SOCIJALNA DEMOGRAFIJA

I. PREDMET I METOD SOCIJALNE DEMOGRAFIJE

1. Definisanje i razvoj demografije kao nauke

Uzevši u obzir značenje samog termina demografija1, ova se nauka ili naučna
disciplina može definisati kao opisivanje stanovništva (Breznik). Ipak, kako se
demografija ne bi mogla svesti na puke opise, statistike i neobjašnjene podatke, trebalo bi
naglasiti da je ona društvena nauka koja proučava stanovništvo sa kvantitativnog i
kvalitativnog aspekta (Verthajmer-Baletić).
Demografija je relativno mlada naučna disciplina, nastala u novom veku. Prvi put je
njen današnji naziv upotrebio francuski statističar i prirodnjak Ahil Žijar, 1855.
godine, svega deceniju pošto je Ogist Kont uveo pojam „sociologije“, namesto Hobzove
„socijalne fizike“ (Kurs pozitivne filozofije, 1839. godine). Žijar je, naime, smatrao da su
se tada, polovinom XIX. veka, stekli brojni uslovi koji su pogodovali istovremenom i
paralelnom nastanku i razvitku demografije i sociologije, te dve, po njegovom mišljenju,
vrlo povezane i međuzavisne naučne discipline. Prvo, to je bio veliki napredak
matematike, a zatim i institucionalizacija stalnog prikupljanja podataka o stanovništvu
(uključujući i njihovu analizu, obradu i predviđanja), a drugo, razvoj svesti o tome da
društveni i politički život ljudi nije plod niti prirodne niti božanske volje, već delovanja
ljudi (još u XVIII. veku).
Iako interes za demografske probleme postoji od davnina, smatra se da koreni
demografije, kao moderne naučne discipline, leže u tri relativno nezavisna izvora:
• političkoj filozofiji Graunta i Maltusa
• statistici stanovništva (iako se elementi demogrfske statistike mogu naći još u starom
veku, prve sistematske, mada parcijalne, statistike stanovništva
vezuju se za XVII. vek)
• pokretu za društvenu reformu (nastanak UN, popisi stanovništva u svetu, i revnosno
davanje vitalnih statistika od 1950. godine)

Osnovni predmet demografskih proučavanja jeste stanovništvo (populacija), odnosno

skup lica koja žive na određenom prostoru, u određenom vremenu i imaju određene
karakteristike. To je određenje konkretne (empirijske) populacije, koje stoji nasuprot
hipotetskoj (teorijskoj) populaciji, određenoj samo brojnošću, a ne i drugim
osobinama. Prema tome, predmet demografije svodi se na proučavanje tri osnovna
demografska procesa:
• rađanja prirodno kretanje
• umiranja stanovništva
• migracija (mehaničko kretanje stanovništva)
i demografskih struktura:
• starosno-polne
• bračne
• ekonomske
• kulturno-antropološke
__________
1
demografija, od grčkih reči demos (narod) i graphein (opisivati).

1
Pored procesa i struktura, demografija proučava i osobine populacije, koje se
izvode iz osobina pojedinaca. One se dele na:
• biološke (starost, pol/rod, rasa...)
• društveno-ekonomske (bračno stanje, uposlenost, ekonomska aktivnost,
kvalifikovanost...)
• kulturno-antropološke (pismenost, obrazovanje, etnička i religijska pripadnost...)
Pojedinačne osobine prenose se na stanovništvo, formirajući odgovarajuće osobine
ili strukture stanovništva (pa kao što pojedinac ima starost i pol, tako i društvo ima
starosnu i polnu strukturu).

U opisivanju neke populacije uvek se polazi od njene brojnosti, odnosno obima ili
veličine na datoj teritoriji u određenom vremenu, pa se dolazi do sledeće podele:
• male i velike populacije
• globalne (stanovništvo jedne države, ređe kontinenta ili čitavog sveta) i parcijalne
populacije (stanovništvo naselja, opština, nacija...)
Struktura ili sastav stanovništva, po nekom obeležju, odnosi se na raspored
učestalosti pojedinih atributa ili vrednosti obeležja u stanovništvu, koje se, pak,
izvode iz pojedinačnih osobina stanovnika. Ali, ove se demografske osobine
populacija istovremeno međusobno povezuju na specifičan način, zavisno od tipa
društva. Kao i u slučaju brojnosti, i podela demografskih struktura vrši se na:
• globalne strukture (opšta struktura kao sistem odnosa pojedinačnih i društvenih
osobina u stanovništvu; posmatranje svih osobina društva i
njihovih međusobnih veza, što je teško izvodljivo)
• parcijalne strukture (zbog teškoća njihovog sagledavanja, globalne se strukture
razdvajaju na parcijalne, koje se tokom vremena menjaju pod
uticajem dve grupe činilaca:
1. komponenti porasta [natalitet, mortalitet, migarcije] koje
deluju na sve strukture
2. procesa koji je imanentan svakoj strukturi [starenje kod
starosne, mortalitet kod polne, sklapanje i razvod braka kod
bračne...])
Najzad, treba skrenuti pažnju i na događaj, kao pojam i jedinicu posmatranja socijalne
demografije. Događaji rođenja, sklapanja i razvoda braka, uposlenja, preseljenja i drugi,
u životu pojedinaca oblikuju i menjaju ne samo njegov životni tok, već (kada su u zbiru)
utiču i na šire demografske procese, ma koliko njihovi akteri bili svesni toga.

2. Predmet demografije

Kada je reč o samom predmetu socijalne demografije, još je Ahil Žijar imao veoma
razvijenu predstavu o tome da demografija treba da obuhvati ne samo kvantitaivne
odnose, već i kvalitativne aspekte razvitka stanovništva. Ostale definicije predmeta
demografije veoma su brojne, a mogu se klasifikovati na:
• uže definicije, koje se fokusiraju na demografske procese, odnosno komponente
porasta stanovništva i njegovih struktura
• šire definicije, koje se tiču proučavanja procesa, struktura, prostornog
razmeštaja, prikupljanja podataka, kao i studije o stanovništvu

2
OUN definisala je demografiju dosta usko, i to kao „društvenu nauku koja
proučava stanovništvo, njegovu veličinu, sastav, razvoj i opšta obeležja, posmatrana
pre svega sa kvantitativnog aspekta“. S druge strane, Miloš Macura je dao sasvim
konciznu definiciju, koja glasi: „Demografija je nauka o razvitku stanovništva“, pri
čemu je razvitak shvaćen kao složen proces u kome se istovremeno dešavaju kako
kvantitativne (u smislu priraštaja stanovništva), tako i kvalitativne promene (u smislu
menjanja njegove strukture) u okviru porodičnih i drugih oblika života, i pod dejstvom
različitih faktora. Demografski razvitak je složen proces, koga čine odnosi između
osobina stanovništva i njegovog kretanja. Ima tri dimenzije:
• povezanost i uslovljenost struktura stanovništva (recimo starosno-polne i bračne)
• interakcija demografskih procesa
• veze procesa i struktura
Macurina definicija ukazuje i na druge činioce demografskog razvitka, koji nastaje
iz njegove povezanosti sa društvom kao konkretnim istorijskim sistemom (što je širi
pojam demografskog razvitka). Na njega deluju dve grupe činilaca:
• endogeni činioci (koji proizilaze iz aktuelnog stanja stanovništva koje bitno opredeljuje
njegovo buduće kretanje)
• egzogeni činioci (koji obuhvaćaju:
1. biološke determinante ljudske vrste
2. društveno-istorijske determinante
Demografsko-društveni razvitak proizvodi i dve vrste posledica:
• one koje se ispoljavaju u samom stanovništvu pod uticajem endogenih i egzogenih
faktora
• društvene posledice koje nastaju kao rezultat endogenih, demografskih promena i
procesa
Dakle, veza društva i stanovništva je tesna i reverzibilna, što se može videti na
primeru mortaliteta: visina mortaliteta u društvu je uslovljena ne samo demografskim
faktorima, već i biološkim, društvenim, preko ekonomskog razvitka, kvaliteta života,
stepena razvitka medicine itd. Tako imamo društvenu diferencijaciju mortaliteta,
odnosno nejednake životne šanse viših i nižih slojeva socijalnih, ruralog i urbanog
stanovnišva, razvijenih i nerazvijenih zemalja, Severa i Juga, Zapada i Istoka...

Najzad, ostaje dilema oko naučnog smeštanja demografije. Da li je ona samostalna

nauka, ili samo disciplina drugih društvenih nauka? Shvaćanje demografije kao
interdisciplinarne društvene nauke opravdava se činjenicom da je većina demografa svoje
obrazovanje sekla u okviru različitih društvenih nauka, što je čvrst argument. No, iako
oko njenog naučnog smeštaja i dalje ima sporova, oko predmeta njenog proučavanja
stvoren je konsenzus.

3
3. Podela demografije na grane ili uže oblasti

Tematika demografije najčešće se deli na dve oblasi:

• materijalna demografija (proučavanje stanovništva)
1. opšta/teorijska demografija, koja se odnosi na zakonitosti razvitka stanovništva u
širem socioekonomskom i kulturnoistorijskom kontekstu
2. posebna demografija, ili demografija neke određene populacije
3. primenjena demografija, koja se bavi proučavanjem i objašnjavanjem
demografskih pojava sa stanovišta posebnih naučnih disciplina (takva je i socijalna
demografija)
• formalna demografija (statistika)
1. statistika stanovništva, koja registruje masovne pojave u stanovništvu (broj,
razmeštaj i strukturna obeležja)
2. vitalna statistika, usmerenu na prirodno kretanje, vitalne procese (natalitet i
mortalitet), uključujuči i socijalne, kao sklapanje i razvod braka, odnosno
nupcijalitet i divorcijalitet)
3. statistika domaćinstva, porodice, naselja
4. migraciona statistika, odnosno unutarnje i spoljne migarcije stanovnika određene
teritorije

4. Odnos demografije prema sociologiji, odnosno drugim humanističkim naukama

Kada je reč o odnosu demografije i drugih nauka o čoveku, navode se dve vrste
mogućnih odnosa:
• demografija je samostalna društvena nauka
• demografija je sastavni deo drugih nauka o čoveku, društvu i prostoru, kao njihova
uža oblast ili disciplina
U svom klasičnom udžbeniku Proučavanje stanovništva, Hauzer i Dankan smatraju
demografiju jednom od oblasti sociologije, navodeći razlike i sličnosti:
• demografija se pretežno oslanja na kvantitativne podatke, dok sociologija teži
uopštavanju
• demografske događaje (rođenje, smrt, sklapanje i razvod braka...) mnogo je lakše
registrovati nego sociološke (vrednosti, uloge, kulturni obrasci...)
• demografiju interesuju, pre svega, distribucije stanovništva (strukture po polu, starosti,
obrazovanju, zaposlenosti, nacionalnosti itd.), dok sociologija konstruiše
objedinjavajuće koncepte kao što su kultura ili društvena stratifikacija
Ukrštanje demografije i sociologije, kao i demografije i drugih humanističkih nauka,
ogleda se u sledećim oblastima:
• povezivanjem makro, mezo i mikrosocioloških, ekonomskih i drugih teorija sa
demografijom, odnosno u proučavanju i tumačenju užih problema, procesa, struktura i
odnosa
• u okviru pojedinih tema iz domena demografije i drugih humanističkih nauka
• u formulisanju problemskog pristupa stanovništvu, kao i politika namenjenih
popravljanju kvaliteta života i smanjenju socijalne isključenosti različitih delova
populacije, odnosno društvenih grupa
Kada je reč o konkretnom odnosu demografije i sociologije, postavlja se odnovno

4
pitanje: „Koje su osnovne funkcije stanovništva neophodne za opstanak i razvoj
društva, ali i vice versa?“. Tu spadaju sledeće univerzalne funkcije:
• biološka reprodukcija
• kontrola smrtnosti
Potom, opstanak društva, odnosno populacija, zavisi od:
• procesa socijalizacije i akulturacije
• dijalektike bioloških i socioloških, ekonomskih i kulturnih faktora (dakle, ljudska
plodnost i smrtnost ne zavise isključivo od bioloških faktora, već i od ovih, gore
navedenih – „sociološki sterilitet“)
Ova činjenica društvene diferencijacije biološke reprodukcije jedna je od osnovnih
spoznaja nastalih iz spoja demografije i sociologije. Demografija i sociologija spajaju se i
na polju izučavanja tri osnovna demografska procesa, pa su tako izgrađene brojne teorije
sociološkog fertiliteta, koje su, recimo, otkrile da su proširene porodice i visok nivo
rađanja inkopatibilni sa procesima intenzivne modernizacije. Migracione teorije takođe.

