โครงงาน

เรื%องเครื%องจักสานในภาคกลาง

จัดทําโดย

นาย ภูริรัฐ ยิ :มเศรษฐี

นางสาว ศุภาพิชญ์ ใจหนักแน่น
นางสาว ธัญญ์ฐิตา สิมะนิธิพงศ์

เสนอ
อาจารย์ อัจฉรา เก่งบัญชา

โครงงานวิชา Thai Social Studies 1

ปี การศึกษา ]^_`-]^_] โรงเรียนสาธิตนานาชาติมหาวิทยาลัยมหิดล
 ก

ชื*อโครงงาน เรื%องเครื%องจักสานในภาคกลาง
ชื*อนักเรียน นาย ภูริรัฐ ยิ :มเศรษฐี, นางสาว ศุภาพิชญ์ ใจหนักแน่น, นางสาว ธัญญ์ฐิตา สิมะนิธิพงศ์

ระดับชัน4 มัธยมศึกษาปี ที% ^/d

ชื*อครูท*ปี รึกษา นาง อัจฉรา เก่งบัญชา
โรงเรียน สาธิตนานาชาติมหาวิทยาลัยมหิดล
ปี พ.ศ. 2561

บทคัดย่ อ
โครงงานประดิษฐ์ นี :เป็ นการศึกษาค้ นคว้ าโดยนักเรียนมัธยมศึกษาปี ที% ^ โรงเรียนสาธิตนานาชาติ
มหาวิทยาลัยมหิดล เรื%องเครื%องจักสานในภาคกลาง โดยมีวตั ถุประสงค์เพื%อเข้ าใจถึงวัฒนธรรมไทยได้ อย่างมาก
ขึ :น มีความรู้เพิ%มเติมเกี%ยวกับเครื%องจักสานและชื%นชมผลงานศิลปหัตถกรรมไทย
วิธีดําเนินงาน มีการประชุมวางแผน และได้ ไปค้ นคว้ าผ่านอินเตอร์เน็ตเกี%ยวกับการเครื%องจักสานใน
ภาคกลาง และสรุปผลและรายงานโครงงาน
ผลการดําเนินการ จากผลการค้ นคว้ าข้ อมูลเกี%ยวกับเครื%องจักสานในภาคกลาง ผลปรากฏว่าเครื%องจัก
สานเป็นสิ%งของที%สามารถนํามาใช้ งานได้ หลายประเภทอย่างมีประสิทธิภาพและ มีประโยชน์ในชีวิตประจําวัน
เป็ นอย่างมาก
 ข

กิตติกรรมประกาศ

โครงงานเครื%องจักสานในภาคกลางได้ ปรึกษาขันตอนการเขี
: ยนรายงานโครงงานและได้ รับคําแนะนําจาก

อาจารย์ อัจฉรา เก่งบัญชา ด้ วยดีมาตลอด คณะผู้จดั ทําขอขอบพระคุณเป็นอย่างสูง ณ โอกาสนี :ด้ วย

คณะผู้จัดทํา

นาย ภูริรัฐ ยิ :มเศรษฐี

นางสาว ศุภาพิชญ์ ใจหนักแน่น
นางสาว ธัญญ์ฐิตา สิมะนิธิพงศ์
 สารบัญ

เรื%อง หน้ า

บทคัดย่อ ก

กิตติกรรมกาศ ข

สารบัญ

บทที% ` กําเนิดและวิวฒ
ั นาการของเครื%องจักสาน 1

บทที% ] วัตถุดิบ 2

บทที% q กรรมวิธี 4

บทที% s ประเภทของเครื%องจักสาน 5

บทที% ^ เครื%องจักสานในภาคกลาง 6

บทที% 6 สรุปผลการศึกษา 8

บรรณานุกรม 9
 บทที% 1
กําเนิดและวิวัฒนาการของเครื*องจักสาน

เครื%องจักสานเป็ นหัตถกรรมชนิดหนึ%ง ที%ชาวบ้ านสร้ างขึ :นมา เพื%อสนองประโยชน์ต่างๆ ในการดํารงชีวิต

