Crnogorski Anali Broj 02

Pečat Sve Crne Gore
2/2013
Crnogorski kulturni forum - Ce nje
Za izdavača: Borislav Cimeša, direktor
Redakcija:
Novak Adžić, Glavni i odgovorni urednik
Borislav Cimeša, Zamjenik glavnog i odgovornog urednika
Aleksandar Samardžić, Tehnički urednik
Štampa: IVPE Ce nje

Adresa: Gipos 7/3/3, 81250 Ce nje, Crna Gora
Tel.: 069/244-172; 069/214-792; 067/202-724;
020/232-176
E-mail: sasas.mne@gmail.com
Časopis izlazi kvartalno
Tiraž: 600 primjeraka
Žiro račun: Crnogorski kulturni forum (Za časopis Crnogorski anali)
530-6423-47 Montenegro banka (Filijala Ce nje)
Časopis je registrovan Rješenjem Ministarstva kulture Crne Gore br. 05-

2354/2 od 9.11.2012. g. i upisan u Evidenciju medija pod rednim brojem 714.
CIP - Каталогизација у публикацији

Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње
3+930(497.16)
CRNOGORSKI anali: časopis za istorijska i društvena pitanja / urednik

Novak Adžić. - God. 1, br. 1(2013)- . - Ce nje (GIPOS 4/3/3) : Crnogorski
kulturni forum, 2013 (Ce nje : IVPE). - 25 cm
Kvartalno.
ISSN 1800-9972 = Crnogorski anali
COBISS.CG-ID 21390608
SADRŽAJ
3
SADRŽAJ
Prof. dr Šerbo Rastoder:

RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999.
(Pogled iz crnogorske perspek ve) ................................................................. 5
Prof. Dr Radovan Radonjić:
TREĆA PRETPOSTAVKA ................................................................................. 27
Prof. Dr Božidar Šekularac:
PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA VOJISLAVLJEVIĆA........................................ 45
Dr Danilo Radojević:
UZROCI POJAVE SRPSKOG IMENA U CRNOJ GORI ........................................ 63
Prof. Dr Novak Kilibarda:
O ISTORIJSKOJ TEMATICI “GORSKOG VIJENCA” ............................................ 79
Dr Radoslav Rotković:
KO JE, KADA I ZAŠTO SRUŠIO NJEGOŠEVU KAPELU?..................................... 87
Prof. Sreten Perović:
CRNA GORA I CRNOGORCI U ENCIKLOPEDIJAMA......................................... 95
Čedomir Drašković:
NJEGOŠ KAO „TRAGIČNI JUNAK KOSOVSKE MISLI“ U ODNOSU NA
„POETIZOVANJE“ ISTORIJE I NJENO SAVREMENO NASILJE ......................... 141
Milorad Popović:
NEDOVRŠENI IDENTITET ............................................................................. 149
Sreten Zeković:
KRIVOTVORENJE POSVETE U IZVORNIKU LUČE MIKROKOZMA (II) ............. 173
Borislav Cimeša:
ĐILAS I CRNOGORSKI NACIONALNI IDENTITET ........................................... 195
Rifat Rastoder:
CRNA GORA U POSLJEDNJOJ JUGOSLOVENSKOJ RATNOJ DRAMI............... 233
4 Crnogorski anali, br. 1/2013
Stevo Vučinić:
SRPSKA CRKVA I CRNOGORSKI IDENTITET .................................................. 239
Predrag Malbaša:
MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI .......................................... 251
Marijan-Mašo Miljić:
JUSOVAČA - KAZNENI ZAVOD U PODGORICI (1893-1945) .......................... 287
Aleksandar-Saša Samardžić:
HERALDIKA BALŠIĆA ................................................................................... 297
Novak Adžić:
KRIVIČNA ISTRAGA ZBOG POLITIČKOG DELIKTA
PROTIV SAVIĆA MARKOVIĆA ŠTEDIMLIJE
U ZAGREBU 1955. GODINE ......................................................................... 305
PISMO GENERALA MILUTINA M. VUČINIĆA
IZ RIMA 11. II 1919. GODINE-
VUDROU WILSONU, PREDSJEDNIKU S. A.D. ............................................... 369
PISMA IZ EGZILA ARHIMANDRITA NIKODIMA JANJUŠEVIĆA ...................... 373
Luiđi Kriskuolo:
„PRAVO CRNE GORE NA ŽIVOT”, U. S. A., NEW YORK, 1928. ...................... 381
IZ MEMOARA
KOMANDIRA TODORA MILOVA BOROZANA (1881-1961) .......................... 399
Prof. dr Šerbo Rastoder: RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999.
(Pogled iz crnogorske perspek ve)
5
RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999.

(Pogled iz crnogorske Prof. Dr Šerbo
Rastoder, akademik
perspektive) DANU, BANU
Pokušaji se da se kroz navedeno pitanje prepoznaju magistralni procesi

društva u tranziciji, posebno vidljivi od početka devedese h, nužno polaze od činje-
nice, da se navedene pojave moraju situira na dva nivoa: regionalnom i lokalnom.
Bar kada je Crna Gora u pitanju, sigurno je da sve, pa i ova priča ima najmanje dva
sadržaja, koja u bi ne moraju bi sučeljeni i pro vurječni, ali su u svakom slučaju u
nužnom svođenju cjelokupne problema ke na primarno ideološki kontekst njenog
značenja i sadržaja, nužno produkuju višedimenzionalno uobličavanje ne samo sa-
dašnjos , već i prošlos i budućnos . Otuda se iz crnogorske vizure nijedna pojava,
događaj ili proces, primarno lokalnog ili regionalnog značenja u preciznom određe-
nju prema njima, ne može svodi na shema zovano i mehaničko značenje činjenica.
To samo dodatno otežava napor, jer je nemoguće da ne uočite, da unutar jednog re-
la vno malog i nerazvijenog društva paralelno egzis raju različi svjetovi u nivoima
svijes , od mentalne arheologije do moderne.
Istorijski kontekst
Kada se za Crnu Goru kaže da je vječito bila na periferiji velikih svjetova
onda se ulazi u domen jedne klasične balkanske priče unutar koje se isprepletenost
tradicije i nasleđa na m prostorima izvode iz dominacije ili prisutnos tri velika re-
ligijska sistema (pravoslavlja, katoličanstva i islama). Zato je u istorijskom kontekstu
vezanost duhovnog i svjetovnog, božanskog i ovozemaljskog nužno produkovalo ste-
reo p u istorijskoj svijes unutar koje je konflikt „prirodno” stanje dominatne „kul-
ture rata“ i njenog tumačenja kao egzistencijalnog refleksa, koja ima svoj konkretni
iskaz u shvatanju sadašnjos kao produžene prošlos .
Moderna crnogorska država, međunarodno priznata na Berlinskom kon-
gresu 1878. godine je postala višekonfesionalna zajednica teritorijalnim proširenjam
na okolne gradove (Nikšić, Podgorica, Bar, Ulcinj) i samim m ušla u sistem oba-
veznos poštovanja prava religijskih manjina i prava vlasništva nad cjelokupnom
nepokretnom imovinom (čl. 29/30 Berlinskog ugovora). Proširenjem tokom balkan-
skih ratova 1912. godine na prostore Pljevalja, Berana, Bijelog Polja, Plava, Gusinja i
Metohije, Crna Gora je zadobila oko 250.000 novih podanika od kojih su preko 80%
bili nepravoslavci (160.000 muslimana i 25000 katolika), odnosno od oko 140.000
koliko je iznosilo stanovništvo Crne Gore uoči Berlinskog kongresa do skoro 500.000
koliko ga je bilo poslije Balkanskih ratova (Andrijašević: 2003)1. U navedenim grani-
cama Crna Gora će ući u novostvorenu jugoslovensku državu sa prostorom koji je bio
neintegrisan u bilo kom pogledu (državnom, kulturnom, privrednom, konfesional-
nom), da bi poslije 1945. godine kao jugoslovenska republika u šestočlanoj federaciji
zahva la i prostor Boke Kotorske (koji je do 1918. bio pod vlašću Austro-Ugarske
carevine) i ostala bez Metohije, koja je postala sastavni dio Republike Srbije. Istorij-
ska dinamika teritorijalnog širenja crnogorske države u suš ni nije bila komplemen-
tarna sa procesima i logikom razvoja duhovne jurisdikcije tri dominantne konfesije
(pravoslavlja, islama i katoličanstva), te će se tokom čitavog XIX vijeka uočava su-
kob različi h tendencija zaokruživanja državnog i duhovnog, odnosno nacionalnog i
konfesionalnog, što će posebno bi vidljivo na kraju XX vijeka kada otpočne raspad
jugoslovenske federacije. Takva pozicija će Crnu Goru stavi pred nužnim izazovom
određivanja prema spoljnim procesima i ujedno podstaknu procese unutrašnjeg
pregrupisavanja, što će bi direktna posljedica izazova nametnu h događajima u
okruženju.
Da bi se shva la logika navedenih procesa nužno je podsje na sledeće
istorijske činjenice:
Poslije Berlinskog kongresa 1878. godine Pravoslavna crkva u Crnoj Gori
(Ce njska mitropolija) je imala status državne crkve sa tendencijom komplementar-
nos državne i duhovne jurisdikcije. (Rastoder: 1994)2. Pitanje odnosa crkve i države
bilo je uređeno Ustavom iz 1905. godine, po kome je (čl. 40) „državna vjera (je) u
Crnoj Gori istočno pravoslavna. Crnogorska crkva je autokefalna. Ona ne zavisi ni od
koje strane crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno –pravoslavnom vase-
ljenskom crkvom. Sve ostale priznate vjeroispovijes slobodne su u Crnoj Gori „3.
Sveštenstvo je plaćano iz državnog budžeta, bila je osigurana njihova stal-
nost a država je preuzela brigu o materijalnom položaju crkve (Zakon o parohijskom
sveštenstvu iz 1910). Pošto je na Drugoj konferenciji episkopa održanoj u Beogradu
(24.- 28. maja 1919.) donijeta odluka, kojom je proglašeno duhovno, moralno i admi-
nistra vno jedinstvo svih pravoslavnih crkvenih oblas i potvrde tog čina dekretom
regenta Aleksandra 17.(30) juna 1920 i formalnog čina ujedinjenja pravoslavnih
crkava u teritorijalnom okviru nove države (Kraljevine SHS) na Patrijaršijskom saboru
30. avgusta (12. septembra ) 1920. godine, Crnogorska crkva je postala integralni dio
SPC, koja je imala 24 eparhije, tri oblasna mitropolita (Beograd, Karlovci, Ce nje)
i dvadeset jednog episkopa. (Grujić: 1920; Gligorijević: 1997)4. Konačna unifikacija
1
Živko Andrijašević, Sukob koji je trebalo odgodi , Monitor, br. 662 (27. jun 2003), 52-54
2
Ustavom Svetog Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori od 30. XII 1903. godine norma vno je
definisano područje duhovne jurisdikcije „pravoslavne mitropolije u Crnoj Gori„. Poslije balkanskih ra-
tova osnovana je i Pećka eparhija, koja je pokrivala sve krajeve od bosanske do albanske granice koji su
pripali Crnoj Gori. Vidi: Šerbo Rastoder, Istorijsko- metodološki osnov istraživanja novije istorije crkve
(vjerskih zajednica ) u Crnoj Gori 1878- 1945, Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima,
CANU 14, 1994, 199- 242.
3
Ustav za Knjaževinu Crnu Goru, Ce nje 1907, čl. 40.
4
O ujedinjenju pravoslavnih crkava vidi: Radoslav Grujić, Pravoslavna srpska crkva, Beograd
1920, 176-178; Šerbo Rastoder, Istorijsko- metodološki osnov istraživanja novije istorije crkve (vjerskih
zajednica ) u Crnoj Gori 1878- 1945, Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima, CANU
14, 1994; Branislav Gligorijević, Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i uspostavljanje Srpske patrijaršije
u Jugoslaviji, Istorija 20. veka, 2, 1997, 7-18; Novak Adžić, Kratka istorija Crnogorske pravoslavne crkve,
Ce nje 2000.
7
ustrojstva SPC izvršena je 3. septembra 1931. godine (kada je donijet Ustav SPC).
Stupanjem na snagu novog Ustava SPC 1931. godine, izvršena je arondacija eparhija
(Zahumsko-raške, Bokokotorske-dubrovačke (osim sreza Dubrovnik) i Pećki (srezovi
beranski, bjelopoljski), čime je više nego udvostručena teritorija Crnogorsko- pri-
morske mitropolije. Na taj način se na duže vrijeme ustalila teritorija duhovne juris-
dikcije ce njsko-primorskog mitropolita (Kandić: 2002)5. Poslije II svjetskog rata ob-
novljena je Budimljansko- polimska eparhija sa sjedištem u Bijelom Polju. Po Ustavu
SPC iz 1947. godine u njen sastav su ušli nekadašnji djelovi Pećke mitropolije kao i
Pljevlja sa manas rom Mileševom. Ova eparhija je ukinuta 1956. godine i podijelje-
na između Crnogorsko-primorske i Dabrobosanske mitropolije6 tako da je Crnogor-
skoj mitropoliji pripalo andrijevačko, bjelopoljsko i andrijevačko namjesništvo, da bi
1993. godine bila obnovljena Mileševska eparhija sa sjedištem u manas ru Mileševa
kojoj su pored ranijih oblas Dabrobosanske eparhije (Pljevlja i Prijepolje) zahva la
Novu Varoš i Sjenicu. Mitropolit Amfilohije nosi i tulu „skenderijski“ koja podrazu-
mijeva jurisdikciju nad Skadarskim vikarijatom (Vraka i sela oko Skadra u Albaniji),
koji je formiran 1937. godine poslije proglašenja Albanske pravoslavne crkve i koji
je kao takav bio ušao u SPC 1947. godine, iako su sveštenici ovog vikarijata poslije
1945. bili uključeni u Albansku pravoslavnu crkvu. Od tada crnogorska manjina sa
ovog područja i organizaciono postaje interesantna za Mitropoliju koja tamo i osniva
(1993) „Bratstvo Sv. Jovana Vladimira“ sa sjedištem u Skadru, gdje u saradnji sa Al-
banskom pravoslavnom crkvom počinje gradnja novog hrama u Vraki. (Stamatović:
1999). Značajan broj (1670) Vračana i Skadrana je marta 1991. godine izbjegao u
Crnu Goru (Bojović: 1991, 7), odakle je pokušano njihovo naseljavanje u Metohiju 7.
Katolička zajednica u Crnoj Gori za svoje istorijsko i duhovno središte
smatra Barsku nadbiskupiju (uzdignuta na rang nadbiskupije 1089.), koja je s cajem
istorijskih okolnos vremenom postala relikt prošlos , jer se broj njenih podanika i
područje duhovne jurisdikcije stalno smanjivao. Poslije 1878. godine i međunarod-
nog priznanja Crne Gore postavilo se pitanje i uređenja položaja katolika u Crnoj
Gori, m prije što je ova mala zajednica (oko 5000) bila pod snažnim uplivom Au-
stro-Ugarske, koja je sebe smatrala protektorom nad katoličkim življem u Osmanskoj
imperiji. Želeći da neutrališe tu vrstu u caja i da sjedište katolika bude u Crnoj Gori
(od 1867. godine su bile spojene barska i skadarska nadbiskupija), Crna Gora će u di-
rektnim pregovorima sa Va kanom posta i prva država sa većinskim pravoslavnim
stanovništvom, koja je sa Va kanom potpisala konkordat (Rastoder: 2001, 105-126).
Konkordatom između Crne Gore i Va kana 1886. godine uređeno je pitanje duhovne
jurisdikcije Barske arcibiskupije, a njeno područje duhovne jurisdikcije se protezalo
na sve katolike u tadašnjoj crnogorskoj državi. Do manjih promjena dolazi tek 1923.
godine, kada je Barskoj biskupiji dodijeljeno kao područje apostolske administracije
5
Pavle Kandić, Crnogorsko- primorska mitropolija kroz vreme i prostor, u: Ce njska bogoslo-
vija, Ce nje 2002, 41-48
6
Po toj podjeli Pljevlja sa manas rima Sv. Trojice, Aranđelovom, i Dovoljom, banja Priboj-
ska, Prijepolje i manas r Mileševa pripali su Dabrobosanskoj mitropoliji a andrijevačko, bjelopoljsko i
beransko namjesništvo vraćeni su Crnogorskoj mitropoliji.
7
Prva grupa od 542 lica prešla je albansko- jugoslovensku granicu 6. marta, a druga od 1026
lica 10. marta 1991. godine. Do početka aprila broj izbjeglih se popeo na 1671 lice i oni su prvo bili smje-
šteni u Spužu, Danilovgradu, Glavi Zete, Ravnoj Rijeci i drugim mjes ma u Crnoj Gori, da bi kasnije jedan
dio bio naseljen u Metohiju, dok se jedan dio vra o u Albaniju. O izbjeglicama vidi: Jovan R. Bojović,
Izbeglice iz Albanije u Crnu Goru 1991. godine, Titograd 1991.
dio župa pripojenih u balkanskom ratu, odnosno 1969. godine kada su bulom pape
Pavla VI ove župe pripojene barskoj nadbiskupiji (Rastoder: 1991)8.
Današnje područje Crne Gore, koje je do 1918. bilo pod vlašću Austro-
Ugarske, (Boka Kotorska-Spič) je do današnjeg dana u pogledu duhovne jurisdikcije
sasvim drugačije uređeno. Rimokatolici sa ovog područja su duhovno potčinjeni ko-
torskoj biskupiji, koja je od 1969. godine sufragan splitske nadbiskupije9.
Manje je poznata činjenica da je Islamska zajednica u Crnoj Gori najstarija
organizacija tog pa na Balkanu, u jednoj hrišćanskoj državi.
Osnovana je 1878. godine (če ri godine prije osnivanja slične zajednice u
Bosni i Hercegovini). Sjedište mu ije i šerijata bila je u Baru ili Podgorici, a mu ija
crnogorskih muslimana, kako mu je zvanično glasila tula, nije uspio da proširi svoju
duhovnu vlast na područja koja su pripala Crnoj Gori poslije balkanskih ratova. Posli-
je 1918. godine islamsko sveštenstvo u Crnoj Gori je bilo potčinjeno vrhovnom muf-
ji čije je sjedište bilo u Beogradu, jer su sve do 1936. godine u Jugoslaviji paralelno
egzis rale dvije islamske zajednice: jedna za Srbiju (u čijem sastavu su Kosovo i Ma-
kedonija ) i Crnu Goru na čelu sa vrhovnim mu ijom u Beogradu i druga: za područje
Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, kojom je upravljao reis-ul-ule-
ma sa sjedištem u Sarajevu. Pošto je 1936. godine došlo do objedinjavanja Islamske
zajednice i sjedište reis-ul-uleme postalo Sarajevo, i Islamska zajednica u Crnoj Gori
je postala njen integralni dio (Rastoder: 1994)10. Poslije Drugog svjetskog rata, dolazi
do nove reorganizacije, tako da je 1947. obrazovan Vakufski sabor i Saborski Odbor,
a 1948. Islamsko starješinstvo Crne Gore, da bi 1959. bili ukinu Saborski odbori,
dok je izvršni organ postalo Starješinstvo Islamske zajednice sa sjedištem u Titogradu
(Folić: 2001, 157-185).
Do 1990. godine postojala je jedinstvena IZ Jugoslavije koju su sačinjavale
če ri Saborska područja: Saborsko područje BiH, Hrvatske i Slovenije sa sjedištem
u Sarajevu, Sabor IZ za Srbiju sa pokrajinama: Kosovom i Vojvodinom sa sjedištem
u Priš ni, Sabor IZ za Makedoniju sa sjedištem u Skoplju i Sabor IZ za Crnu Goru sa
sjedištem u Titogradu (Podgorici). Novim Ustavom iz 1990. godine formirano je peto
saborsko područje za Hrvatsku u Sloveniju, sa sjedištem u Zagrebu. Raspadom SFRJ,
dolazi i do raspada jedinstvene Islamske zajednice. Imajući to na umu, Sabor IZ u
Crnoj Gori 1994. godine donosi svoj Ustav, kojim potvrđuje kon nuitet organizacije
IZ u Crnoj Gori u pravnim i organizacionim pitanjima i zadržava duhovno jedinstvo sa
članicama bivše jedinstvene IZ Jugoslavije. Po tom Ustavu IZ u Crnoj Gori osnovani su
autonomni organi i ins tucije na čijem čelu je Reis IZ. Tako će ova vjerska zajednica
posta i jedina čije će područje duhovne jurisdikcije bi usaglašeno sa granicama
Republike Crne Gore. (Agović: 2001, 13-17)11.
8
Šerbo Rastoder, Jasmina Rastoder, Dr Nikola Dobrečić, arcibiskup barski i primas srpski
(1872- 1955), Život i djelo, Prilog izučavanju istorije barske arcibiskupije, Budva 1991, str. 10-13.
9
Opći šema zam katoličke crkve u Jugoslaviji 1974, Zagreb, 1975, str. 645.
10
Šerbo Rastoder, Istorijsko- metodološki osnov istraživanja novije istorije crkve (vjerskih
zajednica ) u Crnoj Gori 1878- 1945, Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima, CANU
14, 1994
11
Po čl. 1 Ustava: “Islamska zajednica u Republici Crnoj Gori je jedinstvena vjerska zajednica
koju sačinjavaju svi pripadnici islama u Republici Crnoj Gori, kao i njeni građani islamske vjere koji bora-
ve u inostranstvu“ Vidi: Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica, 2001, 17.
9
Socijalni kontekst:
Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u Crnoj Gori je živjelo 615035
stanovnika. Od toga broja pravoslavnog življa je bilo 425133 (69, 12%), islamskog
118016 (19,18%), katoličkog 27153 (4,41%), protestanata 853 (0,13%), Jevreja 156
(0,02%), neke druge vjeroispovijes 8780 (1,42%) i onih koji su se izjasnili da nijesu
vjernici 9850 (1,60%) (Šarkinović: 2003, 257)12. Prema is m podacima u Crnoj Gori
nije bilo ni jedne opš ne sa stanovništvom samo jedne konfesije.
Crnogorsko-primorska mitropolija je 1999. godine raspolagala sa preko
650 manas ra i crkava. (Kandić: 2002, 41-48).13 Pored 24 muška, 9 ženskih, 16 mana-
s ra koje se obnavljaju i 3 u izgradnji, velikog broja obnovljenih i podignu h crkava, u
periodu od 1991. godine se bilježi i značajan porast broja sveštenika i monaha. Dok
je 1991. bilo samo deset ak vnih manas ra sa oko dvadesetak monaha i monahinja,
deset godina kasnije je bilo trideset ak vnih manas ra sa oko 160 monaha i mona-
hinja. Broj parohijskih sveštenika se povećao od dvadeset (1991) na oko 60 (1999)
koji obavljaju svoje dužnos u sedam arhijerejskih namjesništva i parohija ce njsko-
primorske mitropolije (Kandić: 2002, 41-48)14. Septembra 1992. godine obnovljena
je Ce njska bogoslovija kao srednjoškolska vaspitna ustanova SPC15, potom „Sve -
gora“ kao izdavačko-informa vna ustanova mitropolije koja izdaje istoimeni časopis
i uređuje radio program (od 1998) Mitropolije ce njske16. Širom Crne Gore otvoreni
su Duhovni centri: knjižare i kiosci, osnovani su crkveni horovi, dok je obnovljen i
intenziviran rad Kola srpskih sestara koje obavljaju humanitarnu misiju pod okriljem
Mitropolije. Godine 1993. Crnu Goru su posje li patrijarsi carigradski Vartolomej i
ruski Aleksije II i tom prilikom zajedno sa srpskim patrijarhom Pavlom osvještali te-
melje budućeg hrama Hristovog Vaskresenja u Podgorici. Izgradnja ovoga hrama „je-
dan je od osnovnih zadataka Mitropolije Crnogorsko-primorske u sadašnjos “. Tada
je u Ostrogu održan vanredni Arhijerejski Sabor SPC, što je bilo prvo takvo okupljanje
velikodostojnika SPC u istoriji Crne Gore. (Stamatović: 1999).
Islamska zajednica u Crnoj Gori djeluje kroz 13 Odbora Islamske zajednice,
kao opš nskih organa na svojem području, odbori se dijele na džemate koji brinu o
106 džamija. Od toga broja je u poslednjoj deceniji XX vijeka sagrađeno, renovirano
ili je u izgradnji preko 30 džamija. U službi Islamske zajednice početkom 2001. godine
nalazilo se 65 imama, uglavnom sa srednjom teološkom spremom i če ri sa nižom
(Agović: 2002)17. Iz razloga permanentnog deficita stručnog kadra teološkog obrazo-
vanja, tokom 2001. godine počela je izgradnja medrese (Donji Milješ) u neposrednoj
okolini Podgorice. Islamska zajednica u Crnoj Gori nema razvijenu izdavačku, infor-
ma vno-propagandnu ni humanitarno-potpornu djelatnost.
12
Hamdija Šarkinović, Konfesionalni i nacionalni aspekt popisa stanovništva u Crnoj Gori
1909- 2003, Almanah 23-24, 2003, 257
13
Pavle Kandić, Crnogorsko- primorska mitropolija kroz vreme i prostor, u: Ce njska bogo-
slovija, Ce nje 2002, 41-48
14
Kratka istorija Pravoslavne Mitropolije Crnogorsko- primorske od II svjetskog rata do da-
nas, www.mitropolija.cg.yu
15
Vidi: Ce njska bogoslovija 1992- 2002, Spomenica o desetogodišnjici obnovljenog rada
Bogoslovije Svetog Petra Ce njskog, Ce nje, 2002
16
Šema zam (ustrojstvo) Mitropolije Crnogorsko-primorske za 1999, www.mitrpolija.cg.yu
17
Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica, 2001
Tradicija i tolerancija
Mul kulturno, mul nacionalno i mul konfesionalno društvo se često po-
minje u Crnoj Gori, posebno od 1997. godine, a da se pri tome, ili ne zna sadržaj ovih
pojmova ili se oni najčešće upotrebljavaju kao omiljena deklara vna floskula koja je
po principu samodopadljivos pokušava proklamova neki cilj koji bi korespondirao
sa modernim trendovima. Suš na ovoga problema je prije svega aksiom da se takvo
društvo ne stvara, već ono prois če iz konkretne realnos . A ona je takva, da danas
skoro da nema u svijetu društva koje u svom kulturnom iden tetu ne njeguje, odno-
sno ne posjeduje, različitost civilizacijskog nasleđa. Takav je slučaj i u Crnoj Gori, unu-
tar koje se prepoznaju različi slojevi civilizacija, koje su u dugom istorijskom hodu
ovaj prostor, bilo po ranjem, bilo harmonizovanjem i koegzistencijom, učinile pre-
poznatljivim. Prepoznavanje tog nasljeđa je osnovna sadržina kulturnog iden teta i
poli ke samopotvrđivanja, što je univerzalna odrednica svih kulturnih naroda. Tu se
već dolazi u najosjetljiviju ravan svih balkanskih društava, koja su svoj iden tet u prin-
cipu pokušavala da izgrade po ranjem iden teta drugog, stvarajući na taj način uni-
kulturni model kao dominantan oblik iden teta jednog subjekta. Dodatni problem je
i u činjenici da se na ovim prostorima civilizacijski krugovi najčešće vezuju za religiju
i vjeru (pravoslavlje, katoličanstvo, islam) čije nasljeđe njeguju različi nacionalni su-
bjek koji u svom iden tetu na različit način, najčešće potencijalno konfliktan, vide
onog „drugog“. Zato na istorijskoj ravni postoje dvije „priče“ od kojih nijedna nije ap-
solutno tačna. Ona o permanentnoj borbi pro v ‘vječi h neprijatelja’ i ona o sretnoj
koegzistenciji i društvenoj harmoniji. Moguće i zbog toga kod nas ima toliko, s jedne
strane ‘nezavršenih’ ratova u kojima beskonfliktnost posmatra kao primirje, i sa dru-
ge strane, logično postoji prirodna potreba da gradi perspek vnu stvarnost i učini
je društveno djelatnom, a ne vječito destruk vnom. Zrela društva uglavnom biraju
„priču“ koja im daje osnovu za op mizam, čiji je sadržaj prevashodno kulturološki,
a manje poli čki, „priču“ unutar koje se različitost kultura i nacija vidi kao prednost,
a ne kao hendikep. U tom kontekstu istorijski osnov vjerske tolerancije u Crnoj Gori
ne bi imala samo svoju (ne)poželjnu, već i konkretno istorijsko činjeničnu utemelje-
nost. Posebno se u tom smislu čini prepoznatljivim period od 1878- 1912, kada je
crnogorska država sadržajno i suš nski postala mul konfesionalna zajednica, koja se
prema manjinskim vjerskim grupacijama (katolicima i muslimanima) odnosila na na-
čin tada često is can na Balkanu kao pozi van primjer (Rastoder: 1994)18 Navedenu
konstataciju rela vizira masovno iseljavanje muslimana iz novooslobođenih gradova
(Nikšić, Bar, Podgorica, Ulcinj ), ali ono što je bitno je da se patrijarhalno crnogorsko
društvo tada odnosilo prema inovjercima prevashodno refleksom poštovanja kodo-
va običajnog prava, što se vremenom pretočilo u svijest o poštovanju „drugog“, po-
sebno u granicama tadašnje crnogorske države. Masovno pokrštavanje muslimana i
dijela katolika na područjima osvojenim u balkanskim ratovima (prevashodno Plav,
Gusinje, Peć), su radikalan nagovještaj „extrema XX vijeka“ (Hobsbaum: 2002) koji
će u supstrate nacionalnih ideologija ugradi i vjerski ekstremizam. Iako najnovi-
ja istraživanja ovoga fenomena pokazuju da masovno pokrštavanje nije proisteklo
iz organizovane i planirane akcije crnogorske državne poli ke, već iz naslijeđenog
atavizma lokalnog stanovništva koje je novonastale okolnos pokušalo da iskoris
18
Vidi: Šerbo Rastoder, Živko Andrijašević, Pokrštavanje muslimana 1913, Almanah, Podgo-
rica, 2003 (Predgovor)
11
kao čin „osvete“ nad svojim dojučerašnjim gospodarima (Andrijašević: 2003)19, ni
crkva ni država se decidno nijesu nikada kri čki odredili i ogradili od takvih pojava.
Sasvim drugačiji istorijski kontekst, ali istovjetan odnos i crkve i države, ima zločin
nad muslimanima u Vraneškoj dolini 1924. godine, te četnički genocidi nad musli-
manskim stanovništvom počinjeni od strane četnika Pavla Đurišića u bjelopoljskom
kraju i pljevaljskoj Bukovici (1942-1943). U tom kontekstu na formiranje istorijske
svijes nijesu bez značaja zločini počinjeni nad pravoslavnim življem u Velici (kod Pla-
va) 1944. godine od strane albanskih nacionalista, te radikalan par zansko-četnički
sukob u Crnoj Gori, koji je opet imao samo ideološki predznak. Među m, i njemu je
kasnije data vjerska dimenzija (ateis - bezbožnici pro v vjerujućih).
Sociološka istraživanja provođena u vrijeme real-socijalizma redovno su
ukazivala da je u odnosu na bivše jugoslovenske sredine, stepen klasične religio-
znos bio najniži u Crnoj Gori i on 1985. nije prelazio 19% (M. Bešić, B. Đukanović,
2000, 210)20. U tom smislu su se desile značajne promjene, tako da već 1993. godi-
ne pojedini istraživači bilježe podatak da je religioznost prisutna kod 69% ispi vane
populacije (D. Đorđević, 1995, 18)21. Rela vno veliki porast religioznos u Crnoj Gori
se uglavnom objašnjava činjenicom rušenja real-socijalizma „koji je počivao na ide-
ologiji kao religiji koja je obezbeđivala totalnu društvenu integraciju. Usled ovoga,
nacionalizam, kao metamorfni real-socijalizam je za sobom povukao klasičnu reli-
gioznost, kao moguću matricu koja iden fikuje totalnu društvenu zajednicu, prije
svega iz tradicionalnih razloga, budući da je klasična religija u predsocijalis čkom
razdoblju našeg društva imala snažne veze sa nacionalizmom, koji je u to vrijeme bio
princip totalne društvene integracije“ (M. Bešić, B. Đukanović, 2000, 216). Dominat-
no sociološki pristup navedenim pitanjima, u velikom dijelu potvrđuje karakteris ke
društva u slučaju krize iden teta, koje se po rušenju jedne ideološke paradigme,
nužno vraća „potvrđenim vrijednos ma“. U slučaju Crne Gore bi se, umjesto pojma
„klasična religioznost“ sa više osnova moglo koris pojam folklorne ili manifesta-
cione religioznos , koja nije sama sebi svrha, već je uvijek bitan supstrat složenijih
procesa povezanih sa raznim nivoima krize iden teta. Ovaj problem se ne može po-
smatra izvan sadržaja kolek vne svijes i nacionalne iden fikacije. Po tome osnovu
se lomi savremeno crnogorsko društvo od vremena raspada SFRJ. Odnosno, osnovna
nit polarizacije je na pristalice ideje o etničkoj posebnos (crnogorska nacija) i ideje
o pripadanju širem etničkom korpusu srpskog naroda (B. Đukanović..: 2001, 313) ili
jednostavno, na pristalice nezavisne crnogorske države i zagovornike zajednice sa
Srbijom. Zato religioznost u Crnoj Gori ima i primarno poli čki predznak, kako sa
stanovišta unutrašnje dinamike crnogorskog društva, tako i sa stanovišta njegovog
određenja prema procesima u okruženju, što se najbolje očitavalo u odnosu vjerskih
zajednica prema ratu.
Politički kontekst:
Početkom devedese h, kada je jugoslovenska poli čka kriza prerastala u
otvorenu konfrontaciju i kada su prvi poslijeratni parlamentarni izbori u Crnoj Gori,
održani decembra 1990. formalno verifikovali Miloševićevu prevlast i na ovom pro-
19
Živko Andrijašević, Pokrštavanje muslimana 1913, Almanah, Podgorica, 2003 (Predgovor)
20
M. Bešić, B. Đukanović, Bogovi i ljudi, Religioznost u Crnoj Gori, CID, SOCEN, Podgorica,
2000
21
D. Đorđević, Religija i razvoj, JUNIR, Godišnjak, 1995
storu, njeno mjesto u budućem konfliktu je prak čno bilo omeđeno ideologijom
koja je Crnu Goru i Crnogorce vidjela kao integralni „dio srpske države i srpskog na-
roda“. Nakon ovih izbora, u Crnoj Gori su se iskristalisale, uslovno rečeno tri domi-
nantne opcije. Vodeći Savez komunista nije otvoreno obožavao deklarisane srpske
nacionaliste, za koje je Crne Gora bila „srpska pokrajina“, ali su prema njima posebno
u vrijeme srpsko-hrvatskih sukobljavanja, bili zapanjujuće tolerantni i direktno ili in-
direktno ih podržavali. Koristeći „patriotsku“ retoriku pro vnike rata i zagovornike
crnogorske državnos , optuživali su za „an srpstvo“, „stranu zavjeru“ i za namjeru
„pokatoličenja Crne Gore“. (Ž. Andrijašević: 1999, 15). Druga opcija je bila poli ka
Narodne stranke, za koju je njen lider Novak Kilibarda, kasnije tvrdio da je osnovala
Služba državne bezbjednos . Narodna stranka je preferirala zaokruživanje srpskog
nacionalnog prostora i kao „žeton stranka treba(la) da zatalasa ljude od krsta, crkve,
ravnogorce i đurišićevce“22 (Šćekić: 2001, 14-15). Odana „srpstvu i svetosavlju“, ova
poli čka grupacija je slijedila ideološku matricu srpskog nacionalizma poznog XIX
vijeka. Treća poli čka opcija se vezivala za Savez reformskih snaga Anta Markovića,
koji je tada u Crnoj Gori predstavljala koalicija stranaka, od kojih su bili najprepoznat-
ljiviji Liberalni savez i Nezavisna organizacija komunista. Reformis su odbacivali na-
cionalis čke projekte i zagovarali Jugoslaviju prihvatljivu za sve njene narode, a ako
ona ne bi bila moguća, smatrali su da je najlogičnije da Crna Gora proglasi državnu
samostalnost (Ž. Andrijašević: 1999, 16). Kasnije će Savez komunista promijeni ime
u Demokratsku par ju socijalista, koja će se 1997. podijeli na Đukanovićevo krilo
(DPS) i krilo Momira Bulatovića (Socijalis čka narodna par ja od 1998). Od Narod-
ne stranke Novaka Kilibarde koja vremenom pravi radikalan zaokret od ekstremno
srpske nacionalis čke grupacije do saveza sa liberalima (1996) otcijepiće se kasnije
krilo Božidara Bojovića (Srpska narodna stranka), dok će se početne grupacije sa
socijalis čkim i komunis čkim predznakom objedini u Socijaldemokratsku, koja je
do raskola u vladajućoj DPS, uz Liberalni savez bila jedina na an miloševićevskim i
procrnogorskim pozicijama. (Goa : Bar, 2000).
Istovremeno tokom 1990. godine, dolazi do personalnih promjena u vrhu
SPC23 kada je na vanrednom zasjedanju Sabora u decembru izabran patrijarh Pavle,
22
O tome je Novak Kilibarda je ostavio sledeći zapis:“Tek poslije zvaničnog osnivanja Na-
rodne stranke saznaću ko je došao na ideju da se ta stranka osnuje i ko je planirao mene kao njenog
predsjednika. Upravo, zamišljena je jedna stranka kao obični transmisioni kaiš poli ke koju su tada
udvoje vodili Momir Bulatović i Milo Đukanović! Ak viste iz an birokratske revolucije, kao što su Nada
Lazarević i Pavle Milić, kojima nijesu povjereni kakvi resori u novopos gnutoj vlas , trebalo je na naj-
bolji način iskoris . Tako, od restlova an birokratske revolucije trebalo je stvori uslužnu stranku koja
će bi svjedok demokra je, a imaće poslušnu djelatnost. Skoro na is način Slobodan Milošević će u
Beogradu, odnosno Srbiji, proizves uslužnog Šešelja i srpske radikale. Zamislili su da ta stranka treba
da bude i naglašeno srpsko-klerikalna i kao takva da bude odlična dopuna poli ci koja ne može preko
noći ostavi glasače tovsko-socijalis čkog smjera. Naime, Bulatovićeva par ja trebalo je da povede
masu komunis čko-socijalis čkog usmjerenja, a nova žeton stranka treba da zatalasa ljude od krsta i
crkve, ravnogorce i đurišićevce. Upravo takav plan o snut je s matrice iz Srbije –Slobodan Milošević
je vodio dojučerašnje komuniste, a Šešelj kao četnički vojvoda poveo je onu drugu stranu, Slobodan
ima revers, a Šešelj avers“ (Slavoljub Šćekić, Kilibarda, Ispovijest o deceniji koja je promijenila lice Crne
Gore, Podgorica, 2001, 14-15 ).
23
Tomanić smatra da navedene personalne promjene u vrhu SPC treba posmatra u kon-
tekstu „istorijskih” dana koji su bili pred srpskom državom i srpskom narodom, odnosno pozicioni-
ranjem radikalne struje u vrhu SPC učenika Jus na Popovića.. U tom kontekstu na istom Saboru je“
vikarni episkop moravički Irinej Bulović, izabran za episkopa bačkog. Sledeće godine, na redovnom za-
13
umjesto patrijarha Germana (umro u avgustu 1991) koji je na toj dužnos bio pune
32 godine (1958-1990). Dotadašnjeg episkopa banatskog Amfilohija Sabor je izabrao
za mitropolita crnogorsko-primorskog. (Tomanić: 2001, 21).
Amfilohije Radović 30. decembra 1990. biva ustoličen za „mitropolita Cr-
nogorsko-primorskog, zetsko-brdskog, skenderijskog24 i egzarha Svetoga Pećkoga
trona od strane mitropolita Danila Dajkovića (umro 1991), koji je skoro 30 godina
(od 1961) bio na ovoj dužnos “. Ustoličenju su prisustvovali patrijarh Pavle, brojni
episkopi i visoki izaslanici drugih pravoslavnih crkava, te od poli čkih ličnos pored
ostalih, Novak Kilibarda, Radovan Karadžić i naravno književnik Ma ja Bećković, koji
će od tada često bi gost u Crnoj Gori (Šćekić: 2001, 86). Amfilohije je kao svoj prvi
zadatak25 po dolasku u Crnu Goru potencirao potrebu da „uspostavi(m) prisniji od-
nos sa svakim bratom Crnogorcem. Da ga osje m, da me osje ...“, dok je za stalni za-
datak smatrao neophodnim da obnovi sveštenstvo, narodno pamćenje, izvida rane
Lovćena, viđenog kao „krov cjelokupnog srpstva“ („Kosovo je temelj te građevine na
Lovćenu a Lovćen je krov te zgrade“). „Pravoslavlje je bilo i ostaje kvasac ovog svi-
jeta“, tvrdio je Amfilohije uoči svog dolaska u Crnu Goru“ ( Radović: 2002,147-162).
U svojoj besjedi povodom ustoličenja (30. decembar 1990) Amfilohije Radović, čije
svešteno ime u prevodu znači („dva roda vojske“), se osvrnuo na vrijeme „koje zah -
jeva nove mirotvorce i svjetlonosce, nove is nske svjedoke sve nje na kojoj počiva
svijet, i za kojom čezne i stremi sva tvar. Otuda i ja, kao novi Mitropolit Crnogorsko
primorski, nemam drugog programa sem toga, da po mjeri svojih slabašnijih moći,
pridržim taj i takav tron Ce njskih mitropolita .....“. Navodeći da „skoro nema ni-
jedne sve nje u Crnoj Gori koja nije bila zapostavljena i oskrnavljena“, mitropolit
je spomenuo „Lovćenski vrh“, „ostrošku sve nju koja nosi na sebi tragove, nezaci-
jeljenih bratskih rana iz poslednjeg bratoubilačkog rata ....“ i na kraju je Amfilohije
konstatovao: „Mnogo je jama ispunjenih mrtvom braćom, bratskom rukom pobi-
jenih, i bratskih grobova još neopojenih ....“ i da je „krajnje vrijeme da brat poljubi
sedanju Sabora održanom u maju 1991.za episkope SPC su izabrana i i preostala dva đaka oca Jus na
Popovića. Arhimandrit Artemije Radosavljević, nastojatelj manas ra Crna Reka, izabran je za episkopa
raško-prizrenskog, nasledivši na toj dužnos patrijarha Pavla,a arhimandrit Atanasije Jev ć, dekan Bo-
goslovskog fakulteta u Beogradu, izabran je za episkopa banatskog, nasledivši na tom mestu mitropolita
Amfilohija. Dakle, njih četvorica, uz patrijarha Pavla, predstavljali su „idejni sinod” Srpske pravoslavne
crkve koji je tokom 90 h godina predvodio srpsko pravoslavno stado. Mitropolit Jovan je na duže vre-
me bio skrajnut i udaljen od poluga crkvene vlas “( Tomanić: 2001, 21)
24
Na jedno novinarsko pitanje, povodom ustoličenja, otkud proširenje zvanične tule i na
Skenderiju, mitropolit Amfilohije je odgovorio: „Ta tula koju su nosili ce njski mitropoli , pa pripada
i meni, bez obzira što je ona poslednje vrijeme zaboravljena. Mitropoli ce njski su itekako bili svjesni
značaja Skadra za Zetu, odnosno Crnu Goru ...Kako zaboravi sav – što bi se reklo- taj naš jad oko Ska-
dra. To nam je kolijevka, ognjište, gdje smo prvu vatru propirili“ ( Radović: 2002,161)
25
Na novinarsko pitanje da je njegovo imenovanje za mitropolita Crnogorsko-primorskog i
skenderijskog ...kod jednog broja „autohtonih Crnogoraca” izazvalo oštro reagovanje i pitanja povodom
njihovih tvrdnji da je „čovjek zadatka u Crnoj Gori” mitropolit Amfilohije je odgovorio: „Ja i jesam čo-
vjek zadatka u Crnoj Gori ! Samo što moj zadatak nije samo moj, već zadatak čitave Crne Gore ! Ja sam
tu samo jedan od nosilaca tog zadatka, s obzirom na položaj koji posjedujem ...taj zadatak je potreba
duhovnog preporoda Crne Gore, oslobođenje duše ovog naroda od zagađenos svake vrste, prvenstve-
no od duhovne i društvene zagađenos ; vraćanje duše ovoga naroda u is nsku čistotu ; vraćanje duše
ovoga naroda tamjanu, miomiru, sve nji. Svetom pričešću ; vraćanje ovoga naroda postu i Molitvi. Jer
demonska sila je posijala svoje sjeme i ono je kod nas urodilo zlom, mržnjom, agresivnošću, bratoubi-
laštvom.“ (Radović, Vraćanje duše u čistotu, 2002, 138)
rane brata svoga!....Vrijeme je da se opoju kos neopojane, da se iz jama izvade svi u
ratnoj i poratnoj raspamećenos pobijeni, i da budu sahranjeni, na čovjeku dostojan
način. Jer sve dok mrtvi ne nađu svoj mir, neće i ne može da bude mira među živima,
njihovim potomcima“ 26 ( Radović: 2002, 43-50).
Prema nekim tvrdnjama „čim je, 1990. došao u Crnu Goru kao mitropolit
Srpske pravoslavne crkve, Crnogorci su precizno definisali Amfilohija: Bogosluženje
mu je dužnost, a poli ka velika ljubav“ (V. Koprivica, 1999, 13). Ovdje se misli na
onaj manji dio Crnogoraca koji su od prvog dana oštro istupili pro v „nove poli -
ke“ i retorike ce njskog mitropolita, dok je veći dio tada dijelio oficijelno stanovište
vladajućeg establišmenta kojem je „novogovor“ crnogorsko-primorskog mitropolita
bio samo još jedan pojačan antenski odašiljač u oblikovanju javnog mnjenja i nje-
govoj pripremi za događaje koji će uslijedi . Nesumnjivo da je tadašnja vlast svoju
naslijeđenu dominaciju nad crkvom, zamišljala sasvim drugačije. I otuda već početni
nesporazumi oko granica „crkve“ i „poli ke“. Ovaj „obrazovani, produhovljeni i raci-
onalni čovjek“, koji spada u „sami vrh pravoslavnih mislilaca „, kako je Amfilohija kva-
lifikovao tadašnji predsjednik Crne Gore, Momir Bulatović pravi neke izlete u poli ci,
koji ni po njegovom mišljenju nijesu bili „tako besprekorni“ (Ž. Andrijašević, 1999,
31). Očigledno Amfilohije nije tako mislio i energično je odbacivao prigovore da se
crkva bavi poli kom: „...To zamjeranje je nasleđe tois čko-brozovske ere. I tada je
bila na snazi stroga zabrana crkvenim ljudima da se bave poli kom ......Crkvi, među-
m, saglasno njenoj prirodi i svečovečanskoj misiji, ništa što je ljudsko nije tuđe“ (V.
Koprivica, 1999, 13); Za njega su Broz i komunis bili stariji od Francuske revolucije, i
principa odvojenos crkve od države: „...Is skiva crkvu iz realnog života i po skiva
na margine života svojstveno je samo onima koji žele da budu apsolutni gospodari
ljudske duše, pa im crkva smeta u ostvarivanju njihovih orvelovskih ciljeva „, ponovio
je mitropolit u jednoj izjavi podgoričkoj „Pobjedi“, dodavši pri tome da „izvan Mitro-
polije ce njske nema druge pravoslavne crkve u Crnoj Gori” i tada je rekao da bi po-
glavara nepriznate Crnogorske pravoslavne crkve arhimandrita Mihaila, trebalo sud-
ski goni zbog lažnog predstavljanja (FoNet 06.01.1997). Zanimljivo je da se u ovom
slučaju „apsolutni gospodari ljudskih duša” vide različi m očima unutar crkve i izvan
nje. A o sprezi crkve i poli ke ubjedljivo svjedočanstvo je ostavio bivši predsjednik
Narodne stranke Novak Kilibarda, koji u svojoj ispovijes tvrdi da: „Narodna stranka
nije ostajala dužna Amfilohiju, jer nije morao da brine o masovnos svojih skupova.
Gdje on tu i mi. Bio je veoma ak van u obnavljanju crkava, osveštavanju objekata,
presahranjivanju četnika. Teško bih mogao nabroja sva mjesta gdje smo išli sa njim
od Podgorice do Komova, do planine Somine, do Kuča, niz primorje, uzduž i popri-
jeko Crne Gore. Ali on nikad nije bio srećan da ja govorim na m skupovima, već je
uglavnom sa sobom vodio Bećkovića”. Kilibarda navodi i sledeće: „Amfilohije mi je u
početku bio zaista pri ruci, ali i ja njemu“. Amfilohije je dolazio na skupove Narodne
stranke, sređivao prijem kod patrijarha za njenog šefa27, dok je s druge strane Novak
26
Isto.
27
O tome Kilibarda svjedoči: „Kada je u Nikšiću organizovana vanredna skupš na Narodne
stranke na kojoj sam uz pomoć tada vjernih saradnika porazio svoje moćne potpredsjednike Pavla Mi-
lića i Nadu Lazarević, došao je mitropolit Radović i pozdravio skup. Sami dolazak legendarnog velikog
kaluđera i velikog Srbina značio je postavljenje nosećega stuba Narodne stranke, srpskog, pravoslavnog.
Amfilohije će mi bi od ruke i kasnije. Ispred jednih izbora, zovnem mitropolita i zamolim ga da mi udesi
prijem kod patrijarha, računajući da će mi to valja kod birača.
15
Kilibarda u dogovoru sa mitropolitom organizovao osveštenje stra šta na kojima su
ubijeni četnici. (Šćekić: 2001, 85- 89).
Otvaranje pitanja mauzoleja na Lovćenu, par zansko-četničkih sukoba, na-
cionalnog iden teta Crnogoraca u kontekstu aktuelnih dešavanja sukoba na ex jugo-
slovenskom prostoru, sve više je poprimalo karakter opšte mobilizacije „srpstva“ u
borbi pro v „ustaša“. Rat sa Hrva ma i posebno napad na Dubrovnik (septembra
1991) trebalo je da Crnu Goru dovedu na prvu liniju odbrane „srpstva“. U mobilizaci-
ji javnog mnjenja prednjačila je režimska „Pobjeda“ 1991. godine koja je u svojim
specijalnim izdanjima, poput onog „Rat za mir“ ili „Vapaj Lovćena“ otvarala prostor
za „umne ljude“ koji su se zalagali za povratak kapele kralja Aleksandra na Lovćen,
poput: patrijarha Pavla, mitropolita Amfilohija, D. Ćosića, M. Bećkovića, D. Maksimo-
vić, R. Karadžića, E. Josifa i drugih (Ž. Andrijašević, 1999, 53-54). Nacionalis čka reto-
rika mitropolita Amfilohija i njegovo promovisanje „srpstva i svetosavlja“ saglasno
velikosrpskom nacionalis čkom projektu, dovela je do značajne polarizacije među
samim Crnogorcima. Okupljeni oko Liberalnog saveza, „Monitora“, Socijaldemokrat-
ske stranke Crne Gore, Crnogorskog udruženja nezavisnih pisaca, Crnogorskog PEN
centra, Ma ce crnogorske i drugih ins tucija sa crnogorskim nacionalnim predzna-
kom, ova intelektualna i poli čka grupacija, koja se deklarisala kao pobornik suvere-
ne Crne Gore, pokrenula je inicija vu o obnovi Crnogorske autokefalne crkve. To će
posta povodom brojnim polemikama, sukobima i podjelama. Već 1991. na Petrov-
dan (12. jula) ispred Ce njskog manas ra došlo je do fizičkog obračuna između pri-
stalica „autokefalista“ i pristalica „srpskih stranaka“ (vjernika SPC). Ovaj sukob je za-
počeo kamenicama, a završio se oružjem, na sreću bez žrtava. To je bio sukob procr-
nogorskog i prosrpskog poli čkog koncepta, jer je različitost prois cala iz prisutnih
poli čkih ideologija a ne crkvenih dogmi. (Ž. Andrijašević: 1999, 212). Mitropolit
Amfilohije je na Petrovdan 1991. od Ce njskog manas ra „napravio kasarnu „dozvo-
ljavajući pripadnicima Arkanove Srpske dobrovoljačke garde da naoružani uđu u nje-
ga28. (Tomanić, 2001, 91). Liberalni savez je tada zah jevao da: „Amfilohije kao glav-
ni organizator petrovdanskog orgijanja četnika odmah i zauvijek napus Crnu Goru“.
Odbor za vraćanje autokefalnos CPC je Skupš ni Crne Gore predao pe ciju sa 8000
potpisa kojom se tražio povratak autokefalne CPC. (V. Koprivica, 1999, 17). U svojoj
besjedi izgovorenoj sa manas rske kapije, s krstom u ruci, „pošto je bila prekinuta
Služba, jer su autokefalis i crnola naši (uobičajen naziv za pristalice CPC od strane
crnogorsko-primorske mitropolije – Š.R) napali vjernike u Manas ru i pred njim“,
mitropolit Amfilohije je pozivao na mir i podsjećao da „pune su jame Crne Gore po-
ginulih od bratske ruke. Uhva o je mrak Crnu Goru od h jama. Te jame prijete da je
prožderu. Mnogi grobovi su još neopojani, mnoge jame iz dubina vapiju da kos
bačene u njihovu tamu, bratskom izmiriteljskom, rukom budu iznošene na sunce.
- Novače, ja ću vam to odmah uradi – rekao je. I stvarno uskoro sam se zajedno sa svojim
„eksper ma „obreo u Beogradu. Poslije su u svim kancelarijama Narodne stranke bile obavezne foto-
grafije na kojima se rukujem sa patrijarhom Pavlom“. (Šćekić:2001, 87-88).
28
Na konstataciju novinara da je Arkanovim plaćenicima dozvolio da na Petrovdan 1991
naoružani uđu u Ce njski manas r, mitropolit Amfilohije je odgovorio: „Taj šlagvort oko Arkana slušam
neprekidno. Prije svega, ko sam ja da spriječim bilo kome da dođe na Ce nje? Ce njski manas r je
otvoren za svakoga. Arkan je Željko Ražnatović iz Rijeke Crnojevića! Koji je Crnogorac dolazio na Ce nje
bez oružja ?! „Oružje se nekada ostavljalo pred ulazom u manas r ....“- prokomentarisao je novinar. „Cr-
nogorci su ostavljali oružje pred crkvom“, istakao je mitropolit i upitao sebe i druge: „A ko je spreman
danas da razoruža Crnogorca !? Je li to dužnost mitropolita?“ Cit: (Tomanić: 2001, 91).
Nemojte da se krvavo bratsko kolo zaigra na Ce nju. Da ne da Bog!“ (Radović: 2002,
54-55). Konstanta tumačenja aktuelnih dešavanja atavizmom komunis čke prošlo-
s 29 i grijehovima „bezbožnika“, te stalno podsjećanje na par zansko- četnički sukob,
kod dijela Crnogoraca nije shvatano kao poziv na pomirenje, već kao pods caj „po-
vampirenju“ četništva pod okriljem SPC, na šta je ukazivala ikonografija njenih sku-
pova i repertoar poruka i pjesama koje su se sa njih čule. Raskol je bio potpun od
Badnjeg dana 1991. godine kada se počelo sa loženjem „dva Badnjaka“. Pristalice
SPC ispred Ce njskog manas ra, pristalice CPC na Trgu kralja Nikole na Ce nju. Zva-
nično, autokefalna CPC je obnovljena na Lučindan 31. oktobra 1993. godine na „Cr-
nogorskom saboru“ na Ce nju, a za prvog crkvenog poglavara izabran je Antonije
Abramović, tadašnji klirik Ruske pravoslavne crkve u Kanadi (Toronto). Poslije njego-
ve smr , aklamacijom je na Badnji dan (6. januara 1996.) za njegovog naslednika
izabran Miraš Dedejić, tadašnji sveštenik Grčke pravoslavne crkve sa službom u
Rimu. Dedejić je 15. marta 1998. godine u sabornom hramu Svete Paraskeve ruko-
položen za episkopa CPC od strane patrijarha Bugarske pravoslavne crkve Pimena
(Adžić: 2000, 171). Pokret za obnovu CPC, koji je proizišao iz naroda, a ne iz same
crkve, bio je poli čki odgovor na poli čku ak vnost SPC i njenog mitropolita Amfilo-
hija. Oko ovog pitanja, koje će bi predmetom brojnih sporova u poli čkoj i intelek-
tualnoj javnos , ne samo u Crnoj Gori, reflektovaće se sve savremene dileme crno-
gorskog društva, pitanja njegovog iden teta i perspek ve. Jedna ili druga crkva po-
staće tačke pozicioniranja poli čkih elita, koje će (zlo)upotrebljiva vjerska raspolo-
ženja sljedbenika zavisno od svojih dnevnopoli čkih interesa. Često će postaja ne-
jasno, ko kome služi u tom poslu (crkva poli ci ili obratno), ali da je došlo do simbio-
ze vjere i poli ke, postalo je sasvim jasno. U početku je zahtjev za autokefalnom CPC
dovođen u kontekst dnevnih skaradnos poput onih o osnivanju „Autokefalne musli-
manske crkve” (Ž. Andrijašević: 1991, 61) ili „hiljadugodišnjoj osvajačkoj poli ci Va -
kana na ove strane“, što je glavno uporište „Hrvatskoj nacionalis čkoj misli“ koja je
„izgradila fana zovanu mržnju prema svemu što je srpsko. Srbima u Krajini se spre-
ma naoštren kolac. Stara ideja Va kana da se pokatoliče Srbi, a prije svega najodvaž-
niji Crnogorci, opet javno živi i, kao i do sada, neće bira sredstva. Šapat koji se čuje
na Kaptolu prenosi se u Bar (sjedište Barske nadbiskupije i jedina opš na sa većin-
skim pravoslavnim življem koju pristalice Slobodana Miloševića nijesu uspjele da
osvoje – prim. R.Š.) a istog dana prima ga Liberalni savez na Ce nju“. .....“ Va kan i
danas nastoji da preotme Ce njski manas r. Jer, njemu u caj slabi u Evropi i zato se
besomučno okreće Balkanu i istoku Evrope. Njihova isturena pesnica i histerični gla-
snogovornik je Liberalni savez Crne Gore koji hoće, sa zavedenim uličarima da istjera
mitropolita Amfilohija iz manas ra. Njihov metod je prepoznatljiv i reprizira se: mr-
žnja, strah i zločin. Poslije će papa da opros , kao što je to uradio poslije genocida
nad Srbima u drugom svjetskom ratu u NDH-ziji .....“ (Ž.Andrijašević: 1991, 108, 140).
Navođenjem sličnih citata iz „Pobjede“, tada jedinog dnevnog lista u Crnoj Gori 1991.
godini, koja je prednjačila u raspirivanju vjerske i nacionalne mržnje u vrijeme srp-
sko-hrvatskog sukoba, želimo bar djelimično detektova poželjno raspoloženje jav-
nos u procesu „vraćanja Crne Gore i cjelokupnog srpskog naroda svom istorijskom
i nacionalnom biću „, (Pobjeda 8.04.1991, br. 9105, str, 3). odnosno u vremenu po-
kušaja homogenizacije Crnogoraca na osnovama „srpstva i pravoslavlja“, kojem pri-
jete povampirene „ustaše“ iza kojih stoji tradicionalan „neprijatelj-Va kan“. Zato je i
29
Tomanić navodi tvrdnje mitropolita Amfilohija i vladike Atanasija Jev ća, da su komunis
za Srbe bili veće zlo od onog ustaško-nacis čkog. (Tomanić: 2001,75).
17
masovno krštenje oko 400 izbjeglica iz Albanije od strane mitropolita Amfilohija (Ž.
Andrijašević: 1991, 121-122), i ponovno dovođenje Željka Ražnatovića Arkana i nje-
gove garde u Ce njski manas r na Badnji dan 1992. godine, bilo u funkciji homoge-
nizovanja i potrebe stvaranja „opštesrpskog fronta“ i zastrašivanja, posebno onih,
koji se nijesu nalazili u toj „priči“. Da bi ipak učinio izvjesnijim perspek ve rata, i
probudio istorijski sen ment, Arkan je iz Ce njskog manas ra poručio Crnogorcima
„I Skadar će bi naš“. Sve je ostalo samo pokušaju mitropolita i aktuelne vlas da
zastraše „autokefaliste“ i pro vnike rata, koji su se, uprkos policijskoj zabrani u veli-
kom broju okupili na Trgu kralja Nikole na Ce nju (V. Koprivica: 1999, 60-67). To su
bile samo sekvence sveopšte mobilizacije SPC i njenih velikodostojnika u „procesu
masovnog povratka tradiciji“. U ratnoj propagandi „Pobjeda“ je od Arkana i njegove
Garde, čiji je cilj „očuvanje srpstva, svetosavlja, porodice i srpske sloge“ gradila sliku
idealnih boraca i vitezova koji u akcije „idu privatnim automobilima, zlato ne nose,
osim burme (ko je oženjen), nikoga ne kolju, ali zarobljenike ne uzimaju, bore se
pro v ustaša, žene i djecu ne diraju, ne piju alkohol, a lopove strijeljaju“. Arkan je na
čelu garde koja treba da preraste u profesionalnu vojsku „koja bi bila kadra da brani
sve teritorije Srbije i Crne Gore“. Arkan je Crnogorcima sa slavonskog ra šta posred-
stvom „Pobjede“ poručivao: „Pozdravi mi junačku braću Crnogorce i poruči da Du-
brovnik mora bi naš ili božji. U ljeto dolazim u Dubrovnik da slušam gusle. A posle
ćemo sa ovom mojom vojskom da vra mo Skadar. I poruči onim ustašama Jevremu
(Brkoviću –R.Š) i Slavku (Peroviću-R.Š) da ću im, kada završim sa spoljnim neprijate-
ljima i oca i majku“. (Andrijašević: 1999, 247, 334-335). Tadašnji „ratni izvještač“ i
autor velikog broja sličnih dopisa, Jovan Plamenac, postao je kasnije klirik SPC.
Početno pomaganje Miloševića30, bliskost sa Mirkom Jovićem, Biljanom
Plavšić („To je Kosovka djevojka“), Radovanom Karadžićem kojeg je često pohodio na
Palama i obilazio njegove borce po bosanskim ra š ma da ih osokoli za borbu, po-
30
U intervjuu ljubljanskoj „Mladini“ 1988. godine Amfilohije je tumačio „događaje na Ko-
sovu“ kao ključnim za promjene odnosa između srpske poli ke i SPC i u tom smislu kao glavnog aktera
promjena prepoznao „narod“. U tom smislu Miloševićev iskaz: “S par jom ili bez nje, Srbija mora da
sačuva Kosovo“ je tumačio da se „nešto prelomilo i sazrelo mnogo dublje, i to je to, to nešto ne može
da se zaustavi“. Na pitanje: Znači li to da se u Srbiji ne rađa novi Tito nego Kardelj? Amfilohije odgovara:
... „Među m treba prizna da se ovdje kod nas ne radi o grupi ili jednom čovjeku, već o nečem što
se rodilo duboko u narodu, i što je u jednom trenutku svoje. Da li će bi u stanju da ide do kraja, da li
će za to bi bitno da se u ovoj poslednjoj godini osjećam slobodnijim. I zbog toga, u ovom trenutku,
nakon dugih godina u nekakvom strahu mogu da kažem: Hvala Bože što sam počeo da dišem malo
slobodnije! I dok je tako, uopšte na postavljam pitanje ...Šta svakako ne znači da ću nekoga da gledam
kao božanstvo..(....) Ipak se bojim da mnogi u ovim događajima poslednjih šest-sedam mjeseci, nijesu
shva li da nije progovorio neki novi vođa, već narod. (Radović: 2002, 288- 289) Gordana Igrić je još
1995. pisala da za Atanasija Jev ća ili Amfilohija Radovića, te većinu vladika „jastrebovske linije“, Mi-
lošević nikad neće bi auten čni nacionalista i vjernik, već rob ljevičarskih ideja, avnojevski i dedinjski
zatočenik. ...“To da je SPC u poslednjih nekoliko mjeseci izabrala Karadžića, kao pozi vnog junaka, a
Miloševića kao izdajnika, nije potrebno posebno dokaziva „......U početku srpskog „buđenja“, kada
je Slobodan Milošević osvajao simpa je kosovskom mitomanijom i nacionalnom simbolikom Crkva je
povjerovala da će, najzad, bi pitana o stvarima od nacionalnog interesa. Onog trenutka kada je Slobo-
dan Milošević fak čki priznao poraz svoje ratne poli ke i počeo da tvrdi da je učinjeno sve što je bilo
moguće za srpsku stvar u Bosni i da osim potpisivanja mirovnog plana nema drugog izlaza, te kada se
komunis čka retorika ponovo vra la u državne medije, postalo je jasno–jedina država u kojoj će Crkva
bi pitana jeste Karadžićeva monstruozna, etnički čista tvorevina ( Gordana Igrić, Duhovno i svetovno u
„Slobinom loncu“, AIM, Beograd 6.6. 1995).
zicioniralo je mitropolita Amfilohija u red onih koji su hrišćanski mesijanizam sveli na
značenje religijsko-poli čkog i nacionalis čkog mesijanizma (M. Đorđević: 2003, 9).
U novembru 1991. godine, kada je na slavonskom ra štu bio „oslobođen“ Vukovar i
kada su se nazirale „granice srpskih zemalja „, Amfilohije je hrabrio uz gusle rezervi-
ste podgoričke brigade „Veljko Vlahović“ na dubrovačko-hercegovačkom ra štu, od-
lomcima iz pjesme Mojkovačka bitka (V. Koprivica: 1999, 25-26). I naravno, oštro se
pro vio svakoj odluci koja bi taj cilj mogla doves u pitanje. Zalažući se za ujedinjenje
svih srpskih zemalja mitropolit Amfilohije je u aprilu 1992. godine izjavio, povodom
prihvatanja Vensovog plana od strane srbijanskog i jugoslovenskog rukovodstva, da
će ta šansa vjerovatno ponovo bi propuštena kao što je bila propuštena 1918. go-
dine (Tomanić: 2001, 96). Time je crnogorski mitropolit samo ponovio rela vno ra-
šireno mišljenje među srpskim nacionalis ma, da je stvaranje jugoslovenske države
1918. bila istorijska greška, te da je tada propuštena šansa da se stvori Velika srp-
ska država. Uostalom, još 1990. Amfilohije je tvrdio: „Srpski narod u ovoj zemlji ima
najmanje razloga, što se njega če, da se bori za bilo kakvu Jugoslaviju....... Da smo
1918, kao narod, imali ovo iskustvo koje imamo sada, vjerujem da ne bismo ni ulazili
u jugoslovensku perspek vu-ni sebe radi, ni drugih radi. Gledano kroz perspek vu
sadašnjeg iskustva, 1918. je jedna od velikih zabluda i iluzija srpskog naroda“31 (Ra-
dović: 2002, 283).
U međuvremenu se rat bio proširio na Bosnu i Hercegovinu (april 1992) u
kojem će žrtve, zločini, izbjeglice i višegodišnja opsada i uništavanje gradova, posta
novi izazov za inertnu međunarodnu zajednicu da nađe modele njegovog okonča-
nja. U isto vrijeme je stvorena SRJ od Srbije i Crne Gore i usvojen njen Ustav (27. IV
1992). Sve veći unutrašnji sukobi i masovne demonstracije (mart 1991, jun 1993) i
sankcije međunarodne zajednice (od maja 1992), stavljaju SRJ, odnosno Miloševića
u procep između op malnog cilja, koji je izgledao ostvarljiv 1990/91. i pokušaja da
se sačuva „stečeno“ oružjem 1994. godine. Zato su i „sankcije“ Republici srpskoj u
BiH od strane SRJ, pokazale tako drama čne razlike između „pragma zma“ koji je
h o da sačuva „iluziju“ i „iluzije“ koja je odbacivala „pragma zam“. Posebno zato što
je postajalo jasnije da ratni entuzijazam formiran na ideologiji laži, ima svoje vrijeme
(zlo)upotrebe.
Podržavajući Karadžića i Republiku Srpsku, episkopska konferencija SPC je
5. jula 1994. upu la „Apel“ u kojem se poziva „sav srpski narod da stane u odbranu
vekovnih prava i sloboda, svojih vitalnih interesa nužnih za fizički i duhovni opstanak
i opstanak na svojoj očevini i dedovini „. Očigledno razočaran činjenicom da ovaj
pas rski poziv nije naišao na očekivan prijem kod onih kojima je upućen, mitropolit
Amfilohije je 8. avgusta 1994. godine žestoko kri kovao Srbe što su „već brigu na
31
Na pitanje: Šta, ako dođe do raspada Jugoslavije? Amfilohije je odgovorio: „Mi moramo
da se vra mo onoj Karađorđevoj ideji od prije 180 godina, da se vra mo našim životnim, istorijskim,
duhovnim prostorima..(....) Naša sjeverna braća oblikovana na načelima rimske ideje, ili rimocentričnog
ekspanzionizma, kako ga naziva Dostojevski, imali su drugu računicu kada su ulazili u ovu državu. Vaspi-
tavani na principima rimo-va kanskog univerzalizma, oni su mislili da je došao istorijski trenutak da se
taj nepokorni „šizma čni „pravoslavni Balkan uključi u organsku orbitu tog rimocentričnog univerzaliz-
ma. Uostalom, osnovna Štrosmajerova ideja bila je, kako da se nađe način kako bi se pravoslavni Sloveni
poklonili Rimu. Treba se oslobodi iluzija da je Evropa obećani raj. Ona je samo novo iskušenje srpskom
narodu. Jer, samo povratak sebi, značiće i povratak Evropi, u izvornom smislu te riječi. (........). Pored sve
lijepe evropske kulture, njene spoljašnje privlačnos , kratko rečeno – ovaj narod bi trebalo da „zna za
jadac“. Jer, ne pam se da se Sunce ikad rodilo na Zapadu!“ (Radović:2002,285).
19
veselje udarili“, i što su se „hvalili turis ma po primorju i banjama, koje očekuju od
našeg lakoumlja i bezumnih zabava“. Za razliku od njih „narod i Skupš na Republike
Srpske danas čuvaju i obraz i dušu srpskoga naroda pravoslavnog, ne praznim riječi-
ma i nečasnim kompromisima, nego sopstvenom krvlju i sopstvenim živo ma, koje
zalažu pred čitavim svijetom za odbranu svega čes toga i svetog u ovom narodu, za
odbranu svekolikog Pravoslavlja. U Bosni i Hercegovini danas se bije bitka za slobodu
zlatnu i obraz časni čitavog Pravoslavlja, za pravdu i dušu čitavoga svijeta, za sve nju
bogolikog ljudskog dostojanstva...“ (Cit: Tomanić: 2001, 120-121).
Mitropolija crnogorsko-primorska se avgusta 1995. godine obra la crno-
gorskom parlamentu sa zahtjevom da odbaci „presudu“ rukovodstvu sa Pala, povo-
dom zaokreta tadašnje vlas prema poli ci Radovana Karadžića. Taj čin je nazvan
„izdajom“ i tri puta se proklinjala „ruka koja podiže zid između sebe i brata u nevolji“,
dok je ponašanje Beograda i Podgorice kvalifikovano kao „kapitulantska samovolja“
(V. Koprivica: 1999, 29-30). To je bilo samo mjesec dana poslije zločina u Srebreni-
ci (jul 1995), odnosno u vrijeme hrvatske „Oluje“ (avgust 1995) i nekoliko mjeseci
ranije prije nego će bi potpisan Sporazum u Dejtonu (novembra 1995), odnosno
Mirovnog ugovora u Parizu (decembra 1995), događaja koji su jasno pokazali da od
„ujedinjenja srpskih zemalja“ neće bi ništa.
Tada je započeto svođenje „bilansa” poslednjeg rata, ocjena njegovih ak-
tera i stava međunarodne zajednice. Posebno zato, što je postalo jasno da arhiva i
kartoteka Haškog tribunala (osnovan februara 1993) neće bi samo skladište ljudske
patalogije, već i dokumentacioni i vrijednosni izvor narednim generacijama o posled-
njoj deceniji XX vijeka na ex jugoslovenskom prostoru. Zato je i razumljivo napor ka
krečenju sjećanja i pokušaj vrednovanja nedavno prošlih događanja.
Povodom dvjestogodišnjice bitaka na Mar nićima i Krusima (1796) štam-
pan je Zbornik radova „s blagoslovom Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohi-
ja“. U Predgovoru pomenutog Zbornika, mitropolit Amfilohije pravi zanimljivo pore-
đenje dva vremena. Onog iz 1796. kada je, po riječima Sv. Petra Ce njskog „sva Evro-
pa bila mutna i krvava“ i ovog današnjeg: „Da je kojim slučajem Sve (Petar Ce njski
– op. R.Š) živio u ovo naše vrijeme Dejtonske pravde i diktata savremenih moćnika,
on bi bio glavni kandidat za Haški sud! To je samo pokazatelj koliko su ljudska shvata-
nja pravde prevrtljiva i površna...“ (Boj Crnogoraca i Brđana sa Mahmut pašom 1796,
Zbornik radova o bitkama na Mar nićima i Krusima, Ce nje 1996, 7-9).32 Navedena
analogija, kojom je izjednačavana borba Petra I sa savremenim zločincima ne samo
da ne odgovara elementarnim istorijskim činjenicama, koje ubjedljivo govore da bi
u to vrijeme bio prezren svaki Crnogorac koji bi ubio ne samo nenaoružanog čovje-
ka, već i čovjeka manjeg od puške, a da ne govorimo o ženi i djeci, već je apoteoza
savremenim zločinima. To je shvatanje po kojem nije problem zločin, već sud koji ga
sankcioniše. U tom smislu čini se zanimljivim i skup održan na Ce nju 24. maja 1996
u organizaciji Odsjeka za filosofiju Filosofskog fakulteta u Nikšiću i Bogoslovije Sv.
Petra Ce njskog na Ce nju, na temu „Filosofija rata“. Saopštenja sa skupa objavljena
su u posebnom Zborniku, koji se pojavio „u trenutku možda najdublje krize srpskog
naroda u njegovoj istoriji. I istovremeno, u jedinstvenom trenutku te istorije, uz boj
na Kosovu, kada su zbivanja s njim, njegov sud i sud nad njim uzdignu do paradigme
sudbine savremenog svijeta .....Zbornik daje pogled na rat koji se vodio donedavno, i
32
Prvi rad u ovom Zborniku predstavljaju „Ži je Svetog Petra Ce njskog” arhimandrita Ju-
s na Popovića (10-63).Verzija ovog ži ja je objavljena i u: Ce njska bogoslovija 1992- 2002, Ce nje
2002, 7-33.
koji unutrašnje traje i dalje, i neizostavno traži svoje objašnjenje i tumačenje“ (Jagnje
..: 1996, 7-8). U poglavlju „Sveto i rat” objavljeni su radovi mitropolita Amfilohija i
protosinđela Joanikija (Mićovića). Amfilohije u svom prilogu „Sve Petar Ce njski
i rat“ varira na temu „tri rata“ Sv. Petra Ce njskog (I. unutarnji, njegov lični rat i
njegova borba; II. rat sa zlom domaćijem i III. Rat pro v opštega neprijatelja vjere i
zakona i slobode otačestva našega) i zaključuje: „Dakle, sve Petar Ce njski rat pri-
hvata kao nužnost i neminovnost. Pritom, opet podvlačim, on ne ratuje sebe radi,
svoga samoljublja radi, nego je od onih koji je spreman da žrtvuje sebe za bližnje
svoje, i za njihovo dobro, za odbranu onoga što je najsve je za svakoga čovjeka“
(Jagnje..: 1996, 11- 20). U diskusiji, mitropolit Amfilohije je razmišljao na temu „iz-
daje“ i u tom kontekstu se osvrnuo na savremena zbivanja: „Onaj koji izda – ovo bi
bio odgovor na pitanje oca Joanikija (Mićovića- R.Š) – on se prije svega odvojio od
zajednice. A liturgija je sama po sebi zajednica ....Ukoliko je izdaja dublja, ukoliko je
ona bez pokajanja, ukoliko je ona izdaja i Boga, odnosno sve nje, odnosno duše,
odnosno vjere, onda je takav izdajnik jednostavno sebe pretvorio već ovdje na zemlji
u živoga mrtvaca. Nije onda čudo što ga ljudi zaboravljaju, nije onda čudo što ga ni
Bog ne upisuje u de er, u svoju knjigu žrtava. Recimo,Vuk Branković: on je zaista
jedan od takvih. U naše vrijeme rekao bih da je to Slobodan Milošević. No ne samo
on. Ono što je urađeno u naše dane sa srpskim narodom, recimo u Hercegovini i
Bosni, naročito u srpskim krajinama o čemu je govorio naš Tihomir (Burzanović – R.Š
), to što je urađeno od nas samih kao naroda u ovom trenutku, takav odnos prema
dijelu našega naciona, i to najzdravijem i najčis jem dijelu, istorijski, istoriosofski i
duhovno posmatrano–predstavlja jednu od najtežih izdaja koje su se dogodile na
našim prostorima. I utoliko je ta izdaja teža što jedan dobar dio našega društva nje
uopšte nije svjestan, ni zna u stvari da je izvršena stravična izdaja i/ili da je on sam
učestvovao u toj izdaji. To je nešto najstrašnije što se nama dogodilo“. Uz očiglednu
aluziju na Dejton i ulogu Slobodana Miloševića, uslijedila je i kri ka intelektualcima
koji su „nosioci te izdaje u ovom trenutku“ i koji su u poređenju sa onima iz 1914.
„dva svijeta“. (Jagnje ..: 1996, 265-266). Nekoliko godina kasnije mitropolit Amfilo-
hije će „izdajnika” posjećiva u zatvoru i oštro se uspro vi predaji (predat 28. VI
2001) „onima koji su u crno zavili Srpski narod na kraju 20. i početka 21. vijeka33, koji
svojim Haškim tribunalom u stvari žele da na pilatovski način operu svoje ruke u krvi
pravednika ili da me sakriju svoja nedjela ......Ja sam rekao da ne bih svoje pseto
33
Svoj odnos prema savremenoj civilizaciji mitropolit Amfilohije je definisao na sledeći na-
čin: „Savremena evroamerička civilizacija sagrađena je na „ogromnoj laži o čovjeku“, dok je suš na cje-
lokupnog novog svjetskog poretka „truli mir, trulo ljudsko postojanje ovdje na zemlji, t.j. življenje koje
otuđuje od Boga „. Podsjećajući na riječi Solženjicina da onaj koji ima Boga u sebi kao vječno neprolazno
imanje, on će se neprekidno bori , mitropolit Amfilohije je ustvrdio da „kada nema probuđene žeđi
za ver kalom, za imanjem neprolaznim, onda čovjek neminovno, po samim zakonima svog ustrojstva,
mora da grabi oko sebe, da bi se bar nečega dočepao, radi opstanka i lažne sigurnos . Velike imperije to
pokazuju; takođe i rimokatolicizam je primio taj otrov u sebe. Činjenica da ima u sebi taj imperijalis čki
duh, želju da gospodari ovim svijetom, pokazuje da ima u sebi neku unutarnju nesigurnost, koja nastaje
kad se prekine veza sa Živim Bogom“. Potom slijedi i objašnjenje ovog „juriša na pravoslavne zemlje koji
ne traje od juče, nego čak negdje dalje i dublje – od Mongola i Turske imperije, a naročito od početka
ovoga vijeka – ima za svjesnu ili nesvjesnu osnovu saznanje da se tu negdje čuva nekakvo bescjeno bla-
go, neko najdublje pamćenje, pa to pamćenje treba zbrisa , da bi onda ljudi mirno i neuznemiravano
mogli ovdje da žive u ovom trulom svijetu, zadojeni duhom nekrofilije, u mrtvačnici zemaljskoj“ ( Jagnje
božije i zvijer iz bezdana, Ce nje 1996, 270-271).
21
dobrovoljno dao Haškom tribunalu. Ako je trebalo sudi Miloševiću34, trebalo mu je
sudi u Beogradu. Časnije bi bilo izves ga ne Terazije i javno strijelja i za svoje i za
tuđe grijehe, negoli ovo što je urađeno.“ (Rađenović: 2002, 129)
Protosinđelu Joanikiju Mićoviću povod za razmišljanje na temu „Filosofija
rata” poslužio je jedan plakat Velja Stanišića urađen povodom liturgijske proslave
dvjestogodišnjice od bitaka na Mar nićima i Krusima. Čini se zanimljivim kako vi-
karni episkop i rektor Ce njske bogoslovije „čita“ plakat na kojem je krst u gornjem
lijevom uglu, lik Sv. Petra Ce njskog u desnom i mjesec i zvijezda sa mrtvačkom gla-
vom na zelenoj površini ispod: „U donjoj sferi plakata, na zelenoj pozadini, nalaze se
simvoli islama. Ovi simvoli otkrivaju demonsku mis ku vlas posjedovanja i samo-
oboženja. Želja i napor za ovladavanjem zemljom označeni su petokrakom zvijez-
dom. Predani služitelj islamskih simvola i njihove mis ke bio je Mahmud-paša. On
je, nadahnut idolom vlas i islamskom idejom svetoga rata, pokrenuo 30.000 ljudi na
bezumni podvig nasilja. Simvoli islama mogu da mo višu i ujedinjuju ljude u naporu
ovladavanja zemnim šarom, ljudskim živo ma i dušama. U Mahmud-pašinoj lobanji
konkre zuje se značenje islamskih simvola. Ona otkriva njihovo pogubno i obma-
njujuće dejstvo. Mahmud-pašina glava služi ideji džihada, ostala je u tami vječne
smr , u crnom okviru, van liturgijske svjetlos . Sv. Petra na ovom plakatu vidimo kao
arhijereja koji je svete ratnike učinio učesnicima vječne Liturgije koju poslije dvjesta
godina od njihove smr služi Mitropolit Amfilohije na Njegušima, Mar nićima, i Kru-
sima...“ (Jagnje ...: 1996, 23). Naravno, i u ovom slučaju je nebitno što je Mahmut
paša Bušatlija ratovao i pro v sultana od kojeg se bio odmetnuo i što njegov rat nije
imao nikakvu vjersku pozadinu, važno je samo i na ravni simbolike uspostavi ver -
kalu vječite borbe između „dobra“ i „zla“.
U istom Zborniku objavljen je i rad Radovana Karadžića u kojem odgovara
na pitanje: Da li je ovo bio rat?“ (Jagnje ..: 1996, 27-30), dok je episkop Zahumsko-
hercegovački Atanasije Jev ć je ustvrdio da je ovo „Najgori od svih mogućih ratova“
i da su ga započele „iste one đavolje sile koje i inače započinju sve ratove, a hri-
šćanima je uvijek ostajalo da se brane ..... Ovaj rat je bio odbrambeni i junački što
se če Republike Srpske, ali je nesrećni izdajnik srpskog naroda, predsednik Srbije
Milošević, sve prokockao. Njegova izdaja još traje i verovatno će se produži do kr-
vavih i raspe h Kosova i Metohije. Bolje rat nego mir koji nas odvaja od Boga: mir
koji nas odvaja od Boga je lažni mir. Pravi rat a lažni mir proizvode upravo licemeri iz
Ujedinjenih nacija, Evropske zajednice, Saveta bezbednos , Evropskog parlamenta.
Bez njih bi mi još pre dva veka sredili našu kuću, i imali bi šta da sređujemo, jer smo
Evropa pre Evrope, i civilizacija pre njihove civilizacije, a duhovnost pre svega. Bog im
sudio, oni su glavni krivci za rat.“ (Jagnje ..: 1996, 69).
34
...Ujedinjenje ovako velikog broja ljudi oko jednog jedinog cilja- rušenja Slobodana Milo-
ševića sa vlas –dovelo je do toga da se oni vremenom u javnos počnu idejno izjednačava . U istoj
ekipi su sada su se nalazili „tri A“ i brojni episkopi SPC, koji nijesu imali ništa pro v hiljadu dana davljenja
Sarajeva, i ljudi koji su to žestoko osuđivali tokom svih godina rata. Tako je bilo moguće da mitropolit
Amfilohije početkom 90- h duva u ratničke trube (metaforično) zajedno sa Miloševićem i njegovim
socijalis ma, a da onda, krajem 90- h, zajedno sa Vesnom Pešić i drugim žestokim pro vnicima rata
na prostore bivše SFRJ duva u pištaljku (postoji fotografija). Ipak, posle uklanjanja Miloševića sa vlas , i
zajedničkoga slavlja zbog pos gnutog cilja, bilo je neminovno da se privremeni saveznici ponovo raziđu.
Idejne razlike između njih postojale su i dok su rušili Miloševića, pa su im i mo vi delovanja bili različi .
Jedni su to radili iz nezadovoljstva što je ovaj uopšte krenuo u ostvarenje projekta zvanog Velika Srbija
(takvih je uzgred rečeno, bilo veoma malo), a drugi zato što taj projekat, čiji su oni bili idejni tvorci, Mi-
lošević nije doveo do kraja, pa i po cenu najvećih gubitaka i žrtava.... (Tomanić: 2001, 243).
Sudeći i po ostalim refera ma objavljenim u Zborniku glavni krivci za upra-
vo minuli rat su međunarodna zajednica i vjekovna težnja za uništenjem pravoslavlja
i vjere u Boga, koja stanuje samo u dušama srpskog naroda. „Lažni mir potpisan
izdajničkom rukom Slobodana Miloševića je samo odgađanje novoga rata i njegov
smisao je samo u pokušaju odvajanja od Boga“. Zanimljiv je i naslov Zbornika iz čijeg
se sadržaja jasno uočava da je „Jagnje Božije“ ustvari srpski narod, kojeg je pri sla
„zvijer iz bezdana“. Da je „jagnje“ omiljen simbol crnogorsko-primorskog mitropolita
svjedoči i naziv njegove zbirke pjesama „U jagnjetu je spas“ (1996), objavljene iste
godine kada i pominjani Zbornik.
Odnosi SPC i vlas u Crnoj Gori kretali su se u granicama „toplo-hladno“:
Vladajući establišment u Crnoj Gori po pravilu je vodio računa da ne rasrdi u caj-
nog mitropolita, ali ni da ga ne drži suviše blizu, onda kada ne mora. Mitropolitova
naklonost, posebno uoči izbora bila je značajna poli čka činjenica o kojoj su najče-
šće vodile računa par je koje su se borile za zajedničku državu Srbije i Crne Gore ili
ujedinjenje srpskih zemalja. Poli čki lideri su posebno vodili računa o tome da budu
na Badnji dan na Ce nju kada su loženi badnjaci ispred Ce njskog manas ra. To je
bila prilika da se u zvaničnu posjetu od strane predsjednika države primi mitropolit i
ponove fraze „da se odnosi između države i crkve u Crnoj Gori stalno unapređuju“35.
Pošto je podržao Đukanovića u sukobu sa Bulatovićem i Miloševićem 1997. go-
dine36, Amfilohiju je uzvraćeno na Badnji dan 1998. godine na taj način, što su se
ispred Ce njskog manas ra našli: Milo Đukanović, predsjednik Crne Gore, Svetozar
Marović, predsjednik Skupš ne, Filip Vujanović, predsjednik vlade. Tadašnji ministar
vjera, Slobodan Tomović, nije propus o da u svom govoru naglasi: „Mi smo danas
ovdje, gospodin predsjednik, premijer Vlade, predsjednik Skupš ne i ja - u ime Vlade
Crne Gore. Došli smo da kažemo, zajedničkim glasom – Vlada, Država, Vjera od sada
će bi zajedno, ako Bog da – niko nas više neće razdvaja “ (Koprivica: 1999, 71). Na-
ravno, ovu egzal ranu izjavu ministra vjera ne treba tumači kao pokušaj povratka
teokratskoj državi u Crnoj Gori, ni prisustvo državnih funkcionera kao prosto učešće
u vjerskoj procesiji, već je ona u crnogorskom poli čkom kontekstu, prevashodno
imala za cilj pacifikovanje „srpske svijes “ posredstvom jasnog iskazivanja naklonos
mitropolitu37 poznatom „zaš tniku srpstva“ u vrijeme drama čnih raskola u Crnoj
Gori38 i istovremeno stavljanje do znanja naraslom pokretu „autokefalista“ uz koga
je zvanična vlast, čak i onda kada sveštenstvo SPC u Crnoj Gori i njihov mitropolit
nijesu imali baš nijednu lijepu riječ za nju. Ili je to možda pokušaj da se predstavi da
35
Tako je uoči Božića 1994. godine predsjednik Crne Gore Momir Bulatović primio mitropo-
lita crnogorsko- primorskog Amfilohija.
36
O raskolu u vladajućoj DPS su detaljno pisali: Sto dana koji su promijenili Crnu Goru, pri-
redili: Ljubiša Mitrović i Aleksandar Eraković, Vijes , Podgorica, 1997.
37
Kasnije je Amfilohije komentarisao Đukanovićevo prisustvo na loženju Badnjaka 1998.
sledećim riječima: „Predsednik Republike je zaista došao da loži badnjak 1998. godine. Kao čelniku ove
države, ustupili smo da on taj badnjak i naloži. To smo i ranije činili, kao na primer za vreme proslave
800. g. crkve Svetog Luke u Kotoru, kada je tadašnji predsednik Bulatović okretao slavski kolač. To je
elementarna stvar koja je i danas i juče, a biće i sjutra. Crkva nikog ne odbija. Ona uvek samo prima“ ...
(Blic, 13.12. 1999).
38
O Amfilohijevoj pomoći Milu Đukanoviću poslije rascjepa u DPS-u Novak Kilibarda navodi:
„Amfilohiju je odgovaralo što su mu Đukanović i Marović došli da nalože badnjak na Ce nju. Đukanović
se u predizbornoj kampanji, kada se rivalio sa Momirom Bulatovićem, obreo i u Beogradu kod patrijar-
ha srpskoga. Iz svog iskustva mogu da pretpostavim kako je to urađeno i ko je bio posrednik“. ( Šćekić:
2001, 92).
23
je u Crnoj Gori ostvaren filosofski koncept Jus na Popovića, čijim se najreprezen-
ta vnijim sljedbenicima smatraju Amfilohije Radović, Atanasije Jev ć i Irinej Bulović
o jedinstvu crkve i države, ali ne kroz teokratsku državu, već kroz državu prožetu
duhovnošću. Mišljenje da „Atanasije Jev ć i Amfilohije Radović..... pokušavaju da
sprovedu u delo dominaciju crkve nad državom“ moglo se pročita još sredinom
devedese h (Igrić: 1995).
O mitropolitu Amfilohiju i njegovoj poli čkoj ak vnos napisane su hilja-
de strana kri čkih osvrta, ne samo od strane procrnogorskih par ja i intelektualaca.
U tom smislu, kontraverznija ličnost nije sjeđela na stolici crnogorskih mitropolita i
tek će dalja i studioznija istraživanja pokaza sve aspekte i kontraverze vezane za
njegovu djelatnost.
Kao dosledan i istrajan borac za Kosovo („Ono što je Jerusalim za Jevreje,
to je Kosovo za srpski narod“ (NIN, januar 1990) mitropolit Amfilohije se posebno
žustro obračunavao sa međunarodnom zajednicom koja je pokrenula kampanju
bombardovanja SRJ 1999. godine: „... I danas pod vidom demokra je padaju bombe
i projavljuje se najstrašnija ranija u ovom vijeku, i to se pojavljuje nad nama i našim
narodom. Sjedi gospodin Adolf Klinton u Vašingtonu, pije svoju koka-kolu, zabavlja
se sa svojim Monikama i u ime demokra je šalje svoje najmodernije NATO avione i
bombe..... Ovih dana sav Zapad, čiji čelnici bombarduju naš narod, evo, već pe put
u ovom vijeku, kazuju da nijesu hrišćani ...... Šta to znači? Znači da gospodin Klark i
Šreder i Kuk i Klinton bukvalno svrstavaju ne sa Hristom, koji je razapet na Golgo ,
nego sa onim svijetom koji viče „raspni ga“, sa svje nom koja pljuje po Hristu“ iz-
govorio je mitropolit Amfilohije u svojoj besjedi39 u Nikšiću 1. aprila 1999. godine.
(Radović, Ce njski istočnik, Beograd, 2002, 300). Na konstataciju novinara „Blica“ u
decembru 1999. godine da je Kosovo izgubljeno, mitropolit Amfilohije je uzvra o:
„Izgubi Kosovo, prihva da je izgubljeno, to znači prihva da budeš ispisan iz
istorije. Kako neko može prihva , pri zdravoj pame da se ispiše iz ljudi? Kako je
izgubljeno Kosovo? Šta to znači? Jedna izgubljena bitka, i to, nije tvoja bitka, nego
je tu bitku vodio bezbožnik, za sve nju Kosova. Prirodno, on je tu bitku izgubio, pre
nego što je i poveo. Taj bezbožnik je i doveo Kosovo, svojim bogoodstupništvom,
svojim nemoralom, i poli čkim i nacionalnim, na rub propas . Prema tome ako je
neko izgubio, on je izgubio“ (Blic, 13.12.1999). Svodeći krivicu za „gubitak“ Kosova
na „bezbožnika Miloševića“ mitropolit Amfilohije je u suš ni sugerisao da ono može
bi izgubljeno samo „ako ga izgubimo u nama“. Konačno je smjenom Miloševića
po Amfilohiju bio „izabran srpski predsjednik koji ne samo da je kršten, nego ume
i da se prekrs “, te je iz tog razloga na Liturgiji u Trebinju održanoj na dan sahrane
39
Dalje u govoru Amfilohije nastavlja, pošto se osvrnuo na stradanje Srba u I i II svjetskom
ratu i 1995. godinu kada su „poslednji ostaci onih koji nijesu poklani i pobijeni od fašista i ustaša 1941.
do 1945. godine u Srpskoj Bosni i Hercegovini, po srpskim Krajinama dotučeni“: ....“Istorija se ponavlja,
silnici prijete da neće prekinu sa svojim bombardovanjem, dok nas ne unište i ne zbrišu sa lica zemlje,
ili dok ne priklonimo svoju glavu pred njihovim nasiljem, pred njihovim vlastoljubljem, pred njihovim
nerazumljem.
Samo izgleda nijesu znali na koji narod su udarili. Ovaj narod nije grijeha, ima mnogo mana
i mnogo nesreća ga pra zbog grijehova i pregrešenja kroz njegovu istoriju. Ali ovaj narod nije izgubio
svoje dostojanstvo, svoj obraz i svoju čast. I ovaj narod je uvijek spreman u presudnim istorijskim tre-
nucima, da se samo pred Bogom ponizi, da samo pred Bogom klekne. Živim. Neprolaznim i Vječnim.
Jedino klečenje koje njemu pristoji, jeste klečenje pred Bogom Živim, sa sviješću da je „zemaljsko za
malena carstvo, a Nebesko uvijek i dovijeka” i da je bolje slavno i časno izgubi život nego li sramno
živje .... „(Radović:2002, 301-302).
Jovana Dučića, u molitvi za zdravlje patrijarha, arhijereja i vjernog naroda, pomenut
i predsjednik Vojislav Koštunica, što je protumačeno kao nova praksa u SPC. Njegov
dolazak u Trebinje, mitropolit Amfilohije je vidio na sledeći način: „Sudeći po pona-
šanju Crkve, ali i svih prisutnih u Trebinju, dolazak Vojislava Koštunice na sahranu
Jovana Dučića ostavio je u sak da je tamo došao ne samo predsjednik SRJ, već pred-
sednik svih Srba u otadžbini i dijaspori. Beograd jeste i središte svih Srba, bez obzira
na granice. Svaki narod ima svoju ma cu, kao što je danas u Jerusalimu, Tel Avivu,
sedište svih Jevreja. Time se ne remete ove nametnute granice, kojima je presečen
živi organizam naroda u bivšoj Jugoslaviji i koje su sad činjenica sa kojom moramo da
računamo. Ali, u isto vreme to ne lišava predsednika i ma cu brige o svima onima
koji pripadaju ovom narodu, bez obzira gde se nalazili“ (OKO, 1999).
Da je shvatanje o „predsjedniku koji se zna prekrs “ i o „bezbožniku“ koji
je „izdao“ Srbe u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu, odnosno poli čke para-
digme Koštunica-Milošević u suš ni različito viđenje „srpskog pitanja“ ili pokušaj us-
postavljanja novih ideoloških standarda u odnosu prema nedavnoj prošlos , za sada
ostaje dilema? Ali da se u tom procesu vodi ha borba ideološkog pozicioniranja i
raslojavanja moguće ubjedljivo svjedoči stalna potreba i duhovne (crkve) i svjetovne
vlas „uživljavanja“ u istoriju i odbira svojih „junaka“ iz nje.
Reafirmacija četništva, vidljiva ne samo kroz istoriografsko-publicis čku
djelatnost SPC u Crnoj Gori, odnosno mitropolije crnogorsko- primorske i njenu iz-
davačku djelatnost, organizovanje osvještavanja stra šta na kojima su izginuli četnici
(Radović: 2002, 90-96; Kilibarda: 2001, 88) nailazila je na kontraverzna mišljenja,
ne samo u crnogorskoj javnos . Mitropolitovo shvatanje da su „pobijeni i uništeni
najbolji ljudi od 1941. godine pa naovamo“ (Radović: 2002, 235) i svođenje sve to
pod „brozomoru“ i interpretacije pojedinih autora u knjigama o stradanju pravoslav-
nog sveštenstva, objavljivanim uz blagoslov mitropolita Amfilohija i vladike Atanasi-
ja Jev ća, isprovocirali su i Dobricu Ćosića da se krajem 1998, prvo pismom obra
crnogorsko-primorskom mitropolitu, a potom i ostalim „srpskim vladikama“. Povod
je bila knjiga Velibora V. Džomića40 „Stradanje srbske crkve od komunista“, koju je
objavila izdavačka kuća crnogorsko- primorske mitropolije, „Sve gora“ i u kojoj je
ovaj autor optužio Dobricu Ćosića za ubistvo protojereja Božidara Jovanovića u Kru-
ševcu 1944. godine, i to navođenjem anonimnog izvora koji je ustvrdio da je Ćosić
bio član prijekog komunis čkog suda koji je donosio odluke o strijeljanju. Odbacu-
jući pomenute navode, Ćosić u pismu Amfilohiju traži objašnjenje: „Pišem Vama,
Mitropolite Amfilohije, zato što je s Vašim blagoslovom, objavljena i ova laž i kleveta
moje ličnos , a recenzent je Vladika zahumsko-hercegovački i primorski, gospodin
Atanasije. Nas trojica se prilično dobro poznajemo, valjda više od dvadesetak godi-
na, a pretpostavljam da ste Vi i Vladika Atanasije imali činjenice i razloge da me ne
svrstate u ubice popova, kao što sam ja stekao čvrsto uverenje da vas dvojica ne mo-
žete da vršite bludne radnje u manas rima i da kradete ikone i novac iz crkava ......
Među m, i na nesreću poziva i dužnos koju vrši, Vladiku Atanasija razdiru ideološka
mržnje i mrakobesne stras , pa i o meni govori i čini ono što Hristov vernik i sluga
40
Velibor V.Džomić je u izdanju „Svetogore“, crnogorsko-primorske mitrpolije, pored knjige
„Stradanje srbske crkve od komunista „(1996), objavio i sledeće knjige: Ustaški zločini nad srpskim
sveštenicima (1995); Mučeništvo srpskog patrijarha Gavrila Dožića (1995) ; Golgota Mitropolita Crno-
gorsko- primorskog Joanikija (1941-1945), 1996.
25
crkve ne bi smeo da govori i čini“41 (Ćosić, 2003, 254-256). Is m povodom, u pismu
„srpskim vladikama“42 uz konstataciju da ga „Mitropolit Amfilohije nije udostoji od-
govora“, Dobrica Ćosić je „pred arhijereje Srpske crkve“ pokrenuo „i neka krupna i
načelna pitanja prema kojima savremenici ne mogu da budu ravnodušni“. S pozi-
vom na Džomićevu knjigu, da je na djelu „an komunizam okupacijskog karaktera
u pojmovima i jeziku pokreta „Zbor“ Dimitrija Ljo ća i Ravnogorskog pokreta Draže
Mihailovića čije je četnike narod u Srbiji zvao koljašima“, Ćosić nastavlja: „Ako bi
shvatanje da su žrtve komunista sveštenici, bogoslovi i kaluđeri koji su naoružani od
Njemaca ratovali pro v par zana kao Ljo ćevi dobrovoljci ili bili u četničkim štabovi-
ma, koji su pravili spiskove pod slovom „Z“ i naređivali klanja par zanskih saradnika
i simpa zera – mahom intelektualaca, među kojima je bilo žena i đevojaka, ako bi,
dakle, i takvi hrišćani i Srbi mogli da se proglašavaju žrtvama komunis čkog terora
samo po kriterijumima Velibora V. Džomića, njegova knjiga ne bi zasluživala ozbiljni-
ju pažnju srpske javnos . Takvu an komunis čku ideologiju danas zastupaju i neke
parlamentarne stranke i njihove vođe. Među m, mora se pretpostavi da Crnogor-
sko – primorska mitropolija nije poli čka stranka, ni je Mitropolit Amfilohije njen
vođ, a Vladika zahumsko-raški Atanasije predsednik izvršnog odbora te poli čke
stranke an komunis čkog karaktera (podv. R. Š.). Ti istaknu arhijereji u svojim
javnim ulogama predstavljaju sebe, ali i čitavu Srpsku crkvu“ tvrdi Ćosić i m povo-
dom postavlja „laička pitanja“ počev od toga da li za SPC postoji „nacionalna izdaja i
saradnja sa okupatorom“; da li se takva saradnja kažnjava po zemaljskom pravu, da
li su po uverenju arhijereja Ljo ćevci saradnici okupatora ili srpska patriotska i hri-
šćanska vojska; da li je po njihovom mišljenju četnički pokret Draže Mihailovića samo
an fašis čki i nacionalni „koji nije izvršio mnogobrojne i najsvirepije zločine nad ro-
doljubima i neistomišljenicima po srpskim selima i gradovima za vreme okupacije“;
da li arhijereji priznaju an fašis čki karakter narodnooslobodilačkog pokreta, koji su
priznali i Velika Britanija, Rusija, SAD i sa njima čitava demokratska, an komunis čka
Evropa sa svojim istoriografijama; da li će i dalje da „zbrajaju i upokojavaju samo žr-
tve komunista“ ili će „da okade grobove i pomole se za pokoj i one pravoslavne duše
koju su zaklali četnici i streljali ljo ćevci“; da li će „i dalje par zane da smatraju soto-
nama i da ih izjednačavaju sa ustašama, a o Jevrejima i Moši govore kao an semitski,
okupatorovi propagandis u Drugom svetskom ratu“; te da se sva navedena pitanja
svode na „jedno, suš nsko i sudbonosno po budućnost srpskog naroda: Da li se za
Srpsku pravoslavnu crkvu okončao građanski rat ili ga njeni arhijereji i bogoslovski
pisci i dalje vode u saradnji s njegovim nastavljačima u nekim poli čkim strankama,
sa komunis čkim i an komunis čkim profiterima na vlas , u štampi i feljtonis ci43„?
(Ćosić: 2003, 257-260). Svođenje čitave „priče“ u fokus istoriografskih dilema i kon-
41
Ćosić u pismu od 19. decembra 1998. dalje navodi: „...Neka se Vladika Atanasije kako zna
bori sa zlim silama u sebi, ja mu želim ospokojenje i hrišćansku smernost u duši, ali se čudim, uveženi
Mitropolite, zašto Vi u blagoslovu ove knjige, koja Srpskoj pravoslavnoj crkvi svojim neis noljubljem,
pristrasnošću i istoriografskom nekompetencijom ne služi na čast i ugled, ne upitaste sebe šta blagosi-
ljate i šta štampate pod znakom i imenom Mitropolije Crnogorsko- primorske.“ (Ćosić:2003,256).
42
Pismo je upućeno 27. januara 1999: Vladici Šumadijskom Savi, Vladici Niškom Irineju, Vla-
dici Žičkom Stefanu, Vladici Šabačkom Lavren ju,Vladici Bačkom Irineju, Vladici banatskom Hrizostomu
i Vladici Braničevskom Ignja ju
43
Ćosić na kraju zaključje da ako SPC među nacionalnim ustanovama danas ne ispolji „naj-
veći moralnu odgovornost za istorijsku is nu o Drugom svjetskom ratu o Drugom svjetskom ratu i stra-
danjima ljudi i naroda, ako i arijereji Srpske pravoslavne crkve i bogoslovski pisci posle tolikog stradanja
pravoslavnih vernika, sveštenika i vladika od 1941. do kraja ovog veka, ne smognu umnu, duševnu, hri-
traverzi može znači , ne samo da je ona „izašla“ iz istorije, već da je ona još uvijek
daleko od suš nskih pitanja savremenog svijeta!?
stovsku snagu da nadrastu ideološku i poli čku raskolnost Srba- ne možemo se nada kraju urušavanja
našeg nacionalnog bića i spokojnijoj budućnos srpskog naroda“(Ćosić:2003, 260).
Prof. Dr Radovan Radonjić: TREĆA PRETPOSTAVKA
27
Prof. Dr Radovan
Radonjić,
TREĆA PRETPOSTAVKA Akademik DANU
U nauci, uglavnom, nema dileme da su nezavisnost zemlje i društveni si-