5. Određenje predmeta socijalne demografije

Predmet socijalne demografije mogao bi se odrediti kao proučavanje stanovništva i

tumačenje pojava, procesa, struktura, trendova i uočenih zakonitosti, sa stanovišta
sociologije i drugih društvenih nauka. U metodološkom smislu, demografski podaci i
pokazatelji služe samo kao polazna tačka u opisu pojava, sa ciljem da se one dalje istraže,
protumače i objasne. Pored ostalog, demografska saznanja nam služe i da se na njima
primene, odnosno preispitaju sociološke i druge teorije, paradigme i zaključci. Najzad,
treba izdvojiti i tri bitne sociodemografske teme, koje proizlaze iz posmatranja
demografskih trendova kao dela globalnih promena:
• značaj pripadanja određenoj generaciji ili kohorti
• veličina populacije i njena stopa rasta
• uticaj populacionih trendova ili razvitka stanovništva na društvene institucije

6. Metod socijalne demografije

U pogledu svoje metodologije, socijalna demografija se koristi:
• opštom metodologijom nauka, koja obuhvata:
1. filozofiju/logiku i njene metode(apstrakciju, indukciju, dedukciju, analizu i sintezu)
2. istorijski metod
3. uzročno-funkcionalni metod
4. uporedni metod
• kvantitativnim metodama, koje podrazumevaju:
1. statistički metod, sa anketom i upitnikom
2. analizu na osnovu nepotpunih podataka (rekonstrukcija stanovništva na osnovu
hipoteza zbog nedostatka podataka o posmatranoj populaciji; tako se, npr.proučavaju i
istorijske populacije)
3. metode korelacionih veza (npr. na osnovu starosne strukture mogu se oceniti
natalitet i mortalitet, i obrnuto, itd.)
• kvalitativnim metodama (novi, interdisciplinarni pristup, čija je osnovna zamisao
kombinovanje kvantitativnog i kvalitativnog pristupa u istraživanju, prikupljanju i
tumačenju empirijskih podataka o stanovništvu)

5
7. Izvori podataka o stanovništvu

Đurđev deli izvore podataka o stanovništvu u dve grupe:

• primarne:
1. statistička evidencija – popisi stanovništva, demografska (vitalna) statistika,
registri, statistički godišnjaci, bilteni i sl.
2. terenski rad – posmatranje, razgovor i anketa
3. istorijski izvori – materijalni, pisani, likovni i zvučni
• sekundarne:
1. članci
2. knjige
3. studije

Popisi su najveće, najznačajnije i najskuplje statističko istraživanje koje sprovodi

država na svakih 10 godina (obično prve godine u deceniji). U njima se beleže
relevantne informacije o celokupnom stanovništvu, broju, teritorijalnom
razmeštaju i osobinama. Popisu prethodi tačno utvrđivanje administrativno
političkih granica, kriterijuma po kojem će se vršiti obuhvat lica (de facto ili de
jure)2 i usvajanje sistema klasifikacijskih jedinica, kojim se definišu tražena obeležja:
osobine pojedinca (starost, pol, bračnost, plodnost, pismenost, obrazovanje, zaposlenost),
asocijacije stanovništva (brak, porodica, domaćinstvo i naselje, stanovi, privredne
delatnosti itd.), stanovi, prevredne delatnosti itd.

Registri stanovništva jesu izvori podataka koje sprovode samo bogatije zemlje, a
nastaju tako što se u međupopisnom periodu beleže svi relevantni demografski
događaji (vitalni i migracioni) o svakom stanovniku države. Imaju administrativnu
(identifikacija lica, predviđanje broja učenika, vojnih i poreznih obveznika...) i
statističku funkciju (projektovanje budućih demografskih kretanja, problema i sl.).

Statistički godišnjaci predstavljaju publikacije Zavoda za statistiku koji donose

relevantne podatke o stanovništvu i privredi zemlje, republike i gradova, na osnovu
popisa i redovne statističke evidencije.

Demografsku statistiku izdaju statistički zavodi od 1950. godine (sve do 1982. godine
pod nazivom Vitalna statistika) i ona pruža najpotpunije podatke o vitalnim
događajima u stanovništvu i to na godišnjem nivou.

Statistički bilteni, kao što su statistike zaposlenog osoblja, zdravstvene, školske i dr.,
nastaju za potrebe određenih službi, odnosno praćenja podataka o udelu radno
aktivnog stanovništva ili lica koja su koristila zdravstvene usluge, zatim, dece
obuhvaćene procesom školovanja itd.
__________
2
De facto koncept popisa: popisivanje stalnog, ukupnog ili de facto stanovništva, gde se uključuju oni koji
su u zemlji, državljani na radu u inostranstvu (kraćem od godinu dana), te strani državljani i lica koja bez
državljanstva borave u zemlji duže od godinu dana.
De jure koncept popisa: koristio se ranije, i tu su uključena sva lica na privremenom radu u inostranstvu
bez obzira na dužinu boravka van zemlje, ali su isključene izbeglice.

6
8. Razvoj demografije u bivšoj Jugoslaviji

Institucionalizacija i profesionalizacija demografije u Jugoslaviji odvijala se

postepeno, u skladu sa tendencijama u inostranim centrima, nakon završetka Drugog
svetskog rata, odnosno tokom pedesetih i šezdesetih godina. Demografski fenomeni
najpre su izučavani u krilu statistike, da bi 1962. godine pri Institutu društvenih
nauka bio osnovan Centar za demografska istraživanja, sa Dušanom Breznikom na
čelu. To je bila prva specijalizovana ustanova za proučavanje demografskih problema, ali
i za školovanje novih generacija mladih istraživača i doktora nauka. Ubrzo zatim
pokrenut je i časopis Stanovništvo, a Breznik i Sentić sa saradnicima izdaju
srpskohrvatsku verziju Višejezičnog demografskog rečnika, koje su UN objavile
1958. godine. Nastava demografije najpre je organizovana u Beogradu, a zatim i na
drugim univerzitetima. Pri SANU, Odeljenju društvenih nauka, osnovan je 1981.
godine Odbor za proučavanje stanovništva, sa Milošem Macurom kao
predsednikom do 2005. godine. Macura je dao veliki doprinos jugoslovenskoj i svetskoj
demografiji, a bio je i prvi profesor demografije na Filozofskom fakultetu u
Beogradu, tačnije na Odeljenju za sociologiju, na kome se demografija izučava od
samog njegovog osnivanja 1959. godine. Njegov pristup demografskim temama je
bio multidisciplinaran i humanističko antropološki, zbog čega je u mnogome uticao
da univerzitetski kurs bude preimenovan u Socijalna demografija, te se proučava iz
posve drugačijeg ugla.

II. PRIRODNO KRETANJE STANOVNIŠTVA

Pod prirodnim kretanjem (reprodukcijom) podrazumeva se kako biološka, tako i

socioekonomska i kulturna reprodukcija društva, odnosno stanovništva. Biološkom
reprodukcijom obnavlja se neko stanovništvo, tj. menja se kako njegova brojnost, tako i
osobine ili sturkturalna obeležja: starosno-polni sastav, bračnost... S druge strane,
društvenom reprodukcijom obnavlja se i/ili menja referentna društvena struktura, tj.
društveni sistem, klasno-slojna diferencijacija i sl. Specifičnost demografske
reprodukcije ogleda se upravo u tom kompleksnom jedinstvu i interakciji biološkog
i socijalnog determinizma.
Prirodno kretanje dekomponuje se u dva osnovna procesa ili komponente - natalitet
i mortalitet.

Dok je rađanje pojedinca, novog člana društvene zajednice, neponovljiv događaj,

natalitet je stalni proces obnavljanja stanovništva, koji se posmatra na osvnovu
skupa svih pojedinačnih slučajeva živorođenja. Natalitet se u demografiji opisuje
pomoću nekoliko pokazatelja: visine, kretanja i razvoja tokom vremena, osobina i
činilaca (faktora) nataliteta.
Opšta stopa nataliteta je grubi, sirovi pokazatelj koji govori o broju živorođenih beba
sredinom godine posmatranja, a izražava se na 1.000 stanovnika. Nedostatak ovog
pokazatelja jeste nedovljna preciznost, jer se u obzir uzima cela populacija, tj. i onaj
deo koji nije u reproduktivnom periodu (deca, stariji). Ova stopa nataliteta u svetu
kreće se od 10 do 40 ‰. U najrazvijenijim je niža, a u najnerazvijenijim se kreće i do
50‰, što je izrazito visok broj ako se u obzir uzme činjenica da stope iznad 30‰ ukazuju

7
da se u datom stanovništvu nije odigrala demografska tranzicija.
U oceni kretanja nataliteta treba voditi računa da li je reč o dugoročnim
tendencijama ili kratkotrajnim oscilacijama. Slučajne varijacije u kretanju stope
nataliteta nastaju usled delovanja demografskih (starosna struktura), a još češće
društvenih uzroka, od kojih su najpoznatiji ratovi, ali i velike ekonomske krize, kao i
društvenokulturni preporodi. Stoga, samo stope nataliteta koje se duže vremena održavaju
na određenom nivou uzimaju se kao relevantne za ocenu demografskog režima
populacije.

1. Fertilitet

Pojam fertiliteta služi da bi se preciznije pokazale osobine reproduktivnog modela u

jednom društvu. Fertilitet se ne odnosi na celokupnu populaciju, već samo na fertilni
kontigent koji čine žene uzrasta od 15–49 godina.
Polazni pokazatelj u analizi fertiliteta jeste opšta stopa fertiliteta, kojom se u odnos
stavlja broj živorođene dece i populacija fertilnog kontigenta.

Za demografe socijalne orijentacije od posebnog je značaja diferencijalna stopa

fertiliteta, koja se odnosi na reprodukciju određenih društvenih grupa ili slojeva
unutar fertilnog kontigenta.
Sledeći pokazatelj je specifična stopa fertiliteta po starosti, do koje dolazimo
posmatrajući broj živorođenih beba majki određene starosti.

Stopa ukupnog fertiliteta (SUF) pokazatelj je koji se mnogo koristi u analizi visine i
osobenosti rađanja unutar jedne populacije, kao i međunarodnim komparacijama.
Dobija se iz transferzalne analize tekućeg fertiliteta, sumiranjem specifičnih stopa
fertiliteta datih na jednu ženu svih 35 generacija žena u toku jedne kalendarske
godine. To je hipotetska mera koja se tumači na sledeći način: ako se devojčica koja je
1999. godine napunila 15 godina, odnosno, ušla u fertilni kontigent, bude reproduktivno
ponašala isto kao i generacije koje su te iste godine izašle iz fertilnog kontigenta, a pod
uslovom da doživi kraj fertilnog perioda, onda će ona do kraja svog fertilnog perioda
roditi verovatno 1.40 dece.

Bruto stopa reprodukcije označava u kojoj meri će generacija majki biti zamenjena
generacijom ćerki. Slično se računa kao SUF, ali ovde nam je potrebno da znamo broj
živorođenih devojčica po starosti majke. Pokazatelj se dobija sumiranjem specifičnih
stopa fertiliteta samo za žensku živorođenu decu i računato na jednu ženu.
Neto stopa reprodukcije računa se slično bruto stopi, ali uz uvođenje faktora
mortaliteta za svaku starosnu kohortu majki. Temelji se na realnoj pretpostavci da
neće sve majke iz reproduktivnog perioda preživeti. Ukoliko je neto stopa jednaka
jedinici, sledeća generacija će biti brojna kao i prethodna. Ako je ispod 1, stanovništvo
opada, dok viša od 1 ukazuje na porast. Pad fertiliteta u Srbiji bio je izrazit tokom
pedesetih godina XX. veka, s tim što se Kosovo isticalo kao region visokih nivoa
reprodukcije.

8
Svi navedeni indikatori SUF-a predstavljaju mere rađanja proizašle iz primene
transferzalne analize. To znači da se u određenom momentu posmatraju svih 35
generacija fertilnog kontigenta. U analizi fertiliteta se može primenjivati i tzv.
longitudinalni metod, koji označava ponašanje jedne izabrane starosne grupe,
kohorte ili generacije tokom svih 35 godina koliko traje reproduktivni period.
Analogna stopa koja proizlazi iz ovog pristupa naziva se stopom kumulativnog
(kohortnog) fertiliteta, ili završnim fertilitetom.

Prosečan red rođenja je pokazatelj koji se računa na osnovu podataka o tome da li je dete
majci, prvo, drugo, treće itd. Najzad, prosečna starost majke prilikom rođenja prvog
deteta jedan je od važnih pokazatelja osobina fertiliteta, koje pokazuju jasno izraženu
tendenciju pomeranja ove starosti naviše usled odlaganja rađanja.

