KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

REFORMA
3/2016

Regional Journal of Social Sciences

Law • Economy • Education • Philosophy • Sociology • History

Media - Journalism • Diplomacy • International Relations
European Integration • Public Finance • Psychology • Political
Science

Revistë Rajonale e Shkencave Shoqërore REFORMA

Drejtësi  Ekonomi  Edukim  Filozofi  Sociologji  Histori

Media – Gazetari  Diplomaci  Mardhënie Ndërkombëtare
Integrime evropiane  Financa Publike  Psikologji  Shkenca
Politike

ISSN: 1800-9794 – print form

KDU 33/34 (05)

Republika e Kosovës
Gjilan, 26 Mars 2016

1
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Publisher: ILSD - Institute for Legal Studies and Democratic

The Republic of Kosovo

Botues: ISLD – Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike

Republika e Kosovës

Collegium Journal
Kolegjiumi i Revistës

Prof.Asc.Dr.sc.Minevere Rashiti (Kosovë)

Prof.Dr.sc.Sadik Rashiti (Kosovë)
Prof. Ass.Dr.sc.Sadik Haxhiu (Kosovë)
Prof.Asc.Dr.sc.Drita Konxheli (Kosovë)
Prof.Ass.Dr.sc.Irakli Koçollari (Shqipëri)
Prof.Dr.Ylvije Borici (Shqipëri)
Prof.Ass.Dr.sc.Elez Osmani (Mali i Zi)
Prof. Ass. Dr.Sc. Endri Papajorgji (Shqipëri)
Prof.Ass.Dr.sc.Shpresë Qamili (Kosovë)
Dr.sc.Isuf Ahmeti (Kosovë)
Dr.sc.Xhemazie Ibrahimi (Maqedoni)
Dr.sc.Dukagjin Leka (Kosovë)
PhD.cand.Ilirjana Nano (Shqipëri)
PhD.cand.Flamur Hyseni – Redaktor përgjegjës (Kosovë)
Ma.sc.Burim Haliti – Sekretar i përgjithshëm (Kosovë)

2
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Botim i veçantë i punimeve shkencore të

Konferencës së IV-të Shkencore Rajonale
me temë:

“Ndryshimet në shoqëri perms reformave, me theks të veçantë në

arsim, drejtësi dhe ekonomi”

Organizator:

ISLD – Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike dhe

Universiteti “Kadri Zeka” Gjilan

Bordi i konferencës së IV-të shkencore:

Bajram Kosumi
Minevere Rashiti
Sadik Rashiti
Sadik Haxhiu
Irakli Koçollari
Ilirjana Nano
Januz Dervodelli
Endri Papajorgji
Shpresë Qamili
Isuf Ahmeti
Nagip Arifi
Elez Osmani
Nikollaq Terezi
Drita Konxheli
Bejtush Gashi
Nehat Idrizi
Nagip Arifi
Behxhet Gaxhiqi
Burim Haliti
Flamur Hyseni
Dukagjin Leka
Nijazi Halili
Samet Dalipi
Vaxhid Sadriu

3
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Logo e konferencës së IV-të

4
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Përzgjedhjen e punimeve të konferencës së IV-të

shkencore rajonale për botim në
Revistën Rajonale të Shkencave Shoqërore REFORMA
Nr. 3/2016

Prof. Ass. Dr.sc.Dukagjin Leka

PhD.cand. Flamur Hyseni
Ma.sc.Burim Haliti
___________________________

Stafi administrativ i ISLD

Emine Hyseni
Ilire Haliti
Kaltrina Fazliu
Lumturije Gërbavci
Gentiana Kqiku
Farije Bajrami
Muhamet Kqiku

Shtypi: Europrint, Prishtinë, 2016

Revista Rajonale e Shkencave Sociale REFORMA është e regjistruar në

Bibliotekën Kombëtare të Kosovës “Pjetër Pogdani”

ISLD – Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike

Bordi i Konferences së IV Shkencore Rajonale dhe Kolegjiumi i
Revistës së Shkencave Shoqërore REFORMA nuk mban
përgjegjësi për origjinalitetin dhe respektimin e etikës në punën
shkencore të punimeve të botuara në nr. 3/2016, pra kjo përgjegjësi
mbetet te autorët e punimeve

5
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

ISLD – Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike

Republika e Kosovës

6
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Përmbajtja

Drejtësi/Law
Argëtim SALIU
Administrata parlamentare në funksion të imazhit të deputetëve – rast studimi në
Kuvendin e Republikës së Maqedonisë……………………………………………………………………17
KDU: 351: 342. 53 (497. 7)

Berat SPAHIU
Bashkëndërgjyqësia (Litisconsortium).................................................................................................24
KDU: 340. 142

Xhensila PINE
Prona private në Kushtetutën e vitit 1946 dhe në Kushtetutën e vitit 1976.........................................29
KDU: 332. 2 (497.1) “ 1946/1976 “

Driton ISLAMI
Roli i disa institucioneve në luftimin e korrupsionit në Kosovë............................................................34
KDU: 343. 352 (496. 51)

Osman HAJDARI
Dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet sistemit parlamentar dhe atij presidencial të qeverisjes...........40
KDU: 321. 72

Kaltrinë HALITI
Kuptimi i palëve në process gjyqësor dhe veprimet procedural.........................................................46
KDU: 343. 14

Mirvete UKA
E drejta dhe keqpërdorimi i lirisë së shprehjes..................................................................................50
KDU: 342. 7

Blerim HALIMI
Kriminaliteti në komunikacion............................................................................................................56
KDU: 351. 81 : 343

Ilidjona MALOLLARI & Ilir HEBOVIJA

Reformimi i pushtetit gjyqesor si kusht thelbesor per konsolidimin e shtetit te se drejtes
si dhe per procesin e integrimit te Shqiperise ne Bashkimin Europian.............................................63
KDU: 342. 97 /. 99 (496.5 : 4 / 9)

Aida ZAKA
The right of children in Penal Cases.................................................................................................69
KDU: 342. 7 – 053. 2

Valon BRAHIMI
Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar me vepër penale sipas Kodit Penal të
Republikës së Kosovës...................................................................................................................74
KDU: 343. 27 : 336. 2 (496. 51)

7
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Jeton IDRIZI
Organizimi i administrates në Kosovë, 1941 – 1944............................................................................81
KDU: 35 / 496. 51 ) “ 1941 / 1944 “

Bahri GASHI  Musa GJAKOVA

Democratic oversight of intelligence services - the case of Kosovo....................................................89
KDU: 355. 40 / 496. 51)

Leonita LAJÇI
Procedura e ndërmjetësimit.................................................................................................................95
KDU: 347. 961

Teuta BEKA
Reformat në sistemin penaional të Kosovës……………………………………………………………..102
KDU: 34 (496. 51)

Ana SPAHIU
How do copyright mechanisms limit consumers’ legitimate rights in digital content contracts……..107
KDU: 34

Ikbale TEPELENA  Arjana KADIU

Parimi i barazisë së armëve në proçesin civil dhe efektet e tij në cilësinë e gjykimit në Shqipëri…116
KDU: 343. 4 (496. 51)

Rexhep AHMETI
Çrendi juridik, struktura dhe çarsyeja e ekzistimit të tij......................................................................123
KDU: 34

Matilda META
Roli dhe Zbatueshmëria e të Drejtave të Njeriut në Shqipëri.............................................................131
KDU: 342. 72 /. 73 (496. 51)

Mirela SELITA
Ndryshimet më të fundit në Kodin e Punës, efekti i tyre në statusin e punëmarrësit, dhe
marrëdhëniet e punës në përgjithësi dhe ato të sigurimeve shoqërore në veçanti............................134
KDU: 349. 2

Eljon HILA
Evoluimi i marrëdhënieve pasurore bashkëshortore midis Shqiptarëve.............................................139
KDU: 347. 65 /. 68

Albulena U. UKIMERAJ
Angazhimi i Avokatëve Exofficio.........................................................................................................146
KDU: 343. 12 : 347. 9

8
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Ekonomi/Economy

Burim HALITI  Valjeta SHKODRA

Liria fiskale parametër reformues në stabilitetin fiskal të vendit.........................................................157
KDU: 338. 23 : 336. 2

Xhavit ISLAMI  Enis MULOLLI

Drejtimi i politikave qeveritare në mbështetjen e NVM-ve në Kosovë................................................163
KDU: 339. 92 (496. 51)

Faik GJOLENA
Zhvillimi i institucioneve financiare jo-banka në Shqipëri...................................................................171
KDU: 336 (496. 5)

Shpëtim MEMISHI
Ekonomia e vendeve pas krizës financiare........................................................................................177
KDU: 338 : 336

Hajrija ŠKRIJELJ  Ibish MAZREKU

Economic - financial analysis of Kosovo park Hotel in Pecka Banja.................................................185
KDU: 336 : 640 4 (496. 51)

Marsela RESULAJ  Arjola LUÇI

Politika për aktivizimin e potencialeve prodhuese në qarkun e Dibrës si rrugë
për reduktimin e varfërisë..................................................................................................................192
KDU: 338

Ylldeze SOKOLI
Përdorimi i analizave financiare në krahasimin e projekteve dhe politikave
për kryerjen e investimeve në qeverisjen lokale.................................................................................199
KDU: 336 : 352. 08

Encola TEQJA  Laura TEQJA

Bankat islame dhe bankat tregtare......................................................................................................207
KDU: 336. 71

Zyrafete RAMA
Ndikimi i bizneseve të vogla në zhvillimin ekonomik të Vitisë............................................................214
KDU: 658 : 005. 2

Eliona GREMI  Ermira KORRA

The determinants of non banking financial institutions profitability...................................................220
KDU: 336. 71

Fisnik MORINA
Emigracioni, faktorët ndikues dhe mundësitë e tregut të punës në Kosovë ………………………..228
KDU: 314. 15 :

9
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Mentor GASHI  Halil KUKAJ

Përfitimet e një operatorinë rrjetin ndërkombëtar të furnizimit, kur kanë statusin e
operatorit të autorizuar ekonomik.......................................................................................................236
KDU: 314. 15 : 311

Lindita KIRI (KURSHUMI) Donila PIPA

Migracioni i kthimit dhe politikat e ri-integrimit në periudha të ndryshme historike
të shtetit shqiptar…………………………………………………………………………………………....242
KDU: 94 / 496. 5) : 327

Integrime evropiane/European Integration

Olsi SHEHI
How has EU foreign investment law changed after Lisbon?............................................................253
KDU: 327 (4 / 9)

Viorela POLENA (AGOLLI)

Vendet e Ballkanit Perёndimor: Trendet e zhvillimeve ekonomiko-politike dhe integrimi nё BE....259
KDU: 32 : 33 (497)

Anton GERA  Aurela GERA

Procedura për pranimin e ankesësnë Gjykatën Europiane të të Drejtave të Njeriut.......................269
KDU: 347. 97 /. 99 (4)

Mardhënie ndërkombëtare dhe diplomaci/ International Relations and

Diplomacy
Dukagjin LEKA
Intervenimi Humanitar dhe Siguria Kolektive..................................................................................277
KDU: 368
Bejtush GASHI  Dritan DEMIRAJ
Ndërhyrja e jashtme për destabilizimin e Afganistanit....................................................................286
KDU: 327 (4 / 9 : 581)
355. 357 (581)

Albinot MALOKU
Politikat mjedisore të Republikës së Kosovës dhe harmonizimi i tyre me kërkesat
e instancave ndërkombëtare mjedisore.........................................................................................294
KDU: 504 (496. 51)

Safet KRASNIQI  Simeana BESHI

Interpretimi I konventave ndërkombëtare me theks të veçantë Konventa Evropiane për
të Drejtat e Njeriut………………………………………………………………………………………..302
KDU: 342. 7 (496. 51)

Eva TAFILI (HYSKAJ)

Evropa, konfliktet rajonale dhe identiteti kombëtar i shqiptarëve në globalizëm..........................309
KDU: 327 (4) : (18)
10
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Sociologji/Sociology
Sadik RASHITI
Etika dhe fenomeni i zhvillimit të shoqërisë në botën bashkohore.....................................................319
KDU: 17 : 316. 3

Minevere MORINA RASHITI

Konceptualiteti i influences së reformave shoqërore dhe intenziteti i zhvillimit
të shoqërisë bashkëkohore................................................................................................................327
KDU: 316. 736

Nexhmedin BARDHI
Komunikimi ndërkulturordhe globalizimi.........................................................................................336
KDU: 316. 733

Aida ARBËRI
Fuqizimi i grave, rruga e nje shoqërie drejt demokratizimit..............................................................345
KDU: 305 – 055. 2

Shemsi IGRISHTA & Ylber DURMISHI

Korrupsioni si dukuri negative për shoqërin.....................................................................................355
KDU: 328. 185

Marta TOPÇIU
Tendenca të reja dhe probleme të ristrukturimit të familjes shqiptare..............................................362
KDU: 316. 356. 2

Avni AVDIU
Përfitimet politike nga retorika sofistike............................................................................................369
KDU: 32

Arbër TALELLI
Vështrim krahasues për hapësirën dhe kohën ndërmjet Kantit dhe Bergsonit................................375
KDU: 165

Gertjon ÇOBO
Interpretimi i “njeriut” nga pikëpamja e shmangies së teorive tradicionale.......................................381
KDU: 316. 3

Edukim/Education

Nehat RRUDHANI
Sa janë të kënaqur nxënësit me kushtet që ofrojnë ShFMU në komunën e Gjilanit........................389
KDU: 37 (496. 51 – 2)

Gezim BARA  Majlinda SANA  Enkelejda BARA

In teaching methodologies and technologies in order to increase the level of quality
teaching and learning, at the same time more efficient management class………………………...396
KDU: 37. 01

11
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Muhabere MALIQI  Ferdi KAMBERI

Reformat e Arsimit në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët dhe integrimi i komuniteteve jo
shumicë në Kosovë………………………………………………………………………………………….401
KDU: 37. 09 (496. 51)

Arsim KELMENDI
Zhvillimi i jetës kulturore dhe edukative muzikore në Kosovën e sotme............................................409
KDU: 008 : 78 (496 : 51)

Enida KUME
Studim i fenonemit NEET (të rinjë të papunë, që nuk janë në shkollë dhe as kurse trajnimi)
tek të rinjtë në Shqipëri......................................................................................................................414
KDU: 331 – 053. 6

Fatmir VADOHEJ  Mehdi KRONI  Dritan CEKA

Roli i shkollimit të mesëm të ulët në parandalimin e sjelljeve asociale të nxënësve………………..422
KDU: 37 – 053. 5

Albina HALILI
Arsimi fillor i mesum i ulët në Komunën e Gjilanit………………………………………………………430
KDU: 37 (496. 5 – 2)

Simon LUFI  Marsel NILAJ

Kongresi Arsimor i Lushnjës………………………………………………………………………………440
KDU: 37 (496. 5) (091)

Behxhet GAXHIQI
Modalitetet e mësimit të diferencuar……………………………………………………………………..446
KDU: 37. 01

Haki XHAKLI
Metoda e Vlerësimit për ciklin Parashkollor dhe Fillorë……………………………………………….454
KDU: 37. 26

Eranda HALLUNI BILALI & Edit LEZHA

Arsimi jopublik shqiptar dhe europian. Studim krahasues..............................................................462
KDU: 37

Lon LASKA
The purpose and functions of monitoring and evaluating the performance of teachers.................472
KDU: 37. 04
Mustafa ERDEM
Contributions of literature to foreign language learning………………………………………………479
KDU: 37. 82.

12
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Histori/History

Isuf AHMETI
Marrëdhëniet diplomatike shqiptaro - gjermane në kontekstin historic..............................................487
KDU: 24 ( 18 :)( 112. 2)

Fitim RIFATI
Qëndrimi serb e malazez ndaj shqiptarëve në Kosovë 1912 – 1915.................................................494
KDU: 94 (496. 51). 085. 1

Ardian JASHARI & Mentor HASANI

Kontributi i Hasan Prishtinës në arsimin shqip...................................................................................499
KDU: 37 (091)

Vladimir QIRJAQI
Fazat e zhvillimit të qytetit antik në Luginën e Drinos........................................................................505
KDU: 903

Psikologji/Psikology

Nevzat SHEMSEDINI
Depresioni dhe shkaktarët tek mosha 15 -18 vjeç..........................................................................521
KDU: 338. 124. 4

13
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

14
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Drejtësi/Law
15
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

16
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 351 : 342. 53 (497. 7)

Administrata parlamentare në funksion të imazhit të deputetëve – rast studimi

në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë

Argëtim SALIU

Abstrakt: Sfera e sistemeve parlamentare, gjegjësisht roli, pozita dhe funksionet e parlamenteve
nacionale janë të hulumtuara nga shumë autorë vendas dhe të huaj, mirëpo njëra nga pjesët më të
rëndësishme mbi Tempullin e demokracisë, siç janë shërbimet administrative dhe struktura
organizative e tyre janë shumë pak të studiuara, prandaj tema e këtij punimi titullohet “Administrata
parlamentare në funksion të imazhit të deputetëve – rast studimi në Kuvendin e Republikës së
Maqedonisë”.
Punimi ka një vështrim analitik ku nëpërmjet metodave deskriptive, sasiore dhe krahasimtare të
paraqesë rolin dhe funksionin e shërbimeve administrative dhe strukturën organizative të
administratës parlamentare në Kuvendin e Maqedonisë.
Profesionalizimi i shërbimeve administrative parlamentare luanë rol të rëndësishëm në
veprimtarinë e Kuvendit dhe ndikon pozitivisht në imazhin e përfaqësusesve të popullit- deputetëve.

Fjalët kyqe: administrata, Kuvendi, organizimi, organogrami, deputetët.

Administrata parlamentare në funksion të realizimit të pushtetit legjislativ

Organizimi i brendshëm i shërbimeve administrative të Parlamenteve nacionale paraqet

kusht themelor për administrim funksional të veprimtarisë së Kuvendit, që në mënyrë profesionale,
efikase, të përgjegjshme dhe të paanshme t’i realizojnë të drejtat dhe detyrimet e deputetëve, kryesisë
dhe grupeve punuese, ku nëpërmjet saj edhe kompetencat e Parlamenteve nacionale, si organe
përfaqësuese dhe ligjvënëse1. Parimet më të rëndësishme janë të rregulluara me Kushtetutë, ndërsa
aspekti i organizimit dhe i pyetjeve procedurale në mënyrë të detajuar janë të rregulluara me
Rregulloren e Kuvendit, si akt themelor dhe autonom për veprimtarinë dhe organizimin e brendshëm të
tij.
Pozita, roli dhe kompetencat e Parlamenteve nacionale në sistemin e organeve shtetërore
përcaktojnë rëndësinë e organizimit të tij të brendshëm, ky organizim bazohet në rregullat e caktuara
procedurale që sigurojnë ligjshmërinë e punës së parlamentit dhe të trupave të tij punues. Sipas
profesorit universitar Arsim Bajrami, me organizimin e brendshëm të parlamentit kuptohet mënyra e
punës, organet, trupat e punës së tij si dhe çështjet tjera të natyrës organizative dhe se organizimi i
brendshëm paraqet çështje autonome të çdo parlamenti, që rregullohet në mënyrë të mëvetësishme
nga ai 2 .Duke u nisur nga kjo, shumica e Parlamenteve nacionale në bazë të së drejtës së vetë
rregullimit të punës kanë nxjerr rregulloret e punës, me të cilat kanë rregulluar mënyrën e punës së
tyre, organet, shërbimet administrative, komisionet parlamentare, mënyrën e marrjes së vendimeve,
etj.
Struktura dhe funksionet bazë të Parlamentit si organ përfaqësues dhe ligjvënës rrjedhin prej
kushtetutës, ku me gjithë shumëllojshmërinë e tyre, kushtetutat përcaktojnë tre funksionet themelore
të Parlamenteve nacionale:
- Organizimin e brendshëm;


Argëtim Saliu, PhD cand., në Fakultetin Juridik “Justinijani i Parë - Shkup”, Universiteti Shën Kirili dhe Metodi – Shkup. E-mail:
argtim.saliu@yahoo.com
1 Снежана Гушева: “Законодавната дејност на Собранието на Република Македонија”, Скопје, 2009.
2 Arsim Bajrami, “Parlamentarizmi- aspekte krahasuese”, Prishtinë, 2010, fq 134.

17
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
- mënyrat se si Parlamenti kryen funksionet e tij; dhe
- marrëdhëniet e Parlamentit me institucionet tjera politike.
Kur flitet për mënyrën e organizimit të Parlamenteve nacionale merren parasysh disa
elemente kryesore3:
1. Formati i jashtëm i parlamentit- Parlamentet me një ose dy dhoma (monokameral dhe
bikameral).
2. Strukturimi i brendshëm- domethënë funksionimi i tij kryesisht në senacë plenare, seanca të
komisioneve, organizimi dhe funksionimi i shërbimeve administrative.
3. Format e drejtimit institucional të Parlamenteve nacionale- modeli i udhëheqjes vetëm
nëpërmjet kryetarit; ose udhëheqje me organ drejtues kolegjial që njihet si byro.
4. Organizimi i brendshëm i partive politike- krijimi i grupeve parlamentare.
Struktura organizative e Parlamenteve nacionale përgjithësisht janë të ngjashme, ndërsa sa
i përket modelit të përdorur për drejtimin (udhëheqjen) e Kuvendit është i ndryshëm, në varësi të
traditave historike dhe politike të shteteve përkatëse, andaj në vazhdim iu sjellim shembuj të formave
më të njohura të udhëheqjes të Parlamenteve nacionale4:
- Modeli i Westministerit- kryetari i Kuvendit (spikeri) vepron si person/autoritet jo partiak, që e
drejton debatin.
- Modeli i Kongresit Amerikan- kryetari e drejton debatin dhe është përfaqësues i partisë së
shumicës.
- Modeli i Byrosë Franceze- kryetari gjatë kryerjes së funksioneve ndihmohet nga një organ
kolegjial të quajtur Byro, e cila është e përbërë nga deputetë të subjekteve të ndryshme politike.
Në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë kryetari udhëheq me punën e Kuvendit dhe zakonisht
është person politik sepse është përfaqësues i partisë që ka fituar shumicën parlamentare.Ndërsa në
Kuvendet e Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Kosovës kryetari gjatë kryerjes së
funksioneve të t’ij ndihmohet nga një organ kolegjial (Byroja e Parlamentit).
Parlamentet nacionale kudo në botë plotësojnë tre funksione kryesore: atë të përfaqësimit,
atë legjislativ dhe të kontrollit. Në funksion të realizimit të kompetencave dhe politikave Parlamentet
nacionale kanë nevojë për shërbime administrative (parlamentare).Shërbimet parlamentare iu japin
ndihmë parlamenteve në ushtrimin e mandatit të tyre dhe autoriteteve drejtuese në drejtimin e vet
institucionit. Në Parlamentet nacionale gjejmë forma të ndryshme të organizimit juridik të funksioneve
parlamentare.Në kushtetutat e vendeve demokratike garantohet parimi i ndarjes së pushteteve dhe në
këtë kontest Kuvendit i garantohen të drejtat për pushtet vetrregullues, autonomi administrative dhe
financiare dhe institucioni i imunitetit parlamentar.
Pushteti vetrregullues domethënë se parlamenti ka kompetenca për t’i caktuar vetë mënyrat
e veprimtarisë së tij, metodat e punës, procedurat e emërimit/shkarkimit, diskutimit dhe votimit.
Në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë (neni 61,2) thuhet se “Organizimi dhe
funksionimi i Kuvendit rregullohen me Kushtetutë dhe me Rregulloren e punës”.
Rregullorja e parlamentit paraqitet si akt juridik ku në vete përmban rregullat e procedurës,
ato përcaktojnë mënyrën se si parlamenti duhet të kryej veprimtaritë e tij ditore, organizimin e
mbledhjeve, mënyrën e caktimit të drejtuesve parlamentarë gjatë seancave plenare dhe të
komisioneve, si dhe instrumentat apo mekanizmat që parlamenti i ka në dispozicion për këto qëllime
(numri i komisioneve, sektoret e ngarkuara për administrim), etj. Sipas profesorit universitar Bajram
Pollozhani5 “Akti më i njohur normativ nënligjor, që nxjerrin organet përfaqësuese është rregullorja e
punës dhe se ky akt ka karakter organizativ dhe procedural që në thelb i referohet mënyrës dhe
metodave të punës, si dhe zhvillimit të procedurave të vendosjes në organet përfaqësuese”. Në
praktikën parlamentare të vendeve të ndryshme Rregullorja e punës miratohet në procedurë

3 Ylli Bufi: “Tempulli i demokracisë”, Tiranë, 2010.

4 Po aty.
5 Bajram Pollozhani: “Krijimi i së drejtës dhe roli i teknikës juridike/aspekte komparative”, Shkup, 2003.

18
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
legjislative të zakonshme- shumicë e thjeshtë, ndërsa në disa shtete nevojiten dy të tretat (2/3) e
votave të mazhorancës.
Përgjithësisht shërbimet në Parlamentet nacionale organizohen sipas tre funksioneve
kryesore6:
- Shërbimet legjislative: janë parësore, ato asistojnë drejtpërdrejt në strukturat dhe organet e
Parlamenteve nacionale (në seancat plenare, në veprimtarinë e komisioneve parlamentare, të kryetarit
të parlamentit, byrosë, etj) në realizimin e detyrave të tyre në procesin legjislativ.
- Shërbimet e përgjithshme: janë ato që në mënyrë plotësuese apo të veçantë, ndihmojnë
deputetët në kryerjen e funksioneve të tyre në strukturat parlamentare (shërbimi bibliotekar dhe i
kërkimit, shërbimi i arkivës, shërbimi i teknologjisë së informacionit dhe i marrëdhënieve me publikun,
shërbimi i botimeve parlamentare, etj). Në disa Parlamente nacionale shërbimet e përgjithshme
quhen edhe shërbime të dokumentacionit dhe të informacionit parlamentar dhe i përfshijnë në kuadër
të shërbimeve legjislative.
- Shërbimet administrative: si në të gjitha institucionet, lidhen me çështjet financiare,
burimeve njerëzore, mirëmbajtjes, transportit, etj.

Shërbimet administrative në parlamentin e Republikës së Maqedonisë

“Kuvendi i Republikës së Maqedonisë është organ përfaqësues i qytetarëve dhe bartës i

pushtetit ligjvënës i Republikës”7.
“Organizimi dhe funksionimi i Kuvendit rregullohen me Kushtetutë dhe me Rregulloren e
punës”8.
Administrata e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë është përgjegjëse për kryerjen e
punëve në mënyrë profesionale, të përgjegjshme, të ligjshme dhe efikase për nevojat e Kuvendit,
trupave punues dhe të deputetëve.
Organizimi dhe funksionimi i Kuvendit, rregullohet në bazë të nenit 61,2 të Kushtetutës, ku
thotë: “Organizimi dhe funksionimi i Kuvendit rregullohen me Kushtetutë dhe me Rregulloren e punës”.
Ndërsa në bazë të nenit 40 dhe 41 të ligjit të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë (“Gazeta zyrtare
e Republikës së Maqedonisë” nr.104/2009), dhe nenit 64 paragrafi 5 të Rregullores së Kuvendit të
Republikës së Maqedonisë (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.91/2008), Sekretari i
përgjithshëm i Kuvendit ka kompetencë të miraton: Rregullore për organizimin e brendshëm të
shërbimit të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, dhe Rregullore për sistematizimin e vendeve të
punës në shërbimin e Kuvendit. Nga kjo që u tha më lart mund të konstatojmë se organizimi dhe
funksionimi i shërbimit të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë rregullohet dhe gjen mbështetje në:
- Kushtetutë (neni 61,2);
- Ligji mbi Kuvendin (neni 40, 41 dhe 42);
- Rregullorja e Kuvendit (neni 64 dhe 235);
- Rregullore për organizimin e brendshëm të shërbimit të Kuvendit (në bazë të nenit 40 dhe 41
të ligjit të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”
nr.104/2009), dhe nenit 64 paragrafi 5 të Rregullores së Kuvendit të Republikës së Maqedonisë
(“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.91/2008), Sekretari i përgjithshëm ka kompetencë ta
miraton këtë rregullore); dhe
- Rregullore për sistematizimin e vendeve të punës në shërbimin e Kuvendit (në bazë të nenit
40 dhe 41 të ligjit të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë (“Gazeta zyrtare e Republikës së
Maqedonisë” nr.104/2009), dhe nenit 64 paragrafi 5 të Rregullores së Kuvendit të Republikës së
Maqedonisë (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.91/2008), Sekretari i përgjithshëm ka
kompetencë ta miraton këtë rregullore).

6 Argëtim Saliu: “Shërbimet administrative të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë - aspekte krahasuese me Kuvendin e
Mbretërisë së Norvegjisë”, punim magjistrature. UEJL, Tetovë, 2012. Fq: 18, 19.
7 “Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë- me amendamentet e Kushtetutës I-XXXII”, Shkup, 2011, fq 35.
8 Po aty.
19
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Me shërbimin udhëheq Sekretari i përgjithshëm, me sektorët në shërbim udhëheqin udhëheqësit e
sektorëve, me seksionet e sektorëve udhëheqin udhëheqësit e seksioneve, dhe me njësitë e veçanta
organizative udhëheqin udhëheqësit.Udhëheqësit e sektorëve përgjigjen para Sekretarit të
përgjithshëm të Kuvendit, udhëheqësit e seksioneve përgjigjen para udhëheqësit të sektorit,
udhëheqësit e njësive të veçanta organizative përgjigjen drejpërdrejtë para Sekretarit të përgjithshëm
të Kuvendit. Në shërbimin e Kuvendit kemi 14 sektorë, 49 seksione në kuadër të sektorëve, dhe 2
seksione si njësi të veçanta organizative. Për kryerjen e punëve në kompetencë të shërbimit,
përcaktohen gjithsej 335 vende të punës, sipas numrit rendor dhe me përshkrim të vendit të punës.
Ashtu siç theksuam më lart, se në shërbimin e Kuvendit kemi 14 sektorë dhe 49 seksione në kuadër të
sektorëve, ato janë9 :
1. Sektori i kabinetit të Kryetarit të Kuvendit- (Seksioni për aktivitete rrjedhëse të Kryetarit të
Kuvendit; Seksioni për seanca, marrëdhënie me publikun dhe bashkëpunim me organe të tjera
shtetërore; Seksioni për çështje analitike- profesionale.);
2. Sektori i Sekretarit të përgjithshëm- (Seksioni për mbështetje të punës së Sekretarit të
përgjithshëm; Seksioni për çështje normative-juridike; Seksioni për çështje protokollare.);
3. Sektori juridiko-ligjvënës- (Seksioni për pregaditje të ligjeve, akteve tjera dhe
amendamenteve që i propozojnë deputetët; Seksioni për lektorim dhe barazim të ligjeve dhe akteve
tjera për botim dhe materialeve tjera; Seksioni për pregaditje dhe realizim të seancave të Kuvendit dhe
për shpallje të ligjeve dhe akteve tjera në “Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë”.);
4. Sektori për seancat e Kuvendit- (Seksioni për përgatitje të seancave të Kuvendit; Seksioni
për procesverbale dhe pyetje deputetësh; Seksioni për çështje analitike, këshillëdhënëse dhe
profesionale.);
5. Sektori për trupat punues të Kuvendit- (Seksioni për koordinim dhe monitorim të seancave
të Kuvendit dhe trupave punues amë; Seksioni për mbledhjet e komisionit juridiko-ligjvënës; Seksioni
për trupat punues amë në sferën e financimit dhe buxhetit, dhe çështjeve ekonomike; Seksioni për
përgaditje, planifikim, konvokim dhe realizim të mbledhjeve të trupave punues amë nga sfera e
mbrojtjes dhe sigurisë, mbikëqyrjes mbi Drejtorinë për siguri dhe kundërzbulim, dhe Agjencinë për
zbulim dhe mbikëqyrje të zbatimit të masave për përcjelljen e komunikimeve; Seksioni për trupat
punues amë nga sfera e Sistemit politik dhe marrëdhëniet ndërmjet bashkësive, çështjeve të
Rregullores, mandatit dhe imuniteteve, zgjedhjeve dhe emërimeve, mbrojtjes së lirive dhe të drejtave
të qytetarit, mundësive të barabarta të burrave dhe grave, dhe Vetadministratës lokale; Seksioni për
mbledhjet e komisionit për çështje europiane dhe komisionit për politikë të jashtme; Seksioni për trupat
punues amë nga sfera e bujqësisë, pylltarisë dhe ekonomisë së ujrave dhe transportit, lidhjeve dhe
ekologjisë; Seksioni për trupat punues amë nga sfera e arsimit, shkencës dhe sportit, shëndetësisë,
kulturës dhe punës dhe politikës sociale; Seksioni për përcjelljen e punës së Komitetit për
marrëdhënie ndërmjet bashkësive.);
6. Sektori për hulumtim, analizë, bibliotekë dhe dokumentacion- (Seksioni për realizim të
hulumtimeve dhe analizave me kërkesë të deputetëve, grupeve të deputetëve, trupave punues dhe
shërbimit; Seksioni për hulumtim dhe përpunim të analizave në bashkëpunim dhe me kërkesë të
sektorëve dhe seksioneve tjerë të Kuvendit dhe me kërkesë të shërbimeve Euro-Parlamentare;
Seksioni për marrëdhënie me publikun dhe për përgaditje të materialeve statistikore; Seksioni për
bibliotekë; Seksioni për dokumentacion.);
7. Sektori për bashkëpunim ndërkombëtar të Kuvendit- (Seksioni për Kuvendet ndërkombëtare
parlamentare dhe bashkëpunim multilateral; Seksioni për bashkëpunim bilateral.);
8. Sektori për mbështetje të Këshillit Nacional për Eurointegrime- (Seksioni për mbështetjen e
punës së Këshillit nacional për eurointegrime; Seksioni për përcjelljen e eurointegrimeve dhe EU
qendra.);
9. Sektori për teknologji informatike dhe komunikative- (Seksioni për inxhiniering dhe zhvillim
sistemor; Seksioni për zhvillim aplikativ; Seksioni për teknikë.);

9Rregullore për sistematizimin e vendeve të punës në shërbimin e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, Shkup, 2010, fq 2.
20
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
10. Sektori për çështje financiare- (Seksioni për koordinim buxhetor; Seksioni për kontroll
buxhetor; Seksioni për kontabilitet dhe pagim; Seksioni për furnizime publike.);
11. Sektori për çështje profesionale dhe administrative- (Seksioni për punë administrative;
Seksioni për punë të përgjithshme; Seksioni për ekspeditim të materialeve; Seksioni për mbështetje
teknike; Seksioni për mirëmbajtje, investuese dhe rrjedhëse.);
12. Sektori për përkthim- (Seksioni për përkthim nga gjuha maqedonase në atë shqipe, dhe nga
gjuha shqipe në atë maqedonase; Seksioni për lekturim dhe barazim; Seksioni për përkthim në gjuhët
e huaja.);
13. Sektori për mbështetjen e Këshillit të kanalit të Kuvendit- (Seksioni për program; Seksioni
për teknikë.); dhe
14. Sektori- Instituti Parlamentar- (Seksioni për analizë të përgjithshme dhe çështje të UE-së;
Seksioni për bibliotekë hulumtuese dhe përkrahjen e punës së deputetëve).
Si njësi të veçanta organizative kemi:
1. Seksioni për menaxhim me resurset njerëzore; dhe
2. Seksioni për revizion të brendshëm.

21
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Organogrami i shërbimit të Kuvendit:

Tabela e marrur nga:

http://www.sobranie.mk/al/defaultal.asp?ItemID=D8F7D06BD375C742BA0D2DB0855BF1C4 ;
05.10.2012. ; 23:56h.

Përfundim

Organizimi i brendshëm i shërbimeve administrative të Kuvendit të Republikës së

Maqedonisë paraqet kusht themelor për administrim funksional të veprimtarisë së Kuvendit, që në
mënyrë profesionale, efikase, të paanshme dhe të përgjegjshme t’i realizojnë të drejtat dhe detyrimet e

22
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
deputetëve, kryesisë së Kuvendit dhe trupave punues, ku nëpërmjet këtyre t’i realizojnë edhe
kompetencat e Kuvendit, si organ përfaqësues dhe ligjvënës.
Kuvendi i Republikës së Maqedonisë nuk mund të funksionojë pa shërbimin e administratës,
e cila është përgjegjëse për kryerjen e punëve: administrativo- juridike, informative, hulumtuese,
analitike, dokumentuese, financiare dhe teknologjike, në mënyrë profesionale, të përgjegjshme, të
ligjshme dhe efikase për nevojat e Kuvendit, trupave punues dhe të deputetëve.Shërbimi duhet të
funksionon si shërbim i bashkuar, i cili realizohet me bashkëpunimin e ndërsjellë dhe me harmonizimin
e punës së tyre të të gjitha njësive organizative.Sekretari i përgjithshëm e organizon dhe harmonizon
punën e shërbimit dhe kujdeset për funksionimin e bashkuar dhe përparimin e organizimit të shërbimit,
miraton akte dhe udhëzime tjera për punën e shërbimit dhe po ashtu duhet të siguron funksionimin e
bashkuar të shërbimit të Kuvendit në mënyrë të paanshme.
Nga hulumtimi i reaizuar KuvenditRepublikan mund t’i rekomandojmë, që:
- Të jetë më i hapur dhe transparent për qytetarët, OJQ-të dhe mediat;
- Të vazhdohet me procesin e reformimit të shërbimit të Kuvendit, dhe të
organizohen sa më shumë seminare dhe trajnime për nëpunësit;
- Të bëhet degjitalizimi i shërbimeve, të aplikohet sistemi online (E-administrata) për
të gjithë të punësuarit, sepse reduktohet kontakti i nëpunësve me përfaqësuesit politikë të Kuvendit
dhe në këtë mënyrë administrata është e përgjegjshme dhe e paanshme gjatë kryerjes së obligimeve.
- Udhëheqja e Kuvendit të bëhet sipas modelit të Byrosë Franceze, kështu që
Sekretarit të përgjithshëm t’i merren disa kompetenca, dhe të zvogëlohet ndikimi i plotfuqishëm ndaj
administratës nga ana e t’ij.

Literatura:

Arsim Bajrami: “Parlamentarizmi- aspekte krahasuese”, Prishtinë, 2010.

Argëtim Saliu: “Shërbimet administrative të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë - aspekte
krahasuese me Kuvendin e Mbretërisë së Norvegjisë”, punim magjistrature. UEJL, Tetovë, 2012.
Bajram Pollozhani: “Krijimi i së drejtës dhe roli i teknikës juridike/aspekte komparative”, Shkup, 2003.
“Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë- me amendamentet e Kushtetutës I-XXXII”, Shkup, 2011.
Rregullore për sistematizimin e vendeve të punës në shërbimin e Kuvendit të Republikës së
Maqedonisë”, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, Shkup, 2010.
Снежана Гушева: “Законодавната дејност на Собранието на Република Македонија”, Скопје,
2009.
Ylli Bufi: “Tempulli i demokracisë”, Tiranë, 2010.
www.sobranie.mk

23
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 340. 142

Bashkëndërgjyqësia (Litisconsortium)

Berat SPAHIU

Abstrakt: Palët duhet të kenë zotësi për të vepruar në një gjykim civil që të mund të ushtrojnëlirisht të
drejtat e tyre. Ato duhet të kenë zotësinë juridike për të qenë palë ndërgjyqëse dhe zotësinë për të
vepruar në gjykim.Palët gëzojnë të drejta dhe detyra, sipas përcaktimit që bëhet në ligj. Këto palë
duhet të kenë patjeter interes juridik i cili duhet të jetë legjitim dhe juridik; personal dhe direkt; i lindur
dhe aktual.Në rastet kur gjatë gjykimit del se padia është ngritur nga një person që nuk ka të drejtë ta
ushtroj ose kundër një personi ndaj të cilit nuk duhet të ushtrohet, me kërkesen e palës së interesuar,
gjykata mund të lejoje zëvendësimin e paditësit.Kur në një gjykim ka shumë palë ndërgjyqëse kemi të
bëjmë me bashkëndërgjyqësi. Padia mund të ushtrohet bashkarisht nga shumë paditës ose kundër
shumë të paditurve (bashkëndërgjyqës), në rast se kanë të drejta ose detyrime të përbashkëta mbi
objektin e padisë; dhe të drejtat e detyrimet e tyre nga pikëpamja e faktit ose e ligjit kanë po ate bazë.
Bashkëndërgjyqësia ka karakter: fakultativ ose të domosdoshem.Në procesin gjyqësor marrin pjesë
edhe persona të tretë të cilet plotësojnë të gjitha kushtet dhe kriteret e përcaktuara me ligj.
Pjesëmarrja e personave të tretë në gjykim mund të jetë vullnetare ose e detyrueshme. Por në një
gjykim mund të ndërhyjnë këta persona të tretë, si ndërhyrës kryesor ose si ndërhyrës akcesor ose të
zakonshem. Subjekte të tjera të procesit civil janë edhe prokurori i shtetit, avokati publik i komunës
dhe organi i kujdestarisë.

Fjalët kyqe: Zotësi, palë, ndërgjyqës, gjykim.

Shqyrtime hyrëse

Përveç se me një padi mund të përfshihen shumë kërkesa, me një procedurë të përbashkët
mund të përfshihen disa raporte proceduralo-juridike edhe në rastet kur me një padi disa persona
paraqiten në rolin e palës paditëse apo në rolin e palës së paditur dhe në këtë rast kemi
bashkëndërgjyqësi apo bashkim subjektiv.10 Në ratstet kur kemi të bëjmë me bashkim të subjekteve
me një padi të përbashkët, secili nga personat e tillë janë në raport procedural-juridik me palën
kundërshtare, në njërën anë dhe me gjykatën në anën tjetër. Kjo d.m.th. se në këto raste kemi aq
raporte proceduralo-juridike sa ka paditës apo të paditur si palë në kontest. Në kontestet kur kemi të
bëjmë me bashkëndërgjyqësi, çdo bashkëndërgjyqës parashtron ndaj palës kundërshtare
kërkesëpadinë e vet. Nga kjo del përfundimi se në çdo gjykim në të cilin kemi bashkëndërgjyqësi,
njëkohsisht, kemi edhe bashkim objektiv të disa kërkesave materialo-juridike.
Me rregullat për institutin e bashkëndërgjyqësisë arrihen dy qëllime kryesore ; ekonomia e
gjykimit dhe siguria juridike.11 Ekonomia e gjykimit apo ekonomizimi i procesit kontestimor arrihet nga
fakti se më tepër paditës apo të paditur me një akt të shkruar, parashtrojnë kërkesat e tyre. Pastaj
në gjykimin e çështjes civile mbahet vetëm një seancë përgaditore, një seancë e përbashkët kryesore
dhe jepet një vendim i përbashkët për të gjitha palët në kontest. Siguria juridike arrihet nga fakti se me
dhënjen e një vendimi për të gjitha rastet që burojnë nga e njëjta bazë juridike, shmanget mundësia e
dhënjes së aktgjykimeve kontradiktore për të njëjtën çështje.


Autori ka thirrjen shkencore Mr.sc.
10Brestovci. F. E Drejta Procedurale Civile, ( Ribotim, 2006, fq.229)
11Brestovci. F. E Drejta Procedurale Civile, ( Ribotim, 2006, fq.229)

24
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Dispozitata ligjore që kanë të bëjnë me institutin e bashkëndërgjyqësisë janë paraparë
shprehimisht në LPK, më saktë në nenin 264.1 të LPK ku theksohet se: “Padia mund të ngrihet
bashkarisht nga shumë paditës ose kundër shumë të paditurve (bashkëndërgjyqës), në rast se:
a) Në pikëpamje të objektit të kontestit janë në një bashkësi juridike apo nëse të drejtat e
tyre përkatësisht detyrimet, burojnë nga e njejta bazë faktike apo juridike ( bashkëndërgjyqësia
materiale).12
b) objekti i kontestit janë kërkesat, përkatësisht detyrimet e të njejtit lloj që mbështeten në
bazen faktike apo juridike esencialisht të njejtë dhe poqese ekziston kompetenca lëndore dhe
territoriale e të njejtës gjykatë për secilen kërkesë dhe për secilin të paditur (bashkëndërgjyqësia
formale;13
c) Një gjë e këtillë është parashikuar me ndonjë ligj tjeter.14

Nocioni dhe themelimi i bashkëndërgjyqësisë

Bashkëndërgjyqësia është fenomen procedural në të cilin në rolin e një pale paraqiten disa
subjekte procedurale. Bashkëndërgjyqësia është aktive, kur më teper subjekte në një proces
kontestimor marrin pjesë me cilësi të paditësit, kurse bashkëndërgjyqësia është pasive kur më tepër
subjekte paraqiten në rolin e palës së paditur. Bashkëndërgjyqësia është e dy anshme apo e përzier,
atëher kur edhe në rolin e palës paditëse e edhe në rolin e palës së paditur paraqiten më tepër
subjekte.
Në aspektin procedural bashkëndërgjyqësia është, parimisht, insitut fakultativ. Ajo është e
domosdoshme vetëm përjashtimisht kur kemi të bëjmë me bashkëndërgjyqësinë e detyrueshme.
Bashkëndërgjyqësia si institut juridik është gjithmonë rezultat procedural i aktivitetit të palës paditëse,
pasiqë as pala e paditur e as gjykata me vendimin e saj, nuk mund të krijojnë bashkëndërgjyqësinë.
Në disa raste bashkëndërgjyqësinë mundë ta krijojnë faktet jashtëprocedurale të cilat prodhojnë efekt
në gjykim p.sh., në rast të vdekjes së palës gjatë gjykimit në vend të saj vijnë trashigimtarët universal;
në vend të personit juridik të ndarë vijnë organizatat të cilat kanë marrë përsipër të drejtat dhe
detyrimet pasurore të tij. Mungesa e prezumimeve për lejueshmërinë e saj nuk është shkak i
mjaftueshëm për hudhjen poshtë të padisë. Në rastet e tilla gjykata me aktvendim e ndanë
procedurën me qëllim të shqyrtimit veç e veç të kërkesave të përfshira në një padi.
Mirëpo në rast se kemi të bëjmë me bashkëndërgjyqësi të detyrueshme gjykata duhet të
ndërmarë masa që ta ndihmojë paditësin, nëse me padi nuk i ka përfshirë të gjitha subjektet e
nevojshme, me qëllim që ta evitoj mungesën, e kur një tentim i tillë nuk ka sukses gjykata me
aktvendim e hudh poshtë padinë së të palejushme.

Bashkëndërgjyqësia primare dhe e mëvonshme

Zakonisht bashkëndërgjyqësia themelohet me anë të padisë dhe në momentin e ngritjes së

saj dhe kjo konsiderohet si bashkëndërgjyqësi primare. Në rast të bashkëndërgjyqësisë kemi bashkim
subjektiv të padive në kuptimin material, sepse, disa paditës, nga të cilët çdo njeri mundë të paraqes
padi të posaçme, i bashkojnë paditë e tyre në një akt të përbashkët apo kundër të disa të paditurve,
kundër të cilëve mund të paraqiten padi të posaçme. Në rast të tillë kemi formalisht vetëm një padi,
por në pikëpamje materialo-juridike kemi aq padi sa ka edhe bashkëpaditës apo bashkë të paditur.
Çdo njëri nga ta përbën gjykim në vete dhe është i pavarur nga të tjerët por prap se prapë formalisht e

12Neni 264.1 nën a) i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr.03/L-006, dt.30.qershor 2008).
13Neni 264.1 nën b) i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr.03/L-006, dt.30.qershor 2008).
14Neni 264.1 nën c) i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr.03/L-006, dt.30.qershor 2008).

25
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përbëjnë një tërësi procedurale (bashkëndërgjyqësia formale). Siq u cek edhe më lartë neni 264.1 i
LPK ka përcaktuar tre kushte në mënyrë që të konsiderohet se kemi të bëjmë me bashkëndërgjyqësi.
Në qoftëse janë në bashkësi juridike në pikëpamje të objektit të kontestit, apo nëse të drejtat ose
detyrimet e tyre burojnë nga e njëjta bazë faktike apo juridike;
Në qoftëse objekt kontesti janë kërkesat apo detyrimet e llojit të njejtë, që janë të bazuara në
themelin faktik apo juridike esencialisht të ngjashëm dhe nëse ekziston kompetenca lëndore dhe
toksore e të njëjtës gjykatë për secilën kërkesë dhe për secilin të paditur dhe në qoftëse
bashkëndërgjyqësia shprehimisht është lejuar me ligj.
Bashkëndërgjyqësia e përcaktuar me ligj është paraparë në nenin 266.1 të LPK, ku është
përcaktuar se “personi i cili pjesërisht apo në tërësi e kërkon sendin apo të drejtën lidhur me të cilin
është në zhvillim e sipërm procesi kontestimor midis personave të tjerë, mundet që në gjykatën e
çështjes t’i padisë ato me padinë e tij deri në përfundimin e procedurës me vendim të formës së prerë
(ndërhyja kryesore). 15
Bashkëndërgjyqësia e mëvonshme themelohet pas ngritjes së padisë edhe atë në dy raste;
a( Nëse deri në përfundimin e seancës përgaditore, përkatësisht të seancës për shqyrtimin
kryesor të çështjes, nëse seanca përgaditore nuk është mbajtuar fare, paditësit mund t’i bashkohet,
nën kushtet e paragrafit 1 të këtij neni edhe një paditës tjetër apo nëse padia zgjerohet, duke
përfshirë edhe një të paditur tjetër, duke u marrë pëlqimi i këtij, 16 por se personi që i bashkohet
paditësit apo personi ndaj të cilit është zgjeruar padia duhet ta pranoje proceduren në gjendjen në të
cilen ndodhet në momentin kur ai hyn në të,17
b) në qoftë se shkaktohet suksedimi procedural në anën e palës paditëse apo të paditur dhe
në vend të paditësit apo te paditurit primar në gjykim hyjnë dy apo më tepër pasardhës juridik të
tyre.18
Siq është përmendur edhe më lartë pala e re ka detyrë që gjykimin në të cilin hyn ta pranojë
në gjendjen ekzistuese, prandaj edhe kërkohet pëlqimi i saj. Paditësi i ri pëlqimin e shpreh duke e
ngritur padinë kurse i padituri i ri mosdhënjen e pëlqimit e shpreh duke kundërshtuar zgjerimin e
padisë ndaj tij, por kuptohet se kundërshtimi nuk mundet ta pengoj ngritjen e padisë së posaçme me
të cilët vihet në veprim procesi kontestimor i posaçem kundër tij. Kjo e drejtë e kundërshtimit iu është
dhënë palës për shkak se me pranimin e gjendjes ekzistuese në gjykim ai, vihet në pozitë procedurale
me të pavolitshme se në rastin në të cilin paraqitet si i paditur që nga fillimi i procesit kontestimor.
Për themelimin e bashkëndërgjyqësisë së mëvonshme nuk nevojitet pëlqimi i të paditurit
primar, sepse me një gjë të tillë pozita procedurale e tij nuk vështirësohet. Faktin se nuk nevojitet
pëlqimi i të paditurit e ka përcaktuar edhe neni 264.3 i LPK ku theksohet se ``personi qe i bashkohet
paditësit, përkatësisht personi në të cilin zgjerohet padia, duhet të pranojë procedurën në gjendje në
të cilën ndodhet në momentin kur ai hyn në të``.

Bashkëndërgjyqësia materiale dhe formale

Bashkëndërgjyqësi materiale kemi në ato raste me të cilat midis bashkëndërgjyqësve

ekziston, qysh para se të filloj procesi kontestimor dhe jashtë tij, lidhja e caktuar juridike apo reale në
aspektin e objektit të kontestit. Lidhja midis tyre pra mundet të jetë e dy llojtë: ose si bashkësi juridike
ose si bashkësi faktike.
Bashkësia juridike ekziston atëher kur në anën e palës paditëse e kemi bashkësinë e
kërkesave kurse në anën e palës së paditur bashkësinë e detyrimeve. Kjo lidhje juridike konsiston në
faktin se janë bashkëpjesëmarrës të raportit juridiko-civil, nga i cili dalin autorizimet apo detyrimet e
tyre lidhur me të cilat është duke u zhvilluar procesi gjyqësor. P.sh., i tillë është rasti me
bashkëpronarët të cilët bashkarisht padisin apo paditen bashkarisht lidhur me të drejten reale për

15 Neni 266.1 i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr.03/L-006, dt.30.qershor 2008).
16 Neni 264.2 i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr.03/L-006, dt.30.qershor 2008).
17 Neni 264.3 i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr. 03/L-006, dt.30.qershor 2008).
18 Brestovci. F. E Drejta Procedurale Civile, (Ribotim 2006, fq.230)

26
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
sendin që është në bashkëpronësi të tyre; me bashkëtrashigimtarët në gjykimin lidhur me pronën e
përbashkët; me bashkëshortët në gjykimin në të cilin i treti e kërkon anulimin e martesës së tyre; me
debitorët apo kreditorët solidarë etj.19
Bashkëndërgjyqësia reale apo faktike ekziston atëher kur autorizimet apo detyrimet e
subjekteve që paraqiten si bashkëndërgjyqës mbështeten në të njëjtën bazë faktike dhe juridike. Në
bashkësi të llojit të këtillë janë P.sh., Bashkëkryersit e një delikti civil, apo të dëmtuarit në një aksident
të komunikacionit.
Bashkëndërgjyqësi formale kemi në rastet në të cilat midis bashkëndërgjyqësve, jashtë dhe
para procesit kontestimor nuk ekziston as bashkësia juridike as ajo faktike në aspektin e objektit të
kontestit, por autorizimet dhe detyrimet e tyre janë të llojit të njëjtë dhe janë të mbështetura në bazën
faktike dhe juridike esencialisht të njëjtë P.sh., disa paditës të cilet nga bashkësia e sigurimit kërkojnë
kompenzimin e dëmit bazuar në ngjarjen jetësore të ngjashme.20

Bashkëndërgjyqësia ligjore

Me Ligjin për Proceduren Kontestimore është paraparë mundësia e bashkëndërgjyqësisë

për disa situata juridike, e ashtuqujtura bashkëndërgjyqësi ligjore. Të tilla janë P.sh.,
Bashkëndërgjyqësia me të paditurin eventual; 21 , bashkëndërgjyqësia e palëve sipas padisë së
personit të tretë-ndërhyrësit kryesor;22 dhe bashkëndërgjyqësia e debitorit kryesor dhe dorëzanit.23
Këto raste të bashkëndërgjyqësisë janë paraparë me dispozitat ligjore të lartëcekura, prandaj edhe në
këto raste kemi të bëjmë me bashkëndërgjyqësi ligjore dhe normat që vlejnë për procesin kontestimor
janë të natyrës së detyrueshme për të cilat gjykata duhet të kujdeset zyrtarisht gjatë të gjitha fazave të
gjykimit.

Bashkëndërgjyqësia me të paditurin eventual

Këtë lloj të bashkëndërgjyqësisë e parasheh neni 265.1 të LPK. Sipas këtij neni paditësi
mundet të përfshijë në padi dy apo më tepër persona si të paditur, në mënyrë që të kërkojë që
kërkesëpadia të aprovohet ndaj të paditurit të dytë, poqese refuzohet si e pabazë ndaj të paditurit të
parë. Nga kuptimi i kësaj dispozite del se paditësi nuk mundet të propozojë pranimin e kërkespadisë
kundër të gjithë të paditurëve por vetëm njërit nga ata.
Paditësi këtë bashkëndërgjyqësi mund ta themeloj sikurse kur paraqet kërkesë të njëjtë
ndaj të gjithë të paditurëve, ashtu edhe kur paraqet kërkesa të ndryshme ndaj të paditurve, por që janë
midis tyre të lidhura, mirëpo në këtë rast duhet të ekzistoj kompetenca lëndore dhe territoriale për
gjykatën e njëjtë sikurse për secilen kërkesë, ashtu edhe për secilin të paditur. Është kështu për arsye
se të paditurit në këtë rast ndodhen në bashkëndërgjyqësi formale, prandaj nuk mundet të vlejë
rregulla për atraksionin e kompetencës.24 Në rastin me të cilin kërkesa e paditësit është e njëjtë ndaj
të gjith të paditurve, paditësi me këtë bashkëndërgjyqësi dëshiron ta evitoj rrezikun nga legjitimiteti
real, pra ai nuk është i sigurt se a është përgjegjës për dëmin e shkaktuar nga personi A apo nga
personi B dhe për ta evituar nevojën e gjykimit tjetër, ai menjëher përfshinë me të njejtën padi të dy
subjektet e tilla.

19 Brestovci. F. E Drejta Procedurale Civile, (Ribotim 2006, fq.230)

20 Neni 264.1, nën b) i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr. 03/L-006, dt.30.qershor 2008).
21 Neni 265.1,i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr. 03/L-006, dt.30.qershor 2008).
22 Neni 266.1,i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr. 03/L-006, dt.30.qershor 2008).
23 Neni 267, i Ligjit për Procedurën Kontestimore, (Ligji nr. 03/L-006, dt.30.qershor 2008).
24 Brestovci. F. E Drejta Procedurale Civile, (Ribotim 2006, fq.234)

27
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Përveç kësaj, kur paditësi vepron në këtë formë, ai eviton edhe rrezikun që kërkesa e tij të
parashkruhet kundër të paditurit të dytë, derisa të mos bëhet i formës së prerë vendimi i dhënë sipas
padisë së ngritur kundër të paditurit të parë.
Në rastin tjetër, kur kërkesat e paditësit janë të ndryshme por që janë të lidhura midis tyre,
paditësi pretendon se në bazë të gjendjes faktike tjetër, apo pikëpamjes juridike tjetër i takon ndaj të
paditurit eventual, e drejta subjektive tjetër. Me këtë lloj padie, paditësi i shmanget rrezikut të gjykimit
tjetër P.sh., Paditësi nga gjykata kërkon që të paditurin A ta detyroj me dorëzimin e sendit dhe nëse
kjo kërkesë tregohet e pathemeltë, me të njëjtën padi kërkon që gjykata ta detyroj të paditurin e dytë
në pagimin e një shume të caktuar të hollash në emër të kompenzimit të dëmit, për shkak se i padituri
i parë ia ka shitur sendin të paditurit të dytë që nuk ka qenë në pronësi të tij .
Në këto raste, gjykata vendos për kërkesën ndaj të paditurit eventual vetëm pasiqë të bëhet i
formës së prerë vendimi me të cilën është refuzuar si e pabazë kërkesa kundër të paditurit të parë.
Mirëpo, kjo rregull ligjore nuk e kufizon gjykatën që shqyrtimin e çështjes juridike të bëjë përnjëherë
me të gjithë të paditurit që nga fillimi i procesit gjyqësor edhe pse të paditurit eventual në një farë
mënyre konsiderohet si të paditur me kusht. Në qoftë se kërkesa kundër të paditurit të parë refuzohet
si e pathemeltë, gjykata merrë aktgjykim me të cilin kërkesa kundër të paditurit eventual pranohet apo
refuzohet si e pathemeltë varësisht nga rezultati i shqyrtimit të çështjes juridike. Ky lloj i
bashkëndërgjyqësisë ndikon në zvoglimin e shpenzimeve gjyqësore, sepse kundër dy apo më tepër
të paditurëve e mundëson zhvillimin e një procesi gjyqësor unik.
Poashtu ky lloj i bashkëndërgjyqësisë mundëson edhe unifikimin e praktikave gjyqësore në
çështjet juridike që kanë lidhje midis tyre.

Përfundime

Një rëndësi të veçantë procedurale kanë palët në procesin gjyqësor. Palët në procesin
gjyqësor duhet të kenë zotësi juridike, interes të ligjshëm në ngritjen e padisë. Të drejtat e palëve
duhet të garantohen nga gjykata dhe nga ana tjetër po prej saj duhet të parandalohet shpërdorimi i
tyre. Vëmendje e veçantë i është kushtuar interesit juridik të paditësit për të pasur të drejtë të kërkoj
fillimin e procesit gjyqësor.
Lidhur me personat e tretë në procesin gjyqësor është bërë klasifikimi i tyre sipas rolit dhe
pozitës procedurale, duke filluar që nga pjesëmarrja vullnetare ose e detyrueshme deri tek ndërhyresi
kryesor e i zakonshëm. Gjithashtu prokurori i shtetit, avokati publik i komunës dhe organi i kujdestarisë
luajnë një rol të rëndësishem. Prokurori, në disa raste në procesin gjyqësor civil e ka të detyrueshme
pjesëmmarjen. Prokurori në një gjykim civil, nga njëra anë vepron si subjekt gjykimi, nga ana tjetër ka
të drejtë dhe detyrë të vëzhgojë dhe të mbikqyrë zbatimin e përpiktë të ligjit.

Literatura

Brestovci. F. E Drejta Procedurale Civile, (Ribotim, 2006, fq.229)

LPK- Ligji për Proceduren Kontestimore (Ligji nr. 03/ L-006, 30 qershor 2008)
LFK- Ligji për Familje i Kosovës, (nr.2004/32, dt.20.01.2006)
LTK- Ligji për Trashëgiminë i Kosovës, (nr.2004/26, dt.28.08.2004)
LSHT- Ligji për Shoqëritë Tregëtare, (nr.2007/02-L123, dt.20.09.2007
LMD- Ligji për Mardhëniet e Detyrimeve, ( nr.2001/04-L-077, dt.10.05.2012)
Kushtetuta e Republikës së Kosovës, (15.06.2008)

28
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 332. 2 (497. 1) “ 1946 / 1976 “

Prona private në Kushtetutën e vitit 1946 dhe në Kushtetutën e vitit 1976

Xhensila PINE

Abstrakt: Ky artikull synon të sjellë në vështrim shkencor në rrafsh krahasues të drejtën e pronës
private në periudhën totalitare, duke iu referuar dy Kushtetutave të saj: Kushtetutës së vitit 1946, e
cilësuar si “kushtetuta e ndërtimit socialist”; dhe Kushtetutës së vitit 1976, e cilësuar si “kushtetuta e
ndërtimit të plotë të shoqërisë socialiste”. Ndërsa për Kushtetutën e vitit 1946 burimet dhe bibliografia
janë mjaft të kufizuara, sepse diskutimi për parimet dhe përmbajtjen e saj ka qenë i mbyllur, vetëm në
udhëheqjen e lartë partiake dhe në institucionin ligjvënës; për Kushtetutën e vitit 1976 ekziston një
bazë të dhënash mjaft e pasur.
Cila ishte pozita e pronës private në kushtetutën e vitit 1946 dhe pastaj në kushtetutën e vitit
1976? A mund të konkludohet se me kushtetutën e vitit 1976 shteti totalitar likuidoi praktikisht bazën e
vet sociale?
Kushtetuta e 1946 sanksiononte se baza ekonomike e vendit ishte e përbërë nga prona
shoqërore por, gjithsesi, lejohej dhe garantohej prona e vogël private dhe inisiativa private e
personave fizike e juridike, si në fshat ashtu dhe në qytet Megjithatë duhet theksuar se kjo Kushtetutë
përgatiti terrenin për trasformime të mëtejshme në lidhje me bazën ekonomike të vendit, ndryshime
këto të ndodhura me ligjet për ndryshime kushtetuese ndermjet viteve 46-76. Masat e marra prej saj
në lidhje me pronën e madhe private si shtetëzimi i minierave, pyjeve, trasportit të të gjitha llojeve,
tregetisë me jashtë, pronave të mëdha mbi tokën bujqësore si dhe sanksionimi i një plani ekonomik të
centralizuar shtetëror, përbëjnë një hap të rëndësishëm drejt ekonomisë së centralizuar socialiste. Në
vazhdim Kushtetuta e vitit 1976 ndaloi përfundimisht të drejtën e pronës private, si në fshat ashtu dhe
në qytet, dhe për pasojë dhe çdo inisiativë private të personave fizikë e juridike.
Prona vetjake, e cila ishte e lejuar shërbente vetëm për plotësimin e nevojave të individit dhe
nuk mund të përdorej për asnjë inisiativë private. Vlen të theksohet fakti se pronësia mbi tokën i kaloi
totalisht shtetit dhe për pasojë dhe kooperativat bujqësore, të njohura nga Kushtetuta e 1946 si
pronarë të tokës së tyre, e morën atë në përdorim, duke humbur pronësinë mbi të.
Kushtetuta e 1976 ndryshoi përfundimisht bazën sociale, pasi zhduku cdo lloj dallimi midis
shtetasve, të cilët të çveshur nga pronësia u kthyen të gjithë në mëditës (rrogëtarë) duke punuar për
shtetin. I vetmi dallim qëndronte në shkallën arsimore të kryer nga individi dhe për pasojë dhe dallimi
midis punës mendore e asaj fizike.
Përfundimisht prona private, ngelej guri themeltar që u vendos në krye të shtetit socialist,
për të treguar se vetëm me eleminimin e saj ishte e mundur të krijohej një shtet i pastër socialist.
Gjitha masat e marra do t’i sherbenin shtetit të asaj kohe vetëm për të realizuar këtë qëllim.

Fjalët kyqe: prona, Kushtetuta e 1946, Kushtetuta e 1976, person fizik dhe juridik.

Prona private ishte një koncept i njohur dhe i garantuar në Kushtetutën e vitit 1946.


Autorja është PhD.cand. Studimet e larta për Drejtësi pranë Universitetit të Tiranës (1995-1999). Studimet Master Ekzekutiv
pranë Universitetit të Tiranës (2006-2009). Studimet e doktoratës pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike, Tiranë.
Pedagoge e së Drejtës Kushtetuese pranë Akademisë Profesionale të Biznesit. Mund të kontaktohet në email:
xhensila@yahoo.com

29
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Neni 9 i Kushtetutes se vitit 1946 konsiderohej si neni që i dha fund sundimit të kapitalit të
huaj dhe grabitjes së pasurive të vendit.
Me këtë Kushtetutë kapitalistët e çifligarët u shpronësuan dhe mjetet kryesore të prodhimit
kaluan në duart e popullit. U hap nëpërmjet saj, rruga per industrializimin socialist te vendit. Reforma
agrare i dha tokën atij që e punonte dhe kolektivizimi i fshatit e futi atë në rrugën e socializmit.
Kushtetuta e 1946 ne vitin 1976, kur do të miratohej Kushtetuta e re përshkruhej si më
poshtë25:
Krahas sanksionimit të gjithë parimeve kryesore të rëndësishme për forcimin dhe zhvillimin e
shtetit të diktaturës së proletariatit dhe për ndërtimin e socializmit në përmbajtjen e kushtetutës ë parë
sic dihet gjetën pasqyrim edhe disa momente te përkohshme që kushtëzoheshin nga vetë vecoritë
historike të kalimit nga një shoqëri feudalo- borgjeze në shoqërinë socialiste, nga niveli i forcave
prodhuese dhe i marrëdhënieve në prodhim, si dhe nga shkalla e zhvillimit kulturor të masave
punonjëse të vendit tonë. Të tilla momente kalimtare në kushtetutën e 1946 ishin njohja e pronës dhe
e inisiativës private në ekonomi lejimi i shfrytezimit të tokave jo të mëdha nga personat private.
Vendin e pronës private dhe të ekonomisë shumëformëshe me kalimin e viteve do ta zinte
prona shoqërore mbi mjete e prodhimit dhe sistemi i vetëm i ekonomisë socialiste që tanimë do të
sundonte në qytet e në fshat. Njiheshin tri forma të pronës: shtetërore, kooperativiste dhe private. Por,
nëse raporti i shtetit në pronën shtetërore dhe kooperativiste rregullohej me një rresht, në nenet 9 dhe
10 (e para gëzonte mbrojtje të veçantë, e dyta, kujdes nga mbështetje të veçantë), ekzistenca e
pronës private nga njëra anë garantohej me ligj (duke përfshirë dhe inisiativën e lirë e të drejtat
trashëgimore), nga ana tjetër përcaktoheshin rrethanat e shpronësimit dhe shtetëzimit, “nëse këtë e
kërkon interesi i përgjithshëm”; ndaloheshin monopolet, trustet, kartelet, etj. Shteti shpallej pronar i
pakushtëzuar i pasurive minerare, pyjeve, ujrave.etj.
Në përpjekje për të bërë që ndyshimet që po ndodhnin me kalimin e viteve në socializëm të
dukeshin se bëheshin ndërkohe që linja e vitit ‘46 ishte ruajtur u parashikuan ndryshime të mëdha në
Kushtetutën e vitit 1976 në nenet si vijon:
neni 15 i Kushtetutës së vitit 1976 hapte te gjithë përcaktimet e bëra në këtë kushtetutë për pronën

”Në Republikën e Shqipërisë nuk ka klasa shfrytëzuese, janë zhdukur dhe ndalohen prona
private e shfrytëzimi i njeriut nga njeriu."

Nenet 16 e në vijim përcaktonin se prona shtetërore ishte baza e paprekshme e rendit

socialist burimi i mirëqënies së popullit dhe i fuqisë së adheut duke definuar se cila do të ishte prona
shtetërore:

një pronë që i përkiste grupit të punonjësve të fshatit të bashkuar vullnetarisht në

kooperativën bujqësore për rritjen e prodhimit dhe mirëqënies për ndërtimin e socializmit në
fshat dhe në gjithë vendin dhe që përfshinte në vetvete të gjithë ndërtesat makinerite pajisjet
mjetet e transportit veglat e punes kafshet e punes e te prodhimit kulturat drufutore ,
produktet bujqësore e blegtorale si dhe mjete te tjera të nevojshme.

Neni 22në fakt jepte një definicion që nuk u zbatua në praktikën e kohës duke e bërë atë një
definicion kushtetues fiktiv:

“kalimi i pronës kooperativiste në pronë të të gjithë popullit bëhet në përputhje me kushtet

objektive, sipas vullnetit të lirë të kooperativistëve dhe me pëlqimin e shtetit.”

25 Ne fjalën e mbylljes së konferencës shkencore për problemet e Kushtetutës ( Ramiz Alia Sekretar i Komitetit Qëndror të
PPSH, 1976, Drejtesia Socialiste

30
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Lindte pyetja: A ishte ky nen një garanci kushtetuese për pronën private apo në fakt ishte
vetëm një nen i cili parashikonte vetëm kufizimet që kjo Kushtetutë i bënte pronës private.
Neni 24 vendoste kufizimin e parë mbi të drejtën e sipërpërmendur.

“Ky nen përcakton se objekte të vecanta të paluajtshme të pronës kooperativiste mund të

kalojnë në pronë shtetërore kur e kërkon interesi i përgjithshëm dhe sipas kritereve të kalimit
e mënyrës së shpërblimit”.

Ndërkohë që neni 26 ndalonte dhënien e koncesioneve, krijimin e shoqërive dhe

institucioneve të tjera ekonomike e financiare të huaja ose të përbashkëta me monopolet dhe shtetet
kapitaliste.
Për të ndihmuar kufizimin e pronës private krijoheshin nga neni 27 i Kushtetutës së 1976
ndërmarrjet ekonomike të cilat e zhvillonin veprimtarinë e tyre duke u udhëhequr nga interesat e
përgjithshme të shoqërisë të shprehura në planin e shtetit.
Neni 31 i Kushtetutës që në fakt dukej në plan të parë si një nen që u siguronte shtetasve
një përjashtim nga cdo lloj takse ose tatimi në fakt ishte rikonfirmim i faktit të kufizimit të pronës
private.
Nga gjithë nenet e përmendura më sipër , në plan të pare dukej se kishte një rregullim të
hollësishëm të pronës private nga Kushtetutat e vitit 1946 deri te ajo e 1976, teze e cila u përpoq të
paraqitej si e tillë edhe nga juristët e kohes por në realitet kjo e drejtë kishte pësuar tjetërsime të
mëdha.
Gjitha nenet e kushtetutës së vitit 1976 26 kishin vetëm një qëllim: eleminimin e pronës
private dhe krijimin e pronës shtetërore. Kjo shihej si mënyra kryesore që do të sillte forcimin e shtetit
socialist të kohës dhe eleminimin e cdo mundësie për t’u ndikuar nga përvojat e vendeve demokratike
ku krijimi e forcimi i pronës private ishte në rend parësor. Ekonomia e Republikës Popullore Socialiste
të Shqipërisë do të ishte tanimë socialiste, që do të mbështetej në pronën socialiste mbi mjetet e
prodhimit.
Në Republikën Popullore Socialiste të Shqipërisë nuk do të kishte më klasa shfrytëzuese,
dhe do të ndalohej prona private e shfrytëzimi i njeriut prej njeriut. Prona socialiste do të ishte baza e
paprekshme e rendit socialist, burimi i mirëqenies së popullit dhe i fuqisë së atdheut; ajo ka mbrojtje të
veçantë nga shteti.
Prona socialiste do të përbëhej nga prona shtetërore dhe nga prona kooperativiste në
bujqësi. Prona shtetërore do t’i përkiste gjithë popullit dhe do të ishte forma më e lartë e pronës
socialiste. Do të ishte pronë vetëm e shtetit: toka dhe pasuritë e nëntokës, minierat, pyjet, kullota,
ujërat, burimet natyrore të enegjisë, uzinat, fabrikat, stacionet e makinave dhe të traktorëve, bankat,
rrugët e komunikacionit dhe mjetet e transportit hekurudhor, ujor e ajror, postat, telegrafet, telefonat,
stacionet e radios dhe të televizionit, kinematografia. Pronë e shtetit do te ishte edhe çdo pasuri tjetër
që krijohej në sektorin shtetëror ose që shteti e fitonte sipas ligjit.
Toka j’u jepej në përdorim shoqëror ndërmarrjeve dhe institucioneve shtetërore, kooperativat
bujqësore dhe organizatave shoqërore, si dhe në përdorim vetjak shtetasve.Toka jepej në përdorim pa
shpërblim 27 .Toka bujqësore mund të përdorej për qëllime të tjera vetëm me pëlqimin e organeve
shtetërore përkatëse.
Mbrojtja e tokës, e pasurive të natyrës, e ujërave dhe e ajrit nga prishja dhe ndotja ishte
detyrë e shtetit, e organizatave ekonomike e shoqërore dhe e të gjithë shtetasve.Prona kooperativiste i
përkiste grupit të punonjësve të fashtit, të bashkuar vullnetarisht në kooperativën bujqësore për rritjen
e prodhimit dhe të mirëqënies, për ndërtimin e socializmit në fashat dhe në gjithë vendin.

26 Ligji Nr.5506, datë 28.12.1976 “Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipëris

27 E drejta e pronesise mbi token, Valid Lama, Drejtesia socialiste, 1976, fq 83
31
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ishin pronë e kooperativës bujqësore: ndërtesa, makineri, pajisje, mjete transporti, vegla dhe mjete
pune, kafshë të punës e të prodhimit, kultura drufrutore, produkte bujqësore e blektorale si edhe mjete
të tjera të nevojshme për veprimtarinë e saj.Shteti përkrahte zhvillimin dhe fuqizimin e kooperativave
bujqësore, shëndrimin e tyre në ekonomi moderne të prodhimit të madh socialist.
Në kushtet e caktuara, shteti përkrahte ngritjen e zhvillimin e kooperativave të tipit të lartë,
në të cilat ai merr pjesë drejtpërdrejt me investime, sidomos në mjetet kryesore të prodhimit.Kalimi i
pronës kooperativiste në pronë të të gjithë popullit bëhej në përputhje me kushtet objektive, sipas
vullnetit të lirë të kooperativistëve dhe me pëlqimin e shtetit.Shteti punonte për ngushtimin e dallimeve
midis fshatit e qytetitProna vetjake e shtetasve njihet e mbrohet nga shteti.
Pronë vetjake do të konsideroheshin vetem: të ardhurat nga puna dhe nga burime të tjera të
ligjshme, shtëpia e banimit dhe sende të tjera që shërbenin për plotësimin e nevojave materiale e
kulturore vetjake e familjare. Në shtypin e kohës në prag të miratimit të Kushtetutës së vitit 1976 do të
shkruhej28:.në vendet ku sundojnë borgjezia dhe klikat revizioniste a mund të flitet për rend demokratik
kur pushteti ështe në duart e një pakice shfrytëzuesish? Ose për cfarë demokracie mund të bëhet fjalë
në vendet borgjeze ku sundon prona private apo vendet revizioniste ku prona e dikurshme socialiste
mbi mjetet e prodhimit është shndërruar në pronë shtetërore kapitaliste të tipit të vecantë, e me
ndihmën e shtetit revisionist borgjezia e re shfrytëzon masat punonjëse.
Pronë vetjake ishin edhe objektet që i përkisnin familjes kooperativiste në bazë të statutit të
kooperativës bujqësore. Prona vetjake nuk mund të përdorej në dëm të interesit shoqëror. Objektet e
veçanta të paluajtshme të pronës kooperativiste29 e vetjake mund të kalonin në pronë shtetërore, kur e
kërkonte interesi i përgjithshëm.Kriteret e kalimit dhe mënyra e shpërblimit caktoheshin me ligj. Për
administrimin e mjeteve që janë pronë e të gjithë popullit, shtetit krijonte ndërmarrje, të cilat zhvillonin
veprimtarinë e tyre duke u udhëhequr nga interesat e përgjithshme të shoqërisë, që shpreheshin në
planin e shtetit. Mënyra e krijimit të ndërmarrjeve dhe parimet e verprimtarisë së tyre caktohej me ligj.
Përfundimisht prona private sikundër është përshkruar më sipër ngelej guri themeltar që u
vendos në krye të shtetit socialist për të treguar se vetëm me eleminimin e saj ishte e mundur të
krijohej një shtet i pastër socialist. Gjitha masat e marra më sipër do ti sherbenin shtetit të asaj kohe
vetëm për të realizuar këtë qëllim.

Konkulzione

Cila ishte pozita e pronës private në kushtetutën e vitit 1946 dhe pastaj në kushtetutën e vitit
1976? A mund të konkludohet se me kushtetutën e vitit 1976 shteti totalitar likuidoi praktikisht bazën e
vet sociale?
A mund të thuhet se në Kushtetuta e 1946 sanksiononte se baza ekonomike e vendit ishte
e përbëre nga prona shoqërore por, gjithsesi, lejohej dhe garantohej prona e vogël private dhe
inisiativa private e personave fizike e juridike, si në fshat ashtu dhe në qytet ( n.5paragrafi 1 dhe n.9).
Megjithatë duhet theksuar se kjo Kushtetutë përgatiti terrenin për trasformime të mëtejshme në lidhje
me bazën ekonomike të vendit, ndryshime këto të ndodhura me ligjet për ndryshime kushtetuese
ndermjet viteve 46-76. Masat e marra prej saj në lidhje me pronën e madhe private si shtetëzimi i
minierave, pyjeve, trasportit të të gjitha llojeve, tregetisë me jashtë, pronave të mëdha mbi tokën
bujqësore( n.5 paragrafi 2 dhe n.8), si dhe sanksionimi i një plani ekonomik të centralizuar shtetëror,
përbëjnë një hap të rëndësishëm drejt ekonomisë së centralizuar socialiste. Në vazhdim kushtetuta e
vitit 1976 ndalon përfundimisht të drejtën e pronës private, si në fshat ashtu dhe në qytet, dhe për
pasojë dhe çdo inisiativë private të personave fizikë e juridike. Prona vetjake, e cila ishte e lejuar
shërbente vetëm për plotësimin e nevojave të individit dhe nuk mund të përdorej për asnjë inisiativë
private. Vlen të theksohet fakti se pronësia mbi tokën i kaloi totalisht shtetit dhe për pasojë dhe

28Edmond Sanxhaktari , Karakteri demokratik i zgjedhjeve ne vendin tone, Drejtesia Socialiste, VOL 1 1976, Fq 98)
29 Prona kooperativiste dhe zhvillimi i saj, Munir Çomo,Drejtesia Socialiste,viti 1976, fq 85
32
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kooperativat bujqësore, të njohura nga Kushtetuta e 1946 si pronarë të tokës së tyre, e morën atë në
përdorim, duke humbur pronësinë mbi të.
Kushtetuta e 1976 ndryshoi përfundimisht bazën sociale, pasi zhduku cdo lloj dallimi midis
shtetasve, të cilët të çveshur nga pronësia u kthyen të gjithë në mëditës(rrogëtarë) duke punuar për
shtetin. I vetmi dallim qëndronte në shkallën arsimore të kryer nga individi dhe për pasojë dhe dallimi
midis punës mendore e asaj fizike.

Bibliografi
Aurela Anastasi, Luan Omari “Leksione të së Drejtës Kushtetuese në Shqipëri”.
Statuti i republikes popullore e vitit 1946
Kushtetuta e republikes Popullore Socialiste te Shqiperise , 1976
Konferenca shkencore mbi projekt- kushtetuten e 1976,
Mbi sovranitetin dhe permbajtjen e tij politike klasore ne projektin e kushtetutes sone te re, Arben
Puto, 1976
Mbi disa probleme kryesore te organizimit shteteror , I .Elezi, 1976
Prona kooperativiste e zhvillimi i saj, Munir Como, 1976
Funksionet e shtetit socialist, Aleks Luarasi 1976 -
E drejta e pronesise mbi token, Valid Lama, Drejtesia socialiste, 1976,
Prona kooperativiste dhe zhvillimi i saj, Munir Çomo,Drejtesia Socialiste,viti 1976,
Inisiativa legjislative sipas projektkushtëtutës së Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë,
XHOXHI KONOMI, Drej tesia Socialiste, 1976,
Ligjshëria socialiste- parim i rëndësishëm i shtetit dhe i shoqërisë sonë, Rapi Mino, Drejtësia
Socialiste, viti 1976,
Mbi sovranitetitn dhe permbajtjen e tij politike klasore në projektin e kushtetutës së re, Arben Puto,
Drejtesia Socialiste 1976,
Funksionet e shtetit socialist, Aleks Luarasi, Drejtesia socialiste, 1976, vol 1

33
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 343. 352 (396. 51)

Roli i disa institucioneve në luftimin e korrupsionit në Kosovë

Driton ISLAMI

Abstrakt:Objekt studim i këtij punimi është roli i disa institucioneve në luftimin e korrupsionit në
Kosovë. Këtu trajtohet korrupsioni, si një dukuri e kundërligjshme shoqërore nga aspekti i luftimit dhe
parandalimit të tij. Po ashtu, analizohen dhe shqyrtohen edhe disa veçori themelore nga aspekti
juridiko- penal. Luftimi dhe parandalimi i korrupsionit është me interes të veçantë shoqëror, sepse kjo
formë e kriminalitetit është e pranishme në një masë të madhe në çdo vend të botës po ashtu edhe në
vendin tonë. Ajo manifeston pasoja të shumta si për individin ashtu edhe për shoqërinë në përgjithësi.
Duke u nisur si nga rëndësia e studimit të kësaj problematike, si dhe nga fakti se, përveç disa artikujve
të cilët e trajtojnë kalimthi, deri më tani nuk ka ndonjë punim serioz të botuar në këtë fushë, kemi bërë
një studim dhe hulumtim më të thellë shkencore të kësaj teme.
Qëllimi i këtij punimi është njohja dhe studimi i gjithanshëm i shumë çështjeve thelbësore që
kanë të bëjnë me luftimin dhe parandalimin e korrupsionit nga disa institutucione të Kosovës. Po
ashtu, qëllimi i këtij studimi është edhe që t’i përgjigjemi pyetjes se sa është efikase në vendin tonë
luftimi dhe parandalimi i këtij lloji të kriminalitetit. Natyrisht që detyrë e këtij punimi është që të bëjë
dhe sygjerime dhe propozime konkrete në drejtim të luftimit dhe të parandalimit të suksesshëm të këtij
lloji të kriminalitetit.

Fjalët Kyçe: korrupsion, agjencia e Kosovës kundër korrupsionit, zyra e prokurorisë special e
Kosovës, policia e Kosovës, legjislacioni penal i Kosovës.

Hyrje

Prejardhja e fjalës korrupsion vjen nga latinishtja në fjalën “corrumpere” që nënkupton

sinonime të fjalëve prish, shkatërroj, dëmtoj, falsifikoj, jap dhe marr ryshfete. Vetë përbërja e këtij termi
vjen nga bashkëveprimi i fjalëve correi që do të thotë disa pjesëmarrës dhe fjalës rrumpere me
kuptimin thyej, shkatërroj, shkel e të tjera., dhe si përfundim u krijua termi corrumpere që nënkupton
pjesëmarrjen në një veprim të dy ose më shumë personave që kanë për qëllim të prishin një zhvillim
normal aktivitetesh. Në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe30 gjenden një zhargon fjalësh që përkufizojnë
korrupsionin të cilat janë: ryshfete, shkel ligjin, vjedh, shkatërroj, shtyj dikë nëpërmjet një dhurate që të
veproje kundër detyrës që ka, veprime amorale etj. Pra , siç shihet, korrupsioni është një koncept
shumë i gjerë.Një ide e hedhur për zanafillën e fenomenit është se ai ka lindur me lindjen e
transaksioneve të para ndërmjet njerëzve, por si koncept i mirëfilltë ai u shfaq me lindjen dhe krijimin e
administratës se shtetit. Ai është po aq i vjetër sa edhe vet shteti. Kohët e fundit fjala korrupsion edhe
pse një nocion i lashtë është bërë term i modës. Për të flitet kudo duke e cilësuar si një problem që ka
përmasat e një fatkeqësie ekonomiko –sociale në çdo vend të botës. Korrupsioni është një nga sfidat
më të mëdha të kohës sonë - një sfidë që duhet dhe mund të përballohet. Ne jemi të ndërgjegjshëm se
korrupsioni, me një shtrirje më të madhe ose më të vogël, paraqet një kërcënim jo vetëm për mjedisin,
të drejtat njerëzore, institucionet demokratike dhe të drejtat e liritë themelore, por minon gjithashtu
zhvillimin dhe thellon varfërinë për miliona njerëz në mbarë botën. Nëse lejohet të vazhdojë të nxisë
qeverisje irracionale, të drejtuar më tepër nga lakmia se sa nga nevojat e njerëzve, dhe të pengojë
zhvillimin e sektorit privat, madje korrupsioni do mohojë më themeloren e nevojave njerëzore:


Autori është Master i shkencave Juridike- penale në Universitetin e Prishtinës ‘‘ Hasan Prishtina’’ dhe aktualisht është
asistent/ligjërues i Kriminalistikës në Kolegjin FAMA.
30 Fjalori i gjuhës së sotme shqipe: http://www.fjalori.shkenca.org/

34
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
“shpresën“. Për fat të mirë, shqetësimi i mbarë botës për nivele të përmirësuara qeverisjeje dhe
përgjegjshmërie, nuk kanë qenë kurrë më të larta, qoftë në sektorin publik ose privat, apo brenda
organizatave jo fitimprurëse vendase dhe ndërkombëtare. Besimi se transparenca e rritur mund të
arrijë jo vetëm nivele kuptimplote përgjegjësie, por mund të veprojë kështu dhe në modele të lartë
kosto efektiviteti, është shprehur botërisht. Njihet gjithashtu nga të gjithë, se ndryshime rrënjësore dhe
të qëndrueshme në qëndrime dhe praktika mund të shkaktohen vetëm nga shfrytëzimi i energjive nga
të gjitha pikat e trekëndëshit shoqëror të forcave: shtetit, sektorit privat dhe shoqërisë civile, dhe jo
vetëm brenda vendeve, por dhe midis vendeve. Ekziston gjithashtu dhe një njohje e thellë e faktit se
arritjet demokratike të dekadës së kaluar kërcënohen nëse nuk kufizohet shpërthimi i korrupsionit që
po sheh bota.31 Nëse një numër i madh njerëzish nga demokracitë që po krijohen, zhgënjehen nga
eksperimenti demokratik dhe fillojnë të kenë nostalgji për kohët e sigurisë më të madhe, atëherë
shanset janë të tilla që do të provohen edhe një herë mjekimet e vjetra e të dështuara duke varfëruar
më tej jetët e tyre. 32

Disa nga institucionet e Kosovës që merren me luftimin e korrupsionit

Në Kosovë janë disa institucione të ngarkuara në luftën kundër korrupsionit.Këto institucione
dhe kompetencat e tyre do të trajtohen në këtë seksion por ajo që bie në sy është se kompetencat e
këtyre institucioneve mbivendosen. Kjo mbivendosje është konstatuar nga studiues të brendshëm dhe
ndërkombëtarë.Komisioni Europian ka kërkuar “të thjeshtohet baza institucionale për luftën kundër
korrupsionit dhe shmangien e përgjegjësive që mbulojnë njëra tjetrën” 33Ka një mungesë serioze të
përmirësimit në luftën kundër korrupsionit, veçanërisht për shkak të shumë mekanizmave që kanë
mandat të paqartë dhe përplasje të mandateve.Gjithashtu mungesa e qëllimeve të duhura nga
institucionet kryesore për të krijuar mekanizma efikas të korrupsionit dhe krijimi i organeve të shumta
dhe të ndërlikuar kanë bërë që rezultatet e përgjithshme të jenë të dobëta34. Institucionet e ngarkuara
në luftën kundër korrupsionit janë: agjencia kundër korrupsion e Kosovës, Zyra e Prokurorisë Speciale
e Kosovës, Task Forca Speciale Antikorrupsion,Njësia për Hetime Financiare në kuadër të Drejtorisë
për Hetimin e Krimit të Organizuar,Koordinatori Kombëtar për Luftën Kundër Korrupsionit (2010) si
dhe Koordinatori Kombëtar Kundër Krimeve Ekonomike(2013) si dhe Këshillin Kombëtar kundër
Korrupsionit si dhe Zyrën e Auditorit të Përgjithshëm dhe Zyrës së Auditimit të Kosovës.

Agjencia kundër Korrupsionit e Kosovës

Kjo Agjenci u themelua me ligjin nr. 03/L- 159( ligji për agjencinë e Kosovës kundër
korrupsionit) si një organ i pavarur dhe i specializuar për zbatimin e politikave shtetërore për luftimin
dhe parandalimin e korrupsionit në Kosovë(neni 3). Kompetencat e agjencisë parashikohen në nenin 5
të ligjit nr.03/L-159,duke parashikuar se agjencia inicion dhe zhvillon procedurën e zbulimit dhe hetimit
paraprak të korrupsionit dhe përcjellë kallëzime penale për rastet e dyshimit për korrupsion në
prokurorinë publike kompetente, nëse për të njëjtin rast nuk zhvillohet procedurë penale; bashkëpunon
me institucionet vendore,ndërkombëtare,të huaja dhe shoqërinë civile;monitoron zbatimin e ligjit për
deklarimin, prejardhjen dhe kontrollin e pasurisë të zyrtarëve të lartë publik dhe deklarimin, prejardhjen
dhe kontrollin e dhuratave për të gjithë personat zyrtarë si dhe ligjin për parandalimin e konfliktit të
interesit në ushtrimin e funksionit publik. Krijimi i saj është paraparë në nenin 142 të Kushtetutës së
Kosovës35 ku parashikohet themelimi dhe funksionimi i Agjencive të Pavarura.

31Rrjeti antikorrupsion për ekonomitë në tranzicion.

32 Michael Kirby, ‘‘Zgjidhja e korrupsionit në nivel global’’ fq.42
33 Komunikata e Konisionit Europian mbi Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim mes Bashkimit
Europian mbi Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim mes Bashkimit Europian dhe Kosovës, Bruksel,
10 tetror 2012, f.11.
34Kipred, 2014, fq.8.
35Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 142.

35
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Zyra e Prokurorisë Speciale të Kosovës (PSRK)

Është themeluar me Ligjin për Prokurorinë Speciale të Republikës së Kosovës ( Ligji nr 03/L-
052),37 i miratuar në mars 2008, si një nga ligjet në pakon e Ahtisaarit, me qëllim që ti ofrojë Kosovës
institucionet e nevojshme për "pavarësi të mbikqyrur". PSRK-ja u bë funksionale me 9 dhjetor 2008 si
një "zyrë e përhershme dhe e specializuara e prokurorisë që vepron në kuadër të Zyrës së Prokurorit
të Shtetit në Kosovë"36.Që nga themelimi i saj, PSRK-ja u përqendrua kryesisht në çështjet e krimeve
të luftës, por në vitet e fundit PSRK-ja i ka kushtuar gjithnjë e më shumë vëmendje rasteve të
korrupsionit të nivelit të lartë.
Me vendimin e shkurtit të 2010 të Qeverisë u krijua gjithashtu Task Forca Speciale Anti–
Korrupsion, si pjesëpërbërëse e Prokurorisë Speciale.Task-Forca Speciale Anti-Korrupsion është
mekanizmi kryesor në luftën kundër korrupsionitpasi përbëhet nga pesë prokurorë vendorë dhe tre
prokurorë ndërkombëtar, të cilët përkrahen nga 30 zyrtarë policorë dhe pesë ekspertë financiar të
specializuar. Vendimi i Qeverisë parashikon gjithashtu paga më të larta për prokurorët e Task-Forcës
Speciale Anti-Korrupsion. Besimi i publikut te kjo njësi ishte i reduktuar pasi “shtimi” i institucioneve
nuk ishte përkthyer në luftë efektive kundër korrupsionit,por gjithashtu ra me arrestimin dhe gjetjen
fajtor të kreut të Task-Forcës për veprën penale të kërkim ryshfetit nga individë që janë nën hetim nga
ana e PSRK-së në këmbim të lirimit të tyre.

Struktura anti-korrupsion janë ngritur edhe brenda Policisë së Kosovës

Njësia për Hetime Financiare në kuadër të Drejtorisë për Hetimin e Krimit të Organizuar
është përgjegjëse vetëm për të ashtuquajturat raste të integruara (rastet financiare të lidhura ngushtë
me krim të organizuar), por jo për rastet e krimit të pavarur financiar37 Kjo strukturë u krijua për shkak
të transferimit gradual të përgjegjësive të Qendrës së Inteligjencës Financiare nga EULEX-i tek
autoritetet e Kosovës.Në Kosovë,gjithashtu funksionon Koordinatori Kombëtar për Luftën Kundër
Korrupsionit (2010) si dhe Koordinatori Kombëtar Kundër Krimeve Ekonomike(2013) si dhe Këshillin
Kombëtar kundër Korrupsionit(2012) si dhe Zyrën e Auditorit të Përgjithshëm dhe Zyrës së Auditimit
të Kosovës,themeluar me ligjin Nr. 03/L-075.Veprat penale kundër detyrës zyrtare karakterizohen nga
kryerja ose moskryerja e veprimit në pajtim ose kundërshtim me detyrën e cila përbën shkelje të
normave ligjore nga personi zyrtar,e kryer me qëllim përfitimin e jashtëligjshëm për persona zyrtar ose
persona të tjerë,ku si pasojë e këtij veprimi apo mosveprimi i shkaktohet dëm shoqërisë ose individin.

Korrupsioni sipas legjislacionit penal të Kosovës

Kodi Penal i Kosovës parashikon korrupsionin te veprat penale kundër veprimtarisë

ekonomike. Veprat penale të parashikuara si të tilla janë: Keqpërdorimi i autorizimeve
ekonomike;lidhja e dëmshme e kontratës si dhe dhënia e paarsyeshme e dhuratave.Kodi Penal i
Kosovës nuk diferencon korrupsionin aktiv si dhe korrupsionin pasiv në veprimtarinë ekonomike. Më
tutje,në kapitullin veprat penale kundër detyrës zyrtare parashikohen disa figura të veprave penale
duke nisur nga keqpërdorimi i pozitës apo autoritetit zyrtar,keqpërdorimi i informatës zyrtare,konflikti i
interesit,përvetësimi në detyrë,mashtrimi në detyrë,përdorimi i paautorizuar i pasurisë,marrja e
rryshfetit,dhënia e rryshfetit,dhënia e rryshfetit zyrtarit publik të huaj,ushtrimi i ndikimit,nxjerrja e
kundërligjshme e vendimeve gjyqësore,zbulimi i fshehtësisë zyrtare,falsifikimi i dokumentit,arkëtimi
dhe pagesa e kundërligjshme,përvetësimi i kundërligjshëm i pasurisë me rastin e bastisjes apo
ekzekutimit të vendimit gjyqësor,mosraportimi apo raportimi i rremë i pasurisë,i të ardhurave,i
dhuratave,i dobisë tjetër material ose i detyrimeve financiare. KPK në parashikimet për veprat penale

36 KIPRED, 2014, fq,9.

37 Raporti i Progresit 2011 për Kosovën, Komunikata nga Komisioni për Parlamentin dhe Këshillin Evropian, Strategjia e
Zgjerimit dhe Sfidat Kryesore 2011—2012, (COM (2011) 666), fq. 56
36
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kundër korrupsionit nuk ka të unifikuar terminologjinë me aktet ndërkombëtare kundër korrupsionit.Nuk
parashikon në mënyrë eksplicite korrupsionin në sistemin e drejtësisë,ndërkohë që ky sistem ka
shfaqur shumë problematika të cilat sollën që UNMIK-u nga shkurti 2000 mundësoi emërimin e
gjyqtarëve penalë ndërkombëtarë me kompetencën juridike në Kosovë, të cilëve madje u ishte dhënë
edhe kompetenca që t’i shqyrtojnë edhe lëndët penale tashmë në procedim.38Përmes kësaj gjyqtarët
ndërkombëtarë në Kosovë tashmë dhjetë vjet kanë një autorizim, i cili në tërë botën tejet rrallë mund
të takohet: ushtrimin e pushtetit juridik në një vend të huaj sipas ligjit të vlefshëm aty. Andaj nuk mund
aspak të na habis që sfidat në këtë veprimtari janë enorme 39 . KPK duhet të adresonte edhe
korrupsionin ndaj gjyqtarit të huaj jo vetëm si një kërkesë e akteve ndërkombëtare por edhe si
përgjigje ndaj kësaj situate të veçantë të sistemit gjyqësor në Kosovë,përpos faktit se gjyqtarët
ndërkombëtarë gëzonin imunitet diplomatik si nëpunës të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.KPK
parashikon korrupsionin ndaj gjyqtarit të huaj në mënyrë të përgjithshme në nenin 430,dhënia e
rryshfetit zyrtarit publik të huaj.Nuk parashikohet korrupsioni pasiv i zyrtarit publik të huaj.Krahas
problemeve të mëdha logjistike dhe organizative, gjyqësori kosovar – dhe renomeja e tij në popullate
vuan para së gjithash nga ndikimi nga jashtë përmes ryshfetit dhe kërcënimit.40Është e nevojshme që
KPK të adresojë veprat penale të korrupsionit aktiv dhe pasiv të zyrtarëve të organizatave
ndërkombëtare,të anëtarëve të asambleve parlamentare ndërkombëtare, të gjyqtarëve dhe zyrtarëve
të gjykatave ndërkombëtare.Gjithashtu,është e nevojshme të konsiderohet mundësia e qartësimit nga
doktrina juridike penale të disa figurave të veprave penale të ngjashme të cilat mund të përmblidhen
në veprën penale të shpërdorimit të detyrës.

Hartimi i dispozitave të KPK

Përgjithësisht dispozitat ligjore që parashikojnë veprat penale kundër veprimtarisë

ekonomike dhe kundër detyrës zyrtare janë të gjata,me disa paragraf dhe nënparagraf (disa nga
dispozitat janë me 5 paragraf dhe disa nën paragraf). Një nga rregullat për hartimin e legjislacionit
është që ligjet të jenë të shkruara në mënyrë të lartë profesionale, precize, të detajuar që reflekton (a)
praktikat më të mira të hartimit ligjor në përdorim në shtetet e BE, dhe (b) të përmbajnë dhjetë
principet themelore të përfshira në Rezolutën e Këshillit të Komuniteteve Evropiane të datës 8 Qershor
1993, mbi Kualitetin e hartimit të Legjislacionit të Komunitetit.Në disa dispozita jepet gjithashtu kuptimi
i termave,ndërkohë që gjatë hartimit të legjislacionit është i nevojshëm pajtimi i legjislacionit.Me qëllim
zbatimin e teknikës legjislative,sygjerohet që dispozitat penale të jenë më të shkurtra.
Elementi cilësues i veprave penale kundër korrupsionit sipas KPK-së:Dispozitat penale
parashikojnë si element cilësues kur nga vepra penale rezulton dobi pasurore që tejkalon
5000,15000,50000 apo 100.000 euro.Ky element paraqet aspekt pozitiv pasi konfirmon një nga
karakteristikat e veprave penale kundër korrupsionit,atë të përfitimit të paligjshëm pasuror ose
jopasuror,nga e cila varet gjithashtu edhe sanksioni penal.
Parashikimi i lirimit nga dënimi:KPK parashikon se gjykata mund ta lirojë kryesin nga
dënimi kur ai ka lajmëruar kryerjen e veprës penale para se ajo të jetë zbuluar ose ai të ketë kuptuar
që është zbuluar ose kur është kryer me kërkesën e zyrtarit.Ky parashikim shkon në përputhje me
qëllimin e legjislacionit penal për zbulimin e veprave penale dhe pjesëmarrjes së publikut për
lajmërimin e veprave penale të korrupsionit.Në këto raste gjithashtu dhurata apo përfitimi i paligjshëm i
kthehet personit që e ka dhënë.
Në aspekt të dënimit:Veprat penale të korrupsionionit dënohen me gjobë ose me burgim.
Dënimi më i lartë në veprat penale kundër veprimtarisë ekonomike është deri në 10 vjet për figurën e
veprës penale të lidhjes së dëmshme të kontratave kur kryesi merr ryshfet ose shkakton dëm në
shumën që tejkalon njëqindmijë (100.000) Euro.Vepra penale e keqpërdorimit të informatës zyrtare

38 Koster, botuar në revistën Avokatura VITI:VII, nr. 12 / 2011, fq 5.

39 Po, aty.
40 Koster, botuar në revistën Avokatura VITI:VII, nr. 12 / 2011, fq 8.
37
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
dënohet me gjobë dhe me burgim prej tre (3) deri në dymbëdhjetë (12) vjet kur vepra penale rezulton
në dobi pasurore apo humbje në vlerën që tejkalon pesëdhjetë mijë (50.000) Euro.Në veprën penale
të konfliktit të interesit dënohet me burgim prej një (1) deri në pesë (5) vjet kur çështja zyrtare është
veprim i prokurimit apo ankand publik. Te vepra penale e përvetësimit në detyrë ,dënimi varet nga
dobia pasurore ose humbja. Të njëjtin qëndrim mban legjislacioni penal edhe për veprën penale të
mashtrimit në detyrë e cila dënohet me gjobë dhe me burgim prej tre (3) deri në dymbëdhjetë (12) vjet
kur rezulton me dobi pasurore në vlerë që tejkalon pesëdhjetë mijë (50.000) Euro.Përdorimi i
paautorizuar i pasurisë dënohet me gjobë ose me burgim deri në tre (3) vjet.Marrja e ryshfetit dënohet
me gjobë dhe me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në pesë (5) vjet,dhe kur rezulton me përfitim në
vlerë që tejkalon pesëmbëdhjetë mijë (15.000) Euro dënohet me gjobë dhe me burgim prej një (1) deri
në tetë (8) vjet.Vepra penale e dhënies së ryshfetit dënohet me gjobë ose me burgim deri në tre (3)
vjet si dhe kur rezulton me përfitim në vlerë që tejkalon pesëmbëdhjetë mijë (15.000) Euro, kryesi
dënohet me gjobë dhe me burgim prej një (1) deri në tetë (8) vjet. Vepra penale e dhënies së ryshfetit
zyrtarit publik të huaj kur rezulton me përfitim në vlerë që tejkalon pesëmbëdhjetë mijë (15.000) Euro,
kryesi dënohet me gjobë dhe me burgim prej një (1) deri në tetë (8) vjet.Në veprën penale të ushtrimit
të ndikimit,në 2 paragrafët dënimi është i ndryshëm në rastin e kërkimit, pranimit të ndonjë dhuratë
apo përfitim tjetër për vete apo personin tjetër, ose pranimit të ofertës apo premtimit për dhuratë apo
përfitim të tillë, në mënyrë që të ushtrojë ndikim të padrejtë mbi vendimmarrjen e personit zyrtar apo
zyrtarit publik të huaj dënohet me gjobë ose me burgim deri në tetë (8) vjet ndërsa kur premtohet,
ofrohet ose i jepet ndonjë dhuratë apo përfitim tjetër personit tjetër, në mënyrë që ky person të
ushtrojë ndikim të papërshtatshëm mbi vendimmarrjen e personit zyrtar apo zyrtarit publik të huaj
dënohet me gjobë ose me burgim deri në pesë (5) vjet.Nxjerrja e kundërligjshme e vendimeve
gjyqësore dënohet me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në pesë (5) vjet.Dënimi për zbulimin e
fshehtësisë zyrtare dënohet me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në tre (3) vjet,kur kryhet për përfitim
personal ose me qëllim të publikimit apo shfrytëzimit të informacionit jashtë Republikës së Kosovës
dënohet me gjobë dhe me burgim prej një (1) deri në dhjetë (10) vjet si dhe kur kryhet nga pakujdesia
dënohet me gjobë ose me burgim deri në tre (3) vjet. Vepra penale e falsifikimi të dokumentit zyrtar
dënohet me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në pesë (5) vjet.Vepra penale e arkëtimit dhe pagesës
së kundërligjshme dënohet me gjobë ose me burgim deri në një (1) vit,kur vlera e pagesës apo
dërgesës tejkalon shumën prej pesëmbëdhjetë mijë (15.000) Euro, kryesi dënohet me burgim deri në
tre (3) vjet.Vepra penale e përvetësimti të kundërligjshëm i pasurisë me rastin e bastisjes apo
ekzekutimit të vendimit gjyqësor dënohet me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në pesë (5) vjet.Vepra
penale e mos raportimit ose raportimi i rremë i pasurisë, i të ardhurave, i dhuratave, i dobisë tjetër
materiale ose i detyrimeve financiare dënohet me gjobë dhe me burgim deri në tre (3) vjet,kur zyrtari
që mbart detyrimin për deklarimin falsifikon ose nuk paraqet të dhënat e kërkuara në deklaratë,
dënohet me gjobë dhe me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në pesë (5) vjet. Legjislacioni penal ka
parashikuar gjithashtu konfiskimin e vlerës së padeklaruar të pasurisë, të të ardhurave ose të dobisë
tjetër pasurore, e cila është fituar në mënyrë joligjore.
Në aspekt të institucioneve;Pavarësisht se institucionet u trajtuan shkurtimisht në këtë
punim,institucionet e ngarkuara me luftimin dhe parandalimin e korrupsionit në Kosovë shfaqin dy
probleme të cilat duhen adresuar dhe zgjidhur.Çështja e pare që duhet adresuar është mbivendosja si
dhe përplasja e komeptencave si dhe efektiviteti i institucioneve duke marrë të gjitha masat me qëllim
garantimin e institucioneve të pavarura,me profesionistë të trajnuar,burime të përshtatshme dhe të
nevojshme.

Përfundime

Zbatimi i ligjislacionit penale dhe politikave mbetet sfidë e madhe për institucionet e Kosovës
që merren me luftimin dhe parandalimin e korrupsionit, e vënë re edhe nga BE-ja në raportin e
progresit.Me gjithë ndryshimet e pakos së ligjeve në fushën e kundër korrupsionit në përputhje me
kërkesat e BE-së, zbatimi i këtyre ligjeve mbetet problem. Në mënyrë që Kosova të avancojë në
38
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
procesin e integrimit në BE dhe plotësimin e kërkesave të liberalizimit të vizave, institucionet e
Kosovës duhet të lëvizin përtej gatishmërive deklarative për të luftuar korrupsionin dhe të ofrojnë
rezultate konkrete në terren. Më tej, Kosova mbetet e pushtuar nga çështjet e korrupsionit në pritje të
hetimeve të mëtejshme. Një mantra e përgjithshme e qeverisë që nga viti 2008, lufta kundër
korrupsionit, do të vazhdojë për aq kohë sa hetimet dhe ndjekjet penale të rasteve të profilit të lartë
nuk do të përfshijnë edhe figura të rëndësishme politike duke përfshirë ato të qeverisë së tanishme.
Tashmë transferimi i kompetencave nga EULEX-,i është duke dhënë rezultate të dobëta, gjë që
dëshmohet nga numri i ulët i rasteve të korrupsionit të trajtuara nga prokurorët special të TaskForcës
së PSRK-së mbi korrupsionin, me vetëm pesë raste penale të iniciuara nga ky organ. Me akuzat e
tanishme për korrupsion ndaj misionit civil më të madh të BE-së - EULEX, dhe për gjyqtarët dhe
prokurorët e tanishëm të EULEX-it, shpresat e Kosovës për luftimin e korrupsionit të profilit të lartë po
veniten.

Literatura
Kushtetuta e Republikës së Kosovës
Kodi penal i Kosovës
Ligji për agjencinë e Kosovës për Antikorrupsion
Ligji për Prokurorinë Speciale të Kosovës
Raporti i Progresit 2011 për Kosovën, Komunikata nga Komisioni për Parlamentin dhe Këshillin
Evropian, Strategjia e Zgjerimit dhe Sfidat Kryesore 2011- 2013, ( COM (2011) 666)
Koster, botuar në revistën Avokatura VITI:VII, nr. 12 / 2011, fq 8.
Rrjeti antikorrupsion për ekonomitë në tranzicion.
Michales Kirby, ‘‘ Zgjidhja e korrupsionit në nivel global’’
Komunikata e Konisionit Europian mbi Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjen për Stabilizim dhe
Asocim mes Bashkimit Europian mbi Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjen për Stabilizim dhe
Asocim mes Bashkimit Europian dhe Kosovës, Bruksel, 10 tetor 2012.
Kipred, 2014

39
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 321. 72

Dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet sistemit parlamentar dhe atij presidencial

të qeverisjes

Osman HAJDARI

Abstrakt: Punimi bën krahasimin e sistemit parlamentar dhe atij presidencial të qeverisjes. Qëllimi
kryesorë është që të ofrojë një analizë gjithëpërfshirëse për dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet
sistemit parlamentar dhe atij presidencial të qeverisjes. Do të shohim se çka përmban sistemi
presidencial dhe ai parlamentar i qeverisjes dhe do të konstatojmë se cili është roli dhe funksioni i
sistemit të parë dhe atij të dytë, duke u fokusuar në detyrat dhe kompetencat që kanë, gjithnjë duke
aplikuar metodën krahasimtare dhe atë shpjeguese. Gjatë trajtimit të këtij punimi ne kemi arritur në
disa përkufizime të sakta dhe të plota të rolit të presidentit dhe parlamentit, të detyrave të tyre, dhe
aspekte tjera me interes për të shpjeguar saktë dhe drejt materien e fokusit tonë se çka e bën një
vend të quhet apo trajtohet si vend presidencial dhe çka një vend me sistem parlamentar. A janë këto
sisteme të kundërta për nga natyra, apo bëhet fjalë për dy sisteme që kanë shumë ngjashmëri
ndërmjet tyre. Punim do të plotësoj sa do pak boshllëkun shkencore në fushën e sistemeve të
qeverisjes dhe do të jetë me interes për studiuesit e interesuar.

Fjalët kyçe: Sistem, president, parlament, qeveri, dallime, ngjashmëri.

Hyrje

Sistemi në përgjithësi pasqyron institucionet, të drejtat, kompetencat dhe raportet ndërmjet

tyre. Dallimet ndërmjet sistemeve shpesh janë shumë të thukëta dhe ato lidhen direkt me
kompetencat dhe të drejtat që posedon një organ i caktuar karshi organit tjetër. Sistemi parlamentar
dhe ai presidencial janë njëherazi sistemet më të aplikuara dhe dallimet ndërmjet tyre qëndrojnë si në
pikëpamje të strukturës, të procedurës, ashtu edhe në natyrën dhe formën e tyre41.
Në pak dekada, fjala “sistemi politik”, është bërë një ndër fjalët më të përdorshme në
diskursin politik42. Fillimisht, me të drejtë mund të thuhet se sistemi parlamentar është e kundërta e
sistemit presidencial, dhe anasjelltas. Në sistemin presidencial, presidenti zgjidhet nga qytetarët në
zgjedhjet e përgjithshme; në sistemin parlamentar, presidentin ose shefin e shtetit e zgjedh vetë
parlamenti; në sistemin presidencial, presidenti zgjedh qeverinë, ndërkaq në sistemin parlamentar,
është vetë ky organ që zgjedh dhe shkarkon qeverinë; në sistemin presidencial, presidenti nuk jep
llogari para kuvendit, por jep përgjegjësi vetëm para elektoratit, gjegjësisht qytetarëve. Për të qenë më
të qartë dhe më të plotë, marrim dy shembuj në vendet ku aplikohet sistemi presidencial dhe ai
parlamentar, për të parë më për se afërmi se ku qëndrojnë dallimet dhe ngjashmëritë mes këtyre dy
sistemeve. Sistemin e parë dhe pothuajse tipik presidencial e hasim në ShBA. Kushtetuta e ShBA-së
shprehimisht garanton dhe afron vendin me sistem presidencial të qeverisjes. Presidenti në ShBA
zgjidhet në zgjedhje të përgjithshme nga ana e elektoratit43. Raportet e presidentit të ShBA-së me
parlamentin (Kongresin) bazohen në pavarësinë reciproke me qëllim të ushtrimit të funksioneve
shtetërore. Karakteristikat kryesore që manifestohen në përkufizimin e raporteve presidenti-Kongresi,
mund të elaborohen dhe kuptohen duke marrë për bazë faktin se Kongresi nuk mund të marrë vendim
për të shkarkuar presidentin dhe stafin e tij, madje Kongresi nuk ka rol përcaktues as në çështjet
politike që lidhen me funksionet e presidentit. Përderisa Kongresi nuk mund të shkarkojë presidentin,

41 Porta Della Donatella. Bazat e shkencave politike. Kolegji Universitar “Victory ”. Prishtinë, 2006, fq. 31.
42 Jovan Gjorgjeviq. Sistemi politik. Botues Universiteti i Prishtinës. Prishtinë, 1978, fq. 54.
43 Bedri Selmani. Globalizmi, tranzicioni dhe integrimet. Shtëpia botuese “ Albanica ”. Prishtinë, 2006, fq. 212.
40
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
as presidenti nga ana e tij nuk mund të shpërndajë Kongresin dhe as të përcaktojë agjendën e punës
së tij. Kjo pasqyron dhe tregon më së miri shkallën dhe formën e pavarësisë së këtyre institucioneve
në raport me njëri-tjetrin në ShBA. Mirëpo, nëse shohim më detaje raportet ndërmjet presidentit dhe
Kongresit, atëherë konstatohet se presidenti ka disa të drejta që mund të ndikojë në punën e Kongresit.
Këtu në radhë të parë bën pjesë e drejta e presidentit të ShBA-së për të përdorur veton ndaj ligjeve që
miraton Kongresi, dhe po ashtu presidenti posedon të drejtën e drejtimit të fjalimit në Kongres, me të
cilin mundëson, kërkon dhe i rekomandon Kongresit baza të caktuara ligjore dhe buxhetore44. Shumë
autorë, këtë hapësirë e kanë parë si mundësi të presidentit për të ndërhyrë në agjendën e punës së
Kongresit. Ndryshe nga kjo, nëse shohim shtetin e Italisë, i cili posedon një sistem parlamentar të
qeverisjes, konstatohen dallime të mëdha ndërmjet këtyre dy sistemeve. Presidenti i Italisë zgjidhet
nga parlamenti, në prezencën e gjithë deputetëve të të dy dhomave (Dhoma e Deputetëve dhe Dhoma
e Senatit). Raporti i presidentit me Parlamentin karakterizohet me disa të drejta specifike që ka
presidenti karshi Parlamentit. Kështu, presidenti pas konsultave me kryetarët e të dy dhomave të
Parlamentit, mund të marrë vendim për shkarkimin e Parlamentit. Edhe presidenti i Italisë mund të
përdorë veto ndaj ligjeve që miraton Parlamenti. Mirëpo, edhe përkundër disa kompetencave të
zgjeruara që ka presidenti i Italisë, prapë me kushtetutë të këtij vendi thuhet që pushtetin ekzekutiv në
vend e ushtron vetëm qeveria e këtij vendi, në bashkëpunim me institucionet tjera. Karakteristika
kryesore në sistemin parlamentar është se me kushtetutën e këtij vendi autorizohet Këshilli i
Ministrave (Qeveria) që të konstatojnë ose jo vendimet e presidentit si të dobishme për vendin. Nëse
konstatohet e kundërta se ato vendime nuk janë të dobishme, atëherë Këshilli i Ministrave mund të
marrë vendim për anulimin e çfarëdo vendimi që bie presidenti. Qeveria në Itali, gjegjësisht i tërë
pushteti ekzekutiv në vend, është në duart e qeverisë, dhe formalisht qeveria propozohet nga ana e
presidentit, mirëpo miratimi dhe shkarkimi i saj varen nga ana e parlamentit. Madje, qeveria italiane
është e obliguar të japë përgjegjësi para parlamentit të këtij vendi. Ky raport shprehet në të drejtën e
parlamentit që të shtrojë çështjen e votëbesimit të qeverisë dhe të shkarkojë atë, ndërsa pushtetit
ekzekutiv, e sidomos shefi i shtetit posedon të drejtën që në raste të caktuara të marrë vendim për
shpërndarje të parlamentit.

Dallimet ndërmjet sistemit presidencial dhe atij parlamentar

Dallimet ndërmjet sistemit presidencial dhe atij parlamentar janë të shumta dhe të ndryshme.
Ato lëshohen në kompetencat që ka parlamenti në sistemin parlamentar , dhe po ashtu në
kompetencat që ka presidenti në sistemin presidencial. Parlamenti në sistemin parlamentar zgjedh
shefin e shtetit, përderisa në sistemin presidencial presidenti zgjidhet nga ana e qytetarëve 45. Në
sistemin parlamentar, parlamenti zgjedh dhe shkarkon qeverinë, ashtu sikurse në sistemin
parlamentar, qeveria është e detyruar që për punën e saj të japë llogari para parlamentit. Në sistemin
tipik presidencial, presidenti zgjedh qeverinë dhe për punën e qeverisë jep llogari para presidentit, gjë
që lihet për të kuptuar se presidenti gëzon të drejtën e shkarkimit të qeverisë në çdo kohë. Në sistemin
parlamentar shkarkimi i ministrave i besohet kryeministrit, ndërkaq shkarkimi i kryeministrit implikon
automatikisht edhe shkarkimin e komplet qeverisë. Në sistemin presidencial, rolin e kryeministrit mund
ta ushtrojë vetë presidenti, pra presidenti është bartës kryesor i pushtetit ekzekutiv në vend, përderisa
në sistemin parlamentar, ekzekutivi i vendit i besohet qeverisë që nxirret nga ana e parlamentit. Në
sistemin parlamentar, presidenti llogari për punën e vet jep para parlamentit 46 . Ne sistemin
parlamentar, është parlamenti ai që mund të thërrasë qeverinë në votëbesim, ndërkaq në sistemin
presidencial diçka e tillë nuk mund të ndodhë. Kjo do të thotë gjithashtu që politikat qeverisëse janë
më pak të dominuara nga logjika e ekzekutivit dhe më shumë të ndikuara prej konsideratave të dhëna
në debatet publike parlamentare. Procesi parlamentar vendimmarrës mund të marrë më shumë kohë

44 Arsim Bajrami. Teoria dhe praktika parlamentar. Redaksia e botimeve “ Flaka ”. Shkup, 2002, fq. 177.
45 Jovan Gjorgjeviq. Sistemi politik. Botues Universiteti i Prishtinës. Prishtinë, 1978, fq. 590
46 Ibid.

41
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
dhe të nxjerrë më shumë probleme, por vendimet parlamentare kanë më pak mundësi të jenë
arbitrare. Megjithatë, në qoftë se ka një bllokim të funksioneve parlamentare, dhe grupet parlamentare
nuk arrijnë të jenë në një mendje për çështje themelore, sistemi parlamentar mund ta ketë të
pamundur të marrë vendimet e nevojshme politike dhe mund të paralizojë qeverinë. Për të mënjanuar
këto rreziqe mund të zgjidhet “sistemi miks”, që kombinon një parlament të fortë me një ekzekutiv të
fortë i cili është gjithsesi i kontrolluar nga afër nga parlamenti.
Në sistemin parlamentar vetëm sipërfaqësisht duket se vend qendror ka parlamenti, kurse
në esencë rol dominues ka qeveria, të cilën e formon shumica parlamentare. Në këtë sistem të
qeverisjes, përfundimisht është arritur të dobësohet pushtetit i shefit të shtetit e posaçërisht monarkut.
Qeveria për punën e vet i përgjigjet parlamentit i cili mund të shpallë mosbesim ndaj qeverisë dhe të
shkarkojë atë. Qeveria e ka iniciativën e propozimit të ligjeve, ka kompetencë për nxjerrjen e
dekreteve me fuqi ligjore apo dekretligjeve. Pushteti gjyqësor është plotësisht i pavarur brenda
kompetencave ligjore. Parimi i ndarjes dhe i kufizimit të pushtetit është një nga parakushtet
elementare të demokracisë. Balanca dhe ekuilibri i pushteteve në shtetet demokratike duhet të arrijë
dy synime, i pari, të sigurojë pavarësinë e pushteteve; dy, të kufizojë pushtetet, duke përcaktuar
mekanizma të kontrollit të tyre reciprok47. Mbi bazën e parimit të ndarjes së pushteteve, kemi të bëjmë
me kontroll të ndërsjellë, me raporte të caktuara dhe me një lloj ekuilibri ndërmjet legjislativit,
ekzekutivit dhe gjyqësorit. Asnjëri prej tyre nuk mund të ndërhyjë apo të marrë kompetencat e dy
pushteteve të tjera. Për dallim nga pushteti legjislativ dhe ai ekzekutiv, pushteti gjyqësor ka më shumë
liri në marrjen e vendimeve, ka garancinë e pavarësisë së gjyqtarëve si dhe urdhërimin e rëndësishëm
që të jetë i paanshëm në gjykimin e çështjeve. Pra, nga tërë kjo që u tha deri tani, mund të konstatohet
që pikat kryesore ku dallohen sistemi presidencial dhe ai parlamentar janë:

- Në sistemin parlamentar, shefi i shtetit zgjidhet nga parlamenti, ndërkaq në sistemin

presidencial, presidenti zgjidhet nga zgjedhjet e drejtpërdrejta dhe të lira.
- Në sistemin parlamentar, është parlamenti ai i cili posedon kompetenca për të zgjedhur
dhe shkarkuar qeverinë, ndërkaq në sistemin presidencial roli i tij ka kuptim ekzekutiv në vend dhe ai
vetë emëron dhe shkarkon organet ekzekutive të vendit.
- Në sistemin parlamentar kemi kufizim të pushtetit shtetëror, ndërsa në sistemin
presidencial, ndarje të pushtetit apo kontroll reciprok.
- Ekzekutivi dhe legjislativi janë të lidhur nëpërmjet personelit në sistemin parlamentar p.sh:
një ministër mund të jetë edhe deputet e raste të tjera, kurse në sistemin presidencial, ekzekutivi dhe
legjislativi janë të ndarë në mënyrë strikt.
- Në sistemin parlamentar, qeveria dhe shefi i qeverisë dalin nga parlamenti, përgjigjen
para tij dhe mund të rrëzohen prej tij.( ekziston edhe mundësia e shpërndarjes së parlamentit ). Në
sistemin presidencial qeveria dhe parlamenti janë të pavarur nga njëri-tjetri( nuk ekziston e drejta e
votës së mosbesimit dhe as e drejta e shpërndarjes së parlamentit.
- Në sistemin parlamentar është parlamenti ai i cili ka të drejtën e votëbesimit dhe
shkarkimit ndaj organeve të tjera, ndërkaq në sistemin presidencial parlamenti privohet nga kjo e
drejtë, veçmas kur bëhet fjalë përballë qeverisë dhe shefit të shtetit.
- Në sistemin parlamentar, qeveria e vendit përgjigjet para parlamentit, ndërkaq në sistemin
presidencial, përgjigjet para presidentit.
- Në sistemin parlamentar, shefi i shtetit ka rol krejtësisht ceremonial dhe simbolik,
përderisa në sistemin presidencial, presidenti ka rol të fuqishëm në çështjet ekzekutive të vendit, dhe
në sferat tjera.
- Në sistemin presidencial, është presidenti ai i cili mund të ushtrojë edhe rolin e
kryeministrit të vendit, ose këtë detyrë ia beson ose atribuon ndonjë personi tjetër. Për dallim nga këtu,
në sistemin parlamentar kryeministri nxirret nga ana e parlamentit dhe ai dhe shefi i shtetit janë
institucione të ndara dhe të pavarura njëra nga tjetra.

47 Osman Ismaili. “ Fillet e së drejtës ”. Botues Universiteti i Prishtinës. Prishtinë, 2004, Fq. 109.
42
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
- Në sistemin parlamentar, krizat parlamentare ndikojnë dhe reflektojnë drejtpërsëdrejti në
qeverinë e vendit, ndërkaq në sistemin presidencial nuk mund të thuhet një gjë e tille.
- Në sistemin parlamentar, institucionet tjera në vend, në radhë të parë ekzekutivi dhe shefit
i shtetit, janë të ndërvarura ngushtë me legjislativin e vendit, përderisa në sistemin presidencial, roli
dhe pozicioni i parlamentit dhe i presidentit qëndrojnë diametralisht të pavarura njëra nga tjetra.
- Në sistemin parlamentar, kabineti qeveritar së bashku me kryeministrin votohen në
parlamentet, ndërkaq në sistemin presidencial, është presidenti ai i cili përzgjedh stafin e tij të punës,
duke mos e votuar paraprakisht askund listën me emra të tij, dhe po ashtu posedon të drejtën
ekskluzive të shkarkojë dhe të ndryshojë cilindo nga ta pa pëlqimin paraprak të parlamentit.
- Në sistemin parlamentar, është parlamenti ai i cili ka të drejtën e ushtrimit të kontrollit për
punën e bërë mbi organet tjera të vendit, ndërkaq në sistemin presidencial, parlamenti privohet nga kjo
e drejtë, dhe shpeshherë, më shumë bënë konstatime dhe verifikime, dhe nuk e ka mundësinë e
ndonjë kontrolli efektiv, ta zëmë mbi qeverinë.
- Në sistemin parlamentar kemi pozitë dhe rol shumë të fortë të partive politike, kurse në
sistemin presidencial kemi pozitë dhe rol të vogël të partive politike.
- Opozita është instanca më e rëndësishme kontrolluese ndaj ekzekutivit, kurse në sistemin
presidencial nuk kemi ndonjë rol shumë të theksuar opozitar.

Ka edhe dallime të tjera ndërmjet këtyre dy sistemeve ma specifike por në përgjithësi këto
janë dallimet më të përgjithshme të këtyre dy sistemeve të qeverisjes.

Ngjashmëritë ndërmjet sistemit presidencial dhe atij parlamentar

Përderisa folëm për dallimet ndërmjet sistemit presidencial dhe atij parlamentar, fokusi për të
gjetur ngjashmëritë mes këtyre dy sistemeve bëhet shumë i vështirë, për të mos thënë edhe i
pamundur, ngase kemi shumë pak ngjashmëri ndërmjet këtyre dy sistemeve. Roli dhe funksioni i
parlamentit ndryshon në totalin e vet nën petkun e sistemit presidencial, përderisa kjo mund të thuhet
edhe për sistemin presidencial. Parlamentit nuk mund t’i privohet vetëm një e drejtë, ajo e nxjerrjes
dhe miratimit të ligjeve. Mund të thuhet që ekzistojnë edhe ngjashmëri mes këtyre dy sistemeve, ose
shprehur me saktë, përafërsisht ngjashmëri. Kështu, në sistemin presidencial dhe atë parlamentar, në
të dy këto sisteme presidentit i besohet ose i mundësohet si instancë e fundit nënshkrimi i ligjeve, dhe
pa nënshkrimin nga ana e presidentit ato nuk hyjnë në fuqi. Një karakteristikë tjetër që mund të
kuptohet si ngjashmëri ndërmjet këtyre dy sistemeve është edhe fakti se presidenti është komandant i
përgjithshëm i forcave të armatosura. Pra, kjo kompetencë i takon presidentit në të dyja sistemet.
Edhe dhënia e dekoratave, çmimeve dhe mirënjohjeve i takon presidentit në të dyja sistemet. Edhe
pranimi i ambasadorëve dhe letrave krediciale, është kompetencë e presidentit që i takon në të dyja
sistemet48. Nga ana tjetër, parlamenti, respektivisht legjislativi, si në sistemin parlamentar ashtu edhe
në atë presidencial ushtron disa funksione strikte: nxjerrja e ligjeve, ratifikimi i marrëveshjeve
ndërkombëtare, shpallja e gjendjes së luftës dhe paqes, ndryshimi dhe miratimi i kushtetutës dhe
ligjeve në vend, nxjerrja e rezolutave, janë vetëm disa nga funksionet ose rolet e parlamentit që
ushtrohen pavarësisht sistemit që aplikohet. Megjithatë, në shumicën e shteteve me sistem
demokratik të qeverisjes, marrja e vendimeve dhe ekzekutimi i tyre në praktikë bëhet në bashkëpunim
të ngushtë mes organit legjislativ dhe institucioneve ekzekutive. Kompetencat dhe raporti ndërmjet
degëve të pushtetit në secilin vend përcaktohet nga kushtetuta si akti më i lartë juridik dhe politik i një
vendi. Raporti ndërmjet të tri degëve të pushtetit njëkohësisht edhe përcakton formën e rregullimit
shtetëror, pra nëse kemi të bëjmë me sistem të pastër parlamentar, me sistem presidencial apo sistem
të përzier parlamentar-presidencial. Në përgjithësi në të dy sistemet, organi legjislativ zgjidhet direkt
nga qytetarët dhe së paku formalisht, me përjashtim të sistemit të pastër presidencial, është dega

48 Porta Della Donatella. Bazat e Shkencave Politike. Kolegji Universitar “ Victoriy ”. Prishtinë, 2006, fq. 173.
43
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
dominuese e pushtetit. Me zhvillimin dhe zgjerimin e sistemeve demokratike të qeverisjes në botë,
organet legjislative kanë reflektuar spektrin e gjerë politik të vendit dhe kanë shërbyer si forum për
diskutimin e çështjeve vitale për qytetarët. Parlamentet që nga krijimi i tyre kanë shërbyer për të
demonstruar pluralizmin, tolerancën, diversitetin e mendimeve, por njëkohësisht vendin ku bëhen
kompromise dhe ndërtohet konsensusi49. Në demokracinë përfaqësuese, të gjithë qytetarët nuk kanë
mundësi të marrin pjesë drejtpërdrejt në prurjen e vendimeve dhe rregullimin e normave shoqërore në
bazë të të cilave funksionon shoqëria, por përmes zgjedhjeve demokratike i zgjedhin përfaqësuesit e
tyre në organet legjislative, të cilët pastaj gëzojnë legjitimitetin për të diskutuar dhe për të marrë
vendime në bazë të interesave të qytetarëve. të cilët do të përfaqësojnë. Në përgjithësi ndër
ngjashmëritë ndërmjet këtyre dy sistemeve mund të veçonim këto:
- Të dyja këto janë sisteme të qeverisjes dhe të dy këto sisteme aplikohen në vende me një
demokraci mjaft të zhvilluar;
- Në të dyja sistemet, figura e presidentit simbolizon unitetin e shtetit si brenda shtetit ashtu
edhe në marrëdhëniet ndërkombëtare;
- Në të dyja sistemet, organet përfaqësuese zgjidhen nga trupi elektoral;
- Në të dy sistemet, organet legjislative, si parlamenti apo kongresi, kanë si fokus nxjerrjen
dhe miratimin e ligjeve, kushtetutën dhe aktet tjera me fuqi ligjore;
- Në të dyja sistemet, organet legjislative kanë të drejtën e miratimit të buxhetit shtetëror që
paraqet edhe njërin ndër instrumentet e kontrollit ndaj ekzekutivit;
- Në të dyja sistemet, organet legjislative ratifikojnë marrëveshjet ndërkombëtare;
- Në të dyja sistemet garantohen zgjedhjet e lira dhe të drejta;
- Në të dyja sistemet, gjyqësori ushtron veprimtarinë si i pavarur në raport me degët tjera
dhe në të dyja sistemet ka hapësirë dhe garanci për një gjyqësor të drejtë, flasim për vendet me një
demokraci të zhvilluar si: ShBA, Britani e Madhe, Gjermani etj.;
- Si në sistemin parlamentar, edhe në disa vende me sistem presidencial, emërimin e
kryeministrit e bën presidenti i vendit përkatësisht mbreti apo mbretëresha.
Ka edhe ngjashmëri të tjera më specifike në raport të rolit, funksioneve dhe kompetencave
të degëve ekzekutive dhe legjislative por këto janë disa nga ngjashmëritë më të përgjithshme ndërmjet
sistemit parlamentar dhe atij presidencial.

Konkluzione

Në këtë studim jemi përpjekur t'i identifikojmë dhe përshkruajmë proceset e ndryshimeve të
cilat ndikojnë në zhvillimin e shoqërisë në drejtimin demokratik, veçmas duke u fokusuar në aspektin
legjislativ, atë ekzekutiv, ne rolin dhe funksionet e tyre e kështu me radhë. Vëmendje të veçantë i kemi
kushtuar ambientit të përshtatshëm për te identifikuar dallimet dhe ngjashmëritë mes këtyre dy
sistemeve. Kemi dashur të konstatojmë se çfarë është raporti midis sistemit legjislativ, atij ekzekutiv, e
veçmas dallimi mes sistemit parlamentar dhe atij presidencial në një vend të caktuar. Ndërkaq nga
ana tjetër kur bëhet fjalë për dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet sistemit Presidencial dhe atij
Parlamentar, u konstatua që këto pushtete apo sisteme kanë disa elemente të ngjashme por edhe
shumë të tjera që në fakt i dallojnë njërën prej tjetrës. Në radhë të parë ajo që është karakteristik
themelore këtu është fakti që në sistemin presidencial, roli i Parlamentit në çështjet ekzekutive të
vendit është shumë minimal, ndërkaq të sistemi presidencial, është e kundërta ngase roli dhe pozicioni
i Presidentit mbizotërohet me ndikimin e tij në çështjet ekzekutive në një vend të caktuar. Karakteristik
tjetër përmbledhëse e këtyre dy sistemeve qëndron edhe në faktin e raporteve në mes këtyre dy
sistemeve, ku pothuajse raportet mes tyre janë të pavarura, dhe jo të ndërvarura si në sistemin
parlamentar ta zëmë. Kur bëhet fjalë për ngjashmëritë në mes këtyre dy sistemeve, atëherë me të
drejtë mund të konstatohet që në të dy sistemet si atë Parlamentar dhe atë Presidencial, roli ligjvënës i

Sefedin Guri. Kontrolli i pushtetit ligjvënës ndaj organeve ekzekutive dhe roli i komisioneve parlamentare. Qendra studimore
49

mbi praktikat parlamentare dhe demokratike. Tiranë, 2001, fq. 6

44
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Parlamentit nuk mund të kontestohet, gjegjësisht të privohet. Po ashtu, Parlamenti, pavarësisht
sistemit ruan të drejtën e shpalljes së gjendjes së luftës, të dekretimit të traktateve ndërkombëtare dhe
të prezantimit të qëndrimit zyrtar të parlamentit, varësisht nga zhvillimi i ngjarjeve. Edhe Presidenti nga
ana tjetër, në një vend, pavarësisht sistemit ruan disa të drejta të cilat i gëzon pothuajse në të gjitha
vendet e botës, kështu Presidenti paraqet ose paraqitet si figurë e unitetit, dhe ka të drejtën e
nënshkrimit të ligjeve që miratohen në Parlament, gëzon të drejtën e pranimit të letrave kredenciale,
jep tituj dhe shpreh mirënjohje, shpall amnisti dhe në shumë vende ka të drejtën e pranimit dhe
dërgimit të ambasadorëve të shtetit. Si konstatim mund të nxirret se sistemi Parlamentar dhe ai
Presidencial, posedojnë një mori dallimesh dhe ngjashmërish, por në thelb këto dy sisteme,
strukturalisht por edhe në përmbajtje dallojnë esencialisht njëra nga tjetra.
Çdo shoqëri e organizuar duhet t’i kushtojë rëndësi të madhe zhvillimit të vazhdueshëm të
sistemit politik të qeverisjes. Ata që i tremben mundësisë për tirani nga dega ekzekutive, priren të
theksojnë rolin e sistemit parlamentar, ndërsa ata që u tremben shpërdorimeve të mundshme nga një
shumicë e përkohshme në legjislaturë, i japin rëndësi sistemit presidencial. A është sistemi
presidencial apo sistemi parlamentar ai sistem që i plotëson më mirë kërkesat e një demokracie
kushtetuese? Përgjigjja e kësaj pyetjeje është bërë objekt debatesh midis ekspertëve të ndryshëm nga
fusha të ndryshme, pasi që të dy sistemet kanë përparësitë dhe dobësitë e tyre, mirëpo gjithsesi të
dy sistemet janë të përshtatshme për demokracitë kushtetuese, ndonëse nuk mund ta garantojnë
atë, por kjo varet nga koha dhe hapësira, si dhe nga rrethanat e funksionimit të tyre.

Bibliografia
Bajrami, Arsim. “Teoria dhe praktika parlamentare”. Redaksia e botimeve “Flaka”. Shkup 2002.
Filo, Llambro. “Historia e sistemeve të qeverisjes”. Shtëpia botuese “ Libri Universitar “. Tiranë, 2000.
Gjorgjeviq Jovan. “Sistemi politik”. Botues Universiteti i Prishtinës. Prishtinë 1978.
Guri, Sefedin. “Kontrolli i pushtetit ligjvënës ndaj organeve ekzekutive dhe roli i
komisioneve parlamentare”. Qendra studimore mbi praktika parlamentare dhe demokratike. Tiranë,
2001.
Kushtetuta e ShBA-së.
Kushtetuta e Italisë.
Mbi sistemin Amerikan te Qeverisjes. Zyra e programeve ndërkombëtare te informacionit,
Departamenti i Shtetit pranë ShBA-së.
Omari, Luan. “Sistemi parlamentar ” . Shtëpia botuese "Elena Gjika". Tiranë. 2000
Porta Della Donatella. “Bazat e Shkencave Politike”. Kolegji Universitar Victory. Prishtinë,
2006.
Selmani, Bedri. “Globalizmi, tranzicioni dhe Integrimet”. Shtëpia botuese “Albanica”. Prishtinë,
2006
http://sq.wikipedia.org/wiki/Shtetet_e_Bashkuara
http://sq.wikipedia.org/wiki/Demokracia
http://www.dadalos.org/alb/democracia/Grundkurs3/Parlament/Parlament.HTM
http://en.wikipedia.org/wiki/Presidential_system#Republican_presidential_systems
http://www.dadalos.org/alb/democracia/GLOSSAR.HTM

45
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 343. 14

Kuptimi i palëve në process gjyqësor dhe veprimet procedural

Kaltrinë HALITI

Abstrakt: Në këtë punim bëhet fjalë për të drejtat dhe detyrat mes palëve lidhur me zgjidhjen e
kontesteve juridiko-civile kur bëhet fjalë për të drejtat ndërgjyqësore të palëve në një kontest juridiko-
civil. Prandaj është më se e rëndësishme të kemi njohuri lidhur me pozicionin tonë si palë në një
proces juridiko- kontestimor.Duhet pas parasysh se secila palë në procedurë pretendon se i takon një
e drejtë subjektive e cila i është shkelur pa të drejtë nga pala tjetër, e natyrisht pala e kundërt e mohon
një gjë të tillë.Është me rëndësi të potencojmë se palët në një proces kontestimor duhet të kenë
patjetër interes i cili duhet të jetë legjitim dhe juridik si në procedurat gjyqsore ashtu edhe në të drejtat
themelore juridike.Pozita e palëve në një proces juridik – kontestimor është e rëndësishme.Palë në
procdurë mund të jetë çdo person fizik dhe juridik.Procedurën si tërësi e përbëjnë veprimet të cilat i
kryejnë subjektet e një gjykimi në çështjen civile.Subjekte janë palët (paditësi, i padituri) dhe
gjykata.Këta luajnë rol mjaft të rëndësishën në procesin kontestimor.Të analizohet pozita e palëve në
procesin kontestimor do të thotë të kuptojmë të drejtat detyrat e palëve, fitimin e cilësis së palës,
kushtet për të qenë palë, zotësin e palëve, përfaqësuesit e palëve si dhe rolin e personave të tret në
procesin gjyqsor. Motivimi dhe qëllimi i këtij punimi është për të pasur një qasje më të gjërë shkencore
në praktikën ndërgjyqësore si dhe analizimin e pozitës së palëve në procedurat juridiko-civile.

Fjalët kyqe: Proces, kontest, palë,pozitë, juridiko- civil.

Roli dhe pozita e palëve në një proces juridiko-civil

Palë në procedurë mund të jetë çdo person fizik dhe juridik.51Në procesin gjyqësor, ku bëhet
zhvillimi dhe zgjidhja e një çështjeje marrin pjesë gjykata, palët ndërgjyqëse si dhe në disa raste
persona të tretë, prokurori si dhe përmbaruesi.Këta quhen subjekte të gjykimit civil që kanë të drejta
dhe detyra procedurale dhe me veprimet e tyre influencojnë rrjedhimin, zhvillimin dhe përfundimin e
gjykimit.Gjithashtu në gjykim mund të marrin pjesë përkthyesit, dëshmitarët dhe ekspertët të cilët nuk
influencojnë me pjesëmarrjen e tyre por vetëm ndihmojnë veprimtarinë e pjesëmarrësve të tjerë, me
njoftimin e fakteve ose mbi njohuritë e tyre teknike e shkencore.Të gjithë këta persona nuk quhen
subjekte të gjykimit.Këtu duhet të përmendim edhe përfaqësuesit dhe personat e tretë të cilët
megjithëse japin ndihmesën e tyre nuk konsiderohen subjekte të gjykimit sepse veprojnë në emër dhe
për llogari të palëve që janë subjekte të gjykimit.Palët ndërgjyqëse janë subjekte të gjykimit dhe marrin
pjesë me interesa të kunderta.Midis tyre është mosmarrëveshja e lidhur në mënyrën e rregullimit të
marredhënies juridike në të cilën bazohet e drejta subjektive e paditësit dhe detyrimi i të paditurit.

Palët në procesin kontestimor

Në procesin gjyqësor, ku bëhet zhvillimi dhe zgjidhja e një çështjeje marrin pjesë gjykata,
palët ndërgjyqëse si dhe në disa raste persona të tretë, prokurori si dhe përmbaruesi. Në procesin
kontestimor paraqiten dy palë: paditësi aktorë dhe i paditurireus.Paditësi është personi nga i cili
gjykata kërkon mbrojtje juridike të përmbajtjes së caktuar për të drejtën subjektive, me pretendim se


Autorja është PhD Candid.dhepunon asistente në Kolegjin Universitar FAMA dhe mund ta kontaktoni në adresën elektronike:
kaltrina.haliti@live.com.
51Ligji për procedure kontestimore i Republikës së Kosovoës.

46
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ajo i është rrezikuar apo shkelur, kurse i paditur është personi kundër të cilit është drejtuar kërkesa për
mbrojtje juridike, e mbështetur në pretendimin se ai e ka rrezikuar apo shkelur të drejtën subjektive të
caktuar. Subjekti i së drejtës e fiton cilësin e palës paditëse me vetë faktin e paraqitjes së padisë në
gjykatë. Kurse cilësin e të paditurit e fiton me vetë faktin se kundër tij është paraqitur padia në gjykatë.
Pozita e palës paditëse, pra, fitohet me vullnetin e atijë që ngrit padi, kurse pozita e palës së paditur
fitohet pa vullnetin e atij që paditet. 52Palë në procedurë mund të jetë çdo person fizik dhe juridik. Me
dispozita të veçanta caktohet se kush tjetër, përpos personave fizik dhe juridik, mund të jetë palë në
procedurë. Pala që është plotësisht e aftë për të vepruar mund të kryejë vetë veprime në procedur
(zotësia procedurale).Procedura kontestimore zhvillohet në gjuhën që është në përdorim zyrtar në
gjykatë. 53 Personi madhor të cilit i është kufizuar pjesërisht zotësia për të vepruar, ka zotësi
procedurale brenda kufijve të zotësisë së vet për të vepruar. I mituri që nuk e ka fituar plotësisht
zotësinë për të vepruar, ka zotësi procedurale brenda kufijve në të cilët i njihet zotësia për të vepruar.
Palën e cila nuk e ka zotësinë procedurale e përfaqëson në procedurë përfaqësuesi i saj ligjor.Personi
që paraqitet si përfaqësues ligjor ka për detyrë që me kërkesën e gjykatës të provojë se është
përfaqësues ligjor i palës. Po që se për shkak të pakujdesisë së përfaqësuesit do të mund të
shkaktohej dëmi për personin nën kujdestari, gjykata do të ndalet së proceduari dhe do të propozojë
që të caktohet përfaqësuesi tjetër ligjor.54 Palët kanë për detyrë të paraqesin të gjitha faktet mbi të cilat
i mbështesin kërkesat e veta dhe të propozojnë prova me të cilat konstatohen faktet e tilla.55Gjykata
do t’i caktoj palës së paditur përfaqësuesin e përkohshëm edhe në këto raste: në qoftë se
vendqëndrimi i të paditurit është i panjohur, kurse i padituri nuk ka përfaqësues me prokurë, në qoftë
se i padituri ose përfaqësuesi ligjor i tij, nuk kanë përfaqësues me prokurë, ndodhën jashtë shtetit,
kurse dërgimi i shkresave nuk ka mundur tu bëhet. Për caktimin e përfaqësuesit të përkohshëm
gjykata do ta njoftoj pa shtyrje organin e kujdestarisë, si dhe palën kur kjo është e mundshme.56

Ekzistimi dhe përcaktimi i pales

Palët janë subjekte të procesit kontestimor, andaj ato duhet të ekzistojnë dhe të jenë të
përcaktuara, sepse në të kundërtën nuk mund të kemi proces kontestimor. Personi i panjohur, ose ai
që nuk ekziston nuk mund ta fitojë cilësin e palës. Palët janë të detyruara që gjykatës t’ia mundësojnë
identifikimin e plotë të tyre. Përcaktimin e të dy palëve e bënë paditësi me padi. Personaliteti i palës
përcaktohet duke u treguar për personin fizik , emri, mbiemri, profesioni dhe vendbanimi. Kur është në
pyetje personi juridik, një gjë e tillë bëhet duke u treguar në padi firma apo emri i tij si dhe qendra
(selia) e tij.

Themelimi dhe mbarimi i cilësis së pales

Më sipër u tha se pala caktohet me anë të padisë.Paditës dhe i paditur janë personat që si
të tillë janë treguar në padi. Pas ngritjes së padisë një person mund të bëhet palë, kur paditësi e
ndryshon padinë ashtu që në vend të paditurit, apo krahas tij, e padit një person tjetër, e ky i fundit
hynë në procesin kontestimor, kur pas vdekjes së personit fizik apo pas mbarimit të personit juridik
në vend të palës primare procesin kontestimor e merr përsipër suksesori juridik i tij. Cilësin e palës një
person e ruan gjerë në përfundimin e procesit gjyqësor.

52Brestovci, F. “E drejta procedrale civile I”, Prishtinë 2006 .

53 Ligji për procedurë kontestimore, i Republikës së Kosovës .
54Trajtimi në mënyrë të duhur nga ana e gjykatës i parashtresave të palëve gjatë procedurës civile është thelbësor për
korrektësinë e procedurës civile kontestimore.Gjatë dëgjimit të një lënde, gjykata ka për detyrë “t’i shqyrtojë në mënyrë efikase
bazat, argumentet dhe provat e paraqitura nga palët.”3 Dështimi i gjykatës për t’i shqyrtuar në mënyrë të duhur argumentet
“specifike, përkatëse dhe të rëndësishme”4të palës është konsideruar vazhdimisht nga ana e Gjykatës Evropiane për të Drejtat
e Njeriut (GjEDNj) të jetë shkelje e nenit 6 të KEDNj-së
55Ligji për procedurë kontestimore.
56Brestovci, F. “E drejta procedrale civile I”, faq.43-49.Prishtinë, 2006.
47
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Kushtet ligjore dhe kriteret për të vepruar

Padi mund të ngrihet vetëm nga një person me zotësi juridike për të vepruar.Ka zotësi
juridike për të qenë palë ndërgjyqëse kushdo që ka zotësinë për të gëzuar të drejta civile, d.m.th çdo
person fizik i gjallë dhe personat juridikë.Zotësia procedurale e palëve ndërgjyqëse në gjykatat tona
vlerësohet sipas dispozitave ligjore të vendit tonë.Me mbushjen e moshës madhore personi fizik e fiton
zotësin për të vepruar.57Aftësia juridike e personave fizikë e juridikë lidhet me personalitetin e tyre
juridik.Ka zotësi për të vepruar në gjykim, çdo person që ka zotësi për të ushtruar të drejta civile,
d.m.th ata që kanë zotësi për të vepruar në fushën civile, kanë dhe zotesi për të vepruar në gjykim.
Është mundësia e palës për të kryer të gjitha veprimet e nevojshme që kërkohen në një proces
gjyqësor. Pra, pjesemarrës në një proces është personi apo subjekti që është mbajtës i të drejtave dhe
interesave të ligjshëm, me kërkesen e të cilit fillon procesi (pala aktive), ose kunder të cilit zhvillohet
procesi (pala pasive).

Barabarësia e palëve në procesin kontestimor

Barazia e nënkupton dallueshmërinë, përkatësisht e nënkupton ekzistimin e personave jo të

njëjtë që duhet të trajtohen në mënyrë të barabartë. Të dy palët ndërgjyqëse janë të barabarëta në
gjykim. Çdo njëra ka të drejt që gjykata ta dëgjojë dhe që ti përdorë të gjitha mjetet e sulmit dhe
mbrojtjes, të paraqes pretendime faktike dhe juridike, të parashtrojë propozime, të marrë qëndrim
kundrejt palës kundërshtare etj. Palët janë të barabarëta edhe sa i përket detyrave në procesin
kontestimor. Çdo njëra ka detyrë që të paraqitet në gjykatë sipas thirrjes, që në gjykatë të flaës të
vërtetën, të drejtat procedurale të cilat ia njeh ligji ti shfrytëzojë me mirëbesim dhe të propozojë mjete
provuese lidhur me pretendimet që i bënë në gjykim. Kjo barazi është vetëm formale dhe ka të bëjë
me të drejtat dhe detyrat procedurale sepse materialisht pozita e paditësit është më e volitshme se
pozita e të paditurit.Paditës është ai që e vë në lëvizje procesin kontestimor dhe e zgjidh momentin për
ngritjen e padisë.I padituri nuk mund të evitojë një gjë të tillë dhe duhet të jetë aktiv nëse dëshiron që
kundër tij të mos jepet aktgjykimi për shkak të mungesës. Paditësi me vendim të gjykatës nuk mund të
ngarkohet me kurrfarë prestimi tjetër, përveçse me atë të rimburësimit të shpenzimeve gjyqësore, në
qoftëse e humb gjykimin. 58Të paditurit i është lehtësuar pozita procedurale për shkak se ai ka të drejtë
që kërkesëpadinë e paditësit ta mohojë në mënyrë të thjeshtë, pa qenë i detyruar që të paraqesë fakte
dhe prova lidhur me to, për ta pranuar gjykata kërkespadinë. Pozitën më të pavolitëshme të palës së
paditur ligji e ka përmirësuar ashtu që e ka paraparë detyrën e paditësit që padinë ta ngritë në
gjykatën në territorin e të cilës ndodhet vendbanimi apo vendqëndrimi i të paditurit (actor se-quitur
forum rei).

Kushtet për të qenë palë për të vepruar në gjykim dhe për tu krijuar efektet juridike të
tij

Për të fituar cilësin e palës ndërgjyqëse, sukjekti i së drejtës duhet të ketë zotësin
procedurale- juridike, të cilën e quajmë zotësi për të qenë palë. Veprime procedurale në gjykim mund
të kryej pa ndihmën e të tjerëve vetëm personi të cilit ligji ia njeh zotësin procedurale. Për personin e
tillë thuhet se e ka zotësin postulative, në qoftëse nuk është i detyruar që në procesin kontestimor të
veprojë nëpërmjet përfaqësuesit. Kërkespadia mund të pranohet me aktgjykim vetëm nëse të dy palët
janë të legjitimuara realisht për ndjekjen e çështjes ne gjyq dhe si të tilla e kanë legjitimimin
procedural.59

57Kodi i Procedures Civile, Rep. Shqiperise.

58http://studioligjore.wordpress.com/2011/12/06/legjitimi-i-palëve në procesin gjyqësor për shpërblimit të demit jo- pasuror.
59 Brestovci, F.,,E drejta procedrale civile I”29-31. Prishtinë, 2006.
48
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Zotësia për të qenë palë

Zotësia e një subjekti të së drejtës që të jetë bartës i të drejtave dhe detyrave procedurale
quhet zotësi për të qenë palë ndërgjyqëse.Personit fizik nuk mund t’i kufizohen të drejtat civile, përveç
përjashtimeve të caktuara me ligj.Veprimi juridik që kufizon zotësinë juridike të një personi fizik, është i
pavlefshëm.60Paditës apo i paditur mund të jetë cdo person fizik, pa marrë parasysh moshën, zotësin
për të vepruar apo shtetësin e tij. Personi fizik e fiton zotësin për të qenë palë në momentin e lindjes,
kurse e humb atë në momentin e vdekjes apo të shpalljes si i vdekur. 61Personat juridikë marrin pjesë
në gjykim me anë të atij që i përfaqëson, sipas dispozitave ligjore.Personat që kanë zotësi për të
vepruar, mund t’i kryejnë vetë të gjitha veprimet procedurale, përveç kur ligji parashikon ndryshe. 62

Zotësia procedural

Zotësia procedurale është cilësi e palës ndërgjyqëse që personalisht të kryen veprimet

procedurale në procesin kontestimor. Zotësia procedurale e palës mund të jetë vetëm e plotë dhe e
pakufizuar. Pala e cila ka zotësi mund ti kryejë të gjitha veprimet procedurale në gjykimin në të cilin
vendoset për të drejtën e saj.Palën pa zotësi procedurale e përfaqëson përfaqësuesi i saj.63

Përfundime

Thelbinë e procesit gjyqsor e përbëjnë gjykata dhe palët. Duke pasur parasysh njohurit
lidhur me të drejtat që ju takojnë palëve ato njëkohësisht mund edhe ti mbrojnë. Paditësi e ka
funksionin e ndjekjes, i padituri të mbrojtjes, ndë mbrojtjes, ndërsa gjykata është subjekt i pa
interesuar në procesin kontestimor, ajo ka rolë neutral pasi që është kompetente për zgjidhjen e
kontestit.Nga veprimet procedurale që kryejnë subjektet e procesit gjyqsorë lindin pasoja juridike, siç
është hudhja e padisë.Por në gjithë procesin gjyqsor veprimet e gjykatës kanë rëndësi të veqantë.Nga
kjo shihet se procesi gjyqsor nuk lindë me kërkesën e gjykatës, por me kërkesë të por me kërkesë të
palëve.Palët në proces gjyqësor duhet të ketë zotësi juridike dhe interes të ligjshëm.Pala me pazotësi
përfaqësohet nga përfaqësuesi i saj ligjor.Të drejtat e palëve duhet të garantohen nga gjykata, po
ashtu gjykata është ajo e cila duhet ti mbrojë dhe duhet të parandalojë keqpërdorimin e të drejtave të
palëve.

Literatura
Ligji për procedure kontestimore i Republikës së Kosovës
Brestovci, F. “E drejta procedrale civile I”, Prishtinë 2006 1 Ligji për procedurë kontestimore, i
Republikës së Kosovës .
Ligji për procedurë kontestimore.
Brestovci, F. “E drejta procedrale civile I”, Prishtinë, 2006.
Kodi i Procedures Civile, Rep. Shqiperise.
http://studioligjore.wordpress.com/2011/12/06/legjitimi-i-palëve në procesin gjyqësor për shpërblimit të
dëmit jo pasuror.

60 Kodi Civil i Rep. Shqipërisë

61 Brestovci, F. ,,E drejta procedrale civile I”, Prishtinë 2006
62 Kodi Civil i Rep. Shqiperise
63Brestovci, F. “E drejta procedrale civile I”, Prishtinë 2006.

49
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 342. 7

E drejta dhe keqpërdorimi i lirisë së shprehjes

Mirvete UKA

Abstrakt: Numri i madh i mediave në vendin tonë po edhe pjesën më të madhe të botës, së bashku
edhe me teknologjinë më të lartë të informimi, ka vendosur një garë të pa kompromis në plasimin e
informacioneve nga më të ndryshmet. Derisa në shumicën e vendeve me sistem bashkëkohor
demokratik, ndër synimet më kryesore në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut është edhe liria e
shprehjes, në të njëjtën kohë dhe gjithnjë e më shumë, po krijohen mundësi për keqpërdorimin e kësaj
lire, e për fat të keq cenimin e një të drejte tjetër, atë të privatësisë së individit. Pikërisht kjo
shumëllojshmëri dhe varësia ekonomike e mediave bashkëkohore pamundëson redaktimin korrekt
(por jo në kuptimin e censurimit) të informacioneve. Punimi mëton të tregoj se edhe ushtrimi i lirisë së
shprehjes bartë me vete përgjegjësi dhe detyrime të caktuara64dhe se aty ku fillon një e drejtë mund
të përfundojë një e drejtë tjetër. Për më tepër, kur gabimeve në Istitucione të drejtësisë u shtohen
edhe informacione të pakonfirmuara, ndodhë shkelje drastike e të drejtave të njeriut. Një ndër arsyet e
shkeljes së të drejtave të njeriut qoftë edhe përmes cenimit të privatësisë së individit apo etiketimit si
kriminel duke mos respektuar parimin e prezumimit të pafajësisë, shpërndarjes së informatave lidhur
me jetën private që prekin nderin dhe sedrën e familjes etj., është edhe mungesa e një mekanizmi
mbrojtës të këtyre të drejtave të qytetarëve të vendit tonë. Meqë akoma nuk është anëtare e Këshillit
të Evropës, Kosova nuk mund të ratifikojë Konventën Evropiane për Drejtat e Njeriut dhe rrjedhimisht,
qytetarët e Kosovës nuk mund t’i drejtohen me ankesa për shkeljen e këtyre të drejtave, Gjykatës së
Strasburgut e cila ka për mision, pikërisht mbrojtjen e tyre. Duke sjellë disa shembuj nga shkelja e
privatësisë së individit dhe dëmin që mund të shkaktojë plasimi i një informacioni të pakonfirmuar,
bëjmë përpjekje të ngremë vetëdijen e gazetarëve dhe mediave në përgjithësi për një kujdes më të
shtuar në informim, qëndrim objektiv dhe sidomos mos ndërhyrje në kompetencat e sistemit të
drejtësisë.

Fjalët kyqe: liria e shprehjes, publiciteti, privatësia, Konventa Evropiane, Kodi Penal.

Hyrje

Zhvillimi i hovshëm i informatikës, gara mediale që tashmë ka kaluar jo vetëm kufijtë rajonal
por deri në nivel global, mundëson dhe nxitë zanatlinjtë e gazetarisë, sidomos asaj elektronike, që të
kërkojnë format nga më të ndryshmet, për të plasuar sa më shumë informacione. Miliona të tilla,
plasohen çdo sekondë në rrjetin kompjuterik dhe me një shpejtësi të jashtëzakonshme, ato u servohen
në të njëjtën kohë miliona përdoruesve. Dëshira për të qenë të shpejtë dhe për të arritur numër enorm
të shkarkimeve, shpërndarjeve e klikimeve, pamundëson kontrollin dhe redaktimin korrekt të tyre. Kjo
bën që në mediat elektronike e sidomos ato që ndiqen përmes internetit, të shfaqen çdo ditë pamje
dhe shkrime jashtë çdo etike, jo vetëm gazetareske po dhe vet njerëzore. Banalitete e perversitete
pafund, mbulojnë sa qel e mbyll sytë faqet e ndryshme të internetit, ndërkohë që mundësitë për t’i
ndjekur ato, çdo ditë e më shumë po shtohen, qoftë përmes kompjuterëve të llojeve e madhësive të
ndryshme, qoftë përmes telefonave të mençur dhe mjeteve tjera të ngjashme.
Në një kaos të tillë mediatik, liria e shprehjes keqpërdoret shpesh, herë me qëllime të
caktuara, e herë në mungesë të profesionalizimit. Kjo liri mund të shkelet deri në masën sa gazetari,
redaktori apo botuesi, cenon të drejtat e garantuara me ligj të qytetarëve të lirë. Shkelja e privatësisë


PhD.cand.
64 Neni 10 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
50
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
së individit dhe familjes, cenimi i dinjitetit dhe integritetit personal, komprometimi dhe etiketimi, janë
disa nga dëmet që mund tu shkaktohen qytetarëve gjatë shpërndarjes së informatave të
pakonfirmuara, gjë qëështë në kundërshtim me etikën dhe kodin e mirësjelljes në gazetari.

Degjenerimi në emër të lirisë së shprehjes dhe rrezikimi i edukatës familjare

Nga numri i madh i mediave të shkruara dhe sidomos atyre elektronike dhe online
bombardohemi orë e çast me informacione jo vetëm të parëndësishme po edhe tëdëmshme për trurin
tonë. Imazhet dhe detajet nga jeta private e personave publik, qoftë ata të politikës, qoftë të artit apo
edhe të profesioneve tjera që konsiderohen si më të afirmuarat, janë bërë pjesë e pandashme e
aktiviteteve tona profesionale e familjare. Personat që merren me arte të ndryshme e sidomos me
zhanre të ndryshme të muzikës, me modelim etj., e shpërfaqin vet jetën e tyre private para opinionit të
gjerë gjithnjë në përpjekje që të bëhen të famshëm, të njohur për sa më shumë njerëz që të jetë e
mundur, të dëshiruar, të adhuruar, e deri në pasionin për tu parë si idhuj. Publikimi i informacioneve
për tipa të tillë, deri në masën e intimiteteve fare të vogla, mbase nuk do të mund të quhej shkelje e
privatësisë së tyre meqë ata vet e kërkojnë dhe dëshirojnë një gjë të tillë. Por në qoftë se
informacionet e tilla kanë efekt negativ në edukimin e brezave të rinj të cilët janë më të rrezikuarit,
atëherë kjo bie ndesh me paragrafin e dytë të nenit 10 të Konventës Evropiane mbi liritë dhe të drejtat
e njeriut,ku ndër të tjera, përmes ushtrimit të së drejtës në lirinë e shprehjes,kërkohet mbrojtja e
shëndetit dhe moralit. Fundja, media ka për mision të informoj publikun për atë që ky i fundit ka
interes. Ndërkohë që privatësia deri në detaje, e personave që veten e quajnë VIP-a, nuk konsiderojë
se është në interes të përgjithshëm.
Mbase po duket si element i demokracisë dhe thyerje tabush, numri kaq i madh i fotove
lakuriqe në gazeta e revista të ndryshme, forma e komunikimit dhe teksteve banale të këngëve në
radio e televizion, bashkë me pamjet vizuale në ekran, por jo vetëm lejimi me dashje dhe dërgimi për
të shikuar shfaqje me skena seksuale do duhej konsideruar vepër penale. Kodi penal i Kosovës ka
objekt mbrojtës në këtë rast fëmijët e moshës nën 16 vjeç, edukimin dhe moralin e tyre seksual. Por
masat për të mbrojtur ata nga degjenerimi, janë jashtëzakonisht të vogla për të mos thënë se nuk
ekzistojnë fare. NëTV-të kosovare po edhe shqiptare përgjithësisht, ka pak emisione edukative e
arsimore derisa dominojnë telenovelat me përmbajtje degraduese, muzika pa vlera e spotet me skena
erotike. Ato transmetohen pa kontroll dhe në çdo pjesë të ditës. Në anën tjetër,kërkesat e mëdha të
familjes bashkëkohore e bëjnë të domosdoshëm angazhimin në punë të të dy prindërve dhe kjo
gjendje jo e mirë ekonomike dhe vështirësitë për të realizuar të ardhura të mjaftueshme,
pamundësojnë angazhimin e fëmijëve në kurse e aktivitete edukative, jashtë orarit të rregullt shkollor.
Për pasojë, një pjesë të madhe të kohës, ata e kalojnë në shtëpi pranë televizorit,i cili është një ndër
faktorët me shumë ndikim në edukatën dhe formimin e personalitetit të tyre.
Institucionet arsimore, familja, mediat, dhe të gjithë faktorët tjerë me ndikim, ka rrezik të
dështojë në edukimin e shëndoshë tëgjeneratave të reja. Për fat të keq, mungon strategjia po edhe
gatishmëria për të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme deri edhe në censurimin gjërave që
degradojnë grup moshat akoma të pa maturuara. Përderisa konfiskimi i një libri të turpshëm, mund të
ketë qëllim legjitim të mbrojtjes së moralit,65 pse të mos ketë një kontroll dhe seleksionim të videove
dhe filmave në bazë të skenave dhe përmbajtjeve që ofrojnë ose së paku të bëhet kujdes në kohën e
transmetimit të tyre.66

Publiciteti dhe privatësia e personave me profesione më të avancuara

Një kategori tjetër e personave, jeta private e të cilëve është e pasqyruar në forma të ndryshme në
media sot, janë politikanët. Në të vërtetë, këta persona ia kanë falë privatësinë publikut dhe mediat

65 Liria e shprehjes, udhëzues për zbatimin e nenit 10 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut
66 Shih Rregulloren për mbrojtjen e fëmijëve dhe të miturve në shërbimet mediave e audio-vizuele.
51
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kanë të drejtën e shkeljes së kësaj privatësie, por vetëm deri në masën sa është në interes të
përgjithshëm. Privatësia e një politikani mund të shkelet me të drejtë duke pasqyruar të ardhurat e tij
personale, luksin e tepruar të jetesës e cila shumë herë nuk përkon me të ardhurat mujore e vjetore, 67
aferat e tij që mund të lidhen direkt me punën që bën dhe gjëra të ndryshme. Gjykata Evropiane
shpjegon se liria e shtypit i jep publikut një nga mjetet më të mira për të zhvilluar dhe formuar një
mendim rreth ideve dhe qëndrimeve të drejtuesve politikanë.68 Kufijtë e kriticizmit të pranueshëm janë
respektivisht më të gjerë për sa i përket një politikani se sa për sa i përket një individi privat. 69Kështu
me rastin e deklarimit të pasurisë, një deputet i Kuvendit të Kosovës deklaroi përveç pagës së
bashkëshortes me të cilën kishte kurorë edhe pagën e bashkëshortes jashtëmartesore. 70 Burime
anonime të një medie vendore brenda AKK-së (Agjencioni kundër korrupsion), krijuan mundësinë e
shpërndarjes së një informate të tillë dhe formulari i plotësuar nga vet deputeti, u botua. Me të drejtën
në privatësi ka të bëjë edhe neni 205 i Kodit Penal të Kosovës i cili sanksionon fotografimin dhe
incizimet tjera të paautorizuara. Mirëpo dispozita e paragrafit katër të këtij neni, e liron nga
përgjegjësia penale personin i cili kryen veprimet e lartpërmendura, me qëllim të zbulimit të një vepre
penale dhe që materialet e fituara, i dërgon në polici, prokurori apo Gjykatë.
Por veprime të tilla, incizime dhe fotografi të paautorizuara ndoshta edhe në mbështetje të
nenit 205 të Kodit Penal tëKosovës (KPK) dhe duke u thirrur në zbulimin e një vepre penale të
keqpërdorimit të pozitës zyrtare, kanë përfunduar shpesh edhe në shantazhim ndaj personit të
incizuar.71P.sh. incizimi i skenave erotike në motel,ka ndodhur shpesh që tu dërgohet personave të
filmuar me porosinë se në rast të mos përmbushjes së ndonjë kërkese të parashtruar, kjo do tu
dërgohet familjeve të tyre dhe do të bëhet publike për opinionin. Këto veprime përvec se janë incizime
të paautorizuara plotësohen edhe me veprime tjera që së bashku përbëjnë figurën e veprës penale të
shantazhit (neni 341 i KPK).
Një shkelje tjetër që e hasim shpesh në mediat vendore ka të bëjë me mosrespektimin e
parimit tëprezumimit të pafajësisë. 72 Personat e dyshuar, shpesh quhen kriminelë, 73 ndërsa
intervistimet nga policia, quhen arrestime. Dyshimet e prokurorisë për vepra të ndryshme dhe ndaj
personave të ndryshëm,në të shumtën e rasteve quhen vepra penale që sigurt kenë ndodhur. Është
e vërtetë se kjo ndodhë në masë të madhe për shkak të mos njohjes së terminologjisë juridike,
sistemimit të Gjykatave dhe kompetencave të tyre, por për fat të keq edhe për qëllime shumë
tendencioze dhe me prapavijë të denigrimit, etiketimit dhe stigmatizimit të personave të ndryshëm,
akoma pa u dhënë vendimi i organeve kompetente. Kjo dëmton rendë reputacionin e personave të
dyshuar të cilët mund të rezultojnë se janë krejt të pafajshëm. Në këtë kuptim, një pjesë të fajit e kanë
edhe organet e drejtësisë prej të cilave ndonjëherë rrjedhin informata që do duhej të ishin
konfidenciale.74

67 Megjithatë kjo mund të mbetet si dyshim por në një proces penale nuk do të mund të merrej si provë për korrupsion. Kështu
në rastin kundër F.L , Gjykata e Apelit në vendimin kundër ankesës së prokurorit tha: “kolegji shpreh shqetësim për konkluzionin
e prokurorit se në fakt, të jetuarit e një jete luksoze krahasuar me të ardhurat e tyre të paraqitura, tregon se të pandehurit kanë
kryer vepër penale. Një konkluzion I tillë I përgjithësuar pa prova të tjera të konkretizuara nuk përbën asgjë më tepër se
spekulim…” shih vendimin e gjykatës së Apelit PN/KR NR.577/13,dt.10 dhjetor 2013 në ankesë ndaj Aktvendimit P.nr.8/13
68Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut, Çështja Lingens kundër Austrisë 1986.
69 Po aty
70http://ëëë.gazetatema.net/ëeb/2014/08/21/foto-lajm-ja-paga-e-bashkeshortes-ja-edhe-paga-e-bashkeshortes-jashtemartesore/
71http://ëëë.panorama.com.al/2013/03/10/shantazh-te-dashures-me-video-intime-ne-gjyq-modeli-20-vjec/

http://ëëë.shqiptari.eu/organizatoret-e-protestes-ankohen-per-shantazh-dhe-presion-psikologjik/
72 Parimi i prezumimit të pafajësisë e hasim për herë të parë në nenin 11 paragrafi 1, të deklaratës së përgjithshme mbi të

drejtat e njeriut në OKB me këtë formulim:” çdo njëri që akuzohet për vepër penale, ka të drejtë të konsiderohet I pafajshëm për
derisa të mos provohet në bazë të ligjit faji në shqyrtim publik në të cilin anë siguruar të gjitha garancitë e nevojshme për
mbrojtjen e tij.” Parimin e prezumimit të pafajësisë e hasim po ashtu edhe në Kodin e procedurës penale të Kosovës në nenin 3,
paragrafi1, sipas të cilit çdo person duhet të konsiderohet I pafajshëm deri sa fajësia e tij të vërtetohet me aktgjykim të formës
së prerë.
73Shumë nga emrat e komandantëve të UCK-së i kemi parë shpesh me këtë etiketë në ballinat e të përditshmeve tona.
74 Publikimi i emrave të kardiologëve të QKUK-së të cilët po hetohen në aferën e njohur si “Stenda’ ka dëmtuar rëndë

reputacionin e tyre dhe dëmi do të jetë i pariparueshëm.

52
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Shkelja e privatësisë së qytetarëve tëzakonshëm

Një ndër të drejtat e njeriut që shkelet në masën më të madhe në media, është privatësia e
tij. Si një e drejtë e garantuar me Kushtetutën e Republikës së Kosovës 75 dhe me konventa
ndërkombëtare,76 privatësia e njeriut do duhej respektuar edhe atëherë, kur media konsideron se po
kryen punën e saj në informimin e publikut.
Ndryshe nga sa u tha më lartë, është jo etike shumë e pamoralshme dhe shkelje ligjore
shkelja e privatësisë së qytetarëve të thjeshtë apo edhe nëpunësve të ndryshëm. Informacione që nuk
lidhen me punën që bëjnë dhe nga të cilat publiku nuk ka asnjë interes (përveç kureshtjes së disa
personave që preferojnë gjëra të tilla), nuk do duhej publikuar. Për fat të keq, në vendin tonë kjo
ndodhë çdo ditë dhe në masë gjithnjë e më të madhe. Do ta ilustronim këtë me një shembull eklatant.
Më 20 janar 2013, mediat dhanë një informacion se një person “u hodh” nga kati i nëntë i një ndërtese
në Prishtinë. Vetëm pak orë më pas u publikua emri i tij dhe vdekja u quajt vetëvrasje. Pa kaluar as 24
orë, filluan spekulimet se viktima ishte hedhur nga familjarët e tij. Një ditë më vonë kur miqtë dhe
familjarët i dhanë lamtumirën e fundit personit që ishte zyrtar por jo me pozitë të lartë në Qeverinë e
vendit, gazetat ditore e nisën ditën përsëri me lajmin e njëjtë. Në ballinat e të përditshmeve dhe në
mediat elektronike publikuan fotot e familjarëve që u bën personat e dyshuar për vrasje. Dyshimin për
vrasje e bëri publik edhe policia por derisa kjo e fundit filloi hetimet, mediat vendore e “zbardhën
rastin” dhe publikuan “provat “ e gjetura në vendin e ngjarjes. Tre nga familjarët e të vdekurit u
arrestuan dhe mediat publikuan fotot e tyre me pranga. Etiketimet, fyerjet dhe sharjet, u bënë pjesë e
ditës për shumë lexues që ranë pre e informacioneve të tilla. E derisa të dyshuarat ishin dërguar në
paraburgim dhe prokuroria kishte filluar hetimet, mediat vendore kishin bërë një hap para duke gjetur
tani edhe “motivin e vrasjes.” Konsiderojë se në këtë rast u shkel jashtë çdo logjike privatësia e kësaj
familjeje. Ata nuk u lanë të qetë në dhimbjen e tyre derisa prokuroria po bënte punën e vet. Çfarë
interesi kishte publiku për të ditur rreth raporteve familjare në këtë familje? Nëse dikush nga familjarët
ishte i dyshuar për vrasje apo edhe shtytje në vetëvrasje, ishin organet e drejtësisë që tashmë e
kishin hapur rastin. Vlen të përmendet se disa muaj më vonë, hetimet u pushuan dhe të dyshuarat u
liruan nga paraburgimi. Deri më tani nuk është hapur ndonjë proces gjyqësor për këtë rast, ndërsa
mediat jo vetëm që nuk kërkuan kurrë falje për bujën që kishin bërë, por as nuk i dhanë fare publicitet,
lirimit të grave, jetën e të cilave mund të them lirisht se e kishin shkatërruar me shkrimet pa kurrfarë
etike gazetareske.
Në një rast tjetër, një TV kosovare publikoi videon ku një qytetar nga Prishtina me punë dhe
banim në Detroit të SHBA-së, ishte vrarë dhe tërhequr zvarrë pas makinës nga vrasësi i tij. Kjo lëndoi
akoma më shumë familjarët e viktimës.
Ndërsa, lidhur me rastin e eksplodimit që ndodhi më 6 qershor 2014, në një ndër furrat e
termocentralit Kosova A, një TV kosovare, e filloi kronikën për këtë ngjarje me incizimin që i ishte bërë
një femre e cila përmes telefonit kishte marrë lajmin se vëllai i saj kishte vdekur në atë aksident. Për
më tepër, teksti i kronikës (sidomos mënyra si fillonte), në raport me reagimin e vajzës, ngjante sikur
ironizohej me rastin. Konsideroj se këto janë vetëm disa nga rastet kur mediat shkelin në mënyrë
flagrante privatësinë e qytetarëve të thjeshtë, ose nuk tregojnë aspak respekt për dhimbjen e tyre.
Këto mbase kanë të bëjnë më shumë me shkeljen e etikës së punës por që brenda vetes, shpesh
përmbajnë edhe elemente të veprave të ndryshme penale.

75 Neni 36 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës

76 Neni 8 i Konventës Evropiane për Liritë dhe të Drejtat Themelore të Njeriut.
53
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Infrastruktura ligjore lidhur me lirinë e shprehjes dhe përgjegjësinë që bartë kjo e drejtë

Liria e shprehjes u mbrojt për herë të parë me Deklaratën Universale për të drejtat e
njeriut, 77 pastaj me Konventën Amerikane, 78 për liritë dhe të drejtat e njeriut duke u pasuar nga
Konventa tjera dhe ligje të brendshme të shumicës dërmuese të shteteve ekzistuese në botë. Sipas
Konventës Evropiane mbi të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut, liria e shprehjes mund t’i
nënshtrohet formaliteteve, kushteve, kufizimeve ose dënimeve të parapara me ligj dhe të
domosdoshme në shoqërinë demokratike në interes të sigurisë nacionale, integritetit territorial ose të
sigurisë publike, me qëllim të parandalimit të çrregullimeve dhe kriminalitetit, të mbrojtjes së shëndetit
ose moralit, të mbrojtjes së nderit ose të drejtave të tjerëve, parandalimit të zbulimit të informacioneve
të marra në besim, ose me qëllim të ruajtjes së autoritetit dhe të paanshmërisë së gjykatave.”79Ideja
sipas së cilësushtrimi i lirisë së shprehjespërmban në te detyrime dhe përgjegjësi,është unike
nëKonventë dhe nuk mund të gjendet në asnjë nga klauzolat e tjera që rregullojnë të drejtat dhe
liritë.80
Bazuar në Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut pjesë e së cilës aspiron të jetë edhe
vendi ynë, Republika e Kosovës ka hartuar një infrastrukturë të bollshme ligjore përmes së cilës
garanton lirinë e shprehjes.81 Por respektimi i kësaj të drejte nuk nënkupton në të njëjtën kohë edhe
lirinë absolute gjatë ushtrimi të së cilës mund tëshkelet ndonjëra nga të drejtat tjera themelore të
njeriut. Sikur u tha më lart, Konventa Evropiane nuk i ndalon shtetet që t’u kërkojnë ndërmarrjeve të
transmetimit audioviziv, televiziv ose kinematografik të pajisen me licencë. 82
Në Republikën e Kosovës licencimi i mediave bëhet nga Komisioni i pavarur për media,
ndërsa subjektet e licencuara duhet të veprojnë në përputhje të plotë me të gjitha aktet nënligjore si
dhe me kushtet dhe termet e licencës siç janë të përcaktuara me ligj. 83
Komisioni i pavarur për media ka hartuar një rregullore tëveçantë e cila ka për qëllim
mbrojtjen e fëmijëve dhe të miturve nga përmbajtjet e programeve të cilat ndikojnë negativisht në
zhvillimin e tyre fizik, mental dhe moral, apo të zbulojnë identitetin e tyre. 84Në mbrojtje të moralit dhe
shëndet, ligjvënësi kosovar i ka futur fëmijët edhe në legjislacionin penal, si kategori të ndjeshme dhe
të rrezikuar nga publikimet pa kontroll.85Por sikur u tha gjatë tërë punimit, as Kodi i etikës dhe as
rregullorja e lartpërmendur nuk respektohet sa duhet në Kosovë, ndoshta për shkak të mosndëshkimit
të mediave që e bëjnë këtë.
Po ashtu njollosja e figurës së individit, fyerja dhe shpifja janë bërë të zakonshme. Këto
çështje tani rregullohen me ligj të veçantë,86 por me gjasë qytetarët nuk kanë shumë besim në
organet e drejtësisë prandaj nuk ngritin padi ndaj atyre që shpifin, fyejnë dhe etiketojnë qofshin ato
edhe mediat dhe drejtuesit e tyre, në rast se bëjnë shkelje të tilla,duke pretenduar se po bëjnë gjënë e
duhur dhe në interes të përgjithshëm.

Përfundime

Liria e shprehjes po keqpërdoret shpesh duke shkelur të drejtat tjera tënjeriut. Shumë
përfaqësues të mediave dhe gazetarë në përgjithësi e kanë keqkuptuar ose ju leverdisë tëbëjnë sikur
liria e shprehjes është absolute.Mediat duhet të bëjnë në mënyrë të ndershme mbledhjen dhe
sigurimin e informatave. Me gjithë sukseset që tregon shpesh gazetaria hulumtuese, duhet shmangur

77 Neni 19 i Deklaratës Universale për të drejtat e njeriut.

78 Neni 13 i Konventës Amerikane mbi të drejtat e njeriut.
79Neni 10 par. 2 i Konventës Evropiane për Liritë dhe të Drejtat Themelore të Njeriut.
80 Liria e shprehjes, udhëzues për zbatimin e nenit 10 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut.
81Neni 40 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës.
82Neni 10, par.2, iKonventës Evropiane për Liritë dhe të Drejtat Themelore të Njeriut.
83Nr. 04/L-44, Ligji për komisionin e pavarur për media.
84 KPM 2012/01, Rregullore për mbrojtjen e fëmijëve dhe të miturve në shërbimet mediave audio-vizuele.
85Neni 237 i KPK.
86 Ligji Nr.02/L-65, Ligji civil kundër shpifjes dhe fyerjes, 2006.
54
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
raportimit të atillë ku nuk janë provuar faktet. Një gjë tjetër që nuk do të ishte etike,është gjuha
denigruese dhe akuzat e pabazuara. Gazetarët nuk duhet tëpublikojnë tema problemore, në rast se
nukia kanë dhënë mundësinë e shprehjes të gjitha palëve në konflikt apo grupeve të interesit në një
rast. Secili person fizik apo përfaqësues i autorizuar i personit juridik, e ka të drejtën e shprehjes dhe
komentimit lidhur me atë për çka është kritikuar, fajësuar apo edhe akuzuar.Vetëm në këtë formë,
arrihet ballansimi i informatës i cili është shumë i rëndësishëm në secilin rast. Mungesa e korrektësisë
dhe objektivitetit ecila shpesh bie edhe deri në nivelin e gjuhës fyese, denigruese, etiketuese dhe
ofenduese, mund të ndikojë edhe në rritjen e tensioneve mes palëve dhe mund të qojë deri në krijimin
e konflikteve të ndryshme.Kjo në radhë të parë do të dëmtonte interesin e përgjithshëm për informim
të drejtë dhe të paanshëm të opinionit publik dhe logjikisht edhe krijimin e percepcionit të gabuar për
gjërat që na rrethojnë. Mediat, të shkruara dhe elektronike kanë obligim moral dhe ligjor të informojnë
drejtë dhe paanshëm. Mbi të gjitha, mediat kanë për obligim të bëhen faktor me rëndësi në edukimin
dhe emancipimin e gjeneratave të reja.
Mediat po ashtu duhet të kenë kujdes që të mos interferojnë në punët e organeve të
drejtësisëe sidomos në fazën e hetimeve kur me publikimin e një informate mund të shkatërrojnë gjitha
procesin i cili kuptohet se është konfidencial.

Bibliografi
Deklarata Universale mbi liritë dhe të drejtat e njeriut, 1948.
Konventa Evropiane mbi Liritë Themelore dhe të Drejtat e Njeriut, 1950.
Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut
Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 2008.
Kodi Penal i Kosovës, 2013.
Liria e shprehjes, udhëzues për zbatimin e nenit 10 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut.
Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut, Çështja Lingens kundër Austrisë,1986.
Vendimi i Gjykatës së Apelit,Prishtinë, PN/KR NR.577/13,dt.10 dhjetor 2013.
Ligji Nr.02/L-65, Ligji civil kundër shpifjes dhe fyerjes, 2006.
Nr. 04/L-44, Ligji për komisionin e pavarur për media.
KPM 2012/01, Rregullore për mbrojtjen e fëmijëve dhe të miturve në shërbimet mediave audio-vizuele.
http://www.panorama.com.al/2013/03/10/shantazh-te-dashures-me-video-intime-ne-gjyq-modeli-20-
vjec/
http://www.shqiptari.eu/organizatoret-e-protestes-ankohen-per-shantazh-dhe-presion-psikologjik/
http://www.gazetatema.net/ëeb/2014/08/21/foto-lajm-ja-paga-e-bashkeshortes-ja-edhe-paga-e-
bashkeshortes-jashtemartesore/
http://www.telegrafi.com/lajme/lista-me-100-mjeket-nen-hetime-2-79826.html
http://fax.al/neës/2543882/lista-me-100-mjeket-nen-hetime

55
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 351. 81 : 343

Kriminaliteti në komunikacion

Blerim HALIMI

Abstrakt: Kriminaliteti në komunikacion janë vepra penale aktuale të cilat po e shqetësojnë dhe
rrezikojnë çdo dite jetën e qytetarëve, po e cenojnë integritetin trupor e shëndetin dhe po shkaktojnë
dëme të mëdha njerëzore e materiale. Për çdo ditë dëgjojmë për aksidente në trafik me lëndime
trupore apo edhe me fatalitet – me vdekje, andaj me qëllim të identifikimit të shkaktarëve të këtyre
aksidenteve dhe dhënien e kontributit modest me qëllim të uljes së këtyre veprave penale, janë disa
nga arsyet kryesore të përzgjedhjes së kësaj teme.
Ky punim do të trajtojë një varg problemesh që lidhen me këtë temë duke filluar prej nocionit
kriminalitet në komunikacion apo vepra penale kundër sigurisë së trafikut publik, objektit mbrojtës,
format e fajit, pastaj çka konsiderohet mjetë motorik, çka është rruga sipas të drejtës penale, llojet e
komunikacioneve dhe natyrisht të dhëna statistikore nga praktika, që flasin për këto vepra penale.
Kriminaliteti në komunikacion apo siç njihen Veprat penale kundër sigurisë së trafikut publik
janë kapitull i veçantë i veprave penale të parapara në Kodin penal të Republikës së Kosovës, ashtu
siç është paraparë edhe në kodet penale të shteteve të tjera.

Fjalët kyçe: kriminaliteti në komunikacion, siguria në trafikun publik, pjesëmarrësit, faktorët,

viktimat.

Hyrje

Objekt studimi i këtij punimi janë veprat penale kundër sigurisë së trafikut publik, faktorët që
ndikojnë në shkaktimin e këtyre veprave penale, zbulimi i këtyre veprave, pastaj dënimet që mund t’u
shqiptohen kryerësve të tillë etj.

Punimi do të përmbajë të dhëna nga praktika gjyqësore, pasqyra tabelore e statistika,

sikurse përfundimin dhe literaturën e konsultuar.

Vështrime tëpërgjithshme

Zhvillimi i trafikut publik ka rëndësi të shumëfishtë për jetën dhe zhvillimin ekonomik të një
vendi. Sot, jeta bashkëkohore as nuk mund të imagjinohet pa këtë lloje të trafikut publik, por mbi të
gjitha, ky trafik publik ka nevojë për një zhvillim normal dhe të sigurt.
Zhvillimi i llojeve të ndryshme të trafikut publik ka lehtësuar qarkullimin e njerëzve e mbi të
gjitha transportimin e mallrave dhe njerëzve prej një vendi në tjetrin brenda një kohe rekorde, gjë që
mundëson zhvillim të shpejt ekonomik. Mirëpo, njerëzimi sot, këtij zhvillimi, është duke e paguar një
tagër të madh me viktima në njerëz, me rrezikimin e shëndetit, ngase automjetet janë bërë ndotës të
ambientit jetësor të njeriut dhe me dëme të konsiderueshme materiale88.
Llojet e ndryshme të trafikut publik siç janë transporti ajror, rrugor, ujor, hekurudhor etj., në të
cilin po përfshihen mjete motorike të llojeve të ndryshme me shpejtësi konstante dhe me tendencë të
shpejtimit të kapaciteteve dhe peshave të tyre, po sjellin edhe probleme në trafikun publik gjegjësisht
po kryhen vepra penale përmes këtyre mjeteve të transportit, gjë që po shkaktohen dëme të mëdha


Autori është Mr.sc. në shkencat juridiko – penale,AVOKAT dhe Ligjërues në Kolegjin Universitar FAMA , në Prishtinë,
Republika e Kosovës. Emaili: blerim_halimi@hotmail.com.
88Halili, Ragip, Viktimologjia, fq. 92, Prishtinë, 2007.

56
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ekonomike, lëndime trupore e madje- madje edhe humbjen e jetës së pjesëmarrëseve në trafikun
publik.
Edhe aq më tepër, veprat penale shtohen, kur në trafikun publik kemi pjesëmarrës të
ndryshëm, madje- madje edhe pjesëmarrës të pandërgjegjshëm të cilët me veprimet e tyre ose me
qëllim të kënaqjes së tekeve të tyre, të mendjemadhësisë etj., ngasin automjetet me shpejtësi të
madhe e jashtë rregullave, duke mos ju përshtatur as kushteve të rrugës dhe gjendjes së tyre, duke
mos respektuar shenjat dhe sinjalizimin që rregullon komunikacionin. Po ashtu, në kryerjen e këtyre
veprave, ndikon edhe mos zbatimi adekuat i normave ligjore që rregullojnë këtë fushë nga
pjesëmarrësit në trafikun publik apo nga mbikëqyrësit e autorizuar të transportit publik, qoftë ai
transport ujorë, tokësore – hekurudhor apo edhe ajror.
Përdorimi i mjeteve të ndryshme që kanë pesha të ndryshme e që janë në gjendje jo të
rregullt, tejkalimi dhe rritja e shpejtësisë në mënyrë konstante, infrastruktura e dobët rrugore, gjendja
jo e përshtatshme teknike e rrugëve e posaçërisht kur sinjalizimi është e mangët e i vjetruar apo
mungon krejtësisht, mos përshtatja e shpejtësisë me kushtet atmosferike, mos respektimi i dispozitave
lidhur me përparësinë në udhëkryq, sjellja kundër dispozitave me rastin e përdorimit të dritave në
komunikacion, parkimi në vendet e ndaluara, mos mbajtja e distancës së përcaktuar midis
automjeteve, pastaj madhësia jo adekuate e shenjave dhe mungesa e mirëmbajtjes adekuate apo
mos mirëmbajtja fare e rrugëve, ndikon në shkaktimin e aksidenteve, aksidente këto që po shkaktojnë
dëme të konsiderueshme materiale, po shkaktojnë lëndime trupore të shkallëve të ndryshme të
njerëzve, ku si pasojë, me mijëra po mbesin invalid për tërë jetën e madje- madje po shkaktohen
edhe aksidente me fatalitet (humbje të jetëve njerëzore).
Kështu, sipas të dhënave të Organizatës Botërore të Shëndetësisë, për çdo vit, në botë,
nga pasojat e aksidenteve, vetëm në trafikun rrugor, humbin jetën rreth 1.000.000 njerëz, ndërsa
pësojnë lëndime trupore rreth 15 milion njerëz. Nga këto të dhëna rezulton se mesatarisht për çdo
ditë në botë në aksidente humbin jetën 820 njerëz, ndërsa pësojnë lëndime trupore 50 mijë të tjerë.
Vlerësohet se, sot në botë ka diç më shumë se 30 milion njerëz invalidë nga pasojat e aksidenteve
në trafikun rrugor. Në Kosovë, para dhe pas luftës, për çdo vit, përafërsisht, humbin jetën rreth 160
njerëz në aksidente rrugore, ndërsa numri i personave që pësojnë lëndime trupore është shumë më
i madh.89 Sipas shënimeve të Policisë së UNMIK-ut90 gjatë vitit 2000, në Kosovë kanë ndodhur 8714
aksidente trafiku, shumica prej tyre në rajonin e Prishtinës, Pejës, Gjilanit, Prizrenit dhe Mitrovicës.
Prej këtyre aksidenteve, 137 kanë qenë fatale duke shkaktuar vdekjen e 169 personave, ndërsa janë
lënduar 1593 persona. Policia e UNMIK-ut gjatë këtij viti, ka regjistruar me mija raste të shkeljeve të
rregullave në trafik. Prandaj, kjo formë e kriminalitetit trajtohet si një dukuri e veçantë shoqërore, e cila
duhet të analizohet dhe studiohet edhe në aspektin teorik, por edhe në gjetjen e mënyrave dhe
metodave më të përshtatshme për eliminimin e pasojave të dëmshme të saj 91 . Sipas raportit të
Gjykatave për kundërvajtje në Kosovë, gjatë vitit 2003, në gjykata janë trajtuar 157471 raste të
delikteve në trafik, prej tyre janë zgjidhë 129951 raste. Këto të dhëna flasin për numrin e madh të
rasteve të delikteve në trafikun rrugor në Kosovë92.
Fjala është për një dukuri që ka rëndësi të posaçme shoqërore dhe kriminalo – politike.
Shoqëria duhet të mbrohet nga delikuenca në trafik, ndonëse kjo nuk bënë të paraqesë pengesë për
zhvillimin e mëtejshëm teknologjik të kësaj veprimtarie ekonomike. Për këtë arsye, masat
parandaluese, (ngritja e kujdesit, zhvillimi i kulturës në trafik dhe ndjenjës së përgjegjësisë së
pjesëmarrësve në trafik, mbikëqyrja efikase në ushtrimin e kësaj veprimtarie, mirëmbajtja e mjeteve të
trafikut dhe rrugëve, ndërtimi dhe modernizimi i rrugëve, vendosja e pajisjeve teknike adekuate,

89 Salihu, Ismet, E drejta penale pjesa e posaçme, fq. 559 – 560, Prishtinë , 2014.
90Policia e UNMIK-ut – është Polici e Kombeve të Bashkuara e cila ka qenë e vendosur në Kosovë pas luftës si pjesë e
administrimit ndërkombëtar të Kosovës deri ne shpalljen e Pavrësisë, më 17 shkurt 2008.
91 Halili, Ragip, Kriminologjia, fq. 221 – 222, Prishtinë, 2011.
92 Raporti vjetor për punën e gjykatave për kundërvajtje për vitin 2003, Prishtinë, 2004, fq. 5-6, cituar sipasHalili, Ragip,

Kriminologjia, fq. 222, Prishtinë, 2011.

57
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
rregullimi i plotë normativ i trafikut etj.), kanë rëndësi të posaçme në pengimin e aksidenteve dhe
mënjanimin e delikuencës në trafik.93

Objekti mbrojtës

Objekt i mbrojtur i veprave penale të përfshira në këtë kapitull, është siguria e trafikut publik.
Qëllimi i tyre është sigurimi i zhvillimit të trafikut publik në përputhje me dispozitat me të cilat
rregullohet trafiku publik. Në këtë mënyrë, me këto vepra penale njëkohësisht mbrohet edhe jeta ose
integriteti trupor i njerëzve apo pasuria, prandaj mund të thuhet se në këtë grup gjenden veprat
penale, të cilat përpos sigurisë së trafikut publik si objekt të mbrojtur, kanë edhe sigurinë e njerëzve
dhe pasurisë.
Dispozitat e veprave penale kundër sigurisë në trafikun publik, parimisht janë të karakterit
blanket. Me rastin e aplikimit është e nevojshme që ato të plotësohen me norma të përfshira në
dispozitat që kanë të bëjë me sigurinë e trafikut publik94 , e posaçërisht mendohet në dispozitat e
Ligjit për Sigurinë e Trafikut Rrugorë95 dhe Ligjin për Transportin Rrugorë96.

Format e fajit te veprat penale kundër sigurisë së trafikut publik

Pasoja e veprave të këtij kapitulli janë rrezikimi, përkatësisht shkaktimi i rrezikut për jetën e
njerëzve, integritetin trupor të tyre apo pasurinë me përmasa të mëdha. Gjithashtu, pasojë e këtyre
veprave penale, është rrezikimi i trafikut publik. Shkaktimi i rrezikut mund të jetë konkret, siç është
rasti me veprën penale të rrezikimit të trafikut publik për shkak të dehjes (neni 379), apo vepra
penale e rrezikimit të trafikut publik me veprime apo me mjete të rrezikshme (neni 380). Por, rrezikimi
mund të jetë edhe abstrakt, siç është rasti p.sh. te vepra penale, keqpërdorimi i sinjaleve të
telekomunikacionit (neni 383).97
Kryerës i numrit më të madh të këtyre veprave, të përfshira në këtë kapitull, mund të jenë
vetëm pjesëmarrësit në trafik apo personi që është i detyruar të kujdeset për sigurinë e trafikut publik.
Përjashtim bëjnë veprat penale të parashikuara nga neni 378 paragrafi 2 dhe neni 380 të KPK, kryesi
i të cilave mund të jetë çdo person. Pasojë e kësaj vepre penale është rrezikimi i trafikut publik dhe
sjellja në rrezik e jetës, integritetit trupor ose pasurisë me dëme thelbësore ose me përmasa të mëdha.
Të gjitha veprat penale të këtij grupi, me përjashtim të veprës penale të parashikuar nga neni 301 i
KPK, (mosdhënia e ndihmës personit të lënduar në fatkeqësinë e trafikut publik), mund të kryhet me
dashje ose nga pakujdesia98. Kur thuhet me dashje, mendohet në dashje eventuale si formë e fajit.
Në rast se, kryerja e veprës ka shkaktuar pasojë, lëndimin trupor apo vdekjen e një apo
më shumë personave, atëherë konsiderohet se ekziston forma e rëndë e veprës penale. Lidhur me
pasojën e rëndë që shkaktohet me kryerjen e veprave penale të kë tij kapitulli, kryerësi duhet të ketë
vepruar nga pakujdesia.
Në teori dhe praktikë ka mbizotëruar qëndrimi se, vepra penale e rrezikimit të trafikut publik
nuk mund të kryhet me dashje të drejtpërdrejtë. Ky qëndrim arsyetohet me konstatimin se, nëse
pjesëmarrësi në trafik, me shkeljen e dispozitave mbi trafikun, dëshiron ta lëndojë, ta vrasë një person
të caktuar, ta dëmtoj apo ta asgjësojë sendin e huaj, atëherë do të bëhet fjalë për ndonjë vepër tjetër
penale, (p.sh. për veprën penale të lëndimit trupor, vrasje apo dëmtim të sendit të huaj), dhe në raste
të tilla, shkelja e dispozitave të trafikut do të ishte vetëm mënyrë e ndërmarrjes së veprimit të kryerjes,

93 Salihu, Ismet, Zhitia, Hilmi dhe Hasani, Fejzullah, Komentar, Kodi Penal i Republikës së Kosovës, fq. 1049 – 1050, Giz,
Prishtinë 2014, botimi i parë.
94 Salihu, Ismet, Zhitia, Hilmi dhe Hasani, Fejzullah, Komentar, Kodi Penal i Republikës së Kosovës,fq.1050, Giz,Prishtinë

2014,botimi i parë.
95 Ligji nr. 02/ L-70 i datës 11. 01. 2007.
96 Ligji nr. 2004/1 i datës 24. 03. 2005.
97 Salihu, Ismet, E drejta penale pjesa e posaçme, fq. 560, Prishtinë , 2014.
98 Salihu, Ismet, Zhitia, Hilmi dhe Hasani, Fejzullah, Komentar, Kodi Penal i Republikës së Kosovës, fq. 1050, Giz, Prishtinë

2014, botimi i parë.

58
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndërsa mjeti i trafikut, me të cilin është shkaktuar një pasojë e tillë, do të ishte vetëm mjet për kryerjen
e kësaj vepre penale. Edhe pse ka edhe ndonjë mendim të ndarë në këtë drejtim, nuk ka asnjë dyshim
se veprat penale të kësaj sfere nuk mund të kryhen me dashje të drejtpërdrejtë, por ato mund të
kryhen nga pakujdesia dhe me dashje eventuale. Kështu, në një këshillim të mbajtur më 1961 në ish –
Gjykatën Supreme Federative të Jugosllavisë, është marrë ky qëndrim: “Nëse vërtetohet se kryerësi
ka vepruar në mënyrë të paskrupullt, se i ka shkelur me vrazhdësi dispozitat dhe rregullat e trafikut
dhe se ka rrezikuar haptazi jetën dhe pasurinë e tjetrit, duhet përfunduar logjikisht se, ai ka qenë
dakord me shkaktimin e situatës së rrezikshme konkrete, d.m.th. ka vepruar me dashje eventuale.
Mirëpo, megjithatë, sjellja e kryerësit, pas vlerësimit me vëmendje të të gjitha rrethanave të rastit, nuk
mund të cilësohet si paskrupullësi, por vetëm si sjellje e shkujdesur dhe jo mjaft e vëmendshme. Ky do
të ishte konkludim i arsyeshëm, ngase kemi të bëjmë me pakujdesi”99
Kodi penal i Republikës së Kosovës e ka përkufizuar edhe nocionin se çka konsiderohet
mjet motorik. Kështu, sipas Kodit Penal100, mjet motorik është çdo mjet transportues i pajisur me
motor për përdorim në transportin rrugor, ujor ose ajror.

Numri dhe dinamika e kriminalitetit në trafik në Regjionin e Gjilanit 2007 – 2010

Sipas shënimeve që i paraqesin organet përkatëse, në fatkeqësitë që ndodhin në trafik,

qoftë ai rrugor apo ajror, humbin jetën rreth 100,000 persona në vit. Rrezikimi i popullsisë nga trafiku,
mund të shikohet edhe nga të dhënat mbi numrin e personave të vdekur në fatkeqësitë e trafikut në
100.000 banorë. Kjo stopë, gjatë vitit 1977 në Japoni ka qenë 10.2, në Britani 12.2, në Suedi 12.4, në
Greqi 14.3, në Spanjë 17.3, në SHBA 20.2, në Kanada 22.1, në Zvicër 22.2. në Gjermani 24.4 dhe në
Austri 25.3101.
Që nga viti 2002, rrugët e Kosovës kanë marrë mijëra jetë njerëzish. Sipas të dhënave
policore, në këtë periudhë kanë vdekur 1979 persona në 206 mijë e 584 aksidente të shkaktuara.
Nëse mirët parasysh se aktualisht janë të regjistruara 297.392 automjete e ndër vite ky numër ka qenë
më i vogël i bie se mesatarisht secili ngasës është përfshirë të paktën një herë në një aksident trafiku.
Një statistikë e Ministrisë së Infrastrukturës tregon se nga viti 2004 deri më 2014 janë lënduar 75.866
veta me mesatare prej 7500 persona në vit. Numri i tëlënduarave ka shënuar rritje ndër vite - nga
2053 sa ishin më 2004, në 9713 persona më 2014. Nga viti 2002, llogaritet të jenë lënduar afro 80 mijë
persona. Krahasuar me bilancin e viktimave të luftës qënumërohen të jenë mbi 13 mijë, i bie se
Kosova e pasluftës humbi në rrugë sa një e gjashta e viktimave të luftës.102
Ndërsa shqetësuese është fakti se në aksidentet e trafikut që kanë ndodhur prej vitit 2002 e
deri në muajin gusht të vitit 2015 prej 206.584 aksidenteve në 8927 shkaktarët e tyre kanë ikur nga
vendi i ngjarjes103.
Statistikat e Këshillit Gjyqësor të Kosovës tregojnë për një temp të ngadalshëm të
përfundimit të lëndëve me vepra penale kundër sigurisë në trafik. Vetëm në nëntëmujorin e vitit 2015,
gjykatat themelore në Kosovë kanë pranuar 160 Lëndë të tilla. Prej tyre vetëm dhjetë janë përfunduar,
150 raste mbesin lëndë të pazgjidhura e që trashëgohen ne vitin e ardhshëm 104.
Ndërsa në vitin 2006, në disa rajone të Kosovës, përqindja e viktimave sipas moshës duken
si në tabelën e mëposhtme105.

99 Salihu, Ismet, Zhitia, Hilmi dhe Hasani, Fejzullah, Komentar, Kodi Penal i Republikës së Kosovës, fq. 1053 - 1054, Giz,
Prishtinë 2014, botimi i parë.
100 Kodi Penal i Republikës së Kosovës, neni 120, paragrafi 16.
101 M. Singer fq. 456 – 458, Cituar sipasë Halili, Ragip, Kriminologjia,fq. 221, Prishtinë, 2011.
102 Koha ditore, 20 dhjetor 2015, me numër 6637, fq.4.
103Po aty fq.5.
104Po aty fq.5
105 Sipas materialit “ Analizë sigurisë rrugore në Kosovë” 2006, fq. 7, cituar sipas: Halili, Ragip, Viktimologjia, fq.95 - 96,

Prishtinë, 2007.
59
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Numri i personave të vdekur sipas moshës
Nr. Rajonet
policore Të rritur Të fëmijë totali
(19...) % rinj % (0 -12) %
(13 -
18)
1. Prishtinë 53 38.4 2 11.7 11 40.7 66
2. Ferizaj 9 6.5 2 11.7 2 7.4 13
3. Mitrovicë 21 15.2 2 11.7 3 11.1 26
4. Prizreni 27 19.5 5 29.4 6 22.2 38
5. Gjilani 5 3.6 3 17.6 3 11.1 11
6. Peja 23 16.7 3 17.6 2 7.4 28
Totali 138 100 17 100 27 100 182

Tabela nr. 3.

Nga të dhënat në tabelë dhe diagram del se, si viktima gjatë kësaj periudhe janë persona të
të gjitha moshave, mirëpo më së shumti kanë pësuar kategoria e fëmijëve dhe e të rriturve. Po ashtu,
edhe nga këto të dhëna del se, numri më i madh i viktimave me pasojë vdekjen, kanë qenë në rajonin
e Prishtinës. Kjo deri diku është në përputhje me faktin se, ky rajon ka dendësi më të madhe të
popullsisë dhe një qarkullim më të madh të trafikut rrugorë. Kategoria e fëmijëve si viktima në trafikun
rrugorë është më së shumti prezentë në rajonin e Prishtinës, pastaj vjen rajoni i Prizrenit, Pejës etj. 106.
aksidentet me dëme materiale ndodhin në zonat urbane, ndërsa gjinia më shumë e përfshirë në
aksidente, por edhe pjesëmarrja në trafik është gjinia mashkullore. Gjetjet e Zyrës së Auditorit të
Përgjithshëm të botuar në marës të vitit 2015 tregojnë se shumica e aksidenteve në Kosovë ndodhin
gjatë ditës “ Duke filluar nga 6 : 22 në mëngjes dhe orës 12 : 20”, thuhet në raport.

Numri i përgjithshëm i rasteve të trajtuara në Gjykatat e Rajonit të Gjilanit, d.m.th.,

Gjykatën Themelore në Gjilan dhe degët e saja në Kamenicë dhe Viti107
Këto degë më herët kanë vepruar si Gjykata Komunale, e me legjislacionin e ri, ka
ndryshuar përmbajtja dhe struktura e sistemit gjyqësor në Republikën e Kosovës. Numri i veprave
penale nga Kapitulli i Veprave Penale kundër sigurisë së trafikut publik, gjatë periudhës kohore 2007 –
2010, sipas paraqitjes në tabelë, përkatësisht paraqitjes grafike duken kështu:
Gjilan Kamenicë Viti
989 238 316

106 Sipas materialit “ Analizë siguria rrugore në Kosovë” 2006, fq. 7-8 , cituar sipasë : Halili, Ragip, Viktimologjia, fq. 96,
Prishtinë, 2007.
107Këto të dhëna janë siguruar në mënyrë zyrtare nga administratat e Gjykatës themelore në Gjilan dhe Administratës së
Gjykatës Themelore në Gjilan dega në Kamenicë përkatësisht në Viti, pas kërkesës me shkrim, për çka edhe i falemnderojë për
bashkpunim dhe sigurimin e këtyre të dhënave.
60
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Diagrami nr. 1.

Ky diagram, nëse kthehet në përqindje për secilën gjykatë, do të dukej kështu.

Në Gjykatën e Gjilanit janë trajtuar 64% e lëndëve, në Gjykatën Komunale në Kamenicë
15% dhe në Gjykatën Komunale në Viti 21%.
Nga të gjitha të dhënat për lëndët e trajtuara në Gjykatat e Rajonit të Gjilanit, për veprat
penale të kapitullit të veprave penale kundër sigurisë në trafikun publik për vitet 2007 – 2010, kemi një
ngritje të vazhdueshme të këtyre veprave, me përjashtim të vitit 2010, ku përsëri kemi një rënie të
vogël në krahasim me vitin paraprak. Kështu, sipas të dhënave që kemi, nëse i shprehim në përqindje,
nga tërësia e këtyre veprave penale prej 1543, do të dukej kështu: në vitin 2007 janë kryer 19%, në
vitin 2008 janë kryer 26%, në vitin 2009 janë kryer 31% dhe në vitin 2010 janë kryer 25%. Në mënyrë
grafike do të duket si në grafikun nr. 2.

Grafiku nr. 2

Përfundimi

Kriminaliteti apo veprat penale në trafikun publik janë vepra penale që si dukuri shoqërore
por edhe juridike e kriminologjike është duke u rritur, madje viktimat e këtij lloji kriminaliteti janë të të
gjitha kategorive dhe të të gjitha moshave.
Duhet të ngritët vetëdija për respektimin e rregullave të komunikacionit publik, përshtatjes së
ngasjes me rregullat e trafikut publik por edhe me gjendjen e rrugës.

61
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Duhet të pajisen rrugët me infrastrukturë të përshtatshme të komunikacionit qe e rregullojn
trafikun publik qoftë ato horizontale apo vertikal.
Duhet të nritet bashkëpunimi në mese të organeve të procedurës – gjegjësisht
bashkëpunimi me policin e po ashtu të mirën edhe masa për edukim në respektimin e shenjave të
komunikacionit si fushata , kampanje të ndryshme e posaçërisht për gjeneratat e reja.

Literatura

Salihu, Ismet, Zhitia, Hilmi dhe Hasani, Fejzullah, Komentar, Kodi Penal i Republikës së Kosovës,
Giz,Prishtinë 2014,botimi i parë.
Salihu, Ismet, E drejta penale – pjesa e posaçme, Prishtinë,2014.
E drejta penale ndërkombëtare, Prishtinë,2011.
E drejta penale pjesa e përgjithëshme, Prishtinë,2012
Halili, Ragip, Kriminologjia, Prishtinë 2011.
Viktimologjia, Prishtinë,2007.
Penologjia, Prishtinë, 2010.
Kambovski,Vllado, E drejta penale – pjesa e përgjithëshme,versioni në Gjuhën shqipe,
Shkup,2007..
Sërzentiq, Nikoll dhe Stajiq, Aleksandër, E drejta penale, Enti i teksteve dhe i mjeteve mësimore i -
KSAK, Prishtinë 1970.
Prandel, Jean, Corstens Geert,Vermulen, Gert,E drejta penale evropiane,Tiranë,(përkthim) 2010.
Doracaku për përgatitjen e provimit të jurisprudencës, botimi i dytë-shtesë, botues Instituti i Kosovës
për Integrime Euroatlantike, Prishtinë, 2006.
Gruda ,Zejnulla, E Drejta Ndërkombëtare Publike, Prishtinë, 2007.
Hajdari, Azem, Bazat e Kriminalistikës, Prishtinë, 2007.
E Drejta e Procedurës Penale-Komentar, Prishtinë, 2010.
Kotini, Elvis Krimi Politik, Tiranë, 2006.
Latifi ,Vesel, Kriminalistika–zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë, 2011.
Sahiti, Ejup, E Drejta e Procedurës Penale, Prishtinë, 2005.
Selmani, Bashkim, E Drejta e të drejtave të Njeriut, Shkup, 2009.
Konventat, ligjet dhe burimet të tjera
Kushtetutën e Republikës së Kosovës, 15 qershor 2008.
Kodi Penal i Republikës së Kosovës,
Kodi i procedurës Penale i Republikës së Kosovës.
Ligjin për bashkpunum juridik ndërkombëtarë në çështje penale
Ligji për Provimin e Jurisprudencës, nr.02/L-40.
Ligji për Gjykatat, nr.03/L-199.
Ligji mbi Ekzekutimin e Sanksioneve Penale, 2010.
Deklarata e përgjithshme për të Drejtat e Njeriut, miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve
të Bashkuara, më 10.12.1948.
Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore, Këshilli i Evropës
1950.

62
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 347. 97 /. 99 (496. 5 : 4 / 9)

Reformimi i pushtetit gjyqesor si kusht thelbesor per konsolidimin e shtetit te

se drejtes si dhe per procesin e integrimit te Shqiperise ne Bashkimin Europian

Ilidjona MALOLLARI  Ilir HEBOVIJA

Abstrakt: Pushteti gjyqësor është guri i themelit për funksionimin e demokracisë dhe të shtetit ligjor, si
dhe një garanci për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave themelore të individit. Mirëfunksionimi i këtij
pushteti është një kusht thelbësor për procesin e integrimit në Bashkimin Evropian, zhvillimin e
demokracisë dhe konsolidimin e shtetit të së drejtës. 108 Problemet e evidentuara në Analizën e
Sistemit të Drejtësisë lidhen pothuajse me të gjitha aspektet e organizimit dhe funksionimit të pushtetit
gjyqësor. Nei to përfshihet mungesa e pavarësisë dhe paanshmërisë, përhapja e gjerë e korrupsionit
në radhët e gjyqtarëve, mungesa e profesionalizmit, e përgjegjshmërisë, transparencës, efiçiencës, si
dhe mungesa e theksuar e besimit të publikut në sistemin e drejtësisë.

Fjalët kyqe: demokraci, pushtet gjyqësor, system i drejtësisë.

Reforma në gjyqësor do t’i adresojë të gjitha problemet e evidentuara përmes ndërhyrjeve të

nevojshme kushtetuese dhe legjislative të organizuara sipas objektivave qe do te shqyrtohen
hollesisht ne vijim:

1. Rritja e aksesit dhe efektivitetit në sistemin gjyqësor nëpërmjet riorganizimit të gjykatave në

përputhje me standardet evropiane.

Ndryshimet kushtetuese e ligjore në lidhje me organizimin dhe funksionimin e pushtetit

gjyqësor do të synojnë ne riorganizimin dhe shpërndarjen e gjykatave dhe gjyqtarëve në përputhje me
ndarjen e re territoriale, raportin e tyre me numrin e popullsisë dhe fluksin e çështjeve në përputhje me
standardet evropiane. Shtrirjen kapilare të shërbimit gjyqësor në të gjithë territorin e banuar të
Republikës dhe zgjerimin e gamës së mosmarrëveshjeve që gjykohen nga një gjyqtar i vetëm. Eshte
konsideruar e rendesishme te kryhet nje përcaktim mëi qartë ligjor i juridiksionit të të gjitha llojeve të
gjykatave(civile, administrative e penale) për të evituar konfliktin e kompetencës, mbingarkesën e disa
gjykatave, tejzgjatjen e gjykimit dhe për të minimizuar komandimin e gjyqtarëve, sidomos nga gjykatat
e zakonshme tek ato të specializuara. Për të shmangur zvarritjen e paarsyeshme të proceseve
gjyqësore duhen rishikuar kufijte e kompetencës shqyrtuese të Gjykatës së Lartë, të gjykatave të apelit
dhe të organizmit të tyre. Duhet pare mundesia e forcimitte rolit të gjykatës së shkallës së pare duke
riorganizuar ate si gjykate në dy nivele: a) gjykatë rrethi për gjykimin e padive me vlerë të vogël,
padive pa palë kundërshtare, çështjeve të thjeshta administrative etj.; dhe b) gjykatë qarku, të cilat
gjykojnë të gjitha çështjet e tjera dhe ankimet ndaj vendimeve të gjykatave të rrethit. Por per
permbushjen e ketij objektivi eshte e rendesishme te krijohen kushte për specializimin e gjyqtarëve
brenda një gjykate për tëgarantuar rritjen e profesionalizmit të tyre.
2. Garantimi i pavarësisë dhe efektivitetit të Gjykatës së Lartë si gjykata e instancës së fundit
në sistemin gjyqësor (penal, civil dhe administrativ).


Autorja ka thirrjen shkencore Msc. Email: i.malollari@umsh.edu.al

Autori ka thirrjen shkencore Msc. Email: ilir@umsh.edu.al. “Universiteti Mesdhetar i Shqiperise”, Blv. Gjergj Fishta, nr.52,
Tiranë, Albania.
108Draft Projekti “Strategjia e Reformes ne Sistemin e Drejtesise”, Korrik 2015.Komisioni i Posaçëm Parlamentar për Reformën

në Sistemin e Drejtësisë.-Grupi i Ekspertëve të Nivelit të Lartë.

63
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Në bazë të Kushtetutës, Gjykata e Lartë ka juridiksion fillestar dhe rishikues. Për shkak të
pozicionit dhe rolit të saj si gjykatë ligji, Gjykata e Lartë kontrollon mënyrën e zbatimit të ligjit material
dhe procedural nga ana e gjykatave më të ulëta por gjithashtu Kushtetuta i ka dhënë Gjykatës së Lartë
edhe autoritetin të njësojë ose ndryshojë praktikën gjyqësore. Garantimi i pavarësisë dhe efektivitetit
të GJL-së është një nga objektivat kryesorë të reformës ne drejtesi, nisur nga funksioni i rëndësishëm
që ajo ka në sistemin e drejtësisë. Në Analizën e Sistemit të Drejtësisë, ndryshimet kushtetuese e
ligjore lidhur me Gjykatën e Lartë do të synojnë: Shqyrtimin e mundësisë për ta bërë GJL-në pjesë
integrale të sistemit gjyqësor pra,rrjedhimisht shtrirjen e kompetencave të Keshillit te Lartete Drejtesise
mbi të. Me qëllim garantimin e konsolidimit te Gjykatës së Lartë si një gjykatë karriere, shumica e
anëtarëve të saj duhet të jenë gjyqtarë të promovuar nga shkallët më të ulëta të sistemit. Madje duhet
te merret ne konsiderate parashikimi i njekuote përfaqësimi në GJL për kandidatë nga jashtë
sistemit(akademikë, trupa pedagogjike, juristë të shquar nga sektorë të tjerë etj.), me qëllim që të
garantohet larmia e këndvështrimeve profesionale, përthithja e mendimit më të avancuar akademik, të
zhvillimeve në standardet ndërkombëtare dhe të arritjeve jurisprudenciale të gjykatave ndërkombëtare
në praktikën e gjykimit të GJL-së.109
Per sa i takon garantimitte pavarësisë dhe paanshmërisë së GJL-së, duhen rregulluar
çështjet qëlidhen me kohëzgjatjen e mandatit kushtetues të gjyqtarëve të lartë, duke vlerësuar edhe
mundësinë e një mandati të pakufizuar si edhe rishikimin dhe qartësimin e juridiksionit të GJL-së për
të forcuar profilin e saj sinjë gjykatë ligji përmes ndërhyrjeve kushtetuese dhe ligjore, të cilat do të
synojnë: i) forcimin e kompetencave të GJL-së për zbatimin e unifikuar të ligjit; ii) kufizimin e
juridiksionit të GJL-së për të rishikuar vendimet e gjykatave më të ulëta vetëm për shkaqe të
rëndësishme të ligjit; iii) forcimin e kompetencave të GJL-së për kontrollin e respektimit të parimeve të
gjykimit të drejtë; iv) dhënien e kompetencës për të gjykuar mosmarrëveshjet mes gjykatave etj. Ne
kendveshtrim te dispozitave kushtetuese ato duhen rishikuar duke u synuar heqja e juridiksionit
fillestar të GJL-së në funksion të garantimit të barazisë së shtetasve para ligjit, garantimi i së drejtës
për një ankim efektiv dhe rritjes së efiçiencës në luftën kundër korrupsionit.

3. Mirëqeverisja e gjyqësorit në funksion të pavarësisë, përgjegjshmërisë, efiçiencës dhe

transparencës së tij.

Një sistem gjyqësor konsiderohet i mirëqeverisur kur ai është i pavarur, i përgjegjshëm,

efiçient dhe transparent. Nga ana tjetër, vetëqeverisja është mënyra më e mirë për të garantuar
mirëqeverisjen e sistemit. Nuk ka dyshim se vetëqeverisja e gjyqësorit është mënyra më e mirë për të
garantuar pavarësinë e tij nga ndërhyrjet e jashtme. Për më tepër, ka një konsensus në rritje që
vetëqeverisja është mënyra më e mirë për të garantuar edhe tiparet e tjera të gjyqësorit, si
përgjegjshmëria, efiçienca dhe transparenca. Analiza për Sistemin e Drejtësisë ka evidentuar një sërë
problemesh në fushën e qeverisjes së gjyqësorit. Ato përfshijnë: i) fragmentimin e përgjegjësive të
qeverisjes në shumë sektore; ii) rolin e dobët të Këshillit të Lartë të Drejtësisë për shkak të mungesës
së kompetencave në fusha të rëndësishme të qeverisjes (p.sh. administrata gjyqësore, buxheti,
trajnimi etj.) dhe të kapaciteteve; iii) rolin e dobët të Konferencës Gjyqësore Kombëtare (KGJK) në
forcimin e etikës në radhët e gjyqësorit dhe mbrojtjen e interesave të tij; iv) prirjen për korporatizëm
gjyqësor si rezultat i përbërjes aktuale te KLD-së, ku 2/3 e anëtarëve janë gjyqtarë; v) shkallën e ulët
të kolegjialitetit në punën e KLD-së si rezultat i angazhimit me kohë të pjesshme i anëtarëve të saj; vi)
cilësinë e dobët të anëtarësisë së KLD-së si rezultat i mangësive të procedurave dhe kritereve për
përzgjedhjen e anëtarëve të KLD-së; vii) mbivendosjen e kompetencave të KLD-së dhe ministrit të
Drejtësisë në lidhje me inspektimet e gjykatave dhe shqyrtimin e ankesave kundër gjyqtarëve; viii)
paqartësitë në lidhje me rolin e ministrit të Drejtësisë në sferën e administrimit gjyqësor, veçanërisht

109DraftProjektligj 24.09.2015 “Per disa shtesa dhe ndryshime ne Ligjin Nr.8417, Date 21.10.1998 "Kushtetuta e Republikes se
Shqiperise", te ndryshuar.

64
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
në lidhje me sistemin e menaxhimit të çështjeve, marrëdhëniet me publikun dhe median, sigurinë në
gjykata dhe menaxhimin e personelit mbështetës administrativ etj.
Duke u bazuar në problemet e sipërpërmendura, ndryshimet me karakter kushtetues dhe
ligjor që do të ndërmerren në funksion të objektivit të mirëqeverisjes së gjyqësorit do të synojnë:
Rishikimin kritik të shpërndarjes aktuale të përgjegjësive mes institucioneve tëqeverisjes së gjyqësorit
(Këshillit të Lartë të Drejtësisë, ministrit të Drejtësisë, Zyrës së Administrimit të Buxhetit Gjyqësor dhe
Shkollës së Magjistraturës), duke synuar fuqizimin e rolit të KLD-së, ndarjen e qartë të përgjegjësive të
qeverisjes mes institucioneve të sistemit të drejtësisë dhe ekzekutivit, shmangien e fragmentimit të
përgjegjësive dhe nxitjen e procesit të bashkëpunimit institucional; rishikimin e përbërjes, formulës së
përzgjedhjes dhe emërimit të anëtarëve dhemënyrës së funksionimit të KLD-së.
Pra, duhen bërë ndërhyrjet e nevojshme kushtetuese dhe ligjore për: i) parashikimin e
kritereve që duhet të përmbushin anëtarët e KLD-së, me qëllim garantimin e cilësisë, të
profesionalizmit, integritetit të lartë moral e profesional të tyre; ii) përcaktimin qartë të situatës së
konfliktit të interesit, përgjegjësisë disiplinore dhe krijimin e mekanizmave të përgjegjshmërisë
institucionale të KLD-së dhe përgjegjësisë individuale të anëtarëve të tij; iii) ngushtimin e diferencës së
tanishme midis numrit të anëtarëve nga radhët e gjyqësorit dhe atyre të jashtëm, ku anëtarët e
gjyqësorit do të ruajnë shumicën e vendeve në KLD; iv) parashikimin e një formule për emërimin e
anëtarëve gjyqtarë të KLD-së që garanton përfaqësim proporcional të të tria niveleve të gjyqësorit; v)
parashikimin e një formule për emërimin e anëtarëve jogjyqtarë të KLD-së që zvogëlon diskrecionin e
Kuvendit, duke përfshirë në procesin e përzgjedhjes së kandidatëve propozime nga avokatia,
akademia, shoqëria civile, Shkolla e Magjistraturës etj., dhe shqyrtimin kandidaturave dhe renditjen e
tyre nga një komitet këshillimor ad hoc; vi) parashikimin që ministri i Drejtësisë dhe Presidenti të mos
jenë në përbërje të KLD-së; vii) parashikimin që Këshilli i Lartë i Drejtësisë do ta zgjedhë vetë kryetarin
e tij; viii) parashikimin që anëtarët e KLD-së të ushtrojnë me kohë të plotë funksionin e tyre dhe të
kthehen në pozicionin e mëparshëm pas përfundimit të mandatit; ix) organizimin e KLD-së në dy
dhoma, nëse Prokuroria do të jetë pjesë e gjyqësorit, përkatësisht: Këshilli për Gjyqësorin dhe Këshilli
për Prokurorinë, të cilat do të kenë kompetenca të ndara përkatësisht për gjyqtarët dhe prokurorët; x)
funksionimin e KLD-së me tri komisione permanente (pavarësisht sistemit një- ose dydhomësh),
përkatësisht: Komisioni Disiplinor, Komisioni i Vlerësimit të Karrierës dhe Komisioni i Administrimit, që
do të kenë kompetenca të plota vendimmarrëse në fushat përkatëse dhe ankimet kundër vendimeve
të tyre do të shqyrtohen në mbledhjen plenare të KLD-së; xi) përcaktimin e rregullave të qarta
procedurale për të gjitha proceset që kryen KLD-ja për të siguruar një proces vendimmarrës
transparent; Krijimin e mundësive që strukturat përgjegjëse për qeverisjen e gjyqësorit të kenë
kapacitetet e duhura për zhvillimin e politikave dhe të strategjive të sektorit. Suprimimin e
Konferencës Gjyqësore Kombëtare.Vendosjen, si rregull, të hartimit të detyrueshëm të raporteve të
veprimtarisë vjetore për Këshillin e Lartë të Drejtësisë, Gjykatën Kushtetuese, Gjykatën e Lartë dhe
Prokurorin e Përgjithshëm, te cilat do te paraqiten përpara Kuvendit dhe opinionit publik, bazuar në
modelet përkatëse evropiane në këtë fushë.

4. Konsolidimi i garancive të statusit të gjyqtarit, përgjegjësisë dhe llogaridhënies në ushtrimin

e detyrës në përputhje me standardet evropiane .

Statusi i gjyqtarëve në thelb është një sistem garancish personale në funksion të pavarësisë
dhe llogaridhënies së pushtetit gjyqësor. 110 Më konkretisht, garancitë kushtetuese dhe ligjore për
statusin e gjyqtarit lidhen kryesisht me mënyrën e emërimit të tyre, të menaxhimit të karrierës,
garancitë për qëndrimin në detyrë, si dhe me përfitimet financiare dhe jofinanciare gjatë ushtrimit të
detyrës dhe pas përfundimit të detyrës. Natyrisht, këto garanci nuk janë absolute dhe nuk janë qëllim
në vetvete. Ato i shërbejnë qëllimit madhor të pavarësisë së gjyqësorit dhe paanësisë së gjyqtarëve
dhe duhet të shoqërohen me një sistem të qartë e të efektshëm llogaridhënieje, pa të cilin nuk mund të

110Raporti i Komisionit te Venecias, Janar 2016.

65
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ketë një sistem drejtësie funksional dhe të përgjegjshëm. Analiza e Sistemit të Drejtësisë ka
identifikuar probleme që lidhen me të gjitha aspektet e statusit të gjyqtarit, duke filluar që nga emërimi,
promovimi, vlerësimi, disiplinimi dhe trajtimi i tyre financiar. Bazuar në gjetjet e Analizës së Sistemit të
Drejtësisë, ndryshimet ligjore që do të ndërmerren për të realizuar këtë objektiv synojnë:
- Qartësimin dhe kodifikimin (përmbledhja në një ligj të vetëm) e dispozitave që lidhen me
statusin e gjyqtarit (kriteret e përzgjedhjes së kandidatëve për gjyqtarë, procedurat e
emërimit dhe të transferimit të tyre, procedurat e promovimit, procesin disiplinor, rastet e
largimit nga detyra dhe të gjitha elementet e tjera të statusit).
- Garantimin se procesi i emërimit dhe promovimit të gjyqtarëve do të bazohet në kritere
transparente, objektive dhe meritokratike të tilla si: kualifikimet, integriteti, aftësitë
profesionale dhe mungesa e precedentëve penalë. Rishikimin e sistemit të trajnimit
vazhdues dhe të vlerësimit periodik të gjyqtarëve për efekt karriere, duke zgjeruar e forcuar
më tej kriteret objektive për matjen e aftësisë profesionale të gjyqtarëve, si dhe duke
konceptuar e zbatuar kritere dhe teste për matjen e integritetit moral e psikologjik të tyre.
- Parashikimin në nivel kushtetues se të gjithë gjyqtarët dhe prokurorët e të trianiveleve,
përfshirë edhe gjyqtarët kushtetues, i nënshtrohen përgjegjësisë 15 disiplinore, si dhe
listimin në mënyrë të qartë dhe objektiv në ligj të të gjitha shkeljeve disiplinore dhe
sanksioneve proporcionale me shkeljet.
- Rregullimin e qartë ligjor të konceptit të “pamjaftueshmërisë profesionale” dhe parashikimin
ligjor se pamjaftueshmëria e theksuar profesionale e kategorizuar sipas një sistemi pikëzimi,
në vijim të një procesi vlerësimi dhe rivlerësimi, do të përbëjë shkak për marrjen e masave
disiplinore ndaj gjyqtarëve.
- Ngritjen e një inspektorati të pavarur të ngarkuar me përgjegjësinë për të hetuarshkeljet
disiplinore të gjyqtarëve dhe për të zhvilluar shërbime të tjera inspektimi mbi gjykatat.
Zhvillimin e procedimit disiplinor ndaj gjyqtarëve, prokurorëve në dy shkallëgjykimi, para
Këshillit Gjyqësor brenda KLD-së (shkalla e parë) dhe para Tribunalit Disiplinor (shkalla e
dytë). Tribunali Disiplinor do të jetë një organ ad hoc i përbërë nga anëtarë dhe zëvendës
anëtarë (gjyqtarë aktiv shumica dhe jogjyqtarë pakica). Zhvillimin e procesit disiplinor në
përputhje me parimin e procesit të rregullt, qëmundëson respektimin e të drejtave të gjyqtarit
të proceduar dhe vendosjen e sanksioneve proporcionale në përputhje me shkeljen e kryer.
- Përshkrimin sa më të detajuar në ligj të procedurave që sigurojnë përzgjedhjen e
kandidatëve për magjistratë dhe konfirmimin e tyre në karrierë, duke u bazuar në kritere
objektive transparente; rishikimin e kufirit minimal të moshës për t’u emëruar gjyqtar apo
prokuror; vendosjen e një afati prove 3-vjeçare për gjyqtarët apo prokurorët e rinj të
sapodiplomuar.
- Krijimin e një sistemi gjithëpërfshirës për zhvillimin e karrierës së gjyqtarëve dhe vendosjen
e një sistemi gradash gjatë karrierës të shoqëruar me trajtim financiar dhe përfitime shtesë
sipas nivelit të gradës. Përkufizimin e qartë dhe të plotë të të drejtave, detyrimeve të
gjyqtarit si dhe papajtueshmërive me ushtrimin e funksionit në ligjin e posaçëm për statusin
e gjyqtarit.

5. Garantimi i transparencës së pushtetit gjyqësor dhe të së drejtës për një proces të rregullt
ligjor në përputhje me standardet evropiane.

Transparenca e gjyqësorit është një karakteristikë e dallueshme e demokracive të zhvilluara.

Garantimi i transparencës së gjyqësorit është një domosdoshmëri jo vetëm për ndryshimin e imazhit të
sistemit dhe rritjen e besimit të publikut te gjyqësori dhe sistemit te drejtësisë në tërësi, por edhe për
rritjen e përgjegjshmërisë, profesionalizmit dhe cilësisë në vendimmarrje. Publiciteti i veprimtarisë
gjyqësore, aksesi i publikut në drejtësi dhe hapja e kësaj veprimtarie ndaj shoqërisë përmes
komunikimit me publikun janë parakushte thelbësore për një sistem drejtësie funksional. Analiza e
Sistemit të Drejtësisë ka evidentuar probleme në lidhje me transparencën e gjyqësorit, që kanë të
66
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
bëjnë me mënyrën e zhvillimit të seancave gjyqësore, shpalljen e vendimeve, njoftimet e palëve, afatin
e arsyeshëm të zhvillimit të gjykimit, të marrëdhënieve të gjykatave me publikun dhe mediat, aksesin
në gjyqësor etj. Bazuar në këto gjetje, për të realizuar këtë objektiv ndryshimet ligjore do të synojnë:
Rritjen e transparencës së gjykatave, të aksesit të personave privatë në organet e drejtësisë dhe të
aksesit të publikut në seancat gjyqësore, si dhe forcimin e marrëdhënieve midis gjykatave, nga njëra
anë, dhe medias e publikut, nga ana tjetër, nëpërmjet ndryshimeve në legjislacionin procedural.
Garantimin e një mjeti ankimimi efektiv ndaj vendimeve gjyqësore, rritjen eefiçiencës dhe shpejtësisë
së gjykimeve duke shmangur zvarritjet e proceseve gjyqësore. Përmirësimin e sistemit të njoftimeve,
parashikimin e mjeteve dhe mekanizmave efektivë që parandalojnë shtyrjen e gjykimeve nëpërmjet
ndryshimeve përkatëse në legjislacionin procedural. Eliminimin e problemeve që lidhen me tarifat
gjyqësore dhe që pengojnë aksesin e qytetarëve në sistemin gjyqësor, si dhe pajisjen me burimet e
nevojshme njerëzore, financiare dhe infrastrukturore të institucionit shtetëror, që duhet të ofrojë për
individët dhe grupet në nevojë ndihmë ligjore falas. Përmirësimin e cilësisë në arsyetimin e
vendimeve gjyqësore dhe dhënien e njëkohshme të arsyetimit me shpalljen e vendimit. Hartimin e
rregullave, praktikave të mira apo linjave udhëzuese që rregullojnë marrëdhëniet e gjyqtarëve e të
prokurorëve me mjetet e komunikimit publik dhe individët.

6. Krijimi i një raporti të ri të sistemit tonë gjyqësor me gjykatat evropiane.

Sistemi gjyqësor do të ndihet i sfiduar nga dinamika e proceseve integruese. E drejta

shqiptare do të përjetojë një evolucion sfidues, duke u ekspozuar në mënyrë të pakthyeshme e të
vazhdueshme ndaj koncepteve, rregullave dhe parimeve të së drejtës evropiane, duke pasur si pikë
takimi kryesisht detyrimet që burojnë nga procesi i anëtarësimit në Bashkimin Evropian. Përgatitja e
gjyqtarit shqiptar në këtë proces është vendimtare dhe një test i pashmangshëm për transformimin
rrënjësor të vendit përmes garantimit të zbatimit të standardeve evropiane në praktikë. Për arritjen e
këtij objektivi ndryshimet ligjore do të synojnë:
- Parashikimin në legjislacionin shqiptar të një mekanizmi efiçient për ekzekutimin
evendimeve të Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ), duke përfshirë edhe
marrjen e masave me natyrë të përgjithshme rregullatore ose unifikuese të praktikës.
Krijimin e një strukture të posaçme pranë Ministrisë së Drejtësisë për përgatitjen e
ndryshimeve legjislative të nevojshme në funksion të harmonizimit me juriprudencën e
GJEDNJ-së.
- Krijimin e mekanizmave të bashkëpunimit institucional për nxitjen e dialogut gjyqësor
ndërmjet Gjykatës Kushtetuese, Gjykatës së Lartë dhe GJEDNJ-së në funksion të
harmonizimit të praktikës gjyqësore vendase me jurisprudencën e Gjykatës Evropiane të
Drejtësisë.

7. Rritja e efektshmërisë së sistemit të drejtësisë nëpërmjet zbatimit të vendimeve gjyqësore

dhe vendimeve të arbitrazhit në përputhje me standardet evropiane.

Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore përbën një element thelbësor të shtetit të së drejtës dhe
konsiderohet si faza përfundimtare e realizimit të një të drejte të fituar gjyqësisht. Vetëm pas realizimit
të kësaj faze mund të thuhet se individi e ka vendosur plotësisht në vend të drejtën e tij të fituar.
Procesi i vendosjes në vend të një të drejte të shkelur kërkon jo vetëm vendimmarrjen e gjykatave, por
dhe veprimet konkrete të organeve përgjegjëse të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve gjyqësore
të formës së prerë. Analiza e Sistemit të Drejtësisë ka konstatuar mangësi në ekzekutimin e
vendimeve gjyqësore, ndaj për realizimin e këtij objektivi strategjia fokusohet në ndryshimet ligjore që
synojnë: Garantimin e zbatimit të vendimeve gjyqësore administrative, civile, tregtare dhe penale
brenda një afati të arsyeshëm nëpërmjet propozimit të një pakete masash legjislative, infrastrukturore
dhe buxhetore, e cila kërkon fillimisht ngritjen e një sistemi efikas monitorimi dhe kontrolli për zbatimin

67
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
e vendimeve gjyqësore. 111Evidentimin e qartë të përgjegjësive, detyrave dhe sanksioneve ndaj të
gjitha subjekteve e në veçanti ndaj institucioneve shtetërore përgjegjëse për ekzekutimin e vendimeve
gjyqësore në përputhje me aktet ndërkombëtare. Rritjen e profesionalizmit nëpërmjet forcimit të
kapaciteteve në ofrimin e shërbimittë sistemit përmbarimor dhe parandalimin e korrupsionit brenda
sistemit përmbarimor privat dhe shtetëror. Parashikimin ligjor të mekanizmave automatikë dhe të
procedurave të qarta për ekzekutimin e vendimeve të GJEDNJ-së si për dëmshpërblimet financiare,
ashtu dhe për masat legjislative me karakter të përgjithshëm dhe unifikimin e praktikës. Garantimin e
ekzekutimit të drejtë të vendimeve gjyqësore penale, që caktojnëtrajtim të posaçëm për qëllime
mjekësore, edukuese, riaftësimi apo rehabilitimi të të dënuarve përmes ngritjes së institucioneve të
specializuara në këtë drejtim. Reflektimin e ndryshimeve të nevojshme ligjore në përputhje me aktet
ndërkombëtare, me qëllim ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit, duke parë mundësinë e hartimit të
një ligji të ri për arbitrazhin.

Perfundime dhe Konkluzione

Amendimet e mundshme kushtetuese e ligjore për shtyllën e dytë të reformës në drejtësi,

(Pushteti gjyqësor) mbështetur në gjetjet dhe problematikat e konstatuara nga Analiza e Sistemit të
Drejtësisë dhe në konkretizim të objektivave dhe masave përkatëse të parashtruara në këtë strategji,
në këtë fushë parashikohen amendime në: Kushtetutë, pjesa e nëntë (Gjykatat). Hartimi i një ligji
organik për pushtetin gjyqësor, i cili do të përfshijë ndryshime,shtesa dhe shfuqizime të ligjeve apo
dispozitave në: i) ligjin “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës së Lartë të Republikës së
Shqipërisë”; ii) ligjin “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë”; iii) ligjin “Për
organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë”; iv) ligjin “Për organizimin dhe
funksionimin e gjykatave administrative dhe gjykimin e mosmarrëveshjeve administrative”; v) ligjin “Për
organizimin dhe funksionimin e gjykatave për krime të rënda”; vi) ligjin “Për Shkollën e Magjistraturës”;
vii) ligjin “Për krijimin e Zyrës së Administrimit të Buxhetit Gjyqësor”; viii) ligj të ri për statusin e
gjyqtarit; ix) ligj të ri për administratën gjyqësore. Kodin e Procedurës Civile. Kodin e Procedurës
Penale. Ligjin “Për organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë”. Shfuqizimin e ligjit “Për
organizimin dhe funksionimin e Konferencës Gjyqesore.”Hartimi i një ligji të ri për arbitrazhin.
Si perfundim mund te themi sekjo platformë përmban jo vetëm kritikën apo oponencën ndaj
masave të propozuara, por edhe mbështetjen për zgjidhjet pozitive, disavantazhet e zgjidhjeve të
papërshtatshme, dhe alternativën tonë konkrete për reformimin e sistemit të drejtësisë, duke synuar
në mënyrë të njëkohshme, garantimin e pavarësisë dhe forcimin e përgjegjshmërisë dhe luftën kundër
korrupsionit. Për këtë arsye, mendojmë që masat e propozuara në këtë Platformë, duhet të analizohen
me kujdes nga ekspertët ndërkombëtar, për të përzgjedhur zgjidhjet më të mira dhe oportune për
Shqipërinë, në funksion të arritjes së objektivit për garantimin e njëkohshëm të pavarësisë së sistemit
dhe luftën ndaj korrupsionit.

Bibliografia
Draft Projekti “Strategjia e Reformes ne Sistemin e Drejtesise”, Korrik 2015. Komisioni i Posaçëm
Parlamentar për Reformën në Sistemin e Drejtësisë.-Grupi i Ekspertëve të Nivelit të Lartë. Draft
Projektligj 24.09.2015 “Per disa shtesa dhe ndryshime ne Ligjin Nr.8417, Date 21.10.1998 "Kushtetuta
e Republikes se Shqiperise", te ndryshuar.
Raporti i Komisionit te Venecias, Janar 2016.
Plani Kombetar per Integrimin Europian per periudhen 2014-2020.

111 Plani Kombetar per Integrimin Europian per periudhen 2014-2020.

68
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 342. 7 – 053. 2

The right of children in Penal Cases

Aida ZAKA

Abstract: In this paper,we will treat the right of children in criminal cases, in the role of victim,or
witness, based in international law. It is importantto notethat the lawestablishes the most important
principleand provides some professionals, whocanandshould provideassistancetochild
victimsandwitnessesofcrimethroughoutthe trial. Often, it isargued that theprimaryrightanddutyofparents
istoprovide thisassistance. However, itis also advised themultidisciplinaryexpertiseofprofessionals that
canprovide supportforparents, whooftenhave noknowledge of thejudicialprocess. The law aims
totakeinto accountall personsunder age 18,whogive evidenceduring the trial, whoare
victimsorwitnessesof crime. Inaccordancewith the Conventionon the Rightsof the Child,
whichsanctionthe samebasic rightsforall children, the law makes no
distinctionbetweenvictimswhoarealsowitnesses, andvictims, who are notwitnesses. So in this paper we
will see how the international law protects children during a penal process. The method of work is
based in analyses of the international law.

Keyword: Minorsunder18years,assistedby experts, victims, witness.

