Driemaandelijks • december 2018 / januari - februari 2019 • Afgiftekantoor 3000 Leuven 1 • P509465

science @leuven
JAARGANG 16 DECEMBER 2018 / JANUARI - FEBRUARI 2019

NIEUWSBRIEF VAN DE FACULTEIT WETENSCHAPPEN EN ALUMNIKRING SCIENCE@LEUVEN VZW • NR 62

Computationeel denken
voor iedereen
p. 10

Science for Society

p. 14

Proteomics for Smart and

Sustainable Farming
p. 20
 WETENSCHAP EN ONDERWIJS
Computationeel denken
voor iedereen
DOOR SISKA WAELKENS
De Christmas Lecture van Paul Curzon over
“Computational Thinking through Magic, Fun and
Games” valt samen met de voorziene goedkeuring
van de nieuwe eindtermen voor de eerste graad
van het secundair onderwijs, waar computationeel
denken een doelstelling wordt voor alle leerlingen.
Een noodzakelijke en dringende stap in de goede
richting, zo vernemen we van Bern Martens,
specialist over onderwijs in informatica en docent
10
in de lerarenopleiding informatica aan UCLL en aan
de Faculteit Wetenschappen van KU Leuven.
Zit er vandaag niet al een component informatica in het leerplichtonderwijs?
Begin jaren 1990 werd het vak informatica door de meeste Vlaamse
onderwijskoepels geïntroduceerd in de tweede graad van het secundair
onderwijs. Aanvankelijk was dat vooral gericht op leren programmeren,
Vlaanderen liep met die vernieuwing mee voorop in de internationale
onderwijscontext. Later werd dat vak steeds meer ingevuld met leren
bestaande programma’s gebruiken, zoals office-toepassingen.
Voor informatici is dat eigenlijk geen informatica, en ook de gehanteerde
didactiek was vaak niet zo best. De Vlaamse overheid van haar kant heeft
nooit (eerder) eindtermen informatica vastgelegd, en ook daardoor was
en is de positie van het bestaande vak precair. In die mate zelfs dat het
Gemeenschapsonderwijs het vak enkele jaren geleden heeft afgeschaft.
Op dit moment zijn er enkele richtingen in de derde graad TSO die goede
leerplannen informatica hebben, met name o.a. in het katholieke net.
Die leerlingen gaan daarna ofwel direct naar de arbeidsmarkt of ze stromen
typisch door naar een professionele bachelor, bijvoorbeeld in informatica.
Het ontbreekt ons echter aan goede curricula in de abstractere richtingen,
die explicieter voorbereiden op universitaire studies. Hier en daar zijn er
gemotiveerde schoolteams die daar werk van maken, en er zijn experimenten
met geïntegreerd STEM-onderwijs dat veelal een nadrukkelijke component
informatica omvat (ook al wil men die vaak niet openlijk zo benoemen),
maar in de officiële curricula is er nog veel werk. Vlaanderen heeft wel al
geruime tijd lerarenopleidingen informatica, zowel op bachelor- als op
masterniveau, maar met lichte overdrijving zou je kunnen stellen dat daar
leraren opgeleid worden voor het onderwijzen van een discipline die in het
secundair onderwijs officieel nauwelijks of niet bestaat omdat er geen
eindtermen voor zijn.
Wat moeten we verstaan onder computationeel
denken?
Seymour Papert gebruikte als eerste de term
“computationeel denken” in 1980. De term is
echter recent pas populair geworden onder
impuls van Jeannette Wing. Zij zag het als
een vaardigheid die niet enkel voor computer-
wetenschappers nuttig is, maar als een zeer
breed inzetbare competentie voor iedereen.
De erin vervatte methodologie om problemen
op te lossen op zo’n manier dat de oplossing
geheel of gedeeltelijk door “apparaten” kan
worden uitgevoerd, is belangrijk, en dat is wat
we aan jongeren willen bijbrengen.
Computationeel denken omvat een aantal deel-
competenties. De belangrijkste zijn algoritmisch
denken, decompositie, patroonherkenning,
abstractie en evaluatie. Algoritmisch denken is
daarbij in zekere zin het meest nieuwe en wellicht
ook het meest specifieke element. De andere
deelcompetenties zijn makkelijker herkenbaar
voor wie niet thuis is informatica. Een probleem
opdelen in deelproblemen, beoordelen wat je
moet meenemen uit de reële wereld en wat je
achterwege laat vanwege niet relevant voor
de oplossing die je beoogt, je oplossing testen
om te zien of ze werkt en of ze efficiënter kan:
dat zijn competenties die in veel contexten nuttig
zijn, ook zonder dat “automatisering” het doel is.
Wat zijn algoritmen?
Weet je waar het woord vandaan komt?
Het is afgeleid van de naam van een negende-
eeuwse wiskundige, geograaf en astroloog uit
Perzië: Mohammed ibn Moesa al-Chwarizmi.
Via hem kwamen de decimale getallen en de nul
(die in India al gebruikt werden) binnen in het
Arabische rijk. Door die vernieuwing wordt
rekenen met getallen gemakkelijk. De oude
notatie met Romeinse cijfers helpt niet bij het
rekenen: om twee getallen met Romeinse cijfers
op te tellen, hadden ze een systeem met
telramen nodig. Via Spanje is de Arabische
rekenmethode naar Europa geraakt, en met
getallen rekenen werd “algorismus” genoemd,
een ver-Latijnsing van al-Chwarizmi. Later probeerde o.a. Leibniz (1646-1716)
“automatische” methodes te ontwikkelen om ook met uitspraken te
“rekenen”. Zo verruimde de betekenis van het woord algoritme naar
de bredere betekenis vandaag: een algoritme is een voorschrift om een
gegeven begintoestand te transformeren naar een gewenste eindtoestand
in een eindig aantal stappen. Een recept is bijvoorbeeld een algoritme.
De stappen moeten zo worden geformuleerd dat ze uitvoerbaar zijn voor
de uitvoerder. In een recept kan bijvoorbeeld staan “maak een roux”,
maar als de uitvoerder een totale leek is in de keuken, is dat geen goede
instructie. Ook als de uitvoerder een machine is, zijn er aangepaste
formuleringen nodig.

