Οδηγός εργαστηριακών και φροντιστηριακών ασκήσεων βιολογίας PDF

ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΗΣ
Αναπληρωτής Καθηγητής Βιολογίας-Φυσιολογίας

Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας – Διατροφής,
Σχολή Επιστημών Υγείας και Αγωγής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΙΚΟΛΙΟΥΔΑΚΗΣ
Βιολόγος, PhD
ΘΟΔΩΡΟΣ ΚΟΚΚΟΡΟΓΙΑΝΝΗΣ
Βιολόγος, PhD
Οδηγός Εργαστηριακών και

Φροντιστηριακών Ασκήσεων
Βιολογίας
-2-
Οδηγός Εργαστηριακών και Φροντιστηριακών Ασκήσεων Βιολογίας
Συγγραφή
ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΗΣ (κύριος συγγραφέας)
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΙΚΟΛΙΟΥΔΑΚΗΣ
ΘΟΔΩΡΟΣ ΚΟΚΚΟΡΟΓΙΑΝΝΗΣ
Κριτικός αναγνώστης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ
Συντελεστές έκδοσης
Γλωσσική Επιμέλεια: Θόδωρος Κοκκορόγιαννης, Νίκος Γιαννακούρης
Γραφιστική Επιμέλεια: Μυρσίνη Μανέτα
ISBN: 978-960-603-485-5
Copyright © ΣΕΑΒ, 2015
Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική
Χρήση - Παρόμοια Διανομή 3.0. Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/gr/
ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 15780 Ζωγράφου
www.kallipos.gr
-3-
στη Νίνα
-4-
Πίνακας περιεχομένων
Πίνακας συντομεύσεων-ακρωνύμια ............................................................................................ - 12 -

Πρόλογος ........................................................................................................................................ - 13 -
Άσκηση 1: Μικροσκόπια & Μικροσκόπηση .............................................................................. - 14 -
1. Εισαγωγικό μέρος .....................................................................................................................................................- 14 -
1.1. Κατηγορίες μικροσκοπίων ....................................................................................................................................- 15 -
1.1.1. Φωτονική μικροσκοπία ...................................................................................................................................... - 16 -
1.1.2. Ηλεκτρονιακή μικροσκοπία ............................................................................................................................... - 17 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 17 -
2.1. Κατάλογος εφοδίων ...............................................................................................................................................- 17 -
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 18 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 18 -
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 18 -
2.2. Πειραματική διαδικασία .......................................................................................................................................- 18 -
2.2.1. Γνωριμία με το φωτονικό μικροσκόπιο ............................................................................................................ - 18 -
2.2.2. Τρόπος χρήσης μικροσκοπίου............................................................................................................................ - 20 -
2.2.3. Παρατήρηση με συνήθεις αντικειμενικούς φακούς (4Χ, 10Χ, 40Χ) ............................................................... - 20 -
2.2.4. Παρατήρηση με καταδυτικό φακό (100Χ) ....................................................................................................... - 21 -
2.2.5. Γενικές οδηγίες και σημεία προσοχής ............................................................................................................... - 22 -
2.2.6. Παρασκευή και παρατήρηση προσωρινών παρασκευασμάτων...................................................................... - 22 -
2.3. Παρατηρήσεις ........................................................................................................................................................- 24 -
Άσκηση 2: Μικροοργανισμοί – Προκαρυωτικό/Ευκαρυωτικό κύτταρο................................. - 25 -

1.1. Προκαρυωτικό – Ευκαρυωτικό κύτταρο.............................................................................................................- 25 -
1.2. Τα πέντε βασίλεια των οργανισμών......................................................................................................................- 26 -
1.3. Μικροοργανισμοί ...................................................................................................................................................- 28 -
1.3.1. Προκαρυωτικοί μικροοργανισμοί ..................................................................................................................... - 28 -
1.3.1α. Βακτήρια (Bacteria).......................................................................................................................................... - 28 -
1.3.1β. Κυανοβακτήρια ή κυανοφύκη (blue-green bacteria) ...................................................................................... - 29 -
1.3.2. Ευκαρυωτικοί μικροοργανισμοί ........................................................................................................................ - 30 -
1.3.2α. Η αμοιβάδα (Amoeba) ...................................................................................................................................... - 30 -
1.3.2β. Το Paramecium ................................................................................................................................................. - 31 -
1.3.2γ. Η Euglena .......................................................................................................................................................... - 32 -
1.3.2δ. Τα Διάτομα (Diatomeae) ................................................................................................................................... - 33 -
1.3.2ε. Οι ζύμες .............................................................................................................................................................. - 33 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 34 -
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 34 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 34 -
-5-
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 35 -
2.2.1. Παρατήρηση προκαρυωτικών οργανισμών...................................................................................................... - 35 -
2.2.1α. Παρατήρηση Βακτηρίων σε μόνιμο παρασκεύασμα ..................................................................................... - 35 -
2.2.1β. Χρώση και παρατήρηση Βακτηρίων σε νωπό υλικό ..................................................................................... - 35 -
2.2.1γ. Παρατήρηση Κυανοβακτηρίων (κυανοφύκη) ................................................................................................ - 36 -
2.2.2. Παρατήρηση ευκαρυωτικών μικροοργανισμών .............................................................................................. - 36 -
2.2.2α. Πρωτόζωα ......................................................................................................................................................... - 36 -
2.2.2β. Φύκη .................................................................................................................................................................. - 37 -
2.2.3. Παρατήρηση μυκήτων ....................................................................................................................................... - 37 -
2.2.3α. Ζυμομύκητες (Saccharomyces cerevisiae) ...................................................................................................... - 37 -
2.2.3β. Μυκηλιακοί μύκητες ........................................................................................................................................ - 38 -
2.2.4. Παρατήρηση μικροοργανισμών σε στάσιμα νερά ............................................................................................ - 39 -
2.3. Παρατηρήσεις ........................................................................................................................................................- 40 -
Άσκηση 3: Ζωικό – Φυτικό κύτταρο .......................................................................................... - 41 -

1.1. Δομή του ευκαρυωτικού κυττάρου: Ζωικό – Φυτικό κύτταρο .........................................................................- 41 -
1.2. Το ζωικό κύτταρο ..................................................................................................................................................- 41 -
1.3. Το φυτικό κύτταρο ................................................................................................................................................- 43 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 44 -
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 44 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 44 -
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 45 -
2.2.1. Παρατήρηση φυτικών κυττάρων ...................................................................................................................... - 45 -
2.2.1α. Παρατήρηση κυττάρων κρεμμυδιού και χρώση τους .................................................................................. - 45 -
2.2.1β. Παρατήρηση παρεγχυματικών κυττάρων από καρπό πυράκανθου ............................................................ - 47 -
2.2.1γ. Παρατήρηση στομάτων και τριχωμάτων στην επιδερμίδα φύλλων ........................................................... - 47 -
2.2.1δ. Παρατήρηση παρεγχυματικών κυττάρων σε εγκάρσια τομή φύλλου (μόνιμο παρασκεύασμα) ............... - 50 -
2.2.2. Παρατήρηση ζωικών κυττάρων ........................................................................................................................ - 51 -
2.2.2α. Παρατήρηση επιθηλιακών κυττάρων (νωπό υλικό) ..................................................................................... - 51 -
2.2.2β. Παρατήρηση νευρικών κυττάρων σε μόνιμο παρασκεύασμα ...................................................................... - 53 -
2.2.2γ. Παρατήρηση μεμονωμένων λείων μυϊκών ινών σε μόνιμο παρασκεύασμα ................................................ - 54 -
2.3. Παρατηρήσεις ........................................................................................................................................................- 56 -
Άσκηση 4: Πλασμόλυση φυτικού κυττάρου............................................................................... - 57 -

1.1. Διαπερατότητα μεμβρανών ...................................................................................................................................- 57 -
1.2. Παθητική μεταφορά ..............................................................................................................................................- 57 -
1.2.1. Διάχυση ................................................................................................................................................................ - 57 -
1.2.2. Ώσμωση ............................................................................................................................................................... - 58 -
-6-
1.3. Πλασμόλυση – αποπλασμόλυση φυτικού κυττάρου ...........................................................................................- 58 -
1.4. Σκυφιακή πλασμόλυση ..........................................................................................................................................- 60 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 60 -
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 60 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 60 -
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 61 -
2.2.1. Μορφή και χρόνος πλασμόλυσης κυττάρων κρεμμυδιού ................................................................................ - 61 -
2.2.2. Σκυφιακή πλασμόλυση σε κύτταρα κρεμμυδιού ............................................................................................. - 63 -
2.3. Παρατηρήσεις ........................................................................................................................................................- 64 -
Άσκηση 5: Κλασμάτωση κυττάρου............................................................................................. - 65 -

1.1. Μέθοδοι ομογενοποίησης ......................................................................................................................................- 65 -
1.2. Μέθοδοι κλασμάτωσης..........................................................................................................................................- 66 -
1.3. Υπερφυγοκέντρηση................................................................................................................................................- 67 -
1.3.1. Ανάλυση με καθίζηση ......................................................................................................................................... - 68 -
1.3.1α. Μέθοδος ταχύτητας .......................................................................................................................................... - 68 -
1.3.1β. Μέθοδος ισορροπίας ......................................................................................................................................... - 68 -
1.3.2. Ανάλυση σε κλίσεις πυκνότητας ........................................................................................................................ - 68 -
1.3.2α. Μέθοδος ταχύτητας .......................................................................................................................................... - 68 -
1.3.2β. Μέθοδος ισορροπίας σε CsCl........................................................................................................................... - 69 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 69 -
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 69 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 69 -
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 69 -
2.2.1. Απομόνωση, χρώση και παρατήρηση πυρήνων και μιτοχονδρίων από ηπατικό ιστό .................................. - 70 -
2.2.1. Παρατήρηση μιτοχονδρίων και χλωροπλαστών σε μόνιμα παρασκευάσματα φυτικών ιστών.................... - 72 -
2.3. Παρατηρήσεις ........................................................................................................................................................- 73 -
Άσκηση 6: Φωτοσύνθεση και Φωτοσυνθετικές χρωστικές ...................................................... - 74 -

1.1. Χλωροπλάστες: οι θέσεις φωτοσύνθεσης στα φυτά ............................................................................................- 75 -
1.2. Φωτοσυνθετικές χρωστικές ..................................................................................................................................- 76 -
1.3. Η φωτοσύνθεση στα φυτά: μια διαδικασία σε δύο στάδια ................................................................................- 76 -
1.3.1. Φωτεινές αντιδράσεις ......................................................................................................................................... - 77 -
1.3.2. Σκοτεινές αντιδράσεις ........................................................................................................................................ - 77 -
1.4. Χρωματογραφία .....................................................................................................................................................- 78 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 80 -
-7-
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 80 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 81 -
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 81 -
2.2.1. Μελέτη της φωτοσύνθεσης στα φύλλα φυτών με την τεχνική των πλωτών δίσκων .................................... - 81 -
2.2.2. Ποιοτικός προσδιορισμός φωτοσυνθετικών χρωστικών ................................................................................. - 85 -
2.2.3. Αποχρωματισμός φύλλων και ανίχνευση αμύλου ............................................................................................ - 87 -
2.3. Ερωτήσεις - Παρατηρήσεις ..................................................................................................................................- 88 -
Άσκηση 7: Κύκλος ζωής μικροοργανισμών και επίδραση διαφόρων παραγόντων ................ - 90 -

1.1. Κυτταρικός κύκλος ................................................................................................................................................- 90 -
1.2. Ο κυτταρικός κύκλος στα ευκαρυωτικά κύτταρα ..............................................................................................- 91 -
1.2.1. Σημεία ελέγχου του κυτταρικού κύκλου ........................................................................................................... - 92 -
1.3. Ο κυτταρικός κύκλος στα προκαρυωτικά κύτταρα ............................................................................................- 93 -
1.3.1. Θρεπτικά μέσα καλλιέργειας μικροοργανισμών .............................................................................................. - 94 -
1.3.2. Μέτρηση της κυτταρικής αύξησης ................................................................................................................... - 94 -
2. Πρακτικό μέρος.........................................................................................................................................................- 96 -
2.1.1. Συσκευές .............................................................................................................................................................. - 96 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................... - 96 -
2.1.3. Διαλύματα............................................................................................................................................................ - 97 -
2.2.1. Γενικές οδηγίες.................................................................................................................................................... - 97 -
2.2.2. Δημιουργία πρότυπης καμπύλης ....................................................................................................................... - 97 -
2.2.3. Πείραμα Α: Μέτρηση του ρυθμού αύξησης σε θερμοκρασίες 37ο C και 27ο C ............................................. - 99 -
2.2.4. Πείραμα Β: Μέτρηση του ρυθμού αύξησης παρουσία ουσιών που δεσμεύουν τον σίδηρο ........................ - 100 -
2.2.5. Πείραμα Γ: Μέτρηση του ρυθμού αύξησης παρουσία πενικιλίνης .............................................................. - 100 -
2.3. Ερωτήσεις – Παρατηρήσεις ................................................................................................................................- 101 -
Άσκηση 8: Κυτταρική διαίρεση ................................................................................................ - 103 -

1. Εισαγωγικό μέρος ...................................................................................................................................................- 103 -
1.1. Η μίτωση και η μείωση ως μέρος του κυτταρικού κύκλου ..............................................................................- 103 -
1.2. Γενετικό αποτέλεσμα της μίτωσης και της μείωσης ........................................................................................- 104 -
1.3. Δομή, μορφολογία και κίνηση χρωμοσωμάτων.................................................................................................- 105 -
1.4. Μίτωση: Μηχανισμός πυρηνικής διαίρεσης .....................................................................................................- 107 -
2. Πρακτικό μέρος.......................................................................................................................................................- 108 -
2.1. Κατάλογος εφοδίων .............................................................................................................................................- 108 -
2.1.1. Συσκευές ............................................................................................................................................................ - 108 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................. - 108 -
2.1.3. Διαλύματα.......................................................................................................................................................... - 108 -
2.2. Πειραματική διαδικασία .....................................................................................................................................- 109 -
2.2.1α. Κυτταρική διαίρεση στο φυτικό κύτταρο: Παρατήρηση μιτώσεων σε μόνιμα παρασκευάσματα ......... - 109 -
-8-
2.2.1β. Κυτταρική διαίρεση στο φυτικό κύτταρο: Παρατήρηση μιτώσεων σε νωπό υλικό................................. - 110 -
2.2.2. Μελέτη καρυότυπου και χρωμοσωμάτων ...................................................................................................... - 112 -
2.2.2α. Μελέτη καρυότυπου φυτικών κυττάρων ...................................................................................................... - 112 -
2.2.2β. Μελέτη καρυότυπου του ανθρώπου .............................................................................................................. - 113 -
2.2.2γ. Παρατήρηση γιγάντιων χρωμοσωμάτων ...................................................................................................... - 114 -
2.2.3. Παρατήρηση του φύκους Spirogyra: μονογονική-αμφιγονική αναπαραγωγή ............................................ - 114 -
2.3. Ερωτήσεις - Παρατηρήσεις ................................................................................................................................- 115 -
Άσκηση 9: Διαφοροποίηση - Εμβρυογένεση ............................................................................ - 118 -

1.1. Γονιμοποίηση – Διαφοροποίηση – Μορφογένεση .............................................................................................- 118 -
1.2. Η γονιμοποίηση και η διαφοροποίηση στον θαλάσσιο εχίνο ............................................................................- 119 -
1.2.1. Δομή του εχίνου ................................................................................................................................................. - 119 -
1.2.2. Αναπτυξιακά στάδια του εχίνου ...................................................................................................................... - 120 -
2. Πρακτικό μέρος.......................................................................................................................................................- 123 -
2.1.1. Συσκευές ............................................................................................................................................................ - 123 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................. - 123 -
2.1.3. Διαλύματα.......................................................................................................................................................... - 123 -
2.2.1. Επαγωγή της απελευθερώσεως των γαμετών από τον θηλυκό και τον αρσενικό εχίνο .............................. - 124 -
2.2.2. Γονιμοποίηση των ωαρίων ............................................................................................................................... - 125 -
2.2.3. Παρατήρηση των σταδίων των αυλακώσεων ................................................................................................ - 126 -
2.3. Παρατηρήσεις ......................................................................................................................................................- 127 -
Άσκηση 10: Απομόνωση DNA ................................................................................................... - 129 -

1.1. Γενικά ...................................................................................................................................................................- 129 -
1.2. Δομή του DNA ......................................................................................................................................................- 129 -
1.3. Χρωματίνη ............................................................................................................................................................- 131 -
1.4. Γονιδίωμα .............................................................................................................................................................- 131 -
1.5. Ποσοτικός προσδιορισμός του DNA ..................................................................................................................- 132 -
2. Πρακτικό μέρος.......................................................................................................................................................- 133 -
2.1.1. Συσκευές ............................................................................................................................................................ - 133 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................. - 133 -
2.1.3. Διαλύματα.......................................................................................................................................................... - 134 -
2.2.1. Εκχύλιση του DNA ........................................................................................................................................... - 134 -
2.2.2. Ποσοτικοποίηση του DNA ............................................................................................................................... - 135 -
2.3. Ερωτήσεις – Παρατηρήσεις ...............................................................................................................................- 136 -
Άσκηση 11: Ηλεκτροφόρηση μακρομορίων............................................................................. - 137 -

-9-
1.1. Ηλεκτροφόρηση νουκλεϊκών οξέων σε πήκτωμα αγαρόζης.............................................................................- 138 -
1.2. Ηλεκτροφόρηση πρωτεϊνών σε πήκτωμα πολυακρυλαμιδίου .........................................................................- 140 -
2. Πρακτικό μέρος.......................................................................................................................................................- 142 -
2.1.1. Συσκευές ............................................................................................................................................................ - 142 -
2.1.2. Υλικά.................................................................................................................................................................. - 142 -
2.1.3. Διαλύματα.......................................................................................................................................................... - 142 -
2.2.1. Ηλεκτροφόρηση DNA σε πήκτωμα αγαρόζης ................................................................................................ - 142 -
2.2.2. Μελέτη ηλεκτροφορήματος DNA και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων ..................................................... - 144 -
2.3. Παρατηρήσεις ......................................................................................................................................................- 146 -
Άσκηση 12: Γενετική Ι: Μεντελισμός – Χρωμοσωματική θεωρεία της κληρονομικότητας. - 147

-
1.1. Το έργο του Μέντελ .............................................................................................................................................- 147 -
1.2. Μονοϋβριδισμός ...................................................................................................................................................- 148 -
1.2.1. Επεξήγηση των νόμων του Μέντελ με τα σημερινά δεδομένα ...................................................................... - 150 -
1.2.2. Επεξήγηση βασικών όρων που χρησιμοποιούνται στη Γενετική .................................................................. - 150 -
1.3. Διασταύρωση ελέγχου .........................................................................................................................................- 152 -
1.4. Ενδιάμεση κληρονομικότητα – ατελώς επικρατή γονίδια................................................................................- 153 -
1.5. Διυβριδισμός.........................................................................................................................................................- 153 -
1.6. Σύνδεση και ανασυνδυασμός ..............................................................................................................................- 156 -
1.7. Πολλαπλά αλληλόμορφα .....................................................................................................................................- 158 -
1.7.1. Το σύστημα ΑΒΟ των ομάδων αίματος .......................................................................................................... - 159 -
1.7.2. Ο παράγοντας Rhesus ....................................................................................................................................... - 160 -
1.8. Πολυγονιδιακή κληρονομικότητα – προσθετικά γονίδια .................................................................................- 161 -
1.9. Αλληλεπίδραση περιβάλλοντος και γενετικού υλικού ......................................................................................- 161 -
1.10. Γενετικές ασθένειες στον άνθρωπο ...................................................................................................................- 161 -
1.10.1. Αυτοσωματική υπολειπόμενη κληρονομικότητα ......................................................................................... - 163 -
1.10.2. Αυτοσωματική επικρατής κληρονομικότητα ............................................................................................... - 163 -
1.10.3. Χρωμοσωμικές – Πολυγονιδιακές ασθένειες ................................................................................................ - 163 -
2. Ερωτήσεις – Ασκήσεις ...........................................................................................................................................- 164 -
Άσκηση 13: Γενετική ΙΙ: Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα ..................................................... - 167 -

1.Εισαγωγικό μέρος ....................................................................................................................................................- 167 -
1.1. Καθορισμός του φύλου ........................................................................................................................................- 167 -
1.2. Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα .........................................................................................................................- 169 -
1.3. Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα στον άνθρωπο ................................................................................................- 171 -
1.4. Ολανδρικά και φυλοεπηρεαζόμενα γονίδια .......................................................................................................- 173 -
2. Ερωτήσεις – Ασκήσεις ...........................................................................................................................................- 173 -
Γλωσσάρι Ελληνικών και Αγγλικών όρων ............................................................................... - 177 -
- 10 -
On line Εικόνες ............................................................................................................................ - 179 -
- 11 -
Πίνακας συντομεύσεων-ακρωνύμια
APS Ammonium persulfate

ATP Adenosine triphosphate
DNA Deoxyribonucleic acid
EDTA Ethylenediaminetetraacetic acid
EtBr Ethidium Bromide
GC Gas Chromatography
G3Ρ Glycerol 3-phosphate
HPLC High Pressure Liquid Chromatography
LMNA Lamin A/C
MC3R Melanocortin 3 Receptor
NADP Nicotinamide Adenine Dinucleotide Phosphate
OD Optical Density
PCR Polymerase Chain Reaction
Rƒ Retardation factor
RNA Ribonucleic acid
RuBP Ribulose-1,5-bisphosphate
SDS Sodium Dodecyl Sulfate
SDS-PAGE SDS-PolyAcrylamide Gel Electrophoresis
TEMED Tetramethylethylenediamine
TLC Thin Layer Chromatography
TSB Trypticase Soy Broth
UV Ultraviolet
ΕΔ Ενδοπλασματικό Δίκτυο
ΜΒ Μοριακό Βάρος
- 12 -
Πρόλογος
Το παρόν σύγγραμμα αφορά έναν αναλυτικό οδηγό εργαστηριακών ασκήσεων Βιολογίας και απευθύνεται σε
φοιτητές και σπουδαστές που θέλουν να αποκτήσουν τις βασικές εργαστηριακές γνώσεις σε θέματα Κυτταρικής
Βιολογίας, Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής.
Ο οδηγός περιλαμβάνει έντεκα εργαστηριακές ασκήσεις σε θέματα και τεχνικές Κυτταρικής και
Μοριακής Βιολογίας και δύο φροντιστηριακές ασκήσεις σε θέματα Γενετικής. Ειδικότερα, στις ασκήσεις
παρουσιάζονται η χρήση του μικροσκοπίου και οι βασικές αρχές της μικροσκοπίας, τα χαρακτηριστικά και οι
διαφορές του προκαρυωτικού και του ευκαρυωτικού ζωικού και φυτικού κυττάρου, το φαινόμενο της
πλασμόλυσης, ο τρόπος διαχωρισμού των δομικών συστατικών του κυττάρου και η μορφολογία των
υποκυτταρικών οργανιδίων, η βιοχημική διεργασία της φωτοσύνθεσης και η μέθοδος της χρωματογραφίας για
τον διαχωρισμό των φωτοσυνθετικών χρωστικών, ο κύκλος ζωής των μικροοργανισμών και η επίδραση
διάφορων παραγόντων σ’ αυτόν, οι μηχανισμοί πυρηνικής διαίρεσης και η μορφολογία των χρωμοσωμάτων,
τα φαινόμενα της κυτταρικής διαφοροποίησης και εμβρυογένεσης και τέλος, η μεθοδολογία και οι τεχνικές
απομόνωσης γενετικού υλικού και ηλεκτροφόρησης για τον διαχωρισμό του DNA και των πρωτεϊνών. Στις
φροντιστηριακές ασκήσεις αναλύονται τα φαινόμενα της κληρονομικότητας και οι νόμοι που τα διέπουν. Όλες
οι ασκήσεις έχουν εμπλουτιστεί με πρωτότυπο ψηφιακό υλικό (εικόνες, κινούμενα σχέδια και video)
προκειμένου ο οδηγός να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις ενός σύγχρονου διαδραστικού ηλεκτρονικού
συγγράμματος.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω σε όλους τους συντελεστές του συγγράμματος για την
υποδειγματική συνεργασία τους. Τον Θόδωρο Κοκκορόγιαννη για τη συγγραφή των εργαστηριακών ασκήσεων
7 και 9, για την κριτική ανάγνωση όλου του έργου και τις πολύτιμες υποδείξεις του, καθώς και για τη γλωσσική
επιμέλεια του κειμένου. Τον Νίκο Νικολιουδάκη για την καθοριστική συμβολή του στη δημιουργία των
διαδραστικών σχημάτων, στην επεξεργασία εικόνων και video, καθώς και στη γενική τεχνική υποστήριξη του
έργου. Ευχαριστώ, επίσης, τον Γιώργο Παπανικολάου, λέκτορα Παθοφυσιολογίας και Γενετικής του
Ανθρώπου στο Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας–Διατροφής του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, ο οποίος από τη
θέση του κριτικού αναγνώστη στήριξε εποικοδομητικά και με εύστοχες παρατηρήσεις το έργο της συγγραφικής
ομάδας. Την κ. Μυρσίνη Μανέτα ευχαριστώ θερμά για τον σχεδιασμό πολλών από τις πρωτότυπες εικόνες που
εμπεριέχονται στον οδηγό και για τη γραφιστική επιμέλεια του συγγράμματος. Τέλος, την κ. Μαρία Κώτσου
ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθειά της στη δημιουργία των video.
Ελπίζω ο οδηγός αυτός να αποτελέσει ουσιαστική βοήθεια στους αναγνώστες του.
Αθήνα, Σεπτέμβριος 2015

Νίκος Γιαννακούρης
- 13 -
Άσκηση 1: Μικροσκόπια & Μικροσκόπηση
Σύνοψη
Η αποκρυπτογράφηση της λειτουργικότητας του κυττάρου έγινε δυνατή χάρη στον συνδυασμό της παρατήρησης
των κυτταρικών δομών και της βιοχημικής ανάλυσης. Η Άσκηση 1 του παρόντος εργαστηριακού οδηγού αφορά
τη γνωριμία του φοιτητή με το σύγχρονο φωτονικό μικροσκόπιο, με σκοπό την εκμάθηση της λειτουργίας και του
τρόπου χρήσης του. Στο εισαγωγικό τμήμα αναλύονται οι βασικές αρχές της μικροσκοπίας και παρουσιάζονται οι
δύο κατηγορίες μικροσκοπίων (φωτονικό, ηλεκτρονιακό) και οι κύριες παραλλαγές τους (μικροσκόπιο αντίθεσης
φάσεων, φθορισμού κ.λπ.). Ακολούθως περιγράφονται τα μέρη του σύγχρονου φωτονικού μικροσκοπίου (οπτικά
και μηχανικά) και γίνεται αναλυτική περιγραφή των χειρισμών του οργάνου. Τέλος, δίνονται οδηγίες για τον τρόπο
παρασκευής προσωρινών παρασκευασμάτων και τις μεθόδους χρώσης των βιολογικών υλικών, καθώς και
συμβουλές για την καλύτερη δυνατή παρατήρηση. Ο φοιτητής προετοιμάζεται για να εξασκηθεί στο εργαστήριο
στην παρατήρηση μικροοργανισμών, κυττάρων και ιστών.
Προαπαιτούμενη γνώση
Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece J. B. (2010), Βιολογία (τόμος Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
ISBN:978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 6: Περιήγηση στο κύτταρο.
1. Εισαγωγικό μέρος
Στην προσπάθειά μας να παρατηρήσουμε κύτταρα, ιστούς ή και ολόκληρους οργανισμούς, προκειμένου να
τους μελετήσουμε, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το φράγμα του μεγέθους. Τα κύτταρα δεν είναι ορατά με γυμνό
μάτι, με εξαίρεση ορισμένα απ’ αυτά, όπως τα αυγά των ψαριών. Στην πραγματικότητα αδυνατούμε να
παρατηρήσουμε αντικείμενα μικρότερα των 0,1 mm (10-4 m) (Εικ. 1.1). Ήταν λοιπόν απαραίτητο να
αναπτυχθούν κατάλληλα οπτικά μέσα, ώστε να υποβοηθείται το μάτι μας να «βλέπει» την οργάνωση των
κυττάρων. Είναι άλλωστε γνωστό ότι μόνο με συνδυασμό της παρατήρησης των κυτταρικών δομών και της
βιοχημικής ανάλυσης είναι δυνατή η αποκρυπτογράφηση της λειτουργικότητας της βασικής μονάδας της ζωής.
Μόλις τον 17ο αιώνα κατασκευάστηκε το πρώτο φωτονικό μικροσκόπιο που επέτρεψε την παρατήρηση
μικροοργανισμών. Από τότε βελτιώθηκε κατά πολύ η τεχνική κατασκευής μικροσκοπίων. Σήμερα μπορούμε
να παρατηρήσουμε με τη χρήση φωτονικού μικροσκοπίου αντικείμενα διαμέτρου μέχρι και 0,1 μm (10-7 m),
ενώ με το ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο το όριο παρατήρησης φθάνει το 1nm (10-9 m) (Εικ. 1.1).
Εικόνα 1.1 – Το μέγεθος και το εύρος παρατήρησης των αντικειμένων.
- 14 -
Στα πρώτα απλά μικροσκόπια, ένας μόνο μεγεθυντικός φακός χρησίμευε για την απευθείας
παρατήρηση του αντικειμένου. Στα σύγχρονα σύνθετα μικροσκόπια, ένας φακός (ο αντικειμενικός φακός)
σχηματίζει ένα πραγματικό είδωλο μέσα στο σωλήνα του μικροσκοπίου, ενώ ένας δεύτερος φακός (ο
προσοφθάλμιος φακός) χρησιμοποιείται ως απλό μικροσκόπιο για την παρατήρηση του ήδη μεγεθυσμένου
ειδώλου. Με τον τρόπο αυτό οι δύο φακοί συνεισφέρουν στην ολική μεγεθυντική ισχύ του οργάνου και έτσι η
μεγεθυντική ισχύς του σύνθετου φωτονικού μικροσκοπίου μπορεί να αυξηθεί κατά πολύ, σε σχέση με εκείνη
του απλού μικροσκοπίου (Εικ. 1.2).
Εικόνα 1.2 – Το σύνθετο μικροσκόπιο του Robert Hooke (1635-1703). Ο Hooke δημοσίευσε το 1665 ένα βιβλίο με τον
τίτλο «Μικρογραφία», στο οποίο περιέγραφε και απεικόνιζε διάφορα αντικείμενα που είχε παρατηρήσει με το μικροσκόπιό
του. Σ’ αυτόν οφείλουμε την περιγραφή της κυτταρικής δομής του φελλού (βλ. λεπτομέρεια), καθώς και τον όρο «κύτταρο».
Ο λόγος του μεγέθους του ειδώλου προς το μέγεθος του αντικειμένου είναι αυτό που καλούμε
μεγέθυνση. H ποιότητα πάντως ενός μικροσκοπίου εξαρτάται κυρίως από την ικανότητά του να διακρίνει παρά
να μεγεθύνει αντικείμενα. Διακριτική ικανότητα (resolution) είναι η δυνατότητα να βλέπουμε τα είδωλα δύο
παρακείμενων σημείων ως δύο ξεχωριστές οντότητες. Για να γίνει κατανοητή η διαφορά μεταξύ διακριτικής
ικανότητας και μεγέθυνσης σκεφτείτε το παράδειγμα που ακολουθεί: κάθε φωτογραφία είναι ένα ψηφιδωτό
από πολύ μικρούς κόκκους (εικονοστοιχεία ή pixels). Οι λεπτομέρειες που μπορείτε να παρατηρήσετε σε μια
συγκεκριμένη φωτογραφία δεν μπορεί να είναι ποτέ μικρότερες από το μέγεθος του κόκκου από τον οποίο
συντίθεται. Όσο λοιπόν και να μεγεθύνετε τη φωτογραφία ποτέ δεν θα αποκτήσει εικόνα με μεγαλύτερη
ευκρίνεια από αυτή του μικρού μεγέθους. Επομένως, η μεγέθυνση αναφέρεται στο μέγεθος ενώ η διακριτική
ικανότητα στην ελάχιστη απόσταση δύο σημείων ώστε να μη συγχέονται.
Τα σύγχρονα φωτονικά μικροσκόπια μεγεθύνουν μέχρι 1.000 έως 2.000 φορές και η διακριτική τους
ικανότητα (όριο) φτάνει τα 0,1 μm. Η μεγαλύτερη διακριτική ικανότητα για ένα φωτονικό μικροσκόπιο που
χρησιμοποιεί ορατή ακτινοβολία είναι περίπου 0,3 μm με ξηρό αντικειμενικό φακό όπου παρεμβάλλεται ο
αέρας μεταξύ παρασκευάσματος και φακού, και 0,2 μm με καταδυτικό φακό, όπου παρεμβάλλεται ειδικό λάδι
με δείκτη διάθλασης περίπου ίδιο με το φακό. Με υπεριώδη ακτινοβολία, η διακριτική ικανότητα αυξάνεται
(0,1 μm) εξαιτίας του μικρότερου μήκους κύματος. Το όριο της διακριτικής ικανότητας καθορίζει και το
ανώτατο όριο της αποδοτικής μεγέθυνσης που είναι δυνατή μ’ αυτούς τους φακούς.
Στο ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο πάλι, η διακριτική ικανότητα είναι πολύ καλύτερη επειδή το μήκος
κύματος ενός ηλεκτρονίου είναι πολύ μικρότερο από το μήκος κύματος ενός φωτονίου. Γενικά, η διακριτική
ικανότητα στο ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο είναι περίπου 100 φορές μεγαλύτερη από αυτή του φωτονικού
μικροσκοπίου.
1.1. Κατηγορίες μικροσκοπίων

Όπως ήδη διαπιστώσατε, σήμερα υπάρχουν δύο διακριτές κατηγορίες μικροσκοπίων: τα φωτονικά
μικροσκόπια και τα ηλεκτρονιακά μικροσκόπια. Και οι δύο κατηγορίες μικροσκοπίων βασίζονται στις ίδιες
αρχές για τον σχηματισμό του ειδώλου, μόνο που στο φωτονικό μικροσκόπιο χρησιμοποιούνται φακοί
- 15 -
(γυάλινοι) για να κατευθύνουν τη δέσμη των φωτονίων, ενώ στο ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο χρησιμοποιείται
ένα σύστημα ηλεκτρομαγνητικών φακών για να εστιάσει τη δέσμη των ηλεκτρονίων (Εικ. 1.3).
Εικόνα 1.3 – Το φωτονικό (α) και το ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο (β).
1.1.1. Φωτονική μικροσκοπία
Από τότε που ο Robert Hooke κατασκεύασε το πρώτο σύνθετο μικροσκόπιο (Εικ.1.2) μέχρι σήμερα έχουν γίνει
πολλές βελτιώσεις στο φωτονικό μικροσκόπιο. Ορισμένες από τις κύριες παραλλαγές του φωτονικού
μικροσκοπίου είναι:
 Το μικροσκόπιο φωτεινού πεδίου (bright-field microscope). Πρόκειται για την εξελιγμένη μορφή του
μικροσκοπίου του Hooke. Είναι το κλασικό φωτονικό μικροσκόπιο που θα χρησιμοποιήσετε στις
ασκήσεις και περιγράφεται παρακάτω.
 Το μικροσκόπιο αντίθεσης φάσεων (phase-contrast microscope). Οι περιορισμένες δυνατότητες του
κλασικού φωτονικού μικροσκοπίου οφείλονται και σε μερικές ενδογενείς ιδιότητες της ζωντανής ύλης.
Τέτοιο μειονέκτημα είναι η διαφάνεια των περισσότερων κυτταρικών συστατικών στην ορατή
φασματική περιοχή, με εξαίρεση μερικών χρωστικών, ιδιαίτερα φυτικών, που απορροφούν το φως
ορισμένου μήκους κύματος. Αυτήν ακριβώς την αδυναμία καλύπτει το μικροσκόπιο αντίθεσης φάσεων.
Στηρίζεται στην αρχή ότι καθώς οι ακτίνες του φωτός περνούν διαμέσου του βιολογικού υλικού
επηρεάζονται από τις φυσικές του ιδιότητες και διαθλώνται, οπότε αλλάζει η φάση τους ανάλογα με τη
σύσταση των περιοχών. Με το μικροσκόπιο αυτό οι διαφορές του δείκτη διάθλασης που έχουν οι
περιοχές του παρασκευάσματος με διαφορετική σύσταση μετατρέπονται σε διαφορές έντασης του
φωτός, που γίνονται αντιληπτές από το ανθρώπινο μάτι. Χρησιμοποιείται για την παρατήρηση
ενδοκυτταρικών δομών σε ζωντανά κύτταρα.
 Το μικροσκόπιο φθορισμού (fluorescence microscope). Βασίζεται στην αρχή ότι ορισμένες ενώσεις
απορροφούν την υπεριώδη ακτινοβολία και την αποδίδουν ξανά ως ορατή ακτινοβολία (φθορισμός).
Είναι παρόμοιο με το συμβατικό μικροσκόπιο εκτός από το ότι το προσπίπτον φως περνά από δύο
ομάδες φίλτρων. Η πρώτη αφήνει να περάσουν μόνο τα μήκη κύματος που διεγείρουν τη φθορίζουσα
ουσία, ενώ η δεύτερη ομάδα φίλτρων αφήνει να περάσει μόνο ο ειδικός φθορισμός που εκπέμπεται από
τη φθορίζουσα ουσία.
 Το μικροσκόπιο σκοτεινού πεδίου (dark-field microscope). Στο μικροσκόπιο αυτό, η φωτεινή δέσμη
διέρχεται από ειδικό συμπυκνωτή ώστε το αντικείμενο να φωτίζεται πλάγια και να περιθλάται το φως
στις οριακές φάσεις. Έτσι, το αντικείμενο φαίνεται λαμπρό ενώ το περιβάλλον μέσο παραμένει
σκοτεινό.
- 16 -
Άλλες παραλλαγές του φωτονικού μικροσκοπίου είναι: το μικροσκόπιο συμβολής, το πολωτικό
μικροσκόπιο και το συνεστιακό μικροσκόπιο σάρωσης.
1.1.2. Ηλεκτρονιακή μικροσκοπία
Δύο είναι οι βασικοί τύποι ηλεκτρονιακών μικροσκοπίων: το ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο διέλευσης και το
ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο σάρωσης (Εικ. 1.4). Και τα δύο χρησιμοποιούν δέσμη ηλεκτρονίων για το
σχηματισμό του ειδώλου, αλλά διαφορετικούς μηχανισμούς για να σχηματίσουν το τελικό είδωλο.
 Ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο διέλευσης (transmission electron microscope). Το μεγάλο πλεονέκτημα
του ηλεκτρονιακού μικροσκοπίου διέλευσης είναι η εξαιρετική διακριτική του ικανότητα (2 nm). Με
το μικροσκόπιο αυτό είναι δυνατόν να επιτευχθούν μεγεθύνσεις έως και 106Χ, ενώ με τις
ηλεκτρονιογραφίες επαυξάνεται η μεγέθυνση κατά 10 περίπου φορές. Ο σχηματισμός του ειδώλου
εξαρτάται από την τοπική απορρόφηση ή σκέδαση της δέσμης των ηλεκτρονίων στο παρασκεύασμα,
που έχει υποστεί μια εξειδικευμένη επεξεργασία ώστε ορισμένες περιοχές του έχουν μεγαλύτερη
πυκνότητα ηλεκτρονίων ενώ άλλες όχι. Οι περιοχές με μεγάλη πυκνότητα ηλεκτρονίων εμφανίζονται
σκοτεινές γιατί λίγα ηλεκτρόνια τις διαπερνούν. Αντίθετα, άλλες περιοχές του παρασκευάσματος είναι
ανοικτόχρωμες γιατί τις διαπερνούν περισσότερα ηλεκτρόνια.
 Ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο σάρωσης (scanning electron microscope). Η διακριτική ικανότητα του
ηλεκτρονιακού μικροσκοπίου σάρωσης είναι 3-20 nm. Το σύστημα των ηλεκτρομαγνητικών φακών
εστιάζει τη δέσμη των ηλεκτρονίων σε μία συγκεκριμένη θέση στην επιφάνεια του δείγματος. Η
εστιασμένη δέσμη με ένα κατάλληλο σύστημα σαρώνει όλη την επιφάνεια του δείγματος που είναι
καλυμμένη με ένα βαρύ μέταλλο. Καθώς η δέσμη των ηλεκτρονίων σαρώνει γρήγορα την επιφάνεια
του δείγματος ορισμένα μόριά του διεγείρονται προς υψηλότερα ενεργειακά επίπεδα και
απελευθερώνουν δευτερογενή ηλεκτρόνια, που σχηματίζουν το είδωλο του δείγματος στην οθόνη.
Εικόνα 1.4 – Φωτογραφίες τραβηγμένες από ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο διέλευσης (α, b και c) όπου διακρίνονται
νανοσωματίδια διαμέτρου 20nm (a), 45nm (b) και 80 nm (c). Ανάλογο παρασκεύασμα σε φωτογραφία από ηλεκτρονιακό
μικροσκόπιο σάρωσης (d). Παρατηρήστε την τρισδιάστατη απεικόνιση των σωματιδίων.
.
2. Πρακτικό μέρος
2.1. Κατάλογος εφοδίων
- 17 -
2.1.1. Συσκευές
 φωτονικό μικροσκόπιο.
2.1.2. Υλικά
 αντικειμενοφόροι,
 καλυπτρίδες,
 σταγονόμετρα,
 διηθητικό χαρτί,
 βελόνες ανατομίας, λαβίδες,
 ψαλίδι,
 κομμάτια εφημερίδας,
 μόνιμα παρασκευάσματα,
 χαρτί καθαρισμού φακών,
 κεδρέλαιο.
2.1.3. Διαλύματα
 αλκοόλη 70%.
2.2. Πειραματική διαδικασία
2.2.1. Γνωριμία με το φωτονικό μικροσκόπιο
Το μικροσκόπιο είναι όργανο εξαιρετικά ευαίσθητο γι’ αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή κατά τη χρήση του.
Εάν χρησιμοποιείται για πρώτη φορά μικροσκόπιο πρέπει αρχικά να αναγνωρίσετε τα βασικά μέρη του, όπως
π.χ. τους προσοφθάλμιους και τους αντικειμενικούς φακούς, την τράπεζα, τον πυκνωτή, τον κοχλία αδρής
εστίασης, το μικρομετρικό κοχλία, κ.λπ. Συμβουλευτείτε την Εικόνα 1.5 και διαβάστε προσεχτικά τα
χαρακτηριστικά του φωτονικού μικροσκοπίου που έχετε στον πάγκο σας.
Εικόνα 1.5 – Σύγχρονο φωτονικό μικροσκόπιο ασκήσεων.
- 18 -
Το ουσιαστικό τμήμα του σύνθετου φωτονικού μικροσκοπίου είναι το οπτικό σύστημα που
αποτελείται από δύο συγκλίνοντες ομοαξονικούς φακούς (ή σύστημα φακών), τον προσοφθάλμιο και τον
αντικειμενικό.
Ο προσοφθάλμιος φακός βρίσκεται στην άκρη του οπτικού σωλήνα και μ’ αυτόν ο παρατηρητής
βλέπει το αντικείμενο. Το μικροσκόπιο που έχετε στη διάθεσή σας είναι διοφθάλμιο, έχει δηλαδή δύο
προσοφθάλμιους φακούς ώστε να παρατηρείτε και με τα δύο μάτια. Παρατηρήστε ότι ή απόσταση μεταξύ των
δύο προσοφθάλμιων φακών είναι δυνατόν να αυξομειωθεί, προκειμένου να ανταποκρίνεται στην απόσταση
των ματιών του καθενός. Παρατηρήστε, επίσης, ότι ο αριστερός προσοφθάλμιος φακός έχει τη δυνατότητα να
ανεβοκατεβαίνει περιστροφικά. Βεβαιωθείτε ότι οι δύο φακοί βρίσκονται στο ίδιο ύψος προκειμένου να
βλέπεται το ίδιο από τα δύο μάτια. Όσοι έχετε μυωπία ή υπερμετρωπία, μπορείτε να μικροσκοπείτε με ή χωρίς
γυαλιά. Αν επιλέξετε τη δεύτερη περίπτωση ρυθμίστε απλά τη διαφορά βαθμών των ματιών σας αυξάνοντας ή
μειώνοντας το ύψος στον αριστερό προσοφθάλμιο φακό. Όσοι όμως έχετε και (ή μόνο) αστιγματισμό
μικροσκοπείτε φορώντας τα γυαλιά σας. Ο προσοφθάλμιος φακός μεγεθύνει την πραγματική εικόνα που δίνει
ο αντικειμενικός φακός.
Ο αντικειμενικός φακός έχει μικρή εστιακή απόσταση και λίγο μακρύτερα από την εστία του
τοποθετείται το προς παρατήρηση αντικείμενο. Το είδωλο που δίνει ο αντικειμενικός φακός είναι πραγματικό
και ανεστραμμένο. Η απόσταση μεταξύ προσοφθάλμιου και αντικειμενικού φακού είναι μεγαλύτερη από το
άθροισμα των εστιακών τους αποστάσεων, έτσι ώστε το είδωλο που τελικά βλέπει ο παρατηρητής είναι
φανταστικό, μεγεθυσμένο είδωλο του πραγματικού αντεστραμμένου ειδώλου του αντικειμενικού φακού. Στο
μικροσκόπιό σας υπάρχουν τέσσερις αντικειμενικοί φακοί που ο καθένας έχει διαφορετική μεγεθυντική ισχύ.
Αυτοί βρίσκονται επάνω σε μία κεφαλή που περιστρέφεται. Η μεγεθυντική ισχύς είναι γραμμένη στους
αντικειμενικούς (4Χ, 10Χ, 40Χ και 100Χ) και τους προσοφθάλμιους φακούς (10Χ). Η ολική μεγέθυνση του
μικροσκοπίου είναι ίση με τη μεγέθυνση του αντικειμενικού φακού πολλαπλασιαζόμενη επί τη μεγέθυνση του
προσοφθάλμιου. Δηλαδή, αν παρατηρούμε ένα παρασκεύασμα μέσω ενός αντικειμενικού φακού 40Χ και ενός
προσοφθάλμιου 10Χ, τότε η ολική μεγέθυνση του παρατηρούμενου αντικειμένου είναι 40Χ10=400.
Το οπτικό σύστημα του μικροσκοπίου είναι προσαρμοσμένο και ενσωματώνεται λειτουργικά σε ένα
μηχανικό σύστημα-φορέα. Αυτό συγκροτείται από τα ακόλουθα μέρη:
 τη βάση, που στηρίζει το όλο όργανο,

 τον οπτικό σωλήνα, που έχει προσαρμοσμένους τους φακούς,
 την τράπεζα, που είναι κινητή και στην οποία τοποθετείται το αντικείμενο, και
 τον βραχίονα, που φέρει δύο κοχλίες: τον μεγάλο, που λέγεται αδρός και μέσα σ’ αυτόν τον μικρό, που
λέγεται μικρομετρικός.
Ο αδρός κοχλίας χρησιμοποιείται για να ανεβοκατεβάζει την τράπεζα (μεγάλη μετατόπιση) όταν
εστιάζουμε κάτω από μικρή μεγέθυνση (4Χ ή 10Χ), ενώ η περιστροφή του μικρομετρικού κοχλία οδηγεί σε
μικρή μόνο μετατόπιση της τράπεζας και χρησιμοποιείται σε όλες τις μεγεθύνσεις προκειμένου να γίνει
ευκρινέστερο το είδωλο.
Η τράπεζα έχει ένα κυκλικό άνοιγμα που επιτρέπει να περνούν οι φωτεινές ακτίνες ώστε να φωτίζεται
το αντικείμενο. Το διερχόμενο φως προέρχεται από λαμπτήρα που βρίσκεται ενσωματωμένος στη βάση του
οργάνου και η έντασή του ρυθμίζεται με ροοστάτη. Το αντικείμενο σταθεροποιείται στην τράπεζα με ένα ειδικό
πίεστρο εφοδιασμένο με κλίμακα. Η μετακίνηση του αντικειμένου επάνω στην τράπεζα είναι δυνατή προς δύο
κατευθύνσεις κάθετες μεταξύ τους (δεξιά/αριστερά - πάνω/κάτω) και πραγματοποιείται μέσω ενός συστήματος
κοχλιών.
Κάτω από το κυκλικό άνοιγμα της τράπεζας βρίσκεται ένα εξάρτημα που σε μερικά μικροσκόπια
κινείται κατακόρυφα με τη βοήθεια κοχλία, ενώ σε άλλα είναι σταθερό. Πρόκειται για το φωτιστικό σύστημα
Abbe, ένα σύνθετο σύστημα που συγκροτείται ουσιαστικά από τον συμπυκνωτή φωτός (condenser) και το
διάφραγμα-ίριδα, συχνά δε συνοδεύεται και από ένα φορέα φίλτρων. Ο συμπυκνωτής αποτελείται από
σύστημα βοηθητικών φακών με διάφορο αριθμητικό άνοιγμα και σχετική ανεξαρτησία κινήσεων, ώστε να
συνδυάζονται κατά περίπτωση και να εξασφαλίζουν συνολικά τη ροή περισσότερων φωτεινών ακτινών μέσα
από το αντικείμενο. Το διάφραγμα, με μεταβαλλόμενη διάμετρο, επιτρέπει την αυξομείωση του φωτισμού
ανάλογα με τον χρησιμοποιούμενο αντικειμενικό, το πάχος του αντικειμένου κ.λπ.
- 19 -
2.2.2. Τρόπος χρήσης μικροσκοπίου
Στο μικροσκόπιο μπορούμε να παρατηρήσουμε μόνο αντικείμενα διαπερατά από το φως και όσο το δυνατόν
πιο επίπεδα. Για το λόγο αυτό φτιάχνουμε μικροσκοπικά παρασκευάσματα, δηλαδή τοποθετούμε σε μια
γυάλινη πλάκα (αντικειμενοφόρο) το προς παρατήρηση αντικείμενο και το καλύπτουμε με ένα πολύ λεπτό
γυάλινο πλακίδιο (καλυπτρίδα) (Εικ. 1.6). Τα παρασκευάσματα μπορεί να είναι προσωρινά, ημιμόνιμα ή
μόνιμα, ανάλογα με το χρονικό διάστημα για το οποίο διατηρούνται χωρίς να αλλοιωθούν. Ο τρόπος
παρασκευής προσωρινών μικροσκοπικών παρασκευασμάτων περιγράφεται παρακάτω. Προκειμένου να
εξοικειωθείτε με τη χρήση του μικροσκοπίου θα χρησιμοποιήσετε αρχικά ένα μόνιμο παρασκεύασμα που θα
σας δοθεί από τον υπεύθυνο της άσκησης.
Εικόνα 1.6 – Ορισμένα βασικά υλικά μικροσκοπίας
2.2.3. Παρατήρηση με συνήθεις αντικειμενικούς φακούς (4Χ, 10Χ, 40Χ)
 Ξεκινήστε ελέγχοντας τους φακούς και το φωτιστικό σύστημα εάν είναι καθαρά και καθαρίστε τα με
το ειδικό χαρτί εάν χρειάζεται. Στη συνέχεια ανοίξτε το φωτισμό ρυθμίζοντας την ένταση στο μισό
περίπου του μέγιστου δυνατού.
 Τοποθετήστε το παρασκεύασμα επάνω στην τράπεζα του μικροσκοπίου (με την καλυπτρίδα πάντοτε
προς τα επάνω), σταθεροποιώντας το με το πίεστρο. Η τράπεζα του μικροσκοπίου θα πρέπει να
βρίσκεται στη χαμηλότερη δυνατή θέση.
 Βεβαιωθείτε ότι οι φωτεινές ακτίνες διέρχονται μέσα από την περιοχή που βρίσκεται το αντικείμενο
που θα παρατηρήσετε, αλλιώς μετακινήστε το παρασκεύασμα επάνω στην τράπεζα με τη βοήθεια του
συστήματος των κοχλιών μετακίνησης.
 Βάλτε στη θέση παρατήρησης τον αντικειμενικό φακό με τη μικρότερη μεγέθυνση (4Χ).
 Στρέφοντας με μικρές κινήσεις τον μεγάλο (αδρό) κοχλία εστίασης πλησιάστε την τράπεζα προς τον
αντικειμενικό φακό, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείτε από τους προσοφθάλμιους φακούς. Στην αρχή δεν
θα βλέπετε τίποτα. Συνεχίστε υπομονετικά να ανεβάζετε την τράπεζα μέχρις ότου διακρίνετε το
αντικείμενο. Με την περιστροφή του μικρομετρικού κοχλία το οπτικό πεδίο γίνεται καθαρότερο.
 Προκειμένου να έχετε την καλύτερη δυνατή παρατήρηση πρέπει να ρυθμίσετε το ποσό του φωτός που
δέχεται το παρασκεύασμα. Αυτό πετυχαίνεται μεταβάλλοντας τη διάμετρο του διαφράγματος και
πρέπει να ρυθμίζεται σε κάθε αλλαγή παρασκευάσματος. Εάν το φως είναι λίγο ή ενοχλητικά δυνατό
ελέγξτε την ένταση του φωτισμού.
 Μάθετε να σαρώνετε όλη την επιφάνεια του παρασκευάσματος και να επιλέγετε τις περιοχές που θα
παρατηρήσετε με ισχυρότερους φακούς. Προτού αλλάξετε αντικειμενικό φακό προσέξτε ώστε το
- 20 -
αντικείμενο να βρίσκεται στο κέντρο του οπτικού πεδίου, έτσι ώστε με την αμέσως μεγαλύτερη
μεγέθυνση να βρίσκεται και πάλι μέσα στο οπτικό πεδίο.
 Χωρίς να μετακινήσετε την τράπεζα, αλλάξτε τον αντικειμενικό φακό με τον αμέσως μεγαλύτερης
ισχύος. Κανονικά θα πρέπει να διακρίνετε ακόμη το αντικείμενο, παρότι αυτό θα φαίνεται θολό.
Εστιάστε καλύτερα χρησιμοποιώντας μόνο τον μικρομετρικό κοχλία. Παρατηρήστε πως «παίζοντας»
με τον μικρομετρικό κοχλία μπορείτε να διακρίνετε αντικείμενα που βρίσκονται σε διαφορετικό
επίπεδο (Εικ. 1.7).
 Κάθε φορά που θέλετε να μεγεθυνθεί περισσότερο το αντικείμενο αλλάζετε τον αντικειμενικό φακό με
έναν μεγαλύτερης ισχύος, αλλά με φορά πάντοτε από τον μικρότερο προς τον μεγαλύτερο φακό,
διορθώνοντας την εστίαση με τον μικρομετρικό κοχλία.
 Μετά το τέλος της παρατήρησης και προκειμένου να αλλάξετε παρασκεύασμα, επαναφέρετε τον
αντικειμενικό φακό μικρότερης ισχύος, αφού προηγουμένως χαμηλώσετε την τράπεζα, και
επαναλαμβάνετε τη διαδικασία.
 Όταν θα έχετε οριστικά τελειώσει, κατεβάζετε την τράπεζα στο χαμηλότερο σημείο, στρέφετε τον
αντικειμενικό φακό της μικρότερης ισχύος σε θέση εργασίας, απομακρύνετε το παρασκεύασμα,
κλείνετε το φωτιστικό σύστημα και καλύπτετε το μικροσκόπιο με τη θήκη του.
Εικόνα 1.7 – Το βάθος των αντικειμένων. Οι εικόνες αριστερά και δεξιά προέρχονται από το ίδιο παρασκεύασμα που
μικροσκοπείται με αντικειμενικό φακό 10Χ. Παρατηρήστε πως με τηπεριστροφή του μικρομετρικού κοχλία μπορείτε να
εστιάσετε και να διακρίνετε αντικείμενα που βρίσκονται σε διαφορετικό βάθος.
2.2.4. Παρατήρηση με καταδυτικό φακό (100Χ)
Όταν θέλουμε να πετύχουμε μεγάλες μεγεθύνσεις με παράλληλα αυξημένη διακριτική ικανότητα,

χρησιμοποιούμε ειδικούς αντικειμενικούς φακούς που ονομάζονται καταδυτικοί. Οι φακοί αυτοί ονομάζονται
έτσι γιατί μεταξύ φακού και παρασκευάσματος παρεμβάλλεται ειδικό λάδι (κεδρέλαιο) στο οποίο «βυθίζεται»
ο φακός. Για τέτοιου είδους παρατήρηση ακολουθούμε την παρακάτω διαδικασία:
 Τοποθετήστε το παρασκεύασμα και χρησιμοποιώντας μικρής ισχύος αντικειμενικούς φακούς εστιάστε

και φέρτε στο κέντρο του οπτικού πεδίου την περιοχή που θέλετε να παρατηρήσετε με μεγάλη
μεγέθυνση.
 Απομακρύνετε το φακό και τοποθετήστε μια μικρή σταγόνα κεδρέλαιο επάνω στην καλυπτρίδα του
παρασκευάσματος προσέχοντας να μην κουνηθεί το παρασκεύασμα. Στη συνέχεια τοποθετήστε τον
καταδυτικό φακό (100Χ) στη θέση του.
 Με προσοχή ανεβάστε την τράπεζα μέχρις ότου ο καταδυτικός φακός ακουμπήσει στο κεδρέλαιο.
Παρατηρήστε τότε από τους προσοφθάλμιους φακούς και με τη χρήση αποκλειστικά του
μικρομετρικού κοχλία εστιάστε στο αντικείμενο.
 Προκειμένου να έχετε την καλύτερη δυνατή παρατήρηση με τον καταδυτικό φακό θα πρέπει το
διερχόμενο φως να συγκεντρώνεται στην περιοχή του οπτικού πεδίου. Ρυθμίστε το πάχος της δέσμης
- 21 -
του φωτός που διέρχεται από το παρασκεύασμα με τη βοήθεια του συμπυκνωτή, και αυξομειώστε
ανάλογα την ένταση του φωτισμού μεταβάλλοντας τη διάμετρο του διαφράγματος.
 Μετά το τέλος της παρατήρησης κατεβάστε την τράπεζα και απομακρύνεται το παρασκεύασμα.
Σκουπίστε με προσοχή και με τη χρήση ειδικού χαρτιού διαποτισμένου με αλκοόλη πρώτα τον
καταδυτικό φακό και στη συνέχεια το παρασκεύασμα (εάν αυτό είναι μόνιμο).
2.2.5. Γενικές οδηγίες και σημεία προσοχής
Έχοντας ολοκληρώσει την περιγραφή των χειρισμών του μικροσκοπίου δώστε προσοχή στα παρακάτω βασικά
σημεία (Εικ.1.8):
 Το μικροσκόπιο είναι όργανο εξαιρετικά ευαίσθητο. Περιφέρετε το μικροσκόπιο πάντοτε με τα δύο
χέρια αποφεύγοντας κατά το δυνατόν τις περιττές κινήσεις.
 Τοποθετείτε το μικροσκόπιο με τους προσοφθάλμιους φακούς προς το μέρος σας.
 Τοποθετείτε το παρασκεύασμα στην τράπεζα με την καλυπτρίδα πάντοτε προς τα πάνω.
 Κινείτε προσεχτικά τους κοχλίες, ειδικά τον κοχλία αδρής εστίασης, προσέχοντας να μην ακουμπήσει
ο αντικειμενικός φακός το παρασκεύασμα.
 Ξεκινάτε την παρατήρησή σας χρησιμοποιώντας πάντοτε τον μικρότερης ισχύος αντικειμενικό φακό.
Ποτέ μην προσπαθείτε να βρείτε ένα σημείο του παρασκευάσματος με ισχυρούς αντικειμενικούς
φακούς. Επιλέξτε πρώτα την περιοχή παρατήρησης με το μικρότερο φακό και μελετήστε την
χρησιμοποιώντας ισχυρότερους φακούς στη συνέχεια.
 Εχθρός των μικροσκοπίων είναι η σκόνη και τα δακτυλικά αποτυπώματα στους φακούς. Φροντίστε
ώστε να αφήνετε τους προσοφθάλμιους και τους αντικειμενικούς φακούς πάντοτε καθαρούς και το
μικροσκόπιο καλυμμένο. Εάν οι φακοί δεν είναι καθαροί σκουπίστε τους προσεχτικά με ειδικό χαρτί ή
μαλακό ύφασμα.
Εικόνα 1.8 – Σημεία προσοχής για την ορθή χρήση του μικροσκοπίου.
2.2.6. Παρασκευή και παρατήρηση προσωρινών παρασκευασμάτων
Παρασκεύασμα καλούμε το υλικό που χρησιμεύει σαν αντικείμενο μικροσκοπικής παρατήρησης. Τέτοιο υλικό
μπορεί να είναι για παράδειγμα απομονωμένα υποκυτταρικά οργανίδια ή κύτταρα, ιστοί, όργανα έως και
ολόκληροι οργανισμοί.
- 22 -
Πολλά παρασκευάσματα υπόκεινται σε ειδική επεξεργασία και χρώση προκειμένου να γίνει δυνατή η
παρατήρησή τους ή για να βελτιωθεί η ικανότητα παρατήρησης. Συνήθως το παρασκεύασμα μονιμοποιείται
αρχικά με εμβάπτισή του σε ένα ρυθμιστικό διάλυμα που περιέχει κάποια αλκοόλη, αλδεΰδη ή οξικό. Με τη
μονιμοποίηση σταθεροποιούνται τα συστατικά του κυττάρου. Στη συνέχεια το παρασκεύασμα αφυδατώνεται
με αλκοόλη και για να σκληρύνει εγκλείεται σε υγρή παραφίνη, η οποία μετά τη στερεοποίησή της μπορεί να
κοπεί σε λεπτές τομές σε ένα μικροτόμο. Τέλος, αφού το παρασκεύασμα αποπαραφινωθεί, γίνεται χρώση του
με ειδικές χρωστικές που εκλεκτικά βάφουν υποκυτταρικές δομές και οργανίδια, ή ακόμα και συγκεκριμένες
πρωτεΐνες ή άλλα μακρομόρια. Το αντιδραστήριο Feulgen, για παράδειγμα, χρωματίζει ειδικά το DNA. Η
ηωσίνη και η αιματοξυλίνη χρωματίζουν καλά τους ζωικούς ιστούς, ενώ η σαφρανίνη τους φυτικούς ιστούς. Η
μελέτη και εφαρμογή χρωστικών μεθόδων είναι πεδίο της Βιολογίας που ονομάζεται Ιστοχημεία.
Στην άσκηση αυτή θα μάθετε πώς να παρασκευάζετε απλά προσωρινά παρασκευάσματα (Εικ. 1.9).
Ακολουθήστε τις οδηγίες που δίνονται παρακάτω:
Εικόνα 1.9 – Τρόπος παρασκευής ενός προσωρινού μικροσκοπικού παρασκευάσματος.
 Τοποθετήστε μία σταγόνα νερό επάνω σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα. Τοποθετήστε μία καλυπτρίδα
και παρατηρήστε. Αναγνωρίστε την κίνηση Brown της σκόνης, όπως και τις φυσαλίδες.
 Επαναλάβετε τη διαδικασία προσέχοντας τη φορά αυτή να μην παγιδευτούν φυσαλίδες μεταξύ
αντικειμενοφόρου πλάκας και καλυπτρίδας. Για να το επιτύχετε αυτό τοποθετήστε την καλυπτρίδα
κατά τον τρόπο που υποδεικνύεται στις Εικόνες 1.9 και 1.10.
 Σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα τοποθετήστε μία σταγόνα νερό. Κόψτε με το ψαλίδι σας δύο-τρία
γράμματα από εφημερίδα. Τοποθετήστε τα γράμματα στην αντικειμενοφόρο διαβρέχοντάς τα με τη
σταγόνα νερού. Τοποθετήστε μία καλυπτρίδα και παρατηρήστε το παρασκεύασμα.
 Εξοικειωθείτε με την παρατήρηση όλου του εμβαδού του παρασκευάσματος, όπως και με την αίσθηση
της αντιστροφής του ειδώλου.
 Τοποθετήστε χιαστί δύο τρίχες επάνω σε μία αντικειμενοφόρο και προσθέστε μία σταγόνα νερό.
Καλύψτε με καλυπτρίδα και παρατηρήστε.
 Διαπιστώστε πως το εύρος του βάθους που είναι εστιασμένο εξαρτάται από τη μεγέθυνση και πως
μικραίνει όσο αυξάνει η ισχύς του αντικειμενικού φακού.
- 23 -
Εικόνα 1.10 – Διαδραστική απεικόνιση του τρόπου παρασκευής ενός προσωρινού μικροσκοπικού παρασκευάσματος.
2.3. Παρατηρήσεις
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
Συνιστώμενη βιβλιογραφία
1. Campbell, N. A., & Reece, J .B. (2010). Βιολογία. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης.
ISBN: 978-960-524-305-0.
2. Καλιάφας, Α., & Κατσώρης, Π. (1991). Γενική Βιολογία: Από τη θεωρία στο πείραμα. Τμήμα Βιολογίας,
Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα.
3. Μαρμάρας, Β., & Λαμπροπούλου-Μαρμάρα, Μ. (2000). Βιολογία κυττάρου – Μοριακή προσέγγιση.
Εκδόσεις Τυπόραμα, Πάτρα. ΙSBN: 960-7620-13-5.
- 24 -
Άσκηση 2: Μικροοργανισμοί – Προκαρυωτικό/Ευκαρυωτικό κύτταρο
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι η κατανόηση των διαφορών μεταξύ προκαρυωτικού και ευκαρυωτικού κυττάρου, η
γνωριμία του φοιτητή με τους μικροοργανισμούς και η κατανόηση της θέσης τους στον κόσμο των έμβιων όντων.
Στο εισαγωγικό μέρος περιγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά του προκαρυωτικού κυττάρου και αναλύονται οι
ομοιότητες και οι διαφορές του με το ευκαρυωτικό. Ακολούθως, γίνεται αναφορά στην ταξινόμηση των
οργανισμών σε επιμέρους βασίλεια και περιγραφή σημαντικών μικροοργανισμών, προκαρυωτικών (βακτηρίων
και κυανοβακτηρίων) και ευκαρυωτικών (πρωτόζωα, φύκη, μύκητες). Το πρακτικό μέρος αφορά στην
παρατήρηση αντιπροσωπευτικών προκαρυωτικών (κόκκοι, βάκιλοι, σπειρίλλια, κυανοφύκος Nostoc) και
ευκαρυωτικών μικροοργανισμών (αμοιβάδα, Paramecium, Euglena, διάτομα, μυκηλιακοί μύκητες του γένους
Penicillium και Aspergillus, κ.α.) σε μόνιμα και σε νωπά μικροσκοπικά παρασκευάσματα (π.χ. αιώρημα
ξινισμένου γιαουρτιού, μουχλιασμένο ψωμί, στάσιμα νερά).
Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή: οι κανόνες που
διέπουν το φαινόμενο της ζωής, και στο Κεφάλαιο 6: Περιήγηση στο κύτταρο.
1.1. Προκαρυωτικό – Ευκαρυωτικό κύτταρο
Η βασική μονάδα των ζώντων οργανισμών είναι το κύτταρο, που συνιστά τη μικρότερη μονάδα που είναι ικανή
να ζει. Η σύστασή του είναι σε γενικές γραμμές η ίδια σε όλους τους οργανισμούς. Τα κύρια συστατικά όλων
των κυττάρων είναι DNA, RNA, πρωτεΐνες, λίπη, πολυσακχαρίδια και φωσφολιπίδια. Ωστόσο, έρευνες που
αφορούν στη λεπτομερή σύσταση και δομή των κυττάρων απεκάλυψαν ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές
μεταξύ βακτηρίων και κυανοβακτηρίων από τη μια μεριά, και φυτών, ζώων και μυκήτων από την άλλη. Οι
διαφορές αυτές είναι τόσο σημαντικές ώστε διαφοροποιούν τις δύο ομάδες σε δύο τύπους κυτταρικής
αρχιτεκτονικής: τον προκαρυωτικό και τον ευκαρυωτικό. Οι προκαρυωτικοί οργανισμοί θεωρούνται ζωντανά
λείψανα προγενέστερων εποχών της βιολογικής εξέλιξης, ενώ οι ευκαρυωτικοί είναι μεταγενέστεροι και η
εμφάνισή τους αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο άλμα στην εξελικτική πορεία των όντων.
Βασικό γνώρισμα του προκαρυωτικού κυττάρου είναι η έλλειψη πυρήνα (καρύου) περιβαλλόμενου
από μεμβράνη καθώς και υποκυτταρικών οργανιδίων, όπως μιτοχονδρίων και χλωροπλαστών (Πίνακας 2.1).
Το προκαρυωτικό κύτταρο χαρακτηρίζεται γενικά από την απλή του κατασκευή. Το γενετικό υλικό (DNA) έχει
μορφή κλειστού μορίου και βρίσκεται μέσα στο κυτταρόπλασμα. Αυτό το «βακτηριακό χρωμόσωμα» περιέχει
όλες τις απαραίτητες για την αναπαραγωγή του κυττάρου πληροφορίες. Επιπρόσθετα, μπορεί να υπάρχουν στο
κύτταρο ένα ή περισσότερα μικρά κυκλικά μόρια DNA που ονομάζονται πλασμίδια. Τα πλασμίδια δεν είναι
απαραίτητα για την αναπαραγωγή, μπορεί όμως να φέρουν πληροφορίες για κάποιες μεταβολικές λειτουργίες.
Τα προκαρυωτικά ριβοσώματα είναι σχετικά μικρά (70S). Οι προκαρυωτικοί οργανισμοί δεν εμφανίζουν
μεγάλες μορφολογικές διαφοροποιήσεις. Διαθέτουν όμως μια εντυπωσιακά μεγάλη βιοχημική ποικιλομορφία
και προσαρμοστικότητα. Ενώ όλα τα φυτά και τα ζώα χρειάζονται οξυγόνο, υπάρχουν αρκετές ομάδες
προκαρυωτικών οργανισμών που ζουν αναερόβια (απουσία οξυγόνου) και καλύπτουν τις ανάγκες τους σε
ενέργεια για αύξηση μέσω ζυμωτικών αντιδράσεων ή με αναερόβια αναπνοή. Άλλες ομάδες έχουν την
ικανότητα να χρησιμοποιούν τη φωτεινή ενέργεια και να συνθέτουν τα κυτταρικά τους υλικά είτε από οργανικές
ενώσεις είτε από διοξείδιο του άνθρακα. Υπάρχουν, επίσης, ομάδες βακτηρίων που καλύπτουν τις ενεργειακές
τους ανάγκες με την οξείδωση ή την αναγωγή ανόργανων ενώσεων ή στοιχείων, ενώ η ικανότητα δέσμευσης
ατμοσφαιρικού (μοριακού) αζώτου είναι ευρύτατα διαδεδομένη μεταξύ των προκαρυωτικών οργανισμών.
Το ευκαρυωτικό κύτταρο πάλι διαθέτει πυρήνα στον οποίο περικλείεται το μεγαλύτερο μέρος του
γονιδιώματος διανεμημένο σε ένα σύνολο χρωμοσωμάτων (Πίνακας 2.1). Τα χρωμοσώματα αυτά
αντιγράφονται και ισοκατανέμονται στα θυγατρικά κύτταρα μέσω ενός μηχανισμού που είναι γνωστός ως
- 25 -
μίτωση. Το DNA των χρωμοσωμάτων συνδέεται με ιστόνες (βασικές πρωτεΐνες). Στο ευκαρυωτικό κύτταρο
υπάρχουν επίσης οργανίδια, όπως μιτοχόνδρια και χλωροπλάστες (στα φυτά), τα οποία περιέχουν ένα μικρό
ποσοστό του γονιδιώματος υπό μορφή κυκλικού DNA. Τα ριβοσώματα των ευκαρυωτικών κυττάρων είναι
σχετικά μεγάλα (80S). Σε αντίθεση με το προκαρυωτικό, το ευκαρυωτικό κύτταρο εμφανίζει μεγάλες
μορφολογικές διαφοροποιήσεις.
ΠΡΟΚΑΡΥΩΤΙΚΟ ΕΥΚΑΡΥΩΤΙΚΟ ΚΥΤΤΑΡΟ

ΚΥΤΤΑΡΟ (διάμετρος κυττάρου 10-100 μm)
(διάμετρος κυττάρου Ανώτερα
1-10 μm) ΦΥΤΑ ΖΩΑ
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ – ΟΡΓΑΝΙΔΙΑ
Κυτταρική μεμβράνη Ναι Ναι Ναι
Κυτταρικό τοίχωμα Ναι (πεπτιδογλυκάνη) Ναι (κυτταρίνη) Όχι
Πυρήνας Όχι Ναι Ναι
Πυρηνική μεμβράνη Όχι Ναι Ναι
Πυρηνίσκος Όχι Ναι Ναι
Αριθμός χρωμοσωμάτων 1 >1 >1
Ιστόνες Όχι Ναι Ναι
Μιτωτική διαίρεση Όχι Ναι Ναι
Κυτταροσκελετός Όχι Ναι Ναι
Μιτοχόνδρια Όχι Ναι Ναι
Κεντρίδια Όχι Όχι Ναι
Χλωροπλάστες Όχι Ναι Όχι
Χυμοτόπια Όχι Ναι Όχι
Ενδοπλασματικό Δίκτυο Όχι Ναι Ναι
Συσκευή Golgi Όχι Ναι Ναι
Ριβοσώματα Ναι (μικρά) Ναι Ναι
Λυσοσώματα Όχι Ναι Ναι
Υπεροξεισώματα Όχι Ναι Ναι
Πίνακας 2.1 – Βασικές διαφορές μεταξύ προκαρυωτικών και ευκαρυωτικών κυττάρων.
1.2. Τα πέντε βασίλεια των οργανισμών