โดยใช้ วตั ถุดิบจากธรรมชาติที%มีอยูใ่ นท้ องถิ%น มาแปรรูปเป็นวัสดุ เครื%องจักสานบางชนิดมีคณุ สมบัติพิเศษคือ
ความงดงาม ซึ%งเป็ นผลพลอยได้ จากการที%ได้ สร้ างขึ :นด้ วยฝี มือประณีต จนมีรูปลักษณะ ที%ไม่น่าจะนํามาใช้
สอยเลย ทังนี : :เพราะเป็นการสร้ างขึ :นด้ วยจิตใจที%บริสทุ ธิy

ทังนี
: :ทังนั
: นยั
: งไม่มีหลักฐานปรากฏอย่างแน่ชดั ว่ามนุษย์ริเริ%มทําเครื%องจักสานมาตั :งแต่สมัยใด
แต่มีร่องรอยของเครื%องจักสานบนผิวภาชนะของเครื%องปัน: ดินเผา ตั :งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์จากแหล่ง
โบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์บ้านเชียง อําเภอหนองหาน จังหวัดอุดรธานี เป็ นภาชนะเล็กๆ ปากกลมก้ น
สี%เหลี%ยมและมีรอยของภาชนะจักสานลายขัดบนผิวด้ านนอกของภาชนะดินเผา ในปัจจุบนั อยูท่ ี%
พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร กรุงเทพมหานคร ซึ%งถือเป็ นหลักฐานสําคัญที%สนั นิษฐานได้ ว่า มนุษย์อาจจะ
สามารถทําเครื%องจักสานได้ ตั :งสมัยนัน:

1
 บทที% 2
วัตถุดิบ

เอเชียถือเป็ นแหล่งผลิตเครื%องจักสานที%สําคัญของโลก เพราะภูมิภาคเอเชียมีพชื พันธุ์ไม้ นานาชนิด ที%มคี ณ ุ สมบัติ

เหมาะสม ทีจ% ะนํามาทําเป็นเครื%องจักสาน นอกจากนี : ประชากรส่วนใหญ่ ยังประกอบอาชีพเกษตรกรรมแบบ
ดั :งเดิม ดังนัน: เครื%องมือเครื%องใช้ ทีเ% กษตรกรใช้ ในการ ประกอบอาชีพ จึงยังเป็นเครื%องมือพื :นบ้ าน มากกว่า
เครื%องมือที%มีเทคโนโลยีสงู โดยเฉพาะประเทศกลุ่มเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น ประเทศไทย ในอดีตประชากร
ส่วนใหญ่มีอาชีพเกษตรกรรม และเป็นเกษตรแบบดั :งเดิม ที%ใช้เครื%องมือเครื%องใช้ พื :นบ้ านเป็นส่วนใหญ่

มนุษย์มีความเฉลียวฉลาดในการเลือกสรรวัตถุดบิ แต่ละชนิดจากธรรมชาติ มาทําเป็ นเครื%องจักสาน ให้ เหมาะสม

กับการใช้ สอย เช่น ใบตาล ใบมะพร้ าว ใบลาน ใบลําเจียก มาจักเป็นเส้น แล้ วสานเป็ นเครื%องจักสานประเภท
ต่างๆ หรือนําไม้ ไผ่และหวาย มาจักเป็ นเส้ น เพื%อสานเป็ นเครื%องจักสาน

วัตถุดิบทีน% ํามาทําเครื%องจักสาน ได้ แก่:

- ไผ่ เป็ นวัตถุดบิ จากธรรมชาติที%มคี ณ
ุ สมบัติเหมาะสม ทีจ% ะนํามาแปรรูปเป็นวัสดุ สําหรับทํา
เครื%องจักสานมากที%สดุ มีหลายพันธุ์ ได้ แก่ ไผ่สีสกุ ไผ่รวก ไผ่เฮี :ยะ ไผ่ข้าวหลาม เป็นต้ น
- หวาย เป็นพรรณไม้ อีกชนิดหนึ%ง ทีใ% ช้ทําเครื%องจักสานได้ ดี อาจจะสานด้ วยหวายทังหมด: หรือใช้
หวายผสมกับวัสดุชนิดอืน% เช่น ไม้ ไผ่ ใบตาล ใบลาน ฯลฯ
- กระจูด การนํากระจูดมาทําเครื%องจักสาน จะต้ องทุบให้ แบน แล้ วทิ :งไว้ ให้ แห้ง ก่อนทีจ% ะสานเป็ น
เครื%องจักสาน
- ใบลําเจียก ปาหนัน เตย จาก สามารถนํามาทําเป็นเครื%องมุงหลังคา ใช้ สานเปี ย: วหรืองอบของ
ภาคใต้ ทําหมาตักนํ :า ฯลฯ

