ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΕΙΣ

ΜΑΡΤΥΡΙΟΝ
ΤΟΙΣ

ΕΘΝΕΣΙ
ΤΟΜΟΣ ΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟΣ
ΕΙΚΟΣΑΕΤΗΡΙΚΟΣ
ΕΙΣ ΤΟΝ
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΝ
Κ. Κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΝ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011
 Συμεὼν Ἀ. Πασχαλίδης
Ἀναπλ. Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Ἡ Κωνσταντινούπολη καὶ εἰδικότερα ἡ Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλη-

σία διατήρησε καὶ μετὰ τὴν Ἅλωση καὶ τὴν ὁριστικὴ κατάλυση τῆς
βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας κυρίαρχη θέση στὴν πνευματικὴ συνείδηση
καὶ πορεία τοῦ Γένους1. Ἂν καὶ καλοῦνταν νὰ ἐπιβιώσει καὶ νὰ πορευθεῖ,
παρὰ τὰ ὅποια προνόμια παραχωρήθηκαν ἀπὸ τὸ σουλτάνο στὸν πατριά-
ρχη, κάτω ἀπὸ δυσμενεῖς συνθῆκες, ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἀναπροσάρμοσε
τὴν παρουσία της στὸ νέο ἱστορικὸ περιβάλλον2 καὶ ἀπετέλεσε καθ᾽ ὅλη
τὴν περίοδο τῆς ὀθωμανικῆς κατοχῆς τὸ πνευματικὸ καὶ διοικητικὸ κέν-
τρο τῶν ὀρθόδοξων πληθυσμῶν τῆς Ἀνατολῆς καὶ πρωτεῦον σημεῖο ἀνα-

1
Βλ. τὶς κλασικὲς μελέτες τοῦ ST. RUNCIMAN, Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐν αἰχμαλωσίᾳ [μτφρ. Ν.
Παπαρρόδου], τ. Α-Β, Ἀθήνα 1979· TH. PAPADOPOULLOS, Studies and Documents Relating to the
History of the Greek Church and People under Turkish Domination, Bruxelles 1952. Βλ. ἐπίσης
ΠΡΩΤΟΠΡ. Γ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, «Ἡ συνέχεια τοῦ Γένους μετὰ τὴν Ἅλωση», Εὐ. Χρυσὸς (ἐπιμ.),
Ἡ Ἅλωση τῆς Πόλης. Συλλογικὸς Τόμος, Ἀθήνα 19942, σ. 309-329· ST. RUNCIMAN, «“Ροὺμ Μι-
λέτι”: Οἱ Ὀρθόδοξες Κοινότητες ὑπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς Σουλτάνους», J. Yiannias (ἐπιμ.),
Ἡ Βυζαντινὴ Παράδοση μετὰ τὴν Ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, Ἀθήνα 1994, σ. 15-33· Μ.
ΠΑΪΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, «Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, 1770-
1821», Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ 1700-2000, τ. 2, Ἀθήνα 2003, σ. 283-296· E. ZACHARIA-
DOU, «The Great Church in captivity 1453-1586», M. Angold (ἐπιμ.), The Cambridge History
of Christianity, τ. 5: Eastern Christianity, Cambridge 2006, σ. 169-186.
2
Βλ. Μ. ΠΑΪΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἀνεπίσημα ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως. Παρα-
σχέδια καὶ Μαρτυρίες τοῦ 1476, Ἀθήνα 1988· H. INALCIK, «The Status of the Greek Orthodox
Patriarch under the Ottomans», Turcica 21-23 [= Mélanges offerts à Irène Mélikoff par
ses collègues, disciples et amis] (1991) 407-436· ∆. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ὁ “Ἱερὸς Κώδιξ” τοῦ
Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στὸ Β´ μισὸ τοῦ ΙΕ´ αἰῶνα, Ἀθήνα 1992· Μ. ΠΑΪΖΗ-ΑΠΟ-
ΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ - ∆. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μετὰ τὴν κατάκτηση. Στοχαστικὲς προσαρμογὲς τοῦ Πα-
τριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως σὲ ἀνέκδοτη ἐγκύκλιο τοῦ 1477, Ἀθήνα 2006.
698 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

φορᾶς γιὰ τὴν ἴδια τὴν ὑπόσταση τῶν χριστιανικῶν κοινοτήτων. Καθόλη
αὐτὴ τὴν περίοδο ἡ Κωνσταντινούπολη, ἱστορικὴ ἕδρα τοῦ Οἰκουμενικοῦ
Πατριαρχείου ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς ἱδρύσεώς της, ἀπετέλεσε κομβικὸ σημεῖο
στὶς περιηγητικὲς διηγήσεις διαφόρων δυτικῶν περιηγητῶν καὶ ἱεραπο-
στόλων, χάρη στοὺς ὁποίους μποροῦμε νὰ σχηματίσουμε ἐπαρκῆ εἰκόνα
γιὰ τὴν κοινωνικὴ καὶ οἰκονομικὴ ζωὴ τῶν κατοίκων τῆς Ὀθωμανικῆς
αὐτοκρατορίας3, τόσο τῶν Τούρκων ὅσο καὶ τῶν χριστιανικῶν πληθυ-
σμῶν ποὺ ὑποδουλώθηκαν καὶ ἀναγκάσθηκαν νὰ συμβιώσουν μὲ τοὺς κα-
τακτητές. Σὲ ὁρισμένες δὲ περιπτώσεις ἀποτελοῦν πολύτιμες πηγὲς καὶ
γιὰ τὶς θρησκευτικὲς σχέσεις τῶν μουσουλμάνων μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑ-
πηκόους, οἱ ὁποῖες κάποτε κατέληγαν στὴ βίαιη προσπάθεια ἐξισλαμισμοῦ
τῶν τελευταίων καὶ στὸ μαρτυρικὸ θάνατό τους4.

3
Γιὰ τοὺς δυτικοὺς περιηγητὲς στὴν Κωνσταντινούπολη κατὰ τὴν πρώϊμη Τουρκοκρα-
τία βλ. τὴ σχετικὴ καταγραφὴ τῶν Α. ΑΖΕΛΗ - Ι. ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΗ, «Κατάλογος Τοπωνυ-
μίων καὶ Καταλυμάτων σὲ περιηγητικὰ κείμενα τοῦ 16ου καὶ 17ου αἰῶνα στὴ Νότια
Βαλκανικὴ Χερσόνησο καὶ στὴν Ἀνατολικὴ Μεσόγειο», Λ. ∆ρούλια (ἐπιμ.), Περιηγητι-
κὰ Θέματα. Ὑποδομὴ καὶ Προσεγγίσεις, [Τετράδια Ἐργασίας 17], Ἀθήνα 1993, σ. 220-221.
Γενικότερα γιὰ τὸ περιηγητικὸ φαινόμενο στὸ Ὀθωμανικὸ κράτος βλ. ST. YERASIMOS,
Les Voyageurs dans l’Empire Ottoman (XΙVe-XVIe siècles), Bibliographie, Itinéraires et Inven-
taire des lieux habités, [Publication de la Société Turque d’Histoire, ser. VII- ἀρ. 117],
Ἄγκυρα 1991· Ι. ΒΙΓΓΟΠΟΥΛΟΥ – Ρ. ΠΟΛΥΚΑΝ∆ΡΙΩΤΗ, «Περιηγητικὰ κείμενα γιὰ τὴ Νοτιοανα-
τολικὴ Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀνατολικὴ Μεσόγειο, 15ος-19ος αἰώνας. Κατάλογος συντομευ-
μένων τίτλων», Περιηγητικὰ Θέματα…, ὅ.π., σ. 17-155. Βλ. καὶ τὴ Βάση ∆εδομένων τοῦ
Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος Ἐρευνῶν «Συλλογὴ Ταξιδιωτικῆς Γραμματείας, 15ος-19ος αἰώ-
νας» [http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/23160]. Γιὰ τὰ σχετικὰ ταξί-
δια ἤδη ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ περίοδο βλ. K. CIGGAAR, Western travellers to Constantinople.
The West and Byzantium, 962-1204 : Cultural and Political Relations, Leiden 1996.
4
Βλ. M. VITTI, «Ὁ νεομάρτυρας Μάρκος Κυριακόπουλος ποὺ ἀποκεφαλίστηκε στὴ Σμύρ-
νη τὸ 1643 (Μία δυτικὴ πηγή)», Μικρασιατικὰ Χρονικὰ 10 (1962) 89-103· H. DELEHAYE,
«The Greek Neomartyrs», Mélanges d’Hagiographie grecque et latine, [Sh 42], Bruxelles
1966, σ. 252-253· N. RUSSEL, «Neomartyrs of the Greek Calendar», Sobornost 5 (1983) 38-
39, σημ. 12· B. ∆ΟΥΚΟYΡΗΣ, «Mιὰ ἀνέκδοτη δυτικὴ πηγὴ γιὰ τὸ μαρτύριο τοῦ Νικολάου
τοῦ Παντοπώλη (22 Σεπτεμβρίου 1672)», ΓΠ ἔτ. 72 τχ. 729 (Σεπτ.-Ὀκτ. 1989) 767-775· X.
Γ. ΠΑΤΡΙΝEΛΗΣ, «Eἰδήσεις γιὰ γνωστοὺς καὶ ἄγνωστους νεομάρτυρες», Pοδωνιά. Τιμὴ
στὸν Μ. Ι. Μανούσακα, τ. B΄, Pέθυμνο 1994, σ. 451-458· D. CONSTANTELOS, «Altruistic Sui-
cide or Altruistic Martyrdom? Christian Greek Orthodox Neomartyrs: A Case Study»,
Archives of Suicide Research 8 (2004) 63-64. Γιὰ τὴ θεώρηση τοῦ πρώιμου μαρτυρίου
δυτικῶν ἱεραποστόλων βλ. CHRISTOPHER MACEVITT, «Martyrdom and the Muslim World
through Franciscan eyes», The Catholic Historical Review 97 (2011) 1-23.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 699

Στὸ ἴδιο πλαίσιο πολύτιμη –ὅσο καὶ παραθεωρημένη– πηγὴ τῆς πνευ-
ματικῆς ἱστορίας ἀλλὰ καὶ τῆς χριστιανικῆς τοπογραφίας τῆς Κωνσταντι-
νούπολης κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ συνιστοῦν τὰ νεομαρτυρολογικὰ κείμε-
να, προβολεῖς μιᾶς σημαντικῆς πτυχῆς τοῦ μαρτυρικοῦ βίου τῆς Ἐκκλησί-
ας καὶ τῶν χριστιανῶν τῆς πρωτεύουσας τοῦ Ὀθωμανικοῦ κράτους. Ἀπὸ
τὴ νεότερη ἔρευνα ὑπολογίζονται περὶ τοὺς πενήντα οἱ νεομάρτυρες ποὺ
μαρτύρησαν στὴν Κωνσταντινούπολη κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Τουρκοκρατί-
ας5, ἀριθμὸς ποὺ ὑποδηλώνει τὸν πρωτεύοντα ρόλο ποὺ κατέχει καὶ ἡ σχε-
τικὴ μὲ αὐτοὺς γραμματεία στὶς γνώσεις μας γιὰ τὴ ζωὴ τῶν χριστιανῶν
καὶ κυρίως γιὰ τὴ σχέση τους μὲ τοὺς διαφόρους φορεῖς τῆς Ὀθωμανικῆς
ἐξουσίας καὶ τοὺς μουσουλμάνους κατοίκους τῆς Πόλης6.

Πατριαρχικὲς συλλογὲς γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες

Ἡ σχέση τῆς πνευματικῆς μήτρας τοῦ Γένους, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πα-
τριαρχείου, μὲ τοὺς νεομάρτυρες βασίσθηκε καθ᾽ ὅλη τὴν περίοδο τῆς

5
Βλ. τὰ σχετικὰ στοιχεῖα στὶς νεότερες συγκεντρωτικὲς ἐκδόσεις νεομαρτυρολογικῶν
κειμένων: ΑΘ. ΜΑΡΓΑΡΗΣ (ἐπιμ.), Συναξαριστὴς Nεομαρτύρων, Θεσσαλονίκη 1984· ΠΑΤΑ-
ΠΙΟΣ ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗΣ – Μ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, Καυσοκαλυβίτικα Νεομαρτυρολογικά, Θεσσαλονίκη
2003· Ν. M. VAPORIS, Witnesses for Christ. Orthodox Christian Neomartyrs of the Ottoman Pe-
riod 1437-1860, New York 2000, ὁ ὁποῖος ἀναβιβάζει τὸν ἀριθμό τους σὲ 54. Πρβλ. C. SI-
MON, «New Martyrs», Studi sull’Oriente Cristiano 10 (2006) 102· ARCHIM. ELPIDOPHOROS LA-
MBRYNIADES (METROP. OF PRUSA), «The Image of the Turks in the Vitae of the Neomartyrs
of the Orthodox Church», Legacy of Achievent – Παρακαταθήκη Ἔργου. Metropolitan Me-
thodios of Boston: Festal Volume on the 25th Anniversary of his Concecration to the Episcopate,
Boston 2008, σ. 601. Εἰδικὰ γιὰ τοὺς νεομάρτυρες τῆς Κωνσταντινούπολης βλ. Μ. ΒΑΡ-
ΒΟΥΝΗΣ, «Ἁγιορεῖτες νεομάρτυρες στὴ Θεσσαλονίκη καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη»,
ΕΕΘΣΠΘ [Τμ. Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας] ν.σ. 215-235· M. SARIYANNIS,
«Aspects of ‘Neomartyrdom’: Religious Contacts, ‘Blasphemy’ and ‘Calumny’ in 17th
Century Istanbul», Archivum Ottomanicum 23 (2005-2006) 249-262. Βλ. ἐπίσης καὶ τὴν
πρόσφατη, γεγικότερη μελέτη τῆς T. KRSTIC, Contested conversions to Islam. Narratives of
Religious Change in the Early Modern Ottoman Empire, California 2011 [ἰδ. κεφ. 5 & 6].
6
Βλ. D. CONSTANTELOS, «The “neomartyrs” as evidence for methods and motives leading
to conversion and martyrdom in the Ottoman Empire», GOTR 23 (1978) 216-234· E. A.
ZACHARIADOU, «The Neomartyr’s Message», ∆ελτίο Kέντρου Mικρασιατικῶν Σπουδῶν 8
(1990/91) 51-63· N. M. VAPORIS, «The Religious Encounter between Orthodox Christia-
nity and Islam as Represented by the Neomartyrs and their Judges», Journal of Modern
Hellenism 12-13 (1995-96) 257-325· ARCHIM. ELPIDOPHOROS LAMBRYNIADES (METROP. OF PRU-
SA), «The Image of the Turks in the Vitae of the Neomartyrs…», ὅ.π., σ. 598-608.
700 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Τουρκοκρατίας σὲ ἕνα πλαίσιο διακριτικῆς στήριξής τους πρὸ τοῦ μαρτυ-

ρίου τους, ἰδίως στὶς περιπτώσεις τῶν ἐξ ἀρνησιχρίστων μεταστραφέν-
των, κυρίως δὲ προστασίας τῆς μνήμης τους μετὰ τὸ μαρτύριο καὶ προβο-
λῆς τους ὡς ὑποδείγματος βιοτῆς γιὰ τοὺς ὑπόδουλους χριστιανοὺς ἀλλά,
μὲ ἔμμεσο τρόπο, καὶ γιὰ τοὺς ἐξισλαμισμένους, κατὰ τοὺς συχνοὺς ἐξισ-
λαμισμούς, ὑπηκόους τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας7. Ἂν καὶ ἐπισήμως
ἀκολουθούμενη πρακτικὴ ἔναντι τῶν ἀρνησιχρίστων ποὺ μεταστρέφον-
ταν καὶ πάλι στὴν Ὀρθοδοξία ὑπῆρξε ἡ παγιωθεῖσα ἤδη ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ
περίοδο ἐπανεισδοχή τους στοὺς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας μέσω ἑνὸς συγ-
κεκριμένου τυπικοῦ8, φαίνεται πὼς ἡ ἐπιλογὴ τοῦ μαρτυρίου προτιμήθηκε
καὶ προβλήθηκε στὶς περισσότερες περιπτώσεις ἐξ ἀρνησιχρίστων νεομαρ-
τύρων, μὲ ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις9.