stem utemeljen na parlamentarizmu i poli čkom pluralizmu krucijalne pretpostavke
za formiranje njenog društvenog bića kao demokratskog i građanskog. Dakako, pod
uslovom da je građanin stvarni subjekt njene poli ke i poli čkog. Nema li ove treće
pretpostavke, priča o demokra ji i građanskom društvu i u nezavisnoj zemlji sa par-
lamentarnim sistemom - samo je priča.
Najužem krugu naučnika koji su bitno doprinijeli formulisanju i afirmaciji
ovog stanovišta pripada i Robert Dal. Dugo se baveći pitanjem što je zapravo demo-
kra ja i u kojim uslovima ona može da (za)živi, Dal je, naime, došao do zaključka da
ima zemalja u kojima je „društvo stvorilo klimu za razvoj demokratskih ideja, narod-
nih pokreta i opozicije, ali su vladajuće garniture uspjele da ih savladaju“.1 Takvim
društvima on je, na temelju rezultata svojih istraživanja, označio Južnu Koreju, Tajvan
i Jugoslaviju. Implicite se iz h njegovih spoznaja može zaključi :
1. da demokra je stvarno ima, i može bi , u društvima u kojima je njihov
spiritus movens – čovjek – dorastao njenim izazovima
2. da doraslost čovjeka izazovima demokra je zavisi, pored ostalog, od nje-
gove poli čka kulture
3. da se poli čka kultura uopšte, pa i ona potrebna za demokra ju i gra-
đansko društvo, po pravilu, stvara sporije od ins tucija
4. da čovjek ima poli čku kulturu dostatnu zahtjevima demokratskog pro-
cesa i građanskog društvenog poretka tek onda kad postane građanin.
Ova opšta pravila, i principi, razumije se, odnose se i na savremenu Crnu
Goru i njenu društvenu stvarnost.
Crna Gora je nakon referenduma 21. maja 2006. godine postala nezavisna
i međunarodno priznata zemlja, sa znatno većim mogućnos ma, i izgledima, nego
ih je imala prije toga, da se razvija kao demokratsko društvo i građanska država. U
svom novom Ustavu (2007) određena je kao „nezavisna i suverena država republi-
kanskog oblika vladavine“, tj. kao „građanska, demokratska, ekološka i država soci-
jalne pravde, zasnovana na vladavini prava“.2 Nosilac suverenos u njoj je „građanin
koji ima crnogorsko državljanstvo“ i „ne može se uspostavi ni prizna vlast koja
1
Robet Dal, Demokra ja i njeni kri čari, Podgorica, 1999, str. 343.
2
Ustav Crne Gore, Podgorica, 2010, str. 11.
ne prois če iz slobodno izražene volje građana na demokratskim izborima, u skladu
sa zakonom“.3 U oba ta određenja primijetna su nastojanja da se novi ustavni sistem
zemlje, u formalno pravnoj i ins tucionalnoj ravni, što više približi onome što Dal na-
ziva poliarhijom (vladavinom mnogih),4 a karakteris čno je po tome što obezbjeđuje
„najbolje moguće odvijanje demokratskog procesa u upravljanju jednom zemljom“,5
odnosno pogoduju uspostavljanju društvenog poretka u kome je „status građanina
proširen... na rela vno veliki broj odraslih stanovnika“ i u kome „prava vezana za taj
status obuhvataju i mogućnost izražavanja pro vljenja najvišim zvaničnicima i vlada-
jućoj strukturi, i njihovog smjenjivanja putem izbora“.6 Time bi trebalo da su ispunje-
ne prve dvije od pomenute tri krucijalne pretpostavke da Crna Gora, kad je u pitanju
sfera poli čkog, bude demokratsko društvo i građanska država. Pitanje je, među m,
što je s trećom pretpostavkom – građaninom – i kada će ona bi ispunjena?
Predmet pažnje u ovom prilogu je upravo ta treća pretpostavka – građanin.
Cilj priloga je da, u formi nešto proširenijih teza, ukaže ne neke momente i elemente
relevantne za poziciju i ulogu građanina u demokratskom procesu, odnosno na fak-
tore koji opredjeljuju njegov subjek vitet i integritet u poli ci i poli čkom – uopšte
i, konkretno, u Crnoj Gori.
*
U savremenoj poli čkoj nauci uobičajeno je da se građaninom smatra
pravno slobodna, ekonomski nezavisna i socijalno zbrinuta ličnost, koja ima inicija-
vu u obimnim mehanizmima poli čkih i pravnih odnosa i odgovorna je za karakter
njihova funkcionisanja i učinke. Građanina odlikuju još i tolerancija, kultura komu-
nikacije, odgovornost, uzajamnost i e ka, ali i znanje, kompetentnost, pouzdanost,
spremnost da odlučuje samo na osnovu informacija i argumenata te vladanje odgo-
varajućim vješ nama sudjelovanja u predlaganju mjera javne poli ke i vršenju vlas .
Svaka od h atribucija izlazi iz okvira tzv. prirodnih prava (pravo na život, pravo na
svojinu, pravo na slobodu, pravo na traženje sreće i izbor uvjerenja), što znači da
nijesu unaprijed date i ne s ču se samim činom rođenja, već postepeno u procesu
razmjene s prirodom i drugim ljudima – onoliko brzo i uspješno koliko čovjek voljno
i predano sudjeluje u tome procesu.
3
Isto.
4
U ins tucije poliarhije, koje je čine doraslom izazovu „demokra je velikih razmjera“, Dal
ubraja: 1. Biranje funkcionera – kontrola nad odlukama vladajuće strukture u sferi poli ke je po ustavu
povjerena izbornim funkcionerima; 2. Slobodni i pošteni izbori – funkcioneri se biraju na čes m i pošte-
no sprovođenim izborima u kojima je prinuda rela vno neuobičajena; 3. Opšte pravo glasa – svi odrasli
imaju pravo učešća na izborima za funkcionere; 4. Pravo na kandidovanje za funkciju – svi odrasli imaju
pravo da se kandiduju za funkcije u vladajućoj strukturi, iako veći broj godina života može bi uslov koji
se ne traži kad je riječ o biračkom pravu; 5. Sloboda izražavanja – građani imaju pravo da iznose svoja
mišljenja o široko definisanim poli čkim pitanjima, bez opasnos da budu strogo kažnjeni, što uključuje
i kri ku funkcionera, vlade, režima, društveno-ekonomskog uređenja i vladajuće ideologije; 6. Alterna-
vne informacije – građani imaju pravo da zah jevaju alterna vne izvore informacija, koji su zaš ćeni
zakonom; 7. Autonomija udruživanja – da bi ostvarili svoja raznovrsna prava, uključujući i ona navedena
gore, građani imaju pravo da stvaraju rela vno nezavisna udruženja ili organizacije, uključujući nezavi-
sne poli čke stranke i interesne grupe (Robet Dal, op. cit., str. 308).
5
Isto, str. 309.
6
Isto, str. 308.
29
Građanin se, kao takav, dakle, ne rađa nego stvara. U tome smislu Hana
Arent je u pravu kad, suprotno Aristotelu, tvrdi da čovjek ne samo što nije nikakav
zoon poli kon (poli čko biće), već je u bi apoli čan. Kad bi čovjek bio poli čko
biće, kako je tvrdio Aristotel, to bi, veli Arent, značilo da postoji nešto supstancijalno
poli čko što pripada njegovoj bi i rađa se s njim. Toga, među m, nema, kaže ona, i
nastavlja: „Poli ka nastaje u prostoru između ljudi, dakle posve izvan čovjeka. Zato
ne postoji prava poli čka supstancija. Poli ka nastaje u onome između i uspostavlja
se kao odnos“.7 Isto je, vele Almond i Verba, i sa demokra jom. Ona je „uvijek poslje-
dica, a ne zamišljeno stanje stvari“.8
Stvaranje građanina nije nimalo lako i ne pos že se tako brzo. Uradi to, tj.
uzdići ljudsku jedinku do tog nivoa znači, pored ostaloga, pos ći barem tri osnovne
stvari:
1. oslobodi je navika stečenih u okolnos ma koje su više inklinirale njezi-
nu formiranju kao podanika i sljedbenika, nego kao slobodne ličnos
2. formira je kao ličnost kadru da odoli iskušenjima koje poli čka djelat-
nost kao takva implicira
3. ispuni je odgovarajućim vrlinama, znanjima i vješ nama, neophodnim
za obavljanje građanske dužnos u pluralis čkom, kompe vnom društvu.
Tako formulisani, zahtjevi se u potpunos odnose na formiranje savre-
menoga crnogorskog građanina.
Crna Gora, objek vno, već odavno nije, ako je ikad i bila, zemlja „čiste duše,
neiskvarena lošim običajima, ohološću i kukavičlukom“, kakvom ju je svojevremeno
vidio jedan italijanski publicista.9 Nije ni nekakav ekskluzivni rasadnik „nepojmljivo
originalnih ideja ljudskos , čas i kulture“, radi čega se njeni stanovnici „ne smiju
poredi sa prosječnim Evropljanima“, kako ju je opisivao holandski publicista Her-
man van de Mandere.10. Ali jeste zemlja u kojoj se vatra moderne civilizacije davno
zažegla i zemlja s auten čnom poli čkom kulturom. Uostalom, samo takva se i mo-
gla suprotstavi „strašnoj sili društvene inercije“ i ne zasta zbunjeno pred licemjer-
jem briselskih branilaca evropskih standarda i principa demokra zacije i integraci-
je. Samo na toj osnovi mogla je nasta kri čna masa onih njenih građana koji se,
došavši do spoznaje važnos nacionalnih i državnih interesa i ohrabreni od svijeta,
„okreću sebi i nastojanju da državu izvedu iz slijepe ulice na put koji vodi u slobodno
i otvoreno društvo“.11 Da bi se takvi stvorili, trebalo je
- po cijenu mnogih ličnih, često i elementarnih egzistencijalnih rizika i ne-
lagodnos podići branu razarajućem psihološko-e čkom talasu odanos „opštoj
stvari“, pod čijim se naplavinama gušio ili pretvarao u besmisao svaki pokušaj da se
argumentovanim osporavanjem datoga otvori perspek va drugačijem i boljem
- povući demarkacionu liniju prema intelektualnoj trabanteriji navikloj da u
svakoj društvenoj situaciji ima „izvjesnu sigurnost“ i spremnoj da slijedi svačiji „obe-
ćavajući“ trag, ali i da zametne sopstveni kad god zaprije opasnost od narušavanja
njena „akademskog mira“
7
H. Arendt, Was is Poli k?, Munchen, 1993, str. 11.
8
Gabeil A. Almond – Sidney Verba, Civilna kultura, Zagreb, 2000, str. 453.
9
Crna Gora, Biografski zapisi III, U ogledalu drugih, priredio Niko Mar nović, Ce nje, 2005,
str. 111.
10
Isto, str. 114.
11
Godišnjak Ma ce crnogorske 1996/1998, Ce nje, 1998, str. 101.
- naći formulu etosa i mosa, u kojoj, uza sav pijetet prema slavnoj prošlo-
s , neće bi mjesta za „vitezove“ što na elemen ma siromaštva, beznađa i izolova-
nos od svijeta grade mit o crnogorskoj epici i heroici.
Trebalo je neutralisa posljedice „državničke mudros “ vladajuće elite
koja je – jednom pod izgovorom da Crna Gora još nije zrela za nezavisnost, a drugi
put da bi pokazala svijetu kako ona nije ta koja će „fragmentacijom prostora“, čemu
je navodno vodila nezavisnost Crne Gore, doprinije „destabilizaciji regiona“ – dugo
opstruirala suverenis čku orijentaciju i pokret i me, čak i kad sama više nije bila na
m pozicijama, išla naruku unitaris ma i njihovim ambicijama.
Sve je to urađeno. Iz toga trenda proisteklo traganje za mogućnošću da se
Crna Gora mirnim putem i demokratskim sredstvima vra sebi, u smislu da se okane
eksperimen sanja sa „zajedničkim državama“ na etničkoj i vjerskoj osnovi, snažnije
afirmiše već iskazani građanski senzibilitet i zaokruži svoj državni suverenitet, te kao
samostalna i međunarodno priznata zemlja postane dio savremene Evrope i rav-
nopravan činilac njenih demokratskih transformacija i integracija, dalo je rezultate.
Zemlja je odoljela potonjim hegemonis čkim nale ma, stvorila je nove materijalne i
duhovne pretpostavke za svoj razvoj, uspostavila je ravnopravnije i ak vnije odnose
sa suśedima i svijetom uopšte i – opstala.
Ipak, i za pripadnike te grupacije važi isto što i za sve građane Crne Gore,
a to je da uključivanje u poli čke procese – na način koji bi značio spremnost da
svjesno preuzmu na sebe odgovornost za rješavanje društvenih pitanja i problema –
podrazumijeva ispunjenje sva tri pomenuta preduslova. Za njih utoliko više
- što je u upravo u njihovim redovima postreferendumsko stanje u zemlji
označeno kao nimalo utješno i obećavajuće12
- što je, s obzirom na poziciju u domicilnom rasporedu društvenih snaga
koju su nakon referenduma imali, njihova odgovornost za aktuelni trend najveća
- što će, budući da i dalje čvrsto stoje iza „evropskog programa” društvenog
i državnog razvoja zemlje, ostvarivanje ovog najviše zavisi od njihove snage i spo-
sobnos da izađu na kraj sa vlas m alijabilnim i an libertetskim silama i odnosima.
Što to, fak čki, znači?
I
Kad je riječ o potrebi da se ljudska jedinka oslobodi navika stečenih u prili-
kama koje su više inklinirale njezinu formiranju kao podanika i sljedbenika, nego kao
slobodne ličnos , zahtjevi su u Crnoj Gori, generalno, is kao i svuda drugo i odnose
se na isto: izbavi tu jedinku iz stranačkih, nacionalnih, vjerskih i inih rovova, u koji-
ma pod egidom nekog kolek viteta obično ima funkciju repromaterijala u stvaranju
gomile, i doves je na Marsovo polje „živog života“ đe će u ulozi politesa pokaza
da je uis nu, kako bi Ciceron rekao, oslonac društva i države. I to ne riječima, već
odanošću is ni i pravdi, požrtvovanjem u zaš prava i imovine drugih jednako kao
12
Riječ je o ocjeni: „Nakon referenduma započinje drugačije vrijeme. Društveni, privredni,
poli čki i kulturni tokovi imaju svoje puteve. Posustaje entruzijazam, a mnoge vizije, tada otvorene,
postaju zamagljene“ (Pokret za nezavisnu evropsku Crnu Goru, Priredili Rade Bojović, Branko Lukovac,
Marko Špadijer, Podgorica, 2010, str. 5).
31
i svojih, preduzimljivošću na poslovima od opštega značaja i spremnošću da u svako
doba brani državu i njene interese.13
Konkretno, taj zahtjev u Crnoj Gori znači i oslobodi ljudsku jedinku balasta
kontroverzne interesne strukture, sazdane u kontekstu
- s jedne strane preferiranja postojećega odnosa snaga društvene moći,
kao jedino smislenog i za zemlju korisnog, zbog čega se besprizivna privrženost (oda-
nost) aktuelnoj vlas , s ciljem da se ova što duže očuva, smatra jedinom relevan-
tnom mjerom vrijednos – vlas te i ine
– s druge strane apriorne an vladine nastrojenos mo visane raznim, po-
nekad čak i tuđim velikodržavnim interesima, zbog čega se jedino vrijednim i kori-
snim smatra ono što tu vlast ruši, pa makar to značilo i rušenje vlas te države
– s treće strane pojave sve većega broja onih koji u principu nemaju pro-
blem pro et contra iden fikacije u odnosu na vlast, ali imaju probleme sa samima
sobom, budući da u sve sumnjaju, u sebe ne vjeruju, ne smatraju se pozvanim na
akciju za bilo što izvan okvira „strogo ličnog“, a svekolik svoj odnos prema zbivanjima
na javnoj sceni zasnivaju na hrišćanskome načelu sus ne et abs ne.
Poli čki kontekst u kome se formirala takva interesna struktura, naravno,
nije nastao ni slučajno ni sam iz sebe. Napro v, produkt je mnogih činilaca, među
kojima su dva, inače uzajamno bitno uslovljena, imala daleko najveći u caj.
Jedan od ta dva tako važna činioca jeste priroda crnogorskoga tranzicionog
procesa.
Tranzicija u Crnoj Gori ima gotovo sve karakteris ke „prvobitne akumu-
lacije“, ali posve drugačijeg pa od one iz vremena obnove. Jer, dok je „prvobitna
akumulacija“ odmah nakon Drugog svjetskog rata bila u funkciji ostvarenja plana
industrijalizacije i elektrifikacije, koji je smatran pretpostavkom rješavanja krucijal-
nih problema i zadataka društvenog razvoja, ova je bila u funkciji ostvarenja pro-
grama an birokratskih revolucionara koji ne samo što ne korespondira sa njenim
društvenim i ekonomskim razvojem, već podrazumijeva i spremnost da se po cijenu
uništavanja i onoga što je stvoreno izvrše neki drugi zadaci. 14 Tome pripodobljene
priva zacije, integracije, dokapitalizacije i druge radnje u ekonomskoj sferi, ne samo
što nijesu bile nikakvo vrhunsko umijeće i požrtvovanje i spašavanje onoga što se
spas moglo, a sve za dobro države i naroda, kako je elita na vlas nastojala da ih pri-
13
Ciceron kaže: „Ni je odlika pametna čoveka da uzima dizgine u svoje ruke, ukoliko ne
može da obuzda bezumne i neukro ve nalete puka, ni je odlika slobodnog čoveka da, u borbi sa ne-
časnim i surovim neprijateljima, podnosi bičeve uvreda, ili spremno dočekuje nepravde kakve mudar
čovek ne sme da trpi. Stoga, za dobre, hrabre ljude, ljude uzvišena duha ne postoji časniji razlog da
se prihvate javnih poslova, do želje da se ne pokore nečasnima i ne dopuste im da uništavaju državu“
(Ciceron, Država, Beograd, 2002, str. 25).
14
Kako je tekao proces razgrađivanja stvorenog u obnovi ili na njenim tekovinama, može
da dočara opis jedne konkretne akcije an birokratskih revolucionara iz tada još crnogorskog metalur-
škog giganta, Željezare „Boris Kidrič“ u Nikšiću: „Na vijest o događajima u Titogradu, među radnicima
Željezare ’Boris Kidrič‘ i još nekih nikšićkih kolek va pada odluka – moraju se podrža zahtjevi radnika
i građana pred Skupš nom Crne Gore. Oko ponoći 7. oktobra u Željezari se održava sjednica komiteta
za opštenarodnu odbranu i društvenu samozaš tu nakon čega je oko 150 radnika okupljenih ispred
fabričke kapije obaviješteno da se kreće oko jedan sat iza ponoći, dok se obezbijede par jska i državna
zastava, amblem Željezare i slika druga Tita. Sa radnicima je za Titograd otputovao direktor Željezare
Vojin Đukanović. Mnogi pogoni u Željezari te noći gase mašine“ (R. Perović, „An birokratska revolucija
u nikšićkom kraju“, Podgorica, Vijes , 19. aprila 2012, str. 23. Navodeći to, autor ovoga teksta poziva se
na izvor: Naša riječ, List kolek va Željezare, broj 663, srijeda 19. oktobra 1988, str. 4).
kaže, već se nijesu pokazale ni kao bliske stvarnom preduzetništvu i tržišnoj privredi.
Napro v, sa „biznisom“ u „tranzitu“ na e, oružja, duvanskih proizvoda i drugih „kon-
junkturnih ar kala“, mogle su da daju jedino ono što su dale: najprije ekonomsko
upropašćenje zemlje;15 za m pojavu ratnog profiterstva i sive ekonomije kao bitnih
obilježja čitavoga njena privrednog života; najzad stvaranje takve socijalne i poli čke
strukture njenih građana koju karakteriše pojava, na jednoj strani, ogromne mase
slabih, osiromašenih i poraženih i, na drugoj, uskoga sloja jakih, materijalno boga h i
poli čki moćnih, koji svoju vlast nad društvom i državom temelje, pored ostaloga, na
pretpostavci da su sve sfere i sadržaji života puko tržište, na kome je sve na prodaji i
legi mno sve što se legalno može kupi .
Drugi od dvaju tako važnih činilaca pomenute interesne strukture jeste psi-
hološko-aksiološka potka poli čke elite koja tom tranzicijom upravlja, formirana pod
u cajem triju momenata.
Prvi momenat odnosi se na to da pogled na svijet te elite, koji opredjeljuje
sva njena poli čka i ina činjenja, stvaraju
– više oni koji smatraju da se čin ljudskog (interesnog i djelatnog) uvijek
svodi na jednu datost, nego oni koji vjeruju da čovjek nikad nije lišen mogućnos
izbora
– više volja da se slijedi filozofema o svagdašnjoj neumitnoj zavisnos ma-
lih od strateških interesa i preokupacija velikih, nego snaga za suočavanje s činjeni-
com da su mali samo oni koji se saginju, a da je saginjanje manje stvar spoljne (izvan
nametnute) prinude nego emanat i postulat unutrašnjeg (ličnog) izbora
– više sklonost manipulacijama sračuna m na izazivanje kod građana ośe-
ćanja usamljenos , nemoći, izgubljenos i zavisnos od volje onih koji ih vode, nego
spremnost da se ljudima pomogne da se oslobode unutrašnjih strahova, shvate svoja
građanska prava i bez mentorstva eksternih autoriteta krenu u njihovo ostvarivanje.
Drugi momenat odnosi se na veoma dugo istrajavanje te elite na očuvanju
vlas pomoću „upravljanja tenzijama“ između dva konfron rana društvena bloka
povodom rješavanja crnogorskog državnog pitanja. Toga se, za sebe veoma lukra-
vnog manevra, crnogorski „eli s “ suš nski nikad nijesu odrekli. Naginja sasvim
na crnogorsku stranu i omogući prevalenciju suverenis čke opcije – nije im bilo u
interesu, jer zbog hipoteka vlas te prošlos ne bi mogli sigurno da računaju da će
baš onđe sačuva svoju vladajuću poziciju. Ni naginjanje sasvim na srpsku stranu,
koliko god da su željeli bliskost s njom, takođe im nije odgovaralo: u slučaju prevelike
bliskos , ili potpunog ujedinjenja dviju država, ponovo bi proradila teza o suvišnos
„crnogorske dinas je“. Zadržavajući uporišta na objema stranama, uspjeli je da op-
stanu na vlas i prije i poslije referenduma. Po cijenu gotovo potpune etničke, e čke,
poli čke, kulturne, ideološke, psihološke i svake druge raspolućenos Crne Gore.
Treći momenat odnosi se na prevalenciju u crnogorskoj poli čkoj eli na
vlas svojevrsnoga filozofskog empirizma bentamovske provenijencije, koji sve što
15
Sliku stanja privrede pojedinih crnogorskih gradova prije i poslije AB revolucije pokazuje
primjer Bijelog Polja, o čijem se tranzicionom iskustvu dvadesetak godina kasnije kaže: „Uoči famozne
tranzicije u industrijskoj zoni, u naselju Nedakusi, radilo je desetak fabrika, koje su svojim proizvodnim
programom bile prisutne na domaćim i stranim tržiš ma. Tako je više od 10.000 radnika bilo zaposleno
u gigantu teks lne industrije Vunarskom kombinatu, za m Prvoj petoljetki, Imaku, Polipaku, Lenki, Mla-
dos , Transservisu, ’Špiru Daciću‘, Bjelasici..., i uglavnom sve te fabrike i preduzeća su danas zatvoreni,
a u onima koja su priva zovana, zaposleni su dovedeni na ivicu egzistencije i najveći broj završio je na
Birou rada“ („Od ekonomskog centra do grada siromašnih“, Podgorica, Vijes , 19. aprila 2012, str. 7).
33
izlazi iz okvira u litarizma i hedonizma, ili ovima nije mo visano, smatra emanatom
nižega duha i odsustvom smisla za ono jedino što vrijedi i što se cijeni. Na toj plat-
formi okupili su se, u eli samoj, i u bliskim joj intelektualnim, poslovnim i drugim
krugovima, pragma čari kojima je važnije koliko će steći i ima , nego u kojem će
društvenom i državnom obliku i pod čijom dominacijom u stečenome uživa . Takvi
i na toj poziciji, zahvaljujući stečenim bogatstvima i ovima odgovarajućoj poli čkoj
moći, oni su u mogućnos da kojekakvim „intervencijama“, „vezama“ i „posredova-
njima“ izvan okvira legalnog, moralnog i zakonom dozvoljenog vežu za sebe najveći
dio izmanipulisanog, izmrcvarenog, obeznanjenog i obeznađenog crnogorskog gra-
đanstva i, saobrazno vlas m ciljevima i interesima, njime neprikosnoveno upravlja-
ju i kao radnom snagom i kao biračkim jelom.
II
Dva su osnovna pravila kada je u pitanju odnos građanina i demokra je.
Prvo je pravilo da su moć čovjeka da vlada putevima i sredstvima sopstve-
ne egzistencije i smisao demokra je kao okvira i oblika u kome se to pos že uzaja-
mno uslovljeni. Svaka čovjekova nedostatnost (nesposobnost, jednostranost, manj-
kavost) u iskazivanju uloge subjekta u demokratskom procesu nužno biva kažnjena
stvaranjem otuđenih sila koje njime gospodare. To su, veoma uvjerljivo, potvrdila
sva tri „moderna totalitarizama“ iz prve polovine XX vijeka. Prva dva, fašizam i naci-
onalsocijalizam, razvili su se, i kao ideologije i kao poli ke, u okvirima socijalis čkih
stranaka. Treći, staljinizam, razvio se u krilu organizacije koja je u odnosu na ove
dvije bila još više lijevo – komunis čke par je. Sve tri organizacije glavno socijalno-
poli čko uporište imale su u „donjim“ društvenim slojevima, prvjenstveno u rad-
ništvu, a program svake od njih bio je demokratski orijen san. Ipak, u društvenoj
praksi koju su one moderirale demokra ja se pretvorila u svoju suprotnost. Fašizam
i nacionalsocijalizam su, rekla bi Hana Arent, označili kraj dviju zabluda demokratski
vođenih država: prve, „da je narod u većini preuzeo djelatnu ulogu u upravljanju i
da svaki pojedinac ima razumijevanja za svoju i za stranku drugoga“;16 druge, da su
poli čki ravnodušne mase „doista neutralne i da su samo near kulirana pozadina za
poli čki život nacije“.17 Pokazalo se, kaže ova autorka dalje, „kako poli čki neutralne
i ravnodušne mase mogu bi većina u demokratski vođenoj zemlji, a da demokracija
može funkcionira prema pravilima koja priznaje samo manjina“.18 Staljinizam je,
opet, pokazao kako se „diktatura proletarijata“, zamišljena kao vlast radničke klase
(koja bi, budući da je većinska, po definiciji trebalo da bude demokratska) pretvara u
diktaturu nad radničkom klasom.19
Drugo pravilo je da formira ljudsko biće kao ličnost dovoljno snažnu da
odoli iskušenjima koje donosi poli ka kao odnos među ljudima, nije nimalo lak po-
16
Hannah Arendt, Totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 37.
17
Isto, str. 38.
18
Isto.
19
Drugim riječima, mada sprovedena u ime, najprije, „klasnog“, a kasnije, i „državnog“ ra-
zloga, kao izraz volje avangarde „koja je apsorbovala revolucionarnu energiju klase“, ta se diktatura fak-
čki pretvorila u ono što Lenjin pojmovno pripisuje svakoj diktaturi. Njegova „opšta“ definicija diktature
glasi: „Naučni pojam diktature ne znači ništa drugo do ničim ograničenu, nikakvim zakonima, apsolutno
nikakvim pravima sputanu, neposredno na nasilju oslonjenu vlast“ (V. I. Lenjin, Dela, Beograd, 1973,
tom 10, str. 141).
duhvat. Da u tome pogledu postoje čak i neka pravila, upozoravaju, svakako ne na
temelju pukih naslućivanja, mnogi pozna autori. Među takvim pravilima je, na pri-
mjer, ono na koje upozorava Platon kad kaže da „nijedna ljudska priroda nije spo-
sobna da svim ljudskim poslovima upravlja sama, a da u tome ne bude ispunjena
obiješću i nepravdom“.20 I ono Ničeovo, „izvedeno iz Platona“, da bi svaki čovjek „h o
da bude gospodar nad svim ljudima ako je mogućno, a najradije Bog“.21 I ono Eše-
nburgovo da „nijedan čovjek nije imun od iskušenja samovoljnog odlučivanja“.22 I
ono Šumpeterovo da „ pični građanin pada na niži nivo mentalnog učinka čim uđe
na poli čki teren“.23 I ono Hegelovo da je čovjek „tako mnogostran da se od njega
može sve napravi “, budući da „raznoliko istkano tkanje njegovih osjećanja ima to-
liko krajeva da se na njih – ako ne na jedan, onda na drugi – može nadoveza sve“.24
Tu je, dakako, i ono „klasično“ Konfučijevo upozorenje, da se tako rijetko srijeće onaj
is nski čovjek, koji „i ne pokušava da kri kuje drugog zbog onog u čemu ni sam ne
uspijeva“, koji je „uvijek spreman da na zlo uzvra pravdom (ili strogošću)“, koji je
kadar da „u svakoj situaciji, pri svakom iskušenju, ostane privržen moralnom redu
i disciplini (li-ju)“ i koji zna da se „i velika djela ostvaruju, kad se mala izvršavaju
kako treba“, a tako često onaj sićušni čovjek koji kad, na primjer, pretenduje da bude
„neko“ u društvu, „prije nego što dođe do tog položaja, on je pun brige da dođe do
njega, a pošto ga dobije pun je brige da ga ne izgubi, a kad počne da se brine da ga
ne izgubi, onda ne postoji ništa što ne bi bio kadar da uradi (da ga zadrži)“.25
Više je uzroka čovjekovih iskušenja u ostvarivanju uloge subjekta demo-
kratskoga procesa. Jedni su da u njemu samom, tj. u njegovoj „ljudskoj prirodi”.
Drugi izviru iz složenos uspostavljanja ravnoteže na relaciji individualno – kolek v-
no. Treće nameće „unutrašnja priroda” konkretnih poslova kojima se u tome proce-
su bavi.
Kad je prvi momenat u pitanju, tj. kad su u pitanju iskušenja imanentna
ljudskoj prirodi, radi se o nekoliko stvari.
U prvom redu, ljudi ne samo da nijesu predodređeni da se bave javnim
poslovima nego im često nedostaje i vremena za to. Zbog toga su, kaže Aleksis de To-
kvil, „skloni da stalno priznaju centralnoj vlas nova prava ili da je puštaju da ih sama
uzme, jer im se čini da jedino ona ima interes i mogućnos da ih brani od anarhije
braneći sebe“.26
Za m, malo je građana koji su unaprijed pripremljeni i obučeni (istrenirani)
za poslove uspješnog usmjeravanja demokratskog procesa. Nema mnogo ni građana
koji su slični radniku običnih sposobnos koji je, kako bi Djui rekao, „inteligentan
u svojoj vrs posla“ i ima sreću da živi „u sredini u kojoj je utjelovljen um što ga je
nagomilalo mnoštvo združenih pojedinaca“, usljed čega „upotrebom svojih urođe-
nih sposobnos ... prisvaja neke... raspoložive spoznaje, ideje i umijeća“ i uzdiže se
„do nesumnjivih visina društvenog i poli čkog uma“.27 Najviše je onih nosilaca (ak-
20
Platon, Zakoni, Beograd, 1971, str. 141.
21
Fridrih Niče, Volja za moć, Beograd, 1972, str. 48.
22
Theodor Eschenburg, Uber autoritat, Frankfurt am Main, 1965, str. 131.
23
J. A. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, New York, 1947, str. 262.
24
G. W. F. Hegel, Rani spisi, Sarajevo, 1982, str. 23.
25
Konfucije, Veliko učenje, Beograd, 1984, str. 61, 89–90, 95.
26
Da bi pojačao taj argument, Tokvil dodaje i da građanima „ne preostaje ni energije ni vre-
mena za poli čki život“, ni zbog toga što im je privatni život u demokra jama „tako pun djelatnos ...,
tako živ, pun želja i poslova“ (Aleksis de Tokvil, O demokra ji u Americi, Titograd, 1990, str. 616).
27
John Dewey, Liberalismo e azione sociale, Firenca, 1962, str. 80–81.
35
tera) demokratskog procesa koji pripadaju „poli čki neupućenom“ i „slabom jelu“
(svojih sugrađana), često „gotovo nepristupačnom za ideje koje bi mogle oplemeni
djelovanje“.28
Najzad, u poli čkom životu odista je teško „povući oštru granicu između
’vrline‘ i ’poroka‘„.29 Pogotovo je to teško za aktera toga procesa, s obzirom na to
da i on, kao ni bilo koji drugi čovjek, nije imun na subjek vizam i sujetu. Napro v,
pod u cajem h dvaju faktora on često ne preza od pokušaja da i svoje nerazumne
i amoralne radnje racionalizuje (opravda), tj. da sebi i drugima dokaže da su takvi
njegovi postupci razumni, čak i jedino mogući. From bi rekao: „Nije mu teško da dela
iracionalno, ali mu je gotovo nemoguće da svojim akcijama ne da izgled razumne
mo visanos “.30
Relacija individualno – kolek vno u demokratskome procesu takođe obilu-
je mnogim iskušenjima. Za demokra ju važi isto što i za državu, a to je, kako bi Fevr
rekao, da se „uvijek kuje“.31 S druge strane, ni čovjekovo poli čko ja, tj. ono što on
poli čki jeste, i kako jeste, nije unaprijed dato kao nešto posve jasno i dovršeno, već
je i ono „u stalnom oblikovanju izborom djelovanja“.32 U tome procesu jedno iskuše-
nje gotovo je neizbježno. To je ono koje nastaje iz an nomije vođstvo – sljedbeniš-
tvo. Pritom nije riječ samo o pitanju smisla i mogućnos vođstva u demokra ji, ni
pak o nečemu što kretanje demokra ja čini sličnim Paretovu „kruženju elita“, budući
da je odavno znano
– da, kako Boden kaže, „ispitamo li sve narodne republike koje su ikad po-
stojale, otkrićemo... da je u njima samo prividno vladao narod, a zapravo je na vlas
bila nekolicina građana ili pak najmudriji među njima koji je igrao ulogu vladara ili
monarha“, što potvrđuje i Periklova pozicija u A ni, đe je ovaj „postao pravi monarh
mada je to prividno bila narodna država“33
– da, kako Brajs kaže, „možda nijedan oblik vladavine nema toliku potrebu
za velikim liderima kao što to ima demokra ja“34
– da, kako Mihels kaže, „demokratska strujanja u istoriji liče na morske ta-
lase koji se razbijaju uvijek o is plićak“, budući da „kad demokra je dosegnu izvjesni
stepen razvoja, počinju postepeno da se transformišu, usvajajući aristokratski duh,
a često i aristokratske forme pro v kojih su se u početku tako zdušno borile“, nakon
čega „novi tužioci ustaju da napadnu izdajnike“, da bi se na kraju sve svelo na to da
„poslije jedne ere slavnih bitaka i manje slavnog ispoljavanja moći, demokra je zavr-
šavaju spajajući se sa starom dominantnom klasom“ – i tako „do u beskraj“.35
Riječ je o iskušenjima koja se javljaju u situacijama kad je vođa autoritarna
ličnost. Naime, kad god ljudi promovišu za lidera autoritarnu ličnost, koja je „prinu-
đena“ svojom unutrašnjom potrebom „da vodi, da kontroliše druge, da usmjerava
28
Hannah Arendt, Totalitarizam, str. 38.
29
Ernst Kasirer, Mit o državi, Beograd, 1972, str. 164.
30
Erih From, Zdravo društvo, Beograd, 1980, str. 83.
31
Lucien Febvre, La terre et l’evolu on humaine, Paris, 1922, IV, str. 376.
32
John Dewey, Democrazia e educazione, Firenca, 1963, str. 469.
33
Jean Bodin, Šest knjiga o republici, Zagreb, 2002, str. 190. Tukidid, na kojega se Boden
poziva, doduše, ne smatra da je Perikle uzurpirao prava svojih sugrađana, već da su mu „njegov nivo,
njegova vješ na i njegov pozna integritet omogućili da vrši nezavisnu kontrolu nad mnoštvom“ (Đova-
ni Sartori, Demokra ja šta je to, Podgorica, 2001, str. 160).
34
J. Bryce, The American Commonwealth, New York, 1888, tom III, str. 337.
35
Robert Michels, Poli cal Par es, A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of
Modern Par es, New York, 1962, str. 354.
njihovu sudbinu, da ih prinudi na određeno ponašanje“,36 oni sebi zakonito određuju
poziciju (i sudbinu) njenih masovnih sljedbenika. Sljedbenici se, među m, ni kad su
najvispreniji, ne razlikuju mnogo od gomile koja, u nedostatku vlas te, slijedi volju
drugih, sa svim posljedicama koje iz toga proizilaze.37 Tokvil to ovako objašnjava:
„Kako u vjekovima jednakos niko nije obavezan da drugome pozajmi svoju snagu,
a niko nema ni pravo da od nekog sugrađanina očekuje kakvu veliku podršku, svako
je u is mah i nezavisan i slab. Ta dva stanja, koja ne treba posmatra odvojeno, a ni
brka , ulivaju građaninu u demokra ji vrlo suprotne nagone. Nezavisnost ga ispu-
njava samopouzdanjem i gordošću usred njemu ravnih, a zbog svoje slabos osjeća,
s vremena na vrijeme, potrebu za tuđom pomoći, koju ne može očekiva ni od koga
od njih, pošto su oni svi nemoćni i hladni. U takvoj nevolji, on prirodno upire pogled
u to ogromno biće koje se jedino uzdiže usred sveopšteg slabljenja.“38 Taj svojevrsni
strah od slobode može bi uvod u raniju.39 To je glavni razlog, rekla bi Hana Arent,
pozivajući se na K. J. H. Hejza, da „totalitarni režimi, dok su na vlas , i totalitarne
vođe dok su živi“ iziskuju masovnu podršku i počivaju na njoj.40
Na iskušenja što ih donosi priroda posla kojim se građanin bavi u demo-
kratskom procesu upozorava veliki broj autora.
U prvome redu, tu su Aronova upozorenja, najprije, da se pretpostavljeni
i stvarni autoritet ne poklapaju uvijek, usljed čega, na primjer, „valja razlikova juri-
s čki legi mno porijeklo autoriteta od posjedovanja zbiljskog autoriteta“,41 a potom
i da ne bi trebalo robova iluziji da oni koji su „genetski“ ili „profesionalno“ predis-
ponirani da budu poklonici ideje slobode i demokra je neće preći na drugu stranu
ukoliko ona, makar i za trenutak, bude u nečemu privlačnija. Aron svoju drugu tezu
potkrepljuje, pored ostalog, primjerom „priklanjanja tolikog broja intelektualaca sta-
ljinizmu“, što, kako kaže, ćera čovjeka da prizna onu djelimičnu ali konačnu is nu
da „obožavanje vlas ili, još više, pretenzije vlas da budu obožavane izvor je svih
ranija“.42
Tu je, za m, Mihelsova konstatacija da ljudi na masovnim skupovima pri-
hvataju ono što bi pojedinačno, ili okupljeni u manje grupe, glatko odbili.43 To implici-
te nameće dva zaključka. Prvi se odnosi na to da kolek vna odluka koja se ne zasniva
na autonomnim mišljenjima onih koji je donose može bi , a često i biva, ista kao i
odluka gomile. Drugi zaključak koji se logički nameće iz Mihelsove konstatacije jeste
da za demokratsko odlučivanje nije važan samo broj onih koji u njemu učestvuju,
nego i kvalitet njihova mišljenja, u smislu da znaju o čemu odlučuju. Važnost drugoga
36
Đuro Šušnjić, Ribari ljudskih duša, Beograd, 1976, str. 72.
37
Le Bon takav odnos vođe i sljedbenika smatra zakonitošću. Naprosto, kaže on, „mnoštvo
je uvijek spremno sluša čovjeka jake volje, koja mu se nameće“ (Gustave Le Bon, Psihologija gomila,
Zagreb, 1989, str. 114).
38
Aleksis de Tokvil, op. cit., str. 616–617.
39
Siorian kaže da se i ranija „može zavole , jer se čoveku događa da više voli da gnjije u
strahu nego da se suoči sa strepnjom što je oseća pred zahtevom da bude slobodna ličnost“ (Emil M.
Sioran, Istorija i utopija, Čačak, 1987, str. 53).
40
Hannah Arendt, Totalitarizam, cit, str. 31.
41
Raymond Aron, Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 73.
42
Enciklopedijski rečnik poli čke filozofije, Novi Sad – Ce nje, 1993, str. 18.
43
R. Michels, La Sociologia del Par to Poli co nella Democrazia Moderna, Torino, 1966, str.
60–61.
37
zaključka utoliko je veća što, po pravilu, najveći broj odluka učesnika u procesu de-
mokratskog odlučivanja nije relevantan samo za njih, već i za druge.44
Nadalje, tu su dva Nojmanova upozorenja, koja imaju karakter aksioma.
Jedno se odnosi na to da „što je viši stupanj tehničkog razvoja, to je veća koncen-
tracija poli čke moći“.45 Drugo upozorenje odnosi se na to da što je veća, i nužnija,
hijerarhija, to je izvjesnija koncentracija moći u vrhu.46
Najzad, tu je i Veberovo upozorenje na iskušenja koja donosi svaka vlast, pa
i demokratska, budući da, uz poli čku, obično ima i ekonomsku moć i da za barem
neke nega vne posljedice po demokra ju i demokratsko, koje mogu proisteći iz te
činjenice, nije uvijek od odlučujuće važnos subjek vna želja onih koji takvu moć
imaju.47
Ima li se sve to u vidu, nije teško saglasi se sa Dž. S. Milom: „Prava i inte-
resi svih i svakoga bezbjedni su od ugrožavanja samo ako je zainteresovana osoba
sposobna i riješena da se za njih sama izbori. Ljudska bića sigurna su od zla koje im
mogu nanije drugi u mjeri u kojoj raspolažu snagom da sama sebe š te“.48 Uosta-
lom, i država, i pravo, i demokra ja, i sve ostalo u tzv. poli čkoj superstrukturi druš-
tva produkt je jednog istog – čovjekova traganja za iznalaženjem sredstava kojima će
se zaš od zla koje mu mogu nanije drugi ljudi. I onoliko je dobro koliko ga on,
svojim kvalite ma (a to znači i odolijevanjem iskušenjima koja iz samog korišćenja
h sredstava proizilaze), učini dobrim. To važi ne samo za sisteme hiperkompe vne
poli čke pragme, kakvi su liberalni kojima se Mil konkretno bavi, već i za sve poli čke
sisteme.
III
Građansko društvo, sa svojom demokra jom, podrazumijeva subjekt koji
raspolaže odgovarajućim znanjima i vješ nama, neophodnim za obavljanje njegovih
sve težih funkcija i zadataka.
Brojne su, i veoma složene, pretpostavke čovjekove misaone, odnosno ko-
gni vne doraslos valjanome učešću u upravljanju društvenim poslovima. Takvi su
i pokušaji da se te pretpostavke precizno naznače (definišu) i obrazlože. Za sve njih
je, među m, karakteris čno da, uz ono što Kelzen označava kao poli čku slobodu,49
insis raju na tome da subjekt demokratskog procesa može bi samo čovjek koji je:
44
Na taj momenat i njegove moguće posljedice posebno ukazuje Sartori, i to u više navrata
(Đovani Sartori, op. cit., str. 133, 141, 143).
45
Franz Neumann, Demokratska i autoritarna država, Zagreb, 1974, str. 75.
46
Isto, str. 76.
47
Veber kaže: „Vlast je poseban slučaj moći... Kao i kod drugih oblika moći, tako i kod vlas
posebno, oni koji je poseduju ni u kom slučaju ne teže isključivo a ni redovno tome da, na osnovu nje,
pos gnu čisto ekonomske ciljeve, a naročito ne da se izdašno opskrbe ekonomskim dobrima. Ali u
svakom slučaju, raspolaganje ekonomskim dobrima, tj. ekonomska moć, jeste često, a veoma često i
planski, željena posledica vlas , a isto tako često i jedno od njenih najvažnijih sredstava“ (Maks Veber,
Privreda i društvo, Beograd, 1976, knj. II, str. 46).
48
John Stuart Mill, Considera ons on Representa ve Government, Indianopolis, 1958, str.
43.
49
Kelzen smatra da tu ulogu može vrši samo poli čki slobodan čovjek, a čovjek je poli čki
slobodan samo onda kada je „podložan nekom pravnom poretku u čijem stvaranju sudjeluje“ i kad se
„ono što on ’mora‘ prema društvenom poretku podudara s onim što on ’želi‘ da radi“ (Francesco Valen-
ni, Moderna poli čka misao, Zagreb, 1982, str. 293).
(a) ličnost, (b) s odgovarajućim moralnim dignitetom i (c) potrebnim stručnim zna-
njima i vješ nama.
Razlozi za potenciranje upravo h triju svojstava građanina brojni su i ra-
znovrsni. Otvorena, demokratska poli čka zajednica veoma je složen milje – u sva-
kom, pa i u psihološkom, e čkom i kulturološkom smislu. Bi dio toga miljea, pa još
s ambicijom da u če na njegovo vrijednosno i svako drugo oblikovanje, može samo
onaj ko za to pośeduje odgovarajuće kvalitete. I ko je spreman da se prilagođava, po-
istovjećuje i orijen še prema zahtjevima koje on neprekidno iznova postavlja. Koliko
je to složen proces, pun iznenađenja i zahtjeva za brza prestrojavanja, upozorava tač-
na Fevrova konstatacija da su sve države „amalgami fragmenata, sklopovi komadića
otrgnu h iz različi h prirodnih krajeva, koji se međusobno dopunjuju i povezuju i, na
temelju te svoje udružene raznolikos , čine stvarno jedinstvo“.50
(a) Da bi u demokratskome procesu ostvario svoju ulogu, čovjek treba da
bude autonoman. To svojstvo mu ne daje priroda, već ga, želi li da ga ima, mora sam
stvori .51 Posta ličnošću, među m, nije lako. From, na primjer, za ličnost kaže da je
to „sveukupnost nasljednih i stečenih psihičkih svojstava koja nekoga karakteriziraju
kao pojedinca i čine ga jedinstvenim“.52 Za određenje ličnos bitan je i ośećaj iden -
teta, odnosno potrebe za očuvanjem svojega ja, što podrazumijeva ne samo volju da
se odluke donose samostalno već i spremnost da se preuzme odgovornost za njih.
Potreba čovjeka da se od jedinke, odnosno individuuma,53 izdigne do nivoa
ličnos , data je i zadata.
Data je utoliko što čovjek, kako bi Kant rekao, stalno ośeća potrebu da se
drugima razotkrije. I to – nezavisno od toga da li se m razotkrivanjem nešto na-
mjerava ili ne. No, čak i kad nije mo visana ničim posebnim, potreba razotkrivanja
drugima nosi u sebi svijest o kakvoći onoga što se razotkriva. Otuda se tako rijetko
dešava da ljudima nije stalo do toga kako će sebe razotkri (predstavi ) drugima, i
kakav će bi sud (i odnos) drugih prema njima.
Zadata, utoliko što čovjek samo kao ličnost može da odgovori izazovima
života, odnosno da (iz)vrši funkciju moderatora demokratskog procesa, s ciljem da
život učini boljim. Tu činjenicu sugeriše, indirektno ali snažno, razmišljanje Dž. S.Mila
o načelima na kojima treba da se temelji „ljudsko postupanje” u organizaciji društve-
nog života: „Načela koja vrede za ljudsko postupanje isto kao i za ljudsko mišljenje,
jesu da čovečanstvo nije nepogrešivo, da su is ne samo poluis ne, da jedinstvo mi-
šljenja nije poželjno osim kad proizilazi iz najpotpunijeg i najslobodnijeg poređenja
sa suprotnim mišljenjima, da različitost nije zlo već dobro sve dok čovečanstvo ne
bude mnogo sposobnije nego što je do sada, da spozna sve is ne. I kao što je kori-
sno, sve dok je čovečanstvo nesavršeno, da postoje različita mišljenja, tako je isto
50
Lucien Febvre, La terre et l’evolu on humaine, Paris, 1922, IV, str. 378.
51
Kant na tu temu kaže: „Priroda nije dala čoveku svu savršenost za koju je sposoban, on
sam treba da je razvije. Čoveka ne razvija priroda nego sloboda. Za humanost on treba da je zahvalan
sam sebi. On je po prirodi sirov, a ako takav ostane i posle kulturnog razvitka, on je zao“ (Imanuel Kant,
Um i sloboda, str. 204). Zato se i kaže da se čovjek rađa dva puta – „jednom kao prirodno biće ili jedinka,
a drugi put kao kulturno biće ili ličnost“ (Đuro Šušnjić, Cvetovi i tla, Beograd, 1982, str. 207).
52
Erich Fromm, Čovjek za sebe, Zagreb, 1986, str. 54–55.
53
Između više određenja individuuma, vjerovatno je najpotpunije Boecijevo. On, naime,
individuum određuje na više načina: „Individuum je ono što se više ne može podijeli , poput jedinke
ili duha; individuum je ono što se zbog vlas te čvrs ne ne može rastavi , poput željeza; individuum
se naziva i stvar čija posebnost ne odgovara ničemu sličnom, kao Sokrat“ (Theodor W. Adorno – Max
Horkhajmer, Sociološke studije, Zagreb, 1980, str. 48).
39
korisno da postoje različi načini života, da se omogući slobodan izbor različi m kri-
terijumima, pod uslovom da se ne povrede drugi ljudi i da valjanost različi h načina
života treba dokaza u praksi kad god neko misli da je sposoban da ih oproba.“54 U
tome procesu šanse su na strani onoga ko je kadar da razumije društvenu stvarnost,
u nju se op malno uklopi i me stekne neophodne uslove i mogućnos da je, takođe
op malno, mijenja. Razumje društvenu stvarnost može se, među m, samo onda
kad se ona vidi onakvom kakva jeste, a „vide stvarnost onakvom kakva jeste znači,
pre svega, razbi mitove i iluzije koje nas primoravaju da posmatramo sebe, stvari i
situacije tuđim očima“.55 Pritom, vlas to viđenje svijeta ne isključuje, nego podrazu-
mijeva upoređivanje i kri čko vrednovanje svoje is ne o svijetu s odnosnim is nama
drugih.56 Mijenja taj svijet može samo čovjek koji je slobodan, i to u izvornom he-
gelijanskom smislu, đe sloboda ne znači „bi u konačnos , već u samostalnos koja
ne može bi napadnuta”.57 To je samostalnost koja se može kri čki prosuđiva , ali
ne i ospori , budući da iza nje stoji, ili je u njoj sadržano, sve ono ljudsko i progre-
sivno koje je neporecivo. U njene osnove ugrađena je vjera u smisao nekog opre-
djeljenja i ambicija da se ono ostvari, pa makar i po cijenu vlas h žrtava.58 S druge
strane, olako povođenje za drugima i prenošenje sopstvene odgovornos na njih,
izbjegavanje svakog rizika i povlađivanje ćudima moćnih te žrtvovanje elementarnih
demokratskih principa „u korist postvarenih oblika egzistencije – položaja, funkcija,
karijerizma“ – kraj je svega što čovjeka čini ličnošću.59 Lišen svojstava ličnos , čovjek
se, kako bi Jaspers rekao, svodi na „atom“ prepušten pukoj žudnji za postojanjem,60
ali izopšten iz svega što tom postojanju daje ljudski smisao. Takvu jedinku, bez sop-
stvenoga pamćenja i duha, bez snage da se uspravi i suprotstavi, „magnetski privlače
okamenjene parole koje više služe tome da se razvrstaju prijatelji od neprijatelja,
nego da se uoči struktura stvarnos “.61
(b) Izdizanje individue do nivoa ličnos , kadre da bude subjekat demokrat-
skog procesa, bitno zavisi od mjere njene moralnos .62 Postupci subjekta demokrat-
skog procesa moralno su dobri onda kada proizilaze iz nekog pravila koje se može
54
Džon Stjuart Mil, O slobodi, Beograd, 1988, str. 88.
55
Karel Kosik, Dijalek ka krize, Beograd, 1983, str. 122.
56
Jaspers upozorava da „is na počinje tek kad je dva bića zajednički traže“, odnosno da se
ova tek u zajednici nalazi (Karl Jaspers, Filozofija, Sremski Karlovci, 1989, str. 13).
57
Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, Beograd, 1962, knj. I, str. 82.
58
„Vjerne sluge su uvijek sluge“ (Niccolo Machiaveli, Izabrano djelo, Zagreb, 1980, sv. II, str.
127).
59
Đuro Šušnjić, Cvetovi i tla, str. 197–198.
60
Karl Jaspers, Duhovna situacija vremena, Novi Sad, 1987, str. 34.
61
Rasl Džekobi, Društveni zaborav, Beograd, 1981, str. 131.
62
I to ne samo zbog toga što moral „potvrđuje da svaki čovjek u sebi nosi ono što čoveku
kons tuiše čovečnost“ (Erik Vajl, Poli čka filozofija, Beograd, 1982, str. 52). Ne toliko ni zbog toga što
„svaki čovek mora internalizova moral određenog sadržaja, inače nije nikakav čovek“ (Agnes Heler,
Svakodnevni život, Beograd, 1978, str. 133). Najzad, ne ni zbog toga što „moralna mo vacija ne može
proizići iz egoizma, ma koliko bila ’umna‘ i sup lna“ (Agnes Heller, „Kantove e ke“, Theoria, 1-4/1979,
str. 98). Razlozi koji moralnos u demokratskome procesu daju najdublji smisao znatno su širi od nazna-
čenih. Oni, u prvome redu, izviru iz činjenice da se subjekt demokratskog procesa u ostvarivanju svoje
uloge služi naslijeđenim sredstvima, u koja spada i moralnost koju (i kakvu) ona fak čki ima. Od toga
kakva je ta moralnost zavisiće, u velikoj mjeri, kvalitet i krajnji ishod cjelokupnoga njegova posredovanja
u demokratskome procesu. Jer, nije svejedno da li tu moralnost kons tuišu izdignutost iznad par ku-
larnih interesa i spremnost da se drugima jednako prizna ono što se sebi dozvoljava, ili ona u nečemu
ne korespondira s onim što se smatra normalnim, uravnoteženim odnosom „između pojedinačnog po-
univerzalizova , tj. kad je maksima koja te postupke pokreće takva da ne dovodi ni
do pro vurječnos , ni do apsurda. Radi se, dakle, o pravilu i maksimi koje, u sličnim
okolnos ma, treba da slijede svi ljudi. Ili, kako bi Hegel rekao, „ako hoću ono što je
pravo, moralno: onda ja želim nešto opšte, karakter opšteg mora da leži u osnovi“.63
Bi moralan ne znači samo ocjenjiva sebe prema moralu, već i djela u pravcu
ostvarivanja cilja morala, tj. na način da svaki konkretan postupak u tome procesu
bude na nivou moralnih principa i zahtjeva, saglasnih kako među sobom tako i s
idejom „progresivnog ostvarenja carstva svrha u svijetu“.64 U tom smislu, „moral-
na volja je umna volja individue koja želi da bude univerzalna, a ne njena prirodna
sklonost“.65
U principu, subjekat demokratskoga procesa moralno je najpozi vniji onda
kad u sebi sjedinjuje osobne vrijednos sa vrijednos ma sistema koji razvija, odno-
sno sa zahtjevima moralnog razvoja čovječanstva, i kad je u stanju da to pokaže u
svakoj situaciji i svakom individualnom konfliktu. No, i tada moralnost datog subjekta
zavisi od njegova karaktera,66 odnosno od toga da li se njegov životni credo zasniva
na hipote čkom ili na kategoričkom impera vu.67 Jer, „ako kažem: trebalo bi da uči-
nim ono, ali usljed određenih okolnos moram da učinim ovo, onda moram tačno
zna da ne djelam na osnovu moralne mo vacije“.68
(c) Odgovarajuća stručna znanja i vješ ne pretpostavka su svakog čovje-
kova uspješnog poduhvata u svim sferama. To važi i za demokra ju i demokratsko.
Impera v kulture savremenog demokratskog društva, veli Džon Djui, jeste da bude
prožeta naučnim duhom.69 Ukoliko njegovi subjek ne raspolažu odgovarajućim zna-
njima, demokratsko društvo ne može prevlada relikte prednaučne i predtehnološ-
ke kulture, karakteris čne po lažnim sigurnos ma koje izbjegavaju provjeru razuma,
ni može stvori materijalne i duhovne pretpostavke za razvoj čovjeka kao slobod-
ne, humane, an dogmatske i nekonfliktne ličnos . Pritom, upozorava Sartori, treba
pravi razliku između obrazovanja kao informacije i obrazovanja kao kompetentno-
s . Jer, „hemičar koji diskutuje o filozofiji, sociolog koji diskutuje o muzici, ljekar koji
diskutuje o matema ci... reći će iste glupos koje bi rekao običan čovjek“.70 Priziva-
našanja i pojedinačne odluke, s jedne strane, i društveno rodnih zahtjeva, s druge strane“ (Agnes Heler,
Svakodnevni život, str. 131).
63
Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, knj. I, str. 82.
64
Erik Vajl, op. cit., str. 57.
65
Isto, str. 43.
66
„Bez jačine karaktera nema moralnog ponašanja; zato je mi poštujemo kao specifičnu
ljudsku osobinu, čak i kad nije usmerena neposredno na ostvarenje vrednih, radnih ciljeva. Čovek koji
se uzdiže do individue radi, po pravilu, svesno na razvijanju svog karaktera“ (Agnes Heler, Svakodnevni
život, str. 136).
67
Objašnjavajući razliku između ova dva impera va, Kant kaže: „Na primer, hipote čki im-
pera v glasi: Ja ne treba da lažem, ako hoću i dalje da uživam dobar glas; kategorički impera v glasi: Ja
ne treba da lažem, i kad mi to ne bi nanelo ni najmanju sramotu“ (Imanuel Kant, Zasnivanje metafizike
morala, Beograd, 1981, str. 91).
68
Agnes Heller, Kantove e ke, str. 103.
69
Djui kaže da pravi heroji „nijesu poli čki ljudi, generali, diploma , nego naučnici pronala-
zači i izumitelji koji su u ruke čovječanstva stavili iskustvom provjerena sredstva razvoja, te umjetnici i
pjesnici koji su slavili čovjekove borbe, njegove pobjede, njegove poraze jezikom koji je – svejedno da li
je bio slikarski, kiparski ili književni – učinio da njihovo shvatanje bude univerzalno, dostupno drugima“
(John Dewey, Democrazia e educazione, str. 289–290).
70
Đovani Sartori, op. cit., str. 133.
41
takve „velike umove“ da raspravljaju o svemu, a posebno o poli ci, veli Sartori,
„predstavlja samo proizvodnju lažnog svjedočenja“.71
Znanje, kao saznajna kompetentnost, potrebno je subjektu demokratsko-
ga procesa iz više razloga.
U prvom redu, potrebno mu je da bi razumio dijaboličnu tehnologiju pre-
tvaranja poli ke u sredstvo sveopšte manipulacije čovjekom. Ako nije kadar da pro-
nikne u tu njenu „tajnu“ – sadržanu u, kako Kosik kaže, „epohalnoj zamjeni“ kojom
se redukuje svijet na rasprostranjenost, priroda na izvor sirovina i energije, is na
na tačnost, a on sam na „subjekta pripojenog odgovarajućem objektu“72 – čovjek
poli ku ne može učini sredstvom kojim rješava velik dio svojih životnih pitanja i
problema – što ona, da bi uopšte imala smisla, treba da bude.
Bez znanja kao saznajne kompetentnos subjekat demokratskog nije spre-
man na rizike koje mijenjanje datoga nosi, budući da u rizike ulazi onaj ko nema stra-
ha, a strah je, kaže Dekart, gotovo uvijek produkt iznenađenja.73 Da bi, pak, izbjegao
iznenađenja mora umje predviđa , a to može samo onaj ko razumije društvene
procese, shvata njihovu logiku i zna kud vode. To naročito važi u složenim društvima,
đe svako posredovanje u kom procesu podrazumijeva sposobnost da se otkrije „što
od opšteg zahtjeva u konkretnoj situaciji važi i kako to važi“.74
Najzad, bez znanja kao saznajne kompetentnos nema ni dijaloga, koji je
jedan od stubova nosača demokratskog društva,75 ni kompromisa, koji predstavlja,
formalno i fak čki, najčešće korišćeno sredstvo u traženju izlaza iz lavirinta po pravi-
lu uvijek u ponečemu složenih društvenih stanja i odnosa.76
Uz pomenuto znanje, potreban je i razum kao njegov pra lac, odnosno
supstrat, budući da on, kako From objašnjava, „uključuje i treću dimenziju, dimenziju
dubine koja seže do suš ne stvari“, jer je njegova funkcija „da zna, da razumije, da
shvaća“, tj. da prodirući kroz površinu stvari otkriva „njihove skrivene odnose i dublja
značenja, njihov ’razlog‘„.77
Više je autora koji smatraju da navedena svojstva nijesu ono jedino što
građaninu obezbjeđuje kapacitet subjekta demokratskog procesa, pa ovima dodaju
i „minimum kulturnog obrazovanja i ekonomske sigurnos “.78 Sve to, naravno, ne
znači da su društva sa boga jom ekonomskom poviješću poli čki progresivnija, te
da ekonomska razvijenost zakonito povlači za sobom demokra čnost. Ali, znači da se
71
Isto.
72
Karel Kosik, Dijalek ka krize, str. 124.
73
Rene Dekart, Stras duše, Beograd, 1981, str. 106.
74
Agnes Heler, Svakodnevni život, str. 136.
75
„Zajednica ostaje sve dok je dijalog dovoljan da reguliše ono što može podijeli njene
članove“ (Eric Weil, Logique de la Philosophie, Paris, 1967, str. 25).
76
Na temu kompromisa i potrebe demokra je za njim Valen ni piše: „Kompromis je rje-
šenje nekog sukoba pomoću neke norme koja nije potpuno u skladu s interesima jednog dijela, ni
je potpuno suprotna interesima drugog dijela. Ako u jednoj demokra ji sadržaj pravnog poretka ne
određuju isključivo interesi većine, nego je ona rezultat kompromisa između dviju grupa, dobrovoljnu
podređenost svih pojedinaca pravnom poretku lakše je pos ći nego u bilo kojoj drugoj poli čkoj or-
ganizaciji. I upravo na osnovu te težnje ka kompromisu demokra ja je približavanje idealu potpunog
samoodređenja“ (Francesco Valen ni, op. cit., str. 298).
77
Erich Fromm, Čovjek za sebe, str. 98.
78
Thomas Meyer, Transformacija poli koga, Zagreb, 2003, str. 192.
tek na određenome nivou ekonomske razvijenos može ima onaj nivo obrazovanja
i poli čke kulture koji građane čini doraslim demokratskom izazovu.79
I tu kao da se krug zatvara.
Ta zakonitost važi i za Crnu Goru. Ukoliko demokratski proces (odnosno
sistem) može da proizvede samo ono što građanin u njega unese u svrhu proširivanja
svojih prava i sloboda – a upravo je tako – i ukoliko građaninov kapacitet da op mal-
no izvrši svoju misiju u demokratskom procesu (odnosno sistemu) zavisi od nivoa
njegova obrazovanja, stepena socijalne sigurnos i postojanja niza drugih pretpo-
stavki koje ga u tom smislu čine uis nu djelatnim – a zavisi – utoliko su i sve „tran-
zicione“ promjene u Crnoj Gori na putu njezina pretvaranja u građansko društvo i
državu bitno ograničene. Njen snažniji iskorak ka demokra ji i građanskom društvu
može se očekiva tek onda kad se, uz ostale pretpostavke za to, u njoj formira kri-
čna masa onih koji su kadri da, kako bi Havel rekao, „prekorače horizonte vlas h
interesa i interesa svojih stranaka“,80 i saobrazno potrebama i mogućnos ma zemlje,
s jedne strane, i zahtjevima i standardima evropske zajednice država i naroda kojoj
ona teži, s druge, demonstriraju punu privrženost principu djela, a ne riječi, nastojeći
da ovaj učine jedinim mjerilom ne samo svih pojedinačnih ponašanja u njoj, nego i
njene državne poli ke.
*
Ostvarivanje zahtjeva u pogledu preobražavanja najvećeg broja članova
aktuelnog crnogorskog biračog jela u građane, saobrazno naznačenim odredbama
tog pojma, ni objek vno, ni subjek no neće bi nimalo lako. I neće ići brzo. Kroz koji
god društveni sistem to pokušala da uradi, i nezavisno od toga hoće li to čini na
„inicija vu spolja” – budući da je to jedan od uslova da s gne do članstva u Evropskoj
uniji – ili „za svoju dušu”, iz osjećanja vlas te „unutrašnje potrebe”, Crna Gora će
prvo mora da se oslobodi teškog nasljeđa kapitulacije pred desničarski indukova-
nim prevratnicima, koji su prije četvrt vijeka pod demagoškom parolom an birokrat-
ske revolucije „srušili socijalizam”, razorili velikim dijelom elementarno ljudsko kod
mnogih svojih sljedbenika i zamalo uniš li i nju samu. I moraće da shva , i prihva ,
„sveto trojstvo“:
– da društveni (ekonomski i drugi) napredak i stabilizacija u uslovima po-
stojanja apsolutne dominacije uskoga kruga moćnih i boga h te ogromne mase si-
romašnih i fak čki lišenih svih preduslova da zbiljski u ču na javnu poli ku – nijesu
mogući
– da očekiva civilizacijsku emancipaciju ostvarenu opš m demokratskim
pregnućem u uslovima posvemašnje ideološke, poli čke, vjerske i svake druge ras-
polućenos društva, pri čemu se s obje strane opoziciono-pozicione demarkacione
linije nalaze frivolni masovni sljedbenici lažnih mesija i is ni h autoritarnih ideologi-
79
Lipset, tako, smatra da zemlje koje nijesu dos gle određeni nivo ekonomske razvijenos
(tačnije BND po stanovniku u visini najmanje 500 US dolara) nemaju osnovne uslove za demokra ju.
I obrnuto, uvjeren je da „što je neka zemlja prosperitetnija, utoliko je vjerovatnije da će podrža de-
mokra ju“ (S. M. Lipset, Poli cal Man, The Social Bases of Poli cs, New York, 1960, str. 50). Lipset je
navedenu „kvotu“ (500 US dolara) smatrao relevantnom u vrijeme kada se bavio ovom tema kom –
sredinom prošlog vijeka. Od tada ona je stalno ubrzano rasla.
80
Vaclav Havel, „Kakav treba da bude poli čar“, Podgorica, Pobjeda, 2. oktobra 2012, str.
19.
43
ja i poli ka, i dalje spremni da iz straha ili kukavičluka pokorno kleče pred sve njama
koje od njih prave primate – nije realno
– da bi sljedbenik akcija i orijentacija pod vođstvom elita kojima je lična
vlast iznad svega drugoga, a trulo dnevnopoli čko sporazumaštvo sa stranim fakto-
rima iznad lojalnos svojoj državi i njenim zakonima, građanima Crne Gore može da
donese samo dvoje: put u nove neslobode i otuđenja i zadržavanje njihove zemlje na
poziciji en teta nastalog i uvijek pripravnog samo za to da bude „zahvalan materijal“
onima koji hoće da od njene istorije prave svoju, a da na temelju po ranja njezina
nacionalnog i državnog bića grade i povećavaju svoje.
Mjesto demokratske, građanske Crne Gore s druge je strane duhovnog i
poli čkog areala u kome se navedeno „sveto trojstvo“ ne poštuje. Na toj (drugoj)
strani je i društveni prostor na kome se može formira crnogorski građanin. Zajed-
nički usud im je is : ne nađu li se tamo, neće ih bi niđe.
Prof. Dr Božidar Šekularac: PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA VOJISLAVLJEVIĆA
45
PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA Prof. Dr Božidar

Šekularac,
VOJISLAVLJEVIĆA Akademik DANU
Prva crnogorska dinas ja Vojislavljevića je vladarska kuća koja je utemeljila

dukljansku državu i dukljansku crkvu. Bitkom kod Bara, dukljanski knez Vojislav se
izborio za samostalnost dukljanske države, a njegovi nasljednici su uspjeli da je uz-
dignu na nivo kraljevine, sebi obezbijedili kraljevsku krunu i izborili se za uzdizanje
dukljanske crkve na nivo nadbiskupije.
ARHONT PETAR
Prve podatke o dukljanskim vladarima zabilježio je car Konstan n Porfi-
rogenit govoreći o Mihailu II (950. godina) kao zahumsko-dukljanskom gospodaru.
Kako je stranih izvora veoma malo, kao osnovni domaći izvor se uzima Ljetopis popa
Dukljanina, iako se u ovoj hronici govori ne samo o Duklji već i o susjednim država-
ma, oblas ma i narodima. Prema ovom izvoru, poslije pomenutog Mihaila navodi
se pet nasljednika, nepotvrđenih u drugim izvorima.1 Tek će 986. godine bi poznat
Petrislav – arhont Petar (otac blaženog Vladimira, a sin Hvalimira II /?/), za koga
nalazimo potvrdu u natpisu na olovnom pečatu: PETRU ARHONTOS DIOKLIA AMIN.2
Upravo zbog toga ovaj pečat predstavlja prvorazredni istorijski izvor.
To je prvi siguran podatak o nekom vladaru dukljanske kneževine. Po pale-
ografskim osobinama pečat pripada IX ili X vijeku. Neki širi podaci o tome kada vlada
ovaj arhont Petar nijesu dostupni ali se pretpostavlja da je Petrislav (Petar) mogao
bi vladar u drugoj polovini X vijeka.
Petrislava (Petra) kao Vladimirovog oca, a Hvalimirovog sina koji je „uzeo
na upravljanje Duklju, dok su njegova druga dva brata upravljali, Dragomir Travuni-
jom i Humom, a Miroslav Podgorjem”, ali je nesrećnim slučajem Miroslav stradao, a
Petar priključio njegovu zemlju Ze (Duklji), pominju i vizan jski izvori.3
Olovni pečat dukljanskog arhonta Petra objavio je u Parizu 1884. godine G.
Schlumberger4 da bi ga sačuvao od zaborava „ako vremenom oksidiše”.
1
F. Milobar, Dukljanska kraljevina, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, XI, 1899., 254.
2
B. Šekularac, Tragovi prošlos Crne Gore, Ce nje 1994., 51.
3
Acta Sanctorum, mensis octobris, t. undecimus, col. XX, Bruxells, 1910.: Monumenta Mon-
tenegrina, III, Podgorica 2001., 52.
4
B. Šekularac, n. dj., 51.
Grčki naziv arhontos označavao je vladara kako i sam Konstan n car na jed-
nom mjestu kaže „da su arhon Travunije isprva bili smo župani, nasljedno koljeno”,5
a na drugom pominje arhonta Hrvatske, Srba, Zahumlja, Duklje i Moravije.6 Dakle,
Dukljom je vladao arhont Petar jer se i sam njegov pečat može ubroja svojim lije-
pim izgledom u vladarski veliki pečat (sigillum maius solemne) pa vizan jske mo-
livdovule. Titula arhonta tumačena je kao tula koja ukazuje na zavisnost od Vizan-
je, a vazalstvo je dukljanskom knezu i Vizan ji bilo potrebno zbog širenja moćnog
Samuilovog carstva u Makedoniji. Ipak će se desi 998. godine da Samuilo pokori
Duklju, a Vladimira odvede u ropstvo. Tek će poslije ženidbe sa njegovom ćerkom
dobi na upravu Duklju. Poslije propas Samuilove države (1018.) Duklja je ponovo
došla pod vlast Vizan je.7
Dakle, nalazeći se u susjedstvu moćnih država dukljanski kneževi i dukljan-
ska država su često mijenjali svoj status od vazalstva do samostalnos . Tek Porfiro-
genit kaže da su Sloveni, čije sklavinije nabroja, zbacili vlast Romeja i ostali pod upra-
vom svojih arhonta između 842. i 867. godine. Što se če dukljanske kneževine, ona
je „do sredine X vijeka bila formirana i jasno razgraničena od susjednih slovenskih
kneževina i vizan jskog područja”.8
KNEZ VLADIMIR DUKLJANSKI – SVETI

Kao godina rođenja Vladimirova navodi se 970.9 i 980. Samo obrazloženje
da je 995. godine kada „provali Samuilo u dukljansku državu, u kojoj je vladao u to
vrijeme Vladimir… bio još mlad i neiskusan”, čini godinu 980. kao vjerovatniju godinu
njegovog rođenja.10
Acta Sanctorum pod naslovom Memoriae Slavicae11 uvrs la su, pored
ostalog, i svetog Vladimira dukljanskog, oslovljavajući ga kao „kralja Dalmacije i mu-
čenika”. Nije ni malo čudno da se Vladimir naziva kraljem Dalmacije jer je u njegovo
vrijeme još uvijek bilo živo sjećanje na Gornju Dalmaciju, na prostoru gdje su nastale
provincije Prevalis (Prevalitana) i Duklja.
Ovaj dokument je od posebnog značaja zbog činjenice da se u njemu, prvi
put pominje ime, u kontekstu opisa borbe između Samuila (967-1015.), koji sa veli-
kom vojskom dođe u Vladimirove zemlje, Vladimir je „o šao mirno na brdo koje se
nekada zvalo Oblik, a danas se obično naziva Niger i ima veoma težak pristup”, ime
koje svakako asocira na današnje ime države Crne Gore. Da je knez Vladimir vla-
dao Dukljom u vrijeme Samuilovog napada potvrđuju Dukljaninovo pričanje i drugi
izvori. Posebno vizan jski istoričar Jovan Skilica, koji za Vladimira kaže da je „čovjek
pravičan i miroljubiv i pun vrlina”, te da je zet makedonskog cara Samuila.12
U vrijeme napada Samuila na Duklju 997. godine glavne borbe su vođene
oko Oblika i na Tarabošu, uz stalnu opsadu Ulcinja koji je odolijevao m napadima.
5
K. Jireček, Istorija Srba, I, 69/71, napomena 39.
6
Vizan jski izvori, II, Beograd 1959., 77-78.
7
D. Lj. Kašić, Istorija srpske crkve sa narodnom istorijom, Beograd 1967., 21.
8
R. Rotković, Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda, Podgorica 2006., 33
9
I. Jovović, Iz prošlos Dukljansko-barske nadbiskupije, Bar 2004., 36.
10
F. Milobar, n. dj. 254, 256.
11
Acta sanctorum, n. dj.
12
Jovan Skilica je živio u vrijeme filozofa Psela (o. 1018-1096/97). Njegova kratka istorija
obuhvata događaje od 811. do 1057. (Vizan jski izvori, III, 1966., 51); R. Rotković, n. dj. 34.
47
Samuilo je tada spalio Kotor i Dubrovnik, prodro do Zadra duž obale, pa se preko
Bosne i Raške vra o kući.13
Knez Vladimir je prema piscu Barskog rodoslova, odnosno Ljetopisa, ože-
nio Kosaru, ćerku Samuilovu, i postavši njegov zet dobi „zemlju i kraljevinu njegovih
otaca i cijelu dračku oblast”. Nijedna ličnost kod Dukljanina nije podrobnije opisana
i sa više simpa ja nego Vladimir.
Još kao „dijete Vladimir, pošto je primio kraljevstvo ras jaše ukrašen sva-
kim znanjem i svetošću. U vrijeme kada je Vladimir već bio mladić, stvarno je vladao
na prijestolju svoga oca…”. Bio je „lijepog izgleda, ponizan, pitom i skroman, kao i
pun znanja i božije mudros … a njegov govor slađi od meda i saća … Kosara je žalila
njegovu mladost i ljepotu, a bila je čula da je kralj i da po če od kraljevskog roda.”14
Poslije vojnog poraza od Vizan je 06. oktobra 1014. godine i smr cara
Samuila nastupio je prelomni period i za Vladimira tj. Duklju, kojom je, za kratko,
potpuno samostalno vladao. Samuilovog nasljednika Radomira (1014-15.) ubio je si-
novac Vladislav. Zbog surevnjivos prema Vladimiru i Kosari, novi kralj makedonskih
Slovena, na prevaru domami Vladimira u Prespu, i pored krsta kojeg dobi u zalogu,
dukljanskog kneza pogubi i glavu mu odsiječe 22. maja 1016. godine.
Krst sa kojim je pogubljen knez Vladimir je dosta veliki: 45 cm visine i 38
cm poprijeko, a širina krajeva 2,5 cm. Knez ga nije nosio kao vratni krst već ispod
odežde na grudima. Krst je drveni, spolja okovan tankom metalnom pozlatom koja je
vjerovatno urađena kasnije. Na če ri kraja krsta urađeni su portre četvorice jevan-
đelista. Na debljem dijelu okolo u snuta su la nska slova: F O I O F O I O. Njega na
Trojičin dan iznose muslimani iz Mrkojevića zajedno sa hrišćanima na vrh Rumije i pri
podizanju krsta zajedno se mole: „Krst se diže, Bogu se molim, Gospodi pomiluj!”15
Kasnije Kosara prenese jelo u Duklju i sahrani u manas ru Prečiste Kra-
inske, gdje mu se nalazio dvor (curia). Prema Skilici ovu zavjeru pro v Vladimira po-
mogao je i ohridski arhiepiskop. Vladislav je pokušao da zauzme Duklju i Drač, ali je
u borbama oko Drača, prema dopuni Skiličine hronike od strane episkopa devolskog
Mihaila, poginuo u februaru 1018. godine u dvoboju sa vizan jskim komandantom
Nikitom Pegonitom. Poslije toga raspalo se carstvo makedonskih Slovena.16
Dvije godine poslije Vladimirove pogibije, 1018. godine, umrla je njegova
žena Kosara, koja je takodje sahranjena u crkvi sv. Marije u Krajini. Prema nekim izvo-
rima ona je osnovala pri Krajinskom manas ru ženski samostan collegium sacrum
virginium, za koji se smatra da je pripadao benedik nskom redu, te da je u njegovom
skriptoriju napisan tekst „Život svetog Vladimira dukljanskog”.17
Kada je riječ o granicama Dukljanske države u doba vladavine Vladimirove
F. Milobar kaže da se Duklja pros rala ne samo na „če ri oblas što ih spominje car
Konstan n Porfirogenit; promijenila je Duklja svoje međe pomoću cara Samuila na
sve če ri strane. Car Samuilo je osvojio Kotor i južni dio Dalmacije i darovao Vladimi-
ru, kad ga je učinio zetom; a na jugu potpao je pod Duklju i lijepi komad dračke teme.
Na moru pripadao je, osim ona če ri po Porfirogenitu spomenuta otoka, još i otok
13
J. Ferluga, Drač i dračka oblast pred kraj X i početkom XI vijeka, Zbornik radova Vizantološ-
kog ins tuta, VIII, Beograd 1964., 117-130.
14
S. Mijušković, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967., 232, 235.
15
P. Rovinski, Crna Gora u prošlos i sadašnjos , I, Ce nje 1993., 274.
16
J. Kovačević, Istorija Crne Gore, I, Titograd 1967., 384.
17
I. Jovović, n. dj. 37.
Pag i Lastovo, no to su do skoro oteli Mlečani, a Vladimir nije nikada kušao da natrag
osvoji, kad je što izgubio. No i bez njih ostala je Duklja snažna država.”18
KNEZ STEFAN VOJISLAV

Poslije sloma Makedonskog carstva (1018.) Duklja je ponovo postala va-
zalna vizan jska država u doba silnog Vasilija II. Neuspio pokušaj Vladimirovog brata
Dragomira da zavlada zemljama svoga brata završen je neslavno, Kotorani ga umo-
riše.19 Nakon smr cara Vasilija II (1025.) počeli su nemiri i unutrašnje borbe u Vi-
zan ji, ali i ustanci u Duklji pro v vizan jske vlas . Najuspješniji su bili oni koje je
predvodio knez Vojislav, sin Dragomirov. Prvi njegov ustanak 1034/5. godine zavr-
šen je neuspjehom, a on kao talac odveden je u Carigrad. Ipak je on kao „mudar i
darovit”,20 „pametan i lukav”21 uspio pobjeći, vra se u Duklju (Zetu) i sa svojom voj-
skom protjerao vizan jskog vojskovodju iz svoje zemlje. Novim, uspjelim ustankom
iste godine Vojislav je zbacio vizan jsku vlast. Narednih godina radio je na jačanju
svoje zemlje i vlas , da je čak pomagao i makedonskim ustanicima pro v Vizan je.
To je bio i povod da Vizan jci preduzmu kazneni pohod na Vojislava pod vođstvom
Georgija Probata. „Knez Vojislav, oslanjajući se na nezadovoljstvo u susednoj dračkoj
oblas digao je ustanak pro v Vizan je. Ali je za tako krupnu akciju bilo još rano, i
Vojislav je morao brzo napus svoje planove, pokori se Vizan ji i doći u Carigrad
da se pokloni caru. Vojislav je zadržan u Carigradu kao talac (1036. godine), ali je
uskoro pobegao iz Carigrada i vra o se u Zetu. Među m, uskoro su nastali događaji
koji su omogućili ostvarenje Vojislavovih planova. Usled novih nameta buknuli su
1040. godine u Vizan ji ustanci na sve strane. Tada su se digli na oružje i Sloveni. Za
Vojislava i njegovu državu što je Vizan ja za dugo vremena bila zauzeta građanskim i
drugim ratovima”.22 Defini vni obračun se dogodio 1042/3. godine u teško prohod-
nim klancima Duklje. Vojislavljeva vojska dočekala je Vizan nce kod Tuđemila blizu
Bara i pobjeđuje vizan jsku vojsku. U ovoj bici gine vizan jski glavnokomandujući i
još sedam stratega, te brojna vojska bi pobijena, a rijetki pobjegoše. Ovom bitkom
je defini vno nestalo vizan jske dominacije, a Dukljanska država je proširena na te-
ritorije Raške i Bosne. To je bio momenat da se pokrene i pitanje obnove dukljanske
crkve.
Neposredno prije Tuđemilske bitke, s cajem okolnos Vojislav je došao do
materijalnih sredstava koja će mu kasnije posluži za obnovu države i opremanje
vojske. Naime, 1040. godine razbila se u Zetskom primorju jedna vizan jska lađa na-
tovarena novcem. Knez Vojislav je zaplijenio novac i uspješno odbio vizan jsku voj-
sku koja je napala Zetu.23 Dakle, Vojislav zavlada suverenom Dukljanskom državom,
pošto vizan jski car priznade dukljansku nezavisnost. Za svoje sjedište odabere grad
Kotor, iako su dukljanski kneževi imali svoje dvorove u Prapratni i Baru.24
18
F. Milobar, Dukljanska kraljevina, Separatni o sak Zemaljskog muzeja BiH, XI, Sarajevo
1900., 265.
19
F. Milobar, n. dj. 268.
20
S. Mijušković, n. dj. 245.
21
F. Milobar, n. dj. 270.
22
S. Stanojević, Istorija srpskoga naroda, Beograd 1926., 67-68.
23
D. Lj. Kašić, Istorija srpske crkve, 39.
24
R. Pajović, Crna Gora kroz istoriju, Podgorica 2005., 4.
49
Dakle, najznačajnija ličnost u Duklji XI vijeka bio je knez Vojislav, rodonačel-
nik prve crnogorske dinas je Vojislavljevića. Ime Vojislavljevo zapisano je u izvorima
različito.
Skilica – Kedrin ga naziva Stefantenos Vojislavos, ili samo Stefanos, Ke-
kavmen Vojislavos Diokli anos, dok ga pop Dukljanin imenuje kao Dobroslava. Ovo
izjednačavanje imena Dobroslav - Vojislav vjerovatno je proizašlo iz želje pisca Lje-
topisa da poveže dukljansku dinas ju sa travunijskom, poistovjećujući Dragomirovo
posmrče sa osnivačem dukljanske dinas je, što se potvrđuje analizom podataka o
mlados Dobroslava-Vojislava.25
Prema piscu Barskog rodoslova Vojislav je vladao 25 godina. Umro je 1050.
godine u svom dvoru i sahranjen u dvorskoj kapeli sv. Andrije u Župi Prapratni. Po-
slije njegove smr Vojislavljevi sinovi podijele zemlju pod pokroviteljstvom majke, a
vrhovnu vlast je imao najstariji sin Gojislav, dok je bila živa „kraljica majka”.26
Prema svim sačuvanim vijes ma, Vojislav je uspio „da ostane samostalan
i nametne svoju vlast na velikom prostoru od Bojane do Neretve. Pod njim su, bez
sumnje, bile teritorije nekadašnjih kneževina Zahumlja, Travunije i Duklje, a povre-
meno se njegov u caj širio na oblas Srba, nastanjenih dublje u unutrašnjos bal-
kanskog kopna. Pošto snagom oružja nije mogla da zbriše tekovine Vojislavljevih bor-
bi, Vizan ja je bila prisiljena da se pomiri s njegovom samostalnošću”.27
Vizan jski pisac XI stoljeća Kekavmenos pripovijeda u vezi s dukljanskim
knezom Vojislavom i Dubrovnikom događaj, koji se zbio vjerovatno 1034. godine.
Kekavmenos kaže da je u to doba Vojislav vladao Stonom. U Dubrovniku je bilo sje-
dište vizan jskog temata gdje je stolovao Katakalon Klizomenit. Nakon zauzimanja
Duklje 1018. godine Vizan ja je uspostavila na tom području neku vrstu samoupra-
ve, kojom je vladao Stefan Vojislav. Iako u duši bijaše neprijatelj Vizan je i potajno
radio pro v nje, knez se pokazivao njenim prijateljem. Tako je održavao veze i sa
strategom Katakalonom Klizamenitom. Jedan drugom su slali darove, a Vojislav je
strategu potvrdio da je „rob carev”. Kad se Vojislavu rodio sin, on pozva Katakalona
da mu kumuje i dođe u njegov kraj (jamačno u Ston). Ovaj to odbije i oni ugovore
da se sastanu na granici. U stvari su obojica snovali kako da jedan drugoga uhvate.
Strateg dođe na ugovoreno mjesto sa dromonima. Vojislav je bio brži i spretniji te
uhva stratega, sina mu, prijatelje i dromone, te ih odvede u Ston. „Ovaj se događaj
jamačno zbio u sklopu početnih borbi Vojislava pro v Bizanta”.28
Oslobodivši svoju državu Vojislav je, nema sumnje, tražio od pape krunu i
samostalnu crkvu, što će njegov sin i dobi . Mudrom i svjesnom poli kom izgradio
je Vojislav takve temelje i učvrs o takvu državu da je nijesu mogli uzdrma poslije
njegove smr ni spoljni neprijatelji, ni unutrašnji pro vnici.
Stefan Vojislav je imao prijestonicu u Prapratni. To je jedna od brojnih pri-
jestonica dukljanskih vladara, jer je čest slučaj bio da su sjedišta vladara premještana
iz jednog mjesta u drugo, od Duklje do Krajine, Prapratne, Skadra, Kotora, Budve,
Žabljaka, Oboda, Ce nja… Istoričari lociraju Prapratnu na nekoliko mjesta. Jireček
kaže da je Prapratna kod Bara, gdje je bio vladarski dvor, jer su plemena pred kraj
srednjeg vijeka is sla staro župsko uredjenje i mjesto stare župe Prapratne postalo
je pleme Mrkojevići, gdje bi i trebalo traži Prapratnu. Možda je razlog tome što se
25
Lj. Kovačević, Istorija Crne Gore, I, 386.
26
F. Milobar, n. dj. 281/2.
27
S. Ćirković, Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1994., 186..
28
V. Fore ć, Povijest Dubrovnika do 1808., I, Zagreb 1980., 38.
jedno brdo u Anamalima zove Vladimir po sv. Vladimiru. Ipak, na suprotnoj strani
krajinskih gora, prema Skadarskom jezeru treba traži župu Prapratnu jer je Rumija
do Taraboša bila prirodna granica između dvije župe. U župi pored Skadarskog jezera
do sela Seoca, Prapratna je bila prijestonica kneza Stefana Vojislava. Jedan dio sela
Donji Murići zove se Prapa šte, za koje A. Jovićević smatra da je „tu bila Prapratna
i nigdje drugo”. Kao argument svojoj tvrdnji on uzima: da Donji Murići po položaju
predstavljaju najljepše mjesto na Skadarskom jezeru; na dnu sela, uz obalu, nalaze se
ostaci jedne „prevelike zgrade, koje mještani zajedno sa cijelim krajem zovu ćelija”.
I na kraju, zaključuje Jovićević „da samo nabrajanje starih zetskih župa popa Duklja-
nina potvrđuje da je Prapratna na pro vnoj strani oblika, isto kao što je Crmnica na
pro vnoj strani Budve, a Kčevo Grblja…”29
KRALJ MIHAILO VOJISLAVLJEVIĆ

Kneza Vojislava je naslijedio njegov drugi sin Mihailo koji je vladao dukljan-
skom državom od 1046. do 1081. godine, prvih godina zajedno sa majkom i braćom,
a poslije smr „kraljice majke” uspio je da zavlada dijelovima kojima su upravljala
njegova braća. „Najstariji (Vojislavljev sin) Gojislav sa najmlađim bratom svojim Pre-
dimirom dobio je Travuniju sa Grbljem, drugi po staros sin Mihailo, dobije Oblik,
Prapratnu i Crmnicu; treći brat Saganek dobije Gorsku Župu, Kuprilug i Bariće; četvr
Radoslav dobije Županiju, Luku, Podlužje, Kučevo i jednu župu u Budvi.”30 Dakle, cen-
tralni dio države pripao je Mihailu, a bočni krajevi ostalima, što će kasnije rezul ra
da on zavlada cijelom državom. Među m, značajan dio Vojislavljeve države, poslije
njegove smr se odvojio od nje, zbog nesuglasica među braćom, separa s čkih te-
žnji pojedinih oblas , te sebičnih i ambicioznih dinasta. Mihailo je uspio da zadrži
samo Zetu i Travuniju, dok su se Raška, Bosna i Hum izdvojile, pošto njegova braća
nijesu bila raspoložena za širenje dukljanske države.
Knez Mihailo je stupanjem na prijesto ubrzo sa Vizan jom uspostavio mir-
ne odnose u obostranom interesu. Car Konstan n IX Monomah je stavio obračun sa
Dukljom in suspenso jer su to nalagale ondašnje prilike usljed napada na Vizan ju
spoljnih neprijatelja – Turaka, Kumana, Pečenega i Normana. Mihailo je obnovivši
ugovor s Vizan jom bio „upisan među saveznike i prijatelje Romeja”31 i odlikovan
dostojanstvom protospatara (1052. godine).32 U vizan jskoj diploma ji često su do-
djeljivane tule stranim vladarima radi uspostavljanja tješnjih veza sa Carstvom. Iako
tula protospatara nije bila u vrhu dvorske hijerarhije imala je ugledno mjesto jer
je vodila porijeklo od zapovjednika carske garde. Davana je stratezima, carskim na-
mjesnicima u temama, sa ciljem da s položaj malih susjednih država što više približi
položaju carevih namjesnika i izjednači sa njim.33
Mihailo je nakon sklapanja ugovora sa carem, za svoju drugu ženu izabrao
carevu nećaku.34 Sve je stvorilo takvu situaciju da je carstvo priznavalo samostalnost
Mihailu i njegovoj državi. „On je naslijedio veliku teritoriju u kojoj su bili Ston i zaleđe
29
A. Jovićević, Prapratna (Prestonica zetskog kneza Stevana Vojislava), Zapisi knj. 2, sv. 4,
april 1928., 32.
30
F. Milobar, n. dj., 285.
31
Skilica, Vizan jski izvori, III, 162.
32
D. Kašić, n. dj., 40.
33
S. Ćirković, Istorija srpskog naroda, I, 187.
34
R. Rotković, Kratka ilustrovana istorija, 40.
51
Dubrovnika, a centar Mihailove države bio je na jugu, u neposrednoj blizini gradova
koji su ranije pripadali dračkoj temi. Jedan njegov dvor bio je u Kotoru, drugi u Župi
Prapratni, koja s pros rala ravnicom između Bara i Ulcinja”.35
U Ljetopisu popa Dukljanina koji su pripremili austrougarski hroničari i
uvrs li u „Švandterijev korpus”, pod naslovom „Kraljevstvo Slovena”, daju se brojna
objašnjenja autora, sa željom da se spis svrsta u austrougarski korpus radi s canja
dinas čkih prava.36
U ovoj, do sada, sa imenima slovenskih vladara najpotpunijoj verziji Lje-
topisa objašnjavaju se povodi dioba među slovenskim vladarskim kućama i sloven-
skom narodu, i is če tradicija slovenske la nske pismenos .
Između ostalog kaže se da su kraljevi Srbije nosili od 1220. godine u svojim
insignacijama moći i tulu „kralj čitavog Primorja” što je podrazumijevalo prostore
nekadašnje vizan jske teme Dalmacije iz vremena kneza Vladimira a pod jurisdikci-
jom crkve slovenske.
Među m, pozivajući se na Lupusa Protospata, koji Mihaila Vojislavljevića
naziva kraljem Slovena, pa u svom putopisu kaže: „Napokon, poslije teških napora i
opasnos , s gli smo do Skadra, kod kralja Slovena”.
I episkop Tura Giljeljmo, opisujući put vojvode Tolosana (knj. 2, gl. XVII) is -
če: „Došli smo do mjesta kome je ime Skadar, gdje smo našli kralja Slovena”. Skadar
je bio prijestonica Slovenskog kraljevstva, ili istočne Dalmacije, a ono što treba da se
zabilježi o Mihailu, ili bolje Bodinu, sigurno je da su ga svojevremeno La ni nazivali
kraljem Slovena.
Is episkop (knj. 20, gl. IV) govori o Slovenima u Duklji koji su susjedi Srba,
jer su ih tako nazivali La ni, što su preuzeli od Grka.37
U vrijeme Mihailove vladavine, desile su se brojne promjene u evropskim i
balkanskim odnosima, što se odrazilo i na stanje u dukljanskoj državi. Najznačajnije
je svakako stvaranje države Normana, a naročito rascjep među crkvama, koji se odi-
grao 1054. godine, čije su se posljedice osje le na cijelom Balkanu. Desetak godina
ranije, tačnije 1045. godine, papa je odvojio gradove južno od Dubrovnika i potčinio
ih novoosnovanoj metropoliji u gradu Baru, što se ovdje smatralo kao produžetak
stare arhiepskopije u Duklji. Kao dukljansko-barski arhiepiskop oslovljen je Petar u
buli pape Aleksandra II 1067. godine, kojom se barskom prelatu dopušta da o velikim
crkvenim praznicima nosi ogrtač (palij), kao znak arhiepiskopskog dostojanstva, što
je vjerovatno, bio i početak suparništva između Bara i Dubrovnika.38
Svi ovi događaji su u cali na Mihaila da napravi otklon od Vizan je nasto-
jeći da traži prijateljstvo na drugoj strani, od pape. Zato se obraća papi Grguru VII
(1073-1085.) tražeći priznanje svoje države i zasebnu crkvenu organizaciju, jer je u to
vrijeme u Duklji bilo osam episkopa pod Barskom crkvom, te Trebinjska episkopija,
episkop Bosanske crkve i Serbiensis ecclesia.39
Očigledno je da je Mihailo Vojislavljević dobio naklonost pape Grgura VII
jer se iz odgovora (na pismo iz 1077.) pape od 09. januara 1078. godine vidi da je Mi-
hailo tražio zastavu kao znak priznanja kraljevstva. Zbog pro vurječnos u izvještaju
35
S. Ćirković, n. dj., 187.
36
Monumenta Montenegrina, X, Dukljanski prezviter, Kraljevstvo Slovena, Podgorica 2003.,
54. (pripremio i predgovor napisao Vojislav D. Nikčević).
37
Monumenta Montenegrina, X, 118.
38
39
D. Kašić, n. dj., 40.
papskog legata Petra i Mihailovog pisma, papa uslovljava da se kod njega pojave du-
brovački episkop i barski episkop Petar radi spora sa Splitskom crkvom, te da će mu
tada prizna kraljevsko dostojanstvo.40
Traženje zastave je značilo potvrdu kraljevske tule, pošto ga papa već
oslovljava kraljem Slovena („Michaeli Sclavorum Regi”). Nešto kasnije, „oko 1080.
godine” Mihailu je bila „priznata čast kraljevini, pošto je dobio zastavu i krunu od
pape”.41
Papa Grgur VII je bio izuzetna ličnost koja je darujući krune željela da bude
glavni regulator evropske politke, nastojeći da duhovnu supremaciju naturi kao dr-
žavnu. Kralj Mihailo i Duklja kao država je bila treća slovenska država, poslije Poljske
i Hrvatske, koja je dobila kraljevstvo, odnosno međunarodno priznanje.42
Da je Mihailo bio kralj potvrđuje i njegov k torski portret sa krunom na
fresci u crkvi sv. Mihaila u Stonu, koju je on podigao. Tip krune na portretu je tzv. kru-
na sa uhobranima, glomaznog i teškog oblika, sa produžecima iznad ušiju i tri krsta
kao ukras, oblik krune pičan za Zapad, kao na minijaturama i likovnim predstavama
engleskih, italijanskih i njemačkih vladara.43
Papa Grgur VII Mihaila naziva „požrtvovanim prijateljem svete crkve” pri
atribu ranju među crkvama, ali je pitanje Dukljansko-barske nadbiskupije bilo defi-
ni vno riješeno bulom pape Klimenta III od 08. januara 1089. godine, koji ovoj crkvi
(Ecclesia Dioclitana atque An barensis) daje pravo jurisdikcije, osim Duklje, i na Raš-
ku i Bosnu.44
Poslije poraza Vizan je 1071. godine u borbi sa Seldžucima kod Manciker-
ta, i u Makedoniji se priprema ustanak pro v cara, tražeći pomoć od dukljanskog
vladara. Mihailovog sina Konstan na Bodina su namjeravali da postave za vladara
kada stvore državu. Mihailo prihvata izazov i šalje trista vojnika sa vojvodom Petri-
lom u Prizren gdje su se okupili zavjerenici. Bodina su proglasili za cara u jesen 1072.
godine pod imenom Petar. Poslije toga osvaja Skoplje car Petar (Bodin) i pođe prema
Nišu, Petrilo prema jugu zauze Ohrid i Devol i napade Kostur. Tu je Petrilo poražen i
pobježe u Duklju. Poslije toga Vizan jci osvoje Skoplje i u borbama nakon toga Bodin
pretrpi težak poraz, a sam pade u zarobljeništvo Vizan naca i bi poslat u Carigrad.
Bio je neko vrijeme zarobljen u manas ru sv. Sergija, a potom poslat u An ohiju,
odakle ga je uz pomoć mletačkih trgovaca oslobodio otac Mihailo.
Poslije povratka u domovinu Bodin se redovno pominje uz Mihaila koji se
držao po strani u nadmetanju oko vizan jskog prijestola nakon svrgavanja Mihaila
Duke II (marta 1078.) želeći da održava dobre odnose sa susjedima. Car Aleksije I
Komnin (1081-1118.) izađe kao pobjednik, koji primi za svoje saveznike dukljanske
vladare Mihaila i Bodina.45 To su ujedno posljednje vijes o Mihailu, a na scenu stupa
njegov sin Bodin.
Mihailo je svakako najmarkantnija ličnost crnogorske istorije jer je u njego-
vo doba dukljanska država izborila prvo međunarodno priznanje, proširila svoje gra-
40
J. Kovačević, Istorija Crne Gore, I, 394.
41
42
V. Ćorović, Istorija Srba, I, Beograd 1980., 118.
43
J. Kovačević, Srednjevekovna nošnja balkanskih Slovena, Posebna izdanja SAN, CCXV, Be-
ograd 1953., 239.
44
R. Rotković, n. dj., 43.
45
53
nice na susjedne teritorije i oblas , sam postao prvi dukljanski kralj, a za dukljansku
crkvu izborio samostalnost koja će defini vno bi priznata 1089. godine.
Za period Mihailove vladavine, u vrijeme kada je ovaj vladar imao veliki u -
caj na Dubrovnik, tačnije 1074. godine, došlo je do žestokog sukoba Dubrovčana sa
svojim crkvenim poglavarom biskupom Vitalom. Samog biskupa su čak i utamničili.
Saznavši to papa Grgur VII upu o je Dubrovčanima oštro pismo tražeći sa sfakciju,
pa je onamo poslao sipotskog nadbiskupa Giralda da ustanovi o čemu se radi i riješi
slučaj.
Ovaj slučaj je predstavljao samo nastavak sporova u razdoblju od 1050 –
1055. godine kada se rješavao spor oko lokrumskog samostana. Naime, lokrumski
samostan je bio dobio u Dubrovniku crkvu sv. Kozme i Damjana darovnicom neke
porodice. Gradski prior otme crkvu od samostana koju upotrijebi za sudnicu (preto-
rium). Za kasnijeg priora Petra Slabe (1050-1055.) lokrumski monah Dominik, član
porodice koja je darovala samostanu crkvu, zatraži da se crkva vra redovnicima. Uz
pristanak narodne skupš ne prior Petar odluči da se crkva vra samostanu.46
Među m, sporovi su nastavljeni i kasnije sa drugim subjek ma, tako da su
lokrumski i mljetski monasi bili prinuđeni da pri suđenjima koriste kao dokaz povelje
dukljanskih vladara koji su darivali ove manas re.
KRALJ KONSTANTIN BODIN

Kralj Mihailo je uzeo sebi za savladara sina Bodina nakon njegovog oslo-
bađanja iz ropstva u An ohiji i pogibije njegovih sinova u borbi s Vizan jcima. Prve
godine vlade cara Aleksije Komnina pominju se još dva događaja važna za Zetu. Kao
prvo, kralj Slovena Mihailo je oženio sina Bodina ćerkom izvjesnog patricija Arhiriza
iz Barija, Jakvintom, i kao drugo, iste godine drački vojvoda Monomakat je pobjegao
u Zetu k Mihailu (Anno 1081. mense octobris Archirizi ad Michaelem regem Sclavo-
rum, deditque ejus filio ejus filiam in uxorem. - Lupus protospat., ap. Muratori, V.,
45).47
Od svih vladara dukljanske dinas je Vojislavljević najviše podataka u izvo-
rima nalazimo za Bodina, što je sasvim razumljivo jer je dukljanska država u njegovo
vrijeme dos gla vrhunac i najveću moć i teritoriju.
Prvih godina Bodinove vladavine, poslije Mihailove smr , pominje se kao
vladar Mihailov brat Radoslav, koga pisac Barskog ljetopisa opisuje kao miroljubivog,
krotkog i pobožnog. Upravo stric Radoslav je dao Bodinu, po povratku iz ropstva
dio svojih teritorija (Grbalj i Budvu), ali je ubrzo bio primoran od svog sinovca da se
povuče u Travuniju sa svojim sinovima, gdje je umro u dubokoj staros i sahranjen
u crkvi sv. Petra od Polja blizu Trebinja.48 Tako Bodin zavlada cijelim kraljevstvom.
Podatak da je kralj Radoslav vladao 16 godina svakako se odnosi na period od 1064.
do 1081. godine kao bratov savladar koji je držao pod upravom pojedine oblas u
kraljevini, koje je, kao što se vidi poklonio sinovcu Bodinu.
Kao posrednik u izmirenju Bodina i najstarijeg Radoslavljevog sina javlja se
Barska arhiepiskopija i arhiepiskop Petar. Misija je uspjela, jer se ovi zakleše da će
živje u miru i ljubavi, što je omogućilo Bodinu da preduzme pohode na Rašku i Bo-
46
V. Fore ć,. Povijest Dubrovnika do 1808., I, Zagreb 1980., 38/39.
47
48
Monumenta Montenegrina, X, 106.
snu, koji su završeni uspješno. U Rašku postavi na vlast župane svoga dvora Vukana i
Marka 1083. ili 1084. godine. Vukan se kasnije javlja kao moćni raški župan, koga po-
red Dukljanina pominje i Ana Komnina. Oba su vjerovatno bili sinovi Petrislava, sina
Mihailova iz braka s grčkom princezom, kome je bio dao na upravu Rašku. U Bosni je
Bodin postavio za kneza Stefana.49
Za ove uspjehe Bodinu su išle na ruku i druge okolnos , kao što je bio rat
između Normana i Vizan je, gdje je on zauzeo neutralan stav i nije se uključivao u
borbu. Normani su zauzeli Drač i dračku temu i veliki dio Makedonije. Među m, to je
bilo za kratko jer su Normani već 1085. god. doživjeli poraz i bili protjerani sa Balka-
na. Mada je Bodinova žena Jakvinta bila kći vođe normanske stranke iz Barija Bodin
nije učestvovao u borbama pro v Vizan je50 jer se plašio posljedica, što se pokazalo
ispravnim, jer ubrzo nastupi vizan jska ofanziva, sa potpunim uspjehom nakon smr
Roberta Gviskarda 1085. godine.
Zabilježeno je i jedno predanje sa pričom da je Bodin napadao i osvojio
Dubrovnik i u njemu podigao jednu kulu koja se mnogo kasnije nazivala „kula kralja
Bodina”.51
Za Bodinove vladavine grad Bar je imao značajnu ulogu samim m što je
u njemu bilo crkveno sjedište. Ono što je započeo njegov otac Mihailo završio je
diplomatskim putem kralj Bodin. Mihailo je obnovio Dukljansku arhiepiskopiju, a
Bodin je uspio da dobije njeno priznanje i potvrdu Dukljansko-barske arhiepiskopije
kao samostalne, papskom bulom od 8. januara 1089. godine. U njoj papa Kliment III
kaže da se odaziva molbi „sina našeg Bodina kralja Slovena i dukljansko-barskog ar-
hiepiskopa Petra, te odobrava upotrebu nadbiskupskog palija i propisuje dane kada
će se nosi . Istovremeno su određeni sufragani Barske arhiepiskopije koji su joj po-
dređeni, i to episkopije: dukljanska ili barska, kotorska, ulcinjska, svačka, skadarska,
drivaska, polatska, srpska, bosanska i travunska (Dioclensem ecclesiam /seu/ An va-
rensem et Catarinensem, Ducinensem, Suuacinensem, Scodrinensem, Drivastensem,
Polatensem, Sebiensem, Bosniensem, Tribuniensem) sa svim manas rima kako dal-
ma nskim tako i grčkim i slovenskim (omonia monasteria tam Dalma norum quam
Graecorum atque Sclavorum).52 Dakle, 1089. godine konačno je pravno potvrđena
samostalnost Dukljansko-barske arhiepiskopije u samostalnoj dukljanskoj državi, iza
kojih je stajao papski autoritet.
Bodin je vodio mudru diplomatsku ak vnost da ojača pozicije svoje kralje-
vine. To potvrđuje i podatak da je kralj 1096/97. god. dočekao u svojoj prijestonici
Skadru dio krstaša pri prvom pohodu koji je predvodio Rajmund Tulunski, primio ih
prijateljski i sa vođama izmijenjao darove.53 Sa Rajmundom se čak i pobra mio.
Ana Komnina u svom pisanju optužuje Bodina za neuspjehe carstva, da bi
za m navela da je u bici sa carevim šurakom vojskovođom Jovanom Dukom, kralj
Bodin bio zarobljen, ali ne kaže kako je bio oslobođen iz ropstva, jer su se 1091. Vi-
zan jci bojali da će on napas njihove teritorije.54
Među m, kazivanje Komnine nema potvrdu u drugim izvorima, čak ni Lje-
topisu popa Dukljanina, koji baš nema simpa ja za Bodina. Uostalom, to je vrijeme
49
Istorija Crne Gore, I, 396.
50
M. Kašić, n. dj., 41.
51
M. Medini, Starine dubrovačke, Dubrovnik 1935., 259-262.
52
M. Šuﬄay, Srbija i Arbanasi, 87.
53
Monografija Crna Gora, Beograd 1976., 131.
54
Vizan jski izvori, III, 383, 384, 386.
55
kada se Bodin izborio za samostalnost Dukljansko-barske nadbiskupije i vodio živu
diplomatsku ak vnost i prepisku sa papom, što svakako nije mogao radi iz ropstva.
U Bodinovo vrijeme vođena su tri rata sa Vizan jom i dva građanska rata
koji su svakako u cali da dukljansku državu potresaju razne krize koje su sve više
slabile njenu moć. Godine 1100. kralj Bodin daruje benedik nskom samostanu na
otoku Lokrumu selo sv. Mar n55 blizu Dubrovnika, što se poklapa sa vremenom kada
ugarski kralj Koloman vodi najveću djelatnost za s canje hrvatske krune, uz pregovo-
re s hrvatskim plemstvom i Mlečanima. To je ujedno posljednji pomen kralja Bodina.
Umro je krajem 1100. ili početkom 1101. godine u Skadru, gdje je sahranjen u ma-
nas ru sv. Sergija i Vakha na Bojani. Ukoliko se uzme podatak iz Ljetopisa da Bodin
vlada 24 godine, pri čemu se ima u vidu njegovo savladarstvo sa ocom Mihailom (od
1076. do 1080.) onda je godina smr 1101. moguće tačna.
Bodinov testament56 ima sasvim realnu osnovu jer ga potvrđuje i papska
bula od 08. januara 1089. godine kojom je priznata Dukljanska arhiepiskopija, gdje
se nabraja jedanaest episkopija u njenom sastavu, a kao posljednja travunijska.
Manas r svetog Benedikta se pominje i u drugim poveljama dukljanskih
vladara – 1044, 1058, 1077. a u vezi sa ostvarivanjem prava i povlas ca. Posebno se
is če da niko iz Zahumlja ne naruši ovaj čin jer će se smatra neprijateljem.57 Razlog
ovoga is canja leži vjerovatno u činjenici da je Humska episkopija bila u manas ru sv.
Mihaila u Stonu još od vremena kralja Mihaila dukljanskog, u kome se nalazi njegova
k torska freska. Iz XI vijeka poznato je ime stonskog episkopa Gavrila, na osnovu
isprave iz 1044. godine, a u vezi sa benedik nskim manas rima na ostrvu Lokrumu
(primi hius episcopi… priores episcopos zachlmienses…).58 Još u vrijeme zahumskog
kneza Miroslava u Stonu je bila episkopija i njegovo sjedište, da bi posljednji humski
episkop Stefan prenio episkopiju u manas r svetog Petra i Pavla u Bijelom Polju, jer
mu je Uroš III „dao na uživanje manas r sv. Petra i sv. apostola Pavla na Limu, pošto
je njegova episkopija zapustjela” i tada su bile sjedinjene limska i stonsko-humska
episkopija.59
KRALJICA JAKVINTA
Ime Jaquintus – Jaquinta (od Hyakinthos) bilo je veoma poznato u XI i XII
vijeku u Bariju i okolini. „Jaquinta, filia Archiris de civitate Barensi”, dakle, ćerka vla-
stelinka Argirica iz Barija, udala se za dukljanskog kralja Bodina u vrijeme propas
vizan jske vlas (1080.) kada je vođa normanske stranke posje o lično dukljanskog
kralja Mihaila davši mu ćerku za sina. Među m, prema pričanju sina dračkog na-
mjesnika Nićifora Vrijenije ovaj krenu „pro v Dukljana i Hrvata”, koje pobijedi i vra
se pobjedonosno u Drač. Ipak, teško je to bilo ostvarljivo jer vizan jski arhon su
bili došli u nezgodan položaj zbog stranačkih borbi, među njima i Vrijenije, koje su
počele oko Carigrada (1077-1081.), da je čak namjesnik Drača Đorđe Monomahat
potražio sklonište kod kralja Mihaila u Duklji.60
55
I. Kukuljević, Codex diploma cus, I, 188.
56
B. Šekularac, Dukljansko-zetske povelje, Titograd 1987., 30.
57
Isto, 30.
58
D. Farla , Illyricum Sacrum, VI, Vene is, 1800., 45, 329.
59
Episkop Nikodim, Ston u srednjim vijekovima, Dubrovnik 1914., 57.
60
K. Jireček, Istorija Srba, I, 136.
Kralj Bodin je dobar dio svoje vladavine proveo u svađi sa svojim bratučedi-
ma, prije svih s knezom Branislavom, bratom od strica, i njegovim sinovima. Kraljica
Jakvinta je neprestano pods cala te sukobe, da je čak Branislav sa sinom bio pogu-
bljen pod Dubrovnikom, a sahranjeni su u Lokrumskom benedik nskom samosta-
nu.61
Iz pripovijedanja popa Dukljanina da se zaključi da Bodin nije učestvovao
u zadnjem dukljansko-vizan jskom ratu jer je bio teško bolestan,62 te da je Jakvinta
već igrala značajnu ulogu u kraljevstvu. Poslije Bodinove smr , ona je sve do 1114.
godine, s povremenim prekidima, bila na prijestolu dukljanskom, uz stalnu borbu
pretendenata Bodinova i Branislavljeva roda. U te sukobe periodično su se uplitali
raški župani i grčki namjesnici iz Drača, naročito Vukan i Uroš. Posebno su potpo-
magali raške zetove kao što je bio Vladimir. Raškoj struji se naročito pro vila kraljica
Jakvinta držeći se ofanzivne poli ke prema Raškoj naslijeđene od kralja Bodina.
Po nalogu kraljice Jakvinte otrovan je kralj Vladimir, otrovom spremljenim
u Kotoru, gdje je ona živjela i imala svoj dvor. Za to je optužila u Skadru kralja Do-
broslava koji bijaše na Morači potučen i zarobljen, a potom stavljen u tamnicu, gdje
ga Vladimirovi ljudi oslijepe i uškope, pa kao monaha zatvore u manas r sv. Sergija i
Vakha na Bojani, gdje je umro.
Poslije ovih zlodjela nastavljeni su sukobi u Duklji što je sve slabilo njenu
moć, tako da primat preuzimaju prijatelji Vizan je, čime je raški u caj jačao sve više.
Tako Vizan jci kod Kotora uhva še kraljicu Jakvintu i odvedoše u Carigrad, gdje je u
zatočeništvu i umrla.63
Iako je kraljica Jakvinta željela da visoko drži dukljansku krunu na glavi svo-
jih sinova, smrću najvećeg dukljanskog kralja Bodina, sa njim u grob pođoše i veliki
snovi o moćnoj kraljevini. Koristeći smutnju poslije Bodine smr , prvi se od Duklje
odmetnu vodeći bosanski ban.64
KRALJ ĐORĐE
Kralj Đorđe Vojislavljević je vladao dva puta u dukljanskoj kraljevini: prvi
put od 1114-1118, a drugi od 1125-1131. godine.
Poslije smr kralja Vladimira prevagnula je an vizan jska struja u Duklji,
na čelu koje je bila kraljica Jakvinta, uz čiju je pomoć došao na prijesto njen sin Đor-
đe. Vizan ncima osobito bijaše nepogodan sin Bodinov, kralj Đorđe.65 Među m,
pro v Đorđa su Vizan nci poveli ofanzivu iz Drača dux Coloinnes Cumano, da je kralj
bio prinuđen da se povuče u tvrđavu Oblik na Tarabošu, a vizan jska vojska uz po-
moć pretendenata na vlast osvoji Skadar. Za kralja, po carskoj vizan jskoj naredbi, a
po volji naroda, bi postavljen Grubeša 1118. godine, koga Jovan Komnin oslobodi iz
tamnice (iussu imparetoris cons tutus est rex a populo). Đorđe je čak morao pobjeći
u Rašku.66
Đorđe se prvi put pominje kao kralj u manas ru sv. Benedikta na otoku Lo-
krumu 1114. godine, kojom se potvrđuje da je ta crkva sa svojim nasljedstvom uvijek
61
62
63
K. Jireček, n. dj., 140.
64
65
K. Jireček, n. dj., 140.
66
57
bila kraljevska i da je to nasljedstvo dato sv. Benediktu.67 Već, naredne, 1115. godine
kralj Đorđe sa majkom kraljicom Jakvintom i sestrićem Grdom potvrđuje crkvu sv.
Mar na koju su sa njenim posjedima poklonili manas ru sv. Benedikta na Lokrumu
njegovi oci i gospodari.68 Dakle, ove povelje potvrđuju da je Đorđe postao kralj 1114.
godine kako piše i Ana Komnina, kada govori o vizan jsko-dukljanskim borbama i
dolaskom Grubeše na prijesto 1118. godine.
Kralj Đorđe je za svoje vlade održavao bliske odnose i korespondenciju sa
svojim saradnicima i podanicima koji su se nalazili i van dukljanske države. Naime,
pečat ovoga kralja nađen je u Bugarskoj koji po če iz 1114. godine, na kome piše na
reversu, na la nskom jeziku: Geor(gius) regis Bodini fillius (Đorđe sin kralja Bodina),
a na aversu figura sv. Georgija i natpis na grčkom: „O sve Georgije”.69 Dakle, sv.
Đorđe je kraljev zaš tnik, a poziv na oca, kralja Bodina, nije slučajna ako se zna da je
on bio od Bugara proglašen za „cara Petra” zbog zasluga u borbama na strani Bugara
pro v Vizan naca. Đorđe je, očigledno tražio strateškog partnera u borbama pro v
Vizan naca.
Upotrebom la nskog jezika na oficijelnom dokumentu (olovnom peča-
tu) predstavnik Bodinove dinas je je izrazio bliske teritorijalne i poli čke kontakte
Duklje sa italijanskom republikom na jadranskoj obali.70 Ne treba gubi iz vida činje-
nicu da je Đorđeva majka Jakvinta, koja ga je postavila na prijestolje,71 imala na njega
odlučujući u caj.
Godine 1125. kralj Đorđe, uz pomoć Mađara i Rašana, napadne Grubešu,
vizan jskog saradnika, i pod zidinama Bara ga pobijede. Grubeša izgubi bitku, ali i
glavu (umrije ili pogibe) i bi sahranjen sa kraljevskim počas ma u crkvi sv. Đorđa u
Baru.72 Poslije ove pobjede 1125. godine Đorđe drugi put zavlada dukljanskom dr-
žavom, „zadobije kraljevstvo, ali ne cijelu zemlju”, jer je braći kralja Grubeše morao
ustupi neke župe na upravu. Prije svega Gradihni, koji se oženio i živio u Raškoj, a
Dragilu Podgorje sa Nikšićem. Dragilo je nagovorio Đorđa da napadne Rašku gdje su
mu neki srodnici bili zatočili župana Uroša I. Kralj osvoji Rašku, a Uroša oslobodi i vra-
na prijesto. Ovo je ujedno bio i posljednji uspjeh dukljanskih vladara pro v Raške.
Gradihna pobježe u Zahumlje, a sinovi kralja Vladimira bježe u Drač kod vizan jskog
stratega. Sve su to bili razlozi da se organizuju pro vnici kralja Đorđa i da uz pomoć
Vizan naca povedu rat pro v njega.
Vođene su borbe oko Bara, sela Vranj i Mataguži u Ze , Oblika, Obolona
(Obluna) na Jezeru, bolje reći u cijeloj državi. Pro vnici su povremeno imali uspjeha i
zauzimali pojedina mjesta. Među m, kad su se Rašani uključili u rat kralj se povukao
u planine i utvrdio „u kastelu koji se zove Obolon”. Aleksije Kontostefan se vra o iz
Drača u Skadar, tako da su svi kraljevi pro vnici učestvovali u opsadi Obluna. U Đor-
đevoj vojsci izbije pobuna što je uslovilo pad Obluna. Kralj Đorđe bi zarobljen i preko
Drača poslat u Carigrad gdje je i umro.73
67
B. Šekularac, Dukljansko-zetske povelje 31-32.
68
Isto, 33.
69
B. Šekularac, Tragovi prošlos Crne Gore, 59.
70
J. Jurukova, Nov oloven pečat na Georgij Bodin, Numizma ka, II, Sofija 1984., 8-12.
71
I. Sindik, Postanak i razvitak Dukljanske države, Historija naroda Jugoslavije, I, Zagreb
1953. 260.
72
73
Na prijestolu je bio do 1131. godine. Padom Obluna, pao je i kralj i kra-
ljevstvo. Nastupa period sve većeg u caja vizan jskog i raškog. Iako je kralj Đorđe
oslobodio raškog vladara Uroša I iz tamnice i vra o na raški prijesto, ovaj se pridružio
Vizan jcima i pro vnicima dukljanskog kralja, što je bilo odlučujuće za njegovo zaro-
bljavanje i smrt. Time se gasi grana kralja Mihaila Vojislavljevića.
Kastel Oblun nalazio se vjerovatno pored istočne obale Malog blata Ska-
darskog jezera gdje se nalaze ostaci srednjevjekovnog utvrđenja – grada iden fiko-
vanog kao Obolon odnosno Oblun. Postoje jasni dokazi na terenu da utvrđenje leži
na ostacima nekog ilirsko-grčkog grada (keramika, zidovi, način zidanja temelja i sl.).
Oblik utvrđenja upućuje na zaključak da svojim dijelom ima an čki karakter, a dije-
lom kasno-rimski i vizan jski, a na osnovu ostataka srednjevjekovnog načina grad-
nje, izvode se zaključci da je na ovom mjestu egzis rao neki srednjevjekovni grad.
Ovo mjesto i danas dominira velikim dijelom basena Skadarskog jezera i Ćemovskog
polja.
KRALJ DOBROSLAV I KRALJ VLADIMIR II

Poslije Bodinove smr nastaju stalne borbe između pretendenata za kra-
ljevski prijesto. S jedne strane Bodinova struja, a s druge njegovi stričevići. U tu
borbu su se periodično uplitali raški župani i grčki namjesnici iz Drača. Naročito su
žestoki sukobi bili između Bodinove braće po ocu i njegovih sinova i žene. U m
borbama, narod i vlastela podstaknu mržnjom prema Bodinovoj udovici, ustoliče
na prijesto Bodinovog polubrata Dobroslava, po majci polugrka. Doduše, po običaj-
nom pravu u Duklji, kao i u Hrvatskoj toga doba, to mu je i pripadalo. Čim je stupio
na prijesto Dobroslav „uze kruto postupa sa narodom” (Regnanto eo caepit sedure
agere contra populum), posebno sa pristalicama kraljice Jakvinte i njenog sina. Uz
sve to vizan jski car je koris o svaku priliku da se umiješa u unutrašnje stvari Duklje.
Pri tome i Branislavljeva braća i sinovi se umiješaše u previranja u Duklji. Čak i mi-
roljubivi brat Kočapar ode u Rašku k županu Vukanu uz čiju pomoć stade navaljiva
na Dobroslava. U takvim okolnos ma Dobroslavu nije ostalo ništa drugo nego da se
prikloni Vizan ji, što je Aleksije I Komnin prihva o objeručke i Dobroslava priznao
za zakonitog kralja. Među m, njegova vladavina bi kratkog vijeka, jer provizan nski
velikaši i Branislavljevići iz Drača su pripremali svrgavanje Dobroslava. Umiješaše se
u unutrašnje razmirice i uz pomoć Vizan naca izvrše napad na Dobroslava. S unu-
trašnje strane napad su izvršili Kočapar i raški župan Vukan. U bici na Morači Dobro-
slavljeva vojska je poražena, a on zarobljen i poveden u zatočeništvo u Rašku. Vukan
opustoši dukljanske krajeve kroz koje je prošao, a Kočapar ostane da vlada u Duklji
(1101-1102.). Ali za kratko, jer ga je Vukan primorao da napus Duklju i pobjegne u
Bosnu, a za m u Zahumlje, gdje je i umro.74 Bio je oženjen ćerkom bosanskog bana.
Poslije Kočaparove smr 1103. godine raška struja je dovela na dukljanski
prijesto Vladimira II, unuka kralja Mihaila, odnosno Bodinovog sinovca (1103-1114.),
zeta raškog župana Vukana, koji je vladao dvanaest godina. Među m, an raška i
an vizan nska struja u Duklji, kraljica Jakvinta i sin joj Đorđe, nijesu sjeđeli skrštenih
ruku. Prvo su tajno iz raške tamnice izvukli kralja Dobroslava, kojeg su oslepjeli i uš-
kopili pa poslali kao monaha u manas r sv. Sergija i Vakha gdje je i umro.75
74
D. Živković, Istorija crnogorskog naroda, I, Ce nje 1989., 114; F. Milobar, n. dj., 36.
75
Isto.
59
Kralj Vladimir je vodio miroljubivu poli ku, i bar za kratko uspio da obezbi-
jedi mir u dukljanskoj državi, potpisavši mir sa vizan nskim carem. No, to nije sme-
talo vanjskim silama, vizan nskoj i raškoj državi, da uz pomoć unutrašnjih pro vnika,
rade na rušenju dukljanske države. Pokušavajući da bar sa raške strane osigura bezbi-
jednost oženio se ćerkom župana Vukana (et accepit uxorem filiam juppani Rassae).
Među m, me je samo ojačao raški u caj u Duklji. Uz to, kraljica Jakvinta je jedva
čekala priliku da svrgne kralja Vladimira. Ubrzo joj se pružila prilika da uz pomoć ne-
zadovoljnika i kraljevih dvorjana otruje kralja Vladimira. Vra vši se u Skadar, za tro-
vanje kralja, Jakvinta je okrivila bivšeg kralja Radoslava i njegovog sina Dobroslava,
o čemu je već bilo riječi. Tako, ne birajući sredstva, Jakvinta sa sinom Đorđem osvoji
dukljanski prijesto 1114. godine.76
KRALJ GRUBEŠA
Dolaskom na prijesto kralja Đorđa, Bodinova sina, Dukljom je nekoliko go-
dina vladala an raška i an vizan nska struja. Đorđe se obračunavao sa sinovima
kneza Branislava, koji 1118. godine pobjegoše u Drač, kod strica Gojislava. Samo Gru-
beša bi uhvaćen i bačen u tamnicu, u Skadru. Duks drački Caloinnes, sin cara Aleksije
Komnina poveo je tada ofanzivu pro v kralja dukljanskog Đorđa. Poslije bitke u kojoj
su učestvovali i prognani Dukljani iz Drača, Đorđe je bio primoran da se povuče na
brdo Oblik na Tarabošu, a Vizan nci osvojiše Skadar. Jovan Komnin oslobodi Gru-
bešu, ostavivši mu vojsku da sam komanduje, vra se u Drač. Tada Grubeša „po
carskoj naredbi bi postavljen od naroda za kralja”. Vizan nci, koji su imali unutrašnje
probleme, Grubeši su prepus li komandu. Pred Grubešinom i vizan nskom vojskom
kralj Đorđe je morao pobjeći u Rašku, a kraljica Jakvinta bi uhvaćena u svom dvoru u
Kotoru, poslata u zatočeništvo u Carigrad i tamo je umrla.77
U to vrijeme je došlo do rata između Vizan je i Ugarske, u kome se raška
držala prougarske poli ke. U sklopu te an vizan nske poli ke treba posmatra i na-
pad kralja Đorđa i Rašana na Duklju 1125. godine.78 U bici pod zidinama grada Bara
Grubešina vojska je poražena, a on sam poginuo ili umro. Sahranjen je u crkvi sv.
Đorđa u Baru 1125. godine. Tada kralj Đorđe drugi put zavlada Dukljom.
KRALJ GRADIHNA
Mada je kralj Đorđe ponovo preuzeo vlast u Duklji 1125. godine, morao
je dijelove kraljevine da prepus braći kralja Grubeše, Gradihni i Dragili. Gradihna
je živio u Raškoj i tamo bio oženjen. Upadom kralja Đorđa i postavljenjem na vlast
župana Uroša I, Gradihna je primoran da bježi u Zahumlje, a nešto kasnije, sa sinov-
cima pobjegao u Drač, pod zaš tu Vizan naca. Uz njihovu pomoć spremali su se za
napad na Đorđevu kraljevinu. Do sukoba je ubrzo i došlo. Vizan jska vojska je prodr-
la duboko na zetsku teritoriju, do Bara i sela u zetskoj ravnici. Kao i u prethodnim slu-
čajevima, Vizan nci prepuštaju komandu Gradihni, čija vojska zaposijeda utvrđenje
Oblik na Tarabošu. Kralj Đorđe se surovo obračuna sa zatočenim rođacima, naredivši
76
77
78
da se ubiju Dragilo i Mihailo.79 Izvršio je i napad na Oblik u pokušaju da ga osvoji.
Među m, zajedničkim nastupom vizan nskih snaga i utvrđene Gradihnine vojske,
vojska kralja Đorđa bi potučena. Pro v kralja Đorđa pođoše i Rašani, a on se skloni
u tvrđavu Oblun na Malom blatu. Pod stalnim napadima Rašana i Gradihne, Đorđe
je bio primoran da se preda. Gradihna ga je za m predao Vizan ncima koji ga zato-
čiše u Carigrad, gdje je i umro.80 Nakon toga, Gradihna je izabran za kralja na saboru
1131. godine. Vladao je jedanaest godina, tj. do 1141. godine. Mada je došao na
vlast uz pomoć vizan nske vojske i bio vizan nski saveznik, kasnije se priklanja raškoj
strani. Kralj Gradihna je opisan kao pravedan, miroljubiv, krotak i zaš tnik siro nje,
okupljajući izbjeglice sa svih strana. S druge strane, imao je brojne pro vnike, ali je
za svoje vlade „odolijevao brojnim zasjedama i neprijateljskim napadima od strane
zlih ljudi”. Ne precizira se kad je umro. Jedino se kaže da je „časno pokopan u Skadru
u crkvi sv. Sergija i Vakha, uz druge kraljeve”.81 Gradihna je ujedno i posljednji kralj iz
dinas je Vojislavljevića. Poslije njega se vladari tulišu kneževima.
KNEZ RADOSLAV II
Nakon smr kralja Gradihne nastavljaju se dinas čki sukobi koji sve više
slabe moć dukljanske države. Godine 1146. njegov najstariji sin knez Radoslav je
uspio da dođe na vlast (knesius Radoslavus) uz pomoć cara Manojla Komnina (1143-
1180.). To ga je svakako dovelo u položaj da izgubi kraljevsku krunu i da po povratku
iz Carigrada gdje je boravio na poziv cara morao dijeli vlast sa braćom Jovanom i
Vladimirom. Ovdje se prekida pričanje u spisu popa Dukljanina.82 Knez Radoslav nije
bio u prilici da bira stranu kojoj će se prikloni . To je bila Vizan ja, koja mu je dekre-
tom propisala uslove vladavine. Njegovi pro vnici se prikloniše raškoj struji i raškom
županu Urošu koji je bio u savezu s Arpadovcima, „dadoše mu Zetu i Travuniju, dok
Radoslavu i braći ostanu primorske strane od Kotora do Skadra” (Post haec surrexe-
runt quidam maligni, qui an qui inimici fuerunt et rebellaverunt ei, et adduxerunt
Dessam filium Vrossi, et dederunt ei Zentam et trabuniam; Radoslao autem et fra-
tribus ejus remansit mari ma regio, et civitas Dekaterum usque Scodarim).83 Poslije
toga nastaje građanski rat u Duklji. Radoslav je pred Desinom vojskom bio primoran
da se bori i za primorski dio svoje države gdje je dobijao pomoć od dračke teme i Vi-
zan naca. Ovaj rat je trajao duže vremena u kojem je Desa imao više uspjeha, jer se
u dvijema poveljama iz 1151. godine već tuliše kao: „Dessa Dioclie, Terbunie et Za-
cholmie dux” i „Desa magnus comes terre Zahulmie”.84 Izgleda da je posredovanjem
Vizan je došlo do mira i uspostavljanja granice između teritorija kneza Radoslava i
raških župana, sve do 1164. godine, kada zavlada Raškom Stefan Nemanja i stade
navaljiva na Duklju. Već oko 1168. stade osvaja Kotor i Duklju.85 Dakle, nastupa
period raške dominacije u Duklji. Prema pisanju Stefana Prvovjenčanog, Nemanja je
oslobodivši se vizan jske vlas 1183. godine u ofanzivi na Duklju osvojio „istovuju
79
Istorija Crne Gore, I, 401-402.
80
D. Živković, n. dj., 116.
81
82
D. Živković, n. dj., 116.
83
84
B. Šekularac, Dukljansko-zetske povelje, 25; Fermendžin, Acta Bosnae, 2.
85
61
djedinu svoju”, porušio sve njene gradove (Danj, Skadar, Drivast, Svač, Ulcinj i slavni
grad Bar), a ostavio Kotor u kome sagradi svoj dvor.86
KNJEGINJA DESISLAVA
Dukljanska država je tokom XII stoljeća znatno oslabila da bi krajem ovog
vijeka propala zbog stalnih ratova sa spoljnim neprijateljima i unutrašnjim borbama
za vlast. Sredinom ovog vijeka vladar više nije kralj, već knez, koji je vladao samo Pri-
morjem. Djelimično je poslije smr kneza Radoslava ojačao knez Mihailo, sin kralja
Vladimira, koji je ponovo proširio vlast na trebinjsku oblast. Naslijedila ga je žena,
knjeginja Desislava, koja je, saznajemo iz njene povelje,87 imala vlast i nad Šumetom,
te osobno rješavala spor oko neke zemlje crkve sv. Mar na. U te sporove je bio umi-
ješan i Dubrovnik, a otok Mljet je već u XI stoljeću bio pod Zahumljem.88
Knjeginja Desislava se posljednji put pominje u povelji od 15. juna 1193.
godine kojom Đuraš, sin Andrijin, vraća crkvi sv. Mar na otetu zemlju.89
Povelja knjeginje Desislave, žene posljednjeg dukljanskog kneza Mihaila,
izdata 1189. godine, odslikava kraj dukljanske države i njen pad pod dominaciju Raš-
ke i Nemanjića. Naime, knjeginja je izgubivši vlast pred navalom Nemanje u Duklju,
našla utočište u Dubrovniku, kome je ustupila svoja dva broda. U njenoj pratnji su bili
arhiepiskop barski Grgur, župani Černeh i Crenik, kaznac Grdomil i druga vlastela sa
dvora. Dakle, pored knjeginje, zemlju je napus la kompletna administracija, dvorska
kancelarija i najveći crkveni dostojanstvenici. Pouzdano se zna da se arhiepiskop Gr-
gur nije više vra o u Bar već je ostao u Zadru.90
Posljednji trzaji dukljanske vlastele i dukljanskih gradova da se odupru ru-
šitelju dukljanske države Stefanu Nemanji bili su osamdese h godina XII vijeka, kada
se Kotor i Dubrovnik izmiriše i sklopiše mir 1181. godine. Pregovore je vodio kotorski
knez Trifun i dubrovački knez Flasio, ali je Nemanjino osvajanje Kotora učinilo da
Trifun i još nekoliko plemićkih kotorskih porodica emigrira u Dubrovnik. Kotor je ko-
načno pao pod vlast raškog župana Nemanje 1186. godine.91
Iako je Kotor šezdese h godina XII vijeka počeo da u spoljnopoli čkim od-
nosima nastupa samostalno, jer je oslabila centralna vlast u Duklji, on je dugo vre-
mena bio jedan od ključnih centara dukljanske države, naročito u vrijeme kraljeva
Mihaila i Bodina. Upravo iz Kotora, u kome je živjela, kraljica Jakvinta je vodila borbu
za vlast i dukljanski prijesto.92 Mada je Skadar bio prijestonica dukljanske države,
a u njemu manas r sv. Sergija i Vakha mauzolej dukljanskih kraljeva, Bar sjedište
dukljanske crkve, Kotor je zbog težnji prema zapadu, te dukljanskih teritorija u Tra-
vuniji i Zahumlju, bio glavno strateško mjesto u državi, ne samo za trgovinu, nego i
za vojne ak vnos . I Budva je u vrijeme dukljanskih kraljeva igrala značajnu ulogu u
kraljevini, jer je predstavljala vezu između južnog dijela Primorja, odnosno gradova
Ulcinja i Bara, sa Bokokotorskim zalivom i gradovima u njemu.
86
87
B. Šekularac, Dukljansko-zetske povelje, 26-27.
88
V. Fore ć, Povijest Dubrovnika, I, 44.
89
B. Šekularac, Dukljansko-zetske povelje, 34.
90
K. Jireček, Istorija Srba, I, 153.
91
Isto.
92
Iako je dukljanska država osamdese h godina XII vijeka potpala pod vlast
Raške, ona će kroz cio srednji vijek, kao Duklja, kasnije kao Zeta, u državi Nemanjića
ima svoju individualnost, kao i udiona kneževina, čiju su tulu, kao Dioklije, Zete ili
Pomorske zemlje redovno nosili kraljevi ili prijestolonasljednici dinas je Nemanjića.
Takvo stanje će potraja sve do propas srpske države sredinom XIV vijeka kada
Balšići obnavljaju zetsku državu.
Dr Danilo Radojević: UZROCI POJAVE SRPSKOG IMENA U CRNOJ GORI
63
UZROCI POJAVE SRPSKOG IMENA Dr Danilo

