BRONZANO I BAKARNO DOBA

JUGOISTOČNE EVROPE
UVOD U IZUČAVANJE ENEOLITA

Prelaz iz neolita ka eneolitu nije bio nagao, nisu ga pratila populaciona pomeranja ni kretanja, ili
burna smenjivanja kultura, već su sve promene započete u neolitskim kulturama kao što su
Vinačanska, Lenđelska, i Butmirska. Ove kulture su već znale za bakar I koristile ga za izradu ukrasnih
predmeta Kada se ove kulture završe, počinju prave bakarobrodne kulture čije su glavne ekonomske
odlike proizvodnja predmeta od bakra. Nisu sve promene započete u istom trenu niti su kulture bile
rasprostranjene u istim geografskim oblastima. Nosioci neolitskih kultura, upoznajući se sa bakrom
prvo prave sitnije predmete, ukrasne, a potom oponašaju oblik svojih predmeta koje su izrađivali od
kamena (to znamo na osnovu ostave iz Pločnika gde su pronađene sekire-čekići tipa Pločnik i ravne
sekire, napravljene i od bakra i od kamena)

Dva metala počinju da se upotrebljavaju u ovom periodu istovremeno: bakar i zlato.

Hronološki okviri:

 Eneolit (aeneus = bakar, lithos = kamen), halkolit, bakarno doba

 U z i c Evropi: kasni neolit i rano bakarno od 4500 do 2500
 Početak eneolita zavisi od kraja neolita: Early Agrarian Europe: 6000-4500 : period kada kasni
neolit prelazi u bakarno
 Bronzano doba: 2500-1000/800

Poznoneolitske/ranoeneolitske kulture:

 Centralni Balkan (Srbija): Mlađa Vinča

 I Balkan: Karanovo V-VI u Trakiji, Gumelnica u donjem Podunavlju (Karanovo V paralelno sa
Vinčom, a K VI - Kodžadermen sa Gumelnicom)
 Srednje Podunavlje: Tisa, Tisapolgar, Lenđel grupa
 Z Balkan: Butmir
 J Balkan Grčka, Tesalija: Dimini
Kulture ranog eneolita nastaju na tradicijama neolita

*Karanovo: tel u Trakiji (Vinča = Karanovo V; Karanovo VI = Gumelnica). Naseljavan 2000 godina.

*Gumelnica: Rumunija, Oltenija

Istorijat istraživanja

 U Grčkoj nema halkolita

 Već krajem XIX veka prvi istraživači razlikovali nalaze od bakra i bronze, ali ostaju verni
trodobnoj podeli
 Mađarski ahl prvi izdvajaju bakarno doba
 Trajanje eneolita: početkom XX veka formulisan kao kratkotrajan, prelazni period; kasnije se
uviđa da duže traje (sredina petog mil – sredina trećeg mil).
 Često je eneolit „preskakan“ u drugim oblastima Evrope, već pređu odmah u bronzano.

O bakru

 Bakar (coprum, Cu) od rimskog Aes Cyprium = metal Kipra, jer se najviše dobijao odatle, jedan
od prvih korišćenih metala (uz zlato)
 Topi se na 1083C
  U prirodi se javlja kao samorodni (elementarni) metal crvene boje i u vidu različitih ruda: sulfida
(kovelin, halkozin, halkopirin), oksidne (kuprit), karbonat (azurit, malahit).
 Mekan, lako se pravi nakit od njega.
 Smatra se da se koristio oko 7000godina, u PKN: Čatal Hujuk, Čajeni, Ali Koš; kasnije dolazi
kaljenje samorodnog bakra i kovanje
 Najstariji rudnici na Balkanu: Rudna Glava, Ai bunar (Trakija)
 Metalurgija bakra poznata u Egiptu još oko 4000, redukcijom rude bakra zagrevanjem pomoću
uglja.
 Najpre topljenje oksidne i karbonatne rude bakra, a kasnije sulfidne rude bakra, zbog
temperature oko 1100C, a u šljaci ostaje dosta neprerađenog bakra.
 Oko 3500.g saznaje se za osobinu bakra da se legira sa kalajem = dobija se bronza. Na
Kavkazu i Uralu, bakar se legira sa arsenikom (dodaje se mala količina).

Peći: (oksidna)

I. Kupolna, zaobljenog dna

Kupola za redukcione uslove

Ruda, koja se sleže na dno pri topljenju

II. Ravnog dna

Posudica u kojoj se bakar topi, a potom izliva u

kalupe

III. Sulfidna ruda se topi bez redukcije, na otvorenom ognjištu, a kiseonik uduvavaju ljudi kroz neke
kao duvaljke.

Rani centri za metalurgiju: (Renfru)

 Mesopotamija
 Egipat
 Iberija
 Balkan

Rana metalurgija Cu i Au u ji Evropi:

 Otkiće rane metalurgije u Anadoliji i Iranu (sredina šestog mil)

 Drugi veliki centar je na Balkanu : vinčanska kultura i kultura Gumelnica – Karanovo VI : Ai
Bunar i Rudna Glava
  Da se preklapa ekspoatacija Cu sa Au potvrđeno nalazima iz nekopole iz Varne (si Bugarska,
blizu Crnog mora)

Rađanje civilizacije i prvih urbanih centara: Mesopotamija (3500-3100: klinasto pismo) i počeci
egipatske civilizacije, bronzano doba Egeje.