The rights of children are guaranteed by special International Convents of Rights of Children
and also by the Constitution and law of almost all states. The children have a very special protection in
such cases because of their age and because of the fact that they have limited responsibilitiesbefore
law. The Convention declares as children “every human being below the age of eighteen
years”112States Parties shall seek to promote the establishment of laws, procedures, authorities and
institutions specifically applicable to children alleged as, accused of, or recognized as having infringed
the penal law, and, in particular: The establishment of a minimum age below which children shall be
presumed not to have the capacity to infringe the penal law.113

The article 40 of this Conventionof the Right of Child previews that; States Parties recognize
the right of every child alleged as, accused of, or recognized as having infringed the penal law to be
treated in a manner consistent with the promotion of the child's sense of dignity and worth, which
reinforces the child's respect for the human rights and fundamental freedoms of others and which
takes into account the child's age and the desirability of promoting the child's reintegration and the
child's assuming a constructive role in society.114

States Parties shall, in particular, ensure that: Every child alleged as or accused of having
infringed the penal law is “presumed innocent until proven guilty according to law; 115 This is a principle
that is recognized by almost all democratic Constitution in the part of Human Rights because it is very
important to be considered someone innocent until this is proven.


Lawyer in the Chamber of Lawyers of Tirana. E mail; aidazaka@yahoo.com
112 Convention on the Right of the Child, United Nation 1989. Article 1.
113 Ibid Article 40.3.a
114 Ibid, Article 40.1
115 Ibid, Article 40.2

69
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Also a very important part is the right of child to be informed in penal case.The Convention previews
that the parents of Child and the legal represented of child “To be informed promptly and directly of the
charges against him or her, and, if appropriate, through his or her parents or legal guardians, and to
have legal or other appropriate assistance in the preparation and presentation of his or her defense;
116

One ofthe wayschildrencanbe assistedduring the judicial processis to haveaccessto

informationabouttheir caseand informationforprotectingandexercisingtheir rights.
Aneffectivewaytomake this informationavailabletovictims ofcrimeis throughbrochuresorleaflets,
distributedto police stations, hospitals, waiting rooms, schools, socialservicesandother public offices,
as well asvia the Internet.Guidedinstructionscanbe obtained from thelegislationthat stipulates
thatvictimsshouldbe givenappropriateandrelevantinformationintime 117 . Thiscanbe achieved,
forexample, charging thepolicewiththe burdenofinforming victimsthatthe first contactwillbewith them118.

Somestateslegislationprovides thatthis informationbe given tothe victimonlyifhe/sheasks for

itexplicitly, inaddition towhat is calledpolicyof approval by the victimto be familiarwiththe
information.However, although theoptionof approval by the victimto be familiarwiththe informationaims
to protectvictimswhodo not feelbotheredbyunwelcomeinformation, this cancausethe
victimtodeliverusefulinformationthathewould have wanted to. The sameconsiderationforavictim's desire
not to haveknowledge of theprosecutionprocedurescanbe achieved byreplacing the approval by the
victimto be familiarwiththe informationwiththe option of withholding of
informationwithoutthevictim'svoluntaryrequestunder which, automatically, the victim receivesall
relevant information, unless explicitlyrequestednot totake it.Inmany countriesthathavefew resources,
access to informationon the mattercanbe hinderedforvarious reasons, such as: justice
systemhasinsufficient resources, victim’silliteracy, and lack oftransportationorcommunication
toolswithvictims. Practicalsolutionscanbe foundby assigningsocial workersandcommunity-
basedorganizationstoassistvictimsduringtheir participationinthe judicialprocess.

Some statesgo furtherthanthe rightofvictimsto be informed oftheprosecutionprocedures,

recognize the right ofchild victimsto obtainexplanationsfromthe
judgesandprosecutionproceduresanddecisions given, as, forexample, Bulgaria(Act "child protection"
(2004), Article15, paragraph3), CostaRica(Code for Children andAdolescents, Lawno.7739(1998),
Section107(d), andNew Zealand(Act"for children, young peopleandtheir families", 1989, Section10).
Inall legal systems, identification of thepersonsresponsiblewill conveyinformationto victims,
isanecessary steptowards ensuringthatthelegal rights ofvictimsto be informed.The division of
responsibilitiesinthis regard, should be providedin detail, such as in thelegislationof the
UnitedStates("Overview ofthe U.S.Codes", Title42, Chapter112, Section10607, "Victim Services"
,subsections(a)and(c).In terms of content and type of information that should receive child victims and
witnesses of crime, the Basic Law reflects the provisions of the existing legislation of some
countries. 119 The Basic Lawindicatesthat informationmust be givenbyacompetentauthority, to

116 Ibid, Article 40.2

117Forexample, the UnitedStates(Alabama), Code of Alabama, 1975, Title15, Article3, Sections15-23-62.
118Forexample, Switzerland, the FederalLaw"On social assistance tovictims of criminal acts", "Summary of federal legislation"

(RS), 312.5, 1991, Article6(1).

119 Regarding Article 9 ( a) of the Basic Law for prosecutions with underage defendants , including the role of child victims and

witnesses , importance , schedule and manner of giving evidence and how will be implemented " question " in investigation and
trial . Iceland Act " To protect the child " no. 80/2002 , Article 55 , paragraph 1 ; Kazakhstan , Criminal Procedure Code , Law
no. 206 , 1997 , Article 215 ( 3 ) , New Zealand , the Act " On the rights of victims " , 2002, Section 12 , subsection 1 , and the
United States ( Alabama ) , Code of Alabama 1975, Title 15 , Section 3 , sections 15-23-72 ; conjunction with Section 9 ( b ) of
the Basic Law , the existing mechanisms to support the child when making a complaint and participating in the investigation and
court proceedings , including the availability of counsel for the victim; Canada ( Quebec ) , law " on the Protection of youth " (
LRQ , Chapter P - 34.1 ) , 1977 , Article 5 ; Canada ( Quebec ) , the Law " on Assistance to help offenses " ( LRQ , chapter A-
70
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
beappointed by the government. The Basic Lawdoes not includeprovisionsforgranting
approvaltoknownvictiminformationoromittinginformationwithoutvoluntaryrequestof the victim,
butlocallawmakerscanconsiderwhether toadopt these provisions.

In countries where victims are represented by legal counsel, they should receive their lawyer
information regarding prosecution procedures. However, the client-lawyer relationship is not always
balanced and this system might prove insufficient. Combining information conveyed by lawyers with
other sources of information, provides greater protection to the victim's right to be informed. In most
cases, the assistance of a support person is the best way to ensure that victims obtain full information
in time.

Effectiveassistanceto child victimsandwitnesses incriminal

prosecutionproceduresmayincludethe needforlegalassistance. States
shouldconsidergrantinglegalassistance, freeforchildrenvictimsinthose cases whereitis requiredina
criminal trial. The principle ofthe best interestof the childisthe main consideration.The Convention of
Right of Child previews that; To have the matter determined without delay by a competent,
independent and impartial authority or judicial body in a fair hearing according to law, in the presence
of legal or other appropriate assistance and, unless it is considered not to be in the best interest of the
child, in particular, taking into account his or her age or situation, his or her parents or legal
guardians;120

Every childvictimor witness ofa criminal offenseis entitled tohis interestto be giventhe
highestconsideration, defending, simultaneously, the rights of accused
personsandoffendersconvictedof offenses.Improvingresponsestochild
victimsandwitnessesofcrimecanmakechildrenandtheir familiesmore willingto
discloseinstancesofvictimizationandto beagreater supportforthe judicialprocess. The Convention
previews that; Not to be compelled to give testimony or to confess guilt; to examine or have examined
adverse witnesses and to obtain the participation and examination of witnesses on his or her behalf
under conditions of equality.121In countries with a Common Law system, as victims are not partof the
prosecution procedures, usually during these procedures, victims are not offered legal assistance as
their right. This is why , with a few notable exceptions , most countries recognize the right of victims to
receive legal assistance as , for example , Armenia ( Criminal Procedure Code , 1999 , Section 10 ( 3 )
, Bulgaria ( Act of " child protection " , 2004, Article 15 ( 8 ). This assistance was provided free of
charge to those who are not financially capable to pay their legal adviser , as , for example , in France
(Code of Criminal Procedure , Articles 706 to 750 ) , Iceland ( Act " Child Protection " , no. 80/2002 ,
2002 , Article 60 ) and in Peru ( Children and Adolescents Code, Law no. 27337 , 2000 , Section 146
).

13.2 ) , 1988 , Article 4 , Canada , Canadian Press " for the basic principles of criminal law for victims of crime ", 2003 , principle
7 : Colombia, criminal Procedure Code , Law no. 906 , 2004, Article 136 , paragraphs 1-2 and 6 ; Costa Rica , code " For
children and adolescents " , Law no. 7739 (1998) , Article 20 ; Netherlands
" Manual De Beaufort " , 1989 , paragraph 6 ; New Zealand Act " On the rights of victims " , 2002, Sections 11 ( 1 ) , 12 ;
Nicaragua , Criminal Procedure Code , Law no. 406 , 2001 , Article 110 ( 1 ) United Kingdom ( Scotland ) Act ( Scotland ) " For
children " , 1995 ( Chapter 36 ) , Section 20 , subsection 1; see Canada , Statement Canadian "On the basic principles of
criminal law for victims of crime ", 2003 , principle 6 : New Zealand Act " On the rights of victims " , 2002, Section 12 , subsection
1 ( d ) , Spain , Law no. 35/1995 " For help and assistance to victims of violent criminal offenses against sexual freedom " dated
December 11 , Article 15 ( 4 ) , United States , " Overview of the U.S. Codes " , Title 18 , Chapter 237 , Section 3771 , " On the
rights of victims of crime " , subsection ( a) , ( 2 )
120 Article 40 of the Convention of The Right of Child, UN 1989,Article 40. 2.
121 Article 40 of the Convention of The Right of Child, UN 1989,Article, 40. 2.

71
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Some countries with a Common Law system, recognize the right of child victim to legal assistance on
criminal prosecution procedures. In such circumstances, the costs paid by the state, as in the case of
Pakistan, under the Direction "for a trial with the defendant at a young age", 2000. In countries where
there are no such provisions, acceptance, child victims of crime have the right to legal assistance
during prosecution procedures, promotes the protection of child victims and witnesses, during their
involvement in the judicial process.Inthiscontext, itshould be noted thatthe International Criminal
Courthasapprovedalong list ofvictims' rights, particularlywith regard toaccess
toalawyer.122Article11provides a description ofmeasuresto be takenat allstagesofthe judicialprocess, to
protect the safetyofthe child victimorwitness whois deemed to beat risk.The
provisionsandrequirementsof Article12of the Basic Laware based onthe national legislation
ofsomecountries, such asColombia,CostaRica, France, Kazakhstan, Mexico,
SouthAfricaandThailand.123

Also a child must have “the free assistance of an interpreter if the child cannot understand or
speak the language used”124 Whenever appropriate and desirable, measures for dealing with such
children without resorting to judicial proceedings, providing that human rights and legal safeguards are
fully respected. A variety of dispositions, such as care, guidance and supervision orders; counseling;
probation; foster care; education and vocational training programmers and other alternatives to
institutional care shall be available to ensure that children are dealt with in a manner appropriate to
their well-being and proportionate both to their circumstances and the offence. 125

Conclusions

This paper treated the right of children in criminal cases,where they can be victims, authors
or witness in a crime. The international law and the laws of democratic states preview the special
protection for children under 18 years old. I many states children under 14 are not responsible for their
acts; they become partly responsible during the age of 14-18 years old. The children have special
protection during the process that protects their right, their personality, and their integrity. The rights of
children as part of Human Rights are guaranteed also by special conventions and special law. It is
guaranteed their right of information, of not consider guilty until is proven so, the right of having a fair
trial, the right of assistance through lawyer and psychologist. In many states the spending of protection
are paid by public finances, when parents have not the economical possibility to do so. Despite all
those measures it remains a lot to be improved in the right of the protection of child in many states
around the world.

Bibliography
Canada Law “on the Protection of youth” 1977
Canada; The Law “on Assistance to help offenses " 1987
Canadian Press " for the basic principles of criminal law for victims of crime ", 2003 , principle 7
Colombia, CriminalProcedure Code, Lawno.906, 2004, Section11
Costa Rica , code " For children and adolescents " , Law no. 7739 (1998)
Convention on the Right of the Child, United Nation 1989

122International Criminal Court, Rule90(5) of the"Rules of Procedure and Evidence," and Rule83.2ofthe Rules of Court.
123 Colombia, CriminalProcedure Code, Lawno.906, 2004, Section11(j), CostaRica, code"For childrenandadolescents",
Lawno.7739 (1988), Section107(b), France, Code of CriminalProcedure, Article102; Kazakhstan, CriminalProcedure Code,
Lawno.206, 1997, Article75(6); Mexico, the Law "On thecareandsupportforvictimsofcrimeatthe FederalDistrict" (2003), Article11,
SectionV, ElSalvador, CriminalProcedure Code, Lawno.904, 1997 (updated in 2006), Article13, Section3; Thailand, Code of
CriminalProcedure, Article13(referring tothe second periodic reportsubmittedto the Committee onthe Rightsof the
Child(CRC/C/83/Add.15 ), 2005, paragraph515).
124 Article 40 of the Convention of The Right of Child, UN 1989,Article, 40. 2
125 Article 40 of the Convention of The Right of Child, UN 1989

72
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
France, Code of CriminalProcedure, Article102; 2000
ElSalvador, CriminalProcedure Code, Lawno.904, 1997
Iceland Act " To protect the child " no. 80/2002
International Criminal Court, Rule90(5) of the"Rules of Procedure and Evidence," and Rule83.2ofthe
Rules of Court.New York 2002.
Kazakhstan, CriminalProcedure Code, Lawno.206, 1997, Article75(6);
Mexico, the Law "On thecareandsupportforvictimsofcrimeatthe FederalDistrict" (2003), Article11,
SectionV,
Netherlands" Manual De Beaufort " , 1989
New Zealand Act " On the rights of victims " , 2002
Nicaragua , Criminal Procedure Code , Law no. 406 , 2001
Switzerland, the FederalLaw"On social assistance tovictims of criminal acts", "Summary of federal
legislation”), 31.5, 1991.
United Kingdom; Act of Scotland " For children " , 1995 ( Chapter 36 ) , Section 20
United States ( Alabama ) , Code of Alabama 1975, Title 15 , Section 3 , sections 15-23-72 ;
conjunction with Section 9 ( b ) of the Basic Law , the existing mechanisms to support the child when
making a complaint and participating in the investigation and court proceedings , including the
availability of counsel for the victim., 1988
United States , " Overview of the U.S. Codes " , Title 18 , Chapter 237 , Section 3771 , " On the rights
of victims of crime " , subsection ( a) , ( 2 ) ,
Thailand, Code of CriminalProcedure, Article13(referring tothe second periodic reportsubmittedto the
Committee onthe Rightsof the Child(CRC/C/83/Add.15 ), 2005, paragraph515).

73
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 343. 27 : 336. 2 (496. 51)

Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar me vepër penale sipas Kodit Penal të

Republikës së Kosovës

Valon BRAHIMI

Abstrakt: Sipas parimeve të përgjithshme juridike askush nuk mund të mbajë dobinë pasurore të
fituar në mënyrë të kundërligjshme. Përkatësisht çdo fitim pasurorë që është rezultat i ndonjë vepre
penale nuk ka bazë juridike dhe për këtë shkak dobinë e këtillë askush nuk mund ta mbajë.
Në bazë të këtij parimi, rezulton se askush nuk mund të mbajë pasurinë e cila është fituar
me vepër penale. Duhet theksuar se konfiskimi i dobisë pasurore nuk konsiderohet lloj i sanksionit
penal, edhe pse në mënyrë specifike realizohet qëllimi të cilin e kanë edhe sanksionet penale, luftën
kundër kriminaliteti. Qëllimi kryesorë i kësaj mase është që të rivëhet aso gjendje pasurore çfarë ka
qenë para kryerjes së veprës penale. Rendesia e jetësimit të kësaj mase në praktike, ka edhe karakter
preventiv, ngase tërheq vërejtjen delikuenteve se nuk mund ta mbajnë pasurinë, të fituar me kryerjen e
veprës penale.
Në këtë punim objekt i trajtimit do të jenë; një veshtirim i përgjithshem lidhur me nocionin e
konfiskimit të pasurisë të fituar me vepër penale, bazat e konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me
vepër penale, kushtet dhe mënyrat e konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me vepër penale,
procedura e konfiskimit te dobiseë pasurore të fituar me vepër penale, si dhe subjektet të cilave mund
të ju konfiskohet dobia pasurore e fituar me veper penale. Duke marrë parasysh që shqiptimi masës
së konfiskimit të dobisë pasurore është duke u aktualizuar gjithnjë e më tepër, sidomos për veprat
penale te krimit te organizuar, shtron nevojën e domosdoshme të analizës dhe sugjerimeve lidhur
me shqiptimin dhe ekzekutimin e kësaj mase specifike penalo-juridike.

Fjalë kyçe: Dobia pasurore, vepra penale, Konfiskimi, Agjensia, Kodi Penal.

Hyrje

Krijimi i një baze të fortë juridike për kontrollimin e krimit të organizuar, uljen e shkallës së
korrupsionit dhe pengimi kriminelëve që t’i shijonjnë frytet e tyre kanë qenë nevojë e përhershme e
vendit tonë. Peërveq sanksioneve penale të cilat janë të paevitueshme, në luftën kundër kriminalitetit
e veqanarisht kundër krimeve ekonomike, krimit të organizuar dhe veprave të tjera të kesaj natyre, si
masë efikase dhe dhe e domosdoshme për t’u zbatuar konsiderohet edhe konfiskimi i dobisë
pasurore të fituar me vepër penale. Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar me vepër penale është
paraparë me Kodin Penal, ndërsa procedura e konfiskimit të saj, është rregulluar më për së afërmi
me Kodin e Procedurës Penale, si dhe me ligje të tjera përcjellëse dhe relevante në funksion të
jetësimit të kë tij parimi juridik shumë të rëndësishëm në funksion të restitucionit.

Kuptimi i konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me vepër penale

Konfiskimi i dobisë pasurore, konsiston në konfiskimin nga kryerësi i veprës penale të të hollave, të
gjësendeve me vlerë dhe të çdo dobie tjetër pasurore që është siguruar me anë të veprës penale Kjo
është masë e veçantë penale juridike sui generis, ka qëllim të caktuar të dyfishtë: 1) që të pengojë
fitimin e dobisë pasurore me anë të kryerjes së veprave penale dhe 2) të kompensojë personin e


Autori ka fituar gradën shkencore, Master i Shkencave Juridik-Penale, pranë Universitetit të Prishtinës, dhe është autorë i
disa punimeve shkencore nga fusha ngushtë e specializimit.
74
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
dëmtuar me anë të veprës së kryer penale (me kusht që ky person të jetë i njohur dhe të ketë
parashtruar kërkesën me kohë për kompensimin e dëmit të shkaktuar). Veçimi dhe pavarësimi i
masës së konfiskimit të dobisë pasurore del nga fakti që ajo nuk ka karakter të sanksionit penal që e
shqipton gjykata sipas kushteve ligjore për shqiptimin e saj. Pra, nuk është fjala për aplikimin e
sanksionit penal, por për aplikimin e parimit juridik – mbi restitucionin dhe vendosjen e gjendjes së
mëparshme juridike dhe faktike që njëkohësisht vepron edhe si detyrim psikologjik ndaj kryerësit që
sigurimi i dobisë nuk mund të jetë motiv për ndërmarrjen e veprimtarisë kriminale. Në bazën e aplikimit
të kësaj mase është parimi “nullum commodum capere potest de sua propria iniuria” – askush nuk
mund të ketë dobi nga puna e vet e keqe. Kjo njëherësh nënkupton faktin që askush nuk mund t’a
mbajë dobinë pasurore të siguruar me anë të veprës penale.126

Baza juridike e konfiskimit të dobisë pasurore

Dobia pasurore konfiskohet nga çdokush që ka pasur dobi nga vepra penale.127 Lidhur me
këtë në Kodin Penal të Republikës së Kosovës, në nenin 96, në mënyrë shprehimore është paraparë,
“ Askush nuk mund të mbajë dobinë pasurore të fituar me anë të kryerjes së veprës penale”128 Sipas
kësaj dispozite gjykata është e obliguar që t’ia konfiskojë çdokujt dobinë pasurore që është rezultat i
veprës penale. Kjo dispozitë është e ndërtuar në bazë të parimit të përgjithshëm juridik se kryersit të
veprës penale si dhe çdo pjesëmarresi në veprën penale te mos i lejohet shfrytëzimi i fitimit të
realizuar me vepër penale.
Në mënyrë sublime dhe përmbajtësore, profesori, Baqiç e cekë kësisoji, dhe e mbështet
arsyeshmerinë dhe bazën juridike, morale dhe etike të marrjes së dobisë pasurore të kryer me vepër
penale: “Në aspektin juridik është e palejushme, e padrejtë si dhe e pamoralshme që dikush ta mbaj
fitimin pasuror të fituar me vepër penale”129
Marrja e dobisë pasurore e realizuar me vepër penale bazohet para se gjithash në parimin e
drejtësisë. Kjo si e tillë e ka edhe efektin juridik, ngase thekson në mënyrë decidive faktin se kryersit
detyrimisht do t’i konfiskohet dobia pasurore. Zbatimi i kësaj mase ka edhe karakter të preventivës
gjenerale.130 Në këtë kuptim gjykata është e obliguar ex officio, që ta shqiptoj masën e konkfiskimit
të dobisë pasurore kur do që konstatohet që dobia e tillë është realizuar me vepër penale, edhe pa
propozimin e paditësit131. Këtë masë gjykata është e detyruar që të shqiptoj pa marrë parasysh se
çfarë është fitimi pasurorë, pa marrë parasysh nëse është dëmtuar ndokush apo jo, pa marrë
parasysh se çfarë ka bërë kryersi me pasurinë, p.sh. nëse e ka asgjësuar, nese i’a ka falur ndokujt
etj. Me një fjalë gjykata në momentin që konstaton që dobia pasurore është fituar me vepër penale,
më nuk është e lejuar që të vlerësojë oportunitetin e e shqiptimit të kësaj mase. Për rrjedhojë nëse
gjykata nuk e shqipton këtë masë kur janë plotësuar kushtet atëherë sipas dispozitave të procedurës
penale, kjo konsiderohet shkelje e KP.

Kushtet dhe mënyrat e konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me vepër penale

Çdo dobi pasurore e fituar me vepër penale, do të konfiskohet pavarësisht faktit, nëse
pasuria e tillë gjendet në posedim të kryersit apo të personat e tjerë. Kushtet dhe mënyrën e
konfiskimit të produkteve të krimit, shtetet bashkëkohore e kanë të rregulluar, varësisht nga ajo se cilit
sistem juridik i përkasin dhe mënyrës së përcaktimit juridik të masës, në legjislacionet e tyre juridiko

126 Petroviq, Borisallav,”Edrejta penale”, Sarajevë/Prishtinë, 2006, fq.141-142.

127Salihu, Ismet, “E Drejta Penale” pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2005, fq.549.
128 Kodi Penal i Republikës së Kosovës, neni 96, paragrafi.1.
129 Cituar Baqiç, sipas Salihu, Ismet, “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Kosovës”, Prishtinë, 2013, fq.313.
130 Po aty, fq.313.
131 Ligji Nr.04/L-140 për kompetencat e zgjeruara për konfiskimin e dobisë së

fituar me vepër penale neni, 6,7 dhe 8.

75
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
penale.132
Kështu Kodi Penal i Republikës së Kosovës i cili hyri në fuqi me 1 janar të vitit 2013, në
kuadër të kapitullit të XVII, me titull “Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar me vepër penale” në mes të
tjerash ka paraparë edhe kushtet dhe mënyrat e konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me vepër
penale.
Kodi Penal i Republikës së Kosovës në (nenin 97), përcakton mënyrat e konfiskimit të
dobisë pasurore e cila është fituar me kryerjen e veprës penale. Para së gjitha dobia e fituar me vepër
penale merret nga (kryersi, organizatori i bashkimit kriminal, shtytësi, ndihmësi ose nga ai i cili e ka
fshehur veprën penale apo kryersin e saj).133 Kryersit të veprës penale, i konfiskohet dobia pasurore e
cila është rezultat i veprës penale, ndërsa kur një gjë e tillë nuk është e mundur, atëherë ai detyrohet
që të paguaj shumën e të hollave që i përgjigjet dobisë pasurore 134. Mirëpo nuk janë të rralla edhe
rastet që kryersi, dobinë pasurore të cilën e ka fituar me vepër penale ta bartë të persona të tjerë. 135
Sipas paragrafit 2 te nenit 97, në rastet e tilla mund të paraqiten dy situata. Situata e parë e paraqitet,
kur pasuria e fituar me vepër penale bartet të personat e tjerë. Ndërsa situata e dytë paraqitet kur
pasuria bartet në të afërmit e kryersit.
1. Nëse dobia pasurore është bartur të personat e tjerë, që të mund të shqiptohet konfiskimi i
dobisë pasurore, duhet të permbushen dy kushte, kushti objektiv dhe subjektiv. Kushti objektiv
përmbushet në rastet kur pasuria është bartur pa kompenzim, apo me kompenzim i cili nuk i
përgjigjet vlerës reale. Ndërsa kushti subjektiv përmbushet në rastet kur personi në të cilin është
bartur pasuria, e ka ditur apo ka mund ta dije se pasuria është fituar me vepër penale. Që të
mund gjykata të shqiptojë këtë masë duhet që këto dy kushte të plotësohen në mënyrë
komulative.136 Një rast i tillë do të ishte, nëse personi që ka vjedhur një orë të arit me vlerë 1000
euro, i’a shet personit tjetër në vlerë prej 100 eurove.
Nëse dobia pasurore e fituar me vepër penale është bartur në të afërmit e ngushtë, kjo
pasuri do të konfiskohet nëse nuk administrojnë prova se si kompenzim kanë dhënë vlerën e
plotë.Nga kjo rezulton se në rastet kur të afërmit e kryersit veprës penale kanë dhënë kompenzimin e
plotë, nuk ka arsye që të konfiskohet dobia pasurore.137 Në këso rastesh dobia pasurore merret nga
kryersi i veprës penale. Ndalimi i fitimit të dobisë pasurore me anë të kryerjes së veprave penale ka të
bëjë edhe me personat juridikë Nuk janë të rralla rastet që me veprime të inkriminuara të individëve
që ushtrojnë funksione përgjegjëse ose kanë autorizime të veçanta në ndërmarrje, ent ose organizatë
tjetër të realizohet dobia pasurore për atë person juridik neni(neni 99 kpk ) 138 Duhet theksuar që në
kohët e fundit konfiskimi i dobise pasurore ka filluar të marrë kahe të zhvillimit, duke ofruar kushte dhe
dhe mënyra të reja të konfiskimit të cilat më për së afërmi janë përcaktuar me Ligjin për kompetencat e
zgjeruara për konfiskimin e dobisë pasurore të fituar me vepër penale 139.

Procedura e konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me vepër penale

Kodi i Procedurës Penale në kapitullin e XVIII, (nenet 267-284) rregullon procedurat e

konfiskimit duke i trajtuar ato në dy etapa: në procedurë para ngritjes së aktakuzës dhe në procedurë
pas ngrtitjes së aktuakuzës.140

132Ukaj, Bajram, “Dënimet në të drejtën penale të Shqiperisë”, Prishtinë, 2006, fq.174.

133 Salihu, Ismet, vep. e cit., fq.549.
134 Shih: KPRK, neni 99, parag. 1.
135 Salihu, Ismet, vep. e cit., fq.550.
136 Salihu, Ismet, Zhitia, Hilmi, Hasani, Fejzullah, Komentar, fq.315.
137 Po aty, fq.316.
138 Ligjin Nr. 04/L-030 Për pergjegjësinë e personave juridik për vepra penale, neni, 13, pika.1.3.
139 Shih: Ligjin Nr.04/L-140 , për kompetencat e zgjeruara për konfiskimin e dobisë së fituar me vepër penale
Neni, 6-9.
140 Ejupi, Sahit, Murati Rexhep, “E drejta e Procedures Penale”, Prishtinë, 213, fq.217.
76
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Konfiskimi i dobisë pasurore para ngritjes së aktakuzës

Më konfiskimin e para ngritjes së aktakuzës (nenet 267-273) rregullohet çështja e zbatimit të

masave të përkohshme për sigurimin e pasurisë.141 Në bazë të nenit 112,142 sekuestrimi përkohshem
përfshinë : a) sendet të cilat mund të jenë provë në procedure penale, b) sendet ose pasuritë të cilat
kanë mundesuar kryerjen e veprës penale dhe c) sendet që konsiderohen dobi pasurore të fituara me
vepër enale për të cilat me ligj parashihet konfiskimi.143. Pasuria-sendet e konfiskuara përkohsisht
vihen nën kontrollin e prokurorit. 144Sipas nenit 112, paragrafi 2 të KPP, në rastet kur policia gjatë
kontrollit ose arrestimit të ligjshëm ka mësuar për sende, pasuri, prova ose para, prokurori i shtetit,
mund të urdhëroj kufizimin e këtyre sendeve për pesë ditë.145 Pas urdhërit për kufizim të përkohshem,
prokurori mund të kërkojë urdhër nga gjyqtari i procedurës paraprake për sekuestrimin e përkohshem
të provave sendeve apo parave me arsyetimin se ato mund të shërbejnë si provë në procedurë
penale, se kanë mundësuar kryerjen e veprës penale ose se janë dobi pasurore e fituar me vepër
penale.Objekt i sekuestrimit të përkohshëm mund të jenë pasuria e luajteshme dhe e paluajteshme.
Sekuestrimi i përkoshem i sendeve apo pasurisë së fituar me vepër penale mund të bëhet vetëm me
urdhër te gjykatës.146
Pasuria e konfiskuar përkohsisht nga i pandehuri mund në një menyrë apo tjetër të shitet, të
bartet ose t’i transferohet dikujt tjetër. Për këtë arsye sipas paragrafit 4 të nenit 112, prokurorit të
shtetit i është dhënë autorizim që brenda 60 ditëve nga konfiskimi i ndërtesës, parurisë së
paluajteshme, pasurisë së lujajtshme apo asetit, të kërkojë masë të përkohshme për sigurimin e
pasurisë në pajtim me nenin 268 te KPPK-së. Duhet theksuar faktin se prokurori i shtetit para së të
kërkojë nga gjykata urdhërin për masën e përkoshme duhet të konsultohet me Agjencinë për
Adminsitrimin e Pasurisë së sekuestruar dhe konfiskuar për të përcaktuar masë sa më të
përshtatshme që i përgjigjet rastit. Me sekuestrimin e përkohshëm të ndërtesave pasurisë së
luajtshme apo të paluajtëshme apo aseteve, mund të cenohen të drejtat e personave të percaktuara
me Kushtetute dhe ligj.Për këtë arsye prokurori i shtetit, detyrohet të ju dërgoj nga një kopje të
kërkesës për masën e përkohshme personave të cilët gëzojnë ndonjë të drejtë me ligj, mbi sendet apo
pasurinë që është objekt i konfiskimit (neni 268, parag.2). Në rastet kur objektivisht kopja e kërkesës
për masë të përkohshme të pasurisë nuk mund të ju dërgohet këtyre përsonave veç e veç, prokurori i
shtetit bënë përpjekje të arsyeshme për të njoftuar secilin person nga neni 268, paragrafi 2,
nënparagrafi 4, lidhur me ekzistimin e kërkesës për masë të përkohshme, dhe për pasojat eventuale
që dalin nga nga paraqitja e kërkesës së tillë.147 Për të mundur gjyqtari i procedurës paraprake që të
vendos lidhur me kërkesën e prokurorit të shtetit lidhur me masën e përkoshme për sigurimin e
pasurisë, kërkesa duhet të përmbajë elementet e përcaktuara sipas nenit 268, paragrafi 2.148. Masat e
përkohshme për sigurimin e pasurisë janë parapra në mënyrë taksative në nenin 269 parag.1 149 ,
prandaj sipas rregullit prokurori i shtetit nuk mund të kërkojë nga gjykata që të urdhëroj masa të tjera.
Masat e përkohshme për sigurimin e pasurise nga neni 268 mund te kundërshtohet nga i pandehuri 150

141 Po aty, fq.217.

142 Shih me gjersisht, neni 112 i KPP-së.
143 Ejupi, Sahit, Murati, Rexhep, Elshani, Xhevdet, “Komentar i Kodit të Procedurës Penale”, Prishtinë, 2013, fq.703.
144 Hajrija, Sijerçiq, Çoliq, Halilovic Haris, “E drejta e procedurës penale me veshtrim të posaqëm e drejta e procedurës

penale e Kosovës” (Përkth., nga Kroatishtja, prof.Mustafë Reçica), Prishtinë, 2007, fq,128.
145 KPPK, neni 112, parag.2.
146 Ejupi, Sahit, Murati, Rexhep, Elshani, Xhevdet, “Komentar…” fq.704.
147 Po aty, fq.706-707
148 Kodi i Procedurës penale të Kosovës neni 268, paragrafi, 2 nenparagrafet, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5.
149 Në baz ë të nenit 269, paragrafi 1, Prokurori i shtetit mund të kërkojë nga Agjencia per adminstrimin e pasurisë së

sekuestruar apo të konfiskuar për ekzekutimin e masave të përkohshme për sigurimin e pasurisë të parapara në
paragrafin 1 të këtij neni, nënparagrafet 1.1-1.7.
150 Shih: Neni 271, i KPPK-së.

77
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
dhe nga palët e treta 151 . Personat të cilët e kundërshtojnë kërkesen e prokurorit për masë të
përkohshme përveq të tjerash mund të propozojnë : a) që të urdhërohet një masë e përkohshme më
pak kufizuese, ose b) që të mos urdhërohet asnjë masë e përkohshme. Se cila masë konsiderohet më
pak kufizuese, kjo është çështje faktike e cila duhet të aplikohet në rastin konkret. 152

Konfisikimi i dobisë pasurore pas ngritjes së aktakuzës

Procedura pas ngritjes së aktakuzes lidhur me konfiskimin, ka të bëjë me përfshirjen në

aktakuzë të pasurisë që është objekt i konfiskimit; me percaktimin dhe llogaritjen e dobisë pasurore
të fituar me vepër penale; me provat e nevojshme për konfiskimin e saj ; me të drejtën e palës së
tretë që posedon dobinë pasurore nga vepra penale; pastaj me pasurinë që rezulton nga veprimet
korruptive dhe me pasurinë që i nënshtrohet automatikisht konfiskimit.153
Në qoftëse pasuria-sendet që janë objekt i urdhërit për masë të përkohshme nga neni
273, apo urdhëri për ndalim afatëgjatë nga neni 266, nuk cekët në aktakuzë para shqyrtimit të dytë,
pronari apo poseduesi mund të paraqes kërkesë tek gjyqtari i vetëm apo të kryetari i trupit gjykues
për ta liruar pasurinë e tillë. Në rastet kur pasuria e tillë është objekt i konfiskimit në ndonjë
procedurë tjetër ligjore, apo nevojitet në procedurë si provë, gjyqtari refuzon kërkesën për lirimin e
pasurisë.154 Gjyqtari i vetëm gjykues apo kryetari i trupit gjykues miraton kërkesën për lirimin e
pasurisë që është objekt i urdhërit të tillë, pasi të këtë vertetuar se pasuria e tillë nuk është cekur
në aktakuzë në pajtim me (nenin 241, paragrafi 1 nënparagrafi 1.9).155 Ndërkaq sipas nenit 370,
parag. 9, të Kodit të Procedurës Penale, në rastet kur në akakuzë përcaktohet pasuria që i
nënshtrohet konfiskimit, aktgjykimi duhet të përmbajë edhe vendimin me te cilin konfiskohet pasuria.
Aktgjykimi i tillë përmbanë arsyetimin për secilën pasuri për të cilën urdhërohet konfiskimi, dhe
arsyetimin për secilën pasuri për të cilën nuk urdhërohet konfiskimi. Në këtë kontekst duhet
vështruar edhe dispozitën e nenit 284. Në paragrafin 1 të këtij neni përcaktohet se së bashku me
aktgjykimin, gjyqtari i vetëm apo kryetari i trupit gjykues lëshon edhe urdhërin për konfiskimit. Në
këtë rast me urdhërin për konfiskim përcaktohet se a duhet të konfiskohen apo të lirohen ndërtesat,
pasurit e e luajtëshme apo të palujtëshme apo asetet e përcaktuara me aktakuzë.156

Roli i Agjencisë së administrimit së pasurisë së sekuestruar dhe të konfiskuar të fituar me

vepër penale dhe institucioneve tjera shtetrore

Rruga vendimtare e organit procedues (policisë, prokurorisë dhe gjykatave), në luftë

kundër individëve apo organizatës kriminale, është shkatrrimi i fuqisë financiare të pjesmarrësve në
këto vepra penale. Ky objektiv arrihet nëpërmjet parandalimit, zbulimit, identifikimit, sekuestrimit dhe
konfiskimit të pasurive të paligjshme të personave të dyshuar.157 Për realizimin e kësaj detyre duhet
mbajtur parasysh faktin se kriminelët nuk kanë problem kufijsh. Ata veprojnë në gjithë botën, prandaj
në këtë aspekt ështeë shumë i rëndësishem bashkëpunimi i shtetit përkates me INTERPOL-in.158
Mosveprimi i organeve të policisë, prokurorisë dhe gjykatave, mund të arrihet vetëm nëpërmjet
korrupsionit, presioneve politike, dhe formave të tjera të pengimit të punës së organeve
kompetene.159. Në këtë drejtim më qëllim të administrimit professional të pasurisë së sekuestruar apo
të konfiskuar Ministria e Drejtesisë e Republikes së Kosovës, ka themeluar edhe Agjencinë për
adminstrimin e pasurisë së sekuestruar ose të konfiskuar, si agjenci ekzekutive në kuadër të

151Shih: Neni 270, i KPP-së.

152 Ejupi, Sahit, Murati, Rexhep, Elshani, Xhevdet,”Komentar…” fq.711.
153 Sahiti, Ejup, Murati, Rexhep, “E drejta e procedurës penale” Prishtinë, 2013, fq.218.
154 Po aty, fq.218.
155 KPPK, neni. 274, paragrafi. 6
156 Sahiti. E, Hasani.F, Elshani Xh. “Komentar..,”, Prishtinë, 2013, fq.736-737
157 Begeja, Skender, “Kriminalistika”, Tiranë, 2004, fq.640.
158 Po aty, fq.640.
159Poda , Zamir “Krimi i organizuar”, Tiranë, 1988, fq.108.
78
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ministrisë së Drejtësisë.160.Detyrat dhe përgjegjsitë e kesaj agjencie janë përcaktuar në nenin 4 të
këtij ligji.161 Ndërsa struktuara organizative e agjencisë është rregulluar me udhëzimin administrativ
1/2010. 162 Kjo agjenci që prej themelimit të saj ka arritur disa suksese në kuadër të punës së saj.
Keshtu vetëm në vitin 2014 dhe gjashtë mujorin e parë të vitit 2015, vlera e pasurisë së sekuestruar
dhe konfiskuar me të cilën ka administruar kjo agjenci arrinë vlerën prej 25 milion eurove, prej tyre
700 mije euro janë konfiskuar përfundimisht me vendime gjyqsore, ndersa per 24 milion me status te
dobise pasurore të sekuestruar ngase mungojnë vendimet gjyqesore per konfiskim. AAPSK ka edhe
depot ku ruhet pasuria e sekestruar dhe konfiskuar, gjendet në Lipjan dhe tjetra në qendrën
korrektuese në Smrekonicë.163 Të mjetet e fituara te shitjes se pasurise se konfiskuar nepermes
ankandeve derdhen ne llogarin e bugjetit te shtetit.

Përfundimi

Nga kjo paraqitje dhe analizë e analizë e shkurtër e konfiskimit të dobisë pasurore, shihet
qartë, se Kodi Penal i Republikës së Kosovës, paraqet një bazë të fortë juridike, për aplikimin e
kësaj mase në praktike, ndaj kriminlëve të cilët pasurinë e tillë e kanë fituar në mënyrë të
kundërlgjshme. Aplikimi i kësaj mase, njëherësh konsiderohet mjaft i përshtateshëm sidomos për
luftimin e krimit të organizuar, korrupcionit, dhe veprave te tjera të ngjajshme. Përveç KP dhe KPP,
në funksion të forcimit të bazës juridike, përcaktimit të kushteve, dhe mënyrave të konfiskimit të
dobisë pasurore, janë nxjerrë edhe disa ligje të tjera relevante, si Ligji për kompetencat e zgjeruara
për konfiskimin e dobisë së fituar me vepër penale, Ligji për administrimin e pasurisë së
skeuestruar ose të konfiskuar, si dhe ka krijuar edhe mekanizmat perkatës për zbatimin e tyre.
Mirëpo pavaresisht kesaj, me qëllim te luftimit të krimeve me natyrë pasurore, e shohim si nevojë
imediate aprovimin e Ligjit Antimafia nga institucionet kompetente të Republikës së Kosovës, ngase
vetëm atëherë konsiderojmë që do të krijoheshin të gjitha parakushtet juridike, që institucionet
kompetente të perballeshin edhe me pasurinë e zyrtarëve të lartë shtetrorë, në kuptimin e konfiskimit
të pasurisë me origjine kriminale, ngase praktika e deritanishme në Kosovë nuk njeh raste të
konfiskimit të pasurisë nga personat të cilët gezojne pozita te larta shtetrore. Përndryshe Ligjin
Antimafia, përjashto Bosnjën e kanë aprovuar në kuadër të legjislacioneve të tyre të gjitha shtetet e
rajonit. Në këtë kontekst, më qëllim të jetësimit sa më të sukseshem të kësaj mase, është e
nevojshme, bashkëveprimi i organve kompetente për luftimin e kriminialitetit (policisë, prukurorisë, dhe
gjykatave).

Literature
Begeja, Dr. Skender “Kriminalistika”, Tiranë, 2004
Hajrija. Dr, Sijerçiq-Çoliq, Halilovic. Mr, Haris “E drejta e procedures Penale, me veshtrim të posaçëm
në procedure penale të Kosovë” (përkthim nga Kroatishtja, prof.Mustafë Reçica), Prishtinë, 2007
Petrovic, Borisllav “E drejta Penale”, Sarajevë/Prishtinë, 2006
Poda, Zamir “Krimi i organizuar”, Tiranë, 1988
Sahiti, Dr. Ejup, Murati, Dr.Rexhep, “E drejta e procedurës penale” Prishtinë, 2013
Sahiti, Dr. E, Hasani, Dr.F, Elshani Xh. “Komentar Kodit të Procedurës Penale”, Prishtinë, 2013
Salihu, Dr.Ismet, Zhitia, Hilmi, Hasani, Fejzullah, “Komentar i Kodit Penal”, Prishtinë, 2013
Salihu,Dr. Ismet “E Drejta Penale” pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2005
Ukaj, Dr. Bajram “Dënimet në të drejtën penale të Shqiperisë”, Prishtinë, 2005
Kodi Nr. 04/L-082 Kodi Penal i Republikës së Kosovës

160 Me qëllim te permbushje se detyrimeve nga Ligjin Nr.03/L-141, MD, ka themeluar Agjencinë për administrimin e pasurisë
së sekuestruar ose të konfiskuar.
161161 Neni 4 I Ligjit Nr.03/L-141.
162 Udhëzimi administrativ NT.1/2010, për strukturën funksionale dhe organizative, të Agjencisë për administrimin e pasurisë

së sekuestruar ose të konfiskuar, neni 1 dhe 2.

163 http://m.gazetaexpress.com/lajme/ketu-ruhet-pasuria-25-milioneshe-e-konfiskuar-nga-shteti-foto-147662/

79
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kodi Nr. 04/L-123 i Procedurës Penale
Ligji Nr.04/L-140 për kompetencat e zgjeruara për konfiskimin e dobisë së fituar me vepër penale
Ligji Nr. 03/L-141 për administrimin e pasurisë së sekuestruar ose të konfiskuar
Ligji Nr 03/L-196 Pë parandalimin e pastrimit të parave dhe parandalimin e financimit të terrorizmit
LIGJI Nr. 03/L-225 Për Prokurorin e shtetit
Ligji Nr. 04/L-030 Për pergjegjësinë e personave juridik për vepra penale
Ligji nr. 03/L- 159 Për Agjencinë kundër Korrupcionit
Udhëzimi adiministrativ NT.1/2010, për strukturën funksionale dhe organizative, të Agjencisë per
sekuestrimin e pasurise se sekuestruar ose te konfiskuar
http://m.gazetaexpress.com/lajme/ketu-ruhet-pasuria-25-milionëshe-e-konfiskuar-nga-shteti-foto-
147662/
http://levizjafol.org/folneë/700-mije-euro-vlera-e-pasurise-se-konfiskuar-ne-vitin-2014-nga-agjencioni-
per-administrimin-e-pasurise/

80
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 35 / 496. 51)” 1941 / 1944 “

Organizimi i administrates në Kosovë, 1941 - 1944

Jeton IDRIZI

Abstrakt: Gjatë luftës së Dytë Botërore, organizimi i aministratës në Kosovë si dhe pushteti civil iu
ngarkua Komisariatit të Lartë Civil e cila e kishte qendren në Prizren. Kryetar i kësaj administrate u
caktua Fejzi Alizoti, ku ishte edhe minister në Qeverinë Shqiptare. Ky organizim filloi më 2 gusht 1941,
ateherë kur Komisariati i Lartë Civil mori në dorëzim administrimin nga komanda e Divizionit „ Puglie“.
Ky Komisariat kishte për detyrë të organizonte profekturat, nënprofekturat si dhe njesitë e tjera
administrative. Mënjeher në gusht të vitit 1941 u ngritën tri profekturat e para si në: Prizren Prishtinë
dhe Dibër(kjo jasht territorit të Kosovës), pak kohë me vonë u ngrit edhe Profektura e Pejës, ku te
gjitha këto i kishin edhe nënprofekturat e veta.
Ajo qka ishte për tu theksuar është se numri më i madh i nënpunësve të ktyre Profekturave
që nisen punen ishin patriot të dalluar dhe antifashist. Dhe kjo ishte edhe arsyeja që këta punëtor ishin
vazhdimisht nën mbikqyrjen e italainëve. Në këtë administratë e gjithë puna zhvillohej në gjuhen
shqipe. Shumica e punëtorve ishin të ardhur nga Shqipëria sepse në Kosovë mungonin kuadra të
përgatitura dhe kjo ishte arsyeja që shumë punëtor u pranun pa kritere të veçanta.

Fjalët kyqe: prefektura, divizioni, administratë.

Pushtimi Italian mbi Shqipërinë dhe bashkimi i saj me Kosovën

Gjenerali Klecanda, ish atashe ushtarak çekosllovak ne Romë, i cili kishte vizituar Romën,
lajmronte se ka informata te sigurta prej një burimi italian se Italia do ta pushtonte Shqipërinë brneda
pak diteve164 . Shqipëria ka qenë gjithehere në qendër të vemendjes dhe interesave italiane. Kjo
çështje kishte hyrë në axhenden e strukturave ushtarake italiane që në dhjetor të vitit 1938. Ajo kishte
se qëllim që të kishte prezent një ushtri italaine në Shqipëri si mbrojtës nga një pushtim i mundshëm
Jogusllav apo Grek mbi Shqipërinë e pastaj ta pushtonte vetë atë165.
Më 3 prill 1939, shefi i Shtabit Madhor të Ushtrisë Italiane, Alberto Pariani, vendosi urdhërin
sekret nr. 80, ku jepeshin udhëzimet për Komandantin e Trupekspedites OMT, për pushtimin e
Shqipërisë166. Pikërisht në mengjesin e 7 prillit 1939 trupat Italiane filluan sulmin ndaj Shqipqrisë ku
brenda dy ditesh perfundoi pushtimi. Mbreti Zog dhe klikat e tij nuk munden në asnjë mënyrë të
organizonin rezistencen e popullit shqiptar, gjatë kësaj kohe populli ishte i pa armatosur dhe tërsisht i
pa pergaditur për një luftë të tillë. Në kët ditë nëper Shqipëri qarkullonte nje trakt ilegal ku ndër të tjera
thuhej ”7 prilli është dita e robërisë, dita e zisë, është dita e zgjedhës së rëndë të ekupatorit, e
trathëtisë së dyte, por njëkohsisht edhe dita e dëshmorëve të popullit” 167. Italia Fashiste posa solli
forcat ushtarake në vend, menjehere filloi të shtintë në dorë popullin shqiptar si në aspektin ekonomik
po ashtu edhe politik. Ajo e dinte fort mirë reagimin e popullit kundër fashistëve italian dhe për këtë
arsye zgjodhi disa të dëgjuarit e tij dhe krijoi një Asamble Kombëtare, pastaj një qeveri kukull, nje
Xhandarmëri si dhe një Milici168.

 PhD.cand.
164Arkivi i Institutit të Historisë nëTiranë, F.A-V-10, fl. 1.
165Prof.Dr. MuharremDezhgiu,ShqipërianënPushtimin Italian (1939-1943), Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i
Historisë, Tiranë, 2005, fq. 54.
166Po aty, fq. 56.
167 AIHT, F:A-V-1, fl. 4.
168Po aty, fq. 5.
81
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
7 prilli i vitit 1939 që tek shqiptarët njihet edhe si e “premtja e zezë”, mbeti një pikë reference
unike në historinë e popullit shqiptar të shekullit XX. Nga kjo datë për Shqipërinë filloi një epoke e re e
pushtimit fashist. Ai që e organizoi dhe e projektoi pushtimin e Shqipërisë Çiano, datën e 8 prillit së
bashku me udheheqës të tjerë italian zbriti në aeroportin e Tiranës. Më këtë pushtim italain për
Shqipërinë përfundoi drama e pushtimit dhe filloi komedia e qeverisjes së “Pavarur” të Shqipërisë nën
udheheqjen e Italisë169.

Bashkimi i Kosovës me Shqipërinë

Nazi-fashistët pasi e pergatiten terenin më 6 prill 1941 sulmuan Jugosllavinë, e cila kapitulloi
më 17 prill 1941, ku në këtë kohë ato pushtuan edhe Kosovën. Disa pjesë të Kosovës, sidomos ato
verilindore ku gjindeshin Trepça, u sulmuan në tri drejtime. Në vijen Nish-Prokupe- Kushumli-
Podujevë- Prishtinë sulmoi Divizioni i V i blinduar gjerman. Ndërsa, në vijën Kralevë- Rashkë-
Mitrovicë- Prishtinë, për shkak të rrugës së përshtatshme dhe rëndësisë që kishte terreni, sulmoi
Divizioni 60 i motorizuar gjerman, ku edhe Trepça ra përfundimisht nën pushtim më 16 prill 170.
Pas shumë debateve të ashpra në mes Ribentropit dhe Qanos në mbledhjen e Vjenës, kohë
më vonë me disa ndryshime më në fund ka muaji maj i vitit 1941 u vendos që Kosova të ndahet në tri
zona pushtuese: në zonën gjermanë, italiane dhe bullgare. Pjesa më e madhe e territorit të Kosovës
mbeti nën pushtimin Italian e cila ju aneksua Shqipërisë me dekretligj mbretëror 171.
Qysh nga pushtimi Italian shumë patriot shqiptarë u organizuan për të kërkuar bashkimin e
Kosovës me Shqipërinë. Mënjehere pas datës 7 prill 1939 Mustafa Kruja, Sejfi Vllamasi dhe Qazim
Koculi, i derguan telegram Musolinit ku i kërkuan bashkimin e Kosovës me Shqipërinë172. Më 3 maj të
vitit 1941, një komision shqiptar nga qeveria Vërlaci me anëtarë Fejzi Alizotin, Mustafa Krujën, Xhemil
Dinon etj, dorëzuan në Romënjë përkujtesë ku aty shprehen pretendimet për kufijt etnik të
Shqipërisë173.
Italia Fashiste vendosi që pjesën më të madhe të Kosovës, së bashku me trevat
veriperendimore të Plavës, Gucisë, Rozhajës, Tutinit, Ulqinit, Tuzit, trevat lindore etnike shqiptare dhe
pikërisht Tetova, Gostivari, Dibra, Kërçova e Struga u përfshinë në Zonën Italiane. Nëbazë të dekretit
me nr. 264 të Mëkëmbësit të mbrtit të datës 12.VIII.1941, këto territore iu bashkuan Shqipërisë. 174
Vlenë për tu cekur se më këtë bashkim të territoreve shqiptare ishin të pa knaqur të tre pushtuesit, e
gjithashtu edhe elementet kusilingë sërbomëdhenj, shqiptaromëdhenj dhe bullgaromëdhenj. Ku
pakënaqësinë e qeverisë bullgare e shprehu edhe kryetari i saj, Fillovi, më 2 shtator 1941, e
gjithashtu edhe ministri i ushtrisë Daskallovi. Ata deklaruan se nuk janë të kënaqur më kufijtë në
Maqedoninë Perendimore, e as me qëndrimin e Italisë175.

Administrata në Kosovë në vitet 1941-1944

U cekë edhe më heret se Kosova u nda në tri zona pushtuese gjatë Luftës së Dytë Botërore,
secili pushtues ne territoret e pushtuara vendosi administratën e vetë, gjegjësisht vendosen pushtetin
kuisiling. Mirëpo në do të fokusohemi kryesisht në zonën italiane pasi aty u organizua kryesisht
administrata në gjuhën shqipe. Organizimi i administratës në pjesën e Kosovës dhe maqedonisë që
hynë në “Shqipërinë e Madhe”, ju besua Komisariatit të lartë civil për Kosovë, Dibër dhe Strugë, të cilin
e udhëhiqte Fejzi Alizoti në funksion të ministrit të qeverisë kusilinge shqiptare me seli në Prizren176.

169Paskal Milo, ShqiptarëtnëLuftën e DytëBotërore, Tiranë, 2014, fq. 37-38.

170 Dr. Hakif Bajrami, Sistemi i PushtimitnëPodujevëdherethinë, 1941-1944, Kosova,7, Prishtinë, 1978, fq. 310.
171Akademik.Ali Hadri, Sistemi i Pushtimit FashistnëKosovë (1941-1944), Kosova,7, Prishtinë, 1978, fq.17.
172P. Milo, vep.cit, fq. 157.
173Po aty, fq. 156.
174 Dr. Muhamet Shatri, KosovanëLuftën e DytëBotërore, Prishtinë, 1997, fq. 18.
175 A. Hadri, vep.cit, fq. 17.
176 A. Hadri, vep. Cit, fq. 22.

82
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Më 2 gusht 1941, Komisariati i Lartë Civil mori në dorëzim administrimin e vendit prej prej Komanfës
së Divizionit “Puglie”. Kompetencat e Komisariatit ishte formimi i profekturave, nënprofekturave dhe i
njesive të tjera administrative. Mënjeher qysh në muajin gusht të po akëti viti u formuan tri profekturat
e para në Prizren, Prishtinë, dhe Dibër(jasht Kosovës)177. Më pas më 22 shtator 1941, Zotëri Fejzi
Alizoti, dekretoi formimin e Profekturës së Pejës178.
Pasi tri profekturat kryesore të formuara në territorin e Kosovës ishin ajo e Prizrenit,
Prishtinës dhe më vonë e Pejës, atëherë në po i paraqesim edhe organizimin dhe ndarjen e tyre në
nënprofektura, disa komuna kryesore të tyre por pa hyr në fshatra për shkak të kufizimit të volumit të
punimit:
- Pasqyra përmbledhëse e Tokave të Çlirume, Profektura e Prishtinës, Bashkitë,
Komunat e katundet përkatëse, në Bashkinë e Prishtinës hynin këto Komuna:
- Bakshish, Fusha e Kosovës, Rraqan, Komoranit,Janjevës, Lypjanit,Vedllare(nuk shifet mirë
në dokumnt emri), Radeva179.
- Bashkia e Gjilanit(e cila ishte nënprefektur e Prishtinës) kishte këto Komuna:
- Ajnovecit, Doberçanit, Bosoton, Rogozhda, Kamenica, Parrallova, Porteshi, Pozharanit,
Rogoshca, Rapotova, Sllatina, Vagoneshit,Velekinca.
- Bashkia e Ferizajit(Nënprofekturë e Prishtinës) kishte këto Komuna:
Babush, Gremensit, Kozina, Noredimja, Shtimja, Talinovaci.
- Pasqyra përmbledhëse e tokave të Çlirume, Profektura e Prizrenit, Bashkitë, Komunat
e Katundet përkatëse, Bashkia e Prizrenit kishte këto Komuna:
Damjanit, Llokviva, Lubizhda(nuk shifet mire), Serbice e Eper, Sedrec, Zhurit, Zyma. Dragashit,
Brodid, Krusheva, Opoja.
- Bashkia e Gjakovës(që ishte nënprofektur e Prizrenit) kishte këto Komuna:
Bacit(nuki shifet mirë), Deçanit, Irzniq, Junikut, Poneshec, Vogoves.
- Bashkia e Rahovecit(po ashtu nënprofekturë e Prizrenit) kishte këto Komuna:
Banja, Xerxës, Kratotina, Garalluga, Dallca, Hoça e Madhe, Kjeves, Krusha e Madhe, Opterusha,
Mamusha, Suhareka, Duhli, Mushetisht, Sopine180.
- Pasqyra përmbledhëse e Tokave të Çlirume, Profektura e Pejs, Bashkitë, Komunat e
katundet përkatëse, në Bashkinë e Pejs hynin këto Komuna: Barana, Budisalcë,
Dubovë, Gllaviçiç, Carazhdaveci, Rugova, Q. Nrenic, Gjikatova, Obrinja, Polenca, Prekazi,
Rudnika, Tuviçova, Istogu, Gjurakovci, Rakoshi, Vrella, Zllakuçani181.
Përveç organizimit të Profekturave dhe bashkive e komunave, në atë kohë u organizua edhe
arsimi ne gjuhën shqipe dhe u hapën shumë shkolla në gjuhën shqipe e sidomos në zonën italaine, ne
më poshtë po i paraqesim disa të dhëna më kryesore.

SHKRESË e Ministrisë së Arsimit - Tiranë, përmes së cilës njofton Komisariatin e Naltë Civil për
Kosovë, Dibër e Strugë, për hapjen e shkollave shqipe në Tokat e Liruara, për çka lutë këtë organë të
lartë që nëpërmjet prefekturave, nënprefekturave, bashkive dhe komunave të bëhen sa më parë
shpalljet publike.

Nr. 4009/XVII Tiranë, më 14 tetor 1941

P. T.
Komisariatit Civil të Kosovës e të Dibrës
Prizrend

177M. Shatri, vep. Cit, fq. 22.

178Mr. Sylë Dreshaj, PunimDesertacioni, Pejë, 1997, fq.16.
179Arkivi Qëndror i Shtetit, F. 167, D, 12, v, 194, fl.1-34.
180AQSH, F. 167, D.26, v, 1941, fl. 39-46.
181Po aty, fq. 16-24.

83
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Bashkëlidhun kam nderin të paraqes listën e shkollavet qi hapen për herë të parë në qendrat e
katundet e ndryshme të Kosovës e të Dibrës.
Pjesa ma e madhe e këtyneve ka me u plotësue me mësuesët qi kemi me ua njoftue s’afërmi.
Vendet qi mund të mbeten vakant do të plotësohen ma vonë po sa të kenë marrë fund provimet e
maturës e konkurset.
Gjatë vitit kemi me hapë dhe shkolla tjera, por kjo ka me qenë e mundun, kur kjo Ministri të ketë
realizue hapjen e disa kursevet të jashtëzakonshme pedagogjike, për mësuesë e mësuese, për çeljen
e të cilavet kemi kërkue autorizimin përkatës.
Lutem në këtë rasë të kini mirësinë me ba shpalljet përkatëse me anë të Prefekturave, të
Nënprefekturave, të Bashkive e të Komunavet për hapjen e këtyne shkollave; njiherit t,u epnin urdhnin
e duhun qi të kujdesën me të tana mundësitë e tyne për të mënjanue çdo pengim qi do të ndalonte
nisjen nga puna në këto shkolla182.
MINISTRI
Inspektoris s’Arsimit Prizrend, Prishtinë
Pejë, Dibër e Madhe,
Tetovë.

Për njoftim.
Ministri
Ernest Koliqi

VENDIM
Nr......dt...........................941-XX-

Sot, me datën 1.X.1941-XX- n’orën 17 u mblodh Këshilli i Administratës së kësaj Ministrije ndën
Kryesin e Këshilltarit të Përhershëm Z. Dr. Mario Morandi, me antërë Z.Z. Anton Kranji, Sekretar i
Përgjithshëm, Injac Naraçi, Drejtor i Arsimit të Mesëm, Ahmet Duhanxhiu, Drejtor i Arsimit Filluer dhe
Z. Ali Hasharovën, Antar i Inspektoris Eprore, për të studjue raportet dhe shkresat: a) të Misjonit
Shkolluer të Kosovës Nr. 28/I dt. 31.8.941-XX dhe b) të Misjonit Shkolluer të Dibrës Nr. 21 dt.
11.8.941-XX, raporte këto, qi flasin mbi nevojën e hapjes së shkollavet kombëtare në krahinat e
ndryshme të visevet të lirueme183.
Këshilli, si shqyrtoi e studjoi me kujdes raportet e propozimet e përmbajtuna në të dhe, mb,anë
tjetëe, tue marrë para sysh ngushticën për personel qi ka arsimi Filluer,

VENDOSI
1. Hë për hë hapjen e shkollavet fillore kombëtare në vendet, qi rreshtohen më poshtë e në sasin qi
shënohet për bri të secilës184:
I. NË VISET E KOSOVËS
Në Prizrend e rrethe:
Në Prizrend 2 Shkolla fillore me 17 mësues
“ Korishë 1 “ “ “ 1 “
“ Novak 1 “ “ “ 1 “
“ Zym 1 “ “ “ 1 “
Në Dragash e rrethe :
“ Vranishtë 1 “ “ “ 1 “
“ Rapçe 1 “ “ “ 1 “
“ Brodë 1 “ “ “ 2 “

182
AQSH, F.195, v. 1941. D. 16.fl.1-12.
183
Po aty.
184
AQSH.F.226.D.164. v. 1942.fl.1-13.
84
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
“ Restelicë 1 “ “ “ 1 “
Në Suharekë e rrethe:
“ Suharekë 1 “ “ “ 1 “
“ Mushtishtë 1 “ “ “ 1 “
“ Nishur 1 “ “ “ 1 “
Në Gjakovë e rrethe:
“ Gjakovë 1 “ “ “ 10 “
“ Cernabreg 1 “ “ “ 2 “
“ Irzniq 1 “ “ “ 2 “
“ Novosellë 1 “ “ “ 2 “
“ Çernijan 1 “ “ “ 1 “
“ Dobrigje 1 “ “ “ 1 “
“ Voksh 1 “ “ “ 1 “
Në Rahoves e rreth:
“ Rahovec 1 “ “ “ 4 “
“ Hoça e Vogël 1 “ “ “ 1 “
“ Hoça e madhe 1 “ “ “ 2 “
“ Banjë 1 “ “ “ 2 “
“ Carallup 1 “ “ “ 1 “
“ Kijevë 1 “ “ “ 2 “
“ Drenovc 1 “ “ “ 2 “
“ Mamushë 1 “ “ “ 2 “
Në Pejë e rrethe:
“ Pejë 1 “ “ “ 12 “
“ Papraçan 1 “ “ “ 1 “
“ Strellcë 1 “ “ “ 3 “
“ Kucishtë (Ver.) 1 “ “ “ 1 “
Në Istok e rrethe:
“ Istok 1 “ “ “ 3 “
“ Gjyrakoc 1 “ “ “ 2 “
“ Uhca 1 “ “ “ 2 “
“ Vrellë 1 “ “ “ 1 “
“ Zllakuçan 1 “ “ “ 1 “
Në Serbicë e rrethe:
“ Serbicë 1 “ “ “ 1 “
“ Turiçefc 1 “ “ “ 2 “
“ Obri 1 “ “ “ 1 “
Në Plavë e rrethe:
“ Plavë 1 “ “ “ 3 “
“ Guci 1 “ “ “ 3 “
Në Prishtinë e rrethe:
“ Prishtinë 2 “ “ “ 15 “
“ Sedllarë 1 “ “ “ 1 “
“ Komoran 1 “ “ “ 1 “
“ Lipjanë 1 “ “ “ 1 “
“ Rufe i Ri 1 “ “ “ 1 “
“ Janjevë 1 “ “ “ 3 “
Në Ferizaj e rrethe:
“ Ferizaj 1 “ “ “ 3 “
“ Shtime 1 “ “ “ 2 “
“ Greminjë 1 “ “ “ 1 “
85
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
“ Talinovc i Madh 1 “ “ “ 1 “
“ Mirash 1 “ “ “ 1 “
“ Bibaj 1 “ “ “ 1 “
“ Shivovë 1 “ “ “ 1 “
Në Gjilan e rrethe:
“ Gjilan 1 “ “ “ 4 “
“ Bresalcë 1 “ “ “ 1 “
“ Strezovë 1 “ “ “ 1 “
“ Hogoshtë 1 “ “ “ 1 “
“ Cërnicë 1 “ “ “ 1 “
“ Koretinë 1 “ “ “ 1 “

DJELMËNIA UNIVERSITARE E KOSOVËS

Nr Emni e mbiemni dega NGA
e numri semestrit
1 Ibrahim Lutfiu Jurist i diplomuar Prizrendi
2 Ahmet M. Mehmet “ “
3 Lazër Berisha Profesor “
4 Shaip Kamberi Avokat Tetovë
5 Nexhmedin Besimi Jurist i diplomuar “
6 Shaip Mustafa “ Preshevë
7 Abdullah Saqipi “ “
8 Sokol Dobroshi Avokat Gjakovë
9 Esad Doko “ Ohër
10 Nexhip Deva Jurist i diplomuar Mitrovicë
11 Osman Myftari “ Dibra

12 Qazim Ramadani-Bllaca apsolvent, jurist Sua Rekë

13 Xhevdet Pallaska “ Gjakovë
14 Tahir Ismaili “ “
15 Nuhi Shabani “ Kaçanik
16 Esad Ymeri “ Gjilan

NË SEMESTRIN E FUNDIT KANË QENË

17 Durmish Ahmeti stud. med. sem. X Prizren
18 Hasan Hakiu “ filozof. VIII “
19 Hasan Bexheti “ jurid. VIII “
20 Zeqi Ymeri “ “ “ “
21 Asllan Boletini “ “ “ Mitrovicë
22 Hevzi Meraku ekon. komerc. VIII Pejë
23 Esad Mekuli st. veterinari X “
24 Zirap Haxhiasani “ medic. X Tetovë
25 Zejnel Ajdini “ filozofi VIII Lebanë
26 Kurtesh Agushi apsol. jurid. Gjilan
27 Luk Cuni St. filozofi VIII Prizren
STUDENTËT ME SEMESTRA TË NDRYSHME
28 Ferid Dauti St. fil. sem. VIII Prizren
29 Sulejman Fuati St. med. VI Prizren
30 Skender Nuredini “ “ V “
86
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
31 Mithat Kemali “ “ V “
32 Rifat Jashari St. jur. VI “
33 Isa Sadriu “ “ III “
34 Gonxhe Kolveshi “ “ V “
35 Kol Delysa St. ek. kom. II “
36 Gani Çavdarbashi St. jur. I “
37 Abdurahman Hajdarpasha St. filzof. VI Gjakovë
38 Jusuf Riza St. jur. IV “
39 Nuredin Azbeti St. teknik VI Pejë
40 Adem Selimi St. agronom VI Ferizaj
41 Halit Ibishi St. jur. VI “
42 Idriz Ajeti “ “ “ “
43 Ahmed Shaipi St. teknik II Tetovë
44 Mustafa Salihu St. jur. VI Prishtinë
45 Daut Mustafa St. medic. VIII “
46 Mehmed Bajraktari St. jur. VI “
47 Mustafa Doko St. ek. kom. II Ohër
48 Mexhid Esati St. filoz. VI Kumanovë
49 Selim Selimi St. jur. IV Preshevë
50 Ali Shukriu St. med. III Mitrovicë
51 Jahja Osmani St. jur. VI Kumanovë
52 Mustafa Omeri St. filoz. II Gjakovë
53 Isa Grezda St. farm. II “
54 Hivzi Sulejmani St. tek. V Mitrovicë
55 Rashid Deda “ “ V “
56 Azis Sulejmani Doktorand jurist “
57 Ibrahim Osmani St. jur. V Preshevë
58 Hafiz Mehdiu St. jur. II Gostivar
59 Ali Alia St. jur. IV Mitrovicë
60 Qamil Ibrahimi St. agronom VIII Pejë
61 Zeqir Bajrami St. filoz. IV Lebanë
62 Zejnel Abedini St. jur. VII Prishtinë
63 Skender Kadriu St. jur. Preshevë
64 Isak Sherifi St, filoz. Shkup
65 Vesel Rexhepi St. komerc. Gjilan
66 Mumin Jakupi “ teolog “
67 Talat Esati “ filoz. Preshevë
68 Avdi Xhemali “ jur. Ferizaj
69 Xhulli Shabani “ teolog Kaçanik
70 Xhon Sereçi “ “ Ferizaj
71 Nexhdet Basha agron. Pejë
72 Ramiz Ajeti “ jur. Lebanë
73 Idriz A Ajeti “ “ Sua Rekë
74 Idriz J Ajeti “ filoz. Ferizaj
75 Ali Ibishi “ jur. Ferizaj
76 Skender ..... “ “ Mitrovicë
77 Shukri Shabani “ ekon. “
78 Liman Asllani “ jur. Gjilan

87
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Përfundime

Punimi “Organizimi i Administratës në Kosovë në vitet 1941-1944” është i bazuar kryesisht

në dokumenta të marrura nga Arkivi Qendror i Shtetit të Shqipërisë, ku shumica prej tyre deri më sot
janë të pa njohura për lexuesin, andaj edhe literarturë kamë përdorur shumë pak vetëm sa për
ndihmesë.
Lufta e Dytë Botërore zgjoi një interesim të madh tek shqiptarët për ritrajtimin e çështjes
shqiptare. Synim i popullit ishte bashkimi i trojeve shqiptare të cilat ishin coptuar rëndë në shumë
traktate të mëparshme. Ideol i mbarë shqiptarëve gjithëherë në historinë e tyre mbeti bashkimi i trojeve
shqipatre në një Shqipëri etnike dhe reale siç e kishin merituar, por jo në një “Shqipëri të Madhe” siç e
quanin armiqët e shqiptarëve të asaj kohe. Shqipëria e Madhe që u krijua në atë kohe la shumë troje
shqiptare jashta saj që ishin dem baba dem troje etnike të pastra shqiptare.
Mirëpo asnjëherë nuk mund të zbehet rëndësia e bashkimit të një pjese të trojeve shqiptare me
Shqipërinë, të paktën deshira e tyre e zjarrt për tu bashkuar në një shtet te vetëm. Popullsia e
Kosovës kishte nostalgji per shtetin amë Shqipërinë, dhe kjo edhe ishte arsyeja kryesore që patriotët
shqiptarë e ne përgjithësi popullsia e Kosovës e përjetuan jashtëzakonisht emucionalishtë këtë
bashkim.
Në anë tjetër organizimi i administratës në gjuhën shqipe e sidomos arsimimi dhe personeli
shqiptar ngjalli ndjenjat patriotike tek popullsia vendase. Populli i Kosovës ishte lodhur nga regjimi i
eger serb shumë vjeqar. Ata ishin rraskapitur nga torturat, gjenocidi, shperngulja e vazhdueshme,
vrasjet sistematike te popullsise shqiptare. Dhe kjo edhe ishte arsyeja që çlirimin dhe bashkimin me
Shqipërinë e pritën si diqka të paarritur dhe shumë jetike dhe të paharruar në zemrat e tyre.

Literatura
Arkivi i Institutit të Historisë -Tiranë.
Arkivi Qëndror i Shtettit-Tiranë.
Akademik. Ali Hadri, Sistemi i Pushtimit Fashist në Kosovë (1941-1944), Kosova,7, Prishtinë
Dr. Hakif Bajrami, Sistemi i Pushtimit në Podujevë dhe rrethinë, 1941-1944, Kosova,7, Prishtinë,
1978.
Dr, Muhamet Shatri, KosovanëLuftën e DytëBotërore, Prishtinë, 1997.
Dr. MuharremDezhgiu,ShqipërianënPushtimin Italian (1939-1943), Akademia e Shkencave e
Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë, 2005.
Paskal Milo, Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore, Tiranë, 2014.
Mr. Sylë Dreshaj, PunimDesertacioni, Pejë, 1997.

88
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 355. 40 / 496. 51)

Democratic oversight of intelligence services - the case of Kosovo

Bahri GASHI  Musa GJAKOVA

Abstract: The challenge that still remains a concern for societies in transition and particularly by
knowing the past for traumatized society of Kosovo, is the creation of confidence among citizens and
within the civil society, which contribute significantly on the advancement of the quality within the
democratic system of governance, its role for the good in general and particularly the security and
intelligence sector.
It became seven years since KIAs (Kosovo Intelligence Agency) law came into force on 21 May 2008,
and with a delay of about one year, namely on 4 February 2009, former Prime Minister Thaci with a
former President Sejdiu, as they had a constitutional authority, they had appointed the first KIAs
director. Later in the middle of October of 2009, was announced the admission vacancies to KIA.
The issue of control or democratic oversight, its incentive between "transparency and secrecy" of legal
intelligence service in a democratic and consolidated state which obviously refers to a higher degree
of a democratic society with consolidated institutions, which in our case is related to control and
democratic oversight of intelligence agencies.

Key words: Democracy, Intelligence, agency, transparency, control, oversight etc.

Introduction

In the time of globalization it is more than appropriate time to address the issue of
intelligence and security services. In the wake of September 11 attacks, second war in Iraq, terrorist
attacks that took place in Madrid 11 March 2004, terrorism in general and ISIS in particular, where
many of those people that are responsible for overseeing the intelligence services, in both parliaments
and the executive are currently involved in investigating the secret services and the way how political
leaders handle intelligence.185
In modern societies there are some standards upon which is regulated in one form or
another matter where the role and powers of oversight and democratic control are systematized into
five levels of control and democratic parliamentary oversight or monitoring.
Parliaments usually draft and adopt laws on the intelligence services and establish institutions to
supervise them. While they draft the law on intelligence services, members of parliament try to
introduce comprehensive provisions on external oversight and accountability, respect for the rule of
law and human rights. Also, parliaments observe, if necessary, to change the proposed drafts. Finally,
Parliaments find and change the existing laws as needed186


Mr.Sc. BahriGashibahrigashi@hotmail.com is pursuing PhD studies at the third academic year at the Southeast European
University in Tetovo, in the Faculty of Public Administration and Political Science.

Mr.Sc. Musa Gjakovamusa.gjakova@gmail.com, Finished Master Degree on International Relations and Diplomacy at the
"European vision College University” - Faculty of Law, in Peja.
185 Born Hans & Leigh Ian, Kontrollueshmëria e shërbimevetëfshehta, Kapitulli 1, Përkufizimii
mbikëqyrjesdemokratiketëshërbimevetëfshehtatësigurisëdheinformacionit, University of Durham / Parliament of Norway 2005
page. 13
186 Aidan Wills; Udhëzues,Tëkuptuarit e mbikëqyrjessëinteligjencës.Qendra e
GjenevëspërKontrollinDemokratiktëForcavetëArmatosura (DCAF), 2007, Pages 34 - 38
89
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Parliamentary committees and / or professional oversight bodies, oversee all aspects of intelligence: 187
Oversee the legality of operations and policies;
Oversee the effectiveness of surveillance operations;
Oversee the supervision of administrative practices;
Oversee of financial management.
According to international standards, the best legal practice is created in five levels, where four levels,
are legally specified for oversight of intelligence and security services, and one of these is also the
parliamentary control.

Parliamentary oversight of legality and democratic control of the KIA’s

Kosovo's Constitution mentions civil and democratic control over security institutions [Article
125.4]188. Aspect of oversight and democratic legality and accountability is regulated in the relevant
law of the KIA. Parliamentary Oversight (Article 35 regulates the issue in a precise and structural way,
but leaves open the possibility of the intervention and prevention of parliamentary control, because
provisions in some cases prevent access to parliament. Below we will explain the two cases
separately of intervention and prevention.
The question of regulation under the levels of democratic control according to the Law on
KIA; the current law has produced and adapted several levels of democratic control to KIA ranging
from the denomination under the law of the KIA establishes Commission for Supervision of Kosovo
Intelligence Agency, then by the type this commission is the parliamentary oversight organ 189, also
other organ of internal control is defined by law which are pillars of Inspector General for Internal
Control.190
Composition by political parties currently has 9 members. Chairman comes from the
opposition. Its composition is determined by the Rules of Procedure of the Assembly.191 Members are
appointed by the parliament through proportional representation, and on the basis of nominations by
the parties
Always under the law for KIA, parliamentary oversight body should be responsible as stated:
overseeing the legality of the work of the KIA
Reviewing reports from the Prime Minister regarding matters within competence which shall include
actions taken to correct any problems in the KIA made evident by an inspection, audit, or
investigation; reviewing reports from the KIA Direct or regarding the operations and expenditures of
the KIA reviewing reports from the Inspector General providing an opinion on the detailed budget
proposal for the KIA; and conducting inquiries regarding the work of the KIA192
Parliamentary and professional committees of oversight may request additional reports from
intelligence services. In the case of Kosovo, director of KIA informs President and Prime Minister of
the Republic of Kosovo on the activities of the KIA, provides information to the President and Prime
Minister of the Republic of Kosovo in terms of security in Kosovo, prepare reports and propose plans

187
Ibid

188 Constitution of Republic of Kosovo, Chapter XI, Article 125.4, GazetaZyrtare, Official Website
http://www.gazetazyrtare.com/e-gov/index.php?option=com_content&task=vieë&id=130&Itemid=54&lang=sq (Last accessed
1.10.2015)
189Law No. 03/L-063 on the Kosvo intelligence agency, article 35 ;http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2008_03-

L063_en.pdf (last accessed on 15.01.2016).

190Ibid, article 10.7
191Official website of Kosovo Republic Assembly; www.assembly-kosova.org/?cid=1,110,107. (last accessed on 15.01.2016)
192 Law No. 03/L-063 on the Kosvo intelligence agency, article 36.6 ; http://www.assembly-
kosova.org/common/docs/ligjet/2008_03-L063_en.pdf (last accessed on 15.01.2016),
90
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
and programs of the KIA, including inter alia, the Annual Activity Program and Annual Activity
Report.193
Also provisions on investigative powers of the Parliamentary Committee was given a commission a
legal convenience in three aspects:
May question KIA employees and have access to relevant KIA documents
May call the Prime Minister to take necessary measures and to initiate an examination of liability. It
may request information from the Prime Minister, KIA Director, or any KIA employee
May order the KIA Director appear to before it so that the KIA director may give an oral report
regarding the activities of the KIA 194
Under these provisions, raises the question above mentioned regarding the restriction, the
possibility of intervention or prevention on Commissions competences on access to the classified
information and conducting internal investigations. I cite according to law: In the course of
parliamentary oversight exercised by the parliamentary oversight body, classified information shall be
made available unless its disclosure would threaten vital national security interests linked to the
protection of sources or methods in a specific case. Is also said that if prime minister or KIA director
chooses to withhold information from the parliamentary oversight body on the basis of Article 36.5
above, he shall immediately inform the parliamentary oversight body in writing with an explanation for
withholding such information195
The following law has clearly defined the terms of inquiry as stated: Parliamentary inquiries
shall be closed to the public unless otherwise specified by the Chairperson of the parliamentary
oversight body, at his or her discretion or following the recommendation and vote of a simple majority
of the members of the parliamentary sight body. If the parliamentary oversight body finds that the
operation of the KIA is unlawful, it may call the Prime Minister to take necessary measures and to
initiate an examination of liability.196
Another very important element, although practically annual, that necessary or urgent
requirements for reporting on the work of the KIA is also the aspect of reporting. This issue is
regulated as a four-way, three-line reporting and an internal aspect of the proposals, formulating the
final report etc; so it informs President and Prime Minister of the Republic of Kosovo on the activities of
the KIA, provides information to the President and Prime Minister of the Republic of Kosovo in terms of
security in Kosovo, prepare reports and propose plans and programs of the KIA , including inter alia,
the Annual Activity Program and Annual Activity Report197

Parliamentary oversight of the KIA’s

Parliamentary oversight of intelligence services is one element of the five layer process of
intelligence scrutiny.198Although parliaments tend to have very little authority over operational matters,
they have broad powers to determine the mandate and budget of the intelligence services, as well as
to scrutinize its conduct after the facts. In some cases, parliament, or at least certain members of
Parliament should be informed of or authorize certain operational issues. 199

193
Ibid, article 5.7, 2, 3, 11.

194Ibid, article 37.

195Ibid, article 37.6 and 37.7.
196Ibid, article 37.1,2,3.
197 Ibid article 5.7
198 Five layers of intelligence scrutiny.Intelligence scrutiny is the general term for examination and evaluation of intelligence

service activities.Beside parliamentary control it includes : internal control, executive control, judicial review, external oversight.
For more info see DCAF 03/ 2006 MbikqyrjaParlamentare e ShërbimevetëInteligjencës.
199 Monica Den Boer, Kryerja e Mbikqyrjes, DCAF 2012 ;www.dcaf.ch/content/.../Tool_4_Den+boer_ALB.pdf (last accessed on

17.01.2016)
91
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Information services represent a key component of any state which provides independent
analysis of information, which are relevant for the security of the state and society and to protect its
vital interests. 200 Parliamentary powers are divided into two main categories: legislation and
investigation.
One form of intelligence discipline is also the discipline of COMINT - communications intelligence;
interception of communications between two or more parties201 which in our case can be referred to
the communication aspect of parliamentary oversight and control.
KIA also has determined way of parliamentary oversight. Chapter VII Parliamentary
oversight, Article 35. The oversight of the KIA shall be conducted by the parliamentary oversight body,
whose mandate is determined by this law. Its composition shall be described by the Rules of
Procedure of the Assembly of Kosovo. 202 Article 36 sets out operation and responsibilities of the
Parliamentary Oversight Body. Article 37 regulates the field of Parliamentary Inquiries; Article 38 sets
an Secrecy Obligation of the Parliamentary Oversight Body and 38.1 states that the members of the
parliamentary oversight body shall be bound by an obligation of secrecy with respect to information
concerning official secrets.203
So, parliamentary control and oversight is regulated under the Chapter VII of the Law on
KIA urging the Assembly to establish a "Parliamentary Oversight Committee" with the main mandate to
"Supervised legality of the work of the KIA"204 The mandate of this committee also includes reviewing
reports regarding the operations and expenditures of the KIA. Based on this legal obligation, in
November 2009 the Assembly of Kosovo formed Parliamentary Committee on Oversight of KIA 205
The structure of the parliamentary committee is composed of parliamentary parties. The current
committee has a president, and two vice-presidents .Political entities that make up the committee are:
PDK, LDK, VV, AAK,
NISMA and Group: 6 + 206 . So parliamentary committee is currently composed of nine
members, most of who belong to the current composition of the government. But the chairperson of
the parliamentary oversight body shall not be a member of a governing political party or coalition 207
While attention was given to minority involvement in the commission, however, with this legislature
also gender mainstreaming had attention. While in the previous legislature it was only one female
member of the committee, now are three, that reflect in the advancement of political parties in the
representation of women in the sphere of security committees (women make up 1/3 of the Assembly).
The information provided by Commission officials demonstrate a proactive approach for this
commission in the first year of its operation .During the first year of operation (2010 ) , the committee
met 12 times , once in a month. During these meetings, the deputies approved the annual report and
raised 39 issues for discussion and took 3 decisions. In general, the great activity of this committee
makes it one of the most important organs for oversight of KIA in Kosovo. Although the frequent
contacts between the media and Members of this committee have helped oversight process, access of
journalists has been restricted as a result of the closed sessions of the commission. 208
One issue that remains extremely important and has not yet been completed is security
clearance for deputies in the committee for oversight of the KIA . In order to carry out their supervisory

200RamoMasleša, Bazat e Sigurisë, Prishtine, Sarajevo . page 67

201Alan Collins “Contemporary Security Studies”Third Edition, Oxford 2013.page. 318
202 See: Law No. 03/L-063 on the Kosvo intelligence agency, Chapter vii, parlamentary oversight, article 35 ;
http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2008_03-L063_en.pdf (last accessed on 15.01.2016)
203 Ibid
204Ibid article 36.6.
205 Florian Qehaja,”Qeverisja e agjencise se inteligjences ne kosove”
Hulumtimperiodikngaqendrakosovarepërstudimetësigurisë (qkss), prishtina, 2012, page. 15.
206 Oversight Community for KIA, Official website of Republic of Kosovo Assembly
http://www.kuvendikosoves.org/?cid=1,110,131, (last accessed on 01.10.2015)
207 Law No. 03/L-063 on the Kosvo intelligence agency,, article 36.2 ; http://www.assembly-
kosova.org/common/docs/ligjet/2008_03-L063_en.pdf (last accessed on 15.01.2016)
208 Florian Qehaja,”Qeverisja e agjencise se inteligjences ne kosove”
Hulumtimperiodikngaqendrakosovarepërstudimetësigurisë (qkss), prishtina, 2012, page. 15-16
92
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
functions , committee members have to access to classified information .Law on Classification of
Information and Security Clearances , except the President , Prime Minister and Speaker of
Parliament , asks each , including members of the Assembly to subject to a verification of reliability ,
in order to have access to classified information. This means that deputy request for access to
classified information can be rejected. The drafters of the law had in mind the immaturity of Kosovo’s
democracy and weak electoral system that has resulted in some cases of dubious election of
deputies. 209 Moreover, even in the case of verification of the reliability of deputies their access to
denied to classified information can be denied if " the disclosure of this information threatens the vital
national security interests relating to the protection of a source or method specific cases” 210
Besides the Parliamentary Committee for the Supervision of KIA , other committees tasked
with overseeing KIA include: Budget and Finance Committee which approves the annual budget of the
KIA ;Committee on Public Accounts that reviews the budget expenditures of KIA and audit reports and
the Committee on the Rights and Interests of Communities and Returns ,whose mandate is to oversee
the minority rights in the event of possible violations211 The Commission has continued to hold regular
meetings of the committee which are public on the official website of the Parliament. The last meeting
of the committee for KIA was held in September 29 2015, 10:00 am Tuesday , room N 303 , with the
agenda ; adoption of the agenda : Approval of the minutes of the previous meeting held on 07.22.2015
; overseeing the implementation of the Law Nr . 03/178 on Classification of Information and Security
Clearances; and others212
One of the important issues, also with the insistence of the Government , since 2011
referring to the KIA, to be given authority over all electronic communications interception, without
obtaining permission from the courts , by changing the current procedure that is regulated by the
Criminal Code , which to come up to the interception of a call you should have a permit issued by a
prosecutor . According to the law adopted in April 2014 defined competencies which are not
adequately connected to electronic interceptions213

Conclusions

Even though the mechanisms responsible for security in Kosovo, are estimated with stability
in security and intelligence , however, it needs recommendations in the following areas :
Parliamentary oversight to have a role in strengthening the professional skills of
parliamentarians in order to draft a monitoring initiatives related to the mandate , methods, structures
and budget of the intelligence services .
Professionalism of staff that deals with the methodology of collecting, analyzing and producing
domestic intelligence to boost performance.
Foreign control in the role to exercise greater oversight of intelligence operations play media and civil
society , which promote public debate on the activities of these services and the granting of powers by
officials.

209 ibid
210 Law No. 03/L-063 on the Kosvo intelligence agency,, article 36.2 ; http://www.assembly-
kosova.org/common/docs/ligjet/2008_03-L063_en.pdf (last accessed on 15.01.2016)
211 Florian Qehaja,”Qeverisja e agjencise se inteligjences ne kosove” Hulumtimperiodikngaqendrakosovarepërstudimetësigurisë

(qkss), prishtina, 2012, page. 17

212 Oversight Community for KIA, Official website of Republic of Kosovo Assembly
http://www.kuvendikosoves.org/?cid=1,110,131, (last accessed on 01.10.2015)
213LAW NO. 05/L-030 ON INTERCEPTION OF ELECTRONIC COMMUNICATIONS, published on 13.07.2015 on official website

of official gazette of Republic of Kosovo- https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=10968 (last accessed on 25.10.2015

93
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Promotion to the public regarding to the anonymous complaints of citizens regarding to the
wrongdoing of these services .
Independent expertise, the need for a direct role of independent experts, the lack of communication
between government security institutions and civil society.
Development of the concept of national security, according to the model-based performance
management.
Governance performance of security sector institutions through the results that come from
the emphasis on the role and expertise of independent actors of civil society.
Creating political and institutional culture on the role of civil society and academic institutions
in the governance of the security sector institutions.
Coordination and enhanced cooperation with international institutions that are present in
Kosovo, with law enforcement agencies to combat terrorism and sharing information.
Building a strategic partnership with all local stakeholders and partners in the creation of
intelligent continuous communication.
Intelligence services in democratic countries are mostly controlled by MPs (parliament).
Electronic Interception Law breed uncertainty and concerns, especially for civil society, as
one of the actors of external oversight of the KIA, which addresses no limitation of institutions that are
authorized under surveillance; no defined surveillance institutions with special law and clarification
from the Supreme Court for legal interception orders. This law was one of the basic criteria for a
positive report on visa liberalization.

References

Aidan Wills; Udhëzues,Tëkuptuarit e mbikëqyrjessëinteligjencës.Qendra e

GjenevëspërKontrollinDemokratiktëForcavetëArmatosura (DCAF), 2007
Alan Collins “Contemporary Security Studies”Third Edition, Oxford 2013
Born Hans & Leigh Ian, Kontrollueshmëria e shërbimevetëfshehta, Kapitulli 1, Përkufizimi i
mbikëqyrjesdemokratiketëshërbimevetëfshehtatësigurisëdheinformacionit, University of Durham /
Parliament of Norway 2005, translated from Toena, Tirane
Constitution of Republic of Kosovo, Chapter XI, Article 125.4, GazetaZyrtare, Official Website
http://www.gazetazyrtare.com/e-
gov/index.php?option=com_content&task=vieë&id=130&Itemid=54&lang=sq (Last accessed
1.10.2015)
Florian Qehaja,”Qeverisja e agjencise se inteligjences ne kosove”
Hulumtimperiodikngaqendrakosovarepërstudimetësigurisë (qkss), prishtina, 2012
LAW NO. 05/L-030 ON INTERCEPTION OF ELECTRONIC COMMUNICATIONS, published on
13.07.2015 on official website of official gazette of Republic of Kosovo- https://gzk.rks-
gov.net/ActDetail.aspx?ActID=10968 (last accessed on 25.10.2015)
Law No. 03/L-063 on the Kosvo intelligence agency, ; http://www.assembly-
kosova.org/common/docs/ligjet/2008_03-L063_en.pdf (last accessed on 15.01.2016)
Monica Den Boer, Kryerja e Mbikqyrjes, DCAF 2012
;www.dcaf.ch/content/.../Tool_4_Den+boer_ALB.pdf (last accessed on 17.01.2016)
Official website of Kosovo Republic Assembly; www.assembly-kosova.org/?cid=1,110,107. (last
accessed on 15.01.2016)
Oversight Community for KIA, Official website of Republic of Kosovo Assembly
http://www.kuvendikosoves.org/?cid=1,110,131, (last accessed on 01.10.2015)
RamoMasleša, Bazat e Sigurisë, Sarajevë/ Prishtinë 2008

94
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 347. 961

Procedura e ndërmjetësimit

Leonita LAJÇI

Abstrakt: Ndërmjetësimi është proces i vullnetittë mirë për zgjidhjen konflikteve me dialog (jashtë
gjykatës). Ndërmjetësimi është një proces i besueshëm për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, me ç'rast
një person i paanshëm dhe profesional (palë e tretë), ndihmon palët nëkonflikt për të arritur një
marrëveshje.
Qëllimi i këtij punimiështë tështojë interesimin dhe vetëdijen, për mënyrën dhe funksionimin
e ndërmjetësimit, inkurajimin për zgjedhjen e ndërmjetësimit si alternativ përtë arritur deri te zgjidhja e
njëmosmarrëveshje.Avantazhet e ndërmjetësimit janë shpejtësia dhe kostoja më e ulët se ajo e një
procesi gjyqësor, rezultati përfundimtar i përpiluar me njëmarrëveshjeje me shkrim. Një veçori tjetër e
rëndësishme e ndërmjetësimit është se procesi i zgjidhjes së kontesteve mbetet brenda kontrollit të
palëve në kontest dhe se zgjidhja është në duart e palëve
Gjykatat e Kosovës ballafaqohen më një vëllim të madh të lëndëve, të parashikuara nga dita
në ditë dhe me ato që janë grumbulluar prej kohësh. Kur kemi parasysh këtë vëllim, atëherë mundë të
konkludojm se për zgjidhjen e kontesteve nevojiten vite të tëra. Andaj, kjo alternativë e zgjidhjes së
konflikteve, ndërmjetësimi është një zgjedhje e preferuar dhe e suksesshme në shoqëritë e pasluftës.
Një gjyqësor efikas dhe zgjidhja me efektive e mosmarrëveshjeve, janë objektivat kryesore
politike të një shteti ligjor dhe demokratik.

Fjalët kyçe: ndërmjetësimi, parimet, funksionimi.

Hyrje

Historiku

Origjina e ndërmjetësimit për zgjidhjen e konflikteve në mënyrë paqësore në

Kosovëështëmbështetur në të drejtën zakonore; Kanunin e Lekë Dukagjinit, Kanunin eArbrit, Kanunin
e Skënderbeut, në të Drejtën e Sheriatit. Kanuni i Lekë Dukagjinit, për herë të parëështë kodifikuar në
vitin 1933 nga at Gjergj Fishta, duke iqëndruar besnik traditës në pjesën dërmuese të viseve
shqiptare, i cili për shumë shekuj është përdorur si e drejtë zakonore. Në bazë të Kanunit, edhe
femrave u është lejuar të kanë rolin e pajtuesitpërderisa në pjesët tjera të Evropësnjë gjë e tillënuk
ndodhte. 214 Kanuni aplikohej në të gjitha sferat e jetës. Zgjedhja e mosmarrëveshjeve bëhej me
kompensimin e palës sëdëmtuar. Marrëveshja nënshkruhej nga dëshmitarët të cilët garantojnë për
zbatimin e asaj marrëveshjeje, përmbajtja e të cilës është çështje nderi.
Sistemi gjyqësor, gjithnjë e më shumë vazhdon të aplikojë forma alternative të zgjidhjes së
mosmarrëveshjeve. 215 Andaj, në kohën bashkëkohore 216 kemi ndërmjetësimin, i cili dallon nga
ndërmjetësimi tradicional i lartcekur.Ndërmjetësimi(mediacionit; mediacia rrjedh nga fjala latine që ka
kuptimin e ndërmjetësimit), është institut juridik i njohur për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe të
konflikteve jashtë procedurës së rëndomtë gjyqësore. Ndërmjetësimi është veprimtari jashtëgjyqësore,
që realizohet nga një person i tretë neutral (ndërmjetësi), për zgjidhjene mosmarrëveshjeve nëpërmjet


LL.M. E Drejtës penale, ka përfunduar provimin e Jurisprudencës. Leonitta.l@live.com
214Paragrafi 669 i Kanuni i Leke Dukagjinit.
215Zgjedhja alternative e mosmarrëveshjeve tregtare nëpërmjet ndërmjetësimit IFC, Tiranë 2010, fq. 22-23.
216Në vendet bashkëkohore si Londra, kryhen 3000 ndërmjetësime me 70-80% mesatare të suksesit. Në Gjermani, 69% e

kompanive e përdorin ndërmjetësimin si masë alternative për zgjidhjen e konflikteve.

95
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
subjekteve të së drejtës në pajtim me kushtet e parashikuara në ligj.217Roli i ndërmjetësuesit,218është
përpjekja vullnetare për zgjidhjen e konflikteve që mbështetet në një zgjidhje të qëndrueshme dhe
afatgjatë, duke asistuar ata të zhvillojnë një marrëveshje reciproke të pranueshme.
Ndërmjetësimimundëson sundimin e ligjit dhe lehtësimin e punës së gjyqësorit, duke synuar
që të ulet ngarkesa në gjykata, respektivishtuljen e numrit të madh të lëndëve të pazgjidhura në
gjykatë,duke ndikuar që sistemi i drejtësisë të bëhet gjithnjë më efikas. Dallimi në mes të
ndërmjetësimit në njërën anë, dhe procedurës gjyqësore në anën tjetër, është se palët marrin rolin e
plotë mbi rezultatin; ndërmjetësuesi si palë neutrale ndihmon palët që të bien në ujdi. Dallimi tjetër,
është se ndërmjetësimi bazohet në interesa e jo në të drejta ligjore, përqendrohet në interesat e
dyanshme e jo në shkeljen e të drejtave ose shkeljen e obligimeve. Përderisa procesi gjyqësor është
proces ku njëri fiton kurse tjetri humb, ndërmjetësimi kërkon që të nxjerr rezultate me ç’rast të dy palët
do të dalin fitues.

Rregullimi i ndërmjetësimit në Kosovë

Veprimtaria e ndërmjetësimit,në Kosovë ështëinstitucionalizuar me Ligji për Ndërmjetësimin

të miratuar nga Kuvendi i Kosovës më 18 shtator 2008, pastaj 2009 me zgjedhjen e Komisionit për
Ndërmjetësim, mënxjerrjen e akteve nënligjore, punësimin e stafit dhe trajnimin e kandidatëve për
ndërmjetësues.Në Kosovëfunksionojnështatë qendrave të ndërmjetësimit si në: Prishtinë, Mitrovicë,
Pejë, Prizren, Ferizaj, Gjilan dhe Gjakovë.
Ligji për Ndërmjetësimin i Rep. së Kosovës, ka përcaktuar Komisionin përNdërmjetësim si
organ i cili përcakton politikat e ndërmjetësimit në përgjithësi.Ky komision përbehet nga përfaqësuesit
e pesë subjekteve si: Ministria e Drejtësisë, Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Këshilli Prokuroria i Kosovës,
Oda e Avokatëve të Kosovës, Ministria e Punës dhe nga Mirëqenia Sociale.Funksionet dhe detyrat e
Komisionit janë: të përcaktojë politikat zhvillimore lidhur me fushën e ndërmjetësimit, të nxjerrë dhe
mbikëqyrë zbatimin e rregullave të Kodit të etikës, të nxjerrë vendime e rekomandime për rregullimin e
fushëveprimit të ndërmjetësimit, të miratojë rregulloren e punës, të përpilojë dhe mbajëregjistrin e
ndërmjetësuesve, të jep mendime profesionale, të organizojë trajnime, të informojë publikun për
mundësitë e ndërmjetësimit, të kryejë edhe detyra të tjera të caktuara me ligj. 219Për dallim nga ne,
nëShqipëri funksionon Dhoma Kombëtare e Ndërmjetësuesve, si person juridik që ushtron veprimtarin
e tij nëmënyrë të pavarur nga shteti.220
Ministria e Drejtësisëka licencuar gjithsejtë 170 ndërmjetësues ne terë Kosovën. 221Kritere
qëduhet t’iplotësojnëndërmjetësuesit janë: të ketë diplomë universitare, të ketë kaluar me sukses
kursin e trajnimit për ndërmjetësim, të ketë ndërmjetësuar nën mbikëqyrjen e një ndërmjetësuesi të
paktën në gjashtë seanca, të mos ketë qenë i dënuar për vepër penale me dashje për të cilën
parashihet dënimi mbi gjashtë muaj burgim, të ketë kualitete të larta morale, dhe të jetë i regjistruar në
regjistrin e ndërmjetësuesve. 222 Ndërsa, në Austri, nuk kërkohet në mënyrë specifike përgatitja
universitare, nuk kërkohet kualifikim profesional, por kërkohet aftësi ne lidhje me parimet themelore
juridike psiko-sociale.Ministria e Drejtësisë së Rep. së Kosovës me propozimin e Komisionit mund t’ia
revokojë licencën ndërmjetësuesit, por gjithashtu, mund ta fshijë ndërmjetësuesin nga regjistri për këto
arsye subjektive: sipas kërkesës së tij, në rast të humbjes së aftësisë së veprimit, në rasttë ushtrimit të

217Shih neni 2 të Ligjit për Ndërmjetësim të Kosovës.

218Ndërmjetësuesja me e rëndësishme ne skenën botërore sot ështëOKB-ja, si psh. rastin i Kosovës dhe Serbisë.
219Komisioni për Ndërmjetësim, deri më tani i ka nxjerr: Rregulloren mbi punën e Komisionit për Ndërmjetësim, Rregulloren mbi

etikën profesionale të ndërmjetësve, Rregulloren për përzgjedhjen e kandidatëve për ndërmjetës, Rregulloren mbi trajnimin dhe
certifikimin e ndërmjetësve, Rregulloren për programin e trajnimit të ndërmjetësve, Vendimin mbi themelimin e Trupit
Këshillëdhënës për Komisionin për Ndërmjetësim..
220Shih neni 6 të Ligjit për ndërmjetësimin në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve i Shqipërisë, 2011.
221http://ëëë.md-ks.net.
222Shih nenit 22 parag. 1 të Ligji për ndërmjetësim i Kosovës, 2008.

96
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndonjë detyre apo funksioni i cili është në kundërshtim më ndërmjetësimin, 223 si dhe në rast të
vdekjes.
Korniza legjislative në Kosovë e referon ndërmjetësimin në disa ligje të sajsi: Kodi i
procedurës penale; Ligji përprocedurënkontestimore;Ligji për të drejtat e autorit dhe të drejtat e
përafërta; Ligji për mbrojtjen e konsumatorit; Ligji për tokat bujqësore; Ligji kundër diskriminimit; Ligji
për avokatin e popullit; Rregullorja për komisionin për ndihmë juridike; Ligji për familjen; Ligji për
agjencionin kosovar të privatizimit; Ligji për armët; Ligji për bankën qendrore të Republikës së
Kosovës; Ligji për veprimtarinë hoteliere dhe turistike; Ligji për mbeturinat.
Ndërmjetësimi, rregullon marrëdhëniet kontestuese në raportet juridiko-pasurore të
subjekteve të së drejtës tregtare; familjare: si alimentacioni, ndarja e gjësendeve të luajtshme dhe ta
paluajtshme, kujdestaria e fëmijës,mardhëniet e punës; raporte tëtjera civile; administrative; penale
(në rastet kur parashihet dënimi deri në tre vite burgim).224Tek rastet penale, prokurori duhet të ketë
parasysh: llojin dhe natyrën e veprës penale, rrethanat në të cilat ajo është kryer, personalitetin e
kryerësit, dënimet e mëparshme të tij, nivelin e përgjegjësisë penale. Në këto raste ndërmjetësuesi
duhet ta njoftojë Prokurorin e shtetit, pa marrë parasysh epilogun e ndërmjetësimit, kështu në rastet
kur arrihet marrëveshja, prokurori i shtetit e hedh kallëzimin penal. 225
Por, në ndërmjetësim përjashtohen të gjitha rastetnga arbitrazhet tregtare, rastet e dhunës
në familje,kontestet statusore vërtetimin apo mohimin e atësisë apo amësi, 226 rastet e
shkurorëzimit,227dhe ndërmjetësimin për të mitur, i cili ende nuk është e rregulluar nga ligji aktual për
ndërmjetësimin.228Ndërsa, në Slloveni, ndërmjetësimi nuk zbatohet për rastet sociale. 229
Instituti i Ndërmjetësimit në Kosovëështë i qëndrueshëm, plotësisht funksional dhe efektiv.Këtë e
dëshmon edhe numri i rasteve tëreferuara përmes procedurës së ndërmjetësimit. 230
Vi P F G M P G Priz
ti 2014 rishtine erizaj jakovë itrovicë ejë jilan ren
Gj 3 2 5 7 7 1 24
ykata 60 0 2 4 5 33
Pr 8 7 6 5 / / /
okuroria 8 9 7 2
V 2 8 5 1 / / /
et referim 0 9
Gj 4 1 1 1 7 1 24
ithsejtë 68 07 24 45 5 33
a) Tabela me nr e rasteve te referuara ndërmjetimit për vitin 2014

Viti P F G M P G P
2015 rishtinë erizaj jakovë itrovicë ejë jilan rizren

gjykata 1 1 2 3 9 2 9
64 8 8 6 8 03 4
prokur 2 1 1 7 5 1 1
oria 67 02 29 7 6 6 22
Vet 3 / 3 7 4 1 3

223Për dallim nga disa vende tjera rajonale, si p.sh. Bullgaria, ku në këtë shtet si ndërmjetësues mund të jetë edhe gjyqtari, tek
ne në Kosovë, ndërmjetësues nuk mund të jetë edhe personi i cili e ushtron profesionin e gjyqtarit.
224Shih nenin 232 të Kodit të procedurës penale të Kosovës, 2013.
225 Ejup Sahiti dhe Rexhep Murati, E drejta e procedurës penale, Prishtinë 2013,fq. 32.
226Po aty, te neni 102.
227Shih nenin 68 i të Ligji mbi Familjen 2006.
228Programi sistemi i përmbarimit të marrëveshjeve dhe vendimeve në Kosovë SEAD, 2010, fq. 29.
229Shih neni 2 paragrafi të2 Ligji për zgjedhjen alternative kontestuese të Sllovenisë, 2009.
230http://ëëë.md-ks.net/?page=1,161.

97
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
referim 3 8
Gjithse 4 1 1 1 1 2 2
jtë 34 20 60 82 58 38 19

b) Tabela me nr e rasteve te referuara ndërmjetësimit për vitin 2015

Nga dy tabelat e mësipërme shihet qartë së ndërmjetësimi nga viti ne vit vazhdon te ketë suksese dhe
e gjitha kjo është falë avantazhit që ofron kjo alternativë për zgjidhjen e problemit jashtë rrugës ligjore.
Gjithashtu, lodhja dhe zvarritjen për gjykata, ka bërë që palët te cilët janë ne konflikt ta pranojnë atë si
mundësi më të mirë.

Parimet e ndërmjetësimit

 Parimi i vetëvendosjes-për fillimin dhe zhvillimin e procedurës së ndërmjetësimit duhet të

ekzistojë vullneti i palëve; palët janë të barabarta dhe kanë të drejta e detyra të caktuara me
ligj. Vetëvendosja është mundësia e palëve që të arrijnë një marrëveshje të vullnetare dhe të
paimponuar duke bërë zgjedhje tëlirshme dhe në bazë te informatave në lidhje më procesin
dhe rezultatin. Ndërmjetësuesi nuk i ofron palëve këshilla ligjore e as profesionale por, ju
ofron palëve mundësin që të hulumtojnë zgjedhjet.231
 Barazia e palëve në procedurë-në procedurën e ndërmjetësimit palët janë të barabartë në
procedurëdhe kanë të drejta dhe detyrime në pajtim me ligjin.
 Parimi i paanësisë- ndërmjetësimi duhet të jetë i paanshëm dhe i pavarur nga çdo lloj
ndikimi.Ndërmjetësuesi duhet të ruaj paanësinë ose paragjykimet ne bazë të
karakteristikave personale të palëve lidhur me origjinën, gjininë, kombësinë, gjuhën, besimin
fetar, vlerat dhe bindjet, apo çfarëdo arsye tjetër diskriminuese.232
 Parimi i fshehtësisë-sekreti dhe besueshmëria e ndërmjetësuesit është e natyrës
kofidenciale; deklaratat dhe informacionet e paraqitura në procedurën e ndërmjetësimit, nuk
mund të përdoren si dëshmi në ndonjë procedurë tjetër, pa pëlqimin e palëve.
 Parimi i urgjencës-procedura e ndërmjetësimit është procedurë e cila duhet te zhvillohet
me urgjencë (90 ditë).

Procedura e ndërmjetësimit

Procedura e ndërmjetësimit fillon kur palët të janë pajtuar për fillimin e saj, nëse njëra palë
nuk i përgjigjet brenda 15 ditëve propozimit (kërkesës) së palës tjetër për zgjidhjen e kontestit me
ndërmjetësim, konsiderohet si mospranim i kërkesës.233Palë në procedurën e ndërmjetësimit mund të
janë personat fizik dhe subjektet juridike. Në rast se kontesti gjendet në procedurë gjyqësore, në çdo
fazë të saj deri në mbylljen e seancës kryesore, mund të ndalet procedura gjyqësore e të fillohet
procedura e ndërmjetësimit. Para fillimit të procedurës së ndërmjetësimit bëhet marrëveshja, e cila
duhet të përmbajë të dhënat për palët, përfaqësuesit e tyre, objektin e kontestit (mosmarrëveshjes),
deklaratat për pranimin e ndërmjetësimit, shpenzimet e procedurës dhe honorarin e ndërmjetësuesit,
kohën dhe vendin ku do zhvillohet procedura e ndërmjetësimit, te cilën e cakton ndërmjetësuesi në
pajtim me palët.
Ndërmjetësues mund të jetë një person i vetëm, por nëse palët pajtohen, mund të jenë dy
ndërmjetësues.234Në rast se paraqitet konflikti i interesit, ndërmjetësuesi përjashtohet nga procedura,
përveç nëse palët pajtohen që ai të vazhdojë ta zhvillojë procedurën.Ndërmjetësuesi, zhvillon takime

231Shih: nenin 3 te Kodi imirësjelljës së ndërmjetësve në Rep. e Kosovës 2010.

232Po aty, neni 4.
233Shih nenin 9 të Ligji për Ndërmjetësim 2008.
234Po aty, neni 10.

98
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
të përbashkëta ose të ndara me palët. Ai, duhet të jetë i aftë të balancoj pushtetin e njërës apo tjetrës
palë në procedurë, të mos lejoj teknika manipuluese, të mënjanoj eskalimin e situatës, të ndihmojë që
palët të kuptohen mes veti, të ndihmojë që të zbardhet konflikti nga perspektivat e ndryshme, si dhe të
nxisë palët që të propozojnë sa më shumë mundësi për zgjedhjen e konflikteve të tyre.

Marrëveshja e ndërmjetësimit

Akti finalizues i një proçesi të ndërmjetësimit është arritja e marrëveshjes së pajtimit mes
palëve ne konflikt. Aktmarrëveshja përmban detyrime dhe kushtet, që palët i venë njëra-tjetrës, për
mënyrën dhe afatin e përmbushjes së tyre.Ndërmjetësuesi e përpilon marrëveshjen me shkrim, e cilat
varet ekskluzivisht nga vullneti i palëve, të cilën e nënshkruajnë palët dhe ndërmjetësuesi.Marrëveshja
e përfunduar, e ka fuqinë e dokumentit përfundimtar dhe është e detyrueshme për palët.Kur gjykata
apo prokuroria e aprovon, marrëveshja merr karakterin e titullit ekzekutiv.
Gjykata dhe Prokuroria mundë te anulojnë marrëveshjen, nëse:235
 Ajo është e lidhur në kundërshtim më ligjin në fuqi;
 Nuk e pasqyron vullnetin e palëve;
 Janë acaruar të drejtat dhe interesat e palëve;
 Zhdëmtimi është haptazi në disproporcion më dëmin e shkaktuar.

Procedura e ndërmjetësimit përfundon me sukses ose pa sukses. Procedura përfundon me

sukses nëse është arritur marrëveshja për zgjidhjen e kontestit.Ndërsa, përfundon pa sukses nëse:
gjatë fazës së proces njëra palë tërhiqet nga procedura e ndërmjetësimit, kur ndërmjetësuesi në
konsultë me palët, vlerëson se vazhdimi i procedurës nuk është i arsyeshëm, nëse ka kaluar afati prej
90 ditësh pa arritur marrëveshja, nëse ekzistojnë apo shfaqen arsye të cilat e vënë në pikëpyetje
paanësinë e ndërmjetësuesit.Në rast se ndërmjetësimi nuk rezulton me sukses, atëherë palët mund t’i
drejtohen gjykatës.236

Fusha e ndërmjetësimit në Kosovë

 Ndërmjetësimi i udhëzuar (gjykata apo prokuroria)- është vullnetar, janë vetëpalët që

pas sugjerimeve vendosin që të marrin parasysh ndërmjetësimin. Roli i gjyqtarëve dhe i
prokurorëve është përcaktimi i atyre çështjeve që mund të jenë të përshtatshme për
ndërmjetësim që t’ia referojë apo të sugjerojë që palët të provojnë ndërmjetësimin. 237 Kjo
mund të bëhet në çdo kohë para përfundimit të procedurës gjyqësore. Nëse një
ndërmjetësues pranon rastin nga Qendra e Ndërmjetësimit, prokurori apo gjykata, ai duhet
të njoftojë institucionet e lartcekura mbi ecurinë e ndërmjetësimit, pra, për rezultatet e
ndërmjetësimit.
 Ndërmjetësimi më vetiniciativë nga palët –Persona te ndryshëm me vetiniciativë mundë
te drejtohen ne qendrën e Ndërmjetësimit, e cila do të i këshilloj se a është rasti i tyre i
përshtatshëm për ndërmjetësim. Nëse po, atëherë qendra do të kontaktojë me palën tjetër,
do t’ia sqaroj procesin e ndërmjetësimit dhe do te ftoj palën tjetër për tu takuar në qendër.

Zgjidhja alternative jashtëgjyqësore është një hap i rëndësishëm drejt përmbushjes së

nevojave, sidomos atyre të biznesit dhe mosmarrëveshjeve duke ruajtur marrëdhëniet e mira reciproke
midis bizneseve, i cili është një faktor i rëndësishëm për një klimë të mirë të zhvillimit të
biznesit. 238 Kostoja e ndërmjetësimit,është dukshëm më e ultë se kostoja në Gjykata.Nëse rasti

235Po aty, neni 14.5.

236Programi sistemi i përmbarimit të marrëveshjeve dhe vendimeve në Kosovë SEAD, 2010, fq .23.
237 Procedura e Qendrës për Ndërmjetësim pranë gjykatës, USAID Tiranë, 2012.
238Zgjedhja alternative e mosmarrëveshjeve tregtare nëpërmjet ndërmjetësimit, (IFC) Tiranë 2010, fq .28.

99
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
referohet nga gjykata apo prokuroria, palët nuk paguajnë për ndërmjetësim,ndërsa për rastet jashtë
gjykatës, palët do të paguajnë një shumë modeste proporcionalisht, përveç nëse janë marrë vesh
ndryshe. Shpenzimet e procedurës së ndërmjetësimit i paguajnë palët.Honorari për ndërmjetësim në
vende të tjera është i rregulluar në forma të ndryshme: në Bullgari, honorari për ndërmjetësim
përcaktohet nga ofertuesit e ndërmjetësimit në baza individuale, në Bosnje dhe Hercegovinë gjithashtu
në Maqedoni dhe Slloveni, Ligji për Ndërmjetësimin përcakton honorarin për ndërmjetësim në bazë të
vullnetit të lirë të përcaktuar nga Asociacionet Shtetërore të Ndërmjetësimit. 239

Përfundime dhe rekomandime

Jeta e njeriutështë e mbushur me aktivitete,nga të cilat burojnë edhe mosmarrëveshje, të

cilat mund të janë të natyrës së ndryshme, më qëllime apo interesa tëkundërvënë mënjëra-
tjetrën.Përvoja e vendeve perëndimoredëshmon se më tepër se gjysma e kontesteve zgjidhen përmes
procedurës së ndërmjetësimit. Qartë shihet se metoda alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve,
konflikteve dhe të kontesteve po i kushtohet rëndësi gjithnjë e më tepër. Ndërmjetësimi i ndihmon
sistemit gjyqësor duke treguar efikasitet në zgjidhjen e kontesteve tëstërzgjatura dhe duke i shkarkuar
gjykatat nga vëllimi i madhi lëndëve të tubuara me vite të tëra.
Përparësitë e ndërmjetësimit: zgjidhja e shpejtë dhe e lirë (kursimi i kohës dhe i mjeteve),
zgjidhja e rastit duhet të bëhet brenda tre muajve (90 ditëve), kualiteti i zgjidhjes: palët mbetën të
kënaqura dhe asnjëra palë nuk ndihet e humbur, pasi që vetë janë marrë vesh e pajtuar me atë
zgjidhje, evitimi i konflikteve dhe ruajtja e marrëdhënieve reciproke ndernjerzore ose afariste e palëve,
karakteri human i pajtimit dhe solidaritetit të palëve, zbatimi vullnetar më i shpejtë dhe pa shpenzime i
marrëveshjes së arritur, shkarkimi i gjykatave nga lëndë të shumta të natyrave të ndryshme.Palët nuk
mbesin të acaruara dhe asnjë palë nuk e konsideron veten të humbur, pasi qëkëtu nuk kemi humbësin
dhe as fituesin, por që të dy palët dalin fitimprurës nga marrëveshja e arritur.

Rekomandime

Plotësimi dhe ndryshimi i ligjit aktual do tëharmanizohet me ligjet evropiane dhe do të

ndihmojë në krijimin e një sistemi të qëndrueshëm dhe efektiv të ndërmjetësimit, duke ofruar shërbime
efikase jashtë gjyqësore dhe qasje më të lehtë në drejtësi.Ja disa rekomandime lidhur më zgjidhjen
alternative të mosmarrëveshjeve:
1. Rekomandoj që gjatë plotësim ndryshimit të ligjit aktual, Komisionipër Ndërmjetësim të ketë
parasysh që tëtheksojë edhe Ombudspersonin si organ të pavarur, gjithashtu edhe
institucione të tjera shtetërore me rëndësi, por jo tëfokusohetvetëm në gjykata dhe prokurori.
2. Të parashikohet përgjegjësia penale për ndërmjetësuesin i cili mund t’i shkaktojë ndonjë
dem eventual palës.
3. Të rregullohet tarifa e ndërmjetësuesit, është e rekomandueshme te instalohet një fond
shtetëror për ndërmjetësimin.
4. Të paraqitet ndonjë benificion në rast tëarritjes sëmarrëveshjes për ndërmjetësim.
5. Të përfshihet ndërmjetësimi edhe për të mitur.
6. Të përfshihet ndërmjetësimi edhe në institucionet tjera si në qendrat për punë sociale, në
polici, shkolla, në lagje, në bashkësi lokale, komuna etj...
7. Zgjerimin e përsosshmërisë profesionale tëNdërmjetësve edhe të Komisionit për
ndërmjetësim.

239 Programi sistemi i përmbarimit të marrëveshjeve dhe vendimeve në KosovëSEAD, 2010, fq.34.
100
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Literatura
Ejup Sahiti dhe Rexhep Murati:“E drejta e procedurës penale”-Prishtinë, 2013.
Kanuni i Lekë Dukagjinit.
Kodi i mirësjelljes se ndërmjetësve në Rep. e Kosovës 2010.
Kodi i procedurës pena i Rep. se Kosovës , 2013.
Ligji për ndërmjetësues i Kosovës, 2008.
Ligji për zgjidhjen alternative kontestuese i Sllovenisë, 2009.
Ligji për ndërmjetësimin në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve i Shqipërisë, 2011.
Ligji për familjen 2006.
Ligji mbi procedurën kontestimore 2012.
Programi-Sistemi i përmbarimit të marrëveshjeve dhe vendimeve në Kosovë SEAD, 2010.
Procedura e Qendrës për ndërmjetësim pranë gjykatës, USAID Tiranë, 2012.
Zgjedhja alternative e mosmarrëveshjeve tregtare nëpërmjet ndërmjetësimit,IFC (Internacional
Finance Corporation) Tiranë, 2010.
http://ëëë.md-ks.net/?page=1,161.

101
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 34 (496. 51)

Reformat në sistemin pensional të Kosovës

Teuta BEKA

Abstrakt: Me zhvillimin e ekonomisë do të lindin probleme të shumta sociale që shoqërinë do ta

vëpara një sfide- zgjedhja e problemeve sociale, jeta e individit do të filloj të bëhet e pasiguruar dhe e
kërcënuar në çdo moment nga papunësia dhe varfëria. Nëse deri dje këto probleme ishin konsideruar
si probleme personale të çdo individi, tani përgjegjësia për të ndërmarr një sërë reformash të karakterit
social do të bie mbi shtetin. E drejta e pensionit si një e drejtë e fituar absolute duhettë gëzojë edhe
mbrojtje absolute nga të gjitha institucionet kompetente. Mohimi i një të drejte të tillë, është mohim i
mbrojtjes së dinjitetit të qytetarëve të cilët për shumë vite kontribuuan në ndërtimin e vendit. Reformat
pensionale ndjekin një tendencë për të siguruar që disa qëllime kryesore janë përmbushur, psh.
sigurimi i një burimi të besueshëm të pensionimit, reduktimin e barrës financiare të qeverisë, rritje në
kursimet vendore, stabilitetin e burimeve të brendshme të financave të zhvillimit, dhe promovimin e
zhvillimit të tregjeve të kapitalit lokal. Deri më tani, në Kosovë, reformat pensionale ende nuk kanë
arritur në një nivel ekuivalent me vendet në rajon ose ato të mëtejshme që kanë kaluar këtë proces.

Fjalët kyqe: tregjet e kapitalit privat, reformat pensionale, pensioni.

Sistemi pensional në Kosovë

Sistemi pensional është pjesë e politikave sociale përmes së cilës arrihet që qytetarëve të
saj t’iu siguroj mbështetje financiare në moshë të pleqëris si dhe për ata të cilët nuk janë të aftë për
punë. E drejta pensionale tek kategoria e caktuar e te moshuarve paraqitet si i vetmi burim kryesorë i
të ardhurave të tyre. Prandaj prioritet i çdo shteti është funksionimi i sistemit pensional duke i siguruar
qytetarëve tëvetë mirëqenje shoqërore. Kosova në vendosjen e themeleve të saja kushtetuese ka
paraparëmirëqenjen e qytetarit saj. Kështu me Kushtetutën e Republikës së Kosovës neni 23, citoj:
“Dinjiteti i njeriut është i pacenueshëm dhe është bazë e të gjitha të drejtave dhe lirive themelore të
njeriut” 240 Prandaj edhe e drejta në pension si e drejtë e pacenueshme e çdo qytetari të Kosovës
duhet të gëzojë mbrojtje absolute nga të gjitha institucionet kompetente. Mohimi i një të drejte të tillë
paraqet cenim te dinjitetit dhe mirëqenjes së tyre. Zhvillimi i institucionit të sigurimeve shoqërore është
ndërtimi i një sistemi të mbështetur në parimet e drejtësisë sociale dhe të solidaritetit brezave.Ky
solidaritet manifestohet me faktin që brezi që kontribuon sot ka të drejtën e përfitimit nesër.Politika e
çdo shteti është të vendos një ekuilibër të qëndrueshëm midis popullsisë aktive,kontributeve dhe
popullsisë jo aktive, si përfituese nga sistemet e sigurimeve shoqërore. 241

Rregullimi ligjor i sistemit pensional në Kosovë

Kosova deri në vitet e ’90-ta, kishte sistemin e vet të mbrojtjes shoqërore (sociale) nën
ombrellën e përgjithshme të legjislacionit të ish - Jugosllavisë, popullsia kosovare ka qenë e siguruar
sipas sistemit të pensionimit jugosllav në të cilën ka ekzistuar Zyra e fondit pensional të Kosovës, e
cila ka mbledhur kontributet dhe ka paguar beneficionet.Kjo përfshinte sigurimin pensional – invalidor,
përfitimet për papunësi, kompensimet për fëmijë (të njohura si shtesat për fëmijë ) të punëtorëve me
t’ardhura të ulëta dhe ndihmat sociale për familjet pa të ardhura. Sistemi I pensioneve nën


PhD.cand.
240Shih Kushtetutën e RepublikëssëKosovës.
241Prof.Asoc.Dr.Merita(Vaso)Xhumari,ProcesidheInstitucionet e politikavesociale, Tiranë,2009. fq.225

102
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Jugosllavinë e dikurshme bazohej në modelin pay as yor go(PAYG) ku kontributet për punëtorët ishin
caktuar në masën 31% të pagës dhe përdoreshin për të financuar përfitimet e pensioneve. 242
Pas heqjes së autonomisë së Kosovës, situata e përgjithshme u përkeqësua që çoi në përjashtimin
nga pjesëmarrja në shërbimet publike të popullsisë shqiptar ku pagesat e pensioneve për pensionist u
ndërprenë. Pas luftës në Kosovë do të kemi shkatërrim total të sistemit pensional, e cila nënkuptonte
dhe humbjen e shënimeve të kontributeve për sistemin e sigurimit pensional. Numri i madh i të
moshuarve që kishin humbur të drejtën pensionale , papunësia e madhe , shkatërrimi ekonomik
vendit, mungesa e dokumentacionit mbi historikun e punës, ishin arsye të cilat ndikuar që shteti të
ndërmerrte hapa serioze drejtë konsolidimit të një sistemi pensional që do të arrinte ti përshtatej
gjendjes së krijuar.
Reforma e pensioneve kishte si qëllim eliminimin e diferencimeve të mëparshme, rritjen e
kontributeve, rritjen e përgjegjësive tëindividëve e të punëdhënësit privat, krahas përgjegjësive
institucionale.
Për dallim nga shtete tjera të regjionit të cilat pas daljes nga ombrella jugosllave arritën të
konsolidoheshin dhe të rimodelonin sistemin e tyre të ri të trashëguar nga e kaluara, Kosova ishte e
detyruar të fillonte nga e para. Sistemi i ri i pensioneve duhet të bazohej në parimet e drejtësisë dhe
barabarësisë dhe duhet të ishte financiarisht i qëndrueshëm.
Prandaj autoritetet e Kosovës i kushtuan vëmendje të veçantë çështjes së sigurimit të
mbrojtjes sociale për popullsinë e moshuar. Bazuar në eksperiencën e vendeve të rajonit në planin e
politikave pensionale Kosova pas viteve 2002, reformën e saj në këtë fushë e orientoi sipas modelit
Beverixh të Britanisë së madhe, e ndihmuar nga Banka Botërore.243 Krijimi i sistemit të ri pensional u
bazua nga këto kritere:
 Pensionistët ekzistues sipas sistemit Jugosllav të pensioneve, të cilëtnuk janë paguar
që nga viti 1999.
 Invalidët e luftës, të cilët nuk kanë mbushur moshën e pensionit por janë të paaftë për të
punuar.
 Personat e papunë, të cilët kanë humbur punën për shkak të luftës apo procesit të
privatizimit.244

Krijimi i ri i sistemit të ri pensional në Kosovëka filluar në vitin 2001 me Rregulloren e UNMIK-

u 2001/35 “Mbi Pensionet në Kosovë “ e cila ofron kornizën themelore legjislative për sistemin aktual
të pensioneve në Kosovë. Kjo rregullore do të ndryshohet më pas me Rregulloren 2002/15.
Me shpalljen e Ligjit të miratuar ngaKuvendi i Kosovës mbi metodologjinë e caktimit të lartësisë së
pensionit bazë në Kosovë (2002/1), cakton metodologjinë për caktimin e nivelit tëpensionit të
pensionit bazë për çdo vit.
Me 13.06.2008 Kuvendi i KosovësmiratoiLigjinpërndryshimin e Rregulloresë UNMIK-ut
2005/20 përndryshimin e Rregullores 2001/35 përFondinPensionaltëKosovës 245 . Me hyrjen
nëfuqitëLigjit Nr.04/L-101 përFondetPensionalenëKosovëtëvitit 2012, shumëçështjengakjofushë u
sistemuan. KyLigjpërcaktondhepërshkruan format e
ndryshmetësigurimitpensionalQeveritardheprivatnëKosovë. Vetëm Fondi iKursimevePensionale i
Kosovës, fondetpensionaleplotësuesetëpunëdhënësitosesiguruesit e
pensionevetëlicencuarpërsigurimin e pensioneveplotësueseindividualenëpajtim me
këtëLigjmundtësigurojnëpensionenëKosovë.246
Me hyrjennëfuqitëligjit nr.04/L-131

242Prof.Asoc.Dr.Merita(Vaso)Xhumari, Trajektoret e Pensioneve në Ballkanin Perindimor,Tiranë,2011, fq. 123

243Po atyvep. E cit., fq.126
244 Profili I sistemittësigurisësocialenëKosovë(sipasRezulutës 1244(1999)tëKStë OKB-ës) 2010 Zyrandërkombtare e Punës,

ZyraNën-rajonalenë Budapest,fq.21
245htt://www.assembly-kosova.org
246 Neni 2.1. Ligji nr.04/L-101.

103
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Përskematpensionaletëshkallëssëparëtëfinacuarangashteti,shumëcështje do
tërregullohen.KështunëNenit 8 tëkëtijligjijanëcaktuarkushtetdhekriteretpërnjohjen e tëdrejtësnë
pension kontributpaguestëmoshës. Si përfituesdo
tëjenëtëgjithështetasitkosovarëtëcilëtkanëmbushurmoshën 65 vjeçe,
tëkenëstazhpensionalkontributdhënësparadatës 1.01.1999,
sidhetëjenënëgjendjetëofrojndëshmitëvlefshmembipagesën e kontributeve. Sipasligjitstazhiipunës do
tunjihetpunëtorvetëarsimit, tëshëndetësisdhetëtjerëvetëcilëtkanëpunuarnësistemin e
RepublikëssëKosovës. Lidhur me lartësin e shumëssëpensioneve, Qeveria e Kosovës me propozimin
e MinistrisësëFinancave, me vendimtëveçantë do vendosë per lartësin e
shumëssëpensionevetëpërcaktuara me ligj.
Kështupritetqëpensionetkontribusëdhënsetëjenënëshumëprej 250 €.Veprimi i
tillëindërmarrngainsturucionetkompetentelidhur me
rritjetjovetëmtëpensionistëvekontributëdhënëspordhetërpërfituesvetëshkallëssëparë,
parqetnjëpërpjekjeqënë fundpërfituesit e sistemitpensionaltëtrajtohennëmënyrëtëdrejtë.

Sistemi pensional i Kosovës është ndarë në tri shtylla:

Sistemi i pensioneve në Kosovë ka shtyllën bazë që garanton një mbulim universal me
përfitime minimale, sa për të siguruar mbijetesën, që plotësohet me përfitime suplementare të kolonës
së dytë të sigurimit të detyrueshëm për pensione me financim kapital
Shtylla I – Përfshinë pensionet bazë, pensionet e parakohshme dhe të veçanta, për
kategoritë të cilat nuk kanë kontribuar në fondin pensional.
Shtylla II – Kursimet pensionale në llogari individuale të cilat janë të obligueshme,
përkatësisht kontributet në Trustin e Kursimeve Pensionale të Kosovës, ku punëdhënësi
dhe punëmarrësi kontribuojnë me nga 10% të pagës mujore.
Shtylla III - Janë kursimet suplementare, pjesë kjo e liberalizuar për fondet private, në
Kosovë.

E drejta e përfitimit në sistemin pensional

Shtylla e parë - Pensionet bazë

Çdo person që është banor i përhershëm i Republikës së Kosovës dhe që ka arritur moshën
e pensionimit ka të drejtë të marrë Pensionin Bazë.247 Ky lloj i pensionit do të financohet nga të hyrat e
përgjithshme të Buxhetit të Kosovës. Shuma e pensionit bazë përcaktohet duke zbatuar normën e
njëjtë për të gjithë pensionistët që kanë fituar të drejtën për shkak të moshës sështyrë.
Ky sistem ka qenë rezultat i rrethanave të pasluftës dhe është i ngjashëm me sistemin
britanik. Në kuadër të shtyllës së parë, e cila përfshinë kategorinë e cila financohet nga buxhetii shtetit
janë të përfshirë:
1. Sistemi pensional i moshës apo bazik,
2. sistemi pensional moshës të cilët kanë kontribuar në fondin pensional të kaluar (të gjithë
ata që kanë kontribuar mbi 15 vite),
3. Pensionet për persona me aftësi të kufizuara,
4. Pensionet e parakohshme për ish minatorët e kompleksit Trepça dhe
5. Pensionet e veçanta për ish pjesëtarët e TMK-së (pension ky familjar).248
Pavarësisht kohës që një kontribues ka kapitalizuar mjete në fondin e kaluar pensional
kishte tënjëjtin pension. Fillimisht është menduar një pension bazë e cila do të ishte 336 € nëvit apo 28
€ në muaj, ndërsa këto vlera më vonë do të rriten në 480 € në vit apo 40 € në muaj që paraqesin 17%
të pagës mesatare të Kosovës. 249 Ky sistemi universal i pensioneve bazë në Kosovë i‘u ofroi

247 Neni 3.1.Ligji nr.04/L-101.

248www.kdi-kosova.org
249Enti I StatistikëssëKosovës, Statistika e Mirëqenies Sociale,2009,Prishtinë,Kosovë, fq.9
104
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
mbështetje familjeve të varfra kosovare pavarësisht se a kanë qenë më parë në marrëdhënie pune
apo jo. Por kjo formë e rregullimi ishte e pa drejt ndaj atyre kategorive që kanë pasur paga të larta dhe
për personat që kanë kontribuar për shumë vite. Në vitin 2009 personat të cilët dikur kanë kontribuar
në fondin pensional mbi 15 vite, shteti bëri rritje në shumën prej 85 eurove.
Ky sistemi universal i pensioneve bazë në Kosovë i‘u ofroi mbështetje familjeve të varfra
kosovare pavarësisht se a kanë qenë më parë në marrëdhënie pune apo jo. Aplikimi i pensioneve
bazë i dha mbështetje edhe grave të moshuar të cilat tradicionalisht nuk kanë qenë të inkuadruara në
tregun e hapur të punës. Ky pension bazë në vitin 2009 është përfituar nga 128,000 pensionistë dhe i
ka kushtuar shtetit afërsisht 65 milionë Euro në vit. 250 Aktualisht sistemi i pensioneve menaxhohet
ngaDepartamenti i Administratës Pensionale në Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale.
Shtylla e dytë
Shuma e kontributeve
Kosova është i vetmi vend në rajon ku kontribuuesit aktual nuk paguajn mjete edhe për
gjeneratën e pensionistëve të tanishëm. Duke e marrë për bazë edhe vjedhjen e fondit të kaluar nga
shteti serb, dhe pamundësinë e gjetjes së një zgjidhje tjetër, Kosova ka nevojë më shumë se cili do
vend tjetër që gjenerata të ndihmoj aq sa është e mundur pensionistët aktual. Kosova ka përqindjen
më të ulët të kontributeve në rajon. Prandaj krijimi i shtyllës së dytë kishte si qëllim sigurimin e një
pensioni shtesë kundrejt pensionit bazë që është e garantuar për të gjithë. Shtylla e dytë e pensioneve
filloj të zbatohet ne Gusht të vitit 2002 për të punësuarit në sektorin shtetëror dhe ndërmarrjet publike-
shoqërore. Ndryshimi kryesor i një sistemi pensionesh të tipit PAYG të bazuara në solidaritetin midis
brezave, dhe sistemit të tipit të shkallës së dytë qëndronte se të ardhurat kontributive nuk
shpërndaheshin për pensionistët aktual, por vendosen në llogari individuale dhe investohen.
Kjo skemë është e detyrueshme për popullsinë aktive nën moshën 55 vjeçare, të cilës i
kërkohet të kontriboi me 10 % të pagës të të ardhurave të tyre. Të punësuarit dhe punëdhënësit e tyre
e ndajnë këtë masë kontributi në masë të barabartë prej 5% të pagës me mundësi të rritjes së saj në
15%. Në realizimin e pensionit kontribuuesi duhet të presë një afate prej 10 vitesh. 251Kjo formë e
pensioneve me financimi kapital depozitohet në llogarit individuale të cilat investohen në tregje
financiare dhe të kapitalit, ku masa e pensioneve varet nga masa e kontributeve të krijuara.
Menaxhimi i shtyllës së dytë është bërë nga Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës.
Fondi i Kursimeve Pensionale të Kosovës (Fondi) është institucion publik i pavarur i
Republikës së Kosovës. Fondi është institucion i krijuar sipas modelit të kontributeve pensionale të
definuara, që nënkupton se secili kontribuues kursen për pension në një llogari personale.
Fondi i Kursimeve Pensionale të Kosovës (Fondi) është institucion i themeluar në bazëtë vitit
2002 për të administruar dhe menaxhuar kontributet e obligueshme pensionale (dhe vullnetare) të të
punësuarve në Kosovë.Fondi është institucion i pavarur i Kuvendit të Kosovës, aktivitetin e
përgjithshëm të të cilit e mbikëqyrë Banka Qendrore e Kosovës (BQK).252
Fondi është i angazhuar kryekëput për mbajtjen e kontributeve pensionale të kursyera nga
qytetarët. Administrimi i këtyre llogarive individuale është përgjegjësi ligjore e Fondi-të.Mandati i këtyre
kursimeve është specifik: ato mund të përdoren vetëm për pension. Investimet bëhen në mënyrë që
kursimtarët kosovarë, në afate të gjata të kenë rritje sa më të madhe të vlerës së llogarisë, ashtu që
t’iu sigurohet një pension sa më i mirë. Investimet e Fondi-t janë të bëra në klasa të aseteve, tregje
botërore dhe industri nga më të ndryshmet, në mënyrë që të shpërndahet dhe kështu të zvogëlohet
rreziku i mundshëm nga investimet. Qëllimi i kolonës së dytë të siguroj një pension pleqërie shtesë
ndaj pensionit bazë që e kanë të garantuar të gjithë.
Shtylla e tret
Si plotësim i reformës pensionale, Rregullorja 2005/20 ka paraparë edhe themelimin e
fondeve suplementare të punëdhënësit dhe të fondeve suplementare individuale.

250Dr.M.Xhumari, vep. e cit. fq.131

251 Dr.M.Xhumani, vep. e cit. fq.134.
252www.trust.org
105
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kjo ngrit rolin e shtyllës së tretë - sigurimin suplementar të pensioneve, i cili lehtëson llojet e tjera të
sigurimit pensional dhe transferon përgjegjësinë duke siguruar pension adekuat mbi punëdhënësit
dhe të punësuarit e vet. Shtylla e tretë përkrahet nga shteti nëpërmes lehtësive të mëdha
tatimore.Sigurimi suplementar pensional do të jetë përgjegjësi i punëdhëseve dhe i punëtorëve të vet.
Ata , veç kësaj, duhet të kyçen në planin pensional, i cili mund të jetë i menaxhuar ( administruar)
nga instititucionet financiare sikur që janë kompanitë e specializuara për pensione.Sigurimi kolektiv
suplementar pensional i parasheh lehtësirat tatimore për punëdhënësit gjithashtu edhe për
punëmarrësit.
Me plotësimin e këtyre kërkesave ligjore dhe me sigurimin e një kapitali themelor prej
4(katër) milionë eurosh, është themeluar shoqëria aksionare, Fondi Slloveno-Kosovar i Pensioneve,
në pronësi të Prva Group nga Ljubljana dhe Korporatës Dukagjini nga Peja.
Implementimi i sistemit të ri pensional është hap i parë i reformës së pensioneve.Në të
ardhmen, sigurimi suplementar vullnetar i pensioneve do të përfaqësojë një pjesë me të madhe të
burimeve të pensionit.

Rekomandime

-Zhvillimi politikave të sistemit pensional lidhur me kontributet pensionale, për të mundësuar që një
pjesë e këtyre mjeteve të shkojnë për kategorinë e pensionistëve aktual.
-Të bëhët kategorizimi i përfituesëve të pensionit bazë varësisht nga kontributi dhe përvoja e punës së
një qytetari;
- Mosha e pensionimit të mos jetë e njëjtë për të dy gjinitë, femrat duhet të dalin në pension para
moshës 65 vjeç;
- Istitucionet shtetërore duhet të zhvillojn politika të tilla për të luftuar informalitetin, duke i detyruar
punëdhënësit të lajmërojnë punëtorët e tyre, që të mund të paguhen kontributet pensionale;
- Shtylla e dytë, do të duhej të liberalizohej, në mënyrë që qytetarët të kenë të drejtë të zgjedhin se ku
duan t’i investojnë mjetet e tyre, duke bartur përgjegjësinë për kthimin e mjeteve dhe riskun eventual;
- Trusti duhet të ofroj zgjidhje më të mëdha në investime duke ndërhyrë në tregun global ku rezultatet
e investimeve do të ishin më të larta.
- Për të plotësuar sa më shumë bazën legale në sferën e sistemit pensional duhet të nxjerrën edhe
ligjet apo dispozita të cilat rregullojnë çështjen e pensionimit suplementar, invalidor etj;

Literatura
Xhumari, M., ProcesidheInstitucionet e politikavesociale, Tiranë, 2009
Xhumari, M.,Trajektoret e Pensioneve në Ballkanin Perindimor,Tiranë, 2011
ProfiliisistemittësigurisësocialenëKosovë(sipasRezulutës 1244(1999)tëKStë OKB-ës) 2010
Zyrandërkombtare e Punës, ZyraNën-rajonalenë Budapest,fq.21
Enti I StatistikëssëKosovës, Statistika e Mirëqenies Sociale,2009,Prishtinë,Kosovë, fq.9
Kushtetuta eRepublikëssëKosovës.
Ligi.nr. 04/L-131
Ligji nr.04/L-101
Rregullor e UNMIK-u 2001/35 “Mbi Pensionet në Kosovë “
www. assembly-kosova.org
www.kdi-kosova.org
www.trust.org
http://ëëë.ilo.org/ëcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---sro-
budapest/documents/publication/ëcms_168771.pdf
http://ëëë.riinvestinstitute.org/publikimet/pdf/5.pdf
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/kosovo/09743.pd

106
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 34

How do copyright mechanisms limit consumers’ legitimate rights in digital

content contracts

Ana SPAHIU

Abstract: Recent developments in global economy have demonstrated that electronic commerce is
flourishing with the highly innovative digital content markets increasing at a speed and scale that bring
immense opportunities for jobs and growth.253According to a survey, 82% of Europeans who have
access on Internet use it for downloading or streaming music and audio visual content followed by
sports, video-games and e-books on daily or weekly basis.254 Consumers face more problems with
digital content supplied online via downloading or streaming than the one supplied in physical carriers
such as CDs or DVDs. It is common for digital content consumers to not understand the technological
terminology because of lack of knowledge and experience. The complicated contractual terms do not
reduce the fear of deception as the standards rise with the high technological developments. 255 Plain
and intelligible language is required in presenting the contractual terms together with full pre-
contractual information written in a clear and unambiguous format, with big fonts and emphasis of the
crucial parts. Technical Protection Measures (TPMs) in copyrighted content and geo-blocking have
been identified as having a negative effect on cross border e-commerce, particularly in the
establishment of a common European Market for digital content. Geo-blocking is a practice used by
online sellers to prevent consumers in a Member State (MS) access a website based in another MS. 256
If such practice is unjustified not only affects the free movement of digital content and partitions the
market but even when access in the website is not denied, the consumers face discrimination in price
or quality.257 In this article, I will explain what digital content is and what are the products or services
that fall under this category, whether digital content can be considered a good, a service or a sui
generis product. In the next section I will analyze the negative effects of TPMs on copyrighted digital
content. At what point the interests of right holders and consumers of digital content clash and how
legitimate is the application of TPMs on digital content? The methodology used includes analyses and
interpretation of legislation and case law. The basic legislative reference is the European Union
consumer protection regime and case law is drawn from the jurisprudence of the Court of Justice of
the European Union (CJEU).

Keywords: European market, CDs, DVDs, e-books.

What is digital content

In technical terms, digital content is defined as data and information products supplied in a
digital format as a stream of zeros and ones so as to be readable by a computer and give instructions
to a computer. 258 On a normative level, domestic e-commerce laws have been fine-tuned to
encompass electronic transactions of digital content but hardly any of them provides aclear definition


LL.M, Msc.
253COM(2015) 192 final p.3
254FlashEurobarometer 411 (2015)
255 Loos…[et al] (2011) p.733
256 COM(2015) 192 final, p.6
257 SWD(2015) 100 final, p.26

258Bradgate (2010) p.2

107
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
of digital content. It was not until the adoption of the Consumer Rights Directive259 that the term digital
content was defined though related only to B2C260 transactions. Under the directive, “digital content
means data produced and supplied in a digital form such as computer programs, apps, games, music,
video or text irrespective of whether they are accessed through downloading or streaming, from a
tangible medium or through any other means. ”261
The CRD lists the products that can be qualified as digital content such as apps, games,
software, music, video or text. Based in the literal interpretation of the definition provided supra, the list
is non-exhaustive because the conjunction “such as” tends to be suggestive, not indicative. Schuller
and Zenefels propose that media delivered by streaming, e-books and RSS262 also fit the definition of
digital content.263
The CRD doesn’t explicitly mention what is not covered by the notion of “digital content” but
it envisages that the scope of its application doesn’t extend to gambling, financial services, healthcare
services or the contracts covered by the travel package directive. 264 The Guidance Document
interpreting the CRD prepared by the Directorate-General Justice (hereinafter “CRD Guidance”)
establishes that the CRD should not apply to contracts concluded by means of broadcasting of
information without the express conclusion of a contract.265 In itself, access to a website or download
from a website should not be considered a contract for the purposes of the CRD. 266
Digital content per se is intangible because it is produced in a digitized form and can be
readable only by a digital medium like a CD, DVD or a computer.For the purposes of the CRD, the
contract for the supply of digital content in a tangible medium such as CD or DVD should be
considered as a sales contract while the contract for the supply of digital content when it is accessed
online via downloading or streaming should be regarded neither as a sales contract, nor as a service
contract but as a sui generis contract.267
The classification of digital content contracts is still ambiguous in the field of electronic
commerce. The courts have consistently applied the provisions of sales contract in the contracts for
the supply of digital content provided in a physical medium, while the contract for the supply of digital
content through downloading or streaming has been defined in various ways. The CRD is the only
directive to shed light on the field but its harmonization scope is limited to the uniform application of
withdrawal right and pre-contractual information duties only in B2C contracts. Care must be taken of
the remedies in case of contractual breach. The consumers can’t have recourse of the Consumer
Sales Directive268as it applies only to sales contracts.
The Commission has taken a positive step towards the harmonization of the digital content
contractual regime in the EU. As it has previously announced in the Digital Single Market Strategy
adopted on 6 May 2015, the Commission made a legislative proposal on 9 December 2015 concerning
the contracts for the supply of digital content. Article 2 of the Proposal269 clarifies the meaning and the
scope of digital content. According to that provision digital content means:
-data which is produced and supplied in digital form for example video, audio, applications, digital
games or any other software
-a service allowing the creation, processing or storage of data in digital form where such data is
provided by the consumer

259Directive 2011/83/EU “On consumer rights” Hereinafter referred as the «CRD»

260Business-to-consumer transactions refer to those transactions where one party is a consumer.
261CRD, Rec. 19
262A format for delivering regularly changing web content
263Schuller, Zenefels (2013) p.583
264CRD, Art.3
265 CRD Guidance, p.64
266 Ibid
267CRD, Rec.19
268 Directive 1999/44/EC «On certain aspects of the sale of consumer goods and associated guarantees»
269COM/2015/0634 final-2015/0287(COD)

108
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
- a service allowing sharing of and any other interaction with data in digital form provided by other
users.270
Electronic communications services, healthcare services, financial services gambling and services
with a predominant element of human intervention are excluded from digital content. 271The proposal
has removed the distinction between digital content supplied in a tangible medium and that supplied
not in a tangible medium. By taking a full harmonization approach, it reduces the problems of
confusion and inconsistency throughout the EU.
Another positive aspect of the proposal is the introduction of the suppliers’ liability for
damages, the reversal burden of proof, the test of conformity of digital content with the contract and
the right toterminate the contract.
The proposal also touches upon intellectual property rights but without providing many details.
The provision states that “where the digital content is supplied over a period of time, the supplier shall
for the duration of the period keep the digital content supplied to the consumer free of any third party
right including that based on intellectual property.”272 This provision allows the consumer to access the
subscription of digital content when he travels in another EU country for as long as the subscription is
active. This is otherwise known as the portability of the subscription which has not been available so
far. Copyright owners have been limiting the consumers to access copyrighted digital content even
after having acquired it legitimately, by applying TPMs and geo-blocking.

Limitations by means of Digital Rights Management

Technological Protection Measures (TPMs) and Rights Management Information Systems

(RMIs) are together referred as Digital Rights Management (DRM). TPM is understood as “any
technology, device or component that, in the normal course of its operation, is designed to prevent or
restrict acts, in respect of works or other subject matter, which are not authorized by the right holder of
any copyright or any right related to copyright”.273 RMIs are electronic systems built into digital product
which enable tracing and pursuit of unauthorized use.274 Examples of TPMs include encryption such
as the sound recordings downloaded on iTunes that could be played only on iPod or lock systems in
game consoles, scrambling, copy control mechanisms or any transformation of the work, 275 while RMI
encompass technical measures for the identification of copyrighted works like electronic tags or
fingerprints

The complaint of the Norwegian Consumer Ombudsman against iTunes contract submitted
in front of the Norwegian Council Market, concerned the use of unfair contractual terms in breach of
the Norwegian Marketing Control Act.276 According to the Ombudsman the fact that music bought on
iTunes store could be played only on iPod portable music players which was produced by the same
company was unfair because limited the consumer’s right to choose the music device he wants.277

The Norwegian Ombudsman based his complaint on arguments that the contract entitled the
company to alter the terms unilaterally, stated that it was regulated by English Law when the company
directed its activities to Norwegian consumers and the major concern was the presence of DRM which
didn’t allow the consumers to transfer and play the digital content bought and downloaded in a device

270Ibid Art.2(1)
271Ibid Art. 3
272Ibid Art.8
273InfoSoc Directive Art.6(3)
274Macqueen…[et al] (2011) p.207
275MacQueen (2009) p.216 and InfoSoc Directive Art.6(3)
276Forbrukerombudet, The Consumer Ombudsman submits iTunes case to the Market Council, 29.09.2008 available at

http://www.forbrukerombudet.no/id/11039037.0 [visited 14 November 2015]

277Krazit (2009)

109
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
of their choice.278 The campaign of the Norwegian Ombudsman was successful. It received support
from consumer organizations worldwide and eventually Apple was constrained to remove the DRM
technology that controlled the availability of digital music bought on iTunes Store.

The presence of DRM in digital content doesn’t necessarily constitute unfairness, at least not
in the context of the Unfair Terms Directive (UTD). If we look at the grey/blacklist of the terms in the
UTD Annex we won’t find any term that we can relate with the fact that the existence of DRM is an
indication of unfairness. However, the character of the list is merely indicative which means that in
accordance with Article 8 of the UTD it may be subject to amplifications or more stringent provisions
formulated by MS.279 In a study report conducted in several countries in the EU and the EEA about the
normative situation of digital content contracts the respondent for Norway said that a term that
envisages the use of DRMs could be normally regarded as a main contractual obligation for the parties
but in certain circumstances can be declared unfair. 280 The Court will assess the fairness of a
contractual term based on two criteria: the clarity of the term and the balance between parties’ rights
and obligations. 281 As the case between iTunes and the Norwegian Consumer Ombudsman was
settled amicably282 we don’t know how the matter would have been analyzed by the Court.

.1 Is the presence of DRM per se legitimate?

The answer to this question has to be in the affirmative. The InfoSoc Directive283 prohibits
the circumvention of TPMs and RMIs per se by considering the circumvention of them similar to the
infringement of copyright.284 The main difference between the two is that the RMIs inhibit unauthorized
use, copy and transmission of copyrighted works while TPMs extend protection to works which have
fallen out of copyright or never had copyright at all.285 On the other side, even when TPMs are used to
protect copyright, the deployment of TPMs not only resorts to the protection of copyright works but
also entails the use of restrictive contractual agreements indicating what users are allowed or not
allowed to do with the licensed material.286

Licensing is a common practice used by right holders to protect their interests in digital
content. It can be referred as End User Licensing Agreement (EULA) which appears when
downloading software or other digital content. The agreement has the form of a standard contract
which appears on the screen before the installation process. At this phase the only option is to return
the software or accept the terms. 287 Terms of Use (TOUs) as opposed to EULAs are agreements
governing website or web-based services.288 The TOUs are usually supplied in a link in the form of a
browse-wrap contract within the webpage of the provider. They should be made available by the trader
in a way that the consumer has it easy to find them and be able to store and reproduce them. 289 The
contract for the supply of digital content online whether governed by EULAs or TOUs incorporates a
clause stating that the trader grants a limited non-exclusive license to use specific digital content.290

278Forbrukerombudet (2008)
279 Commission of the European Communities v Kingdom of Sweden, pg.11
280CSECL/IViR (2011) p.264
281 Ibid, p. 265
282ibid
283 Directive 2001/29/EC of the European Parliament and of the Council of 22 May 2001
284MacQueen (2009) p.217
285ibid
286Guibault (2008)
287 Warner (2010) p.18
288Ibid
289ECD Art.10(3)
290As an example of EULA see the Software License Agreement for iTunes for Windows in this link

http://images.apple.com/legal/sla/docs/iTunesForWindows.pdf [visited 22 November 2015]

110
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Licensing has become the general transaction method in copyrighted digital content rather than sale,
rental or lending and it seems that some exceptions in favor of consumers like reproduction for private
non-commercial use, have been overridden by the license terms in combination with DRM. 291 This
situation leads to double protection for right holders to the detriment of consumers. First by using the
protection offered by copyright law and secondly through licensing agreements enforced by TPMs.292

Under what conditions the application of DRM shall be considered unfair?293

The CRD obliges the trader to provide intelligible pre-contractual information when applies
technical protection measures via DRMs or region coding.294 Absence of such information would result
not only in an unfair contractual clause but even in an unfair commercial practice under the Unfair
Commercial Practices Directive(UCPD). 295 Ad contrario, if the trader has adequately provided prior
information about applicable TPMs he shall not be liable under the UTD or UCPD. However, this
conclusion doesn’t fully answer the question. By means of one-sided standard agreements traders can
abuse their bargaining power limiting the rights which consumers are granted under copyright law. For
example, the Software Directive allows the lawful acquirer of a computer program to make use of
restricted acts such as storing, reproduction, alteration, in so far as it is used for an intended purpose
including error correction.296 Other restrictions to copyright in favor of the user are for example the right
to understand the principles and ideas that underlie the computer program, 297 the right to reverse-
engineering, 298 reproduction for private use, 299 use for teaching purposes, quotations..etc. 300 The
rights granted under copyright law may be limited by over restrictive licensing terms and enforced by
TPMs which bind the consumers from the moment they tick the box “I agree”. Otherwise they can
simply not agree to the terms contract without having a chance to influence the alteration of them.

If we refer to the Norwegian Ombudsman argument about the consumer’s right to freely use
legally purchased products,301 it seems that they have tested the unfairness of contractual terms from
the perspective of consumers’ reasonable expectations. In digital content contracts, consumers’
reasonable expectations are not standardized as in other contracts. For example in a sales contract
the consumer expects goods to be fit for the purpose that goods of the same kind are normally used,
be as described by the seller and show the quality and performance for which goods of the same type
are normally used.302 In addition to that the sales contract entails the transfer the property in goods
from the trader to the buyer. Eventually the buyer expects to retain the rights granted by the property
law such as the right to enjoy, transfer and dispose the property without limitations. Such privileges are
not accorded by licensing agreements which confer limited usage rights and allow reproduction up to
the point that do not interfere with the interests of copyright holders. 303

The recently adopted Consumer Rights Act (CRA) in UK has employed almost identical requirement
for the conformity test in digital content contracts as those applied for consumer goods: digital content

291MacQueen (2009) p.220

292 COM(2007) 836, p.6
293Helberger (2011)
294CRD, Art. 6(1)(r) and Rec.19
295 UCPD Art.7
296Software Directive Art.5(1)
297Ibid Art 5(3)
298Ibid Art 6
299Infosoc Art.5
300ibid
301Forbrukombudet (2006)
302Consumer Sales Directive Art.2(2)
303Software License Agreement for iTunes for Windows in this link
http://images.apple.com/legal/sla/docs/iTunesForWindows.pdf [visited 22 November 2015](n-289)
111
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
should be of satisfactory quality, as described by the trader and fit for a purpose. 304 The CRA doesn’t
provide any standards of what should consumers expect as to the functionality, accessibility and
compatibility of digital content. It could be because the legislation tends to be technologically-neutral.

Many scholars and judges agree that consumers are entitled to expect compatibility of digital
content with hardware or software. 305 The Commission’s Proposal for a directive concerning the
contract for the supply of digital content sanctions the right of the consumer of acquiring digital content
in conformity with the contract. 306 That means that digital content should be of quality, quantity,
duration and version as required by the contract, shall possess functionality, interoperability,
accessibility, security and continuity as required by the contract.307 Digital content should also be fit for
a particular purpose and be supplied along with instructions.308

The functionality of digital content which shows how digital content should be used and
where applicable the presence of TPMs309 has proven to be more difficult to determine. Consumers’
legitimate expectations about the functionality of digital content should be considered in the light of
certain factors which influence in different ways. Where the trader has informed earlier about the
application of DRM that prohibit private copying or collect personal data for the trader’s commercial
purposes, the consumer cannot claim that his reasonable expectations have not been met.310 If the
consumer made known to the trader the purpose for which he intends to use digital content that would
be also able to influence his legitimate expectations.311

Social values, industry, self-regulation and business practice312 should be also considered
when determining what should a consumer normally expect when purchases digital content. The
problem is that in the absence of specific legislation or independent national regulatory authority 313 to
define default and widely accepted standards regarding the functionality of digital content, the level of
functionality that consumers should expect has been determined by the discretion of a trader. Differing
standards have been employed depending on the trader. The new proposal doesn’t stipulate which is
the authority that is going to define the standards regarding the functionality and compatibility of digital
content with the hardware. However, it sanctions that the burden of proof with respect to the
conformity of digital content with the contract lies on the supplier314 and the consumer has the right to
terminate the contract otherwise.315

Conclusion

To conclude, the direct answer to the pivotal question is that the use of DRMs in digital
content contracts should be considered unfair where by enforcing over-restrictive licensing conditions
the use of them is abusive to the detriment of consumers. These restrictions go beyond what is
normally expected or should be expected when purchasing digital content. Consumers feel
overwhelmed by accessibility and functionality problems as a result of encryption, scrambling or other

304CRA, Sections 34-36

305Helberger (2011)
306COM(2015) 634 final. Article 6
307Ibid
308Ibid
309 CRD, Rec.19
310Helberger (2011)
311Helberger…[et al] (2013) p.86
312Rott (2008) p.449
313Helberger (2011)
314COM(2015) 634 final. Article 9
315 Ibid, Article 11

112
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
technology that restricts access, usage and copying. The problems cannot be solved only by obliging
the trader to supply adequate pre-contractual information.

It is true that prior information is crucial in shaping consumers’ expectations. Notwithstanding, the
trader should not have the monopoly to set the standards about the functionality and compatibility
unilaterally. A good model clause to be incorporated in the list of unfair terms under the UTD is the one
enshrined in the proposal for CSEL which states that: the term which gives the trader the exclusive
right to determine whether digital content is in conformity with the contract should be considered as a
term which is always unfair.316 As opposed to the CSEL, the list of terms provided by the UTD may or
may not be considered unfair, so challenging the unfairness of any of the terms would be an open
texture anyway.

The feasible solution would be the one that strikes a fair balance between consumers’
legitimate protection in contract law and the right holders’ interests. The scholars and regulatory
authorities have been trying to find a right equilibrium and several ideas have been proposed. Guibault
has proposed to include a term in the Annex list of unfair terms under the UTD with a rule indicating
that a term would be deemed unfair if it passes over the rights granted to consumers by copyright
law.317Rott suggests that a sector specific instrument be adopted, an i-consumer contract where the
consumers’ right to access digital content and fair dealing has to be regulated both by copyright law
and classic consumer contract law. 318 Helberger thinks that the establishment of an independent
regulatory authority which functions like the National Regulatory Authorities (NRAs) in the
communications sector would be welcomed. 319 This authority could specify the minimum level of
permitted uses, compatibility issues, details regarding region coding..Etc. 320

To conclude, I support the idea of P. Rott as the most viable idea to imply in practice. I favor
the adoption of a new sector specific contractual regime about digital content as the traditional division
in sales contracts and service contracts is not adapted for a new category like digital content. The
difficulty of classifying digital content within the traditional contract law regime is attributed to its ability
of being easily replicated, easily transmitted, and simultaneously used by multiple users, susceptible to
modification and transformation.321 This is why the copyright holders have been struggling to protect
their interests even to the detriment of consumers’ interests. However, the way that they have chosen
to do this is unfair and abusive. In addition to that it distorts the competition, influences in the partition
of the market ultimately limiting consumers’ choice. I also agree with Rott that the digital content law
regime shall lie somewhere between copyright and consumer contract law.322 The ruling of the court in
the case Nintendo v PC Box has its merits for providing that TPMs should be imposed in accordance
with the principle of proportionality. The court said that

“…legal protection is granted only with regard to technological measures which

pursue the objective of preventing or eliminating, as regards works, acts not
authorized by the right holder of copyright…Those measures must be suitable
for achieving that objective and must not go beyond what is necessary for this
purpose”323

316CSEL Art.84(4)
317Guibault (2008) []
318Rott (2008) p.453
319Helberger (2011)
320Ibid
321Lucchi (2006) p.12-13
322Rott (2008) p.455
323Nintendo v PC Box, pg.31

113
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

This decision sanctions that the application of TPMs on works which don’t have or have fallen out of
copyright should not be legitimate. Moreover, there should be mechanisms to settle the standards of
functionality and compatibility of digital content by independent authorities which should take account
of the interests of all stakeholders involved without deviating from the main objective: offering better
protection for the vulnerable party.

Bibliography

Bradgate, Robert Consumer Rights in Digital Products,A research report prepared for the UK
Department for Business, Innovation and Skills, September 2010 available at
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/31837/10-1125-
consumer-rights-in-digital-products.pdf [visited 12 September 2015].
Centre for the Study of European Contract Law (CSECL) Institute for Information Law (IViR)
Amsterdam Centre for Law and Economics (ACLE). Final Report. Comparative analysis, Law &
Economics analysis assessment and development of recommendations for possible future rules on
digital content contracts 30 August 2011
Commission of the European Communities v Kingdom of Sweeden, Case C-478/99 Court of Justice of
the European Union, Luxembourg, 7 May 2002.
Commission Staff Working Document SWD(2015) 100 final “A Digital Single Market Strategy for
Europe” Analysis and Evidence” Accompanying the document Communication from the Commission
to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the
Committee of the Regions “A Digital Single Market Strategy for Europe” Brussels, 6.5.2015
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European
Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on creative content online in the
Single Market {SEC(2007) 1710} /* COM/2007/0836 final *
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European
Economic and Social Committee and the Committee of the Regions COM(2015) 192 final, “A Digital
Single Market Strategy for Europe” Brussels, 6.5.2015.
Council Directive 93/13/EEC of 5 April 1993 on unfair terms in consumer contracts. OJ L 95,
21.4.1993, p. 29–34
Directive 1999/44/EC of the European Parliament and of the Council of 25 May 1999 on certain
aspects of the sale of consumer goods and associated guarantees. Official Journal L 171 , 07/07/1999
P. 0012 – 0016
Directive 2000/31/EC of the European Parliament and of the Council of 8 June 2000 on certain legal
aspects of information society services, in particular electronic commerce, in the Internal Market
('Directive on electronic commerce') OJ L 178, 17.7.2000, p. 1–16
Directive 2001/29/EC of the European Parliament and of the Council of 22 May 2001 on the
harmonisation of certain aspects of copyright and related rights in the information society. Official
Journal L 167 , 22/06/2001 P. 0010 – 0019
Directive 2005/29/EC of the European Parliament and of the Council of 11 May 2005 concerning unfair
business-to-consumer commercial practices in the internal market and amending Council Directive
84/450/EEC, Directives 97/7/EC, 98/27/EC and 2002/65/EC of the European Parliament and of the
Council and Regulation (EC) No 2006/2004 of the European Parliament and of the Council (‘Unfair
Commercial Practices Directive’) OJ L 149, 11.6.2005
Directive 2009/24/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009 on the legal
protection of computer programs OJ L 111, 5.5.2009, p. 16–22
Directive 2011/83/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2011 on consumer
rights, amending Council Directive 93/13/EEC and Directive 1999/44/EC of the European Parliament

114
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
and of the Council and repealing Council Directive 85/577/EEC and Directive 97/7/EC of the European
Parliament and of the Council. OJ L 304, 22.11.2011, p. 64–88
European Commission, Directorate-General for Justice “Guidance Document” concerning Directive
2011/83/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2011 on consumer rights,
amending Council Directive 93/13/EEC and Directive 1999/44/EC of the European Parliament and of
the Council and repealing Council Directive 85/577/EEC and Directive 97/7/EC of the European
Parliament and of the Council. June 2014.
Flash Eurobarometer 411 “Cross-border access to online content” European Union, August 2015
Forbrukerombudet, iTunes violates Norwegian law, 07.06.2006 available at
http://www.forbrukerombudet.no/2006/06/11032467.0 [visited 14 November 2015]
Forbrukerombudet, The Consumer Ombudsman submits iTunes case to the Market Council,
29.09.2008 available at http://www.forbrukerombudet.no/id/11039037.0 [visited 14 November 2015
Guibault, Lucie. Accommodating the Needs of iConsumers: Making Sure They Get Their Money’s
Worth of Digital Entertainment, Journal of Consumer Policy, Vol.31 Issue 4, 31 2008, pp.409-423
Helberger, Natalie. Standardizing Consumers’ Expectations in Digital Content, info, Volume 13, Issue
6, 2011, pp 69-79
Krazit, Tom. Norway drops iTunes gripes after Apple drops DRM, In: CNET, February 2, 2009
available in http://www.cnet.com/news/norway-drops-itunes-gripes-after-apple-drops-drm/ [visited 15
November 2015]
Loos, Marco. Guibault, Lucie. Helberger, Natalie. Mak, Chantal. The Regulation of Digital Content
Contracts in the Optional Instrument of Contract Law. European Review of Private Law, 6 (2011) pp.
729-758
Lucchi, Nicola. Digital Media & Intellectual Property, Management of Rights and Consumer Protection
in a Comparative Analysis, Berlin (Springer-Verlag) 2006.
MacQueen, Hector. Appropriate for Digital Age? Copyright and the Internet, Exceptions and Licensing
In: Law and the Internet (3rd Edition) Portland (Hart Publishing) 2009 pp.203-227
MacQueen, Hector... [et al.] Contemporary intellectual property : law and policy, (2nd Edition) Oxford,
(Oxford University Press) 2011
Nintendo Co. Ltd, Nintendo of America Inc., Nintendo of Europe GmbH v PC Box Srl, 9Net Srl, Case
C‑ 355/12, Court of Justice of the European Union, Luxembourg, 23 January 2014
Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council “On certain aspects concerning
contracts for the supply of digital content” COM/2015/0634 final - 2015/0287 (COD)
Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on a Common European
Sales Law /* COM/2011/0635 final - 2011/0284 (COD) */
Rott, Peter. Download of Copyright-Protected Internet Content and the Role of (Consumer) Contract
Law, Journal of Consumer Policy Vol.31 Issue 4, (2008) pp.441-457
Schuller, Christopher. Zenefels, Alexander. Obligations of Sellers and Buyers In: The Common
European Sales Law in Context: Interactions with English and German Law. Oxford: Oxford University
Press, 2013. Oxford Scholarship Online, 2013. pp. 581-611. DOI:
10.1093/acprof:oso/9780199678907.001.0001
Software License Agreement for iTunes for Windows available at
http://images.apple.com/legal/sla/docs/iTunesForWindows.pdf [visited 22 November 2015]
UK Consumer Rights Act 2015 c 15. An Act to amend the law relating to the rights of consumers and
protection of their interests; to make provision about investigatory powers for enforcing the regulation
of traders; to make provision about private actions in competition law and the Competition Appeal
Tribunal; and for connected purposes. [26th March 2015]
Warner, Richard. Turned on its head? Norms, freedom, and acceptable terms in internet contracting.
Journal of Internet Law, November, 2010 pp.18-29

115
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 343. 4 (496. 51)

Parimi i barazisë së armëve në proçesin civil dhe efektet e tij në cilësinë e

gjykimit në Shqipëri
Ikbale TEPELENA  Arjana KADIU

Abstract: The right to a fair trial is enshrined in Article 42 of the Constitution of Albania and in Article 6
of the European Convention on Human Rights and it represents one of the most fundamental
guarantees for the respect of democracy and the rule of law in Albania. Principle of equality of arms,
as one of the components of a fair trial, aims to guarantee parties a procedurally equal position
throughout the trial process, providing them a reasonable opportunity to present their cases under
conditions that do not place them at a substantial disadvantage. However, in practiceoften the
implementation of this principle by the judges has not been as it should, putting at risk the
effectiveness of the judicial process.
In this paper I am going to treat “equality of arms” elements and cases of restriction, set by
the European Court on Human Rights and by the Constitutional Court of Albania in order to respect
this principle. Also, in this framework some suggestions will be treated, emphasizing the continuing
progress of this standard, in accordance with the developments in the field of fair trial.

Keywords: parties, judicial decisions, European Court on Human Rights, Constitutional Court of
Albania, efficiency.

“Padrejtësia, kudoqoftë është kërcënim ndaj drejtësisë kudo”, Martin Luther King

Kuptimi i “parimit të barazisë së armëve” - element i së drejtës për një process të rregullt ligjor

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 42 dhe Konventa Europiane e të Drejtave të

Njeriut në nenin 6, kanë sanksionuar të drejtën e individit për një proçes të rregullt ligjor, që
konsiderohet si e vetmja e drejtë kushtetuese, shkelja e së cilës përbën shkak ligjor që individët të
kenë akses në Gjykatën Kushtetuese, pasi të kenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e
këtyre të drejtave. E drejta për një proçes të rregullt ligjor lidhet me garancitë që u ofrohen palëve gjatë
një gjykimi në drejtim të respektimit të atyre parimeve që përbëjnë thelbin e proçesit. Në këtë kuadër, e
drejta për një proçes të rregullt ligjor përfshin edhe të drejtën që gjatë proçesit gjyqësor palët
pjesëmarrëse të kenë pozitë dhe mundësi të barabarta, 324çka përfaqëson edhe parimin e “barazisë së
armëve” 325 . Ky parim nënkupton që palët pjesëmarrëse në një proçes duhet të kenë mundësi të
barabarta për të parashtruar dhe vërtetuar pretendimet e veta, 326çka nënkupton që secila palë ka të
drejtë për informacion lidhur me faktet dhe argumentet e palës tjetër si dhe palët kanë mundësi të
debatojnë lidhur me faktet dhe argumentet e palës tjetër. Gjykata ka detyrimin që të sigurojë që
asnjëra nga palët pjesëmarrëse në gjyq nuk është vënë në një situatë të disfavorshme krahasuar me
palën tjetër, ndërkohë që paraqesin çështjen.
Parimi “barazia e armëve” e ka origjinën në proçedurën europiane pasi lindi në kontekstin e
nenit 6 të KEDNJ, pavarsisht se rrënjët e këtij koncepti ligjor datojnë shumë më përpara nënshkrimit të

 Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës, email: ablatepelena@yahoo.com

 Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës, email: arjanakadiu@yahoo.com
324Av.A. I. Tartari, “Shkrime juridike e të tjera”, Tiranë, Albpaper, 2008, fq.111.
325Sipas Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut, parimi I barazisë së armëve është element I së drejtës për një proçes të
rregullt ligjor. Për më shumë, lexo:“The Principle of Equality of Arms in International Criminal Proceedings”, School of Human
Rights Research Series, Volume 55, fq. 1.
326Dr. J. Daci, “Të Drejtat e Njeriut”, Tiranë, Shtëpia Botuese “Julvin 2”, Prill 2011, fq. 271.
116
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kësaj Konvente. Mendohet se ky term rrjedh nga një parim I vjetër latin “audi alteram partem or
audiatur et alterapars” ose më thjeshtë “dëgjo palën tjetër”.327
Një nga çështjet e para civile në të cilat u parashtrua një ankesë për shk elje të
“parimit të barazisë së armëve”, ishte çështja Kaufman v. Belgium. Në këtë çështje,
GJEDNJ vendosi se nuk ka shkelje të këtij parimi pasi kërkuesi, edhe pse pati kohë të
mjaftueshme nuk mundi ti përgjigjej kërkesës së kundërshtarit.Pra, kërkuesi dë shtoi në
vërtetimin e faktit që ai ishte dëmtuar.
Në çështjen tjetër civile, Dombo Beheer BV v.The Netherlands328, GJEDNJ u shpreh se
secilës palë në gjykim duhet t’i jepet një mundësi e arsyeshme për të paraqitur pretendimet e veta
sipas kushteve, të cilat nuk e vendosin në disavantazh ndaj kundërshtarit.
Barazia e armëve, pra e drejta e palëve për t’i bërë të njohur njëri-tjetrit në kohën e duhur,
mjetet dhe faktet mbi të cilat mbështesin pretendimet e tyre, provat që do të paraqesin dhe dispozitat
ligjore që do t’u referohen, në mënyrë që të bëhet e mundur për secilën palë mbrojtja e interesave të
tyre në gjykim, është një parim thelbësor i shqyrtimeve gjyqësore, qofshin këto edhe civile 329. Kjo i jep
mundësinë palëve të përgatiten dhe paraqesin çështjen e vet në pozita të barabarta me njërit-tjetrin.
Parimi i barazisë synon realizimin e një debati real mes palëve, në mënyrë që të zbulohet e vërteta e
kështu të jepet drejtësia.
GJEDNJ, në vendimet e saj thekson se një gjykim nuk do të ishte I barabartë nëse do të
realizohej në kushte ku njëra nga palët do të ishte në një pozitë të padrejtë e të disfavorshme në
krahasim me palën tjetër.
Gjithashtu, GJEDNJ gjykon se ky parim ka një natyrë të përgjithshme dhe duke mos patur
një karakter absolut, shtetet nuk e kanë të nevojshme të vendosin një barazi proçeduriale strikte midis
palëve330, por mjafton që palëve t’u sigurohen situata arsyeshmërisht të barabarta, gjithmonë duke
patur parasysh që asnjëra nga palët të mos ketë një pozicion të privilegjuar përgjatë gjykimit 331.

Standartet e vendosura nga jurisprudence kushtetuese në kuadër të “parimit të barazisë së

armëve”

Barazia e armëve në çështjet civile nis që në fillim të proçesit gjyqësor. Ajo duhet respektuar
në të gjitha fazat e hetimit gjyqësor si dhe në ushtrimin e të drejtës së ankimit në instancat më të larta
gjyqësore332. Parimi i barazisë së armëve ka gjetur gjerësisht shprehje në jurisprudencën e GJK në
çështjet civile. Kështu ajo ka theksuar se “...parimi i proçesit të rregullt gjyqësor ka si element të vetin
të drejtën e secilës palë për të qenë e pranishme në seancë gjyqësore. Jurisprudenca kushtetuese
dhe praktika e GJEDNJ kanë përcaktuar standarde edhe për pjesëmarrjen në gjykim me qëllim që t’i
krijohen mundësitë secilës palë për të mbrojtur efektivisht të drejtën që pretendohet si e shkelur.
“Prania e palëve në një proçes civil është karakteristikë e rëndësishme e garancive të parashikuara në
nenin 6 të KEDNJ. Në lidhje me çështjet civile, gjykata ka vendosur se kjo është veçanërisht e
rëndësishme kur probleme të një natyre faktike ose personale janë vënë në lojë... 333”. Kjo e drejtë i
ngarkon autoritetet me detyrat që të njoftojnë në kohë të mjaftueshme palët dhe mbrojtësit e tyre për
datën dhe vendin e mbajtjes së procedurave gjyqësore, për të kërkuar praninë e tyre dhe për të mos i
përjashtuar ata padrejtësisht nga gjykimi334.

327Përkthyer: ‘dëgjo anën tjetër të pyetjes’, që do të thotë ‘dëgjo secilën palë, përndryshe nuk mund të jesh I sigurtë nëse
vendimi yt do të jetë I paanshëm apo I drejtë”. Shih Fawcett, 1987, p.154.
328ECHR, Dombo Beheer BV v. The Netherlands (Appl. No. 14448/88), 27 October 1993, § 33
329Prof. Dr. Xh.Zaganjori , Prof. Dr. A. Anastasi, Dr. E. (Methasani) Çani, “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së
Shqipërisë”, Tiranë, Shtëpia Botuese Adelprint, 2011, fq. 99.
330“Right to a fair trial under the European Convention on Human Rights (Article 6)”, Interights Manual for Lawyers, 2009, fq. 36
331European Court of Human Rights, decision from 22nd of September 1994, Hentrich versus France, par. 7-8.
332P. van Dijk: G.J.H. van Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Third Edition, Kluwer Law
International, The Netherlands, 1998, p. 430.
333Çështja Krombach k. Francës, 3 shkurt 2001
334Vendimi nr. 42, datë 29.9.2011 i Gjykatës Kushtetuese

117
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
E drejta për t’u njoftuar për një gjykim dhe pjesëmarrja në të është e lidhur me
vendimmarrjen e gjykatës, e cila ndikon drejtpërsëdrejti mbi të drejtat subjektive ose interesat e
ligjshme të individit. Pra, e drejta për t’u njoftuar për të marrë pjesë në gjykim, u paraprin të drejtave të
tjera, pasi nëse pala ndërgjyqëse nuk njoftohet për datën dhe orën e seancës, ajo detyrimisht do të
gjendet në pamundësi objektive për të ushtruar të drejtat që i garantohen nga neni 42 i Kushtetutës,
në kuadrin e një proçesi të rregullt ligjor. Nga ana tjetër, e drejta për të marrë pjesë në gjykim krijon të
njëjtat mundësi për të paraqitur prova dhe argumente në mbrojtje të interesave vetjakë në raport me
palën kundërshtare. Në këtë aspekt, në jurisprudencën kushtetuese e drejta për të marrë pjesë në
gjykim nuk është konsideruar si një e drejtë formale, ku palëve t’u garantohet thjesht prania fizike gjatë
proçesit civil, përkundrazi duhet që gjykata gjatë gjykimit t’u japë mundësi të barabarta palëve, në
përputhje me legjislacionin proçedural, për të paraqitur argumente dhe prova në mbrojtje të interesave
të tyre.
Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë, duke iu referuar praktikës së GJEDNJ, ka
pranuar se e drejta për një proçes të rregullt përfshin gjithashtu edhe nocionin se të dy palët në proçes
kanë të drejtë të kenë informacion për faktet dhe argumentet e palës kundërshtare, që nënkupton në
parim mundësinë për palët që të kenë njohuri edhe për komentet mbi provat e nxjerra335.
Ajo ka pranuar gjithashtu se duke marrë parasysh natyrën e shqyrtimit të çështjeve në
rishikim që ka të bëjë jo vetëm me konstatimin e fakteve, por edhe me vlerësimin e tyre, ky vlerësim
duhet të bëhet mbi bazën e parimit të barazisë së armëve.
Çdo palë në proçes duhet të ketë mundësi të barabarta që të paraqesë çështjen e vet dhe
asnjë palë nuk duhet të gëzojë ndonjë avantazh të konsiderueshëm ndaj kundërshtarit, por duhet të
përcaktohet një ekuilibër i drejtë midis palëve336. Çdo element që mund të ndikojë në zgjidhjen e
çështjes, duhet të përbëjë objekt diskutimi midis palëve si dhe madje çdo palë duhet të ketë
mundësinë që të parashtrojë elementet mbi të cilat bazohet ankesa e tij si dhe të vihet në dijeni e të
diskutojë mbi çdo ankesë, prove apo dokument që paraqitet para gjykatës.
Pjesëmarrja e palëve në gjykim, dëgjimi i pretendimeve të tyre për provat e interpretimin e
ligjit në çështjen konkrete, garantohet nga neni 42 i Kushtetutës e neni 6 I KEDNJ, sepse kjo
pjesëmarrje shërben për të mbrojtur në substancë të drejtat e secilës palë.
Jo vetëm kaq por krijimi i kushteve për të bërë një mbrojtje efektive është jo vetëm në interes të
palëve, por edhe në interes të drejtësisë337.
Nëse nuk do të ekzistonte barazia e armëve në gjykimin civil, atëherë argumentet e njërës
palë do të prevalonin mbi argumentet e palës së cenuar dhe, për rrjedhojë, e drejta për të marrë pjesë
në gjykim do të zhvishej nga funksioni i saj kushtetues, për të garantuar një proçes të rregullt ligjor.338
Parimi i barazisë së armëve kërkon që në çështjet civile secilës palë në gjykim t’i jepet një
mundësi e arsyeshme për të paraqitur pretendimet e veta sipas kushteve të cilat nuk e vendosin në
dizavantazh ndaj kundërshtarit.
Secila palë duhet të ketë mundësi që të komentojë mbi të gjitha provat ose parashtrimet e paraqitura,
me qëllim që të ndikojë në vendimmarrjen e gjykatës339. Parimi i barazisë së armëve në proçesin civil,
është një evolucion logjik i të drejtës së palës për të marrë pjesë në gjykim dhe për t’u trajtuar në
mënyrë të drejtë dhe të barabartë nga një gjyqtar i drejtë dhe i paanshëm.

335Vendim I Gjykatës Kushtetuese nr.17, datë 18.07.2005; Çështja Ruiz-Mateos k. Spanjës, 23 qershor 1993.
336Çështja Dehaes dhe Giples k. Belgjikës, 24 shkurt 1997
337A. Vorpsi, “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë”, Tiranë, Botime Maluka, 2011, fq. 196.
338 Vendimet nr.33, datë 24.11.2003; nr.16, datë 08.06.2006; nr.13, datë 21.07.2008; nr.30, datë 26.11.2009; nr 38, datë

30.12.2010; nr.34, datë 25.07.2011, të Gjykatës Kushtetuese.

339Vendimet nr. 34, datë 25.07.2011; nr. 16 , datë 19.04.2013, të Gjykatës Kushtetuese; Lobo Machado v. Portugal (GC), 1996-

I. Eur.Ct. H.R, 195, 206-207, para. 31; Vermeulem v. Belgium (GC)1996-I. Eur.Ct. H.R, 224, 234 para. 33
118
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Elementet e “parimit të barazisë së armëve”

Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut ka gjetur shkelje të “parimit të barazisë së

armëve” në mjaft raste, në të cilat njëra prej palëve është vënë në disavantazh të dukshëm 340 .
GJEDNJ ka gjetur shkelje të këtij parimi kur një gjykatë vendase e ka bazuar aktgjykimin e saj në
lidhje me pretendimet për të cilat njëra nga palët nuk kishte dijeni (Slimane-Kaid v. France 2000;
MacGee v. France 2003; Waltson v. Norway 2003); kur njërës palë i ishte mohuar aksesi në
dokumenta të rëndësishme të përfshira në dosjen e çështjes (Kerojarvi v. Finland 1995; Foucher v.
France 1997); kur njërës palë i ishte refuzuar e drejta për shqyrtimin e provave të caktuara (Montanelli
v. France 1997); kur gjykatat shqyrtuan vetëm pretendimet e njërës palë (Hiro Balani v. Spain 1994;
Ruiz Torija v. Spain 1994; Van orshoven v. Belgium 1997); kur një palë nuk ishte informuar në lidhje
me datat përkatëse të proçedurës kundër tij (D. B v. Netherland 1998).
Duke mos patur një përcaktim të qartë të kërkesave minimale që duhen plotësuar lidhur me
“parimin e barazisë së armëve”, duhet të merren masa të përshtatshme proçeduriale nisur nga natyra
e çështjes si dhe nga objekti I saj.
Në respekt të parimit të barazisë së armëve duhet të plotësohen disa kushte që përbëjnë
elemente thelbësore të këtij parimi.
Së pari, të dyja palët duhet të kenë të njëjtat të drejta. Barazia e armëve nënkupton që të dyja palët
duhet të kenë të njëjtat mundësi për të mbrojtur interesat e tyre (pavarsisht pozitës së tyre
proçeduriale në gjykatë), si dhe palëve t’i garantohet e drejta për të paraqitur çështjen në kushte të
barabarta dhe jo të disfavorshme për to. Pra, palët duke pasur pozita të njëjta, kanë edhe mundësi të
barabartë për të përfituar një vendim gjyqësor favorizues, çka përbën edhe thelbin dhe qëllimin
kryesor të “parimit të barazisë së armëve”.
Palët duhet të kenë kohë të mjaftueshme si dhe lehtësira në përgatitjen e çështjes, çka
përbën edhe një element në garantimin e të drejtës për proçes të rregullt ligjor si dhe burimin e parimit
të barazisë së armëve.
Palët duhet të kenë mundësinë që të paraqesin në mënyrë të njëjtë provat që ato
disponojnë. Palës kundërshtare nuk mund t’i jepen privilegje, siç mund të jetë e drejta për të qenë I
pranishëm në gjykatë, ndërkohë që palës tjetër nuk I mundësohet një gjë e tillë.
Gjithashtu, një element tjetër shumë I rëndësishëm I këtij parimi është edhe arsyetimi I
vendimit gjyqësor. Ky I fundit, së bashku me faktet dhe bazën ligjore mbi të cilën mbështetet vendimi,
nuk shërben vetëm si një rrugë për ti dhënë legjitimitet pushtetit gjyqësor, por mbi të gjitha përbën një
mundësi për të dyja palët që të vlerësojnë ligjshmërinë e vendimit të marrë si dhe të analizojnë
mundësinë për të arritur një rezultat të suksesshëm në gjykimin në apel.
Parimi i barazisë së armëve I jep mundësi palëve që të kenë akses në informacionet apo
dokumentacionin e paraqitur nga pala kundërshtare.
Si një parim I të drejtave të njeriut, parimi I barazisë së armëve nuk kërkon barazi konkrete
në lidhje me mjetet apo burimet, por kërkon barazi proçeduriale341. Vlen për t’u përmendur gjithashtu
fakti se barazia perfekte e armëve nuk ekziston. Kjo për faktin se zakonisht paditësi ka më tepër kohë
në dispozicion për të përgatitur padinë dhe mbrojtjen e tij në krahasim me të paditurin. Nga ana tjetër,
jo çdo pabarazi përbën shkelje të “parimit të barazisë së armëve”342. GJEDNJ ka qartësuar se ekziston
një dallim midis një ankimi që ngrihet nga një palë civile dhe një padie që ngrihet nga Prokurori I cili
është I veshur me autoritet publik si dhe mbron interesa të përgjithshme. Prandaj, kushte formale të

340Beer v. Austria, § 19; Platakou v. Greece, § 48; Wynen v. Belgium, § 32; Yvon v. France, § 37; De Haes and Gijsels v.
Belgium, §§ 54 and 58; Hentrich v. France, § 56; Steel and Morris v. the United Kingdom, § 72; Menchinskaya v. Russia, §§ 35-
39.
341 “The principle of equality of arms”PhD thesis Title Defence counsel in international criminal law; Author(s) J.P.W. Temminck
Tuinstra, Faculty FdR: Amsterdam Center for International Law (ACIL); Year 2009
342 Në çështjen Ankerl v. Switzerland, § 38 nuk u konsiderua shkelje e barazisë së armëve trajtimi në mënyrë të ndryshme të
dëshmitarëve të palëve, pasi një gjë e tillë nuk ndikonte në kuptimin proçedurial.

119
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndryshme si dhe afate kohore më të shkurtra për palët civile, nuk përbëjnë shkelje të “parimit të
barazisë së armëve”.

Konkluzione

E drejta për një proçes të rregullt ligjor është një gur themeli në sistemin e të drejtave
themelore të individëve, prandaj është detyrë e të gjitha organeve shtetërore dhe jo vetëm e Gjykatës
Kushtetuese që t’i kushtojnë më tepër vëmendje respektimit të kësaj të drejte. Respektimi I saj nga të
gjitha shkallët e sistemit gjyqësor do të ishte një garanci mjaft e rëndësishme për të gjithë e do të rriste
efiçencën dhe besueshmërinë e sistemit gjyqësor. Gjykata Kushtetuese e ka shtrirë detyrimin për
respektimin e të drejtës për një proçes të rregullt në proceset gjyqësore duke vendosur edhe disa
standarte, nisur nga jurisprudenca e GJEDNJ.
Në këtë kontekst, një nga standartet më të rëndësishme, shkelja e së cilit ul efiçencën e
gjykatave në dhënien e drejtësisë është “barazia e armëve”.
“Parimi I barazisë së armëve” e gjen burimin nga parimi kushtetues “të gjithë janë të
barabartë përpara ligjit ”, që gjen shprehje në nenin 18/1 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.
Pjesë e pandashme e proçesit të rregullt ligjor, “parimi I barazisë së armëve” pasqyrohet në
pjesën e përgjithshme të dispozitave të K.Pr.Civile, dispozita këto që u njohin të njëjtat të
drejta/detyrime palëve ndërgjyqëse gjatë zhvillimit të proçesit gjyqësor civil në gjykatat e sistemit
gjyqësor shqiptar. Çdo interpretim i kundërt në këtë rast i dispozitës së nenit 148, në referencë të
përmbajtjes së dispozitave të nenit 444 të K.Pr.Civile, do të vinte palët e gjykuara në mungesë, në një
pozitë më pak të favorshme në ushtrimin e të drejtave, që ligji ua njeh të gjithave palëve pjesëmarrëse
në gjykimin civil nga juridiksioni gjyqësor shqiptar.
Në kontekstin e proçedurës civile, GJEDNJ e ka përcaktuar “parimin e barazisë së armëve”
si parimin që duhet të mundësojë që çdo palë në proçes të ketë mundësi të barabarta dhe të
arsyeshme që të paraqesë çështjen e vet dhe asnjë palë nuk duhet të gëzojë ndonjë avantazh të
konsiderueshëm, thelbësor ndaj kundërshtarit, por duhet të përcaktohet një ekuilibër i drejtë midis
palëve. Thelbi i tij konsiston në mundësinë e pjesëmarrjes aktive të palëve gjatë proçesit gjyqësor.
Parimi i barazisë së armëve, si një nga elementët e konceptit të gjërë të gjykimit të drejtë, ka si qëllim
garantimin e të drejtës së palëve për të patur dijeni dhe për të diskutuar mbi provat e sjella. Parimi i
barazisë së armëve nënkupton se të njëjtat të drejta proçedurale duhet t’u ofrohen të gjitha palëve,
përveçse kur dallimet bazohen në ligj, janë të justifikuara mbi baza objektive dhe të arsyeshme dhe
nuk përfshijnë disavantazhe reale për asnjë për palëve. Barazia e armëve kërkon që palët në një
proçes të kenë mundësi për t’iu drejtuar gjyqësorit në kushte të barabarta dhe që të dyja palët të kenë
mundësi të ndjekin seancat.
Shteti shqiptar zotëron një sërë mekanizmash të parashikuara nga legjislacioni proçedurial
civil, në mbrojtje të të drejtave të njeriut dhe më konkretisht të “parimit të barazisë së armëve”.
Megjithatë, gjykoj që për të arritur efiçencën maksimale në dhënien e drejtësisë, gjykata duhet të jetë
më aktive në zbatimin e këtij parimi të rëndësishëm.

Rekomandime

 Gjykata duhet gjithmonë të përpiqet të sheshojë pabarazinë midis palëve, për shembull,
duke i ftuar ata që të paraqesin fakte dhe prova shtesë.
 Gjykata duhet të ofrojë mundësi të barabarta marrjeje dijeni për të gjitha dokumentet dhe
informacionin përkatës për çështjen për të dyja palët. Parimi i barazisë midis palëve kërkon
gjithashtu që secilës palë t’i jepet mundësia për të kundërshtuar të gjitha
arsyetimet dhe provat e paraqitura nga pala tjetër.
GJEDNJ-ja ka mbajtur qëndrimin se palët në një proçes duhet të kenë mundësi të njihen me
provat e paraqitura në gjykatë, si dhe të japin mendime mbi ekzistencën, përmbajtjen dhe
origjinalitetin e tyre në një mënyrë të përshtatshme dhe brenda një kohe të përshtatshme.
120
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Nëse është e nevojshme, këto mendime mund të jepen me shkrim paraprakisht, edhe sikur
prova të jetë dhënë nga një autoritet vendas mbi bazë të kërkesës së gjykatës.
 Gjykata duhet të ndërmarrë iniciativën për të informuar palët në një proçes për ekzistencën e
provave dhe shpjegimeve, duke përfshirë informacionin e ri që i është bashkëngjitur çështjes
pas fillimit të proçesit gjyqësor, apo të provave të marra nga gjykata me iniciativën e vet. Nuk
mjafton që materiali të jetë i përfshirë në dosjen në gjykatë.
 Ekspertët e gjykatës duhet të jenë gjithnjë të paanshëm.
Parimi i barazisë së armëve mund të rrezikohet kur gjyqtari në mënyrë të përsëritur ndërpret
njërën nga palët; kufizon, ndryshon ose pakëson pyetjet e tyre, ose i lejon pyetje apo kërkon
prova në favor të vetëm njërës palë.
Parimi I barazisë së armëve mundet përsëri të rrezikohet kur gjyqtari nuk ushtron ndonjë
pushtet të dhënë ndaj tij nga legjislacioni ose mbetet aq pasiv sa për të lejuar njërën palë ta
zotërojë procesin gjyqësor. Në rastet konkrete, gjyqtarët duhet të përpiqen të jenë të
paanshëm gjatë gjithë proçesit.
 Me qëllim zbatimin e saktë të parimit të barazisë së armëve, duhet të punohet në drejtim të
ndërgjegjësimit të palëve për të drejtat e tyre proçeduriale e materiale dhe detyrimet;
Gjithashtu, atyre duhet t’u garantohet mundësia reale për të ushtruar të drejtat proçedurale,
duke përfshirë të drejtën për të bërë pyetje dhe paraqitur prova, njoftim të palës që do të
përgjigjet dhe kohë të mjafueshme për komente.
 Vëmendje të veçantë duhet t’I kushtohet paanësisë së gjyqtarit kur ushtron ose refuzon të
ushtrojë kompetenca ex officio në mënyrë që të krijojë një barazpeshë midis palëve.

Literatura:
Tartari A. “Shkrime juridike e të tjera”, Tiranë, Albpaper, 2008, ISBN: 978-99943-45-58-8
“The Principle of Equality of Arms in International Criminal Proceedings”, School of Human Rights
Research Series, Volume 55, ISBN 978-1-78068-111-5
Daci J. “Të Drejtat e Njeriut”, Tiranë, Shtëpia Botuese “Julvin 2”, Botimi III, Prill 2011, ISBN: 978-
9928-4064-3-9, Fawcett, 1987.
Zaganjori Xh, Anastasi A, Çani (Methasani), E.“Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së
Shqipërisë”, Tiranë, Shtëpia Botuese Adelprint, 2011.
Vorpsi A., “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë”, Tiranë, Botime
Maluka, 2011.
“Right to a fair trial under the European Convention on Human Rights (Article 6)”, Interights Manual for
Lawyers, 2009.
“The principle of equality of arms” PhD thesis Title Defence counsel in international criminal law;
Author(s) J.P.W. Temminck Tuinstra, Faculty FdR: Amsterdam Center for International Law (ACIL);
Year 2009
P. van Dijk: G.J.H. van Hoof, “Theory and Practice of the European Convention on Human Rights”,
Third Edition, Kluwer Law International, The Netherlands, 1998.
European Court of Human Rights, decision from 22nd of September 1994, Hentrich versus France.
Çështja Krombach k. Francës, 3 shkurt 2001.
Çështja Dehaes dhe Giples k. Belgjikës, 24 shkurt 1997.
Lobo Machado v. Portugal (GC), 1996-I. Eur.Ct. H.R
Vermeulem v. Belgium (GC) 1996-I. Eur.Ct. H.R
Çështja Ruiz-Mateos k. Spanjës, 23 qershor 1993
Beer v. Austria, Application no. 30428/96, 06.02.2001
Platakou v. Greece, Application no. 38460/97, 05.09.2001
Wynen v. Belgium, Application no. 32576/96, 05.02.2003
Yvon v. France, Application no. 44962/98, 24.07.2003
De Haes and Gijsels v. Belgium, Application no. 19983/92, 24.02.1997
Hentrich v. France, Application no. 13616/88, 22.09.1997
121
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Steel and Morris v. the United Kingdom, Application no. 68416/01, 15.05.2005
Menchinskaya v. Russia, Application no. 42454/02, 15.04.2009
Ankerl v. Switzerland, Application no. 17748/91, 23.10.1996
Vendimi nr. 42, datë 29.9.2011 i Gjykatës Kushtetuese.
Vendim I Gjykatës Kushtetuese nr.17, datë 18.07.2005
Vendim nr.33, datë 24.11.2003i Gjykatës Kushtetuese;
Vendim nr.16, datë 08.06.2006i Gjykatës Kushtetuese;
Vendim nr.13, datë 21.07.2008i Gjykatës Kushtetuese;
Vendim nr.30, datë 26.11.2009i Gjykatës Kushtetuese;
Vendim nr 38, datë 30.12.2010i Gjykatës Kushtetuese;
Vendim nr.34, datë 25.07.2011, i Gjykatës Kushtetuese.

122
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
KDU: 34

Çrendi juridik, struktura dhe çarsyeja e ekzistimit të tij

Rexhep AHMETI

Abstrakt: Kjo ese (në kuptimin e rëndomtë ky punim) ka për qëllim nocionimin e fenomenit të ҫrendit
kushtetues juridik (në tekstin në vijim -ÇKJ) që është në realitet, por që ose nuk është në teorinë
juridike, ose është shumë pak.
Për ta ndihmuar nocionimin e fenomenit të ҫrendit kushtetues juridik punimi ka nënqëllim ta
bëjë të dukshme, (aq sa ka mundësi këtu dhe në këtë kohë) strukturën e një çrendi juridik, duke u
koncentruar në bazën objektive të çrendit juridik, infrastrukturën e tij, shkaktarët dhe strukturën e
mentalitetit të disa bartësve të tij, ku shpresojmë të del edhe ҫarsyeja e ekzistimit të ҫrendit juridik.
Gjithashtu, ky shkrim ka për qëllim të vë në pah, paksa, edhe raportin mes teorisë së ҫrendit
dhe mbrojtësve, bartësve e bartëseve të tij.
Punimi synon të ndalet pak edhe në pasojat e një ҫrendi kushtetues juridik.

Fjalët kyҫe: ҫrend kushtetues juridik, struktura e ҫrendit juridik, ҫarsyeja e ҫrendit kushtetues juridik,
mendësia (mentaliteti) e bartësve të ҫrendit kushtetues juridik, ontologjia e ҫrendit juridik.

Hyrje

Atë që e kam thënë në shkrimet e mia deri më tani, nuk dëshiroj ta përsëris, por synojë ta
shpie kah thellimi, zgjerimi, pasurimi apo sintetizimi i nocionimit të ҫrendit juridik, duke u bazuar,
kryesisht, në gjendjen aktuale të rendit kushtetues juridik (RKJ-ës) të Republikës së Kosovës. E tani,
po shihet, edhe më haptas, se gjendja aktuale e rendit potencial kushtetues juridik në Republikën e
Kosovës, është ajo e ҫrendit kushtetues juridik (ÇKJ-ës), kaosit, anarkisë, rrëmujës juridike dhe
errësirës politike “filozofike”. Dialektika negative e ÇKJ-së, tashmë, nuk është në fazën e saj të qetë,
“normale” dhe të pranueshme nga shumica e qytetarëve të Republikës së Kosovës. Kundruall fazave
të mëparshme të ҫrendit kushtetues juridik, tani ky fenomen politiko-juridik, shikuar nga marrëdhënia e
tij me qytetarët po kalon ditë dramatike e të vështira të jetës së tij të palavdi. Pasi çrendi kushtetues
juridik (ÇKJ) po përplaset shpeshherë në fundin e tij, reagimet, konkrete të opozitës së bashkuar dhe
të qytetarëve (protestat, peticioni, përsëri protestat e vitit 2015 dhe fillim vitit 2016) apo raporti i të
sunduarve ndaj ҫrendit kushtetues juridik, ka ndryshuar pozitivisht. Tani shumica e qytetarëve janë
(edhe me aktivitete kundërshtuese të fuqishme) kundër ÇKJ-së ngulfatës dhe cenues jo vetëm ndaj të
drejtave dhe lirive themelore individuale por edhe ndaj të drejtës së brendshme për vetëvendosje
kolektive, ekonomike, shtetërore, kushtetuese, kombëtare etj. Tashmë aksioni qytetar-gjithëpopullor
kundër ÇKJ-së në Kosovë ka sjellë edhe nocione qëllimore të reja si: Republika e tretë e Kosovës,
lindja e demokracisë parlamentare, revolucion paqësor republikan etj.

Gjendja e tashme e çrendit kushtetues juridik (ÇKJ-ës)

Gjendja e gjësendeve është një lidhje e objekteve (gjërave, sendeve), ka konkluduar Ludwig
Witthenstein 343 Nga ky prizëm objekti është ҫrendi kushtetues juridik (ÇKJ) në Republikën e
Kosovës-gjendja e tashme e tij, ndërsa gjërat, sendet, faktet janë: mentaliteti qeverisës, mentaliteti i të
qeverisurve, KSHRK-ja (Kushtetuta e Republikës së Kosovës), Kuvendi i Republikës së Kosovës
(KRK), deputetët e Republikës së Kosovës, partitë politike në RK (Republikën e Kosovës), Qeveria e


Autori është doktorant (në fazën e punimit të temës së doktoratës) në fakultetin juridik të universitetit publik “Hasan Prishtina”
në Prishtinë
343 L. Itthenstein:Tractatus logico-philosophicus, Prishtinë, 2000,f.

123
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
RK-së, Presidenca e RK-së, qytetarët e RK-së, faktori shqiptar, faktori i jashtëm, Serbia, Ballkani,
Evropa, Bota.
Gjendja e ÇKJ-ës (duke përfshirë këtu edhe institucionet e Republikës edhe mentalitetin e
tyre si fakt) është një lidhje e këtyre të gjithave (në gjendjen e tyre të tashme), që bëjnë një tërësi
faktesh të kompozuara në një dukuri negative politiko- juridike, e cila duke, u zhvilluar dhe ҫzhvilluar
negativisht deri në fund, kur has në ekstremin e saj të padurueshëm, shkakton turp dhe rezistencë të
fortë qytetare dhe popullore. Kjo kundërthënie dominuese dhe e ashpër shoqërore, doemos shpie, më
në fund, kah kthimi i ÇKJ-ës në të kundërtën e vet, në RKJ, ngase zgjidhja e kundërthënies,
kontradiktës, konfliktit apo krizës së thellë në shoqëri, ka kohë që është bërë domosdoshmëri
ekzistenciale. Këtë gjendje të gjërave Albin Kurti e ka shprehur konkretisht, gjallërisht e mençurish
kështu: ” Çështja e Republikës së Kosovës, beteja për këtë Republikë, është betejë ekzistenciale për
ne... E si në çdo betejë ekzistenciale, marrim pjesë me gjithë ekzistencën tonë. Ne në Kosovë jemi
duke i rezistuar një fashizmi të një lloji modern, po bëjmë edhe ne rezistencën tonë. Nuk ka zgjidhje
përveçse t’i rezistosh fashizmit”344
Gjendja e tashme e gjërave po shpreh, pasqyron faktin se, pasi çrenduesit e kanë humbur
rendin kushtetues juridik (RKJ-ën) të Republikës së Kosovës apo e kanë tjetërsuar atë në ÇKJ-ës të
Republikës, ata edhe e kanë sëmurë për vdekje edhe vetë nënën, Republikën, duke e vënë edhe mbi
te (me vite të tëra-2013-2016) Associacionin/Bashkësinë/Zajednicën, i (e) cili/a në raport me të tjerët,
në rend të parë, me një shtet tjetër, i cili për fat të keq të popujve, ende të mbetur fashizoid, e kanë
lënë Kosovën, de jure, edhe pa Republikë (pa kryeministër) pa Kushtetutë, në një gjendje zhbërjeje
kaotike e juridike të saj. Kështu, nga sunduesit në pushtet jolegjitim të Republikës i kanë mohuar me
vite dhe po iu mohojnë edhe tani qytetarëve të Republikës një të drejtë të tyre ekzistenciale: TË
DREJTËN PËR REND KUSHTETUES JURIDIK NË ATDHEUN E VET, NË REPUBLIKËN E VET, TË
CILËN E FITUAN (E FITUAM) ME SHUMË MUND, GJAK E SAKRIFICË TË PAMATSHME.
Nuk as e arsyeshme as e mundshme të durohet më ky improvizim i RKJ-së, i cili ka
shkaktuar për shumicën e popullatës një lloj burgu në vendin tonë. Dhe, qytetari, komuniteti e Kombi
normal nuk ka se si të mos i rezistoi, kaosit, anarkisë, çmendurisë dhe egërsisë së një ÇKJ, siç është
ky i Republikës së Kosovës. Një çrend i tillë kundërepublikan, kundërkombëtar, kundërjetësor po u
paraqitka edhe kur e ke shtetin e rendin kushtetues juridik fillestar, po u paraqitka kur sunduesit e një
shteti të ri po e bëkan, për interesa të tyre-çrendin kushtetues në vend të rendit kushtetues, kaosin në
vend të rregullit (e rregullimit), errësirën në vend të dritës, duke shndërruar kështu në zero edhe vet
identitetin tënd personal e kolektiv. Këta po ta shndërruakan (kuptohet-përkohësisht) në zero të
“bardhë” edhe vet Republikën dhe Kombin. Ja ku na ka sjellë dialektika negative e çrendit kushtetues
juridik!!! Prandaj çrendimi dhe çrepublikanizimi është vepër “institucionale”,”demokratike”,
“euroatlantike” e nënshkruesve të Asociacionit/Bashkësisë/ Zajednicës dhe jo e qytetarëve të
Republikës (së ardhshme), të cilët, tani janë në aksion të domosdoshëm për t’i flakur këto marrëzi,
dëme, dhe antivlera shkatërruese për Rendin kushtetues të Republikës dhe Kombit shqiptar në
përgjithësi.
Pra, anarkia e maskuar si RKJ, kaosi, çrendi i tashëm kushtetues juridik është sundim jashtë
rendit kushtetues të Republikës. Është mohim i Republikës për qytetarët dhe për popullin dhe pohim i
republikës së sunduesve të popullit në Kosovë. Është bërë realitet pronari privat i një grupi shumë të
ngushtë të shtetit. Pronari privat i shtetit është qeveria me hisedarët e vet brenda e jashtë Kosovës.
Çrendi i tashëm kushtetues juridik është materializim i vullnetit antipopullor të qeverisësve (të
sunduesve) të Kosovë, të ngritur në ligj të fortit, të cilët tani me kërbaç po mundohen ta ruajnë këtë
çrend për masat, ndërsa rend për ta, sepse sunduesve satrapë të popullit iu duket se, në këtë çrend e
gjejnë vetveten, të cilën, kanë kohë që e kanë humbur përgjithmonë, si vetvete njerëzore.

344 Albin Kurti,Intervistë dhënë gazettes “shekulli”, më 15.01.2016

124
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Strukturat e çrendit kushtetues juridik në Kosovë ( ÇKJ-ës)

Strukturë e ÇKJ-ës janë gati (me pak përjashtime) të gjitha institucionet qendrore dhe lokale
të Republikës fillestare të Kosovës, e shpallur më 17 shkurt 2008. Këto struktura i udhëheqin, po këta
akterë (në kuptimin e subjekteve të ndryshme me role e kombinime rolesh ndër më të ndryshmet) që
sillen në këto struktura të dukshme, ndërsa të njëjtit i bëjnë edhe (fshehtas) strukturat e tyre (intime)
mafioze, të padukshme në forma ilegale të veprimtarisë, por që rezultatet e vendimeve të tyre të
fshehta (të sundimit të tyre ILEGAL) po i vuan çdo qytetar i Kosovës, pasi që është e pamundshme që
qytetari të mos takohet, konfrontohet e të mos pëson nga dhuna e përditshme në raporte të ndryshme
administrative-shtetërore.
Çrendi aktual në Kosovë, përkatësisht, bartësit e tij sundues, e kanë hequr apo e kanë
hedhur legalen kushtetuese juridike dhe kanë përvetësuar ilegalen e maskuar si legale, si
kushtetuese, si juridike. Pra, prapakthimi i fshehtë de jure e de facto (me dy “marrëveshjet”
zajedniciste me Serbinë-2013-2015) i rrezikshëm i statusit të Kosovës (gati) nën autonomi të shtetit
ish-pushtues (apo nën një hibrid të ndërlikuar autonomi-federatë-konfederatë), ka shënuar kulmin e
sunduesve të dhunshëm tani në Kosovë. “Kreatorët” e ÇKJ-ës në Kosovë “rrënojnë themelet, kur të
tjerët ngrehin kulmet“345
Sundimtarët, pushtetarët apo pozita në Kosovë po e fajëson opozitën se “janë lëkundur
themelet e shtetit.” Pozita e di më mirë këtë fakt, ngase vet e ka bërë të tillë shtetin, me themele të
lëkundura, siç është tani.
Sundimtarët aktualë të Kosovës nuk i nënshtrohen më vullnetit të popullit dhe referendumit
(që është pjesë e KSHRK-së aktuale) por iu nënshtrohen shefave të tyre në Beograd e Bruksel. Po t’i
analizojmë seriozisht ngjarjet e fundit të 2015-2016-tës, këtë e tregojnë.
Element i pashkëputshëm nga strukturat e çrendit juridik në Kosovë është shumëllojshmëria e dhunës:
duke filluar nga dhuna ekonomike-varfëria e shumicës së popullit deri te vrasjet dhe dëbimet masive
nga Atdheu. Çrendi juridik dhe format e dhunës së tij janë: koruptive, kapjeshteti, okupimpublike,
zaptim i Drejtësisë, Lirisë, Bukës, Jetës.
Shtypi aktual në Kosovë, shkruan përditë për dhunën, korrupsionin, politikën mafioze të
kreut të shtetit në Kosovë. Ja vetëm një rast (shembull): “ Karteli sindikalist takoi kartelin
qeveritar…Hashimi dhe Isa PDK e LDK janë ata që kanë dhunuar dhe po dhunojnë çdo gjë në këtë
në këtë nënqiell: qytetarin dhe pronën e tij, të drejtën e tyre për të ëndërruar dhe shpresuar për jetë
më të mirë... Sindikata më e korruptuar në Evropë takohet me Qeverinë më të korruptuar dhe më të
izoluar në Evropë........ Një arrogancë së cilës nuk ia gjen shoqen as në Afrikë e lëre më në
Evropë...17 shkurti do të jetë një festë e madhe...e çuarjes në shtëpi të Kartelit PDK-LDK “346
Struktura mafioze të ÇKJ-së nuk ka vetëm në njërën njësi shtetërore të Kombit shqiptar, pra
në Kosovë, por edhe në Shqipëri, te shqiptarët në Maqedoni, në Serbi, Mal të Zi, Greqi etj.

Struktura e mentalitetit të sunduesve (pushtetarëve)

Struktura e mentalitetit absurd të bartëseve kryesor të ÇKJ-ës janë: sunduesit, qeverisësit,

administrata me nëpunësit e ҫrendit të çmendur, policia e instrumentalizuar, ushtria e krimit të
organizuar, shtresa shërbëtorësh dhe agjentësh profesionistë të cilët e kanë “parim” rreshtimin dhe
veprimin në anën e të fortit të padrejtë. Këto struktura absurditetin, alogjiken, patologjinë e çmendurinë
e tyre e zgjerojnë te klasa e tyre e pasur, po edhe te një pjesë e korruptuar dhe e nënshtruar e klasës
së mesme dhe të varfër, të cilat ende (ndoshta) mund të mbesin një komunitet përkrahës i qeverisë
dhe i shefave të saj, që faktikisht janë jo vetëm në Kosovë duke komanduar struktura paralele, tani
gjysmë të legalizuara, por të njëjtat struktura, kryesisht, janë edhe më servilët në relacionet Beograd-
Bruksel. Sunduesit në Kosovë kanë strukturë (ç)mendore robëruese e inferiore-vetënënçmuese të

345 Esat Stavileci: Kosova dhe çështja shqiptare në udhëkryqet e kohës, Prishtinë, 2005, F.566
346 http:gazetablic.com/me-17-shkurt-ska-dhune-por fest-per-renien-e-kartelit-pdk-ldk/ shikuar me 06.02.2016
125
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kuazivetëdijes, e cila strukturë, faktikisht, në raportet me të tjerët na del si psikologji e robit në formën:
ne nuk mundemi pa të tjerët jashtë vetvetes sonë- ndërkombëtarët, duhet pyetur. Gjithmonë, sipas
tyre duhet pyetur dikë tjetër (e jo veten) për çdo gjë. Aleatët mendojnë e punojnë për ne. Kështu
(ç)rezonojnë këto struktura dhe prodhojnë helme-faktike-shkatërrimtare për mesin ku jetojnë dhe
sundojnë.

Baza objektive e ÇKJ-ës

Baza objektive e ÇKJ-ës janë marrëdhëniet e njerëzve (qytetarëve/eve) që iu takojnë

grupeve sunduese e të pasura (që janë pakicë) me njerëzit (qytetarët/et) të cilët iu takojnë grupeve
të sunduarve- të varfërve dhe të shtresave të mesme (që janë shumica). Shumica e sundimtarëve
(pushtetarëve) në Kosovë, për shkak të interesave të tyre të ngushta (në rend të parë-ekonomike),
përbejnë dhe ushqejnë strukturat e ÇKJ-jës, ndërsa shumica e të sunduarve (qytetarëve/eve) që nuk
janë të veshur me pushtet, janë në kundërshtim, të hapur a të fshehtë, me strukturat fizike e mentale
të ÇKJ-jës, që domethënë se janë struktura herë potenciale herë reale të RKJ-ës. Kur strukturat e
RKJ-ës behën të vetëdijshme për ҫarsyen e ekzistencës së ÇKJ-jës dhe të mbajtëseve të tyre
shfrytëzues e dhuntarë, atëherë ato bëhen realisht mohuese të mbajtësve të ÇKJ-jës, si sundimtarë
dhe si jetëtjetërsues të të sunduarve. E kur mohohen shkaktarët apo mbajtësit e ÇKJ-jës, atëherë bie
edhe vet ÇKJ-ja dhe shoqërisë, komunitetit Kombit i vie shansi real që ta riinstalojë, ta vënë në
funksion zemrën e shtetit, zemrën e Republikës- RKJ-ën.

Shkaktarët e ÇKJ-ës në Kosovë

Shkaktarë të ÇKJ-ës në Kosovë janë subjektet, strukturat ekzekutive në Kosovë (në rend të
parë Qeveria), por edhe të gjithë organet, institucionet, titullarët po edhe individët, qytetarët të cilët nuk
e zbatojnë KSHRK-së, sepse neni 4/4 i KSHRK-ës ka sanksionuar:” Qeveria e Republikës së
Kosovës është përgjegjëse për zbatimin e ligjeve e politikave shtetërore dhe i nënshtrohet kontrollit
parlamentar.” Gjithashtu neni 4/7 i KSHRK-ës i ka obliguar kushtetutshmërish e përfundimisht ”
institucionet mbrojtëse të rendit kushtetues dhe të integritetit territorial” që ta kryejnë detyrën e tyre
kushtetuese- mbrojtjen e RKJ-së dhe integritetit territorial të RK-ës. Shkaktarët e ÇKJ-jës janë
sunduesit e tjetërsuar të Kosovës
Në ÇKJ qeveria kontrollon dhe e monopolizon Kuvendin. Me “marrëveshjen” e 25 gushtit
2015 të Isa Mustafës me Serbinë Kuvendi i Republikës së Kosovës anashkalohet
kundëkushtetutshëm. Kuvendi i qeverisë jolegjitime aktuale, “më 30 nëntor 2015, me dhunë policore e
përjashtoi opozitën parlamentare shqiptare nga seanca e Kuvendit të Kosovës... Policia dhe sigurimi e
kanë fjalën kryesore në Kuvendin e Kosovës, jo deputetët, as demokracia, as parlamentarizmi e as
liria.347
Sipas çlogjikës së ÇKJ-ës në Kosovë iu ka lënë hapësirë strukturave të Serbisë, strukturave
mafioze-Serbi- Kosovë, korrupsionit, grumbullimit të kapitalit privat në duart e matrapazëve politikë, që
ta bëjnë inekzistues RKJ-në dhe të veprojnë me të tyren- ÇKJ-në e instaluar si “institucion” i
papenguar në RK, të cilin po u dashka mbrojtur nga dhuna e LVV-së, opozitës së bashkuar, apo e
qytetarëve të revoltuar! që paskan për qëllim marrjen e pushtetit, me dhunë, pa vota!
Ilegaliteti i sundimtarëve të Kosovës është faktik e jolegjitim, sepse ai vetëm në formë është legal,
ndërsa në përmbajtje, kuptohet se është jokushtetues. Prandaj sundimtarët e Kuvendi nuk kanë krijuar
shtet kushtetues, por shtet policor të instrumentalizuar, të kapur apo të privatizuar, sepse në fakt në
Kosovë nuk ka shtet për qytetarët shumicë dhe popullin, por shteti është i qeveritarëve, i titullarëve të
shtetit, të cilët nuk i nënshtrohen rendit kushtetues juridik (RKJ-së), por, përkundrazi i nënshtrohen
ÇKJ, ngase vetëm çrend juridik iu hyn në punë, sepse vetëm kështu çrenduesit përvetësojnë

Prof.dr. Mehdi Hyseni:www.albaniapress.com/lajme/21821/KUVENDI-I-ZAJEDNICES-SERBE-E-VRAU-DEMOKRACINE-E-

347

KOOSVES, shikuar më 2/7/2016

126
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
funksionet publike dhe pasuritë e privilegjet publike duke mos u ndëshkuar fare për këto veprime
penale e korruptive. Një ndër shkaktarët e ÇKJ-ës është edhe dështimi i shumicës së trupit
përfaqësues, po në organin përfaqësues, në Kuvendin e RK-ës.

Pasojat e ÇKJ-ës

Çrendi shkatërron publiken në çdo fushëveprimtari të jetës shoqërore (shëndetësi,

administratë, ekonomi, art, shkencë, kulturë). ÇKJ, përkatësisht, bartësit e ҫrendit kushtetues juridik,
edhe pas luftës së UÇK-ës humbën rezultatet e luftës së UÇK-së, në kohë e hapësira të ndryshme.
Sundimtarët (qeverisësit, administratorët) dhe segmentet tjera të tjetërsuara të institucioneve të
Kosovës, si para të 2008-tës, ashtu edhe pas saj, duke mos e krijuar rendin juridik normal, i lanë
hapësirë të kundërtës së tij-ҫrendit juridik, i cili u bë aq “normal” sa që filloi e vazhdoi jo vetëm t’i rrënoi
themelet e shtetit kushtetues (juridik) të RK-ës por edhe ta mohoj, përmes metodës implicite juridike
edhe vet Republikën e Kosovës, me nënshkrimet personale të një varg “marrëveshjesh”
kundërkushtetuese me Serbinë e papërmirësueshme. Pasi u ҫthur edhe ai pak rend fillestar
kushtetues juridik i 2008-tës, pra pasi u ҫthur zemra, esenca e funksionimit normal të RK-ës-RKJ-ja, u
ҫthur edhe tërë jeta publike institucionale (duke u thirrur mu RJ, në shtet ligjor, në institucione, në
Republikë), me çka ju la mundësi e hapësirë e lirë të të gjitha formave e veprimtarive tjetërsuese të
shtetit siç janë: korrupsion, privatizimi kaotik jashta RKJ-ës, mosadministrimi i interesit personal e
grupor gjatë procesit të privatizimit, nepotizmi, krimi i organizuar, shitblerja e votës, papunësia enorme,
koalicioni me të vjetrën kundërkombëtare e kundërqytetare i hajnave të Kosovës (që ironizohën edhe
në një këngë popullore), ikja nga ÇKJ-ja e Kosovës, shpërngulja masive e njëqindmijë qytetarëve/eve
nga shtëpitë e tyre në atdheun e tyre, që ua kanë shndërruar në një si burg kolektiv, mbetja e veriut të
Kosovës jashtë Kushtetutës së Kosovës,degradimi i vetë KSHRK-ës. Këto që numëruam këtu janë
vetëm disa pasoja të ÇKJ-ës, kësaj vrime të zezë aq gllabëruese e paparashikuar e cila ka rrezikuar,
ka kërcënuar, po rrezikon dhe po kërcënon edhe sot qenien fizike të atdheut dhe popullit, ngase edhe
sot kur jemi duke e shkruar këtë shkrim, kjo vrimë e zezë- ÇKJ-ja, nuk është eliminuar nga jeta
institucionale dhe jeta e përgjithshme, jo vetëm e qytetarëve shqiptarë dhe e të tjerë në Kosovë, por
edhe në të gjitha hapësirat shqiptare.

Çarsyeja e ekzistencës së çrendit kushtetues juridik (ÇKJ-ës)

ÇKJ-ja ka humbur arsyen e ekzistencës së saj, mu për faktin se është bërë një lloj vrime e
zezë për jetën (juridike, ekonomike, shpirtërore, shoqërore, politike, kombëtare dhe më gjerë). Pasi që
edhe vet fenomeni politiko-juridik i ÇKJ-ës është i padrejtë, kundërjuridik, negativ shkatërrues, jo i
arsyeshëm, jo logjik, atëherë nuk ka se si të jetë i arsyeshëm. ÇKJ-ja në Kosovë e ka dëmtuar dhe po
e dëmton jetën, ekzistencën kolektive, ontologjinë e qenies, prandaj masa, populli dhe opozita e
bashkuar janë ngritur kundër saj, pasi që e kanë ndier dhe kuptuar se ÇKJ e ka humbur plotësisht
arsyen e ekzistencës së tij. Këtë e shpreh pasqyrimi, interpretimi a shpjegimi i drejt dhe shkencor i
fakteve, ndodhive, proceseve që lidhen me RKJ-në dhe ÇKJ-jën.
Fuqizimi i ÇKJ-ës është shfuqizim i forcave, energjive, fakteve, subjekteve qytetare e
njerëzore që krijojnë e rikrijojnë jetën e përditshme, të ardhmen, të drejtën njerëzore e jetësore,
prandaj ÇKJ nuk ka arsye të ekzistencës. E pse të ekzistojë dhe pse të durohet, edhe më, një ÇKJ i
tillë, i paarsyeshëm dhe i papranueshëm për jetën dinjitoze njerëzore?!
Diktaturat e çrendeve dhe të fashizmave në histori kanë rënë mu nga kundërthëniet që i
kanë pasur brenda e jashtë vetes. Prandaj, çrendet, diktaturat, fashizmat janë mohuar (më shumë) jo
vetëm nga jashtësia (forcat pozitive të jetës) por edhe nga vetvetja negative-pozitive.

127
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Nocioni i ÇKJ-ës

Ҫrendi kushtetues juridik (ÇKJ) është tërë struktura dhe infrastruktura e rendit juridik fillestar
e ndryshua negativisht (apo e tjetërsuar), e sunduar nga shtresa e politikanëve të klasës së pasur, apo
oligarkëve të pasurisë publike, të cilët e kanë bërë Republikën pronë private të tyre, që nënkupton
edhe mall për treg. Publiken e përvetësuar çrendisht prej tyre qeverisësit gllabërues, e paraqesin si të
ishte vlerë për të gjithë, dhe, edhe pasi e kanë shitur (republikën) paraqiten se ajo ekziston dhe se
këta janë të angazhuar në mbrojtje të saj!!! Legjislacionin apo infrastrukturën ligjore qeveria dhe mafia
e përdorin sipas interesit të tyre. Pra, këto struktura të korruptuara dhe korruptuese sistemin juridik
apo legjislacionin e krijojnë, interpretojnë dhe e zbatojnë sipas interesave të tyre gllabëruese absurde.
Prandaj, edhe rendi kushtetues dhe vetë Kushtetuta iu nevojitet qeverisë dhe mafies vetëm si mjet
mashtrues dhe mall për treg. Apo iu nevojitet vetëm si maskë për ta paraqitur ÇKJ-ën si RKJ (Rend
Kushtetues juridik). Institucioneve të korruptuara e të tjetërsuara, përkatësisht bartësve të veprimtarisë
së tyre iu duhet ta mbrojnë, gjithsesi, ÇKJ-ën sepse organizimi çjuridik me formë juridike, qon ujë në
mullirin e qeveri-mafisë. Pra, ÇKJ jo vetëm që është e kundërta e RKJ348, por është edhe e kundërta
e organizimit përmes juridikes së njëmendët.
ÇKJ është si një lloj atomi i pa zë i që, si pahetueshëm, zhbënë shtetin. Sepse shteti si
produkt kolektiv, madje edhe kombëtar, tani është pronë private njerëzve të tjetërsuar kombëtarisht.
Në fakt, në Kosovë nuk ka shtet juridik të popullit. Ka shtet vetëm për tu arsyetuar kaosi, anarkia,
shkatërrimi, si rezultate të sundimit të sunduesve aktualë. Po të kishte shtet ligjor (juridik) nuk do të
lejoheshin gjithë këto çrende të përditshme në administratë e administrim, të cilat e kanë rrënuar dhe
po e rrënojnë RKJ-në duke e gërryer atë. Vendim marrja në ÇKJ nuk është as autonome as e pavarur
sipas ndarjes kushtetuese të pushteteve, por bëhet sipas vullnetit privat të bartësve kryesorë zyrtarë
të shumicës së institucioneve në RK. Shteti i tjetërsuar çrendues (bartësit e funksioneve të tij) e ha
vetveten duke menduar se po e rrit dhe po e lumturon. E robëron vetveten duke menduar se është i
lirë dhe po e liron të tjerët. Tjetërsuesi tjetërson, çrenduesi çrendon, shkatërruesi shkatërron, i
marionetuari marioneton, agjenti-agjneturon e shumon agjentë të ÇKJ-ës.

Ontologjia e ÇKJ-ës

Se a ka një vend, një shtet, një Republikë RKJ-në apo ÇKJ-ën, kjo është edhe çështje
ontologjike. Dukuria e RKJ-jës dhe e ÇKJ-jës lidhet drejtpërdrejtë me fizikun, natyrën, si dhe psikikën,
shpirtëroren e njerëzve në raportet e tyre jetësore. Posedimi i Objektit (natyrës, jetës), posedimi i
materiales vetëm për vete, nga një grup njerëzish, shkakton te vet ata humbjen e esencës së Subjektit
të tyre, ndërsa te grupit tjetër i njerëzve të të cilëve iu është grabitur Objekti (natyra, jeta) shkakton,
patjetër, kundërvënie-rezistencë. Grupit të parë të zaptuesve, lidhëshmërisht, i konvenon dhe i duhet
ÇKJ-ja, ndërsa atyre që nuk e kanë humbur Subjektin, grupit të sunduarëve/ave, si grupi më i madh në
shoqëri, i duhet RKJ-ja për ta kthyer Objektin e grabitur padrejtësisht dhe panjerëzisht. Ngjarjet,
gjendjet, proceset që ekzistojnë dhe zhvillohen lidhur me grupet në shoqëri dhe çrendet a rendet e tyre
ekzistojnë dhe zhvillohen (më shumë, pavarësisht se çka mendojnë grupet e njerëzve për to) sipas
ligjeve të veçanta e të përgjithshme ekonomike, sociale, shpirtërore (etj.). ÇKJ-ja bazë e ka pjesën
negative të qenies e qenësimit në natyrë dhe në shoqëri. Bartësit kryesor të ÇKJ-ës e kanë qitur në
ankand publik ontologjinë (esencën fizike objektive dhe esencën shpirtërore subjektive) pozitive të
qenies shqiptare, si dhe Republikën e Kosovës, si moment shumë të rëndësishëm të shkuarjes kah
liria kushtetuese qytetare, kombëtare e njerëzore.

348 Për rendin juridik, kam shkruar edhe disa punime, pas librit “ Rendi juridik i mirëfilltë”
128
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Raporti mes teorisë së vërtetë dhe mbrojtësve, bartësve të ÇKJ-jës

Nuk do shumë mend të pikasësh të vërtetën se mbrojtëseve dhe bartësve të ÇKJ-ës nuk iu
konvenon as ekzistenca as zhvillimi i teorisë së rendit kushtetues juridik të mirëfilltë. Raporti i
mbrojtësve e bartësve të ÇKJ-jës ndaj teorisë së vërtetë për ta, nuk pritet të jetë pozitiv, ngase nuk
mund të jetë i tillë.
Edhe nëse ÇKJ dhe struktura e tij, pikasen e “zbulohen” nga ndonjë autor këmbëngulës, ai,
zakonisht, anatemohet (demonizohet), çkomunikohet nga e drejta e autonomia akademike, nga liria e
krijimtarisë shkencore, ngase mbajtësit e ÇKJ-ës, të cilët janë të ngarkuar me paragjykimet e veta, si
ligje të pashkruara të tyre, të cilat i zbatojnë ilegalisht e legalisht. E një ndër këto ligje negative të
bartësve të ÇKJ-ës është edhe mos durimi dhe ndalimi i së vërtetës shkencore (pra edhe i shkencës)
në çsistemin e tyre legal-ilegal.

Përfundim

ÇKJ është çrregullim i organizimit kushtetues juridik të një vendi në një kohë të caktuar kur
pushteti dhunëtar mendon tjetërsueshëm se është i gjithëfuqishëm dhe nuk i bënë hesap as qytetarët,
as popullin, as forcat përparimtare të një vendi a kombi. ÇKJ është ҫrendimi i institucioneve, ndërrim
negativ i përmbajtjes dhe i rolit të tyre kushtetues. Është krijim e zbatim jocilësor i legjislacionit dhe
shpërdorim i institucioneve për t’i vënë ato në vijën e interesit të ngushtë të grupit udhëheqës të një
vendi, shteti a kombi. ÇKJ është çkushtetim i jetës institucionale, i cili në opinion paraqitet si fenomen
kushtetimi, si rend kushtetues juridik që mbrohet nga titullarët kryesorë të institucioneve.
Çrendi kushtetues juridik (ÇKJ-ja) tjetërson qytetarët, njerëzit, deputetët e pavetëdijshëm,
institucionet. Krerët e një shteti, titullarët kryesorë tij, e kanë në dorë rregullimin a tjetërsimin e një
RKJ-je, a shtetit i cili iu është besuar (kontraktuar) ta udhëheqin. ÇKJ fillon si tjetërsim i akteve
nënligjore e ligjore, pastaj shkon e kap, zapton edhe drejtësinë kushtetuese, përmes vazhdimit e
tjetërsimit (ndryshimit negativ jokushtetues) të normave kushtetuese. Kah fundi i tij, kur ÇKJ, bëhet
gropë e zezë gllabëruese mohon (de facto e de jure) edhe vetë Kushtetutën e bashkë me te edhe
shtetin përkatës. Në këtë fazë të tjetërsimit të skajshëm të RKJ-së si ÇKJ, rezistenca e organizuar,
forcat përkrahëse të RKJ-ës, (institucionale, civile a popullore) forcohen shumë dhe realizimi i
njëmendët i RKJ-ës, bëhet nevojë e domosdoshme jetësore, ekzistenciale.
Lëvizja opozitare në Kosovë duke e parë se pozita i ka zaptuar institucionet, ka vu në lëvizje
të gjerë qytetarët për t’i zgjedhur drejt dhe shpejt kontradiktat në mes ÇKJ-ës dhe RKJ-ës që ka që
nxjerr jeta në vendin tonë.
Shteti, Republika, Kombi nuk mund të jetojë dhe ekzistojë normalisht e dinjitetshëm pa
zemrën e tij, mekanizmin e mrekullueshëm potencial-Rendin Kushtetues Juridik të Mirëfilltë (RKJM-
në).
Shkenca e të Drejtës së Rendit Juridik, si teorike dhe e aplikuar, gjatë ndihmimit të procesit
të fitimit apo marrjes së të drejtave të atyre subjekteve që iu takojnë, është e nevojshme të bëhet
gjithnjë e më teorike cilësore dhe gjithnjë e më praktike cilësore.
Siҫ duket, qenka një lloj ligjshmërie në shoqëri të caktuara, në shkallë të caktuar të zhvillimi
të tyre, tu ndodhë që kur “I tërë sistemi (rendi a ҫrendi juridik-R. A) ngec në cekëtinë”349, nga kriza të
dalin vetëm me ndonjë lloj revolucionit të veçantë, me anën e të cilit ”mund t’i japin fund stanjacionit të
ekonomive dhe të ndryshojnë kahen negative të ecurisë së kombeve.350”
Mohimi ÇKJ-ës aktuale (nga sovrani i organizuar edhe si opozitë) po ndodhë e do të ndodhë
përditë, sepse ndryshimi thelbësor e rrënjësor i gjendjes gjërave, fakteve, proceseve është bërë
kaherë i domosdoshëm. Koha (10 shkurti i 2007-tës) dhe vetëdije-veprimi kanë krijuar dhe po krijojnë

349 Ralf Dahrendorf: Konflikti shoqëror modern, Esse për politikën e lirisë, botoi shtëpia botuese DITURIA, 2009, Tiranë, f. 168
350 Po aty, si në fusnotën 7.
129
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ende “ komunitetin politik të të panënshtruarëve“351 për kalimin dialektik të ÇKJ-së në të kundërtën e
vet, në RKJ, të një shkalle më të zhvilluar se sa RKJ-ja krejt fillestar i RK-së, i 2008-tës.
Ripërtrirja, rilindja e ontologjisë shpenguese për qenien dhe qenësimin në RK, nuk është e
pamundshme sepse ontologjia shqiptare pa pasur dhe ka një diell, sa të mëҫëm e të lashtë aq edhe
modern.
ÇKJ, kaosi është gjendje e gjërave ku vet ato (gjërat e mbara) rilindin nga vdekja në shoqëri.
Pra, nga ÇKJ rilind RKJ, në të cilin nga jeta ujiten, rriten e çelin krijesa, procese e ngjarje të gjërave të
mbara, renduese, jetëdhënëse, çliruese, drejtuese si për Republikën, ashtu edhe për Kombin e
Njerëzimin në Përgjithësi e në Përjetësi.
Shkurtesat:
KSHRK-ja -Kushtetuta e Republikës së Kosovës.
KRK- Kuvendi i Republikës së Kosovës
RK- Republika e Kosovës.
ÇKJ- Çrendi Kushtetues Juridik
RKJ- Rendi Kushtetues Juridik

Literatura:
L. Itthenstein:Tractatus logico-philosophicus, Prishtinë, 2000
Albin Kurti,Intervistë dhënë gazettes “shekulli”, më 15.01.2016
Esat Stavileci: Kosova dhe çështja shqiptare në udhëkryqet e kohës, Prishtinë, 2005
http:gazetablic.com/me-17-shkurt-ska-dhune-por fest-per-renien-e-kartelit-pdk-ldk/ shikuar me
06.02.2016
Prof.dr. Mehdi Hyseni:www.albaniapress.com/lajme/21821/KUVENDI-I-ZAJEDNICES-SERBE-E-
VRAU- DEMOKRACINE-E-KOSoVES, shikuar më 2/7/2016
Ralf Dahrendorf: Konflikti shoqëror modern,Esse për politikën e lirisë, botoi shtëpia botuese
DITURIA,2009,Tiranë
Glauk Konjufca : HTTP://WWW.VETEVENDOSJE.ORG/NEWS_POST/10-SHKURTI-NE-10-TEZA/

351 Glauk Konjufca : HTTP://WWW.VETEVENDOSJE.ORG/NEWS_POST/10-SHKURTI-NE-10-TEZA/. SHIKUAR ME

14/02/2016

130
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 342. 72 /. 73 (496. 51)

Roli dhe Zbatueshmëria e të Drejtave të Njeriut në Shqipëri

Matilda META

Abstrakt: Nëse do të flasim për nocionin e të Drejtave të Njeriut së pari duhet të themi dhe të
pranojmë se kemi të bëjmë me një koncept universal që gjendet në çdo lloj shoqërie pamvarësisht
zhvillimit ekonomik e shoqëror, të kaluarës historike, e rendit social apolitik etj.
Të drejtat e njeriut janë po aq të vjetra sa edhe vetë raca njerëzore. Ato ekzistonin përpara
se shteti, ekonomia, shoqëria të kushtëzonin njerëzimin dhe t’i hiqnin shumë prej të drejtave të tij.352Të
drejtat e njeriut duhen konsideruar si esenca e çdo qënie njerëzore.
Të drejtat e njeriut janë universale, të pandashme, konkrete, të patjetërsueshme.Ato janë
parime në bazë të të cilave individët mund të veprojnë, të nxjerrin ligje dhe në të njëjtën kohë të
gjykojnë e të marrin vendime që mbështeten në to.Por të drejtat e njeriut janë në të njëjtën kohë edhe
vlera që shprehin dhe pasqyrojnë dëshirat dhe aspiratat njerëzore që çdo anëtar i shoqërisëmeriton t’i
ketë.
Si vlera të drejtat e njeriut përfaqësojnë qëllimet dhe idealet më të larta, të cilat edhe pse të
parealizueshme plotësisht i japin kuptim jetës shoqërore. Gjatë gjithë historisë së tyre të drejtat e
njeriut janë përcaktuar dhe kanë mishëruar vlerën e dinjitetit të secilit, lirisë, barazisë, dhe
drejtësisë.Nocione që gjithashtu i japin kuptim dhe vlerë të drejtave të njeriut. 353
Me fjalë të tjera themi se të drejtat e njeriut janë të drejta të qënësishme për çdo individ të
shoqërisë pavarësisht kombësisë, prejardhjes, origjinës, besimit fetar, ideologjisë, gjinisë, statusit
social etj.Këto të drejta janë të gjitha të ndërvarura, të ndërlidhura, dhe të pandashme.Të drejtat
universale të njeriut janë shprehur shpesh dhe të garantura me ligj, në format e traktateve, të drejtës
zakonore ndërkombëtare, parimet e përgjithshme, dhe burime të tjera të së drejtës ndërkombëtare. 354

Fjalët kyqe: të drejtat e njeriut, rendi social, liri, barazi.

Legjislacioni Shqiptar për të drejtat e njeriut

Legjislacioni shqiptar në përputhje me marrëveshjet ndërkombëare, ka përcaktuar në aktet

ligjore dhe nënligjore një sërë dispozitash që kanë të bëjnë me mbrojtjen dhe garantimin e të drejtave
të njeriut.Bëhet fjalë për të drejtat civile dhe politike, të drejtat ekonomike dhe sociale, të drejtat e
minoriteteve dhe mbrojtja e tyre, të drejtat e fëmijëve, etj.
Në kuadër të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, Qeveria shqiptare është e angazhuar në
ndërmarrjen e të gjitha reformave të nevojshme që do të shërbejnë për trajtimin në mënyrë sa më
humane të personave me liri të kufizuar, zbatimin e ligjit në vendin e vuajtjes së dënimit, rehabilitimin
dhe integrimin e të dënuarve në shoqëri dhe krijimin e një sistemi të sigurt dhe efikas për të gjithë
shoqërinë.355
Legjislacioni shqiptar në përputhje me marrëveshjet ndërkombëtare, ka përcaktuar në aktet
ligjore dhe nënligjore një sërë dispozitash që kanë të bëjnë me trajtimin e të burgosurve dhe të
paraburgosurve, si dhe kompetencat dhe detyrat e organeve shtetërore kompetente, me qëllim
respektimin e dinjitetit të dënuarve dhe të paraburgosurve, trajtimin e tyre pa njëanshmëri apo
diskriminim për shkak te seksit, kombësisë, racës, gjendjes ekonomike dhe shoqërore, pikëpamjeve

352WilliamArmaline, The Human Rights, LSE, 2014

353ChrisBrown, Sovereignty, Rights and Justice, Blackwell Publishers Malden in USA, 2000
354Jordan Daci, Të Drejtat e Njeriut, Julvin 2, Tiranë, 2011
355www. Ministria e integrimit.gov.al

131
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
politike dhe besimit fetar, përmirësimin e kushteve të jetesës dhe sigurisë në të cilën mbahen dhe
trajtohen të burgosurit dhe të paraburgosurit si dhe zhvillimin e programeve të rehabilitimit social dhe
veprimtarive prodhuese për të burgosurit etj.356
Gjithashtu, në kudër të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, në Shqipëri, ka filluar të
funksionojë Institucioni i Shërbimit të Provës. Misioni i këtij institucioni është të mbikqyrë dhe
mbështesë zbatimin e dënimeve alternative me qëllim mbrojtjen e interesave publike, parandalimin e
kryerjes së veprave penale, asistimin e personit të dënuar për përmbushjen e detyrimeve që rrjedhin
nga dënimi alternativ, asistimin e personit të dënuar për kapërcimin e vështirësive për riintegrimin e tij
shoqëror, uljen e recitivizmit si dhe rritjen e sigurisë në komunitet. 357
Në kuadër të mbrojtjes dhe respektimit të së drejtave sociale, fokusi kryesor i qeverisë në
fushën e mbrojtjes shoqërore, për periudhën afatshkurtër, është implementimi i sistemit të mbrojtjes
sociale dhe standardeve, duke luftuar përjashtimin social dhe diskriminimin, përmirësimin e
legjislacionit në fushën e ndihmës dhe shërbimeve shoqërore, monitorimin e zbatimit të legjislacionit
aktual si edhe fuqizimit të kapaciteteve të strukturave implementuese të legjislacionit. Ndërsa, objektivi
kryesor i Qeverisë shqiptare për periudhën afatgjatë është përmirësimi i skemës aktuale të sigurimeve
shoqërore, nëpërmjet reformimit të shtyllës publike të pensioneve e forcimit të një lidhjeje më të
drejtpërdrejtë midis kontributeve të paguara dhe përfitimeve të ardhshme, futjes graduale të skemave
të përfitimeve suplementare të menaxhuara nga subjekte jopublike, krijimit të llogarive personale të
çdo kontribuesi dhe përfituesi, arritjen e transparencës maksimale, duke pergatitur skemen dhe
sistemin per bashkepunimin e saj me vendet e BE (në perputhje me nenin 99 te Marreveshjes se
Stabilizim Asocimit).358
Qeveria shqiptare është plotësisht e angazhuar që politikat sociale të orientohen drejt
respektimit të të drejtave të njeriut, barazisë dhe mosdiskriminimit (Strategjia Kombëtare për Zhvillim
dhe Integrim 2007-2013), duke siguruar të drejtën e çdo personi për barazi përpara ligjit dhe mbrojtje
të barabartë nga ligji, barazi të shanseve dhe mundësive për të ushtruar të drejtat, për të gëzuar liritë
dhe për të marrë pjesë në jetën publike dhe mbrojtje efektive nga diskriminimi dhe nga çdo formë
sjelljeje që nxit diskriminimin.359
Qeveria shqiptare synon mbrojtjen dhe garantimin e të drejtave të fëmijëve, nëpërmjet
forcimit të strukturave institucionale të krijuara për të monitoruar dhe raportuar mbi zbatimin e të
drejtave të fëmijëve në nivel kombëtar e rajonal, nxitjes për hartimin e reformës legjislative dhe
politikave gjithëpërfshirëse, të koordinuara e harmonizuara, mbrojtjes dhe përfshirjes sociale të
fëmijëve.

