1.

Hstorija prava na samoopredjeljenje

Prije razmatranja razvoja prava na samoopredjeljenje kroz istoriju važno je napomenuti da je
svako značenje koje je koncept samoopredjeljenja poprimao, odnosno sloj koji mu se dodavao
zapravo imao svoj osnov u aktuelnim političkim okolnostima međunarodne zajednice
odnosno potrebama konkretnih naroda sa jedne strane i odnosu snaga između velikih sila, sa
druge strane. Tako su u stvari potrebe pojedinih naroda u specifičnim političkim okolnostima
bile pokretačka snaga koja je, dajući mu nova značenja, oblikovala savremeni pojam
samoopredjeljenja.1

1. 1. Korjeni prava na samoopredjeljenje

Ukoliko samoopredjeljnje shvatimo kao volju grupe ljudi da sami odrede svoju sudbinu u
političkom smislu onda njegov trag možemo pratiti od početka čovječanstva odnosno od
nastanka prvih država.2 Prve naznake pojma samoopredjeljnje u savremenom smislu, naziru
se u Američkoj revoluciji, odnosno emancipaciji britanskih kolonija u Sjevernoj Americi. Rat
za nezavisnost u Americi nije imao naglašen etnički karakter s obzirom da je stanovništvo
kolonija sebe smatralo etničkim Britancima.3 U Američkoj deklaraciji o nezavisnosti iz 1776.
godine naglašena su politička prava tj. pravo na slobodu i pravo na učestvovanje u vršenju
državne vlasti koja se reflektovala u od tada dobro poznatoj maksimi "nema oporezivanja bez
predstavljanja".4 Naglasak je bio stavljen na učešću u vođenju javnih poslova i stvaranju
slobodne i demokratske vlasti koja će poštovati prava svojih građana tj. pripadnika nove
američke nacije koja je tek počela da se formira, dok je otcepljenje predstavljalo krajnju mjeru
putem koje su prethodni ciljevi imali da se ostvare.5 Ubrzo nakon Američke revolucije nosioci
Francuske revolucije iz 1789. godine su takođe koristili koncept samoopredjeljenja ali u
donekle drugačijem kontekstu. Naime, pored negiranja prava vladara da upravlja narodom bez
njegove saglasnosti što je već istaknuto u Američkoj revoluciji, naglasak se stavlja na
"osnovno pravo svakog naroda da organizuje svoj oblik vladavine slobodno i bez mješanja
stranih sila".6 Francuski ustav od 3. septembra 1791. godine je objavio odricanje od vođenja

1
Gavrilović Bojan, Istorija prava na samoopredjeljenje, Beogradski centar za ljudska prava, str. 2.
2
Miller Betty Unterberger, Self-Determination, Encyclopedia of American Foreign Policy, 2002., str. 461.
3
Etzioni Amitai, The Evils of Self Determination, Foreign Policy, No. 89 (Winter, 1992-1993), str. 23.
4
„Pobuna američkih kolonista je bila otvoreni i direktni zahtjev za predstavljanjem. ... Udaljenost i
nezainteresovanost Britanske vlade a ne snažan američki nacionalizam motivisao je koloniste na pobunu.“ (Ibid.)
5
The Charter of the United Nations A Commentary, Second Edition 2002, Edited by Bruno Simma, in
collaboration with Hermann Mosler, Albrecht Randelzhofer, str. 50.
6
Ibid.

1
osvajačkih ratova.7 Ovdje vidimo kako mlada Francuska Republika pokušava da kroz koncept
samoopredjeljenja stvori osnove za ukidanje monarhije i opstanak republike, što je u Evropi
18. vjeka bio nezamisliv presedan s obzirom da je vlast monarha bila legitimisana božjom a
ne narodnom voljom.8 Naime, ako vlast Monarha dolazi od višeg bića, nemoguće je prkositi
joj. U takvim okolnostima koncept samoopredjeljenja naroda nije mogao da se razvija. Još
jedan doprinos Francuske revolucije modernom konceptu samoopredjeljenja bio je uvođenje
plebiscita kao sredstva kojim se određivao politički status određene teritorije.9 Konačno,
ukoliko želimo da realno sagledamo doprinos ovih revolucija modernom konceptu
samoopredjeljenja vrijedi primjetiti da je njihov osnov bio utemeljen u individualnoj
političkoj misli, te da je stanovništvo smatrano građanima u smislu demosa, a ne u pravima
naroda tj. kolektiviteta u smislu etnosa.10 Nakon perioda velikih revolucija krajem 18. vjeka
čini se da je pojam samoopredjeljnja pratio pravac narastajućeg talasa nacionalizma koji se
valjao 19-vjekovnom Evropom i čiji je krajnji rezulat bio formiranje nacionalnih država.11
Primjeri pozivanja na političko načelo samoopredjeljenja tokom 19. vjeka uključuju i pokret
za ujedinjenje Italije (Rizorđimento), separatističke pokrete u Austrougarskoj monarhiji, uniju
Jonskih ostrva sa Grčkom i pravo na samoopredjeljnje koje je dansko stanovništvo u
Sjevernoj Šleziji dobilo Praškim mirovnim ugovorom iz 1866.12 Ipak,treba napomenuti da u
klasičnom međunarodnom pravu, kakvo je postojalo do 1919. godine, nije postojao koncept
samoopredjeljenja iz prostog razloga što ni pravo država na opstanak nije bilo garantovano.
Rat je bio legitimno sredstvo postizanja političkih ciljeva a pitanje samoopredjeljenja je
zavisilo od trenutnog odnosa snaga velikih sila.13

1. 2. Međuratna afirmacija samoopredjeljenja - poštovanje volje naroda ili

stvaranje Versajskih đavola?14

Samoopredjeljenje se kao političko načelo jasno formuliše i dobija na značaju nakon

završetka I svjetskog rata.15 Vatreni pobornik rješavanja teritorijalnih sporova putem načela

7
Ibid.
8
Raic David, Statehood and the Law of Self-Determination, Kluwer Law Intrnationsl, 2002., str. 174.
9
Ibid.
10
Ibid., str. 175.
11
Ibid., str. 177.
12
Nowak Manfred, U.N. Convenant of Civil and Political Rights- CCPR Commentary, 2. izd., Kehl-Strasbourg,
2005., str. 6.
13
Craford James, Right of Self-Determination in International Law, Peoples Rights, Oxford University Press
2001., str. 12.
14
Hobsbaum nalazi da su nacionalni konflikti u Evropi devedesetih godina 20. vjeka u stvari "stari versajski
đavoli koji su još jednom došli po svoje“, više o tome u: Hobsbaum Erik, Doba Extrema - Istorija Kratkog
Dvadestog Veka 1914- 1991, 1994, 2002., str. 30.

2
samoopredjeljnjenja je bio Predesednik SAD Vudro Vilson.16 Ipak, prije nego što se
pozabavimo Vilsonovim doprinosom konceptu samoopredjeljenja trebamo pogledati
samoopredjeljenje sa stanovništa novostvorenog Sovjetskog saveza. Naime, vođe Boljševičke
revolucije su proglasile doktrinu samoopredjeljenja koju će SSSR podržavati i ustavno
garantovati do svog kraja. Ipak, čini se da je pravo na samoopredjeljenje proklamovano i
zaštićeno u SSSR-u bilo prevashodno instrumentalnog karaktera u smislu da ono nije bilo
smatrano vrijednošću samoj po sebi već sredstvom koje je imalo za cilj podržavanje klasne
borbe i eventualnu socijalstičku revoluciju.17 Brežnjeva doktrina koja je kasnije proglašena je
veoma simptomatična u tom smislu.18 Predsjednik SAD Vudro Vilson je stajao na stanovištu
da koncept samoopredjeljenja treba služiti kao vodeće načelo prilikom određivanja granica
država nastalih na ruinama tri velika carstva nestalih u vrtlogu I svjetskog rata, Ruske
carevine, Austrougarske monarhije i Otomanskog carstva.19 U svom obraćanju Kongresu
1918. godine pod nazivom „Ciljevi rata i uslovi mira― Vilson je izložio program koji je
trebao da služi kao osnov regulisanja odnosa i stvaranja dugoročnog mira u posljeratnoj
Evropi tzv. 14 tačaka u kojima značajno mesto zauzima načelo samoopredjeljenja. Ipak, treba
naglasiti da je samoopredjeljenje smatrano prije svega političkim načelom i da nastojanja
američkog predsjednika da mu da pravnu čvrstinu unošenjem u Statut Lige naroda nisu
urodila plodom.20 Osnovna ideja iza njegove inicijative je bila kreiranje nacionalnih država
kako bi se predupredilo nastajanje konfllikata u budućnosti. Nacionalne države su, dakle,
smatrane osnovnim i prirodnim oblikom političkog organizovanja. Smatralo se da su
višenacionalne imperije u kojem su brojne nacije vapile za samostalnošću jedan od uzroka
nastanka I svjetskog rata i da bi jednostavno akomodiranje zahtjeva manjinskih naroda vodilo
uspostavljanju trajnog mira u Evropi. Ova ideja nije bila novina tog političkog trenutka već se
oslanjala na ideju Džon Stjuarta Mila koji je još u 19. vjeku navodio da su demokratija i
15
Gavrilović, op. cit., str. 3.
16
Vilson je prvi državnik koji je javno upotrebio termin samoopredeljnje.
17
Kolsto Pal, Teritorijalna autonomija kao režim manjinskih prava u postkomunističkim društvima, u : Može li
se izvoziti liberalni pluralizam? Urednici Vil Kimlika i Magda Opalski 2002, izdanje na srpskom jeziku,
Beogradski centar za ljudska prava, str. 187.
18
Brežnjeva doktrina ograničava pravo na samoopredeljenje istočnoevropskih država pod Sovjetskim
patronatom tako što isključuje mogućnost promjene državnog uređenja tj. promjenu komunističkog oblika
vladavine. U suprotnom protiv njih može biti primenjena sila od strane drugih članica Varšavskog pakta. Pravo
država da izaberu oblik vladavine ne podrazumijeva pokušaje mjenjana komunističkog sistema. Države članice
Varšavskog pakta su ograničile svoj suverenitet i odrekle se mjenjanja komunističkog oblika vladavine te
ukoliko to pokušaju mogu biti izložene sili od strane drugih članica Varšavskog pakta. Ova doktrina, u stvari,
ukazuje na licemjeran stav SSSR-a i poštovanja prava naroda na samoopredeljnje samo kao retoričke floskule.
19
Gavrilović,op. cit., str. 5.
20
Komisija izvjestilaca, koja je razmatrala pitanje Alandskih ostrva 1920. godine, je navela da samoopredeljenje
ne predstavlja pravilo međunarodnog prava već „načelo pravde i slobode izraženo nejasnom i opštom formulom
koja je dala povoda različitim tumačenjima i razlikama u mišljenju― Gavrilović Bojan, Istorija prava na
samoopredjeljenje, str. 7.