Faktori koji oblikuju rađanje mogu se podeliti u tri osnovne vrste:

• biološki (urođeni i stečeni sterilitet)
• demografski („kriva fertiliteta“ pogodan je način prikazivanja interakcije biološkog i
demografskog činioca – ona označava raspodelu specifičnih stopa
rađanja po starosti žena u reproduktivnom periodu života (15–49
godina); tako da uvek ima isti osnovni izgled: niske vrednosti do 15
godine, maksimalnu visinu od 20–25, odnosno 25–30 u modernim
režimima rađanja, i pad posle 30; zbog toga je univerzalna u svim
populacijama)
• društvenokulturni (bračni odnosi, položaj žene u porodici i u društvu, razvijenost
društva, kontrola začeća i rađanja itd; „sociološki“ sterilitet3)
Veoma značajan faktor jeste i kontrola začeća i rađanja, odnosno usvajanje novih
modela ponašanja u oblasti prokreacije, čime je, najpre, obezbeđeno ostvarenje
niskih reproduktivnih normi u braku (faza nuklearne porodice), a nešto kasnije i
širenje seksualnih veza izvan braka. Naime, reč je o aktivnostima individue ili para
u reproduktivnom periodu života, kojima se teži ne samo da se reguliše broj i
raspored rađanja, već i tome da rođena deca budu zdrava. Kontrola zečeća odnosi se
na korišćenje kontraceptivnih sredstava, tj. savremenih medicinsko tehnoloških
inovacija u vidu kontraceptivnih pilula, spirale, spermicida, kondoma i slično, kako bi se
sprečila neželjena trudnoća. Njihova široka upotreba ne samo da je proizvela korenite
promene u pogledu planiranja broja i timing-a začeća, već je omogućila veće seksualno
uživanje, odvojeno od prokreacije, kao i demokratizaciju odnosa među
polovima/rodovima, podrivanje patrijarhalnih normi i sl.
Kontrola rađanja, s druge strane, omogućena je zahvaljujući izvršenju abortusa, ili
veštačke oplodnje, zavisno od namere da se plod odbaci ili stvori. Tako se planiranje
potomstva i porodice javlja u tri vida: kao individualno ponašanje, društveni pokret
i program koji donosi i sprovodi država.

_________
3
U novije vreme sve se više pominje tzv. „sociološki“, ili voljni sterilitet, kao rezultat lične odluke
pojedinca i/ili para da ne učestvuje u reprodukciji, svesno se odričući rađanja. Ovakvom trendu u
mnogome je doprinela emancipacija žena, kao i njihovo obrazovanje i težnja ka visokom pozicioniranju
na tržištu rada, što u konačnici rezultira odustajanjem od dece, kao i od stvaranja tipičnog oblika
nuklearne porodice (parovi se radije odlučuju za kohabitaciju, DINK i LAT unije...), ili porodice uopšte.

9
Najzad, populaciona politika označava intervenciju države u spontane demografske
tokove da bi se obezbedilo optimalno stanovništvo na određenoj teritoriji i u određeno
vreme. Pronatalitetne mere mogu se svrstati u tri grupe:
• ekonomska davanja i rasterećenja (dečji dodatak, porezne olakšice parovima са
decom, različiti oblici subvencionisanja roba i usluga namenjenih deci...)
• mere namenjene usklađivanju rada i roditeljstva (duže porodiljno odsustvo i
godišnji odmori, fleksibilno radno vreme, rad „od kuće“ i sl.)
• institucije namenjene zbrinjavanju dece zapooslennih roditelja (jaslice, vrtići,
obdaništa,produženi boravak u školi i sl.)

2. Mortalitet

Smrtnost je generička osobina ljudske vrste, ograničenost postojanja organizma tokom

vremena. Za razliku od umiranja pojedinca, smrtnost stanovništva je proces nastao
udruživanjem pojedinačnih slučajeva smrti.
Smrt označava prestanak postojanja pojedinačne osobe, dok putem mortaliteta, kao
negativne komponente prirodnog priraštaja, stanovništvo ne prestaje da postoji, već
samo menja svoju brojnost i osobine. Ispitivanje mortaliteta vrši se preko utvrđivanja
njegove visine, kretanja tokom vremena, osobenosti i činilaca (faktora). Osnovni
pokazatelj mortaliteta jeste opšta stopa mortaliteta, koja se računa kao odnos broja
umrlih na 1.000 stanovnika sredinom godina posmatranja. U savremenom svetu ona
se kreće od ispod 5‰ do preko 25‰. Po pravilu, niže opšte i specifične stope mortaliteta
imaju razvijenije populacije u kojima je dostignut optimalan kvalitet života, a
stanovništvo se pridržava zdravog načina i stila života.
U kretanju opšte stope mortaliteta tokom vremena registruju se dugoročne
tendencije (proučavanje kretanja mortaliteta u dužem vremenskom periodu), te
sezonske, slučajne varijacije (koje su u vezi sa klimatskim i opštim ekološkim
prilikama, zatim epidemijama, ekonomskim krizama, ratovima i sl.).

Stopa mortaliteta može se posmatrati u odnosu na ukupno stanovništvo, ali i u

odnosu na njegove uže teritorijalne i društvene delove. Na prvom mestu ispituju se
osobine smrtnosti po starosti i polu, a specifične ili diferencijalne stope mortaliteta
omogućavaju ispitivanje smrtnosti i kod drugih različitih grupacija (npr. kod dece,
ispitujući neonatalne i postneonatalne uzroke smrtnosti).

Tipologija populacija u odnosu na osobenosti mortaliteta, zasniva se na polno

specifičnim razlikama u smrtnosti muškaraca i žena. Tradicionalni tip prisutan je
pretežno u poljoprivrednim zajednicama i predmodernim populacijama. Smrtnost
žena je u celini viša, one žive kraće od svojih partnera, a rizik smrti posebno je izražen u
periodu reprodukcije. Savremeni tip odlikuje industrijsko i postindustrijsko društvo,
gde je smrtnost žena niža tokom čitavog života kao i u pojedinim uzrastima, što se
odražava i kroz duži prosečan vek kao sintetski pokazatelj smrtnosti. U tradicionalnom
tipu mortaliteta stariji članovi često imaju nižu smrtnost u odnosu na njihove ispisnike iz
modernih društava, najviše usled delovanja tzv. biološke selekcije. Stariji članovi
zajednica prolazili su kroz oštru selekciju visokog mortaliteta u detinjstvu i mladosti, te
su kasnije, tokom života, otporniji. To se, međutim, odnosi pre svega na muškarce.

10
U odnosu na uzrast, kao okvir posmatranja, svako od tri osnovna životna perioda
nosi određene rizike od obolevanja i smrtnog ishoda: detinjstvo, odraslo doba i doba
starosti. U detinjstvu, ali i u starosti, zbog biološke neotpornosti organizma najveću
opasnost čine zarazne bolesti (male boginje, difterija, tuberkuloza, crevne zaraze,
zapaljenje disajnih puteva i sl.). Najčešći uzroci smrti u odraslom dobu vezani su ne
samo za biološko-genetske predispozicije organizma, već i za određena rizična
ponašanja, kao i sociopsihološki uslovi. Reč je o izabranim životnim stilovima koji
mogu voditi ka oboljenjima i letalnim ishodima (polno prenosive bolesti, rak pluća,
nasilna smrtnost, samoubistva i ubistva). Drugu veliku grupu uzroka čine degenerativna
oboljenja , ulkusi, ciroze, dijabetes, oboljenja kardiovaskularnog, respiratornog sistema i
neoplazme (kanceri), koji obično počinju u sredovečnim godinama, a završavaju se
smrću u starosti. Određeni uzroci smrti vezuju se za određeni pol, a to je slučaj sa
maternalnom smrtnošću žena, zatim sa anemijom, dijabetesom, koji se smatraju pretežno
ženskim bolestima.Ostali uroci češće se povezuju sa muškim polom, sa njihovim rizičnim
stilovima života (narkomanija, alkoholizam, seksualno prenosive bolesti, saobraćajne
nesreće i sl.).

Uslovi i uzroci mortaliteta neke populacije, kao i u slučaju nataliteta, dele se na:
• biološke (generička svojstva ljudskog organizma, koja u kombinaciji sa faktorima
prirodne sredine prouzrokuju smrtnost; drugim rečima, biološki
kapacitet jedinke, udružen sa ekološkim odlikama sredine u kojoj živi;
prirodna otpornost nije ista tokom života, što predstavlja još jedan od vidova
biološke uslovljenosti mortaliteta - dve kritične tačke tokom života jesu
rođenje i visoka starost, a kod žena i reproduktivno doba)
• demografske („kriva mortaliteta“ pokazuje uoravo odnos između broja umrlih lica i
njihove starosti u određenoj godini ili vremenskom periodu)
• društvene, koji se mogu podeliti u dve grupe:
1. činioce povezane sa stepenom društvenoekonomskog razvoja, zatim sa
preovlađujućim sistemom vrednosti, koji u sebe uključuje odnos prema životu,
zdravlju, smrti; tu spadaju i naučna znanja o bolestima, njihovom suzbijanju i
lečenju, zatim dostupnost medicinskih usluga itd.
2. činioce povezane sa društvenom diferencijacijom smrtnosti, nejednakim rizikom
obolevanja i umiranja u zavisnosti od društvenog položaja pojedinca, odnosno
njegovim kvalitetom života
kao posebni društveni činioci koji utiču na mortalitet javljaju se i bračno stanje, kao i
uticaj tipa naselja u kome ljudi žive
Najzad, smrt kao činjenica života jedna je od velikih i večitih tema filozofije, ali i religije,
književnosti, psihologije, psihoanalizem antropologije, čime se odražava ljudska potreba
za razumevanjem njene neumitnosti, ali i prevladavanjem ne samo straha od nastupanja
neizbežnog, već i borbe protiv destruktivnosti u korist života.

11
 III. MEHANIČKO KRETANJE STANOVNIŠTVA (MIGRACIJE)

Migracije, ili mehaničko kretanje stanovništva, u sadržinskom i metodološkom

pogledu, predstavljaju najkompleksniju komponentu razvitka stanovništva. Pojam
„migracija“ odnosi se na prostornu pokretljivost ili prostornu mobilnost
stanovništva, tako da su osnovni elementi potrebni za opis migracija: stanovništvo,
prostor i vremenska jedinica.
UN definišu migracije kao „oblik prostorne pokretljivosti između jednog i drugog
geografskog dela, podrazumevajući trajnu promenu mesta stanovanja“ (prostornu
pokretljivost treba razlikovati od društvene).
U domaćoj stručnoj i naučnoj literaturi, migarcija označava svaku promenu mesta
stanovanja bez obzira na trajanje i distancu (one uključuju i migracije posebne vrste:
dnevne, privremene i povremene/sezonske promene mesta boravka, povezane sa
obavljanjem radnih aktvnosti).

Izvore podataka o migracijama jedne populacije predstavljaju:

• popisi stanovništva (međutim, postoje izvesni metodološki problemi vezani uz
sistematsko praćenje ovih kretanja proizlaze iz dva razloga:
1. periodičnosti popisa
2. samog načina prikupljanja informacija)
• demografske statistike (koje beleže unutarnje migracije u okviru određene teritorije, a
podatke prikupljaju na osnovu izjave građana, tj. dokumenta o
prijavi/odjavi pribivališta koja se predaju nadležnim organima)
• registri (izvori u kojima se beleže bitni događaji u životu stanovništva, i to u matičnim
knjigama)
• ankete (proučavanje dubljih razloga i motiva migracionih kretanja)
Migraciona statistika stranih zemalja može poslužiti kao jedan od komplementarnih
izvora o spoljnoj migraciji, uz domaće statistike radne snage, koje takođe mogu pružiti
adekvatne podatke o emigraciji.