7
Γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν ἐξισλαμισμῶν βλ. ΣΠ. ΒΡΥΩΝΗΣ, Ἡ παρακμὴ τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλ-
ληνισμοῦ στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ ἡ διαδικασία τοῦ ἐξισλαμισμοῦ (11ος-15ος αἰώνας), [μτφρ. Κ.
Γαλαταριώτου], Ἀθήνα 20083· G. NIKOLAOU, Islamisations et Christianisations dans le Pelo-
ponnese (1715 – ca. 1832), [doct.], Strasbourg 1997· Μ. ΠΕΠΟΝΑΚΗΣ, Ἐξισλαμισμοὶ καὶ ἐπα-
νεκχριστιανισμοὶ στὴν Κρήτη (1645-1899), Νέα Χριστιανικὴ Κρήτη 1997· Κ. ΦΩΤΙΑ∆ΗΣ, Οἱ ἐ-
ξισλαμισμοὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ οἱ κρυπτοχριστιανοὶ τοῦ Πόντου, Θεσσαλονίκη 2001· ∆.
ΣΟΦΙΑΝΟΣ, «Ἐξισλαμισμοί, κρυπτοχριστιανοὶ καὶ νεομάρτυρες», Ὁ Νεομάρτυς Θεόδωρος
ὁ Βυζάντιος πολιοῦχος Μυτιλήνης. Πρακτικὰ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου, Μυτιλήνη
2000, σ. 119‐134· A. MINKOV, Conversion to Islam in the Balkans: Kisve bahasi petitions and
Ottoman social life, 1670-1730, Leiden 2004. Σημαντικὲς μαρτυρίες παρέχουν καὶ τὰ κρυ-
πτοχριστιανικὰ κείμενα, γιὰ τὰ ὁποῖα βλ. Ν. AΝ∆ΡΙΩΤΗΣ, Κρυπτοχριστιανικὰ κείμενα, [Ἐ-
θνικὴ Βιβλιοθήκη 36], Θεσσαλονίκη 20082.
8
Ἡ τυπικὴ διατάξη γιὰ τοὺς «ἀρνησαμένους τὸν Χριστὸν εἴτα ἐπιστρέψαντας…» ἀποδόθη-
κε ἐξαρχῆς στὸν πατριάρχη Μεθόδιο Α´ καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι περιλήφθηκε στὶς εὐχο-
λογικὲς συλλογὲς τῆς Ἐκκλησίας. Βλ. σχετικὰ M. ARRANZ, «La “Diataxis” du patriarche
Méthode pour la réconciliation des apostats», OCP 56 (1990) 283-322, ὅπου ἡ πλέον
πρόσφατη ἔκδοση τῆς ∆ιατάξεως· D. SAHAS, «Ritual of Conversion fron Islam to the By-
zantine Church», GOTR 36 (1991) 57-69· Ι. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης
Μεθόδιος Α´ ὁ Ὁμολογητὴς (843-847) καὶ τὸ ἔργο του, Ἀθήνα 2003, σ. 363-378.
9
Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ περίπτωση τοῦ νεομάρτυρα Ἀθανασίου τοῦ Λημνίου († 1846),
ὁ ὁποῖος μετανόησε καὶ ἀκολούθησε τὴ σχετικὴ ἱλαστικὴ διαδικασία στὸ Ἅγιον Ὄρος,
γιὰ νὰ μαρτυρήσει ἀργότερα στὴ γενέτειρά του, χωρὶς ὅμως νὰ ἐπιδιώξει τὸ μαρτύριο.
Βλ. σχετικὰ Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, «Ἀνέκδοτο Μαρτύριο τοῦ νεομάρτυρος Ἀθανασίου τοῦ Λη-
μνίου», ΕΕΘΣΠΘ [Τμ. Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας] ν.σ. 14 (2009) 76-77. Τὴν ἐ-
πιλογὴ τῆς διὰ μετανοίας ἐπιστροφῆς στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὑποστηρίζει ἐμφα-
νῶς, ἐξ ὅσων γνωρίζουμε, μόνο ὁ πατριάρχης Καλλίνικος Γ´ ὁ ἐκ Ζαγορᾶς, ἀπαντών-
τας καταφατικὰ σὲ ἐρώτημα ποὺ τοῦ εἶχε ἀπευθύνει κάποιος Παρθένιος, «εἰ ὁ ἐξωμόσει
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 701

Ὑπάρχουν ἀρκετὰ πρώιμα στοιχεῖα ποὺ ἐπιβεβαιώνουν ὅτι στοὺς κόλ-

πους τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καλλιεργήθηκε ἀρκετὰ νωρὶς ἡ ἰδέα
τῆς συντάξεως ὑμνοαγιολογικῶν κειμένων καὶ συλλογῶν γιὰ τοὺς νεο-
μάρτυρες καὶ συνεκδοχικὰ ἡ συνέχιση τῆς βυζαντινῆς πρακτικῆς γιὰ τὴν
καθιέρωση τῆς λειτουργικῆς μνήμης τους στὶς τοπικὲς ἐκκλησιαστικὲς
κοινότητες10. Μνημονεύουμε ἐνδεικτικὰ τρεῖς ἐξέχοντες πατριαρχικοὺς ἀ-
ξιωματούχους ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 15ου ὣς τὸ 17ο αἰῶνα, οἱ ὁποῖοι συνήργη-
σαν μὲ συστηματικὸ τρόπο στὸ ἔργο αὐτό, καταρτίζοντας τὶς σημαντικότε-
ρες νεομαρτυρολογικὲς συλλογὲς αὐτῆς τῆς περιόδου, οἱ ὁποῖες εὐλόγως
θὰ μποροῦσαν νὰ χαρακτηρισθοῦν ὡς «πατριαρχικές».
Ὁ πρῶτος ποὺ ἐπιδόθηκε στὴ σύνταξη ὑμνοαγιολογικῶν κειμένων
γιὰ τοὺς νεομάρτυρες καὶ μερίμνησε γιὰ τὴ συμπερίληψή τους σὲ ἕνα αὐ-
τόγραφο corpus, τὸν κώδ. Ἰβήρων 51211, εἶναι ὁ μέγας ρήτορας τοῦ Οἰκου-
μενικοῦ Πατριαρχείου Μανουὴλ Κορίνθιος, ἕνας ἀπὸ τοὺς σημαντικότε-
ρους πατριαρχικοὺς ὀφφικιάλιους κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 15ου
καὶ τὶς πρῶτες τοῦ16ου αἰῶνα12. Ὁ Μανουήλ, ὡς μέλος τῶν πατριαρχικῶν

τῆς πίστεως ὑποπεσών, δύναται σωθῆναι ἄνευ τοῦ μαρτυρικοῦ βαπτίσματος». Βλ. AΘ. XΡΥ-
ΣΟΒEΡΓΗΣ, Oἱ θεολογικὲς κατευθύνσεις τοῦ πατριάρχη Kαλλινίκου Γ΄ (1713-1791) καὶ τὰ βασι-
κὰ προβλήματα τῆς ἐποχῆς του μὲ βάση τὴν ἐπιστολογραφία του, Λάρισα 2000, σ. 150-152.
10
Βλ. τὴν ἐνδιαφέρουσα γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ἀνάλυση τῆς Ε. ΖΑΧΑΡΙΑ∆ΟΥ, «Βίοι νεοτέρων Ἁ-
γίων: ἡ ἐπαγρύπνηση γιὰ τὸ ποίμνιο», Ἐ. Kουντούρα-Γαλάκη (ἐπιμ.), Oἱ Ἥρωες τῆς Ὀρ-
θόδοξης Ἐκκλησίας. Oἱ Nέοι Ἅγιοι, 8ος-16ος αἰώνας, [EIE/IBE ∆ιεθνῆ Συμπόσια 15], Ἀθήνα
2004, σ. 215-225.
11
Γιὰ τὰ περιεχόμενα στὸν ἐν λόγω κώδικα ὑμνοαγιολογικὰ κείμενα βλ. ΑΘ. ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥ-
ΛΟΣ-KΕΡΑΜΕΥΣ, «Mανουὴλ ὁ Kορίνθιος καὶ ἓν ὑμνογραφικὸν αὐτοῦ πονημάτιον», Ἐπε-
τηρὶς “Παρνασσοῦ” ΣT΄ (1902) 71-102· Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, «Oἱ χειρόγραφες νεομαρτυρολογι-
κὲς Συλλογὲς καὶ τὸ Nέον Mαρτυρολόγιον. Πρόδρομη ἀνακοίνωση», Πρακτικὰ ∆ιορθοδό-
ξου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου «Kωνσταντίνος ὁ Ὑδραῖος – Nεομάρτυρες προάγγελοι τῆς Ἀ-
ναστάσεως τοῦ Γένους (Ὕδρα 10-14 Nοεμβρίου 2000), Ὕδρα 2007, σ. 161-162.
12
Γιὰ τὸ Mανουὴλ Kορίνθιο (PLP 16712) βλ. X. ΠΑΤΡΙΝΕΛΗΣ, «Oἱ Mεγάλοι Pήτορες Mανου-
ὴλ Kορίνθιος, Ἀντώνιος, Mανουὴλ Γαλησιώτης καὶ ὁ χρόνος τῆς ἀκμῆς των», ∆IEEE 16
(1962) 17-26· Ο Ι∆ΙΟΣ, «∆ύο ἀνέκδοτα κείμενα περὶ τοῦ Mανουὴλ Kορινθίου (Mία ἐπι-
στολὴ τοῦ Ἰουστίνου ∆εκαδίου καὶ μία “ἐνθύμηση”)», Πελοποννησιακὰ H΄ (1971) 137-
146· Ν. ΨΗΜΜΕΝΟΣ, «Ὁ “Λόγος” τοῦ Μανουὴλ Κορινθίου “κατὰ Γεμιστοῦ καὶ Βησσαρί-
ωνος”», Νεοελληνικὴ Παιδεία καὶ Κοινωνία. Πρακτικὰ ∆ιεθνοῦς Συνεδρίου ἀφιερωμένου
στὴ μνήμη τοῦ Κ.Θ. ∆ημαρᾶ, Ἀθήνα 1995, σ. 15-27· M. ΠΑΪΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, «Γραφεῖς
ἐπισήμων. Στοιχεῖα γιὰ τὴ λειτουργία τῆς πατριαρχικῆς γραμματείας τὴν περίοδο
1454-1500», Ἡ Ἑλληνικὴ Γραφὴ κατὰ τοὺς 15ο καὶ 16ο αἰῶνες, [EIE/IBE, ∆ιεθνῆ Συμπόσια
7], Ἀθήνα 2000, σ. 74-76· ∆. ΜΟΝΙΟΥ, «Μανουὴλ Κορινθίου ἀνέκδοτος Παρακλητικὸς
702 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

συνοδειῶν κατὰ τὶς περιοδεῖες τῶν πατριαρχῶν Μαξίμου ∆´, Ἰωακεὶμ Α´

καὶ Ἱερεμία Α´, συνέταξε ὑμναγιολογικὰ κείμενα γιὰ ἑπτὰ νεομάρτυρες
τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τοῦ Πόντου, τῆς Θράκης καὶ τῆς Μακεδονίας13. Εἶναι
μάλιστα ἀξιοσημείωτο ὅτι στὴν ἐπιγραφὴ τοῦ Κανόνος στὸ νεομάρτυρα
Κοσμᾶ ὁ Μανουὴλ Κορίνθιος σημειώνει ὅτι τὸν συνέθεσε «ἀξιώσει τοῦ πανα-
γιωτάτου πατριάρχου κὺρ Μαξίμου, τοῦ ἐκ Σερρῶν μετατεθέντος»14, γεγονὸς
τὸ ὁποῖο δύναται νὰ ἑρμηνεύσει, ὅπως ἔχει ὑποστηριχθεῖ, καὶ τὴ συγγρα-
φὴ τοῦ Κανόνα τοῦ νεομάρτυρος Ἰωάννου τοῦ Σερραίου, δεδομένου ὅτι ὁ
πατριάρχης Μάξιμος ∆´ εἶχε διατελέσει μητροπολίτης Σερρῶν15.
Ὁ δεύτερος πατριαρχικὸς ἀξιωματοῦχος ποὺ ἐπιδόθηκε μὲ συστηματι-
κὸ τρόπο στὴ σύνταξη ὑμνοαγιολογικῶν κειμένων γιὰ νεομάρτυρες τῆς ἐ-
ποχῆς του, ἀλλὰ καὶ προηγούμενων χρονικῶν περιόδων, ὑπῆρξε ὁ πρωτο-
σύγκελλος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου περὶ τὰ μέσα τοῦ 17ου αἰῶνα,
Μελέτιος Συρίγος16, ἕνας ἀπὸ τοὺς σημαντικότερους ὀρθόδοξους θεολό-