มนุษย์ค่อยๆ เรียนรู้คณุ สมบัติของวัตถุดิบของแต่ละชนิด แล้ วเลือกสรรนํามาแปรรูปวัตถุดิบ ให้ มีลกั ษณะ

เหมาะสมในการนํามาสานเป็นเครื%องจักสาน เช่น การนําไม้ ไผ่มาผ่าเป็ นซีกๆ แล้ ว "จัก" เป็ นเส้ นๆ เรียก "ตอก"
เฉพาะตอกไม้ ไผ่นนั : โดยทัว% ไปมักจักเป็ นตอกสองชนิดคือ ตอกที%จกั ขนานกับผิวไผ่ เรียก "ตอกปื น: " ตอกชนิดนี :
อาจจะจักเอาผิวไผ่ไว้ เรียก "ตอกผิว" ชันหนึ
: ง% ก่อน แล้ วจึงจักเฉพาะเนื :อไผ่เป็นชันๆ
: ลงไป ตอกผิวนี : เมื%อนําไปทํา
เครื%องจักสาน จะมีความคงทนกว่าตอก ที%มเี ฉพาะเนื :อไม้

2
เครื%องมือสําคัญทีใ% ช้ทําเครื%องจักสานของไทย ได้ แก่:
- มีด
- มีดสําหรับผ่าและตัด มักเป็นมีดขนาดใหญ่ สันหนา เช่น มีดโต้ หรือมีดอีโต้
- มีดตอก ใช้ สําหรับจักตอก หรือเหลาหวาย เป็ นมีดปลายเรียวแหลม ปลายและด้ ามงอน
มีดชนิดนี :ตัวมีดจะสั :นกว่าด้ าม
เพราะสามารถสอดด้ ามเข้ าไประหว่างแขนกับลําตัวเพื%อให้จกั หรือเหลาตอกได้ สะดวก
- เหล็กมาด เหล็กปลายแหลม ใช้ สําหรับ เจาะ ไช งัด แงะ
- คีมไม้ รูปร่างคล้ ายคีมทัว% ไป แต่มีขนาดใหญ่ และทําด้ วยไม้ เนื :อแข็ง
เป็ นเครื%องมือจําเป็ นในการทําเครื%องจักสาน ใช้ หนีบปากภาชนะจักสาน เพื%อเข้ าขอบ

3
 บทที% 3
กรรมวิธี

การทําเครื%องจักสานของไทย เริ%มจากการ "จัก" คือ การเอามีดผ่าไม้ ไผ่ หวาย หรือวัตถุดิบอื%นๆ

ให้ แตกแยกออกจากกันเป็นเส้ นบางๆ แล้ ว "สาน" เป็ นเครื%องจักสานประเภทต่างๆ
ให้ มีรูปทรงสอดคล้ องกับการใช้ สอย และขนบนิยมของท้ องถิ%น การใช้ เส้นตอก หรือวัสดุที%มีลกั ษณะเป็ นเส้ นอื%นๆ
มาขัดกัน เริ%มจากการสานอย่าง่ายๆ ด้ วย "ยก" ขึ :นเส้ นหนึง% แล้ ว "ข่ม" ลงเส้ นหนึ%งสลับกันไป เรียกว่า ลายขัด

กรรมวิธีในการสานแบ่งออกเป็ นแบบต่างๆ ได้ ดงั นี ::

