Γοργίου

Ἑλένης Ἐγκώμιον
Επιμέλεια-Μετάφραση: Π. Καλλιγάς
Σχόλια: Ν. Μ. Σκουτερόπουλος *
[από το βιβλίο Η Αρχαία Σοφιστική, Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, ΓΝΩΣΗ
1991]

(1) Ευκοσμία είναι για την πόλη οι γεροί

11. (1) Κόσμος πόλει μὲν εὐανδρία, άντρες, για το σώμα η ομορφιά, για την ψυχή η
σώματι δὲ κάλλος, ψυχῇ δὲ σοφία, πράγματι σοφία, για την πράξη η αρετή, για το λόγο η
δὲ ἀρετή, λόγῳ δὲ ἀλήθεια· τὰ δὲ ἐναντία αλήθεια· τα αντίθετά τους ακοσμία. Τον άντρα και
τούτων ἀκοσμία. ἄνδρα δὲ καὶ γυναῖκα καὶ τη γυναίκα, το λόγο και την πράξη, την πόλη και

λόγον καὶ ἔργον καὶ πόλιν καὶ πρᾶγμα χρὴ τὸ το πράγμα που αξίζουν τον έπαινο πρέπει με
επαίνους να τα τιμάμε, ενώ τα ανάξια να τα
μὲν ἄξιον ἐπαίνου ἐπαίνῳ τιμᾶν, τῷ δὲ
κατακρίνουμε· γιατί είναι εξ ίσου σφάλμα όσο και
ἀναξίῳ μῶμον ἐπιθεῖναι· ἴση γὰρ ἁμαρτία καὶ
αμάθεια να κατακρίνει κανείς τα αξιέπαινα και να
ἀμαθία μέμφεσθαί τε τὰ ἐπαινετὰ καὶ επαινεί τα αξιοκατάκριτα. (2) Ο ίδιος άνθρωπος
ἐπαινεῖν τὰ μωμητά. (2) τοῦ δ' αὐτοῦ ἀνδρὸς λοιπόν είναι που πρέπει και να πει σωστά αυτό που
λέξαι τε τὸ δέον ὀρθῶς καὶ ἐλέγξαι τοὺς πρέπει, και να αντικρούσει όσους κατακρίνουν την
μεμφομένους Ἑλένην, γυναῖκα περὶ ἧς Ελένη, μιά γυναίκα για την οποία έχει υπάρξει
ὁμόφωνος καὶ ὁμόψυχος γέγονεν ἥ τε τῶν ομόφωνη και ομόψυχη και η γνώμη όσων έχουν
ποιητῶν ἀκουσάντων πίστις ἥ τε τοῦ ακούσει τους ποιητές, αλλά και η φήμη του
ὀνόματος φήμη, ὃ τῶν συμφορῶν μνήμη ονόματός της, το οποίο έχει καταστεί υπόμνηση
συμφορών.1 Εγώ όμως θέλω, προσδίδοντας κάποια
γέγονεν. ἐγὼ δὲ βούλομαι λογισμόν τινα τῷ
λογική στον λόγο μου, από τη μιά μεριά αυτήν να
λόγῳ δοὺς τὴν μὲν κακῶς ἀκούουσαν παῦσαι
την απαλλάξω από το να δέχεται κατηγορίες
τῆς αἰτίας, τοὺς δὲ μεμφομένους ψευδομένους άδικες, και από την άλλη να καταδείξω ότι αυτοί
ἐπιδεῖξαι καὶ δείξας τἀληθὲς [ἢ] παῦσαι τῆς που την κατακρίνουν λένε ψέματα· και δείχνοντας
ἀμαθίας. την αλήθεια να σταματήσω την αμάθεια.2

(3) ὅτι μὲν οὖν φύσει καὶ γένει τὰ πρῶτα (3) Δεν είναι άγνωστο, ούτε καν σε λίγους, πως
τῶν πρώτων ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν ἡ γυνὴ η γυναίκα την οποία αυτός ο λόγος αφορά είναι,
περὶ ἧς ὅδε ὁ λόγος, οὐκ ἄδηλον, οὐδὲ ως προς τη φύση και την καταγωγή της, πρώτη

