Madhësitë fizike

Madhësitë fizike janë ato madhësi me anë të të cilave krahasohen

dimensionet, vetitë, etj. fizike të objekteve me studimin e të cilave merret
fizika. Gjatë historisë së zhvillmit të fizikës si shkencë, futja në përdorim e një
sistemi të këtyre madhësive ka pasur një rol të veçantë. Kështu janë bërë disa
përpjekje për një sistem të tillë, por këto përpjekje janë kurorzuar me sistemin
e tashem që përdoret në Fizikë. Sistemi i tashem që përdoret në Fizikën
botërore është sistemi ndërkombëtarë SI.

Sistemi SI
Sistemi SI ka 7 madhësi themelore me njësitë matëse përkatëse
Madhësia Njësia Simboli Përkufizimi
Gjatësia metri m Një metër është rruga që kalon rrezja e dritës në
vakum brenda një prej 299.792.458 pjesëve të
sekondës (1/299 792 458)s.
Masa kilogrami kg Masa prej një kg është masa e cilindrit që ruhet
si prototip i kilogramit në Qendrën Internacionale
të Sistemit SI në Paris.
Koha sekonda s Intervali kohor i cili nevojitet për saktësishtë për
9 192 631 770 perioda, për kalimin e atomit të
elementit kimik 133Cs nga një nivel në tjetrin.
Intensiteti i amperi A 1 Amperi është sasia e rrymës elektrike jo pe e
rrymës asaj elektrike lol, që kalon ndërmjet dy
elektrike drejtpërçuesve paralel në distancë në mes tyre
prej një metri, me gjatësi të pakufizuar që
gjenden në vakum.
Temperatura kelvini K Një kelvin është 273,16 pjesë e temperaturës
termodinamike të pikës së ngrirjes së ujit.
Sasia e moli mol Një mol është numri i elementeve që e përbëjnë
materies një substancë, që i përgjegjet numrit të atomeve
në 0,012 karbon të pastër12C.
Intensiteti i kandela cd Një kandelë është intesiteti i dritës një një drejtim
dritës të caktuar , që një burim i cili prodhon rrezet me
frekuencë 540 · 1012 herc, dhe intesiteti i tyre në
këtë drejtim është 1/683 Weradian.
Sistemi SI

Sistemi Ndërkombëtar i Njësisive, SI është forma bashkëkohore e sistemit

metric dhe është sistemi i njësive me shtrirjen më të madhe në botë, i
përdorur edhe në tregti dhe në shkencë. Ai përbëhet nga një sistem koherent i
njësive të madhësive të ndërtuara në shtatë baza. Ai përkufizon 22 njësi të
emëruara, dhe përfshinë shumë njësi të tjera të rrjedhura. Sistemi po ashtu
përmban edhe 22 parashtesa.
Sistemi u publikua në vitin 1960 si rezultat i një iniciative që filloi në vitin
1948. Ai bazohet në sistemin metër-kilogram-sekond të njësive (MKS) më
shumë se çdo variant tjetër i sistemit centimetër-gram-sekond (CGS).

Njësitë dhe parashtesat

Sistemi SI përbëhet nga një grup i njësive bazë, një grup i njësive të nxjerra
me emra të veçantë, dhe një grup i koeficientëve të bazës dhjetore që përdoren
si parashtesa. Tërmi Njësi SI përfshin tri kategori, por termi njësi koherente
SI përfshin vetëm njësitë bazë dhe njësitë e nxjerra koherente.