3
slobodne institucije moguće samo u homogenim nacionalnim državama.21 Ipak, kao i svaka
teorija tj. apstraktna ideja ona je naišla na nerješive probleme u praksi naročito u etnički
šarolikoj Centralnoj i Istočnoj Evropi. Koliko je ova računica bila pogrešna vidi se da su
Europa i svijet čekali samo 20 godina na erupcije najvećeg nasilja u ljudskoj istoriji.22 Eric
Hobsbaum slikovito navodi da se vjerovanja da nacije moraju da imaju pravo na
samoopredjeljenje "bilo lakše držati daleko od etničke i jezičke stvarnosti regiona koga je
trebalo izdjeliti u čiste nacionalne države" ...i da "nove zemlje nasljednice ...nisu bile manje
multinacionalne od svojih prethodnika."23 U tom smislu Mazower navodi da je "Versaj
omogućio 65 miliona da imaju svoju državu ali je pretvorio 25 miliona u manjine".24 Razloge
za to treba tražiti u mnogim okolnostima. Načelo samoopredjeljenja uprkos zalaganju nije
moglo biti dosljedno sprovedeno zato što nije bilo apsolutni kriterijum na osnovu koga su
kreirane države već se balansirao sa interesima velikih sila i stoga se primjenjivalo selektivno.
U stvari, načelo samoopredjeljenja je služio velikim silama, prije svega Francuskoj, kao
političko sredstvo putem kojeg treba legitimizovati formiranje novih država koje bi trebale da
predstavljaju kontrabalans rastućoj moći poražene Nemačke i Sovjetskog saveza.25 Osnovni
razlog ovakvog rezonovanja je u suštini pragmatičan, ukoliko načelo samoopredjeljenja
postane pravo svake grupe na sopstvenu državu, u svom krajnjem obliku on vodi beskonačnoj
fragmentaciji što svakako ne doprinosi međunardonom miru i stabilnosti. U tom smislu
teritorijalni integritet nije samo sebični interes država za samoodržanjem već takođe služi
interesima svih pojedinaca i grupa jer uspostavlja i održava pravni okvir u kojem se poštuju
njihova ljudska prava i stabilno okruženje u kojem se ostvaruju njihova očekivanja i planovi
za budućnost.26 Selektivna primjena načela samoopredjeljenja i neuspjeh sistema zaštite
manjina unutar Lige Naroda koje su počele da traže zaštitu od država u kojima su većinu
činili pripadnici njihove nacije, pa čak i da rade na destabilizaciji države čiji su državljani,
doprinjeli su početku II svjetskog rata.27

21
Gavrilović, loc. cit.
22
Ibid.
23
Hobsbaum Erik, Doba Extrema - Istorija Kratkog Dvadestog Vjeka 1914-1991, 1994., 2002., str. 32.
24
Mazower Mark, The Dark Continent: Europe's Twentieth Century,1998., Penguin books, str. 41.
25
Hobsbaum, op. cit., str. 56., Hobsbaum navovodi da "Zona malih nacionalnih država je trebalo da formira
sanitarni kordon protiv crvenog virusa". Štaviše, ovaj autor vidi pozivanje na koncept samoopredeljenja od
strane saveznika prijee svega kao "igranje na nacionalističku kartu protiv Lenjinovog internacionalističkog
zova".
26
Buchanan Allen, The international institutional dimension of secession, u: Theories of secession, str. 239.
27
Gavrilović, op. cit., str. 5.

4
1. 3. Era Ujedinjenih nacija - samoopredjeljenje kao sredstvo za ispravljanje
istorijskih nepravdi ili alat za razbijanje država?

Nakon završetka II svjetskog rata, sile pobjednice su, poučene negativnim iskustvima,
odbacile grupna prava manjina i usmjerile pažnju na razvijanje univerzalnog sistema zaštite
individualnih ljudskih prava. Ipak, načelo samoopredjeljenja je, kao sredstvo pomoću kojeg
treba razvijati prijateljske odnosa između država, našlo svoj put kroz Povelju Ujedinjenih
nacija.28 Međutim, samoopredjeljenje u Povelji Ujedinjenih nacija nije dobilo tačno određeno
značenje te je ostalo kasnijim međunarodnim dokumentima i praksi država da razrade ovo
načelo i daju mu konkretan smisao.29 1960. godine proces dekolonizacije je bio uveliko u toku
te je pravo naroda na samoopredjeljenje trebalo na neki način uvesti u okvir međunarodnog
prava. Rezolucija 1514 Deklaracija o davanju nezavisnosti kolonijalnim zemljama i narodima
izglasana je u Generalnoj skupštini UN-a 1960. godine upravo sa tim ciljem.30 Ova
deklaracija načelo samoopredjeljenja zajemečeno Poveljom UN-a puni sadržinom koja se
prevashodno obraća potrebama kolonizovanih naroda. Sam izbor foruma u kojem je
deklaracija usvojena i forma deklaracije kao instrumenta mekog prava nije bio slučajan i
odražava namjeru država predlagača31 da obezbijede usvajanje Deklaracije. Naime, veto
stalnih članica Savjeta bezbjednosti od kojih su neke bile još uvek kolonijalne sile je učinio
ovaj forum neprikladnim dok je prijem novih država u UN ojačao blok država trećeg sveta
koje su bile u stanju da obezbjede usvajanje ovakve deklaracije u Generalnoj skupštini.
Konačno Deklaracija je usvojena 14. decembra 1960. godine bez ijednog glasa protiv u
Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija.32 Deklaracija načelu samoopredjeljenja prvi put daje
status prava navodeći u članu 2. da: “Svi narodi imaju pravo na samoopredjeljenje, putem tog
prava oni slobodno određuju svoj politički status i slobodno se ekonomski, socijalno i

28
Povelja Ujedinjenih Nacija u mnogim članovima spominje pravo naroda na samoopredjeljenje. Tako npr. u
članu 1. stoji: Ciljevi Ujedinjenih nacija su.... razvijanje među nacijama prijateljskih odnosa zasnovanih na
poštovanju načela ravnopravnosti i samoopredjeljenja naroda....,
član 55. : U cilju stvaranja uslova stabilnosti i blagostanja koji su neophodni za miroljubive i prijateljske odnose
između nacija, zasnovane na poštovanju načela ravnopravnosti i samoopredjeljenja naroda, Ujedinjene nacije
rade na unapređenju: a) povećanja životnog standarda, punog zaposlenja i uslova za ekonomski i socijalni
napredak i razvoj: b) rješavanja međunarodnih ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih i srodnih problema i
međunarodne kulturne i prosvjetne saradnje; i v) sveopšteg poštovanja i uvažavanja ljudskih prava kao i
osnovnih sloboda za sve bez obzira na rasu, pol, jezik ili vjeru.
Povelja Ujedinjenih nacija, https://advokat-prnjavorac.com/zakoni/Povelja_Ujedinjenih_nacija.pdf, (24. 11.
2018.)
29
Gavrilović, op. cit., str. 7.
30
Softić Sakib, Međunarodno pravo, Sarajevo 2012., str. 50.
31
Države predlagači su bile bivše kolonije, njihov spisak je dostupan na
http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/dicc/dicc.html, (24. 11. 2018.)
32
McWhinney Edward, Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples,
http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/dicc/dicc.html, (24. 11. 2018.)

5
kulturno razvijaju”. Već sljedećeg dana posle usvajanja Rezolucija 1514 usvojena je nova
Rezolucija 1541 koja je definisala nesamoupravne teritorije čija emancipacija je garantovana
Poveljom UN-a kao „teritorije koje su geografski odvojene i etnički i/ili kulturno različite od
države koja njome upravlja“.33 Tako je formulisana takozvana teza slane vode ili teza plave
vode koja je ograničila primjenu odredaba Povelje UN-a na prekomorske teritorije
kolonijalnih sila34. Proces dekolonizacije pod vođstvom UN-a sprovodio se gotovo u
potpunosti u skladu ograničenja koje definiše teza slane vode.35 Interesantno je pomenuti da
su prije usvajanja ovog pristupa postojali pokušaji proširivanja prava na samoopredjeljenje na
narode van kolonijalnog konteksta. Naime, Belgijiski predstavnik je ukazao da problemi slični
kolonijalizmu postoje „gdje god postoje nerazvijene grupe“36. Posljedica ovakvog pristupa
bila bi proširenje prava na samoopredjeljenje na manjinske grupe i domoradačke narode. Ovaj
prijedlog nije bio prihvaćen već je, čak suprotno, ujedinio države u nastojanjima da ograniče
pravo na samoopredjeljenje na kolonijalni kontekst što je svoj izraz našlo u tezi slane vode.37

Van konteksta dekolonizacije pitanje razlike između naroda i nacionalne manjine postaje
jedno od najkontroverznijih pitanja međunarodnog prava.38 Bez ulaženja u širu debatu koja bi
prevazišla okvir ovog rada dovoljno je reći da međunarodnon pravo razlikuje etničke manjine
kojima garantuje manjinska prava i narode koji imaju pravo na samoopredjeljenje.39 Ova
podjela dovodi do za sada nerješivog problema koji se ukratko može sažeti u pitanju koje
etničke grupe imaju atribute naroda a koje ne, tj. koje su to odlike koji treba da služe kao
kriterijumi na osnovu kojih će se razlikovati etničke grupe od naroda? Nowak navodi da je
pitanje koje se "etničke grupe mogu kvalifikovati kao narodi u smislu člana 1. Međunarodnog
pakta o građanskim i političkim pravima veoma sporno i čeka suštinsku odluku Komiteta za
ljudska prava"40. Mancini navodi da sama činjenica da države osećaju potrebu za
naglašavanjem da manjine nemaju pravo na samoopredjeljenje, bez pružanja jasne definicije

33
Gavrilović, loc. cit.
34
Raic, op. cit., str. 207.
35
Ibid.
36
Thornberry Patrick, International Law and the Rights of Minorities, Oxford, 1991, str. 16.
37
Izgleda da je samo iznošenje ovog prijedloga od strane Belgijskih predstavnika u UN-u nije bio iskren već
samo taktika koja je primenjena radi ostvarivanja drugih ciljeva. Ibid., str.17.
38
Dimitrijević Vojin, Savremeno shvatanje prava na samoopredjeljenje, 2011., str. 25.
39
Ovu dihotomiju sadrže Međunarodni pakt o građanskim i politički pravima kao i Završni akti Konferencije za
evropsku bezbjednost i saradnju iz Helsinkija donijet 1975. godine.
40
Nowak Manfred, U.N. Covenant on Civil and Political Rights - CCPR Commentary, 2. izd., Kehl –
Strasbourg, 2005, str. 22.