Οι επιστήμονες υπολογίζουν πως τουλάχιστον 30 εκατομμύρια διαφορετικά είδη οργανισμών κατοικούν
σήμερα στον πλανήτη Γη. Ο αριθμός αυτός ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος στο παρελθόν, καθώς σήμερα πολλά
είδη έχουν εξαφανιστεί. Στην προσπάθειά τους να ταξινομήσουν την τεράστια αυτή ποικιλία οργανισμών, οι
Βιολόγοι χρησιμοποίησαν ταξινομικά σχήματα που αντικατοπτρίζουν την εξελικτική ιστορία των έμβιων
όντων.
Από την εποχή του Αριστοτέλη μέχρι σχετικά πρόσφατα τα έμβια όντα ταξινομούνταν σε δύο μεγάλα
αθροίσματα (ή βασίλεια), αυτά των Φυτών και των Ζώων. Οι χαρακτήρες πάνω στους οποίους βασιζόταν ο
διαχωρισμός των οργανισμών αφορούσαν τη μορφή της ενέργειας που χρησιμοποιούν για την κάλυψη των
μεταβολικών τους αναγκών, τις αποθησαυριστικές τους ουσίες, την ικανότητα της κίνησης, την παρουσία ή
απουσία κυτταρικών τοιχωμάτων και τον τύπο της αύξησής τους (Πίνακας 2.2).
Ωστόσο, αν για τους ανώτερους οργανισμούς οι χαρακτήρες αυτοί είναι σαφείς και επαρκείς, δεν ισχύει
το ίδιο και στην περίπτωση των μικροοργανισμών (βακτήρια, φύκη πρωτόζωα κ.λπ.), η ανακάλυψη και μελέτη
των οποίων έγινε δυνατή μετά από την εφεύρεση του μικροσκοπίου. Βέβαια, μερικά φύκη μπορούν να
χαρακτηριστούν φυτά ενώ πολλά πρωτόζωα μοιάζουν με ζώα. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τη μεγάλη
πλειονότητα των άλλων μικροοργανισμών. Οι μύκητες, για παράδειγμα, μοιάζουν με αχλωρόφυλλα φυτά,
τρέφονται όμως με έτοιμες οργανικές ουσίες όπως τα ζώα. Ορισμένα πάλι πρωτόζωα (μερικά μαστιγοφόρα),
που όπως δηλώνει το όνομά τους θεωρούνται σαν οι τυπικοί εκπρόσωποι των ζώων στον κόσμο των μικροβίων,
έχουν κυτταρικά τοιχώματα και χλωροφύλλη και φωτοσυνθέτουν όπως τα φυτά. Τα πράγματα γίνονται ακόμη
πιο πολύπλοκα με τους ιούς, οι οποίοι δεν διαθέτουν κυτταρική οργάνωση και επομένως δεν μπορούν να
χαρακτηριστούν «οργανισμοί». Τα ελεύθερα στη φύση τεμαχίδια ενός ιού είναι αδρανή δομικά στοιχεία,
- 26 -
ανίκανα να αναπαραχθούν, τα οποία αποκτούν ιδιότητες ζωντανού συστήματος και μπορούν να
πολλαπλασιαστούν μόνον εάν βρεθούν μέσα σε ζωντανά κύτταρα κατάλληλου ξενιστή.
Χαρακτήρες ΦΥΤΑ ΖΩΑ

Πηγή ενέργειας Φως Έτοιμες οργανικές ουσίες
Χλωροφύλλη Ναι Όχι
Αποθησαυριστικές ουσίες Άμυλο Γλυκογόνο, Λίπος
Αυτονομία κίνησης Όχι Ναι
Κυτταρικά τοιχώματα Ναι Όχι
Αύξηση* Συνεχής στο μερίστωμα Πεπερασμένη
* Η αύξηση στα ζώα συντελείται στην εμβρυακή φάση και οδηγεί στον σχηματισμό του ώριμου ατόμου, το τελικό
μέγεθος του οποίου εξαρτάται από το είδος του ζώου. Αντίθετα, τα φυτά διατηρούν εμβρυικούς (μεριστοματικούς)
ιστούς καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους.
Πίνακας 2.2 – Κύριοι χαρακτήρες διαφοροποίησης φυτών και ζώων.
Οι δυσκολίες αυτές κατάταξης των μικροοργανισμών στο παραδοσιακό σχήμα των δύο βασιλείων,
οδήγησαν τον Γερμανό Δαρβινιστή Ernst Haeckel (1834-1919) να προτείνει το 1866 ένα τρίτο βασίλειο, το
βασίλειο Πρώτιστα, στο οποίο συμπεριλάμβανε τα πρωτόζωα, τα φύκη και τους μύκητες. Το σχήμα του Haeckel
περιελάμβανε μόνο τους ευκαρυωτικούς μικροοργανισμούς. Για τον λόγο αυτό, ο Herbert F. Copeland (1938)
αρχικά και ο Robert H. Whittaker (1959) αργότερα, πρότειναν να υποδιαιρεθούν τα Πρώτιστα σε δύο
υποβασίλεια: τα προκαρυωτικά πρώτιστα ή Μονήρη, και τα Πρωτόκτιστα ή Πρώτιστα για τους ευκαρυωτικούς
μικροοργανισμούς.
Εικόνα 2.1 – Τα πέντε βασίλεια των οργανισμών.
- 27 -
Το ευρέως αποδεκτό σήμερα εξελικτικό σχήμα του Whittaker διαφοροποιεί τους οργανισμούς σε πέντε
βασίλεια (Εικ. 2.1): Μονήρη (Monera), Πρώτιστα (Protista), Φυτά (Plantae), Ζώα (Animalia) και Μύκητες
(Fungi), και διακρίνει τρία επίπεδα οργάνωσης. Το προκαρυωτικό (άθροισμα Μονήρη), το ευκαρυωτικό
μονοκύτταρο (άθροισμα Πρώτιστα) και το ευκαρυωτικό πολυπύρηνο-πολυκύτταρο (αθροίσματα: Φυτά,
Μύκητες και Ζώα). Στο κάθε επίπεδο διακρίνονται επίσης τρεις κύριες διαφοροποιήσεις ως προς τον τρόπο
θρέψης: ο φωτοσυνθετικός, ο ωσμότροφος και ο πεπτικός. Οι τρεις διατροφικοί τύποι αναπτύσσονται κατά
τρόπο συνεχή κατά μήκος των πολυάριθμων εξελικτικών γραμμών στα Πρώτιστα. Στο πολυπύρηνο-
πολυκύτταρο επίπεδο οι τρεις διατροφικοί τύποι καταλήγουν σε τρεις εντελώς διαφορετικές μορφές οργάνωσης
οι οποίες χαρακτηρίζουν τα τρία παραδοσιακά ανώτερα αθροίσματα (βασίλεια), αυτά των Φυτών, των
Μυκήτων και των Ζώων (Εικ. 2.1).
Αν και το σύστημα των πέντε βασιλείων του Whittaker έχει αναγνωρισθεί και είναι σε χρήση, το
σύστημα των «τριών βασιλείων» που ακολουθεί εκφράζει ίσως την πραγματική εικόνα των σχέσεων που
υπάρχουν μεταξύ των μικροοργανισμών. Μετά την ανακάλυψη του κόσμου των Αρχαίων (Archaea) από τους
Carl Woese και Ralf S. Wolfe το 1977, ακολούθησαν πολλές έρευνες που εδραίωσαν την άποψη ότι στον
πλανήτη μας η ζωή αντιπροσωπεύεται από τρεις κύριες ομάδες όντων: τα Βακτήρια, τα Αρχαία και τα
Ευκάρυα. Δείχθηκε, επίσης, ότι τα Αρχαία έχουν μεγαλύτερες ομοιότητες (ως προς μοριακούς μηχανισμούς
που χρησιμοποιούν) με τα Ευκάρυα παρά με τα Βακτήρια. Το εξελικτικό δενδρόγραμμα που απεικονίζεται
παρακάτω (Εικ. 2.2) δείχνει σχηματικά τη σύγχρονη άποψη ως προς τις ατραπούς που ακολούθησε η εξέλιξη
και οδήγησε στη διαμόρφωση των σημερινών τριών βασιλείων.
Εικόνα 2.2 – Η εξελικτική πορεία διαφοροποίησης των όντων σε τρία βασίλεια.
Αν και το παραπάνω σύστημα των τριών βασιλείων θεωρείται σήμερα ότι βρίσκεται πιο κοντά στην
πραγματικότητα, το σύστημα των πέντε βασιλείων εξακολουθεί να χρησιμοποιείται διότι είναι πιο κατανοητό
και ευχερές, και επειδή υπάρχουν ακόμα αρκετά προβλήματα στην ανάπτυξη και χρήση του νέου συστήματος.
1.3. Μικροοργανισμοί
Με τον όρο μικροοργανισμοί εννοούμε γενικά όλους τους οργανισμούς που δεν διακρίνονται με γυμνό μάτι.
Σ’ αυτούς περιλαμβάνονται όλοι οι προκαρυωτικοί, δηλαδή τα βακτήρια και τα κυανοβακτήρια, καθώς και
αρκετοί από τους ευκαρυωτικούς: τα πρωτόζωα, τα φύκη και οι μύκητες. Επιπρόσθετα, στους
μικροοργανισμούς συγκαταλέγονται και οι ιοί, οι οποίοι όμως, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, είναι
ακυτταρικές δομές που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως οργανισμοί.
1.3.1. Προκαρυωτικοί μικροοργανισμοί
1.3.1α. Βακτήρια (Bacteria)
Τα βακτήρια είναι πολύ απλής κατασκευής και οργάνωσης. Δεν έχουν μορφολογικά σχηματισμένο πυρήνα,
ούτε χλωροπλάστες. Οι διαστάσεις του κυττάρου των περισσοτέρων βακτηρίων κυμαίνεται από 1-3 μm. Το
κυτταρικό σχήμα στα περισσότερα βακτήρια είναι καθορισμένο και σταθερό, μπορεί όμως ως ένα βαθμό να
επηρεασθεί από τις συνθήκες ανάπτυξης. Βακτήρια με σφαιρικό σχήμα χαρακτηρίζονται κόκκοι (cocci), ενώ
- 28 -
αυτά που έχουν σχήμα κυλινδρικό-ραβδοειδές βάκιλοι (rods). Το κύτταρο ορισμένων βακτηρίων εμφανίζεται
συνεστραμένο σπειροειδώς κατά μήκος του άξονά του και χαρακτηρίζεται ως σπειρίλλιο (spirillium) (Εικ. 2.3).
Το σχήμα του κυττάρου επηρεάζει οπωσδήποτε τη σταθερότητα και τη συμπεριφορά του. Έτσι, το σφαιρικό
σχήμα έχει τη μικρότερη αναλογία επιφάνειας προς όγκο και προσδίδει στους κόκκους αντοχή στην
αποξήρανση. Τα ραβδοειδή πάλι βακτήρια, λόγω της μεγαλύτερης επιφάνειας που έχουν σε σχέση με τον όγκο
τους, προσλαμβάνουν θρεπτικά υλικά από αραιά διαλύματα ταχύτερα απ’ ότι οι κόκκοι. Από το άλλο μέρος,
τα σπειρίλλια διαθέτουν αυτόνομη κίνηση, μετακινούνται περιστρεφόμενα ελικοειδώς, όπως προχωρεί μια
βίδα, και έτσι αντιμετωπίζουν μικρότερη αντίσταση μέσα στο νερό συγκριτικά με τους βακίλους.
Εικόνα 2.3 – Μορφολογία βακτηριακών κυττάρων.
Κατά την κυτταρική διαίρεση τα σχηματιζόμενα θυγατρικά κύτταρα συχνά παραμένουν ενωμένα
μεταξύ τους. Η διάταξη του κυτταρικού σχηματισμού που προκύπτει μετά από μερικές διαιρέσεις είναι
χαρακτηριστική τόσο του είδους του βακτηρίου όσο και του τύπου της διαίρεσης που ακολουθεί το βακτήριο.
Πολλά βακτήρια σχήματος κόκκου μερίζονται κατά μήκος ενός μόνο άξονα και δημιουργούν αλυσίδες (π.χ. τα
βακτήρια του γένους Streptococcus). Το μήκος των αλυσίδων αυτών μπορεί να κυμαίνεται από 2-4 κύτταρα,
μέχρι και πάνω από 20. Αν οι διαιρέσεις των κυττάρων είναι τυχαίες και σε άξονες διαφόρων κατευθύνσεων,
τότε δημιουργούνται ακανόνιστοι σχηματισμοί που μοιάζουν με τσαμπιά σταφύλια (π.χ. τα βακτήρια του
γένους Staphylococcus). Οι βάκιλοι μερίζονται πάντοτε κατά μήκος ενός μόνο άξονα και επομένως
σχηματίζουν μόνο αλυσίδες. Τα σπειροειδούς σχήματος βακτήρια μερίζονται επίσης σε ένα επίπεδο, αλλά κατά
κανόνα τα θυγατρικά κύτταρα αποχωρίζονται μεταξύ τους και δεν σχηματίζουν αλυσίδες.
1.3.1β. Κυανοβακτήρια ή κυανοφύκη (blue-green bacteria)
Τα κυανοβακτήρια ή κυανοφύκη αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία φωτοσυνθετικών βακτηρίων (Εικ. 2.4).
Περιέχουν χλωροφύλλη-α σε καλά οργανωμένες φωτοσυνθετικές μεμβρανικές δομές (θυλακοειδή) στο
εσωτερικό του κυττάρου, γι’ αυτό και έχουν την ικανότητα να φωτοσυνθέτουν απελευθερώνοντας οξυγόνο.
Κάτω από αναερόβιες συνθήκες επιτελούν ζύμωση, ενώ πολλά είδη είναι αζωτοδεσμευτικά. Αν και η
φωτοσύνθεση είναι χαρακτηριστική λειτουργία των ευκαρυωτικών φυτικών κυττάρων, τα κυανοβακτήρια είναι
τυπικοί προκαρυωτικοί οργανισμοί, στερούνται δηλαδή πυρήνα και άλλων υποκυτταρικών οργανιδίων.
- 29 -
Εικόνα 2.4 – Κυανοβακτήρια του γένους Nostoc. Πρόκειται για τυπικό εκπρόσωπο των κυανοφυκών που σχηματίζει
νηματοειδείς αποικίες. Διακρίνετε τα διαφορετικά είδη κυττάρων.
Τα κυανοβακτήρια ζουν ελεύθερα ως μεμονωμένα κύτταρα ή σχηματίζουν αποικίες. Ανάλογα με το

είδος και τις περιβαλλοντικές συνθήκες τα κυανοβακτήρια σχηματίζουν νηματοειδείς αποικίες πάχους ενός
κυττάρου ή σφαιρικές αποικίες. Σε πολλές νηματοειδείς αποικίες διακρίνονται τρία διαφορετικά είδη κυττάρων
(Εικ. 2.4): τυπικά βλαστικά κύτταρα (η πλειοψηφία των κυττάρων), ακινητοσπόρια (ελλειψοειδή κύτταρα
γεμάτα τροφή για περιόδους έλλειψης) και ετεροκύστεις (κυτταρικές δομές με παχιά τοιχώματα που σπάζουν
όταν τα νήματα διαχωρίζονται κατά την αναπαραγωγή/πολλαπλασιασμό των κυττάρων). Όλα τα είδη των
κυανοβακτηρίων που σχηματίζουν ετεροκύστεις είναι αζωτοδεσμευτικά, καθώς οι ετεροκύστεις περιέχουν το
απαραίτητο για τη δέσμευση του αζώτου ένζυμο.
Τα κυανοβακτήρια αναπαράγονται με διχοτόμηση (σχάση) των μητρικών κυττάρων σε δύο θυγατρικά
κύτταρα, τα οποία αυξανόμενα λαμβάνουν το μέγεθος του μητρικού τους κυττάρου.
1.3.2. Ευκαρυωτικοί μικροοργανισμοί
Στους ευκαρυωτικούς μικροοργανισμούς συγκαταλέγονται τα πρωτόζωα, τα φύκη και οι μύκητες. Στη συνέχεια
ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή ορισμένων αντιπροσωπευτικών ευκαρυωτικών μικροοργανισμών που θα
παρατηρήσετε στην άσκηση αυτή.
1.3.2α. Η αμοιβάδα (Amoeba)
Η αμοιβάδα (σαρκώδες πρωτόζωο) είναι ένας απλός μονοκύτταρος ευκαρυωτικός οργανισμός που ανήκει στο
βασίλειο των Πρωτίστων. Ζει στα γλυκά νερά, έχει σχετικά μεγάλο μέγεθος (μόλις που διακρίνεται με γυμνό
μάτι) και χαρακτηρίζεται από την έλλειψη σταθερής μορφής (Εικ. 2.5). Πράγματι, η έλλειψη κυτταρικού
τοιχώματος ή άλλου περιβλήματος όχι μόνο δεν δίνει σταθερό σχήμα στον οργανισμό, αλλά του επιτρέπει να
σχηματίζει παροδικές προεκβολές του κυτταροπλάσματος, τα ψευδοπόδια. Ο σχηματισμός των ψευδοποδίων
προσδίνει στον οργανισμό μια ατελείωτη ποικιλία συνεχώς εναλλασσόμενων μορφών. Με τα ψευδοπόδια η
αμοιβάδα μπορεί και κινείται. Ειδικότερα, το κυτταρόπλασμα στην αμοιβάδα αποτελείται από δύο μέρη: ένα
εσωτερικό λεπτόρρευστο, το ενδόπλασμα, κι ένα επιφανειακό παχύρρευστο, το εξώπλασμα. Το ενδόπλασμα
κυλάει προς το σημείο όπου εξαιτίας κάποιου περιβαλλοντικού ερεθίσματος (π.χ. φωτός, χημικής ουσίας ή
κάποιας επαφής) αρχίζει ο σχηματισμός ενός ψευδοποδιού. Στην περιοχή αυτή, μέρος του ενδοπλάσματος
μετατρέπεται σε εξώπλασμα για να καλύψει τα πλευρικά τοιχώματα του νεοσχηματιζόμενου ψευδοποδιού.
Στην πίσω πλευρά της αμοιβάδας συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή εξώπλασμα μετατρέπεται σε
ενδόπλασμα. Η αργή, οπωσδήποτε όμως χαρακτηριστική, αυτή κίνηση ονομάζεται αμοιβαδοειδής κίνηση (Εικ.
2.6) και παρατηρείται σε αρκετά πρωτόζωα, καθώς και σε λευκά κύτταρα του αίματος. Σε μοριακό επίπεδο, η
διαδικασία αυτή φαίνεται να έχει βασικές ομοιότητες με τη σύσπαση των μυϊκών κυττάρων.
- 30 -
Εικόνα 2.5 – Μικροσκοπική (400Χ) και σχηματική απεικόνιση αμοιβάδας.
Εικόνα 2.6 – Διαδραστική απεικόνιση της αμοιβαδοειδούς κίνησης.
Χάρη στα ψευδοπόδια η αμοιβάδα μπορεί ακόμη να συλλαμβάνει την τροφή της, που την αποτελούν
συνήθως μικρότεροι οργανισμοί, π.χ. βακτήρια και μονοκύτταρα φύκη. Τα ψευδοπόδια περικυκλώνουν την
τροφή για να την κλείσουν τελικά σε ένα πεπτικό κενοτόπιο (ενδοκυττάρωση). Η τροφή θα διασπαστεί στη
συνέχεια σε απλούστερες ενώσεις που θα χρησιμοποιηθούν σε βιοσυνθετικές πορείες, ενώ τα αδιάσπαστα
υπολείμματα θα αποβληθούν στο εξωτερικό περιβάλλον με τη διαδικασία της εξωκυττάρωσης. Η αμοιβάδα
είναι υποχρεωμένη να διατηρεί ένα εσωτερικό περιβάλλον με πολύ μεγαλύτερη συγκέντρωση διαλυμένων
ουσιών από ότι το εξωτερικό της περιβάλλον. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατον χωρίς την ύπαρξη ενός
ομοιοστατικού μηχανισμού που θα απομάκρυνε το νερό, αφού νερό θα έμπαινε διαρκώς στο εσωτερικό του
οργανισμού εξαιτίας του φαινομένου της ώσμωσης, ο οποίος θα φούσκωνε συνεχώς μέχρι που τελικώς θα
έσπαζε. Ο ομοιοστατικός αυτός μηχανισμός είναι τα σφυγμώδη κενοτόπια που γεμίζουν σταδιακά με την
περίσσεια νερού, για να την αδειάσουν κάποια στιγμή έξω από το κύτταρο. Το γέμισμα του σφυγμώδους
κενοτόπιου με νερό απαιτεί ενέργεια, γι’ αυτό και η μεμβράνη των κενοτοπίων αυτών περιβάλλεται από
πολυάριθμα μιτοχόνδρια (Εικ. 2.5).
1.3.2β. Το Paramecium
Το βλεφαριδοφόρο αυτό πρωτόζωο περιβάλλεται από ελαστικό χιτινώδες περίβλημα που του προσδίδει
σταθερό σχήμα (Εικ. 2.7). Η ύπαρξη του περιβλήματος αυτού επιβάλλει επιπλέον και διαφορετικό τρόπο
κίνησης και πρόσληψης της τροφής από εκείνον της αμοιβάδας. Το Paramecium κινείται με τη βοήθεια
βλεφαρίδων, μικρών δηλαδή κυτταροπλασματικών τριχιδίων που καλύπτουν ολόκληρη την εξωτερική του
επιφάνεια. Η κίνησή του είναι περιστροφική. Οι βλεφαρίδες συνδέονται μεταξύ τους και στη βάση τους με ένα
πολύπλοκο δίκτυο από ινίδια ώστε οι κινήσεις τους να είναι συντονισμένες.
- 31 -
Εικόνα 2.7 – Μικροσκοπική (400Χ) και σχηματική απεικόνιση του Paramecium.
Το Paramecium παίρνει την τροφή του μέσα από ένα άνοιγμα του εξωτερικού περιβλήματος, το
κυτταρόστομα. Σ’ αυτό βοηθούν οι βλεφαρίδες που βρίσκονται γύρω από το κυτταρόστομα και οι οποίες
παλλόμενες δημιουργούν δίνη. Η τροφή οδηγείται στη συνέχεια στον κυτταροφάρυγγα, στο άκρο του οποίου
σχηματίζονται πεπτικά κενοτόπια που την περικλείουν. Μετά την πέψη της τροφής, τα αδιάσπαστα
υπολείμματα αποβάλλονται από ένα άλλο μικρό άνοιγμα, την κυτταροπηγή (Εικ. 2.7).
Το Paramecium διαθέτει δύο πυρήνες, έναν μακροπυρήνα που ρυθμίζει γενικά τον μεταβολισμό του
κυττάρου και έναν μικροπυρήνα που συμμετέχει στην αμφιγονική αναπαραγωγή.
1.3.2γ. Η Euglena
Ο μονοκύτταρος αυτός ευκαρυωτικός μικροοργανισμός (Εικ. 2.8) αποτέλεσε σημείο αμφισβητήσεων ανάμεσα
σε βοτανικούς και ζωολόγους και ζωντανή απόδειξη του πόσο εξασθενημένες παρουσιάζονται οι παραδοσιακές
έννοιες «φυτό» και «ζώο» στο μικροσκοπικό τουλάχιστον επίπεδο. Πράγματι, είναι δύσκολο να πει κανείς με
σιγουριά αν πρόκειται για φύκος ή για πρωτόζωο. Από τη μια διαθέτει χλωροπλάστες, φωτοσυνθέτει και
αποθηκεύει έναν πολυσακχαρίτη που μοιάζει πολύ με το άμυλο των ανώτερων φυτών, το παράμυλο. Από την
άλλη, δεν περιβάλλεται από κυτταρικό τοίχωμα ενώ διαθέτει μαστίγιο (όργανο κίνησης) με τη βοήθεια του
οποίου κολυμπάει. Η ιστορία φαίνεται να περιπλέκεται περισσότερο καθώς έχει βρεθεί ότι κάτω από την
επίδραση ορισμένων περιβαλλοντικών παραγόντων (π.χ. υψηλή θερμοκρασία, υπεριώδης ακτινοβολία) η
Euglena χάνει τους χλωροπλάστες της και μετατρέπεται από αυτότροφο σε ετερότροφο οργανισμό, τρέφεται
δηλαδή με έτοιμες οργανικές ουσίες που προσλαμβάνει από το περιβάλλον. Είναι πιθανό ότι από οργανισμούς
σαν την Euglena μπορεί να προήλθαν τελικά οι φυτικοί και οι ζωικοί οργανισμοί.
Η Euglena διαθέτει ένα φωτοευαίσθητο οργανίδιο, την οπτική κηλίδα, που βρίσκεται κοντά στο
μαστίγιο έτσι ώστε να ρυθμίζεται η κίνηση του οργανισμού ανάλογα με την κατεύθυνση και την ένταση των
φωτεινών ερεθισμάτων που δέχεται (Εικ. 2.8).
Εικόνα 2.8 – Μικροσκοπική (400Χ) και σχηματική απεικόνιση της Euglena. Παρατηρήστε το μαστίγιο με τη βοήθεια του
οποίου κινείται ο οργανισμός αυτός.
- 32 -
1.3.2δ. Τα Διάτομα (Diatomeae)
Πρόκειται για μονοκύτταρα φύκη που ζουν μονήρη ή σχηματίζουν κοινόβια σε υγρά εδάφη με γλυκά ή αλμυρά
νερά. Αποτελούν το κυριότερο μέρος το φυτοπλαγκτού. Το κυτταρικό τους τοίχωμα που αποτελείται κυρίως
από πηκτίνη, περιέχει σε μεγάλη αναλογία διοξείδιο του πυριτίου (SiO2). Από αυτό σχηματίζεται μια ισχυρή
θήκη που αποτελείται από δύο μέρη που εφαρμόζουν το ένα μέσα στο άλλο (επιθήκη και υποθήκη) σαν ένα
τρυβλίο Petri. Τα κελύφη τους φέρουν πολλές ποικιλόμορφες θηλές, γραμμές κ.α., εξαιρετικά διακοσμητικές
που τα κάνουν εντυπωσιακά στη μικροσκοπική παρατήρηση (Εικ. 2.9).
Από τα κελύφη τους σχηματίστηκε διαμέσου των γεωλογικών αιώνων η «γη των διατόμων» που
χρησιμοποιείται σαν μονωτικό υλικό και σαν ηθμός.
Εικόνα 2.9 – Μορφές διατόμων (αριστερά) και σχηματική παράσταση θήκης διατόμου (δεξιά).
1.3.2ε. Οι ζύμες
Οι ζύμες ή ζυμομύκητες (yeasts) ανήκουν σε μια ευρύτερη κατηγορία οργανισμών, τους μύκητες (fungi), που
περιλαμβάνει οργανισμούς όπως οι μούχλες (molds) και τα μανιτάρια (mushrooms). Είναι μύκητες που δεν
σχηματίζουν μυκήλιο. Οι ζύμες είναι μικροί μονοκύτταροι και μονοπύρηνοι ευκαρυωτικοί οργανισμοί που
παρουσιάζουν, όπως άλλωστε και όλοι οι μύκητες, ανάμεικτα τα χαρακτηριστικά του φυτικού και ζωικού
κυττάρου, όπως κυτταρικό τοίχωμα και χυμοτόπια από τη μια, έλλειψη φωτοσυνθετικών χρωστικών από την
άλλη.
Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος μονογονικής αναπαραγωγής τους με εκβλάστηση (Εικ. 2.10). Το
κυτταρικό τοίχωμα, δηλαδή, μιας ζύμης λεπταίνει σε ένα σημείο του, όπου και αρχίζει ο σχηματισμός ενός
εξογκώματος. Συγχρόνως, ο πυρήνας του κυττάρου διαιρείται μιτωτικά κι ο ένας από τους δύο θυγατρικούς
πυρήνες περνάει στο νεοδημιουργούμενο κύτταρο. Όταν το τελευταίο μεγαλώσει αρκετά χωρίζεται από το
πατρικό με τον σχηματισμό κυτταρικού τοιχώματος. Τα δύο κύτταρα μπορούν να αποχωριστούν ή και να
παραμείνουν ενωμένα (Εικ. 2.11).
- 33 -
Εικόνα 2.10 – Διαδραστική αναπαράσταση των σταδίων εκβλάστησης ζυμομυκήτων του γένους Saccharomyces.
Εικόνα 2.11 – Μικροσκοπική παρατήρηση σταδίων εκβλάστησης ζυμομυκήτων του γένους Saccharomyces.
Πολλοί από τους ετερότροφους αυτούς μικροοργανισμούς παρουσιάζουν ιδιαίτερο εμπορικό και
οικονομικό ενδιαφέρουν (π.χ. Saccharomyces cerevisiae), καθώς φέρουν σε πέρας την αλκοολική ζύμωση,
δηλαδή, τη βασική βιοχημική αντίδραση κατά την παραγωγή οινοπνεύματος (κρασί, μπύρα κ.λπ.). Κατά την
αλκοολική ζύμωση παράγεται επίσης CO2, εξαιτίας του οποίου παρατηρείται το «φούσκωμα» του ψωμιού.
 φωτονικό μικροσκόπιο,
 επωαστικός κλίβανος (37ο C),
 καμινέτο.
2.1.2. Υλικά
 μόνιμα παρασκευάσματα,
 αντικειμενοφόροι, καλυπτρίδες,
- 34 -
 βελόνες ανατομίας, μικροβιολογικοί κρίκοι,
 λαβίδες,
 αιώρημα γιαουρτιού,
 αιώρημα μαγιάς,
 καλλιέργειες μυκήτων σε στερεό θρεπτικό υπόστρωμα,
 μουχλιασμένο ψωμί και φρούτα,
 στάσιμο νερό.
 χρωστική κυανού του μεθυλενίου (Methylen Blue), (υδατικό διάλυμα 3%),
 χρωστική κρυσταλλικό ιώδες (Crystal violet),
 χρωστική σαφρανίνη.
2.2.1. Παρατήρηση προκαρυωτικών οργανισμών
2.2.1α. Παρατήρηση Βακτηρίων σε μόνιμο παρασκεύασμα

Σε μόνιμο παρασκεύασμα βακτηρίων (χρώση κατά Gram) θα παρατηρήσετε (1000Χ) τους τρεις βασικούς
τύπους των βακτηρίων (βλέπε Εικ. 2.3):
 Τους κόκκους, που είναι πολύ μικροί, σφαιρικοί, μεμονωμένοι ή διπλοί (διπλόκοκκοι) ή σε
αλυσίδες (στρεπτόκοκκοι) ή πολλοί μαζί ενωμένοι (σταφυλόκοκκοι).
 Τους βακίλους, που μοιάζουν με μικρά ραβδιά, κυλινδρικά, μεμονωμένα ή πολλά μαζί στη σειρά
(στρεπτοβάκιλοι).
 Τα σπειρίλλια, που είναι πολύ μεγαλύτερα από τα άλλα βακτήρια και έχουν σπειροειδή μορφή.
Απεικονίστε παρακάτω τους διάφορους τύπους βακτηριακών κυττάρων που παρατηρείτε.
Κόκκοι Βάκιλοι Σπειρίλλια
2.2.1β. Χρώση και παρατήρηση Βακτηρίων σε νωπό υλικό

Θα παρατηρήσετε βακτήρια σε αιώρημα ξινισμένου γιαουρτιού αφού προηγουμένως βάψετε το παρασκεύασμα
που θα φτιάξετε.
Σε μια καθαρή αντικειμενοφόρο πλάκα μεταφέρεται με ένα μικροβιολογικό κρίκο ή με την άκρη της
βελόνας σας μια μικρή ποσότητα αραιωμένου γιαουρτιού, ώστε να σχηματιστεί μία λεπτή στοιβάδα. Αφήστε
την αντικειμενοφόρο να στεγνώσει στον αέρα και μετά περάστε τη 3-4 φορές πάνω από τη φλόγα ενός
καμινέτου. Μετά από την κατεργασία αυτή η πλάκα θα πρέπει να είναι ζεστή όχι όμως καυτή! Με τον τρόπο
αυτό τα βακτήρια σκοτώνονται αλλά και στερεοποιούνται επάνω στην πλάκα.
- 35 -
Ρίξτε 1-2 σταγόνες χρωστικής (π.χ. κυανού του μεθυλενίου, κρυσταλλικό ιώδες ή σαφρανίνη) επάνω
στην πλάκα και αφήστε τη για 2-3 λεπτά, περίπου. Στη συνέχεια, ξεπλύνετε με νερό ώστε να μη βγαίνει άλλη
χρωστική και στεγνώστε με διηθητικό χαρτί, χωρίς όμως να σκουπίσετε την πλάκα. Παρατηρήστε με μεγάλη
μεγέθυνση (1000Χ), και χωρίς να χρησιμοποιήσετε καλυπτρίδα, τις διάφορες μορφές των βακτηρίων.
2.2.1γ. Παρατήρηση Κυανοβακτηρίων (κυανοφύκη)

Σε μόνιμο παρασκεύασμα θα παρατηρήσετε (400Χ) τη δεύτερη σημαντική κατηγορία προκαρυωτικών
οργανισμών, τα κυανοβακτήρια, και συγκεκριμένα το αζωτοδεσμευτικό κυανοφύκος Nostoc.
Παρατηρήστε τις νηματοειδείς αποικίες που σχηματίζει το Nostoc (τα κύτταρα μοιάζουν με χάντρες σε
κομπολόι) και διακρίνετε τις ετεροκύστεις (βλέπε Εικ. 2.4). Απεικονίστε 2-3 νήματα τοποθετώντας ενδείξεις
και συγκρίνετε το μέγεθος των προκαρυωτικών κυττάρων με το μέγεθος των ευκαρυωτικών που θα
παρατηρήσετε στη συνέχεια.
Κυανοφύκος Nostoc
2.2.2. Παρατήρηση ευκαρυωτικών μικροοργανισμών
2.2.2α. Πρωτόζωα
Σε μόνιμα παρασκευάσματα θα παρατηρήσετε δύο χαρακτηριστικά Πρωτόζωα: την Αμοιβάδα και το
Paramecium.
Παρατηρήστε κάθε οργανισμό προσεκτικά, χρησιμοποιώντας αντικειμενικό φακό 40Χ. Απεικονίστε
με λεπτομέρεια τους δύο οργανισμούς και τοποθετήστε ενδείξεις.
Amoeba proteus Paramecium
- 36 -
2.2.2β. Φύκη
Σε μόνιμα παρασκευάσματα θα παρατηρήσετε χαρακτηριστικά μονοκύτταρα Φύκη, όπως η Euglena και τα
Διατόμα.
Παρατηρήστε την Euglena και προσπαθήστε να εντοπίσετε το μαστίγιο που χρησιμοποιεί για την
κίνησή της, τον πυρήνα και την οπτική κηλίδα. Από τη μεγάλη ποικιλία μορφών Διατόμων που θα δείτε, θα
διαλέξετε να απεικονίσετε δύο χαρακτηριστικά Διάτομα από τις δύο μεγάλες ομάδες των Pennatae και των
Centricae. Τα Pennatae είναι συνήθως επιμήκη, με το πολύ δύο άξονες συμμετρίας, ενώ τα Centricae είναι
συνήθως σφαιρικά, τετράγωνα κ.α., με περισσότερους από δύο άξονες συμμετρίας.
Euglena viridis Diatomeae
2.2.3. Παρατήρηση μυκήτων
2.2.3α. Ζυμομύκητες (Saccharomyces cerevisiae)

Οι ζυμομύκητες (ζύμες) έχουν μορφή σφαιρική ή ελλειψοειδή και συχνά τους βλέπουμε με εκβλαστήσεις
(βλέπε Εικ. 2.11). Θα τους παρατηρήσετε σε μαγιά που χρησιμοποιείται στην αρτοποιία, η οποία έχει
προηγουμένως αραιωθεί με νερό και τοποθετηθεί σε κλίβανο θερμοκρασίας 37ο C για 24 ώρες.
Ετοιμάζετε μόνοι σας το παρασκεύασμα, παίρνοντας μια σταγόνα από το αιώρημα των
σακχαρομυκήτων με την άκρη της βελόνας σας, ή αραιώνοντάς το μέσα σε μια σταγόνα αποσταγμένου νερού
που έχετε βάλει επάνω σε μία καθαρή αντικειμενοφόρο πλάκα. Παρατηρήστε τις εκβλαστήσεις των κυττάρων
και σχεδιάστε δυο-τρεις σακχαρομύκητες με εκβλαστήσεις.
Saccharomyces
- 37 -
2.2.3β. Μυκηλιακοί μύκητες
Θα παρατηρήσετε μυκηλιακούς μύκητες (μύκητες που σχηματίζουν υφές) του γένους Penicillium (Εικ. 2.12)
και Aspergillus (Εικ. 2.13).
Εικόνα 2.12 – Ο μυκηλιακός μύκητας του γένους Penicillium. Μικροσκοπική (100Χ) παρατήρηση του μύκητα (α) και
λεπτομέρεια (400Χ) των κονιδιοφόρων με τα σπόρια (β). Παρατηρήστε τους κονιδιοφόρους σε σχήμα χρωστήρα.
Εικόνα 2.13 – Ο μυκηλιακός μύκητας του γένους Aspergillus. Μικροσκοπική (100Χ) παρατήρηση του μύκητα (α) και
λεπτομέρειες (400Χ) των κονιδιοφόρων με τα σπόρια (β) και των υφών που σχηματίζει ο μύκητας (γ).
Οι μύκητες αναπτύχθηκαν σε στερεό θρεπτικό υπόστρωμα μέσα σε τρυβλία Petri που θα βρείτε στον
πάγκο σας. Ετοιμάζετε μόνοι σας τα παρασκευάσματα παίρνοντας με την άκρη της βελόνας σας μια μικρή
ποσότητα μυκηλίων από τις αποικίες των μυκήτων, την οποία θα απλώσετε καλά σε μια σταγόνα νερού που
έχετε βάλει επάνω σε μία καθαρή αντικειμενοφόρο πλάκα. Σκεπάστε με καλυπτρίδα και παρατηρήστε το
παρασκεύασμα σε μεγέθυνση 10Χ και 40Χ.
Παρατηρήστε τις υφές και τους κονιδιοφόρους με τα κονίδια (σπόρια). Απεικονίστε το παρασκεύασμα
τοποθετώντας ενδείξεις. Μπορείτε να επαναλάβετε τη διαδικασία χρησιμοποιώντας υλικό από μουχλιασμένα
τρόφιμα, όπως ψωμί ή φρούτα.
- 38 -
Γένος Penicillium Γένος Aspergillus
2.2.4. Παρατήρηση μικροοργανισμών σε στάσιμα νερά
Φτιάξτε ένα προσωρινό παρασκεύασμα χρησιμοποιώντας μία σταγόνα από στάσιμα νερά. Παρατηρήστε τους
μικροοργανισμούς καθώς και την κίνησή τους. Σχεδιάστε και περιγράψτε μερικούς από αυτούς.
- 39 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………..
1. Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010). Βιολογία. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης.
ISBN: 978-960-524-305-0.
2. Mader, S. S., & Windelspecht Μ. (2013). Inquiry into Life (14th/e), Εκδόσεις McGraw Hill, New York.
ISBN-13: 978-0073525525.
3. Καμάρη, Γ., & Τηνιακού, Α. (1993). Εργαστηριακές ασκήσεις μορφολογίας φυτών. Τμήμα Βιολογίας,
Εργαστήριο Βοτανικής, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα.
- 40 -
Άσκηση 3: Ζωικό – Φυτικό κύτταρο
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι η μελέτη της δομής του ζωικού και του φυτικού κυττάρου και η κατανόηση των μεταξύ
τους διαφορών. Στο εισαγωγικό μέρος παρουσιάζονται τα δομικά χαρακτηριστικά του τυπικού ευκαρυωτικού
κυττάρου και γίνεται αναφορά στη λειτουργία των υποκυτταρικών οργανιδίων. Οι βασικές διαφορές ζωικών και
φυτικών κυττάρων συζητούνται και παρουσιάζονται σε φωτογραφίες και σχήματα. Το πρακτικό μέρος αφορά στην
παρατήρηση τυπικών φυτικών και ζωικών κυττάρων σε μόνιμα και προσωρινά παρασκευάσματα (κύτταρα
κρεμμυδιού, παρεγχυματικά κύτταρα σε εγκάρσιες τομές φύλλων, επιθηλιακά κύτταρα κ.λπ.). Επιπλέον, δίνονται
πληροφορίες για την παρατήρηση εξειδικευμένων φυτικών κυττάρων και σχηματισμών, όπως τα στόματα και τα
τριχώματα στην επιδερμίδα των φύλλων (σε παρασκευάσματα φύλλων γερανιού, ελιάς κ.λπ.) και ζωικών
κυττάρων (νευρικά και μυϊκά κύτταρα) με σκοπό να κατανοήσει ο φοιτητής τη σχέση δομής και λειτουργίας.
Από το βιβλίο των Campbell, N.,A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, ISBN:978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 6: Περιήγηση στο κύτταρο.
1.1. Δομή του ευκαρυωτικού κυττάρου: Ζωικό – Φυτικό κύτταρο
Τα διάφορα είδη ευκαρυωτικών κυττάρων παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες ως προς τη χημική τους σύσταση
και τις πολύπλοκες βιοχημικές διεργασίες που επιτελούν. Ωστόσο, παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία ως προς το
μέγεθος, το σχήμα και τις εσωτερικές τους δομές. Στον άνθρωπο, για παράδειγμα, υπάρχουν 100 περίπου
διαφορετικά είδη κυττάρων. Καθένα έχει τη δική του χαρακτηριστική μορφή και επιτελεί μία συγκεκριμένη
λειτουργία. Κάποια έχουν επίμηκες σχήμα και δυνατότητα συστολής (μυϊκά κύτταρα), άλλα είναι πλατιά και
έχουν καλυπτήριο ρόλο (πλακώδη επιθηλιακά κύτταρα), άλλα έχουν λεπτές προεκτάσεις με τις οποίες μπορούν
να μεταβιβάζουν και να δέχονται μηνύματα (νευρικά κύτταρα), άλλα διαθέτουν μαστίγιο που επιτρέπει τη
γρήγορη κίνησή τους (σπερματοζωάρια) κ.ο.κ. Όλα αυτά τα διαφορετικά κύτταρα έχουν προκύψει από το ίδιο
αρχικό κύτταρο, το γονιμοποιημένο ωάριο (διαφοροποίηση των κυττάρων).
Επιπρόσθετα, χάρη στο ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο και τις σύγχρονες μεθόδους βιοχημικής ανάλυσης
γνωρίζουμε σήμερα ότι τα ευκαρυωτικά κύτταρα έχουν πολύπλοκη εσωτερική οργάνωση. Στο εσωτερικό τους
υπάρχει ένα πλήθος διαφορετικών δομών που ονομάζονται οργανίδια, καθένα από τα οποία επιτελεί
διαφορετική λειτουργία. Ανεξάρτητα από τον τύπο και την προέλευση των κυττάρων, τα κυτταρικά οργανίδια
είναι πάντοτε παρόντα. Μιτοχόνδρια, για παράδειγμα, υπάρχουν σε όλα τα κύτταρα. Η μόνη διαφορά που
μπορεί να παρατηρηθεί είναι στον αριθμό και στη μορφή των κυτταρικών οργανιδίων. Τα μυϊκά κύτταρα της
καρδιάς, π.χ., έχουν περισσότερα μιτοχόνδρια με πολλές πτυχές (ή ελάσματα), συγκριτικά με κύτταρα που
έχουν λιγότερο έντονο μεταβολισμό. Περισσότερο ουσιαστικές διαφορές στα κυτταρικά οργανίδια υπάρχουν
μεταξύ ζωικών και φυτικών κυττάρων.
Είναι επομένως δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να γίνει μια ολοκληρωμένη παρουσίαση του ευκαρυωτικού
κυττάρου με βάση μόνο ένα σχήμα ή μία περιγραφή. Για τον λόγο αυτό οι βιολόγοι καταφεύγουν συνήθως στην
περιγραφή ενός, ουσιαστικά ανύπαρκτου, κυττάρου που ονομάζουν «τυπικό κύτταρο». Ένα κύτταρο δηλαδή,
το οποίο συγκεντρώνει όλα τα κοινά γνωρίσματα.
1.2. Το ζωικό κύτταρο

Στην Εικόνα 3.1 απεικονίζονται τα δομικά χαρακτηριστικά του τυπικού ζωικού κυττάρου. Το κύτταρο
περιβάλλεται από την πλασματική (κυτταρική) μεμβράνη, η οποία αποτελεί τα όρια του κυττάρου και
διατηρεί τις στοιχειώδεις διαφορές μεταξύ του εσωτερικού του κυττάρου και του εξωτερικού περιβάλλοντος.
Στο εσωτερικό του κυττάρου διακρίνονται τα διάφορα οργανίδια, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση
κατέχει ο πυρήνας που περιέχει το γενετικό υλικό (DNA). Το DNA οργανώνεται μαζί με πρωτεΐνες σε δομές
- 41 -
που ονομάζονται χρωμοσώματα. Στο μη-διαιρούμενο κύτταρο τα χρωμοσώματα δεν είναι ορατά ως
ανεξάρτητοι σχηματισμοί, αλλά έχουν τη μορφή ενός διάχυτου δικτύου ινιδίων που καλείται χρωματίνη. Στον
πυρήνα μπορούμε επίσης να διακρίνουμε έναν ή περισσότερους πυρηνίσκους. Στον πυρηνίσκο είναι
εντοπισμένο το τμήμα του DNA που φέρει τις πληροφορίες για το ριβοσωμικό RNA (rRNA). Εδώ γίνονται οι
διεργασίες που σχετίζονται με την παραγωγή και συγκρότηση των ριβοσωμάτων. Ο πυρήνας περιβάλλεται από
την πυρηνική μεμβράνη ή πυρηνικό φάκελο, που αποτελείται από δύο στοιχειώδεις μεμβράνες, μία
εσωτερική και μία εξωτερική.
Το μεγαλύτερο μέρος της μεταβολικής δραστηριότητας του κυττάρου συμβαίνει στο κυτόπλασμα (ή
κυτταρόπλασμα) που παρεμβάλλεται μεταξύ του πυρήνα και της πλασματικής μεμβράνης (Εικ. 3.1). Ο χώρος
του κυτοπλάσματος είναι γεμάτος από ένα πολυδαίδαλο σύνολο μεμβρανικών αγωγών που καλείται
ενδοπλασματικό δίκτυο (ΕΔ). Στις μεμβράνες του δικτύου αυτού εδράζονται ένζυμα που συμμετέχουν σε
διάφορες βιοχημικές αντιδράσεις. Οι μεμβράνες του ΕΔ εμφανίζονται συχνά συνδεδεμένες με την πλασματική
μεμβράνη, τον πυρηνικό φάκελο ή τις μεμβράνες των υπόλοιπων οργανιδίων. Λόγω των συνδέσεων αυτών, το
ΕΔ μπορεί να λειτουργεί ως ένας κοινός αγωγός που επιτρέπει τη μεταφορά ουσιών μεταξύ των διαφόρων
τμημάτων του κυτοπλάσματος, και ίσως μεταξύ του πυρήνα και του εξωτερικού περιβάλλοντος. Στο
ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο το ΕΔ παρουσιάζεται με δύο μορφές: το αδρό και το λείο ΕΔ Το αδρό ΕΔ φέρει
στην εξωτερική επιφάνεια των μεμβρανών του ριβοσώματα. Τα ριβοσώματα είναι μικροί, μη-μεμβρανικοί
σχηματισμοί που συγκροτούνται από rRNA και πρωτεΐνες και αποτελούν τα εργοστάσια παραγωγής των
πρωτεϊνών. Πληθώρα ριβοσωμάτων υπάρχουν όχι μόνο στην επιφάνεια των μεμβρανών του αδρού ΕΔ αλλά
και ελεύθερα στο κυτόπλασμα. Οι πρωτεΐνες που συντίθενται στα ριβοσώματα του αδρού ΕΔ εισέρχονται στο
εσωτερικό των αγωγών. Εκεί ενδέχεται να υποστούν τροποποιήσεις (π.χ. προσθήκη σακχάρων). Το λείο ΕΔ αν
και αποτελεί συνέχεια του αδρού διαφέρει από αυτό γιατί δεν φέρει ριβοσώματα και γιατί έχει περισσότερο
σωληνοειδή μορφή. Η λειτουργία του σχετίζεται με τη σύνθεση λιπιδίων και την εξουδετέρωση τοξικών
ουσιών. Η συσκευή Golgi αποτελεί έναν ακόμα τύπο μεμβρανικών οργανιδίων που απαντούν στο κυτόπλασμα.
Κάθε συσκευή (ή αλλιώς σύμπλεγμα) Golgi αποτελείται από ομάδες παράλληλων πεπλατυσμένων ασκών από
στοιχειώδη μεμβράνη. Στο οργανίδιο αυτό συγκεντρώνονται και επεξεργάζονται οι πρωτεΐνες που παράγονται
στο ΕΔ. Ειδικότερα, οι πρωτεΐνες που έχουν παραχθεί στο ΕΔ συγκεντρώνονται και κλείνονται σε κυστίδια, τα
οποία αποκόπτονται από το ΕΔ και συγχωνεύονται με τις μεμβράνες του συμπλέγματος Golgi. Εκεί
υποβάλλονται σε τελική χημική επεξεργασία και αφού πακεταριστούν σε κυστίδια μεταφέρονται σε άλλα
σημεία του κυττάρου ή εκκρίνονται από το κύτταρο με τη διαδικασία της εξωκυττάρωσης.
Προκειμένου να διατηρήσει το κύτταρο τη δομή και τη λειτουργικότητά του χρειάζεται συνεχή
παραγωγή ενέργειας. Τα οργανίδια του κυττάρου που εξειδικεύονται στην μετατροπή της εξωτερικής ενέργειας
σε χρησιμοποιήσιμη μορφή ενέργειας είναι τα μιτοχόνδρια. Πρόκειται για οργανίδια που περιβάλλονται από
δύο στοιχειώδεις μεμβράνες, μία εξωτερική και μία εσωτερική με πτυχές (Εικ. 3.1). Στα μιτοχόνδρια επιτελείται
η οξειδωτική φωσφορυλίωση, δηλαδή η παραγωγή χημικής ενέργειας (υπό μορφή ΑΤΡ) από την οξείδωση της
γλυκόζης και των λιπαρών οξέων.
Άλλα οργανίδια του κυττάρου που περιβάλλονται από απλή στοιχειώδη μεμβράνη είναι: τα
λυσοσώματα, που περιέχουν υδρολυτικά ένζυμα που βοηθούν στην πέψη μεγαλομοριακών ουσιών
ενδοκυτταρικής ή εξωκυτταρικής προέλευσης, τα υπεροξεισώματα, στα οποία επιτελούνται διάφορες
μεταβολικές διεργασίες με τη βοήθεια εξειδικευμένων ενζύμων που περιέχονται σ’ αυτά, και τα κενοτόπια, μία
κατηγορία κυστιδίων που συμμετέχουν σε πλήθος μεταβολικών ή αποθηκευτικών λειτουργιών.
Στους μη μεμβρανικούς σχηματισμούς στο εσωτερικό του κυττάρου συγκαταλέγονται οι
μικροσωληνίσκοι και τα μικροϊνίδια, στοιχεία ενός πολύμορφου πλέγματος που διασχίζει το κυτόπλασμα και
ονομάζεται κυτταρικός σκελετός. Χάρη στον κυτταρικό σκελετό τα κύτταρα διατηρούν το σχήμα τους, τα
οργανίδια συγκρατούνται στη θέση τους αλλά και βοηθούνται στην κίνησή τους στο εσωτερικό του κυττάρου.
Στα ζωικά κύτταρα, από μικροσωληνίσκους σχηματίζεται το κεντροσωμάτιο που συμβάλλει στην κυτταρική
διαίρεση. Ο κυτταρικός σκελετός βοηθά την κίνηση και του ίδιου του κυττάρου όταν αυτό είναι απαραίτητο.
- 42 -
Εικόνα 3.1 – Σχηματική παράσταση ζωικού κυττάρου.
1.3. Το φυτικό κύτταρο

Στην Εικόνα 3.2 απεικονίζεται ένα τυπικό φυτικό κύτταρο, όπου διακρίνονται οι ομοιότητες και οι διαφορές
του από το ζωικό κύτταρο. Όπως το ζωικό κύτταρο, έτσι και το φυτικό περιβάλλεται από πλασματική
μεμβράνη. Περιέχει πυρήνα, ριβοσώματα, μιτοχόνδρια, ενδοπλασματικό δίκτυο, συσκευή Golgi,
υπεροξεισώματα, μικροσωληνίσκους και μικροϊνίδια. Ωστόσο, ένα φυτικό κύτταρο περιέχει στο κυτόπλασμα
επιπλέον εξειδικευμένα οργανίδια που ονομάζονται πλαστίδια.
Πλαστίδια καλούνται τα οργανίδια στα οποία γίνεται η παραγωγή (φωτοσύνθεση) και η αποταμίευση
ουσιών (κυρίως αμύλου, πρωτεϊνών, ελαίων κ.λπ.). Ο σημαντικότερος τύπος πλαστιδίων είναι οι χλωροπλάστες
στους οποίους επιτελείται η λειτουργία της φωτοσύνθεσης, δηλαδή η μετατροπή της φωτεινής ενέργειας του
ήλιου σε χημική ενέργεια υπό μορφή οργανικών ενώσεων. Οι χλωροπλάστες, φακοειδούς συνήθως μορφής,
περιβάλλονται από διπλή στοιχειώδη μεμβράνη. Η εσωτερική τους μεμβράνη σχηματίζει τα θυλακοειδή,
πεπλατυσμένα κυστίδια που στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο σχηματίζοντας σωρούς που ονομάζονται
grana. Χλωροπλάστες υπάρχουν μόνο στα φωτοσυνθετικά κύτταρα, όπως είναι τα κύτταρα των πράσινων
τμημάτων των φυτών. Άλλες σημαντικές κατηγορίες πλαστιδίων είναι οι άχρωμοι λευκοπλάστες, οι οποίοι
συνθέτουν και αποταμιεύουν διάφορες ουσίες γι’ αυτό και βρίσκονται στα αποταμιευτικά όργανα των φυτών
(π.χ. οι αμυλοπλάστες που βρίσκονται στα κύτταρα των ριζών των φυτών και αποτελούν αποθήκες αμύλου),
καθώς επίσης οι χρωμοπλάστες που περιέχουν χρωστικές και βρίσκονται στα άνθη, στα φύλλα και στους
καρπούς.
Τυπικό γνώρισμα του φυτικού κυττάρου είναι τα χυμοτόπια (Εικ. 3.2). Το χυμοτόπιο περιβάλλεται
από στοιχειώδη ημιδιαπερατή μεμβράνη που ονομάζεται τονοπλάστης. Στα νεαρά κύτταρα υπάρχουν πολλά
μικρά χυμοτόπια, ενώ στα ώριμα διακρίνεται συνήθως ένα μεγάλο κεντρικό χυμοτόπιο που μπορεί να
καταλαμβάνει μέχρι και το 90% του όγκου του κυττάρου. Τα χυμοτόπια αποτελούν συνήθως αποθήκες
θρεπτικών ουσιών, χρωστικών ή ιόντων. Σε ορισμένες περιπτώσεις εκεί αποθηκεύονται τα άχρηστα προϊόντα
του μεταβολισμού.
Στοιχείο διάκρισης ανάμεσα στο φυτικό και στο ζωικό κύτταρο αποτελεί και η ύπαρξη κυτταρικού
τοιχώματος στο φυτικό κύτταρο (Εικ. 3.2). Πρόκειται για ένα σχετικά ανθεκτικό εξωτερικό περίβλημα που
αποτελείται από διάφορους πολυσακχαρίτες, κυριότερος από τους οποίους είναι η κυτταρίνη. Το κυτταρικό
- 43 -
τοίχωμα είναι συμπαγές και ικανό να ανθίσταται σε ισχυρές πιέσεις. Προστατεύει έτσι το φυτικό κύτταρο από
διάρρηξη όταν βρίσκεται σε υποτονικό περιβάλλον και επειδή του προσδίδει ανθεκτικότητα και ελαστικότητα
προσφέρει «σκελετική» υποστήριξη σε ολόκληρο το φυτό. Μια επιπρόσθετη διαφορά μεταξύ φυτικού και
ζωικού κυττάρου είναι ότι το φυτικό κύτταρο στερείται κεντροσωματίου.
Στον Πίνακα 2.1 (βλέπε Άσκηση 2) συνοψίζονται οι βασικές διαφορές μεταξύ ζωικών και φυτικών
κυττάρων.
Εικόνα 3.2 – Σχηματική παράσταση φυτικού κυττάρου.
2.1.2. Υλικά
 μόνιμα παρασκευάσματα φυτικών και ζωικών ιστών,
 προπλάσματα φυτικού και ζωικού κυττάρου,
 βολβοί κρεμμυδιού,
 καρποί πυράκανθου,
 διάφορα φρεσκοκομμένα φύλλα από γεράνι, αγγελική, μπούζι (παχύφυτο), καθώς και φύλλα από
διάφορα αγρωστώδη, πχ. αραβόσιτος,
 βελόνες ανατομίας, λαβίδες, νυστέρι,
 οδοντογλυφίδες.
- 44 -
 χρωστική κυανού του μεθυλενίου (Methyl Blue),
 χρωστική Lugol (διάλυμα ΚΙ).
2.2.1. Παρατήρηση φυτικών κυττάρων
2.2.1α. Παρατήρηση κυττάρων κρεμμυδιού και χρώση τους

Πάρτε ένα κρεμμύδι και αφαιρέστε ένα μικρό τμήμα του εσωτερικού χιτώνα. Χρησιμοποιήστε για τον σκοπό
αυτό τη λαβίδα σας, προσέχοντας ώστε να ανασηκώσετε ένα μόνο υμένιο (μονοκυτταρικό στρώμα
επιδερμίδας). Τοποθετήστε το υμένιο σε μία καθαρή αντικειμενοφόρο στην οποία έχετε τοποθετήσει μία
σταγόνα νερό (Εικ. 3.3 και 3.4). Επιδιώξτε να μην αναδιπλωθεί το υμένιο. Τοποθετήστε την καλυπτρίδα,
προσέχοντας να μην παγιδευτούν φυσαλίδες. Παρατηρήστε το παρασκεύασμα και συμβουλευτείτε την Εικόνα
3.5.
Εικόνα 3.3 – Τρόπος παρασκευής νωπού παρασκευάσματος κυττάρων κρεμμυδιού.
Εικόνα 3.4 – Διαδραστική απεικόνιση του τρόπου παρασκευής ενός νωπού παρασκευάσματος κυττάρων κρεμμυδιού.
- 45 -
Εικόνα 3.5 – Μικροσκοπική παρατήρηση κυττάρων κρεμμυδιού (100Χ) σε καθαρό νερό και μετά από χρώση με χρωστική
Lugol (β) και χρωστική Feulgen (γ). Παρατηρήστε πως βάφονται οι πυρήνες των κυττάρων μετά τη χρώση. Λεπτομέρεια
(400Χ) μερικών κυττάρων (δ).
Σχεδιάστε στον χώρο που σας δίνεται παρακάτω μία ομάδα από λίγα κύτταρα. Στη συνέχεια
τοποθετήστε μια σταγόνα χρωστικής (μπλε του μεθυλενίου) στη μία ακμή της καλυπτρίδας και αφαιρέστε την
περίσσεια με διηθητικό χαρτί αλλά από την απέναντι ακμή της καλυπτρίδας. Παρατηρήστε και πάλι το
παρασκεύασμα για να διαπιστώστε εάν η χρωστική βελτίωσε τη δυνατότητα παρατήρησης.
Επαναλάβετε τη διαδικασία με ένα καινούργια υμένιο που θα διαβρέξετε τη φορά αυτή σε μία σταγόνα
χρωστικής Lugol (διάλυμα ΚΙ) αντί για νερό. Παρατηρήστε το παρασκεύασμα και εντοπίστε τους πυρήνες των
φυτικών κυττάρων.
Κύτταρα κρεμμυδιού χωρίς χρώση Κύτταρα κρεμμυδιού μετά από χρώση με Lugol
- 46 -
2.2.1β. Παρατήρηση παρεγχυματικών κυττάρων από καρπό πυράκανθου
Ο πυράκανθος ανήκει στα θαμνώδη φυτά. Στους καρπούς του πυράκανθου (Crataeugus pyracantha) θα γίνει
παρατήρηση τυπικών παρεγχυματικών κυττάρων. Το παρασκεύασμα είναι νωπό.
Με την άκρη της βελόνας ανασηκώστε το πορτοκαλί περικάρπιο του καρπού του πυράκανθου (Εικ.
3.6α). Από το χαλαρό κιτρινωπό μεσοκάρπιο πάρτε με την άκρη της βελόνας μια μικρή ποσότητα υλικού και
αραιώστε το μέσα σε μία σταγόνα αποσταγμένου νερού, που έχετε από πριν βάλει επάνω σε μία καθαρή
αντικειμενοφόρο πλάκα. Τοποθετήστε την καλυπτρίδα και παρατηρήστε.
Αναγνωρίζονται κύτταρα σφαιρικά, κυλινδρικά, πολύπλευρα με γενικώς ακανόνιστο περίγραμμα και
διαφανή. Ο πυρήνας δεν φαίνεται γιατί είναι επίσης διαφανής. Μπορείτε όμως να τον εντοπίσετε επειδή
περιβάλλεται συνήθως από πλαστίδια (φαινόμενο της «συστροφής των πλαστιδίων») (Εικ. 3.6β).
Εικόνα 3.6 – Οι καρποί του πυράκανθου (α) και διαγραμματική απεικόνιση παρεγχυματικών κυττάρων καρπού (β).
Σχεδιάστε δύο τουλάχιστον κύτταρα πυράκανθου, το ένα οπωσδήποτε με συστροφή πλαστιδίων.
Παρεγχυματικά κύτταρα καρπού Crataegous pyracantha
2.2.1γ. Παρατήρηση στομάτων και τριχωμάτων στην επιδερμίδα φύλλων

Η επιδερμίδα είναι μόνιμος πρωτογενής ιστός που καλύπτει όλα τα φυτικά όργανα. Τυπική επιδερμίδα έχουν
τα φύλλα και οι νεαροί βλαστοί και ρίζες. Τα κύτταρα της επιδερμίδας είναι συνήθως στενά συνδεδεμένα (κατά
κανόνα έχουν κυματοειδή τοιχώματα) χωρίς μεσοκυττάριους χώρους. Έχουν ένα μεγάλο χυμοτόπιο αλλά
στερούνται χλωροπλαστών (με εξαίρεση τα καταφρακτικά κύτταρα των στομάτων). Συχνά έχουν
λευκοπλάστες. Εξειδικευμένα επιδερμικά κύτταρα και εξαρτήματα της επιδερμίδας είναι τα στόματα και τα
τριχώματα.
- 47 -
Τα στόματα σχηματίζονται συνήθως από ανισότιμες διαιρέσεις των επιδερμικών κυττάρων (Εικ. 3.7).
Αποτελούνται από δύο κύτταρα νεφροειδούς σχήματος ή σχήματος αλτήρα, που καλούνται καταφρακτικά. Η
μορφή των καταφρακτικών κυττάρων ποικίλει στις διάφορες κατηγορίες φυτών, ενώ σε πολλά φυτά
πλαισιώνονται από ειδικά επιδερμικά κύτταρα που ονομάζονται παραστοματικά. Τα καταφρακτικά κύτταρα
έχουν ανισόπαχα κυτταρικά τοιχώματα και είναι τα μόνα επιδερμικά κύτταρα που έχουν χλωροπλάστες (Εικ.
3.7). Μεταξύ των δύο καταφρακτικών κυττάρων δημιουργείται κατά τον αποχωρισμό των κυττάρων σχιζογενής
μεσοκυττάριος χώρος που καλείται στοματικός πόρος. Κάτω από το στόμα υπάρχει ένας μεγάλος
υποστοματικός χώρος που καλείται αναπνευστική κοιλότητα. Τα στόματα έχουν την ικανότητα να ανοίγουν και
να κλείνουν, εξυπηρετώντας μ’ αυτόν τον τρόπο την ανταλλαγή των αερίων κατά τις λειτουργίες της αναπνοής,
διαπνοής και φωτοσύνθεσης. Το φαινόμενο του ανοίγματος-κλεισίματος των στομάτων καλείται
«φωτοαντίδραση των στομάτων» και οφείλεται σε μια σειρά από μορφολογικούς και φυσιολογικούς
παράγοντες.
Εικόνα 3.7 – Μικροσκοπική απεικόνιση (100Χ) της κάτω επιδερμίδας φύλλου γερανιού όπου διακρίνονται τα στόματα (α).
Λεπτομέρεια ενός στόματος (400Χ) όπου διακρίνονται τα καταφρακτικά κύτταρα με τους χλωροπλάστες τους και τα
παραστοματικά κύτταρα (β).
Τα τριχώματα είναι επίσης εξαρτήματα της επιδερμίδας, μονοκύτταρα ή πολυκύτταρα, με μεγάλη

ποικιλία μορφής, δομής και λειτουργίας (Εικ. 3.8). Αναλόγως της λειτουργίας τους οι τρίχες διακρίνονται σε
αδενώδεις (όταν αποτελούνται από εκκριτικά κύτταρα που λειτουργούν σαν έδρα σχηματισμού πολλών ουσιών
ή εκκριμάτων), προστατευτικές (όταν προστατεύουν τα επιδερμικά κύτταρα, τα στόματα ή γενικώς διάφορα
όργανα), αμυντικές (π.χ. οι νύσσουσες τρίχες της τσουκνίδας) κ.α.
Εικόνα 3.8 – Μικροσκοπική απεικόνιση (100Χ) επιδερμίδας από φύλλο γερανιού όπου διακρίνονται αδενώδεις τρίχες (α).
Λεπτομέρεια(400Χ) μιας πολυκύτταρης αδενώδους τρίχας (β). Ασπιδοειδής τρίχα (προστατευτική λειτουργία) από την κάτω
επιδερμίδα του φύλλου της ελιάς (γ).
- 48 -
Παρατήρηση στομάτων:
Θα παρατηρήσετε στόματα στην επιδερμίδα των φύλλων διαφόρων φυτών και θα μελετήσετε διαφορές
ανάμεσά τους. Η παρατήρηση θα γίνει σε φύλλα των οποίων η επιδερμίδα ξεκολλάει εύκολα όταν τα σκίζουμε
(π.χ. φύλλα γερανιού, αγγελικής κ.α.).
Σκίστε ένα φύλο απ’ αυτά που θα βρείτε στον πάγκο σας (π.χ. γερανιού) ώστε να ξεκολλήσει η
επιδερμίδα (Εικ. 3.9). Με τη βοήθεια της λαβίδας σας κόψτε με προσοχή δύο κομμάτια επιδερμίδας, ένα από
την επάνω επιφάνεια του φύλλου και ένα από την κάτω.
Εικόνα 3.9 – Τρόπος παρασκευής ενός μικροσκοπικού παρασκευάσματος επιδερμίδας φύλλου.
Τοποθετήστε τα κομμάτια σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα στην οποία έχετε βάλει από μία σταγόνα
αποσταγμένο νερό (Εικ. 3.9). Προτού καλύψετε το παρασκεύασμα με καλυπτρίδα, καθαρίστε, με τη βοήθεια
του νυστεριού, τυχόν υπολείμματα από πράσινο αδιαφανή ιστό φύλλου που έχετε αποκολλήσει μαζί με την
επιδερμίδα. Παρατηρήστε το παρασκεύασμα, αρχικά σε μικρή μεγέθυνση και στη συνέχεια χρησιμοποιώντας
αντικειμενικό φακό 40Χ.
Παρατηρήστε τα στόματα και μελετήστε το σχήμα των καταφρακτικών κυττάρων. Εντοπίστε τους
χλωροπλάστες μέσα σ’ αυτά. Συγκρίνετε δύο τουλάχιστον φυτά ως προς τη μορφή των στομάτων και σχεδιάστε
μία ομάδα από δύο-τρία στόματα με τα γειτονικά επιδερμικά κύτταρα.
Στόματα από φύλλο …………..…. Στόματα από φύλλο …………..….
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
 Μπορείτε να χρωματίσετε την επιδερμίδα των φύλλων που παρατηρείτε με χρωστική Lugol,
ακολουθώντας την ίδια διαδικασία μ’ αυτήν της χρώσης του υμένα του κρεμμυδιού.
 Για να είναι ανοιχτά τα στόματα της επιδερμίδας καλό είναι το φύλλο που χρησιμοποιείτε να είναι
φρεσκοκομμένο. Περισσότερα στόματα υπάρχουν κατά κανόνα στις κάτω επιφάνειες των φύλλων.
- 49 -
Παρατήρηση τριχών
Στην κάτω επιφάνεια του φύλλου του γερανιού υπάρχουν πολλές αδενώδεις τρίχες αποτελούμενες από δύο ή
περισσότερα κύτταρα. Το ακραίο σχηματίζει μια σφαιρική αδενώδη κεφαλή που εκκρίνει αιθέρια έλαια (Εικ.
3.8α,β). Φτιάξτε ένα παρασκεύασμα επιδερμίδας (κάτω επιδερμίδα) από φύλλο γερανιού και παρατηρήστε τις
αδενώδεις τρίχες. Σχεδιάστε τουλάχιστον μία.
Στην κάτω επιφάνεια του φύλλου της ελιάς (ασημένιο χρώμα του φύλλου) υπάρχουν πολλές
πολυκύτταρες ασπιδοειδείς τρίχες (όλα τα κύτταρα βρίσκονται σε ένα επίπεδο και η τρίχα μοιάζει με μαργαρίτα)
που καλύπτουν την επιφάνεια των στομάτων (Εικ. 3.8γ). Ξύστε ελαφρά την κάτω επιφάνεια του φύλλου με τη
βοήθεια της βελόνας ή του νυστεριού σας και μεταφέρετε το υλικό σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα. Απλώστε
το υλικό σε μία σταγόνα αποσταγμένου νερού, σκεπάστε με καλυπτρίδα και παρατηρήστε τις τρίχες. Σχεδιάστε
τουλάχιστον μία.
Αδενώδεις τρίχες: φύλλο γερανιού Προστατευτικές τρίχες: φύλλο ελιάς
2.2.1δ. Παρατήρηση παρεγχυματικών κυττάρων σε εγκάρσια τομή φύλλου (μόνιμο

παρασκεύασμα)
Το έλασμα των φύλλων αποτελείται από την επιδερμίδα (άνω και κάτω), η οποία φέρει τα στόματα, και από το
μεσόφυλλο, που αποτελείται κυρίως από ζωντανά πολυεδρικά κύτταρα με λεπτά τοιχώματα και πολλούς
χλωροπλάστες (χλωροφυλλούχο ή αφομοιωτικό παρέγχυμα) (Εικ.3.10).
Σε πολλά είδη φυτών, το χλωροφυλλούχο παρέγχυμα που βρίσκεται κάτω από την επιδερμίδα της άνω
επιφάνειας αποτελείται από επιμήκη κυλινδρικά κύτταρα, πλούσια σε χλωροπλάστες, τοποθετημένα σε μία ή
περισσότερες σειρές, χωρίς μεγάλους μεσοκυττάριους χώρους. Ο ιστός αυτός καλείται δρυφακτοειδές ή
πασαλώδες παρέγχυμα. Μεταξύ του δρυφακτοειδούς παρεγχύματος και της κάτω επιδερμίδας παρεμβάλλεται
συνήθως σπογγώδες παρέγχυμα, το οποίο αποτελείται από ακανόνιστα κύτταρα, με λίγους χλωροπλάστες, που
αφήνουν μεταξύ τους μεγάλους μεσοκυττάριους χώρους. Οι χώροι αυτοί επικοινωνούν με τις αναπνευστικές
κοιλότητες των στομάτων, συμβάλλοντας έτσι στην καλύτερη ανταλλαγή των αερίων (φωτοσύνθεση) και στη
διαπνοή. Στα όρια (μεταξύ) των δύο παρεγχυμάτων βρίσκονται συνήθως στα δικοτυλήδονα φυτά οι
ηθμαγγειώδεις δεσμίδες, ένα σύστημα αγωγών ιστών που εξυπηρετεί τη μεταφορά νερού και θρεπτικών
συστατικών (Εικ 3.10).
- 50 -
Εικόνα 3.10 – Εγκάρσια τομή φύλλου από δικοτυλήδονο φυτό (αχλαδιά). Διακρίνονται οι μη χρωροφυλλούχες άνω και
κάτω επιδερμίδες και το χρωροφυλλούχο μεσόφυλλο (δυφρακτοειδές και σπογγώδες παρέγχυμα).
Στην άσκηση θα παρατηρήσετε σε μόνιμο παρασκεύασμα τομή φύλλου πικροδάφνης (Nerium sp.).
Χρησιμοποιήστε αντικειμενικό φακό 10Χ και 40Χ. Παρατηρήστε το χλωροφυλλούχο μεσόφυλο και διακρίνετε
το δρυφακτοειδές και το σπογγώδες παρέγχυμα. Συγκρίνετε τη μορφολογία των φυτικών κυττάρων στους δύο
τύπους παρεγχύματος και εντοπίστε τους χλωροπλάστες. Σχεδιάστε την εικόνα που παρατηρείτε και
τοποθετήστε ενδείξεις.
Τομή φύλλου πικροδάφνης
2.2.2. Παρατήρηση ζωικών κυττάρων
2.2.2α. Παρατήρηση επιθηλιακών κυττάρων (νωπό υλικό)