- ลายขัด
- ลายเฉลว
- ลายหัวสุ่ม
- ลายก้ นหอย

4
 บทที% 4
ประเภทของเครื* องจักสาน

๑. เครื*องมือกสิกรรม
เป็ นหัตถกรรมที%สร้ างขึ :น เพื%อสนองประโยชน์ให้ กบั ชาวนา และชาวสวน ในชีวิตประจําวัน ได้ แก่ โชงโลงหรือโพง
เข่งใส่ของ คราด พ้ อม ปุ้งกี€ สุ่มครอบไก่ ตะกร้ อสอยผลไม้ ฯลฯ
๒. เครื*องมือจับปลา
มากชาวบ้ านจะสร้ างขึ :นใช้เอง เพื%อใช้ สําหรับหาปลาในการเลี :ยงชีพกันไปวันหนึง% ๆ มี ชนาง ข้ อง กระชัง ลอบ
ไซ สุ่ม ตุ้ม และอีจ้ ู เป็ นต้ น
๓. เครื*องใช้ ภายในบ้าน
ซึ%งยังคงเป็นทีน% ิยมใช้ กนั ในบรรดาชาวชนบท เครื%องใช้เหล่านี : คือ ชะลอม ฝาชี พัด กระบุง กระจาด กระชอน
กระโล่ กระด้ ง ตะกร้ า ตะแกรง เสวียน
๔. สิ*งของเบ็ดเตล็ด
แยกออก ตามลักษณะการใช้ เป็ น ๕ กลุ่มด้ วยกัน คือ เครื%อง ใช้ ในการประกอบอาหาร เครื%องแต่งกาย เครื%อง
หมายสัญลักษณ์ เครื%องกีฬาและเครื%องเล่น คือ กะจี : เข่งปลา ที%ช้อนฟองนํ :าตาล ทีก% นั
นํ :าปลา หมวก งอบ เฉลวปักหม้ อ นก กุ้ง ตัก„ แตน ปลาตะเพียนสาน ตะกร้ อ

เครื% องมือจับปลา สุ่มครอบไก่

บทที% 5
เครื*องจักสานภาคกลาง
5

เครื% องใช้ในบ้าน
 ภาคกลางมีพื :นที%กว้ างขวางและอุดมสมบูรณ์มากกว่าภาคอื%นๆ มีวตั ถุดิบทีน% ํามาใช้ ทําเครื%องจักสาน
หลายชนิด และเครื%องจักสานภาคกลาง ส่วนใหญ่จะสัมพันธ์กบั สภาพภูมิศาสตร์ท้องถิน% และขนบประเพณีของ
ประชาชน

ลักษณะทางภูมิศาสตร์ของภาคกลาง ที%ดินส่วนใหญ่ ใช้ ทาํ การเกษตร จําเป็นต้ องใช้ เครื%องมือจักสาน

หลายชนิด โดยเฉพาะบริเวณที%ราบลุม่ เจ้ าพระยา ท่าจีน และแม่กลอง ซึ%งเป็ นที%โล่ง ประชาชนนิยมปลูกไม้ ไผ่ไว้
ตามบริเวณหมู่บ้าน และตามหัวไร่ปลายนา และนอกจากนี :ในบริเวณจังหวัดกาญจนบุรี เพชรบุรี ลงไปจนถึง
จังหวัดประจวบคีรีขนั ธ์ มีภูเขาตะนาวศรี เป็ นแนวเขาที%มปี ่ าไม้ ไผ่อยู่เป็ นจํานวนมาก ทําให้ บริเวณภาคกลางมี
การทําเครื%องจักสานอย่างแพร่หลาย

ลักษณะภูมิประเทศของภาคกลางดังกล่าว เป็นองค์ประกอบสําคัญในการประกอบอาชีพเกษตรกรรม
ซึ%งจําเป็ นต้ องใช้เครื%องจักสานในชีวติ ประจําวัน นอกจากนี : ขนบประเพณี วัฒนธรรม ความเชื%อของท้ องถิน% ก็
เป็ นเครื%องกําหนดรูปแบบของเครื%องจักสานด้ วย

เครื%องจักสานภาคกลาง ส่วนมากทําจากไม้ ไผ่มากกว่าวัสดุอื%น แบ่งออกตามประเภทต่างๆ ได้ ดงั นี ::

เครื*องจักสานไม้ ไผ่ ท*ใี ช้ เป็ นภาชนะ ได้ แก่ กระบุง กระจาด กระทาย กระบา กระทอ กระพ้ อม กระเชอ
กระเช้ า กระพอก ชะลอม ตะกร้ อ ปุ้งกี€ หลัว ตะกร้ า เข่ง ฯลฯ