6
manjina i naroda, odražava slabost njihovog stava.41 Ipak, čini se da postoji trend koji vodi
većoj inkluzivnosti pojma „narodi“-tako da uključuje i nacionalne manjine, bar po pitanju
unutrašnjeg aspekta samoopredjeljenja.42 Na kraju krajeva, etničke manjine uvijek mogu
utemeljiti svoje pravo na samoopredjeljenje na njihovoj pripadnosti određenoj državi u smislu
građanstva tj. demosa a ne na njihovim grupnim tj. u najvećem broju slučaju etničkim
karakteristikama u smislu etnosa.43 Deklaracija o načelima međunarodnog prava o
prijateljskim odnosima i saradnji među državama u skladu s Poveljom Ujedinjenih nacija od
24. oktobra 1970., Rezolucija Generalne skupštine 2625 (XXV) jedan je od ključnih
dokumenata za razumjevanje savremenog koncepta samoopredjeljenja. Politika aparthejda je
u vrijeme donošenja ove Deklaracije zaokupljala pažnju međunarodne javnosti te je pojam
samoopredjeljenja proširen tako da obuhvati i na neki način stavi van međunarodnog prava
pomenutu praksu.44 U ovom dokumentu treba vidjeti početak naglašavanja unutrašnjeg
aspekta samoopredjeljenja i samim tim poštovanje ljudskih prava svih građana unutar jedne
suverene države.45

Konačno pregled istorijskog razvoja prava na samoopredjeljenje ne bi bio potpun ukoliko ne

bi razmotrili dešavanja nakon pada Berlinskog zida kada su SSSR, SFRJ i Čehoslovačka
prestale da postoje. Sve novosnovane države su se pozivale na pravo na samoopredjeljenje
kako bi zadobile državnost. Dimitrijević navodi da su ovi zahtjevi naišli na političku podršku
zato što su se „zaodjenuli u suprotstavljanje komunizmu“.46 Ipak, postavlja se pitanje koliko je
pravo na samoopredjeljenje u pravnom smislu bilo upotrebljivo kao osnov za državnost u tom
kontekstu? Badinterova komisija je stala na stanovište da je „SFRJ u procesu raspadanja“47
što nas vodi do zaključka da se SFRJ jednostavno raspala na njene sastavne dijelove tj.
republike. Drugim riječima, republike se nisu otcijepile od matične države pozivanjem na
pravo na samoopredeljenje već je SFRJ jednostavno prestala da postoji. U tom smislu, ne čudi
što zahtjevi SRJ da bude jedina nasljednica SFRJ nisu urodili plodom. Čehoslovačka se
razdružila putem pregovora dok su se republike bivšeg sovjetskog saveza sporazumno

41
Mancini Susanna, Rethinking the Boundaries of Democratic Secession: Liberalism, Nationalism and the Right
of Minorities to Self-Determination, 2008., International Journal of Constitutional Law, No. 3 & 4, pp. 553-584,
str. 6., http://ssrn.com/abstract=1485483, (24. 11. 2018.)
42
Thornberry, op. cit., str. 217.
43
Raic, op. cit., str. 258.
44
Dimitrijević, loc. cit.
45
Gavrilović, op. cit., str. 17.
46
Dimitrijević Vojin i ostali, Međunarodno pravo ljudskih prava“, Beogradski centar za ljudska prava, 2006,
str. 287.
47
Prvo mišljenje Arbitražne komisije u okviru Mirovne konferencije o Jugoslaviji,
http://www.pescanik.net/content/view/2314/66/, (24. 11. 2018.)

7
tranformisale u Zajednicu Nezavisnih Država.48 U slučaju SFRJ Komisija je podržala princip
uti posidetis iuris prenoseći ga sa principa koji je podržavao demarkacione linije između
Afričkih kolonija u kontekst višenacionalne federacije kakva je bila SFRJ i karakterišući ga
kao opšte pravilo međunarodnog prava.49 Tu su unutrašnje granice između Saveznih republika
dobile međunarodno priznanje putem navedenog principa. Ovo je otvorilo drugi problem.
Naime, ako se, prilikom raspada federacije, nove države imaju utvrđivati putem federalnih
granica, onda unitarna država ima motivaciju (perverse incentive) da po svaku cijenu odbije
federalizaciju u smislu ostvarivanja unutrašnjeg samoopredjeljenja jer to, u slučaju pozivanje
na pravo na samoopredjeljenje i primjene principa uti posidetis iuris može voditi
otcjepljenju.50 Pravo na samopredjeljenje je steklo status imperativne norme opšteg
međunarodnog prava (jus cogens) ali samo u uskom značenju definisanom Deklaracijom
načelima međunarodnog prava tj. u slučaju podvrgavanja naroda stranom potčinjavanju,
dominaciji ili eksploataciji.51 Nakon završetka procesa dekolonizacije kao glavno se
nametnulo pitanje značenja i uloge prava na samoopredjeljenje u međunarodnom pravu.

1. 4. Moderno shvatanje prava na samoopredjeljenje

Strategija koja je razvijena kako bi se odredilo mesto prava na samoopredjeljenje u post-

kolonijalnom svijetu jeste fokusiranje na njegovu unutrašnju dimenziju odnosno njegovo
polje djelovanja se ograničava na političke i pravne mehanizme koji omogućavaju uživanje
individualnih ljudskih prava i zaštitu posebnih karakteristika određene grupe.52 Tako Shaw
navodi da se se van kolonijalnog konteksta ili slučajeva strane okupacije načelo
samoopredjeljenja preobrazilo tako da se koncentriše na pitanja ljudskih prava unutar
teritorije svake države53 ali i uključivanje svih građana u proces donošenja odluka u
pojedinačnim državama. Za određivanje prava na samoopredjeljenje kao kamena temeljca na
kojima počiva građevina ljudskih prava u najvećoj meri su zaslužni Međunarodni paktovi o
ljudskim pravima koji su pravo na samoopredjeljenje na velika vrata uveli u diskurs ljudskih
prava.54 Konačno čini se da, uprkos mogućoj radikalizaciji zahjteva, demokratske države
imaju širok spektar sredstava i mehanizama kako da odgovore na ovakve zahtjeve i očuvaju

48
Gavrilović, op. cit., str. 20
49
Ibid.
50
Ibid.
51
Softić, op. cit., str. 51.
52
Gavrilović, op. cit., str. 22.
53
Shaw Malcom, Peoples, Territorialism and Boundaries, Eur J Int Law 1997, str. 483.
http://www.ejil.org/pdfs/8/3/1457.pdf, (24. 11. 2018.)
54
Gavrilović, loc. cit.

8
svoj teritorijalni integritet. U tom kontekstu na značaju dobija sadržaj prava na
samoopredjeljenje tj. njegov unutrašnji aspekt. Badinterova komisija nije iznjela ništo novo
kada je prije 20 godina u svom mišljenju br. 2 konstatovala da u trenutnoj fazi razvoja
međunarodno pravo ne precizira sve posljedice prava na samoopredjeljenje.55 Ipak ,za razliku
od unutrašnjeg aspekta samoopredjeljenja sadržina spoljnjeg aspekta je prilično jasna i
podrazumijeva, kao što je navedeno u Deklaraciji iz 1970., bilo koji oblik političkog poretka
slobodno odabranog od naroda u pitanju a koji može biti manifestovan kroz, na primjer,
osnivanje nove ili udruživanje ili integracija u postojeću državu. Ovdje se kao najveći
problem javlja pitanje ko je nosilac ovog prava i pod kojim uslovima ga može koristiti. Sa
druge strane, sadržina unutrašnjeg aspekta samoopredjeljenja je unekoliko složenija i tema je
brojnih radova i rasprava. Unutrašnji aspekt je tim bitniji zato što, kako smo prethodno naveli,
predstavlja uobičajeni način ostvarivanja prava na samoopredjeljenje u današnjem
međunarodnom pravu.56

2. Studija slučaja Katalonija

Španija nikada kroz povijest nije bila u stanju integrirati sve svoje regije u predominantno
kastiljansko središte (jezgru čine obje Kastilje, Ekstremadura i Andaluzija, siromašnije
poljoprivredne regije), u njoj nalazimo obrnutu piramidu moći – ekonomska moć je na
periferiji (Baskija i Katalonija), a politička u centru.57 Eksperiment s regionalnom
autonomijom bio je napravljen u Drugoj Republici, no uslijedio je građanski rat, Francova
diktatura i centralizacija države. Špansko upravljanje asimetričnim silama kroz odnose među
vladama odvija se na dvije razine: na razini bilateralnih sporazuma Madrida i povijesnih
regija i drugoj razini međuvladinih odnosa centra i svih ostalih regija.58

2. 1. Od Renaixençe do Generalitata

Počeci katalonskog nacionalizma i stvaranja katalonske nacije datiraju iz 19. stoljeća. Kao i u
većini slučajeva u kojima etničke zajednice odnosno narodi nisu imali svoju državu, nastanak
nacionalizma bio je povezan s kulturnim buđenjem. Tek kada je uzeo maha kao kulturni
preporod, katalonski nacionalni pokret prerastao je u politički katalonizam.59 Kao što su

55
Drugo mišljenje Arbitražne komisije u okviru Mirovne konferencije o Jugoslaviji,
http://www.pescanik.net/content/view/2314/66/, (24. 11. 2018.)
56
Gavrilović, op. cit., str. 26.
57
Gotovac Miljenko, Kostadinov Biljana, Autonomne zajednice u Španjolskoj, Pravnik, 2008., str. 24.
58
Gotovac Miljenko, Asimetrija u ustavnom ustrojstvu Španjolske, Pravni fakultet sveučilišta u Zagrebu, 2010.,
str. 15.
59
Ćurko Hrvoje, Katalonija- Zemlja na političkom raskrižju, Profil autonomne zajednice, br. 15., 2013., str. 43.

9
Talijani imali Risorgimento60, Katalonci su imali Renaixençu (1840-1870), izvorno literarni
pokret koji se proširio na druga područja – kazalište, arhitekturu, slikarstvo, kiparstvo,
filozofiju. Prema Conversiju "jedna od ključnih shema pokreta bila je historicistička
rekonstrukcija idealizirane prošlosti".61 Uspjehu i širenju katalonizma pridonijela je sinergija
četiri struje: kulturnog preporoda, naprednih federalista, protuburbonskih tradicionalista i
industrijske buržoazije. Nakon pada kratkotrajne federalističke Prve Republike (1873-1874) i
poraza tradicionalističkih karlista u drugome karlističkom ratu (1872-1876) uspostavljen je
novi, liberalni i centralistički režim kraljice Marije Kristine Burbonske (1885-1902). Time su
se u opoziciji novom režimu našli i federalisti i bivši karlisti, koji tako postaju prirodni
saveznici. Pridružila im se i mlada katalonska buržoazija, nezadovoljna režimom u Madridu
koji nije brinuo dovoljno o njezinim interesima. Njezin izdašan financijski doprinos bio je
ključan za kulturni i nacionalni preporod.62 Prvi eksplicitan nacionalistički program
formulirao je Valentí Almirall u svojoj knjizi Katalonizam (1886), koja predstavlja prijelaz s
regionalizma na nacionalizam u federativnim okvirima.63 Almirall uspijeva okupiti brojne
industrijalce, intelektualce, umjetnike, pjesnike i predstavnike radnika te 1885. predati kralju
Alfonzu XII. predstavku Memorijal pritužbi u obranu interesa Katalonije, a koji predstavlja
"prekretnicu u razvoju katalonske svijesti".64 Uspjeh i značenje Memorijala bili su dvojaki. S
jedne strane, Almirall je okupio oko sebe širok spektar slojeva i interesa ondašnjega
katalonskog društva, čime se na neki način Katalonija prvi put iznutra ujedinila u svojim
stremljenjima, a s druge je strane izašla pred Madrid s takvom predstavkom. U nastojanju da
popravi položaj katalonskog jezika u odnosu prema kastiljanskome španjolskom – uobičajen
lokalni izraz za to nastojanje je "jezična normalizacija".65 Almirall 1879. osniva prve novine
na katalonskom Diari Català. Organizira i Prvi katalonistički kongres 1880. na kojemu se
osniva politička organizacija Centre Català. Drugi katalonistički kongres 1883. bio je još
značajniji za katalonski nacionalizam: na njemu se prvi put osuđuje povezivanje sa
španjolskim strankama, zahtijeva se službeni status za katalonski jezik, traže se ekonomski
protekcionizam i središnja vlada za Kataloniju.66 S vremenom, Almirallov Centre Català gubi

60
Risorgimento je bio pokret za ujedinjenjem Italije revolucionarnim putem u 19. stoljeću. Stvaranje Kraljevine
Italije bio je rezultat napora talijanskih nacionalista i savojskih monarhista za stvaranjem ujedinjenog kraljevstva
koje bi obuhvatalo cijeli Apeninski poluotok. Zadnja takva država bilo je Rimsko Carstvo.
61
Conversi Daniele, The Basques, the Catalans and Spain. Alternative Routes to Nationalist Mobilisation,
University of Nevada Press, 2000., str. 16
62
Ćurko, op. cit., str. 44.
63
Conversi, loc. cit.
64
Ibid., str. 18.
65
Ibid.
66
Ibid.