Të Drejtat e Minoriteteve dhe Mbrojtja e Minoriteteve

Qeveria shqiptare angazhohet për të zbatuar dhe arritur standardet më të larta të respektimit
dhe realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare, që jetojnë në Shqipëri. Të gjitha iniciativat dhe
masat që do të ndërmerren do të synojnë zbatimin dhe përputhshmërinë e plotë me Konventën
Evropiane të të Drejtave të Njeriut dhe Konventën Kuadër të Këshillit të Evropës “Për Mbrojtjen e
Minoriteteve Kombëtare”, të ratifikuara nga Shqipëria. Fokusi kryesor i qeverisë në fushën e mbrojtjes
së minoritetit rom, është zbatimi i Strategjisë Kombëtare “Për përmirësimin e kushteve të jetesës së
minoritetit rom”, duke luftuar përjashtimin social dhe diskriminimin, bazuar në instrumentet
ndërkombëtare në këtë fushë si dhe kuadrin ligjor të brendshëm dhe objektivat kryesore të programit
te Qeverisë në fushën e mbrojtjes së minoriteteve.360
Pra vëndi ynë ka bërë shumë hapa pozitivë në kuadër të zgjerimit të legjislacionit për sa i
përket të drejtave të njeriut. Ndërsa për sa i përket zbatueshmërisë shikojmë që ende jemi shumë pas

356www. Ministria e integrimit.gov.al

357www. Ministria e integrimit.gov.al
358www. Ministria e integrimit.gov.al
359www. Ministria e integrimit.gov.al
360www. Ministria e integrimit.gov.al

132
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
në lidhje me aplikimin e këtij nocioni në krahasim me vëndet e tjera.Por nëse kthehemi pas në
retrospektivë krahasuar me Shqipërinë e viteve 45-90 themi se janë bërë shumë hapa pozitivë.

Konkluzionet

Shqipëria një nga vëndet Europiane që trashëgoi një histori të ndërlikuar dhe të mbushur
plot me probleme dhe vështirësi të shumta në fusha të ndryshme. Prapambetje të cilat ndikuan
ndjeshëm edhe në fushën e së drejtës veçanërisht në zbatimin e konceptit të të drejtave të njeriut, ku
liria dhe koncepte të tjera shiheshin si kolektive dhe jo individuale.
Pas ndryshimit të idelologjisë komuniste dhe me vendosjen e “demokracisë” vërehet një
kthesë në mënyrën e të menduarit dhe të vepruarit për sa i përket konceptit të të drejtave të njeriut.Ato
janë të drejta të individit që i janë dhënë atij për shkak të ekzistencës si qenie njerëzore.Këto janë të
drejta të përhershme dhe nuk mund të kufizohen nga askush madje as nga shteti.Janë të drejta të
përjetshme që lindin dhe mbarojnë së bashku me njeriun. Në kuadër të këtij arsyetimi edhe vendi ynë
është plotësisht i angazhuar për një trajtim sa më të drejtë të këtyre nocioneve por mbi të gjitha për
garantimin dhe respektimin në mënyrë të barabartë të këtyre të drejtave për çdo shtetas të saj.
Shqipëria, si vend anëtar i NATO-s , shpreh respektimin dhe garantimin e të drejtave të
njeriut si dhe universalitetin e tyre në çdo kohë. Bazuar në këto arritje, si dhe pas një fushate intensive
diplomatike, më 21 tetor 2014, Shqipëria u zgjodh për herë të parë anëtare e Këshillit të të Drejtave të
Njeriut, në zgjedhjet që u mbajtën në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së.
Vendi ynë tashmë ka grumbulluar një përvojë veçanërisht të pasur në drejtim të nxitjes së
paqes dhe sigurisë rajonale, të të drejtave të njeriut dhe zhvillimit ekonomik, në rrafshin e brendshëm
dhe të jashtëm. Falë pozitës gjeografike, trashëgimisë së pasur kulturore dhe shpirtit tolerant,
Shqipëria është kthyer në një vend model dhe promotor të dialogut, respektit dhe vëllazërisë fetare.361
Edhe në kuadër të anëtarësimit të Shqipërisë në Bashkimin Europian
paraqiten një sërë kriteresh dhe standartesh që duhen përmbushur për realizimin e këtij objektivi ku
principi kryesor ka të bëjë pikësht me garantimin, respektimin dhe mbrojtjen e këtyre të drejtave nga
shteti dhe organet e tjera qeveritare.
Nga sa përmendëm deri tani vërejmë se Shqipëria i ka të gjithë elementët dhe kapacitetet e
nevojshme për të realizuar dhe garantuar një sistem të sigurtë të të drejtave të njeriut, duke u
transformuarnë këtë mënyrë si vend promovues i të drejtave të njeriut.Nuk i mungon kuadri ligjor apo
korniza ligjore, por i vetmi problem qëndron tek zbatueshmëria apo tek aplikimi i këtij legjislacioni në
praktikë.Vetëm në këtë aspekt duhet pasur kujdes.

Literatura:
Chris Brown, Sovereignty, Rights and Justice, Blackwell Publishers Malden in USA, 2000
Jordan Daci, Të Drejtat e Njeriut, Julvin 2, Tiranë, 2011
William Armaline, The Human Rights, LSE, 2014
www. ministria e integrimit.gov.al
www.ministria e jashtme. gov.al

361www.ministria e jashtme. gove.al

133
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 349. 2

Ndryshimet më të fundit362 në Kodin e Punës, efekti i tyre në statusin e punëmarrësit, dhe

marrëdhëniet e punës në përgjithësi dhe ato të sigurimeve shoqërore në veçanti

Mirela SELITA

Abstrakt: Të drejtat themelore në punë janë të sanksionuara dhe të garatuara në Kushtetutë, në

grupin e të drejtave në punë përfshihet edhe e drejta për sigurime në rast sëmundje, aksidenti në punë
etj etj. Të drejtat në punë, kontrata e punës mes punëdhënësit dhe punëmarrësit rregullohen nga Kodi
i Punës, në të cilin, krahas përcaktimit të detyrimeve që ka punëdhënësi për të respektuar dinjitetin,
personalitetin e punëmarrësit, detyrimin për të krijuar kushte të sigurta pune për jetën dhe shëndetin e
punëmarrësve, ka edhe një grup detyrimesh për punëdhënësin në drejtim të sigurimeve shoqërore, etj.
Përveç detyrimeve që ka punëdhënësi, shteti, me institucionet e veta si Ministria përgjegjëse për
çështjet sociale, të punësimit363, Inspektoriati Shtetëror i Punës etj, është garanti se në ambientin e
punës respektohen të drejtat themelore në punë dhe mes tyre edhe e drejta për sigurime shoqërore.
Çfarë të rejash sjell miratimi nga Kuvendi i Shqipërisë, në fund të vitit 2015, i ndryshimeve
në Kodin e Punës? Si paraqitet situata e të drejtave të punëmarrësve, pas këtyre ndryshimeve; po të
drejtat e punëmarrësve në fushën e sigurimeve shoqërore; përveç përmbushjes së detyrimeve në
kuadër të integrimit evropian apo detyrimeve nga pjesëmarrja në konventat dhe instrumentat
ndërkombëtare. Këto dhe aspektet të tjera të marrëdhënies punëdhënës punëmarrës do të trajtohen
në këtë kumtesë. Synimi është të arrihet në një konkluzion lidhur me mbrojtjen e ofruar për
punëmarrësit nga kodi i ndryshuar i punës.

Fjalët kyqe: kodi i punës, punëmarrësi, integrimi evropian, punëdhënësi.

Hyrje

Të drejtat themelore në punë janë të sanksionuara në Kushtetutë364, më tëj këto të drjeta

por edhe më gjerë i gjejmë të detajuara e të zhvilluara në ligjin kuadër që është Kodi i Punës apo në
ligje të tjera speçifike. Në fund të vitit 2015 Parlamenti Shqiptar miratoi disa ndryshime në Kodin e
Punës, këto ndryshime do të fillojnë të zbatohen pas Qershorit 2016. Pyetja që ngihet është se a
përbëjnë këto ndryshime hapa para në drejtim të një mbrojtjeje edhe më dinjitoze të punëmarrësit, por
të drejtat në fushën e sigurimeve shoqërore si paraqiten pas këtyre ndryshimeve ?
Në Kodin e ri të ndryshuar të punës, dispozitat ku parashikohen disa nga të drejtat
themelore në punë kanë pësuar ndryshime. Kështu, kanë pësuar ndryshime normat mbi ndalimi i
diskriminimit, mbrojtja e personalitetit, mbrojtja e veçantë për fëmijët, mosha minimale për punë,
mbrojtja e veçantë për gratë, ndalimi i punës për gratë shtatzëna dhe nënat e reja, barazia në

362 Kodi i Punës është i vitit 1995, ka pësuar ndryshime në vitet 1996, 2003, 2008 por ndryshimet që iu bënë këtij kodi në vitin
2015 dhe që hyjnë në fuqi në qershor 2016, janë tepër të konsiderueshme, si nga sasia sepse janë afër 100 nene që ndryshojnë
në raport me 200 nene që ka ky kod ashtu edhe nga risia që sjell në disa aspekte përmes dispozitave të reja që shtohen

Mirela Selita është Doktore e Shkencave, doktoruar në Universitetin e Tiranës, Fakulteti i Drejtësisë në vitin 2013. Është
pedagoge e jashtme në Shkollën e Magjistraturës, në lëndën “E drejta e punës dhe e sigurimeve shoqërore”. Ka eksperiencë
pune mbi 20 vjet në Institutin e Sigurimeve Shoqërore. Ka disa publikime si “Komentar i Kodit të Punës”, 2007, “Administrimi i
Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri”, 2009, (bashkëautore në këto dy botime të Organizatës Botërore të Punës), “E drejta e
punës dhe e sigurimeve, legjislacion-doktrinë dhe praktikë gjyqësore”, autore, botim i Shkollës së Magjistraturës, 2011, ka
mbajtur kumtesën me temë: “Një vështrim mbi historikun e sigurimeve shoqërore në Shqipëri”, në Konferencën e 20 vjetorit të
krijimit të Institutit të Sigurimeve Shoqërore, 2012. Në vitin 2015 ka marrë pjesë në disa Konferenca Shkencore Ndërkombëtare,
ku ka mbajtur kumtesa mbi disa aspekte të reformës në pensione në Shqipëri, miratuar në 2014 por që kyrë në fuqi 2015 etj.
363 MMSR - Ministria Mirëqenies Sociale dhe Rinisë
364 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, kreu IV “Liritë dhe të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore”, nenet 49, 50, 51, 52
134
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shpërblim etj. Ndërsa, parashikohen për herë të parë norma të tilla si: detyrimi i punëdhënësit për të
dhënë me shkrim shkaqet apo arsyet e ndërprerjes së kontratës së punës; mbrojtja e të dhënave
personale; informimi për vendet e lira të punës dhe mundësinë e punësimit; trajtimi i barabartë lidhur
me trajnimin apo mundësitë për karrierë në punë etj. Dispozita e rishikuar për formën e kontratës së
punës, edhe pse një element formal, është me një peshë të madhe në drejtim të mbrojtjes së të
drejtave në punë në rast konflikti mes palëve punëdhënës punëmarrës.
Por, me interes eshte fakti se dispozita të reja janë futur në Kod duke parashikuar të tjera të
drejta në punë, të cilat mbështesin apo zgjerojnë rrethin e të drejtave në punë. Ndjehen tendencat për
pasqyrimin në ligj të zhvillimeve të reja të marrëdhënieve të reja të marrëdhënieve të punës dhe për
rrjedhojë të nevojës për normim të këtyre realiteteve. Interes paraqesin të drejtat e punëmarrësve në
rastin e telepunës për të parandaluar izolimin e punëmarrësit, duke i krijuar kushte për t’u takuar me
punëmarrësit e tjerë. Pra, format e reja të punësimit shoqërohen edhe me paketën e të drejtave të tyre
në këtë marrëdhënie punësimi.
Ndryshimet në Kodin e Punës në 2015, në drejtim të së drejtës për sigurime shoqërore
reflektuan ndryshimet që pësoi ligji për sigurimet shoqërore në 2014. Por, dispozitat e reja në këtë kod
përforcojnë mbrojtjen e ofruar për punëmarrësit edhe në drejtim sigurimeve shoqërore.

Pjesa e parë
Të drejtat themelore në punë në kuadrin e ndryshimeve më të fundit të kodit të punës365

Ndalimi i diskriminimit366 në ushtrimin e së drejtës për punësim dhe profesion, nënkupton

se ndalohet çdo formë diskriminimi, e parashikuar në kodin e punës dhe në legjislacionin e posaçëm
për mbrojtjen nga diskriminimi, e reja midis të tjerash është referenca tek ligji për mbrojtjen nga
diskriminimi.
Mbrojtja e personalitetit, neni 32 i Kodit të Punës, që e parashikon këtë të drejtë të
punëmarrësit apo detyrim për punëdhënësin, është një dispozitë që ka ndryshuar plotësisht me ligjin
nr. 136/2015, datë 05.12.2015, duke u detajuar në mënyrë më të imët, çka tregon për një vemendje të
shtuar në këtë drejtim.
Detyrimi tjetër i punëdhënësit është mbrojtja e të dhënave që kanë lidhje me
punëmarrësin367 ku veçohet se punëdhënësi është i detyruar të marrë masa sigurie për mbrojtjen e të
dhënave personale të punëmarrësve që përpunohen në fushën e marrëdhënies së punës dhe në
mënyrë të veçantë për të dhënat sensitive, në përputhje me legjislacionin për mbrojtjen e të dhënave
personale. Punëdhënësi, që vihet në dijeni me të dhënat e përpunuara të punëmarrësit, gjatë ushtrimit
të detyrës së tij, detyrohet të ruajë konfidencialitetin dhe besueshmërinë. këto të dhëna nuk përhapen,
përveç rasteve të parashikuara me ligj dhe detyrimi për ruajtjen e konfidencialitetit është i pakufizuar
në kohë.
Forma e kontratës së punës, parashikohet nga neni 21 i Kodit të Punës, kjo normë ka
ndryshuar tre herë deri tani, në 1996, në 2003 dhe në 2015. Kontrata e punës lidhet në formë të
shkruar dhe mund të ndryshohet me shkrim, nëse palët bien dakord për ta bërë këtë. Kontrata e punës
quhet e lidhur kur punëmarrësi pranon kryerjen e një pune ose shërbimi, për një periudhë kohe të
caktuar ose të pacaktuar, brenda kuadrit të organizimit dhe sipas urdhërave të punëdhënësit dhe që,
në bazë të këtyre rrethanave, kryhet vetëm kundrejt pagesës. Kontrata e punës duhet të përmbajë
sidomos: identitetin e palëve, vendin e punës, përshkrimin e përgjithshëm të punës, datën e fillimit të
punës, kohëzgjatjen e kontratës, pushimet e paguara, afatin e njoftimit për zgjidhjen e kontratës,
elementet përbërëse të pagës dhe datën e dhënies së saj, kohën normale javore të punës, referencën
në kontratën kolektive në fuqi, periudhën e provës, llojet dhe procedurat e masave disiplinore, kur nuk
ka kontratë kolektive.

365 Ligj nr. 7961, datë 12.07.1995 “Kodi i Punës i Republikës të Shqipërisë”, i ndryshuar me ligjin nr. 8085, datë 13.03.1996,
ligjin nr. 9125, datë 29.07.2003, ligjin nr. 10 053, datë 29.12.2008, ligjin nr. 136/2015, datë 05.12.2015
366 Neni 9 i Kodit të Punës, i gjithë neni është ndryshuar me ligjin nr. 136/2015, datë 05.12.2015
367 Neni 33, i Kodit të Punës është ndryshuar me ligjin nr. 136/2015, datë 05.12.2015

135
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Për raste të veçanta dhe të justifikueshme, nëse kontrata nuk është lidhur me shkrim, punëdhënësi
është i detyruar ta lidhë atë brenda 7 ditëve nga dita e punësimit. Ky është një element i ri i
ndryshimeve të vitit 2015. Gjitahshtu, risi wshtw parashikimi se kur punëmarrësit i kërkohet të punojë
jashtë Republikës së Shqipërisë, për një periudhë më shumë se një muaj, punëdhënësi, pasi merr
edhe pëlqimin e punëmarrësit, duhet t’i japë atij një dokument me shkrim, i cili duhet të përmbajë sa u
shpjegua më lart si edhe informacionin plotësues, lidhur me kohëzgjatjen e punësimit jashtë shtetit,
llojin e monedhës në të cilën do të paguhet, përfitimet në para ose në natyrë për punësimin jashtë
shtetit, kushtet që rregullojnë rikthimin e punëmarrësit.
Mbrojtja e veçantë për gratë, ndalimi i punës për gratë shtatzëna dhe nënat e reja368. Në
fakt kjo dispozitë është rrjedhojë e ndyshimeve që pësoi ligji nr.7703, datë 11.03.1993, i ndryshuar, në
kuadrin e reformës së vitit 2014. Kështu, ndalohet puna për gratë shtatzëna 35 ditë para lindjes dhe 63
ditë pas lindjes. Por, ndërsa sa më sipër ishte pasqyrim në kodin e punës i ndryshimit në ligjin e
sigurimeve shoqërore, klauzola që vijon, është një risi, kështu, parashikohet që kur gruaja
shtatëzënë/që sapo ka lindur dhe/ose gruaja me fëmijë në gji vendos të rikthehet në punë, dhe vendi i
mëparshëm i punës nuk vlerësohet i përshtatshëm, sipas përcaktimeve në legjislacionin për mbrojtjen
e sigurisë dhe shëndetit në punë, punëdhënësi merr masat e nevojshme për të siguruar përshtatjen e
përkohshme të kushteve të punës dhe/ose të orëve të punës, me qëllim që të shmangë çdo rrezik ndaj
punëmarrëses dhe/ose fëmijës. Nëse përshtatja e kushteve ose orëve të punës është e
parealizueshme teknikisht dhe/ose objektivisht, ose nuk mund të kërkohet mbi shkaqe të arsyetuara
siç duhet, punëdhënësi transferon punëmarrësen në një punë tjetër të ngjashme, për të cilën ajo është
e përshtatshme. Nëse transferimi është i parealizueshëm teknikisht dhe/ose objektivisht, ose nuk
mund të kërkohet mbi shkaqe të arsyetuara siç duhet, punëmarrësja gëzon përfitimet, sipas
legjislacionit të sigurimeve shoqërore në fuqi, për të gjithë periudhën që është e nevojshme për të
mbrojtur sigurinë dhe shëndetin e saj dhe/ose të fëmijës.
Në vijim janë dy dispozita të reja të shtuara në kodin e punës që përfaqësojnë një tablo të re
të të drejtave në punë.
Neni për informimin për vendet e lira të punës dhe mundësinë e punësimit që përcakton se
punëdhënësi informon punëmarrësin e punësuar me kontratë me afat të caktuar për vendet e lira të
punës dhe i siguron mundësi të barabarta me punëmarrësit e tjerë për t’u punësuar në një punë me
afat të pacaktuar. Për aq sa është e mundur, punëdhënësi lehtëson punëmarrësit me kontratë me afat
të caktuar dhe mundëson trajnime të përshtatshme për të rritur aftësitë e tyre, zhvillimin e karrierës
dhe lëvizshmërinë në punë.
Dispozita e re tjetër është ajo trajtimit të barabartë sipas të cilës punëmarrësit e punësuar
me kontratë me afat të caktuar nuk mund të trajtohen në mënyrë më pak të favorshme se
punëmarrësit e punësuar me kontratë me afat të pacaktuar, lidhur me kushtet e punësimit, trajnimit
dhe mundësive të karrierës në punë. punëmarrësit me kontratë pune me afat të caktuar gëzojnë të
njëjtat të drejta, përpjesëtimisht, si punëmarrësit me kontratë me afat të pacaktuar.
Për herë të parë parashikohet në kod punësimi i përkohshëm i punëmarrësve të huaj në
Shqipëri, pra është një dispozitë e re në Kodin e Punës dispozita që rregullon rastet kur një ndërmarrje
e huaj e dërgon punëmarrësit në Shqipëri, për një periudhë jo më shumë se 12 muaj, për llogari dhe
nën drejtimin e saj, në bazë të një kontrate të lidhur midis ndërmarrjes dërguese dhe ndërmarrjes së
regjistruar në organet tatimore shqiptare, për të cilën synohen punët ose shërbimet, me kusht që, gjatë
periudhës së dërgimit, të ketë një marrëdhënie punësimi midis ndërmarrjes dërguese dhe
punëmarrësit ose i dërgon punëmarrësit në një ndërmarrje, pjesë të saj, në territorin e shqipërisë, me
kusht që, gjatë periudhës së dërgimit, të ketë një marrëdhënie punësimi midis ndërmarrjes që kryen
dërgimin dhe punëmarrësit, ose duke qenë agjenci për punë të përkohshme, rekruton një punëmarrës
për një ndërmarrje pritëse, që është krijuar ose vepron në territorin e shqipërisë, me kusht që, gjatë

368 Neni 104 i Kodit të Punës, ndryshuar me ligjin nr. 9125, datë 29.7.2003 dhe me ligjin nr. 136/2015, datë 5.12.2015

136
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
periudhës së dërgimit, të ketë një marrëdhënie punësimi midis agjencisë së punësimit të përkohshëm
ose agjencisë së punësimit dhe punëmarrësit.
Legjislacioni që do zbatohet për marrëdhënien e punësimit në rastet e mësipërme është
legjislacioni shqiptar. Më konkretisht, lidhur me kohën maksimale të punës dhe kohën minimale të
pushimit, kohëzgjatjen minimale të lejes së paguar vjetore, nivelin e pagës minimale, kushtet për
agjencinë e punësimit të përkohshëm, sigurinë, shëndetin dhe higjienën në punë, kushtet e punësimit,
ose të punës, për gratë shtatzëna ose gratë që sapo kanë lindur, për të rinjtë, fëmijët dhe personat me
aftësi të kufizuar, parimin e trajtimit të barabartë, përfshirë dispozitat e kontratës kolektive.
Një kontratë e re parashikohet në kodin e punës - kontrata e telepunës sipas të cilës
punëmarrësi kryen punën e tij në shtëpi, ose në një vend tjetër, të përcaktuar në marrëveshje me
punëdhënësin, duke përdorur teknologjinë e informacionit, brenda kohës së punës, të përcaktuar nga
punëmarrësi, sipas kushteve të rëna dakord midis tyre në kontratën e punës. Por, dispozitat e Kodit të
Punës nuk zbatohen për këtë kontratë për sa i takon kohës javore të punës dhe të pushimit, orët
jashtë orarit, punën në ditët e festave zyrtare, punën e natës dhe të drejtën e kompensimit për
vështirësi pune. Por, me interes është se kodi parashikon që kushtet e punës për punonjësit që
punojnë në telepunë nuk mund të jenë më pak të favorshme, në krahasim me punëmarrësit e tjerë, të
cilët kryejnë punë të njëjtë ose të krahasueshme dhe për këtë arsye, punëdhënësi duhet të marrë
masa për të lehtësuar telepunën, duke vënë në dispozicion, instaluar e mirëmbajtur pajisjet e
nevojshme kompjuterike për kryerjen e saj, përveç rasteve kur punëmarrësi, që kryen telepunën,
përdor pajisje personale, për të parandaluar izolimin e punëmarrësit, duke i krijuar kushte për t’u
takuar me punëmarrësit e tjerë.

Pjesa e dytë
E drejta e sigurimeve shoqërore një nga të drejtat themelore në punë, si paraqitet kjo e drejtë
në kuadrin e ndryshimeve më të fundit në kodin e punës

Kodi i ri i ndryshuar i punës në drejtim të së drejtës për sigurime shoqërore ka parashikuar

dispozita të reja ose ka bërë ndryshime në ato ekzituese duke e përforcuar mbrojtjen e ofruar për
punëmarrësit. Mënyra e pagesës vetëm nëpërmjet bankës, përparësia e pagës në raport me të gjitha
detyrimet në rast paaftësie paguese, janë dispozita me peshë të konsiderueshmë sa i takon
rrjedhojave tek e drejta për sigurime shoqërore e shëndetsore.
Punëdhënësit detyrohen të mbajnë regjistrin369 e pagave dhe të derdhjes së kontributeve të
aktualizuara çdo muaj për të gjithë punëmarrësit, të cilët punojnë për ta dhe ta paraqesin këtë regjistër
sa herë do të kërkohet nga inspektorët e punës dhe inspektorët e autorizuar të administratës tatimore.
Element i kontroll, personat e autorizuar për kontroll, janë me rëndësi edhe sa i përket të drejtave të
punëmarrësve në fushën e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore.
Mënyra e pagesës370, paga jepet vetëm nëpërmjet sistemit bankar. ajo duhet të paguhet në
monedhë shqiptare, me përjashtim të rasteve të parashikuara ndryshe nga marrëveshja ndërmjet
palëve. Punëdhënësi vë në dispozicion të punëmarrësit, në mënyrë periodike, me mënyra dhe mjete
të vërtetueshme, përpara ose menjëherë pas ekzekutimit të pagës, evidencë për të gjitha elementet e
pagës, shtesat e përfituara dhe ndalimet e mbajtura, sipas legjislacionit në fuqi. Kjo dispozitë është
një arritje për të drejtat e të punësuarve si në drejtim të mbrojtjes së veçantë që gëzon paga ashtu
edhe të të drejtave të sigurimeve shoqërore e shëndetësore, sepse së pari, paga jepet vetëm në
bankë dhe së dyti, informimi për të gjithë elementët e pagës, përfshirë edhe sigurimet shoqërore e
shëndetsore.

369Neni 95 i Kodit të Punës

370Neni 118 i Kodit të Punës i cili ka ndryshuar tre herë, me ligjin nr. 8085, datë 13.3.1996, me ligjin nr. 9125, datë 29.7.2003
dhe me ligjin nr. 136/2015, datë 5.12.2015

137
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Paaftësia paguese371 në rast paaftësie paguese, detyrimet e punëdhënësit ndaj punëmarrësve kanë
përparësi ndaj të gjitha detyrimeve të tjera, edhe kur këto detyrime garantohen me pasuri të luajtshme
ose të paluajtshme, dhe mbulojnë pretendimet e punëtorëve për pagat, për një periudhë jo më pak se
tre muaj para përfundimit të punësimit, pretendimet e punëmarrësit për pagesë për pushimet që i
takojnë, si rezultat i punës së kryer gjatë vitit, në të cilin ka ndodhur ndërprerja e marrëdhënieve të
punës, si dhe gjatë vitit të mëparshëm, pagesën për shkurtim nga puna, që i takon punëmarrësit pas
përfundimit të punësimit. Edhe kjo dispozitë është paralelisht e dobishme si për mbrojtjen e pagës
ashtu edhe për mbrojtjen e të drejtës për sigurime shoqërore e shëndetësore.
Në fushën e së drejtës për sigurime shoqërore dhe mbrojtjes së veçantë të gruas gjithashtu
risi përbën dispozita 105 e Kodit të Punës, sepse për herë të parë parashikohet që nëse gruaja
vendos, me dëshirën e saj, të punojë pas periudhës 63 dite pas lindjes së fëmijës, ka të drejtë që në
marrëveshje me punëdhënësin, për ushqyerjen e fëmijës, deri sa fëmija të mbushë 1 vjeç, të zgjedhë:
një pushim të paguar, prej 2 orësh, brenda kohës normale të punës ose kohë pune të reduktuar me 2
orë, me pagë të njëjtë, sikur të kishte punuar për kohëzgjatjen normale ditore të punës.
Neni 106 i Kodit të Punës është një rast tjetër kur të drejtat nga sigurimet shoqërore ndikojnë
dhe gjenë harmonizim me të drejta në punë. Në rast birësimi të një fëmije të porsalindur, punëmarrësi
ka të drejtën e lejes së parashikuar nga legjislacioni mbi sigurimet shoqërore. Lejen e birësimit mund
ta përfitojë vetëm njëri nga prindërit, nëna ose babai birësues. Gjatë kësaj periudhe punëdhënësi nuk
mund të detyrojë të punojë njërin nga prindërit birësues që ka përfituar lejen e birësimit.

Konkluzione

Ndryshimet më të fundit në Kodin e Punës përbëjnë një hap para në mbrojtjen e të drejtave
në punë. Kështu, parashikimi i formave të reja të punësimit si telepuna apo punësimi i përkohshëm
nga agjensia dhe paketa e të drejtave të punëmarrësve në këtë marrëdhënie pune apo normat e reja
që detyrojnë punëdhënësi për të dhënë me shkrim shkaqet e ndërprerjes së kontratës së punës, apo
mbrojtja e të dhënave personale, sensitive, informimi për vendet e lira të punës, trajnimi apo
mundësitë për karrierë në punë, e përforcojnë edhe më shumë këtë konkluzion.
Ndryshimet e Kodit të Punës në 2015, sa i takon të drejtës së sigurimeve shoqërore, së pari
pasqyruan ndryshimet që më herët pësoi ligji i sigurimeve shoqërore, në vitin 2014, për shembull
periudha e paslindjes u pasqyrua edhe në Kodin e Punës, sepse për gruan është e ndaluar të punojë
në këtë periudhë. Por edhe dispozitat e reja në Kodin e Punës si ato për format e reja të punësimit,
apo forcimi i dispozitave detyruese për punëdhënësin në drejtim të pagës për shembull, të gjitha
pasjellin një mbrojtje edhe më të garantuar për të drejtën e sigurimeve shoqërore të punëmarrësve.

Bibliografi
Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë
Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë
Ligj nr. 7961, datë 12.07.1995 “Kodi i Punës i Republikës të Shqipërisë”, i ndryshuar me ligjet nr. 8085,
datë 13.03.1996; nr. 9125, datë 29.07.2003, nr. 10 053, datë 29.12.2008, nr. 136/2015, datë
05.12.2015
Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë
Ligji “Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë”, nr. 7703, datë 11.05.1993, i ndryshuar me
ligjet nr. 7932, datë 17.05.1995, nr. 8286, datë 16.02.1998, nr. 8392, datë 02.09.1998, nr. 8575, datë
03.02.2000, nr. 8776, datë 26.04.2001, nr. 8852, datë 27.12.2001, nr. 8889, datë 25.04.2002, nr.
9058, datë 20.03.2003, nr. 9114, datë 24.07.2003, nr. 9377, datë 21.04.2005, nr. 9498, datë
03.04.2006, nr. 9600, datë 27.07.2006, nr. 9708, datë 05.04.2007, nr. 9768, datë 09.07.2007, nr.
10070, datë 05.02.2009, nr. 10447, datë 14.07.2011, nr.104, datë 31.07.2014

371 Neni 124 i Kodit të Punës

138
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 347. 65 /. 68

Evoluimi i marrëdhënieve pasurore bashkëshotore midis Shqiptarëve

Eljon HILA

Abstrakt: Marrëdhëniet familjare kanë gjetur rregullime juridike nga të gjitha sistemet e njohura ligjore
në historinë e njerëzimit.Kjo për faktin se marrëdhëniet familjare kanë patur njërëndësi të vecantë në
shoqëritë njerëzore që prej fillesave të tyre. Nga analiza e tyre vërejmë që një vend tërëndësishëm
kanë zënë edhe marrëdhëniet pasurore midis bashkëshortëve apo pozita e secilit prej tyre në atë që
konsiderohej pasuri e familjes. Njërëndësi të madhe në këtë cështje ka lozur edhe pozita e
femres/gruas në shoqëritërespektive, cka përbënte shkak për trajtime të ndryshme të problematikës së
pasurisë familjare dhe të drejtave të femrave/ grave në këtë pasuri.
Nëshoqërinë shqiptare femra përgjithësisht ka qënë e shtypur aq sa veshtirë se mund të
flasim për femrën si subjekt i të drejtave pasurore. Zakonisht femra është konsidruar si “gjë e huaj” në
shtëpinë prinderore si dhe në shtepinë bashkëshortore.Me qëllim analizimin e pozitës së femrës në
shoqërinë shqiptare, përmes këtij punimi, jam përpjekur të pasqyroj përmbledhtas të drejtat pasurore
të grave n pasurinë familjare / bashkëshortore duke e ndare punimin tim në disa periudha si: Periudha
e kanuneve; Periudha e Kodit të Zogut (1929); Periudha komuniste; dhe, Periudha post-komuniste.

Fjalë kyç: Regjime pasurore, Bashkëshort, Pasuri, Dota, Bashkësi ligjore, Pasuri familjare.

Hyrje

Si çdo shkencë tjetër edhe drejtësia ka historinë dhe elementet ku ajo bazohet. Si element të
saj ajo ka një popullsi dhe territor të caktuar mbi të cilat ushtron fuqinë dhe imponohet për zbatim si
edhe një sërë dokesh e zakonesh tek të cilat ajo lind dhe rritet në vazhdimësi si një sistem i tërë
vlerash dhe normash. Kështu ka ndodhur edhe me popullsinë shqiptare në trojet e saj, ku u krijuan
dhe zbatuan sisteme të ndryshme të së drejtës, që nga ajo zakonore e fetare deri te ajo pozitive
shtetërore e cila zhvillohet deri në ditët tona përmes Kodit Familjes i vitit 2003.
Në këtë material, jam përpjekur të trajtoj marrëdhëniet pasurore midis bashkëshortëve sipas
të drejtës zakonore dhe asaj positive te rregulluar nga Kodi Civil i vitit 1929, duke e trajtuar cështjen e
marredhënieve pasurore, përbërjen e pasurisë përsonale dhe asaj të rregjimit bashkëshortor si dhe
vecantië e rregullimit të secilit sistem te drejte në planin krahasimor.Periudha kohore qe është marrë
në analizë i përket asaj përpara pavarësisë deri në miratimin e Kodit të Familjes të vitit 2003.

Marrëdhëniet pasurore bashkëshortore sipas të drejtës zakonore

Për të krijuar një ide sa më të saktë në lidhje me marrëdhëniet pasurore midis

bashkëshortëve sipas të drejtës zakonore, si fillim duhet të mbajmë parasysh strukturën familjare dhe
pozitën juridike të femrës në të.Në krahinat ku vepronin normat e të drejtës zakonore shqiptare celula
bazë e shoqërisë ishtë familja patriarkale,372 e cila ka ekzistuar tek iliro-shqiptarët në shekuj, qysh nga
koha e bronxit, kur lindi së pari familja e deri në shekullin e XX.373 Madje, kjo ishte forma mbizotëruese
tek shqiptarët deri në Luftën II Botërore,374 kurse te shqiptarët jashtë kufijve, kjo formë mbizotëroi për

 Autori eshte pedagog i lendes “E drejte e detyrimeve dhe kontratave” pranë Fakultetit të Drejtësisë, Universiteti “Akademia
Profesionale e Biznesit”, Tirane si dhe Avokat prane Studio Ligjore “HLF” Tirane.
372Aleks Luarasi, “Marrëdhëniet Familjare”, SHB Luarasi, Tiranë 2001, fq. 11.
373Po aty, fq. 13.
374Po aty, fq. 14.
139
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
disa dhjetëra vjet mbas lufte për shkak të kushteve ekonomike, politike, sociale në të cilat ata
ndodheshin. Familja patriarkale ishtë një bashkësi njerëzish me lidhje gjaku në vijë të drejtë
mashkullore ose të bashkuar në martesë. 375 Brenda saj jetonin 2-3 breza.Kjo familje, kishte një
ekonomi të përbashkët dhe degët kryesore të saj ishin bujqësia dhe blegtoria.376
Burrat ishin bashkëpronar në tërësi mbi pasurinë e familjes, ndërsa gratë nuk kishin pjesë në
pasuri, pasi në derë të babës ato quheshin derë e huaj, ndërsa në derë të burrit ato ishin të ardhura
dhe nuk sillnin pasuri me vete.Pra gratë ishin të vendosura nën pushtetin ekonomik të burrave, të cilët
kishin shumë të drejta mbi to. Pozita juridike e grave në familje dhe në jetën shoqërore në tërësi,
përcaktohej nga roli i tyre në ekonominë familjare, ku ky rol ishte minimalist, si dhe nga pronësia ndaj
mjeteve të prodhimit 377 , ku gratë ishin të zhveshura nga pronësia mbi pasurinë e përbashkët të
familjes. Ato dispononin vetëm sende të thjeshta vetjake.Pasuria e familjes e përbërë nga arat,
shtëpitë, kullotat, bagëtitë iu përkiste vetëm burrave dhe trashëgimtarëve të tyre meshkuj, pasi gruaja
ishte e përjashtuar nga pronësia dhe trashëgimia si në familjen e të atit edhe në atë të burrit. 378 Por kjo
nuk do të thotë që gruaja nuk kishte asnjë pasuri, pasi ajo ruante çdo të drejtë mbi pasurinë e saj
vetjake që përbëhej nga një arkë ku futeshin veshjet, stolitë, dhuratat e dasmës etj. 379 Në rastet kur ajo
ndahej nga bashkëshorti asaj nuk i njihej asnjë e drejtë pasurore në pasurinë e përbashkët të familjes,
asnjë kontribut si në pasurinë e luajtshme edhe në atë të paluajtshme. Si rregull, ajo merrte vetëm
teshat e trupit.Kur ishte pa fëmijë, ajo merrte arkën, ndërsa ajo që kishte fëmijë arka i mbetej atyre.Në
Kanunin e Labërisë, asaj i jepej edhe paja e sjellë me vete në martesë, si edhe çdo dhuratë e bërë
para dhe pas martese, gjithashtu edhe 60 okë misër.380
Nga gjithë sa paraqita më sipër, lind pyetja nëse ka pasur një regjim pasuror midis
bashkëshortëve sipas kanuneve shqiptare?
Po ta shohësh çështjen në kuptimin që i japim sot regjimit pasuror bashkëshortor, si tërësi
normash që rregullojnë marrëdhëniet pasurore midis bashkësortëve bazuar në parimin e barazisë dhe
në atë të kontributit në këtë pasuri, normalisht do të thoshim jo (!) pasi gruaja, gjatë periudhës kur
zbatoheshin kanunet, ishte totalisht nën pushtetin e burrit. Në këtë pozitë ajo nuk kishte të drejta as
mbi veten e saj dhe jo më mbi pasurinë bashkëshortore. Por po të zhvendosesh në kohë dhe të mos
bazohesh në kuptimin që kemi sot mbi regjimet pasurore bashkëshortore, arrijmë në përfundimin se
në atë kohë ekzistonte një regjim pasuror bashkëshortor, por ai ishte nënshtrues dhe përjashtues për
gruan nga pasuria e bashkëshortit. Pra, kanë ekzistuar norma që i rregullonin këto çështje, por që nuk
e vinin gruan në pozitë të barabartë në marrëdhëniet pasurore me burrin e saj. Ndërsa përsa i përket
arkës me sendet e saj vetjake, kjo arkë nuk prekej nga asnjë person qoftë edhe bashkëshorti i saj,
pasi arka trajtohej si pasuri e veçantë mbi të cilën gruaja ruante titullin e pronësisë dhe e administronte
në mënyrë të pavarur.
Në trojet shqiptare, krahas të drejtës zakonore, ka vepruar në shekuj edhe e drejta pozitive
si dhe ajo myslimane, katolike dhe ortodokse.Por, në zonat ku vepronte e drejta zakonore, ligjet
shtetërore, si rregull, nuk përfilleshin, veçanërisht në rregullimin e marrëdhënieve familjare, por e
drejta fetare respektohej.381 Megjithatë, unë jam e mendimit se e drejta fetare mund të jetë respektuar
në pjesët ku ajo rregullon lidhjen e martesës, zgjidhjen e saj si dhe në çështje me karakter social, por
asnjëherë ajo nuk mund të jetë aplikuar për të rregulluar marrëdhëniet pasurore midis bashkëshortëve
në kushtet kur ekonomia dhe pasuria trajtoheshin në sferën e familjes patriakale si bashkëpronësi në
tërësi midis meshkujve, ku gruas nuk i rezervohej asnjë e drejtë, si edhe në kushtet kur vetë gruaja
nuk ishte e barabartë me burrin, por ishte nën pushtetin e tij. Prandaj, rol dominant në rregullimin e
marrëdhënieve pasurore midis bashkëshortëve kanë pasur kanunet në krahinat përkatëse.

375Po aty, fq. 15.

376Po aty, fq. 16.
377Po aty, fq. 146.
378Po aty, fq. 146.
379Po aty, fq. 177.
380Po aty,fq. 200.
381Po aty, fq. 196.

140
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Marrëdhëniet pasurore martesore sipas Kodit Civil të vitit 1929 të Mbretërisë së Zogut

Kodi Civil i Mbretërisë Shqiptare hyri në fuqi më 1 prill 1929. Ai u hartua mbi bazën e kodit
më modern të asaj kohe, Kodit Civil të Napoleonit, i cili ka ushtruar një ndikim të madh në shumë
shtete të tjera Europiane, sidomos në Kodin Civil Italian dhe atë Zvicerian. Kodi Civil i 1929 pati
rëndësi të madhe për kohën, sepse për herë të parë vendosi mbi baza ligjore marrëdhëniet familiare,
të cilat do të ishin unike për të gjithë shqipërinë.Sigurisht që në praktikë ishte tepër e vështirë që ai të
gjente zbatim, sidomos kur ndikimi i rregullave të kununeve dhe normave fetare ishte tepër i fuqishëm
dhe ruajtën ndikimin e tyre për vite me radhë.382
Në rregullimin e marrëdhënieve midis bashkëshortëve, Kodi Civil bazohej në parimin e
barazisë midis bashkëshortëve.Por kjo barazi ishte më tepër formale, pasi gruaja në bazë të kodit
duhej që për çdo veprimtari të saj, të merrte më parë lejen e burrit, sidomos kur ajo dëshrironte të
ushtronte një industri apo një zanat. Marrëdhëniet pasurore në këtë kod trajtoheshin në titullin III
“Kontrata e Martesës” ku përfshiheshin nenet: 1331 deri në 1389, ku në dispozitat e përmbledhura në
Kaptinën I ishin integruar dipozita të përgjithshme mbi llojet e regjimeve pasurore siç përcakton edhe
neni 1321 ku thuhet se: “shoqënia bashkëshortore përsa i përket pasunisë rregullohet prej
konvencineve të palëve dhe të ligjit”. Në Kaptinën II trajtohej “Dota” që do të thotë pasuria që gruaja
ose të tjerë në vend të saj i sillnin burrit për të përballuar detyrimet nga martesa dhe duke i njohur atij
të drejtën e administrimit të kësaj pasurie derisa të vazhdonte martesa.Në Kaptinën III trajtohej pasuria
parafernale, pra ajo pasuri e gruas që nuk asht kushtitue dotë,383 për të cilën burri nuk ka të drejtë të
administrojë dhe as të kërkojë kreditë e saj, në qoftë se nuk ka porosi nga gruaja.Në këtë rast ai jep
llogari për frytet dhe detyrohet kundrejt gruas si çdo përfaqësues tjetër.Në Kaptinën IV, trajtohet
bashkëpasunimi midis bashkëshortëve, te i cili nuk mund të përfshihet as aktivi dhe pasivi i tashmë i
bashkëshortëve, as pasunia që u vjen si trashëgim ose dhuratë sa vazhdon bashkëpasunimi; por
gëzimi i pasunisë së luajtshme ose të paluajtshme, të tashme dhe të ardhme të bashkëshortëve, hyn
në bashkëpasunim.384Efekti i këtij bashkëpasunimi ashtë që, i ban të bashkëta dhe të ndashme fitimet
që nxjerrin burri dhe gruaja së bashku ose veçanërisht sa vazhdon bashkëpasunimi. 385Përmbledhurazi
do të thoja se Kodi Civil i vitit 1929, përsa i përket marrëdhënieve pasurore midis bashkëshrtëve,
rregullonte: a – dotën; b – pasurinë parafernale.
Kodi Civil i Mbretërisë së Zogut, parashikoi për herë të parë kontratën e martesës, e cila
duhej bërë me akt publik para noterit përpara celebrimit të martesës.Sipas këtij kodi, regjimi pasuror i
bashkëshortëve mund të rregullohej me marrëveshje të palëve dhe me ligj.Mënyra e rregullimit të
pasurisë së bashkëshortëve parashikohej në kontratën e martesës.Palët kishin të drejtë të ndryshonin
rregullimin e pasurisë, pra regjimin pasuror, në kontratën e martesës vetëm para celebrimit të
martesës dhe po në të njëjtën formë, pra me akt publik.386
Regjimi i bashkëpronësisë midis bashkëshortëve merrte fund: - Me zgjidhjen e martesës; -
Me vdekjen ose deklarimin si të pagjetur të njërit bashkëshort; - Me veçimin personal definitiv; - Me
veçimin e pasurive të bashkëshortëve të vendosura prej gjykatës.Kjo mënyrë e rregullimit të
marrëdhënieve familjare ishte një risi që iu ofrua shoqërisë shqiptare në periudhën e Mbretit Zog, por
si çdo risi që ofrohet në shoqëri aspak të prirura për ndryshim, ashtu dhe Kodi Civil i vitit 1929 hasi në
bllokadën antropologjike shqipëtare e cila ishte mësuar me rregullimin që ofronte e Drejta Zakonore. Si
rrjedhojë, mënyra perëndimore që ofronte ky kod modern për të rregulluar marrëdhëniet familjare u
përdor në shumë pak raste dhe kryesisht nga individ të kulturuar që e shihnin gruan si subjekt me të
drejta të barabarta dhe që nuk e shihnin më familjen patriakale si formën me efikase për të ndërtuar
familjet e tyre të ardhshme.

382Arta Mandro, etj. “E Drejta Familjare”,SHB “ Kristina KH ”, Tiranë 2006,fq. 311.

383Neni 1368 “Kodi Civil 1929”, Botimet Toena, Tiranë 2004.
384Po aty, Neni 1378.
385Po aty, Neni 1379.
386Arta Mandro, etj. “E Drejta Familjare”,SHB “ Kristina KH ”, Tiranë 2006,fq. 311.
141
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Marrëdhëniet pasurore martesore pas Luftës II botërore

Në periudhen pas Luftës II Botërore shumë marrëdhënie juridike dhe ekonomiko-sociale

filluan të ndryshonin po të mbahet parasysh mënyra se si ato gjenin rregullim në periudhen para
lufte.Në planin e marrëdhënieve familiare, të rejat e kësaj periudhe vëreheshin si në marrëdhëniet
personale ashtu dhe në ato pasurore midis bashkëshortëve. U afirmua barazia e plotë midis burrit dhe
gruas përmes një dispozite të ligjit “Mbi martesën” nr. 601 të vitit 1948 ku thuhej se “në jetën e
përbashkët, gruaja dhe burri kanë të drejta të barabarta”. Në planin e marrëdhënieve pasurore midis
bashkëshortëve u afirmua pavarësia e gruas nga burri. Për të përforcuar pozitën ekonomike të gruas,
ligji nisej nga parimi se martesa nuk krijonte asnjë bashkësi në pasurinë që secili prej bashkëshortëve
kishte pasur në kohën e lidhjes së martesës. Kjo pasuri mbetej pasuri e tyre vetjake. 387
Në këtë mënyrë secili prej tyre ruante të drejtën për të administruar lirisht pa ndërhyrjen e
bashkëshortit tjetër, si edhe titullin e pronësisë mbi pasurinë vetjake, kurse pasuria që vihej me punë
gjatë martesës bëhej pasuri e përbashkët e të dy bashkëshortëve. Duhet përmendur se në rast
konflikti për caktimin e pjesës që i takonte secilit, ligji urdhëronte të merrej parasysh edhe ndihma që i
kanë dhënë njëri-tjetrit bashkëshortët, kryerja e punëve shtëpiake, si edhe çdo punë tjetër në shtimin,
administrimin dhe mbrojtjen e pasurisë së përbashkët.388Për detyrimet që një bashkëshort ka pasur
para lidhjes së martesës, si dhe për detyrimet që merr për interesat e tij gjatë martesës, nuk është
përgjegjës bashkëshorti tjetër, ndërsa për detyrimet që merr një bashkëshort gjatë martesës për
nevojat e përditshme të jetës së përbashkët, është përgjegjës edhe bashkëshorti tjetër sikur t’i kishte
marrë vetë këto detyrime.
Vlen të theksohet se në 01.09.1955 hyri në fuqi dekreti nr. 2083 datë 06.08.1955 “Mbi
pronësinë”, i cili parashikon bashkëpronësi midis bashkëshortëve, duke përmirësuar rregullimin e bërë
me ligjin nr. 601 datë 18.05.1948 “Mbi martesën”. Sipas këtij dekreti pasuria e fituar me punë nga
bashkëshortët gjatë martesës së tyre u përket në tërësi të dy bashkëshortëve. Në pasuritë e
përbashkëta të bashkëshortëve nuk përfshihen sendet që secili ka fituar gjatë martesës me dhurim
ose trashëgim, depozitat që secili ka në arkat e kursimit, sendet e përdorimit thjesht vetjak si edhe
sendet dhe veglat e ushtrimit të veprimtarisë ose mjeshtërisë së tyre.389
Përsa i përket tjetërsimit të pasurisë së paluajtshme të bashkëshortëve si dhe çdo veprimi
tjetër juridik në lidhje me pasuritë e luajtshme, ky dekret parashikonte se këto veprime të kryera nga
secili bashkëshort do të jenë të vlefshme edhe kur ato janë bërë pa dhënien e pëlqimit nga
bashkëshorti tjetër, në rast se ky veprim është bërë mbi një pasuri të luajtshme, ndërsa në rastin e
tjetërsimit të pasurive të paluajtshme, që bën pjesë në bashkësinë e pasurive të të dy bashkëshortëve,
tjetërsimi nuk mund të bëhet pa u dhënë pëlqimi i secilit prej tyre, në të kundërt ky veprim do të ishte i
pavlefshëm. Sipas këtij dekreti, përsa i përket pjestimit të pasurive të përbashkëta, ky pjestim mund të
bëhet me zgjidhjen e martesës gjithashtu edhe gjatë vazhdimit të saj kur nga gjykata vlerësohet se
ekzistojnë shkaqe të arsyeshme, si p.sh: rasti kur njëri nga bashkëshortët shpërdoron abuzivisht
pasuritë e bashkësisë.
Më 01. Janar të vitit 1966 hyri në fuqi Kodi i Familjes i miratuar me ligjin nr. 4020, datë
23.06.1965. Në bazë të këtij kodi, pasuria që ka një bashkëshort në kohën e lidhjes së martesës
mbetet pasuri e tij vetjake, dhe duke qënë e tillë bashkëshorti gëzon të drejtën e administrimit dhe të
disponimit të saj në mënyrë të pavarur nga bashkëshorti tjetër.Për regjimin juridik të pasurisë së dhënë
gjatë martesës, kodi shprehet se pasuria e fituar me punë nga bashkëhortët gjatë martesës bëhet
pasuri e përbashkët e bashkëshortëve. Çdo marrëveshje e kundërt është e pavlefshme. Kjo tregon se
bashkëshortët nuk mund të lidhin marrëveshje që dëmtojnë interesat pasurore të njërit ose tjetrit
bashkëshort.390 Dekreti mbi pronësinë i vitit 1955 mbeti ende në fuqi edhe pas miratimit të Kodit të

387KsanthipiBegeja, “E Drejta Familjare e R.P.S.SH”, Universiteti i Tiranës, Tiranë 1984, fq. 48.
388Po aty, fq. 49.
389Arta Mandro, etj“E Drejta Familjare”,SHB “ Kristina KH ”, Tiranë 2006,fq. 313.
390Arta Mandro, etj“E Drejta Familjare”,SHB “ Kristina KH ”, Tiranë 2006,fq. 313.

142
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Familjes së vitit 1966. Sipas tij pasuritë e fituara me punë nga bashkëshortët gjatë martesës i përkasin
në tërësi të dy bashkëshortëve, pra kemi të bëjmë me bashkëpronësi në tërësi midis tyre, që vlente
gjatë gjithë vazhdimit të martesës.
Me ligjin nr. 6599, datë 29.06.1981 u miratua Kodi i Familjes i cili hyri në fuqi më 01.09.1981.
E reja e këtij kodi ishte se marrëdhëniet pasurore midis bashkëshortëve nuk trajtoheshin më nga ky
kod, por ato gjenin rregullim ne Kodin Civil të vitit 1981 në kapitullin “Bashkëpronësia midis
bashkëshortëve” në nenet 86 dhe 87. Në nenin 86 të kodit civil thuhet:“Sendet, depozitat në arkat e
kursimit dhe çdo gjë tjetër e fituar nga bashkëshortët gjatë martesës janë në bashkëpronësi të të dy
bashkëshortëve. Në bashkëpronësinë e bashkëshortëve nuk përfshihen sendet e perdorimit vetjak”.
Nga interpretimi i pjesës së parë të këtij neni del e qartë se në bashkëpronësinë e krijuar
midis bashkëshortëve përfshihen të gjitha pasuritë që ata fitojnë gjatë gjithë ekzistencës së martesës,
dhe se mënyra apo veprimi përmes të cilit fitohen këto pasuri nuk është e rëndësishme që këto pasuri
të hyjnë në bashkëpronësinë e tyre, mjafton që kjo mënyrë fitimi të jetë e ligjshme. Madje rëndësi nuk
ka as fakti se cili prej të dy bashkëshortëve bën veprimin juridik përmes të cilit fitohen pasuritë, pasi
është e mjaftueshme fakti që ata janë të lidhur me martesë. Ndërsa nga interpretimi i pjesës së dytë të
ketij neni, ku flitet për pasuritë vetjake, është e qartë se këto sende për t’u kategorizuar si të tilla, edhe
pse ato mund të jenë fituar gjatë martesës si dhe me shpenzimet e bashkësisë, për nga natyra dhe
funksioni ato duhet të jenë sende të përdorimit vetjak, si p.sh. veshmbathjet, stolitë, ora e dorës, çantat
e dorës, këpucë, etj, ndërsa për nga funksioni ato duhet të jenë sende që i shërbejnë vetëm njërit prej
bashkëshortëve si p.sh. vegla pune dhe zanati.
Pra nuk është e rëndësishme nëse janë fituar gjatë martesës, por mjafton fakti që ato si
destinacion të tyre kanë patur përdorimin eksluziv nga njëri bashkëshort. Si pasuri vetjake trajtohen
edhe të gjitha sendet të cilat bashkëshortët veç e veç i kanë patur që më përpara se të lidheshin me
martesë. Të tilla sende mund të jenë: veshmbathje, bizhuterira, sende e orendi që shërbejnë për
plotësimin e nevojave materiale e kulturore vetjake e familiare, deposita në arkën e kursimit ose në
bankë, letra me vlerë etj. Të gjitha këto sende që sipërcitova, në të dyja rastet e përshkruara më sipër,
janë pasuri vetjake e secilit prej bashkëshortëve. Ata mbajnë në nëdorësi, i gëzojnë dhe i disponojnë
lirisht dhe në mënyrë të pavarur këto pasuri nga bashkëshorti tjetër. Pra siç shihet, marrëdhëniet
pasurore midis bashkëshortëve rregullohen përmes dy regjimeve, atij të pasurisë vetjake dhe atij të
pasurive të fituara gjatë ekzistencës së martesës.
Ndryshimet e rëndësishme që u bënë përmes Kodit Civil të 1981 në marrëdhëniet pasurore
të bashkëshortëve, konsistojnë në dy pika kryesore:a) u pranua parimi i bashkëpronësisë në pjesë, i
cili shtrihet mbi çdo lloj pasurie të fituar nga bashkëshortët gjatë martesës. Pjesët e secilit bashkëshort
në këtë lloj bashkëpronësie janë të caktuara, duke u prezumuar se pjesët janë të barabarta derisa nuk
provohet e kundërta; b) u zgjerua rrethi i sendeve dhe i objekteve që përbëjnë bashkëpronësinë e
bashkëshortëve. Në to përfshihen të gjitha sendet…të fituara gjatë martesës, pavarësisht nga mënyra
e fitimit (me punë, me dhurim, trashëgimi ose shkëmbim).391Dispozita që rregullon bashkëpronësinë e
bashkëshortëve është urdhëruese dhe nuk mund të ndryshohet me marrëveshje të bashkëshortëve.
Marrëveshja e tyre për një regjim të ndryshëm të pasurisë së fituar gjatë martesës, që përcaktonte
heqjen dorë nga e drejta e pronësisë, duke lënë burrin ose gruan pa këto të drejta, ose që caktonte
pjesë jo të barabarta duke i njohur njërit prej tyre një pjesë më të madhe të drejtash pasurore sesa
tjetrit, ishte e pavlefshme dhe nuk sillte pasoja juridike.
Një rregullim të veçantë i bëhej depozitave të të hollave në arkat e kursimeve ose në Banka,
kur ato bëheshin në emër të njërit prej bashkëshortëve. Kjo për arsye se në praktikën gjyqësore u
hasën shpeshherë vështërsi gjatë pjestimit të këtyre depozitave si pjesë e pasurisë bashkëshortore.
Duke depozituar të hollat në arkat e kursimit krijohet një marrëdhënie juridike detyrimi dhe kjo
marrëdhënie kontraktuale krijohet midis depozituesit dhe depozitë marrësit. Për pasojë kjo
marrëdhënie kontraktuale krijon të drejta dhe detyrime vetëm ndërmjet këtyre palëve, prandaj mbi
bazën e kësaj marrëdhënie juridike zgjidhet edhe pozita e së drejtës së bashkëpronësisë mbi

391KsanthipiBegeja, “E Drejta Familjare e R.P.S.SH”, Universiteti i Tiranës, Tiranë 1984, fq. 145.
143
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
depozitat në arkat e kursimit.Nga kuptimi i nenit 86 del se bashkëshorti jodepozitues nuk mund të
disponojë mbi depozitat e kursimit të bëra nga bashkëshorti tjetër, pasi nuk është palë kontraktuale në
marrëdhënien juridike të detyrimit. Për rrjedhojë, nëse bashkëshortët bëjnë pjestimin e pasurisë që
kanë në bashkëpronësi, kjo depozitë do të llogaritet nga vetë bashkëshortët ose nga gjykata në
masën e pasurisë që do të pjestohet. Në qoftë se depozita është disponuar më parë se të bëhet
pjestimi, masa e saj nuk mund të llogaritet në masën e pasurisë që do të pjestohet, por të merret
parasysh në caktimin e kontributit të secilit bashkëshort për vënien e pasurisë së përbashkët. 392
Përsa i përket administrimit të pasurisë në bashkëpronësi, ligjvënësi në nenin 87 të K.C
paragrafi II, ka përcaktuar se veprimet juridike të kryera nga cilido bashkëshort, në lidhje me sendet e
përbashkëta të tyre, janë të vlefshme edhe kur janë kryer pa pëlqimin e bashkëshortit tjetër. Por
tjetërsimi i pasurive të përbashkëta të paluajtshme duhet të bëhet gjithmonë me pëlqimin e të dy
bashkëshortëve. Pra siç shihet, për sendet e luajtshme në bashkëpronësi veprimet juridike mund të
bëhen nga secili prej bashkëshortëve edhe pa pëlqimin e bashkëshortit tjetër, por për sendet e
paluajtshme, kërkohet pëlqimi përpara noterit.Përsa i përket pjestimit të pasurisë së përbashkët,
zakonisht ajo bëhej me mbarimin e martesës, megjithatë nuk ekzistonte asnjë pengesë ligjore që
bashkëshortët të mund të kërkonin pjestimin e pasurisë së tyre edhe gjatë martesës, në rast se ky
pjestim nuk do të ishte në kundërshtim me interesat familjare.

Konkluzione

Në trojet Shqiptare kanë gjetur zbatim disa Kanune të ndryshme të cilat e shtrinin
juridiksionin e tyre mbi krahinat ose principatat, emrat e të cilave ato mbanin. Këto kanune, edhe pse
ishin sistemet kryesore të së drejtës, për një periudhë të gjatë kohe u shoqëruan edhe nga sisteme të
tjera të së drejtës si ato fetarë që zbatoheshin nga besimtarët e religjioneve përkatëse, ashtu edhe nga
ato shtetërore që imponoheshin nga pushtuesit e trojeve shqiptare. Si rrjedhojë, në trojet tona ka
ekzistuar një përzierje sistemesh të së drejtës tek të cilat bazoheshin dhe gjenin rregullim
marrëdhëniet juridiko-civile midis bashkëshortëve përsa i përket marrëdhënieve pasurore.
Në vitin 1929 hyri në fuqi Kodi Civil i Mbretit Zog. Ky kod ishte një risi për kohën, pasi ishte i
vetmi që vuri mbi baza ligjore pozitive marrëdhëniet juridike-civile. Ky kod ishte risi sidomos në fushën
e së Drejtës Familjare, pasi rriste shumë vëllimin e të drejtave të grave duke i bërë ato subjekte të së
drejtës dhe të barabarta me femrat e tjera kudo në Europën e asaj kohe. Por ky kod hasi edhe në
vështërsi të mëdha nga ana e popullsisë patriarkale që vazhdonte ende të aplikonte norma të së
drejtës zakonore.
Me përfundimin e Luftes II Botrore, si rezultat i masave të marra nga pushteti komunist në
vend, u afirmua barazia e plotë midis burrit dhe gruas përmes një dispozite të ligjit “Mbi martesën” nr.
601 të vitit 1948 ku thuhej se “në jetën e përbashkët, gruaja dhe burri kanë të drejta të barabarta”. Në
planin e marrëdhënieve pasurore midis bashkëshortëve u afirmua pavarësia e gruas nga burri. Për të
përforcuar pozitën ekonomike të gruas, ligji nisej nga parimi se martesa nuk krijonte asnjë bashkësi në
pasurinë që secili prej bashkëshortëve kishte pasur në kohën e lidhjes së martesës.
Ndryshimet e rëndësishme që u bënë përmes Kodit Civil të 1981 në marrëdhëniet pasurore
të bashkëshortëve, konsistojnë në dy pika kryesore: a) u pranua parimi i bashkëpronësisë në pjesë;
dhe, b) u zgjerua rrethi i sendeve dhe i objekteve që përbëjnë bashkëpronësinë e bashkëshortëve. Në
to përfshihen të gjitha sendet e fituara gjatë martesës, pavarësisht nga mënyra e fitimit (me punë, me
dhurim, trashëgimi ose shkëmbim).

Literatura
Aleks Luarasi, “Marrëdhëniet Familjare”, “Luarasi”, Tiranë 2001.
Arta Mandro, etj. “E Drejta Familjare”, SHB “Kristina KH”, Tiranë 2006.

392
Arta Mandro, etj. “E Drejta Familjare”,SHB “ Kristina KH ”, Tiranë 2006,fq. 315.

144
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ksanthipi Begeja, “E Drejta Familjare e R.P.S.SH”, Universiteti i Tiranës, Tiranë 1984.
Giovanni Bonilini, “Manual i të drejtës familjare”, SHB ”LUARASI”, Tiranë 2005.
Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.
Kodi Civil i 1929.
Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë.
“Kodi i Familjes”.
Vendimi i Unifikuar i Gjykatës së Lartë Nr. 22 datë 13.03.2002.

145
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 343. 12 : 347. 9

Angazhimi i Avokatëve Exofficio

Albulena U. UKIMERAJ

Abstrakt: Analiza e një gjykimi të drejtë bazuar edhe në legjislacionin ndërkombëtar për të drejtat e
njeriut, fillon që nga momtenti kur individi arrestohet nga ana e autoriteteve, e deri në shtjellimin
përfundimtar të rastit.
Ky proces kalon dhe përshkon të gjitha stadet e sistemit penal të drejtësisë, nga arrestimi
dhe/apo paraburgimi e deri tek shqyrtimi gjyqësor dhe mjetet juridike të goditjes së vendimeve.
Arsyeja e trajtimit të kësaj teme konsiston në atë se:
Avokatia si profesion i lirë dhe i pavarur dhe Avokatët si profesionistë ligjorë, ofrojnë
shërbime ligjore për të gjithë klientët e interesuar. Kur Avokatët përzgjidhen sipas angazhimit privat u
mbetet klientëve që sipas vullnetit të tyre të lirë të bëjnë këtë përzgjedhje. Por, në rast se shteti duhet
t’u caktojë atyre një avokat sipas detyrës zyrtare, atëherë pikërisht këtu fillon abuzimi në shumë raste
për mënyrën e caktimit, dhe mosrespektimit të radhës në mënyrë rotative. Kjo mënyrë e angazhimit
deri më tani ka ndikuar që mbrojtja të mos jetë cilësore dhe të mos realizohet si e plotë. Ndërsa, me
vendosjen e mekanizmit të ri të angazhimit si dhe individualizimin e përgjegjësisë tek institucionet
relevante, kanë filluar të evitohen shkeljet e caktuara të të drejtave të njeriut dhe se ky mekanizëm
synon të ndërtojë një sistem model në mbarë rajonin.

Fjalët kyqe : Angazhim exofficio, oda e Avokatëve, etika profesionale, mbrojtje cilësore.

Hyrje

Deklarata Universale për të drejtat e njeriut në nenin 10 të saj parasheh se: “Çdo kush
gëzon padallim të drejtën për një proces gjyqësor objektiv e publik para një gjykate të pavarur e të
paanshme, në përcaktimin e të drejtave e detyrimeve të veta dhe për vendimin mbi çfarëdo lloj akuze
penale.”393 Kjo përcakton një parim të njohur mirë të të drejtave të njeriut, një parim bindës të cilin nuk
e parasheh vetëm kjo Deklaratë universale për të drejtat e njeriut, por edhe shumë vende të botës, të
cilat nëpërmjet kushtetutave të tyre e kanë pranuar dhe kthyer në legjislacionet e tyre të brendshme. 394
Çdo person që është i dyshuar ose i akuzuar për vepër penale ka të drejtë për gjykim në procedurë të
paanshme penale dhe të zbatuar në kohë të arsyeshme. Ndërsa, institucioni i Gjykatës është i
detyruar të kujdeset që procedura të zbatohet pa zvarritje dhe të pengohet çdo keqpërdorim i të
drejtave që u përkasin pjesëmarrësve në procedurë. Konventa evropiane për të drejtat e njeriut
garanton të drejtat që janë praktike dhe efektive, jo teorike ose të imagjinuara, andaj, autoritetet kanë
për detyrë të sigurojnë që ndihma ligjore e ofruar të jetë “efektive”, atëherë kur interesat e së drejtës
kërkojnë një gjë të tillë.395

 (PHD. Candidate), Rr: “Brigada 125” Lam VII/1, no. 15, Prizren-Kosovë, email: alblenaukimeraj@gmail.com;
393Deklarata Universale për të Drejtat e njeriut, neni 10,
Rezoluta 217A (III) e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, 10 dhjetor 1984.
394Konventa Evropiane për Mbrojtje të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut ,neni 6 (KEDNj), ETS 5, e hapur për nënshkrim
më 4 nëntor 1950, e cila ka hyrë në fuqi më 3 shtator 1953, Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut, nenet 8-10 e vitit 1969
dhe Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popujve , neni 7, e vitit 1981.
Gerhard Robbers: “Encyclopaedia of Ëorld Constitutions” (Enciklopedi e Kushtetutave të Botës).
395 Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, Artico kundër Italisë, 6694/74, Aktgjykim, 13 maj 1980, paragrafi 3 Ilustrim: Të
drejtat dhe liritë e njeriut që janë të garantuara me marrëveshjet dhe instrumentet ndërkombëtare garantohen me Kushtetutën e
Republikës së Kosovës, njëherit zbatohen drejtpërdrejtë në Republikën e Kosovës dhe kanë prioritet, në rast konflikti, ndaj
dispozitave e ligjeve dhe akteve të tjera të institucioneve publike, siq janë: (1) Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut; (2)
146
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Madje, kur mbrojtja është e detyrueshme, gjykata në të cilën zhvillohet procedura penale, për këtë të
drejtë, është e obliguar që t’a njoftojë të pandehurin i cili nuk mund t’i përballojë shpenzimet e
mbrojtjes dhe të angazhojë mbrojtës sipas autorizimit, për të drejtën e tij për t’i caktuar një të tillë,
konform me llojin e veprës penale. Kjo mbrojtje do të paguhet nga mjetet e buxhetit të shtetit të
Kosovës.
Duhet theksuar se çdo person që privohet nga liria gëzon të drejtën që të marrë shërbimin e
mbrojtjes që në momentin e arrestimit e poashtu edhe gjatë zhvillimit të procedurës më tutje.396
Avokatët, paraprakisht dakordohen që të angazhohen zyrtarisht (exofficio), mirëpo, deri më tani nuk ka
patur ndonjë kriter të matjes së performacës së Avokatëve nga OAK dhe nivelit të shërbimeve që ata i
ofrojnë.
Por, se mbrojtja exofficio dallon dukshëm nga mbrojtja që klientët marrin nga avokatët në
mënyrë private, është vënë në pah në monitorime, hulumtime të ndryshme, në raporte të organizatave
dhe institucioneve si vendore ashtu edhe ndërkombëtare.
Mekanizmi për mënyrën e angazhimit të Avokatëve exofficio i vendosur në Republikën e
Kosovës është një mekanizëm i ri, jo vetëm në shtetin tonë por edhe për mbarë rajonin. Si i tillë, është
me interes të trajtohet për të vënë në pah, arsyet Pro tij, implementimin dhe sfidat duke i kontribuar
kështu mbrojtjes së të drejtave të të gjithë qytetareve pa dallim, të cilëve u ofrohet ky shërbim ligjor,
ndajlen e favorizimeve të atyre avokatëve që në vazhdimësi janë angazhuar nga ana e policëve,
prokurorëve dhe gjyqtarëve.

Korniza ligjore për caktimin e Avokatëve sipas detyrës zyrtare - (exofficio)

Legjislacioni në Republikën e Kosovës, garanton mbrojtje ligjore falas për të pandehurit,

madje në disa raste të mirë përcaktuara nga legjislacioni në fuqi, ndihma nga një mbrojtës është e
detyrueshme. Në këtë mënyrë rritet edhe përgjegjësia e shtetit dhe institucioneve, që këtë mision t’a
realizojnë në mënyrën më profesionale.
Bazuar në ligjin për Avokatinë, ndihma juridike parashihet në nenin 4, dhe përshinë: dhënien
e këshillave dhe mendimeve juridike, hartimin e padive, kërkesave, propozimeve; mjeteve juridike dhe
parashtresave tjera; hartimin e kontratave, marrëveshjeve, testamenteve, deklaratave, akteve të
përgjithshme dhe të veçanta si dhe dokumenteve tjera; përfaqësimin dhe mbrojtjen e personave fizikë
dhe juridikë, shoqëritë afariste dhe subjektet tjera juridike para gjykatave dhe organet tjera shtetërore;
përfaqësimi i personave fizikë e juridikë në punët e tyre juridike, në zgjidhjen miqësore të kontesteve
dhe raporteve kontestuese; kryerjen e punëve tjera të ndihmës juridike në emër dhe për llogari të
personave fizikë e juridikë vendorë apo të huaj, në bazë të të cilave realizohen të drejtat dhe mbrohen
liritë dhe interesat tjera.397
Kodi i Procedurës Penale të Kosovës, parasheh që i pandehuri ka të drejtë në kohë të
mjaftueshme për përgatitjen e mbrojtjes së tij. Ai, poashtu ka të drejtë të mbrohet personalisht ose me
ndihmën e mbrojtësit i cili është anëtar i Odës së Avokatëve të Kosovës, sipas zgjedhjes së tij.
Në qoftë se i pandehuri nuk angazhon mbrojtës për të siguruar mbrojtjen, kurse mbrojtja është e
detyrueshme, të pandehurit i caktohet mbrojtës i pavarur me përvojë dhe me kompetencë në përputhje
me llojin e veprës penale dhe sipas kushteve të parapara me këtë Kod.398
Ndihma juridike si një e drejtë kushtetuese dhe një nga të drejtat themelore të njeriut,
garantimi i së cilës sigurisht meriton një vëmendje kryesore nga institucionet shtetërore dhe publike.

Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e saj; (3) Konventa
Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike dhe Protokollet e saj; (4) Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për
Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare; (5) Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor; (6) Konventa për
Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas; (7) Konventa për të Drejtat e Fëmijës; (8) Konventa kundër Torturës
dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore, Jonjerëzore dhe Poshtëruese.
396Kodi i Procedurës Penale , nr. 04/l-123, neni 5 dhe neni 11
397 Ligji për Avokatinë, Ligji Nr. 04/L-193, i aprovuar më 02 Maj 2013, neni 4 , paragrafi 1.1; 1.2; 1.3; 1.4; 1.5.
398 Kodi i Procedurës Penale të kosovës , i aprovuar në Dhjetor 2012 nr. 04/L-123, neni 11, paragrafi 1,2, dhe 3.
147
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kështu edhe Kodi i Etikës profesionale të Avokatëve399 në kreun, XI. Nenin 79 parasheh që: ”Dhënia e
ndihmës juridike, përfituesve të sistemit të ndihmës juridike falas, që i plotësojnë kriteret e përcaktuara
me legjislacionin në fuqi është detyrë nderi për avokatët që këtë ndihmë ta bëjnë njësoj me kujdes dhe
ndërgjegje, sikurse kur punojnë me palët e tjera.400
Secili avokat e ka për detyrë që të jetë vigjilent dhe të sigurojë funksionimin e mirë të radhës
së punës së avokatëve në sistemin e ndihmës juridike401. Ndërsa, Avokati, i cili si përfaqësues e
kërkon shpërblimin nga përfituesit e ndihmës juridike, ose nga personi i tretë, lidhur me përfaqësimin
para përfundimit të përfaqësimit, bën shkelje të rëndë të detyrës dhe të prestigjit të avokatisë. 402
Klientët kërkojnë njohuri speciale, aftësi dhe zell nga avokatët, mu për arsyen se ata nuk janë të aftë
që vetvetiu të gjejnë rrugën nëpër një sistem kompleks të drejtësisë. Veç kësaj, kompetenca dhe
përkushtimi i avokatit, janë esenciale për të ngritur besimin e publikut në profesionin ligjor,
administrimin e drejtësisë dhe në mirëmbajtjen e standardeve të larta të profesionalizmit në mes të
juristëve.”403

Avokatët e përcaktuar për angazhim ex-officio - favorizimi i tyre

Duke u bazuar në raportin e monitorimit të gjykatave nga BIRN 404 , për mbarëvajtjen e
proceseve gjyqësore në Republikën e Kosovës, janë paraqitur raste kur mbrojtësit sipas detyrës
zyrtare jo vetëm që nuk e kanë përgatitur lëndën që ishte objekt i shqyrtimit, por edhe nuk e kanë
njohur as të pandehurin që do ta mbronin. Poashtu është raportuar edhe për avokatë që shumë
shpesh caktohen sipas detyrës zyrtare dhe të tjerë që shumë rrallë caktohen, përkundër faktit se janë
të gatshëm të punojnë dhe të ofrojnë mbrojtjen e tyre. Trend i njëjtë caktimi është vërejtur në të gjitha
regjionet e Kosovës, në të cilat disa avokatë, përfitojnë shuma të mëdha parash nga caktimi sipas
detyrës zyrtare, duke të lënë përshtypjen se janë të punësuar në atë gjykatë. Caktimi i avokatëve të
njëjtë në shumë raste në gjyqësi, prokurori e polici sjellë dyshim se ata angazhohen sipas
preferencave personale, të policëve, prokurorëve dhe gjyqtarëve. Rraporti vë në pah gjithashtu edhe
pagesat për angazhimet e avokatëve sipas detyrës zyrtare. Ky hulumtim vjen në përfundim se nuk
është respektuar angazhimi proporcional për të gjithë avokatët405.

Bashkëpunimi ndërinstitucional dhe veprimet konkrete për zbatimin e tyre

Oda se Avokatëve të Kosovës është organizatë e pavarur me karakter publik, e cila

udhëhiqet nga parimet bazë të saj që janë: vetëorganizimi, vetëfinancimi dhe vetëdisiplinimi. Njëherit
OAK, është autoritet i vetëm i licensimit të Avokatëve në Republikën e Kosovës.
Në bazë të rekomandimeve të organizatave dhe rrjeteve të ndryshme, me iniciativën e OAK-
së dhe bashkëpunimin me Policinë e Kosovës, Këshillin Prokurorial dhe Këshillin Gjyqësor të
Kosovës, duke e ditur rëndësinë e kësaj iniciative është intensifikuar bashkëpunimi si një nevojë për të
realizuar ofrimin e ndihmës ligjore në mënyrë efikase.
Kështu, OAK, ka ngritur një linjë telefonike që është në shërbim 24 orësh për të angazhuar
avokatët sipas detyrës zyrtare, ndërsa institucionet si Policia, Prokuroritë dhe Gjykatat, janë zotuar që
angazhimin e Avokatëve exofficio, t’a bëjnë mëpërmjet numrit kujdestar të vënë në dispozicion nga
ana e OAK-së.

399 Kodi i Etikës profesionale të Avokatëve, i aprovuar më 01 Dhjetor 2012.

400 Po aty, neni 79.
401 Po aty, neni 80.
402 Po aty, neni 81.
403 Goldstein Bolocan, Maya, “Etika Profesionale Ligjore: Një Perspektivë Krahasuese”, 8 korrik, 2002. CEELI Seri Konceptesh,

e qasshme në http://ssrn.com/abstract=321700.
404 The Balkan Investigative Reporting Network, BIRN
405 BIRN,Raporti vjetor i monitorimit të gjykatave 2013.

148
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Me Vendimin nr. 150/2013, të datës 13 Gusht 2013, Këshilli Prokurorial i Kosovës, ka
obliguar të gjithë Kryeprokurorët e Prokurorive të Republikës së Kosovës në zbatimin e këtij Vendimi
nga data 14 gusht 2013, për rastet e angazhimit të Avokatëve sipas detyrës zyrtare, duke kërkuar
kështu që të njëjtit të kontaktojnë, Administratorin e caktuar nga Oda e Avokatëve, njëherit KPK, ka
obliguar sekretariatin e KPK-së, të njoftojë për këtë vendim të gjitha Prokuroritë e Kosovës dhe Odën
e avokatëve dhe të bëjë mbikëqyrjen e zbatimit të këtij vendimi, duke përgatitur një raport vlerësimi për
zbatimin e tij.406
Këshilli Gjyqësor i Kosovës, poashtu me Vendimin, Nr.Ref 23/2014, të datës 05 Shkurt
2014, për angazhimin e Avokatëve sipas detyrës zyrtare, ka kërkuar nga Skekretariati i KGJK-së, e
nëpërmjet tij edhe nga Gjykatat, që Avokatët që caktohen exofficio, të ftohen nëpërmjet numrit
kujdestar të Odës së Avokatëve, sipas listës që OAK e propozon.407
Ndërsa, Oda e Avokatëve të Kosovës, me Vendimin nr.1190/2014, të datës 03 Tetor 2014,
ka marrë vendim, që për angazhimin e Avokatëve sipas detyrës zyrtare për nevojat e Gjykatave,
Prokurorive dhe Policisë, që nga data 01 Nëntor 2014, Avokatët të angazhohen ex-officio vetëm
përmes Zyrtarëve të OAK-së, duke obliguar Prokurorin Disiplinor të OAK-së, në zbatim të këtij
vendimi, si dhe inicim të procedurës disiplinore408, në rast të mosrespektimit, dhe të njoftoj KGJK-në
dhe KPK-në për moszbatim të vendimeve të nxjerrura nga ana e Gjyqtarëve, respektivisht
Prokurorëve. Me këtë vendim të Këshillit Drejtues të OAK-së, është obliguar edhe Administrata e
OAK-së, që të bëjë njoftimin e Avokatëve.409
Kështu, Zyra e Prokurorit Disiplinor410, bazuar në Vendimin, Nr.1190/2014, i datës 03 Tetor
2014, ka iniciar gjithsej 31 raste ndaj Avokatëve, që nuk e kanë zbatuar Vendimin e Këshillit Drejtues
të OAK-së për angazhim sipas detyrës zyrtare. Nga këto raste 19 janë proceduar në zyrën disiplinore
të OAK-së, ndërsa 12 janë në zyrën e Prokurorit Disiplinor të OAK-së ku prej tyre 7 raste janë në
përfundim dhe 5 në fazën e hetimeve.

Identifikimi dhe referimi i rasteve ex-officio nga Policia, Prokuroria dhe Gjykata

Duke pasur parasysh rëndësinë e madhe të kësaj çështjeje dhe se cilësia e ndihmës juridike
të ofruar exofficio, përbën një problem shqëtësues, me qëllim të mbarëvajtes më të mirë dhe integrimit
të këtij sistemi, këto institucione të sipërpërmendura, janë zotuar:
1. Të bëjnë përpjekje maksimale për të realizuar detyrat dhe përgjegjësitë përkatëse të përcaktuara
me këto Vendime.
2. Të shpërndajnë informacionin e duhur tek punonjësit, profesionistët ligjorë, sipas fushës që
mbulon secili institucion në lidhje me zbatimin e vendimeve për angazhim ex-officio;
3. Secili institucion të realizojë kontrollin e brendshëm në lidhje me zbatimin e Vendimit/eve.
4. Të konsiderojnë si të pazbatueshme çdo praktikë tjetër të ndryshme nga ajo e vendosur me
Vendimet e KGJK-së, KPK-së, OAK-së.

Përfundimet

Integrimi i sistemit exofficio, është një rezultat i bazuar në shumë inciativa, veprimtari,
studime dhe analiza të akterëve të ndryshëm kombëtare dhe ndërkombëtare.
Krijimi i një mekanizmi për referimin dhe përcaktimin e Avokatëve për të përfaqësuar
exofficio ka për qëllim ofrimin e një ndihme juridike cilësore dhe adekuate, bazuar tek standardet e të
drejtave të njeriut. Vendosja e këtij mekanizmi referues është vendosja në qendër të vëmendjes së

406Këshilli Prokurorial i Kosovës, Vendim, KPK/Nr. 150/2013, datë 13 Gusht 2013.

407 Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Vendim, KGJK Nr.Ref. 23/2014, datë 05 Shkurt 2014.
408 Statuti i Odës së Avokatëve të Kosovës, i cili ka hyrë në fuqi më 16 Nëntor 2013, neni 106, paragrafi 15.
409 Këshilli Drejtues i OAK-së,Vendim,Nr.1190/2014, i datës 03 Tetor 2014.

410 Misioni i kwsaj zyreje: Ngritja e imazhit të OAK; Disiplinimi i Avokatëve; Mbrojtja e profesionit të avokatisë.

149
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përfituesit të shërbimit dhe koordinimi i institucioneve të përfshira në sistemin e drejtësisë, varësisht
prej: statusit të përfituesit që e merr këtë shërbim; stadit/procedurës dhe institucionit të përfshirë. Ky
system i vendosur, mëtutje synon të evitohen shkelje të caktuara të të drejtave të njeriut.
Më konkretisht nëpërmjet integrimit dhe zbatimit në praktikë do të mund të garantohet:
- çasje e barabartë e të gjithë përfituesve në ndihmë cilësore, të koordinuar dhe të kontrolluar
duke garantuar të drejtën për të mos u diskrimunuar dhe shmangur pabarazinë mes
individëve, varësisht statusit shoqëror dhe klasës ekonomike që i takojnë.
- eliminimi i konfliktit të interesit në caktimin e avokatit/ëve si psh. caktimi i avokatit nga
punonjësi i policisë, prokurori apo gjyqtari.
- vazhdimësia e mbrojtjes nga i njëjti avokat, i cili përbën një kriter dhe parim të rëndësishëm
për mbrojtje cilësore në përgjithësi dhe për garantimin e mosriviktimizimit të personave të
dëmtuar për shkak të intervistimit të shumfishtë;
Nevojë imediate është monitorimi nga OAK, në përfaqësimet sipas detyrës zyrtare nga ana
e avokatëve, për performancën e tyre dhe përfshirjen në listën për përfaqësim.
Më tej ky mekanizëm ka për qëllim të rregullojë mirëfunksionimin e ofrimit të shërbimit të
ndihmës juridike exofficio duke synuar përcaktimin e qartë të detyrave, funksioneve dhe përgjegjësive
të institucioneve dhe akterëve të përfshirë.
Gjithashtu një vëmendje e veçantë në integrimin e këtij mekanizmi i është kushtuar
funksionimit dhe realizmit praktik të detyrave, të secilit institucion i cili adreson në mënyrë
gjithëpërfshirëse të gjitha çështjet dhe mangësitë që janë hasur deri më tani, e të cilat janë evidentuar
siç është pengesa për realizimin e një koordinimi adekuat dhe të mirëfilltë të institucioneve gjatë fazës
së identifikimit, referimit dhe ofrimit të ndihmës juridike deri më tani.

Shtojcë: Kërkesat për angazhim ex-officio nga Institucioni i Policisë, Prokurorive dhe Gjykatave
në numër të thirrjeve dhe në përqindje për vitin 2013, 2014, 2015.

Institucioni i Policisë 692 Institucioni i Policisë

1718
Institucioni i Prokurorisë 352 Institucioni i Prokurorisë 643
Institucioni i Gjykatës 399 Institucioni i Gjykatës
1024

150
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Në periudhën 01 Janar - 01 Dhjetor 2013 në kërkesat për angazhimet EX-OFFICIO janë paraqitur këto
përqindje: Gjykatat: 28 %; Prokuroritë: 24 %, Policia: 48 %.
Në periudhën 01 Janar - 01 Dhjetor 2014 në kërkesat për angazhimet EX-OFFICIO janë paraqitur këto
përqindje: Gjykata: 30 %, Prokuroria: 19 %, Policia: 51 %.

Institucioni i Policisë 2872 Angazhimet 2013 1443

Institucioni i Prokurorisë 834 Angazhimet 2014 3385
Institucioni i Gjykatës 589 Angazhimet 2015 5295

151
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Në periudhën 01 Janar - 01 Dhjetor 2015 në kërkesat për angazhimet EX-OFFICIO janë paraqitur këto
përqindje: Gjykata: 30 %, Prokuroria: 16 %, Policia: 54 %.
Ndërsa, sipas viteve numri i thirrjeve është rritur në vazhdimësi dhe atë në vitin 2013, gjithsej: 1443
angazhime ex-officio; në vitin 2014, gjithsej: 3385 angazhime ex-officio; në vitin 2015, gjithsej: 5295
angazhime ex-officio.

Literatura
Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 15 Qershor 2008;
Deklarata Universale për të Drejtat e njeriut, neni 10;
Kodi i Procedurës Penale të Kosovës, i aprovuar në Dhjetor 2012 nr. 04/L-123;
Ligji për Avokatinë, Ligji Nr. 04/L-193, i aprovuar më 02 Maj 2013, neni 4 , paragrafi 1.1; 1.2; 1.3; 1.4;
1.5.
Statuti i Odës së Avokatëve të Kosovës, i cili ka hyrë në fuqi më 16 Nëntor 2013, neni 106, paragrafi
15.
Kodi i Etikës profesionale të Avokatëve, i aprovuar më 01 Dhjetor 2012.;
Rezoluta 217A (III) e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, 10 dhjetor 1984.
Konventa Evropiane për Mbrojtje të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut ,neni 6 (KEDNj), ETS 5, e
hapur për nënshkrim më 4 nëntor 1950, e cila ka hyrë në fuqi më 3 shtator 1953;
Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike dhe Protokollet e saj;
Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare;
Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor;
Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas;
Konventa për të Drejtat e Fëmijës;
Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore, Jonjerëzore dhe
Poshtëruese;
Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut, nenet 8-10 e vitit 1969;
Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popujve , neni 7, e vitit 1981;
152
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Gerhard Robbers: “Encyclopaedia of Ëorld Constitutions” (Enciklopedi e Kushtetutave të Botës);
Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, Artico kundër Italisë, 6694/74, Aktgjykim, 13 maj 1980,
paragrafi 3;
Goldstein Bolocan, Maya, “Etika Profesionale Ligjore: Një Perspektivë Krahasuese”, 08 korrik, 2002.
CEELI Seri Konceptesh, e qasshme në http://ssrn.com/abstract=321700 (data e marrjes 01 Shkurt
2016);
BIRN,Raporti vjetor i monitorimit të gjykatave 2013;
Këshilli Prokurorial i Kosovës, Vendim, KPK/Nr. 150/2013, datë 13 Gusht 2013;
Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Vendim, KGJK Nr.Ref. 23/2014, datë 05 Shkurt 2014;
Këshilli Drejtues i OAK-së, Vendim, Nr.1190/2014, i datës 03 Tetor 2014.

153
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

154
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Ekonomi/Economy

155
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

156
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 338. 23. 336. 2

Liria fiskale parametër reformues në stabilitetin fiskal të vendit

Burim HALITI  Valjeta SHKODRA

Abstrakt: Liria fiskale si koncept fiskal është shumë esencial për shtetet moderne dhe ato në zhvillim,
sepse liria fiskale është parametër i matjes së stabilitetit fiskal. Liria fiskale është e lidhur shumë
ngushtë me lirinë juridike sepse, ka një ndikim të madh në jetën e përgjithshme të qytetarëve përmes
legjislacionit fiskal dhe financiar të vendit. Shoqëritë moderne duhet të kenë parasysh se organizimi i
jetës fiskale dhe financiare në një vend nuk është statik, por gjithëherë është në lëvizje dhe në
rrjedhje, për shkak se jeta është evolutive dhe me ndikim ditor në jetën shtetërore. Andaj edhe aplikimi
ose freskimi i legjislacionit fiskal, nënkupton të kemi më shumë hapësirë dhe përkushtim për ndërtimin
e jetës së lirisë fiskale në vend. Rregullimi i lirisë fiskale me legjislacion dhe reformimi i saj përmes
legjislacionit, nënkupton të kemi më shumë kufizime për ekzekutivin dhe më shumë hapësirë për
organin legjislativ. Duke e rrespektuar parimin “Jo taksim pa përfaqësim”nënkuptojmë se pushteti
ekzekutiv është përgjegjës për qdo politikë fiskale dhe se liria fiskale është e lidhur ngushtë jo vetëm
me lirinë juridike, por edhe me lirin politike.

Fjalët kyçe: liria fiskale, stabilitet, legjislacion, liri juridike, taksa.

Hyrje

Politika fiskale është mjeti me anë të së cilës qeveria e pershtat nivelin e shpenzimeve dhe
shkallën e tatimeve për të monitoruar dhe ndikuar në ekonominë e një vendi. Politikat fiskale që
shtetet bëjnë për vete nënkuptojnë që të planifikojnë me kujdes qdo taksë apo tatim që parashohin
politikat ekonomike qeveritare, në mënyre që të ketë të hyra të mjaftueshme për të mbuluar
shpenzimet publike apo të dalat publike.
Instrumentet e politikave fiskale, kanë rol dhe rëndësi të madhe ne shtetet bashkëkohore
sepse pa to nuk mund të mendohet një shtet stabil në aspektin fiskal dhe financiar. Kjo për arsye se
qdo gjë që ka të bëjë me shtetin në aspektin fiskal varet drejtperdrejtë nga instrumentet fiskale te cilat i
aplikon ai shtet apo institucionet shtetërore.
Ekonomia e nje vendi varet shumë nga masat fiskale që i aplikon shteti, sepse përmes
institucioneve të tij realizohet zbatimi i politikës fiskale në vend dhe ndikohet në zhvillimin ekonomik të
tij.
Në këtë punim pasqyrohen dhe trajtohen qeshtjet që kanë të bëjnë me:
- Politika fiskale si koncept dhe mekanizëm reformues,

- Qëllimi i politikave fiskale dhe efektet ekonomike,


Autori ka përfunduar studimet postdiplomike Master, në të drejtën juridike financiare, në Fakultetin Juridik të Universitetit të
Prishtinës. Punon në drejtorinë qendrore të Doganës së Kosovës, është i angazhuar asistent në Universitetin Publik të Gjilanit
“Kadri Zeka” nga viti akademik 2013/2014 dhe është anëtar i bordit të Institutit për Studime Ligjore dhe Demokratike. Autori
është pjesë aktive e organizimeve të shoqërisë civile për çështje të ndryshme ligjore, politike, ekonomike në Republikën e
Kosovës.
Adresa: Livoç i Ulët – Gjilan, nr. tel: +377 44 – 785 857, emaili: burimhaliti@live.com.

Autorja ka përfuduar studimet postdiplomike Master, në të drejtën Juridike Financiare, në Fakultetin Juridik të Universitetit të
Prishtinës dhe poashtu ka përfunduar studimet master në Fakultetin Filologjik – drejtimi gjuhë anglezë në Universitetin e
Prishtinë. Punon mësimdhënëse në sistemin arsimor në Kosovë.
Adresa: Gjilan, emaili - valjeta.shkodra@hotmail.com.

157
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
- Mjetet e politikave fiskale si dhe llojet e tyre;

- Aplikimi dhe përcaktimi I ditës fiskale

- Liria fiskale si parim dhe ide liberale,

- Rëndësia e lirisë fiskale si parametër i matjes së stabilitetit fiskal si dhe roli I saj si liri
juridike.

Politikat fiskale si koncept dhe mekanizëm reformues

Politika fiskale është pjesë e rëndësishme e politikës ekonomike, me anë të së cilës qeveria
përdor mjetet e mbledhura kryesisht nga taksat dhe shpenzimet për të ndikuar në zhvillimin dhe
stabilitetin ekonomik gjatë rrjedhës së ciklit biznesor.
Qeveritë e përdorin politikën fiskale për të ndikuar në kërkesën agregate ekonomike, në
perpjekje për të arritur objektivat ekonomike si stabiliteti i qmimeve, punësimi i plotë dhe rritja
ekonomike.
Për nga natyra dhe roli i saj, ajo zhvillohet krahas politikës monetare, politikë përmes së
cilës banka qendrore e një vendi ndikon në sigurimin e parave të atij vendi. Përderisa në te kaluaren
qasja e qeverisë ishte që të mos ndërhynte në ekonominë e një vendi, pas Luftës II Botërore kjo
ndryshoi dhe qeveria mori një rol më aktiv në rregullimin e papunësisë, ciklet biznesore, inflacionin si
dhe vlerën e parasë, duke vënë në funksion politikën fiskale dhe monetare.
Nismëtar i politikës fiskale është ekonomisti i njohur britanez, John Meynard Keynes, i cili
gjatë recesionit të thellë të viteve të 30-ta deklaroi se mënyra e vetme për të rritur produktivitetin
makroekonomik dhe kërkesën agregate ishte që të bëhej rritja e shpenzimeve nga ana e qeverisë dhe
të zvogeloheshin taksat. Andaj kjo teori njihet edhe si teoria Keynesiane, sipas së cilës rritja apo
zvogëlimi i të hyrave të mbledhura nga tatimet si dhe niveli i shpenzimeve ndikon në shkallën e
inflacionit, papunësisë si dhe qarkullimin e parave në sistemin ekonomik. 411
Edhe pse fillimisht ajo u konsiderua si ide jo e përshtatshme ajo hyri veqanerisht në funksion
gjatë viteve të 50 dhe 60 në stabilizimine cikleve ekonomike. Duke u bazuar në këtë politikë edhe “The
Emplyment Act I 1946”, angazhoi qeverinë federale të Shteteve të Bashkuara në përdorimin e politikës
fiskale si mjet parësor në promovimin e punësimit maksimal, prodhimit dhe fuqisë së blerjes. 412 .
Politika fiskale zuri vend të rendësishëm edhe gjatë depresionit të viteve 2008- 2013 të cilin e
përjetuan Shtetet e Eurozonës.
Qëllimi i politikës fiskale është që të mbahet balanci midis ndryshimeve të shkallës së
tatimeve dhe shpenzimeve publike. Në ekonomitë e pazhvilluara shkalla e papunësisë mund të jetë e
lartë e për pasoje do të kemi edhe shpenzime të ulëta të konsumatorëve si dhe fitime të bizneseve.
Për të stabilizuar këtë gjendje qeveria mund të ndezë ekonominë e një vendi duke ulur tatimet – gjë e
cila iu ofron konsumatorëve më shumë para shpenzuese dhe do të rrisë shpenzimet e qeverisë në
formë të blerjes së shërbimeve nga tregu. Duke paguar për këto shërbime qeveria krijon vende të reja
pune dhe paga të cilat do të ndikojnë në ekonomi. Në të njëjtën kohe pra shkalla e tatimeve do të bie,
shpenzimet e qeverisë do të rriten, ndërsa shkalla e papunësisë do te zvogëlohet, gjë e cila do të
dërgojë në zhvillimin e bizneseve dhe do ta aktivizojë ciklin ekonomik. 413
Pra nga kjo mund të shohim se qëlllimet kryesore te politikës fiskale janë që:
- të nxitë zhvillimin ekonomik në periudhat e recesionit,

- të mbajë të ulët shkallën e inflacionit si dhe

411www.investopedia.com/articles /04/051904 “What is Fiscal Policy” – Reem Haekal

412Charles
R. Nelson “Macroeconomics:An introduction” Internet Edition, 1Janar 2006
413www.businessnewsdaily.com “What is Fiscal Policy?” Chad Brooks, Business News Daily Senior Writer, 28 Nentor 2012

158
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
- të mbajë një rritje të qendrueshme ekonomike. 414

Instrumentet fiskale me të cilat zhvillohet politika fiskale janë

- Shpenzimet – Ato janë mjet i politikës fiskale me anë të të cilave bëhet drejtimi i parasë drejt
sektorëve të caktuar që kanë nevojë për një rritje ekonomike.

- Taksat /Tatimet – të cilat kanë ndikim të madh ekonomik duke përcaktuar shumën e parave
që qeveria dhe individët do të shfrytëzojne në fusha të caktuara.

Në shtetet bashkekohore, politikat fiskale zakonisht janë të përcaktuara brenda një viti
buxhetor, ku do të përcaktohet plani i shpenzimeve të qeverisë për vitin fiskal dhe mënyrat se si do të
sigurohen të ardhurat për ato shpenzime, përmes tatimeve ekzistuese apo formave të reja tatimore.
Në teori janë 3 lloje të politikës fiskale me të cilat shteti mundohet të mbajë të balancuar zhivillimin e
ekonomik të vendit të tij:415
1. Politika fiskale ekspansive: Ky lloj i politikës fiskale aplikohet që të nxitet zhvillimi
ekonomik dhe më së shpeshti përdoret gjatë periudhave të recesionit ekonomik, në rastet e
ekzistimit të papunësisë së madhe apo periudhave të tjera të ulëta të ciklit ekonomik. Me
këtë lloj politike qeveria mund të vendosë të bëjë rritjen e shpenzimeve apo uljen e taksave
apo të dyja në të njëjtën kohe. Qëllimi kryesor i kësaj politike është që të vihen më shumë
para në duart e konsumatorëve dhe si rrjedhojë të stimulohet shpenzimi dhe rritja
ekonomike. Megjithatë e metë e kësaj politike është se qeveria mund të bëjë keqësimin e
gjendjes së deficitit buxhetor, si pasojë se qeveria do të bëjë rritjen e huave.

2. Politika fiskale tkurrëse: Kjo lloj politike është e kundërta e politikës fiskale ekspansive dhe
nënkutpon rastin kur shpenzimet e qeverisë janë më të ulëta se sa të hyrat nga tatimet. Ajo
përdoret në ato raste kur dëshirohet të bëhet zvogëlimi i rritjes ekonomike, për shembull në
ato raste kur inflacioni rritet në ritëm shumë të shpejtë, dhe përfshin zvogëlimin e kërkesës
agregate. Përderisa qeveria do të bëjë zvogëlimin e shpenzimeve dhe rritjen e taksave,
shpenzimet e konsumatorëve do të zvogëlohen gjithëashtu, andaj kjo politikë bën
përmirësimin e deficitit buxhetor.

3. Politika fiskale neutrale: Kjo lloj politike aplikohet kur ekonomia e një vendi është në
ekuilibër dhe nuk kemi nevojë as për rritje e as zvogëlim të kërkesës agregate. Shpenzimet
e qeverise janë tërësisht të siguruara nga të hyrat nga tatimet, ndërsa të dalat buxhetore të
përgjithshme kanë një efekt natyror në shkallën e aktivitetit ekonomik.

Përkundër debateve të ndryshme midis Keynesianëve dhe klasikëve rreth rëndësisë së

aplikimit të politikave fiskale dhe nxitësve fiskalë, ajo mbetet si mjet mjaft i rëndësishëm i menaxhimit
ekonomik për shkak të aftësisë që ka në ndryshimin e në rritjen apo zvogëlimin e kërkesës agregate.

Aplikimi dhe përcaktimi i ditës fiskale

Aplikimi dhe përcaktimi i ditës fiskale nuk është statik dhe i njëjtë në të gjitha shtetet e botës
sepse mënyra e përllogaritjes së kësaj dite është shumë specifike. Paimisht me ditë fiskale
nënkuptojmë kur qytetari si tatimpagues një pjesë të madhe të kontributeve apo punës së tij e bënë
për shtetin, ndërsa pjesën tjetër të mbetur e bënë për llogarinë e tij. P.sh: nëse dikush ka të hyra 1.000
euro atëherë diku rreht 400 euro i shpenzon për pagesën e kontributeve pensionale, tatimore, TVSH-

414www.economicshelp.org/macroeconomics/fiscal-policy/fiscal_policy
415https://en.wikepedia.org/wiki/Fiscal_policy

159
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
së, doganore, shpenzime komunale, shërbime publike etj., dhe paratë të cilat mbesin jashtë këtyre
shërbimeve nënkupton se qytetari ka punuar për llogarinë e tij e jo për llogarinë e shtetit.
Në shtetet e zhvilluara dhe me ekonomi stabile kjo datë është ka mesi i muajit për shkak të
hyrave të larta, ndërsa në shtetet me ekonomi në zhvillim siq jemi ne, ky përcaktim zakonisht është ka
fundi i muajit për shkak të hyrave të vogla që i kanë qytetarët tonë, në raport me shpenzimet që i kanë.
Në Shtetet e Bashkuara, termi ditë fiskale i referohet ditës në të cilën qeverisë federale i bëhen
deklaratat tatimore ne të ardhura . Deklaratat tatimore janë ato raporte që i dorëzohen Shërbimit të
Brendshëm të të ardhurave ose Agjencise lokale apo shtetërore të mbledhjes së taksave dhe
përmbajnë informacione që përdoren për të llogaritur tatimin mbi të ardhurat ose taksat e tjera. Ky
tatim mbi të ardhurat së pari ishte paraqitur me Aktin mbi të ardhurat të vitit 1861. Afati për bërjen e
deklaratave tatimore fillimisht ishte 1 Marsi 1913, për tu ndërruar më pas në 15 Mars 1918 dhe më në
fund në 15 Prill 1955, e cila datë mbete edhe sot. 416

Liria fiskale si parim dhe ide liberale

Liria fiskale është koncept liberal dhe parim juridik i instaluar nga filozofët dhe njohësit e
liberalizmit. Sipas filozofit të mirënjohur britanik Leonard Hobhouseliria fiskale përkufizohet si një
liberal dhe juridike sepse sipas tij liria fiskale ka lidhje të ngushtë me lirinë juridike, andaj edhe
konsiderohet si një koncept liberalo juridike sepse nuk mjaftojnë vetëm parime të lirisë fiskale nëse ato
parime nuk marrin përmbajtje dhe organikë juridike. Sipas këtij autori liria fiskale përkufizohet si: “Liria
fiskale lidhet ngushtë me lirinë juridike, por ka një ndikim më të ndjeshëm në jetën e përditshme”417.
Nga ky koncept mund të thuhet se taksat dhe tatimet apo të hyrat publike në përgjithësi janë kruciale
dhe me shumë ndikim në jetën e një shteti sepse nga ajo se sa i suksesshëm është shteti në
mbledhjen e të hyrave aq më stabil dhe funksional në aspektin financiar dhe fiskal është shteti.
Nuk mjafton të kemi vetëm ligj për mbledhjen e të hyrave, sepse ai është vetëm një
parakusht fiskal, por duhet të kemi mekanizma liberal në mënyrë që të kemi efikasitet në mbledhjen e
të hyrave dhe tani më praktike e ka dëshmuar se sa më liberal janë rregullat (parimet) dhe
mekanizmat aq më i suksesshëm është shteti në mbledhjen e të hyrave publike.
Ligji bazik për mbledhjen e taksave në një vend konsiderohet se është ligji për buxhetin, në
të cilin ligj parashihen të mbledhen të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e shtetit për një periudhë fiskale
që në shumicën e rasteve është një vit. Ky ligj ka specifikën e tij sepse në vete përmban një
karakteristike që shumë pak ligje e kanë, ai është i afatshëm dhe vlen për një periudhë të caktuar
fiskale që në Republikën e Kosovës është nga data 1 janar deri më datë 31 dhjetor të vitit.
Sa më shumë që kemi hapësirë për liri fiskale, aq më shumë kemi përgjegjësi për
ekzekutivin dhe parametra të mirëfilltë se shteti po zhvillohet pozitivisht. Vetëm ato shtete të cilat kanë
një kulturë të lartë politike, zbatim ligji dhe zhvillim ekonomik konsiderohet se mund të aplikojnë në
maksimum lirinë fiskale ngase mundësi për zbatim është më e madhe dhe e sigurtë.

Rëndësia e lirisë fiskale si koncept në reformimin e politikave fiskale të vendit

Liria fiskale si koncept liberal ka ndikim të madh në politikat fiskale dhe financiare të një
vendi sepse ndikojnë drejtpërdrejt në mekanizmat financiar dhe ekonomik të shoqërisë.
Shtetet në zhvillim duhet të bëjnë reformimin e legjislacionit fiskal duke e orientuar në
përcaktimin e rregullave të cilat e instalojnë lirinë fiskale si koncept liberal dhe juridik. Legjislacioni
tatimor dhe fiskal është legjislacion i ndjeshëm sepse prek xhepin dhe jetën e qytetarëve drejtpërdrejt,
andaj edhe reformimi i tij duhet të jetë aktual për shtetin në qdo fazë të jetës fiskale të shtetit.

416https://en.wikipedia.org/wiki/Tax_Day
417Leonard Hobhouse, “Liberalizmi”, faqe 29, ISBN: 978-99943-942-9-6, botues ISP – Instituti i Studimeve Politike, Tiranë
2000.
160
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Politikat fiskale të vendit poashtu janë tejet të rëndësishme sepse me këto orientohet
mënyra e mbledhjes së të hyrave nga qytetarët tek buxheti i shtetit. Politikat fiskale definohen në
forma të ndryshme mirëpo njohësi i politikave fiskale Burim Haliti i definon kështu: “Politikat e mirëfillta
fiskale që shtetet bëjnë për vete, nënkuptojnë që të planifikojmë me kujdes çdo taksë apo tatim që
parashohin politikat ekonomike qeveritare në mënyrë që të kemi të hyra të mjaftushme për të mbuluar
shpenzimet publike apo të dalurat publike”418. Ky koncept për politikat fiskale ngrit në zenit rëndësinë e
planifikimit të mirëfilltë të politikave fiskale sepse nga ato varet drejtpërdrejt edhe buxheti i shtetit.
Botërisht është e ditur se sa më mirë i kemi të përcaktuar rregullat për mbledhjen e të hyrave
publike aq më shumë nënkupton që të kemi liri fiskale e cila është më se e domosdoshme për shtetet
të cilat mëtojnë të jenë të zhvilluara ekonomikisht dhe stabil në aspektin fiskal dhe financiar.

Përfundimet

Sipas prizmave dhe parametrave fiskalë duhet të kemi parasysh shumë dimensione të jetës
financiare në shtetin tonë e sidomos në të bërit politika fiskale dhe në përcaktimin e parimeve dhe
rregullave të cilat e determinojnë lirinë fiskale në vend. Sipas rrjedha shkencore juridiko financiare
shtetet duhet të kenë sa më shumë liri fiskale në mënyrë që të tregohen më të afta dhe stabile në
funskionimin e financave të shtetit duke mos i komplikuar raportet me qytetarët e shtetit, mirëpo për ta
bërë këtë shteti ynë duhet intervenuar në këto pika sipas gjendjes fiskale dhe ekonomike në të cilën
gjendemi aktualisht si shtet:
- Liria fiskale të jetë parim bazë i zhvillimit juridik të financave të vendit sepse kjo paraqet
edhe siguri të përgjithshme të vendit dhe njëherit është parametër në zhvillimin e
përgjithshëm të shoqërisë.

- I tërë potenciali shtetëror duhet të koncentrohet në krijimin e një stabiliteti politik dhe juridik
në mënyrë që implemtnimi i parimeve dhe rregullave të cilat lidhen drejtpërdrejt me lirinë
fiskale të implementohen pa probleme dhe në mënyrë efikase.

- Sundimi i ligjit dhe zhvillimi ekonomik duhet të jenë prioritet e shoqërisë dhe shtetit tonë në 5
vitet e ardhshme, pasiqë vendi tani më mund të krijojë pakënaqësi dhe jo stabilitet fiskal,
sepse parimet e lirisë fiskale edhe nëse instalohen në jetën juridike ato nuk mund të
aplikohen nëse nuk kemi sundim të mirëfilltë të legjislacionit në përgjithësi dhe zhvillim
ekonomik.

Literatura:
Leonard Hobhouse: “Liberalizmi”, faqe 29, ISBN: 978-99943-942-9-6, botues ISP – Instituti i
Studimeve Politike, Tiranë 2000.
Burim Haliti: “Politikat fiskale në Kosovë dhe harmonizimi i tyre me vendet e rajonit dhe BE-së", botuar
në revistën shkencore “Buletini Shkencor” nr. ISSN 1800-9794, COBISS.CG-ID 20683538, Ulqin 2014.
Shah, Anwar: “Budgeting and budgetary institutions”, editor The World Bank, Washington D.C. 2007,
Morgenthau, Hans Joachim, 1904 -1980, Politics among nations: the struggle for poëer and peace /
7th edition / revised by Kenneth W. Thompson and W. David Clinton.
www.investopedia.com/articles /04/051904 “What is Fiscal Policy” – Haekal, Reem
Nelson,Charles R. “Macroeconomics:An introduction” Internet Edition, 1Janar 2006
www.businessnewsdaily.com “What is Fiscal Policy?” Brooks,Chad Business News Daily Senior
Writer, 28 Nentor 2012
www.economicshelp.org/macroeconomics/fiscal-policy/fiscal_policy
https://en.wikepedia.org/wiki/Fiscal_policy

418
Ma.Sc. Burim Haliti, “Politikat fiskale në Kosovë dhe harmonizimi i tyre me vendet e rajonit dhe BE-së", botuar
në revistën shkencore “Buletini Shkencor” nr. ISSN 1800-9794, COBISS.CG-ID 20683538, Ulqin 2014.
161
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
https://en.wikipedia.org/wiki/Tax_Day
Hansen, Bent “The Economic Theory of Fiscal Policy”, Psychology Press, 2003

162
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 339. 92 (496. 51)

Drejtimi i politikave qeveritare në mbështetjen e NVM-ve në Kosovë

Xhavit ISLAMI  Enis MULOLLI

Abstrakt: Ky punim ka për qëllim të analizoj ndikimin e politikave qeveritare në zhvillimin ekonomik të
Kosovës nëpërmjetmbështetjes së NVM-ve. Sistemi i mbështetjes qeveritare është reformuar shpesh,
dhe ka një debat të vazhdueshëm në qarqet shkencore dhe qeveritare për mënyrën si duhet të
dizajnohet skema e mbështetjes qeveritare për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Andaj, me të drejt
lindin pyetjet: Si i mbështet qeveria e Kosovës NVM-të? A është kjo mënyrë e mbështetjes e
përshtatshme për zhvillimin ekonomik të Kosovës? Cilat forma tjera të mbështetjes duhet të aplikohen
në Kosovë?
Objective i punimit është të i’u përgjigjet këtyre pyetjeve nëpërmejt analizës së të dhënave
ekzistuese të mbështetjes e cila aplikohet në Kosovë dhe krahasimin e tyre me vendet e zhvilluara
ekonomikisht. Ndërmarrjet e vogëla dhe të mesme janë katalizatori kryesorë i zhvillimit ekonomik në
Kosovës, si të tilla politikat qeveritare duhet ti kushtojnë rëndësi të veçant zhvillimit të tyre. Ky studim
argumenton atë çka është shumë e nevojshme për politikat e mbështetjes qeveritare në NVM dhe
prezanton idenë e zhvillimit të qëndrueshëm të funksionimit të ekonomisë nëpërmjet rritjes së NVM-vë.

Fjalët kyçe: Kosovë, politika qeveritare, NVM, mbështetje.

Hyrje

Një sfidë me të cilin përballën të gjitha vendet në tranzicion është krijimi i një mjedisi
miqësorë për NVM-të dhe transformimi i shoqërisë drejt ekonomisë së tregut. Si bëhet ky
transformim? Sipas Szabó, A. (2006) thelbi i transformimit politik dhe ekonomik të një vendi në
tranzicion është krijimi i sektorit privatë, zhvillimi i sektorit të ndërmarrësi dhe krijimi i ndërmarrjeve të
vogla dhe të mesme. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë ndër faktorët më të rëndësishëm të
rritjes së ekonomisë globale. Në Evropë, NVM-të kanë rolin kryesorë në krijimin e vendeve të reja të
punës dhe në rritjen ekonomike prandaj shpesh quhen shtylla kurrizore e ekonomisë Evropiane.
Mbështetjae NVM-ve është njëra ndër politikat kryesoree të gjithaqeverivetë shteteve tëBashkimit
Evropian (OECD, 2014). Në Bashkimin Evropian (BE), NVM-të përbëjnë 99% të gjitha ndërmarrjeve
jofinanciare dhe67% të punësimit total si dhe gjenerojnë 58% të vlerës së shtuar totale (Alexandra
Moritz et at, 2015). Sipas (Raportit KOSME, 2014)419, në Kosovë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme
përbëjnë pjesën kryesore të ekonomisë së sektorit privat ku absorbojnë përafërsisht 80% e
punësimitdhe 99.9% të ndërmarrjeve në Kosovë. Por pavarësisht rëndësisë së NVM-ve në zhvillimin
ekonomik të Kosovës, mjedisi i gjerë i biznesit tregon disa dobësi të cilat e pengojnë këtë sektor që të
zhvillohet me potencialin e plotë në aspektin e punësimit, produktivitetit dhe vlerës së shtuar, andaj
vlen të theksohet se drejtimi i politikave nga mbështetja e NVM-ve do të thotë drejtim në rritjen
ekonomike të vendit. Sipas (Raportit të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë) 420 në Kosovë një numër i
konsiderueshëm i bizneseve fillestare nuk po mbijetojnë dhe zhvillohen në treg si pasoj e së cilës nuk
po prodhohet punësim dhe zhvillim ekonomik. Pasi që shumica e shteteve Evropiane dhe botërore i
kushtojnë rendësi të veçanetzhvillimit të NVM-ve, atëherë edhe Kosova si shtet me ekonomi të lire të


Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Ekonomik. Email: xhavit.islami@uni-pr.edu

Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Ekonomik. Email: enis.mulolli@uni-pr.edu
419http://www.eciks.org/repository/docs/Report_on_State_of_SMEs_in_Kosovo_2014_99378.pdf
420http://eye-kosovo.org/wp-

content/uploads/2014/04/BiznesetFillestaredheSherbimetperMbeshtetjeneBizneseveFillestareneKosove.pdf
163
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
tregut e cila synon që nëpërmjet ndërmarrëve të saj të jetë konkurrente në tregjet globale duhet të
drejtoj politikat e saja ekonomike nga mbështetja e NVM-ve. Pra të krijoj kushte biznesore që i nxisin
ndërmarrësit e rijnë për të investuar dhe inkurajojnë ndërmarrësit ekzistues që ti rrisin investimet e
tyre. Sipas Mensah, S. (2004), për të inkurajuar investimet në NVM-të, duhet të krijohen programe të
cilat mundësojnë rritjen e kthimit të mundshëm për investitorët ose që mundësojnë zvogëlimin e
rrezikut të humbjes.
Në këtë punim do të japim një model të drejtimit të politikave qeveritare në mbështetjen e
NVM-ve, i cili do të kontribuoi për lindjen dhe rritjen e tyre.
Pyetjet kërkimore:
- Si i mbështet qeveria e Kosovës NVM-të?
- A është kjo mënyrë e mbështetjes së NVM-ve e përshtatshme për zhvillimin ekonomik të
Kosovës?
- Cilat forma tjera të mbështetjes së NVM-ve duhet të aplikohen në Kosovë?

Rishikimi i literaturës

Në këtë pjesë të punimit do të paraqesim pikëpamjet e disa autorëve lidhur politikat e

mbështetjessëndërmarrëve të vogla dhe të mesme.Qeveritë “socialiste” e përkrahin rolin thelbësor të
shtetit në ekonomi ndërsa qeveritë “jo-socialiste” e kufizojnë ndikimin e shtetit në ekonomi duke lejuar
që ekonomia e tregut të drejtohetnga vetë forcat e tregut.Sipas, Kuka, I. et al (2006) qeveria ndërhyn
në jetën ekonomike, formon legjislacionin, d.m.th nxjerr ligje, sidomos në fushën e taksave dhe
politikën fiskale, ushtron një ndikim shumë të madh jo vetëm në sferën e biznesit, po edhe në fusha të
tjera të aktivitetit të jetës shoqërore. Pra ndërhyrja e shtetit në ekonomi është e pa shmangshme pasi
që ka ndikim në nivelin makroekonomik dhe në nivelin mikroekonomik, duke mos përjashtuar edhe
sektorin privat. Politika qeveritare për zhvillimin e ndërmarrësis dhe krijimin e një mjedisi të favorshëm
për biznes para se gjithash kërkon: veprimin e shtetit për të siguruar barazinë në treg, sigurinëe
pasurisë dhe realizimin e kontratave; krijimin e politikave të mira ekonomike, sidomos politikës së
taksave dhe doganave, politikat tregtare, politikat kreditore paraqesin fushën tjetër të rëndësishme
për organet qeveritare; sigurimin e infrastrukturës së nevojshme publike (pushteti lokal dhe qendror)
paraqet detyrën tjetër të rëndësishme për organet qeveritare (Mustafa, M. et al 2006).Rritja e NVM-ve
në të gjitha ekonomit në tranzicion përballet me pengesa të shumta institucionale (Hashi, I., &
Krasniqi, B. A. 2011). Sipas Mustafa, M. et al (2006) me qëllim që të rritët mundësia e mbijetesës dhe
zhvillimit të NVM-ve, rekomandojnë që organet qeveritare qendrore dhe lokale të zhvillojnë një
bashkëpunim me donatorët privat dhe publik për të zhvilluar shërbimet e konsulencës, shërbimet e
trajnimit dhe të edukimit, dhe agjencitë për zhvillimin e ndërmarrësis. Bartlett, W., & Bukvič, V. (2001),
studiuan barrierat për rritjen e NVM-ve në Slloveni, dhe gjetën se faktorët kryesor të cilët ndalojnë
rritjen e firmave të vogla ishin pengesat institucionale dhe financiare. Edhe sipas një studimi të bërë
në Kosovë rritja e NVM-ve është reduktuar si pasoj e pengesave mjedisore të biznesit të tilla si barra
tatimore, konkurrenca e pandershme dhe financimi i papërshtatshëm (Krasniqi, B. A. 2007). Ndërsa
në studimin e bërë në Kili dhe Kroaci nga (Lussier, 2010) rezultoi se NVM-ve ju nevojitet një
mbështetje qeveritare pasi që kanë më shumëvështirësi të qasen në financim në krahasim me
ndërmarrjet e mëdha. Çështjen e financimit të NVM-ve në Evropë e analizuan edhe (Moritz, A., et al,
2015), ku studiuan një grup prej 12,726 NVM-ve në 28 vende të ndryshme të Evropës për të njohur
modelet e financimit të NVM-ve, dhe gjetën se financimi në Evropë nuk është homogjen. Sipas tyre
ekzistojnë gjashtë lloje të financimit të NVM-ve: NVM-të e financuara nga fondet e përziera, NVM-të e
subvencionuara nga shteti, NVM-të e financuara nga borxhi, NVM-të e financuara nga borxhi fleksibil,
NVM-të e financuara nga tregu dhe NVM-të e financuara nga brenda. Këto lloje të financimit të NVM-
ve ndryshojnë sipas numrit të instrumenteve të përdorura për financim dhe kombinimit të tyre. Pra
llojet e financimit të NVM-ve mund të jenë të profilizuara varësisht nga karakteristikat e firmës,
produktit, industrisë apo specifikave të vendit.

164
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Metodologjia

Për realizimin e këtij punimi është përdorur metodologji e cila konsiston në kombinimin e të
dhënave të siguruara nëpërmjet shfrytëzimit të literaturës ekzistuese për politikat qeveritare në
mbështetjen e NVM-ve. Gjithashtu ky punim përdor të dhënat e mbledhura nga Ministria e Tregtisë
dhe Industrisë (MTI), Agjencia për mbështetjen e NVM-ve, raporte ndërkombëtare lidhur me politikat e
Kosovës për bërjene biznesit, si dhe burime tjera relevante.

Politikat ekzistuese të mbështetjes së NVM-ve në Kosovë

Në Kosovë ekzistojnë disa politika qeveritare për mbështetjen e NVM-ve, disa prej tyre janë
funksionale ndërsa disa tjera janë të themeluara në aspektin juridik mirëpo implementimi i tyre ende
nuk ka filluar. Më poshtë do të paraqiten mënyrat e mbështetjes së NVM-ve duke ju përgjigjur pyetjes
së pare kërkimore: Si i mbështet qeveria e Kosovës NVM-të?
Në Kosovë janë themeluar disa agjenci për mbështetjen dhe lehtësimin e mbijetesës së
NVM-ve. Disa agjenci të cilat janë në mbështetje të NVM-ve janë: Agjencia për Investime dhe
Përkrahjen e Ndërmarrjeve në Kosovë (KIESA) e cila është institucion në kuadër të Ministrisë së
Tregtisë dhe Industrisë (MTI) dhe është përgjegjës për mbrojtjen, dhe promovimin e investimeve,
mbështet zbatimin e politikave dhe programeve publike në fushën e zhvillimit të ndërmarrjeve mikro, të
vogla dhe të mesme dhe zhvillon politika lidhur me themelimin dhe zhvillimin e zonave
ekonomike421.Në kuadër të kësaj agjencieekzistojnë disa programe dhe projekte për mbështetjen e
NVM-ve,nëpërmjet një projektitë bashkëfinancuar dhe bashkëmenaxhuar me Zyrën e BE-së në
Kosovë, synon që të stimuloj bizneset me orientim eksportin dhe zëvendësimin e produkteve të
importit me grande. Ky projekt 422 ka role në krijimin e dy skemave të grandeve: grandet për
mikrobiznese dhe grandet për NVM.Vlen të theksohet se në kuadër të projektit për promovimin e
NVM-ve në Kosovë të bashkëfinancuar me ADA dhe SDC, i cili projekt ka qëllim përkrahjen direkt të
agjencisë për investime dhe zhvillim të sektorit privat përmes komponentëve specifike: ridizajnimin dhe
implementimine skemës Voucher për këshillime, krijimine skemës së garantimit të kredive dhe
asistencë teknike për agjencinë. Kjo agjenci i mbështet NVM-të përmes programit të
konkurrueshmëris, përmes përkrahjes për ndërmarrësit e rinj dhe përmes përkrahjes së ndërmarrësve
femra.Agjencitë tjera që janë nën udhëheqjen dhe mbikëqyrjen e MTI-së të cilat lehtësojnë
funksionimin e NVM-ve janë: Agjencia për Regjistrimin e Bizneseve në Kosovë (ARBK) dhe Agjencinë
Kosovare të Standardizimit. Gjithashtu me qëllim që të rrisin atraktivitetin e Kosovës për investime në
disa vende të veçanta të Kosovës janë krijuar lehtësira për themelimin dhe rritjen e NVM-ve.
Zonat Ekonomike-Sipas Ligjit për Zonat Ekonomike në Kosovë me“zonë
ekonomike”nënkuptojmë një zonë gjeografike në kuadër të territorit shtetëror, që ka një status të
veçantë ekonomik, e krijuar për qëllime të promovimit, zhvillimit të bizneseve 423. Zonat ekonomike
kanë për qëllim krijimin e një ambienti fizik për bizneset vendore dhe ndërkombëtare, tërheqjen e
investime të reja (vendore dhe të huaja), grumbullimine bizneseve në vende te përshtatshme për të
bërë biznes, zgjerimin e industrisë ekzistuese, dhe zhvillimine lokaliteteve të caktuara.Në Kosovëjanë
themeluar tri zona të lira ekonomike: në Mitrovicë, në Gjakovë, dhe në Prizren; dy parqe të biznesit: në
Drenas dhe në Mitrovicë; një park teknologjik në Shtime; një zonë ekonomike-park industrial në
Mitrovicë; dhe një zonë agro-industriale gjendet në fshatin Samadraxhë – Suharekë424.Sa i përket rolit
të zonave të lira ekonomike, shumë autor janë kritik për zonat e lira tregtare, ndër ta Grubel (1983) e
argumentoi se natyra e izoluar e zonave të lira tregtare, janë arsyeja e kalbjes urbane dhe besojnë se
zonat e lira tregtare janë shkaku i humbjes se vendeve të punës në qytetet afër te cilave ato operojnë.

421http://mti-ks.org/sq/Agjencia-per-Investime-dhe-Perkrahjen-e-Ndermarrjeve-ne-Kosove.
422http://www.invest-ks.org/sq/skema-e-granteve-per-mnvm-te
423http://www.gazetazyrtare.com/e-gov/index.php?option=com_content&task=view&id=350&Itemid=28&lang=sq
424http://www.invest-ks.org/sq/zonat-ekonomike

165
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kjo do të thotë se ka një shans më të lartë se firmat pranë një zone të lire tregtare të mbyllen dhe të
shkojnë në zonë me qëllim për tëpërfituar nga stimujt që i ofrojnë zonat e lire tregtare (Coldsmith,
1982).
Sipas raportit të Bankës Botore për lehtsin e të bërit biznes, Kosova ka pasur një regres në
listë duke u larguar për 2 vende mbrapa nga vendi i 64 që ishte në vitin 2015, u rangua në vendin e 66
për vitin 2016 (shih tabelën 1.)
Raporti “Doing Business” për Kosovën 2010-2016 Tabela 1.
Në këtë raport marrin pjesë 189 Ekonomia (Kosova) 2015 2016
shtete, Kosova në shumicën e Rangimi sipas lehtësisë për të 64 66
vlerësimeve për lehtësirate të bërit bërë biznes
biznes ka shënuar regres në Fillimi i një biznesi 40 47
krahasim me raportin e vitit2015. Marrja e lejes së ndërtimit 137 136
Kosova si shtet në tranzicion duhet
Marrja e kreditit 24 28
të orientoj politikat e saj drejt
mbështetjes së NVM-ve dhe Pagimi i taksave 64 67
lehtësimit të procedurave për fillimin Tregtimi jashtëkufijve 70 71
e biznesit, për marrjen e lejes së Zbatimi i kontratës 46 48
ndërtimit, tregtimit jashtë kufijve, Zgjedhjen e paaftësisë paguese 163 163
zbatimin e kontratës dhe politikave
tjera të cilat i mundësojnëndërmarrësve të rrisin investimet e tyre në një vend të me siguri të
investimeve dhe zhvillim ekonomik të brishtë.

Politikat për nxitjen e ndërmarrësis dhe NVM-ve

Nga përshkrimi i mëposhtëm i politikave adekuate të mbështetjes së NVM-ve ne do ti

përgjigjemipyetjes se dytë kërkimore:A është kjo mënyrë e mbështetjes së NVM-vee përshtatshme për
zhvillimin ekonomik të Kosovës?
Kosovasi një vend në tranzicion ka nevojë të drejtoj politikat e saj tatimore dhe fiskale në
përkrahjen e themelimit dhe zhvillimit të NVM-ve të cilat janë çelësi i zhvillimit ekonomik të Kosovës.
Pasi që Kosova ka një bilanctregtarnegativë ku importi është më i lartë se eksporti, një situatë e tillë e
vë në rrezik ekzistencën e firmave vendore të cilat prodhojnë produkte të njëjta me produktet e
importuara nga ndonjë kompani e jashtme e cila për arsye të politikave të favorshme të vendit të tyre
ose si rezultat iekonomisë së shkallës si pasoj e prodhimit në masë të madhe mund të ofroj tregut
produkte me çmim më të ulët se firma vendore. Andaj duhet të mbështetët krijimi i strategjive
ekonomik dhe të mundësohet zbatimi i këtyre strategjive, në mënyrë që ta rrisin konkurrueshmerin e
NVM-ve vendore. Cila është strategjia e cila duhet të ndërtohet për ta ndryshuar këtë bilanc tregtar
negative? Tëndërtohen strategji të zhvillimit ekonomik të cilat në periudha afatshkurtra të orientohet në
themelimin dhe rritjen e ndërmarrjeve që zëvendësojnë produktet e importuara, d.m.th të mbështes
sektorët ekonomik që zvogëlojnë importin dhe krijojnëprodukte të cilat plotësojnë kërkesat e
konsumatorëve vendor.Pas realizimit të këtij qëllimi të orientoj politikat e saj drejt zhvillimit të eksportit.
Politikat qeveritare të zhvillimit ekonomik të orientohen në krijimin e ligjeve të cilat mbështesin krijimin
dhe funksionimin e suksesshëm NVM-ve, duke bërë thjeshtimin e procedurave për themelimin e tyre,
financimin, trajnimin dhe aspekte të tjera në sektorin e NVM-ve. Bizneset mund të mos i bëjnë ballë
tregut për arsye të ndryshme. Sipas Hatten, T. S. (2012) ndër shkaktarët kryesorë të dështimit të
bizneseve janë: menaxhimi joadekuat dhe financimi joadekuat.

Roli i agjencive për mbështetjen e NVM-ve

Shpesh herëndërmarrësitgjenden të vetmuar për realizimin e ideve të tyre biznesore apo për
rritjen e investimit pasi që nuk i kanë njohurit e nevojshme për themelimin dhe zhvillimin e
ndërmarrësis, për këtë arsye zhvillimi i agjencive për zhvillimin e ndërmarrësis dhe NVM-ve, është një
166
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
hap nga ana e organeve qeveritare drejt zhvillimit ekonomik, si rezultat i mbështetjes dhe këshillimit të
këtyre ndërmarrësve. Këto agjenci do të mundësonin zbatimin e politikave qeveritare në NVM, pra do
të luajnë rolin e ndërmjetësuesit në mes ministrive dhe ndërmarrësve duke mundësuar zbatimin e
politikave të shtetit në praktik. Në këto agjenci regjistrimi i bizneseve duhet të jetë i detyrueshëm për
NVM-të, me qëllim që të krijohet një rrjet e bizneseve dhe këto agjenci të kenë detyrë zhvillimin e
ndërmarrësis dhe NVM-ve. Shumica e shteteve të botës kanë agjenci qendrore, rajonale, apo lokale
për zhvillimin e NVM-ve, si p.sh. Gjermania, Hungaria, Austria, SHBA, Belgjika, Franca, Finlanda,
Danimarka, Britania e Madhe, etj.
E suksesshme.
Gjermania ka organizimine agjencive për mbështetjen e NMVM-ve në nivelrajonale dhe lokale.
Organizatat e Biznesit (BMOs) në Gjermani luajnë një role të madh në promovimin e NMVM-ve. Ato
përfaqësojnë interesat e NMVM-ve ndaj autoriteteve politike dhe palëve të tjera duke iu referuar
nevojave specifike për të iniciuar mbështetje publike. Ligji mandaton autoritete lokale dhe shtetërore
me qëllim që të përfshihen “Dhomat e Industrisë dhe Tregtisë” dhe “Dhomat e Zejtarisë”, në diskutimet
për politikat dhe planifikimin e zhvillimit ekonomik.Këto dhoma luajnë rolin e ndërlidhësit në mes të
politikave qeveritare me NMVM. Struktura e tyre dhomave dhe ndikimi i tyre në ndërmarrje ka
funksionin kudhoma e industrisë dhe tregtisë, dhe dhoma e zejtarisë ju ofrojnë këshilla dhe mbështetje
NMVM-ve duke ju siguruar shërbime si: ofrimi i informacionit, ofrimi i shërbimeve të konsulencës
individuale, si dhe dhomat në emër të qeveris udhëheqin trajnimet profesionale. Në këtë kontekst, vlen
të theksohet se në Gjermani, anëtarësimi në një dhomë është e detyrueshme për të gjitha bizneset
dhe dhomat kanë për detyrë të mbështesin bizneset e tyre anëtare. (Over, A, & Henkel, J. 2013).

Trajnimi dhe arsimimi

Trajnimi i ndërmarrësve të rijnëdhe zhvillimi i ndërmarrësveekzistues është njëra nga kushtet

themelore të suksesit tëndërmarrësi dhe NVM-ve. Shpesh herë ka ndërmarrës të cilat kanëidenë e
tyre për biznes mirëpo nuk kanë njohurit e nevojshme për ta implementuar këtë ide në praktikdhe si
rezultat shfaqet nevoja e trajnimit të ndërmarrsve të rijnë.Programete trajnimit do të rrisin njohurit e
ndërmarrësve për kontabilitet, menaxhimin e biznesit, përgatitjen e planeve të biznesit, analizat e
pasqyrave financiare, menaxhimin e personelit, të marketingut dhe funksioneve tjera të ndërmarrësis.
Nëpërmjet trajnimeve dhe arsimimit rritet aftësia e ndërmarrësve do të rritet mundësia e punësimit të
kuadrit vendor në vend që të blihen njohurit e kuadrit të jashtëm (ekspert të huaj), i cili veprim
përkthehet në rritjen e punësimit në vend dhe zhvillim ekonomik.Trajnimi dhe zhvillimi i menaxhimit e
rritë performancën e NVM-ve (Storey, 2004, Mulolli et al 2015). Mungesa e trajnimit dhe
arsimimitndikon negativisht në aftësinë e NVM-ve për tu qasur në financim, nëse nëpërmjet planit të
biznesit nuk paraqitet qartë qëllimi i ndërmarrjes atëherë kjo ndërmarrje nuk mund ta realizoj
mbështetjen qeveritare, ose nëse mungojnë raportet e kalkuluara saktë ndërmarrja nuk mund të bind
bankat për një kredi për shkak të sigurisë joadekuate të ofruar.Sipas Lussier, (2010) bizneset që nuk
përdorin mbështetje profesionale të biznesit kanë shans më të madh për të dështuar në krahasim me
firmave që përdorin këshilltarë profesionale. Pra duke u udhëhequr nga një menaxher me përvojë,
NVM-tëkrijojnë plane të orientuara nga rritja, dhe gjithashtu stafi i cili punon me këtë menaxher mund
të përfitojnë dhe ti zhvillojnë aftësitë e tyre menaxheriale.

Mënyra e financimit

Një arsye tjetër e dështimit të ndërmarrësis dhe NVM-ve është qasja e tyre në
financim.Kërkesa për kolateral nga bankat e kufizon qasjen e tyre në financim, e cila përkthehet si
barrierë në rritjen e NVM-ve madje shpeshherë rrezikohet edhe mbijetesa e tyre. Sipas Mustafa, M.,
et al (2006) burime të financimit për NVM-të janë: burimet vetjake (personale), bankat, kapitali
ndërmarrës- investues (venture capital), lizing (marrja me qira), dhe factoring. Beck et al, (2005),

167
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
pohon se njëra nga pengesat kryesore për rritjen e NVM-ve është vështirësia e tyre për tu qasur ne
financa, pasi që lehtësia e qasjes në financa është e lidhur pozitivisht me madhësinë e firmës.
Në fazat start-up NVM-të e kanë periudhën më kritike të financimit ku financimi bëhet kryesisht përmes
mjeteve vetanake, engjëjve të biznesit ose me financim joformal. Sipas Chavez et al., (2011), firmat
fillestare mund të mbështetën në burime informale të financimit dhe pak në financimin nga bankat,
megjithatë si firmë e pjekur kalojnë nga financimi joformal në financim nga bankat.
Duke pare vështërsit që kanë NVM-të që të qasen në burime të financimit politikat qeveritare
duhet të drejtohen kah krijimi i kushteve për ndërmarrësi dhe lehtësimi për qasje në burimet e
financimit. Në Kosovë kreditë janë ende me norma të larta të interesit, normë e cila nuk i lejon që këto
kredi të jenë të përshtatshme për zhvillim ekonomik, si dhe ka mungesë të kredive
afatgjata.Mbështetja e NVM-ve në fushën e financimit duhet të bëhet që për sektorë të caktuar
ekonomik të mbështes me kredi të buta, me garantimin e kredive, subvencionimi i normës së interesit
për industri të caktuara, subvencionimi i pagave,të mundësohet aplikimi i “grace-periodës”. “Grace
perioda” për kredit e sektorëve të caktuar p.sh në bujqësi të jetë deri sa të kthehet investimi i bërë.

Politikat tatimore

Lehtësirat tatimore janë një mjet i qeveris përmes të cilave mund të nxitë investimet e
brendshëme dhe të jashtme. Sipas ligjit të ri për tatimin mbi vlerën e shtuar425, përcakton dy (2) norma
të TVSh, si: norma standarde e TVSh-së 18%, dhe norma e reduktuar e TVSh-së 8% për produktet e
zakonshme. Mirëpo pasi që ekonomia e një vendi nuk varet vetëm nga produktet e zakonshme
atëherë kjo normëe TVSH-së nuk e përkrah rritjen dhe zhvillimin e NVM-ve pasi që e zvogëlojnë
mundësin e investimeve dhe rrisin mundësin e evazionit fiskal si rezultat i përpjekjeve për të shmangur
pagimin e një norme të tillë tatimore.
Politikat e vendeve në tranzicion duhet të orientohen nga ulja e normave tatimore dhe
lehtësimi i pagesës së tyre për disa industri të cilat shihen si kryesore për zhvillimin e ekonomisë
vendore, kjo lehtësi mund të bëhet duke aplikuar “grace periodë” në tatime, d.m.th NVM-të e një
sektori të caktuar të ekonomisë nukpaguajnë tatim për një periudhë të caktuar kohore (p.sh dy vite).Në
rastin tonë Kosova ka potencial të mire për zhvillimin e bujqësisë si rezultat të shtrirjes gjeografike dhe
ka potencial për zhvillim teknologjik duke u bazuar në popullatën e re e cila është burimi kryesor për
zhvillimin teknologjik.

Përfundime dhe Rekomandime

Kosova si një shtet i ri me ekonomi të brishtë ka filluar disa veprime të cilat e mbështesin
krijimin e NVM-ve dhe lehtësojnë bërjen biznes. Por ka edhe shumë politika, strategji, veprime të cilat
duhet ti ndërmarri për të arritur zhvillim të lartë ekonomik. Në vazhdim do të japim disa rekomandime
me të cilat i përgjigjemi pyetjes së tret kërkimore:Cilat forma tjera të mbështetjes së NVM-ve duhet të
aplikohen në Kosovë?
- Rekomandojmë që të bëhet një hulumtim i cili do të ketë (mostërreprezentative) një numër të
madh të NVM-ve, përmes të cilit hulumtim do tënjoftohemipër problemet me te cilat përballen
NVM-të që ushtrojnë veprimtarin e tyre në Kosovë, në aspektin financiar, në aspektin
menaxherial, fiskal etj;
- Në kuadër të agjencive për mbështetjen e NVM-ve të kenë programe për këshillime dhe
mbështetje për një periudhë të caktuar kohore (p.sh 3 vitet e para pas themelimit) të cilat
programe financohen direkt prej ministrisë;të kenë programe për trajnime dhe zhvillime të
ndërmarrësve të rijnë; programe për monitorimin, vlerësimin, përcjelljen dhe mbështetjen e

425http://www.atk-ks.org/wp-content/uploads/2015/09/LIGJI_NR._05_L

037__PER_TATIMIN_MBI_VLEREN_E_SHTUAR_SHTOJCA.pdf
168
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
aktiviteteve dhe projekteve të NVM-ve.Të bëhetridizajnimi i skemave voucher – e cila mundëson
mbulimin e kostos se firmave të vogla për marrjen e këshillave strategjike për biznes;
- Rekomandojmë që qeveria të hartojë dhe zbatojë politika strategjike për financimin e NVM-
veduke aplikuar skema të garantimit të kredive, lizingut, financimin e aseteve dhe kapitalit për
krijimin e ndërmarrjeve të reja, të hartoj politika që mundësojnë dialog me bankat me të cilat së
bashku të krijojnë instrumente financiare për zhvillimin e suksesshëm të NVM-ve, të krijoj skemën
e financimit të start-up bizneseve;
- Rekomandojmë që të uli normën e tatimit dhe të luftoj ekonomin jo formale;
- Krijimin dhe zgjerimineinkubatorëve dhe parqeve të biznesit, si dhe funksionalizimi i zonave
ekonomike, qeveria të hartoj politika efektive për zbatimin e ligjit për zhvillimin e NVM-ve;
- Të funksionalizohet një fond për inovacionedhe të financohen projektet e kërkimit dhe zhvillimit;
- Politikat për zhvillim ekonomik të orientohen nga rritja e prodhimit vendor dhe nga eksporti.

Bibliografia
Bartlett, W., & Bukvič, V. (2001). Barriers to SME growth in Slovenia. MOST: Economic Policy in
Transitional Economies, 11(2), 177-195.
Beck, Thorsten, Demirgüç‐Kunt, Asli, &Maksimovic, Vojislav, (2005), “Financial and legal constraints
to growth: does firm size matter?”, The Journal of Finance, 60(1), 137-177.
Chavis, Larry W., Klapper, Leora F., & Love, Inessa (2011), “The impact of the business environment
of young firm financing”, The World Bank Economic Review, 25(3): 486-507.
Coldsmith (1982)."Enterprise Zones: If They Work We're in Trouble", International Journal of Urban
and Regiollal Research, 6 (1982), 435-442.
Grubel (1983). Free Market Zones: Deregulating Calladian Enterprise. Vancouver: The Fraser
Institute.
Hashi, I., &Krasniqi, B. A. (2011). Entrepreneurship and SME growth: evidence from advanced and
laggard transition economies. International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research,
17(5), 456-487.
Hatten, T. S. (2012). Principles of small business management.South-Western Cengage Learning.
Kuka, I., Shiroka-Pula, J., Krasniqi, B., (2006), “Menaxhmenti dhe Vendosja”, Prishtinë.
Krasniqi, B. A. (2007). Barriers to entrepreneurship and SME growth in transition: the case of Kosova.
Journal of Developmental Entrepreneurship, 12(01), 71-94.
Lussier Robert N., and Halabi Claudia E. (2010), “A Three-Country Comparison of the Business
Success versus Failure Prediction Model”, Journal of Small Business Management, Volume 48,
Issue 3, pages 360–377, July 2010.
Mensah, S. (2004, March).A review of SME financing schemes in Ghana.In UNIDO Regional
Workshop of Financing Small and Medium Scale Enterprises (No. 15-16, pp. 1-19).
Moritz, A., Block, J., & Heinz, A. (2015). Financing patterns of European SMEs–An empirical
taxonomy.Available at SSRN 2693564.
Mulolli, E., Islami, XH.,Skenderi, N., (2015), “Human Resource Management Practices and SMEs
Performance Study Based In Kosovo”. International Review of Management and Business
Research, ISSN: 2306-9007, Vol. 4, issue 4, pp. 1171-1179.
Mustafa, M., Kutllovci, E., Gashi, P., &Krasniqi, B. (2006).Small and Medium
Businesses.Establishment, management and business growth, 21.
OECD GRS South East Europe Division and Eurasia Division (2014). Research web:
http://www.oecd.org/globalrelations/SME%20Policy%20Index%20Methodology_Concept%20Note.pdf
Over, A, & Henkel, J. (2013), “The Role of Business Membership Organizations”, SME Promotion and
development in Germany. Research web:https://www.giz.de/en/downloads/giz2013-en-sme-
promotion-and-development-germany.pdf
Storey, D. J. (2004), “Exploring the link, among small firms, between management training and firm
performance: a comparison between the UK and other OECD countries”, International Journal of
Human Resources Management, 15, 112-130.
169
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Szabó, A. (2006). Business incubation as element of business service institution and SME
development infrastructure for creation of new enterprises in CITs.ERENET, Budapest.–2006–
14c.
Web biblografia
http://www.eciks.org/repository/docs/Report_on_State_of_SMEs_in_Kosovo_2014_99378.pdf
http://eye-kosovo.org/wp-
content/uploads/2014/04/BiznesetFillestaredheSherbimetperMbeshtetjeneBizneseveFillestarene
Kosove.pdf
http://mti-ks.org/sq/Agjencia-per-Investime-dhe-Perkrahjen-e-Ndermarrjeve-ne-Kosove.
http://www.invest-ks.org/sq/skema-e-granteve-per-mnvm-te
http://www.gazetazyrtare.com/e-
gov/index.php?option=com_content&task=view&id=350&Itemid=28&lang=sq
http://www.invest-ks.org/sq/zonat-ekonomike
http://www.atk-ks.org/wp-content/uploads/2015/09/LIGJI_NR._05_L
037__PER_TATIMIN_MBI_VLEREN_E_SHTUAR_SHTOJCA.pdf

170
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 336 (496. 5)

Zhvillimi i institucioneve financiare jo-banka në Shqipëri

Faik GJOLENA

Abstrakt: Ky punim është fokusuar në zhvillimin e Institucioneve Financiare Jo-Banka si dhe në rolin
dherendësinë e tyre në rritje në sistemin financiar Shqiptar.Roli dhe rëndësia që ato
kanë në ekonominë shqiptare është e madhe për vetë faktin që pjesa më e madhe prej tyre kanë si
mision rritjen e vetpunësimit dhe mirëqenies në zonat urbane dhe zonat rurale.
Gjithashtu një vend të veçantë do të ketë dhe trajtimi i përcaktuesve të
përfitimit në Institucionet Financiare Jo-Banka (IFJB) te cilat ushtrojnë veprimtarinë e tyre në
Shqiperi.
Performanca financiare e një institucioni financiar në thelb varet nga disa faktorë kyç
financiarë si: raporti kredi /asete, raporti provigjone /portofol kredie, raporti detyrime /asete, raporti
shpenzime operative / të ardhura operative si dhemadhësia e secilit institucion.
Nga ana tjetër, përpara se të nisësh një studim duhet përcaktuar qartë se çfarë literature do
të përdoret, se cila do të jetë metodologjia që do të zbatohet dhe cilat janë hapat që do të ndiqen. Kjo,
në mënyrë që studimi të jetë rezultativ, të përbush pritshmërinë dhe të çojë në vërtetimin e hipotezës.
Në këtë punim, do të hidhet një vështrim mbi metodologjinë e përdorur, si dhe do të evidentohen
instrumentet kërkimore, të cilat kanë ndihmuar në zhvillimin e këtij punimi.

Fjalë kyce: Institucione financiare jo-banka, përfitueshmëri, sistem bankar.

Hyrje

Industria institucionevefinanciare jo-banka është konsideruar burimi i dytë më i lartë i kredisë

dhe ofruesit e shërbimeve të ndryshme financiare pas sektorit bankar. Ecuria financiare në rritje e këtij
sektori ka një efekt të konsiderueshëm mbi ecurinë e ekonomisë Shqiptare në tërësi , kjo për vetë
faktin që sektori financiar i referohet kryesisht sektorin bankar të çdo vendi. Objekti i veprimtarisë së
këtyre institucioneve zhvillohet kryesisht në hapësirat e pambuluara nga sistemi bankar. Në këtë
mënyrë, sistemi plotësohet me aktorë të rinj, që dalin në treg, për të plotësuar kërkesat e klientelës
duke rritur njëkohësisht konkurrencën. Klientela e tyre janë kryesisht individë dhe biznesi i vogël, më
shumë të orientuar në zonat urbane dhe rurale.
Eshtë e rëndësishme të theksohet fakti që aktiviteti i tyre po sjell një forcim të vazhdueshëm
të gjendjes financiare dhekonsolidon stabilitetin financiar të sistemit. Ekzistojnë të gjitha hapësirat
ligjore për një rritje të gjerë të veprimtarisë së këtyre institucioneve në të gjitha zonat e vendit, rritje kjo
që po duket gjithnjë e më shumë. Keto institucione po zënë nje pjesë të mirë të atyre sektorëve që nuk
janë të mbuluar nga bankat dhe gjithashtu duhet theksuar fakti që eardhmja e shumë prej këtyre
institucioneve është dhe do të jetë mjaft pozitive.

Rishikimi i literatures

Ka shumë studime që janë kryer për të pasur një pasqyrë të saktë të treguesve të
rentabilitetit deri më sot. Shumica e këtyre studimeve janë kryer në lidhje me bankat komerciale dhe
shumë pak prej tyre në lidhje me IFJB, kjo ndoshta për vetë faktin që sistemi bankar është mjaft i
zhvilluar dhe ka një përhapje mjaft të gjerë.


Msc., Director at Uzina12&Ni-Co, Elbasan Albania. Email:faik.gjolena@gmail.com
171
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Fadzlan Sufian, dhe RoyfaizalRazali Chong (2008) analizuan përcaktuesit e përfitimit të
bankave Filipine gjatë periudhës 1990-2005. Gjetjet e tyre empirike tregojnë se në të gjitha bankat
variablat përcaktues kanë një ndikim statistikisht të ndjeshëm në rentabilitetin e bankës. Ata gjetën
gjithashtu se madhësia, rreziku i kredisë, dhe shpenzimet operative janë të lidhura negativisht me
përfitimin e bankave, ndërkohë që të ardhurat operative dhe kapitali kanë një ndikim pozitiv. Sipas
analizave të tyre inflacioni ka një ndikim negativ në rentabilitetin e bankave, ndërkohë që ndikimi i
rritjes ekonomike, ofertës së parasë, dhe të kapitalizimit të tregut të aksioneve në mënyrë të
konsiderueshme nuk kanë shpjeguar ndryshimet në rentabilitetin e bankave Filipineve.
Shah-Noor Rahman dhe Tazrina Farah (2012), në kërkimin e tyre mbi "institucionet
jofinanciare dhe treguesit e përfitueshmërisë profitabilitetit në IFJB e Bangladeshit" shqyrtoi treguesit e
përfitimit të firmave në industrinë jobankare. Konstatimi i tyre ishte se treguesit e përfitueshmërisë
kanë ndikim mbi fitimin neto. Sipas raportit të tyre në mesin e variablave të pavarura gjendja e
likuiditetit dhe efikasiteti operativ ushtrojë një ndikim të rëndësishëm në rentabilitetin e sektorit
jobankar në Bangladesh.
Fadzlan Sufian (2009) Në paperin e tij me titull "Përcaktuesit e përfitimit te institucioneve
financiare jobanka": Evidenca empirike nga Malajzia "analizoi përcaktuesit e përfitimit në IFJB në
vendet e zhvilluara. Ai gjeti se IFJB e Malajzisë me një rrezik më të lartë ekspozimi ulin nivelin e
perfitueshmerise. Nga ana tjetër, IFJB e mëdha te Malajzisë me shpenzime të larta operative sjellin
nivel më të lartë profitabiliteti, duke u mbështetur kjo ne hipotezën shpenzimeve . Ai gjithashtu sugjeroi
se specializimi nuk ka marrëdhënie të rëndësishme me profitabilitetit e IFJB-ve te Malajzisë.
James W. Scott dhe José Carlos Arias (2011) në studimin e tyre mbi përcaktuesit e
përfitueshmërisë së bankave anketuan pesë kompanitë bankare më të mëdha , arriten në përfundimin
se faktorët e përfitueshmërisë për industrinë bankare përfshijnë marrëdhënie pozitive midis kthimit të
kapitalit dhe të kapitalit në raport me asetet si dhe ndryshimet vjetore në përqindje e të ardhurave për
frymë të jashtme. Pati gjithashtu një konsensus virtual për të identifikuar efektin që faktori i brendshëm
i madhësisë së njërës nga organizatat ,e matur me asetet totale ka pasur aftësinë e saj për të
konkurruar në mënyrë më efikase me bankat e tjera, madje edhe në kohët e rënieve ekonomike.
Christos K. Staikouras & Geoffrey E. Wood (2011) ekzaminuan faktorët që ndikojnë në
rentabilitetin e institucionit financiar në studimin kërkimor mbi përcaktuesit e përfitimit të Bankës
Evropiane. Konstatim i tyre kryesor ishte norma e kthimit të fituar nga një institucion financiar është i
ndikuar nga faktorë të shumtë. Këta faktorë përfshijnë elemente të brendshme të çdo institucioni
financiar dhe të disa forcave të jashtme të rëndësishme në formimin e performancës dhe të ardhurat.
Lloji i shpjegimit do të përcaktojë implikimet e mundshme të politikës që do ndiqet dhe duhet të merren
seriozisht. Kerkimi i tyre e vlerëson se si përcaktues të brendshëm dhe faktorët e jashtëm kontribuojnë
në performancën e industrisë bankare në BE si një e tërë në 1994-1998.
Balchandher K. Guru, J. Staunton & B. Shanmugam (2009) Në studimin kërkimor
"Përcaktuesit e përfitimit të bankave komerciale në Malajzi" kanë ekzaminuar se deri në çfarë mase
janë pabarazitë e performancës së përfitueshmërisë për shkak të ndryshimeve në faktorët e
brendshëm të menaxhimit të kontrollueshëm ,dhe të faktorëve të jashtëm. Ai mori fitim neto si variabël
e tij të varur dhe përbërjen e aseteve, kapitali, përbërja e depozitave, shpenzimeve të administrimit,
likuiditeti, madhësia e firmës, shkalla e inflacionit, rritjen e tregut, interesit të tregut, pjesë të tregut dhe
rregullimin si variabla të pavarur. Ai sugjeroi që të gjithë variablat kanë një lidhje të rëndësishme me
fitim neto. Dhe gjithashtu ai shtoi se në mënyrë që të rrisë rentabilitetin, menaxhimi i shpenzimeve
duhet të jetë eficent, pasi ndryshueshmëria e këtij variabli është shumë e lartë dhe me një ndikim të
rëndësishëm në fitimin neto.
Demirguc-Kunt dhe Huizinga (2001) dhe Bikker dhe Hu (2002) ka gjetur një marrëdhënie
negative në mes të kapitalizimit të tregut të aksioneve dhe rentabilitetin e bankave, kjo do të thotë se
kapitali dhe aktet e financimit bankar shërbejnë si zëvendësues në vend të faktorëve plotësues. Në
rastin e industries, faktorë specifike si struktura-sjellja-performanca janë premisa te rritjes se fuqisë së
tregut bankar dhe rritjes së perfitueshmërisë ( të ardhurave ) të tyre.

172
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Nadim 'Jahangir, Shubhankar Shill dhe Md AmlanJahidHaque (2007) kanë anketuar 15
banka komerciale në Bangladesh dhe gjeten se përqendrimi i tregut dhe rrezikut të bankës kane të
bëjë shumë pak me kthimin e bankave mbi kapitalin, ndërsa madhesia e tregut bankar është variabli i
i vetëm që siguron një shpjegim për kthimin e bankave mbi kapitalin në kontekstin e Bangladeshit. Ata
gjetën se midis madhësinë së tregut dhe kthimit mbi kapitalin e bankës ka një marrëdhënie të fortë.
Gjithashtu, një marrëdhënie e fortë dhe e rëndësishme ishte identifikuar midis madhësisë së tregut
dhe kthimin e bankës mbi kapitalin neto. Ajo sugjeron se mjaftueshmëria e kapitalit është e
rëndësishme për një bankë qe të jetë fitimprurëse.
Sogir Hossain Khandoker , Professor Dr. R. K. Raul, S. M. Galibur Rahman (2011) në
kërkimin e tyre mbi faktorët që përcaktojnë përfitueshmërinë në institucionet financiare jobanka në
vendet në zhvillin dhe kryesisht në Bangladesh tregon se performanca financiare e një institucioni
financiar jobankar në thelb varet nga disa faktorë kryesore financiare. Veçanërisht efikasiteti operativ
është faktori kryesor që ndikon i cili llogaritet nëpermjet të ardhurave operative. Përveç kësaj
evidentohet se përbërja e strukturës së kapitalit dhe detyrimeve, shpenzimet operative, aseteve totale
ndikojnë dukshëm në rentabilitetin e çdo kompanie IFJB. Përveç kësajdepozitat gjithashtu ndikon në
përfitimin edhe pse kjo nuk është statistikisht shumë domethënëse.
Farhan Akhtar dhe Prof Hafiz Zafar Ahmed (2011) kanë survejuar 22 bankat komerciale
të sektorit publik dhe privat të Pakistanit në periudhën e 2006-2009 dhe arriten në përfundimin se
menaxhimi efektiv i aseteve dhe rritja ekonomike krijojnë marrëdhënie pozitive dhe të rëndësishme me
rentabilitetin (matur nga ROA dhe ROE ). Ata gjithashtu gjetën se rreziku i lartë i kredisë dhe
kapitalizimi do të çojnë në përfitim më të ulët , i cili matet me kthimit mbi aktivet (ROA). Efikasiteti
operativ ka tendencë që të shfaqë ndikimin më të lartë në nivelin e rentabilitetin, e matur me kthim mbi
kapitalin.
Sipas studimit të tyre në frontin e variablave të pavarur, rentabiliteti duket se kanë qenë
ndikuar pozitivisht nga madhësia, efikasiteti operativ, përbërja e portofolit, menaxhimin e aseteve dhe
negativisht nga kapitalit dhe rrezikun e kredisë në rastin e përfitimit qe matet nëpërmjet kthimit mbi
aktivet (ROA). Në rastin kur rentabiliteti është matur nga e kthimit mbi kapitalin (ROE) përfitueshmëria
del se është ndikuar pozitivisht nga përbërja e portofolit të kapitalit, dhe menaxhimin e aseteve dhe
negativisht nga madhësia, efikasitetin operativ dhe rrezikut të kredisë. Në variablat makroekonomikë,
PBB është evidentuar të ketë një efekt pozitiv mbi rentabilitetin edhe kur matet si ROA dhe ROE.

Institucionet Financiare jo-bankare në Shqipëri

Bankingu nuk është lloji i vetëm i ndërmjetësimit financiar me të cilin ne jemi mësuar të
ndeshemi më shpesh. Ju mund të vendosni për blerjen e sigurimeve, për marrjen e një kredie me
këste nga një kompani financiare, ose të bleni një pjesë të aksioneve. Në secilin prej këtyre
transaksioneve, ju do të jeni të angazhuar në një sistem financiar jobankar. Në ekonominë amerikane,
sistemi financiar jobankar gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në kanalizimin e fondeve nga
huadhënësit (kursimtarëve) për huamarrësit (shpenzuesit). Për më tepër, procesi i inovacionit financiar
ka rritur rëndësinë e sistemit financiar jobankar dhe ka zbehur dallimin ndërmjet institucioneve të tjera
financiare. Ky kapitull shqyrton në detaje se si veprojnë institucionet financiare jobanka, se si ata janë
të rregulluara dhe tendencat e fundit të këtyre institucioneve.
Institucionet financiare jobanka, janë shoqëri të cilat kryejnë aktivitete të ndërmjetësimit
financiar dhe aktivitete të tjera ndihmëse, të lidhura ngushtë me ndërmjetësimin financiar por që nuk
klasifikohen si pranuese depozitash. Në këtë kategorizim institucionesh përjashtohen kompanitë e
sigurimit dhe fondet e pensionit.
Nje institucion financiar jo-bankar (IFJB) është një institucion financiar që nuk kanë një
licencë të plotë bankare dhe nuk mund të pranojë depozita nga publiku. Megjithatë, IFJB kanë
shërbime alternative financiare të lehtësuara, të tilla si investime (si kolektive dhe individuale), risku
bashkimit, konsulencë financiare, ndërmjetësimi, leasing, factoring, transferimin e parave, kembimet

173
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
valutore, dhe kontrollin e arkëtimeve. Institucionet financiare jobankare janë një burim i kredisë
konsumatore (së bashku me bankat tregtare). Shembuj të institucioneve financiare jobankare
përfshijnë firmat e sigurimit, sipërmarrje te kapitalistëve, këmbime të monedhës,dhe disa organizata
mikrokredie. Këto institucione financiare jo-bankare ofrojnë shërbime që nuk janë të përshtatshme
domosdoshmërisht për bankat, të shërbejnë si konkurrence për bankat, dhe janë të specializuar në
sektorë apo grupe të veçanta.
Aktualishtnë tregun shqiptar veprojnë disa institucione mikrofinanciare jobanka dhe dy
unione kredie. Risinë treg ka qenë veprimtaria financiare e këshillimit për shërbime të këmbimit
valutor. Subjektet e licencuara nga Banka e Shqipërisë, mund të ushtrojnë më shumë se një veprimtari
financiare.Subjektet financiare jo-banka të grupuara sipas aktiviteteve financiare kryesore për të cilat
janë licencuar klasifikohen në:
 Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të “kredidhënies”: Fondi BESA sh.a, NOA
sh.a, Shoqëria e parë financiare e zhvillimit–FAF sh.a, dhe Tranzit sh.p.k.;
 Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të “mikrokredisë”: VisionFund Albania
sh.p.k. dhe Capital Invest sh.a.;
 Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të “qirasë financiare”: Raiffeisen Leasing
sh.a., Tirana Leasing sh.a., Credins Leasing sh.a., Landeslease sh.a., Fin-al sh.p.k. dhe
Sogelease sh.a.;
 Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të “ofrimit të shërbimit të pagesave dhe
transferimit të parave”: Posta Shqiptare11, Unioni financiar i Tiranës sh.p.k., Ak-Invest sh.a.,
Easypay sh.p.k., dhe M-pay sh.p.k.;
 Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të “faktoringut”: Albanian Factoring Services
(AFS) sh.a., Omnifactor sh.p.k. dhe Zig Factoring sh.p.k.;
 Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të “shërbimeve këshilluese, ndërmjetëse
dhe shërbime të tjera për këmbimin valutor”: Platinium Investment sh.p.k.

Dallimi midis bankave dhe IFJB-ve

Edhe pse kanë ngjashmëri të caktuara, bankat komerciale në thelb dallojnë nga
ndërmjetësit financiare jobankare për arsyet e mëposhtme:
Një Bankë është një organizatë që pranon depozita të konsumatorëve dhe pastaj ofron
shërbime financiare si llogaritë bankare, kredi tregtare, fondeve të përbashkëta, etj. Një IFJB,
institucion financiar jobankar është një organizatë që nuk pranon depozita të konsumatorëve, por
ofron të gjitha shërbimet financiare, përveç llogarive bankare.
Bankat komerciale kanë aftësinë për të gjeneruar shumëfishimin e kredisë. Ndërmjetësit
Jobanka nuk kanë aftësinë të tillë. Ata thjesht mobilizojne kursimet për investime.
Aktivitetet e krijimit të kredisë të bankave tregtare janë të përcaktuara nga ana e rezervave të tepërta
dhe të normes reserves se parasë të bankave. Aktivitetet e ndërmjetësve jobanka (dmth., mobilizimi i
kursimeve, aktivitetet e kreditimit, etj) janë të percaktuar kryesisht nga struktura e normave të interesit.
Proçedurat e kredidhenies në banka janë më të gjata dhe kërkojnë më shumë kohë për tu aprovuar.
Ndërkohë IFJB janë me fleksibile në kredidhenie, proçedura më të shpejta dhe më pak dokumentacion
të kërkuar klientëve.
Njerëzit depozitojnë paratë e tyre në banka për komoditetin, sigurinë dhe konsideratat e
likuiditetit. Megjithatë, ata investojnë kursimet e tyre në ndërmjetësit jobanka me motivin për të fituar
të ardhura shtesë.
Bankat formojnë një grup homogjen në strukturën financiare të ekonomisë, ndërsa
ndërmjetësit jobanka formojnë një grup heterogjen.
Një bankë ndërvepron direkt me konsumatorët, ndërsa një IFJB ndërvepron me bankat dhe
qeveritë.

174
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Gama e klientelës së bankave është përgjithësisht e përzgjedhur mirë, ndërsa gama e
klientelës së IFJB-ve është më e gjerë duke përfshirë të gjithë shtresat e popullsisë dhe familjet e
varfra.
Bankat kanë disa burime të të ardhurave të tyre, pasi edhe shërbimet që ato ofrojnë për
konsumatorët janë të shumllojshme, ndërsa IFJB si burim kryesor të të ardhurave kanë interesat nga
kredidhënia. Kjo shpjegon edhe faktin se normat e interesit të kredive në IFJB janë më të larta se
normat e interesit të kredive në banka.
Vlera mesatare e kredive të disbursuara nga institucionet e IFJB-ve është shumë më e ulët
sesa kredia mesatare në institucionet bankare.
Pavarësisht ndryshimeve midis dy instuticioneve ato të dyja luajnë një rol të rëndësishëm në
zhvillimin e strukturës ekonomike të vendit. Nëse të dyja kanë një rol pozitiv mund të themi se zhvillimi
i vendit është i sigurt.

Institucionet financiare jo-banka dhe norma të larta interesi

Të ofrosh shërbime financiare është me të vërtetë e shtrenjtë, sidomos në lidhje me

madhësinë e transaksionit të përfshirë.Një prej arsyeve kryesore pse normat e interest të IFJB-ve janë
më të larta se të bankave është mënyra e sigurimit të fondeve për kredidhenie.Pjesën më të madhe të
fondeve që IFJB-të u japin klienteve nëpërmjet kredive i gjenerojnë nga kreditë me interesamë të
ulëta, dhe kështu duke i shtuar shpenzimet dhe normën e tyre të fitimit detyrimisht norma e interesit
për kreditë që ato japin rritet.
Ashtu si institucionet e tjera financiare, edhe institucionet e mikrofinancës aplikojnë norma
interesi mbi shumat e kredive që japin. Kjo normë interesi duhet të mbulojë:
a. koston e lartë të huadhënies në shuma të vogla;
b. koston e manaxhimit të programeve të suportit;
c. koston e fondeve që institucionet e mikrofinancës huazojnë nga institucione të
tjera financiare dhe që më pas i japin hua tek klientet e tyre;
d. riskun e huadhënies për klientë që janë praktikisht jobankarë;
e. një përqindje fitimi.
Këto norma janë më të larta se ato të kredive tradicionale për shkak të kostove të larta të
programeve të mikrofinancës dhe variojnë përgjithësisht nga 15 ne 35 përqind në varësi të kushteve të
zonës ku institucioni operon.
Evidencat tregojnë që klientët janë të gatshëm të paguajnë norma më të larta të interesit e
nevojshme për të siguruar akses afatgjatë në kredi. Ata pranojnë që alternativat e tyre ose norma më
të larta të interesit në sektorin financiar informal (huadhënësit, etj.) ose thjesht pamundësi aksesi në
kredi – janë shumë më pak tërheqëse për ta. Normat e interesit në sektorin informal mund të jenë
edhe 20% në ditë ndërmjet disa shitësve në tregun urban. Shumë prej aktiviteteve ekonomike në të
cilat angazhohen të varfrit janë relativisht me kthim të ulët nga puna dhe mundësia e sigurimit të
likuiditetit dhe kapitalit mund t’i bëjë ata të aftë që të sigurojnë kthime më të larta, ose që të përfitojnë
avantazhe nga oportunitetet ekonomike. Kthimi i përfituar nga investime të tilla mund të jetë shumë
herë më i lartë se sa norma e interesit që përfituesit të mikrokredisë i duhet të paguajë. Për më tepër,
norma e interesit është vetëm një pjesë e vogël nga kosto e tyre e përgjithshme e transaksionit të
kreditit, dhe në qoftë se IFJB –të ofrojnë kredi mbi një bazë më të pranueshme, kosto të rëndësishme
në terma të kohës, udhëtimit, letrave të punës mund të reduktohen, duke qenë të varfrit ata që
përfitojnë.
Megjithatë, ndërsa rritja e aksesit të të varfërve për përfitimin e kredive me afat të gjatë dhe
me baza të qëndrueshme mund të sjellë fitime domethënëse, IMF-të duhet të vazhdojnë punën për
përmirësimin e niveleve të efiçencës. Kjo do të çojë në uljen e kostos së ofrimit të huasë, si dhe në
rritjen e përfitimeve të të varfërve në lidhje më përmirësimin e produkteve të huasë, aksese më të mira
në hua etj.
175
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Përfundime dhe rekomandime

Sektori bankar është pjesa më e rëndësishme e gjithë sistemit financiar në Shqipëri ,e cila
zë peshën e kryesore të tij ,rreth 95 %. Por edhe pesha që zënë institucionet financiare jobanka,
është jo më pak e rëndësishme. Ato zënë rreth 5 % të totalit të sistemit financiar dhe vihet re fakti që
veprimtaria e tyre dhe roli në sistemin financiar po vjen gjithnjë në rritje.
Industria NBFIs është konsideruar burimi i dytë më i lartë i kredisë dhe ofruesit e shërbimeve të
ndryshme financiare pas sektorit bankar. Ecuria financiare në rritje e këtij sektori ka një efekt kolosal
mbi ecurinë e ekonomisë Shqiptare në tërësi , kjo për vetë faktin që sektori financiar i referohet
kryesisht sektorin bankar të çdo vendi.
NBFIs të bëjë të mundur diversifikimin e rriskut të investimeve, e cila rrit prodhimin dhe
rritjen ekonomike. Sipas kësaj pikëpamjeje, dallimet në sasinë dhe cilësinë e shërbimeve të ofruara
nga institucionet financiare shpjegojnë pjesërisht përse vendet rriten me ritme të ndryshme.
Proçedurat e kredidhënies në banka janë më të gjata dhe kërkojnë më shumë kohë për tu
aprovuar. Ndërkohë IFJB janë më fleksibile në kredidhënie, proçedura më të shpejta dhe më pak
dokumentacion të kërkuar klientëve.
Bankat kanë disa burime të të ardhurave të tyre ,pasi edhe sherbimet që ato ofrojnë për
konsumatorët janë të shumllojshme, ndërsa IFJB si burim kryesor të të ardhurave kanë interesat nga
kredidhënia. Kjo shpjegon edhe faktin se normat e interesit të kredive në IFJB janë më të larta se
normat e interesit të kredive në banka.
Megjithë shtimin e subjekteve të reja, totali i aktiveve të subjekteve financiare jobanka
paraqitet me një rënie të lehtë krahasuar me fundvitin 2012. Ky trend është ndikuar kryesisht nga
tkurrja e aktiveve të subjekteve kredidhënëse dhe të qirasë financiare, por institucionet financiare
jobanka duhet të vazhdojnë të punojnë shumë për përmirësimin e niveleve të eficences duke ulur
koston e ofrimit të huadhënies si dhe në rritjen e produkteve të huasë, objekti primar i këtyre
instuticioneve.
Literatura
Banking and Non Banking Financial Institution’s Basic Differences Article Written By: Md. Mahfuzur
Rahman
The role of non-bank financial intermediaries (with particular reference to egypt) dimitri vittas world
bank - financial sector development november 1997
Shah-Noor Rahman, Tazrina Fara / IJAR-BAE (March 2012) Vol. 1, Issue 1 / Page No: 26 – 32
Fadzlan Sufian and Royfaizal Razali Chong “Determinants of non-bank financial institutions” AAMJAF,
Vol. 4, No. 2, 91–112, 2008
Frederic S. Mishkin ,The economis of money, banking and financial Markets, seventh edition, pages
201, 287
Investopedia: Non-Banking Financial Company
www.bankofalbania.org Banka e Shqiperise , Raporti Vjetor 2014, Raporti Vjetor I Mbikqyrjes 2013
http://www.worldbank.org/financialdevelopment.)
http://www.propertyobserver.com.au/economy/big-change-in-bank-vs-non-bank-home-loan-market-
share-since-1975, Christopher Joye , 23 February 2012

176
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 338 : 336

Ekonomia e vendeve pas krizës financiare

Shpëtim MEMISHI

Abstrakt: Termi “ Krizë Financiare” është aplikuar gjerësisht për të përmbledhur një sërë situatash të
vështira ekonomike dhe financiare në shekuj të ndryshëm nga shtetet të ndryshme në mbarë botën po
ashtu edhe në Kosovë. Efekti dhe pasojat e çdo krize kurdoherë që ajo ka ndodhur kanë qenë të
ndryshme por gjithmonë ato kanë lënë gjurmë negative në ekonomitë e vendeve respektive.
Kriza globale ekonomike e kohëve të fundit , ka ardhur si rezultat i përpjekjes së qeverive e
sidomos qeverisë Amerikane për një politikë sociale, që synonte të shtonte strehimin, sidomos atë të
qytetarëve me të ardhura të ulëta, duke nxitur dhe zgjeruar kreditimin.
Kriza në Kosovë do të ketë efekte më pak të ndjeshme për arsyen që është e amplifikuar
paraprakisht në Shtetet e Bashkuara dhe në vendet e tjera më të zhvilluara. Ekonomia kosovare është
në zgjerim. Ajo ndihet më e ekspozuar ndaj riskut psikologjik por prapë ky ndikim do jetë relativisht i
vogël.

Fjalët kyce: Kriza Ekonomike, Kosova, efekti, pasojat, Shtetet e Bashkuara, shpërthimi dhe thellesia e
krizës.

Hyrje

Kriza aktuale ka përfshirë botën e me theks të veçantë, vendet më të zhvilluara të atyre

shteteve që kanë shumicën e brutoproduktit botëror dhe që kanë nivelin e lartë të jetesës.
Edhe ata që nuk janë ekspertë mund t’i përshkruajnë pasojat e krizës duke e parë realitetin
që po shihet, por për atë se deri ku do të shkojë kjo krizë është e pamundur që të parashikosh. Edhe
ekspertët më të mëdhenj kanë hamendje dhe divergjenca të mëdha, por pajtohen me një gjë: efektet
shkatërruese të kësaj krize do të jenë më të rënda se asnjëherë më parë dhe nuk mund të
parashikohen.
Kohë të gjatë, në teorinë ekonomike botërore pati sunduar teoria e ligjeve të tregut të lirë.
Me bindjen se tregu është rregullatori i të gjitha problemeve ekonomike. Tregu, si uji i lumit do e gjejë
rrjedhën me të mirë dhe do të gjejë zgjidhjen e nevojshme më të mirën. Prandaj sa më pak barriera
shtetërore tregut, sa më pak intervenime shtetërore dhe vetë tregu është një autorregullatore
ekonomik. Ekonomia e tregut të lirë u bë model i zhvillimit dhe progresit ekonomik botëror, ajo kaloi
barrierat kombëtare dhe u bë ligji i zhvillimit të mbarë ekonomisë botërore. Globalizmi dhe tregu i lirë
botëror u bënë parimet e zhvillimit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar. Të gjithë organizmat
ndërkombëtar, si Banka Botërore, shtetet e fuqishme ekonomike, parime të zhvillimit dhe
bashkëpunimit vunë ekonominë e tregut të lirë dhe eliminimin e intervenimeve shtetërore. Sa më pak
intervenim të shtetit sa më tepër liri veprimit të tregut-kyishte parimi kryesor ndërkombëtar.
Ekonomia botërore shënoi një hov të madhe zhvillimi, dhe ligji i cikleve të zhvillimit të
ekonomisë u minimizua, krizat kaloheshin më lehtë dhe ekonomitë vazhdonin me ritme të zhvillimit
pozitiv ose në fazat me të këqija niveli i zhvillimit zero. Duke pasur tregu-kapitali si parimin kryesor të
saj fitimin, u realizua një zhvillim i hovshëm dhe fitime të papara më parë. Kapitali financiar krijoi
produkte të reja dhe i freskoi ato të vjetrat, si aksionet, obligacionet dhe letrat tjera me vlerë për të
realizuar rentabilitet sa më të madh. Këto letra me vlerë të natyrave të ndryshme emetoheshin nga
bankat e fuqishme botërore dhe mund t’i blije kudo që je. Në Amerikë, Evrope, Azi, Afrike e kudo që je.


Autori është Ma., i ekonomisë. Email: shpetimmemishi@gmail.com
177
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Mjafton që të kesh kyçje në internet dhe blerjen mund ta realizoje edhe vetë. Blerja e këtyre letrave me
vlerë u bë nevojë e fitimit, domosdoshmëri e rritjes së rentabilitetit të kapitalit, shpesh pa ditur bazën
reale të atyre letrave me vlerë. Nëse nuk blije ato letra me vlerë që siguronin fitime të premtuara edhe
deri 20 e më tepër % ishe i humbur, kapitali nuk rritej.
Bankat e mëdha dhe ato të specializuara, fondet e plasimit të kapitalit u bënë sektori më
fitimprurës për klientët e vete, të të punësuarve «traderët» dhe për vetë bankën. Fitimi i premtuar i
lartë «i garantuar» me një rrezik shumë të ulët qe ofronin bankat e mëdha amerikane dhe evropiane.
Derisa investimet në ndërmarrje të ndryshme nuk siguronte fitim më të madhe se 4-7% ato bankare
dhe financiare siguronin fitim edhe me mbi 20%. Edhe fondacionet shoqërore që kanë destinim të
caktuar me ligj, siç janë fondet pensionale, edhe ato investuan në këto «produkte financiare» për të
realizuar fitimin e vetë.

Fillimet e krizës financiare

Gjatë vitit 2003 dhe 2004, Banka e Rezervave Federale Amerikane «Federal Rezerve Bank»
aplikonte përqindje të interesit tejet të ulët, për të stimuluar konsumin, për të nxitur familjet amerikane
për të investuar në blerjen e shtëpive. Mjaftoje që të shprehësh dëshirën e blerjes së shtëpisë edhe pa
të ardhura mund të blije shtëpinë duke të akorduar kredinë edhe me 110% të vlerës reale të shtëpisë.
Këto kushte sollën edhe rritjen e kërkesave nga familjet për këto kredi dhe blerjen e shtëpive çka
rrjedhimisht shkaktoj edhe rritjen e çmimeve të tregut imobilier (objekteve). U zhvillua një formë e
njohur e financimit në Amerikë e ashtuquajtura «subprime» që konsistonte në % të interesit indeks
(psh. mbi % e interesit direktori të aplikuar nga Fed) duke e rritur atë për «primin e rrezikut»
(subprime) i cili mund të ishte edhe i lartë. Zakonisht vitet e para (1,3 apo 5 vite) ishin të mbuluara me
përqindje të interesit fixe të promovimit që pastaj kalohej në përqindje të interesit variabile. Kjo formë e
tregut, financimit «subprime» u zgjerua jo vetëm mbi sektorin imobilier- hypothekë, por edhe tek kartat
e kreditit, veturave me qira dhe sektorë tjerë duke ju akorduar kredi edhe një klienteli jo solvable426.
Ky lloj tregu shënoj hove sidomos gjatë viteve 2002-2006, ku bie fjala huat hipotekare prej 200 miliard
USD në vitin 2002 u rritën në 640 miliard USD në vitin 2006. Logjika ishte shumë e thjeshtë : derisa
sektori immobilier rritet, shtëpitë e hipotekuara sigurojnë se përfundimi do të jetë i mirë, pasiqë në rast
rreziku banka mund t’i merr parat e veta duke shitur shtëpinë. Kjo mbulohej edhe më mirë nga rritja e
përhershme e çmimit të tregut të shtëpive dhe sektorit imobilier.

Faktorët kryesor që shkaktuan Krizën

Faktoret kryesor që shkaktuan krizen financiare janë: - E para: në 3-4 vitet e fundit,
ekonomia amerikane kishte humbur pozitat e saj si udhëheqëse në ekonomin globale. Dollari nuk

426 Financial CrisisInquiryCommission, Get the Report, accessed 2-14-2011

178
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
cilësohej më si monedha më e fuqishme. Pra, rënia e dollarit e bëri ekonominë amerikane vulnerable.
E dyta: lufta në Irak dhe incidentet e 11 shtatorit 2001, paten kostot e tyre, për shkak të impenjimit
politik dhe ushtarak të qeverisë amerikane. Dollari amerikan dobësoi pozitat dhe kjo u përceptua nga
qytetarët si një rënie e dollarit në raport me valutat e huaja. E treta: procesi i njohur si Transferim i
Kapitalit dhe Tekonologjisë, entitete të mëdha dhe të qëndrueshëme biznesi të Shteteve të Bashkuara,
Japonisë, Britanisë së Madhe, Francës, Gjermanisë etj..., transferuan kapitalet dhe teknologjitëe tyre
drejt vendeve në zhvillim. Po investohej çdo ditë e më tepër në Kinë, Indi, Meksikë, Argjentinë,
Brazil..etj, aty ku tregu i punës më lirë dhe pa kushte paraprake(fenomeni i punës në të zezë). E
katërta: dy gjigandet ekonomike, Kina dhe Japonia, e kthyen destinacionin e investimeve të fondeve
të tyre drejt Eurozonës, zonë me stabilitet dhe diversifikuar. Bonot e thesarit nuk bliheshin më nga
SH.B.A, por nga Eurozona, duke ndikuar kështu në stabilitetin ekonomik të Amerikës. E pesta: u
hasen problemet e para me rregullimin e tregjeve, dhe rregullimi ishte fenomen mbizoterues. “ Dora e
Fshehtë “ e Adam Smith pati të meta e saj, por edhe teoria e “ Tregut Transparent “ mbart koston dhe
kërkon vullnet në ekzekutim427.

Ndryshimi i situatës

Banka e Rezervave Federale Amerikane (Fed) në mënyrë progresive bëri rritjen e

përqindjes së interest direktori nga 1% në 5.25 % (2004 dhe 2006).
Si rezultat i zvogëlimit të kërkesës, çmimi shtëpive dhe sektorit imobilier shënojë zbritje duke
filluar nga viti 2006. Ky ndryshim llogaritet në disa regjione deri në 20 % në 18 muajt e fundit.
Si rrjedhim huamarrësit u gjenden para rritjes së shpejtë të shumës së kthimit të borxhit mujor dhe ata
me të ardhura më të ulëta u gjendën të pafuqishëm për kthimin e tyre. Njëkohësisht tregu i shtëpive
dhe i imobiliereve në përgjithësi shënojë rënie. Bankat u gjenden para problemit të tërheqjes së
kredisë, sidomos në rastin kur paaftësia e kthimit të borxhit nga huamarrësit u bë masovik. Në vitin
2007 përqindja e paaftësisë së kthimit të borxheve nga huamarrësit arriti në 15%.
Josolvabiliteti (pafuqia e kthimit të borxheve) i huamarrësve dhe rënia e çmimeve të sektorit
imobilier shkaktuan falimentimin e disa bankave të specializuara për huat hipotekare me rreziqe.
Problemi i kredive hipotekare nuk ndalet vetëm me kaq. Huat e dhëna për hipoteka zakonisht për të
transferuar rrezikun shndërrohen në letra me vlerë të cilat të konsideruara si të sigurta shiten tek
bankat dhe fondacionet financiare.
Këto hipoteka të shndërruara në letra me vlerë të «titrizuara», zakonisht janë parcializuar në
pjesë shumë më të vogla të saj duke u bashkuar me pjesë të tjera të letrave me vlerë siç janë
aksionet, obligacionet, duke krijuar produkte të reja financiare që shiteshin si të tilla jo vetëm tek
bankat amerikane por në gjithë sistemin financiar botëror. Bankat shitnin produktet e kombinuara për
të bartur dhe minimizuar rrezikun në tregun financiar, pa ditur blerësi rrezikun real që paraqesin ato
letra me vlerë. Këto produkte financiare të titrizuara zakonisht i blinin investitorët e ndryshëm, fondet
investuese klasike, fondet spekulative etj.
Në këtë mënyre investime të rrezikuara nuk mbeten vetëm investimet në hipoteka por edhe
produktet tjera financiare, pa pasur mundësi të krijohet një ndarje mes atyre me rrezik dhe atyre të
sigurta.
Investitorët e ndryshëm duke u mbështetur në rendimentin e lartë të kredive subprime të
titëruara, me kërkesat e tyre te vazhdueshme, kanë ushtruar një presion të madh mbi zgjerimin e
madhe të këtyre produkteve me qëllim rritjes së performancës së fondeve të veta. Ata i kërkonin këto
produkte financiare sepse siguronin rendiment të lartë të emituar nga Bankat më prestigjioze
amerikane që ofronin siguri.
Dhe së treti edhe vete bankat janë të financuara nga huat afatgjate të ashtuquajtura
dinamike që premtojnë një fitim të lartë, fitim ky i cili tani me krizën e paraqitur doli se është vetëm
virtual dhe jo real dhe se bankat bartin jo vetëm rrezikun e kredive të akorduara por edhe të kredive të

427 FinancialCrisis Was Avoidable, Sewell Chan, New York Times, January 25, 2011
179
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
marra nga vetë banka. Tani në kohën e krizave edhe vetë bankat u gjenden josolvabile, në
pamundësinë e kthimit të kamatave të larta të premtuara dhe garantuara për borxhet e marra.

Shpërthimi dhe thellësia e krizës

Kriza financiare nisi në semestrin e dytë të vitit 2006 me rënien e kthimit të borxheve
hipotekare në SHBA (subprime) ku shumë borxhli nuk ishin të aftë t’i kthenin borxhet e tyre. Në shkurt
2007 kriza kaloj tek bankat kryesore duke kaluar në krizë financiare ku përfshinte kredit më të mëdha
hipotekare, që nga vera e viti 2007. Kjo krizë shkaktojë rënien e tregut të bursës në verën e vitin 2007,
kjo rënie e tregun e bursës, qe shumë më e ulët në krahasim me rënien e thellë në tregut të bursës së
vitit 2008. Autoritetet shtetërore dhe ekspertët financiare gjykuan se më tepër kemi të bëjmë me një
krizë të mungesës së likuiditetit ndërbankar, prandaj edhe reaguan duke futur shuma monetare në
tregun ndërbankarë. Por kriza dal-nga-dal kaloj si një krizë globale e josolvabilitetit bankar dhe
financiar. Duhet theksuar se në këtë kohë ende në Evropë nuk flitej
për rrezikun e përfshirjes në këtë krizë.
Duke filluar nga vera e vitit 2007, në Bilancin e bankave, shkoj duke u bërë revidimi i
aktiveve të tyre, në zhvlerësimin e aktivit të tyre të lidhura me produktet subprimes duke shkaktuar
zvogëlimin e kapitalit të tyre vetanak. Shumë banka shpejtuan në rritjen e kapitalit të tyre vetanak duke
shitur aksione të veta ose përmes participimit të investimit të jashtëm posaçërisht atij aziatik dhe të
Gjirit Persik. Kjo shumë vetëm nga mesi 2007 - mesi 2008 arriti në 300 miliard dollarë. Por kjo shumë
sipas analistëve mbeti shumë inferior në krahasim me nevojën reale të kapitalizmit bankar dhe
ekuilibrit të strukturës së bilancit të bankës. Në realitet bankat u treguan të paafta të vlerësojnë vlerën
reale të aktivëve të veta, çdo vlerësim u bë i pasigurt, i ndryshueshëm, për përcaktimin e vlerës reale.
Kjo situatë shkaktojë rritjen e krizës së likuiditetit ndërbankarë, krizën e besueshmërisë së
ndërsjellë dhe rritjen e përqindjes së interesit të borxheve ndërbankare. Pabesi e ndërsjellë
ndërbankar, duke ngurruar të ofrojnë një shërbim të këmbimit afatshkurtër të shumave monetare,
bankave partnere, që në kohën e normalitetit kryhej me një sinjal telefonik. Tani kjo nuk realizohej,
ishte rrezik, se nuk dihej se cila nga bankat do të falimentoj dhe bashkë me te do merrte edhe
partnerin me vete drejt falimentimit.
Kriza financiare u thelluar në shtator të vitit 2008, ku shumë institucione financiare
amerikane u gjenden në situatë të falimentimit ose u shpëtuan nga reagimi i Fed (kompania e
sigurimeve AIG, Fannie Mae dhe Freddie Mac), u blenë më një çmim simbolik Bear Stearns nga
JPMorgan ose falimentuan (Lehman Brothers). Këto ngjarje shkaktuan kaos jashtë SHBA-se e
veçanërisht në Evropë ku shumë institucione financiare u gjenden para falimentimit. I gjithë sistemi
bankar ndërkombëtar ishte i ndërlidhur, në veçanti me strumbullarin e vetë, qendrat bankare
amerikane.
Nga kjo situatë me shpejtësi ndryshoj dhe vazhdon të ndryshon struktura bankare ndërsa
bursa pësoj rënien më të thellë në historinë e saj, vetëm nga janari deri me 24.10.2008 pësoj një rënie
e paparë. : Doë Jones (SHBA) zbriti për 36.83%, Nikkei (Japonia) për 50.03%, FTSE 100 (Britani) për
39.86%, DAX (Gjermani) për 46.75%, CAC 40 (France) pësoj rënie prej 43.11%, Bursa e Moskës u
mbyllë për javë të tëra nga frika e efekteve bursiere. Duke u mbështetur në njohuritë historike se kriza
financiare dhe bankare është vetëm faza e parë e një krize më të thellë të ekonomisë reale, qeveritë e
fuqive të mëdha ekonomike botërore ndezën sinjalin e alarmit për të intervenuar shteti në shpëtimin e
sistemit bankar, për të zvogëluar efektet shkatërruese të krizës mbi ekonominë reale.
Planet e shpëtimit të sektorit bankar të rrezikuar fillimisht u plasuan në SHBA dhe Evropë
dhe në të shpeshtën e rasteve ka dy aktorë të mëdhenj: Qeveritë dhe bankat qendrore.
Bankat qendrore po reagojnë në zbritjen e përqindjes së interesit të tyre si dhe në marrjen si
garant të aktiveve të infektuara të bankave në vështirësi. Psh. Në tetor 2008, Fed dyfishoj nivelin e
likuiditetit të vënë në dispozicion të bankave duke arritur shumën në 9000 miliard dollarë.
Qeveria Amerikane plasoj Planin Paulson i cili plan parashikon blerjen e aktiveve të infektuara
nga bankat e ndryshme në shumën prej 700 miliard dollarë.
180
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
France : Shteti garanton të gjitha operacionet bankare në vlerë prej 320 miliard dollarë dhe
ndihmon në kapitalizmin e bankave në vlerë prej 40 miliard dollarë.
Gjermani : Shteti garanton operacionet bankare në vlerë prej 400 miliard dollarë dhe
ndihmon në kapitalizmin e bankave për 80 miliard dollarë.
Britania e Madhe : Shteti garanton operacionet bankare në vlerën prej 320 miliard dollarë
dhedihmon në kapitalizmin e bankave në vlerë prej 64 miliard dollarë.
Zvicër : ndihmohet në kapitalizmin e bankës prej 6 miliard frz. dhe blihen aktivet e infektuara
prej 60 miliard frz.
Indi: ndihmohet sektori bankar me 9 miliard dollarë
Kinë: Ulet përqindja e interesit.
Përkundër këtyre masave të papara për të stabilizuar sektorin bankar dhe për të minimizuar
efektete krizës, kriza vazhdon rrugën e thellimit të saj.
Sistemi bankar u bë i dyshimtë dhe i rrezikshëm, frikë nga ai. U zbulua edhe skandali i
financierit Bernard Madoff, që bankat dhe investitorët humben mbi 50 miliard dollarë. Një sistem
investues privat i ndërtuar në sistemin e piramidave klasike të ngjashme me ato që kemi parë më parë
në ekonominë e Shqipërisë. Më e keqja është se fundi i këtyre keqmenagjimeve dhe të
papërgjegjësive nuk shihet askund dhe çdo ditë qëndrohet nën ethet e njërit nga shumë skandalet e
pazbuluara bankare!!! Sipas disa analistëve humbjet vetëm të ekonomisë amerikane
dotë sillen në 3600 miliard dollarë.
Shumë analistë mbështesin idenë se kriza e kredive imobilier „subprime“ është vetëm
shkëndija e shkaqeve më të thella të kësaj krize. Shumë nga ata analistë mendojnë se shkaqet e
kësaj krize duhet kërkuar në grafikun në vijim:
- Ku kurba e gjelbër paraqet shumën e kursyera në miliard dollarë nga amerikanët në periudhën
1953-2008. Ndërsa kurba e kuqe paraqet shumën e huazuar për periudhën e njëjtë. Ku shihet se
kursimi dhe konsumi në familjet amerikane deri në vitin 1990 ishte në suazat e ecurisë normale
varësisht nga ciklet ekonomike për të shënuar konsumi rritje te larte pas vitit 1998. Ky grafik ka
elemente për të shpjeguar edhe arsyet e deficitit komercial dhe buxhetor si dhe borxhin e lartë të
jashtëm amerikan.
- Kriza dalëngadalë po bartet edhe në ekonominë reale. Kriza bankare po ndryshon formën e saj
dhe po paraqitet si krizë e superprodhimit. Sektori i industrisë automobilistike është ai i radhës
për të përfshirë me shpejtësi të gjithë sektorët tjerë. Të gjitha parashikimet tani janë reviduar duke
paraparë një rënie të Brutoproduktit shoqëror në të gjitha ekonomitë e shteteve të fuqishme dhe
të tërë globit. Ato sillen nga parashikimet për vitet 2009 e 2010 në -3 e deri në -10 % të BPSH.

Shumë shtete janë duke krijuar plane gjiganteske të investimeve duke rritur deficitin
buxhetor për të stimuluar ekonominë dhe zvogëluar efektet negative të krizës.
Si është e mundur ky kataklizëm financiar dhe ekonomik i kapitalizmi modern kur të gjithë
menduam se kapitalizmi dhe forma e tij moderne neoliberalizimi ishin rregullatorët e mrekullueshëm të
tregut dhe shoqërisë? Si është mundur që sistemet demokratike model të krijojnë hapësirë për
parregullsi të tilla financiare? Edhe mbrojtësit më të mëdhenj të tregut të lirë si rregullatori i vetëm janë
tërhequr dhe po kërkojnë një kontroll dhe rregullator shumë më të fuqishëm për të evituar përsëritjen e
krizave të ngjashme. Po pyetja që shtrohet është dhe se kush po humbë dhe a ka edhe nga ata që
fituan në të vërtetë në këtë krizë?

Kush përfitoi nga krizat

Në rend të parë fituan ata që edhe janë përgjegjësit kryesor të kësaj krize. E ata janë
menaxherët e shumtë, bankierët, ndërmjetësuesit bankarë e financiare të cilët krijuan produkte të
llojllojshme të plasuar në bursat e njohura me premtimin e fitimit joreal për financuesit duke siguruar
për vetën e tyre fitimin e menjëhershëm mbi kapitalin e investuar nga të tjerët. Financuesit e mëdhenj,
spekulatorët e shumtë të tregut bursier duke vjelë fitimet e tyre të garantuara dhe duke lënë si pasojë
181
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
rrëmujën e mëvonshme financiare. Ata përfituan edhe nga shkathtësia e tyre bankare duke
shfrytëzuar rregullat e sistemit financiar botërore, që mendohej se është i organizuar në mënyrë të
përsosur, e mbi të gjitha përmes autorregullimit të tregut, krijuan produkte bursiere të mbivlerësuar,
mbi vlerën reale të tregut për tu gjendur më vonë ato produkte bursiere si të pavlera. Vetëm rrogat dhe
bonuset e menaxherëve të shumë të bankave silleshin në 500'000 deri në 50 milion dollarë vjetor,
ndërsa rrogat e punëtorëve as për të siguruar jetesën normale të familjeve të tyre. Sipas revistës „Le
Times“, vetëm 15000 familje amerikane fitojnë 5% të të ardhurave totale kombëtare amerikane - që
është e barabartë me të ardhura prej 9.5 miliard dollarë për familje në vit. Në të njëjtën kohë aktualisht
sot në botë 1.2 miliard njerëz jetojnë me më pak se 1 dollarë në ditë. Fituan bankat e mëdha të cilat
me vite përvetësuan fitimin mbi investimet e realizuara për të vete dhe për të tjerët, ndërsa në rastin e
tanishëm, investimet e tyre të pavlerë i bartën me mjeshtri në barrë të buxhetit shtetëror, gjegjësisht në
barrën e qytetarëve të thjeshtë që nuk ka asnjë përgjegjësi në arrogancën bankare.
- Bankat e mëdha të cilat me shpejtësi të paparë bënë blerjen e bankave të tjera konkurruese me një
çmim simbolik duke forcuar pozicionin e tyre në tregun bankarë për të dalë i pari në situatën e
nesërme të pas krizës. Sistemi bankare me shpejtësi po ristrukturohet brenda natës, për të cilat
ristrukturime në kushte normale bëhen negociata të gjata me vite.
Kush humbi nga këto kriza
Humbën kryesisht bankat dhe financuesit e ndryshëm që plasuan kursimet e tyre financiare
në kërkim të një fitimi më të madh, një fitimi që u bë modë „e shkathtësisë dhe vigjilencës financiare“.
Humbën fondacionet e ndryshme të fondeve pensionale, të cilat investuan në këto produkte financiare
me shpresën e kapitalizmit më të madhe, për tu gjendur sot të rrudhura për humbjet e pasuara. Fat të
njëjtë pësoj edhe Fondi Pensional i Kosovës për të cilin më në fund po flitet se vetëm gjatë vitit 2008
humbi rreth 100 milion euro nga tërësia e tij. Po nuk di pse nuk thuhet asgjë për parat e grumbulluara
nga agjencia e Privatizimit të pasurisë së Kosovës, për të cilat thuhet se janë depozituara në një vend
të sigurt, po nuk dihet se ku dhe sa është vlera reale esotme e tyre. Humbi qytetari, humbën miliona
familje investimet e tyre dhe buxhetin e tyre financiar.
Humbën miliona familje të cilat tash dhe në të ardhmen do të bartin humbjet e mëdha
financiare me kurrizin e tyre përmes zvogëlimit të fuqisë blerëse dhe rritjes së tatimit që shteti do e
bartë tek ta për të mbuluar rrezikun që shteti sot ka marrë mbi bankat për të ashtuquajtura „produkte të
infektuara financiare“. Bankierët dhe financierët kanë përvetësuar fitimet e tyre kolosale ndërsa
rrëmujën dhe humbjen po e lënë mbi barrën e familjeve dhe qytetarëve të thjeshtë.
Humbën mijëra të punësuar në ekonomin, pasojat e kësaj krize veç kanë filluar të ndihen, e sektori i
dytë pas atij financiar është ai automobilistikë, ku shumica e prodhuesve automobilistik po kërkojnë
ndihmën e shtetit dhe kanë ndërprerë përkohësisht prodhimin. Në vazhdim kriza do vazhdojë mbi
sektorin e ndërtimtarisë, industrisë, hotelerisë dhe mbi gjithë ekonominë. Recesioni ka përfshirë në
gjysmën e dytë të viti 2008 SHBA-në, Japoninë, Francën e edhe Gjermaninë, ndërsa parashikimi i
depresionit të Bruto Produktit për vitin 2009-2010 do sillet në rreth -3 e -10%. Me këtë parashikim
është evidente humbja e qindra mijëra vendeve të punës.
Të hyrat e vendeve të pazhvilluara do të zvogëlohen duke u mbështetur në rënien e shpejtë të
çmimeve të lëndëve të para në tregun botëror.
Humbësi më i madh i kësaj krize padyshim është vetë sistemi kapitalist botëror. Kapitalizmi
botëror, liberalizmi modern dhe tregu i lirë si autorregullator i ekonomisë ishte bërë i padiskutueshëm.
Sidomos pas mposhtjes së ish-bllokut te vendeve socialiste, dhe rritjes së vazhdueshme të Bruto
Produktit shoqëror, kapitalizmi dhe tregu i lirë ishin të padiskutueshëm si formë efikase e veprimit
shoqëror. Nga kjo krizë edhe vetë aktorët e saj po befasohen me autoshkatërrimin e vetvetes,
rrëmujën, tatëpjetën dhe pafuqinë e aktorëve për të ndërprerë këtë autoshkatërrim të tërë sistemit
ekonomik.
Të gjitha grupimet politike në perëndim me ndikim, të pozicionuara si të djathtat dhe të
majtat shqetësimin kryesor e kanë ndërmarrjen e veprimeve për të zvogëluar veprimet shkatërruese të
krizës. Pa diskutime të mëdha po aprovojnë plane të veprimit të shtetit që përfshijnë miliarda dollarë të
hedhura në treg për të mbajtur në këmbë shtyllat kryesore të ekonomisë. Të vetmet diskutime të
182
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ngjallura janë ato mbi përgjegjësinë e drejtuesve të bankave. Edhe plani Paulson që u kthye dy herë
për aprovim në Kongresin Amerikan, ishte kryesisht diskutimi mbi kërkesën e disa kongresisteve që të
veprohet fillimisht jo mbi bankat por mbi pronarët e shtëpive, që atyre t’ju ndihmohet në pagesën e
obligimeve të tyre me çka do të kishte efektin e njëjtë, pasiqë, produktet e infektuara dhe me rrezik do
bëheshin rentabile dhe jo të rrezikshme dhe bankat do të gjendeshin të siguruara për kthimin e
kredive.
Qasja e ballafaqimit me krizën të forcave politike dallon nga Amerika në Evropë por që të
gjithë kanë një synim: veprimin e pakursyer në zvogëlimin e pasojave shkatërruese të krizës. Derisa
amerikanët dhe disa nga liderët evropianë kërkojnë me ngulm që përderisa kriza është globale edhe
reagimi duhet të jetë global, botëror. Por Evropa nuk arriti të ketë një plan të përbashkët veprimi, por u
kënaqën me veprime të njëtrajtshme por individuale të shteteve të veçanta.
Ndërsa forcat politike të ndara në blloqet e njohura tani të majta dhe të djathta nuk dallon shumë nga
vetë pozicioni i tyre aktual dhe historik të lidhjes së tyre me qeverisjen. Pasi disa nga forcat e majta të
shteteve të Evropës aktualisht janë në pushtet si në Britani të Madhe, Spanjë e pjesërisht në
Gjermani, disa të tjera me vite të tëra ishin në qeveri si në Itali, Francë e vende të tjera. Ato që të gjitha
bashkë ndiejnë përgjegjësinë për situatën aktuale. Prandaj e majta dhe e djathta janë tëbashkuara në
reagimin e përbashkët ndaj ballafaqimit me krizën.
E majta e njohur si e majta tradicionale në Evropë ka kohë që mbronte parimin e liberalizimit
të plotë të tregut. Edhe ata sikurse edhe e djathta mbronin lirinë e plotë të veprimit të ligjeve të tregut
si autorregullator të tregut. Tani si e majta edhe e djathta në Evropë po kritikojnë këtë filozofi si të
rrezikshme për shoqërinë por që të gjithë nuk dinë kah do të shkoj sistemi bankar dhe çfarë sistemi i
ardhshëm i rregullave duhej të vendosen. Të gjithë janë të një mendje se sistemi aktual i vendosur mbi
bazat e Breten–Wudit dhe të dollarit si divizë reference, është i pasuksesshëm dhe duhet ndryshuar.
Gjithë e keqja erdhi nga Amerika, ku kishte primatin e njëtregu „strehë“ për të tjerët u bë vend i
derdhjes së parasë pa kthim.
Në takimin e parashikuar të G20 i cili do të mbahet rreth muajit prill në Londër, janë paraparë
që të shtjellohen dhe të gjendet zgjidhja në këto çështje kryesore: përmirësimin e transparencës së
bankave në nivelin e tyre të kontabilitetit; përforcimin e kontrollit mbi bankat përmes një revizioni mbi
notimin e bankave dhe të rrezikut që marrin përmes normave të lidhura me Credit Default Sëep;
përmirësimin e menaxhimit të rrezikut duke vendosur modele të reja dhe në kontrollin e pagesës së
traderëve-menaxherëve; përmirësimin e supervizionit të tregut duke rritur kooperimin ndërmjet
shteteve dhe përforcimin e kontrollit të bankave të mëdha ndërkombëtare; përmirësimin e rregullave,
duke kërkuar nga FMN dhe të Forumit të stabilitetit financiar për të formuluar rekomandimet për
limitimin e efekteve ciklike të financave, përforcimin e kapaciteteve të institucioneve financiare
ndërkombëtare për të ndihmuar ekonomitë në vështirësi.
Bota ka nevojë për një strukturë të re financiare për të luftuar joekulibrin financiar, të
zvogëlimit të formave spekulative në tregun financiar.
Sipas ish-kryetarit të Rezervave federale amerikane (Fed), Alan Greenspan, kriza aktuale
financiare është „ një ngjarje e cila përsëritet një herë në 50 vjet, ndoshta një herë në shekull“ dhe
deklaron se „ krizë të tillë asnjëherë nuk ka parë dhe se kjo krizë do zgjasë edhe për disa kohë“.
Me tone më optimiste paraqitet fituesi i çmimit nobel për ekonomi Joseph Stiglitz, sipas të cilit kriza
financiare duhet te“jetë më e butë se sa ajo e viti 1929“ ngase „ sot ne disponojmë mjetet për të
evituar një tjetër depresion të madh“ por vazhdon ai duke shpreh dyshimin se shpesh „njohurit nuk
arrihen gjithherë të praktikohen në jetë.“
Përfundim
Mendoj se globalizmi i madh i ekonomisë botërore në këto dy dekadat e fundit e bëri të
pashmagshme përhapjen e krizës anembanë globit e për rrjedhim, e pashmangshme ishte dhe nevoja
për një mbrojtje të koordinuar në shkallë ndërkomëtare. Në ditët e para të krizës pamë veprime të
njëanshme, të cilat krijuan arbitrazhe me efekte negative. Globalizmi e bën të domosdoshme që
infrastruktura financiare të jetë e njëjta kudo në formë, në përmbajtje, në kapacitete njerëzore dhe

183
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
teknologjike. Kjo infrastrukturë duhet të funksionojë mbi të njejtat standarde dhe praktika, dhe të ketë
feksibilitetin e duhur për t'i paraprirë inovacioneve financiare.
Së pari, mendoj se krizae bën të domosdoshme ekzistencën e një institucioni ndërkombëtar
i cili duhet të kujdeset për stabilitetin financiar, në vlerësimin e rrezikut sistemik si dhe në përcaktimin e
treguesve sasiorë e që e masin atë. Në këtë proces, është e rëndësishme që normat rregullative të
jenë sa më transparente për të gjithë dhe në të njëjtën kohë, ai të shoqërohet prej përshpejtimit të
procesit të përafrimit të praktikave mbikëqyrese e rregullative sipas qendrave financiare të influencës.
Së dyti, kriza aktuale vërtetoi një shqetësim tonë të kahershëm në lidhje më ekspozimin e rajonit tonë,
ndaj një grupi relativisht të vogël operatorësh bankarë me shtrirje të gjerë rajonale. Një goditjee
bankës mëmëdo të prekte një ose disa vende të rajonit. Një rreziki tillë do të ekzistonte edhe në rastin
kur një prej bijave në rajon të pësonte goditje. Edhe në këtë rast, rreziku i infektimit të bijave të tjera do
të ishte i pranishëm.
Vetem në mendimet e ideologjistëve ekstrem ne përballemi me një zgjidhje të prerë midis
një ekonomie të rregulluar ose jo.Termi i pa rregulluar ka qenë gjithmonë një egzagjerim pasi nuk ka
asnjë treg i cili totalisht të jetë i lirë nga ndërhyrja e shtetit. E thënë ndryshe ne diskutojmë vetem
shkallën me të cilën duhet të jenë të rregulluara. Diskutim i cili ka filluar që në kohën e Adam Smith
dhe që do të vazhdojë.Arsyeja e këtij punimi vjen si pasojë e gjetjes së masës së duhur të ndërhyrjes
së shtetit. Regjimi rregullues egziston pikërisht për të mbrojtur sistemin financiar nga dobësit e njohura
afatgjata.Në rast se regjimi dështon në sigurimin e kësaj mbrojtje, është përgjegjësi e njerëzve për
vendosjen, mbajtjen dhe sigurimin e regjimit, janë pikërisht politikanët e burokratët, që duhet të
fajësohen. Por kujdes nje ndërhyrje nuk është e mirë në qoftë se nuk jemi të kujdesëshëm. Kriza
aktuale është veçtë tjerave një "kambanë gjigante" paralajmëruese ndryshimesh të mëdha në
konceptet dhe praktikat e deritashme"leximit" dhe "interpretimit" të ekonomisë dhe financave.

Literatura
Prof.Dr. Harvey Rosen, Financat Publike, UET Pres, 2010
Prof. Dr. Sabri Kadriu, Financat Publike, Prishtinë, 2012
Prof. Dr. Refik Kryeziu, Financat Publike, Prishtinë, 2010
Financial Crisis Inquiry Commission, Get the Report, accessed 2-14-2011.
Financial Crisis Was Avoidable, Sewell Chan, New York Times, January 25, 2011
http://www.dowjones.com/Asia leads global economic recovery, says Ben Bernanke - Luca Di Leo
October 20, 2009
http://www.bloomberg.com/news/world Retrieved April 20, 2011
http://hsgac.senate.gov/public/_files/Financial_Crisis/FinancialCrisisReport
http://www.ft.com/cms/s/774c0920-fdld-11dd-a103-000077b07658,Authorised=false.html
www.news.co.ttConsumer Behavior: The Impact of the Current Crisis – Breaking News 2008

184
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 336 : 640. 4 (496. 51)

Economic - financial analysis of Kosovo park Hotel in Pecka Banja

Hajrija ŠKRIJELJ  Dr.sc.Ibish MAZREKU

Abstract: The main tourist attraction in the municipality of Istok is certainly its hotel Kosovo Park. The
hotel has and on appropriate resource base for the development of more types of tourism. PeckaBanja
towns as cultural and historical heritage, the city of trade fairs, sports and cultural events, the city of
short-break holidays, a city that lives 24 hours, appealing to different groups and open to all people will
be able to meet the challenges of the future time. In today's hotel industry is dominated by the
powerful hotel chains that generate the rankings visitors and so significantly influence the positive
balance of payments position of the region or state they are located in their facilities. Romantic hotel
with a long tradition, with certain charm and exceptional architectural value, is increasingly replacing
the modern uniform hospitality "industry." This group belongs to the hotel and "Kosovo Park" which is
its specific traditions and offering, the relevant economic indicators, still successfully cope with the
hotels famous corporations present in our area. Hotel "Kosovo Park" is one of the most representative
buildings in the touristic offer Dukagjini.The subject of this paper is to analyze hotel Kosovo Park, and
its resources for tourism development with special reference to the hotel facilities. The paper analyzes
the economic and financial operations of the "Kosovo Park" in PeckaBanja, and financial operations of
the "Kosovo Park". For successful Financial Management, it is necessary to analyze financial
operations. The importance of analysis of financial reports is reflected primarily in terms of business
management and enterprise development. It precedes the governance process or, more precisely, is
preceded by the planning process, which forms an integral part of management.

Key words: For good governance, planning is very important - it is the key financial managers.

Introduction

The main tourist attraction in the municipality of Istok is certainly its hotel Kosovo Park. The
hotel also has on appropriate resource base for the development of more types of
tourism. PeckaBanja towns as cultural and historical heritage, the city of fairs, sports and cultural
events, the city short-break holidays, a city that lives 24 hours, appealing to different groups and open
to all people will be able to meet the challenges of the future time. In today's hotel industry is
dominated by the powerful hotel chains that achieve outstanding traffic of visitors and so significantly
influence the positive balance of payments position of the region or state they are located in their
facilities. Romantic hotel with a long tradition, with certain charm and exceptional architectural value, is
increasingly replacing the modern uniform hospitality "industry." In this group the hotel belongs to the
"Kosovo Park", which is its specific traditions and offering, according to the relevant economic
indicators are still successfully cope with the hotels famous corporations present in our area. Hotel
"Kosovo Park" is one of the most representative buildings in the touristic offer Dukagjini. The subject of
this paper is to analyze hotel Kosovo Park, and its resources for tourism development with particular
emphasis on hotel beds. The paper deals with economic and financial analysis of hotel operations
"Kosovo Park" in PeckaBanja, and financial operations of the "Kosovo Park". For successful Financial
Management, requires analysis of financial operations. The importance of analysis of financial reports
is reflected primarily in terms of business management and enterprise development. It precedes the


Msc.Phd.Hajrija Škrijelj428- University “Haxhi Zeka”-Peja, hajrija.skrijelj@unhz.eu

Dr.sc.Ibish Mazreku429- University “Haxhi Zeka”-Peja, ibish.mazreku@unhz.eu
185
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
governance process or, more precisely, preceded by the planning process, which forms an integral
part of management. For good governance, planning is very important - it is the key financial
managers.
MAIN CHARACTERISTICS Pejes
Geogafski location and transport links
Banja East, known as the Pec spa, located in the western part of Dukagjini, 80 km from
Pristina and 12km from Pec, in the area of forested massif of the Rugova Gorge. It is surrounded by
rivers BeliDrimriver and iStock. It lies at an altitude of 560 m. With the modified Mediterranean
climate, characterized by short, mild winters, long hot summer and few rainfalls, one of the health
resort. Occasionally blowing northwest wind, which acts refreshing and makes this area an enjoyable
holiday. Curative Spas East knew the Romans, as evidenced by the archaeological remains of
bathrooms and clay pipes. In the main sources can be seen the remains of a stone basin from the
Middle Ages, who used the Serbian nobility, and later the Turks in this place built hammam. In addition
to the microclimate, the main natural factor is water, which is derived from several sources. Mineral
water, whose temperature is from 11 to 47 ° C, is one of hyperthermal, alkaline earth, carbonic acid
and sulfuric water. Source capacity is 17.5 liters per second. It is used for hydrotherapy and
drinking.Treatment is performed in the Special Hospital for Rehabilitation of the East, with the use of
hydrotherapy, kinesiotherapy, electrotherapy, vibration and hand massage. In Banja heal: all forms of
rheumatic diseases (inflammatory, degenerative and non-articular and metabolic rheumatism) and
neurological diseases (paresis and paralysis after lesions of the central and peripheral neurons,
conditions after cerebral palsy and neurological surgery) Traumatology diseases (conditions after
orthopedic and surgical operations extremities ) cardiovascular diseases (conditions after a heart
attack, and peripheral vascular insufficiency) skin diseases (psoriasis and chronic eczema)
gynecological diseases (infertility, chronic adnoksiti).
Fig. 1 Map Pejes

Izvor: Google Mape

186
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Characteristics of turism Peja

The analysis of the macro environment
World Tourism economy is beginning of the new millennium was faced with a series of
negative factors (terrorist attack on New York in 2001 and international terrorism in other parts of the
world, epidemics and natural disasters), and yet are in this period recorded positive trends. According
to the World Tourism Organization in the first four months of 2012 beyond the borders of his country
traveled 285 million tourists, which is 15 million or 5% more than in the same period last year. In
addition to international should emphasize the importance of domestic tourism trends. UNWTO
estimates that domestic tourism for about 10 times higher than international. In addition to constant
growth, an important feature of the tourism market and represent a permanent change. They are
caused by changes in the structure of tourism demand and dynamic technological changes. In modern
conditions the ecological environment has become a key factor for the development of tourist
destination, and it is particularly important that the design of each element of the tourism offer based
on the principles of sustainable development. Preserving the natural environment, cultural and
historical resources and specific features of individual destinations, a critical factor in the future
development of the tourist product destination. UNWTO emphasized the most important issues on
which depends the successful development of international tourism and tourism in individual
countries. Since their successful resolution depends on whether he would be stimulating or limiting
factor for the development of tourism in tourist countries. First and foremost is the issue of sustainable
development - need to know how to use the space. Another issue is that modern management of
tourist destinations and from ground level to the level of the tourist places. Within cities as tourist
destinations it is necessary that everything works, from landscaped areas, parking space, quality water
supply, the successful regulation of waste water, cleanliness, organization of public order and
regulating working hours. The third issue that emphasizes the UNWTO as a very serious concerns on
the human factor and the provision of high-quality workforce. It is estimated that this could be a limiting
factor, given the extremely dynamic development of international tourism, which is expected by
2020. The question is how to provide competent staff in conditions of great expansion and construction
of modern tourist offer. The fourth problem UNWTO highlights is the safety of tourists. Preventive
action is extremely important so that the tourists feel safe during their stay in the tourist areas. Analysis
of movements and trends in world tourism is very important to define the Tourism Development
Strategy Pec Spa. Spotting trends and their monitoring, as well as exploitation of favorable trends will
should be the basis for positioning the Municipality of East and Kosovo as a tourist destination,
primarily in the international tourism market.
The value chain and tourist destinations rating Pejes
SWOT analysis is usually used as a technique in strategic planning and management
startegijskom. The point is that it helps managers of enterprises or carriers of the tourism policy of the
city / state to identify current and future opportunities and threats from the environment (external
factors), on one hand, and the strengths and weaknesses (internal factors), on the other hand. By
confronting internal strengths and weaknesses with external opportunities and threats, defines the
vision, mission and goals and formulate strategic options for both levels of the organization as a whole
and for its individual organizational units, units or areas. Questions SWOT analysis should enable an
understanding of: - the impact of mid - Stepankonkurentnoske similarities or differences in
environmental impact and competitive position - specific opportunities and threats for future
development strategies in an increasingly ubrzanijih changes for the changes to become the chances
for the development of enterprises in tourism SWOT analysis should be continuous activity of
research. The basic idea of the SWOT analysis is that it allow such a development behavior that will

187
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
enable your maximum use of opportunities and power, on the one hand, and minimizing weaknesses
and threats to this development, on the other hand. SWOT analysis comes to the identification of the
critical factors of success or failure (events, conditions, circumstances, activities, etc.), Which is why I
got this technique is widely used in practice, strategic analysis and selection of strategic options tourist
business units. View 1 SWOT economy of Kosovo, which is the development of tourism.
THREATS
OPPORTUNITIES - The slowdown of economic and political
- Further convergence of the country and the integration of the country; - Closing of the
city of European integration and infrastructure country and the city for faster entry of foreign
binding for foreign raw material supply; investors, particularly in the public utilities
- Increase investments by foreign investors in (where, for example, use of public and private
trade (which already exists) and especially the partnership an excellent solution for private
communal area economy Pejes (concessions to and public sector); - Stopping the development
foreign companies for dealing with public of competition in the trade sector and a further
cleanliness, production and distribution of water, concentration of market share in the hands of
public parking services, etc.). a small number of chains; - A lack of
- Increased investment in infrastructure from the investment in the construction of wholesale
city budget; markets, as well as trade and communal
institutions that lack the channels of
distribution of perishable products; - Slowing
down the development of utility companies

__________________________________
Čerović S. (2003), Tourism Management, Faculty of Science, Novi Sad, p.106

POWER WEAKNESSES
- A steady increase in overall economic activity - A small percentage of participation of broader
Pejes; and narrower tourism industry in the "making of"
- The correct level of development of the social product;
network and wholesale activities; - Still inadequate development of trade networks,
- New trends in distribution networks and the particularly in the retail trade, as well as a higher
presence of almost all relevant brands in the field degree of concentration in the field of daily
of wholesale vehicles and spare parts; shopping;
- A good basis for the further development of - Non-performing organizations tasks of public
market activities and enter into some form of cleanliness and potential problems with the lack
PPP cooperation; of centers for recycling of waste materials;
- Quite solid performance in the production of
water and waste matter; - It's still a relatively low level of investment in
- The correct level of development of tertiary public enterprises kumunalna from the city budget
financial sector, with the presence of almost all and binding co-financing and in particular
forms of banking services, as well as services in investment in these activities only from this one
the field of insurance; source;
Source: Tourism Development Strategy Pec Spa, (2008)
Destination value chain encompasses various activities carried out by tourists during the preparation
for the trip, during the trip and stay in the area after returning from the trip. Rating the value chain aims
188
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
to the maximum effective interlinked tourism products, services and activities offered and to identify all
present possible weaknesses and ambiguities in the overall recreation system PeckaBanja, in order to
be able to start with the introduction of appropriate measures and actions which would be identified
weaknesses or ambiguities eliminate or reduce.
Financial ECONOMIC ANALYSIS OF KOSOVO PARK HOTEL
Hotel "Kosovo Park" is located in the center of Pec Spa, located 20 km from Pec and
Istok. The hotel's location is particularly favorable because it is located near important institutions,
sights and tourist attractions.
The existing structure of the Hotel "Kosovo Park"
The building "Kosovo Park" attracts by its appearance. This hotel complex consists of
several strata levels: basement, basement, ground floor, mezzanine, four floors and the attic. The
structure of the hotel is very specific because it can be singled out two construction and technical
parts: one turned towards the source of sulfur water which is used for the treatment of various
rheumatic diseases and others looking at Pec. Like most hotels in the Hotel "Kosovo Park" area
intended for guest accommodation occupies about 60% of the total area.Rooms for accommodation
are classified into several categories: apartments, duplex apartments no, classic double and classic
single rooms.The hotel has 124 (41 jedokrevetna and 47 double rooms) comfortable rooms and 6
suites. The first and second floor there are 36 duplex rooms which are its specialty, living room and
bathroom on the ground floor, a sleeping area and a bathroom upstairs. All rooms are furnished with
period furniture, mini bar, cable TV, wireless internet, and are particularly suited to business
guests. Junior apartment is equipped with elegant furniture, "de lux king size" bed and bathroom with
tub. Furnished by modern standards, it is ideal for those who prefer spacious and comfortable rooms
in which dominate the luxury and warmth. Features listed units for accommodation in hotel "Kosovo
Park" meets all the criteria provided for in the second category, and four-star, rapt in terms of quality
even exceeds them. All rooms are equipped with "state of the art" digital audio and video projekcioim
systems, as well as wireless Wi-Fi internet, at 10 mbps. The offer of the hotel is the organization of
weddings, prom nights, fashion shows, promotions and other events that deserve a great space, time
organization, excellent service, with quality and variety of foods, as well as a great selection of
drinks. The professional team of chefs Kosovo Park Hotel is available at organizing all kinds of
celebrations, and there is the possibility of delivering the desired address (catering). Kosovo Park
Hotel next to superior accommodation and services to its guests the possibility of good fun. Right next
to the reception desk there is the Kosovo Park Club. This space is ideal for those who like to relax in
the evening with the company, good music, drinks and excellent service in a beautiful setting with
breathtaking views of the city lights. A long tradition of Kosovo Park Hotel represents a stylish and
modern restaurant, where in a comfortable ambience, with excellent service and food, you can enjoy a
business or a family lunch. For a decade, Kosovo's Park Cafe is a favorite gathering place for
residents of Kosovo and the Diaspora, where they enjoy the taste of premium espresso and
cappuccino. Original recipes of famous confectioners hotel Kosovo's Park are known beyond the
borders of our country. Confectioners are responsible for the formation of a revolutionary Kosovo Park
slice of cake. Today, the recipes of cakes, used in Vienna, London, Paris and Chicago. Kosovo Park
Hotel proudly presents the place is a symbol of assembly and flight PeckaBanja. Outdoor seating
Kosovo Park hotel is located in downtown, next to the fountain built 1860.godine. From this point all
distances are measured capital. Outdoor seating is ideal for a break after a long walk around the city,
coffee and pastries with friends or simply beautiful moments in which the best you can feel the charm
of the capital. Outdoor seating guests with the opportunity to experience memorable moments from the
first row.

189
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Vision of the future development
The main problem of the "Kosovo Park" in achieving a better level and a wider range of
services is the limited space of the old building built in the early twentieth century, the standards and
requirements of the time. On the basis of the general urban plan of the Pec spa, as well as a detailed
urban project envisages the extension of the "Kosovo Park". The architectural solution for this, the
planned luxury annex fits nicely into the existing ambient quality of the Terazije plateau. The space
that should involve upgrading the hotel is located between the current building and villas Columbia
which is privately owned, and the move from "Kosova Park" to the building Electric Power (KEDS) in
the same street. Upgraded part of the hotel "Park of Kosovo" should have the following facilities:
- 150 new units with 200 to 250 beds;
- Restaurant with 150 seats;
- An expanded section of the bar-pastry shop with 100 seats;
- Garage for 50 cars and 4 buses;
- Pool;
- Sauna;
- Hall for sports;
- Congress hall and
- hotel shopping center.
All these facilities should not only meet the criteria for receiving the first category, or 5 stars
our categorization, but the world's highest hospitality standards. In addition to improving the quality of
the planned upgrade would increase the capacity to approximately 300 hotel rooms with 400 beds, a
restaurant with 300 and kafanom- pastry shop with 320 seats. In addition to the material basis,
hospitality product consists of elements and behavior of staff, the overall atmosphere and hotel
environments. Accordingly, in the sphere of the intangible part of the hotel product lie unimagined
possibilities for improving the overall quality of the offer. Therefore, in the hotel "Park of Kosovo",
modeled on the world's leading hotel company, designed a program of continuous training of
personnel, while simultaneously working on developing the program for attracting guests, such as the
execution of organized excursions and visits.
Conclusion
PeckaBanja has a very favorable geographic position and has a good precondition for the
development of tourism.However, the quality of the transport network and offers the means of
transportation and the degree of traffic in the tourist offer is not satisfactory. So if we want to use all the
potential of the city and become a significant competitor in this part of Europe, it is necessary to make
substantial investments in transport infrastructure. PeckaBanja should be improved and the
accommodation offer, build up tourism infrastructure and facilities according to the standards of the
modern market. Investments in this area requires the collaboration of all stakeholders in the sector of
the hotel industry. PeckaBanja with its rich cultural and historical heritage, with a specific mixture of
influences of the West and the Orient, which is insufficiently represented tourists. Adequate policies,
investments, human resources and plans shortcomings of the city can be minimized. PeckaBanja has
a good chance to use its current position because it can learn from the experience of others, can
create tourism products and its market position in line with the latest trends. The main direction of
development of tourism in the city should be directed to the improvement of the tourist offer, which will
190
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
promote PeckaBanja leading metropolis in Southeast Europe. Hotel "Kosovo Park" is one of the most
representative hotel in PeckaBanja, which is always at your disposal and the Kosovars
themselves. Financial management has a special place in the system of management of the "Kosovo
Park" because finance is closely related to management, technology, resources, staff at this hotel. All
business decisions of the "Kosovo Park" have financial implications (positive or negative). All phases
of the business process (purchase, sale, financing) are seen from the financial aspect. All assets and
sources of financing, income and expenses and cash flows are monitored and reported by a
fine. Salaries, taxes, dividends and other commitments are paid out in cash. So hotel "Kosovo Park"
presents a real financial system. Economic and financial analysis of hotel operations "Kosovo Park", in
the period from 2012-2014, showed that the company fulfilled its main business objective, which is to
make profit. Hotel business in recent years 2011-2015. continued to be in quite difficult conditions due
to the global economic crisis, the slow recovery of the economy globally, and because of other
external factors. It is noteworthy that the business impact and renovation of the hotel
room. Renovation works by the simultaneous operation of the hotel, have caused problems that have
affected the overall negative operating result for the last four years. Since the works were completed in
2012 and that the hotel again began to operate at full capacity, it is realistic to expect positive business
results in the coming years. In addition to permanent job cost control, management focussed on
increasing revenues. Plans are in the traffic sector of accommodation and catering, based on the
achievements of previous years, with a projected revenue growth of 45- 50%. Adopted marketing plan
which is based on advertising the hotel through all forms of advertising and promotion, aggressive
appearance on the market of hotel services, with constant monitoring of market developments and
competition. The hotel is a member of a major reservation systems. Prediction management for the
future are, that with the stabilization of external factors and the continuation of this business policy, the
hotel expects a very good market position and significantly better results. Given that it is realistic to
expect an improvement in economic and political circumstances in Kosovo, it is expected that the hotel
"Kosovo Park" and still satisfy the needs of the residents of Pec spa, but that the number of foreign
visitors each year will be bigger and bigger. Hotel "Kosovo Park" is going to meet its second century
with very ambitious plans to preserve previously acquired positions and tried to respond to the
challenges of the future time. All real economic, environmental, locational and other indicators, as well
as plans for the expansion and improvement of hotel services provide a very solid basis for
optimism. From the time when the hotel started to work to this day very clearly observed the different
operating conditions. However, the image of the "Kosovo Park" has all along been and remains
superior. The goal of all employees in the hotel "Kosovo Park" is to further improve the existing quality
hotel products with the ultimate goal of this hotel becomes part of world heritage hoteliers and put
themselves in line greats such as Parisian "Savoy" and London's "Victoria". Hotel "Kosovo Park" may
be the biggest and most hospitable host Kosovo.
REFERENCES
1. S. Cerovic (2012), Economic and financial analysis of business operations in the hospitality and
tourism, Singidunum
2. Čerović S. (2003), Tourism Management, Faculty of Science, Novi Sad
3. Nikolic M. (2002), Economics Businesses, Faculty of Economics, Belgrade
4. Radojevic T. (2012), Financial Management in tourism and hospitality, Singidunum University
5. Documentation hotels Kosovo Park
6. Interdisciplinary Journal Tourism No.11 (2007), Faculty of Science, Novi Sad
7. Tourism development strategy of Serbia (2005), IES , White City

191
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 338

Politika për aktivizimin e potencialeve prodhuese në qarkun e Dibrës si rrugë

për reduktimin e varfërisë

Marsela RESULAJ  Arjola LUÇI

Abstract: Production potential as an opportunity to reduce poverty are a key concept in our work. In
Dibra data show that poverty is widespread and profound. Experience shows that a country is the
richer the more resources there and once more effectively use these resources to develop. Dibra
region is characterized by great wealth of water, soil, plant, mineral, cultural and social and significant
potential in the fields of agriculture, livestock and tourism but unemployment is high and poverty
highlighted. The development potentials are little active because there are a number of serious
barriers that may be mentioned road infrastructure and the lack of money to invest. These inhibit the
development of agriculture, livestock, tourism and real underworld. But the lack of information and
knowledge about the potentials and advantages of the area, problems with irrigation and drainage of
agricultural land or farm small enough regarded as obstacle serious in developing the county
economy. Public policies for the development and activation of potentials have been few and have little
help in eliminating or reducing barriers to their activation. The network of actors and institutions to
support agricultural development and wider in area assessed very weak. Setting priorities and
developing a number of policies and policy instruments are necessary to eliminate or reduce barriers
to growth and to influence the reduction of poverty. In light of priorities, mountain tourism and agro-
processing sectors seen as a priority.

Keywords: Diber, production potential, politics, activism, agriculture.

Hyrje

Një ndër problemet më të mëdha dhe më të mprehta qe hasen sot në zonat rurale është
varfëria. Banoret e këtyre zonave vazhdojnë të perballen çdo ditë me pasojat e varfërisë, megjithë
zbutjen e saj që është vënë re kohët e fundit.Në vizion të parë, zonat malore ne qarkun e Dibres shihen
gjithnjë nën idenë e dobësisë. Konseguenca negative për një seri aktivitetesh ekonomike, sociale këtu
kanë dobësia natyrore e shpopullimi malor, të cilët përbëjnë dhe paraqitjen kryesore të disavantazheve
ekzistuese në zonat malore. Pra lidhja mes koncepteve dobësi-mal qëndron në paaftësinë e këtij të fundit
për të prodhuar situata të një zhvillimi të vërtetë. Shprehje e kësaj dobësie tradicionale është
monoaktiviteti ekonomik, një ekonomi bujqësore e cila nën ndikimin e faktorëve të mësipërm e çon zonën
në shkallën e një zhvillimi ekonomik-social modest. Prandaj, esenciale për këto rajone është krijimi i një
ekonomie të integruar sa më shumë të jetë e mundur, në mënyrë që ekonomia malore të mos identifikohet
gjithnjë vetëm me ekonominë bujqësore, por të bëhet një ekonomi “ndërsektoriale”. Mundësitë e
ndërhyrjes dhe integrimit mes resurseve që zona malore ofron janë të shumta dhe variojnë nga territori në
territor. Një rrugë për reduktimin e varfërise qëkam ndjekur gjatë studimit timështë duke u mbeshtetur në
potencialet prodhuese që mund të na ofroj qarku i Dibrës dhe si mund tëbëjme aktivizimin e politikave
socio ekonomike në dobi te saj. Por duke u mbështetur në këto resurse dhe në përvojen e rajoneve më të
zhvilluara, themi se aktivitetet turistike, bujqësia dhe blegtoria do te studijoen si pika kyçe me qëllim
evidentimin e trendit dhe ndikimit të tyre mbi integrimin dhe përfitimin ekonomik të zonës.


PhD.cand., Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Ekonomisë& Agrobiznesit. Email: marsiresulaj@yahoo.com

Autorja ka thirrjen Msc.
192
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Materiali dhe metoda

Për të realizuar aktivitetet e studimit zbatuam tre qasje që na mundësuan sigurimin e

informacionit të nevojshëm për analizën e situatës:
a.U shqyrtuan gjerësisht të dhënat zyrtare që lidhen me studimin, statistikat, analizat dhe
raportet e ofruara nga njësitë e qeverisjes vendore e qëndrore, të organizatave jo fitimprurëse apo të
donatorëve të vendit dhe te huaj.
b.Për analizen e të dhënave u perdoren gjerësisht teknikat statistikore si:Grupimet
statistikore për rubrika të vecanta të anketave të përdorura, grafikët statistikorë dhe mesataret e
treguesve të zhvillimit ekonomik dhe demografik
c. Qasja e tretë në studim është ajo e realizimit të intervistave gjysëm të strukturuara, mbi
bazën e një formati pyetjesh të parapërgatitura me banoret lokal si dhe drejtuesit dhe stafet e
komunave.Tek anketa me banoret rural mostra e vëzhgimit për kryerjen e anketimit për të përcaktuar
aktivizimin e potencialetve zhvilluese në zonat rurale të qarkut të Dibrës si një rrugë për reduktimin e
varfërise u perdor ajo e rastesishme sistematike, duke nënkuptuar që çdo element do të pasqyroje
cilesite e mjedisit nga ku nxirret kjo moster. Ndërsa tek anketa me të zgjedhurit lokalpërdorem
mostren jo probabilitare me zgjedhje të qëllimshme, duke u bazuar deri diku tek gjykimi jone dhe
bindja e përfaqsimit si intervistuese dhe hulumtuese në këtë rast.

Potencialet e zhvillimit në qarkun Dibër

Po të bëjme një pasqyrë të potencialeve të cilat mund të jenë produkt zhvillimi mund të
përmendim se qarku i Dibrës karakterizohet nga pasuri të mëdha ujore, tokësore, bimore, minerale,
kulturore dhe sociale. Zona e Dibrës është një zone me potenciale të mëdha zhvilluese pavarsisht se
Dibra ka një përqindje të ulët të tokës bujqësore dhe pyjeve (15 dhe 25%) në krahasim me shifrat
kombëtare (24 dhe 51%) por duke pare potencialet demografike, natyrore e sociale kjo gje nuk ndikon
drejtëpërdrejt në zhvillim.Qarku i Dibrës dallohet për pasuri të mëdha pyjore. Pyjet zenë rreth 60% të
sipërfaqes së tij dhe siperfaqe e mbuluar është rreth 3 here më e madhe se e tokës arrë, gjë që
tregon se fondi pyjor përbën për qarkun një potencial të rëndësishem mjedisor dhe ekonomik. Flora
rajonale është shumë e pasur, e llojeve evropiane dhe mesdhetare të mesme. Nën-rajoni verilindor
karakterizohet nga fushat e saj të mëdha me bar dhe pyje. Ai dallohet nga pyjet e ahut, pishës dhe
bredhit me vlerë ekonomike, të cilat gjenden në Korab, Lurë, Martanesh, etj. Pyjet e këtij Nën-rajoni
janë dëmtuar për shkak të prerjeve ilegale për materiale ndërtimi dhe për dru zjarri, si në periudhën e
para viteve '90 të ashtu edhe gjatë 25 viteve të fundit. Gjithashtu rajoni eshte i pasur me bime
mjekesore dhe aromatike ku mund te numurohen rreth 80 lloje të ndryshme që mblidhen,
grumbullohen dhe përpunohen dhe me pas tregetohen në vendet e BE-së.Fauna rajonale është
jashtëzakonisht e pasur dhe përfaqësohet nga kafshët mishngrënëse (ariu, ujku, dhelpra, macet e
egra), shpendët (mëllenja, thëllëza e malit, gjeli i egër i pyllit, etj.). Gjithashtu rajoni eshte njohur per
bletarine dhe mjaltin qe vjen ne varitete te ndryshme, sot në rrethin e Dibrës numurohen rreth 400
bletar me rreth 7000 koshere bletesh ku marrin prej tyre një mesatare prej 70 tone mjalte në vit.Rajoni
karakterizohet nga pasuri e madhe minerale ku nëntoka është e pasur me minerale si bakri dhe kromi,
por edhe me gurë dekorative dhe ndërtimi, mermerë, inertetet e shtretërve të lumenjve, baltëargjile,
gëlqeren e Cidhnës qëështë e përshtatshme dhe mund të shërbejë si lëndë e parë për çimenton si
dhe mermeri dhe guri gëlqeror qëgjenden në zonat e Arrës, Zall Reç, Lurë, Shupenzë, etj.
Gjithashtu qarku ofron mundësi të shumta për zhvillimin e llojeve të ndryshme të turizmit dhe
sporteve dimërore. Zhvillimi i turizmit në Qarkun e Dibrës lidhet kryesisht me turizmin malor për shkak
të relievit por mund të përmendim edhe turizmin kurativ, kulturor, etnografik, historik, malore, sportiv,
lumor, aventurier, fetar, argëtues që më së shumti mbeten potencial i pa aktivizuar i zonës.Zona
vizitohet më shpesh në verë, pasi në stinët e tjera rrugët bëhen të pamundura për t’u kaluar. Një nder
vendet turistike për t’u vizituar është Lura si Park Kombëtar me dy hotele me një kapacitet total prej 60
193
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shtretërish. Numri i turistëve në vit është rreth 1500 vizitorë. Fshatrat përreth mund të akomodojnë 100
vizitorë në ditë. Ujërat termale (Llixhat) janë një tjetër vend me interes per turistet sepse gjenerohen
të ardhura te konsiderueshme nga banoret e zones. Numri i përgjithshëm i vizitorëve është rreth
7,000 vizitorë në vit. Kapaciteti total i pritjes është rreth 1500 vizitorë në ditë.
Aktivitetet kulturore tërheqin gjithashtu vëmendjen e turisteve. Por ajo qëështë më e
rëndësishmja në të gjithëkëëe përshkrim mbi potencialet e zonës është potenciali bujqësor ku duket
tek prania e tarracave lumore, fundeve të sheshta në vendet e larta lejon kultivimin e një numri të
konsiderueshëm produktesh bujqësore. Produktet më të zakonshme janë patatet, fasulet, mollët,
dardhat, kumbullat, qershitë dhe arrat,geshtenjat etj., të cilat përbëjnë një burim të rëndësishëm
ekonomik për jetesën e banorëve. Sektori kryesor i ekonomisë rajonale është bujqësia, që përbën
62% të punësimit total në rajon. Pra siç shihet nga përshkrimi i potencialeve më larte qarku i Dibrës
pothuajse në të gjitha fushat është një qark me potenciale të larta por qe nuk janë të aktivizuara, ndaj
ka nivel të lartë papunësie si rrjedhim edhe varfëri.
Sektori bujqësor është më i rëndësishmi dhe më tradicionali për zonën e Dibrës, e cila
shquhet për prodhimtarinë dhe cilësinë e prodhimeve të saj. Prodhimtaria për produktet bujqësore
është në varësi të sipërfaqes së mbjellë. Pjesa më e madhe e prodhimit konsumohet nga vetë familjet
dhe pjesa tjetër shkon në treg. Karakteristikë kryesore e bujqësisë në Dibër është që ekonomitë janë
të organizuara në bazë familjeje, si ekonomitë e vogla ashtu dhe ato ekonomi që janë pak më të
mëdha apo më të strukturuara. Prodhimi bujqësor, sipas të dhënave që kemi nga Drejtoria e Bujqësisë
por dhe nga diskutimet me NJQV-të, në zonën e Dibrës mbillen kryesisht prodhimet tipike tradicionale
bujqësore si drithërat e bukës, perimet, fasule, foragjere, patate dhe frutat ku peshën më të madhe e
zënë molla, kumbulla, qershia etj.
Të dhënat e mbledhura në terren na tregojne se pjesa dërrmuese e familjeve rurale merren me
aktivitet bujqësor, duke filluar që nga angazhimi me kohë të pjesshme dhe për arsye ekzistence deri
në angazhimin total të tyre e po ashtu edhe blegtoria konsiderohet gjithashtu të jetë një sektor i
rendesishem për rritje potenciale. Në rrethin e Dibrës shohim duke analizuar te dhënat e anketavese
vlerë të madhe për ekonominë e komunitetit kanë edhe shfrytëzimi i bimëve mjekësore, të cilat kanë
një përhapje të gjerë në shumë zona të këtij rajoni. Gjatë anketës sonëduke qene se zona ka
potenciale hidrike të mëdha rritja e peshkut shihej si potencial i madh në të ardhmen, por që mungesa
e njohurive dhe mungesa e infrastruktures së tregut e bënin këtë sektor jo prioritar për momentin.

Pengesat për zhvillim në qarkun e Dibrës

Nga të dhënat e marra në studim nga banoret rural mbi vleresimin e pengesave për zhvillim
u vrejt nga anketat se pengesa kryesore ishte mugesa e ujit dhe e kanaleve vaditëse, si dhe mungesa
e rrugëve dhe e parave (Shih.Graf.1). Në zonat rurale kemi shkallë të ulet të mekanizimit dhe ujitjes
nga pamundesia e investimeve.Në qark paraqitet një shërbim shumë i fragmentuar dhe i cilësisë së
dobët të transportit publik dhe infrastrukture e dobet rrugore. E shoqëruar me lidhjet e dobta të
rrugëve, kjo ndikon negativisht në lëvizjen e brendshme por gjithashtu aksesi nga Tirana apo
korridoreve kombëtare,porteve dhe aeroprtit për në qark është i vështirë.Mungesa e tërheqjes së
tregjeve rajonale kontribuon në numrin e vogël të bizneseve të reja që hapen dhe në krijimin e
vendeve të punës.Gjithashtu kemi një treg të kufizuar të shitjeve për prodhimin bujqësor, kosto të lartë
te tij si dhe një industri teknologjike të prapambetur.Pengesat sipas rezultateve të anketës në këtë
sektore vijnë nga mungesa e një infrastrukture përpunuese,mungeses se infrastruktures së tregut,
mungesës së parave dhe njohurive dhe informacionit. Megjithëse sektori i agro-përpunimit ka filluar të
intensifikohet këto vitet e fundit. Investitorët dhe fermerët dibranë kanë investuar në linja të vogla e të
mesme për përpunimin agrobujqësor, sidomos për përpunimin e qumështit (baxho), të frutave (lëngje
dhe pije alkoolike), dhomave frigoriferike për fruta, dhe të prodhimeve artizanale të reçelrave, turshive,
kompostove dhe jufkave që janë prodhime tipike dibrane. Më shumë këtë vitin e fundit janë investuar
dhe ndërtuar linja të përpunimit të qumështit dhe në magazina frigoriferike për fruta, kjo në varësi dhe

194
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
të prodhimit dhe lëndës së pare por megjithe përpjekjet ky sektorë mbetet larg të qenurit efektiv për
zonën e Dibrës.
Për sa i perket pengesave në zhvillimin e turizmit qëështë vërtetuar si një ndër nxitësit e
ekonomise ato mund të shikohen si mungese e një vizioni të qartë për turizmin rural,shkëmbim i pakët
i kulturave të trevës nëpërmjet aktiviteteve të përbashkëta, eksplorimit të dobët të natyrës së qarkut,
punime arkeologjike të pakta, mungese e përhapjes së nivelit të kulturës së gatimeve tradicionale,
larmi e ulët e shërbimeve turistike, si edhe mungesë e kapaciteteve njerëzore për shërbim apo edhe
mungese e infrastruktures së hoteleve.Vleresimi i pengesave kryesore në bazë të të dhënave më lartë
për turizmin, varen nga mungesa e parave dhe e infrastruktures si dhe banorët ishin të ndërgjegjshëm
edhe për mungesën e njohurive dhe informacionit në këtë fushë duke qene se nuk është kulture e
brezave të mëparshëm.