Με μία οδοντογλυφίδα ξύστε απαλά δυο-τρεις φορές την εσωτερική πλευρά του μάγουλού σας. Με τον τρόπο
αυτό θα αποκολλήσετε έναν αριθμό επιθηλιακών κυττάρων της στοματικής κοιλότητας. Απλώστε το υλικό σε
μία αντικειμενοφόρο πλάκα, στην οποία έχετε τοποθετήσει μία μικρή σταγόνα χρωστικής Lugol (Εικ. 3.11).
- 51 -
Εικόνα 3.11 – Τρόπος παρασκευής νωπού παρασκευάσματος επιθηλιακών κυττάρων στοματικής κοιλότητας.
Εικόνα 3.12 – Μικροσκοπική απεικόνιση (400Χ) επιθηλιακών κυττάρων στοματικής κοιλότητας.
Τοποθετήστε καλυπτρίδα και παρατηρήστε το παρασκεύασμα (Εικ. 3.12). Εντοπίστε τον πυρήνα και
συγκρίνετε τη μορφολογία του ζωικού κυττάρου με εκείνη των φυτικών κυττάρων που παρατηρήσατε
προηγουμένως (Εικ. 3.5). Σχεδιάστε παρακάτω 2-3 πλακώδη επιθηλιακά κύτταρα.
Επιθηλιακά κύτταρα στοματικής κοιλότητας
- 52 -
2.2.2β. Παρατήρηση νευρικών κυττάρων σε μόνιμο παρασκεύασμα
Το νευρικό κύτταρο, που αποκαλείται αλλιώς και νευρώνας ή νευρική ίνα, χαρακτηρίζεται από την ικανότητά
του να διεγείρεται υπό την επίδραση διαφόρων ερεθισμάτων και να μεταφέρει αυτή τη διέγερση στο επόμενο
κύτταρο.
Οι νευρώνες εμφανίζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστική μορφολογία που εξυπηρετεί την αγωγή και
διαβίβαση των νευρικών ώσεων. Στην πιο συνηθισμένη του μορφή, ένας νευρώνας αποτελείται από το σώμα
και τις αποφυάδες (δενδρίτες και νευράξονας) (Εικ. 3.13). Το κυτταρικό σώμα έχει συνήθως πολυγωνικό σχήμα
και περιέχει όλα τα γνωστά κυτταρικά οργανίδια. Οι δενδρίτες είναι προεκβολές της κυτταρικής μεμβράνης,
που λίγο μετά την έκφυσή τους διακλαδίζονται σε μικρότερους κλάδους. Έχουν την ιδιότητα να μεταβιβάζουν
τη διέγερση προς μία μόνο κατεύθυνση και συγκεκριμένα προς το κυτταρικό σώμα. Ο νευράξονας ή νευρίτης
εκφύεται από το κυτταρικό σώμα, ακολουθεί μακριά πορεία και στο τέλος του αποσχίζεται σε μικρούς κλάδους,
που λέγονται τελικά δενδρύλια, τα οποία στην άκρη τους φέρουν μικρές διογκώσεις, τα τελικά κομβία. Η
νευρική ώση άγεται κατά μήκος του νευράξονα του κυττάρου και μέσω των τελικών δενδρυλίων μεταδίδεται
στα επόμενα νευρικά κύτταρα με τα οποία συνάπτεται ο διεγερμένος νευρώνας.
Εικόνα 3.13 – Μικροσκοπική (400Χ) και σχηματική (κάτω) απεικόνιση νευρώνα.
Στην άσκηση θα παρατηρήσετε νευρικά κύτταρα σε μόνιμο παρασκεύασμα από επίχρισμα νευρικού
ιστού. Μελετήστε τη μορφολογία των νευρικών κυττάρων. Παρατηρήστε το κυτταρικό σώμα με τις αποφυάδες
και εντοπίστε, αν είναι δυνατόν, τον νευράξονα. Σχεδιάστε ένα χαρακτηριστικό κύτταρο.
Νευρικό κύτταρο
- 53 -
2.2.2γ. Παρατήρηση μεμονωμένων λείων μυϊκών ινών σε μόνιμο παρασκεύασμα
Ο λείος μυϊκός ιστός είναι μία από τις τρεις κατηγορίες μυϊκού ιστού (γραμμωτός, λείος, καρδιακός) που
απαντούν στο σώμα μας. Λείοι μύες υπάρχουν στα τοιχώματα όλων των κοίλων οργάνων και αγγείων του
σώματος. Τα λεία μυϊκά κύτταρα ή λείες μυϊκές ίνες έχουν ατρακτοειδές σχήμα και διάμετρο που κυμαίνεται
από 2-10 μm. Σε αντίθεση με τις γραμμωτές μυοσκελετικές ίνες, οι οποίες είναι πολυπύρηνα κύτταρα
μεγαλύτερης διαμέτρου και μήκους, οι λείες μυϊκές ίνες είναι μονοπύρηνες (Εικ. 3.14).
Εικόνα 3.14 – Μικροσκοπική απεικόνιση λείου μυϊκού ιστού (αριστερά) και απομονωμένων λείων μυϊκών ινών (δεξιά).
Παρατηρήστε το επίμηκες σχήμα των κυττάρων και τους πυρήνες των επιμέρους λείων μυϊκών ινών που φαίνονται βαμμένοι
μπλε στην εικόνα αριστερά.
Θα παρατηρήσετε σε μόνιμο παρασκεύασμα μεμονωμένες λείες μυϊκές ίνες. Χρησιμοποιήστε

αντικειμενικό φακό 40Χ και συγκρίνετε τη μορφολογία των λείων μυϊκών κυττάρων με εκείνη των επιθηλιακών
και νευρικών κυττάρων που παρατηρήσατε προηγουμένως. Σχεδιάστε 2-3 λείες μυϊκές ίνες.
Λείες μυϊκές ίνες
2.2.3. Μελέτη προπλάσματος ζωικού και φυτικού κυττάρου

Μελετήστε προσεχτικά το πρόπλασμα του ζωικού και του φυτικού κυττάρου και σημειώστε όλες τις ενδείξεις
στα παρακάτω σχήματα.
- 54 -
Εικόνα 3.15 – Ζωικό κύτταρο
Εικόνα 3.16 – Φυτικό κύτταρο
- 55 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
ISBN: 978-960-524-305-0.
2. Τσέκος, Ι., & Κουκόλη, Ε. (1982). Εργαστηριακές ασκήσεις Βοτανικής, Εκδοτικός οίκος Αδελφών
Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
- 56 -
Άσκηση 4: Πλασμόλυση φυτικού κυττάρου
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι η μελέτη της διαπερατότητας των κυτταρικών μεμβρανών και του φαινομένου της
πλασμόλυσης του φυτικού κυττάρου, δηλαδή της εξόδου νερού από το εσωτερικού του κυττάρου που παρατηρείται
για την εξισορρόπηση της ωσμωτικής πίεσης, όταν αυτό τοποθετείται σε υπέρτονα διαλύματα. Αρχικώς, γίνεται
αναφορά στους μηχανισμούς παθητικής μεταφοράς διαμέσου της κυτταρικής (πλασματικής) μεμβράνης των
μικρομοριακών ουσιών (απλή διάχυση, διευκολυνόμενη διάχυση, ώσμωση). Στη συνέχεια, περιγράφεται το
φαινόμενο της πλασμόλυσης με τη βοήθεια εικόνων και κινουμένων σχεδίων που εξομοιώνουν και εξηγούν τη
λειτουργία του φαινομένου. Τέλος, στο πρακτικό μέρος της άσκησης περιγράφεται η πειραματική διαδικασία που
ακολουθείται για τον προσδιορισμό του χρόνου πλασμόλυσης στο φυτικό κύτταρο και για την παρατήρηση-μελέτη
των διαφόρων μορφών πλασμόλυσης (κοίλη, κυρτή, σκυφιακή κ.α).
Από το βιβλίο των Campbell, N .A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 7: Δομή και λειτουργία των
μεμβρανών.
1.1. Διαπερατότητα μεμβρανών
Η πλασματική μεμβράνη του κυττάρου αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα μιας υπερμοριακής δομής με
ενδογενείς ιδιότητες πέρα εκείνων που χαρακτηρίζουν τα μεμονωμένα μόρια. Μία από τις σπουδαιότερες
λειτουργίες της πλασματικής μεμβράνης είναι να ρυθμίζει τη μεταφορά ουσιών μέσα και έξω από το κύτταρο.
Αν η πλασματική μεμβράνη του κυττάρου ήταν ένα τελείως αδιαπέραστο περίβλημα, το κύτταρο θα
ήταν ανίκανο να προσλάβει τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες, να αποβάλλει τα άχρηστα προϊόντα του
μεταβολισμού του, αλλά και να εξάγει ουσίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν αλλού. Αν πάλι η μεμβράνη
ήταν τελείως διαπερατή από κάθε χημική ουσία, τότε η χημική σύσταση του κυττάρου δεν θα μπορούσε να
διατηρηθεί. Θα γινόταν εντελώς όμοια με τη χημική σύσταση του περιβάλλοντός του. Έτσι, θα έχανε την υψηλή
συγκέντρωση εκείνων των θρεπτικών συστατικών που είναι απαραίτητα για την εκδήλωση του φαινομένου της
ζωής. Είναι λοιπόν φανερό ότι η δομή της πλασματικής μεμβράνης πρέπει να καθορίζει ποιες ουσίες θα τη
διαπερνούν εύκολα, δύσκολα ή καθόλου. Με άλλα λόγια, η μεμβράνη πρέπει να είναι εκλεκτικά διαπερατή.
Το μοντέλο του ρευστού μωσαϊκού που χαρακτηρίζει τη δομή των βιολογικών μεμβρανών βοηθάει στην
κατανόηση της εκλεκτικής διαπερατότητας μορίων διαμέσου μιας μεμβράνης.
Τρεις είναι οι κύριοι τύποι μεταφοράς ουσιών διαμέσου της πλασματικής μεμβράνης: η παθητική
μεταφορά, η ενεργός μεταφορά και η ενδοκυττάρωση και εξωκυττάρωση.
1.2. Παθητική μεταφορά
1.2.1. Διάχυση
Διάχυση είναι η τάση των μορίων λόγω της κινητικής τους ενέργειας να διασπείρονται από περιοχές υψηλής
συγκέντρωσης προς περιοχές χαμηλής συγκέντρωσης (Εικ. 4.1). Για παράδειγμα, η διαφορά συγκέντρωσης του
οξυγόνου (Ο2) ανάμεσα στο εξωκυτταρικό (υψηλή) και στο ενδοκυτταρικό περιβάλλον (χαμηλή, λόγω της
κατανάλωσης του Ο2 κατά τις βιολογικές οξειδώσεις) οδηγεί σε διάχυση του Ο2 στο εσωτερικό του κυττάρου.
Το αντίθετο ακριβώς ισχύει για το διοξείδιο του άνθρακα (CO2).
Η διάχυση μιας ουσίας αποτελεί περίπτωση παθητικής μεταφοράς γιατί δεν απαιτείται δαπάνη
ενέργειας. Ορισμένες μικρομοριακές ουσίες (π.χ. Ο2, CO2) διαχέονται ελεύθερα διαμέσου του διμοριακού
φωσφολιπιδικού στρώματος της πλασματικής μεμβράνης (απλή διάχυση). Άλλες πάλι, μεταφέρονται παθητικά
- 57 -
διαμέσου πρωτεϊνικών διαύλων (καναλιών) ή με τη βοήθεια πρωτεϊνών φορέων της μεμβράνης
(διευκολυνόμενη διάχυση). Η διάχυση ιόντων, για παράδειγμα, από και προς το εξωτερικό του κυττάρου
γίνεται μέσω καναλιών της πλασματικής μεμβράνης. Οι μεμβράνες είναι επιλεκτικά διαπερατές και μπορούν
να ρυθμίζουν την ταχύτητα διάχυσης των μορίων, π.χ. ανοίγοντας ή κλείνοντας τους διαύλους κάποιου ιόντος.
1.2.2. Ώσμωση
Συγκρίνοντας δύο διαλύματα που διαφέρουν ως προς τη συγκέντρωση μιας ουσίας που είναι διαλυμένη σ’ αυτά,
ονομάζουμε υπερτονικό (ή υπέρτονο) το διάλυμα με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση και υποτονικό εκείνο με τη
μικρότερη. Οι όροι αυτοί έχουν νόημα με την έννοια της σύγκρισης και μόνον. Για παράδειγμα, το νερό της
βρύσης (με μικρή συγκέντρωση διαλυμένων ουσιών) είναι υπερτονικό συγκριτικά με το απεσταγμένο νερό,
αλλά υποτονικό συγκριτικά με το θαλασσινό (μεγάλη συγκέντρωση αλάτων). Διαλύματα που έχουν την ίδια
συγκέντρωση διαλυμένων ουσιών ονομάζονται ισοτονικά.
Η ώσμωση είναι μια ειδική περίπτωση παθητικής μεταφοράς (διάχυσης) μορίων νερού μέσω μιας
ημιπερατής μεμβράνης. Αν, για παράδειγμα, η συγκέντρωση ουσιών ενδοκυτταρικά είναι μεγαλύτερη από
εκείνη στο εξωτερικό του κυττάρου (με άλλα λόγια αν το ενδοκυττάριο υγρό είναι υπερτονικό συγκριτικά με
το εξωκυττάριο υγρό), εισέρχεται νερό στο κύτταρο προκειμένου να εξισορροπηθεί η συγκέντρωση των
διαλυμένων ουσιών ή αλλιώς η ωσμωτική πίεση στα δύο διαμερίσματα. Κατά μια έννοια, το νερό διαχέεται
προς την αραιότερη (ως προς το νερό) περιοχή. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή το ενδοκυττάριο υγρό
είναι υποτονικό συγκριτικά με το εξωκυττάριο υγρό, εξέρχεται νερό από το κύτταρο (Εικ. 4.1).
Η κίνηση του νερού μέσω της πλασματικής μεμβράνης και η ισορροπία του νερού ανάμεσα στο
κύτταρο και το περιβάλλον είναι κρίσιμη για όλους τους οργανισμούς, αφού η πλασματική μεμβράνη επιτρέπει
ελεύθερα τη διέλευση των μορίων νερού ενώ είναι εκλεκτικά διαπερατή σε πολλά μόρια. Στην Εικόνα 4-1
παρουσιάζονται το φαινόμενο της ώσμωσης και η συμπεριφορά του ζωικού και του φυτικού κυττάρου σε
διαλύματα διαφορετικών συγκεντρώσεων.
Εικόνα 4.1 – Διαδραστική απεικόνιση των φαινομένων της διάχυσης, ώσμωσης και της ισορροπίας νερού σε ζωντανά
κύτταρα.
1.3. Πλασμόλυση – αποπλασμόλυση φυτικού κυττάρου

Στο φυτικό κύτταρο παρατηρείται εκλεκτική μεταφορά ουσιών από το περιβάλλον προς το εσωτερικό του
κυττάρου και αντιστρόφως, η οποία ελέγχεται κυρίως από δύο βιομεμβράνες, την πλασματική μεμβράνη και
τον τονοπλάστη (η μεμβράνη του χυμοτοπίου).
Αν τοποθετήσουμε ζωντανά κύτταρα σε ένα υπέρτονο διάλυμα (π.χ. διάλυμα 0,7Μ KNO3 ή KSCN, ή
διάλυμα 1Μ σακχαρόζης) τότε αφαιρείται νερό από το περιεχόμενο των χυμοτοπίων (κυτταρικός χυμός) για την
εξισορρόπηση της ωσμωτικής πίεσης. Το χυμοτόπιο του κυττάρου μικραίνει και το κυτόπλασμα το ακολουθεί
και ξεκολλάει μερικώς ή ολικώς από το κυτταρικό τοίχωμα (Εικ. 4.2). Το φαινόμενο αυτό καλείται
πλασμόλυση και είναι αντιστρεπτό. Αν, δηλαδή, τοποθετήσουμε μέσα σε καθαρό νερό το κύτταρο που έχει
- 58 -
πλασμολυθεί, τότε το χυμοτόπιο διογκώνεται και το κυτόπλασμα εκτείνεται και πάλι ώσπου να καταλάβει
ολόκληρο τον κυτταρικό χώρο. Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται ως αποπλασμόλυση. Και τα δύο αυτά
φαινόμενα χαρακτηρίζουν τα ζωντανά κύτταρα.
Εικόνα 4.2 – Πλασμόλυση φυτικού κυττάρου. Σε ισοτονικό διάλυμα το εισερχόμενο νερό ισούται με το εξερχόμενο και τα
κύτταρα διατηρούν τη φυσιολογική τους εμφάνιση. Στο υπερτονικό διάλυμα παρατηρείται καθαρή μετακίνηση νερού έξω από
το κύτταρο, με αποτέλεσμα τα κύτταρα να συρρικνώνονται (πλασμόλυση). Στο υποτονικό διάλυμα παρατηρείται καθαρή
μετακίνηση νερού προς το εσωτερικό του κυττάρου. Το φυτικό βρίσκεται σε πλήρη σπαργή και προστατεύεται από τη διάρρηξη
λόγω της παρουσίας του κυτταρικού τοιχώματος.
Κατά την πλασμόλυση κυττάρων που βρίσκονται σε σπαργή (Εικ. 4.3Α) στην αρχή παρατηρείται μικρή
ελάττωση του όγκου τους. Στη συνέχεια αρχίζει η αποκόλληση του κυτοπλάσματος από τις θέσεις όπου οι
δυνάμεις συνάφειας ανάμεσα στο κυτόπλασμα και το κυτταρικό τοίχωμα είναι ασθενέστερες, κυρίως από τις
γωνίες. Η κατάσταση κατά την οποία το κυτόπλασμα μόλις αρχίζει να ξεκολλάει από το κυτταρικό τοίχωμα
χαρακτηρίζεται ως οριακή πλασμόλυση (Εικ. 4.3Β). Αν συνεχιστεί η πλασμόλυση, το κυτόπλασμα μπορεί να
πάρει διάφορες μορφές ανάλογα με το ιξώδες του κυτοπλάσματος. Όταν το ιξώδες έχει μικρή τιμή, η
πλασμόλυση εξελίσσεται προς μία κυρτή μορφή (Εικ. 4.3Γ). Όταν το κυτόπλασμα έχει μια μέση τιμή ιξώδους,
τότε η πλασμόλυση παρουσιάζει κοίλη μορφή (Εικ. 4.3Δ). Μια προχωρημένη κοίλη μορφή πλασμόλυσης
χαρακτηρίζεται ως σπασμωδική (Εικ. 4.3Ε). Μερικές φορές, κατά την πλασμόλυση επιμηκών κυττάρων, το
κυτόπλασμα χωρίζεται σε τμήματα κυρτής επιφάνειας που συνδέονται μεταξύ τους με πλασματικά νημάτια.
Πολύ λεπτά νημάτια (νημάτια Hecht) συνδέουν επίσης το κυτόπλασμα με τα κυτταρικά τοιχώματα (Εικ. 4.3Ε).
Εικόνα 4.3 – Μορφές πλασμόλυσης σε σχηματική απεικόνιση. Α: κύτταρο σε σπαργή, Β: κύτταρο σε κατάσταση οριακής
πλασμόλυσης, Γ: κυρτή πλασμόλυση, Δ: κοίλη πλασμόλυση, Ε: σπασμωδική πλασμόλυση.
Οι μορφές της πλασμόλυσης δεν είναι σταθερές. Μπορούμε, δηλαδή, κατά την πορεία μιας
πλασμόλυσης να παρατηρήσουμε ότι η πλασμολυτική αποκόλληση αρχικά είναι κοίλη, ενώ αργότερα αρχίζει
- 59 -
να κυρτώνεται. Τον τρόπο που μεταβάλλεται η μορφή της πλασμόλυσης παρακολουθούμε κατά τη μέτρηση
του χρόνου πλασμόλυσης. Ως χρόνος πλασμόλυσης ορίζεται εκείνο το διάστημα από τη στιγμή που
εμβαπτίζεται το κύτταρο στο πλασμολυτικό διάλυμα μέχρις ότου επιτευχθεί ή πλήρης κυρτή μορφή.
1.4. Σκυφιακή πλασμόλυση

Η διαπερατότητα της πλασματικής μεμβράνης και του τονοπλάστη είναι διαφορετική έναντι ορισμένων ουσιών,
όπως δείχνει η πλασμόλυση φυτικών κυττάρων σε υπέρτονα διαλύματα διαφόρων αλάτων.
Αν, για παράδειγμα, πλασμολύσουμε κύτταρα σε υπέρτονο διάλυμα 0,7 Μ KSCN, παρατηρούμε ότι
αρχικά γίνεται κανονική πλασμόλυση, στη συνέχεια όμως, ενώ το χυμοτόπιο παραμένει σε πλασμόλυση, το
κυτόπλασμα αρχίζει και διογκώνεται σιγά-σιγά και εμφανίζεται με τη μορφή δύο σκυφίων (σκουφάκια) πάνω
και κάτω από το χυμοτόπιο. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται σκυφιακή πλασμόλυση (Εικ. 4.4Α) και έχει το
ιδιαίτερο γνώρισμα ότι τόσο η πλασματική μεμβράνη όσο και ο τονοπλάστης γίνονται μικροσκοπικά εμφανείς,
ενώ όταν το κύτταρο βρίσκεται σε κανονική κατάσταση οι δύο αυτές μεμβράνες δεν διακρίνονται οπτικά. Όταν
συνεχώς εισέρχεται KSCN στο κυτόπλασμα, αυτό συνεχώς διογκώνεται μέχρι να φτάσει ξανά στα κυτταρικά
τοιχώματα (πλασμόλυση τονοπλάστη) (Εικ. 4.4Β).
Εικόνα 4.4 – Σκυφιακή πλασμόλυση (Α) και πλασμόλυση τονοπλάστη (Β)
Το παραπάνω φαινόμενο οφείλεται στη διαφορετική διαπερατότητα των δύο μεμβρανών, δηλαδή της
κυτταροπλασματικής μεμβράνης και του τονοπλάστη, στο KSCN (εκλεκτική διαπερατότητα των μεμβρανών).
Συγκεκριμένα, ο τονοπλάστης δεν είναι διαπερατός στα μόρια του KSCN, γι’ αυτό και το χυμοτόπιο παραμένει
συνεχώς σε κατάσταση πλασμόλυσης. Αντιθέτως, τα μόρια του KSCN διαπερνούν ενεργητικά την
κυτταροπλασματική μεμβράνη και εισέρχονται στο κυτταρόπλασμα, με αποτέλεσμα το κυτταρόπλασμα να
διογκώνεται σταδιακά καθώς εισέρχεται νερό σ’ αυτό για ωσμωτικούς λόγους, κι έτσι εμφανίζεται υπό μορφή
σκυφίων στις άκρες του χυμοτοπίου έως ότου φτάσει ξανά στα κυτταρικά τοιχώματα.
2.1.2. Υλικά
 βολβοί κρεμμυδιού,
- 60 -
 αντικειμενοφόροι,
 λαβίδες, βελόνες ανατομίας,
 νυστέρι.
 διάλυμα 0,7M νιτρικού καλίου (KNO3),
 διάλυμα 0,7M θειοκυανιούχου καλίου (KSCN).
2.2.1. Μορφή και χρόνος πλασμόλυσης κυττάρων κρεμμυδιού
Τοποθετήστε σε μία καθαρή αντικειμενοφόρο μία σταγόνα διαλύματος 0,7Μ KNO3. Πάρτε έναν βολβό
κρεμμυδιού και αφαιρέστε ένα μικρό τμήμα επιδερμίδας από την εσωτερική επιφάνεια του χιτώνα (βλέπε
Άσκηση 3). Τοποθετήστε το υμένιο στη σταγόνα του διαλύματος και σκεπάστε με καλυπτρίδα.
Αρχίστε αμέσως την παρατήρηση, σημειώνοντας τη χρονική αυτή στιγμή ως «χρόνο μηδέν».
Παρατηρήστε το φαινόμενο της πλασμόλυσης (Εικ. 4.5). Αρχικά η μορφή του κυτοπλάσματος που έχει
αποκολληθεί είναι κοίλη. Σε ορισμένα κύτταρα το κυτόπλασμα δεν αποκολλάται πλήρως από το κυτταρικό
τοίχωμα αλλά συγκρατείται με τα νημάτια Hecht. Η μορφή της πλασμόλυσης μετατρέπεται βαθμιαία σε κυρτή
και μέσα σε 20-40 λεπτά το κυτόπλασμα παίρνει εντελώς κυρτή μορφή.
Εικόνα 4.5 – Μικροσκοπική απεικόνιση (100Χ) πλασμόλυσης κυττάρων κρεμμυδιού. Κοίλη (α) και κυρτή (β) πλασμόλυση.
Για το παρασκεύασμα στην εικόνα (γ) χρησιμοποιήθηκε υμένιο από την επάνω επιφάνεια (μοβ) του κρεμμυδιού. Στις εικόνες
(δ-στ) βλέπετε λεπτομέρειες των κυττάρων (400Χ), όπου διακρίνονται νημάτια Hecht.
- 61 -
1. Σχεδιάστε δύο-τρία κύτταρα με αντιπροσωπευτικές μορφές πλασμόλυσης.
Μορφή πλασμόλυσης Μορφή πλασμόλυσης Μορφή πλασμόλυσης

…………………. …………………. ………………….
2. Σχεδιάστε ένα κύτταρο σε διαδοχικά στάδια πλασμόλυσης σε συνάρτηση με τον χρόνο.
Χρόνος μηδέν 5 min 10 min
15 min 20 min 30 min
- 62 -
2.2.2. Σκυφιακή πλασμόλυση σε κύτταρα κρεμμυδιού
Τοποθετήστε σε μία καθαρή αντικειμενοφόρο πλάκα μία σταγόνα διαλύματος 0,7Μ KNO3. Μεταφέρετε ένα
μικρό τμήμα του εσωτερικού χιτώνα και τοποθετήστε την καλυπτρίδα. Παρατηρήστε το φαινόμενο της
πλασμόλυσης. Το κοκκώδες κυτόπλασμα περιβάλλει σε λεπτό στρώμα το χυμοτόπιο. Μετά από 15 λεπτά,
περίπου, η πλασμόλυση γίνεται σκυφιακή κατά την οποία το κυτόπλασμα εμφανίζεται ελαφρά διογκωμένο
(Εικ. 4.6), ενώ μετά από παρέλευση περισσότερου χρόνου φθάνει μέχρι το κυτταρικό τοίχωμα (πλασμόλυση
τονοπλάστη). Παράλληλα με τη διόγκωση του κυτοπλάσματος παρατηρείται διόγκωση του πυρήνα.
Εικόνα 4.6 – Σκυφιακή πλασμόλυση. Παρατηρήστε πως διογκώνονται τα σκυφία με την πάροδο του χρόνου και γίνονται
διακριτές η πλασματική μεμβράνη και ο τονοπλάστης.
Σχεδιάστε δύο αντιπροσωπευτικά κύτταρα.
Σκυφιακή πλασμόλυση Πλασμόλυση τονοπλάστη
- 63 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
ISBN: 978-960-524-305-0.
- 64 -
Άσκηση 5: Κλασμάτωση κυττάρου
Σύνοψη
Με τον όρο «κλασμάτωση του κυττάρου» εννοούμε τον διαχωρισμό των δομικών συστατικών του κυττάρου με
βάση το μέγεθος και την πυκνότητά τους. Σκοπός της Άσκησης 5 είναι η εκμάθηση των μεθόδων κυτταρικής
κλασμάτωσης και η αναγνώριση, απομόνωση, χρώση και μικροσκοπική παρατήρηση διαφόρων υποκυτταρικών
οργανιδίων. Στο εισαγωγικό μέρος της άσκησης περιγράφονται οι μέθοδοι ομογενοποίησης και κυτταρικής
κλασμάτωσης (φυγοκέντρηση σε κλίση πυκνότητας, διαφορική φυγοκέντρηση, υπερφυγκέντρηση κ.λπ.), ενώ στο
πρακτικό μέρος περιγράφεται και εξηγείται η διαδικασία απομόνωσης πυρήνων και μιτοχονδρίων από ηπατικό
ιστό. Επιπλέον, ο φοιτητής μελετά τη μορφολογία των βασικών υποκυτταρικών οργανιδίων στο ζωικό και στο
φυτικό κύτταρο και εκπαιδεύεται στην αναγνώρισή τους με τη βοήθεια εικόνων και μόνιμων μικροσκοπικών
παρασκευασμάτων ζωικών και φυτικών ιστών.
ISBN:978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 6: Περιήγηση στο κύτταρο.
Η κυτταρική κλασμάτωση χρησιμεύει για την απομόνωση δομικών συστατικών του κυττάρου, όπως του
πυρήνα, των μιτοχονδρίων, των ριβοσωμάτων κ.λπ., με σκοπό τη μελέτη της μορφολογίας και της λειτουργίας
τους. Πραγματοποιείται σχετικά εύκολα γιατί τα υποκυτταρικά οργανίδια διαφέρουν σε μέγεθος και πυκνότητα,
γεγονός που επιτρέπει τον διαχωρισμό τους με τη φυγοκέντρηση. Ο πυρήνας, για παράδειγμα, είναι το
μεγαλύτερο και βαρύτερο οργανίδιο, ενώ ακολουθούν τα μιτοχόνδρια και οι χλωροπλάστες (στο φυτικό
κύτταρο). Τα ριβοσώματα είναι μικρότερα αλλά σχετικά πυκνά.
Προτού προχωρήσουμε στην κλασμάτωση του κυττάρου θα πρέπει προηγουμένους να διαρρήξουμε
την κυτταρική μεμβράνη προκειμένου να απελευθερωθούν τα υποκυτταρικά οργανίδια. Για τον σκοπό αυτό
πραγματοποιείται αρχικά ομογενοποίηση του ιστού σε ένα κατάλληλο διάλυμα.
1.1. Μέθοδοι ομογενοποίησης

Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι ομογενοποίησης και η επιλογή της πιο κατάλληλης εξαρτάται από το τι θέλουμε
να μελετήσουμε, από τον ιστό που θα χρησιμοποιήσουμε και από το πιο κλάσμα μας ενδιαφέρει περισσότερο.
Μερικές φορές η ομογενοποίηση πραγματοποιείται με τη βοήθεια ενός μηχανικού ομογενοποιητή με
μαχαιράκια. Στο εργαστήριο, ωστόσο, η πιο κοινή μέθοδος ομογενοποίησης είναι αυτή στην οποία
χρησιμοποιείται ένας γυάλινος σωλήνας μέσα στον οποίο εφαρμόζει ακριβώς ένα έμβολο (συνήθως από teflon)
που μπορεί να περιστραφεί με τη βοήθεια ενός ηλεκτρικού κινητήρα (ομογενοποιητής glass-teflon). Ο ιστός
και το κατάλληλο διάλυμα ομογενεοποίησης τοποθετούνται στον γυάλινο σωλήνα, τον οποίο ακολούθως
ανεβοκατεβάζουμε κατά μήκος του άξονα περιστροφής του εμβόλου (Εικ. 5.1). Καθώς ο ιστός συμπιέζεται
ανάμεσα στα τοιχώματα του σωλήνα και στο περιστρεφόμενο έμβολο, τα κύτταρά του σπάζουν. Η παραπάνω
μέθοδος ομογενοποίησης χρησιμοποιείται για σχετικά μαλακούς ιστούς, όπως π.χ. ο ηπατικός ιστός και είναι
αυτή που θα εφαρμόσετε κι εσείς στη συγκεκριμένη άσκηση. Για σκληρούς ιστούς και πολύ μικρά κύτταρα
απαιτούνται ειδικότερες μέθοδοι, όπως εφαρμογή υπέρηχων κ.ά.
Εκτός πάντως από την επιλογή της κατάλληλης μεθόδου ομογενοποίησης, μία ακόμη σημαντική
παράμετρος για επιτυχή κλασμάτωση είναι και η επιλογή του κατάλληλου διαλύματος μέσα στο οποίο θα γίνει
η ομογενοποίηση, προκείμενου να παραμείνουν τα υποκυτταρικά οργανίδια όσο το δυνατόν πιο ανέπαφα.
Διάφορα διαλύματα χρησιμοποιούνται ως μέσο ομογενοποίησης και η επιλογή γίνεται κυρίως με βάση τη
συγκέντρωση ιόντων και την ιοντική ισχύ. Συχνά χρειάζεται σχετικά υψηλή οσμωτική πίεση για να μην
σπάσουν οι μεμβράνες των οργανιδίων. Η πίεση αυτή εξασφαλίζεται με διάλυμα σακχαρόζης (0,32Μ) γιατί,
αφ’ ενός μεν η συγκέντρωσή του είναι κατάλληλη, αφ’ ετέρου η σακχαρόζη δεν είναι φορτισμένη και
- 65 -
αποφεύγεται έτσι η φόρτιση και συσσωμάτωση των κυτταρικών συστατικών που θα δυσκόλευε τον διαχωρισμό
τους.
Εικόνα 5.1 – Ηλεκτρικός κινητήρας και ομογενοποιητής glass-teflon. Καθώς το έμβολο περιστρέφεται γύρω από τον άξονά
του ανεβοκατεβάζουμε τον γυάλινο σωλήνα προκειμένου να συνθλίψουμε τον ιστό.
1.2. Μέθοδοι κλασμάτωσης

Η κυτταρική κλασμάτωση επιτυγχάνεται με φυγοκέντρηση σε ειδικό όργανο (Εικ. 5.2) και μπορεί να
πραγματοποιηθεί με δύο τρόπους. Στη μια περίπτωση ο διαχωρισμός των κυτταρικών συστατικών γίνεται με
φυγοκέντρηση σε κλίση πυκνότητας, συνήθως σακχαρόζης (sucrose density gradient centrifugation), και στην
άλλη με διαφορική φυγοκέντρηση (differential centrifugation).
Εικόνα 5.2 – Εργαστηριακή φυγόκεντρος και σωλήνες φυγοκέντρου.
- 66 -
Στην περίπτωση της φυγοκέντρησης σε κλίση πυκνότητας, προετοιμάζονται κλίσεις πυκνότητας
σακχαρόζης μέσα σε σωλήνες φυγοκέντρου με τέτοιο τρόπο ώστε να ελαττώνεται προοδευτικά η συγκέντρωση
της σακχαρόζης καθώς γεμίζει ο σωλήνας. Το ομογενοποίημα του ιστού επιστοιβάζεται στη συνέχεια στην
επιφάνεια της κλίσης. Με την επίδραση του φυγοκεντρικού πεδίου, τα διάφορα οργανίδια καθιζάνουν μέσα
στην κλίση με διαφορετική ταχύτητα, η οποία καθορίζεται βασικά από την πυκνότητα και το σχήμα του κάθε
οργανιδίου.
Στην περίπτωση της διαφορικής φυγοκέντρησης, το ομογενοποίημα φυγοκεντρείται επαναληπτικά
κάθε φορά με μεγαλύτερη ταχύτητα μέσα σε ομογενές διάλυμα σακχαρόζης. Έτσι, μετά από φυγοκέντρηση σε
χαμηλές στροφές καθιζάνουν πρώτα τα μεγαλύτερα σε μέγεθος και πυκνότητα οργανίδια (πυρήνες), στη
συνέχεια με φυγοκέντρηση σε υψηλότερες στροφές καθιζάνουν τα αμέσως μεγαλύτερα και πυκνά οργανίδια
κ.ο.κ. (Εικ. 5.3).
Με τη μέθοδο αυτή μπορούν να διαχωριστούν με τη σειρά τα παρακάτω κλάσματα: 1) πυρηνικό, 2)
μιτοχονδριακό, 3) μικροσωμικό (ριβοσώματα) και 4) το τελικό υπερκείμενο. Ωστόσο, κανένα από τα κλάσματα
αυτά δεν είναι απολύτως καθαρό. Έτσι, το πυρηνικό κλάσμα περιέχει συχνά και αρκετά άσπαστα μικρά
κύτταρα, όπως ερυθρά αιμοσφαίρια αν έχει χρησιμοποιηθεί ζωικός ιστός (π.χ. ηπατικός ιστός). Επίσης, μπορεί
να περιέχει και μεγάλα μιτοχόνδρια ή/και χλωροπλάστες (εφόσον πρόκειται για φυτικό ιστό). Το μιτοχονδριακό
κλάσμα πάλι μπορεί να περιέχει μικρούς πυρήνες και πλαστίδια, ενώ το μικροσωμικό να περιέχει μεμβράνες
του ενδοπλασματικού δικτύου, στοιχεία Golgi, λυοσώματα και μικρά μιτοχόνδρια. Το υπερκείμενο είναι το πιο
ετερογενές κλάσμα. Περιλαμβάνει ότι δεν έχει απομονωθεί κατά τις προηγούμενες διαδικασίες, όπως σπασμένα
οργανίδια, ελεύθερες πρωτεΐνες, νουκλεϊκά οξέα, διάφορους μικρομοριακούς μεταβολίτες και ανόργανα
συστατικά. Μπορούμε πάντως να πετύχουμε μεγαλύτερη ομοιογένεια/καθαρότητα των παραπάνω κλασμάτων
αν τα φυγοκεντρήσουμε στη συνέχεια σε μεγάλες ταχύτητες σε ειδική φυγόκεντρο, την υπερφυγόκεντρο.
Εικόνα 5.3 – Η μέθοδος της διαφορικής φυγοκέντρησης.
1.3. Υπερφυγοκέντρηση
Η υπερφυγοκέντρηση χρησιμοποιείται όχι μόνο για τον διαχωρισμό οργανιδίων αλλά και για τον διαχωρισμό
μακρομορίων, όπως DNA, RNA και πρωτεϊνών και για τον προσδιορισμό των μοριακών τους βαρών.
Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι υπερφυγοκέντρησης:
1. Ανάλυση με καθίζηση
2. Ανάλυση σε κλίσεις πυκνότητας
Ο πρώτος τύπος χρησιμοποιείται για να προσδιοριστεί το μέγεθος (μοριακό βάρος) και το σχήμα ενός
μακρομορίου καθώς και οι αλληλεπιδράσεις του με άλλα μακρομόρια. Ο δεύτερος τύπος χρησιμοποιείται
κυρίως για τον διαχωρισμό οργανιδίων ή μακρομορίων μεταξύ τους. Σε κάθε τύπο διακρίνουμε δύο βασικές
μεθόδους:
 τη μέθοδο ταχύτητας,
 τη μέθοδο ισορροπίας.
Κάθε μια από τις δύο αυτές μεθόδους αναφέρεται στη συνέχεια περιληπτικά.
- 67 -
1.3.1. Ανάλυση με καθίζηση
1.3.1α. Μέθοδος ταχύτητας

Στη μέθοδο αυτή χρησιμοποιούνται μεγάλες ταχύτητες, με αποτέλεσμα ο ρυθμός καθίζησης να είναι πολύ
μεγαλύτερος από την αντίθετη δύναμη της διάχυσης, δηλαδή από τη δύναμη εκείνη που τείνει να διατηρήσει
τα μόρια σε κατάσταση διασποράς. Τα μόρια κινούνται προς τον πυθμένα αφήνοντας πίσω τους καθαρό
διαλύτη.
Με τη μέθοδο αυτή προσδιορίζεται ο συντελεστής καθίζησης του μακρομορίου (συντελεστής
Svedberg, S), ενώ με ορισμένα πρόσθετα δεδομένα και εφαρμογή κατάλληλης εξίσωσης (εξίσωση Svedberg)
μπορεί να προσδιοριστεί το μοριακό βάρος του μακρομορίου.
1.3.1β. Μέθοδος ισορροπίας

Η μέθοδος ισορροπίας χρησιμοποιείται και αυτή για τον προσδιορισμό του μοριακού βάρους των μακρομορίων.
Σε αντίθεση με τη μέθοδο ταχύτητας, στη μέθοδο αυτή χρησιμοποιούνται σχετικά μικρές ταχύτητες, ώστε το
σύστημα να φτάσει σε κατάσταση ισορροπίας όπου ο ρυθμός καθίζησης εξισώνεται με την αντίθετη δύναμη
της διάχυσης.
Κατά την ισορροπία δεν υπάρχει καθαρός διαλύτης ούτε στην περιοχή του μηνίσκου. Αντίθετα, κατά
μήκος του φυγοκεντρικού σωλήνα δημιουργείται μια κλίση συγκέντρωσης των μακρομορίων, όπου η
συγκέντρωση στον πυθμένα μπορεί να είναι διπλάσια απ’ ό,τι στον μηνίσκο. Μετρώντας τη συγκέντρωση του
μακρομορίου ως συνάρτηση της απόστασής του από το κέντρο της περιστροφής, μπορεί, με κατάλληλες
εξισώσεις, να προσδιοριστεί το μοριακό του βάρος.
1.3.2. Ανάλυση σε κλίσεις πυκνότητας
1.3.2α. Μέθοδος ταχύτητας

Η φυγοκέντρηση σε κλίση αυξανόμενης συγκέντρωσης σακχαρόζης, ή άλλων ενώσεων, είναι μια μέθοδος που
χρησιμοποιείται πάρα πολύ για τον διαχωρισμό οργανιδίων και μακρομορίων, με τις ανάλογες τροποποιήσεις
κάθε φορά, που εξαρτώνται από το τι υλικό διαχωρίζεται. Στην πιο συνηθισμένη διαδικασία, μια συνεχής κλίση
σακχαρόζης προετοιμάζεται μέσα σε έναν πλαστικό σωλήνα φυγοκέντρου με τη βοήθεια μιας συσκευής που
αναμιγνύει ένα διάλυμα σακχαρόζης με ένα ρυθμιστικό διάλυμα σε αναλογίες που ελαττώνονται προοδευτικά
καθώς ο σωλήνας γεμίζει. Έτσι, στον πυθμένα του φυγοκεντρικού σωλήνα υπάρχει το πυκνότερο διάλυμα και
στην κορυφή το αραιότερο. Το μίγμα των οργανιδίων ή μακρομορίων που πρόκειται να διαχωριστούν
επιστοιβάζεται στην επιφάνεια της κλίσης.
Η φυγοκέντρηση γίνεται σε μεγάλες ταχύτητες χρησιμοποιώντας μία κεφαλή φυγοκέντρου όπου οι
σωλήνες παίρνουν θέση κάθετη ως προς το άξονα περιστροφής. Με την επίδραση του φυγοκεντρικού πεδίου
τα οργανίδια ή τα μακρομόρια καθιζάνουν μέσα στην κλίση σακχαρόζης με τη δική τους ταχύτητα το καθένα,
η οποία καθορίζεται κυρίως από το βάρος τους αλλά και από την πυκνότητα και το σχήμα τους, με τη μορφή
ζωνών (Εικ. 5.4). Η φυγοκέντρηση διακόπτεται πριν φτάσουμε σε κατάσταση ισορροπίας. Αν η φυγοκέντρηση
συνεχιστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, όλα τα οργανίδια ή τα μακρομόρια καθιζάνουν τελικώς στον πυθμένα.
Η μέθοδος αυτή είναι κατάλληλη και για τον υπολογισμό του συντελεστή καθίζησης S ενός μακρομορίου.
Εικόνα 5.4 –Υπερφυγοκέντρηση σε κλίση πυκνότητας. Στο σχήμα ο φυγοκεντρικός σωλήνας βρίσκεται σε θέση περιστροφής
και οι μικροί κύκλοι συμβολίζουν τις ουσίες που διαχωρίστηκαν με την κλίση πυκνότητας του διαλύματος του σωλήνα.
- 68 -
Μετά το πέρας της υπερφυγοκέντρησης γίνεται συλλογή των κλασμάτων, η οποία μπορεί να
πραγματοποιηθεί είτε από τον πυθμένα (αφού τρυπηθεί ο σωλήνας) είτε από την κορυφή και συνήθως μετριέται
η οπτική τους πυκνότητα και η ραδιενέργεια, εφόσον έχει γίνει σήμανση με ραδιενεργά ισότοπα. Σε περίπτωση
διαχωρισμού οργανιδίων είναι απαραίτητη η εξέταση των κλασμάτων με μικροσκοπία προκειμένου να
διαπιστωθεί ο βαθμός καθαρότητας του παρασκευάσματος.
1.3.2β. Μέθοδος ισορροπίας σε CsCl

Με τη μέθοδο αυτή (ειδική για νουκλεϊκά οξέα) επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός μακρομορίων σε ζώνες ανάλογα
με την ανωτική τους πυκνότητα (buoyant density). Ανωτική πυκνότητα ενός μορίου είναι η πυκνότητα του
διαλύματος σε εκείνη τη θέση του σωλήνα όπου η συνισταμένη των δυνάμεων που εξασκούνται πάνω στο
μόριο είναι μηδέν. Η μέθοδος ισορροπίας διαφέρει από τη μέθοδο ταχύτητας στο ότι η κλίση δεν είναι έτοιμη
αλλά σχηματίζεται κατά τη φυγοκέντρηση. Το σύστημα που φυγοκεντρείται αποτελείται από τον διαλύτη, στον
οποίο προστίθεται CsCl σε μεγάλες συγκεντρώσεις (6-8 Μ) και φυσικά και το δείγμα που πρόκειται να
διαχωριστεί. Κατά την περιστροφή του συστήματος σε μεγάλες ταχύτητες και για αρκετό χρονικό διάστημα
αποκαθίσταται ισορροπία ανάμεσα στην καθίζηση και στη διάχυση, οπότε η συγκέντρωση του CsCl αυξάνει
με την απόσταση από το κέντρο περιστροφής και δημιουργεί μια κλίση συγκέντρωσης. Τα μακρομόρια
διατάσσονται σε ζώνες μέσα στην κλίση εκεί που η ανωτική τους πυκνότητα είναι ίση με την πυκνότητα της
κλίσης. Οι ζώνες μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας δεν μετακινούνται όσο χρονικό διάστημα και αν
κρατήσει η φυγοκέντρηση.
Η μέθοδος αυτή είναι πολύτιμη για τον διαχωρισμό νουκλεϊκών οξέων. Χρησιμοποιήθηκε αρχικά από
τους Meselson-Stahl στη μελέτη του μηχανισμού αντιγραφής του DNA.
 μικροσκόπια,
 ηλεκτρικός κινητήρας και ομογενοποιητές glass-teflon,
 φυγόκεντρος.
2.1.2. Υλικά
 συκώτι,
 δοχεία με πάγο,
 ψαλίδι, λαβίδα,
 ποτήρια ζέσεως, γυάλινες κάψες ωρολογίου,
 τουλουπάνι,
 σωλήνες φυγοκέντρου,
 πιπέτες Pasteur,
 οδοντογλυφίδες,
 μόνιμα παρασκευάσματα.
 0,32Μ σακχαρόζη – 1mΜ MgCl2,
 χρωστική οξικό καρμίνιο (ή ορσεΐνη),
 χρωστική κυανού του μεθυλενίου (Methyl Blue),
 χρωστική Janus green B.
- 69 -
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η χρωστική οξικό καρμίνιο παρασκευάζεται με το ακόλουθο τρόπο: Διαλύονται 1-2 g καρμινίου
σε 100 ml οξικό οξύ (45% CH3COOH). Ακολουθεί παρατεταμένος βρασμός με ταυτόχρονη ψύξη και τελικά
παίρνεται η χρωστική ως διήθημα. Η χρωστική ορσεΐνη παρασκευάζεται με την ίδια διαδικασία που αναφέρθηκε
για το καρμίνιο (συνηθισμένη περιεκτικότητα 1-1,5%). Οι χρωστικές κυανού του μεθυλενίου (0,5%) και Janus
green B (0,01%) διαλύονται σε 0,9% NaCl.
2.2.1. Απομόνωση, χρώση και παρατήρηση πυρήνων και μιτοχονδρίων από ηπατικό ιστό
Στην άσκηση θα απομονώσετε πυρήνες και μιτοχόνδρια από ηπατικό ιστό με τη μέθοδο της διαφορικής
φυγοκέντρησης. Μετά την απομόνωση, θα ελέγξετε μικροσκοπικά την καθαρότητα των κλασμάτων που
απομονώσατε.
1. Χρησιμοποιώντας τη λαβίδα και το ψαλίδι σας κόψτε ένα κομμάτι ηπατικού ιστού (περίπου 5 g) που
θα βρείτε στον πάγκο σας τοποθετημένο μέσα σε ένα ποτήρι ζέσεως με παγωμένο φυσιολογικό ορό.
2. Τοποθετήστε τον ιστό σε μία γυάλινη κάψα ωρολογίου πάνω σε διηθητικό χαρτί και τεμαχίστε τον σε
μικρά κομμάτια.
3. Μεταφέρετε τα κομμάτια στον σωλήνα του ομογενοποιητή και προσθέστε 25 ml παγωμένου

διαλύματος σακχαρόζης.
4. Ομογενοποιήστε τον ιστό χρησιμοποιώντας το έμβολο από teflon, αρχικά ανεβοκατεβάζοντας το

έμβολο με το χέρι (2-3 φορές ώστε να συνθλίψετε τον ιστό) και στη συνέχεια με τη βοήθεια του
ηλεκτρικού κινητήρα (αφού σταθεροποιήσετε το έμβολο που θα αρχίσει να περιστρέφεται με ταχύτητα)
ανεβοκατεβάζοντας τον σωλήνα του ομογενοποιητή (15-20 φορές).
Βίντεο 5.1 – Ομογενοποίηση ιστού.
5. Διηθήστε το ομογενοποίημα μέσα από τριπλό τουλουπάνι και στη συνέχεια μεταφέρετε το διήθημα σε
έναν σωλήνα φυγοκέντρου. Κρατήστε λίγο από το διήθημα στον πάγο για μετέπειτα μικροσκοπική
παρατήρηση.
6. Φυγοκεντρήστε το αρχικό αυτό ομογενοποίημα σε 3.000 rpm (1.000 g) για 10 λεπτά.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Θα χρησιμοποιηθεί αυτόματη ψυχόμενη φυγόκεντρος που θα μπει σε λειτουργία σύμφωνα
με τις υποδείξεις του επιβλέποντος.
7. Μετά το τέλος της φυγοκέντρησης, μεταφέρετε το υπερκείμενο (με τη βοήθεια μιας πιπέτας Pasteur)
σε έναν δεύτερο σωλήνα φυγοκέντρου, προσέχοντας ώστε να μην απομακρυνθεί και ίζημα. Φυλάξτε
το υπερκείμενο αυτό στον πάγο.
8. Προσθέστε στο ίζημα (πυρηνικό κλάσμα) 20 ml διαλύματος σακχαρόζης, αιωρήστε και

επανομογενοποιήστε το εναιώρημα.
9. Φυγοκεντρήστε το ομογενοποίημα αυτό όπως και προηγουμένως (3.000 rpm Χ 10 min).
10. Κρατήστε τον σωλήνα με το ίζημα (πυρήνες) στον πάγο και προσθέστε το υπερκείμενο της
φυγοκέντρησης αυτής στον σωλήνα με το υπερκείμενο της πρώτης φυγοκέντρησης.
- 70 -
11. Φυγοκεντρήστε τον σωλήνα με τα δύο υπερκείμενα σε 12.500 rpm (17.000 g) για 10 λεπτά,
προκειμένου να κατακρημνιστούν τα μιτοχόνδρια. Συμβουλευτείτε την Εικόνα/διάγραμμα 5.5.
12. Κάθε ίζημα το επαναδιαλύετε σε λίγο διάλυμα σακχαρόζης και το κρατάτε στο δοχείο με τον πάγο
μέχρι να τελειώσει η όλη πορεία. Έτσι, τελικά θα έχετε τέσσερα δείγματα:
 το αρχικό ομογενοποίημα,
 το εναιώρημα των πυρήνων (ίζημα 1β),
 το εναιώρημα των μιτοχονδρίων (ίζημα 2),
 το υπερκείμενο 2.
13. Ελέγξτε μικροσκοπικά τα αποτελέσματα της κλασμάτωσης για να διαπιστώσετε την παρουσία ή μη
πυρήνων και μιτοχονδρίων (βλέπε παρακάτω) σε κάθε ένα από τα δείγματα που συλλέξατε.
Εικόνα 5.5 – Πορεία διαφορικής φυγοκέντρησης.
Α. Έλεγχος πυρήνων
Τοποθετήστε μια μικρή ποσότητα των εναιωρήματος των πυρήνων σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα και
προσθέστε 1-2 σταγόνες χρωστικής οξικό καρμίνιο ή χρωστικής κυανού του μεθυλενίου. Σκεπάστε με
καλυπτρίδα και παρατηρήστε στο μικροσκόπιο χρησιμοποιώντας αντικειμενικό φακό 10Χ και 40Χ. Σχεδιάστε
την εικόνα που βλέπετε στο μικροσκόπιο και σχολιάστε την καθαρότητα του παρασκευάσματος.
- 71 -
Μεγέθυνση 100Χ Μεγέθυνση 400Χ
Β. Έλεγχος μιτοχονδρίων
Τοποθετήστε μια μικρή ποσότητα των εναιωρήματος των μιτοχονδρίων σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα και
προσθέστε 1-2 σταγόνες χρωστικής janus green B. Σκεπάστε με καλυπτρίδα και παρατηρήστε στο μικροσκόπιο
χρησιμοποιώντας αντικειμενικό φακό 40Χ και 100Χ. Σχεδιάστε την εικόνα που βλέπετε στο μικροσκόπιο.
Διαπιστώνετε προσμίξεις από άλλα οργανίδια στο παρασκεύασμα αυτό;
2.2.1. Παρατήρηση μιτοχονδρίων και χλωροπλαστών σε μόνιμα παρασκευάσματα φυτικών

ιστών
Α. Σε μόνιμο παρασκεύασμα ακρορριζίων κρεμμυδιού που έχουν υποστεί ειδική χρώση θα παρατηρήσετε τα
μιτοχόνδρια στο κυτταρόπλασμα των κυττάρων. Αναγνωρίστε τα μιτοχόνδρια και σχεδιάστε την εικόνα που
βλέπετε.
- 72 -
Β. Θα παρατηρήσετε χλωροπλάστες σε μόνιμα παρασκευάσματα με τομές φύλλων από διάφορα φυτά
(Spinacea, Elodea, Iris, Nerium oleander κ.λπ.). Αναγνωρίστε τους χλωροπλάστες στα κύτταρα του
μεσόφυλλου και σχεδιάστε αντιπροσωπευτικές εικόνες.
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………….
ISBN: 978-960-524-305-0,
- 73 -
Άσκηση 6: Φωτοσύνθεση και Φωτοσυνθετικές χρωστικές
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι να εξοικειωθούν οι φοιτητές με ένα από τα σπουδαιότερα βιολογικά φαινόμενα της
ζωής πάνω στη Γη, τη βιοχημική διεργασία της φωτοσύνθεσης. Η άσκηση συνδυάζει τις γνώσεις που απόκτησαν
οι εκπαιδευόμενοι στην Άσκηση 3 (ως προς την ανατομία των φύλλων και τα οργανίδια των φυτικών κυττάρων),
με τη βιοχημεία της φωτοσύνθεσης. Στο πρώτο μέρος της άσκησης περιγράφεται η μεθοδολογία κατά την οποία
χρησιμοποιούνται φύλλα σπανακιού και η τεχνική των πλωτών δίσκων για να διαπιστωθεί η παραγωγή οξυγόνου,
η οποία λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια των φωτεινών αντιδράσεων της φωτοσύνθεσης και της υδρόλυσης
(φωτόλυσης) του νερού. Στο δεύτερο μέρος της άσκησης, οι εκπαιδευόμενοι χρησιμοποιούν τη μέθοδο της
χρωματογραφίας για να διαχωρίσουν τις χημικές ενώσεις (χλωροφύλλη α και β, ξανθοφύλλες, καροτενοειδή) που
συνιστούν το υπόβαθρο της φωτοσύνθεσης, ενώ στο τρίτο μέρος, μελετούν ποιοτικά τη σχέση φωτοσύνθεσης και
παραγωγής αμύλου.
Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J .B. (2010), Βιολογία (τόμος I), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 10: Φωτοσύνθεση.
Φωτοσύνθεση είναι η διεργασία κατά την οποία τα φυτά και ορισμένοι άλλοι οργανισμοί μετασχηματίζουν
την ενέργεια του φωτός, συνήθως από τον Ήλιο, σε χημική ενέργεια. Αυτή η χημική ενέργεια αποθηκεύεται σε
ενεργειακά πλούσιες οργανικές ενώσεις, κυρίως υδατάνθρακες [CH2O], που στα φυτά συντίθενται από
διοξείδιο του άνθρακα (CO2) και νερό με απελευθέρωση οξυγόνου (O2) ως παραπροϊόν (Εικ. 6.1).
Η φωτοσύνθεση είναι ίσως η σημαντικότερη μεταβολική πορεία που γίνεται στη βιόσφαιρα, γιατί µε
τις οργανικές ενώσεις που παράγονται μέσω αυτής συντηρείται η ζωή στο γήινο οικοσύστημα. Όλοι σχεδόν οι
οργανισμοί στηρίζονται, άμεσα ή έμμεσα, στην εξασφάλιση της τροφής τους και της αναγκαίας ενέργειας στις
οργανικές ενώσεις που παράγουν οι φωτοσυνθέτοντες οργανισμοί. Ταυτοχρόνως, η ατμόσφαιρα εμπλουτίζεται
µε το απαραίτητο για την αναπνοή O2. Επομένως, χωρίς τη φωτοσύνθεση δεν θα ήταν δυνατή η συντήρηση και
η συνέχιση της ζωής στον πλανήτη µας.
Εικόνα 6.1 – Η φωτοσύνθεση στα φυτά.
- 74 -
Οι φωτοσυνθέτοντες οργανισμοί ανήκουν στους αυτότροφους οργανισμούς, επειδή συντηρούν μόνοι
τους τον εαυτό τους χρησιμοποιώντας τα προϊόντα της φωτοσύνθεσης, χωρίς να χρειάζονται τα προϊόντα άλλων
οργανισμών. Αποτελούν την κύρια πηγή ενέργειας για όλους τους οργανισμούς που δεν είναι αυτότροφοι και
γι’ αυτόν τον λόγο χαρακτηρίζονται και ως παραγωγοί. Αντίθετα, οι οργανισμοί που δεν μπορούν να συνθέσουν
μόνοι τους οργανικές ενώσεις από απλές ανόργανες, αλλά είναι υποχρεωμένοι να τις προμηθεύονται έτοιμες
από το περιβάλλον τους, χαρακτηρίζονται ως ετερότροφοι (αλλιώς καταναλωτές).
Ικανότητα φωτοσύνθεσης έχουν όλοι οι οργανισμοί που διαθέτουν φωτοσυνθετικές χρωστικές, όπως η
χλωροφύλλη. Από τους ευκαρυωτικούς οργανισμούς φωτοσύνθεση γίνεται στα φυτά και στα φύκη, ενώ από
τους προκαρυωτικούς σε ορισμένα βακτήρια και στα κυανοφύκη ή κυανοβακτήρια (βλέπε Άσκηση 2).
1.1. Χλωροπλάστες: οι θέσεις φωτοσύνθεσης στα φυτά

Η φωτοσύνθεση επιτελείται στα πράσινα μέρη των φυτών, κυρίως στα φύλλα και στους βλαστούς, τα κύτταρα
των οποίων περιέχουν πολυάριθμους χλωροπλάστες.
Οι χλωροπλάστες είναι είδος πλαστιδίων που χαρακτηρίζονται από υψηλές συγκεντρώσεις
χλωροφύλλης και περιέχουν όλα τα ένζυμα που απαιτούνται για τις διεργασίες της φωτοσύνθεσης. Στα φύλλα,
που είναι και το κύριο φωτοσυνθετικό όργανο των φυτών, η μεγαλύτερη πυκνότητα χλωροπλαστών
παρατηρείται στα κύτταρα του μεσόφυλλου (βλέπε Άσκηση 3, Εικ. 3.10). Θυμηθείτε ότι τα φύλλα έχουν
εξειδικευμένα επιδερμικά κύτταρα, τα στόματα, κυρίως στην κάτω επιδερμίδα τους (βλέπε Άσκηση 3, Εικ. 3.7
και 3.10), διαμέσου των οποίων εισέρχεται στο εσωτερικό του φύλλου το CO2 και εξέρχεται το Ο2. Το νερό
που απορροφάται από τις ρίζες κατανέμεται στα φύλλα μέσω ενός συστήματος αγωγών ιστών (ηθμαγγειώδεις
δεσμίδες), μέσω των οποίων γίνεται και η τροφοδοσία των ριζών και άλλων μη φωτοσυνθετικών ιστών με τα
σάκχαρα που παράγονται στα φύλλα (Εικ. 6.1).
Οι χλωροπλάστες, φακοειδούς συνήθως μορφής, περιβάλλονται από διπλή στοιχειώδη μεμβράνη που
τους απομονώνει από το υπόλοιπο κύτταρο. Στο εσωτερικό τους υπάρχει υδατώδης ρευστή μάζα, που
ονομάζεται στρώμα, και ένα εκτεταμένο δίκτυο πεπλατυσμένων μεμβρανικών σάκων, τα θυλακοειδή, στις
μεμβράνες των οποίων βρίσκεται η χλωροφύλλη. Όπως εξηγείται στη συνέχεια, στις θυλακοειδείς μεμβράνες
επιτελούνται οι λεγόμενες «φωτεινές αντιδράσεις» της φωτοσύνθεσης, ενώ στο στρώμα οι «σκοτεινές
αντιδράσεις». Ανά διαστήματα, τα θυλακοειδή στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο σχηματίζοντας
φωτοσυνθετικά συσσωματώματα, τα grana. Μεμονωμένες μεμβρανώδεις δομές, τα ελάσματα, συνδέουν τα
grana μεταξύ τους (Εικ. 6.2). Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των χλωροπλαστών είναι ότι περιέχουν δικό τους DNA
και ριβοσώματα, όπως συμβαίνει και με τα μιτοχόνδρια, που τους επιτρέπουν να συνθέτουν μερικές από τις
πρωτεΐνες τους χωρίς να εξαρτώνται ολοκληρωτικά από το γενετικό υλικό του πυρήνα, αλλά και να διαιρούνται
παρέχοντας θυγατρικά οργανίδια.
Παρότι οι χλωροπλάστες βρίσκονται μόνο στα φωτοσυνθετικά κύτταρα, τα οργανικά μόρια και το Ο2
που παράγουν είναι απαραίτητα για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών και τη διατήρηση της ζωής όλων
των οργανισμών της Γης.
Εικόνα 6.2 – Δομή ενός φυτικού χλωροπλάστη (αριστερά) και μικροσκοπική απεικόνιση χλωροπλαστών στο εσωτερικό
φυτικών κυττάρων (δεξιά).
- 75 -
1.2. Φωτοσυνθετικές χρωστικές
Στα κύτταρα, η φωτεινή ακτινοβολία δεσμεύεται από τις φωτοσυνθετικές χρωστικές. Απ’ αυτές, οι πιο
σημαντικές είναι οι χλωροφύλλες. Οι χλωροφύλλες είναι πολύπλοκες οργανικές ενώσεις που φέρουν ένα
κεντρικό άτομο μαγνησίου και είναι διαδεδομένες σε όλα τα φυτά, στα πρώτιστα, στα κυανοφύκη και σε
ορισμένα βακτήρια (βακτηριοχλωροφύλλες). Οι συνηθέστεροι τύποι χλωροφυλλών είναι η χλωροφύλλη α, που
συμμετέχει άμεσα στις φωτεινές αντιδράσεις, και η χλωροφύλλη β, που διαφέρει ελάχιστα ως προς τη δομή
της από τη χλωροφύλλη α. Άλλη σημαντική ομάδα φωτοσυνθετικών χρωστικών είναι τα καροτενοειδή.
Οι παραπάνω χρωστικές απορροφούν διαφορετικά μήκη κύματος του φωτός (Εικ. 6.3). Τα μήκη
κύματος που απορροφώνται από μία χρωστική απουσιάζουν από το φως. Οι χλωροφύλλες, για παράδειγμα,
απορροφούν κυρίως την μπλε και την ερυθρή ακτινοβολία και ανακλούν την πράσινη, δίνοντας έτσι στα φυτά
το χαρακτηριστικό πράσινο χρώμα. Τα καροτενοειδή πάλι, απορροφούν το φως στα μήκη κύματος του ιώδους,
του κυανού και του πράσινου (Εικ. 6.3). Η παρουσία αυτών των ενώσεων στους χλωροπλάστες διευρύνει
περεταίρω το φάσμα των χρωμάτων που συνεισφέρουν στη φωτοσύνθεση (γι’ αυτόν τον λόγο ονομάζονται
βοηθητικές ή συµπληρωµατικές χρωστικές), παρέχοντας επιπλέον φωτοπροστασία στις χλωροφύλλες,
δηλαδή προστασία έναντι ενός περιβαλλοντικού φωτισμού υψηλής έντασης που θα μπορούσε να προκαλέσει
βλάβες στο μόριο της χλωροφύλλης.
Τα καροτενοειδή διακρίνονται σε δύο κύριες κατηγορίες, τις ξανθοφύλλες και τα καροτένια, όπως το
β-καροτένιο που είναι το κυρίαρχο καροτινοειδές στα καρότα. Αν και καροτεινοειδή βρίσκονται σε όλα τα
κύτταρα που φωτοσυνθέτουν, το χρώμα τους (διάφορες αποχρώσεις του κίτρινου, πορτοκαλί και κόκκινου)
καλύπτεται από αυτό της χλωροφύλλης. Το φθινόπωρο, ωστόσο, όταν στα φυλλοβόλα φυτά αποδομούνται οι
χλωροφύλλες, γίνεται ορατό το χρώμα των καροτενοειδών, γεγονός που εξηγεί την ποικιλία χρωµάτων που
παρουσιάζουν τα φύλλα των διαφόρων φυλλοβόλων φυτών το φθινόπωρο.
Μια άλλη κατηγορία φωτοσυνθετικών χρωστικών είναι οι φυκομπιλίνες (φυκοκυανίνη και
φυκοερυθρίνη), που είναι οι κυρίαρχες συµπληρωµατικές χρωστικές στα κυανοβακτήρια και στα ερυθρά φύκη.
Οι χρωστικές αυτές απορροφούν αποτελεσματικά το φως στην περιοχή του πορτοκαλί, του κίτρινου και του
πράσινου, σε μήκη κύματος που δεν απορροφούν οι χλωροφύλλες.
Εικόνα 6.3 – Το φάσμα απορρόφησης της χλωροφύλλης α, της χλωροφύλλης β και των καροτενοειδών.
1.3. Η φωτοσύνθεση στα φυτά: μια διαδικασία σε δύο στάδια