Njësitë bazë
Njësitë bazë të sistemit SI janë blloqet ndërtuese të sistemit dhe të gjitha
njësitë e nxjerra nga to. Kur Maksuelli paraqiti konceptin e sistemit koherent,
ai identifikoi tri madhësi që do të përdoreshin si bazë: masa, gjatësia dhe
koha. Giorgi më vonë paraqiti nevojën për një njësi bazë elektrike. Teorikisht
cilado e rrymës elektrike, potencialit elektrik, rezistencës elektrike, ngarkesës
elektrike. Kështu, u zgjodh njësia e rrymës elektrike. Tri njësitë e tjera bazë të
sistemit (për temperaturë, substancë dhe intensitet të dritës) u shtuan më
vonë.
 Madhësia simboli Njësia simboli përkufizimi
Gjatësia metri m Një metër është rruga që kalonë rrezja e
dritës në vakum brenda (1/299 792 458)
sekondash.
Masa kilogrami kg Masa prej një kg është madhësia e cilindrit
që ruhet si prototip i kilogramit në
Qendrën Internacionale të Sistemit SI në
Paris.
Koha sekonda s Eshte intervali i vibrimit te elementit kimik
Caesium Cs me numer atomik 55, e
shprehur ne Sekonda dhe qe njihet si "Ora
Atomike" (DPM)
Intensiteti i amperi A 1 Amperi është sasia e rrymës elektrike, që
rrymës kalon ndërmjet dy përçuesve paralel me
elektrike gjatësi të pakufizuar në distancë prej një
metri që gjenden në vakum,dhe qe jep nje
force prej 2x10-7 new per cdo meter
gjatesi ndermjet ketyre dy percuesve.
Temperatura kelvini K Një kelvin është 273,16 pjesë e
temperaturës termodinamike të pikës së
ngrirejs së ujit.
Sasia e moli mol Një mol është numri i elementeve që e
materies përbëjnë një substancë, që i përgjegjet
numrit të atomeve në 0,012 karbon të
pastër12C.
Intesiteti i kandela cd Një kandelë është intensiteti i dritës një
dritës një drejtim të caktuar, që një burim i cili
prodhon rrezet me frekuencë
540 · 1012 herc, dhe inteziteti i tyre në këtë
drejtim është 1/683 W për steradian.

Njësitë e nxjerra
Njësitë e nxjerra të sistemit SI janë formuar nga fuqizimi, prodhimi ose herësi i
njësive themelore dhe një të palimituara në numër. Njësitë e nxjerra janë të
lidhura me madhësi të nxjerra, për shembull shpejtësia është madhësi që
rrjedh nga madhësitë themelore të kohës dhe gjatësisë, kështu në sistemin SI
njësia e nxjerr është metër për sekond (simboli m/s). Dimensionet e njësive të
nxjerra mund të shprehen në terma të dimensioneve të njësive themelore.
 Njësitë e nxjerra të sistemit SI
Emri Simboli Madhësia Shprehur Shprehur në
në terma të
terma të njësive
njësive të themelore SI
tjera SI
radiani rad këndi m⋅m−1
steradiani sr këndi hapësinor m2⋅m−2
hertz Hz frekuenca s−1
njutoni N forca, pesha kg⋅m⋅s−2
paskali Pa shtypja N/m2 kg⋅m−1⋅s−2
xhuli J energjia, puna, nxehtësia,Momenti N⋅m kg⋅m2⋅s−2
vati W fuqia J/s kg⋅m2⋅s−3
kuloni C ngarkesa elektrike ose sasia e s⋅A
elektricitetit
volti V tensioni, forca elektromotore W/A kg⋅m2⋅s−3⋅A−1
farad F kapaciteti elektrik C/V kg−1⋅m−2⋅s4⋅A2
ohm Ω rezistenca elektrike, impedanca V/A kg⋅m2⋅s−3⋅A−2
elektrike, reaktanca
siemensi S konduktanca elektrike A/V kg−1⋅m−2⋅s3⋅A2
weberi Wb fluksi magnetik V⋅s kg⋅m2⋅s−2⋅A−1
tesla T densiteti i fushës magnetike Wb/m2 kg⋅s−2⋅A−1
henri H induktanca Wb/A kg⋅m2⋅s−2⋅A−2
shkalla °C temperatura relative në 273.15 K K
Celsius
lumeni lm fluksi i dritës cd⋅sr cd
lux lx illuminance lm/m2 m−2⋅cd
becquerel Bq radioaktiviteti s−1
gray Gy doza e absorbuar J/kg m2⋅s−2
sievert Sv doza ekuivalente J/kg m2⋅s−2
katal kat aktiviteti i katalizës s−1⋅mol