10
na značenju, a nova Unió Catalanista, osnovana 1891, okuplja širok spektar interesa i skupina
te na skupštini u Manresi 1892. donosi politički dokument Osnove iz Manrese. On je bio
radikalniji od Memorijala jer je tražio političku autonomiju, javne položaje za Katalonce (po
rođenju ili naturalizaciji), status katalonskoga kao jedinoga službenog jezika, katalonske
jedinice u vojsci, katalonsku policiju, obrazovanje, porezni sistem i novac. Unió se odvažio i
na vanjskopolitičku escapade, uputivši, primjerice, predstavku grčkom kralju 1897, što je
rezutiralo odlučnom reakcijom i represijom Madrida te okupacijom Katalonije do 1901.67
Kraj 19. stoljeća bilo je doba novoga kulturnog procvata, pokreta Modernisme, katalonske
inačice secesije. Osnivaju se muzička društva orfeoni koja promiču klasičnu i katalonsku
muziku među radnicima, te ateneumi, znanstvena i literarna društva. Svi oni šire katalonski
duh. Zanimljivo je i uključivanje crkve u taj pokret. Crkva je tradicionalno podupirala
konzervativni karlistički pokret. Kako je karlizam bio poražen u ratu te je nakon toga prigrlio
katalonizam, koji je pak bio svjetovan pokret, tako je i Crkva, podržavajući karlizam, u
Kataloniji poprimila pomalo neobičan svjetovni karakter.68

Tokom I svjetskog rata i u međuratnom razdoblju niz je važnih događaja koji su bitno utjecali
na budućnost Katalonije. Navest ćemo samo neke od njih. Potkraj rata, 1917. godine,
Katalonija, u kojoj su bili prisutni prilično jaki anarhisti, iskusila je nasilje, štrajkove, bojkote
i terorističke napade.69 Francesc Macià osniva 1922. Estat Català, prvu katalonsku
separatističku stranku. General Primo de Ribera 1923. uvodi diktaturu kojom se zabranjuju
katalonska zastava, jezik i institucije i uvodi jedinstveno obrazovanje za Španiju. Katalonska
kultura i nacionalni duh pokazali su se otpornima na sve zabrane i pokušaje potiranja, što kroz
Katoličku crkvu koja je odoljela pokušaju zabrane katalonskog jezika u liturgiji, što kroz
polutajno i neizravno djelovanje drugih kulturnih organizacija. Francesc Macià je iz egzila u
Francuskoj pokušao organizirati pohod za oslobađanje Katalonije, ali je uhićen kod granice.70
To ga je učinilo nacionalnim junakom te Katalonija dobiva i svog Oca – doslovce Djeda
(l'Avi) – domovine, čime se na neki način simbolično zaokružuje proces stvaranja nacije. U
godinama koje su uslijedile, a u kojima je pala diktatura i uspostavljena Druga Republika,
Katalonija uspijeva vratiti kulturnu i proširiti političku autonomiju kroz odobreni Statut
autonomije. Tako je 1932. osnovan Generalitat (autonomna katalonska vlada) s Maciom kao

67
Ćurko, op. cit., str. 45.
68
Conversi, op. cit., str. 27.
69
Ibid.
70
Ibid., str. 28.

11
predsjednikom. I procvat i Republika su okončali svoj kratki vijek u španskom građanskom
ratu 1936-1939.71

2. 2. Diktatura i jedinstvo
Diktatura španskog generala Francisca Franca (1939-1975) posebno je bila teška u Kataloniji
i Baskiji. Režim je en general, prema svojemu autoritarnom i parafašističkom karakteru, sam
po sebi bio nasilan.72 Pri tome, zbog načina na koji su frankisti došli na vlast nakon pobjede
nad republikancima u španskom građanskom ratu – a i Katalonija i Baskija bile su na strani
republikanaca – bio je obilježen i mržnjom i osvetom prema poraženoj strani. Te su dvije
pokrajine za Franca, kao tvrdokornoga španskog unitarista, bile dodatno stigmatizirane kao
separatističke zemlje. Katalonija i Baskija tako su dočekale Franca ne samo s hiljadama
mrtvih i izbjeglih, nego i sa zabranom svojih jezika, kulturnih i političkih institucija. Bez
mnogo dvojbi, Francova vladavina u Kataloniji, kao i Baskiji, može se okarakterizirati kao
kulturni genocid ili etnocid.73 Dodatan udar na katalonski jezik bila je dijalektizacija. S jedne
strane, katalonski se pokušavao prikazati kao dijalekt španskog, a s druge se strane potporom
nestandardnome katalonskom jeziku i njegovim podvarijantama htjelo razbiti jedinstvo
katalonskog jezika i onemogućiti njegov razvoj. Na radnom mjestu katalonski je bio
zabranjen kao govorni jezik, službenici su otpuštani ako bi ih se zateklo da govore katalonski,
a prokatalonski učitelji otpuštani su ili premještani u druge krajeve Španije, dok su učitelji iz
drugih krajeva dovedeni u Kataloniju kako bi se pospješila kastiljanizacija i asimilacija. Ljudi
su prestali koristiti katalonski jezik i u privatnom dopisivanju jer je cenzorska služba otvarala
privatnu poštu sve do 1948. U prvim godinama diktature ljudi su optuživani za separatizam
samo zato što su govorili katalonskim. Za to su kažnjavani novčano, gubitkom posla,
izgonom, pa čak i zatvorom.74 Diktatura se posebno okomila na katalonski jezik i kulturu.
Kako je bilo i očekivano, ono što se najviše napada i pokušava zatrti, biva na drugoj strani
doživljeno kao ono najvrednije što treba braniti. Tako je reakcija Katalonaca bila obrana
upravo jezika i kulture. Dok su nacionalni jezik i kultura bili službeno zabranjeni i gušeni,
Katalonci su pružali tihi otpor režimu govoreći i njegujući svoj jezik.75 Tako su Estudis
Universitaris Catalans djelovali potajno od 1942. Čim je pritisak diktature na jezik popustio,
katalonski jezik i kultura dobili su novi zamah, ali ne uz potporu države, odnosno autonomne

71
Ibid.
72
Ćurko, loc. cit.
73
Ibid.
74
Joseph Harrison, Early Francoism and Economic Paralysis in Catalonia, European History Quarterly, 2009.,
str. 197.
75
Mir Conxita, The Francoist Repression in the Catalan Countries, Catalan Hisorical Rewiev, 2008., str.133.

12
katalonske vlade Generalitata, nego privatnih pokrovitelja. Ponovno počinje djelomice raditi
Institut d'Estudis Catalans, premda je rad ometao režim. Počinju se tiskati knjige na
katalonskom, osniva se društvo Omnium cultural koje promiče katalonsku kulturu, rađa se
pjevački pokret Nova Canço (Nova pjesma) koji budi nacionalnu svijest u masama. Godine
1963. prikupljaju se potpisi na peticiju za uvođenje katalonskog jezika u škole, što je 1970.
preraslo u kampanju Katalonski u škole.76 Otpor diktaturi i obrana nacionalnog jezika i
kulture tako su postigli gotovo nemoguće: ujedinili su cijelu Kataloniju i uspjeli premostiti
uobičajene ideološke razlike i rascjepe. Kako je Conversi primijetio, Katalonci su toliko
vjerovali u svoju "visoku" kulturu i njezin opstanak da im prvi cilj nije nužno bila posebna
država nego su se zadovoljavali autonomijom unutar koje bi očuvali svoj jezik i kulturu. To je
njihove zahtjeve španskoj državi kasnije učinilo prihvatljivijima i fleskibilnijima nego što je
to bio slučaj sa Baskima, jer su svoj cilj mogli ostvariti ne ugrožavajući jedinstvo Španije.77

2. 3. Ponovo autonomija

Ustav Španije iz 1978. godine vrhunac je španske tranzicije (Transición Española), prijelaza
iz autoritativne države u parlamentarnu monarhiju modernog zapadnoeuropskog tipa.78
Premda formalno nije federativna država79, Španija je izrazito decentralizirana federacija
autonomnih zajednica (Estado de las Autonomías – država autonomija), jedna od država s
najvećim stepenom decentralizacije u Europi. Smrt Franca 1975. godine označila je početak
snažnijeg tranzicijskog procesa prema demokratiji. Iako je većina podržavala autonomiju
španskih regija i narodnosti, među demokratskim političkim strankama nije postojao neki
općeprihvaćen i precizno određen model decentralizirane države. Ustavni izraz tog programa
predstavljao je velik politički izazov, s obzirom na tragične neuspjehe u modernoj španskoj
historiji kad se radilo o etničkim pitanjima i teritorijalnoj podjeli vlasti.80 Široki
međustranački konsenzus omogućio je sastavljanje teksta Ustava 1978. godine, ali je unio i
element nejasnosti u formuliranju teritorijalne organizacije španske države. Na početku su,
naime, postojale dvije tradicionalno suprotstavljene koncepcije. Rezultat pregovaranja,
izražen u Ustavu, bio je ‘srednji put’ između koncepcije o nedjeljivoj španskoj nacionalnoj
državi s jedne strane i Španije kao zajednice različitih ljudi, historijskih naroda i regija s druge
strane. Tekst španskog Ustava, dakle, u velikoj je mjeri odraz napetosti i političkih dilema
76
Ibid.
77
Ćurko, op. cit., str. 46.
78
Gotovac, Kostadinov, loc. cit.
79
Ustav Španjolske iz 1978. g. ne određuje jasno državu kao federativnu ili unitarnu u korist dvosmislenosti.
Vidi člana 2. Ustava u nastavku rada.
80
Gotovac, Kostadinov, op. cit., str. 23.

13
koje su postojale u vrijeme rasprava o teritorijalnom uređenju.81 Međutim, ustav je istodobno i
odraz široko prisutne želje da se postigne sporazum između glavnih političkih stranaka koje
su bile uključene u pregovarački proces. Težak zadatak postavljanja opće formule ili modela
teritorijalnog ustroja, u koji bi se uklopile povijesne i teritorijalne različitosti, objašnjava
‘otvoreni’ karakter prihvaćenih ustavnih odredaba. Prema L. Morenu riječ je o otvorenom
modelu "nesavršenog federalizma".82

2. 4. Uspostava autonomnih zajednica u Španiji

Nakon dugog razdoblja centralizma, zajedno s tranzicijom pojavili su se i zahtjevi za

regionalnom autonomijom, prije svega u Kataloniji, Baskiji i Galiciji, gdje su se ti zahtjevi
opravdavali snažnim historijskim identitetom. Međutim, težnja za napuštanjem centralističkog
sistema postojala je i na ostalim područjima. Oslobodio se put za proces decentralizacije koji,
međutim, nije završio definiranjem španjolske države prema tradicionalnom modelu
federativne države (poput S.A.D.-a ili Njemačke) ili države regija (Italija i Francuska).
Umjesto toga ‘rođen’ je srednji model, izražen kroz autonomne zajednice (Comunidades
Autónomas).83 Člana 2. Ustava84, vjerojatno najkontroverzniji u čitavom tekstu, ilustrira
napetost između težnji za jedinstvom Španije i pritisaka za priznanjem povijesnih naroda u
Kataloniji, Baskiji i Galiciji: "Ustav se temelji na neraskidivom jedinstvu španske nacije,
zajedničke i nedjeljive domovine svih Španaca; narodnostima i regijama od kojih se sastoji
priznaje se i jamči pravo na autonomiju te međusobna solidarnost." Jedinstvo i autonomija su,
prema tome, temeljna načela španskog teritorijalnog modela. Isticanjem neraskidivog
jedinstva Španije, a istovremeno priznavanjem i garantiranjem prava na autonomiju
narodnostima (nacionalidades) i regijama, Ustav odbacuje centralizam iz Francova
razdoblja.85 Član 137. španskog Ustava ustanovljava teritorijalnu organizaciju u samoupravne
općine (municipios), provincije (provinicias) i autonomne zajednice. Španija je danas
podijeljena na 17 autonomnih zajednica (sve su postigle autonomiju do 1983. g.) i 2
autonomna grada (ciudades autónomas) – Ceuta i Melilla u sjevernoj Africi. Osim na
autonomne zajednice, Španija je podijeljena i na 50 provincija86 koje su nekoć imale veće

81
Ibid.
82
Moreno Luis, Ethnoterritorial Concurrence and Imperfect Federalism in Spain, 1993., str. 6.
83
Gotovac, Kostadinov, op. cit., str. 24.
84
The Spanish Constitution (1978). Spain_Const_1978_eng.pdf , (25. 11. 2018.)
85
Gotovac, Konstadinov, loc. cit.
86
Neke autonomne zajednice uključuju velik broj provincija (tako Kastilja i León imaju devet, a Andaluzija
osam), dok sedam autonomnih zajednica ima samo jednu provinciju (Asturija, Baleari, Kantabrija, La Rioja,
Madrid, Murcia i Navarra).

