Birkaç Selçuklu Tackapısında

Geometrik Araştırmalar
Orhan Cezmi T U N Ç E R

a y ı n Y o l a n d e C r o w e ' n i n Sivas-Divriği A h ­ İ b n i B i b i ' y e g ö r e , y a p ı l ı ş ı n d a n kısa bir süre s o n r a

met Ş a h C a m i i l<uzey Icapısı ve IVleIii<e yakılmak istenmiş ve bozulan kapısı günümüze
T u r h a n Şifahanesi batı kapısında y a p t ı ğ ı geomet­ b ö y l e e r i ş m i ş t i r ( 5 ) . B u nedenle g e o m e t r i k araştır­
rik a r a ş t ı r m a , değişik bir u y g u l a m a y ı sergilemesi m a l a r a t a m yararlı o l a m a m a k t a d ı r .
açısından o l d u k ç a i i g i n ç t i r ( i ) . C a m i d e k a p ı lento- T a c k a p ı d a klâsikleşmiş 2 / 3 S e l ç u k l u orantısı
sundaki bezeli altıgen pano birim şekil alınarak hemen d i k k a t i ç e k e r ( 6 ) . Y a t a y d a , eşik düzeyinde
büyültülmekte ve k a p ı n ı n a n a n o k t a l a r ı n ı belirle­ y e d i y e bölünmüş k a p ı d a ikişer b i r i m l i y a n a y a k l a r
mektedir (Çizim: 1). Olaya tersinden b a k a r s a k , sağır tutulmuş, sütunceleriyle, üç birimlik kapı
tackapıyı oluşturan altıgenin ufak bir örneği girintisine y u m u ş a k bir dönüş sağlanmıştır ( Ç i z i m :
bezenerek l e n t o y a y e r l e ş t i r i l m i ş t i r ( 2 ) . Ü ç değişik 3 ) . Sütunceler arası y a r ı ç a p o l a r a k a l ı n d ı k t a ç i z i l e n
b o y u t t a k i altıgenin bir t a ç k a p ı tasarımını o l u ş t u r ­ y a y ı n , k a p ı giriş k e m e r i n i üstte sınırlayan y a t a y
ması anlayışının nerden k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı k e s t i r m e k taş sırasını ( A ) beliriediği görülür. Sütunce i ç i n d e n
zorduro). çizilen 6 0 ° lik d o ğ r u i s e , üstte k e m e r kilidini belir­
Ş i f a h a n e batı kapısında k a p ı üstündeki pence­ leyen eşkenar üçgenin t a b a n ı n ı gösterir ( B ) . 8 u ,
renin orta ayağı (sütunce) birim boyut olarak a y n ı a n d a ( k a p ı eni sekiz b i r i m a l ı n d ı k t a ) altıncı
alınıp t ü m tasarıma u y g u l a n m a k t a d ı r ( Ç i z i m : 2 ) . d i l i m i n y a t a y ı d ı r ( C ) . K a p ı sol alt köşesi (0) mer­
Her iki k a p ı d a d a b i r i m l e r i n birer simge gibi k e n d i k e z o l a r a k , k a p ı e n i n c e çizilen y a y ( O D ) üstte ( E )
içlerinde kullanılmaları, tasarımındaki ilkenin gibi bir n o k t a v e r i r . ( D ) m e r k e z o l m a k üzere ( D E )
unutulmamasını sağlamak ve ileri yüzyıllardaki y a r ı ç a p l ı y a y ise sağ üstte ters ( U ) ş e k l i n d e k i çer-
geometri araştırıcılarına dikkati çekmek için
(1) C r o w e , Y o l a n d e — D i v r i ğ i . P r o b l e m s of geography
konmuş olabilir. D i k k a t e d i l i r s e , g e o m e t r i k düzen­ and g e o m e t r y . T i ı e A r t of Iran a n d A n a t o l i a , Univer­
leme sadeleştirilerek b i r k a ç a n a çizgiye indirgen­ sity of L o n d o n , 1 9 7 4 .

miş ve ayrıntılar b u n a göre y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . Ü n l ü (2) L e n t o a l n ı n d a k i ufak altıgenin m e r k e z i diğer İkisin­

den a y r ı d ı r .
yapıda d ö r t tackapıdan üçünün m i m a r i gelenekle­
(3) Mısır m i m a r i s i n d e , köşegen ve y a y l a r d a n y a r a r l a n ı l ­
rimize u y m a y ı ş ı , sözü edilen iki k a p ı d a k i geomet­
dığı b i l i n m e k t e d i r .
rik düzenleme ilkesinin a y r ı c a l ı ğ ı , değişik e k i p v e '
(4) E y i c e , S e m a v i - D i v r i ğ i d e Ulu C a m i . Divriği U l u C a m i
etkenlerin variiğını p e k i ş t i r m e k t e d i r ( 4 ) . ve DarUşşlfası, V . G . M . , A n k a r a 1 9 7 8 , sayfa 3 4 6 .
T u n ç e r , O r h a n C e z m i , A n a d o l u ' n u n ilk dört S e l ç u k ­
Divriğideki yapıdan bir y ı ! sonra, 1229'da lu k u m a n d a n ı ve y a p t ı r d ı ğ ı yapıların ö z e l l i k l e r i .
V a k ı f l a r Dergisi, X I I . , sayfa 1 3 7 .
gerçekleştirilen Niğde-Aksaray-Sultanhanındaki
kervansaray, A n a d o l u S e l ç u k l u m i m a r i s i n i n ö z e l ­ (5) ^^sırlarca bu y a p ı b o z u k kapısı ile k u l l a n ı l a m a z d ı .
B u nedenle bugünkü şeklini y a k ı n yüz yıllarda almış
liklerini i ç e r e n , klâsikleşmiş bir y a p ı t t ı r . P l â n ı y l a , olabilir.
kapladığı alanıyla ve tackapısıyla, gününün devlet (6) Tunçer, Orhan C e z m i , Niğde Aksaray Sultanhanında
gücünü, ağıHığını ve ağırbaşlılığını yansıtan y a p ı . Bazı İ z l e r i n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i , ö n a s y a , sayı 7 2 , sayfa
15.
02 ORHAN CEZMİTUNÇER