Wat moet een goede didactiek voor computationeel denken inhouden?

Er zijn twee elementen: enerzijds moeten leerlingen problemen gestructureerd

leren aanpakken: analyseren, structuren vinden en zien. Anderzijds moeten 11
ze leren om iets te durven proberen, iets in elkaar steken en dat durven
uittesten. Die twee elementen tegelijk aanleren is best moeilijk.

Waarom computationeel denken in het leerplichtonderwijs? Bern Martens

Het is vormend op drie niveaus: het heeft een vormende waarde als
wetenschapper of ingenieur, als burger, en als toekomstige professional.
Kijken we eerst even naar wetenschap en technologie. Computationeel denken
is nuttig voor ingenieursdenken, maar ook voor wetenschappelijke problemen.
Ik herinner mij een gesprek met een student uit de professionele bachelor
lerarenopleiding informatica met een sterk wiskundige achtergrond. Hij vond
programmeren moeilijk want daarbij “moet je zelf denken”. De wiskunde-
didactiek uit het secundair onderwijs gaat inderdaad vaak over standaard-
oplossingen voor standaardvragen, je leert procedures toepassen.
Experten in wiskunde-onderwijs verzekeren me dat dat niet noodzakelijk
zo hoeft te zijn, maar wiskundigen hebben nu eenmaal al duizenden jaren
lang oplossingsrecepten voor probleemcategorieën gezocht én gevonden,
en dat kun je als je zelf wiskunde wilt leren bedrijven, beter niet negeren.
Als je leert programmeren, dan moet je meestal zélf zoeken welke
benadering je nodig hebt om een gegeven probleem succesvol aan te
pakken. Via computerwetenschappen kom je snel in contexten terecht
waar jongeren zelf moeten denken en problemen oplossen. Vergeleken met
pakweg een decennium geleden zijn er nu veel meer goede en betaalbare
of gratis programmeertools beschikbaar, op maat van kinderen en jongeren,
en veel lesmateriaal. Je kunt jongeren ertoe brengen zelf iets te maken,
iets wat hen aanspreekt.
Het is ook vormend in burgerschap?
De wereld, en zeker die van jongeren, is meer en meer gevuld met digitale
toepassingen. In die zin wordt informatica net zoiets als biologie en fysica:
twee domeinen die je inzicht geven in wat er om je heen gebeurt.
Het is steeds belangrijker om inzicht te krijgen
in wat er in de digitale wereld gebeurt.
Een leraar informatica moet bovendien ook
voeling hebben met ethiek. Technologie dringt
overal binnen, het Internet of Things breidt uit.
Dat schept veel kansen, maar ook uitdagingen.
Of neem bijvoorbeeld het personenvolgsysteem
in China: door camera’s met gezichtsherkenning
weten Chinese instanties in sommige steden
waar je bent en wat je doet. Mensen moeten
mee kunnen kiezen welk soort samenleving ze
willen bouwen, maar daarvoor moeten ze goed
geïnformeerd zijn.
Dat het vormend is als toekomstig professional,
lijkt evident. Maar geldt dat ook buiten de typische
STEM-profielen?
Onlangs nog las ik in de Campuskrant een
verzuchting van een gerenommeerd jurist:
“leer rechtenstudenten programmeren!”
Ook in advocatenkantoren gebeurt veel dossier-
opvolging en juridische dienstverlening met
systemen die de juristen moeten begrijpen.
En het gaat niet alleen over “high end”
professionelen. u
 WETENSCHAP EN ONDERWIJS
COMPUTATIONEEL DENKEN VOOR IEDEREEN
Ook een automechanieker plugt een auto voor
het onderhoud in een computer en voelt zich
daar beter bij als hij enig begrip heeft van wat
er achter de technologie zit.
Is computationeel denken invoeren voor alle
leerlingen niet te ambitieus?
Er bestaan initiatieven voor kinderen en jongeren
in de vrije tijd, die in elk geval aantonen dat je zelfs
bij jonge kinderen informaticawetenschappen
kunt aanbrengen. Het wereldwijde Coderdojo-
netwerk is een heel populair (gratis) voorbeeld
dat helemaal gerealiseerd wordt door vrijwilligers.