ὀλίγοις. δῆλον γὰρ ὡς μητρὸς μὲν Λήδας, από τους πρώτους, άντρες και γυναίκες. Είναι
γνωστό ότι μητέρα της ήταν η Λήδα και πατέρας
πατρὸς δὲ τοῦ μὲν γενομένου θεοῦ, τοῦ δὲ
της, ο πραγματικός, ένας θεός, ενώ ο
λεγομένου θνητοῦ, Τυνδάρεω καὶ Διός, ὧν ὁ
υποτιθέμενος, ένας θνητός, ο Τυνδάρεως και ο
μὲν διὰ τὸ εἶναι ἔδοξεν, ὁ δὲ διὰ τὸ φάναι Δίας —από τους οποίους ο ένας πιστεύτηκε ότι
ἐλέγχθη. καὶ ἦν ὁ μὲν ἀνδρῶν κράτιστος ὁ δὲ ήταν επειδή πράγματι ήταν, ενώ ο άλλος λέχθηκε
πάντων τύραννος. (4) ἐκ τοιούτων δὲ ότι ήταν επειδή το ισχυρίστηκε— και ο ένας ήταν
γενομένη ἔσχε τὸ ἰσόθεον κάλλος, ὃ λαβοῦσα ο ισχυρότερος από τους ανθρώπους, ο άλλος
καὶ οὐ λαθοῦσα ἔσχε· πλείστας δὲ πλείστοις κυρίαρχος των πάντων. (4) Έχοντας απ' αυτούς
ἐπιθυμίας ἔρωτος ἐνειργάσατο, ἑνὶ δὲ σώματι γεννηθεί, είχε ομορφιά όση οι θεοί, που την
πολλὰ σώματα συνήγαγεν ἀνδρῶν ἐπὶ δέχτηκε και δεν την έκρυψε· προκάλεσε σε πάρα
πολλούς πάρα πολύ ερωτικό πάθος, και με ένα
μεγάλοις μέγα φρονούντων, ὧν οἱ μὲν
σώμα συγκέντρωσε σώματα πολλών ανδρών3 που
πλούτου μεγέθη, οἱ δὲ εὐγενείας παλαιᾶς
είχαν επιδιώξεις μεγάλες για μεγάλους στόχους·
εὐδοξίαν, οἱ δὲ ἀλκῆς οὶκείας εὐεξίαν, οἱ δὲ απ' αυτούς άλλοι είχαν μεγάλο πλούτο, άλλοι
σοφίας ἐπικτήτου δύναμιν ἔσχον· καὶ ἧκον ένδοξη παλαιά γενιά, άλλοι την ευρωστία της
ἅπαντες ὑπ' ἔρωτός τε φιλονίκου φιλοτιμίας τε δικής τους αλκής, άλλοι τη δύναμη της
ἀνικήτου. (5) ὅστις μὲν οὖν καὶ δι' ὅτι καὶ κατακτημένης σοφίας· και όλοι έρχονταν
ὅπως ἀπέπλησε τὸν ἔρωτα τὴν Ἑλένην οδηγημένοι από άμιλλα ερωτική και φιλοδοξία
λαβών, οὐ λέξω· τὸ γὰρ τοῖς εἰδόσιν ἃ ἴσασι απαράμιλλη. (5) Δεν θα αναφερθώ στο ποιός και
λέγειν πίστιν μὲν ἔχει, τέρψιν δὲ οὐ φέρει. τὸν γιατί και πώς ικανοποίησε τον έρωτά του
παίρνοντας την Ελένη· γιατί το να λέει κανείς σ'
χρόνον δὲ τῷ λόγῳ τὸν τότε νῦν ὑπερβὰς ἐπὶ
αυτούς που ξέρουν αυτά που γνωρίζουν είναι
τὴν ἀρχὴν τοῦ μέλλοντος λόγου προβήσομαι,
πειστικό, δεν φέρνει όμως ευχαρίστηση. Αφήνω
καὶ προθήσομαι τὰς αἰτίας, δι' ἃς εἰκὸς ἦν τώρα με το λόγο μου τον τότε χρόνο και θα
γενέσθαι τὸν τῆς Ἑλένης εἰς τὴν Τροίαν προχωρήσω στην αρχή του μελλοντικού μου
στόλον. λόγου· θα εκθέσω τις αιτίες για τις οποίες ήταν
πιθανό να έγινε το ταξίδι της Ελένης στην Τροία.

(6) Έκανε όσα έκανε είτε από θέλημα της

(6) ἢ γὰρ Τύχης βουλήμασι καὶ θεῶν
Τύχης και απόφαση των θεών και της Ανάγκης
βουλεύμασι καὶ Ἀνάγκης ψηφίσμασιν
προσταγή, είτε επειδή αρπάχτηκε με τη βία, είτε
ἔπραξεν ἃ ἔπραξεν, ἢ βίᾳ ἁρπασθεῖσα, ἢ
επειδή πείσθηκε με λόγια, είτε επειδή από τη
λόγοις πεισθεῖσα, <ἢ ὄψει ὲρασθεῖσα>. εἰ μὲν θωριά ερωτεύτηκε. Αν λοιπόν είναι το πρώτο,
οὖν διὰ τὸ πρῶτον, ἄξιος αἰτιᾶσθαι ὁ αἴτιος πρέπει την ευθύνη να την έχει μόνο ο υπαίτιος·
μόνος· θεοῦ γὰρ προθυμίαν ἀνθρωπίνῃ γιατί είναι αδύνατον η προαπόφαση του θεού να
προμηθίᾳ ἀδύνατον κωλύειν. πέφυκε γὰρ οὐ εμποδιστεί από την ανθρωπίνη προνοητικότητα.
τὸ κρεῖσσον ὑπὸ τοῦ ἥσσονος κωλύεσθαι, Αφού από τη φύση του το ανώτερο δεν
ἀλλὰ τὸ ἧσσον ὑπὸ τοῦ κρείσσονος ἄρχεσθαι εμποδίζεται από το κατώτερο, παρά το κατώτερο
καὶ ἄγεσθαι, καὶ τὸ μὲν κρεῖσσον ἡγεῖσθαι, τὸ κυριαρχείται και καθοδηγείται από το ανώτερο,
και το ανώτερο κυβερνά ενώ το κατώτερο
δὲ ἧσσον ἕπεσθαι. θεὸς δ' ἀνθρώπου
ακολουθεί.4 Αλλά ο θεός είναι ανώτερος από τον
κρεῖσσον καὶ βίᾳ καὶ σοφίᾳ καὶ τοῖς ἄλλοις. εἰ
άνθρωπο και ως προς τη βία και ως προς τη σοφία
οὖν τῇ Τύχῃ καὶ τῷ θεῷ τὴν αἰτίαν και ως προς τα υπόλοιπα. Αν λοιπόν πρέπει να
ἀναθετέον, ἢ τὴν Ἑλένην τῆς δυσκλείας αποδώσουμε την ευθύνη στην Τύχη και στο θεό,
ἀπολυτέον. την Ελένη πρέπει οπωσδήποτε να την
απαλλάξουμε από την καταισχύνη.