Η φωτοσυνθετική διεργασία κατά την οποία τα χλωροφυλλούχα φυτά παράγουν οργανικές ενώσεις (όπως
γλυκόζη) και οξυγόνο από διοξείδιο του άνθρακα και νερό είναι δυνατόν να συνοψιστεί στην ακόλουθη
απλοποιημένη εξίσωση:
6CΟ2 + 12Η2Ο + Ενέργεια του φωτός → C6Η12Ο6 + 6O2 + 6Η2Ο
- 76 -
Στην παραπάνω αντίδραση το νερό εμφανίζεται και στα δύο σκέλη της εξίσωσης (επειδή κατά τη
φωτοσύνθεση δεν καταναλώνεται μόνο νερό αλλά και συντίθεται) και γι’ αυτόν τον λόγο συχνά παρουσιάζεται
ακόμη πιο απλοποιημένη ως: 6CΟ2 + 6Η2Ο + Ενέργεια του φωτός → C6Η12Ο6 + 6O2. Ωστόσο, η πιο
απλοποιημένη εκδοχή υποδηλώνει ότι το ελεύθερο οξυγόνο προέρχεται εξ ημισείας από το CO2 και το Η2Ο,
ενώ, στην πραγματικότητα, το οξυγόνο προέρχεται αποκλειστικά από τη διάσπαση του Η2Ο.
Για την ακρίβεια, η φωτοσύνθεση πραγματοποιείται σε δύο επιμέρους στάδια μέσω μιας σειράς
πολύπλοκων χημικών αντιδράσεων που λαμβάνουν χώρα στους χλωροπλάστες, οι οποίες είναι γνωστές ως
φωτεινές και σκοτεινές αντιδράσεις (οι τελευταίες ονομάζονται επίσης και φωτοανεξάρτητες αντιδράσεις ή
κύκλος του Calvin). «Φωτεινές αντιδράσεις» ονομάζονται επειδή απαραίτητη προϋπόθεση για να
πραγματοποιηθούν είναι η ύπαρξη φωτός, σε αντιδιαστολή με τις «σκοτεινές αντιδράσεις» που μπορούν να
πραγματοποιηθούν και στο σκοτάδι (δεν απαιτείται άμεσα η παρουσία φωτός).
1.3.1. Φωτεινές αντιδράσεις
Οι φωτεινές αντιδράσεις είναι το στάδιο της φωτοσύνθεσης κατά το οποίο η ηλιακή ακτινοβολία μετατρέπετε
σε χημική ενέργεια. Το φως που απορροφά η χλωροφύλλη (πολλά μόρια της οποίας μαζί µε συμπληρωματικές
χρωστικές και μεταφορείς ηλεκτρονίων οργανώνονται σε μονάδες συλλογής του φωτός που ονομάζονται
φωτοσυστήµατα) προκαλεί διέγερση του μορίου της, τροφοδοτώντας ενεργειακά τη μεταφορά ηλεκτρονίων και
ιόντων υδρογόνου (Η+).
Δότης των ηλεκτρονίων που χάνει η χλωροφύλλη είναι το νερό, το οποίο διασπάται (φωτολύεται) με
αποτέλεσμα την απελευθέρωση Ο2, και αποδέκτης το συνένζυμο NADP (φωσφορικό δινουκλεοτίδιο
νικοτιναμίδης-αδενίνης), στο οποίο τα ηλεκτρόνια αποθηκεύονται προσωρινά σε κατάσταση υψηλής δυναμικής
ενέργειας. Δηλαδή, οι φωτεινές αντιδράσεις χρησιμοποιούν την ενέργεια της ηλιακής ακτινοβολίας για την
αναγωγή του NADP+ σε NADPΗ, με την προσθήκη ενός ζεύγους ηλεκτρονίων και ενός Η+. Κατά τη μεταφορά
των ηλεκτρονίων παράγεται ΑΤΡ (η όλη διεργασία ονομάζεται φωτοφωσφορυλίωση), που συνιστά το
ενεργειακό νόμισμα για μεγάλο αριθμό κυτταρικών αντιδράσεων. Επομένως, κατά τις φωτεινές αντιδράσεις, η
ενέργεια του φωτός μετατρέπεται αρχικά σε χημική ενέργεια με τη μορφή δύο ενώσεων, του NADP (που δρα
ως «αναγωγική δύναμη», δηλαδή πηγή ηλεκτρονίων για την αναγωγή άλλων ενώσεων) και του ΑΤΡ (Εικ. 6.4).
Κατά το στάδιο των φωτεινών αντιδράσεων δεν παράγονται σάκχαρα, κάτι που γίνεται στο δεύτερο στάδιο της
φωτοσύνθεσης, τις σκοτεινές αντιδράσεις.
1.3.2. Σκοτεινές αντιδράσεις
Οι σκοτεινές αντιδράσεις αναφέρονται και ως κύκλος του Calvin προς τιμή του Αμερικανού χημικού Μέλβιν
Κάλβιν (1911-1997), ο οποίος στα τέλη της δεκαετίας του 1940 περιέγραψε τη σειρά των βιοχημικών
αντιδράσεων που οδηγούν στη σύνθεση υδατανθράκων κατά τη φωτοσύνθεση.
Κατά τον κύκλο του Calvin, το ατμοσφαιρικό CO2 ενσωματώνεται με αντιδράσεις αναγωγής σε
περισσότερο πολύπλοκα οργανικά μόρια και τελικά σε υδατάνθρακες. Ο κύκλος ξεκινά με την ενσωμάτωση
του CΟ2 σε οργανικά μόρια που προϋπάρχουν στους χλωροπλάστες (διφοσφωρική ριβουλόζη, RuBP), φάση
γνωστή ως δέσμευση του άνθρακα. Στη συνέχεια, κατά την πορεία του κύκλου προστίθενται ηλεκτρόνια στον
νεοενσωματωμένο άνθρακα, ανάγοντάς τον σε υδατάνθρακα. Η αναγωγική ισχύς προέρχεται από το NADP,
ενώ η ενέργεια για τη σειρά των αντιδράσεων αυτών παρέχεται από το ATP (τα οποία, όπως προαναφέρθηκε,
είναι προϊόντα των φωτεινών αντιδράσεων). Ο υδατάνθρακας που παράγεται άμεσα από τον κύκλο του Calvin
δεν είναι η γλυκόζη, αλλά ένα σάκχαρο τριών ατόμων άνθρακα που ονομάζεται 3-φωσφωρική γλυκερυναλδεΰδη
(G3Ρ), για τη σύνθεση του οποίου απαιτούνται τρεις συνεχόμενες εκτελέσεις του κύκλου (δέσμευση τριών
μορίων CO2). Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε έξι ολοκληρώσεις του κύκλου παράγονται επαρκείς ποσότητες G3Ρ
προκειμένου να παραχθεί ένα μόριο γλυκόζης, ενώ ταυτοχρόνως αναγεννάτε το αρχικό μόριο-δέκτης του CO2
(Εικ. 6.4).
Ο κύκλος του Calvin λαμβάνει χώρα στο στρώμα του χλωροπλάστη, ενώ οι φωτεινές αντιδράσεις
εκτελούνται στις μεμβράνες των θυλακοειδών. Αν και για την ολοκλήρωση του κύκλου του Calvin δεν
απαιτείται η παρουσία φωτός, στα περισσότερα φυτά ο κύκλος γίνεται κατά τη διάρκεια της ημέρας, αφού μόνο
τότε μπορούν να παραχθούν (από τις φωτεινές αντιδράσεις) τα απαιτούμενα NADP και ΑΤΡ. Στην Εικόνα 6.4
- 77 -
συνοψίζονται τα δύο φωτοσυνθετικά στάδια και παρουσιάζονται απλοποιημένα τα κύρια αντιδρώντα και
προϊόντα των φωτεινών αντιδράσεων και του κύκλου του Calvin.
Εικόνα 6.4 – Επισκόπηση της φωτοσύνθεσης: συνεργασία των φωτεινών και των σκοτεινών αντιδράσεων.
1.4. Χρωματογραφία
H χρωματογραφία είναι μια ευρύτατα διαδεδομένη εργαστηριακή τεχνική διαχωρισμού ουσιών από ένα μίγμα
τους. Το μίγμα των ουσιών τοποθετείται στη μία άκρη ενός υλικού προσρόφησης που ονομάζεται στατική φάση.
Στη συνέχεια, το μίγμα εκλούεται (ξεπλένεται) από μία κινητή φάση (έναν διαλύτη ή ένα αέριο) η οποία κινείται
προς την άλλη άκρη της στατικής φάσης. Όσες ουσίες κατακρατούνται ασθενέστερα από τη στατική φάση και
είναι πιο διαλυτές στην κινητή φάση κινούνται ταχύτερα κατά τη ροή της κινητής φάσης, ενώ όσες
κατακρατούνται ισχυρότερα «τρέχουν» πιο αργά. Το αποτέλεσμα είναι ο διαχωρισμός τους.
Η χρωµατογραφία δεν περιορίζεται µόνο σε αναλυτικούς προσδιορισμούς, αλλά μπορεί να
χρησιμοποιηθεί στην παρασκευή υψηλής καθαρότητας ουσιών, στη διερεύνηση της δομής των µορίων και στον
προσδιορισμό φυσικοχημικών σταθερών κ.λπ. Σήμερα χρησιμοποιούνται ευρέως διάφορες μέθοδοι
χρωματογραφίας για τον διαχωρισμό και την απομόνωση ουσιών, οι οποίες κατατάσσονται σε είδη, κυρίως
ανάλογα με τη μορφή της στατικής φάσης (χάρτου, στήλης κ.λπ.), τη φύση της στατικής και της κινητής φάσης
(στερεού-υγρού, υγρού-αερίου κ.λπ.) και τον μηχανισμό διαχωρισμού (προσρόφησης, κατανομής κ.λπ.).
 Χρωματογραφία χάρτου: Είναι η πιο απλή μορφή χρωματογραφίας. Στην άκρη μιας λωρίδας
προσροφητικού χαρτιού (στατική φάση) τοποθετείται μια κηλίδα δείγματος. Το χαρτί βυθίζεται στον
κατάλληλο διαλύτη (κινητή φάση) από τη μεριά της κηλίδας και όπως διαποτίζεται σιγά-σιγά από τον
διαλύτη εκλούονται τα συστατικά του δείγματος και γίνεται διαχωρισμός (Εικ. 6.5). Πρόκειται για
αναλυτική μέθοδο, κατάλληλη για τον διαχωρισμό χρωματιστών ενώσεων, όπως οι φωτοσυνθετικές
χρωστικές. Αν και έχει εν πολλοίς αντικατασταθεί από τη χρωματογραφία λεπτής στιβάδας (βλέπε
παρακάτω) χρησιμοποιείται ευρέως για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ως συντελεστής επιβράδυνσης (Retardation factor, Rƒ) μιας ουσίας ορίζεται ο λόγος της
απόστασης που διανύθηκε από την ουσία προς την απόσταση που διήνυσε ο διαλύτης. Εάν η τιμή Rƒ μιας
ουσίας είναι μηδέν, αυτό σημαίνει ότι η διαλυμένη ουσία παραμένει στη στατική φάση αμετακίνητη. Αν η
τιμή Rƒ=1, τότε η διαλυμένη ουσία δεν έχει καμία συγγένεια για τη στατική φάση και «ταξιδεύει» με το
μέτωπο του διαλύτη. Για τον υπολογισμό της τιμής Rƒ, μετράμε την απόσταση που διανύθηκε από την
- 78 -
ουσία και τη διαιρούμε μ’ αυτή που διανύθηκε από τον διαλύτη (Εικ. 6.5). Για παράδειγμα, εάν μία χημική
ένωση διήνυσε 2,4 εκατοστά και το μέτωπο του διαλύτη διήνυσε 3,2 εκατοστά, τότε η τιμή Rƒ της ουσίας
αυτής ισούται με 0,75 (2,4/3,2 = 0,75). Η τιμή Rƒ εξαρτάται από τη θερμοκρασία και τον διαλύτη που
χρησιμοποιείται κάθε φορά, επομένως διαφορετικοί διαλύτες δίνουν διαφορετικές τιμές Rƒ για το ίδιο
μίγμα ουσιών.
Εικόνα 6.5 – Χρωματογραφία χάρτου και τρόπος προσδιορισμού του συντελεστής επιβράδυνσης (Rf) μιας ουσίας.
 Χρωματογραφία στήλης: Κατά τη μέθοδο αυτή, το δείγμα τοποθετείται στην αρχή (κορυφή) μίας
στήλης, συχνά ενός υάλινου σωλήνα, γεμάτης με το κατάλληλο προσροφητικό υλικό (π.χ. οξείδιο του
πυριτίου). Ακολουθεί η έκλουση του δείγματος με τη βοήθεια του διαλύτη, ο οποίος διέρχεται µέσω
της στατικής φάσης µε την εφαρμογή πίεσης σ’ αυτήν ή λόγω της βαρύτητας. Τα συστατικά του
δείγματος μετακινούνται κατά μήκος της στήλης µε διαφορετική ταχύτητα, η οποία εξαρτάται από τη
συγγένεια του κάθε συστατικού ως προς τη στατική φάση, και καθώς εξέρχονται από την άλλη άκρη
της στήλης απομονώνονται ως ξεχωριστά κλάσματα (Εικ. 6.6).
Εικόνα 6.6 – Χρωματογραφία στήλης και κλασμάτωση των συστατικών ενός δείγματος.
- 79 -
 Χρωματογραφία λεπτής στιβάδας (Thin Layer Chromatography, TLC): Είναι ανάλογη της
χρωματογραφίας χάρτου, αλλά αντί χαρτιού χρησιμοποιείται λεπτή στιβάδα προσροφητικού υλικού
που στηρίζεται πάνω σε λεία επιφάνεια (συνήθως οξείδιο πυριτίου ή αλουμίνα πάνω σε γυάλινη
πλάκα). Έχει πολύ καλύτερη ικανότητα διαχωρισμού από τη χρωματογραφία χάρτου.
 Αέριος χρωματογραφία (Gas Chromatography, GC): Σ’ αυτή, η κινητή φάση είναι αέριο και η όλη
οργανολογία είναι αρκετά πολύπλοκη (Εικ. 6.7). Το δείγμα εισάγεται σ’ έναν χώρο όπου αεριοποιείται
άμεσα. Αυτό σημαίνει ότι όλα τα συστατικά του δείγματος πρέπει να μπορούν να αεριοποιηθούν. Το
αέριο πλέον δείγμα παρασύρεται μέσα σε μια στήλη που περιέχει το προσροφητικό υλικό, οπότε
επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός. Έτσι, από την άλλη άκρη της στήλης εξέρχονται με τη σειρά τα
διαχωρισθέντα συστατικά. Από εκεί οδηγούνται σ’ έναν ανιχνευτή (ηλεκτρονικό μέρος), ο οποίος
στέλνει σήματα σ’ ένα καταγραφικό ανάλογα με την ένταση ανίχνευσης. Με τη μέθοδο αυτή
επιτυγχάνεται όχι μόνο πολύ καλός διαχωρισμός των ουσιών ενός μίγματος, αλλά και ανιχνεύονται
ουσίες που βρίσκονται σε μικροποσότητες (της τάξης των ng ή pg).
 Υγρή Χρωματογραφία Υψηλής Πίεσης (High Pressure Liquid Chromatography, HPLC): Πρόκειται
για εξέλιξη της χρωματογραφίας στήλης, κατά την οποία χρησιμοποιείται κατάλληλος
μηχανολογικός/ηλεκτρονικός εξοπλισμός (Εικ. 6.7). Ο διαλύτης διέρχεται από τη στήλη με τη βοήθεια
αντλίας, με υψηλή πίεση, ακριβώς λόγω της οποίας η HPLC είναι ταχύτατη (παρέχει αποτέλεσμα σε
μερικά λεπτά της ώρας) και επειδή χρησιμοποιούνται λεπτόκοκκα υλικά προσρόφησης έχει πολύ
μεγάλη ικανότητα διαχωρισμού.
Εικόνα 6.7 – Σύστημα αέριας χρωματογραφίας–GC (αριστερά) και υγρής χρωματογραφίας υψηλής πίεσης–HPLC (δεξιά).
 πηγή φωτός (με λυχνία 100 Watt ή μεγαλύτερη),
 χρονόμετρο,
 φυγόκεντρος,
 καμινέτο (λύχνος buncen).
- 80 -
2.1.2. Υλικά
 φρέσκα φύλλα σπανακιού (ή άλλου φυτού χωρίς πολλές επιδερμικές τρίχες, π.χ., κισσός),
 φρέσκα φύλλα γερανιού που έχουν παραμείνει εκτεθειμένα στο φως και στο σκοτάδι,
 φελλοτρυπητήρας ή πλαστικά καλαμάκια του καφέ μεγάλης διαμέτρου,
 πλαστικές σύριγγες των 20 ml, χωρίς βελόνα,
 υάλινα ποτήρια ζέσεως ή διαφανή πλαστικά κύπελλα των 100 και 500 ml,
 υάλινες ράβδοι ανάδευσης,
 σταγονόμετρα ή σιφώνια (πιπέτες) μεταφοράς του 1 ml,
 πορσελάνινο γουδί,
 άμμος,
 πλαστικοί σωλήνες φυγοκέντρου των 15 ml,
 υάλινη διαχωριστική χοάνη,
 δοκιμαστικοί σωλήνες των 10 και 20 ml,
 ογκομετρικοί κύλινδροι των 25 ml,
 υάλινοι ογκομετρικοί κύλινδροι των 100 ml με πώμα (λαστιχένιο πώμα ή φελλό),
 ξηρό χαρτί χρωματογραφίας Whatman No1,
 υάλινα τριχοειδή σιφώνια,
 λαβίδα,
 ψαλίδι,
 πλαστικά κουταλάκια,
 συνδετήρες,
 μολύβι,
 τρυβλία Petri.
 διάλυμα 0,5% όξινου ανθρακικού νατρίου (NaHCO3) (μαγειρική σόδα),
 αραιό διάλυμα υγρού απορρυπαντικού (1 κουταλάκι απορρυπαντικού πιάτων σε 50 ml νερό),
 ακετόνη (διάλυμα 80% v/v),
 καθαρός πετρελαϊκός αιθέρας,
 υγρό ανάπτυξης (έκλουσης) πετρελαϊκός αιθέρας: βενζόλιο: ακετόνη 40:10:5 (v/v),
 καθαρή αιθανόλη (οινόπνευμα 95%),
 χρωστική Lugol (υδατικό διάλυμα ιωδίου/ιωδιούχου καλίου).
2.2.1. Μελέτη της φωτοσύνθεσης στα φύλλα φυτών με την τεχνική των πλωτών δίσκων
Στο πείραμα αυτό θα διαπιστώσετε τη διεργασία της φωτοσύνθεσης στα φύλλα των φυτών χρησιμοποιώντας
μικρούς δίσκους φύλλων, τους οποίους θα κόψετε από φύλλα σπανακιού. Οι δίσκοι των φύλλων κανονικά
επιπλέουν σε ένα υδατικό διάλυμα, εξαιτίας του αέρα που παγιδεύεται στα διάκενα του σπογγώδους
παρεγχύματος στο μεσόφυλλο του φύλλου (βλέπε Άσκηση 3, Εικ. 3.10). Εάν οι χώροι αέρα πληρωθούν με το
υδατικό διάλυμα στο οποίο επιπλέουν οι δίσκοι των φύλλων, τότε η πυκνότητα των δίσκων αυξάνεται,
βαραίνουν και αρχίζουν σιγά-σιγά να βυθίζονται στο διάλυμα. Το διάλυμα που θα χρησιμοποιήσετε περιέχει
όξινα ανθρακικά ιόντα, αλλιώς διττανθρακικά ιόντα (HCO3-), τα οποία θα χρησιμεύουν ως πηγή CO2 για τη
φωτοσύνθεση. Καθώς η φωτοσύνθεση προχωρά απελευθερώνεται O2 που δημιουργεί φυσαλίδες στα διάκενα
του μεσόφυλλου, προκαλώντας την άνωση των δίσκων (Εικ. 6.8). Ο ρυθμός με τον οποίο οι δίσκοι αρχίζουν
να επιπλέουν και πάλι είναι μια έμμεση μέτρηση του ρυθμού φωτοσύνθεσης.
Στη συνέχεια περιγράφεται η διαδικασία που θα ακολουθήσετε για να διαπιστώσετε την παραγωγή O2
κατά την πορεία των φωτεινών αντιδράσεων της φωτοσύνθεσης.
- 81 -
Εικόνα 6.8 – Η τεχνική των πλωτών δίσκων για τη μελέτη της φωτοσύνθεσης στα φύλλα των φυτών.
1. Αρχικά θα προετοιμάστε το διάλυμα 0,5% όξινου ανθρακικού νατρίου διαλύοντας 2,5 gr μαγειρικής
σόδας (~ ½ κουταλάκι του γλυκού) σε 500 ml νερού. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, τα
διττανθρακικά ιόντα (HCO3-) που περιέχει το διάλυμα θα αποτελέσουν την πηγή CO2 για τη
φωτοσύνθεση.
2. Γεμίστε μέχρι τη μέση ένα υάλινο ποτήρι ζέσεως των 100 ml με το διάλυμα του όξινου ανθρακικού
νατρίου και με τη χρήση σταγονόμετρου προσθέστε 2-3 σταγόνες αραιού διαλύματος υγρού
απορρυπαντικού. Αναδέψτε ελαφρά με μία υάλινη ράβδο ή ένα πλαστικό καλαμάκι, αποφεύγοντας το
σχηματισμό φυσαλίδων. Εάν σχηματιστούν φυσαλίδες προσθέστε περισσότερο διάλυμα όξινου
ανθρακικού νατρίου.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το απορρυπαντικό βοηθά στη διάρρηξη της κηρώδους επικάλυψης της επιδερμίδας των
φύλλων και δρα ως επιφανειοδραστικός παράγοντας που μειώνει την επιφανειακή τάση, διευκολύνοντας
έτσι τη διείσδυση του διαλύματος όξινου ανθρακικού νατρίου στα διάκενα του μεσόφυλλου.
3. Χρησιμοποιώντας τον τρυπητήρα φελλών ή αλλιώς ένα πλαστικό καλαμάκι του καφέ, κόψτε 10
ομοιόμορφους δίσκους φύλλων από ένα τρυφερό φύλλο σπανακιού. Πιέστε το καλαμάκι κάθετα στο
φύλλο και με περιστροφικές κινήσεις διαχωρίστε τους δίσκους, όπως υποδεικνύεται στην Εικόνα 6.9Α.
Αποφύγετε να τρυπήσετε σε περιοχές όπου υπάρχουν νεύρα του φύλλου.
4. Αφαιρέστε το έμβολο από μία πλαστική σύριγγα των 20 ml και τοποθετήστε στο εσωτερικό της τους
δίσκους του φύλλου φυσώντας το καλαμάκι ή με τη βοήθεια μιας λαβίδας, προσέχοντας να μην
τραυματιστούν οι δίσκοι (Εικ. 6.9Β). Βεβαιωθείτε ότι όλοι οι δίσκοι βρίσκονται στην αρχή της σύριγγας
(κοντά στο στόμιο) και επανατοποθετήστε το έμβολο. Πιέστε το έμβολο σχεδόν μέχρι το τέλος,
προσέχοντας να μην συνθλίψετε τους δίσκους του φύλλου.
5. Αναρροφήστε ~10 ml διαλύματος NaHCO3/απορρυπαντικού (Εικ. 6.9Γ) και στη συνέχεια αναστρέψτε
τη σύριγγα σε κάθετη θέση. Χτυπήστε ελαφρά με το χέρι σας τη σύριγγα ώστε όλοι οι δίσκοι να
ξεκολλήσουν από τα τοιχώματα. Οι δίσκοι κανονικά θα πρέπει να επιπλέουν στο διάλυμα. Σπρώξτε
προσεκτικά το έμβολο προς τα μέσα προκειμένου να αποβάλλεται όσον αέρα έχει παραμένει στη
σύριγγα.
- 82 -
6. Με τον δείκτη του ενός χεριού σφραγίστε το στόμιο της σύριγγας και με το άλλο σας χέρι τραβήξτε το
έμβολο προς τα έξω για να δημιουργήσετε στιγμιαία κενό στο εσωτερικό της σύριγγας (Εικ. 6.9Δ).
Κρατήστε αυτό το κενό για περίπου 10 δευτερόλεπτα. Κανονικά, αν έχετε σφραγίσει καλά το στόμιο
της σύριγγας θα πρέπει να συναντήσετε δυσκολία στο τράβηγμα του εμβόλου και θα βλέπετε μικρές
φυσαλίδες αέρα να απελευθερώνονται από τις άκρες των δίσκων του φύλλου. Με τον τρόπο αυτό
«εξαναγκάζετε» τον αέρα που υπάρχει στα διάκενα του μεσόφυλλου να εξέλθει από τους δίσκους.
Ακολούθως, και ενώ κρατάτε ακόμη σφραγισμένο το στόμιο της σύριγγας, πιέστε το έμβολο προς τα
μέσα για να βοηθήσετε την είσοδο διαλύματος NaHCO3 στο εσωτερικό των δίσκων του φύλλου (Εικ.
6.9Δ).
7. Αμέσως μετά, απελευθερώστε το στόμιο και χτυπήστε ελαφρά τα τοιχώματα της σύριγγας. Οι δίσκοι
του φύλλου θα πρέπει τώρα να αρχίσουν σιγά-σιγά να βυθίζονται στο διάλυμα (Εικ. 6.9Ε).
8. Επαναλάβετε τα στάδια 6 και 7 προκειμένου να επιτύχετε την καταβύθιση όλων των δίσκων (1-2
επαναλήψεις θα πρέπει να είναι αρκετές). Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στην εκτέλεση των σταδίων
αυτών, καθώς οι πολλές επαναλήψεις μπορεί να βλάψουν την ακεραιότητα των φυτικών κυττάρων
στους δίσκους, οδηγώντας σε αποτυχία του πειράματος.
Εικόνα 6.9 – Πειραματική διαδικασία για τη μελέτη της φωτοσύνθεσης σε φύλλα με την τεχνική των πλωτών δίσκων.
9. Αφού αφαιρέσετε το έμβολο της σύριγγας, χύστε τους δίσκους μαζί με το διάλυμα σε ένα ποτήρι ζέσεως
των 100 ml που έχετε γεμίσει μέχρι τη μέση με φρέσκο διάλυμα όξινου ανθρακικού νατρίου.
Σιγουρευτείτε ότι όλοι οι δίσκοι έχουν κατακάτσει στον πυθμένα του ποτηριού. Ανάψτε τη λυχνία (την
οποία έχετε τοποθετήσει σε απόσταση ~20 cm από την άκρη του ποτηριού) και ξεκινήστε το
χρονόμετρο.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Εναλλακτικά, μπορείτε να τοποθετήστε απευθείας τη σύριγγα με τους καταβυθισμένους
δίσκους των φύλλων κάτω από τη φωτεινή πηγή (Εικ. 6.9ΣΤ), αφού προηγουμένως γεμίσετε τη σύριγγα
με 20 ml φρέσκου διαλύματος NaHCO3.
- 83 -
10. Παρατηρήστε τι συμβαίνει με τους δίσκους των φύλλων καθώς προχωρά η φωτοσύνθεση (βλέπε Εικ.
6.8 και 6.9ΣΤ). Συνεχίστε την παρατήρηση για τα επόμενα 15-20 λεπτά, καταγράφοντας ανά λεπτό τα
αποτελέσματά σας στον Πίνακα 6.1. Στο τέλος κάθε χρονικής στιγμής χτυπάτε ελαφρά με το χέρι σας
τα τοιχώματα του ποτηριού ή της σύριγγας, για να σιγουρέψετε ότι κάποιοι από τους δίσκους δεν έχουν
«κολλήσει» στα τοιχώματα.
11. Επαναλάβετε την όλη διαδικασία (στάδια 2-10) υπό τις παρακάτω νέες πειραματικές συνθήκες:
α) καλύπτοντας το ποτήρι με τους δίσκους του φύλλου στο στάδιο 9 με μία μαύρη πλαστική σακούλα
ή ένα χάρτινο κουτί κατάλληλων διαστάσεων, προκειμένου να εμποδίσετε το φως (δοκιμασία στο
Σκοτάδι),
β) χρησιμοποιώντας σε όλα τα στάδια σκέτο καθαρό νερό με απορρυπαντικό, αντί δηλαδή για διάλυμα
NaHCO3/απορρυπαντικού (δοκιμασία χωρίς NaHCO3).
Καταγράψτε στον Πίνακα 6.1 τα αποτελέσματα των δοκιμασιών αυτών και συγκρίνετέ τα μ’ αυτά της
πρώτης δοκιμασίας.
ΣΧΟΛΙΟ: Οι δοκιμασίες που θα συγκρίνετε στο πείραμα αυτό πρέπει κανονικά να εκτελούνται παράλληλα
προκειμένου να περιορίσετε τους παράγοντες που θα μπορούσαν να τροποποιήσουν τα αποτελέσματά σας
(π.χ. δίσκοι από διαφορετικά φύλλα σπανακιού σε κάθε δοκιμασία ή διαφορετικός χειρισμός των δίσκων).
Ποιούς άλλους παράγοντες μπορείτε να σκεφτείτε που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα
του πειράματος αυτού;
Αριθμός πλωτών δίσκων Αριθμός πλωτών δίσκων Αριθμός πλωτών δίσκων

Χρόνος (min)
(ΦΩΣ) (ΣΚΟΤΑΔΙ) (χωρίς NaHCO3)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Πίνακας 6.1 – Πειραματικές μετρήσεις του αριθμού των πλωτών δίσκων.
- 84 -
2.2.2. Ποιοτικός προσδιορισμός φωτοσυνθετικών χρωστικών
Για τον ποιοτικό προσδιορισμό των φωτοσυνθετικών χρωστικών θα εφαρμόσετε την τεχνική του διαχωρισμού
τους με χρωματογραφία χάρτου. Αρχικά, γίνεται απομόνωση (εκχυλίση) των χρωστικών από μαλακά φύλλα
(σπανάκι, κολεό κ.λπ.), τα οποία λειοτριβούνται παρουσία ενός εκχυλιστικού μέσου (ενός οργανικού διαλύτη
στον οποίο διαλυτοποιούνται οι λιπόφιλες φωτοσυνθετικές χρωστικές). Στο πείραμα αυτό θα χρησιμοποιήσετε
φύλλα σπανακιού και ως εκχυλιστικό μέσο την ακετόνη (διάλυμα 80%) γιατί αναμιγνύεται καλά με το
περιεχόμενο στα κύτταρα νερό χωρίς να δημιουργεί γαλάκτωμα (σε αντίθεση με άλλους οργανικούς διαλύτες,
π.χ. βενζόλιο, αιθανόλη, μεθανόλη).
Α. Εκχύλιση μίγματος χρωστικών
1. Με τη βοήθεια ψαλιδιού κόψτε σε μικρά κομμάτια 2-3 φύλλα σπανακιού σε ένα γουδί πορσελάνης.
Τοποθετήστε στο γουδί μικρή ποσότητα καθαρής άμμου (~0,2 g) και λειοτριβήστε τα κομμάτια των
φύλλων προσθέτοντας τμηματικά 15 ml ακετόνης 80%. Συνεχίστε τη λειοτρίβηση για μερικά λεπτά
ώσπου το διάλυμα να γίνει πράσινο και όσο το δυνατόν ομογενές.
2. Το εκχύλισμα που προκύπτει δεν είναι διαυγές γιατί περιέχει υπολείμματα κυττάρων, αγγεία και άμμο
(η οποία προστίθεται γιατί διευκολύνει τη λειοτρίβηση). Για τον λόγο αυτό, μεταφέρετε το εκχύλισμα
σε έναν πλαστικό σωλήνα φυγοκέντρου και φυγοκεντρήστε στις 6.000 rpm για 5 min. Απομακρύνετε
με τη βοήθεια σιφωνίου το διαυγές, πράσινο υπερκείμενο σε έναν καθαρό ογκομετρικό σωλήνα.
3. Τοποθετήστε σε μία διαχωριστική χοάνη το υπερκείμενο της φυγοκέντρησης (ακετονικό εκχύλισμα)

και προσθέστε σιγά-σιγά και από τα τοιχώματα ίση ποσότητα αιθέρα. Αναδέψτε το μίγμα ήπια ώστε
να αποφευχθεί η δημιουργία γαλακτώματος. Στη συνέχεια, προσθέστε νερό (πάλι σιγά-σιγά και από τα
τοιχώματα) με ήπια συνεχή ανάδευση μέχρι τη δημιουργία δύο φάσεων (Εικ. 6.10).
ΠΡΟΣΟΧΗ: Καθώς αναμιγνύετε το μίγμα με τον αιθέρα, θα πρέπει κατά διαστήματα να γυρίζετε τη χοάνη
προς τα πάνω και να ανοίγετε τη στρόφιγγα για να εκτονώνεται ο αέρας. Είναι πολύ σημαντικό ο αιθέρας
και μετά το νερό να προστίθενται αργά και από τα τοιχώματα. Αν ξεπεράσετε τον όγκο νερού που
απαιτείται θα εξαφανισθούν οι δύο φάσεις.
4. Με τη διαχωριστική χοάνη σε κάθετη θέση, ανοίξτε προσεκτικά τη στρόφιγγα και απορρίψτε την
άχρωμη φάση νερού-ακετόνης (Εικ. 6.10). Απομονώστε σε έναν καθαρό δοκιμαστικό σωλήνα την
υπερκείμενη αιθερική φάση που περιέχει τις χρωστικές.
Εικόνα 6.10 – Δημιουργία φάσεων και μεταφορά του υδατοακετονικού εκχυλίσματος σε αιθέρα.
- 85 -
Β. Διαχωρισμός χρωστικών με χρωματογραφία χάρτου
5. Κόψτε μία λωρίδα χαρτιού χρωματογραφίας (Whatman No1) που να έχει μήκος όσο και ο ογκομετρικός
σωλήνας στον οποίο θα τοποθετηθεί και πλάτος τέτοιο ώστε να μην ακουμπά στα τοιχώματά του όταν
θα τοποθετηθεί μέσα σ’ αυτόν. Το χαρτί της χρωματογραφίας θα πρέπει να στηρίζεται με κάποιο τρόπο
στο πώμα του ογκομετρικού σωλήνα (μπορείτε να χρησιμοποιήστε έναν συνδετήρα ως άγκιστρο) και
να παραμένει κατακόρυφο. Συμβουλευτείτε την Εικόνα 6.5.
6. Με τη βοήθεια ενός τριχοειδούς σιφωνίου πάρτε μια μικρή ποσότητα του δείγματος των χρωστικών
(αιθερική φάση) και ακουμπήστε προσεκτικά μία σταγόνα κοντά στην ελεύθερη άκρη του χαρτιού
χρωματογραφίας. Το σημείο εκκίνησης στο χαρτί χρωματογραφίας πρέπει να βρίσκετε σε απόσταση
~2,0 cm από την άκρη του χαρτιού και να το έχετε προσημειώσει τραβώντας μια οριζόντια γραμμή με
μολύβι (όχι στυλό).
7. Επαναλάβατε τη διαδικασία αυτή αρκετές φορές, ώστε να δημιουργηθεί στο σημείο εκκίνησης μία
πράσινη κηλίδα, η οποία πρέπει να απλωθεί όσο το δυνατόν λιγότερο. Φροντίστε να στεγνώνει καλά η
κάθε σταγόνα προτού φορτώσετε την επόμενη (φυσώντας συνέχεια για να μην απλώνει η κηλίδα).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προκειμένου να επιτύχετε καλό διαχωρισμό των χρωστικών (ευδιάκριτες ζώνες) πρέπει η
αρχική κηλίδα δείγματος να είναι μικρής επιφάνειας. Πετυχημένες κηλίδες είναι αυτές που έχουν μικρή
έκταση, ενώ συγχρόνως περιέχουν αρκετή συγκέντρωση των προς ανάλυση ουσιών, ώστε αυτές να
διακρίνονται μετά την ανάπτυξη του χρωματογραφήματος. Προς την κατεύθυνση αυτή βοηθά η μεταφορά
του αρχικού υδατοακετονικού εκχυλίσματος σε αιθέρα με μικρότερο όγκο. Έτσι, εκτός από τη
συμπύκνωση των χρωστικών, απομακρύνεται και το νερό, το οποίο συνεισφέρει στο “άπλωμα” της
κηλίδας και στεγνώνει δύσκολα.
8. Τοποθετήστε τη λωρίδα του χαρτιού με την κηλίδα στον ογκομετρικό σωλήνα και εκτελέστε
ανερχόμενη χρωματογραφία με υγρό ανάπτυξης πετρελαϊκό αιθέρα: βενζόλιο: ακετόνη (40:10:5).
Αποσύρετε το χαρτί της χρωματογραφίας όταν το μέτωπο του διαλύτη απέχει ~0,5 cm από το άνω άκρο
(αλλιώς θα χάσετε την 1η κηλίδα που αντιστοιχεί στο β-καροτένιο) και σημειώστε το μέτωπο του
διαλύτη με το μολύβι (Εικ. 6.11).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η στάθμη του υγρού ανάπτυξης πρέπει οπωσδήποτε να είναι χαμηλότερη από το σημείο
εκκίνησης (~0,5 cm), αλλιώς η αρχική κηλίδα του δείγματος θα διαλυθεί πριν διαχωρισθεί.
9. Μετά την ανάπτυξη του χρωματογραφήματος, καταγράψτε τις διάφορες κηλίδες και υπολογίστε τις
τιμές Rf των χρωστικών.
Εικόνα 6.11 – Διαδραστική απεικόνιση ανερχόμενης χρωματογραφίας και χρωματογραφήματος φωτοσυνθετικών

χρωστικών.
- 86 -
2.2.3. Αποχρωματισμός φύλλων και ανίχνευση αμύλου
Κατά τις σκοτεινές αντιδράσεις της φωτοσύνθεσης (κύκλος του Calvin), το ατμοσφαιρικό CO2 ενσωματώνεται
με αντιδράσεις αναγωγής σε πολύπλοκα οργανικά μόρια και τελικά σε υδατάνθρακες. Οι παραγόμενοι απλοί
υδατάνθρακες αποθηκεύονται στα αποταμιευτικά μέρη και όργανα του φυτού ως άμυλο. Με το πείραμα αυτό
θα ανιχνεύσετε με έναν απλό τρόπο την παρουσία αμύλου στα φύλλα των φυτών, εκμεταλλευόμενοι την
ιδιότητα του ιωδίου να χρωματίζει με μπλε χρώμα το άμυλο.
1. Κόψτε ένα φύλλο από φυτό γερανιού ή άλλου φυτού που ήταν εκτεθειμένο στον ήλιο και τοποθετήστε
το σε νερό που βράζει για ~1/2 λεπτό (Εικ. 6.12Α). Η διαδικασία αυτή νεκρώνει τα κύτταρα του
φύλλου, «μαλακώνει» το κυτταρικό τοίχωμα και διαταράσσει την κυτταρική μεμβράνη, προκειμένου
να υποβοηθηθεί η διείσδυση του ιωδίου.
2. Σε έναν δοκιμαστικό σωλήνα βάλτε λίγη καθαρή αιθανόλη (οινόπνευμα) και τοποθετήστε το
δοκιμαστικό σωλήνα στο δοχείο µε το βραστό νερό (λουτρό ύδατος). Βυθίστε το φύλλο στον
δοκιμαστικό σωλήνα, ώστε να καλυφθεί µε το οινόπνευμα (Εικ. 6.12Β). Τοποθετήστε το δοχείο µε τον
δοκιμαστικό σωλήνα σε σιγανή φωτιά γκαζιού. Όπως και η ακετόνη, έτσι και η αιθανόλη έχει την
ιδιότητα να διαλύει και να απομακρύνει τη χλωροφύλλη από τα φύλλα. Έτσι, το φύλλο θα
αποχρωματιστεί ενώ το οινόπνευμα θα πρασινίσει.
3. Μετά από ~5 λεπτά, όταν το φύλλο θα έχει αποχρωματιστεί αρκετά, βγάλτε το από το οινόπνευμα και
ξεπλύνετέ το στο ζεστό νερό για να μαλακώσει.
4. Στη συνέχεια, βάλτε το φύλο σε ένα τρυβλίο Petri και ρίξτε πάνω του μερικές σταγόνες χρωστικής
Lugol (διάλυμα Ι2/ΙΚ) (Εικ. 6.13). Παρατηρήστε το σκούρο μπλε χρώμα που παίρνει το άμυλο
παρουσία του ιωδίου.
5. Επαναλάβετε την όλη διαδικασία (στάδια 1-4) χρησιμοποιώντας αυτή τη φορά φύλλα που έχουν
παραμένει στο σκοτάδι για ~1 εβδομάδα. Για τον σκοπό αυτό, οι υπεύθυνοι της άσκησης έχουν
φροντίσει να καλύψουν μερικά φύλλα στη γλάστρα με το γεράνι με αλουμινόχαρτο. Τι παρατηρείτε σε
σχέση με το χρώμα που βάφονται τα φύλλα αυτή τη φορά; Γιατί συμβαίνει αυτό;
Εικόνα 6.12 – Εκχύλιση χλωροφύλλης και αποχρωματισμός φύλλου.
- 87 -
Εικόνα 6.13 – Διαδραστική απεικόνιση του τρόπου ανίχνευσης αμύλου σε φύλλα παρουσία διαλύματος ιωδίου.
2.3. Ερωτήσεις - Παρατηρήσεις

1. Ποιοί περιβαλλοντικοί παράγοντες θα μπορούσαν να επηρεάσουν τον ρυθμό της φωτοσύνθεσης στο
πείραμα με τους πλωτούς δίσκους φύλλων που εκτελέσατε; Εξηγήστε γιατί.
2. Εξηγήστε την προέλευση του Ο2 κατά τις φωτεινές αντιδράσεις της φωτοσύνθεσης και τη χρησιμότητα του
CO2. Πώς αναμένετε να διαφέρουν τα αποτελέσματα του πειράματος με τους πλωτούς δίσκους των φύλλων
παρουσία και απουσία όξινου ανθρακικού νατρίου;
3. Αν συνεχίσετε να παρατηρείτε τους πλωτούς δίσκους των φύλλων για αρκετό χρονικό διάστημα θα
διαπιστώσετε ότι σιγά-σιγά αρχίζουν να καταβυθίζονται και πάλι. Μπορείτε να σκεφτείτε γιατί συμβαίνει
αυτό;
4. Εξηγήστε ποια είναι η βασική αρχή της χρωματογραφίας χάρτου. Με τι κριτήρια θα επιλέγατε το υγρό
ανάπτυξης (έκλουσης) που θα χρησιμοποιούσατε σε μία χρωματογραφία σε χαρτί;
5. Ποιές πληροφορίες μπορείτε να πάρετε από τον συντελεστή επιβράδυνσης (Rƒ) μιας ουσίας; Στο πείραμα
που εκτελέσατε, ποιά χρωστική ουσία είχε τη μικρότερη και ποιά τη μεγαλύτερη τιμή Rf; Εάν
χρησιμοποιούσατε έναν διαφορετικό διαλύτη έκλουσης, πώς θα επηρεαζόντουσαν οι τιμές Rf που
προσδιορίσατε; Εξηγήστε.
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
- 88 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
1. Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010). Βιολογία (τόμος I). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο Κρήτης. ISBN: 978-960-524-306-7.
- 89 -
Άσκηση 7: Κύκλος ζωής μικροοργανισμών και επίδραση διαφόρων
παραγόντων
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι να γνωρίσουν οι φοιτητές θεωρητικά και πειραματικά την έννοια του κύκλου ζωής των
κυττάρων καθώς και την επίδραση που έχουν σ’ αυτόν ορισμένοι κρίσιμοι φυσικοί και χημικοί παράγοντες. Για
τον σκοπό αυτό θα χρησιμοποιηθούν στο εργαστηριακό μέρος μη παθογόνοι μικροοργανισμοί με σύντομο
κυτταρικό κύκλο που μπορούν να αναπαραχθούν με σχετική ευκολία και επιτρέπουν να μελετηθεί ποσοτικά: α) η
επίδραση της θερμοκρασίας, β) η ανεπάρκεια ή η έλλειψη ορισμένων απαραίτητων αυξητικών παραγόντων και γ)
η επίδραση ανασταλτικών παραγόντων (π.χ. αντιβιοτικά). Η άσκηση αυτή επιτρέπει στους φοιτητές να έλθουν σε
επαφή με κλασσικές και σύγχρονες ερευνητικές μεθόδους της βιολογίας των μικροοργανισμών (όπως η
νεφελομετρική μέθοδος) οι οποίες χρησιμοποιούνται ευρύτατα σε πολλές εφαρμογές, τόσο της καθημερινής ζωής
(π.χ. έλεγχος μικροβιακού φορτίου υδάτων ή τροφίμων), όσο και της βασικής έρευνας.
 Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 12: Ο κυτταρικός
κύκλος.
 Από το βιβλίο των Madigan, M. T., Martinko, J. M., & Parker, J. (2005), Brock, Βιολογία των
Μικροοργανισμών (τόμος I), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ISBN: 978-960-524-200-8, ο φοιτητής θα
πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 6: Μικροβιακή αύξηση.
1.1. Κυτταρικός κύκλος
Κυτταρικός κύκλος ονομάζεται το χρονικό διάστημα της ζωής ενός κυττάρου που μεσολαβεί ανάμεσα στη
στιγμή της δημιουργίας του (από τη διαίρεση κάποιου γονικού κυττάρου), μέχρι τη στιγμή της δημιουργίας των
απογόνων του, δηλαδή μέχρι τη στιγμή που και το ίδιο θα διαιρεθεί σε δύο νέο κύτταρα. Σκοπός αυτών των
διαιρέσεων δεν είναι τίποτε άλλο παρά η «διαιώνιση» του κυττάρου.
Στην περίπτωση των μονοκύτταρων οργανισμών (όπως π.χ. η αμοιβάδα ή της Escherichia coli), η
διαιώνιση του κυττάρου είναι ταυτόσημη με την επιβίωσή και τον πολλαπλασιασμό του οργανισμού. Οι
περισσότεροι πολυκύτταροι οργανισμοί διαιωνίζονται με πιο εξειδικευμένο τρόπο (μέσω φυλετικής
αναπαραγωγής) αλλά ακόμη και σ’ αυτούς, η κυτταρική διαίρεση αποτελεί απαραίτητο συστατικό της ζωής
τους. Για παράδειγμα, όταν ένας ιστός τραυματίζεται, τα κατεστραμμένα κύτταρα αντικαθίστανται από τις
κυτταρικές διαιρέσεις άλλων (βλέπε και Άσκηση 8). Επιπλέον, υπάρχουν και κύτταρα, όπως π.χ. τα ερυθρά
αιμοσφαίρια και τα λευκοκύτταρα του αίματος, που έχουν περιορισμένο χρόνο ζωής και η διαρκής παρουσία
ενός ικανού αριθμού από αυτά στο σώμα βασίζεται στις διαδοχικές κυτταρικές διαιρέσεις συγκεκριμένων
κυττάρων του μυελού των οστών.
Σε κάθε περίπτωση, για να φτάσει ένα κύτταρο στο σημείο να μπορεί να διαιρεθεί, θα πρέπει πρώτα να
έχουν εκπληρωθεί ορισμένες προϋποθέσεις. Η εκπλήρωση αυτών των προϋποθέσεων λαμβάνει χώρα καθ’ όλη
τη διάρκεια του κυτταρικού βίου, μέχρι τη στιγμή της διαιρέσεως. Είναι γνωστό ότι η κυτταρική διαίρεση
αποσκοπεί στο να δημιουργήσει δύο νέα κύτταρα, καθένα από τα οποία θα περιέχει την ίδια γενετική
πληροφορία με το γονικό κύτταρο. Επομένως, μια πρώτη απαραίτητη προϋπόθεση που πρέπει να εκπληρωθεί
για να προχωρήσει ένα κύτταρο στη διαίρεσή του είναι να έχει διπλασιαστεί το γενετικό του υλικό. Εκτός όμως
από αυτό είναι απαραίτητο να υπάρχουν σε επάρκεια και τα διάφορα κυτταρικά συστατικά (μιτοχόνδρια,
ριβοσώματα κ.λπ.), προκειμένου να κατανεμηθούν στα δύο νέα κύτταρα, έτσι ώστε αυτά να μπορούν τις πρώτες
ώρες μετά τη διαίρεση να επιτελέσουν τις στοιχειώδεις λειτουργίες τους. Με τη σειρά της, η κατασκευή όλων
αυτών των συστατικών σημαίνει ότι το κύτταρο θα πρέπει να έχει σε επάρκεια όλες τις απαραίτητες πρώτες
ύλες (αμινοξέα, λιπαρά οξέα, ιχνοστοιχεία κ.λπ.) και επίσης αρκετή ενέργεια (που κατά κανόνα αντλείται από
υδατάνθρακες) για να μπορεί να εκτελέσει όλο αυτό το αναβολικό έργο (δηλαδή τη σύνθεση πρωτεϊνών,
- 90 -
ριβοσωμάτων, κυτταρικών μεμβρανών κ.λπ.). Και πάλι γίνεται κατανοητό ότι ένα κύτταρο δεν μπορεί να
επιβιώσει (και κατ’ επέκταση να προχωρήσει στον κυτταρικό κύκλο), χωρίς να έχει σε επάρκεια όλα τα
απαραίτητα σ’ αυτό συστατικά. Αν δεν έχει αμινοξέα δεν θα μπορεί να συνθέσει πρωτεΐνες, αν δεν έχει λιπαρά
οξέα δεν θα μπορεί να συνθέσει μεμβράνες, αν δεν έχει ιχνοστοιχεία δεν θα μπορεί να έχει λειτουργικά ένζυμα
κ.λπ. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς, υπάρχουν ορισμένα κύτταρα που εφόσον δημιουργηθούν, πλέον δεν
διαιρούνται. Όμως, εκτός από αυτά τα κύτταρα, όλα τα υπόλοιπα προετοιμάζουν διαρκώς τη διαίρεσή τους,
ήδη από την πρώτη στιγμή που θα δημιουργηθούν. Αυτό ισχύει τόσο για τα ευκαρυωτικά κύτταρα όσο και για
τα προκαρυωτικά.
Η διάρκεια του κυτταρικού κύκλου στα κύτταρα του ανθρώπου ποικίλλει από περίπου μια ημέρα (στα
κύτταρα του επιθηλίου του δέρματος), μέχρι πολλές ημέρες σε άλλες περιπτώσεις κυττάρων, π.χ., τα ερυθρά
αιμοσφαίρια ζουν περίπου 120 ημέρες. Είναι ευνόητο ότι η ζωή ενός κυττάρου είναι ενιαία, αλλά μας
διευκολύνει να την μοιράζουμε σε στάδια, για να μπορούμε να τη μελετήσουμε με μεγαλύτερη
συστηματικότητα. Έτσι, ο κυτταρικός κύκλος των κυττάρων των θηλαστικών χωρίζεται σε τέσσερα στάδια ή
φάσεις: G1, S, G2 και M (Εικ. 7.1). Τα γράμματα G, S και M προέρχονται από τις λέξεις Growth (αύξηση),
Synthesis και Mitosis, αντιστοίχως. Οι τρεις πρώτες φάσεις (G1, S, G2) είναι φάσεις ανάπτυξης και
προετοιμασίας του κυττάρου για την κυτταρική διαίρεση και συνιστούν, όλες μαζί, τη μεσόφαση, ενώ η
τέταρτη φάση (M) είναι η φάση αυτής καθαυτής της κυτταρικής διαίρεσης (μίτωση).
Εικόνα 7.1 – Οι τέσσερεις φάσεις του κυτταρικού κύκλου.
1.2. Ο κυτταρικός κύκλος στα ευκαρυωτικά κύτταρα

Τι ακριβώς συμβαίνει στις τέσσερις αυτές φάσεις του κυτταρικού κύκλου; Όπως υπονοεί και το όνομά της, η
φάση G1 (Growth 1) είναι ένα στάδιο κατά το οποίο το κύτταρο αυξάνεται σε μέγεθος συσσωρεύοντας πρώτες
ύλες (υδατάνθρακες, πρωτεΐνες κ.λπ.). Η φάση S (Synthesis) είναι η φάση που αντιγράφεται το γενετικό υλικό
(δηλαδή συντίθεται DNA). Αυτό δεν σημαίνει ότι κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης το κύτταρο σταματά να
αυξάνεται ή να συσσωρεύει υλικά. Αντιθέτως, συνεχίζει να αυξάνεται και να συσσωρεύει υλικά που θα του
χρειαστούν κατά την κυτταρική διαίρεση, αλλά επειδή το πιο χαρακτηριστικό συμβάν αυτής της φάσης είναι η
σύνθεση του DNA (αντιγραφή των χρωμοσωμάτων), γι’ αυτό και ονομάζεται φάση σύνθεσης. Στη φάση G2 το
κύτταρο συνεχίζει να αυξάνεται ακόμη πιο πολύ και ολοκληρώνει την προετοιμασία του για τη διαίρεση. Τέλος,
στη φάση Μ (μίτωση), που είναι συγκριτικώς πολύ σύντομη, το κύτταρο διαιρείται.
Για να αποκτήσουμε μια αίσθηση του πόσο διαρκεί κάθε φάση, θα αναφερθούμε στο παράδειγμα των
κυττάρων του δερματικού επιθηλίου του ανθρώπου. Σ’ αυτά τα κύτταρα λοιπόν, η φάση G1 διαρκεί 4-6 ώρες,
η φάση S 10-12 ώρες, η φάση G2 5-6 ώρες και η φάση Μ (δηλαδή αυτή καθαυτή η διαίρεση) μόλις μία ώρα.
Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η διάρκεια των φάσεων G1 και G2 μειώνεται δραστικά ή εξαφανίζεται
τελείως και η φάση Μ είναι πολύ γρήγορη, όπως συμβαίνει κατά τις πρώτες κυτταρικές διαιρέσεις του ωαρίου
αμέσως μετά τη γονιμοποίησή του.
Πώς όμως προχωρά ένα ευκαρυωτικό κύτταρο από τη μια φάση στην άλλη; Αυτή η μετάβαση γίνεται
αυτομάτως, ως εάν να έχει το κύτταρο ένα εσωτερικό ρολόι που καθορίζει τη διαδοχή των φάσεων λειτουργίας
- 91 -
(όπως π.χ. στις φάσεις λειτουργίας ενός πλυντηρίου); Ή μήπως υπάρχουν κάποια σημεία κατά τη διάρκεια του
κυτταρικού κύκλου όπου ο κύκλος επιδέχεται ρυθμίσεων από το εσωτερικό ή το εξωτερικό περιβάλλον του
κυττάρου; Από τα μέχρι τώρα ερευνητικά δεδομένα γνωρίζουμε ότι το κύτταρο λειτουργεί σε μεγάλο βαθμό
αυτομάτως, αλλά ότι επίσης υπάρχουν και ορισμένα «σημεία ελέγχου» κατά τη διάρκεια του κυτταρικού
κύκλου στα οποία όντως καθορίζεται αν το κύτταρο θα προχωρήσει στην εκάστοτε επόμενη φάση ή όχι (Εικ.
7.2).
Εικόνα 7.2 – Σημεία ελέγχου του κυτταρικού κύκλου.
1.2.1. Σημεία ελέγχου του κυτταρικού κύκλου
Στον κυτταρικό κύκλο των περισσότερων ζωικών κυττάρων υπάρχουν χρονικά σημεία όπου το κύτταρο
υπόκειται στον έλεγχο ουσιών (ενδοκυττάριων ή εξωκυττάριων) που λειτουργούν ως «σήματα διακοπής» και
τα οποία μπορούν να προκαλέσουν διακοπή του κυτταρικού κύκλου. Αυτό διαρκεί μέχρι το κύτταρο να δεχθεί
την επίδραση άλλων ουσιών που θα μπορούσαμε να πούμε ότι λειτουργούν ως «σήματα ελεύθερης πορείας»
και αίρουν την επίδραση των «σημάτων διακοπής», επιτρέποντας έτσι στο κύτταρο να συνεχίσει ελεύθερα τη
μετάβαση στα επόμενα στάδια του κύκλου.
Μέχρι στιγμής τα κυριότερα σημεία ελέγχου που έχουν βρεθεί είναι τρία. Το πρώτο βρίσκεται προς το
τέλος της φάσης G1. Όταν ένα κύτταρο φτάσει στο σημείο αυτό, υπάρχουν δύο δυνατότητες. Αν λάβει σήμα
«ελεύθερης πορείας», τότε το κύτταρο συνεχίζει στα επόμενα στάδια. Αν όχι, τότε βγαίνει από τον κυτταρικό
κύκλο μεταπίπτοντας σε μια φάση που ονομάζεται G0 και ισοδυναμεί με μια κατάσταση αδιαιρεσίας (Εικ. 7.3).
Αυτό, για παράδειγμα, συμβαίνει στα νευρικά και τα μυϊκά κύτταρα, τα οποία δεν διαιρούνται διότι ποτέ δεν
προχωρούν πέραν της φάσης G0.
Εικόνα 7.3 – Σχηματική παράσταση του τρόπου που λειτουργεί το σημείο ελέγχου του κυτταρικού κύκλου κοντά στο τέλος
της φάσης G1.
Τα άλλα δύο σημεία ελέγχου του κυτταρικού κύκλου βρίσκονται στο τέλος της φάσης G2 και στο τέλος
της φάσης Μ (Εικ. 7.2). Οι περισσότερες ουσίες που ελέγχουν το αν το κύτταρο θα «περάσει» από τα σημεία
ελέγχου είναι ενδοκυτταρικής προέλευσης. Συνήθως πρόκειται για ουσίες που εξασφαλίζουν ότι το κύτταρο
δεν θα προχωρήσει στην επόμενη φάση, αν δεν έχει ολοκληρωθεί με ασφάλεια κάποια κρίσιμη διαδικασία (π.χ.
ότι δεν θα ξεκινήσει η κυτταρική διαίρεση πριν ολοκληρωθεί ο διαχωρισμός των αδελφών χρωματίδων). Εκτός
όμως από τις ουσίες ενδοκυττάριας προέλευσης, υπάρχουν και ουσίες με παρόμοια δράση που προέρχονται από
- 92 -
το εξωκυττάριο περιβάλλον. Για παράδειγμα, οι ινοβλάστες (κύτταρα του συνδετικού ιστού που συμμετέχουν
στην επούλωση των τραυμάτων) για να προχωρήσουν στον κυτταρικό τους κύκλο και να διαιρεθούν πρέπει
απαραιτήτως να δεχθούν την επίδραση ενός αυξητικού παράγοντα που προέρχεται από τα αιμοπετάλια.
Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο κυτταρικός κύκλος λειτουργεί σε μεγάλο βαθμό αυτόνομα (όπως το πρόγραμμα
ενός πλυντηρίου), αλλά διαθέτει και σημεία όπου η λειτουργία του ελέγχεται από εσωτερικά ή εξωτερικά
σήματα. Το ερευνητικό ενδιαφέρον για την κατανόηση αυτών των μηχανισμών είναι τεράστιο, διότι μια τέτοια
γνώση θα μας επιτρέψει να παρασκευάσουμε φάρμακα κατά των ανεξέλεγκτων κυτταρικών διαιρέσεων που
λαμβάνουν χώρα στον καρκίνο, καθώς επίσης και να διασαφηνίσουμε την επίδραση άλλων παραγόντων, όπως
η διατροφή, σ’ αυτά τα φαινόμενα.
1.3. Ο κυτταρικός κύκλος στα προκαρυωτικά κύτταρα

Στους προκαρυωτικούς μονοκύτταρους οργανισμούς, η κυτταρική διαίρεση ονομάζεται διχοτόμηση (βλέπε
Εικ. 7.4). Εφόσον αυτοί οι οργανισμοί συναντήσουν ευνοϊκές συνθήκες, αναπτύσσονται ταχύτατα και ο
κυτταρικός τους κύκλος διαρκεί μόλις 20-40 λεπτά. Γι’ αυτόν τον λόγο, δεν διακρίνουμε στα προκαρυωτικά
κύτταρα κάποιες σαφώς καθορισμένες φάσεις του κυτταρικού κύκλου, όπως κάνουμε στα ευκαρυωτικά.
Πάντως και σ’ αυτούς τους οργανισμούς, οι απαιτήσεις είναι παρόμοιες με εκείνες των ευκαρυωτικών
κυττάρων. Το κύτταρο θα πρέπει να συλλέξει όλα τα απαραίτητα συστατικά, να αντιγράψει το γενετικό υλικό
και τα οργανίδιά του και μόνον μετά θα προχωρήσει στην κυτταρική διαίρεση.
Αξίζει να παρατηρήσετε στην Εικόνα 7.4 ότι το βακτήριο επιμηκύνεται (δηλ. αυξάνει τον όγκο του)
καθώς οδεύει προς τη διχοτόμηση. Αυτό είναι απαραίτητο καθώς το DNA στα βακτήρια αποτελείται από ένα
μόνο χρωμόσωμα, το οποίο είναι κυκλικό. Αν κόβαμε το DNA και το απλώναμε δίπλα στο βακτήριο, θα
διαπιστώναμε ότι είναι 500 φορές πιο μακρύ από το βακτηριακό κύτταρο. Επομένως, καθώς αντιγράφεται, το
κύτταρο θα πρέπει μόνο και μόνο για να «χωρέσει» το αντιγραφόμενο DNA να μεγεθύνεται. Αυτό με τη σειρά
του σημαίνει ότι πρέπει να αυξάνει αντιστοίχως το κυτταρικό τοίχωμα, την κυτταροπλασματική μεμβράνη κ.λπ.
Εικόνα 7.4 – Σχηματική παράσταση της πορείας της κυτταρικής διαίρεσης στα βακτήρια. Παρατηρήστε ότι το βακτήριο
μεγεθύνεται (επιμηκύνεται) κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του για διχοτόμηση.
Παρότι δεν διακρίνουμε φάσεις στον κύκλο ζωής των βακτηρίων, εν τούτοις θα μπορούσαμε να πούμε
ότι ένα σημαντικό σημείο καμπής στον κυτταρικό κύκλο των βακτηρίων είναι το αν υπάρχουν ή όχι οι
κατάλληλες εξωτερικές συνθήκες για κυτταρική διαίρεση. Πολλά βακτήρια, αν δεν υπάρχουν αυτές οι
συνθήκες, μεταπίπτουν σε σπόρια, δηλαδή σε μια μορφή εξαιρετικής ανθεκτικότητας, από την οποία
ξαναβγαίνουν μόλις ξαναβρεθούν σε κατάλληλο περιβάλλον.
- 93 -
1.3.1. Θρεπτικά μέσα καλλιέργειας μικροοργανισμών
Για να αναπτυχθούν οι μικροοργανισμοί, θα πρέπει να λάβουν από το περιβάλλον τους όλες τις ουσίες που
είναι απαραίτητες για την παραγωγή ενέργειας και τη σύνθεση των κυτταρικών υλικών και οργανιδίων, κάτι
που όπως είδαμε είναι απαραίτητο για την επιτυχή ολοκλήρωση του κυτταρικού τους κύκλου. Επομένως, ένα
θρεπτικό μέσο θα πρέπει να περιέχει σε επαρκείς ποσότητες όλες τις απαραίτητες για έναν συγκεκριμένο
μικροοργανισμό θρεπτικές ουσίες. Σε αδρές γραμμές, οι κύριες απαιτήσεις για την ανάπτυξη ενός
μικροοργανισμού φαίνονται από τη χημική του σύνθεση. Έτσι, σε ένα θρεπτικό μέσο πρέπει να υπάρχουν
επαρκείς ποσότητες σε άνθρακα, άζωτο, άλατα, νερό και ενέργεια. Επιπλέον, θα πρέπει να υπάρχουν σε
μικροποσότητες ορισμένοι πρόσθετοι παράγοντες (βιταμίνες, αυξητικοί παράγοντες), οι οποίοι ποικίλουν
ανάλογα με τον καλλιεργούμενο μικροοργανισμό.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες θρεπτικών μέσων, σε ό,τι αφορά τη φυσική τους μορφή, τα υγρά και τα
στερεά, ενώ αναλόγως με την προέλευσή τους τα διακρίνουμε σε συνθετικά και εμπειρικά. Στα συνθετικά
θρεπτικά μέσα, τα απαραίτητα συστατικά επιλέγονται και προστίθενται ένα-ένα από τον ερευνητή ενώ τα
εμπειρικά θρεπτικά μέσα περιέχουν το εκχύλισμα κάποιου οργανισμού που εκ πείρας έχουμε διαπιστώσει ότι
επαρκεί για την ανάπτυξη μικροοργανισμών (π.χ. εκχύλισμα ζύμης ή κρέατος). Στην άσκηση αυτή θα
χρησιμοποιήσουμε ένα εμπειρικό μέσο, το TSB (Trypticase Soy Broth), το οποίο έχει ένα συγκριτικό
πλεονέκτημα στον συγκεκριμένο τύπο πειράματος που θα κάνουμε (βλέπε αναφορά παρακάτω).
1.3.2. Μέτρηση της κυτταρικής αύξησης
Στη μικροβιολογία, με τον όρο αύξηση (ή ανάπτυξη) εννοούμε τον πολλαπλασιασμό των μικροβιακών
κυττάρων. Η αύξηση είναι μια σημαντική συνιστώσα της μικροβιακής λειτουργίας δεδομένου ότι η διάρκεια
ζωής κάθε μικροβιακού κυττάρου στη φύση είναι πεπερασμένη και επομένως, τα είδη διατηρούνται μόνο μέσω
της διαρκούς αύξησης του πληθυσμού τους. Για να συμβεί βεβαίως αυτό, θα πρέπει τα βακτήρια να
ολοκληρώσουν με επιτυχία τον κυτταρικό τους κύκλο. Αν για κάποιο λόγο δεν συναντήσουν ευνοϊκές συνθήκες,
τότε δεν θα προχωρήσουν σε διχοτόμηση και επομένως ο αριθμός τους όχι μόνο δεν θα αυξηθεί, αλλά
πιθανότατα θα μειωθεί. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί, π.χ., αν δεν υπάρχουν σε επάρκεια όλα τα συστατικά
που απαιτεί το βακτήριο για τις λειτουργίες του ή για την αναπαραγωγή του.
Εφόσον καλλιεργήσουμε σε κατάλληλα θρεπτικά μέσα και κατάλληλες συνθήκες μικροοργανισμούς,
τότε διαπιστώνουμε ότι πολύ γρήγορα φτάνουν στο μέγιστο της αύξησής τους (Εικ. 7.5). Η καμπύλη αύξησης,
όπως αυτή που παρουσιάζεται στην Εικόνα 7.5, είναι τυπική για τους βακτηριακούς πληθυσμούς. Γνωρίζοντας
ποια είναι η καμπύλη αύξησης ενός βακτηρίου, μπορούμε στη συνέχεια να υπολογίσουμε την θετική ή αρνητική
επίδραση διαφόρων παραγόντων στον κύκλο ζωής του.
Εικόνα 7.5 – Τυπική καμπύλη αύξησης ενός βακτηριακού πληθυσμού.
- 94 -
Η μελέτη της κυτταρικής αύξησης γίνεται με μετρήσεις είτε της κυτταρικής μάζας είτε του αριθμού
των κυττάρων (σε καθορισμένο όγκο) (Εικ. 7.6). Κατά κανόνα, τα δύο αυτά μεγέθη (η μάζα και ο αριθμός των
κυττάρων) σχετίζονται γραμμικώς μεταξύ τους σε μια συνήθη καλλιέργεια.
Εικόνα 7.6 – Αύξηση του αριθμού των κυττάρων σε μία υγρή καλλιέργεια. Στην εικόνα δεξιά παρατηρήστε ότι η θολερότητα
του διαλύματος αυξάνεται καθώς αυξάνεται ο αριθμός των κυττάρων.
Στη σημερινή άσκηση, θα μετρήσετε τον αριθμό των κυττάρων χρησιμοποιώντας τη νεφελομετρική
μέθοδο (turbidimetric technique), η οποία γίνεται με τη χρήση ενός φασματοφωτομέτρου. Υπάρχουν και άλλες
μέθοδοι για να μετρηθεί ο αριθμός των κυττάρων (μικροσκοπική μέτρηση, μέτρηση αριθμού ζωντανών
κυττάρων, μέτρηση της ολικής πρωτεΐνης κ.λπ.), αλλά είναι χρονοβόρες και σχετικά πολύπλοκες ενώ καθεμιά
τους ενέχει και έναν βαθμό ανακρίβειας. Η νεφελομετρική μέθοδος είναι μια έμμεση μέθοδος και
χαρακτηρίζεται, και αυτή, από ένα μικρό ποσοστό ανακρίβειας, αλλά είναι εύκολη και ταχύτατη και γι’ αυτόν
τον λόγο χρησιμοποιείται ευρύτατα από τα μικροβιολογικά εργαστήρια σε όλον τον κόσμο.
Εικόνα 7.7 – Αρχή λειτουργίας της νεφελομετρικής μεθόδου, με τη χρήση φασματοφωτομέτρου.
Η αρχή της μεθόδου είναι η εξής. Αν πάρουμε έναν δοκιμαστικό σωλήνα που περιέχει ένα αιώρημα
κυττάρων, τότε θα δούμε ότι το αιώρημα φαίνεται λίγο θολό. Αυτό συμβαίνει επειδή τα κύτταρα σκεδάζουν
ένα ποσοστό του φωτός που διέρχεται μέσα από τον δοκιμαστικό σωλήνα (Εικ. 7.7). Όσο μεγαλύτερος είναι ο
αριθμός των κυττάρων σε ένα τέτοιο διάλυμα, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η θολερότητα (νεφέλωση) του
διαλύματος, λόγω της μεγαλύτερης σκεδάσεως. Όσο μεγαλύτερη είναι η θολερότητα ενός διαλύματος, τόσο
μεγαλύτερη θα είναι η διάθλαση του προσπίπτοντος φωτός και επομένως τόσο μικρότερη η ποσότητα του φωτός
που τελικά θα διέρχεται μέσα από το διάλυμα αυτό. Αν γνωρίζουμε: α) την ποσότητα του φωτός Ι0 που πέφτει
σε ένα διάλυμα κυττάρων και β) την ποσότητα του φωτός Ι που τελικά διέρχεται μέσα από αυτό (μη σκεδασμένο
φως), τότε γνωρίζουμε με αρκετά μεγάλη ακρίβεια τη συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων, που στην
περίπτωσή μας είναι τα καλλιεργούμενα κύτταρα. Ο λογάριθμος του κλάσματος Ι0/Ι (log Ι0/Ι) ονομάζεται
- 95 -
οπτική πυκνότητα (Optical Density, OD). Όταν μετράται η απορρόφηση μόνο του θρεπτικού μέσου, τότε το
κλάσμα Ι0/Ι ισούται με 1 και η OD ισούται με 0. Η σχέση ανάμεσα στην οπτική πυκνότητα και τη συγκέντρωση
του καλλιεργούμενου μικροοργανισμού ακολουθεί τον τύπο:
OD = K x C
όπου K είναι η χαρακτηριστική σταθερά των μετρούμενων σωματιδίων και C (concentration) η

συγκέντρωση των σωματιδίων. Η σταθερά Κ εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, μεταξύ των οποίων το
μέγεθος και το σχήμα των κυττάρων που προκαλούν τη διάθλαση του φωτός και το μήκος κύματος της
χρησιμοποιούμενης ακτινοβολίας. Η τιμή της Κ υπολογίζεται εμπειρικώς μέσω της κατασκευής πρότυπης
καμπύλης, δηλαδή μιας καμπύλης απορρόφησης από γνωστές συγκεντρώσεις κυττάρων (βλέπε παρακάτω).
Η παραπάνω αναλογία ανάμεσα στην οπτική πυκνότητα και τη συγκέντρωση ισχύει μόνο μέσα σε
ορισμένα όρια συγκεντρώσεων. Αυτό πρακτικώς σημαίνει ότι αν το διάλυμα είναι πάρα πολύ πυκνό, τότε η OD
δεν αντιστοιχεί με ακρίβεια στη συγκέντρωση των κυττάρων του διαλύματος. Γι’ αυτόν τον λόγο φροντίζουμε
πάντοτε να κάνουμε τις ανάλογες αραιώσεις, ώστε να μειώνουμε αυτό το σφάλμα (βλέπε Εικ. 7.8). Επίσης,
προκειμένου να υπάρχει η μικρότερη δυνατή παρεμβολή του καλλιεργητικού υγρού στην απορρόφηση του
φωτός, στη συγκεκριμένη άσκηση επιλέχθηκε η χρήση του θρεπτικού διαλύματος TSB, το οποίο απορροφά
πολύ λίγο φως, σε σχέση με άλλα θρεπτικά μέσα.
Για να είναι ακριβής η αντιστοίχιση της οπτικής απορρόφησης και της συγκέντρωσης των κυττάρων
του εξεταζόμενου διαλύματος, θα πρέπει προηγουμένως να έχει κατασκευαστεί μια πρότυπη καμπύλη, δηλαδή
μια καμπύλη όπου θα έχουμε εκ των προτέρων μετρήσει την OD (σε συγκεκριμένο μήκος κύματος του φωτός)
για κυτταρικά αιωρήματα δεδομένων συγκεντρώσεων στο καλλιεργητικό μέσο της επιλογής μας και στη
βέλτιστη θερμοκρασία. Θα παρασκευάσετε μόνοι σας την πρότυπη καμπύλη, για τους 37ο C, και θα τη
χρησιμοποιήσετε για να μετρήσετε τη συγκέντρωση των βακτηρίων στα υπόλοιπα πειράματα της άσκησης.
Κάθε φορά που θα μετράτε την OD ενός αιωρήματος κυττάρων, θα μπορείτε, ανατρέχοντας στην πρότυπη
καμπύλη, να βρίσκετε πόση είναι η συγκέντρωση του αιωρήματος.
 λύχνος bunsen,
 φασματοφωτόμετρο,
 επωαστικοί κλίβανοι σε θερμοκρασία 37ο C και 27ο C,
 αυτόματες ρυθμιζόμενες μικροπιπέτες (Ρ200).
2.1.2. Υλικά
 κυψελίδες (κυβέτες) με πώμα, δηλαδή ειδικοί φωτομετρικοί σωλήνες που χρησιμοποιούνται στο
φασματοφωτόμετρο,
 κωνικές φιάλες καλλιέργειας των 250 ml,
 αποστειρωμένοι δοκιμαστικοί σωλήνες των 10 ml και των 5 ml,
 αποστειρωμένα σιφώνια (πιπέτες) μεταφοράς του 1 ml, των 5 ml και των 10 ml,
 πλαστικά ρύγχη (tips) των 20-200 μl,
 υδρόφοβο βαμβάκι,
 καλλιέργεια stock Escherichia coli (E.coli) μετά από 24ωρη επώαση στους 37ο C.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Καλλιέργεια stock ονομάζεται μια πυκνή καλλιέργεια E.coli, την οποία
χρησιμοποιούμε (για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα) ως πηγή κάθε φορά που θέλουμε να
λάβουμε μια ποσότητα του μικροοργανισμού.
- 96 -
 διάλυμα θρεπτικού μέσου Trypticase Soy Broth - TSB (~3 λίτρα),
 διάλυμα 10 mM καφεϊκού οξέος (10 ml),
 διάλυμα πενικιλίνης (5.000 Units/ml),
 αιθυλική αλκοόλη 70%.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το διάλυμα του καφεϊκού οξέος (ΜΒ: 180,16 g/mol) πρέπει να είναι φρέσκο και
παρασκευάζεται διαλύοντας 0,018 g σκόνης καφεϊκού οξέος σε 10 ml αποσταγμένου βραστού νερού.
2.2.1. Γενικές οδηγίες
 Η άσκηση περιλαμβάνει πειράματα καλλιέργειας ενός μη παθογόνου στελέχους του βακτηρίου E.coli.
Παρότι το βακτηριακό στέλεχος που θα χρησιμοποιήσετε είναι μη παθογόνο, εν τούτοις θα
συμπεριφερθείτε στο εργαστήριο ως εάν να ήταν παθογόνο. Έτσι, θα ακολουθήσετε σχολαστικώς όλες
τις οδηγίες ασφαλείας που θα σας δοθούν στο εργαστήριο. Όσα υλικά (π.χ. σωλήνες) αδειάζουν ή δεν
πρόκειται να ξαναχρησιμοποιηθούν, είτε καταστρέφονται είτε αποστειρώνονται σε ειδικούς χώρους ή
δοχεία που θα σας υποδειχθούν.
 Η άσκηση περιλαμβάνει τρία πειράματα καλλιέργειας του βακτηριακού στελέχους της E.coli:
 ένα πείραμα όπου θα συγκριθεί η επίδραση της θερμοκρασίας στην καλλιέργεια του βακτηρίου
(πείραμα Α),
 ένα πείραμα όπου στο θρεπτικό μέσο θα προστεθεί ένα διάλυμα σιδηροδεσμευτικής ένωσης
(πείραμα Β),
 ένα πείραμα όπου στο θρεπτικό μέσο θα προστεθεί αντιβιοτικό (πείραμα Γ).
Επειδή και τα τρία πειράματα ξεκινούν ταυτοχρόνως θα πρέπει να εκτελεστούν από τρεις διαφορετικές
ομάδες (ομάδες Α, Β και Γ). Η αλληλοενημέρωση για τα αποτελέσματα κάθε πειράματος θα γίνει στο
τέλος της άσκησης.
 Χρησιμοποιήστε άσηπτες τεχνικές μετάγγισης ή μεταφοράς σε όλα τα βήματα της άσκησης. Το άνοιγμα
και το κλείσιμο δοχείων που περιέχουν το θρεπτικό υλικό ή την καλλιέργεια πρέπει να γίνεται δίπλα
σε φλόγα λύχνου. Το θρεπτικό μέσο και όλα τα υλικά πρέπει να είναι αποστειρωμένα.
2.2.2. Δημιουργία πρότυπης καμπύλης
Στην άσκηση θα κάνετε μία σειρά από αραιώσεις της αρχικής (πυκνής) καλλιέργειας της E.coli που θα σας
δώσουν οι υπεύθυνοι της άσκησης. Αυτό είναι απαραίτητο στο πλαίσιο των πειραμάτων Α, Β και Γ, καθώς και
για να κατασκευάσετε την πρότυπη καμπύλη που θα χρησιμοποιήσετε για να υπολογίσετε τη συγκέντρωση των
κυττάρων στις καλλιέργειες που θα φτιάξετε. Θα σας δοθεί έτοιμο το υγρό θρεπτικό μέσο TSB στο οποίο θα
καλλιεργηθεί ο πληθυσμός E.coli, σε κωνική φιάλη των 250 ml.
Τα ακόλουθα βήματα (βήματα 1-7) είναι κοινά και για τις τρεις ομάδες, επομένως θα γίνουν από όλες
τις ομάδες από κοινού.
1. Από τη φιάλη που περιέχει το θρεπτικό μέσο μεταφέρετε 5 ml σε αποστειρωμένη κυψελίδα (φωτο-
μετρικό σωλήνα) και χρησιμοποιήστε την για να μηδενίσετε το φωτόμετρο, μετρώντας στα 580 nm.
2. Πάρτε οκτώ (8) δοκιμαστικούς σωλήνες και τοποθετήστε σε καθέναν από αυτούς 9 ml θρεπτικού
μέσου. Θα χρησιμοποιηθούν για να φτιάξετε τις αραιώσεις της αρχικής καλλιέργειας (βλέπε Εικ. 7.8).
- 97 -
3. Χρησιμοποιώντας αποστειρωμένη πιπέτα, μεταφέρετε 1 ml από το πυκνό αιώρημα E.coli (καλλιέργεια
stock) στην κωνική φιάλη με το υπόλοιπο υγρό θρεπτικό μέσο. Αναμίξτε καλά. Υποθέστε ότι η
πυκνότητα των κυττάρων E.coli (συγκέντρωση) στην κωνική φιάλη είναι τώρα 1 δισεκατομμύριο
κύτταρα ανά ml (109/ml).
4. Μεταφέρετε ασηπτικά 1 ml από την κωνική φιάλη με την υγρή καλλιέργεια σε έναν δοκιμαστικό
σωλήνα που περιέχει 9 ml θρεπτικού μέσου και σημάνετέ τον ως σωλήνα No1 (Εικ. 7.8). Αναμίξτε
καλά. Υπολογίστε την αραίωσή του, δηλαδή τη συγκέντρωση των κυττάρων E.coli/ml.
5. Μεταφέρετε 1 ml από τον δοκιμαστικό σωλήνα No1 σε έναν δεύτερο δοκιμαστικό σωλήνα, τον οποίο
θα σημάνετε ως σωλήνα No2. Αναμίξτε καλά. Υπολογίστε την αραίωσή του.
6. Επαναλάβετε το ίδιο μέχρι και τον σωλήνα Νο8 (Εικ. 7.8).
ΕΡΩΤΗΣΗ: Αν θεωρήσουμε ότι η αρχική καλλιέργεια E.coli έχει συγκέντρωση 1, ποιά είναι η
συγκέντρωση της καλλιέργειας στους σωλήνες No1 έως No8; Συμβουλευτείτε την Εικόνα 7.8.
Εικόνα 7.8 – Πρωτόκολλο αραίωσης της υγρής καλλιέργειας.
7. Από τον σωλήνα No1 μεταφέρετε ασηπτικά 2,5 ml στην κυψελίδα φωτομέτρησης και φωτομετρήστε
την οπτική πυκνότητα στα 580 nm (OD580). Επαναλάβετε το ίδιο για τους σωλήνες No2 έως No8 και
καταγράψτε τις τιμές της OD580 στον Πίνακα 1 και το αντίστοιχο διάγραμμα (Εικ. 7.9).
Αριθμός
Συγκέντρωση κυττάρων
δοκιμαστικού ΟD580
E.coli/ml
σωλήνα
No1
No2
No3
No4
No5
No6
No7
No8
Πίνακας 7.1 – Πειραματικές μετρήσεις OD580 για διαφορετικές αραιώσεις καλλιεργούμενων κυττάρων E.coli.
- 98 -
Εικόνα 7.9 – Πρότυπη καμπύλη οπτικής απορρόφησης (OD580) για γνωστές συγκεντρώσεις κυττάρων E.coli.
2.2.3. Πείραμα Α: Μέτρηση του ρυθμού αύξησης σε θερμοκρασίες 37ο C και 27ο C
(Το πείραμα Α θα διενεργηθεί από την ομάδα Α).
8. Ανακινήστε ελαφρώς τον δοκιμαστικό σωλήνα No6 και πάρτε 5 ml για να γεμίσετε δύο
αποστειρωμένες κυψελίδες. Η μία προορίζεται για την επώαση στους 37ο C και η άλλη για τους 27ο C.
9. Καλύψτε τις κυψελίδες με το πώμα. Οι κυψελίδες θα παραμείνουν καλυμμένες μέχρι το τέλος του
πειράματος.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Χρειάζεται προσοχή ώστε η εξωτερική επιφάνεια των κυψελίδων να είναι καθαρή πριν
εισαχθούν στην υποδοχή του φασματοφωτομέτρου. Για τον σκοπό αυτό θα πρέπει να προσέχετε ώστε να
πιάνετε τις κυψελίδες πάντοτε από το πάνω μέρος.
10. Μετρήστε την OD580 των δύο κυψελίδων και σημειώστε τις τιμές στα αντίστοιχα πεδία του Πίνακα 7.2
που υπάρχει στο τέλος της άσκησης. Ως χρόνος μηδέν (0) για τις μετρήσεις όλων των πειραμάτων θα
ληφθεί ο χρόνος της 1ης φωτομέτρησης. Αφού ολοκληρώσετε αυτή τη μέτρηση, τοποθετήστε τη μία
κυψελίδα στον επωαστικό κλίβανο που έχει ρυθμιστεί στους 37ο C και την άλλη στον επωαστικό
κλίβανο που έχει ρυθμιστεί στους 27ο C.
11. Επαναλάβετε κάθε 15 λεπτά τη μέτρηση της OD580 των δύο κυψελίδων και συμπληρώστε τα αντίστοιχα
πεδία του Πίνακα 7.2. Μετά από κάθε μέτρηση, οι κυψελίδες τοποθετούνται και πάλι στον επωαστικό
κλίβανο.
12. Αναπαραστήστε γραφικά τις μετρήσεις που πήρατε στο διάγραμμα καμπύλης αύξησης που βρίσκεται
στο τέλος της άσκησης (Εικ. 7.10). Στον άξονα των X θα αναγράφεται ο χρόνος και στον άξονα των Ψ
οι μετρήσεις από το φασματοφωτόμετρο. Χρησιμοποιήστε διαφορετικό χρώμα για τις δύο
θερμοκρασίες επώασης.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Πόση είναι η συγκέντρωση των κυττάρων στη χαμηλότερη οπτική απορρόφηση που
μετρήσατε και πόση στην υψηλότερη; Συμβουλευτείτε την πρότυπη καμπύλη.
- 99 -
2.2.4. Πείραμα Β: Μέτρηση του ρυθμού αύξησης παρουσία ουσιών που δεσμεύουν τον σίδηρο
(Το πείραμα Β θα διενεργηθεί από την ομάδα Β).
13. Στο βήμα 8, αντί για δύο κυψελίδες θα χρησιμοποιήστε μία. Η κυψελίδα του φωτομέτρου περιέχει 2,5
ml αιωρήματος κυττάρων E.coli. Πριν σκεπάσετε την κυψελίδα με το αιώρημα των βακτηρίων (δηλαδή
πριν το βήμα 9), προσθέσετε, χρησιμοποιώντας αυτόματη μικροπιπέτα, 25 μl διαλύματος 10 mM
καφεϊκού οξέος. Καλύψτε την κυψελίδα με το πώμα και αναμίξτε καλά. Το καφεϊκό οξύ έχει την
ικανότητα να δεσμεύει τον ελεύθερο σίδηρο, όπως αυτόν που περιέχει το καλλιεργητικό μέσο.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Επειδή ο όγκος του διαλύματος καφεϊκού οξέος που θα προσθέσετε είναι πολύ μικρός,
θεωρήσετε ότι δεν επηρεάζει τον όγκο του διαλύματος των βακτηρίων.
14. Στη συνέχεια, διενεργούμε τα υπόλοιπα βήματα του πειράματος Α (βήματα 10-12) προσαρμοσμένα για
μία κυψελίδα, η οποία θα επωάζεται στον κλίβανο επώασης των 37ο C.
2.2.5. Πείραμα Γ: Μέτρηση του ρυθμού αύξησης παρουσία πενικιλίνης
(Το πείραμα Γ θα διενεργηθεί από την ομάδα Γ).
15. Ανακινήστε ελαφρώς τον σωλήνα Νο5 και μεταφέρετε άσηπτα 1 ml σε έναν δοκιμαστικό σωλήνα που
περιέχει 9 ml υγρού θρεπτικού μέσου. Σημειώστε αυτόν τον σωλήνα με την ένδειξη Γ1 και υπολογίστε
την αραίωσή του.
16. Μεταφέρετε 2,5 ml από το αιώρημα του σωλήνα Γ1, αφού πρώτα αναμίξτε καλά, σε μια κυψελίδα
φωτομέτρησης. Πριν σκεπάσετε την κυψελίδα, προσθέσετε, χρησιμοποιώντας αυτόματη μικροπιπέτα,
100 μl έτοιμου διαλύματος πενικιλίνης (5.000 U/ml).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Επειδή ο όγκος του διαλύματος πενικιλίνης που θα προσθέσετε είναι πολύ μικρός,
θεωρήσετε ότι δεν επηρεάζει τον όγκο του διαλύματος με τα βακτήρια.
17. Στη συνέχεια, διενεργούμε τα υπόλοιπα βήματα του πειράματος Α (βήματα 10-12) προσαρμοσμένα για
μία κυψελίδα που θα επωάζεται στον κλίβανο επώασης των 37ο C.
18. Την επόμενη ημέρα της διεξαγωγής του πειράματος αυτού (μετά από ~24 ώρες) θα πρέπει να
επαναλάβετε τη φωτομέτρηση της κυψελίδας με το αιώρημα των κυττάρων E.coli παρουσία του
αντιβιοτικού πενικιλίνη.
Θερμοκρασία Θερμοκρασία Με καφεϊκό οξύ Με πενικιλίνη