Κανὼν εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον καὶ εἰς τὸν ἅγιον Νικόλαον», ΕΕΦΣΠΑ ΛΖ´ (2005-
2006) 103-111.
13
Πρόκειται γιὰ τοὺς νεομάρτυρες Πέτρο Tραπεζούντιο, Kοσμᾶ καὶ Ἰωάννη τοὺς ἐν
Προύσῃ, Μιχαὴλ Μαυροειδῆ τὸν Ἀδριανουπολίτη, Ἰωάννη τὸ Σερραῖο, Nήφωνα ἐπί-
σκοπο Pοιγῶν καὶ ὁσιομάρτυρα Θεοδόσιο. Βλ. Α. Κ. ΑΣΙΑΤΙ∆ΗΣ, «Ὁ νεομάρτυς Πέτρος ὁ
Τραπεζούντιος», Ἀρχεῖον Πόντου 37 (1982) 137· X. ΠΑΤΡΙΝΕΛΗΣ, «Eἰδήσεις γιὰ τὴν ἑλλη-
νικὴ κοινότητα τῆς Προύσας (15ος-17ος αἰ.)», ∆ελτίο Kέντρου Mικρασιατικῶν Σπουδῶν 7
(1988-1989) 41-46, ὅπου ἔκδοση τῶν Μαρτυρίων τῶν νεομαρτύρων Κοσμᾶ καὶ Ἰωάν-
νη· ∆. Z. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, «Ὁ νεομάρτυρας Mιχαὴλ Mαυροειδὴς ὁ Ἀδριανουπολίτης († ca.
1490, Ἀδριανούπολη). Ἀνέκδοτα ἁγιολογικὰ κείμενα τοῦ Mεγάλου Pήτορος Mανουὴλ
Kορινθίου κ.ἄ.», Θεολογία 54 (1983) 779-816· 55 (1984) 237-256, 435-458, 739-771 [ἔκδο-
ση τῆς Ἀκολουθίας καὶ τοῦ Ἐγκωμιαστικοῦ Λόγου ποὺ συνέταξε ὁ Mανουήλ]· Ο Ι∆ΙΟΣ,
«Ὁ νεομάρτυρας Mιχαὴλ Mαυροειδὴς ὁ Ἀδριανουπολίτης. Νέα χρονολογικὰ καὶ ἄλλα
στοιχεῖα (post 1493, Ἀδριανούπολη)», Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολὴ 3 (1996) 49-54· T. KΑΡΑΝΑ-
ΣΤΑΣΗΣ, «Ἕνας νεομάρτυρας στὶς Σέρρες τοῦ β΄ μισοῦ τοῦ 15ου αἰῶνα. Ὁ ἅγιος Ἰωάν-
νης ὁ Σερραῖος καὶ ἡ Ἀκολουθία του, ἔργο τοῦ Mεγάλου Pήτορος Mανουὴλ Kορινθί-
ου», Bυζαντινὰ 16 (1991) 197-262· Α. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ, «Mανουὴλ Kορινθίου Ἀκολουθία Ἰω-
άννου νεομάρτυρος τοῦ ἐν Σέρραις», EEBΣ 47 (1987-1989) 423-445.
14
X. ΠΑΤΡΙΝΕΛΗΣ, «Eἰδήσεις γιὰ τὴν ἑλληνικὴ κοινότητα τῆς Προύσας…», ὅ.π., σ. 41. Πρβλ.
T. KΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, ὅ.π., σ. 212-213.
15
Βλ. T. KΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, ὅ.π., σ. 214.
16
Ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία γιὰ τὸ Μελέτιο Συρίγο χρησιμοποιεῖται στὴ μελέτη τοῦ ΑΧ.
ΧΑΛ∆ΑΙΑΚΗ, Mελετίου τοῦ Συρίγου Ἀνέκδοτος Ἀκολουθία πρὸς τιμὴν ἁγίου Ἰγνατίου τοῦ
Ὁμολογητοῦ, [ἀνάτ. περ. Παρνασσὸς ΛZ΄ (1995) καὶ ΛH΄ (1996)], Ἀθῆναι 1996.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 703

γους τοῦ 17ου αἰῶνα, γνωστὸς κυρίως λόγω τῆς συμμετοχῆς του, ὡς ἔξαρ-
χος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, στὴ σύνοδο τοῦ Ἰασίου (1642) καὶ
τῆς μεταφράσεως καὶ θεολογικῆς διορθώσεως τῆς Ὁμολογίας τοῦ μητρο-
πολίτη Κιέβου Πέτρου Μογίλα17. Ὁ Συρίγος συνέταξε ὑμνοαγιολογικὰ κεί-
μενα γιὰ ἑπτὰ νεομάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ
σὲ ἄλλες, μικρασιατικὲς κυρίως πόλεις: τὸν Ἰωάννη τὸν Τραπεζούντιο18,
τὸ Μακάριο τὸν Κῖο, τὸν Ἀθανάσιο τὸν ἐκ Σπάρτης τῆς Ἀτταλείας, τὸν Ἰ-
ορδάνη τὸν Τραπεζούντιο, τὸ Μάρκο τὸν Κρήτα19, τὸν Ἰωάννη τὸ Θάσιο20
καὶ τὸν ἱερομάρτυρα Παρθένιο Γ´ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ὁ ὁ-
ποῖος μαρτύρησε δι᾽ ἀπαγχονισμοῦ στὶς 21 Μαρτίου 1657 καὶ τὸ σῶμα του
ρίφθηκε στὴ θάλασσα, γεγονὸς ποὺ προξένησε ἀνάμικτα αἰσθήματα στοὺς
χριστιανοὺς τῆς Πόλης21. Τὰ κείμενα αὐτὰ ἀπαντῶνται κυρίως σὲ ἕναν αὐ-
τόγραφο κώδικα τοῦ Συρίγου, τὸν ὑπ᾽ ἀριθμ. 778 τῆς συλλογῆς τοῦ Μετο-
χίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινουπόλεως.
Πιὸ συστηματικό, ὅμως, ὡς πρὸς τὴν καταγραφὴ τῶν μαρτυρίων νεο-
μαρτύρων τῆς ἐποχῆς του, σὲ ἕνα διακριτὸ πλαίσιο συνειδητῆς συγκροτήσε-
ως μιᾶς συλλογῆς νεομαρτυρολογικῶν κειμένων τῆς Κωνσταντινούπολης
κατὰ τὴ χρονικὴ περίοδο 1650-1683, ὑπῆρξε τὸ σχετικὸ ἔργο τοῦ μεγάλου

17
Βλ. Ι. ΚΑΡΜΙΡΗΣ, Τὰ ∆ογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας,
τ. ΙΙ, Ἀθήνα 1953, σ. 575-686· Ο Ι∆ΙΟΣ, «∆ιορθώσεις καὶ προσθαφαιρέσεις τοῦ Μελετίου
Συρίγου ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ὁμολογίᾳ τοῦ Πέτρου Μογίλα», Θεολογία 10 (1956) 47-80.
18
Βλ. ∆. ΓΟΝΗΣ, Mελετίου Συρίγου Mαρτύριον, Ἀκολουθία καὶ Παρακλητικὸς Kανὼν εἰς τὸν ἅ-
γιον Ἰωάννην τὸν νέον τὸν ἐν Λευκοπόλει (c. †1330), Ἀθήνα 1984· Ο Ι∆ΙΟΣ, «Προβλήματα
περὶ τὸ Mαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Nέου, τοῦ ἐν Λευκοπόλει († 1330)»,
Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 71 (1988) 1012-1017, 1026-1030· M. CARACU, «Saint Jean le Nou-
veau, son martyre [vers 1341-3 ou peu après 1344-5], ses reliques et leur translation à
Suceava [1415]», L’empereur hagiographe. Culte des saints et monarchie byzantine et post-
byzantine, Bucarest 2001, σ. 137-158.
19
N. TΩΜΑ∆ΑΚΗΣ, Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας Kρήτης ἐπὶ Tουρκοκρατίας (1645-1898), τ. A΄: Aἱ Πη-
γαί, [Ἀθηνᾶ. Σειρὰ ∆ιατριβῶν καὶ Mελετημάτων 18], ἐν Ἀθήναις 1974, σ. 213-200· Θ.
∆ΕΤΟΡΑΚΗΣ, «Ὁ Kρητικὸς νεομάρτυρας Mάρκος Kυριακόπουλος καὶ ἡ ἀνέκδοτη Ἀκο-
λουθία του», Πεπραγμένα ∆΄ ∆ιεθνοῦς Kρητολογικοῦ Συνεδρίου, τ. B΄, Ἀθήνα 1981, σ. 67-
87 [= Θ. ∆ΕΤΟΡΑΚΗΣ, Nεοκρητικά Mελετήματα 1971-2005, τ. A΄: Ἱστορικά-Προσωπογραφικά,
Ἡράκλειο 2005, σ. 360-381].
20
Π. ∆. ΣΤΡΑΤΗΣ, Ὁ ἅγιος νεομάρτυρας Ἰωάννης ὁ Θάσιος († 1652), Ἀθήνα 2002, σ. 23-54.
21
Οἱ σχετικοὶ Κανόνες ἐκδόθηκαν στὴ διδ. διατριβὴ τοῦ Η. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Ὁ ἱερομάρτυς Πατρι-
άρχης Κωνσταντινουπόλεως Παρθένιος Γ´ († 1657), Θεσσαλονίκη 1999, σ. 110-148.
704 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

λογοθέτη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Ἰωάννη Καρυοφύλλη22, τὸ ὁποῖο

χρονολογεῖται τὴν ὄγδοη δεκαετία τοῦ 17ου αἰώνα. Αὐτὴ ἡ συλλογή, στὴν
ὁποία βασίσθηκε γιὰ τὴ δική του ἐκτενὴ νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ ὁ πα-
πα-Ἰωνᾶς ὁ Καυσοκαλυβίτης περὶ τὰ μέσα τοῦ 18ου αἰῶνα καὶ ἡ ὁποία μνη-
μονεύεται στὸ Νέον Μαρτυρολόγιον23, ἀποτελεῖται ἀπὸ δώδεκα νεομαρτυρι-
κὰ κείμενα καὶ σώζεται σήμερα σὲ δύο χειρόγραφα, ἐκ τῶν ὁποίων τὸ πρῶ-
το, μὲ ταξινομικὸ ἀριθμὸ 263, φυλάσσεται στὸ Κυριακὸ τῆς Σκήτης τῆς Ἁγί-
ας Ἄννης στὸ Ἅγιον Ὄρος24, ἀπ᾽ ὅπου πιθανότατα ἄντλησε καὶ τὸ σχετικὸ
νεομαρτυρολογικὸ ὑλικὸ ὁ παπα-Ἰωνᾶς. Τὴν παρουσία αὐτοῦ τοῦ κώδικος
στὴ συγκεκριμένη ἁγιορειτικὴ βιβλιοθήκη ἑρμηνεύει μία ἀνέκδοτη ἐπιστο-
λὴ τοῦ Ἁγιαννανίτη ἱερομονάχου ∆ιονυσίου τοῦ γέροντος25, ποὺ χρονολο-
γεῖται στὶς 30 Ὀκτωβρίου τοῦ 1685 καὶ παραδίδεται στὸν κώδ. Ρουμανικῆς
Ἀκαδημίας 974, γνωστὸ καὶ ὡς «κώδικα Κριτίου»26. Ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ αὐτή,

22
Γιὰ τὸν Ἰωάννη Καρυοφύλλη βλ. ΧΡΥΣ. ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ, «Ἰωάννης Καρυοφύλλης», ΕΦ
17 (1918) 32· ΑΘ. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, Οἱ Ἕλληνες Λόγιοι στὴ Βλαχία (1670-1714), Θεσσαλονίκη
2000, σ. 29-39· G. PODSKALSKY, Ἡ ἑλληνικὴ θεολογία ἐπὶ Τουρκοκρατίας 1453-1821. Ἡ Ὀρθο-
δοξία στὴ σφαίρα ἐπιρροῆς τῶν δυτικῶν δογμάτων μετὰ τὴ Μεταρρύθμιση, [μτφρ. Πρωτ. Γ.
Μεταλληνός], Ἀθήνα 2005, σ. 305-311· B. L. FONKITCH, «Les autographes de Jean Karyo-
fyllis» [στὰ ρωσικά], Manuscrits Grecs dans les Collections Européennes. Études Paléographi-
ques et Codicologiques 1988-1998, Μόσχα σ. 132-136.
23
Βλ. Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, «Oἱ χειρόγραφες νεομαρτυρολογικές Συλλογές…», ὅ.π., σ. 140-141,
159-160· Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Νεομαρτυρολογικὰ Μελετήματα, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 69-125.
24
Βλ. σχετικὰ Θ. ΓΙΑΓΚΟΥ, «Xειρόγραφα νεομαρτυρολογικὰ κείμενα στὴ Bιβλιοθήκη τοῦ
Kυριακοῦ τῆς Σκήτης τῆς Ἁγίας Ἄννης», Θεολογία 66 (1995) 477-488. Ἡ Σκήτη τῆς Ἀγί-
ας Ἄννης ὑπῆρξε καθ᾽ ὅλη τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας σημαντικὸς τόπος πνευμα-
τικῆς προετοιμασίας πρώην ἀρνησιχρίστων γιὰ τὸ μαρτύριο. Γιὰ τὴν ἱστορία τῆς Σκή-
της βλ. Ι. ΚΟΜΝΗΝΟΣ, Προσκυνητάριον τοῦ Ἁγίου Ὄρους τοῦ Ἄθωνος, Ἐνετίησι 1745, σ. 11-
13· ΓΕΡ. ΣΜΥΡΝΑΚΗΣ, Τὸ Ἅγιον Ὄρος, Καρυὲς 1988 (φωτ. ἀνατ.), σ. 410-413· ΙΕΡΟΜ. ΑΝΘΙ-
ΜΟΣ ΑΓΙΑΝΝΑΝΙΤΗΣ, Ἁγία Ἄννα: Τὸ Ἱερὸ Βῆμα τοῦ Ἄθωνα, Ἅγιον Ὄρος 1992· ΜΟΝ. ΜΩΥΣΗΣ
ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, «Οἱ ἱερὲς Σκῆτες τοῦ Ἁγίου Ὄρους», Ἅγιον Ὄρος: Πνευματικότητα - Ὀρθοδο-
ξία – Τέχνη, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 254-255· Καλύβη Τ. Προδρόμου Ἁγ. Ἄννης, Ὁ ἅγιος
νέος ὁσιομάρτυς Ἱλαρίων ὁ Κρὴς καὶ Ἁγιαννανίτης (1778-1804), Ἅγιον Ὄρος 2005.
25
Ὁ ∆ιονύσιος, ὁ αὐτοπροσδιοριζόμενος στὸ τέλος τῆς ἐπιστολῆς του ὡς «ὁ γέροντας»,
ἴσως νὰ ταυτίζεται μὲ τὸν πνευματικὸ ∆ιονύσιο τὸ Λέσβιο, ὁ ὁποῖος συνήργησε στὴν
ἀπόκτηση τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τοῦ ἀριστεροῦ ποδιοῦ τῆς Ἁγίας Ἄννης ἀπὸ τὴν
ὁμώνυμη Σκήτη τὸ 1666. Βλ. σχετικὰ Γερ. Σμυρνάκης, ὅ.π., σ. 412.
26
∆ημοσιεύεται στὸ παράρτημα τῆς παρούσας μελέτης. Γιὰ τὸ Νικόλαο Κριτία καὶ τὸν
κώδικά του βλ. ΣΠ. ΛΑΜΠΡΟΣ, «Νικολάου Κριτίου τοῦ μεγάλου ἐκκλησιάρχου συλλογὴ
αὐτογράφων ἐπιστολῶν τοῦ δεκάτου ἑβδόμου καὶ δεκάτου ὀγδόου αἰῶνος», ΝΕ 4
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 705

ἡ ὁποία παρέχει ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες καὶ γιὰ τὴν ἔλλειψη παιδείας