çevenin b i t i m i n e ( F ) o l d u k ç a y a k ı n d ı r . Merkezleri likleri vardır ( Ç i z i m : 7 ) :

Kaydırarak yeni y a y l a r ç i z m e n i n örneKİeri Mısır — Kapı 3 veya onun katlarına bölünme­
günlerine k a d a r i n m e k t e d i r ( Ç i z i m : 4 ) . miştir,
Selçuklu günlerinden burada ilk i n c e l e y e c e — B u r m a l ı sütuncelerin sağ v e s o l u n d a kalan
ğimiz yapıt, Bedrettin Muslihin 1242'de Mimar 1.82 m. lik sağırlıklar, taçkapının 1/4'ü olan
Toslu Osmanoğlu Mehmet oğlu Mehmete yaptır- i . 8 4 5 m. y e ç o k y a k ı n d ı r .
dıği(7) Sırçalı M e d r e s e d i r . Tackapısının e n d e ve — 1.45 m . e n i n d e k i k a p ı b o ş l u ğ u 2 6 m m . l i k
yükseklikte (eni 7 . 0 2 m.) h e m e n ilk a n d a 3 , 4 , 5 eksiğiyle t a ç k a p ı n ı n 1/5'i olan 1 . 4 7 6 m . y e o l d u k ­
\c 7'ye bölünmeden düzenlendiği görülür ( Ç i ­ ça y a k ı n d ı r .
z i m : 5 ) . A n c a k , y i n e de k e n d i i ç i n d e bazı kuralları — Sütunceler k a t ı l d ı k t a sağ ve sol sağırlık­
dikkati çeker. Sözgelimi: ların 2 . 0 7 m . o l d u ğ u ve çerçeveleriyle kapı b o ş l u ­
- Sağ ve sol a y a k l a r , 1.96 m . gelen kapı ğu e n i n e eşit o l d u ğ u görülür.
boşluğu kadardırlar. — D i ğ e r y a n d a n 2 . 0 7 m. lik b o y u t , t a ç k a p ı ­
— E ş i k düzeyinde sağ alt k ö ş e (0) m e r k e z nın 2 / 7 ' s i n d e n sadece 4 c m . f a r k l ı d ı r . B u n a , k a p ı
alındıkta: 7 ' y e bölünmüş v e ikişer birim sağ ve sol sağırlık­
( A ) d a n geçen ç e m b e r ( B ) de üç dilimli lara a y r ı l m ı ş d i y e b i l i r i z .
kemerlerin merkeziyle aynı düzeydedir. — K a p ı eşik düzeyinde sağ ait k ö ş e ( 0 ) mer­
( C ) d e n geçen ç e m b e r özengiden geçer ve kez a l ı n d ı k t a :
kapı kilidi üstünde e k s e n e ç o k y a k l a ş ı r . (A) d a n geçen çember (İ) noktasıyla
( E ) d e n geçen ç e m b e r k a p ı üstünde k e m e ­ (OH) yüksekliğin yarısıdır. Öyleyse OH - OE
ri i z l e y e n ters ( U ) ş e k l i n d e k i ç e r ç e v e y i belirler. olup bezemelerin bitip y a z ı k u ş a ğ ı n ı n başladığı
( F ) d e n geçen ç e m b e r ( B ) den geçen y a ­ yere b i r daire ç i z i l e b i l m e k t e d i r .
tayla eksende çakışır. (B) d e n geçen çember lento eksenini
( G ) d e n geçen ç e m b e r üç d i l i m l i k e m e r i n belirler.
kilidini ve ters ( U ) ş e k l i n d e k i çerçevenin iç k ö ­ ( C ) d e n geçen ç e m b e r ters ( U ) ş e k l i n d e k i
şesini belirler. çerçevenin e k s e n i n d e n geçerek sağ k e n a r d a ( D )
- ( H ) dan geçen ç e m b e r , k a p ı b o ş l u ğ u n u n o k t a s ı n ı v e r i r . T a c k a p ı s o l alt köşesi ( E ) m e r k e z
ö r t e n k e m e r i n kilidini belirler ( K ) ve y a n d a ( L ) de o l a n d ı k t a , E D yarıçaplı ç e m b e r sol üstte ( G ) n o k ­
biter. tasını verir k i , ters (U) şeklindeki çerçeveden