Χρόνος μέτρησης
37ο C 27ο C (στους 37οC) (στους 37οC)
0 min
15 min
30 min
45 min
60 min
75 min
90 min
105 min
24 ώρες
Πίνακας 7.2 – Πειραματικές μετρήσεις οπτικής απορρόφησης στους 37ο C και 27ο C, καθώς και στους 37ο C παρουσία
διαλύματος καφεϊκού οξέος ή πενικιλίνης.
- 100 -
Εικόνα 7.10 – Καμπύλες αύξησης σε θερμοκρασία 37ο C και 27ο C , καθώς και στους 37ο C παρουσία διαλύματος καφεϊκού
οξέος ή πενικιλίνης (χρησιμοποιήστε διαφορετικά χρώματα για να σχεδιάσετε κάθε καμπύλη).
2.3. Ερωτήσεις – Παρατηρήσεις

1. Υπάρχουν διαφορές στις καμπύλες αύξησης σε θερμοκρασία 37ο C και 27ο C που σχεδιάσατε; Κατά τη
γνώμη σας πώς εξηγούνται;
2. Ερευνήστε στο διαδίκτυο να βρείτε ποια είναι η βέλτιστη θερμοκρασία ανάπτυξης για τον μικροοργανισμό
που χρησιμοποιήσατε. Συμφωνεί αυτή η καμπύλη με τα δικά σας αποτελέσματα; Εξηγήστε.
3. Επηρεάζει η παρουσία του καφεϊκού οξέος την ανάπτυξη του βακτηριακού πληθυσμού; Με ποιόν τρόπο;
4. Πόση είναι η τελική συγκέντρωση του καφεϊκού οξέος στο διάλυμα της κυψελίδας; Υποθέστε ότι η
προσθήκη των 25 μl δεν επηρεάζει τον όγκο των 2,5 ml.
5. Πόση είναι η τελική συγκέντρωση της πενικιλίνης (U/ml) στο διάλυμα της κυψελίδας;
6. Υπάρχουν διαφορές στη δράση της πενικιλίνης μετά από 24 ώρες και αν ναι, πώς θα μπορούσαν να
εξηγηθούν;
7. Ποιός είναι ο τρόπος δράσης της πενικιλίνης; Αν χρησιμοποιούσαμε άλλον τύπο αντιβιοτικού (π.χ.
στρεπτομυκίνη), τι διαφορές πιστεύετε ότι μπορεί να παρουσιάζονταν;
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
- 101 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
1. Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010). Βιολογία (τόμος Ι). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. ISBN:
978-960-524-306-7.
2. Madigan, M. T., Martinko, J. M., & Parker, J. (2005). Brock, Βιολογία των Μικροοργανισμών (τόμος I).
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. ISBN: 978-960-524-200-8.
- 102 -
Άσκηση 8: Κυτταρική διαίρεση
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι η κατανόηση των μηχανισμών πυρηνικής διαίρεσης στο ζωικό και στο φυτικό κύτταρο.
Στο εισαγωγικό μέρος παρουσιάζεται η μίτωση και η μείωση ως μέρος του κυτταρικού κύκλου και περιγράφονται
η δομή, η μορφολογία και η κίνηση των χρωμοσωμάτων. Ακολούθως, γίνεται αναφορά στα στάδια της μίτωσης
και στις μορφολογικές τροποποιήσεις που είναι ορατές με το μικροσκόπιο. Στο πρακτικό μέρος περιγράφεται η
πειραματική διαδικασία για την παρατήρηση μιτωτικών χρωμοσωμάτων σε μόνιμα παρασκευάσματα, αλλά και σε
νωπά από ακρορρίζια κρεμμυδιού που κατεργάζονται κατάλληλα και βάφονται με χρωστική Feulgen. Επιπλέον,
δίνονται πληροφορίες για τη μελέτη του καρυότυπου του ανθρώπου και αντιπροσωπευτικών φυτικών ειδών, για
την παρατήρηση πολυταινικών χρωμοσωμάτων, καθώς και για τις αναπαραγωγικές διεργασίες στο φύκος
Spirogyra (μονογονική-αμφιγονική αναπαραγωγή) που παρατηρείται μικροσκοπικά στο πλαίσιο της άσκησης. Στο
τέλος της άσκησης ο φοιτητής καλείται να απαντήσει σε ερωτήσεις αυτοαξιολόγησης.
Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος I), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 12: Ο κυτταρικός κύκλος, και στο
Κεφάλαιο 13: Μείωση και φυλετικοί βιολογικοί κύκλοι.
Στους μονοκύτταρους οργανισμούς, με την κυτταρική διαίρεση επιτυγχάνεται η αύξηση του ολικού αριθμού
των ατόμων ενός πληθυσμού. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς, με την κυτταρική διαίρεση αυξάνεται ο
αριθμός των κυττάρων του οργανισμού και αντικαθίστανται τα κατεστραμμένα κύτταρα. Με βάση την αρχή
ότι «τα κύτταρα προέρχονται μόνο από προϋπάρχοντα κύτταρα και ότι ο μόνος τρόπος για να γίνουν
περισσότερα είναι η διαίρεση των προϋπαρχόντων κυττάρων» (Rudolf Virchow, 1858) όλοι οι οργανισμοί, από
τους μονοκύτταρους μέχρι τα πολυκύτταρα θηλαστικά, είναι προϊόντα επανειλημμένων κύκλων κυτταρικής
αύξησης και διαίρεσης. Δηλαδή, η κυτταρική διαίρεση συνιστά και τη βάση αναπαραγωγής των οργανισμών,
τόσο αυτών που αναπαράγονται μονογονικά όσο και εκείνων που αναπαράγονται αμφιγονικά (διαμέσου της
δημιουργίας των γαμετών).
Κατά τη διαίρεση των κυττάρων, ο πυρήνας διαιρείται είτε για να διατηρήσει το γενετικό υλικό, είτε
για να το μειώσει στο μισό σε οργανισμούς που αναπαράγονται φυλετικά. Ο πρώτος τρόπος διαίρεσης του
πυρήνα καλείται μίτωση και έχει ως αποτέλεσμα τη σταθερότητα των οργανισμών. Ο δεύτερος τρόπος καλείται
μείωση και έχει ως αποτέλεσμα την παραλλακτικότητα και τη γενετική ποικιλότητα των οργανισμών. Και
στους δύο τρόπους διαίρεσης του πυρήνα, υπάρχει αντίστοιχα ένας μηχανισμός ακριβείας, που κάνει τη
χρωματίνη να σχηματίζει τα μορφολογικώς καθορισμένα χρωμοσώματα (χαρακτηριστικά για κάθε είδος
οργανισμού) ώστε να γίνει ευκολότερη και ακριβέστερη η διαίρεση του γενετικού υλικού.
1.1. Η μίτωση και η μείωση ως μέρος του κυτταρικού κύκλου

Ένας τρόπος για να κατανοήσουμε τη μίτωση και τη μείωση είναι να θεωρήσουμε τις διεργασίες αυτές ως μέρος
του κύκλου ζωής ενός κυττάρου. Κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται μιτωτικά (ή μειωτικά) περνά από μια
σειρά διαδοχικών φάσεων κατά τις οποίες συμβαίνουν διάφορα γεγονότα. Η χρονική περίοδος από το τέλος
μιας κυτταρικής διαίρεσης μέχρι το τέλος της επόμενης συμβολίζεται σαν μια κυκλική πορεία εναλλασσόμενων
φάσεων της ζωής του κυττάρου που καλείται κυτταρικός κύκλος (Εικ.8.1).
Όπως περιγράφηκε αναλυτικά την Άσκηση 7 (βλέπε εισαγωγικό μέρος της Άσκησης 7), ο κυτταρικός
κύκλος περιλαμβάνει τη μεσόφαση και την περίοδο της κυτταρικής διαίρεσης (μίτωση ή μείωση).
Προκειμένου το κύτταρο να διαιρεθεί πρέπει προηγουμένως να διπλασιάσει το γενετικό του υλικό, καθώς και
τα υποκυτταρικά του οργανίδια. Η σύνθεση του DNA γίνεται στη φάση S της μεσόφασης, στο τέλος της οποίας
τα κύτταρα έχουν αντιγράψει όλο το γενετικό υλικό και έτσι έχουν διπλάσιο ποσό DNA από ό,τι το αρχικό
κύτταρο και φυσικά δύο σειρές γενετικής πληροφορίας. Η φάση S χρησιμεύει ως σημάδι για τον καθορισμό
- 103 -
των άλλων φάσεων της μεσόφασης. Συνήθως, από τη στιγμή που θα «γεννηθεί» το κύτταρο μέχρι να αρχίσει η
αντιγραφή του DNA, περνά ένα ορισμένο χρονικό διάστημα (φάση G1), ενώ από τη στιγμή που θα γίνει η
αντιγραφή του DNA μέχρι να αρχίσει η διαίρεση του κυττάρου περνά ένα ακόμη χρονικό διάστημα (φάση G2),
στο τέλος της οποίας αρχίζει η περίοδος της πυρηνικής διαίρεσης, γνωστής ως φάση Μ (μίτωση ή μείωση).
Ας σημειωθεί ξανά ότι η χρονική διάρκεια των φάσεων του κυτταρικού κύκλου διαφέρει στα διάφορα
είδη κυττάρων, ενώ οι διαφορές είναι ασήμαντες σε κύτταρα του ιδίου τύπου. Επιπλέον, σε αντίθεση με τις
άλλες φάσεις, η διάρκεια της φάσης G1 επηρεάζεται από φυσιολογικούς ή περιβαλλοντικούς παράγοντες (βλέπε
Άσκηση 7) και μπορεί να διαφέρει σημαντικά μεταξύ διαφόρων κυτταρικών τύπων, αλλά και μέσα στον ίδιο
κυτταρικό πληθυσμό.
Εικόνα 8.1 – Ο κυτταρικός κύκλος.
Τη διαδικασία διαίρεσης του πυρήνα (καρυοκίνηση) ακολουθεί, κατά κανόνα αμέσως, η

κυτταροκίνηση, δηλαδή η διαδικασία διαίρεσης του κυτταροπλάσματος. Με την ολοκλήρωση της μίτωσης και
της κυτταροκίνησης, το κύτταρο παύει να υφίσταται ως μεμονωμένη οντότητα και δίνει τη θέση του σε δύο νέα
θυγατρικά κύτταρα, γενετικά ισοδύναμα με το γονικό (Εικ.8.1).
1.2. Γενετικό αποτέλεσμα της μίτωσης και της μείωσης

Ένας άλλος τρόπος για να κατανοήσουμε τη βιολογική σημασία και τις διαφορές της μίτωσης και της μείωσης
είναι με βάση το τελικό γενετικό αποτέλεσμα.
Σκοπός της μίτωσης είναι ο ακριβοδίκαιος διαχωρισμός των χρωμοσωμάτων και ο σχηματισμός δύο
νέων θυγατρικών κυττάρων. Στη μίτωση, οι δημιουργούμενοι νέοι πυρήνες είναι δύο και έχουν το ίδιο ποσοτικά
και ποιοτικά γενετικό υλικό με τον αρχικό διαιρούμενο πυρήνα. Με άλλα λόγια, τα κύτταρα που προκύπτουν
μετά από μιτωτική διαίρεση ενός κυττάρου, είτε αυτό είναι απλοειδές (μία σειρά χρωμοσωμάτων) είτε
διπλοειδές (δύο σειρές χρωμοσωμάτων), είναι γενετικά ισοδύναμα με το γονικό κύτταρο.
Αντίθετα, τα κύτταρα που προκύπτουν από μειωτική διαίρεση είναι τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά
γενετικά ανόμοια από τα γονικά κύτταρα. Έτσι, όταν ένας διπλοειδής πυρήνας διαιρείται μειωτικά προκύπτουν
τέσσερεις απλοειδείς πυρήνες, που ο καθένας έχει το μισό γενετικό υλικό από τον αρχικό πυρήνα.
Η κατανόηση των μηχανισμών της μιτωτικής και της μειωτικής διαίρεσης απαιτεί τη γνώση της δομής
και του τρόπου κίνησης των χρωμοσωμάτων.
- 104 -
1.3. Δομή, μορφολογία και κίνηση χρωμοσωμάτων
Τα χρωμοσώματα αποτελούνται από DNA, RNA και πρωτεΐνες. Μικροσκοπική παρατήρηση του πυρήνα ενός
κυττάρου που βρίσκεται στο στάδιο της μεσόφασης, φανερώνει ότι κατά τη χρονική αυτή περίοδο τα
χρωμοσώματα δεν είναι διακριτά, αλλά έχουν μορφή διάχυτων λεπτών ινιδίων (χρωματίνη). Τέτοιοι πυρήνες
καλούνται μεσοφασικοί πυρήνες (βλέπε παρακάτω Εικ. 8.5). Ωστόσο, σε μοριακό επίπεδο, το γενετικό υλικό
βρίσκεται πακεταρισμένο σε καλά οργανωμένες υπερμοριακές δομές. Κατά τη μίτωση και τη μείωση τα
χρωμοσώματα αποκτούν μορφολογικά διακριτή εμφάνιση καθώς μεταπίπτουν σταδιακά από τη διάχυτη μορφή
των λεπτών ινιδίων σε συμπαγείς και αναγνωρίσιμες μικροσκοπικά μονάδες. Η μετάπτωση αυτή είναι
αποτέλεσμα υψηλού βαθμού συμπύκνωσης και υπερελίκωσης των ινιδίων χρωματίνης (βλέπε και Άσκηση 10).
Όλα τα ευκαρυωτικά διπλοειδή κύτταρα που βρίσκονται στη φάση G1 της μεσόφασης έχουν τα γονίδιά
τους εις διπλούν. Καθένα από τα δύο γονίδια ενός ζεύγους γονιδίων αποτελεί τμήμα ξεχωριστού κομματιού
DNA, τα οποία οργανώνονται ως δύο διαφορετικά χρωμοσώματα που καλούνται ομόλογα χρωμοσώματα (Εικ.
8.2). Δηλαδή, τα διπλοειδή κύτταρα φέρουν δύο σειρές χρωμοσωμάτων: η μία προέρχεται από τη μητέρα και
η άλλη από τον πατέρα. Το ίδιο γονίδιο μπορεί να έχει διαφορετική μορφή στα δύο ομόλογα χρωμοσώματα
(π.χ. Α και α), οπότε αναφερόμαστε σε αλληλόμορφα του ίδιου γονιδίου. Άρα, οι δύο σειρές χρωμοσωμάτων
δεν είναι γενετικά ταυτόσημες, γι’ αυτό και καλούνται ομόλογα χρωμοσώματα. Κάθε ομόλογο χρωμόσωμα
αποτελείται από ένα δίκλωνο μόριο DNA που κατά τη διάρκεια της φάσης S του κυτταρικού κύκλου
αντιγράφεται κατά τον ημισυντηρητικό τρόπο. Επομένως, μετά το διπλασιασμό του DNA το κύτταρο έχει πλέον
τέσσερα αντίγραφα του ίδιου γονιδίου, τοποθετημένα στα ομόλογα χρωμοσώματα, κάθε ένα από τα οποία
αποτελείται από δύο αδελφές χρωματίδες που συγκρατούνται ενωμένες στην περιοχή του κεντρομεριδίου
(Εικ. 8.2).
Εικόνα 8.2 – Μορφολογία μιτωτικού χρωμοσώματος.
Η θέση του κεντρομεριδίου πάνω στο χρωμόσωμα ορίζει και το χαρακτηριστικό σχήμα του
χρωμοσώματος (Εικ. 8.3). Με βάση αυτή τη θέση, τα χρωμοσώματα κατατάσσονται σε μετακεντρικά (εκείνα
που έχουν δύο ίσους βραχίονες, έχουν δηλαδή το κεντρομερίδιο περίπου στη μέση), σε υπομετακεντρικά
(εκείνα που έχουν άνισους βραχίονες), σε ακροκεντρικά (εκείνα που έχουν το κεντρομερίδιο πολύ κοντά στην
άκρη και ο ένας βραχίονας έχει πολύ μικρό μέγεθος σε σύγκριση με τον άλλο) και σε τελοκεντρικά.
- 105 -
Τα χρωμοσώματα εκτός από το κεντρομερίδιο (πρωτογενής περίσφιξη) έχουν μερικές φορές και
δευτερογενείς περισφίξεις, μία ή περισσότερες. Όταν οι δευτερογενείς περισφίξεις αποχωρίζουν ένα μικρό
σφαιρικό τμήμα χρωμοσώματος αυτό καλείται δορυφόρος και τα αντίστοιχα χρωμοσώματα δορυφορικά.
Εικόνα 8.3 – Μορφολογία μιτωτικού χρωμοσώματος.
Στην περιοχή του κεντρομεριδίου συγκροτείται κατά την πρόφαση ένα σημαντικό πρωτεϊνικό
σύμπλοκο, ο κινητοχώρος, στον οποίο προσδένονται οι μικροσωληνίσκοι της πυρηνικής ατράκτου (Εικ. 8.2
και 8.4). Η άτρακτος, που αρχίζει να σχηματίζεται κατά το στάδιο της πρόφασης της μιτωτικής και της
μειωτικής διαίρεσης, συγκροτείται από μικροσωληνίσκους που οργανώνονται σε ειδικά κέντρα οργάνωσης
μικροσωληνίσκων. Στο ζωικό κύτταρο, το κέντρο οργάνωσης των μικροσωληνίσκων είναι το κεντροσωμάτιο
(το οποίο περιλαμβάνει δύο κεντριόλια, κάθε ένα από τα οποία αποτελείται από ένα σύνολο μικροσωληνίσκων)
που έχει ήδη διπλασιαστεί κατά τη μεσόφαση. Από κάθε κεντροσωμάτιο προβάλλουν ακτινωτά
μικροσωληνίσκοι δημιουργώντας μια δομή γνωστή ως αστρόσφαιρα ή αστέρας. Καθώς τα δύο κεντροσωμάτια
μετακινούνται προς τους αντίθετους πόλους του κυττάρου, οι μικροσωληνίσκοι που εκπορεύονται πληθαίνουν,
επιμηκύνονται, προσανατολίζονται προς όλες τις κατευθύνσεις και σταθεροποιούνται με διάφορους τρόπους,
για να σχηματίσουν τελικά την άτρακτο. Ορισμένοι μικροσωληνίσκοι συναντούν τους μικροσωληνίσκους του
άλλου πόλου (πολικοί μικροσωληνίσκοι), ενώ άλλοι εκτείνονται από τα κεντροσωμάτια μέχρι τους
κινητοχώρους και χρησιμεύουν για την κίνηση των χρωμοσωμάτων (Εικ. 8.4).
Στα φυτικά κύτταρα η άτρακτος δεν οργανώνεται από κεντροσωμάτια, αφού δεν διαθέτουν τέτοια,
αλλά από μια περιοχή ανάλογη της κεντροσωματικής.
Εικόνα 8.4 – Η πυρηνική άτρακτος. Διαγραμματική απεικόνιση της ατράκτου (αριστερά) και φωτογραφία από μικροσκόπιο
φθορισμού (δεξιά) όπου διακρίνονται οι μικροσωληνίσκοι (με πράσινο χρώμα).
- 106 -
1.4. Μίτωση: Μηχανισμός πυρηνικής διαίρεσης
Κατά τη μίτωση συμβαίνουν μορφολογικές τροποποιήσεις που είναι ορατές στο φωτονικό μικροσκόπιο. Με
βάση τις μορφολογικές διαφορές των χρωμοσωμάτων, που βασίζονται κυρίως στην εμφάνιση και στη
συμπεριφορά τους, η μίτωση διακρίνεται για καθαρά διδακτικούς λόγους σε τέσσερεις κύριες φάσεις που
αναφέρονται ως πρόφαση, μετάφαση, ανάφαση και τελόφαση (Εικ. 8.5 και 8.6).
Στην πραγματικότητα η μίτωση είναι μια συνεχής διαδικασία, η διάρκεια της οποίας ποικίλει στους
διάφορους οργανισμούς. Για τα περισσότερα κύτταρα η διάρκεια της μίτωσης κυμαίνεται μεταξύ 1 και 4 ωρών.
Στη συνέχεια περιγράφονται με συντομία οι κύριες φάσεις της μιτωτικής διαίρεσης, καθώς και ο μεσοφασικός
πυρήνας:
 Μεσόφαση: Ο μεσοφασικός πυρήνας (που προηγείται μιας νέας διαίρεσης) χαρακτηρίζεται κυρίως από
το διπλασιασμό του DNA. Στη φάση αυτή τα χρωμοσώματα δεν είναι διακριτά. Το γενετικό υλικό
βρίσκεται με τη μορφή διάχυτων ινιδίων και ονομάζεται χρωματίνη (Εικ. 8.5).
 Πρόφαση: Χαρακτηρίζεται από τη συσπείρωση των διπλασιασμένων χρωμοσωμάτων, τα οποία

σταδιακά βραχύνονται και παχύνονται δημιουργώντας σχηματισμούς ορατούς στο φωτονικό
μικροσκόπιο (Εικ. 8.5). Καθώς προχωρά η πρόφαση, εξαφανίζονται σταδιακά οι πυρηνίσκοι και
διαλύεται η πυρηνική μεμβράνη. Συγχρόνως, αρχίζει να σχηματίζεται η πυρηνική άτρακτος.
 Μετάφαση: Ως μετάφαση χαρακτηρίζεται εκείνη η χρονική περίοδος κατά την οποία τα χρωμοσώματα
έχουν όλα ευθυγραμμισθεί στον ισημερινό του κυττάρου (Εικ. 8.5) και περιμένουν το σήμα για την
έναρξη της κίνησής τους προς τους πόλους (ανάφαση). Τα χρωμοσώματα διακρίνονται ήδη χωρισμένα
στις δύο αδελφές χρωματίδες που είναι ενωμένες μόνο στο κεντρομέρος τους.
 Ανάφαση: Χαρακτηριστικό της φάσης αυτής είναι η κίνηση των αδελφών χρωματίδων προς τους
αντίθετους πόλους του κυττάρου (Εικ. 8.5). Η ανάφαση είναι η μικρότερη χρονικά φάση της μίτωσης,
διαρκεί μόνο λίγα λεπτά της ώρας και τελειώνει μόλις τα θυγατρικά χρωμοσώματα φθάσουν στους
πόλους της ατράκτου.
 Τελόφαση: Αρχίζει με τη συγκέντρωση όλων των θυγατρικών χρωμοσωμάτων στους πόλους. Στη
φάση αυτή τα χρωμοσώματα αποσυσπειρώνονται βαθμιαία και παίρνουν τη χαρακτηριστική μορφή
των ινιδίων χρωματίνης της μεσόφασης (Εικ. 8.5). Συγχρόνως, η άτρακτος αποσυναρμολογείται,
επανεμφανίζεται ο πυρηνίσκος στην ίδια ακριβώς περιοχή του DNA και δημιουργείται πάλι η πυρηνική
μεμβράνη.
Εικόνα 8.5 – Μικροσκοπική απεικόνιση φυτικών κυττάρων στο στάδιο της μεσόφασης και σε διάφορα στάδια της μίτωσης.
- 107 -
Εικόνα 8.6 – Διαδραστική απεικόνιση της μιτωτικής διαίρεσης σε ένα ζωικό κύτταρο.
Με το τέλος της πυρηνικής διαίρεσης δημιουργούνται δύο γενετικά πανομοιότυποι πυρήνες που
μοιράζονται, ωστόσο, το ίδιο κυτταρόπλασμα. Συνεπώς, για να ολοκληρωθεί η μίτωση πρέπει να διαιρεθεί και
το κυτταρόπλασμα, ώστε να σχηματιστούν δύο αυτοτελή κύτταρα. Αυτό γίνεται με τη διαδικασία της
κυτταροπλασματικής διαίρεσης (κυτταροκίνηση) κατά την οποία διανέμεται το κυτταρόπλασμα στα δύο
θυγατρικά κύτταρα. Στα φυτικά κύτταρα, με το τέλος της τελόφασης εμφανίζεται στο ισημερινό επίπεδο του
κυττάρου ο φραγμοπλάστης που θα σχηματίσει το νέο κυτταρικό τοίχωμα από το κέντρο προς την περιφέρεια.
Τα ζωικά κύτταρα στερούνται κυτταρικού τοιχώματος και η διαίρεσή τους ολοκληρώνεται με σύσφιξη της
κυτταροπλασματικής μεμβράνης (εμφάνιση της αύλακας διαίρεσης) (Εικ. 8.6).
 μικροσκόπια,
 υδατόλουτρο (60ο C).
2.1.2. Υλικά
 αναπτυσσόμενα ακρορρίζια κρεμμυδιού (Allium cepa),
 ποτήρια ζέσεως,
 λαβίδες,
 νυστέρι,
 αντικειμενοφόροι πλάκες,
 μόνιμα παρασκευάσματα ακρορριζίων.
 διάλυμα κολχικίνης 0.1%,
 μονιμοποιητικό Carnoy (3:1 μεθανόλη:οξικό οξύ),
 1Ν υδροχλωρικό οξύ (HCl),
 45% οξικό οξύ (CH3COOH),
 χρωστική Feulgen.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η χρωστική Feulgen (διάλυμα λευκοβασικής φουξίνης) γίνεται με τον παρακάτω τρόπο:
Σε 200 ml αποσταγμένου βραστού νερού διαλύουμε 1g βασικής φουξίνης. Αναδεύουμε συνεχώς μέχρι
να κατέβει η θερμοκρασία στους 50ο C. Μετά, αφού διηθήσουμε το διάλυμα, προσθέτουμε 30 ml 1Ν
HCl και 3g μεταθειϊκό κάλι (K2S2O5). Βάζουμε το διάλυμα στο σκοτάδι για 24 ώρες, περίπου, και μετά
το αποχρωματίζουμε με ζωικό (ή φυτικό) άνθρακα και το διηθούμε.
- 108 -
2.2.1α. Κυτταρική διαίρεση στο φυτικό κύτταρο: Παρατήρηση μιτώσεων σε μόνιμα

παρασκευάσματα
Τα έντονα αναπτυσσόμενα ακρορρίζια, όπως και άλλοι μεριστοματικοί ιστοί, έχουν συνήθως υψηλά ποσοστά
κυττάρων που διαιρούνται, γι’ αυτό και αποτελούν καλό υλικό για παρατήρηση μιτώσεων (Εικ. 8.7).
Εικόνα 8.7 – Μικροσκοπική παρατήρηση (100Χ) ακρορριζίων κρεμμυδιού και λεπτομέρεια (400Χ) κυττάρων σε διάφορα
στάδια μίτωσης (1= πρόφαση, 2,3 = μετάφαση, 4,5 = ανάφαση).
Στην άσκηση αυτή θα παρατηρήσετε μόνιμα παρασκευάσματα ακρροριζίων κρεμμυδιού (Allium cepa)
και υάκινθου (Hyacinthus sp.), με σκοπό να αναγνωρίσετε και να μελετήσετε τις διάφορες φάσεις τις μιτωτικής
διαίρεσης. Σχεδιάστε στο χώρο παρακάτω αντιπροσωπευτικούς πυρήνες με όλες τις φάσεις της μίτωσης.
Πρόφαση Μετάφαση
- 109 -
Ανάφαση Τελόφαση
2.2.1β. Κυτταρική διαίρεση στο φυτικό κύτταρο: Παρατήρηση μιτώσεων σε νωπό υλικό
Θα φτιάξετε παρασκευάσματα από ακρορρίζια κρεμμυδιού με σκοπό να διακρίνετε μιτώσεις και να εντοπίσετε
τα χρωμοσώματα. Τα χρωμοσώματα είναι σχετικά ευμεγέθη, λίγα και επομένως εύκολο να παρατηρηθούν.
Πειραματική διαδικασία
1. Κατά το πρώτο στάδιο της πειραματικής διαδικασίας γίνεται η λήψη των ακρορριζίων του κρεμμυδιού
(5-10 mm μήκους), το οποίο αφέθηκε να βγάλει ρίζες στο νερό μία έως δύο εβδομάδες πριν από τη
διεξαγωγή της άσκησης (Εικ. 8.8). Με διάφορα αντιδραστήρια γίνεται η προκατεργασία των
ακρορριζίων. Αυτά είναι κυρίως η κολχικίνη, η υδροξυκινολίνη (ή μίγμα των δύο), το
βρωμοναφθαλένιο κ.λπ. Στην άσκηση αυτή τα ακρορρίζια τοποθετήθηκαν σε διάλυμα 0.1% κολχικίνης
για 3 ώρες.
2. Στη συνέχεια, έγινε στερέωση του υλικού σε μίγμα απόλυτης αλκοόλης-οξικού οξέος, αναλογίας 3:1
(διάλυμα Carnoy). Τα ακρορρίζια παρέμειναν στο μονιμοποιητικό αυτό διάλυμα στους 4ο C για 24
ώρες, περίπου (Εικ. 8.9).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα δύο παραπάνω στάδια πραγματοποιούνται την προηγούμενη της διεξαγωγής της
άσκησης από τον υπεύθυνο του εργαστηρίου.
Εικόνα 8.8 – Ανάπτυξη ακρορριζίων στο κρεμμύδι.
- 110 -
3. Μεταφέρετε 3-4 ακρορρίζια, που θα σας δοθούν από τον υπεύθυνο, σε δοκιμαστικό σωλήνα που
περιέχει αραιό διάλυμα HCl. Επωάστε σε θερμοκρασία 60ο C για 5 min (Εικ. 8.9). Το HCl μαλακώνει
τον ιστό και υδρολύει μερικώς το DNA των χρωμοσωμάτων. Ο χρόνος και η θερμοκρασία της
υδρόλυσης είναι καθοριστικός για την επιτυχία της χρώσης που ακολουθεί, γι’ αυτό βεβαιωθείτε ότι
τηρείτε τις οδηγίες που σας δίνονται.
4. Αδειάστε με προσοχή το HCl οξύ και προσθέστε περίπου 1 ml χρωστική Feulgen. Επωάστε για
τουλάχιστον 30 min σε θερμοκρασία δωματίου.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Η χρωστική Feulgen παρότι άχρωμη, μόλις έλθει σε επαφή με το δέρμα ή τα ρούχα παίρνει
ένα έντονο ροζ χρώμα. Χειριστείτε την προσεκτικά!
5. Μεταφέρετε ένα ακρορρίζιο σε μια αντικειμενοφόρο πλάκα. Με τη βοήθεια του νυστεριού κόψτε και
κρατήστε 1-2 mm από την άκρη του ακρορριζίου που θα πρέπει να είναι έντονα βαμμένη μοβ. Πετάξτε
τον υπόλοιπο ιστό.
6. Τοποθετήστε μια μικρή σταγόνα από 45% οξικό οξύ πάνω από το υλικό και με προσοχή καλύψτε το
παρασκεύασμα με μία καλυπτρίδα (Εικ. 8.9).
7. Αφήστε την αντικειμενοφόρο στον πάγκο και πιέστε την καλυπτρίδα κάθετα με την άκρη ενός
μολυβιού, ή χτυπώντας απαλά με την πίσω άκρη του νυστεριού σας (Εικ. 8.9). Εργαστείτε γρήγορα
προσέχοντας ώστε να μην γλιστρήσει ή σπάσει η καλυπτρίδα. Βεβαιωθείτε, ωστόσο, ότι ασκήσατε
αρκετή πίεση ώστε να διαμεριστούν σωστά τα κύτταρα προκειμένου να έχετε ένα καλό παρασκεύασμα.
Ενδεχόμενα, εάν ο ιστός είναι πολύ σκληρός, να χρειαστεί αρκετή πίεση.
8. Παρατηρήστε το παρασκεύασμα χρησιμοποιώντας αρχικά μικρή μεγέθυνση, ώστε να εντοπίσετε τα

χρωμοσώματα. Προσπαθήστε, επίσης, να διακρίνετε διαφορετικά στάδια της μιτωτικής διαίρεσης. Εάν
τα κύτταρα δεν έχουν διαμεριστεί ικανοποιητικά, επαναλάβετε τη διαδικασία σύνθλιψης του ιστού ή
χρησιμοποιήστε ένα καινούργιο ακρορρίζιο.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η χρωστική Feulgen θα ατονεί όσο περνάει ο χρόνος (~2 ώρες) εάν το παρασκεύασμα δεν
μονιμοποιηθεί. Κάτι τέτοιο όμως δεν είναι απαραίτητο να γίνει στο πλαίσιο της άσκησης.
Εικόνα 8.9 – Διαδικασία που ακολουθείται για την παρατήρηση μιτωτικά διαιρούμενων κυττάρων.
- 111 -
2.2.2. Μελέτη καρυότυπου και χρωμοσωμάτων
Ο αριθμός και η μορφολογία των χρωμοσωμάτων σε κάθε είδος ζωντανού οργανισμού χαρακτηρίζεται από
σταθερότητα ώστε να αναγνωρίζεται σαν ένα είδος βιολογικής ταυτότητας. Το σύνολο των χρωμοσωμάτων με
τη συγκεκριμένη μορφολογία τους αποτελεί τον καρυότυπο του οργανισμού.
Ο καρυότυπος των οργανισμών είναι συνήθως διπλοειδής (2n) στα σωματικά κύτταρα, με εξαίρεση
ορισμένους κατώτερους οργανισμούς που μπορεί να είναι απλοειδής (n). Απλοειδής είναι ο αριθμός των
χρωμοσωμάτων στα αναπαραγωγικά κύτταρα των οργανισμών που πολλαπλασιάζονται φυλετικά (γαμέτες). Το
σύνολο των χρωμοσωμάτων της απλοειδούς σειράς καλείται χρωμοσωματικός αριθμός.
Η ταξινόμηση των χρωμοσωμάτων σε μία σειρά, από το μεγαλύτερο χρωμόσωμα προς το μικρότερο,
καλείται καρυόγραμμα (η απλά καρυότυπος), ενώ η διαγραμματική τους απεικόνιση καλείται ιδιόγραμμα.
2.2.2α. Μελέτη καρυότυπου φυτικών κυττάρων
Στην Εικόνα 8.10 βλέπετε τα χρωμοσώματα δύο φυτικών ειδών: της Crepis hellenica με 2n=6 χρωμοσώματα
(Α) και της Crepis incana με 2n=8 χρωμοσώματα (Β).
Εικόνα 8.10 – Τα χρωμοσώματα της Crepis hellenica (Α), και της Crepis incana (Β).
Κάντε την αναγνώριση των ομολόγων χρωμοσωμάτων σημειώνοντας με αριθμούς επάνω στις εικόνες.
Γράψτε το είδος κάθε ζεύγους χρωμοσωμάτων και φτιάξτε παρακάτω το ιδιόγραμμα κάθε καρυότυπου.
Crepis hellenica Crepis incana
- 112 -
2.2.2β. Μελέτη καρυότυπου του ανθρώπου
Στην Εικόνα 8.11 βλέπετε τα χρωμοσώματα του ανθρώπου (2n=46) τα οποία στο ένθετο παρουσιάζονται
ταξινομημένα σε ζευγάρια ανάλογα με το μέγεθος και τη μορφολογία τους (καρυότυπος). Σε κάθε ζεύγος
χρωμοσωμάτων, ένα έχει μητρική και ένα έχει πατρική προέλευση. Το 23ο ζευγάρι είναι το Χ και Υ χρωμόσωμα
που καθορίζουν το φύλο (φυλετικά χρωμοσώματα). Ο συγκεκριμένος καρυότυπος ανήκει σε ένα θηλυκό άτομο
(δύο Χ χρωμοσώματα).
Από τον καρυότυπο μπορούμε να παρατηρήσουμε οτιδήποτε έχει σχέση με τον αριθμό και το είδος των
χρωμοσωμάτων, καθώς και με χρωμοσωμικές ανωμαλίες που είναι ορατές με το μικροσκόπιο.
Εικόνα 8.11 – Τα χρωμοσώματα του ανθρώπου και ο καρυότυπος (θηλυκού ατόμου) όπως προκύπτει μετά την τοποθέτηση
των χρωμοσωμάτων ανάλογα με το μέγεθος και το σχήμα τους.
Στην άσκηση θα παρατηρήσετε τα ανθρώπινα χρωμοσώματα σε μόνιμο παρασκεύασμα από

καλλιέργεια λευκοκυττάρων του αίματος (Εικ. 8.12). Χρησιμοποιώντας τη μεγαλύτερη δυνατή μεγέθυνση
(1000Χ), παρατηρήστε ότι κάθε χρωμόσωμα αποτελείται από δύο αδελφές χρωματίδες ενωμένες στην περιοχή
του κεντρομεριδίου και ότι τα χρωμοσώματα διαφέρουν σε μέγεθος και μορφή ανάλογα με τη θέση του
κεντρομεριδίου. Αναγνωρίστε από ένα τουλάχιστον μετακεντρικό, υπομετακεντρικό, ακροκεντρικό και
τελοκεντρικό χρωμόσωμα.
Εικόνα 8.12 – Ανθρώπινα χρωμοσώματα σε παρασκεύασμα από καλλιέργεια λευκοκυττάρων του αίματος.
- 113 -
2.2.2γ. Παρατήρηση γιγάντιων χρωμοσωμάτων
Σε ορισμένα κύτταρα ενός οργανισμού, όπως για παράδειγμα στα κύτταρα των σιελογόνων αδένων των
προνυμφών των δίπτερων εντόμων (Drosophila, Chironomus κ.λπ.), είναι δυνατόν να συμβούν επανειλημμένοι
διπλασιασμοί του γενετικού υλικού χωρίς να ακολουθήσει μιτωτική διαίρεση. Με τον τρόπο αυτό
δημιουργούνται γιγάντια χρωμοσώματα, γνωστά ως πολυταινικά χρωμοσώματα. Τα κύτταρα, δηλαδή, που
έχουν πολυταινικά χρωμοσώματα έχουν χάσει την ικανότητα της διαίρεσης. Μόνο το DNA συνεχίζει να
αντιγράφεται και τα αντίγραφα παραμένουν ενωμένα μεταξύ τους. Υπολογίζεται ότι στους σιελογόνους αδένες
της Drosophila το DNA αντιγράφεται 10 φορές και δημιουργεί 1024 αντίγραφα.
Αν βάψουμε τα πολυταινικά χρωμοσώματα με Feulgen και τα παρατηρήσουμε στο φωτονικό
μικροσκόπιο θα διαπιστώσουμε έντονα βαμμένες και λιγότερο βαμμένες περιοχές με τη μορφή ζωνώσεων (Εικ.
8.13). Οι έντονα βαμμένες περιοχές καλούνται χρωμομέρη.
Θα παρατηρήσετε πολυταινικά χρωμοσώματα σε μόνιμο παρασκεύασμα από σιελογόνους αδένες της

προνύμφης του εντόμου Chironomus.
Εικόνα 8.13 – Πολυταινικά χρωμοσώματα στους σιελογόνους αδένες της προνύμφης του εντόμου Chironomus.
2.2.3. Παρατήρηση του φύκους Spirogyra: μονογονική-αμφιγονική αναπαραγωγή
Κατά τη μονογονική αναπαραγωγή το νέο ή τα νέα άτομα προέρχονται από ένα μόνο γονέα. Ο τρόπος αυτός
αναπαραγωγής, που στους ευκαρυωτικούς οργανισμούς επιτελείται με απλή μιτωτική διαίρεση του γονικού
κυττάρου, συναντάται αποκλειστικά σε κατώτερους οργανισμούς. Αντίθετα, κατά την αμφιγονική
αναπαραγωγή το νέο άτομο είναι προϊόν γονιμοποίησης, δηλαδή συνένωσης δύο εξειδικευμένων κυττάρων
(γαμετών) που προέρχονται από γονείς διαφορετικού φύλου μετά από μειωτική διαίρεση.
Στην άσκηση θα παρατηρήσετε σε μόνιμο παρασκεύασμα το φύκος Spirogyra, έναν ευκαρυωτικό
απλοειδή (n) οργανισμό που ζει στα ήσυχα γλυκά νερά. Σπουδαιότερο μορφολογικό χαρακτηριστικό του
φύκους αυτού είναι οι σπειροειδείς χλωροπλάστες του, με τα πυρηνοειδή όπου αποθηκεύεται άμυλο (Εικ. 8.14).
Η Spirogyra αναπαράγεται συνήθως μονογονικά με εγκάρσια διχοτόμηση των κυττάρων της, τα οποία
παραμένουν ενωμένα αποτελώντας μία αποικία. Με τον τρόπο αυτό φτιάχνονται νήματα από απλοειδή
κύτταρα, μήκους έως και μισό μέτρο, τα οποία είναι (+) ή (–) μορφής. Όταν οι περιβαλλοντικές συνθήκες
γίνονται μη ευνοϊκές για την ανάπτυξη του φύκους, τότε αρχίζει η αμφιγονική αναπαραγωγή. Ειδικότερα, δύο
γειτονικά νήματα, ένα (+) και ένα (–) μορφής, αρχίζουν να συνδέονται κύτταρο προς κύτταρο μέσω συζευτικών
σωλήνων (Εικ. 8.14). Το περιεχόμενο των κυττάρων του ενός νήματος περνάει τότε στα κύτταρα του άλλου,
με αποτέλεσμα την επακόλουθη σύντηξη των πυρήνων (καρυογαμία) και τον σχηματισμό ζυγωτών. Αυτοί θα
εξελιχθούν σε ζυγοσπόρια, δηλαδή σε ανθεκτικές μορφές κυττάρων με παχιά τοιχώματα και μικρή
- 114 -
περιεκτικότητα σε νερό. Όταν οι συνθήκες ξαναγίνουν ευνοϊκές, τα ζυγοσπόρια θα βλαστήσουν σχηματίζοντας
καινούργια απλοειδή νήματα, καθώς αμέσως μετά την καρυογαμία οι ζυγωτοί διαιρούνται μειωτικά.
Εικόνα 8.14 – Ο κύκλος ζωής της Spirogyra. Στην επάνω δεξιά φωτογραφία βλέπετε το φύκος με τον χαρακτηριστικό
σπειροειδή χλωροπλάστη (400Χ), ενώ στην κάτω δεξιά εικόνα λεπτομέρεια δύο νημάτων όπου διακρίνεται ή σύζευξη των
κυττάρων.
2.3. Ερωτήσεις - Παρατηρήσεις

Στο εργαστήριο μελετήσατε τον μηχανισμό πυρηνικής διαίρεσης κατά τη μίτωση. Μελετήστε προσεχτικά στο
σπίτι τον μηχανισμό πυρηνικής διαίρεσης κατά τη διαδικασία της μείωσης προκειμένου να κατανοήσετε τις
ομοιότητες και τις διαφορές στους δύο τύπους κυτταρικής διαίρεσης.
Απαντήστε στις ακόλουθες ερωτήσεις:
1. Δώστε δύο τουλάχιστον παραδείγματα διαφοροποιημένων κυττάρων που πιστεύετε ότι έχουν χάσει την
ικανότητα να διαιρούνται.
2. Καθώς το κύτταρο “μεγαλώνει” αυξάνεται ο όγκος και η επιφάνειά του αλλά όχι σε ανάλογο βαθμό (εάν,
για παράδειγμα, διπλασιαστεί η διάμετρος του κυττάρου, τότε η επιφάνεια τετραπλασιάζεται και ο όγκος
οκταπλασιάζεται). Με την κυτταρική διαίρεση αποκαθίσταται η σχέση όγκου-επιφάνειας. Γιατί πιστεύετε
ότι κάτι τέτοιο είναι χρήσιμο και αναγκαίο για το κύτταρο;
3. Ο πολυμερισμός των μικροσωληνίσκων αναστέλλεται ισχυρά από διάφορες ενώσεις (φάρμακα), όπως η
κολχικίνη. Οι ενώσεις αυτές καλούνται αντιμιτογόνες ενώσεις. Δικαιολογήστε τον χαρακτηρισμό αυτό.
- 115 -
4. Αναφέρατε δύο διαφορές μεταξύ φυτικών και ζωικών κυττάρων κατά τη μίτωση.
5. Κατά την πρόφαση Ι της μειωτικής διαίρεσης παρατηρούνται δύο σημαντικά φαινόμενα. Ποιά είναι αυτά
και ποιός πιστεύετε ότι είναι ο ρόλος τους στην εξελικτική πορεία των οργανισμών;
6. Με το τέλος της τελόφασης Ι της μειωτικής διαίρεσης τα δύο θυγατρικά κύτταρα που προκύπτουν έχουν:
α) απλοειδή αριθμό χρωμοσωμάτων αλλά διπλοειδή αριθμό γονιδίων,
β) διπλοειδή αριθμό χρωμοσωμάτων και διπλοειδή αριθμό γονιδίων,
γ) διπλοειδή αριθμό χρωμοσωμάτων αλλά απλοειδή αριθμό γονιδίων,
δ) απλοειδή αριθμό χρωμοσωμάτων και απλοειδή αριθμό γονιδίων.
7. Η αμφιγονία πλεονεκτεί έναντι της μονογονίας στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Σχολιάστε την
άποψη αυτή.
8. Εξηγήστε τους όρους:

α) μεσόφαση, β) αλληλόμορφα γονίδια, γ) κυτταροπλασματική διαίρεση,
δ) κινητοχώρος, ε) καρυότυπος, στ) γαμέτης, ζ) ομόλογα χρωμοσώματα
9. Σε ποιά/ές φάσεις του κυτταρικού κύκλου παρατηρείται:

α) πρωτεϊνοσύνθεση, β) αντιγραφή DNA, γ) παραγωγή RNA,
δ) παραγωγή ιστονών, ε) συγκρότηση νουκλεοσωμάτων
10. Στην Εικόνα 8.15 αναγνωρίστε τη φάση της μίτωσης που βρίσκεται καθένα από τα αριθμημένα κύτταρα.
Δικαιολογήστε την απάντησή σας.
Εικόνα 8.15 – Μικροσκοπική απεικόνιση κυττάρων σ’ ένα ακρορρίζιο κρεμμυδιού.
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
- 116 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
ISBN: 978-960-524-305-0.
- 117 -
Άσκηση 9: Διαφοροποίηση - Εμβρυογένεση
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι να γνωρίσουν οι εκπαιδευόμενοι τη γονιμοποίηση του ωαρίου, τις πρώτες διαιρέσεις
του ζυγωτού και την απαρχή των κυτταρικών διαφοροποιήσεων στα πρώτα στάδια της εμβρυογένεσης. Για τον
σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται οι γαμέτες και το ζυγωτό του αχινού λόγω των πολλών πλεονεκτημάτων στον
πειραματικό χειρισμό (ευκολία λήψης γαμετικού υλικού, ευκολία in vitro γονιμοποίησης ωαρίου, ευμέγεθες και
ισολεκιθικό ωάριο, ευκολία μικροσκοπικής παρατήρησης των πρώτων διαιρέσεων). Η άσκηση δίνει τη
δυνατότητα να παρατηρηθεί «ζωντανά» με το μικροσκόπιο η γονιμοποίηση του ωαρίου από τα σπερματοζωάρια
και (με κατάλληλη εκ των προτέρων προετοιμασία) τα στάδια των δύο, τεσσάρων, οκτώ, δεκάξι, τριανταδύο
(βλαστίδιο) και εξηντατεσσάρων κυττάρων (γαστρίδιο). Επίσης, επιτρέπει να συζητηθούν τα φαινόμενα της
ολοδυναμίας των βλαστικών κυττάρων και της κυτταρικής διαφοροποίησης.
Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος IIΙ), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, ISBN: 978-960-524-328-9, συνιστάται ο φοιτητής να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 46: Η αναπαραγωγή των
ζώων και στο Κεφάλαιο 47: Η ανάπτυξη των ζώων.
1.1. Γονιμοποίηση – Διαφοροποίηση – Μορφογένεση
Η εμβρυϊκή ανάπτυξη είναι μια πορεία πολυσταδιακή και πολύπλοκη αλλά και ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Σ’ αυτή
τη διεργασία, ένα και μοναδικό κύτταρο, το ωάριο, γονιμοποιείται και στη συνέχεια αρχίζει να διαιρείται
διαδοχικά. Απ’ αυτές τις διαδοχικές διαιρέσεις προκύπτει τελικώς το έμβρυο. Από το έμβρυο θα προκύψει εν
συνεχεία το νεαρό άτομο που με τη σειρά του θα ωριμάσει και θα παραχωρήσει τη θέση του στον ενήλικο
οργανισμό. Όλες αυτές οι μεταβολές γίνονται μέσω των διεργασιών της ανάπτυξης, οι οποίες μετατρέπουν ένα
μικροσκοπικό κύτταρο σε ένα αναπαραγωγικά ώριμο ζώο, το οποίο αποτελείται από πολλά εκατομμύρια ή και
δισεκατομμύρια κύτταρα, με μεγάλο βαθμό διαφοροποίησης μεταξύ τους.
Θεμελιώδες χαρακτηριστικό των αναπτυξιακών διεργασιών είναι το γεγονός ότι κάθε τμήμα του
οργανισμού αναπτύσσεται σύμφωνα με ένα αυστηρά καθορισμένο σχέδιο. Εάν ένα κύτταρο διπλασιαστεί σε
μέγεθος, τα διάφορα μέρη του (πυρήνας, οργανίδια, κυτταροπλασματική μεμβράνη κ.λπ.) αυξάνονται και αυτά
σε μέγεθος αλλά με τρόπο καθορισμένο. Κατά ανάλογο τρόπο, όταν αυξάνεται το μέγεθος του εμβρύου ή του
νεαρού ατόμου, τα όργανα του σώματος αυξάνονται αρμονικά μεταξύ τους.
Τα ζώα, είτε είναι μεγάλα είτε μικρά, αποτελούνται από όργανα και ιστούς που συνυπάρχουν και
συλλειτουργούν με έναν θαυμαστό σχεδιασμό. Προϊόν αυτού του σχεδιασμού είναι, εκτός από την ιδιαίτερη
εσωτερική οργάνωση (δηλαδή τον ελεγχόμενο τρόπο αλληλεπίδρασης των ιστών και των οργάνων), και η
ιδιαίτερη μορφή που έχει κάθε είδος και μας επιτρέπει να το διακρίνουμε από άλλα. Η πραγμάτωση αυτού του
σχεδιασμού στα έμβρυα των ειδών συνιστά την πορεία της μορφογένεσης. Όπως καταλαβαίνουμε και από την
ίδια τη λέξη, η μορφογένεση είναι η διεργασία με την οποία ένας οργανισμός αποκτά την εσωτερική και την
εξωτερική του ανατομία, και σε τελευταία ανάλυση και τη χαρακτηριστική του λειτουργία.
Είναι προφανές, ότι η πορεία της μορφογένεσης προκαλεί μεταβολές στη δομή του αναπτυσσόμενου
οργανισμού οι οποίες είναι καθοριστικές. Από ένα γονιμοποιημένο ωάριο προκύπτουν δισεκατομμύρια νέα
κύτταρα, που όμως διαφέρουν στη δομή και τη λειτουργία τους από το αρχικό ζυγωτό. Μερικά θα εξειδικευτούν
σε νευρικά ή μυϊκά κύτταρα (βλέπε Εικ. 3.12 και 3.13). Κάποια άλλα σε κύτταρα της επιδερμίδας ή κύτταρα
των εσωτερικών οργάνων, όπως το ήπαρ, οι νεφροί κ.λπ. Καθένα από αυτά τα διαφορετικά κύτταρα είναι
προορισμένο να εκτελεί ένα συγκεκριμένο σύνολο λειτουργιών. Ορισμένες από αυτές είναι παρόμοιες με
εκείνες όλων των άλλων κυττάρων (όπως π.χ. ο βασικός κυτταρικός μεταβολισμός είναι σχεδόν απαράλλακτος
στα περισσότερα κύτταρα). Ορισμένες άλλες, ωστόσο, είναι πολύ διαφορετικές, και μπορούμε να πούμε
μοναδικές, σε σχέση με εκείνες των υπολοίπων κυττάρων. Για παράδειγμα, τα μυϊκά κύτταρα αν και έχουν
μεταβολισμό που είναι σε μεγάλο βαθμό παρόμοιος με εκείνον των υπολοίπων κυττάρων, είναι εξειδικευμένα
- 118 -
στη συστολή, κάτι που χαρακτηρίζει μόνο αυτά και κανένα άλλο είδος κυττάρου στο σώμα των ζώων.
Παρομοίως, τα νευρικά κύτταρα, παρότι είναι και αυτά κύτταρα και έχουν έναν βασικό μεταβολισμό εν πολλοίς
παρόμοιο με εκείνον των υπολοίπων κυττάρων, είναι ωστόσο εξειδικευμένα στη μετάδοση ηλεκτρικών
παλμών. Κατ’ αναλογία, τα ηπατικά είναι εξειδικευμένα στην προστασία του οργανισμού από ξένες ουσίες,
όπως και στην παραγωγή ειδικών ορμονών και άλλων ουσιών. Τα κύτταρα του εντερικού επιθηλίου είναι
εξειδικευμένα στην απορρόφηση θρεπτικών ουσιών, τα κύτταρα της επιδερμίδας στην προστασία των
υποκείμενων ιστών και την άδηλη αναπνοή κ.λπ. Αυτή η πορεία της κυτταρικής εξειδίκευσης ονομάζεται
διαφοροποίηση.
Η διαφοροποίηση είναι μέρος της εμβρυϊκής ανάπτυξης, δεδομένου ότι τα περισσότερα κύτταρα
αποκτούν τη βασική τους διαφοροποίηση ήδη κατά τα πρώτα στάδια της εμβρυογένεσης (π.χ. τα νευρικά, τα
μυϊκά κ.λπ.). Ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα της σύγχρονης βιολογίας είναι να καθορίσει το πώς, δηλαδή
το ποιοι παράγοντες ωθούν ένα κύτταρο στο να διαφοροποιηθεί προς μια κατεύθυνση και όχι κάποια άλλη.
Μέχρι στιγμής, το συμπέρασμα από αυτές τις έρευνες είναι ότι η διαφοροποίηση των κυττάρων οφείλεται σε
πληροφορίες που ενυπάρχουν στο γενετικό υλικό των κυττάρων, οι οποίες όμως εκφράζονται αναλόγως της
θέσης που καταλαμβάνει κάθε κύτταρο στο νεοσχηματιζόμενο έμβρυο. Ωστόσο, η δυνατότητα διαφοροποίησης
δεν περιορίζεται μόνο κατά την εμβρυογένεση (βλέπε και θεωρητικό μέρος της Άσκησης 7). Όταν, για
παράδειγμα, τραυματιζόμαστε σε κάποιον μυ, τότε με την κυτταρική διαίρεση κατάλληλων κυττάρων (που
ζουν μέσα στους μυς μας σε αδιαφοροποίητη κατάσταση) αναδημιουργούνται νέα μυϊκά κύτταρα, τα οποία
έχουν ιδιότητες ίδιες με εκείνες των τραυματισθέντων κυττάρων. Ένα άλλο παράδειγμα εκ νέου κυτταρικής
διαφοροποιήσεως είναι τα κύτταρα του αίματος, τα οποία έχουν περιορισμένο κύκλο ζωής (τα ερυθρά
αιμοσφαίρια παραμένουν στην κυκλοφορία για ~120 ημέρες). Προκειμένου να αντικατασταθούν όσα ερυθρά
αιμοσφαίρια πεθαίνουν, υπάρχουν ειδικά κύτταρα που ονομάζονται πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα (ενίοτε
αναφέρονται και ως αρχέγονα βλαστικά κύτταρα) και ενδιαιτούν στον μυελό των οστών, από τα οποία
προκύπτουν νέα κύτταρα που διαφοροποιούνται σε νέα ερυθρά αιμοσφαίρια, λευκοκύτταρα και αιμοπετάλια.
Επομένως, η διαφοροποίηση είναι μια δυναμική βιολογική διεργασία που δίνει τη δυνατότητα στους
οργανισμούς να παράγουν εξειδικευμένα κύτταρα, όπου και όταν τα χρειάζονται.
1.2. Η γονιμοποίηση και η διαφοροποίηση στον θαλάσσιο εχίνο

Σ’ αυτήν την άσκηση θα παρατηρήσετε και θα μελετήσετε τη γονιμοποίηση το ωαρίου του θαλάσσιου εχίνου
(του είδους Arbacia punctulata), καθώς και την εμβρυική ανάπτυξη του ζώου μέχρι το στάδιο του πλουτέα.
1.2.1. Δομή του εχίνου
Ο εχίνος ανήκει στη συνομοταξία των εχινόδερμων (όπου ανήκουν και οι αστερίες). Καλύπτεται εξωτερικώς
από αγκάθια, τα οποία είναι κινητά, δεδομένου ότι στη βάση τους στηρίζονται επάνω σε ειδικά επάρματα.
Στους εχίνους, η έδρα και οι γεννητικοί πόροι βρίσκονται στο άνω μέρος του ζώου (Εικ. 9.1 και 9.2).
Εικόνα 9.1 – Απεικόνιση, ραχιαία άποψη (κέντρο) και κοιλιακή άποψη (δεξιά) του ώριμου θαλάσσιου εχίνου.
- 119 -
Στους γεννητικούς πόρους εκβάλλουν οι γονάδες (Εικ. 9.2). Μέσα από τους γεννητικούς πόρους
ελευθερώνονται οι γαμέτες (τόσο των αρσενικών όσο και των θηλυκών ατόμων) απευθείας στη θάλασσα. Αυτό
σημαίνει ότι στα εχινόδερμα, η γονιμοποίηση είναι εξωτερική, δηλαδή δεν γίνεται μέσα σε κάποια σωματική
κοιλότητα (π.χ. του θηλυκού, όπως συμβαίνει στον άνθρωπο) αλλά στο θαλάσσιο περιβάλλον.
Στους εχίνους, το στόμα βρίσκεται στην κοιλιακή πλευρά, εντός μιας ιδιαίτερης δομής που ονομάζεται
«λύχνος του Αριστοτέλη» (Εικ. 9.1 και 9.2). Το στόμα των εχίνων διαθέτει πέντε δόντια που χρησιμοποιούν οι
αχινοί για να τεμαχίζουν τα φύκη με τα οποία τρέφονται.
Εικόνα 9.2 – Σχηματική παράσταση της εσωτερικής ανατομίας του θαλάσσιου εχίνου και φωτογραφίες των γονάδων ενός
θηλυκού (επάνω) και ενός αρσενικού (κάτω) ατόμου.
1.2.2. Αναπτυξιακά στάδια του εχίνου
Το πρωταρχικό στάδιο δημιουργίας των ζωικών οργανισμών είναι η γονιμοποίηση. Στις διάφορες τάξεις
ζωικών οργανισμών, η γονιμοποίηση και η δημιουργία του ζυγωτού μπορεί να εμφανίζουν διαφορές αλλά
υπάρχουν ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά που είναι λίγο-πολύ κοινά σε όλους τους ζωικούς οργανισμούς. Σε
ό,τι αφορά τον θαλάσσιο εχίνο, η διεργασία της γονιμοποίησης παρουσιάζεται στην Εικόνα 9.3.
Εικόνα 9.3 – Σχηματική παράσταση της γονιμοποίησης του ωαρίου του εχίνου.
- 120 -
Η μεμβράνη του ωαρίου, πριν γονιμοποιηθεί, περιβάλλεται από τη λεκιθική στιβάδα και βρίθει από
υποδοχείς σύνδεσης των σπερματοζωαρίων. Γύρω απ’ αυτό το περίβλημα υπάρχει επιπλέον μια ζώνη
εξωκυττάριας θεμέλιας ουσίας, που ονομάζεται ζελατινώδης χιτώνας (και τον οποίον θα μπορέσετε να
διακρίνετε στη σημερινή άσκηση). Αμέσως κάτω από την κυτταροπλασματική μεμβράνη υπάρχει ένας μεγάλος
αριθμός από φλοιικά κοκκία (Εικ. 9.3).
Μόλις ένα σπερματοζωάριο έρθει σε επαφή με τον ζελατινώδη χιτώνα, ενεργοποιείται ένα ειδικό
οργανίδιο στο πρόσθιο άκρο του σπερματοζωαρίου που ονομάζεται ακρόσωμα (βλέπε Εικ. 9.3). Πρακτικώς
αυτό σημαίνει ότι: πρώτον, απελευθερώνονται ένζυμα που υδρολύουν τον ζελατινώδη χιτώνα και, δεύτερον,
επιτρέπουν την προσέγγιση της ακροσωματικής απόφυσης στο ωάριο (η ακροσωματική απόφυση είναι μια δομή
του σπερματοζωαρίου που αρχίζει να επιμηκύνεται μόνον όταν ενεργοποιηθεί το ακρόσωμα). Στο άκρο της
ακροσωματικής απόφυσης υπάρχουν ειδικές πρωτεΐνες οι οποίες προσδένονται στους υποδοχείς σύνδεσης του
ωαρίου που προεξέχουν από τη λεκιθική στιβάδα. Η πρόσδεση των πρωτεϊνών του σπερματοζωαρίου στους
υποδοχείς σύνδεσης του ωαρίου είναι τόσο εξειδικευμένη ώστε θυμίζει την εξειδίκευση που χαρακτηρίζει ένα
κλειδί με την αντίστοιχη κλειδαριά. Αυτή η υψηλή εξειδίκευση εξασφαλίζει ότι το ωάριο δεν πρόκειται να
γονιμοποιηθεί από σπερματοζωάρια άλλων ειδών παρά μόνο από σπερματοζωάρια του ίδιου ζωικού είδους.
Η σύνδεση των πρωτεϊνών του σπερματοζωαρίου με τους υποδοχείς της κυτταροπλασματικής
μεμβράνης του ωαρίου οδηγεί στη σύντηξη των κυτταροπλασματικών μεμβρανών του σπερματοζωαρίου και
του ωαρίου και ακολούθως στην είσοδο του πυρήνα του σπερματοζωαρίου στο κυτταρόπλασμα του ωαρίου.
Αυτό με τη σειρά του πυροδοτεί το επόμενο στάδιο της γονιμοποίησης που είναι η φλοιική αντίδραση, δηλαδή
η σύντηξη των φλοιικών κοκκίων του ωαρίου με την κυτταροπλασματική μεμβράνη. Αυτό το συμβάν προκαλεί
ραγδαία μεταβολή των χαρακτηριστικών της κυτταροπλασματικής μεμβράνης του ωαρίου καθώς οδηγεί στο
να αποκοπούν από τη λεκιθική στιβάδα όλοι οι υποδοχείς σύνδεσης των σπερματοζωαρίων. Εξαιτίας αυτού του
βήματος, είναι πρακτικώς αδύνατον να εισέλθει στο ωάριο κάποιο άλλο σπερματοζωάριο, πέραν εκείνου που
έχει ήδη εισέλθει. Παράλληλα, η λεκιθική στιβάδα αποσπάται από την κυτταροπλασματική μεμβράνη και
σκληραίνει, δημιουργώντας το περίβλημα γονιμοποίησης που καθιστά εντελώς αδύνατη την προσέγγιση και
είσοδο άλλων σπερματοζωαρίων στο ωάριο. Το περίβλημα γονιμοποίησης σχηματίζεται δύο περίπου λεπτά
μετά την είσοδο του σπερματοζωαρίου στο ωάριο. Περίπου 20 λεπτά μετά, ο πυρήνας του σπερματοζωαρίου
συντήκεται με τον πυρήνα του ωαρίου και περίπου 70 λεπτά αργότερα, αρχίζει η 1η κυτταρική διαίρεση του
ζυγωτού, γεγονός που σηματοδοτεί το πέρας της διεργασίας της γονιμοποίησης και την έναρξη των επομένων
σταδίων της εμβρυϊκής ανάπτυξης.
Τα επόμενα στάδια της εμβρυικής ανάπτυξης είναι η αυλάκωση, η γαστριδίωση και η οργανογένεση. Η
αυλάκωση είναι το 1ο στάδιο μετά τη γονιμοποίηση και χαρακτηρίζεται από πολλές διαδοχικές κυτταρικές
διαιρέσεις. Τα κύτταρα που δημιουργούνται δεν συσσωρεύουν πρώτες ύλες, αλλά καταναλώνουν όσα υλικά
έχουν κληρονομήσει από το κυτταρόπλασμα του ωαρίου (με βάση την ορολογία του κυτταρικού κύκλου που
μάθατε στις Ασκήσεις 7 και 8, τα κύτταρα που δημιουργούνται από τις αυλακώσεις παρακάμπτουν τις φάσεις
G1 και G2 και διέρχονται κατευθείαν τις φάσεις S και M, δηλαδή τη φάση σύνθεσης του DNA και τη φάση της
μίτωσης.) Κοντολογίς, δεν αυξάνονται σε μέγεθος. Εκείνο που πρακτικώς συμβαίνει σ’ αυτές τις διαιρέσεις
είναι να διαμοιράζεται το κυτταρόπλασμα του ζυγωτού στα σχηματιζόμενα κύτταρα. Από τις αποθηκευμένες
θρεπτικές ύλες αυτού του κυτταροπλάσματος προέρχονται τα υλικά που είναι απαραίτητα για όλες τις
διαιρέσεις μέχρι την ολοκλήρωση του σταδίου της αυλάκωσης. Έτσι, το έμβρυο αποκτά ολοένα και
περισσότερα κύτταρα, αλλά το μέγεθός του παραμένει σταθερό, ενώ αντιθέτως, το μέγεθος των κυττάρων που
προκύπτουν από κάθε νέα διαίρεση είναι σχεδόν το μισό των προηγουμένων κυττάρων (Εικ. 9.4).
Τα κύτταρα που δημιουργούνται από την αυλάκωση ονομάζονται βλαστομερίδια. Σχηματίζουν μια
σφαίρα που στο εσωτερικό της είναι «κενή», δηλαδή δεν περιέχει κύτταρα. Αυτή η κοιλότητα ονομάζεται
βλαστική κοιλότητα και το έμβρυο σ’ αυτό το στάδιο ονομάζεται βλαστίδιο (Εικ. 9.4). Ένα πολύ σημαντικό
χαρακτηριστικό του βλαστιδίου σε ό,τι αφορά τη διαφοροποίηση και τη μορφογένεση είναι η πολικότητά του,
δηλαδή ότι δεν είναι εντελώς όμοιοι οι πόλοι της σφαίρας του βλαστιδίου. Για να ερμηνευθεί αυτή τη διαφορά,
πρέπει να ανατρέξουμε στο ωάριο. Το κυτταρόπλασμά του ωαρίου δεν είναι ομοιογενές. Ορισμένες ουσίες
βρίσκονται σε μεγαλύτερη συγκέντρωση στη μια πλευρά του ωαρίου και κάποιες άλλες στην άλλη. Η πιο
εμφανής ανισοκατανομή αφορά τη λέκιθο, δηλαδή την περιοχή του ωαρίου με τις αποθηκευμένες πρώτες ύλες.
Έτσι, όταν αρχίσουν οι κυτταρικές διαιρέσεις της αυλάκωσης, τα νέα κύτταρα δεν περιέχουν όλα τα ίδια
ακριβώς συστατικά.
- 121 -
Η 1η διαίρεση του ζυγωτού γίνεται κατά τον μεσημβρινό του ωαρίου και δίνει δύο κύτταρα που είναι
μεταξύ τους πανομοιότυπα. Ομοίως, και από τη 2η διαίρεση (που επίσης γίνεται στο μεσημβρινό επίπεδο αλλά
κάθετα προς το επίπεδο της 1ης διαίρεσης) προκύπτουν συνολικώς τέσσερα κύτταρα που και αυτά είναι μεταξύ
τους πανομοιότυπα. Όμως η επόμενη διαίρεση γίνεται στο επίπεδο του ισημερινού (βλέπε αντίστοιχο στάδιο
στη σχηματική παράσταση της Εικ. 9.4) και πλέον δίνει δύο τετράδες κυττάρων που διαφέρουν μεταξύ τους. Η
λέκιθος (αλλά και άλλες ουσίες) που διαμοιράζονταν ισομερώς στα τέσσερα πρώτα κύτταρα του εμβρύου,
τώρα, με την 3η διαίρεση αρχίζει και διαφέρει σε κάθε ήμισυ του βλαστιδίου. Καθώς οι διαιρέσεις συνεχίζονται,
τα κύτταρα κάθε πόλου του βλαστιδίου έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και τελικά διαφορετικές ιδιότητες από
τα κύτταρα του άλλου πόλου. Έτσι, τα εμβρυικά κύτταρα που δημιουργούνται στην πλευρά που βρισκόταν η
λέκιθος του ωαρίου σχηματίζουν τον «φυτικό πόλο» του εμβρύου, ενώ τα κύτταρα της περιοχής που βρίσκεται
στη διαμετρικώς αντίθετη πλευρά σχηματίζουν τον επονομαζόμενο «ζωικό πόλο» του εμβρύου. Έχουμε με
άλλα λόγια την πρώτη εκδήλωση διαφοροποίησης, η σημασία της οποίας θα γίνει κατανοητή στη γαστριδίωση,
δηλαδή στο επόμενο στάδιο εμβρυικής ανάπτυξης.
Ας επανέλθουμε όμως στις κυτταρικές διαιρέσεις της αυλάκωσης. Το περίβλημα γονιμοποίησης δεν
είναι ορατό, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει. Όταν διαρραγεί το περίβλημα, τότε τερματίζεται το στάδιο της
αυλάκωσης. Τώρα, το βλαστίδιο ονομάζεται ελεύθερο βλαστίδιο και πλέον κολυμπά ελεύθερο στο νερό. Με
το πέρας της αυλάκωσης και τον σχηματισμό του ελευθέρου βλαστιδίου, οι κυτταρικές διαιρέσεις
επιβραδύνονται πάρα πολύ και αρχίζει η επόμενη αναπτυξιακή φάση που ονομάζεται γαστριδίωση. Σ’ αυτήν
τη φάση, τα κύτταρα του εμβρύου αρχίζουν να συσσωρεύουν πρώτες ύλες. Επιπλέον, αρχίζουν να
μεταναστεύουν από την αρχική τους θέση και να οδηγούνται σε νέες θέσεις όπου πλέον θα συμμετάσχουν στο
σχηματισμό των οργάνων. Η μετανάστευση των κυττάρων καθορίζεται από τη θέση τους, δηλαδή από το αν
βρίσκονται στον φυτικό ή τον ζωικό πόλο του εμβρύου. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, το έμβρυο
ονομάζεται γαστρίδιο (Εικ. 9.4). Προκειμένου να σχηματιστεί το γαστρίδιο, τα κύτταρα του βλαστιδίου
αναδιατάσσονται με τρόπο ώστε να σχηματίσουν τρεις διακριτές στιβάδες, το ενδόδερμα, το μεσόδερμα και το
εξώδερμα, ενώ παράλληλα σχηματίζεται το αρχέντερο, δηλαδή ο αρχέγονος εντερικός σωλήνας. Τα κύτταρα
κάθε στιβάδας αλληλεπιδρούν με συγκεκριμένο τρόπο με τα κύτταρα των άλλων στιβάδων και αρχίζει πλέον η
δημιουργία των οργάνων του σώματος (οργανογένεση) (βλέπε π.χ. το σχηματισμό του μεσοδέρματος στην
Εικόνα 9.4, από όπου θα σχηματιστεί ο σκελετός του πλουτέα).
Από τη στιγμή που γονιμοποιείται το ωάριο μέχρι την πλήρη ωρίμανση του εχίνου μεσολαβούν περίπου
3 εβδομάδες. Τα διάφορα αναπτυξιακά στάδια του είδους Arbacia punctulata κατά την καλλιέργεια σε
ελεγχόμενο εργαστηριακό περιβάλλον (σε θερμοκρασία 23ο C) αναγράφονται στον Πίνακα 9.1 και
παρουσιάζονται σχηματικά στην Εικόνα 9.4.
Υπό φυσιολογικές συνθήκες, οι εχίνοι απελευθερώνουν τους γαμέτες τους κατά την πανσέληνο. Στο
εργαστήριο όμως μπορούμε να επάγουμε με τεχνητό τρόπο την απελευθέρωση των γαμετικών κυττάρων (βλέπε
πρακτικό μέρος της άσκησης).
Χρόνος Στάδιο ανάπτυξης