Vlerësim për politikat e zhvillimit në zoneë

Nga të dhënat e mbledhura në terren mbi vleresimin e politikave në mbështetje të zhvillimit

indeksi më i mire është për rruget kombëtare (1.74 nga 5) dhe më i keqi për menaxhim pyjesh
(0.16),(Shih.Graf.2). Shumë e dobët vihet re nga grafiku mbështetja për ujitjen dhe për bujqësine në
mënyre direkte. Që prej vitit 2007 është bërë një furnizim pa ndërprerje me energji elektrike, me
përjashtim të rasteve të avarive. Kjo përbën një element të rëndësishëm për zhvillimin e turizmit.
Gjithësesi, është shumë problematike gjendja teknike e rrjetit shpërndarës.Sektori i telekomunikacionit
për zonën që përfshin territorin e tre njësive vendore nuk është bazuar në telefoninë fikse e cila ka
munguar, por dukshëm ka pasur përparësi zgjerimi i valës së telefonisë celulare, ku thuajse të gjithë
operatorët kombëtarë kanë hyrë me sinjalet e tyre. Interneti mund të përdoret vetëm nëpërmjet
operatorëve të kompanive celulare. Per sa i perket sektorit te turizmit politikat qeveritare për burimet
natyrore nuk e kanë favorizuar qarkun e Dibrës për zhvillimin ekonomik megjithese Strategjia e
Zhvillimit të Turizmit të zones është një nga prioritetet e planeve të zhvillimit ekonomik lokal të katër
njësive. Per politikat e punesimit nuk ekzistojne orientime të përshtatshëme te zhvillimit ekonomik në
rajon për të krijuar më shumë vende pune apo programe rikualifikimi sipas nevojave të tregut. Po
ashtu duhet bërë edhe ofrimi i arsimit dhe trajnimit profesional për nevojat e të papunëve
afatshkurter/afatgjatë për të rritur pjesëmarrjen e tyre në tregun e punës
Lidhur me politikat mjedisore orientimi i tyre duhet te jete mbi përdorimin e qëndrueshëm te
burimeve të pasura natyrore si dhe duhet të përbëjë një përparësi ne investimet dhe përmirësimet në
organizimin e shërbimeve qe janë të nevojshme, veçanërisht në fushën e administrimit të mbetjeve.
Por qe ne mund ti permbledhim duke i renditur mungesen e poltikave si me poshte:
 Politika jofavorizuese doganore ndaj prodhimit vendas
 Paaftesia e sistemit bankar për kreditim
 Politikat fiskale jo favorizuese
 Moskoordinimi, bashkeveprimi ndermjet institucioneve të të njejtit dikaster
 Kompetenca të kufizuara te qeverise lokale.
 Tendenca e dikastereve për të deleguar vendim-marrje në nivele më të ulta.
 Menaxhim i dobët i burimeve financiare. (paaftësia e administrimit)
 Mungesa e strategjive afatshkurtra/afatmesme për zhvillimin lokal/rajonal.
 Harmonozimi i politikave qendrore lokale.
 Levizja e pakontrolluar e popullsisë
 Mungesa e projekteve urbanistike.
Pavarësisht mbështetjes financiare të sektorit të bujqësisë nëpërmjet subvencioneve
qeveritare dhe fondacioneve të huaja, qarku ka ende nevojë për politika orientuese që janë baza e
investime në këtë sektor siç mund të jetë krijimi i kushteve për punësim si në bujqësi, ashtu edhe
jashtë vendit si dhe paisja e njerëzve me njohurite e duhura në ekonomi.Përdorim i qëndrueshëm i
burimeve të pasura natyrore duhet të përbëjë një përparësi faktike. Duhen ndjekur gjithashtu politika

195
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
qe do te shpinin ne investimet dhe përmirësimet në organizimin e shërbimeve qe janë tejet të
nevojshme.

Konkluzione

1. Kulturat më prioritare dhe me fitim më të madh që duhet të fokusohen janë pemtaria (mollë, qershi,
kumbull), blegtoria (Dele në kullotat alpine dhe dhi në pjesën e pyjeve të ulëta dhe të larta) si dhe
shtimi i numrit të fermave (familjare nga 500-2000 krerë) me shpendë dhe shtimi i bletarisë;
2. Krijimi i kooperativave ose ndërmarrjeve të bashkëpunimit bujqësor si alternativa më e mirë për
uljen e kostos së prodhimit dhe rritjen e të ardhurave;
3. Shtimi i investimeve në sektorin e agro-përpunimit (kryesisht në linja të vogla artizanale) të
përshtatshme me kapacitetin prodhues të zonës dhe cilësi të lartë të prodhimit;
4. Shtimi i numrit të specialistëve të bujqësisë si në Drejtorinë e Bujqësisë por dhe në pushtetin lokal,
duke shtuar këshillimin për fermerët;
5. Krijimi i qendrave të grumbullimit bujqësor që nga magazinimi, tregu, kontrolli i cilësisë deri tek
shërbimet bujqësore (mekanike, pesticidet, këshillimi etj);
6. Projekte investimesh në infrastrukturën bujqësore për vaditje (kanale, ujëmbledhës), rrugë etj.
Pushteti lokal duhet të hartojë projekte prioritare për vepra të mëdha që iu shërbejnë një grupi të madh
fermerësh;
7. Zhvillimi i zinxhirit të vlerës për produktet bujqësore të Dibrës, duke krijuar markën lokale dhe rrjetin
e dyqaneve në tregun vendas, sidomos në metropol;
8. Pushteti lokal të aplikojë për projekte dhe kredi që nxisin zhvillimin duke zhvilluar zinxhirin e
nën/produktit dhe produktit bujqësor (p.sh për mollën, të fillojë nga fidanishtja deri tek përpunimi).

Rekomandime

I. Për sa i përket zhvillimit ekonomik, Dibra është ndër qarqet që janë në gjendjen më të keqe
me rënie të lartë të popullsisë, me densitet të ulët, urbanizim shumë të ulët dhe fragmentim
të lartë të tokes.Produktiviteti shumë i ulët i ekonomisë rajonale (në 60% të shifrës
kombëtare të PBB-së për frymë) me një përqindje shumë të lartë të bujqësisë në vlerën e
shtuar (mbi 1/3) pasqyron pozitën dhe kushtet e vështira gjeografike. Sektorët e tjerë
perbejne një potencial (minierat, turizmi), por kërkojnë shfrytëzimin e kujdesshëm, për të
mos krijuar ndikime negative midis atyre dhe degëve të tjera të ekonomisë.
II. Rritja e numrit të ndërmarrjeve, edhe pse ka mjaft ndikim pozitiv, nuk kompenson humbjet e
vendeve të punës në sektorin publik gjatë viteve. Edhe pse mbështetja e mëtejshme për
prodhimin bujqësor sjell ndryshime pozitive në zonat rurale, kushtet për krijimin e vendeve të
punës duhet të përgatiten edhe në sektorë të tjerë prodhues.
III. Pasiviteti i lartë ekonomik i popullsisë është evident veçanërisht për femra. Rënia në shifrat
e papunësisë së regjistruar mund të fshehin gjendjen e vështirë të punësimit. Duhet të
bëhen më shumë përpjekje për (ri)kualifikimet.
IV. Ka një përmirësim gradual në vetë-qëndrueshmërinë e familjeve në qark, veçanërisht në
lidhje me subvencionet e paguara në sektorin bujqësor. Megjithatë, disa vende po përballen
ende me varfërinë.
V. Infrastruktura e transportit në nivel rajonal mbetet problematike, siç pasqyrohet nga aksesi i
vështirë në Qarkun e Dibrës, koha relativisht e gjatë e udhëtimit drejt Tiranës apo qendrave
të tjera të rëndësishme të vendit, si dhe lidhja e dobët e brendshme.
VI. Lidhja me sistemin e ujit të pijshëm dhe trajtimin e kanalizimeve është ende e dobët dhe kjo
kërkon investime të mëdha. Mbeten ende disa sfida për t’u trajtuar në nivel rajonal;
administrimi i mbetjeve kërkon një ristrukturim të këtij sektori për ta bërë atë më efikas për
t’iu përgjigjur realiteteve të reja që shoqërojnë lëvizjet e popullsisë dhe urbanizimin.

196
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
VII. Përdorimi i burimeve natyrore të zonës mund të tërheqë investimet private dhe të çojë në
përmirësimin e infrastrukturës. Rregullimet dhe planifikimi i mëtejshëm mund të ndihmojë në
përdorimin efikas të burimeve financiare.
VIII. Ka një nivel shumë të ulët të të ardhurave të veta të NJQV-ve, duke pasqyruar ekonominë e
dobët rajonale dhe pasurinë që çon në varësinë e zhvillimit nga fondet e Qeverisë Qendrore
dhe asistenca e donatorëve. Në planin afatgjatë, kjo situatë duhet të ndryshojë duke krijuar
kushtet për vende pune, biznes dhe investime në sektorët prodhues.

Grafiku Nr.1 Pengesat për zhvillim në zonë

Grafiku Nr 2.. Vlerësim për politikat e zhvillimit në zonë

Burimi : Anketat me perfaqsuesit lokal dhe banoret e qarkut Diber

Bibliografia
Banka Botërore.2007.Shqipëria:Zhvillimi Urban,Migrimi dhe Ulja e Varfërisë.
Raport Nr.40071-AL,Washington D.C.
Banka Boterore, 2007,Politika Strategjike për një Sektor Bujqësor më Konkurrues,
Qershor 2007,Tirane
Bankës Botërore Raporti, 27 prill 2015, Kuadri i partneritetit i Bankës
Ndërkombëtare për rindërtim dhe Zhvillim korporatës Ndërkombëtare Financiare
dhe Agjencisë shumëpalëshe të garantimit të investimeve me shqipërinë për
periudhën 2015 – 2019, Tirane
Bashkia Peshkopi,2010. Plani lokal i veprimit për biodiversitetin, Diber.
Departamenti i Zhvillimeve te Qendrueshme Sociale dhe Mjedisore per Evropen dhe

197
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Azine Qendrore, Banka Boterore Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit, Nentor 2002,
Strategjia e Zhvillimit Rural per Shqiperine Mbeshtetje per rritje ekonomike dhe
zhvillim te qendrueshem, Shqiperi. Tirane
Francesco Panzica; Ylli Cabiri, 2006. Trajtimi i Përfshirjes Sociale nëpërmjet Arsimit dhe
Formimit Profesional, Përvojat e suksesshme për integrimin e grupeve të
marxhinalizuara në tregun e punës, Maj 2012, ILO &UNDP
INSTAT.2002.Popullsia e Shqipëris në 2001. INSTAT, Tiranë.
INSTAT. 2004.Dimensionet Jo-Monetare të Varfërisë në Shqipëri. INSTAT,Tiranë.
INSTAT. 2004. Një Profil i Varfërisë në Shqipëri : Metodologji dhe Konkluzione
Kryesore. INSTAT,Tiranë.

198
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 336 : 352. 08

Përdorimi i analizave financiare në krahasimin e projekteve dhe politikave

për kryerjen e investimeve në qeverisjen lokale

Ylldeze SOKOLI

Abstrakt: Përdorimi i analizave financiare për vlerësimin e inputeve dhe autputeve të projekteve
qeverisëse, bën të mundur të merren vendime të mira lidhur me alokimin efiçent të burimeve të
kufizuara, përballë të cilave gjendet pushteti lokal. Zgjedhja e investimeve që do të realizohen, duhet
të kryhet në mënyrë të tillë, që të sigurojë një përdorim sa më efiçent të burimeve ekonomike dhe një
masë sa më të lartë benefitesh për qytetarët. E rëndësishme është që edhe investitori, Bashkia, të
realizojë një mbivlerë sa më të lartë, sepse kjo do të çonte në faktin që mund t’i ofrohen komunitetit më
shumë investime me një performancë më te lartë.
Metodologjia e përdorur në punim është e lidhur së pari: me studimin e literaturës së huaj
mbi trajtimin teorik e praktik lidhur me perdorimin e analizave financiare në krahasimin e projekteve
dhe politikave per t’u investuar në qeverisjen lokale, së dyti: do të përshkruaj hapat përmes të cilave
kalon përzgjedhja e investimeve që do të kryhen prej bashkisë, dhe a është kjo një rrugë që siguron
efiçencë dhe efektivitet në përdorimin e fondeve?
Rezultatet e punimit mendoj se mund të ndihmojnë qeverisjen qëndore dhe lokale për të
fokusuar më shumë vëmëndjen për përdorimin e metodave sa më efikase lidhur me përzgjedhjen dhe
manaxhimin sa më të mirë të fondeve për investime publike.
Ky punim synon të arrijë në përfundimin, që duke kryer një analizë të hollësishme të
projekteve dhe politikave të zgjidhen ato, të cilat sigurojnë një shpërndarje më efiçente të burimeve,
duke sjellë kështu përfitim për gjithë komunitetin.

Fjalë kyçe: investime publike, qeverisje lokale, zhvillim ekonomik, projekte, analiza financiare

Hyrje

Ky punim përfshin çështje të marrëdhënieve midis pushtetit lokal dhe qëndror në lidhje me
financimin e projekteve për investime, proçesin e shpërndarjes së burimeve publike sipas nevojave
për investime që konkurojnë njëri tjetrin, dhe përmirësimin e cilësisë së shërbimeve dhe aktiviteteve
lokale. Në kushtet e burimeve të kufizuara dhe nevojave nga më të larmishmet është e nevojshme që
Bashkia të zgjedhë sipas një rëndësie midis tyre. Për një përdorim sa më të mire të fondeve prej
bashkive, kërkesat e projekteve për kryerjen e investimeve duhet të bazohen në kritere të matshëm
dhe të aritshëm të cilat vendosin përparësi midis nevojave.
Qeverisja qëndrore ka një rol të padiskutueshëm, në aktivitetin parësor ekonomik, por detyra
themelore e saj është krijimi dhe mbarëvajtja e funksionimit të platformës ligjore dhe institucionale mbi
të cilën zhvillohet aktiviteti ekonomik.
Kur nisim e diskutojmë për investimet, një pikë mjaft e prekshme janë dhe investimet
publike. Ndonëse zënë afërsisht rreth 30-40 % të buxhetit për Bashkinë sipas kategorizimit të tyre, ato
ndikojnë mjaft mbi cilësinë e jetës së qytetarëve. Zgjedhja e investimeve që do të realizohen, duhet të
kryhet në mënyrë të tillë, që të sigurojë një përdorim sa më efiçent të burimeve ekonomike dhe një
masë sa më të lartë benefitesh për qytetarët. E rëndësishme është që edhe investitori, Bashkia, të
realizojë një mbivlerë sa më të lartë, sepse kjo do të çonte në faktin që mund t’i ofrohen komunitetit më


Autorja ka thirrje shkencore Dr., Fakulteti Ekonomik, Departamenti i Financës; Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë

199
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shumë investime dhe një performancë më e lartë. Për një përdorim sa më të mire të fondeve prej saj,
në punim do të përshkruaj disa metoda dhe mendime lidhur me analizën kryesisht financiare që mund
të përdoren gjatë vlerësimit të politikave dhe projekteve të investimit nga qeverisja lokale. A është kjo
një rrugë që siguron efiçencë dhe efektivitet në përdorimin e fondeve? Njëra prej tyre është dhe
analiza kosto- përfitime, prej saj do të mund të merrej një vendim shumë i mirë lidhur me alokimin
eficent të burimeve të kufizuara, përballë të cilave gjëndet pushteti lokal.

Kufizimet në investimet publike

Një numër shtetesh kanë krijuar qëndra investimi për të lehtësuar përzierjen e fondeve
qeveritare për të arritur një treg më të gjerë për investimet afatshkurtëra dhe rendimente më të larta në
fonde më të mëdha investimi. Këto qëndra duhet të jenë tërheqëse për qeverisjet lokale më të vogla
të cilat kërkojnë kthim më të madh në investimet e tyre nëpërmjet menaxhimit profesional që mund të
arrijnë. Suksesi i këtyre qëndrave të investimit varet prej aftësive fiskale dhe profesionale.
Kombinimi i investimeve nga menaxheri duhet t’i përshtatet kushteve fiskale të qeverisjes aktuale
lokale dhe kushteve të zhvillimit ekonomik.
Për menaxhimin e mirë të portofolit të investimeve duhet domosdo hartimi i preventivave,
për të pasqyruar ndikimin e kushteve të ndryshme ekonomike mbi fondet që disponohen për investim.
Moment tjetër i rëndësishëm është formulimi i një politike investimi, dhe kontrolli i instrumentave të
disponueshëm të investimit dhe zbatimi i një politike investimi të përshtatshme.
Pamjaftueshmëria e burimeve është një kufizim i madh në maksimizimin e investimit.
Bashkia nuk mund të investojë, nëse nuk përdor politika të tilla për të rritur të ardhurat në mënyrë të
mjaftueshme për të përmbushur detyrimet. Problem kyç për kthimin optimal të investimit është
problemi i burimeve: disponueshmëria e fondeve për investim, dhe ekspertiza e nevojshme për të
menaxhuar një portofol investimi. Veprimtaria e njësive vendore (bashkive) për kryerjen e investimeve
rregullohet nëpërmjet ligjeve të miratuara nga qeverisja qëndrore, që pasqyrojnë politikën publike për
to. Qeverisja qëndrore mund të marrë vendime që çojnë në kufizimin e mundësive për investime për
qeverisjen lokale, duke e privuar publikun për përfitimet e investimeve efiçente të fondeve publike.
Cilatdo qofshin qëllimet financiare të një njësie vendore, ekziston një gamë e gjerë strategjish të
përshtatshme për investimet. Dekadën e fundit është rritur profesionalizmi i punonjësve të qeverisjes
vendore lidhur me manaxhim financiar të fondeve për investimet. Por akoma më i rëndësishëm bëhet
ky problem në kushtet e kryerjes së reformës së re administrative teritoriale dhe rritjes dhe zgjerimit të
kopetencave për veprimtaritë e reja ekonomike nën juridiksionin e tyre, për rritjen e profesionalizmit të
stafeve për funksionet e reja që do t’u ngarkohen njësive vendore.
Proçesi i shpërndarjes së burimeve të kufizuara sipas nevojave për investime që konkurojnë
njëri tjetrin përfshijnë këto elemente kryesore:- vlerësimin e gjëndjes reale të infrastukturës lokale,-
analizën e opsioneve të mirëmbajtjes, rregullimit dhe zvendësimit të investimeve të propozuara,-
analizën e rreziqeve dhe pasigurive për çdo projekt investimi,- vlerësimi i formave të financimit, -
përzgjedhja, etj. Kostoja e përgjithshme e projekteve kapitale të propozuara do të tejkaloj burimet
financiare që këto njësi kanë në dispozicion. Kjo bën të domosdoshme që vendimet lidhur me kërkesat
për projekte duhet të bazohen në kritere të matshëm dhe të arritshëm të cilat vendosin përparësi midis
nevojave.

Rritja e autonomisë lokale

Planifikimi i investimeve kërkon e dikton koordinimin ndërmjet departamenteve dhe

agjensive të ndryshme qeverisëse që mendohet të ngrihen me ndryshimet e bëra në këtë drejtimin të
zgjerimit të kopetancave të qeverisjes lokale për të evituar programet dhe funksionet e mbivendosura.
Planifikimi i investimeve mbështetet në vlerësimin e përparësive të komunitetit, në përcaktimin e
synimeve dhe objektivave, parashikimet ekonomike si dhe parashikimet për pritjet e ardhshme të
zhvillimit të rajonit. Në këto parashikime duhet të përfshihen elementët e mëposhtëm: - faktorë të
200
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
jashtëm si zhvendosjet demografike, tendencat e zhvillimit ekonomik, social etj, - vlerësimet lidhur me
nevojat për investime dhe shërbime publike,- përgjegjësitë e lëvrimit të shërbimeve, - pjesëmarrja e
qytetarëve në proçesin e planifikimit të investimeve për të arritur konsensus për prioritetet në shkolla,
qëndra komuniteti, parqe, trajtimin e ujërave të zeza, mbetjeve urbane, rregullim territori etj. –
bashkëpunimi ndërqeveritar etj. Projektimet dhe parashikimet ekonomike duhet të përfshijnë nevojat e
tyre publike vendore për investime.
Garancia e autonomisë lokale përmes krijimit të grupeve të zgjedhura është baza e
nevojshme për një shpërndarje efiçente të fuqive të bazuara në transferimin e funksioneve specifike
dhe shërbimeve të nivelit lokal. Decentralizimi i shpejtë ka rezultuar me një transferim vertikal të
funksioneve dhe shërbimeve të njësive administrative të cilat më parë kanë qënë të mbyllura për
publikun. Nivelet e qeverisjes lokale janë të pavarura nga njëra-tjetra, në nivelin e parë qeverisja lokale
ka autoritetin të performojë shërbime nga të cilat përfitojne banorë nën juridiksionin e tyre , në nivelin e
dytë qeverisja lokale koordinon aktivitete me interes më të gjerë të një rrethi të caktuar. Këto vendime
përfshijne programe të zhvillimit, plane urbanistike, buxhetimin, taksa dhe detyrime të tjera financiare,
shërbime publike, transporti etj. Megjithë krijimin e rrugës ligjore të autonomisë lokale, në praktikë
lindin disa vështiresi si rezultat i pavarësisë së limituar financiare.

Manaxhimi i riskut

Të fillosh studimin mbi vendimmarrjen në institucionet lokale duhet të kemi parasysh anën
legjislative që i rregullon marrëdhëniet e pushtetit qëndror me atë lokal. Vendi ynë doli nga sistemi
totalitar pa pasur njohuritë e nevojshme mbi ekonominë e tregut, ofertën, kërkesën. Ai është
organizuar nga pikëpamja territoriale me reformën e re administrative, në bashki, dhe qarqe. Secila
bashki përpiqet të kryejë investimet më të mira për publikun. Por si ndërmerren vendimet për këto
investime? Çeshtja është nëse është e përshtatshme të llogarisim investimet publike në të njejtën
mënyrë me investimet private. Për këtë çështje ka mendime të ndryshme: së pari, mund të vlerësojmë
investimet publike me të njejtën menyrë me investimet private. Kjo argumentohet me faktin që nëse
trajtohen ndryshe investimet në sektorin publik, atëherë do të rezultojnë përfitime më të larta në këto
investime në kurriz të investimeve private. Në një treg perfekt kapitali, investimet e së njejtës kohë dhe
të të njejtit risk do të skontohen me të njejtin koefiçient qofshin këto investime publike apo private, së
dyti, qeveritë i bëjne më mirë ballë të papriturave sesa privatët, ndaj si pasojë investimet publike nuk
mund të vlerësohen në të njejtën mënyrë si investimet private, pra qeveritë do të injorojnë paqartësitë
dhe do të sillen si indiferentë ndaj riskut. Qeveritë do të vlerësojnë mundësitë për investim në
përputhje me vlerën e tyre prezente të llogaritur duke skontuar vlerat neto të pritura me një normë
zbritjeje të njejtë me investimet private me një kthim të përcaktuar. Në mbështetje të këtij mendimi
argumentohet që qeveritë investojnë në shumë fusha dhe kështu diversifikojnë portofolin duke e ulur
më shumë riskun sesa investimet private (Xhafa. H, 2010). Shumë rreziqe të tilla nuk janë prezente në
rastin e investimeve publike dhe si rrjedhim ato nuk mund të përfshihen në koeficientin e riskut, kur
zgjidhet midis opsioneve për investime, dhe preferencat në kohë dhe në risk të përcaktohen si çeshtje
të rëndësishme në politikat zhvilluese. Një proçedurë e tillë do të vendosë objektiva nacionale përsa i
përket normës së dëshiruar të rritjes dhe do të përcaktojnë prej saj normën e përshtatshme të
skontimit. Nëse kjo normë do të zbatohet mbi kthimet e pritura të alternativave për investime atëherë
qeveria do të veprojë në të njëjtën mënyrë si të jetë indiferente ndaj riskut. Njësitë vendore synojnë të
ulin riskun duke vendosur kritere investimi për të diversifikuar potofolin e investimeve dhe për të
shmangur investimet në institucionet financiare. Synimi kryesor mbetet minimizimi i riskut dhe
maksimizimi i të ardhurave nga investimi.

Analizat ekonomike të projekteve

Analiza ekonomike e një projekti përfshin elementët e mëposhtëm: - analizat financiare,-

analizat ekonomike,- analizat e impaktit fiskal,- analizat e efiçencës sociale. Analizat ekonomike mund
201
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
të përdoren për vlerësimin e efekteve të politikave dhe programeve për investime të qeverisjeve
vendore. Analizat kosto përfitim përfshijnë tre hapa (Ward, 1994): përcaktimi i objektivave të projektit,
analiza e impaktit marxhinal (rritës), krahasimi i këtyre kostove dhe përfitimeve të rritura. Për një
përdorim sa më të mirë të fondeve prej bashkive, sipas literaturës së huaj njihen disa metoda, njëra
prej të cilave është dhe analiza kosto- përfitime e cila mund të përdoret gjatë vlerësimit të politikave
dhe projekteve lokale. Përfitimet neto sociale masin vlerën e një projekti sipas formulës:
NSB = B – C
NSB - përfitimet sociale neto, B – përfitimet, C – kosto
Kjo analizë ka për qellim të ndihmojë në marrjen e vendimeve sociale, më specifikisht të
ndihmojë në një shpërndarjë më efiçente të burimeve sociale. Ajo ndihmon në alokimin më efiçent të
burimeve qeveritare, kështu kontributi i tij në vendimmarrjet publike është direkte.
Analisti duhet të përcaktojë se cilat mund të jenë përfitimet apo kostot e mundshme dhe
përfitimet, që janë përcaktuar në planin kombëtar apo thjeshtë zonal. Perspektiva globale përfshin
përfitimet që vijnë jo thjeshtë për banorët e këtij vendi por edhe të tjerët pavarësisht se ku jane
rezidentë. Analisti të përcaktojë impaktet fizike të alternativave si përsa i përket përfitimeve dhe
kostove, për impakt si imputet, burimet e kërkuara dhe outputet. Për një projekt i cili ka kosto dhe
përfitime të shtrira në kohë, na nevojitet që ta vlerësojmë me vlerën aktuale. Këto kosto dhe përfitime
skontohen me normën e skontimit publik. Është e rëndësishmë të theksohet që duhet kryer analiza e
NPV dhe ajo sensitive, para se të rekomandohet projekti fitues. Megjithëse NPV rezulton me një
shpërndarje më efiçente kjo s’do të thotë që është realizuar shpërndarja më efiçente e mundur.
Qëllimi kryesor i vlerësimit të alternativave të investimit është matja e inputeve (kostove) që
shpenzon dhe përfitimeve (të ardhurat) që prodhon një investim dhe ndërtimi i një sistemi llogjik për t’i
lidhur ato me njëra-tjetrën. Për të realizuar këtë shërben një metodë e përdorur gjerësisht në analizën
e investimeve është metoda e analizës kosto-përfitim që përmendëm dhe më lart. Koncepti më i
rëndësishëm në përgatitjen, analizën dhe vlerësimin e investimeve është se gjithmonë ekziston një
numër alternativash të ndryshme për zgjidhjen e një problemi. Rrallë ndodh që për një problem të ketë
një zgjidhje të vetme. Normalisht, një zgjidhje mund të jetë më e mira ndër një numër të caktuar
alternativash të mundshme. Prandaj është e rëndësishme të identifikohen alternativat e ndryshme
(opsionet) për realizimin e një investimi dhe të kryhet me kujdes analiza e tyre përpara se të bëhet
zgjedhja e alternativës së preferuar. Analiza e alternativave është një pjesë shumë e rëndësishme e
analizës së investimit. Qëllimi i zhvillimit të opsioneve alternativë është që të ndihmoj në gjetjen e një
zgjidhjeje efektive dhe ekonomike të përdorimit të fondeve, që përmbush rezultatet e dëshiruara dhe
objektivat e ndërhyrjes me investime. Efektiviteti i kostos përbën një kriter për krahasimin e kostove të
alternativave të mundshme që realizojnë output të njëjtë, pra mënyra më efektive e realizimit të
objektivit të investimit, apo alternativa që ka koston më të vogël për arritjen e të njëjtit rezultat.
Eshtë e rëndësishme llogaritja dhe vlerësimi i saktë i kostove dhe përfitimeve (të ardhurave) që çdo
investim sjell për qeverisjen dhe shoqërinë. Mbi bazën e këtyre llogaritjeve, vendimmarrësit mund të
krahasojnë treguesit për të përzgjedhur alternativën më të mirë të mundshme për investimin. Kostot
dhe përfitimet relevante janë ato kosto apo përfitime që ndikohen nga kryerja e investimit. Qëllimi i
vlerësimit të përfitimeve bëhet për të parë nëse të mirat dhe përfitimet nga realizimi i investimit
justifikojnë kostot e tij dhe për të mundësuar që alternativat e një investimi të mund të krahasohen në
mënyre sistematike përsa i përket kostove dhe përfitimeve që sjellin.
Për një pjesë të konsiderueshme të investimeve në sektorin publik është i vështirë vlerësimi i
përfitimeve, veçanërisht në sektorin e shëndetësisë, arsimit, ambientit dhe në përgjithësi investimeve
të ndryshme, që nxisin mirëqenien sociale.

Pjesëmarrja e qytetarëve në vendimmarrje dhe transparenca e njësive vendore.

Pjesëmarrja e qytetarëve dhe e shoqerisë civile në qeverisjen vendore, në mënyrë më

specifike në proçesin e hartimit të buxhetit për investime është një element i rëndësishëm për
tranparencën e fondeve publike. Impakti i dëshiruar nga ky proçes, është të sigurojë qytetarëve
202
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
mundësinë për të marrë pjesë në proçeset vendim marrëse të cilat kanë të bëjnë me financimin e
investimeve. Bashkëpunimi midis qytetarëve, organizatave jo qeveritare, përfaqesuesve të sektorit të
biznesit dhe të pushtetit vendor sjell si rezultat politika financiare më transparente, më të drejta dhe
efektive. Nëpërmjet këtij proçesi arrihet një efiçiencë më e lartë në shpërndarjen e burimeve të
kufizuara që pushteti vendor ka në dispozicion për të patur një performancë më të lartë në lidhje me
shërbimet që i ofrohen komunitetit qytetar. Ky bashkëpunim është i rëndësishëm edhe sepse, ai
mundëson pjesëmarrjen aktive të komunitetit dhe forcon demokracinë. Qeverisja lokale mund t’u ofrojë
qytetarëve një masë konkrete të benefiteve, kosto të politikës apo projektit. Një tjetër kriter i këtij
proçesi është edhe matja e përfituesve direkte nga investimi i kryer që do të thote se mund të
shprehim edhe masën në vlerë të benefiteve për përfitues direkt. Kombinimi i të dy treguesve do të
mundësonte kryerjen e investimeve në ato projekte apo politika që kanë vlerën me të madhe të
përfitimeve për investim dhe të përfitimeve për konsumator. Përmes tij duhet të përcaktohen prioritetet
për investime për vitin, në mënyrë që të sigurohet një vlerësim më i mirë i nevojave dhe kërkesave të
qytetarëve për investime publike. Një nga momentet më të rëndësishme të tij është edhe proçesi i
kriterizmit për vlerësimin e prioritieteve (projekt-propozimeve) për renditjen e tyre sipas rëndësisë në
lidhje me përfitimet që sjellin për komunitetin dhe bashkinë.

Për përsosjen e manaxhimit të burimeve për investime në qeverisjen vendore

Ndryshimi strukturor i buxheteve vendore ka sjellë rritje të rëndësishme të peshës së

investimeve që njësitë vendore kryejnë, po të kthehemi mbrapa tek pesha që vetë qeverisja vendore
zë në totalin e buxhetit të shtetit dhe PBB-së, është shumë e vogël nga më të voglat në Evropë dhe
rajon, përsa i përket të ardhurave të qeverisë vendore me 2.2% të PBB dhe të ardhurave për frymë të
njesive vendore me 670 euro, dhe investimeve të qeverisë vendore me 2 % të PBB.
Natyra e investimeve të njësive vendore është e tillë që plotëson nevojat emergjente të
komunitetit -kryesisht ndërtimi i rrugica të brendshme në lagje; rindërtimi i hapësirave të gjelbëruara
dhe atyre rikrijuese; rikonstruksion i kopshteve dhe çerdheve etj. Ndërkohë që projektet e “mëdha”
mbeten ende në hije pasi buxheti vjetor i njësive vendore nuk i përballon dot implementimin e tyre.
Bërja e detyrueshme tashmë nga ana e Ministrisë së Financave hartimin e programeve buxhetore
afatmesme ka dhënë një hapësirë për menaxherët vendorë që të guxojnë të zbatojnë projekte më të
mëdha të cilat parashikojnë implementimin e tyre me fonde buxhetore më shumë sesa një buxhet
vjetor. Kërkesa për investime, shërbime dhe të mira publike rritet dhe ndryshon në funksion të rritjes
së komunitetit, të kërkesave sociale dhe ekonomike të tij. Një politike e shëndetshme taksimi për
qeverisjen vendore është e lidhur me vlerësimin e hollësishëm të nevojave për investime dhe
shërbime publike.
Po japim më poshtë një vështrim të shkurtër të marrjes së vendimeve për investime në
Shqipëri. Investimet kryesore propozohen në keshillin bashkiak, në përputhje me politikat e zhvillimit të
qytetit, të cilat pas studimit dhe projektimit, miratohen në këshillin bashkiak. Për të arritur një ekuilibër
midis qeverisjes qëndore dhe qeverisjes vendore, është e nevojshme që bashkitë të zgjerojnë
pavarësinë e tyre nëpërmjet dy rrugëve : të përdorin fuqinë që ju ka dhëne legjislacioni dhe të krijojnë
struktura koherente që kundërbalancojnë fuqinë e qeverisjes qëndore. Pushteti vendor po synon të
ndërtoje vetë një politikë më të zhdërvjellët në fushën e financave, për të njohur më mirë burimet dhe
mundësitë financiare dhe për të realizuar bashkë me qeverisjen qëndrore një shpërndarje të drejtë të
burimeve financiare. Nga ana tjetër qeverisja vendore po fiton aftësi për të analizuar shpenzimet e
realizuara nga pushteti vendor.
Ligji për pushtetin vendor përcakton përgjegjësinë në mënyrë të gjerë në nivele të ndryshme
të qeverisë, duke lidhur përgjegjësitë në fushën e përfitimit që do të thotë: pushtetet vendore do të
ofrojnë shërbime që shkojnë në përfitim të juridiksionit lokal, ndërsa pushteti qëndror do të ofrojnë
shërbime që përfshijnë një fushë më të gjerë, kombëtare përfitimi.
Jemi të gjithë të vetëdijshëm se në Shqipëri menaxhimi publik ka mangësi, gjë që shpjegon
edhe shkallën e ulët dhe cilësinë e ulët të investimeve publike, infrastrukturë, ujësjellës, energjitikë etj.
203
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Decentralizimi vendor e sidomos ai financiar e fiskal sollën performancë në qeverisjen vendore e
reflektuar kjo në përmirësimin e ofrimit të shërbimeve ndaj komunitetit. Dhjetëvjeçari i parë i
decentralizimit vendor deri në vitin 2000 karakterizohet nga një pushtet vendor që ofronte shërbime
në nivele minimale për komunitetin dhe buxhet që shkon pothuajse për paga dhe mirëmbajtjen e
rrugëve dhe institucioneve publike vendore. Kështu nëse në vitin 2000 investimet zinin mbi 20% të
buxhetit të PV, në fund të këtij dhjetëvjeçari arrin në rreth 40%; ndërkohë që edhe struktura e
shpenzimeve korente ka zvogëluar peshën e pagave dhe rritur ato për mirëmbajtje (ku 24% shkojnë
për paga dhe sigurime dhe 38% për mirëmbajtje).
Nga këto shifra kuptojmë panoramën e përgjithshme të PV në vend, ndërkohë që situata
paraqitet shumë e ndryshme nga njëra njësi vendore tek tjetra, kështu kryesisht në bashki të vogla
pesha e investimeve është më pak se rreth 30% e totalit të buxhetit të tyre të pakushtëzuar, në bashki
të kategorisë së mesme ato shkojnë në rreth 40% kurse në njësi të mëdha vendore që janë të pakta,
portofoli i investimeve shkon edhe deri në 55% të totalit të buxhetit të tyre.
Gjithsesi edhe pse ndryshimi strukturor i buxheteve vendore ka sjellë rritje të rëndësishme të
peshës së investimeve që njësitë vendore kryejnë, duke qenë së projektet e infrastrukturës vendore
edhe pse të mëdha në këto raste mund të realizohen në më pak sesa një vit, përfaqësuesit vendor po i
shfrytëzojnë mekanizmin e programit buxhetor afatmesëm duke filluar punimet për implementimin e
këtyre projekteve në gjysmën e dytë të vitit dhe përfundimin e tyre në gjysmën e parë të vitit
pasardhës buxhetor, duke shfrytëzuar kështu fondet e investimeve të dy buxheteve vjetore. Gjithsesi
kjo formulë edhe pse ka bërë të mundur implementimin e projekteve më të mëdha, ka sjellë probleme
në marrëdhëniet midis njësive vendore; investitorëve etj.
Shpenzimet kapitale përbëjnë një nga elementët thelbësorë për garantimin e rritjes
ekonomike dhe sigurimin e zhvillimit ekonomiko-social të vendit. Prioritet po u jepet investimeve për
vazhdimin dhe financimin e projekteve të rëndësishme, si edhe investimet që cilësohen strategjike për
zhvillimin ekonomik dhe social të vendit. Pavarësisht nga menyra e financimit shpenzimet kapitale do
të kryhen në sektorët prioritarë si: infrastruktura, arsimi, shëndetësia, mbrojtja, bujqësia e zhvillimi
rural. Nga të dhenat e buxhetit të vitit 2012, investimet me burime të brendshme zinin rreth 1.97% të
PBB-së, ndërsa, investimet me burime të huaja në nivelin e 3% të PBB-së, nga 2.5% e PBB-së, që
ishte në buxhetin e rishikuar të vitit 2011. Reforma e decentralizimit ka çuar në rritjen e rolit të
pushtetit vendor dhe të autonomisë financiare, e cila është rritur nga 31% në vitin 2002 në mbi 50% në
vitin 2013.
E rëndësishmë është efiçenca në ofrimin e shërbimeve, pra si i përdorin njesite e qeverisjes
vendore fondet publike për ofrimin e shërbimeve. Sipas burimit të Minstrisë së Financave në vitin
2013 rezulton se 70% e njësive vendore (19 % e totalit) nuk kanë kryer asnjë investim. Njësitë
vendore shpenzojnë 27% për investime kapitale dhe 37% për pagat e punonjësve, nga analiza
ekonomike ka rezultuar se 230 njësi vendore (para kryerjes së reformës administrative) harxhojnë mbi
60% të buxhetit për paga, kurse 40 njësi harxhojne mbi 80% të të ardhurave për paga. Riorganizimi i
njësive të qeverisjes vendore krijon mundësinë për të ofruar një shpërndarje të investimeve në mënyrë
më efiçiente, kryesisht investime për edukimin, infrastrukturën rrugore, shërbimin e largimi i mbetjeve
urbane,ujesjelles-kanalizime etj.
Njësit vendore luajnë rol të rëndesishëm në zhvillimin ekonomik, ato janë bashkëpërgjegjëse
për të nxitur dhe mbajtur investimet në territorin përkatës duke favorizuar biznesin. Njësitë vendore me
më tepër potencial kanë mundësi të gjenerojnë më tepër të ardhura (përgjithsisht me dendesi më të
lartë të banoreve dhe numër më të larte të aktiviteteve ekonomike), dhe rrjedhimisht kanë fonde më të
mëdha në dispozicion për investime publike. Me krijimin e njësive më të mëdha të qeverisjes vendore
krijohen kushtet e nevojshme për zhvillim social-ekonomik dhe përthithjen e investimeve të mëdha nga
institucionet publike, nga Bashkimi Europian, donatorët ndërkombëtarë dhe sektori privat.
Sipas kësaj ndarje të re territoriale në këto 61 bashki, si rezultat i bashkimit të tyre me
komunat është rritur numuri i popullsisë, hapsira territoriale që ato do menxhojnë duke bëre kështu që
kostot e shpenzimeve të bëra për banorë do të ulen. Kjo bën të mundur që të shkurtohen shpenzimet
administrative në masën 80%, duke bëre që të ulen shpenzimet për paga, operative, dhe të rritet fondi
204
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
i investimeve për banorët. Investimet në këto zona do të rriten si rezultat i menaxhimit më të mirë të
burimeve financiare, rritjes së kapaciteteve investuese dhe bashkimit të tij në një buxhet të vetëm rrit
mundësinë e territoreve me popullsi të vogël për të pasur akses më të madh në investime dhe për t’u
bërë pjesë e zhvillimit të harmonizuar të zonës.

Konkluzione

Qeverisja vendore po synon të ndërtojë një politikë më të zhdërvjellët në fushën e financave,

për të njohur më mirë burimet dhe mundësitë financiare dhe për të realizuar bashkë me qeverisjen
qëndrore shpërndarjen e drejtë të burimeve financiare.
Pamjaftueshmëria e burimeve është një kufizim i madh në maksimizimin e investimit.
Bashkia nuk mund të investojë, nëse nuk përdor politika të tilla për të rritur të ardhurat në mënyrë të
mjaftueshme për të përmbushur detyrimet.
Problem kyç për kthimin optimal të investimit është problemi i burimeve: disponueshmëria e
fondeve për investim, dhe ekspertiza e nevoshme për të menaxhuar një portofol investimi.
Decentralizimi vendor e sidomos ai financiar e fiskal sollën performancë në qeverisjen
vendore e reflektuar kjo në rritjen e fondit për investime publike dhe përmirësimin e ofrimit të
shërbimeve ndaj komunitetit.
Vetë organizimi i qeverisjes vendore në disa nivele dhe njësi synon të sigurojë qeverisjen në
nivelin më të afërt dhe më pranë qytetarëve dhe komunitetit. Për këtë organet e qeverisjes vendore
veprojnë dhe përmbushin funksionet, ushtrojnë kompetencat për të ofruar shërbime publike të
drejtpërdrejta për qytetarët.
Nje konluzion i rëndësishëm në punim është rëndësia e përdorimit të analizës kosto
përfitime dhe analizave të tjera financiare për të siguruar një transparence maksimale në proçesin e
vendim-marrjes në nivel lokal qeverisje.
Njësitë vendore synojnë të ulin riskun duke vendosur kritere investimi për të diversifikuar
potofolin e investimeve, dhe për të shmangur investimet në institucionet financiare. Synimi kryesor
mbetet minimizimi i riskut dhe maksimizimi i të ardhurave nga investimi.
Përdorimi i analizave financiare nuk duhet të kufizohet vetëm në nivel rezultatesh
statistikore, por edhe si element operative që ndihmon në rishpërndarjen më me efektivitet dhe
efiçencë të burimeve.
Analizat ekonomike mund të përdoren për vlerësimin e efekteve të politikave dhe
programeve për investime të qeverisjeve vendore.
Njësitë vendore luajnë rol të rëndesishëm në zhvillimin ekonomik ato janë
bashkëpërgjegjëse për të nxitur dhe mbajtur investimet në territorin përkatës duke favorizuar dhe
biznesin.

Literatura
Richard Allen, Daniel Timmasi- Managing Public Expenditure. (2004)
Anna K. Tibaijuka – “Financial Management for Local Government” Volume 3: Managing the Capital
Investment Plan. (2007).
Juraj Nemec – “Lessons and Recommendations for Improvement: Central and Eastern European
Public Administration and Public Policy” (botim ne shqip 2008,)
Sisson, Keith “- Decentralization in the public sector: the case of the U.K.” (2002)
Harvey S. Rosen – “Public Finance” sixth edition (2003).
Marie Pierre Berthier, Benedicte Boyer Olivier Renou– “Le maire et les finances communales” (1995).
Michel Bouvier – “Les finances locales” 11 edition (2006).
B. Pollo, M Ashiku- Financa Publike, (2008)
“Karta Europiane r Autonomise Lokale”
“Strategjia e Decentralizimit dhe Autonomise Vendore”
Xhafa H, – “Drejtimi Financiar i Organizatave Publike” (2010)
205
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Prof. Dr. Abdulmenaf Bexheti - Decentralizimi fiskal dhe sfidat e zhvillimit ekonomik local
Jean-Paul Faguet “Decentralization and Local Government Performance” (1997)
Udhëzime të MF për zbatimin e Buxhetit të Pushtetit Vendor
Stiglitz, J. (2000) The Economics of the Public Sector
Boardman, Greenberg, Vining, Weimer, Cost- Benefit Analysis.
Arnold C.Harberger and Glen P. Jenkins, Cost – Benefit Analysis.
Richard Layard and Stephen Glaister, Cost - Benefit Analysis.
Nick Hanley and Clive L. Spash, Cost - Benefit Analysis and the Environment.
Tony Verheijen, Public Administration Reform .
Materiale te marra nga Bashkia mbi Proçesin e Buxhetimit dhe Listen e prioriteteve.
Artan Hoxha, Local Governement in Albania.
Ligji nr.8652, më dt: 31.07.2000 “ Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”.
Reforma administrativo teritoriale-Analize e situates se qeverisjes vendore ne Shqiperi- (2014).
Për miratimin e strategjisë ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore 2015-2020
Strategjia ndersektoriale per decentralizimin dhe qeverisjen vendore 2014- 2020, (Tetor 2014)

206
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 336. 71

Bankat islame dhe bankat tregtare

Encola TEQJA  Laura TEQJA

Abstrakt: Bankat Islamike kanë marë një rëndësi të vecantë pas krizës financiare. Ecuria e tyre ka
tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve për shkak tëperformancës relativisht të mirë që ato mundën
tëruajnë. Bankat Islamike bazojnë veprimtarinë e tyre mbi disa principe themelore, të cilat i bëjnë të
dallueshme nga format e bankave tregtare .
Duke qenë se Bankat Islamike ushtrojnë aktivitetin mbi disa procedura të caktuara dhe të
ndryshme nga bankat tregtare, është e pamundur që Banka Qëndrore të mund ti ofrojë mbështetje në
rastet kur ka mungesë likuiditeti. Disa studime kanë treguar që bankat islamike janë më të
qëndrueshme kundrejt krizave financiare ndërkohë që studime të tjera tregojnë të kundërtën.
Në këtë punim do të paraqesim principet kryesore të veprimtarisë së tyre dhe krahasimin më bankat
tregtare, mbështetur edhe në rastin e Shqipërisë dhe Kosovës.
Objektivat
 Të kuptojmë dallimin midis këtyre dy sistemeve bankare ( Bankat Islamike – Banka
Tregtare).
 Të identifikojmë faktorët kryesorë që ndikojnë sistemin Bankar Islamik.
 Të trajtojmë funksionimin e këtij tregu bankar, për të kuptuar a sjell vërtetë një performancë
më të lartë sesa bankat tregtare.

Fjalë kyce: Bankat Islamike, Bankat Tregtare, Principet

Hyrje
Në emër të Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit!

Kështu fillon guida sesi të kuptojmë sistemin bankar Islam. Është e pamundur që në vendet
perëndimore të aplikohet plotësisht i gjithë modeli i funksionimit të bankave islamike. Duke patur në
konsideratë ecurinë e sistemit islamik që nga fillimi I krizës finaciare botërore, shumë studiues janë të
mendimit që bankat tregtare të impementojnë disa nga parimet e bankave islamike në mënyrë që të
mund të kenë një qëndrueshmëri më të lartë. Bankat Islamike funksionojnë mbi bazën e ligjit të
Sheriatit ndryshe nga bankat tregtare të cilat funksionojnë mbi ligjet specifike bankare të miratuara për
vende të vecanta dhe funksioni i të cilave rregullohet dhe kontrrollohet nga autoriteti bankar Qëndrorë.
Sipas Reuters kriza finaciare është zbutur në masë të konsiderueshmë nga shuma një million dollar që
bankat Islamike i kanë sjellë sistemit bankar në Europën Perëndimore.
E zhvilluar ne vendet muslimane rreth viteve ’70, financa islamike, është duke përjetuar një
popullaritet gjithnjë në rritje, duke tejkaluar kufijtë e vendeve muslimane në botë. Në një botë ku
dominimi i ekonomisë kapitaliste është shumë i dukshëm, zhvillimi i një sistemi ku parimi kryesor është
përjashtimi i normës së interesit, e bën këtë dukuri të re nje fushe të re, për t’u eksploruar gjithnjë e më
shumë430.

Sistemi bankar Islam, Sistemi i “financimit hallall”.

Historiku i themelimit të institucioneve financiare islame, mund të ndahet në tri faza. E para -
kur ekzistoi vetëm si ide, e dyta - kur tentimet për të themeluar këto institucione ishin bërë por nuk


Autorja ka thirrjen shkencore Msc., email: encolateqja@gmail.com
430Online http://www.uba.com.al/index.php/sq/bankingu-islamik
207
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ishin të suksesshme, dhe, e treta – kur themelimi i bankave islame u bë realitet dhe bankat islame
filluan të vepronin në vendet myslimane dhe në Evropë. Banka e parë Islame në botë është themeluar
në Egjipt në vitin 1963 nga Dr. Ahmad El-Naggar, si një bankë lokale për kursime. Kjo bankë bëri një
fillim të ri në zhvillimin e bankimit islam. Sistemi bankar Islam shfaqet në Dubai nëvitin 1970 me
themelimin e Bankës Islame të Dubait (DIB) në Emiratet e Bashkuara Arabe, e ndjekur nga themelimi
I Bankës Islamike për Zhvillim (IDB), në Jeddah të Arabisë Saudite. Me kalimin e viteve banka të tjera
islame janë krijuar në shumë vende Islame. Sistemi Bankar Islame bazohet në ligje të ndryshme të
biznesit: Parimi I ndarjës sëFitimit dhe Humbjes, nuk kanë interes, dhe ekzistenca e një bashkëpunimi
huadhënës-huamarrës. Parimet bazë të sistemit të ekonomisë islame janë drejtësia, barazia dhe
mirëqenia. Ekonomitë islame kërkojnë të krijojnë një bazë të gjerë mirëqenie ekonomike me punësim
të plotë dhe norma optimale të rritjes ekonomike.Marrëveshjet e biznesit dhe kontratat në sektorin e
financës islamike rrjedhin nga katër burimet kryesore të ligjit islamik (Sheriatit), të cilat janë: Kur'ani,
Sunna, Ijmaa dhe Qiyas. Përdorimi i interesit apo kamatës (Riba) është e ndaluar nga ligji islam.
Islami as nuk miratonsistemin kapitalist as modelin financiar komunist. Megjithatë edhe
sistemet kapitaliste dhe ato socialiste kanë disa elemente të përbashkëta me Islamin, siç janë të
inkurajuarite njerëzve që tëpunojnë, të jenë produktivë dhe të fitojnë sa më shumë që të munden.
Islami promovon një vetëdije të së ardhmes në zemrat dhe mendjet e besimtarëve dhe i udhëzon ata
që të mos të pushtohen nga lakmia ose pasuria.
Sistemi ekonomik dhe financiar islam është i bazuar në një sërë vlerash morale dhe ideale
të tilla sindershmëria, besueshmëria, transparenca, lehtësimi, bashkëpunimi, plotësueshmëria
dhesolidariteti. Këto morali dhe ideale janë themelore, sepse ato sigurojnë stabilitet dhe siguri për të
gjithë ata që janë tëpërfshirë në transaksione financiare. Për më tepër, Sheriati Islam
ndalontransaksionet ekonomike dhe financiare që përfshijnë interesin (kamatën), gënjeshtrën,
kumarin, mashtrimit, gharar(rrezik apo pasiguri), monopoli, shfrytëzimi, lakmia dhe
padrejtësinë. 431 Parimet themelore të aktivitetit bankar, sipas ligjit islamik janë: të qenit e të gjitha
transaksioneve domosdo pa kamatë; çdo kredi duhet detyrimisht të jetë e mbuluar me pasuri të
patundshme; dhe të mos kryhen aktivitete financiare të rrezikut të lartë. 432
Financa Islamike ka në thelb të funksionimit të saj, refuzimin e çdo burimi të
pajustifikueshëm që ndikon në krijimin e pasurisë: për shembull, një nga burimet e konsideruara si të
pajustifikuar është pagimi dhe përfitimi i një norme interesi, duke qenëse në Islam njihen vetëm dy role
të parasë: mjet këmbimi dhe njësi vlere dhe nuk e legjitimon rolin e parasë si një “rezerve vlere”.
Prandaj dhe financa Islamike nuk mund të pranojësistemin tradicional finaciar që bazohet në një
përllogaritje të paracaktuar të normës së interesit si çmim të kapitalit.
Ekonomistet e parë islamikë përcaktuan dhe ndërtuan një sistem financiar paralel të bazuar
në financimin me pjesemarrje, ku paraja do të shndërrohet në kapital punues vetëm kur të lidhet me
evolimin e një aktiviteti ekonomik dhe/ose me vlerën e mallrave/shërbimeve. Fitimi do të varet nga
parimi i ndarjes së fitimit dhe humbjes; parim ky qe lidh fitimin nga një transaksion, me kryerjen e një
aktiviteti ekonomik433.
Ky parim ndikon në modifikimin e mënyrës se si një bankëështë e organizuar: duke e bërë
ndërmjetesuesin financiar midis investimit të saj dhe klientëve që finacohen. Kështu mardhënia që
krijohet është mardhënie investitor-sipërmarrës ku ne vend që të bazohet në një marzh të paracaktuar
interesi, mardhënia është e bazuar në ndarjen e fitimit dhe humbjes.
Në këtë kuadër, bankat Islamike në përgjithesi dhe ne veçanti edhe ne UBA Bank, në
menyre të vazhdueshme perpiqen të adaptojnë teknika të reja të bazuara fillimisht në kontratat e
mëparshme tregtare me qëllim plotësimin e nevojave finacuese për investim të klienteve të tyre.
Ekonomitëislamike e shikojnë paranë si një asset që përdoret për të vlerësuar të mirat dhe shërbimet,
për këmbimin e tyrë, por më kushtin ë vetëm që kthimmi të jetë në pot ë njëjtën vlerë, prandaj

431A. Salad Araye,What are the impacts of the global financial crisis on Islamic banking system and how Islamic bank spared
from the crisis?,Master’s Thesis,Winter 2012 Accounting, p.19-21
432Online http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2738

433Online http://www.uba.com.al/index.php/sq/bankingu-islamik
208
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
normmat e intëresit I kanë të palejueshmë. Domëthënë nqs do huazohen para kjo është e lejueshmë
vëtëm në rastin kur në këmbimm do të meret po ajo shumë parashë. Sistemi përgjithsisht favorizon të
varfërit, duke I dhënë një rëndësi shumë të madhe nëvoja të tyre.
Rolin kryesor në ecurine e sistemit financiar islamik e luajne insticionet financiare islamike, si
banka investimi, kompani financiare e kompani sigurimesh në më se 50 vende nëpër të 5
kontinentet.Një rritje të gjërë institucionet financiare islamike kanë në Lindjen e Afërt, Afrikë dhe në
Azinë Jug-Lindore, ndërsa çdo ditë e më shumë janë të pranishme edhe në Amerikën Veriore dhe në
Evropë. Sistemin e përbëjnë edhe disa institucione jo-bankare: tregu islamik i parave, bursa islamike,
fonde të ndryshme dhe kompani sigurimesh që punojnë sipas parimeve të Sheriatit.

Modelet Islamike të Financimit.

Format e financimit në bankat Islamike janë të shumta por në këtë pjesë po paraqesim
format kryesore të tyre:

Musharaka (pjesëmarrjen në kapital)

Në pjesëmarrjen musharaka, banka nuk është i vetmi që siguron fonde, por të paktën një
ose më shumë partnerë kontribuojë në kapitalin e përbashkët të investimeve. Për shembull, banka hyn
në një partneritet me një klient dhe të dy kontribuojnë në kapital. Edhe banka dhe klienti investojnë në
pjesë të ndryshme dhe ata të dy kanë të drejtën të marrin pjesë në menaxhimin e projektit ose
sipërmarrjes. Nga aspekti iqeverisjes së korporatave, banka ka të drejtën për të ushtruar të drejtën e
votës dhe të dy së bashku edhe banka dhe partneri gjithashtu kanë përfaqësuesit e tyre në bordin e
drejtorëve. Ky lloj është i ndryshëm nga forma e bankave tregtaresepse në bankat tregtare ka shumë
rëndësirregullimi i ndarjes sëfitim/humbjes. Në këtë mënyrë të pjesëmarrjes, banka dhe partneri
ndajnë fitimin ose humbjet sipas përqindjes së kapitalit të tyre në aksione. Musharaka mund të
përdoren për projekte të ndryshme të financimit. Musharaka ose kontrata e pjesëmarrjes së kapitalit
është përdorur zakonisht për projekte afatgjata (Luca & Mitra1988).

Dallimi midis financimit me interes dhe musharakas434

Financimit me interes Musharakas
Normë fikse kthimi pavarsisht nëse ka humbje Kthimi është I bazuar në fitimin actual të
apo fitime investimit të përbashkët.
Financuesi nuk mban përsipër humbjet Financuesi mban përsipër humbjet nësë
financimi sjell humbje

Mudaraba ose Trustet

Mudaraba (financimi i besuar) është gjithashtu një tjetër formë e mënyrë e financimit në të
cilin banka ose sipërmarrësi kontribon të gjithë kapitalin e kërkuar për projekt investimin. Sipërmarrësi
osebanka ofron ekspertizëne punës. Fitimet dhe humbjet janë të ndarë në mes bankës dhe
sipërmarrës megjithatë kjo është mjaft e ndryshme nga kontrata MUSHARAKA në aspektin e
humbjeve. Kur njëinvestim i veçantë apo sipërmarrje mbaron, sipërmarrësi kthen pjesën e kapitalit dhe
pjesën e paracaktuar të fitimit. Menaxheri i kapitalit (Mudarib) mban një pjesë të fitimit për
kompensime punës dhe ekspertizës së tij. Nëse banka islame ofron kapital për një projekt të veçantë
dhe partneri mënaxhon projektin dhe projekti prodhon humbjet, Banka Islamikemban të gjithë barrën e
humbjeve. Partneri osemenaxheri i projektit humb vetëm shpërblimi i tijj për aq kohë sa ai nuk është i
pakujdesshëm, prandaj përgjegjësia e sipërmarrësit është e kufizuar vetëm nëpërpjekjet e tij (Zineldin
1990). Është e kuptueshmë qëbankamerr fitim vetëm nëse ekziston fitim.

434Online https://www.meezanbank.com/docs/MBL_G2IB.pdf
209
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Luca & Mitra (1998) bëjnë një ndarje të mudaraba në dy lloje, Mudaraba më përgjegjsi
tëpakufizuardhe mudaraba me përgjegjësi të kufizuar. Sipas këtyre autorëve, në anën e detyrimeve të
bilancitbanka hyn në një kontratë me depozituesit, quhet kontratë me përgjegjësi të pakufizuar sepse
depozituesit bien dakort që kapitali I tzre të përdoret në mënyrë të palimituar, pra kanë të drejtë për të
ndarë përfitimet por nuk kanë të drejtë vote dhe as nuk mund të kenë përfaqësuesit e tyre në bordin e
drejtorëve. Ndërsa në anën e aktiveve kemi të bëjmë më një kontratë me përgjegjësi të kufizuar sepse
banka bie dakort të investojë në disa projekte specifike të ndërmarra nga partneri (Luca & Mitra 1988).

Murabaha (rritje cmimi)

Murabaha është një formë tjetër sipërmarrje nga Bankat Islamike, sipas të cilës shitësi
informon blerësin për cmimin e mallravë dhe të mirave ose për prodhimin e produkteve specifike. Ajo
është një kontratë zakonisht por jo gjithmonë Afat shkurtër, në të cilën përcaktohet një prim mbi
cmimin ose një marzh fitimi, I cili paguhet që në fillim. Për shëmbull, një klient kërkon nga banka që të
blejë një asset të caktuar me një cmim të caktuar dhe I premton bankës që për këtë asset që siguron
me anë të saj, të paguajë një cmim më të lartë. Kjo formë kontrate është kritikuar sepse I siguron
bankës fitime pa risk dhe bie ndesh me ligjin mysliman. Gjithashtu bie ndesh më parimin që të dy palët
duhet të marin përsipër risk dhe fitim.Por sipas disa studiuesve të tjerë edhe banka mer përsipër risk
për aq kohë sa ajo nuk është e sigurtë që blerësi do ta mabjë fjalën dhe do ta blejë mallin. Nga këtu
del një ndryshim më bankat tradicionale pasi bankat tradicionale huazojnë paratë kundrejt interest dhe
blerësi e bën vetë blerjen.

Ijara( Lease)

Qiramarrësi kundrejt një kontrate afatgjatë mer në përdorim një asset, duke e siguruar
qiradhënësin që do ta paguaj me këstë të caktuara për një periudhë kohe të përcaktuar. Ijara ose
Lease (qera) është një kontratë që lidhet midis bankës Islamike, e cila funksionon në rolin e
qiradhënësit dhe klientit, I cili është në rolin e qiramarrësit. Kjo kontratë e lidhur nuk ka asnjë pagesë
interesi dhe plotësohet kushti I përfitimeve dhe riskut të dyanshëm, ndryshe nga bankat konvecionale
të cilat e ofrojnë këtë shërbim kundrejtë një norme interesi. Sipas Zineldin (1990), shkalla e rrezikut
është në varësi të rentabilitetin të aktivit dhe cash floë në të ardhmen dhe në këtë mënyrë ajo
ndryshon nga sistemi konvencional, leasing, në të cilën shkalla e rrezikut është e varur nga norma e
interest dhe nëskontimet e cash floë të ardhshme.

Kontrata Shpërndarja e Partneritetit (Diminishing Partnership(DP), eshte nje forme

sipermarrjeje e perbashket, ku financiatori (ne kete rast Banka), dhe klienti do te marrin pjese si
bashkepronar te nje pajisjeje, prone ose sipermarrjeje tregtare te perbashket. Pjesa e investimit te
financiatorit, eshte e ndare ne disa njesi (aksionet), dhe kuptohet qe klienti do te bleje aksionet nga
finaciatori derisa ai te behet i vetmi pronar i prones.

Kontrata e bazuar në parimin Qard Hasan perfshin nje financim (kredi) me qellim te
pergjithshem pa interes. Çdo banke islamike, duhet te disponoje nje fond i cili te perdoret per
financimet (kredite) pa interes. Duke qene se fondi Quard Hasan eshte i kufizuar, ky lloj financimi i
akordohet kategorise me ne nevoje (vulnerabel) te popullsise.
Si forma të tjera mund të përmendim Takaful (Sigurimet) and Muqarada të cilat janë bonde
Islamike të emetuara nga bankat Islammike për të financuar aktivitetet e tyre. Investitorët të cilët blejnë
këto bonde ndajnë më bankën përfitimet dhe humbjet por nuk mund të marë pjesë në manaxhimin e
projektit.

210
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Bankat Tregtare dhe Bankat Islamike, Vështrim krahasues

Pavarsisht se bankat Islamike dhe Bankat Tregtare luajnë rol të njëjtë ekzistojnë
diferencime të rëndësishme midis tyre. Dallimi kryesor dhe më tipik është që Bankat Islamike
funksionojnë bazuar në ligjet Shariah, qëështë një tërësi rrregullash të Shenjta. Parimi kryesor
është Drejtësia, gjë e cila mund të arrihet nëpërmjet ndarjes së rriskut. Partneret ndajnë me njëri
tjetrin fitimin dhe humbjen dh gjëja më e rëndësishmëështë që interesi është I NDALUAR. 435
Gjithashtu dallim tjetër është që për funksionimmin e veprimtarisë së tyre bankat tregtare, bazojnë
veprimtarinë e tyre në borxh, ato marin para borxh në formën e depozitave dhe nëpërmjt
qarkullimit të parasë krijonë kredi dhe produkte të tjera të cilat I sigurojnë fitim. Në këtë mënyrë
gjithashtu ndodh dhe trasferimi I riskut nga banka tek klienti.
Një dallim i rëndësishëm mes bankave konvencionale dhe bankave islame në bankat
islamike nuk lejohet investimi në letra me vlerë me risk të lart, sepse mund të cënohen investitorët,
konkurentën dhe mund të sjellin kriza financiare. Bankat Islammike karakterizohen nga portofole të
vogla të investimeve, raport I ulët i levës.
Bankat me pjesëmarrje bazohen në të drejtën islame. Sipas Kuranit, interesat bankare janë
të ndaluara – ato as duhet të kërkohen, as duhet të paguhen. Në këtë mënyrë bankat islamike nuk
lejohet të japin kredi me interes. Por ndarja e fitimeve është e lejuar. Bankat e zakonshme i mbledhin
paratë me pagimin e interesave. Përkundrazi, bankat me pjesëmarrje i mbledhin paratë në kuadër të
një marrëveshjeje fitim/humbje. Banka me pjesëmarrje në këtë mënyrë nuk jep hua para, por i nxjerr
fitimet e saj nga tregtia. Marrëdhënia me klientin është në këtë mënyrë një marrëdhënie tregtare.
Huatë islamike në sistemin bankar islamik quhen “Sukuk-e”.

Bankat Islame janë prezente edhe në Ballkan

Banka e parë islamike në Evropën Jug-Lindore është “Bosna Bank International” që synon
të hapë përfaqësinë e vet edhe në Kroaci. Ndërsa banka e parë e këtij lloji është “Islamic Finance
House” që është themeluar në Luksemburg ne vitin 1978, në ndërkohë janë hapur edhe një sër
institucionesh që veprojne sipas parimit të njëjtë edhe ne vendet tjera të Evropës. Edhe përkrah kësaj,
disa banka konvencionale perëndimore ofrojnë shërbime sipas parimeve të Sheriatit në kërkesë të
klientëve të tyre.
Interesimi i bankave perëndimore për të vendosur lidhje bashkëpunimi me bankat islamike
është në rritje, kurse disa nga grupacionet më të mëdha bankare si City Bank, Morgan Stanley dhe
Goldman Sachs kanë filluar të ofrojnë shërbime sipas parimeve te sistemit bankar islamik.
Ne Shqiperi vërejme që ushtron aktivitetin Banka e Bashkuar e Shqipërisë (Banka Islamike e
Zhvillimit - Arabia Saudite), ndërsa në Kosovë nuk ka ende asnjë bankëqë mbështetet në procedurat
Islamike. Sistemi bankar islamik është forcuar në dy-tre dekadat e fundit dhe niveli mesatar i rritjes
vjetore që aktualisht është rreth 15 %, e bën atë një nga fenomenet më të popullarizuara të shekullit
XXI436.

Rast Studimi United Bank Albania

Bankat Islamike në përgjithesi dhe ne veçanti edhe në UBA Bank, në menyre të

vazhdueshme perpiqen të adaptojnë teknika të reja të bazuara fillimisht në kontratat e mëparshme
tregtare me qëllim plotësimin e nevojave finacuese për investim të klienteve të tyre. 437

435Global Economic Crisis Islamic Banks: More Resilient To Crisis? Imf Survey Online October 4, 2010
436Online http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2738
437Online http://www.uba.com.al/index.php/sq/bankingu-islamik
211
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Sistemi ekonomik në Islam, përbën grumbullimin e rregullave, vlerave dhe standarteve të
drejtimit të cilat mundësojne organizimin e jetës ekonomike dhe vendosin mardhënie të caktuara të
prodhimit në një shoqëri Islamike. Këto rregulla dhe standarte janë bazuar në urdhrin Islamik siç njihet
në Kuran dhe Suna dhe në korpusin e jurisprudences Opus i cili u zhvillua përgjatë 1400 viteve nga
mijera jurist. .

Bankat Islamike, perdorin depozitat e klienteve te tyre vetem per investime te cilat lejohen
nga parimet e ligjit te “Sherihatit”. Keshtu qe parate e klienteve nuk do te invetohen asnjehere ne
aktivitete te lidhura me lojrat e fatit, me alkolin, aremet, cigarja, pornografia ose aktivitete te cilat kane
lidhje me intersin. Per kete, aktivitetet e UBA Bank, monitorohen ne menyre konstante nga keshilltari i
saj ne menyre qe transkasionet e saj te jene gjithnje ne perputhje me parimet e parashikuara ne ligjin
e “Sherihatit”.

Banka e Bashkuar e Shqipërisë (UBA Bank), prej vitesh ofron nje gamë të gjerë kredish dhe
financimesh, të cilat mund të kombinohen për t’ju pershtatur nevojave komerciale dhe për biznes.
Banka përqendrohet në mbeshtetjen e klientëve korporative dhe kompanive me pjesemarrje
ndërkombetare. Por një vemendje e veçantë i kushtohet edhe sipermarrjeve të vogla, të mesme
(SME-te) dhe individëve.

UBA Bank ofron mundësinë për të patur Llogari Rrjedhese me specifika të cilat ndihmojnë
në vendosjen e një mardhënie tërësisht etike midis klientit dhe bankës.

Nëpërmjet Llogarisë Rrjedhëse mund të kryhen të gjitha llojet e transaksioneve bankare,

transferta, derdhje/tërheqje, pagesa Fikse Periodike, ne favor te te treteve. Prane bankes mund te
kryhen çdo muaj pagesat e faturave mujore te sherbimeve utilitare si Fatura e Ujit, Fatura e Energjise
Elektrike, Telefonia fikse apo celulare etj.

Keto pagesa mund te kryhen nepermjet menyrave si me poshte cilesuar:

• Cash ne sportel, duke u paraqitur ne banke çdo muaj me faturen perkatese;

• Nepermjet llogarise tuaj rrjedhese, duke u paraqitur ne banke çdo muaj me faturen perkatese.

Konkluzione dhe Rekomandime

Me anë të këtij punimi paraqitëm një vështrim të përgjithshëm sesi funskionojnë bankat
islamike duke evidentuar dallimet kryzesore midis tyre dhe bankave tregtare. Ajo që ka më shumë
rëndësi është që bankat Islamike e ushtrojnë aktivitetin e tyre bazuar mbi rregullat e shenjta, ndërsa
bankat tregtare bazohen mbi ligjet që nxjerrin qeveritë e vendeve dhe në të shumtën e rasteve
veprimtaria e tyre kontrollohet nga Banka Qëndrore. Duke qenë se bazohen në ligjet e shenjta, Bankat
Islamike e kanë të ndaluzar të përdorin interesin e njohur ndryshe si RIBA, për veprimtarinë e tyre
tregtare. Veprimtaria e tyre ka një aspect të rëndësishëm social dhe funksionon në shërbim të të mirës
së të gjithëve dhe jo vetëm të disa palëve.Risku dhe fitimi janë reciproke për të dyja palët e përfshira
në marrëveshje dhe është e ndaluar që njëra palë të jetë më shumë e predispozuar ndaj riskut sesa
tjetra. Ndryshe janë bankat tregtare të cilat ushtrojnë veprimtari me qëllim kryesor fitimin e tyre dhe
mundohet të ekspozojnë sa më pak veten e tyre ndaj riskut duke e kaluar atë tek palët e tjera të
përfshira në transaksione.

Duke patur në konsideratë funksionimin e bankave Islamike dhe ecurinë e tyre me ritme
shumë të larta rritjeje dhe fitimesh, mund të ishtë një zgjidhje që disa elemente të funskionimit të tyre
të huazohen nga bankat tregtare. Përshembull vënja në zbatim e disa nga formave të funsionimit të
212
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
këtyre bankave mund të përshtaten në mjediset tona ekonomike. Mendoj që implementimtimi 100 % i
këtyre formave është I pamundur duke qenë se mjedisi nuk është identik, por përshtatja e disa
modeleve mund të studiohet dhe ndoshta të ketë sukses.

Literatura

Global Journal of Management and Business ResearchFinanceVolume 13 Issue 8 Version 1.0 Year
2013Type: Double Blind Peer Reviewed International Research JournalPublisher: Global Journals Inc.
(USA)Online ISSN: 2249-4588 & Print ISSN: 0975-5853 Are Islamic Banks Immune from Global
Financial Crisis: Evidences from 16-Cross- Country Islamic Banks
Are Islamic Banks More Resilient To Global Financial Crisis Than Conventional Banks? Asian
Economic and Financial review journal homepage: http://www.aessweb.com/journals/5002
What are the impacts of the global financial crisis onIslamic banking system and how Islamic
bankspared from the crisis? Master’s ThesisSalad Araye Addawe Winter 2012Accounting
The Global Financial Crisis and Islamic BankingBy Dr. Abul Hassan* NEWHORIZON January–March
2009 www.newhorizon-islamicbanking.com
Journal of Islamic Banking and FinanceMarch 2014, Vol. 2, No. 1, pp. 367-388ISSN: 2374-2666 (Print)
2374-2658 (Online)
Copyright © The Author(s). 2014. All Rights Reserved.Published by American Research Institute for
Policy Development
The Impact of Global Financial Crisis on the Stability of IslamicBanks: An Empirical EvidenceMosab I.
Tabash1 and Raj S. Dhankar2
International Journal of Business and Social Science Vol. 2 No.10; June 2011 193
Islamic Banking: Insulation against US Credit Crisis Hassan Mobeen Alam, Hafsa Noreen,
MonazzaKaramat, Muhammad Ilyas.
Banks and Bank Systems, Volume 5, Issue 4, 2010Sat Paul Parashar (Bahrain), Jyothi Venkatesh
(Bahrain)How did Islamic banks do during global financial crisis?
Can a Financial Crisis Occur Under the Rules of Islamic Finance?Michelle WaltonProf. Greg
NowellRPOS 499Z: Honors ThesisDecember 15, 2011
www.ubabank.alhttp://www.uba.com.al/index.php/sq/bankingu-islamik
http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2738

213
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 658 :005. 2

Ndikimi i bizneseve të vogla në zhvillimin ekonomik të Vitisë

Zyrafete RAMA

Abstrakt: Ndёrmarrësi ёshtё personi i cili gjithnjё ёshtё inovativ dhe kreativ, ndёrsa ndёrmarrësia si
vendi ku ndërmarrësi e zhvillon aktivitetin e tij, ёshtë një lokomotivë shtytëse e zhvillimit ekonomik tё
njё vendi. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme luajnë një rol me rëndësi në zhvillimin ekonomik të një
vendi, andaj ato edhe duhet të përkrahen, duke avancuarë ndërmarrësinë si dhe përforcuar dialogun
publik dhe atë privat.
Bizneset e vogla dhe të mesme në komunen e Vitisë vazhdimisht po tregojnë interes më të
madh për fusha të caktuara si p.sh në tregti dhe sidomos shërbime e më pak në sektorin e
prodhimit.Ndёrsa sfida me të cilat po ballafqohen bizneset e vogla janё edhe politkat qeveritare jo të
favorshme si pagesa e TVSH nё kufi dhe mosmbrojtja e prodhimeve vendore, si dhe ekonomia
joformale.
Njё ndёr problemet qё i pёrcjellin bizneset janё problemet financiare dhe siç duket biznesi
kurrё nuk ka mjete tё mjaftueshme pёr të zhvilluar aktivitetin e vet, andaj bineset gjejnё forma
aternative tё finacimit. Si çdo vend tjetёr, edhe nё Kosovё pёrkatësisht nё Viti bizneset e vogla, por
edhe bizneset e tjera nё marrëdheniet komerciale me palёt tjera paraqiten me pergjegjёsi tё caktuara.

Fjalёt kyçe: ndёrmarrёsi, ndёrrmarrёsia, bizneset e vogla, bizneset e mesme, etj.,

Hyrja

Në këtë punim shkencor kamë bërë një hulumtim të zhvilimit të bizneseve të vogla në
përgjithësi dhe me theks të veçantë në komunën e Vitisë. Duke pasur parasysh se bizneset e vogla
janë katalizatorë i zhvilimit ekonomik të një vendi dhe një mjet për amortizimin e papunësisë, kamë
zgjedhur këtë punim që të hulumtojë se a dallon ndikimi i bizneseve të vogla në zhvilimin e komunës
së Vitisë, në krahasim me ndikimin e bizneseve të vogla në zhvillimin ekonomik të vendeve të tjera.
Qëllimi kryesor i këtij hulumtimi është që të studiojmë se çka i karakterizon bizneset e vogla në
komunën e Vitisë dhe sa ndikojnë ato në zhvilimin ekonomik të Vitisë. Po ashtu qëllimi im është edhe
hulumtimi i strukturës së bizneseve të vogla sipas veprimatrisë dhe prespektiva e këtyre biznesve. Ky
hulumtim niset nga hipoteza se zhvillimi i biznesit të vogël në Viti ka filluar që nga viti 1970 me një
zhvillim më të hovshëm në vitin 1990 si dhe me një riorganizim pas luftës së vitit 1999. Këtij punimi i
jemi qasur në aspketin teorik, ku kemi perdorur literaturë të ndryshme nga e cila kemi grumbulluar
mendime dhe fakte të ndryshme dhe i kemi shtruar në këtë tekst. Ndërsa sa i përket pjesës anlitike,
kemi shfrytëzuar metodën statistikore, ku kemi hulmtuar të dhëna të ndryshme nga instuticionet
relevante dhe i kemi anlizuar dhe sistemuar në këtë tekst.

Karakteristikat dhe zhvillimi i bizneseve të vogla në përgjethësi

Biznesët e vogla janë zhvilluar qysh në kohët e lashta si dhe në të gjitha kulturat, si te
babilonasit, grekët, egjiptianët etj., mirëpo në aspektin teorik kjo ka marrë një vëmendje modeste.
Megjithatë mendohet se shkrimet e para për bizneset u shfaqën 4000 vite më parë, por biznesit të
vogël deri në ditët e sotme pak i është kushtuar vëmendje e duhur438. Biznesi i vogël gjithnjë ka qenë
dhe është shtylla kurrizore dhe inovuese e çdo ekonomie, që siguron produkte dhe shërbime për
konsumatorin. Edhe në Viti, si një qytet i vogël, biznesi i vogël u zhvillua krahas zhvilimit të vetë qytetit,

438 Prof,asoc.Ariana Çepani,,”Sipërmarrja dhe menaxhimi i biznesit të vogël”,Tiranë, f. 24

214
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kështu që në vitin 1945 kur Vitia filloi të zhvillohet si qytezë dhe qender adminastrative,439. Biznesi i
vogël në aspektin teorik, filloi të gëzonte një respekt të veçantë gjatë viteve 70 dhe fillimi viteve 90.
Shumica e shteteve si kriter për përcaktimin e një biznesi si biznes të vogël e kanë përcaktuar numrin
e të punësuarve dhe këtë e kanë saksionuar me ligje përkatse.
Kosova me Ligjin Nr. 02/L-123 mbi shoqëritë tregtare, ka adaptuar kriteret e Uninonit Evropian për
klasifikimin e biznesve sipas numrit të të punësuarve.

Klasifikimi i ndërmarrjeve për nga numri i të punësuarve në Kosovë dhe Viti

Klasifikimi I Ndërmarrjeve Nr i ndërmarrjeve në % Numri i bizneseve %
Kosovë në Viti
Mikrondërmarrje 88.634 98.37% 1158 99.40%
Ndërmarrje të vogla 1200 1.33% 5 0.43%
Ndërmarrje të mesme 164 0,18% 2 0.17%
Ndërmarrje të mëdha 44 0.04% -
Gjithsej 90.044 100% 1165 100%
Burimi: Agjencia e Statistikave tё Kosovёs, Reportori statistikor mbi ndёrrmarrjet ekonomike,publikimet
nga 2004 deri 2011, http://esk.rks-gov.net/statistikat-ekonomike/rreth-departamentit

Problemet e sistemimit të biznesit

Sistemimi i bizneseve e veçanërisht i biznesit të vogël, varet nga shumë faktorë, por më të
rëndësishëm janë:

 Burimet e finacimit të projektit;

 Mbrojtja e mjedist;
 Çmimi i energjisë;
 Cilësia e punëtorëve;
 Tatimet.
Siç po shihet, zgjedhja e lokacionit është mjaft e rëndsishme dhe komplekse, andaj për këtë
qëllim bizneset duhet konsultuar me ekspertë të fushave përkatëse. Megjithatë, çështja e dislokimit të
biznesi, varet edhe nga lloji i biznesit; të tjerë faktorë merren parsysh për një biznes të vogël tregtar, e
të tjerë për një biznes të vogël prodhues.440

Ndikimi i bizneseve të vogëla në punësim

Këtu kemi bë një analizë në disa të dhëna për numrin e të punsuarve në disa shtete të
Europes
Nё SHBA nga 23 milonё biznese vetёm 7.000 janё me mbi 500 të punësuar, ndёrsa të
tjerët janë me mё pak tё punsuar, si dhe tradicionalisht nё SHBA 75 % e vendeve tё reja tё punёs
krijohen nga themlimi i biznesve tё reja, ndёrsa vetёm 25 % e vendeve tё punёs krijohen nga rritja e
biznesev ekzistuese.
Nё Britani tё Madhe veprojnё 3,7 milionë biznese prej tё cilave 95 % e tyre punsojnё mё pak
se 10 puntorё. Mikro subjektet ekonomike private qё punësojne më pak se 10 punëtorё realisht
punsojnё 20 % tё të gjithё të punёsuarve nё Britani të Madhe.
Nё Kroaci nё vitin 2002 ishin tё regjistruara 55.587 biznese me 717.810 të punёsuar. 441

439 PZHK-Plani zhvillimor komunal 2005-2015

440 Prof,asoc Arian Çepani,”Sipërmarrja dhe menaxhimi i biznesit të vogël”Tiranë,2001,faq 346

215
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Nё Shqipëri nё vitin 2010 kanё vepruarё 75.400 biznese, me 269.600 të punёsuar, bizneset
me 1-4 tё punsuar janё 91% nga totali i bizneseve aktive
Prandaj në Kosovë duhet të punohet dhe krijohet një strategji kombëtare për të përkrahur
bizneset e vogla, sepse ato janë “motorët” themelorë të secilës ekonomi. Po ashtu duhet të punohet
në impelmentimin e Kartes Evropiane per Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme.
Nё Kosovё nё vitin 2008 ishin tё rigjistruara 87.921 biznese me 247.782 të punёsuar, ku
biznese me 1 deri 9 të punёsuar marrin pjesё me 98 % dhe punёsojnё 61 % nga numri i
pёrgjithёshёm i të punёsuarve nё sektorin privat.442 Kosova si një vend me papunësinë më të lartë në
rajon, duhet të punojë dhe të krijojë një strategji kombëtare për të përkarhur bizneset e vogla, që të
amortizojë çështjen e papunësisë.

Zhvillimi i BVM në komunen e Vitis dhe Roli i ndërmarrësisë në zhvilimin e Vitisë

Para se tё flasimim pёr Vitinë, i cili ёshtё edhe qёllimi i kёsaj teme, do të japim disa
parametra pёr zhvillimin ekonomik pёr vendet e zhvilluara dhe ato nё zhvillim.
Nё SHBAnga 23 milionё biznese, vetёm 7.000 janё me mbi 500 të punësuar, ndёrsa të
tjerët janë me mё pak tё punsuar, si dhe tradicionalisht nё SHBA 75 % e vendeve tё reja tё punёs
krijohen nga themlimi i bizneseve tё reja ndёrsa vetёm 25 % e vendev tё punёs krijohen nga rritja e
bizneseve ekzistuese.443
Nё Britani tё Madhe veprojnё 3,7 milion biznese, prej tё cilave 95 % e tyre punësojnё mё
pak se 10 punëtorё. Mikro subjektet ekonomike private qё punësojnë më pak se 10 punëtorё, realisht
punsojnё 20 % tё të gjithё të punёsuarve nё Britani të Madhe.
Nё Kroaci nё vitin 2002 ishin tё regjistruara 55.587 biznese, me 717.810 të punёsuar.
Nё Shqipëri nё vitin 2010 kanё vepruar 75.400 biznese me 269.600 të punёsuar, bizneset
me 1-4 tё punësuar janё 91 % nga totali i bizneseve aktive.444
Nё Kosovё nё vitin 2008 ishin tё rigjistruara 87.921 biznese me 247.782 të punёsuar, ku
bizneset me 1 deri 9 të punёsuar marrin pjesё me 98 % dhe punёsojnё 61 % nga numri i
pёrgjithёshёm i të punёsuarve nё sektorin privat.
Duke analizuar tё dhёnat nё vendet e lartcekuara, mund tё konstatojmë se bizneset e vogla
si nё vendet e zhvilluara, ashtu edhe nё vendet nё zhvilim, luajnë njё rol tё rёndësishёm.
Gjatë luftës Vitia si gjithë qytetet e Kosoves u shkatërrua relativisht shumë ku u plaçkit me të
madhe edhe kapitali privat dhe ai shoqëror. Sot Vitia ka1165 ndërrmarrje private me1865 të
punësuar.445 Numri mё i madh i bizneseve punon nё sferën e shërbyese, mё pas renditet tregëtia,
prodhimtaria dhe nё fund, nё numer mё tё vogёl ndërtimtaria. Ndërsa faktorët pozitiv që ndikojnë në
zhvillimin e biznesit, janë pozita e mirë gjeografike.
Megjithatë format e rregullta dhe zyrtare të regjistrimeve të bizneseve në Kosovë, kanë
filluar në vitet 1988-1990446. Njё veçanti qё vlen theksohet, është se bizneset nё komunën e Vitsë janё
shumё tё vogla, ku 89.36% tyre klasifikohen nё mikrondёrrmarje dhe mesatarja e punёsimit nё njё
biznes ёshte mё e vogel se dy të punёsuar, gjë qё jep pёr kuptuar se bizneset janë kryesisht
induviduale dhe shërbejnë pёr vetёpunësim.

Struktura e bizneseve sipas veprimtarisë në komunen e Vitisë

Në komunën e Vitisë janë të regjistruar gjithësej 1165 biznese te veprimtarive te ndryshme.

Në tabelen vijuse do prezantojm bizneset te cilat operoj në e komunen e Vitisë sipas veprimtaris.

442 Prof,dr Shyqeri Kabashi

443Duro Horvat,Marinko Hovacic, “Menaxhimi i ekonomisë sё vogel,Prishtinë, faqe20
444Rezultatet e anketes strukturore tё ndёrrmarrjeve ekonomike nё Shqipëri,www.instat.gov.al
445 Drejtoria për ekonomi dhe finaca(zyra e taksave komuanle)
446 Prof,dr Shyqeri Kabashi,Rwndsia dhe zhvillimi i bizneseve tё vogla nё Kosovё,Revista shkencore Biznesi, KU “Biznesi”
2008 Prishtinё, faq 21
216
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Burimi: Zyra për regjistrime të bizneseve në Viti

Nr. Pershkrimi Numri %

1. Sherbyese 483 41.45%

2. Ndertimore 145 12.44%

3. Prodhuese 192 16.48%

3. Tregtare 345 29.61%

Gjithësej 1165 100%

Numri i të punësuarve sipas stuktures gjinore.
Nr. Struktura gjinore Nr. i të punësuarve %
1 Meshkuj 1731 92.81
2 Femra 134 7.19
Gjithësej 1865 100%
Burimi: Zyra për regjistrime të bizneseve në Viti

Kosova praktikon rregullat e Unionit Evropian, andaj edhe ndёrrmarrjet nё Kosovё po edhe
ne Viti bazuar nё numrin e punёsuarve ndahen nё:
a) Ndërmarrjet-bizneset mikro 1-9 punëtorë,
b) Ndërmarrjet-bizneset e vogla 10-49 punëtorë,
c) Bizneset e mesme 50-249 punëtorë.
Nё tabelen nё vazhdim do të parqesim stukturёn e bizneseve tё tё karakterizuar sipas
numrit tё punёsuarve ne komunen e Vitise.

Emrtimi i bizneseve Numri i Nunri i Numri i të Të punёsuarit

bizneseve bizneseve % punёsuarve nё %

Mikrondёrmarrje 1041 89.36% 1615 86.60%

Ndёrmarrje të vogla 5 0.43% 70 3.75%
Po Ndёrmarrje të mesme 2 0.17% 180 9.65%
Nndёrmarrje të mёdha - - - -
Ndëmarrje jo aktive 117 10.04% - -
Gjithësej 1165 100% 1865 100%
Burimi: Zyra për regjistrime të bizneseve në Viti

217
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Bizneset sipas madhёsisë dhe numrit tё punёsuarve pёr vitin 2000-2015

Siç shihet nga tabela, numri mё i madh i bizneseve janё mikrondёrmarrje me 1-9 të punёsuar, gjithsej
1041 biznese apo 89.36% me 1615 punёsuar apo 86.60% nga numri i pёrgjithshёm i të punёsuarve
nё bizneset e Vitisë. Në vendin e dytё janё ndёrrmarrjet e vogla me 10-49 të punësuar, gjithsej 5 apo
0.43%, por kёto ndёrrmarrje kan punësuar 70 punonjёs apo 3.75% nga numri i gjithmbarshёm i të
punёsuarve. Dhe nё fund, bizneset e mesme, tё cilat janё 2 gjithsej, apo 0.17% e bizneseve me 180 të
punёsuar apo 9.65% nga numri i gjithmbarshёm i tё punёsuarve.

Bizneset sipas pronësisë dhe numrit të të punёsuarёve

Nr.rn Lloji i pronёsisë Numri i të punёsuarve Pёrqindja

1 Biznes individual 1109 95%

2 Ortakёri e pёrgjithshme 3 0.26%
3 Orakёri e kufizuar 1 0.08%
4 Shoqёri me pёrgjegjёsi kufizuara 49 4.21%
5 Shoqëri aksionare - -
6 Kompani huaja 1 0.08%
7 Ndёrrmarrje shoqёrore
8 Ndёrrmarrje publike 2 0.17%
9 Kopertiva bujqёsore - -
10 Ndёrmarje nёn juridkcionine AKP - -
Totali 1165 100%
Burim: Zyra për regfhistimin e biznesit- Viti

Gjatё anlizёs sё kёsaj tabele, mund tё konstatojmë se numri mё i madh gati nё formё
absulute janё tё regjistruara si biznese induviduale apo 95% tё pasuara nga shoqëritë me pёrgjegjёsi
të kufizuara me 4,21 % dhe përfundon me dy ndёrrmarrje publike.

Regjistrimi i bizneseve sipas viteve në komunen e Vitisë

Nё tabelen nё vijim kemi paraqitur bizneset sipas viteve pёr njё periudhë pesmbdhjetë
vjeqare 2007-2012.
Nr. Viti Nr. I bizneseve të Përqindja
reghistruara
1 2000 3 0.26%
2 2001 3 0.26%
3 2003 18 1.55%
4 2004 19 8.49%
5 2005 76 6.53%
6 2006 57 4.89%
7 2007 24 2.06%

218
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
8 2008 24 2.06%
9 2009 24 2.31%
10 2010 17 1.46%
11 2011 5 0.42%
12 2012 101 8.67%
13 2013 247 21.20%
14 2014 264 22.66%
15 20015 200 17.17%
Totali 1165 100%
Burimi: zyra e regjistrimeve te bizneseve Viti.

Ne këtë tabelë shifet se nga viti 2000 e deri në vitin 2010 numri i bizneseve jo se ishte i
vogel, por bizneset e regjistruar ne vitin 2011 e gjer me tani një numer i bizneseve kan qen te
regjistruar nga viti 2000 deri ne vitin 2010 por ndryshimi i qartifikatave te biznesit ka bërë që të
riregjistrohen përsëri. Me qëllim që mos te defishohet numri i bizneseve te regjistrua ra që i njejti
biznes te figuroj në dy vite ku edhe kemi percaktuar prezantimin e kësaj forme si me e sakt, por duke
dhën sqarime që në vitin 2000 deri ne vitin 2010 ka qen i vogel.

Përfundimi

Gjatë këtij hulumtimi mund të konstatojmë se zhvillimi i bizneseve të vogëla në Viti ka një
historik që nga themelimi i qytetit por një ekspansion i zhvillimit të këtyre bizneseve ishin vitet e 90-ta,
jo për shkak të një mjedisi miqësor për biznesin, por si një refleksion i largimit masiv të punëtorëve
shqiptarë nga vendet e punës. Po ashtu mund të konstatojmë se përkundër sfidave të ndryshme, e
veçnërisht problemeve të finacimit të biznesit të vogël, perspektivat e këtij sektori janë të mira. Dhe
zhvillimi ekonomik i Vitisë në perspektivën afatshkurtër, duhet të orientohet në këto segmente:
sherbyese, ndërtimore, prodhuese dhe tregtare

Bibliografia:
Prof, dr Shyqeri Kabashi, Ligjëratë e autorizuar “Bizneset e vogla dhe të meseme”, Prishtinë 2011.
M.Mustafa, E.Kutllovci, P.Gashi, B.Krasniqi, “Biznesi i vogёl dhe i mesёm”, Instituti Rinvest, Prishtinё
2006.
Ibrahim Kuka, Justina Shiroka Pula, Besnik Krasnqi, “Menaxhemnti dhe vendosja afariste”, Prishtinë,
2006.
Prof,asoc.Ariana Çepani, “ Sipёrmarrja dhe Menaxhimi i Biznesit tё Vogёl, Fakulteti ekonomisё,Tiranё
2001
Ahmet Mançellari, Sulo Hadёri,Dhori Kule,Stefan Qirici “Hyrje nё ekonomi” Tiranё.
Prof,dr Isa Musatfa,“Menaxhment finaciar ”Riinvest, Prishtinё, 2008
Dr.Fadil Govori,”Mobilizimi i kursimeve diaspores Kosovare,Prishtinё 1997
Prof,dr Vasilo Kumo,”Menaxhimi Stratexhik”,Tiranë, 2007
http://www.riinvestinstitute.org/
http://www.arbk.org/arbk/B
http://www.gapinstitute.org/
www.bqk-kos.org/

219
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 336. 17

The determinants of non bankikngfinancial institutions profitability

Eliona GREMI  Ermira KORRA

Abstract: This paperisfocused onthe development ofNon-Banking Financial Institutionsand the

roleandimportance oftheir growing on AlbanianFinancial System.The roleandthe importance
theyhavein the Albanian economyare greatfor the factthatmostof themhavethe missionofself-
employmentgrowthandwelfarein urban andruralareas. The financial performanceofafinancial
institutionessentiallydepends on severalkey financialfactors. Factors thatare takenin the studyare;
Loans /Total Assets; Loan Provisions/ Total Loan ratio; Liabilities/ Assetsratio;Operating
expenses/Operating incomeand the Sizeof each institution. The most importantvariable, which affects
moretheROE,is the Loans/ Assets ratio, normallyincreasingthe assets of aninstitution, increasethe
basis forthe granting ofloansand consequentlythelendinginterest income. The second variableisthe
mostimportant;withahigh impactonthe dependent variableis the ratio ofoperating expenses/operating
income, followed later bythe ratioliabilities/ assets.
Different statisticaltechniquessuchasregressionandcorrelationwere usedto
determinerelationshipsbetweenvariablestakenintoconsiderationas well asthe dependent variableimpact
onROE.
This research isan attempttofind out how manyvariablesare statistically significantandwhat
their impact on net profit of these institutions is.

Keywords: ROE, Non Banking Institutions, Profitability.

Introduction

The banking sector is the most important part of the financial system in Albania, which
occupies about 95%of total assets financial system. But the weight of non-bank financial institutions is
not less important. They account for about 5% of the total financial system and noted the fact that their
activity and role in the financial system is coming growing.
NBFIs industry is considered the higher second source of loan and various financial service
providers behind the banking sector. Increasing financial performance of this sector has a significant
effect on the performance of the Albanian economy as a whole, this due to the fact that financial sector
refers mainly to the banking sector of each country. Their object of activity takes place mainly in areas
not covered by the banking system. In this way the system is supplemented with new players that
come to the market to meet customer requirements by increasing the competition. Their clients are
mainly individuals and small businesses, more oriented to urban and rural areas.It is important to note
the fact that their activity is making a continuous strengthening of the the financial situation and
consolidates financial stability of the system.These institutions are taking a good position of those
sectors that are not covered by banks and also should be noted that the future of many of these
institutions is and will be very positive.
This paper also presents the determinants of non-bank financial institutions (NBFIs)
profitability, which operate in Albania. The financial performance of a financial institution essentially
depends on several key financial factors. Factors thatare takenin the studyare; Loans /Total Assets;


PhD, Lecturer at Finance Department, Faculty of Economy, Elbasan, Albania. Email: elionagremi@yahoo.com

Msc., Assistant Lecturer at Economics Department, Faculty of Economy, Elbasan, Albania
Email: ermirakorra@yahoo.com

220
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Loan Provisions/ Total Loan ratio; Liabilities/ Assetsratio;Operating expenses/Operating incomeand
the Sizeof each institution.

Literature rewiew

There are many studies that have been conducted to get an accurate picture of the
profitability indicators. Most of these studies were conducted in connection with commercial banks and
very few of them about Non-Bank Financial Institutions, it's probably due to the fact that the banking
system is highly developed and has a very wide spread.
Fadzlan Sufian, and Royfaizal Razali Chong (2008) analyzed the determinants of profitability
of banks Philippines during 1990-2005. Their empirical findings show that in all banks determinant
variables have a statistically significant impact on the profitability of the bank. They also found that the
size, credit risk, and operational costs are negatively correlated with the profitability of banks, while
operating income and capital have a positive impact. According to their analysis of inflation has a
negative impact on the profitability of banks, while the impact of economic growth, money supply, and
the market capitalization of the stock significantly did not explain the changes in the profitability of
Philippine banks.
Fadzlan Sufian (2009) paper, entitled "Determinants of profitability of financial institutions
bank" empirical evidence from Malaysia "analyzed the determinants of profitability in Non-Bank
Financial Institutions in developed countries. It found that Non-Bank Financial Institutions of Malaysia
with a higher risk of exposure reduce the level of profitability. He also suggested that specialization
has no significant relationship with the profitability of Non-Bank Financial Institutions.
James W. Scott and José Carlos Arias (2011) in their study on the determinants of
profitability of banks surveyed five largest banking companies concluded that the factors of profitability
for the banking industry include positive relationship between return on equity and equity assets ratio
and annual changes in the percentage of income per capita foreign. There was also a consensus
virtual to identify the effect that the internal factor of the size of one of the organizations, measured by
total assets has been its ability to compete more effectively with other banks, even in times of
economic downturns.
K. Christos Staikouras & Geoffrey E. Wood (2011) examined the factors affecting the
profitability of financial institutions in the research study on the determinants of the profitability of the
European Bank. Their main finding was the rate of return earned by a financial institution is influenced
by numerous factors. These factors include the internal elements of any financial institution and some
important external forces in shaping the performance and revenue. Type explanation will determine
the possible implications of the policy to be followed and should be taken seriously. Their research
estimates that as determining the internal and external factors contributing to the performance of the
banking industry in the EU as a whole in 1994-1998.
Balchandher K. Guru, J. Staunton & B Shanmugam (2009) In the research study
"Determinants of profitability of commercial banks in Malaysia" have examined to what extent are
inequalities performance profitability due to changes in the internal factors controllable management,
and external factors. He received net profit as a variable his hanging and composition of assets,
capital, the composition of deposits, management expenses, liquidity, firm size, rate of inflation, market
growth, market interest rates, market share and regulation as variables independent. He suggested
that all variables have a significant bearing on the net profit. And he also added that in order to
increase profitability, cost management must be efficient, since the variability of this variable is very
high and with a significant impact on net profit.
Demirguc-Kunt and Huizinga (2001) and Bikker and Hu (2002) found a negative relationship
between market capitalization of the stock and the profitability of banks, this means that the capital and
acts of bank financing serving as a substitute in place Additional factors. In the case of industry,
specific factors as the structure-conduct-performance are the premise of increasing the strength of the
banking market and increased profitability (income) them.
221
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Sogir Hossain Khandoker, Professor Dr. RK Raul Galibur SM Rahman (2011) in their
research on the factors that determine profitability in the non-bank financial institutions in countries in
the Human Development and mainly in Bangladesh shows that the financial performance of a non-
banking financial institution essentially depends on several key financial factors. Particularly operating
efficiency is the main factor which is calculated through operating income. In addition it is shown that
the composition of the capital structure and obligations, operating expenses, total assets significantly
affect the profitability of any company Non-Bank Financial Institutions s. In addition deposits also it
affects the profitability although it is not statistically significant.
Prof Hafiz Farhan Akhtar and Zafar Ahmed (2011) have surveyed 22 commercial banks,
public and private sector of Pakistan in the period of 2006 to 2009 and concluded that effective
management of assets and create economic growth and significant positive relationship with
profitability (measured by ROA and ROE). They also found that high credit risk and capitalization will
lead to lower profit, as measured by return on assets (ROA). Operating efficiency tends to feature the
highest impact on the level of profitability, measured by return on equity.
According to their study in front of independent variables, profitability appears to have been positively
affected by the size, operational efficiency, the composition of the portfolio, asset management and
adversely from the capital and credit risk in the case of profitability as measured by return on assets
(ROA). In the case when profitability is measured by return on equity (ROE) profitability proves to be
positively influenced by the composition of the portfolio equity, and asset management and adversely
size, operating efficiency and credit risk.

Methodology

To view better and to identify econometric links also is important ROE econometric
relationship with variables such as; ratioLoans /Total Assets; Loan Provisions/ Total Loan ratio;
Liabilities/ Assetsratio;Operating expenses/Operating incomeand the Size. For this purpose should
hve made also a connection, the equation to show or deny this relationship. The methodology used in
this case is that of a multiple regression, return on equity ROE is a dependent variable, and the
aforementioned variables are independent in our econometric model.
Data for this study were collected from the annual financial reports audited and published by
sixinstitutions. Annual data for all NBFIs listed during 2007 to 2014 were used in order to assess the
profitability of financial institutions.
Also are used as auxiliary sources, economic magazines, brochures, newsletters, website,
etc., which have been required for data collection. The number of observations is 33 observations that
belong to the period 2007-2014for each institution to study. In data processing are usingdifferent
statistical methods such as regression methods and thecorrelation between variables. In addition to
analyzing therelationship of variables, their significance and impact on thedependent variable is used
econometric model usingeconometric program Microfit 4 to process the collected data.

Econometric modelstudy and data analyses

In this part of the study, a great effort was made to find the variables and their relationship
with the profitability and financial performance, realized that even with the help of statistical methods.
In this study, is taken a dependent variable (net profit related to financial performance and depends on
several independent variables that are :
The dependent variable (financial performance):
1. ROE (return on equity)
The independent variables:
1. Loans/Total assets
2. Loan Provisions/ Total Loan
3. Total Liabilities/Total Assets
222
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
4. Operating expenses/Operating income
5. Institutions Size
Statistical or econometric model that shows us the relationship between the dependent variable ROE
and other independent variables is:
Y=α + β1X1+ β2X2+ β3X3+ β4X4+ β5X5+ε
This equation represents a multi linear regression model where the dependent variable
ROE, is linearly related to the explanatory variables, independent.
Where: Y , represents therefore the return on equity ROE
α is a constant dependent variable
β1, β2, β3, β4, β5 are relevant coefficient of independentvariables
X1 = Loans/Total assets

X2 = Loan Provisions/ Total Loan

X3 = Total Liabilities/Total Assets
X4= Institutions Size

X5 = Operating expenses/Operating income

ε, known as a standart error,
X1 (Loans/Total assets), this variable puts in relation total loans disbursed which is an active, with
total assets of the institution. By increasing the total assets of an institution, the loans disbursed would
be increased to, which lead to higher interest income and also increase their profit.
X2(Loan Provisions/ Total Loan), this variable puts in relationloan provisions with total loan of
institutions.Increasing lending also increase provisions for bad loans, which leads to lessfunds used for
the the benefit of interests and also reduce the ROE.
X3(Total Liabilities/Total Assets), the variable who puts in relationtotal liabilitieswith total assets and
shows what part of assets constituting the total liabilities of the entity. Increasing this ratio means
increased liabilities, which leads to increased costs and a decline in net profit.
X4(Institutions Size), this variable measured by its assets has a positive impact on ROE ratio in the
Albanian NBFI. This means that large sized institutions have higher investment funds and
consequently higher returns.
X5(Operating expenses/Operating income), the variable whoputs in relationOperating expenses with
Operating incomeand it is expected to have a negative impacton the dependent variable, because
increasing this ratio lower ROE. This ratio would be enhanced if would decrease operating income or
operating expenses would increase.
ε(Standart error), represents all the factors that influence on the profit of equity ROEbut are not taken
into consideration Explicitly. The impact of these variables is insensitive to our dependent variable.
Weexpect thatthe signabout relationship between the dependent variable and explanatory can be
positive, negative, but not zero. It is important to note that this connection or regressionrisks to
suffering from correlation of independent variables with each other or otherwise the determinant
variables (controller regression) with each other.
To obtain the results is used the MICROFIT 4econometric program.

223
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Regression results

Results of the model by the method of least squares

The dependent variable ROE 33 observations

*************************************************************************
Regressor coefficient Standard Error T-Ratio [Prob]
CONST -.94330 .51399 -1.8352 [.079]
TL/TA .35913 .10613 3.3839 [.003]
LP/TL -.08673 1.1093 -2.0781 [.007]
LIAB/TA -.12158 .17485 -3.6953 [.003]
SIZE .063148 .02951 3.1396 [.003]
OE/OI -.18704 .075924 -2.4635 [.012]
ROE (-1) .28694 .16341 1.7559 [.092]
*************************************************************************
R-Squared .79581 R-Bar-Squared .70795
S.E. of Regression .09961 F-stat. F (5, 27) 7.9076[.000]
Mean of Dependent Variable .11678 S.D. of Dependent Variable .15687
Residual Sum of Squares .21827 Equation Log-likelihood 29.7460
Akaike Info. Criterion 22.7460 Schwarz Bayesian Criterion 17.9605
DW-statistic 1.8963 Durbin's h-statistic .48062 [.631]

Mathematical equation econometric relation to variables

Y= -0.94330 + 0.35913L/A– 0.086731Pr/L– 0.12158 Lia/A + 0.063148Size - 0.18704Eks/Inc

St.error. (0.51399) (0.10613 ) (1.1093) (0.17485) (0.029513) (0.075924)

T-ratio ( -1.8352) (-3.3839) (-2.0781) (-3.6953) (3.1396) (-2.4635)
Prb. [0.07] [0.003] [0.007] [0.003] [0.003] [0.012]

R² = 0 .79581 (79.58%) df = 27 F( 5, 27) = 7.9076 [0.001]

R² (corrected) =0.70795 (70.79%)

Assessing the signifcance of the model coeficients

Coeff. β1which expresses the connection of ratio loans / total assets, with ROE
H0: β1= 0 (the coefficient is not statistically significant)
Ha: β1 ≠ 0 (the coefficient is statistically significant)
By comparing the probabilities of the normal distribution of random variables with α = 00:05, we see
that for the first coefficient β1, 0.003 <0:05, which wins alternative hypothesis, so the coefficient is
statistically significant and is explaining ROE variable.

Coeff.β2which expresses the connection of ratioLoan Provisions/ Total Loan, with ROE
H0: β2= 0 (the coefficient is not statistically significant)
Ha: β2 ≠ 0 (the coefficient is statistically significant)

224
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Comparing the probabilities we see that 0.007 < 0.05, wins alternative hypothesis, so the coefficient is
statistically significant and is explaining ROE variable.

Coeff. β 3which expresses the connection of ratio(Total Liabilities/Total Assets), with ROE
H0: β3 = 0 (the coefficient is not statistically significant)
Ha: β3 ≠ 0 (the coefficient is statistically significant)
For this coefficient we have 0.003 < 0.05, wins alternative hypothesis, so the coefficient is statistically
significant and is explaining ROE variable.

Coeff.β 4which expresses the connection of institutions size with ROE

H0: β4 = 0 (the coefficient is not statistically significant)
Ha: β4 ≠ 0 (the coefficient is statistically significant)
The probabiliti is 0.003 < 0.05, wins alternative hypothesis, so the coefficient is statistically significant
and is explaining ROE variable.

Coeff. β 5which expresses the connection of ratioOp. expenses/Op. income,with ROE

H0: β5 = 0 (the coefficient is not statistically significant)

Ha: β5 ≠ 0 (the coefficient is statistically significant)
For this coefficient we seethat 0.012 < 0.05, wins alternative hypothesis, so the coefficient is
statistically significant and is explaining ROE variable.

The most importantvariable, which affects moretheROE,is the Loans/ Assets ratio,
normallyincreasingthe assets of aninstitution, increasethe basis forthe granting ofloansand
consequentlythelendinginterest income. The second variableisthe mostimportant; withahigh
impactonthe dependent variableis the ratio ofoperating expenses/operating income, followed later
bythe ratioliabilities/ assets. Lastly, but no less important are provisions / loans variables and size of
the institutions. Their influence on the dependent variable is sensitive but not at the level of the
variables mentioned above.

Conculsions and recommandations

The banking sector is the most important part of the financial system in Albania, which is the
main voice of his weight, about 95%. But the weight of non-bank financial institutions is no less
important. They account for about 5% of the total financial system and noted the fact that their activity
and role in the financial system is coming growing.
 Banking developments in 2007-2014 were a typical feature growth with lower rates of loan portfolio
compared to recent years and the growth of non-performing loans.
 NBFIs industry is considered the second source of higher loan and service providers of various
financial after the banking sector. Increasing financial performance of this sector has a colossal effect
on the performance of the Albanian economy as a whole, this due to the fact that financial sector
refers mainly to the banking sector of each country.
The object of the activity of these institutions takes place mainly in areas not covered by the banking
system, adding new players in the market and increasing competition in the financial system.
NBFIs enable diversification of investment risk, which increases production and economic growth.
According to this view, the differences in the quantity and quality of services provided by financial
institutions partly explain why countries grow at different rates.
 Despite the addition of new entities, the total assets of non-bank financial entities represented by a
slight decline compared to year-end 2012. This trend was mainly driven by the contraction of credit
entities' assets and financial leasing.

225
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
 Loan portfolio constitutes the major part of the assets of non-bank financial entities, with 62.1%. He
dominated from lending and microcredit portfolio (56.8%), followed by financial leasing portfolio
(42.8%) and a handful of voice factoring portfolio (0.4%).
 Bank lending procedures are longer and require more time to be approved. While NBFIs are more
flexible in lending, the procedure faster and less demanding clients documentation.
 Banks have several sources of their income, as the services they provide to customers are diverse,
while NBFIs as the main source of income are interests from lending. This explains the fact that
interest rates on loans to NBFIs are higher than interest rates on bank loans.
 The financial performance of a financial institution essentially depends on several key financial
factors.
Factors that are taken in the first study their impact on the profitability of NBFIs've been; the loan /
income ratio provisions / loan portfolio, the ratio liabilities / assets ratio Operating expenses / operating
income and the size of each institution. The study conducted by statistical and econometric methods
showed that these variables are statistically significant at the global level and can be used for other
studies.
 Also the model results that F observed is greater than the F critical (theoretical), which means that
the model is globally important and serves as the representative of the whole population, and can be
used as a model for studies significant other.
 Under the second evaluation, by comparing the probabilities of the normal distribution of random
variables with α = 0.05, we see that all the coefficients β1, β2, β3, β4, β5, are smaller than 0.05.
Consequently alternative hypothesis is winning, so coefficients are statistically significant and are
explanatory variable connection with ROE.
 reference to the correlation matrix between the variables, we can say that all independent variables
have a strong relationship with the dependent variable, and three of these variables have a higher
impact on ROE.
 The most important variable that influences more and ROE is the ratio of loans / assets normally
increasing an institution's assets, increase basis for credit and therefore interest income of lending.
The second variable is the most important, with a high impact on the dependent variable is the ratio of
operating expenses / operating income, followed later by the report liabilities / assets.
 There are all legal opportunities for a vast increase of the activity of these institutions in all areas of
the country, an increase that is seems more and more and also needs to be emphasized that the
future of many of these institutions is and will be very positive.
 Governments should also be involved in microfinance by building a regulatory framework that
affects the ability of a wide area of financial actors to provide services within the financial.
 Willingness microfinance institutions to cooperate, to share information on a further development of
the market; higher ownership levels; low level of competition for the foreseeable future.

Literature
Abreu M., Mendes V., „Commercial bank interest margins and Profitability: evidence for some eu
countries‟,, 1-11.
Balchandher K. Guru, J. Staunton & B. Shanmugam “Determinants of commercial bank profitability in
Malaysia”,
Banking and Non Banking Financial Institution’s Basic Differences Article Written By: Md. Mahfuzur
Rahman
Christos K. Staikouras & Geoffrey E. Wood “The Determinants of European Bank Profitability”,
Davydenko A., (2011) "Determinants of Bank Profitability in Ukraine," Undergraduate Economic
Review, 7, 1-30.
Fadzlan Sufian, and Royfaizal Razali Chong “Determinants of Bank profitability in a developing
economy: Empirical evidence from the Philippines”, AAMJAF, Vol. 4, No. 2, 91–112, 2008
Frederic S. Mishkin ,The economis of money, banking and financial Markets, seventh edition, pages
201, 287, International Business & Economics Research Journal Volume 3, Number 6
226
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Investopedia: Non-Banking Financial Company"Non-Banking Financial Companies" in "The Oxford
Companion to Economics in India" (eds); Basu; 2007

James W. Scott and José Carlos Arias “Banking profitability determinants”, Business Intelligence
Journal - July, 2011 Vol.4 No.2
Jahangir N., Shill S. and Haque A. J., (2011) „Examination of profitability in the context of Bangladesh
banking industry‟, ABAC Journal, 27, 36-46.
Raporti vjetor 2011 I Fondit Besa, fq 18, 19
Revista Monitor shkurt 2013, fq 22, 23, \
Dimitri Vittas - The role of non-bank financial intermediaries (with particular reference to egypt) world
bank - financial sector development november 1997 Shah-Noor Rahman, Tazrina Fara / IJAR-BAE
(March 2012) Vol. 1, Issue 1 / Page No: 26 – 32 Fadzlan Sufian and Royfaizal Razali Chong
“Determinants of non-bank financial institutions” AAMJAF, Vol. 4, No. 2, 91–112, 2008
Shoqata shqiptare e bankave, revista Bankieri prill 2012, fq 6
Christopher Joye , 23 February 2012, www.propertyobserver.com.au/economy/big-change-in-bank-vs-
non-bank-home-loan-market-share-since-1975,
Alex Kocic ,Difference Between Banking and Non Banking Finance Companies eHow.com
The role of non-bank financial intermediaries Dimitri Vittas
World Bank - Financial Sector Development, November 1997, World Bank Policy Research Working
Paper No. 1892

www.bankofalbania.org Banka e Shqiperise , Raporti Vjetor 2013, Raporti Vjetor I Mbikqyrjes 2012
www.fondibesa.org.al Raportet vjetore te audituara 2008-2012
www.visionfund.al Raportet vjetore te audituara 2010-2012
www.opportunityalbania.org Raportet vjetore te audituara 2007-2009
www.ak-invest.al Raportet vjetore te audituara 2008-2012
www.faf.al Raportet vjetore te audituara 2008-2013
www.unionishkk.al Raportet vjetore te audituara 2008-2013

227
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 314. 15 :

Emigracioni, faktorët ndikues dhe mundësitë e tregut të punës në Kosovë

Fisnik MORINA

Abstrakt: Emigracioni është shndërruar tashmë në njëdukuri globale që në një formë reflekton të
gjitha shtetet në mbarë botën. Dimensionet dhe ndikimi i tij janë të konsiderueshme si në aspektin
shoqëror dhe atë individual. Dihet se njerëzit emigrojnë kur në vendin e tyre mungojnë burimet dhe
mundësitë për të përmbushur nevojat dhe aspiratat e tyre. Amortizimi i situatës së rëndë ekonomike
dhe sociale, është faktor kyç, që ndikon që numri i atyre, të cilët përpiqen të shkojnë në vendet tjera, të
rritet.
Ky punim shkencor adreson çështjet e migrimit tё tё rinjёve, punësimit dhe papunësisë në
Kosovë si dhe trajton gjendjen ekonomike, problemet mё tё cilat pёrballen tё rinjёt si dhe shkaqet
kryesore tё migrimit tё tё rinjёve. Realizmi i këtij punimi shkencor është bazuar nё metodat kuantitative
sepse ofron të dhëna statistikore dhe krahasuese. Qëllimi kryesor i punimit ёshtё që të pasqyrojë
faktorët që ndikojnë në migrimin e tё rinjёve. Për të realizuar këtë qëllim, ky punim do t’u japë përgjigje
pyetjës kërkimore: Cilët janë faktorët kryesorë që ndikojnë në rritjen e trendit të migrimit të të rinjët në
Kosovë? Prandaj në këtë studim testohet lidhja ndërmjet punёsimit, kushteve tё jetesёs, gjendjes
ekonomike nё Kosovё si dhe shkaktarёve kryesorё tё migrimit.

Fjalёt kyçe: migrimi, papunësia, tregu i punës, kushtet e jetesës, zhvillimi ekonomik.

Përkufizimet dhe terminologjia e migrimit dhe papunësisë

Migrimi, nënkupton ndërrimin e vendbanimit të zakonshëm me një vendbanim tjetër

(komunë, regjion, shtet), apo zhvendosja nga një vendbanim në një vendbanim tjetër respektivisht:
komunë, regjion apo shtet tjetër.
Në aspektin territorial-administrativ migrimi ndahet në:
1. Emigrimi–kombëtar/ndërkombëtar dhe
2. Imigrimi-kombëtar/ndërkombëtar447

Emigrimi është akti për të lëvizur (shpërngulur) nga një vendbanim në një vendbanim tjetër
(në atë shtet apo jashtë atij shteti) me qëllim të qëndrimit për një kohë më të gjatë se 12 muaj.
Emigrimi tregon thjesht largimin e personit në një vend tjetër për qëllime të banimit, punësimit,
shkollimit apo çështje tjera. Personat që kthehen përkohësisht për nevoja të veçanta, aktiviteteve të
caktuara, vizita etj për një kohë të shkurtër por, që do të kthehen përsëri të jetojnë në vendin ku kishin
migruar mbeten emigrantë.Imigrimi, është e kundërta e emigrimit. Akti kur një individ vjen nga një
vendbanim apo shtet tjetër për të jetuar në një vendbanim në Kosovë. Imigrimi është veprimi i lëvizjes
së njerëzve që vendosen (të ardhur) në një vend por, që nuk ishin vendas të atij shteti. Në kuptimin
praktik, imigrimi nënkupton personat që planifikojnë të qëndrojnë / vijnë në një vend ku jeni ju. 448
Njerëzit migrojnë apo lëvizin duke ndërruar vendbanimin e tyre të mëparshëm me një vendbanim
tjetër, komunë apo shtet për shumë arsye.


Msc., Universiteti “Haxhi Zeka” – Pejё, Kosovë. E-maili: fisnik.morina@outlook.com
447Charles W. Kegley “World Politics – Trend and transformation” , Yr University Press, f. 297
448Krugman R. Paul “International Economy”, Victory, Oxford University 2010, f.181

228
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
1. Sigurimi i një të ardhme më të mirë ekonomike: Në aspektin ekonomik nënkupton se
njerëzit emigrojnë për përfitime më të mëdha ekonomike. Nëse një vend ofron kushte më të
mira financiare për të ardhmen (paga më të larta dhe mënyrë më të mirë të jetesës) disa
persona mendojnë për të emigruar në atë vend. Po ashtu, edhe një vend pune me siguri më
afatgjate dhe kushte më të mira se në vendin ku jetojnë është faktorë shtytës për emigrim.
2. Standard më të lartë të jetesës: Shumë njerëz i japin prioritet dhe rëndësi që ai/ajo të
emigroi apo ti dërgojnë fëmijët e tyre jashtë vendit për të arritur një mënyrë jetese më të mirë
apo standard më të lartë jetesës. Ky emigrim nënkupton se personat e tillë mendojnë që të
sigurojnë një perspektivë më të mirë të karrierës dhe mënyrë më të mirë të jetesës edhe për
fëmijët e tyre të cilat kushte nuk mund t’i ofrojnë vendet e tyre. Po ashtu shërbimet më të
mira shëndetësore dhe ato sociale janë si faktorë shtesë që kanë ndikim në emigrim.
3. Arsimimi: Në vendet që pretendohet të emigrojnë kanë një ofertë/gamë të madhe të
mundësive arsimore. Kjo nënkupton se niveli i arsimit është i nivelit më të lartë siç janë:
shkollat të mesme, kolegjet, institutet profesionale, universitetet apo kurset e trajnimet tjera.
Kjo edhe për faktin se vendet në të cilat ata jetojnë nuk ofrojnë edhe zgjidhje të profileve të
ndryshme. Ky emigrim është një impuls i shprehur sidomos tek gjeneratat e reja dhe ato me
mundësinë e emigrimit.
4. Arsyet politike: Emigracioni politik përfshinë personat (familjet e tyre) që në vendin e tyre
janë të përndjekur për shkak të bindjeve politike, kanë lirinë e kufizuar të të shprehurit në
vendin e tyre dhe në përgjithësi janë kundër sistemit të pranishëm shtetëror në atë vend. Një
pjesё e tyre emigrojnë me qellim të mos rrezikimit të jetës nëse ata do të qëndronin në
vendin e tyre. Emigrimi në një vend tjetër i këtyre personave në shumë raste iu jep më
shumë hapësirë për zhvillimin e aktiviteteve politike, siguri personale, lobimit për vendin e
tyre etj. Disa prej tyre, ndërrojnë edhe shtetësinë e tyre për të fituar një identitet të ri, për të
pasur më shumë liri në aktivitetet e tyre.449
5. Bashkim familjar: Anëtarët e familjes së ngushtë apo më të gjerë synojnë të bashkohen në
vendin e ri të emigrimit me anëtarët tjerë duke iu mundësuar atyre që të emigrojnë / shkojnë
në atë vend përmes formave të ndryshme si: bashkim me familjen (me prind, me fëmijë apo
anëtarë tjerë të familjes më të gjerë) martesa me personin që gjendet në vendin e synuar
për emigrim apo për bashkëjetesë.
Tregu i punës në Kosovë ka disa karakteristika të veçanta krahasuar me vendet e tjera në
tranzicion. Pothuajse të gjitha të dhënat që janë në disponim tregojnë se një e treta e popullsisë është
nën moshën 16 vjeçare dhe mbi 50% e popullsisë është deri në 24 vjeç. Për shkak të kësaj, ka hyrje
të konsiderueshme të individëve në tregun e punës. 450 Duke marrë parasysh normën e lartë të
papunësisë, mund të thuhet se shumica e individëve që hyjnë në tregun e punës hyjnë në grupin e të
papunëve. Përveç kësaj, për shkak të mundësive të vogla për të gjetur punë, ka shumë persona që
tërhiqen nga tregu i punës. Kështu, sa i përket lëvizjeve në forcën e punës Kosova karakterizohet me
hyrje të konsiderueshme të individëve në tregun e punës (shumica hyjnë në grupin e të papunëve) dhe
dalje të konsiderueshme nga tregu i punës. Si përfundim, janë dy indikatorë që influencojnë në kahe të
kundërta normën e papunësisë në Kosovë- hyrjet e mëdha në forcën e punës (për shkak të popullatës
të re etj.) dhe emigracioni. E para bën presion duke e ngritur normën e papunësisë derisa e dyta e ulë
normën e papunësisë. Ka pak gjasa që këto dy dukuri të barazohen njëra me tjetrën, gjë që shihet nga
norma e lartë e papunësisë.

449Mileta Vlatko “The European union lecture”, f.135

450Banka botërore (2011) – Migrimi dhe zhvillimi ekonomik në Kosovë, Washington DC.USA
229
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Përmbledhja e rezultateve të hulumtimit

Ky punim shkencor adreson çështjet e migrimit tё tё rinjve, punësimit dhe papunësisë në

Kosovë si dhe trajton gjendjen ekonomike, problemet mё tё cilat përballen tё rinjtë si dhe shkaqet
kryesore tё migrimit tё tё rinjve nga vendi.
Objektivat e raportit janë si më poshtë:
(i) Analiza e problemit të migrimit tё tё rinjve, dukuria e papunësisë, dimensionet dhe analiza e
faktorëve kryesorë tё migrimit.
(ii) Vështrimi i pёrgjithshёm se sa ofron mundësi tregu i punёs pёr tё rinjtё nё Kosovё.
(iii) Analiza e shkaqeve kryesore tё cilat ndikojnë nё rritjen e trendit tё migrimit nga tё rinjtё dhe
(iv) Propozimi i rekomandimeve për zbutjen e kёsaj dukurie nё vend e cila nuk po shёnon rёnie,
përkundrazi motivacioni i tё rinjve pёr tё braktisur vendin mbetet shqetësues.
Aktualisht nё Kosovё nuk ka fonde, nuk ka mundësi që të hapet perspektiva për të
rinjtë. Kategoritë, të cilat janë të rrezikuara, gjithashtu nuk e gjejnë veten në Kosovë. Nëse
përjashtohet 20% e popullatës, që mund të jetojë dhe të mbijetojë, të tjerët janë në gjendje shumë të
rëndë dhe këta janë faktorët kryesorë që ndikojnë që përpjekjet për t’u larguar nga vendi. Prej
problemeve kryesore, me të cilat ballafaqohet popullata e Kosovës janë papunësia dhe varfëria. Në
këto kushte të një papunësie të lartë, njerëzit, të rinjtë, kanë një tendencë të largohen prej vendit në
mënyrë që të gjejnë një punë atje, pastaj ta ndihmojnë familjen, ose të emigrojnë si familje. Një
problem tjetër janë edhe vështirësitë që u paraqiten qytetarëve kosovarë për të qarkulluar në Evropë
dhe botë. Prandaj në mungesë të vizave, shumë kosovarë gjejnë mënyra të ndryshme për të shkuar
në vendet perëndimore. Problemi paraqitet në dy fusha: e para, situata ekonomike e rëndë, zhvillimi
shumë i ulët ekonomik dhe një papunësi e madhe - kjo shtyn në migrim dhe e dyta është edhe lëvizja
e lirë. Po të kishte një lëvizje më të lirë, atëherë kjo tendencë do të ishte më e ulët, sepse do të
punonte ndonjë anëtar i familjes në ndonjë vend të Evropës, do ta ndihmonte gjithë familjen dhe do të
kishte një migrim më të ulët sesa çfarë është për momentin. Ndryshe, emigrimi nga Kosova ka filluar
në fund të viteve ’60-të dhe në fillim të viteve ’70-të.Duke u bazuar nё rezultatet e anketёs nga 500
respondentё, 268 apo 53.60% prej tyre i pёrkasin gjinisё mashkullore dhe 232 apo 46.40% i përkasin
gjinisё femërore. 67.2% e meshkujve tё anketuar mendojnё tё migrojnё jashtё vendit, ndёrsa 32.8%
prej tyre janё potencuar qё nuk dёshirojnё tё migrojnë jashtё vendit. Sa i përket gjinisë femërore, duke
u bazuar nё analizat e tabelave tё kryqëzuara, atёherё 59.5% e femrave kanё shprehur dёshirёn pёr
tё migruar jashtё vendit, ndёrsa vetem 40.5% prej tyre nuk mendojnë tё ikin jashtё shtetit. Pra, pёrsa i
pёrket strukturës sё gjinisё, shohim njё balac tё gatishmёrisё sё dy gjinive pёr tё migruar jashtё
vendit, dukuri kjo e cila çdo herё e mё shumё po rritet dhe mbetet brengё e madhe pёr vet
institucionet e shtetit, qё tё ndërmarrin sadopak masa tё cilat mund tё ndikojnë nё zbutjen e kёtij
fenomeni. Kryesisht nga 500 respodentё tё anketuar, pjesa mё e madhe e tyre 66% ose 329 tё
anketuarve i përkasin moshёs prej 18-22 vjeç, ndёrsa pjesën tjetёr tё anketuarve i klasifikojmë nё
moshën prej 23-28 vjeç qё pёrfshijnё vlerёn 34% ose 171 prej totalit tё mostrёs.
Nё mesin e 500 respodentёve, 1.60% e tyre ose 8 i takojnё nivelit tё ulёt tё arsimit, 35.60% ose 178 i
takojnё nivelit tё mesёm dhe 62.80% ose 314 hynё nё kategorinë e nivelit tё lartё. Përcaktimi i kёsaj
variable, ka rёndёsi pёr tё definuar saktё se cilёt respondentё kanё pretendime pёr tё migruar jashtё
vendit duke e marrё parasysh nivelin e arsimit. Nga kjo rezulton qё pjesa mё e madhe e tё anketuarve
tё cilёt i pёrkasin nivelit tё lartё tё arsimit kanё ambicie dhe pretendime pёr tё migruar jashtё vendit.

230
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

60.00%
40.00%
20.00%
0.00%
Shumë Të Shumë
Të mira
të mira Mesatare këqija të këqija
Series1 6.40% 32.00% 56.20% 5.40% 0%

Diagrami 1.1: Paraqitja grafike e variables “Vlerësimi i kushteve të jetesës”.

Njё prej arsyeve tё migrimit tё tё rinjve ёshtё edhe arsimimi, prandaj duhet të kemi qasje të
përbashkët në zgjidhjen e problemit. Shteti dhe sektori privat duhet të ofrojnë vende adekuate të reja
pune, të cilat do të jenë më atraktive për të rinjtë që të mos e braktisin vendin dhe tё diplomuarit tё
kenё njё perspketivë mё tё madhe nё tregun e punёs.
Duke u bazuar nё rezultatet statistikore tё anketimit mund tё pasqyrojmë se 6.4% ose 32 tё
anketuar vlersojnё kushtet e tyre tё jetesës si shumё tё mira, 32% apo 160 respondentë i vlersojnё
kushtet e tyre tё jetesёs si tё mira, 56.2% ose 281 persona i konsiderojnë kushtet e tyre tё jetesёs tё
nivelit mesatar, dhe 5.4% ose 27 tё anketuar i vlerësojnë kushtet e tyre tё jetesёs tё këqija. Pra, shihet
qё pjesa mё e madhe e tё anketuarve i përkasin shtresës sё mesme tё popullsisë, por pavarësisht një
rimëkëmbje të moderuar ekonomike gjatë dekadës së fundit, Kosova ende përballet me kushte të
vështira ekonomike dhe me një shkallë të lartë të papunësisë.Shumë njerëz në Kosovë nuk janë të
punësuar, veçanërisht femrat dhe të rinjtë. Promovimi i krijimit të vendeve të punës është prioriteti më i
lartë për përmirësimin e mirëqenies sociale dhe ekonomike të banorëve, për ndaljen e emigrimit dhe
për të shmangur prishjen e kohezionit shoqëror. Tё rinjët kosovarё karakterizohen me një nivel të lartë
të varshmërisë ekonomike pasi që burimi kryesor i tyre i jetesës është mbështetja nga të tjerët.

80.00%
60.00%
40.00%
20.00%
0.00%
Papunësia Varfëria Korrupsioni Çështja KriminalitetiArsimimi
Sigurisë
Series1 78.80% 30.08% 38.40% 20.20% 16% 16%

Diagrami 1.2: Paraqitja grafike e variables “Problemet me të cilat ballafaqohen të rinjët”.

Nё diagramin e mësipërm janё ilustruar problemet mё tё mёdha me tё cilat ballafaqohen tё

rinjtё kosovarё. Nё pёrgjigjjen e kёsaj pyetje tё anketuarit kanё pasur mundёsi qё tё paktën tё
pёrcaktojnё dy faktorё kryesor tё kёtyre problemeve. Nga rezultatet e anketimit mund tё vёrejmё se
disa prej problemeve kryesore me tё cilёt përballen tё rinjtё nё vend janё: papunësia 78.8%, varfëria
30.08%, korrupsioni 38.40%, çështja e sigurisë 20.20%, kriminaliteti dhe arsimimi 16%.Kosova ka
36.9% të papunë të moshës 15-64 vjeçare dhe të cilët kërkojnë aktivisht punë, thuhet në raportin më
të ri të Bankës Botërore për ekonominë në Europë e Azi. Siç jemi të vetëdijshëm Kosova vazhdon të
jetë e sfiduar nga shkalla e lartë e papunësisë me diku 30% papunësi dhe kjo mbetet njё ndёr
problemet kryesore tё migrimit tё rinjve nё shtetet e huaja, prandaj ёshtё e nevojshme qё qeveria të
përmirësojë situatën në tregun e punës duke ofruar shërbime cilësore dhe duke inkurajuar investimet,
zhvillimin e sektorit privat, vetëpunësimin dhe masa të tjera. Gjithashtu njё problem tjetër nё Kosovё
pёr tё rinjtё është varfëria e cila konsiderohet një dukuri komplekse, që përfshin dimensione të
231
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndryshme të deprivimit, ndër të cilat pamjaftueshmëria e mallrave dhe e shërbimeve është vetëm njëra
anë e shfaqjes sё saj. Nga fakti që korrupsioni është veprimtari e kundërligjshme dhe mjaftë e
rrezikshme për një shoqëri të caktuar e cila kryhet nga keqpërdorimi i detyrës zyrtare do të thotë më
tepër se krim, ngase e keqja e saj nuk ka të bëjë vetëm me pësim individual por kolektiv, prandaj edhe
nё bazё tё rezultateve tё anketimit korrupsioni mbetet njё ndёr problemet e tjera me tё cilёn përballen
tё rinjtё nё Kosovё. Me fjalё tё tjera nga korrupsioni pësojnë e tërë shoqëria duke u rrezikuar
funksionimi normal i institucioneve më të larta shtetërore, gjegjësisht, korrupsioni bënë degjenerimin e
tyre.451
Çështja e sigurisë dhe kriminaliteti janё disa nga problemet mё tё cilёn përballen tё rinjtё e
vendit tonё, kjo nёnkupton qё sundimi i ligjit, rendi publik dhe siguria në Kosovë janë sektorët me
problematikë, mosfunksionimi i duhur i të cilëve vështirëson qasjen në instrumente ligjore për
mbrojtjen e të drejtave personale apo/dhe grupore tё tё rinjve, qё nuk garantojnë sigurinë personale,
familjare dhe pronën. Raportet ndërkombëtare, por edhe vetë raportet vjetore të institucioneve
vendore tregojnë për rritje të krimit. Shifrat e prezantuara në raportin vjetor të policisë së Kosovës
tregojnë se gjatë vitit të kaluar krimet e rëndomta dhe ato të lehta kanë shënuar rritje në krahasim me
vitin paraprak. Ky është një indikator që reflekton brishtësinë e sigurisë në vend dhe konsiderohet njё
problem tjetër me tё cilën ballafaqohen tё rinjtё.
Nga 500 respondentё, 1.60% e tё anketuarve mendojnё qё tregu i punёs nё Kosovё ofron
shumё mundёsi punёsimi, 74.40% e tyre mendojnё qё ofron pak mundёsi pёr punёsim dhe 24% e tё
anketuarve vlersojnё qё tregu i punёs nё Kosovё nuk ofron aspak mundёsi pёr punёsim. Përmirësimi i
gjasave për punësim për qytetarët, e posaçërisht për të rinjtë paraqet sfidën e vetme më kryesore të
zhvillimit shoqëroro-ekonomik në Kosovë, në vazhdim të një agjende të rëndësishme reformatore që
tashmë është zbatuar për të krijuar më shumë vende të punës dhe për ta ulur papunësinë. Pёr tё rritur
nivelin e punёsimit tek tё rinjtё dhe pёr tё zvogëluar sado pak migrimin e tё rinjve, politikat shtetërore
duhet tё orientohen mё shumё nё zhvillimin e ndёrmarrsisё, inovacionit dhe teknologjisë informative,
duke krijuar kёshtu njё vlerё tё shtuar ekonomike apo avantazh krahasues ndaj vendeve tё tjera nё
rajon.
Si e shihni gjendjen ekonomike ne vitet e ardhshme nё Kosovё ёshtё pyetja e radhës nё tё
cilёn tё anketuarit janё përgjigjur nё kёtё mënyrë: 27.4% e tё anketuarve mendojnë qё gjendja
ekonomike nё vitet e ardhshme do tё jetё mё e mirё, 57.6% e tyre vlerësojnë qё gjendja ekonomike nё
vend do tё mbetet e njejtё dhe 15% e tyre mendojnё se gjendja ekonomike nё vend do tё
përkeqësohet. Ekonomia dhe migracioni paraqesin një komponent shumë të rëndësishme në jetën e
një njeriu të ri, sepse proceset ekonomike janë determinata themelore e cila e përcakton zhvillimin e tij
të mëtejshëm në shoqëri, por edhe në familje. Duhet të theksohet se prej 500 respondentёve, 137 prej
tyre konsiderojnë se situata do të përmirësohet në periudhën e ardhshme, që paraqet qasje relativisht
optimiste, në krahasim me anketimet që e përfshijnë popullatën e gjithmbarshme, sepse te të
anketuarit që i përfshijnë të gjitha grupet e moshave njё pjesё mё e vogël konsiderojnë se ekonomia
do të gjallëron në periudhat e ardhshme. Ky dallim nё kёto përgjigje shpreh optimizëm më të madh te
të rinjët, edhe pse, megjithatë, brengos fakti që 2/3 prej tyre parashikojnë se situata do të mbetet e
njejtë ose, madje, edhe do të keqësohet.

451UNDP (2012), Studimi mbi remitencat dhe migrimin në Kosovë

232
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

100.00%
0.00%
Gjendja e vështirë
Mungesa e
ekonomike e sociale Shkaqet e sigurisë
perspektivës
në vend
Series1 69.60% 11.80% 18.60%

Diagrami 1.3: Paraqitja grafike e variables “Parashikimi i gjendjes ekonomike në vend”.

Nё diagramin e mёsiperm janё paraqitur pёrgigjjet kryesore tё pyetjes se cili ёshtё shkaku
kryesor i migrimit tё rinjve nga Kosova. 69.6% e tё ankëtuarve e vlersojnё qё shkaku kryesor i migrimit
tё rinjёve ёshtё gjendja e vёshtirё ekonomike dhe sociale nё vend. Disa nga faktorët, të cilët kanë
ndikuar që ekonomia e Kosovës të jetë në nivel të ulët të zhvillimit, është trashëgimi i një ekonomie të
shkatërruar pas luftës dhe mungesa e investimeve në sektorët ku sigurohet punësim. 452 Për të dalë
nga kjo gjendje, Kosovës i duhet hartimi i një strategjie të mirëfilltë me vizione të qarta, pёr tё ndikuar
nё rritjen e nivelit tё punёsimit dhe uljen e migrimit nё Kosovё. 11.8% e tё anketuarve mendojnë qё
shkaktari kryesor i migrimit tё rinjve janё çështjet e sigurisё, ndёrsa 18.6% mendojnë qё shkaktar i
rritjes sё migrimit ёshtё mungesa e perspektives.Kohën e fundit është shumë i madh numri i të rinjve
nga Kosova, të cilët pa menduar shumë nisen edhe në vende e largëta, siç janë SHBA-ja. Është
shumë i madh numri i atyre që nuk hezitojnë të shkojnë në ato shtete siç janё shtetet perëndimore,
duke bërë punë të rënda fizike nga më të ndryshmet. Në kërkim të një jete më të mirë, të rinjtë nga
Kosova i shfrytëzojnë të gjitha mundësitë, për t’u larguar nga vendi, përfshirë këtu dhe vizat
studentore, ato turistike etj.Nё pёrgjigjjen e pyetjёs se a keni menduar tё migroni jashtё vendit, 318
respondentë ose 63.6% janё pёrgjigjur qё po mendojnё tё migrojnё jashtё vendit, ndёrsa 182 nga tё
anketuarit ose 36.4% nuk mendojnё tё migrojnё jashtё vendit. Vёrehet qё pjesa mё e madhe e tё
rinjёve kanё pretendime pёr tё migruar jashtё vendit, duke i pasur parasysh faktorёt qё mё herёt u
pёrmenden siç janё: papunёsia, korrupsioni, varferia, çёshtja e sigurisё, kriminaliteti dhe niveli i
arsimit.
Migrimi në një vend evropian mbetet dëshira dhe shpresa e shumë të rinjve nga Kosova. Kjo
vlerësohet alternativa e vetme, siç e quajnë ata, ikjen nga perspektiva dhe gjendja socio- ekonomike
që ka kapluar vendin.Zvicra, SHBA dhe Gjermania janё bërë vendet më të preferuara për imigrim.
Gjermania renditet kështu e treta pas SHBA-së, si vend ku vijnë ndërkohë shumica e imigrantëve.
Megjithatë SHBA-ja vazhdon të mbetet në radhët e vendeve të industrializuara vendi, ku shkojnë me
diferencë të madhe më shumë emigrantë. Sidomos fuqia e kualifikuar e punës, si p.sh. inxhinierë, apo
teknikë janë shumë të mirëpritur, sepse në kёto shtete po ndihet mjaft mungesa e punëtorëve të
kualifikuar dhe ekonomia zvicerane, gjermane dhe ajo amerikane mund ta mbyllin hendekun, që
ekziston për punonjës të kualifikuar vetëm përmes emigrantëve. Ky fakt po tërheq në kёto shtete
gjithnjë e më shumë njerëz, sidomos nga Evropa Jugore dhe Lindore. Shumë prej tyre shpresojnë se
do të gjejnë nё kёto shtete punë dhe një të ardhme më të mirë.453
Cilёt janё faktorёt kryesorё tё cilёt po ndikojnё nё ikjen e tё rinjёve jashtё vendit?

Nё bazё tё rezultateve tё anketёs tre faktorёt kryesorё tё rritjёs sё trendit tё migrimit nga tё
rinjёt janё: papunёsia, varfёria dhe korrupsioni. Atёherё le tё shohim rezultatet e testimit tё mostrave
tё pavarura, duke marrё pёr bazё nivelin e signifikancёs apo shkallёs sё besueshmёrisё, qё nё kёto
matje ёshtё i njohur niveli standard i saj nё vlerё prej 0.05.

452Enti
i Statistikave të Kosovës (ESK 2013) – Raporti i migrimit Kosovar, no.12, Prishtinë
453
World Bank (2013), Migration and Development Brief, 20, Washington DC.USA
233
 KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Paired Samples Correlations

N Correlation Sig.
Pair 1 Cili.eshte.problemi.me.i.madh.per.te.rinjet. 500 .035 .004
ne.Kosove.1 &
A.keni.menduar.te.migroni.jashte.vendit

Tabela 1.1: Testimi i mostrave të varura në programin SPSS

Pra duke analizuar vleren e signifikances, qё ёshtё njё vlerё mё e vogel se 0.05, do tё thotё
qё ky rezultat ka impakt statistikor, sepse nga tё dhёnat e grumbulluara nga anketa, del se testimi i
kёsaj mostre ёshtё i vёrtetё. Interpretimi do tё ishte ky: papunёsia, korrupsioni dhe varfёria janё
faktorёt kryesorё tё cilёt kanё ndikuar nё rritjen e trendit tё migrimit nga tё rinjët. Kosova ballafaqohet
me kushte të rënda socio-ekonomike, rrjedhimisht me shkallë të lartë të papunësisë, varfërisë dhe
korrupsionit, dhe pikёrisht kёta janё faktorёt tё cilёt i shtyjnё tё rinjёt qё tё migrojnё jashtё vendit, nё
kёrkim tё njё jete mё tё mirё. Parandalimi i migrimit është një ndër parakushtet e Bashkimit Evropian
për marrjen e udhërrëfyesit për liberalizim të vizave, pasi Kosova është i vetmi vend në Ballkan që nuk
gëzon lirinë e lëvizjes në zonën e bardhë të Shengenit. Por, me gjithë faktin se qytetarët interesohen
të lëshojnë Kosovën, prej vitit 2000 e deri më tash, vendet e Evropës Perëndimore kanë kthyer me
detyrim mbi 52 mijë kosovarë, të cilët Kosovën e kishin lëshuar në vitet ‘90.

Konkluzione dhe rekomandime

Pёrmes kёtij punimi shkencor jam munduar qё tё elaborojë nё detaje faktorёt dhe shkaqet
kryesore tё cilёt po ndikojnё nё rritjen e trendit tё migrimit nga tё rinjёt kosovarё, njё dukuri e cila ёshtё
shqetёsuese pёr tё gjithё shoqёrinё nё Kosovё. Çështjet migratore trajtohen thjesht si pasojë, por jo
duke gjetur dhe rikuperuar në shkakun që i sjell. Pra, para së gjithash politikat shtetërore duhet të
kryejnë përsëri studime të thelluara, se cilat janë shkaqet e migracionit, tendenca të ndryshme nga
zona të ndryshme të vendit, ç’ka duhet të sjellë fokusimin e politikave shtetërore, për të dekurajuar
ikjen e tё rinjёve nga Kosova. Faktorёt kryesorё tё cilёt janё identifikuar nga ky hulumtim, pra si
faktorё kryesor qё shkaktojnё rritjen e migrimit janё: papunёsia, varferia, korrupsioni, kriminaliteti,
çёshtjet e sigurisё, arsimimi etj.
Kriza ekonomike ka detyruar shume emigrant të kthehen në Kosovё, duke mbetur kështu të
papunë. Migrantët e kthyer mund të mos kërkojnë në mënyrë aktive informacion dhe shërbime nga
institucione si Zyrat Rajonale të Punësimit. Si rrjedhojë, aktivitete dhe fushata ndërgjegjësimi mund të
përdoren për të arritur këtë popullatë që ndonjëherë priret të jetë e padukshme. Migracioni i kthimit në
formë vullnetare dhe jo vullnetare ende shihet si dështim personal dhe strategjitë e ndërhyrjes duhet të
përqendrohen në pakësimin e negativitetit dhe në nxitjen e një klime pozitive që nxit pranimin. Tё rinjtë
kosovarё në të shumtën e rasteve punojnë në sektorë që nuk janë të preferuar nga vendasit dhe pjesa
dërrmuese e tyre kanë paga të papërcaktuar, ata shërbejnë si mekanizëm rregullues në tregun e
punës dhe kontribuojnë në rritjen e prodhimit vendas të vendit pritës. Të gjithë këta faktorë bëjnë që
migrimi, apo vullneti i qytetarëve të Kosovës që të migrojnë jashtë Kosovës të rrezikojë seriozisht
procesin e liberalizimit të vizave. Ekziston një konsensus i përgjithshëm qytetar se migrimi në Kosovë
shkaktohet prej korrupsionit, ekzistimit të krimit të organizuar, mosekzistimit të shtetit ligjor,
mosekzistimit të një strategjie të qartë të zhvillimit ekonomik dhe nivelit të lartë të papunësisë.
Rekomandimet kryesore që dalin nga punim shkencor janë: Politikat shtetërore duhet tё
orientohen mё shumё nё zhvillimin e ndёrmarrsisё, inovacionit dhe teknologjisë informative, duke iu
ofruar tё rinjeve mё shumё mundёsi alternative pёr tu kyqur mё lehtё nё tregun e punёs. Pasi qё

234
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kosova cilёsohet si vend qё ka njё pёrqindje tё lartё tё popullsisё sё re, e cila vlerёsohet si pёrparsi
krahasuese ndaj vendeve tё tjera, ne rekomandojmë qё kёtё përparësi krahasuese Kosova duhet ta
shfrytëzojë duke investuar pikërisht nё ndёrmarrsi dhe inovacion. Duke u bazuar nё tё dhёnat e
asistencёs financiare tё BE-sё pёr Kosovёn (Fondet e IPA-s), shuma vjetore e granteve apo
donacioneve pёr aktivitete ndermarrёse dhe inovative nё Kosovё arrin vlerёn prej 88 milion € brenda
vitit, ku pjesa mё e madhe e kёsaj shume rikthehet pёrseri dhe nuk investohet, pёr arsye sepse nuk
paraqiten plane biznesi tё mirёfillta dhe profesionale. Prandaj, ne rekomandojmё qё nё kёtё aspekt tё
rinjёt e vendit tё pёrkrahen mё shumё qё idetё e tyre pёr hapjen e bizneseve tё reja tё
implementohen dhe tё arrihet njё punёsim mё i madh i tё rinjёve nё kёtё sektor. Si pёrfundim, mund tё
konkludojmё se nёse nё Kosovё aplikohen aktivitete inovative, mbёshtetje financiare e nevojshme, si
dhe arsim cilёsor, atёherё bizneset e vogla dhe tё mesme shumё lehtё do tё arrijnё tё jenё gjenerator
i punёsimit dhe i zhvillimit ekonomik nё vend.Rekomandojmë qё Qeveria e Kosovёs të përqendrohet
në ofrimin e punëve speciale afatshkurtra për individët e grup-moshës 16 deri 24 vjeç.

Literatura
Charles W. Kegley “World Politics – Trend and transformation” , Yr University Press
Krugman R. Paul “International Economy”, Victory, Oxford University 2010
Mileta Vlatko “The European union lecture”
Banka Botërore (2011) – Migrimi dhe zhvillimi ekonomik në Kosovë, Washington DC.USA
UNDP (2012), Studimi mbi remitencat dhe migrimin në Kosovë
Enti i Statistikave të Kosovës (ESK 2013) – Raporti i migrimit Kosovar, no.12, Prishtinë
World Bank (2013), Migration and Development Brief, 20, Washington DC.USA
Lewis, A.W.”Economic Development with unlimited supplies of labor” Manchester School of Economi
and Social Studies, 22
Central Bank of The Republic of Kosovo (2011), Balance of Payments Report, Number 11, Prishtinë
www.bqk-kos.org
Raport Nr. 60590 – XK, Migrimi dhe zhvillimi ekonomik në Kosovë, 2011
Brzezinski Zbigniew “Zgjedhja, dominim global apo udheheqje globale” Zenith, Prishtinë 2006
Hitiris, Theo (2003) European Union Economics, Person Education Limited.

235
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 314. 15 : 311

Përfitimet e një operatorinë rrjetin ndërkombëtar të furnizimit, kur kanë statusin

e operatorit të autorizuar ekonomik

Mentor GASHI  Halil KUKAJ

Abstrakt: Disa nga vendet e ballkanit perendimor janë duke u përgatitur, disa prej tyre tani veç kanë
filluar që bizneset e tyre të kenë statusin e Operatorit Ekonomik të Autorizimit. Operatori Ekonomik i
Autorizuar, mund të jetë çdo kushi përfshirë në zinxhirin nërkombëtar të furnizimit që kryen aktivitete
doganore, pavarësisht nga madhësia e biznesit të tyre. Bizneset që mund të autorizohen si Operator
Ekonomik i Autorizuar mund të jenë: prodhuesit, eksportuesit, importuesit, agjentët dhe të tjera në
zinxhirin e furnizimit. Përfitimi i bizneseve me statusin Operatori Ekonomik i Autorizuar, varen nga lloi i
autorizimit që ju është dhënë, si: thjeshtëzimet doganore apo sigurisëdhe mbrojtje, apo i plotë, në dyja
autorizime. Përfitimet brenda llojeve të çertifikatës janë: hyrja më e lehtë e mallrave përmesë
thjeshtësimeve doganore, njoftim paraprak nëse do të kontrollohet biznesi, më pak kontrolle fizike dhe
dokumentare, trajtimi me prioritet i dërgesave në qoftë se përzgjedhet për kontroll, zgjedhja e vendit të
kontrolleve etj. Ka edhe përfitime të indirekte për këto operator. Në këtë punim ne kemi shqyrtuar
legjislacionit dhe dokumentet që janë në dispozicion për Operatoret Ekonomik të Autorizuar, dhe kemi
identifikuar dallimet dhe pikat e përbashkëta mes të një OEA-së në një vend të Komunitetit Evropian
dhe një OEA në vende të tjera që nuk janë pjesë në komunitetinevropian ose në një marrëveshje për
të pranuar të drejtën e autorizimit e vendit tjetë në mënyrë reciproke.

Fjalë kyqe: (Operator i Autorizuar Ekonomik, përfitimet, thjeshtëzime doganore, siguri dhe mbrojtje.

Hyrje

Operatori ekonomiki autorizuar mund të jetë çdo operator ekonomik i themeluar ne një vend
i cili eshte i perfshire ne aktivitetit qe mbulohen nga legjislacioni doganor, respetivisht çdo kush që
është pjese në zingjirin ndërkombëtar të furnizimit qoft si: prodhues, eksportues, importues,
transportues, agjent doganor apo mbajtesi i depos, etj. Në vijim do ta përdorim OEA-që do të thotë
Operaor Ekonomik i Autorizuar. (European Commission Directorate-General Taxation and Customs
Union – Customs Policy) Operatori ekonomik do të thotë: një person i cili, në rrjedhën e biznesit të tij,
është i përfshirë në aktivitetet e mbuluara nga legjislacioni doganor. (WCO) "Një palë e përfshirë në
qarkullimin ndërkombëtar të mallrave në çfarëdo funksioni që është aprovuar nga ose në emër të një
administrate kombëtare doganore, si në përputhje me OBD standartet ekuivalente të sigurisë në
zingjirin furnizues. Si Operator Ekonomikë i Autorizuara mund të përfshijë ndër të tjera prodhuesit,
importuesit, eksportuesit, agjentët , transportuesit, ndërmjetës, portet, aeroportet, terminal operatorët,
operatorët e integruar, magazina dhe shpërndarësit ". (Kodi Doganor i Republikës së Shqipë
Shqipërisë, Seksioni 4, Operatorës Ekonomik të Autorizuar) Një operator ekonomik, i cili është i
vendosur në territorin doganor të Republikës së Shqipërisë dhe përmbush kriteret e vendosura në
nenin 41, mund të aplikojë për statusin e operatorit ekonomik të autorizuar.(Kodi Doganor dhe i
Akcizave të Kosovës), Operator i Autorizuar Ekonomik mund të jetë secilit operator ekonomik i
themeluar në territorin doganor të Kosovës. (Merley Consulting;enquiries@morley-consulting.co.uk)
Një OEA është një kompani që ka provuar të kënaqur autoritetet doganore "se ajo i plotëson kriteret e
rrepta në lidhje me ndonjë nga funksionet e saj operative që përfshijnë procedurat dhe proceset


PhD. Cand. (UET), Email:mentorgashi15@gmail.com. Tel: +37744255511

Prof.Dr., University of Prizren “Ukshin Hoti”. Email: halilkukaj@yahoo.com. Tel: +37744185570
236
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
doganore.OEA është një shenjë cilësia e njohur ndërkombëtarisht që tregon se roli i mbajtësit në
zinxhirin ndërkombëtar të furnizimit është i sigurt dhe se kontrollet dhe procedurat e tyre janë të
efektshme dhe në përputhje të plotë.(QAP; http://www.qualified-audit-partners.be) Statusi i OEA i jepet
një operatori ekonomik që përmbush kriteret e përbashkëta që lidhen me sistemet e sigurisë, aftësisë
paguese financiare, respektimin e mëparshme doganore, dhe në disa raste, standardet e duhura të
sigurisë dhe të sigurisë. Operatori ekonomik i certifikuar do të konsiderohet si një operator i besuar
ekonomik për doganë me Komunitetin Evropian, dhe për të marrë përfitime operacionale nga më pak
kontrolle fizike dhe trajtime nga dogana, e ashtuquajtura "korsi të gjelbër.OEA-status dhe kriteret për
marrjen e statusit që janë të bazuara në legjislacionin doganor të BE-së dhe Rregullores në fuqi të BE-
së.
Mundësia për OEA është e hapur për të gjithë operatorëve ekonomik, përfshirë ndërmarrjet
e vogla dhe të mesme dhe pa marrë parasysh rolin e tyre në zingjirin furnizues. Nuk ka asnjë detyrim
për operatorët ekonomikë të bëhen një OEA, ajo është çështje që zgjedh vet operatori nëse ka qëllim
të bëhet OEA ose jo, varësisht bazuar në gjendje dhe natyren komerciale të tyre. Sipas (Neni 10.A i
Kodit doganor dhe te akcizave të Kosovës, i plotësuar ndryshuar), statusi OEA mund të jepet për çdo
operator ekonomik nëse i përmbush kriteret e paraqitura në vijim: Përputhshmëria e aktivitetit të tij me
kërkesat doganore, sistemit të kënaqshme të menaxhimit komerciale, aty ku është e nevojshme, të
dhënat e transportit , e cila lejon kontrollet e duhura doganore, qëndrushmeria financiare, përmbushja
e standardeve të sigurisë dhe mbrojtjes etj.

Llojet e çertifikatave të Operatorët Ekonomik të Autorizuar

Ekzistojnë tri lloje të certifikatave OEA, të cilat që varet nga kriteret që përmbushë me rasti e
aplikimit për llojin e çertifikatës :
AEO – Thjeshtëzimet doganore (AEOC); Një certificate e OEA cpër thjeshtëzime doganore
lëshohet për çdo operator ekonomik që përmbush kriteret e përputhshmërisë doganore, standardet e
duhura mbajtjes së shënimeve dhe të aftësisë paguese financiare. Mbajtësi i kësaj çertifikate ka të
drejtë të: pranimin e lehtë për të thjeshtëzimet doganore të përmendura në (Gazetën Zyrtare të
Bashkimit Evropian, neni 14b.1) – procedurat e thjeshtëzuara doganore, mund të përmendim si; më
oak kontrollet fizike dhe dokumentare; ju jepet prioritet nëse përzgjedhet për kontroll; ju jepet
mundësia për përzgjedhur vendin e kontrollit , ku do të kryhet kontrolli fizik etj. Si kriteret për tu
përdorura për t'u kualifikuar për statusin AEOC vlen për pothuajse të gjitha thjeshtëzimet doganore,
marrja e statusit të AEOC e bënë më të lehtë për të operatorit ekonomik për të fituar qasje në
thjeshtimet doganore. (Rregullorja e Komisionit 1192/2008) ka prezantuar rregullat që duhet
harmonizuar për të përfituar thjeshtëzime doganore Kriteri për të plotësuar standardet e sigurisë dhe
të mbrojtjes nuk është e nevojshme për këtë lloj të çertifikatës AEO. Prandaj mbajtësit e AEOC nuk
kanë të drejtë të përfitimeve OEA që lidhen me sigurinë dhe mbrojtjen e rrjetit ndërkombëtar të
furnizimit.Statusi i AEO në formën e AEOC nuk merret aktualisht parasysh në çdo marrëveshje për
pranim reciprok me vendet e treta.
AEO - Mbrojtja dhe Siguria (AEOS); Një certifikatë OEA Mbrojtja dhe Siguria lëshohet për
çdo operator ekonomik të caktuar i cili përmbush kriteret e përputhshmërisë doganore, mbajtjes së
standardeve të duhura rekord, aftësinë paguese financiare dhe mirëmban standardet e duhura të
sigurisë dhe të mbrojtjes. Mbajtësi i kësaj certifikate ka të drejtë të: të njoftoj paraprakisht nëse do të
përzgjedhet për kontroll, (neni 14b (2) të CCIP / 2014), të dhëna e deklaruar të reduktuara në form të
deklaratës përmbledhëse sipas nenit (14b (3) të CCIP / 2014); më pak kontroll fizike dhe
dokumentare, prioritet nëse përzgjedhur për kontroll, i jepet mundësia për të përzgjedhur vendin e
kontrolles që do të kryhen. Mbajtësi i një AEOS njihet si operator ekonomik i cili ka marrë masat e
duhura për të siguruar biznesin e tyre dhe në këtë mënyrë është një aktor i besueshëm në zinxhirin
ndërkombëtar të furnizimit, në të dy anët, qoftë nga këndvështrimi doganore dhe nga perspektiva e
partnerëve të tyre të biznesit. Statusi AEOS merret parasysh në të gjitha MRA me vendet e

237
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
treta.Integrimi i OBD SAFE ishte shumë e rëndësishme, si njohja reciproke e statusit të sigurisë së
OEA, e cila nuk mund të sigurohet pa një standard të njohur të përbashkët ndërkombëtar.
AEO - Doganat thjeshtëzimet / Mbrojtja dhe Siguria Një certificate OEA për thjeshtëzimet /
Mbrojtja dhe Siguri, lëshohet për çdo operator ekonomik të caktuar i cili përmbush kriteret e
përputhshmërisë doganore, mbajtjes së standardeve të duhura rekord, aftësinë paguese financiare
dhe mban të sigurisë dhe mrojtje të përshtatshme sipas standardeve. Mbajtësi i kësaj certifikate ka të
drejtën e të gjitha përfitimet e përmendura në dy certifikatat e mësipërme. Edhe pse aplikantët janë të
lirë të zgjedhin çfarëdo lloji të certifikatës më të mirë që I përshtaten biznesit të tyre, në këtë rast në
qoftë se një operator ekonomik mund të plotësojnë kriteret kualifikuese, atëherë ata duhet të aplikojnë
për certificate të plotë të OEA e cila përfshirë edhe thjeshtëzimet doganore por edhe Siguri dhe
mrojtje. Ky lloj i certificates i jep të drejtën mbajtësit të të gjitha përfitimet e të qënit një OEA dhe do të
ketë njohje më të gjerë ndërkombëtare veçanërisht në lidhje me njohjen e ndërsjellta-reciproke.

Benefits e një operatori të rrjetit ndërkombëtar të furnizimit, kur përfitojnë statusin e operatorit
të autorizuar ekonomik

Autorizimi i OEA i jepet aplikantit pas një kontrolli të plotë të biznesit të tij, dhe nga kjo audit
të përfituar siguri edhe për partnerët e tij të biznesit. Statusi i dhënë si OEA lidhet me vet operatorin
ekonomik dhe aktivitetet e biznesit të tij dhe në këtë rast është i vetmi i cili ka të përfitoj benefitet e
caktuar (thjeshtëzimet dhe lehtësirat).Ky është një parim i përgjithshëm për të gjitha llojet e
certifikatave OEA që mund të lëshohet për operatorët ekonomikë me role të ndryshme në zinxhirin
ndërkombëtar të furnizimit. Përfitimet OEA, janëtë varura nga lloji i autorizimit që ka, si: thjeshtëzime
doganore, siguri dhe mbrojtje apo çertifikatën e plotë.Në vijim po përmenim përmendim
përfitimet/benefitet që merr AEO.
Hyrje më të leht dhe procedure e thjeshtëzuar doganore - Ky përfitim është i zbatueshëm
për mbajtësit e AEO-C dhe AEO-F.
Njoftohet operatorin për kontroll
Ky përfitim është i aplikueshëm për mbajtësit e AEO-S ose AEO-F. (Neni 14b (2) Akti
nënligjor, 2014/Bashkimit Europian), përcakton se kur një deklaratë e hyrje përmbledhëse është
depozituar nga një OEA, zyra kompetente doganore mund, përpara mbërritjes / nisjes së mallrave
në/nga territori doganor, të njofton OEA, kur, si pasojë e sigurisë dhe analizën e rrezikut të sigurisë,
dërgesa është përzgjedhur për kontroll të mëtejshëm fizike. Njoftimi paraprak mund të jetë veçanërisht
e rëndësishme për OEA që veprojnë në terminal, si ajo do të lejojë atyre planifikim më të mirë të
biznesit të tyre. Ky njoftim do të jepet vetëm kur nuk ka rrezik kontrollin që do të kryhet. Autoritetet
doganore mund të, megjithatë, të kryejë kontroll fizik edhe në raste pa e njoftuar fare OEA.
Më pak kontrolle fizike dhe dokumentare
Ky përfitim është i aplikueshëm për të gjitha kategoritë e OAE. Një OEA i nënshtrohen më
pak kontrolle fizike dhe dokumentare se sa kontrollet që kryhen ndaj operatorëve të tjerë ekonomikë.
Megjithatë, autoritetet doganore mund të vendosin për të kontrolluar dërgesat e një OEA në mënyrë
që të marrin parasysh një rrezik të caktuar, apo kontoll të obligushëm.
Prioriteti dërgesave në qoftë se përzgjedhet për kontroll
Ky përfitim është i aplikueshëm për të gjitha kategoritë e OAE. Përcakton se kur, pas
analizën e riskut, mallrat që janë të mbuluara nga një deklaratë përmbledhëse hyrëse apo dalëse apo
një deklarate doganore të depozituar nga një OEA janë zgjedhur për kontroll, kontrollet e nevojshme,
do të kryhet si një çështje prioritare. Kjo do të thotë se ngarkesa duhet të jetë i pari që të kontrollohet
nëse të tjerët janë zgjedhur nga ajo-AEO's.Ky përfitim është drejtpërdrejt i lidhur dhe e varur nga
mënyra e transportit, ku përfshirë edhe infrastrukturën e objektit në terminalit. Për këtë arsye,
rekomandohet që në terminalin doganor të ketë një korsi e caktuar e cila është dedikuar dhe është
ndërtuar pikrishtë për OAE.
Zgjedhja e vendit për kontroll

238
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ky përfitim është i aplikueshëm për të gjitha kategoritë e OAE. Parashikon mundësinë që një
OEA mund të kërkojë që kontrolli doganor të bëhet në një vend alternativ që mund të shkurtoj kohën e
kontrollit ose kosto më të ulëta për operatorin. Megjithatë, ky është subjekt i marrëveshjeve individuale
me autoritetin doganor në fjalë. Vendi i zgjedhur për kontroll duhet të lejojë autoritetet doganore për të
kryer kontrollet e nevojshme me kusht që të mos rrezikohet rezultatet e kontrollit.

Përfitimet Indirekt

Është e rëndësishme të theksohet se, përveç përfitimeve të drejtpërdrejta të parashikuara në

legjislacionin, një OEA mund të nxjerrin përfitime që nuk janë të lidhura direkt me anën doganor të
biznesit të tij.Edhe pse ato konsiderohen si përfitime "indirekte" dhe për këtë arsye nuk pasqyrohet në
mënyrë të qartë në legjislacionin që mund të jenë të rëndësishme si dhe mund të kenë një efekt
shumë pozitiv në biznesin e përgjithshëm të AEO-së.Qasja në OEA i ndihmon operatorët ekonomikë
për të analizuar në detaje të gjitha proceset në lidhje me zingjirin ndërkombëtar të furnizimit
(TAXUD/B2/047/2011-Rev.5).Aktivitetet e të gjitha departamenteve përkatëse janë vlerësuar në
përgjithësi gjatë përgatitjes së aplikimit OEA.Në shumicën e rasteve efikasitetit dhe bashkëpunimit në
mes të këtyre shërbimeve janë optimizuar në mënyrë për të qenë më transparente dhe të dukshme në
zingjirin furnizues.Çdo operator për të marrë statusin e AEO,rritë standardeve të tyre të sigurisë dhe të
mbrojtjes, të cilat këto mund të japin efekte pozitive në fushat tjera në kuadër të biznesi,t si në:
sigurinë e personelit, zhvillimin e standardet, përzgjedhjen e furnizues, sigurinë e bartjes dhe të
transportit, ndërtimin e vetëdijes organizative, infrastrukturës dhe aftësive të personelit, ngritjen e
bashkëpunimin ndërmjet palëve në zinxhirin e furnizimit, investime në teknologji proaktive dhe
pajtueshmërinë vullnetare të sigurisë.
Disa shembuj të përfitimeve indirekte që mund të rezultojnë nga këto efekte pozitive mund të
jetë edhe sin ë vijim: reduktimi i vjedhjeve dhe humbjeve; më pak dërgesat të vonuara; përmirësim i
planifikimit, përmirësim i shërbimit të klientit; përmirësimi i besimit ndaj konsumatorëve; përmirësim i
menaxhimit të inventarit; përmirësimi i angazhimit të punonjësit; reduktimi i incidenteve të sigurisë dhe
të mbrojtjes; kosto më e ulëta e inspektimit të furnizuesit dhe rritje e bashkëpunimit; reduktim i krimin
dhe vandalizmit; përmirësimi i komunikimit në mes të partnerëve në zinxhirin e furnizimit.

Përfitimet specifike

Për çdo anëtar në marrëveshje reciproke do të përcaktojë përfitimet e veçanta brenda

marrëveshjes. Këto përfitime do të varet nga lloji i marrëveshjes reciproke. Megjithatë si rrezultat ka
reduktimit të rrezikut dhe aplikohen kontrollet te reduktuarar në AEOs, dhe njëkohësisht dhe mund të
përfitojnë njohjen reciproke të OEA në bazë të marrëveshjes dhe si e till mund të kontribuojë në
mënyrë të konsiderueshme në thjeshtëziem dhe lehtësimin e tregtisë. Reduktimi i kontrollit do të çojë
në një qarkullim të shpejtë të mallrave në tregtinë ndërkombëtare. (Rregullorja e Komisionit EC No
1875/2006) Për më tepër, një përfitim i madh që rrjedh nga njohja e ndërsjellë e OEA do të jetë që
AEOs, duke i përfshirë ato në vendet e treta, në radhë të parë mund të kërkojë bashkëpunim me
AEOs tjetër për të siguruar deri në fund zinxhirin e furnizimit. Përveç përfitimit të përgjithshëm të
kontrollave të zvogluara ose kontrollet për qëllime të sigurisë dhe të mbrojtjes, përfitimet mund të
përfshijnë edhe masat për rimëkëmbjen e tregtisë, për shembull për të krijuar një mekanizëm të
përbashkët për të rrjedhëshmërin e flukseve tregtarenë funksion të lehtësirave tregtisë dhe
përshpejtimin e qarkullimit të mallrave.

Kur mbajtësi Operatori ekonomik nuk mund të kenë qasje në përfitimet

Nuk mund të ketë qasje në përfitimet e OEA, në rastet kur mund të ketë një pezullim të
statusit apo revokim.Kur pezullohet statusi, operatori nuk ka të drejtë të marrë nga dobi të përfitimeve,
ndërkohë që bëhet rivlerësimi i gjendjes së tij, në qoftë se pezullimi nuk është bërë me kërkesë të
239
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
operatorit.Kur i bëhet revokimi, operatori humb të drejtën për të aplikuar përsëri për tre vjet e
ardhshme. Paraqesim në vijim rastin kur një AEO i pezullohet apo revokohet e statusit,si:

Pezullimi i statusit OEA

Pezullimi i statusit OEA do të thotë se një certificate/autorizim i lëshuar më heret, nuk është i
vlefshme për një periudhë të caktuar. Gjatë kësaj periudhe mbajtësi nuk mund të kenë qasje në
përfitimet që statusi ofron të cilat mund të kenë pasoja të rënda për të.Statusi mund të pezullohet me
efekt të menjëhershëm në qoftë se llojin ose shkallën e kërcënimit për sigurinë publike dhe mbrojtjen,
shëndetin publik ose mjedisin, kërkon një vendim të tillë.Kjo mundësi duhet të përdoret në mënyrë të
kufizuar.Si parim i përgjithshëm, pezullimi vlen vetëm për statusin OEA, por, në varësi të llojit të
mangësive, ajo mund të ketë një ndikim në vendimet e tjera doganore veçanërisht nëse ata kanë qenë
të dhënë në bazë të statusit të OEA (TAXUD / 1284/2005, Rev.5.5). pezullimi i statusit të OEA është
një tregues që duhet të merren parasysh në kontekste të tjera që lidhen me veprimtarinë doganore të
operatorit ekonomik. Kur arsyeja për të pezulluar është eliminuar, certifikata/autorizimi duhet të
rikthehet. Nëse jo, autoriteti doganor (Ligji Nr.102 / 2014 Kodi Doganor, Republika e Shqipërisë) duhet
të marrin në konsideratë nëse certifikata duhet të revokohet.

Revokimi/ndërprerja e statusit të OEA-së

Iniciativa për revokim mund të vijë edhe nga mbajtësi i autorizimit. Në këtë rast, operatorit i
lejohet të paraqesë një kërkesë të re për një certifikatë të OEA, sa më shpejt që situate e biznesit të tij
I përgjigjet dhe është në përputhje me kriteret përcaktuar. Nëse një revokimi është vendosur nga
autoriteti doganor, atëher operatorit nuk i lejohet të paraqesë një kërkesë të re për një
çertifikatë/autorizim për OEA,brenda tre vjetësh nga data e revokimit.

Konkluzion

Gjatë krahasim me disa elemente të OEA në komunitetin evropian dhe një OEA –së në
vendet e tjera, si Kosova, gjatë shqyrtimit të legjislacionit, manualeve që shpjegojn këtë formë të
thjeshtëzimeve dhe lehtësirave tregtare, ne kemi gjetur disa dallime dhe ngjashmëri:
Komuniteti Europian, çështjet e OEA e rregullon me nenit 14b, deri sa edhe Kosovë ka bërë
hapat në këtë drejtim, ku ka paraparë të mundësoj operatorëve ekonomik thjeshtëzime doganore dhe
lehtësi tregtare, duke ju referuar, nenit 10A ligj. 04 / L-099 për ndryshimin dhe plotësimin Kodit
Doganor dhe Akcizave në Kosovë Nr.03 / L-109.
Për të bërë një krahasim mes vendeve të Komunitetit Evropian dhe Kosovës, për OEA,
mund të themi se në Kosovë, nuk kanë shumë përvojë praktike, sepse tani është duke u përgatitur për
mundësuar dhënien e Autorizimeve për OAE.
Në komunitetin evropian bëhet shkëmbimi automatik i informacioneve midis autoriteteve
doganore, duke përfshirë konsultime, ndërsa në Kosovë, një shkëmbimautomatik i të dhënave nuk
është i mundur, kjo mund të jetë një pengesë për një aplikim të plotë të sigurisë të OEA.
Në komunitetin evropiane bëhet njohja reciproke e statusit OEA të vendeve të BE-së, por
edhe vendeve tjera jashtë BE-së nëse kanë marrëveshje për njohje reciproke, kurse statusi I AEO së
Kosovës nuk mund të bëhet njohja reciproke nga vendet e BE-se pasi që nuk është vend anëtar në
komunitet europian, por kjo mund tëbëhet vetëm nëse do të ketë marrëveshjeve të veçanta qoft me
BE apo vendeve tjera.
Çështjet e sigurisë duhet të jenë më të favorshme për vendet e BE-së,pasi që në fund të
fundit të gjithë ato vende veprojnë së bashku për të ngritur lehtësira, sigruin dhe mbrojtje, kurse një
vend i vetëm që nuk është anëtarë i BE-së,do të ketë më shumë probleme për tu mbrojtur dhe
siguruar me efikasitet nga rreziqeve. Ngjashmëria: Kryesisht procedurat e aplikimit dhe kriteret për

240
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
marrjen e AEOs si në Kosovë do të jetë e njëjtë me atë të BE-së, përveç specifikave të vendit, të cilat
karakterizojnë vendin tonë.

Literatura
European Commision / Directorate General Taxation And Customs Union. (2012, Brussels).
Authorized Economic Operatos – Guidelines. http://ec.europa.eu
The European Parliament and of the council (2013, Octember). Regulation (EU) No 952/2013.
http://eur-lex.europa.eu
Official Journal of the European Union, (2006), amendiming regulation (EEC) Nr.2454/93 laying down
provisions for the implementation of council regulation (ECC) No 2913/92 establishing the community
customs code
Official Gazette of the Republik of Kosovo, N0.14/1 Juni 2012, Law N0.04/L-099, on amending and
supplementing customs and axcise code in Kosovo No. 03L-109.https://gzk.rks-gov.net
Law Nr.102/2014 Customs Code, Republic of Albania. http://www.dogana.gov.al.
European Commision, working document- Simplified procedures/ TAXUD, 1284/2005, Rev.5,
Financial.http://ec.europa.eu
Merley Consulting;enquiries@morley-consulting.co.uk
www.wto.org
www.wcoomd.org
Qualified Audit Partners;http://www.qualified-audit-partners.be

241
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 94 / 496. 5) : 327

Migracioni i kthimit dhe politikat e ri-integrimit në periudha të ndryshme

historike të shtetit shqiptar

Lindita KIRI (KURSHUMI)  Donila PIPA

Abstrakt: Popullsia shqiptare ka pësuar ndryshime të thella gjatë dy dekadave të fundit për shkak të
procesit të tranzicionit drejt demokratizimit të strukturave politike dhe ekonomikene vend.
Ky studim analizon karakteristikat kryesore të fenomenit të migracionit të kthimit dhe ri-
integrimit të emigrantëve në Shqipëri. INSTAT dhe IOM kanë kryer studime me synimin për të përfituar
një panoramë sa më të plotë në lidhje me fenomenin e kthimit të emigrantëve pas krizës ekonomike
dhe financiare të vitit 2009.
Nëpërmjet këtij studimi synohet të hidhet dritë mbi faktorët e ndryshëm që ndikojnë në
ri-integrimin e tyre në Shqipëri. Fenomeni i kthimit të emigrantëve është në përmasa të
konsiderueshme, sidomos pas vitit 2009 dhe për rrjedhojë adresimi i problematikave dhe ri-integrimi i
emigrantëve janë sfida për vetë shoqërinë shqiptare.
Ndaj shoqëria civile, politikëbërësit, organizatat ndërkombëtare apo strukturat administrative
lokale dhe qendrore, komuniteti akademik e universitar do të kenë në dorë një instrument të volitshëm
për të kuptuar problematikat e migracionit duke kontribuar në qasje eficente për ri-integrimin e
emigrantëve në shoqëri.

Fjale kyce : migracioni i kthimit, tranzicion , politikat e shtetit, zhvillim ekonomik –social

Hyrje

Emigracioni ka qenë një nga arsyet kryesore të rënies së numrit të popullsisë në Shqipëri
gjatë periudhës midis dy censuseve 2001 dhe 2011. Meqë emigrantët shqiptarë nuk janë regjistruar në
mënyrë sistematike kur janë larguar nga vendi dhe për shkak se ka pasur vetëm pak arsye për të
regjistruar largimin e tyre pranë autoriteteve vendore, përdorimi i “metodave indirekte” ka qenë mënyra
e mundshme për të bërë një vlerësim të individëve që kanë emigruar ndërmjet viteve 2001 dhe 2011.
Emigracioni në Shqipëri ka qenë fenomen i zakonshëm i cili është ndërmarrë në shumicën e rasteve
më shumë nga meshkujt, megjithatë dallimet gjinore në periudhën e fundit të censusit 2001-2011 nuk
janë shumë të theksuara.
Sipas vlerësimeve indirekte të INSTAT gjatë kësaj periudhe rreth 481.000 shqiptarë janë
larguar nga vendi dhe 243.000 prej tyre kanë qenë meshkuj. Sipas të dhënave të Organizatës për
Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim, vendet e destinacionit më të preferuara për emigrantët shqiptarë
kanë qenë Italia dhe Greqia, të ndjekura nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA), Mbretëria e
Bashkuar (MB), dhe Gjermania. Italia është vendi i destinacionit më i preferuar me 47 përqind të
emigrantëve, i ndjekur nga Greqia me 43 përqind të emigrantëve shqiptarë, dhe Shtetet e Bashkuara
të Amerikës (SHBA) vijnë si vend destinacioni i tretë.
Sa i përket kthimit, të dhënat e Censusit të Popullsisë dhe Banesave 2011, tregojnë që rreth
139.827 shqiptarë janë kthyer në Shqipëri në periudhën 2001-2011, kryesisht meshkuj. Të kthyerit
janë relativisht të rinj dhe në moshë pune. Në terma numerike, arsyet familjare dhe të punësimit
dominojnë mes arsyeve të kthimit; kryesisht papunësia është arsyeja dominuese për meshkujt dhe

 Autorja ka thirrjen shkencore Dr., (Telefon 0698231155, email : linditakiri@yahoo.com) Universiteti Akademia e Biznesit,
Tirane, Shqiperi
 Autorja ka thirrjen shkencore Dr., (Telefon 0699102018, email : dpipa@apb.edu.al) Universiteti Akademia e Biznesit,Tirane,
Shqiperi
242
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
arsyet familjare janë arsyeja dominuese e kthimit të femrave. Ndërsa disa nga këta individë kthehen
në Shqipëri për të mos u larguar më, për shumë prej tyre kthimi është i përkohshëm 454 .Pra ,
migracioni i kthimit i kapur në census është një foto çasti e migracionit të vazhdueshëm qarkullues. 455
Sa i përket kthimit, nga vrojtimi rezulton që gjithsej 133.544 migrantë shqiptarë të moshës 18
vjeç dhe sipër janë kthyer në Shqipëri në periudhën 2009-2013, prej të cilëve 98.414 meshkuj dhe
35.130 femra.. Që prej vitit 2009 është vënë re një tendencë në rritje e kthimeve , ndërsa shumica e
kthimeve kanë ndodhur në vitin 2012 dhe 2013 (53.4 përqind).
Kthimet, ku dominojnë kthimet vullnetare (94 përqind) kanë ndodhur nga Greqia, 70.8
përqind, të ndjekura nga Italia 23.7 përqind dhe vende të tjera si Mbretëria e Bashkuar, Gjermania, etj.
Prandaj mund të argumentohet që kthimet në Shqipëri janë kryesisht pasojë e krizës financiare
botërore të vitit 2009 që goditi tregun e punës në vendet kryesore të destinacionit për migrantët
shqiptarë.
. Tendenca e të kthyerve është që të vendosen në qarqe me zhvillim të lartë socio-ekonomik
ku mund të realizojnë planet e tyre të jetës. Tirana është qarku më i preferuar, i ndjekur nga Vlora,
Elbasani, Fieri dhe Korça (në rastin e të kthyerve nga Greqia) dhe Shkodra, Lezha, Durrësi dhe Dibra
(për të kthyerit nga Italia).

Vështrim i përgjithshëm i migracionit të kthimit

Që prej vitit 1960, migracioni i kthimit ka qenë objekt i qasjeve të ndryshme nga
disiplina dhe shkolla të ndryshme mendimi. Përkufizimet e migracionit të kthimit gjithashtu janë të
ndryshme sipas qasjeve teorike. Disa studiues dhe praktikantë përkufizojnë kthimin në lidhje me
kohën dhe hapësirën dhe prandaj bëjnë dallimin ndërmjet kthimit të përkohshëm dhe të
përhershëm 456.Të tjerë, si IOM(2011) bazojnë përkufizimin e tyre të migracionit të kthimit në
formën e kthimit (vullnetar ose jo vullnetar) dhe kohën e kaluar jashtë vendit (të paktën një vit).
Në dy dekadat e fundit, kthimi është përkufizuar ngushtësisht në leksikun aktual të
agjencive qeveritare dhe ndërqeveritare si “akti i largimit nga territori i vendit të destinacionit”. Në
Bashkimin Europian (BE), për shembull, ky vizion i kthimit është paraqitur si një “pjesë e
pandarë” e instrumenteve për të trajtuar migracionin e parregullt në përpjekje për të mbrojtur
integritetin e sistemeve të imigracionit dhe azilit në shumicën e shteteve anëtare 457.
Arsyet e kthimit variojnë nga ngjarje politike apo ekonomike të shkallës makro në
perspektiva individuale të migrantit. Faktorët shkakësorë mund të jenë: a) ekonomikë
(papunësia/përfundimi i kontratës, më shumë punë/ punë më të mira, dëshira për të investuar
kursimet); b) socialë (armiqësi racore/vështirësi në integrim, malli për familjen, dëshira për status
më të lartë); c) familjare/cikli i jetës (dalja në pension, lidhjet prindërore, martesa, shkollimi i
fëmijëve); ose politikë (përfundimi i politikës qeveritare për të dërguar dhe për të marrë). Në
varësi të konteksteve të ndryshme, disa faktorë mund të jenë më me vend se të tjera.

Faktoret që ndikojnë tek ri-integrimi

Pavarësisht larmisë së përkufizimeve të përdorura, faktori i përbashkët në të gjitha

qasjet teorike dhe përkufizimet e përdorura për migracionin e kthimit mbetet interesi i të gjithë të
interesuarve për të maksimizuar potencialin e migracionit të kthimit në të mirë të migrantit,
familjes së tij/saj dhe komunitetit të kthimit.
Per kete “është e dobishme të konsiderohen tre këndvështrime prej të cilave mund të
konceptohet qëndrueshmëria. Së pari, kthimi mund të shihet si i qëndrueshëm në lidhje me

454Maroukis dhe Gemi 2013.

455INSTAT, 2014
456Agunias, 2006
457Këshilli Europian, 2002; Komisioni Europian, 2005

243
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
situatën e çdo të kthyeri personalisht dhe në lidhje me shoqërinë në tërësi. Së dyti,
“qëndrueshmëria” e individëve mund të konsiderohet nga këndvështrimi “subjektiv” i të kthyerve,
si edhe sa i përket matjes objektive të situatës së tyre. Së treti, qëndrueshmëria mund të matet
në lidhje me vendndodhjen fizike të vendit të dëshiruar nga migrantët pas kthimit, por edhe në
lidhje me konsideratat socio-ekonomike dhe të sigurisë politike. Suksesi i ri-integrimit shpesh
matet nëpërmjet kthimit të qëndrueshëm.
Nga ana tjetër, studiuesit dhe praktikantët në fushën e migracionit të kthimit bien
dakord që ri-integrimi i suksesshëm ka dy dimensione të ndërlidhura: dimensioni i parë që lidhet
me suksesin personal, që përfshin sigurinë sociale dhe ekonomike të migrantit si një individ
(përfshirë familjarët) në komunitetin lokal të vendit të origjinës. Dimensioni i dytë lidhet me
kontributin e kthimit në zhvillimin ekonomik dhe social të komunitetit të kthimit dhe të vendit të
origjinës.
Migracioni i kthimit mund të jetë stimul real për zhvillimin e komuniteteve lokale ku
vendosen të kthyerit. Migrantët mund të investojnë kursimet e tyre për veprimtaritë produktive, të
përdorin aftësitë e tyre dhe ekspertizën e fituar në migracion dhe kështu mund të gjenerojnë
punësim për familjarët dhe komunitetin e tyre. Migrantët mund të japin një shtysë të re në
zhvillimin e tregut të punës dhe avancim teknologjik në vendet e origjinës.
Përkufizimi i IOM për ri-integrimin, bën thirrje për të vlerësuar ndikimin social, ekonomik dhe
kulturor të ri-integrimit duke parë kushtet në vendin e origjinës. Ri-integrimi kulturor shihet si procesi i
ri-integrimit të të kthyerve tek vlerat, mënyra e jetesës, gjuha, parimet morale dhe traditat e shoqërisë
së vendit të origjinës dhe ri-integrimi ekonomik, si ri-përfshirje në sistemin ekonomik të vendit të
origjinës, me synim përdorimin e ekspertizës së fituar në migracion për të promovuar zhvillimin
ekonomik dhe social të vendit të origjinës. Ri-integrimi social përfshin zhvillimin e një rrjeti personal
dhe nga ana tjetër zhvillimin e strukturave të shoqërisë civile si shoqatat, etj 458. Duke patur parasysh
sa më sipër, “qasja me tre faza” për migracionin e kthimit e shtjelluar nga Jean-Pierre Cassarino
(2008) përfaqëson një model gjithëpërfshirës konceptual për të analizuar migracionin e kthimit dhe ri-
integrimin.
“Qasja me tre faza” strukturohet përgjatë tre fazave kryesore migratore: Faza 1) situata
përpara largimit nga vendi i origjinës; Faza 2) përvoja e migracionit në vendin kryesor të imigracionit;
Faza 3) kthimi në vendin e origjinës- kushtet pas kthimit. Me fjalë të tjera, kjo qasje bën të mundur: i)
kuptimin e shtrirjes së përvojës së migracionit, si edhe kontekstit social dhe institucional në vend, për
të ndikuar në modelet e ri-integrimit; ii) analizimin pse dhe si kapitali human, social dhe financiar i të
intervistuarit ka ndryshuar me kohën; iii) krahasimin në mënyrë diakronike të faktorëve të ndryshëm që
kanë motivuar dhe trajtësuar fazat migratore.
. Ri-integrimi i të kthyerve konsiderohet pjesë e ciklit të kthimit edhe pse vetë kthimi mund të
jetë i përkohshëm, në varësi të vendimit të migrantit për t’u vendosur apo jo në vendin e origjinës dhe
kohëzgjatjes së kthimit. Gatishmëria për t’u kthyer ka të bëjë me pasjen e mundësisë dhe aftësisë për
të mbledhur burimet e prekshme dhe të paprekshme që nevojiten për të garantuar kthimin në vend.
Pra, gatishmëria për t’u kthyer është mundësi politikash për politik-bërësit si nga vendi pritës ashtu
edhe nga vendi i origjinës për të reaguar në mënyrën e duhur ndaj fluksit migrator të kthimit.

Migracioni i kthimit në kontekstin shqiptar

Migracioni i kthimit është shfaqur si pjesë e fenomenit të migracionit modern, megjithatë të

dhëna të qëndrueshme për trendin e migracionit të kthimit përgjithësisht kanë munguar. Në vitin
2004, Qendra Universitare e Sussex për Kërkimin për Migracionin ka ndërmarrë projektin e parë
kërkimor që synoi të përkufizojë, masë dhe ndikojë në kthimin e qëndrueshëm në Ballkanin
Perëndimor. Projekti ofroi disa rekomandime të dobishme për mënyrën e përgatitjes së procesit të ri-
integrimit për migrantët e kthimit në këto vende të cilat mund të shërbejnë si burim i dobishëm për

458IOM, 2011.
244
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
qeveritë përkatëse që të krijojnë platforma për politika të suksesshme ri-integrimi dhe ndërhyrje të
planifikuar. Megjithatë, projekti nuk mundi të shkojë deri në matjen e migracionit të kthimit në këto
vende.
Në përpjekje për të eksploruar më mirë lidhjet ndërmjet sistemit të migracionit, shkollimit dhe
trajnimit dhe tregjeve të punës në vitin 2007, Fondacioni Europian i Trajnimeve (ETF) ka ndërmarrë
një studim në Shqipëri. Studimi tregoi që migracioni do të vazhdojë të luajë rol në Shqipëri në
periudhën afat-shkurtër . Shumica e migrantëve të mundshëm do të shihnin gjithashtu migracionin si
një proces që çon në mundësi më të mira pune me t’u kthyer në Shqipëri.
Studimi tregoi edhe që shumë pak migrantë të kthyer (1.6%) kishin dijeni për programe
mbështetëse të qeverisë të cilat kanë si synim lehtësimin e kthimit. Gjetjet e vrojtimit të ETF
sugjeruan që migracioni i kthimit është një fitim i mundshëm që deri tani nuk është përdorur plotësisht
në Shqipëri dhe rekomandojnë që të ofrohen programe të efektshme ri-integrimi për migrantë të
kthyer të mundshëm, përfshirë pritjen më të mirë dhe këshillimin për mundësi investimi, mbështetje
për biznesin dhe kredi për sipërmarrjen.
Në vitin 2008, studimi i IOM Tirana “Identifikimi i zonave më të prekura nga emigracioni dhe
migracioni i kthimit nëShqipëri: profili i migrantëve të kthyer “ paraqet profilin e parë të migrantëve të
kthyer në Shqipëri. Nga studimi rezultonqë migracioni i kthimit në Shqipëri ka shumë veçori dhe
përfshin si dimensionin vullnetar ashtu edhe atë jo vullnetar,prandaj edhe përvojat e kthimit
konsiderohen së bashku me një vijueshmëri që varion nga pozitive në negative. Studimi tregon që 66
përqind e atyre që përballen me papunësinë në vendet e destinacionit shprehen se do të
konsideronin kthimin e përhershëm, nëse do të kishte punësim të sigurt në Shqipëri.
Kushte të tjera të rëndësishme për kthimin e përhershëm do të ishin arsyet familjare (23%)
dhe kushte jetese të pranueshme (14%). Papunësia dhe mungesa e mbështetjes institucionale në
vendet e destinacionit u identifikuan si përcaktuese të kthimit të përhershëm. Studimi u fokusua edhe
në çështje të vështirësive dhe shërbimeve të ri-integrimit; 60% e pjesëmarrësve e përshkruan
integrimin si të vështirë, ndërsa për 24% ndodhte e kundërta. Studimi gjithashtu u përpoq që të
identifikonte masën e ndihmës së marrë përpara ose pas kthimit. Pjesa dërrmuese prej 83% e
kampionit u shpreh që nuk kishin marrë asnjë lloj ndihme pas kthimit.
Gjithashtu, studimi vërejti llojet e ndihmës së marrë dhe variacionet ndërmjet formave të
kthimit (p.sh vullnetar, i rregullt, i detyruar, etj). Ai tregoi se format kryesore të ndihmës për të gjitha
format e kthimit kanë qenë transportimi i sendeve përkatëse, mbështetja në përpjekje për të gjetur
punë, lehtësimi i ri-integrimit social dhe trajnimi profesional. Në rastet kur kthimi ishte vullnetar dhe i
ndihmuar nga organizata ndërkombëtare dhe jo qeveritare, burimi kryesor i mbështetjes ishte për ri-
integrim, kryesisht ndihmë në fushën arsimore dhe të formimit profesional.
Sipas vrojtimit, nga shumica e përgjigjeve (55%) rezulton që duhet të ofrohen mundësi
punësimi për të bërë të mundur procese graduale të kthimit dhe ri-integrimit. Stimujt financiar (25%)
janë perceptuar si të rëndësishëm, po ashtu si edhe programe të trajnimit profesional (6%). Këto
gjetje pasqyrojnë arsyet kryesore që çojnë tek migracioni në radhë të parë, të cilat janë të lidhura me
punësimin dhe motivet ekonomike.
Duke cituar burimet e Ministrisë së Brendshme Helene, Gemi vëren që rreth 130.000
deri në 140.000 punëtorë migrantë shqiptarë kanë humbur lejen për të qëndruar në Greqi për
shkak të krizës financiare, sepse nuk kanë mundur që të sigurojnë numrin e kërkuar të vulave të
sigurimeve shoqërore (të quajtura IKA). Megjithatë, ajo thekson që “është shumë e vështirë të
vlerësohet nëse të gjithë ata që janë vendosur në Shqipëri, janë kthyen përsëri në Greqi apo
kanë migruar në vende të tjera me ekonomi më të mira459.
Censusi i popullsisë në 2011 dha një vështrim më të qartë të migracionit të kthimit në
periudhën 2001-2011. Një botim i INSTAT-it për “Migracionin në Shqipëri” i vitit 2014, tregon që
kthimet janë rritur çdo vit, sidomos pas vitit 2008460. Pjesa dërmuese e të kthyerve të regjistruar

459ELIAMEP, 2013.
460INSTAT, 2011
245
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
janë meshkuj (rreth 2/3 e numrit të përgjithshëm) dhe mosha mesatare është 30-34 vjeç. Duke
pasur parasysh numrin e të kthyerve sipas vendeve, të dhënat e censusit tregojnë që rritja e
kthimeve përgjithësisht ndodh për shkak të shqiptarëve që vijnë nga Greqia, të ndjekur më pas
nga ata që vijnë nga Italia.
Në një numër më të vogël, kthimet bëhen nga vende të tjera si MB, SHBA, Gjermani
dhe Turqi. Sa i përket arsyeve të kthimit, dominojnë arsyet familjare dhe të punës, njësoj si për
meshkujt ashtu edhe për femrat.
Pas analizimit të studimeve dhe vrojtimeve specifike për migracionin e kthimit në
Shqipëri gjatë viteve të fundit, mund të vërehet që një studim më sistematik për migracionin e
kthimit, përfshirë të tre fazat e kthimit461 nevojitet për të profilizuar më mirë migrantët e kthyer dhe
për të trajtësuar shërbimet përkatëse për kthim gradual dhe të qëndrueshëm. Gjithashtu,
dinamika e migracionit të kthimit nga Greqia kërkon analizë të thellë për të kuptuar më mirë
ndikimin e krizës në lëvizshmërinë e punëtorëve migrantë nga Shqipëria.

Rrugët e ri-integrimit në Shqipëri

Që në vitin 2010, Qeveria e Shqipërisë ka bërë përpjekje të vazhduara për të zhvilluar

dhe zbatuar një kuadër politikash për migracionin e kthimit dhe ri-integrimin. Strategjia e Ri-
integrimit për Shtetasit e Kthyer Shqiptar (2010-2015) dhe Plani i tij i Veprimit u miratua në vitin
2010. Qëllimi i përgjithshëm i strategjisë është të sigurojë kthimin e qëndrueshëm të migrantëve
shqiptarë nëpërmjet mbështetjes në procesin e ri-integrimit në vend, pavarësisht formës së
kthimit, vullnetar apo jo. Strategjia gjithashtu parashikon ofrimin e shërbimeve specifike për
kategori të caktuara të pambrojtura të të kthyerve, në përputhje me dispozitat e politikave të tjera
ekzistuese (si Strategjia e Anti-trafikimit), dispozitat ligjore (si ato për viktimat e trafikimit, fëmijët e
pashoqëruar, popullin rom, migrantët me probleme ekonomike etj) ose projekte/ programe
specifike të hartuara dhe të zbatuara me mbështetjen e donatorëve të ndryshëm (Qeveria
Shqiptare 2010).
Elementi kryesor i mekanizmit të ri-integrimit janë Sportelet e Migracionit që ndodhen në 36
zyra punësimi vendore dhe rajonale në mbarë vendin, të cilat vlerësojnë nevojat e ri-integrimit të
migrantëve të kthyer dhe i referojnë ata tek shërbimet publike ekzistuese, si shërbimi shëndetësor,
arsimor, i punësimit dhe kështu me radhë. Krijimi i këtyre mekanizmave ilustron përpjekjet e vendit
për të konsoliduar institucionet që ofrojnë shërbime dhe mbështetje sociale dhe për të rritur aksesin e
popullsisë në këto shërbime publike.
Megjithatë, është e vështirë të garantohet shtrirja e arritjessë qëllimit të institucionalizimit të
mbështetjes për ri-integrimin e të kthyerve. Në përpjekje për të profilizuar të kthyerit dhe për të
vlerësuar nevojat e tyre, eshte bere një analyze (2013) të Sporteleve të Migracionit bazuar në
statistikat e mbledhura në periudhën korrik 2010 kur këto sportele filluan të funksionojnë deri në korrik
20123. Profili i të kthyerit tregoi që shumica e kthimeve janë bërë nga Greqia (86 %). Shumica e të
kthyerve janë kthyer me familjet e tyre, 74 përqind dhe 79.1 përqind e tyre kanë pasur si synim
qëndrimin afatgjatë në Shqipëri.
Arsyet kryesore të kthimit përfshijnë papunësinë në vendin e destinacionit (88%), të ndjekur
nga mungesa e dokumentacionit dhe dëshira për të investuar në vend (SHKP, 2013). Gjithsej janë
regjistruar 1752 të kthyer si punëkërkues të papunë, krahasuar me 912 që u regjistruan në vitin 2011
dhe të paktën 15% e të kthyerve kanë përfituar ndihmë ekonomike. Në vitin 2012 shumica e
migrantëve të kthyer ka pasur përvojë pune në sektorë si ndërtim, bujqësi, shërbime, punë shtëpiake,
turizëm, shërbime mekanike dhe elektrike etj dhe synojnë që të gjejnë punë në këto sektorë ku e
ndjejnë se kanë njohuri dhe aftësi të mjaftueshme.
Sa i përket shërbimeve të punësimit, Sportelet e Migracionit nuk arrijnë të ndihmojnë të
kthyerit në zonat rurale. Sipas statistikave kombëtare, të kthyerit në zonat rurale konsiderohen të vetë-

461Cassarino, 2004
246
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
punësuar nëse familja zotëron sipërfaqe toke. Kur ata konsiderohen të vetë-punësuar në bujqësi, nuk
mund të kërkojnë përfitime papunësie ose ndihmë ekonomike ose shërbime të tjera ndërmjetësimi për
punë, nëse nuk deklarojnë se nuk jetojnë më në zona rurale.
Si pjesë e shërbimeve të orientimit në karrierë, të kthyerit gjithashtu drejtohen në trajnime
profesionale (16% e të kthyerve në vitin 2012). Një pjesë e mirë e të kthyerve marrin mbështetje për të
patur akses në shërbime shëndetësore (32.29% gjatë 2012) dhe shpesh drejtohen tek Sportelet e
Migracionit që të regjistrohen si punëkërkues të papunë me qëllim që të sigurojnë akses falas në
shërbimet shëndetësore. Shërbime të tjera referimi me ndikim më të dukshëm në komunitet dhe në
zhvillimin e vendit janë orientimi për fillimin dhe rritjen e biznesit (3% e të kthyerve gjatë vitit 2012).

Tabela 1. Shperndarja e Individëve sipas Qarkut dhe zonës urbane/rurale

QARKU Urban Rural Gjithsej
Berat 48 64 112

Dibër 16 56 72

Durrës 120 40 160

Elbasan 80 128 208

Fier 96 176 272
Gjirokastër 24 40 64
Korçë 80 104 184
Kukës 0 32 32
Lezhë 48 48 96
Shkodër 48 72 120
Tiranë 320 136 456
Vlorë 128 96 224
Gjithsej 1008 992 2000

Karakteristikat socio-demografike

Në Shqipëri në periudhën 2009-2013 janë kthyer gjithsej 133.544 shtetas shqiptarë të

moshës 18 vjeç e lart.
Sipas tabeles mosha më e zakonshme për t’u kthyer në Shqipëri është ndërmjet 25
dhe 29 vjeç. Përqindja e të kthyerve në moshë pensioni nuk është e lartë (rreth 6 %), edhe pse
prezumohet që shqiptarët punojnë jashtë vendit deri kur arrijnë moshën e pensionit dhe pastaj
kthehen në Shqipëri. Meqenëse shumë punëtorë migrantë emigrojnë në moshën 20 dhe 30
vjeçare, mund të jetë shumë herët që të konstatohet migracioni i kthimit për dalje në pension- ata
që kanë qenë 20 dhe 30 vjeç në vitin 1989 vetëm tani po i afrohen moshës së pensionit.
Në lidhje me gjininë, duket se ekziston një dallim i ndjeshëm mes raporteve të të kthyerve,
ku meshkujt janë të mbipërfaqësuar në krahasim me femrat, 73.7% dhe 26.3%, përkatësisht. Modeli i
shpërndarjes së moshës mes meshkujve dhe femrave, megjithatë, çuditërisht është i njëjtë.
.Pavarësisht arsyeve të ndryshme për migracion, kulmi i moshës së femrave është njësoj ashtu si dhe
për meshkujt 462.
Gjendja civile e të kthyerve
Të dhënat për gjendjen civile tregojnë që mbi 30% e të gjithë të kthyerve kanë mbajtur
gjendjen e tyre civile “beqar/e” gjatë migracionit dhe pas kthimit në Shqipëri. Ndryshe nga kjo,

462INSTAT, 2014
247
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përqindja e migrantëve që janë martuar jashtë vendit është më e lartë sesa e atyre që janë martuar
pas kthimit në Shqipëri (11.8% kundrejt 6.6%).

Tabela 3. Ndryshimi i gjendjes civile të të kthyerve shqiptarë gjatë itinerarit të migracionit, (%)
2014
Beqar/e 30,0
Martuar përpara emigrimit 47,5
Martuar gjatë emigrimit 11,8
Martuar pas emigrimit 6,6
Status tjetër 4,1

Gjithsej 100,0

Më shumë se 94% e të kthyerve vendosën me vullnetin e tyre që të kthehen ndërsa më pak

se 6% e tyre kanë qenë të detyruar.
Gjendja sipas moshes
Në analizimin e moshës, duket se të kthyerit, që janë kthyer të detyruar nga rrethanat për t’u
larguar nga vendi pritës, kanë qenë më të rinj sesa ata që kanë vendosur të largohen me dëshirën e
tyre.
Tabela 4. Shqiptarët e kthyer sipas llojit të kthimit dhe moshës mesatare, (%) 2014
Përqindje Mosha mesatare
Kthim vullnetar 94,3 38,6
Kthim i detyruar nga rrethanat 5,7 34.2
Gjithsej 100 38,3

Greqia ka qenë vendi i destinacionit të fundit për shumicën e të kthyerve (70.8%) e ndjekur
nga Italia, Mbretëria e Bashkuar dhe Gjermania, ndërsa kthimet nga vende të tjera kanë qenë në
nivele më të ulëta dhe janë grupuar nën kategorinë “Tjetër” me 2.4 përqind.
Tabela 5. Të kthyerit sipas vendit të fundit të emigracionit, (%) 2014

Përqindje Vite mesatare të qëndrimit

Greqi 70,8 7,0

Itali 23,7 4,3

Angli 1,6 4,1

Gjermani 1,1 6,0

SHBA 0,6 4,2

Tjetër 2,2 4,1

Gjithsej 100,0 6,2

Kthimet kanë qenë në rritje që prej vitit 2011. Nëse kjo gjetje analizohet së bashku me
gjetjet për vendin e kthimit, është e dukshme që rritja e numrit ka ardhur si pasojë e kthimeve

248
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
nga Greqia që kanë ndodhur më së shumti për shkak të krizës financiare në këtë vend dhe
ndikimit të saj negativ në tregun e punës.
d- Situata e strehimit
Në lidhje me strehimin, të dhënat e mbledhura tregojnë që përpara largimit nga Shqipëria,
82% e migrantëve jetonin në shtëpi private dhe rreth 15% jetonin në apartament. Vetëm një përqindje
e vogël e familjeve të këtij vrojtimi jetonin në institucion, 0.6%. Situata ndryshoi shumë gjatë
migracionit; shumica e migrantëve shqiptarë jashtë vendit jetonin në apartamente dhe jo në shtëpi
private, 62 % dhe 36 % përkatësisht.

Qarqet e qëndrimit të të kthyerve përpara migrimit dhe pas kthimit

Shumica e të kthyerve janë vendosur në vendin e tyre të lindjes ose në vendin e

banimit të tyre të zakonshëm. Kjo gjetje mund të shpjegohet me praninë e familjarëve të tjerë,
njohjen e vendit dhe komunitetit dhe lehtësinë e ri-përshtatjes.Numri më i madh i të kthyerve janë
vendosur në Tiranë, megjithatë jo të gjitha qarqet preken njësoj nga migracioni i kthimit. Tirana,
Fieri, Vlora dhe Elbasani janë qarqet e origjinës së të kthyerve (qarqe të qëndrimit të të kthyerve
përpara se të migronin) me përqindjen më të lartë, mbi 10%, ndërsa në lidhje me qarqet e
destinacionit (qarqet e qëndrimit pas kthimit), Tirana, Durrësi dhe Vlora janë ato që kanë
përjetuar një rritje sa i përket përqindjes së të kthyerve të vendosur në këto qarqe.
Ky krahasim ndërmjet vendit të banimit të zakonshëm dhe qëndrimit pas kthimit tregon që
migracioni i kthimit është i lidhur me rivendosje të brendshme të popullsisë. Tendenca e të kthyerve
është që të vendosen në qarqet me zhvillim të lartë social-ekonomik ku mund të realizojnë planet e
tyre të jetës.
Një konstatim interesant është ndikimi i migracionit të kthimit në qarqe ku janë vendosur të
kthyerit. Raporti i migracionit krahasuar me popullatën e banorëve duket se është më i lartë në
qarkun e Tiranës, Gjirokastrës, Dibrës dhe Lezhës. Ky konstatim mund të përdoret si tregues për
ofrimin e mbështetjes për ri-integrim në këto qarqe nga institucione shtetërore për të trajtuar më mirë
sfidat që dalin nga migracioni i kthimi.

Konkluzione dhe rekomandime

Tre faktorët shtytës për emigracionin në dekadën e mëparshme kanë qenë: papunësia,
mundësia për punë më të mira jashtë vendit dhe mundësia për të ardhura më të larta.
Gjithashtu, bashkimi familjar dhe pasiguria në përgjithësi në vend përbëjnë faktorë të
rëndësishëm shtytës për emigracionin e shqiptarëve.
Kthimet në Shqipëri janë rritur që në vitin 2009 me shumicën e kthimeve që bëhen nga
Greqia dhe Italia. Në Shqipëri në periudhën 2009-2013 janë kthyer gjithësej 133.544
migrantë shqiptarë, prej të cilëve 98.414 meshkuj dhe 35.130 femra.
Shumica e kthimeve për në Shqipëri ka qenë vullnetare dhe ka ndodhur nga Greqia
dhe Italia për shkak se migrantët në këto vende kanë humbur punën si pasojë e
krizave financiare që kanë goditur këto vende.
Migracioni i kthimit në Shqipëri është i lidhur gjithashtu me migracionin e brendshëm të
popullsisë. Ndër to, Tirana është qarku më i preferuar. Të kthyerit nga Greqia, përvec
Tiranës, vendosen kryesisht në Vlorë, Elbasan, Fier dhe Korçë, ndërsa ata nga Italia
vendosen kryesisht në Shkodër, Lezhë, Durrës dhe Dibër.
Ndikimi i kthimit
Me arsyet e migracionit, mbeten punësimi në vendin e destinacionit dhe mundësi më të
mira financiare, dhe jo ndjekja e arsimimit të mëtejshëm.
Mosha mesatare e segmentit në kohën e emigracionit ka qenë 30,7 vjeç dhe në kohën
e vrojtimit 38,3 vjeç, kështu që të kthyerit i përkasin segmentit të forcës më aktive të
punës.
249
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Të kthyerit janë të zellshëm për të investuar njohuritë, aftësitë dhe kapitalin financuar
të fituar jashtë vendit në veprimtari që gjenerojnë të ardhura.
Rritja e punësimit në sektorin e bujqësisë vërehet pas migracionit. Kjo tregon që të
kthyerit po investojnë në bujqësi për veprimtari që gjenerojnë të ardhura.
Në terma investimi pas kthimit, vetëm 8 përqind e të kthyerve ka arritur të realizojë një
projekt investimi në Shqipëri, sidomos në tregtinë me pakicë, hoteleri, restorante dhe
bujqësi.
Arsyeja kryesore për mungesën e një projekti investimi është kapitali i pamjaftueshëm
Tendenca e ri-emigrimit kundrejt qëndrueshmërisë së kthimit
Përparamigrimit jashtë vendit, situata financiare e migrantëve ka qenë ose jo e mirë ose
shumë e keqe, por është përmirësuar ndjeshëm gjatë qëndrimit jashtë vendit.. Një përqindje
e konsiderueshme (32.6 %) e të kthyerve kanë si synim të emigrojnë përsëri për shkak të
vështirësive në sigurimin e të ardhurave të mjaftueshme për familjet e tyre.
Ekzistenca e shërbimeveështë gjithashtu një faktor i rëndësishëm që ndikon në vendimin për
të qëndruar nëShqipëri ose për t’ju kthyer mundësisë së ri-emigrimit.

Literatura
Agunias D. Rannveig (2006), “From a Zero-Sum to a Win-Win Scenario?”, Migration Policy Institute
Black R. (2004), Understanding Voluntary Return, Home Office Online Report 50/04, Sussex
Centre for Migration Research
Cassarino J.P, (2008) “Return migrants to the Maghreb countries reintegration and development
challenges”, Jean-Pierre Cassarino (Ed.), 2008, European University Institute, Robert Schuman
Center for Advanced Studies
Cassarino J.P, (2014), “Reintegration and development”, Jean-Pierre Cassarino (Ed.), 2014,
European University Institute, Robert Schuman Center for Advanced Studies
Komisioni i Komuniteteve Europiane, Propozim për një Direktivë të Parlamentit Europian dhe të
Këshillit për Standardetdhe Procedurat e Përbashkëta në Shtetet Anëtare në lidhje me Kthimin
e Shtetasve të Vendeve të Treta me Qëndrim të Paligjshëm, Komunikatë e Komisionit,
COM(2005) 391 final, Bruksel, 1 shtator 2005.
Fondacioni Europian për Trajnimin (ETF) (2007). Kontributi i zhvillimit të burimeve njerëzore në
politikën e migracionit, Shqipëri.
Gemi, E. (2013) “Albanian Irregular Migration to Greece: A new typology of crises.” Background
Report Migration System 1 (Albania), Hellenic Foundation for European and Foreign Policy
(ELIAMEP)
Gmelch, G. (1980), Return Migration, Annual Review of Anthropology, 9:135-159
Grazhdani, T. (2013) Institutionalizing Assistance to Returning Migrants. Lessons Learned from
the Albanian Experience. European Scientific Journal 9, 32, p. 281-296.
INSTAT (2011), Migracioni në Shqipëri, Regjistrimi i popullsisë dhe i banesave.
INSTAT (2004). Migracioni në Shqipëri
Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2000), King R., (2000), Përgjithësime nga Historia
e Migracionit të Kthimit, në “Return Migration: Journey of Hope or Despair” redaktuar nga Bimal
Ghosh
Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2006a). Kthimi dhe Ripranimi: Rasti i Shqipërisë. IOM,
Tiranë: Shqipëri.
Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2006b). Institucionalizimi i asistencës për migrantët
e kthyer në Shqipëripërmes zyrave lokale të punësimit dhe OJQ-ve lokale. IOM, Tiranë:
Shqipëri.
Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2014), “Identifikimi i zonave të prekura nga
emigracionit dhe migracioni ikthimit në Shqipëri: Profili i migrantëve të kthyer”. IOM, Tiranë:
Shqipëri.

250
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Integrime evropiane/European Integration

251
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

252
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 327 (4/8)

How has EU foreign investment law changed after Lisbon?

Olsi SHEHI

Abstract: This paper includes an overview of the development of European Union (EU) foreign
investment law after the Lisbon Treaty became a binding legal document. The Lisbon Treaty
changed significantly the traditional way of negotiating and concluding Bilateral Investment
Treaties (BITs) and other International Investment Agreements (IIAs) between its Member
States and third countries. The main research question of the study is in what way the EU has
replaced its Member States in the field of regulating foreign investment. Moreover, this paper
studies the EU foreign investment policy, its regulation in accordance with the Lisbon Treaty as
well as takes into account two of the most important EU draft-agreements so far, namely the
Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) with USA and the Comprehensive
Economic and Trade Agreement (CETA) with Canada. Finally the procedure of giving a
mandate to the European Commission by the European Council and the necessity of informing
the European Parliament throughout the negotiation process is mentioned.

Keywords: agreements, trade, Lisbon Treaty, EU.

The innovations of the Lisbon Treaty regarding FDI

When the Lisbon Treaty entered into force on 1 December 2009, European law started
increasingly to interact with international investment law.463For instance, Art.207 of the Treaty on the
Functioning of the European Union(TFEU) incorporates FDI in the exclusive competence of the EU.

Furthermore, according to the same article the EU has full power to negotiate and conclude
international agreements with third countries. This competence derives from primary EU law, namely
the TFEU. The areas in which the EU is given express competence vary from Common Commercial
Policy (CCP) and Art.217 TFEU464 to other fields such as capital movements, monetary movements,
development and economic and technical cooperation.465

What is important to note is that the EU competence over FDI is exclusive in the sense that it
is not shared with the Member States. For instance in the field of CCP it is Art.3(1) TFEU which
provides exclusive competence for the EU. However, this exclusivity is limited as defined by the
CJEU466, thus leaving areas of law falling under shared competence with EU Member States. 467 And
according to Art.2(2) TFEU “shared competence” means that both the Member States and the EU can


LL.M. (University of Oslo); M.Sc. (University of Tirana)
463Lavranos, Nikos. “New Developments in the Interaction between International Investment Law and EU Law”. In: The Law and
Practice of International Courts and Tribunals. Vol.9 (2010), p.424.
464 Art. 217 TFEU states that “the Union may conclude an association agreement with some or more countries or international

organizations in order to establish an association involving reciprocal rights and obligations, common actions and special
procedures.”
465 See Arts.63, 207, 208, 212, 219 of TFEU; Dimopoulos (2011) p.68.
466Opinion 1/2003 of the CJEU, para.114.
467Dimopoulos, Angelos. EU Foreign Investment Law. Oxford (Oxford University Press) 2011

p.75.
253
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
act in a specific area, subject to the principle of subsidiarity. 468 Nevertheless, in relation to FDI,
theoretically a Member State can conclude a BIT with a third country only in exceptional cases, after
being authorized by the Commission.469

Another innovation which falls under political competences is the expansion of the co-
decision procedure regarding Art.207 TFEU.470Before the Lisbon Treaty came into force, the European
Parliament (EP) had no power in the CCP.471 The Lisbon Treaty, however, introduced the “ordinary
legislative procedure” that enhanced the powers of the EP.472

The EU investment policy is based on two main pillars473: Increasing market access; and
supporting legal certainty and transparency. In relation to the first aspect, the EU is negotiating stand-
alone agreements with many third countries474. As far as legal certainty and transparency is concerned,
the EU is determined to introduce a comprehensive investment policy, replacing the nearly 1200 BITs
with EU agreements.475

Since the Lisbon Treaty does not give any definition regarding the scope of FDI, or contain
any transitional period to transfer the competence from Member States to the EU, the European
Commission proposed a draft Regulation476 for a transitional framework in relation to existing Member
States’ BITs and prepared a Communication 477 stating crucial elements of future EU investment
policy.478These two instruments will be further explained in the third chapter, regarding the status of
current BITs of EU Member States.

Dispute Settlement provisions

The majority of modern BITs as well as multilateral IIAs contain both interstate dispute
settlement provisions, and investor–state arbitration provisions.479 The direct access of investors to
seek remedies for any violations by host states is an important tool to protect the investment. 480 After
the entry into force of the Lisbon Treaty, it was unclear whether the EU would strive for ISDS or settle
for inter-state dispute settlement.481 Initially, EU institutions were in favor of adopting ISDS482, however,

468Craig, Paul and De Burca, Gráinne.EU Law: Text, Cases and Materials. 4th edition.Oxford (Oxford University Press) 2008
pp.127-137.
469 Arts. 7,8,9 of the Regulation No. 1219/2012 of 12 December 2012 “Establishing transitional arrangements for bilateral

investment agreements between Member States and third countries”.

470Lavranos (2010) p.424.
471 Ibid.
472 Art.294 TFEU.
473See the EU Commission’s webpage for Investment:http://ec.europa.eu/trade/policy/accessing-markets/investment/ [Visited 5

December 2015]
474 A complete list of the agreements that the EU is negotiating can be found at:
http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/december/tradoc_118238.pdf [Visited 10 December 2015]
475Commission’s webpage for investment.
476COM (2010) 344.
477 COM (2010) 343.
478 Lavranos (2010) p.424.
479Reinisch, August. The Division of Powers Between the EU and Its Member States ‘After Lisbon. In: European Yearbook of

International Law: International Investment Law and EU Law. Berlin Heidelberg, (Springer Verlag) 2011p.52.
480Eastern Sugar B.V. v.The Czech Republic, para.165; National Grid plc v. Argentina para. 49.
481International Investment Law: A Handbook. Edited by Marc Bungenberg…[et al]. Baden-Baden, (Nomos Verlagsgesellschaft)

2015 p.1901.
482 COM(2010) 343 final 4.

254
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
the EP was concerned in choosing ISDS.483 This led the European Commission in 2014 to call for a
reflection period so that it could consult the European public on investment and ISDS. 484

The majority of EU IIAs have adopted an“amicable” way to settle the disputes arising from the
application of their provisions; however, recently there is a preference to move towards a more
judicialized system.485For instance, ECT, which the EU has signed and ratified, has its own way of
settling disputes. Art. 27 of the ECT provides for inter-state and ad hoc arbitration. It enables the
injured party to initiate arbitration proceedings against the other party which has violated treaty
provisions. The ECT provides the establishment of a panel, granting flexibility to the parties, quite
similar to the General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) 1947 Dispute Settlement System.486 Art.
26 ECT enables investors the right to raise a claim before national courts of the host state or initiating
investor-state arbitration. Even though the EU is not part of the ICSID convention, the investor can
take advantage of the ICSID Additional Facility Rules 487 . Investors can use ad hoc arbitration
established under theArbitration Rules of the United Nations Commission on International Trade
Law(UNCITRAL) or through the Arbitration Institute of the Stockholm Chamber of Commerce (SCC) as
well.488

The EU seems to be determined to review the current ISDS in two other FTAs it has
concluded which include investment protection: EU-Singapore FTA and CETA that is with Canada.
CETA introduces compulsory transparency of the whole arbitral process including submissions by the
disputing parties, decisions of the tribunal which will be made publicly available and all hearings will be
open for the public.489 Furthermore, the EU and Canada have expanded the governments’ right to
interpret the rules as they are given the ultimate control over such an action. 490

Most importantly, for the first time CETA is the first agreement where USA is not a party and
that has a clear commitment to o potential creation of an appeal mechanism relating to arbitral
tribunals decision.491In this regard this is can be considered as a notable change in the field of FDI.
Projecting an Appeal Mechanism to review the arbitral tribunal’s decision is quite an interesting
innovation.

However, there are points that are contrary to investors’ interest during an arbitral
proceeding. For instance, CETA consolidated text provides for a list of arbitrators pre-agreed by the
EU and Canada, so any appointed arbitrator shall be from that list. 492 The Arbitral Tribunals’ main
advantages include flexibility, confidentiality and effectiveness. Flexibility includes the investors’ right
to appoint one arbitrator, or at least it should be the arbitration institution that can appoint them and not
the government. In the CETA consolidated text, the investor has no flexibility to appoint an arbitrator,
making the process similar to national courts’ proceedings.

483European Parliament Resolution of 6 April 2011, (2010/2203 (INI))

484 Commission’s press release on consulting the public about the TTIP http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-56_en.htm
[Visited 22December 2015]
485 Dimopoulos (2011) p.79; Hindelang.Steffen.The Free Movement of Capital and Foreign Direct Investment: The Scope of

Protection in EU Law. Oxford (Oxford University Press) 2009p.178.

486Decision of 5 April 1966 on procedures under Art.XIII GATT.
487Art. 2 (a) of the ICSID Additional Facility Rules enables arbitration proceedings arising out of an investment which does not

fall within the jurisdiction of the Centre because a either a State Party or a national of a State party is not a contracting state of
the ICSID Convention.
488 Art. 26 (4) ECT.
489 The Commission: Investment in TTIP and beyond- the path for reform (concept Paper) p.2.
490 Ibid.
491Ibid p.3.
492 The EU commission: Investment Provisions in the EU-Canada free trade agreement.

255
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Meanwhile, making the whole process of arbitration that transparent is contrary to one of the
main advantages of arbitration: confidentiality. Even though investment arbitration differentiates from
general commercial arbitration in the sense of holding the process not as strictly confidential, the
CETA provisions may be a serious drawback for investors who aim to keep relevant documents out of
the eye of the public.

The EU has a clear intention to introduce an Appeal Mechanism which seeks to review the
rulings of arbitration tribunals. 493 While some might argue this is a positive step towards a more
reliable ISDS, I think the EU should take into consideration the length of time these proceeding will
take. Effectivity means to give the final verdict in a reasonable time. Contrary to this, an Appeal
Mechanism can be a potential obstacle to have a fast process. Especially if the Appeal Mechanism
decides to order the matter to be tried again by another arbitral tribunal, thus, making the process last
for a long time.

Finally, a Regulation that the Parliament and the Council adopted in August 2014 should be
mentioned. The Financial Responsibility Regulation (FRR) 494 “represents a milestone towards
demarcating the roles to be assigned to the EU and its Member States in ISDS under future IIAs”. 495
This regulation sets out the rules and criteria for allocating financial responsibility and under what
circumstances the EU and the Member States can act as respondents in ISDS to settle disputes with
investors and be liable to pay any potential damage to the investors.496

While at first stance this Regulation seems to be a positive step towards a clearer European
approach in relation to bearing the financial burden over third country investors, it is not quite sufficient
and does not offer legal certainty to the involvement of the EU in ISDS. 497 The criteria set in Art. 3 of
the FRR are more detailed compared to the EU framework on EU and Member States’
liability.498Secondly, there are problems regarding the applicability of ICSID tribunals, because “it is
quite unclear whether arbitration under ICSID may be included in EU IIAs.”499 It remains to be seen
whether the EU will assume the responsibility for all violations of EU IIAs by EU Member States. One
can assume that the EU will reimburse the expenses of the financial costs from the loosing Member
State in an arbitration process. But this is not true, because the remedies offered by Art. 260 TFEU are
not appropriate for the EU to act on a losing Member State.

The introduction of the Investment Court System

September 2015 saw another adjustment in the field of ISDS. On 16 September 2015 the
EU Commissioner for Trade proposed to set up the so-called “Investment Court System” (ICS) aiming
to be more modern and transparent than the current ISDS system.500The Investment Court System is
included in sub-section 4 of the Commission draft text.501It shall be composed of the Tribunal of First
Instance and an Appeal Tribunal.502
The composition of the Tribunal is interesting; a total of fifteen judges shall be divided into five judges
who are nationals of EU Member States, five judges US nationals and the remaining five nationals of

493 The Commission: Investment in TTIP and beyond- the path for reform (concept Paper) p.8.
494Regulation 912/2014 of the Council of the EU and the Parliament of the EU.
495Dimopoulos, Angelos. The involvement of the EU in Investor-State Dispute Settlement: A Question of Responsibilities. In:

Common Market Law Review. Vol.51(2014), p.1673.

496 See Art.1 and Art.3 of the FRR.
497Dimopoulos (2014) p.1673.
498 They more detailed than Art.340 TFEU which describes the contractual and non-contractual liability of the EU.
499Dimopoulos (2014) p.1677.
500 See the blog of Commissioner for Trade Cecilia Malström. Available at: http://ec.europa.eu/commission/2014-

2019/malmstrom/blog/proposing-investment-court-system_en[Visited 28 December 2015]

501 Available at http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2015/september/tradoc_153807.pdf[Visited 28 December 2015]
502 Art. 9 and 10 of the Text.

256
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
third countries.503The inclusion of judges from third countries is a sign that the final purpose of the ICS
will be to solve disputes not only among investors from the EU or USA but from a broader perspective.
Whereas the Appeal Tribunal shall be composed of six members: two shall be nationals of EU
Member states, two US nationals and the remaining two nationals of third countries. 504 The judges of
the Tribunal and the members of the Appeal Tribunal will have to act based on ethics as described by
Art.11 at Section 3 of the text-proposal.
The official document-proposal on the “Investment Protection and Court System” prepared
by the EU505 foresees that the disputing parties will have to try to settle the dispute amicably through
negotiations or mediation. If they opt for the latter, than they can choose a Mediator through an
agreement or they can request the President of the Tribunal to appoint a Mediator from a pre-
established list of Mediators.
Mediation is defined by the European Mediation Directive506 as: “[A] structured process,
however named or referred to, whereby two or more parties to a dispute attempt by themselves, on a
voluntary basis, to reach an agreement on the settlement of their dispute with the assistance of a
mediator.”
Before submitting a claim to the Tribunal, a Party will have to start consultations pursuant to
Art. 4(1) of the proposal. If the parties do not agree on any solution within 90 days of the submission of
the request for negotiations, the claimant can ask the EU or the Member State who shall act as
respondent.507 It is interesting to see that the EU does not allow asserting inadmissibility of the claim or
lack of jurisdiction of the Tribunal by shifting the responsibility from the EU to the Member State
concerned and vice-versa.508
If the dispute still exists after a time of six months of consultations, the investor may submit a
claim to the Tribunal as per Art. 6(1) of the text-proposal. The EU has opted for a list set of rules on
dispute settlement including the ICSID Convention (together with the Rules on Additional Facility for
the Administration of Proceedings), the UNCITRAL rules, or any other rules agreed by the Parties. 509
The EU is also careful to highlight that if the investment concerned has been made through “fraudulent
misrepresentation, concealment, corruption, or conduct amounting to an abuse of process”, than the
investor can not submit a claim to the Tribunal.510The Contracting Parties are careful to minimize the
opportunity to be sued, in cases when the very essence of the investment is illegal.

Procedural requirements

The conclusion of EU IIAs is in line with the general procedure of concluding international
agreements by the EU.511The legal basis for such a purpose is Art.218 TFEU.This provision applies to
all international contractual commitments where the EU is party and that have binding effect. 512
Firstly, the Council of the EU gives a mandate to the Commission to start negotiations with a
third country. Arts. 218(2), 218(4) and 207(3) TFEU provide a clear wording of the balance of powers
of EU institutions and the order of the steps that need to be taken during the negotiation process. 513
Art. 218(2) grants the Commission the opportunity to make a proposal to start negotiations with a
specific country or international organization. The Council then decides whether to open negotiations

503 Art.9(2).
504 Art. 10(2).
505 Available at http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2015/november/tradoc_153955.pdf[Visited 13 January 2016]
506 The European Directive on Certain Aspects of Mediation in Civil and Commercial Matters of 21 May 2008.
507 Art. 5(1).
508 Art. 5(5).
509 Art. 6(2).
510 Art. 6 (6).
511Dimopoulos (2011) p.128.
512CJEU Opinion 1/75; Case C-327/91 France v. Commission, para. 14-15.
513The Lisbon Treaty: EU Constitutionalism without a Constitutional Treaty?Edited by Stefan Griller and Jacques Ziller. Vienna,

(Springer Verlag) 2008p.182.

257
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
or not, and if yes, mandates the Commission to negotiate in the name of all EU Member States.
However the Council may still get involved in the negotiations by appointing a special Committee.514

Art. 218 (10) TFEU provides an innovation to EU Law as it gives the Parliament the right to be
informed throughout the negotiations period. This is reinforced by Art.207(3) TFEU which obliges the
Commission to inform the Parliament during the negotiations in the field of CCP. What is more, the
Parliament and the Commission have concluded an inter-institutional agreement which enables the
Parliament to get involved in international negotiations conducted by the Commission. 515

The conclusion of international agreements is regulated by Art.218 (5) to (8) TFEU. Only
after this procedure is followed, can the EU express its consent to be lawfully bound to an IIA. At the
conclusion phase, the Parliament has a more active role. For instance Art.218 (6) TFEU requires the
Parliament to be consulted when concluding international agreements. However, Art. 218(6) (2) (a)
TFEU provides that the consent of the Parliament is for concluding international agreements which
cover “either the ordinary legislative procedure […] or the special legislative procedure where the
consent by the European Parliament is required”. Since according to Art 207 (2) the CCP is a field
which falls under ordinary legislative procedure, the Council needs the consent of the Parliament when
concluding IIAs.

In terms of the voting process in the Council, Art.207 (4) is clear as it requires unanimity in
aspects of FDI. Therefore, no member should vote against or abstain. This implies that EU Member
States do have a degree of power when designing and concluding an IIA with a third country. For
instance, if a Member States’ requests are not taken into consideration while negotiating an IIA, that
Member State can threaten the Council to exercise its “right of veto”. Hence, Member States are able
to express their views, in the sense that they can influence the outcome of negotiations. Therefore,
even though FDI is de jure an exclusive competence of the EU, Member States still have the de facto
power to design the FDI field of the Union.

Conclusion

To conclude, the area of FDI has developed for many years since the first BITs came into
force during the late 1950s and early 1960s in Europe. Started firstly by its Member States, today we
note the EU has become one of the most important global players in this field.
With the entry into force of the Lisbon Treaty, the competence to negotiate and conclude
IIAs shifted completely from the Member States to the EU. Even though without prior experience in the
field of concluding BITs with third states, the EU proved to be a very serious and effective global
player. The EU has opted for Free Trade Agreements including investment chapters rather that
separate BITs. Canada and USA are the most important partners of the EU so far.
As far as investment dispute resolution is concerned, the TTIP may change the current
system by introducing a two-tier international court. The EU has proposed to create this court with the
aim of substituting arbitral tribunals and all their features. Transparency is the headline among EU
institutions, denouncing the fact that the current ISDS does not provide enough transparency during
the proceedings. The EU seems to have been frightened of the arbitral proceedings andtheir outcome.
So, this can be considered complete shift from the traditional approach of its Member States in the
field of ISDS.

514Dimopoulos (2011) p.129.

515 See the Framework Agreement on relations between the EP and the European Commission; Eeckhout, Piet. EU External
Relations Law.2nd edition.Oxford (Oxford University Press) 2011p.199; Van Vooren, Bart and Wessel A. Ramses.EU External
Relations Law: Text Cases and Materials. Cambridge (Cambridge University Press) 2014 (2014) p.294.
258
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 32 : 33 (497)

Vendet e Ballkanit Perёndimor: Trendet e zhvillimeve ekonomiko-politike dhe

integrimi nё BE

Viorela POLENA (AGOLLI)

Abstrakt: Paralelisht me zhvillimet e fundit ndёrkombёtare, ku ndёr mё kryesoret pёrmendim krizёn

financiare, krizёn e refugjatёve, krizёn greke, etj, njё vёmendje e veҫantё nga ana e Bashkimit
Evropian ёshtё treguar edhe pёr vendet e Ballkanit Perёndimor. Fokusimi i kёtij organizimi tek
hapёsira e Ballkanit ёshtё tregues jo vetёm i rёndёsisё qё ky grup-shtetesh pёrfaqёson pёr BE-nё
pёrkundrejt kёtyre zhvillimeve, por edhe i kujdesit e interesit qё Bashkimi Evropian shfaq ndaj
zhvillimeve mikro (politike-ekonomike) tё secilit vend veҫmasi.
Rrjedhimisht, ky punim synon tё realizojёnjё analizё tё zhvillimeve ekonomike-politike
tёvendeve tё Ballkanit Perёndimor, si dhe njё trajtesё tё treguesve kryesorё tё kёtyre zhvillimeve siҫ
janё stabiliteti politik, zhvillimi ekonomik, rritja ekonomike, e proceset demokratizuese tё kёtij grupi
vendesh tё Ballkanit. Gjithashtu, nёpёrmjet pёrdorimit tё tё dhёnave sasiore e cilёsore diskutohen kёto
zhvillime paralelisht me politikat integruese tё vendeve nё Bashkimin Evropian.
Kёshtu, punimi nёpёrmjet pёrdorimit tё njё qasjeje krahasuese pёrqendrohet nё trajtimin e
dinamikave tё brendshme mikro tё vendeve tё Ballkanit Perёndimor nё aspektin ekonomik e politik, si
dhe tenton t’ishohё ato paralelisht me procesin e integrimit dhe rёndёsinё qёky proces paraqet pёr
secilin nga kёto shtete.

Fjalё kyҫe: rritja ekonomike, stabiliteti politik, demokratizimi, zhvillimi ekonomik, integrimi evropian

Hyrje

Historikisht, ecuria e organizatёs sё Bashkimit Evropian ёshtё karakterizuar nga dy dinamika

tё cilat kanё mundёsuar konsolidimin dhe forcimin e tij nё mjedisin ndёrkombёtar. Ato janёthellimi dhe
zgjerimi.Thellimi ka vendosur nё qendёr tё vёmendjes sё Bashkimit Evropian rritjen e bashkёpunimit
ndёrmjet shteteve anёtare e pasuar kjo edhe nga njё forcim i rolit tё institucioneve nё tё.Nga ana
tjetёr, procesi i zgjerimit ka rritur kёtё hapёsirё tё pёrbashkёt bashkёpunimi nёpёrmjet pranimit nё
mёnyrё tё vazhdueshme tё anёtarёve tё rinj. Si i tillё, procesi i zgjerimit vazhdon tё qёndrojё nё
qendёr tё axhendёs sё kёtij organizimi jo vetёm pёr shkak tё interesit tё vazhdueshёm qё shtete e
grup-shtete kanё treguar pёrkundrejt integrimit nё kёtё organizёm, por edhe pёr shkak tё situatave e
dinamikave tё ndryshme tё cilat gjithsesi kanё dёshmuar pёr rёndёsinё e vazhdimit tё mёtejshёm
tёprocesit tё zgjerimit. Viti 2014 shёnoi njё dekadёnga zgjerimi mёi madh i procesit tё zgjerimit dhe
njёkohёsisht edhe njё rishikim nga ana e BE tё prioriteteve nё procesin e negociimit me vende
kandidate dhe kandidate potenciale pёr anёtarёsim nё BE516.
Aktualisht, vёmёndja nё lidhje me procesin e integrimit ёshtё e fokusuar tek Ballkani
Perёndimor, i cili pёr nga karakteristikat zhvillimore politike dhe ekonomike qё prezanton ka ndikuar
edhe ne rishikimin e qasjes sё BE-sё pёrkundrejt kёsaj kategorie shtetesh. Kёshtu, ndёrkohё qё pjesa
tjetёr e Evropёs Lindore realizoi njё tranzicion tё paqshёm nga komunizmi nё demokraci, shumё nga
vendet e Ballkanit Perёndimor e kaluan pjesёn mё tё madhe tё viteve 1990’ nё konflikte tё cilat


Autorja ka thirrjen shkencore Dr, është Lektore, Universiteti “Aleksandёr Moisiu” Durrёs. Email: polenaviorela@gmail.com
516Research Forum, European Integration of the Western Balkans- can the visegrad group countries serve as role
models?,Visegrad Fund, Maj 2015, fq. 3.
259
 KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
stopuan vazhdimin e mёtejshёm tё reformave strukturore tё filluara nё kёto vite 517 . Vendet e ish
Jugosllavisё u pёrballёn jo vetёm me njё situatё konflikti, por edhe tranzicioni nga forma jodemokratike
tё qeverisjes drejt njё etape post-komuniste. Rrjedhimisht, pёrpjekjet e kёtyre vendeve pёr zhvillimin e
konsolidimin e demokracisё pёrkojnё edhe me ato qё konsiderohen edhe kriteret e BE, tё tilla si:
konsolidimi i demokracisё, shteti i sё drejtёs, dialogu politik, dhe tё drejtat e njeriut 518.
Paralelisht, ditёt e sotme, ky organizёm po pёrballetme atё qё konsiderohet ‘kriza mё
serioze e bashkimit qё prej krijimit tё tij’, cila vjen si rezultante e krizёs sё refugjatёve, paaftёsisё
praktike tё BE-sё pёr tё aplikuar mё me shpejtёsi mёsimet e nxjerra nga kriza financiare, dhe
problemit me Mbretёrinё e Bashkuar (ajo qё ndryshe konsiderohet Brexit) 519.
Kёshtu, duke synuar trajtёsёn e analizёn mё konkrete tё pёrqasjses sё procesit tё integrimit
nga BE kundrejt vendeve tё Ballkanit Perёndimor dhe anasjelltas, ky punim vijon me: sё pari,
identifikimin e zhvillimeve kryesore politike dhe ekonomike tё vendeve tё Ballkanit Perёndimor; sё dyti,
me prezantimin e qasjes sё BE kundrejt Ballkanit Perёndimor pёrgjatё kohёs dhe evidentimin e
vlerёsimin e zhvillimeve tё fundit brenda BE dhe Ballkanit Perёndimor, pёr tё mbёrritur nё disa
pёrfundime.

Zhvillimet kryesore ekonomike-politike tw vendeve tw Ballkanit Perwndimor

Tabela 4.1: Ballkani Perëndimor, treguesit makroekonomikë 2011, 2012 (vlerësime)

Bosnjë
Shqipëria Hercegovina Kroacia Maqedonia Mali i Zi Serbia

2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012

PBB
(ndryshimi 3 0.5 1.2 0 0 -1.1 3.1 0.9 2.4 0.2 1.6 -0.5
nё %)

Papunёsia
13.3 15 27.6 27.6 13.6 14.1 31.2 31.2 - - 24.4 25.5
(%)

Inflacioni
3.9 3.5 3.7 2.2 2.2 2.9 3.9 2 3.1 2 11.2 5.9
(%)

Borxhi i
jashtëm
58.9 63.7 40.3 43.6 47.5 52.7 27.1 46.8 43.3 46.7 50 63.6
(si % e
PBB-sё)

Mё specifikisht, nёse u referohemi karakteristikave tё ekonomive tё vendeve tё cilat iu

nënshtruan procesit tё tranzicionit, dhe mё konkretisht vendet e Ballkanit 520, identifikojmё se qёllimi
kryesor i tyre ka qenё transformimi i plotё i ekonomive dhe hapja e tyre ndaj tregut tё lirё. Madje, nёse

517Murgasova, Z. Ilahi, N. Miniane, J., et al., The Western Balkans: 15 Years of economic transition, International Monetary
Fund, 2015, fq. 5.
518Vesnic-Alujevic, Western Balkans: From reconciliation to European future, Centre for European Studies, Bruksel, 2012, fq. 11.
519 Bruton, J. ‘Challenges facing the EU today’, tetor 2015, i gjendshem ne:
http://www.fairobserver.com/region/europe/challenges-facing-the-eu-today-23190/

260
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
do tё tenonim tё strukturonim zhvillimet e sektorit ekonomik nё periudha mё specifike nё kёtё grup
vendesh, do tё evidentonim tre tё tilla. Periudha e parё pёrkon me periudhёn e ndryshimeve tё
karakterit politik, kryesisht ndryshimit tё formёs sё regjimit, periudhё nё tё cilёn sektori ekonomik u
pёrball me sfida tё shumta. Ashtu si nё sistemin politik, sistemi ekonomik i kёtyre vendeve iu
nënshtrua ndryshimeve thelbësore tё mёnyrёs sё organizimit e funksionimit. Bozic-Miljkovic 521 i
konsideron zhvillimet e viteve 90’ tё vendeve tё kёtij rajoni si pёrcaktuese tё zhvillimeve tё mёtejshme
qofshin ato ekonomike apo politike. Pёrveç kёsaj, sipas studiueses, problematikat e karakterit politik
si: destabiliteti politik, mungesa e njё shoqërie civile tё organizuar, mungesa e sundimit tё ligjit dhe
shtetit tё sё drejtës prodhuan njё realitet tё vёshtirё e pengues pёr zhvillimet ekonomike. Nё njё
periudhё tё mёvonshme, pas ndryshimeve politike e ekonomike tё cilat pёrfaqёsuan kalime tё
rёndёsishme nga njё format organizimi tek tjetri (kryesisht nё vitet 2000’), vendet e Ballkanit filluan tё
shfaqin tregues makroekonomikё nё rritje, e ndёr to mё kryesorja ishte rritja ekonomike tё
qëndrueshme. Kёshtu, rritja mesatare e PBB-sё pёr rajonin e vendeve tё Ballkanit Perёnimor
pёrllogaritej rreth 5.7%, dhe kjo sipas Penev522 i detyrohej njё modeli rritjeje tё përcaktuar nga dy
elementë kryesorë: (i) kapitalit tё lirё ndёrkombёtar dhe kredive tё indeksuara nё monedha
ndёrkombёtare, dhe (ii) liberalizimit tё tregёtisё sё jashtme dhe tregjeve financiarë.
Burimi: World Economic Outlook, Prill 2012
Pra, nё pёrgjithёsi, ajo qё mund tё vёmё re pёrgjatё kёsaj periudhe ёshtё fakti se, kjo
magnitudё e zhvillimeve makroekonomike u prodhua si rezultat i ‘adoptimit tё politikave tё tregut tё
hapur, mbështetjes sё sektorit privat dhe zhvillimit tё mёtejshёm tё tij, intensifikimit tё marrёdhёnieve
ekonomike me vende tё tjera tё botës, si dhe marrjes sё masave pёr nxitjen e konkurueshmёrisё sё
kёtyre vendeve’523. Sё fundmi, periudha e tretё e zhvillimeve ekonomike tё rajonit do tё përkonte me
krizën financiare e cila u shfaq nё gjysmën e dytё tё vitit 2007, dhe qё e shfaqi ndikimin e saj nё
ekonomitë e vendeve tё Ballkanit e sidomos ato tё Ballkanit Perёndimor vetёm rreth fundit tё vitit
2008. Ajo u shoqërua me njё dobësim tё aktivitetit ekonomik, e ngadalësim tё mёtejshёm tё rritjes
ekonomike tё kёtyre vendeve, dhe regjistrimet e rritjes ekonomike pozitive filluan vetëm pas vitit 2011.
Natyrisht, ndikimet e krizës ekonomike, për kёtё kategori vendesh u ndjenë jo vetëm sё brendshmi por
edhe sё jashtmi e sidomos nё kontekstin evropian. Nëse do tё tentonim t’i kategorizonim ndikimet
negative tё rajonit tё Ballkanit kundrejt kontinentit evropian, sipas Lessenskit 524 do tё evidentonim këto
problematika: sё pari, BE vendosi axhendёn e zgjerimit nё prapavijё, duke mos e parё pёrgjatё kёsaj
periudhe krize si njё prioritet tё menjёhershёm; sё dyti, pёrpjekjet e kёtyre vendeve pёr t’i bёrё ballё
krizёs, i riorientuan burimet e tyre nga nevojshmёria e reformave pёr anёtarёsim nё luftёn ndaj krizёs
ekonomike; dhe, sё treti, u riorientua edhe qёndrimi i BE-sё pёrkundrejt çёshtjes sё anёtarёsimit nё
aspektin e pёrqёndrimit sidomos nё politikat ekonomike dhe financiare tё vendeve qё synojnё
anёtarёsimin.