(7) εἰ δὲ βίᾳ ἡρπάσθη καὶ ἀνόμως ἐβιάσθη

(7) Αν όμως την άρπαξαν με τη βία και
καὶ ἀδίκως ὑβρίσθη, δῆλον ὅτι ὁ <μὲν> άσκησαν πάνω της βία παράνομη και
ἁρπάσας ὡς ὑβρίσας ἠδίκησεν, ἡ δὲ προπηλακίσθηκε άδικα, είναι φανερό ότι αυτός
ἁρπασθεῖσα ὡς ὑβρισθεῖσα ἐδυστύχησεν. που την άρπαξε της έκανε με την προσβολή του
ἄξιος οὖν ὁ μὲν ἐπιχειρήσας βάρβαρος κακό, ενώ εκείνη, που την άρπαξαν, υπέφερε από
βάρβαρον ἐπιχείρημα καὶ λόγῳ καὶ νόμῳ καὶ την προσβολή. Αξίζει λοιπόν ο βάρβαρος που
ἔργῳ λόγῳ μὲν αἰτίας, νόμῳ δὲ ἀτιμίας, ἔργῳ διέπραξε το βάρβαρο εγχείρημα, και με το λόγο
δὲ ζημίας τυχεῖν· ἡ δὲ βιασθεῖσα καὶ τῆς και με το νόμο και με τις πράξεις, και να
κατηγορηθεί με το λόγο και να ατιμασθεί με το
πατρίδος στερηθεῖσα καὶ τῶν φίλων
νόμο και να τιμωρηθεί με πράξεις· ενώ αυτή που
ὀρφανισθεῖσα πῶς οὐκ ἂν εἰκότως ἐλεηθείη
έπεσε θύμα βίας και στερήθηκε την πατρίδα της
μᾶλλον ἢ κακολογηθείη; ὁ μὲν γὰρ ἔδρασε και απορφανίστηκε από τους φίλους της, τί, δεν
δεινά, ἡ δὲ ἔπαθε· δίκαιον οὖν τὴν μὲν είναι σωστό να τη λυπηθούμε μάλλον παρά να την
οἰκτῖρειν, τὸν δὲ μισῆσαι. κακολογούμε; Γιατί αυτός διέπραξε πράγματα
φοβερά, ενώ εκείνη τα υπέστη· είναι λοιπόν σωστό
να την πονέσουμε αυτήν και να μισήσουμε
εκείνον.

(8) Αν όμως ήταν ο λόγος που την έπεισε και

(8) εἰ δὲ λόγος ὁ πείσας καὶ τὴν ψυχὴν
ἀπατήσας, οὐδὲ πρὸς τοῦτο χαλεπὸν
ἀπολογήσασθαι καὶ τὴν αἰτίαν ἀπολύσασθαι
ὧδε. λόγος δυνάστης μέγας ἐστίν, ὃς
σμικροτάτῳ σώματι καὶ ἀφανεστάτῳ
θειότατα ἔργα ἀποτελεῖ· δύναται γὰρ καὶ
φόβον παῦσαι καὶ λύπην ἀφελεῖν καὶ χαρὰν
ἐνεργάσασθαι καὶ ἔλεον ἐπαυξῆσαι. ταῦτα δὲ
ὡς οὕτως ἔχει δείξω·
εξαπάτησε5 την ψυχή της, ούτε σ' αυτή την
περίπτωση είναι δύσκολη η υπεράσπιση και η
ανασκευή της κατηγορίας ως εξής: Ο λόγος είναι
ένας μεγάλος δυνάστης,6 που ενώ έχει το πιο μικρό
και αφανές σώμα, επιτελεί τα έργα τα πιο θεϊκά·
γιατί μπορεί και το φόβο να σταματήσει και τη
λύπη να διώξει και χαρά να προκαλέσει και τον
οίκτο να αυξήσει. Και θα δείξω ότι έτσι είναι αυτά.