στὸ Ὄρος ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν αὐστηρὴ ἀσκητικὴ διαβίωση τῶν περίπου ἑβδο-
μήντα μοναχῶν στὴ Σκήτη τῆς Ἁγίας Ἄννης, πληροφορούμαστε ὅτι ὁ γέ-
ροντας ∆ιονύσιος εἶχε ζητήσει ἀπὸ τὸν Καρυοφύλλη νὰ τοῦ στείλει «τὸν κα-
τάλογον τῶν νέων μαρτύρων», στὸν ὁποῖο προσδοκοῦσε ὅτι θὰ σημειωνόταν
«καὶ ἡ αἰτία τῆς μαρτυρίας τοῦ καθενός», δηλ. θὰ ὑπῆρχε μία σύντομη ἔκθεση
τῶν γεγονότων ποὺ σχετίζονταν μὲ τὸ μαρτύριό τους.
Ἐπιπλέον, ἡ χρονολόγηση αὐτῆς τῆς ἐπιστολῆς τὸν Ὀκτώβριο τοῦ
1685 ἐπιλύει, κατὰ τὴ γνώμη μας, καὶ τὸ ζήτημα τῆς σχέσης τῆς Ἁγιαννα-
νίτικης συλλογῆς ποὺ μὲ βεβαιότητα ἀποδίδεται στὸν Καρυοφύλλη, ἀφοῦ
ἐπιγράφεται «Ἰωάννου Μεγάλου Λογοθέτου τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας σημείω-
μα νεοφανῶν μαρτύρων ἐπὶ τῆς βασιλείας σουλτὰν Μεχμέτη», μὲ τὴν ἀντί-
στοιχη νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ ποὺ παραδίδεται στὸν κώδ. 349 (37)
τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας27, στὴν ἐπιγραφὴ τῆς ὁ-
ποίας δὲν σημειώνεται τὸ ὄνομα τοῦ συντάκτη της, παρὰ μόνον τὸ γεγο-
νὸς ὅτι ὑπῆρξε αὐτόπτης μάρτυρας τῶν καταγραφόμενων μαρτυρίων
(«οὓς εἴδομεν αὐτοψὶ ἐν Κωνσταντινουπόλει»). Ἡ ὕπαρξη δύο ἐπιπλέον νεο-
μαρτυρολογικῶν κειμένων στὴν Ἀλεξανδρινὴ συλλογὴ καὶ κυρίως τὸ γε-
γονὸς ὅτι τὸ μαρτύριο τοῦ τελευταίου νεομάρτυρα Ἰωσὴφ τοῦ Χαλεπλῆ
χρονολογεῖται στὶς 17 Φεβρουαρίου 1686, κατατάσσει τὴ συλλογὴ αὐτὴ σὲ
πιὸ ὄψιμο χρόνο σὲ σχέση μὲ τὴν Ἁγιαννανίτικη συλλογή, ἀφοῦ ἡ ἐπιστο-
λὴ τοῦ γέροντος ∆ιονυσίου προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη τῆς τελευταίας.

(1907) 206-224 [ἡ ἐπιστολὴ ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει στὴ σ. 209 ἀρ. 40]· Ε. ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗ-ΤΣΟΥΓ-
ΚΑΡΑΚΗ, «Νικόλαος Κριτίας. Βιογραφικὰ καὶ ἐργογραφικά», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-
νικὰ 1 (1984) 281-402· 2 (1986) 197-303. Γιὰ τὸ συγκεκριμένο κώδικα, σήμερα στὴ Βι-
βλιοθήκη τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν στὸ Βουκουρέστι (ἀρ. 974) βλ. ∆. Α-
ΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, «Ὁ Κώδικας “Κριτίου” εἶναι τοῦ Νικόλαου Καρατζᾶ. Προβλήματα πα-
τρότητας τοῦ χφ 974 τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας», Ὁ Ἐρανιστὴς 24 (2003) 125-137, ὁ ὁ-
ποῖος δείχνει ὅτι ἡ συλλογὴ αὐτὴ δὲν ἀνῆκε στὸν Κριτία ἀλλὰ στὸν φαναριώτη εὐπα-
τρίδη καὶ συλλέκτη Νικόλαο Καρατζᾶ.
27
Γιὰ τὴν Ἀλεξανδρινὴ συλλογὴ βλ. A. ZOGRAFOS, Les Nouveaux Martyrs 16e-17e s. Essai sur
l’experience religieuse du peuple orthodoxe sous domination ottomane, [These de Doctorat],
Strasbourg 1987, σ. LXΙΙΙ-XC· Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Νεομαρτυρολογικὰ Μελετήματα, Θεσσαλο-
νίκη 2008, σ. 73-81.
706 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Σχέσεις Οἰκουμενικῶν Πατριαρχῶν καὶ Νεομαρτύρων

Πέραν τῶν ἀνωτέρω, στὶς νεομαρτυρολογικὲς πηγὲς καταγράφονται
καὶ κάποιες ἐξόχως ἐνδεικτικὲς περιπτώσεις γιὰ τὶς διαπροσωπικὲς σχέ-
σεις ποὺ εἶχαν ἀναπτύξει κάποιοι Οἰκουμενικοὶ Πατριάρχες μὲ νεομάρτυ-
ρες, τοὺς ὁποίους κατὰ κύριο λόγο εἶχαν γνωρίσει κατὰ τὴν περίοδο τῆς
μεταστροφῆς τους στὴν Ὀρθοδοξία, γιὰ τὴν ὁποία εἶχαν ἀσκήσει οἱ ἴδιοι
βαθειὰ ἐπίδραση, συμβάλλοντας ἐνίοτε καὶ στὴν πνευματική τους προε-
τοιμασία γιὰ τὸ μαρτύριο28 ἢ στὴ διατήρηση τῆς μνήμης τους μέσω τῆς
συντάξεως τῶν Μαρτυρίων τους.
Ἡ πρώτη περίπτωση εἶναι ἀρκετὰ πρώιμη καὶ ἀφορᾶ στὴν πνευματι-
κὴ σχέση ποὺ καταγράφεται στὸ Βίο τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχη Νήφω-
νος Β´29 μὲ τρεῖς μαθητές του νεομάρτυρες, τὸν ὁσιομάρτυρα Ἰάκωβο, στὸ
Βίο τοῦ ὁποίου γίνεται ἐκτενὴς ἀναφορὰ στὴ συμβολὴ τοῦ ἁγίου Νήφω-
νος στὴν πνευματική του πορεία, καὶ τοὺς νεότερους ὁσιομάρτυρες Μακά-
ριο καὶ Ἰωάσαφ, τοὺς ὁποίους συμβούλευσε καὶ παρότρυνε «εἰς τὴν ὁδὸν
τῆς μαρτυρίας» στὴ Θεσσαλονίκη καὶ τὴν Κωνσταντινούπολη ἀντίστοιχα30.
Σχεδὸν δύο αἰῶνες ἀργότερα ἕνας ἄλλος πατριάρχης, ὁ ὁποῖος ἐγκα-
ταβίωσε οἰκειοθελῶς στὸ Ἅγιον Ὄρος ἐπὶ ἀρκετὰ ἔτη καὶ ἀπεβίωσε στὴ
μονὴ Μεγίστης Λαύρας, ὁ ∆ιονύσιος Γ´ ὁ Βαρδαλῆς, εἶχε γνωρίσει τὸ Λαυ-
ριώτη ὁσιομάρτυρα ∆αμασκηνό, κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἀποσύρσεώς του
στὸ Ἅγιον Ὄρος μετὰ τὸ ἔτος 167031. Σύμφωνα μὲ τὸ Μαρτύριο τοῦ ∆αμα-

28
Γιὰ τὸ ἔργο τῶν ἀλειπτῶν τῶν νεομαρτύρων βλ. κυρίως Γ. ∆ΟΡΜΠΑΡΑΚΗΣ, «Oἱ ἀλεῖπτες
τῶν Nεομαρτύρων», Ὁ Ἅγιος καὶ ὁ Mάρτυρας στὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας (Eἰσηγήσεις IB΄ Συ-
νεδρίου Πατερικῆς Θεολογίας), Ἀθήνα 1994, σ. 113-127.
29
Γιὰ τὸν ἅγιο Νήφωνα Β´ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως βλ. τὸν πρόσφατο συλλο-
γικὸ τόμο τῆς Ἱ. Μονῆς ∆ιονυσίου, Ὁ ἅγιος Νήφων Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
(1508-2008). Τόμος ἐπετειακὸς ἐπὶ τῇ συμπληρώσει πεντακοσίων ἐτῶν ἀπὸ τῆς κοιμήσεως
αὐτοῦ, Ἅγιον Ὄρος 2008.
30
Βλ. ΑΠ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ, «Ὁ κύκλος τῶν μαθητῶν τοῦ Ἁγίου Νήφωνος», Ὁ ἅγιος Νήφων Πα-
τριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1508-2008)…, ὅ.π., σ. 150-156, 165-169· Bίος καὶ Πολιτεία
τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Ἰακώβου τοῦ νέου ὁσιομάρτυρος, ἐπιμ. Ἱ. Mονῆς Πα-
ναγίας Xρυσοποδαριτίσσης Nεζερῶν Πατρῶν, Ἀθῆναι 2003, σ. 38-40, 128, 316-320.
31
Bλ. Μ. ΓΕ∆ΕΩΝ, Πατριαρχικοὶ Πίνακες, Ἀθῆναι 19962, σ. 464-466· ∆. Π. ΠΑΣΧΑΛΗΣ, «Ὁ οἰ-
κουμενικὸς πατριάρχης ∆ιονύσιος Γ´ ὁ Βαρδαλῆς», Ἐναίσιμα Χρυσοστόμου Παπαδοπού-
λου, Ἀθῆναι 1931, σ. 318-343· Μ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑΣ, «Οἰκουμενικοὶ Πατριάρχες στὸ Ἅγιον Ὄ-
ρος κατὰ τὴν Τουρκοκρατία (1453-1821)», ∆ιεθνὲς Συμπόσιο “Τὸ Ἅγιον Ὄρος Χθές-Σήμε-
ρα-Αὔριο”, [Μακεδονικὴ Βιβλιοθήκη 84], Θεσσαλονίκη 1996, σ. 182-183.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 707

σκηνοῦ, τὸ ὁποῖο συμπεριλήφθηκε στὶς χειρόγραφες καὶ ἔντυπες νεομαρ-

τυρολογικὲς συλλογὲς τοῦ 18ου αἰῶνα, ὁ νεαρὸς ∆ιαμαντῆς καταγόταν ἀ-
πὸ τὴν ἐνορία τῆς Ἐλεούσης στὸ Γαλατᾶ καὶ συνδέθηκε, μετὰ τὴν ἐγκατα-
βίωσή του στὴ μονὴ Μεγίστης Λαύρας, μὲ τὸν παραιτηθέντα πατριάρχη
∆ιονύσιο Γ´, τὸν ὁποῖο ἀκολούθησε κατὰ τὴ σύντομη ἐπιστροφή του στὴν
Κωνσταντινούπολη τὸ 1681. Ὁ ∆αμασκηνὸς «ἐφανέρωσε τὸ μυστήριον εἰς
τὸν Πατριάρχην πὼς ἔχει πόθον νὰ μαρτυρήσῃ διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ. Ὅ-
στις τὸν ἐπαρακίνησε λέγοντας· “Ὅταν ἐγὼ στραφῶ εἰς τὸ ἅγιον Ὄρος, ἐσὺ κά-
με ὡς βούλεσαι καὶ τὸν Χριστὸν δι’ ὃν ἀποθαίνεις πρέσβευε ὑπὲρ ἐμοῦ, ἵνα εὕρω
αὐτὸν ἵλεων ἐν τῇ ἐμῇ ἐξόδῳ”». Μετὰ ἀπὸ περιπλάνηση σὲ κάποια τεμένη,
μὲ στόχο τὴν πρόκληση τῶν μουσουλμάνων, ὁ ∆αμασκηνὸς ὁδηγήθηκε ἀ-
πὸ τὸν δήμιο «εἰς τὸ Φανάρι καὶ γονατίζοντάς τον ἔμπροσθεν τῆς θύρας τοῦ
Πατριαρχείου, ξίφει τὴν ἁγίαν αὐτοῦ κάραν ἀπέτεμεν»32. Ἡ συνέχεια τῆς διη-
γήσεως τοῦ Μαρτυρίου εἶναι ἐξαιρετικὰ λεπτομερὴς γιὰ τὸ μαρτυρικὸ θά-
νατο καὶ τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ ὁσιομάρτυρος ∆αμασκηνοῦ καὶ σχετίζεται ἄ-
μεσα μὲ τὴν ἕδρα τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας33.
Τὸ ὄνομα ἐπίσης τοῦ πατριάρχη Σωφρονίου Β´, ἑνὸς χαρισματικοῦ καὶ
ἐνάρετου πατριάρχη τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 18ου αἰ.34, συνδέεται στὶς νεο-
μαρτυρολογικὲς πηγὲς μὲ τρεῖς νεομάρτυρες, ἀφοῦ κατ᾽ ἀρχὴν μνημονεύεται
στὰ Μαρτύρια τοῦ νεομάρτυρος Ἀναστασίου τοῦ ἐκ Παραμυθίας καὶ τοῦ ἁγί-
ου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ ὡς τὸ πρόσωπο ἐκεῖνο μὲ τὸ ὁποῖο ἦλθαν σὲ ἐπαφὴ ὁ
ὁμολογητὴς ∆ανιὴλ-Μουσᾶ καὶ ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, ὁ πρῶτος γιὰ νὰ τοῦ ἐξομο-
λογηθεῖ τὴν ἐπιθυμία του νὰ μαρτυρήσει35 καὶ ὁ δεύτερος γιὰ νὰ συζητήσει

32
Βλ. A. ZOGRAFOS, Les Nouveaux Martyrs…, ὅ.π., σ. LXXXIV· Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, Νεομαρτυρολογι-
κὰ Σύμμεικτα Α´…, ὅ.π., σ. 219.25-27.
33
Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, ὅ.π., σ. 219.28-220.9: «Ἀποκεφαλισθέντος δὲ τοῦ ἁγίου, πηδῶντας τὸ αἷμα του
καὶ πετῶντας ὡσὰν βρύσις, ἔβαψε τὰς σανίδας τῆς θύρας τοῦ ἀντίκρυ ἐργαστηρίου… Ἔκειτο
δέ, κατὰ τὸ πρόσταγμα, τὸ ἅγιον λείψανον τοῦ μάρτυρος ὅλας τρεῖς ἡμέρας ἔμπροσθεν τῆς θύ-
ρας τοῦ Πατριαρχείου. Χριστιανοὶ δέ τινες δόντες χρήματα τῶν φυλακατόρων, τὸ ἐσήκωσαν
καὶ βάλλοντές το εἰς καΐκι, διὰ νὰ τὸ ὑπάγουν εἰς τὸ μονήδριον τῆς ἁγίας Τριάδος εἰς τὴν νῆσον
Χάλκην, προλαβόντες οἱ μοναχοὶ τοῦ μοναστηρίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς αὐτῆς νήσου,
ἤγαγον αὐτὸ εἰς τὴν αὐτῶν μονὴν καὶ κατέθεντο αὐτὸ ἐντίμως ὄπισθεν τοῦ ἁγίου Βήματος».
34
Βλ. σχετικὰ Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, ὅ.π., σ. 90-92.
35
Βλ. Π. B. ΠΑΣΧΟΣ, «Ἰσλὰμ καὶ Nεομάρτυρες. Ὁ ἐκ Παραμυθίας νεομάρτυς Ἀναστάσιος
καὶ ὁ ἰσμαηλίτης [Mουσᾶ] ∆ανιὴλ ὁ ὁμολογητής», EEΘΣΠA 30 (1995) 431.18-32, 470-471.
Ἡ συμβουλὴ τοῦ Σωφρονίου στὸν ∆ανιὴλ ἦταν «ἵνα νηστεύσῃ καὶ δεηθῇ τοῦ Κυρίου
θερμῶς μετὰ δακρύων, ὅπως φωτίσῃ αὐτὸν ὁ Κύριος ποιῆσαι κατὰ τὸ ἅγιον αὐτοῦ θέλημα».
708 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