Modeli:

1. Model Marije Gimbutas: sukob neolitske Evrope i Kurgan kulture

2. Šeratov model revolucije sekundarnih proivoda: (80te XX veka) : skup inovacija u poljoprivredi
starog sveta, široko rasprostranjen i istovremen na velikom prostoru. Tokom IV i III mil
upotreba životinja za primarne proizvode od tela ubijene jedinke (meso), proširena tako da
uključuje eksploataciju obnovljivih „sekundarnih“ proizvoda: mleko, vuna, upotreba za vuču,
jahanje.. Klučni elementi inovacija sekundarnih proizvoda: njihova sistematska primena dovodi
do transformacije u evropskoj ekonomiji i društvu; pojavljuju se na Bliskom istoku i štie se po
Evropi, dešava se difuzija novih vrsta i rasa, tehnologije (točak) i tehnološkog znanja (oranje
plugom). Model je osporavan od strane više ahl.

RANI ENEOLIT CENTRALNOG BALKANA I JUŽNE PANONIJE

Potencijalni rudnici na tlu c Balkana: Jarmovac kod Nove Varoši, Rudnik (Mali Šturac), Kopaonik,
Valjevske planine.
Potencijalni metalurški centri: Pločnik kod Prokuplja, Belovode kod Petrovca na Mlavi; Medna
gora u ji Bugarskoj, Ripa Rošie u Transilvaniji.
*Ai Bunar: najstarija ekploatacija od Gumelnica VI, nalazi se blizu Karanova, kod Stare Zagore u
Trakiji.
- S Černovodom III počinje srednji eneolit.
Indoevropski talasi i uticaji stižu iz Rusije na Balkan i donose kulturu Zeptertreger u kasnom
eneolitu.

Rana metalurgija bakra

Pojava bakarnih predmeta u kulturama koje nisu eneolitske: nakit (perle, narukvice), ravne
sekire, dleta, sekire-čekići na naseljima mlađe vinčanske kulture (Vinča-Pločnik ili gradačka faza) na
lokalitetima Pločnik, Belovode, Gomolava (mala nekropola: bakarna narukvica kao prilog u grobu),
Selevac, Gornja Tuzla, Grivac.
Rudna Glava: eksploatacija od Vinčanske kulture. Iskopavanja 1968-85 (Jovanović). Nisu otkriveni
tragovi prerade u blizini rudnika. Razlaganjem halkopirita stvaraju se karbotni minerali bakra azurit i
malahit koji se deponuju na površini. Nisu otkriveni tragovi obrade u samom rudniku ili okolini.
In situ posude: istraženo oko 40 okana sa starim rudarskim alatom i četiri ostave keramičkih predmeta
sa posudama velikih zapremina (za vodu); pronađen i žrtvenik. Alatke od jelenjih rogova.

Metalurška aktivnost: kao prvi proizvodi bronzani :

 Čekići – sekire tipa Pločnik (1-3), osim njih nađene iste sekire samo od kamena. Isti tip
ostaje i do sr.eneolita.
 Krstaste sekire: bakarne, tipa Tesle tipa Jasladani, služile za obradu drveta. Od srednjeg
eneolita i traju. Imaju dve ose: jednu za obaranje, drugu za obradu drveta, upravo naziv
krstaste jer dve ose stoje u krstu.
 Eneolitske ili ranobronzanodopske bakarne ravne sekire (traju od 5 min čak i do gvozdenog),
posle se lagano pretvaraju u lepezastu (kasni eneolit, ulazak u rano gvozdeno).
*Iz ostave u pločniku: sekire-čekići tipa Pločnik, ravne sekire, i od bakra i od kamena.

Rana metalurgija Bugarske: kompleks KARANOVO VI – GUMELNICA - KODŽEDERMEN

Karanovo je tel u Trakiji. Nastanjen je od neolita do ranog bronzanog.