521 Bozic-Milkjovic, I., (2007), ‘Westren Balkans in the process of European Integration-Economic networking and the region’s
development’, Facta Universitatis: Economics and Organization, Vol. 4(1): 79-90, fq. 80.
522 Penev, op.cit., fq. 18.
523 Karasavvoglou, G. A., (2011), Economies of the Balkan and Eastern Europe Countries in the Changed World, Cambridge

Scholars Publishing, Britani e Madhe, fq. 9.

524 Lessenski, M., (2010), ‘How are the Balkans weathering the storm of the economic crisis: comparing the implications across

countries in the regional and European context’, The Western Balkans: between the economic crisis and the European
perspective, Instituti pёr Studime Rajonale dhe Ndёrkombёtare, Sofje, fq. 6-7.
261
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela 4.3: Rritja reale e PBB-sё pёr disa vende tё Ballkanit Perëndimor

Projektimi i 2012 aktuale 2012 e Projektimi i Projektimi i

2012-ёs pёrllogaritur 2013-ёs 2014-ёs
Shqipёria 0.8 1.6 2.2 1.8 2
Bosnjë 0 -0.7 -1.1 0.5 2
Hercegovina
Kosova 3.6 2.3 1.1 3.1 4.3
Maqedonia 0 -0.3 0.4 1.4 2.5
Mali i Zi 0.2 -0.6 -0.2 1.2 1.5
Serbia -2 -1.7 -1.9 2 2.7
Burimi: Banka Botërore, 2012

Njё tёrёsi karakteristikash e tiparesh zhvillimi identifikojmë edhe nga pikëpamja politike pёr
kёtё kategori vendesh. Ndryshimi i regjimit politik sё bashku me nevojshmёrinё pёr tё riformatuar
strukturën institucionale nё përshtatje dhe paralel me ecurinë e procesit tё demokratizimit ka qёnё i
përcaktuar, ashtu si edhe pёr aktivitetin ekonomik, nga dy faktorë kryesorë: tё brendshëm dhe tё
jashtëm. Sё brendshmi, elitat politike kanë luajtur njё rol tё rёndёsishёm nё realizimin apo çuarjen mё
tej tё reformave politike pёr tё prodhuar rezultatet e synuara politike.Ndёrsa sё jashtmi, faktori
ndёrkombёtar ka qenё gjithashtu përcaktues nё drejtimin dhe statusin e këtyre ndryshimeve.Kështu,
pavarësisht ndërveprimit tё këtyre dinamikave nё sistemet politike tё vendeve paskomuniste, statusi
dhe ecuria e zhvillimeve politike nё aspekte tё veçanta ka qenё e ndryshme pёr vende tё ndryshme.
Kёtё e konfirmon edhe indeksi i Freedom House pёr vendet e kёtij rajoni nё elementё specifikё, si:
niveli i demokratizimit, sundimi i ligjit, korrupsioni, liria, etj525.

525 Indeksi i Freedom House/ <http://www.freedomhouse.org/report-types/freedom-world>

262
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela 4.4: Ritmet e ndryshimeve ndërmjet viteve 2008-2012

Kroacia Serbia Mali i Maqedonia Shqipëria Bosnjë Kosova
Zi Hercegovina
Procesi = = =
zgjedhor
Media e
pavarur

Shoqëria = = = = =
Civile
Qeverisja =

demokratike
shtetërore
Qeverisja = = = =
demokratike
vendore
Kuadri = =
gjyqësor
dhe
pavarësia e
tij
Korrupsioni =

Burimi: Freedom House, 2009, 2013; (Pinna526, 2013)

Shёnim: tregon0.25 pёrmirёsim; = status quo; 0.25 rёnie

Figura 4.1: Performanca demokratike e Ballkanit Perëndimor sipas kategorisë

Burimi: Freedom House, 2013

526 Pinna, A., (2013)/< http://www.freedomhouse.org>

263
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Shёnim: Trendet nё njё lakore tё vetme pёr vende tё veçanta tё Ballkanit Perëndimor tё cilat
pёrfshijnё: procesin zgjedhor, median e pavarur, shoqёrinё civile, qeverisjen demokratike shtetërore,
qeverisjen demokratike vendore, kuadrin gjyqësor dhe pavarёsinё e tij, si dhe korrupsionin.
Tё gjithё treguesit e mёsipёrm, pёrmblidhen nё atё qё pёr Freedom House pёrbёn nivelin e
demokracisё pёr njё vend tё caktuar. Ajo qё mund tё vemё re nga grafiku, ёshtё se pavarësisht
specifikave nё terma tё zhvillimit demokratik qё paraqet çdo shtet, sё bashku, vendet e Ballkanit
Perëndimor shfaqin thuajse tё njёjtёn ecuri ose profil zhvillimi demokratik nё secilin prej treguesve tё
mёsipёrm. Kёshtu, pёr vitin 2013, Kroacia, Serbia, Mali i Zi, dhe Maqedonia vlerёsohen si demokraci
gjysёm tё konsoliduara, Kosova vlerësohet nё kategorinё e regjimeve autoritare gjysёm tё
konsoliduara, ndёrsa Shqipёria dhe Bosnjё-Hercegovina shihen si qeverisje tranzicionale dhe regjime
hibride.
Njё çështje problematike pёr tё gjitha vendet e rajonit pёrgjatё procesit tё demokratizimit
paraqet edhe prezenca e korrupsionit.Siç mund tё shihet nga tabela e mёposhtme, prezenca e
korrupsionit i ka pozicionuar ndёr vite vendet e paskomuniste tё Ballkanit Perёndimor midis vendit tё
70-tё dhe tё 100-tё nga 177 vende qё merren nёn vlerёsim.
Tabela 4.5: Indeksi i Perceptimit tё Korrupsionit, Transparency International
Ballkani Perёndimor Renditja

2004 2009 2011 2012

Shqipёria 108 95 95 113
Bosnjё-Hercegovina 82 99 91 72

Kroacia 67 66 37 62
Maqedonia 97 71 69 69
Kosova - - 112 105
Mali i Zi - 69 66 75
Serbia 97 83 86 80
Burimi: Transparency International527, 2013

Mё poshtë paraqesim gjithashtu edhe statusin e zhvillimeve tё fundit tё fokusuara mё shumё

brenda qasjes sё qeverisjes tё ofruar nga Worldwide Governance Indicators (2013). Kёta tё fundit,
vlerёsojnё ecurinё e dimensioneve tё veçanta tё qeverisjes pёr 215 ekonomi tё ndryshme pёrgjatё
kohёs nё bazё njё-vjeçare. Kёto dimensione janё: stabiliteti politik dhe mungesa e dhunës, efektiviteti
qeverisës, cilësia e reformave rregulluese, sundimi i ligjit, kontrolli i korrupsionit, dhe kundёrshtimi e
llogaridhënia528.

527 Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit, (2013), Transparency International<http://www.transparency.org/cpi2013/results?>

528 Banka Botёrore, Worldwide Governance Indicators: <http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#home>
264
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela 4.8: Treguesit e qeverisjes pёr vitin 2013 pёr vendet e Ballkanit Perëndimor (Kaufman et
al., 2013)
Treguesit/Vendet Kundërshtimi Stabiliteti Efektiviteti Cilësia e Sundimi Kontrolli i
e politik qeverisës reformave i ligjit korrupsionit
llogaridhënia dhe rregulluese
mungesa
e dhunёs
Shqipёria -0.11 -0.16 -0.28 0.17 -0.57 -0.72
Bosnjё- -0.14 -0.54 -0.47 -0.06 -0.23 -0.3
Hercegovina
Maqedonia 0.00 -0.44 -0.07 0.35 -0.24 0.02
Mali i Zi 0.23 0.56 0.13 0.01 0.00 -0.1
Serbia 0.17 -0.22 -0.11 -0.08 -0.39 -0.31
Mesatarja 0.03 -0.16 -0.16 0.078 0.286 0.282
Burimi: BB, Worldwide Governance Indicators, 2013
Nёse do i referohemi pёrmbledhjes sё tё dhёnave pёr vendet e parashtruara nё tabelё,
vёmё re se Mali i Zi ёshtё i vetmi vend pёr vitin 2012 qё ka vlerësime pozitive nё tё gjitha dimensionet
e qeverisjes, pёrveççështjes sё kontrollit tё korrupsionit. Problematike pёr tё gjitha vendet e tjera
mbeten dimensioni i stabilitetit politik dhe i mungesёs sё dhunёs, efektiviteti i qeverisjes, si dhe
kontrolli i korrupsionit.
Mё konkretisht, nisur edhe nga fokusi ynё studimor, nёse shohim nga pikёpamja krahasuese
çёshtjen e stabilitetit politik, vёmё re se ajo ёshtё problematike pёr tё gjitha vendet e kёtij rajoni.
Tabela 4.9: Tё dhёna krahasimore mbi vendet e Ballkanit Perёndimor nё lidhje me stabilitetin
politik e mungesën e dhunës, Worldwide Governance Indicators (BB)
Treguesi Vendi Viti Vlerësimi i Renditja
dimensionit tё
qeverisjes
Stabiliteti Politik Shqipëria 2002 -0.39 30.77
dhe Mungesa e 2007 -0.20 37.98
Dhunës 2012 -0.16 39.81
Bosnjë- 2002 -0.25 38.46
Hercegovina 2007 -0.60 25.96
2012 -0.54 28.91
Kosova 2002 n/a n/a
2007 n/a n/a
2012 -1.15 15.17
Maqedonia 2002 -1.12 17.31
2007 -0.43 30.29
2012 -0.44 33.18
Mali i Zi 2002 n/a n/a
2007 0.15 48.08
2012 0.56 63.98
Serbia 2002 -0.60 26.44
2007 -0.61 25.48
265
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
2012 -0.22 38.86
Burimi: BB, Worldwide Governance Indicators529, 2013
(http://info.worldbank.org/governance/ёgi/index.aspx#reports)
Ashtu siç mund tё shohim, pёrgjatё mё shumё se njё dekade (dekadёs sё fundit),
destabiliteti politik ka vazhduar tё jetё njё çёshtje problematike pёr kёtё kategori vendesh.Vetёm Mali i
Zi ka regjistruar vlera pozitive, edhe pse këto tё fundit janё larg tё konsideruarit si rezultate tё mira tё
kёtij dimensioni qeverisjeje.Ndёrsa, pjesa tjetёr e vendeve tё kёtij rajoni identifikohet me vlera negative
pёrkundrejt çёshtjes sё stabilitetit politik dhe mungesёs sё dhunёs, ku njё situatё mё e rёnduar
paraqitet pёr Maqedoninё.

Zhvillimet e fundit brenda BE dhe perspektiva ndaj Ballkanit Perwndimor

Ditёt e sotme, dy dinamikat (thellimi dhe zgjerimi) tё cilat kanёmundёsuar qё projekti

evropian tё vazhdojё tё ecё pёrpara, pёrballen me ҫёshtje problematike tё cilat nga ana e tyre po
vёnё nё pikёpyetje vazhdimёsinё e BE-sё nё vetvete. Kёshtu530, sё pari identifikojmё vёshtirёsitё e
vazhdueshme ekonomike tё prodhura nga kriza financiare, ndihma financiare dhёnё shteteve si
Protugalia, Irlanda, Greqia e Qipro, pёr tu pёrballur me deficitin buxhetor si dhe borxhin e lartё
publik.Sё dyti, rritja e prezencёs euro-skeptike nёpёrmjet partive tё pёrfaqёsuara nё Parlamentin
Evropian ka rritur gjithashtu presionin ndaj Bashkimit.Sё treti, kriza e emigrantёve, e cila pёr shkak tё
qёndrimeve tё ndryshme tё vendeve anёtare e ka tronditur edhe vetё parimin e solidaritetit tё shteteve
anёtare.Dhe sё fundi, shumё studiues e analistё identifikojnё edhe mungesёn e njё lidershipi tё fortё e
vizionar nё Evrope, pёr shkak tё mosangazhimit tё duhur tё Britanisё dhe Francёs nga njёra anё, si
dhe tё hezitimit tё Gjermanisё nё kuadrin e kёsaj makro situate.
Ndryshe, nёse do tё tentonim tё trajtonim kёto problematika tё inkuadruara edhe nё
prospektet e ardhme pёr kёtё organizёm do tё evidentonim tre ҫёshtje 531 : stanjacionin,
fragmentarizimin, dhe legjitimitetin. Nga pikёpamja ekonomike, stanjacioni i vazhduar do tё prodhojё
presione nё rritje nga klasa e mesme si dhe njё pёrhapje nё rritje perceptimesh pёr padrejtёsi sociale
nga ana e shteteve anёtare. Fragmentarizimi shihet nga ana sociale (ndёrmjet BE-sё dhe qytetarёve
tё saj), nga ana ekonomike pёr shkak tё mungesёs sё konkurueshmёrisё ndёrmjet shteteve anёtare,
dhe nga anapolitike, i shoqёruar nga njё nivel i larё mosbesimi nga ana e shteteve anёtare. Dhe sё
fundmi, BE pёrballet edhe me ҫёshtjen e legjitimitetit nё rёnie pёr shkak tё njё niveli nё rritje tё
mosbesimit tek elitat politike tradicionale dhe tek aftёsia e tyre pёr tё pёrballuar sfidat komplekse tё
botёs sё sotme.
Tё gjitha kёto, konvergojnё tek qёndrimi dhe mёnyra e tё vepruarit tё BE-sё vitet e fundit,
duke bёrё aktiv parimin e tё bёrit mirё sesa tё bёrit mё shumё.Kjo mungesё iniciative nё pikёpamje tё
politikave dhe vizionit tё sё ardhmes,nё rezultante shihet si njё lodhje politike e reformash nga ana e
BE-sё cka mund tё reflektohet edhe tek dinamika e zgjerimit.Nga ana tjetёr problematike nё pikёpamje
tё procesit tё zgjerimit ngelet cёshtja e solidaritetit dhe kohezionit.Vala mё e madhe e zgjerimit e
viteve 2004-2007 prodhoi nivele tё larta tё mosbesimit tё cilat nё tё njёjtёn kohё janё reflektuar nё
vazhdimёsi qё prej kёsaj periudhe mes shteteve anёtare edhe nё procesin e politikё-bёrjes532.

529 Shёnim: Vlerёsimi i dimensionit tё qeverisjes, tregon statusin e treguesit pёr njё vend nё njё shkallё nga -2.5-2.5, ku vlera mё
tё larta tregojnё rezultate mё tё mira qeverisjeje. Ndёrsa, renditja tregon renditjen e njё vendi nё krahasim me tё gjitha vendet e
tjera, dhe ku 0 tregon renditjen mё tё ulёt ndёrsa 100 renditjen mё tё lartё.
530 Archick, K., ‘The European Union (EU): Current challenges and future prospects in brief’, Congressional research Service,

Tetor 2015, fq. 5-6.

531European Policy Centre, Challenge Europe: Challenges and new beginnings: priorities for the EU’s new leadership, Nr. 22,

Shtator, 2015, fq. 10-12.

532 European Policy Centre, Challenge Europe: Challenges and new beginnings: priorities for the EU’s new leadership, Nr. 22,

Shtator, 2015, fq. 65.

266
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Pёrfundime

Nё përmbledhje, mund tё shohim nga sa identifikuam mё sipёr se procesi i demokratizimit

nё vendet e Balkanit Perёndimor ёshtё ende i ngadaltё dhe progresi drejt konsolidimit tё kёtyre
demokracive jo i mjaftueshёm. Nёse, do tё tentonim tё identifikonim arritjet dhe statusin e zhvillimeve
përkundrejt secilёs fazë qё procesi i demokratizimit pёrfshin, atёherё do tё pёrftohej njё panoramё e
tillё: nё vitet 90’, tё cilat pёrkuan me etapёn e ndryshimit tё regjimit, vёshtirёsitё me tё cilat u pёrballёn
vendet e kёtij rajoni janё tё dukshme nё terma si tё treguesve makroekonomikё, ashtu edhe atyre
politikё; institucionalizimi i demokracisë pёrkoi me njё periudhё stabilizimi dhe pёrmirёsimi tё
ndjeshёm tё kёtyre elementёve, gjё qё u reflektua mё shumё nё pёrmirёsimin e situatёs
makroekonomike, ashtu siç dёshmojnё edhe treguesit e evidentuar mё sipёr; sё fundmi, ajo çka mund
tё konfirmojmё nё lidhje me etapёn e tretë teorike, atё tё konsolidimit tё demokracisë, ёshtё se statusi
i zhvillimeve tё etapёs sё dytё, ka qёnё pёrcaktues edhe pёr vijimёsinё e konsolidimit tё demokracisё.
Kёshtu, pavarёsisht trendeve rritёse nё disa dimensione tё qeverisjes dhe tё sferёs
ekonomike pёrgjatё etapёs sё institucionalizimit tё demokracisë, ritmi i kёtyre zhvillimeve pёr njё pjesё
tё mirё tё vendeve tё kёtij rajoni nuk ka qenё i mjaftueshëm pёr tё mundësuar kalimin drejt etapёs
pёrmbyllёse tё procesit tё tranzicionit demokratik. Ndryshe Serbos do tё konfirmonte se ‘pavarёsisht
arritjeve tё vazhdueshme dhe pёrpjekjeve tё bёra nga vendet e Ballkanit Perёndimor nё rrugёn e tyre
drejt integrimit nё BE, ato vazhdojnё tё hasin nё probleme tё ndryshme qё i pёrkasin sferёs
ekonomike, politike, institucionale, si: ‘pasiguri kushtetuese, sindroma e “shtetit tё dobёt”, njё mjedis i
varfёr biznesi, dhe normё e lartё e papunёsisё dhe varfёrisё’533. Nga ana e vet Bashkimi Evropian ka
adoptuar njё qasje tё kujdesshme pёrkundrejt integrimit tё kёsaj pjese tё Ballkanit nёpёrmjet nevojёs
pёr pёrmbushjen e duhur tё kritereve ekonomike e politike.

Bibliografia
Archick, K., ‘The European Union (EU): Current challenges and future prospects in brief’,
Congressional research Service, Tetor 2015.
Banka Botёrore, Worldwide Governance Indicators:
http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#home
Bozic-Milkjovic, I., (2007), ‘Westren Balkans in the process of European Integration-Economic
networking and the region’s development’, Facta Universitatis: Economics and
Organization, Vol. 4(1): 79-90.
Brutton, J. ‘Challenges facing the EU today’, tetor 2015, i gjendshёm nё:
http://www.fairobserver.com/region/europe/challenges-facing-the-eu-today-23190/
European Policy Centre, Challenge Europe: Challenges and new beginnings: priorities for the
EU’s new leadership, Nr. 22, Shtator, 2015.
Indeksi i Freedom House/ <http://www.freedomhouse.org/report-types/freedom-world>
Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit, (2013), Transparency International
<http://www.transparency.org/cpi2013/results?>
Karasavvoglou, G. A., (2011), Economies of the Balkan and Eastern Europe Countries in the
Changed World, Cambridge Scholars Publishing, Britani e Madhe.
Lessenski, M., (2010), ‘How are the Balkans weathering the storm of the economic crisis:
comparing the implications across countries in the regional and European context’, The
Western Balkans: between the economic crisis and the European perspective, Instituti pёr
Studime Rajonale dhe Ndёrkombёtare, Sofje.
Murgasova, Z. Ilahi, N. Miniane, J., et al., The Western Balkans: 15 Years of economic transition,
International Monetary Fund, 2015.

533
Serbos, S., (2008), ‘European integration and South Eastern Europe: Prospects and
challenges for the Western Balkans’, UNISCI Discussion Papers, 18, 95-112,fq. 95.
267
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Penev, S., (2012), Economic and European perspectives for the Western Balkan countries,
Westminster Foundation of Democracy, Western Balkans Parliamentary network of
committees for economy, finance and budget, Faculty of Economics and Business,
Sarajevo, Institute of Economic Sciences, Beograd.
Pinna, A., (2013)/ <http://www.freedomhouse.org>
Research Forum, European Integration of the Western Balkans- can the visegrad group countries
serve as role models?,Visegrad Fund, Maj 2015.
Serbos, S., (2008), ‘European integration and South Eastern Europe: Prospects and challenges for
the Western Balkans’, UNISCI Discussion Papers, 18, 95-112.
Vesnic-Alujevic, Western Balkans: From reconciliation to European future, Centre for European
Studies, Bruksel, 2012.

268
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 347. 97 /. 99 (4)

Procedura për pranimin e ankesësnë Gjykatën Europiane të të Drejtave të

Njeriut

Anton GERA  Aurela GERA

Abstrakt: Sipas të drejtës ndërkombëtare dhe të drejtës europiane,shtetet anëtare të BE-së duhet ti
garantojnë çdo individi të drejtën për të shkuar në gjykatë, ose në një organ alternativë për zgjidhjen e
mosmarrëveshjeve dhe të kërkojë dëmshpërblim nëse janë shkelur të drejtat e tij. Kjo është ajo që
quhet e drejta e qasjes në drejtësi. Për më tepër, sipas te drejtëssë BE-së,çdokush ka të drejtë për një
ankim efektiv përpara një gjykate për të kërkuar respektimin e të drejtave subjektive që e drejta e BE-
së i njeh çdo qytetari.
Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut është një organ me karakteristika unike në
historinë e së drejtës ndërkombëtare. Kjo gjykatë, krijuar në vitin 1959 nga Konventa Europiane për të
Drejtat e Njeriut e vitit 1950, është organi gjyqësor që garanton të drejtat e parashikuara në Konventën
Evropiane për të Drejtat e Njeriut për këdo që ndodhet nën juridiksionon e një shteti kontraktues.Për
t’iu drejtuar Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, personat duhet të plotësojnë disa kushte
pranueshmërie të kërkesës. Këto kushte që parashikohen nga neni 35 i K onventës Europiane të të
Drejtave të Njeriut,do të jenë objekt trajtimi dhe analize nga ana jonë ne këtë punim.

Fjalë kyçe: Procedurë,të drejta të njeriut,individë,shtete antare,gjykatë.

Hyrje

Sistemi i mbrojtjes së të drejtave dhe i lirive themelore që u vendos nga konventa evropiane
e të drejtave të njeriut bazohet mbi parimin e subsidiaritetit. Neni 35 në paragrafin e parë të tij
parashikon se gjykata mund të vihet në levizje vetëm pasi të jenë shteruar mjetet e brendshme
ligjore…. U takon, në radhe të parë, shteteve palë të Konventes të garantojnë zbatimin e tij, ndërkohë
që Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut ndërhyn vetëm kur shtetet nuk e kanë kryer detyrën e
tyre. Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ), vihet në levizje kryesisht nëpërmjet
kërkesave individuale, me anë të të cilave cdo kush mund ti drejtohet, qoftë ai përson fizik apo juridik,
që ndodhet në jurisdiksionet e shteteve palë të Konventës.
Numëri i kërkesava potenciale është shumë i madh, si rrjedhojëGJEDNJ është mbingarkuar
nga kërkesat individuale. Shtetet palë të konventës nuk janë ndalur së menduari për të gjetur masa të
reja që kanë si synim të përballojnë këtë problem dhe të garantojnë një administrim efikas të
drejtësisë. Masa më e qartë është adoptimi i protokollit nr. 14 të Konventës i cili parashikon mundesinë
që kërkesat haptasi të papranueshme të mund të trajtohen nga një gjykatës i vetëm, i ndihmuar nga
raportues jo gjyqesorë dhe jo më nga nje trupe gjykuese me tre gjykatës. Protokolli nr. 14, qe ka hyrë
në fuqi me 1 qeshor 2010, ka vendosur një kriter të ri të pranueshmerisë lidhur me masën e dëmit që
ka pësuar kërkuesi. Ky kriter synon të dekurajojë paraqitjen e kerkesave nga përsona që kanë pësuar
një dëm të papërfillshëm, jo domëthënes.


Lektor , Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës, Fakulteti i Shkencave Politike-Juridike
e-mail: g.era@hotmail.i

Fakulteti i Drejtësisë,Universiteti i Tiranës, Mastër në Administrim Publik, Fakulteti i Ekonomisë, UT
e-mail aurela.toma@yahoo.com
269
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

E drejta e ankimimit.

Sipas nenit 33 dhe nenit 34 të Konventës Evropine të të Drejtave të Njeriut, ankese në

GJEDNJ mund të paraqesë: çdo përson, orgnizëm jo qeveritar ose grup individësh që pretendon se
është viktimë e një shkelje nga njëpalë e lartë kontraktuese e tëdrejtave të njohura nga Konventa ose
Protokollet shtesë, duke përfshirë edhe cdo palë të lartë kontraktuese kundra një pale tjetër të lartë
kontraktuese. Ndërkohe Konventa parashikon edhe ndërhyjen e palës së trete.
Në të gjitha çështjet para një Dhome ose Dhomës së Madhe, një Palë e Lartë Kontraktuese,
shtetasi i së cilës është kërkues, ka të drejtë të paraqesë komente me shkrim dhe të marrë pjesë në
seancë gjyqësore. Kryetari i Gjykatës, në interes të administrimit të rregullt të drejtësisë, mund të ftojë
çdo Palë Kontraktuese që nuk është palë në gjykim ose një person të interesuar që nuk është kërkues
të paraqesë komente me shkrim ose të marrë pjesë në seance.534
Duhet thënë se, edhe Komisioneri për të Drejtat e Njeriut i Këshillit të Evropës mund të
paraqesë komente me shkrim dhe të marrë pjesë në seanca në të gjitha çështjet para një Dhome ose
Dhomës së Madhe. Numeri i ankesave ndërshtetërore është shumëi vogël për arsye se shtetet, palë
të larta kontraktuese,i druhen ushtrimit të kësaj të drejte kundra paleve të tjera tëlarta kontraktuese,
pasi kjo gjë mund të bëhët shkas për perdorimin nga palët e tjera ndaj tyre. Në çdo rrethanë, subjekti
ankues duhet të dëshmojë se ka qenë viktimë e një shkelje të konventës.
Akti ose privacioni që ndodhet në thelb të mosmarrëveshjes duhet të prekë në mënyrë
direkte kërkuesin. Kur ekziston një lidhje e veçantë dhe personale midis viktimës direkte dhe kërkuesit,
GjEDNJ pranon ankimimin individual të një personi që konsiderohet si viktimë indirekte. Për shembull :
Mbi bazën e nenit 2, ankimimi i gruas së viktimës535, ose ai i nipit të të ndjerit.536 Kërkuesi duhet të
mund të justifikojë cilësinë e vet si viktimë gjatë gjithë kohëzgjatjes së procedurës. Gjithsesi, zbutja e
një dënimi apo adoptimi i një vendimi apo i masave të favorshme për kërkuesin nga autoritete
kombëtare sjell humbjen e cilësisë së viktimës vetëm në rast se kjo shoqërohet me një njohje të qartë
ose, të paktën, në substancë, të ndjekur nga një riparim i shkeljes.537
Sidoqoftë, kushti që kërkesa duhet të paraqitet vetëm nga përsoni që dëshmon se është
viktimë e një dhunimi nuk përjashton që përsoni i tretë të ankohet në emër dhe në favor të viktimës.
Kjo formë ankimi mund të lejohet kur vetë personi që është viktimë nuk mund ta ushtrojë këtë të drejtë,
për arsye si: paaftësia mendore, fizike, apo mungesa e moshës madhore te tij, etj. Në të tilla raste
ankimi mund të bëhët nga persona të cilëve ligji ua njeh këtë të drejtë, të cilët mund të jenë:
kujdestari, të paralindurit dhe të paslindurit ose persona të tjerë. 538 OJQ-ve ose grupimeve të
individëve, KEDNJ ju njeh një status të vecantë, duke ju njohur të drejtën e ankimit për të drejtat të
cilët ato mund ti ushtrojnë. Në rastin e përsonave juridikë, duhet të theksohet se ndonëse personat
juridike publikë kanë personalitet juridik, ato nuk janë të legjitimuar për të ngritur padi në GJEDNJ.
Arsyeja është sa ligjore aq edhe logjike. Keto dy aspekte kanë të bëjnë me faktin që, Konventa
parashikon mundësinë e ankimit ndaj një shteti nga personat, OJQ-të dhe grupe të tjera, përfshirë
shtetet ndaj njëri-tjetrit, por nuk ka kuptim qe shteti të ankohet ndaj vetes se tij, pavarsisht çdo llojë
rrethane.
Në ushtrim e të drejtës së ankimit, ekziston detyrimi për të gjithë palët e larta kontraktuese
që, në çdo rast, ato zotohen të mos pengojnë në asnjë mënyrë ushtrimin efektiv të së drejtës së
ankimit. 539 Ky detyrim ipalëve të larta kontraktuese, gjen rregullim të plotë dhe të detajuar në

534 Neni 36 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

535McCann e të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, 27 shtator 1995, seria A nr. 324.
536 Yaşa kundër Turqisë, 2 shtator 1998, Përmbledhje 1998-VI.
537 Scordino kundër Italisë (nr. 1) [DHM], nr. 36813/97, KEDNJ 2006-V
538 DACI J, Te drejta e Njeriut,botimi i trete, Julvin 2, Tirane 2011. Fq 138-139
539 Neni 34 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut

270
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Marrëveshjen Evropiane për Personat Pjesëmarrës në procedurat para gjykatës evropiane për të
drejtat e njeriut, 5 mars 1995.540 Kjo marrëveshje zbatohet ndaj:
- Cdo përsoni që merr pjesënë procedurat para gjykatës si palë, ose përfaqësues ose
këshilltar i një pale,
- Dëshmitarët dhe ekspertët e thirrur nga gjykata dhe personat e ftuar si miq të gjykatës ose
amicus curiae nga kryetari i gjykatës për të marrë pjesë në procedura.

Kriteret e pranueshmerisë së kerkesës në GJEDNJ që kanë të bëjnë me procedurën.

Shterimi i mjeteve të brendshme të ankimit

Gjykata mund të trajtojë çështjen vetëm pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet e brendshme
ligjore sipas rregullave përgjithësisht të pranuara të të drejtës ndërkombëtare (...) ».541
Kushtet e pranueshmërisë bazohen mbi parimet e së drejtës ndërkombëtare përgjithësisht të
pranuara, siç e tregon teksti i nenit 35. Gjykata evropiane e të drejtave të njeriut ka për qëllim të luajë
një rol subsidiar krahasuar me sistemet kombëtare të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Logjika që
përshkon rregullën e shterimit të mjeteve të brendshme është t'u kursejë autoriteteve lokale, dhe para
të gjithash, gjykatave, rastin për të parandaluar ose riformuluar shkeljet e ankimuara të Konventës. Ajo
bazohet mbi hipotezën, e pasqyruar në nenin 13, sipas së cilës rendi juridik i brendshëm do të sigurojë
një mjet ankimimi efektiv kundër shkeljeve të të drejtave të sanksionuara nga Konventa.
Kushti i shterimit të mjeteve të brendshme ligjore i përcaktuar nga paragrafi i parëi nenit 35,
nënkupton që këto mjete të jenë realisht të mundshme për tu përdorur nga viktima e shkeljes dhe në
të njejtën kohe duhet të jenë efektive. Gjykata është shprehur, që kur praktika që ekziston në vend,
tregon që nuk ekziston asnjë lloj mundësie për një rivendosje të së drejtës, atehere ankuesi çlirohet
nga detyrimi për ti shteruar këto mjete jo efektive. Si praktike e tillë, mund të shërbejë praktika
administrative e shteteve qëveprojnë në mënyrë të vazhdueshme në kundërshtim të Konventës dhe
autoritetet e larta i tolerojnë këto veprime, 542 cfarë do të thotë që procedurat e vendosura nga
legjislatori si garanci për individët nuk janë më efektive.

Respektimi i afatit prej gjashtë muajsh

Gjykata mund të trajtojë çështjen [vetëm] brenda një periudhe prej gjashtë muajsh nga data
në të cilën është marrë vendimi i formës së prerë. »543 Ky rregull ka për qëllim t'i shërbejë sigurisë
juridike dhe të kujdeset që çështjet që ngrenë pyetje lidhur me Konventën të shqyrtohen në një afat të
arsyeshëm, duke u evituar autoriteteve dhe personave të tjerë të interesuar ndjenjën e gjatë të
pasigurisë.
Duhet nenvizuar qe, ky rregull i jep kërkuesit potencial, një afat të mjaftueshëm për të
reflektuar që të vlerësojë sa e mundur është për të paraqitur një kërkesë dhe, nëse është nevoja, të
përcaktojë ankesat dhe argumentet e saktë që do të paraqesë, dhe ajo lehtëson ndërtimin e fakteve
në një çështje sepse, me kalimin e kohës, bëhet i vështirë shqyrtimi në mënyrë të drejtë i pyetjeve të
ngritura. Afati prej gjashtë muajsh shënon kufirin kohor të kontrollit të kryer nga Gjykata dhe u tregon si
personave ashtu edhe autoriteteve periudhën përtej së cilës ky kontroll nuk mund të kryhet më.
Rregulla e gjashtë muajve nuk mund të kërkojë që një kërkues t'i drejtohet Gjykatës për ankesën e vet
para se situata që lidhet me çështjen që ai ngre, të jetë bërë objekt i një vendimi të formës së prerë në
juridiksionet e brendshme.544

540 Marreveshja eshte ratifikuar nga Republika e Shqiperise me ligjin Nr.8985, date 23.12.2002.
541 Neni 35/1 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
542 Aksoy kundër Turqisë, 18 dhjetor 1996, Përmbledhje 1996-VI.
543 Neni 35/1 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
544Varnava e të tjerë kundër Turqisë [DHM], nr. 16064/90 e të tjerë, KEDNJ 2009.

271
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Kërkesa anonime, e përsëritur dhe abuzive

- Gjykata nuk merr në shqyrtim asnjë kërkesë individuale të paraqitur sipas nenit 34, kur: a)
është anonime; (...)545.Një kërkesë që shkon në Gjykatën Evropiane të të drejtave të njeriut
konsiderohet anonime kur dosja e çështjes nuk tregon asnjë element që t'i lejojë Gjykatës të
identifikojë kërkuesin. Një formular kërkese i panënshkruar që përmban të gjitha detajet e
mjaftueshme për të hequr çdo dyshim mbi identitetin e kërkuesit, i pasuar me një
korrespondencë të nënshkruar si duhet nga përfaqësuesi i kërkuesit, nuk është anonim.
- Gjykata nuk merr në shqyrtim asnjë kërkesë individuale të paraqitur sipas nenit 34, kur:
(...)b) b. është në thelb e njëjtë me një çështje të shqyrtuar më parë nga Gjykata (...) dhe nuk
përmban fakte të reja përkatëse.546

Një kërkesë konsiderohet si të jetë « thelbësisht e njëjta » kur pjesët, ankesat dhe faktet janë
identike. Kur ky identitet konstatohet, kërkesa deklarohet e papranueshme.
- Gjykata nuk merr në shqyrtim asnjë kërkesë individuale të paraqitur sipas nenit 34, kur: (...)
b) është në thelb e njëjtë me një çështje (...) që i është nënshtruar një procedure tjetër për
zgjidhje ose hetim ndërkombëtar dhe nuk përmban fakte të reja përkatëse. 547

Qëllimi i kësaj dispozite konsiston në shmangien e pluralitetit të procedurave ndërkombëtare

që lidhen me të njëjtën çështje. Kushtet e pranueshmërisë të vendosura nga ky paragraf janë
shtuese:
– kërkesa nuk duhet të jetë thelbësisht e njëjta me një tjetër kërkesë domethënë që nuk duhet të ketë
identitet faktesh, palësh dhe ankesash (për konstatimin e këtyre elementëve, dhe
– kërkesa nuk duhet t'i jetë nënshtruar një instance tjetër ndërkombëtare hetimore ose arbitrazhi.
Kur Gjykata konstaton, për shkak të ekzistencës së një vendimi të dhënë mbi themelin në momentin
ku ajo shqyrton çështjen, se kushtet e vendosura nga neni 35 § 2 b) përmbushen, ajo duhet të shpallë
të papranueshme një kërkesë që ka qenë tashmë objekt i një shqyrtimi nga një tjetër instancë
ndërkombëtare.
- Gjykata deklaron çdo kërkesë individuale të bërë në bazë të nenit 34 të papranueshme, kur
mendon se: a) kërkesa është (...) abuzim.548

Nocioni i « abuzimit », sipas nenit 35§ 3 a), duhet të merret në kuptimin e tij të zakonshëm
siç e shpreh teoria e së drejtës - që do të thotë kur një titullar i së drejtës e vë në përdorim jashtë
qëllimit të tij e në mënyrë të dëmshme. Kësisoj, është abuzive çdo sjellje e një kërkuesi dukshëm në
kundërshtim me prirjen e së drejtës për ankimim vendosur nga KEDNJ dhe që pengon funksionimin e
mirë të procedurës para saj.

Kriteret e pranueshmërisë së kërkesës në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut që kanë

të bëjnë me jurisdiksionin e gjykatës
Papajtushmëriratione personae

Gjykata deklaron çdo kërkesë individuale të bërë në bazë të nenit 34 të papranueshme, kur
mendon se: a) kërkesa është e papajtueshme me dispozitat e Konventës ose protokollet e saj

545 Kërkesa anonime në kuptimin e nenit 35 § 2 a) të Konventës duhet dalluar nga çështja e mos publikimit të identitetit të një
kërkuesi në shmangie të rregullës normale të publikimit të procedurës para Gjykatës, dhe nga çështja e konfidencialitetit para
Gjykatës (cf. nenet 33 e 47 § 3 të rregullores së Gjykatës dhe institucioneve praktike në aneks).
546 35/2b i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
547 35/2b i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
548 Neni 35/3a i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

272
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
(...). 549 Pajtueshmëria ratione personae kërkon që shkelja e Konventës të jetë kryer nga një shtet
kontraktues ose që t'i atribuohet atij në një mënyrë apo një tjetër. Kërkesat shpallen të të
papajtueshme ratione personae për arsyet e mëposhtme :
- nëse kërkuesi nuk e ka cilësinë për të vepruar në emër të nenit të Konventës.550
- nëse ai nuk është në gjendje të tregojë se është viktimë e shkeljes së ankimuar.
- nëse kërkesa drejtohet kundër një individi.551
- nëse kërkesa drejtohet kundër një shteti që nuk ka ratifikuar Konventën ose drejtpërsëdrejti
kundër një organizate ndërkombëtare që nuk është anëtarësuar në Konventë.552
- nëse kërkesa ka të bëjë me një Protokoll të Konventës që shteti i paditur nuk e ka
ratifikuar.553

Papajtueshmëritë ratione Loci

Pajtueshmëria ratione loci kërkon që shkelja e ankimuar e Konventës të ndodhë në

juridiksionin e shtetit të paditur ose në territorin që kontrollohet efektivisht nga ky shtet. Kur kërkesat
mbështeten mbi fakte që kanë ndodhur në një territor jashtë shtetit kontraktues dhe kur nuk ka asnjë
lidhje mes këtyre fakteve dhe një autoriteti nga juridiksioni i shtetit kontraktues, këto kërkesa rrëzohen
për papajtueshmëri ratione loci.

Papajtueshmëritëratione temporis

Sipas parimeve të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare (parimi në bazë të të cilit

traktatet nuk kanë fuqi prapavepruese), dispozitat e Konventës nuk janë detyruese për një Palë
kontraktuese në lidhje me një akt ose një fakt të ndodhur para datës së hyrjes në fuqi të Konventës në
lidhje me atë Palë, dhe as për një situatë që kishte pushuar së ekzistuari para kësaj date. 554
Kompetenca ratione temporis mbulon vetëm periudhën pas ratifikimit të Konventës ose të Protokolleve
të saj nga Shteti i paditur. Gjithsesi, ajo nuk i vë asnjë detyrim specifik shteteve kontraktuese që të
ndreqin një padrejtësi ose një dëm të shkaktuar para kësaj date.

Papajtueshmëritëratione materiae

Pajtueshmëria ratione materiae e një kërkese ose e një ankese me Konventën dhe
Protokollet e saj lidhet me kompetencën materiale të Gjykatës. Që një ankesë të konsiderohet si e
pajtueshme ratione materiae me Konventën, duhet që e drejta e përmendur nga kërkuesi të mbrohet
nga Konventa dhe Protokollet e saj në fuqi. Për shembull, janë të papranueshme kërkesat në lidhje me
të drejtën e lëshimit të patentës për drejtimin e automjeteve.555

Kriteret e pranueshmerisë se kerkesës ne GJEDNJ që kanë të bëjne me themelin

Mungesa e dukshme e themelit

Gjykata deklaron çdo kërkesë individuale të bërë në bazë të nenit 34 të papranueshme, kur
mendon se : a) kërkesa është (…) haptazi e paarsyetuar (…) »
Edhe kur një kërkesë është në përputhje me Konventën dhe kur të gjitha kushtet formale të
pranueshmërisë janë përmbushur, GJEDNJ mund ta deklarojë si të papranueshme për shkaqe që

549 Neni 35/3a i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

550 Moreti dhe Benedeti kundër Italisë, nr. 16318/07, 27 prill 2010.
551 Durini kundër Italisë, nr. 19217/91, vendim i Komisionit, 12 janar 1994, DR 76-B.
552 Stephens kundër Qipros, Turqisë dhe OKB-së (gjyk), nr. 45267/06, 11 dhjetor 2008.
553 Horsham kundër Mbretërisë së Bashkuar, nr. 23390/94, vendim i Komisionit, 4 shtator 1995.
554 Varnava e të tjerë kundër Turqisë [DHM], nr. 16064/90 e të tjerë, KEDNJ 2009.
555 X kundër Gjermanisë, nr. 7462/76, vendim i Komisionit, 7 mars 1977, DR 9.

273
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
lidhen me shqyrtimin e themelit. Nga këto shkaqe, hipoteza më e përhapur është rrëzimi i kërkesës kur
ajo është « haptazi e paarsyetuar », pas një shqyrtimi paraprak të përmbajtjes së saj materiale, e cila
në pamje të parë nuk tregon asnjë shkelje të të drejtave të garantuara nga Konventa dhe s’mund të
deklarohet përnjëherësh si e papranueshme, pa kaluar në stadin formal të shqyrtimit të themelit të
çështjes (që normalisht do të çonte në një vendim).

Mungesa e një dëmi të rëndësishëm

Gjykata deklaron çdo kërkesë individuale të bërë në bazë të nenit 34 të papranueshme, kur
mendon se : (…) b) kërkuesi nuk ka pësuar ndonjë dëm të konsiderueshëm, përveç kur respektimi i të
drejtave të njeriut sipas përcaktimit të Konventës dhe Protokolleve të saj kërkon shqyrtimin e kërkesës
në lidhje me themelin, me kusht që të mos rrëzojë asnjë çështje për këtë shkak nëse nuk është
shqyrtuar si duhet nga një gjykatë kombëtare. »556
Me hyrjen në fuqi të Protokollit nr. 14, më 1 qershor 2010, një kriter i ri i pranueshmërisë iu
shtua kritereve të parashikuara nga neni 35. Sipas nenit 20 të Protokollit, dispozita e re zbatohet për të
gjitha kërkesat e pagjykuara ende nga GJEDNJ, përveç atyre që deklarohen të pranueshme para
hyrjes në fuqi të Protokollit. Hyrja e këtij kriteri të ri u gjykua si e nevojshme duke parë ngarkesën
gjithnjë në rritje të Gjykatës. Ai i jep asaj një mjet shtesë që duhet t’i mundësojë Gjykatës të
përqëndrohet në çështjet që justifikojnë shqyrtimin e themelit. Përveç kësaj, ai i mundëson Gjykatës të
rrëzojë çështjet e gjykuara si « de minimis » në zbatim të parimit që gjyqtarët nuk duhet të njohin të
tilla çështje (« de minimis non curat praetor »).

Bibliografia
DACI J, Te drejta e Njeriut,botimi i trete, Julvin 2, Tirane 2011.
Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
Vendime te Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
Aksoy kundër Turqisë, 18 dhjetor 1996, Përmbledhje 1996-VI.
Durini kundër Italisë, nr. 19217/91, vendim i Komisionit, 12 janar 1994, DR 76-B.
McCann e të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar, 27 shtator 1995, seria A nr. 324.
Moreti dhe Benedeti kundër Italisë, nr. 16318/07, 27 prill 2010.
Yaşa kundër Turqisë, 2 shtator 1998, Përmbledhje 1998-VI.
Stephens kundër Qipros, Turqisë dhe OKB-së (gjyk), nr. 45267/06, 11 dhjetor 2008.
Scordino kundër Italisë (nr. 1) [DHM], nr. 36813/97, KEDNJ 2006-V.
Varnava e të tjerë kundër Turqisë [DHM], nr. 16064/90 e të tjerë, KEDNJ 2009.
Horsham kundër Mbretërisë së Bashkuar, nr. 23390/94, vendim i Komisionit, 4 shtator 1995.
X kundër Gjermanisë, nr. 7462/76, vendim i Komisionit, 7 mars 1977, DR 9.

556
35/3b i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
274
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Mardhënie ndërkombëtare dhe diplomaci/

International Relations and Diplomacy

275
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

276
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 368

Intervenimi Humanitar dhe Siguria Kolektive

Dukagjin LEKA

Abstrakt: Intervenimi humanitar është një prej sfidave më të mëdha të bashkësisë bashkëkohore
ndërkombëtare, prandaj sot ai ka rëndësinë e tij, e sidomos në shpëtimin e popujve të ndryshëm nga
zhdukja. Duke e ditur rëndësinë e intervenimit humanitar, ne e shohim në shumë raste, e sidomos në
dekadat e fundit se është duke u diskutuar mjaftë shumë, se kur dhe se si do të duhet të përdoret
intervenimi humanitar, kundër kujt, e pyetjet mund të jenë të pafundme. Intervenimi humanitar është
një prej aspekteve kryesore që ka karakterizuar humanitetin e OKB-së, përballë katastrofave
njerëzore, të cilat e kanë përcjellur këtë organizatë që nga krijimi i saj. Për këtë arsye, intervenimi
humanitar shihet në momente të caktuara edhe si sfidë për vetë sigurinë kolektive, që gjithashtu është
një prej parimeve kryesore të vetë OKB-së. Në dy-tri dekadat e fundit, çështja e intervenimit humanitar
ka pasur ngritjet dhe rëniet e tij, ku ngritja mendohet se është arritur me rastin e intervenimit humanitar
në Kosovë (edhe pse për këtë ekziston një debat i pafundë), përderisa rënien më të madhe e ka pasur
me konfliktin e Sirisë, i cili edhe sot e kësaj ditë po vazhdon, duke shkaktuar një katastrofë
humanitare, pothuajse të paparë pas Luftës së II-të Botërore. Për të sqaruar më në thelb aspektin e
intervenimit humanitar dhe ndikimin e saj në sigurinë kolektive do të shohim në këtë punim, duke
trajtuar edhe aspektin ligjor që përmban vetë Karta e OKB-së për këto dy çështje, të cilat sot janë një
prej sfidave dhe çështjeve më të diskutueshme në botë.

Fjalët kyqe: OKB, intervenim humanitar, Karta e OKB, Siri.

Hyrje

Çështja e ndikimit të intervenimit humanitar në sigurinë kolektive është një prej çështjeve më
të diskutueshme dhe më serioze në të drejtën ndërkombëtare, ku ndikimi i saj në sigurinë kolektive
është shumë i madh dhe i një rëndësie të veçantë. Ideja e intervenimit humanitar ka qenë e shpallur
nga juristët e vjetër që nga Groci, i cili propagandonte ekzistimin e kufijve të lirisë që kanë shtetet
sipas të drejtës ndërkombëtare në sjellje ndaj shtetasve të vet. Intervenimi humanitar çdoherë ka për
qëllim të pengojë mizoritë, të ndalë krimet e një shteti kundër tërë një popullsie (spastrimi etnik),
gjenocidi, etj., nga bashkësia ndërkombëtare, pra nga Këshilli i Sigurimit, i cili si një prej institucioneve
kryesore të OKB-së për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare mund të zbatojë përdorimin e
forcës në bazë të kapitullit VII të Kartës së OKB-së557.
Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë - me triumfin e demokracisë liberale, çështja e të
drejtave njerëzore dhe demokratizimi u bënë pjesë e debatit në kuadër të intervenimit humanitar. Në
këtë aspekt, Këshilli i Sigurimit është bërë më shumë fleksibil në definimin e kërcënimeve për paqen
dhe sigurinë ndërkombëtare, të cilat përfshijnë refugjatët, katastrofat humanitare dhe abuzimin e të
drejtave dhe lirive të njeriut në vendet si Liberia, Somalia, Iraku Verior dhe ish-Jugosllavia. Shkollarë të
ndryshëm si Francis Deng në librin e tij “sovraniteti si përgjegjësi”558 formuan idenë për të arsyetuar
intervenimin humanitar nga aktorë të jashtëm (ndërkombëtarë), të sanksionuar nga OKB-ja në rastet
kur qeveritë dështojnë në realizimin e të drejtave dhe lirive të qytetarëve të tyre.
Gjithashtu, kontribut të jashtëzakonshëm kanë dhënë personat kyç të OKB-së duke
përkrahur idenë e intervenimit humanitar. P.sh. Boutros Boutros-Ghali, ish-sekretar i përgjithshëm i


Autori ka thirrjen shkencore Dr., është professor asistent në Fakultetin Juridik, Universiteti “Kadri Zeka” Gjilan.
557 Gruda, Zejnullah: “E Drejta Ndërkombëtare Publike”, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2003, fq. 98
558 Deng, Francis: “Sovereignty as Responsibility: Conflict Management in Africa”, brookings Institutions, 1996, fq. 10-29.

277
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
OKB-së, fuqimisht kishte përkrahur idenë e intervenimit humanitar në rastet e keqpërdorimi të të
drejtave dhe lirive të njeriut nga ana e vet shtetit. Ai në dokumentin e Agjendës për Paqe559 ka thënë:
“Me gjithë respektin për shtetet dhe aspektin e rëndësishëm të sovranitetit dhe integritetit territorial të
tyre, e të cilat janë shumë të rëndësishme për çdo arritje të përbashkët në aspektin ndërkombëtar,
është e rëndësishme të cek se koha e sovranitetit absolut ka kaluar, teoritë e saj nuk kanë mundësi që
sot të krahasohen me realitetin. Është çështje dhe detyrë e liderëve shtetërorë ta kuptojnë këtë dhe të
gjejnë një balancim ndërmjet nevojës për një qeverisje të brendshme të mirë dhe kërkesat në rritje për
një botë të ndërvarur gjithnjë e më shumë.
Gjithashtu, Kofi Anan ka përkrahur vazhdimisht ndërhyrjen e OKB-së për parandalimin dhe
ndalimin e rasteve të gjenocidit, spastrimeve etnike, etj., sepse sipas tij “shtetet janë instrumente në
shërbim të qytetarëve dhe jo vice-versa (anasjelltas)”.560
Një prej përkufizimeve mbi parimin e Intervenimit Humanitar thekson se:

“Intervenimi humanitar kuptohet si përdorim i veprimeve të jashtme me qëllim të

ndërhyrjes në punët e brendshme të një shteti sovran, madje kjo në disa raste edhe me
përdorimin e forcës”.561

Dy tabutë post-koloniale pas Luftës së Ftohtë: paprekshmëria e kufijve kolonialë - të

trashëguar dhe ndarja e një grupi të caktuar nga shteti përmes konflikteve të armatosura kanë qenë dy
parimet evidente në botë. Parimi i parë ishte sfiduar gjatë përplasjeve për kufij, duke përfshirë kërkesat
e irredentistëve ndërmjet Marokut dhe Algjerisë në vitet 1960, Somalisë dhe Etiopisë (1970) dhe
ndërmjet Irakut dhe Kuvajtit (1990-91). Parimi i dytë ishte përmes luftërave për ndarje (suksesion) në
Ballkan në vitet 1990 dhe krijimi i Eritresë nga Etiopia në vitet 1993 përmes një lufte 30-vjeçare.
Somaliland gjithashtu është përpjekur të themelohet si shtet nga shteti anarkik i Somalisë.
Përfundimi i Luftës së Ftohtë rezultoi në rritjen e bashkëpunimit të pesë anëtarëve të
përhershëm të Këshillit të Sigurimit (SHBA, Rusi, Kinë, Francë dhe Britani) dhe ekzistonte një
optimizëm më i theksuar që OKB-ja do të mund të kontribuonte më shumë në ndalimin e luftërave të
ndryshme që do të kërcënonin sigurimin kolektiv. Por, gjithë ky optimizëm përfundon kur marrim
parasysh se Këshilli i Sigurimit ka treguar mungesë gatishmërie për intervenime në Afrikë ose ka
refuzuar misionet në Burundi, Kongo dhe Liberi në vitin 1995. Poashtu, Këshilli i Sigurimit në mënyrë
të turpshme ka dështuar të veprojë në rastin e gjenocidit kundër 800,000 njerëzve në Ruandë në vitin
1994. Ruanda ishte dështimi më i madh i OKB-së për t’i mbrojtur civilët nga keqpërdorimi shtetëror që
nga themelimi i saj. Për dallim nga Ruanda, komuniteti ndërkombëtar në dy dekadat e fundit ka
lansuar në mënyrë të suksesshme intervenimet humanitare.
Organizata Veriatlantike (NATO) ka ndërhyrë në Bosnjë-Hercegovinë në vitin 1995562 dhe
më shumë i diskutueshëm ka qenë intervenimi i saj në Kosovë (pa mandatin e OKB-së) në vitin 1999.
Pastaj, misioni i OKB-së në Sierra Leone (UNAMSIL) me mbështetje të fuqishme ushtarake nga
Britania e Madhe, e cila ndaloi vrasjet e forcës rebele të Frontit të Bashkuar Revolucionar (RUF). Për
këtë arsye mendojmë se disa studiues, politikanë, diplomatë, etj., me pa të drejtë e konceptojnë
intervenimin humanitar si arsye për ta shtrirë hegjemoninë dhe mendojnë se të drejtat dhe liritë e
njeriut janë shpikur për të ndërhyrë në punët e brendshme, pasi që parimet, gjegjësisht normat
ndërkombëtare ndalojnë ndërhyrjen në pjesët e brendshme të çdo shteti të njohur ndërkombëtarisht.
Dhe kjo është parë se është parim të cilin e ka shkelur koha, sepse përkundrazi, në anën tjetër

559 Bjorn Moller-Copenhagen Peace Research Institute, University of Queensland, Brisbane, Australia 8-12th July 1996, fq. 7.
560 Annan, Kofi: “Two Concepts of Sovereignty”, The Economist, 18-24 September 1999, fq. 49.
561 Nye JR. Joseph S.: “Understanding International Conflicts”, An Introduction to Theory and History, 5th Ed. Harvard

University, Pearson-Longman,2005, fq. 158.

562 Schnabel, Albert and Thakur, Ramesh: “Kosovo and the Challenge of Humanitarian Intervention”, -Selective, Indignation,

Collective Action and International Citizenship, United Nations University Press, Tokyo-New York-Paris, 2000, fq. 275.
278
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
intervenimi humanitar së fundi ka bërë që ideja e sigurimit kolektiv për një paqe ndërkombëtare të
bëhet më e fuqishme edhe të jetësohet.563

Ndalimi i përdorimit të forcës sipas Kartës së OKB-së

Normat ligjore të cilat na udhëzojnë për ndalimin e kërcënimit ose përdorimit të forcës
gjinden te Karta e OKB-së, gjegjësisht në nenin 2 (4) i cili shprehimisht thotë: “Të gjithë anëtarët në
marrëdhëniet e tyre ndërkombëtare duhet të përmbahen nga kërcënimi ose nga përdorimi i forcës
kundër integritetit territorial apo pavarësisë politike të ndonjë shteti, ose në çfarëdo mënyre tjetër, e
cila është e papajtueshme me qëllimet e OKB-së.”564
Ndalimi i shprehur në nenin 2 (4) të Kartës së OKB-së nuk është vetëm një marrëveshje
(traktat) dhe e drejtë ndërkombëtare zakonore, por ajo gjithashtu është edhe ius cogens,565 siç është
kodifikuar (paraqitur) në nenin 53 dhe nenin 64 të Konventës së Vjenës për të Drejtën e
Marrëveshjeve (traktateve) të vitit 1969,566 i cili nënkupton se çdo marrëveshje tjetër, e cila krijohet dhe
e cila është në kundërshtim me normat ius cogens, bëhet e pavlefshme dhe e pazbatueshme.567
Si pjesë e ius cogens, neni 2 (4) i Kartës së OKB-së është i pranueshëm dhe i njohur nga
komuniteti ndërkombëtar si një tërësi dhe është gjithashtu i detyrueshëm për shtetet anëtare në
mënyrë individuale, si një shtet, si në mënyrë më të gjerë duke përfshirë një grup të shteteve anëtare
të organizatës ndërkombëtare (OKB), mirëpo ai është gjithashtu i detyrueshëm edhe për vetë
organizatën (OKB). Çdo ndalim është i papranueshëm dhe rruga e vetme e ndryshimit të këtyre
direktivave bëhet nga normat pasuese të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare, duke pasur
karakter përfundimtar. Gjithashtu, ndalimi i përdorimit të forcës i paraqitur në nenin 2 (4) të Kartës së
OKB-së nuk mund të vendoset në një anë nga marrëveshjet (kontratat) të cilat bëhen në rrafshin
regjional.568
Ekzistojnë disa përjashtime eksplicite (të qarta) rreth ndalimit të përdorimit të forcës e të cilat
gjenden në Kartën e OKB-së, gjegjësisht në nenin 51 të Kartës, i cili flet për vetëmbrojtjen apo të
drejtën e shteteve për vetëmbrojtje, mirëpo ekzistojnë edhe disa përjashtime edhe në kapitullin VII të
veprimeve (aksioneve) të detyrueshme nga ana e Këshillit të Sigurimit, me qëllim të ruajtjes së paqes
dhe sigurisë ndërkombëtare. Nëse dispozita lejon mundësinë për përjashtime të tjera, siç mund të
merret e drejta për intervenim humanitar, atëherë do të krijoheshin shumë probleme të cilat do të ishte
shumë e vështirë të zgjidheshin.
Sot, neni 2 (4) është temë e shumë debateve në mesin e shumë studiuesve të drejtësisë,
me qëllim të njohjes definitive (përfundimtare) të dispozitave për ndalimin e përdorimit të forcës.
Shtrohet pyetja se a e lejon intervenimin humanitar neni 2 (4) i Kartës së OKB-së. Intervenimi i NATO-
së në Kosovë në vitin 1999 e bëri këtë çështje edhe më kontradiktore. Shtetet si dhe studiuesit e së
drejtës me të drejtë i shprehin opinionet e tyre të ndryshme sa i përket ligjshmërisë së veprimeve në
bazë të nenit 2 (4).
Tema e parë e mosmarrëveshjeve gjendet ne pjesën e dytë të këtij neni, në mënyrën e
interpretimit të shprehjes apo si të bëhet interpretimi i kësaj pjese “Kundër integritetit territorial ose
pavarësisë politike të ndonjë shteti apo në çfarëdo mënyre tjetër, e cila do të ishte në kundërshtim me
qëllimet e OKB-së”. Interpretimi më i saktë i këtij neni do të mund të shihej si ndalues i përdorimit të
forcës kundër ndonjë shteti. Sa më i ngushtë që do të bëhet interpretimi i nenit 2 (4), aq më shumë do
të shihet dhe do të sugjerohet që përdorimi i forcës është i ndaluar vetëm në këto raste: kur preket

563 Kochler, Hans: “Humanitarian Intervention in the Context of Modern Power Politics”, International Progress Organization,
Vienna 2001, fq. 2-7.
564 Neni 2 (4) i Kartës së OKB-së.
565 Kochler, Hans: “Humanitarian Intervention in the Context of Modern Power Politics”, International Progress Organization,

Vienna 2001, fq. 30.

566 Lie, Ian Brown: “Principles of Public International Law”, 5th Ed., Oxford, University Press, 1998, fq. 516.
567 Kështu është vendosur edhe me Rastin lidhur me Aktivitetet Ushtarake dhe paraushtarake në dhe kundër Nikaraguas,

Raporti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (1986), faqe 14, paragrafi 190.

568 Simma, Bruno: “NATO, the UN and the use of force: Legal Aspects”, 1999, fq. 10, EJIL. 1.

279
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
integriteti territorial i ndonjë shteti, i cili është subjekt i këtyre veprimeve, kur preket pavarësia politike e
një shteti dhe kur është në kundërshtim me qëllimet e OKB-së.569
Gjithashtu, mund të shtrohet pyetja se a ishte neni 2 (4) i Kartës së OKB-së një kodifikim i së
drejtës zakonore ndërkombëtare ekzistuese në vitin 1945 apo ishte ky një interpretim i ngushtë i saj
dhe në këtë mënyrë ju ka krijuar qasje të ndryshme mbi përdorimin e forcës nga çfarë do të kishte
krijuar e drejta zakonore ndërkombëtare.570
Normat më të përshtatshme në lidhje me interpretimin e nenit 2 (4) mund të jenë neni 31 dhe
neni 32 i Konventës së Vjenës për të Drejtën e Marrëveshjeve (traktateve). 571 Leximi i saktë i nenit 2
(4) të Kartës së Kombeve të Bashkuara është kundërshtuar me fakte sa i përket intervenimit në
rrafshin humanitar. Përderisa intervenimi humanitar nuk është shprehur në mënyrë të qartë në Kartën
e OKB-së si një përjashtim për përdorimin e forcës, kjo na bënë të kuptojmë se intervenimi humanitar
është vetëm një përdorim joligjor i forcës. Kundërshtarët e intervenimit humanitar shkojnë edhe më tej
duke thënë se lejimi i disa përjashtimeve të tjera lidhur me ndalimin fundamental (themelor) të
përdorimit të forcës mund ta bëjë dispozitën më pak autoritative (të besueshme) dhe do ta linte derën
e hapur për abuzime të mëtejme.572
Përkrahësit e intervenimit humanitar, në anën tjetër, pretendojnë që intervenimi humanitar
për këtë qëllim është me të vërtetë një përjashtim i përgjithshëm i ndalimit të përdorimit të forcës, sipas
nenit 2 (4). Ata përkrahin këtë mendim duke i interpretuar dispozitat kryesore të cilat flasin për qëllimet
e Kartës së OKB-së. Përkrahja dhe mbrojtja e të drejtave të njeriut është një ndër qëllimet kryesore të
OKB-së, prandaj ata mendojnë se si është e mundur që të diskutohet se pse do të ishte gabim që të
kundërshtohej ndalimi i përdorimit të forcës me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Gjithashtu,
kuptimi i “përdorimit të forcës kundër integritetit territorial dhe pavarësisë politike”, në vitin 1945, pra në
vitin kur u krijua Karta e Kombeve të Bashkuara ishte më tepër lëshim i karakterit teknik, sepse nuk
përfshiu të gjitha mundësitë e përdorimit të forcës ndaj shteteve që i shkelin rregullat e Kartës.
Ndërhyrja humanitare, për shembull, në raste serioze nuk ka efekt në territorin e pushtuar apo
politikisht të nënshtruar.573
Është shumë e vërtetë që sa më i ngushtë të jetë interpretimi i nenit 2 (4) aq më shumë do
të rritej mundësia për përjashtime të tjera në lidhje me përdorimin e forcës , interpretime të cilat kanë
qenë preokupim edhe në të kaluarën, përderisa shumë përpjekje janë bërë që të interpretojnë nenin 2
(4) në mënyrën më të ngushtë të mundshme. Rasti i Kanalit të Korfuzit na ka ofruar një shembull të
mirë.574 Mbretëria e Bashkuar bëri një intervenim ushtarak duke përdorur forcat e saj në ujërat e
Shqipërisë, me qëllim që të gjejë fakte lidhur me incidentin kur dy anije lufte të Britanisë së Madhe
ishin shkatërruar nga minat, të cilat u gjenden brenda ujërave të Shqipërisë. Para Gjykatës
Ndërkombëtare të Drejtësisë, Mbretëria e Bashkuar bëri një përpjekje për justifikimin e intervenimit të
saj ushtarak në ujërat e Shqipërisë duke ju referuar nenit 2 (4) të Kartës së OKB-së si dhe duke
dëshmuar se veprimet e ndërmarra nga Mbretëria e Bashkuar nuk kanë kërcënuar integritetin
territorial ose pavarësinë politike të Shqipërisë.575 Është edhe më pak i pranueshëm në formën e tij të
veçantë në të cilën ka qenë – dhe i cili mund të jetë i rezervuar për shumicën e shteteve të
fuqishme.576

569 Teson, R. Fernando: “Humanitarian Intervention: an inquiry into Law and Morality”, 2nd ed. Irvington-on-Hudson, N.Y.:
Transnational, 1988, fq. 132.
570 Gray, D. Christine: “International Law and the use of force, Oxford; New York: Oxford University Press, 2000, fq. 24.
571 Për më tepër shih Konventën e Vjenës për të Drejtën e Traktateve, gjegjësisht nenin 31 dhe 32.
572 Teson, R. Fernando: “Humanitarian Intervention: an inquiry into Law and Morality”, 2nd ed. Irvington-on-Hudson, N.Y.:
Transnational, 1988, fq. 128.
573 Teson, R. Fernando: “Humanitarian Intervention: an inquiry into Law and Morality”,2nd ed. Irvington-on-Hudson, N.Y.:
Transnational, 1988, fq. 131.
574 Rasti i Kanalit të Korfuzit, Raporti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë i vitit 1949.
575 Chesterman, Simon: “Just War or Just Peace?-Humanitarian Intervention and International Law”, Oxford University Press,
New York, 2001, fq. 50.
576 Rasti i Kanalit të Korfuzit, Raporti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë i vitit 1949, fq. 34.
280
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë theksoi se ”Mund ta marrë parasysh vetëm të drejtën e
supozuar për intervenim, sepse manifestimi i ushtrimit të forcës, i cili në të kaluarën ka rritur
mundësinë për abuzime serioze dhe si i tillë nuk mund të gjejë më vend në të drejtën
ndërkombëtare.”577 Hedhja poshtë e argumenteve të prezantuara nga Mbretëria e Bashkuar është
bërë subjekt i interpretimit të mëvonshëm. Mirëpo shtrohet pyetja se a ishte ky një kundërshtim i prerë
i interpretimit jo të mirë të nenit 2 (4) të Kartës së OKB-së apo ishte kundërshtim i bazuar në faktet e
veçanta në lidhje me rastin, e që edhe sot e kësaj dite mbetet jo shumë e qartë.578

E Drejta Ndërkombëtare Zakonore dhe rëndësia e saj në sigurinë kolektive

Nëse Karta e OKB-së nuk përmban bazë ligjore për intervenimin humanitar atëherë mund të
shtrohet pyetja se kjo bazë a mundet të gjendet në të drejtën ndërkombëtare zakonore? Si rregull, për
t’u krijuar një zakon i ri duhet të ekzistojnë (plotësohen) dy elemente: Praktika e përgjithshme
(diuturnitas) dhe bindja me të cilën praktika arsyetohet ose përmblidhet ligji (opinio juris) apo
përndryshe kërkohet nga nevoja ekonomike, sociale apo politike (opinion necessitates). 579
E drejta ndërkombëtare në mënyrë të vazhdueshme po zhvillohet (ndryshohet), jo vetëm
duke nënshkruar marrëveshje të reja ndërkombëtare apo amendamente të marrëveshjeve ekzistuese,
por edhe duke avancuar të drejtën zakonore. Neni 38.1 (b) i Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të
Drejtësisë të drejtën zakonore e njeh si burim të së drejtës ndërkombëtare “Zakoni ndërkombëtar, kur
bëhet si dëshmi e një praktike të përgjithshme atëherë ai është i pranuar si ligj”.580
Përderisa e drejta e traktateve është burimi kryesor i zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare,
sot praktika e shteteve ka qenë mënyra më dominuese në të kaluarën. Mënyrat formale të adaptimit të
normave të reja me anë të krijimit të marrëveshjeve të reja ose amandamentimit të Kartës së OKB-së
do të bënte zhvillimin e së drejtës ndërkombëtare në mënyrë më të shpejtë dhe më të besueshme.
Sidoqoftë, praktika e shteteve po rritë rëndësinë e saj gjithnjë e më shumë për sa i përket çështjeve të
ngatërruara, siç është intervenimi humanitar.581
Përderisa çështja e ligjshmërisë po diskutohet në mesin e shumë studiuesve të drejtësisë,
gjithashtu ajo po diskutohet edhe nga publiku i përgjithshëm, atëherë kjo na tregon apo paraqet
dëshirën dhe idetë për ndryshime në të drejtën ndërkombëtare. Ndoshta rastësisht do të ekzistojnë
përpjekje të përdorimit dhe sfidimit të rendit ligjor aktual nëpërmjet zgjerimit të fushës së të drejtës
ndërkombëtare. Zhvillimi i së drejtës ndërkombëtare është i varur nga praktika e shteteve kur këto të
fundit i arsyetojnë veprimet e tyre. Për më tepër shtetet mund të kërkojnë ligjshmëri për veprimet e tyre
kryesisht nëpërmjet arsyeve ligjore apo thjesht nëpërmjet arsyeve politike dhe morale. Nëse ato
paraqesin arsyetime ligjore, atëherë kjo në mënyrë të drejtpërdrejtë mund të çojë në formimin e
normave të reja ligjore, ndonëse arsyetimi i pastër politiko-moral nuk e sfidon normën ligjore
ekzistuese. 582 Nëse arsyetimi ligjor ndërron balancën/peshën mes ligjshmërisë dhe legjitimitetit
atëherë kjo varet nga reagimi i komunitetit ndërkombëtar. Shtetet si dhe shpresa e fundit e së drejtës
ndërkombëtare - Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, mund të zgjedhë të refuzojë apo të pranojë një
praktikë të re të krijuar. Nëse pranohet një praktikë e re, atëherë do të kemi një evoluim (zhvillim) të së
drejtës ndërkombëtare zakonore si dhe do të krijohen norma të reja ligjore. 583

577 Chesterman, Simon: “Just War or Just Peace?-Humanitarian Intervention and International Law”, Oxford University Press,
New York, 2001, fq. 55.
578 Gray, D. Christine: “International Law and the use of force, Oxford; New York: Oxford University Press, 2000, fq. 25.
579 Cassese, Antonio: “International Law”, 2nd ed. (Oxford; New York: Oxford University Press, 2005) fq. 156.
580 Neni 38.1 i Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë.
581 Chesterman, Simon: “Just War or Just Peace?-Humanitarian Intervention and International Law”, Oxford University Press,

New York, 2001, fq. 63-87.

582 Bashkurti,Lisen: “E Drejta ndërkombëtare publike-burimet e së Drejtës”, Akademia Diplomatike Shqiptare-Qendra Rajonale

për Studime Politike e Diplomatike, Tiranë, Shqipëri, 2006, fq. 5-21.

583 Chesterman, Simon: “Just War or Just Peace?-Humanitarian Intervention and International Law”, Oxford University Press,

New York, 2001, fq. 87.

281
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Evoluimi i praktikës shtetërore lidhur me Intervenimin Humanitar

Kur flasim për intervenimin humanitar mund të shtrohet pyetja se a është krijuar e drejta për
intervenim humanitar në bazë të praktikës shtetërore? A mund të shohim një rikthim të konceptit
origjinal ius gentium, ku e drejta ndërkombëtare është e bazuar më tepër në të drejtat e njeriut sesa që
është fokusuar në shtetet kombëtare.584
Gjatë Luftës së Ftohtë ligjshmëria e intervenimit humanitar është kundërshtuar më tepër nga
studiuesit e së drejtës sesa nga vetë shtetet. Sidoqoftë, në mungesë të praktikës shtetërore dhe me
miratimin e Deklaratës për Marrëdhënie Miqësore të vitit 1970,585 në përjashtim të së drejtës për të
intervenuar, ka qenë shumë e vështirë të shihet se si ka arritur të ekzistojë e drejta për intervenim
humanitar. 586 Asnjë përjashtim sa i përket intervenimit humanitar nuk është paraparë në rezolutë.
Definimi i dispozitës mbi Agresionin, e vitit 1974, për më tepër thekson “Nuk do të ketë kurrfarë
rrethane të çfarëdolloj natyre, pavarësisht a është politike, ekonomike, ushtarake apo ndonjë tjetër, e
cila mund të shfrytëzohet si arsyetim për një akt të agresionit”.587
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë gjithashtu nuk pranoi intervenimin humanitar në rastin e
Nikaraguas, në të cilin rast SHBA-ja kishte ndihmuar kundërshtarët e qeverisë me qëllim që ta
rrëzojnë qeverinë e atëhershme të Nikaraguas.588 Doktrina mbi intervenimin humanitar ende nuk ishte
kërkuar nga SHBA-ja, mirëpo Gjykata ende reflekton (pasqyron) mbi mundësinë e arsyetimit të
përdorimit të forcës, me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Gjykata e së Drejtës
Ndërkombëtare theksoi: “Përderisa SHBA-ja mund të formojë një vlerësim të vetin mbi gjendjen e të
drejtave të njeriut në Nikaragua, përdorimi i forcës nuk mund të jetë mënyra e duhur për të mbikëqyrur
apo garantuar respektimin e të drejtave të njeriut në Nikaragua.589 Duke i parë hapat të cilët tani më
janë ndërmarrë, mbrojtja e të drejtave të njeriut, pikërisht një synim humanitar, nuk mund të jetë i
pajtueshëm me minimin e porteve, shkatërrimin e instalimeve të naftës apo duke i trajnuar, furnizuar
me armë dhe këshilluar kundërshtarët e qeverisë së Nikaraguas.”590 Edhe sot, ky rast është temë e
shumë interpretimeve, e sidomos në rastin e Sirisë. Por, shtrohet pyetja se a ishte ky një kundërshtim i
intervenimit humanitar apo thjesht një përfundim që veprimet e ndërmarra nga SHBA-ja nuk kanë
ndihmuar qëllimin humanitar, e që në këtë aspekt, gjykata bëri një dallim midis intervenimit me anë të
përdorimit të forcës dhe ndihmës serioze humanitare.591
Shumica e praktikave të shteteve kanë shfaqur një ndryshim në qëndrimin sa i përket
përdorimit të forcës me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Shtetet anëtare të NATO-s janë më
të hapura ndaj këtij qëndrimi apo nocioni, gjersa në anën tjetër kemi Rusinë dhe Kinën që janë një
kundërshtar i fortë i doktrinës ligjore mbi intervenimin humanitar me anë të përdorimit të forcës.
Indikacioni i parë më i qartë ka qenë intervenimi në Irak në vitin 1991 me qëllim të mbrojtjes së të
drejtave të njeriut, përkatësisht me qëllim të mbrojtjes së pjesëtarëve të minoritetit kurdë dhe atyre
shiitë. Pas një presioni nga ana e Francës, Këshilli i Sigurimit ka miratuar rezolutën 688592 duke i bërë
thirrje Irakut që ta ndalojë represionin mbi popullatën e tij civile dhe të lejojë hyrjen e organizatave

584 Teson, R. Fernando: “Humanitarian Intervention: an Inquiry into Law and Morality”, 2 nd ed. Irvington – On – Hudson, N.Y.:
Transnational, 1988, fq. 158.
585 UN General Assembly Resolution 2625 (XXV) Declaration on principles of international law friendly relations and co-

operation among states in accordance with the Charter of the United Nations, 1970.
586 Slomanson, R. William: “Fundamental Perspectives on International Law”,5th Ed., Thomson & Wodsworth, San Diego,

California, 2005, fq. 446.

587 UN General Assembly Resolution 3314 (XXIX) Definition of Aggression Provision, 1974.
588 Military and Paramilitary Activities case, ICJ Reports, 1970.
589 Chesterman, Simon: “Just War or Just Peace?-Humanitarian Intervention and International Law”, Oxford University Press,

New York, 2001, fq. 60-3.

590 Military and Paramilitary Activities case, ICJ Reports, 1970, paragrafi 268.
591 Military and Paramilitary Activities case, ICJ Reports, 1970 at para. 242:” There can be no doubt that the provision of strictly

humanitarian aid to persons or forces in another country, whatever their political affiliations or objectives, cannot be regarded as
an unlawful intervention, or as in any other way contrary to international law.”
592 Security Council resolution 688: Iraq, 5 April 1991.
282
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
humanitare ndërkombëtare. Rezoluta nuk kishte kaluar duke u bazuar në kapitullin VII të Kartës së
OKB-së dhe nuk kishte autorizuar përdorimin e forcës, mirëpo në mënyrë të qartë ka kërkuar që të
zbatohet neni 2 (7) i Kartës së OKB-së, i cili ndalon organet e OKB-së të ndërhyjnë në punët e
brendshme të Irakut. Megjithatë, intervenimi ushtarak u ndërmor nga ana e SHBA-së, Mbretërisë së
Bashkuar dhe Francës. Në këtë rast ishin krijuar dhe deklaruar disa zona të sigurisë dhe forcave
irakiane ju kishte kërkuar që të largoheshin nga këto vende. Operacioni u ndërmor pa një autorizim të
Këshillit të Sigurimit të OKB-së dhe asnjë arsyetim lidhur me ligjshmërinë e këtij intervenimi humanitar
nuk është bërë më pas në Këshillin e Sigurimit. Intervenimi nuk ishte dënuar nga Këshilli i Sigurimit të
OKB-së apo Asambleja e Përgjithshme.593 Gjithashtu, më vonë edhe një herë pa autorizimin e Këshillit
të Sigurimit ishin deklaruar zonat e ndalim fluturimit në veri dhe në jug të Irakut. Protesta e bërë nga
ana e Irakut ishte ndeshur me faktet se veprimet e ndërmarra ishin në mbështetje të Rezolutës 688.
Mënyra e arsyetimit duket se ka përfshirë një autorizim të nënkuptuar nga ana e një rezolute të
Këshillit të Sigurimit në mungesë të një autorizimi të saktë, i cili më pas ishte shpallur përsëri në
shumë rrethana të tjera. Mbretëria e Bashkuar që nga intervenimi në Irak në vitin 1991/1992 në
mënyrë të vazhdueshme e ka njohur ligjshmërinë e intervenimit humanitar nëpër forume të hapura, kur
është diskutuar për këtë çështje, jo shumë në Këshillin e Sigurimit të OKB-së se sa me anë të
deklaratave dhe publikimeve në Mbretërinë e Bashkuar.594
Siç tregon edhe praktika shtetërore, vija në mes ligjshmërisë dhe jo-ligjshmërisë nuk është
gjithmonë e theksuar ashtu siç paraqitet. Megjithëse, në parim, edhe pse dallimi është i qartë,
prapëseprapë tentohet që t’i hidhet një hije e zezë, krejt kjo me qëllim që të komplikohet një çështje.
Pavarësisht të gjitha këtyre elementeve me të cilat karakterizohet OKB-ja, prapëseprapë bashkësia
ndërkombëtare ka mbetur anarkike,595 edhe pse në realitet ka rregulla dhe institucione ndërkombëtare,
mirëpo nuk ekziston një autoritet qendror, i cili do të luante rolin sikurse të një qeverie brenda
shtetit,596 e kjo gjithnjë e më shumë sa i përket (mos) intervenimit humanitar.

Përfundim

Nga ajo që është shtjelluar në këtë punim mund të përfundoj se sigurimi kolektiv,
respektivisht paqja ndërkombëtare asnjëherë nuk është bërë realitet në kontekstin historik, sepse
asnjëherë gjatë historisë ideja e sigurimit kolektiv nuk është bërë funksionale, çka ka bërë që gjatë
tërë historisë luftërat të jenë të pranishme nëpër botë, edhe pse kjo ide është dhënë dhe përkrahur
shumë herët nga filozofë, politikanë dhe diplomatë, etj., gjithmonë ka pasur luftëra apo konflikte të
ndryshme të cilat kanë pamundësuar një paqe të përhershme apo botërore, siç pohonte Kanti.
Si përfundim tjetër do të ishte se organizatat ndërkombëtare të themeluara për të jetësuar
sigurimin kolektiv nuk kanë funksionuar apo nuk kanë qenë të suksesshme, siç ishte rasti i Lidhjes së
Kombeve, e cila dështoi në misionin e saj për paqe dhe siguri ndërkombëtare, pasi që disa nga fuqitë
e mëdha si SHBA-ja nuk ishin anëtare të saj dhe mosgatishmëria e shteteve anëtare për t’i përballuar
shpenzimet për parandalimin, ndalimin e konflikteve apo misionet post-konfliktuale, çështje këto të
cilat bënë që siguria kolektive që nga Lidhja e Kombeve të mbetet vetëm një ëndërr e parealizuar.
Poashtu pas gjithë asaj që u paraqit në këtë punim, mund të konkludoj se mbrojtja kolektive
është treguar më e suksesshme se sa ideja e sigurimit kolektiv – paqes botërore. P.sh. NATO-ja si një
aleancë veriatlantike mund të shërbejë si një argument për funksionimin më të mirë duke mbrojtur
sigurinë e çdo vendi anëtar nga ndonjë sulm i jashtëm, por së fundi edhe më gjerë. NATO-ja në

593 Gray, D. Christine: “International Law and the Use of Force, Oxford”, New York: Oxford University Press, 2000, fq. 28-9.
594 Po aty, fq. 30.
595 Waltz, N. Kenneth: “Theory of International Politics-Laws and Theories”, Addison-Wesley Publishing Company, Sydney, fq.

111-28.
596 Roberts, Adam & Kingsbury, Benedict: “United Nations, Divided World”, The UN’s Roles in International Relations, 2 nd Ed.,

Oxford, New York, 1993, fq. 2.

283
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
mënyrë të suksesshme ka realizuar intervenimin humanitar në Kosovë kundër gjenocidit dhe
spastrimit etnik – përmes vrasjeve dhe dëbimeve masive.
Nga ajo që u shtjellua në këtë punim, mund gjithashtu të konkludohet se në botë ekziston
anarkia (mungesa e një qeverie botërore), ku çdo shtet i fuqishëm, por edhe i dobët, synon që të
veprojë në interesin e vet dhe duke dëmtuar të tjerët. Prandaj, sa më i fuqishëm të bëhet nacionalizmi,
aq më shumë ideja e sigurimit kolektiv – internacionalizmit bëhet e paarritshme. Ndërsa sa i përket
Këshillit të Sigurimit, sipas së drejtës ndërkombëtare është shumë lehtë të konkludohet se Këshilli i
Sigurimit është organi më i mirë dhe më i duhuri për të marrë vendime lidhur me përdorimin e forcës
për qëllime kolektive, madje duke vendosur edhe për çështjet kur kemi të bëjmë me intervenime
humanitare. Pra, nga e gjithë kjo mund të konkludohet se më mirë është që të shikohet se si të
rregullohet funksionimi më i mirë i KS-së sesa që të shikohet që të gjenden organe apo mënyra të tjera
alternative për zgjidhjen e problemeve, sepse fundja janë shumica e këtyre shteteve që e kanë krijuar
këtë organizatë dhe ju takon vetë atyre që të bëjnë më tepër, me qëllim që të arrijnë një reformim të
KS-së, i cili do t’i përshtatej kohës në të cilën jetojmë.
Dhe përfundimisht sa i përket intervenimit humanitar, kur kemi parasysh shekullin në të cilin
jetojmë dhe duke marrë parasysh rëndësinë që kanë sot mbrojtja e të drejtave dhe lirive të njeriut,
është shumë e lehtë të vendoset se si duhet të veprohet nëse kemi të bëjmë me një çështje
humanitare. Prandaj, sa i përket nevojës mbi autorizimin nga ana e Këshillit të Sigurimit të OKB-së
është e rëndësishme që të shtrohet pyetja se: cila mund t’i shkaktojë më tepër dëme sistemit
ndërkombëtar - intervenimi humanitar i ndërmarrë pa një autorizim paraprak nga ana e Këshillit të
Sigurimit apo nga mosveprimi i OKB-së, i përcjellë nga vuajtjet e pafundme të njerëzve, siç ishte rasti
me intervenimin humanitar që ndodhi në Kosovë. Dhe se sot edhe përkundër shkeljeve flagrante dhe
çnjerëzore të lirive dhe të drejtave nëpër territore të ndryshme nëpër botë, e sidomos në Siri, ende nuk
po gjendet një gjuhë e përbashkët në kuadër të Këshillit të Sigurimit, apo në mes SHBA-së dhe Rusisë
për një zgjidhje të përbashkët për konfliktin e Sirisë, duke i dhënë fund vuajtjeve të njerëzve Sirianë,
por gjithashtu, duke ndërprerë fluksin e refugjatëve për në Evropë, e cila çështje ka krijuar një sfidë
jashtëzakonisht të madhe për Unionin Evropian e gjithashtu edhe për vendet e Ballkanit.

Literatura
Annan, Kofi: “Two Concepts of Sovereignty”, The Economist, 18-24 September 1999.
Bashkurti, Lisen: “E Drejta ndërkombëtare publike-burimet e së Drejtës”, Akademia Diplomatike
Shqipëtare-Qendra Rajonale për Studime Politike e Diplomatike, Tiranë, Shqipëri, 2006.
Bjorn Moller-Copenhagen Peace Research Institute, University of Queensland, Brisbane, Australia 8-
12th July 1996.
Cassese, Antonio: “International Law”, 2nd ed. (Oxford; New York: Oxford University Press, 2005).
Chesterman, Simon: “Just War or Just Peace?-Humanitarian Intervention and International Law”,
Oxford University Press, New York, 2001.
Deng, Francis: “Sovereignty as Responsibility: Conflict Management in Africa”, brookings Institutions,
1996.
Gray, D. Christine: “International Law and the Use of Force, Oxford”, New York: Oxford University
Press, 2000, fq.28-9.
Gruda, Zejnullah: “E Drejta Ndërkombëtare Publike”, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2003.
Kochler, Hans: “Humanitarian Intervention in the Context of Modern Power Politics”, International
Progress Organization, Vienna 2001.
Lie, Ian Brown: “Principles of Public International Law”, 5th Ed., Oxford, University Press, 1998.
Nye JR. Joseph S.: “Understanding International Conflicts”, An Introduction to Theory and History, 5th
Ed. Harvard University, Pearson-Longman, 2005.
Roberts, Adam & Kingsbury, Benedict: “United Nations, Divided World”, The UN’s Roles in
International Relations, 2nd Ed., Oxford, New York, 1993.

284
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Schnabel, Albert and Thakur, Ramesh: “Kosovo and the Challenge of Humanitarian Intervention”, -
Selective, Indignation, Collective Action and International Citizenship, United Nations University Press,
Tokyo-New York-Paris, 2000.
Slomanson, R. William: “Fundamental Perspectives on International Law”,5 th Ed., Thomson &
Wodsworth, San Diego, California, 2005, fq. 446.
Simma, Bruno: “NATO, the UN and the use of force: Legal Aspects”, 1999, fq. 10, EJIL.1.
Teson, R. Fernando: “Humanitarian Intervention: an inquiry into Law and Morality”,2 nd ed. Irvington-on-
Hudson, N.Y.: Transnational, 1988.
Waltz, N. Kenneth: “Theory of International Politics-Laws and Theories”, Addison-Wesley Publishing
Company, Sydney.
Burime Ligjore
Karta e OKB-së.
Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve.
Military and Paramilitary Activities case, ICJ Reports, 1970.
Rasti lidhur me Aktivitetet Ushtarake dhe paraushtarake në dhe kundër Nikaraguas, Raporti i Gjykatës
Ndërkombëtare të Drejtësisë (1986).
Rasti i Kanalit të Korfuzit, Raporti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë i vitit 1949.
Security Council resolution 688: Iraq, 5 April 1991.
Statuti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë.
UN General Assembly Resolution 2625 (XXV) Declaration on principles of international law friendly
relations and co-operation among states in accordance with the Charter of the United Nations, 1970.
UN General Assembly Resolution 3314 (XXIX) Definition of Aggression Provision, 1974.

285
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 327 (4 / 9 : 581)

355. 357 (581)

Ndërhyrja e jashtme për destabilizimin e Afganistanit

Bejtush GASHI*  Dritan DEMIRAJ

Abstrakt: Interesat gjeostrategjike me theks të veçantë të Iranit dhe Pakistanit janë përplasur për një
kohë të gjatë për Afganistanin. Ndërsa pika e mosmarrëveshjeve ka qenë preferenca e tyre teokratike,
andaj piërisht kjo mund të ketë qenë gjithashtu një hyrje tepër e dëshiruar. Mbështetur në kërkimet e
instituteve shkencore të cilat parashikojnë dhe planifikojnë zhvillimet strategjike të së ardhmes në
Shtetet e Bashkuara, “Irani favorizon ruajtjen e rebelimit në nivel të ulët për aq kohë sa trupat
amerikane mbeten në rajon. Një intensitet i tillë i ulët i konfliktit do të mbante lidhur ushtrinë amerikane
dhe do të lehtësonte presionin amerikan dhe ndërkombëtar mbi Teheranin në lidhje me programin e tij
bërthamor dhe me polemikat e tjera të tij.
Afganistani asnjëherë nuk ka pasur një administratë qendrore të fuqishme. Ajo është një
shoqëri tribale e cila nuk pranon miqtë e paftuar (veçanërisht ata jo-myslimanë). Në mungesë të një
pushtuesi të huaj, Irani dhe Pakistani janë grindur – nëpërmjet përfaqësuesve – në lidhje me
Afganistanin. Zëvendësi më i dukshëm për Iranin ishte Aleanca e Veriut (më herët Fronti i Bashkuar),
ndërkohë që lojtari Pakistanez ishin Talibanët. Edhe gjatë Luftës Sovjeto-Afgane kishte vetëm
bashkëpunim të kufizuar ndërmjet fraksioneve muxhahedine të dy vendeve respektive. Për shkak të
pozicionit të tij gjeo-strategjik, ajo shoqëri ka vuajtur ndërhyrjen e komunizmit.

Fjalët kyçe:Afganistan, tregti droge , mysliman, Talibanë, Osama bin Laden, Al-Kaeda,muxhahedin,
fiset, shteti islamik, ShBA,CIA, Pakistan, NATO, Iran, Kinë, Rusi, Uzbekistani, Kirgizstani, Taxhikistan,
etj

Hyrje

Për të nxjerrë kuptimin e klasifikimit aktual të aleancave të fraksioneve afgane, fillimisht

duhet rishikuar historia. Me asistencën e SHBA-së, Aleanca e Veriut dëboi Talebanët në fund të vitit
2001 dhe u bë bërthama e qeverisjes së re. Aleanca e Veriut ka qenë një përfaqësim më të madh
Iranian, ndërkohë që Talebanët drejtues me përfaqësim Pakistanez. Të dyja përfaqësimet kanë pasur
kryesisht mosmarrëveshje në lidhje me llojin e teokracisë myslimane që duhej të ushtrohej në
Afganistan. Si rrjedhim, ka ende zyrtarë Pakistanezë të cilët vazhdojnë të mos e duan Presidentin
Karzai ose çdonjë nga konfederatat e tij të Veriut në fuqi. Njëkohësisht, ka zyrtarë afganë të cilët do t’i
shohin gjithnjë si kërcënim fqinjët e tyre Lindorë. Thënë kjo, duhet pasur parasysh se Afganistani nuk
ka pasur asnjëherë një administratë qëndrore të fuqishme. Ajo është një shoqëri tribale e cila nuk
pranon miqtë e paftuar (veçanërisht ata jo-myslimanë). Për shkak të pozicionit të tij gjeo-strategjik, ajo
shoqëri ka vuajtur ndërhyrjen e komunizmit.
Mbreti i fundit Afgan, Zahir Shah, erdhi në fuqi në vitin 1933. Ai erdhi pas një vargu të gjatë
drejtuesish Pashtunë. Reformat e tij sociale në fillim të 1950-ave (si lejimi i grave në mjedise publike)
hasi në rezistencë të konsiderueshme nga elementët më konservatorë të popullatës së tij. Në vitin
1964, Zahir Shahu pranoi monarkinë konstitucionale. Kjo çoi në një polarizim më të madh politik dhe
luftëra të ndryshme për pushtet. Nëntë vjet më vonë, Mohammed Daudi, rrëzoi nga froni mbretin e
vjetër dhe e shpalli Afganistanin Republikë. Ndërkohë që vinte kundër Bashkimin Sovjetik ndaj fuqive

 Autori ka thirrjen shkencore akademike Prof.Ass.Dr.sc. Eshtë ligjërues në Fakultetin e Sigurisë Publike, Vushtrri,
Kolegjin Universitar “AAB” dhe “Dardania”, Prishtinë.

Autori ka thirrjen shkencore Mr.sc., dhe është PhD cand.
286
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Perëndimore, ai mundi që të armiqësonte fraksione të caktuara të krahut të majtë të cilët më pas u
konsoliduan kundër tij. Në vitin 1978, Daudi u përmbys nga Partia Popullore Demokratike e majtistëve.
Pak kohë më vonë, të njëjtët islamikë konservativë dhe liderë etnikë të cilët kishin kundërshtuar
ndryshimet sociale, filluan një revoltë të armatosur në fshatra. Kjo revoltë u shtri më tej dhe ushtria
Afgane nuk mundi ta mbajë nën kontroll. Sa më pas, tashmë është e njohur. Në vitin 1979 sovjetikët
dërguan trupa për të zëvendësuar liderin majtist (Amin) me një nga njerëzit e tyre. Shumë shpejt,
liderët islamikë dhe etnikë u bashkuan si muxhahedinë për të dëbuar pushtuesin ateist. Ndërkohë që
monarkia dhe qeverisja pasardhëse u shpërbënë, kryekomandantët fisnorë të luftës morën gjithnjë e
më shumë kontroll në zonat periferike. Këto rajone kishin ende guvernatorë provinciale, por këta
guvernatorë dhe kryekomandantë, shpesh ishin një dhe të njëjtë (psh: Ismail Khani dhe Dostumi). Kjo
spjegon se përse tani është kaq e vështirë për të instaluar kontrollin qeveritar tradicional mbi zona të
caktuara.

Dy bashkime fetare që kapërcejnë kufijtë.

Në kufirin Afgano-Pakistanez shtrihen shumë lidhje familjare. Rrjedhimisht, çdo përpjekje për
të kategorizuar besnikëritë tribale duhet t’ju drejtohen orientimeve të rajonit të tyre. Në terma më të
përgjithshëm, gjysma Jugore e Afganistanit është Sunni Pashtun, ndërkohë që kjo nuk vlen për
gjysmën Veriore. Ky rrezik Pashtun është mjaft i shtrirë në zonat FATA dhe NWFP të Pakistanit. Kjo e
bën shumë të lehtë kontrabandën dhe rebelimin. Me gjithë konfliktet në lidhje gjaku si një traditë në
vazhdimësi, fise të ndryshme Afgane krijojnë aleancë më lehtë nga sa mund të mendohet. Ata mund
të vriten me njëri-tjetrin një ditë dhe të nesërmen të bashkëpunojnë. Kjo mund të vijë si rrjedhim i
përparësisë së detyrës fisnore mbi ngjyrimin e besimit fetar. Në rast se shefi i një tribune vendos të
fitojë ca para apo të ecë përpara në politikë, ai mund t’i hyjë një aleance që në dukje s’ka të ngjarë. Ky
paradoks në dukje është disi unik për rajonin. Kjo ofron njëkohësisht paralajmërim dhe shpresë për ata
që përpiqen ta paqësojnë.
Në brendësi të Pakistanit, si JUI/F dhe JI i përkasin Mutahida Majlis Amal (MMA) – një
koalicion i partisë religjioze që është shfaqur dukshëm në drejtimin e mëparshëm të NWFP dhe
Baluchistan-it. Megjithëse JUI/F dhe JI janë të dyja me rrënjë Sunni, Pashtunët, Islamistët dhe
Deobandi, ndryshojnë jashtëzakonisht shumë në metodë. JI-ja kërkon një shtet Islamik përmes
modelit të Vëllazërisë Myslimane Egjiptiane, ndërkohë që JUI/F ndjek modelin Wahhabit Saudit.
Rrjedhimisht JUI/F dhe JI janë rivalë dhe secili ka grupin e tij të bashkëpunëtorëve. JUI/F mbështet në
mënyrë indirekte Talibanët e Mullah Omarit. Krahu i tij ushtarak – HUM - ka lidhje me LET-in akoma
më radikal (prej JuD), LeJ (prej SSP), HUJI dhe JEM (një degë e bashkimit HUM/HUJI). Ndërkohë, JI
mbështet në mënyrë indirekte të dyja milicit Hekmatyari (HIG dhe Hezb). TNSM është një degë e JI.
Cilin bashkim Religjioz preferojnë ngatërrestarët?.Ndërkohë që disa nga partnerët e JUI/F
janë anti-Shiitë të vendosur (veçanërisht SSP), JI nuk janë kështu. Si të tillë, JI bashkëpunon më lehtë
me Aleancën Veriore Afgane, duke përfshirë Uzbekët e Dostum-it. Irani do të ishte gjithashtu më i
kënaqur me krahun që ka lidhje me JI.
Grupi i ashpër Wahabi al-Qaeda ka shumë të ngjarë të bashkëveprojë me grupimin JUI/I,
por me raste mund të ushtrojë shkallë të konsiderueshme tolerance të Salafistëve. Ky grupim ka lidhje
të ngushta me IMU (i cili bashkëvepron në tregtinë e drogës me Uzbekët e Dostum-it dhe në Luginën
SWAT me JI të lidhur me TNSM). Në fakt, mundet që tashmë TNSF të jenë pjesë e IIF të Osama bin
Laden. Sipas studimit kërkimor të Kongresit të Shteteve të Bashkuara, edhe HIG bashkëpunuesi i JI
të Hekmatyarit tashmë është një “bashkëpunëtor”i al-Qaedas.
ISI pakistanez ka përdorur pjesëtarë nga të dy kampet si zëvendësues. Në Afganistan kjo
filloi me ushtrinë e mbështetur nga JI të Hekmatyarit dhe më pas kaloi tek Talebanët që rrjedhin nga
JUI/F.Edhe trafikuesit e drogës ndihen mirë me secilin kamp. Ndërsa Haqqani rrjedh nga dega Khalis
e Hizb-i-Islami e kontrolluar nga Hekmatyar dhe e bashkuar me JI, ai bashkëvepron lehtësisht me
Talibanët. Në fakt, Haqqani dhe Mullah Omari kanë shërbyer të dy nën drejtimin e liderit muxhahedin
Yunis Khalis gjatë luftës Sovjetiko-Afgane. E njëjta mund të thuhet edhe për Baitullah Mehsudin ose
287
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
për Haqqanin. Në Shkurt të vitit 2009, Mehsudi nënshkroi një deklaratë zyrtare të aleancës ndaj
Mullah Omarit dhe Osama bin Ladenit së bashku. Ndërkohë që Dawood Ibrahimi ka mbështetur LET-
in gjatë bastisjeve të veta në Indi, ai ka pranuar gjithashtu dërgesa droge në FATA si prej JEM-it dhe
Hezb-it. Sigurisht që një pjesë e heroinës Afgane shkon në drejtim të Perëndimit në Iran.

Projekti i vazhdimësisë Iraniane mbi Afganistanin

Si Irani dhe Pakistani janë përplasur për një kohë të gjatë për Afganistanin. Ndërsa pika e
mosmarrëveshjeve ka qenë preferenca e tyre teokratike, kjo mund të ketë qenë gjithashtu një hyrje
tepër e dëshiruar. Së fundmi, Iranianët Shiitë janë vënë re në territoret Talibane Sunni. Kjo krijon një
shqetësim tek planifikuesit amerikanë të luftës, pasi dihet që Garda Revolucionare Iraniane (Sepah) i
ka ofruar armë, trajnim dhe vullnetarë gueriljeve Sunni në Irak. Pikërisht dhe Hamas-i Sunni është një
degëzim i Hezbollah-ëve Shiitë për të gjitha qëllimet praktike, po ashtu mundet që tashmë Sepahu të
përpiqet të rekrutojë Talibanët. Ajo e ka kthyer kontrabandën në një punë të përkryer të IED-ve në
Afganistan për të ndihmuar dikë. Deri tani qëllimi i Sepah-ut nuk është i qartë, pasi ishte Aleanca
Veriore pro-Iraniane ecila inicioi qeverinë e re Afgane. Për më tepër, elementet pro-iraniane ende kanë
ndikim të konsiderueshëm mbi atë qeveri. Kur Ahmadinexhad vizitoi Kabulin në Mars të vitit 2010,
Presidenti Karzai “e quajti Presidentin iranian ‘vëlla’ dhe tha se afganët ishin me fat që ai erdhi për
vizitë.” Dy muaj më parë, Parlamenti Afgan kundërshtoi kur Presidenti Karzai u përpoq të mbante në
kabinet kryekomandantin e Heratit, Ismail Khan, në kabinetin e tij. Prej një kohe të gjatë Ismail Khan
ka lidhje me Sepahun.
Kështu që, përse do të ndihmonte Irani Talibanët për të luftuar aleatin e tij politik? Për këtë
vijnë në mendje vetëm dy shpjegime: (1) Sepahu ka përfaqësues përgjatë Korridorit Pashtun për të
bërë më të lehtë kontrabandën e drogës; ose (2) Sepahu po e zgjat tepër luftën që Kongresi Amerikan
të lodhet prej saj. Ka të prova se agjentët e zbulimit Iranian kanë ndihmuar në lëvizjen e drogës jashtë
Afganistanit. Disa prej këtyre agjentëve kanë ndihmuar gjithashtu në koordinimin e sulmeve të
Talibanëve ndaj forcave të NATO-s. Ato sulme mund të jenë përdorur për të tërhequr vëmendjen nga
karvanët e drogës Afgane, ose mund të jenë për të ulur interesin në një tjetër arenë lufte (si Iraku,
Libani ose Jemeni). Sipas një instituti të madh kërkimor, parashikues dhe planifikues të zhvillime të së
ardhmes në Shtetet e Bashkuara, është kjo e fundit: “Irani favorizon ruajtjen e rebelimit në nivel të ulët
për aq kohë sa trupat Amerikane mbeten në rajon. Një intensitet i tillë i ulët i konfliktit do të mbante
lidhur ushtrinë Amerikane dhe do të lehtësonte presionin Amerikan dhe ndërkombëtar mbi Teheranin
në lidhje me programin e tij bërthamor dhe me polemikat e tjera të tij”597.
Megjithatë, alternativa e drogës është e mundshme. Përfshirja e Iranit me tregtimin e opiumit
afgan nuk është çështje e re. Rreth përfundimit të luftës Sovjeto-Afgane, kryekomandanti Akhundzada
në Hemand ruajti një zyrë në Zaidan, Iran. Ajo zyrë ishte e dedikuar haptas për veprimet e tij
kontrabandiste. Sipas zyrës së Kombeve të Bashkuara për Drogën dhe Krimin, rreth një e treta apo
gjysma e heroinës afgane vazhdonte të kontrabandohej nëpërmjet Iranit deri në fund të vitit 2008.
Më 7 qershor 2007, ish-Cari i Anti-Terrorizmit të Amerikës pohoi se lufta e Iranit, me autorizim ishte
zhvendosur nga Iraku në Afganistan. Ai tha se EFP të sofistikuara (raketat e krijuara shpërthyese) të
gjetura së fundmi në Afganistan kishin lidhje me karvanët e armëve nga Irani. Dy nga këta karvanë
ishin kapur nga forcat e NATO-s dhe u konfirmua të ishin nga Garda Revolucionare Iraniane. Ato
mbanin eksplozivë dhe qarqe për drejtimin e Granatave të Raketës (RPG). EFP-të në Irak janë
gjithashtu me origjinë Iraniane.
Ky raport nuk ishte ndonjë surprizë për studjuesit e këti e rajoni. Në mungesë të një
pushtuesi të huaj, Irani dhe Pakistani janë grindur – nëpërmjet përfaqësuesve – në lidhje me
Afganistanin. Zëvendësi më i dukshëm në Iran ishte Aleanca e Veriut (më herët Fronti i Bashkuar),

597Instituti për Studimin e Luftës (Washington, D.C.)

288
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndërkohë që lojtari Pakistanez ishte Talibanët. Edhe gjatë Luftës Sovjeto-Afgane kishte vetëm
bashkëpunim të kufizuar ndërmjet fraksioneve muxhahedine të dy vendeve respektive. Tashmë,
provat se Irani është duke mbështetur Talebanët janë duke u bërë çdo ditë edhe më bindëse.
Ndërkohë që kundër-intuitës Perëndimore, kjo sindromë nuk është e re në Azinë Jugore. Pavarësisht
nga ndihma e dhënë Presidentit al-Maliki për t’u zgjedhur (me falsifikimin e votave dhe votuesve) në
Irak, Irani ka vazhduar të shkaktojë telashe në atë vend. Duhet të kuptohet se edhe një regjim pro-
iranian nuk ka për të qenë i lirë të bëjë çfarë të dojë përderisa Kongresi Amerikan të japë mendimin
për kaosin i cili është aq tipik, për atë vend derisa të kthejë trupat në shtëpi. Cilido qoftë niveli i
përfshirjes të Sepahut në Afganistan, Amerikanët mund të fajësojnë vetëm veten e tyre. Kjo pasi
Sepah u lejua të merrte pjesë në pushtimin e vitit 2001.

Prania e mëparshme e mirëpritur e Iranit në Afganistan

Bashkimi i Iranit me Aleancën e Veriut të përbërë nga minoritete jo-Pashtune, është i mirë-
dokumentuar. Aleanca e Veriut kishte armë Iraniane dhe i dërgonte ata që kapeshin rob dhe
burgoseshin në Teheran, për t’u marrë në pyetje. Sipas Qendrës për Studime Ndërkombëtare
Strategjike, Forcat Quds të Sepah-ut vazhdojnë të drejtojnë kampe në Iran, të cilët janë të dedikuara
në mënyrë specifike për trajnimin e ekstremistëve dhe terroristëve ndërkombëtarë. Kampi që ndodhet
pranë Mashhadit është dhe vazhdon të përdoret për stërvitjen e revolucionarëve Afganë dhe Taxhikë.
Lideri i dikurshëm i Sepahut dhe kandidati Iranian për president, Mohsen Rezaie, pretendon
se pjesëtarët e Sepahut kanë luftuar së bashku dhe kanë këshilluar të njëjtat trupa të Aleancës së
Veriut të cilat ndihmuan Shtetet e Bashkuara të përmbysin Talibanët. Sipas USA Today të Qershorit të
vitit 2005, CIA e dinte gjatë pushtimit se kishte këshilltarë dhe agjentë të Sepah të atashuar në
Aleancën e Veriut. Komandantët e Ushtrisë Amerikane u përplasën me agjentët e zbulimit Iranian në
Kunduz dhe Herat. Sekretari i Mbrojtjes, Donald Rumsfeld, i tha Columbia Broadcasting System (CBS)
Face the Nation (Përballu me Kombin) në 11 Nëntor të vitit 2001 se në Afganistan kishte vende “ku ka
disa ndërlidhës Iranianë, si dhe disa ndërlidhës amerikanë”, që janë duke punuar me të njëjtët
elementë Afganë. Një ish-zyrtar i Departamentit të Shtetit Amerikan shkoi më tej sa tha se “Iranianët
ishin duke pajisur dhe duke paguar Aleancën e Veriut”. Një ekstrakt i Radios Europa e Lirë e
konfirmon këtë pohim.
Një ndihmës i Guvernatorit të Provincës së Kandaharit, Gul Agha Shirazi, pohoi se oficerë të
vjetër ushtarakë të Iranit kanë vepruar në provincat e Farahut, Nimruzit dhe Helmandit. Ai tha se
Gjeneralët Iranianë të cilët përdornin emrat “Baqbani” dhe “Dehqan” ofronin para në dorë dhe stimuj të
tjerë në një përpjekje për të tërhequr kryekomandantët lokalë prej detyrimeve të tyre ndaj
administratës në Kabul, në përputhje me raportimin e botuar në 24 Janar në “The New York Times”
dhe “The Los Angeles Times.” Irani ka dërguar afërsisht 20 kamionë të ngarkuar me para për Ismail
Khanin [kryekomandant në Herat] për të paguar trupat e tij. Përafërsisht 12 kamionët që vinin në ditë
nga Irani transportonin armë, uniforma dhe materiale të tjera luftimi. Shefi i zbulimit të Kandaharit, Haji
Gulali, tha se Ismail Khani ishte duke punuar me Trupat e Rojës së Revolucionit Islamik (IRGC) dhe
aleatët e Gulbuddin Hekmatyarit, komandant muxhahedin i cili e ka pasur bazën në Iran gjatë viteve të
fundit, armatosin dhe financojnë kundërshtarët e administratës së përkohshme 598.
Së fundi janë gjetur depo të tëra me mina, raketa dhe EFP Iraniane në provincat e Farahut
dhe Heratit. Kështu që Irani ka demonstruar më shumë se mjaftueshëm projektin e tij në vazhdim në
lidhje me Afganistanin. Për fat të keq, udhëheqësit e NATO-s duket se ose nuk kanë vullnet ose janë
të paaftë për të kundërshtuar këtë ndërhyrje të Iranit. Për shembull, përse përpjekjet e tyre
përqendrohen thuajse plotësisht në pjesët Lindore dhe Jugore të vendit?
Nëse Irani po përpiqet të zotëronte plotësisht shoqërinë afgane, ai nuk do të kufizonte
aktivitetin zbulues dhe këshillues në provincat e Heratit, Farahut, Nimrozit dhe Helmandit. Tre të parat
gjenden në kufirin e tij me Afganistanin, por i katërti është në thellësi të vendit dhe burim parësor i

598Radio Free Europe/Radio Liberty, Janar 2002

289
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
heroinës. Iranianët ose janë duke u përpjekur ta ndalojnë atë heroinë ose po përpiqen të lehtësojnë
kalimin e saj ose e përdorin atë për nevojat e tyre.
Shpjegimi më logjik është se armët Iraniane janë duke shkuar në Hekmatyar. Megjithëse Sunni dhe në
dukje i lidhur me Talebanët, ai ka lidhje të forta me Iranin. Për këtë ai është dhe përfaqësuesi më i
fshehtë i tyre. Megjithatë, burime të larta të SHBA-së, insistojnë se ndihma po shkon tek Talebanët.
Më shumë se armë, kjo ndihmë përfshin më shumë luftëtarë të huaj. “Forcat Quds Iraniane raportohet
se trajnojnë luftëtarë për grupe të caktuara Talebane dhe ju ofrojnë atyre forma të asistencës
ushtarake për rebelime,” tha [Gjen.] McChrystal në raport599.
Gjen McChrystal ri-konfirmoi në 31 Maj të vitit 2010 se disa nga Talebanët Afganë me të
cilët po ndesheshin trupat e tij kanë qenë të trajnuar në Iran. Disa veteranë të Luftës Afgane thonë me
gatishmëri se ndërmjet armiqve të tyre Sunni ka dhe Iranianë. Komandantët Amerikanë duhet të vënë
në dukje se si janë duke u përpjekur të ndikojnë aksionin ata Iranianë dhe pastaj të bëjnë të njëjtën gjë
vetë. Në datën 2 Tetor 2006, The Guardian [UK] botoi një artikull që thoshte se “burimet ushtarake dhe
diplomatike deklarojnë se kanë marrë raporte të shumta për Iranianë që takojnë të moshuarit tribialë
në zonat e ndikuara nga Talebanët, duke ju bërë oferta për mbështetje ushtarake ose më shpesh
financiare për të luftuar kundër forcave të huaja.” 600 Një guvernator i mëparshëm i provincës
Perëndimore të Farahut, deklaroi se Irani po trajnon “një numër të madh kundërshtarësh politikë të
qeverisë afgane” në një kamp refugjatësh në Iran, të quajtur Shamsabad 601.
Përveç vijueshmërisë së drogës dhe destabilizimit qeveritar, ka vetëm dy arsye të tjera se
përse një regjim radikal Shiit, dëshiron të rifurnizojë dhe riforcojë guerilet radikale Sunni: (1) Të dy
fraksionet kanë përcaktuar një përparësi të re në bashkëpunimin Salafist; ose (2) Një superfuqi
aspiruese ka drejtuar pasuesit që zor se pajtohen për të bashkëpunuar. Në Shtator të vitit 2009, pati
një të dhënë për këtë të panjohur. Irani ka qenë duke dërguar armatim Kinez në Afganistan.

Përzierja politike kineze në Pakistan dhe manipulimi ekonomik i Afganistanit

.
Në lidhje me manipulimin politik dikush mund të mendojë për intriga diplomatike apo për
marrëveshje qeveritare. Me Kinezët nuk është domosdoshmërisht ky rasti. Pikërisht pse Kina ka pasur
marrëdhënie të veçanta me Autoritetin Palestinez brenda Izraelit, tashmë ka bërë një marrëveshje me
krahun më radikal të partive fetare Pakistaneze. Në Shkurt të vitit 2009 kishte një shkrim shumë
interesant të CBS News nga njëri prej reporterëve të tij në Pakistan. Ai fillonte si më poshtë vijon:
Jamaat-i-Islami (JI) i Pakistanit, partia kryesore islamike e vendit, dhe partia komuniste e Kinës kanë
nënshkruar një marrëveshje zyrtare për të respektuar interesat e përbashkëta 602.
Thuhet sikur ky raportim është konfirmuar nga një lider i vjetër i JI nga Mansoora, selia e
partisë në Provincën Punjab në Pakistan. Artikulli vijonte më tej duke thënë se kinezët po lëviznin në
drejtimin për të pasur negociatat e tyre me bashkëpunëtorët e Talebanëve. Ai gjithashtu vinte në
dukje, se që prej 9/11, zyrtarët e zbulimit Pakistanez “kanë raportuar pjesëmarrjen e separatisteve
myslimanë Kinezë në operacionet e ndërmarra nga al-Qaeda dhe Talebanët në rajonin Pakistano-
afgan.” Kjo nuk ishte aspak e panjohur për ata që kishin dijeni për mbështetjen zhurmë madhe Kineze
për Talebanët drejtues të Afganistanit para pushtimit të vitit 2001. Tashmë është qartësisht e
mundshme se JI dhe militantët e tij bashkëpunues kanë zëvendësuar JUI/F dhe Talebanët si qenin e
luftës së RPK (Republikës Popullore të Kinës). JI është partia e cila krijoj HIG, Hezb dhe TNSM. Kjo e
vë kuadratin kinez në kampin e atyre që u përpoqën të pushtonin Islamabadin përmes Luginës Swat
dhe aspak për t’ju kundërvënë al-Qaeda-s, siç do të donin të besonte Perëndimi.

599LosAngeles Times Online, 22 Shtator 2009

600Fondacioni Jamestown, 21 Shkurt 2007
601Radio Free Europe/Radio Liverty, 17 Mars 2007
602CBS News “World Watch”, Shkurt, 2009

290
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Me gjithë provat e mjaftueshme të armëve kineze në duart e ushtarëve Talebanë, pjesa më
e madhe e liderëve Amerikanë ende e konsiderojnë Kinën si një aleat në Afganistan. Kina nga ana e
saj, mirëpret mundësinë për të marrë bakrin afgan dhe të çojë më me lehtësi naftën Iraniane në
shtëpinë e saj. Vetëm vëzhguesit e regjur të RPK dyshojnë ndonjë gjë të gabuar. Të gjithë ata janë
tepër të vetëdijshëm për aftësinë e Kinës për zhvendosjen e burimeve natyrore prej vendeve tepër të
pastabilizuara për të mbështetur konkurrencën Perëndimore. Vetëm në Afrikë, RPK ka bërë tashmë të
njëjtën gjë në Sudan, Republikën Demokratike të Kongos (DRC), Nigeri, dhe në fundmi në Guine.
Ndërkohë që nuk ka të prova direkte që ajo të destabilizojë këto vende për të marrë më me lehtësi
burimet e tyre, kjo është një mundësi tepër reale për një qeveri revolucionarizuese. Kur NPR raportoi
në Tetor të vitit 2009 se SHBA kishte për të ndihmuar Kinën për të hapur një kufi të ngushtë me
Afganistanin, këto dyshime u thelluan. Duke ndërtuar një lidhje hekurudhore me njërën nga minierat
më të mëdha të bakrit në botë nëpërmjet Korridorit Wahkan, Kina do të ketë përmbushur “hilenë e
kapelës”. Më parë ajo ujdisi një lidhje hekurudhore Manta-Manaus në Andet Ekuadoriane në vitin 2007
dhe një shtrirje hekurudhore Benguela në Verilindje të DRC në vitin 2008. Po, ky është i njëjti Korridor
Wahkan që u raportua të ishte përdorur nga Osama bin Ladeni, nga dy periodike tepër të respektuara
menjëherë pas 9/11. Ai përmban një rrugë të tërthortë të Rrugës së Mëndafshit te ushtuar nga Marco
Polo. Sa për Tetorin e vitit 2009, trupat Amerikane kanë ofruar siguri për një kompani të RPK, e cila ka
shfrytëzuar rezervat e bakrit të Aynak. Këto rezerva raportohet të vlejnë dhjetëra miliardë dollarë dhe
ndodhet në Provincën Logar në Jug të Kabulit.
Më tej në Veri, kinezët kanë ndihmuar në ndërtimin jo vetëm të rrugës Herat-Bamianit, por
edhe të Rrugës Bamian-Peshawarit. Shpesh rrugët e ndërtuara nga RPK janë pararendëset e linjave
paralele hekurudhore. Kur shinat e Korridorit Wahkan të priten me ato të shinave të Bamianit, ato do të
lejojnë importimin direkt të naftës Iraniane, pa qenë e nevojshme të kalojnë në Pakistanin në rritje pro-
perëndim.

Çështjet e pazgjidhura me Pakistanin

Qeveria qëndrore e Pakistanit (ashtu si ajo e Afganistanit) asnjëherë nuk ka pasur ndikim
shumë të madh mbi disa nga provincat e saj dhe aq më pak në agjencitë tribale të saj. Provat e kësaj
të fundit shkojnë përtej fitoreve të fundit në zgjedhje të MMA-së (partitë fetare) në NWFP dhe
Baluchistan. Deri në vitin 2003, banorët e Provincës Sindh (pjesa më Jugore e vendit) vazhdonin të
ndiheshin të dominuar nga “Punxhabët e Zia-ul-Haqit”. Ishte Presidenti Zia-ul-Haqi, u përpoq të
“islamizonte” të gjithë qeverinë Pakistaneze, duke përfshirë edhe agjencinë kryesore të zbulimit – ISI.
Vlerësimi i tanishëm i të gjitha “çështjeve të pazgjidhura me Pakistanin” është një
sipërmarrje tepër e jashtëzakonshme. Do të ketë nevojë për shumë përsëritje dhe detaje që mendoj se
do të jenë interesante për lexuesit. Dhe përsëri, është mënyra e vetme për të mbërritur në një
konkluzion të vlefshëm.
Sipas një analisti Perëndimor, njësitë bërthamore të Pakistanit janë sulmuar tashmë. Kjo ka
ndodhur tre herë ndërmjet Gushtit të vitit 2007 dhe Gushtit të vitit 2009. Ndonëse këto sulme nuk kanë
qenë të koordinuara përsëri mbeten shqetësuese. Ata janë lëshuar mbi shënjestrat e mëposhtme: (1)
Një njësi magazinimi për predha bërthamore në Sargodha në 1 Nëntor 2007; (2) Baza bërthamore e
Pakistanit në Kamra në datën 10 dhjetor 2007 dhe (3) Disa pika hyrëse tek fabrika e montimit në Wah
Cantonment në Gusht të vitit 2008. Dy sulmet e fundit ishin me bomba vetëvrasëse. Pjesa më e
madhe e zonave bërthamore të Pakistanit gjenden përgjithësisht në afërsi të Islamabadit. Ato janë në
Wah Cantonment, Fatehjang, Golra, Sharif, Kahuta, Sihala, Isa Khel Charma, Tarwanah dhe Taxilla.
Duke qenë se Sargodha është e njohur si bastion i SSP, mund të mos ketë qenë vendi më i mirë i
mundshëm për ruajtjen e raketave.
Politika e fundit qeveritare brenda Pakistanit ishte e qartë, intervistat video-filmike të
zyrtarëve më të lartë Pakistanezë në Frontline të PBS në Tetor të vitit 2009. Ata zyrtarë nuk besonin
se Mullah Omari ose Haqqani mund të gjendeshin në ndonjë zonë të tokës Pakistaneze. Gjithashtu
ata nuk pranuan që Pakistani të ketë urdhëruar sulmin me raketa mbi Baitullah Mehsudin. Gjithashtu
291
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ata nuk mendonin se ISI, vazhdonte të përdorte krahun e armatosur të partive fetare si përfaqësues.
Në thelb, ata nuk kishin vullnetin të pranonin mungesën e vazhdueshme të qeverisë së tyre për të
pasur kontroll mbi FATA, NWFP dhe Baluchistan. Ata po ashtu nuk e marrin parasysh mundësinë se
ISI e cila ka qenë tepër e islamizuar më parë, mund të jetë mjaft e pavarur. Pas faktimit të këtyre të
vërtetave të pranuara në përgjithësi, nuk mbetet rrugë për të qenë të sigurt për konkluzionet e tjera të
këtyre zyrtarëve. Ka shumë të ngjarë, që përgjigja për paqen në Afganistan të gjendet diku brenda
kufijve të fqinjit të tij Lindor.

Përfundim

Pakistani nxori prijësit jashtë ligjit LET-in në fillim të Gushtit të vitit 2009, pas lejimit që të
operonte në kufij për shumë vjet duke e mbajtur në “listën e kontrollit”. Gjithashtu u ndaluan edhe 24
organizata të tjera ushtarake që përfshijnë JuD (MDI), JEM, TTP, TNSM dhe LeJ-in. Nuk është e
qartë nëse në listën e 24 organizatave përfshihet edhe SSP ose Hezb. Në 13 Gusht të vitit 2009,
Islamabadi gjithashtu nxori në pension 32 oficerë të vjetër të ushtrisë nga organizata e rebeluar e ISI-
t. Padyshim që kjo u bë për të dekurajuar çdo mbështetje tjetër klandestine për Talebanët.
Edhe në rrethet më të mirë-informuara perëndimore, veprimet e mësipërme do të duken se
janë të mjaftueshme për të provuar besimin e mirë. Për fat të keq, Pakistani ende ndodhet në Azinë
Jugore. Përmes ndikimit të Sun Tzu-së dhe të tjerëve, niveli i intrigës së luftës mbetet konsiderueshëm
më i lartë se ai i shteteve Perëndimore. Gjithashtu duhet trajtuar në mënyrë të përshtatshme niveli i
korrupsionit të Pakistanit, ose më saktë shkalla e përfshirjes në tregtinë mbarë botërore të drogës. Kjo
dhe përpjekja e dukshme e dikujt për të përmbysur administratën aktuale të Pakistanit, janë
shpjegimet e vetme të mundshme për kaq shumë kaos të brendshëm. Paragrafët pasues do të
zhvendosen domosdoshmërisht para e mbrapa ndërmjet aspekteve të ndryshme të këtyre dy
mundësive të mëdha të ndërlidhura. Duke qenë i ndjekur pa pushim në proces nuk do të ketë fajtorë të
dukshëm.
Tashmë ka raportime se Baitullah Mehsudi mund të ketë punuar për (ose me) liderin e
rezistencës afgane Jalaliddin Haqqani. Megjithëse në aleancë të ngushtë me Mullah Omarin, Haqqani
ka selinë e tij lokale në Waziristan-in Verior. Në Tetor të vitit 2007, një gazetë Pakistaneze raportoi se
pesë grupe ushtarake ishin bashkuar për të formuar TTP në Agjencinë Mohmand të FATA. Thuhet se
pjesa më e madhe e parave të mbledhura nga Baitullah Mehsud vijnë nga trafikimi i drogës. Dhe dihet
se Haqqani drejton rrjetin më të madh të drogës nga Provinca Paktiya e Afganistanit tek Waziristan-ët.
Nëse Baitullahu ka qenë duke bashkëpunuar me Haqqanin për drogën, atëherë edhe disa aleatë dhe
homologë mund të kenë bërë të njëjtën gjë. Haikimullah Mehsudi ka qenë në kontroll të agjencive
Orkazai, Kuram dhe Khyber edhe përpara vdekjes së Baitullahit. Milicët e tij janë padyshim pjesë e
“shkrirjes së pesë grupeve” që formoi TTP në Agjencinë Mohmand në Tetor të vitit 2007.
TTP nuk është e vetme në FATA-në Jugore. Milicia e Hafiz Gul Bahadurit kontrollon
Waziristan-in Verior dhe kështu strehon selitë e Haqqanit. (Tribuja Bahadur është Madakhel Waziri.)
Milicia e Maulvi Nazirit është e bazuar në Jug të Wanas, Wazirista-in tjetër. Ishte nën-grupi Yargul Keil
i klanit Zalikhel të fisit Nazir “Ahmed Zair Wazir” që udhëhoqi rezistencën ndaj kërkimeve të Ushtrisë
Pakistaneze në kërkim të selisë së al-Qaedas në vitin 2004. (Naziri është anëtar i nën-klanit Kakakhel
të Wazir-ëve Ahmedzai.) Fshatrat e rrethuara në atë operacion ishin Shin Warzak, Daza Gundai, Kallu
Shad, Ghaw Khawa dhe Khari Kot. Kur trupat Pakistaneze bastisën më tej fshatin Kosha, rreth 15-20
“të huaj” u arratisën (ka të ngjarë nëpërmjet një tuneli). Sipas një gazete Pakistaneze, Wana
kontrollohet nga Nazirët.
Në Shkurt të vitit 2009, Bahaduri dhe Naziri ranë dakord me Baitullah Mehsudin për të
formuar SIM-in për të ndihmuar Mullah Omarin dhe Osama bin Ladenin, që të godasin pushtuesit
Perëndimorë. Tetë muaj më vonë, të dy Waziri-t këmbyen anë dhe bënë marrëveshje me forcat
Pakistaneze që të hynin në Waziristan dhe të viheshin në ndjekje të Uzbekëve të bashkuar me al-
Qaeda-n dhe të selisë së TTP-së. Nëse secila palë do të ishte e përfshirë me Haqqanin, atëherë si
përfundoi që ofensiva Pakistaneze të kishte një të dhënë në lidhje me burimin real të ndikimit
292
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
destabilizues. Megjithatë, përpara se të hetohet kjo, vendin kryesor duhet ta zërë ofensiva ekstremiste
kundër qeverisë qëndrore. Islamabadi ka qenë i sulmuar nga dy drejtime të ndryshme.
Në vitin 2008 dhe 2009 pati një goditje ekstremiste përmes Swat Valley (Islamabadi i Veriut) dhe u
qëlluan një sërë objektivash qeveritare në Rawalpindi (22 km në Jug të tij). Ndikimi i al-Qaeda në Swat
Valley ishte më i dukshëm nëpërmjet pranisë së TNSM, JEM dhe IMU. TNSM dhe JEM janë të dyja
pjesë e IFF të Osama bin Ladenit (së bashku me (LeJ).Mendohet se në vitin 2004, IMU ofroi sigurinë
për selinë e al-Qaeda në Waziristan-in Jugor.
Pastaj sulme me pjesë mbi Islamabadin, nga Veriu u drejtuan kryesisht nga LeJ-i. Jo vetëm
që LeJ-i sulmoi selinë e ushtrisë Pakistaneze në Rawalpindi-n e afërt, por gjithashtu vuri kamion
bombë në Hotelin Marriot të Islamabadit në Shtator të vitit 2008 (me mundësi të jetë ndihmuar nga
JEM-i). LeJ-i është padyshim një partner i al-Qaeda-s. Në fakt mendohet të jetë “Delta Force” e al-
Qaeda-s e orientuar në vetëvrasje. Kështu që, jo vetëm disa sindikata të drogës, por edhe al-Qaeda
gjithashtu ka luajtur një rol të rëndësishëm në këtë përzierje intrige Aziatiko-Jugore.

Literatura
Amir Mir, The True Face of Jihadis, Lahore Mashal Books, 2004, pp282.
Amir Mir, Talibanisation of Pakistan, New Dehli, Pentagon Press, 2010, pp 196, Robert T. McLean,
"Can Pakistan Reform", front page Magazine, 5 January 2006, How Pakistan is Endangering the
World, New Dehli , Rupa& Co., 2009, pp24.
NeamatollahNojumi, The Rise of the Taleban in Afghanistan, Mass Mobilisation, Civil War, and the
future of the Region, 2002, pp120, Jaish-e-Mohammed,(JEM).
K.J.M. Varma, "PoK Also Banns Jihadi Outfits," from PTI (Pakistan), 5 December 2003, Mannes,
Profiles of Terror, pp 67, The true Face of Jihadis, pp103-104.
"Talibanism," Pakistani Style, The Friday Times, vol XI, no52, 25 February/2 Mars2000, In Death as in
Life, Newsline, October 2003."
Cooley, Unholy Wars,as quoted in "The Great Banuri Town Seminory," by Shaykh, Sunni Forum, 12
August 2005.
Huma Yusuf, "Taliban Rising?" Ask the Woman, "Christian Science Monitor", 24 May 2009, pp8.
Wilson John, Observer Research Foundation, Coming Blowback: How Pakistan is Endangering the
World(New Dehli) Rupa& Co , 2009, pp 167, The True Face of Jihadis, pp 21.
Issam Ahmed, "Pakistan's Old Jihadis Pose New Threat," Christian Science Monitor, 6 December
2009, pp8,9, Mir, Talibanization of Pakistan, pp57.
MC 0586 (Final), MC Policy for Allied Forces and their Use for Operations, 21 Feb 2011.
"Pakistan Project", International Center for Religion and Diplomacy(Washington D.C.).

293
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 504 (496. 51)

Politikat mjedisore të Republikës së Kosovës dhe harmonizimi i tyre me

kërkesat e instancave ndërkombëtare mjedisore

Albinot MALOKU

Abstrakti: Ky punim analizon politikat mjedisor të Republikës së Kosovës për mbrojtjen e mjedisit.
Punimi synon të ofrojë gjendjen aktuale në fushën e mjedisit dhe synimet që janë përfshirë në
legjislacionin mjedisor të shtetit të Kosovës dhe të cilat parime udhëheqin të drejtën e mjedisit në
Kosovë. Pyetjet kërkimore që e kanë orientuar këtë punim janë: Cilat janë politikat e ndjekura nga
Qeveria për Mjedisin në Republikës së Kosovës? Si kanë evoluar ato përgjatë viteve? Cilat janë
politikat mjedisore të hartuara në fushat e veçanta të mbrojtjes së mjedisit? Dhe cilat janë sfidat e
shtetit tonë në këtë aspekt? Për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve janë përdorur metodat e kërkimit të
zbatuara gjerësisht në hulumtimet shkencore shoqërore, të tilla si: metoda përshkruese, metoda
krahasimore, metoda historike, analitike dhe interpretuese. Punimi është ndarë në kapituj që të trajtojë
sa më mirë politikat mjedisore dhe funksionimin e tyre të tanishëm, të planifikuar dhe harmonizimin e
këtyre politikave me kërkesat dhe pritjet nga ana e instancave ndërkombëtare mjedisore.

Fjalët kyçe: mjedis, politika, mbrojtje, harmonizim, e drejt mjedisore

Hyrja

Republika e Kosovës mjedisin si të tillë e ka kategori kushtetuese e shtetërore dhe është e

obliguar të jap maksimumin e saj, në këtë fushë. Obligimet shtetërore përfshijnë prej rregullimit ligjor
përmes ruajtjes, promovimit dhe mbrojtjes së mjedisit e deri te formulimi i politikave përkatëse të kësaj
fushe. Në këtë aspekt, ne do të flasim për politikat mjedisore të Qeverisë së Republikës së Kosovës
dhe akterëve tjerë politik në vend, sidomos të subjekteve politike që i kanë kushtuar kapituj të veçantë
politikave të mbrojtjes së mjedisit.
Politikat mjedisore të proklamuara nga akterët politikë në shtetin e Kosovës janë munduar të
harmonizohen me nevojat e paraqitura, por edhe me kërkesat e instancave ndërkombëtare mjedisore,
pra kryesisht të organizatave mjedisore ndërkombëtare. Kërkesa këto të prezantuara kryesisht në
raportet e këtyre organizatave që përcjellin realizimin e Konventave, Protokolleve, Direktivave dhe
Rregulloreve ndërkombëtare të miratuara deri më tani në fushën e mjedisit. Duhet shtuar këtu se,
pavarësisht faktit që Republika e Kosovës nuk është nënshkruese e asnjë nga këto dokumente në
nivel shtetëror ndërkombëtar, ajo mundohet ti jetësoj ato në legjislacionin dhe politikat e saja
shtetërore.
Kosovë ka trashëguar një numër të madh problemesh mjedisore, të akumuluar për dekada
të tëra si pasojë e shfrytëzimit të pakontrolluar të burimeve natyrore dhe minerale, dendësia e lartë e
popullsisë, dhe prania e aktiviteteve ekonomike me një ndikim të fortë mjedisor, të tilla si bujqësia,
energjia elektrike dhe minerare, si dhe vendbanimeve urban shoqëruar me nivel të lartë të ndotjes603.
Të tilla, por edhe të tjera probleme mjedisore me të cilat është përball e po përballet Republika e
Kosovës, kanë bërë që të krijohen politika kushtuar ndreqjes së mjedisit jetësor në vend.


Autori ka thirrjen shkencore Ma.sc.
603 National Background Report on Environmental Research for Kosovo, Prishtinë, 2009, fq. 5, http://wbc-
inco.net/object/event/5685/attach/Report_Kosovo_UNSCR1244.pdf (qasur me 28.06.2015) .
294
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kosova ka ndërtuar një infrastrukturë ligjore dhe administrative për avancimin e cilësisë së
mjedisit: shumë ligje dhe rregulla janë adoptuar, dhe është vendosur një struktura për administrimin 604
e fushës së mjedisit, por ajo që është më kryesorja e duhet thënë se Republika e Kosovës,
pavarësisht sfidave, sidomos atyre ekonomike, është e përkushtuar të realizoj politika të mira në
mbrojtje të mjedisit jetësor.

Politikat Mjedisore të Kosovës

Pavarësisht politikave të deritanishme të ndjekura nga ana e shtetit të Kosovës për mbrojtjen
e mjedisit, uji, ajri e toka janë në një nivel ndotjeje të papranueshme për shekullin në të cilin jetojmë 605.
Gjithsesi, kërkesat për zhvillimit mjedisor në nivel ndërkombëtar po avancohen drejt krijimit të
politikave “të gjelbra 606 ” dhe se vetëm politikat “mbrojtja e mjedisit”, kanë filluar ti ngelin historisë
mjedisore, që nisur nga kjo, Republika e Kosovës duhet të synojë më shumë politika “të gjelbërta”, për
ta ndjerë vetën se ka harmonizim të plotë me kërkesat e instancave ndërkombëtare mjedisore.
Qeveria aktual e Republikës së Kosovës në Programin e saj qeverisës për periudhën 2015 –
2018 në politikat e saja i ka kushtuar kapituj edhe mbrojtjes së mjedisit. Ndër të tjera Qeveria vlerëson
se ‘Mbrojtja e mjedisit është një obligim dhe zotim për mirëqenien e brezave të ardhshëm’. Prandaj, do
të zhvillohet legjislacioni që i përcakton vlerat kufitare për lirimin e gazrave, kriteret për mbrojtjen e
ujërave, ajrit dhe të tokës nga ndotja dhe përdorimi i teknologjisë që mbron klimën, në përputhje me
standardet evropiane si dhe hartimi i ligjit të ri për kadastër me të cilin edhe do të bëhet organizimi
vertikal i zyrave kadastrale komunale me Agjencinë Kadastrale të Kosovës dhe vetëfinancimi607. Kurse
për të ndihmuar në realizimin e këtyre politikave mjedisore, në këtë program, Qeveria e Republikës së
Kosovës flet edhe për masat që do ti ndërmarr për përkrahjen e mbrojtës së mjedisit. ‘Duke e marrë
parasysh se zgjidhja e problemeve mjedisore është shumë e kushtueshme do të bëhet rritja e Fondit
për subvencion dhe grante përmes shfrytëzimit të mjeteve të grumbulluara nga taksa ekologjike’ 608.
Subjektet politika parlamentare në Republikën e Kosovës, në programet e tyre
zgjedhore për zgjedhjet e fundit në vend, kanë nxjerr kapituj kushtuar mbrojtjes, ruajtës dhe
promovimit të mjedisit jetësor. Secila nga subjektet politika në vend, pra edhe ato jo parlamentare, në
kuadër të planeve dhe programeve të tyre kanë kapituj dedikuar mbrojtjes së mjedisit.
Partia Demokratike e Kosovës në programin e saj zgjedhor ka premtuar angazhim për një
mjedis të pastër e të mbrojtur, duke thënë se ajo ‘beson se brezi ynë ka një përgjegjësi të madhe për
mjedisin që do u lëmë fëmijëve tanë, prandaj do të mbështesë politika afatgjata që do të kenë për
qëllim ruajtjen dhe përmirësimin e mjedisit’609. Dhe konkludon se është e vendosur në kompletimin e
legjislacionit mjedisor të harmonizuar me Acquis mjedisor të BE dhe sigurimin e përparimit në zbatimin
e tij.
Lidhja Demokratike e Kosovës në programin e saj zgjedhor ka premtuar angazhim specifik
në ‘kursimin e energjisë, ngritja e efiçencës së energjisë dhe shfrytëzimin e energjisë riprodhuese si
shtylla bartëse të politikës së këtij subjekti politik, për mbrojtje të ambientit dhe të klimës’. Duke shtuar
se ajo ‘do të angazhohet edhe për strategjitë të përshtatshme të shfrytëzimit të tokave nën kushte të
ndryshueshme klimatike. Ruajtja e pasurive pyjore dhe investimet në gjelbërimin e zonave, do të jetë
me prioritet të veçantë’610.

604 Magazina Evropiane, “Mjedisi”, Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur, Korrik, 2011, Nr. 4, fq. 4.
605 “Ndotja totale”, Koha Ditore, 6. Shtator 2015, fq. 4
606 Global green politics, Për më shumë shih: http://newint.org/books/no-nonsense-guides/green_politics_chapter_1.pdf (qasur

me 01.07.2015).
607 Programi i Qeverisë së Republikës së Kosovës 2015 – 2018, 1.8.7. Mbrojtja e Mjedisit, fq. 21,

http://www.kryeministri-ks.net/repository/docs/Programi_i_Qeverise_2015-2018___10_mars.pdf (qasur me 27.06.2015).

608 Ibid, 1.8.8. Masat për përkrahjen e mbrojtjes së mjedisit, fq.21.

609 Programi Zgjedhor i Partisë Demokratike të Kosovës “Misioni i Ri”, fq.107.

610 Programi Zgjedhor i Lidhjes Demokratike të Kosovës, fq.17.

295
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Lëvizja Vetëvendosje në programin e saj zgjedhor ka premtuar përkushtim për përmirësimin
e infrastrukturës ligjore për mbrojtjen e ambientit dhe ngritjen e nivelit të zbatimi të saj; për masa
rigoroze ligjore për t’iu kundërvënë dëmtimit të mjedisit; për përkrahjen e përdorimit të energjisë
alternative të ripërtëritshme (solare, me erë, riciklim, etj); për ndërmarrjen e masave për zvogëlimin e
emetimit të substancave dhe gazrave të dëmshme nga burimet e tyre (industria, automjetet etj.)
Angazhimi i saj do të jetë në: themelimin e mekanizmave monitorues, dhe imponimi i zbatimit të ligjeve
për ruajtjen e mjedisit dhe për kontrollin e nivelit të ndotjes611.
Kurse Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës në programin e saj zgjedhor ka premtuar ‘se çdo
projekt zhvillimor, industrial, urban, bujqësor apo tjetër do të jetë konform standardeve më të larta
ndërkombëtare të mbrojtjes së mjedisit’612.
Nisur nga këto mund të themi se politikat për mbrojtjen, ruajtjen dhe promovimin mjedisit
jetës në Republikën e Kosovës janë gjithëpërfshirëse dhe synim kanë harmonizimin sa më të madhe
me nevojat e vendit dhe kërkesat ndërkombëtare të fushës së mjedisit. Është me rëndësi të theksohet
se hapat e parë të saj, si Republikë e Kosovës, në drejtim të realizimit të politikave të parapara
mjedisore janë aktivizuar dhe në proces të jetësimit, pavarësisht sfidave, përmes Strategjive e Planeve
shtetërore e lokale të veprimit për mjedisin në Kosovë. Për këto strategji e plane të veprimit do të
flasim në pjesën e ardhshme të këtij punimi.

Strategjia dhe plani shtetëror i veprimit për mjedisin në Kosovë

Realizimin e politikave për ruajtjen, mbrojtjen dhe promovimin e mjedisit jetësor, Republika e
Kosovës e bënë përmes strategjive e planeve shtetërore të veprimit të hartuara deri më tani. Në këtë
drejtim dhe bazuar në legjislacionin e vendit për mbrojtjen e mjedisit, në Republikën e Kosovës
hartohen Strategji dhe Plane të Veprimit të nivelit shtetëror dhe të nivelit lokal. Veç kësaj për mjedisin
janë paraparë edhe hartimi (por edhe janë hartuar) i strategjive sektoriale dhe planeve aksionare për
sektor të veçantë të mjedisit, siç janë: uji, ajri, biodiversiteti, mbeturina dhe për çështje tjera mjedisore
si: ndryshimet klimatike, mbrojta e tokës, mbrojta e pyjeve, administrimin me kemikate, mbrojtja nga
zhurma, mbrojtjen nga rrezatimi jonizues dhe jo jonizues.
Para se të flasim për Strategjinë aktuale dhe Planin për Veprim shtetëror në mjedis, duhet
thënë se, Republika e Kosovës pas shpalljes së pavarësisë ende nuk ka një të tillë re, por e cila është
në përgatitje nga ministria përkatëse e Qeverisë së vendit, në bashkëpunim me të gjithë akterët e
interesuar në fushën e mjedisit.
Procesi i hartimit të Strategjisë së Kosovës për Veprim në Mjedis nga ana e Ministrisë së
Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor ka filluar në fillim të vitit 2003. Strategjia për Mjedisin e Kosovës u
miratua nga ana e Qeverisë së Kosovës në mbledhjen e datës 14 korrik 2004. Strategjia identifikon
problemet kyçe mjedisore dhe përcakton orientimet strategjike, bazuar në Raportin e Gjendjes
Mjedisore të vitit 2003613. Krahas me strategjinë, kishte filluar edhe puna në Planin e Kosovës për
Veprim në Mjedis. PKVM është një dokument i cili ofron hapat praktik për implementimin e strategjisë.
Parimi kryesor mbi të cilat janë mbështetur hartimi SKVP dhe PKVM ishte integrimi dhe respektimi i
dokumenteve relevante ekzistuese dhe të detyrueshme legjislative, paraprakisht vendore dhe
harmonizimi i tyre me ato ndërkombëtare.
SKVM ndër strategjitë e saja kryesore ka paraparë kompletimin e legjislacionit për mbrojtjen
e mjedisit, në harmoni me kushtet ekzistuese të Kosovës, plotësimin gradual të standardeve të BE,
dhe zbatimi efikas i atyre ekzistuese, si dhe ngritjen e institucioneve kompetente, të afta, të pajisura

611 Programi Zgjedhor i Lëvzijes Vetëvendosje, fq. 111.

612 Programi Zgjedhor i Aleancës për Ardhmërinë e Kosovës, fq. 136.
613 Plani i Kosovës për Veprim në Mjedis 2006 – 2010, http://kos.rec.org/albanian/pdf/PKP.pdf (qasur me 09.07.2015) MMPH,

Prishtinë, 2006, fq. 20.

296
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
me kapacitete njerëzore dhe mjetore për zbatimin e politikave mjedisore614. Por edhe strategji tjera në
realizimin e politikave mjedisore në vend. Kurse PKVM, si instrument i përmirësimit të gjendjes së
mjedisit përmes projekteve dhe masave konkrete, vëmendje të veçantë i ka kushtuar zgjidhjes së
problemeve kryesore mjedisore si dhe sigurimit të zhvillimit të qëndrueshëm. Projektet e dala nga
strategjia dhe plani i veprimit në mjedis, kryesisht janë mbështetur nga Buxheti i Kosovës, por edhe
nga donatorët e jashtëm.
Gjatë vitit 2009, MMPH përmes një konsulence nga SIDA, ka shqyrtuar nevojën për
rishikimin e Strategjisë dhe Planit të Veprimit aktual. Është formuar edhe Grupi Punues për rishikimin
e Strategjisë së re dhe Planit të Veprimit615. Ky grup punues gjatë vitit 2010, ka filluar rishikimin dhe
plotësimin e SKVM-së dhe PKVM-së aktuale.
Duhet shtuar këtu se përgatitja, hartimi, miratimi dhe implementimi i SKVM-së dhe PKVM-së
në Republikën e Kosovës duhet të jetë në përputhje me Ligjin për Vlerësimin e ndikimit në mjedis 616
dhe atë për Vlerësimin strategjik mjedisor617.
Siç e thamë edhe më lartë, në bazë të legjislacionit mjedisor në Republikën e Kosovës edhe
niveli lokal, pra Komunat janë të obliguara që të hartojnë Plane Lokale të Veprimit në Mjedis, Plane
Zhvillimore Komunale, Plane Zhvillimore Urbane, Plane Rregulluese Urbane si dhe Programe
Mjedisore për Mbrojtjen e Mjedisit.
Deri më tani janë hartuar Plane Lokale të Veprimit në Mjedis në 27 Komuna618. Në hartimin
e këtyre planeve, Komunave u kanë ardhur në ndihmë mekanizma tjerë të specializuar për fushën e
mjedisit, ku kryesisht kanë qenë organizatat si REC, SIDA ose edhe në kuadër të projekteve të
Komisionit Evropian.
Plani Lokal për Veprim në Mjedis619 ofron një analizë dhe vlerësim të gjendjes ekzistuese
mjedisore dhe propozon zgjidhje alternative. Si i tillë i përgjigjet nevojës për një strategji për t’u
përballur me sfidat mjedisore në territorin e komunës përkatëse dhe plotëson planet ekzistuese, si
Planin Zhvillimor Komunal (PZHK) dhe Planin për Zhvillim Urban (PZHU). PLVM aprovohen me
pëlqimin e MMPH.
Raportet e organizatave ndërkombëtare për gjendjen mjedisore në Kosovë
Republika e Kosovës nuk është anëtare e Organizatës së Kombeve të Bashkuara ose e
Bashkimit Evropian, dhe për këtë nuk ka shumë organizata ndërkombëtare që japin raporte për
gjendjen mjedisore të saj. Mirëpo, nuk mund të them se Republika e Kosovës nuk ka asnjë
mbikëqyrës ndërkombëtar të sjelljes së saj ndaj mjedisit. Aktualisht, për këtë punim do ti referohemi
raporteve të organizmave ndërkombëtare që i referohen gjendjes së mjedisit në vendin tonë, si
Raportit të Progresit për Kosovën i vitit 2014 dhe 2015 nga Komisioni Evropian dhe të Bankës
Botërore, e cila kryesisht vlerëson koston e degradimit mjedisor.
Raporti i Progresit për Kosovën i vitit 2014 dhe i vitit 2015 që ende është raporti i fundit deri
më tani u ka kushtuar rëndësi specifike zbatimit ligjor, sidomos Ligjit të Inspektoratit të Mjedisit,
Ujërave, Natyrës, Planifikimit Hapësinor dhe ndërtimit. Kyresisht ky raport fletë për të arriturat dhe
obligimet që duhet i përfundoj Kosova në përmbushjen e kërkesave nga legjislacioni i BE-së për
mjedisin.

614 Plani i Kosovës për Veprim në Mjedis 2006 – 2010, http://kos.rec.org/albanian/pdf/PKP.pdf (qasur me 09.07.2015) MMPH,
Prishtinë, 2006, fq. 21.
615 Gjendja e Mjedisit në Kosovë 2008 – 2010, Raport nga MMPH, AMMK, Prishtinë, 2011, fq. 103.

616 Ligji nr. 03/L-214 për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr. 83, Publikuar me:

26.10.2010.
617 Ligji nr. 03/L-230 për Vlerësimin Strategjik Mjedisor, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr. 83, Publikuar me:

26.10.2010.
618 Gjendja e Mjedisit në Kosovë 2008 – 2010, Raport nga MMPH, AMMK, Prishtinë, 2011, fq. 105.

619 Plani Lokal i Veprimit në Mjedis 2012/2017, Shembull: Komuna: Hani i Elezit; https://kk.rks-

gov.net/hanielezit/getattachment/a2e0fd84-d64f-4c4d-a3fa-0f1c64abdfb6/Plani-Lokal-i-Veprimit-ne-Mjedis.aspx (qasur me
29.06.2015).
297
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Në lidhje me cilësinë e ajrit, Raporti vlerëson se në Kosovë nuk ka regjistër të ndotësve të
ajrit dhe se ndotja nga burimet kryesore duhet të matet me saktësi620. Ky Raport konstaton se, Qeveria
ka miratuar legjislacionin sekondar për gjendjen e katalogut të mbeturinave dhe kadastrën e ndotësve
të mjedisit621. Kur flitet për ujin, Raporti konfirmon se, monitorimi i cilësisë së ujit të pijshëm është
përmirësuar për shkak të rritjes së kapacitetit (gjithashtu i financuar nga BE-ja) në Institutin e Shëndetit
Publik dhe të një udhëzimi administrativ për monitorimin e parametrave kimik të ujit të pijshëm 622.
Megjithatë, Raporti vlerëson se, instituti përballet me vështirësi për shkak të financimit të
pamjaftueshëm për të vepruar dhe për të ruajtur pajisjet e dhuruara. Për fushën e mbrojtjes së
natyrës, Raporti thotë se, në vitin e kaluar janë miratuar dy ligje për parqet kombëtare, si dhe
udhëzimet administrative dhe dokumentet e planifikimit 623 . Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit
Hapësinor ka filluar me masat për luftimin e aktiviteteve të ndërtimeve të paligjshme në parkun
kombëtar të 'Sharrit'. Gjithashtu, Raporti konsideron se Institucionet mbetën ende të dobëta në
aspektin e numrit dhe aftësive të nëpunësve civilë dhe inspektorëve shtetërorë për mbrojtjen e
natyrës. Kapaciteti administrativ në kuadër të sektorëve të mjedisit dhe klimës është i dobët konstaton
Raporti i Progresit për Kosovën, në kapitujt kushtuar mjedisit jetësor në vend. Në përgjithësi thotë
Raporti, Kosova nuk ka përparuar përtej fazës fillestare të harmonizimit me acquis-in në këto fusha.
Ka pasur pak progres në legjislacionin e ri dhe zbatimin e ligjeve ekzistuese. Mjedisi dhe klima duhet
të bëhen prioritete të qeverisë. Cilësia e raportimit mjedisor duhet të përmirësohet për të informuar më
mirë politikat qeveritare 624 . Kurse Raporti i vitit 2015 vlerëson se Kosova mbetet në një fazë të
hershme të harmonizimit me acquis. Nuk ka përparim në ndryshimet në lidhje me ndryshimet klimatike
dhe të mjedisit, dhe në vitin e ardhshëm, Kosova duhet në veçanti që të: → themeloj një rrjet
monitorimi mjedisor për ajër dhe ujë; → krijojë planifikimin sistematik strategjik për veprim të klimës 625.
Veç këtij Raporti, në këtë punim do ti referohemi edhe atij të Bankës Botërore bërë për
mjedisin, konkretisht koston e dëmeve mjedisore që vinë si pasoj e mos kujdesit ndaj mjedisit. Sipas
këtij raporti, analiza bërë për koston e dëmeve mjedisore ka shfrytëzuar dëshmitë nga hulumtimet
ndërkombëtare epidemiologjike për marrëdhëniet në mes të popullsisë së ekspozuar ndaj ndotjes
mjedisore dhe rritjes së rrezikut nga ndikimi shëndetësor, gjer te sëmundjet që burojnë nga çështjet
mjedisore në Kosovë dhe ndikimin ekonomik 626 . Kostoja është matur, për shembull si ndikim në
shëndet (morbiditeti dhe mortaliteti i hershëm), dhe kostoja është shprehur si kosto vjetore e dëmit
ekonomik në euro dhe si përqindje e Bruto Prodhimit Vendor.
Përgjithësisht thënë, sipas analizës së këtij raporti të Bankës Botërore, me shpenzime
vjetore të degradimit mjedisor prej 221 miliona euro, Kosova po përballet me ndikime shumë serioze
sociale dhe ekonomike nga aktivitetet ndotëse që menaxhohen dobët, dhe do të përfitonte shumë nga
veprimet korrigjuese për të mbrojtur dhe restauruar cilësinë e mjedisit. Duhet thënë se veç Raporteve
të mekanizmave ndërkombëtare për mjedisin në Kosovë, ka edhe Raporte nga mekanizmat vendor
mjedisor.

620 Raporti i Progresit 2014 Për Kosovën i Komisionit Evropian, fq. 44, http://www.mei-ks.net/repository/docs/Final_20141008-
kosovo-progress-report_en_(2).pdf (qasur me 28.06.2015).
621 Ibid.

622 Ibid.

623 Ibid.

624 Ibid.

625 Raporti i Progresit 2015 Për Kosovën i Komisionit Evropian, fq. 48,
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2015/20151110_report_kosovo.pdf
626 Analiza mjedisore e shtetit, Kosovë, Banka Botërore, 2012, fq. 9, Për më shumë shih:
http://siteresources.worldbank.org/INTKOSOVO/Resources/KosovoCEA_Alb.pdf (qasur me 05.07.2015).
298
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Sfidat e Kosovës në përmirësimin e gjendjes mjedisore në vend

Paraprakisht duhet të themi se, shtat vite pas shpalljes së pavarësisë së saj, Republika e
Kosovës ka krijuar një kuadër ligjor të mirë në drejtim të ruajtjes, mbrojtjes dhe promovimit të mjedisit
jetësor. Legjislacioni i hartuar deri më tani, dukshëm plotëson nevojat e rregullimit juridik të qasjes ndaj
mjedisit jetësor, duke përfshirë ajrin, ujin, tokën, biodiversitetin, kemikatet, dhe përbërësit tjerë të
mjedisit. I tërë legjislacioni i miratuara deri më tani është inspiruar nga standardet e Bashkimit
Evropian dhe në çdo segment është munduar të jetë i harmonizuar me te. Mirëpo, Republika e
Kosovës ka ende sfida në përmirësimin e gjendjes mjedisore në vend. Sfidat që do ti përmendim
kryesisht vinë nga raportet dhe analizat e bëra deri më tani nga organizma të ndryshëm vendor e
ndërkombëtar të fushës së mjedisit. Gjithsesi, ne do të përmendim sfidat kryesor të gjetura të fushës
mjedisore në vendin tonë.
Raporti i Progresit i vitit 2014 dhe i vitit 2015 për Kosovën sfidë dhe nevojë urgjente e
konsideron sigurimin e financimit të institucioneve monitoruese, në veçanti për të siguruar
mirëmbajtjen e rrjeteve ekzistuese monitoruese të ajrit dhe të ujit, dhe për të krijuar një sistem për
monitorimin dhe raportimin e GS-ve, dhe konstaton se Kosova duhet të miratojë një strategji dhe plan
të veprimit për klimën, në përputhje me kornizën e pritshme të politikave të BE-së 2030 për klimën dhe
energjinë. Shikuar nga kjo sfida shumë e rëndësishme për Republikën e Kosovës është pasja e një
EkoFondi të veçantë, pavarësisht se vendi ynë ka një taks ekologjike për mjetet motorike që
qarkullojnë në rrugët e vendit. Mungesa e EkoFondit është një pengesë e madhe e financimeve të
projekteve mjedisore.
Nga hulumtimi i bërë në komunat e Kosovës, vërejmë se decentralizimi i kompetencave nga
niveli qendrorë në nivelin lokal në fushën e mjedisit, duke u nisur nga mungesa e profesionistëve
mjedisor e kryesisht inspektove mjedisor, mund të konstatojmë se është sfidë më vete për mbrojtjen
dhe ruajtjen adekuate të mjedisit jetësor. Qeveritë lokale për të mos thënë se janë treguar të pa afta
në mbrojtën e mjedisit, mund të themi se ky decentralizim kompetencash paraqet sfidë të madhe për
Komunat.
Mbrojtja e mjedisit jetësor nuk mund të paramendohet pa intervenimin direkt dhe të ashpër
të sistemit të drejtësisë, sidomos nëse ekzistojnë ligjet përkatëse për ti zbatuar ato. Në këtë drejtim,
Republika e Kosovës në Kodin e vet penal parasheh dënime e gjoba për dëmtuesit e mjedisit jetësor,
por edhe në këtë aspekt vendi ynë përjeton sfida në mbrojtjen e ligjit nga sistemi i drejtësie. E kemi
thënë edhe më lartë, se njëri ndër parimet e aplikuar në legjislacionin kosovar të mjedisit është edhe
parimi “ndotësi paguan”, ku si mungesë e kapaciteteve inspektoriale paraqitet si sfidë.
Implementimi i dy ligjeve mjaftë të rëndësishme të cilat duhet të shikohen e respektohen
para përgatitjes së planeve e strategjive për intervenuar në hapësira mjedisore, si nga personat fizik e
po ashtu edhe ata juridik, pra ligjet për VNM dhe VSM është gjithashtu sfidë në vete.
Republika e Kosovës në lidhje me qasjen e publikut në informata, vendime, dhe
pjesëmarrjen e publikut në fushën e mjedisit, sipas legjislacionit të vet respekton kërkesat e dala nga
Konventa e Aarhusit, dhe nisur nga kjo publiku ka të drejt të informohet për gjendjen e mjedisit jetësor.
Mirëpo, në mungesë të një sensibilizimi më të madh nga ana e shtetit për mjedisin, fusha e informimit
mjedisor dhe pjesëmarrjes së publikut në vendimmarrjes mjedisore vazhdon të jetë sfidë.
Janë edhe një mori sfidash të vendit tonë në fushën e mjedisit, mirëpo nuk duhet harruar se
Republika e Kosovës përveç këtyre çështjeve mjedisore, ka kaluar edhe po kalon në sfida tjera që në
të shumtën e rasteve, çështjet mjedisore ende nuk po arrijnë të jenë prioritet, por thjesht të ndër-
lidhshme me zhvillimin ekonomik e social të vendit. Ajo çka është më kryesorja për vendi tonë, është
mos lejimi i keqpërdorimit të mjedisit jetësor për keqpërdorime ekonomike e financiare nga grupe të
interesit. Në këtë drejtim, sfidat duken dhe mund ti konsiderojmë mjaft të rënda. Edhe Banka Botërore
e ka vlerësuar si dëmin me koston më lartë atë të keqpërdorimit të mjedisit, si në aspektin financiar e
posaçërisht në atë shëndetësor për gjithë popullatën, pa dallim.
299
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Strategjia dhe plani i ri i veprimit në mjedis duhet medoemos të adresoj sfidat më të mëdha
dhe për nga karakteri më prioritare për mjedisin jetësor në Kosovë. Shoqëria civile si sfidë të vetën e
konsideron përkrahjen institucional në punën e tyre mjedisore.

Përfundimi
Si përfundim, mund të themi se Republika e Kosovës rregullat, parimet dhe ligjet e saja
kushtuar mjedisit, që në fillim i ka të frymëzuara drejt aspiratave për harmonizim e përputhshmëri të
plotë me parimet e rregullat ndërkombëtare mjedisore. Nisur nga fakti që shteti i Kosovës është veç
shtat vjeç mund të themi se ai po provon dita-ditës të kaloj me sa më shumë suksese pengesat dhe
sfidat e trashëguara, por edhe ato që kanë ardhur si pasoj e ndryshimit të rendit kushtetues në vend
dhe kërkesat e pritjet nga niveli ndërkombëtar dedikuar mjedisit jetësor. Në këtë punim, gjithsesi që
kemi folur edhe për disa nga sfidat që i ka vendi ynë, sidomos në aplikimin e ligjeve, rregullave e
parimeve që i ka të instaluara në legjislacionin e vet mjedisor.
Harmonizimi dhe përputhshmëria e politikave ndërkombëtare në fushën e mjedisit me ato në
Republikën e Kosovës është në nivelin e pranuara, porse ato duhet të përshtaten ende dhe më mirë.
Si pasoj e disa nga sfidat që po kalon Republika e Kosovës, na është dhënë mundësia, që duke u
bazuar në raportet e dala për mjedisin të japim disa rekomandime dhe ato janë:
- Të kompletohet infrastruktura ligjore mjedisore e Republikës së Kosovës në përputhje me
standardet dhe kërkesat e Bashkimit Evropian, ku kjo bëhet edhe nevojë nga se vendi synon
anëtarësim në BE
- Të hartohet strategji dhe plani i ri i veprimit në mjedisi, përmes të cilit do të mund të bëhej
matja e realizimeve të parimeve dhe rregullave mjedisore ndërkombëtare
- Të aktivizohen maksimalisht mekanizmat që shtyjnë jetësimin në plotni të politikave dhe
legjislacionit mjedisor në vend, duke kërkuar respektimin e këtyre politikave dhe
legjislacionit, çoftë edhe përmes gjobave e dënimeve si nga personat fizik e po ashtu edhe
ata juridik
- Të kompletohen kërkesat e dala nga Raportet e Progresit për Kosovën në lidhje me veprimin
në mjedis, administrimit efikas dhe jetësimit të këtyre kërkesave nga niveli komunal, ku sfidat
janë më të mëdha.
- Të investohet në mbrojtjen e mjedisit jetësor, duket krijuar një EkoFond i cili përmes
investimeve do të zvogëlonte humbjet të cilat i ka shënuar Banka Botërore në analizën e saj,
të cilat vinë si pasoj e dëmeve mjedisore
- Të lobohet maksimalisht që edhe Republika e Kosovës të jetë anëtare e organizmave
ndërkombëtar të fushës së mjedisit
- Të sensibilizohet më shumë opinioni i gjerë në vend përmes informimit, organizimit të
tryezave, debateve dhe emisioneve televizive për rëndësinë e ruajtjes së mjedisit jetësor.
Etj.

Literatura
Analiza mjedisore e shtetit, Kosovë, Banka Botërore, 2012, fq. 9, Për më shumë shih:
http://siteresources.worldbank.org/INTKOSOVO/Resources/KosovoCEA_Alb.pdf (qasur me
05.07.2015).
Gjendja e Mjedisit në Kosovë 2008 – 2010, Raport nga MMPH, AMMK, Prishtinë, 2011, fq. 103.
Global green politics, Për më shumë shih: http://newint.org/books/no-nonsense-
guides/green_politics_chapter_1.pdf (qasur me 01.07.2015).
Ligji nr. 03/L-214 për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr.
83, Publikuar me: 26.10.2010.
Magazina Evropiane, “Mjedisi”, Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur, Korrik, 2011, Nr. 4, fq. 4.

300
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
National Background Report on Environmental Research for Kosovo, Prishtinë, 2009, fq. 5, http://wbc-
inco.net/object/event/5685/attach/Report_Kosovo_UNSCR1244.pdf (qasur me 28.06.2015) .
Ndotja totale, Koha Ditore, 6. Shtator 2015, fq. 4
Plani i Kosovës për Veprim në Mjedis 2006 – 2010, http://kos.rec.org/albanian/pdf/PKP.pdf (qasur me
09.07.2015) MMPH, Prishtinë, 2006, fq. 20.
Plani i Kosovës për Veprim në Mjedis 2006 – 2010, http://kos.rec.org/albanian/pdf/PKP.pdf (qasur me
09.07.2015) MMPH, Prishtinë, 2006, fq. 21.
Plani Lokal i Veprimit në Mjedis 2012/2017, Shembull: Komuna: Hani i Elezit; https://kk.rks-
gov.net/hanielezit/getattachment/a2e0fd84-d64f-4c4d-a3fa-0f1c64abdfb6/Plani-Lokal-i-Veprimit-ne-
Mjedis.aspx (qasur me 29.06.2015).
Programi i Qeverisë së Republikës së Kosovës 2015 – 2018, 1.8.7. Mbrojtja e Mjedisit, fq. 21,
http://www.kryeministri-ks.net/repository/docs/Programi_i_Qeverise_2015-2018___10_mars.pdf (qasur
me 27.06.2015).
Programi Zgjedhor i Aleancës për Ardhmërinë e Kosovës, fq. 136.
Programi Zgjedhor i Lëvzijes Vetëvendosje, fq. 111.
Programi Zgjedhor i Lidhjes Demokratike të Kosovës, fq.17.
Programi Zgjedhor i Partisë Demokratike të Kosovës “Misioni i Ri”, fq.107.
Raporti i Progresit 2014 Për Kosovën i Komisionit Evropian, fq. 44, http://www.mei-
ks.net/repository/docs/Final_20141008-kosovo-progress-report_en_(2).pdf (qasur me 28.06.2015).
Raporti i Progresit 2015 Për Kosovën i Komisionit Evropian, fq. 48,
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2015/20151110_report_kosovo.pdf

301
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 3427 (496. 51)

Interpretimi I konventave ndërkombëtare me theks të veçantë Konventa

Evropiane për të Drejtat e Njeriut

Safet KRASNIQI  Simeana BESHI

Abstrakt: Çështjet që trajtohenjanë interpretimi i Konventave Ndërkombëtare, parimet dhe rregullat e

përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare për interpretimin e Traktateve dhe vendimi i gjykatës që,
artikujt 31 dhe 33 të Konventës së Vienës për Ligjet e Traktateve (1986) të jenë udhëzuese për
interpretimin e KEDNj që konsiderohen themelore për të drejtën ndërkombëtare. Krijimi i GjEDNj është
tipar i ri për KNDNj ku individi merr rol aktiv në arenën ndërkombëtare.
Vendimet e gjykatës që dominojnë në punim kanë ngritur çështjen nëse të drejtat dhe liritë e njeriut do
t’i nënshtrohen evoluimit të shoqërisë njerëzore dhe krahas tyre edhe evoluimit të të drejtave apo,
sigurimit të plotë të këtyre të drejtave bazuar në ligjet evropiane ?!
Çështja “Nikolaus dhe Jurgen Treska kundër Shqipërisë dhe Italisë”, rast i GjEDNj në fushën e të
drejtave të personave me aftësi të kufizuar, çështja Salomonsson kundër Suedisë (shkelje e nenit 6),
janë pjesë e detyrimeve pozitive ku shteteve anëtare të Konventës ju kërkohet që brenda jurisdiksionit
të tyre të sigurojnë mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut përkatësisht pengimin e ndërhyrjes
negative të shtetit në zbatimin e Konventës.

Fjalët kyçe: interpretim, Konventat Evropiane, të drejtat e njeriut

Hyrje

Parimet e rendit juridik, normat e përgjithshme juridike që kanë për bazë dokumentet
ndërkombëtare, veçanërisht Konventën Evropiane, janë burim themelor për mbrojtjen dhe
sanksionimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut.
Çështja e interpretimit të Traktateve në themel i përket normave juridike ndërkombëtare
kurse në praktikë Gjykatës Evropiane të Drejtësisë përmes vendimeve të saj të cilat janë obligative për
të gjitha shtetet që kanë akceptuar në të drejtën e brendshme këto dispozita.
Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut (KEDLNj) nuk mund të shihet vetëm
në aspektin e ngushtë por, të veçantat e saj janë të drejtat e njeriut. Të drejtat e njeriut nuk mund të
shihen vetëm si proces politik dhe shoqëror, por ato janë kategori juridike shumëdimensionale dhe
mjaft komplekse. Çdo e drejtë e njeriut është standard normativ dhe një raport me të drejtën publike,
gjegjësisht raportin mes personave fizik dhe institucioneve publike me qëllim të mbrojtjes së vlerave
themelore të njeriut nga ndërhyrja e autoriteteve publike. Të drejtat e njeriut tani janë standard
ndërkombëtar pa të cilin nuk mund të imagjinohet funksionimi normal i një shoqërie si pjesë e
komunitetit ndërkombëtar.

Sistemi evropian I të drejtave të njeriut

Dinjiteti njerëzor është po aq i vjetër sa edhe vet historia e njerëzimit. “Rregulla e artë” është
se njeriu njeriun duhet ta trajtojë ashtu siç dëshiron të trajtohet nga të tjerët përfshirë këtu të gjitha

 Autori ka thirrjen shkencore Dr.sc. Profesor në K.U. “FAMA” , Rr. “Gustav Majer”, nr. 7, 10.000, Prishtinë. Ligjërues në
Universitetin Publik “Ukshin Hoti”, Rr. “Udha e Shkronjave”, nr. 1, 20.000, Prizren. Email: e-mail: safet.krasniqi@uni-prizren.com
 LL. M. Simeana Beshi, Asistente në K.U. “Fama”, Rr. “Gustav Majer”, nr. 7, 10.000, Prishtinë
e-mail: simeanabeshi@hotmail.com
302
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
nocionet themelore të drejtësisë sociale. E tërë kjo është rezultat i mendimit filozofik të kohës
moderne.627
KEDLNj është Traktati i parë i obligueshëm ligjërisht për të drejtat e njeriut. Më e
rëndësishme, është se, përmes kësaj Konvente është përcaktuar një mekanizëm i rëndësishëm i
zbatimit, siç është Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut.628
Kur flasim për të drejtat dhe liritë e njeriut, padyshim se, përpos sanksionimit të këtyre të
drejtave, një çështje tjetër me rëndësi është interpretimi i tyre mbi parimet e vendosura në të drejtën
në përgjithësi dhe në të drejtën e brendshme në veçanti.629
Përpos sistemit të OKB-së për mbrojtjen e të drejtave njerëzore, ekziston edhe sistemi i
Këshillit të Evropës që si burim e ka Konventën Evropiane për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut dhe Kartën
Sociale Ekonomike. KEDLNj, nuk është e ndarë nga Konventat tjera.
KEDLNj është e rëndësishme për faktin se, mbështetet fuqishëm nga grupi i shteteve që
kanë ndikim të jashtëzakonshëm politik, ekonomik, kulturor, etj. që për një kohë të gjatë janë mbajtës
të rendit botëror.630
Çështja e interpretimit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut është përcaktuar si e
drejtë e Gjykatës e që duhet nënshtruar rregullave të përgjithshme për interpretimin e traktateve. Kjo
është përcaktuar me nenin 33 të Konventës së Vienës dhe vendimit lidhur me rastin “Golder”.631
E drejta e parashtrimit të një kërkese në Gjykatë përbën parimin universal i njohur
përgjithësisht si parim i së drejtës ndërkombëtare që ndalon mohimin e drejtësisë. Kjo parashihet me
Nenin 6 (1) të KEDLNj.
E drejta në qasje është e barasvlefshme me detyrimet që ka secila gjykatë si pjesë e një
procesi gjyqësor të drejtë dhe publik.632
Gjykta me vendimet e saj, përmes një jurisprudence evolutive është munduar që të bëjë një
interpretim progresist me qëllim të arritjes së një lloj uniformiteti dhe efektiviteti. Rasti Loizidon (1995),
rasti Hamdyside (1976), ka uniformuar konceptin progresist dhe konceptin e moderuar. Kjo ka të bëjë
me domosdoshmërinë e parimit të vendosur se, nenet që parashikojnë parimin e mosdiskriminimit,
nuk mund të zbatohen nëse nuk i referohen të drejtave dhe lirive të njeriut të parashikuara me
Konventë.633
Ajo që është më specifike, padyshim se ka të bëjë me ndryshimet e mëvonshme me theks të veçantë
Protokolli nr. 11 dhe ndryshimet që kanë të bëjnë me Konventën. Ndër ndryshimet më thelbësore ishin
ndryshimet rreth riorganizimit të gjykatës përsa i përket zgjerimit të kompetencave në vendimmarrje
dhe numrit të gjyktatësve sipas shteteve anëtare.634

627 Qendra për Hulumtime në të Drejta të Njeriut dhe Integrime Evropiane, Kuptimi i të drejtave të njeriut,Universiteti i
Prishtinës: Qendra për të Drejtat e Njeriut, Prishtinë, 2009, f. 36-38
628Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut është një gjykatë ndërkombëtare me seli në Strasburg. Përmes KEDNj fillimisht u
themeluar Komisioni Evropian për të Drejtat e Njeriut dhe Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, por, përmes Protokolit nr.
11 të miratuar në Strasburg më 11 Maj 1994, u futën në fuqi reforma të mëdha institucionale, duke përfshirë edhe shfuqizimin e
Komisionit Evropian për të Drejtat e Njeriut
629Mendel, Toby, Freedom of Expression: A Guide to the Interpretation and Meaning of Article 10 of the European Convention
on Human Rights, Council of Europe, Strasbourg, 2014, p. 5-9
630Gruda, Zejnullah, MbrojtjaNdërkombëtare e tëDrejtavetëNjeriut I, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2001, f. 53-58
631Case of Golder v. the United Kingdom, 1975, 4451/70, [1975] 1 EHRR 524, [1975] ECHR 1
632KonventapërMbrojtjen e tëDrejtavedhetëLiriveThemeloretëNjeriut (1950), neni 6.1
633 Case of Loizidou v. Turkey, 1995, and Case of Handyside v. the United Kingdom, 7 December 1976, (5493/72) [1976]
ECHR 5
634Protokoli nr. 11 i KonventëspërMbrojtjen e tëDrejtavedheLiriveThemeloretëNjeriut,

qëristrukturonmekanizëmkontrollitëvendosurlidhur me këtë (1994), nenet 19, 20, 21, 22, 23

303
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Poashtu, risi ishte edhe përpjekja për suspendimin e dënimit me vdekje ku, Neni 2 i
Protokolit 6 parashikonte mundësinë e dhënies së dënimit me vdekje përmes një vendimi të gjykatës
për një krim për të cilin e drejta e brendshme parashikonte një dënim të tilllë. 635
Pohimi se “e drejta e çdo njeriu është e mbrojtur me ligj” të përshkruara në fjalinë e parë të
nenit 2 par. 1 nënkupton se nuk bëhet fjalë vetëm për obligimin e shtetit që të përmbahet nga
shkaktimi i vdekjeve të qëllimshme por, ka detyrim të ndërmerrë hapa të nevojshëm për mbrojtjen e
jetës nga aktet e dhunës nga persona të tjerë.636
Protokoli i dytë fakultativ i Konventës për të Drejta Civile dhe Politike parasheh heqjen e
plotë të dënimit me vdekje, përpos në rast lufte. Këshilli i Evropës është duke përgatitur Protokol të ri
të KEDLNj me qëllim të heqjes së dënimit me vdekje edhe në kohë lufte duke arsyetuar faktin se,
dënimi me vdekje është shkelje e hapur e të drejtës për jetë e pranuar ndërkombëtarisht përfshirë
ndalimin e trajtimit mizor, ç’njerëzor dhe poshtërues.637
Karta e Kombeve të Bashkuara është akt themelor për ndërkombëtarizimin e të drejtave të
njeriut. Karta e OKB-së parashtroi parimet themelore për rendin botëror ku një mori e dispozitave të
kësaj Karte insistojnë në njohjen dhe respektimin ndërkombëtar të të drejtave të njeriut si parim
themelor i Kombeve të Bashkuara.638
Parimet bazë për interpretimin e Konventës janë nenet 31-33 të Konventës për të Drejtën e
Traktateve. Rregull i përgjithshëm është interpretimi i traktatit në mirëbesim. 639

Raste nga praktika e Gjykatës Evropiane lidhur me interpretimin e Konventës Evropiane për të
Drejtat e Njeriut

Sipas nenit 45 të KEDNj, jurisdiksioni i Gjykatës shtrihet në të gjitha rastet që kanë të bëjnë
me interpretimin dhe zbatimin e kësaj Konvente të cilës i referohen palët kontraktuese ose
Komisioni.640
Nisur nga kuptimi i të qenurit palë kontraktuese, e që ka të bëjë me të qenurit viktimë apo
palë e paditur, do t’i referohemi rasteve “Nikolaus dhe Jurgen Treska kundër Shqipërisë dhe Italisë”
dhe rastit “Salomonsson kundër Suedisë”, raste këto të shqyrtuara në Gjykatën Evropiane për të
Drejtat e Njeriut.
Gjykata me rastin e shqyrtimit të çështjes “Nikolaus dhe Jurgen Treska kundër Shqipërisë dhe
Italisë”, i referohet çështjes së interpretimit të së drejtës së brendshme e paraparë sipas nenit 13 të
Konventës dhe nenit 1 të Protokolit nr. 1 të Konventës që ka të bëjë me faktin nëse procesi në tërësi
dhe marrja e provave është i rregullt apo jo (shih mutatis mutandis, Edwards v the United Kingdom,
vendimi i datës 16 Dhjetor 1992, seritë A nr. 247-B, f. 34-35, paragrafi 34).Një çështje me rëndësi për
të cilën Gjykata ka vendosur është kompetenca juridiksionale e shteteve që është kryesisht territoriale.
Ankuesit nuk mund të përfshihen në jurisdiksionin italian për shkak të procedurës së zhvilluar para
gjykatave shqiptare me çka Italia nuk mund të konsiderohet përgjegjëse. 641

635 Protokoli nr. 6 i KonventëspërMbrojtjen e tëDrejtavedhetëLiriveThemeloretëNjeriutlidhur me heqjen e dënimit me vdekje

(1983), neni 2
636 Nowicki, MarekAntoni, Rreth Konventës Evropiane: Komentar i shkurtër mbi Konventën Evropiane të të

Drejtave të Njeriut, Qendra Shqiptare për të Drejtat e Njeriut, Tiranë, 2003, f. 95-99
637Protokolli i Dytë Fakultativ i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike miratuar dhe shpallur nga Asambleja e

Përgjithshme me Rezolutën e saj 44/128 të datёs 15 dhjetor 1989, nenet 1, 2

638Hanski, RaijaandSuksi, Markku, An Introduction to the International Protection of Human Rights, 2 nd rev. ed., Institute for

Human Rights, Abo Akademi University, Finland, 2000, p. 41-49

639Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve midis Shteteve dhe Organizatave Ndërkombëtare ose midis Organizatave

Ndërkombëtare (1986), nenet 31, 33. Konventa nuk ka hyrë ende në fuqi. Të Dhënat Zyrtare të Konferencës së Kombeve të
Bashkuara mbi të Drejtën e Traktateve midis Shteteve dhe Organizatave Ndërkombëtare ose midis Organizatave
Ndërkombëtare, vol. II (publikimi i Kombeve të Bashkuara Sales No. E.94.V.5).
640 United Nations, TëDrejtat e Njeriut:PërmbledhjeInstrumenteshNdërkombëtare, Vëllimi II, InstrumenteRajonale, Rominor,

Prishtinë, f. 90-94
641KonventapërMbrojtjen e tëDrejtavedheLiriveThemeloretëNjeriut, Romë, (1950), neni 13

304
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Sipas marrëveshjes ndërmjet Qeverisë së Italisë dhe Shqipërisë, datë 1 Korrik 1991,
ambasada italiane në Shqipëri arrin marrëveshje për blerjen e dy godinave, ku njëra prej godinave që
përdorej si rezidencë private e kreut të misionit ishte vila e atit të tyre e konfiskuar në mënyrë të
paligjshme. Më 5 Gusht të vitit 1991, ankuesit informuan ambasadorin italian në Tiranë për
pretendimet e tyre të pronësisë mbi vilën. Transaksioni mes dy shteteve ka përfunduar me
marrëveshje ndërshtetërore përmes shkëmbimit të notave verbale në mes dy qeverive. 642 Vlera e
kontraktuar kap shumën prej 1. 936 713,37 euro, të cilën shumë nga ky transaksion, MPJ e Shqipërisë
e ka përdorur për blerjen e ambienteve të ambasadës së Shqipërisë në Romë.
Meqë ambasada italiane neglizhoi zbatimin e vendimit të Gjykatës vendore, ankuesit
depozituan dy kërkesa në Gjykatën Kushtetuese me qëllim ekzekutimin e vendimit të plotëfuqishëm
nga autoritetet shqiptare. Në përgjigjen e saj, Gjykata Kushtetuese nuk pranoi shqyrtimin e
kërkesavepër shkak se parashtruesit e kërkesës nuk i kanë shterur të gjitha mjetet juridike në
dispozicion dhe imunitetit të përfaqësive diplomatike bazuar në Konventën Diplomatike të Vjenës
1961.643
Me vendimin e Gjykatës së Apelit në Romë, rrëzoi kërkesën e ankuesve për shkak se
Gjykata e Rrethit në Tiranë ka shkelur parimin e barazisë së palëve që është themelore për njohjen e
një vendimi të huaj në Itali, neni 6 i Konventës.
Lidhur me Italinë –Gjykata Evropiane konstaton se në parim, i takon autoriteteve të
brendshme-gjykatave të zgjidhin problemet e interpretimit të legjislacionit të brendshëm. Neni 35 par. 1
i Konventës kërkon që mjetet juridike të brendshme që më pas i drejtohen Gjykatës Evropiane, nga
pikëpamja e përmbajtjes dhe formës duhet të jenë konform kërkesave ligjore të parashikuara nga
legjislacioni i brendshëm. Sa i përket mjeteve juridike të përdorura nga ankuesit, Gjykata ka refuzuar
kërkesën për shkak se neni 35 par. 3 dhe 4 të Konventës parasheh obligimin për t’i shterur të gjitha
mjetet juridike në të drejtën e brendshme dhe për këtë ankuesit nuk kanë provuar pretendimet e tyre
në mbështetje të nenit 13, e për këtë gjykata hapur ka rrëzuar kërkesën. 644
Ankuesi është dashur të paraqiste ankesë paraprakisht në Gjykatën e Kasacionit të
Italisë.645
Lidhur me Shqipërinë- Ankuesit pretenduan shkeljen e nenit 6 par. 1 të marrë së bashku
me nenin 13 të Konventës sa i përket mos-ekzekutimit të vendimit të gjykatave të brendshme që u
mundësonin gëzimin e pasurisë së kthyer. Gjykata konstatoi se garancitë për një procedurë të rregullt,
publike dhe të shpejtë, nuk do të ishin të kuptueshme nëse do të mungonte e drejta për çasje në
gjykatë, e garantuar me nenin 6 të Konventës që garanton të drejtën për të parashtruar në gjykatë
kërkesat-pretendimet lidhur me të drejtat dhe detyrimet civile.
Në këtë çështje konkrete, pasuria që u ishte kthyer juridikisht ankuesve me vendim të Komisionit për
Kthim dhe Kompensim të Pronave ishte “lokal i misionit”, bazuar në nenin 1 të Konventës së Vjenës
mbi Marrëdhëniet Diplomatike.
Duke marrë parasysh rregullat e së drejtës ndërkombëtare, Shqipërisë nuk mund t’i kërkohet
të nëpërkëmbë rregullat e imunitetit shtetëror që vlejnë për të gjitha subjektet e së drejtës
ndërkombëtare.
Pretendimet e ankuesve për shkeljen e të drejtës së pronësisë duke iu referuar nenit 1 të
Protokolit 1 të Konventës646, sipas Gjykatës bazohen në transferimin e paligjshëm të pronës Qeverisë
Italiane.

642Përmbledhje e Vendimeve të Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut Kundër Shqipërisë, 2010, Qendra e Publikimeve
Zyrtare, f. 34
643Konventa e VjenësmbiMarrëdhënietDiplomatike, (1961), ShqipëriakaratifikuarkëtëKonventëmëdatë 8 Shkurt 1998

644Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, ndryshuar me Protokolet nr. 11 dhe 14 shoqëruar nga Protokolet nr. 7, 12

e 13, nenet 35 par. 3 dhe 4

645Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, çështja Nikolaus dhe Jurgen Treska kundër Shqipërisë dhe Italisë, Vendim mbi

Pranueshmërinë, (Ankimi nr. 26937/04), 29 Qershor 2006, Strasburg, f. 30

646 Protokolinr.1 i KonventëspërMbrojtjen e
tëDrejtavedhetëLiriveThemeloretëNjeriut,qësigurondisatëdrejtadheliritëtjeraqënukjanëpërfshirënëKonventë, Paris, (1952), neni 1
305
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Gjykata konstatoi se transaksioni midis palës shqiptare dhe italiane të cilën ankuesit e
konsiderojnë të pavlefshëm u krye në vitin 1991, me fjalë të tjera para 2 Tetorit 1996 datë kur
Shqipëria ratifikoi Konventën dhe Protokolin 1 të saj. Kjo pjesë e ankimit është e papranueshme,
ratione temporis me dispozitat e Konventës.
Poashtu Gjykata vlerëson se vendimi administrativ i Kominionit për Kthim dhe Kompensim të
Pronave (KKKP) dhe vendimi pasues i gjykatës u njeh të drejtën mbi pasurinë e paluajtshme, përbëjnë
pretendim që mund të thuhet se është i mjaftueshëm për t’u konsideruar si një “aset” i cili kërkon
mbrojtjen e nenit 1 të Protokolit 1.
Lidhur me vendimet e gjykatave të Shqipërisë, e veçanërisht me mos-ekzekutimin e vendimit
të formës së prerë, gjykata ka konstatuar se Shqipëria ka vepruar në interes të përgjithshëm që ka të
bëjë me relacionet diplomatike mes dy vendeve. Gjykata vëren se imuniteti sovran është parim i së
drejtës ndërkombëtare i bazuar në parimin ‘’par in parem non habet imperium’’, ku shteti nuk i
nënshtrohet juridiksionit të shtetit tjetër.647
Gjykata në konceptin e saj të veprimit ka krijuar konceptin për kufizimin e ushtrimit të një të
drejte themelore, në rastin konkret e drejta në pronë. Kufizimet nuk duhet të cënojnë thelbin e së
drejtës. Ato duhet t’i përgjigjen qëllimit me interes të përgjithshëm.648
Gjykata pranon se mosekzekutimi për një periudhë disavjeçare i vendimeve të formës së
prerë në favor të ankuesve, tek ata ka shkaktuar ndjenja zhgënjimi dhe padrejtësie ndaj tyre. Gjykata
vëren se gjykatat kombëtare kanë refuzuar propozimet për ekzekutimin e vendimeve por nuk kanë
shfuqizuar të drejtën e ankuesve ndaj pronave kontestuese.
Për më tepër e drejta e ankuesve për pronën në fjalë nuk e humb fuqinë juridike, me kalimin
e kohës ajo, në të ardhmen mund të shndërrohet në një të drejtë në kompensim sipas Ligjit për
Kthimin dhe Kompenzimin e Pronave.649
Prandaj, Gjykata njëzëri në përputhje me nenin 35 par. 3 dhe 4 të Konventës e shpalli të
papranueshme dhe të pabazuar ankesën.
Çështja Salomonsson kundër Suedisëlidhur me parashtrimin e ankesës që ka të bëjë me
pretendimin se është shkelur neni 6 par. 1 i Konventës, gjykata paraprakisht ka shqyrtuar rrjedhën e
procedurës para organeve administrative dhe gjyqësore në shtetin e Suedisë.
Pas refuzimit të kërkesës nga Zyra e Sigurimeve Shoqërore (försäkringskassan; këtu e
quajtur ‘’Zyra’’) e Qarkut të Stokholmit që kërkuesi ta fitojë statusin e invaliditetit i njejti, apeloi
vendimin në Gjykatën Administrative të Qarkut (länsrätten) të Stokholmit ku e njejta refuzoi ankesën.
Në rastin konkret Gjykata nuk zhvilloi një seancë verbale, por që as kërkuesi nuk parashtroi një
kërkesë të tillë. Seancat gjyqësore janë publike përpos kur në rrethana të jashtëzakonshme vendoset
ndryshe kur është në pyetje interesi i drejtësisë.650
Parashtruesi i kërkesës ka ripërsëritur kërkesën për të njejtën çështje dhe Gjykata
Administrative e Apelit ka refuzuar kërkesën e tij për apelim. Më 16 Tetor 1996, Gjykata Administrative
e Qarkut dha vendim në favor të kërkuesit të cilin vendim e apeloi Bordi Kombëtar i Sigurimeve
Shoqërore dhe paraqiti një vërtetim mjekësor nga një mjek tjetër që deklaroi se një konsumin në rritje i
lëngjeve ishte i nevojshëm për shkak të gjendjes së aftësisë së kufizuar të kërkuesit, por nuk kishte
nevojë të veçantë për ujë mineral.651
Secili person ka të drejtë të apelojë vendimin që lidhet me të drejtëpërdrejtë dhe në mënyrë
individuale. Kjo është e garantuar me të drejtën evropiane, mendimet dhe vendimet e

647Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, çështja Nikolaus dhe Jurgen Treska kundër Shqipërisë dhe Italisë, Vendim mbi
Pranueshmërinë, (Ankimi nr. 26937/04), 29 Qershor 2006, Strasburg, f. 30-31
648Jacqué, Jean Paul, E DrejtaInstitucionale e BashkimitEvropian, (Botimi i gjashtë), Papirus, Tiranë, 2010, f. 387-390

649Ligjipër Kthimin dhe Kompenzimin e Pronave, (Ligji nr. 7698, datë 15 Prill 1993, ndryshuar me ligjin nr. 8084 në vitin 1996 dhe

shfuqizuar me ligjin nr. 9235, datë 29 Korrik 2004)

650 Nowicki, MarekAntoni, Rreth Konventës Evropiane: Komentar i shkurtër mbi Konventën Evropiane të të

Drejtave të Njeriut, Qendra Shqiptare për të Drejtat e Njeriut, Tiranë, 2003, f. 58-59
651Raste të Gjykatës Evropiane e Të Drejtave të Njeriut në fushën e të Drejtave të Personave me Aftësi të Kufizuar, Fondacioni

Shqiptar për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuar, Tiranë, 2010, f. 116-120

306
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
gjykatës.652Parashtruesi i kërkesës, kërkoi nga Gjykata e Apelit të zhvillojë një seancë verbale për
çështjen në fjalë pa e arsyetuar atë. Kjo u hodh poshtë nga Gjykata duke e vlerësuar atë si të
panevojshme.653Ai, apeloi të gjitha vendimet, përfshirë apelimin në Gjykatën Supreme Administrative
duke i shterur kështu të gjitha mjetet e brendshme juridike për njohjen e të drejtës për zhvillimin e një
seance verbale.
Sipas vlerësimit të Gjykatës Evropiane, procedimet në fjalë kishin të bënin me “të drejtat dhe
detyrimet civile” e që hyjnë brenda objektit të nenit 6 par 1 i Konventës (shih midis autoriteteve të tjera,
Duclos v. France, vendim i datës 17 Dhjetor 1996, Reports of Judgements and Decisions 1996 VI, fq.
2179-80, paragrafi 53).
Gjykata konstaton se seanca publike e përcaktuar me nenin 6 par 1 të Konventës nënkupton
“seancë verbale” edhe pse detyrimi për një seancë publike nuk është absolut. Çështja më e
rëndësishme është nëse mungesa e një seance verbale përbën shkelje të të drejtave të kërkuesit
sipas nenin 6 par. 1.654Gjykata vëren se në asnjë shkallë të Gjykatës nuk është zhvilluar asnjë seancë
verbale ku kërkuesit do të mund t’i jipej e drejta për tu deklaruar.
Kërkuesi pretendonte se i është shkaktuar dëm financiar për shkak se nëse Gjykata
Administrative e Apelit do të zhvillonte seancë verbale, ai do të realizonte 77,070 SEK dhe atë deri në
Korrik të vitit 2000.
Gjykata në mënyrë unanime ka vlerësuar se është shkelur neni 6 par. 1 i Konventës për
shkak të mungesës së një seance verbale në Gjykatën Administrative të Apelit dhe se në emër të
shpenzimeve, shteti i paditur do t’i paguajë kërkuesit 5.000 euro.
Për pjesën tjetër të kërkesës për “kompensim të drejtë” Gjykata ka hedhur poshtë kërkesën.
Sipas legjislacionit të së drejtës evropiane, Gjykata obligohet të bëjë kontrollin e ligjshmërisë së akteve
të institucioneve komunitare.655

Konkluzionet

Procesi i ristrukturimit juridik i konceptit të të drejtave të njeriut është bërë për një periudhë të
gjatë kohore si pasojë e degradimit masiv të këtyre të drejtave përmes luftërave lokale e botërore për
të ardhur në një përfundim logjik se, funksionimi i shoqërisë njerëzore është i varur drejtpërdrejtë nga
të drejtat individuale.Këto të drejta, gradualisht u sanksionuan dhe vazhdojnë të sanksionohen përmes
evoluimit institucional dhe juridik, duke hartuar dhe ratifikuar akte juridike ndërkombëtare dhe
regjionale.
Hartimi dhe ratifikimi i akteve juridike nuk është i mjaftueshëm nëse këto akte nuk
harmonizohen me aktet juridike nacionale. Ky proces dhe kjo procedurë, nuk mund të imagjinohen pa
funksionimin e institucioneve të drejtësisë, të cilat janë përgjegjëse për aplikimin dhe zbatimin e së
drejtës. Gjykata Evropiane, përmes vendimeve të saj, ka siguruar një praktikë juridike relevante për
njohjen dhe respektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut duke humanizuar të drejtën Evropiane
përmes aprovimit të Traktateve dhe Protokoleve ku jeta e njeriut, vazhdimisht vihet në epiqendër të
tërë zhvillimeve shoqërore.
Ajo çka është akoma e padefinuar është fakti nëse humanizimi i të drejtës Evropiane
tejkalon suazat e vetëdijes dhe veprimeve individuale dhe grupeve shoqërore kur kihet parasysh,
heqja e dënimit me vdekje në të gjitha shtetet, pa dallim zhvillimi ekonomik e politik duke patur
parasysh ndryshimet ideologjike dhe tranzicionin politik.

652Doutriaux,Yves and Lequesne, Christian, Institucionet e BashkimitEvropian, Botimi i 5-të, Papirus, Tiranë, 2007, f. 128-130
653ÇështjaSalomonsson k.Suedisë, Kërkesa Nr. 38978/97, 12 Nëntor 2002, Vendim i FormëssëPrerë, 12.02.2003
654KonventapërMbrojtjen e tëDrejtavedheLiriveThemeloretëNjeriut, Romë, (1950),neni 6.1

655Doutriaux,Yves and Lequesne, Christian, Institucionet e BashkimitEvropian, Botimi i 5-të, Papirus, Tiranë, 2007, f. 128-130

307
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Literatura
Case of Golder v. the United Kingdom, 1975, 4451/70, [1975] 1 EHRR 524, [1975] ECHR 1
Case of Loizidou v. Turkey, 1995, and Case of Handyside v. the United Kingdom, 7 December 1976,
(5493/72) [1976] ECHR 5h
ÇështjaSalomonsson k. Suedisë, Kërkesa Nr. 38978/97, 12 Nëntor 2002, Vendim i FormëssëPrerë,
12.02.2003
Doutriaux, Yves and Lequesne, Christian, Institucionet e BashkimitEvropian, Botimi i 5-të, Papirus,
Tiranë, 2007, f. 128-130
Gruda, Zejnullah, MbrojtjaNdërkombëtare e tëDrejtavetëNjeriut I,Universiteti i Prishtinës, Prishtinë,
2001, f. 53-58
Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, çështja Nikolaus dhe Jurgen Treska kundër Shqipërisë dhe
Italisë, Vendim mbi Pranueshmërinë, (Ankimi nr. 26937/04), 29 Qershor 2006, Strasburg, f. 30-31
Hanski, Raija andSuksi, Markku, An Introduction to the International Protection of Human Rights, 2 nd
rev. ed., Institute for Human Rights, Abo Akademi University, Finland, 2000, p. 41-49
Jacqué, Jean Paul, E DrejtaInstitucionale e BashkimitEvropian, (Botimi i gjashtë), Papirus, Tiranë,
2010, f. 387-390
Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve midis Shteteve dhe Organizatave Ndërkombëtare ose
midis Organizatave Ndërkombëtare (1986), nenet 31, 33.
Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, ndryshuar me Protokolet nr. 11 dhe 14 shoqëruar nga
Protokolet nr. 7, 12 e 13, nenet 35 par. 3 dhe 4
KonventapërMbrojtjen e tëDrejtavedheLiriveThemeloretëNjeriut, Romë, (1950), nenet 6.1, 13
Ligjipër Kthimin dhe Kompenzimin e Pronave, (Ligji nr. 7698, datë 15 Prill 1993, ndryshuar me ligjin nr.
8084 në vitin 1996 dhe shfuqizuar me ligjin nr. 9235, datë 29 Korrik 2004)
Mendel, Toby, Freedom of Expression: A Guide to the Interpretation and Meaning of Article 10 of the
European Convention on Human Rights, Council of Europe, Strasbourg, 2014, p. 5-9
Nowicki, MarekAntoni, Rreth Konventës Evropiane: Komentar i shkurtër mbi Konventën Evropiane të
tëDrejtave të Njeriut, Qendra Shqiptare për të Drejtat e Njeriut, Tiranë, 2003, f. 58-99
Përmbledhje e Vendimeve të Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut Kundër Shqipërisë, 2010,
Qendra e Publikimeve Zyrtare, f. 34
Protokoli nr. 1 i KonventëspërMbrojtjen e tëDrejtavedhetëLiriveThemeloretëNjeriut,
qësigurondisatëdrejtadheliritëtjeraqënukjanëpërfshirënëKonventë, Paris, (1952), neni 1
Protokoli nr. 11 i KonventëspërMbrojtjen e tëDrejtavedheLiriveThemeloretëNjeriut,
qëristrukturonmekanizëmkontrollitëvendosurlidhur me këtë (1994), nenet 19, 20, 21, 22, 23
Protokoli nr. 6 i KonventëspërMbrojtjen e tëDrejtavedhetëLiriveThemeloretëNjeriutlidhur me heqjen e
dënimit me vdekje (1983), neni 2
Protokolli i Dytë Fakultativ i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike miratuar dhe shpallur
nga Asambleja e Përgjithshme me Rezolutën e saj 44/128 të datёs 15 dhjetor 1989, nenet 1, 2
Qendra për Hulumtime në të Drejta të Njeriut dhe Integrime Evropiane, Kuptimi i të drejtave të njeriut,
Universiteti i Prishtinës: Qendra për të Drejtat e Njeriut, Prishtinë, 2009, f. 36-38
Raste të Gjykatës Evropiane e Të Drejtave të Njeriut në fushën e të Drejtave të Personave me Aftësi
të Kufizuar, Fondacioni Shqiptar për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuar, Tiranë, 2010, f. 116-
120
United Nations, TëDrejtat e Njeriut: PërmbledhjeInstrumenteshNdërkombëtare,Vëllimi II,
InstrumenteRajonale, Rominor, Prishtinë, f. 90-94

308
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 327 (4) : ( 18)

Evropa, konfliktet rajonale dhe identiteti kombëtar i shqiptarëve në globalizëm

Eva TAFILI (HYSKAJ)

Abstrakt: Edhe pse thënia e Bismarkut në vështrim të parë duket tejet e goditur dhe e lidhur
drejtpërdrejt me historinë bashkëkohore të Ballkanit, në vetvete ajo na paraqet ide jo të sakta.
Thirrja e gjithhershme për evropianizimin e Ballkanit e kundërshton faktin që një proces
rajonal për të hedhur një urë midis lindjes dhe perëndimit ka filluar qysh në shekullin XIX, kur
Perandoria Osmane filloi të tërhiqej gradualisht. Nocioni i vjetër mbi popujt e Ballkanit,
gjerësisht i pranuar, që i përcakton ata si “tribu që grinden për çështje pa rëndësi”, është një
mit dhe thjeshtëzim i skajshëm i zhvillimit historik, në të cilin Evropa Perëndimore ka pjesën e
vet të rëndësishme. 656 Një nga arsyet kryesore për konfliktet në rajon është “mjegulla
historike” që ka mbuluar Ballkanin, e cila shpesh është keqpërdorur në të gjithë Evropën, qysh
nga krijimi i komb-shteteve modernë në shekullin XIX. 657 Destruktive par excellence, kjo
mjegull ka vendin e saj edhe në katastrofat e muajve te fundit me valët e refugjateve ne kufijtë
e jashtëm e të brendshëm të BE-së. Ende është e pranishme një kujtesë kolektive që
mbizotëron politikat dhe shoqëritë në rajon, A ka mbaruar vërtet historia, ashtu siç Frensis
Fukujama shkroi në librin e tij “Fundi i historisë dhe njeriu i fundit”, më 1992-in? Vërtet njeriu, -
ashtu siç sugjeron ekonomisti amerikan, - sot nuk mund të imagjinojë një botë më të mirë se
kjo për të jetuar?

Fjalët kyqe: Perandoria Osmane, Evropa Perendimore, Ballkani.

“Nëse ndonjëherë do të ketë një tjetër luftë në Evropë, ajo do të shkaktohet nga ndonjë budallallëk i
mallkuar në Ballkan.”

(Oto fon Bismark, fundi i shekullit XIX)658

“Ballkani është përgjegjësi e Bashkimit Evropian më shumë se cilido tjetër rajon në botë... ne nuk
mund të gabojmë.”

(Havier Solana, 2005)659

Çfarë po ndodh me një botë që ishte parashikuar të shkonte drejt kozmopolitanizimit dhe
çfarë efekti kanë këto zhvillime në formësimin dhe përshtatjen e identitetit në kontekstin e ri global, si
një ideologji që, - siç shprehen autorët Bejlis dhe Smith, - në “Globalizimin e politikave botërore”,
përfiton nga ndjenjat negative që shkakton globalizmi, por dhe përshtatet e ndryshon sipas kurbës së
ngjarjeve. Të gjendur mes tensioneve globalizëm-identitet përgjigjet nuk vijnë lehtë.
Procese të tilla të globalizmit, si emigrimi, tregtia e lirë dhe dhuna politike e amplifikojnë
identitetin, që bëhet kështu edhe shkak, edhe pasojë e globalizmit. Paradoks në vetvete, ai thekson se
janë veçoritë e vendeve dhe popujve, në një kuadër të gjerë ndërkombëtar, ku këto vende janë të
përfshira të gjitha në një sistem normativ, që nga ana tjetër provokon reagime të veçanta dhe

 Autorja ka thirrjen shkencore – akademike Prof.Asoc.Dr.sc.

656. Ismail Kadare, “Ballkani: Të vërtetat dhe të pavërtetat”, Botuar në ISS Chaillot Paper 46 (Paris: April 2001) f. 6.
657. Po aty.
658.Tony Judt, “Postwar” (London: 2005), f. 665.
659. Javier Solana, speech on “Europe”s International Role” (Bratislavë: 09 Nëntor 2005).
309
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
zemërata.660 Shembull tipik janë sot deklaratat e udhëheqësve të shteteve, të cilët teksa ngrenë zërin
në kor për të mirat e përbashkëta të integrimit global, kur vjen puna te politika e brendshme lëvizin në
kah të kundërt, pra i mëshojnë interesave kombëtare, me shumë ortodoksi. Kriza si kjo e vitit 2016
janë shembujt më koherentë, ku shtetet tërhiqen në zhguallin e tyre të proteksionizmit sa herë që
ndjejnë se u kërcënohen interesat apo u dynden njerëz në kufijtë e tyre
Në një treg të përbashkët botëror shkëmbehet teknologji, të mira materiale dhe njerëz,
gjithashtu, gjë që nga ana tjetër shkakton reagimin e atyre që mendojnë se u preken interesat nga
këto lëvizje me karakter global. Shembuj janë qëndrimet armiqësore ndaj marrëveshjes së Shengenit,
të kundërshtuara edhe ne mbledhjen e fundit te ministrave te brendshëm të BE-së.
Identiteti kombëtar shqiptar është identitet i përbërë, që ka burime të pasura. Për këtë jemi
të vetëdijshëm të gjithë. Por, më pak jemi të vetëdijshëm për faktorët dhe dukuritë me ndikim
shpërbërës ndaj tij gjatë historisë e, sidomos, për faktorët dhe dukuritë me ndikim të mundshëm
shpërbërës ndaj tij sot.
Sot në botë flitet me të madhe dhe shkruhet për identitete të ndryshme. Dhe është pak a
shumë e pranuar ekzistenca e shumë identiteteve edhe brenda një individi. Pra, një individ e ka një
identitet të vetin familjar, fetar, klasor, rajonal, kulturor, kombëtar, universal-njerëzor etj. Në varësi të
rrethanave me të cilat ballafaqohet ai e përforcon njërin identitet më fuqishëm se tjetrin. Kjo normalisht
vlen edhe për kolektivin.
Për vendet anëtare të Bashkësisë Evropiane, kujtesa kolektive ka qenë udhërrëfyese qysh
prej vitit 1945, çka lidhet me një interpretim konstruktiv të së shkuarës dhe një rikthim tek vlerat, siç
është bashkëjetesa dhe bashkëpunimi paqësor. Nën një këndvështrim retrospektiv, kjo Pax Europea
brenda Bashkësisë Evropiane mbështetej në katër elemente. Së pari, udhëheqësi e fortë dhe me ide
emancipuese, që mishërohet më së miri në personin e të Konrad Adenauerit, si një figurë kyçe për
ndërtimin e partneritetit ndërmjet ish-armiqve dhe në rifitimin e një roli rajonal dhe ndërkombëtar nga
Gjermania. Së dyti, elitat në vendet themeluese të Bashkësisë Evropiane të Qymyrit dhe Çelikut
(BEQÇ) mbanin gjithmonë në vëmendje, si interesat (e sigurisë dhe ekonomike), ashtu edhe normat
(bashkëjetesa dhe dialogu). Së treti, parametrat pozitivë të ekonomisë bënë që të rritej besimi i
popullatës në projektin e integrimit dhe kësisoj u sigurua mbështetja qytetare, për qasjen e elitave me
integrimin. Së fundi, një armik i përbashkët, BRSS-ja, farkëtoi një vullnet komunitar për t’i bërë ballë
ndikimit të totalitarizmit. Shumë politikanë bashkëkohorë kanë aluduar se në të ardhmen e Ballkanit po
ravijëzohet një tjetër projekt paqësues, i ngjashëm me eksperiencën e pas-Luftës së Dytë Botërore.
Por a mundet që një krahasim i tillë historik, shpesh i thjeshtëzuar në mënyrë të rrezikshme, të na
parashtrojë një ekzaminim të detajuar mjaftueshëm.
Në mbështetje të asaj çka më lart kam argumentuar, identiteti, “ndryshe nga përcaktimi i
mësipërm, që është pranuar gjerësisht”, nuk është themeli i këtyre normave dhe burimi për
veprimtarinë e politikës së jashtme, por një kujtesë kolektive e mbështetur në eksperiencën e Luftës II
Botërore dhe në atë të fillimeve të procesit të integrimit evropian. Kësisoj, kemi një këputje të lidhjes
klasike pushtet/identitet, në logjikën e Realpolitikës kombëtare (interesa në kuptimin e pushtetit).
Interpretimi që i bën kësaj çështjeje Bashkësia Evropiane është diametralisht i kundërt me kujtesën
kolektive në ish-Jugosllavi. Ndryshe asaj çka ndodhi me kujtesën kolektive të Evropës Perëndimore në
pas-Luftën e Dytë Botërore, kujtesa kolektive e Ballkanit të viteve 1990 u shfrytëzua si armë në luftërat
për pushtet dhe për të legjitimuar kaosin etnik. Në këtë rast mund të themi me plot gojën se kujtesa
kolektive ballkanike është një pasqyrim i asaj çka Evropa ishte përpara se të zgjidhte rrugëtimin në
shtigjet e bashkëpunimit dhe bashkëjetesës.
Duke bërë një përmbledhje, argumentimin do ta mbështesim në hipotezën që normat janë
një forcë vendimtare lëvizëse në mënyrën sesi Bashkësia Evropiane e zhvillon politikën e jashtme. Kjo
përqasje e ndikuar nga vlerat nuk kontribuon në stabilitetin e rajonit, me fjalë të tjera krijohet një
konflikt që synon vlerat. Mangësia kryesore e përpjekjeve për t’i çuar më tej normat evropiane është
aplikimi jo i përshtatshëm i mjetit të tij kryesor, mekanizmit politik shtrëngues. Kur ndryshimet

660 Baylis.J,Smith.S. The Globalization of World Politics, 3e, Oxford University Press, 2006
310
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shoqërore dhe politike substanciale fillojnë të lëshojnë rrënjë, del e nevojshme që të vihet në zbatim
një “shtrëngim politik” strategjik dhe i koordinuar.
Prej kohësh, përhapja e vlerave evropiane tek shqiptaret ka qenë një ndryshore e varur, aq
sa fillimi i bisedimeve me vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore ndikoi domosdoshmërisht që
Bashkësia Evropiane të kalojë gradualisht nga politikat reaguese tek ato më strategjike. Pavarësisht
kësaj “mbështetëseje” strategjike, Bashkësia Evropiane ka stisur një strategji relativisht koherente dhe
vetëm në rastin e përkushtimit e tij ndaj Ballkanit Perëndimor përhapja e normave është në prag të
transformimit nga një ndryshore e varur, në një ndryshore të pavarur. Në disa raste, megjithatë,
përhapja e vlerave nuk çon tek synimi parësor që të kemi më shumë stabilitet në rajon, të gërshetuar
me një integrim më të shpejtë në Bashkësinë Evropiane.
Është e natyrshme që Evropa ka qenë e paaftë të përmbushë atë çka bashkësia botërore
priste prej kontinentit të vjetër. Shtetet e Bashkuara të Amerikës u zhgënjyen, pasi në fushën
ushtarake partnerët e tyre transatlantikë treguan që nuk e kishin orientimin e duhur ndaj sfidave që
ofronte epoka pas Luftës së Ftohtë. Megjithatë, qasja tradicionale neokonservative që ofron Kagani
dhe të tjerët, është vënë shumë në dyshim nga ideologët kryesorë të kampit neokonservativ. Në librin
e tij të sapobotuar “Amerika në udhëkryq: Demokraci, pushtet dhe trashëgimi neokonservative”,
Frensis Fukujama e vë theksin tek rëndësia komplementare që “forca e butë” 661 ka në zgjidhjen e
konflikteve ndërkombëtarë bashkëkohorë, si dhe e vlerëson pushtimin e Irakut nga Amerika si një
gabim normativ dhe strategjik.662 Termi “forca e butë” është hasur për herë të parë në një artikull të
shkruar nga profesori i Harvardit Xhozef Nju për revistën “Foreign Policy”, të botuar në vjeshtën e vitit
1990.663 Megjithatë, duhet thënë se koncepti i tij mbi këtë forcë nuk është aspak i ri, madje ai rrjedh
nga një koncept evropian.
Del qartë që Bashkësia Evropiane duhet të reflektojë ndaj rolit që kërkon të luajë në
konstelacionet e politikës botërore. Reflektimi ndaj asaj çka Evropa është sot (çështja e identitetit
evropian dhe e qëllimit përse është krijuar Bashkësia Evropiane) të çon drejtpërsëdrejti tek çështja e
vlerave themeltare që i japin formë cilitdo tipi të identitetit, madje dhe identitetit kosovar në krijim.

Lidhja midis fuqisë së një entiteti politik dhe identitetit

Edhe pse në ditët e sotme nocioni “forcë e butë” i atribuohet studiuesve amerikanë
si Nju dhe Fukujama, reflektimi për një mënyrë të ndryshme të perceptimit të forcës u shfaq
në Evropën e viteve 1970.
“Diferenca midis mundësisë dhe realizimit” në politikën e jashtme evropiane664, një
term i “gatuar” nga profesori i Kembrixhit Kristofer Hill, ka dalë në skenë qysh nga fundi i
viteve 1990. Mbrojtja që Toni Bleri i bëri tezës së “përgjigjes së fuqishme” dhe bashkëpunimit
Bashkësi Evropiane–NATO, gjatë krizës së Kosovës, tregoi se Evropa po i nënshtrohet një
procesi të shoqërizimit, me fjalë të tjera të kuptuarit prej të gjithëve të faktit që nuk mund të
përjashtohet përdorimi i forcës si një masë e fundit. Edhe pse ideja e Fransua Dyshene për të

661. “Forca e butë” është aftësia e një vendi për të arritur atë çfarë do, nëpërmjet bindjes së të tjerëve për të adoptuar synimet e
veta. Ajo ndryshon nga forca e dhunshme, pasi në vetvete mishëron aftësinë për të përdorur teorinë e karotës dhe shkopit në
sferën ekonomike dhe ushtarake, duke i bërë të tjerët që ta ndjekin. Si forca e butë, ashtu dhe ajo e dhunshme, janë të
rëndësishme në luftën kundër terrorizmit, por veprimtaria për t”i tërhequr të tjerët pas vetes është me kosto më të lirë se dhuna
ushtarake, ndaj edhe duhet kultivuar.
662. Michiko Kakutani, “Supporter’s Voice Now Turns on Bush”, The New York Times, 14 March 2006, i mundshëm në faqen
web:
<http://www.nytimes.com/2006/03/14/books/14kaku.html”ex=1299992400&en=baf0b4b159efe8ac&ei=5088&partner=rssnyt&em
c=rss>.
663. Joseph Nye, “Soft Power”, Foreign Policy, 80 (Fall 1990), f. 153-71.

664. Christopher Hill, “The Capability-Expectations Gap, or Conceptualizing Europe’s International Role”, in: Journal of Common
Market Studies, 31 (1993) 3, f. 305-328.
311
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
pasur një Evropë si “fuqi të civilizuar”665 shihet nën një dritë tjetër, qysh prej përpjekjeve të
paradokohshme për të bërë një politikë mbrojtëse operative, veçanërisht prej vitit 1998, ajo
ende përfaqëson një qasje të hershme për të analizuar vendin e Evropës në botë, jo vetëm
përsa u përket politikave të një fuqie klasike, por edhe në kategori të tjera.
Që në fillimet e viteve 1970, disa studiues argumentuan se duhet të dalë në pah një
aspekt i ri civil i Bashkësisë Evropiane. Të tjerë, siç shprehu edhe sociologu Johan Gatlung,
në arsyetimin e tij për një prirje drejt eurocentrizmit dhe ruajtjes së klimës së “Pax Bruxellana”,
e vunë theksin tek një “superfuqi në formim e sipër”, e cila do të bëjë që të shfaqen forca
reaktive, veçanërisht në pjesën më pak të zhvilluar të botës.666 Gatlund ishte i mendimit që,
një ditë, një Evropë ushtarakisht e fuqishme do të përballej pashmangshmërisht me dështimet
që përgjithësisht provojnë fuqitë e mëdha, duke përdorur shprehjen “se edhe Evropa do të
ketë Vietnamin e saj”.667 Megjithatë, që të dy studiuesit e sipërpërmendur bien dakord me
faktin që Evropa e ka potencialin e nevojshëm për të promovuar një zhvillim të ri në politikën
ndërkombëtare, apo siç e thotë Dyshene: “Bashkësia Evropiane duhet të jetë një forcë për
përhapjen ndërkombëtare të standardeve demokratike dhe civile, ose në të kundërt ajo do të
jetë viktimë politikës së fuqive më të konsoliduara se ajo.” 668
Në vitet 1980, ky aspekt civil i politikës së jashtme evropiane u kritikua prej shumë
studiuesve. Ashtu siç ka thënë Hedli Bull, me rastin e dështimit të Bashkësisë Evropiane për
të parandaluar sulmin e Izraelit ndaj Libanit, “Bashkësia Evropiane dha prova se nuk ishte një
aktor me fuqi të vërtetë, por u shtrëngua të bënte një politikë deklaratash.”669
Ende sot, shumë personalitete janë të mendimit që, me pjesën tjetër të botës,
Bashkësia Evropiane mund të bëjë një përqasje të ndikuar nga normat; një farë perdeje midis
blloqeve të fuqive të mëdha dhe pjesës tjetër të botës. Kësisoj, deri më sot ende nuk është
justifikuar dyshimi i Gatlungut për një Evropë tejet ambicioze, që bëhet prè e ambicieve të
saja.
Mundësitë konkrete të shteteve kombëtare për të garantuar rendin publik brenda
sistemit të tyre, janë kompromentuar seriozisht nga lindja e fenomeneve të reja të përmasave
të mëdha, që konkurrojnë me rendin e vetë këtyre shteteve. Pothuajse të gjitha komb–shtetet
panë t’u dobësoheshin para syve aftësitë për t’iu përgjigjur kërkesave të brendshme,
ndërkohë që nga ana tjetër rritej domosdoshmërua për t’i bërë ballë detyrave më të
rëndësishme. Në këtë vorbull, nga ana e tyre SHBA-të krijuan mundësinë për t’u ndihmuar
nga përparësitë e globalizmit, duke dobësuar shtetet e tjera kombëtare, - argumentojnë
studiuesit antiglobalistë.
“Retorika mbi “fundin e sovranitetit”, që u propagandua si një kërkesë shumë e
dëshiruar globalizuese, si një element i paevitueshëm, luajti rol qendror, duke fshehur faktin
më të rëndësishëm, atë që jo të gjithë ishin duke humbur të njëjtat përqindje të sovranitetit.
SHBA-të jo vetëm që nuk kanë hequr dorë nga sovraniteti i tyre kombëtar, por në mënyrë
graduale e kanë zhvendosur sovranitetin e tyre mbi ato zona ku partnerët e tjerë kanë hequr
dorë.” Si kundërpeshë sillet rasti i Bashkimit Evropian, ku edhe këtu u hoq dorë nga
sovraniteti kombëtar, në favor të sovranitetit mbikombëtar, superior e kolektiv, për shkak se
kontinenti i vjetër u shty nga dinamikat e tij, nga forca e vet ekonomike e teknologjike, nga
traditat demokratike dhe sociale. Por në këtë rast, thelbësore është se sovranitetet kombëtare
evropiane nuk kanë “avulluar” në brendësi të proceseve globaliste, por janë konsoliduar si një

665. François Duchene, “The Community and Uncertainties of Interdependence”, in: Max Kohnstamm/ Wolfgang Hager (eds.),
A Nation Writ Large”- Foreign-Policy Problems before the European Community (London: 1973), f. 1-21.
666. Johan Galtung, The European Community: A Superpower in the Making (Oslo: 1973).
667. Johan Galtung, The European Community: A Superpower in the Making (Oslo: 1973).
668. François Duchene, “The Community and Uncertainties of Interdependence”, in: Max Kohnstamm/ Wolfgang Hager (eds.),
A Nation Writ Large”- Foreign-Policy Problems before the European Community (London: 1973), f. 20-21
669. Christopher Hill, “European Foreign Policy: Power Bloc, Civilian Model “ or Flop”“, in: Reinhardt Rummel (ed.), The
Evolution of an International Actor “ Western Europe’s New Assertiveness (Oxford: 1990), f. 43.
312
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
sovranitet evropian, për të cilin monedha e përbashkët është bërë simbol, emblemë, flamur,
madje një aeroplanmbajtëse e së ardhmes. Evropa është bërë, pa e kuptuar, një kundërshtar
potencial i SHBA-ve.
Sovraniteti i kufizuar duket se është tipar mbizotërues. Kjo epokë shtjellash të
etnonacionalizmit i jep rëndësi të veçantë të drejtave “historike”, të konceptuara nga grupe të
ndryshme etnike e politike, në përballje me njëri tjetrin, ndërkohë që në pikëpamjen e
globalizmit marrin rëndësi sektorë të ndryshëm, si ai financiarë dhe ai i informacionit.
Efekti i forcave shumëkombëshe, i atyre transnacionale dhe nënshtetërore kanë
ndryshuar përmbajtjen totalitare dhe absolute që kishte në të kaluarën sovraniteti shtetëror.
Aktualisht, të gjitha shtetet dhe ato më të fuqishmet veprojnë në kushtet e një sovraniteti të
kufizuar si pasojë e lidhjeve bilaterale rajonale dhe botërore.
Sipas teoricienëve të identitetit, kjo e fundit është një dukuri që ushqen emocione të
caktuara, e cila gjen ‘’truall’’ të përshtatshëm pikërisht në kohën kur ndodhin ndryshime
shoqërore, që manifestohen si përmbysje të natyrës së marrëdhënieve sociale ekzistuese, si
p.sh kthesat radikale që bëri industrializimi, si procesi thelbësor i modernizmit.
Ekziston koncepti se identiteti është një kategori emotive, e cila mbush disa
zbrazësi shpirtërore nga humbja e ndikimit të atyre forcave që më parë e luanin këtë rol. 670
Për disa studiues, ‘’nacionalizmi është një përshtatje funksionale ndaj modernizmit, një
përpjekje që përmes shtetit-komb, të ofrohen ritet e përkatësisë kolektive dhe lidhjet të cilat
më parë i ofronin fisi, fshati dhe bashkësia lokale’’. Ai vjen e forcohet në proporcion të drejtë
me rritjen e kompleksitetit të modernitetit, nga konteksti i zhvillimit të gjithanshëm social,
shpjegim ky që do t’i jepte përgjigjet e para pyetjeve të mësipërme mbi rishfaqjen dhe forcimin
e identitetit në kohën e përparimit global. Kjo është një tezë më shumë që mbështet qenësinë
e marrëdhënies komplementare që kanë dy dukuritë identiteti dhe globalizmi, të cilët nuk
përjashtojnë njëri-tjetrin.
Nuk mund ta ndajmë identitetin nga globalizmi, së pari, për shkak të vetë origjinës
së tij dhe kontributit në formimin e botës që kemi sot. Edhe pse dikur shihej si diçka që po
kalonte apo se i përkiste tashmë të shkuarës, identiteti, e sidomos ai kombëtar, i rrëzoi këto
bindje, pasi jo vetëm i bën qëndresë globalizmit, por në një farë mënyre edhe promovohet nga
ky fenomen, përmes përmasave të tij si emigrimi, tregtia e lirë, transnacionalizmi kulturor apo
dhuna politike. Paradoksit të një epoke kur shtetet priren të ndahen dhe të bashkohen,
njëkohësisht, i shtohet edhe ai që përbën në vetvete nacionalizmi, i cili si një ideologji i
mëshon karakterit dallues të shteteve dhe popujve, por nga ana tjetër bëhet pjesë e procesit
globalizues, ku të gjithë vendet përfshihen në një sistem të vetëm politik dhe normativ, dhe ky
trupëzim global sjell si rrjedhojë reagime të veçanta dhe shpesh të dhunshme. Shumica e
studiuesve të identitetit kombëtar ndahen kryesisht në ata që e damkosin dhe në ata që e
lëvdojnë. Me përparimin e globalizmit si proces, teoricienët janë shtyrë të argumentojnë
gjithnjë e më shumë vlerat e tij, duke u përpjekur ta zhveshin nga domethënia negative që
ngjall kur shqiptohet togfjalëshi “nacionalizëm dhe identitet kombëtar”.
Duket sikur nacionalizmi është një e keqe e domosdoshme, pasi, sado negativ që
mund të jetë, çka sigurisht që nuk është absolute, pa të nuk bëjmë dot. Një botë pa
nacionalizmin, që nga ai kombëtar e deri tek ai sportiv, do të ishte njëngjyrëshe, pa larmi.
Bashkimi Evropian, që e kemi trajtuar si një model të suksesshëm integrimi, nuk ka hequr
dorë nga nacionalja. Se anëtarë të BE-së janë francezë, anglezët apo italianët, që nuk janë
domosdoshmërisht më pak nacionalistë. Këtë e tregon dhe motoja: Të bashkuar në diversitet.
Identiteti kombëtar nuk është përjashtuar në një kontinent ku nacionalizmi ka shkaktuar
shumë gjakderdhje dhe as që parashikohet të zhduket. Sot ai shfaqet në kërkesat e popujve
për mëvetësi, çka u kurorëzua në Ballkan, për shembull, me shtetin më të ri në botë,

670 Konjufca, Glauk. Nacionalizmi. Trendet

http://www.trendet.net/trendet/index.php?cmdçdetails&newsidç96&sectionçnews
313
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kosovën. Por sot nacionalizmi shfaqet në jetën e përditshme edhe në protestat rreth tregtisë
së lirë apo emigracionit. Të tilla qëndrime, sidomos ato në sferën ekonomike, ku dhe
globalizmi është shfaqur më së pari dhe drejtpërdrejtë, mishërohen në lëvizjet “No global”,
ashtu siç mishërohen ne politikat e mbyllura ndaj valëve të refugjatëve. Në samitin e Davosit
zëvendëspresidenti Xho Bajden trajtoi kryesisht transformimin e ekonomisë globale, duke u
ndalur tek dilema nëse do të jetë kjo për mirë, a për keq. Në këtë kuadër nuk mund të linte pa
përmendur edhe çështjet në qendër të diskutimeve, përkatësisht daljen nga Bashkimi të
Britanisë (Brexit) dhe Greqisë (Grexit), si dhe çështjen e refugjatëve, të cilat sipas tij “janë
thelbësore për Bashkimin Evropian”.
Ndërsa sekretari i Shtetit, Xhon Kerri, në fjalimin e tij përmendi problemet e
ndihmave, duke thënë se ShBA-të dëshirojnë që këtë vit Kombet e Bashkuara të mbledhin
30% më shumë fonde për refugjatët, duke shkuar në 13 miliardë dollarë dhe se në shtator
Presidenti Obama do të kërkojë para shtesë në një samit që do të mbahet për këtë qëllim.
Ndërsa ministri gjerman i Financave, Wolfgang Shojble propozoi një program miliardësh për
të investuar në rajonet prej nga vijnë refugjatët. “Kjo mund të çojë në “uljen e presionit tek
kufijtë e jashtëm evropianë, në mënyrë që Evropa të mos kthehet në një fortesë”, - tha ai.
Kuptohet që ky plan do të kishte edhe kundërshtarët e tij në këtë kohë krize ekonomike, siç
ishte edhe kryeministri grek Cipras, i cili tha se ky do të ishte një turp për Evropën, pasi do të
thotë një tjetër kosto e lartë për të.
Për shkak të ndryshimit të strukturës ekonomike, shoqërore dhe teknologjike në
përmasa botërore, njerëzit kanë filluar të ndahen sa i përket sqarimit dhe vlerësimit të procesit
të globalizmit. Grupet të cilat kanë dobi nga këto ndryshime ose që për shkak të tyre po i
arrijnë qëllimet veta më lehtë, shumë shpesh i përkrahin këto ndryshime. Kurse ata të cilët për
shkak të tyre humbin dhe nuk janë në gjendje t’u bëjnë ballë, janë kundër këtyre ndryshimeve.
Ekzistojnë disa grupe të cilat janë të larguara plotësisht nga ky “përparim” i ri. 671
Madje sot disa njerëz arrijnë deri aty sa ta konsiderojnë globalizmin një rrezik më të
madh se terrori. 672 Rrjeti publik i transmetimeve në Britaninë e Madhe, BBC, realizoi një
sondazh me shikuesit e tij në mbarë botën dhe rezultati ishte se shumica e të anketuarve
mendonin që globalizimi dhe fuqia e SHBA-ve përbëjnë një kërcënim më të madh sesa lufta
dhe terrorizmi. Korrupsioni radhitej në vend të dytë, në një listë me problemet më të mëdha në
botë. Konfliktet dhe terrorizmi renditeshin të tretët, të ndjekur nga uria dhe ndryshimi i klimës.
52% e shikuesve të BBC u përgjigjën se shihnin si rrezik SHBA-në dhe globalizmin.
Shqetësimet e të anketuarve në Evropë, Azi, Amerikën e Jugut dhe të Veriut, Lindjen e
Mesme, Afrikë dhe Australi, kishin lidhje me korporatat e mëdha amerikane. Analistët e BBC-
së u shprehën të çuditur nga një rezultat i tillë dhe iu futën punës për një tjetër studim, për të
zbuluar nëse kjo prirje është afatgjatë apo e çastit. Por duhet veçuar se, nëse rezultati i
përgjithshëm rendiste në krye globalizmin, në Evropë dhe Lindjen e Mesme, në radhë të parë
si shqetësim kryesor doli lufta dhe terrorizmi, pra duket se në këto entitete, të paktën nga sa
gjykohet nga përzgjedhja e të anketuarve të BBC-së, globalizmi nuk shihet si “armiku numër
një”. Nëse u referohemi në përgjithësi studimeve për identitetin e sidomos atë kombëtar, do të
interpretonin që nëse prirja e mësipërme është më shumë e përhapur sesa kampioni prej
1.500 të anketuarish që u përzgjodh nga BBC-ja, atëherë duhet të presim dhe një valë të
madhe nacionalizmi si kundërpërgjigje.
Sipas Hollideit, shtetformimet e reja mbi baza gati etnike kanë ndodhur për shkak të
presionit ekonomik dhe social që ushtroi Perëndimi mbi këto vende, deri atëherë të izoluara.
Në një botë të globalizuar, këta popuj nuk kërkuan integrimin, por ndarjen. Kërkuan
pavarësinë dhe hyrjen në tregun botëror si shtete më vete.

671 Selmani, Bedri. « Cilat janë konfliktet e mundshme politike në botë si pasojë e globalizmit » . Trendet.
http://www.trendet.net/trendet/index.php?sectionçneës&cmdçdetails&neësidç64
672 Globalisation 'bigger threat than terror'

http://neës.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/uk_neës/3613217.stm
314
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Çdo kufi e ka një histori. Bindja se çdo hartë bote duhet t’i korrespondojë një kombi
ka marrë formën e luftës kundër kufijve ekzistues, herë në trajtën e copëtimit (ish-republikat
sovjetike dhe jugosllave), e herë të shkrirjes (rasti i dy Gjermanive). Ndërthurja e shtypjes së
diktaturave me politikat raciale, ka sjellë si rezultat një përzierje të kobshme. Përkrahësit e
liberalizmit mbrojnë tezën se demokracitë nuk luftojnë me njëra-tjetrën, por në disiplinën e
gjeopolitikës janë hedhur të tjera teza që paralajmërojnë rreziqe të reja e që vënë në qendër
supremacinë e SHBA-ve.
“Përgjithësisht demokracitë pluraliste të tipit perëndimor, të bazuara në votën e lirë,
nuk kanë përdorur forcën, të paktën ndërmjet njëri tjetrit. Por, siç gjykonte Aleks de Tokëvili
për përvojën e SHBA-ve, nëse hyjnë në luftë demokracitë nuk njohin më kufi. Ato synojnë ta
transformojnë ndeshjen në një luftë totale që do të arrijë deri në asgjësimin e kundërshtarit
dhe ku çdo proporcion midis qëllimeve dhe mjeteve humbet.”
Përveç pikëpamjes së forcës, ku gjendet dhe argumenti më negativ për identitetin
kombëtar, i janë gjetur edhe pikat pozitive. Krahas parimit të legjitimitetit, që i siguron një
shteti, si përfaqësues i popullit të tij një anë tjetër pozitive, e cila i vishet identitetit, është
realizimi i parimeve demokratike. Janë parimet e epokës së iluminizmit, për një qeveri
përfaqësuese. Po ashtu, gjejmë funksionin psikologjik, pasi identiteti kombëtar siguron një
ndjenjë përkatësie, pa të cilën askush nuk mund të jetojë. Prejardhja dhe trashëgimia, pra e
kaluara dhe e ardhmja, janë ato që u interesojnë të gjithëve. Të mos diturit nga vjen, të zhyt
në kaos dhe dëshpërim, por është identiteti përmbush këto nevoja. Ndërkaq, identiteti
kombëtar ka qenë dhe mbetet burim krijueshmërie dhe dallueshmërie. Ndikimin e tij e gjejmë
në art, letërsi, muzikë, gjuhë e sport e deri në gastronomi. Bota pa të do të ishte një vend
monoton e i mërzitshëm, pohon Fred Hollidei, pasi rendit anët pozitive të identitetit kombëtar
të shprehur sidomos në nacionalizëm. Nacionalistë jemi të gjithë në momente dhe sfera të
ndryshme të jetës. Bashkësitë nacionaliste kanë vlera të mëdha dhe shpesh shihen si
shprehje e dëshirave dhe zgjedhjeve të anëtarëve të tyre. Bashkësia mbart vlera dhe shihet si
ndërlidhësi i anëtarëve me këto vlera. Nacionalistët klasikë propozojnë që kulturave t’u jepen
shtete, ndërsa nacionalistët liberalë thonë se kulturat duhet të sigurojnë të paktën një formë të
mbrojtjes politike. Në këtë botë globale, dallueshmërisë që ofrojnë kulturat e ndryshme u
njihet merita për kontributin në larminë e stileve. Ruajtja e traditave etno-kulturore dhe
ndjenjat e përkatësisë në një komb të përbashkët, si dhe solidariteti mes anëtarëve, mund të
kundërshtohen nga nacionalistët liberalë për rëndësinë e tyre në jetën politike, por gjithsesi
vlerat nuk ua rrëzojnë. Këto ndjenja kundërshtohen nga individualizmi apo kozmopolitanizmi,
një doktrinë morale dhe politike që përfshin se: 1) Detyrimi parësor moral i një individi duhet të
jetë ndaj të gjitha qenieve njerëzore, pavarësisht pozicionit gjeografik apo kulturës dhe 2)
organizimet politike duhet ta reflektojnë me besnikëri këtë detyrim moral universal, në formën
e institucioneve mbishtetërore, të cilat duhet të kenë përparësi ndaj komb-shteteve.673
Këtyre pretendimeve u përgjigjen kritikët e kozmopolitanizmit, të cilët argumentojnë
për një inkoherencë, sepse sipas tyre qeniet njerëzore organizohen më mirë nën institucionet
globale që kemi sot, që tek e fundit e përqendrojnë pushtetin dhe autoritetin në nivel shtetëror.
Lind pyetja a vlen kjo dhe kur sot mund të themi se valët e emigrantëve lëvizin në
mënyrë të ndërsjellë dhe e njohin më mirë kulturën e njëri-tjetrit. Krahas paragjykimeve,
racizmit dhe ksenofobisë që u kundërvihen emigrantëve të një kombësie tjetër, njerëzit në
përgjithësi janë më të hapur. Për shembull, në rastet e fundit vërejmë që Martin Shulz,
presidenti i Parlamentit Evropian, t’i jetë përgjigjur kundërshtisë së "Bllokut Lindor" përmes
akuzave ndaj “disa qeverive që nuk duan të marrin përgjegjësi”, duke u bërë pengesë kësisoj
për një zgjidhje të përbashkët evropiane. Zhan-Klod Junker, presidenti i Komisionit Evropian,
ka kërcënuar me prerje fondesh strukturore për vendet që refuzuan pranimin e kuotave të

673 Nationalism, Stanford Encyclopedia of Philosophy http://plato.stanford.edu/entries/nationalism

315
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
refugjatëve. Xhani Pitela, nga ana e tij, ka kërcënuar me dëbimin e udhëheqësit sllovak Fico,
nëse ku i fundit nuk ndryshon qëndrim.
Pavarësisht se globalizmi ka gërryer ashtu siç thamë një pjesë të sovranitetit kur
vjen puna tek çështjet ndërkombëtare, komb-shtetit vazhdon t’i njihet merita për mbrojtjen e
barazisë dhe demokracisë. Duket se ai është thelbësor në ruajtjen e jetës morale të
bashkësive në të ardhmen, përderisa është institucioni i vetëm, i aftë t’i mbrojë bashkësitë nga
kërcënimet e globalizmit dhe asimilimi. Në një botë me kufij porozë dhe ekonomi të
ndërvarura, është globalizmi ai që i shtyri vende si Kosova të kërkonin një shtet. Paradoksale
sa duket, shtetësia është bërë e domosdoshme për kombet e vogla që shpresojnë të
konkurrojnë më vete për burime, investime dhe ndihma.674
Prirja e shqiptareve, gjithashtu, për të qenë pjesë e bashkësisë evropiane tregon një
prirje të re të identitetit. Ernest Renan duke mbajtur një leksion mbi kombin e identitetin
kombëtar në Universitetin e Sorbonës më 1882-in thoshte: Në kohët e sotme, ekzistenca e
kombeve është një gjë e mirë, madje një domosdoshmëri. Kjo ekzistencë është një garanci
për lirinë, që mund të zhdukej nëse bota do të kishte vetëm një ligj dhe vetëm një person që ta
drejtonte.
Por as njëra dhe as tjetra nuk janë negative në tërësinë e tyre. Teprimet e
globalizmit, pra uniformizimi i kulturave kanë gjithnjë si kundërpeshë nacionalizmat dhe
identitetet kombëtare, të cilat nuk lënë që kulturat e rrezikuara të zhduken. Ndërsa në këtë
balancë që krijon, shpesh globalizmi qetëson ekstremitetet e nacionalizmit përmes integrimit,
duke gjetur ekuilibrin për një botë të trazuar.
Për sa kohë që përshtatja nuk do të na diktohet si një detyrim, është e
domosdoshme që bota në të cilën jetojmë të mos na ofrohet si një nga botët “e mundshme”,
por si bota e vetme, jashtë së cilës nuk të jepen mundësi më të mira për të ekzistuar.

674Schmemann, Serge. The World: Grand illusions: What’s wrong with this picture of nationalism. The New York Times. 21
shkurt 1999
316
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Sociologji/Sociology
317
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

318
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 17 : 316. 3

Etika dhe fenomeni i zhvillimit të shoqërisë në botën bashkohore

Sadik RASHITI

Abstrakti: Studimi ka intencën të analizojë natyrën njerëzore si shumë komplekse,nga se njeriu në një
aspekt synon humanitetin,barazinë dhe manifestimin e aftësive kreative,ndërkaq në aspektin tjetër me
sjelljen dhe veprimin destruktiv me të cilin lëndon rëndë potencialin njerëzor, tjetërsohet nga natyra e
tij.Prandaj nëse njeriu është i kujdesshëm rreth alienimit të problemeve, të jetë qenie me plotë
shpresë,atëherë është reale të pres rriten socio-ekonomike dhe të vërtetën etike,vlerat morale në jetën
bashkëkohore dhe në të ardhmën.
Punimi do të para-analizojë se si në jetën bashkëkohore,në trendet e zhvillimit të shkencës,
teknologjisë dhe ekonomisë, etika dhe vlerat morale janë thyer në spontanitetin e degradimit masovik.I
ashtuquajturi njeriu i arsyes dhe mendjes, nëse është gjetur në vend të padëshirueshëm,siç flet
praktika,me efikasitet e devalvon,e mbytë jetën dhe kuptimin e saj.Për këtë dhe arsyera të shumta të
tjera është imperativ i fundit etik:njeriu të jetë i vlerësuar nga ata që janë të ngjashëm me të.
Studimi shpjegon se civilizimi i sotëm gjendet në një thyerje të madhe të zhvillimit dhe
ndryshimit;të konstruktivitetit dhe dekonstruktivitetit.Këto ndryshime drejtpërdrejt ,nga proporcionaliteti
jo i drejt zhvillimor-etik,kanosin vlerat universale dhe zhvillimin njerëzor,”zhvillimi dhe etika duhet ta
gjejnë shtëpinë e përbashkët”(Hajdeger).

Fjalët kyçe: etika,morali,kriza etike,bashkëkohësia,zhvillimi,bazamenti i progresit njerëzor

Hyrje

Për formimin, rregullimin dhe ndërtimin e raporteve brenda bashkësisë njerëzore, në

përditshmërinë shoqërore, morali dhe drejtësia janë të rëndësisë së jashtzakonshme .Morali dhe
drejtësia paraqesin sistemin e rregullave në bazë të së cilave përcaktohet,orientohet dhe vlerësohet
sjellja e njeriut.Prandaj cilësia e moralit dhe drejtësisë flet për cilësinë e shoqërisë dhe individit si
substancë sociale.Cdo përpjekje e të kuptuarit e njeriut,shoqërisë,shtetit në mënyrë direkte apo
indirekte shpie drejt tematizimit si të moralit ashtu edhe të drejtësisë.
Morali dhe drejtësia,paraqesin “fushën e pasur të këmbimit, plotësimit reciprok të tyre,por
edhe refuzimit”(Artur Kaufman).Raporti i moralit dhe drejtësisë është i përshkuar dhe përshkues .Midis
moralit dhe drejtësisë nuk ka kundërthënie radikale,por edhe as identitet absolut.Vetëdia morale dhe
juridike janë autonome,por të lidhura reciprokisht dhe me të gjitha aspektet e ekzistimit të
njeriut.Brendia e moralit dhe drejtësisë është përjetim atributiv etik.
Studimi”Etika dhe fenomeni i zhvillimit të shoqërisë në botën bashkëkohore”që nga nisma
përmbajtësore dhe synimi për t’u dhënë përgjigje stigmatizon çështjen problematike:Ku shpie kjo
botë?Cka kërkon?A është në qenien e saj,a është bota e njeriut apo njeriu i botës?A është njeriu i
sotëm “mbinjeri” apo “nënnjeri”apo edhe “mbinjeri”e edhe “nënnjeri” në të njëjtën kohë?A është duke
gjetur-vëndosur moralin dhe drejtësinë njeriu i këtij mileniumi në vëndin e pozitën
imperative?.Gjithësesi njeriu i sotëm është enigmë,edhe si gjithnjë ,botë për vete,por në të njëjtën
kohë ai është qenie e ndryshimeve e trnasformimeve.
Në gjuhën e Aristotelit njeriu definohet si “kafshë shoqërore”,por më mirë do t’i rrinte kuptimit
si “qenie etike”,nga se ai ka ndërgjegje.Ka mundësi të të vlerësuarit e dimensionit etik të veprimeve
dhe zgjedhjeve të tij.Cdo moszgjidhje etike e ligjore ka çmimin e kanosjes kataklizmatike ,ndodhitë me

 Autori ka thirrjen shkencore – akademike Prof.Dr.sc.

319
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
konsekuencat më të rënda,për njerëzimin.Mban përgjegjësi për zgjedhjet cilësore vepruese.Që të
zgjedh e përzgjedh ai duhet të jetë i lirë.Mënyra e përdorimit të lirisë trajtohet si objekt fundamental i
etikës.”Njeriu modern jeton në mashtrim se di çka dëshiron,ndërsa në të vërtetë dëshiron atë që nga ai
pritet të dëshirojë”.Këtij meditimi Erich Fromm i shton:”Detyra më e madhe e njeriut në jetë është ta
lindi vetveten”(Erich Fromm,1987:40).Në këtë drejtim mund të shtohet pyetja:si është duke e lindur
njeriu vetveten: në trajtën e “mbinjeriut”apo në atë të “nënnjeriut”?Pa dyshim pyetje e vështirë,por nuk
është edhe e papërgjegjshme.
Vërtetë çështjet etike dhe juridike janë ndër fenomenet më të ndjeshme dhe me relativitet të
lartë,sepse kanë rrjetë të gjerë influentiv të faktorëve subjektivë e objektivë.Njeriu modern nga
pasiguria ekzistenciale fizikalizimin e tij,herë-herë e më shumë, është duke e mbështetur në vlera anti-
etike dhe në përdhosje të perspektives.Lindja e tillë antivlerore e njeriut është krijim i moskuptimit të
cilësisë së të jetuarit.Cka nëse bota antivlerore etike merr kahjen e mbipeshimit?!Restauron
dekadencën apo zhvillimin e progresin?Bota duhet ta krijojë fuqinë e mosshpërbërjes së
ndërgjegjes.Përndryshe,bota është duke u katandisur me shpërbërjen e ndërgjegjës dhe me pafuqinë
e efiçiencës edukacionale.