14
značenje, ali su s dolaskom sistema autonomnih zajednica izgubile mnoge ovlasti (ipak, i
dalje predstavljaju izborne jedinice).87 Najnižu administrativnu jedinicu čine općine.88 Važno
je uočiti jezično-pravne finese. Španija je definirana kao nacija, a Katalonci, Baski,
Galicijanci i drugi kao nacionalnosti. Jednako je tako kastiljanski španski definiran kao
državni jezik u cijeloj zemlji te je svaki državljanin obvezan govoriti njime, dok je korištenje
ostalih jezika samo pravo, ali ne i obveza stanovnika autonomnih zajednica. Tako je na neki
način – premda su svi jezici uzdignuti na razinu jezika "visoke" kulture, jer su se počeli
masovno podučavati u školama i koristiti u javnim medijima – španski ostao povlašten kao
prvi jezik (jezik "imperija"), a ostali jezici i nacionalnosti postali su jezici drugog reda jer ih
ne moraju učiti oni koji to ne žele čak ni u lokalnim zajednicama.89

Važno je napomenuti da se samim ustavnim odredbama nije preciziralo razgraničenje države

na autonomne zajednice. Ustav je samo uspostavio kriterije kojima se odredilo koje
narodnosti i regije mogu postati autonomne zajednice – u tom smislu čl. 143. st. 1. govori o
susjednim provincijama sa zajedničkim povijesnim, kulturnim i ekonomskim obilježjima,
otočnim područjima i provincijama s povijesnim regionalnim statusom. Dakle, Ustav je
omogućio proces decentralizacije, predvidjevši ga u odredbama Dijela VIII., dok je njegovu
primjenu prepustio političkoj volji stanovništva u svim regijama, odnosno njihovim
političkim predstavnicima. Također, Ustav Španije omogućio je autonomnim zajednicama da
same odrede, svojim statutima autonomije, vlastiti stepen autonomije (naravno, u okviru
ovlasti koje predviđa Ustav).90 Izvršavanje spomenutog ustavnog prava, međutim, nije bilo
homogeno. U tekstu Ustava, naime, predviđene su dvije različite ‘staze’ prema autonomiji.91
Prvom - općom i redovnom stazom (čl. 143. Ustava) krenula je većina regija. Tim je članom
uspostavljena mogućnost za sve regije da postanu autonomne zajednice92, premda bi u
početku imale samo ograničene ovlasti (prema čl. 148. st. 2., naime, one mogu izmjenom
svojih statuta autonomije povećati svoje ovlasti tek nakon proteka pet godina). Druga staza
(predviđena u čl. 151. Ustava) bila je brža, ali u isto vrijeme i složenija. Bila je namijenjena
onim autonomnim zajednicama koje su htjele odmah imati najveći dopušteni stupanj
autonomije. Tu su stazu izabrale Katalonija, Baskija, Galicija i Andaluzija, a u početku i
87
Predstavništvo u Senatu i Kongresu , domovima Cortes Generales (španjolskog parlamenta), nema dakle
temelj u autonomnim zajednicama, već na manjim jedinicama, provincijama. Ipak, autonomne zajednice mogu
imenovati određen broj senatora (47 od 225).
88
Gotovac, Konstadinov, loc. cit.
89
Ćurko, op. cit., str. 46.
90
Serra Rosario, Oñate Pablo, The Reform of the Spanish Subnational Constitutions: Rules and Regulations and
Political Contexts, 2007., str. 2
91
Ibid., str. 3.
92
Kritičari decentralizacije to su nazvali „kafom za sve“ (café para todos).

15
Valencia i Kanari (obje su, međutim, na kraju prošle kroz proces autonomije redovnom
stazom). Čl. 2. prijelaznih odredaba Ustava pojednostavnio je postupanje po brzoj stazi za ona
"područja koja su u prošlosti plebiscitarno prihvatila nacrte statuta autonomije." Time je
olakšan posao Baskiji, Kataloniji i Galiciji, koje su uživale autonomiju u kratko vrijeme
postojanja španske Druge Republike, a na temelju Ustava iz 1931. godine.93 Dakle, dok su
tzv. historijske narodnosti, to jest Katalonija, Baskija i Galicija, mogle odmah započeti s
procesom stjecanja pune autonomije, druge su regije prvo morale proći petogodišnji period
ograničene autonomije. Međutim, jednom kad ostvare punu autonomiju, Ustav ne pravi
razliku među autonomnim zajednicama.94

Subnacionalni ustavi ili statuti autonomije (Estatutos de Autonomía) izraz su volje i prava
određene regije ili narodnosti na autonomiju, a ujedno utvrđuju naziv i granice područja na
koje se odnose.95 Temelj su za stvaranje i organizaciju regionalnih institucija te, što je još
važnije, određuju ovlasti autonomne zajednice u granicama utvrđenim španskim Ustavom čl.
147. st. 2 Ustava). Očito je, dakle, da subnacionalni ustavi nisu bilo kakve pravne norme, i to
ne samo zbog svojeg sadržaja, nego i zbog posebnog postupka predviđenog za njihovo
donošenje i izmjenu.96 Prema čl. 147. st. 1. španskog Ustava, oni predstavljaju "temeljnu
institucionalnu normu svake autonomne zajednice." Statuti autonomije imaju dvojnu pravnu
narav.97 S jedne strane, oni su državni propisi i kao takvi donose se u obliku organskih
zakona. S druge strane, ujedno su i regionalne pravne norme kojima se uređuje stvaranje i
razvoj autonomnih zajednica. Njihovo sastavljanje i prihvaćanje rezultat je zajedničkog
djelovanja španjolskog parlamenta i autonomnih zajednica. Prema tome, ni tijela središnje
vlasti niti regionalna tijela nemaju isključivo pravo izmjene subnacionalnih ustava. Važno je
naglasiti kako španski Ustav ne predviđa pravila za izmjenu subnacionalnih ustava. Ustav,
naime, prepušta utvrđenje tih pravila samim statutima autonomije, ali zahtijeva da te izmjene
mora potvrditi španski parlament (čl. 147. st. 3. Ustava). Povrh toga, Ustav predviđa i dodatni
uvjet za izmjenu onih subnacionalnih ustava koji su prihvaćeni na temelju čl. 151. Ustava (tj.
po „brzoj“ stazi). Njihova izmjena mora biti i prihvaćena na referendumu stanovništva te
autonomne zajednice (čl. 152. st. 2.). Proces izmjene statuta autonomije odvija se, prema
tome, kroz dvije faze – prva je u regionalnom, a druga u španskom parlamentu. U slučaju
autonomnih zajednica koje su ostvarile autonomiju na brzoj stazi, postoji i treća faza u obliku

93
Serra, loc. cit.
94
Gotovac, Konstadinov, op. cit., str. 26.
95
Ibid.
96
Nazivaju se i „sekundarnim ustavnim“, odnosno „kvaziustavnim“ normama.
97
Serra, op. cit., str. 4.

16
referenduma.98 Proces političke decentralizacije u Španiji, kao što je spomenuto, u posljednje
vrijeme prolazi kroz novu, po mnogočemu drukčiju fazu. Korjenite izmjene nekoliko
subnacionalnih ustava predstavljaju restrukturiranje španjolske države i autonomnih
zajednica. Glavno obilježje trenutnog procesa, koje ga čini sasvim različitim od vremena
ranijih izmjena (a osobito od vremena kad se stvarao španjolski teritorijalni model),
sukobljavanje je glavnih političkih stranaka. Ozračje stalnog sukoba dviju najjačih stranaka,
kao i njihove različite koncepcije onoga što bi trebalo činiti španski nacionalni identitet,
utjecali su na način na koji dolazi do izmjena subnacionalnih ustava. Naime, čimbenici kao
što su nacionalni osjećaj, stranački sustav i vladajuća većina, koji u drukčijoj situaciji ne bi
bili toliko važni, u takvom ozračju dobivaju poseban značaj.99

2. 5. Primjer Katalonije

Snažne separatističke težnje prisutne su u Kataloniji duže od stotinu godina. Većina vodećih
političara zalaže se ili za odvajanje od Španije ili za uklanjanje podređenog položaja regije u
odnosu na središnju vlast.100 Madrid pokušava svim silama da zadrži ovu bogatu regiju u
svom sastavu.101 Borba za nezavisnost Katalonije je davno počela, Liga regionalista je
osnovana 1901. godine. Prema procjenama, prvi projekat katalonskog Statuta je nastao 1919.
godine, a katalonski migranti u Havani su 1928. napravili i novi projekat ustava. Prvi Statut
katalonske autonomije usvojen je 1932. godine, tokom Druge španske republike. Tokom
ranog XX vijeka, prije građanskog rata (1936–1939) Katalonija je uživala djelimičnu
samostalnost, u više navrata. Republika Katalonija je bila proglašena dva puta unutar
federacije Iberije.102 Po pitanju represije situacija je promijenjena na bolje nakon pada
Francove diktature. Tako je 1979. godine usvojen je Drugi katalonski Statut. I Parlament u
Madridu je 2006. godine usvojio katalonski Statut. Na referendumu, iste godine, građani su
prihvatili taj akt, ali zbog opšteg razočarenja skromnim obimom autonomije, glasalo je malo
birača, oko 49,41%.103 Tim aktom napravljena je sljedeća politička struktura: u Kataloniji
djeluju četiri nivoa vlasti - postoji administracija centralne španske države, Vlada Katalonije
ili Generalitet, provincijske skupštine, i opštinska vijeća. U ingerenciji autonomne
samouprave su kultura, obrazovanje, socijalna politika, urbani razvoj, stanogradnja, zaštita

98
Ibid., str. 5.
99
Ibid., str. 10.
100
Gotovac, Konstadinov, op. cit., str. 29.
101
Krnetić Helena, Teorija Secesije- studija slučaja: Škotska i Katalonija, Banja Luka, 2017., str. 44.
102
Ibid.
103
Statistički podaci o referendumu, http://web.gencat.cat/ca/inici , (25. 11. 2018.)