Arhitektura je pravougaona, nema kružnih struktura (uticaj iz eneje – Karanovo VII).
Keramika: polihromna.
Nakon Karanova VI kreće rana bronza.
Varna: Karanovo VI.
AI BUNAR
Nalazi se kod Stare Zagore (Bugarska). Istraživao Borislav Jovanović. Pronađeno je naselje iz kasnog
bronzanog doba. Za razliku od Rudne glave, ovde ima metalnih nalaza: krstasta sekira I sekira-čekić.
Eksploatacija bakra od neolita (Karanovo VI-Gumelnica-Kodžedermen).Većina bakarnih predmeta su iz
Ai Bunara. Metal je donošen poluorađen, a finalna obrada je dolazila od lokalne populacije.
Nekropole:
 Ezereovo Devnja : grobovi sa skeletnom sahranom i simbolički grobovi (orijentacija ista kao
kod skeletnih grobova, I bogatstvo priloga). Veliki broj oružja od kremena, I nalazi od zlata.
Hotnica : 44 zlatnih predmeta, spiralno uvijeni tanki prsteni spojeni u ogrlicu, antropomorfni
privesci (krofne).
  Nekropola u Varni: skeletni pokojnici na leđima I zgrčenci. 294 groba. Veliki broj zlatnih
predmeta – preko 6kg. Predmeti od kamena, gline, dentilijuma, spondilusa. Nema tumula, nisu
pod humkama. Grob 43 – knez iz Varne: ruke savijene u laktovima, položene n a grudni koš,
kamena sekira, 1.5 zlata, navlaka od zlata za falus.
 Durankulak: sahranjivanje kroz duži period. Nalazi se severno od Varne, blizu granice sa
Rumunijom. Na ostrvu blizu nekropole nađeno je naselje, za razliku od Varne gde nema naselja.
Kuće su velike, aspociraju na megarone. Imaju dve prostorije, pronađene su instalacije za
topljenje bakra. Veliki broj grobova – 1204. Grobovi su kulture Hamandžija I Varna (eneolit) pa
sve do rane bronze. Položaj: zgrčenci I na leđima. U grobovima su pronađeni predmeti od
spondilusa I glicerisa (Hamandžija). Keramika je Hamandžija : urezivanje I ubadanje. Nema
zlata. *Grob žene: Varna kultura, prstenje od bakra, keramičke posude. Grob Hamandžija
kulture: veliki br dentilijum od čega se pravila doeća, zlatne navlake za zube.

Keramika : polohromna, sa zlatnim prahom, spiralni ukrasi.

KULTURE RANOG ENEOLITA

o Post-neolitske kulture: metalurgija bakra uz očuvane neke neolitske karakteristike materijalne i
nematerijalne kulture. Postojao je kontinuitet u razvoju: oblici posuda, lokacija naselja,
ekonomija, pogrebna praksa.
o Južnopanonske: Tisapolgar, Bodrogkerestur, Lasinja
o Centralnobalkanske: Bubanj-Salkuca-Krivodol
o Jugositočnoalpska: finalni Lenđel, Lasinja
o Jadranska: Nakovanjska kultura

BUBANJ-SALKUCA-KRIVODOL (BSK)
Razvija se posle Vinče na istočnom Balkanu.
U vreme razvoja Tisapolgar – Bodrokerestura, dešava se kontinuirani razvoj BSK. Ovaj kulturni
kompleks ima svoje regionalne varijante, od kojih našu zemlju zahvata bubanj kultura, ili Bubanj –
Salkuca, što je zapadni deo facijesa. Zbog široke geografske rasprostranjenosti, pojavljuju se različiti
tipovi naselja, pa se tako u i Srbiji javljaju i pećinska naselja (Zlotska p) kao i u južnokarpatskoj zoni u
Rumuniji i u sz Bugarskoj (Hotilor i Devetaška pećina kod Vidina). To nisu privremena naselja, već
dugotrajna, pa je tako u Zlotskoj pećini bio i metalurški centar u kojem su pronađeni točkovi za
mrvljenje rude, više komada bakarnih predmeta. Tel naselja se grade na gredama i karakteristika su
južnog i istočnog dela ovog facijesa (Trakija). Pojavljuju se I naselja sojeničarskog tipa, I naselja
organizovana na terasama iznad reka koje imaju prirodno utvrđeni položaj.
Eponimni lokaliteti:
I. BUBANJ : višeslojni lokalitet kod Niša, istraživali Oršić-Slavetić, Garašanin. Stratigrafija: 1)
neolitsko naselje Starčeva; 2)Eneolit: 1a bsk kompleksi; 1b Černovoda III, Salkuca IV; 1c
Badensko-kostolačke odlike na materijalu; 2 Keramika sa odlikama Kocofeni (rano bronzano) i
RBD Trakije; 3) Rano bronzano: Bubanj-Hum III.
II. KRIVODOL: višeslojni lokalitet u sz Bugarskoj; Mikov i Nikolov istraživali i otkrili pet
građevinskih horizonata sa nadzemnim kućama (od pletera i lepa)
III. SALKUCA: višeslojni lok kod Krajove, Oltenija; 1916-1951; stratigrafija prema Berciju: sloj sa
Starčevom, pa sterilan, 7 stambenih horizonata: razvoj Salkuce 1,2a-c, 3,4 a-b; naselje
opasano dubokim jarkom – postojanje fortifikacije.
Materijalna kultura je izuzetno bogata. Česte su antropomorfne i
zoomorfne figurine (Krivelj, Gradimlje, Crnobuki).
KERAMIKA: slikana grafitom, crvenom, belom i žutom bojom; ukrašena
kanelovanjem, urezivanjem. Na
gruboj keramici (pseudo-
barbotin, tanki), umetličasti
ornament, otisci noktiju. U
Salkuci IV su specijalne drške
Šajbenhenkel, čega ranije nije
bilo (ne nadvisuju obod drške, posuda izgleda klempavo).
 Lokaliteti: u i Srbiji: Zlotska pećina, Bubanj, Krivelj, Kovilovo, Veljkovo. Kosovo: Hisar kod Suve
Reke i Gadimlje kod Lipljana
Grob sa Lepenskog vira: leži naopačke sa savijenim nogama i velikom zdelom na njima.