Radojević,
U CRNOJ GORI akademik DANU
Pogrješno je shvatanje da pojam nacija ne spada i u etničku kategoriju, jer

jezgro svake nacije čini određeni etnos kome se pridružuju asimilirani dijelovi dru-
gih etnosa. Nacija nije ništa drugo do određeni oblik, faza, kulturni i duhovni sklop
nekoga naroda, na njegovom putu istoriskog razvoja. Iz asimilatorskih pobuda, neke
evropske vladajuće grupe forsirale su pojam nacija, što je bila zamjena za (labaviji)
pojam državljanstvo, jer su smatrale da taj termin može ima jače („objedinjava-
juće“) psihološko djejstvo. Pojmom nacija opravdavano je razvijanje jedinstvenog
prosvjetnog i kulturnog sistema, te nadređivanje jezika hegemonog naroda.
Unifikatorski projek stalno su aktuelni, i traju, u odnosu na pojedince ili
manje grupe (ili čak cijele narode). U nekijem slučajevima asimilacija je dobijala dra-
s čne (agresivne) forme, naročito prema manjim grupama koje su dospijevale pod
pri sak kompaktne populacije drugoga naroda. Dosadašnje istorisko iskustvo poka-
zuje da je asimilatorska poli ka u nekim slučajevima bila nemoćna.
Pometnja u shvatanju dis nkcije između pojmova narod i nacija nastala
je kada je insis rano da se pojam državljanstvo nadredi pojedinim etnosima. Narod
označava jedan dovršeni proces stapanja bliskih plemena i pripadnika raznih etno-
sa, a nacija bi značila mlađi fenomen prirođavanja, pod djejstvom kulture, školstva,
državnog jezika i dr.
U srpskoj (asimilatorskoj) istoriografiji održava se shvatanje da je raško (srp-
sko) posjedovanje zetske (crnogorske) državne teritorije, od kraja XII. vijeka do 1355,
(trajni) izvor srpskog „legi miteta“ i nad današnjom Crnom Gorom. Apsurdnost po-
menute teze izbija u cjelini kada je uporedimo sa osvajanjima u evropskim i svjetskim
razmjerama, koja danas ne mogu služi nikome kao osnova za traženje „legi miteta“
nad teritorijama i narodima. Pozivanje na „istorisko pravo“ anahron je način mišlje-
nja.
Istoričar Vasilj Popović podvrgao je kri ci pozivanje na „istorisko pravo“ u
tekstu „Nacionalno načelo u savremenoj istoriji“, negirajući valjanost pozivanja na
to pravo kada je bilo potrebno dokaziva da Austrija i Mađarska ne mogu legi mno
potraživa oduzete teritorije koje su te države stoljećima pošjedovale, već da, na
temelju usvojenog „nacionalnog načela“, pripadaju tzv. troimenom narodu, tj. no-
voformiranoj kraljevini SHS.1
1
V. Popović, Nacionalno načelo u savremenoj istoriji, „Godišnjica Nikole Čupića“, XXXVI, Be-
ograd 1927, 28-72. - Zbog izrazito različitog istoriskog puta Crne Gore i Srbije, srpski autori su prinuđeni
Uporište za produženo dokazivanje teze o srpskom „istoriskom pravu“ nad
crnogorskim tlom, narodom i njegovom kulturom, pokušavalo se naći u tome što je
pravoslavlje iz Raške, državnim metodama, od 30- h godina XIII. vijeka, šireno po
Ze (Crnoj Gori).
Dugotrajni proces prihvatanja fakta da je crnogorska nacija realnost, re-
flektovao se i u različi m vidovima njenog definisanja, kao i u određivanju različi h
„datuma“ nastanka. Ti su „datumi“ u velikom rasponu: od epohe Crnojevića, preko
Berlinskog kongresa (1878), do djelovanja crnogorske emigracije u Gae (od 1919) i
komunis čkog pokreta.
Traganje, na osnovu valjano tre ranih istoriskih, arheoloških, lingvis čkih i
drugih činjenica, za op malnom mogućnošću interdisciplinarne rekonstrukcije proš-
los jednog naroda, bez poli čkih prepreka i limi ranja, preduslov je naučnog rje-
šenja etnogeneze. Među m, kad je u pitanju napor pojedinih istraživača da ispitaju
prošlost crnogorskog naroda, da pokušaju utvrdi etničke supstrate koji su formirali
njegov korpus, obavezno se jave oštri otpori s velikosrpskijeh pozicija, u korijenu se
odbacuje svaki takav pokušaj, uz tvrdnju da se radi o „nenaučnoj“ metodologiji.
Autori koji osporavaju rad na istraživanju etnogeneze Crnogoraca, tvrdeći
da se radi o predimenzioniranju etničkog nad društvenijem faktorima, te o forsiranju
„krvne veze“, te ravnajući istraživanje porijekla s rasis čkim pristupom etnogene-
zi, - ne zamjeraju onijem srpskijem istoričarima koji apriorno „dokazuju“ „krvno“
srodstvo Crnogoraca i Srba, pa preko toga i ne priznaju crnogorski narodni iden tet.
Činjenica da je za posljednja tri stoljeća dolazilo do velikijeh iseljavanja Crnogoraca
u oblas koje sada pripadaju Srbiji, što je dovodilo do pomjeranja sjeveroistočnijeh
granica crnogorskog jezika (vokabulara, akcenatskih osobenos , govornijeh fraza),
etosa, običaja, kulture življenja, antropološkog pa, - ne opravdava tezu o „istorod-
nos “ Crnogoraca i Srba. Tu činjenicu o pomjeranju crnogorske granice zbog iselja-
vanja, jedan broj srpskijeh naučnika zaobilazi jer bi onda morali govori o snažnom
u caju crnogorskog jezika, kulture življenja, i td. na razvoj srpskog jezika i psihofizič-
ke kons tucije jednog dijela Srba.
Za Crnogorce se postavlja etnički i e čki problem, kada ih agitatori na-
značuju „dijelom“ („najčis jim“) srpskog naroda. Ta ih teza meće u položaj da budu
„dio“ srpskog naroda koji je u sebe inkorporirao pripadnike i drugijeh naroda (Dar-
danaca, Cincara, Vlaha, Makedonaca, Grka, Roma, Bugara i dr.). Što se če naglaša-
da (uporno) ponavljaju apriornu tvrdnju o „istom” porjeklu Crnogoraca i Srba. Između dva svjetska rata,
kada se mislilo da je dovršeno srpsko osvajanje susjednih teritorija i naroda, radilo se na uklapanju u
srpsku povijest i epohe iz dukljanske (crnogorske) istorije, perioda dinas je Vojislavljevića koji je prijet-
hodio Nemanjićima. Rješenje je „nađeno“ u uspostavljanju „rodbinske“ veze između crnogorske i srp-
ske dinas je, proglašavanjem dva dvoranina koje je kralj Bodin postavio za namjesnike u Raškoj (Srbiji),
za njegove rođake i „pretke“ Nemanjića. - Između dva svjetska rata srpski poli čari su priječili zahtjeve
za autonomijom, is čući da bi me priznali da su 1919. „svesno obmanuli ceo svet za vreme sklapanja
mirovnog ugovora“ jer je Jugoslavija „stvorena da se udovolji principu nacionalnos “. - Jovan Cvijić je
bio jedan od članova ma naučnika koji su velikim silama u Parizu prezen rali (lažne) podatke da u
državi koja treba da bude formirana živi samo jedan narod pa je tada učesnicima mirovne konferencije
dostavljena i etnografska mapa: Carte etnografique des regions septentrionales Yougoslaves par J. Cvi-
jić, izdata uz brošuru Fron ere septentrionales des Yougoslaves, Paris 1919. - Cvijić je radio na temelju
ranijih mapa na kojima su kar rane velikodržavne pretenzije. Takva je Etnografska karta srpskih zemalja
koju je priredila omladina Velike škole u Beogradu (publikovana kao prilog „Prosvetnom glasniku“, janu-
ara 1892). Na toj mapi su, kao „srpske zemlje“ ucrtane: Istočna polovina Istre, Hrvatska, Slavonija, južna
Ugarska, Bosna, Hercegovina, Crna Gora, Makedonija, zapadna Bugarska (kraj oko Dragomane prikazan
je kao „srpski“, a istočno od Sofije da „ima“ Bugara koji se, po ovoj mapi, pros ru tek od rijeke Isker).
Mapa inače odgovara granicama Pećke patrijaršije u vremenu od 1557. do 1683.
65
vanja čistote Crnogoraca namjerno se zapostavlja činjenica da je i crnogorski narod
crnogorizirao jedan dio Ilira, Romana, Albanaca i dr. naroda što isključuje legendu o
njihovoj slavenskoj „čisto “. Srpski agitatori sopstvenu „rasnu“ nečistotu vide kao
asimilatorsku snagu.
U nauci je konstatovana činjenica da su u uzročno-posljedičnom odnosu
narod i država2, da narod teži da stvori vlas tu državu, a da država (kad je formi-
rana) stvara uslove za razvijanje en teta naroda. Da bi bilo olakšano negiranje da
se formirao crnogorski narod u srednjem vijeku, istoričari velikosrpske orijentacije
isključuju iz crnogorske istorije period Dukljanske Države koja je bila pos gla, u XI.
stoljeću, suverenitet i status kraljevine, a dukljansko-barska biskupija postala nadbi-
skupija. Taj se period crnogorske povijes jednostavno prikazuje kao „srpski“. Zbog
toga u crnogorske školske programe nije unošeno znamenito djelo Popa Dukljanina
Kraljevstvo Slavena, u kome je, na osobit način, prikazana istorija Duklje. Među m,
mitropolit Petar I, iako je tada istorisko znanje bilo oskudno, u svojoj Kratkoj istoriji
Crne Gore govori o dukljanskom periodu crnogorske istorije, da je Crna Gora (Zeta)
imala „svoe vladatelje banove, kako pređe srbskieh carah od Nemanjina doma, tako
i po presječeniju te carske familie“.3
Konstan n Jireček je utvrdio da u svim srpskijem rodoslovima, poveljama
i dr. dokumen ma, spiskovi srpskijeh vladara počinju sa osnivačem dinas je Nema-
njića, što znači da u srednjovjekovnim istoriografskim spisima nikad nije uključivana
stara dukljanska (crnogorska) istorija.4 Pišući o tom pitanju, Stojan Novaković veli
da se u svijem pomenima srpske provenijencije Zeta i Primorje odvajaju „od raških
zemalja“.5 U istoriografiji je utvrđeno da u raškim pisanijem spomenicima nema po-
mena ni o prvom crnogorskom svecu, knezu Vladimiru (oko 970-1016) jer je Raška
„gledala da svuda ponizi i sebi da potčini slavu Zete“.6 Razumljiv je ovakav odnos
prema kulturnijem, državnijem i crkvenijem tradicijama crnogorskog naroda, jer je
trebalo uniš svako njegovo uporište, a isto tako otkloni konkurenciju razvijanju
kulta sopstvene (osvajačke) dinas je.
Nastankom prvog srpskog (pravoslavnog) građanskog sloja u Austriji koji
daje prve (roman čarske) istoričare i književnike, u čijim se djelima razvija kult feu-
dalne države (Nemanjićke), rađaju se aspiracije i prema Crnoj Gori.
2
Crnogorci su privikavani na privid svoga postojanja i u periodu nakon drugog svjetskog
rata. Ni strukturi koja je držala vlast u Crnoj Gori kao ni naučnim poslenicima, nije smetalo što u prvi-
jem izdanjima Enciklopedije Jugoslavije Leksikografskog zavoda FNRJ, nema jedinice Crnogorci. Na to
je jedino reagirao autor ovijeh redova: „Čitaoci će se još više začudi kada vide da ne postoji jedinica
Crnogorci, ma da su data objašnjenja za sve nacije i za sve grupacije naroda. Kao logična posljedica ova-
kvog stava redaktora Enciklopedije, potpuno je izostao prijegled crnogorske istorije i svih crnogorskih
duhovnih tekovina do sada! Znači, jedan jugoslavenski zavod nije obradio u posebnoj jedinici poli čku i
kulturnu istoriju čitavog jednog naroda!“ (Danilo Radojević, Enciklopedijske nedosljednos , „Književne
novine“, br. 294, Beograd, 4. II. 1967, 8).
3
„Grlica“, 1835, 55-56.
4
K. Jireček, Istorija Srba I, 153.
5
S. Novaković, Brskovo, Danj..., „Rad“ XXXVII, 1876, 5-6. - Još je T. Taranovski između dva
svjetska rata, u knjizi Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi (Beograd 1933), prikazao da je poče-
tak srpskog državnog razvitka od Nemanjića. U tadašnjem asimilatorskom poli čkom trendu javila se
reakcija na knjigu Taranovskog, u radnji Nikole Radojičića, Društveno i državno uređenje kod Srba u
ranom srednjem veku prema Barskom rodoslovu („Glasnik Skopskog naučnog društva“ XV, 1935, 1-28),
kojom preuzima crnogorsku državnu tradiciju, tre rajući je kao najstariji dio „srpske“, pa zato za knjigu
Taranovskog veli da je jedna u nizu starijeh ljetopisa i rodoslova, u kojima se prikazuje početak srpske
države od Nemanje.
6
Č. Marjanović, Sve Jovan Vladimir, Beograd 1925, 71-72.
Odlaganjem izučavanja sloja svijes koji je nametnut crnogorskom narodu,
o njegovoj „pripadnos “ srpskom narodu, ostavlja se mogućnost agitatorima veli-
kosrpske koncepcije da taj sloj i dalje koriste kao „dokumentaciju“ za osporavanje
iden teta i autohtonog porijekla i razvoja crnogorskog naroda. Posebno je značajno
izuči djelovanje na svijest Crnogoraca nekih ins tucija, organizacija, pojedinaca i
dr., kao što su: a) pećka patrijaršija, b) karlovačka mitropolija, čiji se u caj, nakon
Napoleonovog odstranjivanja jurisdikcije crnogorske mitropolije iz Primorja (1808),
proširuje na to područje, c) izvanjci, u kulturno-prosvjetnom, publicis čkom i poli č-
kom životu Crne Gore, d) Vuk Karadžić, njegovo višestruko djelovanje i publikovanje
crnogorskog usmenog stvaralaštva pod srpskom nominacijom, e) srpski agitatori na
temelju poli čkog programa Načertanija, f) pjesničko djelo Petra II. Petrovića Njego-
ša, njegovo formiranje kulta Miloša Obilića7, g) agitacija Ujedinjene omladine srpske
(1866-1872), h) poli čki kurs kralja Nikole, usmjerenog pijemontskim aspiracijama,
i) uvoz u Crnu Goru udžbenika iz Vojvodine, a docnije i iz Srbije, j) izjednačavanje
pripadnos pravoslavnoj konfesiji sa srpskim narodom i dr. Analizom pomenu h pi-
tanja dolazi se do spoznaje o uzrocima i karakteru pojave tzv. „srpskog ośećanja“ kod
jednog dijela crnogorskog naroda, što se javlja od sredine XIX. vijeka.
U cilju negiranja socioloških uslova za formiranje svijes o sebi kod crno-
gorskog naroda, is če se da je Crna Gora do 1878. godine imala samo dva gradska
naselja, pri čemu se zanemaruje fakat da kod svakog naroda postoji dugi period,
prije stvaranja građanstva, - takozvano spontano, primjereno vremenu, razvijanje
kolek vne svijes . Tre ranjem Crnogoraca u šjevernom dijelu zemlje kao Hercego-
vaca, a u Primorju kao Bokelja, te prenaglašavanjem autarhičnos starih plemenskih
jedinica, želi se stvori privid argumentacije za tvrdnju da crnogorski narod nije mo-
gao ima svijes o sebi. Jedan od primjera koje navodi Gligor Stanojević, da je Op-
š crnogorski zbor, 1688. godine, donio odluku da svi budu „jedno i zajedno svuđ“,
predstavlja manifestaciju opštecrnogorskog jedinstva, što negira tvrdnje o razbijeno-
s i nemanju zajedničkog cilja.
Zanimljivo je istaći da is autori, na temelju te iste tvrdnje o „razdroblje-
nos “ crnogorskog stanovništva, izvode zaključak da je taj narod bio vođen u borbu
- „srpskom nacionalnom idejom“. Iz toga bi se mogao izves zaključak da pomenuta
„srpska“ ideja ima biološko-genska svojstva jer se ne postavlja pitanje argumentacije
o njenom postojanju i djelovanju i u slučaju navedene plemenske, i druge, isparce-
lisanos .
Što se če problema nerazvijenos gradskih centara u Crnoj Gori, taj se ar-
gument može jednako odnosi i na Srbiju, jer sve do druge polovine XIX. vijeka u njoj
nema gradova, što znači da ni kod Srba nije bila razvijena građanska klasa. Pošto su
se prve palanke počele jače razvija tek nakon što su turske posade napuš le utvr-
đenja, 1867. godine, pri kraju prošloga vijeka bilo je samo 12,49% gradskog (pala-
načkog) stanovništva.8 U približno isto vrijeme, u slobodnom dijelu Crne Gore bio je
nešto viši procenat gradskog stanovništva (15,57%). Inače, varoši u Srbiji su „novijeg
postanja i od ostalih sela razlikuju se jedino me što imaju po nekoliko dućana“.9 Sre-
7
D. Radojević, O pojavi lika Miloša Obilića kao mitskog junaka u svijes Crnogoraca, „Ars“,
br. 1, Ce nje 1988.
8
V. Karić, Srbija, Beograd 1887, 153.
9
Op. cit., 152. - Ponavlja se tvrdnja da u Crnoj Gori, do 1918, nije bilo industrije, te da je
crnogorska država morala zbog toga nesta . Među m, do tada je i u Srbiji industrija bila u začetku, u
kojoj je, 1900. radilo svega oko 1500 radnika. Prva fabrika je bila topolivnica u Kragujevcu i barutana u
Strugarima, za m pivare, strugare, cementara u Ripnju i fabrika teks la u Paraćinu.
67
ten L. Popović svjedoči da u Beogradu, prije nego je carska Rusija primorala turskog
sultana da ha šerifom dadne samoupravu Srbiji (1830), - nije bilo srpskog stanovniš-
tva, osim „podstanara“.10
Da bi dokazali tezu o nepostojanju nosilaca crnogorske narodne svijes ,
neki autori govore da stanovništvo crnogorskih gradova nije bilo homogeno, već da
je u njima bilo pripadnika druge konfesije (osim pravoslavne) i druge narodnos . Ta
je tvrdnja tačna, ali ona ne može posluži za dokazivanje nehomogenos crnogor-
skog stanovništva, kad je u pitanju crnogorsko narodno ošjećanje. Pro vurječnost je
očigledna, jer se za is sastav crnogorskog stanovništva tvrdi da je, i kod pomenute
„isparcelisanos “, bilo „objedinjeno“ „srpskom nacionalnom idejom“, što bi značilo
da nije moglo bi pod is jem uslovima objedinjeno crnogorskom nacionalnom ide-
jom. Osim toga, nehomogenost gradskog stanovništva, o kojoj je bila riječ, nije crno-
gorska specifičnost; kao primjer mogu posluži podatci za srpsku sredinu: Beograd
je, na primjer, imao 69.764 stanovnika 1900. godine, od kojih je skoro dvije trećine
pripadalo drugijem narodima (Bugari, Makedonci, Grci, Nijemci, Crnogorci, Rumuni,
Cincari, Romi, Jevreji i dr.)11, ili je doseljeno iz različi jeh oblas i zemalja (Makedoni-
je, Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Mađarske i td.).
Tvrdnja da je nacionalna i istoriska svijest Crnogoraca bila „srpska“ nije za-
snovana na činjenicama, već na ideološko-propagandnom zaključivanju. Kao „dokaz“
uopšteno se pominje narodna tradicija Crnogoraca, usmena poezija, književnost, pu-
blicis ka i dr. Kada se izvrši analiza svakoga od ovijeh navedenijeh „argumenata“,
dolazi se do zaključka da nijedan od njih ne može posluži kao oslonac za donošenje
pomenutog suda o narodnoj i istoriskoj svijes Crnogoraca. Zapravo, dolazi se do
realnih podataka koji govore o shvatanjima crnogorskijeh stvaralaca u određenom
istoriskom trenutku, o ulozi poezije u duhovnom životu i borbi naroda za održanje
svijes o sebi, slobodi življenja, svojoj kulturi, vjeri, pogledu na svijet i e čkim nor-
mama.
Crnogorska književnost i njeno prožimanje s talijanskom i hrvatskom, u
jednom periodu, veoma je značajno područje za razumijevanje razvoja crnogorskog
duhovnog bića. Što se če karaktera crnogorskog usmenog stvaralaštva, vrijedno je
naves Njegošev sud: „Za crnogorske pjesme može se reći da se u njima sadržava
istorija ovoga naroda, koji nikakve žrtve nije poštedio, samo da sačuva svoju slobo-
du. Is na da poezija na nekim mjes ma po nešto uveličava podvige Crnogoraca, no
na mnogima i važnijima drži se strogo tačnos “.12
Djelovanje izvanjaca u crnogorskoj kulturi, prosvje i upravi ostavilo je zna-
čajan trag u formiranju novog toka svijes o sebi jednoga dijela Crnogoraca. Prva
dva crnogorska udžbenika sastavio je Dimitrije Milaković, Njegošev sekretar, davši im
naslove: Srpski bukvar radi učenja mladeži crkovnomu i graždanskomu čitanju (1836)
i Srpska grama ka (1838). Docnije piše školske programe i postaje školski nadzornik
Vojvođanin Milan Kos ć (1840-1880), rektor Bogoslovije na Ce nju, koji je postao
(1870) član ce njskog odbora Ujedinjene omladine srpske, čiji su članovi pretežno
bili izvanjci.
10
S. L. Popović, Putovanje po Srbiji 1878-1880, Beograd 1950.
11
Istorija Beograda, Beograd 1974.
12
Ogledalo srpsko, Beograd 1927. - Njegoš, kao što se vidi, govori o crnogorskom narodu i
njegovom usmenom stvaralaštvu, nominirajući ga kao crnogorsko; među m, u posljednje vrijeme neki
crnogorski autori izbjegavaju posesivni oblik - crnogorsko. - Osobenos crnogorskog usmenog stvara-
laštva obradili su: Radovan Zogović, Radosav Medenica, Niko S. Mar nović, Vukoman Džaković, Radoje
Radojević, B. N. Pu lov, Branko Banjević, Radoslav Rotković, Vojislav Nikčević, i dr.
Mladi kralj Nikola je, na putu za Rusiju, srio u Beču popa Mihaila Rajev-
skog, kojega je angažirao da sačini program za ce njsku Bogosloviju; nešto docnije
Rajevski saopštava kralju Nikoli da je dobio Ustav beogradske (srpske) seminarije
(Bogoslovije), pa da je pristupio „sastavljanju programa za crnogorsku bogosloviju“,
u kome predlaže da se u njoj predaju, između ostalijeh, predme : srpski jezik, srpska
istorija, srpska liturgija, crkvena istorija („osobito srpska i ruska“).13
I u Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi javljaju se izvanjci koji su postavljeni na
u cajna mjesta, pa su ostavili vidljiv trag u širenju ideja Načertanija, srpskog osvajač-
kog poli čkog programa. Nikanor Ivanović, prvo iguman Ce njskog manas ra, a za-
m, od 1858. do 1860, mitropolit, prvi je uveo, 1856, godine, proslavljanje kulta Save
Nemanjića u ce njskoj osnovnoj školi.14 Ivanović je to učinio samo petnaest godina
pošto je srpski knez Mihailo izdao naredbu (1841) da se u Srbiji proslavlja Sava kao
školski patron. U istome smjeru je radio i Nićifor Dučić, iguman Ce njskog manas ra,
koji je, pošto je preprtljao u Beograd, bio zadužen da radi na asimilaciji Makedonaca.
U drugoj polovini XIX. stoljeća dio školovanijeh Crnogoraca prihvata srpsku
propagandu, da su svi pravoslavci - „Srbi“, pa tako su tre rani i Crnogorci. Taj pri sak
agitacije i na svijest samijeh Srba, dobro daje prof. beogradske Velike škole Vladimir
Karić, koji kaže da Srbin „drži veoma mnogo na to što se zove hrišćaninom, i to baš
pravoslavnim, i ide u tome tako daleko da ne odvaja veru od narodnos svoje, da je
naziva srpskom verom, i da, na posletku, čoveka ma koje narodnos hoće da nazove
Srbinom, ako je samo pravoslavni“.15 Dositej Obradović je imao drukčiji stav: smatrao
je da su svi južni Slaveni (katolici, pravoslavci i muslimani) - Srbi. Pomenu Dositejev
stav preuzeo je Vuk Karadžić, koji je pisao (1833): „Samo da je Šokce dotle doves da
reknu da su Srbi i da prime naša slova, a neka vjeruju što im drago“.16
U Crnoj Gori je ideju o jednačenju pripadnos pravoslavlju i „srpskom“ na-
rodu iskazao izvanjac Jovan Sundečić, zaključivši da „Rus spaja sa pravoslavljem Sla-
vjanstvo, a Srbin vjeru (pravoslavnu - D.R.) sa srbstvom“, što je imalo snažan odraz u
ondašnjem crnogorskom društvu.
Poznato je da je borba Crnogoraca za očuvanje slobode izazivala divljenje
jednog dijela književnika južnoslavenskih naroda (Ivan Mažuranić, Fran Levs k, Đura
Jakšić, Jakov Ignjatović, i dr.). Naročito u Vojvodini rađeno je na uzdizanju podviga i
osobina crnogorskog naroda, suprotstavljajući ga tadašnjoj srpskoj kompromisnoj
poli ci. Na tome je zasnovano skoro cijelo pjesničko djelo Njegoševo, koji stalno is -
če tradiciju borbe Crnogoraca, sve do Crnojevića. Pored toga (opravdanog) odušev-
ljenja, razvio se i roman čarski odnos, sa naglašenijem iracionalnim stanjem duha.
Iza takvoga odnosa stoji dublja tendencija, da se razvije kod Crnogoraca srpska svi-
jest. Na taj način je pomjerana njihova svijest o svom osnovnom cilju: da očuvaju
slobodu, da se bore „neprijatelju ove krajine doć glave“, kako je jasno napisao mitro-
polit Visarion Borilović, 1691. godine.17 Ili, kako je cilj borbe crnogorskog naroda sa-
13
„Zapisi“, 6, 1940, 339.
14
Petar Popović, Ce njska škola 1834-1934, 93-94.
15
V. Karić, Srbija, 226.
16
„Kovčežić“, Beč 1849.
17
J. M. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore, Ce nje 1956, 3. - Braneći svoj
narod da nije razbojnički, mitropolit Danilo Petrović je pisao (1727) da Crnogorci ne čine nasilja i da
nemaju zle namjere, već da sami sebe brane i svoj častan opstanak: „...nego stoje siromasi svrh sebe i
brane dušu i vjeru“.
69
žeo, sredinom XVIII. vijeka, vladika Vasilije Petrović: „A mi smo dužni na našu zemlju
za svoju vjeru i otečestvo svoju krv proli “.18
Sadržaj kvalifika va koje je propaganda u Vojvodini davala crnogorskoj bor-
bi i Crnogorcima (srpski Pijemont; najbolji, najčis ji dio srpskog naroda; alem kamen
krune Nemanjića; izabrani narod; kandilo srpske slobode; neoborivi stub srpstva, i
td.) pomućivao je jednom dijelu Crnogoraca jasne pozicije, namećući im mutne ci-
ljeve: borbu za feudalne ideale drugog naroda. Sve navedene maglovite, pate čne i
lažne kvalifika ve Crnogoraca, njihove istorije i borbe, njihov potuđeni dio, samoza-
dovoljno i bez osjećanja s da i saznanja da je to put nestanka crnogorskog naroda, -
ponavlja. Ti apsurdni superla vi o prvijenstvu u odnosu na slavenske narode koji su u
neslobodi vjekovima živjeli, u cali su na stvaranje nerealne slike o sebi kao o narodu
sa posebnom istoriskom ulogom.
Kao najizrazi ji primjer tendencioznog, roman čarskog slavljenja borbe
Crnogoraca19 može se naves tekst vojvođanskog književnika Jakova Ignjatovića,
objavljen u vrijeme crnogorsko-turskog rata 1862. godine.20 Taj roman zam u slav-
ljenju Crnogoraca, podmetanje ideje da su nadnarod i čuvari „srpske zublje slobo-
de“, bio je vid njihovog posrbljavanja, oblik asimilacije. Zanimljiv je primjer Stevana
V. Kaćanskog koji je Crnogorce slavio u spjevu Grahov laz, posvećen grahovskoj bitki,
1858. godine. Prvi dio ovoga spjeva objavljen je 1862, iste godine kad i pomenuta
Ignjatovićeva apoteoza i u njemu on slavi samo Crnogorce i njihovu pobjedu, ali u
drugom dijelu, objavljenom docnije, 1877, unosi termin srpstvo, pod u cajem Uje-
dinjene omladine srpske.
Mnogi su Crnogorci podlijegali tome (asimilatorskom) mitu o sebi, iako im
je uvijek ostajalo nejasno: kako se za druge (neslobodne) narode može čuva slo-
boda, kako se za druge može bi slobodan. Ipak, taj dio Crnogoraca se ponosio što
je njihova zemlja označavana kao „srpska Sparta“ i pristajali su na nejasnoću svoga
narodnog bića, da „budu“ i Crnogorci i „Srbi“.
Taj zanos vojvođanskih i srpskih autora Crnogorcima - „Srbima“ počeo se
naglo gubi nakon Berlinskog kongresa (1878), od kada se razvija, veoma smišljena,
18
„Spomenik SKA“, 1936, 27.
19
„Pozniji vojvođanski roman čarski kult Crnoj Gori započeo je još u prvim sveskama Leto-
pisa“ (N. Radojčić, Stogodišnji rad Ma ce srpske, Ma ca srpska 1826-1926, Novi Sad 1927,221.
20
J. Ignjatović, Slava crnogorstva, „Sloga“, Novi Sad 1862. - Ignjatović je napisao tu apoteozu
„crnogorstvu“ u vrijeme kada su Crnogorci vodili rat s turskom vojskom pred samijem Ce njem. Ignja-
tović počinje sa an čkom mitologijom, govori da su se grčki i rimski bogovi odmarali u Crnoj Gori, da
se tu Jupiter odmarao pošto je savladao gigante. Kad im je zasmetalo hujanje vjetrova, povukli su se na
Olimp, ali je ostao Mars, pa da ne bi samovao, sazvao je iz raznijeh krajeva samo junake. On završava taj
stav eksklama vno: „E, to je poreklo Crnogoraca“. U svojoj pjesničkoj viziji Ignjatović vidi crnogorsku
slobodu kao datost koja po če od same zemlje. On dalje ponavlja legendu o „izgubljenom carstvu“ pa
da su se Srbi, pošto su pali u ropstvo, tješili da im nije duša kupljena dokle traje borba u Crnoj Gori. Tako
je na neobičan način riješio veliko iskušenje porobljenih Srba: „srpstvo“ se pred Crnom Gorom krs lo i
„svoju vjeru spasilo“. On postavlja i zadatak Crnogorcima: da stoje na svojim s jenama i drže zastavu,
na kojoj je „napisano pravo i sloboda srpstva“. Ignjatović veli da je Srbin pet stoljeća „u čauru u svom se-
menu spavao“, a da je Crnogorac tu čauru čuvao. On dalje kaže: „Krv Crnogoraca je čista, nepokvarena,
srce pošteno, um bistar“, a da je „srpstvo“ u tuđinskom stradanju „krv zabrljalo“. Kad borba prestane,
„crnogorstvo biće preliveno u srpstvo“, pa se pita da li će tada nesta „crnogorstva“ i zaključuje da će
Srbi posta Crnogorci: „...i što je Crnogorac danas, to će bi onda svaki Srbin“, da će procvjeta „srp-
stvo“, te da Crna Gora „ostaje sjeme srpstva“. Na kraju on kaže da će Crnogorcima osta is zadatak
ako „srpstvo“ ne uskrsne, pa zaključuje da je „crnogorstvo čisto srpstvo, a Crnogorac kalem srpstva“.
Ovo Ignjatovićevo pjesničko-poli čko snoviđenje dobijalo je, u agitaciji, razne oblike koji su budili, kod
jednog dijela Crnogoraca, samoljublje, stvarali nerealnu sliku o sebi.
suprotna propaganda „detronizacije“ Crnogoraca, jer je konačno međunarodno pri-
znanje crnogorske države postalo prepreka koop ranju Crne Gore u Srbiju. U skladu
sa jem javljali su se i tekstovi u kojima se konstatuje da su roman čari zbog „poe -
zovane idealne Crne Gore“ bili zaboravili na Srbiju.21
Ovijem metodom analize moguće je otkloni nejasnoće oko navodne dvo-
strukos crnogorskog iden teta, jer tako izranja smisao „srpske“ svijes kod nekijeh
ličnos crnogorskog državnog i kulturnog života. U svemu ovome značajan je fak-
tor plansko ostavljanje, od 1918, Crne Gore u nerazvijenom položaju, što olakšava
prihvatanje srpskog koncepta snažne centralne vlas , te da crnogorska strana vidi
mogućnost opstanka jedino preko dobijanja sredstava iz centralnog državnog ureda,
što je razvijalo nesigurnost i inferiornost.
Između dva svjetska rata, u centralis čkoj državi, dras čno su po snu
crnogorska istorija, jezik, kultura, pravni sistem i drugi kons tuensi22, čemu su se
pokušali suprotstavi i neki ugledni srpski naučnici, kao što je to učinio Živojin M.
Perić.23 Među m, Vladimir Dvorniković, iako daje Crnogorcima primat, kada kaže da
„najmalobrojniji Crnogorci razvijaju i najviše ratničkog duha, najmnogobrojniji Rusi
- najmanje“ ipak daje crnogorski herojski p karikaturalno, vidjevši ga kao junaštvo
radi junaštva.24 Možda je Dvorniković uočio onaj sloj u crnogorskom etosu koji je
donijela pomenuta agitacija, sažeta u krila ci da su Crnogorci „cvijet srpstva“, pa su
neki shva li junaštvo kao zanimanje „nadnaroda“ (crnogorskog) u srpskom narodu.
Neki autori tvrde da se kod Crnogoraca čvrsto povlačila razlika između poj-
mova Srbi i Srbijanci. Među m, u pisanijem izvorima crnogorske provenijencije ne
može se za to naći ni jedna potvrda. Vladika Petar I. Petrović Njegoš (1747-1830), da
ne govorimo o ranijim periodima crnogorske prošlos , ne koris pomenu termin.
Između dva svjetska rata naziv Srbijanci smišljeno je forsirao srpski filozof Dušan
Nedeljković, iz asimilatorskih pobuda, da bi etnonimom Srbi mogli da se „pokriju“
ostali južni Sloveni.
Prisustvo „srpskog“ osjećanja kod kralja Nikole ima korijen u njegovim pre-
tenzijama da vlast svoje dinas je proširi na Srbiju i ostale pravoslavne prostore na
Balkanu, imajući u vidu, kao uzor, feudalno (kratkotrajno) carstvo Dušana Nemanjića,
što je jasno izrazio u programskoj pjesmi „Onamo, onamo“. Ali, ne smije se izgubi
iz vida da je Nikola I namjenjivao Crnogorcima, u takvoj imaginarnoj „carevini“, vla-
dajući položaj, što se temelji na njegovom shvatanju crnogorskih osobina i istoriskih
zasluga. Zato on upozorava svoj narod da ne zaboravi vlas iden tet, is čući isto-
risku posebnost. U literaturi je opisano kako su vojvođanski agitatori velikosrpske
ideje podhranjivali kod, inače ambicioznog i u svoja istoriska prava uvjerenog, kralja
Nikole, prilikom svake promjene na srpskom dvoru, atentata, abdikacija, ženidbe,
nedostatka nasljednika, - da će on doći na srpski prijesto. Te poli čke igre, pri sci na
21
„Bosanska vila“, 3-6, Sarajevo 1910.
22
S. Drljević, Centralizam ili federalizam?, Zemun 1926.
23
Ž. M. Perić, Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji, „Ekonomist“, ser. B, br. 6, Zagreb 1940.
Perić kaže da se o nelegalnim „odlukama“ tzv. „podgoričke skupš ne“ (26. XI. 1918) „nije doskora smje-
lo pisa “, naročito poslije državnog udara (6. I. 1929) zbog „fatalne poli ke unitarizma“. Perić, kao au-
toritet kad je u pitanju međunarodno pravo, is če da je Crna Gora mogla izgubi državni individualitet
samo na osnovu jedne suverene odluke crnogorske zakonodavne vlas , tj. Narodne skupš ne sa Vlada-
rem. Zato je, utvrđuje Perić, odluka „podgoričke skupš ne“ irelevantna jer je nezakonita (neustavna),
pa po toj odluci Crna Gora nije ušla u Jugoslaviju, već na osnovu „one materijalne snage, tj. srpske
vojske, koja je, u principu, i ostvarila novu državu“ (s. 9).
24
V. Dvorniković, Borba ideja, Beograd 1937.
71
srpski dvor preko glorifikovanja ličnos crnogorskog suverena, što su pripremane u
Vojvodini, prema čemu se, zbog ličnih zabluda, nije racionalno određivao kralj Niko-
la, - moguće je detaljnije objasni u globalnoj analizi velikosrpskog projekta.
U sklopu negiranja crnogorske samobitnos pisano je da su crnogorska vla-
da i dvor vodili istu nacionalnu poli ku kao i srpske ins tucije. Bez obzira na koncep-
cije kralja Nikole, da odigra pijemontsku ulogu, poli ke h dvorova i vlada su potpu-
no različite. Kao prvo, treba istaći da država Crna Gora nije imala sopstveni poli čki
program ni se znalo za tajni program srpske vlade (Načertanije), sve do njegovog
publikovanja 1906, pa se po njemu nije crnogorska vlast mogla ni upravlja , kao što
je to činila Srbija. Da je crnogorska uprava prihva la pomenu srpski program, to bi
značilo da je svoje djelovanje usmjerila na samouništenje.
Pored toga, crnogorska borba za „hris jansku vjeru“, slobodu i otečestvo,
- starija je če ri stoljeća od početka srpske oslobodilačke borbe. Poznata je činjeni-
ca da je dio crnogorske omladine koja se školovala u Srbiji, organizovao, uz pomoć
srpske vlade, Udruženje (1881), koje je zah jevalo preko svojih listova („Crna Gora“,
„Naprijed“), kao i kroz druge oblike propagande, da crnogorska vlada mora vodi
istu spoljnu poli ku kao i Srbija. Spomenuta činjenica jasno potvrđuje razlike u cilje-
vima crnogorske i srpske vlade, što je rezultat mnogih faktora, a prije svega različitog
istoriskog puta ovih dviju zemalja. Da su crnogorska i srpska vlada vodile istu poli ku,
ne bi Udruženje crnogorske omladine u Beogradu, koje je radilo po nalozima srpske
vlade, imalo potrebe da piše proglase usmjerene pro vu opstanka crnogorske drža-
ve. Crnogorski emigran tražili su da se formira „jedna duhovna cjelina“ od crnogor-
skog i srpskog naroda, čime su, radikalno, naglašavali posebnost crnogorske poli ke.
Preko Njegoševih pomena Srba i srpstva, pokušava se fiksira mišljenje o
Crnogorcima kao „dijelu“ Srba pa se to pitanje izdvaja kao posebna tema.25 Napome-
nućemo da Njegoš, što srijećemo u starijoj crnogorskoj istoriskoj građi i epistolarnoj
literaturi (a i kod drugih južnoslavenskih autora), - miješa pojmove: rod, pleme, na-
rod, braća. To je značajno uslovljeno i Njegoševom pjesničkom vokacijom.
U svome slavenofilskom zanosu Njegoš je koris o one termine koji su
iskazivali povezanost slavenskih naroda, insis rajući na pods canju emocija, pa za
slavenske narode nalazi složenice: „jednokrvna“, „jednovjerna“, „jednoplemena“,
„istoga jezika“ - braća, i dr. Njegoš je upotrebljavao imenicu pleme kao sinonim za
narod, ali i da označi sve slavenske i druge narode: „slavensko pleme“, „na francusko
pleme gordo“, „srpsko pleme“, „plemena crnogorskog“, „pleme gorsko“ (Crnogorci),
„pleme tursko“, „vražje pleme“ (Turci). U filozofskom spjevu Luča mikrokozma imeni-
com pleme označava čovječanstvo („Pramatera ljudskoga plemena“), ali i u značenju
pojedinih naroda („i plemena svoga čovječanstva“). Dakle, u Njegoševoj upotrebi
pojam pleme ima nekad šire, a nekad uže značenje, pa ta njegova metonimičnost
pogoduje onijem autorima koji ga koriste u poli čkoj agitaciji.
U nekijem slučajevima riječ pleme označava bliskost (svojš nu) više naro-
da: „slavensko pleme“, „jednoplemenim Srbljima“, „jednoplemenoj s Crnogorcima
Rusiji“. A da bi izrazio tu istu bliskost, Njegoš upotrijebi i riječ rod: „slavjanskog roda“.
Bliskost Crnogoraca s drugijem narodima koju Njegoš voli da is če, on iskazuje i ime-
nicom brat: „sa braćom Slavjanima“, „brat Bošnjak“, „braća Rva “, „moja sabraća
Srbi i Hrva “, „braća Srbi“.
25
Njegoš je koris o različite likove: Srbi, Serbi, Serbaci, Srblji („osiroćeli Serbi“, „Serbaci“,
„braću tamošnje Srblje“, „kako braća Srbi“, „jednoplemenim Srbljima“, „naših Srbalja“, „moja sabraća
Srbi i Hrva “, „i mene je ista misao oduševljavala koja i Crnogorce, ako ustanak Srbah i Hrvatah“, „kukav-
ni Srbi“, „hoće li se Srbi“, „a osobeno Srbi i Crnogorci“, „u svakome Crnogorcu i Srbinu“). Vidi: Pisma I-III.
Upotreba ovijeh pojmova u Njegoševoj prepisci zavisna je, u jednom dijelu,
od njegovijeh sekretara. Vidljiv učinak, na primjer, ostavio je u tome S. Milu nović-
Sarajlija, boraveći u Crnoj Gori od 1827, prvo kao sekretar Petra I, a za jem Njegoša.
U ime mladoga (sedamnaestogodišnjeg) Njegoša on javlja o smr Petra I, za koga
veli da je „opš serpski blagodjetelj“; u drugome pismu, povodom istoga događaja,
upotrijebio je sintagmu „osiroćeli Serbli“. Svaki put se može utvrdi , jezičko-s lskom
analizom, udio Sarajlijin u formiranju terminologije, kad su u pitanju izrazi Srbi i Sr-
bijanci, njihovo odomaćivanje u Crnoj Gori. To se isto može reći za učinak Dimitrija
Milakovića, kao i Milorada Medakovića, autora Povjesnice Crne Gore (1850), u kojoj
insis ra na „Srbima u Crnoj Gori“, da su u njoj „ostali čis Srbi“, i dr.
Pri analizi pomena pojma Srbi (i izvedenica) kod Njegoša, treba isključi
neke pjesme, za koje postoje opravdane sumnje da je on njihov autor („Pozdrav š tu
srbobrana“, „Nikoli Vasojeviću“). Ovđe spada i naslov Njegoševe antologije crnogor-
skih epskih pjesama Ogledalo srpsko, koji je dao Sarajlija, a izvorni, Njegošev, naslov
je glasio Ogledalo gorsko.
Pojmovi Slavenstvo, Slaveni i slavenski jezik imaju potvrde u crnogorskoj
kulturnoj baš ni od Kraljevstva Slavena Popa Dukljanina, iz XII. vijeka. Stoljećima je
pomoćnik kotorskog kneza, tzv. upravnik okoline, nosio naziv comites sclavorum. Tek
su 90- h godina XIX. vijeka, pod u cajem Bokokotorske pravoslavne eparhije koja je
formirana 1870, neki pojmovi sa naznakom slavenski - promijenjeni. Tada su i nazivi
Slavenska čitaonica zamijenjeni u Srpska čitaonica.
Svi pisci iz Crnogorskog Primorja su se „bez izuzetka, osjećali slavenskim“.26
To je rezultat njegovanja, na širijem prostorima, slavenskijeh osjećanja, koje je, kad
su u pitanju balkanski Slaveni, dobilo najpuniji izraz u djelu Mavra Orbinija Kraljev-
stvo Slavena (Pezara 1601). Timotej Cizila piše (1624) o „slovenskom“ porijeklu Ko-
torana i o „slovenskom jeziku“. Pisac Bizan naziva dukljansku (crnogorsku) dinas ju
Vojislavljevića slavenskom kraljevskom kućom. Pisci iz Perasta govore o „slovenskom
osjećanju“, o „slovenskom perivoju“, „slovenskoj državi“, „slovima slovenskijem“, o
„našem jeziku slavenskom“. Tripo Vraćen (1692-1783) definiše „slavensko osjećanje“
i kaže da je slavenski jezik „naš narodni jezik, kao što je italijanski jezik venecijanskog
zaleđa“.
Andrija Zmajević kaže da je on, kao student Zavoda za širenje vjere (Con-
grega o de Propaganda Fide), pored ostalijeh studenata koji su na 26 jezika pozdra-
vili švedsku kraljicu Kris nu i sam to učinio na „slavenskom jeziku“ (Ljetopis crkovni).
Zmajević koris i pojam „narod slavenski“. Ivan Antun Nenadić saopštava (1757) da
je njegov tekst „Put križa“ preveden sa italijanskog na „slavenski jezik“. Treba ima
u vidu da se u papskim izvorima, od XI. vijeka, Dukljanska država naziva Sclavinija.
Uz naziv slavenski jezik javlja se i nominacija ilirski jezik. Tako Vicko Zma-
jević u jednom pismu (20. V 1699) kaže da će tekstu na „ilirskom jeziku“ doda i
la nski prijevod.
Posebno treba istaći da postoje potvrde iz XV. vijeka o iden fikaciji Slavena
i pravoslavlja. Đurađ Branković koji se borio da naslijedi zemlju crnogorske dinas je
Balšića, sklopio je ugovor s Mletačkom Republikom (1426), kojim je naznačeno da
mitropolit „ima svoje jurisdikcione uzase za sve crkve slavenske vjere i na Jezeru
(Skadarskom - D.R.) kao i ostaloj zemlji (...), kao što je bilo u vrijeme gosp. Đurđa
Stracimirovića i gosp. Balše“. Za pravoslavlje se koris naziv slavenska vjera i u crno-
gorsko-mletačkom ugovoru iz 1455. godine, u kome stoji da umjesto la nskog mitro-
26
G. Brajković, M. Milošević: Proza baroka, Titograd 1978, 14-15.
73
polita u Krajini (sjedište u manas ru Prečiste Krainske) bude „postavljen mitropolit
slavenske vjere“.
Pojmu slavenska vjera prijethodio je pojam grčka vjera. Za nastajanje toga
naziva stekli su se uslovi kada je veliki dio Slavena primio hrišćanstvo i kada je staro-
slavenski jezik uvršten u krug sakralnih jezika. Docnije, turskim osvajanjem Carigrada
(1453) nije poništena važna uloga Carigradske patrijaršije jer je Mehmed II. svojim
aktom adhnamom, odmah poslije zauzimanja grada, garantovao slobodu vjeroispo-
vijes .
U Crnoj Gori živio je izraz grčka vjera („pravoslavno-grčka vjeroispovijest“,
„grčko-slavensko vjeroispovijedanije“, „grčko-neujedinjena vjera“ i dr.). Takođe su se
koris li pojmovi la nska vjera, rimska vjera i turska vjera. Izraz slaveno-grci označa-
vao je Slavene grčke vjere, tj. pravoslavne.
Pojam slaveno-serbi isključivo znači: Slaveni (balkanski) pravoslavne vje-
re, nasuprot onijem balkanskim Slavenima katoličke vjere. Vladika Petar I. Petrović,
u pismu ruskom caru Pavlu (30. X. 1796), koris izraz slaveno-serbski rod, kao širu
etničku i vjersku odrednicu, u značenju: slavensko stanovništvo pravoslavne vjere.
Sintagma srpska vjera izvedena je prema analognim izrazima grčka vjera i
slavenska vjera, a imala je asimilatorski smisao, da sve pripadnike pravoslavne konfe-
sije tre ra kao dijelove „srpskog“ naroda. Tragajući za najstarijim pomenom te sinta-
gme, Milivoj Pavlović je našao da je taj oblik prvi upotrijebio Milan Đ. Milićević (Pri-
čanja Petra Jokića), a za m ga je našao kod Janka Veselinovića. Ali V. Karadžić nikad
nije upotrijebio pomenu oblik (srpska vjera), što jasno određuje donju vremensku
granicu njegova nastanka.
Komentarišući K. Porfirogenita koji posebno iskazuje Dukljane, pretke Cr-
nogoraca, jedan broj srpskijeh i hrvatskih istoričara ima realniji pristup tome pitanju.
Vizantolog J. Ferluga kaže da je „još neobjašnjen slučaj Duklje“. Pošto Porfirogenit u
odjeljcima De administrando imperio, 32. i 35. glava, đe govori o Dukljanskoj arhon-
ji, ne pominje Srbe, Armin Pavić (1906) komentariše da je to „veliko čudo“. Ljudmil
Hauptman je konstatovao da „s potpunom sigurnošću“ možemo reći da K. Porfiroge-
nit ne raspolaže „nikakvom tradicijom da bi bila Duklja srpska“. Hauptman ovaj tač-
ni zaključak nastavlja pogrješnom tvrdnjom da su Dukljani „crveni Hrva “. Mihailo
Dinić kaže da K. Porfirogenit ne govori ništa o „plemenskoj pripadnos “ Dukljana,
ali skreće pažnju da je ovaj bizan jski istoričar svoje djelo pisao tri stoljeća nakon
doseljavanja Slovena na Balkan, pa da ne znamo koliko odgovara stvarnos ono što
saopštava jer se u njegovijem vijes ma vjerovatno odražava poli čki razvoj Duklje
u tom vremenu.27 Relja Novaković misli da činjenica da se dukljansko stanovništvo
„tek više vekova nakon doseljavanja naziva Srbima“, ne daje za pravo da ih etnički
izjednačavamo sa Srbima, pa da zato etničko porijeklo Crnogoraca „treba tek utvrdi-
“. Novaković još dodaje da u izvorima koji su savremeni Porfirogenitu ne nalazimo
podatke o Dukljanima, a da ono što znamo iz kasnijeg vremena „ne razjašnjava pro-
blem njihovog porekla“.28Nada Klaić, komentarišući Porfirogenita, zaključuje da ovaj
bizan jski pisac „nikad nije Duklju ubrajao među tzv. srpske zemlje“.29
Bizan jski izvori u različi m epohama, zavisno od autora, njihove obavije-
štenos i duha vremena, različito nominiraju pojedine balkanske narode. U nekijem
slučajevima miješaju imena pojedinih naroda ili is jem imenom nazivaju nekad je-
27
Istorija naroda Jugoslavije I, 245.
28
R. Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Beograd 1981.
29
N. Klaić, Srednjovjekovna Bosna, Zagreb 1989, 20.
dan, a nekad drugi narod. Tako Dukljane (Crnogorce), Hrvate i Srbe nazivaju Ski ma,
Tribalima, Dalma ma i Avarima. Konstan n Porfirogenit u svom djelu Život Vasilija
prvog, Slavene naziva Ski ma, u koje nabraja: Dukljane, Hrvate, Zahumljane, Srbe,
Travunjane, Neretvane i Konavljane.30 Rajmund de Agiles koji je s krstaškom vojskom
prošao jadranskom obalom (1096) i u Skadru se srio sa dukljanskim kraljem Bodi-
nom, Dukljane nominira: Sclavi (Sclavi Dalmatae), državu Bodinovu - Slavenska ze-
mlja i jezik - slavenski (sclavonico sermone). Ovakva nominacija je razumljiva jer i
domaći pisac Pop Dukljanin svome djelu daje naslov Kraljevstvo Slavena, koje tre ra
istoriju Duklje i Dukljana, pa je krstaš Rajmund mogao ču ime Sclavi i od samijeh
Dukljana. Uostalom, koris li su ga i susjedni narodi pri tuliranju dukljanskih dinasta.
Zato je nužna pažljiva analiza starih izvora da bi se utvrdilo na koji se narod odnosi
neki pomen, u određenom istoriskom trenutku.31
Kao primjer pogrješnog tumačenja bizan skih izvora, pa i takvog usmje-
ravanja istoriografije, može posluži jedno objašnjenje Jozefa Dobrovskog, češkog
filologa, pomena Slavena u djelu istoričara Prokopija (VI. vijek). Radi se o podatku
kod Prokopija da su se Slaveni i An nekad nazivali Spori, te da je taj naziv mogao
doći otuda što su „sporadično (sporadhn) razmješteni“.32 F. Barišić konstatuje da je
Prokopijeva e mologija „očigledno (je) naivna“, ali previđa da kaže da bi pri takvome
značenju to bio (u jednom periodu) grčki naziv za Slavene i Ante. Dobrovski je 1784.
godine, što su docnije ponovili Šafarik i Mare ć, oblik Sporoi pokušao razriješi sa
oblikom Serboi, objašnjavajući glasovnu razliku „grješkom“ prepisivača. Među m,
Niederle je mislio da je oblik Sporoi skraćenica za Bosporoi, što je nesigurno tuma-
čenje. Vernadsky daje najprihvatljivije tumačenje, iden fikujući Sporoi sa alanskim
plemenom Spali koji su živjeli na zemljištu Anta (oko Dona).
Pogrješno tumačenje Dobrovskog, a kasnije i drugih autora, vezivanje Pro-
kopijevih Spora sa nazivom Srbi, podstaklo je nekri čku istoriografiju na roman čar-
ska tumačenja, po kojoj su se nekad svi Slaveni zvali „Srbi“.33
Istoričar Skilica (1020-1092) miješa nazive nekih naroda, pa kaže da „narod
Srba koje takođe zovu i Hrva ma, izađe da pokori Bugarsku“, a Dukljane (Crnogorce)
vidi kao Hrvate: „Bugarske starješine zamoliše Mihaila tadašnjeg vladara onih koji su
se zvali Hrva , a koji je stolovao u Kotoru i u Prapratni i imao mnogo zemlje pod so-
bom, da im pomogne“. Ovo se mjesto, u stvari, odnosi na dukljanskog kralja Mihaila
Vojislavljevića.
Nikifor Brienij (1062-1137) piše o bizan sko-dukljanskom ratu, iz prve po-
lovine XI. vijeka, pa kaže da su se „iznova Hrva i Dukljani pobunili“ i da su cijeli Ilirik
uznemiravali. Kao što se vidi, Brienij ne pominje Srbe u Duklji. Ivan Zonara (kraj XI.
do sredine XII.v.) ne snalazi se u informacijama koje je dobijao o Dukljanima pa veli
da je to „narod Hrvata, koje zovu i Srbima“. Nikola Akominat (1150. do poslije 1210)
kaže da je raški župan „počeo osvaja Hrvatsku i sebi prisvaja vlast nad Kotorom“,
što znači da je Dukljansku državu pomenuo kao „Hrvatsku“.
Dalja interdisciplinarna istraživanja (toponomas čka, lingvis čka, arheo-
loška, antropološka) vjerovatno će razriješi dvosmislenos i sporna mjesta u saču-
vanijem istoriskim izvorima.
30
Vizan jski izvori II, 79.
31
D. Radojević, Dukljanski horizon , Podgorica 1995.
32
Vizan jski izvori I, 30.
33
Ibidem.
75
Radnju O srpskom imenu po zapadnijem krajevima našega naroda napi-
sao je dr. Vasilije Đerić 1900. godine. Docnije je pripremio i drugo, „vrlo povećano
izdanje“, kako sam kaže, koje je štampao 1914, na početku prvog svjetskog rata. Ova
radnja je bila u funkciji priprema za rat srpske vlade. Kad je u pitanju Crna Gora, Đe-
rić je, po svome kriterijumu, za period doseljavanja Slavena na Balkan, pa do 1818.
godine, ukupno utvrdio 82 primjera pridjevskog oblika srpski ili neke druge pomene
koje je mogao doves , ili je slobodno dovodio u vezu sa Srbima: „srpski jezik“, „srp-
ska vjera“, ali nije našao čis oblik etnika Srbi.
U prvoj glavi svoje radnje V. Đerić daje podatke o pomenima srpskog imena
u Crnoj Gori.34 Kao prvi pomen Đerić uzima napomenu u Franačkim analima Ajnhar-
da, da je Ljudevit Posavski, 822. godine, pobjegao iz Siska „k Sorabima“, za koji narod
kažu da živi u velikom dijelu Dalmacije. Među m, taj podatak, u koliko se ne uzme
da se tu radi o statusnom terminu - sebrima, mogao bi se odnosi samo na Bosnu, a
ne i na Crnu Goru.35 Drugi primjer V. Đerić takođe pogrješno dovodi u vezu sa Crnom
Gorom; radi se o bilješci o Splitskom saboru, iz 924. godine, u kojoj se pominje uče-
šće na saboru i zahumskog kneza Viševića (dux Sclavorum).36 Među m, opš pojam
- Sclavorum, iz ovoga dokumenta, ne može se veziva samo za pretke Srba. Treći
primjer, iz sredine X. vijeka, odnosi se na djelo Konstan na Porfirogenita, De admi-
nistrando imperio. Ali, Porfirogenit u posebnoj glavi svoga djela piše o Dukljanima,
pretcima današnjih Crnogoraca, ne dovodeći ih u vezu sa Srbima, kako je u nauci već
konstatovano, što znači da taj primjer nije valjan.
Ni za slijedeće, dugo razdoblje, sve do 20- h godina XV. vijeka, V. Đerić nije
uspio otkri ni jedan pomen srpskog imena u Crnoj Gori. Postavlja se pitanje stvar-
nog značenja, izvornos , punoće i vrijednos ostalih pomena koje donosi ovaj autor,
za period od XV. vijeka do 1818. godine.
Za ovaj period uzet je pomen srpskog jezika u povelji, tada dobjeglog u
Crnu Goru, Đurđa Brankovića, koju je pisao, 1412. njegov pisar, pa se ne može uze
kao dokument o pomenu srpskog imena kod Crnogoraca. Iz 1454. godine Đerić navo-
di primjer u kome se pominje S jepko Kalođurđević kao „kanželijer i dragoman sarp-
ski“. Radi se o prijepisu Jovana Tomića, koji je očigledno učinio falsifikat (ili je neko
prije njega to uradio), prevođenjem sintagme „cancelario sclavo“ (slavenski pisar),
sa „srpski“. Dokumenta o ovome Stefanu Kalođurđeviću objavio je Risto Kovijanić;
taj pisar je 1413. preveo na la nski jezik povelju Balše III (privilegium de sclavo in
la num transcriberet); is pisar javlja se 1440. i 1446, kao canzelario sclavo.37
34
S. M. Štedimlija, Hrvatsko i srpsko ime u Crnoj Gori od IX do XVIII vijeka, „Alma mater
croa ca“, god. IV, br. 10, Zagreb 1940, 339-344. U prikazu Đerićeve radnje dao je više primjedaba, ali
pravi osnovnu grješku kada kaže da iz djela K. Porfirogenita DAI „izlazi da je on i Duklju smatrao dijelom
hrvatskih zemalja“, te da to potvrđuju i drugi bizan jski izvori. Taj stav proizlazi iz njegove osnovne za-
blude o Crvenoj Hrvatskoj Popa Dukljanina.
35
N. Klaić, op. cit.
36
F. Rački, Monumenta spect. hist. Slav. mer. VII, 100.
37
R. Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena II, Titograd 1974, 192, 195, 209. - Više autora
napravilo je falsifikate pri prevođenju: Sclavorum - sa „srpska zemlja“, Mari me Sclavonie - sa „primor-
ske Srbije“, Slavus - sa „Srbi“, fede Schiava - sa „srpska vjera“, Slavjani - sa „Srbi“, srski, što znači: srčano,
hrabro, - sa „srpski“. - Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1903, br. 3718, donosi zapis
Stevana iz Bečića o bitki na Krusima, u kome stoji da vladika Petar „ubi se š njima srski“. Među m, u
antologiji Prednjegoševsko doba, Titograd 1963, prepravljena je riječ srski tako što je između zagrada
dodato slovo p: „sr(p)ski“. - I. Božić, Nemirno pomorje XV. veka, Beograd 1979, na primjer, ime Thoma-
sio Schiavo, prevodi sa „Toma Srbin“. Is autor u Istoriji Crne Gore 2, pomen „signori de Schiavonia“ sa
„srpska gospoda“. - Č. Marjanović, Sv. Jovan Vladimir, Beograd 1925, riječi Popa Dukljanina: „u knjiga-
U građi iz XVI. vijeka Đerić je našao sedam pomena pridjeva - srpski. Prvi
primjer je odluka mletačkih vlas iz 1517. uz zavještaj Đurđa Crnojevića, da je pre-
veden sa „srpskog“ (lingua serva). Potrebno je napomenu da je testament Đurđa
Crnojevića, koji je on svojeručno napisao 1499, preveo na talijanski jezik Stjepan
Paskvali, rodom iz Kotora. Sačuvano je Paskvalijevo svjedočenje pred mletačkim vla-
s ma, iz 1514, da je vjerno „preveo sa jezika i pisma slavenskog“ (de lingua et le era
sciava). Pomenu Paskvalijev prijevod prepisao je, po službenoj dužnos , Giacomo
Grasolari, notar i kancelar duždev, 1517. godine, pa u ovjeri toga dokumenta (testa-
menta), na la nskom jeziku, Grasolari je no rao da je pisan na „srpskom jeziku“. Da-
kle, prevodilac testamenta Paskvali zadržao je, kao Kotoranin, naziv slavenski jezik,
koji je korišćen u njegovoj domovini.
Drugi primjer je iz pogovora crnogorskog štampara Božidara Vukovića Si-
naksaru (1520), u kome objašnjava zašto je, poput Francuza i Grka, riješio da izra-
di slova „srpskoga že i blgarskoga takožde“. Riječ je o štampanju crkvenih knjiga na
staroslavenskom pismu, za potrebe pravoslavne liturgije. Ta su slova dugo nazivana
bugarskim, jer je bugarska crkva prva, od slavenskih crkava, dobila autokefalnost, a
docnije se, nakon izdvajanja (nekanonskog) autonomne raške crkve, počeo za ista
slova (staroslavenska) javlja termin „srpska“. Štampar Božidar Vuković bio je i tr-
govac, pa je računao na prodaju knjiga i na područjima bivših, samostalnih, tada
ukinu jeh, crkava (srpske i bugarske), pa zato i pominje „srpska“ i „bugarska“ slova.
Vasilije Đerić je, pri navođenju ovoga primjera, izostavio kraj rečenice: „že i blgarska“,
čime je izmijenio smisao zapisa.
I slijedeći primjer, pomen „srpske zemlje“, nalazi se kod Božidara Vukovića;
u njemu se sadrži sjećanje na nekadašnju Rašku i pravoslavni prostor. Četvr i pe
primjer, iz 1523. i 1600, predstavlja dio tule dukljansko-barskog nadbiskupa - „Ser-
vie primas“, koji samo znači da je dukljansko-barski nadbiskup imao u svojoj jurisdik-
ciji i Srbiju. Taj dio tule prvi put se javlja 1523, u vrijeme velike turske ekspanzije,
sa ciljem da se vrši nadzor nad preostalijem katolicima u jem oblas ma. Papa je
odobrio taj dio tule („Servie primas“), imajući u vidu činjenicu da je srpska (raška)
episkopija bila potčinjena dukljansko-barskom nadbiskupu, u XI. i XII. vijeku.38
U svoju radnju V. Đerić unio je kao primjer i jednu primjedbu iz 1569. godi-
ne crnogorskog štampara Jerolima Zagurovića, koji kaže da se djelo koje je štampao
ma slavenskim“, prevodi: „u knjigama srpskim“. - Ž. Šćepanović, Odnosi Balšića i Venecije, „Istorijski

zapisi“ 1, 1987, riječi: „magnificorum baronum Mari me Sclavonie“, prevodi sa: „sjajnu vlastelu pri-
morske Srbije“. Pošto je učinio ovaj falsifikat, Šćepanović je „objasnio“ da se radi o „slaveniziranom, tj.
Srbiziranom“ rodu Balšića. - J. Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje, Beograd 1950, pomene
Slavena i slavenskog jezika prevodi sa „Srbi“ i „srpski jezik“, kao na primjer: „in lingua nostra illirica“
prevodi sa: „srpski jezik“. - M. Jačov, priređivač zbornika Spisi kongregacije za propagandu vere u Rimu
o Srbima, 1622-1644, I, Beograd 1986, već u naslovu posrbljava i druge narode o kojima je u spisima
riječ; osim toga, on pravi više falsifikata, prevodeći, na primjer: „illyricae lingvae“ sa „srpski jezik“. - G.
Škrivanić, Oružje..., Beograd 1957, interpre rajući odredbu dubrovačkog Statuta, kojom se zabranjuje
prodaja brodova Slavenima, kaže da je m pravnim aktom zabranjeno da se „Srbima (Slovenima) pozaj-
mljuju i prodaju brodovi“. - J. Erdeljanović, Kuči, Beograd 1907, govoreći o rušenju grada Duklje, kaže da
je vjerovatno bila u VII. vijeku „porušena Slovenima ili Srbima“.
38
D. Radojević, Titula kao otpor islamizaciji, „Pobjeda“, Titograd, 8. III. 1989, 2. - U vrijeme
postojanja Srbije (Raške), episkopija na njenoj teritoriji bila je, jedno vrijeme, pod jurisdikcijom kotor-
skog biskupa, koji je zbog toga imao tulu „episcopu Catharensis et sclaviniensis“ (I. Božić, Nemirno
Pomorje XV. v., Beograd 1979). - Posebno je pitanje što se, od obnavljanja te tule, s početka ovoga
vijeka, koris posesivni (pridjevski) oblik - primas srpski, čime se tuli dopisuje značenje koje ona ne
sadrži. Sugerira se da su pod jurisdikcijom barskog nadbiskupa samo - „Srbi“.
77
naziva „po grčkom jeziku psal r, a po srpskom jeziku pijevac“, što, razumije se, ne
može bi dokaz o „srpskom“ porijeklu crnogorskog naroda.
Posljednji primjeri iz XVI. vijeka - primjedba Lazara Soranca (1599) da Srbi
žive na prostoru između Albanije i Dunava, i pismo pape Grgura I nadbiskupu bar-
skom Tomi (1600), u kome kaže da je „Servianae provin ae es primas“, - opet ne idu
u prilog Đerićeve teze. Prvi primjer govori o prostoru između Albanije i Dunava, na
kome se ne nalazi Crna Gora, a drugi primjer je ponavljanje tule „Servie primas“.
U građi XVII. vijeka V. Đerić je našao 13 primjera. U poznatom putopisu
dukljansko-barskog nadbiskupa Marina Bizzia (1610) na jednom mjestu stoji da se
sjeverno od Drima nalazi Srbija; među m, taj podatak koji navodi Đerić ne govori
ništa o crnogorskoj zemlji i narodu.39 Slijedeći Đerićev primjer, neprecizno da rano
pismo, između 1613. i 1645, ruskog cara, koje je upućeno manas ru Save Nemanji-
ća, takođe je pogješno uzet jer se ne može odnosi na manas r Savinu kod Herceg
Novog, koji su osnovali prebjegli kaluđeri iz hercegovačkog manas ra Tvrdoša, tek
1694. godine. Manas r je osnovan pored stare crkve, posvećene sv. Sabbi Osveće-
nom, ali je docnije naziv prenijet na istoimenog srpskog sveca, Savu Nemanjića. Što
se če pisma ruskog cara, ono je moglo bi upućeno u Mileševu.
Iz sredine XVII. vijeka Đerić nalazi u Crnoj Gori dva pomena „srpske zemlje“,
u pismima papi koja su pisali okupljeni pravoslavni episkopi i igumani, u manas ru
Morača; pošto su ovi primjeri, iz 1648. i 1654, crkvene provenijencije, razumljiva je
takva nominacija jer je već bila stvorena tradicija da se sve što ulazi u granice pećke
patrijaršije naznačuje kao „srpsko“.
Jedan od primjera iz XVII. stoljeća (1671), odnosi se na već pominjani dio
tule dukljansko-barskog nadbiskupa. Osim toga, Đerić nalazi u XVII. v. i nekolika
pomena u stranim izvorima: „Monte Negro in Servia“, ali danas je dostupna građa
iz koje se vidi da ima više takvijeh pomena u pismima koja su upućivana papskoj
kancelariji. U jem pomenima riječ je o ustaljenom metodu geografskog lociranja
(istorijski zemljopis), u kome se može iden fikova sjećanje na nekadašnje državne
tvorevine. Tako, na primjer, crnogorski štampar Božidar Vuković objašnjava u po-
govoru Molitveniku (1520), da mu je „otačastvo“: „ot zemlje Diokli skije, eže jest v
predjeleh makjedonskih, ot grada naricajemago Podgorica“, i td.40
Zapis skopskog mitropolita (1687), u kome je među „srpske“ mitropolite
uvrs o i „černogorskogo“ mitropolita, koji Đerić navodi, ne dokazuje njegovu tezu.
Skopski mitropolit bio je pod jurisdikcijom pećke patrijaršije, kao i crnogorski u to
vrijeme, pa ga zbog toga i tako naznačuje.
U dokumen ma is XVIII. stoljeća V. Đerić je našao 49 pomena pridjeva srp-
ski. Zahvaljujući radu crkvenih krugova karlovačke mitropolije i pojedinaca iz voj-
vođanskog građanstva, tada se javljaju polusloženice: „slavenoserbski rod“, „slave-
nosrpski tron“, „slavenosrpski narod“, „černogorsko-serbo-slavjanski narod“ i druge
kombinacije. To su bili prvi pokušaji da se, preko terminologije, od različi h etnoni-
39
M. Bizzi, Iskušenja na putu, Budva 1985.
40
Prednjegoševsko doba, bibl. „Luča“, Titograd 1963. - Aleksandar Nikolin iz Paštrovića, pod-
nio je, 1606. godine, vojvodi Torina, plan o oslobođenju Balkana, u kome kaže da Makedonija obuhvata
mnoge pokrajine, pa među njima Epir i Crnu Goru. Iz ovog dokumenta se vidi da su istorisko-geografski
pojmovi mijenjali svoje značenje. - Sto dvadeset godina poslije nastanka pomenutog zapisa Božidara
Vukovića, crnogorski vladika Mardarije, u pismu papi Urbanu VIII, 17. V. 1639, objašnjava u kojoj ze-
mlji se nalazi njegova mitropolitska stolica: „епископъ кур Мардарие ωт ωточества великаго цара
Алеζандра ωт Цръние Горе ωт манастира Цръноевића на полю Цетиню по мећаши с Которомъ“.
ma formira složeni, vjersko-etnički naziv u kome dominira pridjev srpski, u značenju
- pravoslavni.
Neki od primjera iz XVIII. stoljeća, koje navodi Đerić, govore suprotno od
onoga što je autor želio pos ći. Takav je slučaj sa sintagmom braća Srblji koja se jav-
lja u pismu vladike Danila Petrovića. Na taj način su se crnogorski mitropoli obraćali
i Hrva ma i Rusima, kao slavenskim narodima.
U ovoj grupi primjera nalazi se i jedan broj falsifikata koji se (često) koriste
pri dokazivanju da su Crnogorci dio srpskog naroda. Takvo je navodno pismo vladike
Save Petrovića, upućeno (1776) moskovskom mitropolitu Platonu, koje je, u stvari,
pisao, u to vrijeme bivši, pećki arhimandrit Avakum Milaković, dok je bio u izbje-
glištvu, u jednom manas ru kod Moskve. To je pismo Milakovićeva molba da ruska
crkva zatraži obnovu pećke patrijaršije koja je bila deset godina prije toga ukinuta.
Avakum Milaković piše spomenutu molbu pošto je saznao da je, dvije godine ranije,
na Kučuk-kajnardžijskom miru (1774) carska Rusija bila dobila pravo da š pravo-
slavno stanovništvo u turskoj carevini.
V. Đerić je pribirao iz dokumenata podatke o pojavi srpskog imena, zaključ-
no sa 1818. godinom. On tu godinu nije slučajno uzeo kao graničnu; te se godine
pojavilo prvo izdanje Srpskog rječnika V. Karadžića, što je imalo presudan u caj na
dalje širenje srpskog imena. Na Srpski rječnik u Crnoj Gori je bilo 35 pretplatnika,
što je predstavljalo široku propagandnu osnovu, jer je pod jem nazivom uvršćena
crnogorska leksika.
V. Đerić je tragao za svakijem pomenom srpskog imena, s ciljem da dokaže
tezu o pravu širenja srpske države na zapadne krajeve, koje je predviđao poli čki
program Načertanije. O ovoj Đerićevoj radnji laskavo se, u prikazu, izrazio srpski isto-
ričar Stanoje Stanojević, da je pisana „sa marljivošću, znanjem i razumevanjem, kako
se u nas (misli na srpsku istoriografiju - D. R.) vrlo retko ovakve stvari rade“.41 Među-
m, istraživanja dr. Vasilija Đerića pokazuju da Crnogorci nijesu sebe nominirali kao
srpski narod, u periodu koji je on obuhva o svojom radnjom.
41
„Srpski književni glasnik“ VII, Beograd 1902, 39-47.
Prof. Dr Novak Kilibarda: O ISTORIJSKOJ TEMATICI “GORSKOG VIJENCA”
79
O ISTORIJSKOJ TEMATICI Prof. Dr Novak

“GORSKOG VIJENCA” Kilibarda
U nauci je još otvoreno pitanje - je li organizovano istražen islamizirani ži-

valj u Crnoj Gori početkom osamnaestog vijeka, ili, kako se to popularno kaže - je li
bilo istrage poturica koju je Njegoš opjevao u „Gorskom vijencu“. O toj problema ci
raspravljali su, i pisali, istoričari i poli čari, teolozi i književnici, publicis i amateri. U
ovo naše vrijeme, svoju istraživačku pažnju zapaženo posvećuju tom pitanju dr Ejup
Mušović i dr Vojislav Nikčević.
Ovim osvrtom ja se ne nastavljam metodološki na dosadašnje radove o
datom problemu zalo što tražim samo u prosedeu „Gorskog vijenca“ dokaze da je
Njegoš uzeo konkretni istorijski događaj za tema ku svoga epsko-dramskog spjeva.
Teorijsko uporište za korišćenje književnog djela kao odraza istorije imam u davno
istaknutoj činjenici da Homerovi epovi emituju sve magistralne is ne o kritsko-mi-
kenskoj civilizaciji datog doba. Takođe moj naum podupire i Engelsova izjava da su
mu Balzakovi romani pružili potpuniju sliku društva i vremena kojima se bave, no sve
društvene nauke koje su se bavile istom tema kom. Riječju, „Gorski vijenac“ emituje
gnoseološke talase koji homerovski i balzakovski rasvjetljavaju Crnu Goru na prelo-
mu vjekova - sedamnaestog i osamnaestoga.
Načelno gledano, može se reći da ustanci, bune, revolucije i društveni pre-
vra svih vidova imaju socijalno polazište, odnosno ideja za datu promjenu otjelotvo-
ruje se u socijalnim prilikama koje su prikladne da je prihvate. Spartak, Toma Mincer,
Ma ja Gubec, Karađorđe, Ataturk, Lenjin, Musolini, Hitler, Tito i Gorbačov samo su
izoštrene kote društvenog reljefa na kojemu se mogu izmanipulisa društveni slojevi
koji sanjaju da zauzmu mjesto onih koje smatraju subjektom svoje obespravljenos .
I hrišćanstvo je krenulo iz mase koja je tražila pravdu i jednakost! Uglavnom, nema
prevratnog pokreta u istoriji bez socijalnog agensa, ili pak mase koja je socijalno pri-
lična da se upotrijebi za prevrat.
Vjerske ratove i suprotstavljanja osvajaču usmjeravaju vjerske odnosno dr-
žavne elite, ali teret preduzete akcije podnosi masa koja je socijalno prikladna da se
usmjeri na tu akciju.
Iz ovih uzgrednih napomena, koje ipak imaju smjer opštos , slijedi logično
pitanje: Je li Njegoš, u „Gorskom vijencu“ pjesnički obradio socijalnu osnovu kao
pretpostavku za genocidni ustanak na islamizirani crnogorski živalj na koji su se odlu-
čili vladika Danilo i plemensko-bratstvenički glavari? Odgovor na ovo pitanje je kra-
tak: Nije! Da vidimo zašto nije.
Na esklamaciju plemensko-islamskih prvaka koji su pozvani na Gospo-
đinsku skupš nu nema oponiranja s plemensko-pravoslavne strane. Mustaj-kadija
uznosi se „paći vjerom“ u kojoj njegova strana blaguje u Crnoj Gori za posljednjih
dvjesta godina, ali on ne pominje bilo kakve nesporazume u odnosima islamiziranih i
pravoslavnih subratstvenika i suplemenika! Čak i „pijanstvo prećerano“, koje se pot-
hranjuje Obilićevim podvigom, Mustaj-kadija smješta u okvire vjere koja ne poznaje
„čistog raja slas “, ne pominjući eksplicitet toga „pijanstva“ u svakodnevnim odno-
sima vjerom razdvojenih plemenika i bratstvenika za h proteklih dvjesta godina.
Niko od pravoslavnih prvaka ne oponira Mustaj-kadiji dokazima da su ta dva prote-
kla vijeka bila nesnošljiva. Umjesto polemike, Vuk Mićunović apodik čki zaključuje
- „krst i topuz neka se udare“, a glavari, koji nijesu od Vukove misli i riječi, ironijom i
alegorijom iskazuju svoju spremnost za taj „udar“ krsta i topuza, takođe ne pominju-
ći bilo kakav vid turskog zuluma koji ih opredjeljuje na genocidno istrebljenje „braće
poturčene“. Knez Janko se zaklinje da više neće sluša gugutanje hodže u Ćeklićima,
knez Rogan se nada veselome glasu, jer mu je lijevo uvo „zapojalo“, Vuku Mandušiću
treba puhnu u oko jer mu se „grdno natrunilo“. Serdar Janko pušenje duvana sma-
tra dušom „vjere Prorokove“, Tomaš Mar nović upozorava da će ubrzo „bi mesa“
jer gavrani gaču. A kad Vukota Mrvaljević direktno upozorava na pušku koja mu je
preko krila, i kad se Vuk Mićunović spus na nivo dobaci-vanja, javlja se Skender-aga
s upozorenjem da se ustalasalom pričom o prevjeri „braće poturčene“ reme pos -
gnuta harmonija plemenskog i bratstveničkog dvovjerskog suživota. Skender-aga se
obraća Vladici i glavarima kao braći druge vjere, a ne pak suprotstavljenoj strani na
socijalnom, poli čkom, plemenskom ili bratstveničkom planu:
Što je ovo, braćo Crnogorci?

Ko je ovaj plamen raspalio?
Otkud dođe ta nesretna misa
O prevjeri našoj da se zbori?
Nijesmo li braća i bez toga,
U bojeve jesmo li zajedno?
Zlo i dobro bratski dijelimo!
Kosa mlada na groblje junačko –
Siplje li se bulah ka srpkinjah?
Hajde da nekako razumijevo što na vjersku radu i bahatost carskog činov-

nika Mustaj-kadije odgovara samo Mićunović, i to apodik čki, ali moramo se zapi-
ta zašto niko ne odgovori na realis čki, životno-svakodnevni, iskaz Skender-age?
Spuštajući se na krajnju konkretnost, kao da Skender-aga priželjkuje da mu se neko
suprotstavi i protudokazima. H o bi Skender-aga, izgleda, da poslije eventualne po-
lemike pređe na pojedinačne dokaze svoje tvrdnje da crnogorski građani dviju vjera,
srpske i turske, žive u harmoničnim odnosima. Ali krajnje otvoreni Skender-aga nije
dobio bilo kakav odgovor! Umjesto sporenja s njegovim gledanjem na dvovjerski
harmonični suživot u bratstvima i plemenima, serdar Vukota lamen ra nad surovim
prilikama u Crnoj Gori u kojima se urušava mladost i ljepota. Tako lamen ra Ser-
dar, ali ni jednim detaljem ne konkre zuje svoj uopšteni stav. Vuk Mićunović opet
se vraća na nivo svog generalnog an islamskog stava upozoravajući serdara Vukotu
da ne treba žali mladost - tu „žertvu blagorodnu“, zato što ona prelazi „s bojnijeh
poljanah“ u veselo carstvo poezije! Čak ni kavazbaša Ferhat nema oponenta iako on
81
direktno, direktnije i od Skender-age, kazuje da se plemensko-bratstvenička solidar-
nost nije narušila importom islama u Crnu Goru:
Iako je zemlja pouzdana,

Dvije vjere mogu se složi
Ka u sahan što se čorbe slažu.
Mi živimo kao dosad bratski –
Pa ljubavi više ne trebuje!
Odgovorom kavazbaši Ferhatu, knez Janko upravo potvrđuje njegovu tvrd-

nju. Knez veli - „bismo Turci ali se ne može!“ Ali to ne može, ne potkrepljuje dokazi-
ma da ne postoji ta „bratska ljubav“ koju is ču Serdar Janko u svom rječniku pleme-
nika i bratstvenika, ne pos že riječ kojom bi označio bilo kakav dokaz da pravoslavni
i islamizirani Crnogorci ne mogu i dalje opstoja u interferentnos svojih plemenskih
i bratstveničkih interesa, nego slijedi smjer vjerske, an islamske, propagande koju je
generalizovao vladika Danilo:
Luna i krst dva strašna simvola –

Njihovo je na grobnice carstvo,
Sljedovat im rijekom krvavom
U lađici teška stradanija, -
To je bi jedno ili drugo!
Tako vjersko-ustanički usmjeren, knez Janko provjerava svoj netolerantni

stav prema drugoj strani:
Grdno nam se oči susretaju,

Ne mogu se bratski pogleda ,
No krvnički i nekako divlje!
U svatovima Sulja barjaktara ima „malo manje nego polovina“ Crnogoraca,

alijas pravoslavaca. Čarke i nadgornjavanja u takvoj svatovskoj skupini, imaju jed-
no značenje eo ipso, a sasvim drugo u apercepciji crnogorskih glavara koji planiraju
„istragu poturica“ dok gledaju i slušaju prolazeće dvovjerske svatove. Svatovska po-
šalica običajna je i obična stvar i kad je jednovjerska svadba, a posebno su te pošalice
često u đevojačkoj kući kad se nadgornjavaju svatovi koji odvode mladu i ukućani koji
udaju đevojku. Činjenica da su na takvoj svadbi prisutna najmanje dva bratstva, a
često i dva plemena, znači da su otvoreni prirodni prostori za nadgornjavanje u formi
pošalice. Krećući se u granicama običaja, tu može da sijevne i gest bratstveničke i
plemenske is nske agonalnos , što obje strane svedu na šalu i zabavu. Bratstveničko
i plemensko pravilo „vodi svata a ostavi brata“ upravo znači upozorenje da svat plitke
pame i nekontrolisane riječi može izazva incident koji ne prihvata običajna norma
šale i nadgornjavanja. Verbalno prepucavanje „Turaka i Crnogoraca“ u sva ma Sulja
barjaktara, kreće se u granicama plemensko-bratstveničkog dvovjerskog žanra koji
predviđa is canje u prvi plan onoga čim se valja ponosi . U konkretnom slučaju šta
bi to bilo drugo no vjera i junaci koji su se pod njenim znakom borili. U dvovjerskim
svatovima barjaktara Sulja načinom plemenskog i bratstveničkog nadgornjavanja
pominju se Marko i Đerzelez, Ilderim i Obilić, Gojeni Alil i Komnen barjaktar, Starina
Novak i Tale od Orašca!
Izvjesna prenapregnutost toga svatovskog agonalizma uslovljena je i činje-
nicom što svatovi prolaze ispred skupš ne plemenskih i bratstveničkih glavara, pa
obje strane u svatovima običajnu ar ficijelnost ponašanja pomjeraju na nivo apolo-
ge ke svojih vjerskih en teta.
Uvredljive riječi kojima Vuk Mićunović karakteriše pravoslavni dio svatova
- „povukuše“ koje „grde obraz crnogorski“, iskaz su ustaničkog prvaka koji zna da
će se vjerski rat dobi samo ako se u narodnoj masi vjerska netrpeljivost nadredi
postojećoj plemenskoj i bratstveničkoj solidarnos koja je, za proteklih dvjesta go-
dina, nadrasla vjersku različitost. Čak i u prepisci Selima-vezira i vladike Danila nema
ni primisli o konkretnim odnosima pravoslavnih i islamiziranih suplemenika u Crnoj
Gori, no se dvojica dostojanstvenika kreću u granicama opš h pitanja vjere, države i
poli ke. Vezir je moćnik s carskim ovlašćenjima koji drakonski dovodi u red svakoga
ko izađe ispod „strašnog barjaka“ osmanske vlas i države. Vladika carskoj sili i pravu
jačega suprotstavlja ljudsko pravo na slobodu opominjući carskog činonošu na znake
posrtanja Osmanskog carstva i na odlučnost Crne Gore da opstaje u slobodi kroz
borbu neprestanu! Tako Vladika i Vezir u korespodenciji nastupaju u ime svoje vjere
i država kojima pripadaju, a ne pak kao tumači konkretnih odnosa među vjerama
u plemensko-bratstveničkom poretku Crne Gore! Oni ostaju u granicama principa
vjere, slobode i države kao kategorija koje apercep vno iskazuju.
Homerovski se odnoseći prema istoriji, Njegoš je u „Gorskom vijencu“ sa-
žeo u tzv. istragu poturica sav crnogorski otpor pro v osmanske vlas koji se osvje-
dočio tokom Kandijskog i Morejskog rata i, posebno, poslije Karlovačkog mira 1699.
godine, kad se Tursko carstvo povuklo iz srednje Evrope i Rusija potražila svoju inte-
resnu sferu i u Crnoj Gori. Boj na Carevu Lazu i druge ratničke akcije, prvih decenija
osamnaestoga vijeka, što će suzi prostore za produžetak plemensko-bratstveničke
snošljivos u dvovjerskoj Crnoj Gori, konkretno su mo visali Njegoša da to general-
no kretanje Crne Gore, katunske i podlovćenske, suprotno interesima Osmanskog
carstva kojemu samo u formalnom državno-pravnom značenju pripada, sažme u je-
dan događaj, u tzv. istragu poturica. Tako se Njegoš, inače prevodilac Homera, uklo-
pio u pjesničku slobodu koju je licencirao radonačelnik evropskih pjesnika - Homer!
Nauka do sada nije pribrala dokaze da se vodio desetogodišnji Trojanski rat, ali grčko
osvajanje porubina Mediterana, i posebno ovladavanje prolazima između Sredoze-
mnog i Crnog mora, opredijelili su pjesnika „Ilijade“ i „Odiseje“ da helensku trgovač-
ku i kulturnu invaziju, koja je ipak mačem pos zana i prije i poslije Homera, sažme
u Trojanski rat kao temu za svoju pjesničku sliku date istorije. Kao što je zamišljeni
desetogodišnji rat projektovao kroz ciglo pedesetak dana trojanskog ratovanja, tako
je i široku helensku ekspanziju obala Mediterana sažeo u tobožnji desetogodišnji
Trojanski rat. U najuzvišeniju metaforu istorije uveo je slijepi aed bogove, polubogo-
ve i heroje iz mitova, uspjevši da kroz saobraćaj nadrealnog svijeta i realnog čovjeka
ispriča krucijalne is ne o jednoj istoriji! Tako se jasno pokazuje da se Njegoš svojim
odnosom prema istorijskoj tema ci „Gorskog vijenca“ iskazao kao doslovno najvjer-
niji Homerov nastavljač u epopeičnoj književnos Evrope!.
Da nije istraga poturica odstojala u narodnom iskustvu kao prelomni isto-
rijski događaj, a što znači da je ni Njegoš nije imao u svome iskustvenom materi-
jalu odnosno uvjerenju, pokazuju neke neusaglašenos u toku književne radnje u
„Gorskom vijencu“.
83
Vladika Danilo oteže s odlukom da se krene u „istragu“ zato što predviđa
porazne posljedice, plemenska i bratstvenička solidarnost pretegnuće vjersku razliku
pa „svoj svojega nikad puštat neće“. Vladičin strah od suživotne obaveze bratstvenika
i plemenika podstaknut je i činjenicom što su se „bijesna bratstva isturčila“, što znači
da islamizirani građani dijele visoki ugled s pravoslavnim bratstveničkim prvacima i
prvoplemenicima! Kao što smo viđeli, pravcem toga uvjerenja kretao se i Skender-
aga kad je izjavio da vlada bratska sloga između muslimana i hrišćana u Crnoj Gori.
Kad se izvode korjeni prevra , ide masa na masu, niknu ustanici „ko iz
zemlje trava“, bez ostatka se sudare suprotstavljene strane! Vladika Danilo koji „više
vidi“ i koji zna „duboke knjige“, realno procjenjuje da o ustaničkoj masovno-vjer-
skoj odlučnos ne može bi govora. On se boji od realne činjenice da će suživotni
plemensko-bratstvenički obziri nadvlada vjersku suprotstavljenost, pa će se „iskla
braća među sobom“, krvnici će „zatrije sjeme u odivu“, isklaće se „krvava plemena“,
vrag će đavolu „doći u svatove“. Među m, izostalo je objašnjenje kako je pravoslavni
živalj bio kolek vno spreman da krene u genocidni pohod na svoju prevjerenu bra-
ću! Kako se „bijesni“ bratstvenici prihva še istrebljenja islamiziranih rođaka, kako to
„svoj svojega“ olako „pušta“? Ko spriječi vraga da dođe đavolu u svatove! Kao da je
pjesnik zaboravio kobne slutnje, čovjeka koji najviše zna i najviše vidi, vladike Danila,
kad preda nj dovodi glasnike koji javljaju da nije ostalo „obilježja od turskog uha“, da
su ostale samo „trupine i razvaline“ na putu genocidne istrage! Glasnici nemaju riječi
o kakvoj plemenskoj ili bratstveničkoj solidarnos s „braćom poturčenom“.
Zakletva koju izgovara serdar Vukota obavezala je samo glavare, iste one
pred kojima je Vladika iznosio svoje sumnje u monolitnost pravoslavnog obračuna s
„poturicama“. I kad se uzme u obzir to da su se glavari zakleli na gole riječi serdara
Vukote bez posredničke riječi Vladike kao prvosvještenika i gospodara, mora se kon-
statova da je to zaklinjanje slabašna kopča za objašnjenje da se posredstvom zakle-
tve serdara Vukote namah istopila plemensko-bratstvenička dvovjerska solidarnost
koju je vladika Danilo anali čki nagovijes o! Nije onakva zakletva mogla pravoslavni
živalj če rju podlovćenskih nahija stopi bez ostatka u genocidnu odlučnost o kojoj
poslije „istrage“ podnosi izvještaj vojvoda Batrić.
Poklasmo se sinoć sa Turcima,

Upomoć nam ko god ču priteče,
Sakupi se vojska kao vode...
Ne uteče oka za svjedoka...
Koji li se pokloni Božiću,
Prekrs se krstom hristjanskijem,
Uzesmo ga za svojega brata.
Kuće turske ognjem izgorjesmo...
Od mečeta i turske džamije
Napravismo prokletu gomilu!
Zapostavljanjem logične veze između pesimis čkih predviđanja vladike

Danila i op mis čkog izvještaja o totalnoj genocidnoj istrazi, pjesnik „Gorskog vijen-
ca“ na trenutak je zadrijemao, isto onako kako je i njegov veliki predšasnik u „Ilijadi“
ponekad zano da zadrijema. Et bonus Homerus quanduqe dormitat. Samo Boga mo-
žemo komotno doživljava kao savršenstvo zato što nećemo pas u iskušenje da ga
vidimo. Bar ne do Strašnoga Suda!
Da se dogodio genocidni ustanak na islamizirane Crnogorce početkom osa-
mnaestoga vijeka, taj bi se događaj smjes o u Njegoševo iskustvo iz koga je crpio
tematski materijal za „Gorski vijenac“. Smjes o bi se bar onoliko koliko se smjes -
la ideja o slobodarskom pregnuću Crne Gore koja ima aortni tok u epsko-dramskoj
kompoziciji njegova spjeva. Među m, nepostojeća „istraga poturica“ nije se mogla
naseli u Njegoša, pa je nije ni mogao iz sebe preseli u svoje književno djelo. Zato
nam „Gorski vijenac“ umjesto, barem kompozicionih, dokaza o istrazi poturica,
nudi pjesničko-filozofski vrhunski obrađene dokaze o slobodarskom i an osman-
skom usponu Crne Gore od trenutka kad je vladika Danilo, uklapajući se u među-
narodne novonastale okolnos , usmjerio kormilo Crne Gore ka ruskim vodama.
Razumije se, i uklapajući se u an islamsku ideju hrišćanske Evrope koja nije presta-
jala od Prvog krstaškog rata pa nadalje. Tako je Njegoš prenio sav an osmanski elan
Crne Gore u svoju pjesničku priču o „istrazi poturica“, kao što je Homer helenis čku
invaziju Mediterana prenio u Trojanski rat! Još je Aristotel primije o da je pjesnička
snaga Homera u njegovoj slobodi da sažima istorijske tokove po mjeri svoga umjet-
ničkog kalendara!
Zbog tragičnih okolnos da se prednjegoševsko vrijeme produžilo i posli-
je Njegoša, čitaoci, pa nažalost i tumači „Gorskog vijenca“, podvaljuju Njegošu tako
što subjek vnu ideju pisca poistovječuju s objek vnom idejom djela. U vrijeme
suše i gladi, krvne zavade i provoka vnih akcija skadarskog vezira i stambolskog pla-
na da se Omer-paša defini vno obračuna s Crnom Gorom, Vladika Rade piše „Gorski
vijenac“ u koji ulijeva an islamski stav Evrope koji, kao što rekosmo, nije presta-
jao kroz vjekove, a koji je u istoj mjeri prisutan kod jednog Gundulića i Mažuranića!
An islamski, bolje reći -an turski, naboj i crnogorsko pregnuće u „istrazi poturica“
zamislio je i kao opomenu kolebljivcima koji bi htjeli da se ponašaju prema islamu
i Osmanskom carstvu onako kako su se ponašali njihovi preci prije vladike Danila
kao kreatora an islamskog kretanja Crne Gore. Upravo, vladika, gospodar i pjesnik
Njegoš zamislio je da pjesničkom pričom o istrazi poturica i o kolek vnom pregnu-
ću Crnogoraca, kao moralno-ideološkom osnovom „Gorskog vijenca“, kodifikuje
jedan državnički stav i jednu poli ku! Da to kodifikuje u knjizi koju će jednako recito-
va malobrojni pismeni i mnogobrojni nepismeni Crnogorci. Znao je Vladika kako su
Crnogorci povodljivi kad je njihov Gospodar u pitanju, još kad ih opominje na njihove
slavne pretke!
Ali, veliki pjesnik planira jedno, a njegovo djelo iskaže drugo! Na tom po-
slu Njegoš i Balzak su rođena braća! Balzak je volio da se sačuva društvena klasa
koja se osipa, ali njegova Ijudska komedija razobličila je tu istu klasu! Homer je h o
da istakne suprema ju svojih Ahejaca u Trojanskom ratu, ali mimo njegove dobre
namjere ispao je simpa čniji Hektor no Ahilej! Njegoš je h o da pokaže kako su
Crnogorci imali snage da islamsko-osmansko sjeme istrijebe iz Crne Gore kao gubu
iz hrišćanske „torine“, ali snaga velikoga pjesnika odnosno objek vna ideja njegova
spjeva, pokazala je da kolek vno biće crnogorskog naroda nije bilo za takvu istragu!
U „Gorskom vijencu“ nema nijednog književnog dokaza da su pravoslavni Crnogor-
ci bili socijalno usmjereni da genocidno udare na „braću poturčenu!“ Njegošu se
čak omaklo da u „Gorskom vijencu“ ukaže na vjersku tolerantnost islama, što mu
kao vladici, gospodaru i borcu pro v Osmanskog carstva nije bilo ni najmanje sta-
lo. Izgleda, samo najveći pjesnici ne umiju da lažu i kad bi htjeli iz nekih nepjesničkih
razloga!
85
Umjesto zaključka. U vezi s „Gorskim vijencem“ odista se dogodilo čudo!
Opjevao je Njegoš genocid koga doslovno nije bilo, ali njegov pjesnički opis toga za-
mišljenog genocida usmjeravao je ne samo oslobodilačke bojeve pro v Osmanskog
carstva, nego i sve genocidne napade na Muslimane, odnosno, Bošnjake u Crnoj
Gori, Srbiji, Bosni i Hercegovini od Njegoševa vremena do danas! Za to veliki pjesnik
nije kriv, nego pam še „Gorskog vijenca“ koji ne znaju šta je subjek vna a šta objek-
vna ideja književnog djela i tumači Njegoševa epsko-dramskog spjeva koji neće da
naglase tu razliku. Treba se nada da će posljednji krvavi rat na našim prostorima
opomenu i čitaoce i tumače „Gorskog vijenca“ da strogo razlikuju subjek vnu ideju
gospodara i poli čara, koji ne prerasta osrednjost, od objek vne ideje Njegoševa
uzvišenog epa koji uz Homera čini sam vrh evropske epopeične književnos .
„GORSKI VIJENAC“ KAO ŠKOLSKA LEKTIRA

Književno djelo nije kanon no živa umjetnička materija koja se različito do-
življava i tumači u različi m vremenima. Nije stari Helen ni doživljavao ni tumačio
„Ilijadu“ kako je mi danas doživljavamo i tumačimo. Srednjovjekovna hagiografska
literatura danas nudi jedne- poruke hrišćanskom vjerniku, a druge ateis čkim čitao-
cima. Razumije se, umjetnička ostvarenost djela, odnosno univerzalne is ne kazane
umjetničkim jezikom, imaju svoju temporalnu postojanost, ali oblik doživljavanja te
postojanos zavisi od odgovarajućeg vremena i prilika.
An islamski i posebno an turski naboj jako je prisutan u hrišćanskoj Evropi
od Prvog krstaškog rata pa nadalje. Taj naboj ekspliciran je progonom muslimana,
kakva je bila Španska konkvista i tema kom kojom se poslužio znatan broj književni-
ka. U zapadnoj Evropi pisce reprezentuje Torkvato Taso, a u istočnom krilu hrišćan-
stva apsolutni reprezen u pjesničkoj obradi te tema ke su Njegoš i Ivan Mažuranić.
I Njegoš i Mažuranić, čija su se djela - „Gorski vijenac“ i „Smrt Smail-age
Čengića“, pojavili takoreći istovremeno 1846. i 1847. godine, imala su jaku ideološku
čak i propagandnu misiju u borbi s Osmanskim carstvom tokom druge polovine XIX
vijeka i sve do povlačenja Turske s jugoslovenskih prostora 1912. godine. Ta ideo-
loško-propagandna funkcija pomenu h djela razumljiva je i prihvatljiva kako idejno-
poli čki tako i socijalno-psihološki. Među m, ta pozi vna funkcija dobiće potpuno
nega vne konotacije poslije 1918. godine koje će osta sve do današnjeg dana. Na-
ime, an islamski i an -turski naboj ovih najistaknu jih književnih djela iz epohe juž-
noslovenskog roman zma prenio se u odnos srpsko-unitaris čke poli ke prema mu-
slimanskom narodu na jugoslovenskim prostorima. I svi genocidni udari na taj narod
u prvom i drugom svjetskom ratu, u Šahovićima, i u posljednjem ratu koji je prekinut
Dejtonskim sporazumom, Njegoševa an islamska poezija služila je kao i propaganda
i opravdanje za napad na nedužni narod i to se na neki način i danas produžava. Sad
se može postavi pitanje da li je Njegoš genocidni pjesnik. Na to je lako odgovori
da nije Njegoš genocidni pjesnik, nego se često genocidno tumači njegov „Gorski
vijenac“. Njegoš se obradom dobra i zla, svjetlos i tame, pravde i nepravde uklapa
u običaj koji je star koliko i istorija čovječanstva. Što je on mrak i nepravdu uličio u
islam i Osmansko carstvo to samo znači da se poslužio materijalom koji mu najbolje
odgovara. Kao što je na primjer Firdusi svu tamu pripisao Turanu, a svu svjetlost
Iranu. Dakle, Njegoša treba u školama drukčije tumači nego do sada, ako Crna
Gora hoće da opstane kao mul etnička harmonična građanska država. A da bi se
negenocidno tumačio i doživljavao „Gorski vijenac“, treba ukloni neadekvatnu ter-
minologiju koja se uporno održava. Navešću samo dva takva primjera. Uporno se po-
navlja da su se preci južnoslovenskih današnjih muslimana poturčili. Iako je taj izraz
imao tokom borbe sa Osmanlijama uslovno-u litarno značenje, on je danas potpu-
no anahron. Turci nijesu izmislili islam, islam je i kao vjera i kao kultura imao veliki
razvitak prije nego što su se Turci islamizovali. Niko ne kaže da su se Turci poarabili,
niko ne kaže da su se Indonežani poarabili, kao što se ne kaže da su se južni Sloveni
povizan li i porimili, iako su primili hrišćanstvo od Rima i Vizan je. Samo muslimani
na jugoslovenskim prostorima imaju „privilegiju“ da su se poturčili, iako je taj narod
(muslimansko-bošnjački) očuvao svoj jezik i druge karakteris ke svog etničkog bića
koje će se kasnije, što je sasvim razumljivo, s lizova islamom. Isto tako neadekvatan
je pojam turska okupacija Balkana. Treba razlikova pojmove okupacija i civilizacija.
Okupator bude nekoliko godina i ode, a civilizacija traje vjekovima. Na Balkanu su
se smjenjivale civilizacije: helenska, rimska, vizan jska, osmanska... Interesantno je
pomenu da su Rimljani i Osmanlije skoro u godinu jednako upravljali Balkanom. Pa
nigdje se ne može ču ni pročita da su Heleni, Rim i Vizan ja bili okupatori Balka-
na, tu „privilegiju“ imaju samo Osmanlije. A što se če samog manira kojim jedna
civilizacija osvaja, on je zajednički. Nije s manjom žes nom i raspoloženjem za plijen
i razaranje car Dušan osvajao vizan jske prostore, nego što su grčki carevi osvaja-
li okolne prostore, ili Mehmed Osvajač Bosnu. Ali u našim udžbenicima istorije za
osnovne i srednje škole samo Turci imaju „privilegiju“ da osvajaju, pljačkaju i razaraju
Prema tome, treba izmijeni u mnogim detaljima nastavne programe iz
istorije za osnovne i srednje škole i promijeni neadekvatnu terminologiju da bi se
bez opterećenja mogao tumači „Gorski vijenac“. Ne uradi li se to, neadekvatna upo-
treba ovog najvećeg književnog djela naše literature i dalje će služi poli čkim legi-
onarima koji izazivaju krvoproliće i ratove na našim prostorima.
Dr Radoslav Rotković: KO JE, KADA I ZAŠTO SRUŠIO NJEGOŠEVU KAPELU?
87
KO JE, KADA I ZAŠTO SRUŠIO Dr Radoslav

Rotković, Akademik
NJEGOŠEVU KAPELU? DANU
Zabune oko Njegoševe kapele na Lovćenu, počele su već od prve vijes , 18.
V 1845, kada Ivačić iz Kotora javlja Zadru da Njegoš, izgleda, planira da na Š rovniku
ozida crkvicu posvećenu sv. Petru ili sv. Luki, čiji je kult on raširio na Ljubo nju. Ivačić,
21. juna iste godine piše da se još ne zna kome će svecu crkva bi posvećena, a da su
radovi počeli već 16. juna.1
I ni jedna od ove če ri pretpostavke nije bila tačna. Kapela kao vladareva
grobnica a ne crkva2 nije namijenjena Š rovniku nego Jezerskom vrhu, a kada je iz-
građena, viđelo se da na njoj nema ni krsta ni zvona, a da unutra nema nijedne ikone.
Is na je da se ta Kapela sastoji od „dva kruga u osnovi raznih prečnika, a
koji prodiru jedan u drugi”, što je čudilo ruskoga arh. Krasnova koji je radio na Lovće-
nu, pa je taj manji polukrug shvaćen kao oltarski prostor. No činjenica je da u toj gra-
đevini i u njenoj unutrašnjos nema ničega drugoga od crkvene građevine. Mijović je
ukazao na činjenicu da je i prva katedrala sv. Tripuna u Kotoru bila okrugla; ali da su
okrugle građevine i Tablja iznad Ce njskog manas ra i kule na uglovima Biljarde, pa
i okrugla kula na Lesendru na Jezeru, a to nijesu sakralni objek . To što je Medaković
pisao da je „crkva osveštana” njegov je uobičajeni falsifikat,3 jer je logično da je pre-
nošenje Njegoševih moš ju na Lovćen 1853. pra la upokojena liturgija.
1
J. M. Milović, Petar II Petrović Njegoš, građa, knj. 4,1986, 92, 95,109,113,116,117,119.
2
Do ovoga zaključka došao je i Risto Dragićević, koji se cijeloga života bavio Njegošem. On
je uvidio da je Medaković govorio o osveštanju crkve na Lovćenu, iako tada nije bio u Crnoj Gori. A
službena dokumentacija o Njegoševoj kapeli. Aleksandrovoj zadužbini i izgradnji Mauzoleja sadržana je
u pred-stavci Opš ne Ce nje Ustavnome sudu 2. XI 1970. i u odluci Ustavnoga suda.
3
Medaković je poznat po tome što je prepravljao u štampariji i Zakonik knjaza Danila i
pravopis Gorskoga vijenca i što je falsifikovao govor Petra I na Mar nićim a 1796, pa je zato i odnio taj
dokumenat, ali je ostala Petrova pjesma o istome događaju, koja otkriva da je Medaković izmislio da je
Petar I, osam godina prije Karađorđevoga ustanka, mogao sokoli Crnogorce da u njima „srpska krvca
vrije”, kada i 1804. Dositej pjeva:
„Serbije vostani / dosta si spavala…”.
Ovo je snimak Njegoševe kapele iz lista ”Orao” za 1894.
Iako se uzima kao sigurno da je ta „crkvica” bila posvećena sv. Petru Ce-
njskome, o tome nema nikakvoga dokaza. A pozivanje na Njegoševo zavještanje
takođe je lažno, jer zavještanje se odnosi samo na to: ”Kad umrem ovđe ćete me za-
kopa ”. I ništa više. Ni u njegovome testamentu nema ništa o sahrani.4 Prema tome,
da li će Njegoš počiva u kapeli ili u mauzoleju, to je pitanje oblika građevine, na što
se ne odnosi zavještanje! Ustavni sud je zato zaključio:
„Njegoševa kapela na Lovćenu nije hram nego nadgrobni spomenik a isto-
vremeno i spomenik kulture.”
Zašto je Njegoš izabrao ovo mjesto za vječni počinak?

Iz onoga što piše na početku Gorskoga vijenca, o iznošenju krsta na Crkvine
(Jezerski vrh) izjutra, prije sunca na Trojičin dan, a to je dan pogibije sv. Vladimira
Dukljanskog, pa se zbog toga održava Skupš na „na Lovćen”, kako piše Njegoš, odno-
sno „na Lovćenu” kako je ispravio Medaković, „uoči Trojičina-dne”, i iz činjenica da su
se istoga jutra iznosili krs ne samo na Rumiju, đe nije bilo sačuvane crkve nego i pod
Ostrog, prije izgradnje Manas ra, došli smo do zaključka koji je naslu o i Karadžić: da
je na Jezerskome vrhu postojala u srednjemu vijeku crkva sv. Vladimira, slična onoj
pas rskoj (vlaškoj) na Ce nju, koja je do 1450. bila od pruća oblijepljenoga blatom;
da je tu crkvicu spržio grom, ali je ostao toponim – Crkvine, kojega ne bi niko mogao
izmisli da tu nije nekada postojala crkvica. ”Po imenu rekao bi da je tu i prije bila
crkva”, zaključio je i Karadžić u Rječniku. Osim toga i Mijović pominje neke tragove
ruševine, možda iz srednjega vijeka.
Eto zbog čega su u Aleksandrovu kapelu 1925. islikana velika freska koja
predstavlja Hrista Pantokratora i ispod nje če ri ikone: sv. Vladimira, sv. Vasilija
Ostroškog, sv. Petra Ce njskog i sv. Stevana Piperskog. Uroš Predić koji je pravio ove
ikone, piše da su to „če ri lokalna sve telja”, pa Vladimira navodi kao Jovana Vladi-
mira, jer je tako, pogrješno unesen u srpski Srbljak (1861), zato što su kos sv. Vladi-
mira odnesene u mjesto koje je dobilo ime po crkvi sv. Jovana Preteče, alb. Šin-Đon,
pa su spojena imena Jovana i Vladimira, i tako je to napisano nad ulazom u crkvu
4
„Pravni zbornik”,3, decembar 1970.
89
1381. a odatle preneseno u ži je Vladimirovo koje je objavio Kozma Drački krajem
XVII vijeka.5Među m, i u Dukljanina i u Skilice i Kedrena postoji samo Vladimir. Jova-
na Vladimira nema u nas ni poslije 1381, jer barski nadbiskup Đorđo pominje crkvu
sv. Vladimira 1405. u rejonu Ulcinja, a tu je i selo Vladimir a ne Jovan Vladimir.6
Dakle, Srpska pravoslavna crkva je ukrala sveca koji nije nikad postojao.
Ni Dožić u Memoarima ne pominje Jovana Vladimira već „svetoga Vladi-
mira”.
Dakle, Njegoš nije izabrao to mjesto za grob samo zato što je to vrh Lovće-
na, jer Lovćen ima još viši vrh na Š rovniku, nego zbog tradicije iznošenja krsta o
Trojičinu-dne, ali na Crkvine a ne na Š rovnik.
Aleksandrova zadužbina iz 1925. pretvorena je u crkvenu kapelu, sa veli-

kom freskom Isusa i ikonama, među kojijema je na prvome mjestu lijevo sv. Vladimir,
a treći je Petar I, sa bijelom kamilavkom, znakom autokefalnos . U svakome zločinu
potkrade se neka greška!
5
Ova je besmislica razjašnjena u nauci. V. N. Banašević, Letopis popa Dukljanina, Beograd,
1971, 209-224.
6
Šime Ljubić, Lis ne,V, 85.
Što je Austrija planirala na Lovćenu?
I – ko je kriv što Kapela nije odmah sanirana?
I oni koji su tačno znali činjenice, i Mitrofan Ban i Gavrilo Dožić, i oni koji su
pravili propagandne brošure pro v Mauzoleja, lagali su na bezočan način da je Au-
strija željela da na Jezerskome vrhu podigne spomenik Pobjedniku, t.j. Franji Josipu,
i da je zbog toga trebalo prvo ukloni Njegoševu kapelu. A lagali su zato što su znali
da je spomenik Pobjedniku planiran za Š rovnik, i da Jezerski vrh nema s me ništa.
Raspisan je javni konkurs koji je pra la štampa. Između brojnih radova izabran je rad
Marka Rašete. Ta je maketa fotografisana i poznata je.
Evo toga obeliska, sa ljudskom figuricom, da se vide dimenzije. A na Š rovniku tada

nije bilo ničega.
Zašto je onda došlo do oštećenja Njegoševe kapele? Tu je i Mijović pogri-

ješio, jer je napisao da su Austrijanci u nastupanju iz topa gađali Kapelu, iako to nije
moguće, jer se sa lovćenskih serpen na ne vidi Lovćen.
Austrijska ar ljerija je, januara 1916. izvršila uobičajenu veliku pripremu
napada na Lovćen, pa je punih 48 sa na Lovćen pucano iz 430 topovskih cijevi sa
brodova i tvrđava u Boki. Pauze su pravljene samo za hlađenje cijevi. Ako je svaka
cijev ispaljivala samo 6 granata na sat, to jest svakih 10 minuta, to je preko 120.000
đuladi. I samo jedno od h đuladi je napravilo prostrijelnu ranu u Njegoševoj kapeli.
Dakle, radilo se o kolateralnoj šte . Država koja je potpisala dvije Ženev-
ske konvencije, iz 1899. i 1907. koje se odnose na spomenike kulture u ratu, u
vrijeme kada su te konvencije još nešto i predstavljale, ne bi došla na ideju da sruši
jedan pozna spomenik na Jezerskome vrhu, da na istome mjestu podiže spome-
nik svome caru – pobjedniku.7 Do toga zaključka je došao i Mijović.
7
Da su stara pravna načela još važila dokazuje i slučaj Gavrila Principa. Ubio je prijestolona-
sljednika i nije osuđen na smrt, iako su se ispunili uslovi iz Krivičnoga zakonika po kome se smrtna kazna
može izreći samo ako je počinilac, u trenutku izvršenja zločina imao 20 godina. A Gavrilo je rođen 13.
juna 1894. Ali, Gavrilov advokat Maks Feldbauer našao je jednu krštenicu, u kojoj je, greškom prota Bil-
bije, upisano da je rođen 13. jula. I Sud je primijenio staro načelo, da se u slučaju nejasnoća priminjeni
kazna povoljnija za osuđenoga! Osudio ga je na 20 godina robije. (Dedijer,Sarajevo, 563)
91
Da je to tako, pokazuje nevjerovatan slijed događaja. Dok okupator, usred
rata, želi da skine sa sebe blamažu za gađanje Kapele, i odgovornost za ono što bi se
moglo desi sa Njegoševim posmrtnim ostacima, ako neko uđe u Kapelu i učini što
god hoće, jer je to mjesto usamljeno, pa traži da se Njegoševe kos privremeno pre-
nesu na Ce nje, kako bi se moglo prići obnove Kapele, dotle Mitrofan Ban, potonji
poglavar autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, kako ga tuliše Stanojevićeva
Narodna enciklopedija 1929, ne vidi nikakav problem da Njegoševi posmrtni ostaci
ostanu u šupljoj Kapeli, u koju prodire voda, i misli da Austrija hoće da ukloni Njego-
ševe kos iz kapele da bi je srušila i tu napravila spomenik Pobjedniku, iako je svako-
me bilo poznato da je taj spomenik Austrija planirala za Š rovnik! I kad si digla hajka
na Mauzolej, navodno zbog rušenja Njegoševe kapele, iako to nije bila Njegoševa
kapela nego Aleksandrova zadužbina, koju je on sam tako nazvao, a Kapela je sru-
šena zato da bi se Karađorđevići popeli na Lovćen, mnogi zavedeni intelektualci su
pričali besmislice na osnovu lažnih podataka. Tako jedan profesor univerziteta veli da
su „austrijski okupatori” Njegoševu kapelu „srušili topovskim granatama” (nije bila
dovoljna ona jedna), a isto je izjavio i jedan pjesnik8, pa je sve to tako predstavljeno i
Žanu Kasuu u UNESKO-u, sve dok V. Dedijer nije na molbu Veljka Milatovića proučio
sve papire i fotografije i upoznao svijet sa is nom.9
A is na je: da je Mitrofan Ban kriv što za vrijeme rata okupator nije opravio
Kapelu, jer je Ban, odugovlačenjem da prenese Njegoševe posmrtne ostatke na Ce -
nje potrošio dragocjeno vrijeme koje bi se upotrijebilo za sanaciju Kapele.
Što je bilo s Njegoševom kapelom poslije rata?