μαζί του καὶ νὰ λάβει τὴν ἄδεια γιὰ τὴν ἀρχὴ τῶν ἱεραποστολικῶν του περι-
οδειῶν. Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἔχει καὶ ἡ συναφθείσα μὲ τὸ Μαρτύριο τοῦ Ἀ-
ναστασίου Ὁπτασία τοῦ ∆ανιήλ, ἕνα χριστιανικὸ ὁδοιπορικὸ ποὺ πραγματο-
ποιεῖ ὁ ∆ανιὴλ μαζὶ μὲ τὸ νεομάρτυρα Ἀναστάσιο στὰ μεγάλα προσκυνήματα
τῆς Κωνσταντινούπολης, συμφυρμένο μὲ ἀποκαλυπτικὰ στοιχεῖα.
Τὸν τρίτο νεομάρτυρα, τὸν Ἰωάννη τὸν Κύπριο, ὁ Σωφρόνιος ὄχι ἁπλὰ
τὸν γνώρισε κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἀρχιερατείας του στὴ μητρόπολη Πτολε-
μαΐδος, ἀλλὰ προέβη καὶ στὴ συγγραφὴ τοῦ Μαρτυρίου του, κατόπιν σχετι-
κοῦ αἰτήματος τοῦ φιλικὰ συνδεόμενου μ᾽ αὐτὸν Καισαρίου ∆απόντε36. Τὸ
Μαρτύριο κατακλείεται μὲ μία προσωπικὴ ἐπίκληση τοῦ Σωφρονίου πρὸς
τὸ νεομάρτυρα, ὅπου ἀποκαλύπτεται καὶ ἡ σχέση πνευματικῆς πατρότητας
μὲ τὸν Ἰωάννη· «Ἐνθυμήσου, ἅγιε, τὴν ἐν πνεύματι ὑιϊκὴν σχέσιν, ἣν εἶχες πρὸς
τὴν ἐμὴν εὐτέλειαν, ὅταν πολλάκις σὲ ἐπαρηγοροῦσα καὶ ἐνουθέτουν».
Τὴν ἴδια προστατευτικὴ καὶ συμβουλευτικὴ μέριμνα ἐπέδειξε καὶ ὁ πα-
τριάρχης Γρηγόριος Ε´, τόσο στὴν περίπτωση τοῦ νεομάρτυρος Κωνσταντί-
νου τοῦ Ὑδραίου, τὸν ὁποῖο εἶχε συναντήσει ἀρχικὰ στὴν Κωνσταντινούπο-
λη καὶ εἶχε συμβουλεύσει νὰ μεταβεῖ στὸ Ἅγιον Ὄρος37, ἐν συνεχεία δὲ στὴ
μονὴ Ἰβήρων κατὰ τὴν πρώτη ἐξορία του στὸ Ἅγιον Ὄρος στὶς ἀρχὲς τοῦ
179938, ὅσο καὶ τῶν ὁσιομαρτύρων Εὐθυμίου, Ἀγαθαγγέλου καὶ Κωνσταντί-
νου τοῦ ἐξ Ἀγαρηνῶν, τοὺς ὁποίους συνάντησε ἐπίσης στὸ Ἅγιον Ὄρος κατὰ
τὴ δεύτερη ἐξορία του39. Ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ὄψιμη ἀναγνώριση τοῦ ὁσιο-
μάρτυρος Ἀγαθαγγέλου τοῦ Ἐσφιγμενίτη40, ἡ συμβολὴ τοῦ πατριάρχη Γρη-
γορίου Ε´ ὑπῆρξε ἐπίσης ἄμεση. Σύμφωνα μὲ τὸ προοίμιο τοῦ Μαρτυρίου τοῦ
Ἀγαθαγγέλου ποὺ περιλήφθηκε στὴ χειρόγραφη Ἀκολουθία του, ἔργο τοῦ ἀ-

36
Βλ. Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, ὅ.π., σ. 89-100, 273-281 [τὸ κείμενο τοῦ Μαρτυρίου].
37
Βλ. Ἀκολουθία τοῦ ἁγίου ἐνδόξου νεομάρυρος Κωνσταντίνου τοῦ ἐκ τῆς περιφήμου Νήσου
τῆς Ὕδρας, ἐν Βενετίᾳ 1814, σ. 26.
38
Βλ. ΜΟΝ. ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΙΒΗΡΙΤΗΣ, «Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὡς ἀλείπτης τοῦ Ἁγί-
ου Νεομάρτυρος Κωνσταντίνου τοῦ Ὑδραίου καὶ ἡ Ἱ. Μονὴ Ἰβήρων ὡς χῶρος ἑτοιμα-
σίας αὐτοῦ», Πρακτικὰ ∆ιορθοδόξου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου «Kωνσταντίνος ὁ Ὑδραῖος –
Nεομάρτυρες προάγγελοι τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Γένους (Ὕδρα 10-14 Nοεμβρίου 2000), Ὕ-
δρα 2007, σ. 122-123.
39
Βλ. ΜΟΝ ΜΑΞΙΜΟΣ ΙΒΗΡΙΤΗΣ, Ὁ ἐθνοϊερομάρτυς ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ε´ καὶ τὸ Ἅγιον Ὄρος, Ἅ-
γιον Ὄρος 1988, σ. 91-94· Π. ∆. ΣΤΡΑΤΗΣ, Νεομαρτυρολογικὰ καὶ Ὑμνολογικὰ Κείμενα τοῦ
Ἀνδρέα Ζ. Μάμουκα, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 81.
40
Βλ. Π. ∆. ΣΤΡΑΤΗΣ, Νεομαρτυρολογικὰ καὶ Ὑμνολογικὰ Κείμενα τοῦ Ἀνδρέα Ζ. Μάμουκα,
Θεσσαλονίκη 2002, σ. 64.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 709

λείπτη του, ἀρχιμανδρίτη Γερμανοῦ Ἐσφιγμενίτη41, ἡ συγγραφή της πραγμα-

τοποιήθηκε «δι᾽ ἐπιτροπῆς τοῦ Παναγιωτάτου καὶ Oἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Kυ-
ρίου Γρηγορίου καὶ προτροπῆς τοῦ πανιερωτάτου Ἁγίου Aἴνου κυρίου Mατθαίου»,
τῶν ὁποίων οἱ ἐπιστολὲς παρατίθενται «πρὸς ἀσφάλειαν» μετὰ τὸ προοίμιο.
Πρόκειται, εἰδικότερα, γιὰ ἕνα Γράμμα τοῦ πατριάρχη Γρηγορίου Ε´ πρὸς τὸν
ἡγούμενο τῆς μονῆς Ἐσφιγμένου Εὐθύμιο, σχετικὸ μὲ τὴ συγγραφὴ τῆς Ἀκο-
λουθίας τοῦ ὁσιομάρτυρος Ἀγαθάγγελου, ποὺ ἐκδίδεται ἐδῶ γιὰ πρώτη φο-
ρά42:
«Γρηγόριος ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Kωνσταντινουπόλεως, Nέας
῾Ρώμης καὶ Oἰκουμενικὸς Πατριάρχης.
Ὁσιώτατε Ἡγούμενε καὶ Kοινοβιάρχα τοῦ ἐν τῷ ἁγιωνύμῳ ὄρει τοῦ
Ἄθωνος κειμένου Ἱεροῦ καὶ Σεβασμίου ἡμετέρου Πατριαρχικοῦ καὶ σταυ-
ροπηγιακοῦ Kοινοβίου Mοναστηρίου τοῦ Ἐσφιγμένου, υἱὲ κατὰ πνεῦμα ἡ-
μῶν λίαν ἀγαπητέ, κὺρ Eὐθύμιε· χάρις εἴη σου τῇ ὁσιότητι καὶ εἰρήνη παρὰ
Θεοῦ, παρ᾽ ἡμῶν δὲ εὐχή, εὐλογία καὶ συγχώρησις.
Mεγάλην πνευματικὴν ἀγαλλίασιν καὶ χαρὰν ᾐσθάνθημεν, μαθόντες
τὰ κατὰ τὸν Nέον Mάρτυρα Ἀγαθάγγελον, τὸν ἀθλήσαντα πρὸ ὀλίγου ἐν
Σμύρνῃ καὶ δόξαν ἀνεπέμψαμεν τῷ πανοικτίρμονι Θεῷ, τῷ ἐνισχύσαντι
αὐτὸν καὶ δοξάσαντι διὰ τοῦ Στεφάνου τοῦ Mαρτυρίου. Ἐπῃνέσαμεν δὲ καὶ
τὴν πρόθεσιν τῆς ὁσιότητός σου καὶ τὴν θεοφιλῆ σου αἴτησιν ἀπεδεξάμεθα
καὶ ἐπιτρέπομεν εὐχαρίστως εἰς τὸ νὰ συγγραφῇ ἡ ἀκολουθία τοῦ Nεομάρ-
τυρος τούτου καὶ νὰ ψάλλεται ἀκωλύτως ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἐτησίου Mνή-
μης του εἰς δόξαν Θεοῦ, τοῦ ἀντιδοξάζοντος τοὺς αὐτὸν δοξάζοντας.
͵αωιθ΄ Ἰουνίου γ.
Ὁ Kωνσταντινουπόλεως καὶ ἐν Xριστῷ εὐχέτης».

41
Tὸ πρωτότυπο «Mαρτύριον τοῦ Ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἀγαθαγγέλου τοῦ Ἐσφιγμενίτου» σώ-
ζεται στὸν κώδικα ὑπ᾽ ἀριθμ. 354 τῆς μονῆς Ἐσφιγμένου, μονῆς τῆς μετανοίας τοῦ Ἀ-
γαθαγγέλου, ὁ ὁποῖος συνίσταται ἀπὸ 36 σελίδες. ∆ὲν γνωρίζουμε ἐὰν ὁ K. ∆ουκάκης
μετέγραψε τὸ κείμενο ποὺ ἐξέδωσε στὸν M. Συναξαριστή του ἀπὸ τὸν ἐν λόγω κώδικα,
διαπιστώνουμε, ὅμως, ὅτι, ὅπως ἔπραξε καὶ σὲ ἄλλα κείμενα, τὸ διασκεύασε καὶ μετέ-
βαλε δραστικὰ τὴ μορφή του, ἀπαλείφοντας φράσεις ἢ καὶ παραγράφους ὁλόκληρες.
Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ τὸ κείμενο τοῦ ἀρχικοῦ Mαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἀγαθαγγέλου μπορεῖ
νὰ θεωρηθεῖ οὐσιαστικὰ ἀνέκδοτο. Γιὰ τὸ Γερμανὸ βλ. ΜΟΝ. ΣΥΜΕΩΝ, «Ἀρχιμανδρίτης
Γερμανὸς Ἐσφιγμενίτης (19ος αἰ.)», Πρωτᾶτον τχ. 75 (Ἰούλ.-Σεπτ. 1999) 202-208.
42
Κώδ. Ἐσφιγμένου 354, σ. 2-3.
710 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Ἡ συμβολή, ὡστόσο, τοῦ πατριάρχη Γρηγορίου Ε´ στὴν προβολὴ τῆς

ἁγιότητας καὶ τῆς λειτουργικῆς μνήμης τῶν νεομαρτύρων δὲν περιορί-
σθηκε μόνο στὶς συγκεκριμένες περιπτώσεις ποὺ μνημονεύσαμε, ἀλλὰ
σχετίζεται καὶ μὲ μία εὐρύτερη παρέμβασή του γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση μιᾶς
σοβαρῆς ἔριδας ποὺ ἐκδηλώθηκε μέ ἰδιαίτερη ἔνταση στή Xίο καὶ ἀφοροῦ-
σε στὴν ἀναγνώριση τῆς ἁγιότητας τῶν ἐξ ἀρνησιχρίστων νεομαρτύρων,
τὴν ὁποία ἀμφισβητοῦσαν κάποιοι χριστιανοὶ στὴ Χίο. Tὸ ἱστορικὸ πλαί-
σιό της καταγράφεται στὴν κατακλείδα ἑνὸς ἀποσπάσματος ἀπὸ τὸ Mαρ-
τύριο τοῦ νεομάρτυρος Kωνσταντίνου τοῦ Ὑδραίου, μετὰ τὴν Προαναφώ-
νησι τοῦ Ἀθανασίου Παρίου στὸ Νέον Λειμωνάριον. Σύμφωνα μέ αὐτήν,
χριστιανοὶ ἀπὸ τὴ Xίο εἶχαν πληροφορήσει τὸν ὅσιο Nικόδημο «πὼς ἦτον
σχίσμα εἰς τοὺς ἐν αὐτῇ Xριστιανούς, περὶ τοῦ Ἁγίου Nεομάρτυρος Mάρκου, τοῦ
ἐν Xίῳ μαρτυρήσαντος. Λοιπὸν τὸ σχίσμα τοῦτο, τόσον ἐπλάτυνεν, ἔλεγον, ὥ-
στε ὁποῦ ἔφθασε καὶ εἰς τὴν Mεγάλην Ἐκκλησίαν· ὅθεν… ὁ Παναγιώτατος Kὺρ
Γρηγόριος, Σύνοδον ποιησάμενος τῶν ἐν τῇ Πόλει ἐνδημούντων Ἀρχιερέων, ἔ-
γραψε Συνοδικὴν Ἐπιστολὴν πρὸς τὸν Ἅγιον Xίου Kὺρ ∆ιονύσιον νa καταπαύσῃ
τὰ σκάνδαλα, καὶ νὰ ἑνώσῃ τοὺς σχιζομένους μὲ τὴν Συνοδικὴν Ἀπόφασιν, καὶ
εἰς τὸ ἑξῆς νὰ φρονοῦν καὶ νὰ ἀποδέχωνται ὅλοι, ὡς τελείους Ἁγίους Mάρτυ-
ρας, τοὺς πρότερον τὸν Xριστὸν ἀρνησαμένους, εἶτα τελειωθέντας διὰ μαρτυρι-
κοῦ θανάτου»43. ∆υστυχῶς, ἡ μνημονευόμενη στὸ ἀνωτέρω ἀπόσπασμα συ-
νοδικὴ ἐπιστολὴ τοῦ πατριάρχη Γρηγορίου E΄ πρὸς τὸν Xίου ∆ιονύσιο, γιὰ
τὴν ὁποία γίνεται λόγος καὶ σὲ ἄλλα κείμενα44 καὶ ἀπὸ τὴν ὁποία ἀσφα-
λῶς θὰ ἀντλούσαμε πολύτιμες πληροφορίες, λανθάνει, ἀφοῦ δὲν κατέστη
δυνατὸ νὰ τὴν ἐντοπίσουμε ἀκόμη σὲ εἰδικὲς μελέτες γιὰ τὸν Γρηγόριο Ε´
ἢ στὸ ἀρχεῖο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.