Srednje Podunavlje i gornje Potisje:

TISAPOLGAR, BODROGKERESTUR
Mađarsko potisje, na tlu Vojvodine su integralni deo razvoja ovih kultura i dela Karpatskog
basena. Ponikao na neolitskom suptratu potiske i Herpalj kulture.
Odlike: kvalitetna keramika, relativno česta pojava zlatnih nalaza, veliki br nekropola, bogati
bakarni nalazi. Materijalna kultura je upravo i poznata zato što su istraživane nekropole, čija je
karakteristika da su nastavljeni običaji sahranjivanja iz neolita (skeletno sahranjivanje na boku) i veliki
broj priloga (keramičke posude, oruđe, nakit).
Nekropole: Velike nekropole, gde je saranjeno nekoliko stotina individua. U ovoj kulturi su prve
organizovane nekropole, odvojene od naselja. Srbija: Biserna obala (Subotica), Senta, Podlokanj, Posti
Ćuprija, Vinča. Mađarska: Tisapolgar - Bašatanja, Bodrogkerestur, Hodmezovašarheli, Tape-Lebo,
Desk. Slovačka: Tibava, Lučka. ( skeletne sahrane na boku). Prilozi: keramičke posude, bakarni i zlatni
predmeti.
*Stilizovana zlatna antropomorfna figurina iz Progara kod Zemuna.
Naselja : mali broj poznatih I istraživanih, kultura je uglavno poznata preko nekropola.
Organizuju se naselja na gredama (Naselje kod Crne Bare – Zrenjanin: kuće pravougaonog oblika).
Nalažene su I jame I peći. U Sirigu velike kuće.
Keramika: dobrog kvaliteta, glačana keramika bez ukrasa; bez vodećeg tipa ukrasa, već
posuda: pehar na stopi, male bradavičaste drške. Posude za mleko. Specifičan je nalaz poklopac iz
Crne Bare.

Zlatni nalazi: *nekropola Nosa – Biserna obala (Bačka), skeletni grob br 2, zlatna igla i cevčica (?)
pored lobanje. Ima ureza i kanelura. *Nekropola Podlokanj (Banat): naušnice i privezak (pronađeni
pored glave).
 Zlatni antropomorfni privezak iz ostave (1912, lok: Moigrad, z Rumunija).

LASINJSKA KULTURA
Korošec 1958 Lasinjsku kulturu označio kao alpski facijes lenđelske kulture I vremenski je
smestio u kraj neolita I u prelazno razdoblje. Kalic (Mađar) definiše kao Balaton-Lasinja. Pod uticajem
kultura iz susednih oblasti, Lenđel prerasta u Lasinjsku, lokalnim razvojem.
Teritorija: Koruška, Transdanubija, sz ex-Yu – sz Hrvatske, s I z
Slavonija, s Bosne.
Traje tokom ranog, srednjeg, I delom kasnog eneolita.
Naselja se organizuju na višoj nadmorskoj visini, uz reke. Dosta
informacija imamo o naseljima zbog ostataka nadzemnih kuća (dugačke kuće
od pletera i lepa) i zemunica.
Keramika: dekorisana (ubadanjem, urezivanjem, žigosanjem);
izdvajaju se zdele na stopi (starija faza). Iz mlađe faze su tipične i dalje
bikonične zdele, zdele na šupljoj nozi; pojava trbušaste noge; i dalje kitnjasta dekoracija.
 Plastika: adoranti iz Kiringrada, statueta na stolici, idoli sa četvrtastom glavom sa kosim
okicama (Novoselaci I Gradac)
Nisu otkriveni grobovi.

Zapadni delovi Balkana oslanjaju se na Lenđelsku kulturu.

LENĐEL
Pojava slikane keramike (crvenom i belom bojom). Javlja se od petog milenijuma.
Karakteristične su duge kuće sa nosačima i jame. Grobovi su u blizini kuća.
Alšonjek-Batasek (jz Mađarske; Lenđel) : višeslojni lok (Starčevo, LBK, Sopot) sa najvećim
naseljem i nekropolom kulture Lenđel. Od ranog 5mil. Karakteristične duge kuće (više od 118) sa
nosačima, jamama. Nekropola: otkriveno više od 2360 grobova. Grobovi su u blizini kuća, uglavnom
individualni, u grupama (desetine-preko 100 grobova). Bogato opremljeni: nakit od školjki, bakra,
alatke od glačanog kamena, životinjske lobanje, keramika.