เครื*องจักสานไม้ ไผ่ ท*ใี ช้ เป็ นเครื*องตวง ได้ แก่ กระชุ สัด กระบุง ฯลฯ

เครื*องจักสานไม้ ไผ่ ท*ใี ช้ ในครัวเรือน ได้ แก่ พัด กระชอน ตะแกรง ฝาชี กระด้ ง หวด ฯล

เครื*องจักสานไม้ ไผ่ ท*ใี ช้ เป็ นเครื*องประกอบ อาคารบ้านเรือน ได้ แก่ ฝาบ้ าน พื :นบ้ าน หลังคา

เครื*องจักสานไม้ ไผ่ ท*ใี ช้ เป็ นเครื*องจับดัก สัตว์ และขังสัตว์ นาํ 4 ได้ แก่ ชนาง ลอบ สุ่ม ไซ กระบัง กระจู้
กระชัง ตะข้ อง ตะแกรง จัน% ฯลฯ
เครื*องจักสานไม้ ไผ่ ท*ใี ช้ เป็ นเครื*องใช้ อ*นื ๆ เช่น เสื%อลําแพน แผงรัว: กรงนก สุ่มไก่ เป็ นต้น

6
 นอกจากเครื%องจักสานไม้ ไผ่ ในภาคกลางยังมีเครื%องจักสานที%ทําจากวัสดุอื%นๆ อีก ได้ แก่ หวาย ใบลาน
ใบตาล เป็นต้น

เครื%องจักสานหวายของภาคกลาง ได้ แก่ ตะกร้ าหิ :ว กระชุกสําหรับใส่หมู เป็นต้ น

เครื%องจักสานใบลานและใบตาลของภาคกลาง ได้ แก่ ปลาตะเพียนสาน งอบ หมวก เครื%องเล่นเด็กต่างๆ
เป็ นต้น

บทที% 6
สรุปผลการศึกษา

7
สรุปผลการศึกษา

จากการทําโครงงานการค้ นคว้ าเกีย% วกับเครื%องจักสานในภาคกลาง ประสบความสําเร็จอย่างมี

ประสิทธิภาพสอดคล้ องกับวัตถุประสงค์ที%วางแผนไว้ คือ ได้ ความรู้มากมายของเครื%องจักสาน และ ได้ เข้ าใจ

ถึงวัฒนธรรมไทยได้ อย่างแน่ชดั

ประโยชน์ ท*ไี ด้ จากโครงงาน

จากการทําโครงงานค้ นคว้ าข้ อมูลของเครื%องจักสานในภาคกลาง ทําให้ สมาชิกในกลุ่มได้ พฒ

ั นา

ศักยภาพในการค้ นคว้ าและรวบรวมข้ อมูลจากหลายๆแหล่ง และยังได้ รับความรู้เกีย% วกับภูมิปัญญาไทยและ

ได้ ชื%นชมวัฒนธรรมไทยที%มีมาตั :งแต่สมัยโบราณ

ข้ อเสนอแนะ

ในการศึกษาค้ นคว้ าเรื%องเครื%องจักสาน ควรทดลองใช้ เครื%องมือจริงเพื%อทีจ% ะได้ สมั ผัสและชืน% ชมถึง

วัฒนธรรมไทยได้ อย่างแท้จริง ส่วนทางสมาชิกในกลุ่มก็ควรปรึกษาและแบ่งหน้ าที%กนั ให้ ดีก่อนที%จะลงมือทํา

เพื%อที%จะได้ทํางานออกมาได้ อย่างเป็ นระบบและประสบความสําเร็จ

8
 บรรณานุกรม

https://www.trueplookpanya.com/blog/content/59979/-timhis-tim-artfin-art-his-cul- : 19 พ.ย. 2561

http://www.baanlaesuan.com/102883/diy/easy-tips/wicker-material/ : 19 พ.ย. 2561

https://www.isangate.com/new/32-art-culture/knowledge/461-tools-4-fish.html : 19 พ.ย. 2561

https://guru.sanook.com/602/ : 20 พ.ย. 2561