43
Nέον Λειμωνάριον περιέχον Μαρτύρια παλαιὰ καὶ νέα…, ἐν Βενετίᾳ 1819, σ. ιε΄-ις΄. Πρβλ.
Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, Tὸ Ὑμναγιολογικὸ Ἔργο τῶν Kολλυβάδων. Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς ἁγιολο-
γικῆς γραμματείας κατὰ τὴν περίοδο τῆς Tουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 119-120.
44
Ἀκολουθία ἀσματική. Bίος τῶν ὁσίων καὶ θεοφόρων πατέρων ἡμῶν τῶν ἐν τῷ ὄρει τοῦ Ἄθω
ἐν τῇ ἱερᾷ σκήτῃ τῆς Θεοπρομήτορος ἁγίας Ἄννης διαλαμψάντων…, ἐν Ἀθήναις 1929, σ.
51-52. Πρβλ. Θ. ΓΙΑΓΚΟΥ, «Xειρόγραφα νεομαρτυρολογικὰ κείμενα στὴ Bιβλιοθήκη τοῦ
Kυριακοῦ τῆς Σκήτης τῆς Ἁγίας Ἄννης», Θεολογία 66 (1995) 499· B. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Γράμ-
ματα Nεομαρτυρολογικά», EEΘΣΠΘ. Tμ. Ποιμαντικῆς καὶ Kοινωνικῆς Θεολογίας, ν.σ. 6
(1999) [= Ἀφιέρωμα στὴ μνήμη τοῦ καθηγητοῦ Π. K. Xρήστου, τ B΄] 64-65.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 711

Ἕνας Τοῦρκος νεομάρτυρας στὸ Πατριαρχεῖο τὸ 17ο αἰῶνα

Ἐκτὸς τῆς σημαντικῆς παραμέτρου ποὺ παρουσιάσαμε παραπάνω, ἄ-
ξια ἰδιαίτερης μνείας εἶναι καὶ μία συγκλονιστικὴ περίπτωση βιωματικῆς
μεταστροφῆς στὴν Ὀρθοδοξία ἑνὸς Τούρκου νεομάρτυρος, τοῦ Ἀχμὲτ τοῦ
κάλφα ἢ Μεχμὲτ ἐφένδη, ἐξαιτίας ἑνὸς θαύματος ποὺ συνέβη ἐντὸς τοῦ
πατριαρχικοῦ ναοῦ. Ἡ ἱστορία αὐτὴ καταγράφεται διεξοδικὰ γιὰ πρώτη
φορὰ στὴ νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ τοῦ Ἀλεξανδρινοῦ κώδικα 349 καὶ
ἐπαναλαμβάνεται σχεδὸν αὐτούσια στὴν ἀντίστοιχη συλλογὴ τοῦ Καισα-
ρίου ∆απόντε45, ὁ ὁποῖος, ἐντυπωσιασμένος ἀπὸ τὴ θαυμαστὴ μεταστροφὴ
καὶ τὸ μαρτύριο ἑνὸς Ὀθωμανοῦ ἀξιωματούχου, προέβη, κατὰ τὴν προσφι-
λὴ τακτική του, καὶ σὲ ἔμμετρη ἀπόδοση τοῦ Μαρτυρίου τοῦ Μεχμὲτ ἐ-
φένδη, τὴν ὁποία συμπεριέλαβε σὲ δύο ἀνέκδοτα ἔργα του, τὴ Βίβλο Βασι-
λειῶν46 καὶ τὸ Φανάρι Γυναικῶν. Ἐπιπλέον, στὸ ἀνέκδοτο ἔμμετρο Μαρτύ-
ριο ποὺ ἐνέταξε στὸ τελευταῖο αὐτὸ ἔργο του, καὶ τὸ ὁποῖο ἐκδίδουμε στὴ
συνέχεια, ὁ ∆απόντες προσέθεσε καὶ μία ἀκόμη διήγηση γιὰ τὴ θαυμαστὴ
μεταστροφὴ ἑνὸς μουσουλμάνου ποὺ κατηχήθηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Πα-
τριάρχη, ὁ ὁποῖος τὸν ἐφοδίασε καὶ μὲ τὸ Εὐαγγέλιο στὰ ἀραβικά, βαπτί-
στηκε καὶ κατέφυγε στὴ Βενετία47.

45
Ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν A. ZOGRAFOS, Les Nouveaux Martyrs…, ὅ.π., σ. LXXXIV-LXXXVIII. Τὸ
Μαρτύριο τῆς νεομαρτυρολογικῆς συλλογῆς τοῦ ∆απόντε ἐκδόθηκε στὴ μελέτη μας,
Νεομαρτυρολογικὰ Σύμμεικτα Α´: Ἡ αὐτόγραφη νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ τοῦ Καισαρίου
∆απόντε, ὅ.π., σ. 220-224. Μία, σχετιζόμενη μὲ τὸν πυρήνα τοῦ Μαρτυρίου τοῦ Ἀχμὲτ
τοῦ κάλφα, διήγηση, χρονολογούμενη ὅμως τὸ ἔτος 1527, περιλήφθηκε στὸ ἔργο Ἀθα-
νασίου Κομνηνοῦ Ὑψηλάντου… τὰ μετὰ τὴν Ἅλωσν (1453-1789), ἔκδ. ΑΡΧΙΜ. ΓΕΡΜ. ΑΦΘΟΝΙ-
∆ΗΣ, Κωνσταντινούπολη 1870, σ. 59: «Ἀνήρ τις ὀθωμανὸς τοὔνομα Ἄτζμε, μὲ ὑπόληψιν
σοφίας καὶ ἀρετῆς, ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει ἤρξατο κηρύττειν ὅτι ἡ πίστις τῶν Χριστιανῶν
κρείττων τῆς τῶν Ὀθωμανῶν. Μετὰ πολλὰ ὁ μουφτὴς συνεβούλευσεν αὐτὸν ἀποστῆναι τῆς
διδαχῆς· ὁ δὲ οὐκ ἀκούσας καρατομεῖται». Πρβλ. ΠΡΕΣΒ. Κ. ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ, «∆ύο ἄγνωστοι
νεομάρτυρες», Ἀνάπλασις τχ. 438 (2008) 173-174. Γιὰ μία ἱστορικὴ ἀνάγνωση τοῦ μαρ-
τυρίου τοῦ Ἀχμέτ, μὲ βάση καὶ τὶς ὀθωμανικὲς πηγές, καὶ ἄλλων σχετικῶν περιστατι-
κῶν βλ. Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ, Περιθωριακὲς ὁμάδες καὶ συμπεριφορὲς στὴν Ὀθωμανικὴ Κων-
σταντινούπολη, 16ος-18ος αἰώνας, [∆ιδ. διατριβή], Θεσσαλονίκη 2005, σ. 417-418.
46
Τὸ τμῆμα μὲ τὸ σχετικὸ ἔμμετρο Μαρτύριο ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν Μ. ΠΟΛΥΒΙΟΥ, «∆ύο ἀνέκ-
δοτες μαρτυρολογικὲς καταγραφὲς τοῦ Καισαρίου ∆απόντε», Πρωτᾶτον τχ. 100 (Ὀκτ.-
∆εκ. 2005) 505-511.
47
Προφανῶς ταυτίζεται μὲ τὸν Μουσταφᾶ ἐφένδη, ἡ μεταστροφὴ τοῦ ὁποίου στὸ Χριστι-
ανισμό, μὲ ἀναφορὰ καὶ στὸν πατριάρχη Καλλίνικο Β´, καταγράφεται καὶ στὸ Χρονο-
712 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Στὰ δύο ἔμμετρα Μαρτύρια προσδιορίζεται ἀπὸ τὸν ∆απόντε ὅτι ὁ

Μεχμὲτ ἔζησε τὴν ἐποχὴ τοῦ μεγάλου διερμηνέως Ἀλέξανδρου Μαυρο-
κορδάτου48, ἐνῶ μία ἀκόμη χρονολογικὴ διευκρίνιση παρέχεται κατὰ τὴν
ἐξιστόρηση τῆς μεταστροφῆς τοῦ Μεχμὲτ ποὺ συνέβη κατὰ τὴν παρακο-
λούθηση τῆς θείας Λειτουργίας τὴν Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας στὸ Πατριαρ-
χεῖο. Στὸ ἔμμετρο Μαρτύριο τοῦ Μεχμὲτ ὁ Καισάριος ∆απόντες προσθέτει
τὸ ὄνομα τοῦ πατριάρχη Ἰακώβου49, καθὼς καὶ τοῦ πατριάρχη Ἱεροσολύ-
μων ∆οσιθέου, ὁ ὁποῖος συλλειτουργοῦσε μαζί του.
Ὁ Μεχμὲτ εἰσῆλθε μεταμφιεσμένος50 μὲ χριστιανικὰ ἐνδύματα στὸν
πατριαρχικὸ ναὸ καὶ ὑπῆρξε μάρτυρας τῆς θαυμαστῆς εἰσόδευσης τῶν τι-
μίων δώρων ἀπὸ τοὺς κληρικοὺς τοῦ Πατριαρχείου· «Ὅταν δὲ μὲ τὰ Ἅγια ἐ-
βγῆκαν φορεμένοι / διάκονοι καὶ ἱερεῖς, ὅλοι ἀραδιασμένοι, / τοῦ φαίνονταν ὅ-
λοι αὐτοὶ πὼς ἐπεριπατοῦσαν / μιὰ σπιθαμὴ ὑπὲρ τὴν γῆν, τὴν γῆ δὲν τὴν πα-
τοῦσαν», θαῦμα ποὺ ἐπαναλήφθηκε ἄλλες δύο φορές, σύμφωνα μὲ τὰ πεζὰ
Μαρτύρια τοῦ Ἀχμέτ51. Ἡ κατάνυξη ποὺ τοῦ προκάλεσε αὐτὸ τὸ θαῦμα,
τὸν ὁδήγησε στὴ σταθερὴ ὁμολογία τῆς ἀνωτερότητας τῆς χριστιανικῆς
πίστεως ἔναντι τῆς μουσουλμανικῆς θρησκείας καὶ ἐπέφερε τελικὰ τὸ μαρ-
τυρικὸ θάνατό του.
Ἀξίζει ἐπίσης νὰ σημειωθεῖ ὅτι στὸ βραχὺ Μαρτύριο τοῦ Ἀχμὲτ ποὺ
συμπεριλήφθηκε, παραλλαγμένο σὲ ἀρκετὰ σημεῖα, στὸ Νέον Μαρτυρολό-
γιον, ἐμφανίζεται μία ἀξιοπρόσεκτη διαφορὰ ὡς πρὸς τὸ ἐπιτελεσθὲν θαῦ-

γράφο τοῦ ∆απόντε, ἔκδ. Κ. ΣΑΘΑΣ, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, τ. Γ´, Βενετία 1872, σ. 42-43.
Πρβλ. καὶ Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ, Περιθωριακὲς ὁμάδες…, ὅ.π., σ. 418.
48
Γιὰ τὸν Ἀλέξανδρο Μαυροκορδάτο βλ. ∆. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, «Ἡ ἑλληνικὴ ἐπιστολογρα-
φία τοῦ Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου τοῦ ἐξ ἀπορρήτων: Ἡ ὀργάνωση μιᾶς ἔρευνας»,
Ἐρανιστὴς 16 (1980) 151-189, 17 (1981) 236-243· D. JANOS, «Panaiotis Nicousios and
Alexander Mavrocordatos: the Rise of the Phanariots and the Office of Grand Drago-
man in the Ottoman Administration in the Second Half of the Seventeenth Century»,
Αrchivum Ottomanicum 23 (2005-2006) 177-196.
49
῾Η πρώτη πατριαρχία του προσδιορίζεται ἀπὸ τὸν Μ. ΓΕ∆ΕΩΝ, Πατριαρχικοὶ Πίνακες, Ἀ-
θῆναι 19962, σ. 478-480, μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1679-1682.
50
Ὁ ∆απόντες χρησιμοποιεῖ τὴν ἀραβικὴ λέξη «τεπτίλ». Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι, ἐξιστο-
ρώντας στὸν Κατάλογο Ἱστορικὸ ὁ Καισάριος τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Πάσχα στὴν Κωνσταντι-
νούπολη, προσθέτει ὅτι μεταξὺ πολλῶν Τούρκων ποὺ παρακολουθοῦσαν τὰ δρώμενα
στὸ Πατριαρχεῖο, «καμμίαν φορὰν ἔλεγαν πὼς ἤρχετο τεπτίλι καὶ ὁ βεζίρης αὐτός, καὶ ὁ βα-
σιλέας» (Κ. ΣΑΘΑΣ, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, τ. Γ´, Βενετία 1872, σ. 133).
51
A. ZOGRAFOS, Les Nouveaux Martyrs…, ὅ.π., σ. LXXXV· Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, Νεομαρτυρολογικὰ Σύμ-
μεικτα Α´, ὅ.π., σ. 221.18-23.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 713

μα, τὸ ὁποῖο ἐπικεντρώνεται στὴν ἐμφάνιση τοῦ Πατριάρχη· «ὅταν εὐλόγει

ὁ Πατριάρχης τὸν λαόν, καὶ εὔγαιναν ἀπὸ τὸ τρικήριον, καὶ ἀπὸ τὰ δάκτυλά του
ἀκτῖνες, καὶ ἔπιπτον ἐπάνω εἰς ὅλων τῶν Χριστιανῶν τὰς κεφαλάς, αὐτοῦ δὲ
μόνον τὴν κεφαλὴν ἄφιναν ἄμοιρον»52.