17
životne sredine.“ 104
Katalonska policija je kreirana zakonom od 1983. godine i pod
komandom je Vlade Katalonije, brojčano stanje policije se povećava od 1994. godine. Čini se
da je konačni cilj da se postepeno zamijeni Nacionalna garda i Nacionalna policija, koje
kontrolišu luke, aerodrome, obalu, međunarodne granice, carinu, kontrolu dokumenata i
posjedovanje oružja.105 Prema procjenama katalonskih ekonomskih stručnjaka zemlja ima
sedam milijardi eura prihoda više nego u 2008. godini, kada je počela finansijska kriza. U
2016. godini, katalonska ekonomija oborila je rekord u izvozu i stranim ulaganjima, sa trećim
uzastopnim rastom BDP-a od 3,5%.106 Neto doprinos Katalonije, to jest, fiskalni deficit ili
razlika između iznosa koji plaća španska kasa i ono što se vraća u potrošnju, u fiskalnom
sistemu Španije povećao se na 9,892 milijardi eura u 2014. godini, prema podacima koje je
objavilo špansko Ministarstvo finansija.107 Vlasti Katalonije tvrde da plaćaju milijarde eura
više poreza Madridu svake godine, i tvrde da se taj iznos ne vrati nazad kroz investicije i
usluge. Jedina mogućnost, prema njihovom tumačenju, da se ova ekonomska nepravda
prevaziđe je da se region odvoji. Katalonska vlada tvrdi da plaćaju namet od 16 milijardi eura,
ili oko 8% regionalnog BDP-a. Vlada Španije ima malo drugačiju računicu, taj iznos se kreće
oko 10 milijardi eura, ili 5% BDP-a Katalonije. U Kataloniji živi oko 7,5 miliona ljudi, stopa
nezaposlenosti je u drugom kvaratalu 2017. godine iznosila 13,2%, što je niže od stope na
nivou cijele Španije koji je 17,2%.108 Dakle, i u kontekstu ekonomske argumentacije,
katalonski secesionisti uvode argumente o ugnjetavanju i izrabljivanju, tvrdeći da plaćaju
nepravedno visoke iznose svojih prihoda centralnim vlastima. Katalonski premijer Artur Mas,
vodeći se „voljom naroda”, sazvao je vanredne parlamentarne izbore za 25. novembar 2012.
godine, uvjeren da će poslije njih moći da sazove referendum. Španska Vlada odbila je
referendum ističući kako je on u suprotnosti sa španskim Ustavom. Prema španskom Ustavu
iz 1978. godine, kada je uvedena demokratija u zemlju, dozvoljeni su referendumi jedino na
prostoru čitave Španije. Na izborima koji su se održali 27. septembra 2015. godine pobjedu su
odnijele stranke koje se zalažu za samostalnost Katalonije.109 Regionalna vlada u Barseloni,
vođena ovim izbornim rezultatima, najavila je da počinje „razdruživanje” (separación) od
Španije. Njihove procjene su da bi se to moglo realizovati u narednih 18 mjeseci. Katalonska
vlada najavila je formiranje svojih institucija koje bi trebalo da zažive tokom 2017. godine.
104
Krnetić, loc. cit.
105
Ibid., str. 45.
106
Podaci o ekonomskom stanju Katalonije, http://www.catalannews.com/business/item/catalan-economy-back-
to-pre-crisis-gdp-but-with-438000-fewer-jobs, (25. 11. 2018.)
107
Podaci španskog Ministrastva finansija , http://www.catalannews.com/business/item/catalonia-s-net-
contribution-to-spanish-redistributive-fiscal-system-up-to-5-of-its-gdp , (25. 11. 2018.)
108
Krnetić, op. cit., str. 44.
109
Ibid.

18
Problem Španije je što na izborima 2015. godine, i u junu 2016. godine, nijedna stranka nije
dobila dovoljan broj glasova za samostalno sastavljanje vlade. To je napravilo političku
blokadu. Katalonski separatisti godinama neuspješno pokušavaju da dobiju odobrenje od
španske centralne vlade da održe referendum o nezavisnosti kao što je referendum koji je
održan 2014. u Škotskoj u Britaniji, a na kom su birači dali negativan odgovor. I pored stalnih
napora i pritiska na Madrid da odobri izjašnjavanje, centralne vlasti odbijaju da priznaju
referendum, i insistiraju na stavu da je takav referendum neustavan. I pored toga, Katalonija je
organizovala referendum, 2. oktobra 2017. godine. 1,8 miliona Katalonaca, više od 80%
glasača koji su izašli na glasanje, se izjasnilo za samostalnost. Centralna špankse vlada
proglasila je ovaj referendum za neobavezno izjašnjavanje i običnu „anketu“.110 Nakon što su
2015. godine prvi put osvojile jasnu većinu u regionalnom katalonskom parlamentu,
secesionističke stranke su promijenile taktiku i usvojile plan da postignu nezavisnost
sredinom 2017. godine.111 Provedeni referendum jedan je od koraka ka ostvarenju tog cilja.
Iako izuzetno važan, to nije, naravno, i jedini korak. Naprotiv, postoji cijeli set i strategija
koja ima za cilj nezvisnost. Na primjer, pokrajina Katalonija obilježava gubitak nezavisnosti
(koji se desio 1714. godine), što se redovno pretvori u masovne demonstaracije. Zagovornici
nezavisnosti se nadaju da će masovni protesti ponovo ujediniti i udahnuti novi život njihovoj
borbi za nezavisnost. Praznik „Diada”, se tradicionalno unazad pet godina, obilježava velikim
protestima. Posljednji protesti su održani 11. septembra 2016. godine na kojima se okupilo
nekoliko stotina hiljada Katalonaca. Prema procjeni policije okupilo se oko 800.000 ljudi.112
Protesti su održani u Barseloni i još četiri grada, a glavni zahtjev bio je otcjepljenje od
Španije.

Katalonski nacionalisti imaju dvije struje. Mogu se podijeliti na independističku i

federalističku. Obje struje se zalažu za referendum o samostalnosti, koji bi bio legitiman uz
buduće federalno uređenje zemlje.113 Independističku struju predvode tri političke partije:
Demokratska konvergencija (desnica) i Republikanska ljevica (Esquerra Republicana, ERC) i
Kandidatura za narodno jedinstvo (Candidatura d'Unitat Popular, CUP)114, koje se zalažu da
se Katalonci priznaju kao nacija. Prema njima, Kataloncima bi se trebao dati veći stepen

110
Ibid., str. 45.
111
Međutim, taj plan je u junu naišao na poteškoće kada je koaliciona vlada izgubila podršku manje
antikapitalističke partije CUP, a time i jasnu većinu u parlamentu.
112
Protesti u Kataloniji, http://time.com/4487022/protest-barcelona-catalonia-spain-catalan-independence/ , (25.
11. 2018.)
113
Krnetić, op. cit., str. 46.
114
Političke partije Katalonije, https://elpais.com/ccaa/2017/06/10/catalunya/1497112678_921964.html , (25. 11.
2018.)

19
samouprave, i mogućnost da sami odluče kakvo državno uređenje žele. Druga struja jeste
federalistička, zagovaraju asimetrični federalizam. Oko ove ideje su okupljene Socijalistička
stranka (Partit dels Socialistes, PSC) i Koalicija stranke zelenih (Iniciativa per catalunya
verds, ICV), lijevo orijentisane stranke, kao i Demokratska unija Katalonije (Partit
Democràta Europeu Català), desničarska stranka bliska katoličkoj crkvi.115 Federalistička
struja smatra da nezavisnost nije obavezan cilj već da se interes Katalonije može zadovoljiti u
još jačoj federalizaciji. Međutim, time se postavlja pitanje koliko se time uopšte ugrožava
egzistencija države. Jer, nakon Njemačke i Belgije, Španija je najdecentralizovanija država u
sastavu Evropske unije, sa visokoautonomnim pokrajinama Baskijom, Navarom i
Katalonijom. Daljnja federalizacija može voditi ka disoluciji zemlje.116 Zagovarači
samostalnosti Katalonije vjeruju da bi to bio kvalitetan okvir za očuvanje njihove tradicije i
jezika, koji bi se koristio u pravosudnim i upravnim institucijama, a bio bi priznat i kao
službeni jezik Evropske unije. Vlada Katalonije je 2013. godine napravila opsežna
istraživanja, prema tim podacima više ljudi koristi isključivo španski (45%), nego isključivo
katalonski jezik (35%).117 U školama je katalonski jezik odnedavno postao obavezan, zbog
bojazni da ne izumre.118 Katalonci su jezikom slični većinskom narodu u Španiji, ali imaju
svoj jezik, folklor i tradiciju. “Poslije Drugog svjetskog rata Evropom su se širile slobodne
ideje, a u Španiji se završavalo u zatvoru zbog govora na katalonskom jeziku.”119 Trenutno,
zvanični natpisi u Kataloniji su dvojezični. Upotreba katalonskog jezika koja je blizu
regionalnim jezicima južne Francuske, kao što je oksitanski, kao što je kastiljski u Španiji,
ima ravnopravan status sa španskim i sada se aktivno ohrabruje u obrazovanju, službenoj
upotrebi i medijima. Međutim, kastiljski prevladava u Barseloni i još uvijek je prvi jezik uske
većine Katalonaca, gdje su skoro svi dvojezični. Jedan od glavnih argumenata kojim se
Katalonci bore za samostalnost jeste, upravo, kulturološka razlika sa ostatkom stanovništva
Španije. Katalonski jezik se upotrebljava samo u okvirima Katalonije, u ostalim dijelovima
zemlje se ne koristi, i nije zaštićen. Ova jezička komponenta predstavlja glavni kulturološki i
identitetski argument secesionista.120 Kulturološki pokret, koji se u početku oslanjao na
lingvističku specifičnost, književno bogatstvo i političku slavu, razvio se u ozbiljan
regionalistički politički pokret.

115
Ibid.
116
Krnetić, op. cit., str. 47.
117
Ibid.
118
Ćurko, op. cit., str. 45.
119
Ibid.
120
Krnetić, loc. cit.

20
I u kontekstu katalonskog separatizma pojavljuje se pitanje efikasnosti političkih entiteta.
Mnogi smatraju da jedinica kao što je Katalonija, ne samo da može samostalno da vrši vlast,
kao punopravna država u okviru Evropske unije, već to može da čini na efikasniji i
racionalniji način. Kad se pogledaju države u svijetu koje imaju najveći BDP nije tako ni
besmislena katalonska poslovica koja kaže „dobar džem se drži u malim posudama”, a
primjenjiva je u svjetskoj ekonomiji.121 „Ako gledamo samo bruto društveni proizvod, onda je
pet najbogatijih zemalja svijeta poredano ovim redoslijedom: SAD, Kina, Njemačka, Japan i
Velika Britanija.“122 „Mnogo realniju sliku dobijemo kada BDP podijelimo sa brojem
stanovnika, a onda na čelo liste najbogatijih izbijaju Katar, Luksemburg, Makao, Singapur i
Bruneji.“123 Osam od deset najbogatijih država svijeta imaju jednak broj stanovnika, ili čak,
niži u odnosu na Kataloniju. Međutim, ovaj načelni argument je manje prisutan u agendi
separatista u odnosu na tvrdnju o nepravednoj poreskoj politici Španije. Kako je već rečeno,
procjene mnogih stručnjaka su da Katalonija mnogo više novca izdvaja za državnu kasu nego
što im se vrati124, odnosno, da bi mogli samostalno da servisiraju prihode i rashode na
efikasniji način i sa većim benefitima po stanovnike Katalonije. Ekonomski stručnjaci nemaju
jedinstven stav po tom pitanju. Neki, ipak, smatraju da samostalna Katalonija ne bi bila
ekonomski isplativa.125 Secesija bi, svakako, rasteretila Kataloniju fiskalnog disbalansa sa
Španijom, koji u velikoj mjeri sputava ekonomski razvoj. Takođe, pojednostavio bi se
ogromni birokratski aparat i učešće u (su)finansiranju međunarodnih obaveza.126 Ipak, mnogi
stanovnici Katalonije ne podržavaju ideju secesije, upravo iz straha da neće moći održati
postojeći ekonomski standard. Pored toga, protivnici nezavisnosti navode argument koji se
odnosi na dostupnost prirodnih resursa. Prema ovom stanovištu nezavisna Katalonija neće
moći da napreduje, jer nema dovoljno prirodnih resursa. Secesionisti osporavaju ovaj
argument tvrdeći da ne postoji dokazana korelacija. Ne postoji uspostavljena korelacija
između prirodnih resursa i ekonomskog prosperiteta. Različiti su primjeri u praksi, zemlje
koje su imale pravilno upravljanje prirodnim resursima napravile su odlične rezultate, tu se
može navesti Norveška. Mada, nepravilno upravljanje resursima je Venecuelu dovelo do
propasti. Relativno siromašna zemlja, što se prirodnih resursa tiče, Japan, je jedan od