Etika dhe funksioni regulativ

Meqë vështrimi është i lidhur me fenomenin e ndryshimeve shoqërore,njerëzore në

trihotominë kuptimore:drejtësia,ekonomia,edukacioni,duke iu referuar çështjes kyçe dhe çështjes
koncentruese:etika-zhvillimi shoqëror ,në këtë ndërthurje ,roli dhe funksioni bazik i saj,mund të thuhet,
është arkitektural,ndërtimor, rregullator dhe fundamental për shoqërinë.
Etika dhe morali synojnë përmirësimin e mirëqenies,bashkëjetesës ndërmjet
njerëzve,përpiqet të largojë kontradiksionet e kontrastet e mundshme me aspekte të negativitetit.
Analizojnë universalizmin e relacionit të së mirës dhe së keqes,të moralshmes dhe të
pamoralshmes,çështje kjo që e preokupon bashkëkohësinë,sa që sipas Hajdegerit”Asnjë periudhë mbi
njeriun nuk ka pasë domethënie aq të madhe dhe aq të ndryshme”(Hajdeger,1987) e të ngarkuar
sikurse kjo e tanishmja.Për këtë njeriu i sotëm duhet domosdoshmërisht ta posedojë,madje pa
kusht,etikën,moralitetin,i cili ndërtohet e sistemohet .Me të hynë në sqenën e raporteve shoqërore,të
moralit e të drejtësisë.

Bota bashkëkohore dhe fuqia e së keqes

Në botën e sotme fenomeni i së keqes është bërë fuqi e madhe dhe e dukshme,përplot
agresivitet,kundërvënie të interesave, me shumë vështirësi të zgjidhjeve nga fakti i lëkundjeve-
”termeteve”-të vlerave etiko-morale.Në këtë vlim intensiv të kontradiksioneve njeriu i rëndomt nuk e ka
lehtë të gjendet dhe të gjejë zgjidhje.
Njeriu i sotëm i determinohet manipulimeve nga thyerjet e mëdha të vlerave etike,nga kjo i
imponohet që personaliteti i njeriut të forcohet dhe mund të forcohet,më së shumti,me edukacion,me
ndikime pozitive, me zbatim e respekt të ligjeve juridike dhe me ndërgjegjësi etike.Ndonëse ligjet
formulohen për të rregulluar raportet midis njerëzve në një shoqëri të caktuar,ato mbështeten në
tërësinë e parimeve fundamentale etike-morale që përcaktojnë tërësinë e normave të sjelljes.
Morali ka fuqinë garantuese të respektimit të rendit.Prandaj arsimimi etik i njeriut në frymën
e humanizmit sigurisht dhe preventivisht ndikon dhe mund të ndikojë në formimin e ndjenjave për
kujdesin për të tjerët dhe mbi të tjerët.Njeriu është i lumtur dhe duhet të jetë i lumtur e i kënaqur vetëm
derisa kujdeset për të tjerët.Kjo do të thotë, derisa përgatitet për rol përgjegjës dhe ndërgjegjës për të
gjitha rolet e tjera të jetës shoqërore.
Sjellja e tërësishme e njeriut është e kushtëzuar nga vetitë e brendshme gjenetike dhe me
ndikimet e forta të jashtme,doktrinon etika.Njeriu nga vetvetja nuk është bota,sepse ai është i
kushtëzuar,shoqërisht,socialisht. Rrethi,ambienti,miljeu e bën të mirë ose të keq,me fat apo pa fat.Ai si
i tillë në rrethana të caktuara e tregon kompleksitetin e tij individual.Etika mëson se kusht për
320
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shpëtimin e njerëzimit është humanizmi i vërtetë.Njeriu duhet të përmbajtësohet me të ose ta forcojë
rrugën kataklizmatike,shkatërruese,të pakuptimt.Në këtë është esenca e esencave të sjelljes morale
dhe kuptimit të etikës.
Shumë filozofë të etikës(V.Armin)konsiderojnë se “edukacionimi(transformimi) etiko-moral i
njeriut është shkaktari kryesor i krizave ekonomike dhe të gjitha krizave të tjera.Kjo është rruga e cila
shpie drejt mënjanimit të shkakut esencial,me të edhe preventiva e krijimit dhe zhvillimit të krizave të
reja”.Mendimi i këtillë i jep domethënien e korespondimit të etikës me fenomenin e zhvillimit të
shoqërisë në spiritualizimin bashkëkohor.Etika nuk qëllimon sendërtimin e “mbinjeriut” e as të
“nënnjeriut”,por të njeriut:as të mbivlerësohet,as të nënvlerësohet,por të vlerësohet,”Homo homini
homo”,njeriu për njeriun është njeri(E.Bloch)dhe duhet të jetë njeri.Vetëm kështu krijohet ardhmëria.

Etika përshkuese e jetës

Etika është përshkuesja më dimensionale e jetës së njeriut,sjelljes e veprimit të

njeriut.Përshkon jetën e njeriut përmes vlerësimit .Duke përshkuar jetën”Përpjekja më e rëndësishme
njerëzore është orvatja për moralitet në veprimet tona.Barazpesha jonë e brendshme dhe madje
bashkëqeniesia jonë varet nga ajo.Vetëm morali në veprimet tona mund t’i japë bukuri dhe dinjitet
jetës”(Ajnshtajni).Secili veprim apo sjellje e njeriut mund të evaluohet nga këndi i së mirës dhe së
keqës,të moralshmes dhe të pamoralshmes,humanes dhe johumanes,të drejtës dhe të
padrejtës,progresives dhe joprogresives,të vërtetës dhe të pavërtetës,të ndershmes dhe të
pandershmes,njerëzores dhe jonjerëzores,të pëlqyeshmes dhe të papëlqyeshmes,të lejueshmes dhe
të palejueshmes.
Etika kultivon fenomenin më të bukur e më të lartë në ne dhe për ne-njerëzoren dhe të
njerëzishmen,ndërgjegjen.E,”Ndërgjegjja është dhunti e vetëgjykimit,ndjenjes së pendimit dhe e
keqardhjes kur ne bëjmë gjëra që janë kundër normave tona morale”(William E.Gladstone).Këtë duhet
kultivuar,”Shkëlqimi i moralit ndodhë si pasojë e vesit.Ne bëhemi të drejtë duke bërë vepra të drejta,të
përmbajtur duke bërë vepra të matura,trima duke bërë vepra guximtare”(Aristoteli,Etika e Nikomahut).
Filozofia e moralit,etika, hulumton kuptimin e qëllimeve të normave morale,kriteret për
vlerësimet morale, bazueshmërinë e përgjithshme dhe burimet e moralit për të vënë në dukje
zhvillimin e shoqërisë dhe për të kuptuar se tërë jeta e njeriut është zhvillim shoqëror dhe përshkim
moralo-etik.
Morali dhe drejtësia ekzistojnë vetëm për njeriun si qenie shoqërore.Jasht njeriut dhe
pavarësisht nga njeriu nuk ekziston kurfarë morali apo drejtësie.Pyetje e rëndë eshtë:si është njeriu në
kontrollimin e vetit në jetën moderne?Sipas Kantit,”Tërësia dhe përhershmëria e sjelljes njerëzore i
nënshtrohet lirisë së vullnetit,pra edhe të menduarit,prodhimit të mjeteve,të kuptuarit e ndërsjell,madje
edhe formimit artistik.Nuk ekziston asnjë fenomen që nuk mund t’i nënshtrohet analizës etike i
vështruar se çka “duhet” dhe çka “nuk duhet” bërë,për të mësuar pse duhet bërë mirë dhe pse e mira
është vërtetë e mirë,e bukur dhe më e përkryer.Atëherë pse njeriu si qenie potencialisht në përkryerje i
reziston vetit?

Liria dhe dinjiteti kuptimime të ligjit të moralit

”Liria njerëzore dhe dinjiteti janë të mundshëm vetëm sipas ligjit të moralit,i cili ka karakter
imperativ”.”Njeriu nuk është e domosdoshme të jetë i mençur dhe as i bukur që të jetë i ndershëm,por
nuk mund të jetë as vërtetë i mençur as i bukur nëse nuk është i ndershëm”,sepse është”Qielli hyjnor
mbi mua dhe ligji moral në mua”, vëzhgues e kontrollues të rrjedhave shoqërore(Kanti).
Shpreh në gjuhën e thjesht të kuptimit ,ka domethënien e ligjit dhe moralit,si shtytës
zhvillimor të objektives dhe subjektives-morali konkordancë objektive-subjektive që njerëzve u
mundëson njohjen e kalimit të gjendjes nga ajo që janë ,në atë që mund të jenë,apo duhet të
jenë.Sepse jeta shoqërore konsiston në proces të vazhdueshëm transformimi, të asaj që
ekziston,qoftë në moral,qoftë në drejtësi;në norma morale,norma juridike dhe norma moralo-
321
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
juridike.Normimi i sjelljes e veprimit moralo-juridik të njeriut është thellësia postulative e krijimit dhe
edukacionimit të njeriut-arritje në domethënien “njeri” qenie në përkryerje dhe që pretendon të
përkryhet në të kuptuarit e natyrës,natyrës së njeriut dhe natyrës individuale.
Atributet e moralit dhe atributet e së drejtës,ligjet etike dhe ligjet juridike,trajtimi dhe zbatimi i
tyre ndërtojnë konstruktivitetin apo destruktivitetin e njeriut modern.Pikësynojnë ndërtimin e
globalizmit.Globalizmi si atribut i shoqërisë moderne bartë me vete shumë probleme etike-morale në
të gjitha fushat e jetës,sepse mbështetet në premtime të mirëqenies më të madhe të njerëzve,dominim
të së drejtës,të demokracisë,të lirisë dhe lirisë individuale.

Etika si prodhim i shtresimit të mospajtimeve

Etika si hulumtuese e së mirës dhe së keqes për të vendosur të mirën, është prodhim
historik i shtresimit të mospajtimeve e kontradiksioneve të pazgjidhura:hulumtim i zgjidhjes nga
jozgjidhja e çështjeve e situatave për të arritur deri tek vlerësimet e drejta dhe reale morale të vlerave
universale njerëzore.
Konceptimi etik i zhvillimit shoqëror nga pozicionet e universalizmit etik përshkohet me
krijimin e barazpeshës ndërmjet nevojave materiale dhe shpirtërore të qenies njerëzore.Meta-etika
doktrinon se “Vështirë është ta mësojmë njeriun si qenie njerëzore në botë dhe botën e subjektivitetit
e kontradiksioneve të tij.Njeriu është qenie e dhuruar me veti të çuditshme”(Kirkegor)dhe të
ndryshme,me posedim të ndërgjegjes apo me mangësi të ndërgjegjës

Etika si zgjidhje e çështjeve shoqërore

Etika dhe morali ndihmojnë zhvillimin e shoqërisë,por ato nuk i kanë dhe nuk mund t’i kenë
zgjidhjet e gatshme për të gjitha çështjet e grumbulluara
sociale,ekonomike,shtetërore,politike,kulturore,arsimore, juridike. Mirëpo, mund t’i japin parimet e
orientimit në drejtim të rrugës dhe mënyrës për zgjidhje konkrete.
Etika dhe morali ndërtojnë e krijojnë besimin e ndërsjell,respekt të ndryshimeve dhe drejtësi
në ndarjen e peshës dhe të mirave,kalkulojnë interesin dhe vlerat e individëve e shoqërisë me orientim
në ardhmëri.Doktrinat etike mësojnë se nuk ekzistojnë sisteme të përkryera të vlerave.Po të ekzistonin
,atëherë shtrohet pyetja,nga cila arsye nuk ka rezultate praktike;”njeriu i ekonomisë ose tjetri,i
zhveshur nga vlerat morale,nxiton në fundosjen e tij”.Individët e frymës dhe mentalitetit skllavërues
nuk mund t’i shpëtojnë krizës apo t’i nxjerrin njerëzit nga kriza.

Kriza etike dhe shoqëria moderne

Në shoqërinë bashkëkohore sinjalizohet fuqishëm kriza etike,morale,duke ekzistuar

kontradikta të mëdha midis prirjeve shumë diferenciale të njeriut si dhe midis prirjeve dhe arsyes e
shkallës së ndjeshmërisë ndaj fenomeneve dhe për fenomenet apo proceset e ndryshme.Gjatë
procesit të diferencimeve shoqëria moderne ka arritur një pikë ku morali gjithnjë e më tepër po e humb
domethënien si faktor i integrimit social.
Cdo sistem moral dhe çdo etikë pretendon një karakter detyrues për të gjithë,por asnjë
sistem moral në veçanti nuk arrin më të marrë një pajtim universal(Rendtorff).
Siç shihet jemi duke jetuar në një epokë ku çdo pikë tradicionale referimi është
zhdukur;veprimet e njeriut shfaqin rreziqe të rënda,sikur njeriut i intereson”hiçi” i Niçes.Kjo krizë
morale,etike është edhe vërejtje serioze.Thërret për hulumtimin e medikamenteve adekuate
!?Konstatimi i krizës dhe hulumtimi për të gjetur zgjidhje është fenomen pozitiv.Gjithësesi shkaqet e
krizës etike duhet kërkuar në relacion midis të brendshmes dhe të jashtmes;subjektivës dhe
objektives.Shkaqet e krizës më tepër janë në kushtet objektive,të
jashtme:ekonomike,sociale,politike,edukacionale,mediale,por edhe shpirtërore.Nga gjendja e prishjes
së rëndë të raporteve individuale e shoqërore.
322
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Disa mendje shkencore eksplikojnë se kriza etike është në shprehitë e vjetëruara dhe jo në etikë apo
moral nuk mund të qëndrojë,përpos me ndonjë forcë ose dresim.Kjo krizë e tanishme e etikës është
hyrje në lojën e vlerave të reja të modernitetit deontologjik.Paralajmëron etikën e kohës kur “njeriu
prodhues” i është nënshtruar pa kushte”njeriut konsumues”.Nga ky raport njeriu konsumues është
shndërruar në vegël pasive:potencë e energji e devijimeve morale,etike.

Vlerat dhe antivlerat etike

Nuk ka dyshim se përparimi i shkencës ka sjellë përmirësimin e jetës së njerëzve,ka

avancuar cilësinë e jetesës,por shoqëria ka bashkudhëtar një shfrenim dhe rënie të fortë
morale.Gjendjen e këtillë të degradimit moral e ka shkaktuar ndikimi i të ashtuquajturave liri të cilat po
ofrohen dhe infiltrohen në thellësinë e qenies,shpirtit të njeriut,duke krijuar parakushte për
dehumanizim,humbje të vlerave etike apo shndërrimin e tyre në anti-vlera.
Virtyti i dikurshëm,ose vlera e njeriut-ndihma të tjerëve në situata të vështira,është vendosur
jasht kornizave të arsyes,sepse as të dobëtit njëri me tjetrin nuk ofrojnë e tregojnë solidaritet të
vërtetë.Prandaj “morali i vjetër”nuk i intereson askujt.Duket se përvoja e re nuk mund të shprehet me
gjuhën e përvojës së vjetër.Vlerat e vjetra universale njerëzore janë zëvendësuar me vlerat e
kompanive multinacionale e të tjera, të cilat e nënshtrojnë njeriun me para të arritura me manipulime
dhe jo në mënyrë të ndershme e meritore.

Liria dhe stabiliteti bashkëkohor

Fryma e lirisë,ajo që krijon stabilitet dhe perspektivë,në ditët e sotme është lëkundur dhe po
lëkundet nga themeli.Liria dhe pasiguria janë duke u raportuar në mënyrë shumë të vrazhdë,të
ashpër.Lëkundje të tmerrshme janë duke përjetuar:liria individuale,liria shoqërore,barazia,barazia
nacionale,respekti i të drejtave njerëzore,pacenueshmëria e pronës,ruajtja e
natyrës,njeriut,familjes,rrethit,pushteti i së drejtës,dinjiteti,e drejta sociale,nacionale,fetare,sistemi
shumëpartiak demokratik dhe tërë nomeni i demokracisë.Demokracia kërkon shtrirje,interpretim dhe
zbatim etik.Eshtë hapësirë e gjerë që kërkon hulumtimin e pushtetit të popullit,për popullin dhe nga
populli.Cili popull?Si populli?Nga populli?Homogjeniteti i tij apo heterogjeniteti i tij?
Në rrënjët e të gjitha këtyre fenomeneve,të krizës së sotme qëndron kriza më fundamentale
dhe kryesore:kriza etike,morale.Eshtë pra, kriza elementare e vlerave morale dhe kuptimi i jetës,të
cilën e përjetojnë edhe individët si individë,grupet edhe e tërë bashkësia e gjerë.Njeriu i sotëm sikur
nuk po e kupton apo nuk po mund ta kuptojë se”Njeriu është përgjegjës për atë që është’(Sartre),si
njerëz ”Duhet të dallojmë nevojat e vërteta nga të pavërtetat”(Marcuse)dhe “Të jesh njeri do të thotë të
bëhesh njeri”(Jaspers) dhe ta përmirësosh bashkëekzistimin midis njerëzve për të mënjanuar
konfrontimet me pasoja të rënda.
Njohjet tona,dijet pa vlera etike shpienë në shkatërrim të edukacionit,si të tilla ato janë të
shpërndara,sipërfaqësore,jo të lidhura sa e si duhet-mundësi krijimi të errësirës dhe varfërisë
shpirtërore.
Në këtë këndvështrim mund të vlerësohet edhe komponenta edukacionale e institucionit të
shkollës.

Kriza e edukacionit krizë e vlerave dhe e zhvillimit shoqëror

“Liria pa përgjegjësi shpie kah vetëvullneti,ndërsa vetëvullneti është dhunë mbi lirinë e
tjetrit”.Kjo dëshmon se kriza e edukimit është krizë e vlerave.Në këtë drejtim institucionet
edukacionale,edukologjike duhet të ofrojnë formim të qëndrimeve të drejta ndaj vlerave shpirtërore.Ato
shërbejnë në pikëpamje fizike,intelektuale, emocionale,shpirtërore.Përmes ofrimit të parimeve të
mençura etike,morale mbrohemi nga konsekuencat e dëmshme.
323
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Njeriu bashkëkohor gjithnjë e më pak është qenie e
punës,tolerancës,arsyes,kuptimit,përgjegjëse, ndërgjegjëse,e drejtë,qenie shoqërore.Ndërkaq, gjithnjë
e më shumë është qenie konsumuese,e papërgjegjshme,skeptike,stresuese,jotoleruese,jostabile,e
pamoralshme,monotone,depresionuese, skeptike,jooptimiste,destruktive,qenie e mërzitshme,e
tjetërsuar,qenie që mohon të gjitha autoritetet.
Për t’i përballuar këto negativitete shoqëria duhet mbështetur në dije e moral,në të
vërtetën,që të mbetet e pastër me posedim të mundësisë për përparim dhe zhvillim të vazhueshëm.
Etika si filozofi praktike hulumton rregullat e të jetuarit të drejtë.Gjurmon stilet e jetës,të
mënyrave të jetës,përmbajtësinë e traditave,vlerave materiale dhe shpirtërore,të çudive njerëzore.U
qaset krijimtarive materiale shpirtërore në raport me sjelljen e individit si individ dhe si individ i
shoqërorizuar,Zbërthen vetëdijen dhe kriteret sipas të cilave vlerëson çka është e rregullt dhe çka
jo,çka është e pranueshme,njerëzore dhe çka jo.Zbulohen rregullat dhe normat,parimet e veprimit të
cilat njeriun e shpienë deri tek fati i njëmendët.Vendimet që marrin apo mund të marrin njerëzit na
duken si të pashmangshme ose të vetëdijshme,pra në dijeninë e pritshme ose të mendueshme të
pasojave.
Në kohën moderne është prezent shpërbërja e ndërgjegjës nga vlefshmëria universale e
normave etike.Përplasjet e mëdha të normave parciale me ato universale krijojnë pengesat e zhvillimit
të shoqërisë.Të shikohet moraliteti i luftërave të shteteve e popujve,grupeve e partive,individëve dhe
elitave.Tërësisht e thjeshtë është të kuptohet se moraliteti nënkupton standardet e mirësisë,drejtësisë
me të cilat gjykohet e analitikohet sjellja
humane:korrektësia,toleranca,vërtetësia,jodhuna,ndershmëria.

Rrafshe shqetësuese të etikës bashkëkohore

Trendi i gjendjes etike të bashkëkohësisë si zhvillimësi njerëzore mund të karakterizohet me

nivelin e sigurisë së përgjithshme.Por çfarë ofron kjo zhvillimësi?Prodhon jotolerancë vertikale dhe
horizontale në shoqëri.Qëllimi i përparimit gjithnjë e më tepër fokusohet në profite dhe në realizimin e
dëshirave për t’u kënaqur,pavarësisht vlerësimit të llogarisë,e dëmton apo s’e dëmton ndokend.

Darvinizmi etik dhe shoqëria

Në botë është duke u kthyer darvinizmi;darvinizmi i pushtetit të më të fuqishmëve dhe

eliminimi i më të dobëtve.Fenomeni i kërkimit të sigurisë dhe për siguri është duke marrë karakter
iracional nga:fantazmat,racizmi,nacionalizmi,dyshimi,jobesimi i të gjitha dimensioneve të
jetës.Iracionaliteti sikur pretendon ta dominojë racionalitetin.Eshtë imperativ kohor që të hulumtohet e
evitohet rrënjëzimi i devijimeve etike.
Njerëzimi sot gjendet në udhëkryqin e zhvillimit të tij.Zhvilimi dhe ndryshimet e shoqërisë me
intensitet të shtuar janë duke ndryshuar edhe moralin.Për çudi morali,si sistem normash në kohë dhe
hapësirë, nuk është në gjendje që me të njëjtën shpejtësi:të zhvillimit të shkencës,teknikës
,teknologjisë-ekonomisë, t’i përcjell dhe të përgjigjet në zgjedhje të shumë çështjeve shoqërore.Njeriu i
sotëm është i pangopshëm në segmentin material dhe në segmentin e shtrirjes së pushtetit
individual.Nuk kërkon analizë të thuhet se këto prodhojnë efekte negative për zhvillimin e shoqërisë në
dimensionet e moralit.Në jetën bashkëkohore ofrohen shkëputje të mëdha të shkencës e teknologjisë
nga morali,etika.Sikur verifikohet thënia e Rusoit se “me zhvillimin e shkencës dhe teknologjisë njeriu
do të largohet nga morali”,do të shenojë ikje nga morali dhe do të krijohen barierizime të zhvillimit të
shoqërisë.Nuk kërkohen argumente të tjera:të vështrohet silogjistika(shumësia dhe shpejtësia)e
ngjarjeve dhe fenomeneve dekadente morale në këtë botë me trende edhe moderne e edhe
shqetësuese.
Shqetësimet serioze e kanë katandisur njeriun e sotëm,i cili përpiqet të simbiozohet me
shijen e jetës së kuptimt.A mund ta gjejë dhe si ta gjejë?Nuk ka dyshim, sistemi etik,moral ka arritur të
domosdoshmen e shqetësimit dhe pasigurisë.Kriza qëndron në sferën e moralit të jetës së njeriut,në
324
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
lëshimin apo largimin e vlerave morale,mbi të cilat nxitet tërë njerëzimi.Kriza morale është krizë e
praktikës morale,e cila hetohet e verifikohet me devijimin e sjelljes së njerëzve nga normat e moralit
shoqëror.Disa meditime të filozofisë së moralit pohojnë se në kulturën masovike moderne gjithnjë e
më pak ndihet nevoja për moral!?
Nga lëvizjet e këtilla humanistët arsyeshëm pyesin:çka do të ndodhë me njeriun dhe
planetin,botën tonë?Ata kanë parasysh hendikepet dhe ndarjet e mëdha,gjithnjë e më të mëdha midis
të pasurëve dhe të varfërve,”Të fuqishmit gjithnjë e më me sukses e përdorin dhunën dhe
gënjimin”.Gjithnjë e më i madh është brutaliteti,agresiviteti,mosdurimi shumë i egër,madje ,në raste të
caktuara,tejkalon agresivitetin animal.Frika si e tillë ka arsyen.Kriza morale,kriza etike reflekton
krizën e përgjithshme shoqërore,çfarë edhe është në përmasat e bashkëkohësisë.

S’ka progres njerëzor pa humanizim të arsyes e ndjenjave

Civilizimi me tërë këtë zhvillim është në rrugëkryq etik, i mbështetur për vështirësitë e
rrugëzgjidhjes .Njeriu duhet të bëjë përpjekje:si individ,si grup,bashkësi dhe si tërësi ta humanizojë
kundërshtinë kundër natyrës,kundër njeriut tjetër dhe kundër vetvetit.Zhvillimi i shoqërisë mund të
bëhet vetëm me udhëheqjen e njerëzve të arsyeshëm,të dinjitetshëm,njerëzit me plot
mirësi,gatishmëri,ndiesi e ndjenja,bërës të veprimeve e veprave njerëzore,të vlerave të larta
etike.”S’ka progres njerëzor pa humanizim të arsyes dhe ndjenjave”,prej nga edhe rrjedh:”Detyra më e
madhe e njeriut në jetë është ta lindë vetveten”(E.Fromm),ta krijojë e formësojë qenien e tij.”Njeriu
është përgjegjës për atë që është”(Sartre),si duhet të jetë dhe çfarë duhet bërë.

Zhvillimi etik bashkëkohor me simptome dekadente dhe simptome përparimi

Siç vërehet pra,zhvillimi etik,ramja etike,ramja e moralit në jetën bashkëkohore është

kërcënim serioz i përbashkët.Zhvillimësia etike-morale ka simptome të dekadencës,simptome të
përparimit dhe simptome të zhvillimit.Vetëm përmes ngritjes së“të menduarit e kuptojmë veten si
natyrë njerëzore dhe me këtë çlirohemi nga rastësia dhe falsiteti,gjejmë parimet e së drejtës,moralit
dhe gjithë jetën etike”(Hegeli,Hyrja në historinë e filozofisë,f.72).Në lëvizjet progresive”vetëm mendja
që arsyeton ka vullnet të vërtetë dhe të lirë”(Hegeli:72).”Eshtë arsyeja,të qenit parimor,vetëdija,zëri i
zemrës,ajo që është brenda nesh,gjykatësi i madh i veprimeve tona”(Smith,Sentiments,f.137).Pra
“gjykata supreme”ndërgjegjja është ajo që predimensionon konstruktivitetin dhe destruktivitetin e
njerëzimit.Cfarë është ndërgjegjja dhe etika e njeriut në jetën bashkëkohore pesimiste,optimiste apo
realiste?Studimi eksploron prezantimin e realizmit etik.Jeta sociale ekziston edhe pa bamirësi,por
bëhet e cekët,kur hyn padrejtësia(Smith,86.).

Rezime

Studimi është përpjekje për të dhënë përgjigje në formën e tezave formulative në

çështjen:çka është etika,morali si domethënie në raportuarën e shoqërisë në raste konkrete dhe në
tërësinë e njerëzimit.Cili është roli dhe funksioni i etikës në rrjedhimësinë zhvillimore të shoqërisë në
veçanti në jetën bashkëkohore.Në çka fundamentohet zhvillimi i shoqërisë dhe kriza zhvillimore.
Brendia analitike e studimit verifikon se etika,morali është bazament i rregullimit të jetës dhe
raporteve të njeriut me të tjerët.Morali është i lindur të gjurmojë e hulumtojë lumturi ,mirëqenie ,por
njëkohësisht të mos kanosë lumturinë dhe mirëqenien e të tjerëve. Morali dhe drejtësia simbiozojnë në
krijimin e mirëqeniesisë .Bazamenti i krizave shoqërore,njerëzore qëndron në “sferën morale të jetës
së njeriut”,në mospërfilljen dhe degradimin e vlerave morale,etike.Ato janë si gurëthemel i shtytjeve
për tërë njerëzimin.”Forcat morale janë më të forta se forcat materiale”.
Në botën bashkëkohore kriza rrezikon në të gjitha anët.Rrënjët e krizës morale kryesisht
mund të jenë në ekzistimin konstant të konflikteve: aksiologjike ,produktive ,familjare ,politike ,kulturale
dhe edukacionale.Në shoqëri nuk mund të mënjanohen të gjitha kundërthëniet,por mund të bëhen
325
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përpjekje që të jenë sa më pak.Njeriu të orientohet me ndërgjegje drejt paqes së përhershme dhe të
bashkëpunojë në realizimin e vlerave etike.Këtë duhet ta arrijë përmes përkushtimit të vetëdijshëm
dhe të lirë ndaj vlerave të vërteta.Aftësia e të kuptuarit të vlerave,të përvetësuarit dhe të
përgjegjësuarit është themel i realizimit të ndërgjegjës si disiplinë e brendshme.
Pra njeriu mund të ndryshojë qenien e tij me influencë autonome dhe heteronome,sepse
“kriza etike është krizë e praktikës etike”.
Studimi analitikën e tij e fuzionon në thënien e Kantit:”Njeriu nuk është i aftë vetëm për të
mirën,por edhe për të keqen,madje për të keqen radikale”,ndërkaq për konsekuencat e të këqijave
Kirkegor pohon:”Veprat e këqija kozmosin e qesin nga baraspesha”.
Në fund,studimi insiston të ofrojë mendimësi se nga ndërtimet etike të njeriut
bashkëkohor,ndërtimet e cilësive të jetës dhe të jetuarit mund të ecet drejtë mirëqenies apo të
atribuohet kataklizmi.Dekadenca dhe zhvillimi nga pozicioni etik në botën bashkëkohore janë duke
marrë kuptimin më të rëndë e më të vështirë në të kuptuarit e jetës për progresivitet.

Bibliografia
Aristoteli,Etika e Nikomahut,Zagreb,1992.
Fetscher,J.Kushtet e të mbijetuarit të njerëzimit,Zagre,globus,1989.
S.Maria,Natyra e njeriut dhe epoka e re,Zagreb,2013.
Komazec,S.V.Sfidat e ardhmërisë,Split,Logos,`1989.
Cehok,I.,Koprek,I.Etika-prirucnik jene disipline,Zagreb 1996.
Jean-Jacques Rousseau,Du contrat social,Oxford,larendon Press,1972
Pecujlic,Savremena sociologija-stara i nova slika veta,Beograd,1991.
Haberma,Jurgen,Buducnost ljudske prirode,Zagreb,N.Breza,2006.
Samuel Stumpf,Filozofia,historia dhe problemet,Tiranë,Toena,2001.
Raino Malnes,Knut Midgaard,Filozofia politike,Prishtinë,Rozafa,2007.
Max Scheler,Ideja covjeka i antropologija,Zagreb,1996.
George Edward Moore,Principia ethica,Oxford,1908.
Filozofska hrestomatija,Zagreb,1987.
H.Hart,Pojam prava,Podgorica,1994.
R.Lukiq,Sociologija morala,Beograd,1974
S.Stojanovic,Sta su to moral i etika,Beograd,1975.
A.Kaufinan,Pravo i razumevanje prava,Beograd,1998.
S.Rashiti,Kategoria e ndërgjegjës,Prishtinë,2002.
Babic,J.Moral i nase vreme,Prosveta,Beograd,1998.
Cohen,M,Ethical Dilemmas,London,2007.
Grupa autora,Moralnost i drustvena kriza,Beograf,1995.
Adizes,J.,Kako upravljati u vrijeme krize,Zagreb,2009.

326
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 316. 736

Konceptualiteti i influences së reformave shoqërore dhe intenziteti i zhvillimit

të shoqërisë bashkëkohore

Minevere MORINA RASHITI

Abstrakti: Studimi analizon,apo pretendon ta analizojë tërësinë e konceptualitetit të influencës së

reformave shoqërore dhe intensitetin e zhvillimit të shoqërisë bashkëkohore,raportin e tyre me
konceptin e progresit.Konceptualiteti influentiv i reformave shoqërore përpunon konceptin e
ndryshimeve shoqërore,eksplikon shtytësit e ndryshimeve,si bazë teorike në kuadrin e së cilave
ndryshimet interpretohen.Studimi thekson dallimin e rëndësishëm midis koncepteve të
ndryshimit,zhvillimit dhe progresit.Ndryshimet mund të kenë orientime të ndryshme.Proceset e
ndryshimeve shoqërore zhvillohen në formën “objektive”dhe “subjektive”për t’u përgjigjur nevojave të
kohës sonë kritike.Punimi shtron pyetjen:sa njeriu si qenie praktike njohëse,duke ndryshuar
rrethin,ndryshon edhe veten,si ndikon me njohjet e mundësive në intensitetin e zhvillimit e kuptimit të
shoqërisë bashkekohore.

Fjalë kyçe: Konceptualiteti i influencës së reformave shoqërore,ndryshimi,intensiteti i

zhvillimit,shoqëria bashkëkohore,shtytësit e zhvillimit dhe progresit shoqëror.

Hyrje

Formulimi i temës,Konceptualiteti i influencës së reformave shoqërore dhe intensiteti i

zhvillimit të shoqërisë bashkëkohore,është derivacion dhe në një mënyrë përgjigje e temës bosht të
Konferencës së IV-të Shkencore:Ndryshimet në shoqëri përmes reformave,me theks të veçantë në
arsim,drejtësi dhe ekonomi.Studimi prezanton analitikën fundamentale të ndryshimeve shoqërore
përmes reformave,duke depërtuar në shkaqet burimore të ndryshimeve globale sociale dhe llojeve të
tjera determinuese.
Hulumton procesin e lëvizjes së shoqërisë nga format e ulta të organizimit drejt atyre më të
larta apo modernizimi i tyre,në vlerën e rolit,strukturalizmit,formimit të institucioneve për rregullimin e
sjelljes e veprimit të njeriut,formulimin e ligjeve dhe sanksioneve në drejtim të skalitjes së
rregullave,normave të sjelljes së njeriut në ambientin individual dhe në ambientin
bashkëveprues.Reformat shoqërore përmes prodhimit të dijes dhe përparimit të shoqërisë sigurojnë
kualitetin e jetës sociale,aftësinë për t’u adaptuar,kontrolluar,dëshiruar ndryshimet kontinuele.
Studimi kërkon përgjigje në shumë”pse”të fenomeneve shoqërore;Pse ndryshimet shoqërore?Pse
reformat shoqërore?Pse llojet e ndryshme të reformave shoqërore?
Cilat janë llojet e reformave më bazike apo më me pak ndikim?Kush i influencon reformat
shoqërore,intensitetin e zhvillimit të shoqërisë si e shkuar dhe si e tanishme e së ardhmes?A janë
reformat shoqërore derivacione të konflikteve,konkurrencës,nivelit të zhvillimit
ekonomik,shkencor,kulturor,ideologjik,arsimor,burokratik apo urbanistik,
arkitektonik :shpirtëror ose material?

Konceptualiteti i influences së reformave shoqërore

Shoqëria është ndër fenomenet më të ndërlikuara të realitetit ekzistues material e

shpirtëror,me një dinamikë dhe strukturim të përhershëm.Gjithnjë në lëvizje,ndryshim dhe ndërthurje


Autorja ka thirrjen shkencore – akademike Prof.Dr.sc.
327
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
duke pozicionuar shkuarjen përpara apo mbetjen prapa.Mirëpo në shoqëri vlenë parimi universal”Të
ndryshohet ose të shkatërrohet”poqese aludohet ardhmëria.
Shpëtimi,sipas shumë mendjeve socio-filozofike,i shoqërisë qëndron në
ndryshime,reformime,”paraformime”,”parandryshime”.Reforma shoqërore,ndryshimet shoqërore me
synim të ecjes përpara paraqesin materializimin e qëllimit për përmirësimin e efikasitetit funksional e
struktural të fenomeneve shoqërore-institucioneve shtetërore,në trajtën e reformave
ekonomike,arsimore,shendetësore,sociale,politike,kulturore.
Ndryshimet shoqërore,reformat sociale, mund të kenë orientime të ndryshme,mund të
realizohen në mënyra të ndryshme në varëshmëri të fuqisë konceptuale të njerëzve kreaturalë për të
ndryshuar dhe transformuar përmbajtjen,por edhe formën e institucioneve,fenomeneve shoqërore.
Gjithnjë ndryshimet shoqërore janë të lidhura dhe të dimensionuara me
shumëdimensionalitetin e kohës dhe hapësirës.
Socio-logjika e reformave shoqërore ka domethënien e transformimit në kuptim të përmirësimit dhe
ndryshimit drejt më të mirës,drejt jetës më cilësore.
Në këtë kuptim ndryshimet shoqërore janë të lidhura me traditat shoqërore.Traditat e
natyrave më të ndryshme ,si statike apo dinamike, kanë inercion të madh në ndryshim.Ndonëse ato
kërkojnë ruajtjen e fenomeneve tradicionale,të së vjetrës,jeta e re,zhvillimësia e re kërkon përmbajtje
të reja.Dinamika e shoqërisë është lidhje e përmbajtjeve të vjetra me ato të të resë,por edhe
luftë,kundërshti e kundërthënie ndërmjet të së vjetrës dhe së resë si tendencë.
Në intencë që të ruhet e vjetra paraqitet restaurimi i traditave i cili është i kufizuar,gjysmak,
shpie drejt ngadalsimit të ndryshimeve.
Programet e reformave rëndom janë të orientuara qeniesisht drejt ardhmërisë,për atë bëhet
koncentrimi i kapaciteteve mendore më kreative të shoqërisë.Idea apo idetë për ndryshime dhe
transformime argumentimin e tyre e gjejnë në logjikën e vetë jetës që gjithnjë është në
lëvizje.Kërkohet përhershëm dalja nga situata e padëshiruar,nga kriza përmes zgjedhjeve të mënyrave
të reja të dhuruara nga elitat e shoqërisë.
Socio-logjika e reformave shoqërore nuk mund të trajtohet si voluntariste apo utopiste,por
kërkim e hulumtim për dalje reale nga rrethanat e rënda shoqërore,dalje nga krizat dhe shkuarje në
domethënien e jetës më kuptimplote.
Reformat shoqërore pavarësisht garantimit të cilësisë apo jo cilësisë së jetës kërkojnë
zgjidhje,hapin horizonte historike,nxisin përgjigjen në situata të rënda.Provokojnë mendjen dhe
guximin,vendosmërinë që të lëvizet drejt rrugëve të reja,drejtë jetës më të mirë,së pakut
paramenduese.
Historikisht marrë dhe sociologjikisht trajtuar dihotomia e reformave shoqërore:reformat
revolucioni-kontrarevolucioni,progresiviteti-regresiviteti(konzervativizmi),reforma-restaurimi,ardhmëria -
e kaluara,si fenomene tipike për proceset shoqërore,në pjesën më të madhe në histori dallojnë
përmbajtësisht dhe konceptualisht.Derisa revolucioni,reforma dhe progresi janë të orientuara drejt
ardhmërisë,të ushqyera më pak ose më shumë me
utopizëm,kontrarevolucioni,konzervativizmi,restaurimi shprehin tendencën e ruajtjes së të vjetrës më
me shumë premisa negative.
Përkundër këtyre përplasjeve rrymore në histori rrugët për ardhmërinë kanë
dalluar.Mendimet,idealet e krijesave të reja shoqërore kanë dalluar,janë shtuar.Të përmendim dhe
konkretizojmë politikën e “së majtës” dhe “të djathtës”.
Në sqenën politike më vështirë ka qenë të gravitohet e “majta”,me lloj lloj
vizionesh,programesh,reformash, për ardhmërinë se sa “e djathta”,e cila ka ruajtur dhe ruan status
quo-në,ose kthimin prapa në të vjetrën.
Në shoqëri tendencat reformuese gjithnjë janë problematike dhe nuk mund të pushojnë së
qenësuari problematike.

328
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Konceptualiteti i influencës së reformave shoqërore në Kosovë

Rreth krijimit të reformave shoqërore në Kosovë,si ilustrim,gjendet një situatë mjaft

tërheqëse;idetë utopike nga pak janë prezente,ndërsa iluzionet janë të zvogëluara.Ka një qëllim
realistik,i përpunuar në Unionin Evropian me standardet e tij në ekonomi,politikë,shoqëri dhe në
raportet ndërkombëtare.
Kryesisht kosova pajtohet,më pak apo më shumë,me përshtatjen e përvetësimit të modeleve
të reformave evropiane dhe ndërkombëtare.Por shtrohet pyetja:çfarë janë ,përkundër të gjithave,të
mundshme e të dëshiruara reformat rrënjësore në Kosovë,në fushën e
politikës,drejtësisë,ekonomisë,në fushën sociale,shëndetësore,kulturore dhe arsimore?Sa “natyra dhe
suksesi i çdo sistemi ligjor vlerësohen e maten me shkallën e besnikërisë së tij ndaj idealit universal të
drejtësisë?”.”Atje ku mungon rreptësia e ligjeve dhe autoriteti i mbrojtësve të tyre nuk ka as siguri,as
liri për askend”(Giovanni Sartori,C’është demokracia,Tiranë,Dituria,1998.f.129).

Fryma e reformave shoqërore dhe shteti ligjor

Fryma e reformave shoqërore duhet dhe mund të realizohet në shtetin ligjor i cili duhet të
jetë patjetër edhe shtet i së drejtës.Pa mbështetje ligjore ka vetëm reformë formale.Liria ndjek përherë
fatin e ligjeve,sikurse edhe reforma mbretëron ose shuhet nga natyrshmëria e fateve të ligjeve.
Në fushën apo sferën politike është pranuar pluralizmi dhe konkurrenca e subjektëve
politikë,të cilët i organizojnë qytetarët në parti dhe bashkësi.Pluralizmi politik është marrë si parakusht i
parë i reformës në tranzicion.Këtë praktikë e aplikojnë edhe shumë vende me vizion transformues të
jetës së njeriut.Gjithnjë e më tepër është duke u kuptuar botëkuptimi se pa tradita të vërteta,të
njëmendta të demokracisë,pa përvojë qytetare politike nuk ka përparim dhe as reformim.Shteti është
ai që krijon bazën reformuese demokratike.
”Karakterisitika kryesore e shtetit ligjor është kufizimi ligjor i hapësirës politike,në kuptimin e
ekzistencës së normave ligjore,për vendimet legjitime të pushtetit politik.Bazat më të rëndësishme për
ushtrimin legjitim të pushtetit janë të drejtat e qytetarëve”.
Ndërkaq,”Që një shtet të kualifikohet si shtet demokratik,duhet që mbrojtja e të drejtave të
jetë gjithëpërfshirëse.Ajo duhet të përfshijë të gjithë shtetasit,pakicat etnike dhe përsa i përket një
pjese të të drejtave themelore,të gjithë ata që gjenden në territorin e shtetit.”(Knut Midgard,Bjorn Erik
Rasch,Demokracia,kushtet dhe pasojat,Steinkjer,
2008,f.55,57.).
Ndryshimet shoqërore,reformat përmes të trupëzimeve objektive-subjektive nënkuptojnë të
gjitha ndryshimet në strukturën e shoqërisë,institucionet sociale,sjelljet sociale,raportet,ndërvarësitë
sociale.
Doktrinat e ndryshme sociologjike e filozofike nuk ndalen së recidivuari në pohimin se
ndryshimet shoqërore si kompleksitet i botës së brendshme dhe të jashtme përherë janë prezente në
jetën shoqërore,por në jetën dhe kohën moderne ato janë bërë shumë intensive.Intensiteti i vëlimeve
është sa marramendës aq edhe i pakapshëm, për “dorën” mendore dhe atë praktike.
Bashkëkohësia gjendet në ndryshime dramatike,të cilat kanë tundur botën moderne duke
promovuar forma të reja të regjimeve shoqërore.Sipas Antonio Giddens,shoqëria industriale
Perëndimore ka katandisur ndryshimin dhe ndryshimet shoqërore.Imponon reforma e reforma
shoqërore.Konkretizojmë pyetje-përgjigje:Cilat reforma?Cila reformë është më bazike për t’iu përgjigjur
katandisjeve?Civilizimet kundërshtohen:me parimet e humanitetit të përgjithshëm,tolerancë dhe
këmbim.Pse kundërshtohen,a nuk është i mundshëm kooperimi?A janë apo nuk janë civilizimet
“kultura bazike” për ecje progresive?Ku qëndron skalitja e civilizimeve,transformimi civilizues unik?
Ajnshtajnit mund t’i jepet e drejta kur thekson se për t’u reformuar diç apo fenomenet
paraprakisht duhet të reformohet,ndryshohet, “mënyra e të menduarit”.Cfarë është sot kjo mënyrë e të
menduarit në shoqërinë në tranzicion?Nuk ka skepsë se pozicioni është shumë latent.
329
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Shoqëritë në tranzicion shoqëri të vonuara

Shoqëritë në tranzicion janë historikisht shoqëri të vonuara.U duhet reforma,ndryshimi dhe

lëvizja në progres.Modernizimi është parakusht i zhvillimit të shoqërive në tranzicion.Vetëm reformat e
vërteta ua hapin dyert për të hyrë në rrethin e të zhvilluarëve.Nga arsyeja se mbyllja e reparteve
industriale të vjetëruara dhe ndërprerja e prodhimtarisë godet shumë të punësuarë.Punësimi në
ndërmarrje të vogla private është shumë i kufizuar.Eshtë krijuar pasiguri e vendeve të punës:shprehja
e sigurimit social,pensional,përjashtimi nga puna,frika nga humbja e vendit të punës apo gjetja e
vështirë e vendit të punës etj.Këto dhe shkaqet e tjera të shumta detyrojnë shoqërinë të bashkëjetojë
konstruktivisht me konceptualitetin e ndryshimeve dhe reformave,me restaurimin e ekonomisë si kusht
i krijimtarisë ekonomike dhe racionalitetit shoqëror.

Burimet e problemeve shoqërore bashkëkohore

Jeta bashkëkohore me kompleksitetin e saj është e determinuar të procesojë,ndryshojë dhe

të kërkojë ndryshime e reforma. Ajo si e stërngarkuar me unitetin e bashkëpunimit dhe kundërshtive
domosdoshmërisht i nënshtrohet ndryshimit të raporteve sociale.Përjeton dhe e jeton natyrën e
ashpër të streseve dhe frustracioneve.Njeriu primitiv dhe njeriu në periudha të mëvonshme më pak ka
vuajtur nga prezenca e stresit dhe frustracionit në krahasim me njeriun modern.Njeriu ka qenë më i
kënaqur,më stabil qetësisht në mënyrën e të jetuarit se sa është duke ndodhur me njeriun e
stërngarkuar me strese të jetës bashkëkohore.
Duket se problemet e shoqërisë bashkëkohore janë të natyrës tjetër krahasuar me të
kaluaren.Në shoqërinë moderne-industriale si fenomene anormale merren:popullimi i shumtë
numerik,izolimi i njeriut nga natyra,shpejtësia e ndryshimeve të fenomeneve,zhdukja e funksioneve të
natyrshme të bashkësive të vogla.Shuarja e familjes së zgjeruar,transformimi i fshatit,fisit,kërkesat e
shumta,mosplotësimi i të gjitha nevojave,shtimi populativ shumë i përshpejtuar,rritja e ndjenjave
nacionaliste,konfliktet dhe mospajtimet e shumta .Të gjitha këto lëkundin dukshëm stabilitetin shoqëror
dhe kërkojnë shpëtim e shërim në reforma dhe në influencën e tyre.Njeriut i mbetet të mendojë për
ndryshime dhe reforma ose të humbas,”shpëtimi mbetet në ndryshime”.
Njeriu modern ka ndjenjen se ndryshimi i imponohet,ndërsa më parë ka menduar se
vetë(ilustrojmë shekullin XIX) njeriu e ka nxitë ndryshimin.
Në botën moderne shoqëria njerëzore dominon mbi natyrën dhe ndryshon shumë shpejt nga
progresi teknologjik,por nuk ofron korniza stabile,nga se bëhet thyerja e vlerave tradicionale.Lindin
konflikte të shumta.

Zhvillimi ekonomik dhe ndryshimet-reformat

Dihet mirëfilli se zhvillimi ekonomik shkakton ndryshime të natyrave të ndryshme,si materiale

aq më tepër shpirtërore.
Zhvillimi ekonomik është proces i komplikuar,shumëdimensional.Nënkupton aktivitete të
ndryshme të individit,të subjektëve ekonomikë për të krijuar vlera materiale e të tjera ,me të cilat
plotësohen nevojat e individëve dhe shoqërisë në përgjithësi(Begiq,2000:83).
Ekonomia gjeneron dhe e mbanë rritjen vjetore të të ardhurave(Smith,2006:14).Zhvillimi
ekonomik trajtohet si proces i ngritjes së nivelit të miratimit të nevojave shoqërore
(Goliq,2002:343).Zhvillimi ekonomik si proces i bën njerëzit më të pasur dhe kështu i nxitë për
transformime të tjera:kërkon largimin e burimeve të jolirisë:varfërisë,tiranisë,
shtrëngimet sociale,largimin e shtetit represiv.
Zhvillimi ekonomik në bazë ka produktivitetin,prodhimin,rriten ekonomike,pasurimin dhe
inovacionin në udhëheqje me zhvillim dhe kontrollim shoqëror.Vështron ndryshimet kualitative në

330
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
strukturën sociale të shoqërisë.Përmirësimin e standardit dhe të jetuarit më cilësor.Qëllimohet
ekonomia efikase,krijimi i resurseve në funksion të produktivitetit efikas.
Reformimi ekonomik,zhvillimi ekonomik është kornizë e produktivitetit ekonomik,
social,politik .Nënkupton zhvillim ekonomik ose stagnim,shkuarjen prapa.
Dimensioni ekonomik i zhvillimit është rritje e përhershme e nivelit të miratimit të
nevojave,rritje e standardit jetësor të popullatës.
Zhvillimi ekonomik përfshinë qëllimet dhe synimet ekonomike-sociale:rritjen e të
ardhurave,standardin jetësor;rritja e punësimit,zvogëlimi i varfërisë dhe shtimi i punësimit,barazia në
qasje me mundësitë,barazia me distribuimin e të ardhurave dhe pasurisë,pjesëmarrja politike e
qytetarëve.Ngritja e rolit të gruas,minoritarëve dhe të tjerëve,grupeve në jetën
ekonomike,politike,sociale,kulturore.Synohet rritja e mundësive për arsimim,rritja e shërbimeve
shëndetësore,zhvillimi i strukturës sociale-politike, zhvillimi i sektorit efektiv dhe kompetent publik.
Si mund të arrihet zhvillimi ekonomik?Në përgjigjen sociologjike zhvillimi ekonomik mund të
arrihet me përshpejtim të industrisë dhe me shtimin e informacioneve,duke u shtuar këtyre investime
konstante në kapitalin njerëzor,për çka duhet të mendojnë e hulumtojnë reformat si ekonomike ashtu
edhe të gjitha të tjerat.Karakteristika e përgjithshme e zhvillimit ekonomik në frymën e reformimit
shpreh rëndësinë e faktorëve të veçantë,si dhe varirimi në intensitetin e ndikimit të tyre në zhvillimin
ekonomik.

Shtytësit subjektivë dhe objektivë të ndryshimeve shoqërore

Bazën e raporteve shoqërore e bëjnë dhe përbëjnë kundërshtitë e grupeve

shoqërore,konfliktet e përhershme midis grupeve,që trajtohen si levë e të gjitha fenomeneve
shoqërore;lufta dhe proceset e lidhjeve fizike e psikike.Mbi këto krijohet paradigma e domosdoshme e
reformave dhe ndryshimeve.Krijohen proceset.Proceset shoqërore zhvillohen me “ligjet e verbëta të
natyrës”të cilat njeriu nuk mund t’i ndryshojë në masë të konsiderueshme.
Ndër shtytësit e ndryshimeve shoqërore,sipas shumë hulumtuesve të fenomeneve
shoqërore(Smol) konsiderohet shteti dhe organizimi i tij.Smol trajton shtetin si shtytësin kryesor të
progresit civilizues;shteti nuk është vetëm organizatë politike-ekonomike,por mikrokozmos i tërë
progresit shoqëror.Ndër format e shtetit dallon shtetin pushtues,kulturor dhe shtetin e
elitës(udhëheqëse)intelektuale dhe morale.Lëvizjet shoqërore transformuese i kërkon tek elitat
intelektuale të formuara moralisht.Duke elaboruar natyrën e dinamizmit të shoqërisë shpjegon se
fenomenet shoqërore janë rezultat i ndeshjeve,kundërshtive të intereseve të ndryshme e të
ngjashme.Në nomenklaturën e intereseve Smol dallon intereset primare ose”intereset e shëndetit”fizik,
intelektual e moral.
Sipas rrymave psikologjike fenomenet shoqërore dhe proceset janë të natyrës psikike,si
forma të imitacioneve,opozicioneve dhe adaptimeve.
Socio-psikologjizmat burimin e të gjitha fenomeneve e fokusojnë në invencione, mbështetje-
duke i përkrahur të tjerët njeriu ndërton jetën shoqërore dhe kërkon transformime të përhershme në
synim të përmirësimit të kualitetit të jetës së qenies njerëzore dhe jo vetëm të saj.Reformuesin e
vështrojnë si elitik, me cilësi të inteligjencës së ngitur,të karakterit,shkathtësisë dhe aftësisë
adaptuese,agregacionale dhe me energjizim të hulumtimit e krijimit të kushteve që shprehin jetën e
shtyer përpara.
Njeriu i sotëm është edhe enigmë,botë për vete,por në të njëjtën kohë ai është edhe qenie e
ndryshimeve.Sjellja e tij e tërësishme është e kushtëzuar,përveç vetive të brendshme gjenetike edhe
me ndikimet e forta të jashtme.
Shihet realisht se konceptualiteti i influencës së reformave shoqërore ndikon dhe mund të
ndikojë me intensitet të shtuar apo të ngadalësuar në zhvillimin e shoqërisë bashkëkohore.Varet nga
cilësia dhe niveli konceptiv i organizimit të reformave, përmbajtjeve dhe zbatimit të tyre.
Konceptualiteti i influencës së reformave reflekton kombinimin konceptues të logjikës
kritike,kreative dhe koncize.Eshtë perceptim logjik i reformave,është art,mendje
331
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kritike,ideim,intelektualitet,meditim,imagjinatë intelektuale dhe morale,ide gjenerale për ta kuptuar
reformën shoqërore si shtytëse të domosdoshme të lëvizjeve shoqërore.
Bota bashkëkohore shpëtimin e gjenë në ndryshime ,”Të ndryshohet ose të shkatërrohet”,siç
do të thoshte dilemika socio-filozofike Shekspiriane(Hrestomatia filozofike kroate,Zagreb,1987).
Konceptualiteti i influencës së reformave shoqërore kërkon koncept shumë të përpunuar që t’i
ndihmohet progresivitetit shoqëror.

Nismat e strukturimit reformues

Funksionimi reformues në shoqëri dhe shtete të ndryshme qenëson në varëshmëri:cilësia e

partive politike do jetë edhe cilësi e Parlamentit.Nga karakteri i parlamentit varet kualiteti dhe jeta e
qeverisë.
Në jetën bashkëkohore partitë politike duhet të reformohen me standarde evropiane:me
marrjen e vendimeve precize të teknologjisë zgjedhore,natyrisht pas përgjegjësive dhe debateve,të
programeve konkrete me transparencë dhe me kulturë të përgjegjësive politike.Reformat e
institucioneve në konceptualitetin e influencës së ndryshimit e reformimit duhet të nisen me reformat e
parlamentit.Nuk ka dhe nuk mund të ketë parlament të vërtetë,nëse nuk ka dhe nuk organizohen
zgjedhje të vërteta.Zgjedhjet e pavërteta janë zgjedhje banale,nga se parlamenti i tillë ka shenja dhe
gjurmë negative në shprehitë politike dhe bartësitë e politikës.Në përceptim këto institucione janë si
“më pak të vlefshme,apo edhe të pavlefshme”.Pa mundësinë e ndërtimit të dinjitetit të
institucioneve,parlamentet nuk mund ta marrin barrën e transformimit ligjor të vendit.
Dinjitetshmëria e institucioneve është kusht për hyrje në Unionin Evropian.
Raporti i qeverisë ndaj parlamentit nuk mund të jetë si ndaj shërbëtorit të tij,në të cilin
formalizon idetë e tij,por si ndaj institucionit të cilin e zgjedh dhe e ndërron qeverinë.
Qeveria jep llogari për punën e saj.Pa këtë raport nuk mund të ketë fillim të reformës së
Parlamentit.

Pushteti i së drejtës demokraci moderne

Për fuqizimin e reformës shoqërore pas krijimit të “shëndetit”të raporteve ligjore qeveri-
parlament është e domosdoshme reforma menjëherë pasuese e institucioneve:sistemi
gjyqësor,gjyqësia dhe gjykatat.Për reformimin e shoqërisë autoriteti,dinjiteti dhe forca apo fuqia
shoqërore e gjykatave është parakusht për “pushtetin e të drejtës”dhe demokracinë moderne.
Qeveria duhet të jetë me bazë të reformuar.Dobësia e Parlamentit dhe gjykatës i mundëson
Qeverisë koncentrimin gati të tërë fuqisë në duart e saj.Derisa në sistemin njëpartiak shpie në
burokratizim të diktaturës,në sistemin shumëpartiak,në të cilin ndërrohet partia në pushtet secili
pushtet i ri orientohet “në kuadro vetanake” dhe ndërron kuadrot e vjetra.
Këtu përkatësia partiake shtypë profesionalizmin,kualitetin e ekzistues,kuadrot e reja
ngadalë “hyjnë në punë,ndërsa të mbeturit e “vjetër” frikohen nga revanshizmi i pushtetarëve të
rinj.Nga këto arsyera rrjedhë domosdoshmëria e formimit të kritereve të rrepta profesionale për punë e
punësim në administratë.Kërkohet garantimi dhe siguria e pozitës,vendit dhe rolit të ekspertëve.
Përkatësia partiake,si kriter kryesor për punë në qeveri, zvogëlon kualitetin profesional,i
krijon dëme të mirës publike.Krijohen fenomene negative-keqpërdorime të pushtetit,nuk e lejon frymën
reformuese.
Ligjet e pushtetit publik reformojnë karakterin e pushtetit publik.Ato duhet të jenë të qarta, të
bindshme,të derivuara me vendime transparente.Si të tilla kualiteti i punës së qeverisë sigurohet me
ekzistimin e instrumenteve të kontrollit; duke filluar nga opozicioni,mediat kritike,bashkësitë
qytetare,kontrollit permanent të trupave parlamentare,të këshillave parlamentare anketuese,pyetjeve
të hapura të parlamentarëve dhe interpelancat e interpelimet.

332
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Suksesi i reformave shoqërore dhe kontrollimi

Kontrollimi i qeverisë është i rëndësishëm për suksesin e reformave të përgjithshme,sepse

qeveria është me fuqi të madhe të vendimmarrjes për shumë çështje.Për këtë qeveria është caku më i
madh i lëvizjeve joligjore dhe kriminele.Ajo eksperimentohet me korrupsion.Krahas politikës
kadrovike,kujdeset për cilësinë profesionale dhe morale të njerëzve.Duhet gjithnjë të përsosë
ligjet,rregullat dhe masat e kontrollit të pushtetit,”sepse ekzistenca dhe mirëfunksionimi i shtetit ligjor
dhe sundimi i së drejtës në ekonomi e fusha të tjera,janë thelbësore për një shoqëri e ekonomi të
reformuar”.
Qeveria duhet të jetë institucioni më i hapur për reforma të shpejta e kualitative,të zgjedh
problemet “shtëpiake” dhe të kryejë harmonizimin me institucionet e tjera;të formojë ministritë që
vërtetë imponon jeta dhe bashkëpunimi ndërkombëtar-të pranojë standardet e komunikimit
ndërkombëtar.
Reformat e institucioneve mund të jenë korniza të domosdoshme të kushteve për
ndryshimet dhe reformimet në fushën e politikës dhe të ekonomisë në përgjithësi.
Konceptualiteti i reformës nuk mund të vështrohet vetëm si reformë në veti për vete,por si
reformë e ndërthurur me shumë funksione të shtetit dhe qeverisjes në drejtim të së mirës.

Sociologjia dhe epistemologjia e reformave

Eshtë theksuar edhe më lartë se koncepti reformë paraqet dhe kuptimon lëvizjen,llojin e
lëvizjeve shoqërore që qëllimon të krijohen,bëhen ndryshime graduale ose ndryshime në aspekte të
njëmendta e të ndryshme të shoqërisë në harmoni me ligjin dhe “drejtësinë e drejtë”.Tërë këto
tendenca janë të orientuara drejt vlerave të mirëqenies.
Reformat qëllimojnë aksionin ose korrekturën e së keqes ose defektit në një fenomen,në një
asistencë.Siç është reforma në edukim,reforma sociale,ekonomike,institucionale, politike shkuarje
drejt ndryshimit kualitativ të sistemit,dëshirës për ta arritur ndonjë ndryshim.Madje,është mbështetje e
sjelljes morale-si dhënie e këshillave;ndryshimi në gjendje më të mirë-si veprim i mohimit të së keqes
ose të shëmtuares në jetë apo sjellje,për t’iu dhënë fund abuzimeve,të këqijave.Të krijohet një risi
cilësore.
Reformat janë”përgjigje” e konflikteve të caktuara,si vazhdimësi e gjendjes së
legjislacionit,ndryshim i sjelljes,veprimit dhe të jetuarit.Arsyeshmëria:aftësia e njeriut për drejtësi e bën
demokracinë të mundur.Tendenca për padrejtësi demokracinë e bën të domosdoshme-në këtë
qëndron ideali universal i drejtësisë dhe reformave.
Shtrirja konceptuale e reformës dhe ndryshimeve lidhet me të gjitha dimensionet e jetës që
reformën në ekonomi e drejtësi e bën si më të veçantën.Eshtë shumë problematike të përcaktohet se
cila reformë është më fundamentale nga se disa prej tyre në konsekuenca shprehen më shpejtë e disa
më ngadalë(në arsim,kulturë,shkencë etj.).Hulumtuesit duhet ta përcaktojnë kohën adekuate të
implementimit të reformave.

Reforma në drejtësi dhe ekonomi si fundamentale

Që të shkohet në progres shoqëria duhet të ketë sistem të mirë drejtësie,ligje,juristë të

mirë,të ndershëm,moralisht të përgatitur dhe me sens të lartë të administrimit të ligjeve.
Reforma në drejtësi është e lidhur me funksionimin e shtetit,nuk reflekton vetëm reformën e
sistemit të drejtësisë.Ajo inkludon tërësinë e mirëqeverisjes,është reformë kushtetuese juridike e
ligjore,por edhe reformë institucionale e politike,sepse “drejtësia më e drejtë ushtron ndikimin për të
krijuar bindjen,besimin dhe ndjenjen e valorizimit të sistemit të drejtësisë.Reforma në drejtësi është
bazike për reforma të avancuara e të suksesshme ekonomike dhe reforma të tjera.

333
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Teorikët e ndryshëm pohojnë se qenia dhe mirëfunksionimi i shtetit ligjor dhe sundimi i së
drejtës në ekonomi shprehin esencën e suksesshme të ekonomisë së tregut.Sistemi i drejtësisë është
lidhja më e fortë dhe më e rëndësishme,strukturalisht dhe funksionalisht,pra organikisht, me sistemin
ekonomik dhe social në radhë të parë dhe me sisteme të tjera.Reformat ekonomike shprehin
intervenimin më urgjent në shtet e shoqëri.Ndoshta në kuptim strategjik reforma në arsim është ndër
më të rëndësishmet se çfarëdo reformë qoftë institucionale,por efektet shihen më vonë.Ndikimi i
reformës ekonomike është direkt,drejtpërdrejtë ndikon në standardin e qytetarit.Reformat ekonomike
janë më radikale,duke u bazua në pronën private,konkurrencë dhe motivim profitabil.

C’është reformimi i sistemit të drejtësisë-

Reforma në sistemin e drejtësisë,kudo,duhet të niset me reformimin e arsimimit të juristëve

,me formimin e arsimit të vërtetë juridik.
“Të jesh jurist-gjyqëtar,prokuror ose avokat,do të thotë jo vetëm t’i njohësh e zbatosh ligjet
me përpikëri,por edhe të ndash me njerëzit që vuajnë dhimbjet e tyre,para së gjithash të pranosh
barrën që të ngarkon besimi i tyre”.Lidhur me këtë një parim i hershëm i drejtësisë Talmudiste
përcaktonte:”Kur një gjykatës gjykon një njeri,ai duhet të ndjehet sikur mbi zemrën e tij qëndron varur
një shpatë”.”Interesi i përbashkët i shtetit dhe individit kërkon që si e mira,ashtu dhe e keqja të
vlerësohen me drejtësi”(Euripidi,shih :Hrestomatia filozofike kroate).Ndërsa Konfucie i përmbahet
parimit moral se”dëmi duhet kompensuar me drejtësi,mirësia duhet shpërblyer me mirësi”.”Mos dëmto
askend dhe jepi gjithsecilit atë çka meriton”Corpus Juris Civills).Ligji shpreh rendin.Rëndom mendja
shkencore pohon se një ligj i mirë është një rend i mirë.Pa ligje,pa një vështrim-kontroll apo “kontratë
sociale”,në stilin e Rusoit,që të rregullojë marrëdhëniet individi-shteti-shoqëria,nuk mund të ekzistojë
shoqëria me atribute bashkëkohore.Rendi demokratik nuk kërkon vetëm ligje të mira e demokratike.Do
të ishin të pamjaftueshëm poqese do mbeteshin vetëm ligje të shkruara,korpuse tekstesh të njohura
vetëm për hartuesit dhe miratuesit.Drejtësia e drejt krijon rrethana dhe kushte rrafshore për zbatimin
dhe realizimin e reformave ekonomike e ato influencojnë zhvillimin e gjithëmbarshëm të shoqërisë dhe
reforma të tjera.
Që të sigurohet platforma e “drejtësisë së drejt”,duhet zbatuar parimin se”Askush nuk është
mbi ligjin,dhe askush nuk është nën të”,që mund të nënkuptojë:”askush nuk është e nuk mund të jetë i
përjashtuar nga zbatimi i ligjit.Kjo e dallon shtetin ligjor demokratik nga një shtet autokratik,oligarkik
apo diktatorial”.
Konceptualiteti i influencës së reformave,të të gjitha llojeve,mbështetet në respektin e
ligjeve.Reformat përcjellin apo edhe mbështesin faktin se”Edhe ligji më i mirë është shumë i
shëmtuar dhe i padrejtë,nëse ai nuk zbatohet njëlloj për të gjithë,pasi,përpara ligjit,të gjithë- edhe
ligjvënësit,edhe drejtuesit e shtetit,edhe gjyqëtarët-duhet të jenë të barabartë”(Tarita.2015:7).
Reformat në sistemin e drejtësisë kanë parakushtin shumë favorizues për funksionimin e zbatimin e të
drejtave të njeriut,individit dhe shoqërisë.Ato janë të suksesshme atëherë kur janë të hartuara ligjet e
respektueshme dhe manifestohen si garancione e instrumente të fuqishme,të arsyeshme në drejtim të
zhvillimit e avancimit të ekonomisë universale,idealeve universale të drejtësisë për të gjithë,për të
merituaren.

Rezime e shkurtër

Studimi”Konceptualiteti i influencës së reformave shoqërore dhe intensiteti i zhvillimit të

shoqërisë bashkëkohore”është një përpjekje e analizës së një dimensioni të temës së Konferencës
shkencore, të ndryshimeve në shoqëri përmes reformave.
Vështrimi analitik është i shtrirë më tepër në formën e tezave për ta kondicionalizuar
konceptualitetin e influencës së reformave shoqërore në energjizimin e zhvillimit të shoqërisë
bashkëkohore.Reformat paraqesin domosdoshmërinë e krijimit të risive,inovacioneve të fenomeneve

334
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
sociale, për të gjithë ata që kanë shikimin në realitetin social,njohin gjendjen e tanishme dhe në
mënyrë strategjike hulumtojnë e meditojnë ardhmërinë si “shpëtim përmes ndryshimeve”.

Si të tilla reformat:në drejtësi,ekonomi,politikë,arsim,shkencë,kulturë, mund të kenë

orientime të ndryshme,të realizohen në mënyra të ndryshme,por gjithsesi duhet të jenë të fokusuara
në idealin universal të drejtësisë.

Bibliografia:
Boudon,R.Theories of Social Change,Cambridge,1986
Smith,D.Ngritja e sociologjisë historike,Beograd,2001
Dewey,J.Freedom and Culture,New York,1939.
Sztomyska,P.The Sociology of Social cange,Oxford,1994.
Hrestomatia sociologjike,Mat.Hrvatska,Zagreb,1964.
Fanuka,N.Teoria sociale dhe ndryshimet shoqërore,Zagreb,1965.
Joviqiq,G.Historia dhe sociologjia,Zagreb,1976.
Berk,P.Historia dhe teoria shoqërore,Beograd,2002.
D. Kokoviq,Shoqëria dhe kapitali arsimues,Novi Sad,2009.
Habermas,Jurgen,Ardhmëria e natyrës njerëzore,Zagreb,N.Breza,2006.
Giovanni Sartori,C’është demokracia,Dituria,Tiranë,1998.
S.Rashiti,Traktate filozofike-politike,Prishtinë,2002.
Knut Midgaard,Bjorn E.Rasch,Demokracia,kushtet dhe pasojat,Steinkjer,2008.
Hrestomatia filozofike kroate,Zagreb,2087.

335
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 316. 733

Komunikimi ndërkulturordhe globalizimi

Nexhmedin BARDHI

Abstrakti: Bota sot po përjeton një situate komplekse, me shumë sfida dhe probleme për tu adresuar
dhe zgjidhur, ku një vend të rëndësishëm zë raporti midis kulturave të ndryshme dhe dialogu
ndërkulturor.Komunikimi ndërkulturor është një formë e komunikimit global, që ireferohet një sërë
problemesh në komunikim që shfaqen natyrshëm në një grup të përbërë prej individësh me prejardhje
të ndryshme fetare, sociale, etike dhe edukimi. Termi mund të përdoret për të shpjeguar si njerëz nga
kultura dhe vende të ndryshme veprojnë, komunikojnë dhe përceptojnë botën përreth.
Përveç gjuhës, komunikimi ndërkombëtar fokusohet edhe në të tjera aspekte sociale,
modelet dhe kulturat e grupeve të ndryshme të njerëzve, rritja e kontakteve ndërmjet kulturave të
ndryshme, lindja e kategorive të reja të ndërgjegjes dhe identiteteve që mbart në vetvete shpërndarjen
kulturore, dëshira për të rritur standardet e jetesës duke shijuar produktet dhe idetë e huaja, dëshira
për të adoptuar teknologji dhe praktika të reja, dhe për të marrë pjesë në të ashtuquajturën kulturë
botërore janë të gjitha komponentë të kulturës globale.
Që të jetë frytdhënës dhe i suksesshëm komunikimi duhet bazuar në të ashtuquajturit
parime të komunikimit ndërkulturor, në mënyrë të tillë që të ruhet respekti reciprok dhe minimizimi i
antagonizmave.

Fjalët kyçe: Komunikim ndërkulturor, identitet shoqëror, integrim,asimilim,globalizim.

Hyrje

Komunikimi ndërkulturor ose komunikimi midis njerëzve me formim të ndryshëm kulturor ka

qenë dhe do të mbetet një parakusht i rëndësishëm i bashkëjetesës së njerëzve në tokë. Qëllimi është
të paraqesë një kornizë të faktorëve që janë të rëndësishëm brenda modelit të përgjithshëm të
komunikimit njerëzor, kryesisht linguistik. Për sa i përket përzgjedhjes së termit “ndërkulturor”, Jens
Allwood në artikullin e tij, botuar në “Papers in Anthropological Linguistics”, rekomandon se “midis dy
termave sinonimikë ndërkulturor dhe ndërmjet-kulturor të zgjidhet i pari meqenëse lidhet me
përdorimin e gjuhës sikurse termi “ ndërdisiplinor”, që është një bashkëpunim midis njerëzve me
formim shkencor të ndryshëm”675. Ndoshta ky term ka më pak kuptime sesa termi ndërmjet-kulturor.
Sidoqoftë kulturat nuk komunikojnë, por janë njerëzit (mundësisht edhe institucionet shoqërore) që e
bëjnë këtë gjë. Në përgjithësi termi ndërmjet-kulturor përdoret më tepër për krahasimet ndërmjet
kulturave (krahasimi ndërmjet kulturave).

Identiteti shoqëror dhe etnia

Në analizimin e komunikimit ndërkulturor etnija dhe identiteti shoqëror paraqiten si dy

koncepte të rëndësishme. Harvey (1989) është i mendimit se “këto dy koncepte mund të lidhen me
kulturën dhe shtetkombet sipas mënyrës së mëposhtme. Një grup është etnik nëse karakteristikat e tij
kulturore përdoren për ta organizuar atë nga ana shoqërore dhe politike dhe atëherë kur ky organizim
ka jetëgjatësi. Etnija e një grupi përbëhet nga këto karakteristika të cilat kanë një pushtet politik të


PhD. Kandidat.Shkenca Politike, Universiteti Ndërkombëtar i Strugës. Ligjërues në Kolegjin Universitar “HUMANISTIKA”-
Ferizaj. Email: nexhbardhi@hotmail.com, Tel: +377 44 142-110
675 Allwood, J. (1985) “Intercultural Communication” në “Papers in Anthropological Linguistics, f. 12, Univesiteti i Goteborgut,

Departamenti i Gjuhwsisw, Suedi.

336
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përbashkët. Nëse grupi i përmbahet ose aspiron që t‟i përmbahet kombit të tij të pavarur politik,
atëherë këto karkateristika cilësohen si etnike nga pikpamja kombëtare dhe dëshira për ti theksuar
apo për ti përhapur ato quhet nacionalizëm. Në varësi të fuqisë së nacionalizmit apo vlerësimit për të,
më tej ai mund të karakterizohet si shovinizëm apo patriotizëm”676 .
Identiteti shoqëror mund të lidhet me kulturën sipas shpjegimit të mëposhtëm. Në një
moment të caktuar, kultura i siguron një individi disa tipare dhe lidhje me të cilat ai organizon jetën e tij.
Njerëzit e ndërtojnë identitetin e tyre shoqëror duke i ruajtur këto tipare dhe lidhje si tregues të personit
te tyre. Në këtë mënyrë, dikush mund të tregojë moshën, gjininë, pozicionin e tij në familje,
profesionin, bindjen politike, përkatësinë fetare, qytetin dhe shtetin ku jeton etj. Meqënëse organizimet
shoqërore ndërtohen dhe identifikohen mbi bazën e shumicës së këtyre karakteristikave, një person
mund t‟i përkasë njëherësh një grupi njerëzish të cilët mendojnë njëlloj. Në këtë aspekt McGrane arrin
në konkluzionin se “shumë njerëz mund të identifikohen me disa nga këto karakteristika, por
gradualisht fokusohen në disa duke krijuar kryesisht personalitetin vetjak” 677 .
Ekziston mundësia që të identifikohesh më tepër mbi bazën e karakteristikave që
konsiderohen më të rëndësishme për kombin apo për grupin etnik së cilës i përkasim. Të
identifikohesh si shqiptar, italian, bask apo sami mund të jetë më e rëndësishme sesa të identifikohesh
si baba apo mësues. Për një person të këtij lloji, anëtarësia në komb apo në një grup etnik është ajo
që përcakton identitetin. Por siç kemi parë, identiteti mund të ndërtohet mbi bazën e karakteristikave të
tjera. Antropologia amerikane Sherry Ortner mes faktorëve më vendimtarë në ndërtimin e personalitetit
të personit, radhit “referencat personale dhe shkallën e njohjes shoqërore. Kjo do të thotë se njerëzit
me pozitë në punë janë më pak të prirur sesa ata pa pozite që ta kosiderojnë anëtarësinë etnike si
element identifikues. Në studimin e asaj që quhet komunikim ndërkulturor, duhet të jemi veçanërisht të
ndërgjegjshëm se nuk ekziston një lidhje midis identitetit nga njëra anë dhe etnisë apo nacionalizmit
nga ana tjetër”678. Mungesa e reflektimit mund të na çojë në hamendësime të nxituara përsa i përket
dallimeve ndërmjet kulturave stereotipike.

Komunikimi ndërkulturor

Përsa i përket termit kyç në komunikimin ndërkulturor – komunikimit - do të ndjekim kryesisht

analizën e prezantuar nga Allwood679 .
Në këtë kontekst, shkurtimisht, komunikim do të thotë shkëmbim informacioni ndërmjet
njerëzve që kanë njohuri dhe vetëpërmbajtje të ndryshme. Duhet të theksojmë veçanërisht të dytën
pasi në një kontekst ndërkulturor, kjo gjë mund të përbëjë problem në komunikim tek njerëzit që kanë
njohuri të pakta dhe e kanë të vështirë të vetëkontrollohen. Shembuj mund të jenë mënyrat me të cilat
ne i tregojmë dhe i interpretojmë ndjenjat dhe qëndrimet. Në bazë të asaj që shkruan Dodd-i kuptojmë
se “nëse i përdorim si bazë të mësipërmet për „kulturën‟ dhe „komunikimin‟ tani do të jemi në gjendje
ta përkufizojmë komunikimin ndërkulturor si shkëmbim informacioni ndërmjet njerëzve me njohuri dhe
vetpërmbajtje të ulët që vijnë nga formime kulturore të ndryshme” 680. Këtu formimi kulturor përfshin
ndryshimet brenda kulturës së një kombi dhe ndryshimet që lidhen me pjesmarrjen në veprimtari të
mdryshme që ndërmerren brenda të njejtit komb.
Komunikimi ndërkulturor, apo me saktë dialogu ndërkulturor është pjesë e pandashme që po
merr dimensione gjithnjë e më të rëndësishme në diskutime në Bashkimin Evropian. Me ardhjen e
mijëvjeçarit të ri dialogut ndërkulturor, diversitetit kulturor dhe kohezionit social iu dha një vend më i
rëndësishëm në axhendat politike si p.sh. migracioni që ka ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme

676 Harvey, D. (1989) “The Condition of Postmodernity”; An enquiry into the dynamics of cultural change. Oxford and
Cambridge, Mass: Basil Blackwell.
677 McGrane. B. (1989) Beyond Anthropology: Society and the Other. New York: Columbia University Press.
678 Ortner, S. (1984) Anthropological Theory since the Sixties. Comparative Studies in Society and History, 26 (1): 126 – 166.
679Allwood, J.(1976). Linguistic Communication as Action and Cooperation, Monographs in Linguistics 2, Dept of Linguistics,

Goteborg University.
680 Dodd. C. (1998). Dynamics of Intercultural Communication (Edicioni V). Boston, et. al.: McGraw – Hill. f. 142 – 145.

337
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shumëllojshmërinë e popullsisë së disa vendeve; zgjerimi i BE-së; globalizimi dhe ndryshimet
gjeopolitike; mjetet e reja të komunikimit; debatet mbi vlerën e sistemeve; rritjes së rasteve të
diskriminimit, racizmit dhe populizmit 681 . Për herë të parë në 2007, BE miratoi “Një axhendë për
kulturën në një botë që globalizohet” që ishte përpjekja e parë e Komisionit Evropian për ta ngritur
kulturën në “serinë A të politikës së Unionit”682. Kjo axhendë u konsiderua si një “mjet që kontribuon në
qeverisjen e diversitetit kulturor brenda shoqërive evropiane, në mënyrë trans-nacionale ndërmjet
vendeve evropiane, dhe ndërkombëtare me rajone të tjera të botës. Zhvillimi i kompetencave
ndërkulturore dhe promovimi i dialogut ndërkulturor gjykohen si themelore dhe duhen trajtuar si
prioritete transversale ose horizontale, veçanërisht në fushën e edukimit, rinisë, kulturës, sportit dhe
qytetarisë”.

Ndryshimet e mundshme ndërmjet modeleve të komunikimit

Kur njerëzit me formim kulturor të ndryshëm takohen, të gjitha ndryshimet e tyre kanë shumë
gjasa që të çojnë në keqkuptime. Hall, gjatë analizimit që i ka bërë kësaj problematike rekomandon një
mënyrë për t‟i kuptuar këto probleme që dalin në komunikimin ndërkulturor, atë të “analizimit të
ndryshimeve të modeleve të komunikimit ndërmjet komuniteteve kulturore dhe gjuhësore” 683. Këtë
mund ta bëjmë 1) duke marrë parasysh mënyrat e ndryshme të sjelljes, 2) faktorët që mund të
ndikojnë në këtë lloj sjellje, 3) analizën e ndyshimeve ndërmjet komuniteteve kulturore dhe gjuhësore
në lidhje me komunikimin dhe faktorët ndikues. Përsa i përket sjelljes në komunikim duhet të bëhet një
dallim midis sjelljes së një individi të vetëm dhe asaj midis një grupi individësh. Të parën do ta quajmë
“sjellje individuale”, ndërsa të dytën “interaktive”. Që një sjellje të quhet individuale nuk do të thotë se
nuk ndikohet nga persona të tjerë, si p.sh nga fjalët e një personie tjetër. Kjo do të thotë që zgjedhja e
fjalëv mund t‟i bashkangjitet një personi, ndërsa në sjelljen interaktive këto fjalë nuk mund t‟i
bashkangjiten një personi të vetëm.

Individët

Përsa i përket individëve, status i tyre biologjik, p.sh gjinia e mosha luajnë një rol të
rëndësishëm. Megjithatë një faktor edhe më i rëndësishëm është qendra e identitetit. Cilat janë
karakteristikat sociale “bazë” që përbëjnë identitetin e tyre? Profesioni, interesat e tyre, roli në familje,
ideologjia, statusi gjinor, mosha, lidhja krahinore apo është diçka tjetër të cilën ata e kanë zgjedhur si
përfaqësues të identitetit të tyre? Karakteristikat që ata kanë zgjedhur për të identifikuar vetveten do të
përcaktojnë në një masë shumë të madhe qëndrimin, normat dhe vlerat dhe do të ndikojnë në sjelljen
e tyre në situata të ndryshme. Një faktor i tretë që lidhet me karakteristikat që përbëjnë identiteti është
edhe informacioni për botën përreth. Njerëzit veprojnë dhe flasin me mënyra të ndryshme në varësi të
informacionit që ata zotërojnë.
Qëllimi i një aktiviteti ka të bëjë me objektivin që ai synon të arrijë. Në gjuhën e përditshme
ka shumë fjalë që mund ti referohen aktivitetit, fjalë të cilat nëse i shohim nga pikpamja kuptimore,
tregojnë qëllimin e aktivitetit dhe shpesh herë llojet e ndërveprimit dhe komunikimit që karakterizon
zakonisht aktivitetin. Fjalë të tilla janë p.sh negociata, takime, leksion, intervistë dhe këshillim. Të tjera
fjalë që i referohen aktiviteteve që kanë të bëjnë me gjuetinë, peshkimin, dhe biznesin kanë më pak
pasoja për komunikimin. Megjithatë edhe në këto raste, mundemi që të kuptojmë disa nga
karakteristikat komunikuese që kërkohen nga situata.
Rolet e ndryshme që shoqërohen zakonisht me pjesmarrësit në një aktivitet lidhen ngushtë
me qëllimin e një aktiviteti. Secili nga këta mbart të drejta dhe detyrime që ka një ndikim të madh në
atë që ai do të thotë ose do të bëjë gjatë aktivitetit.

681 Cf. Sharing Diversity National Approaches To Intercultural Dialogue In Europe. p. 4.

682 Hans Eric Nass. The Ambiguities of Intercultural Dialogue. www.ericarts.org. p.1.
683 Hall. E. (1998) The Power of Hidden Differences” në Milton Bennett, Basic Concepts of Intercultural Communication:

Selected Readings. Yarmouth, Maine: Intercultruural Press, f. 53 – 67.

338
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Të drejtat dhe detyrimet janë të ndara në atë mënyrë saqë dihet se cila palë mbart të drejtat
dhe cila detyrimet
Artifaktet një faktor i tretë që mund të përcaktoj një pjesë të asaj që thuhet e bëhët në një
aktivitet ka të bëjë me objektet artificiale ose artifaktet që përdoren në një aktivitet. Përsa i përket
komunikimit, artifaktet, të quajtura ndryshe edhe ndihmës të komunikimit dhe media (p.sh stilolaps,
megafon, telefon, telegraf, radio etj) janë shumë të rëndësishëm.
Në komunitete të ndryshme gjuhësore dhe kulturore janë krijuar marrëveshje të veçanta për
përdorimin e këtyre ndihmësve. Ato tregojnë mënyrën e të folurit në telefon apo në radio dhe mënyrën
e të shkruajturit letra të llojeve të ndryshme.
Rrethanat fizike ka të bëjë me rrethanat në një aktivitet dhe në komunikim që do të thotë
sesi fenomene të tilla si niveli i zhurmës, i dritës, hapësira, temperatura, orenditë, distanca midis
dërguesit dhe marrësit dhe një numër dërguesish dhe marrësish mund të ndikojnë në atë që thuhet
ose bëhet. Aktiviteti dhe komunikimi përshtaten gjithmonë me faktorët fizik të këtij lloji në mënyra të
ndryshme në zona kulturore të ndryshme.
Siç e pamë dhe më lart, si pjesmarrja në komunikimin ndërkulturor po ashtu edhe studimi i tij
na kërkon të vërejmë ndryshimin midis të kuptuarit, vlerave dhe qëndrimet që shfaqin njërëzit me
formim të ndryshëm kulturor. Këto faktor janë të rëndëshim për përcaktimin e mënyrës së komunikimit,
interpretimit dhe reagimit ndaj mesazheve që merren.

Probleme dhe pasoja që lidhen me komunikimin ndërkulturor

Si në çdo lloj komunikimi, kuptimi është një problem thelbësor. Le të hamendësojmë se dy

persona me formim të ndryshëm kulturor fillojnë të komunikojnë sepse të paktën njëri prej tyre ka
nevojë të flasë. Meqë ata kanë formim kulturor të ndryshëm, procesin parakuptimor ata e kanë më pak
të përbashkët sesa dy persona që këtë formim do ta kishin të njejtë. Nëse kjo mangësi e përbashkët
në procesin parakuptimor lidhet me aktivitetin dhe komunikimin e tyre ndërmjet njëri-tjetrit, kjo gjë
mund të çoj në pasoja të shumta.
Pamundësia për të kuptuar ka të bëjë me paaftësinë për të interpretuar një pjesë apo
gjithçka që personi tjetër po thotë ose po bën. Kjo gjë mund të jetë e ndërgjegjshme ose jo që do të
thotë se një person mundet por edhe nuk mundet ta vërejë që nuk e ka kuptuar. Nëse pamundësia për
të kuptuar është e ndërgjegjshme, një person mund të veprojë duke thënë se nuk e ka kuptuar apo të
pyes për shpjegim. Kjo gjë mund të mos ndodhë nëse personi nuk ka kohë, ndihet inferior ose nuk
mendon se është në pozita për të kërkuar ndihmë apo të pranojë se nuk e ka kuptuar.
Faktorë të ndryshëm që kanë të bëjnë me emocionet dhe qëndrimet harmonizohen
sëbashku me procesin e të kuptuarit. Këto faktorë janë të pranishëm në rastet e pamundësisë për të
kuptuar si dhe në rastet e keqinterpretimit. Pamundësia për të kuptuar që mund të përjetohet si një
përvojë që të sfidon dhe të nxit drejt të kuptuarit nga të dyja palët, ka të ngjarë që nëse çon në
keqkuptime ato janë në përgjithësi por edhe në veçanti të lidhura me reagimet emocionale negative.
Meqë reagimet emocionale janë të lidhura me dëshirën dhe rregullat në sjellje, pasoja mund
të jetë verbale, por edhe veprimet që behen ndërtohen mbi bazën e keqkuptimeve dhe reagimeve
negative të shpeshta.
Pasojat e mëtejshme të këtyre veprimeve varen nga madhësia e keqkuptimit, nga nevoja për
të komunikuar nga të dyja palët, afërsia e tyre dhe nese kanë përplasje interesash. Nëse keqkuptimi
është i madh, nevoja për të komunikuar është e vogël, përplasja e interesave është e madhe dhe
lidhja midis tyre është e vogël atëherë ka shumë të ngjarë që keqkuptimi do t‟i çojë drejt një lloj
konflikti. Një konflikt i tillë mund të ketë pasoja të ndryshme, nga njëra anë në nivel individual për ata
që marrin pjesë në komunikim dhe nga ana tjetër në nivel grupi i cili ndodh shpeshherë; një lloj reagimi
individual mund të përgjithësohet për një grup të madh njerëzish.
Një lloj reagimi ndaj pamundësisë për të kuptuar dhe keqkuptimit është edhe ndërprerja ose
dështimi i komunikimit dhe pas kësaj njëri ose të dyja palët refuzojnë të komunikojnë më gjatë. Një

339
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
tjetër pasojë e dështimit të komunikimit, megjithëse më pak e zakonshme ndodh kur individët
stimulohen për të përmirësuar aftësitë e tyre komunikuese.
Një tjetër rrethanë që shpesh lidhet me afërsinë midis palëve ka të bëjë me faktin se shpesh
njëri nga palët heq dorë ose fillon të komunikojë i varur plotësisht nga kushtet në të cilat ndodhet njëra
prej palëve. Ky rast është tipik për grupet etnike të cilat jetojnë në vende ku nuk përbëjnë shumicën
dhe as dominojnë.
Nëse nevoja për të komunikuar midis palëve është e madhe dhe ata nuk janë në gjendje të
komunikojnë gjuhën e njëri tjetrit ose nuk duan që të ndjehen inferiorë kundrejt palës tjetër ata mund të
zgjedhin të komunikojnë përmes një pale të tretë. Një nga mundësitë është interpreti. Nëse palët janë
mosbesues kundrejt njëri tjetrit, si në rastet e negociatave politike ndërkombëtare, atëherë mund të
përdoren dy interpretë, njëri për secilën palë.
Nëse komunikimi realizohet me shkrim, si palë e tretë mund të jetë përkthyesi. Problemi i
përkthyesit ndryshon nga ai i interpretit pasi ai ose ajo nuk ndodhen pranë dërguesit por as pranë
marrësit. Ai duhet t‟i besojë kompetencës së tij kulturore dhe gjuhësore si dhe audienca e tij/saj është
më pak e përcaktuar sesa ajo në rastin e interpretit. Sikurse e vë në dukje edhe Schenck (1985), “roli i
përkthyesit si përçues kulture ndodh rrallë që të mbivlerësohet. Një rast tjetër ndodh kur palët e
përfshira në komunikim kanë njohuri të gjuhës e cila nuk është gjuha mëmë për asnjërin nga ata. Nëse
nevoja për të komunikuar është shumë e madhe dhe ndikimi që ata kanë ndërmjet tyre nuk është
shumë i madh, ata mund ta përdorin këtë gjuhë.”684
Një lloj i katërt situate të konceptueshme komunikimi ndërmjet palëve me gjuhë dhe formim
të ndryshëm kulturor është ajo që quhet komunikimi në varësi të kushteve të të dyja palëve. Kjo situatë
mund të ndahet në dy drejtime. E para ka të bëjë me shkëmbimin gjuhësor që ndodh me të dyja palët.
A-ja flet në gjuhën e tij për një farë kohe më pas flet B-ja në të tijën. Ky lloj komunikimi zakonisht
ndodh ndërmjet personave që kanë ndikim dhe njohuri gjuhësore relativisht të njejta me njëri tjetrin. Ky
është një rast i veçantë të cilin linguistët e quajnë “ndryshim kodesh” 685 që do të thotë se ndodh kalimi
nga një gjuhë në tjetrën në të njejtën bisedë. Termi “ndryshim” mund të përdorej për llojin e
komunikimit të përmendur më sipër që ndodh p.sh në negociatat diplomatike ndërmjet palëve me
ndikim të njetë tek njëri tjetri. Secila palë flet gjuhën e saj e cila përkthehet nga një interpret në gjuhën
tjetër. Një tjetër lloj komunikimi në varësi të kushteve të të dyja palëvë është ai që quhet “përzierje”. Në
këtë rast, kufinjtë gjuhësor ndërmjet dy gjuhëve nuk zgjasin; Palët fillojnë të përdorin forma gjuhësore
të njëri tjetrit dhe kështu që krijohet një gjuhë e përzier. Mundësitë për ngritjen e këtij lloj komunikimi
rriten kur palët kanë të njejtën pozitë, nuk kanë njohuri të mira të gjuhës së tjetrit (kapin çfarë të
mundin) dhe kanë shumë nevojë për të komunikuar.
Ndërprerjet gjatë komunikimit janë quajtur shpesh edhe veçim ose izolim që do të thotë se
një grup njerëzish në vend largohet, izolohet dhe kufizohet në ekstrem nga kontaktet dhe komunikimi
me grupet e njerëzve përreth. Grupet e veçuar më shpesh kanë më pak ndikim se ato që bëjnë
veçimin.Megjithatë, ka raste kur grupi i veçuar të ketë më shumë ndikim se tjetri. Për elitat e fuqishme
të shumë vendeve ka qenë e zakonshme të jetuarit e izoluar nga njerëzit të cilët ato mundoheshin t‟i
kontrollonin. Në rastet kur grupi i veçuar ka më pak ndikim, motive i këtij veçimi shpesh, por jo
gjithmonë ndodh për arsye të identitetit etnik dhe kombëtar. Veçimi shpesh duket si një mekanizëm
mbrojtjeje socio-politik për t‟iu shmangur dominimit nga një grup më i fuqishëm. Kjo ndodh
veçanërisht në rastet kur veçimi lidhet me identitetin etnik.
Në nivel grupi, asimilimi ka të bëjë me një individ që dorëzohet dhe komunikon sipas
kushteve të palës tjetër. Presioni dominues i një grupi tek një tjetër që ka më pak ndikim nuk ka përse
të shprehet me dëbim dhe/apo veçim. Mund të shprehet gjithashtu me anë të asimilimit, p.sh në
përpjekje për ta zhdukur grupin duke e shpërndarë atë derisa ai të bashkohet me grupin dominues.Një

684 Schenck, I. (1986) “Translation as cross-cultural form of communication” në Inter-cultural communication Journal,
Department of Linguistics, Goteborg University.
685 Blom, J.P. & Gumperz, J. (1972) “Social Meaning in Linguistic Structure: The Code-switching” në “Directions in

Sociolinguistics: The Ethnography of Communication, f. 407 – 434, New York, Holt, Reinhart & Winston.
340
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
nga hapat më të rëndësishëm në politikën asimiluese lidhet drejtpërsëdrejti me komunikimin gjuhësor.
Të gjitha këto mënyra të zgjidhjes së problemeve kuptimore hasen në nivel të përbashkët. Në fakt,
mënyra e parë përfaqëson llojin më të përdorshëm të komunikimit ndërkulturor nëpër botë sot. Palët
që marin pjesë në komunikim duhet të përdorin një gjuhë të cilën asnjëri prej tyre nuk e zotëron
mjaftueshëm, si për shembull gjuhën angleze. Përmes vështirësisë në përpjekje për të zotëruar një
formë tjetër kulturore të të menduarit dhe folurit, atyre u shtohen vështirësitë kuptimore që mund të
ekzistojnë tashmë për shkak të ndryshimeve në formimin e tyre kulturor.
Kjo që u tha nuk duhet të interpretohet vetëm në lidhje me formimin e folësit, por edhe të
vlerave dhe normave të kulturës së tretë së importuar.Përveç pasojave relativisht të dukshme e
negative të përdorimit të një gjuhe të tretë, që ka të bëjë me rrezikun e keqkuptimit, ka ndoshta edhe
efekte positive si barazimi i ndikimit të palëve. Të dyja palët kanë vështirësi dhe mund të ndërmarin një
pozitë më fleksibël ku gabimet kundërvënëse të secilës nuk vihen re dhe ku rreziku i keqkuptimeve
njihet mirë dhe për këtë arsye tregohet më shumë kujdes në reagimin dhe veprimin mbi bazën e të
kuptuarit.
Në ditët e sotme organizimi ndërkombëtar ecën sipas shumicës së shumanshme të paktën
në rastin e pesë deri në dhjetë shteteve të fuqishme. Kjo do të thotë se, përfaqësuesit e këtyre
shteteve flasin gjuhën e tyre dhe kanë interpretë që përkthejnë në gjuhën e tyre.Në rast se një gjuhë
natyrore artificiale pranohet si gjuhë e këtyre organizimeve, ndoshta do të duhej që ta plotësonim
sistemin e shumicës së shumanshme me një sistem qendërsynues të shumicës së dyanshme të
bazuar në këtë gjuhë. Nëse do të ishte kështu, atëherë do të përfitonim nga avantazhet që na jep
komunikimi i drejpërdrejt me barazimin e ndikimit të palëve.
Termi “integrim” këtu përdoret në rastin kur karakteret dallues të grupeve të ndryshme
humbasin dhe nga kjo përfiton një grup i ri i cili e zhvillon në kulturën e tij sëbashku me tipare të reja
duke i bashkangjitur tipare të grupeve të vjetra. Procese bashkimi të këtij lloji janë të pazakontë në të
gjithë botën pasi ato kërkojnë barazi ndërmjet palëve pjesmarrëse. Bashkimi do të anojë gjithmonë e
më tepër nga asimilimi në varësi të pabarazisë së palëve midis tyre në një situatë. Mund të
imagjinojmë një shkallë të tillë ekstremiteti në të cilën njëri nga grupet e humbet krejtësisht kulturën e
tij – asimilim total- dhe krijohet një grup i ri më një kulturë tjetër që përfshin element të të dyja kulturave
të mëparshme – bashkimi.
Për të zbuluar nëse mund të shmanget ndonjëri prej problemeve në komunikimin
ndërkulturor, duhet ta nisim nga vetë situata e komunikimit dhe të analizojmë përse dalin keqkuptimet
dhe konfliktet. Nëse e bëjmë një gjë të tillë, atëherë do të mendojmë se na duhet të vendosim disa
masa parandaluese që lidhen me një sërë faktorësh të cilët sipas anlizës së mësipërme qëndrojnë pas
problemeve që mund të dalin. Meqë për shumicën e këtyre veprimeve duhet të kemi njohuri, ato do të
jenë objektivi ynë për t‟u informuar lidhur më komunikimin ndërkulturor.
Meqë vështirësia kryesore në komunikimin ndërkulturor ka të bëjë me ndryshimet që
ekszistojnë midis formimit kulturor të dërguesit dhe marrësit dhe mënyrës së komunikimit, veprimi i
parë për të reduktuar rrezikun e keqkuptimit do të ishte informimi i hollësishëm për sa i përket
dallimeve dhe ngjashmërive që ekzistojnë. Megjithëse dallimet midis modeleve kulturore dhe të
komunikimit janë thelbësore, ngjashmëritë nuk duhet të lihen mënjanë për shak se ato informojnë
lidhur me gjendjen e përgjithshme njerëzore e cila mund të përdoret pët të zgjidhur disa nga
vështirësitë në komunikimin ndërkulturor.Meqë emocioni dhe vullneti lidhen ngushtë me procesin
kuptimor, ato duhet të përfshihen brenda njohurive për komunikimin ndërkulturor. Nëse njëra palë nuk
ka vullnet dhe dëshirë për t‟u përshtatur me palën tjetër, informacioni i hollësishëm në lidhje me
ndryshimet kulturore nuk do ta ndihmojë atë të kuptojë palën që ka përballë.
Kjo gjë kërkon eksperiencë e cila më pas bën që mos na pëlqejnë modele të tjera kulturore
dhe vështirësitë që hasim gjatë përpjekjeve të kulturave të tjera për t’iu afruar tonës. Kjo gjë ndodh me
anë të arsimimit, prandaj dhe studimet duhet të përfshijnë metoda që janë në gjendje të nxisin
emocionin, dëshirën dhe veprimin. Njëra nga këto metoda është edhe loja në role, e cila do të ishte
shumë e vlefshme për të mësuar komunikimin ndërkulturor. Një tjetër mënyre edukimi që rrit
mospëlqimin dhe procesin kuptimor është marrja e njohurive lidhur me bashkëjetesën në kampet
341
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndërkombëtare të fëmijëve dhe të punës. Një tjetër lloj eksperience e cila përqëndrohet në këtë drejtim
është ajo e programeve ndërkombëtare për shkëmbimin e studentëve p.sh AFS, Rotary, Lions,
ERASMUS, SOCRATES, People to People and Nord Plus.
Një tipar i aftësisë për t‟iu përshtatur modeleve kulturore të njerëzv të tjerë është aftësia për
të krijuar një identitet shoqëror të përbashkët me personin me të cilin po flasim. Fakti që ka shumë
vatra të identitetit në krahasim me atë kombëtar dhe etnik ka shumë gjasa që ta lehtësoj përshtatjen e
përbashkët dhe procesin kuptimor. Kjo gjë nuk ndodh nëse përqëndrohemi tek dalllimet ekzistuese që
cilat mund të shfaqen kur vihet theksi tek identiteti kombëtar ose etnik.Qëllimi më largpamës i formimit
ndërkulturor është që ti japë njerëzve mundësinë dhe aftësinë për të jetuar në kultura të tjera dhe për
të ushtruar lloje të tjera komunikimi. Për këtë lloj formimi, ka shumë rëndësi trajnimi në gjuhën e
kulturës tjetër. Të kesh njohuri të një gjuhe të huaj do të thotë të kesh njohuri në komunikimin
ndërkulturor. Në fund të fundit, do jemi duke folur gjuhën që e kemi mësuar dhe e përdorim me njerëzit
e një kulture tjetër. Udhëzimet gjuhësore duhet t‟i japin një vend të veçantë mënyrës sipas së ciles një
gjuhë lidhet me modelin e saj kulturor, për të shërbyer kështu si një instrument i efekshëm për qëllimin
e komunikimit ndërkulturor.Përtej udhëzimeve gjuhësore tradicionale me shkrim, rëndësi të veçantë
duhet t‟i jepet kushteve për të arritur tek kuptimi, p.sh çfarë lloj procesi parakuptimor kërkohet
normalisht ndërmjet grupeve të mëdha të njerëzve në një kulturë.Një rëndësi të veçantë duhet t‟u
jepet edhe faktorëve që luajnë një rol vendimtar në gjuhën e folur, si p.sh gjuha e trupit, intonacioni,
reagimi, dhënia dhe marrja. Udhëzimet e një gjuhe që përmbajnë shumicën e këtyre përbërëse do të
kishin më shumë mundësi sot, për të mbështetur individin i cili gradualisht me ndihmën e gjuhës që ka
mësuar do të nisë një model të komunikimit ndërkulturor.
Aktivitetet për të promovuar dialogun ndër-kulturor janë planifikuar në kuadër të zgjerimit të
BE-së; rritjes së lëvizjes që lidhen me tregun e përbashkët; shpërnguljet të vjetra dhe të reja, lidhjet e
reja tregtare me pjesën tjetër të botës besimet fetare, grupet etnike dhe gjuhët në një Bashkim
Evropian që bëhet gjithnjë e më multikulturor. Motoja e mirënjohur e BE-së është bashkimi në
diversitet, pra identiteti kulturor dhe e drejta për ta zgjedhur, ruajtur dhe promovuar atë shkojnë krah
për krah me proceset e integrimit në BE. Lidhur me këtë Konventa e UNESCO-s për Ruajtjen dhe
Promovimin e Diversitetit të Shprehjeve Kulturore miratuar në 2005 parashikon që: “të inkurajohet
dialogu ndërmjet kulturave duke siguruar shkëmbime kulturore më të gjera dhe të balancuara në botë
për respektimin inter-kulturor dhe kulturën e paqes, dhe që të promovohet ndër-kulturaliteti në mënyrë
që të zhvillohet një ndërveprim kulturor në frymën e ngritjes së urave ndërmjet popujve”686. Përveç
promovim të diversitetit kulturor dhe dialogut ndërkulturor gjithashtu synohet edhe promovimin e
kulturës si katalizator për stimulimin e rritjes ekonomike dhe krijimin e mundësive të reja për punësim,
ku synohet të promovohet kultura si element themelor në marrëdhëniet ndërkombëtare të BE-së.
Sigurisht që ka mendime skeptike dhe mosbesuese lidhur me tezen e diversitetit kulturor. Kështu p.sh.
është hedhur ideja se diversiteti kulturor mund të shkaktojë rritje të paragjykimeve, të akumulojë
mbështetje për populizmin dhe të prodhojë ndjenja frike dhe armiqësie. Shtrohet pyeja, përse duhet ti
druhemi ndryshimit dhe diveristetit në rritje? Evropa nuk ka qenë kurrë një vend me uniformitet
kulturor dhe fetar në historinë e saj të gjatë, ne gjithmonë na është dashur të kontrollojmë njëri tjetrin;
kemi mësuar nga njëri tjetri; shpesh kemi luftuar me njëri-tjetrin për shkak të interesave të ndryshme
dhe pikëpamjeve globale. Nuk duhet të harrojmë kurrë këtë, se diversiteti ynë është pjesë e strukturës
sonë gjenetike ... dialogu nuk është shenjë e dobësisë:është shenjë maturie dhe force687

Globalizimi

Pa dyshim një nga fenomenet më të diskutuara dhe të kritikuara në botë është globalizmi.
Globalizimi është sistemi i ndërveprimit ndërmjet vendeve të botës në mënyrë që të zhvillohet një
ekonomi globale. Globalizmi i referohet integrimit të ekonomive dhe shoqërive në mbarë botën dhe

686 Sharing Diversity National Approaches To Intercultural Dialogue In Europe. p. 7.

687 Ibd. p.5.
342
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përfshin shkëmbimet teknologjike, ekonomike, politike dhe kulturore të mundësuara nga progresi në
komunikim, transport dhe infrastrukturë688. Globalizmi ka bërë të mundur tregtinë e lirë dhe biznesin
ndërmjet vendeve të ndryshme të botës. Ai ka ndikim direkt në aspektet me të rëndësishme të jetës
dhe zhvillimit: kështu në aspektin industrial përfshin krijimin e tregjeve botërore të prodhimit dhe akses
me të madh tek prodhimet e huaja për konsumatorët; në planin financiar nënkupton krijimin e tregjeve
financiare; në aspektin ekonomik krijimin e një tregu të përbashkët të bazuar në lirinë e shkëmbimit të
mallrave dhe kapitalit, si rezultat i tij kompanitë mund të prodhojnë mallra në vendet ku kostoja e
prodhimit të tyre është më e ulët; në rrafshin politik globalizimi interpretohet si një mjet për të krijuar
një qeveri botërore e cila rregullon marrëdhëniet ndërmjet qeverive dhe garanton të drejtat që burojnë
nga globalizimi social dhe ekonomik; natyrisht edhe tipare të tilla si fusha e informacionit; ekologjia
sfida të tilla ambientaliste si ndryshimi i klimës, ndotja e ajrit, etj do të mund të zgjidhen vetëm përmes
bashkëpunimit ndërkombëtar. Një aspekt tjetër të globalizimit e hasim në dimensioni kulturor. Rritja e
kontakteve ndërmjet kulturave të ndryshme, lindja e kategorive të reja të ndërgjegjes dhe identiteteve
që mbart në vetvete shpërndarjen kulturore, dëshira për të rritur standardet e jetesës duke shijuar
produktet dhe idetë e huaja, dëshira për të adoptuar teknologji dhe praktika të reja, dhe për të marrë
pjesë në të ashtuquajturën kulturë botërore janë të gjitha komponentë të kulturës globale. Të krijuarit e
kulturës globale është një çështje shumë e debatuar në mbarë botën, pasi shihet si kërcenim i
drejtëpërdrejtë i multikulturalizimit dhe diversitetit, si një kërcënim për gjuhët, pra do të çonte në
vdekjen e disa prej tyre, pra kjo kulturë e importuar shihet si një rrezik për kulturën lokale duke
rezultuar në reduktim të diversitetit, bile edhe në asimilim. Nga ana tjetër, mbështetësit e
multikulturalizmit e shohin atë si të vetmin mjet për të promovuar paqen dhe mirëkuptimin ndërmjet
popujve si një strategji që e përdorur me kujdes dhe brenda një kuadri të caktuar rregullash do të
çonte në atë çka quhet të bashkuar në diversitet ku diversiteti shihet si një e drejtë e patjetërsueshme
e çdo kulture dhe populli dhe madje mbrohet edhe nga konventa dhe dokumente zyrtare të
mirënjohura.

Konkluzioni

Komunikim do të thotë shkëmbim informacioni ndërmjet njerëzve që kanë njohuri dhe

vetëpërmbajtje të ndryshme. Shembuj mund të jenë mënyrat me të cilat ne i tregojmë dhe i
interpretojmë ndjenjat dhe qëndrimet. Teoria e dialogut ndërkulturor, tashmë e mbështetur nga
konventa, nisma, e dokumente të miratuar nga vendet e BE-së shihet si një rrugë e suksesshme, një
garanci për evitimin e mosmarrëveshjeve, keqkuptimeve, dhe ndjenjave të inferioritetit apo
superioritetit që ekzistojnë mes kulturave të ndryshme. Dhe suksesi i saj qëndron pikërisht në
respektimin e kulturës së tjetrit, më saktësisht në moton ‘të bashkuar në diversitet’. Po kështu për sa i
përket teorisë së përplasjeve të emocioneve, tolerancës, respektit, dhe njohja e emocioneve të
kulturave të tjera janë çelësi për një botë në paqe e harmoni, siç thotë edhe Moïsi “rrokja e diferencave
dhe ngjashmërive kulturore dhe historike të të tjerëve është baza themelore e një bote më tolerante”.
Njohja e historisë botërore dhe e kulturave, por edhe njohja e vetvetes janë faktorët kryesor për gjetjen
e formulave për tolerance dhe bashkëjetesë “të bashkuar në diversitet”. Për tu përgjigjur sfidave të së
ardhmes dhe të së tashmes, bota padyshim ka nevojë për shumë shpresë dhe sa më pak ndjenja
frike dhe poshtërimi.

Literatura
Allwood, J. (1976) Linguistic Communication as Action and Cooperation”, Monografi në Gjuhësi 2,
Departamenti i Gjuhësisë, Universiteti i Goteborgut, Suedi.
Allwood, J. (1985) “Intercultural Communication” në “Papers in Anthropological Linguistics, f. 12,
Univesiteti i Goteborgut, Departamenti i Gjuhwsisw, Suedi
Argyle. M. (1975) “Bodily Communication”, London, MethnenBarnlund, D.C, f. 75 – 80.

688 Cf. “Globalization”. http://en.wikipedia.org/wiki/Globalization.

343
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Armstrong, J. (1997) “National Character and National Stereotypes”, në “Society”, Volumi 33, Nr. 2, f.
48 – 52.
Bennett, M. (1998), “Intercultural Communication: A current perspective”, në Basic concepts of
Intercultural Communication. Yarmouth, Maine: Intercultural Press, f. 1 – 34.
Blom, J.P. & Gumperz, J. (1972) “Social Meaning in Linguistic Structure: The Code-switching” në
“Directions in Sociolinguistics: The Ethnography of Communication, f. 407 – 434, New York, Holt,
Reinhart & Winston.
Cf. “Globalization”. http://en.wikipedia.org/wiki/Globalization.
Dodd. C. (1998) , Dynamics of Intercultural Communication (Edicioni V). Boston, et. al.: McGraw – Hill.
f. 142 – 145.
Hall. E. (1998) The Power of Hidden Differences” në Milton Bennett, Basic Concepts of Intercultural
Communication: Selected Readings. Yarmouth, Maine: Intercultruural Press, f. 53 – 67.
Harvey, D. (1989) “The Condition of Postmodernity”; An enquiry into the dynamics of cultural change.
Oxford and Cambridge, Mass: Basil Blackwell.
McGrane. B. (1989) Beyond Anthropology: Society and the Other. New York: Columbia University
Press.
Moïsi, Domenik,(2010) “Gjeopolitika e Emocioneve”,Tiranë.
Ortner, S. (1984) Anthropological Theory since the Sixties. Comparative Studies in Society and
History, 26 (1): 126 – 166.
Sacks, H., Schegloff, E., dhe Jefferson, G. (1974) “A simplest Systematics for the Organisation of
Turn-Taking for Coversation” në Language 50/4, f. 296 – 335.
Schenck, I. (1986) “Translation as cross-cultural form of communication” në Inter-cultural
communication Journal, Department of Linguistics, Goteborg University
Sharing Diversity National Approaches To Intercultural Dialogue In Europe.

344
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 305 – 055. 2

Fuqizimi i grave, rruga e nje shoqërie drejt demokratizimit

Aida ARBËRI

“You educate a man; you educate a man. You educate a woman; you educate a generation”

Brigham Young

Abstrakt: Një ide e fuqishme dhe shpresëdhënëse për miliona gra në mbarë globin që luftojnë për të
drejtat e tyre e përmbledhur në një theksim filozofik .Gjithëky besim nënkupton një forcë të
jashtëzakonshme e shoqëruar me një rol të pazëvendësueshëm të kësaj force.
Thelbi i asaj që do të paraqitet në këtë punim nuk është një argument shterues po një analizë e
vazhdimësisë së debatit dhe arritja e përfundimeve që në pjesën më tëmadhe kanë emër po adresimi
është mëi vështirë.
Zhvillimi i ndjenjës së fuqizimit na ndihmon të zbulojmë se një konflikt i nevojave dhe
vetvlerësimit në fakt mund të na paraqesë bashkë me një sfidë krijuese një imagjinim të zgjidhjeve që
mund të fuqizojnë të gjitha palët e përfshira; në vend që të frikësohemi se një konflikt i nevojave
duhet patjetër të sjellë një fitore apo të humbë betejën .
Për të përjetuar fuqizimin ne duhet të veprojmë në një ndjenjë të vetvlerësimit për t’u dhënë
zë nevojave reale dhe për të dhënë vlefshmëri të barabartë për këto nevoja.
Nga ana tjetër një grua që të kërkojë duhet detyrimisht të paraqesë dhe mbi të gjitha ka
nevojë për një bazë të fuqishme njohurish dhe vlerash që stimulojnë një kufi intelektual dhe
profesional që detyron pozita të shëndosha.
Gratë përbëjnë një pjesë shumë të rëndësishme të shoqërisë dhe si të tilla fuqizim i tyre
është padyshim sfida e ditëve të sotme për të gjitha vendet e rajonit që synojnë Integrimin Europian
dhe ky fuqizim duhet të shtrihet në të gjitha fushat ku gratë japin kontributin e tyre.
Si mundet që realisht përmes rritjes së vetbesimit, zhvillimit të kapaciteteve,ndërtimit të një
rrjeti mbështetës gjithpërfshirës të menaxhojmë një situatë aspak pozitive për realitetin dhe të synojmë
drejt një barazie reale gjinore.
Duke u ndalur në këto tre faktor ky punim do të tregojë qasjen e shoqërisë dhe c’ka nuk
shkon në lidhje me fuqizimin e vërtetë në tri rrafshe ,ekonomik,social dhe politik.
Barazia ndërmjet grave dhe burrave është një nga parimet themelore të Bashkimit Europian.
Barazia gjinore është një nga pesë vlerat mbi të cilat është themeluar BE-ja, është më shumë se një
slogan, arritja e saj është përgjegjësia e të gjithëve.Barazia gjinore është kushti i të gjitha kushteve,
për të pasur një shoqëri të emancipuar, për një zhvillim të vërtetë social, për një shfrytëzim më të
madh të potencialit njerëzor.Hulumtimet tregojnë se fuqizimi i grave nxit produktivitetin dhe rritjen. Me
synim arritjen e qëllimeve të Integrimit Europian për të ndërtuar demokraci të forta dhe të
qëndrueshme, gratë duhet të inkurajohen, të mbështeten gjatë rrugës së tyre për tu bëre lidere të forta
në jetën e tyre dhe lidere të komunitetit të tyre.

Fjalët kyqe: barazi gjinore, UE, grua, demokraci.

Përreth botes gra të shëndetshme,të arsimuaradhe të fuqizuarapo thyejnërrathët e

varfërisë jo vetëm për veten e tyre por për familjet,komunitetin dhe vendet e tyre.(Project Inspire
2014)1


MSC. GJuhë letërsi shqipe. Mpa.administrim publik
345
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Një në çdo dy njerëz në këtë planet lufton për të ushqyer dhe edukuar fëmijët e tyre dhe
këto janë gra.Një grua është një agjent ndryshimi. Ajo mund punojë për të ushqyer familjen e saj, për
të ndërtuar biznesin e saj, për të rritur fëmijët e saj, tëpunësojë fqinjët e saj. Ajo mund të frymëzojë
transformim të qëndrueshme dhe për të krijuar një histori të re për veten, fëmijët e saj dhe gjithë
komunitetin e saj.Një grua është e fuqishme dhe me një potencialtë plotë shpesh të pashfrytëzuar.Një
grua mund të ndryshojë botën. Por së pari, asaj duhet ti jepet një mundësi.
Gratë përbëjnë një pjesë shumë të rëndësishme të shoqërisë dhe si të tilla fuqizim i tyre
është padyshim sfida e ditëve të sotme dhe ky fuqizim duhet të shtrihet në të gjitha fushat ku gratë
japin kontributin e tyre.
Gratë dhe vajzat e fuqizuara kanë një rol të vërtetë transformues për të luajtur në
komunitetet e tyre , por atyre rrallë u janë ofruar mundësitë që do t'i lejojnë ato të përmbushin
potencialin e tyre të madh. Nëse gratë do ishin të autorizuar për të bërë më shumë dhe të jenë më të
fuqishme, mundësia për rritjen ekonomike bëhet e dukshme.
Në vitin 2015 tema e Ditës Ndërkombëtare të Grave –“Barazi për gratë që të përparojnë kudo”
mbështetet në një të vërtetë të thjeshtë.
“Asnjë vend nuk do të arrijë potencialin e tij të plotë, nëse qytetaret e tij femra nuk gëzojnë
barazi të plotë.Meqënëse viti 2015 që shënon kufirin e Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit
kaloi,diskutimi për zhvillimin global po intensifikohet dhe është vënë në rend të ditës pasi ekziston
momenti i duhur për arritjen e zhvillimit thelbësor, përfshirë zhdukjen e pabarazisë gjinore dhe
fuqizimin e grave dhe vajzave”- thotë Helen Clark (UNDP Administrator)2
Fuqizimi është një element i rëndësishëm dhë themelor në përparimin dhe zhvillimin
harmonik të shoqërisë tone,në rrugën europiane ku synojmë të ecim krahas vendeve më të
zhvilluara.Barazia gjinore dhe fuqizimi i grave janë themelore për t'i dhënë fund varfërisë ekstreme dhe
promovimin elastik të shoqërive demokratike.Fuqizimi i grave në vendet në zhvillim është thelbësor
për të ulur varfërinë botëror sepse gratë përfaqësojnë shumicën e popullsisë së varfër në botë."(Intel
2012)3.Kur gratë luajnë një rol aktiv në shoqërinë civile dhe në politikë, qeveritë kanë tendencë të jenë
më të hapura, të përgjegjshme dhe transparente. Kur gratë janë në tryezën e bisedimeve edhe
marrëveshjet e paqes janë më të qëndrueshme.Gratë dhe vajzat janë gati të jenë drejtueset kryesore
të përparimit dhe të rritjes, por ato duhet të fuqizohen përmes të drejtave të barabarta dhe mundësive
të barabarta.( USAID)4

1.www.projinspire.com/
2.www.undp.org/content/undp/en/home H.Clark@Speeches and Statements (2015)
3.www.intel.com/Intel . Women and the Web.( 2012)
4.www.usaid.gov/what-we-do-/gender-equality-and-women-empowerment 2015

Ata duhet të jenë të përgatitur për ekonominë e shekullit të 21-të me anë të lidhjes në
financa, ato digjitale, leximit, shkencës, teknologjisë,etj Dhe ato duhet të vlerësohen si
udhëheqëse,ndërtueset e paqes, dhe mbajtëse të familjes, në komunitetet dhe shoqëritë e tyre.
Fuqizimi i grave dhe arritja e barazisë gjinore gjithashtu e vërtetë kërkon trajtimin e dhunës me bazë
gjinore.”Ky është një problem në mbarë botën, dhe ai arrin nivele të tmerrshme ku ka luftë dhe konflikt.
Ndikon shumë negativisht në shëndetin dhe mirëqenien e grave dhe vajzave. Kjo është një plagë për
shoqërinë dhe këto shqetësime duhet të adresohen kudo”.H. Clark 5

Kush qëndron në thelb të fuqizimit?

Edhe pse është një term bashkëkohor, fjala fuqizim nuk është e re, ajo ka lindur në mesin e
shekullit të 17-të me kuptimin legalist "për të investuar me autoritet, të autorizuar." Menjëherë pas
kësaj ajo filloi të përdoret në një kuptim mënyrë më të përgjithshëm "për të mundësuar ose
lejuar”6.Të dyja këto përdorime mbijetojnë sot,por mbizotëron përdorimi i fjalës në politikë dhe

346
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
psikologji . Përdorimi i saj modern origjinën e ka në lëvizjen për të drejtat civile, i cila kërkonte
fuqizimin politik për pasuesit e saj. Fjala është marrë më pas nga lëvizja e grave .
Fuqizimi tashmë është një krijim që ndahet në shumë disiplina dhe fusha: zhvillimi i
komunitetit, psikologji, arsim, ekonomi, studimet e lëvizjeve shoqërore dhe organizatave. Shkenca
tradicionale shoqërore thekson fuqinë si ndikim dhe kontroll , shpesh duke e trajtuar pushtetin si një
mall ose strukturë të divorcuar nga veprimi njerëzor.
Fuqizimi sociologjik shpesh u drejtohet anëtarëve të grupeve që proceset e diskriminimit
social i kanë përjashtuar nga proceset vendimmarrëse përmes (për shembull) diskriminimit në bazë të
aftësisë së kufizuar , racës, përkatësisë etnike , fetare, apo gjinisë.
Fuqizimi si një metodologji është i lidhur shpesh me feminizmin duke e parë si vetëdije e
ndërgjegjësimit,duke kundërshtuar “margjinalizimin“7
Termi "të margjinalizua " i referohet tendencave të dukshme ose të fshehta brenda
shoqërive ku ata shihen si element që u mungojnë tipare të dëshirueshme apo që shmangen nga
normat e grupit priren të jenë të përjashtuar nga shoqëria e gjerë.Të gjitha këto çojnë në faktin që
njerëz të margjinalizuar, që nuk kanë vetëmjaftueshmërinë të bëhen së paku, të varur nga të tjerët.Ata
humbin vetëbesimin e tyre,sepse ata nuk mund të jenë plotësisht vetëmbështetës . Mundësitë që u
janë mohuar atyre gjithashtu i pengojnë ata të kenë krenarinë e realizimit të cilën të tjerët, ata që kanë
këto mundësi, mund të zhvillojnë për veten e tyre.Fuqizimi është atëherë procesi i marrjes së këtyre
mundësive themelore për njerëz të margjinalizuar , në mënyrë të drejtpërdrejtë nga ata njerëz 8.
Sipas fjalorit të Oksfordit :
Fuqizimi është - dhënia (dikujt ) e autoritetit ose fuqisë për të bërë dicka ;anëtarët janë të
autorizuar për të audituar kompanitë në aktivitetin financiar dhe të prodhimit.-me objektin për të bërë
dikë të fortë dhe të sigurt ,sidomos në kontrollin e jetës së tij dhe duke pretenduar

5.www.undp.org/content/undp/en/home H.Clark@Speeches and Statements6.Blanchard, Kenneth H.,

John P.Carlos, and A. Randolph. Empowerment Takes More than a Minute. San Francisco: Berrett-
Koehler, 1996 second part.f
96.7.Wilkinson,A.1998.Empowerment:theory.and.practice.Personnel.Review.Vol.27,No.140-
56.Acc.Feb.16, 2004.8. Stewart, Aileen Mitchell.Empowering People (. Pitman. London: Financial
Times Management, 1994 f.2
të drejtat e tij ;lëvizjet për fuqizimin e të varfërve. 9

Nga Simons (1987)10 kemi disa përcaktime për fuqinë.

Mbifuqia: Aftësia për të detyruar të tjerët për të bërë vullnetin tuaj nëpërmjet shtrëngimit fizik apo
financiar. Fuqia e natyrshme në pozicione sociale ose ekonomike pavarësisht nga aftësitë ,madhësia
fizike apo forca.
Fuqia e shpërndarë ;fuqia ,qëllimi i së cilës është që të mësojë të tjerët për të qënë të
barabartë si psh. marrëdhëniet prindër /fëmijë,mësues /nxënës, etj
Fuqia e referuar : fuqia që të tjerët na japin përmes pushtetit sepse ata na vlerësojnë apo respektojnë.
Fuqia e ekspertizës :të tjerët na japin fuqi sepse vlerësojnë njohuritë dhe ekspertizën tonë.
Fuqia individuale :fuqia për të qënë efektivë personalisht,për të bindur, frymëzuar jo përmes komandës
ose forcës por përmes respektit.
Fuqia nga brenda : fuqia e rritjes dhe zhvillimit të qenësishme të gjithë gjallesave . Kjo është fuqia për
të ndryshuar , për të kapërcyer pengesat , për të përballuar vetë frikën tonë për të mësuar aftësi të reja
, për të dështuar dhe për të provuar përsëri .
Rappaport (1984)11 ka theksuar se është e lehtë për të përcaktuar fuqizimin nga mungesa e tij por e
vështirë për ta përcaktuar në veprim, si ai merr forma të ndryshme në njerëz dhe kontekste të
ndryshme. Edhe përcaktimi i konceptit është subjekt i debatit,pra
Fuqizimi është procesi i rritjes së kapaciteteve të individëve ose grupeve për të bërë zgjedhje dhe për
të transformuar ato zgjedhje në veprimet dhe rezultatet e dëshiruara.

347
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Zimmerman(1984)12 na thotë se pohimi i një përkufizim të vetëm të fuqizimit mund ta kthej atë në një
formulë ose recetë, në kundërshtim me vetë konceptin e fuqizimit.Mundësia e fuqizimit varet nga dy
gjëra.Së pari, fuqizimi kërkon që pushteti të ndryshojë.Së dyti, ky konceptna thotë se pushteti mund të
zgjerohet. Fuqizimi shpeshherë përfshin inkurajimin dhe zhvillimin e aftësive për vetëmjaftueshmërinë
me një fokus në të ardhmen duke eliminuar nevojën për bamirësi ose mirëqenien e individëve të
grupit.Ky proces mund të jetë i vështirë për të filluar për tu zbatuar në mënyrë efektive .Fuqia shpesh
është e lidhur me aftësinë tonë për të bërë të tjerët të bëjnë atë që duam pavarësisht nga dëshirat
apo interesave të tyre. (Weber,1946)13Konceptuar në këtë mënyrë pushteti mund të shihet si i
pandryshueshëm . Weber na jep një fjalë kyç përtej këtij kufizimi duke pranuar se fuqia ekziston
brenda kontekstit të një marrëdhënie në mes të njerëzve. Fuqia nuk ekziston në izolim as nuk është e
natyrshme nëindividë.Për pasojë përderisa fuqia është krijuar nga marrëdhëniet, marrëdhëniet e
pushtetit dhe të energjisë mund të ndryshojnë.Fuqizimi si një proces i ndryshimit pastaj bëhet një
koncept kuptimplotë. Jo pak flitet për fuqizimin por shpesh kjo ngelet në rrafshin propogandistik dhe
vetë shoqëritë duket se e kanë të vështirë të kapërcejnë pragjet e vendosura me një marrëveshje të
heshtur

9.www.oxforddictionaries.com/definition/english/empower
10..Simons(1987)Accounting control systems and business strategy: An empirical analysis.Vol.11
Issue 4,
11.Rappaport, J.(1984).Studies in empowerment: Introduction to the issue. Prevention in Human
Services,3,1-7.
12-Zimmerman,M.A.(1984).Taking.aim.on.empowerment.research:.Am.Jou.of.ComtPsychology,18(1),
169-177
13- Weber,M. (1946). From Max Weber.H.H. Gerth & C.W. Mills (Eds.). New York: Oxford University
Press.

Rishikimi teorik i literaturës thjesht përforcon nevojën e rikonceptimeve praktike në drejtim të

fuqizimit të shoqërisë sidomos asaj femërore ,në mënyre të vecantë do mbështësë një analizë
empirike mbi tre faktorë që ndihmojnë në fuqizimin e grave dhe arritjen e barazisëgjinore duke gjykuar
si të tillë kuotat gjinore,forcimi i pozicioneve ekonomike si dhe krijimi i rrjetave të bashkëveprimitsocial.
Për të arritur qëllimin e kërkimit, punimi i ka hulumtuar pasojat e një procesi fuqizimi të mangët,
jogjithpërfshirës dhe arsyet për të duke u ndalur në këto tre valenca që duken më të rëndësishme.Kjo
në planin praktik pasi kuadri ligjor ne këtë fushë nuk ka mangësi të dukshme.Kjo edhe
nëShqipëri.Qeveria shqiptare ka ratifikuar shumë konventa ndërkombëtare, siç janë Konventa për
Eliminimin e të gjitha formave të Diskriminimit ndaj Grave dhe Konventa Europiane e të Drejtave të
Njeriut.Krahas kësaj, ka miratuar disa dokumente strategjike, siç është Strategjia Kombëtare për
Barazinë Gjinore dhe Reduktimin e Dhunës me Bazë Gjinore dhe Dhunës në Familje, 2011-201514.Në
Kodin Zgjedhor është futur kuota gjinore prej 30%..I njëjti rregull zbatohet për zgjedhjen e organeve
drejtuese.Gjithashtu, Ligji “Për Barazinë në Shoqëri” (2008) përcakton që të paktën 30% e posteve të
emëruara duhet t’u jepen grave.Kohët e fundit, kuota gjinore për këshillat vendorë ka ndryshuar në
50%15.
• Pse merr rëndësi përfaqësimi politik i grave?

“In politics, If you want anything said, ask a man. If you want anything done, ask a woman.” ―
Margaret Thatcher16
Një nga çështjet që kërkon më shumë prioritet është patjetër angazhimi dhe përfshirja e grave në
çeshtje të drejtimit dhe vendimmarrjes. Pse ? Për tri arsye :
• Së pari, mundësitë e barabarta për pjesëmarrje në politikë janë çështje të të drejtave të
njeriut. Vendet në të cilat gratë zënë më pak vende se sa 30% në parlament, janë më pak përfshirëse,
më pak të barabarta dhe më pak demokratike.

348
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
• Së dyti, pjesëmarrja e barabartë është e rëndësishme, pasi bën të mundur që interesat e
grave të pasqyrohen në mënyrë të qartë e të drejtë në të gjitha nivelet vendimmarrëse. Të dhënat
tregojnë se pjesëmarrja e grave në nivelet vendimmarrëse ka bërë të mundur që ato të ndikojnë
drejtpërdrejtë në miratimin e ligjeve; nga hartimi dhe zbatimi i të cilëve do të mund të përfitojnë gratë,
fëmijët dhe familjet në përgjithësi.
• Së treti, nga të dhënat ekzistuese të përvojave në vende të ndryshme botërore, del në pah
se pjesëmarrja e grave në institucionet vendimmarrëse përmirëson cilësinë e qeverisjes.

14.Law No.7767, dated 9.11.1993, "On ratification of the Convention on Elimination of all Forms of
Discrimination againstWomen"15.ww.al.undp.org/./Forcimi i Pushtetit Vendimmarres/.Gratë këshilltare
në Shqipëri M Dauti,E.Cepani(prill 2015),
16.Speech to members of the National Union of Towns women’s Guilds, (May 20, 1965) ; Why
Women Should Rule the World, HarperCollins (2008), Dee Dee Myers, p. 227.

Në vitin 2015, gratë përfaqësonin 28% të kandidatëve në zgjedhjet politike për dhomat e
vetme ose të ulëta të parlamenteve kombëtare dhe mbanin 22% të vendeve të parlamentit pothuajse
dyfishi i nivelit të shënuar në vitin 1997 që ishte 12%.Ato kryesojnë dhomat e ulta ose të vetme të
parlamentit në 28 nga 190 vende (15%), dhe në dhomat e larta apo senat në 15 nga 76 vende
(20%).Ka shumë vende të zhvilluara me nivel të ulët të përfaqësimit të femrave si ligjvënës (11.3% e
femrave në Japoni apo 17% në SHBA ) Në të kundërt, ka edhe vende me nivel të ulët të zhvillimit dhe
përfaqësimit më të lartë, edhe pa kuota të ligjëruara, të tilla sinë Mozambik me 39.2% e grave në
Parlament. Në ekstremin tjetër, 70 vende (rreth 1/3) kanë më pak se 15%e grave në parlamentet e
tyre kombëtare. Në 5 nga ato vende, asnjë femër nuk u përfaqësua nëpërlamentetrespektive.Shumica
e 43 vendeve me të paktën 30% të grave në dhomën e ulët ose të vetme të parlamenteve kanë
zbatuar disa lloje të kuotës gjinore.Vendet që aplikojnë lloje të kuotës gjinorenëpërgjithësi,kanë numër
më të lart të grave në dhomat e ulëta apo të vetme të parlamentit 17.
 26% në mesin e vendeve me kuota vullnetare të partisë;
 25 % në mesin e vendeve që përdorin kuotat e ligjërimit të kandidateve
 23 % në mesin e vendeve që përdorin vende të rezervuara; krahasuar me
 16 % në mesin e vendeve pa asnjë lloj kuote.

Në vende të ndryshme duke u nisur nga niveli i zhvillimit ekonomik, zbatimi i kuotave duket
të jetë i lidhur më ngushtë me faktorët politikë. Përvoja në rajone të ndryshme tregon se tranzicioni
drejt demokracisë apo reformimin e sistemit politik, i ka ofruar mundësi për të vënë të drejtave të grave
në axhendën politike dhe futjen e masave potencialisht të diskutueshme të tilla si kuotat.Përfaqësimi i
grave në poste kyçe në qeveri megjithatë është larg nga pariteti. Në vitin 2015, 47 zyrat kombëtare
statistikore (25 %) kanë një grua si shefe,14 bankat qendrore (8 %) kanë një grua si guvernator; dhe
40 vende (21%) kanë një grua si përfaqësuese të tyre të përhershme në Kombet e Bashkuara në
selinë e OKB-së.18
Po ne Shqipëri?Me gjithë angazhimin për vendosjen e kuotës gjinore, sipas parashikimeve
në nenin 67/6 të Kodit Zgjedhor, në vitin 2013, në Legjislaturën e VIII-të të Kuvendit, gratë janë të
përfaqësuara në nivelin 18%. Ndërkohë zgjedhjet lokale të viti 2015 sollën dy risi krahasuar me
zgjedhjet e kaluara. Kështu u vendos në sajë të angazhimit dhe këmbënguljes së Aleancës së Grave
Parlamentare, një kriter i rëndësishëm për përfshirjen e grave me 50% në listën e këshillave
bashkiakë. Por nuk mbetet me kaq. Partitë kryesore politike garuan me më shumë kandidate gra për
kryetare bashkie se zakonisht ishin zonja, të cilave iu besua sfida e këtyre zgjedhjeve lokale. Në
kabinetin qeveritar që ka 7 zonja ministre nga 19 ministra, 8 zv.ministre. Mbi 60 % e administratës
publike përbëhet nga zonja, të cilat kanë pozicione drejtuese, në gjithë nivelet institucionale dhe
vendimmarrëse.(Gjermeni.E)19Lidhur me pjesëmarrjen e grave në vendimmarrje, nga të dhënat, vihet
re tendenca që me rritjen e pozicionit apo nivelit drejtues, kemi një ulje të pjesëmarrjes së grave në

349
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
pozicione drejtuese. Kështu nga 55 ambasadorë, vetëm 6 janë femra, ndërsa meshkujt 49; nga 13
rektorë vetëm 1 është femër kurse 12 janë meshkuj; gjyqtarët dhe prokurorët meshkuj janë

17.www.unstats.u.org/unsd/gender/chapter2015(United Nations World’s Women Trends and

Statistics)18.www.unstats.un.org/unsd/gender/worlds.women.The World’s Women (2015)UN19.
www.al.undp.org/.../Forcimi Pushtetit Vendimmarres.
më të shumtë në numër se sa gjyqtarët apo prokuroret femra, dhe kjo diferencë rritet me rritjen e
niveleve drejtuese; të gjithë anëtarët e Këshillit të Lartë të Drejtësisë janë meshkuj (15); ndërsa raporti
gjinor i anëtarëve të Gjykatës së Lartë është 12 meshkuj dhe 4 femra 20.
• Përfitimet ekonomike të fuqizimit të grave

Eleminimi i një pjesë të rëndësishme të forcës së punës të një kombi mbi bazën e vetme të
gjinisë mund të kenë efekte të dëmshme për ekonominë e atij kombi (UNICEF 2015) 21
Gjatë dekadave të fundit, qëndrimet ndaj grave në vendin e punës kanë ndryshuar në mënyrë të
konsiderueshme.Zhvillimi ekonomik nuk sjell detyrimisht udhëheqjen nga femrat. Pavarësisht rritjes së
numrit të gravenë vendin e punës, një sondazh kombëtar i Gallup nga viti 2006 tregoi se amerikanët
kishin pothuajse dy herë më shumë gjasa të preferonin që shefi i tyre të ishte një burrë se një grua. 22
Ngushtimi i hendekut ekzistues gjinor në punësim mund të rrit të ardhurat për frymë më shumë se 10
% -14 % në tregjet e tjera kryesore në zhvillim deri në vitin 2020 , sipas raportit nga Goldman Sachs
(2015)23. Në mënyrë të ngjashme në bordet e korporatave, 17% e drejtorëve të bordit janë gra në
Bullgari dhe Letonia, në krahasim me mesataren në Evropë, e cila është nën 9%. Në Itali.3.9% e
drejtorëve të bordit janë femra në Itali.24.Pabarazitë gjinore në varfëri janë më të dukshme me
diversifikimin e marrëveshjeve të familjes. Gratë në moshë pune në vendet e zhvilluara dhe ato në
zhvillim kanë më shumë gjasa të jenë më të varfra se meshkujt kur ata kanë fëmijë në ngarkim dhe
nuk ka partnerë për të kontribuar në të ardhurat familjare...Ndër njerëzit që jetojnë në familje të
varfra,gratë dhe vajzat zënë50%. Gratë e vjetra (65+) kanë më shumë gjasa të jenë më të varfra sesa
burrat më të vjetër që jetojnë vetëm (gati 64%)
Një studim i shkollës së biznesit në Chicago nga Bertrand,Goldin dhe Katz (2010) tregon se
ndërsa burrat dhe gratë hyjnë në forcën e punës me ritme të ngjashme dhe fitojnë paga
tëkrahasueshme në hyrje, nëntë vjet me pas gratë kanë 12% më pak të ngjarë të jetë duke
punuar25.Gratë që punojnë kanë një mesatare prej 10% më pak orë në javë se sa homologët e tyre
meshkuj, me një hendek të pagave prej 40% në të ardhurat vjetore. Nga publikimi “Femra dhe
Meshkuj në Shqipëri” 201526 gratë janë më pak aktive në tregun e punës me një hendek 20,9
pikë%.Hendeku gjinor në pagë është 10%,me diferencë të dukshme në sektorin privat 8%, dhe
ndërmarrjet e përbashkëta 37%.Gratë në biznes janë të përfaqsuara më shumë në qarkun e Tiranës
me 47,5% ,bie në sy qarku i Kukësit me pjesmarrjen më të ulët.Të paktën 30 mijë biznese të vogla
drejtohen nga grandërkohë qënjë hendek të thellë gjinor përsa i përket punësimit e arsimit.Në veçanti
në zonat rurale ku më pak se një e katërta (23%) e femrave kanë mbaruar arsimin e mesëm,
krahasuar me më shumë kur bëhet fjalë për biznese më të mëdha, janë pak. Shifrat zyrtare
dëshmojnë gjithashtu për një hendek të thellë gjinor përsa i përket punësimit e arsimit.Në veçanti në
zonat rurale ku më pak se një e katërta

20.www.instat.gov.al/al/aktivitete/femra-dhe-meshkuj-në-shqipëri-2013
21https://blogs.unicef.org/.../breastfeeding-and-work-snap..
22.www.gallup.com/.../americans-prefer-male-boss-female..
23.www.goldmansachs.com/.../2015-10-15
24.www.unstats.un.org/unsd/gender/worlds.women. The World’s Women (2015)UN
25. Dynamics of the Gender Gap for young professionalin the financial and corporate sector’s(
july2010)
26 www.instat.gov.al/al/.../2015/femra-dhe-meshkuj-në-shqipëri,-2015-

350
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
(23%) e femrave kanë mbaruar arsimin e mesëm, krahasuar me më shumë së gjysmën (56%) e
femrave në zonat urbane .Sipas INSTAT27 përsa i përket papunësisë tek gratë është 13.7% më e
madhe sesa tek burrat.

Problematikat sociale që priorizojnë fuqizimin

Problematikat sociale janë në thelb një pjesë e pazgjidhur e fuqizimit të mangët të grave në
një shoqëri.Nga statistikat 2 në 3 viktima të vrasjeve familjare janë gra, 1grua në 3 ka përjetuar dhunë
fizike apo seksuale në një moment të jetës. Përqindja e grave që kanë përjetuar dhunë nga partneri i
ngushtë të paktën një herë në jetën e tyre varionnga Amerika Veriore: 7-32% Amerika Latine 14-38%
Evropa: 13-46% Afrika: 6-64% Azi 6-67%,28
Në shumicën e vendeve më pak se 40% e grave që përjetojnë dhunë kërkojnë ndihmë të
çdo lloji. Nga ata, më pak se 10% kërkojnë ndihmë nga policia.Gratë përbëjnë më pak se 35% të
personelit policor në 86 vende me të dhëna të deklaruara.Po nëShqipëri?Sipas të dhënave të K.M.D
numri i të dëmtuarve nga dhuna në familje varion 338-1031 burra nga 2010në 2014 dhe 1660-3090
gra në po këto vite29.
Çfarë mund të themi pas këtyre hulumtimeve praktike?Çfarë lloje të politikave janë të
nevojshme për të çuar përpara barazinë gjinore? Si mund të sigurohemi që politikat janë të dizenjuara
për të promovuar dhe të mos pengojnë realizimin e të drejtave të grave?Ndarja e pushtetit në
organizatë është kritike për efektivitetin e një lideri. Fuqizimi i pasuesve gra për të kontribuar në
qëllimet organizative është kushti paraprak për ti bërë pasuesit efektiv. Liderët që duan të ndërtojnë
ekipe me performancë të lartë duhet të jenë të vetdijshëm për rolin e rëndësishëm që luan pasuesi
grua në dinamikën e grupit dhe performancën e ekipit.Liderët efektiv rrisin pushtetin personal duke
fuqizuar të tjerët në organizatë dhe sidomos gratë.Shumica e fushatave për rritjen e përfaqësimit
politik të grave kanë përdorur argumentin që gratë do të bëjnë ndryshime në politikë. Politika për një
kohë të gjatëka qenë e dominuar nga meshkujt dhe si pasojë, politika është bërë kryesisht në interes
tëtyre, duke neglizhuar interesin e grave.
Për kërkime feministe kjo pritje paraqet një sfidë.Teorikisht është një sfidë pasi që nuk ka
marrëveshje mes hulumtime feministe rreth asaj që përbën "interesin e grave".Le te ndalemi te
fenomeni i kuotave.Në njëvend që varet nga niveli i zhvillimit ekonomik, zbatimi i kuotave duket të jetë
i lidhur më ngushtë me faktorët politikë. Përvoja në rajone të ndryshme tregon se tranzicioni drejt
demokracisë, apo reformimin e sistemit politik, ka ofruar mundësi për të vënë të drejtat e grave në
axhendën politike dhe futjen e masave potencialisht të diskutueshme të tilla si kuotat. Dahlerup
(2003)29Çfarë presim nga numri në rritje i grave politikane? Këtu është e rëndësishme që të mbajmë
në mend se është e qartë se jo të gjitha gratë politikane duan ose janë në gjendje tëpërfaqsojnë
gratë.(Dahlerup 2014)30Gjithashtu vërehet se ka qenë më e lehtë për të futur kuota në një system të
përfaqësimit proporcional
.

26.www.instat.gov.al/al/.../2015/femra-dhe-meshkuj-në-shqipëri,
201527.www.unstats.un.org/unsd/gender/worlds.women.The.World’s.Women,(2015)UN28.kmd.al/ske
daret/1448456514”Situata e diskriminimit te grave ne Shqiperi”201429.Dahlerup D. (2003) Quotas –
A Jump to Equality? 30.Dahlerup(2014). The case of women-Oxford Univers.Press.f 58-60
më tepër se një system të shumicës.Miratimi i kuotave nga vendet është i mundshëm i lidhur me
qëndrimet rreth grave brenda një vendi.Studiuesja Dahlerup i konsideron kuotat gjinore “mekanizëm
eficient për të arritur barazinë reale, që është barazia e rezultateve” (Dahlerup, 2002) 31 Megjithatë,
ndarja e kuotave politike në Indi dhe futja e paparashikuar e kuotave të bordit në Norvegji kanë lejuar
kërkuesit të ofrojë analiza shkakësore dhe ky rishikim fokusohet në provat nga këto dy të
dhëna.(Dahlerup2014) Një punë e madhe hulumtuese ka treguar sesistemete përfaqësimit
proporcional (PR) çojnë në përfaqësim më të madh të grave kundrejt sistemevetë tjera.(Siaroff 2000,
Norris 2005, ose Matland 2005)32.

351
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Nëpërmjet analizës krahasuese të politikave ne jemi në gjendje për të kuptuar se çfarë është
e nevojshme për të çuar përpara barazinë gjinore dhe të drejtat e grave, dhe të japim përgjigje se si
duhet arritur atje.Edhe pse nuk ka gjithnjë zgjidhje është me anë të politikave ne mund të ndryshojë
"rregullat e lojës" për gratë dhe vajzat në mbarë botën.Kuota për gratë konceptohet si një masë e
përkohshme, si një mjet për të arritur tek barazia gjinore, tek shanset e munguara dhe të mohuara të
grave për të qenë në pozicione të larta drejtuese, vendimmarrëse dhe politikëbërëse. Nëse instrumenti
i kuotës arrin të japë efektin e shpresuar, do të kemi njëkohësisht edhe një ridimensionim të roleve
gjinore në shoqëri duke u ndarë njëherë e mirë nga stereotipat favorizuese për njërën palë dhe
përjashtuese për palën tjetër.
Edhe në realitetin shqiptar veprimet ligjore afirmative të tilla si kuotat sjellin rezultate të
ndryshme në kontekste të ndryshme kulturore dhe politike dhe nuk janë të mjaftueshme për të
përmbushur objektivin e barazisë gjinore në politikë.Pavarësisht nga ndikimi pozitiv që kuotat kanë në
rritjen e pjesëmarrjes së grave në politikë, janë të shoqëruara me pasoja për “gratë politikane të
kuotave”(Dragoti 2011)33’’Kuotat nuk janë të pranuara gjerësisht dhe / ose të promovuara nga të gjithë,
nuk ka unitet në këtë aspekt madje edhe midis vetë grave’’
Studiuesja Norris konkludon se: “Përfaqësimi i grave në parlamentet botërore është rreth dy
herë më e lartë në vendet me sisteme proporcionale elektorale se në vendet që përdorin sistemet
mazhoritare elektorale” (Norris, 2006)34:197-213). Këto tendenca të zhvillimit të histories së kuotave
gjinore siç pohon Bachi (2006)35janë të vlefshme për demokracitë e vjetra dhe të reja.
Identifikohen kështu tri arsye të përafërta në rritjen e hendekut gjinor në të ardhurat: dallimet në
trajnim para diplomimit; dallimet në ndërprerjete karrierës; dhe dallimet në të ardhura. Këto tre
përcaktues mund të shpjegojnë pjesën më të madhe te dallimeve gjinore në të ardhurat.
Si përfundim mund të themi se Fuqizimi është një proces dhe si rezultat i këtij procesi:

 Anëtarët e pafuqishëm ose më pak të fuqishëm të një shoqërie fitojnë qasje më të madhe të
kontrollit mbi materiale dhe njohuri të burimeve.

31.Dahlerup(2004)Gender quotas –a Key to Equality case study3,3:91-8

32.Pande R. and Ford.D-Gender Quotas and Female Leadership:April 7, 2011
33.www.rrpp-westernbalkans.net/en/library/ -Steps-Towards-Gender-Equality/mainColumnParagraphs
34.Norris.P (2006) The Impact of Electoral Reform on Women’s Representation Special issue of Acta
Politica 41: 197-213.
35.Bachi (2006) “Arguing for and against quotas, Theoritical issues”f 14-16
 Sfidojnë ideologjitë e diskriminimit dhe nënshtrimit, dhe
 Transformojnë institucionet dhe strukturat përmes të cilave përjetësohet aksesi i
pabarabartë dhe kontrolli mbi burimet.

Nëpërmjet fuqizimitgratë fitojnë kontroll më të madh mbi strukturën materiale dhe

intelektuale të burimeve për të sfiduar ideologjinë e patriarkalizmit dhe gjinisë me bazë diskriminimin e
gruas në të gjitha institucionet e dhe strukturat e shoqërisë .
 Për të sfiduar dhe transformuar ideologjinë dhe praktikën e nënshtrimit të grave.
 Për të transformuar strukturat, sistemet dhe institucionet që e kanë mbështetur dhe
përforcuar këtë diskriminim-sipas familje, kastës, klasës, etnisë dhe struktures dhe
institucioneve sociale, ekonomike dhe politike, duke përfshirë fenë, arsimin, sistemet,
mediat, ligjin, modelet e zhvillimit, etj
 Për të fituar qasje në kontrollin mbi burimet materiale dhe njohuritë

Fuqizimi është një proces, edhe pse rezultati i procesit mund edhe të quhet fuqizimin duhet
të shfaqet si një rishpërndarje të fuqisë në mes të individëve, gjinive, grupeve, klasave, kastave,
racave, grupeve etnike, dhe kombeve.
352
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Fuqizimi nënkupton transformimin e strukturave të nënshtrimit përmes ndryshimeve radikale

në ligj, nota të pronësisë, kontrollit ndaj punës dhe organizatave të grave, si dhe institucioneve të cilat
përforcojnë dhe përjetësojnë dominimin mashkullor.
Procesi i fuqizimit të grave duhet të fillojë në mendje duke ndryshuar shoqëritë e
ndërgjegjshme.Një demokraci e vërtetë nuk mund dhe nuk duhet te përjashtojgratë "

Bibliografi
Bertrand.M, Goldin.C., Katz L.F. Dynamics of the Gender Gap for Young Professionals in the
Corporate and Financial Sectors
Bachi (2006) “Arguing for and against quotas, Theoritical issues”
Blanchard, Kenneth H., John P.Carlos, and A. Randolph. Empowerment Takes More than a Minute.
San Francisco: Berrett-Koehler, 1996 second part.f 96.
Carroll J. Americans Prefer Male Boss to a Female Boss
Cherlin,A "On Analyzing Other People's Data." 1991. Developmental Psychology27 (November): 946-
48
Dahlerup D. (2002) Quotas– A Jump to Equality? The Need for international Comparison of the
Use of Electoral Quotas to obtain Equal Political Citizenship for Women. In TheImplementation of
Quotas: Asian Experiences.
Dahlerup.D files.wordpress.com/2013/08/substantive-201508251345206811.pdf
Dahlerup D.|(2004)Gender quotas –a Key to Equality case study3,3:91-8
Dahlerup D.(2014). The case of women-Oxford Univers.Press.f 58-60
Dauti. M& Cepani. E (prill 2015) Forcimi i Pushtetit Vendimmarres/ Gratë këshilltare në Shqipëri
Dragoti.E “Rasti i kuotave gjinore ne politike”Monitorimi i hapave te Shqiperise drejt barazise gjinore
Norris.P (2006) The Impact of Electoral Reform on Women’s Representation Special issue of Acta
Politica 41: 197-213.
Rappaport, J.(1984).Studies in empowerment: Introduction to the issue. Prevention in Human
Services,3,1-7.
Pande R. and Ford.D- Gender Quotas and Female Leadership: April 7, 2011
Simons(1987)Accounting control systems and business strategy: An empirical analysis.Vol.11 Issue 4,
Stein.Ai (2009) women lawyers blog for work place equality 20(2) 357-408
Stewart, Aileen Mitchell.Empowering People (Institute of Management).Pitman. London: Financial
Times Management, 1994 f.2
Thatcher.M Speech to members of the National Union of Towns women’s Guilds, (May 20, 1965) ;
Why Women Should Rule the World, HarperCollins (2008), Dee Dee Myers, p. 227.
Zimmerman, Marc A.; (1990). "Taking aim on empowerment research: On the distinction between
individual and psychological conceptions." American Journal of Community Psychology 18(1): 169-
177.
Weber,M. (1946). From Max Weber.H.H. Gerth & C.W. Mills (Eds.). New York: Oxford University
Press.
Wilkinson,A.1998.Empowerment:theory.and.practice.Personnel.Review.Vol.27,No.140-56.Acc.Feb.
16, 2004.
www.unstats.u.org/unsd/ gender/ chapter 2015 (United Nations World’s Women Trends and Statistics)
www.al.undp.org/.../Forcimi i Pushtetit Vendimmarres te..
www.gallup.com/poll/24346/americans-prefer-male-boss-female-boss.aspx
www.unwomen.org/en/news/stories/2015/12/policy-brief-series-paves-way-for-gender-equality-and-
womens-rights
www.projinspire.com/
www.undp.org/content/undp/en/home H.Clark@Speeches and Statements (2015)
www.intel.com/Intel . Women and the Web.( 2012)
www.usaid.gov/what-we-do-/gender-equality-and-women-empowerment 2015
353
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
www.oxforddictionaries.com/definition/english/empower
www.unstats.un.org/unsd/gender/worlds.women. The World’s Women (2015)UN
www.instat.gov.al/al/aktivitete/femra-dhe-meshkuj-në-shqipëri-2013
www.blogs.unicef.org/.../breastfeeding-and-work-snap..
www.goldmansachs.com/.../2015-10-15
www.instat.gov.al/al/.../2015/femra-dhe-meshkuj-në-shqipëri, 2015
kmd.al/skedaret/1448456514”Situata e diskriminimit te grave ne Shqiperi”2014
www.rrpp-westernbalkans.net/en/library/ -Steps-Towards-Gender Equality/

354
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 328. 185

Korrupsioni si dukuri negative për shoqërin

Shemsi IGRISHTA & Ylber DURMISHI

Abstrakti: Çështja, të cilën e trajtojmë në këtë punim është korrupsioni si dukuri negative për
shoqërin, andaj kur flasim për këtë fenomen mjaft të ndjeshëm dhe komplekse për kohën dhe realitetin
në të cilën po jetojmë, kemi parasyshë se në çdo shoqëri, madje edhe në shtetet me ndikim dhe
zhvillim të larte të demokracisë, korrupsioni është një qështje shumë problematike.
Niveli i korrupsionit në Kosovë paraqet një ndër shqetësimet kryesore të qytetarëve të
Kosovës, ku institucionet e vendit i perceptojnë si të korruptuara, por shqetësime lidhur me këtë dukuri
negative në vendin tonë paraqesin edhe raportet nga mekanizmat ndërkombëtar, veçanërisht ne
raportet e progresit te bashkimit evropian për Kosovën, pikërisht janë adresuar thirrjet e tyre në luftimin
e korrupsionit dhe krimit të organizuar.
Në këtë kontekst, niveli i lartë i korrupsionit dhe shtrirja e gjerë e tij në institucionet publike
është duke dëmtuar seriozisht proceset e shtet-ndërtimit, zhvillimit ekonomik, zhvillimin e
demokracisë, dhe procesin e integrimit të Kosovës në Bashkimin Evropian.
Në kuadër të këtij punimi do të trajtohen edhe përpjekjet einstitucioneve të Kosovës për
parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, ku do të analizohen disa nga veprat penale të korrupsionit si
dhe rëndësi i kami kushtuar edhe Strategjisë kundër korrupsionit dhe planit të veprimit 2013-2017
Duke ju referuar shkaqeve të sipërpermendura veçmas do të trajtohen faktorët që ndikojnë në
paraqitjen e kësaj dukurie negative.

Fjalët kyçe: korrupsioni, dukuri negative, fenomen, institucione, veprat penale, sanksionet penale.

Hyrje

Duke e njohur dhe studiuar këtë problematik në kënde dhe dimensione të ndryshme, madje
edhe duke u marrur direkt edhe me punen praktike në këtë fushë, gjegjësishtë në luftimin dhe
parandalimin e korrupsionit, me kompetenc mund të theksoj se korrupsioni paraqet kërcënim për
stabilitetin dhe zhvillimin ekonomik të shtetit të Kosovës në përgjithësi, si dhe e dëmton imazhin e
shtetit të Kosovës në arenën ndërkombëtar.
Në Kosovë korrupsionivazhdon të jetë një fenomen mjaft i pranishem dhe shumë negativ, e
që po përpiqet t’ia zë frymën zhvillimit ekonomik dhe konsolidimit të shtetit të Kosovës. Dihet se dëmi
që i vjen shtetit të Kosovës si pasojë e kësaj dukurie negative për shoqërin tonë, është shumë më i
madhe se çdo shpenzim i bërë nga Institucionet e zbatimt të ligjit për luftimin dhë parandalimin e këtij
fenomeni. Kjo situatë për shkak të korrupsionit, padyshim që ndikon në përkeqësimin e gjendjes dhe
në pasigurinë e vendit, në largimin e investitorëve të huaj etj, me çka edhe dëmtohet perspektiva
ekonomike e shtetit të Kosovës.
Institucionet e zbatimit të ligjit siq janë Prokuroria e Shteti, Policia e Kosovë, si dhe të gjitha
institucionet e zbatimit të ligjit, duhet të rrisin bashkpunimin nder institucional në mënyrë që kriminelët
e krimeve financiare, veqenarisht korrupsionit, përveq që të sillën para drejtësis dhe të marrin
sanksionin penal të merituar, Institucionet e lartë përmendura rëndësi të veqanët duhet ti kushtojnë
indentifikimit, bllokimit, sekuestrimit dhe konfiskimit të pasuris së fituar me vepra penale, sepse vetëm
në këtë mënyrë kryrësve të kësaj dukurie negative për shoqërin ju bie reitingu dhe atëher Republika e
Kosovës do të bëhet një ambientë i vështirë për kriminelët dhe joshës për investitorët.


Autori ka thirrje shkencore Mr.sc.

Autori ka thirrje shkencore Mr.sc.
355
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ky punim shkencor, në fushen e siguris ka për qëllim që t’na vetëdijësojë, por edhe të na
orjentoj, dhe të na informoj për ekzistimin, pranishmërinë dhe format e kësaj dukurie negative për
shoqërin, të cilat e atakojnë dhe dëmtojnë shtetin e Kosovës.
Meqë titulli i këtij punimi shkencor është “Korrupsioni si dukuri negative për shoqërin”, andaj,
me qëllim të njohjes lidhur me prezencën dhe pranishmërinë e këtij lloj kriminaliteti në Kosovë, do të
bëhet një analiz kronologjike, si dhe prezantimetstatistikore për periudhën kohore prej vitit 2011 deri
në vitin 2015.
Në vazhdimësi do të trajtohet edhe aspekti procedural dhe roli i organeve kompetente për
ndjekjen, parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, siq janë Policia, dhe Prokuroria e Shtetit.

Korrupsioni si dukuri negative për shoqërin

Korrupsioni nuk është një tematikë e re për shoqërin tonë. Ky fenomen vështrohet si një
kërcenim i hapur për shoqërinë, ekonominë, administratën dhe rregullimin shoqëror që me shumë së
një mijë vjet.Shumë autorë theksojnë së nuk ka shoqëri në të cilën nuk është prezent korrupsioni, për
këtë arsye, kjo dukuri kriminale ka zgjuar edhe një interesim të madh 689.
Për ta ndriçuar fenomenologjinë dhe shkaqet e dukurisë së korrupsionit, në shumë vende
organizohen tubime shkencore dhe profesionale të eksperteve të lëmenjve të ndryshë, si nga fusha
ekonomike dhe kriminologjike.Në një konferencë ndërkombëtare të mbajtur në Amsterdam, në vitin
1992, lidhur me korrupsionin është konstatuar, përveç tjerash,se në shoqëritë bashkëkohore vërehet
një tolerancë, një pajtim i theksuar me këtë dukuri, thuajse kjo është diçka e zakonshme dhe
normale690.

Definicione të ndryshme për korrupsionin

Studiuesit dhe specialistët që merren me trajtimin e korrupsionit, janë vazhdimisht në kërkim

të definicionit adekuat të korrupsionit, me qëllim të reagimit efikas dhe gjithëpërfshirës ndaj ndikimeve
të korrupsionit në jetën shoqërore dhe ekonomike691.
Në parim, te korrupsioni fjala është për përdorimin apo më mirë të themi, shpërdorimin
kundërligjor të autorizimeve dhe të ndikimit të detyrës shtetërore me qëllim të realizimit të përfitimeve
materiale per vete apo dikë tjeter.
Korrupsioni bëhet shumë i rrezikshëm kur është i lidhur me krimin e organizuar, sepse
atëhere viktimat e tij jemi të gjithë ne, e jo vetëm individët të caktuar, pra me korrupsion dëmtohen ”të
mirat e përgjithshme” apo të mirat e të gjithëve neve, shkelet ligji dhe dëmtohet sundimi i së drejtës
dhe me këtë prodhohet një gjendje e pasigurisë ligjore në shtet692.
Korrupsioni është një prej dukurive që është vështirë të përkufizohet për arsye së kuptimi i
kësaj dukurie varet prej kohës dhe kontekstit shoqëror e politik.
Shumica e autorëve korrupsionin e shohin si keqpërdorim të pushtetit nga individi, i cili është i veshur
me petkun e kompetencave publike, pushtetit politik apo atij ekonomik, për të përvetësuar në mënyrë
ilegale përfitime materiale ose jo materiale.
Në kuptimin më të përgjithshëm, korrupsioni paraqet shpërdorimin e pushtetit të cilin e
posedon një zyrtar i lartë, në një vend pune ose pozicion të hierarkisë sociale dhe ekonomike,
për përvetësimin e paligjshëm të pasurisë për vete apo për personin tjetër.
Shumicën e herave për korrupsionin mendohet që është marrja e parave në formë pagese
për shërbimet e kryera apo për ato që duhet kryer, mirëpo një kuptim apo një definicion i shkurtër dhe

689Suçeska, M., ”Bazat e Kriminalitetit Ekonomik”, Prishtinë, 2006, fq. 131.

690Halili,
R., ”Kriminologjia”, Prishtinë, 2011, fq. 201.
691 Suqeska,Mersida,”Bazat e Kriminalitetit Ekonomik”, Prishtinë, 2006, fq. 132.
692 ADŽAJLIĆ-DEDOVIĆ,Azra, “Drejtësia Restroative”, Prishtinë, 2007, fq. 32.

356
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
gjithëpërfshirës mund të jetë ky: “Korrupsioni është keqpërdorim i fuqisë së pushtetit për interesa
personale, grupore apo klanore’’693.
Në raportin e paraqitur në vitin 1994, Këshilli i Evropëskacaktuar definicion pune për
korrupsionin:“Keqpërdorimi i pozitës publike, shoqërore ose ekonomike, gjegjësisht shfrytëzimi
i ndikimit real apo të supozuar në bazë të kësaj pozite, me qëllim që, në mënyrë të
kundërligjshme, për vete ose për dikë tjetër, të sigurohet ndonjë fitim material apo ndonjë
përparësi politike ose ekonomike”694.

Indeksi perceptimit të korrupsionit për vitin 2015 I publikuar ngaorganizata Transparency

International

Në përgjithësi, dy të tretat e 168 vendeve të vlerësuara radhiten nën shifrën 50 në indeksin

prej 0 pikësh, që përshkruan vendet me korrupsion të lartë, deri në 100 pikë, që vlen për vendet e
pastra.Kosova sivjet ka marrë 33 pikë dhe është radhitur në pozitën numër 103, duke krahasuar
me raportin e para një viti, kur është radhitur në pozitën me numër 110, siq mund të vrehet Kosova ka
shënuar përparim të lehtë695.
Përparim më të madh në indeksin e sivjetmë ka bërë Shqipëria, duke u radhitur në vendin e
88-të, krahasuar me vitin 2014, kur njëjtë si Kosova, ka qenë në pozitën 110.
Nga vendet e tjera të rajonit, Mali i Zi radhitet në pozitën numër 61, Maqedonia 66.
Megjithatë,Transparency International ka theksuar se viti 2015 ka treguar se njerëzit që
punojnë së bashku, mund të kenë sukses në betejën kundër korrupsionit.
“Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit 2015 tregon qartë se korrupsioni mbetet një plagë në
mbarë botën. Por viti 2015 ka qenë po ashtu një vit, kur njerëzit kanë dalë në rrugë për të protestuar
kundër korrupsionit. Njerëzit në gjithë globin kanë dërguar sinjal të fuqishëm tek ata në pushtet: është
koha për të luftuar korrupsionin e madh”, ka thënë Jose Ugaz, kryetar i organizatës Transparency
International696.
Në indeksin e sivjetmë, Danimarka, për të dytin vit me radhë, është në krye të listës si vend i
pastër, ndërsa Koreja e Veriut dhe Somalia janë në fund, si vendet më të korruptuara.
Transparency International është organizatë globale e shoqërisë civile, e cila udhëheq luftën
kundër korrupsionit, indeksi i perceptimit të korrupsionit radhit vendet në bazë të niveleve të tyre të
korrupsionit në sektorin publik.

Disa nga karakteristikat dhe format e korripsionit

Korrupsioni karakterizohet për fshehtësi dhe diskrecionnë format e manifestimit të tij,

madje kjo formul: C=P+D-T (Korrupsioni = Fuqin +Diskrecion -Transparenca), konsiderohette
jetëformula e korrupsionit. Karakteristikë tjetër e korrupsionit është përshtatja. Korrupsioni është
dukuri që përshtatet lehët në shoqëri, pavarësisht prej rregullimit shoqëror. Këtu është e rëndësishme
të theksohet sidomos shoqëritë në tranzicion, transformimin e marrëdhënieve pronësore, libelarizimin
e ekonomisë, mungesën e rregullativës ligjore ose zbrazëtitë ligjore, etj., ku korrupsioni gjenë shtrirje
dhe i merr përmasat më të mëdha.
Duke vështruar definicionet per krimin e organizuar, korrupsionin dhe shperlarjen e
paravemund të thuhet se këto janë tri kuptime që janë në lidhshmëri ndërmjet tyre. Në të
vërtetë,kriminaliteti i organizuar shërbehet më së shpeshti me korrupsion, i cili është mjet përkrijimin
dhe mbajtjen e lidhjeve me organet e pushtetit dhe me personat me ndikim nësubjektet shtetërore,
ekonomike e financiare697.

693 Po aty , fq .134.

694 Po aty, fq. 133.
695http://www.transparency.org/cpi201, shikuar me 02.02.2016
696http://www.gazetaexpress.com/lajme/ti-korrupsioni-ne-kosove-me-i-larti-ne-ballkan-163061/ shikuar me 02.02.’16
697Suqeska,M.,”Bazat e Kriminalitetit Ekonomik”, Prishtinë, 2006, fq. 137.

357
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Bazuar ne vlerësimet, analizat dhe hetimet, e bëra nga komponentat te ndryshme (projekte,
OJQ, sondazhe, policia, etj) vendore dhe ndërkombëtare me se shumti korrupsioni është i paraqitur
ne institucionet publike ku ka te bej me shpenzimet e parës publike.
Si forma me te shpeshta te paraqitjes se korrupsionit janë në:
1) Ne fushën e Prokurimit Publik,
2) Ne fushën e Shëndetësisë,
3) Ne fushën e Privatizimit,
4) Ne fushën e ofiqarise.
5) Ne fushën e ndërtimeve,
6) Ne fushën e çështjeve pronësore (Gjykatat, zyrat katastrale),
7) Si dhe ne Agjensione tjera.

Sfidat në hetimin e korrupsionit

Korrupsioni për nga natyra dhe format e manifestimit siq e theksuam edhe me
lartëkarakterizohet me fshetësi dhe diskrecion si dhe me përshtatje,andaj rastet e korrupsionit nuk
janë raste të lehta për t’u hetuar, duke pas parasysh se në shikimin e parë është interes i dy anshëm,
edhe i personit zyrtar që shpërdoron detyrën zyrtare dhe merr ryshfet për një shërbim që kryen, por
edhe i qytetarit apo personit që jep ryshfet për një shërbim apo favor të pa merituar që i kryhet.Ndersa
kur flasim për korrupsionin ndërkombëtarë, themi së luhet në shuma tepër të mëdha, prandaj ndjekja e
këtyre kriminelëveështë një punë e rrezikshme. Shumë gjykatës, gazetarë dhe gjurmues kanë qenë të
kërcënuar, madje disa prej tyre edhe e kanë paguar me jetë që kanë mbledhur apo publikuar
informacionet që i kanë demaskuar kriminelët e fshehur698.
Korrupsioni, si një nga format e kriminalitetit ekonomik dhe financiar, është mjaft i përhapur
në shoqëri, kjo dukuri negative është e pranishme në të gjitha shtetet e botës, ndërsa në shtetet të
cilat janë në fazën e tranzicionit, kjo dukuri është shumë e më shumë e pranishme dhe e dukshme.
Dështimi i institucioneve të shtetit për të arritur rezultate ne luften kunder korrupsionit mund
të shpjegohet edhe me disa nga arsyet si:
1. Mos gadishmëria e qytetarëve për lajmrimin e rasteve (raportimit) të korrupsionit.
2. Mungesa e vullnetit politik dhe mbështetja-fuqizimi i mekanizmave që kanë për mision
luftimin dhe parandalimin e korrupsionit.
3. Mungesa e prevojës së institucioneve shtetrore për të luftuar këtë dukuri negative.
4. Numri i pa mjaftueshum i prokurorve dhe i gjyqtarëve si dhe mungesa e vullnetit të tyre që të
merren seriozishte me procedimin e rasteve të korrupsionit.
5. Reformimi i sistemit gjyqësor dhe prokurorial.
6. Sanksionet penale-dënimet e buta që janë paraparë me legjislacionin në fuqi dhe nuk
korospondojn me numrin e madh te rasteve të korrupsionit.
7. Ndryshe nga ryshfeti krimi i dhënjes dhe i marrjes së favoreve është i pa mundur të provohet
sepse kjo praktikë nuk le gjurmë dhe është interes i dya anshëm699.
8. Mungesa e legjislacionit përkatës dhe zbrastirat në disa ligje, etj.

Roli i policisë në zbulimin e rasteve të korrupsionit

Policia është organ shtetërore që kujdesët për mbrojtjen e shoqërisë nga kriminaliteti, për
mbrojtjen e rendit e qetësisë publike, si dhe për sigurimin e SISTEMIT të përcaktuar shtetëror. Në të
gjitha vendet, duke llogaritur edhe shoqëritë bashkëkohore, policia, me përjashtim të organizimit
formal, ka të njëjtat funksione dhe detyra700.

698 Kval-Mellbye-Tranoy, “Politika dhe Demokracia”, Prishtinë, 2006, shtojca 1 (Mariannë Knarud Sagen), fq. 243.
699 Latifi, V., “Kriminalistika”, Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë, 2006, fq.203
700Latifi, V., “Taktika Kriminalistike”, Prishtinë, 2001,fq.26.

358
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Policia si organ shtetëror është njeri nder subjektet themelore ne politiken e luftimit te kriminalitetit dhe
për te përmbushur mandatin e saj policia vepron ne aspektin represiv dhe atë preventiv.
Veprimet represive ne luftën kundër kriminalitetit policia e ndërmerr bazuar ne autorizimet
ligjore si ne rastet e zbatimit te hetimeve për vepra penale, zbulimin e kryerësve te veprave penale,
inicimin e procedurave ligjore për kryerësit e veprave penale, kufizimin te përkoshem te disa te
drejtave, shqiptimin e masave te caktuara apo sanksioneve te ndryshme ne kuadër te mandatit ligjor,
zbatimin e autorizimeve dhe urdhëresave nga institucionet e tjera si prokuroria dhe gjykata. Pra
veprimet represive policia i zbaton bazuar ne mandatin e saj ligjor qe rrjedh nga legjislacioni përkatës
e veçanërisht nga Kodi i Procedurës Penale, por disa nga këto veprime represive i zbaton ne
koordinim edhe me institucionet tjera siç janë Prokuroria, Gjykata, Institucionet Korrektuese etj701.
Organizatat policore ne ditët e sotshme janë shume te fokusuara ne zhvillimin dhe zbatimin
e politikave preventive ne lufte kundër kriminalitetit. Për te zbatuar aktivitetet preventive policia
bazohet ne hulumtime mbi sjellje te ndryshme kriminale, hulumtime mbi faktorët e ndryshëm qe
ndikojnë ne shfaqjen e dukurive kriminale apo formave te sjelljeve kundërligjore, pra për ti realizuar
këto aktivitete policia bazohet ne analiza te mbështetura ne te dhëna shkencore.
Masat preventive te policisë kane si qellim parësor parandalimin e shfaqjes së veprimeve te
kundërligjshme apo kriminale dhe për te përmbushur ketë objektiv policia ndërmerr aktivitete te
shumëllojshme, te planifikuara dhe sistematike bazuar ne hulumtime apo analiza paraprake. Një pjese
e këtyre aktiviteteve preventive te policisë konsiderohet bashkëpunimi me komunitetit, masave
patrulluese, fushatave vetëdijsuese, bashkëpunimi me bashkësitë lokale, sektorin e arsimit etj702.
Provat, të cilat mblidhen nga ana e policisë para së të ngritet një kallëzim penal, paraqiten si
pjesë përbërse të një kallëzimi penal. Ky i fundit është element kryesor apo mekanizëm, i cili e vë në
lëvizje prokurorinë që në bazë të vlerësimit të tij, nëse ekziston baza e dyshimit dhe arsyejaqë të
hapen hetimet ndaj një rasti konkret që ka të bëjë me veprat penale të korrupsionit 703.
Policia e Kosovës në strukturë ka drejtorinë për hetimin e krimeve ekonomike dhe
korrupsionit, drejtori e cila merret me parandalim dhe luftimin e kriminalitetit ekonomik dhe të
korrupsionit.
Në vijim po paraqesim të dhenat statistikore për rastet e korrupsionit nga viti 2011 gjerë
2015.
 Në vitin 2011 janë ngritur gjithsej 131 kallëzime penale për rastet e korrupsionit, kundër 244
personave të dyshuar, dhe ka arrestuar 62 persona të dyshuar.
 Në vitin2012 janë ngritur gjithsej 139 kallëzime penale për rastet e korrupsionit, kundër 266
personave të dyshuar, dhe ka arrestuar 65 persona të dyshuar.
 Në vitin 2013 janë ngritur gjithsej 236 kallëzime penale për rastet e korrupsionit, kundër 634
personave të dyshuar, dhe ka arrestuar 69 persona të dyshuar.
 Në vitin 2014 janë ngritur gjithsej 96 kallëzime penale për rastet e korrupsionit, kundër 302
personave të dyshuar, dhe ka arrestuar 65 persona të dyshuar.
 Në vitin 2015 janë ngritur gjithsej 154 kallëzime penale për rastet e korrupsionit, kundër 340
personave të dyshuar, dhe ka arrestuar 67 persona të dyshuar.
Nga analizat statistikore për rastet e korrupsionit per periudhen kohore 2011 gjerë në 2015
vërehet se gjithësej gjatë kësaj periudhe janë ngritur 756 kallëzime penale për rastet e korrupsionit,
kundër 1786 personave të dyshuar se kanë kryer vepra penale të korrupsionit si dhe kanë qenë të
arrestuar nga policia 328 persona të dyshuar për korrupsion.

701 Kodi I Procedures Penale te Republikës së Kosovës, Kuvendi i Kosovës, Kodi nr. 04/L-123, 13 dhjetor 2012, Autorizimet e
policies, Kapitulli IX, fq 25-30, i dispunueshëm:http://www.kuvendikosoves.org/ , qasur me datën 12.01.2016.
702 Ligji I Policisë, Nr. 04/L-076, I dispunueshëm: http://intranet/Ligjet/Ligji%20i%20Policisë1.pdf , qasur me datën 12.01.2016.
703Qollaku, H., “Prokurori publik në procedurë penale (aspekti teorik dhe praktik)”, Instituti Gjyqësor I Kosovës, Prishtinë, fq. 30-

35.
359
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Roli i Prokurorisë së Shtetit në hetimin e korrupsionit

Prokuroria është organ shtetëror, i cili emërohet me ligj për luftimin e kriminalitetit sepse,
përveç rolit të mbrojtjes së ligjit dhe të kushtetutës, kjo është përgjegjëse edhe për ndjekjen penale të
personave fizikë dhe juridikë të dyshuar për vepër penale. Pikërisht në këtë funksion reflektohet edhe
karakteri represiv i aktivitetit të këtij organi në luftimin e kriminalitetit 704.
Prokuroria e Shtetit është institucion i pavarur, me autorizime dhe përgjegjësi për zbatimin e
ndjekjes penale ndaj personave te akuzuar për kryerje te veprës/veprave penale. Sipas Kodit te
Procedurës Penale te Republikës së Kosovës, Prokurori i Shtetit është përgjegjës për hetimin e
veprave penale, ushtrimin e ndjekjes penale ndaj personave te akuzuar për kryerje te veprave te
ndryshme penale qe ndiqen sipas detyrës zyrtare apo ne baze te propozimit te te dëmtuarit, po ashtu
prokurori mbikëqyr punën e policisë gjate hetimit te personave te dyshuar për kryerje te veprës penale.
Funksionet e prokurorit te shtetit ne baze te Kodit te Procedurës penale janë edhe paraqitja dhe
prezantimi i aktakuzës para gjykatës kompetente, paraqitja e ankesës ndaj vendimeve gjyqësore qe
nuk kane marre formën e prere dhe kundërshtimi i vendimeve te formës se prere me mjete te
jashtëzakonshme juridike705.
Bazuar ne kompetencat e sipër përshkruara prokurori i Shtetit ka rolin kryesor ne hetimin
dhe ndjekjen e kryerësve te veprave penale duke filluar nga faza fillestare e një hetimi apo ajo qe
njihet si procedurë paraprake e deri ne përfundim te një qeshtje penale. Ne fakt qe nga ngitja e
dyshimit për kryerje te veprës penal prokurori mbikëqyr dhe udhëheq punën e policisë ne drejtim te
mbledhjes se provave dhe vendos për zhvillimin e mëtutjeshëm te procedurës penale.
Sikur ne te gjitha rastet qe kane te bëjnë me zhvillimin e hetimeve dhe ndjekjes penale
Prokurori i Shtetit zbaton autorizimet ligjore edhe ne hetimine korrupsionit ne bashkëpunim me
institucionet e tjera. Meqenëse hetimi i këtyre veprave penale është i natyrës me komplekse pershkak
te rrethanave te kryerjes dhe karakteristikave te kryerëseve, vete Kodi i Procedurës Penale706 e trajton
kompleksitetin e këtyre veprave me lejim e përdorimit te një sere masave te veçanta siç janë zbatimi i
masave te fshehta te hetimit dhe vëzhgimit, ekspertizave te ndryshme financiare qe i ndihmojnë
Prokurorit te Shtetit ne mbledhjen e provave për luftimin e veprave penale të korrupsionit.

Përmbledhje e punimit

Në Kosovë korrupsioni vazhdon të jetë një fenomen mjaft i pranishem dhe shumë negativ që
po përpiqet t’ia zë frymën zhvillimit dhe konsolidimit të shtetit të Kosovës.
Në baze të analiza dhe studimeve të bëra deri me tani niveli i lartë i korrupsionit në një shtet
dëmton edhe imazhin ndërkombëtar të atij shteti. Kjo situatë për shkak të kriminalitetit të lartë
ekonomik, dhe të korrupsionit ndikon në përkeqësimin e gjendjes dhe në pasigurinë e vendit, në
largimin e investitorëve të huaj etj, me çka dëmtohet perspektiva ekonomike e vendit tonë.
Të gjitha këto konstatime për niveltë lartë të korrupsionit në Kosovë i mbështesim në të
dhënat zyrtare të institucioneve përkatëse përgjegjëse për luftimin krimeve ekonomike dhe
korrupsionit, siç janë: Policia e Kosovës dhe , Prokuroria e shtetit.
 Përfundimisht, mund të konkludojmë se korrupsioni është një dukuri që shkaktohet nga
rrethana të përgjithshme të natyrës njerëzore dhe nga faktorë të veçantë që pasqyrojnë
zhvillimin dhe natyrën e një shoqërie të caktuar.
 Nga analizat e bëra gjatë këtij punimi, është veneruar që, me gjithë përpjekjet për
parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, prapëseprapë ky fenomen është mjaft i pranishëm
në Kosovë.

704Abazoviq,M., Muratbegoviq,E., Haliloviq,H., Budimliq,M., Beqireviq,E., “Politika e luftimit të kriminalitetit”, Prishtinë, 2006, fq.
75.
705Kodi I Procedures Penale te Republikës së Kosovës, Kuvendi i Kosovës, Kodi nr. 04/L-123, 13 dhjetor 2012,
706Kodi I Procedures Penale te Republikës së Kosovës, Kuvendi i Kosovës, Kodi nr. 04/L-123, 13 dhjetor 2012, Kapitulli IX, neni

91, fq.38, i dispunueshëm:http://www.kuvendikosoves.org/ , qasur me datën 12.01.2016.

360
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
 Institucionet e zbatimit të ligjit siq janë Prokuroria e Shteti, Policia e Kosovë, etj, duhet të
rrisin bashkpunimin nder institucional sepse mënyra më efikase e luftës kundër korrupsionit,
përveq se kryersit e këtyre krimeve të sillën para drejtësis dhe të marrin sanksionin penal të
merituar, është konfiskimi i profitit të realizuar në mënyrë joligjore.
 Nga analizimi rasteve të raportuara në Policinë e Kosovës për periudhën 2011 gjerë 2015,
lidhur me rastet e Korrupsionit rezulton që është një numër mjaft i madh i rasteve të hetuara
nga Policia e Kosovës, porduhet rritur fokusi dhe aktiviteti i Policisë dhe i Prokurorisë, në
drejtim të sekuestrimit dhe konfiskimit të pasuris së fituarë në mënyrë të kundërligjëshme.
 Konfiskimi i pasuris së fituar me vepër penale është masë me interes të madh shoqëror, dhe
njëkohësisht është edhe veprim preventiv.

Literatura
ADŽAJLIĆ-DEDOVIĆ, Azra: “Drejtësia Restroative”, Prishtinë 2007
Abazoviq,M., Muratbegoviq,E., Haliloviq,H., Budimliq,M., Beqireviq,E., “Politika e luftimit të
kriminalitetit”, Prishtinë, 2006
Latifi, Vesel.,” Taktika Kriminialistike”, Prishtinë, 2009
Halili, Ragip,” Kriminologjia”, Prishtinë, 2011
D. Modly,” Leksiokoni kriminalistik”, FSHK, Sarejevë, 1998
Qollaku, Hashim,”Prokurori publik në procedurë penale (aspekti teorik dhe praktik)”, Instituti Gjyqësor I
Kosovës, Prishtinë,
Suceska Mersila, “Bazat e Kriminalitetit Ekonomik”, Sarajevë, përkthyer Prishtinë, 2006.
Kval-Mellbye-Tranoy, Politika dhe Demokracia, Prishtinë, 2006,
Hans Jorgen dhe Goran Skogh, “New perspesctives on economic crime”, 2004
Kodi I Procedures Penale i Republikës së Kosovës, Kuvendi i Kosovës, Kodi nr. 04/L-123, 13 dhjetor
2012,
Ligji I Policisë, Nr. 04/L-076, I dispunueshëm: http://intranet/Ligjet/Ligji%20i%20Policisë1.pdf,
http://intranet/dokumentet_strategjike/RAPORTI%20SHQIP_2013.pdf(raportihttp://www.albeu.com/kos
ove/kosova-dhe-shqiperia-me-korrupsionin-me-te-larte-ne-evropen-juglindor/179218/
http://www.transparency.org/cpi201
http://www.gazetaexpress.com/lajme/ti-korrupsioni-ne-kosove-me-i-larti-ne-ballkan-163061/

361
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 316. 356. 2

Tendenca të reja dhe probleme të ristrukturimit të familjes shqiptare

Marta TOPÇIU

Abstrakt: Familja ndodhet në lidhjen e biologjikes me simboliken, e kulturës me natyrën, e

konservatorizmit me inovacionin, e së shkuarës me të ardhmen. Ajo bashkon afirmimin natyralist
“gjithçka është e dhënë” me afirmimin kulturalist “gjithçka ndërtohet”. Brenda saj mund të ketë
padrejtësi por edhe socializim e humanizëm duke i lejuar çdokujt të eksperimentoje tjetrin nëpërmjet
jetës bashkëshortore, gjenealogjisë dhe vëllazërisë. Ajo mund të favorizojë pabarazinë gjinore, të
përballet me enigmën e seksualitetit, eksperiencën e çuditshme të ngjizjes dhe vazhdimësinë e
brezave. Ajo mund të jetë vendi i dhunës fizike apo psikologjike, por ndërkohë është po ajo që i
kundërvihet antropologjisë utilitariste që vjen nga globalizimi, duke ofruar mikpritje dhe bashkëpunim
larg çdo pazarllëku dhe përcaktimi monetar.
Kur familja bazohet mbi mirëkuptimin burrë grua, apo atë prind fëmijë, kur në mënyrë
progresive ajo heq dorë nga detyrimi dhe imponimi në favor të komunikimit dhe ndërmjetësimit, ajo
tregon se është para së gjithash një formë e ndjeshme dhe aktive që po ndërtohet në këtë epokë
tranzicioni. Nëse po ndërtohet, çfarë po ndërtohet saktësisht? Pikërisht punimi synon të paraqesë
ndërtimin dhe rikompozimin e fytyrës së familjes shqiptare. Problemet e saj lidhur me tradicionalen
janë për shoqërinë shqiptare objekt debati dhe diskutimi, jo vetëm me natyrë filozofike dhe akademike,
por edhe praktike, sepse në demokraci krijohen raporte të reja edhe brenda familjes.

Fjalë kyçe: familje, traditë, ndërtim, rikompozim, modernitet.

Familja e sotme përballë asaj tradicionale

A është familja e sotme reflektimi i familjes tradicionale?

Zhvillimi i studimeve historike mbi familjen ka treguar se kjo e fundit është institucion në
ndryshim. Ashtu si edhe shoqëria, ajo është produkt i forcave sociale, ekonomike dhe kulturore. Çdo
epokë njeh format e veta të familjes. Modeli i familjes perëndimore në vitet 1960-1970 ishte: martesë
monogame, çift i qëndrueshëm, role gjinore stereotipe brenda një shoqërie industriale buxhetore.
Sot, për shkak të transformimeve, përcaktimi i familjes në shoqëritë perëndimore është i
vështirë. Europa është dëshmitare e një diversiteti modelesh familjare. Transformimet e mëdha të
viteve 1965 vazhdojnë ende mes turbulencash sociale. Moderniteti i saj, i shprehur ndër të tjera edhe
nëpërmjet lirisë dhe individualizmit, shoqëron në mënyrë të vazhdueshme familjen perëndimore.
Të gjitha dukuritë e modernitetit, të qytetërimit kompleks po i përball edhe familja shqiptare.
Ajo është para dilemave që synojnë thyerjen e skemave të vjetra tradicionale të familjes së dikurshme
shqiptare. (Tushi, G. 2006)
Artikulli nuk synon të propozojë një teori të përgjithshme, por të përpunojë një diagnozë
sociologjike mbi transformimet e familjes shqiptare. Interpretimi i këtyre transformimeve i ngarkohet
familjes tradicionale shqiptare me raporte të mbyllura e role të caktuara brenda saj, të nënshtruara
ndaj finalitetesh që justifikonin asimetrinë midis sekseve dhe pushtetin e burrit në një shoqëri politike
bazuar mbi një hierarki dhe pabarazi të theksuar.

 Autorja ka thirrjen shkencore Dr.sc. Universiteti “A. Xhuvani” Elbasan. Email: martatopciu@yahoo.com
362
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Familja shqiptare përballë transformimeve

Familja shqiptare si strukturë, formacion social dhe relacion intim është duke ndryshuar. Në
disa aspekte, ndryshimet janë radikale. Askush s’do të ishte në gjendje të parashikonte se ajo do të
ndryshonte me një intensitet të tillë në aspektin psikosocial,ekonomik dhe seksual. Ndryshimet e
vrullshme që vazhdojnë të ndodhin brenda saj e bëjnë akoma më të vështirë parashikimin social të
evolucionit, masës së ndryshimit dhe të asaj që mund të mbetet konstante. (Tushi. G. 2006).
Midis dy shoqërive që ndanë vitet “90-91” ekzistojnë dallime thelbësore në të gjitha
aspektet e jetës ekonomiko-sociale.
Në të parën, kuadri në të cilin punuan dhe jetuan njerëzit ishte relativisht i qëndrueshëm:
zonat rurale dominonin kundrejt atyre urbane, individi kishte një pozicion, kryente një punë, sillej
sipas normave të pranuara, i bindej autoritetit. Grupet sociale udhëhiqeshin nga raporte afektive,
morale të cilat kishin përparësi ndaj atyre kontraktuale bazuar mbi interesa të veçanta. Stimujt
moralë ishin gjithçka. Shkurt, kishim një status quo, një realitet social të thjeshtë, të lexueshëm, rural,
pak a shumë homogjen (Sokoli, L. 1997, 223). Gjatë kësaj periudhe krijimi i koncepteve unike për
mënyrën e jetesës, duke përfshirë edhe ato mbi martesën e familjen, ishin shndërruar në politikë
zyrtare. Familja shqiptare ishte një jetesë e përbashkët, ligjore, e qëndrueshme, relativisht e qetë ose
e rrezikuar nga faktorë “natyrorë”, me ekskluzivitet seksual midis një burri e një gruaje, të dy prindër,
e krijuar për mbijetesë e vazhdimësi (trashëgimi), në të cilën burri ishte burimi kryesor i të
ardhurave dhe autoriteti kryesor. Kjo familje shquhej për aftësinë vetërregulluese dhe kriteri moral
kishte epërsi kundrejt çdo kriteri tjetër gjykimi e vlerësimi.
Pas vitit 1990 ky ekuilibër social apo, në gjuhën e Kadaresë (2000, 60), kjo harmoni negative
u prish. Vendin e një realiteti social të thjeshtë, kryesisht rural, homogjen, të bazuar mbi një
marrëveshje sociale, e zuri një realitet i ri, më i ndërlikuar, gjithnjë e më shumë urban, heterogjen,
realitet që u ndesh që në fillim me probleme të mëdha sociale.

Alternativat “jo tradicionale” të familjes shqiptare

Pas vitit 1990, në fushën e marrëdhënieve familjare, në mënyrë të shpejtë, spontane e

mjaft kontradiktore, ka ndryshuar thuajse gjithçka. Në vitet e tranzicionit, familja tradicionale filloi të
njohë “rivalët” e vet, alternativat jo-tradicionale. Nga analiza mbi shndërrimet, pozitive e negative të
familjes, arrijmë në përfundimin se është e vështirë, por jo e pamundur, të diferencojmë dukuritë
kalimtare të tranzicionit të vështirë shqiptar, nga ato që do të përfaqësonin tipare relativisht të
qëndrueshme të familjes “jo-tradicionale”.Duhet thënë se tipologjia e vjetër e “familjes së mbyllur”
tradicionale, me unitet të brendshëm dhe autoritet paternalist jo vetëm që është tronditur, por është
duke kaluar një krizë të fortë identiteti.

Si është familja shqiptare sot?

Cila është përgjegjësia e saj në raport me fëmijët? A janë transformuar rolet prindërore? A
është siç ishte marrëdhënia bashkëshortore? Çfarë ka ndryshuar në konceptin e dikurshëm të
martesës, si forma legale e lejimit të marrëdhënieve seksuale bipolare? A po shtohen divorcet? A po
shkrihen kufijtë e ndarjes së detyrave dhe angazhimeve brenda familjes? A po luftohen modelet
negative dhe deformimet gjinore të së shkuarës brenda saj?
Këtu qëndron një pjesë e pyetjeve që vijnë nga transformimet e familjes dhe nga
ndërveprimet e reja brenda saj.

363
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Raporti me fëmijën. Fëmija ka sot një vend më të rëndësishëm në gjirin e familjes.

Në botë, raporti me fëmijën, që nga lufta e dytë botërore, ka njohur transformime të thella që
kanë dëmtuar dinamikën tradicionale.

Fëmija është menduar për një kohë të gjatë në raport me të rriturin. I konsideruar
tradicionalisht si një i rritur në proces, ai vjen sot si një qenie në “progres të vazhdueshëm” (Gavarini,
Lebrun & Petitot, 2011). Psikologjia e zhvillimit, figurë qëndrore e së cilës ka qenë Piazhe, interesohej
për fëmijën vetëm për të treguar gjenezën e ndërtimit psikologjik të të rriturit.Në mjedisin familjar,
fëmija po ze një vend domosdoshmërisht të rëndësishëm. Meqë martesa (si institucion) po dobësohet,
ngjarje e rëndësishme në një çift është ardhja në jetë efëmijës së parë. Kjo ngjarje sjell ndryshime të
shumta dhe në shumicën e rasteve prek të gjitha aspektet e jetës. (pushimet, zbavitjet, jetën në çift,
jetën sociale, atë profesionale).

Studime të shumta të psikanalizës provojnë që i sapolinduri mbart në vetëvete një afektivitet

real që s’duhet konsideruar pasiv. Nga ky moment fëmija bëhet pjesë e familjes, qendra e interesit për
prindërit duke kërkuar vëmendje të konsiderueshme. Familja bëhet institucioni i parë në ndihmë të
socializimit të fëmijës edhe pse sot qëllimi socializues i saj është vënë në diskutim.Duhet thënë se
agjentët kryesorë të socializimit, prindër, edukatorë si kudo edhe në Shqipëri, nuk janë më të sigurt për
edukimin dhe autoritetin e tyre ndaj fëmijëve. Është mëse e vërtetë që shumë prindër, edukatorë
justifikojnë largimin nga pozicioni autoritar kundrejt fëmijës në emër të dashurisë.(Neyrand,
G.2008).Për britanikun Alan Prout, fëmijëria është gjithashtu një ndërtim social. (Prout, 1990,
2005).Dinamika demokratizuese dhe barazuese e shoqërive moderne po e zhduk kriterin e moshës që
ka shërbyer për një kohë të gjatë si barrierë midis fëmijërisë dhe moshës te te rriturit (Renaut, 2003)
dhe përfaqësimet tradicionale duket se po bëhen të pavlefshme.

Aktualisht fëmija konsiderohet si një person më vete i plotë, që ka kapacitete reale nga
pikëpamja konjitive po aq sa sociale dhe afektive. Ky evoluim i vështrimit ndaj fëmijës i gjen burimet
në shtimin e idealit demokratik në marrëdhëniet private, në pedagogjizimin e marrëdhënieve prindër-
fëmijë dhe në realizimin e një identiteti të ri brenda familjes. Vendi i fëmijës në shoqëri dhe familje këto
dekadat e fundit ka ndryshuar thellësisht. Ai po njihet gjithnjë e më shumë si aktor, madje subjekt i
ekzistencës së tij.

Edukimi i fëmijëve nga familja e sotme

Edukimi, sipas Pierre Bourdieu, është “një bindje klandestine” një proces që fillon dhe
mbaron me individin. Fillimisht është familja dhe më pas shkolla ku ky rol luhet më së miri.

Në gjirin e kësaj shoqërie në ndryshim, prindërit kanë teori të reja të edukimit. Ata i aplikojnë
ato që kur një fëmijë vjen në jetë. Studimet tregojnë se ndryshimet në fushën e edukimit janë të
konsiderueshme nga një brez në tjetrin. Nga një edukim tradicional vijmë tek një edukim modern. Për
të, investohet në mënyrë intensive.

Kështu ka ndryshime vlerash. Dje fëmijët edukoheshin të ndihmonin nëpërmjet kontributit të

tyre në progresin social dhe në mirëqenien e njeriut. Edukimi ndiqte një përpjekje instrumentale e
strategjike ndërsa, modernizmi synon lumturinë individuale dhe kërkon kënaqësinë personale.
364
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Rregullat relacionale ndërfamiljare janë modifikuar; modeli i djeshëm mbronte një hierarki brenda së
cilës autoriteti i të rriturit ishte i padiskutueshëm; fëmijët e sotëm janë për një stil barazie në
marrëdhënie, ata janë pro negociatave mbi rregulloren familjare në vend të imponimit të saj.
Emancipimi i fëmijës bëhet një objektiv prioritar.

Familjet e djeshme funksiononin në mënyrë komplementare dhe të ndërvarur; socializimi

tentonte t’u përgjigjej kërkesave të një progresi social kolektiv. Sot socializimi është individualist; ai
synon lulëzimin personal të fëmijës dhe autonominë e tij si garanci për integrimin e tij social, favore të
cilat shpesh keqinterpretohen nga fëmijët. Për fat të keq, ka fëmijë që nuk e duan shkollën. Shumë
prej tyre e quajnë arrogante sjelljen e prindërvekur u kërkojnë llogari dhe nuk u krijojnë mundësi për të
shkuar nëpër pabe, festa mes tyre, apo Schiuma Party. Ata duan të harxhojnë edhe pse nuk punojnë
vetë duke iu larguar realitetit problematik të familjes së tyre. Ky është keqkuptim i lirisë që fëmijët
mendojnë se e meritojnë.

Në përgjithësi, natyra e raporteve midis fëmijëve dhe të rriturve ka pësuar transformime të

mëdha, duke mundësuar një tjetër mënyrë të konceptimit të fëmijërisë, duke i dhënë kësaj të fundit një
hapësirë, një meritë, një njohje të vlerave të veçanta. Marrëdhëniet prindër fëmijë dhe anëtarë të tjerë
të familjes kanë ndryshuar dukshëm edhe në menaxhimin e të ardhurave individuale dukuri kjo e
pazakontë për familjen tradicionale. Sot fëmija nuk plaket domosdoshmërisht me dy prindërit e tij.

Rolet prindërore

Është e vërtetë që prindërit duhet të sigurojnë zhvillimin global të fëmijës. Është detyrë e
tyre të kujdesen për kontrollin, edukimin, shkollimin, zhvillimin e personalitetit tëtij. Rolet prindërore
ushtrohen ndryshe në epoka të ndryshme. Me transformimim e familjes ndryshojnë edhe rolet
prindërore. Realitetet sociale, me opinionet e tyre, influencojnë në realizimin e detyrave prindërore. Të
mos harrojmë: mënyra sesi gjyshërit tanë janë rritur ndryshon nga epoka e sotme e “fëmijës mbret”.
S’ka kaluar shumë kohëkur prindërit ishin personazhe krejt të fuqishëm që organizonin jetën e
fëmijëve të tyre, pa kundërshtime.

Ndërsa sot,ata janë më shumë prindër që u përgjigjen nevojave të fëmijëve, madje shpesh
dukeprovuarvështirësi në ushtrimin e autoritetit të tyre. Rolet prindërore moderne, shfaqen radikalisht
të transformuara sidomos kur prindërit divorcohen. Në këtë situatë ata e kanë të vështirë të jenë në të
njëjtën kohë baba dhe nënë për fëmijën. Akoma më e pamundur do të ishte ta realizonin këtë në
kuadrin e familjeve të rindërtuara (formuara nga bashkëshortë të divorcuar)pavarësisht vullnetit të mirë
për të pasur familje normale.Në këtë rast është e vështirë të fiksohet pozitivisht figura e re prindërore e
cila s’mund të kalojë pa pasoja socializuese tek fëmijët për shkak të rikompozimit të familjes.

Ndryshimi i numrit të anëtarëve në familje, kontrolli i lindjeve, zgjatja e jetës mesatare, plakja
e popullsisë, bashkëjetesa, beqaria, numri i madh i familjeve me bashkëshortë pa fëmijë, numri i vogël
i atyre me më shumë breza, numri i madh i atyre të rindërtuara sigurisht që po ia ndryshojnë pamjen
familjes. Gjthnjë e më shumë po kristalizohet imazhi i një familjeje që, megjithëse ruan rolin e saj
mbështetës, ka vetë nevojë të mbështetet e të ndihmohet.

Marrëdhënia bashkëshortore

Provat janë të shumta lidhur me prishjen e marrëdhënies bashkëshortore. Do të doja vetëm

të kontrastoja fort domethënien e martesës së djeshme me atë atë të martesës bashkëkohore. Është e

365
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
rëndësishme të thuhet se “mosmartesa” kontemporane nuk është një mosangazhim total. Nëse
njerëzit ndahen shumë, ata kanë prapë arsye të martohen, në mënyrë institucionale ose jo. Bashkimi i
lirë është shpesh po aq “i qendrueshëm” sa edhe lidhjet legale.

Tek çiftet e sotme: bashkëjetesa është trend, martesa në moshën e artë ka një perëndim
relativ, numri i divorceve është shtuar, rolet gjinore kanë ndryshuar, ka shkrirje të punëve dhe detyrave
familjare. Këto ndryshime, edhe pse jo në masë, i vijnë jetës moderne nga kushti i gruas e cila ka qenë
shkaku kryesor që raportet e dominimit midis sekseve janë zhvendosur drejt kërkimit të barazisë midis
tyre. Duhet theksuar që shtimi i bashkëjetesës paramartesore, zgjatja e studimeve dhe kërkimi i një
pune, kanë rritur moshën mesatare të martesës së parë.

Divorci

S’duhet harruar se është shtuar brishtësia e çifteve për shkak të divorceve.Divorci i

prindërve e prish solidaritetin e roleve të tyre. Të divorcuar, të përçarë, me aktivitete të ndara, prindërit
nuk përbëjnë më një të vetme dhe s’mund të përcjellin më tek fëmija të njëjtin imazh. Përballë dy
mënyrave të të qenit, që nuk janë më solidare njëra me tjetrën, fëmija ka tashmë para tij personalitete.
Pavarësisht përpjekjeve të prindërve të ndarë, fëmijës do t’i kërkohet të “zgjedhë midis tyre”. Ai do të
përballet me standarte të ndryshme prindërore, madje opozitare, në atë pikë sa norma prindërore do
t’i duket diçka arbitrare. Për ta lehtësuar situatën fëmijës do t’i duhet të mendojë se ka të bëjë me mani
personale dhe të pajtohet me situatën ashtu siç është. Rritja e numrit të divorceve sjell vështirësi në
socializimin e fëmijëve jashtë kuadrit prindëror klasik. Neyrand,G. (2010).

Pakësimi i lindjeve
Numri i lindjeve është pakësuar. Si romakët në fund të antikitetit, qytetarët modernë nuk
sjellin shumë fëmijë në jetë dhe shteti është i detyruar t’i inkurajojë për këtë gjë. Edhe pse nuk është
fundi i botës, kjo gjë përkthehet si fundi i një bote. Kjo rënie e lindjeve skicon portretin e një regjimi të ri
prodhimtarie të dallueshëm nga regjimi tradicional që demografët e kanë pagëzuar si “tranzicion
demografik”. Institucioni martesor luan rolin e rregullatorit të lindjeve në dhe për shoqërinë. Duhet
përdorur me ndërgjegje institucioni martesor për të siguruar stabilitetin demografik të shoqërisë.
(Jacque Dupaquier, J. 1996).
Kriza familjare

Dhuna familjare, bashkëshortore, dhe prindërore është një manifestim i krizës brenda
familjes. Fatkeqësisht, familja është viktima më e dhimbshme dhe më e pafajshme e dhunës, absurdit,
padrejtësisë, zhvlerësimit dhe tjetërsimit të moralit në amoralitet. Kriza e familjes ka futur anëtarët e
vet në një pështjellim të thellë që ushqen një patologji familjare, simptomat e të cilës shprehen
nëpërmjet dhunës bashkëshortore, dhunës prindërore, vetëvrasjeve, braktisjes shkollore, braktisjes
prindërore, ringjalljes së krimit etj…
Në Shqipëri ndodhin vazhdimisht drama familjare që përfundojnë shpesh me vdekjen e
bashkëshortes, bashkëshortit apo fëmijës. Vrasja e bashkëshortes ka marrë përmasa të tilla sa që do
të ishte mirë të bëhej depistimi sistematik i “burrave që kanë dëshirë të vrasin gruan”.Nga dita në ditë
ka një shtim dramatik, shpesh me përfundim tragjik, të konflikteve në familje e në shoqëri.
Duhet theksuar po ashtu se shumë fëmijë jetojnë sot me problemet devijuese të të rriturve:
me alkoolin, toksikomaninë, prostitucionin, krimin, sëmundjet dhe depresionet nervore. Për fat të keq
nuk bëjnë më përshtypje perversitetet, incestet, pengmarrjet, gjakmarrjet, hakmarrjet, përdhunimet,
trafikimet, pedofilia, droga, apo vrasjet për “motive të dobëta”.

366
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Në një atmosferëtë tillë, me pesimizëm duhet thënë se nuk mund të flesh i qetë dhe i bindur
se familja nuk do të vuajë një ditë nga krimi, dhunaapo problemet e tjera qëe çojnë atë te faji pa
faj.(Blushi, K. 2015)

Konkluzione

Edhe në shoqëritë perëndimore thuhet se familja është në krizë. Ajo vuan pasojat e
globalizmit, si pasojë e së cilës ka lindshmëri të ulët, martesa më të pakta, trysnibashkëjetese, si
mënyrë “demokratike” e lidhjes në çift, etj..

Ndërsa tek ne, familja aktuale, pavarësisht të gjitha transfomimeve të mësipërme, shfaqet
edhe patriarkale edhe liberale domethene edhe me “kultin e babait” edhe me shembjen e kulteve.
Ashtu si në shoqëri, edhe në familje sot për sot nuk ka hierarki vlerash, moshe, kontributesh,
mirënjohjeje e mirësjelljeje. Shteti, politika duhet të shqetësohen për shëndetin mendor të familjes.
Nuk është vetëm droga, alkooli, seksomania dhe snobizmi që po na gërryejnë por edhe pabarazia.
Është varfëria e tejzgjatur e njërës familje përballë pasurimit “të pajustifikueshëm” të tjetrës.

Prirja e re e shoqërisë shqiptare në këto 25 vite tranzicion ka çuar në mbylljen e individit në

“guaskën” e tij, duke krijuar problemet e veta dhe mesa duket, individualizimi social në shoqërinë tonë
dikur të hiperkolektivizuar, po bëhet sundues. Ai ka lidhje të drejtpërdrejtë me raportet e
rejaindivid/shoqëri, përkatësisht njeri/grup social (Dhima, A. 2015).Shoqëria ka filluar të kuptojë dhe të
përgatitet për të qenë më fleksible ndaj këtij evolucioni të familjes aktuale, e cila duke qenë më e
paqëndrueshme se më parë, me nivele shumë të larta divorci, do të sjellë më shumë fëmijë të
braktisur, më shumë nëna kryefamiljare, më shumë familje të varfëra, më shumë fëmijë të
pasjellshëm, më shumë fëmijë që braktisin shkollën, që qëndrojnë në rrugë etj. Fragmentimi total i
familjes tradicionale tipike shqiptare, do të sjellë më shumë pleq të vetmuar, martesa të përsëritura,
çifte në kërkim të lumturive të imagjinuara.

Megjithatë “qeliza e shoqërisë”, familja, vazhdon të mbijetojë e të quhet “tokë e shenjtë”

pavarësisht nga trysnia që po i bëhet pas çlirimit nga tabutë e seksit e të moralit, nga diferencat
materiale, gjinore, kulturore, ideologjike e fetare si dhe nga efektet e defektet e konsumizmit që po e
shtojnë grykësinë, tahmanë e paudhësitë e njeriut të rrejshëm. (Blushi, K. 2000)
Në këto kushte e ndiejmë të gjithë për detyrë të dorës së parë të luftojmë, por vërtet të
luftojmë, për familjen që bazohet mbi mirëkuptimin burrë grua, prind fëmijë, për familjen që në mënyrë
progresive heq dorë nga detyrimi dhe imponimi në favor të komunikimit si një formë e ndjeshme që
duhet ndërtuar në këtë epokë tranzicioni. Kjo e fundit kërkon me çdo kusht: t’i jepet një familje fëmijës;
t’i jepet një fëmijë familjes; duke i ndihmuar në adoptimin e tyre modern, brenda pluralizmit familjar jo
më me objektiva klasike.

Bibliografi
Martin Gilles, « Sociologie de la famille contemporaine . François de Singly, Paris, Armand Colin,
2007, coll. « 128 », 3e édition.
Gros Guillaume (2010). « Philippe Ariès : naissance et postérité d’un modèle interprétatif de l’enfance
». Histoire de l’éducation.
Houdé Olivier (2011). La psychologie de l’enfant. Presses Universitaires de France - PUF.
DE SINGLY, François (1996). « Le modèle singulier de la famille contemporaine », Panoramique « La
famille malgré tout ».
Blushi, K. BalkanWeb.com “Mbi konfliktualitetin brenda familjes” gusht, 2015.
Gjini, F.(2008). Drejt edukimit të një humanizmi të ri, Tiranë.

367
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Horowitz,E. Les nouveaux secrets de la famille.Éditeur : Ixelles éditions (2012).
Gollopeni, B. Disa nga elementet e transformimeve familjare. telegrafi.com6/02/2013
Bushja, M. & lesaj, E. “Femra pwrballw tw vwrtetws gri”, Gazeta Tema 04/01/2014
Topçiu, M & Tulina, M. Hyrje nw teori dhe filozofi edukimi, Dija Poradeci, 2011.
Dhima, A. Mapo, Raporti i individit me shoqërinë në Shqipërinë e tranzicionit, një qasje antropologjike.
Maj, 2015.
http://www.babelio.com/livres/Murail-Papa-et-maman-sont-dans-un-bateau/115025

368
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 32

Përfitimet politike nga retorika sofistike

Avni AVDIU

Abstract: Sophists had considerable influence in their time. They were not political philosophers and
nor were they trying to be, but they emphasized the practical application of rhetoric toward civic and
political life. They were certainly expert debaters and relied on arguments of debate. At the same time
many such arguments were deception andmanipulative.Policy was a ‘matter of debate’. The
development of democracy made mastery of the spoken word as a form of self-defence. The political-
theoretical significance of the sophists have located in a different areas: in the origins of social-contract
theory, in the opposition between ‘vulgar’ and ‘philosophic’ conventionalism, or in the birth of
democratic and ‘liberal’ ideals. The modern word sophistication derives directly from the early sophists.
Key word: philosophy, sophists, rhetoric,democracy, policy

Hyrje

Njëri nga shtatë të urtit helenas,Soloni (638-558 p.e.r) ishte i pari athinas që mori epitetin e
sofistit gjersa ishte në krye të shtetit. Është e njohur maksima e tij “Njihe vetëveten!”.
Ai në fillim të shekullit VI p.e.s, zbatoi në Athinë reformat rrënjësore në dobi të tregtarëve,
zejtarëve dhe shtresave tjera punonjëse të popullsisë. Ai hoqi borxhet dhe bëri ndarjen e re të tokave.
Ndër të arriturat më madhore të tij, Aristoteli e Plutarku llogarisin parimin sipas të cilit dëmi që i
shkaktohej një individi të veçantë, njëherësh karakterizohej edhe si një cënim ndaj gjithë të tjerëve.Ai
secilit i dha të drejtën që me anë të drejtësisë të ndërhyjë në të mirë të cilitdo që dëmtohej. Mësimi që
Soloni vuri përpara gjithë qytetarëve përmblidhet nga fjalët e tij: “I kam shtjelluar ligjet që janë të njëjta
si për kakosin - të keqin, ashtu edhe për agatosin - të mirin, duke i caktuar secilit drejtësinëpërkatëse”.
Më pas Klisteni kah fundi i shekullit VI p.e.r i mbaroi reformat e Solonit, duke e organizuar shtetin
athinas në bazë të principit territorial, ashtu që të gjithë qytetarëve të lirë u mundësoi pjesëmarrje në
veprimtarinë shtetërore. Në këtë mënyrë u hoq forma oligarkike e qeverisjes dhe u vendos demokracia
athinase, e cila njëherësh ishte edhe forma më e mirë e jetës politike që kishte ekzistuar ndonjëherë
në kohën antike. Me Perikleun në krye kah gjysma e shekullit V p.e.s, pas ngadhënjimit kundër
persianëve, në shtetin athinas u arrit lulëzimi i plotë i kësaj demokracie. Po kështu u bënë edhe
ndryshime të rëndësishme shoqërore, politike e të tjera. U zgjua një energji e madhe, kurse masat
qytetare i përfshiu entuziazmi. Në udhëheqjen e Perikleut lulëzoi polisi (qyteti-shtet), i cili ishte djep i
arsyes greke në përgjithësi dhe së bashku me të lulëzoi edhe demokracia skllavopronare. Shfaqja e
polisit në historinë e mendimit grek ngërthen një ngjarje vendimtare. Krijimi i polisit nuk shënoi vetëm
një sërë shndërrimesh ekonomike dhe politike, por ai solli edhe një ndryshim të mentalitetit, zbulimin e
një horizonti tjetër intelektual, gjenerimin e një hapësire të re shoqërore. Qyteti mori formën e një
kozmosi qarkor të qendërzuar: çdo qytetar ishte i ngjajashëm me gjithë të tjerët, qoftë duke udhëhequr
ose i bindur ndaj udhëheqësit. Jeta shoqërore dhe marrëdhëniet në mes njerëzve morën një formë të
re – origjinalitetin e së cilës grekët e kuptuan thellësisht. Aristoteli e përshkroi natyrën e polisit si një
familje të zgjeruar, pasi qëu krijuame grupimin e fshatrave, të cilat në vetëvete i bashkonin vatrat
familjare. Qyteti përbënte një tërësi të organizuar, një kozmos që bëhej i harmonishëm nëse
çdopërbërës i tij gjendej në vendin e vet dhe zotëronte atë pjesë të pushtetit që i takonte në bazë të
virtytit të vet. Një tipar i polisit ishte edhe karakteri i plotë publik që u jepej manifestimeve më të
rëndësishme të jetës shoqërore. Madje mund të thuhet se polisi ekzistonte vetëm në atë masë sa


Autori është PH.D në filozofi politike dhe PH.D.c në sociologji
369
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
zbulohej një fushë publike, në të dy kuptimet e ndryshme solidare të fjalës: - sektor interesash të
përbashkëta që u kundërviheshin çështjeve private, praktika të hapura që kryheshin ditën me diell e që
u kundërviheshin procedurave të fshehta. Ndryshe kjo njihet si koha e artë në historinë e Athinës, e
cila në saje të fuqisë ekonomike dhe me pjesëmarrjen e gjerë të qytetarëve në të udhëhequrit e shtetit,
u shndërrua në qendër politike dhe kulturore - bastion për tërë Heladën. Demokracia athinase i
trajtonte të gjithë të barabartë përpara ligjit, duke zhdukur kështu privilegjet në bazë të origjinës. Liritë
politike kushtëzuan që qytetarët të bëhen faktorë relevant në jetën shtetërore. Siç vuri në dukje edhe
Hesiodi, çdo rivalitet, çdo risi nënkuptonte marrëdhënie barazie: konkurrencë mund të kishte vetëm në
mes të të barabartëve. Qytetarët e varfër kishin mundësi të merrnin pjesë aktivisht në punën e
kuvendit dhe të organeve të tjera shtetërore njësoj sikurse të pasurit. Me atë rast shteti paguante
kohën e humbur. Qytetarët preokupoheshin me të gjitha çështjet e jetës publike dhe merrnin pjesë
vazhdimisht në dhënien e vendimeve të shumta. Kuptimin e jetës njerëzit e lirë e kërkonin në garën
për funksione publike, për atë që të bëjnë punë të mëdha për atdheun, ta përparojnë qytetin, ta
zhvillojnë shkencën, artin dhe filozofinë, me të cilat edhe ata edhe polisi do të bëheshin të famshëm.

Lufta e Peloponezit

Përkundër kësaj, megjithatë, për fat të keq, barazia politike nuk e anuloi varësinë ekonomike
të të varfërve prej të pasurve. Së këtejmi poralizimi në të varfër dhe në të pasur, thellimin e të cilit
demokracia nuk qe në gjendje ta pengojë (sikurse edhe kundërshtimin në mes të demokratëve dhe të
aristokratëve në Athinë dhe shtete tjera helene), ishte shkaku i luftës dramatike të partive politike dhe
baza e konflikteve ideologjike të doktrinave kundërthënëse politike. Athina e pasur qëndronte nga
njëra anë në krye të lidhjes detare panhelene dhe ndihmonte elementet demokratike në shtetet e tjera
helene. Nga ana tjetër politika e këtillë e Athinës shkaktoi rrezistencën e Spartës oligarkike, e cila i
përkrahte forcat aristokratike të shteteve helene. Ky konflikt në mes dy shteteve më të fuqishme
helene solli deri te Lufta e Peloponezit (431-404). Kjo ishte edhe pika kritike e ashpërsimit të konfliktit
ndërmjet aristokracisë dhe demokracisë. Me kalimin e kohës herë njëra e herë pala tjetër kalonin në
epërsi, përderisa fitorja definitive i takoi Spartës. Athina e humbi hegjemoninë që kishte në botën
helene dhe kësisoj edhe në Athinë u vendos regjimi oligarkik. Për zhvillimin e mëtejshëm të shoqërisë
skllavopronare, rezultatet e luftës (më parë greko-persiane, e më pastaj edhe peloponeze) kanë pasur
rëndësi të veçantë.

Agora

Në Athinëmë vonë u vendos përsëri demokracia, por mirëqenia e kohës së Perikleut nuk u
përsërit më. Për arsye të dobësimit të fuqisë ekonomike të Athinës, u shkapërderdh klasa e mesme, e
cila ishte shtylla e rendit demokratik. Format e qeverisjes demokratike gradualisht vinin duke u
keqpërdorur gjithnjë e më tepër, kurse kjo u jepte argumente antidemokratëve për një kritikë të
suksesshme kundër demokracisë. Në luftën politike në mes të aristokratëve dhe në konfliktet në mes
të shteteve të ndryshme helene, kohë pas kohe ndërhynin shtetet johelene. Kjo e rrëmihi
përfundimisht regjimin demokratik. Në një situatë të tillë, politika u bë çështje dhe nevojë e ditës. Lufta
për pushtet zhvillohej kudo: nëpër sheshe (gr.agora), gjyqe etj. Agora ishte sheshi kryesor athinas -
kuvend popullor dhe pushteti suprem, i cili vendoste për të gjitha çështjet e rëndësishme me interes të
përgjithshëm. Kështu edhe politika mori formën e një dyluftimi oratorësh, një betejë argumentesh me
teatër agorën – sheshin publik, që para se të bëhej treg ishte vend mbledhjesh. Për ta mposhtur
kundërshtarin politik nevojiteshin dy gjëra: nga njëra anë njohja e logjikës, drejtësisë, historisë,
filozofisë, e psikologjisë etj. dhe nga ana tjetër aftësia për t’i bindur e për t’i përfituar të pranishmit. Për
këtë arsye, në këtë kohë u kultivuan më shumë se kurdoherë më parë njohuritë shoqërore dhe
humanitare, e Aristoteli më vonë do ta shprehte këtë me thënien e famshme se “njeriu është qenie
politike”.

370
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Ndikimi i sofistëve në vetëdijen qytetare

Në realitet në mes vendosjes së polisit dhe lindjes së filozofisë lidhjet janë shumë të
ngushta. Mendimi racional shfaqet në fillesat e tij, solidar me strukturat shoqërore dhe mendore tipike
të qytetit grek. Segment i rëndësishëm që ia vlen të ceket për polisin grek është faktise të gjithë
nëpunësit shtetëror zgjedheshin dhe ishin nën kontrollin rigoroz të popullit. Zgjedhjet bëheshin me
short ose për detyrat për të cilat kërkohej profesion, me garë ose votim. Secili që donte të fitonte famë
dhe fuqi por edhe pasuri dhe pretendonte të zgjedhej në ndonjë funksion qeverisës, ushtarak ose
gjyqësor, patjetër ishte i detyruar të paraqitej publikisht dhe duhej doemos ta argumentonte aftësinë e
tij me sukses se do të punonte për dobinë e përgjithshme. Në këtë mënyrë, dituria dhe më shumë
edhe zgjuarësia e paraqitjes publike, të folurit dhe të arsyetuarit e qëndrimeve personale, të
argumentuarit e pohimeve individuale dhe mposhtja e qëndrimeve të konkurrentëve, kishin fituar
rëndësi të posaçme. Kjo ishte koha, e cila kërkonte përhapjen e diturisë në popull, por edhe më shumë
zotërimin me fjalë e me këtë posedimin e gjerë të njohurive nga përgatitja profesionale, të folurit për
cilëndo çështje qoftë, d.m.th tëpasurit e kulturës së përgjithshme.Mësimet e këtilla u duheshin atyre që
dëshironin të shquheshin në ndonjë veprimtari ose aktivitet, duke luajtur ndonjë rol me peshë në jetën
politike e publike. Po ashtu njerëzit kishin nevojë të dinin se si të argumentonin në rast se u jepej rasti
të shkonin në gjyq. Në kushtet e mënyrës demokratike të jetës një gjë e tillë ka qenë e mundur të
arrihej, përveç tjerash edhe me anë ta fjalimeve të shkathta në sheshe, kuvende, gjyqe etj. Sofistët, të
cilët përgjithësisht kishin dituri enciklopedike, përpiqeshin që nxënësit e tyre t’i aftësojnë pikësëpari në
pikëpamje retorike. Në këtë mënyrë sofistika u bë baza e shkathtësisë oratorike. Ajo që hodhën në
pah sofistët ishte “doktrina e gjithëdijes”, e cila mund të përmblidhet me pak fjalë: “Ai që di për diçka –
di çdo gjë”. Bazat e filozofisë antropologjike të antikitetit i vuri sofizmi. Sofistika e barti interesimin
kryesor të filozofisë prej kozmologjisë në antropologji. Kozmologjia nuk u la pasdore, sepse me të
merreshin si sofistët, ashtu edhe filozofët e tjerë, por prapëseprapë çështjet antropologjike e zinin
vendin e parë në kërkimet filozofike. Në kohën kur zhvillohej sofizmi, polisin grek e shoqëronin shumë
kriza morale me vese të vjetra tradicionale, fetare dhe mitologjike, të cilat pengonin reformat e mëdha
që ishin kusht për polisin të dilte nga gjendja e përgjithshme krizalide. Reformat mund të zbatoheshin,
vetëm në qoftë se normat ekzistuese morale, fetare, juridike etj. liroheshin nga absolutizmi,
tradicionalja dhe vëheshin në shërbim të jetës reale si relacione absolutisht relative. Në këtë drejtim,
rol të posaçëm luajti kritika sofiste mbi ligjet, zakonet, veset dhe mbi religjionin tradicional; mandej
krijimi i botëkuptimit të ri moral, arsimimi filozofik dhe veçanërisht masivizimi i ideve të reja për rolin
dhe pozitën e njeriut në shoqëri.

Interesimi sofistik

Sofistët ishin iluministët e parë në trevën e Evropës, të cilët i dhanë kontribut të madh
demokratizimit të arsimit të turmave të gjëra popullore dhe ngritjes së vetëdijes politike të masave.
Pikërisht sofistëve u takon merita për aktualizimin e çështjeve lidhur me njeriun, shtetin, drejtësinë,
moralin, lumturinë etj. Ata bënë një shërbim të madh duke i mësuar njerëzit që të paraqitnin qartë idetë
e tyre në mënyrë bindëse. Trendet që sollën sofistët u zhvilluan si pasqyrim i luftës klasore, e cila u
acarua veçanërisht gjatëLuftës sëPeloponezit.Nën sundimin e Perikleut aristokracia ishte zëvendësuar
me demokracinë dhe kjo ka pasur efekt në intensifikimin e jetës politike në Athinë, duke tërhequr
qytetarët e lirë në diskutime politike dhe duke i bërë ata të përshtatshëm për të udhëhequr. Edukimi i
vjetër aristokratik nuk kishte përgatitur njerëz për kushtet e reja të jetës demokratike, sepse ky edukim
kishte qenë i bazuar në pjesën më të madhe, në traditën familjare. Në të nuk kishte edukim të
disciplinuar të poetëve. Pikërisht për këtë shkak sofistët ishin të lavdëruar dhe të respektuar nga
njerëzit, që kishin orientim demokratik, kurse të përbuzur dhe të nënçmuar nga njerëzit që kishin
orientim aristokratik, siç ishin Sokrati, Platoni etj. Madje mu këtu e kanë burimin e vet edhe të dhënat
kontradiktore për sofistët: - disa thonë se sofistët ishin njerëz të dijshëm dhe të ndershëm, kurse të
371
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
tjerët thonë të kundërtën se ata ishin të padijshëm, mashtrues, rrenacak dhe të pandershëm. Sipas
tyre ata duken se janë filozof, por nuk janë të tillë, ngaqë filozofët i preokupon e vërteta dhe virtytet,
kurse sofistët preokupohen me dukjen, pushteti dhe paratë.Mirëpo sofistët edhe pse ishin mësues të
ekonomisë, retorikës dhe politikës, vetë nuk ishin as burrshtetas dhe bile as zëdhënës komune, madje
as afaristë biznesi, porse vetëm mësues endacak-shëtitës prej qyteti në qytet. Dhe kjo diskrepancë
ndërmjet teorisë dhe praktikës së tyre hasi në zë të mekur, ngase te helenasit teoria dhe praktika ende
përbënin tërësinë e jetës.

Kritika

Më qortues në përshkrimin e sofistëve ishin Sokrati, Platoni dhe Aristoteli. Antipatia e Platonit ndaj
sofistëve karakterizohej nga disponimi jo i mirë politik që kishte kundër udhëheqësve të turmës dhe po
ashtu kushtëzohej nga përbuzja aristokratike ndaj skllavopronarëve. Kundërthëniet në mes Platonit
dhe sofistëve në disa raste karakterizohen si betejë epokale në mes rendit dhe çrregullisë ose si
tension i përhershëm i ‘të drejtës natyrore’ dhe ‘konvencionalizmit vulgar’. (Voegelin, 1952: 62-63)
(Strauss, 1953: 114-117). Mirëpo duket se ky fërkim konceptual mes tyre fshihej në faktin se sofistët
ishin të orientuar demokratikisht, gjersa Platoni aristokratisht, ose me shumën e tanishme sofistët ishin
‘liberal’, kurse Platoni antiliberal. (Kerferd, 1981: 15-23) Sipas Shtrausit për sofistët s’mund të thuhet
se kanë qenë as demokrat e as liberal. Ata vetëm ishin mësues të elitave të pasura, të cilat i mësonin
se si mund të udhëheqnin mbi masat. (Strauss, 1968: 26-64). Ndërkaq me sintagmën
‘konvencionalizëm vulgar’, Shtrausi aludonte në ‘natyrën që secili e kërkon vetëm të mirën ekskluzive
për veten’ dhe se e mira më e madhe mendohet të arrihet atëherë kur ke më shumë se të tjerët dhe
kur i udhëheq të tjerët. (Strauss, 1953: 114-117)Aristoteli në librin e tij Organoni pjesën ‘Mohimet
sofistike’, ia kushtoi konfrontimit me logjikën e sofizmit. Ai sofistikën e definoi si urti sa për dukje, e jo si
mençuri e vërtetë. Sofisti për të ishte njeriu që mirrte dituri sa për sy e faqe, e jo të njëmendtë. Sipas tij
sofistët nuk kishin lëndë shqyrtimi për të vërtetën, por vetëm përshtatje në situata të rastësishme rreth
atyre gjërave që trajtonin, kështu që sofistika nuk është asgjë tjetër pos urti sa për dukje.I pari që gjeti
rrugën për kuptimin e thellë të sofistëve dhe pozitën e tyre historike ishte Hegeli. Ai sofizmin e
interpretoi në kuptimin pozitiv. Sipas tij historia e arsimit filozofik të antikitetit fillon me sofizmin. Sofistët
janë mësues grekë, të cilët e përhapën arsimin në përgjithësi. Ata e zunë vendin e poetëve dhe të
rapsodëve që më parë ishin mësues të përgjithshëm. Sipas Hegelit sofistët e zbatuan mësimin në
filozofi dhe përgjithësisht në shkencë, në muzikë, në matematikë etj. Kjo zaten ishte edhe detyra
parësore e tyre.Ndërkaq sipas tij, liria subjektive që sollën sofistët në Athinë ishte liri e vërtetë, mbi
themelet e së cilës më pas u ndërtua demokracia moderne.Përpara sofistëve, demokracia në Athinë
lulëzoi në një mënyrë të panjohur më parë, që siç theksoi Hegeli bazohej në një regjim të fortë e të
besueshëm, ku qytetarët “ende ishin të pavetëdijshëm për interesat e veçanta’, e realizonin vetëveten
në tërësi të plotë me komunitetin e tyre”. (Hegel, 1956: 252) Krahas Hegelit ka edhe studiues tjerë që
sofistët nuk i kanë parë si horra, por si hero. Havelok i ka paraqitur si ‘liberalë’ të hershëm gjë që më
vonë Ferrari i cilësoi si teoricientët e parë politik të demokracisë. Sofistët suksese më të mëdha patën
në Athinën demokratike - bartëse e fitoreve për të gjithë helenët. Ata e panë se në demokraci, ku
frymëzimi ishte përmes entuziazmit oratorik, mund të ndizeshin ndjenjat e popullit, që ishte mësuar të
dëgjojë në teatër gjuhën e zgjedhur të poetëve. Kjo pra ishte pikënisja kryesore nga e filluan sofistët
marshin e tyre. Duke u marrë praktikisht dhe teoritikisht me retorikë, ata përmes shkathtësisë oratorike
përfitonin shpirtëra dhe u jepnin hov tendencave politike. Për ta gjuha ishte sferë studimi, të cilën ata
nuk e kultivonin në mënyrë përshkruese, por normative. Në shtetin demokratik helenas fjalët e tyre
arritën shkallën mjaft të lartë të zhvillimit. Kjo është gjithësesi e kuptueshme nëse merret parasysh që
fjala helene kurrë nuk fërkohej brenda dhomave, por gjithëherë shpërthente në jetën publike. Me këtë
synohet të theksohet fakti se gjithashtu edhe fjala sofistike adresohej përpara publikut dhe se helenasit
e në veçanti athinasit gjithnjë kishin fuqi të pabesueshme dallimi për rregullat e shprehjes së drejtë
dhe harmonike të fjalëve në fjali, për përputhshmërinë vokale dhe ritmin e fjalëve. Të rinjtë që
diplomonin për sofist dëshironin të arrinin suksese në kuvende, gjyqe dhe më në fund përderisa
372
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
tregohej rasti të bëheshin edhe lider politik. Pra arma shpirtërore e re u bë fjala, e cila në kohën e
parlamentarizmit transferohej nga stadiumi në foltore politike. Hekaba në tragjedinë e Euripidit citohet
të ketë thënë: Ç’më ka
ardhur më edhe kjo shkencë (te hunda)
Ku sfilitemi, hulumtojmë gjithçka
Ndërsa fjalimi është mbreti ynë më i fuqishëm
Është braktisur pak, por nuk brengosemi dot
Ta mësojmë kur të na lypset
Që më me sukses t’ia arrijmë qëllimit Nga ky citat shohim se shumë sofistë mendonin që ishin të
magjepsur me mrekullitë e mençurisë sofistike. Shenjë karakteristike e nxitjes sofistike ishte edhe
ekzaltimi i Protagorës, i cili pat theksuar se arsyen më të dobët përmes retorikës mund ta bënte më të
fortë.

Roli, merita dhe ndikimii sofistëve

Duke kërkuar pikëmbështetje për orientimin etiko-politik që përfshiu zhvillimi historik i

përfitimeve sociale, sofistët gjithçka hulumtuan dhe vlerësuan, duke zgjuar dhe zhvilluar frymën kritiko-
kërkimore. Atyre u takon merita e drejtëpërdrejtë që vunë kundërthënshmëritë ligjore si rregullativë
humane e natyrore. Duke i elaboruar ligjet shtetërore dhe traditat popullore, shfaqjet religjioze dhe
kulturore, ata erdhën gjer te zbulimi se as të vërtetat religjioze e as ato etike nuk janë absolute, por
relative, se ato janë më të pakta ose janë urdhëresa arbitrare e dispozita tradicionale. Problematika
etiko-politike, e cila u zhvillua nga kriticizmi i tillë dhe ku sofistët bën ndikim të madh në jetën
shpirtërore gjatë kohës së tyre, nuk ka humbur as sot e kësaj dite asgjë nga aktualiteti i vet, sepse
mezi ka ndonjë problem ose ndonjë zgjidhje në frymën e filozofisë sonë bashkëkohore dhe qasjeve
njerëzore që ata nuk e morën me mend dhe që nuk folën rreth saj. Sa për ilustrim të cekim këtu vetëm
thënien e Trazimakut (459-400 p.e.s) se “drejtësia s’është asgjë tjetër veçse epërsia e të fortit” ose siç
njihet ndryshe si thënie në popull “i forti e bën drejtësinë”. Sa i përket raportit ndaj sofistikës duhet
cekur dy historianët: Herodotin dhe Tukididën. Herodoti është shkrimtari i parë i një historie botërore,
sepse shkroi historinë e gjithë atyre popujve deri atëherë tënjohur. Ai është i pari që historinë e kuptoi
në mënyrë pragmatike, ashtu qëu përpoq të vërtetojë lidhjen shkakore të ngjarjeve historike dhe kjo
ishte vetëm se e mjaftueshme që ta meritojë emrin ‘baba i historisë’, ashtu edhe siç e quante Kikeroni.
Nga gjithë paraardhësit e tij dallon me atë se thekson nevojën e kritikës. Margaritarë të vërtetë në
historinë e Tukididës paraqesin një numër i madh fjalimesh në të cilat historiani karakterizon atë që
thotë dhe zbulon mendimin e tij politik. Ato janë kryesisht garë oratorie në të cilat ndërrohen
përfaqësuesit e kuptimeve kundërthënëse politike dhe këtu shkrimtari në stilin e tij të madh aplikon
parimin e antilogjisë protagoriane. Pavarësinë e tij ndaj parimit antilogjik, shkrimtari e tregon në
bisedën e Meljanit dhe Atinjanit, ku ligji tregohet si ligj bazë i politikës dhe historisë, në zbatimin e
realitetit historik, pamjen e realitetit të tillë e nënthurr me një sërë kundërthëniesh dhe
ligjërimesh.Duhet theksuar se detyra kryesore e sofistëve ishte praktiko-politike, respektivisht që t’i
orientojnë njerëzit se si të ndikojnë përmes fjalimeve te të tjerët me qëllim përfitimi. Kjo kërkonte që të
mirreshin më shumë me njeriun se sa këtë e bëri më parë filozofia e deriatëhershme. Ajo u përket
dallimeve të para dhe kryesore të lëndës dhe pasqyrimit të saj.Ajo nuk shtron studimin kozmologjik,
por vëmendjen e drejton kah njeriu si problem i të gjitha problemeve në të formuluarit e gjuhës.,
religjionit, poezisë dhe arteve figurative në dialektikë e retorikë, në ekonomi, etikë dhe marrdhënie të
kulturës së gjithmbarshme. Pra mund të thuhet se lëndë kryesore e studimit sofistik ishte njeriu me
vrojtimin dhe mendimin e tij privat e publik, gjersa çështja kryesore që ata e zgjidhën ishte ‘si vijnë
mendimet tona në botën që na rrethon dhe ndaj vetë kësaj bote, a është mendimi ynë i aftë që të
njohë botën reale”. Pikëpamjet e sofistëve lidhur me drejtësinë shoqërore, me barazinë ndërmjet
njerëzve, me moralin, fenë, Zotin etj. kanë qenë jashtëzakonisht të guximshme për atë kohë, madje
edhe shumë kohë më pastaj kanë ushtruar ndikim të madh mbi gjeneratat e ardhshme të filozofëve
dhe mendimtarëve tjerë.
373
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Përmbyllje

Sofistët kanë pasur ndikim të konsiderueshëm në kohën e tyre.Ata nuk ishin filozof politik
dhe as nuk kanë pretenduar të jenë, por ata vunë theksin tek zbatimi praktik i retorikës përgjatë jetës
qytetare e politike.Ata ishin vërtet ekspert të debateve dhe janë mbështetur mbi argumentet e
debatit.Njëkohësisht shumë prej këtyre argumenteve ishin hileqare dhe manipuluese.Për ata politika
ishte ‘çështje debati’.Zhvillimi i demokracisë e bëri artin e të folurit si formë të vetëmbrojtjes. Kuptimi
politiko-teorik i sofistëve zë vend në disa fusha: në origjinën e teorisë së kontratës sociale, në
kontrastin mes konvencionalizmit ‘vulgar’ dhe filozofik, ose në lindjen e idealeve demokratike e
liberale. Roli shoqërori sofistëve kishte shtrirje të plotë e të rëndësishme në sistemin politik athinas në
përgjithësi. Në të vërtetë sofistët nuk ishin drejtpërdrejt përgjegjës për demokracinë athinase, por
megjithatë kontributi i tyre kulturor e psikologjik luajti rol të rëndësishëm në rritjen e saj. Ata kontribuan
për lindjen e një demokracie të re, duke ekspozuar në publik njohuri të veçanta deliberative, gjë që vuri
themelet e vendim-marrjes, për çka kërkohej besim dhe tolerancë nga të tjerët. Ky qëndrim liberal
natyrshëm është përfshirë edhe në Asamblenë e Athinës, kështu që sofistëve u ka siguruar shtimin e
klientëve të rangut të lartë. Duke qenë koherent me interpretimin konform rrjedhave të përgjithshme
aktuale, nuk duket e dënueshme të shitësh dituri në formën që të paguhesh në kundërvlerë me
ligjëratat e diturisë që jep. Kjo sot është normale në çdo institucion arsimor.Megjithatë formë tmerrsisht
e korruptuar e atij që jep dituri sot është shitja e notës ose kur institucioni – universiteti shet diplomën
ose kur dikush merr përsipër që të shes tema diplomash. Po ashtu shpërfytyrim i diskursit politik të
sotëm është loja e fjalëve, retorika boshe, premtimet që zbukurohen me fjalë të mëdha, folklorizmat
dhe populizmat e gjithfarë ngjyrave.Sofistët atëherë është dashur të mbesin gjallë disi dhe s’besoj se
me gjuhën e sotme kanë bër krim. Krim bëjnë sot makiavelistët, që nuk lënë mjet pa shfrytëzuar vetëm
e vetëm të vijnë në pushtet, pastaj bëjnë çmos që sa më gjatë të jetë e mundshme të qëndrojnë aty
dhe sa më shumë të jetë e mundshme të përfitojnë prej tij.
Për fund vlen të ceket se nocioni sofistikim rrjedh drejtpërdrejt nga sofistët e hershëm.

Literatura dhe referenca:

Hegel, G. W. F. (1956),The Philosophy of History. Dover,New York:
Eric Voegelin, (1952), The New Science of Politics,University of Chicago Press, Chicago
Leo Strauss, (1953),Natural Right and History, University of Chicago Press,Chicago
Leo Strauss, (1968), Liberalism Ancient and Modern, Cornell University Press, Ithaca
G. B. Kerferd, (1981), The Sophistic Movement, Cambridge University Press, Cambridge
Eric A. Havelock, (1957), The Liberal Temper in Greek Politics, Yale University Press,New Haven
Farrar, Cynthia, (1988), The Origins of Democratic Thinking: The Invention of Politics in Classical
Athens, Cambridge University Press, Cambridge
Popper, Karl. (1966), The Open Society and Its Enemies. Princeton University Press
Stumpf, Samuel, (2000),Filozofia, Toena, Tiranë
Hersh, Zhan, (1995),Habia filozofike, Dituria, Tiranë
Platoni, (2010),Apologjia e Sokratit, Pakti, Tiranë

374
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 165

Vështrim krahasues për hapësirën dhe kohën ndërmjet Kantit dhe Bergsonit

Arbër TALELLI

Abstrakt: Hapësira dhe koha janë trajtuar nga shumë filozofë.Qasjet e tyre kanë qenë sa të ngjashme
aq edhe të ndryshme. Dy pikëpamje origjinale jepen nga Kanti dhe Bergsoni. Pavarësisht se objekti i
trajtesës është i njëjtë, ata ndryshojnë nga mënyra e trajtimit dhe përgjigjet që japin. Koncepte të tilla si
intutitë, metafizikë, arsye, hapësirë, kohë, kanë kuptime të ndryshme tek këta autorë, kuptime që
synohet të analizohen në këtë punim në kuadër të qartësimit të hapësirës dhe kohës.
Kanti trajton hapësirën dhe kohën në kritikën e arsyes së kulluar. Hapësira dhe koha, për të,
janë dy format e intuitës së kulluar. Ato janë të kulluara sepse nuk varen nga eksperienca, por janë
kusht i çfarëdo lloj eksperience. Fenomenet na paraqiten vetëm nëpërmjet hapësirës dhe kohës, kjo
pasi arsyeja njerëzore është e organizuar dhe funksionon në një farë mënyre dhe gjërat mund të na
paraqiten, ne mund t’i njohim, vetëm në atë mënyrë. Bergsoni niset nga analiza e ndërgjegjes
njerëzore duke e ndarë atë në intuitë dhe intelekt, duke bërë diferencimin ndërmjet ndërgjegjes dhe
botës. Hapësira dhe koha janë shfaqje të mënyrës se si është njeriu në botë dhe mënyrës se si ai
është ndërtuar.Sipas tij, në ndërgjegje nuk ka kohë në kuptimin e mirëfilltë, apo në kuptimin e
zakonshëm të kësaj fjale.Koha është një konstruksion, një marrëdhenie ndërmjet asaj që është reale
tek njeriu, intuita, dhe hapësirës.Ashtu si Kanti, Bergsoni niset nga subjekti për të analizuar dukuritë e
ndryshme që shfaqen dhe realitetin si pasojë e mënyrës se si është subjekti.

Fjalë kyçe: hapësira, koha, intuitë, metafizikë, .

Kanti dhe Bergson përdorin koncepte të njëjta në trajtesën që i bëjnë hapërirës dhe kohës,
por këto koncepte marrin kuptime të ndryshme në bazë të filozofisë së tyre. Tëdy bazohen tek
metafizika, por ndërsa Kanti synonte të ndërtonte një metafizikë shkencore, Bergson e diferencon
metafizikën nga shkenca, si dy domeine që nuk duhen ngatërruar. Ato mund dhe duhet të
bashkëpunojnë me njëra-tjetrën, por kurrësesi të ngatërohen me njëra-tjetrën, pasi janë të ndryshme
në funksionet e tyre, jo vetëm në thelb por edhe në instrumentat që përdorin. Kanti me metafizikë
shkencore kuptonte gjendjen tek metafizika të sënjëjtës siguri që jep shkenca, daljen e saj nga
subjektivizmi, por jo nga subjekti.
Ajo çka Kanti kupton me metafizikëështë shkenca e kushteve apriori të njohjes.Kjo lloj
shkence, shkenca e metafizikës, bën të mundur njohjen e kushteve apriori të objektit të
eksperiencës.Kanti përdor konceptin apriori në sintezë me tre koncepte të tjera, aposteriori, sintetik
dhe analitik. Gjykimi analitik, sipas Kantit, është ai ku lidhja ndërmjet subjektit dhe predikatit kuptohet
si identike, ndërsa gjykimi sintetik ështëai ku kjo lidhje nuk shihet si identike, dhe për pasoje si diçka
tjetër, më tepër. Me fjalë të tjera, në gjykimin analitik predikatipohon vetë subjektin ndërsa në gykimin
sintetik jo. Me apriori kuptojmë atë që nuk varet nga eksperienca, por në një farë mënyre është kusht i
saj. Me aposteriori kuptojme atë çka vjen nga eksperienca.
Pyetja qëndrore që shtrohet është se si është e mundur njohja apriori?Dhe me tej, si është e
mundur njohja sintetike apriori. Që t’i jepet një përgjigje e saktë këtyre pyetjeve duhet të kemi
parasysh se ajo që Kanti kupton nuk është përjashtimi i eksperiencës, por një mënyrë të njohuri dhe
një njohje e cila nuk varet nga eksperienca. Të mos u bazuarit tek eksperienca është thelbësore pasi,
duke u nisur nga filozofija e Hjumit (Hume) ai e sheh eksperiencën si një bazë të pasigurt për dijen.
Eksperienca bazohet tek subjektivizmi i subjektit dhe si e tillëështë e ndryshme tek çdo subjekt.


Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale. Email: arber_talelli@yahoo.it
375
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Kanti pohon se hapërisa dhe koha janë apriori. Ato nuk na vijnë nga eksperienca. Ne kurrë
nuk kemi eksperiencën e hapësirës dhe kohës. Hapësira dhe koha kurrë nuk mund të na paraqiten në
ekspieriencë ashtu siç na paraqiten objektet. Sipas Kantit, hapësira dhe koha vijnë nëpërmjet intuitës
dhe janë dy forma të intuitës së kulluar.
“Nëpërmjet shqisës së jashtme (një nga karakteristikat e shpirtit tonë) ne përfaqësojmë
objektet si jashtë nesh, dhe të gjithë bashkë në hapësirë. Atje janë të përcaktuar, ose të
përcaktueshme, forma e tyre, madhësia dhe marrëdhëniet reciproke. Shqisa e brendshme,
nëpërmjet të cilit shpirti intuiton [kap nëpërmjet intuitës] vetveten, ose një gjendje të tij te
brendshme, nuk na jep në të vërtetë asnjë intuitë te vetë frymës [anima], si një objekt; por ka
gjithsesi një formë të përcaktuar vetëm për të cilën është e mundur intuita e gjëndjes së saj të
brendshme, në mënyrë që gjithçka që i takon përcaktimeve të brendshme përfaqësohet në
raporte kohe. Koha nuk mund të intuitohet jashtësisht, ashtu siç nuk mund të intuitohet
hapësira gati diçka që është brenda nesh.”707
Nga ky citim kuptojmë se ka dy forma të intuitimit, një së brendëshmi dhe një së jashtmi.
Nëpërmjet intuitës së brendshme na jepet koha, ndërsa nëpërmjet intuites së jashme na jepet
hapësira. Së jashtmi është forma qëna jepet nëpërmjet shqisave, ndërsa së brendshmi kapja e vetë
shpirtit tonë.
Hapësira dhe koha janë apriori, do me thënë, nuk varen nga eksperienca, pasi ato nuk vijnë
nga eksperienca. Hapësira dhe koha janë vetë kushti i experiences pasi pa to asnjë eksperiencë nuk
do ishte e mundur. Hapësira është kusht i të gjitha fenomeneve.Objektet e jashtme jepen në intuitë
nëpërmjet shqisave dhe mund të jepen vetëm në mënyrën në të cilën intuita i merr, dhe kjo është
hapësira. Hapësira është pra intuita apriori e të gjitha formave të jashtme të ekspeiences pa të cilen
asnjë lloj experience nuk do ishte e mundur. Por ajo nuk varet nga objetet dhe është edhe kur objektet
nuk janë.Ajo është një intuitë e kulluar apriori.Duke u bazuar tek kjo Kanti pohon se hapësira nuk
është atribut i vetë trupave dhe se ajo është forma e të gjitha fenomeneve të jashtme.
Hapësira sipas Kantit është forma e kulluar e intuitës nëpërmjet të cilët të gjithë objektet e
jashme na jepen. Ajo nuk është shtrirja e këtyre objekte.Ajo nuk është raporti që objektet kanë me
njëri-tjetrin.Hapësira nuk është tek objektet, apo jashtë nesh tek bota.Hapësira është tek intuita, si
mënyra se si objektet na paraqiten. Si e tillë ajo është tek njeriu dhe subjekti, dhe jashtë subjetit
njerëzor nuk mund të flasim për hapësirë, pasi nuk mund të flasim për mënyrë se si jepen objektet. Si
pasoje, subjekti njerëzor mund t’i marrë objektet dhe fenomenet e jashtme vetëm në një mënyrë,
nëpërmjet hapësirës.
Sipas Kantit, të njëjta atribute qëka hapësira ka edhe koha. Ajo është apriori, është kusht për
çdo eksperiencë, nuk është tek fenomenet por tek intuita. Ajo nuk vjen as nga ndijimi dhe as nga
ndjesitë. “Koha nuk është gjë tjetër veçse forma e shqisës së brendshme, domethënë e intuitës së
vetes tonë dhe të gjendjes sonë të brendshme. Në fakt, koha nuk mund të jetë një determinim i
fenomeneve të jashtme: nuk i përket figurës, as vendit, etj.; determinon, nga ana tjetër, raportin e
përfaqësimeve në gjendjen tonë të brendshme.” 708 Nëse hapësira është forma e kulluar apriori e
intuitës së botës së jashtme, koha është forma e kuluar apriori e vetës tonë. Të dyja nuk varen nga
eksperienca por janë kusht i saj.
Ka pasur shpesh keqkuptime rreth mënyrës se si e koncepton Kanti hapësirën dhe kohën.
Një ndër më të përhapurat është përcaktimi i hapësirës si mënyra e shfaqes se gjërave njëra-pranë-
tjetrës, dhe koha si mënyra e shfaqe së gjërave njëra-pas-tjetrë. Ky konceptim është i gabuar.
Hapësira dhe koha nuk janë mënyra si si shfaqen apo organizohen gjërat. Ato janë dy forma të intuitës
së kulluar apriori. Organizimi i gjërave ka të bëjë me kategoritë dhe llojet e gjykimeve që rezultojnë
nga kjo intuitë apriori. Të marrit gjërat njëra-pranë-tjetrës në hapësirë dhe njëra-pas-tjetrës në kohë
nuk janë hapësira dhe koha, por ligjet themelore të hapësirës dhe kohës.

707I. Kant, Critica della ragion pura, Roma, Laterza, 2005, f. 55.
708I. Kant, Critica della ragion pura, Roma, Laterza, 2005, f. 63
376
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Te njëjtat gjëra që jashte nesh na jepen në hapësirë, brenda nesh na jepen në kohë. Këtu
qëndron një problem që vetë Kanti e ka dalluar dhe e ka shpjeguar. Gjërat i jepen subjetit vetëm në
shpirtin e tij dhe si pasojë edhe ato të jashtme i jepen së brendshmi në shpirt dhe teorikisht nuk kemi
hapësirë por vetëm kohë. Një veshtirësi e tille zgjidhet në këtë mënyrë nga Kanti.
“Koha është kushti formal apriori i të gjithë fenomeneve në përgjithësi. Hapësira, duke qënë
forma e kulluar e të gjithë intuitave të jashtme, është e kufizuar, si kusht apriori, vetëm ndaj
fenomeneve të jashtme. Ndërsa, duke qënë se të gjitha përfaqësimet – kemi apo jo objekte
të jashtme – të kulluara në vetvete, si modifikime të shpirtit, i përkasin gjendjes së
brendshme; dhe meqënëse kjo gjendje e brendshme rifutet nën kushtin formal të intuitës së
brendshme, dhe kështu të kohës; kështu koha është kushti apriori i çdo fenomeni në
përgjithësi; kusht, në të vërtetë, i menjëhershem i fenomeneve të brendëshme (nga shpirti
ynë), dhe kështu ndërmjetëm edhe i të jashtëmve”709.
Nëse e shohim me vëmendje citatin e mësipërm, koha merr një rëndësi aq të madhe sa që
zbeh komplet hapësirën dhe sujekti i mbivendoset eksperiencës. Një vështrim i tillë nuk është i saktë.
Pa hapësirën dhe botën e jashtme nuk do kishte fenomene që do intuitoheshin. Është perceptimi ai që
e mbush intuitën dhe i jep asaj material i cili më pas organizohet në bazë të kategorive. Duke qënë se
në mund ta njohim botëm vetëm nëpërmjet këtyre dy formave të intuitës së kulluar, hapësirës dhe
kohës, dhe dy ligjeve të saj, çfardolloj gjëje jashtë subjektit do shfaqej në bazë të mënyrës se si
subjekti i merr ato. Kjo është arsyeja që Kanti bën dallimin ndërmjet fenomenve, mënyrës se si gjerat
na shfaqen, dhe noumeneve, mënyrës së si gjërat janë në vetvete.
Por si është e mundur një metafizikë shkencore nëse intelekti nuk lidhet drejtpërsëdrejti më
objektet e perceptimit? Zgjidhja që jep Kanti është shumë interesante. Pavarsisht që intelekti nuk
formëson objetet, ai formëson hapësirën e kohë, mënyrën se si objektet na jepen përmes tyre dhe si
pasojë fenomenet, objektet e shfaqura. Në këtë mënyrë formohen strukturat kategoriale nëpërmjet
skemave hapsinore dhe temporale.
`Bergsoni dallon dy mënyra se si mund të njihen gjërat; e para është t’i sillemi rrotull atyre, e
dyta të hyjmë tek vetë ato. Mënyra e parëështë tipike për shkencën ndërsa e dyta për metafizikën.
Metoda që përdor shkenca është analiza, e cila ka të bëjë me diferencimin, ndërsa ajo që përdor
metafizka është intuida, e cila ka të bëjë më unitetit. Dija shkencore duke qënë se ka të bejë me
diferencimin dhe të sjellurit rreth gjerave, është dije relative pasi varet nga kendvështrimi i subjektit
njohës, ndërsa dija metafizike duke qëne se futet tek vetë gjërat dhe i kap ato në tërësinë e tyre është
absolute.
Hapësira dhe koha dalin në pah të metafizikës bergsoniane në kuadër të analizës së
ndërgjegjes njerëzore dhe mënyrës së si ajo qaset ndaj botës. Qëllimi është pikësisht qartësimi i
mënyrës se si janë subjekti dhe bota dhe mënyrës se si ata sillen ndaj njëri-tjetrit. Kur subjekti i
drejtohet vetvetës ai e sheh atë si një unitet të pandashëm dhe si një fluks të vazhdueshëm. Ai e sheh
veten si një tërësi gjendjes që pasojnë njëra-tjetrën duke u shkrirë dhe mos u diferencuar, duke u
ndërfutur tek njëri-tjetri. Subjekti e sheh vetveten, ndërgjegjen apo shpirtin, si një fluks kohor ku e
shkura dhe e tashmja janë një, dhe ku e ardhja bëhet tani apo ekziston vetëm si projekt i
paaktualizuar. “Zgjatja e brendshme ështëështë jeta e vazhdueshme e një memorie e cila tejzgjat të
kaluarën tek e tashmja, qoftë edhe nëse e tashmja përmbledh dallueshmërisht imazhin gjithmon rritës
të së kaluarës, qoftë nëse përcakton për më tepër, me ndryshimin e tij të vazhdueshëm cilësor,
ngarkesën gjithnjë më të rrëndë që tërheq me vete duke u mplakur. Pa mbijetesën e të shkuarës tek e
tashmja nuk do te ksishte zgjatje, por vetëm njëhershmëri”710.
Në ndërgjegjen njerëzore në realitet nuk ka kohë.Në ndërgjegje ka vetëm zgjatje, një
mosdiferencim e të shkuarës, së tashmes dhe të ardhmes.Koha në kuptimin e zakonshëm të fjalës
nuk ekziston në ndërgjegje.Ajo është një konstruksion i zgjatjes dhe i hapësirës.Por kur subjekti sheh
jashtë tij, ai dallon gjëra të diferencuara.Ai i mërr ato në hapësirë.Ja se çfarë pohon Bergsoni kur i

709I. Kant, Critica della ragion pura, Roma, Laterza, 2005, f. 63

710H. Bergson, Pensiero e movimento, 2 ed., Milano, Bompiani, 2010, f. 168
377
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
referohet objekteve në botë: “Ata mirëvendosen dhe zënë hapësirë; në të kundërt, ajo qëështë zgjatje
e kulluar përjashton çdo ide mirëvendosjeje, jashtësie recriproke dhe shtrirjeje”. 711
Por çfarëështë hapësira? “Nuk ekziston në fakt asnjë përcaktim tjetër i mundshëm i
hapësirës: ajo është çka na mundëson të dallojmë nga njëra tjetra shumë ndjesi identike dhe
simultane: është kështu një pricip diferencimi i ndryshëm nga ai i diferencimit cilësor, dhe, si pasojë,
një realitet pa cilësi.”712Ndryshe nga Kanti, sipas të cilit hapësira është forma apriori e intuitës së
kulluar, Bergsoni pohon se ajo është një parim diferencimi i cila bën të mundur dallimin e gjërave nga
njëra-tjetra.Si e tillë hapësira nuk ka të bëjë më ndërgjegjen pasi në ndërgjegje nuk ka sasi, por vetëm
cilësi.Mënyra se si e trajton Bergsoni hapësirën ngjan më shumë me ligjin e hapësirës së Kantit se sa
më përcaktimin e tij të hapësirës. Duhet dalluar këtu se intuita në kuptimin bergsonian, si një
instrument, mënyrë për të kapur gjërat nëpërmjet simpatisë, në mënyrë unitare, cilësore, si një
mundësi për të kapur ndërgjegjen tonë të brendshme, është tjetër gjë nga kuptimi Kantian i intuitës në
kuadër të estetikës trashedentale.
Ideja e kohës, në kuptimin e zakonshëm të fjalës, vjen nga bashkimi i zgjatjes (dure) dhe
hapësirës.Koha formohet nëpërmjet unifikimit të të ndryshmeve ku të ndryshmet janë e njëjta gjë por
të dalluara nga njëra-tjetra.Le të marrim një shembull.Kemi vargun e numrave të mirëvendosur, nga 1
tek 10.Ne numërojmë nga 1 në 10 dhe në këtë të numëruar kalon njëçast i caktuar të cilin e qujmë
kohë. Por realizsht ideja e kohës na formohet pikërisht nga uniteti i të ndryshmeve, nga uniteti i futur
tek numrat nga zgjatja e ndërgjegjes dhe nga diversiteti i botës. Koha është pikërisht ajo që formohet
nga sinteza e zgjatjes me diferencimin hapsinor.Koha është identike me vetveten, në kuptimin qëështë
gjithnjë kohë, por e ndryshme, në kuptimin që nuk është e njëjta gjithmon.Zgjatja (dure) e ndërgjegjes
fut unitetin në diferencimin hapsinor duke i lidhur këto pjesë të diferencuara dhe, në këtë mënyrë, duke
formuar kohën.
Kur i referohemi kohës sipas Bergsonit një keqkuptim qëhaset shumë shpesh.Ai ka të bëjë
me idenë se Bergsoni e ndan kohën në kohë të ndërgjegjes të cilën e quan kohë reale dhe kohe të
botës e cila është koha fizike e shkencës, apo koha e vendosur me marrveshje.Sipas Bergsonit në
ndrërgjegje nuk ka kohë por vetem zgjatje (dure).Koha është vetëm një dhe është ajo që formohet nga
ideja e unitetit që fut zgjatja me diferencimin hapsinor.Në ndërgjegjie e nuk ka më parë ose më pas,
por vetëm tani, ndërsa në kohë ka më parë, tani dhe më pas.Kyështë diferencimi ndërmjet cilësores
dhe sasiores.
Kjo nuk është e mjaftueshme.Vetëm nëpërmjet lëvizjes koha mund të projektohet në
hapësirë.Është përmjet lëvizjes në hapësirë që zgjatja formon kohën homogjene.“Kështu që, është
mbi të gjitha nëpërmjet ndërmjetësimit të lëvizjes që zgjatja merr formën e një mjeti homogjen, dhe që
koha projektohet në hapësirë. Por, sikur të mos ishte lëvizja, çdo përsëritje e një fenomeni të jashtëm
të mirëpërcaktuar do të sygjeronte ndërgjegjes të njejtën mënyrë përfaqësimi.”713
Ky diferencim që Bergsoni bën ndermjet ndërgjegjes dhe botës, ndërmjet metafizikës dhe
shkencës, ndërmjet cilësisë dhe sasisë, ndërmjet intuitës dhe analizës, nuk synon vetëm të qartësojë
dallimet ndërmjet tyre, por kërkon që përmes këtyre dallimeve të formohet një sinteze e cila të
mundësojë afrimin tek e verteta dhe formimin e një dijeje të plotë. Qëllimi është zgjidhja e dilemës
shkekullore të diferencimit të shpirtit dhe të botës materiale, dilemë e cila edhe nëse nuk zgjidhet,
Bergsoni synon të paktën të shtrojë rrugën për mundësinë e gjidhjes së saj.
Vetëm koha matematike mund të matet.Matja e zgjatjes, duke qënë se është vetëm silesi,
është e pamundur.“Por momentet e kohës dhe pozicionet e të lëvizshmes janë vetëm kapje të
mënjëhershme nga intelekti ynë mbi vazhdimësinë e intelektit dhe zgjatjes.Më këto pamje të
mirëvendosura përfitohet njësurrogat praktik i kohës dhe i lëvizjes në gjëndje që t’i nënshtrohet
kërkesave të gjuhës, në pritje që t’i jepet hua atyre të kalkulimit.”714

711H. Bergson, Pensiero e movimento, 2 ed., Milano, Bompiani, 2010, f. 154.

712H. Bergson, Saggio sui dati immediate della coscienza, Milano, Raffaelo Cortina Editore, f. 63.
713H. Bergson, Saggio sui dati immediate della coscienza, Milano, Raffaelo Cortina Editore, f. 81.
714H. Bergson, Pensiero e movimento, 2 ed., Milano, Bompiani, 2010, f. 8.

378
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Bergsoni e kritikon Kantin për qëndrimin e tij. Ai thotë se Kanti duke përkuar ta bëjë
metafizikën shkencore e ka shkatërruar vetë metafizikën pasi ajo nuk ekziston më si e tillë por bëhet
shkencë. Rruga që ndjek Bergsoni është ajo e ndarjes së domeineve të metafizikës dhe shkencës,
duke i lënë metafizikën pjesën e njohjes së shpirtit ndërsa shkencës atë të botës. Kantizmi na
paraqitet si zhvillimi i një iluzioni natyror. Bergsoni pohon se metafizika është e mundur. Filozofia e
Kantit çon në formimin e dialektites, te ballafaqimit të të kuntërtave dhe të antinomive. Por realiteti nuk
është i tillë.
Thellimi i ndarjes ndërmjet shkollave nga filozofia kantiane erdhi si rezultat i ngatërrimit të
metodave dhe zbatimit tëmetodavetë rezervuara për materien tek shpirti. Rruga qëështë ndjekur është
në drejtim të kundërt. Është nisur nga analiza, diferencimi për të shkuar më pas tek uniteti, kur në fakt
duhej nisuar nga uiteti për tek analiza. Është normale që kjo mënyrë do çonte në krijimin e ntinomive.
Koha dhe hapësira kanë rëndësi themelore në filzofinë e Bergsonit pasi ato qartësojnë
qënien në botë të subjektit dhe botën në të cilë ai është. “Problemet realtive të subjektit dhe objektit,
në dallimin e tyre dhe në unitetin e tyre, duhen të shtrohen në funksion të kohës në vend se të
hapësirës”715 –pohon Bergsoni. Në një anlizë të fundme, bota nuk krijohet nga subjekti, por i jepet atij.
Ndryshe nga Kanti ku ajo organizohej në bazë të subjektit, tek Bergsoni ajo paraqitet ashtu siç është
për t’u njohur më pas nga bashkëpunimi i metafizikës me shkencën.

Përfundime

Kanti niset nga estetika trashedentale për të ndërtuar një metafizikë shkencore. Në këtë
rrugë ai identifikon hapësirën dhe kohën si dy intuita të kulluara apriori, kushte për çfardolloj
eksperience. Hapësira dhe koha ekzistojnë tek subjekti njohës dhe janë rregulluese, formësuesë, të të
gjitha eksperiencës dhe materialit të marrë në mënyrë shqisore. Ndijimet formësohen në bazë të
hapësirës dhe kohës dhe arsyeja sipas këtyre të dyjave i mvesh përceptimeve ligjet e veta duke
formësuar 12 kategoritë dhë formuar 12 gjykimet.
Kjo praktikë lejon formimin e një metafizike shkencore pasi ajo nuk është më subjektiviste
pasi arsyeja është universale. Por nga ana tjetër lind një problem, pikërisht ndarja e fenomeneve nga
noumenet, sendet ashtu siç i duken subjektit dhe siç janë në vetvete, duke krijuar 4 antinomitë dhe
diferencuar akoma më tej ndarjen ndërmjet shkollave të realizmit dhe nominalizmit, empirizmit dhe
racionalizmit.
Bergsoni, në filozofinë e tij, promovon si metafizikën, të cilës i cakton rolin e studimit të
ndërgjegjies, dhe shkencën të cilës i cakton rolin e studimit të botës materiale. Ai e identifikon
ndergjegjen si krejtësisht cilësore, akohore, e cila mund të kapet përmes intuitës, dhe botën materiale
si sasiore, të mirëvendosur, e cila studjohet nga shkenca përmes analizës dhe kapet në shpirt përmes
intelektit. Këto të dyja duke u bashkuar tek subjekti krijojnë pika bashkuese duke dhënë edhe
mundësinë e shpjegimit të unitetit trup shpirt.
Hapësira, sipas Bergsonit, është një parim diferencimi, i cili zbatohet tek gjërat sasiore pasi
aty ku ka cilësi ka vetëm unitet. Hapësira është ajo që na mundëson të dallojmë një gjë nga tjetra.
Formimi i kohës është më i komplikuar. Ajo është krijim i formuar nga ndërfutja e idëse së unitetit me
atë të diferencimit. Bergson niset nga ndërgjegjia cilësore në të cilën nuk ka kohë. Aty ka vetëm cilësi,
vetëm të tashme ku e shkuara dhe e tashmja janë një dhe ku ato nuk diferencohen dot nga njëra-
tjetra. Në ndërgjegje ka vetëm zgjatje (dure). Kjo zgjatje unifikuese, në momentin që subjekti i
drejtohet botes përmes analizës nga ana e intelektit, krijon idenë e unitetit të diferencave, dhe përmes
lëvizjes, e cila është tipar i botës, krijon kohën. Koha pra krijohet nga uniteti i diferencave që lëvizin në
mënyrë të njëtrajtshme.
Ndërsa në kohën fizike subjekti jeton vetëm në të tashmen, në dërgjegjen e tij ai jeton
njëherësh të gjithë të kaluarën sikur të ishte e tashme, por kjo e kaluar nuk është e diferencuar. Ajo
diferencohet në momentin që aktualisohet në bazë të nevojave të tanishme duke nxjerrë nga e kaluara

715H. Bergson, Materia e memoria Materia dhe memoria, Roma, Laterza, f. 57

379
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
vëtem atë që është relevante për të vepruarit e tanishëm të subjektit. Ndërgjegji është si një kon me
kokë poshtë i cili fokuson memorien (ndërgjegjen) në momentin e tanishëm.

Literatura
Bergson, H.,Pensiero e movimento, 2 ed., Milano, Bompiani, 2010.
Bergson, H.,Saggio sui dati immediate della coscienza, Milano, Raffaelo Cortina Editore, 2002.
Bergson, H., Materia e memoria Materia dhe memoria, Roma, Laterza, 2011.
Kant, I., Critica della ragion pura, Roma, Laterza, 2005.

380
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 316. 3

Interpretimi i “njeriut” nga pikëpamja e shmangies së teorive tradicionale

Gertjon ÇOBO

Abstrakt: Detyra e antropologjisë filozofike është të jap një shpjegim metafizik mbi njeriun duke e
interpretuar atë në totalitetin e tij. Ajo nuk mund të filloj si një reflektim mbi veten, as si një objekt në
botë në një hapësirë dhe kohë të caktuar. Ajo që është e rëndësishme të theksohet në këtë pjesë
është mos-ngatërrimi i krizës së shkencave me krizën që përjeton njeriu në raport me veten, nuk mund
të cilësohen sikur kanë ndodhur në të njëjtën periudhë dhe as për të njëjtat arsye. Antropologjia
shprehet këtu se studimi i njeriut duhet të filloj parimisht me nevojat që ka qenia njerëzore dhe më pas
të kaloj në shpjegimin e ekzistencës së tij. Një nga themeluesit e antropologjisë filozofike, Scheler, e
përforcon teorinë e mësipërme duke u shprehur se natyra njerëzore nuk mund të trajtohet si objekt, si
diçka e thjesht që ekziston në një vend të caktuar. Detyra e saj ka qenë që ta çlirojë njeriun nga
përshkrimi metodist që atij i është bërë deri në atë periudhë, kryesisht nga metodat shkencore.
Megjithatë pavarësisht shpjegimit të mësipërm mund të ngremë një pyetje se a është e mundur të
kemi një shpjegim të njeriut në totalitetin e tij pa përfshirë pjesën shkencore? Kjo është një pyetje e
cila mund të na rikthej në fillim të trajtimit mbi antropologjinë filozofike. Mund të themi se themeluesit e
saj, si Scheler, Plessner, Gehlen dhe të tjerë pasues si Marksi dhe Sartri janë përpjekur për të
shmangur teoritë tradicionale metafizike, fetare mbi shpjegimin për njeriun, duke ofruar interpretime të
reja origjinale. Të gjithë këta përfaqësues mbështesin mendimin e shmangies së dualitetit të
pretenduar, se trupi dhe shpirti janë një.

Fjalë Kyçe: Njeriu, Ekzistenca, Antropologji Filozofike, Ekzistencializëm, Shkenca.

Hyrje

Në këtë temë do të trajtohet pikëpamja socialiste e Marksit dhe këndvështrimi ekzistencialist

i Sartrit. Të polarizuar në dy kahe këta dy mendimtarë të mëdhenj kanë dhënë një kontribut të
jashtëzakonshëm, për ndërtimin e një shoqërie ideale por të parë nga këndvështrime të ndryshme.
Pretendimet e Marksit që sipas disa studiuesve janë hedhur poshtë, ndërsa sipas disa mbështetësve
të Marksit ende nuk janë afruar kushtet për revolucionin që do të sillte sundimin e socializmit, duke e
lënë atë në një afat kohor të papërcaktuar. Do të shohim pretendimet e Sartrit për kritikat ndaj
shoqërisë dhe raporti që ka njeriu me botën, ku vlen të theksohet se mendimet politike të tij studiohen
sot në universitetet e botës nga grupe të veçanta pedagogësh të specializuar. Gjithashtu do të
theksojmë pretendimet marksiste se teoria e tij ishte shkencore dhe se si Sartri me argumentat e tij
pretendon se ajo klasifikohet në jo-shkencë. Këtu vlen të theksohet se disa nga shtysat e mendimit të
Marksit kanë qenë: totaliteti, dialektika, historia dhe optimizmi shkencor në të njëjtën kohë me shfaqjen
e mjerimit njerëzor. Megjithëse Marksi konsiderohet si filozof, ai nuk e pranon filozofinë. Sepse për të
ajo ishte me natyrë fetare përderisa kishte trajtuar botën e përtejme. Pra këtyre ideve do t’u
kundërvihet Sartri me një stil të veçantë që mund t’i atribuhoet vetëm atij.

Ideali marksist

Teoria e Marksit ose më mirë të themi ideali i tij bazohet në ndikimin e madh që ai pati nga
Hegeli në fillim, por më pas duke i’u kundërvnë atij. Konkretisht ai mendonte se nuk kishte një Shpirt


Doktorant. Universiteti i Tiranës - Fakulteti i Shkencave Sociale. Email: cobogertjon@gmail.com
381
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Absolut, por Zot ishin vetë njerëzit. Si rezultat i njohjes së hegelianizmit në mendjen e Marksit filluan të
formoheshin tre teza të tij kryesore:

I. Nocioni që ekziston vetëm një realitet dhe ky mund të zbulohet si mishërim i racionalitetit në
botë.
II. Pranimi që historia është një proçes zhvillimi dhe ndryshimi nga format më pak të përsosura
në ato më të përsosura në gjithë realitetin duke përfshirë natyrën fizike, jetën sociale e
politike si dhe mendimin njerëzor.
III. Supozimin se mendimet dhe sjellja e njerëzve në një kohë dhe vend të caktuar, shkaktohen
nga veprimi tek ata i një fryme ose mëndjeje identike, fryma e kohës ose e epokës së
veçantë.716

Marksi donte të dinte nëse ishte e mundur të zbatoheshin ligje të sigurta të historisë me qëllim
që të shmangeshin gabimet në veprimtarinë revolucionare në të ardhmen. Marksi me këtë pretendonte
një paradoks historik. Ai i shikon në vijë paralele ligjet e fizikës me historicizmin. Siç është e mundur të
parashikohet një fenomen fizik të njëjtën gjë kërkon Marksi dhe nga historia. Ai me këtë na tregon se
në histori nuk do të ketë të ardhme, sepse ne duke parashikuar sipas disa ligjeve të “sigurta”, ne s’do
të mund të flisnim më për të ardhme. Marksi pretendon se me teorinë e tij vërtetoi se:

I. Lufta e klasave çon domosdoshmërisht në diktaturën e proletariatit

II. Që vetë diktatura përbën vetëm kalimin drejt zhdukjes së të gjitha klasave dhe shoqërinë pa
klasa717

Ai kishte menduar se sjellja e individëve dhe shoqërive i nënshtrohet të njëjtit lloj analize ashtu
si objektet e shkencave fizike dhe biologjike. Ai e konsideronte mallin dhe produktet me vlerë të
ekonomisë si “të të njëjtit rend me ata që trajtonte anatomia mikroskopike”. Këtu Marksi bën gabimin të
barazoj shoqërinë me natyrën. Shoqëria që është vazhdimisht në zhvillim dhe e paparishikuar sepse
ka në thelb qënien njerëzore. Për marksizmin ndryshimi nuk është e njëjta gjë me zhvillimin. Shoqëria
nuk piqet thjesht në mënyrën si bëhet burrë fëmija. As natyra nuk lëviz thjesht në një rreth përjetësisht
të njëtrajtshëm dhe që përsëritet në mënyrë të vazhdueshme. Ajo kalon përmes një historie të vërtetë.
Ndryshim do të thotë lindje e strukturave të reja, e formave të reja. Ajo që e shkakton ndryshimin është
thjesht ndryshimi sasior i gjërave që çon në një gjë cilësisht të re. Midis shndërrimit të ujit në avull si
eksperiment laboratorik thotë Marksi, dhe kalimit të shoqërisë nga feudalizmi në kapitalizëm dhe së
fundi nga kapitalizmi në socializëm ka një dallim themelor. Dallimi është se ne mund të zgjedhim nëse
duam ose jo të rrisim temperaturën e ujit. Këtu Marksi bën një dallim mjaft të mirë, midis asaj se çfarë
ka në dorë një individ dhe kohës që duhet për t’u plotësuar kushtet për të arritur në Revolucionin drejt
socializmit.
Shoqëria thotë Marksi është rezultat i shkakësisë dhe determinizmit të domosdoshëm dhe
format e saj të reja mund të parashikohen ashtu siç përcaktohen grimcat mikroskopike në mekanikën
kuantike, megjithëse në lidhje me grimca të veçanta ka vetëm parashikim të mundshëm. E ardhmja e
një rendi social mund të projektohet. Këtu ai bie prapë në paradoksin historik të sipërpërmendur, në
konfliktin midis së tashmes dhe së ardhmes.
Marksi dëshironte të theksonte se prodhimi realizohet gjithmonë si një veprim shoqëror, ku
njerëzit luftojnë kundër natyrës dhe e shfrytëzojnë atë jo si individ por në grupe, në shoqëri. Mendimet
dhe sjellja e njerëzve përcaktohen nga marrëdhëniet e tyre me njëri-tjetrin dhe mjetet e prodhimit.
Megjithëse në të gjitha periudhat ka konflikte dhe luftë midis njerëzve të ndryshëm, lufta e klasave
është veçanërisht e ashpër në kapitalizëm.

716 Marks, K, Engels, F Për komunizmin shkencor, 8 Nëntori, Tiranë, 1989, fq.110 – 120
717 Po aty, fq. 147
382
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Deri këtu shohim se Marksi na jep më shumë argumentet kundër kapitalizmit dhe na orienton
drejt socializmit, por pa asnjë projekt konkret se çfarë do të përfshihet në socializëm, ai thjesht na
përmend se ajo është qeverisja më e mirë. Sipas Marksit edhe kur shoqëria është e vetëdijshme për
të ashtuquajturat “ligje natyrore të lëvizjes së saj” kjo shoqëri “nuk mund t’i heq me hape të
guximshme, as t’i largojë nëpërmjet nxjerrjes së dekreteve pengesat e vendosura nga fazat e
njëpasnjëshme të zhvillimit të saj normal”. Këtu Marksi pranon rolin parësor që ka natyra kundrejt
shtetit apo individëve dhe sado e fuqishme që të jetë shoqëria ajo nuk mund të vihet përballë natyrës
për t’iu kundërvënë asaj. Marksi mendon se nuk është vetëdija e njerëzve ajo që përcakton qënien e
tyre por përkundrazi qënia e tyre shoqërore përcakton vetëdijen e tyre. Dhe në vazhdim të kësaj ideje
Marksi thotë se përplasja e ideve brenda një shoqërie në një kohë të caktuar shkaktohet nga natyra
dinamike e rendit ekonomik. Idetë janë të padobishme kur nuk kanë lidhje me realitetin ekonomik,
është shoqëria që zhvillon idetë tek njeriu, janë hapësirat që zhvillojnë idetë njerëzore. Por historia ka
treguar se janë idetë ato që e zhvillojnë një shoqëri, është të menduarit dhe të krijuarit ajo që zhvillon
një shoqëri dhe jo realiteti material ai që zhvillon idetë. Vendosja e komunizmit në thelb sipas Marksit
ka karakter ekonomik: ajo është krijimi i kushteve materiale të këtij bashkimi; kushtet ekzistuese ajo i
shndërron në kushte të bashkimit. Rendi që krijohet nga komunizmi është pikërisht një bazë e tillë
reale e cila përjashton çdo gjë që ekziston pavarsisht nga individët përderisa rendi ekzistues s’është
tjetër veçse produkti i relacioneve te gjertanishme midis vetë individëve. Ja pra ku Marksi i referohet
prapë socializmit duke e lavdëruar atë por duke na mos thënë asgjë konkrete. Marksi mendonte se
me analizën e tij ai po procedonte si shkencëtar, duke e kufizuar mendimin e tij në realitetin objektiv
duke abstraguar prej tij ligjet e lëvizjes. Stili i tij shkencor nuk mbështetej në mënyrë të mjaftueshme
nga vëzhgime empirike siç bën shkenca. Duket që Marksi shprehte një besim metafizik në ekzistencën
e një qëllimi të parapërcaktuar për të gjithë historinë. Ai nuk e kishte kuptuar si mund të ecte përpara
shoqëria përmes kritikës së vetvetes dhe ndryshimit madje edhe revolucionit pa dhunë fizike.

Ideali sartrian

Sartri ka patur një ndikim të rëndësishëm në formësimin e teorive të tij nga Marksi. Ky i
fundit shprehej se deri më sot fiozofët e kishin kuptuar botën, por nuk kanë arritur ta ndryshojnë atë.
Sartri kërkonte që ta kapërcente këtë dhe të ofronte një ndryshim real në konceptimin që kemi për
njeriun. Ai pati një ndikim edhe nga fenomenologjia e Huserlit dhe Hajdegerit. Ky i fundit u mor me
Qenien dhe ekzistencën e njeriut vetëm si mjet për të kuptuar Qenien, ndërsa Sartri u përqëndrua
tërësisht në ekzistencën e individit.
Një nga idetë bazë të cilën Sartri e trajton në veprën e tij “Ekzistencializmi ëstë humanizëm”,
është ajo se “ekzistenca paraprin thelbin”, një përmbysje e metafizikës tradicionale e cila në kohën e
Platonit pretendonte se thelbi paraprin ekzistencën. Ky konceptim mund të përshkruhet sipas Sartrit
nëpërmjet një shembulli midis artizanit dhe objektit që ai krijon. Ai shprehet se për të krijuar një thikë,
në rradhë të parë duhet që artizani të ketë idenë për thikën dhe më pas ta krijoj atë. Por ky është
konceptimi i metafizikës tradicionale. Të thuash që ekzistenca paraprin thelbin do të thotë sipas Sartrit
që njeriu në rradhë të parë ekziston, përballet me veten, del në botë dhe më pas përkufizon vetveten.
Në fillim, sipas Sartrtit, njeriu thjesht është. Ai nuk merret me diskutmin nëse ka Zot apo jo, nuk
dëshiron që të investojë në këtë drejtim, pasi Sartri do të shprehej se nëse Zoti do të ekzistonte përsëri
gjërat në botë nuk kanë për të ndryshuar. Njeriu paraqitet në botë ashtu siç ai e bën vetë veten 718.
Përveç kësaj ekzistence ka një hiç, sipas Sartrit ekziston vetëm koha e tashme. Natyra e
vërtetë e së tashmes zbulohet ashtu siç ekziston. Gjërat janë krejtësisht ashtu siç duket se janë dhe
përveç tyre nuk ka asgjë. Të thuash se nuk ka asgjë përveç individit ekzistues, për Sartrin do të thotë
se nuk ka Zot, pra sistem objektiv vlerash. Njeriu është i lirë, njeriu është liria, thotë Sartri. Njeriu është
përgjegjës edhe për pasionet e tij, sepse edhe ndjenjat e tij formohen nga veprimi i tij.

718 Sartre, J.P, Ekzistencializmi është humanizëm, Phoenix, Tiranë, 1997, fq.25
383
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Sipas Sartrit, njeriu i përmban këto dy mënyra ekzistence të qenies. Qënia në vetvete,
tregon se njeriu është, ashtu siç është çdo objekt në botë (tryeza, tabela), ndërsa qënia për vetvete
tregon se njeriu është si subjekt i vetëdijshëm, e cila e diferencon atë nga objekti. Të qënit i
vetëdijshëm i jep njeriut përgjegjësi, për veprimet që ai ndërmerr, për të ardhmen që ai projekton.
Njeriu e ka në dorë mëyrën se si ai do të formohet, ekzistenca e tij varet totalisht nga ai vetë, objektet
nuk mund të jenë përgjegjëse të veprimeve apo zgjedhjeve, njeriu është në gjendje për një veprimatari
të tillë në realitetin njerëzor. Kur Sartri flet për fundin e njeriut ai i referohet hiçit. Ai thotë se “hiçi
qëndron në zemrën e qenies si një krimb”. Njeriu është shuma e veprimeve dhe qëllimeve të tij. Në
rast se një njeri është frikacak, ai e ka bërë vetë veten, është formuar vetë me një karakter te tillë. Të
argumentosh sipas Sartrit që ne jemi viktima të fatit, forcave misterioze brenda nesh kjo do të thotë që
po vetmashtrohesh ose po jeton në një joautenticitet. Prandaj përfundimi ekzistencializmit të Sartrit
është se në rast se njeriu shpreh humanitetin e tij e të vërtetë, ai nuk do ta mashtrojë kurrë veten dhe
atëhere ndershmëria nuk do të bëhet ideali i tij, por më tepër, vetë qenia e tij.719
Satri përdor konceptin e “ndërgjegjes transfenomenale” për të huazuar dhe njëkohësisht
dalluar nga paraardhësit e tij, Huserli dhe Hajdegeri. Fenomenologjia synonte të kuptonte ndërgjegjen
e njeriut dhe lidhjen që ajo kishte me veten dhe me botën. Ajo synonte që të arrinte nëpërmjet
përshkrimit të fenomeneve depërtimin në kushtet e tyre thelbësore. Huserli ofronte pikëpamjen e tij për
një ndërgjegje qëllimore, pra “ndërgjegjia është gjithmonë ndërgjegje për diçka”, duke e klasifikuar
këtë të fundit si formësuese të botës. Nga ana tjetër, Hajdegeri fliste për raportin midis të qenurit,
Qenies dhe Dasein. Ai mendonte se nuk ishte e domosdoshme të ndërtohej një teori e zbrazët për
qenien, pasi mjaftonte që njeriu të studionte, të paktën mjetet që ai përdorte, botën që njihte, situatat
dhe qëllimet e tij dhe në këtë mënyrë do të përftohej një teori për qenien. Ndërgjegjja transfenomenale
e Sartrit synon t’i kapërcej këto përshkrime duke në thënë se kjo ndërgjegje arrinë të kap njëkohësisht
në shfaqjen e objektit edhe realitetin empirik, por edhe thelbin e tij. Pra një objekt mua më shfaqet
njëkohësisht, qoftë si realitet empirik, qoftë edhe si thelb. Një konceptim i ndryshëm ky, të paktën edhe
nga Hajdegeri, i cili mendonte se çdo të qenur, e fshihte Qenien e vet. Pra realiteti empirik, nuk bën
gjë tjetër, veçse fsheh thelbin e tij, nëpërmjet formave të ndryshme empirike që shfaqet. Nëpërmjet
kësaj ideje Sartri, kundërshton edhe dallimin kantian, midis fenomenit dhe noumenit, kur ky i fundit e
shihte noumenin si pjesë të transhendencës dhe të panjohshme asnjëherë nga njeriu. 720
Raporti midis ndërgjegjes dhe objektit është i komplikuar. Pavarësisht se ne mund ta njohim
një objekt (psh. tryezën) me ndërgjegjen tonë, kjo nuk e shndërron atë në diçka materiale, por mbetet
në kufirin e ndërgjegjes me objektin. Në këtë fazë ne mund të flasim për një perceptim pasiv, për
shkak të mungesës së objektit. Qenia reale e fenomenit nuk mund të reduktohet në fenomenin e
qenies që perceptojmë ne. Sartri shprehet se ndërgjegjja ekziston me anën e vetes, dhe me këtë nuk
duhet kuptuar sikur ajo vjen nga hiçi. Nuk mund të ekzistojë një hiç i ndërgjegjes para ndërgjegjes. Që
të ekzistojë hiçi në ndërgjegje duhet të ketë qenë një ndërgjegje që ka qenë dikur dhe tani nuk është
më. Dhe krahas kësaj një ndërgjegje dëshmitare, që të dëshmoj se hiçi i kësaj ndërgjegje që ka qenë
dikur, qëndron në dispozicionin tonë për ti bërë një sintezë njohje. Pra Sartri thotë, se hiçi është shkak
i ndërgjegjes dhe që shkaku i saj është mënyra e të ekzistuarit e saj. Në romanin e vet “neveria”,
shohim mundësinë që çdo individ të ketë filozofinë e vet personale për jetën, filozofi e cila nuk i vjen
njeriut nga Zoti, por i jepet atij si diçka evidente në ndërgjegjen e tij, e shprehur në mendimin unë
ekzistoj.

Përfundimi

Qëndrore për marksizmin është pohimi i tij se është teori shkencore. Marksi veten e
konsideronte si Njutonin apo Darvinin e shkencave historike, politike dhe ekonomike. Ai e vlerësonte
Darvinin, sipas tij përnes teorisë së evolucionit dhe seleksionimit natyror kishte bazë për morfologjinë

719 Sartre, J.P. Qenia dhe Hiçi, Fan Noli, Tiranë, 2011, fq. 264
720 Po aty. fq. 296
384
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
e shkencave natyrore atë që ai duhet të bënte për historinë njerëzore. Marksi besonte se zhvillimi i
shoqërive njerëzore drejtohet nga ligjet specifike shkencore të cilat i kishte zbuluar tek ai (Darvini). Pa
dyshim që koncepti i tij mbi shkencën ishte para-ajnshtajnian. Sikurse çdo bashkëkohanik tjetër i tij i
informuar mirë ai mendonte se Njutoni kishte zbuluar ligjet natyrore sipas të cilave materia lëviz në
hapësirë, kështu që nëse dihen të dhënat relevante për çfarëdo sistemi fizik atëhere mund të
parashikohen të gjitha gjëndjet e tij në të ardhmen. Kështu ne mund të parashikojmë kohën e lindjes
dhe të perëndimit të diellit, errësimet etj…Mirëpo ndonëse ligjet natyrore na mundësojnë parashikimin
e ardhmërisë së sistemit tonë diellor ato nuk na mundësojnë kontrollimin e tij. Për Marksin zbulimet e
tij ishin plotësisht të njëjta me to dhe prandaj ai tërhoqi një paralele duke i shfrytëzuar qëllimisht termat
e Njutonit. Gjatë tërë kohës Marksi insistonte se teoria e tij ishte “shkencore”, ai mendonte se po i
përshkruante dhe nuk i përcaktonte gjërat: kështu ai format e tjera të socializmit i flakte si utopiste.
Sartri këtu pranon dallimin midis mendimit marksist se ne jemi të pafuqishëm për të ndikuar
në kursin e historisë nga njëra anë dhe atij utopist, besimit se njerëzit kanë mundësi të krijojnë një
shoqëri të përkryer nga ana tjetër. Pasojë thelbësore e pretendimit të marksizmit për të qënë shkencë
është detyrimi i tij që të mbroj me sukses vetveten në nivel shkencor të argumentimit ose përndryshe
do të bëhej jo koherent. Dhe në rast se përjeton disfatë në cilindo fazë të këtij niveli atëhere nuk mund
të gjejë mbrojtje në asnjë formë tjetër të argumentimit: thënë shkurt ai është i detyruar t’i nënshtrohet
testimit dhe t’i pranoj pasojat. Dhe ajo që mendohet të ketë bërë Sartri, është shkatërrimi i
pretendimeve të marksizmit ndaj së vërtetës shkencore duke mos lënë asnjë mundësi serioze për
riorganizimin e pretendimeve të tilla.
Vetë teoria e Marksit e trajtuar me seriozitetin intelektual që ajo meriton, ka dhënë një numër
të konsiderueshëm parashikimesh të falsifikueshme, më të rëndësishmet nga të cilat tani janë treguar
si të pavërteta:

-Sipas kësaj teorie vetëm vëndet plotësisht të zhvilluara kapitaliste do të mundnin të kalonin në
komunizëm, dhe prandaj të gjitha shoqëritë do të duhej së pari të përfundonin fazën e zhvillimit
kapitalist: por në të vërtetë të gjitha vëndet e tjera që kanë kaluar në komunizëm kanë qënë vënde
paraindustriale-asnjëra nuk ka qënë shoqëri plotësisht e zhvilluar kapitaliste.
-Sipas së njëjtës teori revolucioni do të duhej bazuar në proletariatin industrial, mirëpo në Kinë apo në
Kubë revolucionet e tyre të suksesshme janë bazuar në fshatarësinë e vëndeve të tyre.
-Sipas teorisë proletariati industrial do të duhej të bëhej i paevitueshëm, më i varfër, më i madh në
numër dhe më revolucionar: në të vërtetë në të gjitha vëndet industriale, që nga koha e Marksit, ai
është bërë më i pasur, më i vogël për nga numri dhe më pak revolucionar.
-Sipas teorisë komunizmin mund ta sjellin vetëm vetë punëtorët, masat: në të vërtetë në asnjë vend
deri më sot partia komuniste nuk ka arritur të fitojë shumicën në zgjedhje të lira.
-Sipas teorisë pronësia e mjeteve kapitaliste të prodhimit detyrimisht do të duhej të përqëndrohej në
duart e gjithnjë e më pak njerëzve: në të vërtetë në zhvillimin e ndërmarjeve me aksione të
përbashkëta pronësia është bërë përgjithësisht aq e shpërndarë, saqë kontrolli ka kaluar në duart e
menaxherëve profesionist. Dhë vetë shfaqja e kësaj klase paraqet një mohim të parashikimit marksist
se të gjitha klasat e tjera do të zhduken domosdoshmërisht duke përfunduar me polarizimin e vetëm
dy klasave, të asaj kapitaliste dhe të klasës së proletariatit.
-Gjithashtu pikëpamja e Marksit mbi zhvillimin e institucioneve politike në të ardhmen aspak nuk i
përgjigjet asaj që ka ndodhur në të vërtetë.

E gjithë kjo paraqet mohim të teorisë që pretendon të jetë shkencore përmes metodës
themelore që parashikimet e saj i’a nënshtron testit të përvojës dhe i verifikon ato si të pavërteta.
Mirëpo ky testim ndonëse është më i rëndësishmi negjithatë nuk paraqet të vetmin testim që një teori
duhet të kalojë; ajo po ashtu duhet të përmbush kriterin e konzistencës dhe koherencës së
brendshme. Por këtu vlen të theksohet se mbështetësit e Marksit pavarësisht këtyre argumentave
kundër, shprehen se ende nuk ka ardhur koha, ende nuk janë plotësuar kushtet për të kaluar në
idealin e Marksit, duke e lënë konfirmimin e kësaj teorie në një afat të pacaktuar.
385
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Marksizmi ka qënë njëherë shkencë, por u përgënjeshtrua prej disa fakteve që erdhën në
kontradiktë me parashikimet e tij. Marksizmi nuk është më shkencë sepse ai theu rregullën
metodologjike sipas së cilës ne duhet të pranojmë përgënjeshtrimin dhe e imunizoi veten kundër
përgënjeshtrimeve më të qarta të parashikimeve të tij. Që nga ajo kohë ai mund të përshkruhet vetëm
si jo shkencë, si ëndërr metafizike që bashkëjeton me një realitet mizor. Marksi duke parashtruar atë
që ai e kishte quajtur “socializëm shkencor” gabonte jo vetëm ndaj shoqërisë, por po ashtu edhe ndaj
shkencës.

Literatura
Anxhaku, A Filozofia Bashkëkohore, Afërdita, Tiranë, 2007
Brajan, M Poperi, Dukagjini, Pejë 1997
Fuga, A Ekzistencializmi i Sartrit, filozofi e reaksionit imperialist, Enver Hoxha, Tiranë, 1986
Marks, K Kapitali, Rilindja, Prishtinë, 1989
Marks, K Manifesti, Mustafa Bakija, Prishtinë, 1953
Marks. K Paga, çmimi dhe fitmi, Rilindja, Prishtinë, 1979
Marks K.-Engels, F Për komunizmin shkencor, 8 Nëntori, Tiranë 1989
Popper, K Vepra të Zgjedhura, Shtëpia e Librit & Afërdita, Tiranë 1998
Sartre, J.P, Ekzistencializmi është humanizëm, Phoenix, Tiranë, 1997
Sartre, J.P. Qenia dhe Hiçi Vol 1, Fan Noli, Tiranë, 2011
Sartre, J.P. Qenia dhe Hiçi Vol 2, Fan Noli, Tiranë, 2011
Sartre, J.P. Neveria, Tirana, Tiranë, 1994
Sartre, J.P. Situatat, Rilindja, Prishtinë, 1986
Sartre, J.P Arti i Filozofisë, Aleph, Nr. 9, 2000, f. 151 – 185
Sinani, Gj Nocione të fenomenoogjisë, SHBLU, Tiranë 2006

386
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Edukim/Education

387
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

388
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37 (496. 51 – 2)

Sa janë të kënaqur nxënësit me kushtet që ofrojnë ShFMU në komunën e

Gjilanit
Nehat RRUDHANI

Abstract: Duke pasur parasysh se mjediset dhe kushtet shkollore kanë ndikim të madh në zhvillimin
arsimor, social, emocional, etik të nxënësve është e rëndësishme që të dijmë se sa janë të lumtur me
ambientin shkollor, marrëdhëniet në mes nxënësve dhe mësimdhënësve, sepse vetëm një ambient
shkollor i pastër, përkrahës dhe i dashur i motivon nxënësit për mësim dhe sjellje pozitive.
Qëllimi
Qëllimi i këtij hulmtimi fokusohet ne atë se sa janë të kënaqur nxënësit me kushtet që ofrojnë ShFMU
në komunën e Gjilanit. Informacionet e nxjerra nga kjo anketë mund të përdoren nga udhëheqësit e
shkollave që t’ju ndihmoj në zhvillimin e ngritjes së performancës së shkollës dhe të sigurohen që
shkolla e tyre është një mjedis i barabart për të gjithë nxënësit.

Fjalët kyqe: nxënës, ambient shkollor, sjellje pozitive.

Metodologjia
Participantët

Në këtë hulumtim janë përfshirë nxënësit të ShFMU “ Skënderbeu” me 53 nxënës në

Përlepnicë, “Sadulla Brestovci” në Gjilan gjithsej 54 nxënëx dhe “Agim Ramadani” gjithsej 124 nxënës
në Zhegër. Në studim kanë marrë pjesë gjithësej 258 nxënës në nëntë klasë. Kemi hulumtuar,
studiuar, analizuar dhe rekomanduar për ç’ështjet e kërkuara dhe gjendjen në temën e parashtruar
përmes opinioneve të të anketuarëve, nga kjo kemi paraqitur edhe rekomandimet për nevojat e
përmirësimit të kësaj gjendje.

Instrumenti

Gjatë përpilimit të këtij sondazhi jemi mbështetur në 5 hapa, për t’na ndihmuar që të marrim
informacionin e nevojshëm të temës (“Sa janë të kënaqur nxënësit me kushtet që ofrojnë ShFMU në
komunën e Gjilanit”), nga grupet e të anketuarve që përgjigjjet të jenë sa më të sakta.
1.Dizajni i hulumtimit
2.Zhvillimi i pyetjeve
3.Mbledhja e të dhënave
4.Analizimi i të dhënave
5.Konkludimi
Dizajnimin e këtij hulumtimi jemi munduar që ta bëjmë më të pranueshëm dhe tërheqës për
nxënësit, që ta pranojnë këtë anketë jo si një detyrë, por si një argëtim.
Pyetjet janë të zhvilluara në mënyrë sa më të thjeshtë, pasi që objektiv i këtij sondazhi janë
nxënësit e shkollave të mesme të ulëta. Përgjigjjet në këtë anketë nuk janë klasike, por i është
mundsuar që pergjigjjet ti bëjnë duke rrethuar figurat e paraqitura.


Profesor në Kolegjin Universitar “ FAMA” Prishtinë, Kosovë. Email: nehatrrudhani@hotmail.com
389
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Procedura

Hapi fillestar i këtij hulumtimi ka qenë pëlqimi me mësuesin për subjektin e hulumtimit,
natyrën dhe procedurën. Menjëherë pas lejes së mësuesit kemi filluar me shpërndarjen e anketave, ku
në fillim të anketës ka qenë i vendosur një tekst, që tregon se anketa është anonim dhe kërkojmë që t’i
përgjigjeni pyetjeve me sinqeritet, në mënyrë që hulumtimi ynë të jetë sa më i saktë.

Mbledhja e të dhënave

Gjatë mbledhjes së të dhënave jemi përkujdesur që mësimdhënësit të jenë larg nxënësve

dhe mos të ndikojnë në përgjigjëjet e tyre .
Gjithashtu dhe nxënësit i kemi shikuar se a janë në gjendje t’i përgjigjen pyetjeve, kemi
sqaruar se nuk do të kenë asnjë ndikim negativ.

Futja e të dhënave dhe analiza e tyre

Fillimisht është krijuar baza e të dhënave në paketen e Microsoft office , përkatësisht në

programin e saj Microsoft excel, për analaizë të të dhënave. Për të garantuar siguri dhe saktësi të këtij
procesi, secili pyetësor fizik është koduar me një numër dhe i njejti është bartur edhe në bazën e të
dhënave elektronike. Pastaj në mënyrë automatike ato të dhëna janë paraqitur në përqindje dhe
grafikon.

Rezultatet

Si ndiheni para plotësimit të pyetsorit?

Me këtë pyetje kemi dashur të verifikojmë gjendjen e nxënësve se sa janë në disponim tu

përgjigjen anketimit tonë

258 nxënës 0%
7% 1%

92%
Paraqitja grafike nr 1. Në bazë të përgjigjijeve të nxënsëve kemi kuptuar që ata kanë qenë në
disponim të mirë gjatë plotësimit te anketës.
2. A jeni të kënaqur me orarin e mësimit ?

390
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

258 nxënës
0%
6%4%

90%
Paraqitja grafike nr 2. 90% e të anketuarëve kanë qenë të kënaqur me orarin e mësimit, 6 %
mesatar dhe vetëm 4% nuk ishin të kënaqur.

3. Shkolla e juaj është e pajisur me kabinete shkollore ?

0% 258 nxënës
41% 34%

25%

Paraqitja grafike nr 3. Nga tri shkollat kemi fituar këto rezultate:

 41% kanë deklaruar se nuk janë të pajisura shkollat e tyre me kabinete-laboratore,
ndërsa
 34% janë të lumtur me gjendjen faktike
 25% mesatar.

A jeni të kënaqur me pastërtinë në shkollë ?

12% 0%
258 nxënës
26%
62%

391
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Paraqitja grafike nr 4. Shumica e nxënsëve janë të kënaqur me pastërtin në shkolla me një
përqindje 62%, mesatar 26% dhe jot e lumtur 12%.

5. A jeni të kënaqur me aktivitetet jashtë mësimore ?

8% 0% 258 nxënës
23%
69%

Paraqitja grafike nr 5. Nga rezultati shihet se:

 69% janë të kënaqur
 23% mesatar dhe
 8% nuk janë të knaqur

A jeni të kënaqur me gjendjen e raporteve mësimdhënës - nxënës ?

258 nxënës
0%
7%
15%

78%

Paraqitja grafike nr 6. Nga kjo pyetje nxënësit u deklaruan:

 78% po
 15% mesatar
 7% jo

392
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
A jeni të kënaqur me mënyrën e shpjegimit nga ana e mësimdhënësve ?

258 nxënës 0%
15% 1%

84%

Paraqitja grafike nr 7. 84% të nxënësve janë të kënaqur me shpjegimin e mësimeve.

A dëshironi të ndërroni shkollën për shkak të kushteve?

Paraqitja grafike nr 8. 76% po dëshirojnë që të ndërrojnë shkollën, 11% janë në dilem dhe 76%
jo nuk e kanë këtë dëshirë.

A dëshironi të keni më shumë aktivitete jashtë mësimore ?

393
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

258 nxënës
0%
19%
5%

76%

Paraqitja grafike nr 9. Në tri shkollat që është bërë anketimi nxënësit shprehen se janë të
kënaqur me aktivitetet por dëshirojnë që të kenë edhe më shumë.

A ndjeheni të sigurtë gjatë rrugës për në shkollë dhe në ambientet shkollore?

258 nxënës
10% 0%
20%

70%

Paraqitja grafike nr 10. Fëmijët ndihen të sigurt gjatë rrugës për në shkollë dhe ambientet
shkollore edhe ate:
 70% e tyre shprehen se ndihen të sigurt,
 20 % mesatar dhe
 10% jo të sigurt

Përfundim

Që shkollat të jenë vende ku nxënësit ndjehen mirë dhe të motivuar për mësim-nxënie,
udhëheqësit e shkollave duhet që sa më shumë të marrin parasysh kërkesat e nxënësve dhe së
bashku të përmirësojnë kushtet, që nxënësit të mësojnë në një ambient sa më të përshtatshëm dhe
më të dashur për ta dhe shkollën mos ta shohin si një vend ku shkohet vetëm për ti marr mësimet e
planifikuara, por të kenë edhe aktivitete jashtëmësimore që në shkollë të zhvillojnë edhe aftësit e
punës ekipore me të tjerët, të zhvillojnë ndjenjen e bashkpunimit, etj.
Mësimdhënësit të sillen në mënyrë të barabart me gjithë nxënësit pa bërë dallime të asnjë
natyre dhe të jenë shembull për nxënësit.

394
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Shkolla duhet të jetë një ambient i pastërt dhe shembull për nxënësit se si duhet të sillen edhe në
vendet tjera, por mund të themi se në këto tri shkolla pastërtia është në nivel të lartë edhe ate mbi 60
% e tyre janë shprehur se janë të kënaqur me gjendjen aktuale
Duke u bazuar në opinionet e nxënësve mund të konkludojmë se raportet mësimdhësnës-
nxënës janë shumë të mira, si në procesin edukativo-arsimor po ashtu edhe në aktivitetet shkollore,
metodologjia e punës nga ana e mësimdhënësve është e pranueshme dhe e kjartë për nxënësit, por
njëherit kërkojnë që të kenë aktivitete edhe më shumë.
Sa i përket sigurisë së nxënësve në shkollë, gjatë rrugës për në shkollë dhe anasjelltas ata
ndihen të sigurt dhe të lumtur në ambietet e tyre shkollore e shprehur në përqindje 76%.

395
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 01

In teaching methodologies and technologies in order to increase the level of

quality teaching and learning, at the same time more efficient management
class

Gezim BARA  Majlinda SANA  Enkelejda BARA

Abstract: A teaching is considered modern when it fails to develop the skills of students in order to
achieve a learning independently, to create the initiative and independence of their own, at the same
time to foster diversity in learning, achieving the development of skills with good communication by
thus improving management skills, organizing, enhancing self-esteem and increase the willingness of
students to lifelong learning.
But the realization of such teaching is achieved when there is a diverse use of teaching methods and
the use of modern information tools and in particular ICT teaching at every stage.
Information and communication technology is a part of modern teaching methods, ie through
application of technologies of ICT, making it possible for the students learning process to develop new
skills. Very important it is that during the drafting of curricula, programs, modules of different subjects
that take place within the curriculum should be determined what are the tools needed for a much better
use of ICT in teaching.
The use of ICT in teaching activity provides these advantages: the improvement of ways of
communication, management, and improvement of the teaching process.
Enabling lifelong learning.
Strengthens ties through the exchange of experience.
In any situation enables remote teaching colludes.
It provides a direct communication without loss of information.
It ensures continuity at all times by improving the process of teaching in the classroom and outside it.
Teaching open which is realized through new technologies is a process in which both pupils and
teachers should be simultaneously author and actress of the implementation of a type of teaching,
where the roles of both parties appear quite varied regarding stages who passes this way.Teachers
should be managing and organizing, while students in the center of the process. To realize this
process requires cooperation of factors:
Curriculum should build in a way to treat inclusive activities for all levels of students and find
application use of modern technological tools.
For the realization of this study are ten schools under study, six in Tirana and four in Durres , four 9-
year schools and six high schools where they are interviewed 10 principals, 100 teachers, 300
students, 20 parents.The whole interview is focused on the level of ICT use in these schools and what
is the extent of their cognitive by the importance of the use of ICT in the teaching process.
Purpose: During the execution of this study have been aimed to highlight the real situation of the
schools in the study on the scale of the use of technology and ICT at school teaching process.
Methodology: For the realization of the method we used qualitative research by using interviews and
questionnaires with leaders, teachers, students, parents reaching for the issuance of the real situation
of the problem under study.
Results: Results of the study confirm that by the directors, teachers and students evaluated and
recognized the importance of the use of technology and ICT in teaching but the extent of its use is low


PhD., Faculty of Natural Sciences,University of Tirana, Albania. E-mail:gezim_bara@live.com

Faculty of Professional Studies.University “Aleksander Moisiu”, Durres,Albania. E-mail:lidabrahaj@hotmail.com

Faculty of Natural Sciences,University of Tirana, Albania. E-mail:enkelejda.bara@fshnstudent.info

396
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
where the analysis of interviews and questionnaires with respect Regarding the frequency of the use
of ICT in school results:
Often, 20%; Forever 13%; Religion: 18%; Sometimes 49%.
Conclusion: The use of new technologies and ICT in teaching is increasing. Although there is a
commitment of the directors, teachers for this phenomenon in order to respond to the needs of the
students, still remains a phenomenon and duty to be improved in order to increase the quality and
effectiveness of teaching.

Keywords: ICT; curriculum; competence; module; infrastructure; teaching; Management.

Introduction: Our country has though late and quick steps implemented the use of
information and communication technology (ICT) in everyday life. ICT term is used in our country for
the first time in 1992, which began with the use of electronic mail that reached the realization of the
objectives of the various groups. In 1995 the school was placed where ongoing computers began to
become study how ICT can improve the teaching process, to make it more effective.
Following came the idea of lifelong education and distance education. Applications of the
technology in school lead to changes in school programs aiming their involvement with the
requirements of the company passing on traditional and modern objectives. The use of ICT is very
important as it helps the country to adapt to the changes. It is very important that ICT must be adapted
to the stage where it will be used to be effective as otherwise may serve as a demotivating to people
who use it. According Bideau (2006) it is important that during the preparation of educational modules
to think well what are the tools needed for a better use of ICT in teaching.
Cheng notes that "... in order to maximize the benefits of any change of learning technology,
should consider whether additional changes to the existing technologies of teaching and management
in support of technological learning. On the other hand, if we want to encourage technological changes
in management, we should consider whether this change can facilitate or hinder the improvement of
teaching and learning.
Method: The method used is that sasioree action by means of questionnaires.
Conceptual cards qualitative methods.
Interviews with the principal, teachers, students.
Issues of research: What is the methodology of teaching in schools in the study.
How is the degree of use of ICT in teaching in these schools.
Do managers and teachers use ICT in school management and teaching management.
Is there a significant connection between the model / style school learning and teaching methods.
What is the opinion of students on the role of ICT application and what is the level of implementation
by the teachers.
As the teacher is convinced that the use of ICT in schools is a key factor in the process of teaching
and learning.
What are the competencies that must have principals and teachers of schools of dealing with the
changes brought about the integration of ICT.
What are the difficulties that brings the use of ICT from the perspective of professional development.
What are the conditions to be met for good management through the use of ICT.
What are the models that have been used in recent years in other countries that apply ICT in schools.
Sample: was aimed at urban schools included in the study, with a large concentration of students, in
order that in these schools reached the completed a good part of the typical characteristics of
students.
The study involved 10 schools, 6 in Tirana, Durres 4, 9-year-old and 6 medium.

397
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Table 1: Sampling of schools study
Tirana Durres Total
9-year 2 2 4
Gymnasium 4 2 6
Total 6 4 10

The sample consisted of:

• 10 principals (each headmaster)
• 100 teachers (10 teachers in each school)
• 300 students (30 students in each school)
• 20 parents (2 parents of students from each school)
Selection of students and teachers is done randomly.
Analysis of data: For data analysis of questionnaires was used statistical program.
Methodology used: To conduct the study were using qualitative methods as this method
occupies an important place because by means of interviews conducted inferred reached the real
situation and to compare among schools.
Non-probability sampling strategy, despite the small margin of error of 4%, the sampling of
pupils, lets not generalize the findings of this study for all the population of students, teachers and
school directors.
Another factor influencing this study, is that the school has recently been the subject of a
number of studies, which has reduced the willingness of respondents response.

Results and Discussion:

Frequency of use of ICT in the classroom.

It is noted that to teachers where their training has been more regular use of technologies is most
frequent.
An analysis of data from the questionnaires of teachers turned out that the use of technology
in teaching have principal role and impact of teacher qualifications.

398
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Internet and Power Point programs are used in the teaching process to achieve research materials
and demonstration of teaching topics.
It is noted that only one third of teachers use technology in the classroom often or always.
6 executives interviewed agree techniques use of ICT in teaching as very successful.
Most teachers of rare or no use teaching technologies such as projector, laptop etc.
The poor quality of pajiste technology (computers and printers) to school.
Lack of funds for connecting the equipment and maintenance technologies.
Lack of equipment with CD and DVD illustrating curricula.
The student response results in terms of implementation of the role of ICT in schools, and
what is the level of implementation by the teachers:
50% of students answer is very important that the use of ICT in teaching.
40% of students responded that they used all their ICT class.
10% of students responded that only a small proportion of teachers using ICT.
The result of the response of the students, mesusve, the leaders in terms of the conditions to be met
for a much better management of the use of ICT emphasize:
Continual improvement of school infrastructure both in terms of quality of technological tools as well as
quantitative needs of the school.
Equipping the school with the most advanced technology.
Increase the level of teacher training.

Conclusions: The development of school-based curriculum meet again although

achievements misunderstandings and difficulties in its implementation and in particular the use of new
technologies.
Still continue to use traditional teaching methods with the teacher at the center, although
there is a rapid spread of the use of student-centered methods.
Use of information technology in teaching noticed increased as a result of kembnguljes that
directors and teachers to respond to the needs of the students, but it remains a phenomenon and a
tool to be improved in order to increase the quality and effectiveness of teaching.
Big impact in the field of training of teachers nenkendveshtrimin of improving the process of
teaching style, which perfections to increase the effectiveness of the use of ICT in schools.
Schools today faced some challenges in terms of the use of technology in teaching. The study of these
problems do result:
Although there have been training for managers and teachers regarding the use of programs
and technological tools, still have leaders and teachers who had remained without training.
Conditions to be met for the management and teaching through the use of ICT are not yet sufficiently
fulfilled.
Evaluation of schools based on pupils' learning achievement.
Recommendations: Measures of school leaders, education leaders to improve the situation
of the development and implementation of the curriculum through increasing staff training and school
infrastructure in particular ICT.
Increasing the level of qualification of teachers, their training seminars, competitions or
confrontations in meetings or Olympics on teaching methods in school level, between schools, local or
other countries.
The creation and consolidation of the opinion of the director, teachers, students and parents
that the use of ICT techniques and it is the duty as immediate and necessary to increase the
effectiveness of teaching and learning.
The departure from traditional teaching methods and the transition to the implementation
phase of new technologies.
Setting standards in learning.
Motivating and guiding plans by central authorities as well as local and school-based to a
more effective use of ICT.
399
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Continuous improvements to school infrastructure both in terms of quality of technological tools as well
as the quantity (sufficiency of school).

References
Adeyemi, T. O. Principals’ leadership styles and teachers’ job performance in senior secondary
schools in Ondo State, Nigeria. Journal of Education Administration and Policy Studies Vol. 2(6), pp.
83-91, July 2010. f. 90.
Bibeau, R. (2004a). Répertoire des répertoires de scénarios pédagogiques et d'activités
d'apprentissage avec les TIC. Document télé-accessible à l'adresse suivante:
<http://thot.cursus.edu/rubrique.asp?no=20976>.
Bibeau, R. (2004c). Taxonomie des ressources numériques normalisées. Vers un patrimoine éducatif.
VIe journées de l'innovation. Foix. Document télé-accessible aux adresses suivantes:
<http://ntic.org/guider/textes/normalisation/toulouse.html><http://thot.cursus.edu/rubrique.asp?no=190
60>.
Cheng, Y.Ch. 1996. School effectiveness and school-based management. A mechanism for
development. Falmer Press. f.158.
Di Gropello, E. 2006. A comparative analysis of school-based management in Central America. 35036.
World Bank Working Paper no. 72.
Everard, K.B. e të tjerë. 2004. Effective School Management. 4 th Ed. Paul Chapman Publishing.
Hallinger, P. and R.H. Heck. Exploring the Principal’s Contribution to School Effectiveness: 1980-1995.
School Effectiveness and School Improvement. 1999, Vol.9, No.2.
IZHA. 2010. Paketa e Standardeve: Standardet e Drejtuesit të Shkollës.
Leithwood, K. and D. Jantzi. Transformational School Leadership Effects: A Replication. School
Effectiveness and School Improvement. 1999, Vol.10, No.4.
OECD (2008). Improving School Leadership. Volume 1: policy and practice. By Beatriz Pont, Deborah
Nusche, Hunter Moorman. f.18.
Pelgrum, W.J. et Law, N. (2004). Les TIC et l’éducation dans le monde: tendances, enjeux et
perspective.Paris, UNESCO.
Picciano, A.G. 2006. Educational leadership and planning for technology. 4 th Edition. Pearson Prentice
Hall.
Robertson, P.J. dhe Kerri L.Briggs. Improving Schools Through School-Based Management: An
Examination of the Process of Change. School Effectiveness and School Improvement. 1998, Vol.9,
No.1.
The Art of Successful School-Based Management. Module by: Zach Kelehear. Accepted and
sanctioned by the National Council of the Professors of Educational Administration (NCPEA) as a
scholarly contribution to the knowledge base in educational administration.
http://cnx.org/content/m13688/latest/.
Ubben, G. C. Larry W. Hughes, Cynthia J. Norris. 2007. The principal: Creative Leadership for
Excellence in Schools. Pearson Education. Inc. f.147.
Van de Grift. W. dhe A.A.M Houtveen. Educational leadership and pupil achievement in primary
education. Department of Educational Sciences, Utrecht University. School Effectiveness and School
Improvement. 1999, Vol.10, No.4.
Veenman, S e të tjerë. Implementation Effects of a Program for the Training of Coaching Skills with
School Principals. School Effectiveness and School Improvement. 1998, Vol.9, No.2, f.137.
Vollansky, A. dhe D. Bar-Elli. In Israel / Moving Toward Equitable School-Based Management. Site-
Based Management: Making It Work. December 1995/January 1996, Volume 53, No 4.

400
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 09 (496. 51)

Reformat e Arsimit në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët dhe integrimi i

komuniteteve jo shumicë në Kosovë

Muhabere MALIQI  Ferdi KAMBERI

Abstract: Man as a social-biological being, does have a great number of needs among them the need
for education which will develop its personality. Preparation which reflects in the education as an
agent of socialization, a process in which man evolves with knowledge, information and expand the
range of knowledge. In Kosovo, this agent is not new, however even not a new concept, has faced
many problems and challenges until 1999. The declaration of Kosovo independence , the delegation of
powers to the municipalities, not only, but also numerous investments in improving the situation of
non-majority communities were an important stage of the state of Kosovo. The reforms in education
system such: changes in the legislation and the adoption with the Acquits Commentaries, digitization
of the education system, construction of modern school buildings, licensing the teachers, their re-
qualification and training in various fields, the development of new curricula’s to and the system of
accreditation, were among the main achievements in the field of education despite the ongoing
problems. Actually, the education system in the Republic of Kosovo, is facing many challenges and
problems, which are present in many levels of the system in question. According to the data taken by
MASHT (Ministry of Education and Technology) in the academic year 2004/05 there were 327207
student (among them 170641 male and 156566 female). And in the academic year 2014/15 this
number dropped down to 273649 students in total (141168 male and 132481 female), so for 53558
less students. Minority communities, according to same data, have shown a progress in their
integration. So, from year 2004/05 when they had only 11508 from minorities, in the 2014/15 we see
an increase to 12181. This has reflected also in the integration of the Serbs community lately, though
this s a very small number of those who have been integrated into the secondary schools of Kosovo.
The aim of this study is to analyze and observe the progress and the actual situation of the reforms in
the education system at the primary and lower secondary schools of the Republic of Kosovo also the
integration of the minority communities, problems and challenges.

Keywords: Education, reforms, system, minority community, integration.

Përmbledhje

Punimi mbi reformën e arsimit të nivelit fillor dhe të mesëm të ulët në Kosovë, si dhe
integrimin e komuniteteve jo shumicë paraqet një sferë të rëndësishme shoqërore për shkak se i ve
në pah shumë dimensione. Fillet e arsimit i gjejmë qysh herët në trevat shqiptare, të cilat kanë evoluar
brez pas brezi deri në ditët e sotme. Për shkak të rrethanave shoqërore, politike, ekonomike, kulturore,
arsimi në Kosovë ka pasur probleme të theksuara në raport me shtetet e rajonit. Por, prapë se prapë
ka qëndruar stoik përballë të gjitha këtyre problemeve dhe sfidave. Me përfundimin e luftës në Kosovë
dhe krijimin e baze ligjore, si dhe reformat e ndërmarra nga një sërë mekanizmash vendor dhe
ndërkombëtar ka pasur progres të theksuar në shumë sfera si në: ndërtimin e objekteve shkollore,
licencimin e mësimdhënësve, hartimin e modeleve të reja të kurrikulave konform parimeve të
Bashkimit Evropiane, si dhe shumë të arritura të tjera të cilat kanë bërë që edhe komunitetet tjera jo
shumicë të jenë të integruar. Ky progres është arritur në bashkëpunim me institucionet e shumta


Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë. Email: muhabere_a@yahoo.com

Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal. Email: ferdikamberi04@gmail.com
401
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ndërkombëtare. Përveç të arriturave, në vazhdimësi kanë qenë mjaft prezentë edhe problemet e
ndryshme që nga buxheti jo i mjaftueshëm deri te sfida dhe nevoja për ndërtimin e objekteve shkollore
në zonat rurale.

Metodologjia

Gjatë elaborimit dhe shtjellimit të këtij punimi, kemi përdorur një sërë metodash
shkencore/akademike. Metodat kryesore në këtë punim janë: metoda e analizës së përmbajtjes,
metodë kjo përmes së cilës kemi analizuar tërë procesin konsultues të punimit sipas përmbajtjes dhe
strukturës së tij. Metoda e studimit të literaturës, po ashtu ka qenë metodë e cila ka shërbyer për
analizën dhe studimin e burimeve primare, sekondare dhe terciare. Metoda statistikore, metodë e cila
ka shërbyer për analizën dhe krahasimin e statistikave të ndryshme të cilat janë pasqyruar në punim.
Metoda historike, e cila ka shërbyer për analizën e fakteve historike dhe shkencore të arsimit në
Kosovë, si dhe metoda e komparacionit, metodë e cila ka shërbyer për krahasimin e sistemit të arsimit
në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët para vitit 1999, si dhe prej vitit 2004/05 deri në vitin 2014/15.

Arsimi në Kosovë – një kronologji e shkurtër historike

Shpeshherë në jetën e përditshme shohim se flitet për arsimin si një vlerë, si edukim, si
parapërgatitje për stadet tjera të jetës. Arsimi konsiderohet si një “proces i lehtësimit të nxënies.
Arsimimi shpesh zhvillohet nën drejtimin e edukatorëve, por nxënësit mund ta edukojnë veten edhe në
procese të tjera të njohura ndryshe si të mësuarit “autodidakt”...”721. Kjo do të thotë se arsimi është
koncept i gjerë i cili mund të elaborohet nga disa karakteristika të cilat qëllimet kryesore i kanë
rezultatet e të nxënit. Sot kur flasim për procesin e arsimit, kemi të bëjmë me zhvillimin e arsimit në
përgjithësi, duke u nisur nga fëmijët në institucionet parashkollore e deri tek ato universitare. Edhe në
Kosovë, sikurse në vendet tjera të botës, arsimi daton qysh herët. Por, ai në fakt është përballur me
shumë sfida dhe probleme të cilat vazhdimisht e kanë përcjellë atë në etapat tjera të jetës. Nëse
kthehemi në retrospektivën e historisë do të shohim se arsimi në trojet shqiptare paraqitet qysh herët,
mirëpo periudha më saktë që merret me të dhëna është periudha pas luftës së dytë botërore. Në fillim
të vitit 1945, “sistemi shkollor mbështetet në sistemin e ish – Mbretërisë SKS që funksionoi ndërmjet
dy Luftërave Botërore. Për shkak të realitetit të ri në periudhën e viteve 1946-1950 u bënë disa
ndryshime dhe reforma. Në vitin 1950 në Kosovë për qëllime politike dhe me prapavijë etnocidale
hapen shkollat në gjuhën turke. Në këtë periudhë, megjithë luftën dhe punën e madhe për çrrënjosjen
e analfabetizmit të trashëguar (sipas regjistrimit të vitit 1948, 74% e banorëve të Kosovës ishin
analfabetë), shtimit të numrit të shkollave, të paraleleve dhe të nxënësve, arsimi ishte i politizuar dhe
përdorej për qëllime negative politike (serbët ishin të privilegjuar, gjë që shihet edhe nga shkalla e
përfshirjes së tyre në shkollim në të gjitha nivelet)”722. Në këtë kohë pothuajse të gjitha paralelet ishin
të ndara në shqiptar dhe serb, megjithëse në disa vende mësohej edhe në gjuhën turke. Pas vitit 1967
“fillojnë nismat për ndryshime kushtetuese, me qëllim të avancohet pozita e statusit autonom e politik
të Kosovës, i cili qe ngushtuar tërësisht me ndryshimet kushtetuese të vitit 1963. Me amandamentet e
miratuara Kosova ka disa ingerenca të reja në fushën e arsimit. Rezultat i këtyre ndryshimeve në vitin
1970 ishte themelimi i Universitetit të Kosovës, pavarësohet Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore të
Kosovës, hapen shumë fakultete dhe shkolla të larta. Sistemi shkollor nis gjithnjë më tepër të marrë
konture të një sistemi autonom dhe të pavarur të arsimit. Zhvillim më dinamik dhe më të hovshëm
sistemi i arsimit në Kosovë merr pas ndryshimeve kushtetuese të vitit 1974. Me këto ndryshime
kushtetuese për herë të parë formësohet dhe ndërtohet sistemi i mëvetësishëm dhe autonom i sistemit
të arsimit në Kosovë. Po në këtë vit fillon reforma e sistemit të arsimit e cila njihet me emrin Reforma e

721 Dewey, John: "Democracy and Education", 1994, The Free Press, fq. 1-4.
722 KEC: "Shifra dhe Fakte për Arsimin në Kosovë", KEC, Prishtinë (pa vit), fq. 56.
402
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
SHUVARIT”723. Ndërsa, vitet 1980 – 90 ishin tepër mizore për arsimin në Kosovë, meqë Serbia filloi të
përdor forma dhe mënyra të ndryshme për të rrënuar jo vetëm arsimin, por edhe të drejtat themelore
të shqiptarëve, si dhe themelet e Kushtetutës së 74-ës. Ky represion i cili bëri që shumë shqiptar të
ndërprenë mësimin, disa të emigronin, disa të tjerë të maltretoheshin e kjo situatë vazhdoi deri në vitin
1998. Kështu, “brenda dekadës së fundit është shkruar shumë për arsimin shqip në Kosovë si një
sistem i krijuar paralel i arsimit. Pushteti serb këtë sistem e ka quajtur sistem ilegal dhe paralel”724.
Prandaj, nga kjo që u tha më lartë mund të konkludojmë se arsimi në Kosovë ka kaluar në disa etapa
të rëndësishme të cilat janë:
 Etapa e parë (1944 – 1966). Sistem arsimor socialist me përfshirje gjithë popullore për
zhdukjen e analfabetizmit. Mësimi teorik me bazë ideologjinë komuniste. Forcimi i besimit në
socializëm dhe vëllazërim – bashkim si rend politik e ekonomik Jugosllav. Në Kosovë
orientimet programore të arsimit qonin deri në përfundimin e një shkolle të mesme gjimnaz
apo normale dhe në vitin 1958 themelohet Shkolla e parë e Lartë Pedagogjike dhe më 1960
Fakulteti Filozofik në Prishtinë.
 Etapa e dytë (1966 – 1980). Shënohet një demokratizim i sistemit të arsimit dhe konsolidimi i
sistemit të arsimit në të gjitha nivelet. Fillojnë punën edhe shkollat e mesme profesionale
apo prodhuese, por nuk investohej në cilësinë e mësimdhënies dhe mësimnxënies ku 91% e
buxhetit arsimor i dedikohej vetëm pagave.
 Etapa e tretë (1981 – 1991). Rikthimi i ndikimit të politikës në arsim, humbja e orientimit
arsimor të institucioneve, ndjekja dhe përjashtimi nga puna i ekspertëve dhe
mësimdhënësve, zbatimi i politikës antiarsimore dhe antinjerëzore të pushtetit serb.
 Etapa e katërt (1191 – 1999). Krijimi i sistemit të pavarur demokratik arsimor dhe ruajtjen e
vazhdimësisë së punës së institucioneve arsimore dhe procesit arsimor nën okupim.
Zhvillimi i planprogrameve dhe botimi i teksteve mësimore të reja pa ndikime ideologjike dhe
politike dhe me platformë të arsimit kombëtar dhe vazhdimi i shkollimit në “Shtëpitë Shkollë”.
 Etapa e pestë (1999 e deri sot). Reformimi i plotë i sistemit të arsimit në të gjitha nivelet në
përputhje me standardet më të larta ndërkombëtare. Zbatimi i metodologjive bashkëkohore
të mësimdhënies dhe mësimnxënies, të bazuara në standarde dhe objektiva mësimore.
Zgjerimi i sistemit të arsimit të obligueshëm për një klasë dhe organizimi i arsimit privat si
alternativë dhe konkurrues në zhvillimin e arsimit në Kosovë”725.
Këto të dhëna në fakt pasqyrojnë periudhat në të cilat është shquar arsimi në Kosovë pas luftës së II
botërore e këtej.

Gjendja aktuale e arsimit në Kosovë

Prej vitit 1999 e këtej, arsimi në Kosovë ka pasur dukshëm reforma të thella të cilat
shpeshherë janë përcjellë edhe me probleme dhe sfida, si për nga natyra e problemeve financiare, po
ashtu edhe për nga integrimi i komuniteteve jo shumicë. Sido që të jetë, pavarësisht investimeve të
shumta që janë bërë drejt përmirësimit të gjendjes së arsimit në Kosovë, prapë se prapë ekzistojnë
probleme në fushën e arsimit. Kjo madje ka reflektuar edhe tek të dhënat nga ASK se në Kosovë
“sipas regjistrimit të popullsisë 2011, janë evidentuar gjithsej 55001 persona që nuk dinë shkrim-lexim
që përbënë 3.2% të numrit të përgjithshëm të popullsisë dhe 3.9% të grupmoshave mbi 10 vjet. Arsimi
në Kosovë ka pjesëmarrjen më të lartë sa i përket përgatitjes shkollore të popullsisë dhe përbën
38.2%, ai i mesëm 24.3% dhe ai i lart 9.3% (vetëm 0.8% me magjistraturë- master dhe doktorata)”726.
Këto fakte nëse i pjesëtojmë për kokë banori me popullatën e Kosovës, atëherë i bie që është një

723 Po aty, fq. 61-62.

724 Po aty, fq. 66-67.
725 Osmani, Nexhmie: "Reforma e Sistemit të Arsimit në Kosovë 2000 - 2010", botuar në: http://www.germ-a.com/?p=1921,

2015.
726 http://koha.net/?id=27&l=24605, 2015.

403
 KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
shifër shumë e madhe. Po ashtu, të dhënat flasin se edhe komunitetet herë pas here kanë pasur
probleme dhe vazhdojnë të kenë në integrimin e tyre në sistemin e arsimit. Megjithëse, një pjesë e tyre
tani është integruar, por kushtet socio – ekonomike tek disa komunitete paraqesin ndoshta pengesën
më të madhe të mundshme në këtë drejtim. Këtij fakti i bashkohen edhe të dhënat mbi braktisjen e
shkollimit vit pas viti, ku vetëm në fillim të vitit 2015 si rezultat i emigrimit të qytetarëve të Kosovës për
kërkim të një jete më të mirë “5200 nxënës kanë braktisur shkollimin si pasojë e migrimit”727. Së
këndejmi, duke folur për arsimin në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët, të dhënat nga MASHT
pasqyrojnë gjendjen jo të mirë të nxënësve që kanë ndjekur ose vazhdojnë të ndjekin mësimet.
Arsimi fillor dhe i mesëm i ulët – 2004/5 – 2014/15

Boshnjak

Ashkalinj
Shqiptar
Meshkuj

Egjiptas

Të tjerë
Kroatë
Femra

Goran
Romë

Serb
Turq
Viti 2004/2005

170641 156566 315699 436 223 100 38 236 859 642 / 2

3 1 8 5

141168 132481 261468 314 376 178 26 184 642 587 385 7
1 6 5 2
Viti 2014 – 2015

- - - - + + - - - - / -
29473 24085 54231 122 153 777 12 523 217 55 385 5
2 5
Ndryshimi
+/-

Tabela 1: Pasqyron të dhënat nga MASHT lidhur me arsimin fillor dhe të mesëm të ulët në
vitin 2004/05 – 2014/15”728.

Diagrami 1 dhe 2: Pasqyron

të dhënat nga MASHT lidhur
me arsimin fillor dhe të
mesëm të ulët në vitin
2004/05 – 2014/15 sipas
përkatësisë etnike dhe
gjinisë.

Bazuar nga këto të dhëna,

mund të shohim se në
përgjithësi vërehen dallime të
dukshme sa i përket
nxënësve në arsimin fillor dhe

727http://al.mrt.com.mk/node/11060, 2015.
728Të dhënat janë marrë nga: MASHT: "Pasqyrë e Statistikave të Arsimit në Kosovë 2004/05", MASHT, Prishtinë, 2005, fq. 16-
19. Si dhe: MASHT: "Statistikat e Arsimit në Kosovë", MASHT, Prishtinë, 2015, fq. 22-23.
404
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
të mesëm të ulët. Mirëpo, tek disa komunitet jo
shumicë vërehet një progres i kufizuar. Bazuar
nga krahasimet e lartcekura shohim se ka një
rënie të numrit të nxënësve në përgjithësi dhe
kjo është një ndër sfidat e mëdha të arsimit në
Kosovë, pavarësisht faktit që janë zhvilluar kohë
pas kohe reforma të ndryshme.

Sistemi i arsimit në Kosovë dhe Reformat

Kosova aktualisht ka sistemin e shkollimit

5+4+3 i cili fillon prej moshës 6 vjeçare.
Ndryshimi i strukturës së arsimit nga ajo çfarë
ishte 4+4+4 është bërë me qëllimin për ta bërë
sistemin arsimor kosovar në përputhje me
sistemet arsimore në vendet e zhvilluara. Struktura arsimore në Kosovë tani përbëhet prej: Arsimit
parashkollor, Arsimit fillor, Arsimit të mesëm, dhe arsimit të lartë (fakultete dhe studime pasdiplomike).
Kurse, reformat e tanishme përfshijnë: qasjen e përmirësuar në AAP, integrimin e sistemit të ri
modular të kurrikulave për të gjitha drejtimet dhe profilet në shkollat profesionale, si dhe sigurimin e
koherencës më të madhe në mes të nevojave të tregut dhe profileve e drejtimeve të ofruara në
shkollat profesionale. Korniza Kombëtare e Kualifikimeve (KKK) në harmoni me Kornizën Evropiane të
Kualifikimeve e cila është në hartim e sipër, sikurse edhe akreditimi e licencimi i programeve aftësuese
në arsimin profesional. Me qëllim të ndërtimit të një qasjeje sistematike për aftësimin e
mësimdhënësve të arsimit profesional, kapaciteti menaxhues është duke u avancuar në të gjitha
nivelet e AAP-së”729. Pra, mund të themi se ende janë duke u zhvilluar reformat e arsimit edhe pse në
përgjithësi sistemi i arsimit në Kosovë ka pasur ngecje në raport me vendet e rajonit. Disa nga
reformat e arsimit në Kosovë janë: Reformat në ndërtimin e objekteve të cilat janë ndërtuar duke u
bazuar në disa standarde, reforma në licencimin e mësimdhënësve ku janë përfshirë numër i madh i
tyre në gjithë Kosovën, Reforma në sistemin e digjitalizimit ku është aplikuar në pak komuna, Reforma
e integrimit të komuniteteve jo shumicë në Kosovë, etj. Secila prej këtyre reformave ka një rëndësi të
madhe për zhvillimin e arsimit në Kosovë, megjithëse fokusi i studimit ka qenë reforma tek arsimi i
nivelit fillor dhe i mesëm i ulët. Sipas të dhënave nga MASHT-ti prej vitit 2003 deri në vitin 2012 janë
ndërtuar gjithsej 129 objekte të arsimit fillor dhe mesëm të ulët dhe 55 objekte të tjera të cilat janë
rinovuar”730. Reformë tjetër e cila e ka përcjellë arsimin në Kosovë është Licencimi i mësimdhënësve i
cili bëhet me qëllim të rritjes së cilësisë në arsim dhe mundësisë për mësimdhënësit që të përparojnë
në karrierë. Këshilli Shtetërorë i Licencimit të Mësimdhënësve, së bashku me Bankën Botërore dhe
organizatat tjera që funksionojnë në Kosovë, kanë hartuar shumë dokumenteve të cilat përcaktojnë se
çfarë nënkupton licencimi. Sipas U. A Nr. 25/2014 për licencimin e mësimdhënësve, mësimdhënësit
do të kenë mundësi në të ardhmen nga vlerësimi i performancës së tyre të aplikojnë më vonë për
shkallën e dytë të licencës, mësimdhënës i avancuar, pastaj do të jetë shkalla e tretë e
mësimdhënësve mentor dhe në fund do ta kenë shkallën ku do të mund të cilësohen si mësimdhënës i
merituar. Kalimi nga një shkallë në shkallën tjetër do të shoqërohet edhe me një rritje page prej 10%.
Po ashtu, brenda pesë viteve një mësimdhënës është i obliguar të ndjekë njëqind orë trajnime nga
programe të akredituara nga Këshilli Shtetëror për Licencimin e Mësimdhënësve dhe gjatë kësaj
periudhe duhet të kenë vlerësim pozitiv të performacës. Prandaj, kjo reformë ka bërë që në
Republikën e Kosovës janë licencuar rreth 20,500 mësimdhënës në Kosovë. Hap tjetër drejt reformimit
ishte iniciativa nga Komisioni Evropian dhe GIZ-i ku janë trajnuar dhe certifikuar 247 drejtorë,
zëvendësdrejtorë dhe zyrtarë të arsimit.

729 MASHT: "Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë", MASHT, Prishtinë 2011 - 2016", MASHT, Prishtinë, 2011, fq. 34.
730 Të dhënat janë marrë nga MASHT- Departamenti i Infrastrukturës, 2016.
405
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Integrimi i komuniteteve jo shumicë në arsimin fillor dhe të mesëm të ulët në Kosovë

Komunitetet dhe të drejtat e tyre janë të përcaktuar me Kushtetutën e Republikës së

Kosovës, si dhe me ligjet tjera. E drejta për edukim dhe arsimim është një ndër të drejtat themelore e
komuniteteve të cilat jetojnë dhe veprojnë në Kosovë. Sipas të dhënave nga MASHT-i prej vitit
2004/05 deri në vitin 2014/15 ka pasur një progres të konsiderueshëm të integrimit të komuniteteve jo
– shumicë në sistemin e arsimit fillor dhe të mesëm të ulët në Kosovë, si vijon:
Viti Boshnjak Ashkalinj Romë Kroatë Turq Egjiptas Goran Serb Të
tjerë
2004/05 4363 2231 1008 38 2365 859 642 / 2
2014/15 3141 3766 1785 26 1842 642 587 385 7
Tabela 2: Pasqyron të dhënat e vitit 2004/05 – 2014/15 për nxënësit e komuniteteve jo shumicë në
integrimin e tyre në sistemin e arsimit”731.

Bazuar nga kjo tabelë mund të shohim se tek komuniteti boshnjak kemi një rënie prej 1222
nxënës për një dekadë, tek komuniteti ashkali dhe romë kemi një ngritje prej 1553 nxënës,
respektivisht 777 nxënës. Rënie të integrimit në sistemin e arsimit po ashtu vërehet edhe tek
komuniteti: kroat në 12, turq në 523, egjiptas në 217, goran 55, si dhe të tjerë. Por, si progres shihet
edhe regjistrimi i 385 serbëve, gjë që më herët nuk ishte edhe pse numri është më i madh i këtij
komuniteti në Kosovë, por për shkaqe dhe rrethana të ndryshme, ata kryesisht mësojnë me plan
programe të Serbisë. Këto të dhëna, pasqyrojnë faktin se së pari të drejtat e njeriut në Kosovë
garantohen dhe respektohen dhe së dyti rëniet e tilla në integrimin e sistemit të arsimit ndërlidhen
edhe me një sërë faktorësh. Nga kjo del se këtu kemi të bëjmë me disa tipa në kontekstin sociologjik:
Tipi konformues, Tipi Jo konformues dhe Tipi refuzues. Tipi konformues është tip i një komuniteti i cili
menjëherë akomodohet, sistemohet në shoqëri dhe për një periudhë të shkurtër, ky tip bëhet pjesë e
një kohezioni social dhe integrimi shoqëror, raste të tilla mund t’i gjejmë tek komuniteti RAE, të cilët
edhe ashtu konsiderohen si komuniteti më i margjinalizuar dhe për një kohë të shkurtër kanë arritur të
integrohen në sistemin e arsimit, gjë që të dhënat e vërtetojnë këtë fakt. Ky komunitet “ballafaqohet
me probleme nga më të ndryshmet, duke filluar nga arsimimi i fëmijëve e deri te punësimi, thonë edhe
vetë qytetarët romë, sipas të cilëve sfidat me të cilat ky komunitet ballafaqohet janë të mëdha”732. Tipi
tjetër i kësaj kronologjie është tipi jo konformues i cili është vështirë të adaptohet, është tip i cili kërkon
një energji që ai (komuniteti) të integrohet për shkak se ka kërkesa më të mëdha se sa oferta. Një tip
të tillë e gjejmë në komunitetin goran i cili pavarësisht investimeve të mëdha sidomos nga MASHT
kohë pas kohe është jo konformist. Në fund, kemi edhe tipin refuzues i cili e ka të vështirë të
integrohet dhe të krijojë një vetëdije të re me skemën e një kohezioni të ri social, rasti i tillë është
komuniteti serb i cili i ka të gjitha të drejtat, garancitë, si dhe investimet e shumta që janë bërë, por
prapë janë refuzues.

Problemet dhe sfidat

Problemet dhe sfidat e përgjithshme në sistemin e arsimit janë të mëdha, pavarësisht arritjes
së një progresi të konsideruar. Këto probleme ndërlidhen edhe me arsimin fillor dhe të mesëm të ulët
që përfshijnë: mungesën e investimeve sipas prioriteteve, ndikimet politike në emërimin e drejtorëve
në shkolla, mungesa e buxhetit adekuatë në nivel lokal, mungesa e objekteve shkollore, mungesa e
transportit sidomos në zonat rurale, refuzimi i komunitetit serb për t’i përdorur tekstet shkollore të
Republikës së Kosovës, mungesa e zhvillimit socio – ekonomik (papunësia e lartë, varfëria, ku sipas

731 Të dhënat janë marrë nga: MASHT: "Pasqyrë e Statistikave të Arsimit në Kosovë 2004/05", MASHT, Prishtinë, 2005, fq. 16-
19. Si dhe: MASHT: "Statistikat e Arsimit në Kosovë", MASHT, Prishtinë, 2015, fq. 22-23.
732 http://koha.net/?id=8&arkiva=1&l=147444, 2015.

406
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
të dhënave nga Agjensioni i Statistikave të Kosovës “shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore është
41.6%, kurse shkalla e papunësisë totale është 35.3% (meshkuj 33.1% dhe femra 41.6%, si dhe
shkalla e papunësisë te të rinjtë (mosha 15- 24 vjeç) 61.0%”) 733 , martesat e hershme tek rasti i
komunitetit RAE, madje ky komunitet “përbën numrin më të madh të analfabetëve në Kosovë, edhe
pse sipas autoriteteve në Prishtinë por edhe të disa organizatave që merren me të drejtat komunitetit
RAE, kohët e fundit janë bërë disa hapa pozitivë sa i përket përfshirjes së fëmijëve në sistemin
arsimor”734, pastaj emigrimi si problem kronik i Kosovës, si dhe probleme të tjera.

Përfundimi

Reformat në arsim në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët në Republikën e Kosovës duket se
kanë shkuar mirë duke pasur kështu edhe një përfshirje të dukshme të minoriteteve. Sa i përket
arsimit fillor është miratuar Korniza e Kurrikulës së Arsimit Parauniversitar të Republikës së Kosovës,
si dokument i ri që paraqet vizionin për krijimin e shkollave moderne dhe cilësore. Faza e pilotimit të
KKK-së dhe të KB-së të tri niveleve të arsimit parauniversitar në 10 shkollat e përzgjedhura (klasa
parafillore, klasa e parë, klasa e gjashtë dhe klasa e dhjetë e gjimnazit dhe shkollave profesionale) ka
filluar në vitin shkollor 2013/2014. Është promovuar Abetarja e përbashkët Shqipëri-Kosovë, ndërsa
kjo abetare tashmë është në përdorim në të gjitha shkollat e Kosovës. Në bashkëpunim me
konsulentët e jashtëm dhe vendorë, janë hartuar standardet dhe normativë për ndërtesat shkollore.
Prej vitit 2003 deri në vitin 2012 janë ndërtuar gjithsej 129 objekte të arsimit fillor dhe mesëm të ulët
dhe 55 objekte të tjera të cilat janë rinovuar”735. Është bërë ndërtimi i shkollës model për nivelin 0 deri
në 9 të arsimit në bashkëpunim me Bankën Botërore. Janë licencuar rreth 20,500 mësimdhënës në
rajonet me te mëdha në Republikën e Kosovës. Janë trajnuar mbi 1800 mësimdhënës dhe edukatore
në programet e ndryshme si: Indeksi për gjithëpërfshirje, Plani Individual i Arsimit PIA, mësimdhënia
sipas llojeve të dëmtimeve, Mësimdhënia në fusha të aktiviteteve, Autizmi dhe programe tjera, të cilat
kanë pasur në fokus aftësimin e mësimdhënësve për të punuar me fëmijët me vështirësi në të nxënë.
Është hartuar instrumenti për monitorimin e zbatimit të Planit Individual të Arsimit. Në bashkëpunimin
me Universitetin e Prishtinës është organizuar programi i Avancimit pa shkëputje nga puna (AKM) për
ngritjen e kualifikimeve të mësimdhënësve prej shkollave të larta pedagogjike dyvjeçare në nivelin
bachelor me rreth 1900 mësimdhënës me 10 programe. Sa i përket minoriteteve gjatë 3 viteve të
fundit është botuar plan – programi i gjuhës rome me elemente të kulturës dhe historisë rome në tri
gjuhe (shqipe, rome dhe serbe). Po ashtu, është organizuar mësimi zgjedhor i “Gjuhës rome“ në
Prizren për nxënësit komunitetit rome kl. 2. Kl. 3 dhe kl. 4. Prej vitin shkollor 2011/ 2012. Është botuar
teksti shkollor “Historia kl. 9” mësimi në gjuhën boshnjake, ndërsa janë përgatitur dy tekste shkollore
“Muzikë kl. 5” dhe “Muzikë kl. 6”, për mësimin në gjuhën boshnjake, si dhe janë siguruar tekste
shkollore. Po ashtu, është ribotuar teksti shkollor “Gjuhë shqipe për nxënësit e komuniteteve
joshqiptare për kl. 3”, në bashkëpunim me Komisionerin e Lartë për çështje të minoriteteve.
Komunitetet ndihmohen për çdo vit për regjistrim në klasën e 10-të, pavarësisht nga suksesi në
shkollën fillore, si dhe në arsimin e lartë publik në bazë të kuotave me qëllim të ngritjes së nivelit të
arsimimit. Sfidat dhe problemet janë ende të dukshme si: mungesa e investimeve sipas prioriteteve,
mungesa e buxhetit adekuatë në nivel lokal, mungesa e objekteve shkollore dhe e transportit sidomos
në zonat rurale, analfabetizmi, refuzimi i komunitetit serb për t’i përdorur tekstet shkollore të
Republikës së Kosovës, mungesa e zhvillimit socio – ekonomik, etj.

Literatura
ASK: “Rezultatet e Anketës së Fuqisë Punëtore 2014 në Kosovë”, ASK, The World Bank & Ministry of
Foreign Affairs of Finland, Prishtinë, 2015.

733 ASK: "Rezultatet e Anketës së Fuqisë Punëtore 2014 në Kosovë", ASK, The World Bank & Ministry of Foreign Affairs of
Finland, Prishtinë, 2015, fq. 22.
734 http://www.albinfo.ch/kosove-stimulohet-shkollimi-i-komunitetit-rae/, 20 shkurt, 2014.
735 Të dhënat janë marrë nga MASHT- Departamenti i Infrastrukturës, 2016.

407
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Dewey, John: “Democracy and Education”, 1994, The Free Press.
KEC: “Shifra dhe Fakte për Arsimin në Kosovë”, KEC, Prishtinë (pa vit).
MASHT: “Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë”, MASHT, Prishtinë 2011 – 2016”, MASHT, Prishtinë,
2011.
Osmani, Nexhmie: “Reforma e Sistemit të Arsimit në Kosovë 2000 – 2010”, botuar në:
http://www.germ-a.com/?p=1921, 2015.
Të dhënat janë marrë nga MASHT- Departamenti i Infrastrukturës, 2016.
Të dhënat janë marrë nga: MASHT: “Pasqyrë e Statistikave të Arsimit në Kosovë 2004/05”. MASHT,
Prishtinë, 2005, fq. 16-19. Si dhe: MASHT: “Statistikat e Arsimit në Kosovë”, MASHT, Prishtinë, 2015.
Informatë: http://www.albinfo.ch
Informatë: http://koha.net, 2015.
Sinani, Gyltene, TVM2: http://al.mrt.com.mk, 2015.

408
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 008 : 78 (496. 51)

Zhvillimi i jetës kulturore dhe edukative muzikore në Kosovën e sotme

Arsim KELMENDI

Abstrakt:
Zhvillimi i
jetëskulturoredheedukativemuzikoreluanroltërëndësishëmnëshoqëritëdhecivilizimettonatëkohës.Çdosh
oqëri e civilizuaredhegjatëhistorisë i
kakushtuarrëndësijetëskulturoredheedukativemuzikoregjatëzhvillimittësaj. Kjokandikuarnëcivilizimin e
shumëpopujvetëbotës. Në këtë punim do merremi me jetënkulturoremuzikorenëKosovën e sotme.
Krahasimet me kohërat e kaluara dhe të sotmen, si në aspektin profesional dhe amator. Arritjet e
artistëve tanë në vend dhe jashtë vendit. Çka është duke funksionuar dhe çka po pengon në arritjen e
sukseseve kulturore muzikore tek ne në Kosovë. Krahasimet me jetën kulturore muzikore të shteteve
të ndryshme të Europës dhe Kosovës. Kushtet teknike dhe financiare që ekzistojnë tek ne në
zhvillimin e jetës kulturore muzikore. A kemi mundësi që të zhvillojmë jetë kulturore dhe edukative më
të mirë dhe të avancuar sot në Kosovë. Çka duhet të punojë politika dhe çka përgjegjësit e
institucioneve të kulturës në arritjen e sukseseve në jetën kulturore dhe edukative muzikore. Mesiguri
që suksesi nuk do të mungojë në qoftë se do udhëheqin profesionistët e ndershëm dhe të disiplinuar
me institucionet kulturore-edukative muzikore në Kosovë.

Fjalët kyqe: kulturë, edukat, shoqëri, civilizim, Kosovë.

Hyrje

Fjalakulturërrjedhngafjalalatine" cultura" prejderivimittëfjalës "colere" qëkakuptimë :

perpunim, punim i arës, bëjëkultivimin, kujdesietj. që do tëthotëpërçdogjëqënjeriukujdesetnëatëqë e
rrethon. Koncepti i fjalëskulturëgjatëhistorisëkapësuarndyshime, kjongashekulli i
XVII,tëfillontëkonceptohetedhesikujdes i
mallraveshpirtëroreedhepsederinëkëtëkohëishtetrajtuarsimenagjimë i tokave. Imanuel Kant thoshte:“
nejemikultivuarderinëshkallënmëtëlartëpermesartitdheshkencës,
porpërtënambajturtëmoralizuarnaduhetedheshumë ”. Ai mendonte qëfati i njeriutështë i lidhur me
kulturën.
FjalakulturëdhefjalacivilzimnëvendetGjermanfolësekanëpasurkuptimetëndryshmeporjoaqdomethanëse
, kursetëvendetAnglishtëfolëseështëpërdorurvetëmfjalacivilizimedhekurishtefjalapërfjalënkulturë.
Fjalakulturëkakuptimetëndryshmesiçështë: kulturëgjuhësore, kulturëmuzikore, kulturë e
tëmbjelluravevjeshtoreapoveroreetj.
Do tëmerremi me kulturënmuzikoredhezhvillimi i sajnëkëtovitet e pas luftëssëfundit, do tëthotëprejvitit
2000.
Kosovakishtekrijuarnjëeksperiencënëkulturënmuzikore gjatëkohëssaishtenëkuadërtëIshJugosllavisë.
Edhepsenukmundtë them se kjoeksperiencëishteaqdomethënësedhenukkishtearritjetëmëdha, prapë
se
prapëishinkrijuarinstitucionetëkulturës, dhepërmeskëtyreinstitucioneveishinkrijuaransambletëndryshe
meartistikeamatore, gjysmëprofesionaledheprofesionaleqëmbaningjallëjetënkulturore-artistiketek ne.
Pas luftëssëdytëbotërorejetakulturorenëKosovëishtenëgjendjetëmjerueshme,
populliishtenëgjendjetëvështirëekonomikedhepolitike, kursepërgjendjen e arsimitmundtëthemi se
nukishteaspak e mirë. Analfabetizmi i shteproblemikryesorqë e mundontepopullintonë,


Autori ka thirrjen shkencore Mr.sc.
409
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
kishimpakkuadrotëshkolluar.Kjoishtefatkeqësia e popullittonëqë e kishtetrashëguarngasundimi i
perandorisëOtomane, pastajvinteaneksimi i KosovësngaJugosllavija (Serbija),
dhekëtoregjimepothuajsenukkishininvestuarasgjënëkushte e
përmisimittëshkollimittëpopullittëshumëvuajturëtëKosovës.Nëaspektin e
kulturësmuzikorenukkishtediqkadomethënëseqë do tëmundemi ta theksojmë.
Ishtevetëmkulturamuzikorepopullore (folklori) e ruajturnëpërshekuj, dheajo duke u përcjellëbrez pas
brezi.Edhepsegjatëperandorisëosmanekishtepësuarndryshime, pasiqëishininkorporuarelementet e
muzikësorientale (turko-arabe) nëfolklorintonëpopullorë.Flitet se
ishindisagrupemuzikoreqëzhvilloninaktivitetekulturore, pornëshumicën e rasteveishtefjalapërceremoni
(rite) familjare.Dikunnëfillimtëviteve 1900
kishteardhurPalokKurtinëGjakovëdhekishteformuarnjëansambëlmuzikorë (orkestërfrymore)
dhekishtenjëaktivitetëkulturorëmuzikorë.EdhepsesiduketkyaktivitetëishtejetëshkurtërpasiqëPalokKurtiis
htekthyernëvendin e lindjesnëShkodëratyku e zhvillontejetëndheaktivitetinkulturorë.
GjatëluftëssëparëbotërorezhvillohetnjëaktivitetkulturorënëKosovëpornënkujdesin e
perandorisëAustriako-Hungareze.Kyaktivitetflitet se ishtezhvilluaredhenëPejëdhethuhet se
kishteqenëvetëkompozitori Austro-Hungarez Franc Lehar
qëkishtedrejtuarnjëorkestërtëformatitsinfonik. Franc Lehar ishtebiri i
njëoficeriushtarakqëudhëhiqteushtrinë Austro-Hungarezenëvendet e Ballkanitdhe Lehar
ushtronteaktivitetekulturorenëkëtovende. Kishteedhenjëorkestërfrymorqëzhvillonteaktivitetnëqytetin e
Vushtrrisë.Duhettëcekim se derinëluftën e dytëbotëroreaktivitetikulturorëartistikishte i
vogël. Kishteaktivitetemuzikorenëceremonitëaporitetpopullore,
dheajoishtemësëshumtimuzikëpopulloredhefolklorike.Ckaishte e
dëmshmenëdasmattonanëfamilje,sidomosnëatoqëjetoninnëqyteteishtekëndimi i melosit
Turk.Kjondikontepërtëkeq, pasiqëkështufavorizohejhumbja e kulturëssonëqëishteruajtur me
shekuj.Gjatëluftëssëdytëbotërorekemi paktëdhënapërzhvillimtëjetëskulturoreartistiketek ne,
sipasdisatedhënaveqëshohimkemitëbëjmë me
ndonjëceremoniushtarakekunaparaqitenndonjëansambel me rastin e parakalimeve e
paradaveushtarake.

Fillet e zhvillimit të jetës kulturore artistike

Pas luftës së dytë botërore fillon të punohet në përgatitjen e kuadrit arsimor për ngritjen e
cilësisë në jetën kulturore muzikore artistike. Dihet që gjendja e popullit tonë ishte në gjendje të
mjerueshme, si në aspektin ekonomik , politik dhe kulturor. Mirëpo kishte burra dhe gra që kishin
vullnet për ndryshim të kësaj gjendje të mjerueshme. Ishte Lorenc Antoni që kishte marrë mësime të
muzikës në shkollat private në Shkup. Ai filloj ngritjen e një shkolle muzike në Prizren, pastaj ai kishte
formuar me të tjerët një ansambël që luante muzikë të mirëfilltë muzikore artistike. Në qytetin e Pejës
në kuadër të shoqërisë kulturore artistike " Përparimi" zhvillonin aktivitete kulturore artistike disa
orkestra: orkestra frymore, harkore, xhez orkestra, pastaj ajo e mandolinave, po ashtu edhe ajo
popullore. Në këtë shoqëri kontribonte Franjo Vacolini me prejardhje nga ish Çeko-Sllovakija. Ishte
shoqëria "Agimi" në Prizren, pastaj shoqëria "Hajdar Dushi" në Gjakovë. Pastaj në Mitrovicë kishim
ansamble të ndryshme muzikore siç ishin orkestra frymore zbavitëse, pastaj orkestra e blok flautave
që udhëhiqej nga kompozitori Fahri Beqiri. Pastaj edhe në qytete tjera siç janë Prishtina me shoqërinë
"Bajram Curri", në Ferizaj ishte shoqëria kulturore artistike "Kastrioti" etj. Kjo ishte sa i përket
aktiviteteve kulturore artistike të formatit amator dhe gjysmë profesional. Në aspektin e kulturës
muzikore artistike kori „Collegium Cantorum“ nën drejtimin e profesor Mark Kaqinarit kishte arritë
suksese të mira në përfaqësimin e Kosovës në festivalet në ish Jugosllavi. Ky ansambël gjysmë
profesional vetëm me forcat e veta dmth. vetëm me këngëtarë që jetonin në Kosovë kishte arritur të
kontribonte në jetën kulturore artistike të muzikës klasike në nivelin e duhurPastaj kishim edhe
ansamblin e këngëve dhe valleve popullore „Shota“ që po ashtu ishte një ansambël që kishte një
kontribut të rëndësishëm në jetën kulturore.Duhet t`i potencojmë edhe orkestrën sinfonike të Radio
410
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Televizionit të Prishtinës dhe Korin Profesional të Radio Televizionit të Prishtinës. Duhet cekur se këto
dy institucione si dhe orkestra popullore Shqiptare dhe orkestri zbavitës dhe më vonë edhe orkestra
popullore Turke dhe orkestra popullore Serbe ishin në kuadër të produksionit muzikor të Radio
Televizionit të Prishtinës, kanë dhënë kontribut të madh në zhvillimin e jetës kulturore muzikore në
vëndin tonë. Duke ju falendëruar këtyre ansambleve kishim një jetë domethënëse kulturore të asaj
kohe.
Këto orkestra dhe ansamble në atë kohë e kishin statusin e orkestrave dhe ansambleve
profesionale, pasi të punësuarit në këto orkestra ishin artistë muzikorë profesionalë.
Ky institucion me këto orkestra kishte barrën kryesore në jetën kulturore artistike në
Kosovë. Ishte Festivali Akordet e Kosovës ku promovoheshin komponimet e reja të kompozitorëve
Kosovarë, prej asaj për fëmijë, popullore dhe zbavitëse. Edhe pse orkestra sinfonike kishte aktivitet të
mirë për atë kohë, ajo po thuajse shumicën e kuadrit e kishte të huaj, në fillim nga viset e tjera të
Jugosllavisë, pastaj kishin ardhur artistë nga vendet e Europës lindore sidomos nga Polonia. Kurse
kori profesional ishte në tërësi nga kuadrot e shkolluara në Kosovë. Këto dy institucione kulturore
kishin për detyrë që komponimet e kompozitorëve Kosovarë t´i prezentonin para publikut në Kosovë
dhe më gjerë. Duhet të cekim se për atë kohë këto institucione kishin luajtur rol domethënës në jetën
kulturore artistike në Kosovë, edhe pse me shumë vështirësi.
Nuk duhet harruar rëndësinë e Shoqërive Kulturore Artistike në atë kohë që pothuajse ishin
në numër mjaftë të madh. Duhet të përmendim „ShKAA, Ramiz Sadiku“ të Universiteti të Prishtinës që
më programet e veta kishte kontribuar mjaftë në jetën artistike kulturore si dhe promovimin e vlerave
popullore artistike të popullit tonë, dhe prezentimin në vendet e ndryshme në botë. Ky ansambël kishte
në gjirin e vetë studentë të dalluar që kontribuonin në ruajtjen e vlerave artistike popullore të popullit
tonë. Kjo shoqëri udhëhiqej me mjaftë suksesë nga kompozitori dhe profesori Fahri Beqiri.

Gjendja nën okupimin Serb 1990-1999

Me 05.07.1990 mbyllet Radio Prishtina dhe po atë ditë nga forcat policore Jugosllave hidhen
në rrugë edhe punëtorët e produksionit muzikor. Nga kjo ditë fillon një degradim i kultures muzikore
Shqiptare në Kosovë, ndalet aktiviteti i ansambleve profesionale dhe me këtë fillon një jetë e vështirë
kulturore nën okupim. Dihet se pas një viti (shtator 1991) mbyllen shkollat dhe universiteti çka do ta
bëjë edhe më të vështirë jetën kulturore. Kishte një aktivitet sa për ta mbajtur gjallë jetën kulturore por
nuk mund të themi që ishte në nivel të duhur. Duhet cekur se mjaftë kuadro që ishin shkolluar në
mungesë të kushteve minimale për ekzistencë ishin larguar nga vendi. Kjo e bënte edhe më të
vështirë mbajtjen në nivel të jetës kulturore. Në këtë kohë fillon edhe të zhvillohet shundi dhe kiçi që
deri atëherë ishte mbajtur larg nga jeta kulturore, dhe atë duke ju falenderuar institucioneve dhe
punëtorëve profesional në këto institucione. Këtë situatë profiterët dhe amatorët e muzikës e
shfrytëzuan për qëllimet e tyre meskine dhe i dhanë një grushtë të rëndë jetës kulturore artistike
muzikore vendit tonë . Dhe dihet se qka sjellë okupimi, vlerat artistike të mirëfillta të popullit okupatori
dëshiron t`i zhduk.
Gjatë viteve të luftës 1998-1999 përveç se në disa raste, ku entuziastët e mëdhenjë kishin
organizuar ca aktivitete të vogla kulturore, më shumë nuk mund të bëhej. Këta artistë duhet përgëzuar
për punën e bërë në ato vite të vështira për popullin tonë.

Jeta kulturore pas luftës dhe hyrjes së Kosovës nën proktetorat

Kjo ditë ishte pritur më shekuj nga populli i Kosovës, dhe ishte një ditë e veçantë. Kjo ditë
ishte e madhe edhe për artistët dhe muziktarët, këta mendonin që erdhi dita të japin maksimumin në
jetën kulturore të vendit të lirë. Por jeta kulturore nuk u zhvillua ashtu siq deshiruan profesionistët, pasi
që aktiviteti sidomos i shoqërive amatore nuk arriti të zhvillohej aspak si do duhej. Jeta kulturore e
këngëtarëve dhe instrumentistëve tonë mbeti të zhvillohet vetëm në dasmat apo ritet tjera popullore.

411
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Aty u krijua një shtresë e muzikantëve që nuk kishin principe për të ruajtur folklorin dhe këngën tonë të
mirëfillët.
Pastaj filloj angazhimi i atyre instrumentistëve që kishin studiuar për instrumente dhe muzikë
që të fillojnë aktivitetin e muzikës artistike dhe sidomos asaj klasike. Shumë prej tyre menduan që
vendi i tyre i lirë do të bëjë çmos që jeta kulturore muzikore artistike do të zhvillohet ashtu si duhet.
Filluan me krijimin e institucionit të Filharomisë së Kosovës, pastaj me krijimin e korit të operës dhe
operës si institucion në veti. Ishte ide e mirë,por asesi nuk mund ta kuptojë që pse nuk u vazhdua aty
ku kishte mbetur. Kuptohet që idetë qëllim mira janë të dobishme, por ato ide që mund të realizohen.
U riparua objekti i ansamblit kombëtarë “Shota” dhe u bë mire. Por qka ndodhi me produksionin
muzikorë që ishte krijuar me vite. Qka ndodhi me shtëpinë e operës që ishte proklamuar me
pompozitet nga strukturat politike të asaj kohe. Asgjë, vetëm u hap një gropë dhe ajo kishte kushtuar
dikund siç flitej 400 000 euro. Filharmonija i muar lokalet e korit Collegium Cantorum edhe pse as për
së afërmi nuk i plotëson kushtet. Nuk mund të kuptohet se pse nuk u lejua të punojë kori dhe orkestra
filharmonike në lokalet që kishin në objektin e Radio Prishtinës. U krijuan disa kuadro të reja për
orkestër dhe kor dhe kjo ishte për t`u admiruar, edhe pse jemi largë të krijimit të kuadrove profesionale
që do na përfaqësonin denjësishtë në Europë, sidomos kjo vlen për instrumentistë, hiç disa që kanë
një bagazhë profesional. Kjo orkestër ende edhe sot e kësaj dite nuk e ka as statusin dhe rregulloren e
punës të rregulluar.
Jeta kulturore e institucioneve shtetërore ka zhvillim të pakët, kuptohet që një përgatitje e një
programi artistik merr kohë. Por nuk mund të kuptohet se si nuk mund të organizohen së paku dy
koncerte premier në muaj nga filharmonija, kur dihet se aty zhvillojnë aktivitet profesionalistët që janë
shkolluar me vite.
Një ansambël profesional siç është filharmonija e Kosovës është dashur të ketë së paku një
shfaqje në javë, s`do të thotë në formacionin e plotë, kishte mundur edhe të paraqitet vetëm me
orkestër harkorë, apo vetëm frymorë. Anëtarët e filharmonisë ishte dashur të jenë të përkushtuar
vetëm në filharmoni dhe mos të kenë edhe tri apo katër vende pune. Kuptohet që muzikantët nuk i
kanë pagesat e kënaqshme, edhe ata mbajnë familje. Por një gjë duhet ditur, se nuk mundet asnjë
instrumentistë të jetë i suksesshëm në aktivitetet kulturore po që se nuk i përkushtohet profesionit të
vetë me tërë fuqinë.Udhëheqësit e këtyre institucioneve që janë duke drejtuar që shumë vite është
dashur që t`ju bëjnë vend të rinjëve, edhe pse ata nuk e kanë eksperiencën e tyre. Sidomos është
dashur që së paku çdo instrumentisti të ri t`i mundësohet koncertimi me orkestër apo këngëtarëve me
orkestër dhe kor. Ne kemi kuadro sidomos në këndim që janë duke punuar nëpër shtëpi operistike apo
teatro në vende të ndryshme të Europës, dhe ata të shkolluar në fakultetin e arteve të universitetit në
Prishtinë, dhe me këtë shkollim kanë arritur suksese të lakmueshme.

Përfundim

Ka pas aktivitete kulturore që ja vlen të përmendën, dhe sidomos me përpjekjet e disa

muzikantëve në organizimin e festivaleve të ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare. Përpjekja e
disa instrumentistëve për organizimin e triove, kuarteteve, kuinteteve apo seksteteve ka dhënë
rezultate, dhe kjo ka ndikuar që të kemi një aktivitet muzikorë artistik sado pak në nivel, dhe për këtë,
këta instrumentistë duhet përgëzuar. Por qka është për momentin shumë e trishtueshme, lokalet apo
sallat ku këta muzicientë përformojnë. Kosova duhet të bëjë çdo gjë që së paku të ketënjë shtëpi të
operës, kjo duhet të ndodhë sa më shpejtë. Kosova duhet të ketë edhe salla tjera të mirëfillta
koncertale. S`po flas për qytetët tjera që sallat ku duhet të kemi aktivitete kulturore artistike nuk i
plotësojnë kushtet as për së afërmi. Edhe në këto qytet duhet të ndërtohen salla të koncerteve të
muzikës artistike, ku këto salla do të shërbenin edhe si salla për aktivitetin e ansambleve artistike që
do të krijoheshin.
Prishtina si kryeqytet duhet patjetër të ketë shtëpinë e operës, pastaj sallen koncertale të
filharmonisë etj. Muzikantët duhet të organizohen në shoqata dhe të kërkojnë me këmbëngulje që të
kenë kushte ku mund të japin vlerat e veta artistike. Artistët duhet të vetë organizohen në ansamble të
412
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
vogla siç janë duot apo triot, kuartetet apo kuintetet e sekstetet që kështu të plotësojnë sado pak jetën
kulturore që po mungon në qytete tjera të Kosovës. Kjo do të ishte edhe në favor të vetë artistëve, pasi
që do krijonineksperiencë dhe kjo më vonë do ju shpërblehej në luajtje të veprave më të avancuara në
ansamble më të mëdha.
Nuk mund të krahasohemi me vendet e perëndimit ku jeta kulturore ka një traditë të gjatë,
dhe në aspektin financiar qëndrojnë më mire se ne. Por edhe te këto vende angazhimi i muzikantëve
sidomos amatorë dhe poashtu profesional është për tu lavdëruar. Ata krijojnë ansamble të ndryshme
ku japin kontributin e tyre për zhvillimin e jetës kulturore në vendet e tyre dhe atë e bëjnë edhe pa
kompenzim material.Do të kishte qenë ne dobi të qytetarëve organizimi i koncerteve me ansamble nga
vende të ndryshme të botës, të quajtura shkëmbim të programeve dhe kulturave tjera. Kjo do ishte në
dobi edhe të vetë artistëve reprodukues dhe produkues, pasi do njiheshin me vlerat kulturore të
popujve të ndryshëm të botës. Pastaj me arritjet e instrumentistëve dhe kompozitorëve të huej si në
aspektin teknik dhe muzikor.
Kushtet që do të krijoheshin si në aspektin teknik dhe organizativ për artistët muzikor, do të
sillnin rezultate më të mira në jetën kulturore muzikore. Kosova ka nevojë të organizojë festivale
shtetërore të muzikës artistike, ku angazhimi i profesionistëve në grup, (do të thotë që të jenë në një
organizim apo festival më shumë profesionistë të angazhuar), do të kishte rezultate më të mira në
jetënkulturore-artistike.

Referenca:
Websites:
http://d-nb.info/gnd/4125698-0
Immanuel Kant: Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht. (1784). Akademie-
Ausgabe, Bd. 8, S. 26.
Musik im Dialog der Kulturen
Baumann, Max Peter. - Bamberg : Otto-Friedrich-Universität Bamberg, 2015

413
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 331 – 053. 6

Studim i fenonemit NEET (të rinjë të papunë, që nuk janë në shkollë dhe as
kurse trajnimi) tek të rinjtë në Shqipëri

Enida KUME

Abstract: The aim of this study is to evaluate the frequency of proliferation of NEET phenomenon in
young people in Albania. Its purpose is to identify the factors and evaluate their impact on this
phenomenon. The study shows that the frequency of proliferation of NEET phenomenon in Albania is
to those of developing countries. This frequency is due to the action of factors of different nature,
demographic, social and economic. Measure and mode of action of these factors, normally, follow the
same rule as well as in other countries with social development and economic level similar to those of
Albania.
Education is an important factor influencing the frequency of NEET phenomenon. Young
people with low education, 8-9 years and those with general secondary education, are more exposed
to this phenomenon.
Young people from 21 to 25 years old are more exposed than young people aged 16-20
years(p<0.01).
NEET phenomenon is more common in single men than married (p<0.05). In urban areas it
is more expressed in females than in married men. In rural areas no differences were observed
between married men and women (p>0.05) .
The effect of maternal level of education in the frequency of NEET phenomenon, in rural or
urban areas,is not statistically significant (p>0.05). Father’s education level does not affectthe
frequency of NEET phenomenon, also (p>0.05)

Keywords: NEET, youth, factors, demographic, social, economic.

Përmbledhje

Qëllimi i këtij studimi është të vlerësojë frekuencën e përhapjes së fenomenit NEET tek të
rinjtë në Shqipëri dhe te identifikoje faktoret qe e shkaktojne ate.Studimi tregon se shpeshtësia e
përhapjes së këtij fenomeni në Shqipëri është e ngjashme me ato të vendeve në zhvillim Frekuenca e
ketij fenomenti eshte pasoje e veprimit të faktorëvedemografikë, social e ekonomik.Masa dhe mënyra
e veprimit të tyre eshte e krahasueshme me ato në vende të tjera me zhvillim social dhe nivelin
ekonomik të ngjashëm me ato të Shqipërisë.
Arsimi është një faktor i rëndësishëm që ndikon në frekuencën e fenomenit NEET.Të rinjtë
me arsim të ulët, 8-9 vjet dhe ata me arsim të mesëm te pergjithshem, janë më shumë të ekspozuar
ndaj këtij fenomeni.
Tek të rinjtë e moshes 21- 25 vjeç fenomeni NEET eshte më i shpeshte se sa tek te rinjte e
moshës 16-20 vjet (p<0.01).
Frekuencat e fenomenit NEET janë me te ulta tek meshkujt e martuar se ata beqar (p<0.05).
Ky fenomen ne zonat urbane është me i shprehur tek femrat e martuara se sa tek meshkujt e martuar.
Diferencat midis meshkujve dhe femrave te martuara NEET ne zonat rurale nuk janë signifikante
(p>0.05).


“Aleksander Moisiu” University, Durrës, Albania. Contact: enidak@hotmail.it
414
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Efekti i nivelit te edukimit të nënës në shpeshtesinë e fenomenit NEET, në zonat urbane dhe
rurale, nuk eshte statistikisht significant (p>0.05). Niveli arsimor i babes nuk ndikon ne menyre
signifikante (p>0.05) në shpeshtësinë e fenomenit NEET.
Hyrje

Një ndër fenomenet e rëndësishme që duhet të jete pjesë e studimeveqë trajtojnë

çështje të punësimittë të rinjve është fenomeni NEET (të rinjë të papunë, që nuk janë në shkollë dhe
nuk ndjekin kurse trajnimi). Për këtë tregues, në Shqipëri nuk ka të dhëna të publikuara prej INSTAT.
NEET nuk është objekt i Anketes se Forcave te Punes. Nderkohe si thekson Yates, S., Payne, M.
(2006), Cicciomessere, R., et al. (2011); Sisson dhe Jones.(2012), ILO, (2013) etj.NEET eshte nje
fenomen,sfide multidimensionale, me te cilen aktualisht perballen te gjithe vendet pavaresisht, nga
niveli i zhvillimit ekonomik e shoqeror i tyre. Sisson dhe Jones. (2012) vlerësojne se 48 perqind e te
rinjve NEET benje pjese nder te rinjte qe edhe pse mbarojne një cikel shkollore por nuk arrijne te
zotrojne aftesite e nevojshme profesionale per t`ju pergjigjur kerkesave te tregut te punes. Sipas tyre,
trajtimi dhe zgjidhja me sukses e problemit NEET kërkon që, se pari, të njihet sa më mirë natyra dhe
karakteristikat e grupeve të ndryshme të të rinjve që klasifikohen të tillë dhe, se dyti, për ta, të
hartohen politika të veçanta mbështetese.
Te rinjtë NEET mund te grupohen ne grupe qe dallojne nga shkaqet qe i klasifikojne ata ne
keto grupesi jane papunesia afategjate, pergjegjesia per t`u kujdsur per anatre te tjere te familjs,
afteste e kufizuar fizike ose shendeteseo, pamundesia ekonomike per te ndjekur shkollen ose kurse
trajnimi profesionale, mungese vullneti dhe përgatitja e pamjaftueshme psiko-emocionale për të
përballuar sfidat e tregu te punes dhe/ose kerkesat e sistemit te arsimimit dhe trajnimit, etj.
Qellimi i ketij studimi eshte vlerësimi i nivelit te perhapjese se fenomenit NEET në te rinjte e
Shqiperise dhe identifikimi e vlerësimi i menyres dhe mases se ndikimit mbi kete fenomen të faktorë te
ndryshem social e ekonomik. Rezultatet e ketij studimi, në mungesë të të dhënave krahasuese
statistikore zyrtare, duhen të pranohen si rezultate qe japin informacion per këtë fenomeni, informacion
që mund të përdoren për të gjykuar për tendencat/ karakteristikat kryesore të fenomenit NEET tek te
rinjte në Shqipëri.

Metodologjia
Kampioni dhe karakteristika te tij

U intervistuan 641 të rinjë te moshës 16 – 29 vjeçqë banojnë në qyetet Shkoder, Tirane,

Durres, Elbasan, Korçë, Berat, Vlorë e Sarandë dhe 242 të rinjë që banojnë në rajonet kodrinore e
malore në qarkun e Tiranes, Lezhes, Korçës, Elbasanit, Vlores, Gjirokaster, qarqe ne te cilet dëndësia
e popullsisë në zonat rurale është më e madhe (Census, 2011).Intervistimi u bë duke kontaktuar të
rinjë në mjedise pune, mjedise publike dhe/ose në familje. Nëpërmjet intervistës u morën të dhëna për
moshen, gjendjen civile, shkollimin, kualifikimin, statusin e punësimit, gjëndjen ekonomike të familjes
dhe nivelin e shkollimit të kryefamiljarit.
Duke ju referuar numrit total të të rinjve të moshës 15-29 vjeç në Shqiperi (rreth 710000
persona, INSTAT, Census, 2011) dhe madhësisë së kampionit, mund të pohojmë se marzhi i gabimit
nuk kalon vleren prej 3.5 %. Përfaqësimi, në kampion, i të rinjve të moshave të ndyshme, meshkujve
dhe femrave dhe sipas vendbanimit, të klasifikuar në zona urbane dhe rurale, nuk ka ndryshim
statistikisht significant (P<0.05 me përqindjet koresponduese të të rinjve, të klasifikuar sipas këtyre
treguesve, në të gjithë popullatën e të rinjve shqiptar të moshës 15-29 vjeç. Karakteristikat
demografike te kampionit jepen ne Tabelen no.1.

415
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela Nr. 1Karakteristikat e kampionit

Total Meshkuj Femra
Numer % Nume % Numer %
r
Mosha
16-20 vjeç 191 21.6 97 22.0 94 21.2
21-25 vjeç 447 50.6 231 52.5 216 48.8
26-29 vjeç 245 27.8 112 25.5 133 30.0
Zona
Urbane 641 73.6 330 64.3 311 70.9
Rurale 242 24.4 114 25.7 128 29.1
Niveli arsimor
I ulët 114 12.9 68 15.3 46 10.5
I mesëm i 514
pergjithshem 58.2 244 54.9 270 61.5
I mesëm profesional 145 16.4 76 17.1 69 15.7
Universitar 110 12.5 56 12.6 54 12.3
Gjendja civile
Beqar 661 74.8 374 84.2 288 65.6
I martuar 222 25.2 70 15.8 151 34.4
Gjendja ekonomike
e familjes
E ulet 293 33.2
E mesme 476 53.9
E larte 114 12.9
Niveli arsimor i
kryefamiljarit
I ulet 147 16.6
I mesëm i 486 55.0
pergjithshem
I mesëm profesional 109 12.5
Universitar 141 15.9
Total 883 100 444 100 439 100

Ndër të gjithe të rinjtë e intervistuar rreth 22.% e tyre klasifikohen në grupin NEET. Kjo
përqindje është e krahasueshme me përqindjet e publikuara për frekuencën e të rinjve NEET edhe në
disa vende te tjera (Cicciomessere, R et. al. 2011; Kahraman, B. 2011; Sissons, P. and Jones, K.
2012; Elder, S.,et al. 2013). Megjithe kete, duhet te theksohet se ajo është e larte ne krahasim me
perqindjen e te rinjve NEET te raportuar si mesatare per EU-27 (per vitin 2009 u vlerësua 14.7 perqind
(Cicciomessere, R et. al. 2011). Diferenca midis përqindjeve të të rinjve NEET,në kampionin e marr ne
studim, në zonat urbane dhe atyre në zonat rurale, vlerësohet në rreth 16.4 pikë përqind më shumë në
zonat rurale (13.3 % vs 29.7 %). Në Angli përqindja e të rinjve NEET në zonat rurale vlerësohet në
rreth 12.9 përqind dhe në zonat urbane në rreth 16.5 përqind (Commision for Rural Communities,
2011). Në Maqedoni të rinjtë NEET në zonat urbane përbëjnë rreth 27.1% të të gjithë të rinjve, forcë
aktive pune dhe në zonat rurale rreth 33.5% (Elder, S.,et al. 2013).

416
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela Nr.2. Treguesit e punësimit për të rinjtë

Zone urbane Zone rurale Gjithsejt
Treguesi
Persona % Persona % Persona %
Të punësuar 253 39.5 75 31.0 328 37.1
Të papunë 388 60.5 167 69.0 555 62.9
Nga këta:
Kërkojnë punë 281 43.8 116 47.9 397 44.9
Inaktiv 107 16.7 51 21.1 158 17.9
NEET 124 13.3 72 29.7 196 22.2

Ndër të rinjtë e intervistuar qe janeme arsim universitar ose pasuniversitar nuk ka asnjë
NEET. Përqindjen më të lartë të të rinjve NEET, në të dy zonat, urbane e rurale, e përbëjnë të rinjtë
me arsim të mesëm të përgjithshëm, respektivisht 75% dhe 59.7%, ndërkohë që në zonat rurale të
rinjtë me arsim të ulët përbëjnë rreth 29.1% të të gjithë të rinjve NEET.
Në zonën rurale përqindja më e lartë e të rinjve NEET der gjithe te irnjte e intervistuar i takon
grupmoshës 21-25 vjeç (76.4%).Në zonën rurale të rinjtë e kësaj grupmoshe përbëjnë rreth 59.7% të
të gjithë të rinjve NEET. Përqindja e të rinjve NEET të moshes 26-39 vjeç është e njëjtë në të dy zonat,
ndërkohë që në zonën urbane përqindja NEET e të rinjve të grupmoshës 16-20 vjeç është rreth 24.6
pikë përqind më e lartë se në zonën rurale.

Hipotezat e punës

Ho: rritja e nivelit te arsimimit ndikon ne zvogelim e perqindjes se te rinjve NEET

H1: rritja e moshës shoqerohet me zvogelimin e perqindje se te rinjve NEET
H2:gjendja civile ndikon ne shpeshtesine e perhapjes se fenomenit NEET tek te rinjte.
H3: Fenomeni NEET është më i shprehur tek të rinjtë e familjeve me të ardhura të ulta.
H4:Rritja e nivelit arsimor te prindërve e zvogelon frekunencen e fenomentit NEET tek te rinjte

Modeli i regresionit binar logjistik

Per te vlerësuar ndikimin e faktoreve demografik dhe social-ekonomik ne frekuencen e perhapjes se

fenomenit NEET tek të rinjtë do të përdoret Modeli i regresionit logjistik, binar, i mëposhtëm:
Yit = β0j + β1jX1ij+ β2jX2ij + εij
ku:
Y - ndryshore e varur, binare, NEET vs jo NEET
X1ij – ndryshore e pavarur që pasqyron faktoret demografik:gjini, mosha,nivel i arsimimit
X2 ij – ndryshore e pavarur që pasqyron faktore social ekonomik sociale – gjendja civile,niveli ekonomik
i familjes, niveli arsimor i prinderve

Rezultate

Në mënyrë të permbledhur rezultatet e kësaj analizes se regresionit logjistik, binar jepen në

Tabelën Nr.3. Në tabelë janë dhene vlerat e koeficenteve te standartizuar te regresionit (β), odds
417
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ratios (Exp(β)) dhe niveli i vertetesise statitikore, probabilitare, per verifikimin e hipotezes zero Ho:
β=0, per koeficentet e regresionin, koresponduese te niveleve probabilitar p<0.05; p<0.01
Rezultate e dhena ne Tablen Nr. 3 tregojne se pjesa me e madhe e faktorve te perfshire ne modelin e
regresionit logjistik kanë efekte sinjifikante ne ndryshorent e varur. Mbështetur në këto rezultate mund
te pohohet:
a. Nder të rinjtë me arsim te ulet 8/9 vjeçar fenomeni NEET vlersohet te jete rreth 2.2 here me i
larte se te rinje me arsim te mesëm te pergjithshem. Mundesia per te qene NEET tek te rinjtë me asim
te mesëm professional ose te rinje që kanë perfunduar universitetin është pothuajse zero. Keto
rezultate tregojne se arsimimi është nje faktor veprues me efekt positiv ne zvogelim e shpeshtesise se
perhapjes se fenomenit NEET tek te rinjte.
b. Mundësitë për të qënë NEET tek të rinjtë e moshës 21-25 vjeç ekzistojnë. Të dhënat
tregojnë se ekziston një tendencë për t`u rritur këto mundësi, në krahasim me të rinjtë e moshës 16-20
vjeç por që mbetet vetëm si tendencë, e pa vërtetuar statistikisht (p>0.05). Ndër të rinjë e moshës 25-
26 vjeç, të krahasuar me të rinjtë e moshës 16-20 vjeç, mundësitë për të qënë NEET, janë rreth 0.6
herë më të vogla.
Tabela Nr. 3 Rezultate të analizës:modelit të regresionit logjistik
Ndryshorja e varur:
NEET (1 NEET, 0 jo
Faktori NEET)
β odds
ratios
Niveli i arsimimit
Referenca: i mesëm i
përgjithshem
I ulët 0.79 2.213
4**
I mesëm profesional - 0.867
0.143*
Universitar - 0.912
0.092 NS
Mosha
Referenca: 16-20 vjeç
21-25 vjeç 0.08 1.089
5NS
26-30 vjeç - 0.675
0.420*
Gjendja civile
Referenca: beqar
I martuar - 0.748
0.291*
Gjinia
Referenca: Femër
Mashkull 0.35 1.421
1**
Zona e banimit
Referenca: Zone urbane
Zone rurale 0.20 1.223
1*
Niveli ekonomik i familjes
Referenca: I ulët
418
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
I mesëm - 0.212
1.551**
I lartë - 0.451
0.796*
Niveli arsimor i babait
Referenca: I mesëm i
përgjithshem
I ulët 0.04 046
5*
I mesëm profesional - 0.241
1.423*
Universitar - 0.051
2.976*
Niveli arsimor i nënës
Referenca: I mesëm i
përgjithshem
I ulët 0.04 1.046
5*
I mesëm profesional - 0.056
2.882*
Universitar - 0.032
3.442*
NS P>0.05; *P<0.05; **P<0.01

c. Mundesia per te qenë NEET tek te martuarit (mashkull ose femre) është rreth 0.748 herë
më e vogël se sa tek beqarët.
d. Meshkuj janë rreth 1.41 herë më shumë, të ekzpozuar ndaj fenomenit NEET, në krahasim
me femrat.
e. Mundesia per te qene NEET është rreth 1.22 here me e medha tek te rinjtë ne zonat rurale
ne krahasim me te rinjte ne zonat urbane
f. Rritja e nivelit ekonomik te familjes, mbi nivelin mesatar, shoqerohet me zvogelim e
vleravete shfaqes se fenomenit NEET.
g. Ne zvogelimin e frekuences së fenomenit NEET, ndikonpozitivisht fakti qe prinderit jane me
arsim te mesëm professional ose universitar.

Diskutim

Per lidhjen midis shpeshtesise se perhapjes se fenomenit NEET tek te rinjte dhe nivelit te
arsimimit te tyre ne leteruture raportohen situate te ndryshme. (Bertram, H.1994; Fares, J., &
Tiongson, E. R., 2007; Yūji, G. 2007;Cicciomessere, R et. al. 2011; Sissons, P. dhe Jones, K. 2012). E
perbashketa e tyre eshte pohimi se midis ketij fenomeni dhe arsimit te te rinjve ekziston lidhje, e cila,
ne pjesen me te madhe te rasteve, eshte e zhdrejte: rritja e nivelit te arsimimit zvogelon frekuences e
fenomenit NEET. Rezultate edhëna me siper, pohojne ekzistences e kesaj lidhje edhe ne rastin e te
rinjve ne Shqiperi. Të rinjte me arsim të ulët, 8-9 vjeçar dhe ata me arsim te mesëm professional, janë
me te ekspozuarit ndaj këtij fenomeni. Kjo është nje lidhje qe raportohet si e tille edhe ne studime te
autoreve të tjerë. Efektet e nivelit arsimor te te rinjve në shfaqen e fenomenit NEET ndër ta janë të
kushtezuara prej gjinisë dhe rajonit te banimit, urban ose rural. Te rinje me te njejten nivel arsimor por
qe janë te gjinive te ndryshme ose banojne ne zona te ndryshme, janë te ekspozuar ne masa te
ndryshme ndaj ketij fenomeni. Vajzat me shume se djemte ne zonat urbane dhe djemte me shume se
vajzat ne zonat rurale. Kjo është nje dukuri e raportuar edhe per vende te tjera. Kahreman thekson se
tek femrat fenomeni NEET është shume me frekuente se sa tek meshkujt. Shpeshtësia e ketij
419
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
fenomeni është e ndryshme në rajone te ndryshme te vendit.Kahreman, B. p.113 (2011). Sissons dhe
Jones nënvizojnë se frekuenca me telarta të të rinjve NEET tentojne te perqendrohen ne rajone te
caktuar.Veçanrisht e larte dhe në rritje është kjo frekuence në zonat urbane, në qytete dhe rrethinat e
tyreSissons, P. dhe Jones, K. p.16 (2012).
Rezultati i dhene me siper ne lidhje me rolin dhe efektin qe ka gjendja civile e te rinjve në
suksesin e perpjekjeve te tyre për t`u punesuar dhe oper te mos u klasifikuar ne NEET është
karakteristike për vendet në zhvillim. Në keto vende, si rregull, është më shume frekuente se ne
vendet e zhvilluara, psikologjia dhe sjellja shoqerore sipas te ciles, pergjegjesine kryesore per
mireqenien ekonomike te familjes e ka burri. Për rrjedhoje edhe perpjekjet per te gjetur nje pune, te
mirepaguar e te qendrueshme, nder te rinje e martuar, i bejne me shume meshkujt. Per rrejdhoje edhe
frekuencat e fenomenit NEET janë me te ulta tek meshkujt e martuar se ata beqar, tek meshkujt e
martuar ne zonat urbane se sa tek femrat e martuara, në këto zona. Ky përfundim është i ngjashëm
me atë të raportuar edhe prej Kahreman, B. p.151. (2011).
Rezultatet e dhena me siper per menyren dhe masen e ndikimit te nivelit të edukimit
teprinderve në shpeshtësinë e fenomenit NEET, në përgjithësi janë te ndryshme me ato te raportuara
prej studiuesve te tjerë. Të dhenat e ketij studimi nuk arrijnë te evidentojne qarte dhe në menyre
statistisht signjifikante, rolin e nivelit te edukimit te nenes ne mundesite e te rinjeve per te qene ose
joNEET. Ato nuk arrijne te tregojne se si ndryshon ky rol ne vartesi te gjinise dhe te zones. Te dhenat
evidentojne, statistikisht në menyre signifikante, vetem rolin e nivelit të edukimit të babës në
mundësite në frekuences e mundesive per t`u klasifikuar NEET, për të rinjtë në zonat urbane,
nderkiohe qe ky efekt nuk provohet statistikisht për të rinjve që banojnë ne zonat rurale, përveç se në
rastin e baballarëve me nivel të ulët arsimi. Kjo gjetje mund të shpjegohet me faktin se presioni i babës
me arsim të ulët, si kryefamiljar në fermën familjare, ndaj fëmijve, për t`u përfshirë në punët e fermës,
si rregull zvogëlohet me rritjen e nivelit të arsimimit të tij.

Përfundime

Frekuenca e perhapjes e fenomenit NEET tek te rinjte ne Shqiperi eshte e krahasueshem

me ato te vendeve ne zhvillim. Kjo ferkuence eshte pasoje e veprimit te faktoreve të natyrave të
ndryshme, demografike, psikologjike, shoqerore e ekonomike. Masa dhe menyra e veprimit te ketyre
faktoreve, si rregull ndjekin te njejtat ligjësi si edhe ne vende te tjera me nivel ekonomik e zhvillim
shoqeror te ngjashem me ato te Shqiperisë
Arsimimi eshte nje faktor me ndikim te rëndësishëm ne shpeshtesine e fenomenit NEET. Te
rinjtë me arsim të ulët, 8-9 vjeçar dhe ata me arsim te mesëm professional, janë me te ekspozuarit
ndaj këtij fenomeni. Fenomeni NEET është me i shpeshte tek te rinjtë ne zonat urbane
Tek te rinjte e grup moshes 21-25 vjeç vrehet nje tendence ne rritje e frekuences se te
rinjve NEET të krahasuar me te rinjtë e moshes 16-20 vjeç. Me rritjen e moshës mundesitë per te
ndeshur te rinje NEET ne zonat urbane zvogelohen. Në zonat rurale kjo tendence, e pa vertetuar
statistikisht, verehet vetem kur kalohet nga grup mosha 16- 20 vjeç tek te rinjtë e grup moshes 21-25
vjeç.
Frekuencat e fenomenit NEET janë me te ulta tek meshkujt e martuar se ata beqar. Ky
fenomen ne zonat urbane është me i shprehur tek femrat e martuara se sa tek meshkujt e martuar.
Diferencat midis meshkujve dhe femrave te martuara NEET ne zonat rurale nuk janë signifikante.
Efekti i nivelit të edukimit të nënës në shpeshtësinë e fenomenit NEET, në zonat urbane ose rurale,
nuk evidentohet.Niveli arsimor i babes nuk ndikon në mënyrë signifikante në shpeshtësinë e fenomenit
NEET.

Literatura
Bertram, H. 1994. Youth: Work and unemployment—A European perspective for research.
Unemployment and Society edited by Petersen C. A. and Mortimer, T. J.Cambridge University Press:
Cambridge.
420
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Cicciomessere, R., Mondauto, L., Manieri, M., Marsala, A., Calabrese, S. 2011.NEET. I giovani che
non studiano,non frequentano corsi di formazione e non lavorano Caratteristiche e cause del
fenomeno e analisi delle politiche per contenerlo e ridurlo Data, research and policies to reduce the
number of young people Not in Education, Employment or Training (NEET)
Elder, S., Novkovska, B., Krsteva, V. 2013 Labour markët transitions of young women and men in the
former Yugoslav Republic of Macedonia
Fares, J., Tiongson, E. R., 2007.Youth unemployment, labor markët transition, and scarring: Evidence
from Bosnia and Herzegovina, 2001–04. Policy Research Working Paper Series 4183, The World
Bank.
INSTAT, Census 2011.Instituti i Statistikave.http://www.instat.gov.al
Kahraman B. 2011. Youth Employment and Unemployment in Developing Countries: Macro
Challenges with Micro Perspectives. Graduate Doctoral Dissertations.University of Massachusetts
Boston
Sissons, P., Jones, K. 2012Lost in transition? The changing labour market and young people not in
employment, education or training.
Yates, S., Payne, M. 2006 ‘Not so NEET? A critique of the use of ‘NEET’ in setting targets for
interventions with young people,’ Journal of Youth Studies, 9:3, pp.329-344
Yūji, G. 2007 Jobless youths and the NEET problem in Japan. Social Science Japan Journal 10(1),
23-40.

421
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 053. 5

Roli i shkollimit të mesëm të ulët në parandalimin e sjelljeve asociale të

nxënësve

Fatmir VADOHEJ  Mehdi KRONI  Dritan CEKA

Abstrakt: Ky punim synon të theksojë rolin dhe rëndësinë që ka shkolla në parandalimin e sjelljeve
asociale, njëherazi, mundëson dhënien e rekomandimeve për nxënësit, për prindërit dhe shkollën, për
rritjen e ndërgjegjësimit publik lidhur me pasojat që bart sjellja asociale, ku në disa raste shkon deri tek
sjelljet delekuente e pastaj edhe të dhunshme, pasoja që i bart është e gjithë shoqëria.
Qëllimi këtij studimi ështëvedijësimi dhe rritja e besimit të familjes dhe faktorëve të tjerë për
parandalimin e sjelljeve devijante. Në këtë studim është përdorur metoda kuantitative.
Për parandalimin e sjelljeve asociale është e nevojshme marrja e masave për tejkalimin e
problemeve shkollore, ku funksioni edukativ është shumë i rëndësishëm, por është i nevojshëm edhe
bashkëpunimi i shkollës me familjen për tejkalimin e problemeve shkollore të nxënësve. Parandalimi i
sjelljeve asociale në shkollë, nënkupton një sërë veprimesh e rregullash, të cilat përcaktohen dhe
udhëhiqen nga personeli shkollor që kanë për qëllim reduktimin dhe parandalimin e shfaqjes së
sjelljeve asociale në shkollë. Në mënyrë që të krijohet një mjedis shkollor i sigurtë dhe mbështetës për
parandalimin e sjelljeve asociale të nxënësve në shkolla, programet duhet të ndërtohen në
bashkëpunim të ngushtë shkollë-familje-komunitetit.

Fjalë kyçe: familje, shkollë, komunitet, bashkëpunimi, sjellje delekuente.

Hyrje

Një ndër çështjet më të rëndësishme të shkollës si institucion edukimi është kultivimi i

sjelljeve pozitive tek nxënësit. Ky rol është vlerësuar si nga studiuesit shqipëtar ashtu edhe nga ata të
huaj. Fëmijët që rriten dhe edukohen në familje ku janë prezent sjelljet asociale, mund të vuajnë nga
një sërë çrregullimesh të sjelljes dhe emocioneve të cilat ndikojnë aftësitë e tyre për të mësuar dhe për
t'u zhvilluar. Fëmijët që jetojnë në familje ku paraqiten sjellje devijante, mund të përjetojnë vështirësi
në mësim, vështirësi në komunikim, në frekuentimin e shkollës.
Sot vërehen sjellje, të cilat nuk përshtaten me sjelljet e shoqërisë sonë. Dukuri të tilla si pirja
e duhanit, vjedhjet, rrahjet, konfliktet brenda shkollës, dëmtimi i personit tjetër nganjëherë edhe me
shumë pasoja janë prezente në shoqërinë tonë. Rastet e fundit në disa shkolla të qyteteve të
Shkodrës, Lezhës, Laçit, Koplikut, Vaut të Dejës etj. e tregojnë këtë. Shkaku kryesor i shfaqjes së
këtyre sjelljeve është çalimi në edukimin e tyre, si në familje ashtu edhe në shkollë, si dy faktorët më
kryesorë që duhet ndikojnë në parandalimin sjelljeve asociale dhe devijante të nxënësve.
Qëllimi dhe objektivat e studimit
Qëllimi i studimit është të përshkruajë dhe të analizojë rolin e shkollimit të mesëm të ulët në
parandalimin e sjelljeve asociale të nxënësve.
Objektivat e studimit
 Identifikimi i rolit të shkollës në aspektin teorik e praktik për parandalimin e sjelljeve asociale të
nxënësve.
 Përcaktimi i sjelljeve asociale të nxënësve në shkollë.


Autori ka thirrjen shkencore Prof.Ass.Dr., Universiteti i Shkodrës, "Luigj Gurakuqi" Shqipëri, Fakulteti i Shkencave të Edukimit,
fatmirvadahi@gmail.com

Universiteti i Shkodrës, "Luigj Gurakuqi" Shqipëri, Fakulteti i Shkencave të Edukimit, kronimehdi@yahoo.com

Autori ka thirrjen shkencore Masc., është doktorant në UET, dritanceka@hotmail. Com
422
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
 Identifimi i raportit shkollë-familje në parandalimin e sjelljeve asociale
Metodat e studimit
Për realizimin e studimit janë përdorur :
Metoda historike. Me ndihmën e kësaj metode është hedhur një vështrim i shkurtër
retrospektiv lidhur me vendin që zë shkolla si institucion në edukimin dhe arsimimin në parandaliminin
e sjelljeve asociale të nxënësve në shkollë nga e kaluara e largët e deri në ditët e sotme.
Metoda e vëzhgimit. Me anë të kësaj metode janë vëzhguar nëpër shkolla, sjelljet asociale
të nxënësve, format e bashkëpunimit në mes shkollës, familjes dhe komunitetit me qëllim që të kemi
rezultate sa më racionale e pragmatiste të marra nga terreni..
Metoda verbale-tekstuale. Kjo metodë ka të bëjë me shfrytëzimin e teksteve të ndryshme
nga fusha e rëndësisë së shkollës në edukimin e brezit të ri dhe format e saj për parandalimin e
sjelljeve asociale të nxënësve në shkollë.
Metoda deskriptive-përshkruese. Me anë të metodës deskriptive përshkruese është bërë
përshkrimi sintetik i problemeve të ndryshme edukative, e faktorëve të jashtëm e të brendshëm
edukativ, etj.
Metoda statistikore. Me ndihmën e kësaj metode janë përpunuar të dhënat e ndryshme
statistikore. Të dhënat e fituara nga pyetësori e përgjigjet e marra në terren janë paraqitur në mënyrë
grafike. Me anë të grafikëve dhe tabelave të ndryshme, jepen dallimet në mes shkollave urbane e
atyre rurale,etj.
Anketimi. Fillimisht është hartuar pyetësori provues, pas aplikimit të tij janë evidentuar disa
mangësi, të cilat janë evidentuar me kohë për të ardhur deri te përpilimi i pyetësorit përfundimtar, në
funksion të grumbullimit sa më shumë të dhënave lidhur me problematikën e sjelljeve asociale të
nxënësve në shkollat e Bashkisë Shkodër.
Popullata dhe kampioni.
Janë përfshirë në studim shkollat 9-vjeçare të rrethit të Shkodrës, e konkretisht shkollat 9-vjeçare
“Ismail Qemali”, “Salo Halili”, “Ndre Mjeda”, “Mati Logoreci”, “Pashko Vasa” dhe “Branko Kadia”.
Me qëllim grumbullimin sa më shumë të të dhënave për rolin dhe rëndësinë e shkollimit të mesëm të
ulët në parandalimin e sjelljeve asociale të nxënësve u përdoren metodat historike, deskreptive
përshkruese, statistikore etj. Popullata ka qenë për të gjashtë shkollat e njëllojtë, 10 pyetësorë për
mësuesit dhe 20 për nxënësit. Mostra ka qenë e përbërë nga 180 pyetësorë.Pra, nëstudim janë
përfshirë 60 mësues dhe 120 nxënës.
Përpunimi statistikor i të dhënave
Përpunimi statistikor i të dhënave të hulumtimit është bërë përmes programit kompjuterik
Exel.
Shkaqet e sjelljeve asociale të nxënësve në shkolla
Në literaturën pedagogjike dhe atë psikologjike, ndërtimi i raporteve të shëndoshamësues-
nxënëse, si aktorë kryesorë në shkollë, është theksuar si shumë e rëndësishme dhe si një kusht pa të
cilin nuk mund të funksionojë normalisht shkolla në tërësinë e saj. Sjelljet asociale të nxënësve në
shkollë janë një segment i caktuar i sjelljeve devijante në përgjithësi, që për pasojë shkaktohen nga
një varg shkaqesh si: 736 kriza e përgjithshme shoqërore, periudha e tranzicionit, shkalla e lartë e
varfërisë, gjendja emocionale, familja, shkolla, rrethi shoqëror, ndikimi i mediave, koha e lirë, etj.

Bashkëpunimi shkollë-familje në parandalimin e sjelljeve asociale

Bashkëpunimi shkollë-familje ka rëndësi të madhe për edukimin e fëmijëve. Tashmë e dimë se shkolla
dhe familja përbëjnë dy faktorë të rëndësishëm në edukimin dhe arsimimin e brezit të ri.

736 Mr.sc Muhamet Q.Mazreku ”Dhuna ndermjet nxënëseve dhe tipologjia e saj” Prizeren 2012fq 41.
423
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Mosha shkollore është periudhë shumë e rëndësishme e zhvillimit të fëmijëve si individ dhe kjo e bën
të domosdoshëm kujdesin ndaj tyre, plotësimin e nevojave zhvillimore dhe atë të sigurisë.Shkolla
është një ndër vlerat më të mëdha të civilizimit njerëzor. Ajo është produkt i drejtëpërdrejtë i
grumbullimit të përvojës për bartjen, begatimin dhe përhapjen e tyre në mënyrë të organizuar nga
njëra gjeneratë në tjetrën.Qëllimi i familjes duhet të jetë dhënia e mundësive që fëmijët e tyre në
familje të shprehin lirshëm bindjet, qëndrimet, interesat e tyre, me qëllim që në të ardhmen të krijohen
njerëz të aftë dhe të guximshëm për t'u ballafaquar me sfidat e kohës si dhe të formojë personalitete të
pjekura dhe të dobishëm për familjen dhe shoqërinë moderne dhe bashkëkohore në të cilën synojmë
të arrijmë.
Një nga fenomenet më të pranishme në shkollat tona sot janësjellet asociale në shkollë, jo
vetëm tek ne, por edhe në vende të ndryshme të botës. Mirëpo këto sjellje trajtohen në forma dhe
mënyra të ndryshme, sipas qasjes institucionale. Sjellet asociale sot janë një fenomen global. Janë
bërë shumë studime të ndryshme në botë, sidomos në SHBA, për sigurinë e nxënësve në shkollë dhe
dhunën e ushtruar. Në Shqipëri janë bërë studime lidhur me bashkëpunimin e shkollës me familjenpër
sjelljetasociale të nxënësve në shkollat tona, por ky fenomen duhet studiuar edhe më thellë.

Analiza dhe interpretimi i të dhënave

Me mësuesit.

Grafiku 1.Prezenca e sjelljeve asociale të nxënësve në shkollë

Pyetjes se sa janë prezente sjelljet asociale të nxënësve në shkollën tuaj, 12% e mësuesve janë
përgjigjur se sjelljet asociale janë shumë prezente, 72% pak prezente dhe 16% e mësusve mendojnë
se sjelljet asociale nuk janë aspak prezente.

Grafiku 2.Konfrontimi mësues nxënës

Pyetjes se a ju ka ndodhur të konfrontoheni me nxënës, 5% e mësuesve përgjigjen se në

shumë raste janë konfrontuar me nxënësit, një përqindje e lartë e mësuesve, rreth 61% raportojnë
424
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
se janë konfrontuar pak me nxënësit dhe 34% e mësuesve raportojnë se nuk janë konfrontuar
asnjëherë me nxënësit.

Grafiku3. Format më të shpeshta të sjelljes asociale të nxënësve

Sa i përket formave më të shpeshta të sjelljes asociale në shkollë, 50% e mësuesve të parën renditin
dhunën verbale, 33% e mësuesve të dytën renditin dhunë psiko-emocionaledhe 17% e mësuesve
renditin të tretën dhunë verbale.

Grafiku 4.Raporti mësues-prind-nxënës

Mbështetur nga raportimet e mësuesve 74 % e tyre raportojnë se kanë marrëdhënie shumë të mira
me prindërit e nxënësve, 24 % e mësuesve raportojnë se marrëdhëniet janë të mira dhe nuk
raportohet asnjë rast i raporteve jot ë mira me prindërit.

425
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Grafiku 5.Bashkëpunimi i mësuesve me drejtorinë e shkollës, këshillin e prindërve dhe këshillin e

nxënësve
76% e mësuesve e vlerësojnë si shumë të frytshëm bashkëpunimin me drejtorinë e shkollës, këshillin
e prindërve dhe këshillin e nxënësve, 21% e vlerësojnë të mirë këtë bashkëpunim, ndërsa vetëm 3%
e vlerësojnë si jo të mirë këtë bashkëpunim.
Me nxënësit.

Grafiku 6. Prezenca e sjelljeve asociale të nxënësve

Kësaj pyetje 7% e nxënësve shprehen se sjelljet asociale janë shumë prezente në shkollën e tyre,
36% e nxënësve raportojnë se ka pak sjellje asociale dhe 57% raportojnë se nuk ka sjellje asociale në
shkollën e tyre.

426
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Grafiku 7. Raporti mësues-nxënës

Sa i përket raportit mësues-nxënës, rreth 76% e nxënësve raportojnë se kanë marrëdhënie shumë të
mira me mësuesit dhe 24% e nxënësve raportojnë për marrëdhënie të mira me mësuesit e tyre.

Grafiku 8.Bashkëpunimi mësues-prind

Për bashkëpunimin e mësuesve me prindërit 74% e nxënësve deklarojnë se bashkëpunimi prind-

mësues është shumë i mirë, 24% raportojnë bashkëpunim të mirë mësues-prind dhe vetëm 2% e
nxënësve raportojnë se ky bashkëpunim nuk është i mirë.

427
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Grafiku 9. Roli i shkollës në zgjidhjen apo parandalimin e sjelljeve asociale

Për zgjidhjen apo parandalimin e sjelljeve asociale, 64 % e nxënësve besojnë se shkolla luan shumë
rol , 24% raportojnë se shkolla luan rol të pakët dhe vetëm 12% nuk kanë besim në rolin e shkollës.

Përfundime dhe rekomandime

Të gjithë jemi të mirinformuar se vitet e fundit janë bërë e po bëhen përpjekje për një
reformim cilësor të shkollave në Shqipërisë, duke marrë inisiativa të reja dhe të guximshme për
shkollën, nxënësit dhe vetë shoqërinë. Këto përpjekje kanë si qëllim që t’i japin shkollës më shumë
autonomi, vetëkontroll, liri profesionale dhe vendimmarrje. Parë në këndvështrimin e përgjithshëm,
përgjegjësitë e shkollës janë të mëdha. Shkolla është vendi ku edukohen qytetarët e ardhshëm, ku
formohen të rinjtë e të rejatpër të përballuar me sukses çdo sfidë. Ky studimdo i kontribuojë të gjithë
atyre që duan të përmirësojnë format e punës në shkollë, ku roli i bashkëpunimit shkollë – familje
është faktor shumë i rëndësishëm dhe i pazëvendesueshëm në procesin e edukimit dhe arsimimit në
shkollë.
Nisur nga rëndësia e problemit me të cilin jemi marrë në këtë studim themi se:
 Vetë
dijësimi apo ndërgjegjësimi i nxënësve për sjelljet asociale në shkollë është i lidhur me vetëdijen
për konceptet morale, paragjykimet, njohjen e të drejtave të njeriut. Procesi i ndërgjegjësimit
është i ngadalshëm, por ndikon në dijen e nxënësit.
 Të
zhvillohen programe që promovojnë sjellje kulturore.
 Të
krijohet një mjedis mbështetës, të krijohen modele pozitive të lidhur ngushtë me realizimin e
ndërgjegjësimit, krijimin e një njohjeje të re të modelit të sjelljes, mbajtja larg nga modeli i
mëparshëm i sjelljeve asociale, që shpesh është shkolla dhe familja. Të tilla mund të jenë
objektivat themelorë për krijimin e modelit: mënyra e komunikimit, zbatimi i rregullave të mjedisit,
rritja e aftësive bashkëpunuese.

Biblografia
Dewej, John (2013) Shkolla dhe shoqeria, Tirane.
Fullan,Majkëll.(2010).Forca e ndryshimit.”CDE”. Tiranë
Grup autoresh (2006).Fjalor i gjuhës shqipe.Akademia e shkencave e Shqiperise,Tiranë
Demi,Dr. Zhuljeta (2013) Efektiviteti i metodave psikoedukative në minimizimin e sjelljeve asociale,
Revista Pedagogjike”,Tiranë.

428
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Mazreku Prof. Mr. sc. (2012), Muhamet.Q. Dhuna ndërmjet nxënëseve dhe tiplologjia e saj, shtepia
botuese Berati, Prizeren.
Imeraj,Lekë (2014 ) Dhuna ,burimi, kuptimi, parandalimi Tiranë.
Musai Bardhyl (2003) Metodologji e Mesimdhenies, Tiranë.
Siguria njerezore në kontekstin rajonal, (2012) Punime shkencore te Konferences, Tirane.
Kraja Prof dr Musa Sa merresh me fëmijen tënd Geer Tirane 2008.
Chirot,Daniel (2012) Si të ndryshojme shoqerinë, Tirane.
Marinesku,Aurela 2012), Kodi i sjelljeve te pelqyeshme,Tirane.
Kraja,Dr.Musa( 2012) Mesuesi, pedagogu personalieti etika e tyre, Tiranë
Zuna,Prof. Afedita Dhuna ne familje nen thirrjen pedagogjike. Libri shkollor Prishtine.
Kraja Prof Dr.Musa (2008), Pedagogji e zbatuar Geer Tirane.
Myrtezani Dr. Lulzim Psikologji Zhvillimi.
Pettijohn Terry F ( 1996),Psikologji nje hyrje koncize, Tirane.
Vuji, Dr Mark ( 1999), Si të mësohët në mënyrë aktive e krijuese, Lezhë.
Smililamiq,Dr Vera, Tolicic Dr Ivan, Psikologjia fëminore, Prishtinë.

429
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37 (496. 51 – 2)

Arsimi fillor i mesum i ulët në Komunën e Gjilanit

Albina HALILI

Abstrakt Me zhvillimin e shoqërisë, me një ritëm të shpejt të ndryshimeve ekonomike shoqërore,

rëndësia e të nxënit të dijes për shoqërinë njerëzore po marrin një vlerë gjithnjë e më të veçantë.
Arsimi i detyruar (bazë) është elementi i parë dhe thelbësor i procesit të të nxënit gjatë gjithë jetës,
prandaj shumica e vendeve të botës e kanë në qendër të vëmendjes, duke synuar: ndjekjen dhe
përfundimin e tij nga e gjithë popullsia, rritjen “totale” të cilësisë së tij dhe jo vetëm për grupe të vogla
nxënësish, futjen e gjerë të teknologjisë së informimit dhe të komunikimit në të,zgjerimin e shtrirjes së
tij, zhvillimin e aftësive, shkathtësive e shprehive të nevojshme për jetën dhe punën në shoqërinë
bashkëkohore.
Tema e përzgjedhur është nga kapitulli për arsim në punimin e magjistraturës për arsimin
fillor dhe të mesëm të ulët në Komunën e Gjilanit për vitin 2012 ku në kuadër të kësaj teme janë
përpiluar dy harta tematike, njëra paraqet shtrirjen gjeografike të objekteve shkollore dhe tjetra
numrin e nxënësve të arsimit fillor dhe të mesëm të ulët për vitin 2012 në të cilin është bërë hulumtimi.
Është përdorur teknologjia bashkëkohore e GIS-it për krijimin e bazës së të dhënave
hapësinore dhe përpilimin e hartave tematike. Përmes GIS-it janë përpiluar hartat tematike ku në
përmbajtjet gjeografike të tyre janë vendosur atributet, pjesët vektoriale, paraqitja e simboleve në
formë pikash, poligonesh, shifra, emërtime, ngjyra dhe shenja të insertuara drejtpërdrejt nga softueri.
Mungesa e hartave të tilla dhe baza e të dhënave ishin një mangësi e madhe si në në nivel lokal po
ashtu edhe qëndror dhe kjo ishte arsyja që më shtyri të merrem me këtë problematikë, përpilimin e
hartave tematike që do të shërbejnë si prognozë për vitet e ardhshme për analiza, vlerësime dhe
lëvizjet socioekonomike në Komunën e Gjilanit.

Fjalët kyqe : Arsimi fillor, i mesëm i ulët, harta tematike

Përmbajtja tekstuale e punimit tregon për numrin e përgjithshëm të nxënësve dhe

mësimdhënsve në Komunën e Gjilanit dhe përbërjen kombëtare të tyre. Paraqet lokacionin e
shkollave, emrin e tyre, numrin e përgjithshëm të nxënësve, strukturën gjinore të tyre si dhe numrin
e mësimdhënësve për secilin objekt shkollor. Krahas këtyre statistikave është paraqitur gjendja
faktike si në formë tekstuale edhe në formë grafike.
Janë përdorur metoda të drejta të hartografisë tematike për paraqitjen e dukurive
socioekonomike.
Harta e objekteve arsimore në Komunën e Gjilanit është paraqitur me metodën e
shenjave në kuadër të metodave të përgjithshme – universale, shenjat janë insertuar direkt nga
softueri me kategori të ndryshme dhe shenja të ndryshme.
Harta e numrit të nxënësve në shkollat fillore të Komunës së Gjilanit është bërë me
metodën e sipërfaqeve të kategorizuara me numrin e nxënësve si dhe paraqitja e vlerave absolute në
poligone. Në të dy hartat në fund janë vendosur elementet e tjera hartografike si në vijim: në pjesën e
sipërme është vendosur emri i hartës dhe shenja e veriut, ndërsa në fund është vendosur shkalla
numerike, shkalla grafike, legjenda, emri i mentorit, autori, muaji, viti dhe vendi i përpilimit.
Këto harta paraqesin një realitet të gjendjes deri në vitin 2012 dhe gjithçka nuk do të
përfundoj këtu.
Drejtoria komunale është përgjegjëse për të gjitha detyrat dhe përgjegjsitë si në
infrastrukturë arsimore, transport dhe staf arsimor. Shtrirja e rrjetit të objekteve shkollore të arsimit


Autorja ka thirrjen shkencore Mr.sc., është Mësuese në Sh.f. “Abdullah Tahiri” , Mlishevë, Gjilan.
430
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
fillor në Komunën e Gjilanit është mjaft e mirë. Duhet theksuar se disa objekte shkollore për shkak
të shpërnguljes së popullisë nga viset e thella rurale kanë mungesë të nxënsëve.
Arsimi i obligueshëmështënëntëvite, ku 5vitejanëarsimfillordhe 4 vitearsim i mesëm i ulët.
Paraqitja e klasëssënëntënëarsimine obligueshëmpërfshinëzhvillimin e plan-programittëri.
Vitishtesëështëvitorientimiqë u
siguronnxënsëveinformatadhekëshillanëmënyrëqëatatëkenëmundësitëzgjedhin se
çfarëduantëstudiojnëdhetëzgjedhinprofesionin e tyrenëtëardhmen.
EdhenëKomunën e Gjilanitveprojnëshumëorganizata e ndër to
organizatajoqeveritaredhejoprofitabile (AMAAP) Asociacioni i
MësimdhënësvetëArsimitdheAftësimitProfesional e themeluarnënëntortëvitit 2009 e zyrtarisht e
regjistruarnë Mars tëvitit 2010. Është i financuardhe i menaxhuarnga Be-ja.
Ngazyrandërlidhëse e komisionitEvropiannëKosovë, AMAAP-i
kapërqëllimkryesortëndihmojërindërtimindhezhvilliminekonomiktëvenditpërmesaktivitetevedhemasave
konkretenëarsimdheaftësim. Organizatabënkëtoaktivitetesi:
 Aftësimin e mësimdhënsvepërplanifikim, zbatim,
analizëdhevlerësimtëmësimittëorientuarnëpraktikë,
 Hulumtimin/analizën e nevojavetëtreguttëpunësdhehartimin e kurrikulave,
 Ngritjen e kompetencavemetodiketëmësimdhënsve,
 Ngritjen e kompetencavemenagjuesetëudhëheqësvearsimor,
 Organizimin e seminareve, diskutimevepublikedheaktivitetevetjeraperofesionalelidhur me
arsimin.

GIZ-i - organizatë gjermane qeveritare e cila ka bashkpunim të ngushtë me (MASHT-in)

Ministria Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë, Drejtoritë Komunale të Arsimit (DKA-të) dhe shkollat si
ato të mesme të ulëta dhe ato profesionale në ndërtimin e strukturave institucionale me qëllim të
ngritjes së cilësisë së arsimit në përgjithsi. Kështu në Komunën e Gjilanit nga organizatat e akredituara
mësimdhënësit e kësaj komune përfitojnë nga trajnimet e ndryshme në aftësimin profesional të
vazhdueshëm të temave të ndryshme duke përfshirë edhe krijimin e mjediseve të sigurta, jo të
dhunshme e humane në shoqëri dhe në shkolla.737

Numri i mësimdhënësvenëKomunën e Gjilanit

Numri i përgjithshëm i mësimdhënsve në shkollat fillore është 1097 gjithsej. Në shkollat

shqipe punojnë 985 mësimdhënës ndërsa në shkollat serbe, turke dhe rome punojnë 112
mësimdhënës.
Burimi:(Drejtoria e arsimit, 2012)
Mësimdhënës - Shkollat fillore

Gjithsej 1097

Shqiptarë 985

Serb, romë, turq 112 Tab. 1. Numri dhe përbërja kombëtare

e mësimdhënësve në shkollat fillore të
Komunën e Gjilanit

737Doracak për krijimin e mjediseve të sigurta jo të dhunshme e humane në shoqëri dhe në shkolla

431
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Numri i nxënësvedhepërbërjakombëtarenëKomunën e Gjilanit

Numri i nxënsve në shkollat fillore të Komunës së Gjilanit është 17187 duke përfshirë edhe
nxënësit turq, serb dhe romë. Serb dhe romë janë 334 ndërsa nxënës shqiptarë janë 16843 .
Burimi:(Drejtoria e arsimit,2012)
Nr.i nxënësve në shkollat fillore

Gjithsej 17187

Shqiptarë 16843
Tab.2. Numri dhe përbërja kombëtare e
Serb-Romë 344 nxënësve në shkollat fillore të Komunën
e Gjilanit

ShkollatfillorenëKomunën e Gjilanit, numrinxënësvenëbazëgjinoredhenumri i mësimdhënësve

Shkollat fillore në Komunën e Gjilanit si objekte janë në gjendje të mirë , pasiqë janë
bërë renovime në shkollat ekzistuese si dhe ka objekte shkollore që janë ndërtuar në dy vitet e
fundit. Në këto shkolla nxënësit kanë mësuar në tre ndërrime dhe ora mësimore nuk ka zgjatur më
tepër se 30 minuta, që ka qenë e pamjaftueshme për të zbatuar si duhet procesin e mësimdhënies që
ka ndikuar negativisht në mësimnxënie. Tani me ndërtimin e objekteve shkollore ora mësimore zgjatë
45 minuta, ku mësimdhënësi ka mundësi ti zbatoj si duhet metodat dhe teknikat, të rritet cilësia në
edukim dhe arsimim.

Burimi:(Drejtoria e arsimit,2012)

SHKOLLAT FILLORE NË KOMUNËN E GJILANIT

Vendi Emri i Meshkuj Femra GjithsejNx Mësimdhënë

shkollës enes s

Gjilan AbazAjeti 716 700 1416 70

Gjilan ThimiMitko 1243 1278 2521 107

Gjilan Zabeli 360 351 711 27

Gjilan Lagjja 8 265 246 511 27

432
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Gjilan Musa Zajmi 497 474 971 59

Gjilan SelamiHallaqi 1194 1318 2512 117

Gjilan RexhepElma 576 507 1083 56

zi

Livoç i Dëshmorët e 250 199 449 25

Poshtëm Kombit

Cërnicë Ramiz 201 211 412 42

Cërnica

Gumnishtë Ramiz 45 35 80
Cërnica

Kravaricë Ramiz 15 8 24
Cërnica

Zhegër Agim 427 334 761 65

Ramadani

Haxhaj Agim 79 73 152

Ramadani

Lladovë Agim 38 31 69
Ramadani

Nosalë Agim 9 8 17
Ramadani

Selishtë Agim 14 4 18
Ramadani

Shurdhan Bajram Curri 75 55 130 23

Llashticë Esat Berisha 186 143 329 25

433
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Velekincë Mulla Idriz 368 354 722 43
Gjilani

Muqibabë Mulla Idriz 10 10 20

Gjilani

Malishevë Abdullah 279 300 579 34

Tahiri

Uglar Vebi Ibrahimi 102 111 213 16

Pogragjë Liria 149 134 283 36

Llovcë Liria 13 8 21

64Sllubicë Liria 1 5 6

10 Bilinicë Liria 12 12 24

1 Kokaj Liria 2 3

6 Stublinë Liria 2 8

181 Përlepnicë Skënderbeu 202 383 23

434
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
52 Kmetovc Skënderbeu 47 99 11

Verbicë e Skënderbeu 18 37 2
Kmetovccit 19 19

166 Miresh Nazim 155 321 39

Hikmet

23 Bukovik Nazim 24 47
Hikmet

210 Livoç i Epërm Vatra e 160 370 22

Diturise

Mihir Vesel
1 Muji 122 89 211 13

17 Ponesh Vesel Muji 16 33

249 Bresalc Ibrahim Uruqi 247 496 28

54 Kishnapole Afërdita 38 92 28

22 Gadish Afërdita 21 43

41 Sllakoc Afërdita 30 71

435
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
30 Verbicë e Fetah 45 75 23
Zhegocit Qermini

23 Zhegovc Fetah Qerimi 27 50

192 Gjilan Shkolla e 278 470 24

Muzikës

76 Shillovë Vuk Karagjiq 57 133 27

22 Kmetovc Vuk Karagjiq 20 42 12

3 Gjilan Vuk Karagjiq 4 7 13

46 Gjilan Vuk Karagjiq 50 96 27

Livoç i Epërm Vuk77Karagjiq 7 5 12 3

26 Ponesh Sveti Sava 14 40 17

6 Cërnicë Branko 8 14 13
Radiqeviq

8719Gjithsej 8468 1718 1097

7

Tab.3.Numri inxënësvedhestrukturagjinore e tyre, numri imësimdhënësvedheemrat e

shkollavefillorenëKomunën e Gjilanit.

436
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

437
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Literatura
Korniza E KurrikulumittëKosovësDoracaku i ZhvilluesvetëKurrikulumit, EU Education SWAP Project,
Korrik 2010
DUMM, KuvendiKomunal, Gjilan, Planizhvillimor urban i Gjilanit, 2006 – 2015
Katalog Iprogramevetëakredituarapërzhvilliminprofesionaltëmësimdhënsvedhetëudhëheqësvetëarsimit
Doracakpërkrijimin e mjedisevetësigurtajotëdhunshme e humane nëshoqëridhenëshkolla
TëdhënangaDrejtoria e ArsimitnëGjilan
438
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ortofotot e KomunëssëGjilanitngaAgjenciaKadastrale e Kosovës
Idrizi B, 2006, - Hartografi, Shkup
15. Meha M, 2000, -Hartografi, Prishtinë

439
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37 (496. 5) (091)

Kongresi Arsimor i Lushnjës

Simon LUFI  Marsel NILAJ

Abstrakt: Viti 1920 do të hynte si një ndër vitet më me rëndësi kombëtare në harkun e njëdekade, që
nga shpallja e pavarësisë së Shqipërinë në 1912. Pavarësisht se kur u shpall pavarësia, vendi në një
periudhë 8 vje/are kaloi dallgë stuhish të forta, të cilat rrezikuan disa herë përmbysjen e shtetit
shqiptar. Kongresi i Lushnjes i janarit 1920 e rikonfirmoi edhe njëherë pavarësinë dhe mospranimin e
asnjëvendimi qw do tw coptonte Shqipërinë e 1912.738 Gjithashtu u vendosën disa prej elementëve
bazë të një shteti të pavarur, u krijua një qeveri kombëtare, u vendos një kryeqytet, edhe pseu
deklarua provizor për kohën.739 E po ashtu mbas marrjes së Vlorës, dhe /lirimit të tokave në vëri dhe
verilindje, ishin krijuar kushtet edhe për të menduar për fusha të ndryshme të jetës së brendshme, si
në ekonomi, jetë shoqërore, shëndetësi dhe arsimimin e vëndit. 740 Kështu që dalëngadalë po
krijoheshin kushtet për ndërtimin e strukturave të një politike arsimore, si një ndër fushat që kërkonte
ndërhyrjen më të shpejtë, duke dashur t’i jepnin në të ardhmen një impakt zhvillimi vendit.
Nevoja për një interesim gjithnjë e më të madh për arsim u pa që në Kongresin e Lushnjes
së janarit 1920, pavarësisht se qëllimet e mbledhjes së tij ishinmë së shumti me karakter politik dhe
atdhetar. Lidhja më e fortë me arsimin ishte edhe nga elementët përbërës të atij kongresi, ku një pjesë
e madhe e tyre e kishte profesion të tyre ose, kishte ushtruar gjatë karrierës së tyre një profesion që
kishte lidhje me arsimin.741 Qeveria e Sulejman Delvinës e dalë nga Kongresi i Lushnjes, i janarit
1920, si veprim të parë në lidhje me arsimin mori masa për krijimin e qëndrave arsimore në Kor/ë,
Gjirokastër e Shkodër, si dhe 5 inspektoriate në prefekturat e tjera të vëndit. Të gjithë këto duhet të
ishin raportuese të gjëndjes së arsimit në vend, tek Ministria e Arsimit. 742 Kjo qeveri i la për detyre
edhe këshillave të pleqësisë në katunde, që të bëhej e pamundura për nxitjen e popullsisë për të çuar
fëmijët në shkollë. 743 Arsimi në atë kohë kishte një përhapje të vogël, si në organikë edhe në
infrastrukturë. Numëroheshin rreth 606 shkolla, me rreth 1050 mësues.744

Fjalët kyqe: Pavarësia e Shqipërisë, 1912, Kongresi i Lushnjes.

Mbi bazën e kësaj panorame, Ministri i Arsimit i asaj kohe në qeverinë e Sulejman Delvinës,
Sotir Pe/i,745 shprehet nënjw mbledhje tw qeverisw, se ka ardhur koha që tashmë të mendohej edhe
për një kongres arsimor për vëndin. Megjithatë për kohën kur flasim nuk shohim se kishte shumë
entuziazëm në fillim të hedhjes së kësaj ideje. Së pari, sepse vëndi kishte probleme më adekuate për
të zgjidhur, në aspekt politik, dhe së dyti, sepse në fakt mungonte edhe një përvojë arsimore e nivelit
të lartë në Shqipërinë e asaj kohe.746 Në fakt kësaj ngjarje i janë vënë shumë emra për ta përkufizuar,


Autori ka thirrjen shkencore – akademike Prof.Ass.Dr.

Autorja ka thirrjen shkencore Ma.
738 Stefanaq Pollo, Kongresi i Lushnjes, shprehje e vullnetit të paepur të popullit shqiptar për liri e pavarësi, në STUDIME

HISTORIKE, Viti 1980, Nr. 1, fq. 126

739 Thoma Delijana, Kongresi i Lushnjes – ngjarje me rëndësi të madhe në historinë politike të popullit shqiptar, në STUDIME

HISTORIKE, Viti 1970, Nr. 1, fq. 8

740Xhevat Repishti, Kongreset arsimore të viteve 1920 – 1924, në STUDIME HISTORIKE, Viti 1987, Nr. 3, fq. 62
741 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar (maket), Shtepia Botuese e Librit

Shkollor, Tiranë, 1990, fq. 310

742 Siri Shapllo, Nga historiku i zhvillimit të arsimit në Shqipëri, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, 1975, fq. 99
743 Siri Shapllo, Kongresi arsimor i Lushnjes, në MESUESI, 2 mars 1962
744 Bardhyl Gaqe, Kongresi ku u hodhën bazat për një shkollë dhe arsim shqip, në ZËRI I RINISË, 16 gusht 1980
745 Kastriot Dervishi, Historia e Shtetit Shqiptar 1912 – 2005, 55, Tiranë, 2007, fq. 108
746 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia…, fq.311

440
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
si kongresi pedagogjik, komisioni pedagogjik, komisioni teknik, 747 e më tepër. Mbase me qëllim
zvogëlues, mbase sepse kanë dashur ti qëndrojnë skematik përkufizimeve gjuhësore, ama rëndësia e
tij ishte tek qëllimi i mirë, dhe tek elementët parësorë, në Shqipërinë politike të asaj kohe, në fushën e
arsimit, si një shkollë e shtrirë plotësisht në kufinjtë e Shqipërisë dhe me ndërtim unik të saj.748
Fakti i zgjedhjes së Lushnjes, për mbajtjen e të parit kongres arsimor në vënd nuk ishte e pa
menduar mirë. Propozimi i ministrit ishte shumë kuptimplotë, ai donte që ky veprim të shkonte si inerci
e të parit, kongresit politik, si zona e epopesë më të madhe politike në vënd.749 E duke pasur parasysh
se shqiptarët ishin shumë të lidhur me historinë dhe frymëzoheshin nga vendet historike 750 në
veprimet e tyre, kjo u mendua se do t’i jepte edhe seriozitetin më të madh këtij kongresi, të vendosur
në këtë qytet.
Propozimi mori formën zyrtare nga ministri në qeveri, me datë 26 korrik 1920,751dhe brenda
një muaji propozimi u hodh në praktikë. Kongresi Arsimor u hap në Lushnje me 15 gusht 1920. 752Ky
kongres kishte dy faza, në fazën e parë u mblodh në Lushnje 15 – 25 Gusht 1920, dhe më pas në
Elbasan nga 25 – 29 gusht, por të dyja fazat kishin të njëtën ecuri dhe objektiv.Në përbërje të tij kishte
vetëm 12 anëtarë, 753 dhe i gjithë kongresi zhvilloi 16 mbledhje. 754 Në përpjekjen për të pasë një
kongres gjithnjë e më laik për arsimin, gjë që do të thoshte se edhe aspekti shkollor duhet të ishte i
tillë, u ra dakort, që të mos thirrej dhe të mos pranohej asnjë klerik në Kongres. Kjo u bë me kërkesë të
vetë ministrit të Arsimit Sotir Peci, gjë që u pranua menjëherë nga Kryeministri Sulejman Delvina.755
Por qeveria nuk qëndroi vetëm në aspektin pritës, duke i lënë /do gjë në dorë plotësisht
vetëm kongresit arsimor, ajo dërgoi në kongres një plan me 6 pika. Ky plan përkundrazi u bë më vonë
boshti në të cilin u ndërtua krejt sistemi i vendimeve që mori Kongresi. 756 Pavarësisht se numri i
pjesëmarrësve ishte i vogël, shtrirja gjeografike e anëtarëve ishte mjaft e menduar, duke përfshirë
brenda një numri kaq të vogël, një numër të madh zonash gjeografike dhe kulturore. Në të
përfshiheshin Zef Fekeci, i cili ishte inspektor i shkollave të Tiranës, Dhimiter Mborja nga Liceu i
Kor/ës, Ndue Paluca, arsimtar nga Shkodra, Gasper Mikeli, drejtues i revistës “Shkolla e Re” në
Shkodër, Mihal Vangjel Bellkameni, ish drejtori i parë i Liceut të Korcës, nga Pogradeci, Ismail
Anamali, inspektor arsimi në Shkodër. Aleksander Xhuvani, drejtor i Normales së Elbasanit, Ahmet
Gashi nga Prishtina, drejtor dhe nëndrejtor disa herë i Normales së Elbasanit, Ilia Dilo Sheperi drejtor
arsimi në Gjirokastër, Thoma Papapano drejtor arsimi në Gjirokastër, Pertef Pogoni nga Çamëria
profesor i shkollës unike në Gjirokastër.757
Kjo tregonte se zgjedhja e tyre ishte mjaft me kujdes, të gjithë e njihnim më së miri arsimin jo
vetëm në nivel mësimdhënie të thjeshtë por edhe në nivel administartiv, apo edhe shkencor, mbi baza
të botimeve të rëndësishme që kishin bërë deri në atë kohë një pjesë e madhe e tyre, në fushën e
pedagogjisë dhe metodologjisë. Një aspekt tjetër i cili vihet re ishte se shtrirja e gjërë gjeografike që
ishte përfshirë këtu, kishte edhe vlerën e sjelljeve të mentaliteteve të ndryshme të zonave nga vinin,
dhe kjo sillte një unifikim të zonave, sidhe eksperiencën e diferencuar ndërmjet këtyre zonave deri në
atë kohë në arsim.
Ky kongres duke qenë se ishte kongresi i pare, dhe për kohën kur flasim kishte shumë
mungesa në arsim në të gjitha aspektet, u mundua të prekte shumënga fushat arsimore. Fusha e parë

747 Petraq Pepo, Aspekte nga Kongresi i Parë i Lushnjes për arsimin, në MËSUESI, 16 gusht 1972
748 Xhevat Repishti, Kongreset arsimore në vitet 1920 – 1924, 8 Nëntori, Tiranë, 1981, fq. 62
749 Xhevat Repishti, Kongresi arsimor i Lushnjes i vitit 1920, në MËSUESI, 27 gusht 1973
750 Fletë nga historiku i shkollës sonë (Materiale e Dokumenta), mbledhur nga Dh. Xoxa dhe S. Xhango, Mihal Duri, Tiranë,

1963, fq. 89
751 Petraq Pepo, Kongresi i Lushnjes ngjarje e rëndësishme në zhvillimin e shkollës shqipe, në Revista Pedagogjike, Viti 1981,

Nr. 4, Tiranë, fq. 136

752 Siri Shapllo, Nga historiku…, fq. 100
753 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia…, Po aty
754 Zoi Ndrio, Kongresi i parë arsimor pedagogjik i Lushnjes, në MËSUESI, 15 gusht 1970
755 Xhevat Repishti, Kongreset, fq. 64
756 Petraq Pepo, Kongresi, Fq. 137-138
757Engjëll Zerdelia, Kongresi Arsimor i Lushnjes, në TELEGRAF, 19 gusht 2015, http://telegraf.al/dosier/ engjell-zerdelia-

kongresi-arsimor-i-lushnjes
441
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ishte ajo administrative, ku shkollat u ndanë në fillore dhe qytetase. Shkolla fillore kishte një diferencim
në vite, ajo e fshatit në4 klasë, kurse e qytetit në 5 klasë. Kurse klasët mbi këtë fazë njiheshin si
shkolla qytetase.758 Në fakt ndarja e shkollës së fshatit nga ajo e qytetit në numrin e viteve mund të
duket si një diferencim diskriminues, por nëse mendojmë me kushtet e kohës kur flasim, kjo ishte di/ka
optimale. Kjo mjaftonte për nivelet e asaj kohe për të cilat kishte nevoja praktike fshati. 759 E gjithashtu
ishte shumë më e mirë sesa koha e mëparshme, ku në fshat zhvillonin vetëm një vit mësimor.
Ndërkohë meqenëse nuk mund të kishte shkolla në /do zonë të vëndit, sidomos në ato
fshatare, për shumë arsye, sepse kërkonin një kosto të lartë për buxhetin e paktë të shtetit, sepse
distancat mund të ishin të largëta dhe infrastruktura rrugore nukelejonte hapjen e shkollave, u vendos
që inspektorët e arsimit në rrethe të përcaktonin edhe mësuesit shëtitës.760 Këta do të shkonin në
zona të ndryshme, duke dhënë ndihmesën e tyre sidomos orientuese dhe ndihmuese për përhapjen e
shkrimit dhe dijeve të thjeshta arsimore. Por nuk do të qëndronin në një zonë të vetme. Për shkak se
numri i arsimtarëve ishte i vogël, ato i bënë kërkesë ministrisë që të ftonin të gjithë njerëzit në Shqipëri,
që dinin shkrim dhe këndim, të jepnin kontributin e tyre në përhapjen e gjuhës shqipe. Edhe pse ato
nuk mund të ishin nga zanati arsimtarë, e për këtë punë do të shpërbleheshin nga shteti, kjo tregonte
nevojën e shumtë për arsimtarë në një kohë mungese të madhe të tyre, dhe njëkohësisht edhe
nevojën që të përshpejtohej puna për uljen e analfabetizmit ekstrem që ekzistonte në vënd. Në të
njëjtën kohë në aspektin infrastruktural të shkollave u vendos që për nxënësit që vinin nga zona të
largëta të fshatrave që nuk kishin shkolla të hapeshin edhe konvikte në shkollat e qytetit, në mënyrë
që këto nxënës të studionin në këto shkolla.
Përsa i përket një fushe tjetër, ishte përcaktimi i dokumentacionit përkatës për një shkollë i
ndarë në dy kategori, në plan projektet dhe në dokumentacionin regjistrues që do të kishin shkollat.
Planet do të ishin dy llojesh, ato analitike dhe ato sintetike, dhe ishte hera e parënë vend që
krijoheshin plane të tilla për shkollat shqipe sidomos në gjuhën shqipe dhe nga shteti shqiptar. 761
Po ashtu u përcaktua edhe organika dhe sistemi hierarkik në rangjet poshtë ministri në
sistemin arsimor. Kjo gjë ishte një aspekt mjaft i rëndësishëm për tëdeleguar pushtetin, nga qeveria në
këtë fushë, dhe në të njëjtën kohë,shpërndarja e punës e tillë do të thoshte një kontroll më efikas i
punës. Një pikë e rëndësishme ishte kategorizimi i mësuesve të vëndit. Mbi bazën e këtij kategorizimi,
do tëbëhej edhe shpërndarja e punës, kopetencat e /do njërit inspektoriat, dhe sistemi i pagave. Në
këtë kohë kishte 7 kategori; 1. Mësues me diplomë fakulteti, 2. Mësues me normale, 3. Mësues me
gjimnaz e kurs pedagogjik, 4. Mësues me gjysëm gjimnazi e kurs pedagogjik, 5. Mësues me shkollë
qytetase e kurs, 6. Mësues me shkollë plotore e kurs, 7. Mësuesqë kanë mbaruar një shkollë fillore e
një kurs të Normales.762 Paralelisht me këtë kategorizim u fol edhe për statusin e mësuesit. Në vend
duhet të kishte një status të ve/antë mësuesi, mbi bazën e këtij kategorizimi, por edhe për të shërbyer
si nxitës. Nëse do të merrej ky profesion me një status diferencues favorizues, do të ishte joshës edhe
për brezat e rinj, që ti drejtoheshin drejt këtij profesioni, jo vetëm fisnik por edhe shumë të
domosdoshëm për vëndin.763
Një pikë e rëndësishme në këtë kohë ishte edhe futja e terminologjive të reja në gjuhën
shqipe të përshtatshme për t’u përdorur në fushën e arsimit, sikurse në /do vend të botës së
qytetëruar. Koncepte të tilla si, fjali, tingull, zanore, bashkëtingëllore, folje, lakim, përkufizim, lakore,
thyesa, u futën rishtaz në terminologjinë e vëndit. 764 Por për përhapjen e këtyre terminologjive u
vendos njëkohësisht që të kishte edhe botime pedagogjike, e mbi të gjitha një revistë pedagogjike, e
cila do të ndihmonte të gjithë mësuesit e vëndit për t’u informuar me /do gjë të re për arsimin. 765 Një

758 Petraq Pepo, Kongresi, fq. 138

759 Xhevat Repishti, Kongreset, fq. 65
760 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia…, fq.312
761 Petraq Pepo, Aspekte, Po aty
762 Petraq Pepo, Kongresi, fq. 142
763 Petraq Pepo, Aspekte, Po aty
764 Xhevat Repishti, Kongresi arsimor, Po aty
765 Kongresi Pedagogjik i Lushnjes, në SHKOLLA E RE, kallnuer-fruer 1921, nr. 1-2, fq. 25

442
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
revistë të tillë u hap edhe në Shkodër nga Gasper Mikeli, pjesëmarrës i këtij kongresi, e cila shërbeu
për këtë qëllimMë pas u përhapën tituj të tillë edhe në Tiranë dhe qytete të tjera të vëndit.
Gjithashtu në vazhdënekëtyre bisedimeve dhe për qëlliminebotimeve si të librave dhe të
revistave pedagogjike u vendos që të merrej parasysh edhe gjuha zyrtare që do të përdorej. Pika tetë
e vendimeve të kongresit e përcakton qartë këtë problem.766 Ai shprehej se në dy klasët e para të
kishte një mësim në dialektin e tij që përdorte nga zona në të cilën jetonte, kurse nga klasa e tretë
librat dhe mësimi do të bëheshin në gjuhën zyrtare, që do të ishte gjuha e dialektit të Elbasanit. Ky
dialekt u mor si më i kuptueshmi nga e gjithë Shqipëria.767
Kjo do të ishte mënyra më e zbutur për të afruar nxënësit, në mënyrë të rrjedhshme drejt një
standartizimi të gjuhës. Për faktin se duke i lënë ato në dy vitet e para të arsimimit në dialektinetyre,
nxënësve do t’u dukej më familjarizuese shkolla me to, sepse ishte dialekti që dëgjonin dhe flisnin
kudo në shtëpi. Ndërkohë që në klasëntretë kishin arritur të kishin një maturi me shkollën, dhe e kishin
më të lehtë të kalonin në standartizim tw gjuhws, pasi kjo kërkonte edhe përdorimin dhe fiksimine
rregullave drejtshkrimore të cilat mund t’i zbatonin pas kësaj kohe më me lehtësi.
Por qëllimi laik nuk do të thoshte qëndrim ateist në këtë kohë, pavarësisht perceptimit të
gabuar që iu dha më vonë në Shqipëri. Përsa i përket karakterit fetar nuk u ndërrua asgjë
thelbësore.768 Problemet fetare iu lanë në dorë vetë komuniteteve fetare për t’i zgjidhur, sidomos orët
e fesë për mësim, ama u vendos që të ishte në gjuhën shqipe ky mësim, ashtu sikurse ishte edhe
pjesa tjetër e lëndëve. Gjithashtu u vendos që të kishte ditë pushimi, jo vetëm për festat kombëtare por
edhe për ato fetare të besimeve që ishin në Shqipëri.769Në këshillin arsimor të arsimit gjithashtu do të
kishte në përbërje, edhe një prift edhe një hoxhë të cilët shihnin aspektin fetar të Shkollës. 770Në fakt,
edhe nëse do të donin të bënin më shumë sesa kaq, e kishin të pa mundur që të bënin për të laicizuar
shkollën, për shkak të modelit arsimor që po ndiqnin. Modeli i zgjedhur ishte ai austriak, i cili në
përbërje të programit të tij kishte edhe orët fetare.771 Ky sistem ishte marrw, si më i njohuri në shqipëri
në atë kohë, për faktin se në pjesën veriore të Shqipërisë kishte subvencionuar shkolla të ndryshme
në vënd, nëgjuhwn shqipe dhe me stilin e vet tw mwsimdhwnies, edhe para pavarësisë, gjithashtu
gjatë viteve 1916 – 1918, ku një pjesë e madhe e vëndit kishte qenë nën pushtimin e Austro –
Hungarisë, e cila kishte përhapur këtë stil arsimor, edhe në shkollat shqipe që kishte mbajtur.
Një element tjetër i këtij stili i futur në vënd ishte edhe mbajtja apo përdorimi i strukturave të
vjetra kulturore dhe arsimore edhe gjatë këtij Kongresi. Me 30 shtator 1920 u krijua edhe Komisia
Letrare e cila do të quhej, edhe Këshilli i Epërm Arsimor.772 Në fakt ky organ u transferua nga Shkodra
në Tiranë, 773 sepse si organ gjuhësor arsimor ishte krijuar nga austriakët që në vitin 1916. Dhe
elementi i dytë i marrjes së modelit austriak ishte edhe mbyllja e shkollave të cilat ishin nën 40
nxënës,774 një ligj ky që edhe në atë kohë e kishte Austria. Në fakt ky ligj nuk dukej fort i përshtatshëm
për vëndin tonë, për faktin se nëse në Austri ky ligj nuk mund të zbatohej shpesh sepse të pakta ishin
këto lloj shkollash, në vëndin tonë do të ishte e kundërta. Një pjesë e madhe e shkollave do të ishte
nën këtë numër, sidomos ato të zonave fshatare, të cilat do të ishin ato më të prekurat në vënd.
Gjithashtu u kërkua të thirrej edhe albanologu Nahtingal, një element shumë pozitiv ky,
sepse ishte një njohës i gjuhës shqipe, por përsëri ishte një fakt më tepër i lidhjes së këtij kongresi me
stilin austriak të vendosur tradcionalisht në pjesën më tëmadhe të Shqipërisë.
Një anim me anë të shumë elementëve në krahun austriak, shohim se nuk ishte e
pëlqyeshme për interesat e vëndeve të tjera në vënd, sidomos Italisë. Kjo e fundit kërkoi që tashmë të

766 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia, fq. 313

767 Kongresi Pedagogjik i Lushnjes, Po aty
768 Siri Shapllo, Nga historiku…, fq. 101
769 Kongresi Pedagogjik i Lushnjes, fq. 24
770 Beqir Sinani, Lufta për karakterin laik të shkollës dhe kongresi i dytë arsimor, në Revista Pedagogjike, Viti 1981, Nr. 4,

Tiranë, fq. 151

771 Xhevat Repishti, Kongresi arsimor, Po aty
772 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia, fq. 313
773 Petraq Pepo, Kongresi, fq. 143
774 Kongresi Pedagogjik i Lushnjes, fq. 25

443
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
hapeshin shkolla italiane nëpër territoret e Shqipërisë, sidomos kjo të realizohej me anë të
konsullatave të Shkodër dhe në Vlorë,775 por që nuk u arrit ky qëllim. Ministri i Arsimit Peçi, e refuzoi
kategorikisht këtë ofertë italiane,776 ndoshta për faktin se kjo erdhi fill pas luftës së Vlorës, dhe kjo do
të ishte një veprim shumë i shpejtë, për krijimin e hapësirave të tilla në një fushë me kaq rëndësi
sikurse arsimi, dhe për faktin se në Vlorë akoma kishin një për/mim për italianët. Të këtij mendimi ishin
edhe anëtarë të këtij kongresi sikurse ishte Ahmet Gashi e Mati Logoreci.
Megjithatë kongresi pati një impakt të lartë në vënd, edhe pse element të ve/antë iu shtuan
apo iu ndryshuan në kongresët që do vinin më pas në harkun kohor 1922 – 1924. Ky kongres pati një
rëndësi të ve/antë për faktin sepse arriti që të unifikonte të gjithë sistemet arsimore të lëna nga
pushtuesit e huaj, sikurse ishte ai austriak në veri dhe qëndër, italian në Vlorë dhe Gjirokastër, dhe
francez në Kor/ë.777 Arriti që të gjithë sistemin në një mënyrë të ngadaltë dhe të zbutur ta njëhsonte në
gjuhë, mbi bazën e dialektit të Elbasanit, por pa i nënvlerësuar dialektet e tjetra të cilët i la në përdorim
në fazën e parë të nisjes së arsimimit të fëmijëve. U mundua të respektonte sistemin fetar që ishte në
vënd, po elementi më i rëndësishëm këtu ishte fakti se në të gjithë sistemin shkollor fetar bëri që të
përdorej gjuha shqipe.778
Një ndikim tjetër ishte kontrolli që duhet t’i bënte tashmë komisioni përkatës i Minsitrisë së
Arsimit, /do teksti arsimor në vënd, ky ishte edhe një hap i mëtejshëm i unifikimit të shkollës, që i erdhi
vëndit nga ky kongres. Sepse tashmë tekstet edhe kontrolloheshin mbi bazën e cilësisë edhe dijet
shpërndaheshin në të gjthë vëndin njëlloj.779
Ky kongres nxiti edhe më tej mësuesit që të organizoheshin të lidheshin me sistemin arsimor
të unifikuar. Kjo vërehet nga nisja e organizimit të lidhjeve të mësuesve nëpër të gjithë Shqipërinë, ku
lidhja e parë e mësuesve nisi në Gjirokastër në 1921, në Shkodër më 1922, e më pas në tërë
vëndin.780 Gjithashtu stili austriak i disa prej elementëve u mundua të eleminohej, kur dolën në pah,
sinteza dhe mendime me karakter original vëndas, në kongresin arsimor në Tiranë të vitit 1922. 781
Qëllimi i këtyre elementëve në kongresin arsimor të Lushnjes, u bë për shkak të një kohe shumë të
shkurtër për t’u vënë në veprim masat ligjore, duke pasur parasysh se u mblodh në një kohë më pak
se një mujore nga hapja e vitit shkollor 1920 – 1921. Dhe së dytit ngaqë ai sistem ishte i njohur, i
përshtatshëm me ne, dhe nuk kishte nevojë të bënte ndryshime drastike, pa lënë jashtë faktin se
sistemi austriak ishte ndër më më të vlerësuarit në Evropë.
Ndikim tjetër direkt i kësaj kohe ishte edhe mbyllja e shkollave të tepërta, mbi numrin e lënë
në 449 të shkollave fillore, 782 edhe pse kjo u duk në fillim di/ka negative, nisi të rriste nivelin e
shkollave ekzistuese, duke u shtuar nxënësit dhe njëkohësisht një pjesë e nxënësve duke kaluar në
shkollat e qyteteve, ku shkollimi ishte më cilësior dhe jeta në konvikte i bënte ato të njiheshin me
nxënës me kultura krahinore të ndryshme.
Pavarësisht se në harkun kohor 1920 – 1924, të gjithë kongreset arsimore që u bënë në
vënd, kishin rolin dhe karakterin e tyre,783 ky kongres ishte pararoja e të gjithë kongreseve që vijuan.
Ky kongres, vendosi themelet për ato kongrese, në aspektin administrativ, pedagogjik, dhe statutor për
shkollën shqiptare. E nëse shtojmë këtu edhe kohën minimale që pati ky kongres për mbledhjen dhe
diskutimet që ndërmori, shihet qartë, se /do gjë, më sw shumti nisi nga dëshira e zjarrtë për arsim, tw
atyre personaliteteve të para që morën pjesë në të. Ata arritën të jepnin kontributin e lartë patriotik
nëpërmjet profesionit të tyre. Në një kohë kur patriotizmi në vënd vlerësohej mbi bazën e bëmave të
trimwrive apo cilësive luftarake, ato i dhanë një kuptim të ri patriotizmit, duke i treguar shqiptarëve se
pas kësaj kohe patriotizmi duhet të ishte kulturor, duhet të ishte arsimor.

775 Iliaz Gogaj, Ndërhyrja arsimore në Shipëri dhe qëndresa kundra saj (deri në vitin 1939), 8 Nëntori, Tiranë, 1984 fq. 20
776 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia, fq. 315
777 Petraq Pepo, Aspekte, Po aty
778 Beqir Sinani, Lufta për shkollën laike në Shqipëri, në MËSUESI, 12 korrik 1972
779 Bardhyl Gaqe, Kongresi ku u hodhën, Po aty
780 Xhevat Repishti, Kongresi arsimor i vitit 1922, në MËSUESI, 19 korrik 1972
781 Beqir Sinani, Lufta për shkollën, Po aty
782 Kolë Koci, Arsimi filluer (1920 – 1940), në SHKOLLA E RE, Dhjetor 1945, Viti I, Nr. 1, fq. 36
783 Iliaz Gogaj, Kongresi Arsimor i vitit 1922, në BASHKIMI, 22 korrik 1982

444
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Bibliografia:
Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar (maket),
Shtepia Botuese e Librit Shkollor, Tiranë, 1990
Fletë nga historiku i shkollës sonë (Materiale e Dokumenta), mbledhur nga Dh. Xoxa dhe S. Xhango,
Mihal Duri, Tiranë, 1963
Kastriot Dervishi, Historia e Shtetit Shqiptar 1912 – 2005, 55, Tiranë, 2007
Xhevat Repishti, Kongreset arsimore në vitet 1920 – 1924, 8 Nëntori, Tiranë, 1981
Iliaz Gogaj, Ndërhyrja arsimore në Shipëri dhe qëndresa kundra saj (deri në vitin 1939), 8 Nëntori,
Tiranë, 1984
Siri Shapllo, Nga historiku i zhvillimit të arsimit në Shqipëri, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë,
1975
Stefanaq Pollo, Kongresi i Lushnjes, shprehje e vullnetit të paepur të popullit shqiptar për liri e
pavarësi, në STUDIME HISTORIKE, Viti 1980, Nr. 1
Thoma Delijana, Kongresi i Lushnjes – ngjarje me rëndësi të madhe në historinë politike të popullit
shqiptar, në STUDIME HISTORIKE, Viti 1970, Nr. 1
Xhevat Repishti, Kongreset arsimore të viteve 1920 – 1924, në STUDIME HISTORIKE, Viti 1987, Nr. 3
Petraq Pepo, Kongresi i Lushnjes ngjarje e rëndësishme në zhvillimin e shkollës shqipe, në Revista
Pedagogjike, Viti 1981, Nr. 4, Tiranë
Beqir Sinani, Lufta për karakterin laik të shkollës dhe kongresi i dytë arsimor, në Revista Pedagogjike,
Viti 1981, Nr. 4, Tiranë
Bardhyl Gaqe, Kongresi ku u hodhën bazat për një shkollë dhe arsim shqip, në ZËRI I RINISË, 16
gusht 1980
Petraq Pepo, Aspekte nga Kongresi i Parë i Lushnjes për arsimin, në MËSUESI, 16 gusht 1972
Xhevat Repishti, Kongresi arsimor i Lushnjes i vitit 1920, në MËSUESI, 27 gusht 1973
Kongresi Pedagogjik i Lushnjes, në SHKOLLA E RE, kallnuer-fruer 1921, nr. 1-2
Zoi Ndrio, Kongresi i parë arsimor pedagogjik i Lushnjes, në MËSUESI, 15 gusht 1970
Beqir Sinani, Lufta për shkollën laike në Shqipëri, në MËSUESI, 12 korrik 1972
Xhevat Repishti, Kongresi arsimor i vitit 1922, në MËSUESI, 19 korrik 1972
Kolë Koci, Arsimi filluer (1920 – 1940), në SHKOLLA E RE, Dhjetor 1945, Viti I, Nr. 1
Iliaz Gogaj, Kongresi Arsimor i vitit 1922, në BASHKIMI, 22 korrik 1982
Engjëll Zerdelia, Kongresi Arsimor i Lushnjes, në TELEGRAF, 19 gusht 2015, http://telegraf.al/dosier/
engjell-zerdelia-kongresi-arsimor-i-lushnjes

445
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 01

Modalitetet e mësimit të diferencuar

Behxhet GAXHIQI

Abstrakt: Objekti i këtij hulumtimi është mësimi i diferencuar i në shkallë të ndryshme të vështirësive
sociale të nxënësve në mësim.Mësimi i diferencuar nuk është një problem i thjeshtë dhe nuk është
studiuar sa duhet, pikërisht për këtë mundë të themi se është një problem edhe kompleks, që kërkon
një tretman më të avancuar të studimit.Ky është problem pedagogjike-psikologjik, i cili kërkon për të
hulumtuar dhe ndriçuar në instanca më të larta të nivelit të studimit.
Ne u përcaktuam të hulumtojmë dhe ndriçojmë përmasat e përhapjes dhe të
zbatueshmërisë në mësim si dhe nivelit të kësaj forme të mësimit në shkollën fillore, gjegjësisht në
ciklin e ulët të shkollës fillore.Mjaft mësues dhe administratorë shkollash me përvojë janë përpjekur të
trajtojnë dallimet individuale të nxënësve edhe pse nuk kanë përdorur termin mësimdhënie e
diferencuar.
Vetë problematika e kësaj fushe të studimit, e cila është ende e pa hulumtuar dhe ndriçuar
aq sa duhet deri me sot,tek ne.Për t’u njohur më për së afërmi me këtë problematikë,vetë natyra e
studimit ka kërkuar shfrytëzimin e llojeve të ndryshme të materialeve dhe përdorimin e një lloji të
metodologjisë më të begatshme të hulumtimit, në mënyrë që të kemi një efikasitet më të lartë të
natyrës së hulumtimit.

Fjalët kyçe: diferencim,efikasitet,administrator,vështirësi,pedagogjiko-psikologjik.

Hyrje

Hulumtimet nga fushat dhe lëmit e ndryshme kanë vërtetuar se sot nxënësit me të ardhur
në klasë të parë nuk vijnë më njohuri të njëjta, por me një diapazon të gjerë të njohurive. Kjo ka bërë
që sot teknika dhe teknologjia është në një shkallë më të avancuar të përsosmërisë në praktikë, si
dhe interesat e fëmijës dhe afinitetet e fëmijës janë çdoherë në rritje.”
Duke u nisur nga ky fakt duhet që të punohet në një avancim më të përparuar që krahas
mësimit obligativ e të përbashkët për të gjithë nxënësit, të zbatohet edhe mësimi i diferencuar, sepse
edhe kjo është nevojë imanente e shoqërisë.
Sot shkolla dhe shoqëria po përballet me shumë vështirësi dhe po kalon sfida të forta në
mision për ndërtimin e jetës sociale, ekonomike dhe kulturore me qellim të një jete sa ma të mirë dhe
të begatshme për të gjithë shtresat e shoqërisë.
Thelbi dhe burimi i mësimit të diferencuar është përshtatja e përmbajtjeve, proceseve,
metodave, dhe materialeve, me ritmet e nxënies së nxënësve të ndryshëm, për t’i arritur të njëjtat
qëllime dhe objektiva.Duke u nisur nga arsyeja dhe mendimi se mësimi i diferencuar i gjuhës amtare
dhe letërsisë është kërkesë e kohës, por edhe e kushteve të reformimit të sistemit të arsimit dhe
edukimit .
Përdorimi deri me tani i formës frontale në mësim ka bërë që mësimdhënësit, jo për nga
dëshira, por të ballafaquar me vështirësi si pasojë e modelit të aplikuar të mësimdhënies, pra të
formës frontale të shfaqin edhe qëndrimin që shkon deri tek atje sa që duan të largojnë nga klasa
nxënës me vështirësi të theksuar në të nxënë, të cilët nxënës, nga shumë shkaqe dhe faktorë të
ndryshëm, tregoj rezultate dhe sukses të dobët në mësim.


Autori ka thirrjen shkencore – akademike Prof.Ass.Dr.sc., Universiteti I Gjakovës “Fehmi Agani”.
446
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Në shumë vende me sistem të ndërtimit demokratik, por edhe të atyre me sistem ende të pa
reformuar, u provuan procedime e modalitete të ndryshme të individualizimit të brendshëm të të
nxënit dhe mësimit.Individualizimi i brendshëm-ky lloj i individualizimit,premton në një mase të madhe
sigurimin e më shumë,por jo edhe të të gjitha përparësive thelbësore,por edhe parandalimin e
dobësive karakteristike të mësimit frontal me tërë klasën.Ofrohen kushte më të përshtatshme për
përparimin e nxënësve në mësim,por në të njëjtën kohë i përshtatet edhe kërkesave të shkollës
unike.Është kërkesë e shkollës unike që të siguroj një minimumpërmbajtjesh mësimore të përbashkët
dhe obligative për të gjithë nxënësit e klasës në shkallen e tipit të njëjtë.Për ta kuptuar më mirë
mësimin e diferencuar paraqitet nevoja për njohje të dy lloje të diferencimeve .
1. Diferencimi i brendshëm në mësim dhe 2. diferencimi i jashtëm në mësim
A. Diferencimi i brendshëm,ka të bëjë me përshtatjen e përmbajtjeve mësimore të teknikes
dhe teknologjisë mësimore të mënyrave të infraksionit social në mësim të kohës së punës
të tempit dhe të mënyrave në përparim të nxënësve në mësim”784
Sçarimi i nocioneve bazë për mësimin e diferencuar
Për ta hulumtuar sa ma mirë dhe në mënyrë sa më të gjithanshme problemin e mësimit të
diferencuar të gjuhës amtare dhe letërsisë, si problem me peshë dhe rëndësi të madhe, përherë
është aktuale dhe njëherësh është e nevojshme t’i përcaktojmë dhe t’i përkufizojmë disa nocione me
të cilat mendojmë se do të ballafaqohemi në punën tonë studiuese. Do të jetë njëra prej obligimeve,
por e dhe i detyrave që do të duhej ta bëjë çdo hulumtues.
Ndodh shumë shpesë që në literaturë të gjendën mospajtime të shumta sa i përket termeve
dhe nocioneve,po ashtu edhe rreth përkufizimit, kuptimit dhe përmbajtjes së nocioneve. Përkundër
përpjekjeve për një interpretim më të drejtë të mësimit të diferencuar dhe një begatim më të
devotshëm në këtë fushë-veprimtari të mësimit, sqarimi i këtyre nocioneve do të këtë vlerën e vet të
veçantë, për vetë faktin se këto dy nocione janë kuptuar në një skajshmëri të ndërlidhura njëra me
tjetrën.Duke u nisur nga konstatimet,termat që kërkojnë përkufizime e sqarime janë:”nocioni mësim i
individualizuar dhe nocioni mësim i diferencuar”.

Mësimi i diferencuar

Në literaturën didaktike- metodike të kohë së re krahas, ose madje edhe në vend të

nocionit “ Mësim i individualizuar “po përdoret e preferohet nocioni “ Mësim i diferencuar”.“Në botimet
e shkruara më herët, por edhe në kohët e fundit, mësimi i diferencuar po paraqitet e trajtohet si një
model i veçantë midis dy sistemeve më të skajshme që janë; mësim i individualizuar dhe mësimi i
njëtrajtshëm frontal më tërë klasën.Përmes tij po insistohet të shfrytëzohen përparësitë dhe
neutralizohen dobësitë karakteristike të këtyre dy sistemeve të skajshme.
Nisja e mëtutjeshme e mësimit të diferencuar në shkollë unike është kuptimi sipas të cilit të
gjithë nxënësit e klasës në shkollën e tipit dhe të nivelit të njëjtë duhet të përvetësojnë një minimum të
diturive të domosdoshme nga të gjitha lëndët mësimore dhe krahas kësaj në një mënyrë më të gjerë
e më të thellë mund të mësojnë ndonjë nga lëndët ose edhe ndonjërën nga ato disiplinat të cilat nuk
janë të përfshira në planin mësimor. Këtu e shohim të udhës të japim një përkufizim më të përafërt të
mësimit të diferencuar si një modalitet i veçantë midis dy sistemeve më të skajshme mësimore.
Autor të ndryshëm, të cilët u morën me këtë problematikë të mësimit, kanë dhënë
përkufizime të ndryshme lidhur me mësimin e diferencuar.“Ndër autorët që është marr me këtë
problematikë:
a) SLOTA,i cili me mësimin e diferencuar kupton tërësinë e masave dhe veprimeve mësimore
përmes të të cilave sistemi i njëtrajtshëm i mësimit më tërë klasën tejkalohet me masa më
fleksibile të mësimit.“ 785 Nga ky konstatim,SLOTA jep një përkufizim të përgjithshëm, ku

784 Zisi,Aurela( 2003),Vështirësitë shkollore: llojet, shkaktarët dhe trajtimi i tyre, në kurikula dhe shkolla-cikli fillor. 5.ISP, Tiranë.
Fq.1
785 Osmani,Shefik, Fjalori i Pedagogjisë, Shtëpia Botuese “ 8 Nëntori “, Tiranë, 1983, fq 12.

447
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përveç fleksibilitetit nuk jep përcaktues të tjerë që do të mësonin më shumë për mësimin e
diferencuar.
b) Një përkufizim të ngjashëm dhe jo fortë të përcaktueshëm e gjemë edhe
tek,ENCIKLOPEDIA I. Ku mësimi i diferencuar kuptohet si masë organizative e cila në
mënyrë demokratike i orienton nxënësit sipas dallimeve specifike,ndërmjet tyre në grupe të
përhershme ose të përkohshme si në grupet homogjene po ashtu edhe në ato
heterogjene.Duke u nisur nga konstatimet e shumë autoreve të ndryshëm sot është
problem diskutimi i më shumë institucioneve e shoqatave të ndryshme, të cilat përpiqen
gjithnjë që këtë formë të mësimit ta grisin në një shkallë më të lartë të afirmimit dhe të
zbatueshmërisë në mësime.
c) Sipas,KULIGOVSKA,mësimi i diferencuar është sistem i organizimit të mësimit i cili bënë të
mundshëm përvetësimin e një fondi të caktuar të diturive e shkathtësive nga ana e të gjithë
nxënësve dhe nxitjen e zhvillimin e aftësive dhe të interesave individuale të tyre.
Nga konstatimet e dhëna më lartë mësimi i diferencuar qëndron dhe duhet të kuptohet si një
relacion midis polaritetit të mësimit të individualizuar frontal dhe lirisë individuale ku gjithherë paraqitet
raporti arsim i përbashkët,zhvillim individual, mësim i përbashkët dhe zhvillim i afiniteteve e mundësive
individuale të çdo nxënësi në mësim.” 786 Për mësimin e diferencuar do të thoshim se është një
modalitet i veçantë i organizimit të mësimit,i cili modalitet i mësimit kërkon që përmbi minimumin
arsimor e të përbashkët obligativ për të gjithë nxënësit të siguroj edhe përmbajtje, por edhe dinamikë
të të nxënit dhe mësimit që i përgjigjet afiniteteve dhe mundësive individuale të çdo nxënësi.
Në një burim gjejmë se mësimi i individualizua ,u përshtatet të gjitha nevojave dhe
mundësive individuale të nxënësve.Mësimi i individualizuar nuk ka të bëjë vetëm me gjerësinë dhe
thellësinë e lëndës mësimore, por ka të bëjë edhe me fushat e zgjedhjes së lëndës .
d) Pedagogjia moderne;lejon që deri në një fare mase të bëhet edhe zgjedhja e përmbajtjeve
të ndryshme dhe vlera e tyre të matet sipas logjikës e ekuivalencës e jo sipas logjikes e
vlerës hierarkike.Autorë të ndryshëm këtë problematikë e kanë trajtuar në forma të
ndryshme ku në disa burime e gjejmë sipas se mësimi i individualizuar nënkupton rrugët me
të cilat mund të plotësohen nevojat individuale të çdo nxënësi, në atë mënyrë që të ndikojë
në maksimum në procesin e nxënies dhe të zhvillimit të tij.
e) Sipas,E.J.KIRILOVA;me mësimin e individualizuar nënkuptojmë sistemin e metodave dhe
organizimin e mësimit të drejtuar për tip të caktuat të personalitetit.Ndërsa sipas autorëve
amerikan,GEJXH dhe BERLINER,mësimi i individualizuar është përshtatje e detyrave, e
materialeve, përmbajtjeve dhe metodave të të nxënit dhe mësimit të çdo nxënësi, ose një
grupi më të vogël nxënësish me karakteristika të përbashkëta.
f) Profesori i Universitetit të Pitsburgut,GLEN HEATHERS i cili jep sqarime lidhur me mësimin
e individualizuar, secila prej këtyre sqarimeve ka lidhshmërinë, dhe karakteristikën e vet.
g) Fillimet e para të mësimit të diferencuar ishin fillimet e Planit Dalton, të zhvilluar rreth viteve
1910 nga pedagogia,HELEN PARKHURST( 1887-1973), plan të cilin ajo i vuri emrin e
qytetit ku u eksperimentua për herë të parë. Helena kishte krijuar një klasë me 40 fëmijë të
moshave nga 8-12 vjeç, për të cilët vuri në jetë një sistem afisheve personale, nëpërmjet të
cilëve secili nxënës kishte një plan individual.
h) E ndikuar nga shkrimet e XHON DJUIT, ajo kishte vizituar shkollat e para të reja në Evropë
si dhe mësim në shkollën e MARIA MONTESORIT.Më 1919 shkolla eksperimentale e
HELENËS u transferua në NJU-JORK, me emrin e njohur Dalton, e cila shkollë më këtë
emër njihet edhe sot. Më 1975, për të përmirësuar zgjidhjen e problemeve të heterogjenitetit
u themelua pedagogjia e diferencuar.
i) Pedagogu gjerman Hat (Huth A.) ka insistuar për zbatimin e mësimit të diferencuar në
shkollat fillore. Kjo ka qenë diferencimi i organizuar.

786
Dr. Djordjevic Jovan, Savremena nastava, Naucna Knjiga , Beograd. 1981.fq.117-118.
448
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Klasat janë formuar në bazë të rezultateve të atestuara të aftësive intelektuale.Një hap të mëtutjeshëm
në drejtim të mësimit të diferencuar kanë dhënë përfaqësuesit e “shkollës punuese”gjermane. Gaudig
(Gaudig H.) e ka theksuar rëndësinë e punës së lire.”787
j) Kurse Shaibner( Schibner),është angazhuar për stilin personal të punës së
çdo nxënësi.Modifikim të konsideruar për mësimin e individualizuar në Amerikë kanë dhënë:
Djui,Kolings dhe Kilpartik(projektet dhe metodat). Edhe sot në SHBA, në mënyrë
operacionale përpunohen me kujdes, përgatiten dhe në mënyrë eksperimentale vërtetohen
projekte të shumta dhe të shumëllojshme të mësimit të diferencuar.
Mësimi i diferencuar nuk është i njëjtë sikurse edhe mësimi individual. Mësimi i individualizuar paraqet
punën e imponuar, punën e njëjtë për të gjithë nxënësit pa marrë parasysh dallimet arsimore,
intelektuale etj. Puna e individualizuar nuk varet nga ajo që të gjithë ta kryejnë punën e njëjtë, por për
secilin të zgjidhet punë e posaçme e cila i përgjigjet atyre në mësim.” 788
Kohëve të fundit paraqitet një interesim i shtuar i teoricienëve për hulumtimin e mundësisë së
individualizimit të arsimit bashkëkohor dhe mësimit shkollor.Me gjurmimet e pavarura zhvillohet
mendimi produktiv.Ky është “një proces psikik rezultati i së cilit tek individi i caktuar është përpjekje për
zgjidhjen origjinale,principiele të problemit, i cili nuk e tejkalon drejtpërdrejtë të njohurën, kurse kërkon
lëshimin e vendit të njohur”.789
Diferencimi i organizuar i jashtëm është zbatuar në Jena-Planin Petersenit.Nxënësit i kanë ndarë në
grupe e më pastaj të njëjtit edhe në nëngrupe më të vogla, në mënyrë që ata të punojnë sipas aftësive
të veta. Këtu hasim, përveç diferencimit të jashtëm edhe tendencat e diferencimit të brendshëm.Një
hap të mëtutjeshëm në drejtim të mësimit të diferencuar kanë dhënë përfaqësuesit e “shkollës
punuese”gjermane.Gaudig (Gaudig H.) e ka theksuar rëndësinë e punës së lire.”790Kurse Shaibner(
Schibner) është angazhuar për stilin personal të punës së çdo nxënësi.Modifikim të konsideruar për
mësimin e individualizuar në Amerikë kanë dhënë:Djui,Kolings dheKilpartik(projektet dhe metodat).
Edhe sot në SHBA, në mënyrë operacionale përpunohen me kujdes, përgatiten dhe në mënyrë
eksperimentale vërtetohen projekte të shumta dhe të shumëllojshme të mësimit të diferencuar.
Mësimi i diferencuar nuk është i njëjtë sikurse edhe mësimi individual. Mësimi i individualizuar paraqet
punën e imponuar, punën e njëjtë për të gjithë nxënësit pa marrë parasysh dallimet arsimore,
intelektuale etj.
k) Filip Kums thekson:“Nëse një nxënës i mëson përgjigjet më shpejt se sa
shokët e vet të klasës, fillon ta kap monotonia, kurse, nëse i mëson më ngadalë atëherë ai
demoralizohet. A thua anuk ekzistojnë rrugë më të mira që të shfrytëzohet kjo kureshtje
natyrore e fëmijëve, llojllojshmëria dhe aftësia e tyre- pa marrë parasysh nivelin apo llojin e
inteligjencës së çdo nxënësi veç e veç – që ata vetë t’i njohin gjërat”.791
Funksionet e arsimtarit në arsimin e niveleve dhe rëndësive të ndryshme në mësim janë:
1. Përcaktimi i strukturës dhe nivelit të dijes, zhvillimi i aftësive për mësim,
shprehia për punë, teknika dhe praktika e mësimit, motivacioni dhe faktorë të tjerë
relevant për diferencimin e brendshëm.
2. caktimi i nxënësve sipas niveleve dhe strukturave të përcaktuara të dijes dhe
aspektet tjera të zhvillimit,
3. përpunimi i ushtrimeve të niveleve optimale,
4. vlerësimi i punës së nxënësve dhe shtytja për vetëvlerësimin, sigurimi i ndikimit
pozitiv, psikologjik dhe pedagogjik,
5. bartja e nxënësit nga një nivel në tjetrin të ushtrimeve,
6. analiza e problemeve personale të nxënësit dhe ndihma për evitimin e tyre gjatë
mësimit etj

787Po aty, faqe, 4.

788 Rober,Dotran. Individualizovana nastava, Sarajevo,1961,str.fq,27.
789 Z.I.Kaljmikova, Puti razvitija produktivnogo misljenja skoljnikov, Voprosi psihologu,1978,br.3,str.fq.143.
790 Po aty, faqe, 4.
791 ) Filip,H.Kums,Svjetska kriza obrazovanja,Beograd,1971.godine.fq.19.

449
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Siç dihet disa nxënësit kanë nevojë për ma shumë ushtrime,psh;përcaktohet koha,vendi i realizimit të
aktiviteteve se ku duhet të kryhen ushtrimet, në cilin laborator apo në cilat forma duhet të realizohet
ushtrimi i detyrave.Gjithnjë përmbajtja, koha dhe dinamika e realizimit dhe e përvetësimit të sajë
duhet të jetë pak mbi mundësitë reale të nxënësit në mënyrë që të stimulohet angazhimi dhe zhvillimi
i potencialeve të tij bio-psikike-sociale njerëzore.
A. Diferencimi i jashtëm –aplikohet për nxënësit të cilët përparojnë me vështirësi.Kjo
formë e diferencimit aplikohet në formë të punës plotësuese gjatë vitit mësimor nga dy
orë në javë vazhduese dhe nga dy javë në mbarim të vitit mësimor .
Kurse për nxënësit e zgjuar dhe talent organizohet në formë të mësimit të shtuar dhe fakultativ të
shkollave verore-dimërore, apo të shkollave për përparim intensiv të nxënësve në mësim.” 792Mjaft
mësues dhe administratorë shkollash me përvojë janë përpjekur të trajtojnë,dallimet individuale të
nxënësve edhe pse nuk kanë përdorur termin mësimdhënie e diferencuar.
Siç dihet,që në mesjetë janë ndërtuar shkolla të veçanta për persona që kanë pasur qëllime të tyre të
ndryshme.Psh:klerikët edukoheshin në manastir,ose në një shkollë kishtare.Po ashtu edhe mbreti
edukohej nga një lord shumë i shkolluar dhe më influenca të lart..Andaj edhe sot vazhdon praktika e
shkollimit të njerëzve me synime profesionale dhe akademike në shkolla të veçanta.Didaktikët
mendojnë se ekzistojnë disa forma të modeleve për mësimit të diferencuar të cilat modalitete edhe
më tutje duhet përsosur dhe zhvilluar.
Niqkoviq thekson me sa vijon:
1. fletushka mësimore;
2. detyra në nivele të ndryshme të rëndësisë;
3. elementet e individualizimit në mësimin e programuar;
4. elementet e individualizimit në mësimin me ndihmën e mënyrës për mësim dhe
kompjuterit;
5. individualizimi në aktivitet e lira dhe fakultative;
6. elementet e individualizimit në mësimin në kuadër të mësimit të plotësuar dhe atij
shtesë;
7. elementet e individualizimit në mësimin në kudër të mësimit në grupe” 793
Dr. Petar Mandiq përmend 6 mënyra të mësimit të diferencuar:
a) Zgjidhja e detyrave të ndryshme, në kuadër të një programi të gjerë, me qëllime
të ndryshme;
b) Nxënësit shërbehen me materiale të ndryshme ose pajisje të ndryshme duke i
zgjidhur detyrat e njëjta me të njëjtin qëllim;
c) Përsosja e temës së dhënë në situata të ndryshme;
d) Nxënësi përcaktohet për punë me arsimtarin e caktuar gjatë përpunimit të një
teme;
e) Nxënësit mund të fitojnë dije dhe të formojnë aftësitë sipas metodave dhe
formave të punës mësimore, të cilat më së miri i përgjigjen mundësive të secilit
nxënës.
f) Nxënësit përfitojnë lëndën me tempin e vet punës personale794.
Pedagogu amerikan,EDLING identifikoi katër tipa programesh e procedimesh didaktike-metodike për
mësimin e diferencuar si:
a) Programet e diagnostifikuara dhe të përgatitura në mënyrë individuale për secilin
nxënës, ku përgatiten sekuenca të veçanta mësimore, varësisht prej aftësive e
veçorive të tjera individuale që kanë.

792Dr. Riza Brada: (2005); Metodika e gjuhës shqipe për shkollën fillore’.Pejë. Fq.96.
793Po aty, fq.395.
794Petar,Mandic, Inovacija u nastavi, Sarajevo,1972,str.46-47.

450
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
b) Programe vetë orientuese- ku këto programe i japin mundësi nxënësit të zgjedhë
materiale, metoda e procedime që i përshtaten nevojave, mundësive dhe veçorive
tjera të nxënësve në mësim.
c) Programet e personalizuara- këto programe ia mundësojnë nxënësit të zgjedh
programe të caktuara, por krahas tij të punojnë edhe në përvetësimin e një
programi të hartuar për të gjithë nxënësit.
d) Programe për të nxënë të pavarur- këto programe i mundësojnë nxënësve për të
nxënë dhe mësuar në mënyrë të pavarur duke iu përshtatur nevojave dhe
mundësive të tyre për të nxënë dhe mësuar.

e)
KIRILOVA,ka shqyrtuar mundësitë vijuese të mësimit të diferencuar,formimin e
grupeve homogjene, apo klasave (diferencimin e nxënësve) sipas disa cilësive siç
janë: shkalla e diturisë, shkalla e pavarësisë në punë, interesimi ndaj
mësimit,individualizimi brendaklasor i detyrave mësimore në klasat
heterogjene,kalimi i kurseve mësimore me temp të shpejt apo të
ngadalësuar;formimi i klasave me përbërje të ndryshueshme; zbatimi i metodave
kibernetike në mësim.795
1.3.Procedurat e llojllojshme dhe format e diferencimit të brendshëm mund të ndahen në katër grupe:
1. Diferencimi social;
2. Diferencimi metodik;
3. Diferencimi media dhe
4. Diferencimi tematik.
Në mësimin e diferencuar është e domosdoshme të sigurohet minimumi i detyrueshëm për të gjithë
nxënësit e pastaj të përgatiten detyrat ndihmëse për ata më të dobëtit dhe obligimet shtesë për
nxënësit të cilët e tejkalojnë minimumin e programuar.Këtu më poshtë do të paraqesim Postulatet e
Burns-it. Nevoja e mësimdhënies së diferencuar, gjegjësisht e mësimit të diferencuar buron,nga
diversiteti i nxënësve.Sot nuk gjen dy nxënës identikë, qofshin këta edhe binjakë.”796
Më hollësisht këtë situatë e ka paraqitur BURNS në postulatet e tij
POSTULATET E BURNS-IT

1. Nuk ka dy nxënës që të përparojnë me të njëjtin shpejtësi

2. Nuk ka dy nxënës që të jenë të gatshëm për të nxënë në të njëjtën kohë

3. Nuk ka dy nxënës që të përdorin të njëjtat teknika për të studiuar

4. Nuk ka dy nxënës që i zgjidhin problemet pikë për pikë me të njëjtën mënyrë.

5. Nuk ka dy nxënës me të njëjtin profil interesash

6. Nuk ka dy nxënës të motivuar njëlloj dhe të arrijnë të njëjtat qëllime.

7. Nuk ka dy nxënës me sjellje të njëjta.

795 Prema dr.Jovan Djordjevic, Individualizovana nastava, Nastava i vaspitanje, Beograd, 1979, br.2.
796Petrit,Muka, Dhonri Karaj, Liri Qela (2006)“ Hyrje në mësimdhënien e diferencuar.“ Tiranë.fq.9.
451
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

1.4.Sekuencat e ndryshme mësimore

Mirëpo këto forma-modele të sekuencave të ndryshme mund të ndryshojnë nga njëra tjetra për nga
vështirësitë dhe kompleksiviteti i përmbajtjes, po ashtu mund të ndryshojnë edhe nga të arriturat e
nxënësve në mësim, nga përparimi i tyre si dhe mund të ndryshojnë edhe nga metodologjia e punës
së mësimdhënësve në mësim

Rezyme

Siç e kemi cekur edhe gjatë përgatitjes se abstraktit të këtij punimi, midis tjerash kemi
potencuar dhe konstatuar se njohja e rrjedhës së hulumtimit empirik midis tjerash ka një peshë dhe
rëndësi të veçanet.
Për vetë faktin se për njohjen e kësaj problematike të fushës së mësimit të diferencuar, kemi
konsultuar, potencuar dhe propozuar se me rastin e reformimit të mësimit, duhet aplikuar forma dhe
modele të reja të natyrës së mësimit.
Deri me sot me rastin e aplikimit te modeleve të vjetra të mësimdhënies efektet e
përqendrimit të nxënësve në mësim,nuk ishin në nivelin e duhur të përqendrimit dhe të treguarit të
rezultateve, për vete faktin se organizimi i mësimit nuk ka qen i organizuar sipas niveleve të ndryshme
të nxënësve në mësim.
Sepse mësimi nuk ka qen i organizuar sipas niveleve të shkallës së ndryshme në mësim.
Përdorimi deri me tani pra i formës frontale në mësim ka bërë që mësimdhënësit jo për nga dëshira
por të ballafaquar me vështirësi si pasoj e modelit të aplikuar të mësimdhënies pra të formës frontale
të shfaqin edhe qëndrimin që shkon deri tek atje sa që duan te largojnë nga klasa nxënës me
vështirësi te theksuar në të nxënë të cilët nxënës nga shumë shkaqe dhe faktor të ndryshëm tregoj
rezultate dhe suksese të dobët në mësim.
Janë të shumta shkaqet që bën të paraqitet dhe që me pak modifikime të qëndroj e të
zbatohet edhe sot mësimi i njëhershëm me tërë klasën .
Por janë gjithashtu të shumta e të natyrës se ndryshme vërejtjet dhe gjithnjë me të
shpeshta thirrjet që ky sistem i mësimit pra sistemi klasë orë dhe lëndë mësimore të zëvendësohet
me një model të ri të mësimit i cili model t’ju përshtatet nevojave dhe interesave të nxënësve duke
pasur parasysh moshën afinitetin e tyre për të nxënë dhe mësim.
Duke e kuptuar si të domosdoshme dhe të rrugës së është mase nevojshme aplikimi i
formave dhe modeleve më bashkëkohore të mësimdhënies e konkretisht i Mësimit të diferencuar.
Në aktualitetin e punës edukativo arsimore aplikimi i mësimit të invidualizuar, është kuptuar në një
shkallë të ndryshme të përqendrimit për vetë faktin se mësimi i invidualizuar ju përshtatet nevojave
inviduale të nxënësve në mësim, por gjithnjë duke kuptuar mase të rrugës dhe të nevojshme se në
shkollë dhe në shoqëri në përgjithësi nuk mund të gjesh dy fëmijë, nxënës me një nivel të njëjtë të
njohurive, shprehive dhe të shkathtësive.

Literatura
Muka, Petrit: “ Të mësuarit me objektiva dhe modeli A-94”, ISP, Eureka,Tiranë,1995.
Muka,Petrit.,“Projektimi i trajnimit të mësuesve”,Qendra e trajnimit dhe kualifikimit për Arsimin,
Tiranë,2005.
Guild.P.B.,and Garger,S,What is Differentiated Instruction? Marching to Different Drummers 2nd Ed. (
ASCD, P.2).1998.
Holloway,J.H.,What is Differentiated Instruction. Educational Leadership,58(1).2000.
Tamo,A.,Karaj,Th.,Rapti.,E.”Elemente të mësimdhënies dhe të të nxënit,”Shtëpia Botuese ‘Mokra’
Tiranë, 2005.
Brada,R.,Metodika e gjuhës shqipe për shkollën fillore’,Pejë,2005.
Krasniqi,I.,Mësimi i leximit dhe shkrimit fillestar”,Prishtinë,2002.
Zabeli.N.,Vështirësitë në të nxënë”,Prishtinë,2004.
452
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Zisi,Aurela.,Vështirësitë shkollore,llojet,shkaktarët dhe trajtimi i tyre, në Kurikula dhe shkolla-cikli fillor
5.ISP, Tiranë.
Pedagoska,enciklopedia I.,Beograd,1989.
Djordjevic, Jovan.,Savremena nastava, Naucna Knjiga ,Beograd. 1981.
Brada,R.,Pedagogjia shkollore,Prishtinë,2005.
Muka,P,Karaj,Dh,Qela,L.,Hyrje në mësimdhënien e diferencuar,Tiranë,2006.