Ἡ νεομαρτυρικὴ τοπογραφία τῆς Κωνσταντινούπολης

Σὲ ἄμεση συνάφεια μὲ ὅσα ἔχουν ἤδη ἐκτεθεῖ, ὑφίσταται ἀκόμη ὡς αἰ-
τούμενο τῆς ἔρευνας τὸ ζήτημα τῶν ἀξιοποίησης τῶν σημαντικῶν τοπο-
γραφικῶν πληροφοριῶν ποὺ παρέχονται στὰ νεομαρτυρολογικὰ κείμενα,
κυρίως ὡς πρὸς τὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου καὶ τοῦ ἐνταφιασμοῦ τῶν νεο-
μαρτύρων, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀνθρωπογεωγραφία τῶν περιοχῶν ὅπου ἔζησαν
καὶ μαρτύρησαν. Ἀναφέρουμε ὡς χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τὸ Μαρτύ-
ριο τοῦ ἱερομάρτυρος Ἀναστασίου ἀπὸ τὸ ∆έλβινο, στὴν παραλλαγὴ ποὺ
μᾶς ἔχει διασωθεῖ στὴ νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ τοῦ Καισαρίου ∆απόν-
τε, ὅπου προστίθεται μία ἄγνωστη ἀναφορὰ γιὰ τὸν ἐντοπισμὸ καὶ τὸν ἐν-
ταφιασμὸ τοῦ λειψάνου του στὴ Χάλκη, τὴν ὁποία καὶ παραθέτουμε αὐ-
τούσια, ἐξαιτίας τῆς σπουδαιότητάς της· «∆ίδοντες δὲ χρήματα οἱ χριστιανοί,
ἔλαβον τὸ λείψανον τοῦ μάρτυρος καὶ τὸ ἔβαλαν εἰς καΐκι καὶ τὸ ἐπήγαιναν ἔξω
νὰ τὸ θάψουν. Καὶ ἀπαντῶντας το ἕνας ἀγαρηνὸς μεγάλος, ἐφθόνησεν εἰς τὴν
τιμὴν ὁποὺ τοῦ ἔκαναν καὶ ἐπρόσταξε καὶ τὸ ἔῤῥιψαν εἰς τὴν θάλασσαν καὶ ἐ-
κράτησαν οἱ χριστιανοὶ μόνον τὴν ἁγίαν αὐτοῦ κάραν. Ἄλλοι δὲ λέγουσιν ὅτι,
ἀφ᾿ οὗ ἀπετμήθη καὶ ἐῤῥίφθη εἰς τὴν θάλασσαν τὸ μαρτυρικὸν ἐκεῖνο σῶμα,
Θεοῦ ὁδηγίᾳ, τοῦ δοξάζοντος τοὺς ἀντιδοξάζοντας αὐτόν, ἐφέρθη διὰ τῶν ῥευ-
μάτων, ἴσως ὑπὸ θείου ἀγγέλου, καὶ ἐβάλθη μέσα εἰς τὸ ἁγίασμα ὁποὺ εὑρίσκε-
ται κάτω εἰς τὸν αἰγιαλὸν ἀπὸ κάτω εἰς τὸ βασιλικὸν παλάτι, ἐπονομαζόμενον
τὸ ἁγίασμα τοῦ Σωτῆρος. Ὅρα τὴν θείαν οἰκονομίαν· τὴν αὐτὴν ὥραν ἐβγαίνει
ἕνας γούναρης τοῦ παλατίου Ἐδερνὲ καπιλὴς ∆ημητράκης καὶ ὑπάγει εἰς τὸ ἁ-
γίασμα διὰ νὰ πίῃ χάριν εὐλαβείας καὶ βλέπει τὸ λείψανον τοῦ ἁγίου. Ὅθεν διὰ
νυκτὸς τὸ ἐπῆρε καὶ τὸ ἐνταφίασεν ἐντίμως εἰς τὴν Χάλκην. Ἡ δὲ τιμία αὐτοῦ
κάρα ἐτάφη εἰς τὰ Θεραπεία, ἐπειδὴ καὶ δὲν ἐῤῥίφθη εἰς τὴν θάλασσαν»53.

52
Νέον Μαρτυρολόγιον…, Ἐνετίησιν 1799, [φωτ. ἀνατ. Θεσσαλονίκη 2009], σ. 120. Ὁ πα-
τριαρχικὸς ναὸς καθίσται ὁ χῶρος ποὺ συνδέεται καὶ μὲ ἄλλους νεομάρτυρες, ὅπως
συμβαίνει στὴν περίπτωση τοῦ μοναχοῦ Γαβριήλ, ὁ ὁποῖος «διενυκτέρευεν ἀγρυπνῶν
ἔνδον τοῦ Πατριαρχικοῦ ναοῦ, ἐπικαλούμενος τὸν Κύριον νὰ τὸν φωτίσῃ τὸν τρόπον».
53
A. ZOGRAFOS, Les Nouveaux Martyrs…, ὅ.π., σ. LXXXV· Σ. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ, Νεομαρτυρολογικὰ Σύμ-
μεικτα Α´, ὅ.π., σ. 221.18-23.
714 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Ὅπως γίνεται ἀντιληπτό, πρόκειται γιὰ μία ἔρευνα, ἡ ὁποία, ἐφόσον

ἐξετάσει τὶς σχετικὲς πρωτογενεῖς, ἐκδεδομένες καὶ ἀνέκδοτες πηγές, οἱ ὁ-
ποῖες δὲν ἔχουν ὑποστεῖ τὶς ἀφαιρετικὲς παρεμβάσεις ποὺ ἐντοπίζονται
στὰ σχετικὰ κείμενα τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου54, καὶ ταυτίσει τὰ καταγρα-
φόμενα τοπωνύμια ἢ μνημεῖα μὲ βάση τὶς παλαιότερες καὶ νεότερες ἱστο-
ρικο-τοπογραφικὲς μελέτες γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη55, θὰ καταστήσει
δυνατὴ μία ὁλοκληρωμένη εἰκόνα τῆς νεομαρτυρικῆς τοπογραφίας τῆς
Κωνσταντινούπολης, τὸ σχηματισμὸ ἑνὸς χάρτη τοῦ χριστιανικοῦ μαρτυ-
ρίου στὴν πρωτεύουσα τοῦ Ὀθωμανικοῦ κράτους, προβάλλοντας μὲ εὐ-
κρίνεια τὰ σχετικὰ προσκυνήματα ἤ, ἀκόμη, ἀποκαλύπτοντας καὶ νέα ση-
μεῖα ἐντοπισμοῦ νεομαρτυρικῶν λειψάνων.

54
Βλ. τὶς σχετικὲς ἐπισημάνσεις στὴ μελέτη μας, Tὸ Ὑμναγιολογικὸ Ἔργο τῶν Kολλυβά-
δων. Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς ἁγιολογικῆς γραμματείας κατὰ τὴν περίοδο τῆς Tουρκοκρατί-
ας, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 195-197.
55
Μνημονεύουμε ἐνδεικτικὰ τὶς μελέτες: Κωνσταντινιὰς παλαιά τε καὶ νεωτέρα ἤτοι περι-
γραφὴ Κωνσταντινουπόλεως, ἐν Βενετίᾳ 18243· Μ. ΓΕ∆ΕΩΝ, Κωνσταντινούπολις, ἐν Κων-
σταντινουπόλει 1882· Ο Ι∆ΙΟΣ, Ἐκκλησίαι τῶν Ὀρθοδόξων ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐν Κων-
σταντινουπόλει 1888· W. MÜLLER-WIENER, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion,
Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1977· Z. ÇELIK, The
Remaking of Istanbul. Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century, Berkeley 1986,
καθὼς καὶ τὰ νεότερα ἔργα τοῦ ΑΚΥΛΑ ΜΗΛΛΑ.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 715

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

A. Ἐπιστολὴ Διονυσίου τοῦ γέροντος

πρὸς τὸν Ἰωάννη Καρυοφύλλη περὶ τῶν νεομαρτύρων
(κώδ. «Κριτίου» [Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας 974], σ. 67)*

† Τιμιώτατε, λογιώτατε, εὐγενέστατε καὶ σοφώτατε αὐθέντα, μέγα λογο-

θέτα τῆς τοῦ Χριστοῦ Με|2γάλης Ἐκκλησίας, κύριε κύριε Ἰωάννη, ἡμέτερε ἐν
Χριστῷ ἀδελφὲ περιπόθητε, τὴν σὴν λο|3γιότητα εὐχόμενοι χαιρετοῦμεν καὶ ὁ-
λοψύχως ἐν Κυρίῳ ἐν φιλήματι ἁγίῳ ἀσπαζόμε|4θα, δεόμενοι τοῦ Κυρίου ἡμῶν
Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἵνα διαφυλάττοι αὐτὴν ὑγειαίνουσαν καὶ εὐτυχοῦ|5σαν μὲ ὅλον
της τὸ εὐγενικὸν ἀρχοντικόν, τοὺς λογιωτάτους καὶ εὐγενεστάτους αὐτῆς υἱ-
ούς, κυρί|6τζα Μανολάκην καὶ κυρίτζα Ραλάκην καὶ κυρίτζα Ἀνδρονάκην εὐχό-
μεθα ἐκ μέσης ψυχῆς καὶ |7 καρδίας καὶ ἀσπαζόμεθα ὁλοψύχως. Τὸ πάντιμον καὶ
ἐμοὶ ποθητὸν γράμμα τῆς σῆς λογιότη|8τος ἐλάβαμεν, καὶ διὰ ταῖς ἀγαθαῖς αὐ-
τῆς ὑγείαις ἐχάρημεν καὶ τῷ παναγάθῳ Θεῷ δόξαν καὶ αἶ|9νον ἀνεπέμψαμε.
Λυπούμεθα, αὐθέντη μου λογιώτατε καὶ σοφώτατε, ὁποὺ ὁρίζετε πὼς |10 δὲν ἐ-
λάβετε τὰ ταπεινά μας γράμματα καὶ μάλιστα ἐκεῖνο ὁποὺ τῆς ἐπέμψαμε μὲ τὸν
|11 πρώην Μελενίκου. Ὅμως ἐλπίζω νὰ τὸ ἔλαβε μετὰ ταῦτα· ὅτι ἐγράψαμε καὶ
ἄλλους |12 φίλους μετ᾽ αὐτὸν καὶ μᾶς ἔγραψαν πὼς τὰ ἔλαβαν. Ἡμεῖς τὰ γράμ-
ματα ὁποὺ μᾶς ἐπέ|13μψατε μὲ τὸν ἅγιον Σεῤῥῶν καὶ μὲ πατέρας, τὰ ἐλάβαμε ὅ-
λα καὶ τῆς ἐγράφαμε πρότερον πὼς |14 τὰ ἐλάβαμε. Τὴν ἀπόκρισιν τῆς ἐρωτήσε-
ως περὶ τοῦ καλβινιστικοῦ προσώπου ἐλάβα|15με καὶ ὑπὲρ εὐχαριστοῦμε τῇ σῇ
λογιότητι, ὁποὺ μᾶς γράφει τὴν ἑρμηνείαν ἀνοικτὴν καὶ καθαρὰν |16 καὶ θέλει
εὑρίσκεται εἰς τούτους τοὺς τόπους καὶ εἰς τὸ μετέπειτα. Ὅτι ἐτοῦτο τὸ ὄρος εὑ-
ρίσ|17κεται πολλὰ στενὰ ἀπὸ γράμματα, δὲν εἶναι τινὰς νὰ ἠξεύρῃ τί ἐστι γράμ-
μα. Κάποια |18 πρακτικὴ ἀρετὴ μεταχειρίζουνται πολλοὶ εἰς τοὺς τόπους ἐτού-
τους, νηστείαν λέγω, χαμευ|19νίαν, ἐγκράτειαν, παννύχιον στάσιν, γονυκλισίας
πολλάς. Eἶναι πολλοὶ ὁποὺ ὑπερβαίνουν |20 τὰς δύο χιλιάδας μετανοίας στρωτὰς
ἕως τὴν γῆν, κτυπῶντας τὸ μέτωπον εἰς τὴν γῆν, λέ|21γοντας εἰς πᾶσαν μετά-
νοιαν, τὸ ‘Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με’, προσθέτοντας καὶ τὸ ‘Υἱὲ τοῦ Θεοῦ’.
Mὲ |22 τὸ ἐργόχειρόν τους εὐγάνουν τὴν ζωοτροφίαν τους καὶ μετὰ δίνουν καὶ
τοῖς χρείαν ἔχουσι, ὄχι ὅ|23λοι τοῦ ὄρους ἁπλῶς, ἀλλὰ μερικοί, καὶ μάλιστα ὅσοι

*
∆ημοσιεύεται σὲ διπλωματικὴ ἔκδοση, μὲ σιωπηρὴ διόρθωση τῶν πολλῶν ὀρθογραφι-
κῶν καὶ συντακτικῶν λαθῶν, ὥστε νὰ καθίσταται κατανοητὸ τὸ περιεχόμενό της.
716 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

κατοικοῦν εἰς τὴν σκήτην τῆς ἁγίας Ἄννης, |24 οἱ ὁποῖοι εἶναι ὑπὲρ τοὺς ἑβδομή-
κοντα μοναχούς, ὅλην τὴν ἐβδομάδα ἄρτῳ καὶ ὕδατι, μίαν |25 φορὰν τὴν ἡμέ-
ραν· μόνον τῷ Σαββάτῳ καὶ τὴν Κυριακὴν μερικοὶ γέροντες ἢ ἀσθενεῖς ἂν
γευ|26θοῦν ὀλίγον οἶνον ἢ ἔλεον. Ἀπ᾽ αὐτοὺς εὑρίσκουνται ἐδῶ πολλοί, τῶν ὁ-
ποίων τὴν εὐχὴν νὰ ἔ|27χω ἐγὼ ὁ ταπεινὸς καὶ ἁμαρτωλὸς καὶ ὅλοι οἱ εὐλαβεῖς
χριστιανοί. Ἀμὴ σπουδαῖοι γραμμάτων ἑλληνικῶν |28 δὲν εἶναι καὶ ἡ αἰτία εἶναι
ἡ ἐπτώχεια καὶ ἡ στενοχωρία τῶν μοναστηρίων καὶ τὰ πολλὰ σιδοσίματα |29 ὁ-
ποὺ πληρώνουν καθ᾽ ἑκάστην, καὶ μάλιστα τώρα ἐτούτους τοὺς καιροὺς τοὺς
δυστυχεῖς. Ὁ τῶν ὅ|30λων Θεὸς μόνον νὰ γίνῃ ἵλεως εἰς ὅλον τὸν κόσμον, καὶ
εἰς τὸ ὄρος ἐτούτο τὸ σεβάσμιον, ἐπολυλό|31γισα ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ἐφλυάρισα ἐ-
γὼ ὁ ἀγράμματος νὰ γράφω εἰς ἄνδρας σοφοὺς καὶ ἐπι|32στήμονας. ∆ιὰ τοῦτο
δέωμαι νὰ μὲ συμπαθήσῃ καὶ νὰ μὲ συγχωρήσῃ διὰ τὸν Κύριον. Ἀκόμη τὸν |33
παρακαλῶ νὰ τὸν πολυετῆ ὁ Θεὸς καὶ νὰ ζοῦν τὰ ἀρχοντόπουλά της, νὰ ἐπιμε-
ληθῇ |34 διὰ τὸν κατάλογον τῶν νέων μαρτύρων, ἂν εἶναι ὁρισμός της, νὰ μᾶς
τὸν στείλῃ, ὅτι ἔχω |35 μεγάλην ἐπιθυμίαν νὰ τὸν ἀπολαύσω. Καὶ δεόμεθα εἰς
τὴν μακαρίαν καὶ αἰωνίαν ἀνά|36παυσιν τῶν ἀγαθῶν της γονέων, νὰ τὸν ἔχομε
αὐτὸν τὸν κατάλογον, ὅτι ἐλπίζω |37 εἰς τὸν κατάλογον νὰ εἶναι γεγραμμένη καὶ
ἡ αἰτία τῆς μαρτυρίας τοῦ καθενός. Τὰ ὁ|38ποῖα θέλομε τὰ ἔχει ὡς χρυσοῦν ἐγ-
κόλπιον καὶ γλυκύτερα ὑπὲρ μέλι καὶ κηρίον, καὶ θέλει |39 τὰς ἔχει καὶ ἡ λογιό-
της σας πολὺν τὸν μισθὸν ἐκ Θεοῦ. Μόνον δεώμεθα νὰ μὴν ἀποτύχωμε τῆς |40
αἰτήσεως, πάλιν δεόμεθα οὐδὲν εἶναι ὀχληρὸν νὰ ἔχομε γράμμα της τίμιον διὰ
τὴν ἀγα|41θήν της ὑγείαν, νὰ εὐφραινόμεθα καὶ νὰ χαιρόμεθα. Ὁ δὲ παντοκρά-
τωρ Θεὸς νὰ τὸν διαφυλά|42ττοι ὑγιᾶ καὶ μακρόβιον εἰς ἔτη πολλὰ καὶ ἀγαθά: -
1685, Ὁκτωβρίῳ, 30, |43
Ὁ κατὰ πάντα εἰς τοὺς ὁρισμοὺς τῆς σῆς λογιότητος καὶ ἐν Χριστῷ αὐτῆς
εὐχέτης |44
∆ιονύσιος, ὁ γέροντας:-
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 717