KULTURE SREDNJEG I KASNOG ENEOLITA U JUŽNOJ PANONIJI I CENTRALNOM I

ZAPADNOM BALKANU

*Srednji eneolit – rani nalazi stepskih naroda koje prepoznajemo: kamene skiptare, duge kremene
noževe.
Srednji eneolit započinje prodorom stepskih populacija
Snažne kulturne i socijalne promene:
 Napuštanje neolitskih tradicija u svim vidovima i materijalne i duhovne kulture
 Prodor novih populacija: od južnoruskih stepa do Podunavlja i dalje do Jadrana.

Hronologija (Maran):
Černovoda III-Boleraz 3600/3500
Baden 3500-3200/3100
Kostolac 3100/3000-2800/2750
Vučedol 2850/2800-2500
PBD Post-Vučedol 2500-2000

Černovoda III – Boleraz

Kultura u Dobrudži i u istočnoj Vlaškoj.

Černovoda: Velika naselja na rečnim terasama. Privreda: stočarstvo, uzgoj konja. Ekspanzija ka
srednjem Podunavlju – uticaj na formiranje lokalnih eneolitskih kultura.

Boleraz: u Panonskoj niziji (eponimni lokalitet u Slovačkoj). Lokalni supstrat plus tesna veza sa
Černovoda III. Naselja uz rečne i jezerske obale – poluukopana višećelijska naselja, veliki broj jama.
Sahranjivanje: kremacija sa/bez urne, pod malim tumulima (npr Plismarot).

*Ključna je promena u privredi : pojava konja. Stočarstvo: ovca, svinja, goveče, koza.

Ovo je prva kultura od populacionog talasa. Kompleks je u osnovi južnopanonski, ali prelazi
južno od Save i Dunava – širi se od istoka ka zapadu: donje Podunavlje, istočni Alpi, južna Poljska,
centralni Balkan, upravo zbog pritiska novih populacija.
Ravničarska velika naselja podizana kraj reka: Brza Vrba (Kovin), Mostonga (Odžaci), gradina
na Bosutu (Šid).
U brdovitim predelima, jugoistočno od Save i Dunava: gradina Likodra u Rađevini.
Keramika: novi oblici: lukovičaste šolje, velike zdele, lonci sa plastičnim trakama, duboki
pitosi. Ornamentika: novi motivi i tehnike: duboki urezi, plitke kanelure, riblja kost u tek prosušenoj
glini, utisci noktiju, barbotin.
 Nekropole nisu poznate na našoj teritorijji, ali na osnovu onih iz Mađarske ustanovljeno je da se
napušta tradicionalni način sahranjivanja, već se javljaju spaljenci koji si i polažu u urne i potom u
manje humke (Pilismarot u Mađarskoj)
Baden
Baden na teritoriji podunavlja, Srema I Banata smenjuje vinčansku kulturu.
Baden nastaje iz boleraz osnove i zahvata gotovo isto područje kao prethodnica (srednje
Podunavlje, Panonska nizija). Zbog kretanja i pojave konja, postiže se veće jedinstvo materijalne
kulture na velikoj teritoriji.
Naziv po lokalitetu Baden-Kuningslen u donjoj Austriji, blizu Beča.
U starijoj češkoj i slovačkoj literaturi: kultura kanelovane keramike; u mađarskoj: pecelska
kultura.
Ima više regionalnih grupa i faza: Pecel, Vis-Osarn, Unj, Fonjod, Nitrijanski hradok.
Zauzima teritoriju Slavonije, Srema, zapadne Bačke, Beogradske stave.
Lokaliteti : Vučedol, Gradac, vinkovac – Tržnica, Sarvaš, Bapska, Gomolava, Odžaci, Beli
manastir, Dobanovci, Zemun, vinča..
Naselja su jednoslojna na rečnim/jezerskim terasama (najčešće uz Dunav i njene pritoke, uz
Tisu) – zemunice, poluzemunice između su ognjišta – Dobanovci, Lice kod Erdevika, Gomolava, Perlez,
Rimski Šančevi, Vučedol, Sarvaš, Beli manastir.
Sahranjivanje: biritualnost: skeletni zgrčenci (Budakalaš – 200 grobova, model kola). Zgrčenci:
Dobanovci, Vučedol, Bogojevo, Gomolava. Ravni gorobovi – Šimontornja, Kajdač, Viš; ili urne pod
tumulima – Arađanska humka. *sahrane životinja: nesumnjivo žrtve. U Pilišmarotu spaljenci.
Privreda: stočarstvo, zemljoranja, metalurgija slabo razvijena (mali broj bakarnih predmeta –
masivne krstaste sekire, sekire sa jednim sečivom i cevastim dodatkom).
Keramika: dalji razvoj Boleraz stila. Ukrašavanje: kanelovanje. Bikonične zdele ukrašavane
samo sa unutrašnje strane. Novi oblici i tehnike ukrašavanja: tačkasti ubodi, mrežasti ornament, bela
inkrustacija; elipsoidne posude fišbute i bute (bute u obliku ribe), nove varijante šolja i pehara : drška
nadvisuje obod, drške su trakaste i masivne, zdele sa motivom urezane zvezde.