I pri kraju rata, kada su izašli na Lovćen da prenesu Njegoševe kos na Ce-
nje, zabilježili su da su našli građevinu u „potpunom redu”. Naravno, sem one pro-
strijelne rane. U dokumentaciji koju je prikupio, Mijović je našao ne samo crteže ing.
Krasnova nego i tekstove koji se odnose na sanaciju ili rušenje Kapele. Dožić piše da
je i kralju Aleksandru rekao da treba „obnovi Kapelu sasvim u prvobitnom obliku” a
tako je pisao i ministru Janjiću 15. avg. 1923.10 A to je još 1920. bio zaključak Sabora
Srpske patrijaršije, naime da „porušenu Kapelu i grobnicu opravi ”.11 Na osnovu toga
je i Odbor za obnovu nešto kasnije bio odlučan „da se grobnica i kapela Vladike Rada
na Lovćenu oprave i dovedu u prvobitno stanje do 1. septembra o.g.”(1921).
Vidi se da se ipak misli na septembar, kada je rođen prijestolonasljednik
Petar II!
Na Njegušima je, osim toga, odmah poslije rata, formiran Odbor za oprav-
ku Kapele, ali mu nove, tuđe vlas nijesu dozvolile rad.
A ovaj je Odbor imao smisla i zbog toga što ključevi Kapele nijesu bili u Mi-
tropoliji na Ce nju nego kod čuvara Kapele u Njegušima, a to je bio Savo N. Radonjić,
a poslije njegovoga hapšenja njegova žena Zlatana!12
Zašto nijesu sprovedeni zaključci ni ovoga državnoga Odbora? Zato što to
nije odgovaralo kralju Aleksandru, koji nije mogao da lijepi svoju mermernu ploču
8
Vapaj Lovćena, 63,67. Iste su vrste i prilozi u brošuri Sumrak Lovćena, Beograd, 1989.
9
Dedijer u „Borbi”, 20. VIII 1970; „Lučindan”,br. 37,2010.
10
Isto, 55. Mijović, 67/68.
11
Mijović, 67/68.
12
Ovo su podaci objavljeni u „Pravnome zborniku” br. 3, 1970.
na staru Kapelu, zato što mu je, navodno, „slavni predak” vladike Rada, koji, kao što
znamo, nije imao potomaka, ni da u stari zid urezuje slova: da se ova Kapela podiže
u čast rođendana prestolonaslednika Petra II, koji je doista rođen 1923. na dan osve-
štanja ove Kapele 1925!
Zato su stručnjaci iz prvoga Odbora za obnovu zamijenjeni novim, koji su,
predvođeni Jovanom Cvijićem, uvijek spremnim da u „nauku” unese ono što odgova-
ra Aleksandru i Pašiću, sproveo odluku o izgradnji nove kapele, na drugome mjestu,
u širim dimenzijama. Aleksandar se, naizgled složio sa Dožićem, ali je govorio o spa-
janju dvije dinas je kroz taj spomenik, iako je njegova dinas ja srušila Njegoševu!
Pa je rekao da bi bilo „potrebno da se upotrebi mermer sa Venčaca kod
Topole”; da „se na njegovom grobu položi mermerna ploča iz Topole...” I krst na vrhu
Kapele bio je „od mermera sa Venčaca”. A Sve presto je „osposobljen za vršenje
bogosluženja”, što znači da to prije nije bilo moguće!
Na svečanos 21. septembra (a ne 19. kada je rođen njegov sin, jer je za
svečanost trebalo sačeka neđelju) sam je kralj Aleksandar rekao još jednom:
„Nad grobom Njegoševim, danas je kamen sa Venčaca, na domaku Kara-
đorđeve Topole, i pod njime će lako leža Vladika Rade”.
Tako je grobna kapela pretvorena u crkvenu građevinu, dok je prije imala
samo oblik okrugle crkvice, koja nije nikada osveštana.
I kad su mjesto Petrovića na Jezerski vrh zaśeli Karađorđevići, a mjesto jed-
noga Petra II, državnika, pjesnika i filozofa zaśeo drugi koji nije bio ništa od toga,
Aleksandar je predao Dožiću ključeve Kapele, i rekao:
„Visokopreosvešteni, predajem vam u amanet moju zadužbinu”!
Za jem je za zvanice, kojijeh je bilo hiljadu, služen ručak, i svako je dobio na
poklon ku ju dvorskih cigareta.13
Na propagandnoj brošuri Vapaj Lovćena, na Aleksandrovoj zadužbini iz 1925. vidi

se naglašeni krst,unesen na snimak flomasterom!
13
Dožić, 61.
93
I m se duvanskim dimom željelo sakri svo ono zlo koje je na Crkvinama
učinjeno.
O hajci koja se digla pro v Mauzoleja ne samo u „našoj”, francuskoj, itali-
janskoj, britanskoj pa čak i japanskoj štampi, pisao je Dedijer 1970. godine:
„Hijerarhija Srpske pravoslavne crkve ne vodi akciju za očuvanje Njegoševe
zaostavš ne, nego sve sile napreže da spase građevinu kralja Aleksandra Karađorđe-
vića, jer ona predstavlja višestruki simbol:
Prvo, Aleksandrova zadužbina je oličenje uništenja državnos Crne Gore
posle 1918. godine...
Drugo, Aleksandrova kapelica je oličenje prevage dinas je Karađorđevića
nad dinas jom Petrovića.
I treće, ta kapelica je ujedno simbol uništenja nezavisnos Crnogorsko-pri-
morske mitropolije koju je ona čuvala kroz vekove...”
A da je prostrjelna rana zaliječena, što je bilo moguće, jer je i Dožić prvo
smatrao da se mora opravi stara Kapela, ne bi bilo Aleksandrove zadužbine pa ni
Mauzoleja, jer u Crnoj Gori nikome ne bi palo na um da ruši Njegoševu kapelu, ni
zbog kakve druge građevine na tome mjestu! 14
14
O ovome smo govorili prvi put na mi ngu liberala na Ce nju, 4. II 1991, koji je organizovao
Odbor za obnovu Crnogorske pravoslavne crkve, tekst u „Liberalu” br. 13, 1991. Boško Đukić je iz našega
teksta izvukao naslov: Crkva srušila crkvu. O kultu sv. Vladimira na Lovćenu referisali smo na naučnome
skupu Njegoševi dani, 2008, tekst u „Lučindanu”,br. 28, 2008,12-14.
CRNA GORA I CRNOGORCI U ENCIKLOPEDIJAMA
95
CRNA GORA I CRNOGORCI U Prof. Sreten

Perović, akademik
ENCIKLOPEDIJAMA DANU i MANU
Leksikografski zavod Crne Gore, naučna ins tucija stvorena pod okri-
ljem države, postojala je jednu deceniju, dok nije ukinuta 1991. godine. Radeći
na Enciklopediji Crne Gore (ECG), Leksikografski zavod Crne Gore organizovao je
i održao u Titogradu (današnja Podgorica) 22. i 23. novembra 1985, naučni skup
pod zavivom “Crna Gora i Crnogorci u domaćim i stranim enciklopedijama”. Na
tome skupu brojni naučni djelatnici i kulturni poslenici iznijeli su svoja saopštenja
na pomenutu temu. Ovom prilikom donosim u svojstvu priređivača karakteris čne
izvode iz referata saopštenih na tome skupu.
“Odavno Crna Gora i Crnogorci nemaju neke naročite sreće s većinom do-
maćih i stranih leksikografskih djela, od prvih enciklopedijskih pomena o njima pa
do danas” - kazao je na početku rada Skupa prof. Ratko Đurović, glavni urednik En-
ciklopedije Crne Gore, i nastavio: “Ovakva vrsta skupa mogla se održa još u doba
vladike Petra I i Njegoša, onda kada su se pojavile prve enciklopedijske informacije o
crnogorskom narodu - da se imalo s kim, da se imalo čim”.
Preko gradova u Crnogorskom primorju, Crna Gora je uvijek bila “u neka-
kvoj vezi sa zapadnim svijetom”, ali znanje o Crnoj Gori u XVIII i početkom XIX vijeka
bilo je neznatno, te je prve enciklopedije (Efraima Čembersa, te Francuska i Britan-
ska) uopšte i ne pominju. “Izvjesno vrijeme, s Crnom Gorom su imali veze jedino
Venecija i Turska, a ponekad i Carigradska i Pećka patrijaršija”. Za Crnu Goru su se
interesovali, ali samo kao za saveznika pro v Turaka, Mlečići (Venecija) od XV vijeka,
Austrijanci od kraja XVII vijeka, i Rusi od početka XVIII vijeka.
“Istorija o Crnoj Gori” vladike Vasilija (Petrovića - Njegoša, 1709-1766),
štampana u Petrogradu 1754, donekle je proširila znanja o Crnoj Gori i crnogorskom
narodu, ali tek pobjede Petra I (Petrovića - Njegoša, sv. Petra, 1747- 1830) nad tur-
skom i francuskom vojskom skreću pažnju Evrope na ovu slobodnu zemlju. Njemač-
ka, italijanska i francuska štampa toga doba, među m, Crnu Goru predstavljaju kao
divlju zemlju, a Crnogorce kao neukro ve divljake. Takve “is ne” preuzimaju i ondaš-
nja enciklopedijska djela. Po Brokhausovom konverzacionom leksikonu (1812-1819),
Crna Gora je varvarska zemlja, a Crnogorci su pripadnici “zajednice ubica”.
Vuk Karadžić, koji je već poznavao Crnogorce, reagovao je izjavom da oni
nijesu “baš takvi razbojnici kao što je o njima pisao Saksonac Brokhaus”. Kasnije,
1835, Vuk je u knjizi Crna Gora i Boka Kotorska pisao: “Začudo je kako je u Evropi
dosad malo napredovalo znanje o ovom narodu”. Pro v takve slike o crnogorskom
narodu borio se i Petar I, pa je molio ruskog konzula u Dubrovniku, Gagića, da učini
nešto kako bi is na o Crnoj Gori prodrla do “jabanaca”.
Njegoš je, tvrdi profesor Đurović, imao pun pregled svega što je pisano o
Crnoj Gori i Crnogorcima, što pokazuje i Njegoševo pismo Vilkinsonu: “Naši susjedi
stalno tvrde da crnogorski narod nije ništa drugo nego lopovi i ubice... Dokazaću
im da griješe”. Aprila 1848, Njegoš je pisao Nikoli Tomazeu: “Je li krvavije stranice
u svemirnoj (svjetskoj - S.P.) istoriji od crnogorske?... Zloba i kleveta sve su ovo od
svijeta, koliko su mogle, krile i naopako ga predstavljale ...” Njegoš se ozbiljno lju o
i na Vuka Karadžića i njegove opise Ce nja, pa i karaktera Crnogoraca, a Frančesku
Karari je pisao da što prije dođe u Crnu Goru i vidi i sazna “ono što nijesu vidjeli ni
saznali Englezi i Njemci”, što će mu omogući da Evropi predstavi “jednu zemlju koja
je stvarno ostala nepoznata”.
Ni u Rusiji, s kojom je Crna Gora uspostavila veze već na početku XVIII vije-
ka, o ovoj zemlji se nije mnogo znalo. To je i dovelo ruskog naučnika Pavla Rovinskog
u Crnu Goru koju je, tokom dvadesetsedmogodišnjeg boravka u njoj, svestrano pro-
učio. Njegovo djelo “Crna Gora u prošlos i sadašnjos ”, objavljeno u šest knjiga na
preko 3.700 stranica, iscrpna je slika “o duhovnoj i materijalnoj kulturi Crne Gore”.
Djelo Rovinskog, kri čno i prema zapisima stranaca i prema usmenoj crnogorskoj
tradiciji, u stvari je prva enciklopedija o Crnoj Gori i Crnogorcima. Samo Valtazar
Bogišić se s njim mogao donekle upoređiva u poznavanju crnogorskog naroda i
njegovih duhovnih vrijednos .
No i poslije Rovinskog, Crna Gora je u enciklopedijama predstavljena ne-
potpuno. “Ili su je poe zovali, ili zaboravljali, ili minimizirali”, kaže prof. Đurović. Pod-
sjećajući da je 1910. godine pokrenuta akcija Jugoslovenske akademije (Zagreb), Srp-
ske kraljevske akademije (Beograd) i Ma ce slovenske (Ljubljana) da se izradi Opšta
jugoslovenska enciklopedija, te da je obrada jedinica o Crnoj Gori povjerena Srpskoj
kraljevskoj akademiji, prof. Đurović navodi da je tada upućen zahtjev mitropolitu cr-
nogorskom Mitrofanu Banu (1841-1920) da se na Ce nju izradi alfabetar - ali samo
jedinica koje se ču Crnogorske crkve. Sve ostalo je trebalo da odrede i obrade struč-
njaci Srpske kraljevske akademije. Po odluci Mitrofana Bana, istoričar Marko Drago-
vić stručno je sastavio popis enciklopedijskih jedinica o Crnogorskoj (autokefalnoj)
crkvi. Iako pokušaj da se izda ova enciklopedija nije uspio, Crna Gora je u ličnos
prof. Marka Dragovića Crna dobila prvog enciklopedijskog leksikografa. Poslije ovog
pokušaja Kraljevina Crna gora se jače zainteresovala za obradu svoje istorije i svojeg
naroda u enciklopedijskim izdanjima, pa je 1911. pozvala dr Ota fon Šlibena, sarad-
nika MAJEROVOG LEKSIKONA, da dođe u Crnu Goru i na licu mjesta izuči sve što je
potrebno kako bi Crna Gora bila što is ni je prikazana u tom poznatom enciklope-
dijskom djelu. Fon Šliben se odazvao pozivu Ministarstva inostranih djela Kraljevine
Crne Gore, boravio na Ce nju izvjesno vrijeme, ali po svoj prilici - Redakcija Leksiko-
na nije prihva la njegovo viđenje Crne Gore.
Ono što se događalo poslije Drugog svjetskog rata, u snažnom razmahu
enciklopedis ke, više je poznato. Jugoslovenski leksikografski zavod, pod Krležinim
rukovodstvom, učinio je (ondašnju) Jugoslaviju svjetskom silom u enciklopedis ci.
Kao i u drugim jugoslovenskim sredinama, i u Crnoj Gori, na Ce nju, formirana je
1951. godine Redakcije Enciklopedije Jugoslavije za Crnu Goru. (Na čelu te Redakcije
bio je istoričar Jagoš Jovanović, a sekretar - prof. Ratko Đurović.) U početku je -svje-
doči poslije tri i po decenije prof. R. Đurović - izgledalo da će sve bi kako valja. “Ali,
prvo nije odobrena samostalna jedinica ‘Crnogorci’. Svi ostali narodi imali su u ovoj
enciklopediji (Enciklopedija Jugoslavije, prvo izdanje - S.P.) svoje nacionalne šeme,
97
izuzev crnogorskog naroda, što je značilo negiranje njegovog postojanja. A potom,
Zavod (Jugoslovenski leksikografski zavod) je, s potpisom njegovog direktora (Miro-
slava Krleže) otpus o predsjednika i sekretara Redakcije za Crnu Goru i od IV sveske
predao je (Crnu Goru - S.P.) u nadležnost Redakcije za Srbiju”. Posljedice ovakvog
postupka prema Crnogorcima, po profesoru Đuroviću, vidljive su u mnogim člancima
u Enciklopediji Jugoslavije, u “Istoriji srpskog naroda” i “Istoriji srpske književnos ,
gdje je “integrisano” i cjelokupno kulturno-istorijsko nasljeđe crnogorskog naroda (i
Crne Gore), pa i u zbornicima “Albanija” i “1200 godina katoličanstva u Hrvata”, ali u
ova dva slučaja - s drugačijom svrhom prisvajanja.
Koliko je to prećutkivanje i ignorisanje crnogorske istorije i vjekovne borbe
crnogorskog naroda, najbolje pokazuje primjer iz Opće enciklopedije JLZ, gdje se u
jedinici “Bitke kod Južnih Slovena” ne navodi nijedna bitka Crnogorca, izuzev Barske
bitke iz 1042. godine (pobjeda kneza Vojislava nad Vizan jom).
Sve je to uslovilo pokretanje ideje o formiranju jedne specijalis čke naučne
ins tucije za crnogorsku leksikografiju, te je - u okviru Naučnog društva Crne gore,
1954, osnovano Leksikografsko odjeljenje, ali je dvije godine kasnije (1956) Društvo
ukinuto i do ostvarenja njegovih planova nije došlo. 1969. godine, Inicija vni odbor
Enciklopedije Crne Gore dostavio je Skupš ni SRCG prijedlog i obrazloženje o potrebi
izrade Enciklopedije. Ova inicija va, iako podržana, ni tada nije ostvarena. Tek 1981.
došlo je do formiranja Leksikografskog zavoda Crne Gore, a dvije godine kasnije for-
mirana su i stručno-naučna jela Zavoda: Redakcija i Savjet Enciklopedije Crne Gore i
Naučno vijeće. (Rad na pripremi Enciklopedije bio je odmakao, kada je - na prijedlog
Vlade Republike Crne Gore -Leksikografski zavod ukinut, čime je prestao i rad broj-
nog ma stručnjaka okupljenih oko projekta Enciklopedije Crne Gore.)
Na kraju svog (uvodnog) saopštenja prof. Đurović je zaključio “da se i danas
juriša, najmanje iz naučnih razloga, na neka bitna pitanja s područja Crne Gore: na
Njegoša, jezik Crnogoraca, na kneza Stefana Vojislava, popa Dukljanina, na Duklju,
Zetu, na njeno pravo na svoju naciju i narod, svodeći Crnu Goru na geografski mali
prostor i sl.” Ali krivicu za takvo stanje, po prof. Đuroviću, ne treba traži kod drugih,
već kod nas samih! Krivicu treba traži i u našim stavovima, “među koje spada i stav
o samoobmani”. O tome je pisao i Njegoš, 1950, Stevanu Knićaninu: SAMOOBMANA
JE UBITAČNA I ZA LJUDE I ZA NARODE ISTO. KOMU PODNOSI NEKA JOJ SE PODAJE,
ALI JA NE MOGU I NE HOĆU SE OBMANJIVATI.
Što su o Crnoj Gori i Crnogorcima rekli drugi?
To, svakako, nije zavisilo samo od objek vnog stanja, nego i od intencija
onoga ko je o nama pisao i onih za koje je pisao. Od namjere i namjernika, od po-
vjerenja i povjerenika. Pogrešnog tumačenja moglo je bi i iz neznanja, i nedobro-
namjernos , i onda i danas, ali sve to treba razumje , objasni i, po mogućnos ,
ispravi . Tako, na primjer, i Vuk Karadžić, koji je dobro poznavao Crnu Goru, pravi,
terminološke i faktografske pogreške u djelu Montenegro und die Montenegriner
(Leipcig, 1837), iako istovremeno s razlogom ironizira Vijaline tvrdnje da je “crnogor-
ski jezik... dijalekt Grčkoga”!
Svijest o značaj u Crne Gore i Crnogoraca, njihove borbe i kulture, nije po-
tekla samo od Crnogoraca, već prije svega od južnoslovenskih i inostranih posje -
laca - diplomata, pisaca, umjetnika, vojskovođa i državnika. O junaštvu Crnogoraca
i njihovom čojstvu nadahnuto su pisali Srbi, Hrva , Česi, Rusi, Makedonci, Englezi,
Talijani, Francuzi, Njemci, Skandinavci i mnogi drugi. Na neke od njih su se lju li naši
preci, s manje ili više prava; na neke se lju mo i mi - danas. Kri čki smo više nego što
su to bili naši preci i zato što oni nijesu mogli da vide, a mi možemo, da se ovđe, na
ovom suženom prostoru, zbila dinamična i značajna istorija, i da su narodi koji su tu
istoriju živjeli, a među njima i crnogorski narod, bitno doprinijeli napretku čovjeka i
progresu čovječanstva.
CRNA GORA I CRNOGORCI U SOVJETSKIM

ENCIKLOPEDIJAMA
O Crnoj Gori i Crnogorcima pisano je u Rusiji prije oktobarske revolucije is-
crpnije nego u kasnijem Sovjetskom Savezu, što je i razumljivo, jer je do 1918. godine
Crna Gora bila samostalna, u svijetu priznata i poznata zemlja - Kraljevina Crna Gora.
Najpotpuniju sliku o crnogorskom narodu i njegovoj zemlji, kulturi i istoriji,dao je u
tom periodu Pavle Apolonovič Rovinski u svom djelu “Crna Gora u prošlos i sadaš-
njos ”. (U knjizi “Portre ”, Ce nje 1983. dr Dušan J. Mar nović tvrdi da je “Rovinski
dao originalnu periodizaciju istorijskog razvitka Crne Gore” i dodaje: “Posebno je
obradio društvenu organizaciju, porodicu, kuću, namještaj, nošnju, ishranu, privred-
ni život, običaje, pogled na svijet i mnoge druge osobenos materijalne, duhovne i
socijalne kulture Crnogoraca”). Pisali su o Crnoj Gori ruski diplomatski predstavnici,
vojni i poli čki izaslanici, pjesnici, novinari, publicis , obavještajci, antopolozi, so-
ciolozi, a o svestranoj crnogorsko-ruskoj saradnji za posljednja tri vijeka ostala je i
velika, još uvijek sasvim neistražena arhivska građa, prepiska, rukopisna memoarska
literatura; ostali su i drugi svakovrsni zapisi.
Za naučni skup “Crna Gora i Crnogorci u domaćim i stranim enciklopedi-
jama” obrađene su samo glavnije enciklopedijske publikacije sovjetskoga perioda.
“Veliku sovjetsku enciklopediju” (VSE) predstavio je akademik Božina Ivanović, a
“Malu sovjetsku enciklopediju” (MSE), “Sovjetski enciklopedijski rječnik” (SR) i “Voj-
ni enciklopedijski rječnik Sovjetskog Saveza” (VER) - istoričar kulture Radun Mićković.
Treće izdanje “VELIKE SOVJETSKE ENCIKLOPEDIJE”, o kojoj je referisao dr
Božina Ivanović, objavljeno je između 1970. i 1978. godine - u trideset tomova. To
obimno djelo posvećuje respek van prostor Crnoj Gori i Crnogorcima: u okvira po-
sebnih enciklopedijskih jedinica - JUGOSLAVIJA (tom 30, str. 339-363) Crna Gora
(tom 29, str 93-96) i CRNOGORCI (tom 29, str. 96) u samostalnim jedinicama koje su
posvećene ličnos ma “iz crnogorske prošlos ”, te u više zbirnih (tematskih) jedinica.
VSE predstavlja (ondašnju) Jugoslaviju kao višenacionalnu zemlju u kojoj,
prema popisu iz 1971. žive: Srbi (8,1 milion ili 39,8%), Hrva (4,5 miliona ili 22%), Slo-
venci (1,7 milion), Muslimani (kako se naglašava - “u etničkom smislu”, (1,7 milion)
Makedonci (1,2 miliona), Crnogorci (0,5 miliona)... Prema zaključku VSE, “svi na-
rodi naseljeni su prvenstveno u granicama svoje nacionalne republike”. U nastavku
se nabrajaju i ostali žive u Jugoslaviji: Albanci, Mađari, Turci, Slovaci, Cigani, Rumuni;
drugi se ne pominju, pa ni Bugari ni Talijani. Ivanović primjećuje da se u VSE ništa
ne govori o tome da Crnogorci žive i u drugim republikama i pokrajinama, a nema ni
pomena “da u Crnoj Gori žive: Albanci, Muslimani i drugi narodi”.
Prema VSE, u istorijskom razvoju jugoslovenskih zemalja Duklja ima drža-
votvorni primat. “CENTAR BORBE ZA DRŽAVNU SAMOSTALNOST JUGOSLOVENA U
11. VIJEKU PREDSTAVLJALO JE KNJAŽEVSTVO DUKLJA (kasnije nazvana ZETA od 15.
vijeka CRNA GORA), a u 12. VIJEKU RAŠKA” - konstatuje Velika sovjetska enciklopedi-
ja (VSE). Kako se u jedinici JUGOSLAVIJA opširno izlaže dalji istorijski tok, po uobičaje-
noj metodologiji sovjetske istoriografije (prema epohama razvoja ljudskog društva),
da bi se izbjeglo ponavljanje - crnogorsku istoriju, tj. istoriju Crne Gore “preuzeće-
99
mo” iz posebne jedinice Crna Gora - gdje je detaljnije hronološki prikazana. ... (Pod
u cajem Oktobarske revolucije)... nakon raspada Austro-Ugarske, došlo je do ujedi-
njenja Srbije, Crne Gore i jugoslovenskih oblas u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca,
na čelu sa dinas jom Karađorđević. “Potencira se”, veli akademik Ivanović, “da je
vladajuća vrhuška sprovodila poli ku ugnjetavanja nesrpskih naroda Bosne i Herce-
govine, Vardarske Makedonije, Slovenije, Hrvatske i Crne Gore, koje su činile više od
jedne polovine stanovništva zemlje”.
U poglavlju o nauci u Jugoslaviji, pominje se CANU (Crnogorska akademija
nauka i umjetnos ) i naučni radnici: M. Lutovac (geografija), M. Đurišić (mikrobio-
logija), P. Mar nović (biologija), P. Miljanić (tehničke nauke), dr Leković (filozofija),
V. Pavićević (e ka), B. Pavićević (istorija), O. Blagojević i B. Šoškić (ekonomija), i N.
Srzen ć (pravo). Posebno se is če istoriografski značaj Ljetopis popa Dukljanina (12
vijek).
Prema VSE, u Jugoslaviji je 1977-te izlazilo 3.500 listova (novina) “i druge
periodike”, u ražu od 20 miliona primjeraka. U okviru jedinice “JUGOSLAVIJA” od
crnogorskih pisaca pominju se Radovan Zogović, Dušan Kos ć, Mihailo Lalić i Žarko
Komanin; od filmskih režisera - Veljko Bulajić, Zdravko Velimirović i (“oskarovac”)
Dušan Vuko ć; od slikara - Petar Lubarda i Milo Milunović, od arhitekata Svetlana
Radević, a od kompozitora -Jovan Ivanišević (Ce nje 1861 - Prag, 1889; kompozitor
crnogorske himne “Ubavoj nam Crnoj Gori” po tekstu Jovana Sundečića : S.P.).
Posebna jedinica CRNA GORA zahvata gotovo če ri trostubačne strane u
VSE. Ilustrovana je jednom geografskom “skicom” SRCG, uz šest crno-bijelih foto-
grafija (Duklja, Manas r Morača, Sve Tripun u Kotoru, Manas r Savina, grad-hotel
Sve Stefan, te slika “Pušač čibuka” Ilije Šobajića). Za Socijalis čku Republiku Crnu
Goru kaže se da je republika koja se “DOBROVOLJNO UJEDINILA” sa drugim ravno-
pravnim republikama u saveznu državu SFRJ. Po VSE, u Crnoj Gori više od dvije tre-
ćine stanovništva čine Crnogorci, “koji govore srpskohrvatskim jezikom”, ali tu žive
“takođe Bosanci (!), Srbi i Albanci”. Akademik Ivanović komentariše: “Drugi narodi i
narodnos koji žive u Crnoj Gori ne pominju se”.
Dvije i po stranice u jedinici CRNA GORA posvećeno je istoriji. Po VSE, te-
ritorija Crne Gore bila je naseljena još u paleolitu; u bronzano i gvozdeno doba na-
seljavaju je Iliri koje, u prvom vijeku p.n.e., pokoravaju Romani; u I vijeku n.e. ova
teritorija je ušla u okvir rimske provincije Dalmacije, a 297-me godine - u okvir Pre-
valitane. Potom - u sastav Vizan je (536-te godine): u sedmom vijeku naseljavaju je
Sloveni, a u devetom tu je “utvrđeno” hrišćanstvo. Za vrijeme vladavine dukljanskog
kneza Vladimira (970-1016), teritorija CG je potpala pod vlast (makedonskog cara)
Samuila, a 1018 pod vizan jsku vlast. Knez Vojislav je (pobjedom na Barskom polju,
1042) oslobađa od Vizan je. Pod kraljom Bodinom (oko 1082-1101) u Zetsku državu
ulazile su “sve srpske zemlje”. U Ze značajnu ulogu imaju primorski gradovi: Kotor,
Budva, Bar i Ulcinj. U doba Stefana Nemanje, teritorija Crne Gore ulazi sastav države
Nemanjića. Poslije smr Stefana Dušana (cara Dušana), Crna Gora je postala samo-
stalna (1366). Od 1361-1421. U Crnoj Gori vladaju Balšići, za m Crnojevići (od 1528),
koji su vodili borbu sa Venecijom i Otomanskom imperijom. Od 1396-1433. primor-
skim gradovima zavladala je Venecija. Od 1499. Crna Gora bila je zvanično uključena
u sastav Otomanske imperije, ali “Crnogorci uporno nijesu priznavali vlast osman-
skih osvajača” (VSE). Vlast se nalazila u rukama plemenskih starješina - knezova i
vojvoda. Mitropolit (vladika) Danilo Petrović Njegoš, osnivač dinas je Njegoš, zbližio
je Crnu Goru s Rusijom. Na poziv Petra I Crnogorci su učestvovali u ratu (1771) pro v
Osmanske imperije. U doba Petra I Petrovića Njegoš a posebno su učvršćene veze
s Rusijom. U toku austro-rusko-turskog rata i pobjedom nad Mahmut- pašom Buša-
tlijom 1796. u bici na Krusima, Crnogorci su stekli fak čku nezavisnost. Za vrijeme
Petra II Petrovića Njegoša ojačana je državna vlast, a 1851. osnovan je Pravuteljstvu-
jušči senat. Nasljednik Petra II, knjaz Danilo, proglasio je 1852. Crnu Goru Knjaževi-
nom. Navodi se da je Crna Gora u doba hercegovačko-bosanskog ustanka “pružala
vojni i materijalnu pomoć ustanicima” i da je, 1876. “zajedno sa Srbijom” stupila u
rat pro v Osmanske imperije, VSE konstatuje da je “kao rezultat rusko-turskog rata
1877-78. priznata nezavisnost CG, što je potvrđeno odlukama Berlinskog kongresa”.
Akademik Božina Ivanović konstatuje da se “ništa ne govori o učešću Crne Gore u m
ratovima (Vučji do, Fundina, gdje su Crnogorci izvojevali sjajne pobjede nad Turcima)
ni se pominje knjaz Nikola, ni (veliki) vojvoda Mirko, ni bilo koji ondašnji istaknu
crnogorski vojvoda”, te ispada da je Crnoj Gori priznata nezavisnost bez njenog ogro-
mnog učešća i velikih pobjeda koje je crnogorska vojska izvojevala u m ratovima i da
je naša nezavisnost stečena “kao rezultat rusko-turskog rata 1877-78”. Navodi se da
je 1910. proglašena Kraljevina (Crna Gora), te da je CG “pristupila Balkanskom save-
zu 1912-13.” U nastavku: CG je u prvom svjetskom ratu “ratovala na strani Antlante”,
a 1916. okupirana je od austrougarske vojske; pod u cajem Oktobarske revolucije u
CG pojavio se masovni pokret “za nacionalno i socijalno oslobođenje”, za ujedinjenje
sa Srbijom na demokratskim principima”, što je učinjeno odlukama Velike narodne
skupš ne u Podgorici. Navodi se da su se 1. decembra 1918. - Srbija, Crna Gora i
jugoslovenske oblas raspadnute Austro-Ugarske” ujedinile u Kraljevstvo SHS. “U
novoj državi velikosrpske buržoazije težila je ka srbizaciji Crne Gore”, konstatuje VSE,
i daje podatak da je aprila 1941. od fašis čke vojske okupirana i “teritorija CG”, koju
su i italijanski okupatori prekorili u “guvernerstvo”. Crna Gora je 1941. postala jedan
od centara oružane borbe -13. jula podignut je (opštenarodni) oružani ustanak pro-
v okupatora, a već 21. jula formirani su prvi organi narodne vlas ... i tako sve do...
“dobijanja suverenih prava 1946. kada je kons tuisana FNRJ i NR Crna Gora”.
Podatak kojim “Velika sovjetska enciklopedija” (VSE) uvodi čitaoca u po-
glavlje o crnogorskom duhovnom stvaralaštvu izaziva naročitu pažnju. Prema VSE,
1975. godine je “pismenost stanovništva iznosila 97 odsto”! (Nije nam poznato iz ko-
jeg “sta s čkog pregleda” je taj podatak preuzet, ni na koji “uzrast” se on odnosi).
Navode se podaci o vrstama škola i fakulteta, o naučnim-ins tucijama, bibliotekama,
muzejima, o pozorištu. Te, 1975, prema VSE, u Crnoj Gori je izlazilo 46 novina, 15
žurnala i 144 knjige i brošure.
Prema “Velikoj sovjetskoj enciklopediji”, Petar Lubarda je jugoslovenski slikar, Mi-
hailo Lalić - jugoslovenski pisac, Radovan Zogović - crnogorski pjesnik, Njegoš - crnogorski
pjesnik i državnik...
Crnogorskoj književnos u VSE posvećena je gotovo puna enciklopedijska
stranica. Između ostalog, kaže se da se “crnogorska literatura razvijala u jesnom
međudjejstvu s drugim jugoslovenskim literaturama, osobito sa srpskom, čemu je
pogodovalo etničko i jezičko srodstvo, zajednička istorijska i kulturna tradicija, pove-
zanost stvaralaca kulture i literature Crne Gore i Srbije”. Naglašava se da je u raznim
etapama razvoja u crnogorskoj književnos preovladavala tendencija ka autonomno-
s (naročito druga polovina 19. vijeka) ili se zbližavala sa srpskom književnošću (prva
polovina 19. vijeka i period “između dva rata”). U socijalis čkoj Jugoslaviji, “proces
razvoja crnogorske literature karakteriše se daljom konsolidacijom nacionalne lite-
rature uz jednovremeno jačanje raznovrsnih kontakata s drugim jugoslovenskim li-
teraturama”.
101
U VSE data je i kratka “periodizacija” crnogorske književnos , ilustrovana
važnijim imenima i djelima. Pored bogate crnogorske narodne književnos sačuvano
je i srednjovjekovno religiozno stvaralaštvo (ži ja svetaca, trebnici, oktoisi. Pozna
su rukopisi Andrije Zmajevića (1624- 1694), nadbiskupa barskog (najznačajnije nje-
govo djelo je “Ljetopis crkovni” - S.P.), Ivana Antuna Nenadića (1709 - 1784; glavno
njegovo djelo je drama u s hu “Prikazanje muke Jezusove” - S.P.), “ISTORIJA O CRNOJ
GORI” vladike Vasilija Petrovića (1709-1766), “Poslanice” Petra I Petrovića Njegoša.
Ali kao “početak nove crnogorske književnos ”, VSE označava pojavu i djelo Petra
II Petrovića Njegoša i njegovu “dramsku poemu -epopeju” GORSKI VIJENAC (1847),
djelo protkano “idejama ujedinjenja Južnih Slovena”. Drugu polovinu 19. vijeka - do
prvog svjetskog rata obilježava: roman čna poezija Stefana Perovića - Cuce (1830-
1857), Njegoševog sestrića, (knjaza i kralja) Nikole I Petrovića (1841-1921), Maksima
Šobajića (1836-1917) i dr.; “istorijska drama” Nikole I Petrovića (“Balkanska carica”
- S.P.) i Radoja Roganovića Crnogorca (1859-1899; “Carev laz” i “Boj na Trnjine”-S.P.);
te “etnografska” proza Stefana Mitrova Ljubiše i “memoari” Marka Miljanova (Po-
povića). U međuratnom periodu u crnogorskoj literaturi nastaje, po VSE, “socijalni
realizam” sa pjesnicima Radovanom Zogovićem, Mirkom Banjevićem, Jankom Đono-
vićem i Mihailom Vukovićem. “Realnu sliku crnogorskog naroda”, po ovoj Enciklope-
diji, dali su u svojim proznim djelima Risto Ratković, Dušan Đurović i Nikola Lopičić.
Ali centralnom figurom crnogorske literature (70. godina), VSE smatra Mihaila Lalića.
Od prozaista još pominje: Sretena Asanovića, Čeda Vukovića i Branimira Šćepanovi-
ća; pjesnike: Zogovića, Đonovića, Mirka Banjevića, Dušana Kos ća, Radonju Vešovi-
ća, Mila Kralja, Sretena Perovića, Blaža Šćepanovića i Jevrema Brkovića; od dramskih
pisaca: Brkovića, Vaska Ivanovića, Žarka Komanina i Veljka Radovića; a od književnih
kri čara: Boža Milačića, Milorada Stojovića i Radoslava Rotkovića.
VELIKA SOVJETSKA ENCIKLOPECIJA posvećuje punu pažnju slikarstvu i arhi-
tekturi u Crnoj Gori. Nalazi iz Crvene s jene (neolit) i tragovi materijalne kulture Ilira,
Romana i Slovena prethodi naglašavanju u caja an čke, grčke i talijanske kulture.
Od graditelja, majstora i živopisaca navode se: Vito iz Kotora (Vito Trifunom Kotora-
nin, XXV vijek, graditelj manas ra Visoki Dečani - S.P.), Tripo Kokolja (barokni slikar,
1661-1713), Todor Vuković (slikar iz Majina, XVI vijek), Georgije Mitrofanović (zograf,
ikonopisac, XVI-XVII v.), Avesalom Vujičić (jeromonah morački, ikonopisac, VII v.)...
Navodi se kao najraniji živopis u Crnoj Gori na freskama crkve svetog Mihaila u Sto-
nu, XI-XII vijek, sa portre ma zetskih kneževa. Prema VSE, u oblas slikarstva se u
drugoj polovini XIX i prvoj polovini XX vijeka “formira nacionalni pravac u izradi por-
treta i kompozicija na teme iz nacionalne istorije”, tu su imena crnogorskih slikara:
Pera Počeka (1878-1963), Anastasa Bocarića (1864-1944), Marka Gregovića (1867-
1941) i Ilije Šobajića (1876-1953). Poslije dvadese h godina ovoga vijeka nastaju
“nacionalni pejzaži u duhu predimpresionizma” čiji su predstavnici: Milo Milunović
i Petar Lubarda. U oblas skulpture izdvajaju se djela Rista S jovića. Od autora koji
stvaraju poslije drugog svjetskog rata: Luka Tomanović, Vojo Stanić, Aco Prijić i dr.
Muzička i pozorišna djelatnost dobijaju adekvatno mjesto. Pominju se tradicionalni
oblici; epske pjesme, gusle, tužbalice, obredne pjesme, te “različi oblici narodnih
igara”. Osnivanje muzičkih društava krajem prošloga vijeka, najprije na Ce nju (vojna
muzika, društvo “Njegoš”), a za m u Podgorici (društvo “Branko”) i Nikšiću (“Zahu-
mlje”) prethodi intenzivnijem muzičkom životu na početku ovog vijeka, naročito u
danima proglašenja Crne Gore za Kraljevinu (1910) Od kompozitora, VSE pominje
samo Jovana Ivaniševića (prvog školovanog crnogorskog muzičara, koji je rođen na
Ce nju 1861, a tragično završio 1889. godine u Pragu; kompozitor crnogorske himne
“UBAVOJ NAM CRNOJ GORI” po tekstu Jovana Sundečića -S.P.). Za početak pozorišne
djelatnos i teatrološke kulture u Crnoj Gori - VSE uzima Njegoševa djela “Gorski
vijenac” i “Lažni car Šćepan Mali”. Daju se podaci i o Crnogorskom narodnom pozori-
štu (osnovano 1953.), pominje se niz istaknu h crnogorskih dramskih umjetnika, te
reditelji Eraković i Vavić. Time se i završava posebna enciklopedijska jedinica CRNA
GORA.
Jedinica CRNOGORCI u VSE zahvata prostor od trideset devet redova jed-
nostubačnog teksta. “Crnogorci su nacija u Jugoslaviji. Većina Crnogoraca živi u CG
(355,6 hiljada) i Srbiji (125,3 hiljade)... Većina vjernika su pravoslavni, ima muslima-
na”. Naglašava se da “iako je etnički sastav crnogorskih plemena (Vasojevići, Piperi,
Kuči, Bjelopavlići i dr.) bio dosta jednostavan, u njih su dolazili bjegunci iz raznih kra-
jeva zemlje, a takođe i grupe albanskog porijekla, po narodnom predanju svi članovi
plemena imali su zajedničkog pretka i bili su povezani krvnim srodstvom”.
Akademik dr Božina Ivanović, koji je za Simpozij referisao o VSE, činjenicu
da je više istaknu h (crnogorskih) stvaralaca dobilo samostalne jedinice “komentari-
še” informacijom: “Za istaknute stvaraoce dat je različit broj redaka, za neke se kaže
da su jugoslovenski, za druge da su crnogorski, za treće da su srpski stvaraoci. Tako je
Lubarda P. (18 redova) jugoslovenski slikar, Lalić M. (36 redova) jugoslovenski pisac,
Zogović R. (34 reda) crnogorski pjesnik, Njegoš Petar Petrović (45 redova) crnogorski
pjesnik i državnik. (...) Posebne jedinice dobili su i druge ličnos iz naše prošlos i
sadašnjos : Danilo Petrović, mitropolit crnogorski, Danilo Petrović, knjaz Crne Gore,
a od savremenika Đuranović V(eselin), predsjednik SIV-a i dr”. Zaključak akademika
B. Ivanovića je da te “i druge samostalne ili zbirne jedinice u VSE, koje se direktno ili
indirektno odnose na Crnu Goru i Crnogorce, traže, a i zaslužuju, posebne analize -
zbog načina obrade i rela vno dosta prostora, čak i faktografskih grešaka”.
U MALOJ SOVJETSKOJ ENCIKLOPEDIJI (MSE), čije je treće izdanje publiko-
vano 1958-1960. (a to je izdanje razmatrao u svom saopštenju Radun Mićković), o
Crnoj Gori i Crnogorcima ima “svega 9 posebnih jedinica (4 više nego u drugom izda-
nju), i to: jedna o Crnoj Gori od 114 redova... jedna o Crnogorcima od 5,5 redova, za-
m po jedna: O Petru I -11 redova, Petru II (Njegošu) -11 redova, Nikoli I Petroviću - 9
redova, o dinas ji Njegoša - Petrovića -10 redova, o Titogradu - 6 redova i o Ce nju
3 reda i dvije riječi”. Mićković smatra “posebno interesantnim” samostalne jedinice
CRNA GORA, “Jugoslavija” i “Crnogorci”, “jer se u njima sažeto prikazuje... istorijski
razvoj Crne Gore i crnogorsko nacionalno biće”.
MSE veoma škrto prikazuje prirodu, klimu i naselja u Crnoj Gori. “Nema
jedinice ni o jednoj crnogorskoj planini, rijeci, većoj prirodno-geografskoj cjelini, npr.
Boki Kotorskoj, nadaleko čuvenoj po ljepo zaliva, primorskoj luci; nekom od turis č-
kih mjesta na Crnogorskom primorju, ili bar nekom od tri nacionalna parka - Durmi-
toru, Biogradskoj gori, Lovćenu, koji su već 1952. godine bili zakonom proglašeni za
nacionalne parkove”, saopštava Mićković. On navodi da je u okviru poli čke istorije
došlo do kontradiktornos u okviru same MSE. Tako se formiranje KNJAŽEVSTVA u
Ze vezuje za dva različita vijeka u dvije enciklopedijske jedinice. U jedinici “Crna
Gora”, to Knjaževstvo osnovano je u devetom (IX), a u jedinici “Jugoslavija” u jeda-
naestom (XI) vijeku. (Razlika od dva vijeka, u okviru dvije jedinice iste enciklopedije
ne svjedoči samo o slabom poznavanju materije od strane saradnika na odnosnim
jedinicama MSE, već i o nebrizi glavnog redaktora).
“Sva značajnija poli čka zbivanja od kraja 17. vijeka su, uglavnom, korek-
tno i tačno prikazana, osim u če ri slučaja”, konstatuje referent i navodi da je po-
grešan podatak (1700. umjesto 1697!) od kad se “na čelu Crne Gore nalaze vladike
103
iz dinas je Petrović - Njegoš; da nije “samo pobjeda Rusije u rusko-turskom ratu
1877-1878. obezbijedila međunarodno priznanje nezavisnos Crne Gore, već i njene
sjajne pobjede u Velikom oslobodilačkom ratu 1876-1878” (pobjede na Vučjem dolu
i na Fundini, koje se u MSE ne pominju, mada se uopšteno govori o velikim crnogor-
skim ratnim uspjesima); netačno je ono što tvrdi MSE da je (podgorička) Skupš na
1918. uključila Crnu Goru u Kraljevinu (Kraljevstvo - S.P.) Srba, Hrvata i Slovenaca,
već je dala saglasnost na “bezuslovno ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom”... U ovoj
enciklopediji Crnogorci se smatraju podgrupom “južnih Srba”, pa ih nema u popisu
južnoslovenskih naroda.
ENCYCLOPAEDIA BRITANNICA O CRNOJ GORI I

CRNOGORCIMA
Crna Gora i Crnogorci, kao narod specifične istorijske sudbine, nijesu bili
interesantni samo za slovenske zemlje i njihove enciklopediste, iako je bilo prirodno
da se, “po srodničkoj liniji”, Rusi, Česi, Poljaci, Srbi, Hrva , Bugari, i ostali Sloveni - ne-
posrednije bave proučavanjem istorije crnogorskog naroda, karakterom Crnogoraca
i značajem crnogorske države; činio je (i čini) to i Zapad, kao i svi drugi - najčešće u
skladu sa svojim imperijalnim interesima (interesovanjima) i vlas m civilizacijskim
normama. Taj “zapadni” pogled na Crnu Goru i Crnogorce najeklatantnije predstavlja
Encyclopaedia Britannica - o kojoj je, za Simpozijum (LZCG, 1985.), referisao univer-
zitetski profesor (matema čar i enciklopedist) dr Dušan Gvozdenović (1917-1993.).
Enciklopedija Britanika (prvobitno britanska, zapravo škotska - u naše dane
postaje sve više američka), čiji je danas, glavni izdavača Čikaški univerzitet (“uz sa-
radnju Univerziteta u Oksfordu, Londonu, Torontu i Sidneju” i čitavog niza neanglo-
fonskih univerziteta), najrasprostranjenija je enciklopedija na svijetu i, po riječima
prof. Dr Dušana Gvozdenovića, “ima najveći upliv na formiranje pogleda na svijet
učenih krugova”. Njeno prvo izdanje, u tri toma, objavljeno je u drugoj polovini XVIII
vijeka (1768-71.), trideset tri godine poslije višetomne Čembersove enciklopedije
(1729.), ali je visok ugled dobila trećim, osamnaestotomnim izdanjem (1788-1797.).
“Od petnaestog izdanja ova enciklopedija prestaje da bude čisto škotska tvorevima”;
sa njom sarađuju najeminenntniji pisci, istoričari, naučnici Škotske, Engleske i Kon -
nenta - što obezbjeđuje visoku reputaciju ovoj enciklopediji. Profesor Gvozdenović
je - za simpozijum “Crna Gora i Crnogorci u domaćim i stranim enciklopedijama”
(1985.) - razmatrao i upoređivao više izdanja Enciklopedije britanike (EB), od kojih je
“posljednje”, XV izdanje, doživjelo do 1984. godine “jedanaest preštampavanja”. Kod
preštampavanja istog izdanja, konstatuje referent, “mogu se zapazi manje izmjene,
no, veće prerade dolaze samo sa novim izdanjima”.
Očigledno nezadovoljan onim što je i kako je “zapadnu” enciklopedis ku
govorila o Crnoj Gori, crnogorskom narodu i crnogorskoj kulturi, prof. Gvozdenović,
na osnovu svojih dugogodišnjih mul disciplinarnih izučavanja, kao uvod u razma-
tranje predmetne enciklopedije, daje svoj sud o istoriji kao intelektualnoj disciplini:
“I ako je istorija neka grdna mješavina laži i is ne, laži koja je dugom upotrebom
postala is na, i is ne koja je slično postala laž, od vitalne je važnos svakog naroda,
pa i crnogorskog, da se bori da ispravi gledanja drugih ako su pristrasna, nelojal-
na i netačna”. Iz tog ugla, ovaj zakle privrženik enciklopedis ke, razmatra “kakve
informacije i dezinformacije Encyclopaedia Britannica donosi o Crnoj Gori i Crnogor-
cima u nekim od svojih izdanja”.
Tako, na primjer, jedanesto izdanje EB (1910-11) piše o nezavisnoj državi
Crnoj Gori na gotovo sedam stranica. Konstatuje se da Crnogorci imaju sve karakter-
is ke “primi vnog naroda”, da su “hrabri, ponosni, viteški i patrio ”, ali i “isprazni,
lijeni, krvoločni i osvetoljubivi”. Nije jasno kako su Crnogorci, istovremeno “umjereni
u jelu i piću, neporočnos , štedljivos ”, te da se lijepo ponašaju, da su uč vi i gosto-
primni, iako donekle “zaziru od stranaca”.
Prema EB, Crnogorci su “kao i ostali imagina vni narodi”, krajnje sujevjerni,
da je kod njih našireno vjerovanje u vampire, demone i vile. (Prof. Gvozdenović, os-
poravajući osnovanost ovakvog zaključka EB, poziva se na dvotomnu knjugu Napole-
onovog pukovnika Viale De Somieera “Voyage istorique et poli que au Nontenegro”,
objavljenoj u Parizu 1820. godine, ali i na druge autore koji tvrde da Crnogorci uop-
šte nijesu sujevjerni, pa ni relegiozni u pravom smislu, i da su “priče o vampirima...
koje se pričaju na sjednicama u dugim zimskim noćima, neka vrsta zabave i usmene
književnos , i da u njih niko ozbiljno ne vjeruje”.) Autor teksta o Crnoj Gori u EB tvrdi
da je pogrebni ceremnojal u Crnoj Gori “vrlo sličan” pogrebnom ceremonijalu i Ir-
skoj, što po prof.dr Dušanu Gvozdenoviću - upućuje na eventualno keltsko porijeko
“našeg pogrebnog ceremonijala” s obzirom na činjenicu da su Irci po porijeklu Kel .
U opisu odijevanja Crnogorki i Crnogoraca tekstopisac izdvaja “pleme” Vasojevića za
koje tvrdi da su “još uvijek zadržali albanske kos me u kojima dominira bijela boja”.
Profesor Dušan Gvozdenović je gotovo ozlojeđen potpunim nerazumije-
vanjem “položaja i uloge crnogorske žene”, što je prisutno i u Enciklopediji B ranici
(EB). “Iz nesumnjive činjenice da ta žena imala naporan život, da je bila stub porodi-
ce i da je snosila teški teret, da napr. poslije pogibije svoga muža sama podiže i vas-
pitava djecu, da osigurava front hramom i municijom, da zamijeni svoga oca, brata,
muža - na borbenoj liniji, izvodi se i ovdje, kao i drugdje, (zaključak) da je crnogorska
žena tre rana kao niže biće, da majka ima malo u caja na svoje sinove”, kaže Gvoz-
denović i dodaje :
“Ništa netačnije od toga. Crnogorska žena je bila uopšte poštovana i za-
š ćena u najvećoj mjeri, a njena uloga u razvoju crnogorskog shvatanja o čojstvu,
hrabros , bila je itekako velika. Njen prijekor bio je teži od mnogo čega. Njeni pod-
vizi na bojnom polju, iako mnogo rjeđi od podviga muškaraca, služili su za primjere
pregalaštva drugima”.
U tekstu o Crnoj Gori prisutno je i shvatanje o primi vizmu i ljenos Crno-
goraca. “Brkaju se pojmovi siromaštvo i primi vizam i prvo pooistovjećuje sa dru-
gim; otuda i falš rezonovanje i falš zaključci”, komentariše Gvozdenović. “A kada se
posmotre radovi oko izgradnje terasas h njiva za kul visanje, kojima su pokrivena
mnoga od naših brda, onda je priča o lijenos Crnogoraca apsurd”.
Enciklopedija Britanika konstatuje da su “spomenici rane civilizacije” (u Cr-
noj Gori), “kao i u Albaniji”, pravljeni pod u cajem Rima, a za organizaciju i formu
crkava, za arhitekturu o ornamen ku tvrdi da su bile “više pod u cajem Zapada nego
Istoka”.
Enciklopedija Britanika, u članku o Crnoj Gori, ne pominje dinas ju Voji-
slavljevića, ni Zetu kao kraljevinu, “iako je ona (primjećuje prof. Gvozdenović) bila
druga po redu kraljevina Južnih Slovena... teritorijalno znatno veća od one prve -hr-
vatskoga kralja Tomislava”. O Ze kao kraljevini, među m, govori se u jedinici o Srbiji
(“Servija” u EB!), i to kao prvoj srpskoj kraljevini koja se, tvrdi EB, “raspala u građan-
skom ratu koji je razbio zemlju poslije Bodinove smr ”.
Istorija Crne Gore, prema EB, drama čno se nastavlja za vrijeme Stefana
Crnojevića, osnivačem (is mene) dinas je, koji se “udruživao sa svojim rođakom
105
slavnim Skender-begom u mnogim kampanjama pro v Turaka”;) poslije pada Bosne
1463. Hercegovine 1476. i Albanije 1479, te zauzimanje Skadra od strane Venecije,
Crnogorci su se našli opkoljeni sa svih strana od sile otomanske i od tada se vodi
borba za goli opstanak. Navodi se kako je Ivan (Crnojević) sin Stefanov, “jedan od naj-
većih heroja crnogorske istorije” (kao kaže EB), napušten od Venecije, spalio Žabljak i
povukao se na Ce nje, gdje je sagradio “slavni manas r” i uspostavio Mitropoliju - u
sjedištu svjetovne vlas . U nastavku, odjeljku o religiji, navodi se da je “Crnogorska
crkva autokefalna grana istočne pravoslavne zajednice”, te da je 1894. formalno od-
branila svoju nezavisnost pro vu revandikacija ruskog Sinoda”. A u odjeljku o jeziku i
literaturi kaže se da je crnogorski jezik, prak čno, jednak srpskokhrvatskom, da se od
njega razlikuje “samo izvjesnim dijalekatskim varijacijama”. Pominju se manuskrip i
štampane knjige koje svjedoče o “periodu književne kulture među sveštenstvom” u
vrijeme djelovanja Obodske štamparije, ustanovljene 1493. “nekoliko godina poslije
one u Vestminsteru”.
O Crnogorcu kao ratniku, u ovom izdanju EB, govori se roman čarski: “Cr-
nogorac je rođeni ratnik; njegovo oružje, koje nikad sa sebe ne skida, njegova je
najdragocjenija svojina, a is canje u borbi jedini je predmet njegove ambicije”. U
nastavku se dodaje da je “pretjerano hrabar, elitni strijelac, smion, bistar, lukav i izdr-
žljiv” i kao takav “Crnogorac ima malo rivala u gerilskom ratovanju”! Prof. Dr Dušan
Gvozdenović smatra da autor ovako roman čarskog gledanja na Crnogorca-ratnika
“nije shva o suš nu tak ke Crnogoraca, svodeći je na gerilsko ratovanje”, a to je, po
Gvozdenoviću, “nametanje pro vnika uslova borbe koji mu ne odgovaraju”, što po
njegovoj specifikaicji, u crnogorskim uslovima, označava: 1) borba na bliskom rasto-
janju, što zah jeva veću dozu hrabros , samoinicija ve, visprenos , okretnos , no
onemogućava pro vnika efikasno korišćenje svojih tehničkih preimućstava, posebno
ar lejrije; 2) nagli juriši i prodori radi demoralizacije i razbijanja pro vnika; 3) gonje-
nje, presijecanje komunikacija i što veće uništavanje pro vničkih snaga”.
BRITANNICA I UNIVERSALIS O CRNOJ GORI

Izvjes lac o ove dvije enciklopedije (na simpozijumu “Crna Gora i Crno-
gorci u domaćim i stranim enciklopedijama”, LZCG, Titograd, 1985.), prof. Dušan
Gvozdenović argumentovano se suprotstavlja njihovim “ocjenama” da se crnogorska
vojska služila isključivo gerilskim ratovanjem. Najbolja potvrda da to nije tačno jeste
činjenica da se gerilskim ratovanjem jedna ista teritorija ne može drža slobodno i
neosvojivo za duže vrijeme. “Upravo kada su se Crnogorci gerilski branili, Crna Gora
je gubila bitku i bila gažena, kao npr. za vrijeme Ćuprilićevog pohoda 1714. I kako
se mogu bitke na Carevom Lazu, Krusima, Grahovcu, Vučjem Dolu, Fundini, Glasin-
cu, Mojkovcu - da pomenemo samo najvažnije - okvalifikova kao gerilske? U svima
njima se radilo o frontalnim sudarima dva pro vnika... Uostalom, Crnogorci su pod
Skadrom pokazali sposobnost da podnesu velike gubitke i da se ne pokolebaju, te
da konačno sa brojno manjim snagama zauzmu utvrđenja oko grada i sami grad”
-konstatuje prof. Gvozdenović.
U EB pominju se tri zauzeća Ce nja (1623, 1687, 1712), dva razaranja
Ce njskog manas ra (1687, 1714), Badnje veče (po EB -1702. godine), Carev Laz
(1712), te uspostavljanje veza crnogorskog vladike Danila i rodonačelnika dinas je
Petrović -Njegoš) sa Rusijom Petra Velikog, vladavina (sedmogodišnja) Šćepana Ma-
log i tursko-venecijanski napori da ga uklone, što i uspijevaju njegovim smaknućem.
U nastavku EB govori o Petru Prvom (sv. Petru Ce njskom), “najvećem od vladika”,
o njegovom učešću u ratu Austrije i Rusije pro v Turske (1788-92), o crnogorskoj
pobjedi nad Turcima u bici na Krusima (1796) i istjerivanju Francuza iz Bokokotor-
skog zaliva (1813-14), uz podršku britanske flote, o državnoj reorganizaciji i prvom
crnogorskom kodeksu. O Petru II (Njegošu) govori se kao o “pjesniku, državniku i
reformatoru, kao i sposobnom vojnom šefu”, koji je ustanovio Senat (1831), ukinuo
Guvernadurstvo (1832), “ponovo uspostavio državnu štampariju i učinio mnogo na
vaspitanju i civilizovanju svog naroda”; pominje se knjaz Danilo II i pobjeda Crno-
goraca nad Turcima kod Ostroga (1853), Zakonik (Danilov, 1855) “koji je osiguravao
građanske i vjerske slobode za podanike”, pominje se “strašan poraz” koji je (veliki
vojvoda) Mirko, Danilov brat (i otac budućeg Gospodara, kralja Nikole) nanio Turci-
ma na Grahovcu (u EB stoji, pogrešno, Grahovo!), 1858, pa za m ubistvo Danila II. Na
samom početku teksta o knjazu Nikoli - govori se o crnogorskom porazu 1862, o gladi
i epidemijama (kolere), o Krivošijskom ustanku 1869, o Hercegovačkom ustanku i o
ulasku Crne Gore i Srbije u rat pro v Turske, o invaziji Hercegovine, o porazu Srbije
i velikoj crnogorskoj pobjedi na Vučjem Dolu (28. jula 1876, - nad Muktar-pašom), o
zauzimanju Meduna (bitka na Fundini?), o po skivanju Turaka iz Crne Gore, 1877,
kada crnogorska vojska zauzima Nikšić, Bar i Ulcinj i obezbjeđuje “izlaz na more koje
je pripadalo Crnoj Gori u srednjem vijeku”. Pominje se proširenje Crne Gore mirom
u San Stefanu (3. avgusta 1878) i revizija sanstefanskih odluka na Kongresu u Ber-
linu (iste godine), komplikacija odnosa u vezi sa statusom Plava, Gusinja i Ulcinja,
nakon čega dolazi dugi period mira i napretka zemlje “pod autokratskom, ali prosvi-
jetljenom, vladavinom knjaza Nikole”; poboljšanje odnosa s Turskom, a pogoršanje s
Austro-Ugarskom. Govori se i o proslavi če ristogodišnjice Obodske štamparije (juli
1893), o usrojstvu Parlamenta (1906) i proglašenju Kraljevine Crne Gore (1910).
Izvjes lac o ovom izdanju BRITANIKE konstatuje da je, pored istorijskog
pregleda, dato “dosta materijala iz opšte i fizičke geografije, klimatologije, flore i
faune, agrikulture i stočarstva, komunikacija, populacije, karakterologije, organiza-
cije vlas , administracije i pravosuđa, finansija, odbrane, religije, školstva, jezika i
literature, starina”, te da se može reći “da je prikaz Crne Gore do 1910. godine u
ovom izdanju EB kompletniji i prihvatljiviji od bilo kojeg u drugim enciklopedijama,
izuzev onog u ruskom Enciklopedičeskom slovaru, Sankt Peterburg, 1902/3., u koje-
mu se o Crnoj Gori i Crnogorcima piše na 21. strani”. Zanimljiv je podatak koji donosi
ovo izdanje EB uz članak iz istorije Evrope: u drugoj, od če ri geografske karte koje
“ilustruju” istoriju Evrope - pojavljuje se Crna Gora (Montenegro) razgraničena od
Otomanske Imperije; ta geografska karta je iz 1715. godine.
Izdanja BRITANIKE poslije prvog svjetskog rata o Crnoj Gori govore na znat-
no manje prostora i to iz ugla “ondašnjih beogradskih istoričara”. Prof. Gvozdenović
zapaža mnoge nove neis ne koje sve idu na štetu Crne Gore i njenog Kralja (Nikole)
- “sve pozna klišei iz arsenala Pašićeve propagande iz rata i poslije rata”. ENCIKLO-
PEDIJA BRITANIKA, dvanaesto izdanje, o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji, 1918, kaže
da je “saveznička komisija pod generalom Franše Depereom našla da su izbori za
Podgoričku skupš nu bili slobodni i da nije bilo nikakvog pri ska od strane srpskih
trupa”. Prof. Gvozdenović stavlja pod sumnju izvještaje “savezničkih komisija”, jer je
više nego očigledan “an crnogorski stav francuskih rukovodećih ljudi toga doba”, a
zna se i za njihove napore da stvore Veliku Srbiju”, pa takvim intencijama dodaje i
“potpuno neprijateljski stav grofa de Salisa, britanskog poslanika na Ce nju, kao i
britanske diploma je uopšte prema Crnoj Gori i njenom rukovodstvu (Vidi: „Istorij-
107
ski zapisi“ br.3-4,1984, str. 203-226, Živojinović: „Velika Britanija i Crna Gora 1914-
1918“)”.
Minorizacija uloge crnogorske vojske u ovom izdanju EB iri ra izvjes oca,
posebno tvrdnja da su Austrijanci okupirali Crnu Goru poslije izvjesnog broja “lokal-
nih borbi”, u koje se ubraja i (čuvena) Mojkovačka bitka (januara 1916). Takva slika
o nesposobnos crnogorske vojske, o Crnoj Gori kao zajednici “kojoj se nešto daje,
a da ona nije to zaslužila” - plasira se iz izdanja u izdanje (i njihove reprinte) EB; sve
više prostora, uljepšanih “činjenica” i komplimenata upućuje se Srbiji, a slika Crne
Gore sve više se degradira. Prema izvještaju prof. Dr Dušana Gvozdenovića, slika o
Crnoj Gori u posljednjem (do 1985), XV izdanju EB, nešto je objek vnija, ali i onda
“daleko od is ne”. Mnogi važni i ranije od EB zabilježeni istorijski događaji potpuno
su ispušteni i u “najnovijim” reprin ma.
Da li je i kasnije bilo tako? Iz knjige akademika Pavla Mijovića “CRNOGOR-
SKI APOKRIFI”, koja se pojavila u izdanju Crnogorskog PEN Centra, objavljen je dugi
razgovor akademika Mijovića sa prof. Dušanom Gvozdenovićem - pod naslovom
“Ono što se ne zna o nama”. U ovom veoma instruk vnom razgovoru, riječ je i o
naporima koje je prof. Gvozdenović godinama ulagao da se u Britanskoj enciklopediji
ispravi netačan prikaz Crne Gore i njene istorije. “Uspio sam da se konačno u XV iz-
danju (reprint iz 1986. godine) Britanske enciklopedije neke netačnos i neke nevje-
rovatne glupos izbrišu, a takođe da se tačno interpre ra Berlinski mirovni ugovor, u
kojem za Crnu Goru postoji poseban paragraf koji kaže da će Crnu Goru prizna i one
države koje je do tada nijesu priznavale, a to su od ondašnjih velikih sila bile Engleska
i djelimično Turska (prema izjavama njihovih opunomoćenika). Ranije je Crna Gora
u enciklopedijama tre rana jednako kao do tada vazalne države Turske, Rumunija i
Srbija. Žalosno je da i Velikoj sovjetskoj enciklopediji (posljednje izdanje) ta greška
nije ispravljena”.
ENCYCLOPEDIA UNIVERSALIS (ekspozitura EB za frankofonske zemlje, kako
tvrde njeni urednici) do sada je doživjela dva izdanja (I -1968; II -1985). U njoj se,
prema izvještaju D. Gvozdenovića, gotovo i ne pominje Crna Gora. U opširnog tekstu
o Jugoslaviji poslije 1918. (koji je iden čan u oba ova izdanja) između ostalog se
kaže da su “NEZAVISNI JUGOSLOVENI (ali manje razvijeni na ekonomskom planu - od
onih pod Austrijom) SVI PRAVOSLAVNI I DIJELILI SU SE IZMEĐU KRALJEVINE CRNE
GORE, koja je ostala pod vlašću vladika-gospodara, pošteđena od turskog ropstva,
I KRALJEVINE SRBIJE, nasljednice velike srednjevjekovne imperije Stevana Dušana,
koja je izvojevala svoju autonomiju početkom XIX vijeka”. U ovoj enciklopediji još se
naglašava da je Stjepana Radića i njegova sinovca, (u jugoslovenskom parlamentu)
“ubio jedan crnogorski poslanik” (misli se na Punišu Račića - S.P.).
Kad je o literaturi riječ, Enciklopedija britanika od crnogorskih pisaca pomi-
nje samo Njegoša, koga je autor članka (prof. Nedeljković) ubrojio u - srpske pisce.
U Enciklopediji univerzalis članak o literaturi jugoslovenskih naroda pisala je Žanin
Ma jon-Lasić, i po njenoj klasifikaciji pod pojmom “jugoslovenska literatura” treba
podrazumijeva “zbir literatura - hrvatske, makedonske, srpske i slovenačke, kojima
treba doda dvije druge čije granice se poklapaju sa granicama republika Bosne i
Hercegovine i Crne Gore”. Iz crnogorske literature (koju je za ovu priliku Jovan Dere-
ć svrstao u srpsku literaturu!) pominje se crnogorski dio narodne poezije, Petar II
Petrović Njegoš, “čija filozofija istorije nalazi svoj najrazrađeniji izraz u remek djelu
srpske literature, ‘Gorskom vijencu’, epskoj drami koja opjeva jednu epizodu iz borbe
Crnogoraca pro v Turaka”, te Stefan Mitrov Ljubiša, a od najnovijih književnika pomi-
nju se, uglavnom, oni “porijeklom iz Crne Gore” (Stevan Raičković, Ma ja Bećković,
Mihailo Lalić, Miodrag Bulatović i Borislav Pekić).
U svom referatu o EB i EU, na simpozijumu “Crna Gora i Crnogorci u do-
maćim i stranim enciklopedijama” prof. Dr Dušan Gvozdenović se neprestano zalaže
za združeni poduhvat crnogorskih enciklopedista (ne samo istoričara) da se isprave
nepravde prema Crnoj Gori u brojnim enciklopedijskim izdanjima.
“Pisanje Enciklopedije britanike o nama mnogo je povoljnije u izdanjima prije pr-
vog svjetskog rata, dok je postojala nezavisna crnogorska država. Degradiranje slike o Crnoj
Gori poslije prvog svjetskog rata u enciklopedijama sasvim je razumljivo ako se posmatra u
svijetlu činjenice da je formiranje svojih istoričara Crnoj Gori, do u najnovije vrijeme, uskraće-
no ekonomskim i drugim razlozima”. (Prof. dr Dušan GVOZDENOVIĆ).
CRNA GORA I CRNOGORCI U NJEMAČKIM

ENCIKLOPEDIJAMA
Poslije uvida u ono što o Crnoj Gori i Crnogorcima govore brojna enciklope-
dijska i leksikografska izdanja u bivšem Sovjetskom Savezu i Velikoj Britaniji, odnosno
u leksikografskoj porodici BRITANIKE, na redu je njemačka enciklopedis ka. Iscrpnu
analizu brojnih njemačkih leksikona od prvog svjetskog rata do naših dana saopš o
je na simpozijumu dr Branko Đukić. On je poznate leksikone Mayers, Brockhaus, Her-
der između dva rata, ali i poratne enciklopedijske publikacije u obje Njemačke (Sa-
vezna Republika i Demokratska Republika) međusobno ih upoređujući u traganju za
objek vnijom slikom o Crnoj Gori i Crnogorcima. Dr Đukić sa žaljenjem konstatuje da
je u savremenim njemačkim enciklopedijskim publikacijama malo pažnje posvećeno
predmetnim pojmovima, uz opasku da se prvijenstveno “prikazuju Crna Gora i Crno-
gorci i njihov razvoj do ujedinjenja, i to prije svega sa istorijskog aspekta”. U m enci-
klopedijskim izdanjima data je slika prirodnih i privrednih potencijala Crne Gore, uz
prikaz nacionalnog sastava stanovništva. Tako, na primjer, MAYERS LEXIKON (1928)
navodi da Crna Gora obuhvata površinu od 14.180 km kvadratnih sa oko 435.000
stanovnika, da se nalazi “na Jadranskom moru, između Dalmacije, Hercegovine, sta-
re Srbije i Albanije”; enciklopedijska publikacija DER GROSSE HERDER (1931) - Crno-
gorcima posvećuje posebnu odrednicu, saopštavajući da su to “stanovnici nekadaš-
nje Kraljevine Crne Gore, većinom srpskoga porijekla, sa jakim albanskim u cajem,
dinarske rase, grčko pravoslavne vjeroispovijes ”; dok DER GROSSE BROCKHAUS
(1932) za Crnogorce navodi da su stanovnici “nekadašnje Kraljevine Crne Gore”, ali
ih narodnosno označava kao Srbe.
Sve ove publikacije posebnu pažnju posvećuju istorijskom razvoju Crne
Gore do njenog “ujedinjenja” sa Srbijom, (zapravo, prisajedinjenja), tj. do stvaranja
Kraljevstva SHS (1918). BROCKHAUS kaže da se ime CRNA GORA pojavljuje u XV vije-
ku, da “poslije propas stare srpske države” njome vladaju vladari iz dinas je Balšića
i Crnojevića, da je 1528 (!) potpala pod tursku vlast “koja se fak čki oslobodila za
vrijeme vladike Danila” (!). Dr Branko Đukić navodi da ova enciklopedija daje obilje
podataka o dinas ji PETROVIĆ NJEGOŠ, s akcentom na vojevanje Petra I pro v Tura-
ka i Napoleona, a tu su i podaci o književnom radu Petra II (Njegoša) “koji je sproveo
više poli čkih reformi”, o knjazu Danilu, prvom svjetovnom vladaru iz ove dinas je,
a najviše o vladavini knjaza i kralja Nikole. U MEYERS LEXIKONU se navodi podatak
da se Crna Gora 1445. godine “priključila Veneciji”, da je 1481. “potpala pod tursku
vlast i bila pripojena Skadarskom sandžakatu”, a da je “kao nezavisna država priznata
109
na Berlinskom kongrersu 1878”. Enciklopedijska publikacija DER GROSSE HERDER, u
osmom tomu (1934), navodi da je Crna Gora najprije bila u sastavu vizan jske drža-
ve, da je za Jus nijanove vladavine dobila ime Zeta, da se (pod sadašnjim imenom)
prvi put pominje 1435. godine, da je poslije bila “pod srpskom vlašću” i da je potom
potpala pod Turke; i ovdje se dosta govori o dinas ji Petrović Njegoš - od vladike
Danila do kralja Nikole.
“Ni u jednoj od ovih enciklopedijskih publikacija”, konstatuje dr Đukić,
“nema podataka o tako značajnim ličnos ma Crne Gore kao što su, na primjer: prvi
štampari Jeromonah Makarije i vojvoda-štampar Božidar Vuković, graditelj Dečana
fra Vito iz Kotora, moreplovac i matema čar Marko Mar nović, slikar Tripo Kokolja,
osnivač ruske bal čke flote Ma ja Zmajević, skupljač narodnih umotvorina Vuk Vr-
čević, književnik Stefan Mitrov Ljubiša itd”, o štampariji Crnojevića i njenim slavnim
inkunabulama (OKTOIH iz 1494 i dr.), o Zakoniku Petra I (1796), o prvoj radiotelegraf-
skoj stanici u južnoslovenskim zemljama (1904) itd.
O enciklopedijskim publikacijama Savezne Republike Njemačke, podaci o
Crnoj Gori i Crnogorcima uglavnom su is ili slični onima iz međunaratne njemač-
ke leksikografije. Dr Branko Đukić navodi i jedan izuzetak: DAS AKTUELLE LEXIKON
(1958) uopšte i ne pominje Crnu Goru! DUDEN LEXIKON (1972) daje precizne po-
datke o Crnoj Gori: jugoslovenska republika površine od 13.812 km kvadratnih, sa
527.000 stanovnika, glavni grad Titograd; “najvećim dijelom pokrivena šumama”....
prema BROCKHAUS ENZYCLADIE (1971) stanovništvo Socijalis čke Republike Crne
Gore čine CRNOGORCI, a u posebnoj odrednici o Crnogorcima kaže se da su oni ”po
svom jeziku Srbi i to pretežno pravoslavne vjeroispovijes ”.
Dr Đukić konstastuje da se ”U VEĆINI (njemačkih) enciklopedijskih PUBLI-
KACIJA CRNOGORCI PRIZNAJU KAO POSEBAN NAROD”. Enciklopedijska publikacija
“Der wolks Brockhaus” (1972) nabraja jugoslovenske narode: “Srbi, Hrva i Slovenci
(katolici) Makedonci i Crnogorci (uglavnom pravoslavni a djelimično Muslimani”; a
u ”Das Bertlsman Lexikon”-u (1972) stanovnici Jugoslavije su: Srbi, Hrva , Sloven-
ci, Makedonci i Crnogorci, te Mađari, Rumuni i Albanci; za ”Der grosse Brockhaus”
(1955) stanovništvo Jugoslavije čine Srbi, Hrva , Slovenci, Makedonci i Crnogorci,
a poseban status imaju Muslimani”. (Tada, 1955, Muslimani još nijesu bili zvanično
prizna kao šes ”ma čni” narod u Jugoslaviji: još je u zvaničnom jugoslovenskom
grbu bilo pet, a ne šest, “avnojevskih” baklji - prim. S.P.)
U svim ovim publikacijama, daje se dosta podataka iz crnogorske istorije, u
čemu je najizdašnija (a svakako i najpreciznija) BROCKHAUS ENZYCLOPEDIE (1971).
Podaci, među m, o kulturnom stvaralaštvu su i nepotpuni, čak odveć reducirani,
i često netačni. Njegoš je jednom (”Das grosse Bockhaus”), u odrednici “Srbija” -
“crnogorski i srpski književnik i jedan od osnivača srpskohrvatske nove književnos
(roman zma)”. U Brokhausovoj enciklopediji (1971) opširno se govori o Nikoli I Pe-
troviću, o nejgovim ratovima s Turcima i teritorijalnom proširenju Crne Gore iza h
ratova; o spoljnoj poli ci oslanjao se na Rusiju, a bio je “pjesnik i pisao drame”.
Izvjes lac o ovim enciklopedijama veli da “u njima ima dosta neargumen-
tovanih i nepotpunih konstatacija, zanemarivanja značajnih istorijskih događaja i
netačnih podataka”: crnogorska istorija svodi se na istoriju vladara, a ne vidi se “ni
odnos Crne Gore i Crnogoraca sa susjednim zemljama i njihovim stanovnicima”. U
ovim enciklopedijama, konstatuje dr Đukić - nema posebnih jedinica o crnogorskoj
prosvje i kulturi, o književnos i umjetnos . Od crnogorskih književnika, ali najče-
šće u okviru srpske literature, pored Njegoša, nađu se ponekad: Nikola I Petrović,
Marko Miljanov (Popović), Milovan Đilas, Mihailo Lalić i Miodrag Bulatović. “O Mar-
ku Miljanovu i njegovoj književnoj ak vnos , a naročito o značaju njegovog knji-
ževnog rada kao pisca kratkih priča” govori se u Brokhausovoj enciklopediji, koja
književnu ak vnost Mihaila Lalića vezuje “za tema ku patnje u II svjetskom ratu”. Dr
Đukić primjećuje da tu nema pozna h crnogorskih književnika: Radovana Zogovića,
Mirka Banjevića, Dušana Kos ća; nema ni slikarskih velikana Mila Milunovića, ni Pe-
tra Lubarde...
U enciklopedijskim publikacijama koje su izlazile u Demokratskoj Republici
Njemačkoj daju se opš podaci o Crnoj Gori i Crnogorcima, s akcentom na istoriju
- do “ujedinjenja i predratnu Jugoslaviju”. I u ovim (istočnonjemačkim) enciklopedij-
skim publikacijama “značajna je pažnja posvećena dinas ji Petrović Njegoš. Ako je
riječ o istoriji - to je crnogorska istorija; ako je riječ o književnos - to je, ne zna se po
kojim kriterijima - srpska književnost. Tako se u “MAYERS UNIVER- SAL LEXIKON”-u za
Njegoša kaže da je CRNOGORSKI MITROPOLIT i ”srpski pisac” i da je ”Gorski vijenac”
- koji se bavi borbom Crnogoraca pro v Turaka - “klasičan srpski nacionalni ep”. (Ova
“klasifikacija” po če iz treće sveske “Lexikona”, objavljene 1979).
Upoređujući saznanja dobijena iz pergleda svih savremenih enciklpedijskih
edicija Njemačke (između dva rata - jedinstvene, a poslije drugog svjetskog rata -
podvojene) dr Branko Đukić zaključuje: “Za razliku od savremenih njemačkih enci-
klopedijskih publikacija objavljenih u periodu između I i II svjetskog rata -u kojima
se Crnogorci, uglavnom, zanemaruju kao narod, u enciklopedijskim publikacijama
objavljenim u Saveznoj Republici Njemačkoj i Demokratskoj Republici Njemačkoj oni
(CRNOGORCI -S.P.) se navode kao jedan od jugoslovenskih naroda”. Đukić dodaje da
se u nekim od h publikacija za Crnogorce, ipak, dodaje da su “srpskog porijekla”
pa kao kontraargument navodi što o Crnogorcima piše MALA ”PROSVETINA” ENCIK-
LOPEDIJA: (Crnogorci su) “jugoslovenski narod ijekavskog narečja, koji je tokom svo-
je novije istorije imao poseban istorijsko-poli čki i ekonomsko-društveni razvitak i
razvio karakteris ke posebne narodne individualnos i posebne nacije” (“Mala enci-
klopedija - Prosveta”, sveska 3, str. 645, III izdanje, Beograd 1978).
Generalna ocjena dr Branka Đukića proizilazi iz podrobnog uvida u veliki
broj enciklopedijskih izdanja. Ona glasi: ”Na osnovu izvršene analize, može se zaklju-
či da su Crna Gora i Crnogorci u savremenim njemačkim enciklopedijskim publika-
cijama, prije svega, da u veoma ograničenom obimu”. On is če da su Crna Gora i
Crnogorci u većini h publikacija “neobjek vno i netačno tre rani”, te se osjeća nuž-
na potreba da se za njih u njemačkim enciklopedijama “nađe odgovarajuće mjesto”.
CRNA GORA I CRNOGORCI U SKANDINAVSKIM

ENCIKLOPEDIJAMA
Poslije nekoliko velikih, svjetski pozna h enciklopedija (Sovjetski Savez Ru-
sija, Engleska, Amerika, Njemačka), prikazujemo kako su Crna Gora i Crnogorci pred-
stavljeni u nekim skandinavskim enciklopedijama i leksikonima.
Dva osobena zaljubljenika u Crnu Goru - dr Margaret Matović, istoričar, so-
ciolog i mul disciplinarni naučni radnik iz Stokholma, i njen životni saputnik, istoričar
umjetnos i žurnalist Radosav Matović - nijesu bili u mogućnos da neposredno uče-
stvuju na simpozijumu “Crna Gora i Crnogorci u domaćim i stranim enciklopedijama”
(Leksikografski zavod Crne gore, 1985), ali su za tu priliku pregledali odgovarajuće
jedinice u skandinavskim enciklopedijskim izdanjima i dostavili nam ih u prevodu, s
kraćim komentatorskim napomenama.
111
Crna Gora je najobimnije predstavljena u 19. tomu (32-tomne) enciklope-
dije-SVENSK UPPSALGSBOK, objavljene u Malmeu 1934. godine. Tamo je Crnoj Gori
posvećeno 115 redova i tri fotografije (crnogorski predio, kuća - brvnara i guslar u
crnogorskom odijelu); Srbija je dobila 248, Hrvatska 107, a Monako 62 reda. Tekst
počinje od imena: “Montenegro (ital.) srpskohrvatski Crna Gora (Crne planine), biv-
ša kraljevina, sada (1934-S.P.) dio banata Zeta u Jugoslaviji...” Ovdje se očigledno
misli na Zetsku banovinu, ali podaci o broju stanovnika uze su iz 1914; tada je Crna
Gora imala 435.000 stanovnika, no tu se mora uze u obzir činjenica da je te godine
u okviru Kraljevine Crne Gore bila Metohija, koja joj je pripala poslije balkanskih
ratova. Ova enciklopedija navodi da se Crna Gora pros re na 14.180 kvadratnih kilo-
metara, i uglavnom precizno opisuje njene geografske karakteris ke, kao na primjer:
Ce nje, glavni grad, ima srednju temperaturu u januaru -1,7 stepen celzijusa, a u julu
22, sa godišnjim padavinama od 3.400 mm.
Po izdanju iz 1934-te, stanovništvo se sastoji od “Srba, donekle izmiješa-
nih sa Albancima”. Izdanje ove iste enciklopedije iz 1957. donosi izvjesnu korekci-
ju: stanovnici jesu Srbi, ali Crnogorci (kao bliža odrednica) opet “donekle izmiješani
sa Albancima”. U ovom poslijeratnom izdanju kaže se da je Crna Gora “Republika
u Jugoslaviji”, da se pros re na 13.967 (?) km2, da po popisu iz 1948. u njoj živi
376.573 stanovnika, “17 stanovnika na kvadratni kilometar, od kojih 91,6 odsto živi
na selu, a 8,4 odsto u gradovima”.
ŠVEDSKA KNJIGA “SVEZNANJE”(SVENSK UPPSLAGSBOK) slika Crnu Goru
kao poljoprivrednu - stočarsku zemlju; na primorju se gaje masline i smokve, a u
dolinama Zete i Morače - kukuruz, vinova loza i duvan, ali je “glavna privredna grana
stočarstvo, naročito ovčarstvo”. U izdanju iz 1957-me pominje se da se 1940. “otkri-
vena nalazišta kamenog uglja kod grada Berana u gornjoj Crnoj Gori”.
Istoriji je, ipak, dat primat. Na početku se ponavlja legenda o grupama slo-
bodoljubivih Srba koji su, poslije propas “velikog Srpskog carstva 1938”, našli utoči-
šte “u nepristupačnim dijelovima kneževine Zete kojom je vladala dinas ja Balšića”.
Po ovoj enciklopediji, Crna Gora je u XV vijeku dobila svoje sadašnje ime (“Veneci-
janski Montenegro”), a Balšiće je, poslije 1421. naslijedila dinas ja Crnojevića, među
kojima se “posebno is cao” Ivan, koji je “1485. prenio prestonicu na Ce nje”. Šved-
ska knjiga “Sveznanje” navodi kuriozitetan podatak daje poslije pada Konstan no-
polj a (Carigrada) “CRNA GORA BILA JEDINA SAMOSTALNA ZEMLJA NA BALKANU”.
(U izdanju iz 1957 odrednica “samostalna” za mijenjena je riječju “nezavisna”!). U
nastavku se navodi:
“Kada se krajem XV vijeka ugasila loza Crnojevića, Crna Gora je u toku ne-
koliko vjekova postojala kao neka vrsta teokratske izborne države, pod vodstvom od
naroda izabranog biskupa (u izdanju od 1957. god. mjesto “biskupa” stoji “vladika”!
- S.P.) na Ce nju i od njega izabranog guvernera (misli se na “guvernadura” - S.P.)”.
Izdanje iz 1934. kaže da je Danilo Petrović (vladao od 1707-1735) “osnivač prave
države u Crnoj Gori”, a u izdanju iz 1934. stoji da se vladika Danilo može smatra
osnivačem Crne Gore kao nezavisne države”. Naglašava se da je Danilo “stupio u
bliske veze s Rusijom, dajući obilježje buduće spoljne poli ke Crne Gore”; odaje se
da je “Danilova dinas ja” vladala Crnom Gorom “do njene propas 1918”. (U izdanju
iz 1934., fomulacija je nešto drukčija: “Danilova dinas ja vladala je Crnom Gorom
do njenog nestanka kao nezavisne države 1918.”!). Petar I (vladao od 1781 - 1830)
je “značajan vladar koji je, između ostalog, ratovao pro v Napoleona ali bez većeg
uspjeha za Crnu Goru”; Petar II (Njegoš, vl. od 1830. do 1851) ovdje je zabilježen
samo kao vladar koji je “ukinuo svjetovnu vlast - čin guvernera” (guvernadura - S.P.),
a njegov naslednik Danilo I “napravio je još jedan korak ukidajući vladavinu vladika,
a sam je uzeo svjetovnu tulu knjaz 1852”.
O kralju Nikoli i njegovoj šezdesetogodišnjoj vladavini s pravom se govori
opširnije. “Danila je naslijedio sin njegovog brata Nikita (1860-1918); taj period, po
švedskom “Sveznanju”, karakteriše duže ratovanje pro v Turaka, pomaganje ustani-
ka u Bosni i Hercegovini, a završava se mirom u San Stefanu i Berlinskim ugovorom
1878. prema kojima je Crna Gora dobila znatno teritorijalno proširenje, između osta-
log i izlaz na more”. Potencira se daje tada (prvi put zvanično) “Turska priznala Crnoj
Gori nezavisnost”. “Godine 1868. uvedena je ustavnost, 1873. osnovana je Vlada,
a 1906. stvoren je parlament. Spoljnu poli ku Nikola je orijen sao kako prema Ru-
siji tako i prema Italiji. (Njegova ćerka Jelena zaručila se 1896. za italijanskog kralja
Emanuela II). God 1910. Nikola je proglasio Crnu Goru Kraljevinom. 1912. Crna Gora,
čiji su odnosi sa Turskom jako zaoštrili, stupa pro v Turske u savez sa Bugarskom,
Srbijom i Grčkom. No, prije nego su pregovori bili završeni, Crna Gora je Turskoj obja-
vila rat (oktobra 1912). Pos gla je izvjesne uspjehe, ali u početku nije joj polazilo za
rukom da osvoji jako utvrđeni Skadar, koji je kapitulirao aprila 1913. Crna Gora je
učestvovala i u drugom balkanskom ratu, pro v Bugarske. U balkanskim ratovima
Crna Gora je dobila znatno teritorijalno priširenje: Novi Pazar, djelove vilajeta Skadra
i Kosovo”. (Ovdje se očigledno potkrala greška; Crna Gora nije ni osvojila ni dobila
Kosovo, već Metohiju! - S.P.).
Ova enciklopedija navodi daje Crna Gora na samom početku prvog svjet-
skog rata “stala na stranu Srbije”, da je -poslije zauzimanja Lovćena od strane Austri-
janaca - “Nikola sa svojom vladom potražio utočište u Italiji; da su savezničke trupe,
1918, oslobodile Crnu Goru i daje “narodna skupš na” u Podgorici detronizirala (kra-
lja) Nikolu i zemlju “ujedinila sa Srbijom”. Dodaje se da se u toku drugog svjetskog
rata “sile osovine stvorile od Crne Gore vazalnu kraljevinu sa Viktorom Emanuelom
III, kao kraljem”. (Ovaj podatak takođe nije tačan; to je bila samo jedna od zamisli
okupatora - S.P.)
U Velikom norveškom leksikonu (“ASCHEHOUG OG GYLDENDALS STORE
NORSKE LEKSIKON”, Oslo 1980), daju se precizni podaci o veličini Crne Gore (13.812
km2), o broju stanovnika (529.000 po popisu iz 1971), o nacionalnom sastavu sta-
novništava: “67% su Crnogorci, 13% Bosanci (misli se na Muslimane - S.P.), 7,5% Srbi,
6,7% Albanci” Nakon navođenja geografskih osobina, u 10 redova izlaže se istorija
Crne Gore od Kosova, pa do 1918. “Poslije kapitualcije Jugoslavije, 1941. Crna Gora
je proglašena kraljevinom. Među m, vrhovnu vlast obavljao je italijanski guverner.
Kad je Italija kapitulirala, 1943. Nijemci su preuzeli vlast u Crnoj Gori. U jesen 1944.
godine Crnu Goru oslobađaju saveznici (!). Kada je 1945. godine formirana Jugoslavi-
ja, Crna Gora je postala jedna od njenih republika”. (M.i R. Matović izražavaju čuđe-
nje kako to Norvežani, koji su se borili pro v Nijemaca u toku drugog svjetskog rata,
ne kažu ni jednu riječ o 13-julskom ustanku i narodnooslobodilačkoj borbi; posebno
je čudno da tvrde kako su Crnu Goru “oslobodili saveznici”!).
Bonier Lexikon (Stokholm, 1966) posvećuje Crnoj Gori 33 reda. Dajući već
uobičajene podatke o zemlji, ovaj leksikon započinje pregled istorije slijedećom for-
mulacijom: “Crna Gora je bila u sastavu srednjovjekovne Srpske države, a poslije
poraza u borbi pro v Turaka, 1389, postaje centrom otpora pro v njih. Crna Gora
je 1455. postala nezavisnom, ali je 1528. došla pod vrhovnu vlast sultana. Borba
pro v Turaka nastavljena je u nepristupačnim predjelima Crne Gore. Od 1516. ovom
zemljom su upravljali biskupi (vladike)”. Itd. Ovaj Leksikon tvrdi da “većina Srbima
srodnih Crnogoraca pripada grško-ortodoksnoj crkvi, ostali su muslimani i katolici”.
113
“BONIER” iz 1984.godine piše o Crnoj Gori u 34 reda i dvije fotografije u
boji (Stari Bar i Ce njski manas r), a o Srbiji sa pokrajinama - 64 reda sa jednom fo-
tografijom u boji (selo Kovačica) i dvije manje karte. Ovo izdanje tvrdi da “Crna Gora
nikada nije potpala pod vrhovnu vlast sultana”. Gospođa i gospodin Matović stav-
ljaju ozbiljne primjedbe na dva kardinalno netačna podatka u ovom izdanju: Crna
Gora nije proglašena Kraljevinom 1910. pod imenom MONTENEGRO, ni je u prvom
svjetskom ratu “učestvovala na strani centralnih sila”!
Enciklopedijski leksikon FOCUS, Stokholm 1970 (šest tomova) posveću-
je Crnoj Gori 13 redova, bez ijedne fotografije. “Montenegro, srpskohrvatski Crna
Gora, savezna republika u današnjoj Jugoslaviji 13.800 km2, 490.000 stanovnika,
uglavnom Crnogoraca - slovenski narod, religiozno razjedinjen između grčkog i rim-
skog katolicizma (!) i islama”...
FRANCUSKA ENCIKLOPEDISTIKA O CRNOJ GORI I

CRNOGORCIMA
Bogata francuska enciklopedis ka, pogotovo od kraja pretprošloga vijeka,
pomno se bavila Crnom Gorom i njenom istorijom. Konsultujući nekoliko dese na
francuskih enciklopedija i leksikona, na simpozijumu “Crna Gora i Crnogorci u do-
maćim i stranim enciklopedijama” (LZCG, 1985.) saopštenje je podnijela profesor
francuske i ruske literature Branka Bogavac iz Pariza. U pokušaju da se ne izlaže hen-
dikepu koji, kako ona kaže, “imaju tzv. mali narodi i male zemlje u tretmanu velikih,
naročito neslovenskih evropskih naroda”, gđa Bogavac konstatuje da “taj hendikep”
nije samo “u velikoj razlici po bogatstvu kulurne baš ne i drugih civilizacijskih teko-
vina, nego i u nadmenom, paternalis čkom, pa čak i potcjenjivačkom odnosu prema
istorijskom mjestu, ulozi i kulturama malih naroda”. No, i pored ovako oštrog suda, o
odnosu “velikih” prema “malima”, podnosilac saopštenja naglašava da “elemen
po skivanja manje dolaze do izražaja u slučaju Crne Gore, bar kad je riječ o enciklo-
pedis ci Francuske”, što je posljedica težnje ka naučnos h djela, ali i “prijateljskih
veza Francuske sa Crnom Gorom”. Referent, među m, podsjeća da, “iako Crna Gora
u francuskoj enciklopedis ci ima važan tretman”, me ne možemo bi zadovoljni, jer
u enciklopedijskim jedinicama “o nama” ima (što smo sreli i u drugim slučajevima)
“pogrešnih podataka, ocjena i konstatacija”, a i slučajeva kad su izostavljeni čitavi
istorijski periodi ili su samo “ovlaš dotaknu ”. To se naročito odnosi na savremeni
život, na kulturu i tradiciju, na privredni razvoj. “Često se u m odrednicama odmah
prelazi na istoriju, koja jeste zanimljiva i za nas značajna, ali nedovoljna. U književno-
s sve se koncentriše oko Njegoša; od privrede is če se samo stočarstvo, čak samo
nomadsko; slikarstvo se, na primjer, nigdje ne spominje”. Gospođa Bogavac zato
preporučuje da kulturna propaganda (“ne potcjenjujući prošlost”) treba da posve
mnogo više pažnje informisanju o vrijednos ma današnjice - “radi jačanja kulturnih
i privrednih veza, pa i radi razvoja turizma”.
“VELIKA ENCIKLOPEDIJA” (La Grande Enyiclopedie, 1898-1901) počinje od
imena Crne Gore: ta “nezavisna kneževina na Balkanu”, čije ime “dolazi od Ivana Cr-
nog ili od tamnih planina pokrivenih šumama”, na površini od 9.080 km kvadratnih
- ima 250.000 stanovnika, od čega oko 1.000 Cigana i 3.000 Albanaca. “Poljoprivre-
da - vrlo zaostala, prepuštena je ženama.” Ova enciklopedija donosi interesantan
podatak: van Crne Gore živi oko 2.000 Crnogoraca (Austrija, Rusija, Turska). U toj
zemlji trgovina je slabo razvijena: izvozi se (vrijednost od 5 miliona franaka) stoka,
vuna, koža, drvo. Obrazovanje je u razvoju: 1851. godine Crna Gora imala je samo
jednu školu, a krajem XIX vijeka oko 100 osnovnih škola, Ins tut Marije Fedorovne
(Đevojački ins tut) i Bogosloviju. Navodi se da CG ima štampariju i list “Glas Crnogor-
ca”. Po ovoj enciklopediji, “Crnogorci su sačuvali mnoge tragove starih arij(ev)skih
ins tuacija: organizovani su po plemenima”. U daljem tekstu se tvrdi da su Crnogorci
“visoki, snažni, okretni, umjereni, vrlo vezani za svoju zemlju, do neustrašivos : dr-
žanje im je pomalo teatralno”. Po Bogišićevom Zakoniku (“Opš imovinski zakonik
za Knjaževinu Crnu Goru” Valtazara Bogišića, 1888. godine - S.P.), tvrdi ova enciklo-
pedija, “Crna Gora zauzima jedno od prvih mjesta među civilizovanim državama što
se če građanskog zakonodavstva koje je pristupačno i nepismenim brđanima. Tako
su Crnogorci imali bolji zakonik od drugih Jugoslovena kojima su nametnuta strana
zakonodavstva.”
Crna Gora, prema ovoj enciklopedijskoj publikaciji kolijevka Nemanjića
(1159-1367), istorijski je prikazana po uobičajenoj šemi: Ivan Crnojević, osnivač
Ce nja, Obodska štamparija (1494); Danilo Petrović (vladika Danilo) “osnivač dina-
s je”; redosljed vladara iz dinas je Petrović - do knjaza Nikole (”1814, na Bečkom
kongresu, Crnoj Gori oduzimaju Kotor i daju ga Austriji”!)... Ali i: “Nesalomljivom
upornošću kojom je branila svoju nezavisnost u svim vremenima, Crna Gora zauzima
važno mjesto u jugoslovenskom svijetu”.
VELIKI RJEČNIK LARUS (Grand dic onnaire Larousse, 1874), nastao četvrt
vijeka ranije, slika još “roman čnije” Crnu Goru i Crnogorce. To prirodi su žestoki
i naprasi , gotovo divlji, a hrabri su do neustrašivos ”, ali - po ovom izvoru - kod
Crnogoraca “Osjećaj za familiju vrlo je razvijen”. VRL(GDL) smatra čudnim poli č-
ko uređenje Crne Gore: “to je čudnova skup svećeničkih, crkvenih, patrijarhalnih i
demokratskih ins tuacija”. Od (knjaza) Danila Petrovića “po če Crnogorski zakonik
od 18 strana” koji bolje nego bilo kakva disertacija (veli pisac teksta) “slika karakter
i običaje Crnogoraca”. Posebno se akcen ra član Zakona koji se odnosi na odbranu
zemlje i on u interpretaciji ove enciklopedije glasi:
“Ako se nađe neka kukavica, oduzeće mu se oružje i nikad ga više neće
moći nosi , izgubiće svako poštovanje, a istovremeno će mu se opasa ženska kece-
lja oko struka da se dobro pokaže kako mu ne kuca muško srce u grudima”.
NOVI ILUSTROVANI LARUS (Nouvea Larousse Illustre, 1897), pored uobi-
čajene slike o zemlji, njenom položaju, veličini i stanovništvu, daje i ocjenu o Cr-
nogorcima: “Neprekidna potreba da brane svoju zemlju od Turaka, orijen sala je
Crnogorce više ka vojničkom nego zemljoradničkom životu”. U ovom ilustrovanom
enciklopedijskom priručniku saopšten je i široj publici nepoznat podatak da, po Ber-
linskom kongresu, “Crna Gora može ima samo trgovačku, ali ne i ratnu zastavu. I svi
ratni brodovi su isključeni iz Barske luke i iz crnogorskih primorskih voda!” (U ovom
Rječniku brojne su ilustracije: dvorska zastava, Njegoševa kuća, vojnička nošnja, grb
Crne Gore, karta Crne Gore i odlikovanja crnogorske knjaževske kuće.)
LARUS XX VIJEKA (1928) prenaglašava ulogu Venecije u crnogorskoj isto-
riji, kao i značaj udaje kćeri kralja (knjaza) Nikole, princeze Jelene, za prijestolo-
nasljednika Italije - u pridobijanju velikih sila da prihvate proglašenje Knjaževine i
Kraljevinu (Crnu Goru). Tu je potpuna genealogija dinas je Petrovića i cijela familija
kralja Nikole.
VELIKI ENCIKLOPEDIJSKI MEMENTO LARUS (Grand Meemento encyclopdie
Larousse, 1936) prikazuje literaturu Jugoslavije fotografijama Vuka, Dositeja, Nje-
goša, Mažuranića, Štrosmajera i Prešerna. Bogavac konstatuje: “Od Crnogoraca po-
minje se (samo) Njegoš i (njegov) ‘Gorski vijenac’”. Prema ovoj enciklopediji, “Cr-
115
nogorci su srpske rase” (!) i Turci ih nikad nijesu uspjeli da pokore. Naglašava se da
Petrovići ujedinjuju crnogorska plemena u 18. vijeku, pobjeđuju turske vojske (mn.)
i da jedno vrijeme Crna Gora “igra ulogu u emancipaciji Srba kakvu je imao Pijemont
za Italiju”. Ova enciklopedija konstatuje da su se Crnogorci “držali sjajno u balkan-
skim ratovima i u prvom svjetskom ratu. Iako se u VEML-u Crna Gora i Crnogorci ne
javljaju kao posebna jedinica, nego u okviru jedinice o Jugoslaviji - takav tretman ih
ne degradira, jer su u istom “položaju” i Slovenci, Srbi i Hrva (ostali jugoslovenski
narodi se ne spominju).
I VELIKI ENCIKLOPEDIJSKI LARUS (iz 1963) donosi opširan prikaz zemlje,
narod, posebno crnogorske prošlos . Ovaj Larus registruje poznatu istorijsku činje-
nicu da su Crnogorci, uz podršku Rusa, izvojevali pobjedu u sukobu s Napoleonovom
vojskom. Naglašava se posebna uloga Crne Gore u balkanskom ratu, koji je Crna
Gora prva započela i pos gla znatna proširenja, naročito na račun turskog, novo-
pazarskog sandžaka”, te se po prvi put graniči sa Srbijom. Ova enciklopedija bilježi i
strahovanja kralja Nikole da “njegova mala država ne bude prinuđena da se pripoji
bratskoj kraljevini”(!), što se i dogodilo na Podgoričkoj skupš ni 1918. “Pošto su baci-
li sumnju na držanje Nikole I u toku prvog svjetskog rata, neki njegovi podanici su se
izjasnili za ujedinjenje sa Srbijom u očekivanju uključenja u Jugoslaviju.” Profesorica
Bogavac uočava da ova enciklopedija “na lapidaran način konstatuje slobodarstvo
crnogorskog naroda” navođenjem podatka da je Italija, u toku drugog svjetskog rata,
kons tuisala (?!) nezavisnu državu Crnu Goru pod svojim protektoratom (12. jula
1941), ali je već “sjutradan” (13. jula) izbio opštenarodni ustanak! Još jedan podatak
izaziva pažnju: tvrdi se da je “Sultan, izgleda, priznao nezavisnost Crnogoraca, koji su
desetkovali njegove trupe, 1799!” (Ovdje se, svakako, misli na 1796-u, na pobjede
Petra I nad Bušatlijinom armijom na Mar nićima i Krusima - S.P.)
MEĐUNARODNA ENCIKLOPEDIJA RORDAS FOKUS (Encyclopedie interna -
onale Rordas Focus, 1967) konstatuje da su “Crnogorci slovenski narod koji se, po
religiji, dijeli na grčki katolicizam, rimski katolicizam i islam”. Po ovoj enciklopediji,
Crna Gora je u srednjem vijeku bila “nezavisna kneževina”.
Podaci koje smo već naveli nalaze se i u PRAKTIČNOM RJEČNIKU KIJE (Dic-
onnaire pra que Ouillet, 1974), LARUS U ŠEST TOMOVA U BOJI (Larousse en Siy
volume en couleur, 1975), (Quid, 1977) i VELIKI ROBERT OSOBNIH IMENA (Le grand
Robert des noms propr, 1984) i dr.
ALFABETSKA ENCIKLOPEDIJA LARUS OMNIS (Emcyclopedieue alphabet-
ique Larousse Omnis, 1977) govori o najmanjoj i najnenaseljenijoj, planinskoj re-
publici Jugoslavije, čija je obala “oživljena turizmom”. A VELIKI ENCIKLOEDIJSKI
RJEČNIK LARUS (Grand dic onnaire encyclopedique Larousse, 1984) kaže da je CG
država u XI vijeku, da je za m “pod Srbima”, a onda ponovo nezavisna pod Balšićima
i Crnojevićima; vazalna pod Venecijom, u drugoj polovini XV vijeka, a u XIX vijeku
(već) “modema država”, koja se afirmiše na međunarodnom planu, “oslanjajući se
uvijek na Rusiju, Francusku Napoleona III, ali i na Austriju”.
JEDINICA “MONTENEGRO” U ITALIJANSKOJ