— Sağ a y a k i ç i ( D ) m e r k e z a l ı n d ı k t a : 0 . 6 6 m. kadar yüksektir.
- ( C ) d e n geçen ç e m b e r , sütunce iç başlık (K) d a n gerisin geriye çizilen çemberin
b i t i m i ile k a p ı kemeri b i t i m i n i belirler. sol kenardaki ( L ) noktası ( L F ) y a t a y ı ile, k a p ı
( F ) d e n geçen ç e m b e r , ters ( U ) ş e k l i n d e k i girintisini ö r t e n k e m e r i n özengi düzeyidir. K e m e r
çerçevenin üstte iç köşelerini belirler. özengisİ, ( B ) den çizilen 60** lik çizgiyle de b u l u ­
— Eşik kotunda sol alt köşe (H) merkez nabilmektedir.
alındıkta: — Tackapıda 4/5 orantısı alındıkta üstte,
(K) k e m e r kilidi y a t a y ı (M) d e n ç i z i l e n ters ( U ) ş e k l i n d e k i çerçeveden 0 . 7 8 m. yüksekliğe
ç e m b e r sol üstte ( N ) n o k t a s ı n d a , ters ( U ) şeklinde­ e r i ş i l m e k t e d i r . İ k i sıralı silmenin 0 . 6 6 m. den ç o k
ki çerçeveden 0 . 6 9 m . y u k a r ı d a d ı r . bu ö l ç ü y e elverişli o l d u ğ u kanısındayız.
(L) d e n geçen çember ise ekseni ( P ) d e — E ş i k t e n geçen ( D E ) tabanlı eşkenar ü ç ­
keser ve ters ( U ) ş e k l i n d e k i çerçeveden 0 . 7 5 m . g e n , üstte kemeri i z l e y e n g e ç m e l i y a r ı m dairelerin
y u k a r ı d a d ı r k i , b u ( H ) dan çizilen 3 x 4 x 5 üçgeni merkezini belirler. Kemer kilidi için bu üçgeni
ile a y n ı n o k t a d a ( R ) birleşir. 0.25 m. kadar aşağı k a y d ı r m a k g e r e k e c e k t i r .
( H ) d e n y a t a y l a 3 0 ' ' lik açı y a p a n ve ( S ) — K a p ı sağ a y a k i ç i köşesi ( J ) den geçirilen
de b i t e n n o k t a k a p ı girintisini ö r t e n sivri k e m e r i n 45° lik ç i z g i , karşı sütuncenin başlık üstünü ver­
özengi k o t u d u r . mektedir.
B Ö Y L E C E : Sırçalı Medrese tackapısında belli G ö r ü l ü y o r k i b u r a d a d a belli bir birim b o y u t
bir b i r i m b o y u t y e r i n e pergelli d ü z e n l e m e y e gidil­ yerine, çemberler tasarıma egemen olmuştur.
miş ve ölçüyle kapının ana tasarımı kurulmuş Çok az f a r k l a r l a , 2 . 0 7 m . , 2 / 7 , 2 / 8 ve 1/5 gibi
tur ( Ş e k i l : 6 ) . S i l m e yüksekliğinin 0 . 6 9 m. deıı orantılara bağlı kalınmaya çalışılmıştır. Böylece
ç o k 0 . 7 5 m . olması sanırız d a h a u y g u n d u r . S u l t a n - 4-5 a n a çizgiyle t a ç k a p ı n ı n iskeleti o l u ş t u r u l m u ş ­
h a n d a k i n d e mukarnaslı iki sıra 0 . 7 6 m . gelmek­ tur ( Ç i z i m : 8 ) .
teydi ( Ş e k i l : 3 ) .
İnceleyeceğimiz ikinci yapı, Celâlettin Kara­
(7) K o n y a l ı , i b r a h i m H a k k ı , K o n y a - A b i d e l e r i ve kitabe­
layın 1251'de K o n y a d a kendi adına yaptırdığı leri ile K o n y a , Y e n i K i t a p Basımevi, K o n y a 1 9 6 4 ,
medresedir. E n i 7 . 3 8 m. olan t a ç k a p ı n ı n şu özel­ sayfa 8 9 0 .
 BİRKAÇ SELÇUKLU TACKAPISINDA GEOMETRİK ARAŞTIRMALAR