(9) δεῖ δὲ καὶ δόξῃ δεῖξαι τοῖς ἀκούουσι· τὴν (9) Αλλά πρέπει να το δείξω στους ακροατές
ποίησιν ἅπασαν καὶ νομίζω καὶ ὀνομάζω μου και μέσω της πεποίθησης· θεωρώ και
ονομάζω όλη την ποίηση λόγο που έχει μέτρο· 7
λόγον ἔχοντα μέτρον· ἧς τοὺς ἀκούοντας
όποιοι την ακούν, εισχωρεί μέσα τους φρίκη8
εἰσῆλθε καὶ φρίκη περίφοβος καὶ ἔλεος
γεμάτη φόβο, οίκτος όλο δάκρυα, πόθος όλο
πολύδακρυς καὶ πόθος φιλοπενθής, ἐπ'
λαχτάρα, και η ψυχή, με τα λόγια, παθαίνει η ίδια
ἀλλοτρίων τε πραγμάτων καὶ σωμάτων αυτά που ξένα πράγματα και σώματα παθαίνουν
εὐτυχίαις καὶ δυσπραγίαις ἴδιόν τι πάθημα διὰ στις ευτυχίες και στις δυστυχίες τους. Ας στραφώ
τῶν λόγων ἔπαθεν ἡ ψυχή. φέρε δὴ πρὸς τώρα από τον ένα λόγο στον άλλο. (10) Και οι
ἄλλον ἀπ' ἄλλου μεταστῶ λόγον. (10) αἱ γὰρ θεϊκές επωδές που λέγονται με λόγια προξενούν
ἔνθεοι διὰ λόγων ἐπῳδαὶ ἐπαγωγοὶ ἡδονῆς, ηδονή και διώχνουν τη λύπη· γιατί όταν η δύναμη
ἀπαγωγοὶ λύπης γίνονται· συγγινομένη γὰρ της επωδής αναμιχθεί με την πίστη της ψυχής, την
τῇ δόξῃ τῆς ψυχῆς ἡ δύναμις τῆς ἐπῳδῆς θέλγει,9 την πείθει και τη μεταβάλλει με τη μαγεία
της. Και έχουν εφευρεθεί δύο ειδών τέχνες, η
ἔθελξε καὶ ἔπεισε καὶ μετέστησεν αὐτὴν
γοητεία και η μαγεία, οι οποίες συνίστανται σε
γοητείᾷ. γοητείας δὲ καὶ μαγείας δισσαὶ
σφάλματα της ψυχής και εξαπατήσεις της πίστης.
τέχναι εὕρηνται, αἵ εἰσι ψυχῆς ἁμαρτήματα (11) Πόσοι δεν έχουν πείσει ή δεν πείθουν τόσους
καὶ δόξης ἀπατήματα. (11) ὅσοι δὲ ὅσους και τόσους για τόσα πράγματα, πλάθοντας έναν
περὶ ὅσων καὶ ἔπεισαν καὶ πείθουσι δὲ ψευδῆ ψευδή λόγο! Γιατί αν οι πάντες είχαν για τα πάντα,
λόγον πλάσαντες. εἰ μὲν γὰρ πάντες περὶ μνήμη για τα περασμένα, συνείδηση για τα
πάντων εἶχον τῶν <τε> παροιχομένων παρόντα και πρόγνωση για τα μελλοντικά, ο λόγος
μνήμην τῶν τε παρόντων <ἔννοιαν> τῶν τε δεν θα εξαπατούσε έτσι· στην πραγματικότητα
μελλόντων πρόνοιαν, οὐκ ἂν ὁμοίως [ὅμοιος όμως δεν είναι εύκολο ούτε να θυμόμαστε το
παρελθόν, ούτε να έχουμε γνώση του παρόντος,
ἦν] ὁ λόγος ὴπάτα. νῦν δὲ οὔτε μνησθῆναι τὸ
ούτε να μαντεύουμε το μέλλον· έτσι, για τα
παροιχόμενον οὔτε σκέψασθαι τὸ παρὸν οὔτε
περισσότερα ζητήματα οι περισσότεροι άνθρωποι
μαντεύσασθαι τὸ μέλλον εὐπόρως ἔχει· ὥστε έχουν σύμβουλο της ψυχής τους την πίστη. Επειδή
περὶ τῶν πλείστων οἱ πλεῖστοι τὴν δόξαν όμως η πίστη είναι σφαλερή και αβέβαιη, οδήγει
σύμβουλον τῇ ψυχῇ παρέχονται. ἡ δὲ δόξα όσους τη χρησιμοποιούν σε σφαλερές και αβέβαιες
σφαλερὰ καὶ ἀβέβαιος οὖσα σφαλεραῖς καὶ επιτυχίες.
ἀβεβαίοις εὐτυχίαις περιβάλλει τοὺς αὐτῇ
χρωμένους.
(12) τίς οὖν αἰτία κωλύει καὶ τὴν Ἑλένην (12) Ποιά αιτία λοιπόν μας εμποδίζει να
νομίσαι ἐλθεῖν ὁμοίως ἄκουσαν οὖσαν ὥσπερ θεωρήσουμε ότι η Ελένη ήρθε στην Τροία χωρίς
εἰ βιατήρων βίᾳ ἡρπάσθη; ἡ γὰρ τῆς πειθοῦς τη θελήσή της, το ίδιο όπως αν αρπάχτηκε από
ἕξις, καίτοι εἰ ἀνάγκης εἶδος ἔχει μὲν οὔ, τὴν απαγωγέων τη βία; Αφού η επίδραση της πειθούς,
δὲ δύναμιν τὴν αὐτὴν ἔχει. λόγος γὰρ ψυχὴν αν και δεν έχει του εξαναγκασμού τη μορφή, έχει
την ίδια μ' αυτόν δύναμη. Γιατί ο λόγος που έπεισε
ὁ πείσας, ἣν ἔπεισεν, ἠνάγκασε καὶ πιθέσθαι
την ψυχή εξανάγκασε και αυτήν την οποία έπεισε
τοῖς λεγομένοις καὶ συναινέσαι τοῖς
να πιστέψει αυτά που λέχθηκαν και να
ποιουμένοις. ὁ μὲν οὖν πείσας ὡς ἀναγκάσας
συγκατατεθεί σ' αυτά που έγιναν. Αυτός λοιπόν
ἀδικεῖ, ἡ δὲ πεισθεῖσα ὡς ἀναγκασθεῖσα τῷ που την έπεισε, εφόσον την εξανάγκασε, διέπραξε
λόγῳ μάτην ἀκούει κακῶς. (13) ὅτι δ' ἡ πειθὼ αδίκημα, ενώ αυτή που πείσθηκε, εφόσον
προσιοῦσα τῷ λόγῳ καὶ τὴν ψυχὴν ἐτυπώσατο εξαναγκάστηκε από τον λόγο, άδικα κατηγορείται.
ὅπως ἐβούλετο, χρὴ μαθεῖν πρῶτον μὲν τοὺς (13) Και για να αντιληφθεί κανείς ότι η πειθώ,
τῶν μετεωρολόγων λόγους, οἵτινες δόξαν ἀντὶ όταν προστεθεί στο λόγο, προκαλεί και στην ψυχή
δόξης τὴν μὲν ἀφελόμενοι τὴν δ' την εντύπωση που θέλει, πρέπει να μελετήσει,
πρώτον, τα λόγια των κοσμολόγων, οι οποίοι,
ἐνεργασάμενοι τὰ ἄπιστα καὶ ἄδηλα
αντικαθιστώντας τη μιά πεποίθηση με την άλλη,
φαίνεσθαι τοῖς τῆς δόξης ὄμμασιν ἐποίησαν·
απορρίπτοντας τη μιά και εφαρμόζοντας την άλλη,
δεύτερον δὲ τοὺς ἀναγκαίους διὰ λόγων
καθιστούν τα απίστευτα και άδηλα φανερά στα
ἀγῶνας, ἐν οἷς εἷς λόγος πολὺν ὄχλον ἔτερψε μάτια της πίστης· δεύτερον, τους υποχρεωτικούς
καὶ ἔπεισε τέχνῃ γραφείς, οὐκ ἀληθείᾳ στους δικαστικούς αγώνες λόγους, όπου ένας με
λεχθείς· τρίτον <δὲ> φιλοσόφων λόγων τέχνη γραμμένος λόγος τέρπει και πείθει ένα
ἁμίλλας, ἐν αἷς δείκνυται καὶ γνώμης τάχος μεγάλο πλήθος, κι ας μη λέει την αλήθεια· και
ὡς εὐμετάβολον ποιοῦν τὴν τῆς δόξης πίστιν. τρίτον, τους διαγωνισμούς των φιλοσοφικών
(14) τὸν αὐτὸν δὲ λόγον ἔχει ἥ τε τοῦ λόγου λόγων, στους οποίους φανερώνεται, μεταξύ