0 Γονιμοποίηση
1-2 λεπτά Σχηματισμός περιβλήματος γονιμοποίησης
50-70 λεπτά 1η αυλάκωση
80-110 λεπτά 2η αυλάκωση
5-6 ώρες Βλαστίδιο
7-8 ώρες Ελευθέρωση βλαστιδίου (καταστροφή του περιβλήματος γονιμοποίησης)
12-15 ώρες Γαστρίδιο
24 ώρες Πλουτέας
3 εβδομάδες Μεταμόρφωση
Πίνακας 9.1 – Αναπτυξιακά στάδια στον θαλάσσιο εχίνο Arbacia punctulata.
- 122 -
Εικόνα 9.4 – Αναπτυξιακά στάδια του θαλάσσιου εχίνου. Διαγραμματική απεικόνιση (επάνω) και μικροσκοπική παρατήρηση
(400Χ) των κυριότερων σταδίων (κάτω).
 οπτικό μικροσκόπιο ή/και στερεοσκόπιο.
2.1.2. Υλικά
 ζωντανοί εχίνοι αμφοτέρων των φύλων,
 αντικειμενοφόροι πλάκες,
 τρυβλία Petri,
 δοχεία ζέσεως των 100 ml και 250 ml,
 ογκομετρικοί κύλινδροι των 100 ml,
 σταγονόμετρα με φαρδύ στόμιο,
 σύριγγες των 5 ml (με βελόνα μικρού διαμετρήματος),
 πλαστικά δοχεία,
 παραφίνη.
 θαλασσινό νερό (~3 λίτρα),
 διάλυμα 0,5Μ KCl.
- 123 -
2.2.1. Επαγωγή της απελευθερώσεως των γαμετών από τον θηλυκό και τον αρσενικό εχίνο
 Η απελευθέρωση των γαμετών από τον εχίνο (δηλαδή των ωαρίων από τα θηλυκά άτομα και των
σπερματοζωαρίων από τα αρσενικά άτομα) επιτυγχάνεται με ένεση διαλύματος KCl στην περιοχή γύρω
από το στόμα. Για τον σκοπό αυτό θα κάνετε ένεση 2-3 ml διαλύματος 0,5Μ KCl, χρησιμοποιώντας
μία σύριγγα των 5 ml. Επειδή η ένεση γίνεται στην περιστοματική περιοχή διευκολύνει να κρατάτε το
ζώο ανεστραμμένο, δηλαδή με το στόμα προς τα επάνω (συμβουλευτείτε την Εικ. 9.5).
Εικόνα 9.5 – Διαδραστική απεικόνιση του τρόπου επαγωγής της απελευθέρωσης και συλλογής γαμετών στον θαλάσσιο εχίνο.
 Μετά την ένεση του διαλύματος ανατοποθετήστε το ζώο με το στόμα προς τα κάτω και
παρακολουθήστε πότε θα αρχίσει η έκκριση των γαμετών από τους γονοπόρους, οι οποίοι βρίσκονται
στη ραχιαία επιφάνεια, δίπλα από την έδρα.
 Στα θηλυκά άτομα, τα ωάρια που εκκρίνονται έχουν πορτοκαλί χρώμα (βλέπε Εικ. 9.2). Μόλις
εκκινήσει η έκκριση των ωαρίων, τοποθετήστε τον θηλυκό εχίνο ανεστραμμένο πάνω σε ένα δοχείο
ζέσεως των 100 ml γεμάτο με θαλασσινό νερό (Εικ. 9.5 και 9.6).
 Στα αρσενικά άτομα, τα σπερματοζωάρια έχουν λευκό-υποκίτρινο χρώμα (βλέπε Εικ. 9.2). Μόλις δείτε
ότι αρχίζει η έκκριση των γαμετών, αναποδογυρίστε και πάλι τον αρσενικό εχίνο ώστε τα
σπερματοζωάρια να πέφτουν μέσα σε ένα στεγνό τριβλύο Petri (Εικ. 9.6). Σημειωτέον ότι τα
σπερματοζωάρια απαιτούν λίγο μεγαλύτερο χρόνο για να απελευθερωθούν, σε σχέση με τα ωάρια.
Σκεπάστε το τριβλύο και αποθηκεύστε τα σπερματοζωάρια σε ψυγείο ή σε άλλο ψυχρό μέρος, μέχρι
να τα χρησιμοποιήσετε στη συνέχεια.
 Τα ωάρια μέσα στο ποτήρι με το θαλασσινό νερό μετά από λίγο καθιζάνουν. Μόλις συμβεί αυτό, χύστε
προσεκτικά το υπερκείμενο θαλασσινό νερό. Επαναλάβετε τη διαδικασία αυτή άλλες δύο φορές
χρησιμοποιώντας κάθε φορά φρέσκο θαλασσινό νερό (καθαρισμός των ωαρίων). Χρησιμοποιώντας
ένα σταγονόμετρο με φαρδύ στόμιο, πάρτε 5-6 σταγόνες από τα εκπλυμένα ωάρια και αραιώστε τα σε
10 ml θαλασσινό νερό.
- 124 -
Εικόνα 9.6 – Τρόπος συλλογής των ωαρίων και των σπερματοζωαρίων του θαλάσσιου εχίνου.
2.2.2. Γονιμοποίηση των ωαρίων
 Πάρτε μια μικρή ποσότητα (μια σταγόνα) από το αιώρημα των ωαρίων που φτιάξατε προηγουμένως
και μεταφέρετέ την επάνω σε μια αντικειμενοφόρο πλάκα (ή σε ένα καθαρό τρυβλίο Petri) προκειμένου
να τα παρατηρήσετε.
ΠΡΟΣΟΧΗ! Επειδή τα ωάρια του εχίνου έχουν μεγάλο μέγεθος, ΜΗΝ τοποθετήσετε καλυπτρίδα
απευθείας επάνω στο δείγμα των ωαρίων στην αντικειμενοφόρο γιατί θα τα καταστρέψετε! Συνήθως τα
ωάρια τα παρατηρούμε αφού τα τοποθετήσουμε σε μία ειδική αντικειμενοφόρο πλάκα που έχει κοιλότητα.
Εναλλακτικά, τα τοποθετούμε σε μία αντικειμενοφόρο πλάκα στην οποία κατασκευάζουμε τέσσερα σημεία
στήριξης από παραφίνη, επάνω στα οποία μπορούμε στη συνέχεια να τοποθετήσουμε την καλυπτρίδα (Εικ.
9.7). Τα τέσσερα άκρα της παραφίνης προσθέτουν ένα μικρό ύψος στα σημεία στήριξης της καλυπτρίδας
έτσι ώστε να μην θέτει σε κίνδυνο την ακεραιότητα των ωαρίων.
Εικόνα 9.7 – Αντικειμενοφόρος και καλυπτρίδα με παραφινωμένα άκρα.
 Παρατηρήστε τα ωάρια και προσπαθήστε να μετρήσετε τη διάμετρό τους. Πώς θα το επιτύχετε αυτό;
 Από το τρυβλίο Petri στο οποίο έχετε αποθηκεύσει τα σπερματοζωάρια, πάρτε μια μικρή σταγόνα και
αραιώστε την σε 10 ml θαλασσινό νερό. Απ’ αυτό το εναιώρημα, πάρτε στη συνέχεια μια σταγόνα και
τοποθετήστε την σε αντικειμενοφόρο με υπερυψωμένη καλυπτρίδα, δηλαδή με παραφινωμένα άκρα
στήριξης της καλυπτρίδας (βλέπε Εικ. 9.7). Πάρτε ακολούθως και μια σταγόνα από το εναιώρημα των
ωαρίων και αναμίξτε την στην ίδια αντικειμενοφόρο με τα σπερματοζωάρια. Σημειώστε τον χρόνο που
έλαβε χώρα η ανάμιξη των γαμετών και ονομάστε τον χρόνο t0.
- 125 -
 Τοποθετήστε την αντικειμενοφόρο στο μικροσκόπιο και παρατηρήστε (με αντικειμενικό φακό 10Χ).
Μπορείτε να παρατηρήσετε την κίνηση των σπερματοζωαρίων; Η είσοδος των σπερματοζωαρίων στο
ωάριο δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή, αλλά η γονιμοποίηση μπορεί να γίνει αντιληπτή από τον
σχηματισμό της διαφανούς μεμβράνης γονιμοποίησης. Σημειώστε παρακάτω τον χρόνο που θα
σχηματιστεί η μεμβράνη γονιμοποίησης και συγκρίνετέ την με την τιμή του Πίνακα 9.1.
Χρόνος σχηματισμού της μεμβράνης γονιμοποιήσεως: ………… min
2.2.3. Παρατήρηση των σταδίων των αυλακώσεων
 Συμβουλευτείτε τον Πίνακα 9.1 για το πότε περίπου θα λάβει χώρα η 1η αυλάκωση του
γονιμοποιημένου ωαρίου, δηλαδή πότε θα σχηματιστεί το στάδιο των δύο κυττάρων. Συγκρίνατε την
τιμή αυτή με εκείνη που βρίσκετε εσείς.
Χρόνος που εμφανίστηκε η 1η αυλάκωση: ………… min
ΕΡΩΤΗΣΗ: Γιατί χρειάζεται τόσο χρόνο για να συμβεί αυτή η 1η κυτταρική διαίρεση (συμβουλευτείτε την
Άσκηση 7); Αν απομακρύνουμε το ένα από τα δύο κύτταρα, τι πιστεύετε ότι θα συμβεί;
 Συγκρίνετε με τον Πίνακα 9.1 τον χρόνο εμφάνισης της 2ης αυλάκωσης και σχεδιάστε παρακάτω το
αποτέλεσμα των δύο αυλακώσεων.
Χρόνος που εμφανίστηκε η 2η αυλάκωση: ………… min
ΕΡΩΤΗΣΗ: Πόσος χρόνος χρειάζεται για να συμβεί η 2η διαίρεση (αυλάκωση); Οι αυλακώσεις θα

μπορούσαν να λάβουν χώρα σε αποσταγμένο νερό (αντί του θαλασσινού); Πόσα κύτταρα έχει τώρα το
έμβρυο του εχίνου; Αν απομακρύνουμε ένα από τα κύτταρα που προκύπτουν από τη 2η αυλάκωση, τι
πιστεύετε ότι θα συμβεί;
1η αυλάκωση 2η αυλάκωση
 Στη συνέχεια, επειδή τα επόμενα στάδια της εμβρυικής ανάπτυξης του εχίνου χρειάζονται περισσότερες
ώρες απ’ ό,τι προβλέπεται για την εργαστηριακή άσκηση (βλέπε Πίνακα 9.1), θα σας δοθούν από τους
υπεύθυνους του εργαστηρίου τα στάδια του βλαστιδίου, του ελεύθερου βλαστιδίου, του γαστριδίου και
- 126 -
του πλουτέα, τα οποία θα έχουν προετοιμαστεί νωρίτερα. Παρατηρήστε μικροσκοπικά τα στάδια αυτά
και ζωγραφίστε τις εικόνες που βλέπετε.
Στάδιο βλαστιδίου Στάδιο ελεύθερου βλαστιδίου
Στάδιο γαστριδίου Στάδιο πλουτέα
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
- 127 -
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
1. Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010). Βιολογία (τόμος IIΙ). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. ISBN:
978-960-524-328-9.
- 128 -
Άσκηση 10: Απομόνωση DNA
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι η κατανόηση των ιδιοτήτων των νουκλεϊκών οξέων και η απομόνωση
δεοξυριβονουκλεϊκού οξέος (DNA) από φυτικά κύτταρα. Ο φοιτητής θα εκπαιδευτεί σε έναν απλό τρόπο εκχύλισης
DNA από φράουλες (οι οποίες χάρη στο οκταπλοειδές γονιδίωμα που διαθέτουν επιτρέπουν την εξαγωγή μεγάλης
ποσότητας γενετικού υλικού) με τη χρήση υλικών καθημερινής χρήσης. Στο εισαγωγικό μέρος της άσκησης
περιγράφεται σύντομα η δομή του DNA και ο τρόπος συσπείρωσής του σε χρωματίνη, και αναλύεται η
μεθοδολογία εκτίμησης των συγκεντρώσεων και της καθαρότητας των νουκλεϊκών οξέων σε ένα διάλυμα, και
συγκεκριμένα η ευρέως χρησιμοποιούμενη μέθοδος φασματοφωτομετρικής ανάλυσης (μέτρηση της απορρόφησης
στο υπεριώδες φως). Στο πρακτικό μέρος γίνεται λεπτομερής περιγραφή των επιμέρους σταδίων της διαδικασίας
εκχύλισης με τη βοήθεια video και animated σχημάτων (λύση κυττάρων-διαλυτοποίηση μεμβρανών,
κατακρήμνιση DNA κ.λπ.), καθώς και της διαδικασίας ποσοτικοποίησης του DNA.
 Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010), Βιολογία (τόμος Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 5: Δομή και λειτουργίες
των μεγάλων βιομορίων, και στο Κεφάλαιο 16: Η μοριακή βάση της κληρονομικότητας.
 Από το βιβλίο των Cooper, G. M., & Hausman, R. E. (2011), Το Κύτταρο – μία μοριακή προσέγγιση (τόμος
Ι), Ακαδημαϊκές εκδόσεις Μπάσδρα και ΣΙΑ Ο.Ε., Αλεξανδρούπολη, ISBN: 978-960-99895-0-3, ο φοιτητής
θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 4.1: Κληρονομικότητα, γονίδια και DNΑ, και στο Κεφάλαιο 5.2:
Χρωμοσώματα και χρωματίνη.
1.1. Γενικά
Το δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ (DNA) αποτελεί το γενετικό υλικό όλων των οργανισμών, με εξαίρεση
ορισμένους ιούς που έχουν ως γενετικό υλικό ριβονουκλεϊνικό οξύ (RNA-ιοί). Στο DNA βρίσκονται
κωδικοποιημένες όλες οι πληροφορίες που είναι απαραίτητες για τις λειτουργίες του οργανισμού, σε μονάδες
πληροφορίας που ονομάζονται γονίδια. Το DNA είναι ο φορέας των γενετικών πληροφοριών του κυττάρου όχι
μόνον με την έννοια της μεταβίβασης χαρακτηριστικών, αναλλοίωτων από γενεά σε γενεά, αλλά και της
ρύθμισης της φυσιογνωμίας εξειδίκευσης κάθε κυττάρου για την επιτέλεση των ιδιαίτερων λειτουργιών του.
Η αποκωδικοποίηση του DNA, η αποσαφήνιση δηλαδή του τρόπου με τον οποίο η δομή του DNA
καθορίζει συγκεκριμένες γενετικές επιλογές, επίτρεψε στους επιστήμονες να κατανοήσουν καλύτερα τη
γενετική της ζωής και την κληρονόμηση πολλών χαρακτηριστικών και νόσων. Τα τελευταία χρόνια, με τη
βοήθεια της βιοτεχνολογίας γίνεται εντατική χρήση του DNA, η οποία οδήγησε σε εντυπωσιακά επιτεύγματα
ιδιαίτερα στους τομείς της Ιατρικής και της Γεωπονίας για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση του
ανθρώπινου πόνου και της πείνας, αντίστοιχα. Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν σήμερα το DNA για τη γενετική
τροποποίηση οργανισμών με στόχο την παραγωγή νέων φαρμάκων και άλλων προϊόντων (π.χ. παραγωγή
ορμονών και διαφόρων ενζύμων), για τη δημιουργία και την αποτελεσματικότερη ανάπτυξη φυτών και ζώων
(π.χ. φυτών ανθεκτικών σε αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες ή/και ανθεκτικών σε ασθένειες και στα έντομα),
καθώς και για την προσφορά υπηρεσιών (π.χ. γενετικά τεστ πατρότητας).
1.2. Δομή του DNA

Η ανακάλυψη της δομής του DNA πραγματοποιήθηκε το 1953 από τους Τζέιμς Γουάτσον (James D. Watson)
και Φράνσις Κρικ (Francis Crick), δύο ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ οι οποίοι χρησιμοποιώντας
τα έως τότε πειραματικά δεδομένα για το μόριο του DNA πρότειναν ένα "μοντέλο" της δομής του στο χώρο,
γνωστό ως "μοντέλο της διπλής έλικας" (Εικ. 10.1).
- 129 -
Εικόνα 10.1 – Οι Τζέιμς Γουάτσον (αριστερά) και Φράνσις Κρικ (δεξιά) διατύπωσαν το μοντέλο της διπλής έλικας του DNA
που αναφέρεται στη δομή του DNA στον χώρο.
Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, το μόριο του DNA παρουσιάζεται με τα ακόλουθα τρία βασικά
χαρακτηριστικά (Εικ. 10.2):
1. Αποτελείται από δύο πολυνουκλεοτιδικές αλυσίδες σε μορφή δύο αντιπαράλληλα

προσανατολισμένων κλώνων που σχηματίζουν διπλή έλικα.
2. Οι αζωτούχες βάσεις κάθε κλώνου είναι κάθετες ως προς τον άξονα του μορίου και προεξέχουν
προς το εσωτερικό της συστροφής.
3. Οι δύο αλυσίδες συγκρατούνται μεταξύ τους με ασθενείς δεσμούς υδρογόνου που αναπτύσσονται
μεταξύ των αζωτούχων βάσεων και είναι συμπληρωματικές μεταξύ τους, δηλαδή απέναντι από
κάθε αδενίνη (Α) βρίσκεται θυμίνη (Τ) και αντίστροφα, ενώ απέναντι από κάθε γουανίνη (G)
βρίσκεται κυτοσίνη (C) και αντίστροφα.
Από πολλούς, η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA θεωρείται ως η μεγαλύτερη βιολογική
ανακάλυψη του 20ου αιώνα. Για τη συνεισφορά τους στη μελέτη της δομής του DNA, οι Γουάτσον και Κρικ
μοιράστηκαν το 1962 το Βραβείο Νόμπελ στη Φυσιολογία-Ιατρική με τον Μόρις Γουίλκινς (Maurice Wilkins),
ο οποίος εργάστηκε προς την ίδια κατεύθυνση.
Εικόνα 10.2 – Ο τρόπος ζευγαρώματος των πολυνουκλεοτιδικών αλυσίδων στο μόριο του DNA.
- 130 -
1.3. Χρωματίνη
Το συνολικό DNA που υπάρχει στον πυρήνα κάθε ευκαρυωτικού κυττάρου δεν είναι ένα ενιαίο μόριο, αλλά
αποτελείται από πολλά γραμμικά μόρια (κάθε γραμμικό μόριο DNA είναι και ένα χρωμόσωμα), ο αριθμός και
το μήκος των οποίων είναι χαρακτηριστικά για τα διάφορα είδη των οργανισμών. Τα μόρια του DNA δεν
βρίσκονται στον πυρήνα υπό μορφή απλών δίκλωνων μορίων DNA, αλλά το DNA συνδυάζεται επακριβώς με
μεγάλη ποσότητα πρωτεϊνών σχηματίζοντας ινίδια χρωματίνης, που χωρούν μέσα στον πυρήνα χάρη σε ένα
περίπλοκο και πολυεπίπεδο σύστημα συμπύκνωσης (Εικ. 10.3).
Ορισμένες πρωτεΐνες που ονομάζονται ιστόνες (πλούσιες σε βασικά αμινοξέα) ευθύνονται για το
πρώτο επίπεδο συσκευασίας του DNA στη χρωματίνη, ενώ και πλήθος άλλων μη-ιστονικών πρωτεϊνών
συμμετέχουν στην αναδίπλωση της χρωματίνης. Το συνολικό DNA σε κάθε κύτταρο του ανθρώπου έχει μήκος
2 μέτρα, περίπου, και συσπειρώνεται σε τέτοιο βαθμό ώστε να χωράει στον πυρήνα, ο οποίος έχει διάμετρο
δέκα εκατομμυριοστά του μέτρου!
Εικόνα 10.3 – Το «πακετάρισμα» του DNA σε χρωματίνη και χρωμόσωμα.
1.4. Γονιδίωμα
Το γενετικό υλικό του κυττάρου αποτελεί το γονιδίωμά του. Στα ευκαρυωτικά κύτταρα το γενετικό υλικό
κατανέμεται στον πυρήνα, στα μιτοχόνδρια και στους χλωροπλάστες (σε φυτικά κύτταρα), συνήθως όμως ο
όρος γονιδίωμα αναφέρεται στο γενετικό υλικό που βρίσκεται στον πυρήνα. Τα κύτταρα στα οποία το
γονιδίωμα υπάρχει σε ένα μόνο αντίγραφο (μία σειρά χρωμοσωμάτων), όπως είναι τα προκαρυωτικά κύτταρα
και οι γαμέτες των διπλοειδών οργανισμών, ονομάζονται απλοειδή. Τα κύτταρα στα οποία το γονιδίωμα
υπάρχει σε δύο αντίγραφα (φέρουν δηλαδή δύο σειρές χρωμοσωμάτων), όπως είναι τα σωματικά κύτταρα των
ανώτερων ευκαρυωτικών οργανισμών, ονομάζονται διπλοειδή.
Στην άσκηση αυτή θα απομονώσετε DNA από φράουλες που φέρουν έως και οκτώ σειρές
χρωμοσωμάτων! Αν και η άγρια φράουλα (Fragaria vesca) είναι ένας διπλοειδής οργανισμός, όπως ακριβώς
και ο άνθρωπος, η πιο συχνά καλλιεργούμενη σήμερα ποικιλία φράουλας (Fragaria ananassa) είναι ένα φυτό
με οκτώ αντίγραφα του γονιδιώματος (οκταπλοειδές γονιδίωμα), χαρακτηριστικό που την καθιστά έναν
- 131 -
εξαιρετικό υποψήφιο σε πρωτόκολλα απομόνωσης DNA για εκπαιδευτικούς σκοπούς αφού επιτρέπει την
εξαγωγή μεγαλύτερης, συγκριτικά με άλλα υλικά, ποσότητας γενετικού υλικού.
Εικόνα 10.4 – Η Fragaria ananassa είναι μία φράουλα με οκτώ αντίγραφα του γονιδιώματος.
Η εκχύλιση του DNA από διάφορα κύτταρα και ιστούς πραγματοποιείται σήμερα γρήγορα και εύκολα
με τη βοήθεια κατάλληλων έτοιμων πακέτων υλικών, η δε διαδικασία γίνεται συχνά αυτοματοποιημένα. Για
εκπαιδευτικούς λόγους, στην παρούσα άσκηση θα χρησιμοποιήσετε απλά υλικά καθημερινής χρήσης. Αρχικά,
με τη βοήθεια ενός απορρυπαντικού θα σπάσετε τα κύτταρα (λύση των κυττάρων) διαλυτοποιώντας τις
μεμβράνες ώστε να απελευθερωθεί το DNA. Στη συνέχεια, θα κατακρημνίσετε το DNA από το διάλυμα με την
προσθήκη καθαρού οινοπνεύματος. Τέλος, θα προσδιορίσετε τη συγκέντρωση του DNA που απομονώσατε και
θα εκτιμήσετε τον βαθμό καθαρότητάς του.
1.5. Ποσοτικός προσδιορισμός του DNA

Στις σύγχρονες τεχνικές μοριακής βιολογίας χρησιμοποιούνται κατά κανόνα μικροποσότητες DNA (της τάξεως
των μικρο- ή νανογραμμαρίων), υψηλού βαθμού καθαρότητας (απαλλαγμένο δηλαδή από πρωτεΐνες ή/και
άλλες προσμίξεις), και για τον λόγο αυτό απαιτείται ακριβής προσδιορισμός της συγκέντρωσης του DNA σε
ένα διάλυμα και εκτίμηση της καθαρότητάς του. Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι για την ποσοτικοποίηση των
νουκλεϊκών οξέων (DNA, RNA) σε ένα διάλυμα, μία εκ των οποίων είναι και η ευρέως χρησιμοποιούμενη
φασματοφωτομετρική ανάλυση.
Φασματοφωτομετρική ανάλυση: Τα νουκλεϊκά οξέα έχουν την ιδιότητα να απορροφούν υπεριώδες

φως (UV). Η ποσότητα του DNA (ή του RNA) που περιέχεται σε ένα υδατικό διάλυμα μπορεί επομένως να
υπολογιστεί με μέτρηση της οπτικής απορρόφησης (Optical Density, OD) σε μήκος κύματος 260 nm (OD260),
καθώς τα νουκλεϊκά οξέα έχουν μέγιστο της απορρόφησης τους σ’ αυτήν την περιοχή της υπεριώδους
ακτινοβολίας (Εικ. 10.5). Όσο περισσότερο είναι το φως που απορροφάται από το δείγμα, τόσο υψηλότερη
είναι η συγκέντρωση νουκλεϊκού οξέος στο δείγμα.
Εικόνα 10.5 – Οπτική απορρόφηση (OD) του μονόκλωνου και του δίκλωνου DNA.
- 132 -
Γενικά, μία μονάδα απορρόφησης στα 260 nm (OD260 = 1) αντιστοιχεί σε:
 50 μg/ml δίκλωνου DNA,
 40 μg/ml μονόκλωνου DNA ή RNA, και σε
 ~20 μg/ml ολιγονουκλεοτιδίων.
Η μέτρηση της OD260 δεν μπορεί να διακρίνει μεταξύ του DNA και του RNA, ωστόσο, o λόγος της
απορρόφησης στα 260 nm προς την απορρόφηση στα 280 nm (OD260/OD280) μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως
δείκτης της καθαρότητας του διαλύματος των νουκλεϊκών οξέων που απομονώθηκε. Καθαρά παρασκευάσματα
DNA ή RNA έχουν λόγο OD260/OD280 ~1,8 και ~2,0, αντίστοιχα. Τιμές λόγου μικρότερες απ’ αυτές είναι
ενδεικτικές ότι το DNA ή το RNA έχει προσμίξεις από άλλες ουσίες. Οι πρωτεΐνες, για παράδειγμα,
απορροφούν και αυτές το υπεριώδες φως με μέγιστο απορρόφησης στα 280 nm και έτσι ένας μειωμένος λόγος
OD260/OD280 είναι ένδειξη προσμίξεων από πρωτεΐνες (ή/και φαινολικές ενώσεις). Υψηλές τιμές απορρόφησης
στα 230 nm υποδεικνύουν ότι το δείγμα μας έχει προσμίξεις από φαινολικές ενώσεις ή ουρία, ενώ απορρόφηση
στα 325 nm υποδηλώνει συνήθως άλλες προσμίξεις ή ότι τα σωληνάκια φωτομέτρησης (κυβέτες) που
χρησιμοποιήσαμε δεν ήταν καθαρά.
Μήκος κύματος Οπτική Συγκέντρωση

OD260/OD280
(nm) απορρόφηση (OD) (μg/ml)
325 0.30 – –
280 0.28 – –
260 0.56 2.0 28

230 0.01 – –
Πίνακας 10.1 – Τυπικές τιμές οπτικής απορρόφησης ενός πολύ καθαρού διαλύματος DNA. Το DNA (25 μg/ml) έχει
διαλυτοποιηθεί σε ρυθμιστικό διάλυμα ΤΕ (Tris/EDTA, pH 7.4).
 φασματοφωτόμετρο.
2.1.2. Υλικά
 φράουλες (φρέσκες ή κατεψυγμένες). Εναλλακτικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μπανάνα,
ακτινίδιο, κρεμμύδι, πεπόνι κ.ά.,
 πλαστικά σακουλάκια τροφίμων polybag,
 διαφανή πλαστικά ποτήρια μιας χρήσης (ή γυάλινα ποτήρια ζέσεως),
 καθαρό νερό (απιονισμένο ή και απλό βρύσης),
 υγρό απορρυπαντικό πιάτων,
 μαγειρικό αλάτι,
 φίλτρα καφετιέρας,
 κουταλάκια του γλυκού,
 δοκιμαστικοί σωλήνες,
 πλαστικοί αναδευτήρες καφέ/ποτών μιας χρήσης (ή γυάλινες εργαστηριακές ράβδοι ή ξύλινα
καλαμάκια ή πιπέτες Pasteur),
 πλαστικά σωληνάρια Eppendorf χωρητικότητας 1,5-2,0 ml για τη φύλαξη του DNA.
- 133 -
 διάλυμα εκχύλισης του DNA (παρασκευάζεται από τον φοιτητή),
 παγωμένη καθαρή αιθανόλη (οινόπνευμα 95%),
 υδατικό διάλυμα αιθανόλης 70%.
2.2.1. Εκχύλιση του DNA
Βίντεο 10.1 – Πειραματική διαδικασία απομόνωσης DNA από φράουλα.
1. Τοποθετήστε μία φράουλα, από την οποία έχετε αφαιρέσει όλα τα πράσινα φύλα, μέσα σε ένα καθαρό
πλαστικό σακουλάκι τροφίμων. Σφραγίστε το σακουλάκι και με τα χέρια σας πολτοποιήστε τη φράουλα
ώστε να πάρετε έναν όσο το δυνατόν πιο ομοιογενή πολτό. Αν θέλετε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε
για την πολτοποίηση έναν πλαστικό σωλήνα ως πλάστη. Κατά το στάδιο αυτό επιτυγχάνετε το
μηχανικό σπάσιμο των κυττάρων ώστε να απελευθερωθεί στη συνέχεια το DNA.
2. Σε ένα ποτήρι παρασκευάστε το διάλυμα εκχύλισης του DNA: Ρίξτε ½ φλιτζάνι νερό (~100 ml), 2
κουταλάκια του γλυκού υγρό απορρυπαντικό πιάτων και 1 κουταλάκι του γλυκού μαγειρικό αλάτι.
Ανακατέψτε ελαφρά για να διαλυθούν τα υλικά φροντίζοντας να αποφύγετε τον σχηματισμό πολλών
φυσαλίδων.
3. Αδειάστε το διάλυμα εκχύλισης στο σακουλάκι με την πολτοποιημένη φράουλα, σφραγίστε

προσεκτικά το σακουλάκι και ομογενοποιήστε καλά το περιεχόμενο μαλάζοντας με τα χέρια σας για
1-2 min (φροντίστε και πάλι να περιορίσετε τον σχηματισμό φυσαλίδων). Στο στάδιο αυτό επιτυγχάνετε
με χημικό τρόπο τη λύση των μεμβρανών του κυττάρου και τη διαλυτοποίηση του DNA.
Προαιρετικά στάδια:
 Για μεγαλύτερη απόδοση και καλύτερα αποτελέσματα τοποθετήστε το σακουλάκι με το
ομογενοποίημα σε υδατόλουτρο που έχει ρυθμιστεί στους 55-60° C για 15 λεπτά. Στη θερμοκρασία
αυτή επιταχύνεται η λύση των κυττάρων/μεμβρανών και η διαλυτοποίηση του DNA. Η θερμοκρασία
είναι κρίσιμη στο στάδιο αυτό καθώς το DNA αποδιατάσεται σε θερμοκρασίες άνω των 80° C.
 Προσθέστε στο σακουλάκι φρέσκο χυμό ανανά (όχι κονσέρβας) ή υγρό καθαρισμού φακών επαφής.
Τα υγρά αυτά περιέχουν ένζυμα που πέπτουν τις πρωτεΐνες και επομένως βοηθούν στην απομόνωση
πιο “καθαρού” DNA.
4. Τοποθετήστε σε ένα διαφανές ποτήρι ένα φίλτρο του καφέ και φιλτράρετε το ομογενοποίημα
συλλέγοντας το διαυγές διάλυμα. Για να υποβοηθήσετε τη διήθηση και να συλλέξετε επαρκές διήθημα
συμπιέστε ελαφρά το φίλτρο του καφέ, προσέχοντας ώστε να μην σκιστεί. Αν αυτό συμβεί,
επαναλάβετε τη διαδικασία χρησιμοποιώντας ένα καινούργιο φίλτρο.
5. Μεταφέρετε μία ποσότητα από το διήθημα (~5 ml) σε έναν γυάλινο δοκιμαστικό σωλήνα και στη
συνέχεια προσθέστε ίση ποσότητα παγωμένης αιθανόλης, αργά και προσεκτικά από τα τοιχώματα του
σωλήνα, έτσι ώστε να σχηματίσει ένα στρώμα πάνω από το διάλυμα με το εκχύλισμα της φράουλας.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η αιθανόλη πρέπει να είναι παγωμένη γι' αυτό την τοποθετούμε στην κατάψυξη σε ένα
ασφαλές δοχείο αρκετές ώρες πριν από τη διεξαγωγή του πειράματος.
6. Αφήστε τον δοκιμαστικό σωλήνα να ηρεμήσει για μερικά λεπτά, προσέχοντας να μην αναμιχθούν οι
δύο φάσεις (υδατική/αλκοολική). Παρατηρήστε πως το DNA αρχίζει να «σχοινιάζει» και
συγκεντρώνεται στη φάση της αλκοόλης.
- 134 -
7. Με τη βοήθεια ενός πλαστικού αναδευτήρα μιας χρήσης «ψαρέψτε» το DNA στριφογυρίζοντας ήπια
τον αναδευτήρα μέσα στην αιθανόλη (Εικ.10.6).
8. Ξεπλύνετε το DNA που συλλέξατε εμβαπτίζοντας τον αναδευτήρα αρκετές φορές σε διάλυμα 70%
αιθανόλης.
9. Αφήστε το DNA να στεγνώσει σε θερμοκρασία δωματίου για αρκετά λεπτά (>10 min) και ακολούθως
διαλύστε το σε μικρή ποσότητα αποσταγμένου νερού (0,5-1,0 ml) μέσα σε ένα σωληνάριο Eppendorf.
Φυλάξετε το DNA στους 4ο C.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Για μεγαλύτερη σταθερότητα, το DNA μπορεί να φυλαχθεί σε ένα ρυθμιστικό διάλυμα (π.χ.
Tris/EDTA, pH 7.4) αντί για νερό. Το DNA χρειάζεται κατά κανόνα αρκετή ώρα για να διαλυθεί (συνήθως
γίνεται ολονύκτια επώαση σε θερμοκρασία δωματίου) και αν η ποσότητα που απομονώσατε είναι πολύ
μεγάλη μπορεί να χρειαστεί να αυξήσετε τον όγκο του νερού ή του ρυθμιστικού διαλύματος στο οποίο θα
το διαλύσετε. Μπορείτε πάλι να φυλάξετε το DNA που απομονώσατε σε ξηρή μορφή. Το DNA, σε αντίθεση
με το RNA, είναι αρκετά σταθερό και μπορεί να διατηρηθεί αναλλοίωτο για αιώνες!
Εικόνα 10.6 – Διαδραστική απεικόνιση «ψαρέματος» του DNA.
2.2.2. Ποσοτικοποίηση του DNA
10. Με τη βοήθεια μιας αυτόματης μικροπιπέτας που θα σας δοθεί τοποθετήστε 1 ml απιονισμένου νερού
σε μία καθαρή κυβέτα από χαλαζία. Εισάγετε την κυβέτα στο φασματοφωτόμετρο (θα χρησιμοποιήσετε
φασματοφωτόμετρο μιας δέσμης) και αφού διαβάστε την οπτική απορρόφηση στα 325 nm μηδενίστε
το όργανο.
11. Απομακρύνετε την κυβέτα (“τυφλό” δείγμα) από το φωτόμετρο, αδειάστε το περιεχόμενό της και
τοποθετήστε το διάλυμα του DNA που απομονώσατε. Διαβάστε την οπτική απορρόφηση (OD) του
διαλύματος
ΠΡΟΣΟΧΗ: Αν το διάλυμα του DNA είναι πολύ πυκνό θα χρειαστεί να ετοιμάσετε ένα αραιωμένο δείγμα
προτού φωτομετρήσετε. Βεβαιωθείτε ότι έχετε καταγράψει την αραίωση που κάνατε ώστε να υπολογίσετε
στη συνέχεια τη συγκέντρωση του DNA στο αρχικό σας διάλυμα. Βεβαιωθείτε επίσης ότι θα κάνετε την
αραίωση στο ίδιο μέσο (νερό ή ρυθμιστικό διάλυμα) που χρησιμοποιήσατε ως “τυφλό”.
12. Επαναλάβετε τη διαδικασία μετρώντας την OD του δείγματος στα 280, 260 και 230 nm.
13. Υπολογίστε τη συγκέντρωση του DNA λαμβάνοντας υπόψη ότι OD260 = 1 αντιστοιχεί σε 50 μg/ml
δίκλωνου DNA.
14. Χρησιμοποιήστε τον λόγο OD260/OD280 για να εκτιμήσετε την καθαρότητα του DNA που απομονώσατε
από τη φράουλα.
- 135 -
Μήκος κύματος Οπτική απορρόφηση Συγκέντρωση
OD260/OD280
(nm) (OD) (μg/ml)
325
280
260
230
2.3. Ερωτήσεις – Παρατηρήσεις

1. Σε τι νομίζετε ότι συνεισφέρει το υγρό απορρυπαντικό στη διαδικασία απελευθέρωσης των νουκλεϊκών
οξέων και γιατί χρησιμοποιούμε αλάτι (NaCl) στο διάλυμα εκχύλισης;
2. Γιατί το DNA είναι ορατό μετά την προσθήκη της αιθανόλης;
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
ISBN: 978-960-524-305-0,
2. Cooper, G. M., & Hausman, R. E. (2011). Το Κύτταρο – μία μοριακή προσέγγιση (τόμος Ι). Ακαδημαϊκές
εκδόσεις Μπάσδρα και ΣΙΑ Ο.Ε., Αλεξανδρούπολη. ISBN: 978-960-99895-0-3.
3. Short protocols in molecular biology, 3rd edition (1995). Edited by Ausubel, F., Brent, R., Kingston, R. E.,
Moore, D. D., Seidman, J. G., Smith, J. A., & Struhl K. John Wiley & Sons, New York. ISBN 0-471-
13781-2.
- 136 -
Άσκηση 11: Ηλεκτροφόρηση μακρομορίων
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι να γνωρίσουν οι εκπαιδευόμενοι την ηλεκτροφόρηση, μια από τις βασικότερες τεχνικές
για τον διαχωρισμό και την απομόνωση νουκλεϊκών οξέων και πρωτεϊνών. Η τεχνική και στις δύο κατηγορίες
ενώσεων βασίζεται στην κινητικότητα των μορίων αναλόγως του μεγέθους τους καθώς αυτά κινούνται μέσα σε
πήκτωμα κι ενώ εφαρμόζεται στα άκρα του ένα ηλεκτρικό πεδίο. Στο εισαγωγικό μέρος της άσκησης
παρουσιάζονται οι αρχές της ηλεκτροφόρησης και περιγράφονται οι τεχνικές της ηλεκτροφόρησης DNA και
πρωτεϊνών, σε πηκτώματα αγαρόζης και πολυακρυλαμιδίου, αντίστοιχα, καθώς και ορισμένες παραλλαγές και
εφαρμογές των τεχνικών αυτών. Στο πρακτικό μέρος, οι φοιτητές εκπαιδεύονται στην τεχνική της ηλεκτροφόρησης
DNA σε πήκτωμα αγαρόζης, χρησιμοποιώντας διάφορα μίγματα DNA, προκειμένου να κατανοήσουν τον τρόπο
με τον οποίο η μορφή των μορίων επηρεάζει την κίνησή τους και κατ’ επέκταση τον διαχωρισμό τους κατά την
ηλεκτροφόρηση. Η άσκηση επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους να κατανοήσουν τις φυσικές ιδιότητες (φορτίο,
μέγεθος) των δύο κατηγοριών μακρομορίων (DNA, πρωτεϊνών) και τις ερευνητικές δυνατότητες που
δημιουργούνται από την ικανότητα διαχωρισμού και απομόνωσης των επιμέρους συστατικών των αντιστοίχων
μιγμάτων.
Από το βιβλίο των Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010) Βιολογία (τόμος I), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 5: Δομή και λειτουργία των μεγάλων
βιολογικών μορίων και στο Κεφάλαιο 20: Βιοτεχνολογία.
Πολλές από τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους για τη μελέτη των μακρομορίων περιλαμβάνουν μία τεχνική που
ονομάζεται ηλεκτροφόρηση. Η τεχνική της ηλεκτροφόρησης ανακαλύφθηκε το 1937 από τον Σουηδό
βιοχημικό Arne Tiselius (1902-1971) και έκτοτε χρησιμοποιείται ευρύτατα για τον διαχωρισμό μακρομορίων,
όπως νουκλεϊνικών οξέων και πρωτεϊνών.
Η βασική ιδέα της ηλεκτροφόρησης είναι αρκετά απλή. Στηρίζεται στην αρχή της κίνησης
φορτισμένων σωματιδίων κάτω από την επίδραση ηλεκτρικού πεδίου. Μέσα σε ένα ηλεκτρικό πεδίο τα
φορτισμένα σωματίδια κινούνται προς τον ένα ή τον άλλο πόλο με ταχύτητες διαφορετικές, ανάλογα με το
φορτίο τους και αντιστρόφως ανάλογα με το μέγεθός τους. Έτσι, τα περισσότερο φορτισμένα και μικρότερα
μόρια απομακρύνονται περισσότερο από το αρχικό σημείο, ενώ τα μεγαλύτερα και λιγότερο φορτισμένα μόρια
απομακρύνονται λιγότερο, οπότε επέρχεται διαχωρισμός παρόμοιος με τη χρωματογραφία (βλέπε Άσκηση 6).
Ο ρυθμός μετακίνησης εξαρτάται και από διάφορους άλλους παράγοντες, όπως η διαμόρφωση του μορίου, η
θερμοκρασία, το είδος του χρησιμοποιούμενου μέσου, η ιοντική ισχύς του ρυθμιστικού διαλύματος και το
μέγεθος της εφαρμοζόμενης τάσης.
Κατά την ηλεκτροφόρηση διοχετεύεται ηλεκτρικό ρεύμα μέσω ηλεκτροδίων σε ένα μέσο (πήκτωμα ή
χαρτί), πάνω στο οποίο έχει τοποθετηθεί σε ένα σημείο το προς ανάλυση δείγμα. Σε μια τέτοια διάταξη τα
θετικά φορτισμένα ιόντα (κατιόντα) θα προχωρήσουν προς τον αρνητικό πόλο (κάθοδο), ενώ τα αρνητικά
φορτισμένα ιόντα (ανιόντα) προς τον θετικό πόλο (άνοδο). Στον πιο διαδεδομένο τύπο ηλεκτροφόρησης
χρησιμοποιείται ένα πήκτωμα (gel) αποτελούμενο από κάποιο πολυμερές, π.χ. έναν πολυσακχαρίτη (αγαρόζη,
άμυλο ή πολυακρυλαμίδιο). Το πήκτωμα λειτουργεί ως ένας μοριακός ηθμός ο οποίος διαχωρίζει νουκλεϊκά
οξέα και πρωτεΐνες με βάση το μέγεθος, το ηλεκτρικό φορτίο και άλλες φυσικές ιδιότητες των μορίων. Κατά
τον διαχωρισμό τους τα μακρομόρια διατάσσονται υπό μορφή ζωνών μέσα στο πήκτωμα, γι’ αυτό και η τεχνική
συχνά αναφέρεται ως ηλεκτροφόρηση ζώνης σε πήκτωμα. Σε έναν άλλο τύπο ηλεκτροφόρησης, τα μακρομόρια
διαχωρίζονται με βάση την ίδια σχέση, η όλη διαδικασία όμως γίνεται σε αδρανή υλικά, όπως χαρτί ή οξική
κυτταρίνη (ηλεκτροφόρηση ζώνης σε χαρτί).
Η ηλεκτροφόρηση χρησιμοποιείται ευρέως στο κλινικό εργαστήριο και αποτελεί πολύτιμο διαγνωστικό
εργαλείο στις βιοιατρικές επιστήμες. Για παράδειγμα, μετά από ηλεκτροφόρηση DNA μπορεί να εξακριβωθεί
η γενετική ταυτότητα ενός οργανισμού, ενώ η ηλεκτροφόρηση των πρωτεϊνών του ορού στον άνθρωπο
- 137 -
χρησιμεύει στην ανίχνευση πρωτεϊνών παθολογικής προέλευσης και στη διάγνωση διαφόρων ασθενειών, όπως
του νεφρωσικού συνδρόμου, της ηπατοκυτταρικής νόσου κ.α.
1.1. Ηλεκτροφόρηση νουκλεϊκών οξέων σε πήκτωμα αγαρόζης

Η ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα αγαρόζης είναι η ευρύτερα χρησιμοποιούμενη μέθοδος διαχωρισμού,
χαρακτηρισμού και απομόνωσης τμημάτων DNA και αυτό γιατί είναι απλή, γρήγορη στην εφαρμογή και
αρκετά ευαίσθητη.
Τα νουκλεϊκά οξέα κινούνται στο πήκτωμα αγαρόζης υπό την επίδραση ηλεκτρικού πεδίου ανάλογα
με το μοριακό τους βάρος. Συγκεκριμένα, όταν το πήκτωμα βρίσκεται σε ηλεκτρικό πεδίο τα νουκλεϊκά οξέα,
τα οποία είναι φορτισμένα αρνητικά σε ουδέτερο pH λόγω των φωσφορικών ομάδων που βρίσκονται στον
φωσφοδιεστερικό σκελετό, κινούνται προς την άνοδο με ταχύτητα αντιστρόφως ανάλογη προς το μέγεθός τους
(τα μόρια μικρότερου μήκους κινούνται ταχύτερα από τα μόρια μεγαλύτερου μήκους) (Εικ. 11.1). Με τον τρόπο
αυτό επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός μορίων μεγέθους 100bp – 50Kb, ακόμη και μορίων που διαφέρουν μεταξύ
τους ως προς 50bp. Η συγκέντρωση της αγαρόζης καθορίζει το μέγεθος των πόρων που σχηματίζονται στο
πήκτωμα, άρα και το μέγεθος των κομματιών DNA που μπορούν να διαχωριστούν κινούμενα μέσα από αυτούς.
Για τον διαχωρισμό πάντως τμημάτων DNA με διαφορά μεγέθους μερικών βάσεων προτιμάται η χρήση
πηκτωμάτων πολυακρυλαμίδης, καθώς σ’ αυτά επιτυγχάνεται η δημιουργία πόρων με μικρότερο μέγεθος.
Το DNA απομονώνεται από έναν οργανισμό ή ιστό, κόβεται σε κομμάτια με ένα ή συνδυασμό
περισσότερων ενζύμων (ενδονουκλεάσες περιορισμού) και το μείγμα των κομματιών (θραυσμάτων) αυτών
τοποθετείται σε ένα πήκτωμα αγαρόζης, στα άκρα του οποίου εφαρμόζεται ηλεκτρικό πεδίο. Καθώς
μετακινούνται, τα διαφορετικά μόρια DNA σχηματίζουν χαρακτηριστικές ζώνες σε διαφορετικές περιοχές του
πηκτώματος, ανάλογα με την ηλεκτροφορητική κινητικότητα του DNA (Εικ. 11.1). Δηλαδή, με την
ηλεκτροφόρηση επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός ενός μίγματος γραμμικών μορίων DNA σε ζώνες, κάθε μια από
τις οποίες περιέχει ισομήκη μόρια DNA. Οι ζώνες δεν είναι ορατές κατά την πορεία της ηλεκτροφόρησης,
γίνονται όμως ορατές με προσθήκη στο πήκτωμα μιας χρωστικής που δεσμεύεται στο DNA (βρωμιούχο αιθίδιο)
και φθορίζει όταν εκτεθεί σε υπεριώδη ακτινοβολία (UV) (Εικ. 11.2).
Εικόνα 11.1 – Διαδραστική απεικόνιση του ηλεκτροφορητικού διαχωρισμού γραμμικών μορίων DNA.
Η ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα αγαρόζης χρησιμοποιείται και για τον ποσοτικό προσδιορισμό

δειγμάτων DNA σε σχέση με κάποιον ποσοτικοποιημένο μάρτυρα (ο οποίος περιέχει κομμάτια DNA γνωστού
μεγέθους και συγκέντρωσης), για τον προσδιορισμό της καθαρότητας και της ποιότητας του DNA και για τη
σύγκριση ποσοτήτων δειγμάτων DNA ή RNA μεταξύ τους. Η ποσοτικοποίηση στηρίζεται στην οπτική
εκτίμηση του φθορισμού που παράγεται από τα μόρια του βρωμιούχου αιθιδίου (EtBr) υπό υπεριώδες φως. Το
EtBr ενσωματώνεται στα μόρια των νουκλεϊκών οξέων σε ποσότητα ανάλογη της συγκέντρωσής τους. Έτσι,
μέσω της σύγκρισης του φθορισμού που εκπέμπεται από το άγνωστο δείγμα με τον φθορισμό που εκπέμπει το
δείγμα γνωστής συγκέντρωσης και μεγέθους (σύγκριση της έντασης της ζώνης του υπό εξέταση μορίου DNA
σε σχέση με την ένταση των ζωνών του DNA αναφοράς), επιτυγχάνεται η ποσοτικοποίηση του άγνωστου
δείγματος.
- 138 -
Επιπλέον, τα μόρια του DNA είναι δυνατόν να απομονωθούν ανέπαφα από το πήκτωμα και επομένως,
η ηλεκτροφόρηση ενός μείγματος θραυσμάτων DNA αποτελεί παράλληλα και έναν τρόπο παρασκευής
μεμονωμένων θραυσμάτων υψηλής καθαρότητας, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι οι ζώνες διαχωρίζονται στο
πήκτωμα επαρκώς η μία από την άλλη. Όταν τα αρχικά μόρια DNA έχουν πολύ μεγάλο μέγεθος, όπως π.χ.
συμβαίνει όταν αναλύονται δείγματα γονιδιωματικού DNA, τότε τα θραύσματα που παράγονται από την
επεξεργασία με περιοριστικές ενδονουκλεάσες (βλέπε παρακάτω) είναι πάρα πολλά, οπότε δεν σχηματίζονται
ευδιάκριτες ζώνες κατά την ηλεκτροφόρησή τους, αλλά ένα μεγάλο συνεχές ίχνος.
Εικόνα 11.2 – Μετά από έκθεση του πηκτώματος σε UV, το EtBr που είναι δεσμευμένο στο DNA παράγει ένα ροζ φθορίζον
χρώμα, αποκαλύπτοντας τις χαρακτηριστικές ζώνες που σχηματίζουν τα γραμμικά μόρια DNA κατά την ηλεκτροφόρηση.
Όπως προκύπτει και από τα παραπάνω, μία εφαρμογή της ηλεκτροφόρησης είναι η ανάλυση των
θραυσμάτων περιορισμού ενός μορίου DNA, χάρη στη οποία μπορούμε να αποκτήσουμε χρήσιμες
πληροφορίες για το συγκεκριμένο μόριο. Κατά την ανάλυση αυτή, το μόριο DNA υφίσταται αρχικά
επεξεργασία με ενδονουκλεάσες περιορισμού, δηλαδή ένζυμα που αναγνωρίζουν και πέπτουν (κόβουν) το
δίκλωνο μόριο DNA σε ειδικές νουκλεοτιδικές αλληλουχίες. Οι ενδονουκλεάσες περιορισμού μπορούν να
θεωρηθούν σαν «μοριακά ψαλίδια» που ψαλιδίζουν το DNA σε συγκεκριμένες θέσεις του μορίου. Τα
θραύσματα που προκύπτουν από τον τεμαχισμό του αρχικού μορίου DNA (θραύσματα περιορισμού)
διαχωρίζονται στη συνέχεια με ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα αγαρόζης.
Όταν ηλεκτροφορείται μείγμα θραυσμάτων περιορισμού, το πρότυπο ζωνών που προκύπτει είναι
χαρακτηριστικό για το συγκεκριμένο μόριο DNA και για το συγκεκριμένο περιοριστικό ένζυμο. Το γεγονός
αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο όταν θέλουμε να συγκρίνουμε διαφορετικά μόρια DNA, λόγου χάρη δύο
αλληλόμορφα ενός γονιδίου. Κάθε ενδονουκλεάση περιορισμού αναγνωρίζει μία συγκεκριμένη αλληλουχία
νουκλεοτιδίων (που ονομάζεται αλληλουχία αναγνώρισης) και αλλαγές στην αλληλουχία αυτή, ακόμη και ενός
μόνο ζεύγους βάσεων, θα είχαν ως αποτέλεσμα το ένζυμο να μην κόβει στη συγκεκριμένη θέση. Επομένως, αν
οι νουκλεοτιδικές διαφορές δύο αλληλομόρφων εντοπίζονται στην αλληλουχία αναγνώρισης ενός
περιοριστικού ενζύμου, τότε από την πέψη του DNA με το αντίστοιχο περιοριστικό ένζυμο θα προκύψουν δύο
διαφορετικά μείγματα θραυσμάτων DNA, ένα για κάθε αλληλόμορφο, που ηλεκτροφορούμενα σε πήκτωμα θα
εμφανίσουν δύο διαφορετικά πρότυπα ζώνωσης (βλέπε Εικόνα 11.7).
Η ανάλυση των θραυσμάτων περιορισμού ενός μορίου DNA συνήθως συνδυάζεται με την τεχνική της
αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης (polymerase chain reaction, PCR) που χρησιμοποιείται για να
πολλαπλασιαστεί με ακρίβεια ένα συγκεκριμένο τμήμα - αλληλουχία στόχος - ενός δείγματος DNA (π.χ. τμήμα
ενός γονιδίου). Η PCR είναι μία in vitro μέθοδος πολλαπλασιασμού μιας αλληλουχίας DNA μέσω ενζυμικής
αναπαραγωγής του DNA χωρίς τη χρήση ζωντανών μικροοργανισμών. Ο πολλαπλασιασμός του DNA είναι
απαραίτητος, αφού για να γίνει ανάλυση των μεταλλάξεων ή των πολυμορφισμών σε μοριακό επίπεδο είναι
απαραίτητες αρκετά μεγάλες ποσότητες του DNA. Απομονωμένα τμήματα DNA θα ήταν αδύνατο να
μελετηθούν επαρκώς χωρίς τη μέθοδο της PCR. Με την PCR μια συγκεκριμένη περιοχή του γονιδιώματος
μπορεί να πολλαπλασιαστεί μέχρι και δισεκατομμύρια φορές, δεδομένου ότι είναι γνωστή η νουκλεοτιδική της
αλληλουχία.
Επομένως, με την εφαρμογή της PCR και της ανάλυσης των θραυσμάτων περιορισμού γίνεται δυνατή
η «γενετική ταυτοποίηση», η ταυτοποίηση δηλαδή τμημάτων του DNA που περιέχονται σε κάθε έμβιο ον. Έτσι,
από τη μοναδικότητα που παρέχει το DNA για κάθε άνθρωπο, μπορεί να εξακριβωθεί η ταυτότητά του.
- 139 -
1.2. Ηλεκτροφόρηση πρωτεϊνών σε πήκτωμα πολυακρυλαμιδίου
Τα πηκτώματα που χρησιμοποιούνται ευρύτατα σήμερα για τον διαχωρισμό πρωτεϊνών είναι τα πηκτώματα
πολυακρυλαμιδίου, μιας και παρέχουν καλύτερα αποτελέσματα σε σύγκριση με την αγαρόζη. Η χρήση
πηκτωμάτων πολυακρυλαμιδίου ενδείκνυται πάντως και στην περίπτωση διαχωρισμού και απομόνωσης
τμημάτων DNA μικρού μήκους ή RNA.
Το πήκτωμα σχηματίζεται με πολυμερισμό μονομερούς ακρυλαμιδίου, που οδηγεί στον σχηματισμό
μακριών αλυσίδων πολυακρυλαμιδίου που ενώνονται μεταξύ τους με μόρια Ν,Ν΄-μεθυλενο-δις-ακρυλαμίδης
(bis). Ο πολυμερισμός επιτυγχάνεται με τη βοήθεια δύο πολυμεριστικών παραγόντων: του υπερθειϊκού
αμμωνίου (ammonium persulfate, APS) και του TEMED (N,N,N΄,N΄-τετραμεθυλο-1,2-διαμινοαιθάνιο), το
οποίο καταλύει τον σχηματισμό ελεύθερων ριζών από το APS. Έτσι, σχηματίζεται ένα πλέγμα με μέγεθος
πόρων που κυμαίνεται αφενός ανάλογα με την ολική συγκέντρωση ακρυλαμιδίου και bis και, αφετέρου,
ανάλογα με τη σχετική συγκέντρωση του bis ως προς το ακρυλαμίδιο. Γενικά, πηκτώματα με μικρή
συγκέντρωση ακρυλαμιδίου είναι μαλακά και επειδή έχουν μεγαλύτερους πόρους χρησιμοποιούνται για τον
διαχωρισμό μακρομορίων μεγάλου μοριακού βάρους. Πηκτώματα με συγκέντρωση μεγαλύτερη από 12% είναι
σκληρότερα και περισσότερο εύθραυστα, έχουν μικρούς πόρους και χρησιμοποιούνται για διαχωρισμό ουσιών
μικρού σχετικά μοριακού βάρους.
Ο ηλεκτροφορητικός διαχωρισμός γίνεται κυρίως με βάση διαφορές στο φορτίο (ηλεκτροφόρηση
ισοηλεκτρικής εστίασης), στη μάζα ή σε διάφορες άλλες φυσικές ιδιότητες των μορίων. Πολύ συχνά τα
μακρομόρια αποδιατάσσονται πριν την ηλεκτροφόρηση, αλλά και κατά την ηλεκτροφόρηση χρησιμοποιούνται
αποδιατακτικοί παράγοντες. Τέτοιοι αποδιατακτικοί παράγοντες είναι για τις πρωτεΐνες το δωδεκυλοθειικό
νάτριο (sodium dodecyl sulfate, SDS) και για τα νουκλεϊκά οξέα το φορμαμίδιο. Το SDS είναι ένα ανιονικό
απορρυπαντικό που αποδιατάσσει τις πρωτεΐνες ξεδιπλώνοντας πλήρως κάθε πολυπεπτιδική αλυσίδα,
σχηματίζοντας ένα σύμπλοκο πολυπεπτιδικής αλυσίδας-SDS που είναι φορτισμένο αρνητικά. Η αποδιάταξη
ολοκληρώνεται με θέρμανση και προσθήκη μερκαπτοαιθανόλης ή διθειοθρεϊτόλης, που ανάγουν τους
δισουλφιδικούς δεσμούς οι οποίοι αναπτύσσονται ανάμεσα σε δύο ομάδες -SH κυστεϊνών της ίδιας ή δύο
διαφορετικών πολυπεπτιδικών αλυσίδων. Τα σύμπλοκα SDS-αποδιαταγμένης πρωτεΐνης ηλεκτροφορούνται με
κατεύθυνση από την κάθοδο προς την άνοδο (Εικ. 11.3). Σε μία τυπική ηλεκτροφόρηση σε αποδιατακτικές
συνθήκες (SDS-PolyAcrylamide Gel Electrophoresis, SDS-PAGE) οι πρωτεΐνες διαχωρίζονται κυρίως με βάση
τη μάζα τους. Πρωτεΐνες που αποτελούνται από περισσότερες από μία πολυπεπτιδικές αλυσίδες διαχωρίζονται
με το SDS στις υπομονάδες τους και με την ηλεκτροφόρηση μπορεί να προσδιοριστεί το μοριακό βάρος της
κάθε μίας.
Εικόνα 11.3 – Αποδιάταξη πρωτεϊνών (αριστερά) και SDS- ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα πολυακρυλαμιδίου (δεξιά).
- 140 -
Η ηλεκτροφόρηση γίνεται είτε σε μικρά κυλινδρικά σωληνάκια (σε περιπτώσεις ισοηλεκτρικής
εστίασης) είτε σε επίπεδη επιφάνεια. Τα δείγματα των πρωτεϊνών «φορτώνονται» είτε στην επιφάνεια των
σωλήνων, είτε στα πηγάδια που δημιουργούνται σε πήκτωμα επίπεδης ηλεκτροφόρησης με τη βοήθεια ειδικής
χτένας που τοποθετείται όσο το πήκτωμα δεν έχει ακόμη στερεοποιηθεί. Η επίπεδη ηλεκτροφόρηση έχει το
πλεονέκτημα ότι όλα τα δείγματα διαχωρίζονται στο ίδιο πήκτωμα, συνεπώς στις ίδιες συνθήκες συγκέντρωσης
ακρυλαμιδίου, θερμοκρασίας κ.λπ., κι έτσι είναι περισσότερο αξιόπιστη η ποιοτική και ποσοτική σύγκριση των
ζωνών μεταξύ τους.
Μία παραλλαγή αυτού του τύπου ηλεκτροφόρησης είναι η ασυνεχής ηλεκτροφόρηση, όπου το πήκτωμα
αποτελείται από δύο μέρη που διαφέρουν ως προς το μέγεθος των πόρων, έχουν ρυθμιστεί σε διαφορετικά pH
και όπου διαφέρουν τα ρυθμιστικά διαλύματα του πηκτώματος και των ηλεκτροδίων. Το μίγμα που πρόκειται
να διαχωριστεί μετακινείται από ένα πήκτωμα με μεγάλους πόρους (πήκτωμα «πακεταρίσματος») σε ένα
πήκτωμα με μικρότερους πόρους που ακολουθεί (πήκτωμα διαχωρισμού) (Εικ. 11.4). Το πήκτωμα
πακεταρίσματος δεν διαχωρίζει τις πρωτεΐνες αλλά μάλλον τις «συμπυκνώνει» σε μία μικρή ζώνη, γεγονός που
εξασφαλίζει ότι οι πρωτεΐνες κάθε δείγματος θα φθάσουν ταυτόχρονα στο κυρίως πήκτωμα διαχωρισμού. Κάτω
από την επίδραση του ηλεκτρικού πεδίου, οι πρωτεΐνες μετακινούνται μέσα από τους πόρους του πηκτώματος
διαχωρισμού σε απόσταση αντιστρόφως ανάλογη με τη μάζα τους. Οι μικρές πρωτεΐνες μετακινούνται εύκολα
διαμέσου του πηκτώματος, ενώ οι μεγάλες μένουν στην κορυφή κοντά στο σημείο εκκίνησης (Εικ. 11.4). Μετά
την ολοκλήρωση της ηλεκτροφορητικής διαδρομής, οι πρωτεΐνες στο πήκτωμα εμφανίζονται με χρώση κυανού
του Coomassie (Coomassie Brilliant Blue), χρώση αργύρου ή άλλες ειδικές χρώσεις. Εναλλακτικά, οι πρωτεΐνες
μπορούν να ανιχνευτούν με ραδιενεργή σήμανση και εμφάνισή τους σε φιλμ αυτοραδιογραφίας.
Η SDS-ηλεκτροφόρηση είναι γρήγορη, ευαίσθητη και έχει μεγάλη διαχωριστική (αναλυτική)
ικανότητα. O διαχωρισμός πρωτεϊνών σε σύστημα SDS-PAGE χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό του
μοριακού βάρους και της σχετικής ποσότητας πρωτεϊνικών μορίων σε ένα δείγμα, αλλά και για τον καθορισμό
της κατανομής πρωτεϊνών σε διάφορα βιοχημικά εκχυλίσματα ιστών και κυττάρων. Είναι επίσης απαραίτητο
βήμα για άλλες τεχνικές, όπως το ανοσοαποτύπωμα Western και η δυσδιάστατη ηλεκτροφόρηση.
Ηλεκτροφόρηση ισοηλεκτρκής εστίασης: Πρόκειται για μία παραλλαγή της ηλεκτροφόρησης ζώνης σε
πηκτώματα ακρυλαμιδίου, η οποία χρησιμοποιείται για τον διαχωρισμό μιγμάτων πρωτεϊνών και προηγείται
του αποδιατακτικού διαχωρισμού σε δυσδιάστατες ηλεκτροφορήσεις. Ο διαχωρισμός γίνεται με βάση διαφορές
των πρωτεϊνών στο ισοηλεκτρικό τους σημείο, δηλαδή το σημείο εκείνο στο οποίο το άθροισμα των θετικών
και αρνητικών φορτίων είναι ίσο με το μηδέν. Μια κλίση pH δημιουργείται με τη βοήθεια αμφολυτών, ουσιών
μικρού μοριακού βάρους οι οποίες συμπεριφέρονται συγχρόνως ως βάσεις και ως οξέα καθώς περιέχουν τόσο
όξινες όσο και βασικές ομάδες. Κάτω από την επίδραση του ηλεκτρικού πεδίου οι πρωτεΐνες κινούνται και
εστιάζονται σε pH ίσο με το ισοηλεκτρικό τους σημείο.
Εικόνα 11.4 – Επίπεδη, ασυνεχής SDS-ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα πολυακρυλαμιδίου. Διακρίνεται ο τρόπος «φόρτωσης»
των δειγμάτων και η κατεύθυνση μετακίνησης των πρωτεϊνών.
- 141 -
 συσκευή οριζόντιας ηλεκτροφόρησης,
 τροφοδοτικό ηλεκτροφόρησης,
 αναλυτικός ζυγός,
 φούρνος μικροκυμάτων,
 μικροφυγόκεντρος,
 τράπεζα λάμπας υπεριώδους, UV-B (312nm),
 αυτόματες ρυθμιζόμενες μικροπιπέτες (Ρ20, Ρ200).
2.1.2. Υλικά
 αγαρόζη,
 κωνική φιάλη των 250 ml,
 ογκομετρικοί κύλινδροι των 100 και 1000 ml,
 πλαστικά σωληνάρια των 1,5 ml,
 πλαστικά ρύγχη (tips) των 2-20 και 20-200 μl,
 χειρουργικά γάντια,
 προστατευτικά γυαλιά,
 δείγματα DNA,
 μάρτυρας μοριακών μεγεθών (100bp DNA ladder).
 ρυθμιστικό διάλυμα ΤΒΕ 5x (τελικής συγκέντρωσης: Tris-Βorate 45mM, EDTA 1mM, pH 8,0),
 διάλυμα βρωμιούχου αιθιδίου (EtBr) 10 mg/ml,
 διάλυμα φόρτωσης δειγμάτων 10x (τελικής συγκέντρωσης: 0,25% κυανό της βρωμοφαινόλης,
0,25% κυανολικό ξυλένιο, 50% γλυκερόλη),
 υπερκαθαρό (δισαποσταγμένο) νερό.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
 Για την παρασκευή 1 L stock διαλύματος ΤΒΕ 5x, διαλύουμε 54 g Tris-base και 27,5 g βορικού
οξέος σε 900 ml αποσταγμένου νερού. Στη συνέχεια, προσθέτουμε 20 ml διαλύματος EDTA 0,5M
και αφού ρυθμίσουμε το pH σε 8,0 (προσθέτοντας πυκνό HCl) συμπληρώνουμε με νερό τον όγκο
μέχρι τα 1000 ml.
 Ακολουθήσετε σχολαστικώς όλες τις οδηγίες ασφαλείας που θα σας δοθούν στο εργαστήριο. Το
βρωμιούχο αιθίδιο είναι επικίνδυνη καρκινογόνος ουσία, γι’ αυτό θα πρέπει να χειρίζεστε όλα τα
υλικά που περιέχουν το αντιδραστήριο αυτό με ιδιαίτερη προσοχή. Όσα υλικά (π.χ. κωνικές φιάλες)
αδειάζουν ή δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν ξανά στο πλαίσιο της άσκησης θα τοποθετούνται
σε ειδικούς χώρους που θα σας υποδειχθούν.
2.2.1. Ηλεκτροφόρηση DNA σε πήκτωμα αγαρόζης
Στην άσκηση θα πραγματοποιήσετε ηλεκτροφόρηση δειγμάτων DNA σε πήκτωμα αγαρόζης 1,5%, τα οποία
στη συνέχεια θα ανιχνεύσετε μετά από έκθεση του πηκτώματος στο υπεριώδες φως.
- 142 -
Θα χρησιμοποιήσετε 5 δείγματα με διαφορετικά είδη DNA που θα σας δοθούν από τους υπεύθυνους
της άσκησης (1 δείγμα γονιδιωματικού DNA μετά από πέψη με ενδονουκλεάσες περιορισμού, 2 δείγματα
προϊόντων αντιδράσεων PCR και 2 δείγματα θραυσμάτων περιορισμού που προκύπτουν μετά από κατεργασία
προϊόντων αντιδράσεων PCR με ενδονουκλεάσες περιορισμού). Η επιλογή των δειγμάτων γίνεται με σκοπό να
κατανοήσετε τον τρόπο με τον οποίο η μορφή των μορίων επηρεάζει την κίνησή τους και κατ’ επέκταση τον
διαχωρισμό τους κατά την ηλεκτροφόρηση.
Α. Κατασκευή του πηκτώματος αγαρόζης
1. Σε μία κωνική φιάλη των 250 ml προσθέστε 1,5 g αγαρόζης και 100 ml ρυθμιστικού διαλύματος ΤΒΕ
1x. Τοποθετήστε τη φιάλη στο φούρνο μικροκυμάτων και θερμάνετε σε μέτρια προς υψηλή ισχύ έως
ότου η αγαρόζη διαλυθεί πλήρως (Εικ. 11.5).
ΠΡΟΣΟΧΗ: Εάν αφήσετε την αγαρόζη να βράσει υπάρχει κίνδυνος να «φουσκώσει» και να χυθεί.
Εφαρμόστε επαναλαμβανόμενα μικρά διαστήματα θέρμανσης και ανάδευση μεταξύ των διαστημάτων.
2. Αφήστε για λίγο την αγαρόζη να κρυώσει (στους ~60o C) και στη συνέχεια προσθέστε με αυτόματη
ρυθμιζόμενη μικροπιπέτα 5 μl διαλύματος EtBr, ώστε η τελική του συγκέντρωση να είναι 0,5 μg/ml.
Ανακινήστε προσεκτικά τη φιάλη ώστε να διαλυθεί πλήρως το EtBr στην αγαρόζη.
3. Χύστε το διάλυμα της αγαρόζης στο κατάλληλα συναρμολογημένο καλούπι (δίσκο) της συσκευής
ηλεκτροφόρησης (ο τρόπος συναρμολόγησης θα σας υποδειχθεί) και αφήστε την αγαρόζη να πήξει
(Εικ. 11.5). Προτού χύσετε την αγαρόζη, βεβαιωθείτε ότι ο δίσκος βρίσκεται σε οριζόντια θέση και ότι
έχετε τοποθετήσει σωστά τη χτένα για τη δημιουργία των πηγαδιών, στα οποία θα «φορτώσετε» στη
συνέχεια τα προς ηλεκτροφόρηση δείγματα.
4. Αφού στερεοποιηθεί η αγαρόζη, τοποθετήστε τον δίσκο με το πήκτωμα στη συσκευή ηλεκτροφόρησης
και προσθέστε στη συσκευή διάλυμα ΤΒΕ 1x έως ότου καλυφθεί το πήκτωμα κατά ~0,5 cm. Αφαιρέστε
προσεκτικά τη χτένα φροντίζοντας να παραμείνουν ανέπαφα τα πηγάδια.
Εικόνα 11.5 – Προετοιμασία ενός πηκτώματος αγαρόζης για ηλεκτροφόρηση DNA.
- 143 -
Β. Προετοιμασία και τοποθέτηση των δειγμάτων DNA
5. Προσθέστε στα πλαστικά σωληνάρια με τα δείγματα DNA που θα ηλεκτροφορηθούν τον κατάλληλο
όγκο διαλύματος φόρτωσης 10x. Αναδέψτε καλά και φυγοκεντρήστε τα δείγματα σύντομα (για 4-5 sec)
σε μικροφυγόκεντρο.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο όγκος του δείγματος που θα «φορτώσετε» σε κάθε πηγάδι δεν ξεπερνά τα 40 μl, οπότε
αναμείξτε κάθε δείγμα DNA που σας έχει δοθεί (όγκου 10 μl) με 4 μl διαλύματος φόρτωσης 10x και
συμπληρώστε μέχρι τα 40 μl με δισαποσταγμένο νερό. Το διάλυμα φόρτωσης περιέχει τις χρωστικές
κυανού της βρωµοφαινόλης και κυανόλη του ξυλενίου προκειμένου η ηλεκτροφόρηση να
παρακολουθείται στο ορατό φως, καθώς και 50% γλυκερόλη προκειμένου το δείγμα να «βυθίζεται» στον
πυθμένα των πηγαδιών του πηκτώματος.
6. Χρησιμοποιώντας αυτόματη μικροπιπέτα, «φορτώστε» τα δείγματα που προετοιμάσετε (40 μl), καθώς
και ένα δείγμα πρότυπων μοριακών μεγεθών (θα σας δοθεί), στα πηγάδια του πηκτώματος (Εικ. 11.6).
Μην παραλείψετε να κρατήστε σημειώσεις για τη σειρά με την οποία έχετε τοποθετήσει τα δείγματα
στα πηγάδια.
Γ. Ηλεκτροφόρηση και ανίχνευση του DNA
7. Συνδέστε τη συσκευή ηλεκτορφόρησης με το τροφοδοτικό και εφαρμόστε σταθερή τάση 100 Volt για
τουλάχιστον 1 ώρα (Εικ. 11.6). Βεβαιωθείτε ότι όταν κλείνει το κύκλωμα τα δείγματα DNA κινούνται
με κατεύθυνση από την κάθοδο (–) προς την άνοδο (+) περνώντας μέσα από το πήκτωμα της αγαρόζης
(Εικ. 11.1).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η ηλεκτροφόρηση πραγματοποιείται σε θερμοκρασία περιβάλλοντος και ως δείκτες της
μετανάστευσης χρησιμεύουν οι χρωστικές κυανού της βρωµοφαινόλης και κυανόλη του ξυλενίου.
8. Μετά το πέρας της ηλεκτροφόρησης, εκθέστε το πήκτωμα σε υπεριώδη ακτινοβολία (UV)