U osnovi, izdvajaju se dve velike grupe faktora koje utiču na migracije: privlačni (pull
factors) i odbijajući (push factors). Teoriju pull i push faktora formulisao je Donald Bog,
čija klasifikacija privlačećih i potisnih faktora jeste sledeća:

Pull faktori Push faktori

1. opadanje prirodnog bogastva ili njegove
1. bolje mogućnosti za zapošljavanje cene, smanjenje potražnje za proizvodom
pojedinca u svojoj struci ili za ulazak u ili za usligama određene industrije;
željenu struku; iscrpljenost rudnika, šumskih bogatstava ili
poljoprivrednih resursa;
2. gubitak posla usled otpuštanja zbog
nestručnosti ili opadanje potrebe za
2. mogućnosti sticanja većeg dohotka; određenom strukom ili zbog mehanizacije i
automatizacije operacija koje su ranije
izvođene uz radno intenzivne procese;

12
 3. ugnjetački ili represivan diskriminatorski
3. prilika za specijalizacijom ili obukom, tretman zbog politike, religije, etničkog
npr. mogućnost fakultetskog obrazovanja; porekla, ili bilo kog drugog članstva
(azilanti i druge grupe prisilnih stranaca);
4. otuđenje od zajednice jer se pojedinac
4. pogodnosti koje pruža okolina i životni više ne slaže sa preovlađujućim
uslovi: klima, stanovanje, škole i drugi verovanjima, običajima ili načinom
socijalni kapaciteti i institucije; ponašanja - ili među svojom porodicom ili
među zajednicom;
5. odlazak iz zajednice zbog katastrofa:
brain drain, tj. „odliv mozgova“ poplava, požar, rat, suša, zemljotres ili
epidemija;
5. zavisnost - pokretljivost srodnika ili
vernika, kretanje za hraniteljem ili verenice
za partnerom (reunifikacija porodice);

6. primamljivost novih ili drugačijih

aktivnosti, okoline ili ljudi kao što su:
kulturne ili rekreacione mogućnosti velikih
gradova za stanovnike sela ili malih
gradova

Pre Donalda Boga autori su veću pažnju posvećivali strukturama, a manje razlozima
migranata. Prvi impuls razvoju teorije migracije beleži se u radovima E. Ravenštajna, The
Laws of Migration:
1. većina se seli na kraćim distancama, a sa povećanjem distance opada broj doseljenika;
2. migracije se odvijaju u etapama (seosko stanovništvo prvo se doseljava u najbliže veće
mesto, a zatim gravitira ka naprednijim gradovima);
3. kod migracija na veće distance, migranti se slivaju u velike trgovačke i industrijske
centre;
4. svakom migracionom toku odgovara kontratok;
5. priroda grada je manje migratorna od seoske;
6. žene su pokretivije na manje distance;
7. većinu migranata čini odraslo stanovništvo, porodice retko migriraju izvan njihovog
zavičaja;
8. veliki gradovi više rastu zbog migracija nego zbog prirodnog prireštaja;
9. obim migracija se povećava kako se industrija i trgovina razvijaju, a transport
poboljšava;
10. glavni pravac migarcija je iz poljoprivrednih područja ka industrijskim i trgovačkim
centrima;
11. glavni uzrok migracija su ekonomski razlozi iako ih izazivaju i drugi.
I Everet S. Li nabraja različite faktore koji vode ka odluci o migriranju:
1. faktore povezane sa područjem porekla;
2. faktore povezane sa područjem doseljavanja;
3. dodatne prepreke, troškovi preseljenja i sl;
4. lične faktore.

13
Važna odlika migracije jeste njihova selektivnost. Reč je o statističkoj povezanosti
osobina migrantske populacije, odnosno većoj pokretljivosti lica određene starosti,
pola, bračnog stanja i periodičnih karakteristika, obrazovanja i zanimanja.

Ekonometrijski model u proučavanju i objašnjenju migracije uključuje broj

emigranata koji prelaze datu distancu, i koji je direktno je proporcionalan broju
mogućnosti na kraju te distance, a obrnuto proporcijalan broju dodatnih
mogućnosti na kraju te distance.

Najzad, najvažniji migracioni događaj moderne ere jeste Velika seoba Evropljana u
Ameriku i druge prekomorske teritorije, s početkom u XVI. veku, te vrhuncem u
XX. Procenjuje se da je od početka ove migracije preko 60 mil. Evropljana
emigriralo u prekomorske zemlje.

Važan aspekt u opisivanju i proučavanju migracija jeste pokušaj njihove

klasifikacije. U literaturi postoji tipologija migracija, koja se rukovodi određenim
kriterijumima razlikovanja migracionih kretanja, kao što su:
• prema kriterijumima državnih granica razlikujemo spoljne i unutarnje migracije
• prema kriterijumu vremena (trajanja) migracije, razlikujemo definitivne
(konačne) i privremene (sezonske i dnevne migracije)
• prema uzroku, ekonomske i neekonomske
• prema voljnosti, dobrovoljne i prisilne
• prema organizovanosti, organizovane i neorganizovane

Savremene visokorazvijene države Zapada pribegavaju tzv. „menadžmentu

migracija“, odnosno restriktivnim politikama, ne samo kada je u pitanju selekcija
poželjnih stručnjaka i humanog kapitala, već one često menjaju i svoje zakone o
pravu na azil stanovništva kojima je prethdno pruženo utočište. Najnovija politika
evropskih i drugih država prema azilantima sve više se orijentiše ka programima
readmisije, odnosno akcija za povratak azilanata u zemlje porekla ili treće zemlje.
Ona je u skladu sa: raspoloženje domaćeg stanovništva, evidentnim porastom
ksenofobije, izivanim širenjem EU na istok, jačanjem desničarskih pokreta,
promenljivim uslovima na fleksibilnom tržištu rada i pojačanom brigom o čuvanju
spoljnih granica.

Jedna od svakako najznačajnijih teorija migracijske tranzicije jeste teorija

američkog demografa Vilbura Zelinskog, koja glasi: „Tranzicija u području migracije
označava prelaz od brojčano manjih i ograničenih oblika prostorne i socijalne mobilnosti
stanovništva predmodernih društava, prema širim i diversifikovanim oblicima migracije u
savremenom društvu, pri čemu se redovno javljaju promene u jačini migracije i njenim
oblicima“. Zelinski je uočio pet karakterističnih faza ili tipova migracija, povezanih
sa tipom društva:
• predmoderne tradicionalne zajednice sa veoma niskom pokretljivošću
• rana tranziciona društva sa velikom prostornom i socijalnom mobilnošću; Zelinski
izdvaja pet bitnih tipova migracionih kretanja vezanih uz početke modernizacije:

14
 1. migracije iz sela u gradove (unutarnje migracije)
2. kolonizacije stanovništva u pogranične delove države
3. emigracije u prekomorske zemlje (Amerika, Australija)
4. početak gastabajterskih migracija
5. porast pojedinačnih migracija (nedeljna ili sezonska putovanja učenika, studenata,
praznične migracije, poslovna putovanja is sl.)
• kasna tranzicijska društva:
1. kretanja iz sela u gradove se ublažavaju
2. opada naseljavanje pograničnih zona
3. masovna emigracija u prekomorske zemlje gotovo da prestaje zbog uvođenja kvota
4. najveći porast beleže pojedinačne ili cirkulatorne migracije
• razvijena društva:
1. pad migracija selo–grad i u apsolutnom i u relativnom izrazu
2. izražene unutarnje migracije na nivou urbanih centara
3. porst imigracije jeftine, nekvalifikovane ili polukvalifikovane radne snage iz
nerazvijenih u razvijene zemlje
4. visok nivo trajnih migracija
5. pojačavanje pojedinačnih migracija
• visokorazvijena društva – očekuje nastavak migracija ekonomske prirode iz
nerazvijenih ka razvijenim državama; procene su UN da bi
od 1995. do 2050. godine EU godišnje trebalo da postigne
neto imigraciju od 13 mil. ljudi

15
IV. STRUKTURE STANOVNIŠTVA

Strukture stanovništva su raspodele stanovništva prema: starosti, polu, bračnom

statusu, etničkim obeležjima, obrazovanju, pismenosti, aktivnosti, privrednoj grani
ili delatnosti i zanimanju. Starosno-polna struktura je primarna, biološka struktura, koja
leži u osnovi svih ostalih, delujući na njih, mada i sama trpi njihov uticaj. Drugo,
starosno-polna struktura je direktno povezana sa demografskim procesima, dok je kod
drugih taj uticaj posredovan društvenoekonomskim i kulturnoantropološkim kontekstom.
Kako Džon R. Viks tvrdi, promene u starosno-polnoj strukturi jedne populacije utiču na
sve društvene institucije, tako da uopšte nije preterano reći da ona predstavlja generator
same socijalne promene.
Kao što je već rečeno, karakterističke strukture stanovništva proizlaze iz karakteristika
pojedinačnih stanovnika, dok je u demografiji uobičajena podela na opšte i parcijalne
strukture stanovništva.

1. Starosno-polna struktura

Pod polnom strukturom stanovništva podrazumeva se udeo polova ili distribucija

frekvencija muškog i ženskog pola u ukupnom stanovništvu. Izražava se na više
načina, i to apsolutnim brojem stanovnika muškog i ženskog roda, relativnom
zastupljenošću polova u ukupnom stanovništvu (u procentima) i koeficijentima,
međusobnim srazmerama polova.
Koeficijent maskuliniteta stavlja u odnos populaciju muškaraca sa populacijom žena,
odnosno populaciju žena sa muškom populacijom, kod koeficijenta feminiteta. U
nerazvijenim područjima više je muškaraca nego žena, dok je u razvijenijim situacija
obrnuta zbog razlika u smrtnosti muškaraca i žena. Posledica toga je izražen proces
starenja i razlike u prosečnom životnom veku u korist žena.

Starosna struktura stanovništva prikazuje odnose između pojedinih generacija,

odnosno starosnih grupa i uzrasta u jednom društvu, tj. stanovništvu. U socijalnoj
demografiji koristi se nekoliko pojmova kojima se definiše starost. Jedni su čisto
statistički (starosna grupa, kohorta), dok su drugi više antropološko-sociološki
(uzrast, generacija).
Starost se određuje kao hronološka ili kalendarska starost, tj. vremenski i interval
od rođenja od određenog, relevantnog događaja. Taj vremenski razmak koji je
protekao može se izraziti navršenim godinama starosti ili godištem pojedinca.
Starosnu grupu čine lica iste starosti, a grupni interval može biti različite dužine, od
jedne, do pet ili deset godina.
Kohorta je tehnički pojam koji se u demografiji puno koristi, gotovo sinonimno sa
starosnom grupom. Pojam je naročito često u upotrebi prilikom longitudinalnog
proučavanja određenog demografskogponašanja. Dakle, kohorta je analitički pojam
pogodan za dinamičku analizu. On označava skup lica iste starosti, koje povezuje
neki zajednički događaj.
Uzrast označava starosne grupe različitih intervala, koje se izdvajaju i povezuju na
osnovu bioloških i sociokulturnih osobina, kao npr. deca, mladi, sredovečni i stari
ljudi.

16
Pojam generacije kao složen socioantropološki i demografski konstrukt, odnosi se
na:
• promene tokom biografije ili ciklusa
• proučavanje ponašanja različitih sukcesivnih generacija (kohortni ili
međugeneracijski pristup)
• upoređenje ponašanja, kulturnog obrasca, životnog stila, svakodnevice i sl.,
generacija rođenih pre, za vreme, ili nakon nekih kapitalnih društvenokulturnih
događaja
• komparacija generacija očeva i sinova, ili porodično-genealoški pristup
Starosni koeficijenti pokazatelji su odnosa lica različite starosti. Poznati su indeks
starosti (koji u odnos stavlja broj lica starih 60 i više godina naspram broja lica starih od
0–19 godina) i biološki indeks (tj. odnos lica starih od 0–14 godina i lica starih 60 i više
godina).

Prvu klasifikaciju tipova dao je Gustav Sandberg, koji je celokupno stanovništvo

svrstao u tri starosne grupe: prvu, do 14 godina starosti, drugu, 15–49, i treću,
preko 50 godina. Na osnovu njihovog relativnog učešća odredio je tipove starosnih
struktura:
• progresivni ili ekspanzivni, u kom dominiraju mladi do 14 godina starosti
• stacionarni ili stagnatni, sa većinskim udelom srednjih generacija
• regresivni ili kontraktivni, u kome dominiraju stariji

Starosno-polne piramide takođe su jedan od načina prikaza i analize starosno-polne

strukture stanovništva, koje daju presek svih generacija i oba pola u datom
stanovništvu. Postoji tri tipa starosnih piramida:
• progresivni (sa najbrojnijom generacijom mladih)
• stacionarni (sa najbrojnijom srednjom generacijom)
• regresivni (sa najbrojnijom generacijom starih)

U socijalnoj demografiji posebna pažnja posvećuje se analizi tzv. starosno-polnih

funkcionalnih kontigenata. Oni se izdvajaju iz starosno-polnih struktura ili
piramida na osnovu osnovnih demografskih resursa pojedinaca, odnosno
stanovništva, starosti i pola. Sa ovim resursima povezane su sve ostale mogućnosti ili
potencijali pojedinaca i grupa, kao i prava, obaveze i odgovornosti: sposobnost
učestvovanja u reprodukciji, radnoj snazi, obrazovanju, prava na povlačenje iz radne
snage (penzionisanje) i slično. Osnovni funkcionalni kontigenti su:
• predškolski, u koji spadaju deca 0–6 godina starosti;
• školoobavezni, deca 7–14;
• regrutni, muškarci 16–24;
• fertilni, žene 15–49;
• optimalni fertilni, žene 20–34;
• bračni, celokupno stanovništvo staro 15 i više godina;
• ženidbeno udadbeni, lica stara 18 i više godina koja nisu u braku
• radni (radna snaga), muškarci 15–64, žene 15–59.
Prema ovom pristupu, pojedinci i društvene grupe poseduju određenu količinu
ličnih resursa (kapitala):

17
• biološki (starost, pol, zdravstveno stanje, sposobnost učešća u reprodukciji i sl.)
• ekonomski (dohodak, kvalitet života, opšti životni standard...)
• sociokulturni (obrazovanje, nacionalnost, politička i religijska pripadnost ili
opredelenje...)
• sociopsihološki (socijalizacija, proces samopercepcije, socijalne integracije i tzv. locus
controlae, odnosno mera u kojoj je pojedinac spreman da preuzme
odgovornost za sopstvene odluke i akcije)
Ovi resursi udružuju se sa prethodnim i sadašnjim isustvima pojedinca, društvene grupe, i
oblikuju njihovu „životnu situaciju“.