İnceleyeceğimiz üçüncü k a p ı , ünlü Selçuklu mış, bunun için şipoliyenlerden yararlanmıştır.

Veziri S a h i p A t a , F a h r e t t i n A l i ' n i n M i m a r Kclliık Ancak geometri için yatayda hangi düzeyin
hin A b d u l l a h ' a 1j258'de y a p t ı r d ı ğ ı İnce Minareli ( A , B , C ) baz alındığı belli değildir. S e l ç u k l u türün-
Medreseye aittir ( Ç i z i m : 9 ) . 3 , 5 , 6 ve 7 ' y e bölü- d a k i kapı o r t a k e s i m i için de 3 v e y a 5'e b ö l m e y o ­
n e m e d i ğ i , b u n a karşılık d ö r t eşit parçadan yarar­ lundan yararlanamamıştır. Sadece dörde bölme
lanıldığı h e m e n görülür. Sağ ve sol y a n sağırlıklar yoluyla sağ ve solda birer, o r t a b o ş l u k t a ikişer
bir, kapı i ç i n ayrılan girinti ise iki birimlidir. K a p ı birime yaklaşılır gibidir. B u nedenle girinti t a b a ­
eşik k o t u n a g ö r e , ö n yüzde altta bezesiz ve p r o - nından çizilen eşkenar ü ç g e n , kapı k e m e r kilidi
filsiz bir sağırlık t u t u l m u ş o l u p A ve B d ü z e y i n d e n a l t ı n d a kalır.
yerine göre geometride y a r a r l a n ı l m ı ş t ı r . S ö z g e l i m i ; TAÇ KAPILARIN BİRBİRLERİYLE
E ş i k t e n geçen ( A ) düzey başlangıç a l ı n d ı k t a : KARŞILAŞTIRILMASI
-- S o l alt köşeden çizilen 6 0 ° lik a ç ı , sağ Yolande Crov^eVıin incelemesine bakılırsa,
üstte ters U ş e k l i n d e k i çerçeveden 0 . 6 5 m. yu­ Sivas-Divriğinin iki kapısı ve Karatay 4 / 5 , Niğ-
karıda ( D ) bitmektedir. Ters (U) ise ( C ) nokta de-Aksaray-Sultanhan Kervansarayı 4/6, Sırçalı
Myia tam altında oran^tıdadır. 3 x 4 x 5 , İnce Minareli 4 / 7 , S a h i p A t a n ı n K o n y a
-- 4 / 7 orantısı 0 . 8 0 m . lik yükse'.cüğiyle ( E ) ve Sivastaki yapıları kare ( 4 x 4) orantılıdırlar.
daha u y g u n (2 sıralı s i l m e y e ) d ü ş m e k t e d i r . Yüksek G ö r ü l ü y o r ki oranlar tarihsel bir sıraya bağlı o l m a ­
t u t u l m a s ı n e d e n i y l e k a p ı n ı n bir tam ve bir y a r ı m dan d e ğ i ş m e k t e d i r l e r ( Ç i z i m : 1 2 ) . Minareler için
daireyi aştığı ( 2 / 3 orantısı) h e m e n d i k k a t i ç e k e r . yanlara eklenen ve kareye çevrilmeyi sağlayan
A l t t a k i subasman üstünden başlatılsa bile bu orantı sağırlıklar kaldırılırsa, Konya camiinde köşegen
ters ( U ) ş e k l i n d e k i ç e r ç e v e y e a n c a k 0 . 2 4 m . y a k l a ­ 2 / 3 ' d e n d i k , Sivasta t a m 2 / 3 ' t ü r . D e m e k ki 4 / 5 ten
şır. başlayıp 4 / 6 y a , h a t t â İnce Minarelide 4 / 7 ' y e d o ğ ­
K a p ı b o ş l u ğ u n u n yerleştirildiği girintiye ge­ ru gelişmeden söz edilebilecekse de, iki minareli
lince: düzenlemede o r t a kesimin eklenti y a n kanatlarla
Söveler arasına ç i z i l e n ve eşiğe t e ğ e t olan ayrılmaz bir bütün oluşturduğu bir gerçektir.
(F) m e r k e z l i ç e m b e r , özengi k o t u n a o l d u k ç a y a k ­ 4 / 5 ' t e n 4 / 4 ' e k a y ı ş t a n d a söz e t m e k d o ğ m o l m a ­
laşmaktadır. yacaktır.
G i r i n t i y e sığdırılan ve y i n e eşiğe t e ğ e t ç i ­ — K a p ı l a r ı n en ç o k hangi sayılara bölündü­
zilen ( G ) m e r k e z l i daire sütunce başlığını belirler. ğünü i n c e l e r s e k : D i v r i ğ i d e iki k a p ı , S u l t a n h a n ı n d a -
G i r i n t i b o ş l u ğ u eşik düzeyinde taban alın­ ki kervansaray ve İnce Minareli dörde, Konya
dığında çizilen eşkenar üçgenin tepesi ( J ) kapı S a h i p A t a n ı n biraz 3'e y a k l a ş t ı ğ ı n ı , S i v a s t a k i n i n
kemeri kilidini verir. tam olarak 3'e bölünebildiğini görürüz ( Ç i z i m : 1 3 ) .
T a b a n , eşik y e r i n e , alt sağırlığın ( s u b a s m a n ) B u n a karşılık Sırçalı ve K a r a t a y d a y a n l a r d a iki­
üstüne a l ı n d ı k t a ( B d ü z e y i ) : şer, ortada üçer birimlik bir yediye bölünme
" Girintiye çizilen (H) merkezli dairenin e ğ i l i m i vardır.
üst yatay t e ğ e t i , sütunce üst başlık bitimlerini - Sabit sayılara bağlı kalmak durumu:
belirler. S ı r ç a l ı d a 1 . 9 6 , K a r a t a y d a 2 . 0 7 gibi m e t r i k b o y u t ­
- B u n u n üstüne çizilen ( K ) m e r k e z l i 2 . eş lar o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Her ikisi de 1/7 orantı­
daire üstte ( L ) n o k t a s ı y l a kapanan k e m e r girintisi sına y a k l a ş m a k t a d ı r l a r . A n c a k b u r a k a m l a r ı n n e y e
üstüdür. bağlı kalınarak b u r a y a u y g u l a n d ı ğ ı a n l a ş ı l m a m a k ­
G ö r ü l ü y o r k i 4 / 7 orantısı, 2 daire ve bir eşke­ tadır.
nar üçgenle k a p ı n ı n a n a geometrisi belirlenmiş o l ­ — D i v r i ğ i d e b i r i m geometrik altıgen ve b i ­
maktadır ( Ç i z i m : 10). rim sütunce b o y u t u n u n v e y a b u n a benzer bir a n ­
S a h i p A t a F a h r e t t i n A l i ' n i n yine aynı m i m a r ı ­ layışın diğer kapılarda u y g u l a n m a d ı ğ ı görülür.
na (Kelük bin Abdullah) ve a y n ı yılda (1258) - Sütunceler göz önüne a l ı n m a d ı k ç a S u l t a n -
y a p t ı r d ı ğ ı diğer bir y a p ı , 1 2 8 5 te hanığahı e k l e n e n handa sağ ve sol sağırlıkların 2 / 8 ' e ç o k y a k l a ş t ı ğ ı ,
Sahip A t a Camiidir. Tackapıyı daha önceki bir K a r a t a y ı n d a b u n a benzediği görülür. İnce Minare­
çalışmamızda incelemiştik(8). Burada bir iki lide 1/6'ya yaklaşmak yeğlenmiştir. Böylece

eklentiyi yararlı sörmekteyiı. Tactoının 1, ], 4, n 4 + i ve ( U 4 + 1) düzeni var denebilir.