χρησιμοποιώντας την τράπεζα λάμπας υπεριώδους. Παρατηρήστε τις ζώνες που εμφανίζονται και
φωτογραφήστε το πήκτωμα (εφόσον διατίθεται το κατάλληλο σύστημα φωτογράφησης) προκειμένου
να αποτυπώσετε τα αποτελέσματά σας.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς διαφέρουν τα ηλεκτροφορητικά πρότυπα ζωνών για τα 5 διαφορετικά δείγματα DNA
που χρησιμοποιήσατε και τι συμπέρασμα μπορείτε να βγάλετε από αυτά;
Εικόνα 11.6 – «Φόρτωση» των δειγμάτων DNA και ηλεκτροφόρηση.
2.2.2. Μελέτη ηλεκτροφορήματος DNA και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων
Στην Εικόνα 11.7 απεικονίζονται τα αποτελέσματα δύο διαφορετικών ηλεκτροφορήσεων (Α και Β) μετά από
έκθεση των πηκτωμάτων αγαρόζης στο υπεριώδες φως και φωτογράφησή τους:
- 144 -
 στο ηλεκτροφόρημα αριστερά (Α) βλέπετε την ανάλυση σε πήκτωμα αγαρόζης 1,5% των προϊόντων
της αντίδρασης PCR και των θραυσμάτων περιορισμού ενός γενετικού πολυμορφισμού στον άνθρωπο

(πολυμορφισμός LMNA 1908C/T) και
 στο ηλεκτροφόρημα δεξιά (Β), την ανάλυση σε πήκτωμα 4% αγαρόζης των προϊόντων PCR και των
θραυσμάτων περιορισμού ενός άλλου γενετικού πολυμορφισμού στον άνθρωπο (MC3R 241G/A).
Εικόνα 11.7 – Ανάλυση προϊόντων PCR και θραυσμάτων περιορισμού σε πήκτωμα αγαρόζης 1,5% (Α) και 4% (Β) για τους
πολυμορφισμούς LMNA 1908C/T και MC3R 241G/A, αντίστοιχα. Το πρώτο πηγάδι κάθε πηκτώματος (θέση 1) φέρει
μάρτυρα μοριακών μεγεθών, ο οποίος αποτελείται από μείγμα κομματιών DNA γνωστού μεγέθους (100bp DNA ladder).
Παρατηρήστε προσεκτικά τα δύο ηλεκτροφορήματα και απαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις:
1. Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα του μάρτυρα μοριακών μεγεθών στη θέση 1, εκτιμήστε το μέγεθος σε
bp όλων των έντονων ζωνών DNA στα δύο ηλεκτροφορήματα.
2. Το ηλεκτροφορητικό πρότυπο ζωνών του μάρτυρα μοριακών μεγεθών (100bp DNA ladder) στη θέση
1 διαφέρει σημαντικά στις δύο ηλεκτροφορήσεις. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποιοι άλλοι παράγοντες θα
μπορούσαν να επηρεάσουν την ανάλυση των ζωνών ενός δείγματος DNA σε μία ηλεκτροφόρηση;
3. Ανιχνεύεται DNA σε όλα τα δείγματα; Τι συμπέρασμα μπορείτε να βγάλετε αναφορικά με την

ποσότητα του DNA στη θέση 6, συγκριτικά μ’ αυτή στις άλλες θέσεις της ηλεκτροφόρησης Α;
Εξηγήστε.
4. Τα δείγματα DNA που χρησιμοποιήθηκαν στις παραπάνω αναλύσεις, καθώς και αυτά που αναλύσατε
εσείς, είχαν λόγο OD260/OD280 ~1,80, ήταν δηλαδή απαλλαγμένα από ανεπιθύμητες προσμίξεις, όπως
- 145 -
RNA και πρωτεΐνες (βλέπε Άσκηση 10). Πως πιστεύετε ότι θα επηρεαζόταν η μεταναστευτικότητα των
μορίων του DNA στο πήκτωμα της αγαρόζης αν τα δείγματα ήταν λιγότερο «καθαρά»;
5. Δεδομένου ότι η μετακίνηση των δειγμάτων έγινε κατά τη φορά που δείχνει το βέλος, τι θα συνέβαινε
εάν οι πόλοι της συσκευής ηλεκτροφόρησης είχαν συνδεθεί ανάποδα;
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
1. Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2010). Βιολογία (τόμος I). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο Κρήτης. ISBN: 978-960-524-306-7,
- 146 -
Άσκηση 12: Γενετική Ι: Μεντελισμός – Χρωμοσωματική θεωρεία της
κληρονομικότητας
Σύνοψη
Σκοπός της άσκησης είναι η κατανόηση των φαινομένων της κληρονομικότητας και των νόμων που τα διέπουν.
Ο φοιτητής θα κατανοήσει ότι η Μεντελική κληρονομικότητα διέπεται από τους νόμους των πιθανοτήτων και
βασίζεται στη συμπεριφορά των χρωμοσωμάτων (η οποία μελετήθηκε στην Άσκηση 8) και ότι τα πρότυπα
κληρονόμησης είναι συχνά πιο περίπλοκα από ό,τι προβλέπει η απλή Μεντελική γενετική. Επιπλέον, θα εκτιμήσει
τον ρόλο του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση του φαινοτύπου, θα μάθει για την πολυγονιδιακή κληρονομικότητα
καθώς και τον τρόπο κληρονόμησης των γενετικών διαταραχών και ασθενειών στον άνθρωπο (αυτοσωματική
υπολειπόμενη και επικρατής κληρονομικότητα). Στο τέλος της άσκησης, ο φοιτητής καλείται να απαντήσει σε
ερωτήσεις αυτοαξιολόγησης και να δώσει λύσεις σε απλά και περισσότερο σύνθετα προβλήματα γενετικής.
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 13: Μείωση και φυλετικοί
βιολογικοί κύκλοι και στο Κεφάλαιο 14: Ο Μέντελ και η έννοια του γονιδίου.
Γενετική είναι ο κλάδος της Βιολογίας που μελετάει το φαινόμενο της κληρονομικότητας και προσπαθεί να
εξηγήσει τους νόμους που τη διέπουν. Η λέξη γενετική συνδέεται με τη λέξη γονίδιο που είναι η βασική μονάδα
της κληρονομικότητας.
Η σύγχρονη γενετική οφείλει πολλά στον Γρηγόριο Μέντελ (Gregor Mendel), έναν Αυστριακό μοναχό
που με το έργο του συνέβαλε καθοριστικά στην κατανόηση των μηχανισμών της κληρονομικότητας (Εικ. 12.1).
Εικόνα 12.1 – Γρηγόριος Μέντελ (1822-1884). Με βάση τα αποτελέσματα των πειραματικών του διασταυρώσεων στο
μοσχομπίζελο (Pisum sativum), ο Μέντελ διατύπωσε μια θεωρία για την κληρονομικότητα που αποτέλεσε τη βάση της
σύγχρονης γενετικής. Στα δεξιά της εικόνας φαίνεται λεπτομέρεια του άνθους του μοσχομπίζελου σε δύο διαφορετικούς
χρωματισμούς.
1.1. Το έργο του Μέντελ
- 147 -
Ο Μέντελ δεν ήταν απλώς ένας μοναχός που περνούσε την ώρα του καλλιεργώντας τον κήπο του μοναστηριού.
Ήταν άτομο με έντονες πνευματικές ανησυχίες που εξελίχθηκε σύντομα σε έναν πολύ ικανό μελετητή της
φύσης. Χειροτονήθηκε ιερέας το 1847, ενώ το 1850 έδωσε εξετάσεις για τακτικός δάσκαλος, χωρίς όμως
επιτυχία. Ένα χρόνο αργότερα στάλθηκε από τη μονή του στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης για σπουδές φυσικής,
χημείας, μαθηματικών, ζωολογίας και βοτανικής. Όταν επέστρεψε στο μοναστήρι άρχισε να ασχολείται
εντατικά με τον υβριδισμό των φυτών και κατάφερε να αναπτύξει νέες ποικιλίες φρούτων και λαχανικών, ενώ
συγχρόνως παρακολουθούσε τις ανακαλύψεις στον τομέα που τον ενδιέφερε.
Τα πειράματα του Μέντελ οδήγησαν στη διατύπωση δύο νόμων σχετικά με την κληρονομική διάδοση
χαρακτηριστικών από γενιά σε γενιά φυτών. Αργότερα, οι νόμοι αυτοί έγιναν γνωστοί ως «νόμοι της Μεντελικής
κληρονομικότητας» και αποτέλεσαν γενεσιουργό παράγοντα για την επιστήμη της Γενετικής. Ο οργανισμός που
επέλεξε ο Μέντελ να χρησιμοποιήσει στα πειράματά του ήταν το μοσχομπίζελο (Pisum sativum), ένα φυτό που
καλλιεργείται σχετικά εύκολα, έχει μικρό χρόνο γενιάς με μεγάλο αριθμό απογόνων σε κάθε διασταύρωση, από
το οποίο είχε καταφέρει να αναπτύξει 34 αμιγή («καθαρά») στελέχη με χαρακτηριστικές ευδιάκριτες διαφορές
(Εικ. 12.2).
Εικόνα 12.2 – Επτά ζεύγη χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του μοσχομπίζελου που χρησιμοποιήθηκαν από τον Μέντελ για
τις πειραματικές του διασταυρώσεις, καθώς και τα αποτελέσματα των διασταυρώσεων στην F2 γενιά.
1.2. Μονοϋβριδισμός
Στα πειράματά του ο Μέντελ έκανε τις πρώτες διασταυρώσεις ανάμεσα σε φυτά που διέφεραν ως προς ένα
μόνο χαρακτηριστικό (π.χ. το χρώμα του άνθους). Στη φύση, τα μπιζέλια συνήθως αυτογονιμοποιούνται και γι’
αυτό ο Μέντελ έκανε τις διασταυρώσεις του τεχνητά, ώστε να γνωρίζει με βεβαιότητα τη γονική προέλευση
των φυτών που καλλιεργούσε (Εικ. 12.3). Η διασταύρωση ανάμεσα σε δύο αμιγείς ποικιλίες ονομάζεται
υβριδοποίηση και η μελέτη του τρόπου κληρονομικότητας μιας μόνο ιδιότητας, αναφέρεται ως
μονοϋβριδισμός.
- 148 -
Εικόνα 12.3 – Τεχνητή, σταυρωτή επικονίαση στο μοσχομπίζελο. Επειδή το μοσχομπίζελο αυτογονιμοποιείται, ο Μέντελ
έκανε τις διασταυρώσεις του τεχνητά και έτσι μπορούσε να ελέγξει ακριβώς ποιοι θα ήταν οι γονείς στην κάθε διασταύρωση.
Όταν τα φυτά που διασταυρώθηκαν (πατρική γενιά ή γενιά Ρ) διέφεραν ως προς το χρώμα του άνθους
και ο ένας γονιός είχε μωβ άνθη ενώ ο άλλος λευκά, όλοι οι απόγονοι (F1 γενιά) είχαν μωβ χρώμα άνθους (Εικ.
12.4). Παρόμοια, όταν φυτά με κίτρινο χρώμα σπέρματος διασταυρώνονταν με φυτά με πράσινο χρώμα
σπέρματος, όλοι οι απόγονοι της P γενιάς, δηλαδή τα άτομα της F1 γενιάς, ήταν ομοιόμορφοι μεταξύ τους
(είχαν όλοι κίτρινα σπέρματα) και έμοιαζαν με τον έναν από τους δύο γονείς. Δηλαδή, και στις δύο περιπτώσεις,
το ένα χαρακτηριστικό φαινόταν να επικαλύπτει το άλλο. Ο Μέντελ ονόμασε τα χαρακτηριστικά που
επικρατούσαν στην πρώτη θυγατρική γενιά (F1) επικρατή ή υπερέχοντα χαρακτηριστικά, ενώ αυτά που δεν
φαίνονταν τα ονόμασε υπολειπόμενα ή υποτελή.
Εικόνα 12.4 – Αποτελέσματα μονοϋβριδισμού.
Στη συνέχεια, ο Μέντελ άφησε τα φυτά της F1 γενιάς να γονιμοποιηθούν ελεύθερα, πήρε τα σπέρματα,
τα φύτεψε και μέτρησε πόσα φυτά κάθε τύπου βγήκαν απ’ αυτά τα σπέρματα. Έτσι, από τα 929 φυτά της
- 149 -
δεύτερης θυγατρικής γενιάς (F2 γενιά), τα 705 είχαν μωβ άνθη και τα 224 λευκά (Εικ. 12.2). Αντίστοιχα, από
τη διασταύρωση των φυτών της F1 γενιάς που όλα είχαν κίτρινα σπέρματα, στην F2 γενιά ο Μέντελ βρήκε
5.474 απογόνους με κίτρινα σπέρματα και 1.850 απογόνους με πράσινα. Δηλαδή, και στις δύο περιπτώσεις, το
υποτελές χαρακτηριστικό που δεν είχε εμφανιστεί στην F1 γενιά επανεμφανιζόταν στην F2 γενιά και μάλιστα
σε μια αναλογία επικρατών προς υπολειπόμενα 3:1 (Εικ. 12.2 & 12.4).
Η επανάληψη των διασταυρώσεων με φυτά που διέφεραν ως προς άλλα χαρακτηριστικά (π.χ. θέση του
άνθους ή σχήμα του σπέρματος) έδινε πάντοτε ανάλογα αποτελέσματα (Εικ. 12.2). Από τη μαθηματική
επεξεργασία των αποτελεσμάτων αυτών, ο Μέντελ οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι κάθε φυτό περιέχει ένα
ζευγάρι παραγόντων που ελέγχουν το κάθε χαρακτηριστικό και ότι ο κληρονομούμενος παράγοντας του
υπολειπόμενου χαρακτηριστικού δεν χάνεται στα άτομα της F1 γενιάς, αλλά παρουσία του παράγοντα του
επικρατούς χαρακτηριστικού με κάποιο τρόπο αποκρύπτεται. Οι παράγοντες ξεχωρίζουν μεταξύ τους κατά την
παραγωγή των γαμετών, έτσι που ο κάθε γαμέτης να περιέχει μόνο έναν παράγοντα για το κάθε χαρακτηριστικό.
Ο κάθε απόγονος παίρνει έναν παράγοντα από τον κάθε γονιό και οι παράγοντες αυτοί διατηρούν την ξεχωριστή
οντότητά τους και μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά χωρίς να συγχωνεύονται ή να ανακατεύονται μεταξύ
τους. Αυτή η κατανομή των παραγόντων στους γαμέτες και ο τυχαίος συνδυασμός τους αποτελεί τον 1ο νόμο
του Μέντελ ή νόμο του διαχωρισμού των αλληλομόρφων γονιδίων.
1.2.1. Επεξήγηση των νόμων του Μέντελ με τα σημερινά δεδομένα
Τα αποτελέσματα του Μέντελ μπορούν να ερμηνευτούν με βάση αυτά που γνωρίζουμε σήμερα για τη μείωση.
Σε έναν διπλοειδή πυρήνα υπάρχουν δύο ομόλογες σειρές χρωμοσωμάτων και κάθε γονίδιο που ελέγχει ένα
συγκεκριμένο χαρακτηριστικό (π.χ. χρώμα του άνθους) εκπροσωπείται δύο φορές, μία φορά σε κάθε ομόλογο
συγκεκριμένου ζεύγους χρωμοσωμάτων. Οι μορφές των γονιδίων αυτών σε κάθε ένα από τα δύο ομόλογα
χρωμοσώματα μπορεί να είναι οι ίδιες ή διαφορετικές ως προς τον τρόπο ελέγχου του χαρακτηριστικού
(αλληλόμορφα γονίδια). Έτσι, το ένα αλληλόμορφο του γονιδίου στο ένα χρωμόσωμα μπορεί να προσδίδει μωβ
χρώμα στα άνθη, ενώ το άλλο, στο ομόλογο χρωμόσωμα, να καθορίζει το σχηματισμό λευκών ανθών. Απ’ αυτά
που γνωρίζουμε για τον διαχωρισμό των ομολόγων χρωμοσωμάτων κατά τη μείωση, είναι προφανές ότι το ένα
από τα δύο αλληλόμορφα γονίδια θα πάει στον ένα γαμέτη και το άλλο στον άλλο, μιας και τα χρωμοσώματα
στα οποία εδράζονται θα πάνε σε διαφορετικούς γαμέτες.
Οι ανακαλύψεις του Μέντελ δεν εκτιμήθηκαν από την αρχή για διάφορους λόγους, ένας από τους
οποίους ήταν και η άγνοια αναφορικά με το ποια ήταν η φυσική βάση των παραγόντων που περνούσαν με τη
γονιμοποίηση από τη μία γενιά στην άλλη. Σκεφτείτε ότι την εποχή που ο Μέντελ παρουσίαζε τα αποτελέσματά
του, τα γεγονότα που συμβαίνουν στη μείωση ήταν παντελώς άγνωστα. Μόνο όταν έγιναν γνωστές οι
λεπτομέρειες της μείωσης έγιναν αποδεκτοί και οι νόμοι που είχε διατυπώσει ο Μέντελ και έγινε δυνατή η
διατύπωση της χρωμοσωματικής θεωρίας της κληρονομικότητας, μιας θεωρίας που στηρίχθηκε σε δύο
ανεξάρτητες πηγές δεδομένων: τα πειράματα του Μέντελ από τη μία και τη μικροσκοπική παρατήρηση των
πυρήνων των διαιρούμενων κυττάρων από την άλλη.
1.2.2. Επεξήγηση βασικών όρων που χρησιμοποιούνται στη Γενετική
Στη συνέχεια ακολουθεί μια σύντομη επεξήγηση ορισμένων βασικών όρων που χρησιμοποιούνται σήμερα στη
Γενετική.
• Γονίδιο (gene): είναι αυτό που ο Μέντελ είχε ονομάσει παράγοντα. Με τον όρο γονίδιο εννοούμε
εκείνο το τμήμα του γενετικού υλικού (DNA) που ελέγχει κάποιο χαρακτηριστικό και που έχει μια
συγκεκριμένη θέση επάνω σε κάποιο χρωμόσωμα (γονιδιακός τόπος). Εναλλακτικές εκδοχές ενός
γονιδίου που καταλήγουν σε διαφορετική έκφρασή του ονομάζονται αλληλόμορφα. Κάθε διπλοειδής
οργανισμός κανονικά περιέχει δύο μόνο αλληλόμορφα γονίδια, ωστόσο, ο αριθμός των αλληλομόρφων
κάποιου γονιδίου μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερος μέσα στους πληθυσμούς, που σημαίνει ότι το
χαρακτηριστικό μπορεί να εκφράζεται κατά πολλούς διαφορετικούς τρόπους (π.χ. τα αλληλόμορφα του
γονιδίου που καθορίζει το χρώμα των ματιών ή τις ομάδες αίματος στον άνθρωπο).
• Γονότυπος (genotype): είναι το σύνολο των γενετικών χαρακτήρων ή των αλληλομόρφων ενός
οργανισμού.
- 150 -
• Φαινότυπος (phenotype): είναι η έκφραση του γονοτύπου ή αλλιώς τα χαρακτηριστικά ενός
οργανισμού που καθορίζονται από τη γενετική του σύσταση. Είναι προφανές ότι εφόσον υπάρχουν
επικρατή και υπολειπόμενα αλληλόμορφα, ο φαινότυπος δεν αντικατοπτρίζει υποχρεωτικά όλες τις
μορφές των γονιδίων που περιέχει ο γονότυπος. Αν, για παράδειγμα, τα αλληλόμορφα που ελέγχουν το
χρώμα του άνθους στα πειράματα του Μέντελ που περιγράφηκαν πιο πάνω συμβολιστούν με P για το
επικρατές μωβ και p για το υπολειπόμενο λευκό, ο γονότυπος της F1 γενιάς θα πρέπει να ήταν Pp, αφού
οι γονότυποι των γονέων ήταν PP και pp, αντίστοιχα, παρόλα αυτά ο φαινότυπος της F1 ήταν μωβ
άνθη. Ο όρος φαινότυπος πάντως χρησιμοποιείται και ως ευρύτερη έννοια για να περιγράψει το σύνολο
των γνωρισμάτων (π.χ. μορφολογικά, ανατομικά, φυσιολογικά κ.ά.) ενός οργανισμού, περιγράφει
δηλαδή την έκφραση που δημιουργείται από το συνδυασμό όλων των αλληλομόρφων σε συγκεκριμένο
περιβάλλον.
• Ομόζυγο (homozygous) για κάποιο γονίδιο είναι ένα άτομο που στους πυρήνες των κυττάρων του
διαθέτει δύο πανομοιότυπα αλληλόμορφα (π.χ. PP ή pp), ενώ ετερόζυγο (heterozygous) όταν τα
αλληλόμορφα είναι διαφορετικά (π.χ. Pp).
Με βάση τους ορισμούς αυτούς, μπορείτε τώρα να διαπιστώσετε στην παρακάτω εικόνα (Εικ.12.5) τις
διασταυρώσεις του Μέντελ για το χρώμα του άνθους του μοσχομπίζελου στην περιγραφή που προηγήθηκε.
Εικόνα 12.5 – Επεξήγηση των αποτελεσμάτων του μονοϋβριδισμού.
Όπως φαίνεται στην Εικόνα 12.5, στην πατρική γενιά, το φυτό με τα μωβ άνθη είναι ομόζυγο ως προς
το επικρατές αλληλόμορφο (γονότυπος PP), ενώ το φυτό με τα λευκά άνθη είναι ομόζυγο ως προς το
υπολειπόμενο αλληλόμορφο (γονότυπος pp). Όλοι οι απόγονοι της διασταύρωσης αυτής (F1 γενιά) είναι φυτά
ετερόζυγα με γονότυπο (Pp) και όλοι έχουν φαινότυπο μωβ άνθη γιατί το αλληλόμορφο που ελέγχει το μωβ
χρώμα είναι επικρατές. Όταν διασταυρώνονται δύο ετερόζυγα άτομα της F1 γενιάς (Pp X Pp), τότε στην F2
γενιά εμφανίζονται και οι δύο φαινότυποι (φυτά με μωβ και φυτά με λευκά άνθη), αλλά υπάρχουν τρεις
κατηγορίες γονότυπων (PP, Pp και pp). Συνεπώς, στην F2 γενιά η γονοτυπική αναλογία είναι 1:2:1, ενώ η
φαινοτυπική αναλογία είναι 3:1 (Εικ. 12.6).
- 151 -
Εικόνα 12.6 – Γονοτυπικές και φαινοτυπικές αναλογίες μονοϋβριδισμού.
1.3. Διασταύρωση ελέγχου

Από την ανάλυση των γονοτυπικών και φαινοτυπικών αναλογιών σε μία διασταύρωση μονοϋβριδισμού, όπως
περιγράφηκε προηγουμένως, γίνεται φανερό ότι εάν ένας οργανισμός εμφανίζει το επικρατές χαρακτηριστικό
(π.χ. το μωβ χρώμα άνθους στο μοσχομπίζελο) δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε εάν είναι ομόζυγος (PP) ή
ετερόζυγος (Pp), αφού και οι δύο γονότυποι δίνουν τον ίδιο φαινότυπο, το μωβ χρώμα. Το πρόβλημα αυτό
φυσικά δεν υπάρχει στην περίπτωση των υπολειπόμενων αλληλομόρφων, αφού εάν το άτομο παρουσιάζει τον
υπολειπόμενο φαινότυπο (π.χ. λευκά άνθη), τότε είναι προφανώς ομόζυγο ως προς το αλληλόμορφο αυτό (pp).
Συχνά, έχει σημασία να μπορούμε να διακρίνουμε εάν ένα άτομο είναι ομόζυγο ή ετερόζυγο για κάποιο
χαρακτηριστικό και γι’ αυτό το λόγο οι γενετιστές προβαίνουν σε μία διασταύρωση ελέγχου.
Σε μια διασταύρωση ελέγχου, το άτομο με τον άγνωστο γονότυπο διασταυρώνεται με ένα ομόζυγο
άτομο που εκφράζει το υπολειπόμενο χαρακτηριστικό (Εικ. 12.7). Αν όλοι οι απόγονοι της διασταύρωσης αυτής
έχουν μωβ άνθη, τότε το φυτό της άγνωστης σύστασης είναι ομόζυγο ως προς το επικρατές αλληλόμορφο,
επειδή όλοι οι απόγονοι της διασταύρωσης PP X pp είναι φυτά ετερόζυγα (Pp). Αν, πάλι, οι μισοί απόγονοι
έχουν μωβ, αλλά οι άλλοι μισοί λευκά άνθη, τότε το άτομο που ελέγχεται είναι ετερόζυγο, έχει δηλαδή γονότυπο
Pp (Εικ. 12.7).
Η διασταύρωση ενός οργανισμού αγνώστου γονοτύπου με ένα υπολειπόμενο ομόζυγο άτομο
ονομάζεται διασταύρωση ελέγχου, επειδή μπορεί να αποκαλύψει το γονότυπο του οργανισμού αυτού.
Εικόνα 12.7 – Διασταύρωση ελέγχου.
- 152 -
1.4. Ενδιάμεση κληρονομικότητα – ατελώς επικρατή γονίδια
Για έναν μεγάλο αριθμό αλληλομόρφων που ελέγχουν διάφορα χαρακτηριστικά υπάρχουν σχέσεις υπεροχής-
υποτέλειας, όπως ισχύει στην περίπτωση του χρώματος στα άνθη του μοσχομπίζελου. Σε ορισμένες, ωστόσο,
περιπτώσεις, οι απόγονοι γονέων που διαφέρουν ως προς ένα αλληλόμορφο κάποιου γονιδίου εμφανίζουν έναν
φαινότυπο που είναι ενδιάμεσος ανάμεσα στους φαινοτύπους των γονέων. Αυτό το είδος της κληρονομικότητας
λέγετε ενδιάμεση κληρονομικότητα (ή αλλιώς ατελής επικράτηση) και οφείλεται στο γεγονός ότι μερικά
γονίδια είναι ατελώς επικρατή.
Αν, για παράδειγμα, η διασταύρωση ανάμεσα σε φυτά με κόκκινα και λευκά άνθη γίνει στο φυτό
αντίρρινο (κοινώς «σκυλάκι») και όχι στο μοσχομπίζελο, τα αποτελέσματα είναι αυτά που φαίνονται στην
Εικόνα 12.8. Στην F1 γενιά όλοι οι απόγονοι είναι ομοιόμορφοι και έχουν ένα ενδιάμεσο χρώμα άνθους, το
ροζ. Αυτός ο τρίτος (ενδιάμεσος) φαινότυπος εμφανίζεται επειδή τα άνθη των ετερόζυγων ατόμων έχουν
λιγότερη κόκκινη χρωστική απ’ ό,τι τα ομόζυγα κόκκινα. Στην F2 γενιά, επανεμφανίζονται τα χρώματα κόκκινο
και λευκό της πατρικής γενιάς, αλλά εμφανίζονται και απόγονοι με ενδιάμεσο (ροζ) χρώμα. Από τα
αποτελέσματα αυτά, γίνεται φανερό ότι στην περίπτωση της ενδιάμεσης κληρονομικότητας οι γονοτυπικές και
οι φαινοτυπικές αναλογίες στην F2 γενιά είναι οι ίδιες (γονοτυπική αναλογία: 1RR : 2Rr : 1rr, φαινοτυπική
αναλογία: 1 κόκκινο : 2 ροζ : 1 λευκό).
Εικόνα 12.8 – Ενδιάμεση κληρονομικότητα στο χρώμα του άνθους στο φυτό σκυλάκι.
1.5. Διυβριδισμός
Η μέχρι τώρα συζήτηση για την κληρονομικότητα επικεντρώθηκε στον τρόπο με τον οποίο κληρονομείται ένα
μόνο χαρακτηριστικό, αγνοώντας τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του οργανισμού. Ο Μέντελ, όμως, προχώρησε
τα πειράματά του και μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο κληρονομούνται ταυτόχρονα δύο ή περισσότερα
χαρακτηριστικά. Στην Εικόνα 12.9 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα μιας διασταύρωσης που έκανε ο Μέντελ
- 153 -
μεταξύ δύο αμιγών ποικιλιών μπιζελιού που διέφεραν ως προς το σχήμα αλλά και το χρώμα των σπερμάτων,
μιας ποικιλίας με στρογγυλούς-κίτρινους σπόρους και μιας με ρυτιδωμένους-πράσινους σπόρους.
Στην F1 γενιά, όλα τα φυτά ήταν ομοιόμορφα και είχαν στρογγυλά-κίτρινα σπέρματα, που δείχνει ότι
ο χαρακτήρας στρογγυλά σπέρματα είναι επικρατής του χαρακτήρα ρυτιδωμένα σπέρματα και ότι το κίτρινο
χρώμα σπέρματος επικρατεί έναντι του πράσινου. Στην F2 γενιά, οι απόγονοι έδειξαν τους εξής φαινοτύπους:
315 με στρογγυλά-κίτρινα σπέρματα
108 με στρογγυλά-πράσινα σπέρματα
101 με ρυτιδωμένα-κίτρινα σπέρματα
32 με ρυτιδωμένα-πράσινα σπέρματα
Παρατηρήστε ότι στους απογόνους της F2 γενιάς επανεμφανίζεται ο υπολειπόμενος γονικός

φαινότυπος ρυτιδωμένα-πράσινα σπέρματα, αλλά εμφανίζονται και δύο μη-γονικοί φαινότυποι που
προκύπτουν από συνδυασμό των γονικών (στρογγυλά-πράσινα και ρυτιδωμένα-κίτρινα σπέρματα). Τα
παραπάνω δείχνουν ότι τα γονίδια για το σχήμα και για το χρώμα των σπερμάτων έχουν τη δυνατότητα να
μεταβιβάζονται ανεξάρτητα, χωρίς να επηρεάζει το ένα τη μεταβίβαση του άλλου. Αναλογιζόμενοι τα όσα
συμβαίνουν κατά τη μείωση, αυτό σημαίνει ότι τα γονίδια για το σχήμα και για το χρώμα των σπερμάτων θα
πρέπει να βρίσκονται σε διαφορετικά ζευγάρια ομολόγων χρωμοσωμάτων, τα οποία αποχωρίζονται ανεξάρτητα
μεταξύ τους και δημιουργούν όλους τους δυνατούς συνδυασμούς. Βασισμένος σ’ αυτά τα αποτελέσματα, ο
Μέντελ πρότεινε τον 2ο νόμο του που είναι γνωστός ως νόμος του ανεξάρτητου συνδυασμού, σύμφωνα με τον
οποίο, κατά τον σχηματισμό των γαμετών, κάθε ζεύγος αλληλομόρφων διαχωρίζεται ανεξάρτητα από κάθε
άλλο ζεύγος αλληλομόρφων.
Στην Εικόνα 12.9 παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της παραπάνω διασταύρωσης

διυβριδισμού, όπου με Y και y συμβολίζονται τα αλληλόμορφα για το στρογγυλό και το ρυτιδωμένο σχήμα του
σπέρματος, αντίστοιχα, και με R και r τα αλληλόμορφα για το κίτρινο και το πράσινο χρώμα, αντίστοιχα. Στον
πίνακα (που λέγεται αβάκιο του Punnett), φαίνονται όλοι οι δυνατοί γονότυποι που μπορούν να προκύψουν
στην F2 γενιά. Από τους γονοτύπους αυτούς μπορείτε να διαπιστώσετε ότι οι δυνατοί φαινότυποι είναι τέσσερις
και ότι εμφανίζονται σε αναλογία 9:3:3:1.
Εικόνα 12.9 – Διασταύρωση διυβριδισμού.
- 154 -
Εκείνο που στην πραγματικότητα συμβαίνει κατά τον διυβριδισμό είναι ότι τα αλληλόμορφα του κάθε
γονιδίου συμπεριφέρονται ακριβώς όπως στον μονοϋβριδισμό. Έτσι, αν στα αποτελέσματα του Μέντελ που
δίνονται παραπάνω εξετάσετε τους αριθμούς μόνο για το σχήμα των σπερμάτων και αγνοήσετε το χρώμα τους,
διαπιστώνετε ότι στην F2 γενιά βρέθηκαν 423 φυτά με στρογγυλά σπέρματα (315+108) και 133 φυτά με
ρυτιδωμένα σπέρματα (101+32), δηλαδή μια αναλογία πολύ κοντά στο 3:1. Το ίδιο ισχύει αν εξετάσετε το
χρώμα των σπερμάτων και αγνοήσετε το σχήμα τους. Συνεπώς, η αναλογία 9:3:3:1 του διυβριδισμού είναι στην
πραγματικότητα το προϊόν δύο ξεχωριστών και ανεξάρτητων αναλογιών 3:1.
Μελετώντας την Εικόνα 12.10, μπορείτε τώρα να κατανοήσετε πως τα αποτελέσματα στη διασταύρωση
διυβριδισμού που περιγράφηκε εξηγούνται με βάση τα όσα γνωρίζουμε για τον διαχωρισμό των ομολόγων
χρωμοσωμάτων κατά τη διεργασία της μείωσης. Παρατηρήστε ότι τα αποτελέσματα αυτά προκύπτουν επειδή
τα γονίδια για το σχήμα και για το χρώμα των σπερμάτων βρίσκονται σε διαφορετικά ζευγάρια ομολόγων
χρωμοσωμάτων, τα οποία αποχωρίζονται ανεξάρτητα μεταξύ τους δημιουργώντας όλους τους δυνατούς
συνδυασμούς γαμετών.
Εικόνα 12.10 – Επεξήγηση των αποτελεσμάτων του Μέντελ με βάση τη συμπεριφορά των χρωμοσωμάτων κατά τη μείωση
– Χρωμοσωματική θεωρία της κληρονομικότητας.
Στο βαθμό που τα γονίδια των οποίων εξετάζεται η κληρονομικότητα βρίσκονται τοποθετημένα σε
διαφορετικά ζεύγη ομολόγων χρωμοσωμάτων, όπως στο προηγούμενο παράδειγμα, η παραπάνω μεθοδολογία
μπορεί να εφαρμοστεί για οποιοδήποτε αριθμό γονιδίων. Ωστόσο, είναι φανερό πως η κατασκευή αβακίων του
Punnett γίνεται αρκετά περίπλοκη όταν πρόκειται να εξεταστούν πολλά ζεύγη γονιδίων μαζί. Στις περιπτώσεις
- 155 -
αυτές, ο υπολογισμός των φαινοτυπικών αναλογιών γίνεται με βάση τη γνώση του αν ένα αλληλόμορφο είναι
επικρατές ή υπολειπόμενο και την αρχή ότι «η πιθανότητα ότι ένας αριθμός ανεξάρτητων γεγονότων θα συμβούν
μαζί ισούται με το γινόμενο των πιθανοτήτων που έχει το κάθε γεγονός να συμβεί μόνο του». Έτσι, για
παράδειγμα, για να υπολογίσουμε το ποσοστό των απογόνων στην F2 γενιά της παραπάνω διασταύρωσης που
θα έχουν τον φαινότυπο στρογγυλά-πράσινα σπέρματα, αρκεί να πράξουμε ως εξής: Γνωρίζουμε ότι το
αλληλόμορφο για τα στρογγυλά σπέρματα είναι επικρατές και συνεπώς σε μια διασταύρωση μονοϋβριδισμού
πρέπει να εκφράζεται στα 3/4 των απογόνων. Το αλληλόμορφο για τα πράσινα σπέρματα, πάλι, είναι
υπολειπόμενο και επομένως σε μια διασταύρωση μονοϋβριδισμού εκφράζεται στο 1/4 των απογόνων. Η
πιθανότητα ότι και τα δύο θα συμβούν μαζί είναι 3/4 Χ 1/4 = 3/16, που σημαίνει ότι 3 στους 16 δυνατούς
συνδυασμούς του διυβριδισμού θα είναι φυτά με στρογγυλά-πράσινα σπέρματα, ακριβώς όπως φαίνεται και
από το αβάκιο του Punnett στην Εικόνα 12.9.
1.6. Σύνδεση και ανασυνδυασμός

Από τα πειράματα διυβριδισμού που περιγράφηκαν έως τώρα διαπιστώθηκε ότι τα γονίδια διαχωρίζονται
ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Η χρωμοσωματική θεωρία της κληρονομικότητας εξήγησε το φαινόμενο αυτό
με την παραδοχή ότι συνέβαινε γιατί τα γονίδια που εξέταζε ο Μέντελ ήταν τοποθετημένα σε διαφορετικά
χρωμοσώματα. Όμως, ο αριθμός των χρωμοσωμάτων σε κάθε είδος είναι πολύ μικρότερος από τον αριθμό των
γονιδίων του οργανισμού και επομένως, είναι προφανές, ότι πολλά γονίδια βρίσκονται τοποθετημένα στο ίδιο
χρωμόσωμα και ότι όλα τα γονίδια ενός χρωμοσώματος θα πρέπει να μεταβιβάζονται μαζί και όχι ανεξάρτητα.
Γονίδια που βρίσκονται τοποθετημένα στο ίδιο χρωμόσωμα αναφέρονται ως συνδεδεμένα γονίδια.
Το πώς κατόρθωσε ο Μέντελ να μελετήσει μόνο γονίδια που βρίσκονταν σε διαφορετικά
χρωμοσώματα, και επομένως διαχωρίζονταν ανεξάρτητα κατά τη μείωση, παραμένει μιας κάποιας μορφής
μυστήριο, το οποίο θα μπορούσε να εξηγηθεί ή με την παραδοχή ότι ο Μέντελ ήταν ιδιαίτερα τυχερός στην
επιλογή των χαρακτηριστικών που μελέτησε ή ότι δεν λάμβανε υπόψη του όσα πειράματα έδιναν αποτελέσματα
που δεν ταίριαζαν με τις υποθέσεις του!
Το 1906, οι Bateson και Punnett διαπίστωσαν ότι τα αποτελέσματα μιας διασταύρωσης διυβριδισμού
που έκαναν στο μοσχομπίζελο (φυτά με μωβ άνθη και επιμήκης γυρεόκοκκους Χ φυτά με κόκκινα άνθη και
στρογγυλούς γυρεόκοκκους) δεν ταίριαζαν με τη θεωρεία του Μέντελ περί ανεξάρτητου διαχωρισμού των
γονιδίων. Συγκεκριμένα, ανάμεσα στους απογόνους τους F2 γενιάς παρατήρησαν δυσανάλογα μεγαλύτερα
ποσοστά ατόμων με τους γονικούς φαινότυπους, ενώ τα ποσοστά των μη-γονικών φαινοτύπων ήταν
χαμηλότερα από τα αναμενόμενα. Στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν την πιο συχνή από την αναμενόμενη
σύγχρονη είσοδο στους δύο γαμέτες και των δύο επικρατών αλληλομόρφων μαζί ή και των δύο υπολειπόμενων
μαζί, οι ερευνητές αυτοί πρότειναν την ιδέα της «μερικής σύζευξης» των γονιδίων. Το φαινόμενο, όμως, έγινε
κατανοητό αργότερα, με την ερευνητική δουλειά της ομάδας του Morgan στη Drosophila (τη μύγα των
φρούτων). Διαπιστώθηκε, έτσι, ότι όλα τα γονίδια που υπάρχουν στον πυρήνα ανήκουν σε τόσες ομάδες
σύνδεσης, όσος είναι και ο απλοειδής αριθμός των χρωμοσωμάτων κάθε είδους. Έτσι, μη αλληλόμορφα γονίδια
μπορεί να είναι συνδεδεμένα γιατί βρίσκονται τοποθετημένα στο ίδιο χρωμόσωμα. Κατά τη μείωση, τα
συνδεδεμένα γονίδια τείνουν να παραμένουν μαζί και να πηγαίνουν στον ίδιο γαμέτη. Στην περίπτωση που τα
μη αλληλόμορφα γονίδια μπαίνουν στους γαμέτες σε διαφορετικές αναλογίες από αυτές που αναμένονται (όπως
στην περίπτωση των γονιδίων για το χρώμα του άνθους και το σχήμα του γυρεόκοκκου στη διασταύρωση των
Bateson και Punnett), τότε έχουμε το φαινόμενο του ανασυνδυασμού.
Για να γίνουν πιο κατανοητά τα παραπάνω, ας εξετάσουμε με λεπτομέρεια τα αποτελέσματα μιας

διασταύρωσης που έκανε η ερευνητική ομάδα του Morgan μεταξύ ενός θηλυκού ατόμου Drosophila με γκρίζο
χρώμα σώματος και μακριά πτερύγια (ο συνήθης φυσιολογικός φαινότυπος της Drosophila) και ενός
μεταλλαγμένου αρσενικού ατόμου που είχε μαύρο χρώμα σώματος και κοντά-ζαρωμένα πτερύγια (Εικ. 12.11).
Αν Α και a συμβολίζουν τα αλληλόμορφα για το γκρίζο και το μαύρο χρώμα του σώματος, αντίστοιχα, και B
και b τα αλληλόμορφα για τα μακριά και τα κοντά πτερύγια, αντίστοιχα, τότε η διασταύρωση ενός ετερόζυγου
ως προς τα δύο χαρακτηριστικά θηλυκού ατόμου (γονότυπος: AaBb) με ένα μεταλλαγμένο αρσενικό
(γονότυπος: aabb) έδωσε τα αποτελέσματα που φαίνονται στην Εικόνα 12.11.
- 156 -
Εικόνα 12.11 – Αποτελέσματα μεταβίβασης δύο συνδεδεμένων γονιδίων στη Drosophila.
Αν τα γονίδια που ελέγχουν το χρώμα του σώματος και το μέγεθος των πτερυγίων στη Drosophila
βρίσκονταν σε διαφορετικά χρωμοσώματα, τότε, σύμφωνα με τον 2ο νόμο του Μέντελ για τον ανεξάρτητο
συνδυασμό των γονιδίων, στους απογόνους της παραπάνω διασταύρωσης θα εμφανίζονταν οι τέσσερις δυνατοί
φαινότυποι σε αναλογία:
1 γκρίζο (σώμα)-μακριά (πτερύγια) : 1 μαύρο-κοντά : 1 γκρίζο-κοντά : 1 μαύρο-μακριά
(Παρατηρήστε ότι η φαινοτυπική αναλογία 1:1:1:1 αναμένεται επειδή το θηλυκό άτομο είναι ετερόζυγο ως
προς τα δύο χαρακτηριστικά).
Ωστόσο, η φαινοτυπική αναλογία που βρήκε ο Morgan μεταξύ των απογόνων διέφερε κατά πολύ από
την αναμενόμενη (Εικ. 12.11). Εμφανίζονταν, δηλαδή, δυσανάλογα μεγαλύτερα ποσοστά ατόμων με φαινότυπο
γκρίζο χρώμα σώματος-μακριά πτερύγια και φαινότυπο μαύρο χρώμα σώματος-κοντά πτερύγια (οι γονικοί
φαινότυποι). Σύμφωνα με τον Morgan, τα αποτελέσματα αυτά μπορούν να εξηγηθούν αν τα δύο γονίδια (το
γονίδιο που ελέγχει το χρώμα σώματος και εκείνο για το μέγεθος των πτερυγίων) βρίσκονται επάνω στο ίδιο
χρωμόσωμα, οπότε κατά τη μείωση παραμένουν συνήθως μαζί και πηγαίνουν στον ίδιο γαμέτη. Οι ενδιάμεσοι
φαινότυποι γκρίζο χρώμα σώματος-κοντά πτερύγια και μαύρο χρώμα σώματος-μακριά πτερύγια εμφανίζονται
σε μικρότερα ποσοστά ως αποτέλεσμα του φαινομένου του ανασυνδυασμού. Το φαινόμενο αυτό, όπως
γνωρίζουμε σήμερα, συμβαίνει κατά τη διάρκεια της σύναψης των ομολόγων χρωμοσωμάτων κατά την
πρόφαση Ι της μειωτικής διαίρεσης, οπότε και παρατηρείται το κυτταρολογικό φαινόμενο του επιχιασμού, κατά
τη διάρκεια του οποίου γίνονται ανταλλαγές γενετικού υλικού ανάμεσα στις μη-αδελφές χρωματίδες των
ομολόγων χρωμοσωμάτων, με αποτέλεσμα να εισέρχονται γονίδια στους γαμέτες σε συνδυασμούς που
διαφέρουν από τους συνδυασμούς που υπήρχαν στους γονείς (Εικ. 12.12). Τέτοιου είδους ανταλλαγές
παρατηρούνται κατά τη μείωση στα περισσότερα ζώα και φυτά που έχουν μελετηθεί.
Το φαινόμενο του ανασυνδυασμού δίνει ένα μέτρο της απόστασης μεταξύ των γονιδίων - όσο πιο κοντά
βρίσκονται δύο γονίδια τόσο μικρότερο ποσοστό ανασυνδυασμένων γονοτύπων παρατηρείται και το
αντίστροφο. Στο παράδειγμα της διασταύρωσης στη Drosophila που προηγήθηκε, παρατηρήστε ότι η
συχνότητα ανασυνδυασμού είναι 17% (βλέπε Εικ. 12.12). Η έκταση του ανασυνδυασμού μεταξύ δύο ή
περισσοτέρων γονιδίων μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως η απόσταση των γονιδίων σε ένα χάρτη, που μπορεί να
κατασκευαστεί με χρήση των αποτελεσμάτων του ανασυνδυασμού. Η ανακάλυψη του φαινομένου του
ανασυνδυασμού έδωσε μεγάλη ώθηση στη μελέτη των φαινομένων της κληρονομικότητας καθώς επέτρεψε τη
«χαρτογράφηση» των γονιδίων επάνω στο κάθε χρωμόσωμα και τον καθορισμό των σχετικών θέσεων και
αποστάσεών τους πάνω σε αυτό.
- 157 -
Εικόνα 12.12 – Α) Το φαινόμενο του ανασυνδυασμού ως ερμηνεία των αποτελεσμάτων μιας διασταύρωσης στη Drosophila
(♀ AaBb x ♂ aabb) που μελέτησε η ερευνητική ομάδα του Morgan. (Β) Λόγω του ανασυνδυασμού που παρατηρείται κατά τη
σύναψη των ομολόγων χρωμοσωμάτων στην πρόφαση Ι της μείωσης Ι, το θηλυκό άτομο στην παραπάνω διασταύρωση
παράγει τέσσερις διαφορετικούς γαμέτες.
1.7. Πολλαπλά αλληλόμορφα

Στα διπλοειδή κύτταρα, ο αριθμός των αλληλομόρφων κάθε γονιδίου που φέρουν τα χρωμοσώματα στον
πυρήνα είναι το πολύ δύο. Ωστόσο, ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει σε επίπεδο πληθυσμών, όπου ο αριθμός
των αλληλομόρφων ενός γονιδίου μπορεί να είναι μεγαλύτερος (πολλαπλά αλληλόμορφα), πράγμα που
σημαίνει ότι το χαρακτηριστικό μπορεί να εκφράζεται με πολλούς και διάφορους τρόπους.
Τα πολλαπλά αλληλόμορφα μπορεί να αλλάξουν τις αναλογίες των νόμων του Μέντελ επειδή
δημιουργούν πολλά είδη φαινοτύπων λόγω των διαφορετικών συνδυασμών που γίνονται. Στον άνθρωπο, για
παράδειγμα, πολλά γονίδια που ευθύνονται για τη δημιουργία ασθενειών έχουν πολλαπλά αλληλόμορφα
γονίδια, όπως συμβαίνει στη β-θαλασσαιμία, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται η ίδια ασθένεια με διαφορετική
μορφή. Ένα κλασικό παράδειγμα πολλαπλών αλληλομόρφων είναι αυτά που καθορίζουν τις ομάδες αίματος
του ανθρώπου στο σύστημα ΑΒΟ (Εικ. 12.13).
Εικόνα 12.13 – Το σύστημα ΑΒΟ των ομάδων αίματος του ανθρώπου.
- 158 -
1.7.1. Το σύστημα ΑΒΟ των ομάδων αίματος
Στο σύστημα ΑΒΟ υπάρχουν τέσσερις ομάδες αίματος (δηλαδή τέσσερις φαινότυποι), η Α, η Β, η ΑΒ και η Ο,
οι οποίες προσδιορίζονται από το εάν στη μεμβράνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων υπάρχουν ή όχι δύο αντιγόνα
επιφανείας, το αντιγόνο Α και το αντιγόνο Β (Εικ. 12.13). Η παρουσία των αντιγόνων αυτών, και καθ’ επέκταση
οι ομάδες αίματος, καθορίζονται από τρία αλληλόμορφα ενός γονιδίου: τα ΙΑ, ΙΒ (που είναι συνεπικρατή ή
συνυπερέχοντα) και το i (που είναι υπολειπόμενο).
Κάθε άτομο μπορεί να έχει οποιαδήποτε δύο από τα αλληλόμορφα αυτά, αλλά μόνο δύο. Έτσι, οι
πιθανοί γονοτυπικοί συνδυασμοί που προκύπτουν είναι οι εξής: ΙΑΙΑ, ΙΒΙΒ, ΙΑi, ΙΒi, ΙΑΙΒ και ii. Άτομα με
γονοτύπους ΙΑΙΑ και ΙΑi φέρουν το αντιγόνο Α στην επιφάνεια των ερυθροκυττάρων τους, αντίσωμα αντι-Β στο
πλάσμα του αίματός τους και ανήκουν στην ομάδα αίματος Α. Αναλόγως, άτομα με γονοτύπους ΙΒΙΒ και ΙΒi
φέρουν το αντιγόνο Β στην επιφάνεια των ερυθροκυττάρων τους, αντίσωμα αντι-Α στο πλάσμα και ανήκουν
στην ομάδα αίματος Β. Ο γονότυπος ΙΑΙΒ καθορίζει την ομάδα αίματος ΑΒ και τα άτομα μ’ αυτό το γονότυπο
φέρουν τόσο το αντιγόνο Α όσο και το αντιγόνο Β στα ερυθροκύτταρά τους, αλλά καθόλου αντι-Α και αντι-Β
αντισώματα στο πλάσμα. Δηλαδή, στους ετεροζυγώτες ΙΑΙΒ εκφράζονται και τα δύο αλληλόμορφα στον
φαινότυπο (φαινόμενο συνυπεροχής). Τέλος, άτομα με γονότυπο ii δεν έχουν αντιγόνα στα ερυθροκύτταρα,
αλλά και τα δύο αντισώματα (αντι-Α και αντι-Β) στο πλάσμα, και ανήκουν στην ομάδα Ο (Εικ. 12.13).
Εάν ερυθρά αιμοσφαίρια που φέρουν ένα αντιγόνο στην επιφάνειά τους βρεθούν σε πλάσμα με το
αντίστοιχο αντίσωμα, τότε θα συγκολληθούν μεταξύ τους και θα καταστραφούν. Αυτό καθορίζει και τη
συμβατότητα μεταξύ των ομάδων αίματος. Έτσι, άτομα από τις ομάδες Α ή Β μπορούν να πάρουν αίμα από τη
δική τους ομάδα ή από την ομάδα Ο που δεν έχει αντιγόνα στα ερυθρά αιμοσφαίρια (η ποσότητα των
αντισωμάτων αντι-Α και αντι-Β που μεταβιβάζονται σε αυτή την περίπτωση δεν είναι αρκετή για να προκαλέσει
συγκόλληση των ερυθροκυττάρων του δέκτη). Άτομα της ομάδας ΑΒ μπορούν να δεχθούν αίμα από όλες της
ομάδες, μιας και δεν έχουν καθόλου αντισώματα στο πλάσμα τους, γι’ αυτό και είναι γνωστά ως πανδέκτες.
Αντιθέτως, άτομα της ομάδας Ο, επειδή έχουν και τα δύο αντισώματα αλλά κανένα αντιγόνο, μπορούν να
δώσουν αίμα σε όλες τις άλλες ομάδες (πανδότες), αλλά να δεχθούν αίμα μόνο από άτομα με την ίδια ομάδα
αίματος.
Επειδή η ομάδα αίματος καθορίζεται γενετικά, οι πιθανές ομάδες αίματος των απογόνων ενός γάμου
μπορεί να προβλεφθούν αν είναι γνωστές οι ομάδες αίματος και των δύο γονέων. Η συχνότητα μερικών ομάδων
αίματος ανάμεσα σ' αυτούς τους απογόνους μπορεί επίσης να αποκλειστεί, γεγονός που μπορεί να
χρησιμοποιηθεί σε ορισμένες περιπτώσεις για δικαστικούς λόγους, όπως π.χ. για τον αποκλεισμό της
πατρότητας. Έτσι, ένας άνδρας με ομάδα αίματος Ο δεν μπορεί να θεωρηθεί πατέρας ενός παιδιού με ομάδα
αίματος ΑΒ, ανεξάρτητα από την ομάδα αίματος της μητέρας, αφού όλα τα σπερματοζωάριά του θα φέρουν το
υπολειπόμενο αλληλόμορφο i, το οποίο δεν προκαλεί σχηματισμό αντιγόνου. Στον Πίνακα 12.1
παρουσιάζονται οι δυνατοί φαινότυποι (ομάδες αίματος) των απογόνων για όλους τους πιθανούς συνδυασμούς
ομάδων αίματος των γονιών και ταυτοχρόνως, οι περιπτώσεις όπου είναι δυνατός ο αποκλεισμός ορισμένων
ομάδων αίματος. Είναι προφανές πως, με το σύστημα ΑΒΟ δεν είναι δυνατός πάντοτε ο πλήρης αποκλεισμός
και ποτέ ο καθορισμός του ποιος είναι ο γονιός ενός παιδιού. Αν, για παράδειγμα, πατέρας και γιός έχουν την
ίδια ομάδα αίματος Α δεν σημαίνει πως συνδέονται και βιολογικά, αφού ένας πολύ μεγάλος αριθμός ατόμων
στον πληθυσμό έχει επίσης την ίδια ομάδα αίματος. Υπάρχει πάντως η δυνατότητα, αν χρησιμοποιηθούν και
άλλα συστήματα ομάδων αίματος και ενζυμικών συστημάτων που ελέγχονται από άλλα πολλαπλά
αλληλόμορφα, να πλησιάσει κανείς πάρα πολύ στη βεβαιότητα για το εάν είναι ή δεν είναι κάποιος o γονιός
ενός παιδιού.
Γάμος Απόγονοι Αποκλείεται απόγονος

Ομάδες Γονότυποι Ομάδες Γονότυποι της ομάδας
Α x Α Ι ΑΙ Α x Ι ΑΙ Α Α Ι ΑΙ Α Β, ΑΒ, Ο
Α x Α Ι Αi x Ι Αi Α, Ο ΙΑΙΑ, ΙΑi, ii Β, ΑΒ
Α x Α Ι ΑΙ Α x Ι Αi Α Ι ΑΙ Α, Ι Αi Β, ΑΒ, Ο
Β x Β ΙΒΙΒ x ΙΒΙΒ Β ΙΒΙΒ Α, ΑΒ, Ο
Β x Β ΙΒi x ΙΒi Β, Ο ΙΒΙΒ, ΙΒi, ii Α, ΑΒ
Β x Β ΙΒΙΒ x ΙΒi Β ΙΒΙΒ, ΙΒi Α, ΑΒ, Ο
- 159 -
Α x Β ΙΑΙΑ x ΙΒΙΒ ΑΒ Ι ΑΙ Β Α, Β, Ο
Α x Β ΙΑΙΑ x ΙΒi Α, ΑΒ ΙΑi, ΙΑΙΒ Β, Ο
Α x Β ΙΑi x ΙΒΙΒ Β, ΑΒ ΙΒi, ΙΑΙΒ Α, Ο
Α x Β ΙΑi x ΙΒi Α, Β, ΑΒ, Ο ΙΑi, ΙΒi, ΙΑΙΒ, ii Κανένας
ΑΒ x ΑΒ Ι ΑΙ Β x Ι ΑΙ Β Α, Β, ΑΒ ΙΑΙΑ, ΙΒΙΒ, ΙΑΙΒ Ο
Α x ΑΒ Ι ΑΙ Α x Ι ΑΙ Β Α, ΑΒ Ι ΑΙ Α, Ι ΑΙ Β Β, Ο
Α x ΑΒ Ι Αi x Ι ΑΙ Β Α, Β, ΑΒ ΙΑΙΑ, ΙΑi, ΙΒi, ΙΑΙΒ Ο
Β x ΑΒ ΙΒΙΒ x ΙΑΙΒ Β, ΑΒ ΙΒΙΒ, ΙΑΙΒ Α,Ο
Β x ΑΒ ΙΒi x ΙΑΙΒ Α, Β, ΑΒ ΙΑi, ΙΒΙΒ, ΙΒi, ΙΑΙΒ Ο
Ο x Ο ii x ii Ο Ii Α, Β, ΑΒ
Ο x Α ii x ΙΑΙΑ Α Ι Αi Β, ΑΒ, Ο
Ο x Α ii x ΙΑi Α, Ο ΙΑi, ii Β, ΑΒ
Ο x Β ii x ΙΒΙΒ Β ΙΒi Α, ΑΒ, Ο
Ο x Β ii x ΙΒi Β, Ο ΙΒi, ii Α, ΑΒ
Ο x ΑΒ ii x ΙΑΙΒ Α, Β ΙΑi, ΙΒi ΑΒ, Ο
Πίνακας 12.1 – Πιθανοί συνδυασμοί ομάδων αίματος σε διάφορους γάμους και ομάδες αίματος των απογόνων αυτών των
γάμων.
1.7.2. Ο παράγοντας Rhesus
Ένα άλλο σύστημα αντιγόνων που αναγνωρίστηκε στην επιφάνεια των ερυθροκυττάρων της πλειοψηφίας του
ανθρώπινου πληθυσμού είναι το σύστημα του παράγοντα Rhesus (τα αντιγόνα οφείλουν το όνομά του στον
πίθηκο rhesus, όπου πρωτοαναγνωρίστηκαν). Υπάρχει ένας αριθμός διαφορετικών αντιγόνων σ’ αυτήν την
ομάδα, αλλά μόνο ένας διακρίνεται λόγω της σημασίας του από ιατρικής πλευράς. Αυτό το Rh αντιγόνο
ορίζεται ως D και εάν εμφανίζεται στα ερυθροκύτταρα ενός ατόμου αυτό χαρακτηρίζεται ως Rhesus θετικό
(Rh+), ενώ αν απουσιάζει ως Rhesus αρνητικό (Rh-). Από τους δύο φαινοτύπους ο πιο συχνός είναι ο Rh+, με
ποσοστό 85% στους Καυκάσιους πληθυσμούς.
Άτομα με Rh- φαινότυπο, τα οποία εκτίθενται με κάποιο τρόπο σε αίμα από άτομα Rh+ (π.χ. μετά από
μετάγγιση αίματος ή κατά τον τοκετό, οπότε μία Rh- μητέρα μπορεί να εκτεθεί στα αντιγόνα Rh ενός Rh+
εμβρύου), ευαισθητοποιούνται και παράγουν αντισώματα ενάντια στα Rh+ ερυθρά αιμοσφαίρια (αντι-Rh+) και
όταν εκτεθούν ξανά σε Rh+ αίμα τότε καταστρέφουν τα Rh+ ερυθροκύτταρα. Αυτή η ευαισθητοποίηση των Rh-
ατόμων αποκτά κρίσιμη σημασία αν έχει γίνει σε γυναίκες που μένουν έγκυες για δεύτερη φορά και το παιδί
τυχαίνει να είναι πάλι Rh+. Στην περίπτωση αυτή, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να περάσουν μέσω του
πλακούντα αντισώματα (αντι-Rh+) στο αίμα του εμβρύου, οπότε δημιουργείται μια κατάσταση αιμολυτικού
ίκτερου και αναιμίας, γνωστής ως εμβρυική ερυθροβλάστωση, που μερικές φορές καταλήγει στο θάνατο του
νεογνού αν δεν γίνει άμεση αλλαγή όλου του αίματος με μαζική μετάγγιση. Προφανώς το πρόβλημα δεν
υφίσταται αν η μητέρα είναι Rh+ και το παιδί Rh-, αφού στην περίπτωση αυτή το αίμα του παιδιού δεν προκαλεί
το σχηματισμό αντισωμάτων στη μητέρα. Η εμβρυική ερυθροβλάστωση προλαμβάνεται πλέον με χορήγηση
στην Rh- μητέρα ενδοφλέβιου παρασκευάσματος αντισωμάτων κατά του παράγοντα Rhesus. Πρόκειται για
έναν τύπο παθητικής ανοσοποίησης, κατά την οποία η έγχυση των αντισωμάτων αδρανοποιεί τα αντιγόνα Rh,
εμποδίζοντας με τον τρόπο αυτό την ενεργητική ανοσοποίηση της μητέρας σε αυτά.
Αρχικά θεωρήθηκε ότι το σύστημα Rhesus κληρονομείται ως σύστημα ενός επικρατούς και ενός
υπολειπόμενου αλληλομόρφου (R και r), όπου η ύπαρξη του R (γονότυποι RR και Rr) καθόριζε τον φαινότυπο
Rh+, ενώ ο γονότυπος rr καθόριζε τον Rh-. Νεώτερα, ωστόσο, δεδομένα έχουν οδηγήσει σε δύο τύπους
εξηγήσεων, από τους οποίους ο ένας δέχεται την ύπαρξη πολλαπλών αλληλομόρφων, ενώ ο άλλος την ύπαρξη
τριών ζευγαριών γονιδίων (με δύο αλληλόμορφα το καθένα), που είναι υπεύθυνα για την έκφραση του
παράγοντα Rhesus. Γενικά πάντως, για πρακτικούς σκοπούς, εφαρμόζεται το απλό σύστημα υπεροχής-
υποτέλειας.
- 160 -
1.8. Πολυγονιδιακή κληρονομικότητα – προσθετικά γονίδια
Ο Μέντελ μελέτησε γενετικούς χαρακτήρες στο μοσχομπίζελο (π.χ. το χρώμα του άνθους) που καθορίζονται
από ένα ζευγάρι αλληλόμορφων γονιδίων, η έκφραση των οποίων κατέληγε σε ευδιάκριτους φαινοτύπους (π.χ.
φυτά με μωβ και φυτά με λευκά άνθη). Ωστόσο, υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. το ύψος και το
χρώμα του δέρματος στον άνθρωπο, που εμφανίζουν μία συνεχή διακύμανση ανάμεσα στα διάφορα άτομα ενός
πληθυσμού (π.χ. κάποιος μπορεί να είναι πολύ κοντός, κοντός, μετρίου αναστήματος, ψηλός, πολύ ψηλός
κ.ο.κ.). Τέτοιου είδους ποσοτικοί χαρακτήρες ελέγχονται συνήθως από περισσότερα από ένα διαφορετικά
γονίδια και στις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποιείται ο όρος πολυγονιδιακή κληρονομικότητα. Γονίδια που
ελέγχουν ποσοτικούς χαρακτήρες ονομάζονται συμβάλλοντα ή προσθετικά, επειδή θεωρούνται ότι
συνεργάζονται προσθετικά για την εκδήλωση π.χ. του ύψους.
Το χρώμα του δέρματος στον άνθρωπο, για παράδειγμα, θεωρείται ότι ελέγχεται από τρία τουλάχιστον
γονίδια (πιθανώς συμβάλλουν πολύ περισσότερα αλλά για χάρη ευκολίας θεωρήστε μόνο τρία). Έστω ότι τα
αλληλόμορφα Α, Β και C των τριών γονιδίων που ελέγχουν το χρώμα του δέρματος συνεισφέρουν το καθένα
από ένα «βαθμό σκουρότητας», ενώ τα αλληλόμορφά τους, που συμβολίζονται με a, b και c, είναι ουδέτερα.
Ένα άτομο με γονότυπο ΑABBCC θα έχει πολύ σκούρο δέρμα, ένα άτομο με γονότυπο aabbcc θα είναι
ανοιχτόχρωμο, ενώ ένα άτομο με γονότυπο AaBbCc θα έχει έναν ενδιάμεσο φαινότυπο. Επιπρόσθετα, άτομα
με γονότυπο AaBbCc ή AABbcc θα είναι το ίδιο σκουρόχρωμα αφού τα γονίδια συνεργάζονται προσθετικά
για την εκδήλωση του χρώματος στο δέρμα. Περιβαλλοντικοί παράγοντες πάντως, όπως η έκθεση στον ήλιο,
συνεισφέρουν συνήθως στον τελικό καθορισμό κάποιου ποσοτικού χαρακτήρα.
1.9. Αλληλεπίδραση περιβάλλοντος και γενετικού υλικού

Η κληρονομικότητα προσδιορίζει τι είναι δυνατόν να γίνει ένας οργανισμός αλλά όχι τι θα γίνει τελικά. Το τι
θα γίνει ένας οργανισμός εξαρτάται τόσο από το γενετικό του υπόβαθρο όσο και από το περιβάλλον του. Για
παράδειγμα, το ύψος στον άνθρωπο εξαρτάται και από τη διατροφή του, το χρώμα του δέρματος από την έκθεση
στον ήλιο, ο βαθμός ευφυΐας (IQ) επηρεάζεται από την εμπειρία και τη μάθηση. Ακόμη και τα μονοζυγωτικά
δίδυμα, που έχουν την ίδια γονιδιακή συγκρότηση, εκδηλώνουν συχνά πολύ διαφορετικούς χαρακτήρες ως
αποτέλεσμα των μοναδικών εμπειριών που έχει το καθένα.
Είναι όμως το γενετικό υπόβαθρο ή το περιβάλλον πιο σημαντικό στη διαμόρφωση των τελικών
χαρακτηριστικών ενός οργανισμού; Μερικά κληρονομικά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. ο τύπος του αίματος και
το χρώμα των ματιών στον άνθρωπο, δεν φαίνεται να επηρεάζονται από το περιβάλλον. Οι επιδράσεις του
περιβάλλοντος είναι, σε γενικές γραμμές, πιο εμφανείς όταν εξετάζονται πολυγονιδιακοί χαρακτήρες. Σε
άλλους πάλι οργανισμούς, μερικά χαρακτηριστικά έχει βρεθεί ότι εκφράζονται μόνο κάτω από ορισμένες
περιβαλλοντικές συνθήκες. Η Drosophila, για παράδειγμα, είναι δυνατόν να έχει το κληρονομικό
χαρακτηριστικό για αναδιπλωμένα πτερύγια. Η έκφραση αυτού του χαρακτηριστικού επηρεάζεται από τη
θερμοκρασία στην οποία αναπτύσσεται. Άτομα με αναδιπλωμένα πτερύγια παράγουν όμοια άτομα μόνο όταν
αναπτύσσονται στους 22ο C. Οι ίδιες μύγες, όμως, θα έχουν φυσιολογικά ίσια πτερύγια αν αναπτυχθούν σε
θερμοκρασία 27ο C ή 32ο C. Το φυτό Primula, πάλι, παράγει λευκά άνθη όταν καλλιεργείται σε θερμοκρασία
30ο C, αλλά κόκκινα άνθη όταν καλλιεργείται σε θερμοκρασία μικρότερη των 30ο C.
Είναι προφανές ότι δεν είναι δυνατόν να δοθεί συγκεκριμένη απάντηση στο παραπάνω ερώτημα.
Μπορούμε όμως να πούμε ότι οι δύο δυνάμεις, γενετικό υπόβαθρο και περιβάλλον, εργαζόμενες μαζί
προσδιορίζουν το τελικό αποτέλεσμα.
1.10. Γενετικές ασθένειες στον άνθρωπο