Najzad, polna struktura oblikuje se delovanjem više činilaca ili faktora, koji su:
• biološka konstanta, tj. odnos polova na rođenju
• struktura umrlih lica, tj. odnos polova u smrtnosti
• migracije, tj. polni sastav migranata

Različito od polne, starosna struktura stanovništva formira se pod dominantnim i

neposrednim delovanjem drugih prirodnih procesa:
• nataliteta
• mortaliteta
• migracijskih kretanja

2. Bračne strukture

Bračna struktura stanovništva odnosi se na raspodelu stanovništva prema

kategorijama bračnog stanja. Domaća statistička služba registruje četiri osnovna
bračna statusa koja se izvode na osnovu toga da li je lice sklopilo građanski,
odnosno formalnopravno važeći brak. Ta lica spadaju u kategoriju
oženjenog/udanog stanovništva, dok su svi ostali, koji nisu u braku, svrstani u tri
kategorije:
• neoženjeno/neudano (celibaterna populacija)
• razvedeno
• udovačko
U razvijenim državama Zapada, pored zvaničnih brakova registruju se i izvabračne
unije, budući da je stanovništvo široko zahvaćeno individualizacijom životnih stilova,
odnosno različitim modelima i pitanjima odrastanja, s jedne, kao i tranzicija u bračno-
porodičnu fazu, s druge strane. Shodno tome, u ovim populacijama se, osim bračnog,
registruje i izvanbračni status stanovništva (kohabitacije, LAT i DINK unije, i sl.).
Kada je reč o novim tipovima izvanbračnih unija, Poljska je na začelju država, u kojoj
kohabitacije gotovo da i nema, ali zato vodi po udelu single osoba (zajedno sa Španijom,
Italijom, Nemačkom i Finskom). Vodeća država je Švedska, gde svaka treća žena stara
25–29 godina živi u kohabitaciji. Takođe, primetno je da je sklonost ka braku veća na
istoku nego na zapadu Evrope, tako da najveće udele bračnosti pokazuju žene iz bivših
socijalističkih zemalja, koje su u fazi poodmakle ili dovršene tranzicije ka tržišnoj
privredi. Najmanju sklonost ka ovoj instituciji pokazuju Austrijanke i Finkinje, koje u
najvećoj meri preferiraju kohabitacije. LAT unije najraširenije su u Italiji, a smatra se da
većina žena u Zapadnoj i Severnoj Evropi optira prelazak iz ove zajednice u kohabitaciju,

18
nasuprot ženama sa Istoka, koje preferiraju direktan ulazak u formalni brak. Najveći udeo
trajnog celibata, sudeći prema iskazanim stavovima, može se očekivati u Austriji, Latviji,
Italiji i Belgiji.

Bračna i partnerska struktura oblikuje se posredstvom udruženog delovanja

demografskog i društvenog razvitka, kao i činilaca koji ih determinišu. Demografski
okvir za analizu bračnog sastava stanovništva pruža bračni kontigent, odnosno lica
starija od 15 godina, kao i ženidbeno-udadbeni kontigent, kog čine lica starija od 18
godina, koja nisu u braku.
Pored demografskog okvira, na bračnu strukturu stanovništva deluju i procesi
sklapanja i razvoda braka, čije se kvantitativne vrednosti dobijaju računanjem
opšte stope sklapanja (nupcijalitet) i opšte stope razvoda braka (divorcijalitet). Ipak,
nupcijalitet nije najprecizniji pokazatelj, jer u odnos stavlja broj sklopljenih
brakova u odnosu na ukupno stanovništvo sredinom godine posmatranja, čime su
obuhvaćena kako 1) lica koja ne spadaju u bračni kontigent, tako i 2) sve kategorije
bračnog stanja (oženjeni, celibateri, razvedeni, udovci).

Sledeće bitno obeležje braka jeste prosečna starost prilikom njegovog zasnivanja.
Doba života u kome većina muškaraca i žena stupa u bračnu zajednicu određeno je
osobinama globalnog društvenog sistema, porodice i braka. U Srbiji je poslednjih
godina izraženo odlaganje braka, odnosno značajno pomeranje sklapanja braka u kasnije
godine. Prosečna starost mladoženje povećana je sa oko 25 (1970. godine) na oko 28
godina (2002. godine), a neveste sa oko 22 (1970. godine) na oko 25 godina (2002.
godine). Prosečna starost stupanja u prvi brak u razvijenim državama Evrope znatno je
viša, dok je u bivšim socijalističkim državama Centralne i Istočne Evrope ona znatno
niža, uz postojanje opšte pravilnosti o većoj prosečnoj starosti mladoženja nasuprot
mladih.

U analizi nupcijaliteta koristi se i verovatnoća sklapanja braka tokom života, koja se

računa sumiranjem aposteriornih verovatnoća sklapanja braka po starosti i polu
(specifične stope sklapanja braka na 1.000 lica izvan braka, bez množenja sa 1.000).
Još jedan značajan parametar za ispitivanje bračnih struktura određene populacije
jeste stopa ukupne prve bračnosti, koja je analogna kumuliranoj verovatnoći
sklapanja braka, a dobija se sumiranjem specifičnih stopa sklapanja prvog braka u
odnosu na lica koja nikada nisu sklpala brak, izraženo na jedinicu (bez množenja sa
1.000).
Stopa ukupne prve bračnosti žena takođe je od velikog značaja, budući da povezuje
varijable stupanja i prvi brak i rađanja, zbog čega je analogna stopi ukupnog
fertiliteta. Ona predstavlja zbir specifičnih stopa sklapanja prvog braka, po starosti
žene, a u Srbiji je znatno viša u odnosu na većinu razvijenih država Severne i Zapadne
Evrope (sa izuzetkom Danske i Finske).

Nivo razvedenosti još jedan je pokazatelj bračne strukture od posebnog značaja

prilikom tipološke analize bračnosti, odnosno svrstavanja populacije u određeni,
tradicionalni ili moderni bihejvioralni model. Hajnalova tipologija bračne strukture
razlikuje dva glavna tipa bračnosti:

19
• neevropski, ili tradicionalan, koji podrazumeva praksu ranog sklapanja braka i
izraženu razliku u starosti među supružnicima, u korist muškaraca; njegova značajna
karakteristika je tzv. „univerzalna bračnost“, tj. sklonost ka tome da se veći deo života
provede u statusu oženjenog/udane, uz nizak udeo celibatera i razvedenih
• evropski, ili moderan, koji odlikuje viša prosečna starost pri sklapanju braka, manje
starosne razlike među supružnicima i veći udeo celibata
Kretanje procesa razvoda brakova, kao strukturalnog činioca u formiranju bračne
strukture, takođe se može izraziti posredstvom opšte stope razvoda i prosečne starosti
razvedenih lica. U gotovo svim zemljama Evrope, vrednosti ove stope s kraja XX. veka
pokazivale su jasnu tendenciju porasta, što nije bio slučaj i u Srbiji, u kojoj je u periodu
od 1971. do 2002. godine zabeležen pad divorcijaliteta. Međutim, početak XXI. veka
obeležen je skokom broja i stope razvedenih brakova, do kojih obično dolazi kada
muškarci imaju oko 40, a žene oko 37 godina (prosečna starost prilikom razvoda braka
jedini je pokazatelj bračnosti koji je u kontinuiranom porastu tokom višedecenijskog
perioda).
U poređenju sa izabranim evropskim državama, Srbija pripada grupi zemalja sa srednje
visokom opštom stopom sklapanja braka, u kojoj se nalaze zemlje južnog regiona i bivše
socijalističke države.

Da bi se podrobnije ispitalo odvojeno delovanje demografskog faktora (promena u

starosno-polnom sastavu bračnog kontigenta) od bihejvioralnih promena (odnosa
stanovništva prema braku), trebalo bi izvršiti postupak standardizacije, kojim bi se
izolovano posmatralo delovanje svakog od uzročnika. No, takvom standardizacijom
verovatno bi se došlo do zaključka o povezanosti ovih faktora, koji rezultiraju
odlaganjem braka zbog starenja bračnog kontigenta i pomeranja zasnivanja braka u
kasnije godine životnog ciklusa. Diversifikacija i pluralizacija partnerstava, uključujući
single faze u životu, postrazvodne kohabitacije, LAT i DINK unije i slično, nastale su pod
delovanjem raznorodnih činilaca koji se, uslovno, mogu sumirati kao promenjen položaj i
uloga žene u porodici i širem društvu, te promena unutar muško-ženske dijade, u njenom
sadržaju i značenju za aktere. Opšti trend odlaganja brakova, međutim, nije uzrokovan
samo drugačijim odnosom prema tradicionalnoj instituciji braka, već i činjenicom da je
prosečan životni vek ljudi produžen, te da se ovakve odluke mogu donositi i u kasnijim
godinama.
Najzad, beleži se i pojava trajnog odustajanja od partnerstva (commited singles), čiji
porast izaziva strah od voljnog odustajanja od rađanja („sociološkog steriliteta“), te
moguće polarizacije društva na porodična i izvanporodična domaćinstva.

3. Socioekonomske strukture

Podela rada u društvu i stepen ekonomske razvijenosti prenose se na datu populaciju u

vidu ekonomskih i društvenoekonomskih struktura. U socijalnoj demografiji uobličena
je podela ovih struktura na dva podtipa:
• ekonomske, koje se odnose na raspodelu stanovništva prema
a) aktivnosti (akitvno, izdržavano i lica sa ličnim prihodom)
b) delatnosti (poljoprivredna i nepoljoprivredna lica)
c) zanimanju (kvalifikaciona struktura)

20
• društvenoekonomske, prema položaju u zanimanju i sektoru vlasništva
Ove strukture, dakle, predstavljaju realan odraz društvenoekonomskog razvitka jedne
populacije. One se menjaju pod neposrednim delovanjem činilaca privrednog razvitka,
odnosno modernizacijskom fazom date društvene zajednice, ali, sa druge strane, i samo
kretanje i razvitak stanovništva, a pre svega promene u starosnoj strukturi ukupnog, a
posebno aktivnog dela i radne snage, povratno deluju na ovaj razvitak. Prema tome, reč
je o reverzibilnim uticajima.

Zavisno od toga da li njegovi članovi učestvuju u procesu rada, stanovništvo se

distribuira na aktivni i neaktivni deo. Reč je, evidentno, o odnosu lica koja su
istovremeno proizvođači i potrošači, i onih koji su samo potrošači.
Pojam aktivnosti najčešće se vezuje uz pojam radne snage, koja obuhvata dve
osnovne kategorije:
• zaposlene, odnosno lica koja obavljaju određeno zanimanje ili društvenu ulogu na
tržištu rada, i za to primaju novčane naknade; tu se ubrajaju i lica koja rade na
ličnim ili porodičnim sredstvima za proizvodnju, kao i svi oni koji se privremeno
nalaze izvan radnog procesa usled bolesti, odsluženja vojnog roka, izdržavanja kazne,
traženja posla i slično
• nezaposlene, koji se privremeno ili duže nalaze izvan procesa rada
Prema tome, za razliku od zaposlenih, radna snaga je mnogo širi koncept, budući da
obuhvata i deo stanovništva koji se nalazi izvan sfere rada.
Neaktivno stanovništvo deli se na dve kategorije:
a) lica sa ličnim prihodom (penzioneri, stipendisti, korisnici socijalne pomoći, itd.)
b) izdržavana lica (deca, učenici, studenti, domaćice, itd.)