5 , 6 ve 7 ' y e bölünerek tasarlanmadığı görülüyor A n c a k 3 y a p ı d a görüldüğünden genelleştirme ola­
(Çizim: 11). Kareye çevirmek için minarelerin sı d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü D i v r i ğ i d e de (1 + 2 + 1 ) düzeni
altına konan sağ ve sol kanatlar çıkarıldığında vardır.
geriye kalan ve gözümüzün alıştığı S e l ç u k l u türün­
d e k i kapıda 2 / 3 orantısının aşıldığı görülür. İnce (8) T u n ç e r , O r h a n C e z m i , O r a n t ı ve Modül üzerine S e l ­
ç u k l u Y a p ı l a r ı n d a n Bazı ö r n e k l e r , V a k ı f l a r Dergisi,
Minarelide o l d u ğ u gibi m i m a r K e l ü k bin A b d u l l a h
X I I I , V . G . M . Y a y ı n l a r ı , B a ş b a k a n l ı k Basımevi, 1 9 8 1 ,
b u r a d a d a altta bir sağır subasman kesim u y g u l a ­ A n k a r a , sayfa 4 4 9 .
64 ORHAN CEZMİTUNÇER

— T a c k a p ı n i n 3'e bölündüğü görülmez. G e r ­ oluşturan üst üste iki dairenin arasındaki ortak
ç e k t e de sağ ve sol birer b i r i m i n o r t a b i r i m y a n ı n ­ t e ğ e t b u r d a n geçer. S a h i p A t a d a sağda 2 . ci birim
d a ç o k kalın düşeceği a ç ı k t ı r . B u nedenle K o n y a d a modülle çakışır (Çizim: 11, D noktası), Divriği
C a m i d e k a p ı girintisi u f a k kalır. Şifahanesi kapısında lento e k s e n i n d e n geçer. G ö ­
— 5'e bölme de düşünülmemiştir. Sadece rülüyor ki 7 y a p ı d a d a d e ğ i ş i k n o k t a l a r belirler.
K a r a t a y d a kapı boşluğu b u n a y a k l a ş ı r . B u n u n eşit — K a r a t a y d a kapı b o ş l u ğ u n u n 6 0 ° lik a ç ı y ­
a l ı n m a k istendiğini v e y a rastlantı o l d u ğ u n u söyle­ la sağlanması olayı sadece D i v r i ğ i k u z e y kapısında
mek çok zordur. görülüro). Ş i f a h a n e n i n u f a l t ı l a n kapısı d a b ö y l e ­
— K a p ı l a r d a , birim ö l ç ü , geometri ve açı d i r . Böylece lentolu 3 kapı için o r t a k birer y ö n
başlangıçları için hangi k o t u n baz alınacağı ko­ ortaya çıkmış oluyor.
n u s u n d a tam bir ortak u y g u l a m a y o k t u r . Sırçalı — D i v r i ğ i n i n iki kapısında d a k a b a r t m a ro­
ve Sivas S a h i p A t a Medresesinde kapı eşiğinden zetlerin merkezleri altıgenlerin belirgin a n a n o k t a ­
geçen düzlem, başlangıç alınmıştır. Divriği için larıdır. Ç a t k ı ve bezemelerle ilgili t ü m tasarımlara
Y o l a n d e C r o w e ' n i n ç i z i m l e r i b u k o n u y u tam ay­ egemen gibidir. B e z e m e d u y g u s u , işlevi gölgeler.
d ı n l a t m ı y o r . S u l t a n h a n ' d a k a p ı önü d ö ş e m e k a p ­ Karalayın, sırlı tuğla bezemelerde çok görülen
laması düzeyi söz k o n u s u d u r . K a r a t a y ' d a ikisi de düzenlemesi, y a n p a n o l a r ı n d a renkle mermerlerle
k u l l a n ı l ı r . S a h i p A t a ( K o n y a ) ve İnce Minarelide örülerek bu anlayışa y ö n e l i r gibidir. O y s a Sivas
hem e ş i k , hem alt sağırlık üstünden yararlanılır. S a h i p A t a Medresesinde birimlerin değerieri eşit
Genellikle eşik ve önündeki kaldırım birbirine ve dengelidir.
y a k ı n olması gereken k o t l a r o l d u ğ u n d a n bir sorun — Y a p ı ö n yüzüyle tackapı arasında bir o r a n ­
d o ğ u r m a y a b i l i r l e r . A n c a k Sivas G ö k M e d r e s e d e k i - tı k u r m a k gerekirse: Divriğide k u z e y d e yaklaşık
nin tersine, K o n y a S a h i p A t a ve İnce Minarelide 3.2, Sultanhanında 5.1, Sırçalıda 3.2, Konya
geometrinin kararlı bir b a z a o t u r t u l a m a d ı ğ ı söy­ ( Ç i z i m : 11) S a h i p A t a C a m i i n d e 3.4 ( l o ) ve Sı-
lenebilir. vastakinde 2 . 7 ' l i k orantılar elde edilir. G ö r ü l ü y o r