121
Najmoćnije ekonomije svijeta, http://www.orbus.be/aktua/2014/aktua3749.htm , (25. 11. 2018.)
122
Najbogatije i najsiromašnije zemlje svijeta, http://balkans.aljazeera.net/vijesti/mapa-najbogatije-i-
najsiromasnije-zemlje-svijeta , (25. 11. 2018.)
123
Ibid.
124
Budžet Katalonije, http://www.catalannews.com/politics/item/spanish-budget-proposal-is-disappointing-says-
catalan-government , (25. 11. 2018.)
125
Ekonomija katalonske secesije od Španije, https://www.businessinsider.com/economics-of-catalan-secession-
from-spain-2016-2 (25. 11. 2018.)
126
Ibid.

21
najbogatijih u svijetu. Centralni argument anti-secesionista jeste činjenica da je Španija
glavno tržište za Kataloniju. Tako smatraju, Katalonija ostaje bez glavnog tržišta.127

2. 5. 1. Ustavnopravne polemike

I pored neumoljivog značaja polemika koje se vode oko kulturoloških i/ili ekonomskih tema
vezanim za katalonski secesionizam, ipak su ustavnopravne polemike najznačajnije mjesto.
Španija će nepovratno da se promijeni, ukoliko se Katalonija otcijepi. Iz nekog ugla, to je
odluka koja se tiče kompletnog stanovništva Španije, a ne samo Katalonaca. Uprkos
protivljenju Ustavnog suda Španije separatisti su održali „kontroverzno” glasanje za
jednostrano otcjepljenje (27. jula 2016. godine).128 Unutar katalonskog parlamenta
zagovornici separatističkog pokreta su žestoko branili svoje stavove, uprkos Ustavnom sudu
Španije raspravljali su o „kontroverznoj” mapi puta za nezavisnost. Oštra debata, koja se
dogodila u posljednji čas, unutar katalonskog parlamenta, u kojoj su snage za nezavisnost,
Zajedno za da i krajnja ljevica Kandidatura za narodno jedinstvo (Candidatura d'Unitat
Popular, CUP), osigurala je podršku za jednostrano otcjepljenje u odnosu od 72 glasa za i 11
protiv, postavljajući novi otvoreni izazov španskom pravosuđu i španskom premijeru,
Marijanu Rahoju. Predsjednik katalonskog parlamenta, Karme Forkadel (Carme Forcadell),
insistirao je na tome da parlament vrši svoja suverena prava. Prije ove sjednice, pro-
separatistički katalonski predsjednik, Carles Puigdemont, rekao je da će sjednica na kojoj će
se izglasati nepovjerenje španskoj vladi biti održana u parlamentu 28. septembra kako bi
mogli dovesti region do „kapije nezavisnosti”. Već u novembru 2015. godine, Katalonski
parlament je glasao da počne proces odvajanja od Španije, nakon čega su se separatistički
poslanici uključili u proces donošenja zakonske regulative da se izvrši „isključenje iz španske
države” i otvori put za nezavisnu državu.129 Španski Ustavni sud je odgovorio jednoglasno
zaključujući da je zakonodavstvo ignorisalo i narušilo pravila Ustava iz 1978. godine,
dodajući da se „princip demokratije ne može smatrati odvojeno od bezuslovnog primata
ustava”.130 Rahoj je pozdravio odluku suda kao pobjedu za „većinu Španaca koji veruju u
Španiju, u nacionalni suverenitet i jednakost svih”.131 Španski zamjenik premijera, rekao je da
ponašanje katalonskog parlamenta neće biti tolerisano, dodajući da će Vlada oformiti pravni
tim koji će se boriti sa nastalim izazovom, zajedno sa Ustavnim sudom. Katalonija je često

127
Krnetić, op. cit., str. 48.
128
Ibid., str. 49.
129
Ibid.
130
Ćurko, op. cit., str. 50.
131
Ibid.

22
opisivana od strane secesionista na dva načina: prvi, kao nacija sa svojim specifičnim
karakterom koja ima zajednički jezik i istorije; drugi, kao ugnjeteni narod u liberalno
demokratskom kontekstu. Činjenica je da su trajna manjina u okviru španske države bez
institucionalnih mehanizama koji bi ispravili ovu situaciju, i činjenica da imaju priznanje u
istom nivou bilo koje druge autonomne zajednice, smatra se kao represivna od partija ERC i
SCI.132 Ova dvostruka analogija je dovela katalonske secesioniste u istorijsku odbranu prava
samoopredjeljenja i shvatili su je kao „nacionalno” pravo. ERC eksplicitno u svojoj ideologiji
spominje „nacionalno pravo” (Declaració Ideològica, 13).133 Nacija je obično definisana u
liberalno-nacionalističkim terminima kao što je to učinjeno od strane ERC: „Nacija je
zajednica lica vezanih za teritoriju, istoriju, tradiciju, kulturu, jezik, ekonomiju”.134 Istorijski
poraz 1714. godine secesionisti vide kao gubitak političke nezavisnosti. Katalonci su od tog
momenta prikazani kao manjinski narod uhvaćen u centralizovanu špansku državu.
Secesionistička agenda, kako smo već ukazali, uključuje ove argumente iz istorijskog i
nacionalnog aspekta. Civilno društvo je naglasilo pravo na samoopredjeljenje u klasičnom
smislu, kao ne-nacionalističu verziju. Bivši lider ERC-a Josep Luis Carod-Rovira izrazio je
svoj pogled na shvatanje nacionalističkog diskursa kao osnove samoopredjeljenja, i njegova
želja je da promoviše „secesionizam socijalne zaštite”, radije nego da brani naciju kao
kulturnu manjinu.135 U istim linijama, ali sa različitim pristupom, zamjenik SCI Alfons
Lopez-Tena tvrdi da legitimnost nezavisnosti nije povezana ni sa jednom „nacionalnom”
definicijom. Prema njemu, državljanstvo političke zajednice je relevantna definicija političkog
subjekta „kao što je u bilo kojoj drugoj suverenoj državi”.136 ERC se sada brani sa onim što
oni zovu „new catalanism” kao što je izraženo u posljednjem strateškom dokumentu 26.
Kongresa: „(...) mi smo počeli tranziciju Katalonije koja je zasnovana na etnokulturalnim
karakteristikama, ali je kompatibilna sa španskom državom, prema Kataloniji sa građanskom
bazom, bez odricanja nacionalnih karakteristika, i formulišemo svoje stavove u pitanju „šta da
radimo?” umjesto „ko smo mi?”.137 Odluka španskog Ustavnog suda o statusu autonomije, u
2010. godini, je predstavljena kao dokaz nemogućnosti dobijanja samouprave u formi španske

132
Esquerra Republicana de Catalunya i Solidaritat Catalana per la Independència ( Katalonska solidarnost za
nezavisnost)
133
Krnetić, op. cit., str. 52.
134
Ibid.
135
Izjava Josepha Luis Carod-Rovira, http://www.interviu.es/reportajes/articulos/el-padre-de-carod-rovira/ (25.
11. 2018.)
136
Ibid.
137
Strateški politički dokument,
https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=http://www.iniciativa.cat/sites/default/files/Doc_Estrat_gia_p
ol_tica_aprovat.doc (25. 11. 2018.)

23
državne autonomije. Osnovni stav je činjenica da Katalonija, kao nacionalna realnost, nije na
istom nivou kao španski narod.138

ERC je promovisala reformu, Statut autonomije u 2005. godini, kako bi se postigla veća
ovlašćenja u „federalnoj i višenacionalnoj” Španiji (Manifest per la Independència, 2006)139,
ali poslije teških pregovora u Madridu i pakta između španskih socijalista (PSOE) i
katalonskih regionalista (CIU) povukla je svoju podršku projektu koji je izbačen iz koalicione
vlade u Kataloniji. Prema tumačenju njihovog lidera, Oriol Junkuerasa (Oriol Junqueras) ova
inicijativa, podržana od strane unitarističke i federalističke stranke (PSC i ICV), bio je
pokušaj da se postigne određeni stepen priznanja u Španiji. Prema njemu, Katalonija nije
prepoznata u španskom sistemu, da jeste imala bi nadležnosti u drugim oblastima, u koje se ne
bi miješala centralna vlada.140 Ono što je najveća zamjerka katalonskih političara jeste
ekonomija i jezik. Jezik nije dovoljno zastupljen, a smatra se za dio katalonskog identiteta,
prezren je od strane državnih institucija koje ga nisu priznale na državnom nivou. Ekonomija
povezana sa fiskalnom politikom takođe ima veliki broj primjedbi od strane katalonskih
secesionista; činjenica da Katalonija daje više sredstava u odnosu na ostatak Španije (oko 8%)
se koristi kao politički argumet protiv centralne politike vlade. Na ovo su se osvrnule i
političke partije, ERC i SCI, u svom djelovanju. U kontekstu ekonomske krize, posljednjih
godina, obje strane su krivile Madrid da je odgovoran za pljačku ekonomskih resursa
Katalonije. Oni za nezakonito smatraju špansko upravljanje prirodnim bogatstvom Katalonije.
SCI je iskoristila ovu ideju popularizacijom slogana „Španija krade od nas” i odnosi se na
dobrobiti koje su „izgubljene” u ovoj teritorijalnoj preraspodjeli. ERC i SCI imaju
suprotstavljene strategije za postizanje svog glavnog cilja. U 2003. godini ERC je dala
prioritet kancelariji u cilju da institucionalizuje i promoviše svoj program, i formirala je
koalicionu vladu u Kataloniji sa katalonskim socijalistima i zelenim postkomunistima (PSC i
ICV). Njihova strategija je obuhvatala reformu Statuta autonomije, i postupnog pristupa
secesiji. Anna Simo, koja je bila član koalicione Vlade, definiše svoju strategiju na sljedeći
način „Strategija je jasna, raditi na normalizaciji pogleda na secesioniste, mi secesionisti
možemo raditi javne poslove kao i bilo ko drugi, mi nismo marginalna grupa, već imamo
kapacitet upravljanja, imamo model države (...) To je naša prva strategija”. 141 Dakle,
secesionisti žele da pokažu kako nisu puki anarhisti koji žele da uruše politički poredak, već

138
Krnetić, op. cit., str. 52.
139
Manifest, http://josep-perera-papiol.blog.cat/?p=172907 (25. 11. 2018.)
140
Krentić, op. cit., str. 53.
141
Izjava predsjednika Sabora Carme Forcdaell- a,
https://elpais.com/ccaa/2017/05/07/catalunya/1494124959_434792.html (25. 11. 2018.)