453
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 26

Metoda e Vlerësimit për ciklin Parashkollor dhe Fillorë

Haki XHAKLI

Abstrakt: Arti Figurativ ka vlerë universale dhe ai nuk njeh kufij. Ai u mundëson nxënsëve që në
mënyrë krijuese t’i zbatojnë metodat dhe procedurat e zgjidhjes së problemeve, dhe ate përmes
perceptimit të saktë të të gjitha objekteve rrethuese dhe kompleksivitetit të tyre797.
Të vizatosh do të thotë, të formosh apo të krijosh për të kuptuar dhe komunikuar me të
tjerët.Gjithherë në mesin e mësuesve dhe pedagogëve ka qenë dilema e vlerësimit të fëmijës për
lëndën e artit figurativ! Si duhet vlerësuar ata gjatë dhe pas mbarimit të realizimit të vizatimit apo
pikturimit?
Po i marrim dy shembuj:

Shembulli i parë
Gjatë vizitës së bërë në një shkollë, në klasën e parë, në orën e artit figurativ, mësuesja ju
shpjegon fëmijëve për temën që ka në plan program, që të vizatojnë sipas dëshirës, atë të cilën
dëshirojnë më së shumti. Posa e përfundoi mësuesja fjalën, një fëmijë tha: e vizatova! Kur e shikon
mësuesja vizatimin, ai kishte vizatuar në mes të fletës një vijë. Mësuesja më thotë mua: Profesor, nuk
kishte vizatuar asgjë!? Unë isha kureshtar të di se pse fëmija thotë e vizatova!!! Kur u afrova te banka
e tij, shoh se kishte vizatuar një vijë të pjerrët të lartësuar. I thash; sa mirë ke vizatuar! Po, tha: Kam
vizatuar rrugën duke shkuar drejt në shkollë! E pyetëm, ku e ke shtëpinë? Filloi të tregonte: këtu ( në
fillim të vijës) e kam shtëpinë, këtu dal unë këtu vjen djali i axhës, këu del vajza e komshisë dhe këtu
janë lodrat por ne nuk ndalemi shkojmë derjt në shkollë. Mësuesja e dëgjoi me kujdes dhe u skuq nga
mendimi që kishte më herët. Unë i thash mësuese mos t’ju vije keq! Ju jeni mësuese shembullore e
cila e nxiteni fëmijën të vije me dëshirë në shkollë, ju e bëni shkollën vend dëshire ku fëmijët ndien
kënaqësinë e qëndrimit në te.
Po e komentojmë: Po sikur mësuesja t’i kishte thënë fëmijës, ti nuk ke bërë asgjë me këtë
vijë!? Fëmija do ta kishte ndier veten keq dhe do te ishte demoralizua, do ta kishte humbur besimin
dhe komunikimin me mësuesen. Atëherë mësueses i mungon vlerësimi në lëminë e artit figurativ.
Nëse nisemi nga një parim dhe e konsiderojmë Lëminë e artit figurativ si proces dhe nuk janë të
rëndësishme rezultatatet e arritura, do ta vlerësojmë këtë lëmi si të realizueshme çfardo që shprehë
fëmija.


Autori ka thirrjen shkencore Dr.sc.
797Kurrikula, MASHT, Planidhe program I kl. I-rë. Botues Libri shkollor, 2004, faqe 3
454
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Shembulli i dytë:
Gjatë vizitës në një shkollë në klasën e tretë; mësuesi kishte disa vlerësime, unë i zgjodha
vetëm tri vizatimet të vlerësuar nga mësuesi:një nxënës ishte vlerësuar me notën 3 (tre), një me notën
4 (katër) dhe një me notën 5 (pesë). Përqendrimi i vëmendjes sime ishte te vizatimi i vlerësuar me
notën 3 (tre). Unë isha kurreshtar që t’i shikoj këto vizatime. Mësuesi më njoftoi me fëmijën dhe
vizatimin e tij. Ky nxënës ishte mesatar me pretendime të favorshme për sukses më të avansuar. Kur
e pyetëm mësuesin për vlerësimin, ai më tha: ky nxënës nuk din fare të vizatoj, nuk e kuptoj vizatimin
e tij. I kam dhënë notën 3(tre) për ta motivuar! Kur e shikuam vizatimin e tij, vërtetë nuk e kuptonim
çka kishte vizatua!? Por, kur e pyetëm fëmijën për vizatimin e bërë, ai filloi të tregoj: Kur isha për
pushime te dajtë, këtu jam unë me djali e dajes, kemi shkuar këtu te një dardhë për të marrë dardha,
por ka ardhur nje njeri dhe na ka bertitur duke menduar se po marrim dardha dhe ne kemi ikur dhe
jemi fshehur këtu. Kur e dëgjuam rrëfimin e fëmijës e pyeta mësuesin si do ta vlerësoje këtë vizatim të
fëmijës. Ai më tha tani e kisha vlerësuar me një notë shumë të lartë, nuk e kam pyetur në këtë
mënyrë.
Nxënësi i cili ishte vlerësuar me notën 4 (katër), në vizatimin e tij, kishte paraqitur disa figura
më të qarta të cilat kishin një kuptim!
Nxënësii cili ishte vlerësuar me notën 5 ( pesë) kishte pikturuar një lule të bukur, kur e pyetëm, ai tha:
kam pikturuar një lule për nënën time, si dhuratë për 8 mars,.
Atëherë sipas kësaj, si bëjmë vlerësimin e vizatimit?
Nuk guxojmë të bëjmë vlerësimin e vizatimit të fëmijës sipas këndëvështrimit tonë, por duhet
nxiturfëmijën që të komentojë punën e tij dhe ta pranojmë si të tillë. Për vlerësimin e vizatimit është i
rëndësishëm komunikimi i lirshëm i fëmijës për punën e bërë. Gjatë këtij komunikim fëmija merr siguri
të shprehjes, bashkëbisedon lirshëm me mësuesen/in. Kur fitohet kjo liri e shprehjes, fëmija ndien
kënaqësinë e komunikimt rreth punës së bërë. Me lirin e shprehjes, fëmija ka siguri dhe është më i
guximshëm për të bënë pyetje edhe në lëndët e tjera si për shembull në matematikë dhe gramatikë.
Fëmijët përmes shprehjeve kreative figurative arrijnë t’i përvetësojnë vlerat artistike, vlerat shpirtërore
dhe aspektet e shumta të traditës dhe të artit popullor. Natyrisht, edhe efektet pedagogjike gjithnjë
kanë zënë vendin e duhur dhe të merituar brenda secilës lojë veç e veç.
Me edukatën figurative mund të veçojmë se çka duhet t’i mësojë nxënësit të moshës 6-7
vjeçare.
Fillimisht nxënësit i mësohet si të mbajë lapsin në dorë, jo si lapsin për shkrim, por si duhet
mbajtur lapsi me të gjithë gishtat e dorës.
Nxënësin duhet edukuar për orën e edukatës figurative se si të ndiejnë vetën i lirë për t’u
shprehur dhe për të vizatuar lirshëm.Vizatimi nuk duhet të bëhet vetëm me pjesën e dorës, pa e
lëvizur krahun, për shkak se nxënësi do të ketë vështirësi për të shkruar! Nëse nxënësi ka vështirësi

455
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
për të shkruar dhe ka dorën e shtanguar! Atë duhet ushtruar për t’u shprehur dhe shkruar më lirshm,
të lëvizë me të gjithë krahun.
Nxënësin duhet nxitur që të bëje pesë seancaushtrimesh, duke shprehur vija të lirshme
paralele, rrethore, të drejta, të lakuara etj.

Si duhet vepruar?

Seanca e parë: Nxënësi mund të ulet në karrige, të kap lapsin me dorë, i cili mund të
ushtrojë për të bërë vija rrethore në një letër të formatit A4. Gjatë ushtrimit edukatorja duhet të ulet
pranë tij, t’ia mbajë dorën me të cilën nxënësi kap lapsin dhe së bashku i tërheqin vija në formë
rrethore nga ana e majtas dhe djathtas, në fletën e vizatimit.Gjatë këtij procesi, si ndihmë më efektive
është mirë që të këndohet një këngë e qetë, apo melodi ritmike në të cilën e kanë mësuar në shkollë.
Kënga e kënduar i ndihmon fëmijës që të lirohet nga ngarkesa e vështirësisë së paraqitur tek ai/ajo.
D.m.th. Kënga e dëgjuar, ndikon në qetësimin e trurit dhe lirimin e dorës së fëmijës.
Gjatë procesit, edukatorja duke tërhequr vija ritmike duhet kënduar së bashku me fëmijën.
Ata bëjnë disa rrathë në fletë të vizatimit. Gjatë tërheqjes së disa vijave bashkë me nxënësin,
edukatorja: dal nga dal dhe në mënyrë ritmike e tërheqë dorën me lehtësi për ta lejuar nxënësin që të
punojë i/e pavarur. Kështu punohet me disa seanca si në shkollë, po ashtu edhe në shtëpi në
mbikëqyrjen e prindërve. Tani mund të parashutohet pyetja: Kur janë rezultatet e arritshme të këtij
ushtrimi?
Pas bërjes së disa ushtrimesh si në shkollë po ashtu edhe në shtëpi. Rezultatet janë gjatë
tërheqjessë vijave paralele dhe ritmike. nxënësie liron dorën duke e mbështetur në letër, duke e
njollosur skajin e dorës, atëherë janë rezultatet e arritura.Pas disa seancave të këtij ushtrimi, nxënësi
fillon të lirohet, të shkarravitë vija, fillon të formojë figura, të qartësoj, të komentoj,fillon të tërheqë vija
jo vetëm rrethore, por edhe më të lirshme paralele, po ashtu, ai fillon të shkruaj dhe të plotësojë
hapësira të caktuara.
Pas këtij ushtrimi nxënësi e ndien veten më të sigurt, shprehet më lirshëm duke bërë forma
të ndryshme të komunikon më mirë, të shkruan më mirë, të krijohen vetëbesimi e sigurisë dhe
bashkëpunimi e mirë me edukatoren dhe të tjerët.
456
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Seanca e dytë:
Letra e formatit A4, ndahet në ½. Për gjysmë! Në gjysmën e saj tërhiqen vija rrethore nga ana e majtë
dhe nga ana e djathtë, duke u kujdesur të koncentrohet në hapësirën e caktuar.

Seanca e tretë:

457
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Letra e formatit A4, ndahet në ¼, në ato pjesë duhet të tërhiqen vija rrethore si ne rastet e
më hershme. Tani siç po kuptohet, ne secilën seancë fillojmë me i zvogëluar katrorët, derisa të vijë te
formati i shkrimit në fletore.

Seanca katërt: Letra e formatit A4, të ndahet në 1/8, duke vazhduar tërheqjen e vijave
rrethore.

458
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Seanca e pestë: Letra e formatit A4 e ndarë në 1/8, këtë rast tërhiqen dy vija paralele ne
gjatësi vertikale të letrës A4, dhe të shkruhet në rreshtin e parë shkronja mmmmmmm
në rreshtin e dytë të shkruhet shkronja uuuuuuuuuuuu , pas shenimit të dy shkronjave,
në të parën e vizatojmë një krimb të buzëqeshur...!
Shembulli tre: Vlerësimimi i vizatimeve spias temes se dhene pët të kopjuar; Në klasën e
dytë në orën e Ed. Figurative mësuesja i këshillon nxënësit që të vizatojnë(kopjojnë) veprën e Jan
Miros!! Fëmijët e kopjuan sipas formës dhe ngjyrës!? Kur e pyetëm për punën e dhënë asnjëri nga
fëmijët nuk ishte në gjendje të tregoj se çka kishte vizatuar...!? Pse nuk dinin? Vepra e Miros ishte
njëra nga idetë e tija! Fëmijët nuk e kuptonin këtë imagjinatë, dhe ata nuk e kishin shprehur
imagjinatën e tyre...!!! Prandaj nuk dinin për veprën e kopjuar. Atëherë, sa ëshë e nevojshme që
fëmijëve t’ju japim të kopjojnë ndonjë vepër arti nga imagjinatat e të rriturve. Nuk duhet dhënë, ngas,
fëmijët nuk janë në gjendje të imagjinojnë mbi një imagjinatë të të rriturve! Por fillimisht duhet dhënë
tema për të zhvilluar imagjinatën e tyre, jo kopjuar ndonjë nga veprat imagjinative të krijuesve të rritur.
(hxh)

Shembulli katër:
Vlerëimi me nota në lëndën edukatë figurative është shumë koplekse për fëmijën! Shumë
mësues që nga Parashkollorët deri në klasat e ulta bëjnë gabime kur vlerësojnë fëmijën me nota në
pjesën e vizatimit aty ku ka vizatuar fëmija!? Pse?! Sepse bëhesh pjesëmarrës në vizatimin e fëmijës,
e pëlqyer për një kohë të shkurtër, d.m.th: edhe pse nota me vlerësime të larta është i dëshiruar, por jo
nga ana e vizatimit të fëmijës! Vlerësimi me nota duhet të bëhet nga ana e pasme të fletës së vizatimit.
Sa herë që fëmija dëshiron të mburret me punën e tij, ai së pari tregon vizatimin e tij dhe si mburrje , e
kthen vizatimin nga ana tjetër dhe tregon vlerësimin e dhënë nga edukatorja apo mësuesi. Në këtë
rast fëmija është i lumtur për punën e bërë!(hxh)
Atëherë sipas kësaj, si bëjmë vlerësimin e vizatimit?

459
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Nuk guxojmë të bëjmë vlerësimin e vizatimit të fëmijës sipas këndëvështrimit tonë, por duhet nxitur
fëmijën që të komentojë punën e tij dhe ta pranojmë si të tillë. Për vlerësimin e vizatimit është i
rëndësishëm komunikimi i lirshëm i fëmijës për punën e bërë. Gjatë këtij komunikim fënija merr siguri
të shprehjes, bashkëbisedon lirshëm me mësuesim. Kur fitohet kjo liri e shprehjes, fëmija ndien
kënaqësinë e komunikimt rreth punës së bërë. Kur krijohet kjo liri e shprehjes, fëmija ka siguri dhe
është më i guximshëm për të bënë pyetje edhe në lëndët e tjera si për shembull në matematikë dhe
gramatikë.
Megjithë sqarimit për formen e vlerësimit, studentët e Fakultetit të edukimit nuk e kuptonun
ndjeshmërinë e përjetimit të vlerësimit nga vizatimi i bërë!
Për të gjitha këto që i përmendim, studentët donin që të binden praktikisht rreth vlerësimit të
nxënësve. Për t’i bindur në mënyrë praktike kemi bërë një model praktik, si e ndiem ne veten kur
dikush komenton vizatimin e tij...!?
Po e marrim nje Model praktik të bërë për herë të parë në Lëndën: Artet Figuratve me
Metodologji, me studentët e Fakultetit të Edukimit në Prishtinë, të Programit Parashkollor dhe Fillor –
Në këtë studim kanë marrë pjesë 350- Studentë. Gjithëashtu është bërë ky studim edhe me 280
mësimdhënës të CIKLIT - Parashkollor dhe Fillor, të cilët kanë përcjellur kursin 15 javësh për
Rikualifikim (AKM),të të njejtit program.
Ky model EKSPERIMENTI quhet: Modeli H.X.H. (Hulumtin në të panjohurën X dhe
Hulumtim për t’a zbuluar), përdoret dhe është pjesë në Programin Parashkollor dhe Fillor. Ky model ka
dëshmuar për t’i bindur studentët e Fakultetit të Edukimit dhe mësimdhënësit e Programit për
Rikualifikim, duke e kuptuar, vlerësimin e vizatimit të fëmijës, nga ana e mësimdhënësit , është i
dëmshëm dhe jo produktiv, ngase asnjëherë nuk e din se çka ka shprehur fëmija në vizatimin e tij. Me
shprehjen e pa qëlluar për vizatimin e fëmijës mësimdhënësi e demotivon dhe humbë komunikimin me
fëmijën. Por duhet nxitur dhe motivuar fëmijën të tregoj për shkarravinën apo vizatimin e shprehur.
Modeli H.X.H është bërë në mënyrë praktike për të kuptuar mënyrën e vlerësimit se si ne e
përjetojmë kënaqësinë apo pakënaqësinë nga dikush tjetër kur bënë vlerësimin e vizatimit tonë para
nesh, dhe në disa forma kur nuk e qëllon fare se çka kemi shprehur përmes këtij vizatimi, dhe si e
ndjejmë ne veten kur komentohet ndrysh nga ajo që e kemi menduar të shprehim .
,,Qëllimi i këtij modeli është që të praktikohet si njësi mësimore - praktike për studentët dhe
mësimdhënësit në drejtime të Fakulteteve të Edukimit, Pedagogjisë dhe Psikologjisë’’ (H. XH)
Modelimi H.X.H eksperimentohet në këtë mënyrë:
Të gjithë studentët në mënyrë individuale vizatojnë me laps apo stilolaps tri e më tepër figura sipas
dëshirës apo imagjinatës së tyre, me rëndësi është të vizatohen forma të ndryshme çfardo çofshin ato.
Afati i zgjatjes së vizatimit është bërë 5 – 7 minuta.
Pas përfundimit të kohës së caktuar të gjitha vizatimet vendosen ( ekspozohen) në tabelën e
shkrimit apo në mur. Pas vendosjes në mur fillojnë vlerësimet e secilit vizatim nga të pranishmit, duke

460
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
bërë komentimin dy e më tepër kolegë pjesëmarrës (ka mundësi që të marrin pjesë në diskutim edhe
më shumë komentues).
Por, autori vizatimit ka për detyrë të dëgjoj me vëmendje pa ndërhyrje gjatë komentimit të
kolegëve për vizatimin e tij..
Pas përfundimit të komenteve të të gjitha vizatimeve, parashtrohet pyetja: Si e kemi ndier
vetën kur dikush ka vlerësuar vizatimin tim sipas parashikimit të tij.
Gjatë këtij modeli në fund janë lajmëruar pothuaj të gjithë studentët duke u shprehur për
mënyrën e përjetimit duke thënë: Unë e kam ndier veten shumë keq gjatë komentimit per vizatimin tim,
kolegët të cilët e kanë komentuar punën time nuk e kan qëlluar fare se çka kam shprehur.Tjetri thotë
se e kam ndier vetën në mënyrë të çuditshme ngase kolegu ka komentuar atë që unë fare as që kam
menduar të shprehem ne atë mënyrë, etj.
Atëherë do të kthehemi tek nxënësi; nëse ne e vlerësojmë një vizatim sipas mendimit tonë,
kemi mundësinë që ta lëndojmë shpirtërisht nxënësin( fëmijën),d.m.th. mund ta humbim
bashkëpunimin dhe besimin tek ai).
Kjo metodë nuk duhet aplikuar me fëmijë, kjo vlenë vetëm për studentët e Pprogramit Parashkollor,
Filloe për mësimdhënësit e ciklit klasor dhe psikologë të cilët ju ndihmojnë fëmijëve për nevoja të
ndryshme.a). Si duhet vlerësuar apo vepruar gjatë vlerësimit të vizatimit të fëmijve 798
Duhet me maturi me ju afruar fëmijës, me fjalë të buta e pedagogjike, duke fituar ai besimin tek
edukatori (mësuesi) për të komentuar punën e bërë se çka ka paraqitur përmes figurave edhe pse për
ne ato nuk kanë ndonjë domethëni të veçantë, por duhet pranuar ashtu siç e komenton fëmija, ngase
ato shkarravina apo figura të vizatuara kanë domethënie të caktuar për fëmijën, qoftë në aspektin
pozitiv apo negativ, mund të jetë nxitës dhe jonxitës.
Vlerësimi nxitës ngritë motivimin, ndërsa vlerësimi jonxitës demotivon. Psh: Kur një nxënës e kupton
nga sjelljet jopedagogjike të mësuesit, do të vlerësohet në mënyrë negative, fillon të fshehë vizatimet e
veta nga mësuesi dhe nga moshatarët, nga fakti se do të vlerësohet negativisht , ai do të ndëshkohet,
të poshtrohet, të e tiketohet si i pa aftë për realizimin e detyrave figurative 799.
Në rastin e vlerësimit nxitës, nxënësi e ndien se do të ndihmohet, pavarësisht se si vizaton
apo pikturon, pavarësisht se shfaqë paqartësi, kur vërenë se mësuesi po interesohet për të,
atëherë ai motivohet dhe merrë frymë disi më me lehtësi. Tashmë, jo vetëm nuk ndien turp përballë
vështërive në mësim, por fakti është se nuk provon t’i fshehë punimet e veta ose mashtrojë për t’u
treguar ndryshe nga ç’është në të vërtetë. Ai përvetëson një sjellje pozitive, dallon limitet me dëshirë
për t’i kaluar, si dhe kërkon mbështetjen e mësuesit800
36/ 43 Shpeshëherë gjatë komentimit të vizatimeve si te fëmijët poashtu edhe te të rriturit,
ngriten ndjenjat emocionale fillojnë me e shprehë brengën e tyre të brendshme ose kënaqësinë e tyre.
Fjalet kyqe: Vizatim, shkarravinë, edukatore, vlerësim

798H.Xh. : Marrë nga Kumtesa e mbajtur në Konferencën Kombetare dhe Ndërkombëtare Alb – Shkenca – TETOVË, 31. 08.
2009
799Kaza Ndue. MOTIVIMI DHE MËSIMËDHËNIA (Vlerësim psikologjik), Shtëpia botuese GEER. Tiranë, 2009, Faqe..
800Po aty

461
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37

Arsimi jopublik shqiptar dhe europian.

Studim krahasues

Eranda HALLUNI BILALI & Edit LEZHA

Abstrakt: Sistemi arsimor përballet me sfidat e filozofisë së re te jetës, të ekonomisë se tregut të lirë
dhe integrimit europian te vendit tonë, ku arritja e standardeve europiane, ndeshet me probleme
delikate që kërkojnë zgjidhje. Në zhvillimet aktuale e perspektive, reformat në arsimin parauniversitar,
mbartin me vete prirjen e brendshme për zhvillim, me synim integrimin e shoqërisë shqiptare në
zhvillimet rajonale dhe europiane.
Një arritje e rëndësishme në fushën e demokratizimit të institucioneve të edukimit, e
veçanërisht arsimit, është zgjerimi i arsimit jopublik. Zhvillimet demokratike të vendit tonë hapën
perspektiva të reja edhe për arsimin privat, arsim që lidhet më tepër me perspektivën ekonomike të
vendit, që do të thotë i përgatit moshat e reja konform nevojave të tregut.
Sfida që duhet të përballojmë në periudhën e tranzicionit për të adoptuar funksionimin e
jetës ekonomiko-shoqërore mbi bazën e mekanizmit të institucioneve të tregut dhe të demokracisë
perëndimore, kërkon që arsimi publik e jopublik të zhvillohen, konsolidohen dhe të ndjekin tendencën
e arsimit të vendeve perëndimore.
Qëllimi i punimit është krahasimi i sistemeve arsimore parauniversitare privat në vendet e
BE me sistemin arsimor privat parauniversitar në Shqipëri.
Krahasimi do te konsistojë në pika të tilla si legjislacini për hapjen dhe funksionimin e
insitucioneve të arsimit parauniversitar, shpërndarja e nxënësve sipas sektorëve, kërkesat për stafin e
mësuesve , kontrolli i shtetit, kërkesat për kurrikulën, madhësia e klasës, mbështetja e familjeve në
nevojë, etj.
Me rëndësi në punim janë përfundimet e arritura se nuk ka diferenca themelore, por
ndryshime vihen re vetëm përsa i përket mbështetjes me fonde publike. Rekomandimet do tu
shërbejnë më mirë politikbërësve për të rritur standardet dhe për të bërë ndërhyrje të rëndësishme në
përmirësimin e treguesve të ndryshëm për t’iu përshtatur nevojave zhvillimore të vendit dhe
përshtatjes me sistemet europiane.

Fjalë kyçe: Arsim jopublik, standard, politika arsimore, legjislacion, vende të BE.

Hyrje

Ndryshimet demokratike të viteve ’90-të sollën në Ministrinë e Arsimit dhe të Shkencës të

Shqipërisë kërkesën për rivendosjen e arsimit jopublik, duke u paraqitur edhe kërkesat e para për
krijimin e një alternative të re arsimimi, përveç atij publik. Në mungesë të një legjislacioni, që
rregullonte raportet ndërmjet organeve drejtuese të arsimit dhe subjekteve private (komunitete fetare,
shoqata, fondacione, persona fizikë apo juridikë), në këto vite është operuar mbi bazën e
marrrëveshjeve ndërmjet palëve. Rregullimi i parë ligjor u bë me ligjin datë 21.06.1995, “Për sistemin
arsimor parauniversitar’’. Ndërsa në Kushtetutën e Shqipërisë shkruhet : “Nxënësit dhe studentët
mund të arsimohen edhe në shkolla jopublike të të gjitha niveleve, të cilat krijohen e funksionojnë në
bazë të ligjit.”801


“UNIVERSITETI LUIGJ GURAKUQI”, Fakulteti i Shkencave të Edukimit, Shkodër, Shqipëri.
801 Kushtetuta e Shqipërisë, neni 57, pika 6
462
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Fillimisht, në vitet 1990-1995, alternativën e re të arsimimit e përkrahën komunitetet fetare si,
shoqata dhe fondacione të ndryshme, persona juridikë të huaj, të cilët themeluan Medresenë.
Gradualisht, pas viteve 1998-1999, kjo alternativë filloi të shihej si interesante edhe për personat
juridikë ose fizikë vendas, prirje e cila u zhvillua akoma më shumë pas vitit 2000. Ky zhvillim lidhet
edhe me vetë zhvillimin e politikave arsimore, që pasqyrohen nëpërmjet kuadrit ligjor për arsimin privat
parauniversitar, i cili ka ndryshuar gradualisht dhe është përforcuar me akte nënligjore përkatëse.

Organet përgjegjëse dhe roli i tyre për arsimin jopublik

Organet përgjegjëse për institucionet arsimore private parauniversitare në Shqipëri janë

Këshilli i Ministrave, Ministria e Arsimit dhe Sportit, Ministria e Mirëqënies Sociale e Rinisë dhe
institucionet në varësi të ministrive, ku mund të përmendim Njësitë arsimore vendore (Drejtoritë
Arsimore Rajonale, Zyrat Arsimore dhe Zyrat e Punës.)

Kuadri ligjor

Ka një sërë ligjesh , VKM, udhëzimesh për licensimin dhe funksionimin e institucioneve
private. Në udhëzimin nr 33, datë 1.11. 2010, kreu i parë janë përcaktuar kriteret për dhënien e
licensës.

Kushtet për të hapur një shkollë private.

Për të hapur një shkollë private subjekti aplikues duhet të plotësojë kriteret dhe
dokumentacionin e mëposhtëm|:
Formularin e vetëdeklarimit 802 , dokumentacionin teknik 803 dhe standardet normative që
duhet të përmbushë/in objekti/et që do të funksionojnë si institucione arsimore804.

Kërkesat që duhet të plotësojë stafi mësimdhënës

Në bazë të ligjit “Për sistemin arsimor parauniversitar”, subjektet që kërkojnë të marrin leje
për hapjen e institucioneve arsimore private, duhet të provojnë se kanë personel pedagogjik me
arsimin përkatës e me kualifikimin e duhur si dhe duhet të sigurojnë personelin e nevojshëm mësimor.
Kjo do të thotë që mësuesit duhet minimalisht të kenë arsimimin përkatës për lëndën që do të
mbulojnë si dhe preferohet staf i kualifikuar në fushat e mësimdhënies. Stafi që do të angazhohet në
mësimdhënie bëhet evident në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës si dhe në Drejtorinë Arsimore
Rajonale përkatëse apo Zyrën Arsimore, ku gjithashtu raportohen edhe ndryshimet që bëhen në stafin
mësimor.
Për shkollat private, programet e të cilave janë të njëjta me ato të shkollave publike,
mësuesit duhet t’u nënështrohen dhe të zotërojnë kualifikimet të njëjta si edhe mësuesit e shkollave
publike. Jo më pak se 60% e stafit mësimdhënës duhet të jetë i punësuar me kohë të plotë.

Kontrolli i shtetit mbi arsimin privat

Ministria e Arsimit dhe e Sportit, nëpërmjet Drejtorisë së Inspektimit dhe organet e saj
arsimore në rrethe, kontrollon periodikisht procesin mësimor laik në shkollat private, për të verifikuar
realizimin e kërkesave të planit e të programeve mësimore të miratuara nga Ministria e Arsimit dhe
Sportit.

802 Udhëzim nr.33 datë 1.11.2010, kreu 1, pika 3, i

803 Udhëzim nr.33 datë 1.11.2010, kreu 1, pika 3, ii
804 Udhëzim nr.33 datë 1.11.2010, kreu 1, pika 5

463
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Organet kontrolluese kompetente kontrollojnë gjithashtu dokumentacionin që duhet të jetë
në ruajtje 805(regjistër amze, indeks alfabetik, statistika të numrit të nxënësve dhe të mësuesve, etj).
Financimi publik i granteve

Ligjërisht, shteti nuk ka asnjë detyrim ose politikë për të mbështetur financiarisht institucionet
arsimore private të licencuara. Asnjë fond publik nuk derdhet për arsimin privat. E gjithë barra e
financimit për institucionet arsimore private parauniversitare është tërësisht e subjekteve të cilët e
krijojnë aktivitetin. Financimi mbështetet nga prindërit e nxënësve ose nga donatorë të ndryshëm.
Sipas ligjit nr. 69/2012 “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë”, neni 39
“Mbështetja financiare për arsimin parauniversitar Privat” , ministria mbështet financiarisht, sipas
mundësive dhe programeve të miratuara, institucionet arsimore private vendase, të cilat janë
jofitimprurëse dhe kanë të paktën pesë vjet që funksionojnë si institucione private. Sipas kritereve të
përcaktuara me vendim të Këshillit të Ministrave, mbështetja financiare për shkollat private
diferencohet sipas renditjes së tyre në provimet kombëtare të arsimit bazë ose të maturës shtetërore,
si dhe në testimet ose konkurset ndërkombëtare. Gjithashtu po sipas këtij neni, pika 2 shkollat private
e përdorin mbështetjen financiare vetëm për nxënësit e shkëlqyer në veprimtaritë kombëtare dhe
ndërkombëtare. Gjithashtu nga viti 2009 një fond modest është dhënë edhe nga Shteti Shqiptar për
institucionet parauniversitare të ngritura nga bashkësitë fetare për të ndihmuar në pagesën e
mësuesve, që parashikohet në Ligjin nr. 10 140 datë 15.05.2009 , Neni 4806

Tarifat në shkollat private

Institucionet arsimore private parauniversitare dhe institucionet arsimore plotësuese private

parauniversitare licencohen përkundrejt tarifave të përcaktuara . Tarifat e registrimit në shkollat private
shqiptare ndryshojnë sipas niveleve arsimore që ofrojnë, kushteve fizike, cilësisë së arsimit të ofruar,
kushteve shtesë të ofruara dhe vendndodhjes.

Mbështetja për familjet në nevojë

Për mbështetjen e familjeve në nevojë nuk ka ndonjë program të veçantë, përjashtuar rastin
e teksteve mësimorë për arsimin e detyruar

Ekuivalentimi i kurrikulave dhe kualifikimit

Në përputhje me legjislacionin shqiptar kurrikula e përdorur në shkollat private në shumicën

e rasteve është e njëjtë me atë te shkollave publike. Përjashtim bëjnë shkollat që ofrojnë lëndë fetare
dhe disa shkolla të huaja në kurikulën e të cilave ka edhe lëndë në gjuhë të huaj, por edhe në këto
raste, ato janë të kontrolluara dhe miratuara nga organet përkatëse shtetërore.

Organizimi i provimeve dhe certifikatat/deftesat e lëshuara për nxënësit

805 Udhëzim, nr. 33 datë 1.11.2010, kreu II, pika 2, “Detyrimet e institucionit arsimor privat parauniversitar dhe institucionit
arsimor plotësues privat parauniversitar ndaj ministrisë së Arsimit dhe Shkencës”
806 Ligji Nr. 10 140 datë 15.05.2009 , “Për financimin nga buxheti i shtetit të bashkësive fetare, që kanë nënshkruar

marrëveshje me këshillin e ministrave” Neni 4: “Shteti financon bashkësitë fetare për pagat e arsimtarëve të institucioneve të
arsimit parashkollor, para-universitar dhe universitar, që zotërohen drejtpërdrejt ose përmes organizata jo fitimprurëse të krijuara
dhe të administruara nga bashkësitë fetare, dhe që janë të miratuara nga Ministria përgjegjëse për arsimin dhe/ose nga Këshilli i
Ministrave”. Ky kontribut përgjithësisht mbulon rreth 5% të shpenzimeve

464
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Organizimi i provimeve në shkollat private përkon me provimet e shtetit dhe sistemi i
vlerësimit ndjek të njëjtat kritere dhe modele si në shkollat publike-

Lëvizja e mësuesve nga sektori publik në atë privat

Bazuar në legjislacionin ekzistues është e mundur që mësuesit të lëvizin nga sektori publik
në ate privat dhe anasjelltas, ose të punojnë njëkohësisht në të dy sistemet. Në rastin kur mësuesit
punojnë njëkohësisht në të dy sistemet ata duhet të deklarohen dhe të paguajnë kuotën shtesë të
sigurimeve shoqërore e shëndetësore për pagën e deklaruar në sektorin privat.

Zhvillimet e arsimit privat në vendet e BE

Sipas raportit të Eurydice pas viteve 2000 arsimi i administruar nga sektori privat, ose jo-
shtetëror, brenda Bashkimit Evropian ka pësuar ndryshime të shumta në reforma, po në të njëjtën
mënyrë si sistemet arsimore në përgjithësi.

Shpërndarja e nxënësve

Në të gjitha vendet e BE-së më shumë se 90% e nxënësve të shkollave fillore dhe

tetëvjeçare ndjekin sektorin e institucioneve publike. Autoritetet publike financojnë shkollimin e
detyrueshëm të shumicës së nxënësve. Sektori i arsimit publik mbizotëron në të gjitha vendet, përveç
Belgjikës dhe Hollandës. Ndërsa në Greqi, Spanjë, Francë, Irlandëë, Itali dhe Britani krahas nxënësve
që ndjekin sektorin publik ose institucionet private që marrin fonde publike, ekziston një përqindje e
vogël e nxënësve që ndjekin institucionet private që nuk marrin fonde publike. Në Greqi, Itali dhe
Britani kjo përqindje është më e lartë se 5-6%. Ndër institucionet arsimore private mund të dallohen
ato të cilat marin ose jo ndihmë financiare nga shteti. Në vendet e Bashkimit Europian ligji e lejon që të
ngrihen shkolla private. Kjo jo gjithmone është e caktuar qartë, por është e nënkuptuar në kushtetutë
nga fakti i shprehur në kushtetutë për afirmimin e të drejtës së zgjedhjes dhe lirisë së arsimimit. Në
Spanjë, Francë, Irlandë dhe Hollandë është detyrimi i shteteve që të sigurojnë fonde për institucionet e
arsimit privat, duke i ofruar shkollim nxënësve të arsimit të detyruar. Në vendet e tjera, mundësite për
fonde publike, në sektorin e shkollave private nuk janë të përcaktuara në ligjin kushtetues, por janë
ligjëruar në dispozita të ndryshme ligjore. Në Greqi, Austri dhe Portugali struktura bazë legjislative
është e drejtuar nga legjislacioni specifik i sektorit privat. Në Gjermani është shteti që rregullon
arsimin privat, falë ligjeve specifike ose ligjeve të zakonshme të shkollave publike dhe private.

Kushtet për ngritjen e shkollave private

Pothuajse në të gjitha vendet e Bashkimit Europian shteti kontrollon themelimin e të gjithë

institucioneve private, duke i’u ofruar shkollim nxënësve në arsimin e detyruar, përmes legjislacionit
dhe kushteve të përcaktuara lidhur me garantimin e standardeve të dispozitave arsimore. Në
shumicën e vendeve europiane krijimi i shkollave private 9-vjeçare dhe të mesme private bëhet me
aprovimin e dekretit të shkollave. Ndërsa pranohet një minimum bazë i kushteve që duhet të
plotësojnë të gjitha shkollat private, që ofrojnë shkollim për nxënësit në arsimin e detyruar, për ato
shkolla private që marrin fonde publike, këto kushte forcohen me shumë dhe duhet të përputhen ose
të jenë më të larta se ato që plotësojnë shkollat publike. Aprovimi, ose autorizimi zyrtar, në varë si të
kërkesave rregullatore, bëhet i njohur publikisht. Kur autorizimi ose aprovimi miratohet, ai duhet të
bëhet përpara hapjes së shkollës. Aprovimi mund të jetë i përkohshëm, ose përfundimtar, në pritje të
kontrollit, ose kontrolleve gjithëpërfshirëse të shkollës si në rastin e Portugalisë dhe Britanisë. Ky
autorizim, mund të anullohet kur shkolla ndërpret së plotësuari një ose më shumë nga kushtet, të cilat
në mënyrë origjinale justifikojnë dekretimin e tij ( praktika të tilla janë të aplikuara në shtete si
Danimarka, Spanja, Italia, Luksenburgu).
465
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Kushtet fizike për hapjen e shkollave private

Grupi i dytë i kërkesave për hapjen e nje shkolle private, i përmbahet kushteve fizike në të
cilat zhvillohet mësimi. Këto kerkesa lidhen me: Ndërtesat, pajisjet, shëndetin dhe sigurinë dhe numrin
e nxënësve në klasë.
Ndërtesat. Në pjesën më të madhe të vendeve europiane, standardet për ndërtesat,
pajisjet, shëndetin dhe sigurinë janë fondamentale kur hapet një shkollë private që ofron shkollim për
arsimin e detyruar.
Numri i nxënëseve në klasë. Nga ana tjetër, numri i nxënësve merret gjithashtu ne
konsideratë. Në disa vende një kusht për krijimin e nje shkolle private, që merr financim nga shteti,
është kontigjenti minimal i nxënësve. Ky rast është në Danimarkë, Irlandë, Hollandë dhe Suedi.

Kërkesat për stafin e mësuesve

Në të gjitha vendet dallohen dy kërkesa bazë : a) profesionalizmi i duhur ose kualifikimet

akademike dhe b) karakteri i mirë moral dhe bindës ndaj ligjit.
Kategoria e parë e kërkesave lidhet me stafin e mësimdhenies si dhe atë menaxhues të
shkollave, si për individët ashtu edhe organizatat që ngrejnë shkollën. Brenda kësaj kategorie, fusha
më e zakonshme në të cilin standardet rregullatore janë të shtrira përgjatë shteteve të Bashkimit
Europian lidhen me trupën e mësimdhënies. Pjesa më e madhe e shteteve specifikon që mësuesit
duhet të kenë kualifikim mësimdhenieje dhe akademik të përshtatshëm me nivelin e arsimimit dhe
lënden. Këto janë ekuivalente ose të ngjashëm me ata të sektorit publik.

Kërkesat lidhur me përmbajtjen

Kërkesa më e rëndësishme që duhet të plotësohet për të hapur një shkollë private lidhet me
përmbajtjen e dispozitave arsimore. Edhe pse në shume vende te Bashkimit Europian liria për edukim
është vendosur dhe zbatuar në parimet kushtetuese, në pak vende është shteti që vendos qëllimet
dhe objektivat bazë të edukimit për shkollimin e nxënësve që ndjekin arsimin e detyruar. Vendet që
bëjnë me shumë marrëveshje specifike që kanë të bëjnë me planin mësimor janë Belgjika, Greqia,
Spanja dhe Irlanda. Në Begjikë, Spanjë dhe Luksemburg minimumi i planit mësimor është i vendosur
nga shteti. Ky faktor përbën edhe fokusin kryesor të shqyrtimit të kërkesës nga ana e qeverisë lidhur
me aprovimin e krijimit të shkollës dhe veprimtarinë e saj në vazhdimësi.

Kontrolli i shtetit

Në shumicën e vendeve ku përgjegjësia për kontroll është vendosur në nivelin e qeverisë

qendrore është nje marrëveshje praktike për monitorimin dhe mbikqyrjen e të dy sektorëve arsimor,
atij publik dhe privat, e cila merr formën e një inspektoriati kombëtar. Në të gjithë vendet e Bashkimit
Europian veprimtaria e institucioneve arsimore private, në nivelin e arsimit të detyruar, kontrollohet nga
shteti përmes legjislacionit dhe inspektimit. Përgjegjësia për kontrollin e arsimit privat i takon ministrive
ose departamenteve qeveritare. Praktikisht, në të gjitha vendet dhe në të gjitha llojet e shkollave
kontrolli ushtrohet mbi standardet e stafit të mësuesve dhe mësidhënies. Danimarka është i vetmi
shtet që ndryshon në këtë aspekt. Kontrolli mbi ndërtesat, pajisjet, shëndetin dhe sigurinë është
gjithashtu shumë i përhapur. Shkollat private që kanë ngjashmëri më të madhe me shkollat publike,
ose që gëzojnë nivelin me të madh të mbështetjes financiare shtetërore, në krahasim me të tjerat, janë
subjekt i kontrollit, i cili ka një fushë të gjerë.Në shumë vende administrimi financiar kontrollohet vetëm
aty ku shteti jep subvencionim si: Belgjika, Spanja, Franca, Luksenburgu, Hollanda, Portugalia,
466
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Britania dhe Anglia. Ndërsa limiti i numrit të nxënësve, maksimumi ose minimumi, është i përcaktuar
në shumë vende, si kusht për krijimin e një shkolle të re e cila monitorohet rregullisht.Megjithatë, në
vendet ku inspektimi është kryer nga trupa qeveritare ka dy devijime nga rregulli. Kështu, në Hollandë
inspektoriati është gjysmë-autonom me statusin e vetëqeverisjes, duke i dhënë autonomi në
maksimum dhe pa ndikuar në përgjegjësinë në tërësi të Ministrisë së Arsimit. Nga ana tjetër, në Britani
(për shkollat që nuk marrin fonde nga shteti) funksioni monitorues realizohet nga një agjenci autonome
joqeveritare.

Financimi publik dhe i grandeve

Vendet e Bashkimit Evropian mund të ndahen në tre grupe në bazë të marrëdhënies që

arsimi privat ka me autoritetet publike. Në kategorinë e parë përfshihen shtete si Britania e Madhe
dhe Greqia ku shkollat private nuk marrin fonde publike. Gjithsesi, kjo nuk është pengesë për shtetin
për të pasur te drejtën e kontrollit mbi institucionet arsimore private. Në Britaninë e Madhe disa
instucione private përfitojne fonde nga kishat. Në kategorinë e dytë përfshihen shtete si Franca,
Italia dhe Portugalia ku ekzistojnë lloje të ndryshme kontratash, të cilat krijojnë një lidhje ndërmjet
shkollave private dhe autoriteteve publike. I varur nga lloji i kontratës, shkolla përfiton ndihmë
financiare të një vlere pak a shumë domethënëse dhe është më e lirë për sa i përket kushteve të
mësimdhënies dhe rekrutimit të mësuesve të përcaktuar nga autoritetet publike. Në kategorinë e tretë
përfshihen shumica e vendeve të BE-se, ku ndihma financiare e shkollave private ka shumë të
përbashkëta me sektorët e shkollave publike. Në Belgjikë, Danimarkë, Gjermani, Spanjë, Irlandë,
Luxemburg, Austri, Finlandë dhe Suedi arsimi privat nuk është i financuar as pjesërisht as plotësisht,
por operon pak a shumë nën të njëjtat kushte si sektori i arsimit publik. Në Hollandë barazia financiare
ndërmjet institucioneve publike dhe private është një e drejtë kushtetuese.

Shpenzimet Arsimore

Në Evropë (sipas Eurydice, 2005), shpenzimet arsimore financohen nga dy burime të

ndryshme, publike dhe private. Shpenzimet publike përfshin të gjitha blerjet e drejtpërdrejta të
shërbimeve arsimore nga sektori publik (pavarësisht nga niveli administrativ në fjalë), ndërsa
shpenzimet private përfshin pagesën e tarifave të shkollimit (dhe të gjitha pagesat e tjera), kryesisht
nga familjet, sektori i biznesit dhe organizatat jofitimprurëse. Shpenzimet në arsim janë të financuara
kryesisht nga burimet publike. Në të vërtetë, në pothuajse të gjitha vendet, të paktën 80% e
shpenzimeve arsimore (të gjitha nivelet e arsimit të kombinuar) përballohen nga buxheti publik. Në
institucionet private, të cilat marrin pak, ose asnjë fond nga autoritetet publike, tarifa e pagesës është e
përgjithshme dhe shuma që prindërit duhet të paguajnë ndonjëherë është shumë e lartë. Zakonisht në
vendet ku institucionet private të mbështetura financiarisht, marrin ekuivalente fondesh, ose thuajse
ekuivalente me ato që i janë dhënë shkollave të sektorit publik, arsimi privat është falas. Megjithëkëtë,
në shumicën e vendeve prindërit kontribuojnë vullnetarisht për koston e arsimit. Në të kundërt, në disa
vende institucionet private vendosin tarifa edhe në qoftë se financohen nga shteti, por nivelet e tarifes
janë të kufizuar. Në Greqi, Itali dhe Britani nuk ka shkolla private në nivelin e arsimit të detyruar të
cilat marrin mbështetje financiare nga autoritetet publike. Shumica e sekteve dhe shkollave të tjera, në
zotërim të kishave ose trusteve (Angli, Wells dhe Irlandën Veriore) financohen nga fondet publike si
pjesë e sektorit publik të arsimit. Në të gjitha vendet e BE-së më shumë se 90% e nxënësve të
shkollave fillore dhe tetëvjeçare ndjekin sektorin e institucioneve publike. Autoritetet publike financojnë
shkollimin e detyrueshëm të shumicës së nxënësve. Sektori i arsimit publik mbizotëron në të gjitha
vendet, përveç Belgjikës dhe Hollandës. Ndërsa në Greqi, Spanjë, Francë, Irlandë, Itali dhe Britani
krahas nxënësve që ndjekin sektorin publik ose institucionet private që marrin fonde publike, ekziston
një përqindje e vogël e nxënësve që ndjekin institucionet private që nuk marrin fonde publike. Në
Greqi, Itali dhe Britani kjo përqindje është më e lartë se 5-6%. Në gjysmat e vendeve të Bashkimit
Europian (Belgjikë, Spanjë, Irlandë, Hollandë, Austri, Portugali dhe Finlandë) në shumicën e rasteve
467
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
autoritetet publike mbulojnë rrogat e stafit. Shpenzimet operative në shkollat private, gjithashtu në
shumicën e rasteve mbulohen nga autoritetet publike ashtu si edhe për sektorin e shkollave publike
(Belgjike, Gjermani, Spanje, Hollande, Portugali. Pjesa e financimit publik të shpenzimeve në arsim
është pak më e ulët se mesatarja e BE (89.2%) në Gjermani, Spanjë, Qipro, Letonia, Hungaria,
Britania e Madhe dhe Bullgari. Situata është ndoshta e ngjashme në vende të tjera, ku jo të gjitha të
dhënat që lidhen me burime private janë në dispozicion dhe pjesa e fondeve private është
nënvlerësuar. Në këto vende, pra, pjesa e financimit privat është më i madh. Diferencimi mes publikes
dhe privates është ndërlikuar më tej nga shkollat me autonomi publik, sidomos në çështjet financiare.
Shkollat që kanë autonomi të plotë për të kërkuar burimet private të financimit në shumicën dërrmuese
të vendeve. Vetëm shkollat në Greqi, Francë, Luksemburg, Finlanda, Islanda dhe Norvegjia nuk kanë
autonomi të plotë në këtë fushë. Megjithatë, shkollat në përgjithësi nuk mund të marrin kredi private:
ato kanë autonomi të plotë për të vepruar kështu vetëm në komunitetin flamand të Belgjikës, Italisë,
Holandës (në nivelin e mesëm), Bullgarinë dhe Rumaninë. Kur është fjala për përdorimin e fondeve
private, shkollat kanë liri të konsiderueshme për të marrë mallrat operative dhe shërbime të luajtshme
dhe, në një masë disi më të vogël, të punësojnë personel jo-mësimor (brenda kufijve të fondeve
private në dispozicion të tyre ). Shumë sisteme të arsimit, megjithatë, nuk i lejojnë shkollave lirinë për
të përdorur fonde private dhe për të punësuar personelin mësimor.
Ndër institucionet arsimore private mund të dallohen ato të cilat marin ose jo ndihmë
financiare nga shteti. Nje institucion arsimor privat konsiderohet që merr ndihmë financiare, në
qoftë se ai merr më shumë se 50% të fondeve të nevojshme nga autoritetet publike. Një institucion
privat konsiderohet që nuk merr fonde nga shteti, kur ai merr më pak se 50% të ndihmës së tij nga
autoritetet publike.
Në 15 shtete të Bashkimit Europian ligji e lejon që të ngrihen shkolla private. Kjo jo
gjithmone është e caktuar qartë, por është e nënkuptuar në kushtetutë nga fakti i shprehur në
kushtetutë për afirmimin e të drejtës së zgjedhjes dhe lirisë së arsimimit.
Në Spanjë, Francë, Irlandë dhe Hollandë është detyrimi i shteteve që të sigurojnë fonde për
institucionet e arsimit privat, duke i ofruar shkollim nxënësve të arsimit të detyruar.
Në vendet e tjera, mundësite për fonde publike, në sektorin e shkollave private nuk janë të
përcaktuara në ligjin kushtetues, por janë ligjëruar në dispozita të ndryshme ligjore. Në Greqi, Austri
dhe Portugali struktura bazë legjislative është e drejtuar nga legjislacioni specifik i sektorit privat. Në
Gjermani është shteti që rregullon arsimin privat, falë ligjeve specifike ose ligjeve të zakonshme të
shkollave publike dhe private.

Ekuivalenca e kurrikulës dhe kualifikimit

Në Greqi, Spanjë, Irlandë, Luksenburg, Hollandë, Finlandë, Suedi dhe Britani kurrikula e
arsimit fillor dhe tetëvjeçar janë të njëjta si në sektorin e shkollave publike dhe në ato private. Në raste
të veçanta detyrimet lidhur me planin mësimor privat janë të limituara. Kështu, në Spanjë kjo kupton
vetëm minimumin e planit mësimor. Në Gjermani shkollat private duhet të ndjekin të njëjtat objektiva
dhe të kenë një nivel arsimimi të ngjashëm me atë të sektorit të shkollave publike, por nuk janë të
kufizuara në të njëjtin plan mësimor. Në shumicën e vendeve, pavarësisht sektorit se ku punojnë
mesuesit, ata marrin një rrogë e cila është e njëjtë ose e krahasueshme. Në disa vende niveli i pagës
së mësuesve varet nga sektori në të cilin ata japin mesim. Kështu, në Spanje dhe zakonisht në Itali
mësuesit në sektorin privat kanë një pagë më të ulët se ata të sektorit publik. Në Greqi paga minimale
e mësuesve në sektorin privat është e njëjtë me ata të sektorit publik, por ndonjëherë mund të jetë dhe
më e lartë se ajo e mësuesve në sektorin publik.

Asistenca ndaj familjeve në nevojë

Në vendet e Bashkimit Europian asistenca financiare direkte (kesh) i jepet prindërve të

fëmijëve në arsimin e detyruar, pavarësisht se mësojnë në shkollë publike apo private. Ne varësi të
468
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
vendit, asistenca financiare mund të marrë formën e lehtësimit të taksave ose ndihmës financiare që u
paguhet familjeve nga autoritetet publike (në nivelin lokal ose qendror). Në vende të veçanta, ndihmat
dhe huatë u jepen nxenesve; kështu, efektivisht, familjeve të tyre. Ndihma financiare familjare u
paguhet familjeve në të gjitha vendet. Ato janë me shuma të caktuara që kur fëmija lind deri kur
mbaron arsimin e detyruar. Zakonisht shuma e ndihmës financiare është e pavaruar nga të ardhurat e
prindërve. Megjithatë, ne Itali dhe Portugali është në përpjesëtim të kundërt me këtë të ardhur. Në
Spanjë jepet ndihmë financiare vetëm për familjet me të ardhura shumë të limituara të prindërve,
ndërsa në Austri është proporcionalisht anasjelltas me të. Përveç ndihmës familjare, në më shumë se
gjysmat e vendeve europiane, prindërit përfitojne edhe nga lehtesimi i taksave. Kjo në përgjithësi do
të thotë të mbulohet një pjesë e shpenzimeve që ka një fëmijë për arsim, e cila jepet të paktën derisa
të mbarojë arsimi i detyruar.Në disa vende ekziston një sistem për caktimin e ndihmës financiare, e
cila i referohet të ardhurave familjare. Kështu, për shembull, në Belgjikë, Francë, Luksemburg dhe
Hollandë ndihmat u caktohen vetëm nxënësve të shkollës së mesme, ndërsa në Irlande ndihmat
jepen vetëm për nxënësit e shkollës tetëvjeçare.

Organizimi i provimeve

Në fund të arsimit nëntëvjeçar (ose gjashtë viteve të parë në sistemin me një strukturë) në
shumicën e vendeve të Bashkimit Europian nxënësit nuk marrin dëftesë; arsimi i detyruar vazhdon si
arsim i dyte (tre vitet e fundit të arsimit të mesëm në sistemin me një strukturë). Vetëm në Belgjike,
Greqi dhe Itali nxënësit marrin dëftese në fund të arsimit tetëvjeçar. Në këto vende dëftesa është
përgjegjësia e vetme e institucionit. Organizimi dhe vlerësimi që çon drejt dëftesës i takon secilit
institucion, si në sektorin publik ashtu dhe në atë privat.

Lëvizja e mësuesve midis sektorit publik e privat

Në Britani për mësuesit në shkollat private që nuk marrin fonde publike nuk është e
nevojshme të kenë të njëjtat kualifikime si ato të kërkuara në sektorin publik. Në disa vende, mësuesit
kanë mundësinë të trasferohen nga një sektor në tjetrin, si dhe të mbajnë nivelin e vjetërsisë dhe të
drejtat e tyre që i kanë fituar gjatë gjithë karrierës. Në Danimarkë, mësuesi që ka kualifikime mund të
levizë nga një sektor në tjetrin. Në Greqi nuk është e mundur transferimi nga sektori publik tek ai
privat, por është e mundur nga privati tek publiku.

Konkluzione

 Nga krahasimi i arsimit aktual shqiptar dhe atij europian të arsimit privat paraqiten dallime të
karakterit organizativ, por më shumë të karakterit financiar.

 Vihen re diferenca sa i takojnë frekuentimit të institucioneve jopublike. Në Shqipëri

frekuentojnë institucionet e arsimit jopublik 8% e nxënësve, ndërsa në vendet Evropiane
10%.

 Në vendet Evropiane kemi shkolla private qe marrin ndihme nga shteti, kurse në Shqipëri
shteti financon bashkësitë fetare për pagat e arsimtarëve të institucioneve të arsimit
parashkollor, para-universitar dhe universitar, kontribut i cili mbulon vetëm 5% të
shpenzimeve

 Legjislacioni Evropian detyron shtetin të sigurojë ose japë fonde publike edhe për sektorin
privat. Në Shqipëri shteti është i detyruar të mbështesë me ligj vetëm shkollat publike.

469
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
 Diferenca vihet re në numrin e nxënësve. Në disa vende të BE ka një numër limit të caktuar
të nxënësve si kusht që të funksionojë një shkollë private. Në Shqipëri nuk ka një kusht të
tillë.

 Diferenca vihet re edhe në mbështetjen e familjeve në nevojë. Pothuajse të gjitha vendet

Europiane mbështesin me asistencë financiare direkte (kesh) e cila u jepet prinderve të
fëmijëve ose vetë femijëve në arsimin e detyruar, pavarësisht se cilin sektor ndjekin ata,
publik apo privat. Lidhur me mbështetjen e familjeve në nevojë nuk ka ndonjë program të
vecantë, përjashtuar rastin e teksteve mësimore për arsimin e detyruar. Sipas kësaj skeme
librat janë falas.

 Nga ana tjetër, nuk ka ndonjë skemë tjetër të çfardo forme për të mbeshtetur familje më të
ardhura të pakta për shkollimin e fëmijëve të tyre në shkollat privat.

 Sa i takon kontrollit te shtetit diferenca themelore, ka të bëjë me faktin që në disa vende

Evropiane kontrolli financiar ushtrohet vetëm mbi shkollat private që marrin fonde publike.

 Mbështetja e arsimit privat me fonde publike përbën diferencën themelore të krahasimit të

arsimit privat evropian dhe atij shqiptar.

Rekomandime

 Një mbështetje financiare më e mirë e shtetit për arsimin jopublik përbën një
domosdoshmëri. Kjo për arsye se jo vetëm është alternativë që sjell progres, por edhe si një
mënyrë për rritjen e standardeve që kjo alternativë ofron.

 Njohja dhe zbatimi i praktikave botërore, ku shteti jo vetëm nuk u kërkon asgjë, por
përkundrazi i mbështet shkollat private duke i ndihmuar deri në masën 80% të shpenzimeve,
do të përbënte një kontribut me vlera në drejtim jo vetëm të përmirësimit të cilësisë së
shërbimit, por edhe mbarëvajtjes së këtyre shkollave.

 Legjislacioni shqiptar duhet të garantojë mbështetjen me ligj të arsimit privat me fonde për
nivele dhe kritere të caktuara. Shteti duhet të garantoje mosdiskriminin e nxënësve në
arsimin parauniversitar, për të përfituar nga fondet publike, pavarësisht se ku e ndjekin ata
këtë arsim në sektorin publik apo privat. Për këtë është e nevojshme amendimi i
legjislacionit ekzistues për arsimin parauniversitar.

 Përmirësime të mundshme të Ligjit “Për sistemin arsimor parauniversitar”, përsa i përket

funksionimit të institucioneve private si dhe të marrjes së masave, për kundërvajtje
administrative, ndaj drejtuesve apo administratorëve të institucioneve arsimore jopublike,
duke përfshirë edhe hapjen e tyre pa leje, pasi kështu zbehin rendësinë e arsimimit të
mirëfilltë të brezit të ri

 Nga ana tjetër shteti ka detyrime ndaj arsimit privat si për ta inkurajuar, ashtu edhe
sponsorizuar e i krijuar lehtësira fiskale, pasi përgjegjësia dhe detyrimi i shtetit ndaj fëmijëve
dhe nxënësve në çdo kategori dhe formë arsimimi është plotësisht i njëjtë dhe i barabartë.

Bibliografia
EU Eurydice: Key Data on Education in Europe, 2005. http://ëëë.eurydice.org/index.shtmlEI
Resolutions http://ëëë.ei-ie.org/ëorldcongress/uk/resolutions02.html
Kushtetuta e Shqipërisë, neni 57, pika 6

470
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ligji nr. 69/2012 “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë” , neni 70, “Shkelja
e kërkesave ligjore nga institucionet arsimore private”,pika 5
Ligji Nr. 69/2012 “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë”, neni 5, pika 1, 2
Ligji nr. 8387, datë 30.07.1998, “Për sistemin arsimor parauniversitar”
Ligjin nr.7952, datë 21.06.1995, “Për sistemin asimor parauniversitar”
Ligji nr. 8387, datë 30.07.1998, Për disa ndryshime në Ligjin nr.7952, datë 21.06.1995, “Për sistemin
asimor parauniversitar”
Ligji nr. 10081, datë 23.2.2009 “Për licencat, autorizimet dhe lejet në Republikën e Shqipërisë”.
Ligji Nr. 10 140 datë 15.05.2009 “Për financimin nga buxheti i shtetit të bashkësive fetare, që kanë
nënshkruar marrëveshje me këshillin e ministrave”
Udhëzim nr. 33 datë 1.11.2010, kreu “Për kriteret dhe procedurat e shqyrtimit të kërkesave për licencë
të institucioneve arsimore private dhe institucioneve arsimore plotësuese private parauniversitare”
Udhëzim nr. 6, datë 14.03.2003, e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe Ministrisë së Punës dhe
Çështjeve Sociale “Për regjistrimin e institucioneve të AFP”.
Vendimin e Këshillit të Ministrave nr.248, datë 28.05.1999, “Për kriteret e dhënies së lejes së
funksionimit për institucionet arsimore private parauniversitare dhe institucionet arsimore plotësuese
private parauniversitare, ku zhvillohen lëndë fetare ose ku mësimi zhvillohet edhe në gjuhë të huaj”.
Vendimi i Këshillit të Ministrave nr.358, datë 26.5.2009 “Për licencat dhe lejet që trajtohen nga apo
nëpërmjet Qendrës Kombëtare të Licencimit (QKL) dhe disa rregullime të tjera nënligjore të
përbashkëta”

471
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 04

The purpose and functions of monitoring and evaluating the performance of

teachers

Lon LASKA

Abstract: Throughout life people are subjected to various estimates. But at school on a daily
evaluation and includes achievements in learning and other psychological actions, ethical, educational,
etc. Teachers evaluate themselves and undergo other assessments.
Through monitoring and evaluating the performance of teachers, aiming to identify the
shortcomings and weaknesses, eliminate weaknesses and focus to achieve high results. It also is
intended to maintain the high level of motivation of teachers and their focus on the objectives of the
institution.
It is important that monitors (school directors, inspectors, etc.) Have a highly developed
sense of perception of people, understand the feelings of teachers, their needs and what they expect.
You see that is not easily monitored and evaluated, so they must be treated as human. Sincere
concern for the welfare of teachers and their companion encourage them to achieve good results.
Performance monitoring and evaluation also somehow conditioned by the organizational
culture. Organizational culture is a set of beliefs, behaviors, assumptions and values shared within an
organization. It can not be stated explicitly, but it formats influences people's behavior and how tasks
are performed.
In this project we will discuss monitoring and evaluation of teachers' performance, with
special functions. Some of the most important functions, such as controller function, diagnostic
function, the function instructive and advisory function.

Keywords: monitoring, evaluation, control, diagnostics, instruction, counseling.

Hyrje

Përtëkuptuar se ciliështëqëllimidhefunksionet e monitorimitdhevlerësimittë performances

sëmësimdhënësve, fillimishtduhetparë se çfarëështëvlerësimi, fazat e tij,
standardetteknikadhederipërsengashërbenmonitorimidhevlerësimi i personelitmësimor.

Ç’ështëvlerësimi?

Autortëndryshemjapinpërkufizimtëndryshme, ne do
tëmundohemit’ijapimnëmënyrëtëpërmbledhur.

Vlerësimi është gjykimi për cilësinë

Vlerësimi është një mënyrë sistematike e shikimit të çështjeve të rëndësishme.
Vlerësimi është sigurimi i informacionit për vendimmarrje.
Në arsim vlerësimi shpesh lidhet me testimin dhe ngushtohet duke u kufizuar në arritjet e
nxënësit.
Vlerësimi është një mjet konstruktiv për përmirësim dhe risi.


PhD. College "FAMA" Pristina, Faculty of Psychology and Education. Email address: lon.laska@hotmail.com

472
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Termi “vlerësim” përdoret shpesh si: vlerësimi është proces, gjatë të cilit përcaktohen vlerat
mbi bazën e informacionit të grumbulluar nga procesi i matjeve. 807Ndërsa, në fushën e monitorimit dhe
vlerësimit të punës së mësimdhënësit, vlerësimi është gjykimi i sasisë dhe vlerës së mësimdhënies
mbi bazën e standardeve të përcaktuara, apo procesi i gjykimit të meritave dhe arritjeve të
mësimdhënësve mbi bazën e standardeve dhe kritereve të krahasueshme me standardet dhe kriteret
e vendeve të zhvilluara demokratike.
Vlerësimi është një fushë mjaft delikate dhe e ndjeshme. Kjo për faktin se teoria dhe praktika
e vlerësimit ende nuk janë njësuar, me qëllim për t’u përdorur në të njëjtën formë nga të gjithë.
Kemi disa forma apo lloje të vlerësimit. Si terma që përdoren më shumë janë: vlerësim i
jashtëm, vlerësim i brendshëm, vlerësim formues, vlerësim përmbledhës, vlerësim i shpejtë, vlerësim i
kombinuar.808
Vlerësim i jashtëm - është gjykimi i sasisë dhe i vlerës së punës së mësimdhënësve të
institucioneve të arsimit, që zhvillohet nga grupet, individët, agjencitë, organizatat, që janë
jashtë institucionit të arsimit, në të cilin zhvillohet vlerësimi;
Vlerësimi i brendshëm - është vlerësim që zhvillohet nga grupet, individët që janë
anëtarë të organizatës, në të cilën zhvillohet vlerësimi i punës së mësimdhënësve.
Vlerësimi formues - është vlerësimi i cili bëhet gjatë zhvillimit të punës dhe që ka për qëllim
përmirësimin dhe avancimin e punës së mësimdhënësve.
Vlerësim përmbledhës - ky lloj vlerësimi bëhet në fund të një cikli të përfunduar kohor dhe
ka për qëllim certifikimin, gradimin, avancimin dhe llogaridhënien.
Vlerësimi me qëllim klasifikimi, vendosjeje ndihmon në kategorizimin dhe klasifikimin e
nxënësve, të grupeve, të mësuesve.
Vlerësimi i kontestit ka si qëllim të përcaktojë kontestin e shkollës, të klasës, të komunitetit
ku ndodhët shkolla, të përshkruajë kushtet aktuale, të identifikojë dhe të vlerësojë nevojat
dhe mundësitë në kontestin dhënë, ndikimin e tyre në arritjet e nxënësve dhe të shkollës.
Vlerësimi i burimeve ka si qëllim mbledhjen e informacionit për të përcaktuar se si do të
përdorën burimet për të arritur objektivat e programit, kursit, projektit.
Vlerësimi i shpejt - është ai vlerësim që zhvillohet mbi bazën e disa indikacioneve dhe të
treguesve për mosarritjen e standardeve minimale të mësimdhënësve e me të cilat cenohen
interesat e nxënësve.
Vlerësim i kombinuar - është vlerësimi që bëhet nga një ekip i përzier i individëve, që janë
jashtë institucionit në të cilin zhvillohet vlerësimi i punës së mësimdhënësve dhe të
individëve nga institucioni, ku bëhet zhvillimi i vlerësimit të punës së mësimdhënësve.
Performancë- Tërësia e punës duke përfshirë: detyrat, obligimet, përgjegjësitë e rezultateve
të punës së mësimdhënësve.

Fazateprocesittëvlerësimit

Kontrollidhevlerësimishkojnëbashkë, paralelisht.Përgjithësishtnukndodhqëtëbëshkontrolle e
tëmosvlerësosh, ashtusiçndodhrrallëqëtëvlerësosh pa bërëkontroll.Nëpërgjithësikontrollikatëbëjë me
konstatimin e njëgjendjetëcaktuar, me sigurimin e 7 treguesvetësaj, ndërsavlerësimikatëbëjë me
konkludiminrrethsaj, me gjykiminrrethtreguesit.

807Hyseni,H., Mita,N., Salihaj,J., Pupovci,D. (2003), Qeverisja dhe udhëheqja në arsim, Prishtinë, fq.183.
808Grup autorësh (2010), Projekt propozim për Udhëzim Administrativ; Mbikëqyrja, monitorimi dhe vlerësimi i mësimdhënësve
në institucionet arsimore parauniversitare në Kosovë, neni 3.
473
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Figura 1.Fazat e procesittëvlerësimit

Nëliteraturërekomandohengjashtëfazatëprocesittëvlerësimit:
1. Kuptimi i problemittëvlerësimit - përcaktimi i objektittëvlerësimit, përcaktimi i
audiencaveosetëinteresuarve, përcaktimi i funksionevetëvlerësimit, përcaktimi i kritereveqë do
tëpërdorenpërvlerësimin.
2. Planifikimi i vlerësimit - zbërthimi i çështjesqëvlerësohet, caktimi i detyravetëvlerësuesve,
përzgjedhja e instrumentevematësdhepërvrojtim, përcaktimi i kampionit, përzgjedhja e
proceduravetëanalizëssëtëdhënave, caktimi i njëorariveprimesh.
3. Mbledhja e informacionit - përcaktimi i llojittëinformacionitqë do tëmblidhet, caktimi i
burimittëinformacionit, caktimi i proceduravedhe i mjetevepërmbledhjen e informacionit, caktimi i
personaveqë do tëmbledhininformacionin, caktimi i afatittëmbledhjessëinformacionit.
4. Analiza e tëdhënave - caktimi i procedurëssëanalizëssëtëdhënave, caktimi i
mënyrëssëinterpretimittëtëdhënave
5. Raportimi i rezultatevetëvlerësimit - caktimi i audiencës, caktimi i formavetëraportimit, caktimi i
kohëssëraportimit.
6. Dhënia e rekomandimeve - caktimi i përmbajtjespërpërmirësim, caktimi i
afatevepërpërmirësim.

Standardet e vlerësimit

Sipas Daniel Stffebeam, drejtues i KomitetittëPërbashkëtpërStandardet e VlerësimitnëArsim,

(Organizëm i formuarnë SHBA), përcaktohenrreth 30 standardetëndaranëkatërgrupetëmëdha.

standarde të dobisë – vlerësimi i shërben nevojave praktike

standarde të mundësisë – vlerësimi realist dhe i matur
standarde të korrektësisë – karakteri i ligjshëm dhe teknik;
standarde të saktësisë– shfaq dhe pasuron informacion teknikisht të mjaftueshëm.

Standardet e vlerësimit shkurt janë: dobia, mundësia, korrektësia, saktësia. Renditja mund
të jetë edhe ndryshe. Dhe, së fundi duhet të kuptojmë se: Vlerësimi nuk ka përfundim. Vlerësimi është
ciklik. Vlerësimi është reflektim, rreth.
Termi ,,Standard” (arsimor) definohet si: qëllim, objektiv ose kriter, sipas të cilit gjykohen
dhe vlerësohen komponentët përbërës të edukimit.809 Po në këtë studim, termi standard kuptohet dhe
definohet edhe si udhëzues për hartimin e kurrikulave, kriter për rritjen e efikasitetit të mësimdhënies

809Grillo, Kozma (2002)“Fjalor i edukimit”, ISP, Tiranë, fq. 282.

474
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
dhe mësimnxënies, normë për rritjen e kompetencës profesionale të mësuesve dhe mjet që ndikon në
rritjen e cilësisë së mësimit dhe edukimit. Standardi (arsimor) është qëllim, objektiv ose kriter i
arsimit i shprehur, ose numerikisht si në mesatare (normë), ose si një ideal i përsosmërisë, sipas të
cilit gjykohen dhe vlerësohen mësimdhënia dhe të nxënit e nxënësve.
Standardet në edukim dhe arsim janë: norma, masa, kriteret, kërkesa lidhur me kushtet që
duhet t’i plotësojë dhe sigurojë shoqëria, me qëllim që puna edukativo - arsimore në institucionet
shkollore të realizohet me sukses”. 810
Termi Standardet për mësimdhënës: janë kritere që përcaktojnë aftësitë dhe kompetencën
profesionale, që duhet t’i posedojë mësimdhënësi. Standardet për mësimdhënës përcaktojnë se çfarë
cilësish duhet të zotërojë mësimdhënësi, në mënyrë që të jetë i gatshëm për t’i ndihmuar nxënësit,
për t’i përmbushur standardet e përmbajtjes, standardet e arritjes dhe të vlerësimit. Standardet për
mësimdhënës janë shumë të rëndësishme, sepse ato ndihmojnë në përgatitjen, licencimit,
certifikimit dhe zhvillimit të vazhdueshëm profesional të mësimdhënësve, me qëllim të ngritjes së
nivelit të mësimdhënies. Këtu në vazhdim, po i paraqesim disa nga standardet që aplikohen në një
kolegj, në Ontario (SHBA), për një mësimdhënës të licencuar të ri. Këto standarde janë: përkushtim
ndaj nxënësit dhe të nxënit; njohuri profesionale; praktikë mësimdhënie; udhëheqje e bashkuar;
zhvillimi i vazhdueshëm profesional.811

Funksionet e monitorimit dhe vlerësimit

Funksioni themelor i monitorimit dhe vlerësimit të performancës së mësimdhënësve është:

përparim i punës së gjithëmbarshme edukativo-arsimore të organizatave dhe të institucioneve
edukativo-arsimore.812

Funksionet e vlerësimitjanë si më poshtë:

Funksioni formues shërben për monitorimin, për planifikimin, për përmirësimin, për zhvillimin
e veprimtarisë në proces.
Funksioni përmbledhës shërben për njohje të përgjegjësisë, për llogaridhënie, për
përzgjedhje, për certifikim, akreditim.
Funksioni proaktiv i shërben procesit të vendimmarrjes.
Funksioni retroaktiv i shërben procesit të llogaridhënies.
Funksioni psikologjik e social shërben për të motivuar sjellje të dëshiruara prej vlerësuesve,
për të zhvilluar marrëdhënie dhe mbështetje publike.
Funksioni administrativ shërben për të ushtruar autoritetin, për vlerësim të vartësve.

Ndër funksionet më të rëndësishme të mbikëqyrjes, monitorimit dhe vlerësimit të punës së

mësimdhënësit, dallojmë këto funksione, të cilat i kemi modifikuar në funksion të monitorimit dhe
vlerësimit të performancës së mësimdhënësve:

810Dërvodeli, Januz (2008), Standardet në arsim, Gjilan, fq. 11.

811Shkodrani, Eniana (2003), Frytshmëria e shkollës dhe bashkësia profesionale, Kurrikula dhe Shkolla, nr. 4, ISP,
Tiranë, f. 223.
812Pedagogu (1986), Kontrolli dhe mbikëqyrja profesionale pedagogjike në funksion të përparimit të punës edukative-arsimore,

Prishtinë, fq. 43.

475
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Fig 2. Funksionet e monitorimit dhe vlerësimit

Funksioni kontrollues

Me “kontroll”, kuptojmë procesin e ndjekjes dhe mbikëqyrjes së punës së mësimdhënësve,

me ç’rast monitoruesi vërteton dhe vlerëson:
 mënyrat dhe efikasitetin e realizimit të qëllimeve dhe detyrave të punës së mësimdhënësit;
 të arriturat e mësimdhënësit si në aspektin shkencor, pedagogjik dhe profesional;
 nivelin e realizimit të planeve dhe programeve të punës nga mësimdhënësit.

Ka mendime të ndryshme lidhur me funksionin kontrollues, madje insistohet që të ketë më

pak “kontroll” e më shumë këshillime dhe instruksione. Edhe përkundër kësaj, padyshim se kontrolli e
ka vlerën e vet, por monitoruesi/inspektori, gjatë procesit kontrollues, nuk duhet të reagoj për gjëra të
imta - ato që e dëmtojnë këtë proces. Kontrolli është pjesë e pandarë e punës së
monitoruesit/inspektorit. Ky funksion duhet të shndërrohet në mekanizëm të besimit dhe mirëkuptimit,
në mes të monitoruesit dhe mësimdhënësve.

Funksioni diagnostifikues

Njëra ndër detyrat kryesore të kontrollit është edhe diagnostifikimi, ku bëhet konstatimi i
vërtetë i gjendjes, realizimit të qëllimeve, planeve e programeve. Pra, përmes diagnostifikimit, bëhet
konstatimi i gjendjes faktike në mënyrë objektive dhe të gjithanshme. Pa një diagnostifikim të mirëfilltë,
nuk mund të kemi përparim të punës edukativo-mësimore. Ky është parakusht për një punë efektive.
Andaj, përmes funksionit diagnostifikues, sigurojmë “konstatimin e vërtet të gjendjes,
përcjelljen e ligjeve dhe ligjshmërive, vërtetimin e saktë të realizimit të qëllimeve dhe
detyrave...”.813Monitoruesi duhet të jetë i durueshëm dhe i qëndrueshëm në kërkimin e faktorëve dhe
konstatimin e gjendjes reale. Kjo nuk mund të bëhet në monitorim të papërgatitur dhe të paplanifikuar.
Njohja e gjendjes faktike nënkupton nevojën e përdorimit të instrumenteve matëse, me të cilat, në
mënyrë më objektive, dignostifikohet gjendja reale e institucionit arsimor.

813Po aty, fq. 45.

476
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Diagnoza, e cila bëhet në mënyrë sipërfaqësor, e bën joserioze, të njëanshme, ndërsa rolin
e monitoruesit joautoritativ dhe procesin e monitorimit/vlerësimit, jo efektiv.

Funksioni instruktiv

Qëllimi i këtij funksioni është informimi i mësimdhënësve përmes mjeteve të ndryshme: të

udhëzimit, informimit me broshura, revista arsimor, seminare apo trajnime të ndryshme. Përmes
informimit gjatë instruksionit, mësimdhënësit udhëzohen se çka ka bërë në situata të caktuar të punës
së tij.
Monitoruesi/inspektori, gjatë procesit të monitorimit dhe vlerësimit, informon mësimdhënësit
pse duhen bërë veprime të caktuara didaktike, metodike apo pedagogjike. Kjo bëhet me qëllim të
motivimit të mësimdhënësve, duke i bindur ata se këto veprime do të ndikojnë për kryerjen në mënyrë
sa më efektive të punës së tyre. Pra, instruksioni duhet të përgjigjet në këto pyetje:
 Çka duhet bërë?
 Si duhet bërë?
 Me çfarë duhet bërë?

Funksioni instruktiv ka qëllime të ndryshme, si: pedagogjike, psikologjike, empirike-praktike

etj. Po ashtu, mund të përdoret në situata të ndryshme, dhe numri i individëve për nga pjesëmarrja
mund të jetë: individual, grupor apo kolektiv, varësisht nga qëllimi.

Funksioni këshillues

Qëllimi i këtij funksioni është këshillimi. Pra, përmes këshillimit, mësimdhënësve iu ofrohet
ndihmë në raste të caktuar për tejkalimin e vështirësive, si: tejkalimin e situatave konfliktuoze,
mospajtimeve, dilemave etj. Monitoruesi/ inspektori, gjatë procesit të monitorimit dhe vlerësimit të
performancës, duhet të jetë i përgatitur në rastet e reagimeve të ndryshme të mësimdhënësve. Në
këto raste këshillimi është i domosdoshëm, i cili mund të realizohet përmes bisedave profesionale,
bindjeve, mirëkuptimit, respektit etj.

Përfundime

Ndër funksionet më të rëndësishme të monitorimit dhe vlerësimit të performancës së

mësimdhënësve, dallojmë këto: funksioni kontrollues, funksioni diagnostifikues,funksioni instruktiv,
funksioni këshillues.
Ka mendime të ndryshme lidhur me funksionin kontrollues, madje insistohet që të ketë më
pak “kontroll” e më shumë këshillime dhe instruksione. Ky funksion duhet të shndërrohet në
mekanizëm të besimit dhe mirëkuptimit, në mes të monitoruesit dhe mësimdhënësve.
Njëra ndër detyrat kryesore të kontrollit është edhe diagnostifikimi, ku bëhet konstatimi i
gjendjes faktike, realizimit të qëllimeve, planeve e programeve. Ky është parakusht për një punë
efektive.
Qëllimi i Funksionit instruktiv, është informimi i mësimdhënësve përmes mjeteve të
ndryshme: të udhëzimit, informimit me broshura, revista arsimor, seminare apo trajnime të ndryshme.
Përmes informimit gjatë instruksionit, mësimdhënësit udhëzohen se çka kanë bërë në
situata të caktuar të punës së tyre. Monitoruesi/inspektori, gjatë procesit të monitorimit dhe vlerësimit,
informon mësimdhënësit rreth arsyeve se pse duhen bërë veprime të caktuar didaktike, metodike apo
pedagogjike. Kjo bëhet me qëllim të motivimit të mësimdhënësve, duke i bindur ata se këto veprime do
të ndikojnë për kryerjen, në mënyrë sa më efektive, të punës së tyre. Në këto raste këshillimi është i
domosdoshëm, i cili mund të realizohet përmes bisedave profesionale, bindjeve, mirëkuptimit,
respektit etj.

477
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Literatura
Adonis P. David; Jonathan V. Macayan (2010), Assessment of Teacher Performance, The
Assessment Handbook, Vol. 3.
Hyseni,H., Mita,N., Salihaj,J., Pupovci,D. (2003), Qeverisja dhe udhëheqja në arsim, Prishtinë.
Grup autorësh: Projekt propozim për Udhëzim Administrativ; Mbikëqyrja, monitorimi dhe vlerësimi i
mësimdhënësve në institucionet arsimore parauniversitare në Kosovë, neni 3.
Grillo, Kozma (2002)“Fjalor i edukimit”, ISP, Tiranë.
Dërvodeli, Januz(2008)Standardet në arsim, Gjilan.
Shkodrani, Eniana, (2003)Frytshmëria e shkollës dhe bashkësia profesionale, Kurrikula dhe Shkolla,
nr. 4, ISP,Tiranë.
Revista “Pedagogu” (1986), Kontrolli dhe mbikëqyrja profesionale pedagogjike në funksion të
përparimit të punës edukative-arsimore”, nr. 1, Prishtinë.
Johan C. van Bruggen (2011), Inspectorates of Education in Europe; Some comparative remarks
about their tasks and work, SICI.

478
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37. 82.

Contributions of literature to foreign language learning

Mustafa ERDEM

Abstract: Literature and language are closely related and literature is constituted by language and it
represents one of the most recurrent uses of language.Literature usage as resource in foreign
language learning increases creativity and ability of writing, reading and appreciation for language. It
also encourages oral skills and expression of personal opinion.This paper provides review of ideas
and research on many advantages of using literature in English language learning. Literatureis a
valuable authentic material,helps cultural and language enrichment,and involves personal
involvement.Literature presents authentic materials through which the students are likely to experience
real life examples of the target language. All these benefits show that literary works should be used as
an effective instrument in the teaching of foreign languages, including the most commonly spoken
language, English.

Key words: literature, foreign language, contribution, language skill, language classroom, authentic,
feeling, human aspects.

Introduction

Language as a means of communication has been learned and taught for centuries. For
every human the learning process starts unconsciously with learning their mother tongue and later it
goes on systematically and consciously at school.However,in order to carry on commercial or social
relations among different communities people have to learn two or even more languages. Therefore
teaching of foreign languages has been an object of interest to societies for ages.Many researchers
believe that literature is useful in English language teaching.
Positive contributions of literature cannot be denied and many researchers believe that it
should certainly be part of Foreign Language Teaching curriculum. For many students, reading
literature is a great motivation for learning the target language. Selection of appropriate texts is one of
the main conditions of success. Literature itself is the main source of illustration of language; it
considerably provides interaction of reader with the text and increases the potential of personal
involvement.
Reading literature increases the awareness and understanding of students of new cultures
and diverse “living rules”. It can be emphasized that literature is a kind of historical document which
contains precise information about the time it was written and society that prevailed. So literature not
only gives us pleasure but also factual information about different periods and society. Study of
literature crystallizes man and teaches them the art of living; it is the mirror of our reality. Literature
contains all thoughts of prominent people, pleasure, happiness or their pain.
Literature is a bridge for teaching foreign languages as well as in the transmission of culture.
Zoreda and Vivaldo-Lima 814 cited in Bagherkazemi&Alemi 815 argues that literature helps language
teachers foster their own cultural, linguistic and interpretive skills. It helps students overcome negative
attitudes, if any, toward the targeted culture. It introduces variety into the language classroom.


PhD cand. University of Tirana-Albania. Email: merdem@epoka.edu.al
814Zoreda, L.M. &Vivaldo-Lima, J. (2008).Scaffolding linguistic and intercultural goals in EFL with simplified novels and their film
adaptation. English Teaching Forum, 3: 22-29.
815Bagherkazemi, M. &Alemi, M. (2010).Literature in the EFL/ ESL classroom: consensus and controversy. LiBRI. 1, 30-48.

479
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
According to Gajdusek 816 literature serves as a stimulus for composition. It is a perfect tool for
constituting content for content-based classes besides encouraging students to talk.

Literature in English language teaching

Collie and Slatter817mentions four reasons why a language teacher should use literary texts
in classes: First, literature is a valuable authentic material because readers have to deal with language
intended for native speakers (different linguistic uses, forms and conventions). Second reason is
cultural enrichment. The imagined world of literature reveals thoughts, feelings, customs, and other
features of life of the country where English is spoken. Third is Language enrichment. Literary texts
offer many features of written language that can broaden learners' skills. Last is personal involvement.
Engaging imagination with literature helps learners to change their attention from language system to
the story itself. Sometimes the readers are drawn into the development of the plot."
Literary works include the culture of the society so while learning a foreign language at the
same time you learn the culture of the foreign language. Literary works enable students to entertain
while learning and communicate on various subjects.
Povey 818 mentions that "Literature will increase all language skills because literature will
extend linguistic knowledge". So Literature plays an important role in teaching four basic language
skills and different literary texts can be used effectively in the teaching of writing,reading listening and
speaking skills.As it has been widely accepted positive contributions of literature in language teaching
is considered to be very advantageous. Literature usage as resource in English learning classrooms
increases creativity and ability of writing, reading and appreciation for language. It also encourages
oral skills and personal opinion expression. This exercise leads to student’s enhanced ability to make
critical and analytical summaries of literary.
Material selection is important in teaching the literature. Billows819 argues that it is best to
provide students with material they are already familiar with. This is because they are no longer
challenging themselves with new vocabulary they have not yet learned; instead, they are concentrating
on "acquiring the skills of reading." The reader must be able to comprehend the text they are given. If
their linguistic levels are poorly developed, they cannot be expected to meet the linguistic and stylistic
levels of that particular text. In order to bypass this, it is important for students to do as Billows
suggests. They must be given texts they are comfortable with so that they feel more at ease with texts
that can surpass their actual levels of comprehension and writing.

Benefits of literature in language learning

Regarding the positive contributions of literature, many researchers are of the opinion that;
literature is beneficial for many reasons. First of all, According to Rosli 820, based on English curriculum,
literature encourages developments in mankind:
 It provides an alternative means of perception in relation to personal mood, attitude
and feeling into the cultural pattern.
 It offers complexity of expressions which are beyond the scope of logical reasoning.
 It gives a scopefor various thinking and theorizing in different sciences and arts.
 It helps students to find out a medium of integration in order to understand the world
within as a human.

816Gajdusek, L. (1988). Toward wider use of literature in ESL: Why and hoW. TESOL Quarterly, 22(2): 227-257.
817Collie, J., & Slater, S. (1987). Literature in the Language Classroom. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

818Povey, J. 1972. Literature in TESL programs: The language and the culture. In H. Allen and R. Campbell (ed.) Teaching
English as a second language.New York, McGraw-Hill, 1972.fq. 187.
819Billows, F.L., (1961). Ear Training, in Billows, F.L., ed., The Techniques of Language Teaching. London, Longman, 32-54.
820Rosli, T. (1991).Teaching literature in ESL: The Malaysian context. Penerbit University Pertanian Malaysia.

480
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
 It improves cognitive thinking and more flexible responses.

Secondly, According to Ur 821 as cited in Tasneen 822 , the positive contribution of literature as a
language teaching resource can be summarized in the following way:
 It offers a very enjoyable resource in learning a foreign a language.
 It presents various samples all language skills.
 It involves a rich source for word power.
 It gives a boost numerous reading skills for the good of the students.
 It appears as a springboard in terms of various discussion or writing.
 It contains various emotions and intellect, through which the students are motivated to
learn.
 Literature reflects culture of the particular language, and ıt contributes additional value
to the particular students’ general education.
 It offers a scope for critical and creative thinking.
 It gives ample enrichment to the students’ world knowledge.
 It enhances the awareness of the students aware in terms of the various human
situations and conflicts.

Thirdly, the positive contributions of using literature as a resource in foreign language

classroom suggested by Maley823 as reviewed by Rosli824 are;

Universality: The topics in literature are same in all cultures, even though treatment
of them would be different- Death, Love, Separation, Belief, Nature.
Personal relevance: All the maters of literature can be related to our imagination and
to our own life. Because it deals with ideas, feeling or events they are experiences of
living persons which can be related to our own experiences.

Variety: Literature is variable, it possess all the subject meters and languages of each
dimension.

Interest: The themes and topics of literature are part of human experiences and are
written in the form to capture reader’s attention.

Ambiguity: Because of suggestive and associative nature literature speaks different

meanings to different people. It is rare that two people have same perception for a
literature text, which implies that literature does not have a valid interpretation it is free
to different opinions and discussions.

Literature learning exposes students to thinking skills development. Enabling them to

analyze, classify, compare, formulate hypothesis, make inference and draw conclusions.
According to Rosli825 thinking skills may be grouped into three major categories: creative, logical and
critical thinking,

a- Creative thinking;

821Ur,Penny (1996) A Course in Language Teaching; Cambridge: Cambridge University Press. fq.201.
822Tasneen, W. (2010).Literary texts in the language classroom: A study of teachers‟ and students‟ views at international
schools in Bangkok. Asian EFL Journal Volume 12 Issue 4.
823Maley, A. (1989).Down from the pedestal: Literature as resource.Modern English publications.
824Rosli, T. (1991).Teaching literature in ESL: The Malaysian context. Penerbit University Pertanian Malaysia.
825Rosli, T. (1991).Teaching literature in ESL: The Malaysian context. Penerbit University Pertanian Malaysia.

481
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
The originality in the literature offers a scope of understandingthe uniqueness of the
individual's perception, and inborn talents. Because creative thinking stems from
ability not only to look but to see, hear, listen; at the same time, not only to imitate but
to innovate, observe, and experience the freshness.

b-Logical thinking;
It is related to hypotheses and predictions of outcomes in order to examine the validity
of an assertion for the good of the evidence. It focuses on logical relationships, and
also mainly on "what to think" not on how to think.
c- Critical thinking;
It starts with asking questions in order to find out meaning, also to explain various
objective viewpoints, and opinion and fact. More than that, ıt is important to find a way
how to make judgments based on criteria.

Conclusion

Positive contributions of literature are consideredas positive improvements of “good” writing

and enlarge the competences of the language, which precisely means expending skills of students
toward better learning of language based on rules and linguistic models. Literature is also a treatment
for students mind toward creativity and conceptual thinking. As students read literaturethey enlarge the
view of the basic picture that they see every day by adding imagination on it. This helps as training for
their mind toward new changes in conception.
Expanding of language competences and the independent learning of the language without
artificial inputs of the teachers for students are other positive inputs of literature to language learning.
Literature helps a lot in expanding language learning skills, as the best language with appropriate
usage of linguistic rules are used in literature.
Some other benefits of the literature are the direct interaction that student has with the text,
the dialog creation in the classroom with controversy responses for a particular text as they share
personal views which also helps them for deepening and developing their knowledge.Personal
selection of literature helps students stay motivated as they are given the opportunity to select the
topic that they are interested in. Students in crescent of conceptual thinking give them opportunity to
understand the uniqueness and ability of literature to connect reader’s personal experience with the
literary texts.
To conclude, majority of indicators believe that using literature in English language teaching
increases students’ skills and knowledge. There may be some negative attitudes of students to certain
literary texts but the overall important fact is that institutions and teachers must properly select literary
materials based on students’ proficiency, preference, and school standards.

References
Bagherkazemi, M. &Alemi, M. (2010). Literature in the EFL/ ESL classroom: consensus and
controversy. LiBRI. 1, 30-48.

Billows, F.L., (1961). Ear Training, in Billows, F.L., ed., The Techniques of Language Teaching.
London, Longman, 32-54.

Collie, J., & Slater, S. (1987). Literature in the Language Classroom. Cambridge, UK: Cambridge
University Press.

Gajdusek, L. (1988). Toward wider use of literature in ESL: Why and hoW. TESOL Quarterly,
22(2): 227-257.

482
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Maley, A. (1989).Down from the pedestal: Literature as resource. Modern English publications.

Povey, J. 1972. Literature in TESL programs: The language and the culture. In H. Allen and R.
Campbell (ed.) Teaching English as a second language.New York, McGraw-Hill,
1972.fq. 187.

Rosli, T. (1991). Teaching literature in ESL: The Malaysian context. Penerbit University Pertanian
Malaysia.

Tasneen, W. (2010). Literary texts in the language classroom: A study of teachers‟ and students‟
views at international schools in Bangkok. Asian EFL Journal Volume 12 Issue 4.

Zoreda, L.M. &Vivaldo-Lima, J. (2008).Scaffolding linguistic and intercultural goals in EFL

with simplified novels and their film adaptation. English Teaching Forum, 3: 22-29.

Ur, Penny (1996) A Course in Language Teaching; Cambridge: Cambridge University Press.
fq.201.

483
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

484
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Histori/History
485
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

486
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 94 (= 18 :) (= 112. 2)

Marrëdhëniet diplomatike shqiptaro - gjermane në kontekstin historik

Isuf AHMETI

Abstrakt: Fillimi i viteve 80-ta e gjeti Shqipërinë pa asnjë mbështetje politike, ekonomike dhe
ushtarake ndërkombëtare. Në këto vite Shqipëria nuk kishte asnjë vend mik, aleat, partner që të mund
t’i ankorohej për bashkëpunim ushtarak. Ajo jo vetëm ishte jashtë blloqeve ushtarake, por edhe i kishte
shpallur luftë idelogjike atyre. Duke e konsideruar edhe gjeopolitikën problematike me fqinjët, situata e
sigurisë dhe e mbrojtjes për vendin mbetej shumë serioze.
Lidhur me negocaitat ndërmjet Shqipërisë dhe Gjermanisë për marrëdhëniet diplomatike
mes dy shteteve u zhvilluan në Austri - shtet neutral ku edhe Shqipëria kishte një ambasadë - më 8-9
nëntor 1984. Në këto bisedime u trajtua fillimisht çështja e kompensimit për dëmet e Luftës së Dytë
Botërore. Pala shqiptare prezantoi një faturë tepër të fryer për dëmet e shkaktuara. Nga ana e saj,
Gjermania tregoi mirëkuptim në parim, me gjithë se jo për shumën e kërkuar, por shpjegoi se sipas
Marrëvëshjes së Londrës për borxhin gjerman (Londoner Schuldenabkommen) të vitit 1953 nuk mund
t'i paguante asgjë Shqipërisë, pa rregulluar paraprakisht kompensim me të gjithë shtetet e Evropës në
tërësi. Në bisedimet për marrëdhëniet diplomatike me shtetet e tjera të Evropës lindore, Gjermania
kishte gjetur një zgjidhje për problemin e kompensimit: jo me kompensim financiar, i cili ishte ndaluar
sipas Marrëveshjes së Londrës, por me kredi financiare me kushte të lehtësuara. Mirëpo në rastin e
Shqipërisë, kjo zgjidhje nuk ishte e mundur për shkak se, në kushtetutën e saj komuniste, Shqipëria e
kishte të ndaluar marrjen e kredive.” Por pas shumë përpjekjesh, u arrit që këto vende të vendosin
mes tyre marrëdhëniet diplomatike, edhe pse pak të vonuara?
Kështuqë, më 1 tetor 1987 u lidhën marrëdhënie diplomatike midis Republikës Federale të
Gjermanisë dhe Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, dhe tri javë më vonë, më 23 tetor 1987,
erdhi Ministri i Punëve të Jashtme, Hans-Ditrih Gensher, në Tiranë për një vizitë zyrtare
gjashtëorëshe. Pastaj, në janar 1988 erdhi ambasadori i parë gjerman (perëndimor), Dr Friedrich
Kroneck, në Tiranë, kur selia e ambasadës gjermane ishte ende në Hotel Dajti. Me në fund, në
qershor 1990 u hap ndërtesa e re e ambasadës gjermane në Rrugën e Skënderbeut, ndërsa një muaj
më vonë, kjo ndërtesë u demolua nga që mësynë rreth 3000 shqiptarë të cilët kërkuan strehim politik
në atë kohë aty, dhe ambasada u mbyll prapë.

Fjalët kyqe: shtet neutral, marrëveshja e Londrës

Fillimi i viteve 80-ta e gjeti Shqipërinë pa asnjë mbështetje politike, ekonomike dhe
ushtarake ndërkombëtare. Në këto vite Shqipëria nuk kishte asnjë vend mik, aleat, partner që të mund
t’i ankorohej për bashkëpunim ushtarak. Ajo jo vetëm ishte jashtë blloqeve ushtarake, por edhe i kishte
shpallur luftë idelogjike atyre. Duke e konsideruar edhe gjeopolitikën problematike me fqinjët, situata e
sigurisë dhe e mbrojtjes për vendin mbetej shumë serioze.
Në qëndrimet për zhvillimet ndërkombëtare doktrina e Enver Hoxhës kishte këto
karakteristika: ajo fajëson për gjithë zhvillimet botërore, problemet e krizat e ndryshme, sistemin
kapitalist botëror; ngarkon me përgjegjësi për luftërat e krizat e mëdha dy superfuqitë kryesore, Shtetet
e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimin Sovjetik: bën përgjegjës revizionizmin ndërkombëtar, ku
përfshin gjithë partitë e lëvizjet komuniste që ndiqnin modelin e Moskës apo të Pekinit: ngarkonin me
përgjegjësi për krizën në Lindjen e Mesme, Izraelin, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimit
Sovjetik; Fajëson organizatat ndërkombëtare si ato të Blloqeve, NATO, Traktati i Varshavës, KNERI,


Autori ka thirrjen shkencore Dr.sc.
487
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
TPE dhe konsorciumet e kartelet botërore për rikonfrontimin që po gjallërohej në vitet e 80-ta; apelon
për nxitje të luftës popullore kundër ndikimit të superfuqive e sidomos të Shteteve të Bashkuara të
Amerikës dhe të Bashkimit Sovjetik; apelon për ngritje të klasës punëtore për përmbysje me dhunë të
borgjezisë e të kapitalizmit botëror; apelon te partitë komuniste e punëtore për solidaritet me popujt e
shtypur dhe revolucionin socialist ndërkombëtar; apelon për solidaritet ndërkombëtar te popujt e
vendet e “Botës së Tretë”, sidomos te popujt e vendet e vegjël brenda saj. 826
Në planin e politikës së jashtme të shtetit shqiptar testamenti i Enver Hoxhës theksonte se
do t’i përmbahej parimeve të OKB-ës: për barazi ndërkombëtare; respektim të sovranitetit shtetëror;
mosndërhyrjes në punët e brendshme; bashkëpunimit me levërdi reciproke; parimit të fqinjësisë së
mirë. Ndonëse me anë të këtyre parimeve, regjimi i Enver Hoxhës synonte që të ndikonte moralisht
për të çarë izolimin ndërkombëtar, efekti i tyre real në botën e polarizuar ishte thuajse zero. 827
Ndërsa, Ramiz Alia ndoqi në linjat e politikës së jashtme vijën e Enver Hoxhës. Në
Kongresin e 9-të të Partisë së Punës të Shqipërisë në vitin 1986, Alia theksoi se do të ruante
testamentin e Enver Hoxhës dhe do e zhvillonte atë. Tre sfidat ishin që do të ballafaqohej Ramiz Alia
gjatë pushtetit të tij: varfëria e tjeskajshme; diktatura e ashpër; dhe vetëizolimi ndërkombëtar. Të tre
këto sfida buronin nga njëra-tjetra, lidheshin dhe ndikonin shumë mbi njëra-tjetrën. Kjo ndërvarësi
ishte e tillë që, nuk mund të zgjidhej asnjë prej këtyre tre sfidave pa i ndryshuar të trija njëherësh. Pra,
këto tre sfida kërkonin në thelb ndryshimin e plotë të sistemit komunist enverist, në një model cilësisht
tjetër. Ramiz Alia nuk e ndërrmori një rol të tillë. Ai bëri vetëm reforma të pjesshme, ndryshime
parciale, kozmetike dhe përdori më tepër ndyshimin e retorikës politike sesa transformimin e thelbit të
sistemit politik.828
Lidhur me ndërmarrjen e reformave në politikën e jashtme, Ramiz Alia kishte barriera
kushtetuese. Në Kushtetutën e Shqipërisë të miratuar me referendum në vitin 1976, përcaktohej
kuadri i politikës së jashtme të Shqipërisë si dhe i politikave të marrëdhënieve ekonomike me jashtë.
Kushtetuta e vitit 1976 ndalonte marrëdhëniet me dy superfuqitë, Bashkimin Sovjetik dhe Shtetet e
Bashkuara të Amerikës; përcaktonte kushte për marrëdhëniet me Britaninë e Madhe dhe Gjermaninë
Federale; ndalonte marrjen e ndihmave ekonomike nga jashtë dhe kredive të huaja. Këto ishin
restriksione të pakapërcyeshme pa ndryshimin e Kushtetutës. Brenda këtij kuadri, gjithsesi Ramiz Alia,
hodhi disa hapa të matur drejt botës.
Këtu mund të radhiten: marrëdhëniet më aktive ekonomike me Evropën Lindore, duke
rigjallëruar edhe marrëdhëniet me Kinën; marrëdhëniet më aktive në Ballkan dhe Rajon, duke
përfshirë edhe Italinë, kryesisht në planin ekonomik e kulturor; hapat më pajtues drejt Perëndimit, siç
ishin rritja e bashkëpunimit tregtarë e kulturor me Francën, vendosja e marrëdhënieve diplomatike me
Gjermaninë Federale dhe Spanjën dhe futja e Shqipërisë në OSBE në fillim të vitit 1990; pjesmarrja e
tij në Sesionin e Përgjithshëm të AP të OKB-ës për herë të parë në shtator 1990, ku Ramiz Alia pati
takime e kontakte më të gjera ndërkombëtare në Nju Jork dhe më pas; iniciativa më e lirë për veprimin
diplomatik të shërbimit diplomatik shqiptar përgjithësisht, duke përmirësuar edhe kualitetet e
diplomatëve, me më shumë dije e kultuarë perëndimore.
Në krahasim me shumicën e vendeve të Evropës perëndimore, marrëdhëniet diplomatike
midis Shqipërisë dhe Gjermanisë (perëndimore) si dhe marrëdhëniet diplomatike me Mbretërinë e
Bashkuar (Anglinë) sigurisht u vonuan shumë.Problemi kryesor ishte qëndrimi i paparashikueshëm i
regjimit komunist në Shqipëri, pra luhatjet e brendshme të politikës shqiptare.
Thuhej në atë kohë se pengesa kryesore ishte kompensimi i lartë i kërkuar nga Shqipëria
komuniste për dëmet e shkaktuara nga regjimi nazist gjatë pushtimit gjerman të Shqipërisë në vitet
1943-1944, kurse pengesa me Mbretërinë e Bashkuar ishte ari i thesarit të shtetit zogist i cili kishte
përfunduar në Bankën e Anglisë në Londër dhe i cili nuk iu kthye Shqipërisë për shkak të incidentit të
Kanalit të Otrantos.

826Lisen Bashkurti, Negociatat (Historia, teoria, praktika), AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE, Tetovë, 2010, fq. 389.
827Po aty, fq. 389-390.
828 Po aty, fq. 396-397.

488
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Por hedhim një sy posaçërisht mbi marrëdhëniet gjermano-shqiptare. Në vitet ‘50, Shqipëria ishte
anëtare e Paktit të Varshavës dhe kishte kështu marrëdhënie të ngushta, ndër të tjera, me Republikën
Demokratike Gjermane (RDGj), pra me Gjermaninë lindore komuniste, por jo me shtetin tjetër
gjerman. Me kalimin e kohës dhe me “Ostpolitik-ën” e Gjermanisë perëndimore, Republika Federale e
Gjermanisë (RFGj) lidhi marrëdhënie diplomatike me “republikat popullore” të Evropës lindore,
përfshirë në fund edhe me Republikën Demokratike Gjermane (1972), por jo me Shqipërinë. Duke
patur marrëdhënie diplomatike me gjithë botën komuniste, RFGj-ja nuk kishte pse të mos lidhte
marrëdhënie zyrtare edhe me Republikën Popullore Socialiste të Shqipërisë. Problemi qëndroi
kryesisht në këmbënguljen dhe ekstremizmin politik të drejtuesve të regjimit stalinist në Shqipëri, por
duhet të pranojmë gjithashtu se Gjermania nuk tregoi asnjë interes të veçantë për Shqipërinë, një
vend i vogël, tepër i prapambetur dhe pa interes gjeopolitik apo ekonomik.829
Boni, nëpërmjet eksporteve me Shqipërinë, me siguri nuk korr dot ndonjë përfitim të madh.
Por në aspektin politik, në rastin e Shqipërisë, qysh prej tërheqjes së kinezëve, është lënë pa
shfrytëzuar një hapësirë e madhe. Rendi shoqëror e politik i Shqipërisë sigurisht që nuk u përgjigjet
përfytyrimeve perëndimore.
Ky rend, megjithatë, nuk ndryshon shumë nga ai i vendeve të tjera socialiste me të cilët Boni
me kohë ka ndërtuar marrëdhënie e kontakte të mira. Në politikën e tij për të ruajtur sa mundet
"statusquo"-në në Ballkan dhe të kufizojë kësisoj sa më shumë ndikimin e Moskës, Boni në radhë të
parë mbështetet te Jugosllavia. Por nuk mund të ngremë asnjë dyshim, se një Shqipëri tërësisht e
pavarur nga Moska, kontribuon në stabilitetin e Ballkanit, po aq sa dhe një Jugosllavi e paangazhuar.
Do të kishte qenë një gabim i rëndë politik ta neglizhonim edhe më tej për një kohë të gjatë këtë fakt".
Kështu shkruante një gazetar gjerman dhe njohës i mirë i Ballkanit, Heiko Flottau, në një shkrim për
"Sueddeutsche Zeitung" të datës 12.02.1982.
Duket se kjo ishte dhe sinteza më e mirë e asaj çka gjermanët prisnin nga vendosja e
marrëdhënieve me një vend si Shqipëria, asokohe, "njolla e zezë" e Europës. Duke marrë shkas nga
interesi i rizgjuar ditët e fundit në mediat e opinionit publik shqiptar për kohën, e cila nga shumëkush
në Shqipëri cilësohet (me të drejtë) rëndom si "shansi i humbur", pra (ri)vendosjen e vonuar të
marrëdhënieve diplomatike mes RFGJ-së e Shqipërisë në vjeshtën e vitit 1987, u ngacmova të sjell
një përmbledhje materialesh e faktesh të botuara në Gjermani, pikërisht në momentin e vendosjes së
këtyre marrëdhënieve. Ato përbëjnë në vetvete konstatime, fakte, komente, analiza e dëshmi mbi
stadin e këtyre marrëdhënieve në këndvështrim historik dhe përpiqen gjithashtu të gjejnë dhe shkaqet
se përse këto u realizuan kaq vonë. Duke u zhvendosur në kohë, pikërisht rreth 20 vjet më parë,
shumica e materialeve të rrëmuara në rreshtat e shtypit gjerman (shumë nga të cilat po botohen për
herë të parë në shtypin shqiptar), çdo gjë duket të jetë më se interesante, duke pasur parasysh faktin
se tashmë Gjermania është jo vetëm lokomotiva ekonomike në Europë, por edhe në politikë.
Ndërkohë edhe Shqipëria ka ndryshuar shumë qysh prej asaj kohe dhe shumëçka rreth pikave të
errëta në lidhje me vendosjen e tyre janë zbardhur falë prezencës në shtyp të protagonistëve të saj. 830
Në fakt, ky studim nuk tenton të merret shumë me analizën e fakteve apo arsyet që çuan në këto
marrëdhënie, apo mënyrën se si u realizuan ato, aq më tepër të ndalet në vizitat e famshme të
Shtrausit në Shqipëri, të cilat ishin gjithsesi kulmi i përpjekjeve (jo thjesht individuale të këtij
personaliteti të madh politik gjerman), por më shumë dëshiron të hedhë dritë mbi marrëdhëniet
shqiptaro-gjermane ndër shekuj në shumë fusha dhe kjo e parë nën dritën e fakteve që gjenden në
dokumentet e studimet gjermane pas një hulumtimi relativisht të gjatë. Kështu, në ndihmë na vijnë
materiale që janë marrë në Bibliotekën e Bundestagut, Institutin Federal Gjerman për Studime
Ndërkombëtare e Lindore në Bon, Ministrinë e Jashtme Gjermane, atë shqiptare, shtypin dhe mediat
gjermane dhe ato gjermanofolëse etj.831

829 Rober Elsie, 25 vjet marrëdhënie shqiptaro-gjermane, Bota Sot 07.10.2012 (Intervist e zhvilluar nga DW dhe Robert Elsie-n,
ish përkthyes në bisedimet paraprake të delegacioneve mes Shqipërisë dhe Gjermanisë për vendosjen e marrëdhënieve
diplomatike më 1 tetor 1987)
830 Armend Plaka, KUR GJERMANËT DHE SHQIPTARËT (RI)VENDOSNIN MARRËDHËNIET, Gazeta “SHQIP”, 26 mars 2007.
831
Po aty.
489
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Qysh në fillim të një studimi kushtuar vendosjes së marrëdhënieve diplomatike mes dy
vendeve, autori Wolf Oschlies thekson ndër të tjera:"...Qëllimi i studimit tim është të prezantojë
partnerin më të ri diplomatik të Bonit, Shqipërinë - vendin më të izoluar, më kryeneçin, më të
prapambeturin, më totalitarin dhe njëkohësisht edhe më të pavarurin në Europë", duke iu referuar në
fakt një tjetër studiuesi, Hennig von Loewis.832
Më poshtë ai shtron tri pyetje: Çfarë vendi është Shqipëria? Si është formësuar rruga e saj
politike në historinë moderne e postmoderne? Çfarë tradite marrëdhëniesh gjermano-shqiptare mund
të dëshmohen? Njëkohësisht duken interesante edhe pikëpyetjet shumë logjike që ngrihen prej tij.
"Përse marrëdhëniet diplomatike u vendosën kaq vonë, 15 vjet më vonë se sa me shtetet e tjera të
Lindjes?".konstaton ai.
Sa i informuar ka qenë ndërkohë lexuesi gjerman (i gazetave në veçanti) mbi rajone kaq të
mbetura në hije të Europës Lindore, sa kanë parapëlqyer autorët gjermanë të trajtojnë problemet e
këtij rajoni në mënyrë eksplicite, duke ofruar njohuri themelore për një lexues thuajse fare të
painformuar e ndoshta edhe të painteresuar? Këto dhe shumëçka tjetër do të marrin përgjigje në
vazhdën e shkrimit të mëposhtëm, që siç e theksuam tenton më shumë të paraqesë rrjedhën historike
të këtyre marrëdhënieve, për të kuptuar më mirë se si arritëm deri në vendosjen e tyre. Por në vijim
sigurisht që do u rezervojmë vend edhe shkaqeve e analizave politike që marrin në lupë sidomos
periudhën pas Luftës së Dytë Botërore.833
Edhe në kohët kur Gjermania ishte bërë ura e lidhjeve kulturore mes Europës Lindore e asaj
Perëndimore, Shqipëria mbeti për gjermanët sërish e huaj dhe e panjohur. Megjithëse, në fakt, prej
shekujsh kishte pasur lidhje të shumanshme. Nga kronikat e vjetra, për shembull, na është bërë e ditur
se ndër trupat që ndihmuan Skënderbeun, shpeshherë ishte prezente dhe një njësi (domethënë repart
ushtarak) me luftëtarë gjermanë. Mbi rolin e ndikimin e tyre, në kohët e sotme janë hedhur edhe hije
dyshimi, por është një fakt i pamohueshëm që në Shqipëri ekzistojnë familje me mbiemër Allamani e
Gjermeni. Në fakt, ky konstatim i bërë nga studiuesit gjermanë, përkon me të vërtetë me format e
mbiemrave relativisht të njohur në vendin tonë, që në dialekt hasen ndoshta edhe në formën Gjermëni.
Madje edhe mbiemri Valteri (le të kujtojmë këtu atentatorin e Zogut I, Beqir Valteri) është me origjinë
gjermane, pasi nuk gjendet asnjë shpjegim tjetër për prejardhjen e tij dhe specialistët e etimologët e
miratojnë plotësisht këtë tezë.834
Në shekullin e 17-të, princërit gjermanë, ndër të cilët edhe Valenshtajn, nxisnin shqiptarët të
hidheshin në kryengritje, në mënyrë që të arrinin sa më parë në kurorën e Bizantit.
Njëqind vjet me radhë nga 1638 deri në 1737, krerë e prijës të ushtrive gjermane kanë
luftuar së bashku me shqiptarët dhe kanë (ri)pushtuar sërish pjesë të tëra të territorit të vendit të marra
nga turqit e venecianët, etj.
Ndërsa, tani të japim një sqarim lidhur me negocaitat ndërmjet Shqipërisë dhe Gjermanisë,
dhe për këtë më mirë na thotë Robert Elsie, sepse ky ishte i angazhuar si përkthyes i drejtpërdrejt.
Citon Robert “Unë pata fat të merrja pjesë drejtpërdrejt në procesin e afrimit të të dy shteteve. Në vitet
‘80 punoja për Ministrinë gjermane të Punëve të Jashtme, atëherë në Bon, si përkthyes, kryesisht për
anglishten. Më 26-27 prill 1984 na erdhi një delegacion nga Shqipëria për të trajtuar çështjen e fillimit
të bisedimeve për marrëdhëniet diplomatike. Në Ministri ende nuk kishte një përkthyes të kualifikuar
për shqipen dhe i vetmi njeri që dinte dy fjalë shqip isha unë. Prandaj u caktova përkthyes për
bisedimet. Të them të drejtën, kisha shumë merak dhe stres sepse nuk kuptoja mirë shqipen dhe edhe
sot nuk di se si arrita të kryeja funksionin tim të ndërmjetësimit."
Shton Robert Elsie “Bisedimet zyrtare filluan gjashtë muaj më vonë. Ishte hera e parë që
unë merrja pjesë në një delegacion diplomatik jashtë Gjermanisë. Bisedimet u zhvilluan në Austri -
shtet neutral ku edhe Shqipëria kishte një ambasadë - më 8-9 nëntor 1984, kështu që u nisëm me
Zotin von Braunmühl dhe 2-3 të tjerë me trenin e natës dhe arritëm në Vjenë të nesërmen.

832 Po aty.
833 Po aty.
834 Po aty.
490
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Përfaqësuesit e delegacionit shqiptar ishin Sofokli Lazri, Engjëll Kolaneci dhe Anton Bërxholli. Me
gjithë se bisedimet ishin tepër sekrete, kishte një atmosferë disi festive. Përveç bisedimeve, mbaj
mend pritje dhe darka në hotelet dhe restaurantet më luksoze dhe më të shtrejnta të Vjenës. Zoti von
Braunmühl, i cili u vra pak më vonë nga terroristët, u shpreh i habitur se pala shqiptare harxhonte kaq
shumë para për t'u përfaqësuar si vend gjoja i begatë evropian, pasi i kisha shpjeguar atij privatisht se
niveli i jetesës në Shqipëri ngjante më shumë Afrikë se sa Evropë.
Në bisedime u trajtua fillimisht çështja e kompensimit për dëmet e Luftës së Dytë Botërore.
Pala shqiptare prezantoi një faturë tepër të fryer për dëmet e shkaktuara. Për një sërë vitesh,
udhëheqja komuniste e Enver Hoxhës ka deklaruar se Gjermania Perëndimore,shteti pasues i Rajhut
të Tretë, i detyrohet dëmshpërblime të mëdha Shqipërisë. Kjo çështje ka qenë pengesa kryesore për
ngritjen e marrëdhënieve diplomatike midis Bonit dhe Tiranës.
Në vitin 1976, pretendimet e Shqipërisë ishin 4500000000 $ për dëmet që rrjedhin nga
pushtimi i Shqipërisë nga ushtria gjermane pas dorëzimit të Italisë në 1943, e cila më parë kishte qenë
fuqia pushtuese.835Nga ana e saj, Gjermania tregoi mirëkuptim në parim, me gjithë se jo për shumën e
kërkuar, por shpjegoi se sipas Marrëvëshjes së Londrës për borxhin gjerman (Londoner
Schuldenabkommen) të vitit 1953 nuk mund t'i paguante asgjë Shqipërisë, pa rregulluar paraprakisht
kompensim me të gjithë shtetet e Evropës në tërësi, Gjermania Perëndimore thotë se pretendime të
tilla kanë skaduar.
Një qasje më fleksibile Kohët e fundit, shqiptarët e kanë ulur këtë kërkesë në 2 miliard $, por
si atëherë dhe tani, gjermanët perëndimorë kanë hedhur poshtë çdo gjë që lidhet me dëmshpërblimet.
Në vend të kësaj, negociatorët e Bonit kanë ofruar kredi ose kredite dhe kanë biseduar për ndërtimin e
një centrali të madh industrial në Shqipëri. Sipas diplomatëve, pala shqiptare ka miratuar kohët e
fundit një qasje disi më fleksibile në diskutime, duke përfshirë mundësinë e braktisjes së konceptit të
dëmshpërblimit.836
Një nga mënyrat për të treguar interesin e tyre në vendosjen e marrëdhënieve me Bonin,
ishte edhe mikpritja e autoriteteve të Tiranës për Franz-Josef Strauss, Kryeministrin e Bavarisë, në një
vizitë gushtin e kaluar. Ndonëse vizita ishte private, shqiptarët morën hapin e jashtëzakonshëm, ku
zëvendëskryeministri Manush Myftiu priti zotin Strauss në kryeqytet. Pastaj zoti Strauss u largua nga
vendi nëpërmjet një kufiri të mbyllur që kalon normalisht në Greqi, ku madje u riasfaltua një pjesë e
rrugës që të shpinte në kufi.
Duke refuzuar të gjitha ndihmat e jashtme Ende nuk ka shuma që janë përmendur mbi
projektet e investimeve eventuale gjermanoperëndimore. Për më shumë se tetë vjet qeveria e Tiranës
ka refuzuar të gjitha format e ndihmës së huaj, madje edhe refuzimin e ndihmave të Kombeve të
Bashkuara për të dhënë fonde speciale për tërmetin e rëndë në vitin 1979.
Pasi Tirana ka përmirësuar marrëdhëniet e saj me Romën pranverën e kaluar, autoritetet
italiane diskutuan disa projekte me shqiptarët, duke përfshirë edhe instalime moderne të
telekomunikacionit. Italianët ishin të frustruar nga insistimi i Shqipërisë për ta mbyllur ndërtimin brenda
një afati njëvjeçar si edhe me kushtet për huatë ose kreditë. Diplomatët perëndimorë thanë se vendet
e Evropës Perëndimore kishin koordinuar lirshëm përpjekjet e tyre për të përmirësuar marrëdhëniet
me Shqipërinë, e cila kishte ndjekur prej kohësh një politikë të izolimit relativ, sidomos në drejtim të
Evropës Perëndimore.
Franca, për shembull, ka zhvilluar bisedime me shqiptarët për kthimin e 36.000.000 $ në ar
për Shqipërinë në këmbim të zgjidhjes së kërkesave pronësore me Francën, Britaninë dhe Shtetet e
Bashkuara. As Uashingtoni dhe as Londra nuk kanë lidhje diplomatike me Tiranën, por Parisi është
duke negociuar në emër të të tre popujve.837
Në bisedimet për marrëdhëniet diplomatike me shtetet e tjera të Evropës lindore, Gjermania kishte
gjetur një zgjidhje për problemin e kompensimit: jo me kompensim financiar, i cili ishte ndaluar sipas

835“New York Times”, Shqipëria hap dyert për Bonin, DAVID BINDER, 25 nëntor 1984.
836Po aty.
837Po aty.

491
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Marrëveshjes së Londrës, por me kredi financiare me kushte të lehtësuara. Mirëpo në rastin e
Shqipërisë, kjo zgjidhje nuk ishte e mundur për shkak se, në kushtetutën e saj komuniste, Shqipëria e
kishte të ndaluar marrjen e kredive.” Por pas shumë përpjekjesh, u arrit që këto vende të vendosin
mes tyre marrëdhëniet diplomatike, edhe pse pak të vonuara?
Sipas diplomatëve perëndimorë, qeveria shqiptare është duke bërë përparim të ngadalshëm
në përmirësimin e marrëdhënieve me Gjermaninë Perëndimore.838Kështuqë, Më 1 tetor 1987 u lidhën
marrëdhënie diplomatike midis Republikës Federale të Gjermanisë dhe Republikës Popullore
Socialiste të Shqipërisë, dhe tri javë më vonë, më 23 tetor 1987, erdhi Ministri i Punëve të Jashtme,
Hans-Ditrih Gensher, në Tiranë për një vizitë zyrtare gjashtëorëshe. Që në janar 1988 erdhi
ambasadori i parë gjerman (perëndimor), Dr Friedrich Kroneck, në Tiranë, kur selia e ambasadës
gjermane ishte ende në Hotel Dajti. Me në fund, në qershor 1990 u hap ndërtesa e re e ambasadës
gjermane në Rrugën e Skënderbeut. Nje muaj më vonë, kjo ndërtesë u demolua nga që mësynë rreth
3000 shqiptarë të cilët kërkuan strehim politik në atë kohë aty, dhe ambasada u mbyll prapë.
Ndërsa më vonë, lidhur me marrëdhëniet ekonomike në mes dy shteteteve, Ish – Ministri i
Punëve të jashtme të Gjermanisë Hans Dietrich Genscher. Në një intervistë për agjencinë “Dojçe
Vele”, thekson: “Ajo që kisha të sigurt ishte interesimi i Shqipërisë për marrëdhënie ekonomike me ne,
sepse po jetonte në një varfëri të plotë. Megjithatë, më kujtohet që me ish-presidentin folëm edhe për
hapjen e vendit dhe, mbi të gjitha, për futjen e Shqipërisë në organizmat ndërkombëtarë. Unë i
këshillova që të futeshin në KSBE, si një hap për të dalë nga izolimi. Izolimi sjell mjerim për popullin, u
thashë politikanëve shqiptarë. Tashmë Shqipëria ka ndryshuar shumë dhe më gëzon fakti që ajo
aspiron për në BE dhe është anëtare e NATO-s. Pas kthesës demokratike në Shqipëri 1990-1991,
janë intensifikuar edhe marrëdhëniet mes dy vendeve. Gjermania ka mbështetur dhe mbështet
procesin e integrimit e Shqipërisë në strukturat europiane”. Ndërsa, kur u pyet si u prit në Gjermani kjo
ngjarje, pra vendosja e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë? Ai u përgjigj: “Në Gjermani më
kujtohet u prit shumë pozitivisht. Nuk ishte sensacion i madh, por u pranua pozitivisht”.839
Gjithashtu, “Rrëzimi i murit të Berlinit nga qindra mijëra qytetarë u shndërrua në ngjarjen më
shpresëdhënëse të Europës së pasluftës së dytë botërore. Kombet pas rënies së këtij muri, kudo që
vuanin nga diktatura, njëra pas tjetrës në përpjekje të mëdha po dilnin në hapësirat e lirisë dhe në
vazhdim po këtë bëri edhe kombi shqiptar”- theksoi kreu i qeverisë shqiptare, ndërsa vlerësoi ish
kancelarin gjerman Helmut Kol se do të mbetet në memorien e shqiptarëve dhe mbarë kombeve të
shtypur nga diktatura komuniste si kancelari gjerman më i madh i të gjitha kohërave. Kryeministri Sali
Berisha e vuri theksin tek mbështetja e fuqishme gjermane në realizimin e projekteve madhore të
kombit, si anëtarësimi në NATO, mbështetja në procesin e integrimit në BE, si edhe ndihma financiare
për problematikat me jetike të vendit.
“Në këto 25 vite shqiptarët kanë patur privilegjin e madh të qëndrojnë në vend të parë të
ndihmës dhe bujarisë gjermane për frymë në botë. Qeveria gjermane i ka dhënë mbi 1 miliardë euro
Shqipërisë,e cila është dedikuar në çdo fushë të jetës së vendit, ndihmë e cila është adresuar në
problematikat më jetike,me të cilat përballeshin qytetarët shqiptarë, ndihmë e cila është shtrirë në
zonat më të thella të vendnit në qindra projekte të suksesshme”- deklaroi kryeministri Berisha i cili
shtoi se Shqipëria ka njohur investime serioze gjermane, të cilat vijnë gjithnjë në rritje dhe janë një
shembull suksesi.840
Më tej Berisha vlerësoi se Gjermania ka dhënë një ndihmë të madhe për paqen dhe
stabilitetin në Ballkan dhe veçanërisht në çlirimin e Kosovës. “Ajo ka një kontribut të veçantë në
çlirimin e Kosovës. Ishin njësitë gjermane të parat që në krye të trupave të Aleancës së Atlantikut të
Veriut kaluan kufirin dhe u paraqitën si çlirimtarë në Kosovë dhe në gjithë këto vite dhanë kontribut
thelbësor në ndërtimin e vendit”- shtoi ai, i cili falënderoi taksapaguesit gjermanë dhe qeverinë
gjermane për mbështetjen e vazhdueshme që i kanë dhënë vendit tonë.841

838Po aty.
839Mimoza Kelmendi, Gensher: Kushtet që na vuri Shqipëria për lidhjet diplomatike, 04 tetor 2012, DW.
840Ceremoni në MPJ në 25 vjetorin e marrëdhënieve diplomatike mes dy vendeve, më 01 tetor 2012, Tiranë.

841Po aty.
492
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Shqipëria është e vogël dhe ekonomikisht e parëndësishme, porse një vend realisht i
pavarur ballkanik, pesha politike e të cilit po dëshmohet si një faktor potencial stabiliteti në rajon. Me
marrëdhëniet e sapovendosura me të, Republika Federale Gjermane ka dhe një mundësi më shumë,
që të ndikojë në mënyrë pozitive në fatet e kësaj "qosheje" natyrore të Europës.
Mund të konkludojmë edhe këtë se, politikën amerikane për krijimin e shtetit të pavarur
shqiptar të Kosovës e kanë mbështetur fuqimisht diplomacia gjermane, austriake e ajo angleze.
Bundestagu gjerman shpalli me forcë më 1998 se stabiliteti i përgjithshëm i rajonit varet nga një
zgjidhje e përhershme e çështjes së Kosovës, dhe se cështjet e të drejtave njerëzore dhe ato
minoritare nuk janë assesi çështje të brendshme të Sërbisë. Këto vendime ndihmuan diplomacinë
ndërkombëtare të ecte në rrugën e mbarë për ndërhyrjen e armatosur të forcave të NATO-s, veprim
që solli çlirimin e Kosovës.842
Diplomacia gjermane dhe ajo amerikane zenë vendin e parë në përpjekjet për njohjen e
shtetit shqiptar të pavarur të Kosovës dhe për anëtarësimin e Shqipërisë e të Kosovës në NATO dhe
BE… Si përfundim themi se qeveritë e sotme të Republikës së Shqipërisë dhe të Kosovës duhet që
para se të marrin vendime të rëndësishme, është e mira të konsultohen me aleatët e tyre të
natyrshëm: Gjermaninë, Austrinë, si dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, të cilat kanë dhënë prova
të shumta për një ardhmëri sa më të mirë të popullit shqiptar.843

842Prof. Asc. Dr. Thanas L. GJIKA, BOTA GJERMANE ALEATE E NATYRSHME E POPULLIT SHQIPTAR, 05. Korrik 2015,
Tiranë (Autori jeton në SHBA. Këtë artikull ai e botoi së pari në gazeta Illyria, New York 10-12 dhjetor 1997, f.16. Më 2011 e
botoi të ripunuar në përmbledhjen Evoluimi ynë kërkon njohjen dhe dënimin e fajit, DDS, Durrës, 2011. Varianti që botohet tani u
përpunua në qershor-korrik 2015).
843Po aty.
493
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 94 (496. 51). 085. 1

Qëndrimi serb e malazez ndaj shqiptarëve në Kosovë 1912 - 1915

Fitim RIFATI

Abstrakt: Pushtimi i Kosovës nga Mbretëria e Serbisë dhe Malit të Zi më 1912 si dhe aneksimi i saj
me vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, rrjedhimisht reflektoi edhe me
qëndrimin e përgjithshëm serbo-malazez ndaj shqiptarëve si në aspektin politik, ekonomik, shoqëror
dhe kulturo-arsimor. Megjithëse viset e Kosovës ndërmjet viteve 1912-1915 u administruan nga
Mbretëria e Serbisë dhe Mbretëria e Malit të Zi, popullata vendëse shqiptare nuk mund të pranonte
realitetin e ri, i cili u manifestua i vështirë në aspektin politik, i pa perspektivë në atë ekonomik dhe
diskriminues e mohues në atë shoqëror dhe kulturo-arsimor. Regjimi i ri, proklamonte dhe premtonte
se popullsisë shqiptare i garantoheshin të drejtat dhe prona e saj, por në situatën e krijuar mbajti një
qëndrim mohues ndaj popullsisë shqiptare.

Fjalët kyqe: pushtimi i Kosovës, Mretëria e Serbisë, Konferenca e Londrës.

Qeveria serbe pretendonte të shfrytëzonte shqiptarët si instrument të realizimit të interesave

të saj politike karshi Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare. Për të ishte e rëndësishme që shqiptarët të
deklaroheshin para faktorit ndërkombëtar se ishin të gatshëm të jetonin së bashku me elementin
minoritar serb dhe nën pushtimin e administrimin e tyre. 844 Kryeministri dhe Ministri i Punëve të
Jashtme i Mbretërisë së Serbisë, Nikolla Pashiq, i konsideronte shqiptarët e Kosovës me origjinë
serbe, të cilët edhe në vitet 1912-1915 flisnin serbisht dhe, duke i vlerësuar me veçori të veçanta,
shprehej se “nuk kanë asnjë lidhje me shqiptarët bregdetarë”, ndërsa Kosovën e trajtonte si “djep i
Serbisë së Vjetër”.845 Sipas tij, edhe ajo pakicë shqiptare që ishte në Kosovë kishte ardhur vonë aty
dhe nuk përbënte një element me rëndësi kulturore, historike e as kombëtare.846 Për Mbretërinë e
Serbisë shqiptarët konsideroheshin të egër847, mashtrues të turpshëm, dinakë, të pabesë, konservator,
regresistë848, kusarë etj.849 Administrata ushtarake dhe civile, madje edhe pakica serbe në Kosovë, i
kishin duart të lira të vepronte ndaj shqiptarëve sipas dëshirës së tyre, duke i torturuar dhe rrahur deri
në vdekje.850 Edhe në kohën e pushtimit, por edhe pas instalimit të organeve ushtarake, policore dhe
civile, qeveritë serbe dhe malazeze zbatuan një politikë hegjemoniste ndaj shqiptarëve, duke djegur
fshatrat, banorët, pasurinë dhe duke grabitur pronat e tyre.851


Autori ka thirrjen shkencore Mr.sc. dhe është PhD cand., Institui I Historisë, Prishtinë.
844 Српска Академија Наука и Уметности (në tekstin e mëtejmë: САНУ) - Оделење Историјских Наука, Документи о
Спољној Политици Краљевине Србије 1903-1914, Књига V, Свеска 3, 5/18. Октобар – 31 децембар 1912/13. јануар 1913.
Приредили: Михаило Војводић, Београд, 1984, p. 631.
845 САНУ, Документи о Спољној Политици Краљевине Србије 1903-1914, Књига VI, Свеска 1, 1/14. јануар - 31. март/13.

април 1913. Приредили: Душан Лукач, Београд, 1981, p. 260, 309.

846 Ibid, p. 264.
847 САНУ, Књига V, Свеска 3, p. 371.
848 Политика, “Арнаутски гестови.”, Београд, 26 јула 1914. Године, страна 1; Z. Shtylla, “Shpërnguljet me dhunë të

shqiptarëve në vitet 1912-1941”, në E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi, Akademia e Shkencave e RPS të
Shqipërisë, Tiranë, 1990, p. 256.
849 Taraboshi, “Mnerija n’Pezrend”, Shkodër, 23-24 pridhë 1914.
850 Arkivi i Institutit të Historisë në Tiranë (në tekstin e mëtejmë: AIHT), fondi: Arkivi i Vjenës, Vj, 24-38-3867, nr. 1/P, Relacion i

konsullit austro-hungarez në Mitrovicë, Umlauf, dërguar MPJ në Vjenë, Mitrovicë, 10 janar 1914; Политика, “Вид и Косово.”,
Београд, 8 март 1914. Године, страна 1.
851 H. Kasumi, Segmente të gërshetuara historike, Instituti i Historisë - Prishtinë, Prishtinë, 2011, p. 119-120.

494
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ndonëse kishin premtuar barazinë, sigurinë dhe drejtësinë e plotë për të gjithë banorët e
Kosovës, pavarësisht përkatësisë kombëtare a fetare, organet serbe në përditshmëri zbatonin një
politikë shtypëse ndaj shqiptarëve. 852 Popullsia shqiptare në Kosovë burgosej pa asnjë procedurë
paraprake gjyqësore.853 Regjimi serbo-malazez në Kosovë e trajtonte popullsinë vendëse shqiptare si
element shfrytëzimi për nevoja ekonomike e ushtarake dhe njëkohësisht sillej ndaj saj në mënyrë të
pabarabartë përballë grupeve të vogla etnike. 854 Krahas kësaj, autoritetet serbe tregoheshin më
elastike ndaj njerëzve me ndikim në këto vise e posaçërisht me përfaqësues popullor të viseve
kufitare, të cilët i afronin me programet e tyre politike karshi Kosovës, madje duke vënë në dispozicion
përveç dhuratave të ndryshme edhe pozita drejtuese ushtarake.855 Në një gjendje fare të rëndë ishin
familjet e prijësve të Kosovës si Hasan Prishtina, Isa Boletini e Bajram Curri që tashmë ishin larguar
në Shqipëri. Këto familje, përpos që vëzhgoheshin vazhdimisht nga organet ushtarake dhe policore
njëherazi nuk lejoheshin fare të lëviznin nga shtëpitë e tyre dhe aq më pak të niseshin për në
Shqipëri.856 Shqiptarët diskriminoheshin edhe në sferën e ekonomisë së tregut, ku krahas elementit
serb ishin të detyruar të paguanin edhe taksën e doganimit të mallrave si një veprim i shfrytëzimit
sistematik të tyre, që përkrahej fuqishëm nga qeveria serbe. 857 Ata plaçkiteshin, vriteshin e
masakroheshin nga grupe kriminele të formuara posaçërisht për likuidimin e tyre fizik dhe kombëtar në
të dy zonat e pushtimit dhe administrimit në Kosovë. 858 Në rrethana të tilla, shqiptarët e Kosovës
përballeshin me një gjendje zhgënjyese dhe të pashpresë nga regjimi serbo-malazez.859

Në anën tjetër, krahas politikës dhe opinionit ndërkombëtar, Mbretëria e Serbisë pretendonte
të provonte misionin e saj se viset e pushtuara të Kosovës i jepnin të drejtë historike në radhë të parë
për “paqësimin” dhe “civilizimin” e tyre. Prandaj, ajo ishte e vendosur të luftonte me çdo mjet e mënyrë
secilën lëvizje refraktare që godiste apo cenonte autoritetin e saj në Kosovë. 860

Synimi i politikës serbo-malazeze ishte, që përmes formacioneve të tyre ushtarake të

përdornin mjetet më të ashpra të presionin e dhunës, të cilat manifestoheshin me vrasje e masakra
dhe në këtë mënyrë reflektonin në konsekuenca të ndryshimit të strukturës etnike të këtyre
vendbanimeve që etnikisht dominoheshin nga popullsia shqiptare. Konfiguracioni i ri etnik do të
fuqizonte pretendimet e tyre para faktorit ndërkombëtar, i cili ishte i interesuar për zhvillimet në
Kosovë.

Në anën tjetër, Komanda Ushtarake malazeze, me të pushtuar viset perëndimore të

Kosovës (Rrafshin e Dukagjinit), u urdhërua nga mbreti Nikolla, që përmes aparatit të saj ushtarak e
policor, por edhe përmes armatosjes së elementit serb, të bënte çarmatim të skajshëm të popullsisë
shqiptare, madje deri në brisqe të dorës. Nga këto aksione u dorëzuan dhe konfiskuan qindra e mijëra
armë në Pejë, në Gjakovë dhe në fshatrat përreth. Masat për çarmatimin e popullsisë qenë aq të
rënda sa që detyronin popullsinë shqiptare të blinte e dorëzonte armë edhe nëse kaherë nuk i
posedonte ato. Për t’iu mundësuar shqiptarëve të dorëzonin armët u shty edhe afati i dorëzimit të tyre,

852 AIHT, Vj, 24-40-4032, nr. 21/P, Rezervat i zëvendëskonsullit austro-hungarez në Prizren, Kohlrus, dërguar MPJ në Vjenë,
Prizren, 27 janar 1914; Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (janar - dhjetor 1914) II, Përgatiti: Valentina Duka,
Toena, Tiranë, 2012, p. 312.
853 V. Duka, op. cit., p. 315.
854 AIHT, Vj, 24-35-3526, nr. 29/P, Rezervat i konsullit të përgjithshëm austro-hungarez në Shkup, Jeliçka, dërguar MPJ në
Vjenë, Shkup, 19 mars 1914.
855 Ibid.
856 Ibid.
857 AIHT, Vj, 24-35-3545, nr. 52/P, Rezervat i konsullit të përgjithshëm dhe drejtuesit provizor austro-hungarez në Shkup,
Jeliçka, dërguar MPJ në Vjenë, Shkup, 2 maj 1914.
858 V. Duka, op. cit., p. 315.
859 Ibid, p. 477.
860 AIHT, Vj., nr. 45/P, Raport i konsullit austro-hungarez në Prizren, Lejhanec, dërguar MPJ në Vjenë, Prizren, 9 mars 1914.
495
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
mirëpo në rast se kjo nuk bëhej brenda 25 janarit të vitit 1913, atëherë ndaj individëve, familjeve dhe
grupeve që zbulohej ndonjë armë pasonin ndëshkime me pushkatim.861

Gjendja dhe kushtet e rënda nën regjimin e ri, peshonin në shqiptarët e të dy besimeve:
myslimanë dhe katolikë. Shqiptarët katolikë në Kosovë u përballën me pretendimet për t’i rreshtuar në
kuadër të kornizave dhe interesave serbe e malazeze dhe për t’i futur në konflikt me shqiptarët
myslimanë. Një rol destruktiv në këtë ndërmarrje të rrezikshme e luanin edhe elementë devijues të
brendshëm e të jashtëm, të cilët vizitonin fshatrat shqiptare katolike të rrethinës së Prizrenit dhe të
rrethinës së Gjakovës me qëllim të nxisnin urrejtje dhe konflikte me shqiptarët myslimanë. 862
Autoritetet më të larta ushtarake malazeze angazhoheshin vazhdimisht që përmes propagandave
kombëtare e fetare të manipulonin me shqiptarët dhe t’i nxisnin ata në urrejtje ndërfetare, që në këtë
mënyrë të mund të realizonin më lehtë shtypjen e përgjithshme të tyre. Për këtë çështje ftonin
shpeshëhere shqiptarët në takime publike, të cilat organizoheshin në Pejë e në Gjakovë. Në këto
tubime, në të cilat mbante fjalime gjenerali malazez, Radomir Veshoviç, bëhej propagandë e
qëllimshme edhe kundër shtetit shqiptar, duke e vlerësuar atë si të “paaftë” për të qëndruar në
kuptimin e formimit dhe konsolidimit shtetëror dhe aq më pak të kujdesej për shqiptarët jashtë kufijve
të tij politik dhe administrativ. Mirëpo, përkundër efekteve relative që tubimet e tilla mund të kishin tek
ndonjë element promalazez, ato nuk mund të lëndonin ndjenjat e respektit, mirëkuptimit dhe
marrëdhënieve të shëndosha ndërfetare që ekzistonin ndërmjet shqiptarëve myslimanë dhe katolikë e
njëherazi të minonin ndjenjat kombëtare dhe dëshirën për t’u bashkuar me Shqipërinë. 863 Shqiptarët
konsideroheshin nga ana e organeve qeveritare malazeze si popull “i egër dhe gjakpirës”, që di të
shkaktojë vetëm trazira dhe turbullira ndaj administratës ushtarake, policore dhe civile malazeze në
Rrafsh të Dukagjinit.864

Entuziazmi serb dhe ai malazez karshi tokave të pushtuara dhe banorëve shqiptarë, u
paraqit edhe përmes ndryshimit të strukturës fetare. Komuniteti fetar në Kosovë dominohej nga
myslimanët. Mirëpo, kishte vendbanime të posaçme që popullsia shqiptare kishte ruajtur dhe
respektuar besimin e krishterë katolik. Ndonëse nuk ishte rasti i parë, qëllimi i ndryshimit të fesë u
synua të realizohej përmes metodave të dhunës. Për t’iu ikur torturave dhe vrasjeve, si forma më të
përdorura gjatë konvertimit, më se 2.000 familje shqiptare nga Peja, e cila administrohej nga organet
shtetërore malazeze, qenë të shtrënguara të ndërronin besimin e tyre dhe të konvertoheshin në ritin
ortodoksë. Refuzimi i një aksioni të tillë që ndërronte besimin dhe mënyrën e zbatimit të tij pati pasoja
negative për shqiptarët. Qëllimi kryesor i Mbretërisë Malazeze në Kosovë ishte ndryshimi i fizionomisë
dhe strukturës etnike dhe fetare. Pra, të shfaroste elementin shqiptar, duke i djegur shtëpitë, fshatrat,
plaçkitur e uzurpuar bagëtinë, shkatërruar e plaçkitur dyqanet nëpër qendra të vogla e të mëdha, duke
bastisur, rrahur e pushkatuar në shkallë të lartë popullsinë e pambrojtur dhe të pafajshme, vrasjen,
dhunimin dhe internimin e familjeve në zë, uzurpimin e pronave, ndryshimin e fesë me dhunë,
emigrimin e shqiptarëve, asimilimin e atyre që mbeteshin dhe kolonizimin e viseve shqiptare me
malazezë. Qeveria malazeze dhe organet shtetërore të saj në Kosovë, u përpoqën që elementin
drejtues të popullit shqiptar ta përdornin si eksponent të politikës së tyre në territoret e Pejës,
Gjakovës dhe viseve përreth. Ndonëse në mënyrë vullnetare ose të shtrënguar, disa elementë
rrëshqitën ose u detyruan të integroheshin në qarqe administrative malazeze ose të bashkëpunonin
me to për qëllime të caktuara.865

861 Z. Cana, Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913 (dokumente), Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1997, p. 37-
38.
862 AIHT, Vj, 24-40-4050, nr. 49/P, Informacion i konsullit austro-hungarez në Prizren, Lejhanec, dërguar MPJ në Vjenë,
Prizren, 18 mars 1914; V. Duka, op. cit., p. 77.
863 V. Duka, op. cit., p. 315.
864 Z. Cana, op. cit., p. 201.
865 Ibid, p. 26, 51-52.
496
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Ndërkohë vrasje e pushkatime shënoheshin në mënyrë sporadike ndaj grupeve kryengritëse
shqiptare si në Belle të Deçanit, në Novosellë të Pejës, në Rugovë, në Pejë etj. Shqiptarët nuk mund
të duronin persekutimet dhe shtypjen e vazhdueshme që organet malazeze ushtronin ndaj tyre,
prandaj të organizuar në grupe, qëndronin të armatosur në bjeshkë e viset përreth, duke shprehur
gatishmërinë të kryenin sulme të kohëpaskohshme ndaj drejtuesve të administratës malazeze. Duke e
ndjerë shkallën e rrezikshmërisë që paraqisnin grupet e armatosura shqiptare, qeveria malazeze u
shtrëngua të shpallte deklarata e thirrje të rëndësishme politike, përmes të cilave synonte të zbuste
revoltën e shqiptarëve dhe gradualisht t’i orientonte ata në rrugën e pranimit të pushtimit dhe
administrimit malazez në viset perëndimore të Kosovës. Kështu, pas proklamatës së majit të vitit 1913,
grupeve kryengritëse u kërkohej të ktheheshin nëpër shtëpitë e tyre. Ministri i Punëve të Brendshme i
Mbretërisë së Malit të Zi, Labud Gojniq, përmes një urdhërese i kërkonte përfaqësuesve të organeve
të pushtetit në zonën malazeze që t’i thërrisnin dhe njoftonin familjet e të arratisurve për pasojat e
mosveprimit të familjarëve të tyre në rast se nuk respektonin afatet kohore të kthimit. Kështu, të
arratisurit që akuzoheshin se kërcënonin rendin ligjor, sigurinë dhe që nuk pranonin të ktheheshin, jo
vetëm që u shpallën hajdutë e armiq të pushtetit, por familjet e tyre u dëbuan nga vendi, ndërsa
pasuria iu konfiskua e në disa raste pronat kaluan nën përkujdesjen e përkohshëm të fqinjëve dhe më
pas u populluan me kolonë malazezë. Pasuria e shqiptarëve të emigruar në Turqi e Shqipëri
regjistrohej në mënyrë të detajuar nga organet lokale dhe më pas shtetëzohej në favor të interesave
politike për t’i kompensuar ato me kolonë.866
Masat e rënda që ushtronte pushteti malazez ishin të papërballueshme për popullsinë
shqiptare. Ajo shprehej se në momentet më të favorshme do të kalonte në zonën e administrimit serb,
do të emigronte në Shqipëri ose në Turqi. Mamut Zajmi nga Peja deklaronte se nëse Gjakova kalon
tërësisht nën administrimin malazez, atëherë popullsia e saj do të transferohej në Prizren, i cili
administrohej nga Mbretëria e Serbisë. Ndër shkaqet kryesore që e nxisnin Mahmut Zajmin të bënte
një pohim të tillë, ishte edhe pengmarrja, që pothuajse ishte bërë rutinë e pushtetit ushtarak malazez
ndaj familjeve më të zëshme dhe më të rëndësishme shqiptare. Mirëpo, të gjitha këto masa që
ushtroheshin ndaj shqiptarëve, prapëseprapë ato nuk do të mund të reflektonin në strukturën etnike në
Gjakovë apo në tjetërsimin kombëtar të popullsisë së saj. Zëvendëskonsulli britanik në Shkup, Walter
Divie Peckham, konstatonte se “Gjakovën mund ta bëjnë serbe vetëm masakrat ose dëbimi i banorëve
(shqiptarë, F. R)”.867 Frika e ndëshkimit që ekzistonte në zonën malazeze njëkohësisht kishte të bënte
edhe me faktin se shqiptarët nuk guxonin të diskutonin hapur për tema të ndjeshme kombëtare apo
për aspiratat e tyre për bashkim me Shqipërinë. Liria e mendimit nuk zbatohej aspak, por përkundrazi
mendimet edhe më të thjeshta që cenonin autoritetin e pushtetit ndëshkoheshin me masat më të
rënda.868

Veçori tjetër e qëndrimit të pushtetit serb e malazez ndaj shqiptarëve ishte edhe obligimi i
shërbimit ushtarak. Me vendim të Ministrisë së Ushtrisë të Mbretërisë së Serbisë, pushteti ushtarak
dhe civil në Kosovë kishte ndërmarrë edhe aksione për kontrolle në muajin janar të vitit 1914, atëherë
kur kushtet klimatike të ftohta impononin qëndrimin e banorëve nëpër shtëpi. Parashihej që rekrutët e
rinj të nisnin angazhimin e tyre në ushtri në gjysmën e dytë të muajit prill. 869 Për trajnimin e këtyre
rekrutëve, i cili do të bëhej në viset e Serbisë së vjetër, kujdeseshin përfaqësues nga hierarkia
ushtarake si oficerë, nënoficerë dhe ushtarë.870 Numri i përgjithshëm i rekrutëve nga viset e reja të

866 Ibid, p. 148-151, 201, 228, 269-270, 301, 309-311, 318.

867 AIHT, Vj, 24-35-3507, nr. 16, Telegram i konsullit të përgjithshëm austro-hungarez në Shkup, Jeliçka, dërguar MPJ në
Vjenë, 24 janar 1914; V. Duka, op. cit., p. 118-119; Atdheu, “Korrespondenca Shqipëtare e Vjenës lajmërohet prej Mitrovice”,
Konstancë - Roumanie, 31 korrik 1913.
868 V. Duka, op. cit., p. 119.
869 AIHT, Vj, 24-40-4023, nr. 8, Raport i zëvendëskonsullit austro-hungarez në Prizren, Kohlrus, dërguar MPJ në Vjenë,
Prizren, 6 janar 1914; Политика, “Нови регрути.”, Београд, 7 марта 1914. Године, страна 2.
870 Политика, “Нови регрути.”, Београд, 7 марта 1914. Године, страна 2.

497
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Mbretërisë së Serbisë, përfshi edhe Kosovën, parashihej të arrinte në rreth 45.000 vetë. 871 Ata
përdoreshin për nevoja ushtarake në fronte të Luftës Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore. Në rast
se nuk i përgjigjeshin me kohë thirrjes për të përfunduar shërbimin ushtarak, atëherë pasonin
ndëshkime të rënda me masat: keqtrajtim dhe burgosje.872 Në zonën malazeze, sidomos në rrethinën
e Pejës bëhej e ditur se përhapja e këtyre kontrolleve ushtarake pati për konsekuencë një ikje pothuaj
të përgjithshme të personave të aftë dhe njëkohësisht edhe të familjeve të tyre, të cilat dëshironin t’i
shmangeshin paraprakisht detyrimit ushtarak dhe dënimeve nga mosrespektimi i tij.873

Vështruar në rrethanat e përgjithshme të viteve 1912-1915, për shkaqe politike, ekonomike,

shoqërore dhe kulturo-arsimore, shqiptarët e Kosovës duke mos parë perspektivën e tyre brenda
pushtetit arbitrar e të dhunshëm ushtarak, policor dhe civil serb e malazez, ndodheshin para tri
opsioneve për të ardhmen e tyre: 1. Emigrimi si mundësi për të shpëtuar nga gjendja e rëndë me
shpresën për një jetë më të sigurt; 2. Organizimi i një kryengritje si shans i fundit për t’u çliruar nga
dhuna e përditshme ose përfundimisht për t’u flijuar në trojet e tyre; 3. Asimilimi ose sllavizmi, që
nënkuptonte pranimin e pushtimit dhe administrimit serbo-malazez me të gjitha dimensionet e tij
politike, ekonomike, shoqërore e kulturo-arsimore.

871 AIHT, Vj, 24-35-3527, nr. 30/P, Raport sekret i konsullit të përgjithshëm dhe drejtuesit provizor austro-hungarez në Shkup,
Jeliçka, dërguar MPJ në Vjenë, 21 mars 1914.
872 AIHT, Vj, 24-34-3493, nr. 2460, Raport i konsullit të përgjithshëm austro-hungarez në Shkup, Jeliçka, dërguar MPJ në
Vjenë, Shkup, 23 janar 1914.
873 AIHT, Vj, 24-40-4023, nr. 8, Raport i zëvendëskonsullit austro-hungarez në Prizren, Kohlrus, dërguar MPJ në Vjenë,
Prizren, 6 janar 1914.
498
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 37 (091)

Kontributi i Hasan Prishtinës në arsimin shqip

Ardian JASHARI & Mentor HASANI

Abstract: Punimi në fjalë ka për shtjellim kontributin e arsimdashësit dhe atdhetarit Hasan Prishtina ku
për zhvillimin e arsimit kombëtar kontributi i tij është i madh dhe nuk mund t’i gjendet krahasim jo
vetëm në historinë e popullit shqiptar, por edhe në historitë e popujve tjerë. Përpjekjet e Hasan
Prishtinës për shkollën shqipe përbënin një krah të luftës së tij të përgjithshme për lirinë kombëtare
shqiptare.Krahas përpjekjeve të tij për bashkimin kombëtar ai zhvilloj luftën për literaturën në gjuhën
shqipe, për fitoren e alfabetit latin si mjet kombëtar në kulturën shqiptare dhe për shkollën shqipe
fillore, të mesme dhe të lartë. Në periudhën kur xhonturqit dhe fqinjt ballkanik zhvillonin një
shovinizmëm ndaj alfabetit shqip, shkollës shqipe, bashkimit kombëtar shqiptar dhe ndaj ardhmërisë
së kulturës kombëtare shqiptare ,nga vjeshta e vitit 1908 e këndej, Hasan Prishtina ishte ideologu,
udhëheqësi e shpresa e fitoreve të shqipetarëve.

Fjalët kyqe: Hasan Prishtina, shkolla shqipe, xhonturqit.

Kushtetuta e rikthyer, më 23 korrik 1908, garantonte liritë personale, liritë e shtypit e, liritë e
mësimit në gjuhën e kombësive dhe liritë e bashkimit në shoqëri kulturore, porse program i Komitetit të
Xhonturqve këto liri i kufizonte dhe veçanërisht sa u përket lirive të arsimit në gjuhët e kombësive, i
minimizonte, sepse, sipas këtij program, gjuhët e kombësive mund të futeshin vetën në shkollat fillore,
madje, krahas gjuhës turke, kurse në shkollat e larta mësimi do të zhvillohej vetëm në gjuhën turke. 874
Meqë shqiptarët e Vilajetit të Kosovës përbënë shtyllën kryesore të fitorës mbi regjimin
despotik të sulltan Abdulhamitit II, në këtë vis, pa vonuar, u shtrua çështja e futjes së shqipes për
gjuhë mësimi në shkollat ekzistuese në Vilajetin e Kosovës.875 Me shkollën shqipe në Kosovë u mor
“Klubi Shqiptar i Shkupit”, i formuar në gusht të vitit 1908 me kërkesën e Hasan Prishtinës, kurse
drejtohej nga Bajram Curri, Bedri Pejani, Nexhib Draga, Rrok Berisha, Salih Gjuka, Nail Hyseni e të
tjerë.876Ky klub i drejtonte aksionet kulturore e arsimore të nënklubeve në qytetet dhe në rajonet e
Kosovë, kurse për punën e vet i jepte llogari Klubit Shqiptar Qendror “Bashkimi” të Stambollit, i cili
kishte rolin e Organizatës qëndrore për Shqipërinë. Njëri ndër anëtarët më me autoritet i këtij klubi
ishte edhe Hasan Prishtina, i cili përfaqësonte Vilajetin e Kosovës. Detyra kryesore e kwtij klubi ishte
arsimimi shqiptar, pra të punojë në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, por edhe të siguronte përparimin
shoqëror kombëtar shqiptar dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë.877 Kjo do të thotë se Klubi Shqiptar
Qendror “Bashkimi” i Stambollit synonte trupin politik e administrative, qeverinë e Shqipërisë që po
lindej.
Një ndër aksionet e para më të mëdha të këtij Klubi ishte inicimi i Kongresit të Alfabetit
Kombëtar. Organizimi i këtij kongresi iu besua Klubit “Bashkimi” të Manastirit. Kongresi i Alfabetit u
mbajt më 14-22 nëntor 1908, në Manastir. 878 Vendimi i këtij kongresi që shqiptarët të përdorin,
alfabetin e përkohësisht, dy alfabete dhe pikërishin Alfabetin Frashëriot të Stambollit dhe Alfabetin e
Bashkimit të Shkodrës e disa modifikime, nuk ishte as i pritur dhe as i dëshiruar për Hasan Prishtinën
dhe bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë: Nexhib Dragën, Hoxhë Kadriun, Bedri Pejanin, Salih Gjukën,

 Autori ka thirrjen shkencore Ma.sc.

 Autori ka thirrjen shkencore Ma.sc.
874Grup Autorësh, Historia e Shqpërisë dhe e shqiptarëve,Sprint, Prizren, 2001, pp.,147-148.
875 Dugolli, Bujar, Drenica në kthesat historike të Ballkanit 1908-1913,Brezi 81, Prishtinë, 2008,pp.41-44.
876 Pirraku, Muhamet,Aktiviteti i Klubit Shqiptar të Shkupit, Revista: Fjala, nr. 7, Prishtinë 1969, pp. 16-17.
877Dugolli, Bujar, Marrëdhëniet shqiptaro – serbe, Universiteti I Prishtinës, Prishtinë, 2011, p.,281.
878 Dugolli, B., Drenica…,vep., op., cit., p.,45.

499
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Bajram Currin, Rrok Berishën, Nail Hysenin e të tjerët, të cilët, siç u tha, ishin shtylla e Klubit Shqiptar
të Shkupit. Këta kishin pritur një vendim që do të përcaktonte një alfabet të vetëm për shqipen dhe i
shtruan vetes për detyrë se në një të afërme jo të largët kombit do t’ia siguronin një alfabet unik, një
mjet të vetëm për zhvillimin e kulturës dhe të arsimit kombëtar shqiptar. 879
Vendimi i Kongresit të Manastirit realisht e ndante arsimin dhe kulturën shqiptare në dysh,
në kulturë shqiptare proviniencë e toskërishtes dhe në arsim dhe kulturë shqiptar proviniencë e
gegërishtes.Kjo ishte e mirëseardhur për armiqtë e Shqipërisë dhe të popullit shqiptar. Kundërshtarët
e bashkimit kombëtar shqiptar do të thonë, pa u vonuar: Kur bën dy alfabete, pse të mos jetë edhe
alfabeti i tretë dhe pikërisht ai arab-osman i Kur’anit? Tashti fanatikët nga radha e shtresave shqiptare
muslimane do të gjejnë përkrahjen e qarqeve qeveritare muslimane të publicistikës xhonturke dhe të
qarqeve shoviniste antishqiptare ballkanike, në luftë kundër alfabetit latin, i shpifur si mjet i
propagandës austro-hungareze.880
Në mënyrë që t’u pritej rruga propagandave të huaja në fushë të alfabetit, të shkollës dhe të
arsimit kombëtar shqiptar, deputetët revolucionarë të udhëhequr prej Hasan Prishtinës, Nexhib
Dragës, Ismail Qemalit e të tjerëve nxorën programin politik për punën e deputetëve në parlamentin e
Turqisë. Ky program parashihte luftën e deputetëve shqiptarë për sigurimin e barazisë kombëtare të
popullit shqiptar me liritë kombëtare të kombësive të tjera në perandori. 881 Mirëpo, qeveria xhonturke
nuk kishte ndër mend të pranonte ekzistimin e kombësisë shqiptare, të shqiptarëve muslimanë,
shkollën shqipe dhe alfabetin latin për shqipen. Kjo haptas u dëshmua në Kongresin e Dibrës më 23
korrik 1909.Ky kongres xhonturk i thirrur në emër të osmanlinjve duhej të aprovonte rezolutën e
hartuar në Stamboll, turqisht dhe shqip. 882 Në këtë tubim u thirrën dhe patën rol të rëndësishëm
përfaqësuesit e organizatave të serbëve dhe të maqedonasve osmanlinj, spiunë të çështjes
kombëtare shqiptare. Mirëpo, ky kongres, në saje të punës aksioniste revolucionare të Hasan
Prishtinës, Hafëz Ali Korçës, Nexhib Dragës, Abdyl Ypit e të tjerëve, dështoi në planin e dedikuar dhe
mori vendime të rëndësishme për ardhmërinë e kulturës kombëtare dhe të popullit shqiptar.
Hasan Prishtina, duke u ngritur kundër propagandave të huaja dhe synimeve antishqiptare
të xhonturqve, vinte në spikamë se populli shqiptar, si gjithmonë gjatë historisë, do t’i përballojë
armiqtë, sepse është zot i vetes. Konstatonte se romakët “shkelën lirinë e shumë kombeve, por lirinë e
shqiptarit nuk munden ta shkelin”, sepse “shqiptari as bëhet as s’është bërë kurrë vegël e të jashtmvet
për të shkelur ato që dëshiron të ketë”.883 Për t’i treguar opinionit botëror se janë vetë shqiptarët ata që
luftojnë për ardhmërinë e tyre kombëtare dhe jo osmanlinjtë antishqiptarë, pa vonuar, u thirr dhe u
mbajt Kongresi Shqiptar i Elbasanit, më 2-9 shtator 1909, i njohur në histori si Kongresi i Parë i
Shkollës Shqipe. Në këtë kongres fjalën kryesore e patën anëtarët e Komitetit Qendror “Bashkimi” të
Stambollit, shokë veprimtarë të Hasan Prishtinës, si Dervish Hima me të tjerët. 884 Fakti se Hasan
Prishtina ishte partizani dhe mirëbërësi kombëtar i shkollës shqipe të projektuar në këtë kongres
tregon se ai pati rolin kryesor edhe në programimin paraprak të punës së këtij kongresi. Betejën për
alfabetin kombëtar dhe për shkollën kombëtare Hasan Prishtina do ta zhvillojë krahas betejave e
kryengritjeve kobmëtare në Kosovë. “I çkelçyeri dhe i nderçimi deputet ynë Hasan Beu ka mbajtur të
parëvet kazasë (së Vuçiternës) nji fjalë për mi të mirat e konstitucionit” - do të shkruajë Mehmet Ragip
Efendija, më 6 shtator 1909, në Sabah, duke konstatuar se “parësia e vendit treguanë një vullnet për
të përhapurë shkolla me abecedë në shqip që vendosi Kongres’i Manastirit”.885
Fjala ishte për futjen në shkollën shqiptare të alfabetit latin të “Bashkimit”, i dyti në Vendimin
e Kongresit të Manastirit, por i pari në fushë të betejave për ngadhënjim. Ky tubim, përkatësisht kjo

879Abdyli, Tahir,Hasan Prishtina në Lëvizjen Kombëtare e Demokratike Shqiptare 1908-1933, GME, Prishtinë, 2003, p. 65.
880Pirraku, Muhamet, Qëndrimi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Kosovë ndaj aneksimit të Bosnës dhe Hercegovinës, Kosova,
nr. III, Prishtinë 1974, p. 435.
881 Zavalani, Tajar, Histori e Shqipnis,Phonex,Tiranë,1998,pp., 210-211.
882 Pirraku, Muhamet, Vendimet e Kongresit të Dibrës preventivë për konstitucionin, Jehona, nr. 7-8, Shkup, 1968, p., 75.
883Gazeta Zgjimi i Shqipërisë, Janinë, 8 janar 1909.p.,4.
884Gazeta Bashkim i Kombit, nr.1, Manastir, 10 shtator 1909, p., 1.
885Gazeta”Bashkimi i Kombit”, nr.2, Manastir, 17 shtator 1909, f. 3.

500
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
ligjëratë e Hasan Prishtinës në Vuçitërnë ishte aq më e rëndësishme kur dihej se në Elbasan Kongresi
po vendoste mu për këto çështje, të cilat Hasan Prishtina po i fuste në jetë, në terren. Takime me
popullin në dobi të programit arsimor të Kongresit të Elbasanit organizoi edhe në Kazanë e Gjilanit, ku
i hapi tri shkolla shqipe me mjete të veta.Një e kishte hapur, që më parë, në vendlindje, në Vuçitërnë,
dhe një tjetër në djepin stërgjyshor, në Polac të Drenicës. Hasani gjatë turnit të tij për shkollë shqipe
në anë të Gjilanit, zgjodhi pesë djem për mësues të ardhshëm të shkollës shqipe, të cilët i dërgoi në
Normalen e Elbasanit - “dhe do t’i mbajë vetë”.886
Hasan Prishtina i kushtoi kujdes të veçantë edhe propagandës arsimore dhe veprimtarisë
kulturore e publicistike të Klubit “Bashkimi” të Manastirit.Kjo shihet edhe nga fjalimi në këtë klub që e
mbajti më 16 tetor 1909. Shtypi shqiptar i Manastirit do të konstatojë se Hasan Prishtina kudo që vete,
me këdo që foli bëri një përshtypje for të madhe dhe e quante burrë të ditur i zgjuarë i fort e i mirë dhe
se “zemra e ti qendka e përvëluarë për kombin e vet edhe për të ndihmuar ati ndë dituri edhe me ç’do
tjetër gje”. Vinte në spikamë se “gjithë kohen që ishte ndë Kosovë, i shtyrë nga dashuria për të mirën
e vëllezervet të ti më të shumën e kohës e përdore dyke udhëtuar ndë për qytete edhe fshatra edhe
dyke mbjellë faren e dritesë kombjare ndë mest të vëllezervet të ti”. Në fund do të përfundojë: “Zoti i
dhëntë shëndet edhe jetë të gjatë Hasan Beut. Zoti na i shtoftë të këtill mëmëdhetarë të vërtetë që
mendojnë edhe rojnë jo për vetëhën e tyre po për kombin. Po edhe kombi, do të vijnë koha që të
ngrerë përmendore këtyre burrave që kanë bërë edhe bëjnë kurban pasjen për të mirën e
mëmëdheut”.887
Hasan Prishtinë çështjen e arsimit të popullit e shtronte si nevojë ndër më parësoret të
shtetit edhe në seancën parlamentare të datës 20 nëntor 1909. Meqë nuk i kishte mundësitë, por as
dëshirën e qeverisë turke të ndihmonte hapjen e shkollave shqipe, Hasan Prishtina kërkoi në Klubin
Shqiptar Qendror të Stambollit që vetë shqiptarët të merreshin me çështjen e arsimit kombëtar edhe
duke dhënë një pjesë nga të ardhurat e tyre vjetore për shkollën shqipe. Vetë Hasan Prishtina priu në
këtë drejtim dhe “për të përhapur diturinë në Shqipëri (…) u zotua të japë 5% nga të gjitha të ardhurat
që ka në vit”.888 Në këtë frymë Hasan Prishtina iu drejtua edhe opinionit të gjerë shqiptar dhe otoman.
Madje, në një artikull të botuar në gazetën Ikdam i ftonte patritët shqiptarë që të ndanin një pjesë të të
ardhurave “për përparim të diturisë në Shqipëri” dhe botërisht shkroi se ai “ka vendosur të apë për
muaj pesë mbë qint nga muaji e nga të ardhurat e ti. Sa shembëllë të bukur na ep ky zotëri!”.889Ky
pesë për qind i Hasanit nuk ishte i vogël. Me këto mjete ai mund të mbante nja dhjetë shkolla shqipe
në Kosovë dhe t’i shkollonte në Normale të Elbasanit më se 60 nxënës kosovarë, mësues të
ardhshëm të shkollës shqipe në këtë vis. Të gjitha premtimet i vuri në jetë. 890
Për një aktivitet kombëtar arsimor të tillë Hasan Prishtina kishte edhe mbështetjen e
zgjedhësve. Kjo mund të shihet edhe nga letra e parisë shqiptare të Prishtinës më 16 dhjetor 1909, ku
Hasanit i vihej në dijeni se zgjedhësit e tij janë bindur se alfabeti latin nuk shkakton dëme në fenë e
tyre dhe se ky alfabet do të sillte përfitime me karakter politik, sepse populli shqiptare tremilionësh,
duke mësuar në gjuhën e vet do të bëhet një element i dobishëm për vete. Lëvizjen kombëtare
shqiptare për shkollë shqipe dhe alfabet kombëtar me bazë në alfabetin latin propaganda ballkanike
antishqiptare e shihnin si lëvizje të rinisë shqiptare që ishte shkolluar në Evropë, përkatësisht shihej si
propagandë austro-hungareze e sjellë në Shqipëri me anë të elementit katolik. Kjo ndikoi që çështja e
alfabetit shqip të bëhet çështje me të cilën do të merret edhe Parlamenti i Turqisë. Nga shkaku i
propagandës fetare konservatore e antishqiptare të qarqeve turke e ballkanike u hap një jaz i madh
midis deputetëve shqiptar.Mollë e sherrit për ndarje u përdor alfabeti, çështja e alfabetit kombëtar.
Kështu, deputetët shqiptarë në parlamentin e Turqisë u ndanë në të ashtuquajtur ithtarë të alfabetit
arab të Kur’anit, kurse të dytët ishin mbrojtësit e alfabetit latin për shqipen, të cilët në mënyrë
përbuzëse i quanin latinash. Të parët, përveq qarqeve shoviniste të turqve ë rinjtë (xhonturqit) kishin

886Gazeta “Dielli”, nr.35, Boston, 26 nëntor 1909, p., 2.

887Gazeta, Bashkimi i Kombit, nr.7, Manastir, 7 tetor 1909, p. 2.
888Gazeta Bashkimi i Kombit, nr. 13, Manastir, 3 gusht 1909, p.,4.
889Gazeta Bashkim i Kombit, Manastir, nr. 17 dhjetor 1909, p. 2.
890Gazeta, Dielli, nr.41, Boston, 7 janar 1910, p., 3.

501
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
përkrahjen edhe të qarqeve antishqiptare ballkanike,e sidomos qarqet serbe shkonin aq larg në
mbjelljen e përqarjes midis ithtarëve të alfabeteve të ndryshme në mesin e shqiptarëve saqë haptazi
shqiptarëve u preferonin një alfabet të tretë dhe pikërisht atë cirilik, “si më i përshtatshëm për gjuhën
shqipe e për drejtshkrim”. 891892
Qarqet politike e publicistike ballkanike, duke pasur për qëllim të dënonin popullin shqiptar
në prapambeturi kulturore, arsimore e politike kombëtare të përjetshme, në mënyrë që më lehtë ta
zhduknin nga dheu i Ballkanit, i përkrahnin fanatikët muslimanë në terren dhe shqiptarët sahanlëpirës
që për alfabet të shqipes të merrnin alfabetin arab, kurse partizanët e alfabetit latin në krye me Hasan
Prishtinën vazhdimisht i quanin spiunë të Vjenës.893
Hasan Prishtina ishte personaliteti më kryesor dhe më me autoritet në vendosjen e fatit të
alfabetit kombëtar shqiptar edhe në parlamentin e Turqisë mund të tregojë edhe ky fakt: Në kërkesën
që Klubi Shqiptar Qendror i Manastirit i bëri Hasan Prishtinës që ky t’i njoftonte se cilët deputetë kanë
kërkuar nga Kryeministri që shqiptarëve t’u lejohet alfabeti arab për shqipen, e jo alfabeti latin, Hasan
Prishtina iu përgjigj shkurt e kuptueshëm: “Ç’duhet për të bërë do të bëjmë. Pa fjalë do të fitojmë,
sepse qëllimi ynë është vetëm për fitim t’atdheut. Çkujdesuni dhe mos nxitoni!”.894
Hasan Prishtina e mbajti fjalën drejtuar aktivistëve të Klubit “Bashkimi” të Manastirit. Me
ndihmën e Nexhib Dragës, Myfid be Janinës dhe të deputetëve të tjerë patriotë thirri në Pera Pallace
të Stambollit një këshillim të deputetëve dhe të personaliteteve shqiptare të shquara. Në këtë këshillim
folën për alfabetin kombëtar Hasan Prishtina, Myfid be Libohova dhe Nexhib Draga dhe haptazi e
kritikuan grupin e 13 deputetëve të cilët kërkonin alfabetin arab për shqipen.895 Alfabetin e shqipes, atë
latin të sotëm, e morën në mbrojtje 12 deputetë shqiptarë të drejtuar prej Hasan Prishtinës. 896 Në të
vërtetë, deputetët shqiptarë ithtarë të alfabetit arab ishin personalitetet fetare e bejlerë feudal, të cilët
kishin fituar edhe mbështetje në një qark njerëzish fanatikë të tillë kryesisht në qytete, ku turqishtja
kishte më shumë ndikim. Me fjalë të tjera, këta deputetë u mbështetën kryesisht në fanatikët fetarë të
cilët ngritjen kundër alfabetit latin. Meqë deputetët ithtarë të alfabetit arab, të përkrahur fuqimisht nga
qeveria turke dhe qarqet shoviniste antishqiptare turke e ballkanike, nuk hiqnin dorë nga alfabeti arab,
duke e konsideruar, vazhdimisht, alfabetin latin si vegël të propagandës së jashtme, deputetët
shqiptarë patriotë: Ismail Qemali, Hasan Prishtina e të tjerët vazhdonin përpjekjet për ta bindur
Kryeministrin se në çështjen e alfabetit latin nuk ka dorë të huaj. 897
Presioni i vazhdueshëm nga terreni dhe i deputetëve revolucionarë e detyroi qeverinë turke
të shpallë neutralitetin e vet në çështjen e alfabetit të shqipes. Këtë e bëri më 23 janar 1910, pas
rezultateve absolute që treguan në vijën e luftës, në terren, ithtarët e alfabetit latin të tubuar në shumë
mitingje kombëtare. Megjithatë, qeveria fshehurazi do të ndihmojë edhe më tutje ithtarët e alfabetit
arab. Kjo u dëshmua me mitingjet e organizuara nga aktivistë të qeverisë dhe të qarqeve shoviniste
xhonturke në qytetet dhe në viset e banuara me shqitparë, në të cilat kërkohej që në shkollën
shqiptare të futej alfabeti arab.898 Secilin miting të përgatitur nga qeveria, tërthorazi, e kundërshtuan
aktivistët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare duke organizuar mitingje impozante të masave shqiptare në
mbrojtje të alfabetit latin dhe të shkollës shqipe kombëtare. Kur qarqet antishqiptare, turke e të tjera u
bindën se as me dredhinë e neutralitetit të rrejshëm nuk do t’ia dalin të thejnë lëvizjen për alfabet dhe
shkollë shqipe, ndërhyri ministri i arsimit me mjetet e pushtetit arbitrar-alfabetin latin për shqipen e
shpalli të ndaluar.899
Mirëpo, ky akt qeveritar edhe më shumë do të nxisë njerëzit për alfabetin latin dhe për
shkrimin shqip të ndaluar. Shtypi demokratik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare me kujdes e ndiqte luftën

891Rizaj, Gazmend, Shqipëria e Sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë,2011,p.,200.

892Gazeta, Vardar, nr.3, Shkup, 17 janar 1909, p., 2.
893Bartl, Peter,Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Drita, Prizren,1999,pp.,112-114.
894Gazeta ,Bashkimi i Kombit”, nr. 19, Manastir, 14 janar 1910, p. 2.
895 Grup Autorësh, Historia e popullit shqiptarë II, Toena, Tiranë,2002, pp.,401-403.
896 Gazeta,Bashkimi i Kombit, nr. 20, Manastir, 21 janar 1910, p. 2.
897 Gazeta,Vardar, nr. 4, Shkup, 24 januara 1910, p. 2.
898Pirraku. Muhamet, Metingu i alfabetit në Shkup, revista, Fjala,, nr. 8, Prishtinë 1969, p., 17.
899Gazeta “Vardar”, nr.8, Shkup, 14 februara 1910, p., 1.

502
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
për alfabetin e shqipes. Stigmatizonte sidomos punën tradhtare e varrmihëse për Shqipërinë të
deputetëve dhe të intelektualëve fanatikë ithtarë të alfabetit arab. Duke goditur renegatët e alfabetit
shqip: Arif Hikmetin, Rexhep Vokën, Shaban Idrizin e të tjerë, konstatonte se ata “i jon Amës Shqipëni
kunor ferre, e jo trendafilli, si vëllaznet e tynej, bijt e flaget të Amës Shqypëni: Hasan bejë Prishtina,
Bajram bejë Curri, Avdirrahmani begu Tetova, Dervish bejë Elbasani, Refik S. Toptani dhe shum’ e
shum të tjer, cilet i jon Amës Shqypëni laft e nder dhe kunor lavdritë” - konstatonte Josif Bageri,
rilindës nga Nistrova e Rekës së Dibrës.900 Në vazhdim ky rilindës, J. Bageri, në Hasan Prishtinën me
të drejtë shihte timonierin kryesor në krye të luftës për ardhmërinë e ndritshme të arsimit shqip dhe të
kombit shqiptar.901
Vërtet, kishin të drejtë Josif Bageri edhe rilindësit e tjerë, të cilët në deputetin Hasan
Prishtina shihnin Mesinë, shpëtimtarin e çështjes shqiptare dhe të ardhmërisë së saj. Në kohën e
vlugut më të madh të propagandave të huaja kundër alfabetit të shqipes dhe kundër shkollës shqipe,
Hasan Prishtina i nisi dy nxënës nga Vuçitërna dhe tre nga Morava për në shkolën Normale të
Elbasanit, kurse më 24 janar 1910, me anë të gazetës Sabah të Stambollit, kërkonte “10 mësonjës për
mësonjtoret shqipe në Kosovë”. Këta mësues do t’i mbante vetë, me mjete të tij. Madje, Hasan
Prishtina në fjalën që mbajti në Klubin “Dituria” të Selanikut vuri në pah dhe u betua se “Sado që
kundërshtimet për shkronja të shenjta janë shumë të rrepta, dituria dhe e drejta e poshtërojnë padijen
dhe shtrembërimin. Unë sa të rrojë do të përpiqem për diturinë dhe për atdheun e për mbrothësinë e
vendit tonë”. Lufta e Hasan Prishtinës, e Nexhib Dragës ishte bërë e njohur edhe për shqiptarët e
Amerikës.Kjo shihet nga artikulli i gazetës Flamuri të Bostonit, më 18 shkurt 1910, ku përgëzoheshin
Hasani, Nexhibi dhe “një tok nga parësia e Kosovës”. Ndërkaq, Hilë Mosi, i cili përfaqësonte qendrës
kulturore shqiptare të Vjenës, përkatësisht “Dija”, i ftonte bashkatdhetarët të merrnin “për shëmbëll të
ndershmi deputet të Prishtinës, z. Hasan bej, i cili pasjen e ti e përdor për lulëzim të kombit, e kështu
një herë pas që të kemi vdekur, emri i juaj do të rojë i pavdekur, gjersa të rojë Shqipëria”.902
Nga mesi i shkurtit të vitit 1910 Hasan Prishtina e njofti Shkollën Normale të Elbasanit se po
i niste 16 nxënës nga Kosova. Megjithatë, në Elbasan një muaj pas arritjes së grupit të parë të
nxënësve të Hasan Prishtinës, më 25 shkurt 1910, arriu edhe grupi tjetër prej 19 nxënësve prej
Gjakovës, Prishtinës, Vuçitërnës, Mitrovicës, Pejës, Strugës etj., ku I priti drejtori i kësaj shkolle Luigj
Gurakuqi.903
Lëvizjen për alfabetin shqip dhe sidomos luftën shqiptare në Parlamentin e Turqisë për
çështje të alfabetit dhe të shkollës shqiptare e ndiqte me vëmendje shtypi i huaj dhe qarqet
antishqiptare. Gazeta Rrufeja e J. P. Vruhos, duke shqelmuar deputetët shqiptarë fanatikë, mbrojtës të
alfabetit arab për gjuhën shqipe. Lufta për fitoren e alfabetit latin, në këtë kohë, zhvillohej në terrenin e
Vilajetit të Kosovës dhe të Manastirit. Në këto vise, sipas shtypit serb antishqiptar, do të “vendoset
lufta për përdorimin e alfabetit arab ose latin. Këtu ka qenë më e fortë edhe lëvizja për alfabetin latin”,
kurse timonierë të kësaj lufte për fitore gjithnjë konsideroheshin deputetët kosovarë Hasan Prishtina
dhe Nexhib Draga.904

Literatura
AQSH, Fondi nr.34, Dosja nr.1, p.,7.
Abdyli, Tahir, Hasan Prishtina në Lëvizjen Kombëtare e Demokratike Shqiptare 1908-1933, GME,
Prishtinë, 2003.
Bartl, Peter,Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Drita, Prizren,1999.
Dugolli, Bujar, Marrëdhëniet shqiptaro – serbe, Universiteti I Prishtinës, Prishtinë, 2011.
Dugolli, Bujar, Drenica në kthesat historike të Ballkanit 1908-1913,Brezi 81, Prishtinë, 2008.
Grup Autorësh, Historia e Shqpërisë dhe e shqiptarëve,Sprint, Prizren, 2001.

900Gazeta, Shqypëja e Shqypënis, nr.16, Sofje, 23 janar 1910, p., 1.

901Ibid.
902 Abdyli …, vep.,op.cit., p., 76.
903AQSH, Fondi nr.34, Dosja nr.1, p.,7.
904Pirraku, Muhamet, Burime për historinë e alfabetit shqip, Fjala, nr. 2, Prishtinë 1969,p., 33.
503
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Grup Autorësh, Historia e popullit shqiptarë II, Toena, Tiranë,2002.
Rizaj, Gazmend, Shqipëria e Sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë,2011.
Zavalani, Tajar, Histori e Shqipnis,Phonex,Tiranë,1998.
Gazetat
Pirraku, Muhamet,Vendimet e Kongresit të Dibrës preventivë për konstitucionin, Jehona, nr. 7-8,
Shkup, 1968.
Pirraku, Muhamet, Burime për historinë e alfabetit shqip, Fjala, nr. 2, Prishtinë 1969.
Pirraku, Muhamet, Aktiviteti i Klubit Shqiptar të Shkupit, Revista: Fjala, nr. 7, Prishtinë 1969.
Pirraku. Muhamet, Metingu i alfabetit në Shkup, revista, Fjala,, nr. 8, Prishtinë 1969.
Pirraku, Muhamet, Qëndrimi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Kosovë ndaj aneksimit të Bosnës dhe
Hercegovinës, Kosova, nr. 3, Prishtinë 1974.
Bashkimi i Kombit , nr. 13, Manastir, 3 gusht 1909.
Bashkim i Kombit , nr. 1, Manastir, 10 shtator 1909.
Bashkimi i Kombit, nr. 7, Manastir, 7 tetor 1909.
Bashkim i Kombit , Manastir, nr. 17 dhjetor 1909.
Bashkimi i Kombit”, nr. 19, Manastir, 14 janar 1910.
Bashkimi i Kombit, nr. 20, Manastir, 21 janar 1910.
Dielli”, nr. 35, Boston, 26 nëntor 1909.
Dielli, nr. 41, Boston, 7 janar 1910.
Shqypëja e Shqypënis, nr. 16, Sofje, 23 janar 1910.
Vardar, nr. 3, Shkup, 17 janar 1909.
Vardar, nr. 4, Shkup, 24 januara 1910.
Vardar, nr. 8, Shkup, 14 februara 1910.
Zgjimi i Shqipërisë, Janinë, 8 janar 1909.

504
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 903

Fazat e zhvillimit të qytetit antik në Luginën e Drinos

Vladimir QIRJAQI

Abstrakt: Lugina e Drinos si pjesë e Epirit Antik u përfshi herët në ekspeditat e fisnikërisë evropiane
që kërkonte te bota antike shembujt e përkryer për të ndryshuar realitetin e kontinentit plak. Kështu
Lik,905Pukevil,906 Isambert,907Hann908, duke shëtitur në sipërfaqet e gjera të kësaj lugine, duke kaluar
nga fshati në fshat duke ndeshur herë pas here rrënojat antike, duke u munduar siç ishte në modë që
të identifikonin qytetet e vjetra të Epirit në tekstet heroike të autorëve grekë e latinë na japin fazën e
parë të pëshkrimit të monumenteve të Luginës.
Fazën e dytë besoj se e përfaqësojnë në një nivel më të lartë profesional L.M.Ugolini 909 dhe
N.G.L.Hammond910.
Natyrisht i pari plotësoi interesin e tij për Epirin me gërmimet që kreu në Butrot (Butrint) dhe
Foinike (Finiq). Ugolini në vol. e parë të botimit të tij na përmend se e ka vizituar Luginën. Në
përshkrimet e tij vendin kryesor e zë qyteti i Gjirokastrës me kështjellën e tij dhe lagjet e gurta, për të
cilin aludon se duhet të ketë një parahistori antike. Duke mos u kthyer më siç kishte premtuar në
Luginën e Drinosit, Ugolini ngeli tepër modest në rolin e tij.
Ndërsa i dyti me veprën e plotë që botoi në vitin 1967 tregon një njohje perfekte të realitetit
epirot, kulturë të madhe, një nivel të lartë interpretimi shkencor dhe një përpjekje serioze drejt
identifikimit të qyteteve antike, analizës së arkitekturës dhe historisë dhe zhvillimit të tyre social
shoqëror. Hammond në përshkrimet e tij dha pamjen e parë shkencore të pasurisë arkeologjike të
Luginës së Drinos. Përshkrimi i mureve me blloqe të mëdhenj të punuar mire e bën atë të besojë se
në Goricë ndodhet një tempull antik. Në Shtëpëz autori konstatoi ekzistencën e një fortifikimi romak. Ai
përshkroi dhe Melanin, Jermën (Antigonea), dhe për më tepër Leklin që u mundua t’a identifikonte
(gabimisht) me Antigonenë e Pirros.

Fjalët kyqe: Lugina e Drinos, Epiri Antik, Ugolini.

I pari arkeolog profesionist që kreu gërmimet e para në Luginën e Drinos evidentohet D.

Evangjelidhu911. Në vitet e luftës së parë botërore ai kreu gërmime në kalanë e Jermës (Antigonenë, e
identifikuar më vonë nga Dh.Budina). Gërmimet u kryen në pjesën jugore poshtë murit rrethues. Këto
gërmime, të realizuara në një kohë të shkurtër dhe të pasigurtë, nuk arritën të jepnin të dhëna të
rëndësishme për qytetin. Një prej kuadrateve të hapura prej tij duket se ka zbuluar një banesë, ndërsa
transheja e hapur pranë murit rrethues bëri të mundur që autori të konstatonte saktësisht për herë të
parë ekzistencën e qytetit shek III-II p. e. s.
Shteti Shqiptar i krijuar pas luftës së dytë botërore e konsideroi prioritet ideologjik arkeologjinë dhe në
këtë kuadër përhapen në gjithë territorin e vendit një varg ekspeditash dhe një radhë arkeologësh të
arsimuar jashtë Shqipërisë. Në Luginën e Drinosit zbresin njeri pas tjetrit thuajse gjithë përfaqësuesit e
kësaj pleiade, J. Adami dhe H. Ceka vihen në ndjekje të itenerarëve antikë dhe mundohen të
plotësojnë topografinë arkeologjike. Ata konstatojnë bazamentet antike të urës së Vjosës poshtë

905Martin Leake 1835, f. 263.

906FrançoisPouqueville 1820, f.184.
907Emile Isambert 1873, f. 95.
908Johann Georg von Hann 1953, f. 324.
909Luigi Maria Ugolini 1925, f. 214.
910Nicholas Geoffrey LemprièreHammond 1967, f.109.
911Dimitri Evangelides 1913, f.49.

505
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Tepelenës, identifikojnë pjesë të rrugës antike poshtë Leklit dhe një gjatësi të konsiderueshme të
rrugës antike nëpër qafën e Skërficës që të çonte drejt Foinikes.
Françesk Prendi 912 gërmon në vitet `55 -`56 tumat e Vodhinës, Kakavies e Bodrishtës, të cilat
padyshim hapin një epokë të re në kulturën e Bronzit në Epir. Ato janë të parat shenja të një zgjatimi
jugor të kulturës të tumave. Autori përshkruan me saktësi arkitekturën e tumave vendosjen e varreve,
përshkruan saktësisht ritualin e varrimit duke i konstatuar të dyja tipet, si atë me vendosje kufome
edhe atë me djegie, megjithëse në minorancë. Në vazhdim duke përshkruar materialin e pasur
arkeologjik të gjetur në tuma ai flet për marrëdhëniet e gjera të shkëmbimit të këtyre banorëve në
gjithë Epirin deri edhe kulturat Egjeane. Dhimosten Budina913 në kërkim të kësaj kulture gërmon pak
më vonë tumën e Çepunës.S.Islami, H.Ceka, S.Anamali914 kryejnë ekspeditë informative në Luginë
duke rritur interesin dhe nivelin shkencor të trajtimit të problematikave.

Vendbanime prehistorike

Fortifikimet janë ndër elementët më perfaqësues të kulturave njerëzore. Ato shoqërojnë gjatë gjithë
historisë shoqërinë njerëzore, pasi ato kanë të bëjnë me nevojën kryesore të njerëzve për t’u mbrojtur.
Spontaniteti që shoqëron fortifikimet prehistorike fillon të specifikohet në

Fig. 4 - Ledhi mbrojtës, Labovë

periudhën e hekurit. Është koha që shoqëritë fisnore patriarkale fillojnë të grumbullojnë rreth princave
pasuri të mëdha, pushtet të madh dhe për rrjedhojë konflikte dhe frikë të madhe. Ky proces luftrash
dhe përqëndrim pushteti bëhet më evident në periudhën e dytë të hekurit. Periudhë kjo që veçanërisht
shënon rritjen cilësore të zejtarisë në përgjithësi, përpunimit të metaleve në veçanti, si dhe
shkëmbimeve tregëtare mes rajonave me tipare të ndryshme. Është kjo koha e një revolucioni të
vërtetë të arkitekturës së fortifikimeve. Lindin tipologjitë arkitektonike të fortifikimeve, tentohet të
realizohen hyrjet, kullat dhe bastionet. Gjithë kjo bëhet e mundur nga rritja e mundësive ekonomike, si
dhe perfeksionimi i veglave prej hekuri për përpunimin e blloqeve të gurit.

912Frano Prendi 1956, f. 90.

913Dhimosten Budina 1969, f.67.
914Hasan Ceka, Skënder Anamali 1952, f.128.
506
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Studiues të shumtë që kanë rrekur të zgjidhin si fenomen lindjen e qytetit janë përqëndruar
veçanërisht në studimin e fortifikimeve të kësaj periudhe. Në literaturën shqiptare shumë autorë janë
marrë me tipizimin e këtyre fortifikimeve. Për ta, njëri tip fortifikimi simbolizon fazën më të lartë të
shoqërisë fisnore dhe përfaqësohet nga Gajtani. Me pamje monumentale blloqe të mëdhenj vendosur
në suprina kodrash në lartësi mbi 700 m mbi nivelin e detit dhe të lidhur plotësisht me një shoqëri
blegtorale915. Në kuptimin më të gjerë ky tip monumenti është fundi i marrëdhënieve fisnore dhe fillimi i
marrëdhënieve të reja skllavopronare916. Në analizë të këtyre fortifikimeve para-qytetare në Kaoni dhe
Epir autorët krijojnë një varësi të padiskutueshme nga kolonizimi grek. Kështu, kur e analizon në
artikullin e tij N. Ceka këtë fenomen, si shembuj merr Butrintin 1 dhe Kalivonë.
Kjo histori e gjatë nëpër të cilën kanë kaluar gjithë shoqëritë njerëzore i paraprin lindjes së qytetit.
Qytetërimi në lugine shpreh tipare të dallueshme në kohë të ndryshme. Kjo në varësi të kushteve
natyrore, zhvillimit të zejtarisë dhe tregtisë. Pra niveli social-ekonomik i zhvillimit të shoqërive në
rajone të veçanta dhe në popullsi të veçanta përcakton dhe nivelin e zhvillimit arkitektonik te fortifikimit.

Pepeli

Në përpjekjen tonë për vendosjen e një kronologjie të fortifikimeve antike të Luginës së

Drinosit do të gjejmë paralele të padiskutueshme me krahinat fqinje,por natyrisht dhe shumë
diferenca.Pa dyshim këtë gjë e kanë konstatuar edhe autorët e mëparshëm A.Baçe dhe Dh.Budina, të
cilët për skemat e tyre kanë qenë të kufizuar nga zhvillimi i gërmimeve arkeologjike dhe njohja në
detaje e këtij terreni. Në këtë aspekt, studimi im, është i avantazhuar për faktin që kryhet në një
diferencë kohore 40 vjecare, e shoqëruar me zbulime të reja dhe me përdorimin e një teknologjie më
të sofistikuar.

915SelimIslami 1972, f. 9-10.

916Neritan Ceka 1983, f. 143.
507
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Fig. 5 -Planvendosja e Fortifikimit, Pepel

Nga studimet e mia deri më sot, në listën e fortifikimeve të zbuluara në luginë, i pari në
kronologji qëndron Pepeli. Ky fortifikim në lartësinë 750 m mbi nivelin e detit, në mes të kullotave
malore, përfaqësohet nga një mur i thjeshtë që qarkon majën e një kodre 0.3 ha. Kodra emërtohet
“Kastri” dhe gjendet mbi fshatin Pepel.Gërmimet që zhvilluam në vitin 1987917, na bënë të mundur
njohjen e plotë të murit rrethues, karakteristikave të tij dhe elementëve përbërës.Ky mur përbëhet prej
blloqesh gëlqerorë të thyer(jo të gdhendur) me përmasa 1x0.53x0.30m dhe me përmasa
1.20x0.60x0.35m.

Fig. 6 - Bastioni dhe linja e murit, Pepel

Fortifikimi i Pepelit, i parë nga majat e kodrave më të larta i ngjan një kurore vendosur mbi
një vezë. Muri krijohet nga dy këmisha që e ndryshojnë sipas vendit distancën mes tyre, nga 1-3m.
Muri është ndërtuar me pjerrësi nga brenda, me bazë të gjerë, e duke u ngushtuar në majë, duke
treguar një pasiguri të madhe të ndërtuesve. Në shqyrtim të arkitekturës së fortifikimit bien në sy dy
hyrje njera nga Veriu dhe tjetra nga Jugu si dhe një dalje murit në formën e një bastioni 4.55 x 6.10 m.
Ajo duket se mbron hyrjen veriore të gjerë 0.80m. Arkitekturë interesante paraqet hyrja Jugore që
mesa duket është edhe kryesorja, ajo krijohet nga ndërprerja e linjës së murit. Në krahun e djathtë të
saj muri arrin trashësinë e tij maksimale 3m duke improvizuar kështu një kullë që mbron hyrjen. Në
gërmimet tona nuk patëm fatin të gjenim shtresë kulturore. Ky është një tregues, besojmë i faktit që ky
fortifikim përdorej nga shoqëria fisnore blegtorale vetëm në raste luftimesh dhe jo për banim. Në
analizë të fundit Pepeli mendojmë se i takon shek VII p.e.s. Ai është prototipi i fortifikimeve të
shoqërive të mbyllura fisnore blegtorale që i trembeshin rrugëve të komunikimit dhe kontakteve me
kulturat e tjera. Me aq sa dimë ne deri më sot, ai është prototipi i fundit i një shoqërie fisnore që do të
rrënohet për t’u zëvendësuar nga shoqëria e re skllavopronare, që do të përfaqësohet nga qytetet veç
të tjerash si qendra të mëdha shkëmbimesh.

Labova

Labova si fortifikim protourban përbën nga madhështia arkitektonike shembullin më të

spikatur të kësaj faze në Shqipëri.Fortifikimi vendoset në kodrën që quhet Paleokastër nga banorët e
Labovës së Kryqit, midis lagjes së saj të sipërme dhe të poshtme (720 m mbi nivelin e detit).Kodra në
vetvete përfaqëson një kreshtë të mbrojtur shumë mirë nga pikëpamja strategjike dhe kjo i ka
favorizuar ndërtuesit që t’a zhvillonin murin mbrojtës në krahun V-P dhe atë J-L, ndërsa dy krahët e
tjerë t’ia besonin mbrojtjes natyrore.

917Vladimir Qirjaqi 2002, f. 44.

508
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Fig. 7 - Planimetria e Kalasë të Labovës

Përrenjtë me emra interesantë Koqinon,Govadan e Gudibin e ndajnë nga rrugë kalimi i

Luginës së Drinos nëpër Selckë drejt krahinës Pogon - Zagorie.Monumentin e kanë vizituar dhe
përshkruar Isambert 1873, f. 871, Hammond 1967, f. 209,Baçe 1972, f. 132-139, Budina 1974, f. 361-
363.Të gjithë këta autorë i bashkon konstatimi se kalaja e Labovës i takon sistemit mbrojtës të Luginës
së Drinos në kohën e lulëzimit të Antigonesë shek. III-II p.e.s.
Në vitin 1987918 filluam një ekspeditë arkeologjike në këtë monument.Qëllimi i saj ishte të
zbulonte arkitekturën dhe nëpërmjet materialit arkeologjik të ndihmonte në datimin e tij.U gërmuan dy
kuadrate njeri që u zbulua në brendësi të murit që zhvillohet në krahun Jug- Lindor ku u gjetën disa
fragmente të qeramikës protogjeometrike. Materiali i gjetur te kuadrati në brendësi të murit Veri –
Perëndimor i takonte shek III-II p.e.s, kohës së lulëzimit të Antigonesë.Kështu sipërfaqja e kalasë prej
2.1 ha është krijuar në shek III-II p.e.s kur nën peshën e Antigonesë,lugina u rifortifikua e gjitha.Në
këtë kohë në pikën e takimit të të dy mureve është krijuar edhe hyrja 2.3 m e gjerë. Pra, analiza e
materialit arkeologjik të përftuar nga gërmimet dëshmon ekzistencën e dy fazave të ndërtimit.
Diferenca duket edhe në teknikën e realizimit të dy muraturave,por paradoksalisht trakti protourban
është i përkryer monumentalisht dhe i ruajtur shumë mirë.

918Vladimir Qirjaqi 2002, f. 45.

509
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Fig. 8 - Kulla e rrumbullaktë - Pjesë muri

Pra, para nesh shtrohet çështja: çfarë
përfaqëson fortifikimi Jug-Lindor i
Labovës pranë të cilit u gjend qeramika
protogjeometrike? Duke u nisur nga
Jugu me një kullë apo bastion
trapezoidal ai mbaron në lindje me një
kullë gjysëm të rrumbullaktë në një
gjatësi 100 m dhe lartësi nga 3 deri në
10m.
Fig. 9 - Skicë teknike e murit
Në planimetri ai i ngjan një
ledhimbrojtës që herë pas here bën
kthesa për të siguruar qëndrueshmëri të lartë. Në ekspeditën tonë ne arritëm të konstatojmë guroren
nga kanë dalë blloqet gëlqerorë. Kjo gurore edhe sot ndodhet e mbushur me blloqe në proçes dhe
zgavra pykash gati për të nxjerrë blloqe të tjera.
Kjo gurore ka
qenë arma kryesore e
ndërtuesve pasi krijonte
një trashësi unike për
blloqet 35 cm. Blloqet
thyeshin dhe
gdhendeshin pas
vendosjes në mur në
varësi të kushteve.
Thyerjet aplikoheshin
vetem për pjeset
anesore te bllokut ndërsa
sipërfaqet e rafshëta
horizontale nuk
prekeshin. Gjatësia dhe
gjerësia e blloqeve lëviz
nga 0.8 - 2.6m. Ato kanë
forma trekëndëshi,
paralelopipedi dhe trapezi, ku brinja më e madhe vendosej ne faqen ballore të murit. Muri që
lartësohet edhe sot 3m, 7m e 10m e siguronte qëndrueshmërinë nga vendosja e mirë e blloqeve mbi
njeri tjetrin, pra pesha e blloqeve dhe rrafshtësia në horizontalitet ishte e mjaftueshtme për një
qëndrueshmëri të admirueshme deri ditët e sotme. Por gjithkund ndjehet brishtësia në krahun e
510
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
brendshëm. Mungesa e këmishës së brendshme bën që ndërtuesit të vendosninmbushje në
hapësirate blloqeve dhe herë pas here të ndërtonin mure të shkurtër transversalë për të shkarkuar
presionin e murit.
Pika më interesante e këtij fortifikimi është kulla gjysëm rrethore me harkun e saj të realizuar
në mënyrë perfekte.Ajo të bën të mendosh se blloqet janë të parapërgatitur në forma ose kallëpe të
harkuara.Trashësia e blloqeve, rrjedhimisht edhe e murit, është rreth 1 m dhe lartësia e saj 3.8m e
krijuar nga 11 radhë blloqesh.Gjatësia e linjës së harkuar (kordës) është 13 m.Por mungesa e faqes
së brendshme tregon brishtësinë e kullës duke e bërë të ngjajë më shumë me një lak,se me një kullë
të vërtetë.Kështu ky fortifikim funksionon si një lëmë i mbyllur në të dy ekstremet. Në jug me një kullë
trapezoidale dhe në lindje me një kullë gjysëm të rrumbullakët.Besoj se kjo është një zgjidhje spontane
e kushtëzuar nga lloji i muraturës,me një këmishë. Siguria e kësaj teknike qëndronte tek faqja ballore
dhe bëhej shumë e brishtë në pjesën e brendshme,ku blloqet shumë lehtë mund të rrëzohen.Muret
transversalë krijojnë tarraca ku qëndronin luftëtarët mbrojtës. Një mundësi tjetër e shfrytëzimit të kësaj
strukture eshte ajo e përbërë, nga jashtë me murin e gurtë dhe në brendësi me një ndërtim me dru, i
cili fiksohej në murin e gurtë duke krijuar një strukturë më komplekse me platforma dhe shkallare. Në
njërën atë kjo strukturë rriste rezistencën e murit dhe në anën tjetër shërbente si vend qëndrimi për
luftëtarët mbrojtës. Nga qeramika protogjeometrike e zbuluar në brendësi të murit, si dhe nga analiza
tipologjike e planimetrisë dhe arkitekturës së këtij fortifikimi mendoj se daton në fund të shek VI
p.e.s.Monumenti që besoj ngjason më shumë me Labovën është Kalivoja,përballë Butrintit.Ato që i
bashkojnë këto monumente besoj se janë:
- Shmangia nga një zonë ekonomike dhe nga rrugë kalimet
- Linja e fortifikimit me kthesa spontane pa një rregullsi
- Krijimi spontan i kullave, bastioneve dhe hyrjeve
- Mospërkufizimi i plotë i territorit nga muri rrethues(Kalivoja lë të pafortifikuar pjesën e kontaktit me
ujin dhe Labova pjesën e thyerjes së madhe shkëmbore).
Si prototipe të fazes protoqytetare919 ato veç tipareve të përbashkëta kanë edhe veçoritë e
tyre si pasojë e ndryshimeve të kuotës mbi nivelin e detit (Kalivoja është me pak se 100 m mbi nivelin
e detit,ndërsa Labova rreth 720 m mbi nivelin e detit).

Vendbanime të periudhës klasike dhe helenistike

Problemi i urbanizimit të Ilirisë dhe Epirit përbën një prej nukleve kryesore të historiografisë
shqiptare. Kur ka lindur qyteti antik në Iliri dhe në Epir, kur u urbanizuan këto territore?
Ky problem duket se ju shfaq qysh në fillim autorëve greko romakë që u morën me historitë
e kaluara në këto territore. Në kohët moderne, kur një varg historianësh dhe arkeologësh merren me
këtë problem pikëpamjet derivojnë më shumë. Në thelb pyetja vjen më e moderuar. Qyteti Ilir dhe
Epirot është pasojë e ndikimit të veprimtarisë ndërtuese të kolonistëve grekë të bregdetit apo rrjedhojë
e përqëndrimit të pushteteve të despotëve vendas?

919Neritan Ceka 1983, f. 167.

511
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Fig. 14 - Akropoli i Melanit, fragment nga fortifikimi i Selosë

Në një territor si Lugina e Drinos që mund të themi se ndodhet si nyje lidhëse midis bregdetit
të Jonit dhe malësive të Epirit unë besoj se gjejmë shumë shfaqje që duke u njohur dhe studiuar do të
kontribuonin për t’a plotësuar pamjen klasike të qytetit. Dhe për mua qyteti i vërtetë lind në Luginën e
Drinosit në fund të shek V p.e.s. Por në ndryshim nga shumë territore këtu pamja është e larmishme.
Numri shumë i madh i qendrave qytetare, diferencimet e mëdha në kuotat e vendosjes, spontaniteti i
plotë urbanistik në shumë prej këtyre qendrave dhe improvizimi i formave të fortifikimit janë disa nga
tiparet e fazës së parë të fundit të shek. V dhe shek. IV p.e.s.
Pamje tjetër shfaqet në shek III-II p.e.s.Mesa duket konsolidimi i shtetit të Epirit është
shkaku kryesor i kësaj panorame të re.Në qendër vendoset Antigonea dhe në funksion të saj gjithë
fortifikimet e tjera të Luginës që përbën tashmë një koinon.Dekreti paraprin qytetin,planet urbanistike
që zbatohen ju takojnë tipologjive më të njohura të mesdheut (sistemi Hipodamik) dhe gjithë elementët
e fortifikimit janë tashmë të standartizuara.Të gjitha këto fenomene do të zhvillohen më tej në detaj
duke analizuar një mori sitesh të kësaj periudhe.

-EPOKA E PIRROS
Historia e Epirit e pasqyruar gjerësisht nga autorët e vjetër
është Eposi i tre fiseve të mëdha, Molosë, Kaonë,
Thesprotë. Duke trashëguar rregullat e vjetra të shoqërive
fisnore, kjo histori e shek. IVpara K. tregon luftrat dhe
intrigat midis fiseve si dhe tragjeditë në oborret mbretërore.
Në konfliktet Epiriote marrin pjesë dhe gjithë mbretëritë e
rajonit.Tendencat për unifikim u kurorëzuan nga
Aleksandër Molos rreth viteve 330 p.e.s. kur u krijua
“symahia epiriote”.Megjithëse dhe Olimbia, motra e
Aleksandrit vazhdoi unifikimin e nisur nga i vëllai, Epiri
ngeletFig. 20 - Mbreti Pirro
Fig. 21 - Harta e Epirit

512
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
deri në fund të
shek IV para K.
teatër i luftrave të
herëpashershme
dhe

paqëndrueshmërisë politike. Luginën e Drinos, shumica e autorëve e kanë konsideruar si pjesë të

Kaonisë ose në disa raste pikën e takimit midis tre fiseve të mëdha Epiriote. Së fundmi profesor
Ceka920 e konsideron pjesë të Atintanëve.
Në temën time unë nuk i kam si objektiv ngjarjet historike dhe protagonistët e tyre por besoj
se ardhja në pushtet e Pirros së madh më 307 para K. vendosi një rend të ri në gjithë territorin e Epirit.
Kjo veçanërisht duket në fortifikimet dhe në përgjithësi në veprimtarinë ndërtuese në Luginën e Drinos.
Eksperimentet, protagonizmi, konkurrenca dhe përkohshmëria si karakteristika të shek të IV para K. u
dukën qartë në qendrat e fortifikuara apo πολισμα të përshkruara më lart. Ardhja e Pirros në krye të
Epirit ndryshoi gjithçka. Në qendër ndërtohet Antigonea dhe në funksion të saj ndërtohen një varg
qendrash të tjera në pikat më strategjike.

Antegonea

Autorët shqiptarë që janë marrë me qytetet dhe fortifikimet antike kanë paraqitur metodologji
të ndryshme dhe për pasojë kalendarë të ndryshëm në lindjen, zhvillimin dhe jetën e tyre. Në këtë
situatë, jam i detyruar që në parashtesën time, kur do paraqes një duzinë qytete,qyteza e fortifikime
antike t’i marr për bazëpërfundimet e tyre.Natyrisht kjo ka qënë një ndihmë e madhe,por gjithmonë
përngjasimet “çalojnë”.Në luginën e Drinos, si në një djep gjigant jeta qytetare zhvillohet nga njera
kohë në tjetrën,nga njeri sit në tjetrin.Kjo pamje, natyrisht ngjason shumë me rajonet fqinjë, po shpesh
herë derivon prej tyre si rezultat i landshaftit të ndryshëm si dhe zhvillimeve të saj historike.Ndikimin
më të madh sipas vrojtimeve të mia,ky realitet e ka pasur nga rajoni i bregdetit të Jonit.Duke pasur
këtë bindje, dalloj dhe origjinalitetin dhe avantazhet që ka shprehur herë pas here Lugina.
Antigonea përbën pikën kryesore të referencës për të analizuar periudhën antike para vitit
167 p.e.s.
Historia e Antigonesë filloi me arkeologët dhe pasionantët që ndiqnin shkrimet e autorëve të
vjetër.Antigonea përbën qendrën kryesore ku dhe sot mund të adresojmë burimet antike të autorëve

920Neritan Ceka 2009, f. 13.

513
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
grekë e romake.Ajo përbën ekspeditën më të madhe të arkeologjisë shqiptare të zhvilluar në luginë:
1966-1970,1985-1992 udhëhequr nga Dhimosten Budina(S.Evangelides në 1913 bëri disa sondazhe
dhe skica planimetrike; në 2005 ekspedita shqiptaro-greke udhëhequr nga Dh.Çondi dhe K.Zahos nuk
i ka botuar akoma rezultatet e gërmimeve që zhvilloi).

Fig. 22 - Pamje e gërmimeve në

Antigone

514
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Planimeria e Paleospitit (Frashtan)

Epoka Romake
Hadrianopol

Ky qytet i rëndësishëm me emrin e perandorit të madh romak përbën pilastrën e dytë të

temës time.Me të janë marrë gjatë autorët e vjetër. por gjthashtu edhe arkeologët e sotëm. Misioni
italo-shqiptar që po vazhdon prej gjashtë vjetësh, po shoqërohet me botimin e tij periodik
“HADRIANOPOLIS” i parë dhe i dytë.Ai po i jep një pamje të detajuar shumë dimensionale këtij qyteti
të rëndësishëm të Luginës së Drinosit.Të gjithë sot pranojnë që emrin qytetit ja dha perandori romak.
Autorët ndahen kur diskutojnë nëse aty më parë ka qenë thjesht një vendbanim i hapur apo një
qytet.Tabula Peutingeriana921 e përmend për herë të parë qytetin.Nga kjo guidë romake mësojmë se
Hadrianopoli ndodhet 55 “mile passuum” prej Amanties dhe 20 “mile passuum” nga Ilio.

Fig. 51 -Ekspeditë arkeologjine në Hadrianopol, 2010

Duke u nisur nga këto indicie, një varg autorësh e vendosin
diku më poshtë e diku më lart këtë qytet.Lokalizimi fillestar i
përket I.S. Hughes922 ,“Travels in Grece and Albania”,Londër
1830,II,360, të cilit vendasit i kanë thënë se zona përreth teatrit
quhej Drinopolis.Mendimi i tij është pranuar prej
W.M.Leake(Vep.cit.I,75) dhe
Isambertit(Vep.cit.872a).Përkundrazi H.Treider(Epirus im
Altertum,Leipzig 1917,84),G. Stadtmüller(Forschungen zur
Albanischen Fruhgeschichte.Wiesbaden 1966, 161) e
identifikojnë apriori Adrianopolin me Gjirokastrën. Po kështu
F.Pouqueville (vep. cit. I,349), e identifikon me Paleokastrën.
Fig. 52 - Perandori Hadrian

921Francesco Prontera 2003, f. 84.

922William Miller,I.R.Col. f. 570-571; Hierrokli syn., f. 657; Prokopi,De aedif.,IX, f. 1.
515
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Përmasat e vogla prej 1 ha të kësaj të fundit dhe ndërtimi në shek. IV pas K. e eleminojnë
mundësinë e këtij lokalizimi.
Në vazhdim të luftës së parë botërore arkeologët austriakë C. Patsch e C. Praschniker në
kuadër të kontributit “Albania Antika”, konstatojnë në fushën e Dropullit teatrin e Sofratikës. Apollon
Baçe 923 në punimin e tij jep përmasat perimetrale të teatrit duke dhënë një kapacitet prej 3500
spektatorësh. Autori ka konstatuar edhe Nekropolin e qytetit dhe e konsideron të mbyllur jetën e këtij
qyteti në antikitetin e vonë. Ai përpiqet të argumentojë se jeta transferohet në kodrën e Melanit. Baçe u
rikthye me gërmime
arkeologjike në teatrin
e Sofratikës në vitet
1984-1986.

Fig. 53 - Tabula
Peuntingeriana
PËRFUNDIME
Në temën time u
mundova të trajtoj
lindjen dhe zhvillimin e
jetës qytetare në
Luginën e Drinosit.
Hapësira gjeografike e
perceptuar, u trajtua
në kohën që literatura
botërore e konsideron
kulturë greko-romake.
Në këtë kuadër
materiali ynë
inkuadrohet qartazi pasi është pjesë e rëndësishme e këtij areali. Por veçantitë dhe situatat e kaluara
nga tematikajonë krijojnë kontrastet që besoj se e bëjnë objektin interesant. E vendosur midis
kolonistëve dhe pjesëve të brendshme të territorit të populluara nga “barbarët”, Lugina e Drinosit i pati
të dyja ndikimet. Kjo shfaqet si në organizimin shoqëror edhe në atë teknologjik që ndryshe duhet
thënë aftësi e ndërtimit të qytetit. Situata vazhdon e ngjashme edhe në kohën e Romës kur urdhërat
perandorakë aplikoheshin në kompromis me traditat vendase. Natyrisht në këtë problematikë që
shumë autorë e kanë trajtuar edhe më përpara, unë u mundova të jap një kontribut. Ky kontribut është
veçanërisht i dallueshëm në kapitullin vendbanimet parahistorike. Në çdo lloj punimi apo përpjekje që
do të rrokte jetën qytetare, ky kapitull do të ishte i domosdosshëm, si një parathënie apo një korridor
që të çon drejt banesës që ke vendosur të studiosh. Të gjithë autorët që janë marrë para meje me
jetën qytetare në luginë, nuk e kanë patur këtë kapitull. Unë kam komoditetin e kohës që ka kaluar, me
shumë se 50 vjet, dhe për më tepër avantazhin e gërmimeve arkeologjike që kam kryer në Pepel dhe
Labovë. Zbulimi rishtaz i fortifikimit të Selckës ju shtua shanseve të mia. Duke studjuar së bashku të
trija këto monumente prehistorike, unë u mundova mësipër të trajtoj ekzistencën e kësaj faze në luginë.
E trajtuar në kapitullin e dytë, kjo fazë e zhvillimit ka të gjitha tiparet dhe karakteristikat e qendrave
fqinje në Iliri dhe Epir të së njëjtës periudhë. Për fatin tim të mirë, këto rajone, në ndryshim nga lugina
jonë, janë trajtuar gjerësisht nga autorë shqiptarë dhe të huaj. Duke analizuar sitet e Luginës, unë
konstatova dy nënfaza që plotësojnë më së miri tioplogjikisht këtë kapitull. Faza e parë Pepeli, i takon
shekullit të VII p.e.s. dhe Labova e Selcka si dy fortifikime binjake datohen në shek. VI p.e.s. Duke
analizuar, skemat dhe elementët arkitektonikë të këtyre fortifikimeve, unë arrita të perceptoj
avantazhet që paraqet Lugina e Drinos në proçesin e gjatë të lindjes e zhvillimit të qytetit të vërtetë

923Apollon Baçe 2007, f. 16.

516
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
antik. Labova, me monumentalitetin e fortifikimit të saj, në analizë të fundit përfaqëson nivelin më të
lartë të realizimit arkitektonik të fazës paraqytetare.

Fig. 66 - Harta arkeologjike e luginës, realizuar në GIS

Qyteti i vërtetë antik në luginë lind në fund të shek. V p.e.s. Ai përfaqësohet nga Melani dhe
ka tipare të qarta, plotësisht të njohura për këtë kohë në Iliri dhe Epir. Por Melani nuk e pati mundësinë
të influenconte në fenomenin e urbanizimit matanë mureve të tij rrethues. Niveli i diferencuar i zhvillimit
social-ekonomik të pjesëve të tërhequra të këtij territori, tregojnë qartë se urbanizimi i luginës
vazhdonte të zhvillohej me shpejtësi të ndryshme në zona të ndryshme, që ndoshta përfaqësonin
nënfise të ndryshme. Kështu Seloja, e ndërtuar në një territor të thellë të Dropullit të sipërm,
megjithëse i njeh skemat urbanistike dhe modelet arkitektonike të Butrintit, nuk arrin të maturohet si
një qytet i mirëfilltë, por mbetet nje qytezë (πολισμα).
517
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Antigonea përfaqëson triumfin e vërtetë të jetës qytetare. Jo vetëm banesat dhe rrugët e
Antigonesë, por edhe çdo ndërtim i kësaj kohe në luginë, paraqet standartizimin e plotë të kulturës
antike mesdhetare.
Ndër konlkuzionet që jam munduartë nxjerr në temën time, kam evidentuar rolin e madh që
kanë luajtur në historinë e luginës së Drinos, dy nga emrat më të medhenj të botës antike, Pirroja i
Epirit dhe Perandori Hadrian. Në dy kohë të ndryshme me fuqinë e tyre, ata kanë përkufizuar gjithë
zhvillimet urbane në luginën e Drinos.
Hadrianopoli, ky qytet i përmendur në Tabula Peutingeriana, i ndërtuar në shek. II e.s., sot,
pas shumë vitesh kërkimesh arkeologjike, dhe aplikimit të metodave moderne të kërkimit, përfaqeson
si rrallëkund në vendin tone skemën urbanistike të qytetit romak. Rezultatet e gërmimeve, hartat
gjeofizike që na bëjnë të njohur skemën urbanistike të qytetit, si dhe gjithë zbulimet e kësaj kohe që
kanë ndodhur së fundmi (vila, terma, banesa), tregojnë një skemë të studjuar, të ndarë qartazi në
parcela në gjithë siperfaqen e Luginës.

Fig. 67 - Planifikimi Urbanistik i Luginës së Drinos në kohën e Hadrianit

Unë u mundova në këtë punim të paraqes rezultatet e reja të gërmimeve arkeologjike dhe
vëzhgimeve në terren, të cilat besoj që japin një kontribut sado modest për të ndryshuar perceptimet e
mëparshme. Në këtë kuptim Lugina është një fenomen i papërsëritshëm dhe në të ardhmen unë do të
vazhdoj t’i kushtohem asaj.

518
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Psikologji/Psikology
519
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

520
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

KDU: 338. 124. 4

Depresioni dhe shkaktarët tek mosha 15 -18 vjeç

Nevzat SHEMSEDINI

Abstrakt: Punimi shkencor ka si qëllim të eksploroj situatën aktuale të shtrirjës apo të prezencës
së depresionit tek adoleshentët, në rastin konkret në Mitrovicë; të evidentoi dimensionin se në qfare
niveli apo shkalle është shtrirë depresioni. Këto të dhëna do të përdoren me qëllim të këtijë punimi
studimor,për të përmbushur qëllimin dhe objektivat e këtij kërkimi, si dhe për të adresuar pyetjet
kërkimoretë studimit, është përzgjedhur një përqasje metodologjike mikse (e përzier)Kërkimi për këtë
punim është realizuar nga gërshetimi i hulumtimit të literaturësme kërkim operacional. Konkretishtë për
këtë punim është bërë hulumtimi fillestar, grumbullimi dhe konsultimi i literatures.

Fjalët kyqe: Mitrovicë, grumbullim, konsultim, metodologji.

Hyrje

Ҫdo ditë dëgjojmë tek flitet për çrregullimet apo sëmundjet depresive, çdo ditë e më
shumë njohim prezencën e depresionit tek të gjitha moshat, e sidomos tek mosha e
adoleshencës, nga fakti se adoleshentët priren të kenë çrregullime emocionale, bëhën edhe
depresiv. Niveli dhe shkalla e prekjes së tyre nga depresioni varet nga cilësitë e karakterit.
Ata të cilët ndihën të pa-aftë për të realizuar nevojat, kërkesat dhe detyrat e tyre, të pa
interesuar për shokët, familjen, dhe që sundohen nga mendime të varfëra dhe negative, kanë
shfaqje tipike depresive.
Shkaqet dhe burimet e depresionit janë të ndryshme, por më së shpeshti tek
adoleshetët mbetën dështimet në jetën e përditshme, poashtu edhe në mësime, të cilat
analizohen dhe vlerësohen me përgjegjshmërinë karakteristike në raport me moshën e tyre. Nëse
një adoleshent për deshtim në një provim fajson vetën, ai fillon të mendoj dhe mund të arrijë
në përfundimin se është me mangësi mendore. Duke e mbështetur dështimin kështu në një
tezë të padrejtë, ai fillon dhe inatoset me vetën. Thellimi i një mendimi të tillë pesimist e
vetëfajsues nuk është gjë tjetër, veçëse një ndjenjë depresioni, dhe mungesës së shpresës.
Gjendjet shpirtërore u japin ngjyrë mendimit, kur prezente është ndjenja e lumturisë, kujtohen
dhe mendohen gjëra të bukura. Nëse gjendja shpirtërore errësohet, mendimet e tyre fillojnë
dhe marrin kahje të tilla, fillojnë dhe grumbullohen ide e mendime të errëta dhe ngjarje
negative, marrdhëniet e tyre zbehën, siellja ndryshon, ndihen të vetmuar, të vequar nga të
tjerët dhe pa perspektivë për të ardhmën, gjë e cila mund të nxisë përvoja negative,
depresive.
Për tu dhënë fund situatave të tilla, kërkohet një punë këmbëngulëse. Në raste të
tilla adoleshentëve u duhët dhënë një shpjegim alternativ, në kohën e përshtatshme, për
shqetësimet dhe deshtimet e mundshme, për të kuptuar shkakun e tyre të vertetë. Prandaj
është e nevojshme që adoleshentët të kenë informacion për mundësitë dhe aftësitë që ata
kanë, gjë që do të ju ndihmojë për të krijuar sfondin emocional pozitiv, për ti motivuar në
veprimtaritë e ardhshme.
Për shkak të shpeshtësisë së sëmundjeve depresive, njohja e mundësive të trajtimit dhe të
ndihmës është e një rëndësie të madhe . Rreth 15% e popullsisë është e prekur, ku femrat kanë një
raport dy herë më të lartë të prekjes nga sëmundja në krahasim me meshkujt (meshkujt: 10%,

 Autori ka thirrjen shkencore Mr.sc. Eshtë Ligjërues në Kolegjin Universitar “Fama“.

521
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
femrat: 20%). Kjo do të thotë se çdo person mund të gjejë në rrethin e të afërmve, të të njohurve ose
të miqve të tij, persona të prekur nga depresioni. Për fat të keq, gjithnjë e më shumë sëmundja po
bëhet më e fshehtë ose nuk identifikohet. Një arsye për nënvlerësimin e depresionit qëndron në
faktin se në bisedat e përditshme shpesh flitet për “depresione”, vetëm kur përshkruhet thjesht
gjendja e dobët shpirtërore.
Sëmundja mund të shfaqet në çdo lloj moshe – që nga fëmijëria e deri në moshën e madhe.
Në rreth 15-20% të rasteve të sëmundjes mund të krijohet një zhvillim kronik, para së gjithash nga
moskryerja e trajtimit ose nga trajtimi i pamjaftueshëm. Në 50-75% të rasteve pason një episod i dytë
me numrin në rritje të episodeve, rritet gjithashtu edhe rreziku i shfaqjes së një episodi tjetër të
sëmundjes. Më e rëndësishme është terapia e kujdesshme e çdo sëmundjeje individuale.

Simptomat e depresionit

Depresioni mund të shfaq simptoma të shumta dhe që në ndryshim nga njëra-tjetra mund të
eliminohen me vështirësi. Ankesat tipike tregojnë një ndryshim individual të konsiderueshëm. Sipas
kritereve të Organizatës Botërore të Shëndetësisë (ICD-10)924 dhe DSMIV një episod depresiv
identifikohet nëpërmjet një mërzie të trishtueshme për një periudhë kohore të paktën prej dy javësh.
Kjo shoqërohet me një humbje të aftësisë për tu gëzuar, për të lëvizur, të interesave, si dhe me
humbje të aftësisë së përqendrimit, dhe të aftësive të përgjithshme. Përveç këtyre shfaqen gjithashtu
edhe simptoma fizike karakteristike, si për shembull; çrregullimi i gjumit, humbja e oreksit dhe e
peshës, si dhe një kufizim mendor në një situatë që gjendet gjithmonë pa rrugëdalje. Kjo gjë mund të
shpiej deri në shfaqjen e mendimeve suicidale apo vdekjes, dhe deri në qëllimet konkrete të
vetëvrasjes. Procesi i të menduarit ngadalësohet dhe kryesisht vërtitet rreth një teme të vetme,
zakonisht rreth temës se sa i sëmurë ndihet personi, sa e zymtë është situata aktuale dhe sa e
pashpresë duket edhe e ardhmja.

Metodologjia

Metodologjia e kërkimit operacional si burim kryesor ka instrumentin matës si: Pyetsori i

standardizuar per matjen e Deprisionit .Ky proces i kampionimit është realizuar me nxënësit e tri
shkollave ne Mitrovicë, ku jane anketuar 100 subjekte të të dy gjinive : 50 femra; dhe 50
meshkuj.Pyetsori ka qenë anonim. respodentëve u janë kërkuar vetëm të dhënat demografike si:
mosha, gjinia.. Të gjitha të dhënat janë sistemuar në tabela.
Qëllimi dhe objektivat e këtij punimi ishin identifikimi i simptomave depresive tek
adoleshentët ne Komunen e Mitrovices .
.Hipotezat:
1.Depresioni tek adoleshentët 16, 17, dhe 18 vjeq, në Mitrovicë ështëshfaqur, apo ka tregues të kenë
simptoma depresive deri në masën
2. Femrat janë më të predispozuara që të prekën nga sëmundjet e depresionit se sa Meshkujt.”
Objektivat e Studimit
A është prezente depresioni tek adoleshentëte ne Komunen Mitrovices , në ç’masë ështëprezent
depresioni tek ata ,për te pare nivelin e depresionit: (i lehte apo depresion madhor), A kane
mendime suicidale keta te rinj ;
Pjesmarrja
Mostra apo pjesëmarrësit e studimit janë përzgjedhur të jenë 100 nxënës, të shkollës
së mesme: SHML- Gimnazi “Frang Bardhi” në Mitrovicë, me dy klasa të 11-të, dhe nje klasë e
12-të. Prej tyre 50 ishin femra dhe 50 ishin meshkuj.
Nxënësit janë informuar për qëllimin e studimit dhe pasiqë ata pranuan për të ju
nënshtruar studimit, ata filluan dhe plotësuan testin në mënyrë të rregullt dhe vullnetare.

924 OBSH.. Organizata Botërore e Shendetësisë

522
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Përzgjedhja e tyre (nxënësve) është bërë në mënyrë të qëllimtë, për arsye se
mosha e nxënësve adoleshent është më e përshtatshme për aplikimin e këtij pyetsori. Mosha
e tyre ishte 16 deri ne 18 vjeç.

Procedurat dhe etika

Gjatë procedures së studimit është marrë parasyshë që pyetsori të zbatohet me te

rinjet në qytetin e Mitrovicës gjegjesisht nxënësit klasëve të 11-ta, dhe të 12-ta. (Sikurse
është cekur edhe më lartë).Fillimisht është kërkuar leje nga Drejtoria Arsimit për zbatimin e
pyetsorit. Pasiqë hasëm në mirëkuptim për kërkesën time, janë informuar arsimtarët dhe
nxënësit e klasëve për qëllimin dhe studimin tim.Pyetsori ishte anonim, nuk kërkonte emra,
poashtu nxënësve iu bë me dije se të dhënat e tyre do të përdoreshin vetëm për qëllime
studimore. Në përgjithësi zbatimi i pyetsorit ka shkuar mirë, dhe se nxënësit nuk kanë hasur
në vështërsi në përgjigjëjen e pyetjeve.
Hulumtimi eshte bere me ndihmen e student tim Hajriz Ademi i cili eshte kujdesur ne
plotesimin e pyetesoreve .

Domethënia e Studimit

Ky studim do të mund të informoj më shumë, vetë-respodentët, nxënësit, prindërit,

mësimdhënësit, dhe institucionin shkollorë në përgjithësi, si dhe shoqërinë tonë të re, për
prezencën, faktorët, dhe rrezikun e paraqitjes së depresionit tek adoleshentët, në mënyrë që,
prindërit, mësimdhënësit, institucionet shkollore, por edhe shoqëria në përgjithësi, të jenë të
kujdesshëm në krijimin e marrdhënieve, qasjen përmes programeve edukative, identifikimin,
vlerësimin dhe njohjen e situatave depresive, parandalimin, dhe kurimin, në raport me sielljet,
nevojat, dhe moshën që adoleshentët kanë.Poashtu në shkollat tona duhët të ketë një
bashkëpunim më të mirë në raport në mes të drejtues institucional-shkollorë, mësues –
arsimtarë – professor – prindër – nxënës, si dhe me shërbimet profesionale si: psikologu,
pedagogu, qendra të sherbimeve sociale, edukative etj.Ky studim do të ju ofroj lexuesve të
ndryshëm informacione të ndryshme mbi atë se çfarë është depresioni, cilat janë simptomat,
cilët janë shkaktarët, çfarë duhet të kemi parasyshë, si trajtohet, etj…

Rezultatet e studimit

Janë paraqitur më poshtë, me anë të tabelave në vijim, ku kemi nxjerrur, mesataren

e moshës, gjinisë, rezultatet e ç’do pyetje, si dhe numrin e pjesëmarrësve në këtë studim.

523
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Tabela: Nr01. Gjinia

Pjesëmarrja Përqindja Përqindja valide Përqindja

Kumulative

Femra 50 50 % 50 % 50 %

Meshkuj 50 50 % 50 % 50 %

Totali 100 100 % 100 % 100 %

Në tabelën: Nr. 01. Numri i pjesëmarrësve sipas gjinisë. Në këtë studim kanë marrë pjesë
gjithësejd 50 femra dhe 50 meshkuj, që në total i bie 100 respodent.
Nga 100 respodent prej tyre 50 kanë qenë femra që në përqindje i bie 50% , si dhe 50
meshkuj që i bie 50%

Tabela: Nr.02. Mosha

Pjesmarrja Përqindja Përqindja Valide PërqindjaKumulative

16 – Vjeç 34 34 % 34 % 34 %

17 – Vjeç 59 59 % 59 % 59 %

18 – Vjeç 7 7% 7% 7%

Totali 100 100 % 100 % 100 %

524
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Në tabelën Nr.02shihet se mosha e pjesmarrësve në studim ka qenë prej moshës 16 vj, deri
në 18 vjeq.
Prej tyre 34 respodent ishin të moshës 16 vjeq, që në perqindje i bie të jetë
poashtu 34%, ndërsa 59 respodent ishin të moshës 17 vjeq, që në perqindje i bie të jetë
59%, dhe respondent të moshës 18 vjeq ishin 7, që në përqindje rezulton te jetë poashtu
7%.

Tabela: Nr.03
Pyetja: Sa shpesh keni pasur problem në këto dy javët e fudit në situatën
me deprseion…?

Totali
Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë
Gjinia

14 % 22 % 12 % 2%
50 %

28 % 20 % 1% 1%
50 %

42 % 42 % 13 % 3%
100
%

Total

Tabela Nr.03. Tregon rezultatin e pyetjes: Sa shpesh keni pasur problem në këto dy javët
e fundit në situatën me depression..?

Përgjigjëjet: Gjinia femrore – me 14% - absolutishtë fare; me 22% - disa ditë; me 12%
- Gjysmën e ditës; dhe me 2% - Për ç’do ditë.
Ndërsa tek gjinia mashkullore kemi këto të dhëna: me 28% - absolutishtë fare; me 20% - disa
ditë; me 1% - gjysmën e ditës; 1% - për ç’do ditë.
Nga këto të dhëna mësojmë se në përgjigjëjet e pyetjes së lartëshënuar në tabelë
“probleme në situatën me depresion, në përqindje më të lartë rezulton të jetë:
F = 22% - Disa itë.
M = 28 % - Absolutishtë fare.

525
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr.04.

Pyetja: Shumë pak interesa për të bërë diçka..?

Absolutishtë fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë Totali
Gji
nia

11 % 25 % 9% 5% 50 %

5% 24 % 16 % 5% 50 %

16 % 49 % 25 % 10 % 100 %

To
tali

Sipas të dhënave në tabelën Nr.04, duke iu referuar pyetjës: Shumë pak interesa
për të bërë diqka..? Rezulton se tek te dy gjinitë interesat janë të përafërta, në përgjigjëjen
Disa Ditë, dhe më të lartat në përqindje, si: F = 25% ; dhe M = 24%.

526
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr. 05.

Pyetja: i / e Lodhur dhe pa çejf..?

Totali
Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë
Gjinia

3% 31 % 12 % 4% 50 %

21 % 20% 5% 4%
50
%
M

24 % 51 % 17 % 8%

100
%
Totali
Nga kjo tabelë ( Nr.05 ) mësojmë se gjinia femërore ndihet e lodhur / pa qejf disa ditë, F
= 31%; ndërsa gjinia mashkullore në bazë të përqindjes në tabelë, absolutisht fare nuk ndihet
I lodhur ose pa qejf, M = 21%.

527
 KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr.06.

Pyetja: Probleme Gjumin..?

Gjinia Totali

Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë

F 50 %

25 % 14 % 1% 10 %

M 50 %

32 % 11 % / 7%

Totali 100%

57 % 25 % 1% 17 %

Kjo tabelë (Nr. 06 ) tregon se të dy gjinite sikure femrat me F = 25%, ashtu edhe meshkujt
me M = 32%, nuk kanë probleme me gjumin “absolutishtë fare”.

528
 KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr. 07.

Pyetja: Apetit të Pakët (ndjesia e të qenurit i ngopur, dhe pa shije)..?

Gjinia Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë Totali

F 27 % 16 % 4% 3% 50 %

M 40 % 4% 3% 3% 50 %

Totali 67 % 20 % 7% 6% 100 %

Nga të dhënat në tabelë shohim se femrat rezultojnë të mos kenë probleme me gjendjen e
“Apetit të Pakët” me F = 27%; dhe meshkujt me M = 40% .

529
 KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr. 08
Pyetja: Andiheni gjithnjë i rraskapitur dhe pa energji..?

Absolutisht fare Disa ditë Gysmën e ditës Për ç’do ditë Totali

Gjinia

F 13 % 21 % 12 % 4% 50 %

M 23 % 17 % 5% 5% 50 %

Totali 36 % 38 % 17 % 9% 100 %

Nga tabela Nr. 08, mësojmë se femrat ndihen në disa ditë të raskapitura dhe pa energji me F
= 21%; ndërsa meshkujt me M = 23%, absolutisht fare.

530
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Tabela: Nr. 09

Pyetja: Keni gjykime ndaj vetës apo mendime që gjithnjë rrotullohen,

- dhe janë një ngarkesë..? -

Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë

Gjinia Totali

11 % 19 % 6% 14 %
F 50 %

18 % 24 % 4% 4%
M 50 %

29 % 43 % 10 % 18 %
Totali 100 %

Kjo tabelë në bazë të përqindjeve F = 19%; dhe M= 24 %. Tregon se femrat dhe meshkujt,
në disa ditë kanë gjykime ndaj vetës, apo mendime që gjithnjë rrotullohen, dhe se janë një
ngarkesë.

531
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr. 10
Pyetja: Keni ngadalsim në ecje edhe kur flisni..?

Gjinia Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë Totali

F 37 % 11 % 2% / 50 %

M 47 % 2% / 1% 50 %

Totali 84 % 13 % 2% 1% 100 %

Nga të dhënat në tabelë, F = 37% ; dhe M = 47%, kuptojmë se femrat dhe meshkujt nuk
kanë absolutishtë fare ngadalsim në ecje edhe kur flasin.

532
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr. 11

Pyetja: Keni ndjenjën e jo-qetësisë së mbrendshme dhe shtrëngim i trupit

Gjinia Totali
Absolutisht fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë

18 % 23 % 5% 4%
F 50 %

33 % 12 % 3% 2%

M 50 %

51 % 35 % 8% 6%

Totali 100 %

Në Tabelën Nr. 11. Bazuar në përqindjet F = 23%; tregon se femrat në disa ditë kanë
ndjenjën e joqetësisë së mbrendshme, dhe shtrengim i trupit. Ndersa tek meshkujt me M =
33%, rezulton se absolutisht fare nuk kanë ndjenjën e joqetësisë së mbrendshme, dhe
shtrëngim I trupit.

533
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Tabela: Nr. 12.

Pyetja: Keni mendime se jeta nuk është e vlefshme, dhe vetëvrasja
është opcion

Gjinia Totali

Absolutish fare Disa ditë Gjysmën e ditës Për ç’do ditë

F 50 %

47 % 3% / /

M 50 %

49 % 1% / /

Totali 100 %

96 % 4% / /

Nga kjo tabelë mësojmë se femrat dhe meshkujt: F = 47%; dhe M = 49%; gjithsejd me 96%.
Mendojnë se jeta është e vlefshme, dhe se absolutisht fare nuk mendojnë vetëvrasjën si
zgjedhje…

TABELA E TЁ DHЁNAVE TЁ PЁRGJITHSHME

Gjinia A B C D

F 16,97% 13,69% 1,58% 0,84%

M 35,04% 7,29% 0.54% 0,40%

Totali 52.01% 20,98% 2,12% 1,24%

534
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
Të dhënat në tabelë tregojnë rezultatin total apo të përgjithshëm të studimit, Për sëmundjet e
depresionit tek adoleshentët e moshave 16,17 dhe 18 vjeq. Duke u bazuar në të dhënat e
rezultateve të cilat janë marrë nga studimi me anë të pyetsorëve, të cilat janë paraqitur në
tabelat e mësipërme, dhe të cilat kanë dhënë rezultatin për secilën pyetje dhe të
nënpyetjeveve. Në fakt këto të dhëna paraqesin përgjigjëjet në përqindje totale të femrave dhe
meshkujve, si dhe përgjigjëjet e përgjithshme në përqindje të përbashkëta të tëdy gjinive

Përfundim

Qëllimi kryesor i këtij studimi është se a është, dhe sa është i shfaqur depresioni tek
adoleshentët e moshës 16, 17 dhe 18 vjeq, dhe cilët janë shenjat që rrjedhimishtë i shpie
adoleshentët në depresion. Rezultatet e studimit apo hulumtimit që është bërë tregon se
depresioni tek adoleshentët, ka shenja apo ka predispozita të shfaqjes në masë të një
përqindjeje si: 24.34 %.
Sa i përket përpilimit të hipotezës se depresioni tek adoleshentët 16, 17, dhe 18, në
Mitrovicë është i shfaqurnë përqindje të lartëcekur apo ka predispozita të simptomave depresive,
mund të thuhet se hipoteza është testuar pasiqë nga të gjitha pyetjet në total, femrat u janë
përgjigjur nënpyetjeve si vijon:
F - A=16,97% ; B=13.69% ; C=1,58% ; D=0,84%. Ndërsa meshkujt
M - A=35,04% ; B=7,29% ; C=0,54% ; D=0,40%.
Nga këto të dhëna shihet qartë se përqindje më e theksuar për të patur predispozita
për shfaqjën e depresionit janë gjinia femrore, më shumë se sa gjinia mashkullore.
Ndërsa sa i përket rezultateve apo të dhënave të përgjithshme, totale tek te dy gjinitë në
bazë të përgjigjëjeve të të anketuarve, ose mostra që është e perbëjnë nga 50 femra dhe 50
meshkuj, që në total shihet se janë 100 respodent, së bashku kanë dhënë këto rezultate:
A - absolutisht hiq fare = 52,01%
B – disa ditë = 20,98%
C - gjysmën e ditës = 2,12%
D – për çdo ditë = 1,24%
Pra duke marrë në konsiderate të dhënat e të anketuarve, shohim se depresioni
rezulton të jetë prezent në masë shqetësuese, me 1,24% dhe ky rezultat i këtyre të dhënave
mund të themi se është i “favorshëm” në rast se marrim parasyshë të dhënat demografike si: puna,
bashkëjetesa në familje, varërsia ekonomike nga prindërit ose familjarët e tjerë. Por kjo nuk do të
thotë që kemi komoditet të mjaftueshëm për ta zhvendosur vëmendjen nga vëzhgimi sistematik
për shfaqjen e depresionit.

Rekomandime
Depresioni,ky fenomen po gjenë shtrirje më të madhe aty ku jeta është më dinamike dhe
njerëzit nga kjo dinamikë stresohen çdo ditë e më shumë. Ndër më të rrezikuarit për tu atakuar nga
ky fenomen janë moshat e reja, përkatësishtë mosha e adoleshencës.
1.Nëse ky studim përseritet atëherë si rekomandim kishte me qenë që mostra të jetë më e madhe, të
bëhet në disa vende të ndryshme kështu mostra do të jetë më representative.
2.Meqë në focus kemi adoleshencën, rekomandoj që: Adoleshentët duhët të zhvillojnë aftësitë për të
vlerësuar mjedisin e tyre si: rrethanat e dinamizimit, njohuritë bazike për ndryshimet ndryshimet psiko-
fizike që ato/ata kalojnë, përshtatja me mjedisin social, bashkëpunimi, etj.
2.Prindërit duhët të monitorojnë sistematikisht adoleshentët ngase ata janë të predispozuar për të
qenë të ekspozuar ndaj stresorëve të ndryshëm dhe rrjedhimishtë në situata depresive.
3/Publiku, apo shoqëria në përgjithësi duhët të kenë njohuri, edukim dhe arsimim në lidhje me rrezikun
e mundshëm nga depresioni që mund të përfshihen adoleshentët.

535
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016
4.Me theks të veqantë rekomandoi që institucionet edukativo arsimore të të gjitha niveleve, që në
planprogramet e tyre, dhe në hapsirat e tyre shkollore apo qendrave të tjera që kanë të bëjnë me
edukimin dhe arsimimin e fëmijëve, në këtë rast të adoleshentëve, të kenë hapsirë të mjaftueshme
dhe vend të rëndësishëm për prezencën e domosdoshme dhe të vazhdueshme te psikologut dhe rolit
të tijë permanent dhe shumë të nevojshëm.Në këtë mënyrë psikologu do të mund të pergadisë fëmijët
apo adoleshentët për jetën që i pret dhe nëmënyre profesionale i këshillon dhe i ndihmon si të
ballafaqohet me jetën reale.
Kufizimi i Studimit

1.Mostra ka qenë e vogël, dhe është bërë vetëm për adoleshentët në mënyrë që kjo mostër të jetë më
representative.

2.Përzgjedhja e mostrës u bë vetëm në tri shkolla , në dy klasa të 11-ta, dhe 12-të.

3.Gjithashtu vlenë të theksohet se hulumtimi për nivelin dhe shkaktarët e depresionit tek adoleshentët
është bërë vetëm me anë të pyetsorit, dhe jo me ndonjë metodë tjetër të studimit.

4.Ana financiare , e cila për një hulumtim me madhor don kosto financiare

5.Nuk është realizuar edhe në komuna të tjera të Republikes së Kosovës

Literatura:
Charles G. Morris, Albert. A. Maisto.”PSIKOLOGJIA “/shkenca e proceseve mendore dhe e
sjelljes njerëzore / – botimi i tretë.Tiranë: Qendra për arsim demokratik, 2008.
ISBN: 978-99956-726-0-7 ,CIP ,BK Tiranë
TERRY F. PETTIJON – “PSIKOLOGJIA” ,Një hyrje koncize” ,( botimi i dytë ) Fondacioni
SOROS “Programi për mbështetjen e arsimit të lartë në Shqipëri” Shtëpia botuese: “LILO” Tiranë
1996
ARTEMISE SHEHU .” Psikologji Anormale” (Cikël leksionesh.)Viti i parë i botimit, 2003; Vitet e
ribotimit 2006, 2009 ,Shtypi: “Tirana Grafik” ISBIN: 99943-888-0-0
NDUE KAZA – Adoleshenca Stina e Shpërthimeve “Mirgeeralb” Tiranë 2006, ISBN: 99943-789-
2-9
DANIEL GOLEMAN: “Emotional Intelligence” – Bantam Books, Copyright @ 1995
SR.j.Waldinger,M.D."Psikiatria" ,Botimi i dyte , 2003,Geer,Tiraneadik Lala (2013)”Psikopatologjia
“Tirane
Adem, Tamo. (1998). Psikoterapia 1. Tiranë: Libri Universitar
Instituti Kombëtar i Shëndetit Mendor (NIMH)
Ministria e Shendetesise - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK

Literatura shtesë nga faqet të internetit

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17202555
http://psycnet.apa.org/psycinfo/1985-03584-001
rating_Depression_Scale_in_first-year_university_students_in_Japan
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1787267/
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17603810
http://www.people.ku.edu/~reingram/PDFs/Ingram-Trenary-Odom-Berry-Nelson.pdf
http://www.uwyo.edu/psychology/_files/docs/walt%20scott%20docs/scottsteidtmanncr2006.pdf
http://www.psychiatrictimes.com/depression/exploring-gender-difference-depression/page/0/3

536
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

Konferenca e III-të Shkencore Rajonale

Gjilan, 05 Shtator 2015

537
KDU: 33/34 (05) REFORMA 3/2016

538