— K a p ı l a r d a ç e m b e r m e r k e z l e r i n i n genellik­ k i , ö n yüze göre e n büyük kapı Sıvasta, en küçüğü

le e ş i k düzeyinde sağ, sol alt köşeler, girinti baş­ Sultan hanmdadır.

langıçları ve söve-eşik birleşimleri o l d u ğ u görülür. TACKAPILARIN GENEL DEĞERLENDİRMESİ:

Sırçalı ve K a r a t a y d a alt sağ, sol dış köşeler ç o k Ele alınan 7 kapıdan en e r k e n i (Divriğide)
kullanılırken. Sahip Ata Camii, Sultanhan ve oldukça bölgesel ve yabancı işçiliği yansıtır.
Divriği kuzey portalinde hiç kullanılmadığını Sadece doğudaki mimari geleneklerimize uyar.
s ö y l e y e b i l i r i z . Sütuncelerin y a n l a r a b i t i ş i k düşey Oysa bir sene sonra 1229'da gerçekleştirilen
d o ğ r u l t u l a r ı n ı n d a y e r y e r m e r k e z olarak k u l l a h ı l - ünlü S u l t a n H a n ı , y a p ı n ı n tümünde ve tackapısında,
dığı görülür. S u l t a n h a n ve Sırçalıda 2 . p l â n d a d a A n a d o l u S e l ç u k l u D e v l e t i ' n i n d o r u k t a olan güç ve
olsa bazı n o k t a l a r ı n belirienmesinde y a r d ı m c ı o l ­ görkemini, tüm mimari özelliklerini içerir. Eğer
maktadır. D o ğ u d a M o ğ o l afeti o l m a s a v e y a biraz d a h a ge-
— E ş i k d ü z e y i n d e , t a c k a p ı e n i n i taban alan cikse, K o n y a saray mimarlık e k o l ü , kısa sürede
eşkenar üçgenin t e p e s i n i n , y a l n ı z sırçalıda k e m e r ç o k d a h a f a z l a ve eşsiz örnekler v e r e c e k , bir m i ­
kilidi gibi kesin n o k t a belirlediği görülür. D i v r i ğ i mari bütünlük sağlanacaktı. 13.y'da bir ulusal
U l u C a m i i k u z e y kapısı ve K a r a t a y d a ise y a k ı n l a ­ m i m a r i n i t e l i ğ i n i a l m a y a ve k l â s i k l e ş m e y e başla­
rındadır. ması n e d e n i y l e , m i m a r ı Ş a m l ı olsa d a , güney etkisi
— Kapı girintisinde, tabanı eşik kotunda, y a p ı y a yansımaz.
sütunceler arasına çizilen eşkenar üçgenin tepesi, Konya Bedrettin Muslih Medresesi (Sırçalı)
Divriği kuzey kapısında birim model altıgenin tackapısı ç a t k ı ve b e z e m e geleneğini sürdüredur-
m e r k e z i n i , Ş i f a h a n e d e bezeli kare lento p a n o n u n s u n , genelde basıklaşmasıyla ve k e m e r aynasındaki
üstünü, S u l t a n h a n ı n d a kapı kemer kilit üstünü, kararsız derlemesiyle bir bakıma bozulmaya
İnce Minarelide kapı kemeri kilidini belirler. b a ş l a m ı ş t ı r . K a r a t a y , Sırçalıdan biraz d a h a basık­
Sırçalı ve Karatayda lento ve kemer kilidinin t ı r . Üst y a r ı bezemeleri güney e t k i l i d i r . A l t y a r ı d a
ç o k y a k ı n ı n d a n geçer. Sivas G ö k Medresede bu gamalı haçlı, renkli mermerli mozayık pano
u z a k l ı k biraz d a h a ç o k t u r . bütün içinde ağır basar. YüzeyseP t u t u l a n kapı

— E ş i k d ü z e y i n d e , t a c k a p ı n i n sol alt köşe­ nedeniyle k e m e r aynası m u k a r n a s dolgusu görünüş-

sinden çizilen y a t a y l a 3 0 ° lik ç i z g i , D i v r i ğ i Ulu (9) Y o l a n d a C r o w e y e alt ç i z i m 2 ' y e b a k ı l d ı k t a , f o t o ğ r a f -

tan yararlanılan sol şekilde kapı y e r l n d e k i y l e o r a n ­
C a m i k u z e y kapısında dış ve ara altıgenin y a t a y
t ı l ı d ı r . Sağ şekilde yüksek g ö r ü n m e k t e d i r . B u n e d e n ­
simetri ekseni, Sultan Hanında mukarnasları le taban ( G F ) e ş i k d e ğ i l , kapı önü döşemesini gös­
termiş olabilir.
çevreleyen kemerin başlangıç d o ğ r u l t u s u n u , Sırça­
lı ve Karatayda kapı girintisini örten kemerin ( 1 0 ) S a h i p A t a C a m i i n d e temel araştırması yapılarak
iç ve dışta t a m bir bilgi e d i n m i ş t i k .
özengi kotunu belirier. İnce Minarelide girintiyi
 BİRKAÇ SELÇUKLU TACKAPISINDA GEOMETRİK ARAŞTİRMALAR 65