24
upravo obrnuto – oni tvrde za sebe da predstavljaju dobro organizovanu formaciju, s
trezvenim pogledom na političke procese. Oni ne žele anarhiju već efikasniju političku
organizaciju. U cilju da nagovore centralnu vlast da se Kataloncima dozvoli referendumsko
izjašnjavanje partija ERC je predložila Zakon o referendumu (Llei de Consultes), inicijativa
im nije bila uspješna.142 Ova partija je svoje političko djelovanje usmjerila na borbu za
samostalnost Katalonije, oni predlažu ustavne reforme koje bi olakšale njihovu borbu. SCI
ima drugačiji pristup, jer je stranka stvorena za ad hoc proglašenje katalonske secesije i
postoje samo na katalonskim izborima (i lokalnim), dok nisu angažovani na izborima na
nivou države. Dakle, oni nemaju kao osnovni cilj svog političkog angažovanja, osvajanje
vlasti na nivou države Španije, već se politički organizuju da bi se odvojili od Španije i
formirali samostalnu državu. U svojoj mapi puta predviđaju pregovore sa međunarodnom
zajednicom umjesto pregovora sa španskom vladom; ovi pregovori bi prethodili proglašenju
nezavisnosti ili referendumu o ovom pitanju.143 Madrid insistira na činjenici da se referendum
neće održati. Kao i u drugim regionima u Španiji, Katalonija već ima moć da pokrene svoje
obrazovne i zdravstvene sisteme, kao i ograničene slobode u oblasti oporezivanja. Uprkos
tome, španski ustavni stručnjaci ne daju podršku pristalicama nezavisnosti Katalonije.
„Ustavni sud Španije je saglasan s ovakvim stavom i zabranio je glasanje koje je održano u
novembru 2014. odluka da se uprkos toj odluci Ustavnog suda ide u pravcu referenduma,
dovela je do toga da se bivšem katalonskom predsjedniku Masu i dvojici njegovih ministara
sudi ove godine.144 Mnogi katalonski gradovi i sela su išli unaprijed i proglasili nezavisnost
simbolički, ali na prkosan način. Na primjer, u julu 2010. godine, malo ribarsko selo El Port
de la Selva, proglasilo je da je „moralno isključeno” iz ustavnog poretka Španije.nBroj
„pobunjeničkih” opština je počeo da raste, prema nekim procjenama 787 od 947 gradova i
opština u regionu su proglasile podršku „razdvajanju od španske države”. Nekoliko lokalnih
političara i stotine savjeta su pod istragom zbog krivičnih djela koja proizilaze iz simboličke
neposlušnosti španskih zakona.145 Ustavni sud je takođe poništio nekoliko pokušaja glasanja
od strane katalonskog parlamenta za uspostavljanje „instrumenata države” za buduću
nezavisnu državu, uključujući i poreske agencije, odjeljenja socijalne zaštite koja će
predstavljati osnovu novog katalonskog sistema socijalne zaštite, i sl. U 2010. godini Sud je

142
Krnetić, op. cit., str. 54.
143
Ibid.
144
Ibid., str. 55.
145
Ibid.

25
izazvao bijes uklanjanjem preferencijalnog statusa katalonskom jeziku i poništio još desetak
članova.146

2. 5. 2. Referendum

Katalonci ne odustaju od ideje da imaju samostalnu državu, bez obzira na pritiske od strane
Španije. Referendum je zakazan za 1. oktobar 2017. godine. U nastojanju da ga spriječe
Španija je preko Ustavnog suda sve odluke katalonskog parlamenta, koje imaju veze sa
referendumom. Ustavni sud je tako suspendovao reformu, koju su nedavno u katalonskom
parlamentu usvojili separatistički poslanici, kako bi organizovali referendum za
samoodređenje njihove regije u oktobru.147 Bez obzira na sve pritiske od strane institucija,
separatisti su izjavili da ne odustaju od zakazanog referenduma.148

Puigdemont je izjavio da će u skladu sa „pravom na samoopredjeljenje” Kataloncima biti

postavljeno pitanje „Želite li da Katalonija bude nezavisna republika?”.149 Prema posljednjim
istraživanjima javnog mnjenja, podaci govore da je podrška nezavisnosti Katalonije kod
samog naroda manja, nije kao ranije. Oko 44,3% stanovnika Katalonije želi samostalnu
državu, dok 48,5% želi da zadrži trenutni status, a oko 70% stanovništva želi da se održi sam
referendum.150 Reakcije španske vlasti mogu samo da se naslute. Prema španskom Ustavu,
članom 155., definisano je da Madrid ima ingerencije da interveniše u vođenju regionalne
vlade u Kataloniji. Vlada Španije ima jaku ustavnopravnu osnovu da interveniše i iznudi da
separatisti poštuju zakon i odustanu od referenduma. Pudžemontova administracija insistira
na činjenici da bogati sjeveroistočni region ima političko, ekonomsko i kulturno pravo na
samoopredjeljenje.151 Pored sudova, ona ima pravo da se pozove na pomenuti član Ustava
(155), što bi opravdalo čak i drastične mjere, kako bi se spriječio glas regionalnoj autonomiji.
Jer, provođenje referenduma de facto znači rušenje ustavnog poretka države. Venecijanska
komisija, panel stručnjaka koji savjetuju Savjet Evrope o ustavnom pravu, pisala je
Puigdemontu. Prema njihovom tumačenju referendum bi morao biti sproveden „u dogovoru
sa španskim vlastima, u potpunoj saglasnosti sa Ustavom i uz poštovanje važeće

146
Ibid.
147
Ustavni sud suspendirao katalonsku parlamentarnu reformu, http://balkans.aljazeera.net/vijesti/spanija-
ustavni-sud-suspendirao-katalonsku-parlamentarnu-reformu (25. 11. 2018.)
148
Ibid.
149
Krnetić, op. cit., str. 55.
150
Ibid.
151
Ibid., str. 56.

26
legislative”.152 Predsjednik Katalonije Carles Puigdemont je zatražio pomoć i od Evropske
unije. Apelovao je na EU da podrži zahtjev ovog regiona za nezavisnost. Uprkos svim
pritiscima i raznim sabotažama španske vlasti, Katalonci su održali najavljeni referendum 1.
oktobra. Sa španskih ulica su poslate ne tako lijepe slike u cijeli svijet. Borba španskih vlasti
protiv referenduma uključila je i neke radikalne mjere. Na ulicama Katalonije policija se
brutalno sukobljavala sa građanima, koji su izašli na biračka mjesta. Španska policija je od
strane Vlade poslata da zatvori biračka mjesta, odnosno, da ne dozvole građanima da se
izjasne na referendumu. Pošto su uvidjeli da nikako ne mogu spriječiti izjašnjavanje građana
pristupili su najradikalnijim metodama.

Prema preliminarnim podacima na glasanje je izašlo 2,26 miliona ljudi, od kojih se 90%
izjasnilo za samostalnost. Kako se navodi, izlaznost u Kataloniji bila je oko 42,3 %, a pravo
glasa imalo je 5,34 miliona ljudi.153 Evropska unija je stava da je referendum potpuno
nelegitiman, i pozvala je vladu Španije da otvori dijalog, u namjeri da se spriječi dalja
eskalacija sukoba. Stav Unije jeste da je to unutrašnje pitanje te države, koje se mora riješiti u
skladu sa pozitivno–pravnim normama te zemlje. Španski ustavni sud je poništio, kako zakon
katalonskog parlamenta, tako i referendumsko izjašnjavanje. Što se španske vlade tiče
referenduma nije ni bilo. U par navrata su pozvali Katalonce da odustanu od „neodgovornog”
ponašanja. Ključne države na međunarodnoj sceni komentarišući dešavanja u Španiji većinom
su rekle da je to unutrašnje pitanje demokratske zemlje.154 Očigledno je da kriza nije riješena,
da su podjele ostale i čak produbljene, te da je sasvim moguće očekivati daljnje zaoštravanje
odnosa i još dublju podjelu španskog društva.

152
Referendum u Katalonij, https://www.theguardian.com/world/2017/jun/09/catalonia-calls-independence-
referendum-for-october-spain (25. 11. 2018.)
153
Krnetić, op. cit., str. 58.
154
Ibid.

27
ZAKLJUČAK

Ustavni sistem Španije zabranjuje i onemogućava secesiju neke od njenih pokrajina, pa tako i
Katalonije. Prema Ustavu Španije savezna vlast može suspendovati autonomiju bilo koje
regije, ukoliko ona krene u proces secesije. Takav je slučaj Katalonije, koji je sada aktuelan.
U Španiji je pravo na samoopredjeljenje teško postići, jer ne postoji saglasnost Madrida da se
nešto tako dogodi. Bez odobrenja madridskog parlamenta, svako izjašnjavanje se smatra
neustavnim i de facto predstavlja ilegalan akt. Ako uzmemo u obzir teoriju korektivnog prava,
prema kojoj sve grupe koje trpe nepravde, u smislu kršenja osnovnih ljudskih prava i
neosnovanog pripajanja teritorije, ona je primjenjiva na slučaj Katalonije. Katalonci smatraju
da postoji kršenje njihovih prava, aludirajući na uporne zabrane korištenja katalonskog jezika.
Oni su vodili veliku borbu da bi mogli koristiti svoj jezik u okviru Španije. U ovom
konkretnom slučaju secesija je u potpunosti moralno opravdana. Kada sagledamo sve
činjenice, položaj Katalonije možemo sumirati u sljedećem:

 U sastavu je decentralizovane federalne države

 Postoje kao nacija sa zasebnim jezikom, istorijskim naslijeđem i kulturnom
specifičnošću
 Nasilna aneksija u zajedničku državu
 Pozivajući se prije svega na period diktature, koriste argument o kršenju ljudskih
prava i diskriminaciji
 Insistiraju na kulturološkoj specifičnosti, s naročitim akcentom na lingvističku
osobenost
 Tvrde da postoji ekonomska diskriminacija
 Ne posjeduju izrazito značajne prirodne resurse koji bi mogli biti predmet
nepremostivog spora nakon odvajanja
 Odgovor centralne vlade: referendum je proglašen neustavnim.

Naime, prema teorijskom okviru koji smo koristili, Španija ima pravo za referendum o
nezavisnost, pri čemu je slučaj Katalonije poprilično jak jer se Katalonci mogu pozvati (i
pozivaju) i na teoriju korektivnog prava. I u kontekstu empirijskih argumenata, Katalonski
slučaj daje argumente za opravdanje secesije. Na primjer, ne postoji kontroverzno pitanje
vlasništva nad prirodnim resursima. Upravo suprotno: Katalonci se, s dosta utemeljenim
argumentacijama, pozivaju na postojanje ekonomske diskriminacije od strane centralne

28
države. I istorijski argumenti su poprilično jaki u slučaju Katalonije, jer Katalonci mogu da se
pozovu na argument o nasilnoj aneksiji. Ipak, i pored toga, praksa je pokazala suprotno.
Uprkos jakim argumentima pronezavisnosti, referendum u Kataloniji je ostao u statusu
ilegalnog akta, i prouzrokovao je dublju krizu u državi. Očigledno je da postojeći teorijski
pristupi, kao ni postojeći međunarodno-pravni dokumenti, ne predstavljaju dovoljan okvir za
tretiranje prava na samoopredjeljenje u cjelini. To znači da je i taj teorijski okvir i
međunarodne dokumente potrebno dalje razvijati.

29