CodeFever is een voorbeeld van een meer
gestructureerd Vlaams initiatief, maar deelname
is wel betalend. Die initiatieven in de vrije tijd
worden bij mijn weten echter praktisch uitsluitend
bezocht door blanke jongeren uit kansrijke
milieus, terwijl kansarmere jongeren grotendeels
afwezig blijven. Ook daarom moet computationeel
denken zeker ook opgenomen worden in het
leerplichtonderwijs, en ook dat heeft weer met
12 burgerschap te maken.
Met de nieuwe eindtermen voor de eerste graad,
deze zomer voorgesteld door minister Crevits,
zijn we wel op de goede weg?
Absoluut. Misschien is het ontwerp van decreet
tegen de verschijningsdatum van deze tekst al
goedgekeurd door het Vlaams Parlement, zo niet
hopen we dat het er snel van komt. Die nieuwe
eindtermen, voor alle leerlingen van de eerste
graad, bestrijken drie grote deelgebieden:
het leren gebruiken van ICT, mediawijsheid, en
computationeel denken. Dat laatste, waar wij het
hier vooral over hebben, bevat twee clusters van
deelcompetenties die je zou kunnen benoemen
als informatica begrijpen, en zelf leren maken.
Een dergelijke driedeling zie je overigens
wereldwijd in recent ingevoerde of geplande
curricula informatica voor het lager en secundair
onderwijs. Zo spreekt men in het curriculum
“Computing” in Groot-Brittannië, waaraan
Paul Curzon intensief heeft meegewerkt, over
“foundations, applications and implications.”
Als alles goed gaat, worden de nieuwe
eindtermen voor de eerste graad in Vlaanderen
ingevoerd vanaf september 2019. En we duimen
alvast dat dat de aanzet wordt om te komen tot
doelstellingen voor alle leerlingen over het hele
curriculum, én specifieke doelstellingen voor de
leerlingen in specifiekere studierichtingen.
Als dat er komt, dan promoveert Vlaanderen op dit terrein van één
van de slechtste leerlingen in de klas tot één van de betere. Uiteraard is
dan wel een investering in de lerarenopleiding nodig, zowel voor de
opleiding van nieuwe leraren als in de navorming van leraren in functie.
Eindtermen definiëren is een belangrijke eerste stap. De implementatie
zal sowieso nog een uitdaging zijn.
Wat kunnen de universiteiten en hogescholen doen? Goede leraren opleiden
natuurlijk, maar hebt u nog suggesties?
We kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van leermiddelen. Vorig jaar
hebben twee KU Leuven-studenten bijvoorbeeld een masterproef
computerwetenschappen gemaakt waarin ze een online platform voor het
aanleren van computationeel denken ontwikkelden. Uitgaande van Moodle
hebben ze een leeromgeving gemaakt voor het vierde, vijfde en zesde jaar
van het secundair onderwijs, met interactieve leerpaden over diverse
aspecten van computationeel denken. Eerste experimenten met een leraar
en leerlingen in een secundaire school leverden zeer positieve reacties op.
We hopen hun werk op langere termijn te onderhouden en, met steun
van het Departement Computerwetenschappen, uit te breiden. Zo is er dit
academiejaar een student die het gebruik en de constructie van modellen
en simulaties onderzoekt om op die manier nog duidelijker de relevantie
van informatica voor andere disciplines te tonen. Wie benieuwd is,
kan een kijkje nemen op http://computationeeldenken.org. We kunnen
de beschikbaarheid van goede materialen ook op andere manieren
bevorderen. Van de Britse site ‘Barefoot Computing’, met leermiddelen
voor het lager onderwijs, is bijvoorbeeld een vertaalde versie specifiek voor
Vlaanderen op komst. Dat is mogelijk door een samenwerking van UGent,
UHasselt, KU Leuven en Katholiek Onderwijs Vlaanderen. Ten slotte zetten
we ook in op de navorming van leraren. We doen dat samen met collega’s
van UGent en UHasselt. Meer informatie daarover is beschikbaar op
http://progra-meer.org.