te yavanlaşır. M i m a r i m i z d e olsa bile lentolu kapı alt yapı (1228-1258), Anadolu Selçuklularının
burada biraz yadırganır. Bütünde ve ayrıntılarda d o r u k t a n y ı k ı l m a y a d o ğ r u i n e n , c e f a , baskı ve b o ­
artık klâsik S e l ç u k l u tackapısından söz etmemek z u l m a d ö n e m i ürünleridir. U s t a vezirlerle ertelen­
gerekir. R e n k b o l l u ğ u , bezeme u y u m s u z l u ğ u ve meye çalışılmışsa da sonuç d e ğ i ş t i r i l e m e m i ş ve
dengelenemeyişi mimaride bozulmanın belgeleri­ dalgalanmalar m i m a r i y e de y a n s ı m ı ş t ı r ( i i ) . B u ne­
dir. denle; d e n g e , ortak y ö n , kısaca kararlılık (istikrar)

Konya İnce Minareli, kendine özgülüğü ile a r a m a m a l ı y ı z . D e n e m e l e r i n durulmasına z a m a n el

belki de bu değişmenin en uç örneğini ilk ve vermeyecektir.

son kez k e n d i n d e d e n e y e r e k u y g u l a r . D ü z e n l e m e 1271'lere g e l i n d i k ç e Sivas S a h i p A t a Medre­

ve süs b i r i m l e r i y l e , klâsiğe karşıdır. A n c a k y i n e d e , sesi tackapısında orta kesim, İnce Minareliden,
ağırbaşlı, g ö r k e m l i , ışık gölge o y u n l a r ı y l a dengeli, Karataydan daha çok Selçuklu ve tam klâsik
yerel taşıyla yumuşak görünümlü olup mimarı görünümlüdür. Bu ürün, ilk şaşkınlığın geçişi,
Kelük bin A b d u l l a h sanatını k a n ı t l a r . D a h a süslü k ö k l ü kültüre ve m i m a r i y e d u y u l a n ö z l e m i ve her
olsa bile, K a r a t a y ı n gözü y o r a n , parlayan görüntüsü halde biraz z a y ı f l a m a y a başlayan A n a d o l u İlhanlı
yoktur burda. gücünün bileşkesidir. Bir "neo-Selçuklu" ruhu
A y n ı m i m a r , a y n ı y ı l d a İnce Minareliye özenle doğmuş gibidir. Ancak mimari, gerçeklere ve
benzetmemeye çalıştığı 2. yapıtını Sahip Ata tarihsel akışa k e n d i n i u y d u r m a d a n a l a k o y a m a m ı ş -
C a m i i ile g e r ç e k l e ş t i r i r . 4 / 7 orantısı b u r a d a 4 / 4 ' e tır.
(veya 7 / 7 ' d e denebilir) y a n i k a r e y e dönüşür. Y a n ­ B u r a d a A n a d o l u S e l ç u k l u l a r ı n ı n ç o k z o r gün­
lara e k l e n e n kanatlarda S e l ç u k l u yapı birimleri lerinin y e d i ürününü, d a r bir z a m a n d i l i m i n d e in­
minyatürleşir. O r t a d a kalan S e l ç u k l u kapısı, alı­ celemeye ve sonuç çıkarmaya çalıştık. Bunlar
şılmışından yüksektir. Alt sağırlık İnce Minare- genele d e ğ i l , bu yapılara aittir. K e s i n yargı için
lidekinden kararsız ve derlemelidir. d a h a ç o k yıllar ve özenli çalışmalar g e r e k e c e k t i r .
Bu tarihsel örneği günümüze uyarlamak is­
Sivas S a h i p Ata Medresesinde m i m a r Kalu-
t e r s e k : Ulusal m i m a r i m i z e sırt ç e v i r d i ğ i m i z , d a ğ ı ­
yanül K o n e v i tam b i r modülasyon başarısı sağlar.
n ı k , u y u m s u z , kararsız, devşirme ve batı özentili
2 / 3 orantılı k l â s i k S e l ç u k l u kapısıyla y a n k a n a t l a ­
mimarimizle (!) şu günlerde mimarlarımıza ne
rın orantısı ( 3 / 3 ) k a r e l e ş i r k e n , K o n y a S a h i p A t a ­
denli görev düştüğünü a n l a m a k z o r o l m a s a gerek­
daki aksamalar kalmaz. Işık-gölge, mermerden
tir. Yazımı meslekdaşlarımın bilincine sunuyo­
t u ğ l a y a g e ç i ş , iki m i n a r e , ö n yüz üstün bir u y u m
rum. ( 6 . 9 . 1 9 8 2 - A n k a r a ) .
ve bütünlük içindedir. Selçuklular iyice zayıfla­
m ı ş k e n , geleneği var gücüyle b u y a n i tackapı a n ­
layışıyla b a ğ d a ş t ı r m a k büyük ustalıktır. ( 1 1 ) Y e d i y a p ı n ı n sadece biri " K e r v a n s a r a y " s u l t a n y a p ı
s i d i r . D i v r i ğ i d e k i n i de saymazsal< d i ğ e r l e r i n i vezirler
SONUÇ : y a p t ı r m ı ş t ı r . S a d e c e üç tanesi S a h i p A t a F a h r e t t i n
Sivas Gök Medrese k a t ı l m a z i s e , incelenen Alinindir. Ruhu sadolsun.

i. --'-w (YOLANOEI
i ÇIZIM,
CROWE'DEN'S
A
v.- ••
-I
âl o.