δύναμις πρὸς τὴν τῆς ψυχῆς τάξιν ἥ τε τῶν
φαρμάκων τάξις πρὸς τὴν τῶν σωμάτων
φύσιν. ὥσπερ γὰρ τῶν φαρμάκων ἄλλους
ἄλλα χυμοὺς ἐκ τοῦ σώματος ἐξάγει, καὶ τὰ
μὲν νόσου τὰ δὲ βίου παύει, οὕτω καὶ τῶν
λόγων οἱ μὲν ἐλύπησαν, οἱ δὲ ἔτερψαν, οἱ δὲ
ἐφόβησαν, οἱ δὲ εἰς θάρσος κατέστησαν τοὺς λύπη, άλλοι ευχαρίστηση, άλλοι φόβο, άλλοι
άλλων, ότι η ταχύτητα της σκέψης κάνει
ευμετάβλητη την πίστη σε μιά πεποίθηση.10 (14)
Και η δύναμη του λόγου είναι για την ψυχή ό,τι τα
φάρμακα για τη φύση των σωμάτων. Γιατί όπως
κάθε φάρμακο εξάγει από το σώμα διαφορετικούς
χυμούς, και άλλα σταματούν την αρρώστια ενώ
άλλα τη ζωή, έτσι και οι λόγοι,11 άλλοι προκαλούν
ἀκούοντας, οἱ δὲ πειθοῖ τινι κακῇ τὴν ψυχὴν δίνουν στους ακροατές τους θάρρος, και άλλοι
ἐφαρμάκευσαν καὶ ἐξεγοήτευσαν. φαρμακώνουν και μαγεύουν την ψυχή με ένα είδος
δόλιας πειθούς.
(15) Είπαμε λοιπόν ότι αν πείσθηκε με λόγο,
(15) καὶ ὅτι μέν, εἰ λόγῳ ἐπείσθη, οὐκ δεν έκανε αδίκημα αλλά υπέστη ατύχημα· και την
ἠδίκησεν ἀλλ' ἠτύχησεν, εἴρηται· τὴν δὲ τέταρτη κατηγορία θα την εξετάσω με τον τέταρτο
τετάρτην αἰτίαν τῷ τετάρτῳ λόγῳ διέξειμι. εἰ λόγο μου. Αν αυτός που έκανε όλα αυτά ήταν ο
γὰρ ἔρως ἦν ὁ ταῦτα πάντα πράξας, οὐ έρωτας, η κατηγορουμένη θα αποφύγει χωρίς
δυσκολία την κατηγορία για το αδίκημα που
χαλεπῶς διαφεύξεται τὴν τῆς λεγομένης
υποτίθεται ότι διεπράχθη. Ό,τι βλέπουμε έχει όχι
γεγονέναι ἁμαρτίας αἰτίαν. ἃ γὰρ ὁρῶμεν, ἔχει
τη φύση που εμείς θέλουμε, αλλά αυτήν που το
φύσιν οὐχ ἣν ἡμεῖς θέλομεν, ἀλλ' ἣν ἕκαστον
καθένα τυχόν έχει· και οι εντυπώσεις της όρασης
ἔτυχε· διὰ δὲ τῆς ὄψεως ἡ ψυχὴ κἀν τοῖς επηρεάζουν μέχρι και την ψυχική μας κατάσταση.
τρόποις τυποῦται. (16) αὐτίκα γὰρ ὅταν (16) Αφού και όταν η δράση αντικρίσει στον
πολέμια σώματα καὶ πολέμιον ἐπὶ πολεμίᾳ πόλεμο τα εχθρικά σώματα και τα από χαλκό και
ὁπλίσει κόσμον χαλκοῦ καὶ σιδήρου, τοῦ μὲν σίδερα εχθρικά εξαρτήματα πάνω στον εχθρικό
ἀλεξητήρια τοῦ δὲ προβλήματα, ὲπιθεάσεται οπλισμό, άλλα επιθετικά και άλλα αμυντικά,
ἡ ὄψις, ἐταράχθη καὶ ἐτάραξε τὴν ψυχήν, ταράζεται και ταράζει και την ψυχή, έτσι ώστε

ὥστε πολλάκις κινδύνου τοῦ μέλλοντος <ὡς> πολλές φορές οι αντίπαλοι, θαρρώντας ως παρόντα
τον μελλοντικό κίνδυνο, τρέπονται πανικόβλητοι
ὄντος φεύγουσιν ἐκπλαγέντες. ἰσχυρὰ γὰρ ἡ
σε φυγή.12 Γιατί είναι ισχυρή η εντύπωση του
ὰλήθεια τοῦ πόνου διὰ τὸν φόβον εὶσῳκίσθη
άχθους του πολέμου, που όταν, εξ αιτίας του
τὸν ἀπὸ τῆς ὄψεως, ἥτις ἐλθοῦσα ἐποίησεν φόβου που προκαλείται από την όραση,
ἀμελῆσαι καὶ τοῦ καλοῦ τοῦ διὰ τὸν νόμον εισχωρήσει στην ψυχή, έρχεται και την κάνει να
κρινομένου καὶ τοῦ ἀγαθοῦ τοῦ διὰ τὴν νίκην ξεχάσει και αυτό που ο νόμος κρίνει καλό και το
γινομένου. αγαθό που θα προκύψει από τη νίκη.