Parashtesat
Parashtesat janë shtuar në emrat e njësisë për të prodhuar shumëfishin ose
nënfishin e njësive origjinale. Të gjithë ata janë fuqi me bazën 10. Për
shembull, kilo- shënon njëmijë dhe mili- shënon një të njëmijtën, kështu që
janë një mijë milimetra në metër dhe një mijë metra në kilometër. Parashtesat
nuk kombinohet asnjëherë, për shembull një e milionta e një metri
është mikrometri dhe jo një milimilimetër. Shumëfishat për kilogramin janë
shënuar duke marrë për bazë gramin, kështu që një e milionta e një kilogrami
është miligrami, njo mikrokilogrami.
 Parashtesat e Sistemit Ndërkombëtar të Njësive
10n Prefiksi Simboli Emri Ekuivalenti decimal
1024 jota Y kuadrilion 1 000 000 000 000 000 000 000 000
1021 zeta Z triliard 1 000 000 000 000 000 000 000
1018 eksa E trilion 1 000 000 000 000 000 000
1015 peta P billiard 1 000 000 000 000 000
1012 tera T bilion 1 000 000 000 000
109 giga G miljard 1 000 000 000
106 mega M milion 1 000 000
103 kilo k mijë 1 000
102 hekto h qindë 100
101 deka da dhjetë 10
10−1 deci d e dhjeta 0,1
10−2 cento c e qinta 0,01
10−3 mili m e mijta 0,001
10−6 mikro µ e milionta 0,000 001
10−9 nano n e miliardta 0,000 000 001
10−12 piko p e bilionta 0,000 000 000 001
10−15 femto f e biliardta 0,000 000 000 000 001
10−18 ato a e trilionta 0,000 000 000 000 000 001
10−21 septo z e triliardta 0,000 000 000 000 000 000 001
10−24 jokto y e kuadrilionta 0,000 000 000 000 000 000 000 001
Nxitimi

Përshpejtimi është shkalla e ndryshimit të shpejtësisë përgjatë një intervali

kohor. Në çdo pikë në një trajektore, madhësia e përshpejtimit është e dhënë
nga shkalla e ndryshimit të shpejtësisë në të dyja përmasat dhe drejtimin në
atë pikë. Përshpejtimi i vërtetë në kohën t gjendet në kufirin e intervali
kohor Δt→ 0, pra në limitin kur intervali kohor shkon në zero.

Komponentet e përshpejtimit për një lëvizje planare të lakuar. Komponenti i

nxitimit tangjencial at është për shkak të ndryshimit në shpejtësinë e kalimin,
dhe është i drejtuar në drejtim të vektorit të shpejtësisë. Komponenti
centripetal ac është për shkak të ndryshimit të drejtimit të vektorit të
shpejtësisë dhe është normal me trajektoren, i drejtuar në drejtim të qendrës
së lakim të rrugës.
Në fizikë, dhe më saktësisht kinematikë, përshpejtimi është ndryshimi
i shpejtësisë me kalimin e kohës. [1] Meqënëse shpejtësia është një vektor, ajo
mund të ndryshojë në dy mënyra të : një ndryshim në modulin e saj dhe / ose
një ndryshim në drejtimin e vektorit. Në një dimension, dmth në një vijë,
nxitimi tregon shkallën e ndryshimit në të cilën trupi përshpejtohet ose
ngadalësohet. Megjithatë, si një madhësi vektoriale , nxitimi është gjithashtu
shkalla në të cilën ndryshohet drejtimi. [2][3] Përshpejtimi ka dimensionet L T−2.
Në njësitë SI, nxitimi është i matur në metër për sekondë katror (m/s2).
Në gjuhën e përditshme, termi nxitim zakonisht përdoret për një rritje të
( modulit të shpejtësisë), një zvogëlim i shpejtësisë quhet ngadalësim. Në
fizikë, një ndryshim në drejtimin e shpejtësisë konsiderohet gjithashtu si një
përshpejtim: për lëvizjen rrotulluese, ndryshimi në drejtimin e shpejtësisë
rezulton në nxitimin centripetal (në drejtim të qendrës), ku si shkalla e
ndryshimit të modulit të shpejtësisë jepet nga nxitim tangjencial .
Në mekanikës klasike, për një trup me masë konstante, përshpejtimi i trupit
është proporcional me forcën rezultante që vepron mbi të (Shikoni Ligjin e dytë
të Njutonit):
F=ma → a=F/m
ku F është forca rezultante që vepron mbi trupin,m është masa e trupit,
dhe a është nxitimi is saj.