LEKSIKOGRAFIJI XX VIJEKA
Za simpozijum “Crna Gora i Crnogorci u domaćim i stranim enciklopedija-
ma” (1985) italijansku enciklopedis ku XX obradila je doktor Vesna Kilibarda. Ona je
pregledala trideset i sedam (37) enciklopedijskih jedinica o Crnoj Gori i zaključila da
je “najobimnije i najsistema čnije” o Crnoj Gori pisano u Italijanskoj enciklopediji
nauka, Književnos i umjetnos (Enciclopedia italiana science, le ere ed ar , Roma
1929, vol. XXIII, p.744-749: Montenegro) i u Katoličkoj enciklopediji (Enciclopedia
ca olica, Cita del Va cano, 1949., vol. VIII, p. 1360-1364: Montenegro). Preostale
edicije, koje je pregledala Vesna Kilibarda (“od jednotomnih do izdanja u preko dva-
deset knjiga”) većinom donose kraće ili veoma kratke napise o Crnoj Gori - uglavnom
o njenom prirodnom prostoru, uz “nekoliko značajnih momenata iz njene poli čke
istorije” do 1918 (odnosno do 12. jula 1941., a katkad i do 1945).
Jedinica MONTENEGRO (tom 23, publikovan 1934) u “Italijanskoj enciklo-
pediji...” ima sedam poglavlja: Granice i pros ranje, Struktura i reljef, Hidrografija,
Klima i vegetacija, Populacija, Ekonomski uslovi i Istorija. U prvom poglavlju objaš-
njava se da se ime Crna Gora (u venecijanskom prevodu Montenegro) odnosilo na
različito pros ranje teritorije u vremenu” prvo no na tzv. Knaževinu Zetu (“na sje-
veru i istoku od Lovćena”), a potom se proširivalo s promjenljivom sudbinom”, prve
precizne granice Crne Gore da raju iz 1858, i tada je ona obuhvatala “samo tokove
Zete i Morače” -oko 6.000 km. Ova enciklopedija navodi da se nakon burnih događa-
ja između 1878 - 1880”, Knjaževina Crna Gora znatno proširila: “na sjeveru do Tare,
i na jugu... sa primorskim centrima Barom i Ulcinjom”. U m okvirima Crna Gora je
ostala sledećih trideset godina (9840 km2), ali se njena teritorija poslije Balkanskih
ratova uvećala i dos gla 14180 km2 sa 435.000 stanovnika.
Ova enciklopedija konstatuje da je Crna Gora nakon (prvoga) svjetskoga
rata „Vraćena na granice iz 1912” i postala jedna od provincija Kraljevine SHS, da bi
1929. godine bila “Čak i ova poslednja sjena individualnos uništena” i Crna Gora
“ušla u sastav Zetske banovine”.
Crna Gora ima tri morfološke zone: zapadno krečnjačku visoravan, istočno
škriljaste planine i primorje. Od stajaćih voda izdvojeni su Skadarsko jezero, Gornje
blato i Plavsko jezero; a klima se “dijeli” na mediteransku, blagu, srednju kišovitu - na
primorju, i na kon nentalnu, sa obilnim padavinama, u unutrašnjos .
Poglavlje o istoriji snabdijeveno je obimnom bibliografijom. Kako navodi dr
Vesna Kilibarda, tu se najpozna je istorije Crne Gore na talijanskom jeziku (Đakoma
Čudine, iz 1882, i Đuzepa Gelčića, iz 1889), te brojni drugi autori, dokumenta, neko-
liko jedinica na njemačkom jeziku, “Bibliografija Crne Gore” dr Pera Šoća, iz 1925., te
“Ljetopis popa Dukljanina” s komentarima F. Šišića iz 1928. Uz navedenu bibliografiju
napominje se da o Crnoj Gori postoji i “bogata srpska bibliografija”, ali se potencira
da se ta literatura “mora koris s oprezom, s obzirom na težnje srpskih istoričara
da obezvrijede elemente, koji kons tuišu Crnu Goru kao nezavisnu državu”. Tako se
od srpske istoriografije navodi samo “Istorija Crne Gore” Đ. Popovića iz 1896. godine
(Ovo je jedinstven slučaj da se u enciklopedijskim publikacijama upozorava na ten-
dencioznost srpske istoriografije u odnosu na crnogorsku istoriju - S.P.)
“Istorija oblas u kojoj se docnije formirala Knjaževina Crna Gora pra se u
ovom napisu (radi se o poglavlju Istorija) od VII vijeka”. Poli čki centar, po kojemu je
čitava oblast dobila ime, u to vrijeme bio grad Duklja, ali je istorija te oblas (Duklje)
nejasna sve do X vijeka. Duklju je, među m, prema ovoj enciklopediji, moguće za-
misli “u vezi sa vizan jskim carstvom, sa pretežno la nskim stanovništvom, okru-
ženu i s ješnjenu sa strana slovenskim i albanskim stanovništvom, otvorenu prema
moru i italijanskom u caju”. U X vijeku već je moguće utvrdi prve znake “poli čkog
organizma”: Pad i napuštanje (grada) Duklje uzrokuje napredovanje Slovena s isto-
ka, mijenja se ime “oblas , koja se od XII vijeka “počinje naziva Zetom, po ime-
nu rijeke koja je presijeca”. Ova enciklopedija navodi da iako se poli čki organizam
117
Duklje može shva “kao prva klica iz koje se docnije razvila kraljevina Srbija, njeno
poli čko obilježje je pretežno la nsko i zapadno, kao što su la nske i zapadne i sve
kulturne pojave i književni proizvodi, Legenda o svetom knezu Vladimiru i “Hronika
popa Dukljanina”. Konstatuje se da je romanska ins tucija, ”iako šizma čka”, i Barska
nadbiskupija, ”koju je 1089 godine osnovao protopop Kliment III”.
Po ovoj enciklopediji, Zeta je pala pod srpsku vlast kada je “kralj Srbije Ste-
fan Prvovjenčani zauzeo Skadar, 1215”. (Poznato je, među m, da je Raška zauzela
Zetu između 1183. i 1186, kada je, veliki raški župan Stefan Nemanja, dakle otac
Stevana Prvovjenčanog, u tom osvajačkom pohodu razrušio sve zetske gradove, ”pa
i carski grad Bar”, kako to tvrde njegovi sinovi Sava i Stefan pišući biografiju sv. Si-
meuna, tj. svoga oca; Nemanja nije razorio samo jedan zetski grad - Kotor, jer je
preko njega imao vezu sa zapadnim svijetom!) U XIII i prvoj polovini XIV vijeka ”ovu
oblast stalno potresaju pobune”, pa je Zeta ”Srbima teška za upravu i nemoguća za
apsorbovanje”. Kad je nakon srm cara Dušana (1355) srpsko carstvo počelo da se
raspada, “Zeta je automatski počela da živi vlas m poli čkim životom”. Po ovom
izvoru, već je 1360. Zetom vladaju Balšići, “vladari la nskog porijekla”, koji proširuju
vlast do Kotora i Valone. “Istovremeno, s njihovim usponom, venecijanska poli ka
dobija snažan zamah, a u igru ulazi i zastrašujući faktor turske ekspanzije. Sudar ove
dvije sile razbiće državu Balšića”. Konstatuje se da su, izgubivši svoje teritorije (oko
kojih su se o mali Turci i Venecijanci) “Balšići izumrli 1421. Na istorijsku scenu stupa
dinas ja Crnojevića (sredina XV vijeka) “po čijem imenu je Gornja Zeta dobila novo i
defini vno ime Crna Gora”. Venecija je 1452. godine “na položaj kapetana i vojvode
Gornje Zete” postavila Stefana Crnojevića koji će, kako se ovdje tvrdi - “u saradnji s
njom, pos za pro v Turaka i njihovih vazala Slovena stalne uspjehe. U vrijeme nje-
gove smr , 1465, već su ocrtane i poli čka fizionomija i istorijska misija Crne Gore;
postojani autonomni državni organizam koji se, pod patronatom Venecije, uzdiže,
boreći se za nezavisnost i hrišćanstvo. Izolovanost i primordijalnost njenog uređenja
ne samo da nijesu bili uzrok slabos , nego su sačinjavali njenu snagu”.
Prikazana je vladavina Ivana Crnojevića (“znameni osnivač Ce nja - novog
poli čkog centra države” - dr Dragoje Živković), njegova pobjeda nad Turcima 1473.
godine, “zbog koje je dobio tulu venecijanskog (mletačkog) plemića”, neuspjela od-
brana Skadra, odlazak u Veneciju i povratak 1481. premještanje rezidencije iz Žablja-
ka na Ce nje, podizanje manas ra; te vladavina Ivanovih sinova Đurđa i Stefana - sve
do pada Crne Gore pod tursku vlast 1499.
Ali tursko osvajanje, po ovoj enciklopediji, “ne razbija u potpunos ono
poli čko jedinstvo” formirano u XV vijeku; Turci uspijevaju da se održe samo u dijelu
Donje Zete, dok se stanovništvo “ne podnoseći turski jaram, povlači u brdovite obla-
s ”, gdje se “održalo potpuno nezavisnim po cijenu stalnih krvavih žrtava”. Sljedeća
dva vijeka, po ovom izvoru, Crnogorci žive gotovo izvan istorije, patrijarhalno orga-
nizovani u plemena, priznajući samo duhovnu potčinjenost ce njskim vladikama.
Ustanak hrišćana pro v Turaka, nakon turskog poraza pod Bečom, uveo ih je ponovo
u istoriju...” Crnogorska plemana su se našla u ratu pro v Turaka, i ovoga puta uz Ve-
neciju (“Morejski rat”, 1684-1699 - S.P.), ali im ni njeno “pokroviteljstvo” nije moglo
obezbijedi suverenitet; “Vladikama iz kuće Petrović - Njegoš pripalo je u dio da te
težnje i ostvare!”
Konstatuje se da prije Petrovića “vladičanska čast nije bila nasledna”, ali od
Danila Petrovića (vladike Danila, za koga se ovdje pogrešno navodi daje izabran za
mitropolita 1700, a zna se da je to učinjeno tri godine ranije, 1697 - S.P.) počinje oblik
teokratske vladavine “savršeno primjerene tradicijama Crne Gore i njenog naroda”.
Konstatuje se da je pod Danilom “an turska poli ka poprimila jasnije i nepomirlji-
vije oblike” (“istraga poturica”, 1709), pominju se bojevi s Turcima 1711., ali poslije
“turskih kaznenih ekspedicija 1712-14., Vladika (Danilo) se “Sklanja na venecijansku
teritoriju i odlazi u Rusiju da traži zaš tu i nadoknadu”. Preko h kontakata “započelo
je u crnogorskom životu i poli ci ono rusofilsko raspoloženje, koje će u narednim
vjekovima predstavlja jedno od najkarakteris čnijih oblježja Crne Gore”. Danila je
naslijedio Sava (vladika) “čiju dugotrajnu vladavinu karakteriše sukob rusofilskih i
venetofilskih poli čkih težnji”; miroljubivi i pobožni Sava podijelio je vlast “sa svojim
rođakom Vasilijem (1752-66.)”, kome se ovdje pripisuju osobine intriganta, ambicio-
znog čovjeka i simulanta (“vrline”, koje mu pripisuju i mnogi srpski istoričari!)
U ITALIJANSKOJ ENCIKLOPEDIJI NAUKA, KNJIŽEVNOSTI I UMJETNOSTI (tom
23, publikovan 1934), jedinica MONTENEGRO svestrano slika Crnu Goru, naročito
njenu istoriju... Vladika Vasilije (“Vladikovao” od 1752. do 1766, kao koađutor, do
svoje smr - u Rusiji) kao vladalac je “umio dobro da iskoris simpa je koje je narod
crnogorski gajio prema Rusiji”. Za Petra I (sv. Petra) konstatuje se da je imao “snažni
poli čki temperament”, da je afimrirao vlast vladike u odnosu na vlast guvernadura,
da je porazio i uklonio Mahmut-pašu Bušatliju (navodi se bitka na Krusima, 1796),
da se borio na strani Rusije pro v Francuza, ali nije uspio “da zadobije Boku Kotor-
sku”, koja je, na Bečkom kongresu, dodijeljena Austriji; da je kodifikovao crnogorsko
pravo u “Zakoniku” 1798 (u stvari -1796!). Petar II Petrović Njegoš je reorganizovao
i modernizovao državu, osnovao Senat u Gvardiju, organizovao prve kancelarije, sa-
stavio prvi državni budžet, otvorio prve (osnovne) škole (u ondašnjoj Crnoj Gori! S.P.)
i Štampariju (Pečatnju crnogorsku), sagradio “Konak” - vladičansku rezidenciju, po-
zivao učene ljude da posjete Crnu Goru, upućivao mlade Crnogorce na školovanje u
inostranstvu. “Zaljubljenik u poeziju i nauku, djelovao je pods cajno na sve načine”,
ta je za dvije decenije njegove vladavine Crna Gora promijenila svoj lik “i od patrijar-
halnog organizma, kakva je bila, dobila oblik prave države”.
Ova publikacija bilježi Njegoševog nasljednika, Danila II (knjaza Danila) kao
vladara, koji se oslobodio episkopskog položaja i uzeo tulu knjaza, pod njegovim su
vođstvom Crnogorci pobijedili Turke na Grahovcu, 1858. a Crna Gora dobila nove te-
ritorijalne ustupke od Turske. Danilov sinovac i nasljednik Nikola započeo je transfor-
maciju vojske, osnovao prve srednje škole, pomagao hercegovački ustanak (1875),
zauzeo Nikšić i izašao na more (u Baru); dobio veliko teritorijalno proširenje San-
stefanskim ugovorom, ali je ta (slavodobitna) teritorija smanjena Berlinskim mirom,
1878. Uz komplikacije oko Plava i Gusinja (koje nije uspio da zauzme), Crnoj Gori je
kao kompenzacija dodijeljen Ulcinj, ali je i tamo bilo otpora “lokalnog stanovništva”.
Sljedećih trideset godina Crna Gora je živjela u miru. Nikola je 1900. uzeo tulu “kra-
ljevske visos ”, a 1910. godine tulu kralja. “Veze sa evropskim dvorovima, ruskim,
srpskim i italijanskim, obezbijedio je preko brakova svojih kćeri”, konstatuje ova enci-
klopedija uz opasku da je početkom XX vijeka počelo prodiranje italijanskog kapitala
u Crnu Goru i daje Knjaz 1905. “objavio Ustav”. U balkanskim ratovima, Crna Gora je
(1912. godine) “prva objavila rat Turskoj, a 1913. zauzela Skadar”. Bukureštanskim
mirom (1913.) “podijelila je sa Srbijom novopazarski sandžakat”, te tako došla s njom
u neposredni kontakt što je pojačalo njihov međusobni rivalitet, “a sve na štetu Crne
Gora koja je, manja i siromašnija, bila fatalno predodređena da bude pobijeđena”,
kaže se u ovoj enciklopediji.
Prvi svjetski rat opisan je rela vno šturo: kralj Nikola se “prividno složio sa
Srbijom pro v Austro-Ugarske” (ne navode se velike bitke koje je Crnogorska san-
džačka vojska pobjedonosno vodila pro v austrougarskih armada, braneći odstupni-
119
cu srpskoj vojsci, a nema ni pomena o Mojkovačkoj bici - S.P.), ali nije uspio da se
suprostavi prodoru Centralnih sila, te je sa predstolonasljednikom Danilom napus o,
1916, Crnu Goru. Novembra 1918. “Skupš na u Podgorici” svrgla je dinas ju Petrovi-
ća i proglasila ujedinjene Crne Gore sa Srbijom, “koje kralj Nikola nije priznao”.
Nakon smr kralja Nikole, 1921. princ Danilo “odrekao se svojih prava”
(abdicirao!) u korist svog sinovca (Mihaila). “Među m, na konferenciji ambasadora
priznato je ujedinjenje Crne Gore sa Kraljevinom SHS (!), odlukom od 13. jula 1922.
godine”.
U dvotomnom “dodatku” ove enciklopedije, za period od 1938. do 1948.
(objavljenom 1949.) predstavljena je situacija u Crnoj Gori u toku drugog svjetskog
rata; “bez ikakve psihološke i diplomatske pripreme već aprila 1941. došlo se “do
projekta restauracije Crne Gore”. Po tom projektu zavisna monarhija s dinas jom
Petrovića “u ličnos princa Mihaila”, unuka kralja Nikole. Tome u prilog išla je i po-
sjeta kralja Vitoria Emanuela III Crnoj Gori, maja 1941.; naglašava se, među m, da
su Italijani, ignorisanjem “stvarne situacije”, počinili “niz grešaka”. 12. jula 1941. pro-
glašena je Nezavisna Crna Gora, a 13. jula izbio je (opštenarodni) ustanak. “Par zani
- komunis zabilježili su nekoliko uspjeha, zauzimajući sve gradove, izuzev Ce nja i
Podgorice”.
Po tekstu “Dodatka” u Crnoj Gori se razlikuju “tri par je” BJELAŠI - koji
su za ujedinjenje sa Jugoslavijom, “uz široku autonomiju, gotovo nezavisnost”; JU-
GOSLAVOFILI - pristalice kralja Petra II pod vođstvom Pavla Đurišića, koji su željeli
“povrtak na prethodno stanje” (stanje između dva svjestka rata!) ili ujedinjenje CG
sa Starom Srbijom: ZELENAŠI - predstavnici tradicionalne Crne Gore kralja Nikole,
koji su željeli “ujedinjene sa italijanskom Kraljevinom, ili izbor vlas tog kralja koga
bi, pak, predložila Italija”! Navodi se da su akcije (ustanika) pro v italijanskih garni-
zona bile “svirepe i nečovječne” i da su dovele “do teško raskridivog lanca nasilja”,
a situacija je iskomplikovana pojavom četnika - anglofila koji su se okrenuli pro v
okupatora, kao i pojava Albanaca koji su se okrenuli pro v Crnogoraca. Konstatuje
se da je ustanak suzbijen poslije neuspjelog napada na Pljevlja (dec. 1941 - S.P.), da
je civilna vlada regenta Macolinija zamijenjena vojnom vladom generala Birolija, te
da su nakon 8. septembra 1943. (nakon kapitulacije Italije) italijanske trupe u CG
dijelom prešle na stranu par zana, a dijelom od Njemaca deportovane.
U “novoj Jugoslaviji” CG predstavlja šestu federalnu jedinicu, sa površinom
od 13.837 kilometara kvadratnih (danas 13.812, jer je dio crnogorske teritorije, po-
slije drugog svjetskog rata, poklonjen BiH! S.P.).
“KATOLIČNA ENCIKLOPEDIJA” (Enciclopedia ca olica, Ci a del Va cano,
1949...) o Crnoj Gori govori u osmom tomu (vol. VIII 1952) u tri poglavlja: Geografija,
Istorija i Eklezijas čka istorija. Prva dva poglavlja bitno se ne razlikuju od odgova-
rajućih tekstova iz “Italijanske enciklopedije...” Is na, u ovoj publikaciji crnogorska
istorija “počinje” u XV vijeku, od Stefana Crnojevića, i to je skraćena verzija već pri-
kazanog istorijskog hoda Crne Gore.
“Iz perioda prvog svjetskog rata pominje se samo, austrofilsko držanje kra-
lja Nikole i datum prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, a iz perioda drugog svjetskog rata
pominje se samo datum proglašenja kratkotrajne nezavisnos Crne Gore”.
U poglavlju o eklezijas čkoj (crkvenoj) istoriji, čiji je autor Krunoslav St.
Draganović, navodi se da je Dukija jedna od biskupija rimske provincije Prevalitana
(Preaevelitana), u VII vijeku potčinjena skadarskom nadbiskupu. O njoj se govori u
najstarijoj slovenskoj hronici “na jugu” ANNALES PESBYTERI DIOCLEAITS (“Hronika
popa Dukljanina”), koju je napisao “anonimni katolički sveštenik iz XII vijeka, - “kao
o katoličkoj zemlji koja ulazi u ’Croa a Rubea” (Crvena Hrvatska). I različi vizan jski
izvori, po ovoj enciklopediji, “vojvode i narod Duklje” nazivaju Hrva ma. “ČAK JE I
OSNIVAČ SRPSKE DINASTIJE, STEVAN NEMANJA, PRIMIO LATINSKO KRŠTENJE U RIB-
NICI, JER SU SE TAMO NALAZILI SAMO LATINSKI SVEŠTENICI”. Tadašnje biskupije u
Svaču, Ulcinju i Baru (sufraganske najprije dračkom, pa dubrovačkom, pa splitskom
nadbiskupu) od 1087. vezane su za Bar kao sjedište Nadbiskupije. “Bar je imao glav-
nu ulogu u pokatoličenju južne i centralne Albanije. Među m, is uspjeh nije imao
kad je Duklja (Zeta) doživjela invaziju srpske nacionalne crkve, nakon njenog inkor-
poriranja u Srbiju. Posebno je pod kraljem Urošem II Milu nom došlo do otvorenih
proganjanja katolika. Nakon smr Stefana Dušana katolička crkva se (u Ze - S.P.) ob-
novila, a posebno preobraćanjem braće Balšića, koji su tada vladali”. Poslije turskih
osvajanja balkanskih zemalja ostaje samo barska Nadbiskupija, a nadbiskup od tada
nosi naziv “PRIMAS SERBIAE” (“primas Srbije”), a ne kako se ponekad kaže “primas
srpski” ! - S.P.).
“Pošto je 1571. i ona (Nadbiskupija!) pala pod Turke, najveći značaj na
ovom prostoru dobilo je Ce nje, na kojemu je 1485. Ivan Crnojević podigao crkvu sa
manas rom - kao rezidenciju zetskih pravoslavnih vladika, ne sluteći da će mitropoli-
odstrani katolicizam iz njegove zemlje”. I dok je “manjina katolika” i “mala grupa
pravoslavaca”, kako se kaže u KATOLIČKOJ ENCIKLOPEDIJI, “prigrlila vjeru novih, tur-
skih gospodara” (Islam), najveći dio katolika ostao je bez svještenika i prešao - izme-
đu XVI i XVII vijeka - u pravoslavlje, “posebno usljed djelovanja vladike Rufima I”. Po
ovom izvoru, “POSLJEDNJE KATOLIČKE GRUPE, kao Bjelopavlići, Piperi, Bratonožići i
najveći dio Kuča, upali su u šizmu (u rasklol, u ovom slučaju - odvojili se od katokličke
crkve - S.P.), a da to gotovo i ne primijete”.
Malo su poznate činjenice na osnovu kojih ova enciklopedija donosi zaklju-
čak, koji ci ramo u cjelini: “NADE KATOLIČKE CRKVE IZGLEDALO JE DA OŽIVLJAVAJU
SREDINOM XVII VIJEKA, KADA SU SE CRNOGORSKI MITROPOLIT MARDARIJE, NJE-
GOV NASLJEDNIK VISARION I NAJVIŠE POŠTOVANI CRNOGORSKI SVETAC, DRŽAN ZA
ČUDOTVORCA, SV. VASILIJE OSTROŠKI - UJEDINJILI SA APOSTOLSKOM STOLICOM.
OVA ČINJENICA, POTKRIJEPLJENA ISPOVIJEDANJEM KATOLIČKE VJERE REGIONALNIH
KONCILA MANASTIRA MORAČE OD 1648. DO 1653. NIJE MEĐUTIM, DALA TRAJNIJE
REZULTATE”.
Enciclopedia ca olica konstatuje, na kraju, daje pravni položaj Katoličke cr-
kve u Crnoj Gori “defini vno uređen” konkordatom između Svete stolice (Va kana) i
Knjaževine Crne Gore, 1886. godine.
CRNA GORA I CRNOGORCI U BUGARSKIM

ENCIKLOPEDIJAMA
Kao što je jasno da su velike sile, koje mahom imaju i najrazvijeniju enci-
klopedis ku i leksikografiju, svoje globalne interese prezen rali i preko “nauke”, po-
sebno preko istorijskih disciplina (ali i memoaris ke i žurnalis ke), lako je zaključi
da su i susjedne države, makar i nevelike, “istoriju” usmjeravale prema raščišćenim
i neraščišćenim računima, u odnosu da svoje aspiracije (teritorijalne, kulturne, naci-
onalno-etničke). Od tog sindroma nije imuna ni jedna balkanska istoriografija, pa
ni leksikografija. (Pogledajmo samo novije prepravke na „jugoslovenskom“ prostoru,
istorije - u udžebnicima, u paranaučnoj literaturi, u kojoj je sve dobilo inverzni lik, te
se u crnogorskim školama upotrebljavaju i udžbenici istorije u kojima nema ni riječi
121
o crnogorskoj istoriji, o vjekovnoj borbi crnogorskog naroda, o crnogorskoj duhov-
nos , pa ni o crnogorskoj državi i njeni duhovnim i svjetovnim vladarima; bar ne o
njima kao o Crnogorcima!)
Što o Crnoj Gori i Crnogorcima govore bugarska enciklopedijska izdanja?
O tome nas, na Simpozijumu (Leksikografski zavod Crne Gore 1985) obavještava na-
učni saradnik Leksikografskog Zavoda, ex-lektor za srpskohrvatski jezik na Sofijskom
univerzitetu, mr Dragan Perović; on je za potrebe ovog naučnog skupa pregledao
Enciklopediju A (A-Š), Sofija 1974, opšteg pa u jednom tomu; kratku bugarsku en-
ciklopediju u pet tomova (1963- 1969), i noviju - Enciklopediju Bulgarija, od koje je
- do vremena održavanja Simpozijuma - bilo izašlo samo če ri toma (A-V, 1978; G-Z,
1981; I-L, 1982; M-O, 1984). Razumije se da o Crnoj Gori i Crnogorcima, kao neka-
dašnjim uzorima požrtvovanja i herojstva u vjekovnoj i oslobodilačkoj borbi pro v
tuđina, ima pjesničkih, memoarskih, putopisnih i naučno-istorijskih zapisa i iskaza i u
starijoj bugarskoj literaturi, koja nije imala leksikografsko-enciklopedijsku namjenu.
O Crnoj Gori (pod imenom SR Černogoria) u bugarskim se enciklopedijama
najprije daju podaci o površini i broju stanovnika, te o nacionalnom sastavu. Kaže se
da većinu stanovništva čine Crnogorci, pa Srbi i Hrva . “Karakteris čno je - nagla-
šava referent Dragan Perović, - ne samo ovdje, već i u jedinici o Jugoslaviji i drugim
našim republikama, da se ne pominju pripadnici drugih naroda i narodnos ”, osim
u odrednicama gdje mogu doći do izražaja specifične bugarske pretenzije ili interesi;
tako se u odrednici Srbija kaže da je ta republika naseljena “Srbima, Hrva ma, Slo-
vencima, Cincarima, Bugarima i Albancima”. (Nema, među m, ni u jednoj varijan ,
Makedonaca u narodnom i nacionalnom smislu, jer ih, u to doba, poslije smr Ge-
orgi Dimitrova 1949, zvanična bugarska poli ka, pa ni istoriografija nije “priznavala”
- S.P.) Zaboravlja se, dakle, da u Crnoj Gori, pored Crnogoraca, Srba i Hrvata, u većem
broju, žive i Muslimani i Albanci.
Istoriji je dato najviše prostora (4/5 teksta). U uvodu se kaže da je Crna
Gora u prošlos bila naseljena Ilirima (da su u I vijeku p.n.e. ove oblas uključene u
rimsku provinciju Ilirika), a da je u VII vijeku počelo doseljavanje “Slovenskih pleme-
na Dukljana” i da je današnja Crna Gora do kraja X vijeka imala ime Duklja, da je u XI
vijeku to bilo knjaževstvo, koje se od kraja XI vijeka zove Zeta (a u XIV vijeku dobija
sadašnje ima - Crna Gora), da se to knjaževstvo 1077. godine oslobodilo od Vizan-
je (koja ju je “potčinila” 1018), da od kraja XII vijeka ulazi u sastav srpske države, i
da poslije raspada te (srpske) države, u drugoj poloviniXIV vijeka - postaje ponovo
nezavisna.
U odrednici o bugarsko-srpskim ugovorima (IX- XIV.) ukratko je ispričana
sudbina zetskog kneza Vladimira: 998. godine car Samuil (997-1014) dao je svoju kći
Kosaru za Ivana (Jovana) Vladimira i postavio ga na prijesto Zete; zahvaljujući tome
mir se održao do 1016. godine (Ovdje je potrebno malo šire objašnjenje. Samuilo je
bio makedonski car, ali Bugari - sve što je makedonsko - smatraju svojim te je tako i
neprecizno određenje prema ovoj istorijskoj, kasnije i svetačkoj ličnos . Vladimir nije
ubijen od Kosarinog brata od strica Jovana Vladislava, uzurpatora makedonskog pre-
stola, 1018, već 1016. godine, “poslije čega je Vladislav ovladao Dračkom oblašću” -
S.P.) za vrijeme ustanka u Skoplju, 1072, vođe ustanka su se obra le (zetskom) knezu
Mihailu za pomoć i on im je upu o vojsku pod komandom svoga sina Konstan na
Bodina koji je (poslije pobjede nad vizan jskom vojskom!) bio u Prizrenu proglašen
za (makedonskog!) cara. Navodi se daje pod tursku vlast ravničarski dio Zete potpao
u drugoj polovini XIV vijeka, a da je oblast “Gornje Zete” (kasnije nazvana Stara Crna
Gora) i kad je, 1499, bila osvojena od Osmanske imperije - zadržala “široku auto-
nomiju”. Od kraja XVII vijeka Crna Gora je teokratska država, na čelu s vladikom iz
porodice Njegoš; pominju se Danilo (duhovni i svjetovni poglavar CG od 1697 -1735),
Petar I, za čije vrijeme CG postaje “prak čno nezavisna”, uz jačanje centralne vlas
i uvođenje zakonodavstva, te Petar II (Njegoš) koji “osnovao prvi senat i prvu ško-
lu”. Autor saopštenja konstatuje da u ovom istorijskom pregledu nijesu pomenu
ni Balšići, ni Crnojevići, ni Obodska štamparija, gdje su štampane knjige i za potrebe
Bugarske (neke od njih čuvaju se u Narodnoj biblioteci u Sofiji!).
O Crnoj Gori se govori i u odrednicama o Sanstefanskom mirovnom ugovo-
ru, Berlinskom kongresu i Berlinskom ugovoru (sve 1878. godine). Konstatuje se da
se Sanstefanski mirovni uovor odnosi “na teritorijalna proširenja i dobijanje nezavi-
snos Crne Gore, Srbije i Rumunije (čl. 6)”; Bugarska se tada formira kao autonomija
“koja uključuje balkanske zemlje u kojima preovlađuje bugarsko stanovništvo”. (Bu-
garske enciklopedije, naravno, žale što je do revizije Sanstefanskog ugovora došlo,
čime su oštećeni interesi Bugarske, ali i Crne Gore!).
Izvjes lac (D.Perović) naglašava da se potpunija slika o Crnoj Gori u bugar-
skoj enciklopedis ci može steći pregledom jedinica u kojima se CG samo uzgredno
pominje. Za primjer je uzeo jedinicu o bugarskim listovima u XIX vijeku, u kojima je
pisano o Crnoj Gori. Tako, na primjer, “Carigradski vestnik” (izlazio u Carigradu na
bugarskom jeziku), u broju od 15. XII 1851. - donosi nekrolog Njegošu. Slično je i
sa listovima “Dunavski lebed”, “Zname” (“Zastava”), “Sloboda”, “Budućnost”, “Nez-
avisnost” - u kojima ima tekstova o CG. D.Perović u svom saopštenju navodi da Lju-
ben Karavelov (bugarski revolucionari književnik, 1837-1879 - S.P.) i Hristo Botev (re-
volucionar, pjesnik i publicist, 1848-1876), najveće nade u borbi za ostvarenje svojih
ideala polažu u Crnu Goru”. A u “Planu oslobođenja Bugarske”, čiji je autor Georgi
Rakovski (bugarski poli čar, istoričar i pjesnik, 1821-1867), naglašava se da se to
patriotsko djelo može ostvari ako se “iskoris crnogorsko vojno iskustvo”, pa su u
tu svrhu u CG upućena dva Bugarina “da izučavaju vojnu tak ku Crnogoraca”. Kako
bugarska enciklopedis ka Berlinski kongres smatra “nacionalnom katastrofom”, ona
daje i dvije “dopunske” jedinice: pokre pro v Berlinskog ugovora i Kresnensko-ra-
zloški ustanak (ugušen trupama kojima je komandovao Peko Pavlović). Dragan Pero-
vić primjećuje da se ne pominje ustanak u Burgasu, koji je podigla grupa Crnogoraca
i Rusa, s ciljem da zbaci Aleksandra Batenberga (njemački princ iz Hesena i Knez
Bugarske od 1879 do 1886-S.P.). (Malo je poznato daje vođa tog ustanka “rusofi-
la” na bugarskoj crnomorskoj obali, 1886, bio građanin Zete, pop Andrija Dragović,
mladi paroh u Burgasu. Pop Andrija Dragović Crnogorac, kako se tada potpisivao,
bio je - zajedno s drugim vođama ustanka - osuđen na smrt, ali je evropska javnost,
posebno ruska i crnogorska štampa, zah jevala njihovo izbavljenje do kojeg je došlo
intervencijom ruske crnomorske flote -S.P.). Konstatuje se da je Crna Gora, 1912-13,
učestvovala u Balkanskom i Međusavezničkom (drugom balkanskom!) ratu, čiji je
rezultat bio i znatno proširenje njene teritorije. U odrednici Balkanski savez 1912-
13 (poli čki i vojni savez između Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore) zanimljiv je
podatak da je u avgustu 1912. godine sklopljena Bugarsko-Crnogorska pogodba (do-
govor). Ovaj dogovor zvanično je zaključen poslije 15. avgusta 1912. a potpisali su ga
kralj Nikola i bugarski opounomoćeni ministar na Ce nju A. Kulišev. Po njemu “Crna
Gora je dužna da prva započne napad pro v osmanske imperije i da u ratu učestvuje
sa 30 - 40 hiljada vojnika. Bugarska prihvata izdržavanje polovine crnogorske armije
- u razmjeri do 750 hiljada leva mjesečno”.
U jedinici o Međusavezničkom (drugom balkanskom) ratu, koji pro v Bu-
garske vode Srbija i Grčka, pominje se i Crna Gora koja je - kao pomoć srpskoj vojsci
123
- poslala diviziu” od 12.000 vojnika, koji su svoje operacije izvodili u Makedoniji”
(bitka na Brealnici!). Učešće Crne Gore u prvom svjetskom ratu dato je u samo neko-
liko podataka: da se borila na strani Antante, da je početkom 1916. okupirana od
austrougarske vojske, da je 1918. godine ušla u ujedinjeno Kraljevstvo Srba, Hrvata
i Slovenaca.
Odrednici Crnogorci dato je prostora koliko i odrednicama o drugim juž-
noslovenskim narodima; Crnogorci su svuda dosljedno tre rani kao poseban narod
i nacija. ”Vjeroispovijes su pravoslavne, no ima i muslimana i katolika”, kaže se u
jedinici o Crnogorcima, što implicira da o drugim narodima u CG u ovom kontekstu
nema ni riječi.
Od posebnih jedinica najviše prostora dobio je P.P. Njegoš. O Gorskom
vijencu se kaže da je “is nska umjetnička enciklopedija života crnogorskog naro-
da i poetska pohvala njegovog heroizma”, te daje na bugarski jezik preveden 1949.
(D.Pntelejev). Zanimljiva je jedinica o Konstan nu Bodinu, knezu Zete (1082-1101),
sinu kneza Mihaila; Bodin je 1072. godine krunisan u Prizrenu “za bugarskog cara
pod imenom Petar”.
O Popu Dukljaninu kaže se da je bio prezviter i “najstariji hrvatski književnik
i ljetopisac o kome nema pouzdanih podataka”... Tu su i otac i sin Orahovac: otac
Petar Petrov Orahovac (1857-1922), rođen u Orahovu, u Crnoj Gori, bugarski ljekar i
javni radnik (bio je i predsjednik Bugarskog sobranja -Narodne skupš ne, 1912, ali taj
podatak ne bilježi ova enciklopedijska jedinica); i sin mu - Dimitar Petrov Orahovac
(1892-1963) bugarski filozof, akademik, zaslužni ljekar. Zasebne jedinice imaju još i
Valtazar Bogišić (1834-1908), ”srpski pravnik”, i Radovan Zogović - “srpski pjesnik”.
TURSKA ENCIKLOPEDIJA “KAMUS AL-A’LAM” O CRNOJ

GORI I CRNOGORCIMA
Čitaocima je, pa i onim iz mlađih generacija, u načelu poznato kako su se
Crnogorci u nizu proteklih vjekova borili pro v Turaka, pro v pokušaja da se porobi
Crna Gora i “integriše” u Osmanlijsko carstvo, u čijem ropstvu su više sto na godina
bile i Srbija i Bugarska, i Grčka i Albanija i mnoge druge oblas susjednih nam država
i naroda. Ali, pravu is nu, punu is nu, nije lako sazna ni kad su izvori informaci-
ja nepristrasni, ili bar željeli da to budu, a pogotovo kada se nečija istorija briše ili
minimizira - kako se, nerijetko, radilo sa crnogorskom istorijom, kako se i danas u
nekim slučajevima neslučajno radi. (Ponovimo: u nekim udžbenicima istorije, nema
ni riječi o crnogorskoj viševjekovnoj oslobodilačkoj borbi, o sjajnim podvizima da se
izbjegne ropstvo, o otporu - najčešće naizmjeničnom, no ponekad i simultanom - ve-
likim imperijama i njihovim proslavljenim armadama; nema ni riječi o crnogorskom
narodu, njegovoj državi, njegovoj crkvi, njegovoj nacionalnoj kulturi, njegovoj e ci...
njegovim mukama i nevoljama, pa i njegovim žrtvama kojim su Crnogorci služili kao
primjer ostalim balkanskim, južnoslovenskim, pa i evropskim narodima)! I pored svih
nedostataka, veliku pomoć u upoznavanju prošlos , pa i u razumijevanju sadašnjos
i programiranju budućnos - pružaju brojna leksikografska i enciklopedijska izdanja.
Njima se na osoben način priključuje turska enciklopedija (“prvo kompletno enciklo-
pedijsko djelo na turskom jeziku”) ”Kamus al-a’lam” ili (u prevodu) RJEČNIK SVJETO-
VA. Autor ovog djela Sami Fraš’ri (Shemseddin Sami Bey Frasheri), Albanac po nacio-
nalnos , svoju šestotomnu enciklopediju (sa oko 5.000 stranica) nazvao je francuski:
Dic onnaire universel de l’Histoire et de Geographie”. Iako nije bio u mogućnos da
konsultuje originalnu (tursku) verziju teksta u jedinicama o Crnoj Gori i Crnogorcima,
o ovoj enciklopediji (RJEČNIK SVJETOVA) na Simpozijumu Leksikografskog zavoda
Crne Gore (1985) saopštenje je podnio filolog - albanolog dr Marko Camaj. (Materijal
za ovo saopštenje, dr Camaj je uzeo iz VII toma Frašrijevih “cjelokupnih djela koje je
pisao na albanskom jeziku”; u tom tomu su prevodi Frašrijevih djela sa turskog jezika
(odlomci), među kojima su i inser pomenute enciklopedije).
Ko je Sami Fraš’ri (1850-1904)? Čovjek široke panislamis čke kulture (go-
vorio je sve istočne jezike), poznavalac la nskog i grčkog, te francuskog i talijanskog
jezika, romanopisac, dramski autor i antologičar, filolog i prevodilac (na turski: Igoove
”Jadnike” i dr.), arabistat i žurnalista; “najveći balkanski leksikograf” (F.Barjaktarević);
stvaralac koji je izuzetno doprinio i turskoj i albanskoj kulturi.
Frašrijev RJEČNIK SVJETOVA, “istorijsko-geografska enciklopedija”, za ono
vrijeme moderno koncipiran po ugledu na francusku enciklopedis ku, “predstavlja i
leksikon pozna h ličnos iz raznih oblas ”. U drugoj knjizi (štampanoj 1889. godine)
da su podaci o (crnogorskim) gradovima: Baru, Beranama, Bijelom Polju, Plavu,
Podgorici, Spužu i Ulcinju. U vremenu dok je ovo izdanje pripremano (ne i kad je
izdato, štampano), ova mjesta su bila, kako Frašri kaže, ”pod turskom administraci-
jom”. Zato su tu o njihovoj udaljenos od centra sandžakata (u kilometrima ili sa ma
hoda), o broju džamija, crkava, škola, bolnica, meteha, dućana (radnji), dvoraca i
biblioteka. Slijede podaci o broju domaćinstava i stanovnika za svaku kasabu (varoš)
i kazu (srez, “područje jednog kadije”), podaci o reljefa i privredi, o broju muslimana
i hrišćana, o govornom jeziku (albanski i “bošnjački”, u ovim mjes ma, po Frašriju).
U jedinici o Skadru, riječ je i o Skadarskom jezeru “čija jedna polovina pripada Crnoj
Gori”, kaže se u ovoj enciklopediji.
U trećem tomu (1891) pominju se Ce nje i Duga. Dr Marko Camaj navodi
da Frašri o Ce nju govori kao o centru Crne Gore, ali da o ovom “selu” daje najmanje
podataka: da ima 1.200 stanovnika i “jedan mali specijalni knežev dvor”; o (nikšićkoj)
Dugi daje se više podataka, “vjerovatno... zbog njenog važnog strategijskog polo-
žaja”. U IV knjizi daju se podaci o Taslidži (Pljevlja) i Trgovištu (Rožaje); naglašen je
strategijski i kulturni značaj Pljevalja, koja su tada bila centar istoimenog sandžakata.
U petoj knjizi RJEČNIKA SVJETOVA dato je najviše prostora Crnoj Gori i Crnogorcima.
Osim jedinice o Crnoj Gori, tu su - navodi dr Camaj, - i “kasabe Gusinje, Kolašin i Ko-
tor” te “nahija Krajina i brdo Kom”. Pošto se konstatuje da je Crna Gora “nezavisna
kneževina u zapadnom dijelu Balkanskog poluostrva i da se francuski zove ’Monte-
negro’, a slovenski ’Črnagora”, daju se njene koordinate, uz konstataciju da preko
luka Ulcinja i Bara izlazi na more. Površina Crne Gore, po ovoj enciklopediji, izno-
si 8.475 kilometra (kvadratna), sa 272.000 stanovnika: 10.000 muslimana, 2-3.000
katolika, a ostali su “pravoslavni Sloveni”. Govori o nerazvijenoj zemljoradnji, ali
okolina Skadarskog jezera i Zete u Bjelopavlićima “omogućava kul visanje pšenice,
kukuruza, ječma, duvana i vinograda”. Seljaci sami prave vunenu odjeću, a prave sir
i za izvoz. Ribolov je jedno od važnijih zanimanja stanovništva, a sardela se izvozi u
Italiju, Trst i Dalmaciju. U Frašrijevoj enciklopediji naglašava se da PRIVREDA CRNE
GORE NE MOŽE DA PREHRANI NJENO STANOVNIŠTVO, PA SE VEĆINA MUŠKARACA
PRIHVATA RAZNIH POSLOVA: PRERADE KAMENA, KALDRMISANJA PUTEVA, KOPANJA
BUNARA, STRAŽARENJA KOD RAZNIH DIPLOMATSKIH PREDSTAVNIŠTAVA ILI NEKIH
DRUGIH POSLOVA SA DNEVNICOM. NA OVIM PROSTORIMA SE MOGU SRESTI U AU-
STRIJI, ISTAMBULU, PA ČAK I U SAN FRANCISKU I ALEKSANDRIJI. ZARAĐENIM NOV-
CEM IZDRŽAVAJU PORODICE KOJE OBSKRBLJUJU HRANOM I ODJEĆOM IZ SKADRA.
ŽENE SU VEOMA RADNE. OSIM ODJEĆE KOJU SAME PRAVE ZA SEBE I ZA MUŽEVE,
125
ONE OBAVLJAJU I POLJSKE RADOVE, PA ČAK ZA NABAVKU BRAŠNA, SOLI I DRUGIH
ARTIKALA PUTUJU U SKADAR I SVE TO NOSE NA LEĐA. ŽENE IDU U RATOVE S MUŽE-
VIMA I NOSE RANJENE I POGINULE”. Tako piše Frašri, a za Crnogorce veli da su “Slo-
veni srpske narodnos ”, mada “po fizičkoj razvijenos ... i drugim osobinama imaju
mnogo sličnos sa Albancima”. Pošto je naveo podatke o doseljavanju Slovena u ove
krajeve, koji - budući brojniji i jači - “potčinjavaju mjesno stanovništvo, a neke čak
asimiliraju”, autor RJEČNIKA SVJETOVA dalje konstatuje: “CRNOGORCI I SRBI SE PO
NACIONALNOJ PRIPADNOSTI NE RAZLIKUJU OD BOŠNJAKA, (i) GOVORE JEDNIM JEZI-
KOM. (...) Književnost Crnogoraca je zajednička sa srpskom, a svi pravoslavni Sloveni
svoje jezike pišu ćirilicom”. Dalje se navodi da je državno-pravno uređenje “prosto ali
sa zakonima i vrlo jakom organizacijom”. “DRŽAVA SE DIJELI NA 15 NAHIJA. SVAKA SE
NAHIJA DIJELI NA BARJAKE, SVAKI BARJAK (kapetanija) OBUHVATA NEKOLIKO ČETA..”
Po Frašriju “Svaki Crnogorac je vojnik od 15. do 60. godine života”, ali “u slučaju rata
svi se nalazi u vojsci, a odmah se regrutuju i oni koji se nalaze izvan mjesta boravka”,
te tako “CRNA GORA MOŽE DA DA 36.000 vojnika”.
U poglavlju “Istorijske prilike”, daje se pregled zbivanja od vremena “kada
se Crna Gora zvala Ilirija, a kasnije Novi Epir” sve do (tada vladajućeg) knjaza Nikole.
U VII vijeku, za vrijeme cara Herakla, veli Fraš’ri, ovi predjeli naseljeni su Slovenima
koji su se vremenom pomiješali (“i asimilovali”) sa starijom, mjesnom populacijom.
U XIV vijeku Crna Gora je pod Mlečićima, a u XV vijeku ulazi u sastav Osmanske
države. Na samom kraju XV vijeka, 1499! - s.p.) “Tada se Crna Gora nalazila u car-
stvu Skadarskog vilajeta (= provincija) miriditske kaze”. U nastavku se izlaže pozna
istorijski slijed - do knjaza Nikole, za koga Fraš’ri kaže daje vodio borbe pro v Turske
“od 1862-1877” i daje “sve (bitke) izgubio”. Na kraju ovog pregleda ipak zaključuje:
“ALI BERLINSKI KONGRES JE OVOJ MALOJ KNEŽEVINI DAO ZEMLJE I PRIZNAO (joj)
POTPUNU NEZAVISNOST”.
Dr Marko Camaj konstatuje daje Crna Gora, koja je bitkom na Grahovcu
(1858) i kasnije Berlinskim kongresom (1878) “potvrdila svoju nezavisnost i dobila
podršku velikih sila da se izvrši razgraničenje sa Turskom” (“kada je i Turska priznala
njenu nezavisnost”!) - u ovoj Fraš’rijevoj enciklopediji prikazana prilično objek vno,
iako bi se moglo polemisa sa nekim piščevim stavovima i “informacijama”. Ostaje
za pohvalu (u odnosu na današnja vremena), kako jedan “pripadnik otomanskog pa-
nislamizma” - sa pro vničke strane - nastoji da bude što pravičniji prema istorijskoj
stvarnos , prema Crnoj Gori i Crnogorcima, “da prevaziđe dotadašnja shvatanja u
Carstvu (turskom!) o Evropi, i da se pridruži ostalim internacionalnim leksikografi-
ma”.
CRNA GORA I CRNOGORCI U MAĐARSKIM

ENCIKLOPEDIJAMA
Južnoslovenski narodi imali su veoma žive odnose sa mađarskim narodom
još od IX vijeka, tj. od doseljenja (najezde) Mađara (896. god, pod vođstvom Arpada)
u Panoniju, gdje su vodili borbu sa slovenskim plemenima i konačno 906. godine,
uniš li Velikomoravsku državu nasljednika kneza Svatopuka (vladao Moravskom od
871. do 894.; priznavao vrhovnu vlast njemačkog kralja, te protjerao iz Moravske
učenike Ćirila i Metodija i zabranio crkvenu službu na slovenskom jeziku!). Mađari
su uglavnom asimilirali zatečeno slovensko stanovništvo, ali su kasnije, šireći svoju
državnu vlast, dugo vladali regionima u kojima su živjeli Hrva , Srbi, Slovenci.
Odnosi Mađara i Crnogoraca, među m, nijesu ni mogli bi tako intenzivni;
a crnogorsko-mađarske kontakte niko nije dosad sistematski proučavao. (Ostaje za-
datak da se prouči što je sve pisano u crnogorskoj, odnosno mađarskoj štampi u XIX
i XX vijeku, posebno do 1916, dok je fak čki, ili do 1921 - dok je i formalno postojala
Kraljevina Crna Gora!)
Na simpozijumu “Crna Gora i Crnogorci u domaćim i stranim enciklopedija-
ma” (Leksikografski zavod Crne Gore, 1985.), o mađarskim enciklopedijama saošte-
nje je podnio mr Pal Šandor, lektor za srpskohrvatski jezik na Katedri za indoevropei-
s ku i slavis ku Univerziteta “Komensky” u Bra slavi (Slovačka). On je za ovu priliku
konsultovao tri enciklopedije: Ravaijev leksikon (u dvadeset tomova, 1911 -1927,
o Crnoj Gori u tomu XIV, 1916) Leksikon novog Doba (Uj Idok Lexikon, u 24. toma,
1936 - 1942, o Crnoj Gori u 17 -18. tomu, 1940) i posijeratni Novi mađarski leksikon
(Uj Magyar Lexsikon, sedmotomna enciklopedija rađena pod patronatom Mađarske
akademije nauka 1960 - 1972; o Crnoj Gori u I tomu, 1960.).
U Rvaijevom leksikonu Crna Gora je obrađena pod imenom Montenegro
(uz slovenske nazive, kako ovdje piše: “Crna Gora, Csernagora, i turski naziv Karadgh,
u značenju: Crna/ divlja, neprijateljska/ brda), kao Nezavisna kneževina, a od 1910.
kraljevina, na sjeverozapadu Balkanskog poluostrva”. Teritorija Crne Gore (kaže se u
enciklopediji RL), sa krajevima oko Novog Pazara, Peći i Đakovice - koji su joj pripo-
jeni na osnovu mira u Bukureštu 1913, obuhvata 14.456 km2, a dužina crnogorske
obale (1916) 70 km. Crna Gora je kraška visoravan, sa prosječnom nadmorskom vi-
sinom 700 - 800 m - “prilično neprohodna”. Oskudna u vodama koje “često nestaju
u moru, a stanovnici pate zbog velikog nedostatka vode”. Od rijeka, RL navodi Zetu
i Rijeku (Crnojevića), te (duže) Moraču 111 km, Lim - Taru (?) 132 km i Pivu 91 km.
(Ovdje je očigledno došlo do greške, jer je Lim dug oko 220 km, a Tara 140 km - S.P.)
Poslije “pomenu h teritorijalnih proširenja” (posljedica prvog balkanskog rata!), sta-
novništvo Crne Gore je udvostručeno, te je 1914. godine iznosilo 516.000. Uglavnom
su pravoslavne vjere, a spadaju pod Ce njsku, Pećku, Đakovačku i Ostrošku episko-
piju”. Ravaijev leksikon Crnogorce opisuje slijedećim riječima: “Crnogorci pripadaju
južnoslovenskom plemenu; to je žilav, radan, otporan, vrijedan i hrabar narod, umje-
renog načina života, koji se nalazi na veoma niskom stepenu kulturnog razvoja. Kuće
u kojima stanuju porodice i domaće živo nje su od kamena. Organizacija porodice,
na čijem se čelu nalazi starješina, je patrijarhalna. Više porodica sačinjava bratstvo,
više bratstava selo, odnosno pleme, a više sela sačinjava nahiju”. RL navodi da glavni
grad, Ce nje, sa 5.300, a Podgorica 10.000 stanovnika. U poglavlju o ustavu i upravi,
kaže se daje Crna Gora, na osnovu zakonskog akta od 28. oktobra (ne, nego od 15.
avgusta ! - S.P.) 1910. godine - ustavna kraljevina, te da “zakonska vlast pripada kralju
i Skupš ni, koja ima 62 poslanika”, kojem broju kralj vlas m imenovanjem dodaje
još 12 članova (Skupš ne). Po RL, crnogorsku Vladu, pored predsjednika, sačinja-
vali su ministri vojske, finansija i javnih radova, unutrašnjih poslova, zemljoradnje
i pošta, školstva (prosvjete), te inostranih djela. Po ovoj enciklopediji, 77 odsto sta-
novništva u Crnoj Gori je nepismeno, “a pismen čovjek među odraslima je prava
rijetkost”. Daju se podaci o školama: 120 narodnih (osnovnih) i dvije više škole (u
Podgorici i na Ce nju). “Osim toga ima jedno siro šte i jedna viša djevojačka škola”
(Đevojački ins tut - S.P.). “Nedostatke u obrazovanos Vlada pokušava da nadokna
popularnim predavanjima koja se održavaju nedjeljom”.
Ova enciklopedijska jedinica o CG pisana je početku prvog svjetskog rata,
a tada je, kao što je poznato, Crna Gora (prva) objavila rat Austro-Ugarskoj (Ma-
đarskoj), pa je - sa stanovišta današnje prakse - pravo čudo kako “neprijateljska”
127
leksikografija pokušava da bude objek vna u slikanju svog ratnog pro vnika. RL daje
dosta prostora vojnom potencijalu Crne Gore. Svaki Crnogorac imađu 18-e i 63-će
godine vojni je obveznik. U vojnom pogledu CG je podijeljena na oblas , koje u ratu
“formiraju jednu gardijsku brigadu (sa osam bataljona ) i 8 potpunih brigada (sa 4
- 9 bataljona”). Od obveznika između 18 i 40 godina su rezervis . “PUNO BROJNO
STANJE JE 40.000 VOJNIKA. SVAKI VOJNIK I ZA VRIJEME MIRA, SVOJE ORUŽJE DRŽI
KOD KUĆE. INTENDANTURA NE POSTOJI, A VOJNICI NEMAJU NI UNIFORME. NOSE
NACIONALNU ODJEĆU, NA KOJOJ SE NALAZE ČINOVI”.
Polovina ukupnog teksta u ovoj enciklopedijskoj jedinici posvećena je cr-
nogorskoj istoriji. “Na teritoriji današnje Crne Gore, u XIV vijeku, stvorena je srpska
kneževina Zeta, čiji su gospodari od 1362. i 1421. bili Bališići. Oni su do 1389. bili
vazali srpskoga Kralja, da bi, stupivši u savez sa Vencijom, vodili stalne borbe pro v
Turaka”. Balšiće su naslijedili Crnojevići (ovdje se pominju Stefan, osnivač dinas je
i Ivan, osnivač Ce njskog manas ra). “Đurađ Crnojević se 1516. (?) odrekao vlas u
korist mitropolita Vasilija, i od tada je na čelu Crne Gore bilo svešteno lice, vladika”.
(Ovdje je, vjerovatno, došlo do greške, jer po popisu crnogorskih mitropolita, Đurđe
Crnojević je, polazeći iz Crne Gore, na crkveni presto postavio GERMANA, a potpuno
je neizvjesno da li je 1516. godine Đurđe i bio živ - kao turski zatočenik, negdje u
Anadoliji...- S.P.). Iz dinas je Petrović Njegoš, pored rodonačelnika, vladike Danila,
pomenu su još Petar I, Petar II Petrović Njegoš i kneževi Danilo i Nikola (kasniji
kralj). Novija crnogorska istorija, naročito od početka XX vijeka do prvog svjetskog
rata, obrađena je opširnije. Između ostalog, navodi se: “DRŽAVNA UPRAVA JE MO-
DERNIZOVANA 1902. TADA SU RAZDVOJENI BUDŽETI DVORA I DRŽAVE, A REFORMI-
SAN JE I PRAVNI POREDAK. KRUNA REFORMI JE USTAV OD 19. DECEMBRA 1905. KAD
JE CRNA GORA STUPILA U RED USTAVNIH DRŽAVA”. U nastavku, pošto je detaljnije
prikazana ak vnost Crne Gore do balkanskih ratova, te ratne operacije crnogorske
vojske, naročito oko Skadra, navodi se “U dva balkanska rata Crna Gora je izgubila
8.000 ljudi (ratnika), a njeni ratni troškovi iznosili su 165 miliona franaka. Na mirov-
nim pregovorima u Bukureštu, Crnu Goru je zastupao general Vuko ć, a sporazum sa
Srbijom oko zauze h teritorija pos gnut je tek poslije intervencije rumunskog kralja.
PREMA TOM SPORAZUMU, CRNA GORA JE DOBILA ZAPADNI DIO NOVOPAZARSKOG
SANDŽAKA, OKOLINU PEĆI I ĐAKOVICE, JEDAN MANJI SJEVERNI I JUŽNI PRIOBALNI
DIO SKADARSKOG JEZERA. TERITORIJALNO PROŠIRENJE IZNOSILO JE VIŠE OD 5.000
KM kvadratnih, A ZEMLJA JE TU (misli se na Polimlje i Metogiju! - S.P.) plodnija nego
u samoj Crnoj Gori. POLOVINU STANOVNIŠTVA ČINE ALBANCI (misli se na novoo-
svojene predjele, naročito na Metohiju - S.P.), KOJI NIJESU BAŠ ODUŠEVLJENI VL-
ADAVINOM CRNE GORE”
Izvjes lac o RL, Pal Šandor, konstatuje da je u ovoj enciklopedijskoj jedinici
kultura potpuno zapostaljena, pa leksikograf zaboravlja da istakne i takvu činjenicu
kao što je prva crnogorska - Štamparija Crnojevića (iz 1493-će), te se “nameće u sak
da je Crna Gora neka mala, siromašna kraljevina u brdima, bez ikakve kulture, koja
samo ratuje”.
LEKSIKON NOVOG DOBA, enciklopedija namijenjena “najširim narodnim
slojevima”, u 17. i 18. tomu (1940. god.) objavljuje članak o Crnoj Gori. Podaci su,
navodi izvjes lac, “da u skladu sa vladajućom dnevnom poli kom”. Istoriji je i ovdje
posvećeno više prostora. O Crnoj Gori se veli: “Do XII vijeka ime joj je Duklja, kasnije
Zeta, a od XV vijeka Crna Gora. U XV vijeku jedan od članova dinas je Crnojević, Sta-
niša, poturčio se i vladao pod imenom Skendrerbeg. Crna Gora je do 1528. bila turski
sandžak, sa sjedištem u Žabljaku. 1499. u potpunos je izgubila svoju samostalnost.
Ustanak iz 1685. Turci su ugušili u krvi, pa, ipak - oslobođenje Crne Gore računa se
od tada...” O Njegošu se ovdje govori znatno više: “Mnogo je učinio na modernizaciji
države, pogizao je škole, izgradio štampariju... glavno mu je djelo GORSKI VIJENAC...
Njegovom smrću prestao je teokratski način vladanja u Crnoj Gori”. Itd.
U trećoj, poslijeratnoj enciklopediji, NOVOM MAĐARSKOM LEKSIKONU,
u prvom tomu (1960), o Crnoj Gori se daju podaci na osnovu popisa stanovništva
iz 1956: tada je u Crnoj Gori Crnogoraca bilo 91 odsto. U ovoj enciklopediji nema
ni riječi o Njegošu: ne pominje se ni kao vladar ni kao pjesnik. Iako je rađena pod
patronatom Mađarske akademije nauka, pa stoga i sa većim naučnim obavezama,
podaci koje donosi o Crnoj Gori su krajnje reducirani, i netačni, pa su, zato, korisne
indikacije koje izvjes lac (Pal Šandor) daje, upućujući nas na ISTORIJU JUGOSLAVIJE
od Jožefa Parenija i Ćendre Aratoa (Budapest, 1981) u kojoj se na desetak strana
govori o Crnoj Gori. Tu je i pozna mađarski publicista Jožef Bajza, koji je, kako sam
kaže u predgovoru svoje bibliografije o Crnoj Gori, “tokom zimskog semestra školske
1925/26. državo /sam/ kolegij o crnogorskom pitanju na Budimpeštanskom univerz-
itetu”. On se, kako veli, udubio “u slavanu prošlost jedne od najmanjih i najstarijih
evropskih država”, proučio svu literaturu o njoj, i sve to sistema zovao u dva izdanja
bibliografije (1927. i 1929) o Crnoj Gori (na njemačkom jeziku). Bibliografija obuhva-
ta 423 jedinice, od čega 163 na mađarskom jeziku! Bajza skreće pažnju na ozbiljne,
veoma vrijedne radove o Crnoj Gori: Talocija iz istorije, Indeija i Nopče - iz geografije
(a tu su i radovi Imre Lerenteja i Karolja Rota), Boda, Karga i Nemeta te Vilmosa Nađa
i Jožefa Brajta, iz vojne istorije, Andrašija iz poli ke, Lajoša Firera iz ornitologije... itd.
CRNA GORA I CRNOGORCI U RUMUNSKIM

ENCIKLOPEDIJAMA
Bivši naši susjedi (u vrijeme postojanja Jugoslavije) preboljeli su iste isto-
rijske boljke i slična iskušenja na putu ka svojoj duhovnoj punoljetnos . Materijalne
i opštesocijalne prilike često su bile presudne u njihovom razvoju; preciznije - u us-
poravanju njihovog razvoja. Nije drukčije bilo ni s Rumunijom, koja se nikada nije
graničila s Crnom Gorom, ali je duhovna spona između ove dvije balkanske države
postojala već od srednjeg vijeka. Glavni štampar u prvoj crnogorskoj (Crnojevića)
štampariji, jeromonah Makarije (rođen oko 1463. a umro poslije 1533) - jedan od
pionira “evropskog i svjetskog štamparstva”, napus o je svoju Crnu Goru, zajedno
s Đurđem Crnojevićem (1496), poslije epohalnog doprinosa crnogorskoj i opšteslo-
venskoj kulturnoj baš ni (štampanjem OKTOIHA PRVOGLASNIKA, završenog 4. jan.
1494, OKTOIHA PETOGLASNIKA, nešto kasnije, PSALTIRA SA POSLEDOVANJEM, 22.
sept. 1495, MOLITVENIKA, jula ili avgusta iste godine, te ČETVOROJEVANĐELJA, go-
dinu dana kasnije) i već početkom XVI vijeka, vjerovatno iz Venecije, o šao za Vlašku
(Rumuniju) i tamo, u gradu Trgovištu, nastavio štamparski poduhvat. Makarije “ot
Črnije Gori” postao je, tako, i prvi rumunski štampar, utemeljitelj rumunskog štam-
parstva, i me trajno povezao dvije kulture: crnogorsku i rumunsku. (Najpozna ja
njegova rumunska izdanja su OKTOIH iz 1510. i ČETVOROJEVANĐELJE iz 1512.) Taj
obrazovani i darovi jeromonah, Makarije, posljednje godine života provešće kao
iguman manas ra Hilandar, na Svetoj Gori (gdje će napisa , 1523, geografski spis
“Tlkovanje”, u kojemu donosi više interesantnih podataka o “zemlji Crnojevića”).
MALI ENCIKLOPECIJSKI RJEČNIK (“Mic dic onar enciclopedic”) jedna je od
najnovijih enciklopedijskih publikacija poslije drugog svjetskog rata u Ruminiji. Prav-
129
ljen po ugledu na “Mali ilustrovani Larus” (“Pe t Larousse Illustre”), MER se sastoji iz
tri dijela: prvi dio donosi tumačenja “raznih riječi” (termina); drugi dio su poslovice
i izreke; a treći dio “obuhvata opšte informacije o nizu zemalja i istaknu h ličnos
i događaja”. Taj treći dio MER-a (Malog enciklopedijskog rječnika), na 732 strane,
donosi informacije o značajnim ličnos ma, događajima i mjes ma iz oblas poli-
ke, istorije, kulture, nauke, obrazovanja, ekonomike i drugih disciplina - iz raznih
zemalja. O ovom leksikografskom izdanju, kao i o više drugih, na Simpozijumu (LZCG,
1985) saopštenje je podnio dr Branko Đukić, poli kolog iz Beograda.
Dr Đukić smatra da je Mali enciklopedijski rječnik (MER) dao veoma oskud-
ne podatke o Crnoj Gori, te se na osnovu h podataka “ne može steći prava slika o
njoj”. MER daje osnovne podatke o Crnoj Gori kao “socijalis čkoj republici u okviru
Jugoslavije”, o njenoj površini i broju stanovnika (511.000 prema popisu za 1965.
godinu), o Titogradu kao glavnom gradu, a kao gradove navodi još i Nikšić i Ce nje.
“Preovlađuju planine, sredozemna klima, Metalurška preduzeća, fabrike aluminijske
i teks lne industrije. Razvijeno je stočarstvo i gajenje koza. Gaje se masline. Razvi-
jeno je vinogradarstvo. Turizam je razvijen na Jadranskom primorju”. O Titogradu je
dato, u posebnoj enciklopedijskoj jedinici, samo nekoliko (ne uvijek tačnih) podata-
ka. To je “glavni grad Socijalis čke Republike Crne Gore; 39.000 stanovnika (1964).
Saobraćajni čvor. Aerodrom. Proizvodnja teks la i aluminijuma. Mašinogradnja.
Filmska industrija. Trgovački i turis čki centar. Do 1952. godine zvao se Podgorica”.
(Podgorica je, među m, preimenovana u Titograd -13. jula 1946. godine, a 1952.
godine postao je glavni grad Republike!). Durmitor je “krečnjački, planinski i dolo-
mitski masiv u Dinarskim Alpima (Jugoslavija)”, sa Bobotovim kukom kao najvišim
vrhom (2.522 m). Za Skadarsko jezero se ovdje kaže da je “tektonsko jezero” na kraju
Dinarskih Alpi i granica između Albanije i Jugoslavije - površine od 356 m2, dubina
12 m, plovno i bogato ribom. Izvjes lac ispravlja pogrešne podatke iz MER-a: prema
domaćim enciklopedijskim izvorima, Skadarsko jezero zahvata 391 km2, od čega “u
SFRJ 243 km2”!
“U ovoj enciklopedijskoj publikaciji, Crnogorci se ne pominju kao poseban
narod i to se pitanje uopšte ne tre ra, što nije slučaj sa stanovnicima drugih naših
socijalis čkih republika”, kaže dr Đukić. Istorijski hod Crne Gore i Crnogoraca fra-
gmentarno su da kroz istoriju Jugoslavije. Tako se kaže da je Crna Gora u XV vijeku
potpala pod tursko ropstvo, da je stekla nezavisnost poslije poraza Turaka u Rusko-
rumunsko-turskom ratu (u istoriografiji se ovaj rat “tre ra kao rusko-turski rat i u
njemu su na strani Rusije, pored Rumunije, učestvovale Srbija i Crna Gora”!), da je u
prvom svjetskom ratu sa Srbijom učestvovala na strani sila Antante, te da 1919. ušla
u sastav Kraljevine (Kraljevstva!) Srba, Hrvata i Slovenaca.
Posebna enciklopecijska jedinica posvećena je dinas ji PETROVIĆ NJEGOŠ;
pomenu su: vladika Danilo, kao osnivač dinas je, Petar I, Petar II i (kralj) Nikola I.
Za Petra I piše daje bio “knjaz i vladika” (r. 1747, .u. 1830), da je rukovodio “borbom
za narodno oslobođenje”, te da je pobjedom nad Turcima 1796 - izvojevao za Crnu
Goru fak čku nezavisnost. I Petar II bio je “knjaz i vladika” (1830-1851), mislilac i pje-
snik, autor filozofske poeme “Luča mikrokozma” i epsko-dramske poeme “Gorski vi-
jenac”. Za Njegoša se dodaje da je “sakupljao folklor”. Nikola I Petrović je, po MER-u,
knjaz (1860-1910), za m kralj (1910-1918), nastojao je da “poli čki modernizuje dr-
žavu”. Za kralja Nikolu se dodaje i jedna kardinalna neis na: “SUPROTSTAVLJAJUĆI SE
STVARANJU JEDINSTVENE JUGOSLOVENSKE DRŽAVE SVRGNUT S PRESTOLA (1918)”!
(Kao što je poznato, kralj Nikola nije svrgnut od snaga koje su zastupale jugoslo-
vensku ideju, što je i danas vidljivo, već od onih snaga, koje su Crnu Goru smatrale
sastavnim dijelom Srbije, ili da bar tako treba da bude, te su na improvizovanoj tzv.
Velikoj narodnoj skupš ni u Podgorici “izabrani” poslanici - kršeći sve ustavne norme
Kraljevine Crne Gore, te ovlašćenja Suverena, Vlade i Parlamenta - nov. 1918. godine
izvršili PRISAJEDINJENJE Crne Gore Srbiji, te se Crna Gora, već 1. dec. te godine, na
dan ujedinjenja u Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca - uopšte i ne pominje, jer ne
egzis ra kao subjekat ujedinjenja; iako još pune tri godine formalno postoji kao me-
đunarodno priznata, a fak čki nepostojeća država).
Od znameni h crnogorskih ličnos , navodi dr Đukić, posebna odrednica
pominje štampara Makarija, za koga kaže: “Srpski jeromonnah i štampar, došao iz
Crne Gore u rumunsku državu gospodara Rada Velikog. Štampao na staroslovenskom
i srednjebugarskom izdanju tri vjerske knjige: LITURGIJU (1508), OKTOIH (1510) i JE-
VANĐELJE (1512), prve štampane knjige u Rumuniji”. Đukić smatra da ni Makarije
ne bi bio unijet u ovu enciklopediju, da nije bio vezan za Rumuniju, što potvrđuje
činjenica da nema ni riječi o najpozna jim crnogorskim poli čarima, književnicima,
umjetnicima i naučnicima. Koliko se prostora daje Crnoj Gori, pokazuje uporedni pri-
kaz: Crnoj Gori je dato 9 redova, Srbiji 24 reda, Hrvatskoj takođe 24, Sloveniji 21 red,
Bosni i Hercegovini 18, a Makedoniji 12 redova. “CRNOJ GORI JE POSVEĆENO MANJE
PROSTORA NEGO, NA PRIMJER, PLANINSKOM SISTEMU SIJERA MADRE U SJEVER-
NOJ AMERICI (25 redova), BEJRUTU (13 redova), DINASTIJI BRANKOVIĆ (18 redova)
i DINASTIJI OBRENOVIĆ (30 redova) - sa sjetom zaključuje izvjes lac. Za evidentne
netačnos i praznine u prikazu Crne Gore i Crnogoraca u ovom enciklopedijskom
izdanju, po mišljenju dr Đukića, ne postoji nikakvo opravdanje. Ne navodi se, na pri-
mjer, da se u Crnoj Gori nalaze tako značajna mjesta kao što je Bar, vjekovima poznat
kao sjedište Barske nadbiskupije (od IX vijeka), Kotor - poznat po mnogim kulturno-
istorijskim spomenicima (pod pokroviteljstvom UNESCO- a”); ne spominje se ni Boka
Kotorska, “drugi po veličini zaliv Jadranskog mora”, ne pominju se rijeke Bojana, Zeta
i Morača, planina Lovćen, a ne postoji posebne odrednice ni o Ce nju, “o kome se,
inače, daju opširni podaci u najpozna jim inostranim enciklopedijama”. Uopšte se
ne pominje ni Crnojevića (Obodska) štamparija (kojoj ovih dana slavimo 500-godiš-
njicu!), koja je jedna od najstarijih u Evropi, “prva državna štamparija na svijetu”,
kako konstatuju kulturni istoričari. Ne pominje se, nažalost, ni Božidar Vuković, “je-
dan od najpozna jih štampara srednjeg vijeka u Evropi, koji je za svoje zasluge za
razvoj štamparstva dobio tulu vojvode”. Ne pominje se dukljanska država, ni njeni
vladari: knez Vladimir, Stefan Vojislav, kralj Mihailo, kralj (i car, makedonski) Bodin;
ne pominju se ni Balšići, ni Crnojevići. Itd. Itd. Tako je, uglavnom, prošla i novija crno-
gorska istorija, naročito ova u toku i poslije drugog svjetskog rata.
***
U THE WORLD ALMANAC AND BOOK OF FACTS, u verziji za 1973., Crna
Gora se pominje kao jedna od šest federalnih republika. “Kad je austro-ugarsko car-
stvo propalo, od ranijih pokrajina Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, Slove-
nije, Vojvodine i nezavisne države Crne Gore, osnovana je Kraljevina Srba, Hrvata i
Slovenaca, sa Petrom I od Srbije kao kraljem.
A u verziji iz 1985., WORLD ALMANAC ovako nabraja etničke grupe u Ju-
goslaviji: Srbi 36%, Hrva 20%, bosanski Muslimani 9%, Slovenci 8%, Makedonci
6%, Albanci 8%, Crnogorski Srbi 3%, Mađari 2%. Crna Gora pominje se u pregledu
istorije: “CRNA GORA, NEZAVISNA OD 1389, TAKOĐE JE DOBILA MEĐUNARODNO
131
PRIZNANJE 1878. GODINE”. I u onoj formulaciji kad se opisuje od kojih pokrajina je
stvorena Kraljevina SHS. od ... “i nezavisne države Crne Gore”. Jednom su pomenu
i Crnogorci: “SRBI, CRNOGORCI I MAKEDONCI KORISTE ĆIRILICU, HRVATI I SLOVENCI
LATINICU”. I to je sve!
CRNOGORSKA KNJIŽEVNOST I LIKOVNA UMJETNOST U

JUGOSLOVENSKIM ENCIKLOPEDIJAMA
Sve ono manje pravedno ili sasvim nepravedno što nam se događalo u
stranim enciklopedijama, najprije se dogodilo u jugoslovenskoj istoriografiji i enci-
klopedis ci. U ovom slučaju sva tri pojma mogu se podves pod znake navoda: i “ju-
goslovenski” i “istoriografija” i “enciklopedis ka”. Svojatanje ili crnogorske istorije,
crnogorske kulture, pa i crnogorskog naroda, koje se s kraćim prekidima - nastavlja
do u naše dane (i danas dobija agresivne oblike) ostavilo je duboki trag u leksikograf-
skim izdanjima u svijetu. Zablude je, ipak, u naše vrijeme teže podržava : i pored,
često jednosmjernih “zatvorenih” asimilatorskih programa, nauka u svijetu sve ma-
nje prećutkuje činjenicu daje viševjekovna crnogorska državnost i rela vno bogata,
a u svojim zvjezdanim trenucima i izrazito nadahnuta crnogorska kultura - ostavila
nasljeđe univerzalnoga značaja, koje se ne da izbrisa nikakvim prećutkivanjem ili
minimiziranjem, a najmanje preimenovanjem.
O crnogorskoj književnos , na simpozijumu “Crna Gora i Crnogorci u do-
maćim i stranim enciklopedijama” (Leksikografski zavod Crne Gore, 1985.), saopšte-
nje je podnio naučni savjetnik dr Radoslav Rotković, književni istoričar. Svoj pledoa-
je počeo je od prve knjige antologijske biblioteke “Luča” (Grafički zavod “Pobjeda”,
Titograd) i od “PREDNJEGOŠEVSKOG DOBA”. Taj zbornik izabranih tekstova, čiji su
priređivači (Niko S. Mar nović, Risto Kovijanić, Slavko Mijušković i Čedo Vuković) po-
kušali da crnogorsku književnost sagledaju u njenom istorijskom kon nuitetu, imao
je pionirsku ulogu. Dvadeset godina poslije izlaska tog zbornika tekstova, crnogorska
književnost predavala se kao poseban predmet na fakulte ma u Sarajevu, u Nikšiću
i u Rijeci. Prije PREDNJEGOŠEVSKOG DOBA (1963.) postojao je samo “Pregled knji-
ževnog rada Crne Gore” (1951, Ce nje) Trifuna Đukića, ali i taj pregled obuhvatao je
samo period “od vladike Vasilija do 1918. godine”. Kasnije su uslijedila studioznija
proučavanja crnogorske književnos , čemu je biblioteka “Luča” (sa svojih sedamde-
setak tomova) pružila izvanrednu podlogu. U predgovoru “Prednjegoševskog doba”
Niko Simov Mar nović je obradio: (I) usmenu književnost, (II) pravnu književnost,
(III) crkvenu književnost, (IV) štamarstvo i (V) pisanu književnost od “Života zetskog
kneza Vladimira” (XI vijek) do Njegoša (XIX v.).
Dr Radoslav Rotković konstatuje da je upravo ovaj “prednjegoševski peri-
od” predstavljao najveći problem za enciklopediste i književne istoričare. Đorđije Sp.
Radojičić, istoričar književnos , akademik SANU, pozna proučavalac srednjevjekov-
ne duhovnos , zaključuje:
“Rano feudalno doba počinje od početka pismenos i književnos (oko
873. god.) i traje do pred kraj XII vijeka. Najprije zapadne kulturne orjentacije, Srbi
se kasnije približavaju Istoku. Jadransko primorje ostaje u zapadnoj kutlrunoj sferi.
DUKLJA U PRVOM REDU. Tu se stvara posebna stara južna primorska književnost.
Ona počinje junačkom pjesmom (našom chanson de geste) o dukljanskom knezu
Vladimiru...”
Ali, u prvom izdanju Enciklopedije Jugoslavije (EJ) ta činjenica kao da nije
poštovana. Prof. dr Vido Latković (CT, 1901 -BG, 1963) slijedi Trifuna Đukića, pa ne
obrađuje ništa prije Crnojevića, a prvo djelo koje pominje je “Istorija o Crnoj Gori”
(1754) vladike Vasilija. U tom tekstu, na primjer, samo se pola rečenice posvećuje
poslanicima Petra I, “koje su (inače) njegov glavni doprinos crnogorskoj epistolarnoj
književnos ”. Dramsko djelo kralja Nikole i drugih crnogorskih pisaca nigdje nije no-
rano, konstatuje Rotković. Memoari “kod Srba” obuhvataju djelo Marka Miljanova
(Popovića) i Maksima Šobajića. Makarije je “prvi srpski štampar”. Inkunabule (knjige
štampane do 1500. godine) obrađene su za -Srbiju i Crnu Goru, a taj redosljed je
-konstatuje dr Rotković - nelogičan, “jer štamparska tradicija nije prešla iz Srbije u
Crnu Goru, već iz Crne Gore u Srbiju”. A kad se radilo o “Ljetopisu popa Dukljani-
na”, on je obrađen pod jedinicom Hrva - Književnost. “Od hronika je najznačajniji
LJETOPIS POPA DUKLJANINA iz kojega je nastala HRVATSKA HRONIKA” (knj. 4 EJ, 63/
64). Komentar Rotkovića je sljedeći: “Dakle, kao što je postojala tendencija da se
ćirilicom pisana književnost uključili srpsku književnu baš nu, tako je književnost na
la nici pripisivana Hrva ma, čak i ako je nastala u Baru koji nikada nije bio u sastavu
hrvatske države”. U nastavku, Rotković pokazuje do kakvog apsurda dovodi podjela
na ćiriličku i la ničku književnost, koja je posebno pogubno zavladala u procesu ras-
pada jugoslovenske zajednice.
“Podjela književnos na ćiriličku i la ničku nema u našem (CRNOGORSKOM
S.P.) slučaju smisla, ako znamo da u ćiriličkom MIROSLAVLJEVOM JEVANĐELJU Ivana
Krs telja nazivaju Žvanom Ba stom, a liturgiju - misom; da u ćiriličkom OKTOIHU
ima la ničkih slova; da je pravoslavni Ce njski manas r kopija dubrovačke katoličke
katedrale; da u Crnoj Gori ima crkava sa duplim oltarima (primjer: crkva Sv. Luke u
Kotoru - S.P.) sa pravoslavnim i katoličkim svecima:, da je Sv. Tripun, pravoslavni sve-
tac, postao u Kotoru katolik, i na is način kao i Sv. Nikola u Bariju; da je franjevac,
mali brat Vita Kotoranin zidao pravoslavne Dečane, a katolik, Baranin, Rade Borović,
poznat kao Rade Neimar, pravoslavnu Ljubos nju; daje mitropolit crnogorski Petar
I (Sve Petar Ce njski) imao DVADESET godina za sekretara katoličkog opata Frana
Dolćija”.
Prvo izdanje EJ dokazuje da su “ovakvim tretmanom (PREĆUTKIVANJEM!)
crnogorske književnos učinjene mnoge nelogičnos , koje su posljedica ignorisanja
crnogorskog naroda i njegove kulture, ali i niskog stepena obrađenos crnogorske
literature”. Tu prazninu uveliko je popunila biblioteka “Luča” sa svojih sedamdesetak
tomova stare i savremene crnogorske književnos , edicija u kojoj su prvi put objav-
ljene “sakupljene i komentarisane” anegdote, legende, poslovice, bajke, basne, na-
rodne lirske i epske pjesme, priče... Pod u cajem h saznanja “došlo je do unošenja
crnogorske književnos u nastavne planove, prvo u Bosni i Hercegovini, a za m u
Crnoj Gori! Dr Radoslav Rotković konstatuje da je slika o crnogorskoj književnos
uveliko promijenjena u III izdanju Opće enciklopedije, gdje je ta književnost obra-
đena u istorijskom kon nuitetu, “od najstarijih vremena do danas”, daje i u EJ, II
izdanje, došlo do poboljšanja, “jer je crnogorska književnost dobila is tretman kao i
ostale nacionalne literature”.
Situaciju na planu enciklopedijskog predstavljanja CRNOGORSKE LIKOVNE
UMJETNOSTI prikazala je, u usmenom izlaganju na Simpozijumu, istoričar umjetnos
Olga Perović. I ona je podsje la daje u ranijim izdanjima jugoslovenskih enciklopedi-
ja faktor ograničenos bio nedostatak sistema zovane građe o crnogorskoj likovnoj
umjetnos (nedostatak knjiga, pregleda, monografija, pa čak i kataloga za istaknute
stvaraoce), ali je - i u ovom slučaju - presudna bila činjenica da “nije postojala en-
133
ciklopedijska jedinica CRNOGORCI, pa ni crnogorska umjetnost u enciklopedijskom
značenju te riječi”. U II izdanju h enciklopedija sve je “bolje i šire”, naročito kad
se radi o EJ. Kad su u pitanju dva specijalna izdanja Jugoslovenskog leksikografskog
zavoda - Enciklopedija likovnih umjetnos (ELU) i Likovna enciklopedija Jugoslavije
(LEJ) - gdje ima veoma dobro obrađenih jedinica o crnogorskoj umjetnos i (“naro-
čito nekih koje je obrađivao Pavle Mijović”!) stvar je složenija. Na primjer: u jedinici
CRNA GORA obrađeni su svi naši srednjevjekovni spomenici: od Sv. Mihaila u Stonu,
preko Morače i Pive - do savremenih stvaralaca- Lubarde, Milunovića, Dada Đurića
i dr. Spomenici se tre raju kao “crnogorska kulturna baš na, a pomenu slikari kao
CRNOGORSKI STVARAOCI. “Iza toga imate i enciklopedijsku jedinicu SRBIJA u kojoj se
sva ta imena ponavljaju, kao i spomenici, ali sad to nije više kulturna baš na srpskog
naroda, nego su to SRPSKI spomenici! “Olga Perović nalazi određeno razumijevanje
da se u caj, na primjer, jednog Mila Milunovića “na razvoj srpske umejtnos ”, raz-
matra i u okviru te nacionalne kulture, jer je on, kao zaslužni pedagog i odličan slikar
“u cao na dese ne i dese ne umjetnika” u Beogradu, ali... “Dado Đurić je stvarao
u Parizu, dugo vremena zastupa francusku umjetnost na Svjetskoj izložbi u Montre-
alu, ali kao CRNOGORSKI umjetnik koji zastupa Francusku. Parizu nije trebalo da mu
mijenja narodnost, a da se shva daje njegov doprinos umjetnos te zemlje veliki”
Olga Perović veli da takva “uskogrudost” (“Najstarije slikarstvo kod Srba pojavljuje
se u prvom kraljevstvu Duklje...”!) više štete nanosi onome “ko se tako uskogrudo
ponaša, nego onom kome stvarno pripada jedan stvaralac. Zanimljivo je, kaže ona,
da koji svojataju Lubardu kao svog vrhunskog umjetnika- nijesu ni pokušali da na-
prave monografiju o njegovom djelu; a Dada Đurića tre raju kao srpskog umejtnika,
“uprkos tome što je on sam o tome rekao dosta jasnih riječi”.
ČEŠKE I POLJSKE ENCIKLOPEDIJE 0 CRNOJ GORI I

CRNOGORCIMA
O Crnoj Gori i Crnogorcima pisano je u mnogim svjetskim enciklopedijama, ali nig-
dje tako detaljno, s poznavanjem materije, kao u češkim enciklopedijskim izdanjima.
Česi su od svih slovenskih naroda imali najmanje (ako su ih uopšte i imali)
ambicija da svoje česte i duže boravke u Crnoj Gori, tokom prošlog vijeka, vrednuju
penetracijom vlas h velikodržavnih i asimilatorskih ideja. Brojni češki prosvjetari,
prirodnjaci, umjetnici, publicis , novinari, muzičari, dolazili su iz profesionalne zna-
želje ili iz roman čarskih pobuda “da se crnogorskoj braći pomogne”. Možda je i
među njima bilo onih, koji su služili an cmogorskim interesima, ali po svemu onome
što su u Crnoj Gori radili, kako su o Crnogorcima pisali, kako su tu malu državu i njen
narod doživljavali i tre rali u knjigama - putopisnim, prirodnjačkim, istorijskim i en-
ciklopedijskim - prethodna konstatacija dobija punu sa sfakciju.
Ovdje ćemo ukratko prikaza šta o našoj temi kažu dva najpozna ja i najo-
bimnija enciklopedijska izdanja Češke u prošlom vijeku. To su višetomne enciklope-
dije: “SLOVNIK NAUČNY” (za nas interesantna knj. II, Prag 1862) i “OTTUV SLOVNIK
NAUČNY” (knj. VI, Prag 1893). Redaktor prve enciklopedije je dr Fran šek Rieger. I
Rigerov “Slovnik naučny” (SN) i “O uv Slovnik naučny” (OSN) daju enciklopedijskoj
jedinici o Crnoj Gori dosta prostora: po desetak stranica B-formata. Malo više prosto-
ra u ovim enciklopedijama dobile su pojedinačno tri velike imperije: Turska, Austrija
(Austro-Ugarska) i Engleska; znatno više dobila je samo Rusija. To svjedoči o velikom
češkom interesovanju za Crnu Goru, ali i o podrobnoj informisanos čeških enci-
klopedista o ovoj balkanskoj Knjaževini. Rigerov SN jedinicu ČERNA HORA počinje
objašnjenjem imena: domaće stanovništvo je zove Crna Gora, talijanski Monte-Ne-
gro, turski Kara-Dagh, albanski Mal-Esija. Ova mala šumovita zemlja (o kojoj se daju
podaci da se graniči s austrijskom Dalmacijom, s turskom Hercegovinom, s Bosnom
i turskom Albanijom) dijeli se na Crnu Goru i Brda, a ime je dobila po Ivanu Crnoju
(Crnojeviću) “vođi Srba, koji poslije bitke na Kosovu polju, pred najezdom Turaka
do h šumovi h predjela, bili utekli” (stara bajka!). Detaljno se opisuje podjela na
nahije, sa glavni mjes ma, visinom brda i planina, navode se rijeke i jezera (do onih
najmanjih, na planinama crnogorskim) i sve ras nje, a naročito voće, koje uspije-
va u pojedinim predjelima, te domaće živo nje. Tu su i sva plemena, putevi koji ih
povezuju, pa Ce nje kao “prestono mjesto gospodara crnogorskoga”, te tabelarni
pregled nahija crnogorskih (na samom početku vladavine knjaza Nikole, jer je Rige-
rov SN štampan 1862): KATUNSKA (plemena 9, bratstava 88, porodica 3000, duša
30.000), CR(M)NIČKA (7, 28, 100, 15.000), RIJEČKA (5,25,1500,13.000), LJEŠANSKA
(3, 8, 600, 8.000), BJELOPAVLIĆI (4, 53, 1500, 18.000) i KUČKA (4,13,1800,18.000),
ili zbirno (Crna Gora i Brda): 39 plemena, 240 bratstava, 11.700 porodica i 124.000
“duša” (stanovnika).
Nabrojena su i zvanja: Gospodar (šef države), g l a v a r (na čelu plemena),
starješina (na čelu bratstva), vojvoda (na čelu nahije), serdar, barjaktar itd. Ova en-
ciklopedija opisuje Crnogorce kao izrazito razvijene, visoke, lijepe ljude, bistra uma i
jake prirodne inteligencije, sa razvijeni moralnim čuvstvom i privrženošću duhovnim
vrijednos ma. Opisana je nošnja (narodna, a ne svečana) Crnogoraca, način življena
i trgovanja (u Kotoru, Budvi, Risnu) van crnogorskih granica i na domaćim pjacama
(na Rijeci Cmojevića i u Bjelopavlićima). Istorija Crne Gore data je od rimskih vreme-
na, od provincije Ilirik, preko Dioklee i Prevalisa, potpadanja Zete pod vlast Nema-
njića, njeno osamostaljenje pod dinas jama Balšića i Crnojevića, pod vladikama iz
raznih plemena, kao i dinas ja Petrović Njegoš. Za vrijeme ove dinas je događa se
najvažniji dio crnogorske istorije: ovdje su navedeni mnogi prelomni događaji, opisa-
ne najznačajnije bitke i njihove posljedice, te svaka od ličnos iz ove slavne familije.
Opširno je opisano doba Petra Prvog i Njegoša, s detaljima, koji imaju višestruku
vrijednost za proučavanje razvoja crnogorske države i društva. Rigerov SN opisuje i
dogadjaje iz 1862. godine: borbe Crnogoraca, pod vođstvom velikog vojvode Mirka,
pro v Turaka (Derviš-paša, Osmah-paša). Na kraju ove enciklopedijske jedinice data
su imena vladika iz raznih plemena: Vasil, German, Pavle, Nikodim, Makarij, Pahomij,
Rufimrl, Rufim II, Vasilij I, Visarion, Sava I, te vladike iz kuće Petrović - Njegoš (Danilo
I, Sava II, Vasilije II, Petar I, Petar II).
U OTOVOM SLOVNIKU NAUČNOM (OSN) enciklopedijska jedinica o Crnoj
Gori podijeljena je na poglavlja: Gore, Geologija, Vode, Podneblje, Cvijeće (Bilje),
Živo nje i p ce, Stanovništvo, Finansije, Poli čko uređenje, Pravo i zakonodavstvo,
Vojska, Privreda, Vjeroispovijes , Školstvo, Istorija, te (korišćena) Literatura. Pošto
se opisi često podudaraju sa Rigerovim SN, ovdje ćemo naves samo one “detalje”,
koji su osobeni i za čitaoce feljtona interesantni. U srednjem dijelu Crne Gore, kaže
se u OSN-u, “najznameni ji je Lovćen (ital. Monte Stella) između Kotora i Ce nja,
s mora izdaleka uočljiv, raskošnog izgleda, s kapelom i grobom vladike Petra II na
vrhu”. Navodi se i nadmorska visina mjesta: Rijeka (Cmojevića) 15 m, Podgorica 30,
Danilovgrad 40, Ce nje 638, Nikšić 652, Kolašin 933, Goransko u Pivi 1000. “Crna
Gora je nasljedno knjaževstvo, pod vladom roda Petrović - Njegoš. Oblik vladavine je
patrijarhalni apsolu zam. Grb: dvoglavi bijeli orao, s lavom na grudima, a nad glava-
ma zlatna kruna s krstom. (Data je likovna vizura grba; to je varijanta kasnijeg grba
135
Kraljevine Crne Gore.) Zastava je crvena s bijelim krstom (kao danska), a na njoj se
nalaze i inicijali N I (Nikola I)”. Crna Gora (još) nema svoga novca. Nacionalni dohodak
je (1893! ili koju godinu ranije:) 600.000 zlatnih fiorina. Od Rusije Crna Gora tada do-
bija godišnje subvencije od oko 45.000 zlatnika, a od Austrije (“raznoročne sipsidije,
s nadoknadom za prigranične teritorije, ustupljene od potonjeg vladike”) dobijalo
se 20.000 zlatnika. U zemlji je u upotrebi razni novac, najviše austrijski. “Državnih
dugova Crna Gora nema!” (Imaće ih - naročito na početku ovoga vijeka!). U poglavlju
o vjeroispovijes ma kaže se: “CRKVA CRNE GORE JE SAMOSTALNI (AUTOKEFALNI)
DIO CRKVE PRAVOSLAVNE. Na njenom čelu stoji mitropolit ce njski (sada Mitro-
fan): episkop ‘zahumsko-raški’ stoluje u manas ru Ostrogu. Manas ra ima 11, a
glavni među njima su Ostrog, Morača i Ždrebanik... Po čl. 27. Berlinskog ugovora
u Crnoj Gori vlada potpuna vjerska ravnopravnost.” Crnogorska povijest (kretanje
kroz istoriju) i ovdje je data sa puno “detalja”; i sa svim “međufilom” roman čnog
devetnaestog vijeka.
U poljskim enciklopedijama, naročito ovim poslije drugog svjetskog rata,
našlo se manje prostora za Crnu Goru i Crnogorce, nego što je to bio slučaj sa češ-
kom enciklopedis kom. Tako “Mala encyklopedia powszechna” (MEP) iz 1959. ima
samo nepunih osam jednostubačnih redova. CZARNAGORA (Crna Gora) je republi-
ka u okviru Jugoslavije, zahvata Dinarsko pogorje; 13.812 km2, 465.000 stanovni-
ka (1957); gl. grad Titograd; poljoprivredna (žitarice, vinogradi, duvan) i stočarska
(ovce, koze) zemlja; u posljednje (vrijeme) otkrivene naslage sirove na e. Nezavisno
knjaževstvo u XIX v.; 1910. preimenovano u kraljevstvo 1919. ušlo u okvir Jugosla-
vije”. Samo toliko. “CZARNOGORCY, Sloveni, odjeli od srpskohrvatskih grupa; pra-
voslavni; glavna zanimanja: stočarstvo, poljoprivreda, (žitarice, duvan)”.
U VELIKOJ ILUSTROVANOJ POLJSKOJ ENCIKLOPEDIJI, III tom, u 62 jednostu-
bačna reda, data je preglednija slika Crne Gore. To je davno balkansko kraljevstvo,
sadašnja jugoslovenska Zetska oblast. (Ova enciklopedija rađena je poslije prvog
svjetskog rata - S.P.) Poslije osnovnih geografskih podataka, o kojima je bilo riječi i u
pretodnoj enciklopediji, između ostalog, se kaže: “Glowa autokefalicznego koscio-
la czarnogorskiego jest metropolita, rezydujaci w stolicy kraju Cetynji” ( NA ČELU
CRNOGORSKE AUTOKEFALNE CRKVE JE MITROPOLIT KOJI STOLUJE U PRESTONICI
DRŽAVE CETINJU). “Velike narodne skupš ne u Podgorici”, od 26. novembra 1918.
kada je Crna Gora “uključena u Jugoslaviju.” “Kralj (misli se na kralja Nikolu - S.P.)
nije priznao tu odluku. Po njegovoj smr (l. III 1921.) nasljednik prijestola, Danilo,
prenio je svoja prava na svoga sinovca Mihaila.”
“POLJSKA ENCIKLOPEDIJA” (Encyklopedia powszechna) iz 1973. u 45 jed-
nostubačnih redova daje osnovne podatke o Crnoj Gori i Crnogorcima. Podaci su ino-
virani prema novim naučnim saznanjima. Prema popisu iz 1971, CG ima 555,6 hilja-
da stanovnika, od kojih 67,1 posto čine Crnogorci. A “POPULARNA ENCIKLOPEDIJA”
(Encyklopedia popularna) iz 1980. Crnoj Gori posvećuje svega 15 redova, sa najsa-
že jim podacima o njenom položaju, prirodi, istoriji. Tu se posebno is če da u Crnoj
Gori, od 1941. godine, djeluje jak pokret otpora (okupatoru).
CRNOGORSKA CRKVA U ENCIKLOPEDIJSKIM IZDANJIMA

Obično se, u naše vrijeme, pod pojmom Crnogorska crkva podrazumijeva
Crnogorsko-primorska mitropolija sa sjedištem u Ce njskom manas ru. Manje se
spominje Barska nadbiskupija, o kojoj se govori još za vrijeme cara Lava Mucavca
(886-912), is na, kao biskupiji, koja je rang nadbiskupije dobila za vrijeme pape Kli-
menta III (“između 1142. i 1189. izgubila je metropolitanski karakter; obnovljena je
1199, kao dukljansko-barska metropolija”). Najmanje se, u savremenos , govori o
Islamskoj vjerskoj zajednici u Crnoj Gori, što bi prije moglo da bude kompliment toj
Crkvi, jer se bavila više vjerskim, a manje poli čkim djelatnos ma.
Jedan od naših najerevnosnijih naučnih radnika, koji se bave proučava-
njem istorije crnogorske kulture, i, posebno, Crnogorske (autokefalne) pravoslavne
crkve, dr Danilo Radojević, govorio je na Simpozijumu (CRNA GORA I CRNOGORCI U
DOMAĆIM I STRANIM ENCIKLOPEDIJAMA Leksikografski zavod Crne Gore, 1985) o
crnogorskim crkvama, is čući da je za svaku enciklopediju od posebne važnos na
koje se “izvore informacija” oslanja. Smatrajući da obrada jedne jedinice umnogome
zavisi od “poli čkih odnosa i idejne opredijeljenos redaktora”, dr Radojević misli da
to potvrđuje ”i dras čna razlika u obimu tekstova, i broju činjenica o Crnoj Gori, pa
i o njezinim crkvama, u nekim evropskim enciklopedijama s kraja XIX vijeka, kada je
crnogorska država bila međunarodni subjekt, u odnosu na novija izdanja h is h en-
ciklopedija nakon 1918. godine”. Tako, u češkoj enciklopediji SLOVNIK NAUČNY (tom
II, 1862; tom VI, 1893), jedinica o CRNOJ GORI iznosi deset i po strana, a izdanju iz-
među dva svjetska rata, iz 1931. ista enciklopedija, pod is m naslovom (Černa Hora),
svega deset redova. Ista je stvar i sa ENCIKLOPEDIJSKIM SLOVAROM, S. Peterburg,
1903. jedinice “Černogorija” i “Černogorci” ubuhvatale su dvadeset jednu stranicu, a
VELIKA SOVJETSKA ENCIKLOPEDIJA, iz 1954. is m jedinicama posvećuje svega sedam
stranica. Tako se događa i sa drugim enciklopedijama: o Crnoj Gori i Crnogorcima
pisano je opširno i s puno detalja (nekad i hipote čnih) sve dok je Crna Gora bila
samostalna država; njeno mjesto, sasvim logično, smanjilo se i u enciklopedijama -
kada je “izbrisana sa poli čke pozornice” (1918).
SLOVNIK NAUČNY za pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori kaže da je “samostalni
(autokefalni) dio pravoslavne crkve” i da na njenom čelu ”stoji ce njski mitropolit”,
Ova enciklopedija informiše o crnogorskim manas rima, o principu “vjerske toleran-
cije” (čl. 27, Berlinske konvencije) u Crnoj Gori, o obnovi Barske nadbiskupije, te o
postojanju uglavnom muhamedanaca (Muslimana) čije je sjedište u Podgorici.
U ruskom ENCIKLOPEDIJSKOM SLOVARU (Moskva, 1903) nalazi se slijedeća
konstastacija: “CRNOGORSKA CRKVA JE SAMOSTALNI (autokefalni) DIO PRAVOSLAV-
NE CRKVE”. Ovdje se navodi da se crnogorski svještenici u svakodnevnom životu nije-
su razlikovali od ostalih Crnogoraca, te da su ranije “duhovna lica, slično svjetovnim,
nosila oružje i uzimala ak vno učešće u vojnom djelovanju Crnogoraca, ponekad čak
predvodili odrede”. I ova enciklopedija govori o obnovi Barske nadbiskupije. (Ovdje
je prilika da se ispravi greška koja se stalno, i protokolarno ponavlja: barski nadbi-
skup nije “primas srpski”; njegova tula je - od XVI vijeka “Serbiae primas, to us
regni Serviae primas”. Dakle, PRIMAS SRBIJE, a ne ”primas srpski”, kako se to obično,
bez osnove, kaže. U ”OPĆOJ ENCIKLOPEDIJI” JLZ-a, navodi se da je va kansko-cr-
nogorskim konkordatom 1886. godine “jurisdikcija barske nadbiskupije protegnuta
na katolike čitave Crne Gore” i da je godine 1902. papa Lav III nadbiskupu barskom
obnovio tulu “PRIMAS SERVIAE”!)
U pomenutom “Enciklopedijskom slovaru” konstatuje se da se “CRNO-
GORSKA CRKVA NALAZILA U ZAVISNOSTI, ČAS OD RIMA, ČAS OD BIZANTA”. Dr Danilo
Radojević smatra da autor ove enciklopedijske jedinice grijši kada kaže da je u Crnoj
Gori, nakon diobe crkava, (1054) “vladalo pravoslavlje”, a da je istovremeno bio “ra-
sprostranjeni katolicizam”, pa i da je “bogumilska jeres” imala mnogo pristalica. Ra-
dojević konstatuje: “Polazeći od netačne informaicje, da je u XII stoljeću u Crnoj Gori
137
bilo prošireno pravoslavlje, autor pomenute jedinice.... veli da je Nemanja (umjesto
njegov otac!) pozvao ‘la nskog svještenika’ da bi mu krs o sina, zato što je ‘pravo-
slavno svještenstvo bilo zaraženo od jeresi’ (bogumilstva)”.
VELIKA (sovjetska) ENCIKLOPEDIJA iz 1957. is če da su, pored Crnogorskog
zbora, “veliku ulogu imali mitropoli , te da je pravoslavna crkva bila najkrupniji feu-
dalni posjednik”. Pa i u ovako stručno pisanom tekstu, potkradu se kardinalne greš-
ke, kao što je ona da je Šćepan Mali “izabran od Crnogoraca za mitropolita”. U BRI-
TANSKOJ ENCIKLOPEDIJI, iz 1911, kaže se da je “CRNOGORSKA CRKVA AUTOKEFALNA
GRANA ISTOČNOG, ORTODOKSNOG OBREDA (...) Vladike i vladari - biskupi formalno
su zavisili od pećkog patrijarha. Teokratski sistem vladavine, koji je postojao od 1516.
do 1851. imao je za cilj da ujedini patriotske i religiozne pobude naroda”. Iscrpne
podatke o organizaciji Crnogorske crkve, o hramovima i svještenstvu, te “njihovom
sudjelovanju u društvenom životu”, koje nalazimo u pomenutom izdanju - nećemo
naći u istoj enciklopediji, obnovljenoj poslije prvog svjetskog rata.
Referent navodi da enciklopedijska publikacija “Znameni i zaslužni Hrva-
” (Zagreb, 1925) govori o Barskoj nadbiskupiji kao dijelu hrvatske crkve, a dukljan-
ske, barske i kotorske biskupe i nadbiskupe svrstava u hrvatske prelate. (Nije jasno
kako bi crnogorski katolici, većinom Albanci, mogli posta Hrva , odnosno kako je
Nadbiskupija barska, koja je podređena samo Svetoj stolici, mogla bi dio hrvatske
katoličke crkve!)
ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, u svom prvom izdanju, navodi da su primor-
ski (crnogorski) gradovi i “njihovo najbliže zaleđe” bili uoči šizme pod jurisdikcijom
“ROMANSKIH KATEDARA”, očuvanih u većem broju u Duklji i oko Skadarskog jezera”.
Dr Danilo Radojević smatra da pisac ove enciklopedijske jedinice tendenciozno suža-
va jurisdikciju biskupija Crnogorske katoličke crkve”, jer je ta jurisdikcija “odgovarala
teritoriji tadašnje crnogorske (dukljanske) države”. U EJ ovog izdanja, u jedinici “Cr-
nogorsko-primorska mitropolija” netačno se navodi da je bivši pećki patrijarh Vasilije
Brkić, dobjegao u Crnu Goru i tu “produžio svoju upravu kao patrijarh”, što nije tačno;
Brkić nije uspio da se nametne Crnogorcima, ni da po sne crnogorskog mitropolita
Savu Petrovića, jer je ”naišao na odbojan stav crnogorskog svještenstva i monaštva”.
U NARODNOJ ENCIKLOPEDIJI (1928) pisac jedinice “Crnogorska mitropo-
lija” (Radoslav Grujić) kaže da kad je ukinuta Pećka patrijaršija (1766), Crnogorska
mitropolija “nije podređena Carigradskoj patrijaršiji”, već se ”oslonila na rusku crkvu,
koja joj je priznala autokefalnost”! (Takva tvrdnja ponavlja se gotovo doslovno i u
knjizi “Pogled u prošlost srpske crkve” dr Dušana Lj. Kašića, izdata u Beogradu 1984.
u izdanju Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve. U toj knjizi, na str.
60-oj se veli: “KAKO DO OBNOVE PATRIJARŠIJE (Pećke!) NIJE DOŠLO produžila je Cr-
nogorska mitropolija svoj samostalni život, oslanjajući se na Rusku crkvu, KOJA JOJ JE
PRIZNALA AUTOKEFALNOST”. I dalje, na strani 61-oj: “Proširenjem crnogorske države
posle ratova 1876. i 1878. stvorena je još jedna eparhija u Crnoj Gori, Zahumsko-
raška, a posle balkanskog rata obnovljena je 1913. godine Pećka eparhija”! Ne kaže,
u ovoj knjizi, ko je obnovio Pećku eparhiju, a jasno je da je crnogorska država, pošto
je u prvom balkanskom ratu zauzela Metohiju, u okviru Crnogorske crkve -obnovila
i Pećku eparhiju! Ne patrijaršiju, već eparhiju! A to je vidljivo iz knjige dr Kašića, koji
u nastavku već ci ranog teksta kaže: ”Sa m svojim eparhijama ušla je Crnogorska
mitropolija 1920. u sastav obnovljene Srpske patrijaršije.”)
U pomenutom Grujićevom tekstu (enciklopedijska jedinica “Crnogorska
mitrolija”) konstatuje se da je u crkvenoj organizaciji i prosvje najviše uspjeha imao
“POSLJEDNJI AUTOKEFALNI MITROPOLIT CRNOGORSKI” Mitrofan Ban, u čije vrije-
me je ustanovljen Sinod Mitropolije Crnogorske, kao i Konzistorije. U “SVEZNANJU”
(1937) ispravno se konstatuje da je Crnogorska mitropolija “nastavka stare zetske
eparhije”, te da “nije priznala vlast Pećke patrijaršije, kad je ova prešla u grčke ruke...”
O Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi danas se zna mnogo više i zato što je
njeno nasilno ukidanje 1920. i njeno obnavljanje na Crnogorskom zboru na Ce nju
1993. u javnos s pravom povezivano sa njenom istorijskom ulogom u crnogorskoj
državnoj i nacionalnoj istoriji.
CRNOGORSKO POMORSTVO I GEOGRAFIJA U

ENCIKLOPEDIJAMA
“E ka je jedan od najstarijih kons tu vnih elemenata Crne Gore. Kodeks čojstva
ne poznaje nepravičnost, nacionalizam, zatvorenost, rasizam, raskorak između riječi i djela,
mržnju prema bilo kojem narodu. Po e ci Crne Gore netolerantni uvijek gube bitku. Kao što
je svako izgubio bitku ko je ustao pro v stvaralaštva i pregnuća, pro v djela uma i ruku koje
je zasnovano na is ni, kvalitetu i ljudskoj toplini” (Prof. Ratko Đurović Glavni urednik En-
ciklopedije Crne Gore.)
Izvanredni poznavalac istorije Crnogorskog primorja, akademik Slavko Mi-
jušković (1912-. ) predočio je na Simpozijumu (LZCG, 1985) sliku crnogorskog pomor-
stva u Pomorskoj enciklopediji (PE)LZJ. “Budući da je naše pomorstvo tokom mnogih
vjekova igralo veoma važnu ulogu u životu ne samo našeg, Crnogorskog primorja,
pa i ne samo Crne Gore, trebalo mu je da više prostora u pomorskoj enciklopedi-
ji”, konstatuje on, ozbiljno zamjeravajući što u PE nema jedinice POMORSTVO CRNE
GORE u kojoj bi bila sinte čno prikazana “njena pomorska prošlost”. U Pomorskoj
enciklopediji, među m, sve se to saopštava u okviru istorijata pojedinih gradova
ili ličnos (navigatori, pomorski pedagozi, ratnici...), pa je tako i moguće da o po-
morstvu Paštrovića nema ni pomena, iako su se Paštrovići u prošlos veoma istakli i
u pomorskoj trgovini i u pomorskim bitkama.
Akademik Mijušković je podsje o na istorijat “crnogorskog pomorstva” od
najstarijih vremena. Iz doba Ilira imamo i zapise o ilirskim lukama Butoe (Budve) i
Riziniuma (Risna), sa indikacijama da su Iliri imali i brodogradlišta i da su se ak vno
bavili pomorstvom. Kao što je poznato, poslije mnogih pomorskih bitki sa Rimom, Ili-
ri su doživjeli defini vni poraz i bili konačno pokoreni za vrijeme vladavine potonjeg
ilirskog kralja Gencija (167-me godine prije naše ere). Rimljani su zavladali i “našim
primorjem”, unapredjujući lokalno pomorstvo, što je činjeno i za vrijeme kasnije vi-
zan jske vlas .
Za vrijeme dukljansko-zetskih vladara, a naročito za vrijeme kralja Mihaila
(XI vijek) koji je u Kotoru sebi podigao dvor, nastavljen je uspon “našeg pomorstva”,
koje je jačalo i kad su Zetu i njeno primorje osvojili Nemanjići. Oni su Ulcinj, Bar, Bud-
vu, Kotor i Perast učinili izvozno-uvoznim lukama, zetski gospodari BALŠIĆI NIJESU
USPJELI DA ZAGOSPODARE CIJELIM CRNOGORSKIM PRIMORJEM, ali su imali trgo-
vačke i ratne brodove i luke: Ulcinj, Bar i Budvu. Duga mletačka vladavina primor-
jem dala je “našem pomorstvu” razne povlas ce, tražeći za uzvrat “da naši pomorci,
svojim dobro naoružanim brodovima, brane bezbjednost mora” u ratovima koje je
vodila Mletačka Republika, ali i u “oružanim gusarskim i piratskim (?) napadima”.
U mletačko-turskim ratovima “naši pomorci” su pokazali “prava čuda od junaštva”,
zbog čega ih je Venecija odlikovala, pa im dodjeljivala “i plemićke tule”...
139
Poslije propas Mletačke Republike (1797), današnjim Crnogorskim pri-
morjem vladali su: Austrija (1797-1805), Rusija (1806-1807), Francuska (1807-
1813), zajednička Crnogorsko-bokeljska vlada na čelu sa Petrom Prvim (sv. Petrom
Ce njskim), 1813 -1814. Pod vođstvom Petra I “naši pomorci” i drugi Primorci poveli
su oružanu borbu za istjerivanje Francuza iz Boke Kotorske, a o uspjehu Crnogoraca
i Primoraca, osuđujući ih - pisala je i francuska štampa. Kasnija duga austrijska (i
austro-ugarska) okupacija (sve do 1918) nije spriječila da se, sredinom prošloga vi-
jeka, pomorstvo na Crnogorskom primorju ponovo razvije, ali zbog snažnog prodora
parnih brodova -jedrenjaci nijesu mogli da izdrže konkurenciju, što je (sedamdese h
godina) izazvalo njihovo odumiranje, a slabljenju “našeg pomorstva” doprinosila je i
orjentacija Austro-Ugarske na Trst kao svoju glavnu izvozno-uvoznu luku.
Kad je Crna Gora, odlukama Berlinskog kongresa (1878), “izašla na more”,
formirana je Knjaževska crnogorska uprava pomorstva, sa zapovjednikom Slavomi-
rom Đurkovićem, kapetanom iz Risna. Na Đurkovićevu inicija vu, 1885, osnovano
je i Knjaževsko parabrodsko društvo sa sjedištem u Baru i zadatkom: da održava re-
dovne linije između crnogorskih luka i Boke Kotorske, Italije i Trsta (koji tada nije bio
italijanski!), te da održava redovni saobraćaj na rijeci Bojani i na Skadarskom jezeru.
I prije Berlinskog konresa, knjaz Nikola imao je jedan brod - jahtu “Silistri-
ja”, koju mu je poklonio turski sultan Abdul Azis. Kasnije se crnogorska flota prilično
umnožila, a na početku Prvog svjetskog rata - Crna Gora je imala sedam brodova:
“Slavomir”, “Žabljak”, “Danica”, “Zmaj”, “Crna Gora”, “Novi Pazar” i “Jaroslav”. “Ja-
roslav” je imao 2.600 tona nosivos , brzinu od 16 milja i 37 članova posade; njime
je transportovano žito iz ruskih luka, a plovio je i do Engleske, kao putnički i teretni
brod.
Između dva svjetska rata, crnogorsko pomorstvo će samo simbolično ve-
ge ra (kako je bilo i sa samom Crnom Gorom!), a tek poslije Drugog svjetskog rata
- dožvjeće svoju renesansu, “zahvaljujući velikim brodarskim preduzećima kakva su
Jugoslovenska oceanska plovidba u Kotoru i Prekookeanska plovidba u Baru”.
GEOGRAFIJA KAO ETNOGRAFIJA

Pozna crnogorski geograf prof. dr Branko Radojičić, podsjećajući na geo-
grafsku obradu Crne Gore (od “Ljetopisa popa Dukljanina”, Marjana Bolice i Nikole
Erica, preko Vijale de Somijera, Vuka Stefanovića Karadžića - “Montenegro und die
Montenegriner”, Pavla Rovinskog - “Černogorija”, do Cvijića i njegovih posljeratnih
nastavljača), smatra da je u najvećem broju radova “izostala kompleksna geograf-
ska obrada”, jer su oni imali “širi karakter, najčešće etnografski i istorijski”. Radojičić
podsjeća da je Cvijićevo kapitalno djelo “Balkansko poluostrvo”, antopogeografska
studija objavljena 1918. godine u Parizu, imalo “izuzetan značaj u smislu upoznava-
nja Evrope o potrebi stvaranja jedinstvene države Južnih Slovena”, ali Cvijićeva želja
“da se svi narodi na tom prostoru (“jugoslovenskom”!) stope u jedan narod, nije
se pokazala mogućom!” No, i pored h uopštenih primjedbi, koje je prof. Radojičić
učinio na račun geografske nauke - kad je u pitanju Crna Gora, on je nabrojio niz
djela i autora iz posleratnog perioda, među kojima su i: “Durmitor” (1951) i “Boka
Kotorska” (1953), B. Milojevića, “Ivangradska kotlina” (1957) i “Bihor i Korita” (1967)
M. Lutovca, “Lovćen” (1955) M. Vasovića, “Crmnica” J. Vukmanovića, “Naselja stare
Crne Gore” (1984) P. Radusinovića, “Planinska jezera Crne Gore” (1975), S. Stanko-
vića, “Ce nje” (1975) D. Mar novića, “Katunski krš” (1975) B. Krivokapića, “Piva”
(1970) O. Blagojevića, “Nikšićki kraj” (1982) B. Radojičića i dr.
Čedomir Drašković: NJEGOŠ KAO „TRAGIČNI JUNAK KOSOVSKE MISLI“
U ODNOSU NA „POETIZOVANJE“ ISTORIJE I NJENO SAVREMENO NASILJE
141
NJEGOŠ KAO „TRAGIČNI JUNAK

KOSOVSKE MISLI“ U ODNOSU
NA „POETIZOVANJE“ ISTORIJE I Čedomir
NJENO SAVREMENO NASILJE Drašković
Otkako su se prije sto nu šezdeset i sedam godina počela pojavljiva iz

štampe prva Njegoševa djela, počeo je da se najavljuje i stvara, i do nevjerovatnih
dimenzija nadgrađuje pjesnički, književni, humanis čki i slobodarski fenomen toga
auten čnog, melanholičnog, duhom i jelom superiornoga „pus njaka ce njskog“
i crnogorskog, i posljedenjega teokratskog vladara neobičnoga, roman čarski slav-
ljenoga, čak i misterizovanoga „principata“ podlovćenskoga. To djelo je, još za života
autora, postalo plemenita i ljekovita terapija pro v svake tuđinske, a naročito dugo
nezaobilazne i nesnosne „jaros turske“ i uopšte sile zavojevačke i neslobode pot-
činjenih. Ponavljani broj izdanja Njegoševih knjiga (u početku na jeziku maternjem,
crnogorskome, a kasnije na njegovim novijim i razuđenim „književnim“ varijanta-
ma, pa jezicima južnoslovenskih i jugoslovenskih naroda, a potom, i uporedo, i na
mnogim stranim jezicima), produkovao je i enormno veliki broj radova o Njegošu,
što je kulminiralo i mnoštvom posebnih izdanja, odnosno monografskih publikacija
o Njegošu i njegovu djelu – što daleko nadilazi mogućnost za pravljenje bilo kakvih
analognih poređenja sa sličnim krea vnim subjek ma i njihovim ostvarenjima na
crnogorskoj, i znatno široj kulturnoj sceni. Njegoš je odavno postao najviši duhovni
parametar za svoje uže, nacionalno podneblje, ali i jedan od najprizvanijih i najpre-
s žnijih stvaralaca i za prostore znatno šire i srodne, srpske duhovne klime i njene
kulture. Njegovo djelo predstavlja najsjajniju i najsnažniju duhovnu zraku crnogorsku
– koja nedohvatno i enormno izmiče iz svoga okruženja ka dosezanju opš h i kosmič-
ki udaljenih prostranstava duha. „Ce njski bonik“ je to što jeste – zahvaljujući nje-
govoj gorostasnoj snazi, intelektualnoj i duhovnoj, ali možda i još više neponovljivoj
sposobnos (na ovim prostorima) za pravljenje sup lnih i superiornih sublimacija
najviših ostvarenja duha nacionalnoga, nastaloga simbiozom boga h slojeva narod-
ne, tradicionalne kulture, i njegovih izuzetnih poetskih i estetskih kvaliteta i kriteri-
juma. Njegoš je, prije svega s „Gorskim vijencem“, ostvario uspjeh velike, genijalne
pismenos – zahvaljujući ogromnim krea vnim impulsima svoje ličnos , ali i naro-
či m i univerzalnim dome ma njegove auten čne, zavičajne, kolek vne crnogorske
usmenos . Ako je jedan Ivo Andrić o Njegošu svojevremeno zapisao: „U godinama
tek napunjene mlados – peva tako uzvišeno o čoveku i čovečanstvu, mogli su pre
njega, čini mi se samo Homer, Šekspir i Gete“, onda i manje upućenoga ne treba da
iznenadi činjenica (kao gotovo prirodna uslovljenost) što su Njegoševa djela publi-
kovana u raznim varijantama – samostalno, integralno, ili u drugim modifikovanim
oblicima (do prije nekoliko godina, tačnije do 1997. godine (po podacima dr Slobo-
dana Kalezića, u tekstu „Njegoš i vrijeme“, s promocije bibliografije „Jugoslovenska
izdanja Njegoševih djela“ Nikole Rackovića; št. u Bibliografskom vjesniku, br. 1/98) –
ukupno na preko 150.000 stranica, u oko 750 posebnih izdanja, odnosno zasebnih
knjiga. Samo na užem, tzv. srpskohrvatskome jezičkom prostoru, publikovano je više
od 500 bibliografskih jedinica, od čega je samo „Gorski vijenac“ (zaključno sa 150.
godišnjicom njegova izlaženja) štampan u 235 izdanja – ne računajući prijevode na
inostrane jezike.
Čudna je, reklo bi se, i za racionalni svijet (kojemu je civilizacija bila mnogo
sklonija) teško shvatljiva naša specifična i snažno podgrijavana i drama zovana isto-
rijska fabula: Crna Gora – ona na koju se pozivamo, i koju prečesto, a sve više i bud-
zašto prizivamo – bila je zemlja dugoga žrtvenog trajanja i svetačkoga odricanja. To je
bio svijet za sebe: okrenut prošlos , zatočen u svojoj specifičnoj, i stvarnoj i fik vnoj
crnogorskoj kuli slobode, nepovjerljivo u mjeri koliko je to objek vno morao bi u
dugoj i surovoj neizvjesnoj i neprijateljskoj stvarnos . I „Gorski vijenac“, kao gotovo
kultni sadržaj o takvom opstajanju, nastao je (kako bi drukčije, nego kao sve naše
glavne vrijednos !) – u grču otpora i ropcu borbe, između pretrajavanja s nemaš -
nom i utoka od teških suša i čes h porobljivačkih turskih i drugih pohoda. Iz takve
crnogorske stvarnos – života koji je bio i „toržestvo užasa“ i „snoviđenje strašno“,
morao je da progovori jedan Njegoš, da se desi to „čudo nebesnika“ – bez prethodni-
ka i bez sljedbenika, kako je o njemu razmišljala Isidora Sekulić. Kao da su se dogodili
spontano: Njegoš i njegov (nacionalni) sinonim „Gorski vijenac“ – prosto su izbujali
iz samih korijena spartanskoga crnogorskog naciona, sublimirajući neuniš vost nje-
ne borbe za Slobodu, i stvarajući uvijek novu i dodatnu snagu – kao š t za odbranu
i garanciju (kad spoljna zaprije opasnost) za sigurnu posvećenost kolek vu, koji je
opstajao na primjerenoj nesebičnos , gordoj odvažnos i isposničkoj suzdržanos
i mudros onovremene Crne Gore. Za crnogorsku kulturu Njegoš nije autor poput
drugih: on je tvorac moćnoga duhovnog svje onika, i snažnoga e čkog i kulturnog
gromobrana, koji zajedno s manuskriptom „Miroslavljevo jevanđelje“ (iz XII vijeka)
i Crnojevićevim „Oktoihom“ (s kraja XV vijeka) – svevremeno š ove prostore od
kulturne anemije i sivila periferije.
Njegoša izvorno, objek vno, u njegovu mišljenju i svjetonazoru, tj. sociop-
sihološki, mentalitetski, jezički, itd. spontano razumiju i neusiljeno prihvataju samo
Crnogorci. Za ostale, čak i njegošologe, to zadovoljstvo mora se temelji na pomno-
me studiranju raznih „kri čkih“ izdanja Njegoševih djela, na njihovim brojnim, pra-
tećim jezičkim i sličnim tumačenjima i napomenama, ili čak i na cjelovi m i iscrpnim
lingvis čkim priručnicima, na doučavanju etnokulturnih specifičnos ... Zbog čega
onda tolika jagma za Njegoša, pa čak (povremeno, zavisno od promjenljivih poli čkih
prilika) i snažna svojatanja vascijeloga, arhaičnoga, čak i onoga lelekačkoga, desete-
račkoga i guslarskoga crnogorskog mentaliteta i njegove kulture (iako se pokazalo da
m lukavim provodadžijama više odgovara da Crnogorce i njihovu izvornu kulturu
tre raju karikaturalno, i s naglašenom ironijom). Isključivost u svojatanju ide često i
mimo elementarne logike, građanske samokontrole, uzdržanos i blage distance iz-
građenoga kulturnog standarda... Naravno (uz naglašene teritorijalne afinitete „sta-
rijega brata“, ali i strateško opredjeljenje pravoslavne „zaš tnice“ za izlazak na „toplo
more“) – crnogorsko istorijsko i moralno nasljeđe veliki je kapital, bez koga je vrlo
skroman, gotovo pust dugi istorijski period „kon nuiteta osam vjekova pravoslavlja“,
143
odnosno svetosavlja: od sredine XV do sredine XIX vijeka – gubi mu se, ili povremeno
jedva razaznaje trag...
Žilavi srpski nacionalis , zakašnjeli svetosavski imperijalis , prevashodno
zbog toga, energično i predano – i u potpunos – negiraju inače vrlo snažno i op-
štepoznato crnogorsko nacionalno iskustvo do 1918. godine (kad su Crnogorci, no-
minalno i zvanično, podvedeni pod suparničku državnu odrednicu, i nametnut im
„bratski“ nacionalni iden tet). No, koliko god negiraju, odnosno posvajaju Crnu Goru
i Crnogorce – radi stvaranja u ska o sopstvenome iden tetu – i koliko se god „zakli-
nju“ u Njegoša i njegoševsku tradiciju, Njegoš je najubjedljiviji i najsjajniji crnogorski
kulturni amalgam, koji će obdržava Crnu Goru i Crnogorce i u najtežim poli čkim i
istorijskim neizvjesnos ma i lomovima. Dio crnogorsko-srpskoga apsurda ogleda se
i u nevjerovatno izraženoj dvostrukos najžešćih savremenih crnogorskih negatora –
naročito onih „poreklom“ iz Crne Gore; dok se napadno šepure, nesuvislo se oglaša-
vajući o suš ni i sudbini crnogorske nacije, kao npr. „rođena je posle mene, a umreće
pre mene“, njihova brojna djela, podsvjesno sugerišu i snažno podržavaju ubjedljivu
suš nu o autonomnome crnogorskom kulturnom i nacionalnome iden tetu. Drukči-
je i ne može bi : jaki i zdravi korijen uvijek se oglašava novom snagom života, novom
vegetacijom... Uprkos onemogućavanjima svih vrsta, zahvaljujući generalno niskom
opštem kulturnom standardu!
Dok je bilo Ce nja kao zvaničnoga državnog centra, sve oči bile su okre-
nute k njemu, Lovćenu i Petrovićima. Poslije 1916. godine – apsolutnom domina-
cijom novoga centra – Beograda – pomenute crnogorske kategorije koriste se kao
rekvizi u mjeri koju trebuje srpska nacionalna i državna poli ka. Naročito od tada,
istoričari, istoričari kulture (i ostali njeni stvaraoci), sociolozi, poli kolozi... uglavnom
racionalno slijede i efikasno ostvaruju stratešku metodologiju toga poli čkog centra
(sindrom „mekih“ nauka). Na liniji takve kulture i nauke (iz subjek vne nemoći) do-
minira nametljiva i jalova prepotencija da su elementarne činjenice, podaci, konkret-
ni događaji – kao izvjesna istorijska fakta – gotova i neprikosnovena istorija, i auto-
matski projektovana istoriografija (što je posebno apostrofirano prilikom otvaranja
naučnoga skupa o dinas ji Petrović Njegoš, u organizaciji CANU)! Žalosna je is na
da je kod nas, uglavnom to (do nedavno) bio najuspješniji metod za bavljenje isto-
riografijom: pretraživanje odgovarajuće građe, pa ci ranje, parafraziranje i poten-
ciranje prevashodno podataka i činjenica po kontekstu nametnute tj. dominantne
koncepcije (što neki to malo grublje nazivaju – pabirčenjem): dakle, bez objek vne i
minuciozne analize, u „interesu“ ciljane, površne ili potpuno zanemarene sinteze! To
i dobar student istorije mora da zna: nije istorijska nauka jednostavno ređanje poda-
taka i činjenica, nego je to više logičan slijed događaja i pojava (čuvajući se tragično
opasnoga ideologizovanja!), i njihov adekvatan kontekst...
Poznato je koliko je Njegoš bio svjestan da ga je Svevišnji i jelom i duhom
„nad milionima ukrasio“, ali nije nepoznato ni to koliko je on, suš nski i tvorački,
bio udubljen i veoma odgovoran, pa čak i racionalno-reformski čovjek. Ratujući s
mnogim teško ukro vim alama i zjalama – branio je crnogorski krš i obraz – i isto-
vremeno stvarao organizaciju moderne države: sagradio je prvu školu i dao da se
rade prvi udžbenici... Organizovao je prvu tamnicu, i „podario“ svome narodu kapu
– kao etnički i e čki znak! Izgradio je rezidencijalnu Biljardu, nabavio štampariju,
uveo Gvardiju (kao opera vni organ javnoga reda), pa kons tuisao Senat, kao jedin-
stvenu državnu vlast, za m uveo medalje kao pres žno lično i junačko znamenje, a
pripremao je i sopstveni, crnogorski državni novac, s žući pozvan i ugledan i u Trst,
Beč, Petrograd, Napulj, Rim. Imao je Njegoš, kao svaki is nski stvaralac, i povremene
strepnje, i vrlo izazovne dileme, ali i snagu za mnoga lična i suš nska preispi vanja,
koja su se povremeno oglašavala i kao otvorena bojazan, čak – i hoće li se jedan
„Gorski vijenac“ dopas „učenijem ljudima“...
Između zbilje i ikcije, mita i stvarnosti