We kunnen wellicht ook veel leren uit buitenlandse initiatieven?
In veel landen zijn er in het secundair onderwijs keuzevakken.
Bijvoorbeeld in Nederland is er een keuzevak informatica in de bovenbouw
sinds midden jaren ‘90. Recent werd voor dat vak een vernieuwde aanpak
met kern- en keuzemodules opgesteld. Bovendien wordt het vak nu ook
als keuze aangeboden buiten wetenschappelijke of technische studie-
profielen. In Nederland wordt bovendien gewerkt aan leerdoelen en
curricula (voor álle leerlingen) in het basisonderwijs en de onderbouw van
het secundair onderwijs. In de VS zijn er steeds meer secundaire scholen
die Computer Science aanbieden als keuzevak en dat heeft een gunstig
effect op het aantal studenten in het hoger onderwijs. In Europa geldt
Groot-Brittannië als een inspirerend voorbeeld, maar het gaat tegenwoordig
snel op veel plaatsen. Zo werden bijvoorbeeld onlangs vakken en curricula
ingevoerd en/of uitgebreid in o.a. Zwitserland, Frankrijk, Duitsland,
Oostenrijk en Ierland. Ook veel Oost-Europese landen doen het goed.
Neem bijvoorbeeld de van oorsprong Litouwse Bebras-wedstrijd (bebras is
Litouws voor bevers). Bebras is een internationaal initiatief gericht op het
bevorderen van informatica en computationeel denken onder scholieren
van alle leeftijden. Deelnemers worden meestal begeleid door leraren die
de Bebras-uitdaging integreren in hun onderwijsactiviteiten.
 Alumnireizen
Het aantal deelnemers per land verschilt
opvallend: in 2017 namen er in België
2019
2.345 leerlingen deel, in Wit-Rusland met
een gelijkaardige bevolking ruim 111.000,
Unieke plaatsen, uitstekend gezelschap,
en dichterbij in Frankrijk bijna 600.000. verrassende ontmoetingen … Al op zoek
De Bebras-uitdaging met haar massale
deelname in vele landen levert een schat aan
naar een fascinerende reisbestemming
materiaal op voor onderzoek. Zo werden de voor 2019? Misschien is een van onze
resultaten bekeken van een logisch probleem
dat werd voorgelegd aan meisjes en jongens
alumnireizen dan iets voor jou!
van 8 tot 10 jaar. Het probleem werd in twee
Ook in 2019 biedt Alumni Lovanienses vzw i.s.m. KU Leuven
verhalen gepresenteerd, enerzijds als een
een aantal boeiende reisbestemmingen aan, zowel ver van huis als
vraag om juwelen te sorteren, anderzijds als
dichterbij. (Her)Ontdek samen met andere alumni Noord-Spanje,
een vraag om auto’s in parkeerplaatsen te
New York of Rusland … De experten-begeleiders openen vaak
sorteren. De jongens deden het beter als de
onverwachte deuren of tonen je de projecten waar KU Leuven ter
vraag over auto’s ging, de meisjes beter als
plaatse aan meewerkt.
het over juwelen ging. Een beetje een triviaal
voorbeeld misschien, maar uit onderzoek
blijkt ook dat meisjes leren programmeren
gemiddeld aantrekkelijker vinden als het wordt
gepresenteerd als een middel om verhalen
te vertellen (in plaats van bijvoorbeeld een
racespelletje te implementeren). We moeten
13
ons afvragen of onze leermaterialen wel
voldoende rekening houden met dat soort
verschillen. We kunnen dus inderdaad veel
leren als we over de grens kijken, maar we
hopen nu vooral dat ook in Vlaanderen goede
eindtermen worden opgesteld en succesvol
worden geïmplementeerd. En ik wens op
8 december iedereen een fijne en leerrijke
namiddag met de “performance” (mag je wel
zeggen) van Paul Curzon! t

Benieuwd?

Bekijk regelmatig onze website voor het volledige reisaanbod:

https://alum.kuleuven.be/alumnireizen/programma-
alumnireizen-2019

- Noord-Spanje: https://alum.kuleuven.be/alumnireizen/2019/
alumnireis-noord_spanje_mei_2019
- New York: https://alum.kuleuven.be/alumnireizen/2019/
alumnireis_new_york_augustus-september_2019
- Rusland: https://alum.kuleuven.be/alumnireizen/2019/
alumnireis_moskou_gouden_ring_augustus_2019