Kod bakarnih predmeta, novina su krstaste sekire i sekire sa jednim sečivom i cevastim
dodatkom. Iako se nastavljaju stariji oblici, neki i iščezavaju, pa se tako antropomorfna plastika javlja
na početku kulture (Pločasti badenski idoli sa Vinče) a potom nestaju. U Vučedolu su pronađeni ostaci
opanka, tj dodnji deo opanka od komada kože.
Pozna faza: raspad kulture, zastupljena samo u perifernim oblastima.
Novina koju donosi Baden: prva kola sa četiri točka.

Kostolac
-Istorijat:
 1906: Vasić na Kostolcu: materijal iz bronzanog
 1908: Vasić na vinči Štihkanal/Furhenštih
 1943: Milojčić definiše kulturnu pripadnost ovog keramičkog materijala: kostolačka kultura (na
vučedolu posle badenske, a pre Vučedolske, ali na Kostolcu i Avali ide samostalno) – 50ih
godina dovodi u vezu sa kocofeni kulturom u istočnoj Srbiji
 50ih garašanin: badensko – kostolačka grupa (geografsko definisanje u okviru badenskog
kompleksa) i neustupni Baner, Bognar-Kucion
  50ih Dimitrijević: badensko-kostolačka faza (kasnobadenska keramika); 1956: protovučedolska
faza (prelaz badena ka vučedolu)
 62: Benac: Pivnica kod Odžaka: nema elemenata badena – samostalnost kulture
 66: Dimitrijević: kostolački nalazi samostalni
 Jovanović, Tasić: badensko poreklo kostolačke grupe (istraživanja Gomolave : kontinuitet od
Badena do Vučedola: keramičke forme i evolucija ornamentnih stilova)
 Nikolić 2000: razlike u materijalnoj kulturi u odnosu na Baden; snažni uticaji sa juga i
jugoistoka u kostolačkoj kulturi (drugačije tumačenje mehanizma nastanka kotolačke grupe).

Kostolačka kultura nastaje na tradicijama Badenske. Promena nastaje jer se stanovništvo sve
manje kreće. Ali iznad Dunava I dalje je Baden.
Smatra se da kostolačka kultura nastaje u slavoniji i Sremu. Od srednje Panonije (i u
Slovačkoj), jug Srbije, istočna Slavonija do rumunskog Banata.
-Najveća koncentracija nalazišta:
 Srem
 Istočna Slavonija : Gomolava, Pije kod Erdevika, Beljarica, Vučedol, Sarvaš, Cerić, Ašikovci
 Bosanska Posavina : Pivnica, Dvorovi, Donja Mahala, Vis
 Centralna Srbija: Šumadija i Pomoravlje : Velika i Južna Morava – Jelenac kod Aleksinca,
Korićane, Hisar
 Istočna Srbija: simbioza sa Kocofenijem: Zlotska peć, Pjatra Kosti, Čoka lu Balaš.

Kocofeni je oltenijska varijanta kostolačke, si Srbija.

Zbog velike teritorije prostiranja, javljaju se različiti tipovi naselja. Naselja se grade na visokim
lesnim obalama reka ili na manjim uzvišenjima u ravnicama (Gomolava, Vučedol, Sarvaš). Grade se
veće strukture sa velikim brojem prostorija. Naselja sa nadzemnim, ređe ukopanim stambenim
objektima: Gomolava – tri horizonta gradnje. Postoji želja da se sva naselja utvrde, neka imaju i
prirodno utvrđenje (Pivnica kod Kg-a), a neka imaju šančeve (Cerić kod Plandišta). Naseljavane su i
pećine (Šuplja stena, Zlotska pećina, Bogovinska pećina) i brdski predeli (Pivnica kod Odžaka, Korićane
kod kg-a, Čot)
Sahranjivanje: biritualnost: i zgrčenci i spaljenci (polagani u urne ili direktno u jame). Nisu
nađene prave nekropole sem Padine u Đerdapu; pojedini skeletni grobovi Gomolave i Vučedola,
Dvorovi kod Bjeljinje: spaljenci. Sa zgrčencima polagane kalotaste posude.
Keramika: oblici preuzeti iz badenske kulture. Nastavljaju se proizvodnje oblika iz badena,
konične ili cilindrične šolja sa dugačkom trakastom drškom (visi negde), fišbute (neukrašene), ali se
vremenom menjaju. Specifično je ukrašavanje: gube se tačkasti ubodi i linearno ukrašavanje -
kanelovanje. Bradasti urez furhenštih (formiraju se uže i šire trake trzanjem šiljastog instrumenta) u
kombinaciji sa belom inkrustracijom, motivi zareza u raznim kombinacijama, polumesečasti oblici.. Sve
ove varijante su jako specifične za kostolac, duboki urezi koji se javljaju i u vučedolu su samo dalje
nastavljanje započetog u kostolačkoj kulturi.