(17) ἤδη δέ τινες ἰδόντες φοβερὰ καὶ τοῦ
παρόντος ἐν τῷ παρόντι χρόνῳ φρονήματος
ἐξέστησαν· οὕτως ἀπέσβεσε καὶ ἐξήλασεν ὁ
φόβος τὸ νόημα. πολλοὶ δὲ ματαίοις πόνοις
καὶ δειναῖς νόσοις καὶ δυσιάτοις μανίαις
περιέπεσον· οὕτως εἰκόνας τῶν ὁρωμένων
πραγμάτων ἡ ὄψις ἐνέγραψεν ἐν τῷ
φρονήματι. καὶ τὰ μὲν δειματοῦντα πολλὰ
μὲν παραλείπεται, ὅμοια δ' ἐστὶ τὰ
παραλειπόμενα οἷάπερ <τὰ> λεγόμενα. (18)
(17) Μερικοί μάλιστα, έχοντας δει κάτι φοβερό,
έχασαν τη στιγμή εκείνη και το νου που είχαν·
τόσο ο φόβος έσβησε και έδιωξε το λογικό τους.
Και πολλοί έπεσαν έτσι σε μάταιους κόπους,
φοβερές αρρώστιες και αθεράπευτη τρέλα· τόσο η
δράση χάραξε στο νου τους τις εικόνες των
πραγμάτων που είδαν. Υπάρχουν και πολλά άλλα
τρομερά που δεν τα αναφέρουμε εδώ, όμως αυτά
που παραλείπονται είναι όπως αυτά που είπαμε.
(18) Εξ άλλου οι ζωγράφοι, όταν από πλήθος
χρώματα και σώματα φτιάχνουν ένα ενιαίο τέλειο

ἀλλὰ μὴν οἱ γραφεῖς ὅταν ἐκ πολλῶν
χρωμάτων καὶ σωμάτων ἓν σῶμα καὶ σχῆμα
τελείως ἀπεργάσωνται, τέρπουσι τὴν ὄψιν· ἡ
δὲ τῶν ἀνδριάντων ποίησις καὶ ἡ τῶν
ἀγαλμάτων ἐργασία θέαν ἡδεῖαν παρέσχετο
τοῖς ὄμμασιν. οὕτω τὰ μὲν λυπεῖν τὰ δὲ
ποθεῖν πέφυκε τὴν ὄψιν. πολλὰ δὲ πολλοῖς
σώμα και σχήμα,13 προξενούν στην δράση
ευχαρίστηση. Και το πλάσιμο αγαλμάτων και το
δούλεμα εικόνων παρέχουν στα μάτια ένα όμορφο
θέαμα. Ώστε άλλα πράγματα μπορεί να
προκαλέσουν λύπη στην όραση, άλλα πόθο. Και
είναι πολλά που προκαλούν σε πολλούς έρωτα και
πόθο για πολλά πράγματα και σώματα. (19) Αν
λοιπόν τα μάτια της Ελένης ένιωσαν ευχαρίστηση
πολλῶν ἔρωτα καὶ πόθον ἐνεργάζεται από το σώμα του Αλέξανδρου και μετέδωσαν στην
πραγμάτων καὶ σωμάτων. (19) εἰ οὖν τῷ τοῦ ψυχή της επιθυμία και έλξη ερωτική, τί το
Ἀλεξάνδρου σώματι τὸ τῆς Ἑλένης ὄμμα παράξενο; Αν ο ερωτάς έχει, ως θεός, τη θεϊκή
δύναμη των θεών, πώς θα μπορούσε ο κατώτερός
ἡσθὲν προθυμίαν καὶ ἅμιλλαν ἔρωτος τῇ
του να έχει τη δυνατότητα να τον αποκρούσει και
ψυχῇ παρέδωκε, τί θαυμαστόν; ὃς εἰ μὲν θεὸς
να αμυνθεί; Αν πάλι είναι μιά ανθρώπινη
θεῶν θείαν δύναμιν <ἔχων>, πῶς ἂν ὁ ἥσσων αρρώστια και αποτέλεσμα άγνοιας της ψυχής,
εἴη τοῦτον ἀπώσασθαι καὶ ἀμύνασθαι πρέπει να μην το καταλογίσουμε ως σφάλμα αλλά
δυνατός; εἰ δ' ἐστὶν ἀνθρώπινον νόσημα καὶ να το θεωρήσουμε ως ατύχημα· γιατί εκείνη πήγε
ψυχῆς ἀγνόημα, οὐχ ὡς ἁμάρτημα μεμπτέον καθώς πήγε, πιασμένη σε δίχτυα της ψυχής, όχι
ἀλλ' ὡς ἀτύχημα νομιστέον· ἦλθε γάρ, ὡς από συνειδητή απόφαση, εξαναγκασμένη από τον
ἦλθε, τύχης ἀγρεύμασιν, οὐ γνώμης έρωτα, όχι μετά από έντεχνη προπαρασκευή.
βουλεύμασιν, καὶ ἔρωτος ἀνάγκαις, οὐ τέχνης
παρασκευαῖς.
(20) Πώς λοιπόν μπορεί κανείς να θεωρήσει
(20) πῶς οὖν χρὴ δίκαιον ἡγήσασθαι τὸν τῆς
δίκαιη τη μομφή εναντίον της Ελένης αφού, είτε
Ἑλένης μῶμον, ἥτις εἴτ' ἐρασθεῖσα εἴτε λόγῳ ερωτεύτηκε, είτε πείσθηκε με λόγια, είτε
πεισθεῖσα εἴτε βίᾳ ἁρπασθεῖσα εἴτε ὑπὸ θείας αρπάχτηκε με τη βία, είτε εξαναγκάστηκε από
ἀνάγκης ἀναγκασθεῖσα ἔπραξεν ἃ ἔπραξε, θεϊκή ανάγκη και έκανε ό,τι έκανε, οπωσδήποτε
πάντως διαφεύγει τὴν αἰτίαν; απαλλάσσεται από την κατηγορία;