Iako superioran mislilac, ugledan književnik i uspješan državnik, Njegoš je
mnogo dana proveo osamljenički i neveselo, m više jer je bio svjestan svoje izuzet-
ne umne i fizičke ljepote – i neuslova da ih u potpunos ostvari. Zasužnjen u pretež-
no hladnom i vlažnom, a povremeno i surovo bezvodnome osoju, podno Orlova krša
i Lovćena, stalno pri skan silom turskom, pa nerodnim godinama i velikim oskudi-
cama u narodu, i pratećom ponižavajućom i višestruko neizvjesnom glađu, za m
samovoljom svojeglavih i usovnih Crnogoraca, a povrh svega teška crnorizačka odora
grubo ga je odvajala od uobičajenoga i ovozemaljskoga života, jer on nije bio ličnost
za privide, bojažljive uzdržanos i monaške skučenos ... Koliko je samo glasno pa-
o – vojnički nemoćan – za ote m Lesendrom, ostrvcem (poput spruda) na Skadar-
skome jezeru, što ne bi drugi za izgubljenom carevinom. Činio je koliko je mogao, i
učinio je mnogo, uglavnom presudno i neponovljivo – vođen intuicijom, i razumom, i
svojom izuzetnom intelektualnom i duhovnom dimenzijom. Njegov prethodnik, vla-
dika Petar I (Sve ) – s obzirom na to da do Njegoša nije bilo organizovane centralne
vlas u Crnoj Gori – opstajao je u narodu (koji je više bio upućen i vezan za osione,
nasljedno osigurane lokalne glavare), pišući poslanice, savjetujući i moleći, kumeći
i – kunući! Njegoš je to stanje radikalno i reformski prevazilazio: uredio je opera vne
organe vlas , uvodio pismenost; skapulavao je narod zahvaljujući i dobijanoj pomo-
ći; rvao se s Turcima koliko je mogao... A onđe đe je najveći, i ono s čime je daleko
izmakao – ostavio nam je u svojim knjigama! Uklanjajući se od zla i satane, samo nje
i čamo nje, okretao se svjetlos i Bogu, knjigama i har jama, maštanjima. Zapu o
se k najsloženijim sferama znanja i mišljenja – okrenuo se „Crnogorac svemogućem
Bogu“, i prvi zakoračio da tolkuje njegove „najviše taine“. Prateći Luču – proniknuo je
u najsloženije i najviše sisteme Univerzuma, a u potpunoj osami, skriven i od sebe,
izuzet od mlados i zdravih pulsacija života, snivao je nedosanjanu „Noć skuplja vi-
jeka“... K tome, prostor na kome je najviše boravio, na koje ga je upućivao udes isto-
rijski i lični, bilo je polje – kosovsko! Na to ga je mo visala i malobrojna ali odvažna
i odveć važna „nejač“ crnogorska, koja gine i strada – ali se, iako malobrojna, ne
predaje – nego zvjerski brani svoje gore i svoj opstanak, a kad umire, umire poput
biblijske p ce – pjevajući! Njegoševe patnje i rane, ginjenički život crnogorski (na
jednoj strani), i nemoć velikoga ali „praznoga“ roda pravoslavnog (na drugoj) – od-
veli su ga u tradicionalno najtužnije sfere balkanske, pravoslavne i uopšte hrišćanske
istorije, u stvarnost gubitničku i tragičnu, stvarnost pokosovsku i polje kosovsko. Da
smišlja vitezove i junake, „strašne“ osvetnike, da se i fik vno brani i sve velikome
zavojevaču i smrtnome neprijatelju, koji je realno, vojnički bio mnogo snažniji, i ne-
osvojiv. Zbog toga je prvo „kidisao“ na domaće Turke, odnosno „poturice“, kojih je
(izvjesno je) bilo svugđe po Crnoj Gori (iz h, ili nešto ranijih vremena je naša nevi-
teška priča kako su mnogi Crnogorci „slabi na žito“). Za razliku od pouzdanijih izvora i
dokumenata, koji novomuhamedance po Crnoj Gori jednostavno nazivaju „Turcima“,
ili čak „domaćim Turcima“, Njegoš ih – iz dinas čkih i državotvornih razloga – hoće
posebno markira i „obilježi “, i namjerno ih degradira nazivajući ih „poturicama“,
145
koje će u jednome naletu (fik vne!) osvete sve – istrijebi ! Naravno, „istraga potu-
rica“ je Njegošu i Petrovićima, i još krhkoj centralnoj vlas bila potrebna zbog zado-
bijanja većega povjerenja u narodu, kao i zbog pouzdanije i jedinstvenije buduće
„narodne volje“ – u ratničkim i oslobodilačkim pretenzijama, i Crne Gore i cijeloga
„usnulog“ plemena pravoslavnoga. (Inače, kako je u svojim „Memoarima“ zapisao
vojvoda Simo Popović, po ci ranim riječima veoma uglednoga i poslovično pamet-
noga Stevana Perkova, Njegoševa savremenika: „Istraga Turaka crnogorskih nije bila
one večeri, ni druge, ni u opšte djelo jednoga dana, i nikakvoga plana ni vladičina ni
glavara crnogorskih. Oni su nestajali po malo, i za dugo... Nesrećni Crnogorac bio je
uvijek vječi krvoprolitnik. Bratstva se krvila iz dana u dan, a četovahu vazda, jer su
o tome živjeli. Turci domaći i Crnogorci su četovali... Gini danas, gini śutra, otančali
Turci i kad im kuće ostale već rjeđe, i nejake, koje se nijesu iskopale sasvijem, izdizale
su malo po malo preko granice u Tursku (...)“, a neki „koji nijesu bili ni za tamo od
vajde – vraćali su se vjeri prađedovskoj“. Popović dalje navodi riječi toga pouzdanog
svjedoka... da je to „sve vladičina rabota “ i „da se do vijenca vladičina nije znavalo u
Crnu Goru za onu istragu Turaka“!
U neuglednim srednjovjekovnim duhovnim i poli čkim tminama, a često
i potpuno civilizacijskom mraku na Balkanu, uz povremeno i dodatno snažnu, i ne-
milosrdnu razdiranost ovoga prostora, po kojemu su kao po pravilu udarale brojne
nepogode, vladale s hije i dominirale česte neljudske i nadljudske prokle nje (koje
se i danas vješto snalaze u prašumama našega agresivnog neznanja i bujnog, zorlij-
ski uzgajanoga primi vizma i kleronacionalizma – kao državne religije) – Crna Gora
i Njegoševo pero budili su savjest i opredjeljivali svijest o široj zajednici, o vjerskoj,
pravoslavnoj pripadnos – kao oslobodilačkoj i jedinstvenoj odgovornos , patriotski
se uživljavajući i roman čarski uljuljkujući u snove, srpske, južnoslovenske i sveslo-
venske. Zgaženi, zakorovljeni i zaboravljeni cvijet Južnih Slovena, jugoslovenski cvi-
jet „bilo–belo–bjelo i bijelo“, Njegoš je kao niko prije njega sanjalački priželjkivao,
tražio ga s ljubavlju, pa ga pažljivo i visoko uzdigao, i nježno njegovao i literarno
zalivao – onovremenom najživotvornijom snagom: mitovima nâroda srodnih, i teš-
kom sudbinom povezanih, porobljenih i obespravljenih pravoslavnih vjernika, prije
svega. Dakle, kasnije i poli čki i „naučno“ obznanjenim i promovisanim – „nacional-
nim“ mitovima! Razni Obilići, Jugovići, Strahinjići, Orlovići, Kosančići i drugi slavni
pravoslavni, tj. „srpski“ prvaci i junaci nastajali su, uglavnom, u skromnim odajama
Ce njskoga manas ra i śenovite Biljarde...
Svi veliki obrisi „nacionalnoga“, bolje reći nadnacionalnoga, pravoslavno-
ga mita su kosovski oreol Njegoševe pjesničke imaginacije: agresivni i do potpune
servilnos ispoli zovani, brojni savremeni kulturni i javni radnici, i slično umišljeni
patriotski zaslužnici – sirovi poli čki bukvalis , pa sljedstveno tome mnogi oholi uni-
taris čki korifeji u kulturi i nauci, guslarski monotono i uporno koriste Njegoša kao
stari seljački koporan za sve svoje etničke i e čke nedoumice, plitka znanja i potpuna
neznanja, mentalne slabos i nedorečenos , sijući i prosijavajući njegoševsku tradi-
ciju (nekad, ali i sad – tvrde temelje i pouzdane klance crnogorske) u auten čnu srp-
sku „istorijsku“ prošlost! Odvažno trajanje i nesebično odricanje duhovno stabilnoga
i nekad specifičnoga crnogorskoga čovjeka, danas mnogi „demokratski“ i vašarski
pelivani, bučno i u tobožnjem zanosu rodoljublja – energijom apsurdnih i apoka-
lip čkih utvara prošlos – sa ru crnogorsku tradiciju, najamnički seireći i razmeću-
ći se Njegoševom mudrošću i njegovim s hovima, koristeći ih po sopstvenoj mjeri,
pojednostavnjeno i plakatski jednostrano, kao ukle monoumci i bivšega i sadaš-
njega ideološkog i poli čkog, jugoslovenskog centralizma, odnosno velikosrpskoga
pragma zma. Pred tom organizovanom ordijom agresivnih poli čara, profesional-
nih rodoljuba i školovanih mitomana, raznih preambicioznih i sujetno-praznih de-
magoga, neukih, naivnih, i profesionalno baha h guslarskih nacionalnih „eksperata“
– nije lako izbjeći posljedice opasnoga anahronizma i teškoga anarhizma, a još je teže
smoći snage za izgrađivanje kulturnih i zdravih demokratskih sadržaja, zasnovanih na
modernim standardima nacionalnoga i građanskoga života i suživota, i racionalno-
ga državnog organizovanja! Nikako da iskoraknemo iz XIX vijeka, i prevaziđemo onu
nekad poznatu i spasonosnu – prirodnu filozofiju življenja na crnogorskome prosto-
ru. Traži se da pošto-poto budemo „viteški“ bojovnici i „nacionalni“ osvetnici, da se
vijore krstaši barjaci (kao nekad?!), da se vavijek i dovijek „krstu (tj. srpstvu) služi,
a Milošem živi“... Još su veoma brojni oni koji ne mogu da razaznaju i da shvate da
nam taj tragični scenario redovno rezerviše samo uloge porazno praznih gubitničkih
galamdžija i tragikomičnih „patriotskih“ klovnova. U takvome prividnom (i opsesiv-
nom) taborenju, prva, naravno, strada kultura – a najviše njene najveće vrijednos
– koje se kojekakvom i stalnom, s hijnom upotrebom devas raju i unižavaju, i gaze i
sa ru poput najboljega, razgrađenoga baštenskog zemljišta.
Njegoš kao vrhunski humanista, i pjesnik slobode, imagina vno najslavniji
i najveći „tragični junak kosovske misli“ (I. Andrić) – redovno je ideologizovan i prak-
kantski zloupotrebljavan, čak i za potrebe najgore poli ke: ostrašćene pravoslav-
ne, militantne, genocidne. Tako banalizovani, ratnoretorički i ratnohuškački Njegoš,
posebno je, u posljednje vrijeme, u fazi potpune jugoslovenske destrukcije, efektno
služio nacionalis čkoj i vjersko-fundamentalis čkoj srpskoj poli ci. Baha vlastodrš-
ci i osioni „jus novci“ nemilosrdno su ga koris li za kojekakve i svakakve im gazove i
jazove – u ekstazama njihove nepromišljene i plitkoumne poli ke, koja je sračunato
i vješto bogaćena raznim nacionalnim glorifikovanjima, mitovima i mis fikacijama, i
drugim čudarijama iz njihova magijskog arsenala brojnih im rodoljubivih i patriotskih
„sve nja“. Te Njegoš je „pe jevanđelista“, te „Gorski vijenac“ je Biblija... Vijorio je
nedužni Njegoš i na barjacima najtvrđih, sumanu h nacionalista, šovinista i fašista –
svejedno da li kao rezultat infan lnoga idolopoklonstva ili produkt ostrašćene crkve-
ne propovijedi i kvazikulturne ranije – kao predodređen da bude ratnička perjanica
i duhovna osmatračnica za potrebe „nebeskoga naroda“... Na njegovu pravovjernom
i „pravednome“ putu u budućnost! To ratno-didak čko „poe zovanje“ istorije i naj-
gore pejora vno i razbojničko tumačenje Njegoša krajnje je vulgarizovalo i poeziju
i istoriju, a duhovnoga džina s Lovćena banalizovalo do te mjere da mnogi koji se,
sa zvaničnih poli čkih i duhovnih predikaonica, najgrla je pozivaju na njegoševsku
tradiciju – brkljače nemušto, ne razaznajući i ne razlikujući ni Dobro od Zla, ni Dan od
Noći, ni Božju milost od Sataninoga zločina, ni Viteza od svirepoga Ubice, ni Slobodu
od Nasilja, ni Pravdu od Nepravde..., tako da se Njegoševa i njegoševska filozofija čo-
vjeka i demiurga – srozava do poistovjećivanja s nasilničkom, rušilačkom i ubilačkom
suš nom i njenom opasno primi zovanom i često zločinački ostrašćenom dnevno-
poli čkom e kom i „este kom“! Poslije takvih „tumača“ i njihovih pregrijanih eg-
zaltacija, uvijek se treba vraća Originalu, i izvornim stavovima toga prometejskog
uglednika i genijalnoga, univerzalnog zaslužnika – poetskoga i kulturnoga, e čkoga
i etničkoga. Jer Njegoševo je, ipak, i njegoševska je tradicija, njegov (zaludnji nam)
nauk da „čovjeku naučenu, i dobrog vladanja – svi pametni ljudi su družina i braća“!
Baha jugovlastodršci (iz njene sve tri demagoške varijante) i osioni „jus novci“, iz
novijega zemana naročito, kao i brojne kamarile njihovih seiza i izmećara u javnome
147
informisanju, kulturi i nauci (dokazanih majstora za navođenje tektonskih međuna-
cionalnih pomjeranja i sudaranja) – kao da nikad nijesu čuli, ili mogli spozna , da je
i ogromna, enormno moćna „rimska civilizacija propala, jer bijaše samo Rimljana,
ne i ljudi“! Taj nemilosrdni dualizam pokazao se tragičnim i u novijem razgrađivanju
nekad veoma prepoznatljivih i prizna h tradicionalnih kategorija, Čojstva i Junaštva,
kao e čki i etnički snažnih transmisija crnogorske tradicije – a ne scenskih relikata
za izvještačena, populis čka i licemjerna predstavljanja i uznošenja jednoga neobič-
nog, ideološki i vještački kons tuisanoga moralnog i nacionalnog konglomerata – u
interpretaciji isključivih i netolerantnih „zaš tnika“ srpstva i pravoslavlja. Od velike
poli čke i „nacionalne“ iluzije, i snažne inercije na dugom i jalovom putu iracionalno-
ga srpskog velikodržavlja, još od vremena V. Karadžića i I. Garašanina (kad su Srbima
smatrani narodi sva tri „vjerozakona“, jer govore „srpskijem“ jezikom: Srbi, Crnogor-
ci, Muslimani i Bošnjaci, Hrva , Makedonci, pa čak i Bugari) – silom brojnih i auto-
nomno stvorenih neprilika i teških istorijskih promašaja – iskoraknulo se tek toliko
(nažalost za još mnogo i mnogo naivnoga i pogrešno upućenoga svijeta, i njihovih
vodećih, poletno-profesionalizovanih i užeglih velikosrpskih nacionalista) da su za tu
fazu tzv. kulturnoistorijskoga „razvitka“ – Srbi svedeni na livade „pas ra“ pravoslav-
nih... Slično kao i ranije, i danas im je Njegoš i „njegoševska tradicija“ prvorazredna
poli čka (ideološka!) pla orma i inhibitorno suprotstavljeni vaspitno-obrazovni sa-
držaj najvišega značenja i nezaobilazna kulturna pa čak i naučna mirođija – spremna
za retrogradne, bolesne, i uvijek opasne nacionalis čke i hegemonis čke, posvajačke
naume i planove.
*
Prva Njegoševa izdanja, „Lijek jaros turske“ i „Pus njak ce njski“, štampa-
na su 1834. godine na Ce nju, u Štampariji crnogorskoj, ili kako je još nazivana „Pe-
čatnja slobode crnogorske“ (popularno: Njegoševa štamparija). Godinu dana kasnije
(1835) štampano je u istoj štampariji i „Ži je Mrđena Nesretnjikovića“.
Poslije gotovo desetogodišnje pauze, štampano je sljedeće Njegoševo, ta-
kođe obimom manje, i manje značajno djelo – pjesma „Tri dana u Trijestu“ (1844. u
Beču, u Štampariji Jermenskoga manas ra). Potom nastupa period Njegoševih važ-
nijih, i glavnih djela, period njegova potpunoga umjetničkog sazrijevanja i najvećih
stvaralačkih koncentracija. Godine 1845. prvi put je štampana „Luča mikrokozma“ (u
Beogradu, u Knjigopečatnji knjaževstva srpskog). Iste godine (takođe u Beogradu),
publikovane su „narodne pjesme o crnogorskim bojevima“, naslovljene kao „Ogle-
dalo srpsko“, koje je (uslovno rečeno) sakupio Njegoš... Potom se, i napokon, pojavio
„Gorski vijenac“, s prvim izdanjem, bečkim (štampanje obavljeno u štampariji Mehi-
tarista). Ubrzo za m – već od 1860. godine – s dosta izraženom dinamikom – javljaju
se naredna izdanja „Gorskoga vijenca“: 1860, 1867, 1868, 1870, 1876, 1877, 1881,
1882 (dva puta) itd. Neobično da je, naročito u vrijeme egocentrične nedodirljivos
knjaza i kralja Nikole, Njegoš u Crnoj Gori bio gotovo nepoznat pisac: prvi put je
„Gorski vijenac“ štampan 1913. godine, u maltene slučajnome izdanju jednoga pri-
vatnog knjižara iz Herceg Novoga – i to kao tek 32. izdanje!
Godine 1850. štampane su (u Beču, u Štampariji Jermenskog manas ra)
Njegoševe pjesme „Kula Đurišića i Čardak Aleksića“, a 1851. godine „Lažni car Šćepan
Mali“ (u Zagrebu, u Pečatnji Braće Župana). Posthumno, 1854. godine, od važnijih,
odnosno posebnih Njegoševih djela – prvi put se pojavila „Slobodijada“ (štampana
u Zemunu).
Interesantno je napomenu da su prva Njegoševa izabrana „Djela“ štam-
pana još 1855. godine u Pančevu, kao poduhvat Knjižare braće Jovanović, a prva
objedinjena „Cjelokupna djela“ Njegoševa, u pripremi Milana Rešetara, publikovana
su 1926. i 1927. godine u izdanju Državne štamparije iz Beograda.
Njegoš je svakako, i u najširim razmjerama gledano (i pored često veoma
izražene subjek vne neodmjerenos , i paradne pate ke u ispoli zovanim i pragma-
zovanim domaćim stavovima) – jedna od najoriginalnijih i najznačajnijih figura
evropskoga roman zma, i jedinstvena figura državnika i pjesnika. Previše ga vezujući
za mnoge „jugoslovenske“ odnosno srpske neuralgične probleme i prohtjeve, a u
novije vrijeme ga i direktno poturajući brojnim međunacionalnim sukobima i zlodje-
lima – i Njegoš je neminovno, po inerciji, postao dio te po zlu oglašene „nacionalne“
i „patriotske“ prćije, koja će se još dugo povlači po mnogim stranicama aktuelnoga
informisanja, i suđenja i osuđivanja na raznim sudskim instancama – do najviših i
najtežih međunarodnih genocidnih optužnica.
Milorad Popović: NEDOVRŠENI IDENTITET
149
NEDOVRŠENI IDENTITET Milorad Popović
Ako je nacija, kao što tvrde savremeni teoretičari,

zamišljeni narod, onda je nedovršeni nacionalni identitet
nezavršena, nedopričana priča.
Na samom početku traganja i razaznavanja različi h duhovnih toposa, lo-
kalnih i svjetskih fenomena, sva moja emocionalna i intelektualna energija je bila
zaokupljena solips čkim percepcijama duha i svijeta. Relik otpadništva, apar-
dstva, individualne pobune, mnogo su više hranili moju imaginaciju nego priče o
velikim nacionalnim pobjedama, nacionalnom ponosu, simbolima zajedništva. Duh
zajedništva, kulturna profilacija zajednice, zajednički odgovori, počeli su me is nski
zanima tek kad sam morao nevoljno, i pomalo zbunjeno, odgovara na pitanja: Jesi
li Crnogorac? Postoje li Crnogorci? Jesu li Crnogorci nacionalno Srbi? Ova pitanja su
me, u prvi mah lju la, jer sam uvijek mislio da sam Crnogorac, na is način kao što je
neko Grk ili Jevrejin, i da to nije potrebno objašnjava .
Ipak, ako se nešto stalno propituje, ili negira, onda za to mora postoja
neki ozbiljan razlog, koji traži i ozbiljno objašnjenje.
No, samosvjesni i lucidni odgovori se ne mogu očekiva od lakomislenih i
slavohlepnih intelektualnih autoriteta, bardova, koji su postali podatni nacionalnoj
ideologiji, svejedno, da li kao njeni kreatori ili žrtve. Seriozna svjedočenja nalazimo
samo kod onih savjesnih, ali prkosnih duhova koji su, uprkos teškoćama i osporava-
njima, život usmjerili, ne iz mogućeg u stvarno nego iz nemogućeg u is nito, koje
osnovni impuls neprestalno pokreće da pronalaze put prema zamršenim svojstvima
bitka.
Ja sam, pak, poslije okončanja referendumskog procesa i proglašenja me-
đunarodnog priznanja Crne Gore, smatrao da je moj dugi izlet u sferu sociološkog i
poli kološkog diskursa – srećno – okončan.
No, čovjek jedno snuje a drugo mu se dešava: nije mi bilo suđeno da se
izvučem iz h urovljenih starih rasprava o krvi i tlu, temeljnim i separa s čkim na-
cijama, našim i njihovim vođama, bardovima, junacima i grobovima – u kulu bjelo-
kostnu.
Veliki poljski pjesnik, nobelovac Česlav Miloš, autor znameni h studija, Za-
robljeni um i Druga Evropa, rekao je da poljski pjesnik savlađuje u sebi čitavo naslje-
đe brige za sudbinu zemlje, gurnute između dvije velesile.
U kontekstu zadatka poljskog i crnogorskog pjesnika, utemeljenje brige se
možu mjeri i obrnuto proporcionalno veličini nacije: Poljaka ima oko 50 miliona a
nacionalnih Crnogoraca, na potonjem popisu stanovništva svega 280 hiljada. Briga o
tako malom i ranjivom nacionalnom en tetu, iskovanom u borbi neprestanoj, za goli
opstanak - koji se na popisima stanovništva, zbog pri saka vjekovnog hegemona,
smanjuje svake desete godine - nalikuje strijepnji za sudbinu bližnjeg bića, krvnog ili
duhovnog srodnika koji je životno ugrožen različi m napas ma, prijetnjama, boles -
ma, i zato zah jeva dvostruku pažnju i neprestalni nadzor.
Ipak, nasljeđe brige, naročito idiosinkra čnih pjesnika je često operetno,
umišljeno, infan lno, i ja sam, da bih se nekako uzdržao od javnih nastupa, koji bi u
novim okolnos ma mogli izgleda pretenciozno ili lakomisleno, rela vno dugo zato-
mljivao nespokojstvo i rezignaciju zbog nedostatka elementarne zrelos za pos za-
nje minimalnog društvenog konsenzusa u postreferendumskom vremenu o ključnim
strateškim pitanjima, makar onog dijela kulturne i poli čke elite koja je glasala za
državnu nezavisnost. (Državna nezavisnost je svojevrsni ispit zrelos nacije, koji po-
drazumijeva viši nivo ukupne kulturne i poli čke ar kulacije).
Propuštena je, dakle, jedinstvena istorijska prilika da se na valu pobjed-
ničkog entuzijazma stvori novi, održivi kulturno-poli čki koncept, koji će polako
po snu stare etnonacionalis čke i hegemonis čke doktrine, i konačno doves do
dovršetka modernog kons tuisanja crnogorske nacije, što je ključni uslov za stabilan
demokratski i poli čki razvoj.
Umjesto relaksiranja poli čkih odnosa, shodno vremenskom protoku od
pobjede na demokratskom referendumu i prethodnih ratnih događanja, još uvijek
smo svjedoci posvemašnje neodgovornos u obnašanju javnih poslova u domenu
društvenog i poli čkog života, što je uslovilo histeriju, odnosno tabloidizaciju javnog
mnjenja, koja nam potvrđuje da su u međuvremenu, u tranziciji između socijalizma i
kapitalizma, rela vizovane i one s mukom utemeljene lokalne i univerzalne vrijedno-
s , i pretvorene u arogantnu jednoobraznost, u pro vkulturni nihilizam. Zatrovanost
medijskom propagandom, u kojoj prevladava jezik denunciranja, kleveta i teorija
zavjere, te klanovska zatvorenost i filistarski duh, po skuju na marginu društvenih
zbivanja svaki pokušaj ozbiljnog razmatranja važnih društvenih problema, pogotovo
u sferi kulture i ins tucija civilnog društva, koji nijesu u trenutnoj funkciji poli č-
kih grupacija i krupnog kapitala. Stoga je, i rela vno obaviještenom i inteligentnom
čovjeku, u ovakvom miljeu teško razazna i ono što je, u iole zrelijim društvima,
aksiomatski bjelodano. Uzrok tolike spoznajne i moralne dezorjentacije je u tome
što više nema nijedne društvene vrijednos , ni jednog tradicionalnog ili novostvo-
renog autoriteta, koji ne služi, kao moneta za potkusurivanje, u beskrupuloznoj borbi
za novac, moć i vlast. U takvom ozračju svaka niskost i banalnost se može nekažnjeno
javno zaogrnu moralnom brigom i visokim ciljevima društvenog interesa.
NACIJA IZMEĐU KOLEKTIVNE SLOBODE I KOLEKTIVNE

TLAPNJE
Ništa nije zajamčeno, sve se mora zaradi : ne samo sadašnjost i buduć-
nost, nego i prošlost
Franc Ka a
151
Cjelokupnu istoriju evropske civilizacije obilježavaju dvije težnje, takore-
ći tlapnje: traganje za svojim primordijalnim pretkom i za osvajanjem nepoznatog.
Kako se prostor nepoznatog smanjivao, i mijenjao lice svijeta, tako se zakonomjer-
no uvećavala gordost potonjih generacija zbog njihove superiornos u odnosu na
zablude i neznanja predaka. Ipak, tehnološke revolucije nijesu po snule istorijsku
imaginaciju, čovjekovu potrebu da zamišlja i da slijedi stare mitove, reciklira ih i pri-
lagođava novim normama, kulturi, životnom s lu. Svoju egzistencijalnu nesigurnost,
strah od budućnos , većina još iskazuje kroz vjernost naciji, par ji, sportskom klubu,
crkvi, vjerskoj dogmi, kojima daje viša značenja kroz kolek vne rituale i mit-istoriju.
Bodrijarovski rečeno savremeni čovjek, za razliku od svog srednjevjekovnog pretka
koji se klanjao samo bogu, više od realnos , i od svog uvijek predvidljivog i strogog
boga, voli znakove: Polazak s realnog na znakove otvara se prema širokom polju igre
i neodređenog. U svom mentalnom prtljagu, koji opet psihološki izvire iz nemoći
da se čovjek othrva sa svojim zlim udesom, strahom od budućnos i strahom od
smr , i danas u mnogim domenima, na mjes ma gdje se donose i neke sudbinske
odluke, pods če se inercija, da se stvari koje su kompleksne, raznorodne i sporne,
prvo simplifikuju, onda pretvaraju u jednu dimenziju I, konačno, u novu dogmu koja
idealizuje novi, nametnu poredak stvari. Kad dogme, kao bolesne izrasline, počnu
same od sebe prska , ili su ih prinuđeni hitno hirurški odstrani , onda se urušava
i cijeli sistem mišljenja, nastane uzbuna, haos u organizmu koji ih je hranio. Eto,
na kraju prve dekade 21. stoljeća, kriza globalizma i tržišnog fundamentalizma, iza
koje zjapi ogromna ruševina svjetskog finansijskog poretka, neminovno su doveli u
pitanje i ostale stereo pe iz kojih je stvorena filozofija neoliberalizma. (Slavoj Žižek
tvrdi da je neoliberalizam na početku 21. stoljeća najmanje dvaput umro: prvi put
11. septembra 2001, kao poli čka doktrina, a potom s finansijskom krizom 2008,
kao ekonomska teorija). Slom finansija i ekonomije ponovo je na glavna vrata po-
vra o jedan naizgled retrogradni proces u kojemu država ponovo reguliše i usmje-
rava tržište kapitala. Dakle, kao što se socijalizam morao stubokom mijenja poslije
propas sovjetskog lagera (i još sebe traži u novim istorijskim okolnos ma), tako će
i savremeni kapitalizam mora izvući adekvatne pouke iz aktuelne krize. Krize su
nekad ljekovite, jer traže neortodoksne odgovore, i uzimaju u obzir više faktora koji
determinišu određene fenomene. Sve velike ideologije modernog doba, socijalizam,
liberalizam, nacionalizam, prolazile su kroz razne faze, doživljavale velike uspone i
padove, i velike promjene, ali se nijesu izgubile, kao što neće nesta ni globalizam -
samo će se mora redefinisa - koji je na neki način neminovnost zbog velike među-
zavisnos na sadašnjem stupnju tehnološkog razvoja. Od svih velikih ideologija 19. i
20. stoljeća, savremeni teore čari društva nacionalizam smatraju najretrogradnijim,
iako još uvijek pokazuje vitalnost, moć transformacije, i ponovnog uskrsavanja, i to
na mjes ma gdje je nekad bio ponižen i odbačen. (Profesor Endrju Vinsent, kaže da
postoji problem, s jedne strane, goleme moći nacionalizma u ovom i prethodnom
stoljeću u stvarnoj poli čkoj praksi, i s druge strane, s njegovom uočljivom teorijskom
naivnošću). Neteoretsko ne mora nužno znači iracionalno, tako da nacionalizam
može bi i racionalan i prezentova ideologiju kolek vne slobode kroz koherentni
skup univerzalno primjenjivih vrijednos , ali češće je samo tlapnja koja emanira iz
neprekinute veze sa prošlošću- o nekadašnjoj veličini i sadašnjoj ugroženos . Jedan
i drugi p nacionalizma - racionalni i odbrambeni, kao i iracionalni i agresivni - zbog
jednostavnos svojih poruka koje su s mnogo stras utjelovljene u leksikografiji, isto-
rijskim spisima, poeziji, romanima, igranim i dokumentarnim filmovima, slikarstvu,
spomenicima, takođe i u folkloru, lokalnim ritualima i vjerovanjima - kao svojevrsna
ikonička misterija, duboko su situirani u ljudskoj psihologiji. Stoga je nacionalizam
preživio, uprkos svom velikom krimenu, razarajućim posljedicama Prvog i Drugog
svjetskog rata, mnoštvu lokalnih i regionalnih sukoba širom svijeta koje su proizveli
etnički i rasni atavizmi, i širokim pokre ma demokra zacija koje su nastale na krahu
nacionalis čkih i socijalis čkih diktatura. Riječju, u zemljama Zapadno-hrišćanskog
kruga u posljednjem stoljeću se neprestalno smjenjuju talasi autoritarizma i demo-
kra zacija, iz čijih su se mijena, kao kentauri, stvarali poludemokratski-poluautoritar-
ni režimi. Ovakvi režimi su posebno karakteris čni za pos ašis čka i postkomunis č-
ka društva. U ovim društvima autoritarnost se pravdala nacionalizmom, ali za razliku
od nacis čkih i boljševičkih ideologija čija se sudbina vezivala za sudbinu vođe-idola,
nacionalizam je, dok god ima ozbiljnog neprijatelja, obnovljiv i u nekim slučajevima
može ima i demokratski legi mitet. (Ne)demokratsko biće nacionalizma, u odre-
đenom miljeu, ne zavisi samo od ozbiljnos neprijateljskog nacionalizma, nego i
od poli čko-ideološke profilacije vođstva nacionalnog pokreta. U širem evropskom
iskustvu, nacionalizam je imao makar če ri faze: inicijalnu (1830. – 1880.), u kojoj je
dominirao liberalni nacionalizam; fazu konzerva vnog nacionalizma između 1880.-
1914; treći period između 1920.- 1945, u kojoj se nacionalizam u velikom dijelu stapa
sa nacional-socijaliozmom i fašizmom; i četvrto razdoblje, u kojem su najmarkantniji
nacionalizmi (polu)vojnih diktatura u Grčkoj, Španiji i Portugaliji i novostvorenih dr-
žava nacija, koje su nastale iz komunis čkih federacija, Sovjetskog Saveza i Jugosla-
vije, čiji su recidivi prisutni do današnjih dana. U posljednjoj etapi nacionalizam, kao
uostalom i socijalizam i liberalizam, sve više postaje hibridna ideologija, tražeći nove
saveznike među etnokratskim liberalima i socijalis ma-konver ma.
Posebno su u balkanskom kontekstu, danas i ovdje, za svakog iole razbori-
tog čovjeka, upečatljiva i bolna sjećanja na neposrednu prošlost, s obzirom da su ova
društva, u vremenu koje Han ngton naziva trećim talasom demokra zacije, baš -
nila komunizam, šovinizam i klerofašizam. Posljedice svih balkanskih nacionalizama
su veoma razorne, iako njihova priroda i ciljevi- što se danas uglavnom prenebre-
gava- nijesu bili istovjetni (neki su zaista bili odbrambeni), ali nijedan od njih, osim
djelimično slovenački, nije se preobrazio u neku vrstu građanskog patrio zma, već
su na vrhuncima svojih moći postajali arogantni i netrpjeljivi prema svemu različi-
tom i suparničkom. (Jedino crnogorski nacionalni pokret, nije pokazivao agresivnost
– osim u nekoliko sporadičnih incidenata - jer dosad nije stekao dovoljnu snagu i
samopouzdanje). Postratna balkanska društva, koja su ostala poli čki podijeljena,
ekonomski urušena, civilizacijski dezorjen sana, liče na teške bolesnike koji vape za
pomoć. U ulozi dijagnos čara i terapeuta, konačno - poslije pet regionalnih kriza i
ratova - pojavljuje se Evropska Unija. Stoga, nakon devetnaest godina od nestan-
ka tois čke Jugoslavije i desetak godina poslije završetka ratnih sukoba, u javnom
diskursu, i kod dojučerašnjih zagovornika etničke čistote i narodne sabornos , u re-
toričkom pogledu počinje prevladava osuda nacionalis čke jednostranos i rigid-
nos . Poli ka građanskih prava i mul kulturalnos polako postaje mejnstrim nove
društvene konjukture, jer su briselska i vašingtonska administracija, glavni patroni i
kreditori propalih društava, dale domaći zadatak poli čkoj klasi u regionu da etničke
nacionalizme proglasi glavnom preprekom za proces evroatlanskih integracija.
Neposredna budućnost će pokaza , da li je u pitanju jedna nova povijesna
etapa konačne modernizacije i etabliranja građanskih ins tucija u društvima zapad-
nog Balkana, ili je to samo tak čki predah trenutno poraženih nacionalizama koji pre-
153
uzimaju demokratsku retoriku. jer im je potrebno izvjesno vrijeme da se prilagode
novim uslovima i da pronađu nove saveznike. Ovo, uis nu, nije uvijek jednostavno
razumje , pogotovo na Balkanu, čija je istorija prepuna nacionalnih hegemonizama
i nacionalnih obespravljenos , gdje se preko noći žrtve pretvore u dželate, ali i gdje
dojučerašnji džela postaju mitski heroji s oreolom mučeničke žrtve: u toj empirij-
skoj i ideološkoj konfuziji, tanka je linija između povećane senzibilnos za odbranu
kulturnih i nacionalnih prava i autoritarnog nacionalizma. U Crnoj Gori je ovaj posao
kudikamo teži, jer su nedostatak građanskih tradicija, gubitak državne samostalnos
poslije Prvog svjetskog rata, populacijska malobrojnost, enormna stradanja najvi-
talnijeg dijela stanovništva u dva balkanska i dva svjetska rata, plemensko-ratnička
kultura, velike migracije prema metropolama bivše Jugoslavije, slab privredni razvoj
i kasno stvaranje kulturno-obrazovnih ins tucija, dodatno uzrokovali neizgrađenu
kulturno-ideološku profilisanost, povijesni diskon nuitet i okašnjelost nacionalnog
kons tuisanja.
Savremena civilizacija se u tehnološkom smislu nevjerovatno brzo tran-
sformiše ( masovni mediji, internet, mul nacionalne kompanije, od svijeta su zaista
napravile globalno selo) i izvjesni Evropljanin ili Amerikanac, posredstvom medija
može prije sazna za, recimo, novi pokolj u centru Bagdada nego Bagdađanin koji
živi samo par sto na metara od mjesta događaja. Ali, svejedno, svjedoci smo da
od Baskije, Venecuele, Kube, Gruzije, Pales ne, Kurdistana, Pakistana, Tibeta, ništa
toliko ne ujedinjuje ljude koliko osjećaj nacionalne ugroženos . Danas smo svjedoci
da se pored klasičnih oblika nacionalizma na sceni pojavljuju njegove nove forme
u razornim oblicima terorizma, i da stari nacionalni pokre koji su bili prepoznatlji-
vo sekularni, poput pales nskog, urastanju u religijski fana zam. Nacionalizmi su,
dakle, različi po tome, daju li prednost etničkim, kulturnim, vjerskim, rasnim, eko-
nomskim ili teritorijalnim svojstvima. No, nema nacije bez sjećanja, ni nacionalizma
koji ne propovijeda bogomdanost svoje misije, jer, sjećanje grupa se prenosi i održa-
va, i u velikoj mjeri je zavisno od sposobnos i namjera vladajuće elite da primjenjuje
zakone da uvjeri narod u izuzetnos njegove nacionalne sudbine. Dakle, istorija je
prihvaćena i prilagođena: nekad prigodno zapamćena nekad prigodno zaboravljena,
zavisno od određene konjukture. Ukoliko ne prenosi i ne održava sjećanje nekog
živog grupnog iden teta, istorija je neutralna, znači neupotrebljiva za kulturnu i po-
li čku akciju. Sjećanje ne živi od istorije nego od mit-istorije. Iden tet je sinkre -
zam mit-istorije, savremenos i planova za budućnost. Stoga, nije moguće, kako to
danas sugerišu neki crnogorski intelektualci, zamrznu sporove oko iden teta, jer
se ovo pitanje, pogotovo u malim nacijama koje nijesu dovršile proces modernog
kons tuisanja, sudbinski reflektuje u oblikovanju svih bitnih savremenih sociopo-
li čkih događanja. Znači, iden tet nije moguće zamrznu , jer je živ i promjenljiv, i
naivno je (ili demagoški) misli , da u jednoj podijeljenoj naciji, koja je još uvijek pod
snažnim pri skom izvana od poznatog vjekovnog hegemona, neće ima u caja ko
će, na primjer, koncipira udžbenike istorije i književnos , ili vodi resore kulture i
obrazovanja, te pravce spoljne poli ke.
Zamjene teza, površnost i neshvatljivi stepen neznanja o nacionalnom pita-
nju, među domaćom poli čkom elitom, kao i u akademskoj zajednici, sugerišu nam
da se podsje mo nekoliko osnovnih aksioma vezanih za ovu tema ku. Odnos nacije i
države, u posljednjih dvjesta godina u Evropi - osim u slučaju nekoliko nedržavotvor-
nih jezičkih i kulturnih en teta u Španiji, Francuskoj i Velikoj Britaniji - sudbinski je
uslovljen i determinisan; kada su u pitanju en te male i srednje veličine uglavnom
je nacija stvarala državu, i tek u nekoliko slučajeva - Austrija, Švajcarska ili Make-
donija - država stvara naciju. U 19. vijeku nacionalni pokre su obično nastajali na
univerzite ma, prije svega na katedrama književnos i filozofije, i sve nacije koje su
u 19. vijeku imale univerzitete najkasnije su u narednom stoljeću stabilizovale iden-
tet i državno se osamostalile. U ovom kontekstu kada su u pitanju države-nacije
nastale iz raspada Jugoslavije riječ je o takozvanim okasnjelim nacijama: većina je
prvi put dobila državnu suverenost u posljednjoj deceniji 20. vijeka, dok je Srbija
koja je imala državotvorno iskustvo u drugoj polovini 19. i početkom 20. stoljeća, za
razliku od drugih evropskih pijemontskih nacija, koje su egzis rale u višenacionalnim
federacijama, kao što su recimo, bili ruska ili češka, takođe pokazala mnoge osobine
predmodernih društava, pokušavajući na kraju 20. stoljeća, svoje nacionalne intere-
se rješava nasiljem i ratom.
Ipak, od svih balkanskih postkomunis čkih država, najneobičnija je priča o
onoj najmanjoj: Crna Gora ima najdužu državnu tradiciju, ali i najkontroverzniji pro-
ces nacionalnog kons tuisanja. Ova činjenica umnogome korespondira s m što je
od svih republika Titove Jugoslavije, Crna Gora najkasnije dobila univerzitet, akade-
miju nauka i umjetnos , dnevne novine, televiziju i nacionalnu ma cu kao svojevrsni
kulturni pokret. Naime, kasno stvaranje univerziteta i akademije nauka uzrokovali su
da upravo ove dvije ključne obrazovne, kulturne i naučne ins tucije prilikom raspa-
da bivše Jugoslavije budu glavni nosioci ideja natražnjaštva, etničkog nacionalizma,
po ranja crnogorske samosvojnos . S druge strane, poli čki proces državnog osa-
mostaljenja nije imao kon nuitet, bio je s hijan i išao je ispred opšteg nacionalnog
sazrijevanja Crne Gore. Ovo najzornije pokazuju činjenice da, i trinaest godina pošto
su poli čke snage koje su u okviru dvočlane federacije zastupale veću samostalnost
Crne Gore postale vladajuće, i više od če ri godine od proglašenja državne nezavi-
snos , još nije u potrebnoj mjeri stvoren stabilni i održivi kulturni i nacionalni iden-
tet Crnogoraca, koji su državotvorni narod, u dubljem istorijskom pogledu. Najma-
nje dvije stvari ovo nepobitno potvrđuju: prema anketama javnog mnjenja, Srpska
pravoslavna crkva, koja je posljednji istorijski recidiv Podgoričke skupš ne, odnosno
državnog za ranja Crne Gore, najpopularnija je ins tucija u zemlji, a između dva
popisa stanovništva od 1991. do 2003, u ukupnom zbiru građana, broj nacionalnih
Crnogoraca se smanjio sa 62 na 43 posto, dakle, za 19 posto. Stari, ali i recentni veli-
kosrpski nacionalizam, koji je u svojoj moćnoj ins tucionalnoj, kulturnoj i propagan-
dnoj lepezi, nekad javan i brutalan, nekad mimikrijski i sofis ciran, glavni je uzročnik
okašnjelog i kontroverznog kons tuisanja modernog crnogorskog nacionaliteta. Ali,
da bi sjutra mogli da pravi odgovori na nametnute probleme, potrebno je da samo-
kri čki sagledamo zašto suverenis nijesu bolje iskoris li povoljna poli čka kretanja
u posljednjoj deceniji? Da li se značajan dio krivice zbog sadašnjeg nezavidnog stanja
i statusa Crnogorske pravoslavne crkve, Dukljanske akademije nauka i umjetnos ,
umjetničkih strukovnih udruženja, kao i potpune nepripremljenos i nesnalaženja
u procesu jezičke reforme i kodifikacije, može adresira i na protagoniste borbe za
nacionalnu emancipaciju?
Neuspjeh reforme ins tucija i reinterpretacija iden teta su kauzalno pove-
zani s skromnim i nekonzistentnim razvojem poli čke misli u Crnoj Gori. Nijesu bile
konfuzne samo crnogorske projekcije panslavizma, srpstva i jugoslovenstva, nego su
i svi koncep crnogorske nacionalne odjelitos - od crnogorstva kao životnog načela,
Jovana Pavlovića, crnogorstva kao soli srpstva, Sekule Drljevića, Crnogoraca koji su
etnogenetski Crveni Hrva , Savića Markovića, crnogorstva kao grane srpskog korpu-
155
sa koji se kroz oslobodilačku borbu nacionalno profilisao, Milovana Đilasa, autohtone
slovenske etnogeneza Crnogoraca, grupe profesora i pjesnika sedamdese h godina
20. vijeka, koja će dvadeset godina kasnije bi prepoznata kao takozvano dukljanstvo
- ostali kratkog daha, bez dovoljnog intelektualnog u caja i ozbiljne poli čke snage.
Stoga, manje-više je razumljivo što početkom devedese h godina prošlog stoljeća
kad su se stvarale nove države-nacije, nije bilo stasalo poli čko vođstvo i intelektu-
alna elita koja će precizno i sveobuhvatno sagleda ključne uzroke koji onemoguća-
vaju dovršetak procesa nacionalne i društvene modernizacije, i izgradi koherentnu
i održivu doktrinu komponovanu od specifičnih tradicijskih i savremenih vrijednos ,
po kojima se Crnogorci međusobno prepoznaju, i po kojima su ih izvanjci razlikovali
od ostalih južnoslovenskih en teta.
Glavni problem je, dakle, prevashodno koncepcijsko-ideološke prirode: ni-
jesu pronađeni efikasni odgovori na staru erdeljanovićevsko-cvijićevsko-belićevsku
školu koja je gotovo cijelo stoljeće bila ugrađena u sve pore crnogorskog duhovnog,
kulturnog, obrazovnog i poli čkog bića. Toj veoma strukturiranoj i sveobuhvatnoj
nacionalnoj ideologiji trebalo je suprostavi takođe cjelovitu doktrinu - opšte je
mjesto, dvije nacije dvije doktrine - krea vno osmišljenu na osnovama auten čnih
tradicijskih, sociopsiholoških, etnoloških, e čkih posebnos koje su stvarane u više-
vjekovnom trajanju državne samostalnos . Među m, neki crnogorski nacionalis ,
promovisali su, za većinu savremenika nepoznate srednjevjekovne ličnos i pripo-
vijes - kojih nema u narodnom pamćenju, ni u djelima Petra I, Njegoša, Bogišića,
Marka Miljanova, kralja Nikole - kao osnov za novu nacionalnu ideologiju. (Ovakve
mitotvoračke tlapnje, kao svojevrsni dar je prihva la velikosrpska propaganda ma-
nipulišući da se tobož dukljanstvo, ne odriče samo crnogorskog srpstva nego i da
negira slovensko porijeklo današnjih Crnogoraca, što je umnogome doprinijelo da
skoro trećina stanovnika pravoslavne vjere nominalno promijeni nacionalnost). Pro-
tagonis dukljanstva su ignorisali aksiom - nacija je poli čki narod: plemena i etnosi
su krvne zajednice - koji je u sredinama sa izvjesnom humanis čkom i građanskom
tradicijom opšte mjesto za nastavnike istorije i sociologije u srednjoj školi. Sociološke
i kulturološke škole nacije sugerišu da su svi evropski nacionalni preporodi poslije
Francuske revolucije, kons tusani na osmišljenim i krea vno sublimiranim duhov-
nim i simboličkim toposima, te sistemu ideja i specifičnim slikama svijeta s kojima
se može iden fikova većina postojeće, a ne zamišljene poli čke i kulturne zajed-
nice. Veberovsko poimanje u litaris čkog tumačenja kauzaliteta društvenih akcija i
shvaćanja evolucionizma, naciju definiše kao zajednicu stvorenu od više heterogenih
tradicija istorijskog razvoja i društvenih oblika. S druge strane, etnogenetske i rasi-
s čke škole nacije - u razumijevanju tradicije i savremenos - negiraju svaku etničku
i kulturnu dvostrukost i heterogenost koja je mogla presudno u ca u oblikovanju
savremenog iden teta. U u litarnom smislu etnogenetska škola, u ograničenim isto-
rijskim ciklusima, u mnogoljudnim etničkim skupinama ili u manjim zajednicama,
koje su pod izvanjskim pri skom kulturne i vjerske asimilacije, po pravilu uz pomoć
domicilnog klera, do fana zma gradile sliku o svojoj potpunoj istorijskoj i duhovnoj
čisto i samobitnos , mogla je ima i pozi vne rezultate u stabilizovanju nacional-
nog iden teta. (Sje mo se značaja takozvanog keltskog preporoda za emancipaciju
irskog nacionalnog i državotvornog pokreta). No, crnogorska nacionalna doktrina,
da bi bila učinkovita, s obzirom na proces srbizacije Crnogoraca u drugoj polovini 19.
i u 20. vijeku, i na to da su Crnogorci i Srbi istog vjerozakona, i da se u lingvis čkom
smislu - zajedno s Hrva ma i Bošnjacima - služe is m jezikom, treba se zasniva na
kulturološkoj a ne na etnogenetskoj školi. Upravo zbog istovjetne religije s nacijom
iz koje se tradicionalno produkuje hegemonizam, crnogorskoj nacionalnoj doktrini
je bliži ukrajinski nego irski model izgradnje nacionalne samobitnos . (U odnosu na
srpski hegemonizam glavna odbrana hrvatske i bošnjačke nacionalne posebnos bila
je odjelite religije, a kod Slovenaca i Makedonaca različi jezici).
S druge strane, primjer Slovenije, koja u svojoj istoriji, do zasijedanja Avno-
ja 1943, nikada nije imala nikakav oblik državne suverenos , još jednom svjedoči da
su kulturni i obrazovni razvoj presudniji za formiranje i postojanost nacionalne svije-
s od državotvorne tradicije. Neuporedivo su trajniji i upečatljiviji trag u prenošenju,
formiranju i održavanju grupnog sjećanja učinila djela Trubara, Prešerna, Cankara,
djelatnika oko Ma ce slovenske, nego sve velike crnogorske bitke za oslobođenje
kojima su se divili veliki evropski pjesnici i državnici, Puškin, Malarme, Volter, lord
Gledston, Garibaldi… Sigurno bi i ukupna sudbina Crne Gore u 20. vijeku, dakle i njen
kulturni i poli čki razvitak, bili nešto drugačiji, da je kralj Nikola krajem 19. vijeka
formirao visoke škole na Ce nju. Da se sa stvaranjem Univerziteta krenulo odmah
poslije Drugog svjetskog rata, kao što je bio slučaj u Skoplju i Sarajevu, intelektualna
razina i krea vni potencijali naše elite bili bi neuporedivo ozbiljniji.
Istorijski, tačnije civilizacijski zaostaci, ne mogu se nikakvom tehnikom i pri-
nudom previše ubrza i potpuno prevlada , ali preciznom i kompetentnom evalua-
cijom svih ključnih koncepcijskih i kadrovskih manjkavos moguće je umanji štetu,
i odredi vjerodostojnu obrazovnu i kulturna strategiju, te plan kadrovske obnove i
usavršavanja mladih specijalista u deficitarnim humanis čkim oblas ma. Samo je
na taj način moguće promijeni društvene paradigme, i promišljeno se, i postepe-
no priključiva modernim stremljenjima evropske civilizacije. Ideje nekih ovdašnjih
odličnika o tome kako se s periferije, takoreći preko noći, može dospje u sâm cen-
tar svjetske društvene i naučne avangarde, osoben je po svojoj bizarnos . Lakoću
kojom provincijalna umišljenost i neozbiljnost promovišu zvučne emancipatorske
ideje vuče korijene iz starih agonalnih fantazija crnogorskih seljaka-ratnika. (Sena-
tor Stefan Perkov, kaže: Za ove kolibe znaju svih sedam carevina). U savremenom
kontekstu, pretencioznost u projek ma ekološke države, nove razvojne filozofije, cr-
nogorske ekonomske škole, mikro države, engleskog kao službenog jezika, doima se
više crnohumorno i karikaturalno, nego kao iole promišljeni i u realnos utemeljeni
koncep .
Ipak, u koloritnoj pale ovdašnjih pseudointelektualnih drskos i lakou-
mnos počasno mjesto će zauze Crnogorska akademija nauka i umjetnos sa pro-
jektom, Crna Gora u 21. stoljeću- u eri kompe vnos . Ovako zahtjevan strateški
projekat sa milionskim budžetom preduzeli su vremešni djelatnici čije su stručne i
naučne reference, izuzev dvojice ili trojice akademika, anahronizam i za proteklo,
20. stoljeće. No, i kad bi iza ovakvog projekta stajala Vlada Sjedinjenih Američkih
Država, i kad bi na njemu radili sve sami nobelovci, prak čna i naučna svrha tako ši-
roko mul disciplinarno koncipiranih ogleda, koji se bavi predviđanjem razvoja u tako
dugom vremenskom periodu bila bi krajnje problema čna, jer sve što smo naučili iz
istorije civilizacije sugeriše na mnogostrukost i povezanost nepredvidljivih faktora
koji presudno u ču, kako na budućnost jedne zajednice, tako i ukupnog čovječan-
stva. (Sje mo se koliko su u prošlos , u svojim predviđanjima, promašili i najlucidniji
duhovi čovječanstva, ili kako je referentne anali čke ustanove velikih Zapadnih sila
zatekao brzi pad sovjetske imperije). Ovakve provincijalne opsjene, bahatos i mani-
pulacije, ipak će pomoći nekome, ko se bude s izvjesne vremenske distance, stručno
157
i skrupulozno bavio našim ljudima i krajevima, da rela vno jednostavno, bez velikih
kompara vnih analiza, upotpuni sliku poraznog stanja ovovremenih elitnih nacional-
nih ins tucija, i ukupnog stanja duha u takozvanoj akademskoj zajednici. Za analizu
javne percepcije u duhovno-kulturnom domenu, i posebno stanja u elitnim nacio-
nalnim ins tucijama bila bi potrebna posebna studija. Ovom prilikom tre raćemo
- u samo nekoliko teza - tri ins tucije, koje su u svakoj modernoj zemlji paradigma
nacionalnog duha.
Od samog zametka An birokratske revolucije, Filozofski fakultet u Nikši-
ću bio je glavni bas on klerikalizma, an evropejstva i negiranja svakog oblika crno-
gorskog subjek viteta. O niskom stručnom nivou predavača na katedrama filozofije
i književnos možda najbolje svjedoči podatak da se na prs ma jedne ruke mogu
izbroji njihovi bivši studen koji su napravili neku iole zapaženiju naučnu ili stvara-
lačku karijeru. Nega vna selekcija predavačkog kadra i anahroni studijski programi
presudno u ču na intelektualni profil studenata ovog fakulteta, kao i na njihovu pro-
fesionalnu mo vaciju. Svake se godine s ovih studija regrutuju predavači za osnovne
i srednje škole, što je umnogome uslovilo da obrazovni kadar spada u najkonzer-
va vnije esnafe, jednog inače konzerva vnog društva. Jedina is nska reforma na
Filozofskom fakultetu dogodila se na katedri istorije - zahvaljujući umješnos i tru-
du profesora Šerba Rastodera i Živka Andrijaševića, koji su temeljito modernizovali
studijske programe i u nastavu uključili mlađe predavače, lišene predrasuda stare
istorijske škole.
Crnogorska akademija nauka i umjetnos , zbog promjene poli čkih okol-
nos , više nije javni zagovornik velikosrpskih koncepcija. Posljednjih godina, možda
zbog straha od gubitka sinekura, veoma rijetko ćete ču iz usta akademika CANU da
otvoreno negiraju crnogorsku nacionalnu posebnost. Čini se da je stvoren svojevrsni
konsenzus između većinskih (pro)srpskih i manjinskih (pro)crnogorskih akademika
da se u programima ove reprezenta vne ins tucije ne tre raju polemička iden -
tetska pitanja. Zato na tribinama CANU akademici nadugo i naširoko razglabaju o
vodostaju rijeka, flori i fauni, rijetkim p cama, kompete vnos , itd., ali, ne i temama
koja su prioritetna u radu svake nacionalne akademije. S obzirom na aktuelne pro-
bleme crnogorskog društva CANU ne bi trebala ima prečega posla od organizovanja
simpozijuma, tematskih rasprava o nacionalnoj kulturi, s posebnim osvrtom na kon-
troverzne interpretacije iden tetskih pitanja nacionalne književnos , istorije, jezika,
autokefalne crkve. Tim prije, što od sredine osamdese h godina prošlog stoljeća,
od vremena Slobodana Miloševića do danas, nije organizovan nijedan simpozijum,
okrugli sto, temat, koji bi tre rao neku književnu, sociološku ili istorijsku temu, s as-
pekta afirmisanja crnogorske nacionalne samobitnos . Da bi se sačuvao nacionalno-
poli čki status quo i danas se budno pazi da se u članstvo Akademije ne primi, na pri-
mjer, neki pisac ili istoričar, koji bi mogao stavi na dnevni red probleme, zbog kojih
se, po definiciji, i osnivaju akademije. Zato je u okviru narečenog projekta, Crna Gora
u 21. stoljeću - u eri kompe vnos , potprojekat o kulturi, umjesto uobičajenog na-
ziva Crnogorska kultura ili makar u geni vu, Kultura Crne Gore, naslovljen Kulturno
okruženje (sic!). (Pojam okruženje je višeznačan: u vojnoj terminologiji znači opkoli
nekoga, u izrazima pažnje, stvori izvjesnu atmosferu, zahva , obuze , ili naći se u
nekoj grupi, u kontekstu zadate teme može ima samo geografsko značenje- živje u
određenoj sredini, okolini.) Dakle, Akademija je u svom projektnom zadatku, u naslo-
vu, lišila nacionalnu kulturu svakog subjek viteta. Još jedna stvar svjedoči na kojem
je stupnju prioriteta kultura, u projektu koji pledira da dadne kompetentne odgovore
u svim oblas ma društvene problema ke: voditelj potprojekta o kulturi je profesor
scenskog govora, koji je u CANU primljen na osnovu jedne knjige putopisa! Ali, poj-
movna i terminološka zbrka nije samo odraz neznanja i nekompetencija, nego prije
svega određenog ideološko-poli čkog stava. U skladu sa sadašnjom anacionalnom,
tačnije an nacionalnom (an crnogorskom) koncepcijom i kriterijumima forsiranja
osrednjos , koji se ogleda u prijemu novih članova u CANU, svi značajni crnogorski
pisci, osim jednog, koji je ušao u desetu deceniju života, izvan su ove akademije. (Da
je nekim slučajem Gabrijel Garsija Markes nacionalno Crnogorac, onoliko koliko je
Kolumbijac, teško da bi prošao i prvi krug izbora u CANU). Po još jednoj stvari, ne
samo u crnogorskom kontekstu, ova ins tucija predstavlja kuriozitet: od svih dopi-
snih i redovnih članova u Akademiji nema nijedan katolik ili musliman. Sapien sat.
Srpska pravoslavna crkva je etnofile s čka, to jest, više je hrišćanska u ri-
tualnom nego u jevanđeoskom pogledu. Njen glavni duhovni agens nije hrišćanstvo
nego svetosavlje, dakle, nije ekumenizam nego nacionalizam. Najugledniji teolog i
klirik SPC-a, vladika Nikolaj Velimirović, izjavio je 1935. godine, da se Adolf Hitler
ugledao na nacionalizam Svetoga Save. Srpski nacionalizam 20. vijeka temelji se na
tri stuba: na Srpsku pravoslavnu crkvu, Srpsku akademiju nauka i umetnos i Srpsku
vojsku. U tom kontekstu, SPC je imala nemjerljivu ulogu u buđenju srpskog naciona-
lizma, i u propagandnoj pripremi agresivnih ratova s kraja prošlog stoljeća. Poslije
vojnih i poli čkih poraza u posljednjim ratovima, SPC je ostala posljednja pansrpska
ins tucija čije se ingerencije protežu i izvan državnih granica Srbije. Državno-prav-
no kons tuisanje avnojevske Jugoslavije, i povratak crnogorske državne suverenos
2006. obesnažili su sve posljedice nasilnog prisajedinjenja Crne Gore Srbiji 1918,
osim nekanonskog pripajanja Pravoslavne crkve u Crnoj Gori Beogradskoj patrijarši-
ji. Danas je SPC u Crnoj Gori daleko najbrojnija, ideološki najkoherentnija i poli čki
najak vnija nevladina ins tucija - broj njenih svještenika je bezmalo jednak brojnom
stanju ak vnih pripadnika crnogorske vojske - i ona je poslije referenduma, s obzi-
rom na demon ranje saveznih ustanova ostala jedini stožer oko kojega se okupljaju
poli čke stranke, kulturna društva, nevladine organizacije srpske provinijencije. Tako
da je Ce njski manas r, iz kojega su mitropoli upravljali, ne samo duhovnom nego
i svjetovnom vlašću u Crnoj Gori, i u kojemu su moš najvećeg crnogorskog državo-
tvorca, Svetog Petra Ce njskog, postao glavno središte iz kojega se permanentno
smišlja destrukcija crnogorskih nacionalnih i državnih interesa. Posebno je zanimljivo
da srpska crkva, kolikogod je u periodima razrastanja srpskog etničkog nacionalizma
bila moćan faktor, u vremenima koja joj nijesu bila sklona - u doba turske vladavine, i
u periodu toizma - kad više nije bila mlađi brat vlastodržaca, skrušeno je slijedila je-
vanđeosko načelo caru carevo bogu božje. Sadašnja ratobornost SPC-a u nezavisnoj
Crnoj Gori ne temelji se na nekim novim moralnim načelima, nego na pretpostavci
da je obnovljena država slaba, da je njen sadašnji status privremen, te da će se kroz
propagiranje svetosavlja stvori situacija da poli čka ideja ujedinjenog srpstva po-
novo postane većinska u Crnoj Gori.
Glavni uzroci nacionalne podijeljenosti

U malim nacijama, pogotovo, u periodima njihovog kons tuisanja i stva-
ranja državne nezavisnos kroz suparništvo ili neprijateljstvo sa susjednom moćni-
jom državom-nacijom, često se ukazuje potreba -kao izraz homogenos i potvrđene
samobitnos - za kolek vnim pater familiasom, takozvanim ocem nacije ili ocem
159
domovine. U pravilu to je vrhovni duhovni ili poli čki autoritet (samo u nekoliko
istorijskih slučajeva nacija je mogla u jednoj osobi sinkre zova najviše poli čke i
intelektualne domete). No, nijedan autoritet nije lišen osporavanja, pa i rivalstva:
među hrvatskim nacionalis ma nema saglasnos , je li otac domovine Ante Starčević
ili Franjo Tuđman; pri kraju prošlog stoljeća harizma Slobodana Miloševića i Dobrice
Ćosića umnogome je umanjila značenje korifeja klasičnog srpskog nacionalizma, Ilije
Garašanina i Nikole Pašića. Polemike oko nacionalnog vrhovnika su nešto še ukoliko
se mit oca nacije više ne upotrebljava u aktuelne poli čke sukobe. Najnesporniji su
mitovi što se ispredaju oko nacionalnih odličnika - utemeljitelja jezičke kodifikacije
ili nacionalnog preporoda - koji su odlučujuće doprinijeli profilisanju kulturnog iden-
teta, ali nijesu bili poli čki ak vni ili su, pak, bili marginalci u borbi za moć i u caj.
Ako je nacija, kako to kaže Benedikt Anderson, zamišljena zajednica, storija o naciji,
kao i svaka druga pripovijest, ima svoju fabulu, formu i unekoliko originalnu pred-
stavu sopstvenog bića. Ima, dakako, i hijerarhiju svojih nacionalnih junaka: odmah
uz koljeno oslobodilaca-vrhovnika su jezički reformatori, nosioci kulturnog prepo-
roda, nacionalni bardovi. Crna Gora je u 20. stoljeću imala samo jednog darovitog
poli čkog mislioca, koji je bio dorastao za ulogu kakvu su, na primjer, u makedon-
skom i bošnjačkom slučaju imali Blaže Koneski i Adil Zulfikarpašić. Riječ je, dakako,
o Milovanu Đilasu, koji je pedese h godina prošlog vijeka napravio dvostruko kon-
ver tstvo, ideološko i nacionalno. Nije nam poznato, s obzirom da se istovremeno
odrekao komunizma i crnogorske nacije, jesu li u pitanju bili spoznajni ili egzisten-
cijalni razlozi, jer je nesumnjivo da bi bez deklara vnog obraćanja u srpstvo njegov
disidentski položaj bio još teži i opasniji. (Drugom velikom režimskom otpadniku,
Radovanu Zogoviću, bili bi oprošteni agitpropovska rigidnost i rusofilstvo - kao što
je uostalom i njegovim poslijeranim istomišljenicima, Antoniju Isakoviću ili Tanasiju
Mladenoviću - da se odrekao svog nacionalnog crnogorstva, i ne bi ostao trajno ana-
temisan, i kao pjesnik ignorisan). Ipak, Đilasa je do kraja života mučilo pitanje dvo-
strukog iden teta, o čemu je svjedočio predsjednik crnogorskog PEN kluba, profesor
Pavle Mijović. Predsjednik PEN-a, koji je s Đilasom svojevremeno radio u AGITPROP-
u, kaže da ga je godinu prije smr pozvao pisac Besudne zemlje, i rekao mu: Učlani
me u PEN, ja sam crnogorski pisac. Milovan Đilas je bio svestrano darovit čovjek, kao
poli čki mislilac, književni esejista, agitpropovac, organizator gerilskog pokreta: no,
značajni nacionalni stratezi nijesu nužno i veliki intelektualci, jer ideologija je, kao i
umjetnost, eklek čna - sastavljena od mnoštva znanja, poluznanja, fantazama, is na
i obmana. Uvjerljivost neke nacionalne ideologije često ne korespondira s velikim
duhovnim pregnućima, već se temelji na jednostavnim predodžbama koje duboko
zadiru u sferu emocionalnog i iracionalnog, ali su dovoljno proračunate da pretpo-
stavljaju sopstvena ograničenja, te vremenske i prostorne kontekste. Dakle, u pitanju
je specifična sposobnost preciznog sagledavanja glavnih istorijskih tokova i trezveno
razumijevanje sopstvenog nacionalnog bića i savremenih poli čkih silnica. Da za do-
raslost velikim nacionalnim zadacima nije nužna erudicija, pa čak ni posebna specija-
lis čka znanja, pokazuje i to da, recimo, Vuk Karadžić, nije formalno imao ni osnovno
obrazovanje, da je Blaže Koneski po vokaciji bio književnik a ne lingvista, ili da je
tvorac modernog bošnjaštva, Adil Zulfikarpašić, bio biznismen i neuspjeli poli čar.
Među postjugoslovenskim poli čkim liderima samo je Franjo Tuđman
imao respektabilna znanja o nacionalnom pitanju, i pritom bio strastveni naciona-
lista. Ostale poli čke vođe - izuzev Alije Izetbegovića koji je bio islamski fideista -
uglavnom su bili tehnokrate, oportunis , makijavelis , koji su manipulisali masov-
nim nacionalnim frustracijama. Ipak, za neutralne istoričare i sociologe koji se budu
bavili kompleksnim uzrocima raspada Jugoslavije i stvaranja novih država, jedna od
najzanimljivijih priča tog drama čnog vremena biće poli čka biografija Mila Đuka-
novića. Kroz njegove poli čke mijene, od Titovog omladinca, Miloševićevog sljedbe-
nika, vođe nacionalnog pokreta, do državotvorca i neprikosnovenog poli čkog lide-
ra, u dobroj mjeri se mogu očitova društvene i poli čke promjene i kontroverze, u
posljednjih dvadeset godina u Crnoj Gori. (Nije pretjerano kaza da je između 1996.
i 2006, od Đukanovićeve poli čke sudbine zavisila sudbina pokreta za nacionalnu
emancipaciju). Iz samo dvije činjenice u Đukanovićevoj poli čkoj biografiji - na velika
vrata ušao je u poli ku na valu velikosrpskog nacionalizma, a crnogorskim interesima
se okrenuo poslije izbora 1996. na kojima su stranke koje su izvorno zastupale neza-
visnost doživjele fijasko - može se osvijetli ne samo njegov poli čki habitus, nego i
mnogi uzroci sadašnjih problema pocijepane nacije. (U prvom momentu, odvajanje
većeg dijela vladajuće par je u Crnoj Gori, 1997. godine, od srpskog nacionalizma,
kod većine čelnika Demokratske par je socijalista nije bilo mo visano dubljim ideo-
loškim ili nacionalnim razlozima, već željom da se otrgnu iz zagrljaja dedinjskog sa-
trapa, koji je vodio suicidnu poli ku sukoba sa velikim Zapadnim silama). Đukanović
je po struci ekonomista, a po vokaciji poli čar, i on je nacionalnom pitanju pristupao
jednako racionalno kao i svakom drugom segmentu poli ke, koji relevantno u če na
javno mnjenje i može posta pogodno tlo za masovnu mobilizaciju i manipulaciju.
Ovom pitanju, koje, ipak, traži izvjesnu posvećenost u studiranju i dobre učitelje - po-
što sâm nije imao dublje mo vacije, a ni u svom okruženju saradnike specijaliste koji
razumiju kompleksnost i kauzalnu povezanost iden teta sa osnovnim pretpostav-
kama za dugoročno stabilizovanje društvenih i poli čkih prilika – pristupao je više u
dnevnopoli čkom nego u strateškom smislu.
No, Đukanović je kao poli čar fleksibilne inteligencije, i izraženog ins kta
za samoodržanje, pokazao izuzetni tak čki talenat da upotrijebi sve što mu je išlo
u prilog: međusobne sukobe u vrhu srpskog režima, nacionalliste iz Miloševićeve
opozicije, ljude povezane s kriminalnim i obavještajnim podzemljem. Njegov hlad-
ni pragma zam lišen ideološkog ili nacionalnog naboja, dugo je vremena presudno
doprinosio da ne napravi nijednu grešku u neravnopravnom duelu sa pro vnicima
koji su još kontrolisali moćnu ubilačku mašineriju. Posebna iskušenja je Crna Gora
prebrodila u vrijeme oružane intervencije NATO alijanse, kad se u Crnoj Gori preko
nišana gledalo nekoliko dese na hiljada vojnika pod komandom Beograda i policaja-
ca koji su iskazivali lojalnost Vladi u Podgorici. Is na, Milošević nikada nije donio od-
luku da oružjem interveniše u Crnoj Gori, ali frustriranost i želja za osvetom znatnog
dijela njegovih pristalica, kao i crnogorskih poli čara u Beogradu na čelu s dvojicom
Bulatovića, Pavlom i Momirom, prije la je da svakog časa bukne građanski rat, koji
bi otvorio teške, ne samo za ovu nego i za sljedeće generacije, nezalječive rane, čak
teže i od onih koje su posljedica razaranja Bosne i Hercegovine. Uz to, Đukanoviće-
vo neprestalno is canje mul nacionalnog sklada i neiskazivanje agresivnos crno-
gorskog nacionalizma imali su dobar prijem u javnom mnjenju regiona, tako da su
u cajni intelektualci iz okruženja, kao i djelovi administracija velikih sila koje su se
bavile Balkanom, počeli gleda sa simpa jama na pokret za nezavisnost, koji je prvi
put imao realnu državotvornu snagu.
Dakle, u prvoj fazi otklona od beogradskog hegemonizma meka ideološka
retorika se uglavnom zasnivala na ekonomskim i demokratskim razlozima, ali poslije
potpisivanja Beogradskog sporazuma, ideološki diskurs se morao više usmjeri na
161
mobilizaciju i nacionalno jedinstvo većinske populacije. Proces stvaranja ili obnav-
ljanja samostalne države uvijek je skopčan s nekom vrstom narodnog preporoda.
Svaka takozvana nacionalna renesansa se temelji na dva postulata: u odvajanju od
prethodnog nacionalnog koncepta i, drugo, da novim ili reinterpre ranim simbolima
i ritualima iskažu moć da ujedine i naglase zajedništvo većinske populacije. Taj osje-
ćaj zajedništva i ponosa zbog pripadnos naciji može se nametnu samo na teme-
lju iskustva zajedničke tradicije i projekta za budućnost. Stoga, ideolozi nacionalnog
preporoda is ču samo one simbole i rituale - zastave, himne, parade, bitke, dinas je,
junake, narodnu nošnju, dane državnos , proslave velikih bitaka, vjerske slave - koji
mogu ujedini pripadnike nacije. Prema Benediktu Andersonu nacija se stalno kreće
kroz istoriju, to jest ona je istovremenost prošlos i budućnos u odmah dostupnoj
sadašnjos . S obzirom da Đukanović nije imao dovoljno znanja i iskustva u konci-
piranju kulturne i nacionalne strategije iz koje bi emanirala homogena zajednica s
osjećajem zajedničke sudbine tražio je pomoć, i pritom je h o po svaku cijenu zadr-
ža već stvorenu lojalnost manjinskih naroda u zajednički front pro v beogradskog
hegemonizma. pa je ovaj zadatak prepus o intelektualcima-independis ma, koji su
mu se priključili poslije 1997. godine. (Naime, veliki broj bivših članova Liberalnog
saveza se priključio Đukanoviću, jer su shva li da Slavka Perovića interesuje ideja
nezavisnos samo ukoliko je on neprikosnoveni lider. Nakon što je Perović na razne
načine opstruirao saradnju s Đukanovićem, predsjedniku Vlade je gurnuo u naručje i
one intelektualce koji su lideru liberala dugo iskazivali besprimjernu lojalnost). Tako
je Đukanović podržao osnivanje Dukljanske akademije nauka i umjetnos , Crnogor-
skog književnog lista, i dao poli čku i materijalnu potporu Ma ci crnogorskoj, PEN
centru, Crnogorskom društvu nezavisnih književnika, koji su prije raskola u vladajućoj
stranci bili potpuno marginalizovani, pa i demonizovani od strane državne propagan-
de. Među m, intelektualni protagonis okasnjelog crnogorskog preporoda napravili
su bezbroj grješaka, koje su posljedica anahronog poimanja nacije, ignorisanja oči-
glednih regionalnih razlika između Stare Crne Gore, Brda, Primorja, i sjevernih kraje-
va koji su tek 1912. ušli u sastav crnogorske države. Pokušaj radikalnog prevrednova-
nja i preoblikovanja duhovno-kulturnih toposa nacionalnog iden teta stvaranog na
srpskoj duhovnoj podlozi u velikoj mjeri nije uspio, jer nije bio promišljen i cjelovit,
nije imao dovoljnu poli čku podršku, i nije u potrebnoj mjeri respektovao snažne
zasade epske usmene kulture i Njegoševog crnogorskog srpstva, koji su u 20. vijeku,
u glavnim elemen ma, kroz razuđeni nacionalni program, ostali stabilni i nepromje-
njivi, bez obzira na velike ideološke i poli čke mijene ex jugoslovenskih društava u
prošlom vijeku. Dakle, u suš nskom smislu, u sve tri Jugoslavije, bez obzira na to što
je poslije 1945. nominalno priznata crnogorska nacionalnost, vjekovne „specifičnos
crnogorskog individualiteta”, suš nski su tre rane kao lokalne vrijednos u kontek-
stu univerzalnog srpskog kulturnog korpusa.
Stoga, i površno poznavanje savremene Crne Gore, sa svim njenim razli-
kama i diskon nuite ma, sugerisaće da koncepciju hiljadugodišnjeg istorijskog, du-
hovnog i kulturnog kon nuiteta, bez primjesa srpstva i jugoslovenstva, u najboljem
slučaju, u predvidljivoj budućnos , neće podrža ni polovina pravoslavnih Crnogora-
ca. No, nesrazmjernost između veoma ograničenih intelektualnih kapaciteta i velikih
ambicija, i s druge strane, manjka strateškog promišljanja i izražene socijalne pro-
mućurnos , gotovo uvijek uzrokuju pogubne promašaje, koje naredne generacije
moraju s mukom ispravlja . Što je onda bilo presudno da ideolozi novog nacionalnog
preporoda, u hijerarhiji simboličkih indikatora daju prvijenstvo srednjevjekovnim
kneževima i kraljevima, Bodinu, Mihailu, Vladimiru, u odnosu na Njegoša, Petra I,
kralja Nikolu? Svakom nešto inteligentnijem djelatniku trebalo je bi jasno da je Crna
Gora u 19. vijeku imala sve atribucije koje su potrebne za izgradnju nacionalne svije-
s : državotvorce, bardove, klasična književna djela, velike vojne pobjede, međuna-
rodno priznanje, hrabra srca, epske junake. Za ovakve ideološke stranpu ce moguća
su samo dva objašnjenja. Prvo, nesposobnost i nevoljnost savremenih crnogorskih
nacionalista da valorizuju i reinterper raju djela velikih protagonista 19. vijeka, uzro-
kovana je otuđenošću od duha, kulture i simboličkih indikatora klasične Crne Gore,
ali još više somnabulnom amibicijom tek osrednjih, neinven vnih i neobrazovanih
pjesnika-mitomana da se nadgornjavaju s Njegošem, tako što će dukljanskim kne-
ževima i kraljevima, o čijim djelima i ličnos ma postoje veoma šturi i kontradiktorni
podaci, kao novim zamišljenim nacionalnim simbolima, u snu svoj mentalni u du-
hovni habitus.
I drugo, period stvaranja nove nacionalne mitologizacije defini vno je za-
vršen u prvoj polovini 20. vijeka. Na kraju prošlog stoljeća, uprkos strahovidnom na-
cionalis čkom zamahu, pokušaji nove mitologizacije bili su slabi i neuvjerljivi. Stoga
su vojnici Radovana Karadžića i Mata Bobana, u Bosni i Hercegovini, gdje su srpski i
hrvatski nacionalis bili najsuroviji, uglavnom slavili nacionaliste iz Drugog svjetskog
rata, a ne svoje istaknute saborce. (Od Topole pa do Ravne gore/ svud su straže đe-
nerala Draže: Evo zore evo dana/ evo Jure i Bobana). Ipak, nesposobnost stvaranja
recentne mitologije je univerzalniji fenomen: u eri televizije nijedan herojski čin, pa
ni onaj Nila Amstronga, nije mitologizovan. Nijedna neobična storija ni junačko po-
s gnuće, naočigled tolikog broja različi h medijskih konzumenata, ne može posta
mit. Ako mitu oduzmete tajnovitost i mis čnost on će posta tek novinska priča ili
reklamni spot. Još je besmislenije, od mrtvih, davno zaboravljenih događaja stvara
novi mit, i suprostavi ga legendama koje su žive u narodnom pamćenju, na osnovu
kojih je stvorena literatura nacionalnih klasika. Po definiciji, nacionalna ideologija se
uvijek trudi da napravi privid kon nuiteta, naročito sa vremenski bliskim istorijskim
epohama, s kojima će se većina lakše iden fikova . Dakle, i da je savremena Crna
Gora nekim slučajem, umjesto umišljenih nahijskih pjesnika, imala nekog novog nje-
goševskog genija, teško bi stvorila novi nacionalni mit. ( Narodna poslovica kaže da
se zaludu u nevakat i u crkvu ide).
Konfuznost i pro vrječnost osnovâ savremene crnogorske nacionalne ide-
ologije, efikasno su koris li pro vnici nezavisnos - čiji su istorijski predšasnici pro-
tjerali kralja Nikolu i demonizovali najuglednije prestavnike ove dinas je, Njegoša i
Petra I - služeći se pozna m tehnikama manipulacije, računajući na kratko pamćenje
naroda i moćnu propagandnu mašineriju: neprestalnim ponavljanjem selek vnih ci-
tata o nacionalnim osjećanjima i poli čkim težnjama iz 19. vijeka, uspjeli su ubijedi
veliki dio populacije da su se stari crnogorski vladari ustvari uvijek borili samo za
ujedinjeno srpstvo. Srpski nacionalis , za razliku od njihovih pro vnika, znali su se u
svijes naroda emocionalno najdublje urezali oni mitovi, istorijske ličnos i događaji,
iz inicijalne faze nacionalizma, druge polovine 19. i početka 20. vijeka. Dakle, umje-
sto da se cijeli suverenis čki pokret legi miše kao jedini is nski nasljednik tekovina
oličenih u velikim istorijskim vojnim, poli čkim i diplomatskim pobjedama, koje su
Crnoj Gori donijele međunarodno priznanje na Berlinskom kongresu 1878, ideolozi
dukljanstva su nekako mlako is cali zasluge dinas je Petrović. Oni su svoj doktrinar-
ni novum obrazlagali Njegoševim i Nikolinim crnogorskim srpstvom, i činjenicom da
je srednjevjekova Duklja istorijski starija od prve srpske države Raške.
163
U iden tetu je – poslužićemo se parafrazom Jana Kota – sve znak, koji ne-
što prenosi, znači. Mitovi, pak, potčinjavaju stvarnost, pa istorijski pozi vizam koji
je lišen imaginacije nije u stanju prizva čulno prisustvo onoga sa čim – ili kojim
- se iden fikujemo. Stoga, doslovno tumačenje istorije, zasnovane na neoborivim
naučnim izvorima, bez zavodljivos mita koji na neki način korespondira sa s lom
života i maštom savremenikâ, uzaludan je i gubitnički posao u građenju postojane
nacionalne svijes .
Stoga, bez obzira što su savremeni srpski nacionalis poli čki zloupotrije-
bili Kosovski mit, koristeći ga kao ideološki agens za bes jalne etničke zločine, nje-
ga nije moguće izbrisa iz crnogorske kulture. S velikim naporom se možda može
uspje neukim ili nacionalis čkim nastrojenim ljudima Kosovski mit definisa kao
nesumnjiva istorijska izmišljo na, ali, somnabulno je i pomisli da bi se neko usudio
izopš iz školskih programa i nacionalnih registara Gorski vijenac, središnje djelo
naše književnos , čiji je lajtmo v osveta kosovskog poraza. Poslije posvemašnjih po-
raza savremenog srpskog nacionalizma Kosovski mit je izgubio doskorašnje poli čko
značenje, pogotovo za novu crnogorsku realnost, ali ovaj mit će osta , najprije zbog
Njegoša i Gorskog vijenca, kao važan duhovni i simbolički indikator naše kulture.
Samo zbog te činjenice crnogorska se nacionalna samobitnost ne može okrnji ili
doves u pitanje, jer poznato je još od an čkog doba da su mnoge mitove baš nili
više naroda. Tako je i Kosovski mit, osim kod Srba i Crnogoraca, bio prisutan u hrvat-
skoj i albanskoj tradiciji.
Nijedan iden tet, pojedinačni i kolek vni, nije kompaktan i cjelovit. Nije-
dan čovjek, makar i najzagriženiji fana k nije dvadeset če ri sata dnevno samo Cr-
nogorac, Srbin, Finac, Estonac, Ukrajinac… Uz nacionalni iden tet poistovjećuje se i
sa drugim ulogama: recimo, oca, ljubavnika, nastavnika fiskulture ili stolara, navijača
Milana, ljubitelja vina; takođe se iden fikuje sa ideologijama, hobijima, subkultura-
ma… Kulturne iden tete karakteriše an nomičnost trajnos i promjenjivos : jedino
se islandski iden tet nije dras čno mijenjao posljednjih hiljadu godina, što svjedoči
jezik srednjevjekovnih saga koji je gotovo iden čan sa jezikom savremenih govornika
na Islandu. Već smo naznačili neke an nomičnos crnogorske nacionalne svijes , no
ovaj iden tet nije danas faličan - upoređujući ga sa bliskim en te ma - zbog manjka
već zbog viška elemenata koje dosad nije imao ko posloži u jedan koherentan i
postojan en tet. Svaki iden tet, i oni najslojevi ji, ima svoje duhovno - i vremensko
- središte: tačna percepcija te okosnice oko koje se grade ostale brojne simboličke
i mitološke retrospekcije je spiritus rector zamišljene zajednice. Svi stali elemen
iden teta su promjenjivi- nestaju ili se nadgrađuju. Osnov crnogorskoga bića je ago-
nalna heroika, na kojoj su stvorena najznačajnija nacionalna djela 19. stoljeća. No,
taj duh se postepeno reciklirao i gubio u novim društvenim obrascima, poli čkim i
kulturnim ideologijama, životnim navikama, ekonomskim, i migracijskim promjena-
ma.
Prvi snažan udar na mikrocivilizaciju čojstva i junaštva bilo je jačanje držav-
ne administracije i prvobitna akumulacija kapitala poslije Berlinskog kongresa. Ipak,
ovo društvo je ostalo dominatno seljačko, sa još jakim zasadama patrijarhata, sve do
polovine dvadesetog vijeka. (Na popisu stanovništva 1951. godine, 85% populacije
je živjelo na selu). Krajem pedese h godina prošlog stoljeća komunis su pokrenuli
veliki talas migracija kroz industrijalizaciju i masovno obrazovanje: seljaci su postali
proizvodni fabrički radnici i službenici, ali je sačuvan stari mentalitet egalitarizma.
Naizgled, prvi potpuni raskid sa životnim s lom i mentalitetom starog patrijarha-
ta dogodio se u vrijeme takozvane demokratske tranzicije, koja se još nije završila.
Veliki mentalitetski, kulturni i socijalni lomovi desili su se upravo u vrijeme među-
narodnih ekonomskih sankcija. Ono mračno vrijeme s kraja dvadesetog vijeka stvo-
rilo je dvostruki svjetonazorski diskon nuitet: u odnosu na komunis čki sistem i na
patrijarhat. Tačnije, novi kulturno-mentalitetski mutant u kojemu je sinkre zovano
nekoliko tradicija: stari patrijahalni uzusi reciklirani su u neobični hibridni karakter
pate čnog pseudocrnogorstva i levan nskog sistema vrijednos . U tom pojmovnom
i vrijednosnom galima jasu većini prostodušnih i nedovoljno upućenih ljudi teško je
bilo razabra stvari koje po svojoj univerzalnoj prirodi nijesu komplikovane. Dakle,
nejasnoće ne izviru iz kompleksnos tradicije nego iz otuđenja od nasljeđa, što nije
bio odraz više duhovnos i kosmopoli zma, nego jedne velike, prije svega, moralne
praznine. Prekid sa konkretnom tradicijom može se desi samo u ime druge tradici-
je, ili u ime anarhis čkog poimanja prošlos . Današnje parcijalno poimanje tradicije
u Crnoj Gori, u nekim paradigmatskim segmen ma nažalost nema filozofsku potku,
već je jednostavno tabula rasa. Iz tog konteksta navešćemo nekoliko najočiglednijih
primjera.
Ukupni crnogorski sociopsihološki karakter i kulturni život od kraja petna-
estog do polovine dvadesetog vijeka obilježen je heroikom, ratnim pripovijes ma,
legendama o nacionalnim bitkama i junacima, i umjesto da je za Dan Vojske Crne
Gore uzet datum neke od slavnih pobjeda crnogorske vojske, na Krusima, Vučjem
dolu ili Grahovcu, koje su bile presudne za opstanak i dovršetak kons tuisanja no-
vovjekovne državnos , praznik vojske obilježava sjećanje na jednu bitku iz ranog
srednjeg vijeka (na Tuđemilu) koja ne postoji u narodnoj memoriji. Drugo, poslije
proglašenja nezavisnos ustanovljena su nova državna odlikovanja. Komisija koja je
osmišljavala simboliku odlikovanja nije uzela u obzir ni jedno od starih crnogorskih
odličja, koja bi, uz zastavu i grb, pokazali kon nuitet sa starom državnošću. U tom
poslu im, s obzirom na broj ordena, medalja, spomenica, koja su ustanovljena u knja-
ževini/ kraljevini Crnoj Gori, nije bila potrebna velika inven vnost. Tim prije, što je
Orden Danilovog reda (Danilov krst), koji je imao pet stepena, i dodjeljivan je crno-
gorskim državljanima za vojne, poli čke i kulturne zasluge, kao i stranim vladarima,
diplomatama, crkvenim poglavarima, vojskovođama, umjetnicima, bio ustvari crno-
gorska Legija čas . U narodima sa jasnom civilizacijskom ver kalom izvjesni simboli
koji su afirmisali nacionalni duh, samobitnost, i međunarodni pres ž - glavni junak
u čuvenom romanu Skota Ficdžeralda, Veliki Getsbi, odlikovan je Danilovim krstom
- ostaju trajni znaci raspoznavanja, bez obzira na vremenske i poli čke mijene. Ipak,
u toj matrici ignorantstva i provincijalizma najbizarniji je poduhvat u vezi građenja
nekog pseudosve lišta iznad Ce njskog manas ra za ikonu Filarmosu, koji se već
nekoliko godina najavljuje na Ce nju. (Ikona bila u posjedu Malteškog reda i ruske
carske familije Romanov). Neobičnost ove ideje je višestruka: ikona se već nalazi na
Ce nju, samo sto nu metara od predviđenog „sve lišta”, u Umjetničkom muzeju
Crne Gore. (S kulturološkog aspekta ne može bi sporna sadašnja postavka Filarmo-
se, jer se u muzejima u Petrogradu, Minhenu, Cirihu… nalaze veoma vrijedne zbirke
ikona).Najneobičnije je, pak, u ovoj priči što predsjednik Crne Gore, Filip Vujanović,
uvjerava osiromašene građane Ce nja, da će, ako se ikona premjes iz muzeja u
pećinu iznad Manas ra, nagrnu turis iz cijeloga svijeta! Predlagači ideje o premje-
štanju ikone nijesu se potrudili objasni zašto se dosad svjetski turis i hodočasnici
nijesu zainteresovali za takvu dragocjenost. Argumen koje podas ru o tome da će
pećina iznad Nove džade posta novo Međugorje krajnje su stupidni: jer, u toj her-
165
cegovačkoj golobrdini nema nikakve relikvije. U Međugorju se ukazala Gospa, i vjer-
skog turizma - ako izuzmemo Va kan, Jerusalim, Meku, i još nekoliko centara velikih
svjetskih religija - ima samo na onim mjes ma gdje postoje svjedočenja o čudotvor-
stvima: kako su saka prohodali, slijepi progledali, siromašni se oboga li. Elem, za
rela vno obrazovanog i zna željnog svjetskog putnika kulturno–istorijski fundus koji
je na Ce nju auten čno crnogorski, i svjedoči o jednoj krajnje egzo čnoj nezavisnoj
državici na samim obalama Mediterana, sa osobenim sociokulturnim karakterom,
koja je vjekovima ostala slobodna između velikih evro-azijskih imperija, sa svojim
vladarima-mitropoli ma, koji su uz to bili pjesnici i ratnici, neuporedivo je intere-
santniji nego pojedine relikvije, iz drugih kulturnih krugova, koje, ipak, nemaju auru
velikih remek djela klasične evropske umjetnos . Priča o Filarmosi, dio je jednog
specifičnog predmodernog mentaliteta, koji unekoliko asocira na storiju o Šćepanu
Malom: ovaj samozvanac je ubijedio neuki narod da je on ruski car koji će spasi
Crnu Goru, dok sadašnji predsjednik države poručuje da će građane prijestolnice od
siromaštva izbavi ikona Malteških vitezova. U Njegoševom Šćepanu Malom ne fali
crnog humora: ipak, pripovijest o Filarmosi ima mnogo više sa ričnih elemenata i
oneobičavanja, jer u 18. vijeku, kad se pojavio tobožnji ruski car, u Crnoj Gori nije bilo
telefona, televizije i interneta, ni pismenih ljudi, osim vladike i nekoliko kaluđera.
No, ovaj duboko provincijalni mentalitet ni danas nema pred kim ustuknu , jer u
Crnoj Gori još uvijek nema dovoljan broj kri čkih intelektualaca, koji će bez obzira
na svjetonazorske razlike, uspostavi određene civilizacijske standarde, osudi , pa i
ismija , svaku glupost, umišljenost, ili pokvarenost, koja atakuje na kulturno naslje-
đe i elementarna pos gnuća savremenog doba.
Provincijalizam, po definiciji rela vizuje sve vrijednos , i njegov odnos pre-
ma drugom i drugačijem se ogleda u dvije krajnos : u pretjeranoj snishodljivos i
nekri čkom prihvatanju svega što dolazi iz velikih sredina, ili u ksenofobiji i izolacio-
nizmu. Stoga, pogotovo u malim, dugo vremena zapuštenim društvima s kulturne i
poli čke periferije, demokratska i nacionalna emancipacija trebaju ići ruku pod ruku,
kao koherentan skup univerzalno primjenjivih vrijednos . Jer, nacionalna emanci-
pacija, u društvima koja se razvijaju, da ne bi završila u blatu izolacionizma i autori-
tarnos , mora u stvarnos obavlja i druge funkcionalne uloge. Samo sistematska
percepcija ljudske prirode, tradicije, savremenog svjetskog poretka i planova za bu-
dućnost, malim osporavanim nacijama mogu obezbijedi sukladan razvoj demokrat-
ske kulture i nacionalnu modernizaciju. Jer, nacija ne može hrani sama sebe: ako,
herderovski rečeno, ne doprinosi napretku čovječanstva, to jest, ako nije sposobna
da razmjenjuje iskustva i vrijednos , da daje i da prima od drugih. Naime, u procesu
formiranja nekih evropskih nacija izvanjci su imali veliki, ponekad presudan u caj.
Tako je Adam Mickijevič, bard poljskog roman zma rodom Litvanac, vodeća ličnost
mađarskog narodnjaštva Šandor Petefi bio je Slovak, otac keltskog, irskog preporoda
Vilijam Balter Jejts je etnički Englez, protagonis Ilirskog pokreta uglavnom su bili
nehrva , pisac srpskog nacionalnog programa Načertanije je Adam Čartorijski, ruski
ministar unutrašnjih poslova i kasniji vođa poljske an ruske pobune.
Interesantno je da su crnogorsku heroiku, iskazanu kroz čojstvo (lat. huma-
nus, humanitas) kao posebni nacionalni individualitet prepoznali srpski intelektualci
iz Vojvodine, Jakov Ignjatović i Jovan Pavlović. Mul kulturalnost austrougarske mo-
narhije nije samo prožimala kulturne i nacionalne iden tete unutar nje same, nego
je izoštravala obzore i prema drugim izvanjskim en te ma. Još 1862. godine, Ignja-
tović piše tekst, Slava crnogorstva. On prepoznaje crnogorski agon, sociopsihološki
i empirijski habitus, kao samosvojnu individualnost, u odnosu na sve ostale narode,
uključujući i Srbe: Srpska državna ideja može se samo tako ostvari , ako se ceo srp-
ski narod pocrnogorči. Drugi Vojvođanin Jovan Pavlović, urednik Glasa Crnogorca i
ministar prosvjete, u svojim programskim tekstovima, koje je pisao pod patronatom
knjaza Nikole, koncipirao je one postulate koje će drugi ingeniozni izvanjac, Valtazar
Bogišić, sistema zova u Imovinskom zakoniku. U Glasu Crnogorca, Jovan Pavlović,
is če: U Crnoj Gori je formirano životno načelo crnogorstva, koje treba da se teme-
lji na čojstvu i junaštvu. Te da je: Crnogorstvom dakle održana Crna Gora. Mi smo
je naslijedili. Čim ćemo je mi održa i preda u nasljedstvo svojim potomcima? U
prvoj liniji opet crnogorstvom. Dalje navodi da kultura i civilizacija ne mogu ubi
crnogorstvo. Ovi tekstovi su objavljeni nekoliko godina poslije Berlinskog kongresa
i vremenski korespondiraju s publikovanjem Balkanske carice, umjetnički najznačaj-
nijeg, i ujedno jedinog literarnog djela kralja Nikole, u kojemu Gospodar programski
proklamuje crnogorsku nacionalnu ideologiju: Ko crnogorstvu ne bio vjeran/ bogom
i ljud’ma svud bio tjeran”: crnogorstvo pred njim blista; si naše crnogorstvo/ uzvisio
na visoko; genij crnogorstva, itd. U kasnijem periodu crnogorski suveren se ponovo
vraća koncepciji dvojnog iden teta: on sve proglase u kojima se obraća podanicima
povodom značajnih poli čkih i ratnih događaja, počinje s Crnogorci, njegove novine
se zovu Glas Crnogorca i Crnogorka, ali opet pjeva Milošu i Kosovu i ujedinjenom srp-
stvu. I tek će se kao tužni izgnanik u Kap An bu, u korespodenciji sa predstavnicima
velikih sila, i u obraćanju evropskoj i američkoj javnos , vra idejama iz Balkanske
carice: Crnogorci su uvijek bili sigurni da će se njihova nacija obnovi do potpune
nezavisnos .
Mnogo je napisano o pro rječnos ma nacionalne poli ke kralja Nikole.
Riječju, on je obrazovanjem bio Evropljanin, iskustvom i karakterom Crnogorac, ide-
ologijom Srbo-Crnogorac. Ove kontradikcije prije treba traži u real-poli ci nego u
fascinacijama crnogorskog suverena. Nešto pomnije razmatranje njegovog duhov-
nog i poli čkog formiranja, glavnih silnica kojima se priklanjao u svojoj dugoj vlada-
vini, kao i nekih (ne)iznuđenih fatalnih grješaka u potonjim godinama vlas , ukazuju
na to da je bio svojevrsni talac ruske poli ke na Balkanu. Teško je vjerova da je tako
iskusan i lukav vladar dragovoljno igrao samo na jednu poli čku kartu. Prije će bi da
ga je određivalo to što je pomoć carske Rusije dos zala i polovinu ukupnog državnog
budžeta, i što interese velike evroazijske imperije nije mogla zadovolji sâma Crna
Gora, ukoliko nema pijemontsku ambiciju da ujedini srpstvo, i sve južnoslovenske
zemlje. Nijesu bez osnova i spekulacije da je poli čki atentat na knjaza Danila, koji
se usudio pro vrječi moskovskim interesima, ostavio trajan biljeg u razmatranju
spoljne poli ke njegovog sinovca Nikole Mirkova.
Moderna nacionalna ideologija u nas, u poimanju tradicije mora sublimi-
ra , ali i pravi dis nkcije, između osobenog nacionalnog karaktera stvaranog u po-
stcrnojevićeskoj epohi i crnogorskog, njegoševskog srpstva prve polovine 19. vijeka,
koje nije moguće ampu ra iz naše tradicijske memorije, jer bi se u tom slučaju mo-
rali odreći Gorskog vijenca, i briljantnih ostvarenja epske poezije, koji su esencija cr-
nogorskog nacionalnog bića. Njegoš je intuicijom genija razumio da će Kosovski mit
ima mis čno značenje za porobljene i poluvazalne balkanske narode. U Gorskom
vijencu su isprepletena dva osvetnička mita, Istraga poturica i Kosovski mit, jedan
lokalni- nacionalni, crnogorski, i drugi, opš , svesrpski, svebalkanski. No, i Kosovski
mit je u Gorskom vijencu dobio crnogorsku osobenost, jer ideja osvete izgubljenog
carstva mogla je uzre samo u slobodnom narodu (u Beogradskom pašaluku pe-
167
tostoljetno ropstvo je bilo ugušilo svako dublje istorijsko pamćenje). Iz Njegoševe
korespondencije sa savremenicima, iz pasoša u kojima je svojeručno upisivao na-
rodnost- crnogorska, posebno iz njegova testamenta, jasno je da on razlikuje poseb-
nost Srba i Crnogoraca (Vala se vi Srbi narobovaste). Dis nkciju između crnogorskog
agonalnog individualizma i palanačkog levan nskog svjetonazora, odnosno između
crnogorskog njegoševskog srpstva i pašićevskog srpstva, uvjerljivo je pokazao advo-
kat Sekula Drljević, u odbrani bivšeg ministra vojnog Kraljevine Crne Gore, đenerala
Radomira Vešovića, komparirajući pritom duh i etos Gorskog vijenca i Koštane, Bore
Stankovića, klasičnog djela srpske književnos . Drljević dokazuje da je crnogorsko
srpstvo osobeni nacionalni supstrat koje je moglo nasta isključivo u vjekovnoj oslo-
bodilačkoj epopeji, i stoga je neizbrisivo obilježen pečatom odjelitog nacionalnog
karaktera.
Uostalom iden te i najvećih evropskih nacija trajno su obilježeni dvostru-
košću, koje su uslovile strane okupacije, kulturni u caji, vjerske šizme i reformacije.
Tako da su Francuzi, koji su etnički dominantno Gali, nacionalno ime primili od svojih
okupatora Franaka, kao što i etnonim Rus po če od imena jednog vikinškog plemena
koje je u srednjem vijeku bilo osvojilo dio Rusije. Posebno su karakteris čna spore-
nja oko nacionalne pripadnos pisaca malih naroda koji su stvarali na jeziku velikih
susjednih nacija, kao što je bio slučaj sa Litvancima koji su pisali na poljskom jeziku,
anglofonih Iraca, ili rusifikovanih Ukrajinaca. Nastankom Jugoslavije, ne samo zbog
ideološko-poli čkih pri saka državnog centralizma, nego i zbog povećanih migracija
iz nerazvijenih sredina prema metropolama, umnožen je broj relevantnih stvaralaca,
čije djelo s vjerodostojnim argumen ma mogu baš ni dvije ili čak tri nacionalne
kulture. Takav je slučaj sa značajnim piscima i slikarima porijeklom iz Crne Gore,
Miodragom Bulatovićem, Borislavom Pekićem, Mirkom Kovačem, Danilom Kišom,
Petrom Lubardom, Milom Milunovićem, koji su veliki dio svog stvaralačkog vijeka
proveli u Beogradu. Slično je i sa zagrebačkim Crnogorcima, rediteljima Veljkom
Bulajićem, Dušanom Vuko ćem, Krstom Papićem, likovnim stvaraocima Dimitrijom
Popovićem, Stevanom Luke ćem. U jednom i drugom slučaju, ove stvaraoce s jed-
nakom vjerodostojnošću mogu usvaja sredine u kojima su umjetnički stasali, kao i
zemlja iz koje su porijeklom.
No, opšte je mjesto, ne samo kod domaćih nacionalnih kulturtregera i ide-
ologa da se, pogotovo u malim balkanskim narodima, kulturni u caji, višejezičnost,
etnogenetska nekoherentnost, smatraju potencijalnom prijetnjom za nacionalnu
opstojnost. S druge strane, za samo dvije južnoslovenske nacije, Srbe i Slovence,
može se kaza da u 20. vijeku nijesu imali temeljnu nacionalno-poli čku pocije-
panost. Srpska nacionalna elita, monarhis čka i republikanska, projugoslovenska
i an jugoslovenska, federalis čka i unitaris čka - ako izuzmemo veoma tanki sloj
prozapadnih ljevičara - bila je saglasna u pos tovskom vremenu da su takozvane
avnojevske granice nepravedne i da, ako već treba postoja Jugoslavija, da Srbi u
njoj moraju bi temeljni narod. Slovenačku poli čku kompaktnost stvarali su odjeli
jezik, etnička unisonost, i geografska odvojenost od teritorije koju je nastanjivalo
srpsko stanovništvo.
Ostale nacije, kao što su recimo, Hrva imali su permanentnu poli čku
podijeljenost, još od početka kons tuisanja moderne nacionalne svijes : na star-
čevićevce i štrosmajerovce, frankovce i radićevce, ustaše i par zane, maspokovce i
toiste. Tuđman je znao da je za prevladavanje istorijske podijeljenos , za stvaranje
kulturne i poli čke homogenos , poželjno koris sve događaje, istorijske ličnos ,
mitove, čak i one koji su svojevremeno bili u žestokom međusobnom neprijatelj-
stvu, ili su gušili slobodarske težnje potlačenog naroda. Stoga, hrvatska propaganda
u domovinskom ratu oživljava sve mitove i legende od stoljeća sedmog, pa i sjećanje
na Zrinske i Frankopane, te bana Jelačića, koji su bili podložni Beču i Budimpeš . U
prevladavanju još živih podjela, od prodemokratskih i novoustaških hrvatskih naci-
onalista do komunis čkih i haesesovskih projugoslovena, Tuđman je katkad grubo
i nazgrapno - zbog ratnih prilika, ali i svog karaktera - stvarao jedan ideološko-poli-
čki sinkre zam, koji je u emigraciji promovisao ustaški doglavnik Maks Luburić, o
povijesnom pomirenju ustaša, domobrana i hrvatskih par zana. S obzirom na teš-
ku zločinačku hipoteku Nezavisne države Hrvatske, i na cijele hrvatske regije koje
su bile listom pro v nacizma i fašizma, pitanje je da li bi prvi demokratski izabrani
predsjednik Hrvatske uspio u tom naumu da mu nije pomogao Beograd, koji je kraj-
nje ekstremizovao hrvatske Srbe, s ciljem da se po zakonu spojenih sudova, što više
radikalizuje - zbog Jasenovca i drugih zločina - i ozloglašeni hrvatski nacionalizam.
Beogradska tak čka zamisao je pretpostavljala da će restauracija hrvatskog ekstre-
mizma odobrovolji velike sile da pristanu, da se tzv. Velikoj Srbiji priključi dio teri-
torija Republike Hrvatske, u kojima su većinski živjeli pripadnici srpske nacionalnos .
No, brutalnost srpske agresije u potpunos je po snula i delegi misala jugosloven-
sku ideju, čak i među hrvatskim an fašis ma I komunis ma. Tako je Hrvatska, bez
obzira na velike socijalne i poli čke lomove devedese h godina, postala nacionalno
homogeno društvo, koje će poslije Tuđmanove smr - i pored teškog nasljeđa ratnih
stradanja i endemske korupcije - otpoče proces demokratske modernizacije.
Evolucija dovršavanja makedonskog iden teta bila je još komplikovanija.
Istorijski gledano, ovdje je riječ o trostrukom, ili čak četvorostrukom, nacionalnom
iden tetu (makedonskom, bugarskom, srpskom, jugoslovenskom). Postoje primje-
ri da su se poslije Drugog svjetskog rata tri rođena brata različito prezivali: jedan
Ivanovski, drugi Ivanov, treći Ivanović. Stoga su Makedonci – njima je osmišljavanje
iden teta bilo posebno komplikovano, jer, za razliku od Hrvata, oni ni u srednjem vi-
jeku nijesu imali sopstvenu državu - vođe Ilindenskog ustanka i pjesnike braću Mila-
dinovce, koji su sebe smatrali Bugarima, uzeli za važan dio makedonske kulturne po-
sebnos , a u novije vrijeme oficijelna istoriografija i državna poli ka baš ne i an čku
Makedoniju, i naravno najvećeg osvajača starog svijeta, Aleksandra Makedonskog..
Posebno je bio neobičan nacionalni razvoj Bošnjaka, koji su, u prošlom
stoljeću, za samo dvadeset godina dva puta mijenjali etnonim. Do početka sedam-
dese h godina 20. stoljeća, bosanski muslimani su se silom prilika nacionalno naci-
onalno morali izjašnjava kao Srbi, Hrva , Crnogorci. Onda ih je komunis čki esta-
blišment nacionalno proglasio Muslimanima, da bi početkom devedese h godina,
zbog nepriličnos istovjetnog naziva za nacionalno i vjersko određenje, vra li staro
ime Bošnjak, kako su i ranije nazivali stanovnike u dijelu Bosne i Sandžaka. Agresivni
rat prema bosanskim muslimanima, koji je u nekim krajevima Podrinja imao karak-
teris ke genocida, kao i međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine, odlučujuće su
doprinijeli da se kons tuiše i učvrs bošnjački nacionalni iden tet.
Dakle, u odnosu na srpski pijemon zam, u razvoju nacionalnog iden teta,
za Slovence i Makedonce je bio odlučujući jezik, a za Hrvate i Bošnjake religija. Iz
tog konteksta, u evropskom, tačnije u balkanskom iskustvu, može se utvrdi da su
jezik i religija važniji elemen nacionalnog iden teta od istorijske državnos . Jezik i
religija su osnov trajnog kulturnog i mentalitetskog kôda, dok sjećanje na istorijsku
državnost može umnogome izmagli u svakodnevnim ritualima, simbolici, empiri-
169
ji nove, savremene državnos , koja se može stvara i u suparništvu, u drugačijem
ideološko-kulturnom obrascu u odnosu na prethodnu državu. Ipak, u svakom, kako
velikom tako i malom savremenom poli čkom en tetu, očituju se izvjesne tradicij-
ske vrijednos koje su ga vremenom učinile prepoznatljivim. U vremenu ponovnog
buđenja države-nacije, reinterpre ranja starih znakova i njihovog inkorporiranja u
nove forme i moderni životni s l, treba precizno prepozna i osvijes glavni istorij-
sko-kulturni tok, koji je ostavio trajni pečat na posebnost nacionalnog bića. (Nezna-
nje i predrasude protagonista nacionalnog preporoda mogu bi jednako pogubni za
kulturnu i poli čku evoluciju, koliko i neprijateljstvo tradicionalnog hegemona).
Sigmund Frojd, kaže da smisao simbola leži u podsvijes i da ga moramo
traži u prošlos . U tom kontekstu, jedini srednjevjekovni crnogorski mit, koji je mo-
guće oživje i vra u samo središte nacionalne memorije su predanja o Gospoda-
ru Zete/Crne Gore, Ivanu Crnojeviću. Jer, samo iz mita o Ivanbegu može se prizva
sjećanje na zajedničku sudbini, i potlačenu i izobličenu kulturnu tradiciju. U vrijeme
dinas je Crnojević, prvi put se počeo koris pojam Crna Gora, i etnonim Crnogorci,
i oni su jedino domaće srednjevjekovno plemstvo, na koje je u narodnim pjesmama,
porodičnim predanjima, plemenskim legendama, sačuvano narodno sjećanje. Nje-
goš i kralj Nikola, bez obzira na dinas čku surevnjivost, nijesu u svojim djelima pot-
puno zapostavili kult Ivana Crnojevića, koga su - do pojave epskog Kosovskog ciklusa,
Gorskog vijenca, i Erdeljanovićevih etnografskih i etnogenetskih falsifikata o porije-
klu Crnogoraca - većina Crnogoraca smatrala svojim mitskim pretkom. Ipak, i danas
je ova dinas ja - pogotovo Ivanbeg, kako ga je narod nazvao po svom ujaku, slavnom
Skenderbegu – kroz sto nak toponima u nazivima izvora, rijeka, šuma, vinograda,
pećina utvrđenja, dvorova, crkava, mlinova, ribolova… ( Rijeka Crnojevića, Žabljak
Crnojevića, Ivanova Korita Đevojački vir, Đurđevac, Ivan grad, Ivanova aluga, Ivanova
oka…), kao i kroz moćnu simboličku, kulturnu i povijesnu dimenziju, najtrajnije po-
vezana sa savremenošću, pa i budućim vremenima, prije svega zbog osnivanja prve
štamparije na Balkanu, štampanja Oktoiha, prve južnoslovenske knjige na Gutenber-
govoj presi, i sazdanja Ce nja, novovjekovne crnogorske prijestolnice. Glavni razlog
zbog kojega su Kosovski mit, odnosno legenda o Milošu Obliću, u 19. vijeku polako
po skivali na marginu stari kult Ivana Crnojevića je u tome što je Njegoš, koji je slu o
kraj Otomanske imperije, u Obiliću projektovao mitskog junaka-osvetnika s kojim se
može iden fikova cjelokupni hrišćanski svijet u porobljenim slovenskim zemljama.
S aspekta onoga vremena, pjesnik Njegoš, gospodar podlovćenske Crne Gore, koja
je imala jedva sto nak hiljada duša, i u očima u izvanjca ličila na ratnički logor nekog
pobunjenog levan nskog plemena, forsiranje Kosovskog mita bilo je razumljivo. I
opravdano, za ograničeni istorijski period, koji je Njegoš mogao predvidje : do Bal-
kanskih ratova kosovski zavjet i kult Miloša Obilića imaju značajnu mobilizatorsku
funkciju u oslobodilačkoj borbi Crnogoraca, ali poslije Podgoričke skupš ne 1918,
Kosovski mit se isključivo koris o za nacionalno i državno po ranje Crne Gore. S da-
našnje distance, u kontekstu razmatranja crnogorskih interesa, Njegoš je u građenju
svoje nacionalno-oslobodilačke koncepcije napravio jednu drugu grješku: trebao je
stara narodna predanja o Ivanu Crnojeviću postavi na počasno mjesto u hijerarhi-
ji epskih junaka, uz rame s legendarnim Obilićem. Jer, marginalizacijom mita o Cr-
nojevićima trajno je osiromašena naša kultura, i umnogome usporeno nacionalno
kons tuisanje Crnogoraca. Ernesto Sabato kaže da zajednice počinju da propadaju
kada njihovi mitove izgube svoj sjaj i svoju snagu. (Njegoš-vladar, koji je od kamenja
renesansnog Ivanbegovog dvorca na Ćipuru sagradio svoju Biljardu, spriječio je Nje-
goša-pjesnika da prisvoji kult ovih junačkih i prosvijećenih srednjevjekovnih vladara
dadne mu nova značenja). Crna Gora je izgubila mnoge svoje mitove, ali ipak je op-
stala: mit o Crnojevićima je nekako preživio jer je od svih ostalih - najviše crnogorski.
No, kri čki osvr na pojedine zablude, na primjer, na dukljansku ideolo-
giju, ne bi smjeli bi povod za nove sukobe u maloj naciji, pogotovo za omalovaža-
vanja pripadnika ove škole mišljenja, jer, već je rečeno, da su istoričari i kulturolozi
dukljanske etnogenetske škole dali veliki doprinos u razotkrivanju brojnih falsifikata
vezanih za porijeklo Crnogoraca i razumijevanju poli čkih težnji Crne Gore u 19. i 20.
vijeku. Ergo, jedina svrha kri čke analize cjelokupne nacionalne strategije mora bi u
funkciji preispi vanja dosadašnjih promašaja, a ne pičnih crnogorskih nadgornjava-
nja i osporavanja. Veliki pomak u sazrijevanju naše intelektualne elite će se dogodi
onoga časa kada izvjesni intelektualci koji su imali stanovi u caj u potonje dvije de-
cenije, bez prethodne prisile ili ucjene, priznaju sopstvene loše procjene i bez kom-
pleksa se uhvate u koštac s nešto izmijenjenim konceptom izgradnje kulturnog i na-
cionalnog iden teta. U tom kontekstu, najvažnije je spozna i prizna heterogenost
crnogorskog društva, pa i heterogenost crnogorskog nacionalnog osjećanja. Dakle,
pored iden fikacije sa glavnim istorijsko-kulturnim tokom koji treba utemelji kroz
obrazovni sistem i državnu simboliku, važno je razumje i podrža ostale varijetete
crnogorstva: sa dukljanskim i srpskim simboličkim indikatorima, s izraženim panslo-
venskim ili kosmopolitskim osjećajem, kao i one pripadnike crnogorske nacije islam-
ske i katoličke vjere koji su se iden fikovali kroz pripadnost državi i utemeljenost u
kulturno-mentalitetski milje, na način kako to iskazuju pripadnici većine evropskih,
pogotovo (la nsko) američkih i azijskih nacija.
Jer, samo racionalnim pristupom nacionalnom pitanju, kredibilnom anali-
zom promašaja u stvaranju kulturne i nacionalne strategije, te uzroka nesposobnos
ponovnog osmišljavanja patrio zma, mogu se osvijetli uzroci aktuelnog nacional-
nog raskola među većinskim pravoslavnim stanovništvom, koje sačinjava više od tri
četvr ne ukupne populacije Crne Gore. Nesposobnost izmišljanja novog patrio zma
presudno je u cao, što se broj nacionalnih Crnogoraca na popisu stanovništva 2003.
smanjio u odnosu na popis iz 1991. gotovo za jednu trećinu, a broj nacionalnih Srba
povećao tri i po puta. Naravno, ovako dras čnoj promjeni nacionalne strukture u
dobroj mjeri su doprinijeli velikosrpski ideološki centri, s konkretnim zadatkom da bi
osuje li Crnu Goru da raspiše referendum o nezavisnos . Prema štabskim strategi-
jama Srpske akademije nauka i umetnos , Srpske pravoslavne crkve i vojne Kontra
obavještajne službe, trebalo je po svaku cijenu poveća broj nacionalnih Srba. Stoga
je, jedan od uslova srpske strane za potpisivanje Beogradskog sporazuma bio da se
ne može održa narodni plebiscit bez prethodnog popisa stanovništva u Crnoj Gori.
Uoči popisa stanovništva njihovi ak vis su krenuli u žestoku kampanju prema onom
dijelu stanovništva koji su se nacionalno izjašnjavali kao Crnogorci, ali u mnogim kul-
turnim i istorijskim pitanjima nijesu dovoljno jasno razdvajali crnogorstvo i srpstvo.
Stranački ak vis , agen , popovi, išli su od kuće do kuće i objašnjavali neukim lju-
dima, da je nacionalno crnogorstvo sinonim za nezavisnu državu, i da je savremeno
crnogorstvo ustvari dukljanstvo, dakle ilirstvo, la nstvo, an srpstvo. S druge strane,
vlast u Podgorici nije pokazivala posebni interes za rezultate popisa stanovništva, i
čak je uoči samog popisa - koji je par excellence državni posao - popus la pred ucje-
nama prosrpske opozicije, i dala im da u više od polovine opš na u kojima su imali
vlast, njihovi stranački ak vis , sami, bez kontrole, vrše popis stanovništva. U tom
trenutku među crnogorskim poli čkim vođstvom nije bilo jasne spoznaje - pitanje
171
je koliko je ima i danas - što će za kulturni, obrazovni, i poli čki habitus države zna-
či činjenica da ne postoji natpolovična nacionalna većina čiji je etnonim izveden
iz državnog imena. Elem, do danas nijedan državni organ, poli čka stranka, nacio-
nalna ins tucija, nevladina organizacija nijesu napravili studiju, tematsku raspravu
ili makar poziv za razgovor o razlozima zašto je poslije pedeset godina na svakom
narednom popisu stanovništva sve manje Crnogoraca. U svakoj iole uređenoj i civi-
lizovanoj državi – pa i kad bi većinska nacija umjesto 280 hiljada brojila 28 miliona
duša – ovakva činjenica bi permanatno bila u fokusu, na vrhu liste prioriteta, svih
relevantnih poli čkih subjekata i ins tucija civilnog društva.
Sreten Zeković:
KRIVOTVORENJE POSVETE U IZVORNIKU LUČE MIKROKOZMA (II)
173
KRIVOTVORENJE POSVETE U
IZVORNIKU LUČE MIKROKOZMA
(II) Sreten Zeković
SA SIMOVIM DOLASKOM U CG POČINJE KRIVOTVORENA