POZNI ENEOLIT:
Vučedol
Nastaje na osnovama kostolačke kulture.

*Gradac na Vučedolu: višeslojni – Baden, kostolac, Vučedol. *Podgrađe: Kukuruzište štrajm,

Vinogradi štrajm. Rihard Šmit – istraživač Vučedola iz II sv rata.
 *Nakon velikog vučedolskog kompleksa, nema tako krupne kulture na velikoj teritoriji.
Obuhvata prostor od Slovačke na severu, do Jadrana na jugu, od Karpata na istoku i Alpa na zapadu.

Evidentna su društvena raslojavanja, I rezultat toga su prvi kneževski grobovi u

jugoslovenskom prostoru.

Sva naselja imaju odbrambeni karakter. Naselja poput gradac u Vučedolu, Šančine u Belegišu,
Sarvaš kod Osijeka imaju palisade i rovove. Tipovi naselja: 1. na visokim lesnim obalama Dunava,
Save, Drave : Sarvaš, vučedol, Belegiš, Gomolava. 2. na brdovitim delovima, pretežno osnovana na
gradinama (Bosna i Srbija): Debelo brdo, i Jasik i Đurđevo kod Kg-a. Ipak, izuzetak su naselja u
pećinama – u bosni, Hrustovača. Sojenice na Ljubljanskom Barju. Pravougaona arhitektura. Masivne
kuće.

Keramika: preuzima furhenštih od kostolačke, ali dominira duborez/rovašenje površine suda sa

belom inkrustracijom, retko i crvenom. Motivi:
koncentrični krugovi, najčešće geometrijski: urezani
trouglovi, rombovi i kvadrati, zvezde i elipse. Ukrašava
se čitava posuda, čak i delovi koji nisu vidljivi.
- Novi tipovi: terine (duboke zdele), pehari na nozi,
kultne posude i oltari
- Raskošna keramika koja vremenom postaje gotovo
čitava posuda ukrašena, dok pri kraju kompleksa ni
nema dekoracije.
* Figurine: Ljubljanski Baj i Vinkovci. Vučedolska
golubica: najverovatnije služila kao flaša za kultnu
upotrebu.
*Vučedolski orion: prestave kalendara na posudi
Sahranjivanje: nisu pronađene nekropole, poznati su nam samo oni unutar naselja ili izdvojene
sahrane. Javljaju se tri tipa sahrana: pojedinačne, dvojne i grupne (dvojne i sahrane čitavih porodica
su novine). Javljaju se i sahrane životinja, što je nasleđeno iz badena. Spaljenci i njihove sahrane pod
humkama su zastupljene u istočnim delovima facijesa – Batajnica i Vojka, i u Rumuniji Moldova Veče.

-Lokalitet Gomolava: od finalnog neolita do romanizacije. Kod Hrtkovca na Savi. Kostolačka naselja (tri
sloja) dala najveći broj velikih kuća. *muzički instrumenti od jelenjih rogova. Kalupi sa Vučedola za
sekire
Vučedol nastaje kao integrisanje manjih kulturnih kompleksa na koje su uticali snažniji i veći
kompleksi. Pozni eneolit započinje u zapadnim oblastima kada se formira Vučedolski kompleks, a
završava se njenim raspadom na sitnije kulture, ranobronzane (mešajući se sa kulturom zvonastih
pehara nastaje ljubljanska)
*Nalazi iz tumula stepskih odlika sa kraja eneolita iz Tivatskog polja : lokalitet Mala Gruda. Pokojnici u
kamenom sarkofagu tipa cista; zlatni nalazi plus keramika vučedolskog tipa.

ZEPTERTREGER – KASNI NEOLIT, RANI ENEOLIT

Skiptronoše.

Model Marije Gimbutas – sukob kurgan kulture (stočari sa konjima, mala sela sa zemunicama,
ratoborrni muškarci) i neolitske evrope (zemljoradnici, velika naselja, miroljubivi).

Prvi prodori stepskih elemenata na prostoru Moldavije: kultura Kukuteni- Tripolje: polihromna fina
keramika, u Kukuteni vrpčasta keramika – monohromna. (Kukuteni u Moldaviji, Tripolje u Ukrajini).

*Petrešti: eponimni lokalitet u Transilvaniji za finalni neolit. Petrešti, Hamanuša: na stopi, stopa je
široka.
-Keramika finalnog neolita: Bojan (bojena) i Vinča. Finalna kultura je Hamandžija – specifični su
mislioci (figurine sa lokaliteta Černavoda). Posude takođe na stopi.