Όλο και περισσότερες ασθένειες αναγνωρίζονται σήμερα ως γενετικές και αποδίδονται στην ανώμαλη δομή ή
λειτουργία μεταλλαγμένων γονιδίων. Μέχρι στιγμής, περισσότερες από 4.000 ασθένειες έχουν συσχετιστεί με
την ύπαρξη γενετικών ανωμαλιών, πολλές από τις οποίες εξακολουθούν να αποτελούν την κύρια αιτία της
βρεφικής θνησιμότητας. Οι γενετικές ασθένειες κληρονομούνται είτε ως επικρατή είτε ως υπολειπόμενα
χαρακτηριστικά.
- 161 -
Σε ορισμένους οργανισμούς, όπως για παράδειγμα στο μοσχομπίζελο που χρησιμοποίησε ο Μέντελ
στα πειράματά του, είναι σχετικά εύκολο να μελετηθεί ο τρόπος μεταβίβασης των κληρονομικών χαρακτήρων,
αφού οι οργανισμοί αυτοί προσφέρονται για τεχνητή γονιμοποίηση, αλλά και για αυτογονιμοποίηση,
παρέχοντας τη δυνατότητα παρατήρησης μεγάλου αριθμού απογόνων σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Προφανώς, κάτι ανάλογο δεν είναι εφικτό όταν εξετάζεται ο τρόπος μεταβίβασης των κληρονομικών
χαρακτήρων (δηλαδή ο τύπος της κληρονομικότητας) στον άνθρωπο. Στην περίπτωση αυτή, συλλέγονται
πληροφορίες από το ιστορικό μιας οικογένειας για ένα ορισμένο χαρακτήρα που αναπαριστώνται σε ένα
γενεαλογικό δένδρο (μια διαγραμματική, δηλαδή, απεικόνιση των μελών μιας οικογένειας για πολλές γενιές,
στην οποία αναπαριστώνται οι γάμοι, η σειρά των γεννήσεων, το φύλο των ατόμων και ο φαινότυπός τους σε
σχέση με κάποιο συγκεκριμένο χαρακτήρα), από το οποίο είναι δυνατόν να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά
με τον τρόπο κληρονόμησης του χαρακτήρα που εξετάζεται.
Παρατηρήστε τις δύο παρακάτω απλές διαγραμματικές απεικονίσεις των μελών μιας οικογένειας
προκειμένου να κατανοήσετε τον τύπο της κληρονομικότητας μίας γενετικής ασθένειας στον άνθρωπο, αν,
δηλαδή, αυτή κληρονομείται ως επικρατές ή ως υπολειπόμενο χαρακτηριστικό (Εικ. 12.14). Αν η ασθένεια
οφείλεται σε ένα μεταλλαγμένο αλληλόμορφο που βρίσκεται επάνω σε κάποιο από τα 22 διαφορετικά
αυτοσωματικά χρωμοσώματα (όχι δηλαδή στα φυλετικά Χ και Υ χρωμοσώματα, βλέπε Άσκηση 13), τότε
λέμε ότι η ασθένεια αυτή είναι αυτοσωματική. Αν το μεταλλαγμένο αυτό αλληλόμορφο είναι επικρατές, η
ασθένεια είναι επικρατής αυτοσωματική. Αν το αλληλόμορφο είναι υπολειπόμενο, τότε πρόκειται για
υπολειπόμενη αυτοσωματική ασθένεια.
Εικόνα 12.14 – Διαγραμματική απεικόνιση του τρόπου κληρονόμησης μίας ασθένειας. Υπολειπόμενη αυτοσωματική
κληρονομικότητα (Α), επικρατής αυτοσωματική κληρονομικότητα (Β).
Στα παραπάνω διαγράμματα, τα θηλυκά άτομα απεικονίζονται με τον κύκλο, ενώ τα αρσενικά άτομα
με το τετράγωνο. Τα μαύρα τετράγωνα υποδηλώνουν άτομα που πάσχουν από την ασθένεια. Σε ποιά από τις
δύο περιπτώσεις πιστεύετε ότι η ασθένεια κληρονομείται ως επικρατής χαρακτήρας και σε ποιά ως
υπολειπόμενος;
Στην πρώτη περίπτωση (Α), ο γιος του ζευγαριού πάσχει από την ασθένεια αλλά και οι δύο γονείς του
είναι φυσιολογικοί. Αυτό υποδεικνύει ότι η ασθένεια κληρονομείται ως υπολειπόμενο χαρακτηριστικό.
Προφανώς και οι δύο γονείς είναι φορείς του αλληλομόρφου για την ασθένεια (ετεροζυγώτες), και έχουν μία
στις τέσσερις (25%) πιθανότητα να αποκτήσουν παιδί που θα πάσχει. Ποιά είναι η πιθανότητα ο αδελφός αυτού
του παιδιού να πάσχει επίσης από την ασθένεια; Ποιά είναι η πιθανότητα να είναι φορέας;
Στη δεύτερη περίπτωση (Β), τόσο ο γιος όσο και ο πατέρας του πάσχουν από την ασθένεια. Στην
κλασική αυτοσωματική επικρατή κληρονομικότητα, ο ένας, τουλάχιστον, από τους δύο γονείς ενός παιδιού που
πάσχει είναι ασθενής. Από τα δύο, δηλαδή, διαγράμματα, το δεύτερο υποδηλώνει ότι η ασθένεια κληρονομείται
ως επικρατές χαρακτηριστικό. Κάθε απόγονος των δύο γονιών στη συγκεκριμένη περίπτωση έχει 50%
πιθανότητα να κληρονομήσει το επικρατές αλληλόμορφο που σχετίζεται με την ασθένεια από τον ασθενή
γονέα, όποτε να πάσχει, καθώς και 50% πιθανότητα να κληρονομήσει το φυσιολογικό υπολειπόμενο
αλληλόμορφο και να είναι φυσιολογικός.
Παρατηρήστε, ωστόσο, ότι μόνο από το απλό αυτό διάγραμμα δεν είναι δυνατόν να βγάλουμε ασφαλές
συμπέρασμα για το αν η ασθένεια κληρονομείται ως επικρατές ή υπολειπόμενο χαρακτηριστικό, αφού αν το
αλληλόμορφο για την ασθένεια ήταν υπολειπόμενο και ο πατέρας πάσχει επειδή είναι ομοζυγώτης ως προς το
αλληλόμορφο αυτό, ενώ η μητέρα είναι φυσιολογική αλλά ετεροζυγώτης, πάλι μπορούν να αποκτήσουν παιδί
που θα πάσχει. Η συμπλήρωση του γενεαλογικού δένδρου με τα μέλη προγενέστερων και μεταγενέστερων
γενεών θα μπορούσε πάντως να οδηγήσει στην εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.
- 162 -
1.10.1. Αυτοσωματική υπολειπόμενη κληρονομικότητα
Σημαντικό ποσοστό από τις ασθένειες που έχουν μελετηθεί στον άνθρωπο ελέγχονται από αυτοσωματικά
υπολειπόμενα γονίδια.
Η κυστική ίνωση, για παράδειγμα, είναι μια αυτοσωματική υπολειπόμενη ασθένεια που αποτελεί τη
συχνότερη θανατηφόρο γενετική ασθένεια της Καυκάσιας φυλής, με συχνότητα 1 στα 2.000 άτομα, περίπου.
Στην ασθένεια αυτή, είναι ελαττωματικός ο μηχανισμός μεταφοράς υγρών διαμέσου των μεμβρανών, με
αποτέλεσμα να αποφράσσονται διάφοροι σωλήνες ή αγωγοί των πνευμόνων, των εντέρων και των
αναπαραγωγικών πόρων, με τις σοβαρότερες επιπλοκές να δημιουργούνται κατά κανόνα στους πνεύμονες,
οδηγώντας συχνά σε θάνατο από πνευμονική ανεπάρκεια. Προκειμένου να εκφραστεί αυτή η υπολειπόμενη
νόσος πρέπει το άτομο να κληρονομήσει το μεταλλαγμένο γονίδιο (που εντοπίζεται στο χρωμόσωμα 7) και από
τους δύο γονείς του. Όσα άτομα είναι ετερόζυγα, και επομένως έχουν ένα μόνο μεταλλαγμένο αλληλόμορφο,
δεν εμφανίζουν συμπτώματα της νόσου επειδή ένα και μόνο αντίτυπο του φυσιολογικού αλληλόμορφου αρκεί
για να διατηρείται φυσιολογική η μεταφορά υγρών μέσω των επιθηλιακών μεμβρανών. Τα άτομα όμως αυτά
είναι φορείς που μπορεί να μεταβιβάσουν το μεταλλαγμένο αλληλόμορφο γονίδιο στους απογόνους τους.
Η φαινυλκετονουρία (PKU) είναι μία ακόμη αυτοσωματική υπολειπόμενη ασθένεια με συχνότητα 1
στα 10.000 άτομα (πιο σπάνια, δηλαδή, από την κυστική ίνωση). Τα άτομα που πάσχουν από την ασθένεια
αυτή δεν συνθέτουν ένα ένζυμο απαραίτητο στο μεταβολισμό του αμινοξέος φαινυλαλανίνη, με αποτέλεσμα
να ανιχνεύονται στα ούρα αυξημένα επίπεδα ενός παραπροϊόντος της αποικοδόμησης της φαινυλαλανίνης, της
φαινυλκετόνης. Όλα τα νεογέννητα παιδιά ελέγχονται σήμερα για την ασθένεια αυτή και όσα αδυνατούν να
συνθέσουν το απαραίτητο ένζυμο ακολουθούν δίαιτα χαμηλή σε φαινυλαλανίνη. Η αγωγή αυτή συνεχίζεται
μέχρι την πλήρη ανάπτυξη του εγκεφάλου του παιδιού, καθώς διαφορετικά υπάρχει σοβαρός κίνδυνος νοητικής
καθυστέρησης. Έγκυες γυναίκες που πάσχουν από φαινυλκετονουρία πρέπει απαραιτήτως να προσαρμόζουν
τη δίαιτά τους κατά τη διάρκεια της κύησης προκειμένου να περιοριστεί ο κίνδυνος απόκτησης μη
φυσιολογικού παιδιού (παιδιά με μικρό κεφάλι και σοβαρού βαθμού νοητική καθυστέρηση).
Άλλες γνωστές ασθένειες που κληρονομούνται ως αυτοσωματικά υπολειπόμενα χαρακτηριστικά είναι

ο αλφισμός (που οφείλεται στην έλλειψη ενός ενζύμου απαραίτητου για τη σύνθεση της χρωστικής μελανίνης),
η δρεπανοπκυτταρική αναιμία και οι β-θαλασσαιμίες (παραγωγή μη φυσιολογικών τύπων αιμοσφαιρίνης),
η γαλακτοζαιμία (συσσώρευση γαλακτόζης στο ήπαρ και νοητική καθυστέρηση), καθώς και πολλές άλλες.
1.10.2. Αυτοσωματική επικρατής κληρονομικότητα
Πολλές από τις ασθένειες που έχουν μελετηθεί στον άνθρωπο ελέγχονται από αυτοσωματικά επικρατή γονίδια.
Η οικογενής υπερχοληστερολαιμία, για παράδειγμα, είναι μία επικρατής αυτοσωματική ασθένεια που
επηρεάζει 1 στα 500 άτομα. Αυτά τα άτομα χαρακτηρίζονται από αυξημένη συγκέντρωση χοληστερόλης στο
πλάσμα εξαιτίας κάποιας μετάλλαξης που έχει υποστεί μια πρωτεΐνη της πλασματικής μεμβράνης των
κυττάρων (υποδοχέας), η οποία αποτελεί τμήμα του μηχανισμού απομάκρυνσης της χοληστερόλης από το αίμα.
Το αποτέλεσμα είναι ότι τα άτομα αυτά διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρδιακών νόσων. Η
κληρονόμηση ενός και μόνο μεταλλαγμένου γονιδίου αυτής της πρωτεΐνης από τον πατέρα ή τη μητέρα αρκεί
για να προκαλέσει αυτή την κατάσταση.
Άλλες γνωστές ασθένειες που κληρονομούνται με αυτοσωματικό επικρατή τρόπο είναι η νόσος του
Huntigton (ασθένεια του κεντρικού νευρικού συστήματος, τα συμπτώματα της οποίας εμφανίζονται σε ηλικία
35-45 ετών), το σύνδρομο Marfan (ασθένεια του συνδετικού ιστού), η βραχυδακτυλία (μη φυσιολογικά-κοντά
δάκτυλα), η πορφυρία (αδυναμία μεταβολισμού των πορφυρινών που παράγονται κατά την αποικοδόμηση της
αιμοσφαιρίνης), καθώς και πολλές άλλες.
1.10.3. Χρωμοσωμικές – Πολυγονιδιακές ασθένειες
Είναι βασικό να τονιστεί ότι στον άνθρωπο, τον Μεντελικό τύπο κληρονομικότητας ακολουθούν οι χαρακτήρες
που καθορίζονται από αλληλόμορφα ενός μόνο γονιδίου. Αυτοί ονομάζονται μονογονιδιακοί χαρακτήρες και
σε αυτούς περιλαμβάνονται διάφορες μονογονιδιακές ασθένειες, όπως η κυστική ίνωση και η οικογενής
υπερχοληστερολαιμία που αναφέρθηκαν προηγουμένως.
- 163 -
Δύο άλλες αναγνωρισμένες κατηγορίες γενετικών νόσων είναι οι χρωμοσωμικές και οι πολυγονιδιακές
ασθένειες, στις οποίες απαιτείται η έκφραση πολλών γονιδίων για να εμφανιστεί ο φαινοτυπικός χαρακτήρας.
Οι χρωμοσωμικές ασθένειες οφείλονται στην προσθήκη ή αφαίρεση ολόκληρων χρωμοσωμάτων, ή
μεγάλων χρωμοσωμικών τμημάτων, κατά τη διάρκεια μείωσης του αριθμού των χρωμοσωμάτων από 46 σε 23
κατά τον σχηματισμό των γαμετών. Ένα κλασσικό παράδειγμα χρωμοσωμικής ασθένειας είναι το σύνδρομο
Down (τρισωμία 21), στο οποίο το γονιμοποιημένο ωάριο περιέχει ένα επιπλέον αντίτυπο ή μετατόπιση του
χρωμοσώματος 21 (Εικ. 12.15). Αυτή η ανωμαλία εμφανίζεται με συχνότητα 1 στις 800 γεννήσεις και
χαρακτηρίζεται από υστέρηση στην ανάπτυξη και τις νοητικές λειτουργίες. Ορισμένες άλλες μορφές
χρωμοσωμικών ανωμαλιών αποτελούν τις κυριότερες αιτίες αυθόρμητων εκτρώσεων και αποβολών.
Εικόνα 12.15 – Διαγραμματική απεικόνιση του καρυότυπου ενός ατόμου με σύνδρομο Down. Παρατηρήστε την τρισωμία
στο χρωμόσωμα 21.
Οι πολυγονιδιακές ασθένειες οφείλονται στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ πολλών μεταλλαγμένων

γονιδίων. Καθένα από αυτά τα γονίδια δεν έχει παρά ελάχιστες ή και καθόλου επιπτώσεις από μόνο του, αλλά
προκαλεί νόσο όταν συνυπάρχει μαζί με άλλα μεταλλαγμένα γονίδια. Αυτή η κατηγορία γενετικών ασθενειών
ενέχεται στις περισσότερες μείζονες ασθένειες της σύγχρονης κοινωνίας, όπως είναι ο διαβήτης, η υπέρταση
και τα καρδιαγγειακά νοσήματα.
2. Ερωτήσεις – Ασκήσεις
1. Σε ένα είδος φυτού το χρώμα του άνθους μπορεί να είναι λευκό ή κίτρινο. Από τη διασταύρωση φυτών με
κίτρινο χρώμα άνθους προέκυψαν 123 φυτά με κίτρινο χρώμα και 42 με λευκό. Πώς κληρονομείται το
γνώρισμα και ποιοί οι πιθανοί γονότυποι των φυτών της πατρικής γενιάς;
2. Ποιά από τις ακόλουθες διασταυρώσεις περιγράφει τη διασταύρωση ατόμου ομόζυγου επικρατούς για
ωοειδές σχήμα νυχιών (W) και ετερόζυγου για το μήκος των δακτύλων (S) με άτομο υπολειπόμενο και για
τα δύο χαρακτηριστικά;
α) WwSs x WwSs β) WWSs x wwSs
γ) Ws x ws δ) WWSs x wwss
3. Στους ανθρώπους τα λεπτά φρύδια (Β) είναι επικρατής χαρακτήρας έναντι των πυκνών φρυδιών (b). Η
μητέρα της Άννας έχει λεπτά φρύδια, αλλά αυτή και ο πατέρας της έχουν πυκνά. Ποιός είναι ο γονότυπος
της μητέρας: BB, Bb ή bb; Εξηγήστε γιατί.
- 164 -
4. Στα χοιρίδια Γουϊνέας, το μαλακό τρίχωμα (S) είναι επικρατές στο σκληρό (s) και το μαύρο (B) είναι
επικρατές στο λευκό (b). Στη διασταύρωση SsBb x SsBb, πόσοι απόγονοι θα έχουν μαλακό μαύρο τρίχωμα;
5. Από το γάμο μιας γυναίκας με καστανά μάτια με έναν άντρα με γαλανά μάτια, του οποίου και οι δύο γονείς
είχαν καστανά μάτια, γεννήθηκε παιδί με γαλανά μάτια. Να βρεθούν οι γονότυποι των ατόμων και να γίνει
η διασταύρωση.
6. Δύο θηλυκοί μαύροι ποντικοί διασταυρώθηκαν χωριστά με λευκό ποντικό. Οι απόγονοι της 1ης
διασταύρωσης ήταν 12 μαύροι και 11 λευκοί ποντικοί, ενώ οι απόγονοι της 2ης διασταύρωσης ήταν 15
μαύροι. Ποιοί είναι οι πιθανοί γονότυποι των ποντικών; Να γίνουν οι δύο διασταυρώσεις.
7. Δύο θηλυκά ζώα με μαύρο τρίχωμα διασταυρώνονται χωριστά με ένα αρσενικό με καστανό τρίχωμα. Το
ένα από τα θηλυκά έδωσε 4 απογόνους με μαύρο τρίχωμα και 5 με καστανό. Το άλλο έδωσε 10 απογόνους
με μαύρο τρίχωμα. Πώς κληρονομείται το χρώμα του τριχώματος;
8. Ένας καφέ ποντικός διασταυρώνεται πολλές φορές με έναν λευκό ποντικό και όλοι οι απόγονοί του είναι
καφέ. α) Αν διασταυρωθούν δύο από τους καφέ απογόνους της F1 γενιάς, ποιό ποσοστό από τους
ποντικούς της F2 γενιάς θα είναι καφέ; β) Πώς μπορείτε να διαπιστώσετε αν ένας καφέ ποντικός είναι
ομόζυγος ή ετερόζυγος;
9. Να υπολογιστεί το ποσοστό των ετεροζυγωτών για όλα τα γονίδια στους απογόνους της F1 γενιάς της
διασταύρωσης AaBb x AaBB.
10. Στις ντομάτες ο κόκκινος καρπός (R) είναι επικρατής στον κίτρινο καρπό (r) και το υψηλό φυτό (T)
επικρατές στο κοντό φυτό (t). Ένα φυτό με γονότυπο RrTT διασταυρώνεται με ένα φυτό με γονότυπο rrTt.
Ποιές είναι οι πιθανότητες οι απόγονοι να είναι: α) ετερόζυγοι και για τα δύο χαρακτηριστικά τους; β)
όλοι οι απόγονοι να είναι ψηλά φυτά με κόκκινους καρπούς;
11. Στον άνθρωπο το καστανό χρώμα των ματιών (Β) είναι επικρατές στο γαλανό χρώμα (b). Επίσης, το μαύρο
χρώμα των μαλλιών (R) είναι κυρίαρχο στο κόκκινο (r). Ένας άνδρας με καστανά μάτια και κόκκινα μαλλιά
παντρεύτηκε μία γυναίκα που είχε μαύρα μαλλιά και γαλανά μάτια και απόκτησαν δύο παιδιά, το ένα με
καστανά μάτια και κόκκινα μαλλιά και το άλλο με μαύρα μαλλιά και γαλανά μάτια. Ποιοί είναι οι γονότυποι
των γονέων;
12. Στο κινέζικο γαρύφαλλο υπάρχουν τρία αλληλόμορφα, τα Α1, Α2, και Α3, που ρυθμίζουν 3 τύπους κηλίδων
στα άνθη. Το πρώτο κάνει την κηλίδα του άνθους λευκή, το δεύτερο σκούρα μωβ και το τρίτο ανοικτή μωβ.
Το Α1 αλληλόμορφο είναι επικρατές στα Α2 και Α3, ενώ το Α2 είναι επικρατές στο Α3.
α) Αναφέρετε τους γονοτύπους που αντιστοιχούν σε κάθε φαινότυπο.
β) Ένα φυτό με λευκή κηλίδα διασταυρώθηκε με ένα φυτό με σκούρα μωβ κηλίδα κα προέκυψαν 49 φυτά
με λευκή κηλίδα, 24 φυτά με σκούρα μωβ και 25 φυτά με ανοικτή μωβ. Δώστε τους γονοτύπους.
γ) Ένα φυτό με λευκή κηλίδα διασταυρώνεται με ένα φυτό με ανοικτή μωβ κηλίδα. Μπορούν να
προκύψουν φυτά με σκούρα μωβ κηλίδα από αυτή τη διασταύρωση;
13. Ένα φυσιολογικό θηλυκό άτομο Drosophila (ετερόζυγο για το γκρίζο χρώμα σώματος και τις μακριές
πτέρυγες) διασταυρώνεται με ένα αρσενικό άτομο που έχει μαύρο σώμα και κοντές πτέρυγες. Από τη
διασταύρωση των ατόμων αυτών βρέθηκαν στην F1 γενιά οι εξής απόγονοι: 778 με γκρίζο σώμα-μακριές
πτέρυγες, 785 με μαύρο σώμα-κοντές πτέρυγες, 158 με γκρίζο σώμα-κοντές πτέρυγες και 162 με μαύρο
σώμα- μακριές πτέρυγες. Ποιά είναι η συχνότητα ανασυνδυασμού μεταξύ των γονιδίων που ελέγχουν το
χρώμα του σώματος και το μέγεθος των πτερύγων; Να δώσετε τους γονοτύπους των ατόμων και να γίνει η
διασταύρωση.
14. Ένας πατέρας Α ομάδας αίματος και μία μητέρα Β ομάδας αίματος αποκτούν παιδί με ομάδα αίματος Ο.
Ποιοί είναι οι δυνατοί φαινότυποι (ομάδες αίματος) των αδελφών αυτού του παιδιού;
- 165 -
15. Σε ένα μαιευτήριο τη νύχτα γεννήθηκαν τέσσερα παιδιά που είχαν ομάδες αίματος Α, Β, ΑΒ και Ο. Στο
πρώτο ζευγάρι και οι δύο γονείς ήταν ομάδας αίματος Ο. Στο δεύτερο ζευγάρι η μητέρα ήταν Ο και ο
πατέρας Α. Στο τρίτο ζευγάρι η μητέρα ήταν Ο και ο πατέρας Β και στο τέταρτο ζευγάρι η μητέρα Β και ο
πατέρας Α. Σε ποιό ζευγάρι ανήκει καθένα από τα παιδιά;
16. Από τα τρία παιδιά ενός ζευγαριού το ένα είναι το πραγματικό, το άλλο από τον προηγούμενο γάμο της
γυναίκας και το άλλο από τον προηγούμενο γάμο του άντρα. Δεδομένου ότι η ομάδα αίματος της γυναίκας
είναι Ο, του άντρα της ΑΒ και των τριών παιδιών Ο, Β και ΑΒ, να βρεθεί ποιό από τα παιδιά είναι το
πραγματικό, ποιό από τον προηγούμενο γάμο της γυναίκας και ποιό από τον προηγούμενο γάμο του άντρα.
17. Μία γυναίκα πάσχει από κυστική ίνωση. Είναι το μόνο άτομο στην οικογένεια με αυτή την ασθένεια. Ποιά
είναι η πιθανότητα να είναι φορείς: η μητέρα της, ο πατέρας της, η κόρη της, ο αδελφός της, το παιδί του
αδελφού της;
18. Ο Γιάννης και η Μαρία είναι υγιείς, αλλά ξέρουν ότι είναι φορείς μιας αυτοσωματικής υπολειπόμενης
ασθένειας. Εάν τα τρία πρώτα παιδιά τους είναι υγιή, ποιά είναι η πιθανότητα το τέταρτο παιδί τους να
κληρονομήσει την ασθένεια;
19. Παντρεύτηκε ένας άντρας που πάσχει από φαινυλκετονουρία (PKU, αυτοσωματική υπολειπόμενη
ασθένεια) με μία φυσιολογική γυναίκα. Η μητέρα της γυναίκας αυτής έπασχε από PKU ενώ ο πατέρας της
ήταν φυσιολογικός. Τα παιδιά του ζευγαριού θα πάσχουν ή όχι;
20. Σε έναν πληθυσμό η συχνότητα της φαινυλκετονουρίας είναι 1/1000. Ποιά πιθανότητα υπάρχει αν πάρουμε
τυχαία ένα άτομο του πληθυσμού αυτού να είναι:
α) κορίτσι με φαινυλκετονουρία;
β) αγόρι με φαινυλκετονουρία;
γ) φυσιολογικό αγόρι;
ISBN: 978-960-524-305-0.
2. Καστρίτσης, Κ. Δ. (1992). Εισαγωγή στη Βιολογία. Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
ISBN: 960-343-186-9.
3. Ηλιάδης, Β., & Οικονόμου, Θ. (2001). Μεθοδολογία και προβλήματα Βιολογίας. Εκδόσεις Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα.
- 166 -
Άσκηση 13: Γενετική ΙΙ: Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα
Σύνοψη
Στην άσκηση αυτή περιγράφεται η φυλοσύνδετη κληρονομικότητα. Αρχικώς γίνεται αναφορά στον τρόπο
καθορισμού του φύλου στα διάφορα είδη και στη συνέχεια περιγράφονται τα κλασικά πειράματα του Morgan στη
μύγα Drosophila, προκειμένου να κατανοήσει ο φοιτητής ότι τα φυλοσύνδετα γονίδια εμφανίζουν ιδιαίτερα
πρότυπα κληρονόμησης. Επιπλέον, γίνεται αναφορά στη φυλοσύνδετη κληρονομικότητα στον άνθρωπο και
περιγράφονται χαρακτηριστικές φυλοσύνδετες ανωμαλίες και ασθένειες, όπως η αχρωματοψία και η
αιμορροφιλία. Στο τέλος της άσκησης, ο φοιτητής καλείται να απαντήσει σε ερωτήσεις αυτοαξιολόγησης και να
δώσει λύσεις σε προβλήματα γενετικής που αφορούν στον τρόπο κληρονόμησης χαρακτηριστικών που ελέγχονται
από φυλοσύνδετα γονίδια.
ISBN: 978-960-524-306-7, ο φοιτητής θα πρέπει να ανατρέξει στο Κεφάλαιο 13: Μείωση και φυλετικοί
βιολογικοί κύκλοι και στο Κεφάλαιο 15: Η χρωμοσωματική βάση της κληρονομικότητας.
1.Εισαγωγικό μέρος
Στους ανώτερους οργανισμούς, αλλά και σε μερικούς κατώτερους, παρατηρείται ο επονομαζόμενος φυλετικός
διμορφισμός. Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα διακρίνονται, με βάση ορισμένους χαρακτήρες, σε αρσενικά και
θηλυκά. Θυμηθείτε ότι η μείωση αυξάνει την ποικιλομορφία μέσω της ανάμιξης των γενετικών υλικών των δύο
φύλων.
Η φυλετική αναπαραγωγή (αλλιώς εγγενής ή σεξουαλική αναπαραγωγή) είναι αναμφισβήτητα ο πιο
πετυχημένος μηχανισμός για την παραγωγή νέων συνδυασμών των διαφόρων χαρακτηριστικών. Προφανώς, τα
οφέλη τα οποία παρέχει αυτός ο μηχανισμός για την επιβίωση των οργανισμών που τον διαθέτουν θα πρέπει
να είναι κατά πολύ περισσότερα από το κόστος που απαιτείται για την εμφάνιση και τη διατήρηση των δύο
φύλων.
1.1. Καθορισμός του φύλου

Ο καθορισμός του φύλου στους ευκαρυωτικούς ζωικούς οργανισμούς είναι μια διαδικασία που μπορεί να
εξαρτάται είτε μόνο από το περιβάλλον (κατώτεροι οργανισμοί), είτε μόνο από γενετικά αίτια, είτε από το
συνδυασμό γενετικών αιτίων και περιβάλλοντος.
Στην περίπτωση που ο καθορισμός του φύλου γίνεται από παράγοντες του περιβάλλοντος, τα θηλυκά
και τα αρσενικά άτομα έχουν όμοιους γονότυπους. Η ανάπτυξη προς το ένα ή το άλλο φύλο ωθείται από κάποιο
περιβαλλοντικό ερέθισμα. Στον θαλάσσιο σκώληκα Bonellia, για παράδειγμα, το αρσενικό άτομο είναι ένα
άτομο με ασαφή χαρακτηριστικά που ζει μέσα στο γεννητικό σύστημα του θηλυκού ατόμου. Αυτό σημαίνει ότι
κατέχει μια πολύ στρατηγική θέση για τη γονιμοποίηση των ωαρίων. Τα ζώα που αναπτύσσονται από τα
γονιμοποιημένα ωάρια είναι πάντοτε θηλυκά, εκτός αν στο περιβάλλον υπάρχουν ενήλικα θηλυκά άτομα. Στην
περίπτωση αυτή, ορισμένα από τα αναπτυσσόμενα άτομα μετατρέπονται σε αρσενικά και παραμένουν
προσκολλημένα στο ενήλικο θηλυκό. Αργότερα μεταναστεύουν στο εσωτερικό της μήτρας των θηλυκών
ατόμων, όπου και παραμένουν όντας πλήρως εξαρτημένα. Προφανώς, τα νεαρά άτομα που παράγονται από τα
γονιμοποιημένα ωάρια διαθέτουν ένα γενετικό υλικό το οποίο επιτρέπει να αναπτυχθούν και προς τα δύο φύλα.
Κάποιος παράγοντας όμως από αυτούς που υπάρχουν στα θηλυκά άτομα καθορίζει αν το νεοσχηματισθέν
άτομο θα παραμείνει θηλυκό ή αν θα γίνει αρσενικό. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα όπου ο καθορισμός του
φύλου επηρεάζεται καθοριστικά από το περιβάλλον, ωστόσο, για την πλειονότητα των οργανισμών, η
διεργασία αυτή ελέγχεται με άμεσο τρόπο από το γενετικό υλικό.
Οι πρώτες παρατηρήσεις ως προς τις διαφορές που χαρακτηρίζουν τα κύτταρα των θηλυκών και των
αρσενικών ατόμων δημοσιεύτηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα, χωρίς όμως να είναι σαφής η σημασία τους. Το τι
ακριβώς σημαίνουν αυτές οι διαφορές εξηγήθηκε σε μεγάλο βαθμό στις αρχές του 20ου αιώνα, από τις
- 167 -
ερευνητικές ομάδες του E.B. Wilson και του T.H. Morgan. Βασικά διαπιστώθηκαν δύο διαφορετικές
κατηγορίες οργανισμών. Στην πρώτη κατηγορία, ο αριθμός των χρωμοσωμάτων στα κύτταρα των δύο φύλων
είναι διαφορετικός, με τα αρσενικά άτομα να έχουν ένα χρωμόσωμα λιγότερο απ’ ότι τα θηλυκά άτομα (τύπος
Protenor). Στη δεύτερη κατηγορία, ο αριθμός των χρωμοσωμάτων αρσενικών και θηλυκών ατόμων είναι ο
ίδιος, αλλά υπάρχει ένα ζευγάρι χρωμοσωμάτων το οποίο, στα δύο φύλα, αποτελείται από ανόμοια
χρωμοσώματα (X και Y: τύπος Drosophila ή W και Z: τύπος Abraxas).
Στον τύπο Protenor, τα αρσενικά άτομα παράγουν δύο τύπους γαμετών. Στον έναν τύπο γαμετών
υπάρχει ένα επιπλέον χρωμόσωμα. Όταν ένας γαμέτης θηλυκού ατόμου γονιμοποιηθεί, τότε θα αναπτυχθεί
προς αρσενικό ή θηλυκό άτομο αναλόγως με τον γαμέτη του αρσενικού από τον οποίο έγινε η γονιμοποίηση.
Έτσι, όταν οι γαμέτες των αρσενικών φέρουν ένα λιγότερο χρωμόσωμα, τότε προκύπτουν αρσενικά άτομα.
Στους τύπους Drosophila και Abraxas, το ετερογαμετικό άτομο (XY ή WZ) δίνει δύο τύπους γαμετών
που ο καθένας περιέχει ένα χρωμόσωμα X ή Y είτε, αντιστοίχως, ένα χρωμόσωμα W ή Z. Στην περίπτωση της
Drosophila, το ετερογαμετικό φύλο είναι το αρσενικό, ενώ στην περίπτωση του Abraxas, το ετερογαμετικό
φύλο είναι το θηλυκό. Τα χρωμοσώματα X, Y, W και Z, επειδή παίζουν ρόλο στον καθορισμό του φύλου
λέγονται φυλετικά χρωμοσώματα. Τα υπόλοιπα χρωμοσώματα κάθε οργανισμού, δηλαδή όλα τα μη φυλετικά,
καλούνται αυτοσωματικά χρωμοσώματα. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι ο ρόλος που παίζουν το φυλετικά
χρωμοσώματα μπορεί να είναι διαφορετικός στους διάφορους οργανισμούς (Εικ. 13.1).
Εικόνα 13.1 – Καθορισμός του φύλου σε διάφορους ευκαρυωτικούς ζωικούς οργανισμούς.
Στον άνθρωπο και τη Drosophila (τη μύγα των φρούτων), τα φυλετικά χρωμοσώματα είναι τα X και
Y. Το χρωμόσωμα Y, τόσο στον άνθρωπο όσο και σε πολλά άλλα είδη φυτών και ζώων, έχει φυλοκαθοριστικό
χαρακτήρα γιατί επάγει την ανάπτυξη του αρσενικού ατόμου. Στον άνθρωπο, άτομα με ανωμαλίες στον αριθμό
των φυλετικών χρωμοσωμάτων (π.χ. XXY, XXXY, XXYY – διάφορες μορφές του συνδρόμου Klinefelter, ή
- 168 -
XO – σύνδρομο Turner όπου υπάρχει μόνο ένα φυλετικό χρωμόσωμα) εμφανίζουν αρσενικές ή θηλυκές τάσεις
ανάλογα με την παρουσία ή την απουσία του χρωμοσώματος Y (Eικ. 13.1). Στη Drosophila όμως, σε αντίθεση
με ό,τι εθεωρείτο αρχικά, η ύπαρξη ή όχι του χρωμοσώματος Y δεν καθορίζει την ανάπτυξη του αρσενικού
φαινοτύπου. Αν ένα άτομο έχει μόνο ένα φυλετικό χρωμόσωμα (XO) τότε το άτομο είναι αρσενικό αλλά στείρο
(Εικ. 13.1). Από την άλλη, όταν σε ένα άτομο Drosophila υπάρχει ένας ανώμαλος αριθμός χρωμοσωμάτων,
τότε αυτό γίνεται αρσενικό ή θηλυκό ανάλογα με τον λόγο X/Α, δηλαδή τον αριθμό των χρωμοσωμάτων X
προς τον αριθμό των σειρών των αυτοσωματικών χρωμοσωμάτων. Όταν σε ένα άτομο υπάρχουν δύο σειρές
αυτοσωματικών χρωμοσωμάτων και δύο χρωμοσώματα X, τότε ο λόγος 2X/2Α=1 και το άτομο είναι θηλυκό.
Όταν σε ένα άτομο με δύο σειρές αυτοσωματικών χρωμοσωμάτων, υπάρχει ένα χρωμόσωμα X και ένα Y, τότε
ο λόγος είναι 1X/2Α=0,5 και το άτομο είναι αρσενικό. Ένα άτομο με 3X/3Α=1 είναι θηλυκό, ένα με
2X/3Α=0,67 είναι μεσόφυλο (χαρακτηριστικά και των δύο φύλων), ένα άτομο με 1X/2Α=0,33 είναι
«υπεράρρεν», ένα άτομο με 3X/2Α=1,5 είναι «υπερθήλυ» κ.ο.κ. (οι όροι «υπεράρρεν» και «υπερθήλυ» απλώς
αφορούν την τιμή του λόγου X/Α και δεν αφορούν κάποιες ιδιαίτερες ικανότητες αυτών των ατόμων).
Τέλος, θα πρέπει να αναφερθούμε και στην ιδιαίτερη κατάσταση στην οποία το φύλο καθορίζεται από
το εάν γονιμοποιηθεί η όχι το ωάριο του θηλυκού. Στις μέλισσες, για παράδειγμα, το αν τα ωάρια της
βασίλισσας θα γονιμοποιηθούν ή όχι καθορίζεται από την ίδια τη βασίλισσα. Έτσι, τα γονιμοποιημένα ωάρια
αναπτύσσονται προς θηλυκά άτομα και θα γίνουν στείρες εργάτριες ή γόνιμες βασίλισσες αναλόγως με την
τροφή που θα τους δοθεί κατά τα προνυμφικά στάδια. Τα αρσενικά άτομα (κηφήνες) προέρχονται από
αγονιμοποίητα ωάρια (Εικ.13.1). Το φαινόμενο αυτό έχει μεγάλη σημασία για την εξέλιξη του γενετικού
συστήματος καθώς οι ίδιοι σκοποί εξυπηρετούνται, ως έναν βαθμό, από τα διαφορετικά φυλετικά
χρωμοσώματα.
1.2. Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα

Εκτός από τον φυλοκαθοριστικό ρόλο που έχουν τα φυλετικά χρωματοσώματα, είναι συγχρόνως υπεύθυνα και
για πολλούς άλλους χαρακτήρες του ανθρώπου, καθώς σ’ αυτά και ειδικά στο φυλετικό χρωματόσωμα Χ
εδράζονται πολλά γονίδια. Το σύνολο των γονιδίων που βρίσκονται στα φυλετικά χρωμοσώματα ονομάστηκαν
φυλοσύνδετα γονίδια. Ο τρόπος κληρονόμησής τους είναι ίδιος με εκείνον των αυτοσωματικών γονιδίων,
ωστόσο, οι φαινοτυπικές αναλογίες που εμφανίζονται στις γενιές F1 και F2 παρουσιάζουν ορισμένες
ιδιορρυθμίες.
Για να γίνει κατανοητή η φυλοσύνδετη κληρονομικότητα θα πρέπει να περιγράψουμε λίγο

περισσότερο τα φυλετικά χρωμοσώματα και το γονιδιακό τους περιεχόμενο. Στην πλειονότητα των οργανισμών
που έχουν μελετηθεί, το θηλυκό άτομο είναι ομογαμετικό (XX), ενώ το αρσενικό είναι ετερογαμετικό (XY).
Αυτό σημαίνει ότι στα αρσενικά άτομα, το ζευγάρι των φυλετικών χρωμοσωμάτων αποτελείται συνήθως από
ανόμοια χρωμοσώματα, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους σε σχήμα, μέγεθος και σύσταση. Το χρωμόσωμα Y
είναι συνήθως μικρότερο από το X και αποτελείται κυρίως από ανενεργό χρωματίνη (ετεροχρωματίνη). Το
γεγονός ότι το χρωμόσωμα Υ αποτελείται κυρίως από ετεροχρωματίνη εξηγεί και το ότι η πλειονότητα των
φυλοσύνδετων χαρακτηριστικών ελέγχεται στους διάφορους οργανισμούς από γονίδια που βρίσκονται στο
χρωμόσωμα Χ, δεδομένου ότι στο Υ εδράζεται ένας ελάχιστος, μόνο, αριθμός γονιδίων. Το ετερογαμετικό
φύλο, συνεπώς, είναι πάντοτε ημίζυγο στα φυλετικά του χρωμοσώματα (και όχι ομόζυγο ή ετερόζυγο) γιατί τα
περισσότερα γονίδια του χρωμοσώματος Χ δεν έχουν αλληλόμορφο στο χρωμόσωμα Υ. Αυτή είναι και η αιτία
που είναι διαφορετικά τα φαινοτυπικά αποτελέσματα στη φυλοσύνδετη κληρονομικότητα.
Τα πρώτα λεπτομερή πειράματα για τη φυλοσύνδετη κληρονομικότητα πραγματοποιήθηκαν στις αρχές

του 20ου αιώνα από τον Thomas Hunt Morgan, πειραματικό εμβρυολόγο στο Πανεπιστήμιο Columbia. O
Morgan επέλεξε για τα δικά του πειράματα τη Drosophila melanogaster, ένα είδος μύγας των φρούτων, της
οποίας το σύνηθες χρώμα ματιών είναι κόκκινο (Εικ. 13.2). Ανάμεσα στις μύγες που μελετούσε, ο Morgan
ανακάλυψε και ένα μεταλλαγμένο αρσενικό άτομο με άσπρα μάτια, παραλλαγή που του επέτρεψε να συσχετίσει
ένα από τα γονίδια που ελέγχουν το χρώμα των ματιών με συγκεκριμένο χρωμόσωμα.
- 169 -
Εικόνα 13.2 – Ο Thomas Hunt Morgan (1866-1945) και η μύγα των φρούτων Drosophila melanogaster. Για τα πειράματά
του στη Drosophila o Morgan τιμήθηκε το 1933 με το βραβείο Nobel στη Φυσιολογία-Ιατρική.
Ο Morgan έκανε αρχικά τη διασταύρωση ενός αρσενικού ατόμου με άσπρα μάτια, με ένα θηλυκό άτομο
με κόκκινα μάτια (Εικ. 13.3Α). Η διασταύρωση αυτή έδωσε στην F1 γενιά απογόνους που είχαν όλοι κόκκινα
μάτια, κάτι που υποδείκνυε ότι ο αλληλόμορφο για τα κόκκινα μάτια είναι επικρατές. Στην γενιά F2,
παρατηρήθηκε η κλασσική Μεντελική φαινοτυπική αναλογία 3 κόκκινα μάτια: 1 άσπρα μάτια, με τη διαφορά
όμως πως το γνώρισμα των άσπρων ματιών εμφανιζόταν μόνο στα αρσενικά άτομα. Επίσης, μόνο τα μισά
αρσενικά είχαν άσπρα μάτια, ενώ τα άλλα μισά είχαν κανονικά κόκκινα μάτια.
Από την άλλη μεριά, η διασταύρωση θηλυκών ατόμων με άσπρα μάτια με αρσενικά άτομα που είχαν
κόκκινα μάτια (Εικ. 13.3Β) δεν έδωσε μια ομοιόμορφη γενιά F1, με όλους τους απογόνους να έχουν κόκκινα
μάτια. Στην περίπτωση αυτή, όλοι οι θηλυκοί απόγονοι είχαν κόκκινα μάτια, ενώ όλοι οι αρσενικοί είχαν άσπρα
μάτια (ο φαινότυπος της μητέρας). Επιπλέον, στους απογόνους της γενιάς F2 παρουσιαζόταν μια φαινοτυπική
αναλογία 1:1, αντί της αναμενόμενης 3:1, και η αναλογία αυτή ίσχυε και για τα θηλυκά και για τα αρσενικά
άτομα ξεχωριστά (Εικ. 13.3Β).
Εικόνα 13.3 – Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα του χρώματος των ματιών της Drosophila melanogaster. Στην εικόνα
παρουσιάζονται και οι δύο αντίστροφες διασταυρώσεις (Α και Β).
- 170 -
Από τα αποτελέσματα αυτά, ο Morgan συμπέρανε πως το χρώμα των ματιών της Drosophila συνδέεται
κατά κάποιο τρόπο με το φύλο του ατόμου. Επιπλέον, θεώρησε ότι για να μπορέσουν να εξηγηθούν τα
αποτελέσματα θα έπρεπε να γίνει δεκτό ότι το γονίδιο για τον καθορισμό του χρώματος των ματιών εδράζεται
στο χρωμόσωμα Χ. Έτσι, αν συμβολίσουμε με R το επικρατές αλληλόμορφο για τα κόκκινα μάτια, με r το
υπολειπόμενο αλληλόμορφο για τα άσπρα μάτια και με παύλα (–) την έλλειψη αλληλομόρφου, τότε οι
διασταυρώσεις που περιγράψαμε πιο πάνω ακολουθούν την εξής πορεία (Εικ. 13.4):
Εικόνα 13.4 – Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα του χρώματος των ματιών της Drosophila melanogaster. Στην εικόνα
επεξηγούνται οι δύο αντίστροφες διασταυρώσεις (Α και Β) της Εικόνας 13.3.
Οι παραπάνω διασταυρώσεις δείχνουν ότι, στα φυλοσύνδετα γονίδια, όταν ένα υποτελές
χαρακτηριστικό υπάρχει στις μητέρες, τότε στην επόμενη γενιά εκφράζεται μόνο στους αρσενικούς απογόνους.
Οι απόγονοι αυτοί μεταβιβάζουν το χαρακτηριστικό στις κόρες τους κ.ο.κ.. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό
ως διασταυρωμένη κληρονομικότητα.
1.3. Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα στον άνθρωπο

Οι φυλοσύνδετες ανωμαλίες ήταν γνωστές, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον άνθρωπο, ήδη από τα αρχαία χρόνια.
Αυτό ήταν δυνατό, ακριβώς επειδή η μεταβίβασή τους περιγράφεται από τη διασταυρωμένη κληρονομικότητα.
Όταν μια ανωμαλία ελέγχεται από κάποιο υποτελές αλληλόμορφο του χρωμοσώματος Χ, τότε θα εκφράζεται
πάντοτε στους άντρες, αφού ο άντρας φέρει μόνο ένα χρωμόσωμα Χ που κληρονομεί από τη μητέρα του (είναι,
δηλαδή, ημίζυγος στα φυλετικά του χρωμοσώματα). Όμως οι γυναίκες (ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που το
αλληλόμορφο είναι σπάνιο) θα είναι συνήθως απλώς φορείς του αλληλομόρφου, καθώς παίρνουν το ένα από
τα δύο χρωμοσώματα Χ που διαθέτουν από τον πατέρα τους. Μερικοί γιοι αυτών των γυναικών θα έχουν την
ανωμαλία και μερικές από τις κόρες τους θα είναι φορείς και θα μεταβιβάζουν το αλληλόμορφο στους δικούς
τους γιους κ.ο.κ.
Είναι σαφές ότι κανένας γιος αρσενικών ατόμων που πάσχουν δεν πρόκειται να κληρονομήσει την
ανωμαλία από τον πατέρα του, καθώς παίρνει από αυτόν μόνο το χρωμόσωμα Υ. Για τα σπάνια φυλοσύνδετα
χαρακτηριστικά παρατηρείται συνήθως το φαινόμενο να εκφράζονται σε κάποιον ή κάποιους αρσενικούς
απογόνους δεύτερης γενιάς. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, η μεταβίβαση γίνεται από τον πατέρα στην κόρη, από
αυτήν στον γιο της, κ.ο.κ., σύμφωνα με το παρακάτω γενεαλογικό δένδρο (Εικ. 13.5).
- 171 -
Εικόνα 13.5 – Γενεαλογικό δένδρο.
Στον άνθρωπο, υπάρχουν περισσότερες από 120 φυλοσύνδετες ανωμαλίες και ασθένειες. Από τις
γνωστότερες είναι η αχρωματοψία (δαλτονισμός). Σ’ αυτήν την ανωμαλία, τα πάσχοντα άτομα δυσκολεύονται
ή αδυνατούν πλήρως να διακρίνουν τα χρώματα πράσινο και κόκκινο, καθώς επίσης και των αποχρώσεών τους.
Προφανώς, οι περισσότεροι από τους πάσχοντες είναι άνδρες (περίπου 8% των ανδρών και 0,5% των γυναικών
στην Καυκασία φυλή).
Μια άλλη πολύ γνωστή ασθένεια αυτής της κατηγορίας είναι η αιμορροφιλία, που χαρακτηρίζεται από
την απουσία μιας, τουλάχιστον, από τις πρωτεΐνες που απαιτούνται για την πήξη του αίματος. Έτσι, ενώ στα
φυσιολογικά άτομα το αίμα πήζει πολύ σύντομα (εντός λίγων λεπτών), στα αιμορροφιλικά άτομα το χρονικό
διάστημα που είναι απαραίτητο για να πήξει το αίμα είναι πολύ μεγάλο. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι
ότι τα αιμορροφιλικά άτομα εμφανίζουν παρατεταμένη αιμορραγία όταν τραυματίζονται, η οποία είναι δυνατόν
να καταλήξει ακόμη και στον θάνατο. Η αιμορροφιλία είναι γνωστή λόγω της εμφάνισής της στις βασιλικές
οικογένειες της Ευρώπης που ανήκουν στο γενεαλογικό δένδρο της βασίλισσας Βικτωρίας της Αγγλίας (Εικ.
13.6), η οποία ήταν ίσως ο πιο διάσημος φορέας του αλληλομόρφου αυτής της ασθένειας.
Άλλες φυλοσύνδετες ασθένειες στον άνθρωπο είναι η μυϊκή δυστροφία Duchenne, το νεανικό
γλαύκωμα, η ατροφία του οπτικού νεύρου, η στένωση της μιτροειδούς βαλβίδας της καρδιάς, οι επιδερμικές
κύστεις και αρκετές άλλες.
Εικόνα 13.6 – Απλοποιημένο γενεαλογικό δένδρο όπου διακρίνεται ο τρόπος μεταβίβασης της αιμορροφιλίας στους
απογόνους βασιλικών οικογενειών της Ευρώπης. Επειδή η βασίλισσα Βικτωρία ήταν φορέας της αιμορροφιλίας, κάθε ένας
από τους γιους της είχε 50% πιθανότητα να είναι αιμορροφιλικός, και κάθε μία από τις κόρες της 50% πιθανότητα να είναι
φορέας της ασθένειας. Στο γενεαλογικό αυτό δένδρο εμφανίζονται μόνο εκείνοι οι απόγονοι που έπασχαν από την ασθένεια
ή ήταν φορείς. Ωστόσο, πολλά άλλα μέλη των οικογενειών αυτών ήταν φυσιολογικά, όπως είναι για παράδειγμα τα μέλη της
τωρινής βασιλικής οικογένειας της Αγγλίας.
- 172 -
1.4. Ολανδρικά και φυλοεπηρεαζόμενα γονίδια
Εκτός από τα φυλοσύνδετα χαρακτηριστικά που ελέγχονται από γονίδια που βρίσκονται στο χρωμόσωμα Χ,
υπάρχουν και ορισμένα χαρακτηριστικά τα γονίδια των οποίων εδράζονται μόνο στο χρωμόσωμα Υ και δεν
έχουν αλληλόμορφα στο Χ. Αυτά ονομάζονται ολανδρικά γονίδια (Εικ. 13.7). Προφανώς, τα χαρακτηριστικά
που ελέγχονται απ’ αυτά τα γονίδια μεταβιβάζονται από τον πατέρα αποκλειστικά στους γιους και ποτέ στις
κόρες. Στον άνθρωπο, τα χαρακτηριστικά για το αρσενικό φύλο, για παράδειγμα, ελέγχονται όπως αναφέρθηκε
νωρίτερα από το χρωμόσωμα Υ. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που πιθανόν ελέγχεται από κάποιο ολανδρικό
γονίδιο του χρωμοσώματος Υ είναι η υπερτρίχωση του αυτιού που εμφανίζουν μόνον οι άνδρες.
Το τμήμα των χρωμοσωμάτων Χ και Υ του ανθρώπου το οποίο εμφανίζει ομολογία, και στο οποίο τα
χρωμοσώματα μπορούν επομένως να ζευγαρώσουν κατά τη σύναψη της μειωτικής διαίρεσης, είναι πολύ μικρό
σε μέγεθος. Όσα γονίδια βρίσκονται σ’ αυτό το ομόλογο τμήμα ονομάζονται ατελώς φυλοσύνδετα ή μερικώς
φυλοσύνδετα (Εικ. 13.7) και κληρονομούνται κατά τον ίδιο τρόπο που κληρονομούνται τα γονίδια των μη
φυλετικών, δηλαδή των αυτοσωματικών χρωμοσωμάτων. Τέτοιο γονίδιο είναι και το γονίδιο της ολικής
αχρωματοψίας.
Εικόνα 13.7 – Διάγραμμα των φυλετικών χρωμοσωμάτων Χ και Υ.
Ολοκληρώνοντας την περιγραφή των γονιδίων που σχετίζονται με το φύλο, είναι σκόπιμο να γίνει μια
σύντομη αναφορά και στα γονίδια που ονομάζονται φυλοεπηρεαζόμενα. Τα γονίδια αυτά βρίσκονται σε
αυτοσωματικά χρωμοσώματα (άρα υπάρχουν και στα θηλυκά και στα αρσενικά άτομα), ωστόσο, η έκφρασή
τους διαφέρει στα δύο φύλα πιθανότατα επειδή επηρεάζεται από τις ορμόνες του φύλου. Τέτοια γονίδια, για
παράδειγμα, είναι εκείνα που ελέγχουν δευτερεύοντες χαρακτήρες του φύλου, όπως είναι η κατανομή του
λίπους και των τριχών στο σώμα, το μέγεθος του στήθους, ο τόνος της φωνής κ.λπ.
2. Ερωτήσεις – Ασκήσεις
1. Σε ένα ζευγάρι όπου ο άνδρας είναι αιμορροφιλικός (φυλοσύνδετος υπολειπόμενος χαρακτήρας) και η
γυναίκα ομόζυγη με κανονικό φαινότυπο, τι πιθανότητες έχουν τα αγόρια που θα γεννηθούν να είναι
αιμορροφιλικά; Τι πιθανότητες έχουν τα κορίτσια που θα γεννηθούν να είναι φορείς ή αιμορροφιλικές;
2. Ένας άντρας αιμορροφιλικός παντρεύεται μία φυσιολογική γυναίκα. Είναι δυνατόν να αποκτήσουν
αιμορροφιλικό παιδί; Εξηγήστε την απάντησή σας.
- 173 -
3. Ένας άντρας κατηγορεί τη γυναίκα του για μοιχεία. Και οι δυο τους έχουν κανονική ίριδα ματιών, ενώ η
κόρη τους πάσχει από κολόβωμα της ίριδας (φυλοσύνδετος υπολειπόμενος χαρακτήρας). Έχει δίκαιο ο
σύζυγος και γιατί;
4. Μία φυσιολογική γυναίκα της οποίας ο πατέρας έπασχε από αχρωματοψία στο πράσινο-κόκκινο
(φυλοσύνδετος υπολειπόμενος χαρακτήρας) παντρεύτηκε έναν φυσιολογικό άντρα. Ποιοί είναι οι πιθανοί
γονότυποι και φαινότυποι των απογόνων τους;
5. Μία φυσιολογική γυναίκα της οποίας ο πατέρας έπασχε από αχρωματοψία παντρεύεται έναν άντρα ο οποίος
επίσης πάσχει από αχρωματοψία.
α) Ποιοί είναι οι δυνατοί γονότυποι της μητέρας του συζύγου;
β) Ποιά είναι η πιθανότητα το πρώτο παιδί απ’ αυτό το γάμο να έχει αχρωματοψία;
γ) Στα κορίτσια αυτών των γονιών, σε τι ποσοστό αναμένεται να έχουν αχρωματοψία;
δ) Ποιό ποσοστό των παραπάνω γονιών (ανεξάρτητα από το φύλο) περιμένουμε να είναι φυσιολογικά;
6. Η μυϊκή δυστροφία Duchenne είναι φυλοσύνδετη και συνήθως προσβάλλει μόνο τα αγόρια. Η εκδήλωση
της ασθένειας αρχίζει στα πρώτα στάδια της ζωής και τα θύματα της ασθένειας γίνονται προοδευτικά όλο
και πιο αδύναμα.
α) Μία γυναίκα, της οποίας ο αδελφός έχει δυστροφία Duchenne, τι πιθανότητα έχει να αποκτήσει ένα
άρρωστο παιδί;
β) Αν ο θείος σας, ο αδελφός της μητέρας σας, είχε την ασθένεια, ποιά πιθανότητα υπάρχει να είστε φορέας
του γονιδίου;
γ) Αν ο αδελφός του πατέρα σας είχε την ασθένεια, ποια πιθανότητα υπάρχει να είστε φορέας του γονιδίου;
7. Μια κατάσταση που είναι γνωστή σαν ιχθύωση (icthyosishys trixgravior) παρουσιάστηκε σ’ ένα αγόρι στις
αρχές του 18ου αιώνα. Το δέρμα του έγινε παχύ και παρουσίασε αγκάθια που τα παρομοίασαν με λέπια.
Όταν μεγάλωσε παντρεύτηκε και απέκτησε 6 γιους, που όλοι είχαν ιχθύωση, και μερικά κορίτσια, που ήταν
όλα φυσιολογικά. Επί τέσσερις γενιές αυτή η ανωμαλία περνούσε από τον πατέρα στους γιους. Τι
συμπέρασμα μπορείτε να βγάλετε σχετικά με τη θέση του υπεύθυνου γονιδίου;
8. Το παρακάτω γενεαλογικό δένδρο αναπαριστά τον τρόπο κληρονόμησης μιας ασθένειας σε μία οικογένεια.
α) Η ασθένεια οφείλεται σε επικρατές ή σε υπολειπόμενο γονίδιο και κληρονομείται ως αυτοσωμικός ή
φυλοσύνδετος χαρακτήρας;
β) Να βρεθούν οι γονότυποι των μελών της οικογένειας.
γ) Ποιά είναι η πιθανότητα το δεύτερο παιδί των γονέων III (3) και III (4) να είναι φορέας;
9. Θα ήταν δυνατόν η υπόθεση του φυλοσύνδετου υπολειπόμενου γονιδίου να υποστηριχθεί από το παρακάνω
γενεαλογικό δένδρο; Αιτιολογήστε την απάντηση.
- 174 -
10. Η αχρωματοψία στον άνθρωπο οφείλεται σε φυλοσύνδετο υπολειπόμενο γονίδιο. Δύο άτομα με κανονική
όραση και καστανά μάτια απόκτησαν ένα παιδί που είχε αχρωματοψία και γαλανά μάτια.
α) Ποιό είναι το φύλο του παιδιού;
β) Ποιά είναι η πιθανότητα το δεύτερο παιδί να είναι αγόρι με γαλανά μάτια και αχρωματοψία;
11. Μία γυναίκα με ομάδα αίματος Α και κανονική όραση απέκτησε από τους δύο γάμους της πέντε παιδιά που
είχαν φαινοτύπους:
α) αγόρι με ομάδα αίματος Α και αχρωματοψία,
β) αγόρι με ομάδα αίματος Ο και αχρωματοψία,
γ) κορίτσι με ομάδα αίματος Α και αχρωματοψία,
δ) κορίτσι με ομάδα αίματος Β και κανονική όραση,
ε) κορίτσι με ομάδα αίματος Α και κανονική όραση.
Αν ο πρώτος της άντρας είχε αχρωματοψία και ήταν ομάδα αίματος ΑΒ και ο δεύτερος είχε κανονική όραση
και ήταν ομάδας αίματος Α, ποιός από τους δύο είναι ο πατέρας ή έχει τη μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι
σε κάθε περίπτωση χωριστά;
12. Δύο άντρες (Α και Β) εργάζονται σε κέντρο πυρηνικών ερευνών. Ο Α απόκτησε ένα αιμοφιλικό αγόρι και
ο Β ένα αγόρι με την ασθένεια epiloia (ανώμαλη ανάπτυξη του δέρματος, πνευματική ανωμαλία, εμφάνιση
όγκων στην καρδιά, στους νεφρούς και σε άλλα μέρη του σώματος) που οφείλεται σε επικρατές
αυτοσωματικό γονίδιο. Οι δύο άντρες ζητούν αποζημίωση, με τον ισχυρισμό ότι οι ακτινοβολίες του
κέντρου ερευνών που εργάζονται προκάλεσαν σε αυτούς επιβλαβείς μεταλλαγές, με αποτέλεσμα τα δύο
ασθενή παιδιά. Αν οι μητέρες των δύο παιδιών είναι υγιείς και τα γενεαλογικά δένδρα των δύο αντρών
εμφανίζουν μόνο φυσιολογικά άτομα, είναι βάσιμοι οι ισχυρισμοί των δύο γονέων;
13. Το παρακάτω γενεαλογικό δένδρο αναφέρεται στον αλφισμό, μια κληρονομική ιδιότητα που οφείλεται στην
έλλειψη ενός ενζύμου, απαραίτητου για τη σύνθεση της χρωστικής μελανίνης.
α) Ο αλφισμός οφείλεται σε επικρατές ή υπολειπόμενο γονίδιο; Κληρονομείται ως αυτοσωματικός ή ως

φυλοσύνδετος χαρακτήρας;
β) Προσδιορίστε τους γονότυπους των μελών της οικογένειας και αιτιολογήστε την απάντησή σας.
γ) Ποιά είναι η πιθανότητα το 1ο και το 2ο παιδί των γονέων 6 και 7 να έχει αλφισμό;
14. Μία φυσιολογική γυναίκα που είχε αιμορροφιλικό πατέρα παντρεύτηκε έναν φυσιολογικό άντρα. Με ποια
πιθανότητα το πρώτο τους παιδί θα είναι αιμορροφιλικό;
15. Δίνεται ένα μέρος του γενεαλογικού δένδρου για τη σπάνια ασθένεια «καταρράκτης νεανικής ηλικίας».
α) Πώς κληρονομείται η ασθένεια;
β) Εάν το άτομο που δείχνεται με το βέλος αποκτήσει και άλλο παιδί, με τι πιθανότητα θα είναι και αυτό
φυσιολογικό;
- 175 -
ISBN: 978-960-524-305-0.
4. Καστρίτσης, Κ. Δ. (1992). Εισαγωγή στη Βιολογία. Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
ISBN: 960-343-186-9.
5. Ηλιάδης, Β., & Οικονόμου, Θ. (2001). Μεθοδολογία και προβλήματα Βιολογίας. Εκδόσεις Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα.
- 176 -
Γλωσσάρι Ελληνικών και Αγγλικών όρων
Ελληνικός όρος Αγγλικός όρος
Αέριος χρωματογραφία Gas Chromatography
Αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης Polymerase Chain Reaction
Ανωτική πυκνότητα Buoyant density
Αύξηση Growth
Βάκιλος Rod
Γονίδιο Gene
Γονότυπος Genotype
Διακριτική ικανότητα Resolution
Διαφορική φυγοκέντρηση Differential centrifugation
Δωδεκυλοθειικό νάτριο Sodium dodecyl sulfate
Εικονοστοιχεία Pixels
Ετερόζυγο Heterozygous
Ζύμες, ζυμομύκητες Yeasts
Ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο διέλευσης Transmission electron microscope
Ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο σάρωσης Scanning electron microscope
Κόκκοι Cocci
Κρυσταλλικό ιώδες Crystal violet
Κυανού του μεθυλενίου Methylen blue
Κυανού του Coomassie Coomassie brilliant blue
Μανιτάρια Mushrooms
Μικροσκόπιο φωτεινού πεδίου Bright-field microscope
Μικροσκόπιο αντίθεσης φάσεων Phase-contrast microscope
Μικροσκόπιο φθορισμού Fluorescence microscope
Μικροσκόπιο σκοτεινού πεδίου Dark-field microscope
Mούχλες Μolds
Μύκητες Fungi
Νεφελομετρική μέθοδος Turbidimetric technique
Ομόζυγο Homozygous
Οπτική πυκνότητα Optical Density
Σπειρίλλιο Spirillium
Συγκέντρωση Concentration
- 177 -
Συντελεστής επιβράδυνσης Retardation factor
Υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης High Pressure Liquid Chromatography
Yπερθειϊκό αμμώνιο Ammonium persulfate
Φαινότυπος Phenotype
Φυγοκέντρηση σε κλίση πυκνότητας σακχαρόζης Sucrose density gradient centrifugation
Χρωματογραφία λεπτής στιβάδας Thin Layer Chromatography
- 178 -
On line Εικόνες
Οι παρακάτω Εικόνες, ανά Άσκηση, που χρησιμοποιούνται στον οδηγό αυτό, είναι Εικόνες δημοσίου τομέα
(public domain) και δεν υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα. Όλες οι υπόλοιπες Εικόνες του οδηγού είναι
πρωτότυπες και έχουν δημιουργηθεί από τους συντελεστές τους έργου αυτού.
ΑΣΚΗΣΗ 1
Εικόνα 1.2
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hooke-Microscope-cork.jpg
Εικόνα 1.4
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mesoporous_Silica_Nanoparticle.jpg
ΑΣΚΗΣΗ 2
Εικόνα 2.7
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Paramecium_sp.jpg
Εικόνα 2.8
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Euglena_diagram.jpg
ΑΣΚΗΣΗ 3
Εικόνα 3.1
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Animal_cell_structure_en.svg?uselang=el
Εικόνα 3.2
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Plant_cell_structure_bn.png?uselang=el#/media/File:Plant_cell_stru
cture_svg.svg
Εικόνα 3.5
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:NeriumLeafCross.png
Εικόνα 3.6
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pyracantha.jpg
ΑΣΚΗΣΗ 4
Εικόνα 4.2
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Turgor_pressure_on_plant_cells_diagram.svg
ΑΣΚΗΣΗ 5
Εικόνα 5.2
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Differentielle_zentrifugation.png
ΑΣΚΗΣΗ 6
Εικόνα 6.2 (συνδυασμός εικόνων)
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scheme_Chloroplast-en.svg, και
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Plagiomnium_affine_laminazellen.jpeg
ΑΣΚΗΣΗ 8
Εικόνα 8.4
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kinetochore.jpg
Εικόνα 8.5
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mitosis_(261_13)_Pressed;_root_meristem_of_onion_(cells_in_pro
phase,_metaphase,_anaphase,_telophase).jpg
Εικόνα 8.6
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mitosis_cells_sequence.svg
Εικόνα 8.11
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sky_spectral_karyotype.png
- 179 -
ΑΣΚΗΣΗ 9
Εικόνα 9.2
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sea_Urchin_Anatomy.svg
Εικόνα 9.3
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Acrosome_reaction_diagram_en.svg
ΑΣΚΗΣΗ 10
Εικόνα 10.1
https://www.flickr.com/photos/mamk/2377531211/sizes/o/in/photostream/
Εικόνα 10.2
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Difference_DNA_RNA-EN.svg και
https://en.wikipedia.org/wiki/File:DNA_chemical_structure.svg
Εικόνα 10.5
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Strawberries.jpg
ΑΣΚΗΣΗ 11
Εικόνα 11.2
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gel_electrophoresis_2.jpg
ΑΣΚΗΣΗ 12
Εικόνα 12.1 (Συνδυασμός εικόνων)
Mendel: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gregor_Mendel_2.jpg
Pisum sativum: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:88_Pisum_sativum_L.jpg
Pisum sativum_μωβ άνθος:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Starr_081009-0043_Pisum_sativum_var._macrocarpum.jpg
Pisum sativum_λευκό άνθος:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Doperwt_rijserwt_bloemen_Pisum_sativum.jpg
Εικόνα 12.13
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?lang=el&title=File%3AABO_blood_type.svg&uselang=en
Εικόνα 12.15
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Down_Syndrome_Karyotype.png
ΑΣΚΗΣΗ 13
Εικόνα 13.2 (Συνδυασμός εικόνων)
Morgan: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thomas_Hunt_Morgan.jpg
Drosophila: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Drosophila.jpg
- 180 -

Οδηγός εργαστηριακών και φροντιστηριακών ασκήσεων βιολογίας PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Οδηγός εργαστηριακών και φροντιστηριακών ασκήσεων βιολογίας PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΗΣ

Αναπληρωτής Καθηγητής Βιολογίας-Φυσιολογίας

Οδηγός Εργαστηριακών και

Copyright © ΣΕΑΒ, 2015

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ

Πίνακας συντομεύσεων-ακρωνύμια ............................................................................................ - 12 -

Άσκηση 2: Μικροοργανισμοί – Προκαρυωτικό/Ευκαρυωτικό κύτταρο................................. - 25 -

Άσκηση 3: Ζωικό – Φυτικό κύτταρο .......................................................................................... - 41 -

Άσκηση 4: Πλασμόλυση φυτικού κυττάρου............................................................................... - 57 -

Άσκηση 5: Κλασμάτωση κυττάρου............................................................................................. - 65 -

Άσκηση 6: Φωτοσύνθεση και Φωτοσυνθετικές χρωστικές ...................................................... - 74 -

Άσκηση 7: Κύκλος ζωής μικροοργανισμών και επίδραση διαφόρων παραγόντων ................ - 90 -

Άσκηση 8: Κυτταρική διαίρεση ................................................................................................ - 103 -

Άσκηση 9: Διαφοροποίηση - Εμβρυογένεση ............................................................................ - 118 -

Άσκηση 10: Απομόνωση DNA ................................................................................................... - 129 -

Άσκηση 11: Ηλεκτροφόρηση μακρομορίων............................................................................. - 137 -

Άσκηση 12: Γενετική Ι: Μεντελισμός – Χρωμοσωματική θεωρεία της κληρονομικότητας. - 147

Άσκηση 13: Γενετική ΙΙ: Φυλοσύνδετη κληρονομικότητα ..................................................... - 167 -

Γλωσσάρι Ελληνικών και Αγγλικών όρων ............................................................................... - 177 -

APS Ammonium persulfate

Αθήνα, Σεπτέμβριος 2015

Εικόνα 1.1 – Το μέγεθος και το εύρος παρατήρησης των αντικειμένων.

1.1. Κατηγορίες μικροσκοπίων

Εικόνα 1.3 – Το φωτονικό (α) και το ηλεκτρονιακό μικροσκόπιο (β).

1.1.1. Φωτονική μικροσκοπία

1.1.2. Ηλεκτρονιακή μικροσκοπία

2.2. Πειραματική διαδικασία

2.2.1. Γνωριμία με το φωτονικό μικροσκόπιο

Εικόνα 1.5 – Σύγχρονο φωτονικό μικροσκόπιο ασκήσεων.

 τη βάση, που στηρίζει το όλο όργανο,

Εικόνα 1.6 – Ορισμένα βασικά υλικά μικροσκοπίας

2.2.3. Παρατήρηση με συνήθεις αντικειμενικούς φακούς (4Χ, 10Χ, 40Χ)

2.2.4. Παρατήρηση με καταδυτικό φακό (100Χ)

Όταν θέλουμε να πετύχουμε μεγάλες μεγεθύνσεις με παράλληλα αυξημένη διακριτική ικανότητα,

 Τοποθετήστε το παρασκεύασμα και χρησιμοποιώντας μικρής ισχύος αντικειμενικούς φακούς εστιάστε

2.2.5. Γενικές οδηγίες και σημεία προσοχής

2.2.6. Παρασκευή και παρατήρηση προσωρινών παρασκευασμάτων

Εικόνα 1.9 – Τρόπος παρασκευής ενός προσωρινού μικροσκοπικού παρασκευάσματος.

ΠΡΟΚΑΡΥΩΤΙΚΟ ΕΥΚΑΡΥΩΤΙΚΟ ΚΥΤΤΑΡΟ

Πίνακας 2.1 – Βασικές διαφορές μεταξύ προκαρυωτικών και ευκαρυωτικών κυττάρων.

1.2. Τα πέντε βασίλεια των οργανισμών

Χαρακτήρες ΦΥΤΑ ΖΩΑ

Πίνακας 2.2 – Κύριοι χαρακτήρες διαφοροποίησης φυτών και ζώων.

Εικόνα 2.1 – Τα πέντε βασίλεια των οργανισμών.

Εικόνα 2.2 – Η εξελικτική πορεία διαφοροποίησης των όντων σε τρία βασίλεια.

1.3.1. Προκαρυωτικοί μικροοργανισμοί

1.3.1α. Βακτήρια (Bacteria)

Εικόνα 2.3 – Μορφολογία βακτηριακών κυττάρων.

1.3.1β. Κυανοβακτήρια ή κυανοφύκη (blue-green bacteria)

Τα κυανοβακτήρια ζουν ελεύθερα ως μεμονωμένα κύτταρα ή σχηματίζουν αποικίες. Ανάλογα με το

1.3.2. Ευκαρυωτικοί μικροοργανισμοί

1.3.2α. Η αμοιβάδα (Amoeba)

Εικόνα 2.6 – Διαδραστική απεικόνιση της αμοιβαδοειδούς κίνησης.

2.2. Πειραματική διαδικασία

2.2.1. Παρατήρηση προκαρυωτικών οργανισμών

2.2.1α. Παρατήρηση Βακτηρίων σε μόνιμο παρασκεύασμα

Απεικονίστε παρακάτω τους διάφορους τύπους βακτηριακών κυττάρων που παρατηρείτε.

Κόκκοι Βάκιλοι Σπειρίλλια

2.2.1β. Χρώση και παρατήρηση Βακτηρίων σε νωπό υλικό

2.2.1γ. Παρατήρηση Κυανοβακτηρίων (κυανοφύκη)

2.2.2. Παρατήρηση ευκαρυωτικών μικροοργανισμών

Amoeba proteus Paramecium

Euglena viridis Diatomeae