INDOKTRINACIJA CRNOGRORACA IMPERIJALNIM (SVE)
SRPSTVOM
Od dolaska u Crnu Goru, na Ce nje (25. 9/7.10.1827) Simeona (Sima) Mi-
lu novića Sarajlije,1 u svojstvu pisara kod Sv. Petra Crnogorskoga i vaspitača Rad(ivoj)
a Petrovića, pojačano se ostvaruje svesrpski državni projekat posrbičenja Crnogo-
raca neposrednijom interpolacijom i indoktrinacijom svijes Crnogoraca imperijal-
nim (sve)srpstvom. To je Simo radio agitacionim p(r)oturanjem ”kosovskoga mita”,
u cajem na Njegoša pravoslavnim i južnoslovenskim srbinizmom, kao istočnim (ob)
likom integralizma (ujediniteljstva) i znatnim preinačenjem i krivotvorenjem śedo-
čanstava Petra I Svetoga i Njegoševih djela koja će se dugo, sve do danas, posve
nekri čki reprodukova kao sami (auten čni i originalni) izvornici,2 a što će u ca na
ideološko-poli čko (p)otuđenje i pričin udvajanja narod(nos)no-nacionalne svijes
Crnogoraca.3
To je u saglasnos sa mojom temeljnom tezom da do Njegoša, odnosno do
pojave Sima Milu novića u Crnoj Gori nije bilo ”pomena srpskog imena u Crnoj Gori”
u izvornim śedočanstvima koji bi se odnosio na Crnu Goru i Crnogorce, navlaš to ne
1
Dušan Vuksan, Zapisi, knj. IX, sv. 5- novembar. 1931, Dolazak Sima Milu novića u Crnu
Goru, 257-262. đe se navodi da je Simo Milu nović došao u Crnu Goru, na Ce nje 5. 10.1828. To dolazi
u koliziju sa tvrdnjom dr Danila Radojevića u njegovoj knjizi CXIV godina i ličnost, DANU, Podgorica,
2011, 86, koji se poziva na izvornik Petra I Svetoga. Dr Jevto Milović također navodi da je Simo Milu -
nović došao na Ce nje 25. 9./ 7. 10. 1827.
2
To se može otkloni samo na osnovu zahtjeva za ”vrtanje na izvor(nik)e”, odnosno poziva-
njem na principe istorijske metodologije: spoljašnja i unutrašnja kri ka istorijskih izvora i provjerljivos
u izvornicima, što i jeste impera v savremene istoriografije.
3
Dr Danilo Radojević, CXIV godina i ličnost, DANU, Podgorica, 2011, 86 naglašava ovo kao
početak udvjanja narodnosne svijes Crnogoraca. Među (je)m, ovo nije stvana (u)dv(o)jensost svijes
Crnogoraca o svom narodnosnom biću, još manje dvojno st samoga njihovoga bića, no ideološko-poli-
čko-eklezias čko potuđenjaštvo na osnovu imperijalnoga monis čkog srpstva kao svesrpstva, odno-
sno veljesrpstva, kao istočnog (ob)lika integralis čke ideje ujed(i)niteljskoga južnoslovenstva, srbinizma
po kojem su svi Južni Sloveni Srbi, pa se ipak ne zbori o dvojnos (iden tadu) jeh ostalih južnoslo-
venskijeh naroda-nacija. Nije riječ o dvojstvu narod(nos)no-nacionalnog iden tada Crnogoraca, no o
njegovom pričinu (prividu, zabludi) stvorenom poli čkom i vjeroboško-bogomoljskom srpskom nacijom
u Crnoj Gori.
u etničkom smislu, osim, naravno, u preinačenim i falsifikovanim dokumen ma.4 Od
Njegoša nastaje novo poimanje odnosa crnogorstva i srpstva i ”srbovanja” u Crnoj
Gori, koje se osnažuje sa ozvaničenjem Načertanija (1844), ali i to je vrlo sporno i
problema čno.
SUMNJIVI ILEGALNI (AGENTURNI) SIMOV DOLAZAK U CG I

ODLAZAK IZ NJE
Simo Milu nović je agenturno nelegalno, bez poziva, došao u Crnu Goru,
na Ce nje i napuš o je pred Njegoševom poćerom (12. 4.1831) u Boku i preko Bosne
u Srbiju bez ičesovih problema za tajni ulazak i izlazak iz Crne Gore, iako je bokeljska
vlast budno na njega pazila i navodno čekala da ga arestuje, prilikom odlaska iz Crne
Gore. To je i dalje ostalo otvoreno pitanje uz veliku sumnju da je Simov dolazak u
Crnu Goru i odlazak iz nje bio agenturno organizovan i podržavan.
Dušana D. Vuksan kaže da je ”u kotorskom policijskom arhivu našao dosta
dokumenata, koji govore o Simi prilikom njegovog prolaska kroz Boku i prebježava-
nja u Crnu Goru. Čitavim putem preko Rijeke i Trsta do Kotora Simo je bio policijski
najbudnije praćen”.5
Poglavar kotorski izvještava preturu hercegnovsku da je Simo s gao u Zadar
5. septembra 1828. preko Rijeke i Trsta, ”snabdjeven pasaportom zemunske koman-
de od 11. jula 1828”. Na osnovu policijsko-doušničkih informacija predstavljen je da
je student, star 35 godina, grčke vjere i ”koji tvrdi da je rođen u Herceg-Novome, a
nastanjen je u Beogradu. Izviješten je da je za vrijeme svoga boravka u Zadru vodio
neke sumnjive razgovore o stvarima Rusije, Srbije, Bosne i Crne Gore”. Utvrđeno je
da se Simo nije rodio u Herceg-Novom i da nema tamo ničesove rodbine. Na saslu-
šanju u Herceg-Novom Simo izjavljuje da je rođen u Sarajevu u Bosni, odakle je kao
dijete s roditeljima prešao u Beograd, đe je i odrastao. Navršava 36 godina. Njegov
otac Milu n živi u Besarabiji od penzije koju mu daje Rusija i od svoga imanja. Ako se
uporedi sa njegovom biografijom srpskijeh spisatelja, onda su njegove izjave posve
lažne da je završio Karlovačku i Segedinsku gimnaziju. Kaže da od ranije poznaje u Cr-
noj Gori samo Simeona Orlovića, sekretara vladike Petra I. Dok je bio pisar u Senatu u
Srbiji upoznao je tadašnjeg ruskog konzula u Dubrovniku Jeremija Gagića, kod kojega
je svra o u Dubrovniku i koji mu je dao preporuku za Vladiku crnogorskog. Neubjed-
ljive, odnosno lažne su mu izjave, koje se provukuju i dalje u Simovoj biografiji, da je
od 1825 školovan na univerzitetu u Lajpcigu, jer mu i prijethodno obrazovanje nije to
omogućavalo, već je mogao samo da nezvanično pra neka predavanja, kako kaže,
iz istorije i filozofije. U Lajpcigu je on zapravo samo objavio svoju Srbijanku i jednu
zbirku narodnih pojki. Smatrao je da će se tamo snaći i afirmisa poput Vuka St. Ka-
radžića preko narodnijeh umotvorina.
Nakon saslušanja Simu je saopšteno da njegov pasaport ne glasi za ino-
stranstvo i da zato ne može poći u Crnu Goru (!). No, i pored toga, Simo je (26. ili 27.)
bez pasoša, ilegalno prebjegao u Crnu Goru. Kotorski poglavar je 1. oktobra izdao za
njim poćernicu u kojoj se naglašava da je iz Kotora o šao bez isprava i da je sa sobom
odnio (samo) dvije njemačke knjige (jedna je Šilerove pjesme) i da bude arestovan,
4
S. Zeković, Etnikologija Crnogoraca, posebno Sv. Petra Crnogoreskoga, 2004. i Etnička svi-
jest dinasta Petrović Njegoš, Crnogorski PEN centar i CKK Ce nje, 2011.
5
Dušan Vuksan, Zapisi, knj. IX, sv. 5- novembar. 1931, 257-262.
Sreten Zeković:
175
ako se pojavi na granicu. O Simovom bjekstvu prvi je saopš o 12. oktobra nadzor-
nik crnogorskoga pazara da je stranac Grk Simeon Milu nović s gao na Ce nje 4.
oktobra i da je kod Vladike u Manas (je)ru. ”Iz Kotora je izašao na vrata od Gurdića
i preko Mirca, praćen dvojicom Pobora i dvojicom Grbljana upu o se put Crne Gore
s dva tovarna konja. Za onih osam dana koje je utrošio od dana bjekstva do dolaska
na Ce nje, misli da ih je proveo skriven u kom mjestu kotorskog okruga”.6 Poglavar
ponovo izdaje naređenje da se Simo Milu nović odmah uhva , ako bi ponovo prešao
granicu; da se ispita đe se krio kroz osam dana, kao i da se saslušaju osobe, koje su
ga pra le i što je ponio sa sobom. Naročito se čudi otkud Simu dva konjska tovara,
kad se zna da je s gao u Kotor samo sa suncobranom i jednim malim paketom. U vezi
sa jem je i naredba kotorskog poglavara od 9. novembra preturi hercegnovskoj da
se najstrožije pazi na kretanje Ivana Špadijera, Crnogorca, koji često putuje između
Crne Gore i Dubrovnika. Naređuje ponovo da se Simo Milu nović, ako se uhva na
granici, sprovede u Kotor. Po bjekstvu Simovu poglavar piše Vladici Petru 2. oktobra
da je Simo pošao u Crnu Goru prošle neđelje i da je ostavio pasaport, nešto stvari i
nekoliko knjiga. Traži od Vladike da mu kaže kako će mu te stvari dostavi . Na Vladi-
čin odgovor poglavar mu piše opet 13. da će preda Ivanu Popovi ću stvari Simove
”koji svojim bježanjem iz Kotora, bez nijednog javnoga uzroka ne mogaše no ostavit
sumnjenije, da je on nabilježen može bit od kakve krivine, a to potvrđuje njegovo
namjerenije od njegovoga klisanja ostavljenoga drugđe od samoga sebe”. U tom od-
govoru Poglavar posebno is če: ”Želio bih uzna put, kada će is Milu nović napu t
svoju hodnicu, kad bude za udaljit se od Vašega Prevashodstva”.7 Na ovo pismo rev-
nosni Vladika nije odgovorio poglavaru, jer mu nije na to mogao odgovori , kao što
nije tri godišta docnije ni Njegoš.
I zaista je Simo svojim prebjegom i dolaskom u Crnu Goru izazvao veliku
sumnju. Lako je prepoznatljivo da je ustaljena ”priča” Simova izmišljena, koju ponav-
lja i Vladika Sve , da se Simo osam dana zadržao u lovćenskijem gudurama izgubljen,
dok ga nije našlo nečesovo čobanče i dovelo na Ce nje. Jasno je i da je njegov ilegal-
ni prelaz u Crnu Goru bio dobro organizovan iz Boke, a s obzirom da je došao su (sa)
dva konjska tovara, kojih nije imao već u Herceg-Novom, i da je to pripravljeno još iz
Dubrovnika, najvjerovatnije, uz pomoć Jeremija Gagića. Stvar se mrsi još više kada
se zna da je Simo pred Njegoševom poćerom opet ne samo ilegalno prešao granicu,
n(eg)o je, po Njegoševom izveštavanju i upozorenju kotorskim vlas ma, slobodno u
Boki boravio i rovario pro v Njegoševoga izbora za naśljednika po testamentu Petra I.
NEAUTENTIČNOST POSVETE LUČE MIKROKOZMA

Već sama činjenica da je Njegoš dostavio Simu Milu noviću rukopis Luče
mikrokozma da mu je štampa u Knjaževskoj srpskoj knjigopečatnji u Beogradu, da
mu za nju bude korektor, da je uredi i po(h)ita nje(zi)no štampanje, te i da je za
svagda ”nestao” nje(zi)n izvorni rukopis, za koji je bio zadužen zna(ve)ni preinačitelj i
krivotvoritelj, najozbiljnije dovodi u pitanje ne samo vjernost Njegoševom izvorniku
Posvete G. S. Milu noviću no i nje(zi)nu upućenost (adresiranje) i uopšte izvorne
predviđenos i postojanja otštampane Posvete za Sima u ovom filozofsko-bogoslov-
skom spjevu.
6
Isto, 261.
7
Isto, 262.
Smatram da je Posveta u Luči Simova podmetačina, preinačenje i krivotvo-
renje, naravno, ne bez učešća i posredovanja i drugijeh ličnos i organa vlas u Beo-
gradu. Iako Njegoš daje Simu Milu noviću podrobna uputstva u vezi knjigopečatanja
Luče, njezinoga izgleda, čak i pa, veličine (”na oktavu napečatana”) i broju s hova
na svakoj stranici (”po dvadeset s hova na svakom obrascu”),8 što nije ispoštovano,
nigđe u češćoj korespondenciji Njegoš nije pomenuo Posvetu u Luči, posebno ne
da je namijenio Simu, iako je za to, kao što ćemo dalje viđe , imao više pogodnijeh
prilika.
I ovđe se prepoznaje stari, već uhodani način preinačavanja i krivotvorenja,
poznat još od dokumenata Petra I Svetoga, a to je, da uništavanje izvornika omogu-
ćava preinačavanje i krivotvorenje po potrebi i volji, a da se ne može ni utvrđiva ni
opovrgava falsifikat, jer, naprosto, nema izvornika na osnovu kojega bi se to doka-
zivalo. To je učinio i Simo Milu nović sa originalnim rukopisom Luče mikrokozma.
Stoga ovu Posvetu, odnosno prvo poglavlje Luče treba tre ra kao falsifikat, kao i
govore Petra I Svetog pred bitku na Krusima i Mar nićima, koje je falsifikovao Milo-
rad Medaković.
Dr Slobodan Tomović konstatuje: ”Originalni rukopis spjeva trajno je izgu-
bljen, stoga se sva njegova ostala izdanja zasnivaju na prvom, čiji je urednik Simo
Milu nović”.9 Kao što ćemo nadalje viđe , is kružok učesnika i posrednika u objav-
ljivanju Luče bio je i za Ogledalo gorsko koje je gotovo istodobno poslato u istu knji-
gopečatnju i u njemu isto vršena znatna i bitna preinačenja i krivotvorenja, a ori-
ginalni rukopis također uništen ili skriven. Ne treba zaboravi i da je to vakat ne
samo ozvaničenja t(r)ajnoga svesrpskoga (veljedržavnog, veljenacionalnoga, veljecr-
kovnog i velikojezikoslovnoga) programa Načertanija kompilatora i preinačitelja Ilije
Garašanina (1844), n(eg)o i ustanovljene, vrlo ak vne i razgranate njegove (tajne)
agenture, koja je ak vno skolila i budno pra la Njegošev rad radi pridobijanja (vrbo-
vanja) Njegoša za rečeni program i ujedinjenje,10 te i da je (i) Simo Milu nović ”bio
član beogradske policije”, da su ga ”poli čari iscijedili kao limun”, zloupotrebljavali,
i da je bio ”urednik” Luče i sekretar u Ministarstvu prosvjete u vrijeme izdavanja i
štampanja oba sporna Njegoševa djela.
Navedene i druge zajedničke okolnos u kojima su Luča i Ogledalo štampa-
ni (s razlikom što je Ogledalo predato neposredno u štampariju, a Luča preko Sima)
upućuje da se krivotvorenje i falsifikat oba djela nalaze u nekoj kauzalnoj i genezičkoj
spu(p)čenos i da se moraju posmatra i istraživa zajedno, uporedo i jedno u vezi
i odnosu na drugo. Više je n(eg)o čud(n)o, da ne kažem posve sumnjivo, da su oba
manuskripta ova dva djela ”izgubljena” u Srpskoj knjaževskoj štampariji u Beogradu;
da ne postoje (i/li/ da se niko ne poziva na) ničesova śedočenja cenzure, glavnog in-
spektora pografije i saglasnos na cenzuru Ministarstva prosvjete Srbije, i da nakon
svijeh jeh vjerovanci (instanci) nema pouzdanijeh i relevantnih śedočanstava i do-
kaza o auten čnos ova dva djela, osim samo onijeh koji sve više mrse, zapetljavaju,
8
Cjelokupna djela Petra II Petrovića Njegoša, Pisma III, Prosveta, Beograd, pod brojem 312,
str. 233, pismo Simu Milu noviću od 24. juna 1845.
9
Petar II Petrović Njegoš – Spjevovi, Vijes , Podgorica, 2004, komentari: dr Slobodan To-
mović, 371. S. Tomović određuje S. Milu novića kao urednika Luče, što je neprecizno, jer mu Njegoš
nije povjerio ukupnu takvu ulogu, no samo korektora, tehničkog urednika po izriči jem Njegoševim
uputstvima, i posrednika koji treba da po(h)ita nje(zi)no štampanje.
10
Viđi o tome podrobno u mojoj knjizi Etnička svijest dinasta Petrović Njegoš, Crnogorski
PEN centar i CKK Ce nje, 2011, u naslovu 6. Srpska agenturna mreža skolila je i Njegoša, 453-462.
Sreten Zeković:
177
odlažu i mis fikuju problem (što i jeste glavni cilj ”režimske nauke”), neuporedivo
više no za Gorski vijenac koji je Njegoš, poučen lošim beogradskim iskustvom, štam-
pao u Beču, uz njegov kakav-takav nadzor, a za jem Šćepana Malog (koji je završio
isto 1847) u Zagrebu.
Kada se zna što je sve prijethodno činio Simo Milu nović i njegovo opšte
intelektualno nepoštenje, vrtoglavost, nestabilnost i upregnutost u srpsko-austrijsku
i rusku poli ku i agenturu,11 onda nije neočekivana i neutemeljena tvrdnja da je on
glavni neposredni akter izvršavanja preinačenje i krivotvorenje rečene Posvete u Luči
i Ogledalu, a za jem im ”stopio” izvornike, da bi ukrio svoj falsifikat.
Na osnovu onoga što je već utvrđeno o Simu Milu noviću, gotovo začuđu-
je da je Njegoš ne samo sarađivao sa Simom u vezi štampanja njegove knjige, n(eg)
o uopšte mogao posve ovo svoje najmilije djelo baš njemu, posebno kada se ista
uporedi sa Njegoševom posmrtnicom S provod prahu S. Milu novića koja je gotovo
udvojena po s lu, dubini na dva posve različita dijela kao da su ih pisala dva različita
autora; kao da je na prvi Njegošev dio (?) neko nevješto nakalemio posmrtno obra-
ćanje Simu Milu noviću. Zna se da su neke pjesme objavljivane za života Njegoševa,
bez i sa njegovim imenom, a da nijesu bile Njegoševe, pri čemu Njegoš nije negodo-
vao, ni reagovao, a što (još više) potvrđuje tezu da njegovo nereagovanje na objav-
ljivanje pojedinih spisa nije dokaz da se š njima on i solidarisao i da je jem potvrdio
njihovu auten čnost. I površna analiza ove pjesme pokazuje da se ne radi o jednoj
cjelini i o istom autoru prvoga i drugog dijela. Koliko je sumnjiva Njegoševa posveta
S. Milu noviću u Luči, toliko je problema čna u izvornos i namjeni i ova posmrtnica
istoj ličnos . Uostalom, zašto bi Njegoš (ponovo) posvećivao svoju gotovo beznačaj-
nu pjesmu Simu, kad mu je (prijethodno) ”posve o” najveću moguću posvetu u Luči,
koja je rečenom posmrtnicom znatno obezvrijeđena.
Zna(de) se da Simo ni u svojem vremenu ni docnije nije zna(ve)n ni po kojoj
svojoj genijalnos da bi ga takav genije, kao što je Njegoš, toliko prehvalio i ”učinio
besmrtnim”; zna se i to da bi Simo Milu nović bio gotovo nepoznat, osim kao su-
voparni istoriografski podatak, da nije zna(ve)n preko Njegoša, navlaš to odnosne
sporne Posvete. Među (je)m, ovako ispade da je Njegoš mnogo više, odnosno ne-
uporedivo više cijenio ”genijalnost” Sima Milu novića, n(eg)o stvarno genijalnoga
Puškina, dajući ne samo skromniju posvetu no i posvećujući mu mnogo skromnije
djelo (antologiju dobrijem dijelom neizvornih crnogorskih narodnih pojki nastalijeh
i sakupljanih uglavnom u vremenu Sima Milu novića i Njegoša pod u cajem ”soci-
jalne narudžb/in/e”).
Nezavisno od pitanja neizvornos Posvete (koji problem uopšte ne postav-
lja i ne uočava ili prećutno pretpostavlja), S. Tomović primjećuje rečenu neskladu:
”Analiza Njegoševa djela otkriva da u caj poezije Sima Milu novića na Njegoševo
stvaralaštvo nije tako veliki kako bi se moglo zaključi iz s hova Posvete. Može se
reći da je ovaj u caj bio posredan”.12 Simo ga je samo podstakao, i to nesistematski,
nestručno, više informa vno, na razmišljanje o filozofskim i ostalijem opš m pita-
11
Već sam navaeo da je o Simu Milu noviću utvrđeno njegovo ”intelektualno nepoštenje”,
preinačavanje i krivotvorenje, vibriranje između ludos i agenture, odnosu i sukobu s Njegošem, da mu
je ”stopio” testament Petra I i potvrždenije crnogorkijeh glavara, da se priključio poli čkoj struji pro v
Njegoša, da je Simo pobjegao iz Crne Gore u Boku pred Njegoševom poćerom (bez problema sa austrij-
skom vlašću, koje je imao prilikom ”ilegalnog” prelaska u Crnu Goru) da ga je, zbog izdaje i sumnje u
njegovu agenturu, nazvao ”ništa-čojkom” i sl.,
12
Dr Slobodan Tomović, Isto, 382.
njima koja u Simovoj poeziji nijesu uopšte značajnije, originalno i stvaralački prisut-
na. Simo je bio posve nesistema čan i rastrgan, pa i nije mogao da Njegošu neko
temeljno obrazovanje i vaspitanje. Informa vno i nesistema čno ga je upoznao sa
an kom i mi kom. Ipak, Njegošev najveći učitelj je epska narodna pojka, koja ga je
uzdigla do poetskoga genija, i Petar I Sve , posebno njegova Narodna kancelarija
(kako je to konstatovao i revnosni Jevto Milović).
Neadekvatno se konstatuje da je Simo Milu nović u cao na formiranje
Njegoševe ljubavi spram poezije, jer se Njegoš bavio poezijom još od svoje 14-te
godine,13 dakle, i prije no što je Simo dospio u Crnu Goru i bio njegov naučitelj. ”Prve
pjesme napisao je pod u cajem epske narodne poezije koja je ostavila snažan trag
na njegovo cjelokupno stvaralaštvo”,14 a ne Simova poezija. Smatram da su izvorna
narodna epika i Petar I bili najdublji Njegoševi izvori i pokretači, a tek onda u caj
Sima Milu novića i ondašnja načertanijevska ideologija i na njoj utemeljena kultura
u smislu srbinizma (srbinstva, srpstva).
Da počnem od pitanja: je li Simo Milu nović toliko miritao Njegoševu (pre)
zahvalnost i (pre)veličanje, odnosno preuveličavanje i je li mu uopšte i primjereno,
i zašto bi priznavao i izražavao zahvalnost za Simovo učiteljevanje, ustvari, više dru-
ženje?!
Pdśećam na konstataciju revnosnog arhivara Jevta Milovića, na osnovu ar-
hivskih śedodžbi, o vrlo lošoj pripravljenos u pismenos Njegoša od strane svijeh
njegovih učitelja, pa utvrđuje da se najviše opismenio radom u Narodnoj kancelariji
kod Petra I. I sam Njegoš je bio svjestan manjkavos svojega obrazovanja, kada je
pisao Gagiću da nije ”ni dozreo ni dospreman” pa je puštao da mu se ”učeno” isprav-
lja u tekstu. Podśećam i na Njegoševo pismo J. Gagiću u kojem ga informiše da je i
poslije svijeh Simovih prijestupa ipak preko svega prešao budući da je znano da nije
imao neke škole i da nije vidio svijet pa bi mu Simo mogao pomoći u crnogorskoj
teškoj situaciji. Ovo Njegoševo priznanje je uslijedilo i poslije Simovoga učiteljevanja,
što znači, da ga ni on nije ni dovoljno podučio i obrazovao.
Njegoš ga je čak nazvao ”ništa čojkom”, ”austrijskim špijunom”, koji se u
izboru za crnogorskoga vladiku opredijelio za Njegoševu opoziciju, šurovao sa gu-
vernadurom, smu o problem testamenta Petra I, te ga i proćerao iz Crne Gore. Toga
radi zaista začuđuje to da mu Njegoš, poslije svega toga, posvećuje svoj najmiliji,
najviše cijenjeni i poetsko-filozofski najdublji spjev. Također začuđuje, i u tome je
malo što jasno, da je Njegoš, poslije svega što mu se desilo, povjerio rukopis Luče S.
Milu noviću, da mu bude ”urednik”, korektor i posrednik za štampanje ove knjige. O
tome će bi dalje podrobnije riječi.
Nema ničesovoga činjeničkog osnova mimogredna opaska Radovana Lalića
u bilješkama i objašnjenjima Njegoševih objavljenih Pjesama: ”Njegoš je o svom uči-
telju (S. Milu noviću – S.Z.) uvek govorio s puno poštovanja; ves o njihovom sukobu
nemaju, izgleda, dovoljno osnova”15 No, ne radi se o ”ves ma” no o utvrđenim istori-
ografskim podacima, činjenicama i śedočanstvima. Čitavom svojom knjigom Sarajlija
i Njegoš Živko Đurković nastoji da pokaže trajnu bliskost, srodnost i iskrenost ova dva
pjesnika, iako sam konstatuje da su dugo, od Simovoga prinudnog odlaska iz Ce nja
do 1845, bili posve suminu i u razilaženju. Što više, nalazi među njima i poetsku
13
Isto, 368.
14
Slobodan Tomović, isto.
15
Celokupna dela Petra I Petrovića Njegoša, Prosveta, Beograd, 1982, knjiga prva, Pjesme,
str. 389.
Sreten Zeković:
179
srodnost, međusobne u caje i inspiracije koje bačaju śenku i na samoga Njegoša.16
U njihovu bliskost pjesničkih duša ”kao da su bili umiješani prs sudbine da dođe do
susreta i poznanstva ova dva čovjeka, koji su u svom biću nosili nešto zajedničko, pri-
jemčivo i privlačno”.17 Ta ”sudbina” koja ih je upoznala, razdvojila, zara la i od 1845.
ponovo ”srodila”, objavila Njegoševu Luču i Ogledalo u Beogradu, posredstvom Sima
Milu novića i uniš la oba njihova manuskripta nije bila ništa drugo no (do) srpska
agenturna mreža, koja se (h)oće uporno prikriva udomljenom, dobro konformis č-
kom režimskom naukom koja preovlađuje sve do danas.
Već prva naznaka ispod naslovljene Posvete ”(Na Ce nju 1. maja 1845)”
izaziva višestranu opravdanu sumnju i zah jeva posve kri čki odnos spram nje. Prvo,
ne odgovara Njegoševom jeziku: sedmi umjesto uobičajenog četvrtoga padeža. No,
to bi se moglo opravda i Simovom odobrenom ”korekturom”. Drugo, nije uobičaje-
no, a naročito kod Njegoša, da se takva oznaka meće na vrh same posvete, odmah
ispod naslova (Posvete), kao što je to činio i u drugijem djelima, npr. za Posvetu prahu
oca Srbije u Gorskom vijencu, Predislovije u Ogledalu, Predgovor u Šćepanu Malom
i td. Simova ”korektura” se ośeća već i u trećoj strofi: Je l’ mu ovdje dvostruka ko-
levka, za Njegoša neuobičajena ekavica (kolevka, umjesto kolijevka), a vjerovatno je
”transkribovano” ovđe u ovdje i sl. Ekavica je i stalno ponavljanje Javlenije. Treće,
samo da ranje (Na Ce nju 1. maja 1845)” dolazi u očitu koliziju sa vaktom završenja
pisanja Luče po izjavama samog Njegoša o čemu će bi docnije podrobno govora.
Opet nezavisno od problema auten čnos , odnosno namijenjenos Po-
svete, S. Tomović s pravom ukazuje i na neskladu između prirode Posvete i suš -
ne Njegoševoga spjeva: ”U prvim s hovima Posvete izbija na vidjelo središnja ideja
spjeva”,18 o dubljim gnoseološkim i egzistencijalnim pitanjima skopčana s patnjom (s
Njegoševim osobi m op mis čkim pesimizmom koji Branislav Petronijević neosno-
vano stavlja uz bok Šopenhauerovom pesimizmu)19 Kad Tomović kaže u ”prvim s ho-
vima Posvete” zanemaruje, dakako, samo prva dva s ha koja se odnose na Simu Mi-
lu novića, kao Njegoševog ”nastavnika, srpskog pjevca nebom osijani” (pri čemu je
riječ ”pjevac” tuđa i neprimjerena crnogorskom poe ), a za jem zaista prelazi u srž
svojega spjeva. Ustvari, nakon neodgovarajućega naslova i dva p(r)oturena, vještački
nakalemljena s ha o svom učitelju odmah ”izbija na vidjelo središnja ideja spjeva”
U Kratkom pregledu sadržaja S. Tomović to još izrazi je izražava: ”U Posve koja se
može smatra prolegomenom i sastavnim dijelom spjeva, Njegoš je načelno odredio
predmet svojeg interesovanja. Ovdje postavlja mnogobrojna filozofska i metafizička
pitanja...”.20 Ova konstatacija i ocjena su posve tačne, ali se Tomović dalje ne pita: je
li ”predmet Njegoševoga interesovanja” u Luči Simo, odnosno posveta i zahvalnost
njemu ili ono na čem se i prolegomena i cio spjev odnosi?! Ovakva vrsta posvete je
16
Živko Đurković, Sarajlija i Njegoš, Unireks, Nikšić 1992. Ova knjiga nastaje na valovima
euforije tzv. an birokratske revolucije, odnosno probuđenoga svesrpskoga (ratničkoga) nacionalizma
Slobodana Miloševića i ozvaničenoga posrbičenja Crnogoraca. Trebalo je i Simpozijumom na Filozof-
skom fakultetu u Nikšiću umanji Simove falsifikate i veljači š njegovim svesrpstvom. Na tom tragu je
i rečena knjiga Ž. Đurkovića.
17
Isto, 7.
18
Isto, 383.
19
Viđi o tome podrobno u mojoj knjizi Od ”crnogorskog nacionalis čkog separa zma” do
suvereniteta, CKK Ce nje i Elementa montenegrina, Ce nje 2009, posebito naslov Njegošev šopena-
uerski ( pični) pesimizam?, 41 -45; također autorovu študiju Fenomen starijeh Crnogoraca, Ars, br. ¾
-87, 1987, str. 75-100, KOC, Ce nje.
20
Isto, 373.
ne samo opštenito neuobičajena, a posebito kod Njegoša n(eg)o je sasvijem izni-
mna. Navodna Posveta i jeste ustvari baš prolegomena, uvod, zapravo, prvi sastavni
dio, odnosno prva cjelina spjeva pod brojem I, tako da je spjev imaо VII pjesana, a
ne VI kako je predstavljeno u Simovom ”uređivanju” i ”izdavanju”. Inače, izniman je
slučaj da posveta bude idejom, porukom, sadrži nom, tema kom sastavni dio po-
svećenoga djela, u ovom slučaju Luče., nego je posveta posebna cjelina i formalno,
samijem svojim mjestom, prostorno izdvojena i razgraničena od djela, na samom
početku, nakon koje tek dolazi samo (posvećeno) djelo, bez ikakvih dilema, koje su u
Luči. Primjer za to je i Njegoševa Posveta Puškinu u Ogledalu i(li) Posveta Karađorđu
u Gorskom vijencu. Sve to upućuje da je ”Prvu (I) pjesnu” Simo Milu nović samovolj-
no, slavoljubivo, megalomanski, pizma čno i u svojoj zna(ve)noj ”neuravnoteženo-
s , koja se graničila sa ludilom”, preinačio u Posvetu sebi, a tek od śljedeće počinju
od ”I pjesne”.
I, zaista, svaka ozbiljnija s lska, sadržinska, tematska, idejna, kompozici-
ona, suš nska, poetsko-filozofska i metafizička (religijsko-teološka), ontološko-ko-
smička, saznajna i egzistencijalna kompara vna analiza navodne Posvete u odnosu
na malo s hova koji se odnose na ”nastavnika, pjevca srpske narodnos ” i u odnosu
na cjelinu Posvete i cio spjev, dosta lasno bi pokazala da je i sam naslov Posveta,
njezino adresiranje i obraćanje Simu Milu noviću naknadno i nevješto ubačeno, do-
dato, doćerivano, zapravo, podmetnuto, krivotvoreno i da je u disonanci sa samom
prvom cjelinom (navodnom Posvetom), odnosno njezinom temom i sadržinom, i
spjevom u cjelos , što više, da odudara, ustvari strči, da je neumjesno i nametljivo,
posebno naglašavanje ”srpski pjevac”, ”pjevac srpske narodnos ” u rečenom kontek-
stu kosmičkoga univerzalizma.
U prilog toga ide i drugi krucijalni razlog koji se odnosi na odabranu formu
pjesme, sastavljena od strofa, kao završenih misaono-poetskih cjelos . Naime, cijela
navodna Posveta, ustvari I pjesna, kao i ostale I - VI pjesana, sastavljene su od strofa
su (sa) deset deseteračkih s hova, koje se završavaju tačkom i nastavlja se śljede-
ćom strofom, odvojenom razmakom, a počinje veljim početnim slovo. Među (je)m,
prva strofa tobožnje Posvete, izuzetno u Posve , se ne završava dese s h tačkom
(.), odnosno završenom mišlju (da bi činjela strofnu cjelinu), nego zarezom (,), pa se
ista prenosi na početak druge strofe sa malijem početnim slovom. Ovo je zbog toga
što je Simo izbačio prve s hove u prvoj strofi, da bi ubačio svoje, koji su adresirani
na njega: ”Da, svagda mi dragi nastavniče,/ srpski pjevče nebom osijani”, pa odmah
preskače, odnosno uskače u središte spjeva: ”zadatak je sm’ješni ljudska sudba, ljud-
ski život snoviđenje strašno” i td. Ubačena dva Simova s ha poreme la su redośljed
s hova u prvobitnoj Njegoševoj strofi i samu strofu kao misaonu cjelinu s tačkom
na kraju, pa se ista i nije mogla završi đe treba, a drugu na pravilan način započe
(odvoji od prve, iako ih je odvojio i formalno u svakoj ima po deset s hova). Naj-
vjerovatnije u vezi s jem, nalaze se u cijelom spjevu još samo dva takva izuzetka, od
pravila koje je Njegoš ustanovio, i kojega se posigurno strogo držao. Kad je i Posveta
i cio spjev pisan u strofama su deset deseteračkih s hova, onda ova tri odstupanja
su zaista izuzeci (od pravila). Čim se Njegoš opredijelio za strofnu formu pjesama
za ovo svoje najomiljenije djelo, pouzdano je očekiva da to i dośljedno sprovede.
Među (je)m, izuzeci su se pojavili u štampanoj Luči što je učinio Simo Milu nović
da onaj iznimak u prvoj strofi ne bude jedini slučaj, jer bi ga to ofiralo u preinačenju,
odnosno krivotvorenju, podmetanju. Druga dva ”slučaja” nalaze se: u Pjesni II koja
ima 16 strana (”obrazaca”), na strani petoj 2. strofa se ne završava tačkom (.) no za-
Sreten Zeković:
181
rezom (,), a 6. strana, odnosno śljedeća strofa počinje malijem početnim slovima; u
Pjesni VI ima 14 strana, a na strani trećoj 1. strofa se ne završava tačkom, no tačkom
i zarezom (;) a 2. strofa počinje malijem slovom.
U pismu Simu Milu noviću iz Ct. 24. juna 1845. Njegoš navodi uzuse za
štampanje Luče, pa i format i raspored pjesama, odnosno strofa: ”Nek bude u oktavu
napečatano, po dvadeset s hova na svakojemu obrascu”. Očekiva je da je Njegoš
bio Luču u poslatom rukopisu tako i napisao: na svakom listu (”obrascu”, forma ra-
noj stranici u oktavi) po dvadeset s hova ili dvije strofe (svaka po 10 s hova). Kada se
primijeni taj Njegošev zahtjev, onda bi u štampanom originalu (prvom izdanju) broj
stranica, s hova, odnosno strofa bio śljedeći: ”Posveta” ima 10 strana (”obrazaca”)
su po dvije strofe, ukupno 20 strofa, a 200 s hova; Pjesna I ima 17. strana + 1 (18-ta)
samo sa jednom strofom (10 s hova), ukupno 36 strofa, a 350 s hova; u Pjesni II ima
16 strana, ukupno 32 strofe, a 320 s hova; u Pjesni III ima 17. strana, ukupno 34 stro-
fe, a 340 s hova; u Pjesni IV ima 10 stranica + 1 (11-ta) samo sa 1 strofom, odnosno
samo sa 10 s hova, 20 strofa, a 210 s hova; u Pjesni V ima 26 stranica + 1 (27-ma)
samo sa 1 strofom, odnosno samo sa 10 s hova, ukupno 53 strofe, a 510 s hova; u
Pjesni VI ima 14 stranica, ukupno 28 strofa, a 280 s hova. Ukupno strana u spjevu je
111 + 3 sa po 1 strofom = 1, 5, strana, ukupno 112, 5.
Znači, U Pjesni I, IV i V višak ili manjak je po 1 strofa (po 10 s hova), što je
iz nepozna jeh razloga odstupanje od Njegoševoga rečenoga uzusa od ”20 s hova
na svakom obrascu” ili po 2 strofe na svakoj stranici. To je uzrokovano pomjeranjem
strofa i s hova zbog Simovoga ubačanja svojih s hova. Pretpotonja strofa je izmije-
njena samo u prvom s hu, jednostavnim izbačanjem prvobitnog, a ubačanjem s ha:
”Divni pjevče srpske narodnos ”, a moguće je izmjena i još jednog s ha. Potonja
strofa u navodnoj Posve je sasvim nekonzistentna ostalom dijelu iste i cjelokupnom
spjevu, a bila je Simu potrebita da se završi sa onijem što je njemu bila glavna pre-
okupacija, sa -”srbovanjem”, kako bi bilo ubjedljivije da se Posveta odnosi baš na
njega. To je izazvalo pomjeranje za tu jednu strofu.
Po svoj prilici Njegoš nije Luču dijelio onako kako je objavljena, na Pjesne.
Više je vjerovatno, posebno kada se uzme u obzir njegov navedeni uzus, da je ona
bila ujedno, kao jedna cjelina, jer je inače mala po obimu. Pod tom pretpostavkom
ne bi bilo u Luči nepotpunih stranica (bez dvije strofe), osim one što je Simo dodao.
Podjelu je izvršio Simo da bi se odvojila njegova Posveta, kao tobože, posebna, iz-
dvojena.
I sama dužina navodne Posvete G. S. Milu noviću nije uobičajena, pa ni kod
Njegoša, posebno kada se uporedi sa onom Śeni Aleksandra Puškina, Posve prahu
oca Srbije. I po dužini Njegoševa navodna Posveta, odnosno prolegomena u Luči
odgovara u njoj još nekim manjim pjesmama (20 strofa).
Iz jeh razloga umjesna je asocijacija na posvetu Śeni Aleksa ndra Puškina
u Ogledalu gorskom koja je izdvojena, na samom početku knjige, nezavisno od osta-
lijeh pjesama, znači, kao posveta za cijelu knjigu. Bilo bi očekivano da je Njegoš po-
svetu G. S. Milu noviću dao na is način (kao i posvetu Puškinu u Ogledalu gorskom),
na samom početku knjige, prije i nezavisno od samoga spjeva Luča mikrokozma bilo
samo kao naznaka, kako je najčešće uobičjeno, ili isto tako na početku u formi ma-
nje pjesme, no što je štampana posveta, i to nezavisno od spjeva, i da se sadržajem
i porukom odnosi na samoga onog kojemu se piše posveta. Ovako je posveta Simu
tematski, idejom, porukom, sadržajem i formom kao postala (nametljivo) inherentni
nerazdvojni dio same Luče mikrokozma.
Upadljiva je i neuporediva nesrazmjernost između Njegoševe posvete A.
Puškinu i S. Milu noviću, i po pjesničkom obimu i značaju i vrijednos , što je zaista
neočekivano s obzirom na takvu neuporedivost Puškina i Milu novića. Posveta na-
mijenjena Puškinu imala je samo 5 kratkih s hova (sa naznakom da geniju velikoga
naroda posvećuje svoje djelo),. dok je posveta S. Milu noviću od 200 s hova, odno-
sno 20 strofa ili 10 stranica. koja odgovara obimu npr. Pjesne IV u spjevu. Krivotvor-
stveno agenturni kružok uočio je i ovu formalnu i suš nsku nesrazmjernost, pa da
bi je ublažio, naknadno je ispravljena i proširena Posveta na 14 s hova, bilo da ju je
sam sklepao ili je naknadno traženo od Njegoša da to uradi.
I ovu ”crnu rupu” pokušao je da zamagli i ”pokrije” nesuminu krijumčar
falsifikata i začepljivač ”crnijeh rupa” u njima dr Ljubomir Durković-Jakšić, kao npr. za
Njegošu pripisane s hove (navodnu posvetu na prvoj strani Vukove Danice iz 1826)21
ili drugi ”slučaj” kada je, po potrebi ”režimske (agenturne) nauke”, poricao sopstveno
objavljeno gledište da je ”na Balkanu jedino crnogorska crkva bila autokefalna”, da
bi docnije sebe porekao tvrdnjom da ”Crnogorska crkva nije nikada bila autokefal-
na”. Pokušava da ”zakrpi” i problem povezanoga krivotvorenja Posvete u Luči i u
Ogledalu gorskom tako što objašnjava kako je došlo do promjene prvobitno nami-
jenjene posvete Puškinu u Ogledalu gorskom.22 Pošto je podśe o da je Tipografija
Knjaževstva Srbije u Beogradu, nakon što je dobila rukopis Njegoševoga Ogledalo
srpsko, a prije no što je Ministarstvo prosvjete dalo saglasnost na cenzuru, objavi-
lo oglas za pretplatu njegovog štampanja i u njemu petos hnu posvetu Puškinu,23
Durković navodi razlog zbog kojega je štampan drugi tekst posvete Puškinu. Naime,
po njemu ”Dimitrije Milaković je pisao Vasiliji Berari 7. oktobra 1845. g. inspektoru
Tipografije u Beogradu: ‘Kad je njegovom visokopreosvještenstvu vladiki i gospodaru
crnogorskom iz pera isteklo ono nekoliko s hova za posvetu Ogledala srpskog geniju
Puškinu on nije mislio oglašava ih za svoje, pa počem je sad srpskoj publici poznato
da će posveta ista bi njegova, zablagorasudio je one prve s hove zamijeni drugim,
koje po njegovoj naredbi čest imam u priloženom pri ovom listu vama dostavi s
molbom, da ih u mjesto onih prvih date pečata u Ogledalu srpskom’”. Umjesto da
u naznačenoj fusno navede arhivsko śedočanstvo za ci rano pismo D. Milakovića
i Njegošev zahtjev (naredbu) za promjenu i samu promijenjenu posvetu, Lj. Durko-
vić navodi ”Lovćenski odjek, 7-12, 1925, 139” koji nas vuče na neki autorski tekst,
a on bi na drugi i tako u krugu s ciljem da mu se mora ”vjerova na riječ”, po istom
metodu i modelu kao i za krijumčarenje krivotvorenja tobožnjih Njegoševih s hova
na Vukovoj Danaici iz 1826. episkopu Nikiforu Maksimoviću (Vasiljeviću?). Ne samo
da je Milakovićevo ci rano š vo (pismo) inspektoru Tipografije besmisleno, i suviše
naivno i neozbiljno prema čitaocima, jer se tvrdi da poslate s hove za posvetu Puš-
21
Viđi u mojoj knjizi Etnička svijest dinasta Petrović Njegoš naslov Krijumčarenje preinače-
nja i krivotvorenja navodnih Njegoševih s hova u Vukovom kalendaru Danica za 1826.
22
Dr Ljubomir Durković, Prilozi istoriji prvog izdanja ”Ogledala srpskog”, Letopis Ma ce srp-
ske, knj. 364, 1949, str. 385.-6.
23
Oglas nosi datum Beograd, 22. avgusta 1845, a objavljen je u Dodatku Srbskih novina br.
67 od 22. avgusta, br. 68 od 25. avgusta i br. 69 od 28. avgusta 1845. Lj. Durković-Jakšić zbog ubjedlji-
vos precizno navodi: ”Primerak se nalazi u Drž. Arhivi u Beogradu, in.br. 3411, bibliotečki br. 1-e, 1”.
U oglasu objavljena prvobitna posveta Puškinu u Ogledalu glasi: ”Blagodjetelnij Genije Slavjanskij/ na
pjevanje nebom pomazanij, /koi sjediš na svetoj kafedri / u sredini velikog naroda, / tebi ovo djelo po-
svećujem”. Iako ovi s hovi oponašaju one iz Luče (”srpskog pjevca nebom osijani”- ”na pjevanje nebom
pomazanij”), ovi s hovi nijesu Njegoševi ni po s lu, ni po s hovanju, ni po izrazu, ni pravopisno.
Sreten Zeković:
183
kinu u Ogledalo ”nije mislio oglašava ih za svoje” (a zašto ga je onda u manuskriptu
pisao i upu o?), dok se nijesu u novinama objavili, nego se ne nude ničesovi odnosni
dokumen i dokazi da se potvrdi ova izjava. Nije isključeno da je pismo D. Milakovića
upućeno, ali nezavisno od Njegoša, koji o tome ništa nije znao, ni se nalazi traga o
tome u njegovoj objavljenoj korespondenciji (pismima). Netačno se navodi da je Va-
silija Berara inspektor Tipografije, jer je on, po Njegoševom saznanju i oslovljavanju,
njezin direktor. Kao što će se dalje viđe , Njegoš je rukopis Ogledalo gorsko nepo-
sredno predao direktoru Tipografije beogradske Vasiliji Berari preko g-dina Vukovića,
a za troškove i uzgled (luksuz) direktni posrednik mu je bio zemunski trgovac Vasa
Vasiljević. Njegoš je bio neposredno u korespondenciji sa direktorom Tipografije Va-
silijom Berarom, tako da začuđuje navod Lj. Durkovića da se Njegoš istom obraćao
za promjenu posvete Puškinu preko D. Milakovića, posebno kada je tada sekretar
Njegošev bio Milorad Medaković od 1844 do 1848. (znaveni krivotvoritelj ”pomena
srpskoga imena u Crnoj Gori”).
Uočljiva je i sličnost, da ne kažem, ponavljanje s ha u posve Puškinu
”Sretnji pjevče velikog naroda, ”na pjevanje nebom pomazanij” i onoga u posve
Milu noviću ”Divni pjevče srpke narodnos ”,”srpski pjevče nebom osijani”. U oba
slučaja nema zareza iza pjevče, iako je to pe padež.
Prije rečeni problem stvarnoga (misaonog) i formalnog iznimno ga nepo-
stojanja prve dvije strofe nije prisutan u potonje dvije strofe tzv. Posvete, adresovane
na Simu, jer je pretpotanja izmijenjena samo u prvom s hu, a potonja u cjelini na
kraju naprosto ”Simov dometak”, koji je zaista naknadni, a posebno strči sa svojim
”srbovanjem” od uvodne pjesne (prolegomene) i cijeloga poetsko-filozofskoga i me-
tafizičkog spjeva:
”Ja od tebe jošte mnogo ištem:

da postaviš u plamteće vrste
pred očima Srpstva i Slavjanstva
Obilića, Đorđa i Dušana,
I jošt koga srpskoga heroja;
Da progrmiš hulom strahovitom
Na Vujicu, Vuka, Vukašina,
Bogomrske Srpstva otpadnike;
Zloća njima mrači ime Srba,
Tartar im je nakaza malena!”
Ne treba drugi komentar no (do) ona tačna konstatacija Jakova Ignjatovi-

ća: ”S. Milu noviću je prva i poslednja misao bila srpstvo, i u toj misli je izdahnuo.
Njegov ideal je bio srpstvo, čovečanstvo, sloboda”,24, naravno, u ramu svesrpstva, a
Srbi su mu bili svi Južni Sloveni, Sloveni opštenito, koji su najstarijega po(d)rijekla i
rašireni po cijeloj Evropi i Aziji. To je bilo u duhu ondašnjega preprovođenoga ilirizma
na srbinizam, srbinstvo, svesrpstvo, srb(in)omaniju na srpskoj narodnosnoj osnovi25
24
Jakov Ignjatović, Rapsodija iz prošlos srpskog života (Memoari), Novi Sad, 1953, 230.
25
Takvo srpstvo je konkretni srpski nacionalni preporod (iz stvarne nemoći i priviknu to-
s na podaništvo) megalomanskim obećanjem i utješnim ”sve m istoričeskim (imperijalnim) pravom”
zamaglio i (u)kočio ha šerivsko-autonomaškom i ustavobraniteljskom rearhaizirano-reminiscentnom
obnovom i vrtanjem na sakralizovano srednjevje kovno Srpsko (Dušanovo) carstvo, Pećku patrijaršiju,
njihovo slavenoserbstvo i ”imperijalno-državno-crkvotvorni narod” (tzv. srpstvo). Iako i Njegoš nije bio
Toga radi su suštastveno neumjesne i neprimjerene uporedbe njegove po-
etske filozofije sa Simovom i opštenito srpskom srbomanijom, jem prije što je Simo
bio i poli čki i pjesnički sasvijem angažovan za ustavobraniteljsku vlast, poli ku i ide-
ologiju.26 To je bilo znaveno i Njegošu, pa mu je taj suš biljeg i označio u posmrtnici
Sprovod prahu S. Milu novića.
No, i pored Simovoga podmetačkog ”srbovanja” i ”srpstva”, ono se u Luči
ne odnosi na Crnu Goru i Crnogorce, no na drugu, izvanjsku ”srpsku narodnost” i na
ličnos iz srpske tradicije. Sve pod mo vacijom i s ciljem da se podstakne i probudi
kod Srba i okolnijeh porobljenih naroda crnogor(a)cizm odnosno stvarno-živa svijest
o potrebi borbe za njihovo oslobođenje.
Uz sve to, ovi s hovi uočljivo odudaraju od ostalijeh Njegoševih s hova, koji
su gotovo bez rime, osim onamo đe se javljaju spontano, nepredviđeno. Među (je)
m, u ovom Simovom ”umetku” ima šest rimovanih s hova od ukupno deset.
Kada se uporedi ova potonja strofa u navodnoj Posve sa potonjom u
spjevu neposredno se uočava njihova potpuna nekorespondentnost, udaljenost od
Simova srbovanja i neuporedivos učitelja Sima Milu novića, ”srpskoga pjevca ne-
bom obasjana”, ”srpske narodnos ” i onoga uzvišenoga učitelja Isusa Hrista, koji je
vaskrsenjem porazio smrt:
”O preblagi, hi učitelju,
......
od tvoga su hoda svještenoga
bogohulni srušeni oltari;
voskresenjem smrt si porazio,
nebo tvojom hvalom odjekuje,
zemlja slavi svoga spasitelja!”:
Simo je iskoris o Njegoševo obraćanje svom učitelju Isusu Hristu da ukom-

ponuje s hove o sebi kao Njegoševom učitelju (sve)srpstva.
Interesantno i indika vno je i upoređenje Njegoševe dvije posvete S. Milu-
noviću. Ona u Luči mikrokozma, u kojoj se neprimjereno Njegoševom geniju, nakon
dva početna s ha, neposredno upućena Simu, kao ”iz katapulta” prodire u najdublje
filozofsko-metafizičke probleme, da bi se na kraju posvete strmoglavio u Milu no-
vićevo ”srbovanje”, srpstvo, Srbe, Kosovo, izdajnika Brankovića, Obilića koje baš on
treba da probudi, pokrene i afirmiše. Među (je)m, Sprovod prahu S. Milu novića u
Pjesmama je po svijem poetsko-filozofskim kriterijuma daleko ispod nivoa posvete u
imun na taj srednjovjekovno-patrijaršijski danak i u caj iliro-srbinizma, kao pomodnoga stanja duha i
”socijalne narudžbe”, njegov crnogor(a)cizam sušto se od toga razlikuje po svom viševjekovnom stvar-
nom narodnosno-nacionalnom oslobodilačkom i konkretno-životnom biću, što se izrazito i posve preo-
vlađujuće ispoljilo i afirmisalo u ukupnom njegovom stvaralaštvu i djelovanju.
26
Živko Đurković, isto, 69: ”Tom pjesnikovom stanju (stvaralačkom posustajanju od 1846 i
1847. Sima Milu novića-p.n.) je na izvjestana način doprinijela i nova ustavo braniteljska vlast za koju
se tako istrajno borio i kao angažovana poli čka ličnost i kao pjesnik. Ali nade su mu bile iznevjerene. I
ustavobranitelji su, poput kneza Miloša, zaveli strahovladu i stalno punili zatvore nevinim ljudima. Zbog
toga se pjesnik povlači u sebe, ne može da stvara, jedino povremeno radi na sređivanju ranijih ruko-
pisa”. Ali mu to nije smetalo da se angažuje na štampanju Njegoševih djela Luče i Ogledala. Ovi navod
śedoči da je Simo Milu nović bio bliže povezan sa Srpskom knjaževskom štamparijrom u Beogradu po-
sredstvom ustavobraniteljske vlas za čije vlas su navede na Njegoševa djela štampana i ”pohranjeni”
(zatureni) njihovi manuskrrip . Ipak je Simo bio postavljen za sekretara u Ministarstvu prosvjete.
Sreten Zeković:
185
Luči mikrokozma i tematski, sadržajem i formom se neposrednije odnosi na samoga
S. Milu novića. To već najavljuje i sam moto te posvete: ”Ko svijeta ne zna ćud, /
svijet mu je strog i grub”, s jem što se ovđe Simo mnogo skromnije dovodi u vezu sa
Slovenstvom (a ne srpstvom): ”Spomenik se tebi hoće – Slavenstvo je prosta masa”
”Drag ostaje tvoj uspomen kod Slavenstva pravog svude!” Gotovo da i ne liči na Nje-
gošev s l i poe ku.
Također je ispod nivoa Njegoševe posvete A. Puškinu. Na kraju, s obzirom
da je u obije posvete Simu Milu noviću težište u Srpstvu-Srbima i Slavenstvu, više bi
odgovarala posveta S. Milu noviću u Ogledalu gorskom, a Puškinu u Luči mikrokoz-
ma, već i po samim formulacijama i sadržini, a posebno po nesrazmjerenos Puški-
novoga gnija i ”genija” S. Milu novića.
Svjestan ove disonance Ž. Đurković ”umjetno” je (h)oće ”pokri ” ničim po-
tvrđenom sugestojom, koja se poziva na neprovjerljivu usmenu izjavu o Siminom
lošem stanju u potonjim godinama života -1846-1847: ”Utjehu nalazi u krugu po-
rodice i kod pojedinih prijatelja. Obradovalo ga je saznanje da je Adam Mickijević u
svojim predavanjima na Sorboni uporedio njegovu ’Tragediju Obilića’ sa Puškinovim
‘Borisom Godunovom’”.
Gornja kompara vna analiza navodi na asocijaciju kao da su Posveta Puški-
nu (u Ogledalu gorskom) i posveta Simu (u Luči Mikrokozma) zamijenili mjesta, jem
prije, što bi Ogledalo gorsko bilo više odgovarajuće za posvetu Simu (i po onom što
mu je u Luči posvećeno, što se neposredno na njega odnosi, po njegovom srbovanju
i svesrpstvu), a Luča Mikrokozma baš primjeren(ij)a za Posvetu Puškinu i to u prvo-
bitnoj formi i obimu. Ne treba smes s uma da su rukopisi i Luče i Ogledala već bili
završeni u prvoj pol. 1845, da su do sredine te iste godine bili posla u Beograd da
se štampaju u Srpskoj knjaževskoj knjigopečatnji (Luča preko Sima, a Ogledalo nepo-
sredno u Tipografiju) i da su se štampali u istoj štampariji- praćenjem i posredstvom
Sima Milu novića, koji je upleo svoje ”preinačiteljske prste”. Svrhu svega, ni za jed-
nu, ni za Luču ni za Ogledalo, ne postoji izvornik rukopisa (ili nam je još nepoznat, a
po Slobodanu Tomoviću ”Luča trajno izgublje na”). Interesantno je da se uopšte i ne
spominje izvornik Ogledala, a veoma šturo i nemušto da je i njega ”nadzirao” i pra-
o Simo Milu nović. Nigđe nema pismenoga ni drugog traga da je Njegoš naumio
i načinio Posvetu Simu Milu noviću u ”Luči”, osim što se ona u njoj pojavila, daleko
od očiju i uvida u njezino štampanje od strane Njegoša. Također nema nigđe izričite
izjave Njegoševe da je povjerio Simu Milu noviću cjelokupno izdavanje Luče, nego
samo korekturu, ”tehničko uređenje” po Njegoševim izriči m i preciznim zahtjevima
i ubrzavanje štampanja.
Vido Latković navodi da je ”Ogledalo srpsko Njegoš sredio 1845. i odmah
ga je dao da se štampa u Beogradu; knjiga je bila gotova početkom 1846”27. Danilo
Radojević navodi: ”Njegošev rukopis antologije, kako pominje V. Karadžić, imao je
naslov Ogledalo gorsko, ali je, vjerovatno pod u cajem S. Milu novića, koji se starao
za štampanje, promijenjen naslov današnji”.28 D. Radojević ne navodi izvor za tvrdnju
da se Simo ”starao za štampanje” Ogledala. Rekli smo da se ni Ž. Đurković uopšte ne
bavi pitanjem posrednika za štampanje Ogledala.
Njegoš u pismu Vasiliji Beraru iz Ct. 12.4.1845.piše: ”G-nu Direktoru Tipo-
grafije Knjaževstva Srpskoga. Po od duže vremena dao sam kupi po Crnoj Gori naše
27
Celokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, Ogledalo srpsko, Prosveta, Beograd, 1982,
485.
28
Danilo Radojević, Crnogorska literatura i tradicija, Ce nje, 1993, 31.
narodne pjesme i već ih dobro čislo imam u rukopisu, kojima sam dodao i od pečata-
nih one o Karađorđiju. Ja sam namjeravao ove pjesne da pečata u Lajpcigu, gdje
bi po mojoj želji mogle izići u velikoljepnom izdaniju; no počem sad tamo polazi g-n
Vuković, uručitelj ovoga pisma, a znajući pak da tamošnja pografija prevashodi sve
ostale u kojima se što dosad srpskoga pečatalo i da ima dobre korektore, pa zato i
šiljem iste pjesne u rukopisu Vama, uč vo moleći Vas da biste izvolili da ih pečata
u 8 u velikom na velin papiru i ukrasi ih obrazom besmrtnog Karađorđa.
Rado bih da to djelo ugleda svijet koliko pre i što prije može bi , i nadam
se da će ono iz te pografije takovo izaći da će se moći usporedi s najljepšima evro-
pejskima izdanijama.
Ako bi se tamo našao kakav izdavatelj koji bi o svom trošku htjeo pečata
te pjesme, to bi mi milo bilo i kupio bih ja za mene 100 komada. Ne bude li toga,
a ono neka se pečata o mom trošku, koji će Vam bi plaćen sredstvom g-na Vase
Vasiljevića, zemunskoga trgovca, pa kad budu gotove, izvolite meni posla 200 eg-
zemplara, a što će se čini s ostalijema egzemplarima o tome ćete se razgovara s
pretpomenu jem g-m Vukovićem, koji će i usmeno ima čest preporuči Vam za
krasotu izdanija.
Na kraju rukopisa u oglavleniju stavljene su pjesne u red i po ovom redu
molim pokorno, blagovolite da naredbu da se i pjesne jedna za drugom pečataju”.29
Iz ovoga jasno slijedi: da je Njegoš po Vukoviću poslao rukopis Ogledala
12.4.1845. za direktora Srpske knjaževske knigopečatnje u Beogradu Vasiliju Beraru
da ga izda on ili neko drugi o svom trošku, a ako to ne bude, onda o Njegoševom
trošku, što će ispla trgovac iz Zemuna Vasilije (Vaso) Vasiljević, da je Njegoš svoj
rukopis nazvao ”naše narodne pjesme” ”sakupljene po Crnoj Gori”, i da ih je 12. 4.
1845. imao u rukopisu, već pripravljene za štampu i predate u knjigopečatnju.
To potvrđuje i Njegoševo pismo Vasiliju. Vasiljeviću od istog datuma, 12.
4. 1845: ”Toga radi obraćam se k Vama sad pismom, moleći Vas ako bi direktor Ti-
pografije Knjaževstva Srpskoga iskao od Vas novaca za pečatnju naših narodnih pje-
sama, koje sad šiljem u rukopisu, da bi ste izvolili za mene te novce položi i mene
u svoje vrijeme o tome uvjedomi da ih ja opet Vama s blagodarnošću pošaljem”.
Nelogično je da ni u pismu V. Beraru i ni V. Vasiljeviću nije spomenuo naslov svoje ga
upućenog rukopisa kao Ogledalo srpsko, ako mu je stvarno bio dao takav naslov, ko
što je, viđeli smo, stalno u prepisci sa Simom Milu novićem naslovio i imen(t)ovao
Luču mikrokozma. Vasilije Vasiljević je za Njegoša imao ulogu posrednika za plaćanje
troškova ”naših narodnih pjesama”, odnosno Ogledala gorskog i u svezi s troškovi-
ma da potvrdi Njegoševe izjave o izgledu i luksuzu izdanja. Njegoš je upućivao Sima
Milu novića na V. Vasiljevića radi uzimanja novca kod njega za potrebe štampanja
Luče mikrokozma (vinjeta i sl). Njegoš je, kako se ne baš posigurno tvrdi, da je Simu
povjerio štampanje, korekturu i izdavanje Luče, njegovo najomiljenije djelo, pa se ne
vide razlozi zašto ne bi i za pečatnju Ogledala gorskog.
Pošto je Simo Milu nović, nakon što je pred Njegoševom poćerom pobje-
gao iz Ce nja i Crne Gore, nekoliko puta dolazio na Ce nje kod Njegoša, po diplo-
matskim potrebama kneza Miloša Obrenovića, i Njegošu dostavljao povjerljivu ko-
piju sultanovog fermana da mu se Crna Gora pokori, donosilac rukopisa je stupio u
vezu i sa Simom da posreduje u štampanju tog rukopisa. Kako sam Njegoš kaže, Luča
je pisana ”u če ri prve neđelje časnoga i velikoga posta” (10.3—7.4. 1845), u pismu
Simu Milu noviću iz Ct. 25. juna 1845. navodi da je Luču ”sastavio prve neđelje proš-
29
Cjelokupna djela Petra II Petrovića, Pisma.
Sreten Zeković:
187
loga časnog i velikog posta”, znači od 10.3. do 17. 3. iste godine. Ogledalo je već bilo
napisano i poslato u rukopisu 5 dana nakon završetka Luče 12.4.1845. Oba rukopisa
su već bili napisani u prvoj polovini aprila 1845. i u isto vrijeme rukopisi su bili u istoj
štampariji sa kojima je bio upoznat Simo Milu nović.
Živko Đurković ukazuje da je Njegoš, nakon što je završio Luču, poslao pi-
smo 12. 4. 1845. Simu Milu noviću (dakle, istog dana kad i V. Vasiljeviću za Ogledalo)
u kojem ga prvi put oslovljava u uobičajenom njegovom s lu, kao npr. ”predragi”. No,
to je Njegoš učinio iz dva određena prak čna razloga: baš u tom pismu preporučuje
Simu dva mlada Crnogorca koji su pošli na školovanje u Srbiju, među koje je i njegov
sestrić Stevan Perović Cuca; drugi razlog je što je planirao da u Beogradu objavi dva
svoja djela Ogledalo i Luču, pa će mu Simo bi od koris pri njihovom štampanju, kao
sekretara prosvjete u Beogradu, posebno u odnosu na dobijanje cenzure. Dr Živku
Đurkoviću je već i oslovljavanje ”Predragi Milu noviću” dovoljan dokaz da razvija
tvrdnje o izvanrednijem i iskrenim odnosima među ova dva pjesnika. Đurković navo-
di da je Njegoš ”Luču dostavio Sarajliji na štampanje”30 i da je ”Simo vršio korekturu
i štampao Luču mikrokozma”.31 Poziva se na Njegoševo ”pismo od 24. juna 1845,
kojim je popraćen rukopis”, upućuje mu rukopis i zahvaljuje se Simu za trud koji je
Sarajlija uložio oko štampanja Luče32. No, u tom pismu, nakon što je Sima ljubazno
oslovio, Njegoš doslovno kaže: ”Evo k čemu vodi ovo, da ne zamećem: pošiljem
moje malo djelce Luču mikrokozma, mnom sastavljenu prve neđelje prošloga časnog
i velikoga posta. Ovijem te djelcem utvrđujem i molim da mi ga daš napečata u
tamošnju divnu pečatnju, da mi izvoliš korektorom istoga bi t, na lijepu kartu da
se pečata, da ga u početku ukrasiš kakvim visokim idealnim vinjetom; nek bude u
oktoavu napečatano, po dvadeset s hova na svakojemu obrascu; egzemplara nek se
napečata 300 ili koliko drago. Troškove za pečatnju, ako možeš sam da dok ih
pošljem, dobro; ako li opstojateljstva ne dopuštaju samome ih da , a se obra
gospodinu Vasu Vasiljeviću, velikokupcu zemunskome, da ih za mene položi, i ako mi
objaviš koliko je, poslaću mu ih preko Trsta...”.
Prema tome, Njegoš ovđe uopšte ne pominje Posvetu Simu Milu noviću,
što bi bilo logično, da je to naumio, odnosno da je već bila sačinjena u Luči, koja je već
bila završena ”prve neđelje prošloga časnog i velikog posta”, znači, već 17. 3. 1845, a
ne ”1. maja 1845”, kako piše u štampanoj formi. Ovo jem prije što je smatrao da će
ga Simo zaduži radom i brigom za posredništvo u bržem i ljepšem štampanju Luče.
Nije Njegoš povjerio Simi ukupno izdavanje Luče, već samo posredništvo da je preda
u štampariju, da mu bude korektor i da vodi brigu o njezinom ukrašavanju (lijepom
izgledu) prema uslovima koje mu je odredio. Ni jednom riječju ne spominje mu Ogle-
dalo koje je već bilo poslato u štampariju.
Njegoš mu se 10. 7, 9. 8, 7.10 i 23.12. 1845. obraća pismima radi požuri-
vanja štampanja Luče. To znači da nije bila štampana u 1845, kako stoji na prvom
izdanju, no se to oteglo i dalje (bez obzira što formalno stoji na njoj godina izdanja
1845, kako je to Njegoš stavio i očekivao. Pozivajući se na Njegoševa pisma, Đurković
tvrdi da je Njegoš ”stalno insis rao da se Luča što prije štampa (pošto se štampa-
nje oteglo dvije godine)”, a u pismu od 30. maja 1846. Njegoš mu se pravda za taj
svoj ”potrk”, češće požurivanje štampanja Luče.33 Znači, pismo da ra godinu dana
30
Živko Đurković, Sarajlija i Njegoš, Unireks, Nikšić, 1992, str. 63.
31
Isto, 60.
32
Isto, 60/61.
33
Isto, 66, a pismo u navedenim Pisma III, 306.
od kada je rukopis završen i poslan u štampariju, a još nije bilo završeno štampanje.
Tada je, kako tvrdi Vido Latković, već bilo odštampano Ogledalo (”početkom 1846”,
koje Ž. Đurković ne spominje, kao da i ne postoji, u študiji o Sarajliji i Njegošu). Ovo
dolazi u koliziju sa prijethodnom činjenicom da je Njegoš 24. 6. 1845. poslao Simu
Milu noviću propratno pismo uz rukopis, a Luča je navodno objavljena 1845, pa
je to pro vrječno sa podatkom da se ”štampanje oteglo dvije godine”, jer ako je
tačna ta konstatacija, onda bi Luča iźljegla tek 1847. To znači kada ili poslije Gor-
skog vijenca ”u Beču na novo ljeto 1847”. To znači, da je Njegoš bio posve razočaran
i iznevjeren odugovlačenjem štampanja ili nedostavljanjem primjeraka štampane
Luče, da je odustao da štampa svoj Gorski vijenac u Beogradu i povjerio ga Beču,
uz njegovo prisustvo i kakvu-takvu kontrolu. Ako je Njegoš upu o Simu rukopis s
pismom za štampanje Luče 24.6.1845, a Luča iśljegla te iste godine, onda Njegoš nije
imao potrebe da mu dosađuje požurivanjem. U tom vremenu se u istoj štampar(n)
i nalazilo i Njegoševo Ogledalo (već prvom pol. aprila 1845), pa ove pro vrječnos
čine i crnu rupu ovoga problema, kojim se ukriva Simovo preinačenje i krivotvorenje
i Luče i Ogledala, posebno toliko odlaganje štampanja Luče ili, kako je i sam Njegoš
primije o, nje(zi)no nedostavljanje. I to bača velju i osnovanu sumnju da je izvršena
i rečena zamjena posveta u njima ili vjerovatnije čak samo jedne Puškinu za Luču,
koju je Simo prebačio u Ogledalo, a sam skovao sebi posvetu u Luči. To je mogao da
učini i kao od Njegoša ovlašćeni korektor i kao u cajni sekretar u prosvje , a naročito
kao dio Garašaninove agenturne mreže i veza za srpsku vlast (”bio je član beogradske
policije”) Ipak se iznova mora postavi temeljno pitanje: zašto i iz kojih verifikovanih
i razumnih razloga je toliko odugovlačeno štampanje Njegoševe Luče i zašto mu se
toliko odugovlačilo da mu se saopš da je ona štampana i da mu se ne dostavlja.
Dosadašnji razlozi, navlaš to oni koje navodi Ž. Đurković, su nejasni, neodgovarajući,
pro vječni i neis ni .
Evo kako teče slijed Njegoševih pisama i reagovanja. Na Simov zahtjev da
mu novčano pomogne za opstanak njegove kupljene pivare i teških uslova života,
Njegoš mu odgovara iz Ct. 10. jula 1845: ”Ljubezni Simo, zdravstvuj sa svijema tvoji-
jema. Primio sam tvoje drago pismo od 19. prošastoga junija. Međer si zaboravio
naše stanje kršno i položenije teke išteš novaca na zajam onđe đe ih nikada bilo
nije i đe im se suhe i prazne gore i kad ih se štogod dobije ne dadu ni obra . Ti išteš
novaca u zajam za tvoju pivaru, a ja bi ih sutra iska u zajam da imam đe za hiljadu
neophodimos narodnijeh. Ja sam se do danas pitao slatkom mišlju da si se na taj
konat kolkogođ uspokojio, a koliko je moju dušu danas uznemirilo kada sam razumio
kri česko položenije tvojih familijarnih stvarih. Ja bih nešto i pomogao po slabom
mogućstvu mome u otnošeniju toga, ali moja bi pomoć malena bila sprama tvojega
iskanja, i unaprijed ona zavisi od tebe ako bi mogla štogođ popravi tvoje stanje
familijarano. Vospitanik je svojemu učitelju mnogo dužan, nego je dosita i prizna-
teljnome vospitaniku veoma teško kad ne može sasvijem udovle tvori želji svojega
učitelja”.34 Da je Njegoš bio Simu naumio posvetu u Luči i da mu je to bio uopšte na-
slu o, ne bi se toliko pravdao da mu je dužnik zbog učiteljevanja. Zar mu je malo bila
takva posveta da bi mu se zahvalio za trud oko štampanja i za ”učiteljevanje”. Njegoš
mu s pravom ukazuje da se ”pitao slatkom mišlju” da se Simo u Beogradu konačno
”uspokojio”, jer je imao službu, i to sekretar u prosvje , pa je i zbog toga njegovog
položaja i dostavio Simu rukopis Luče. Ustvari, Simo je ”namirisao” novac kod Nje-
goša iz pisama i posrednika za štampanje Ogledala gorskog (Vukovića, V. Vasilijevi-
34
Isto, Pisma III, pod brojem 318, str. 238.
Sreten Zeković:
189
ća, V. Berara), pa je smislio ne samo da ga za novac ”zavrne”, no i da situaciju oko
štampanja Luče što više zakomplikuje, zamrsi da tobože ima i drugijeh ”opravdanja”
za odugo vlačenje štampanja Luče i nje(zi)noga dostavljanja Njegošu. Sve to da (i)
pizma čno posvetu Puškinu u Ogledalu okrene u svoju korist i da se preko Njegoša
ovjekovječi. U tom i śljedećem kontekstu dobijaju sasvijem drugu konotaciju hvalo-
spjevi Simu Milu noviću od strane Ž. Đurkovića.
Zbog prikazanoga teškog stanja u familiji, u kojoj je bio smješten i Njegošev
sestrić, Vladika crnogorski mu odgovara iz Ct. 19. avgusta 1845: ”Mnogopočitajemi
moj gospodine Milu noviću. Eto Vama od Vašega učenika na dar 200 f.(forinta), pe-
te ambasade, pe t table.35
Luču mikrokozma izvolite da pečata 500 komada i za ovo izvolite uze
od g. V. Vasiljevića f. 88. Pošto se napečata, izvolite mi posla 100 egzemplara, a
ono 400 g-nu Vasiljeviću, ako može neka ih proda. Ako li se ne mogu proda , a ono
neka raspolaže s njima kako oće, makar ako će ih na žertvu mišima i moljcima da .
Samo udostojite se Vi bi korektorom toga djelca, jer ja mislim da me Vi najbolje
razumijete.”.36 Ovđe se Simo ovlašćuje samao za korekturu Njegoševe Luče, ukraša-
vanje, vinjeta i drugo se uopšte više i ne spominje. Mora da je Njegoš bio jako ljut
i razočaran u Sima Milu novića, kada je ovako pisao o svom najmilijem djelu Luči:
da mu pošlju samo 100 komada, a ostalo kako gođ (h)oće, pa i miševima i moljcima.
U ovom kontekstu sasvijem će drugačije odzvanja i hvalospjev Simu od strane Ž.
Đurkovića i ostalijeh.
Da je Njegoš naslu o da Simo petlja u vezi sa štampanjem Luče, bilo zbog
novca i(li) odugovlačenja, vidi se iz Njegovoga pisma Simu Milu noviću iz Ct. 7. ok-
tobra 1845: ”Ljubazni moj Milu noviću, između tolikih raznih vinjeta koji se u ta-
mošnjoj k. pografiji nahode znam zacijelo da ih ima i takovih koji bi bili udesni za
Luču Mikrokozma. Dakle, izlišno je bilo u Peštu naručiva drugi, pa ako se Perlaski
ne može nikako otkaza ta narudžbina, a ono pre nego što se počne radi vinjet, rad
sam da mi ga naprijed opišeš, a najradiji bio bih da se ne ispusuje iz Pešte. Ovim na-
činom najvoljenije odgovarajući na tvoje pismo od 22. prošloga septeb. I pozdravlja-
jući tebe i sve tvoje i naše mlade Crnogorce, ostajem svagda...”.37 Za Sima je pseudo-
razlog, odnosno izgovor što se štampanje Luče odugovlači i to da je vinjetu naručio iz
Pešte koja kasni i koju treba pla . Navedeni Njegoševi razlozi i upućivanje na štam-
pariju u Beogradu ubjedljivo poriču razloge opravdanja Sima od strane Ž. Đurkovića.
Viđevši da ga je Simo doveo pred svršen čin, a da mu i on ne da razlog za
odugovlačenje za štampanje Luče, Njegoš opet s neskrivenom ljutnjom odgovara
Simu Milu noviću iz Ct. 23. decembra 1845: ”Meni predragi Simo, Viđu iz tvojega
opisanija da je vinjet koji si u Peš naručio za Luču mikrorkozma dosta dobar. Dakle,
pribavi ga odma, a novce što za nj ustrebaju, zaiš od našega opštega prijatelja g-na
Vasiljevića, kojemu ću ja skorijem vremenom to ispla . Kad Luča bude napečatana
pošlji mi od nje 100 egzemplara i upu ih u Trijst ...te će mi tako doći pouzdano. A
sostalijem egzemplarima čini što hoćeš: na čast ih”.38 Zna se što ova potonja for-
mulacija ”na čast ih” (ili ”neka su na čast”) znači kad je Crnogorac izreče. U nave-
denom izvoru za ovo pismo stoji napomena ”4 Mjesto precrtanoga nanijete uvrede
(PA)”, ali u odgovarajućem š vu nema oznake 4, da bi se znalo na čem se odnosi.
35
”Mala ambasada, mali komad”.
36
Isto, Pisma III, pod br. 334, str. 251.
37
Isto, br. 350, str. 263.
38
Isto, broj 376, str. 277/8.
Da je Njegoš bio ne samo nestrpljiv i ljut, no i neobaviješten o stanju štam-
panja Luče, śedoči i njegovo pismo Simu Milu noviću iz Ct. 30. maja 1846: ”Predragi
moj Simo,
Pošto sam u tvom pismu od 17. noemvr. pr. god. pročitao opis vinjete za
Luču mikrokozma, odgovorio sam 23. dec. iste godine da na moj račun zaišteš od
g-na Vasilija Vasilijevića f. 55, pa da s njima ispla š u Peš naručeni vinjet, i držim da
ćeš bi tako učinio.
Ja sam se nadao, a po tvome obećanju, da će Luča iz pečatnje izići još po-
četkom ove godine, no evo brzo i po godine preko roka a nje, barem ovamo, jošt
nema. Vpročem, može bi da je ona i davno štampa na, pa ja jošt ne znam. A može
bi da poslovi tvoje dužnos ne dopuštaju oko nje u pečatnji nastoja , pa da leži i
sad u rukopisu. No bilo jedno ili drugo, za čudo mi je kako mi u toliko vremena ne javi
što za nju. Dakle, ako je štampana, pošalji mi 100 egzemplara na Trijste preko g-na
Mihaila Vuče ća. Ako li još čama u rukopisu, a ono predaj je g-nu inšpetoru tamošnje
pografije s molbom od moje strane da je on dade štampa , a mu za pečatanje i za
vinjet trošak pla ”. Njegoš ovđe pogađe u samo središte problema: čak i da je Simo
bio zauzet nekijem svojijem poslima, pa i onijema kojima ga opravdava Ž. Đurković
(da je duže bio u Rusiji?), mogao je, po autorovim uputstvima, preda da se rukopis
štampa i pla za štampanje. U ovom pismu Njegoš očito izoštrava Simov odnos pre-
ma štampanju Luče: ili je Luča već i štampana, ali da do njega ne dolazi, ili još nije
ni predata u štampu. Izražava sumnju da je Simo od njega ukriva, ali i ne naslućuje
razlog takvog odnosa.
U svemu prijehtodno navedenom je najbitnije to da se nigđe ni ne spo-
minje Posveta Simu Milu noviću ni za Luču ni za Ogledalo. Također se iz Njegoševe
korespondencije ne može utvrdi kada je zapravo iźljegla iz štampe njegova ”Luča”,
odnosno ne zna se uopšte kada je Njegoš saznao za njezino objavljivanje i je li uop-
šte saznao do smr , a to znači i za Simovoga života, jer je Njegoš nigđe ne pominje
u korespondenciji u bilo kojem vidu, smislu, značenju i povodu. Izgleda da je Simo
odugovlačio štampanje Luče i(li) njezino dostavljanje Njegošu, da bi neku tajnu u vezi
š njom skrivao od Njegoša, a to je mogla bi samo Simovo krivotvoreno unošenje
Posvete. Za Ogledalo se zna da je iźljeglo 1846. iz Njegoševoga pisma C.C Uvarovu iz
Beča 1846. u kojem se pominje Ogledalo srbsko čija je tri egzemplara poslao na re-
čenu adresu. U korespondenciji sa Simom Milu novićem nigđe se ne pominje Ogle-
dalo, pa je čudno što ga nije angažovao za njegovo štampanje, odnosno zašto mu za
njega nije dao povjerenje za štampanje, ako ga je već imao i dao za Luču!
Na gledište da je Njegoš bio živ kad se Luča objavila, pa nije odgovarao ni
negodovao, može se odgovori da je Njegoš bio živ i kad je izašao iz štampe spjev
Smrt Samil-age Čengića I. Mažuranića, pa nije ni riječi prozborio na velike polemike
i prozivke oko tog djela, kao ni sam Mažuranić. Ustvari, a što je i kako je mogao re-
agova , kada je bio doveden za oba djela pred svršen čin, a i s obzirom na njegovo
laviranje spram Srbije koja mu je po Ustavu za propagandu davala redovnu godišnju
pomoć. Uz to, Njegošev kratkotrajni državnički, vladičanski i književni rad bio je izu-
zetno dinamičan, intenzivan i obiman, naročito u diploma ji i korespondenciji, tako
da mu je mnogo što šta izmaklo u vezi sa objavljivanjem njegovih djela. Nije ni imao
vremena za prepisku i polemiku sa Simom i ostalijema. Njegoševo negodovanje bilo
je sušto onemogućeno već samijem jem što nijesu postojali izvornici za oba djela,
pa se i ne može ništa dokaziva ni za ni pro v. Njegoš se nije oglašavao ni povodom
objavljivanja Petru I pripisane Kratke istorije i Milu novićeve Istorije Crnegore, ni
Sreten Zeković:
191
Medakovićeve Istorije. Izraz Njegoševoga nezadovoljstva na štampanje Luče i Ogle-
dala je i njegova odluka da više ne štampa svoja djela u Beogradu, no je Gorski vije-
nac koji je bio gotov 1846, a objavljen 1847 u Beču (iako nije ni tamo bolje prošao)
i Šćepan Mali kojega je predao u Trstu trgovcu Andriji Stojkoviću 1850, a štampan u
Zagrebu 1851.(iako nad njim nije imao kontrolu do smr ). Na vrhu, već sam prijet-
hodno istakao da je nepoznato je li Njegoš uopšte doživio da vidi izdanje svoje Luče.
Njegoševo poštovanje prema Simu je ”diplomatija”,

etikecija i interes
Već u pismu J. Gagiću iz Ce nja 8.6.1831. Njegoš piše: ”Bih Vi poslao Isto-
riju Crne Gore, koju je napisao vrtoglavi Milu nović, kojem ne znam strva đe se na-
hodi, ali Vi neću posla priđe mi ne pišete možete li je posla Vuku Karadžiću da je
štampa”.39
Iako se ovo može shva kao da je Njegoš prešao peko Simove zavjere,
ipak je neosnovana opaska Radovana Lalića (o nepostojanju sukoba između Njegoša
i Sima Milu novića).40 Drugo je pitanje Njegoševa ”diploma ja” što je i nakon reče-
noga sukoba sa Simom uspostavljao odnose s njim od potrebe do potrebe, iako mu
se nije na dobro vrnulo. Ova Njegoševa ”diploma ja” je vrlo čudna i, gotovo, neo-
bjašnjiva, toliko pro vrječna da joj se ne može uhva neka racionalna nit. Već sam
naveo da još u toku samoga žestokog sukoba sa Simom Njegoš piše J. Gagiću ”pa po
svemu tome ja sam ga primio ka da nije ništa prestupio, zašto Vi znate ja nijesam
imao česova učenija, ni sam nimalo svijeta vidio, pa mišljah da će mi što pomoći u
ovu našu žestoku muku”. Ovo i druga Njegoševa priznanja da nije dovoljno upućen u
pravopis primoravaće ga da svoja djela prilikom knjigopečatanja prepušta drugijema
za ”korekturu” uz velji rizik, što je i bilo teško zloupotrebljavano, naročito od strne
Sima Milu novića. No ovđe ima i svojevrsne Njegoševe ”diploma je” u odnosu na
J. Gagića, kojemu se, kao što smo viđeli, pravdao zbog Simovog napuštanja Ce nja i
Crne Gore, ne navodeći mu pravi razlog, no ispade kao da je Simo svojevoljno i pro v
Vladičine volje napuš o, kao da nije utekao pred Njegoševom poćerom. U drugo-
gom navratau ”pravda” se J. Gagiću da su Sima izagnali crnogorski glavari. Također,
gotovo neposredno poslije žestokog sukoba sa Simom, Njegoš piše J. Gagiću i nudi
posredništvo da se preko Vuka Karadžića knjigopečata Simova Istorija Crne Gore, a
docnije, kada mu je štampana, piše Vuku da je to sve drugo više no istorija i kaže
mu da mu je ne šalje, jer je već ima. Ovo se može pravda Njegoševim stavom da je
bolje kako-tako pismeno prezentova Crnu Goru učenom svijetu i da je objavljivanje
najbolji način očuvanja istorijskih śedočanstava.
Svi oni koji izvode Njegoševo izuzetno cijenjenje Sima kao poete i đačko
poštovanje, zahvalnost i dug prema Simovom učiteljevanju iz njihove koresponden-
cije i javnijeh izjava može se reći da u njima ima prevagu ona mnogo lošija strana od
one ”diplomatske” i e kecione, pozi vne. To potvrđuje i već navedene Njegoševe
izjave, a naročito ona da je Simo ”ništa čojak”, ”javni izdajnik i špijun”, što je za jed-
noga Crnogorca ”gornji (rizični) prag” poniženja nečijega dostojanstva i ličnos . I za-
ista je ostalo neshvatljivo kako su i jedan i drugi preko toga ”prešli” u daljoj njihovoj
naknadnoj, ponovnoj komunikaciji. Dijelom se to može objasni i jem što je Miloš
39
Isto, 4.
40
U Cjelokupnim delima Petra II Petrovića Njegoša, isto, 389.
Obrenović u njihovim diplomatskim odnosima uposredovao Sima Milu novića, što
je Njegoš shva o kao svojevrsni ”poli čki test” za njega, pa se ponašao nalično kao
i prijethodno spram J. Gagića u povodu sukoba sa Simom. A što se če Njegoševoga
pjesničkoga ispraćaja u Sprovod prahu S. Milu novića (1. 3.1848, dva mjeseca posli-
je Simove smr ) postupio je po onoj staroj ”O mrtvima sve najboje” i ”Mrtvima se
oprašta”, s jem što se Njegoš kao genije, humanista i vladika uzdigao iznad prolaza-
nih međusobnih sukoba i cijenio to što ga je Simo početnički upoznao s novom poe-
kom. I tu je bio umjeren i zahvalan za upoznavanje s poezijom, ni u čemu posebito
i izuzetno miritano i daleko ispod onoga što mu je posve o u Luči. Posve je nejasno i
indika vno to što se pozivaju na Njegošev Sprovod prahu S. Milu novića nakon one
izuzetne ”posvete” u Luči Mikrokozma koja posve bača u zaśenak rečeni naknadni
potonji rastanak s njim. Također je nejasno i indika vno to isto i s Njegoševe strane.
Pod pretpostavkom da Radovan Lukić ne zna za rečeni sukom s Njegošem, može se
podrazumijeva da je mislio na neki drugi, noviji njihov sukob koji može bi samo u
vezi ”korekture” i izdavanja Luče i eventualno Ogledala o čemu je ostalo traga i u više
Njegoševih pisama iz kojih se vidi Njegeoševa ljutnja što se štampanje Luče mnogo
oteglo u odnosu na obećani Simov rok. To umekšano ”opravdava” i Živko Đurković
teškom Simovom finansijskom situacijom i odlaskom u Rusiju.41 Osim Njegoševe ”di-
ploma je” treba uze u obir i činjenice: a) da su dva Crnogorca, Njegoševa rođaka
studirali po odluci srpske Vlade u Beogradu i da su bili smješteni u stanu Sima Milu -
novića b) da je Simo bio sekretar u Ministarstvu prosvjete u Beogradu i da je Njegoš
računao na njegovo posredovanje i ažuriranje i štampanja Luče i Ogledala i davanja
cenzorskoga odobrenja i saglasnos na isto Ministarstva prosvjete Srbije.
Kada bi smo pravili grafikon takvijeh i naličnih Njegoševih pismenijeh izjava
o Simi Milu noviću od onijeh najgorih, lošijeh do pozi vnih dobili bismo jednu posve
neshvatljivu smršenu i zakukuljenu mrežu, pravi karambol. Na to je u cala (i) teška
situacija u kojoj se nalazila Crna Gora i sam mladi Vladar crnogorski. Takvoj ”diploma-
ji” Njegoš se mogao nauči od Petra I, koji je, i pored toga što je sam otkrio Simov
falsifikat njegovog pisma, zbog kojeg je nastupio teži diplomatski incident između
njega i Miloša Obrenovića, ipak zadržao u Crnoj Gori, za učitelja crnogorske momčadi
i samoga Njegoša. Isto je zadržao i prema Milošu Obrenoviću i u odgovoru na njegov
žestoki, grubi i primi vni napad i poslije toga, što je pravdao poli čkim potrebama.
No Petar I Sve je i u svakodnevnoj korespondenciji i prema manje značajnijim lič-
nos ma, kada mu je bilo od potrebe za svoje ljude-pojedince, grupe, narod i drža-
vu, imao visoku, slatkorječivu i ”poniznu” e keciju u obraćanju, završavajući gotovo
uvijek u potpisu ”sluga pokorni” i nalično, čak i onima iznad kojih je on bio po svijem
ljudskim kvalite ma. Śe mo se da mu je i to bilo zloupotrebljavano od strane crno-
gorske poli čke emigracije u nazovi knjizi Nekoliko krvavih slika iz albuma Petrović
Njegoševog doma.
Ponašanje i postupke Sima Milu novića češće objašnjavaju suviše površno
i samo njegovim duševnim stanjem (ćudljivos , bolešću, neuravnoteženošću) van
širega i konkretnog društvenog, poli čkoga i drugog konteksta, a to znači, i van Na-
čertanija, srpske ageturske mreže, pa i Simovoga agenturnog rada.
41
Sarajlija i Njegoš, Unireks, Nikšić, 1992, 63 i sljedeće.
Sreten Zeković:
193
Sažimak
U ovoj studiji se prvi put problema zuje i dokazuje preinačenje i krivotvo-
renje Njegoševe Posvete Luče mikrokozma koje je učinio Simo Milu nović zloupo-
trebom Njegoševog povjerenja da mu je u Beogradu knjigopečata i da izvrši njenu
korekturu.
Cilj ovog rada je utvrđivanje auten čnos , originalnos i provjerljivos
Njegoševe Posvete G. S.Milu noviću u Luči.
Ključni pojmovi: krivotvorenja Sima Milu novića, izuzetak ”Posvete G.S.
Milu noviću” u svjetskoj literaturi, neutvrđenost datuma štampanja Luče, neposto-
janje izvornika ”Luče”, odstupanje od Njegoševe instrukcije za štampanje ”Luče”, že-
stok sukob Njegoša i S. Milu novića: ”Simo je ništa čojak” i ”austrijski špijun”.
Borislav Cimeša: ĐILAS I CRNOGORSKI NACIONALNI IDENTITET
195
ĐILAS I CRNOGORSKI
NACIONALNI IDENTITET Borislav Cimeša
Đilasov mit dvojnog iden teta Crne Gore i Crnogoraca. Suš nu mita cr-
nogorskog dvojnog iden teta čini Đilasom izgrađeno i dovršeno do kraja komu-
nis čko srpstvo nastalo iz prak čnih potreba komunis čkog pokreta i njegovog
rješavanja crnogorskog nacionalnog pitanja. Komunis čkim srpstvom je osvajanje
i očuvanje vlas komunista nadređeno crnogorskoj nacionalnoj slobodi i emanci-
paciji. Postalo je i ostalo jedini metod i način manipulacije crnogorskim etnosom
– nacijom držeći je u stalnoj pokornos kao mlađega brata od starijega, simbolizo-
vanog u srpstvu, dakle, u stadijumu nacionalnog infan liteta prema vodećoj, cen-
tralnoj naciji ali i u poziciji zamorčeta totalitarnog srpsko-jugoslovenskog i srpsko
dogma zma komunizma i postkomunizma.
ODREĐENJE NACIONALNOG IDENTITETA

Dvadese vijek totalitarnih sistema intezivirao je ljudsku potrebu za ličnom
slobodom i nezavisnošću i za ne samo individualnim već i formama kolek vnog iden-
teta, u prvom redu nacionalnim, državnim i kulturnim.
Pojam iden tet u e mološkom smislu znači, istovjetnost, zakon iden teta
(principium iden tas) svaki pojam, svaki predmet jeste ono što jeste. Dakle, A=A,
A je A. „Sistem iden teta je filosofija, ili filosofski pravac koji smatra da materija
i duh, tjelesno i duševno, subjekat i objekat, mišljenje i biće nijesu dvije načelno
različite stvari, nego iden čne, istovjetne, samo dva različita načina pojavljivanja i
shvatanja jedne jedinstvene supstance (kako su to utvrdili Sprinoza, Šeling, Fehner
i drugi), svestrana univerzalna elas čnost pojma, elas čnost koja ide do iden teta
suprotnos .1 U tome je ono što je bitno za ovaj pojam. Nacionalni iden tet u stvari
je ontološki skup – sistem vrijednos , koje kons tuiše i definiše u etnogenezi, isto-
riogenezi i naciogenezi narodnosno-nacionalni kolek vitet, njegovo kolek vno ja.
Otuda je pojam iden teta sinonim pojmu vrijednos . On obuhvata ne samo jednu
već mnoštvo vrijednos . Nacionalni iden tet je jedinstvo, cjelina nastala u procesu
istorijskog postojanja i trajanja. On potvrđuje da ničega nema van istorije. Predstav-
lja relacionu kategoriju formiranu u odnosu prema drugome, od sebe različitom koji
osigurava njegovu auten čnost, posebnost, drugost. Nacionalni iden tet podrazu-
mijeva prirodoslovije, ekumenu, naturu vezanu za narod – naciju i njen karakter,
odnosno odnos nacionalne zajednice prema prirodi, sebi i drugima. Takođe i isto-
rijsku samoreprodukciju naroda – nacije, način proizvodnje njegovog života, smisao
1
Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta, Beograd 1972. g. str. 329.
nacionalne egzistencije, materijalno i duhovno, biće i svijest, civilizaciju i kulturu,
potvrđujući se i kao prirodna i kao društveno-istorijska kategorija. Istorija svjedoči
da dužina istorijskog procesa nije dovoljna da ljudi živeći, pod is m ekonomskim i
društvenim formama postanu jednaki. Oni će djela i egzis ra na skoro sličan na-
čin, ali će osta u vlas tom diskursu u pogledu svoje individualnos , misije, tradicije.
Ostaće nacionalno različi . Ponekad će teži da progutaju jedni druge, a katkad će
uspje da jedna gospodareća manjina amalgamiše od sebe nacionalno različitu na-
cionalnu većinu (američki slučaj). Nacionalni iden tet odgovara na pitanja: Što je to
narod – nacija? Što se najviše gubi? Što potonje ostaje kod jednog naroda – nacije? U
čemu se nacija iskazuje i prikazuje? Što je to što izaziva naša ośećanja za nju? etc.etc.
Uz istorijska i prirodna svojstva nacionalnog iden teta njegovi najznačajni-
ji parametri su država, teritorija, granice, nacionalno ime, njegovo pravo, filosofija,
nauka, umjetnost, književnost, etos, običaji, religija, vjera, ideologija, jezik, pismo,
kultura, ali i proizvodnja, privreda, svojinski odnosi. Jednom riječju sve ono što pri-
padnike jednog nacionalnog iden teta čini nacionalnim ljudima. Nacionalni iden tet
je totalitet svih njegovih svojstava u vremenskom kon nuumu započet onom snaž-
nom, određujućom riječju nacija koja je rođenjem primljena bez mogućnos razmi-
šljanja njenih novorođenih pripadnika, da bi oni tek u kasnijem životu potvrdili svoje
jedinstvo sa njom ili se konvertovali u novi iden tet. Pripadnici nacije (nacionalnog
iden teta) uz lični žive i nacionalnim životom koji nosi karakteris ke njihovog nacio
kolek viteta što kroz vrijeme gospodari manje ili više, djelimično ili potpuno bićem
svojih pripadnika. S obzirom da ga stvara istorija, nacionalni iden tet egzis ra, iska-
zuje se, potvrđuje i neprekidno kroz svoje predstavnike obnavlja kao fakat, stvarnost,
a ne kao gola ideja.
Po Fransoa Anjeru, crnogorski etno iden tet odnosno etnokulturni iden -
tet kao njegova srž sadrži sljedeće karakteris ke:
1) Iden tet je istovremeno individualna i kolek vna pojava jer u totalitetu
kolek vnih vrijednos omogućava ispoljavanje individualnih. 2) Iden tet čuva stare i
preuzima nove elemente. 3) Iden tet je određen pripadanjem i pośedovanjem odre-
đenih osobenos i odlika koje karakterišu pojedince u crnogorskom narodu – naciji.
4) Elemen ili određene karakteris ke iden teta mogu bi poređane u hijerarhij-
skom rasporedu što je posljedica vrijednos nivoa crnogorske tradicije. 5) Osobine
koje su u osnovi iden teta mogu bi teritorijalne ili sociokulturne. 6) Osnovni struk-
turni segmen etnokulturnog iden teta koji su karakteris čni za određenu teritoriju
ili vremensko razdoblje mogu bi suprotstavljeni. 7) Iden tet je istovremeno stanje
i proces budući da je u pitanju dinamična pojava ili ona što tendira ekvilibričnos .
8) Iden tet je samosvojan u predstavljanju sebe samoga, ali se isto tako usmjerava
i prilagođava drugim pojedincima i grupama. 9) Iden tet mijenja druge djelove i
zahvaljujući toj sposobnos , i opstaje.2
UTILITARNO-PRAGMATSKA FUNKCIONALIZACIJA
STVARANJA
Književnokoncepcijski Milovan Đilas se rađa i idejno pripada pravcu „mla-
de književne Crne Gore“, poznatom i kao „nova književna Crna Gora“, koji je trajao
između dva svjetska rata.
2
B. Stojković, Evropski kulturni iden tet, Prosveta, Niš 1993. str. 24.-25.
197
Nova književna Crna Gora nosi pečat mučne epohe. Živjela je u vjerovanju,
kao i njeni recepijen , da će njen „novi književni svijet“ promijeni svijet. Štoviše,
da će uz sve te promjene promijeni prvo samu sebe, da će regulisa čitav život
Crne Gore i pomoći da se u njoj rodi nova stvarnost. Novim je sve više zasjenjivana
epska prošlost. Kao i pisci te generacije, Milovan Đilas „Ideju handžara“ i epskoga
književnog diskursa zamjenjuje glasom i „idejom socijalne pravde“, „socijalnim du-
hom pera, fabrike i alijeniranoga čovjeka“. Tek su se, među m, stvarali i morali stvo-
ri uslovi da se literarna misao nove književne Crne Gore pokaže u pravoj boji i da
m pravcem razvitka dokaže i samu sebe, ali i is nu da je Crna Gora, zemlja crnih
brda, duhovno onakva kao što je i herojska. Polazilo se od uvjerenja da misao i snagu
književnih stvaralaca mogu razvi napredna shvatanja. I dalje, da je literatura toga
vremena sa svojim idejama jedino mogla bi posrednik između ljudi kao njihovih
nosilaca i ljudskoga napretka.
Novi crnogorski književni talas zapljusnuo je sve koordinate jugoslovenske
književne mape, pa čak i jugoistoka Evrope. Glavni smjerovi novoga književnog za-
maha ležali su u sistemu sups tucije epike lirikom, tradicionalizma modernizmom,
spoljašnjega unutrašnjim, nacionalnoga socijalnim. Otvorenost i potreba međuna-
rodnih kulturnih prožimanja i dodira bila je impera v vremena. Pjesnički eksperi-
ment usmjeravao se ka „polifoniji“. Usvajani su kod pojedinih autora novi promoder-
ni i moderni književni pravci.
Odbačen je književni larpurlar zam. Nova književna Crna Gora kao najsa-
držajnija varijanta poslijeratne moderne, nalazi uzore u socijalnoj literaturi. Pods če
mlađe da nalaze nove mo ve i na njima usavršavaju svoj književni rafinman i ruko-
pis. Siromaštvo, borba za hljeb, društvene deformacije, glad, boles , sudbine lum-
penproletera, poniženih i uvrijeđenih ispunjavaju tematski okvir novoga talasa. Nova
literatura ili socijalna literatura javila se, dakle, kao vid otpora ondašnjemu društvu,
nacionalnoj i socijalnoj eksploataciji centralis čko-plutokratskog sistema oligarhije
ali i kao forma otpora opštoj degradaciji, beznađu čovjeka u godinama svjetske krize
na kraju treće i početkom četvrte decenije 20. vijeka. Od lijevo orijen sanih književ-
nika tražen je s h s jasnošću parole koji je u određenoj prilici trebalo da posluži po-
gresivnim poli čkim snagama u obračunu s reakcijom na svim frontovima. Traženo
je od pisca frontašenje i ideološko grupisanje. Ideologija se nametala ar s ci. Parola,
pate čni lament, transparentnost postali su zaš tni znak dana i vremena. Rašireno
je shvatanje književnos koja mora doves do rješavanja pitanja odnosa pojedinca
i kolek va. Kolek vizam je nametan individualizmu. Obrazlagana je tvrdnja da su
nova shvatanja razbila veliku iluziju o odvajanju umjetnos od života, kao nečega
posebnog. Problem književnoga stvaranja raspravljan je s različi h aspekata (filosof-
skih, estetskih, ideoloških i poli čkih) u dvjema etapama nove književne Crne Gore.
U prvoj, u vezi sa shvatanjima tzv. socijalne literature (socliterature) koja uglavnom
traje do 1934. g. i u novom realizmu od tada pa do 1941. godine. Teorijska strana
rasprava do cala se problema umjetnos uopšte, suš ne metoda i tendencije tj.
intencionalnos književnoga djela. Pod u cajem crvene Moskve i proleterskog „in-
ternacionalizma“ književnost je postojala par jna, poli čka, dirigovana. Suženo je
polje licen ae poe cae. Degradirano je polje stvaraočeve svijes i podsvijes pod
uplivom teorije odraza Todora Pavlova. Na pijedestal književne polemike i književne
univerzalnos postavljena je relacija književnos i par jnos . Sudarile su se koncep-
cije diktata i slobode, umjetnos i revolucije. Tražena je idejna jasnoća i društvena
opredijeljenost pojedinca i umjetnos , širen je i propagiran koncept nove kolek -
vis čke umjetnos . Harkovski kongres i grupacija Rap bili su propisali kodeks nove
kolek vis čke, društvene este ke i kanona nove proleterske umjetnos , ukazivano
je na potrebu da se književno stvaranje oslobodi dogmi, moralizma i parola, a upravo
se socliteratura oblačila u plašt ili togu vanknjiževnih uzusa. Osuđivana je pjesnička
metafizika, nadrealizam i razni modernis čki s lovi i pravci. Osnovni proletersko-
par jski kanon poezije i umjetnos poricao je subjek vnu volju i voluntarizam i na-
mjesto njih proklamovao kolek vis čki voluntas. Aksioma socrealis čkog diskursa
nove literature utvrdila je načelo: „Samo umjetnost koja je u stanju da otkriva objek-
vnu is nu iz stvarnos uslova u kojima društvo živi može da bude činilac u borbi
radničke klase za mijenjanje postojećeg stanja je umjetnost“.3 Ždanovš na je pola-
ko po snula polje umjetničkih sloboda. Kult umjetnos postao je rob prolet-kulta.
Tražena je mač-literatura za prava radničke klase, u stvari par je koja se iskazala
legi mnim čuvarem njenih tekovina. „Tražili smo književnost koja će bi stvarna.“
Ali, „ne znajući vrijednost pozi vnih tradicija govorili smo da nam je dosta istorije
i da iz nje nijesmo ništa naučili...“ „i stvarno nijesmo znali da uočimo velike zakone
društvenog razvitka“.4 Iako nova književna Crna Gora kroz socliteraturu i novi reali-
zam (novu literaturu) nije imala pjesničko-programski manifest, na njenoj je zastavi
u litarno-par jskom bojom protkano da „za pisca je neophodno poći i ići na vrelo,
u narod, da ne bi blijeđele impresije o kojima se piše i da treba da budemo organ
vida i saznanja njegova bića“ (naroda).5 Inspiracije za borbu moraju se osvježava
postajući „vid, sluh i regulator misli moćnom i snažnom narodnom organizmu“.6 Lite-
ratura je doživljavana, funkcionalizovana i instrumentalizovana kao borba i sredstvo
borbe. Kao u litarno-poli čka kategorija. U odbranu umjetnos stao je Krleža, a uz
njega Štedimlija i krležijanski marksis . Oni su u sukobu na književnoj ljevici kroz
Krležin „Dijale čki an barbarus“ demis fikovali i detronizovali predstavnike par j-
ske literature i u litarno-poli čke koncepcije umjetnos zasnovane na tendenciji i
intencionalnos u literaturi, te i teoriju o ljudskoj sreći (stvara li je država, par ja,
čovjek sam sebi, društvo itd.). Umjetnost nije sama sebi cilj. Ali i pored naglašavanja
te ispravne koncepcije, socliterarni realizam je, tražeći novoga čovjeka, impera vno
težio revolucionarnoj funkcionalizaciji literature kao revolucionarne akcije.
Socliteratura je tako na silu izazvanom inspiracijom kakva se uočavala kod
njenih pristalica davala rezultate male i prolazne vrijednos koji su imali više knji-
ževno-istorijski negoli stvarno književni, umjetnički značaj. Tim je socliteratura sa
svojom zadatom tema kom stekla glas „nepoe čne materije“ i gotovo izgubila pravo
građanstva i književnos .
Otud je nova književna Crna Gora sinte čki rezimirala svoju avanturu kao
nedovršeni književni zamah.
KRLEŽIJANSKA KRITIKA TENDENCIJE I ĐILASOV

DOGMATIZAM KAO SUPROTSTAVLJENE POETIKE I
KONCEPCIJE U OKVIRU TZV. LIJEVE MISLI
Da bi mogli sagleda Đilasovu recepciju i „poe ku“ nacionalnog iden teta
moramo se osvrnu na širi duhovni horizont iz kojega ona proizilazi. Njen sadržaj,
3
Đorđe Lopičić, „Nedovršeni književni zamah u Crnoj Gori“, Glas Crne Gore 1/1939/.
4
Isto.
5
Viđi: Zeta, VII/1936, br. 36, 37 i 40.
6
Isto.
199
smisao i poruku najupečatljivije rasvjetljava njen an pod u sistemu lijeve misli, kr-
ležijanstvo sa kojim se sukobila od prvih dana svoje kons tucije, već od tridese h
godina 20. vijeka. Osnovni postula umjetnos i nauke i njihovo tumačenje čovjeka
i svijeta u krležijanskoj sintezi su ovi:
„Ritam stvari. Ako je kretanje osnovna oznaka materije, a organska kreta-
nja njen najviši uspon, umjetnost je ritmički odraz toga lutanja. Oko čovjeka i u nje-
mu sve se kreće. U prostrujavanju beskrajno velikih količina organskih i anorganskih,
u tom shvatljivom a istodobno i nepojmljivom tranju živog i neživog prolaze čitave
malene vječnos ljudske spoznaje. Upravo to, kako stvari i pojave teku i nestaju, tu
melankoliju umiranja i radost rastvaranja novih krugova umjetnost odražava riječi-
ma, slikama i muzikom.
Ritam stvari i Logos. Umjetnost progovara talasanjem slika i zvukova. Uz-
buđujući se životnim ritmom, ona pro če kao pijesak iz klepsidre, za razliku od Logo-
sa, koji miruje u dostojanstvu svojih hijeroglifa.
Ritam i umjetnost. Ritam stvari i događaja odražava se u čovjeku silinom
samoga pro canja, pojave slijepe i vidovite istodobno, kao što je sve oko čovjeka
jasno i mutno s obzirom na oskudna sredstva njegove pame . Umjetnost je već dav-
no, još na početku, pronašla žive i uvjerljive slike ljudskog govora i tako pretekla
razumne spoznaje. Na stazi čovjeka umjetnost se pojavila kao tajanstvena Danteova
pantera. Hodajući ispred čovječanstva, na tom još uvijek paklenom putu ljudskog
zbivanja, umjetnost se savitljivim kretanjima zvjerke snalazi pod zvijezdama i među
vulkanima.
Ritam i fantazija. Naučni principi trajno zbunjuju umjetnost, ali u bi ona
se kreće ispred znanos po zakonu fantazije, riječi nejasne i podudarne sa zakonom
ritma, m osnovnim objavljenjem naravi kao takve.
Nihilizam nauke. Poslije bezbrojno mnogih zavijutaka u prosvrdljavanju,
stvari, na temelju velikog mnoštva naučnih iskustava na području pojedinih životnih
rados , smetnji i oboljenja, suvremena znanost doprla je do spoznaje, da pojedini
organizmi, u okviru nekog idealnog plana nemaju naročitog smisla ni svrhe. Po su-
vremenoj naučnoj spoznaji sve što postoji, luta po principu besciljne i slijepe tromo-
s kretanja. Da pojave ni pojedinačno ni po vrstama nemaju višeg opravdanja vidi se
i po tome, što je organski plan tromog i slijepog ritmičkog lutanja mase sagrađen na
osnovi uzajamnog uništavanja. Liberalna znanost je utvrdila da jelo, snove i razum
ljudski ne treba zamišlja kao idealne, od zemlje odvojene sheme. Sve što se zove
„duhovno“ ili „oduhovljeno“, dysteološka znanost protumačila je na temelju mate-
rijalnih uslova, kako su se pojedine civilizacije rađale i umirale, a za m na temelju
tjelesne građe ljudskih (bastradnih) pokoljenja. Po tjelesnim zakonima koji vladaju
njegovom pojavom, čovjek je sastavni dio naravi, što su već veoma jasno propovije-
dali pjesnici Indije i Helade.
Usud čovjeka. Promatrajući građu ljudskog jela, deteologizirana znanost
došla je do zaključka da su duhovne i tjelesne pojave korela i da se ne mogu razdva-
ja . Usud čovjeka, to je građa njegova jela, tako nas uči suvremena medicina. Nje-
gov usud isto je tako i poli ka, što nas opet uči historijsko-materijalis čka dijagnoza,
tako tragično ovjerovljena historijom posljednjega stoljeća.
Rela vnost naučne spoznaje. Umjetnost probija se kroz vjekove pod ne-
jasnim, nerazgovjetnim, a često i nervozno-nametljivim diktatom takozvanih znan-
stvenih is na. Naučne hipoteze mijenjaju se hirovito vjekovima, i, samo u naše vrije-
me za posljednjih nekoliko decenija, nakon samovlade kemijskih formula, zavladala
je naučnom sviješću čitava serija novih hipoteza: od Lukrecija do Plancka naučne
formule ritmički prate igru slijepih i razornih snaga, o kojima je poezija već veoma
davno imala svoju malenkoličnu sliku.
Značenje umjetnos . U čemu je smisao umjetničke spoznaje? Iz perspek -
ve suvremenih naučnih hipoteza danas je čitav niz prošlostoljetnih formula naivan,
kao što će, bojim se, za sto-dvjesta godina posta naivne bezbrojne hipoteze iz naše
suvremene periode, dok su freske iz Altamire i Lascauha podjednako dostojanstve-
ne, kao što su bile onoga dana, kada se melankoličan pogled krave po prvi put odra-
zio u umjetničkoj svijes čovjeka.
Put pame . Pamet ljudska uzvisila se nad slijepom tromošću materije
do veoma visokog stepena. Ona mudrošću, sazdanom na dragocjenom opažanju,
prevladava mnogobrojne disfunkcije u ljudskoj tjelesnoj građi. Ona uklanja bezbroj
organskih i društvenih smetnji rafiniranim metodama: bolećivo i nagriženo ljudsko
jelo ona uzdiže do idealne formule zdravlja, ona prevladava klime i zakone godišnjih
doba, krugove dana i noći, magnetsko-telurske snage, goleme, planetarne i interpla-
netarne daljine. Znanost je postavila u prvi plan problem individualne ljudske volje.
Ona je duboko zaronila u tajanstveni život žlijezda, i razradivši arhitektoniku stanične
građe, ona prodire do zakona samousmjeravanja i ravnoteže poremećenih staničnih
odnosa, do autonomnog odupiranja spoljnim smetnjama, do one krajnje zone, đe se
pojedine stanice već podređuju i spajaju sa zakonima anorganske prirode. U stakle-
nom oku radoznale znanos javlja se još uvijek naivno i podjednako magično pitanje
biorganske formule, te analfabetske kvadrature kruga, koja je rodila sve regije na
ovoj našoj lop .
Opasnost od razuma. Naučna svijest uzvisila se nad problem raznih ljudskih
briga i oboljenja: prehlade, skrleta, ospica, kozica, hripavca i sušice. Ona je svojim no-
žem počela da struže po ljudskom srcu, ona je navijes la rat svim smrtonosnim bu-
hama i muhama, gljivicama i štetonosnim klicama, ona plovi po svim morima, ona se
koris geološkim prodiranjem u zemljinu utrobu, ali je potpuno bespomoćna spram
poli ke. Čovjek je uspio odbrani svoje jelo od Zeusovih orlova i od biblijskih riba;
on je uspio da tkaninom i krovom sačuva svoju tjelesnu toplinu pod ovim, čovjeku
tako neprijaznim nebom. On se očis o od svraba i od kukaca, savladavši munje, vodu
i vatru. On je pobijedio čitav niz razornih snaga, ali da sačuva sebe i svoja pokoljenja
od Kobalt-bombe, to mu još nije pošlo za rukom. Uklanjajući kozice i proljeve i upalu
pluća ubrizgavanjem zaraznih klica, on, s druge strane, ugrožava svoj opstanak mno-
go rafiniranijim „an bio čkim“ izuzima, zalutavši dotle, da se može bez pretrjeriva-
nja ustvrdi , kako je razum postao najvećom opasnošću po ljudski život.
Neuspjeh religije. Cijepljenjem se oplemenjuje jabuka, a krematorij je sred-
stvo uništavanja ljudskog roda na ideološkoj i rasnoj osnovi u jednom takvom perio-
du historijskog iskustva, kada se pokazalo, da ni jedna religija nije uspjela oplemenji-
vanjem čovjeka ni njegovih pogleda na svijet.
Smisao poezije. Smisao razorne snage i umorstava poprimio je u suvreme-
nim ljudskim pogledima i uvjerenjima sliku s hijski neodoljive potrebe i čovjek, živeći
danas od smr i od umorstava kao sve divlje snage u neukro voj prirodi, zaboravlja,
da je postao čovjekom upravo onog trenutka, kada se je pjesničkim promatranjem
stvari uzvisio nad primi vno i slijepo proždiranje.
Ljepota i moral. Smisao ljepote u grozo svemirskog zbivanja uočio je čo-
vjek onoga trenutka kada je postao pjesnikom. Smisao života jeste u tome, da je sve
201
što živi – živo nja, a smisao ljudskom životu daje čovjek me, što je pojavivši se kao
Orfej među zvjerovima, prestao bi živo njom.
S tom orfejskom ouverturom diže se zavjesa ispred osnovnog pitanja: pro-
blem umjetnos nije samo pitanje ritmičke igre po zakonu slijepe tromos materije!
Tajna umjetnos jeste u tome što se pod njenom koprenom krije moralno-intelek-
tualna inspiracija za sve one napore, koji su čovjeka stvorili čovjekom. To nije samo
pitanje načina i vješ ne u izražavanju, nego isto tako i pitanje ljudskog moralnog lika
i njegova opstanka pod zvijezdama.
Pitanje morala je pitanje dobra i zla, lijepog i ružnog, is nitog i lažnog, pra-
vednog i nepravednog. Od an ke do suvremene beletris ke nije bilo poezije koja
nije sazdana na m protupojmovima. Književne mode lutale su veoma dugo raznim
stranpu cama, izražavajući svojim, rela vno ubogim, sredstvima ta pretuslovlja u
prirodi i u pame ljudskoj. Bogovi likvidiraju tane, anđele i Prometeje (zbog atei-
s čkog komplota sa dvonošcima), a ljudi opet, prestavši pasivno trpje nasilje vrhu-
naravnih krvnika, obaraju bogove po zakonu snage i otpora.
Tirani vladaju gomilama, a gomile, prevladavajući zakon tromos duha i
svijes , obaraju silnike, usljed uzvišenja svog vlas tog dostojanstva. Glupost se bori
pro vu pame diluvijalnom snagom, ali je čovjek ipak,uprkos svemu, zapalio svoju
svje ljku, i nikakve snage neće nadvlada njegove volje, pošto je odlučio pobijedi
sve što predstavlja negaciju is ne i pravednos .
Književnost ritmički je odraz toga lutanja pame i iskustva ljudskog u stvar-
nos koju zovemo historijom, a ritam ovih kontrasta bio je jedinom inspiracijom po-
ezije do danas.
Čovjek, po svemu, još uvijek se nalazi na početku svoga puta s ovu stranu
dobra i zla.“7
U zaključnom dijelu ove sinteze o tendenciji u svijetu literature, umjetno-
s i nauke, M. Krleža is če da „ona“ (tendencija – prim. B.C.) pravi galeriju likova,
odnosno ljude nalik na reklamne lutke po izlozima pomodne robe i tkanina.8 Stvara
reklamno čovječanstvo.
„Ta gospoda i te dame nisu anđeli, jer im je jelo drveno, a duše nemaju,
pak inženjeri njihovih duša“ nemaju s njima uopšte nikakvih briga. Sve je u najboljem
redu! Ti baletris čki fantomi idealno su pasivni i s njihovom se postojanošću može
računa kao s apsolutnim pojmovima u idealis čkoj filozofiji. Te aprioris čke mumije
mogu se svija har jom bilo kakvog programa, te bebe mogu se puni bilo kakvim
teorijama, i upravo tako kako smo ih naviknuli one će svira , ovisne stopercentno od
volje genijalnog majstora, koji ih je postavio u izlog. Taj svijet lutaka ne griješi bludno
i uopće, u društvenom pogledu, veoma je pristojan. To nisu hetere ni homoseksu-
alci, ni pijandure, stojeći drveno na straži idealnih fraza i vršeći funkciju koja im je
povjerena. Ne uzrujavaju se, savršeno su indiferentni spram svoje okoline, nemaju
nikakvih kompleksa, nisu dekaden , ne čitaju Mallarmé-a, nemaju savršeno nikakvih
misli u glavi, u jednu riječ: to su idealni predstavnici jednog ensemblea, koji nažalost,
nije bez presedana u historiji umjetnos i književnos .“9
Duša kapitaliste je duša kapitala govorio je Marks. A kako kapital nema
duše ni kapitalista je nema. Ali nijesu oni jedini bezdušni u savremenom totalitarnom
svijetu. Nasuprot njima, na drugom polu totalitarnog imperijalizma, u komunizmu
7
M. Krleža, „O tendenciji“, Ovdje br. 185. februar 1982. str. 9.
8
Isto.
9
Isto.
djelovali su protagonis tendencije, inžinjeri ljudskih duša, kulturtregeri, komesa-
ri tragičnih ljudskih sudbina. Počasno mjesto među njima zauzima Milovan Đilas.
Osnovne premise njegove linijske reciklaže literature, umjetnos i nauke u izlogu
staljinsko-ždanovske revolucionarne misli Treće internacionale odzvanjaju u klišeu
i šemi apsolu zma u funkciji vlas koja svoju misiju maskira velom borbe za prava i
slobodu ugnjetanih, to jeste, potčinjene radničke klase. U svojem opusu Đilas propa-
gira dijamatovsku koncepciju komunis čke dogme. Za njega „umjetnost je specijal-
no oruđe klasne borbe“.10 Preuzima i sprovodi Molotovljevu tezu o vaspitanju masa,
a ne naroda i nacija kao osnovnu funkciju umjetnos i nauke. Po njoj, vaspitač masa
je Komunis čka par ja, a pisac njen je pomoćnik u vaspitanju. Za vaspitanje masa
umjetnik je agit-propovac. Umjetnik i naučnik sebe sublimira, stavom: „Ja se sovjet-
skom osjećam fabrikom za izradu sreće“.11 I suš na i smisao nauke je vaspitna.12 Isto-
rija i nacionalna istorija su prije svega vaspitno sredstvo.13 Kao i umjetnost, nauka je
oruđe klasne borbe. Njena spoznajna funkcija potpuno je podređena vaspitnoj. To za
posljedicu ima proizvodnju podanika, a ne slobodnih krea vnih ličnos sa kri čkim i
stvaralačkim mišljenjem. Analogno tome, „glavno pitanje svakog ustanka jeste pita-
nje vlas “.14 A ne, narodnog oslobođenja kojim se manipuliše.
Đilas usvaja zakonitos dijamata (dijalek čkog materijalizma): 1) jedinstvo
bića i svijes ; 2) jedinstvo teorije i prakse (misli i djela); 3) jedinstvo istorijskog i logič-
nog; 4) jedinstvo klasnog i nacionalnog; 5) jedinstvo nauke i par je.
Od ovog teorijskog sistema komunis čka praksa je odstupala u smislu što
je nacionalno uvijek podredila klasnom. Klasno je obogotvoravano. Deifikacija kla-
snog povlačila je za sobom ostvarenje ideološkog i poli čkog. Tendirala je osvajanju
vlas totalitarne Komunis čke par je revolucionarnim nasiljem po uzoru na sovjet-
sku uniju tj. Rusiju, u stvari SSSR i njime stvorenu Treću internacionalu. Vlast klase se
uvijek u ovom kontekstu redukovala na vlast same komunis čke par je, a njena na
vođu. Osvajanje vlas i njeno očuvanje podrazumijevalo je revolucionarne metode
i nasilje, a ne evoluciju i izbore, u sklopu od Marksa u „Komunis čkom manifestu“
proklamovane diktature proletarijata. Apsolu zam i redukacija opšte su karakteri-
s ke i sinonimi totalitarne komunis čke teorije i prakse staljinizma čijem idejnom i
poli čkom svijetu je pripadao Đilas. Revolucionarno nasilje i retorzija, postali su me-
tod ove ideologije i poli ke. Đilas se u tom sistemu potvrdio ne kao onaj koji sve što
je stvorio, stvorio je kao stvaralac, već kao onaj ko je u revolucionarnom ratu stvarao
kao ratni zločinac.15 Brojne su žrtve njegovih zločina nad neistomišljenicima za koje
je odgovoran ličnim likvidacijama tragično stradalih ili po komandnoj ulozi koje je
eviden rao već pomenu Dr. V. Dedijer. Đilas Dedijerove fakte nikada nije ni poku-
šao da demantuje. Napro v, potvrdio ih je,a ideološkim angažmanom i javnom riječ-
ju pripremao je žrtve i u predrevolucionarnom i ratnom periodu revolucije po Klau-
zevicevoj definiciji „Rat je nastavak poli ke drugim sredstvima“. Služio je u litarnom
impera vu iz Makijavelijevog „Iz principe“ (Vladalac) da cilj opravdava sva sredstva.
Time je svedeno ljudsko na, animalno, živo njsko, a humanizam na bes jalnost.
10
M. Đilas, „Socijalna misao ili falsifikat istorijskog materijalizma“, Slobodna misao,
11/1932/20,3.
11
Društvena obaveza pisca, Pobjeda 3/1946/18,6-7.
12
M. Đilas, „O nacionalnoj istoriji kao vaspitnom predmetu“, Komunist broj 1. januar 1949.
13
Isto.
14
M. Đilas, Članci 1941-1946, Kultura, Beograd, 1947. str. 319.
15
Dr. V. Dedijer, Novi prilozi na biografiju J.B. Tita, Tom II, 1981. g. str. 716-722.
203
Jedinstvo nauke i poli ke je dosljedno sprovodio impera vom dijamata da
je nauka par jna. Naučne spoznaje i sudovi izvedeni naučnom metodom su ništa u
odnosu na jedino važeći sud par je. Nauka je u službi par je i ideologije. Svoj an-
gažman na polju nauke i umjetnos zasnovao je na ideologiji. Kroz njegov opus ne
progovara naučnik i umjetnik već ideolog totalitarne ideologije. Zato njegov relacioni
odnos prema crnogorskom nacionalnom iden tetu ne počiva na nauci, naciologi-
ji i montenegrinologiji već na ideološkom diskursu. Svojom krucijalnom impera v-
nom tezom, „Da su se Crnogorci formirali u naciju besmisleno je sa naučne tačke
gledišta“16 Đilas je suspendovao nauku a sami crnogorski nacionalni iden tet svojom
ideološkom arbitražom. Đilasovska ideološka arbitraža apstrahovala je apstrahova-
njem nauke i naučnog metoda, dokaznost i argumente i sebe redukovala na apsolu-
zam, aprioriju i apodik ku.
Otuda je Đilasov opus ispoli zovan i ideologizovan u duhu totalitarnog
komunis čkog dominirajućeg voluntasa. Objek vno je zamijenjeno jednostranim, a
kao u ratu, u njemu je prva stradala is na ustupajući mjesto poli čko-ideološkom
mitu.
ĐILASOV „MANIFEST“ UTEMELJENJA I REKONSTITUCIJE