Osnovni pokazatelj ekonomske aktivnosti jeste opšta stopa koja se dobija kao odnos
aktivnih prema ukupnoj populaciji. Ipak, mnogo precizniji pokazatelj ekonomske
aktivnosti daje odnos aktivnih stanovnika na 100 stanovnika radnog kontigenta (15–
64 godine).
Pokazatelji ekonomske aktivnosti mogu biti i koeficijent aktivnosti, koji u odnos
stavlja aktivno i neaktivno stanovništvo, te koeficijent zavisnosti, koji isti odnos
proučava iz perspektive neaktivnog dela populacije. Koeficijent ekonomske zavisnosti
može se izraziti i kao odnos izdržavanog stanovništva i aktivnih u širem smislu, ili
ekonomski nezavisnih lica.
Analiza kretanja ekonomskih struktura stanovništva centralne Srbije i Vojvodine u drugoj
polovini XX. veka i na početku novog milenijuma pokazuje tendenciju opadanja udela
aktivnog i izdržavanog stanovništva, uz stalan porast lica sa ličnim prihodom
(penzionera). Ovaj trend objašnjava se padom aktivnosti mlađih generacija zbog
produženog školovanja, ali i procesa deagrarizacije, odnosno smanjenja učešća
poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu. Razlozi za ovako drastično povećanje su sve
širi obuhvat stanovništva penzionim sistemima, promene u starosnoj strukturi (povećanje
broja starih), visoke stope invaliditeta zaposlenih (invalidske penzije), kao i mortalitet
stanovništva, koji doprinosi povećanju udela porodičnih penzionera.
Prema svemu iznesenom, može se doneti nekoliko osnovnih zaključaka:
• ekonomska aktivnost stanovništva povezana je sa starosnom strukturom, budući
da ona počinje u mladosti, pun zamah dostiže u sredovečnom dobu, a opada u starosti

21
• ekonomska aktivnost povezana je i sa polnom strukturom, budući da se može meriti
udeo muškaraca i žena u radnoj snazi neke populacije
• u visokorazvijenim i industrijalizovanim društvima, a posebno u društvima pozne
modernosti, ekonomska aktivnost počinje kasnije i završava se ranije u odnosu na
predmoderna (sa preovlađujućim učešćem poljoprivrednika)

Privredne delatnosti označavaju oblasti u okviru društvene podele rada, pa se

delatnost pojedinaca obično određuje prema položaju koji uposlenik ima u radnoj
organizaciji. Za potrebe demografskih i socioloških istraživanja, delatnosti se
najčešće grupišu u nekoliko osnovnih sektora, prema Klarkovoj trihotomnoj podeli:
• primarni sektor (poljoprivredna, šumarstvo i ribarstvo)
• sekundarni sektor (industrija, rudarstvo, proizvodno zanatstvo i građevinarstvo)
• tercijarni sektor (saobraćaj, trgovina i ugostiteljstvo, uslužno zanatstvo, državne
službe, zdravstvo, kultura, itd.)
U društvima pozne modernosti i servisne ekonomije došlo je do prave ekspanzije
novih usluga, te se govori o kvartarnom, pa i kvinarnom sektoru, u koje bi spadale:
finansije (bankarstvo, osiguranje i berza), nekretnine, zastupstva, obrazovanje, zdravstvo,
turizam, transport, čak i dizajn (web, enterijer, arhitektura i sl.).

Struktura stanovništva prema zanimanju, ili kvalifikaciona struktura, takođe se

smatra jednim od značajnih pokazatelja opštih socioekonomskih prilika unutar
jedne populacije. Zanimanje je osobina pojedinca, konrektna vrsta posla koju on
obavlja i na osnovu kog stiče sredstva za život. Da bi se plaćeni posao koji pojedinac
obavlja tretirao kao njegovo zanimanje, potrebno je odgovarajuće obrazovanje i/ili
radno iskustvo, ali i društveno priznanje. U tom smislu se npr. prosjačenje,
prostitucija, pa i krađa, ne mogu smatrati zanimanjima, dom se rad učenika,
studenata i domaćica smatra kvazizanimanjem. Upravo zbog ovoga teško je pratiti
promene u kvalifikacionoj strukturi jedne populacije tokom vremena, budući da su
„zanimanja“ poput domaćica u različitim popisima različito tretirana. U analizi
profesionalne strukture stanovništva otvara se i problem klasifikacije lica koja
tokom života obavljaju više vrsta poslova, bilo u periodima individualnih (lica nakon
razvoda, samohrani roditelji, mladi na početku osamostaljivanja i sl.), bilo u periodima
socijalnih tranzicija (postsocijalistička transformacija, unutarnje i spoljne migracije i
sl.). Primer uticaja socijalne tranzicije vezuje se uz posleratni ekonomski razvitak
Jugoslavije, koji je tekao u pravcu modernizacije, odnosno opadanja poljoprivrednog i
jačanja nepoljoprivrednog sektora (posebno industrijskog), zatim značajan rast radnika u
trgovini i uslugama, kao i veliko povećanje sloja stručnjaka i umetnika na svim
područjima. No, i pored toga, primećuje se da je profesionalna struktura u Srbiji na
početku XXI. veka izrazito nepovoljna, sa oko 1/5 stanovnika zaposlenom u
poljoprivrednom sektoru, 30% manuelnih radnika i opadanjem udela stručnjaka sa 13%
(1991. godine) na oko 7% (2002. godine).

Struktura prema prosečnim zaradama ispituje prosečne zarade isplaćene u godini

dana. Pod tim pojmom podrazumeva se „zarada zaposlenog ostvarena za obavljeni
rad i vreme provedeno na radu, uvećane zarade, naknadne zarade i druga
primanja“. Veza između nivoa obrazovanja i dohotka sasvim je očigledna, kao i

22
veoma izražene polne razlike u zaradama muškaraca i žena.
Počev od šezdesetih i sedamdesetih godina XX. veka, sa razvojen postindustrijskog
društva, beleži se porast ženske zaposlenosti. Više od polovine ekonomski aktivnih
žena u razvijenim državama Zapada angažovano je u sektoru usluga, s tim da je taj udeo
u najrazvijenijim državama još viši, sa tendencijom daljeg povećanja. Paralelno s tim, u
većem delu nerazvijenog sveta najveći deo ženske radne snage još uvek je zarobljen u
poljoprivredi. Osnovni razlozi za porast privlačnosti ženske radne snage, smatraju
demografi, leže u porastu broja radnih mesta, kao i potreba za znanjima i umećima
koje se uglavnom vezuju uz žene. Druga strana te medalje o postignutoj
ravnopravnosti na tržištu rada jeste činjenica da su žene i dalje slabije plaćene za
isti posao, kao i da su neplaćene za rad u domaćinstvu, čime se dobija „dupli“ teret, ili
dvostruko prisustvo. Razlog takvim rodnim razlikama svakako da nije u poricanju
kvalifikovanosti i veština žena, koje danas zauzimaju visokospecijalizovane položaje
koji zahtevaju obrazovanje, inicijativu, kreativnost i intuiciju. Mogući odgovor na
ovo pitanje leži u fleksibilnosti ženske radne snage, koja se ogleda u njihovom
boljem prilagođavanju na opšte radne prilike u društvima pozne modernosti
(nesigurnost radnog mesta, porast broja honorarnih i part-time poslova, uključujući
rad od kuće, vikendom, praznikom ili u neformalne sate, zatim povećanje udela self-
employed radnika), u kojima nastupa kriza „države blagostanja“ (welfare state). Na
drugoj strani, strategija porodične zarade (family wage), odnosno dve plate ili dve
karijere umesto jedne, muževljeve, ima svoje bitne posledice na porodičnu
dinamiku. Ženina zarada postaje važan sastavni deo kućnog budžeta i osnova njene
povećane moći i bolje pregovaračke pozicije unutar kuće, što ide u prilog podrivanju
patrijarhalnog, asimetričnog ustrojstva muško-ženskih rodnih uloga. Prema tome, u
društvima pozne modernosti više ne postoje opravdani razlozi za izostanak muške
pomoći oko domaćih poslova i (male) dece, budući da oba partnera zarađuju i/ili
rade izvan kuće.

Ekonomske strukture stanovništva oblikuju se pod uticajem dve osnovne grupe

činilaca:
• demografskih (natalitet, mortalitet i migracije)
• društvenoekonomskih (razvitak privrede, društva i tokova zapošljavanja, ali i
socijalne mobilnosti ili promocije u društvu)

4. Kulturnoantropološke strukture

Kulturnoantropološke osobine stanovništva izvode se na osnovu pripadnosti rasi,

narodu ili naciji, jeziku i religiji. Tu se ubrajaju i obrazovne strukture, tj. distribucije
stanovništva na osnovu pismenosti i školske spreme. Reč je o vrlo specifičnim
obeležjima pojedinaca i društvenih grupa, budući da su, za razliku od prethodnih,
krajnje subjektivna i zavise od ličnog izjašnjenja pojedinaca. Pravo na opredeljenje
građanima je ustavom većine država zagarantovano, pa je, kao takvo, podložno
promenama tokom vremena, a u vezi sa opštom političkom i društvenoekonomskom
klimom, dominantnim kolektivnim vrednostima, kolektivnim pamćenjem, grupnom
identifikacijom i slično. Iz tog razloga, kao imanentne osobine ovih obeležja, a samim
tim i struktura, proizlaze teško savladive prepreke u njihovom merenju i

23
utvrđivanju tokom vremena. Takođe, problem u praćenju kulturnoantropoloških
struktura tiče se i različite upotrebe pojmovnih odredaba (rase, naroda i nacije), kao i
znatnih razlika u statističkim definicijama i evidenciji različitih zemalja tokom
vremena.

Pismenost je pretpostavka za obrazovanje i sticanje kvalifikacija u društvu, odnosno

stanovništvu. Ona se posmatra u odnosu na lica starija od 7 godina, tj. počev od
donje granice obaveznog obrazovanja. Struktura stanovništva prema pismenosti
najpre se izražava kao distribucija udela pismenih i nepismenih, mada se sama
definicija pismenosti razlikuje od zemlje do zemlje, i to u različitim periodima.4
Pismenost stanovništva tesno je povezana sa opštim nivoom modernizovanosti,
procesima deagrarizacije i industrijalizacije, kao i brzinom promena u globalnom društvu.
Ona je, takođe, tesno povezana sa ostalim sociodemografskim osobinama, pre svega
starosno-polnom, ali i ekonomskim strukturama. Na primeru Srbije jasno se vidi uticaj
većine pobrojanih faktora, o čemu svedoči udeo nepismenih od oko 50%, zabeležen na
popisu 1931. godine, te njegovo spuštanje na oko 27% neposredno nakon Drugog
svetskog rata, odnosno 3% 2002. godine. Udeo od 1 do 1.5% smatra se donjim, tj.
„genetskim“ pragom u snižavanju nepismenosti, a duguje se mentalno oštećenim
licima koja se ne mogu opismeniti.
Nepismenost je, po pravilu, povezana sa starošću i polom, što se vidi u činjenicama
da je udeo nepismenih veći kod starih nego kod mladih, te kod žena nego kod
muškaraca, što se duguje patrijarhalnom ustrojstvu većine društava.

Školska sprema takođe je obeležje koje se posmatra samo za stanovništvo iznad

određene starosti (preko 10 godina). Klasifikacije stepena školskog obrazovanja
zavise od države do države, a nekad se menjaju i tokom vremena, s obzirom da su u
vezi sa usvojenim obrazovnim sistemima, ali i njihovim reformama. Obrazovna
struktura stanovništva registruje se preko pojma (prethodno) završene školske
spreme, ali se, na taj način, statistička slika slika o obrazovanju nekog društva
pokazuje kao nešto nepovoljnija od faktičke, jer se, recimo studenti, tretiraju kao
lica koja još nisu dovršila svoje školovanje, odnosno poseduju srednju stručnu
spremu. Da bi se prevazišao taj, kao i drugi problemi u vezi sa načinom tretiranja
zvanja i titula stečenih u različitim obrazovnim sistemima, u mnogim razvijenim
sredinama obrazovna se struktura iskazuje preko broja godina provedenih u
školovanju.
U svakom slučaju, važno je istaći da je obrazovna struktura, kao i pomenuta
struktura pismenosti, povezana sa starosno-polnim sastavom stanovništva, odnosno
komponentama njegovog porasta (natalitetom, mortalitetom i migracijama). U Srbiji je
od popisa 1953, pa sve do 2002. godine značajno porastao udeo lica sa višim i visokim
obrazovanjem sa 0.7 % na preko 10%, što je svakako posledica širenja obrazovnog
sistema i sve većeg obuhvata stanovništva višim nivoima, u skladu sa zahtevima
ekonomije i globalnih društvenih promena. Istovremeno, zabeležen je značajan pad udela
neškolovanog stanovništva i lica sa nepotpunim osnovnim obrazovanjem, što je posledica
ne samo širenja obaveznog osmogodišnjeg školovanja u posleratnom periodu, već i pada
nataliteta i starenja stanovništva.

24
Demografsko istraživanje etničke strukture sprovodi se na osnovu pojmova koji se
koriste u statističkom registrovanju i praćenju, kao što su narod, narodnost, nacija i
nacionalnost.

__________
4
Pod pismenošću se najpre podrazumevala sposobnost čitanja, zatim čitanja i pisanja, dok se u
savremenom svetu govori o tzv. „funkcionalnoj (ne)pismenosti“, koja podrazumeva i sposobnost
razumevanja i interpretacije napisanog i pročitanog. U doba pozne modernosti sve više se govori i o
neophodnosti posedovanja tzv. „informatičke pismenosti“, tj. umeća korišćenja kompjutera i Interneta
kao preduslova za globalnu umreženu komunikaciju.