(21) ἀφεῖλον τῷ λόγῳ δύσκλειαν γυναικός,

ἐνέμεινα τῷ νόμῳ ὃν ἐθέμην ἐν ἀρχῇ τοῦ
λόγου· ἐπειράθην καταλῦσαι μώμου ἀδικίαν
καὶ δόξης ἀμαθίαν, ἐβουλήθην γράψαι τὸν
λόγον Ἑλένης μὲν ἐγκώμιον, ἐμὸν δὲ
παίγνιον.
(21) Με το λόγο μου απάλλαξα από τη
δυσφήμηση μιά γυναίκα· έμεινα πιστός στους
όρους που έθεσα στην αρχή του λόγου· δοκίμασα
να καταλύσω την αδικία της μομφής και την
αμάθεια της πεποίθησης· θέλησα να γράψω τον
λόγο ως εγκώμιο της Ελένης και δικό μου παιχνίδι.

Σχόλια Ν. Μ. Σκουτερόπουλου
Η έκδοση του αρχαίου κειμένου και η μετάφραση των δύο λόγων —Ελένης εγκώμιον, Υπέρ
Παλαμήδους απολογία— του Γοργία οφείλονται στον Π. Καλλιγά. Αναδημοσιεύονται εδώ από το
περ. Δευκαλίων 36 (1981) με αρκετές αλλαγές, που έγιναν με την ευκαιρία της έκδοσης του
παρόντος τόμου. Για μιά γενική εισαγωγή στο Ελένης εγκώμιον και την Υπέρ Παλαμήδους απολογία
παραπέμπουμε τον αναγνώστη σε αυτήν που προτάσσει ο Π. Καλλιγάς στο παραπάνω δημοσίευμα,
Δευκαλίων 36 (1981), σσ. 275-284. Εμείς αρκούμαστε να επαναλάβουμε ότι πρόκειται για ρητορικά
κείμενα με τα οποία επιδιώκεται να δειχτεί η ικανότητα του ρήτορα να υπερασπίζεται δύσκολες
υποθέσεις και, παράλληλα, να προσφερθεί στους μαθητές ένα χρήσιμο υλικό προς μελέτη,
απομίμηση ή και απομνημόνευση κατά το σύστημα που διαφαίνεται στον πλατωνικό Φαίδρο 228a
κέ., και επικρίνεται από τον Αριστοτέλη στους Σοφιστικούς ελέγχους 183b 36· βλ. Β 14. Ενδιαφέρον
παρουσιάζει επίσης ο απαγωγικός συλλογιστικός τρόπος με τον οποίο επιχειρηματολογεί ο Γοργίας,
ενώ εμφανής είναι και η προσπάθεια του να δημιουργήσει ένα νέο υφός πεζού λόγου εμπλουτισμένο
με ποιητικά στοιχεία. Είναι φανερό ότι οι δύο λόγοι του Γοργία βαστάζονται από μιά θεωρητική
άποψη για τη σχέση σημαίνοντος λόγου και σημαινόμενου πράγματος· τούτη η άποψη τούς
προσδίδει μιαν αξία που υπερβαίνει κατά πολύ αυτήν του απλού δείγματος μιας, έστω μεγάλης,
ρητορικής δεξιοτεχνίας.
1. Εννοεί τον Τρωικό πόλεμο.
2. Η έμφαση στην αλήθεια είναι χαρακτηριστική και δείχνει από μιάς άρχης ότι ο Γοργίας δεν
σκοπεύει να αμφισβητήσει τα πραγματικά δεδομένα, όπως είχε κάνει ο Στησίχορος στην παλινωδίαν
του.
3. Κατά τον Τ. Buchheim, Gorgias κλπ., σ. 162, σημ. 10, πρόκειται για βασικό μοτίβο του
Εμπεδοκλή, Die Fragmente der Vorsokratiker (DK) 31Β 35 ἐν τῇ δὴ τάδε πάντα συνέρχεται ἓν
μόνον εἶναι.
4. Ο Γοργίας εκφράζει εδώ ένα ρεαλισμό που, όπως παρατηρεί ο W. K. C. Guthrie, A History of
Greek Philosophy, τ. 3, σ. 95, τον συναντάμε και στις συχνές διαπιστώσεις του Θουκυδίδη ότι είναι
στη φύση του ανθρώπου να κάνει κακό και να εξουσιάζει τους άλλους (4, 61, 5· 3, 45, 2· 3, 39, 5) ή
σε όσα λέει ο Γλαύκων στην πλατωνική Πολιτεία 359c για το ατομικό συμφέρον.
5. Κατά τον W. J. Verdenius, «Gorgias' Doctrine of Deception», σ. 124, η ιδέα ότι η απάτη συνιστά
βασική λειτουργία του —ποιητικού και ρητορικού— λόγου ανάγεται στον Παρμενίδη· πρβ. DK 28
Β 8, 25 κόσμον ἐπέων ἀπατηλὸν.
6. Στην παραπάνω φράση έχει αποτυπωθεί με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο αυτό που θα
μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε ως την «φιλοσοφία» του Γοργία: Ο λόγος επενεργεί
πειθαναγκαστικά, η ρητορική ικανότητα είναι το κλειδί της δύναμης.— Στό γεγονός ότι ο Γοργίας
παρεμβάλλει εδώ αυτή τη σφήνα με την οποία η απάτη παρουσιάζεται ως ένα είδος πειθούς ο W. J.
Verdenius, ό.π., βλέπει κάτι ανάλογο με την «Verfremdung» του Β. Brecht: Μιά συνειδητή