B. Μεχμὲτ ἐφένδης καὶ ἄλλος, Ἱστορία ἑκατοστὴ τριακοστὴ ἐννάτη

(Καισαρίου ∆απόντε, Φανάρι Γυναικῶν, κώδ. Ξηροποτάμου 253, φ. 179r-181r)*
φ. 179r | Ἐλάτε τώρα νᾶ σᾶς πῶ καὶ ἄλλην ἱστορίαν,
μὲ τὴν ῥηθεῖσαν συγγενῆ, σύμφωνον, παρομοίαν·
εἰς δόξαν τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, μαζί μας ἡ εὐχή του,
εἰς δόξαν καὶ τῆς πίστεως, ὁποὖναι ἐδική του.
Εἰς τοὺς χιλίους ἐκ Χριστοῦ γεννήσεως ἑξῆντα
ἑξακοσίους δὲ ὁμοῦ, κοντὰ καὶ ἑβδομῆντα
Μεχμέτη βασιλεύοντος, ἐξ ἀποῤῥήτων ὄντος
τοῦ Ἀλεξάνδρου τοῦ σοφοῦ Μαυροκορδάτου ὄντος,
εἰς τὰς ἡμέρας τὸ λοιπὸν ἐκείνας ἦτον ἕνας
Μεχμὲτ ἐφένδης Πατμπουροὺν, τοὐπίκλην, καὶ μὲ φρένας
εἰς τὸ καλέμι τοῦ ῾Ρεῒς ἐφένδη κεἶχε μίαν
ἀγοραστὴν χριστιανὴν σκλάβαν ἀπ᾽ τὴν ῾Ρωσσίαν
(διότι τότε οἱ Λαζοὶ καὶ ῾Ρούσσους καὶ Γκιουρτζῆδες
τοὺς ἔφερναν, σὰν στὸ μανδρὶ τὰ πρόβατα, ταῖς γίδαις).
Καὶ ἐκοιμᾶτο μετ᾽ αὐτῆς, εἶχε δὲ τὴν ρωτήσει
μίαν ἡμέραν νὰ τοῦ πῇ καὶ νὰ τοῦ ἐξηγήσῃ,
διατί μέραις μερικαῖς τὸ στόμα της μυρίζει;
Ἐκείνη ἀποκρίθηκεν, εἶπε πὼς δὲν γνωρίζει·
βιάζωντάς την δὲ αὐτός, «ἡμεῖς» τὸν εἶπ᾽ ἐκείνη
«πηγαίνοντες στὴν Ἐκκλησιὰ ὁ ἱερεὺς μᾶς δίνει,
ὁπόταν εἶναι ναύγωμεν, ψωμὶ κομματιασμένο
καὶ δι᾽ αὐτό, ὡς φαίνεται, ὄντας ἁγιασμένο».
φ. 179v | Ἀκούωντας ὁ Τοῦρκος δὲ αὐτό, εἶχε θαυμάσει
καὶ ἔπεσεν εἰς συλλογὴν διὰ νὰ ἐξετάσῃ.
Παίρνει ἀπὸ τὸν ῥάφτην του λοιπὸν μιὰ φορεσίαν
καὶ πάγει μὲ τὸν ῥάφτην του τεπτὶλ στὴν ἐκκλησίαν.
Πῆγε δὲ στὸ Πατριαρχειὸ ὄντας Ὀρθοδοξίας
Κυριακὴ ἀνήμερα, ἀπὸ Θεοῦ προνοίας.
Ἔτυχε δὲ νὰ λειτουργῇ τότε ὁ Πατριάρχης
Ἰάκωβος, ὡς σύνηθες, καὶ πρέπων ἱεράρχης,
ὁ Ἱεροσολύμων τε ∆οσίθεος καὶ τόσοι
Ἀρχιερεῖς καὶ ἱερεῖς, τίς οἶδε τοῦτοι πόσοι.
*
Τὸ ἔμμετρο Μαρτύριο τοῦ Μεχμὲτ ἐφένδη (Ἀχμὲτ κάλφα) ἐκδίδεται μὲ βάση τοὺς ἐκ-
δοτικοὺς κανόνες ποὺ ἀκολουθοῦμε στὴ μελέτη μας, Νεομαρτυρολογικὰ Σύμμεικτα Α΄.
Ἡ αὐτόγραφη νεομαρτυρολογικὴ συλλογὴ τοῦ Καισαρίου ∆απόντε.
718 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Ἔστεκεν ὁ ἐφένδης δὲ καὶ εὐλαβῶς θωροῦσε

πάντα μὲ μάτια τέσσερα καὶ ὅλο ἀποροῦσε.
Ὅταν δὲ μὲ τὰ Ἅγια ἐβγῆκαν φορεμένοι
διάκονοι καὶ ἱερεῖς, ὅλοι ἀραδιασμένοι,
τοῦ φαίνονταν ὅλοι αὐτοὶ πὼς ἐπεριπατοῦσαν
μιὰ σπιθαμὴ ὑπὲρ τὴν γῆν, τὴν γῆ δὲν τὴν πατοῦσαν.
Καὶ τόσο κατανύχθηκε καὶ τόσον εὐλαβήθη,
ὁποὺ ἐβγαίνοντας εὐθὺς (τόσο πληροφορήθη)
τὸ νὰ κηρύττῃ ἄρχισεν ἄφοβα παῤῥησίᾳ
τὴν πίστιν τῶν χριστιανῶν ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ
ἐμπρὸς εἰς τοὺς ἐφέντιδες κιατίπιδες καὶ ἄλλους,
ὅπου καὶ ἂν ἐπήγαινε, μικρούς τε καὶ μεγάλους
φ. 180r | ἐφέντηδες τὸν σύντυχαν, ἀγάδες τὸν μιλοῦσαν
καὶ μὲ καλὸ καὶ μὲ κακὸ νὰ παύσῃ τὸν λαλοῦσαν.
Ἐκεῖνος καὶ δὲν ἔπαυε τὴν πίστιν ἐπαινῶντας
καὶ εἰς αὐτὴν καὶ αὐτουνοὺς νὰ ἔλθουν νουθετῶντας,
ἕως ὁποῦ καὶ βασιλεὺς καὶ ὁ βεζύρης πλέον
(βεζύρης καρὰ Μουσταφᾶς) τόμαθαν τελευταῖον
καὶ φέροντας αὐτὸν παρὸν, ἔλεγ᾽ἐν ἀφοβίᾳ
τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἡμῶν τὰ μεγαλεῖα.
Καὶ στέλνοντάς τον ἔπειτα αὐτὸν στὸ ἂτ μεϊντάνι,
ἐκεῖ τὸν λιθοβόλησαν καὶ τὰ ἑξῆς καὶ φθάνει.
Κόρη ἑνὸς ἐφένδη δέ, χρωστῶ καὶ ἄλλην μίαν
τῶν αὐτῶν χρόνων νὰ εἰπῶ ὁμοίαν ἱστορίαν
εἰς δόξαν τῆς θεοπρεποῦς ἐνδόξου πίστεώς μας,
ἀλλέως ἁμαρτάνω, ναί, ὡς λέγει ὁ σοφός μας.
(Καλό ᾽ναι τὸ μυστήριο, λέγει, τοῦ βασιλέως,
νὰ κρύπτῃς, ὅμως τοῦ Θεοῦ λέγεται θαῤῥαλέως).
Μέ μίαν φιληνάδα της χριστιανὴν πηγαίνει
στὴν ἐκκλησίαν καὶ αὐτὴ τεπτίλι εἶχε γένει.
Πῆγε δὲ ἡ χριστιανὴ διὰ νὰ κοινωνήσῃ,
ἡ τουρκοπούλα καὶ αὐτὴ εἶχεν ἀκολουθήσει
βλέπουσα πὼς ἐπήγαιναν μαζὶ πολλὲς καὶ ἄλλες
διὰ νὰ μεταλάβουσι μικρές τε καὶ μεγάλες.
φ. 180v | Μετάλαβαν οἱ εὐσεβεῖς, μετάλαβε κ᾽ ἐκείνη
περίεργος, ὡς φαίνεται, βουλήθηκε νὰ γίνῃ
στὸ στόμα δὲ τὸν ἅγιον Ἄρτον εἶχε κρατήσει
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 719

καὶ οὕτως εἰς τὸν οἶκον της εὐθὺς εἶχε γυρίσει.

Ἐλθοῦσα δὲ τὸν ἔθεσε στὴν ῥάφη καὶ βραδυάζει,
τρώγει ψωμὶ μὲ τοὺς γονεῖς καὶ πέφτει καὶ πλαγιάζει.
Τὴν νύκτα ὁ πατέρας της ξυπνᾶ καὶ φῶς κοιτάζει
ἀπὸ τὴν ῥάφη ὡς αὐτῆς τὸ στόμα καὶ θαυμάζει·
πλὴν πάλιν ἐκοιμήθηκε καὶ πάλ᾽ εἶχε ξυπνήσει
καὶ πάλιν κεῖνο τὸ αὐτὸ φῶς εἶχε θεωρήσει.
Καὶ πάλιν ἐκοιμήθηκε καὶ πάλιν δὲ ξυπνῶντας
τρίτην φορὰν καὶ τὸ αὐτὸ ἐκεῖνο φῶς θωρῶντας.
Ξυπνᾶ καὶ τὴν γυναῖκα του καὶ εἶχε θεωρήσει
κ᾽ ἐκείνη φῶς τὸ ἴδιον καὶ εἶχεν ἀπορήσει.
Ἀπὸ τὴν ῥάφη ὣς αὐτῆς τὸ στόμα βέργα μία
φωτὸς ἐφαίνετο σ᾽ αὐτοὺς πολλὴ ἐν ἀπορίᾳ.
Κ᾽ ἕνας τὸν ἄλλον ἐρωτᾷ, «Τί τοῦτο; Τί σημαίνει;»,
τέλος τὴν θυγατέρα τους ξυπνοῦσι ξιπασμένοι.
Ξυπνῶντας τὸ κορίτζι δὲ ἡ λάμψις εἶχε σβήσει
ὡς τόσον οἱ γονέοι της εἶχαν την ἐρωτήσει,
τί ὄνειρο ἐκοίταζε καὶ ἂν ἐθεωροῦσε
φῶς καὶ αὐτὴ, καθὼς αὐτοί, αὐτὴ και ἀποροῦσε
φ. 181r | εἰς τὰ ῥωτήματα αὐτὰ κ᾽ ἔλεγε πὼς κανένα
οὐδ᾽ ὄνειρο ἀλλ᾽ οὐδὲ φῶς εἶδε βεβαιωμένα.
«Λοιπὸν κόρη τί ἔκαμες; Εἰπέ μας», τὴν ῥωτοῦσι,
«κἄντε καλό, κἄντε κακό, πέ μας» τὴν ἐρευνοῦσι.
Μὲ τὰ πολλὰ εἶπεν αὐτὴ πὼς εἰς τὴν ἐκκλησίαν
πῆγε καὶ εἶπε καθεξῆς ὅλην τὴν ἐργασίαν.
Πάγουν στὴν ῥάφη καὶ θωροῦν ἐκεῖ τὸν Μαργαρίτην
εἰς τὴν σανίδα κείμενον αὐτὸν τὸν φωτοχύτην
καὶ «Μέγας τῶν χριστιανῶν» ἄρχισ᾽ εὐθὺς φωνάζει
ὁ νοικοκύρης «ὁ Θεὸς» καὶ τὸν Χριστὸν δοξάζει.
Καὶ ξημερώνοντας πετᾶ, στὸν Πατριάρχη τρέχει
(ἔρως γὰρ ὁ διάπυρος τέτοιο πάθος ἔχει)
καὶ εἰς αὐτὸν τὸ γεγονὸς ὅλο τοῦ διηγεῖται
ἀπὸ τὸν Πατριάρχη δὲ τὴν πίστιν κατηχεῖται.
Τοῦ δίδει Εὐαγγέλιον ἀραβιστὶ γραμμένον,
ἐπίστευσε, βαπτίσθηκε, τὸ πρᾶγμα δὲ κρυμμένον.
Τέλος δὲ ἀνεχώρησε καὶ εἰς τὴν Βενετίαν
ἠκούσθη πὼς κατέβηκε μὲ ὀλιγοκαιρίαν.
720 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

SUMMARY

The relation between the Ecumenical Patriarchate and the Neomartyrs

remains an issue of special interest for the modern research. Through the
study of edited and unedited neomartyrological and historical texts we come
to the conclusion that some of the Ecumenical Patriarchs and the patriarchal
officials during the long period of Ottoman occupation played an important
role for the promotion of the neomartyrs as true saints of the Orthodox
Church and real models for resistance to the often violent efforts of the mus-
lim Ottoman authorities for the islamization of the christian populations. We
first present the relevant information for three patriarchal officials (Manuel
Corinthios, Meletios Syrigos and John Karyofyllis) who wrote a number of
hagiographic and hymnographic works for neomartyrs of their own times.
Moreover we know that four Patriarchs, Niphon II, Gabriel III Bardalis, So-
phronios II and Gregorios V, are testified to be closely connected with eleven
neomartyrs, especially during their residence at Mount Athos (the three of
them) or to be involved with the writing of their passions and offices for the
establishment of their feasts in the orthodox calendar. We also focuse our
research on some of still unedited or little known neomartyrological texts
which add new information about the exact places where the neomartyrs
were executed in Constantinople and help us to construct a more clear pic-
ture of the “topography of the martyrdom” of the city and its hinterland.
As a contribution to the issue “Ecumenical Patriarchate and Neomar-
tyrs”, we edit two unedited texts: i) A letter of the athonite elder Dionysios to
the patriarchal grand Logothete John Karyofyllis at 1685, which relates to the
presence of Karyofyllis’ valuable neomartyrological collection in the Library
of the athonite Skete of Saint Anna. ii) A metrical Passio of the ex-muslim
neomartyr Mechmed (or Achmed) efendi at the last years of the seventeenth
century and a related narration for a turkish man who was initiated by the
Patriarch himself, written by the prominent scholar and monk of the
eigthteenth century Kaisarios Dapontes, who inserted this narration to his
unedited works Φανάρι Γυναικῶν and Βίβλος Βασιλειῶν.
ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙ∆ΗΣ 721

Πίν. Α. Κώδ. Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν 974, φ. 67r: Ἡ ἀρχὴ τῆς ἐπιστολῆς
τοῦ ∆ιονυσίου γέροντος πρὸς τὸν Ἰωάννη Καρυοφύλλη.
722 ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

Πίν. Β´. Ἡ ἀρχὴ τοῦ ἔμμετρου Μαρτυρίου τοῦ Μεχμὲτ (Ἀχμὲτ)

στὸ Φανάρι Γυναικῶν τοῦ Καισαρίου ∆απόντε (κώδ. Ξηροποτάμου 253, φ. 179r)