Na jednoj strani su države koje su usvojile pravni pojam nacije, kao političke
zajednice (udruženja) građana. To je slučaj sa SAD, Kanadom i drugim državama
koje imaju dugu istoriju imigracije stanovništva različitih rasa, etniciteta i religija,
uz postepenu asimilaciju u jednu jedinstvenu, novu naciju. Usled takvog pravnog
rešenja, u njihovim propisima i registrima ne ispituje se etnička pripadnost, već
etničko poreklo, koje se rekonstruiše na osnovu maternjeg jezika ili narodnosti
predaka, zemlje rođenja i iseljenja i slično. Sasvim je drugačija situacija u
državama u kojima se nacionalnost ne izjednačava sa državljanstvom. U njima se
etnički sastav ispituje preko pojmova etničke pripadnosti, narodnosti, nacionalnosti,
etničke grupe i naroda. U slučaju Republike Srbije, demografsko proučavanje etničke
strukture vrši se, kao i u slučaju drugih država, na osnovu podataka popisa (koji
datiraju čak od 1834. godine) i vitalne statistike, u kojima se termini narodnosti i
nacionalnosti koriste sinonimno, kako bi opisali pripadnost pojedinca nekom
narodu, nacionalnoj manjini ili etničkoj grupi.

„Stvarna“ etnička slika, međutim, rezultat je određene, pre svega, nacionalne

politike, o čemu svedoči i tretiranje populacije bosanskih Muslimana u Jugoslaviji i
Srbiji (oni su „prešli put od nacionalno neopredeljenih, Jugoslovena neopredeljenih,
preko konstitutivnog muslimanskog naroda do statusa nacionalne manjine Bošnjaka“).
Pored nacionalnog opredeljivanja, pojedinci i društvene grupe danas imaju i
Ustavom zagarantovana prava na 1) regionalno izjašnjavanje (Šumadinac,
Vojvođanin, Banaćanin i sl.), kao i 2) da se deklarišu kao neizjašnjeni, kojih je u
Srbiji danas sve više.
Uzevši u obzir postojeće statističke podatke, možemo zaključiti da je teritorija
centralne Srbije (bez Kosova) u etničkom smislu homogena, sa preovlađujućim
stanovništvom srpske nacionalnosti (preko 80%). No, pored homogenih, postoje i
heterogene, ili tzv. multikulturne, multietničke i multikonfesionalne sredine i društva,
koja se mogu javiti u različitim oblicima. To su tzv. bimodalne heteronomije, gde
preovlađuju dve nacionalnosti (kakva je Vojvodina), zatim trimodalne heteronomije
(slučaj BiH, Švajcarske i sl.), te „prava“ multikulturna društva (SAD, Kanada,
Australija, Novi Zeland i dr.).

Porast, odnosno pad pojedinih nacionalnosti tokom vremena, smatraju demografi,

duguje se delovanju tri vrste činilaca:
• promenama u nacionalnom opredeljenju
• etnonacionalnim, istorijskim i kulturnim procesima nastajanja, širenja i opadanja

25
 nacija, rasa i konfesija okom vremena
• etnodemografskim kretanjima, tj. komponentama porasta (nataliteta, mortaliteta i
migracija)

Jezik je jedno od osnovnih kulturnih obeležja stanovništva, koje omogućava

socijalnu interakciju sa širom zajednicom. Mada se jezik određene etničke grupe
obično poklapa sa nacionalnošću, česta je pojava i ovakve nepodudarnosti. No,
uprkos tome, raspored učestalosti stanovništva prema jeziku služi kao kontrolno
obeležje etničke strukture, budući da se smatra njenom objektivnom osobinom5.
__________
5
Da jezik to ne mora biti, svedoči primer srpskohrvatskog, kojim su u Jugoslaviji služili gotovo svi narodi.
Pri tome se obično misli na maternji jezik, mada u praksi može postojati razlika
između maternjeg i govornog jezika (kod imigranata, stanovništva koje je sklopilo
mešovite brakove i njihove dece, manjinskih društvenih i etničkih grupa, marginalaca i u
multietničkim sredinama).
Postojanje velikog broja jezika u etnički homogenim društvima može predstavljati
ozbiljnu barijeru u društvenim komunikacijama, zbog čega se često pribegava
uvođenju službenog jezika, kao strategije uspostavljanja socijalne kohezije na
globalnom nivou.

Veroispovest takođe služi kao jedan od kriterijuma za ispitivanjem etničkog sastava

stanovništva, budući da se gotovo svaki pojedinac rađa u određenom religijskom
kontekstu, bilo da je aktivni ili pasivni vernik. Ipak, činjenica je da svako lice može
menjati svoju religijsku pripadnost tokom života, ili se izjašnjavati kao ateista, što
se u velikoj meri smatra posledicom opštedruštvenih i političkih prilika, a negativno
utiče na preciznost merenja ovog parametra. No, demografski značaj ispitivanja
ovog sociokulturnog obeležja jeste u njegovoj povezanosti sa fertilitetom, s obzirom
da unutar svake populacije postoje značajne razlike u reproduktivnom ponašanju
zavisno od pripadnosti određenoj veroispovesti i nacionalnosti.

Najzad, kulturnoantropološka struktura određene populacije ne bi bila postupa bez

rase, odnosno društvene grupe čiji se pripadnici razlikuju po svom spoljnom
izgledu. Pojam rase u socijalnoj demografiji ima značenje socijalne konstrukcije, a
interes za njeno proučavanje proističe iz njene tesne povezanosti sa socijalnom
stratifikacijom, pa otud i relevantnog demografskog ponašanja. Primera radi, Afro-
Amerikanci pored rasne poseduju i niz socijalnih karakteristike koje su sa njom povezane
i ovu grupaciju čine specifičnom. To su niži socijalni status, pa otuda i više stope
smrtnosti, niže obrazovanje i slabija kvalifikaciona struktura, manje plate, fragilnije
porodice i veći broj dece, itd.

V. SAVREMENE TEORIJE DEMOGRAFSKE TRANZICIJE

Teorija demografske tranzicije široko je prihvaćena teorijska generalizacija koju su

1929. godine formulisali Tompson i Notenštajn. Doduše, francuski demograf Adolf
Lodri je još 1909. godine formulisao sličnu teoriju demografskog razvitka, ali joj je dao
radikalniji naziv, „teorija demografske revolucije“.
U demografiji uglavnom postoji konsenzus oko toga da je ljudsko društvo od
26
preistorije do danas prošlo kroz dve velike tranzicije demografskog razvitka. Prva se
odigrala u razvijenom paleolitu, oko 40.000 godina pre nove ere, i bila je povezana
sa promenom klime na Zemlji i počecima poljoprivredne delatnosti. Prema
procenama, svetsko stanovništvo tada je uvećano sa oko 500.000 na 5 miliona, što se
održalo do modernog doba. Sledeća, ili druga tranzicija, daleko je mlađa, i potiče od
sredine XVIII. veka u slučaju Evrope i Severne Amerike, odnosno od polovine XX.
veka u slučaju zemalja u razvoju (Latinske Amerike, Azije i Afrike). Međutim, dok
među autorima vlada konsenzus po pitanju opšteg pravca demografske istorije
čovečanstva, nedostatak konzistentne teorije o fertilitetu uslovio je nastanak
poprilične zbrke oko utvrđivanja broja preobražaja ili tranzicija u domenu rađanja,
naime, da li je bilo dve ili više takvih tranzicija fertiliteta.
Najpre treba podvućiu da Tompson-Notenštajnov model troetapnih promena
vitalnih demografskih procesa nataliteta i mortaliteta počiva na dva glavna
postulata:
• demografski preobražaj je istorijski proces koji je pod direktnim uticajem
determinanti ekonomske i socijalne prirode
• demografska tranzicija označava promene u natalitetu, mortalitetu i prirodnom
priraštaju koje izazivaju promene kako u demografskim, tako i u socioekonomskim
strukturama stanovništva
Sledeće etape u razvoju stanovništva tesno su povezane sa procesima modernizacije,
tj. industrijalizacije i deagrarizacije:
• predtranziciona etapa
• etapa demografske tranzicije (rane, centralne i kasne tranzicije)
• posttranziciona etapa
Suština teorije demografske tranzicije jeste u tome što se ona trudi da objasni prelaz
iz stihijskog, nekontrolisanog ili biološkog režima u reprodukciji stanovništva u
socijalni, ekonomski, kulturni ili svesni, racionalni režim, u kom je čovek u
potpunosti ovladao biološkim procesima rađanja i umiranja, što znači da može ne
samo da ih kontroliše, nego i usmerava ka poželjnim ciljevima. Ipak, njena
fokusiranost na demografsku istoriju Severne i Zapadne Evrope (eurocentrizam)
bila je dovoljan razlog da podstakne kritičare da joj ospore legitimitet i
objektivnost, budući da je jasno da postoje razlike ne samo između Zapada i
zemalja u razvoju, već i unutar država Zapada između sebe. No, bez obzira na sve
manje ili više opravdane primedbe, ova teorija pokazala se kao pogodna
generalizacija i apstrakcija demografske prošlosti država i društava, zahvaćenih
procesima industrijskog razvitka i socioekonomskog i kulturnog preobražaja.

1. Predtranziciona etapa

Predtranziciona etapa je vremenski najduže razdoblje u dosadašnjoj istoriji

ljudskog roda, a proteže se od preistorije pa sve do XVIII, odnosno XIX. veka. Reč
je o dobu predmodernih, primitivnih, agrarnih zajednica sve do početaka
industrijalizacije i nastanka gradova. Empirijska evidencija na kojoj se zasniva analiza
demografskog sadržaja ovog perioda specifična je utoliko što je neretko oskudna sa
stanovišta moderne statistike stanovništva. Ona se zasniva na izvorima i literaturi
istorijskog, ekonomskog, antropološkog i arheološkog karaktera, što samu demografsku

27
analizu ograničava na davanje pretpostavki i mogućih rekonstrukcija u odsustvu
potpunog obuhvata populacije.

Za predtranzicionu etapu karakteristične su veoma visoke, nekontrolisane stope

nataliteta, sa približno isto tako visokim, neznatno nižim, stopama mortaliteta.
Rezultat takvog prirodnog kretanja bilo je stacionarno stanovništvo sa prosečno
nultom stopom rasta. Prosečan životni vek ljudi bio je kratak, oko 20–40 godina, sa
brzom smenom generacija unutar porodice i domaće zajednice.
Kretanje mortaliteta bilo je podložno fluktuacijama, tj. varijacijama u visini, što je
bilo u neposrednoj vezi sa količinom hrane, odnosno visinom poljoprivrednih
prinosa (tako su tzv. „gladne godine“, tj. godine niskih prinosa u poljoprivredi, značile
skok smrtnosti), zatim epidemijama zaraznih bolesti, ratovima, prirodnim
katastrofama i slično. Kako se neretko dešavalo da u takvim situacijama visina
mortaliteta dosegne broj od čak 500 umrlih na 1.000 stanovnika, rađanje se moralo
održavati na visokom nivou, jer se time, prirodnim putem, obezbeđivao biološki
opstanak populacije. Sasvim sumarno, elemente i varijable predtranzicione etape,
koji su sastavni deo strukture tradicionalnih društava, Notenštajn zaokružuje na sledeći
način:
• visoka smrtnost, posebno odojčadi i male dece
• agrarni karakter ekonomije
• ruralni tip zajednice
• kratak obrazovni proces i mali obim usvojenih znanja
• nizak životni standard i male potrošačke mogućnosti
• organizacija ekonomske aktivnosti u okviru porodice, koja garantuje ekonomsku
sigurnost, bezbednost i socijalnu zaštitu članovima; male šanse da se žene afirmišu
van porodice; mala ulaganja porodice u decu i njihovo rano učešće u
privređivanju; proširena porodična organizacija i versko učenje koje podstiče
formiranje velike porodice
• mala socijalna pokretljivost
• tradicionalni način kontracepcije

2. Tranziciona etapa

Tranziciona etapa demografskog preobražaja vezuje se uz procese modernizacije

(tj. industrijalizacije i deagrarizacije) i preobražaj porodično-srodničke
organizacije, uz nastupanje ekonomskog modela fertiliteta i racionalno odlučivanje o
obimu reprodukcije u braku.
„Okidač“ preobražaja jeste zaustavljanje visokog mortaliteta, kao i produžavanje
prosečnog životnog veka ljudi (sa oko 33 godine oko 1700, na oko 70 godina
polovinom XX. veka), koji zadržavaju približno jednake opšte stope nataliteta kao u
prethodnoj fazi, što u konačnici dovodi do visokog prirodnog priraštaja i
„demografske eksplozije“. Ipak, nakon izvesnog vremena dolazi do postepenog
snižavanja visokog nivoa rađanja, usled promenjenih ekonomskih i socijalnih
prilika, kao i promene u vrednosnim orijentacijama, tj. izmenom u odnosu prema
deci. Mala urbana porodica tada počinje da se fokusira na decu, koja prestaju biti
proizvođači u poljoprivrednoj delatnosti. Raste njihova ekonomska cena, ali i

28
konačni rezultat – „kvalitet dece“, zbog ulaganja u njihovo vaspitanje, obrazovanje,
svaku vrstu zaštite, kao i socijalnu promociju.
Američki socijalni demograf Ansli Koul utvrdio je dve tranzicije fertiliteta u Evropi, i to
na osnovu ponašanja bračnih parova:
• polazeći od pretpostavke da je društvena kontrola braka bila najstariji način regulisanja
reprodukcije (norme koje zabranjuju seksualno opštenje pre braka ili van njega), prvu
tranziciju fertiliteta Koul vidi u ukidanju univerzalnosti braka; brak se zatim počinje
sklapati kasnije tokom života, tek nakon što bi muškarac stekao određeni imetak
(„bračni fond“), sa kojim bio ušao u partnerski odnos (maltuzijanska tranzicija)
• s druge strane, neomaltuzijanska tradicija, podrazumevala je transformisanje društvene
odgovornosti u individualnu odluku, odnosno mogućnost para da kontroliše rađanje
Tranzicija fertiliteta, međutim, ne zaustavlja se se ovde, već se produžava i u vreme
postindustrijalizma, kada dolazi do razdvajanja seksualnog i reproduktivnog ponašanja,
partnerstva i roditeljstva, te samog smanjenja nataliteta, koji više ne predstavlja prepreku
ekonomskom rastu i sociokulturnom napredovanju.