προτροπή τού συγγραφέα στον αναγνώστη να κρατήσει την απαραίτητη απόσταση από τα όσα
ακούει. Έτσι εδώ ο αναγνώστης ειδοποιείται ότι η υπεράσπιση της Ωραίας Ελένης μπορεί να είναι
και απατηλή.
7. Ο Γοργίας ξέρει ότι σε τελική ανάλυση αυτό που αφήνει την πιο βαθιά και, προπαντός, την πιο
«ανθεκτική» επίδραση στην ψυχή είναι το καθαρό περιεχόμενο του λόγου.
8. Ένα προανάκρουσμα του αριστοτελικού φρίττειν, βλ. Ποιητική 1453b5 κέ., δεῖ γὰρ καὶ ἄνευ τοῦ
ὁρᾶν οὔτω συνεστάναι τὸν μῦθον, ὥστε τὸν ἀκούοντα τὰ πράγματα γινόμενα καὶ φρίττειν καὶ
ἐλεεῖν ἐκ τῶν συμβαινόντων· πρβ. και Πλάτων, Πολιτεία 387c.
9. Ο W. J. Verdenius, ό.π., σ. 122, παρατηρεί ότι κατά κανόνα ο Όμηρος χρησιμοποιεί το ρ. θέλγω
όταν αναφέρεται σε έντεχνα διατυπωμένους λόγους που περιέχουν ψεύδη· π.χ. Οδύσσεια σ 282-3· γ
264· ξ 387· ρ 415 κέ. κ.ά.
10. Η κακή κατάσταση του κειμένου δεν έχει επιτρέψει μιά ικανοποιητική ερμηνεία της
παραγράφου και ασφαλή ταύτιση με συγκεκριμένες φιλοσοφικές και ρητορικές τάσεις της εποχής.
(Για τα επιμέρους προβλήματα βλ. τις διεξοδικές σημειώσεις 28 και 29 στον Τ. Buchheim, Gorgias
κλπ., σ. 167 κέ.). Πάντως, όπως σημειώνει ο W. Κ. C. Guthrie, ό.π., σ. 51, τα τρία «παραδείγματα
πειστικού λόγου που αναφέρει εδώ ο Γοργίας δείχνουν καθαρά πώς η διδασκαλία των Σοφιστών
αναδύθηκε μέσα από τη ζωή και τη φιλοσοφία της εποχής τους». Κι ακόμη, ότι σε μιά τέτοια
ατμόσφαιρα δεν είναι παράδοξο που επικράτησε μιά επιστημολογία, σύμφωνα με την οποία «ό,τι
φαίνεται αληθινό σ' εμένα είναι αληθινό για μένα, κι ό,τι φαίνεται αληθινό σ' εσένα είναι αληθινό
για σένα», και, επομένως, κανένας δεν μπορεί να αντικρούσει τη γνώμη του άλλου.
11. Αναγνωρίζοντας ο Γοργίας στον λόγο την ιδιότητα ότι μπορεί να επηρεάζει τα συναισθήματα
και τις διαθέσεις της ψυχής προαναγγέλλει την αριστοτελική διδασκαλία για την κάθαρση. Ο G. B.
Kerferd, The Sophistic Movement, σ. 80, σημειώνει ότι η παρομοίωση του λόγου με τα φάρμακα και
τη δράση τους στο σώμα μάς κάνει να σκεφτούμε ότι εδώ ο Γοργίας θέλει να διακρίνει δύο είδη
πειθούς ένα καλό και ένα κακό, όπως αυτό που έδρασε στην προκειμένη περίπτωση της Ωραίας
Ελένης. Ο Kerferd σημειώνει ακόμη ότι η διάκριση αυτή στοιχεί σε όσα υποστηρίζονται από τον
Γοργία, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, για τη ρητορική ως μιά τέχνη, η οποία μπορεί να
χρησιμοποιηθεί εξίσου για το καλό ή το κακό. Για την αντιπαραβολή της σοφιστικής με την ιατρική
βλ. τις εργασίες των Η. Flashar, «Die medizinischen Grundlagen der Lehre von der Wirkung der
Dichtung in der griechischen Poetik» στο περ. Hermes 84 (1956), σ. 12-48, και Μ. Pölert,
Untersuchungen zu Denk- und Beweisformen des Gorgias κλπ., σ. 77 κέ.
12. Πρβ. το συσχετισμό των δεινών με το δέος και την προσδοκίαν μέλλοντος κακού στον πλατωνικό
Λάχη 198b 5 κέ., και τον ορισμό της ανδρείας ως επιστήμης των δεινών τε και θαρραλέων στον αυτό
πλατωνικό διάλογο 199c 5-6.
13. Ο W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, σ. 235, υπενθυμίζει το ανέκδοτο για τον ζωγράφο Ζεύξιδα
(Plinius, Naturalis Historia 35, 64· Cicero, De inventione II 1, 3), σύμφωνα με το oποίο ο
καλλιτέχνης επέλεξε πέντε διαφορετικά κορίτσια προκειμένου —διαλέγοντας διαφορετικά μέλη από
το καθένα— να ζωγραφίσει μιά εικόνα της Ωραίας Ελένης. Κατά τον Nestle, αυτό εννοεί εδώ ο
Γοργίας, ο οποίος συνδέει το ανέκδοτο με τη διδασκαλία του περί δικαίας απάτης.