-Velika naselja: lok.Habašešt, kultura kukuteni. Pravougaoni objekti I velika naselja, postoje
naseobinski tragovi koji su moćni. Kuće od pletera I lepa, sa velikim brojem figurina. Za razliku od
Kašćiorele (Gumelnica) – na dominantnom uzvišenju, ima utvrđenje, rov oko naselja (rani eneolit).

- Gumelnica : rani eneolit velike Vlaške nizije. Antropomorfne I zoomorfne predstave na keramičkom
materijalu. Ljudske maske. Keramički modeli svetilišta: Kašćiorele, model kuće Štoćani-Aldeni.

-Kult: Kukuteni – Tripolje: svetilište na Sabatinovka, naselje na j Bugarske (Moldavija). Pronađeno

uzvišenje (banak) sa najvećim brojem antropomorfnih figurina, nekakav presto, ognjište – kultna peć.
U jednoj posudi gorele kosti bika.

Zeptertreger

Novi prodori stepske populacije koji su nosioci kulture grobova sa okerom ili jamnih grobova. Potom se
odmah dešava ekspanzija vučedola. Često se dešavaju migracije, i zbog toga manjkaju nalazi naselja,
ali nam na prisustvo nosioca ove kulture ukazuje izuzetno veliki broj humki na području Srbije i
Mađarske – više hiljada. Ipak, otkriveno je i stalno i utvrđeno naselje ove kulture – Mihajlovka, na
donjem toku Dnjepra.

Najraniji grobovi sa okerom datovani u rani eneolit karpatsko – balkanskih i stepskih regiona. Eneolit ji
Evrope počinje znatno ranije (druga polovina petog mil) i završava se Černovodom III. Pojava ranih
grobova sa okerom nije povezana isključivo sa migracijom kurgan kulture iz istočnoevropskih stepa –
rezultira iz prihvatanja nove pogrebne prakse od strane lokalnih kultura kao posledica prihvatnja nove
zagrobne ideologije novih političkih elita. Međusobni uticaji, vze i populaciona kretanja ka donjem
Podunavlju, i deovima Karpatske nizije i j Balkanu bila su različite učestalosti i mogu se ograničiti na
završne faze stepskog eneolita i ranog bronzanog doba. Grobovi sa okerom se nalaze u stepskom
okruženju, na rubovima planinskih regija. Zajedničke su im samo bazične, tipološke karakteristike:
 Tip sahrane : skoro svi su inhumacije, mnogi su sa tragovima prinošenja žrtve u grobu
 Način sahrane: pokojnik polagan na asuru, posipan crvenom bojom; drvena konstrukcija iznad
rake koja se potom nasipa i pravi se humka
 Položaj skeleta: na leđima sa savijenim i podignutim nogama – rukenhoker položaj
 Prisustvo posutog okera
 Bogat asortiman grobnog inventara; prestižni predmeti – nakit (zlatni i srebrni uvojci za kosu),
oružje, predmeti kultne i religijske namene, jedinstveni statusni simboli – skiptri, komandne
palice, ali i dugi noževi od kremena i opsidijana.
 Tri horizonta oker-grobova 4600-4000: najmlađi sa najvećim teritorijalnim rasprostiranjem od
Karpata preko sz , z i severa Ponta do s Kavkaza.
Važni su tumuli : Vojlovica i Jabuka kod Pančeva; Vlajkovac, Uljma, Vatin kod Vršca; Batka kod
Perleza.
*Nekropola: Dečea Murešuili (Transilvanija), Krivoj Rog (Ukrajina), Ćurćulešti (veoma duboki grobovi,
skoro kao katakombe). Mariupolj: nekropola kulture Dnjepar – Donjec, ji Ukrajina : leđni zgrčenci,
najmlađa faza je oker grob.

*Najranija pojava srebra sa pojavom ovih grobova kod nas.

Zapamti: osim okera, kulturu grobnih jama (veoma duboke)

pamtimo i po: mogu imati bočne odaje kao katakombe –
Nekropola Giorgulešti – Moldavija.
-Na vrhu cista groba su vršeni rituali.

Skiptri: dve vrste: sa zoomorfnom glavom (verovatno

glava konja) i sa ovalnim završetkom, često ukrašenim
kanelurama. Pr: skiptar sa gradine Šuplevac.
Keramika: vrpčasta.

Majkopska kultura
Careva Mogila – tumul sa nekoliko ukopa. Istr 1897, visina 10m, obim i oko 200m, bogat centralni
grob. Srebrna posuda: životinje.

*Neke od odlika stepskih dosežu i do c Nemačke, u Balberg kulturi.

-Grobovi kulture grobnih jama: Vojlovica (Pa), Plenica kod Krajove, Rogojevac i Bare(Kg), (Bare:
Humka I – zlatni nakit).

Keramika: Kocofeni, sa šmurd dekoracijom.