Pored popravljanja opštih socijalnih prilika i kvaliteta života, što se jasno može videti iz
iznesenih tvrdnji vezanih uz brak, porodicu i rađanje, pad mortaliteta u Evropi, smatraju
demografi, bio je omogućen i delovanjem sledećih činilaca:
• otkrićem novih kontinenata i prekomorskih zemalja, što je za Evropljane značilo ne
samo kontinuiranu prehranu tokom čitave godine, već i smanjenje rizika od gladi
• razvojem trgovine i transporta, koji im je omogućio relativno brzo dopremanje hrane,
sirovina i kapitala sa drugih kontinenata
• porastom produktivnosti poljoprivredne proizvodnje usled tehnoloških inovacija,
što je značilo ne samo odiguranje od gladi, već i odliv stanovništva u susedne gradove i
industriju (deagrarizacija)
• kontrolom nad bolestima, usled poboljšanja uslova lečenja, revolucionarnih
pronalazaka u oblasti farmakologije, usvajanja standarda u javnom zdravlju,
poreventivnoj medicini i mreži zdravstvenih institucija

U konačnici, nagli pad opšte stope mortaliteta, kao i zadržavanje relativno visoke
stope nataliteta, doveo je do „demografske eksplozije“, koja je u razvijenijim
evropskim državama bila nešto umerenija u odnosu na zemlje u razvoju, što se
može objasniti usklađenošću demografskog razvitka i socioekonomskog
napredovanja društva. „Viškovi“ evropske populacije, nastali kao posledica
spomenutih procesa, regulisani su 1) stalnim prestrukturiranjem proizvodnje i
izgradnjom kapaciteta u industriji i gradovima, unapređenjem medicine, ali i
adaptiranjem samih individua, tj. postepenim usvajanjem novih životnih uverenja,
stavova i ponašanja; 2) preseljenjem Evropljana u prekomorske države koje su
vodile otvorenu imigracionu politiku.

U centralnoj etapi transformacije demografskog režima, među razvijenim

državama konstatovane su sledeće razlike u pogledu 1) vremena kada počinje
opadanje nataliteta i 2) dužine trajanja faze snižavanja fertiliteta i uspostavljanja
(pune) kontrole nad ovih procesom. Tako je, primerice, opšta stopa nataliteta u
Francuskoj počela da opada krajem XVIII. veka, u Engleskoj i Velsu polovinom XIX, a u

29
zemljama u razvoju ovaj proces još uvek nije niti otpočeo. Niz je makro i mezoteorija
(srednjeg obima) koje nastoje da objasne ovakvo tranziciono kretanje stanovništva,
a najznačajnije među njima jesu demografsko-sociološke, prirodno-naučne (tj.
biološko-pozitivističke) i ekonomske, kao i interdisciplinarni pristupi
(socioantropološka i feministička perspektiva).

a) Demografsko-sociološke teorije

Makro ili strukturalne teorije demografske tranzicije mogu se povezati sa

sociološkom teorijom modernizacije, odnosno društvene promene, bilo da se smatra
njenim delom ili korelatom. Teorija modernizacije deo je neoevolucionističkog
sociološkog pristupa, a polazi od uverenja da su tradicija i stabilnost osnovne odlike
predmodernih društava, dok su za moderna društva karakteristične stalne
promene. Makroanalitičkim pristupima analizi pada fertiliteta se, međutim, zamera
nedostatak kompleksnijeg uvida u porodicu i pojedince kao aktere ponašanja,
budući da ovi poslednji poseduju sopstvenu determinističku snagu.

Potrebu posredovanja između strukturalnih karakteristika društva i stanovništva

nižih nivoa, pojedinaca, pokušale su nadomestiti mezoteorije ili mnogobrojni
bihejvioralni modeli, koje su vršile nekritično preuzimanje teorijskih paradigmi
drugih nauka, pre svih sociologije, biologije i ekonomije.
Američki profesor Dejvis pad nataliteta dovodi u direktnu vezu sa padom
mortaliteta, smatrajući da se u uslovima snižene smrtnosti odojčadi i mlade dece
porodica suočava sa dilemom – rađanje dece ili rast ekonomskog standarda?
Pojedinci zato ne „žure“ da uđu u brak, prihvataju opcije kasnije ženidbe/udadbe,
kao i metode ograničavanja rađanja.
Francuski demograf Dimon još je u XIX. veku formulisao teoriju „socijalne
kapilarnosti“, koja ističe da pojedinci, u težnji za popravljanjem svog socijalnog
statusa prelaskom u više slojeve, postaju nezainteresovani za sopstvenu
reprodukciju.
Poznati harvardski profesor i ekonomista Djuenzberi sredinom XX. veka
formulisao je teoriju potrošačkog ponašanja, zasnovanu na težnji pojedinca za
većom potrošnjom, standardom i materijalnim bogatstvom, koje ga odvraća od
težnje za reprodukcijom.
Drugi autori odlučujući uticaj pridaju tehnološkim inovacijama, tj. proširenoj
upotrebi sredstava kontracepcije (Ferčajld i Ogburn).

b) Prirodno-naučne, biološko-pozitivističke (mezo)teorije

U literaturi postoji i jedna grupa teorija nastalih pod uticajem prirodnih nauka.
Takav je stav autora koji pad fertiliteta tumače kao posledicu porasta gustine
stanovništva, što nije sasvim ispravno (uzimajući u obzir malu gustinu naseljenosti u
razvijenim državama). Druga grupa autora pokušala je da uvede varijante
Maltusovog „prirodnog zakona stanovništva“. De Kastro je, tako, zastupao stav da

30
je pad nataliteta posledica promena u ishrani stanovništva (povećan unos proteinima
bogatih namirnica smanjuje plodnost). Dejvis i Blejk daju složenu sociobiološku
matricu prirodnog fertiliteta, koja je, po njima, univerzalna, tj. deluje u svim
društvima, i kroz koju se prelamaju svi ostali činioci (istorijski, ekonomski i
kulturni). U osnovi ovog modela stoje tri varijable – seksualno opštenje, začeće i
rađanje, a verovatnoća delovanja neke od njih određuje obim rađanja kako na
individualnom, tako i na nivou čitave populacije.

c) Ekonomske (mezo)teorije

Prema nekim mišljenjima, ekonomisti su najviše napredovali u objašnjenju modernog

fenomena nedovoljnog rađanja. Isterlin je konstruisao model koji se zasniva na tri
determinante:
• tražnji za decom, koja je jednaka broju dece koji bi roditelji želeli, uz pretpostavku
besplatne, dostupne kontracepcije)
• ponudi dece, tj. onom broju dece koji bi roditelji imali u uslovima neograničenog,
prirodnog fertiliteta)
• troškovima regulacije rađanja, koji mogu biti subjektivni i finansijski
Imajući u vidu da su zemlje niskog nataliteta ujedno i zemnlje visokog standarda i
kvaliteta života, troškovi regulisanja fertiliteta su zanemarljivi, a ponuda dece daleko je
veća od potražnje. Zato je (niska) tražnja dece određujuća varijabla fertiliteta.
Najpoznatiji zastupnik ekonomske teorije fertiliteta je američki profesor sa
Univerziteta u Prinstonu, Geri Beker, čija je teorija zasnovana na dva glavna
postulata:
• racionalnosti, koja podrazumeva da pojedinac bira ono što je za njega dobro,
korisno, a pokušava da izbegne loše, nepovoljno
• maksimizacije dobiti, koja podrazumeva da se najpre vrši rangiranje alternativa, a
da se onda bira ona koja donosi najveću dobit (to se odnosi i na sticanje potomstva)
Sa porastom dohotka roditelja, smatra Beker, raste i cena koju treba uložiti u dete,
što se objašnjava preko „kvaliteta“ dece i „oportunitetnih troškova“ majki. Naime,
pred budućim roditeljima najpre se postavlja pitanje izbora između većeg broja
dece nižeg kvaliteta ili manjeg broja dece višeg kvaliteta, što za sobom povlači i
pitanje „žrtvi“ koje snosi roditelj (ponajpre majka), odnosno „oportunitetnih
troškova“ rada koji je utrošen u domaćinstvu umesto na tržištu. Međutim, ovaj
nepovoljni tok može biti ublažen, i to putem dva mehanizma:
• intervencijom „države blagostanja“
• menjanjem ljudskih preferencija

d) Interdisciplinarni pristup (socioantropološke i feminističke perspektive)

Vrednost socijalnoantropološkog pristupa ispoljava se u tome što on ne polazi samo od

analize konkretnih ljudskih društava i kultura, već nastoji da pokaže u kojim
strukturalnim odnosima postoje veće mogućnosti ostvarenja ljudske suštine, a u kojima se
ona bitno sužava. Prema tome, polazna osnova je ideja o neograničenom ljudskom
potencijalu, koji je neprestano iznova potvrđuje kroz prevazilaženje postojećih
granica postojanja. No, kako je konkretan pojedinac ograničen svojim biopsihičkim

31
sposobnostima, društvenim položajem, kulturnim nivoom i slično, nije u stanju da
ostvari sve te potencijale u vremenu u kom živi, zbog čega se pominje otuđenje
pojedinca.
Potrebe i vrednosti ključni su elementi u razumevanju čovekove prirode, pri čemu
se ključnim vrednostima smatraju sloboda, jednakost i autonomija ličnosti. From je
ukazao na tzv. osnovne potrebe i potrebe višeg reda, kao i na tendenciju da se
osnovne potrebe pojedinca u modernom društvu neprestano uvećavaju, što
pojedinca pretvara u homo consumensa, a potrebe svodi na usko ekonomske.
Sledeći relevantan okvir za analizu fenomena nedovoljnog rađanja je pojam
svakodnevnog života, uvidom u čiji kvalitet dobijamo potpunu sliku o uslovima
života pojedinaca u svakom društvu, što je dobar eksplanatorni okvir z za samo
reproduktivno ponašanje.

Najzad, tu su i feminističke teorije, bez kojih filozofski i socijalnoantropološki

pristupi ne bi bili potpuni niti uverljivi. U tradicionalnim društvima i kulturama
roditeljstvo se smatralo pretežno ženskom ulogom, ali sa porastom ženskog
obrazovanja i njenim izlaskom na tržište rada, posebno u novoj servisnoj ekonomiji
XX. veka, postepeno se javljaju potrebe za redefinisanjem tradicionalnih porodičnih
uloga. Međutim, do tog redefinisanja ne dolazi, o čemu svedoči opstajanje žilavog
patrijarhata, koji ženama nameće „dvostruke uloge“, odnosno teret na poslu i kod
kuće. Seksistička ideologija roditeljstva, koja perzistira u savremenom svetu, bez
obzira na razne, manje ili više uspešne, napore evropskih država u njenom
suzbijanju, primorala je žene da razviju brojne strategije snalaženja, namenjene
usklađivanju rada i roditeljstva. Radi se o skupu subjektivnih delovanja koji
obuhvata:
• smanjenje broja dece ili odustajanje od daljeg rađanja
• uključivanje partnera (očeva) u starateljstvo
• redefinisanje tradicionalnih normi o zbrinjavanju dece

32