5 ^

0 ( V-;-
-4/

I I
-11—r-—ik

-i .
i— — - ^ ^
- ^ Y II

5a F i v e frame o u t l i n e o f n o r t h p o r t a l 5b G e o m e t r i c a l i n t e r p r e t a t i o n o f n o r t h portal
 a a a

t- t i IE

a
9/ I

<9
V

1^
1/

—at—

-1

O a.1
o
/I

v j

V
i i âpi H

1
i .1
/
a â/2

53 a
i + — r
Gl
3Ö

6a Double arch o u t l i n e of h o s p i t a l p o r t a l eİD GeaneÇjr^gŞl ini erpre^'Eion )f hospj^1ç.^f porcft

•i—^ t- —(I , 1. — JL

VOL A N DE C20WEL'DEN C İ Z İ M . 2
 BİRKAÇ SELÇUKLU TACKAPISINDA GEOMETRİK ARAŞTIRMALAR 67

NİGDE-AKSARAY-SULTANHAN DA SULTAN HANI

1 (/1229)

1/

7
• 1167

i
or

3 it,

2^V

EV

L i
V2 •r

m
»O
/ • an

/ . ••

İ l / .-•
o.oo
-OL47Î

<if < < f — ^

O 1 3m
2_4-ö
3 - d

V7 . >l/7 V7 i 4/7 V7
Ç İ Z İ İV . 3
 OC

ABIDÛS'TA S£Tİ ANİTİ (A. SÜLALE)

\
V ^ : ••ll:-: V'^ıf , • •

-1/5
-1/7 İ£S]/\ MISIt^ M İ M A î i l s ' l N D C l i l MİSBETL-ER.
SAYFA '10)
ÇIZIM. 5 CIZIM. Â
 B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R 69

7T"1

* JO./
O /

/+---^ v t s

V
+

30

i-b
t t
44b
I 1
CIZIM. 6
70 ORHAN CEZMİ TUNÇER

(C ! ^ ^ , ......i,i...4/ö

•O-

-
£1—
TU/

I N
n

7 ^
,- 1

•i i

/ •
0 K \ / /

r-J
o, o o
İ V — T t r — 7 :
I \' '/ /

•;vf O

2,07 2,ct)7 2,o7

h^i* M 1-4 H
;2
• • > I I M
5 m.
i< A.QAlm. ^
V8

V6 3-6
VS A.1^72.

V7

ÇIZIMo 7
 BİRKAÇ SELÇUKLU TACKAPISINDA GEOMETRİK ARAŞTIRMALAR 71

t
V

2 , 0 7 . 2,0 7 2 , 0 7

Mı 1/7 V7 -1/7 Mİ V 7 V7

>l/5 . V5 V 5 V5 -1/5
Cİz'iM. 8
 72 ORHAN CEZMİ TUNÇER

I r v ^ : r :s?:-4/7.Û]2AhO:iS]^.E-j (i.--

tkONYA İ.NGfe\ MİNARELİ M E DR E B E : (4258) %^h^'o

T • 1 î / —^-
-/1-,4J ALTIN p-RAM
I
K- r
, ' M I
I.' I
İM II

/
/
/t

11
zrz
1
///

i
/

/ I -/- -

.V...;!. .-rr........./. —-^-^^

—7"—^

V4 2 - 4

4 5m. -O;

—4-3-6
V s
-^5
CIZIM.? -t ^
BİRKAÇ SELÇUKLU TACKAPISINDA GEOMETRİK ARAŞTIRMALAR 73

3/5"'

.«LALTIN OtiAN

/I

V4 -1/4 V 4

C I Z I M . AO
74 ORHAN CEZMİTUNÇER

KONYA SAHİP A T A r A M İ s î ' TAC kTAPlSl. (/258)

\
-42 - 4>-

7]/

ten O

\\

'd. .-•\
to.oa
t- ^.1
2-4.
if 4 3-6

2-4

3-6

5m.
I ' l l CIZIM./I/I
 BİRKAÇ SELÇUKLU TACKAPISINDA GEOMETRİK ARAŞTIRMALAR 75

1
KÖŞEGEN AC1LAÎ2.I ,CIZ£.LGESI:
( T A R I H S & L S I B A V A G O D E )

(7)
7_ SİVAS SAHİ PATA (427-1) .. .7.

6-KONYA SAHİP ATA (-(258)..

i l l
5- » İNCE MİNARELİ (125a) j
I

4_ w klACATAY - [-
I

3. » SiaçALI (-1242; |..._ - L._ .7!^?^;

2 . NlĞDE-ICCRVANSARAy ! +
(-1229) j I

A-DIVB.İĞİ CAMİ V E şi^'l22«) ! „..l...a

I I

I 1
57 59* 6o'
45 SO* Si' 52* 53- 54* 55' 56

NOT? kOKJyA V E SİVAS S/X>;I(P ATALAR.DA TACKAPI CIZ. M . / 1 2

ORTA K E S I M L E B I İÇİN (6)Ve (7^ KOLLANILDI.

SİVAS SAHİP ATA M£D1i£SE.s'l } (GOk^ MO)l2£S£)

•m

A.
-t.

ti \3

en
il

m.
i
X
Pil 3 ;

•»•tS i r
2 ^

C I Z İ M . A3
76 ORHAN CEZMİ TUNÇER

•o

z
Ul

UJ

u
.<
<D-

CO