KOMUNISTIČKOG SRPSTVA
Đilas se školovao u Beogradu. Tamo je zadojen idejom Velike Srbije koja je
vijek prije toga postala oficijelna spoljno-poli čka orjentacija Srbije i legi mni dio
srpskog obrazovnog sistema. „Značajno je pomenu da je M. Đilas, u svojoj auto-
biografiji, zapisao da je Komunis čka par ja u Crnoj Gori strogo pazila, od 1941.
godine da na rukovodeća mjesta u par zanskome pokretu budu postavljani oni par-
jski kadrovi koji su se školovali na srpskom univerzitetu, u Beogradu. U takvome
opredjeljenju može se prepozna začetak dvosmjerne („dvonacionalne“) poli ke u
kulturi, prosvje , crkvi, jeziku, ekonomiji i dr. Taj koncept je smišljen kao metod za
stvaranje uslova za postupno asimiliranje crnogorskoga naroda; njegova prošlost i
cijelo nasljeđe uključivani su u projekte srpskih naučnih ins tucija“17
Idejno oblikovan u velikosrpskom asimilacionom duhovnom i poli čkom
prostoru Đilas je veličao imperijalne srpske nacionalne interese istupajući pritom sa
radikalnih an crnogorskih pozicija. U svojem programskom tekstu, u stvari manife-
stu komunis čkog srpstva koje je sam temeljito dovršio i rekons tuisao, objavljenom
pod naslovom „Omladinski (napredni) pokret u predratnoj Crnoj Gori“, on veliča cr-
nogorsku omladinu instruisanu od srpske vlade i Crne ruke sa zadatkom da realizuje
projekat disolucije Crne Gore. Njenu „Riječ“ od 9.3.1906. g. usmjerenu crnogorskoj
disoluciji naziva „naprednim jezikom“.18 Za njega „ta omladina će bi nosilac najna-
prednijih, čak, u izvjesnom smislu, revolucionarno naprednog pokreta.19 Đilas dalje
veliča „Bombašku aferu“, an crnogorsku zavjeru krunisanu „kolašinskim procesom“,
optužujući pri tome crnogorsku legi mnu vlast za izdaju interesa nacionalne slobo-
de, ci ram: „Nazadni režim ne preza ni od izdavanja interesa nacionalne slobode
i nacionalno-oslobodilačke borbe (režim se našao na istoj liniji sa austrougarskim
režimom u borbi pro v napredne nacionalne štampe u Bosni i Hercegovini, vodeći
16
M. Cemović, Đilasovi odgovori, Beograd 1997, str. 92.
17
Dr. Danilo Radojević, Studije o Njegošu, Podgorica 2011. str. 157.
18
Isto, Zeta 8/1937/1, 12-13.
19
Isto.
spoljnu poli ku koja je Crnu Goru u tom periodu gurala u naručje imperijalizma)“...20
Tako po Đilasu proizilazi da crnogorska vlast nema svojih crnogorskih nacionalnih
interesa, već samo srpske nacionalne interese koje je borbom za očuvanje Crne Gore
od velikosrpski orjen sane teroris čke omladine, izdala. Đilas Crnogorcima dodjelju-
je na taj način oreol izdajnika srpstva iz čega slijedi da su oni Srbi.
Iza ovih zaključaka slijede oni centralni koji čine srž cijelog njegovog pseu-
dokonstrukta: „Napredni pokret u Crnoj Gori, iako nije doživio svoje pobjede, doživio
je poraz. To je bio Termidor, ali kome nije prethodio Konvent. Sam konvent, jedan
novi Konvent, ostao je istoriji, novim društvenim pokre ma i novim generacijama“.21
Đilasovi zaključci su nedvosmisleni i iako metaforički, isuviše jasno defini-
sani. Glase: 1) Bombaši, odnosno anarhis čki teroris koji treba izvršenjem atentata
na knjaza Nikolu da izvrše državni prevrat u Crnoj Gori su napredni pokret; 2) Njihov
pokušaj državnog udara je Termidor (Termidorska revolucija) koja nema drugo zna-
čenje sem revolucionarne diktature nad Crnom Gorom i Crnogorcima. 3) Konvent
(Skupš na) slijedi iz Termidora, a to je Podgorička skupš na koja je više od deceniju
kasnije izvela prevrat, depersonalizujući Crnu Goru dovela u njoj novu, pučis čku,
srpsku okupacionu vlast, koju on traži i želi. 4) Pučizmom Termidora i novog Konven-
ta on uvodi analogije i komparacije crnogorske tragične istorijske stvarnos sa fran-
cuskom revolucijom, sa jasnim ciljem rušenja crnogorskog sistema vlas s knjazom
Nikolom na čelu i dovođenja nove. Samo se na taj način ne mogu izda nacionalni
interesi u Crnoj Gori. Ovu Đilasovu tezu preuzimaju i svojataju bjelaški anarhis i
pučis povodom 20. godišnjice Podgoričke skupš ne pa će u brojevima „Slobodne
misli“ iz pera jednog od svojih predstavnika, Marka Kavaje krajem 1938. g. veličajući
pad Crne Gore kao tekovinu Podgoričke skupš ne svoj prevrat u crnogorskoj Kralje-
vini i njenu reokupaciju nazva francuskom revolucijom.22
Iz rečenoga dalje slijedi da Đilas kao komunista i komunis čki ideolog, što
znači kao principijelni republikanac i an monarhista, ne zalaže se ovim svojim „ma-
nifestom“ za Republiku već za pad crnogorske monarhije u korist nove vlas srpske
monarhije. Zato on ne kri kuje imperijalnu monarhiju Srbije i kralja Petra, već samo
kralja Nikolu čime is če svoje opredjeljenje za Srbiju i Srpstvo, a ne za Crnu Goru i Cr-
nogorstvo. Izdaju crnogorskih nacionalnih interesa proglasio je ovim „manifestom“
za najveću vrlinu Crne Gore. Osim toga, kao komunis čki ateista on se bori pro v
CPC, a za svetosavsku SPC.
Kulminaciju ovog njegovog manifesta sadrži sljedeći stav kao konačni za-
ključak: „Zato možemo i da kažemo, da je današnja crnogorska omladina (Komuni-
s čka omladina, SKOJ – prim. B.C.) sem ostalog nasljednik naprednih tradicija pre-
dratne omladine“.23
Ovijem zaključkom Đilas kons tuiše tzv. „komunis čko srpstvo“ kao jedin-
stvo dva totalitarizma, komunizma i srpstva. Komunizam i napredna komunis čka
omladina u Crnoj Gori nastali su, po njemu, iz srpstva, iz bijele rekonkviste. Iz kluba-
ša, bombaša i podgoričkih prisajedinitelja – „ujedinitelja“. U ovoj Đilasovskoj gnomi
leži recept vladavine nad Crnom Gorom i manipulacija i zloupotreba nad crnogor-
skim nacionalnim iden tetom od tada do danas. Da bi demagoški ukrio prave izvore
20
Isto.
21
Isto.
22
Marko Kavaja „Zašto smo se sukobili 1918 godine“, Slobodna misao XVII / 27.11.1938 /
46,3.
23
Isto kao 18.
205
i uzroke pojave „Naprednog pokreta“ u Crnoj Gori Đilas ih ne otkriva u licu Crne Ruke
i srpske imperijalne vlas Karađorđevića već u razvoju proizvodnih snaga tvrdnjom:
„Zadatke koje predratni Napredni pokret nije uspio ostvari , razvoj proizvodnih sna-
ga čiji je on bio izraz, stvaranje jednog novog poretka i nove kulture ravnopravnost u
ujedinjenju s drugim narodima o kome je ona sanjarila...“24 Dakle, cilj tog đilasovskog
„Naprednog pokreta“ je „ujedinjenje“ ali na njegov i njemu jedino prihvatljiv način,
metodom novog konventa – Podgoričke skupš ne. Po Đilasu ujedinjenje je napred-
no i dobro samo ako je zasnovano na crnogorskom gubitku.
Za svoje uzore Crne Gore Đilas ne uzima tekovine crnogorske povjesnice
već srpske. To su Tucovićeva knjiga „Srbija i Arbanija“ i Svetozar Marković.25
U beratu sultan nije potvrđivao izbor srpskog naroda, već davao knjazu, tj.
hodži Milošu i njegovoj porodici Obrenovića Srbiju na poklon za njegove lične vrli-
ne. On je postavljao Miloša po carskoj milos . Protagonis ove stvarnos , Miloševi
sljedbenici i našljednici su Đilasov napredni pokret. Đilas veliča Markovićevu „Srbiju
na istoku“, piščevom kri kom birokratsko pandurskog režima u Srbiji. Ona će mu uz
„Izdanu revoluciju“ Trockoga i djela teore čara Druge Internacionalne posluži ka-
snije kao uzor i izvor za pisanje „Nove klase“.
Svetozar Marković je u svojim djelima formalno na jednom mjestu kri -
kovao ideju Velike Srbije nakon što ju je obogatvoravao zdušno se zalažući za nju,
odnosno za srpsko ujedinjenje. Zato je on uzor M. Đilasu. Marković veli „ne može bi
sloge između Crne Gore i Srbije osim ako njini kneževi svrše pazar, pa jedan drugom
isplate novcem podanike koji će se opet zdera s leđa srpske siro nje.“26 U ovom sta-
vu kri ke za Mladu Srbadiju „S. Marković i u Crnoj Gori i u Srbiji u licu srpske siro nje
vidi samo Srbe, ali ne i Crnogorce. U članku „Slovenska Austrija i srpsko jedinstvo“
Marković veli: „Misao srpskog jedinstva je najrevolucionarnija što postoji na cijelom
Balkanskom poluostrvu. Ta misao predstavlja uništenje Turske i Austrije i prestanak
Srbije i Crne Gore kao samostalnih kneževina i prevrat u celom sklopu srpskog na-
roda iz delova ove dve carevine i iz ove dve srpske kneževine postaje jedna, nova
srpska država – to znači novo srpsko jedinstvo.“27
Tako je Markovićeva Velika Srbija zasnovana na jednom srpskom narodu
negacijom i nepriznavanjem Crnogoraca i istorijske viševjekovne crnogorske države
sem kao srpske, kao i na opštem srpskom jedinstvu postala Đilasov manifest „komu-
nis čkog srpstva“.
Đilasovo „komunis čko srpstvo“ zato će stalno divinizira sverpsko ujedi-
njenje i jedinstvo, i na njemu utemeljeno stvaranje jedne srpske države od Crne Gore
i Srbije. Razlog srpskog ujedinjenja i jedinstva sadržan u razvoju novih proizvodnih
snaga je samo promarksis čka verbalna demagogija Đilasovog komunis čkog srp-
stva koje ima jedan jedini zadatak i cilj: nestanak Crne Gore i Crnogoraca.
24
Isto.
25
Đilas, Članci, Beograd 1947, str. 271-282.
26
„S. Marković i njegova nacionalno-oslobodilačka koncepcija“, Pobjeda, 3/7.9.1946/ br.
36. str. 3.
27
Isto.
ĐILAS JE BIO I OSTAO NEGATOR SAMOSTALNE I
NEZAVISNE CRNE GORE
Milovan Đilas ima jednu nezaobilaznu karakteris ku, da svoje stavove na-
meće kao aksiome, a ne teoreme. Da ništa ne nudi kao argument za dokaz svojih
apodik čkih sudova, u stvari presuda. Da od čitaoca stalno iznova traži, da mu vjeru-
je na riječ. Da je ne samo presamouvjeren u tačnost svojih sudova. Da sudove izriče
olako i kao „olako obećanom brzinom“. (A sve što je brzo to je i kuso). Da svoje zada-
te teze pretvara u vječne is ne. I ne samo to, nego ih nameće do nivoa bespogovor-
nos , neupitanos i svetos . I tako eto s že se do „đilasovske metode“ i „đilasovske
vjere“ po načelu vjera – is na koja u stvari na način ove „gromade ljudskog roda“ ima
jedno jedino značenje, „vjera“ ubrzo po svom izricanju postaje „nevjera“.
Đilas nikada i niđe nije bio za nezavisnu i samostalnu Crnu Goru. Kao mladić
u 21-oj godini života postao je komunista odnosno staljinista koji se shodno svojem
par jskom programu zalagao „za svjetsku proletersku revoluciju“ odnosno boljševič-
ku globalizaciju u planetarnim razmjerama.
Kao boljševički globalista i an fašista u II svjetskom ratu borio se pro v
fašis čke globalizacije istovremeno osuđujući svaku težnju za vaspostavom nezavi-
sne crnogorske države i autohtonog crnogorskog nacionalnog bića kao separa zam.
Poslije II svjetskog rata kao staljinista nastavio je da afirmiše doktrinu boljševičke
globalizacije svijeta sve dok nije došao u sukob sa tom idejom i samim sobom (1948.
g. odnosno 1954.). potom su slijedile godine njegovih zatvora i povezivanja sa poli-
čkom emigracijom koja se borila pro v ideala njegove mlados , Demokratske Fe-
dera vne Jugoslavije, Federa vne Narodne Republike Jugoslavije, odnosno Socijali-
s čke Federa vne Republike Jugoslavije. Poslije rušenja te i takve, druge Jugoslavije,
Đilas je ostao privrženik Treće Jugoslavije, takozvane Savezne Republike Jugoslavije
kao materijalizacije garašaninovske „sljubljenos i spupčenos “ Srba i Crnogoraca i
neraskidivos „srpsko-crnogorskog bratstva i jedinstva“.
Svoju privrženost Trećoj Jugoslaviji izrazio je u nizu intervjua i drugih objav-
ljenih priloga. Od mase takvih priloga na ovom mjestu navešću samo dva. Oba su
intervjua M. Đilasa da podgoričkoj Pobjedi i to, intervju pod naslovom „PODR-
ŽAVAM ĆOSIĆA“ (Pobjeda, XLVII/ 9721/ 23.12.1993/ 8-9.) i već pomenu u istom
listu XLVI/9246 od 29.08.1991. g. strana 15. u kojem on veli: „Ima nade u Treću
Jugoslaviju“.28 Zato je decidni stav o povezanos M. Đilasa sa samostalnom i nezavi-
snom Crnom Gorom „kao prvim trezorom riznice“ kojim on dolazi među Crnogorce
po treći put uvreda za sve one crnogorske borce za „pravo, čast i slobodu Crne Gore“
od 1918. Takođe i za one koji su devedese h godina prošlog vijeka, dok se on zala-
gao za Treću Jugoslaviju, stvarali i razvijali suverenis čku ideju i pokret. Najzad, to
je uvreda i za sve one koji su na čelu suverenis čkog pokreta 21. maja 2006. godine
„izvojevali“ pobjedu na demokratskom referendumu za samostalnu i nezavisnu Crnu
Goru, a ujedno i za sve njihove pristalice iz independis čkog pokreta od pripadnika
stranaka pa do nestranačkih građana, kao i za sve one od akademika do običnih čo-
bana. Da bi dokazao svoj stav o Đilasovoj povezanos sa idejom samostalne i nezavi-
sne Crne Gore, Đilasov panegirički duh trebao je da ponudi nepobitan pisani dokaz
i me otkloni svaku sumnju. Ali, on ga nije ponudio jer nije mogao. Jer on „čini ono
što zna, a ne zna što čini“ kako bi rekao Sve Petar Ce njski. Dok su se suverenis
od 1990. godine mahom zalagali za obnovu nezavisne crnogorske države i njenih vri-
28
Isto.
207
jednos , autohtone i samonikle crnogorske nacije i naroda, kulture, istorije, jezika,
literature i autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, Đilasu je sve to bilo strano. On
se opredijelio za druge i tuđe vrijednos koje ne pripadaju korpusu crnogorskih sve-
nja. Zalagao se za treću Jugoslaviju, za državnu zajednicu Srba i Crnogoraca, za nji-
hovo neraskidivo i neraspupčivo jedinstvo za srpsko-hrvatski jezik dodajući: „mnogo
puta sam mijenjao ideje, pa i ideologiju“ (Pobjeda, 29.08.1991. strana 15).29 Među-
m, u m silnim mijenama i zaokre ma, za koje tvrdi da su ga stalno vodili na bolje,
napretku i progresu, Đilas nikada nije dosegao ideju, ni se opredijelio za praksu sa-
mostalne i nezavisne Crne Gore, pošto joj je bio ne samo suprotstavljen već i duboko
zavjeren, a njenim negacijama vjernički odan.
ĐILAS PROTIV ĐILASA – CRNOGORSKO NACIONALNO

PITANJE ČAS JESTE, ČAS NIJE RIJEŠENO
Milovan Đilas je degradirao crnogorski nacionalni iden tet na nacionalno
pitanje dovodeći ga u pitanje. Crnogorskim nacionalnim pitanjem Đilas se bavi u
svojem poznatom radu „O crnogorskom nacionalnom pitanju“ objavljenom u Borbi
1. maja 1945. godine, prenesenim u njegovoj knjizi Članci 1941-46. (izdavač Kultura,
1947.) na stranama 212-225 kao i u radu „O rješenju nacionalnog pitanja u Jugosla-
viji“ (Beograd, novembar 1945, pisano za bugarski časopis „Filozofske sveske“, Članci
1941-46, strane 254-265). U fragmentu iz prvog ovđe pomenutog članka, Đilas se
lju i prije : „Ko danas još postavlja pitanje Crne Gore? Ko to pitanje smatra nerije-
šenim? Is oni ljudi koji su 25. godina bili nosioci ideje jedne nacije“. Đilas za koga
je crnogorsko nacionalno pitanje, nasljeđujući ga neriješenim iz prve Jugoslavije, ri-
ješila NOB i socijalis čka revolucija, pet rečenica kasnije demantuje sebe stavom
koji glasi: „Proces formiranja crnogorske nacije i dan-danji traje“. A samo dvije re-
čenice prije toga ustvrdio je: „Stvaranje nacije u Crnoj Gori počelo je čitavo stoljeće
kasnije nego u Srbiji“, da bi u istom članku presudio kako je formiranje crnogorske
nacije realizovano u epohi imperijalizma,30 što je u direktnom opozitu sa njegovom
apodik kom „formiranje crnogorske nacije i dan-danji traje“.31 U članku „O rješenju
nacionalnog pitanja u Jugoslaviji“ po re sebe i stav da „formiranje crnogorske nacije
i dan-danji traje“, suprotnim stavom, da je „nacionalno pitanje u Jugoslaviji fak čki
već riješeno“ u toku samog rata od 1941. do 1945.“ A u sklopu njega i crnogorsko na-
cionalno pitanje.32 Takvo Đilasovo zaključivanje negirano je njegovom konstatacijom,
da je crnogorska nacija po njemu formirana u najvišoj fazi kapitalizma, imperijaliz-
mu.33 Iz svega izloženog slijedi da Đilas u samo četrdesetak strana iste svoje knjige
u dva rada koja dijeli razmak od šest mjeseci, ima tri datuma formiranja crnogorske
nacije i rješavanja crnogorskog nacionalnog pitanja i to: epohu imperijalizma, Narod-
no-oslobodilački rat (1941-1945) i dan-danji (1. maj 1945. godine), iz čega proizilazi
da ona nije formirana, a crnogorsko nacionalno pitanje jem nije riješeno.
29
Isto.
30
Članci, str. 222.
31
Članci, str. 221.
32
Članci 263.
33
Članci 222.
ĐILASOVA KONTROVERZA U KLASNOM PRISTUPU
TRETMANU I RJEŠAVANJU CRNOGORSKOG NACIONALNOG
PITANJA
Malo prije smo uočili da Đilas nezna ni koliko je godina Crna Gora bila u
prvoj Jugoslaviji jer u njoj nije egzis rala 25 već 22 ipo godine (i to od 1.12.1918. do
17.4.1941. g.). Isto tako on nezna ni mnoge druge bitne istorijske činjenice. Na strani
220. knjige Članci u već pomenutom članku „O crnogorskom nacionalnom pitanju“,
on veli: „Srpski narod u Srbiji i Vojvodini, u osamnaestom vijeku, počeo je da se pre-
tvara u modernu naciju. Taj period pada skoro uporedo sa stvaranjem samostalne
države i – bez čega moderne nacije nije ni moglo bi – sa kapitalis čkim razvitkom“.
I u ovom slučaju koji smo ci rali, Đilas, kao uostalom i na mnogim drugim mjes ma,
stalno svakim narednim stavom opovrgava svoj prethodni. Konstatovao je da se srp-
ski narod u Srbiji još u 18. stoljeću formira u modernu naciju koja pada uporedo sa
stvaranjem samostalne države koju Srbi tada nemaju jer se nalaze pod turskom oku-
pacionom vlašću. Prvi srpski ustanak počinje tek 1804, dakle, početkom 19. stoljeća
što je za čitavo stoljeće kasnije od vremenskog perioda za koji on veže nastanak srp-
ske nacije u njenoj ma čnoj zemlji. Od 1815. do 1830. Srbija i Miloš Obrenović su u
naporima za priznavanje samouprave. Srbija dobija samoupravu odnosno autonomi-
ju pod vrhovnom vlašću turskog sultana ha šerifom od 1830. godine. Turski ustav u
njoj je donijet 1838. i njime se, na zahtjev boraca za ustav Tome Vučića Perišića, Avra-
ma Petronijevića i drugih, ograničava beratom priznata nasljedna kneževska vlast
kodže Miloša Obrenovića. Godine 1867. turske posade napuštaju utvrđenja po Srbiji,
a knez Mihailo Obrenović prima ključeve od turskog paše koji mu predaje kalimeg-
dansku tvrđavu. Tek 1878. godine Srbija međunarodnim priznanjem na Berlinskom
kongresu postaje samostalna država što kao i prethodni fak dezavuiše Đilasovu tezu
o formiranju srpske nacije u Srbiji u 18. stoljeću. Uporan u svojem neznanju Đilas
srpsku naciju po vlas tom promarksis čkom opredjeljenju vezuje sa kapitalis čkim
razvitkom i u okviru njega klasnim pristupom u rješavanju nacionalnog pitanja. Koli-
ko je veliko njegovo neznanje i zablude u tom smislu, potvrđuju sljedeći fak . Poslije
povlačenja turskih posada iz utvrđenja u Srbiji u njoj su se prve palanke iza 1867.
godine počele jače razvija , da bi pri kraju 19. vijeka u njima bilo 12,49% gradskog
(palanačkog) stanovništva. Varoši se u Srbiji razlikuju od sela što imaju po nekoliko
dućana.34 U Srbiji su tada industrija, radnička klasa i kapitalizam bila tek u začetku.
Pošto je u njoj 1900. radilo svega 1500 radnika, a prve fabrike su bile topolivnica
u Kragujevcu, barutana u Stragarima, za m pivare, strugare, cementara u Ripnju i
fabrika teks la u Paraćinu, više je nego jasno da su radnička klasa, kapitalizam, indu-
strija i klasni pristup u Srbiji u 18. stoljeću duboka Đilasova fikcija. Fik vni karakter
ima Đilasov šema zam po kojem je „stvaranje nacije u Crnoj Gori počelo čitavo sto-
ljeće kasnije nego u Srbiji“. U 19. stoljeću do kojeg dolazimo đilasovskom datacijom
formiranja crnogorske nacije u Crnoj Gori, koja is na ima više gradskog stanovništva
nego li Srbija posmatrano u procen ma i to 15%, radničke klase gotovo i da nema.
Preciznije rečeno, ona je kao i u Srbiji minijaturna varijabila. Prvo udruženje radničke
klase u Crnoj Gori osnovano je 1903. godine. Bio je to Radnički savez Jovana Hajdu-
kovića sa 243. člana. Radnička društva kao asocijacije radnika osnivaju se na Ce nju
34
V. Karić, Srbija, Beograd 1887. strana 152.
209
i u Podgorici 1907. godine.35 Preuzimajući podatke iz Almanaha šema zma Zetske
banovine,36 Glas Crnogorca piše, da je Crna Gora sa 19 srezova i 544000 stanovnika
iz 1942. godine imala deceniju ranije, to jeste 1931. godine 2817. radnika. Is list
dalje nastavlja, da je po podacima Zanatske komore iz Podgorice 1935. godine u Cr-
noj Gori bilo nešto zanata i trgovine koji izumiru, a da industrije nema. Stanovništvo
Crne Gore nalazi se jednim dijelom na pečalbi. Nešto kasnije, 1939. godine, Crna
Gora ima 1. industrijskog radnika na 1000 stanovnika.37 Gro ovih podataka Đilasu je
bio dostupan prije njegovog rada „O crnogorskom nacionalnom pitanju“ od 1. maja
1945. godine. I pored toga, on je ostao zarobljenik učenja da epoha kapitalizma sa
radničkom klasom formira naciju. Kao zarobljenik tog šema zma s gao je do apsur-
da da preko radničke klase formira naciju kod nacija kao što je crnogorska koja kao
što smo viđeli gotovo i da nije imala proleterijata, a slično je bilo i u Srbiji. I dok Đilas
traži u Srbiji u 18. stoljeću, a u Crnoj Gori u 19. stoljeću ono čega nema, proces for-
miranja nacije išao je svojim istorijskim tokovima. Đilas o jem tokovima nije znao
gotovo ništa, iako su mu ovđe već prezen rani fak bili dostupni s obzirom na svoj
opš karakter. Đilasu ni 1945. kao ni pred smrt gotovo pola vijeka docnije, nije bilo
jasno, da svaka nacija ima svoj sopstveni put razvoja. Da naciju ne formira radnička
klasa u epohi kapitalizma, već se ona kons tuiše ne ni pod djejstvom državnog fak-
tora po formuli „država je tvorac nacije“ koju je i on zastupao, kao što smo mogli iz
ci ranog zapazi , već je kons tuiše istorija njezinog etnosa. Ničega nema van istorije
bila je glosa daleka za Đilasov um. Da se crnogorska nacija formirala van kapitalizma
i sfere u caja radničke klase govore mnogi pozna dokazi.
ĐILAS ANTIDATACIJOM DEVALVIRA CRNOGORSKU NACIJU.

CRNOGORSKA NACIJA JE NASTALA U VIŠEVJEKOVNOJ
OSLOBODILAČKOJ BORBI CRNOGORACA ZA NACIONALNU
SLOBODU I DOSTOJANSTVO, A NE U EPOHI KAPITALIZMA.
Ovu definiciju crnogorske nacije prvi je dao Sekula Drljević još tridese h
godina 20. vijeka u podgoričkoj Ze . Đilas ju je mogao i trebao zna pošto je fundira-
na na nepobitnim materijalnim dokazima. Pojam Crnogorci u narodnosno-nacional-
nom značenju, odnosno kao nacionalna odrednica pojavio se u 16. stoljeću. Godine
1529. za jednog islamiziranog Crnogorca od strane mletačkog diplomate se navodi
da je čovjek crnogorske nacije. Petar D. Šerović je u radu „Ko je i odakle bio Mu-
stafa ’čovjek crnogorske nacije’“ znatno kasnije, 1961. godine u Istorijskim zapisima
(god. XIV, knjiga XVIII, sveska 3, strana 496-499), otkrio tog čoeka crnogorske naci-
je.38 Iden fikovao ga je pod imenom Mustafa turco (Mustafa Turčin), što je islamski
nomen za Petra Radovanova Ćudu, rodom iz Paštrovića, koji je da ran u pomenu-
tom dokumentu arhivskog karaktera pod datumom 8. oktobar 1522. godine. Ako je
ovaj dokument Đilasu bio nedostupan, kao ministru za Crnu Goru u Titovoj vladi iz
1945. godine, bio mu je dostupan muzejski eksponat iz Narodnog muzeja na Ce nju
– nož iz 1766. Jovana Radonića (1747-1803), crnogorskog guvernadura od 1764. do
35
Jovan Marjanović, Nastanka i razvitak radničkog pokreta u jugoslovenskim zemljama do I
svjetskog rata, Beograd 1958, str. 141.
36
Sarajevo 1931. godine, strana 89.. Glas Crnogorca (broj 10, 1942. g., str. 13.).
37
B. Jovanović, KPJ u Crnoj Gori 1919-1941, Beograd, 1959. godine, strana 53.
38
Istorijski zapisi XIV, knj. XVIII, sv. 3, str. 496-499.
1803. godine. Na njemu se nalazi natpis: „Sie nož Jovana Radonjića, guvernadura
vse crnogorske nacije“. Pored ovih, tadašnjem ministru Đilasu bili su dostupni mnogi
materijalni dokazi o postojanju crnogorske nacije prije 19. vijeka u koji je on situira.
Uprkos tome, on je njen nastanak an da rao nekolika stoljeća unazad samo zato da
bi je definisao ne na osnovu naučnih parametara, već metodom poli zacije i ideolo-
gizacije znanja, nauke i is ne pod okriljem ideologije KPJ i njene ideološke prevlas .
Na putu vlas tog paradoksiranja Đilas je s gao do paradoksa nad paradok-
sima tezom: „Srpske nacionalne manjine (u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj) nijesu
imale nikakvih uslova za razvitak u neku posebnu naciju: ekonomski su bile nepove-
zane, bez jedinstvene teritorije – razbacane i izmiješane s drugim narodnos ma...
Te manjine su tako, postale, dio srpske nacije prije no što su se Crnogorci pretvorili
u posebnu naciju.“ Ovakvi paradoksi su mogući samo kod Đilasa koji u Bosni pod
turskim feudalizmom „stvara“ od srpske nacionalne manjine srpsku naciju koja je
po njemu produkt kapitalizma i uloge radničke klase i to prije no što su se slobodni
Crnogorci pretvorili u nacionalni etnitet. A srpska nacionalna manjina je to pos gla
iako „nije imala nikakvih uslova za razvitak u neku posebnu naciju“, pa ni svoju.39
U svom tom đilasovskom galima jasu najparadoksalnije je njegovo is ca-
nje razloga zbog kojeg su se srpske nacionalne manjine pretvorile u naciju prije od
Crnogoraca. pošto su „ekonomski bile nepovezane, bez jedinstvene teritorije – raz-
bacane i izmiješane s drugim narodnos ma“, „zato su se one, prirodno, orjen sale
ka srpskim državama Srbiji i Crnoj Gori“. Po Đilasu proizađe, da su te srpske manjine
se prije formirale u naciju od Crnogoraca iako su se na njih i njihovu „srpsku državu“
orjen sale. Faktorom orjentacije se tako od nacionalne manjine prerastalo u naciju.
Za takvo prerastanje manjine u naciju nije bila neophodna epoha kapitalizma ili im-
perijalizma ni radnička klasa, ni klasni pristup. Bila je dovoljna samo Đilasova volja i
po njoj orjentacija prema susjednim državama. Odstupilo se tu i od đilasovske teze
da država formira naciju, a najviše od zdravog razuma.
ĐILAS, „MARKSISTA“ KOJI NEZNA MARKSIZAM I

„ISTORIČAR“ KOJI NEDOVOLJNO ZNA ISTORIJU
Konstatacijom, a potom zaključkom da se srpska nacionalna manjina u Bo-
sni u eposi feudalizma još u 18. vijeku prije pretvorila u naciju od Crnogoraca koji
žive u slobodnoj državi i to orjentacijom ka njihovoj, po njemu, srpskoj državi Crnoj
Gori, Đilas je odstupio od sebe kao „marksiste“ i od samog marksis čkog učenja.
Narušio je principe dijalek čkog materijalizma o jedinstvu teorije i prakse, i o je-
dinstvu istorijskog i logičnog. Izvođenjem nacije po klasnom principu u zemljama
u kojima nema radničke klase narušio je princip dijamata o jedinstvu nacionalnog i
klasnog. Na više mjesta u iskazima koje je dao raznim svojim biografima kao izvorima
za istoriju, po ko zna koji put, demantovao je sebe priznanjem da je on marksista koji
nezna marksizam. Tako npr. na strani 106. knjige Vasilija Kalezića „Đilas miljenik
i otpadnik komunizma“, on priznaje da iz marksis čke „teorije malo zna“. To ga
ipak nije navelo da ne preuzme krajnje ambiciozno i pretenciozno ulogu jednog od
glavnih „marksis čkih teore čara“ i šefa Agitpropa KPJ za duži niz godina. U istoj
knjizi objavljenoj u Beogradu 1988. godine govoreći o permanentnim i prosto ne-
shvatljivim Đilasovim kontroverzama pisac is če: „Demantuje li Đilas, s vremena na
39
Đilas, Članci, Beograd, 1947, str. 220.
211
vrijeme, ’svoju prošlost’ svih ovih pedeset godina? Može on to nazva ’kolebanjima’,
mogu to drugi nazva , sumnjivim, zaokre ma ili nedostatkom ’stanovišta’, mogu je
pominja ’promjene’ i ’traganja na putu razvoja’, ali u svemu tome, ipak se radi o ’de-
mantovanju prošlos ’. Epizoda iz davne 1932. godine, epizoda na ’putu razvoja’ kao
izdvojeni podatak o ’kolebanju’, ’nestalnos ’ i ‘samokri ci’ stoji danas u teorijskom
sagledavanju odlika jedne ličnos , kao činjenica koja se, prilikom karakterisanja te
ličnos ne može zaobići. Pedeset godina kasnije, u epizodi o tzv, sukobu na ljevici o
PEČATU I KNJIŽEVNIM SVESKAMA, tj. o Krleži i Par ji, odnosno o SLOBODI i REVOLU-
CIONARNOJ DOGMI, opet epizoda o odlikama iste ličnos koja ima različito mišljenje
o istoj stvari. Kad smo se, Đilas i ja, srijetali i razgovarali prije desetak godina o Krleži
i sukobu na ljevici, Đilas je u tri susreta, imao tri različita mišljenja o tom sukobu:
jedno mišljenje je bilo da smo mi, hoće reći Par ja bili u pravu u borbi pro v Krleže;
drugo mišljenje bilo je da je Krleža u pravu i da nas je, Par ju, s razlogom, slis o, a
treće mišljenje je, pomirljivo i između; u ponečemu smo bili u pravu mi u ponečemu
Krleža. U sva tri slučaja meni se činilo da je Đilas sudio prema ličnom raspolože-
nju u kome se određenog trenutka nalazio. I, naravno, trojevrsna je bila Đilasova
uloga u tom sukobu: OPRAVDANA, NEOPRAVDANA i, pomiješano „OPRAVDANA I
NEOPRAVDANA“.40
Kada je pisao prikaz na knjigu Jagoša Jovanovića „Stvaranje crnogorske dr-
žave i razvoj crnogorske nacionalnos “ (Istorija Crne Gore od početka 8. vijeka do
1918. godine), objavljenu na Ce nju kod Narodne knjige 1948. godine, Đilas je kao i
uvijek istupao ne kao istraživač sklon utvrđivanju fakata i formiranju suda na osnovu
njih, već isključivo kao posjednik jedne, jedine vječne is ne koju emanira i simbolizu-
je u svojstvu „vječne is ne“ nepogrješiva linija bezgrješne KOMUNISTIČKE PARTIJE
JUGOSLAVIJE i lično Milovan Đilas kao njena inkarnacija, otjelovljenje i sud. A postoji
po njemu samo jedan sud, sud KPJ i njenog Agitpropa. Postoji samo Milovan Đilas,
vječno budan na vječnoj, „mrtvoj“ straži Komunis čke Par je Jugoslavije. I kad je
tako, što će tu znanje, nauka i is na? Što tu ima da radi istorija? Kad je tako sve je
moguće! Zbog par jskog suda kome je sudija Đilas, a zakon par jska linija, pravda se
najčešće derogirala i svodila na nepravdu, znanje, nauka i is na u idio ju, u dril kao
vaspitnu metodu i u neis nu.
Sve to potvrđuje Đilasova izjava Vasiliju Kaleziću koju je ovaj zabilježio na
strani 58. već ci rane knjige o Đilasu. Ona glasi: „Nisam dovoljno znao istoriju“.
Ovo Đilasovo priznanje nakon toliko decenija ne umanjuje njegovu istorijsku odgo-
vornost, odnosno odgovornost pred sudom istorije. A to će reći pred sudom znanja,
nauke i is ne. I sve je to Đilas. Ne zna marksizam, a sudi u ime marksizma. Nezna
istoriju a presuđuje o njoj. On sudi i presuđuje. Sudeći i presuđujući drugima, sudio
je i presuđivao sebi jer je to činio suđenjem i sudom. Sudom koji nije sud. Sudom
koji ne uvažava činjenice i odbranu. Sudom koji ne poznaje oproštaj. Sudom koji je
presudio prije svakog suđenja. Sudom koji ne priznaje i poznaje nevinost okrivljenih
i već presuđenih. Sudom u kome postoji samo sudija – dželat i žrtva koja se prinosi
„Bogu“-Par ji. I na kraju sudom, čije sudije ne mogu bi neodgovorni zbog ne zna-
nja. Sudom koji je sve samo ne to što jeste. Sudom, kaznom. Sudom-strašnim sudom.
40
Ci rano djelo, strana 122.
ĐILAS, TEORETIČAR MARKSIZMA I TEORIJE
„ODUMIRANJA NACIJE“ U KOMUNIZMU, SUPSTITUIŠE
NJENO ODUMIRANJE NEGACIJOM, DENACIONALIZACIJOM I
ASIMILACIJOM, ODNOSNO KONVERZIJOM CRNOGORACA U
SRBE
Od glasnogovornika i idolopoklonika promovisan u „gromadu ljudskog
roda“ i „jednog od najvećih Crnogoraca“, „Crnogorac uz rame Svetoga Petra i Nje-
goša“ i tome slično, Đilas sve to poriče, kao i sebe sama u citatu kojim ga đilasovci
pokušavali „obogotvori “:
„Stvaranje nacije u Crnoj Gori počelo je čitavo stoljeće kasnije nego u Srbiji.
Ovđe su postojali svi uslovi (teritorija, ekonomska povezanost i dr.), kojih nije bilo
kod manjina u Bosni i Hercegovini. Proces formiranja crnogorske nacije i dan-danji
traje, a u ovome ratu posebna crnogorska individualnost, ispoljavanje, nacionalne
svijes i nacionalne osobitos najoštrije su došli do izraza. Ovaj rat, u izvjesnom smi-
slu, označava kulminacionu tačku procesa formiranja crnogorske nacije. Logičnije je
misli (s teoretske tačke gledišta) da će se Crnogorci, u slobodi još snažnije, još izra-
zi je ispolji kao posebna individualnost. Ali to ispoljavanje, pod uslovima nove Ju-
goslavije kakva ona treba da bude, neće ih udaljava od Srba u Srbiji, pa ni od Hrvata
i drugih, nego – primica , približava , s njima zbra mljiva . Uostalom, zar iskustvo
ovog rata, tako bogato svakovrsnim poukama, ne govori da su baš u njemu, ispolja-
vajući snažnije nego ikad u svojoj istoriji svoju nacionalnu individualnost, Crnogorci
našli zajednički jezik sa Srbima u Srbiji i postali jedni drugima bliži nego ikad ranije.
To je, uostalom, slučaj i s kojim bilo narodom u Jugoslaviji. Prema tome, borba za
slobodu i ravnopravnost crnogorskog naroda, za slobodno, otvoreno is canje njego-
ve nacionalne individualnos i za poštovanje njegovih federalnih prava, jedini je put
za zbližavanje, sjedinjavanje, za stvarno bratstvo srpske i crnogorske nacije, koje su
proizišle iz srpskih plemena“. (1. maj 1945. godine, kraj citata.).41
Tako su Đilas i njegovi idolopoklonici zapali u apsurd. „Najveći Crnogorac
Đilas“ se zalaže na kraju za odumiranje crnogorske nacije.
Nestanak crnogorske nacije Đilas projektuje njenim sjedinjavanjem sa srp-
skom nacijom. I kada govori o tom sjedinjavanju crnogorske sa srpskom nacijom Đi-
las je apsurdan, jer zaključuje – sjedinjavanje srpske i crnogorske nacije je stvarno
bratstvo. Dakle, budućnost crnogorske nacije, po njemu, je u nestanku, bratskom
sjedinjavanju sa srpskom nacijom sa kojom je zajedno proizašla iz srpskih plemena.
Tako smo s gli do još jedne Đilasove nebuloze. Iz srpskih plemena direktno nastaju
i srpska i crnogorska nacija, da bi ova druga borbom za slobodu i svoje slobodno
is canje ostvarila svoj jedini put za stvarno sjedinjavanje ponovo sa srpskom naci-
jom. I me zatvorila svoj krug na čijoj putanji je prošla od tačke početka koja se zove
proizilazak (ili početak) iz srpskih plemena koji se dovršava u sjedinjavanju sa Srbima
(srpskom nacijom). Tako se crnogorski istorijski krug počinje i završava sa Srbima. Bili
su Srbi, u borbi za slobodu su postali Crnogorci i treba da završe kao Srbi. Iz takvog
Đilasovog nonsensa se rađaju pitanja: Zašto sjedinjavanje ove dvije nacije? Da li je
ono uslov njihova bratstva? Postoji li među nacijama bratstvo, odnosno jesu li nacije
braća? Da li je đilasovskim metodom nestanak crnogorske nacije cijena njezina iska-
41
Đilas, Članci, 1917, 221-222.
213
zivanja bratstva prema srpskoj naciji? Da li najveći Crnogorac može bi onaj (u ovom
slučaju Đilas) koji se decidno i isključivo zalaže (uslovom „jedinog“ puta) za nestanak
svoje nacije njezinim sjedinjavanjem sa većim od sebe? Čemu onda služi iz Đilasovog
citata „borba za slobodu, otvoreno is canje nacionalne individualnos i poštovanje
federalnih prava“ crnogorske nacije, kada je sve to uzaludno pošto ona treba u kraj-
njem ishodu da nestane sjedinjavanjem. Njenim nestankom sva borba crnogorske
nacije za slobodu i ravnopravnost, za is canje ravnopravnos i poštovanje federalnih
prava se defini vno obesmišljava. Što, dalje znači, forsiranje Đilasa kao „gromade
ljudskog roda“ i „najvećeg Crnogorca uz rame samog Svetog Petra“ kad Đilas fak-
čki projektuje impera vnost crnogorskog nestanka. I da bi apsurd, još jednom bio
potpun, đilasovsko „reanimira“ Đilasa u nezavisnoj Crnoj Gori, što implicira (čudne li
đilasovske ironije), da crnogorska nacija treba da nestane odnosno odumre upravo u
svojoj suverenoj, nezavisnoj državi. Svojom verzijom marksis čke teorije odumiranja
nacije u besklasnom društvu, Đilas kao „marksista“ poriče i samu ovu teoriju. Komu-
nis čko-par jski tretman marksis čkom pristupu i teoriji nacije je nju projektovao
na sljedeći način: Dok gođ prirodnim putem nacije ne prerastu u opštečovječansku
komunis čku zajednicu budućnos , u besklasnom komunis čkom društvu, prirodna
je i čak neophodna težnja svake nacije i etničke grupe za svestranim razvojem njene
kulture i samosvjesnos ali uz socijalis čke korek ve: poštovanje istog takvog prava
svih drugih nacija i etničkih grupa u uslovima ravnopravnos i saradnje naroda i dr-
žava u svjetskim razmjerama. Takva afirmacija nacija i etničkih grupa zagarantovana
je bila i ustavom druge (socijalis čke) Jugoslavije. Takvoj afirmaciji se „težilo“ u cjelini
razvitka jugoslovenske socijalis čke zajednice“ po marksis čkom gledištu, da ispo-
ljavanje nacije i nacionalnog nema bez ravnopravnos u cjelokupnom društvenom
životu od ekonomske do najviših oblas društvenog života i svijes . Svako negiranje
ovako shvaćene afirmacije nacionalnog u socijalizmu – i to afirmacije ne na buržoa-
skoj već proleterskoj klasnoj osnovi, po ovom gledištu, značilo je osnovu za nerav-
nopravnost i potčinjavanje nacija – prikrivenu suprema ju većih i jačih nacija nad
manjim i slabijim. A to je upravo nacionalizam, precjenjivanje svoje nacije i zahtjev
za njenim većim pravima u odnosu na druge nacije i etničke grupe. Ovakvo komuni-
s čko-par jsko viđenje, tumačenje i prak čna primjena marksis čke teorije nacije
u soc-realis čkoj praksi druge Jugoslavije „prak kovalo“ se i dovršavalo u verbalnoj
sferi. U stvarnom životu ispod ovakvog verbalizma o tobožnjoj ravnopravnos nacija
i nacionalnog i na suprot ovog međunacionalnog humanizma i proleterskog interna-
cionalizma, egzis rao je srpski (velikosrpski) nacionalizam koji je ojačan komunis č-
kim totalitarizmom dosegao stadijum šovinizma kao svoje krajnje konsekvence, da
bi kao takav doprinio i uzrokovao razbijanju i „odumiranju“ južnoslovenskih nacija i
njihovih republika ratovima kao sredstvom za održavanje vlas 90- h godina prošlog
vijeka. Među m, i ovo i ovakvo marksis čko teorijsko tumačenje uloge i budućno-
s nacije, Đilas je vulgarizovao i redukovao. Naime, po marksis čkom tumačenju, u
komunizmu odumiru nacija, država, klasa i sama komunis čka par ja. Komunis čko-
par jska verzija marksis čkog
učenja odumiranja nacije vidi tu pojavu kao prirodan proces. Za razliku
od njega, Đilas odumiranje crnogorske nacije ni vidi u besklasnom komunis čkom
društvu, ni prirodnim procesom, „već borbom za slobodu, is canjem individualno-
s i poštovanjem federalnih prava“. Što više, za Đilasa je „borba za slobodu, is canje
individualnos i poštovanje federalnih prava“, u stvari, „jedini put“ njegovoj impera-
vnoj viziji odumiranja i nestanka crnogorske nacije.
Paradoksalnost Đilasovog „marksis čkog“ i komunis čko-par jskog „mar-
ksis čkog“ gledišta na nacionalno pitanje i odumiranje nacije je u tome što oba po-
laze od apstrakcije i utopije, da je nacija isključivo društvena kategorija. Oba gledi-
šta apstrahuju prirodni karakter nacije koja se razvija i raste istorijom iz naroda na
određenom stupnju njegovog povijesnog razvoja pri čemu svaki nacionalni en tet
ima svoj posebni razvojni (istorijski) put. Apstrahujući prirodni karakter nacije oba
gledišta su zapostavila i prenebregla fakat, da se nacija prirodnim putem obnavlja
i obnavljaće se sve dok bude ljudskog roda. Paradoksalnost oba gledišta sa mar-
ksis čkog aspekta je i u tome, što negiraju sami sebe negacijom dijalek čkog zako-
na samokretanja ili jedinstva i borbe polarnos (suprotnos ). Ovaj zakon je jedan
od tri dijalek čka zakona, uz zakon prelaska kvan ta vnih promjena u kvalita vne
i obratno i, uz zakon negacije ili prevazilaženja. Po zakonu kretanja odnosno samo-
kretanja ili jedinstva i borbe suprotnos , postojanje i razvoj svih stvari-procesa ima
svoju suš nu i pokretačku snagu u rela vnom jedinstvu (prožimanju) i apsolutnom
razvoju („borbi“) suprotnos (polarnos ). Prema ovom dijalek čkom zakonu svi na-
učni zakoni, bez izuzetka, utvrđuju odnose polarnos koji uslovljavaju postojanje i
razvoj stvari-procesa: suprotnos kon nuiteta i diskon nuiteta, čes ca i an čes ca,
asimilacije i disimilacije, proizvodnih snaga i produkcionih odnosa, društvenih klasa,
robova i robovlasnika, kmetova i feudalaca, proletera i kapitalista itd.itd. Primijenje-
no na temu naše rasprave, odumiranje nacije je svojevrsno ukidanje zakona jedin-
stva i borbe suprotnos , čime oba gledišta likvidiraju zakonitost razvoja (kretanja)
kao suš nu svoje marksis čke teorije društva, prirode i mišljenja.
Paradoksalnost i Đilasovog i kompar jskog „marksis čkog“ gledišta je i u
tome, što oba vide neophodnost težnje za svestranim nacionalnim razvojem kao pri-
premnu fazu i pledoaje za odumiranje (nestanak) nacije. Razlika u ovim glediš ma
je u pogledu na način odumiranja nacije. Dok je po ovom drugom odumiranje nacije
prirodan proces čime ono još jednom potvrđuje svoju paradoksalnost, kod Đilasa
je kako rekosmo „bratskim sjedinjavanjem manje (crnogorske) sa većom (srpskom)
nacijom“, čime se, u stvarnos , ostvaruje suprema ja druge nad prvom. A to je po
marksizmu, pa i onom vulgarnom i redukovanom Đilasovom – nacionalizam. Tako je
„najveći Crnogorac uz rame samoga Svetoga Petra“, „najveći sin crnogorskoga na-
roda“, „crnogorski ponos“ u periodu od 1945. do 1953. godine, Milovan Đilas, po-
stao „srpski nacionalista“. Sve to potvrđuje i kraj već analiziranog citata po kojem su
srpska i crnogorska nacija, razumije se prema Đilasovoj maš , što znači bez ikakvih
naučnih argumenata, „proizašle iz srpskih plemena“.
SRPSKO PORIJEKLO CRNOGORACA KAO SUŠTINA

ĐILASOVOG NENAUČNOG I PROIZVOLJNOG POGLEDA NA
CRNOGORSKO NACIONALNO PITANJE
Iz dosadašnjeg osvrta na Đilasovu teoriju nacije saznali smo kako on, uglav-
nom, objašnjava nastanak crnogorske nacije, o čemu će još bi riječi, a takođe i njen
nestanak. Ostalo je da se vidi, kako on gleda na njeno porijeklo. „Crnogorci, nesu-
mljivo, pripadaju srpskoj grani jugoslovenskih plemena“, tvrdi Đilas u radu „O crno-
gorskom nacionalnom pitanju“ (Članci, 219). Taj svoj stav dobrim dijelom demantuje
stavom da „Crnogorci se osjećaju, a i jesu, Srbi (srpska plemena u srednjem vijeku,
srpska raja, srpski narod pod Turcima)“ (Članci, 222), kao i tvrdnjom da to „jedini je
put za zbližavanje, sjedinjavanje, za stvarno bratstvo srpske i crnogorske nacije koje
215
su proizašle iz srpskih plemena“ (Članci 223). Na strani 220. pomenute i ci rane knji-
ge „Članci“, Đilas je dao i ovakvo tumačenje porijekla crnogorske nacije, „Srbi i Crno-
gorci su jednog (srpskog) narodnog porijekla, jednog korijena“. Na osnovu ci ranog
slijedi, da su Crnogorci kao predstavnici crnogorske nacije imali tri porijekla: proizašli
su iz srpske grane južnoslovenskih plemena, iz srpskih plemena ili srpskih plemena
u srednjem vijeku i najzad iz srpskog naroda, odnosno Srba. Sve ove varijacije imaju
za zajedničku osnovu Srbe koji, po ovom „naciologu“, imaju ono što je nemoguće –
vlas to srpsko porijeklo. Među m, proizvoljnost i nenaučnost Đilasovog gledišta ne
iscrpljuje se samo u tome. Postavlja se krucijalno pitanje: Kako i odakle on pronađe
Srbe u srednjem vijeku u Duklji, prvoj domovini Crnogoraca koju, is na, on pod m
imenom i ne poznaje!? Ovo m prije i više, što nije ponudio ni jedan dokaz za tvrdnju
da su Crnogorci bili Srbi u srednjem vijeku, te da su nastali od Srba u toj – srednje-
vjekovnoj epohi svoje povjesnice. Za takvu svoju tvrdnju Đilas nije mogao ponudi ni
jedan arheološki dokaz ili nalaz. Nije mogao ponudi ni jedan materijalni spomenik
otkriven arheološkim istraživanjem jer takav ne postoji. Nije mogao naći ili pozva se
ni na jedan pokretni ili nepokretni spomenik srednjevjekovne kulture koji bi decidno
posvjedočio njegovu tezu, da Crnogorci po ču iz srpskih plemena u srednjem vijeku.
No, ne samo u arheologiji, nego i u arhivis ci on nije mogao pronaći arhivska doku-
menta, kao dokaze za svoju zadatu tezu. Najzad, ne samo da nije ni u objavljenoj,
ni neobjavljenoj arhivskoj građi mogao naći dokaze za svoje proizvoljne apodik čke
sudove o Crnogorcima kao potomcima srpskih plemena u srednjem vijeku, nego ni
u nauci i literaturi. Još niko od nauke, ne barem da je javno poznato, nije bio izričit u
tvrdnji, da su Sloveni na Balkan došli, samo kao pripadnici jednog – srpskog plemena
ili kao Srbi. Iz prostog razloga, jer se zna, da je bilo više slovenskih plemena koja su
na mediteranske i balkanske prostore došli iz prapostojbine, ali sa razlikom u kultu
i načinu pripadanja slovenskoj plemenskoj organizaciji. E, pa kad nema srpskih ple-
mena u srednjem vijeku kao predaka Crnogoraca u izvorima prvog, drugog ili trećeg
reda, Đilas zna ono što je prije njega radila tendenciozno tradicionalis čka, imperi-
jalna srpska istoriografska škola. Zna da od nje preuzme roman čarsku sklonost ka
pojednostavljivanju stvari u inače složenoj istoriji srednjeg vijeka i me zaluta u sferu
obožavanja mitova. Ali, što imaju pred Đilasom da nude arheologija, arhivis ka, isto-
rija, književnost, literatura, jednom riječju nauka, kad on u svojim rukama i glavi drži
par jsku liniju i agit-prop KPJ. I po ovom, kao i po mnogim drugim pitanjima, Đilas se
nalazio s druge strane is ne. Is na, koja ne zavisi ni od Đilasa ni njegove subjek vne
ili bilo čije drugo lične volje i samovolje, već u sferi objek vnog, svjedočila je, da niko,
pa ni on, nema pravo da nudi mit i zabludu, ne ni da u ime poli ke manipuliše nei-
s nom kako bi probudio nacionalna osjećanja pojedinaca ili naroda. Ovom svojom
tezom kao uostalom i cjelokupnim umnim radom, Đilas je istoriju i nauku uopšte
krivotvorio. Služila mu je za jednostranu poli čku propagandu pa je doživio, znatno
kasnije, pred svoju smrt, devedese h godina prošlog vijeka, da i njegovo falsifikova-
nje istorijske i naučne is ne bude, avet agresivnog srpskog (velikosrpskog) naciona-
lizma i šovinizma kao agresivno-imperijalnog učesnika u razornim ratovima tranzicije
komunizma postkomunizmom i komunis čke borbe za vlast ratom kao sredstvom za
očuvanje vlas , svojine i moći. Ujedno je svojim krivotvorenjem crnogorske istorijske
prošlos dao svoj nesumljivi i ogromni doprinos pobuđivanju crnogorske violentno-
s , zloupotrebi njegovog tradicionalnog epskog mentaliteta i izazivanju i ostvarenju
raskola i podjela u crnogorskom etničkom biću i svijes u sudbonosnim an birokrat-
skim i ratnim događanjima s kraja 20. vijeka.
Is canjem srpskog porijekla Crnogoraca u srednjem vijeku i to decidno iz
srpskih plemena, Đilas je, kao njegovi prethodnici i sljedbenici, potvrdio da se nji-
hove „teorije“ zasnivaju na nepoznavanju dukljanske (zetske) crnogorske etničke,
nacionalne, državne i kulturne prošlos . Đilas je živio u uvjerenju da mu ideološka
prevlast i poli čka moć zasnovana ne neupitnos i bespogovornos sopstvenih isto-
vremeno i par jskih sudova i presuda omogućavaju da zaključuje, nasuprot nauci,
što hoće i kako hoće. Iz h razloga, kao i njegovi istomišljenici, ostao je dužan pred
naukom odgovore na mnoga samozabludna pitanja: Odakle i kako pronađe, „arheo-
loški“ iskopa, „arhivis čki“ otkri, istorijski, naučno, književno i uopšte literarno utvrdi
srpska plemena u srednjem vijeku kao pretke Crnogoraca u Duklji, njihovoj domovi-
ni?! Kako može govori o srpskim plemenima na tom prostoru u epohi kada je crkva
kao univerzalni duh i duša onih koji ispovijedaju vjeru u Isusa Hrista, kao posebna za-
jednica unutar hrišćanstva i ins tucionalna forma takve organizacije, bila dominan-
tan oblik društvene svijes pri čemu su svi ostali oblici svjesnog u društvu egzis rali
u ulozi ancile theologiae!? Na osnovu kojih stručnih, naučnih i meritornih perfor-
mansi i aparata je mogao situira srpski plemenski stratum u slojevi i kompleksni
areal srednjevjekovno dukljanskog iden teta Crnogoraca, odnosno njihovih predaka
(Dukljanskih Slovena)!? Na osnovu kojih izvornika, izvora i nepobitnih vrela je mogao
dokaza plemensko srpstvo Duklje!? Na osnovu čega je najstariji arheološki, materi-
jalni, etnogenezički i kulturni sloj crnogorskih predaka zaobišao i nametnuo im tuđu
i nemoguću prošlost, i, kakva je svrha takvih manipulacija ako nije i sa namjerom
dosezanja zona ne samo zloupotrebe već i denacionalizacije crnogorskog etniciteta
i njegove duhovnos !? Po kojim kriterijumima klasični dukljansko-crnogorski medi-
teranizam je mogao podves pod kultom i igrom srpske plemenske organizacije!?
Odakle srpska plemena na prostoru koji je vjerski i kulturološki definisan prijemom
hrišćanstva i pismenos posredstvom benedik naca u drugom i drugačijem seman-
čkom krugu nego što je to kod Srba!? Otkuda srpska plemena kao crnogorski preci
kada ovi u licu dukljanskih Slovena (Dukljana) imaju 140 godina stariju kraljevinu od
Srba-Rašana (Mihailo Vojislavljević je krunisan za kralja 1077. godine prijemom pap-
skih insignija, a Stevan Prvovenčani Nemanjić 1217. godine)!? Odakle srpska pleme-
na u Duklji u srednjem vijeku u kojoj egzis raju episkopski gradovi, a njena crkvena
organizacija u jednom momentu ima 13 episkopija!? Kako su srpska plemena mogla
s ći i opsta u Duklji koja je proces hris janizacije kao terra missionis dovršila znatno
prije srpskih plemena, Srba, Raške tj. Srbije!?
Na koji način i kako Đilas „dovede“ i „otkri“ srpska plemena kao crnogorske
pretke u Duklji kada o takvome nečemu nema nikakvog pomena ni kod Konstan na
Porfiroganita (De administrando imperio), ni kod Popa Dukljanina (Regnum sclavo-
rum), ni kod Ipena, Grubera, Morica Fabera, Johana Majendorfa, Frana Milobara
(Dukljanska kraljevina), ni kod Bartolovića, Radulovića Ivana Markovića i drugih koji
su svi zajedno svoje radove ili knjige realizovali prije Đilasovog dekre ranja crno-
gorske etnogeneze (istoriogenezea)!? Kako Đilasova srpska plemena u Duklji koja je
još prije 13.01.809. godine ima Kotorsku (kasnije Bokeljsku) mornaricu kako to piše
Fantuci u „Ravenskim spomenicima“ i drugi strani autori, kada se pouzdano zna da
je ovo strukovno udruženje danas jedna od najstarijih ins tucija ne samo evropskog
jugoistoka već savremene Evrope!? Kako Đilasova srpska plemena u Duklji, kao pre-
ci Crnogoraca, kada ova ima izgrađen svoj narod (Dukljani, Dukljanski Sloveni preci
savremenih Crnogoraca), svoju državu i vladare (dinas ju Vojislavljević), vladarke
(Kosara, Jakvinta), crkvu, svečeve (Bl. Vladimir Dukljanski), gradove, vojsku, sudstvo,
217
pravni sistem (Methodies), finansije, kulturu, umjetnost, literaturu i mnoge druge
atribute narodnosno-državnog razvoja i rasta!?
Mnogo je literature bilo prije Đilasa, a i poslije njega koja pobija njegove
nedokazane a i kontradiktorne teze o (ne)postojanju crnogorskog naroda i njegovom
srpskom porijeklu. Po akademiku dr. Vojislavu Nikčeviću, dugogodišnjem univerzitet-
skom profesoru i članu Dukljanske akademije nauka i umjetnos , značajnom monte-
negrinis i reformatoru crnogorskog jezika, te usto i nadaleko poznatom i priznatom
teore čaru etnogeneze, „one su zasnovane na nepoznavanju dublje dukljanske (zet-
ske) crnogorske etničke i nacionalne prošlos i, naročito, e mologija, značenja i po-
rijekla etnonima Dukljani, Zećani, Crnogorci, s jedne, te Rašana i Srba s druge strane.
„Bez detaljnog uvida u to, nipošto se ne mogu donosi valjani zaključci o
etnogenezi Crnogoraca kao naroda i nacije. Kad bi Đilas dovoljno bio obaviješten o
svijem m pitanjima, da imenu s/e/rbi ne pridaje etničko značenje još od vreme-
na „grijeha“ Adama i Eve, ne bi pisao da Crnogorci ne postoje kao narod i nacija.
Pro v takvoga njegova zaključka govori ne samo Kulišićeva dragocjena studija već i
određeni pisani izvori što da raju još od sredine X vijeka. Ovom prilikom ukazujem
samo na Stefana Zanovića koji već u drugoj polovini XVIII stoljeća verifikuje ne samo
postojanje crnogorskog naroda nego čak i termina crnogorska nacija. To čini u pismu
Savi Petroviću iz Potsdama 7. jula 1766. godine sljedećim riječima: „Vaša Pravoslavna
Svetost dobro znade zašto su Crnogorci od strane evropskih naroda nazivani varvari-
ma. Samo zato što je to narod častan, sa iskrenim srcem, pa ga smatraju naivnim. Ja
mnogo računam na svoju sposobnost da se kontrolišem i radije ću se zadovolji da
čitavi ostatak života provedem kao siromah, i da umrem kao siromah, nego da moje
bližnje napadam sa skrivenom zlobom ili da kaska uz jednu lukavu i laskavu mladež.
Ja se divim obrazovanom svijetu ali poštujem dio moga časnoga naroda. Ja bih želio
da sam boga ji i da uživam u pomaganju siromaha, svoje braće...
Po ovome moram Vašoj Pravoslavnoj Svetos reci da sam u Berlinu čekao
Nj. C. Vis. Velikog ruskog kneza Pavla Petrovića, da mu preporučim zasluge slavne
hrabre crnogorske nacije i svoju ličnost. Dokumenata ovakve ili slične sadržine ima
još dosta.
Čudno je da Milovan Đilas i mnogobrojni njegovi istomišljenici krajem XX
vijeka ne znaju ono što je kristalno jasno bilo Stefanu Zanoviću u drugoj polovini
XVIII stoljeća! Neshvatljivo je kako se ne zapitaše: otkuda Crnogorci mogu bi „srp-
skoga“ narodnosnog porijekla u prednemanjićkom periodu, kad pojam s/e/rbi nema
etničko već socijalno-staleško značenje i kad Raška nije bila država ni pak njezini
stanovnici Rašani formiran narod, a Dukljani još od sredine IX vijeka imaju nominal-
no vazalnu i od 1043. godine od Vizan je priznatu nezavisnu kneževinu, odnosno od
1077. godine i od strane Rima potvrđenu kraljevinu? Isto tako, zašto se ne zapitaše:
kako Srbi mogu ima naciju kada su bili turska raja u tečaju novoga vijeka, a trajno
slobodni Crnogorci iz tzv. podlovćenskog dijela svoje države ne mogu bi nacija u
tome periodu? Čime se ako ne državom dokazuje postojanje naroda?
Kad se uzme u obzir da je cjelokupni poslijeratni naučni život iz montene-
grine čak sve do dana današnjeg široko utemeljen na Đilasovoj rasis čkoj, bioge-
netskoj ili etnogenetskoj teoriji o tome da Crnogorci vode podrijeklo iz „srpskog“
naroda, nije nikakvo čudo što su revnosni zastupnici te teorije izvršili kamenovanje
Kulišićeve knjige. Svojijem interdisciplinarnim pristupom u obradi samosvjesnos Cr-
nogoraca kao naroda i nacije, ona im je zadala smrtne udarce, njihovu poluvjekovnu
„naučnu“ građevinu srušila kao kulu od karata. Očevidno se pokazalo i dokazalo da
nije Đilasova teorija nanijela ogromne štete, „zarobila sebe u tuđina“, zakačila naš
ukupni razvitak, svojijem apsurdnim, stupidnijem sadržajem sputala ni ukro la svi-
jest. Čovjek čudu ne može da se načudi kako se slijepo i bezrezervno toj teoriji moglo
vjerova , i još uvijek joj se vjeruje, pogotovo kad se ima na umu da je ona bez ikakve
analogije bilo đe na kugli zemaljskoj, u bilo kojemu drugome narodu. Stoga će bi
potrebno uloži ogromni obrazovni napor da se oslobodimo od njezinijeh pogubnih
posljedica, da se izvrši revizija sveukupnijeh znanja iz oblas montenegrine kako bi
se svijest poslijeratnih generacija oslobodila iz vlas tog zatočeništva.“42
Ni 1945. godine, ni kasnije za period od gotovo pola vijeka sve do svoje
smr 25. aprila 1995. godine, Đilas nije znao ono što su znali mnogi istoričari davno
prije njega. Nikada nije dosegao fundus znanja Đorđa Popovića koji je objavio „Isto-
riju Crne Gore“ (Beograd 1896), tvrdeći da ona počinje sa dinas jom Vojislavljević, a
da Ze prethodi država Duklja. On takođe nikada nije dosegao spoznaju Konstan na
Jirečeka (Istorija Srba I, 153) po kojoj spiskovi srpskih vladara počinju sa Nemanjići-
ma. Činjenica, da je dukljanska dinas ja Vojislavljević starija od njih, obesmišljava
Đilasovu tezu o srpskim plemenima kao precima Crnogoraca i crnogorske nacije. I
Stojan Novaković je is cao da se u svim pomenima srpske provenijencije Zeta i Pri-
morje odvajaju od „raških zemalja“.43 Taranovski je smatrao da početak srpskog dr-
žavnog razvitka da ra od Nemanjića.44 „Sve do 20. godina 15. vijeka V. Đerić (autor
rada „O srpskom imenu po zapadnim krajevima našega naroda“, 1900. g.) nije uspio
otkri ni jedan pomen srpskog imena u Crnoj Gori.45 O Đeriću je pisao kri čki Štedi-
mlija u radu „Hrvatsko i srpsko ime u Crnoj Gori od 9. vijeka do 18. vijeka“.46 Ako Đilas
nije mogao zna za Radojevićev rad iz 1999. godine, mogao je zna za Novakovićev
iz 1876. godine, Taranovskoga iz 1933, Đerićev iz 1900. i Štedimlijin iz 1940. godine,
kao i za radove brojnih drugih autora na ovu temu. Pa ipak, uprkos spoznajama da
srpska plemena nijesu preci Crnogoraca, Đilas se nije na njih obazirao već je pri-
hva o i dalje propagirao srpsku asimilatorsku ideju po kojoj Crnogorci prois ču iz
srpskih plemena.
Komparacijom svih Đilasovih stavova o srpskom porijeklu Crnogoraca, a
naročito onoga da je crnogorska nacija proizašla iz srpskih plemena, te njegovim
upoređenjem sa tezom istoga rada „O crnogorskom nacionalnom pitanju“ prema ko-
joj se crnogorska nacija formira u kapitalizmu, odnosno imperijalizmu, što se poriče
novom proizvoljnošću da se ona kons tuiše tek u NOR-u ili kako ovaj pisac veli dan
danji (to jeste 1.5.1945.), dolazi se do kulminacione tačke i autorovoj samonegaciji.
Dolazi se do besmisla da srpska plemena u Crnoj Gori kao pretcivilizacijska kategorija
postoje i egzis raju i u 19. stoljeću i u periodu NOR-a (1941-45), pa čak i prvoga maja
1945. kako bi zajedno sa Đilasom proslavila prvomajski-Međunarodni praznik rada
u ambijentu kojim ovaj neprikosnoveni ideolog Par je u svemu, te ujedno tumač
neporecivih par jskih stavove sebi daje ulogu plemenskog žreca i poglavice, a svome
narodu plemena u agoniji. Marksis i marksolozi bi na osnovu ovoga donijeli svoj
konačni sud da Đilas, kao njihov idejni istomišljenik, brka pojmove formacija i faza,
odnosno marksi čku periodizaciju istorije. I ta činjenica potvrđuje koliki je stepen
42
Špiro Kulišić. O ETNOGENEZI CRNOGORACA, Ce nje 1994. g. 2 izdanje, Predgovor dr.
Vojislava Nikčevića, str. 3-4.
43
Danilo Radojević, Crnogorci na limesu, Podgorica 1999. g. strana 40.
44
Isto.
45
Isto 59.
46
Alma mater croa ca, godina IV, broj 10, Zagreb 1940., strane 339-344.
219
opšte konfuzije u Đilasovoj „naciologiji“. No, njome se ne okončava lavirint u kojem
on, ratuje sa samim sobom, dokazujući po ko zna koji put, da je Krleža u sukobima na
književnoj ljevici tridese h godina prošlog vijeka bio u pravu kada je ovog samonega-
tora svrstao u one koji potvrđuju iz časa u čas da je glupost kosmička sila.
ĐILASOV RASIZAM KAO PLOD NJEGOVOG OBJAŠNJENJA DA

SU CRNOGORCI NE SAMO SRBI NEGO NAJČISTIJI SRBI
Raspravljanjem o takozvanom drugom argumentu pro vnika posebne cr-
nogorske nacionalnos , Đilas opisuje sadržaj njihove elaboracije. Prema njemu, nji-
hov „drugi argument je: Crnogorci su Srbi i nema nikakvog smisla ni treba dozvoli
cijepanje srpstva. I još dalje: Crnogorci ne samo što su Srbi, nego su najčis ji Srbi,
kolijevka srpstva. Kao opravdanje ovog stanovišta navodi se prošlost Crne Gore, Nje-
goš, narodna pjesma itd.“47 Prije nego što pređemo na Đilasovo objašnjenje otkuda
to Crnogorci kao najčis ji Srbi, zadržimo se na njegovoj uver ri u takvu elaboraciju.
„U 18. pa i na početku 19. vijeka, Srbi u Srbiji bili su raja pod Turcima, Crnogorci
– dijelom raja, a dijelom slobodni seljaci... Sasvim je razumljivo da su kod pravo-
slavne raje,iste po istorijskim tradicijama postojale i iste težnje za oslobođenjem i
jedinstvom u borbi“, zaključuje on. Pri tome je još jednom negirao sebe tvrdnjom da
Crnogorci kao dijelom slobodni u narednoj rečenici pasusa postaše pravoslavna raja
(robovi). Poslije ova samonegacije Đilas prelazi na objašnjenja svojih stavova pa veli,
ci ram: „Ovđe treba, ukratko, objasni zbog čega Crnogorce smatraju ’najčis jim’
Srbima, Crnu Goru ’kolijevkom’ srpstva“. Ovu premisu obrazlaže sljedećim svojim
objašnjenjem: „Crna Gora boreći se stoljećima pro v Turaka, bila je, za sve seljaštvo
srpskog porijekla, ognjište slobode, čuvar starih istoriskih (treba istorijskih – prim.
B.C.) tradicija. Crnogorski seljaci, seleći se u druge krajeve (naročito u Srbiju), preno-
sili su duh otpora pro v turskog (islamskog) feudalizma, bili su nosioci srpskih tradici-
ja. Oni su se, nalazeći se zajedno sa srodnim seljaštvom, kada je otpočelo formiranje
srpske nacije, u nju ulili i sa njom stopili. Kolijevka ustaničke borbe pro v Turaka, na
taj način se, u svijes ugnjetenih narodnih masa pretvarala u kolijevku srpstva; upor-
no, čisto, čuvanje tradicija koje su služile kao idejna osnova borbe, stvaralo je pret-
stavu o Crnogorcima kao najčis jim Srbima (što su oni u pogledu tradicija i bili).“48
Đilas je, među m, imao velikih problema sa e mologijom. Kao što smo iz ranijeg
izlaganja uočili i konstatovali, on nezna e mološko značenje pojma ser(b)i odnosno
ser(v)i koji ima socijalno-staleško-statusno, a ne etničko značenjsko određenje, koje
će kasnije dobi zbog čega srpska plemena situira u Crnu Goru od prednemanjićke
epohe pa čak u jednom svom fragmentu rada o nacionalnom pitanju sve do 1. maja
1945. godine, pa isto tako nezna ni e mološko pojmovno značenje riječi tradicija.
U e mološkom smislu pojam „tradicija se određuje: (la nski, tradi o), predavanje,
predanje, s koljena na koljeno usmeno širenje (priča, pouka, vjerovanja, običaja i slič-
no) vijest, običaj, navika, u pravu: predaja.“49 Napominjemo da su se Vujaklija i drugi
naši odnosno Đilasovi e molozi bavili u njegovo doba svojom profesijom pa je on
mogao da je h o sazna e mološko značenje pojmova uz pomoć e moloških rječ-
nika). Kao „revolucionar u intelektualnom smislu“, kako je za sebe uobičajevao da
kaže, on prethodni citat nastavlja sljedećim riječima: „ljudi, koji nijesu znali zakone
47
Đilas, Članci 1947, 219.
48
Članci, strana 219.
49
Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Beograd 1972, strana 962.
formiranja nacija, koji nijesu shva li suš nu nacionalnog pitanja izvukli (su) zaključak
da su Crnogorci ’najčis ji’ Srbi, Crna Gora ’kolijevka’ srpstva“. U trećem, četvrtom i
petom redu na strani 222. knjige Članci, a ujedno i istog ovog svojeg rada, Đilas de-
cidno i nedvosmisleno konstatuje: „Po plemenskoj tradiciji (tj.porijeklu) Crnogorci se
osjećaju, a i jesu, Srbi (srpska plemena u srednjem vijeku, srpska raja, srpski narod
pod Turcima)“. Tako je izjednačavanjem neistovjetnih i različi h pojmova „tradicija“
i „porijeklo“ i nepoznavanja e mologije ovih pojmova samooptužio sebe za rasizam,
jer je ranije bio dokazao da su Crnogorci tradicijom najčis ji Srbi. I ne samo da na taj
samo njemu svojestven način, jednačenjem tradicije i porijekla, Crnogorci u njego-
vom sistemu zaključivanja postaše porijeklom najčis ji Srbi, već on pokaza i dokaza
koliko zna u stvari nezna o nacionalnom pitanju s obzirom da se prije toga oko pita-
nja Crnogoraca kao najčis jih Srba negatorski kri čki odredio prema ljudima koji su
iden fikovali crnogorstvo kao najčis je srpstvo.
U sljedećoj rečenici Đilas će „jednači “ pojmove tradicija i porijeklo pa za-
ključuje: „Gledajući stvar tako, kroz istoriski (treba istorijski – prim. B.C.) razvitak
sasvim je razumljivo zašto se Crnogorci nacionalno danas osjećaju nečim posebnim
(ne osporavajući da su Srbi po tradiciji, po porijeklu)“.
Rekapitulacijom ci ranog saznajemo, da Đilas kri kuje ljude za isto ono što
on, preuzimajući od njih, ponavlja. Pri tome se bavi porijeklom nacije što „marksi-
zam“ oštro osuđuje. Tijem Đilas kao „marksista“ još jednom dolazi u koliziju sa mar-
ksizmom. Baveći se porijeklom crnogorske nacije i Crnogoraca kao i nepoznavanjem
e mologije, te jednačenjem pojmova tradicija i porijeklo, samooptužio je sebe za ra-
sizam i vajsmanizam, iden fikujući Crnogorce kao najčis je Srbe. I to je upravo radio
u namjeri dokazivanja da Crnogorci nijesu najčis ji Srbi. Tako je ponovo došao u ko-
liziju i sa svojim „učenjem“ i uopšte marksizmom, ujedno i s naukom, prema kojima
nema čis h, a kamo li, najčis jih nacija, odnosno narodnosno-nacionalnih en teta.
Narodi i nacije uglavnom nastaju miješanjem različi h plemenskih i etničkih eleme-
nata, pri čemu su neki etnički homogeniji u višem ili manjem stepenu, što je rezultat
njihove etnogeneze (istoriogeneze), a ne đilasovski unaprijed zadate etnogene ke.
Njihove etnosimbioze kao sinteze ne poznaju đilasovsku metodologiju prema kojoj
iz srpskih plemena, iz srpskog naroda, iz srpske nacije, iz najčis jih Srba nastaju Cr-
nogorci kao crnogorska nacija i nešto posebno. Otuda se postavlja pitanje, otkuda
Srbima, kao viševjekovnoj turskoj raji (robovima) kakvim ih iden fikuje i sam Đilas,
rasna srpska čistota, kada nauka govori suprotno. Pogotovo zato, što je utvrdila za
vrijeme srpskog raje nstva pod Turcima ius primus nac , strandžanje i snohačestvo
kao razlog njihove rasne nečistote.
Fenomenom masovnog incesta u Srba bavio se Đilasov idejni prethodnik,
socijalista Pera Todorović u 19. vijeku, ali i drugi. Svi su oni ponudili dokaze koji oba-
raju Đilasovu konstrukciju o rasnoj čisto viševjekovno pokorenih Srba.
Nelogičnost i paradoksalnost Đilasove proizvoljnos o srpskom porijeklu
Crnogoraca i o njima kao najčis jim Srbima ogleda se u nizu nepobitnih činjenica.
Pored već pomenutog snahočestva, zakona Ius primus noc i incesta, ogleda se i u
lapotu (oceubijstvu), rasprostanjenom običaju u mnogim djelovima Srbije, a naroči-
to u istorijskom faktu, da su Srbi bili vjekovni podložnici (robovi) Vizan je i gotovo
pet vjekova Turske. Zbog toga je apsurdna njegova tvrdnja da su upravo vjekovni slo-
bodni Crnogorci ne samo potomci vjekovima porobljenih Srba, nego i čis i najčis ji
Srbi. Takvom zamjenom teza, u Đilasovoj dioptriji, sloboda je nečis ja od ropstva,
a Crnogorci kao slobodan narod od vjekovno pokorenih Srba. U stvari, crnogorska
221
sloboda je najčis ji oblik vjekovnog srpskog podložništva (ropstva). Takvom opcijom
crnogorska sloboda je moguća samo u okviru srpskog ropstva. Kao što se iz naprijed
rečenog vidi, Srbi, u svojem razvoju ni istorijski, ni etnički, nijesu čis u đilasovskom
smislu riječi. Kad je tako, onda je nemoguće da od njih po če najčis ji narod njihova
porijekla i pripadnos . Za razliku od Srba kod kojih nije bilo kroz povijesnicu izričitog
zakonskog ili čvrstog etničkog ili običajnog norma va i istorijskog standarda koji bi
sankcionisao etničko-rasnu čistotu, kod Crnogoraca je u formi zakona, e čkih normi
i običaja bilo onemogućeno rodoskrvnuće, odnosno incestouznost i na nivou daljih
rođaka. Po kanonu Crnogorske pravoslavne crkve, starom vjekovima, nijesu smjeli
stupa u brak rođaci po muškoj liniji do 7 stepena (pasa) i po ženskoj do četvrtog.50
Kroz viševjekovnu istoriju nije se mogao naći Crnogorac, nasuprot Srba, koji ne po-
znaje najmanje deset pasova svojih predaka po očevoj ili majčinoj liniji.51 Takav običaj
i istorijsko pamćenje u Srba ne postoji iz već rečenih razloga. Antropološki Crnogorci
čine i predstavljaju rijedak i osoben p, različit od Srba, u najširim razmjerima imaju
najviši prosječni rast u Evropi. Liče isključivo sami sebi, kako tvrdi pozna antropolog
Pulianos. Za Živojina Perića, Crnogorci pripadaju najoriginalniji narodima Evrope.52
Pozna jevrejski naučnik i pisac Ber Borohov razmatrajući antropološke i etničke ka-
rakteris ke drži Crnogorce za autohtone, posve originalne, bez analogija, sazdane na
vlas toj snazi, te uz sve to a pične među ne samo susjedima ili evro-kon nentalnim
en cite ma, već i u svjetskoj porodici naroda. Ove svoje sudove o crnogorskom na-
rodu Borohov je saopš o 1916. godine.53
ĐILASOVA DVOSTRUKOST CRNOGORSKOG NARODA –

NACIJE I FORMULA KOMUNISTIČKOG SRPSTVA
Još za najranijeg perioda svoje publicis čke i poli čke angažovanos M.
Đilas je zagovarao stav velikosrpske asimilacione propagande da su Crnogorci Srbi,
a Crna Gora srpska država. Tome stavu ostao je dosljedan u svojim nedosljednos .
To je, zaista, jedina dosljednost u njegovoj potpunoj nedosljednos . I kao zvanični
apara čik i ideolog KPJ i FNR Jugoslavije zastupao je ovaj nenaučni i iskonstruisani,
po svojoj bi , neis nit stav. Stavom o Crnogorcima kao Srbima uveo je u zvaničnu
Jugoslovensku komunis čku teoriju i praksu kanon o nacionalnoj dvostrukos Cr-
nogoraca. Crnogorci su tako, oficijelno, po njegovom konstruktu, postali dvostruka
nacija – narod. Postali su uz to što jesu, uz to što su Crnogorci, i Srbi čis Srbi. Tako
su došli u situaciju da ih ima i nema, a njihov neporecivi iden tet stalno je dovođen
u pitanje. U hijerarhiji njihove dvostrukos (Njegoš veli „za dvostrukost ni mislit ne
treba“), Crnogorci su na nižem stupnju od Srba. Oni su, po Đilasu, Srbi porijeklom,
čis Srbi, najčis ji Srbi, izdanak srpstva, „Cvet srpstva“. Crnogorci su varijetet i re-
gionalizam u srpstvu. Tako ih je Đilas u ime jugo-komunis čkog bratstva i jedinstva
idejno-poli čki, ideološki zvanično pretvorio u srpske podanike što na duži rok vodi
njihovom nestanku.
U poglavlju „Đilasov pogled na crnogorsku naciju“ svoje knjige objavljene
pod naslovom „Đilasovi odgovori“ Momčilo Cemović piše da:
50
Milivoje Matović, O rasnoj teoriji Crnogoraca, Zeta, broj 16, 27.4.1941. g. strana 2.
51
M. Matović, isto.
52
Crna Gora u Jugoslovenskoj federaciji, Ekonomist Zagreb, 7-9, 1940. godine.
53
Sorrialismus und Zlenismus, Wien 1932, Sei e 223.
„Nije mali broj Crnogoraca koji osuđuje Đilasa da je „izdao crnogorsku na-
ciju“. U vezi s m M. Đorgović je Đilasa pitao:
„Vi se deklarišete kao Srbin, a ranije vas je ’bio glas’ da ste otac crnogorske
nacije?“
Đilas: „Osećam se Srbinom iz Crne Gore. Podvlačim ovo iz Crne Gore radi
nekakve lokalne razlike od Srba u Srbiji. Jeste, vladalo je predubeđenje da sam ja tvo-
rac crnogorske nacije, ako neko može da stvori naciju. Poslije rata izbilo je pitanje da
li su Crnogorci nacija ili nisu, i to prvo kod naših saveznika. Mi smo u Narodnom fron-
tu imali vrlo ugledne ljude koji su bili pristalice bezuslovnog ujedinjenja sa Srbijom,
takozvane ’bjelaše’, a imali smo i onih koji su bili za federalizam sa Srbijom ili za odva-
janje u posebnu celinu – takozvane ’zelenaše’, ’Zelenaši’ su se isto osećali Srbima, ali
nisu imali nikakve potrebe da to naglašavaju. Njihovim federalis čko-separa s čkim
koncepcijama odgovaralo je naglašavanje nacije, što kod ’bjelaša’ nije bio slučaj. Ve-
ćina tog čes tog sveta ’bjelaša’ i ’zelenaša’, u Crnoj Gori se zbližila sa komunis ma u
toku rata. Neki su postali članovi Par je. ’Bjelaši’ nisu bili pro v federalne republike,
ali su bili pro v da se naglašava crnogorska nacija. O tome sam kao ministar za Crnu
Goru, razgovarao sa Titom i rekao mu: Crnogorci jesu Srbi. – Odgovorio je: ’Dobro,
ali sada treba republika’. Ta formula je par jski zadovoljavala sva strujanja koja su
postojala u Par ji!.54
Tako je Đilas „darivao“ Crnogorcima naciju utemeljujući njihovu nacional-
nu dvostrukost i definišući formulu crnogorskog srpstva. Po toj formuli, Crnogorci
su narodnosno-nacionalno Srbi. A, državno Crnogorci. Prvim dijelom ovog njego-
vog ključa da su Crnogorci Srbi, zadovoljeni su bjelaši (crnogorski „Srbi“), a drugim
dijelom da Crnogorci imaju državnost u Jugoslaviji (Republiku, federalnu jedinicu),
zadovoljavaju se „Zelenaši“, crnogorski patriote, neporecivi narodnosno-nacionalni
Crnogorci. Ovaj svojevrsni kontrapunkt, crnogorska udvojenost služila je i do danas
služi, za unutrašnje crnogorsko nejedinstvo, neslogu, nehomogenizaciju, podjele vje-
čite sukobe i udvajanje.
KPJ odnosno vladajući aparat po načelu „Devide et impera“ uvijek je ovu
dvojnost koris o do današnjih dana da manipuliše crnogorskom nacijom koja je tako
bila „vječno“ mlađa od srpske. Tijem je u ime ravnopravnos jugoslovenskih naroda
i narodnos , falsifikujući istoriju, Đilas uveo nacionalnu neravnopravnost u FNR Ju-
goslaviji. Crnogorci su zahvaljujući ovom ključu komunis čkog srpstva bili i do danas
ostali diskriminisani od Srba, ali i od komunis čke vlas . Umjesto narodnog oslobo-
đenja i pune nacionalne slobode i emancipacije bili su „vječita“ žrtva srpskog-veliko-
srpskog imperijalizma, šovinizma i nacionalizma.
Komunis čkim srpstvom M. Đilas se defini vno potvrdio kao temeljni ne-
gator crnogorskog nacionalnog iden teta vodeći ga dugoročno u asimilaciju i nesta-
nak.
Suš na komunis čkog srpstva ogledala se u tome da Crnogorci jesu i treba
da ostanu sredstvo u funkciji vlas i objekat vladanja s njima i nad njima, a ne subje-
kat vlas te istorije.
Na pitanje M. Đorgovića „Zar mislite da Crnogorci nemaju nacionalne oso-
benos “, Đilas je odgovorio: „Da su se Crnogorci formirali u naciju besmisleno je sa
naučne tačke gledišta. Ali je činjenica da su Crnogorci imali nekakvu posebnost koja
se kasnije, sa vladikama početkom XVIII veka, razvija u pravu državu. Dokaz te neka-
54
M. Cemović „Đilasovi odgovori“, Beograd, 90-92; Momčilo Đorgović, Đilas vernik i jere k,
„Amarijus“ Beograd 1989, str. 123-124.
223
kve posebnos mentaliteta i jeste što se u poli čkoj borbi formira država: sve je to
ostalo u crnogorskoj sves kao istorisko pamćenje koje nije iščezlo. A etnički se može
govori samo o lokalitetu koji imate u svim nacijama. Kao, recimo, u Srbiji, Šumadija
se razliku od Mačve, a da ne govorimo o Nišu, Leskovcu ili istočnoj Srbiji... Ideja srp-
stva u XVIII veku najjača je u Crnoj Gori, a u Srbiji u XIX veku.55 Đilas je dodao:
„Za vreme rata sam prime o da naše naglašavanje crnogorstva koris čet-
ničkom pokretu, jačalo ga je na liniji nerazbijanja srpstva“.56
Poznat po svojem nepoznavanju i krivotvorenju nepobitnih istorijskih faka-
ta Đilas je ustvrdio:
„Ideja o Crnogorcima kao posebnoj naciji prvi put se javila u prvom svjet-
skom ratu, kao pokušaj da se dubljim – nacionalnim razlozima opravdava održavanje
dinas je Petrovića i posebne crnogorske države. Ponikla u kamarili, teza o Crnogor-
cima kao posebnoj naciji javlja se i jača kasnije, poslije ujedinjenja sa Srbijom 1918.
godine – izraz negodovanja narodnih, seljačkih masa s novim stanjem. Prihva li su
je kasnije i komunis , radi slabljenja hegemonije Beograda i vezivanja za neugašenu
tradiciju crnogorske državnos . I oni su, dakako, prak čne potrebe i svoje posebne
interese pravdali idealnim – u konkretnom slučaju takozvanim naučnim dokazima,
koji su tada izgledali utoliko pouzdaniji što su mogli da se smjeste u kalupe Staljino-
vih – i ne samo njegovih, teorija o nacijama kao isključivom proizvodu kapitalizma,
mada se ne može spori da ovaj konačno daje etničkim i teritorijalno povezanim gru-
pama državni nacionalni oblik. Prihva vši tezu da je nacija proizvod kapitalizma, kao
da nije samoj sebi ničim prethodila, nije bilo teško od Crnogoraca napravi naciju,
budući se kapitalizam kod njih razvijao i kasnije i sporije nego u Srbiji, a negodovanje
zbog centralizma i hegemonizma i još gorih zala dobijalo crnogorski oblik – drukčije
nije ni moglo bi s obzirom na razlike u mentalitetu, u socijalnoj strukturi i državnoj
tradiciji. Baš sam ja, ponajprije pozvan svojim položajem u oblas ideja i vlas , izvr-
šio neodrživa teoretska obrazlaganja crnogorske nacije. Ali ni tada nijesam mislio da
Crnogorci nijesu Srbi – varijetet srpske narodnos , kao što i danas mislim da je još
opravdana njihova administra vna posebnost.“57
Ovim iscrpnim elaboracijama M. Đilas je priznao da je komunis čko srp-
stvo priznalo Crnogorcima nacionalnost, odnosno naciju ali polovičnu kao srpsko-
crnogorsku, dvojnu i udvojenu (Crnogorci su regionalizam u Srpstvu „A Crna Gora
oblast kao Šumadija ili Mačva). I dalje, da je crnogorska nacionalna egzistencija mo-
guća samo u sklopu (komunis čkog-dvojnog) srpstva. Bio je to svojevrsni kompromis
komunis čkog voluntasa sa predratnim jugoslovenstvom. Jugoslavija je ratom i re-
volucijom očuvana, samo je promijenjena vlast, a federalizam republika, pokrajina i
naroda i narodnos uveden kao promjena, a u crnogorskom slučaju zamka na liniji
manipulacije Crnogorcima!
Uz sve to Đilas je priznao da su Crnogorci nacionalno prizna i „obnovljeni“
iz prak čnih razloga KPJ i komunis čkog sistema vlas , a ne zato što su samosvojan
i autohton, auten čan državotvorni narod koji je svoje istorijsko postojanje stalno
potvrđivao borbom za slobodu i velikim krvavim učinkom u toj borbi.
Đilas je sebe bio proglasio ocem crnogorske nacije koja, u stvari po njemu,
ne postoji sem kao srpski varijetet, te da je on dao neodrživa teorijska obrazlaganja
„nepostojećih“ Crnogoraca.
55
M. Cemović, c.d. 92; M. Đorgović, c.d. 123-124.
56
Isto.
57
M. Đilas, Njegoš pjesnik, vladar, vladika, „Zodne“ i autor, 1988. g. str. 522-524.
ĐILASOVO SRBIZIRANJE NJEGOŠA
Moderni 19. vjekovni crnogorski nacionalitet relacijama pjesništva i jezika
s pravom i njihova značaja za duhovnost Crnogoraca kao naroda i nacije duboko je
vezan za Njegoša. Istražujući te veze i odnose znameni crnogorski naciolog, akade-
mik dr. D. Radojević is če:
„Za usamljenu crnogorsku borbu M. Đilas je zapisao da treba „pojmi tra-
gičnu nemoć, ali i neminovnost Crne Gore da obnavlja razoreno srpsko carstvo“ (M.
Đilas: Njegoš, pjesnik, vladar, vladika, Beograd-Ljubljana, 1988). Đilas neke teze iska-
zuje u obliku paradoksa, pa je to učinio i ovom prilikom, komentarišući stav jednoga
dijela autora, da Crna Gora ima, kroz istoriju, ulogu vojnog logora za očuvanje tzv.
srpstva; liniju takvoga tretmana Crne Gore naročito jasno možemo pra od poja-
ve Sima Milu novića Sarajlije. Tekst Jakova Ignjatovića „Slava crnogorstva“ (Sloga,
Novi Sad, 1862), koji je inspirisan crnogorsko-turskim ratom iz 1862. godine, imao je
u caj na održavanje pomenutoga nametnutog stava o „smislu“ crnogorske borbe.
Među m, ta je borba stvarno imala jedini cilj – očuvanje vlas te slobode, a njeno
tumačenje koje nalazimo kod Ignjatovića, sadrži se i u navedenome tekstu M. Đilasa,
koji je upotrijebio i riječ neminovnost da bi potvrdio pomenutu ulogu Crne Gore u
oslobodilačkoj borbi.“58
Is čući Njegošev oblik idealizacije lika Miloša Obilića, dr. Radojević kaže da
je „Milovan Đilas pokazao da nije proučavao taj problem, već da je preuzeo legendu
o staros toga kulta kod Crnogoraca, pa nakon što je naveo mis fikaciju da je Sima
Milu nović Sarajlija, na putu od Kotora za Ce nje, napisao u pas rskoj kolibi Tra-
gediju Obilić, zaključio: „Nimalo slučajno mu se taj mo v naturio baš u Crnoj Gori,
tlu obilićevskog kulta“ (M. Đ., op. cit., 55). Među m, Sarajlija je došao u Ce nje s
pripremljenom koncepcijom za dramu Tragedija Obilića, kao glavnim agitacionim
sredstvom, da bi djelovao među Crnogorcima.“59 Dr. Radojević dalje navodi: „Da bi
pokazao kako Njegoš daje istorijske činjenice u svome pjesničkom djelu, Milovan
Đilas koris paradoks, pa kaže da je Njegoševo „znanje nacionalne istorije (je) jasno
i iscrpno. Dakako, to su polulegende – naučna istorija se tek začinjala, ali on ih zna i
duboko poima kao is ne i realnos .“60
Pojavu studije Isidore Sekulić „Njegošu knjiga duboke odanos “ Đilas je
propra o kri kom pod naslovom „Legenda o Njegošu“, iako je i sam prihvatao nekri-
čki legende. Štampanje knjige završeno je već 29.3.1952. godine Đilas se nije mirio
sa činjenicom da iko drugi po njega ima monopol nad Njegošem. Lično je progonio
Isidoru Sekulić. O tome dr. Radojević piše auten čno reprodukujući svoj dijalog sa
poznatom književnicom:
„Napisala sam bila drugu knjigu o Njegošu, ali sam je posle Đilasovog na-
pada bacila u peć.
-Pogriješili ste, jer je sve efemerno, pa i Đilasova uloga.
-Da, ali sam se ja bila prepala da me ne uhapse. Ubeđena sam da je hteo
da me uhapsi. To je bio direktan napad policije na mene. Bila sam pripremila sve da
se obesim ako dođu da me hapse. Ja, ako imam metafizička gledišta, ne izlazim na
ulicu da ih iznosim i propovedam. Do h gledišta sam došla učeći. Pre rata sam stal-
no čitala dva časopisa čisto filozofska, jedan engleski, a drugi francuski. I danas čitam
58
Dr. D. Radojević, Članci o Njegošu, Podgorica 2011. str. 127.
59
Isto, 132.
60
Isto, 129.
225
engleski, za francuski nemam para. Tako ja svakog meseca progutam jedan časopis
čiste filozofije, sem ostalog. Ispalo je da je ne smem ima drukčije mišljenje.
-Mislim da niko nije pomišljao o vašem hapšenju, a što se če kri ke vaših
stavova, to je samo drugo mišljenje.“61
Baveći se Đilasovim odnosom prema Njegošu dr. Radojević konstatuje:
„Prihvatanje činjenice, nakon Drugoga svjetskog rata, o posebnos crno-
gorske nacije, potajno su osuđivali nosioci (srpske) velikodržavne ideje, i za to su
označavali kao „krivca“ M. Đilasa. Tako krupni akt u životu jednoga naroda, svođen
je na odluku jedne ličnos , da bi osuda bila prihvatljivija i „logičnija“, a i da nijesu
potrebna dublja istraživanja toga pitanja (istorijska, kulturološka, lingvis čka i dr.).
odstupivši od svojih stavova o crnogorskoj naciji, Đilas je koris o, kao i mnogi drugi,
Njegoševo pjesničko djelo za „dokazni“ postupak, uzimajući iz njega samo ono što
odgovara toj tezi. Na taj način on se oslanjao na Njegošev autoritet, da bi vlas
izmijenjeni stav lakše opravdao i opet obezbijedio poziciju primarnoga autoriteta u
tom pitanju. Đilasovo odvajanje Njegoša od crnogorskoga narodnog bića, u suprot-
nos je sa velikim dijelom radova o njegovoj poeziji.“62
Dr. Radojević zaključuje: „Knjiga Milovana Đilasa Njegoš, pjesnik, vladar,
vladika (1988) zasnovana je na jednome broju spornih stavova kojima on želi da ne-
gira crnogorsko narodno biće. On svoje sudove (često) daje u formi paradoksa, kao
što je konstrukcija da Crnogorci nijesu mislili da „stvore“ državu, da je nijesu imali, pa
da nijesu imali šta da čuvaju. Na istome mjestu Đilas kaže da se u Srbiji radilo „da li
će srpstvo uskrsnu kao država“, a u Crnoj Gori – da li će opsta „srpstvo“. U sljede-
ćem paradoksu Đilas govori da treba „pojmi tragičnu nemoć, ali i neminovnost (!)
Crne Gore da obnavlja razoreno srpsko carstvo“, što je u potpunos u duhu srpske
mi zirane svijes , koju on po ustaljenom metodu prenosi na Crnogorce. Dovodeći
u vezu Njegoševo pjesničko djelo sa pomenutom „neminovnošću“, on ponavlja dio
starih apriornih tvrdnja da se u Njegoševu slučaju radi o pjesniku „srpske kosmičke
nesreće“. Đilas je u svojoj knjizi ostavio neobjašnjeno značenje sintagme kosmička
nesreća. Na taj način je Njegoševa poezija svođena na retoričke djelove u kosovskoj
(srpskoj-feudalnoj) „tragici“ i na srpske unitarne koncepcije.“63
Ova Đilasova knjiga poslužila mu je za školski poligon posrbe Crnogoraca i
Njegoša. Bez argumenata, u skladu sa svojim izmišljanjima Đilas je zapisao da su „Cr-
nogorci za Njegoša najsrpskiji Srbi“, „ideja srpstva“, „srpski kameni krš“.64 Tezom da
za Njegoša Crnogorci nijesu bili srčika srpstva zapao je u koliziju sa svojim već izreče-
nim tumačenjima u stvari proizvoljnim stavovima o Njegošu. Ako nijesu srčika, jesu
ideja dodavao je Đilas kontradikcijom negirajući sebe pošto nacija jeste ili nije. Nacija
je fakat, a ne ideja. „Crna Gora je ideja srpske slobode“, a Crnogorci varijetet srpskog
plemena dopisivao je on dalje. Krunu njegovih falsifikata čini ničim potkrijepljena
konstrukcija „Izučavanje Njegoša može svakog nepristrasnog uvjeri u nepostojanje
posebne crnogorske nacije.“65 Nešto dalje, tvrdio je, da je Njegošu prema Srbiji Crna
Gora bila „cijela i radna sestra“. Iskonstruisao je tezu o Crnogorcima i Srbima kao
jednom narodu, zemlji i državi, „različi h načina borbe i izražavanja iste suš ne“.
61
Isto 142.
62
Isto, 153.
63
Isto, 154.
64
Đilas, Njegoš pjesnik, vladar, vladika (I-vo izdanje Beograd, 1988), 522-526.
65
Isto.
Ustanovio je i nacionalno stepenovanje. U tom stepenovanju ide se od ni-
žih ka višim nivoima. Na nižemu je crnogorstvo kao niži i lokalni pojam, a na znatno
višem njemu nadređeno integralno srpstvo.66 Ono ne može bi drugo po nadnarod-
ni, sveopš pojam i vrijednost.
Ovakva đilasovska zloupotreba Njegoša imala je samo jedan jedini cilj: Po-
niš Crnogorce pomoću samih Crnogoraca! poniš Crnogorce preko Njegoša nji-
hovog najvećeg autoriteta dovođenjem u kontradikciju i sukob njegoševski narod sa
njegovim najvećim pjesničkim i filosofskim genijem.
ĐILASOV VELIKOSRPSKI PANSLAVIZAM

„Dvije stvari nikad niko nije uspio u Crnoj Gori:
da crnogorski narod odvoji od Srbije i od Rusije. Ko god
je to probao u prošlos , slomio je vrat i narod ga je od-
bacio... Osvrnuću se opširnije na prošle pokušaje da se
Crna Gora odvoji od Srbije i Rusije. Kralj Nikola je poku-
šavao da podvoji Crnogorce i Srbijance, a događalo se
da se povremeno udaljavao i od Rusije. Naš narod zbog
tog odvajanja od Srbije....... nije h o da ga ponovo primi“
apostrofira Đilas u radu „U ime budućnos crnogorskog
naroda“.67
U samo tri-če ri rečenice Đilas je iskazao isto
toliko ili još više neis na. Nije smisao crnogorske istorije
bio da se odvaja od Srbije i Rusije jer je postojala prije
njih i kada ove dvije nije ni bilo. Nije se Crna Gora u vla-
s toj istoriji svezala sa Rusijom i Srbijom i borila za njih i za takav đilasovski zamišljen
„savez“, već se borila za svoju slobodu i samoodržanje. U tom smislu i za principe
univerzalne slobode i pravde. Nije kralj Nikola podvajao Crnogorce i Srbijance kako
to Đilas tumači. Po Đilasu trebao je da ih ne podvaja jer su, kako on veli jedan srpski
narod. Nije se kralj Nikola udaljavao od Rusije, nego Rusija od njega svojim opredje-
ljenjem od 1903. g. za srpsku poli ku dinas je Karađorđević, etc.etc.
Đilas je is cao i hipertrofisao slovensko-panslavis čki duh kao ideju proš-
los , ideju 19. vijeka. U tom pravcu Crnogorcima i Crnoj Gori nametnuo je dvojni pa-
ternalizam, Srbije i Rusije. Crna Gora i Crnogorci, zahvaljujući Njegoševoj ideologiji,
postali su jedina zemlja i narod sa „dvije majke“ Rusijom i Srbijom. Tako je on pao na
pozicije srednjevjekovnog pravoslavnog fundamentalizma trećerimske i četvrtorim-
ske an zapadne orjentacije koja je slovenske narode i nacije zauvijek situirala u svoj
jedini rezervat sljedbenika vizan jskog apsolu zma. Simbol III-ćeg Rima je Moskva,
a centar IV-og Beograd. Crna Gora treba otuda da sluša stariju braću Moskvu i Beo-
grad, da im se stalno povinuje. Đilasovo osloboditeljstvo postalo je tako crnogorski
slovenski kolonijalizam. Među m, nije po njemu, Rusija vjekovima širila duh sloven-
ske solidarnos i bratstva. Ona je to uradila tek od Oktobarske revolucije od 1917. g.
Tada je, kako veli on, postala slovenski oslonac. Kolika je ova Đilasova „emancipator-
ska“ ideja vidi se iz samo njenog sadržaja. Đilas emancipatorski put svake slovenske
nacije ne vidi u njoj samoj, već u osloncu na drugog, na Staljinov SSSR.
66
Isto.
67
Is , Članci 1948, 246.
227
„Mi Crnogorci znamo naš put.“68 Ovaj testament iz 1947. završava ko-
munis čkom zakletvom da je taj put, „Put pod vodstvom druga Tita i KPJ. A taj je
bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije.... bratstvo sa SSSR.... bratstvo sa slovenskim
zemljama.“69 Iako narodi ne mogu bi braća i nijesu braća Đilas ih pretvara u braću.
Ovim završnim dijelom zakletve on je odredio zauvijek put u budućnost Crne Gore.
Među m, Đilas nebi bio Đilas kad nebi pogazio svoje zakletve. Nakon pada Berlin-
skog zida 1989. g. i konačnog završetka II-og svjetskog rata i njegovih posljedica tekst
ovog testamenta je izmijenio u skladu sa svojim već realizovanom ideološkom kon-
verzijom od toiste do an toiste, od staljiniste do an staljiniste, od sovjetofila do
rusofila, jer više nije bilo ni Staljina, ni Tita, ni KPJ, Ni SSSR, ni FNR Jugoslavije. Ostao
je samo Đilas sa svojim sveslovenstvom i pravoslavnim fundamentalizmom.
ĐILAS I ISTORIJA
Da je Đilas koji je osuđivao komunis čki revizionizam, revizionista istorije i
njen krivotvoritelj pokazao je i dr. D. Radojević. On ukazuje:
„O Njegoševu poznavanju nacionalne istorije M. Đilas iznosi kontradiktorne
tvrdnje – da je ono „jasno i iscrpno“. Ali, u produžetku on odstupa od te kvalifikacije
Njegoševa znanja istorije, i naknadno ga formuliše, da su to „polulegende – naučna
istorija se tek začinjala“. Ipak, Đilas prihvata stari (an naučni) kliše, da crnogorska
istorija počinje tek od kraja 17. vijeka, od dolaska Danila Petrovića na mitropolit-
sku stolicu, što znači da on prihvata velikosrpski asimilacioni metod odstranjivanja
iz crnogorske istorije dukljansko-zetskoga perioda. Takav odnos je razvijen i poslije
Drugoga svjetskog rata.“70
Ovaj svoj eksplikat dr. D. Radojević dopunjuje:
„M. Đilas publicis čki pristupa značajnim temama, bez širega istraživanja,
pa se zato lako odlučuje za zaključke koji se zasnivaju na poli čkim stavovima. Pišući
o Sarajlijinom boravku od neđelju dana, u napuštenoj kolibi na padini Lovćena, pri
ilegalnom ulasku u Crnu Goru, Đilas prihvata legendu da je u toj kolibi napisao Tra-
gediju Obilić. Proučavajući taj detalj, Nikola Banašević, u tekstu „Kada je igde napisan
Obilić S. Milu novića“, dolazi do zaključka da je Milu nović, boraveći u Kotoru 23
dana, đe je zapisao i 18 epskih pjesama, nastavio da piše pomenutu tragediju koju je
bio započeo u Trstu. Đilas dalje zaključuje da Sarajlija nije slučajno izabrao taj mo v,
jer je Crne Gora „tlo Obilićevog kulta“. Među m, kult Obilića u Crnoj gori se ukorije-
nio docnije.“....71
U obimnoj knjizi o Njegošu do če se M. Đilas u vladike Petra I Petrovića-
Njegoša.
„On tvrdi da je Petar I, osim ideje Boga, imao samo još „srpstvo“ kao ideju.
Taj apriorni sud Đilas nije mogao potkrijepi nijednom činjenicom iz mitropolitove
korespondencije, poslanica, pjesama (za koje je utvrđeno njegovo autorstvo) i dr.
Pojam „srpstvo“, koji je novijeg porijekla, unio je u crnogorski administra vni jezik, u
nekoliko pisama, Simeon Milu nović Sarajlija, dok je boravio, ne slučajno, kao pisar
kod Petra Prvoga, od 25.9.1827. godine. Sarajlija je to činio kao agent pravoslavnoga
intelektualnog kruga iz Austrije. Tako u pismu od 18.3.1828., upućenom mitropo-
68
Isto, 253.
69
Isto.
70
Dr. D. Radojević, Članci o Njegošu, 157.
71
Isto.
litu Petru I, u kojem predlaže da tajno pođe kod srpskog kneza Miloša Obrenovića
– Milu nović šest puta pominje „srpstvo“: dika srbstva, obš nu srbinstva, njegova
srbinstva, priličnije srbinstvu, obštesrbske narodnos radi,72 uslugama u srbinstvu.
Sarajlija direktno učvršćuje Petra Prvog Petrovića Njegoša u ‘srbništvo’“.73 Sarajlija
zaključuje „Ovjekovječite, vladika sve , dvojnim uslugama u srbništvu svoje ime“.74
D. Radojević zaključuje:
„Nasuprot tvrdnji M. Đilasa da je Petru Prvom bila primarna ideja tzv. „srp-
stvo“, on je svoju višestruku darovitost i izuzetnu volju posvećivao interesima cr-
nogorskog naroda, š teći njegov iden tet, ugled i slobodu.“75 Značajno je naves
mitropolitov protest ruskoj vladi, upućen preko konzula J. Gagića, 5. III 1826: „...
mene je udivitelno što ova suća cekinah ne ide pravo cernogorskomu, nego slave-
noserbskomu narodu“.76
U radu „O nacionalnoj istoriji kao vaspitnom predmetu“ koji je kri čki osvrt
na knjigu „Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnos “, autora Ja-
goša Jovanovića objavljenoj na Ce nju 1948. godine Đilas ideologizira i sa ideoloških,
a ne naučnih pozicija upućuje piscu teške prijekore. Đilas upozorava da „svaki rad na
nacionalnoj istoriji kao i u bilo kojoj oblas treba da se odvija na osnovu dijalek čkog
materijalizma, to jest – na osnovi ideologije internacionalne radničke klase, odnosno
naše Komunis čke par je Jugoslavije (Naša Par ja se u oblas ideologije služi skoro
isključivo vaspitnim mjerama...)“.77 Dalje, „Svaki rad na nacionalnoj istoriji mora se
rukovodi principom konkretne primjene istorijskog materijalizma.“78 To je značilo
da se istorija vidi isključivo kao klasna i kao istorija klasa i borbe eksploa sanih pro-
v eksploatatora. Osnov za ovu tvrdnju Đilas je jednostrano i nekri čki preuzeo iz
teorije marksizma da je „Sva istorija, istorija klasnih borbi“. Vrhunac Đilasove jed-
nostranos je njegov kri čki fundament da „svaka nacionalna istorija kao vaspitni
predmet mora bi istovremeno istorija svih naroda Jugoslavije“79 kao da je Jugo-
slavija postojala prije 1918. godine. Tijem Đilas želi da istorijsku nauku preusmjeri
sa njenog nacionalnog na zajednički nadnacionalni i internacionalni smjer, kako bi
dokazao internacionalnost proletarijata koji se zasniva i dovršava u „apstraktnom
internacionalizmu“ po paroli „radnici nemaju domovine“. Đilas tako hoće da svojom
ideološkom arbitražom i projekcijom projektuje proletarijat i međunarodni proleta-
rijat u crnogorski srednji vijek u kojem nije ni moglo bi proletarijata.
Za Đilasa ne važi univerzalno pravilo da istorijski roman ne smije da mijenja
istoriju, nepobitna istorijska fakta. U svojem romanu „Crna Gora“ Đilas ne samo da
mijenja fakta; istoriju već ih grubo falsifikuje. Is če, kako učesnici mojkovačke bitke
klicahu srpstvu.80 Demantovao ga je učesnik te bitke i eminentni vojni istoričar, oficir
Ljubo Poleksić dokazom da je poklič učesnika bitke bio „Ajd naprijed ko je Crnogo-
72
Isto, 155.
73
Isto, 156.
74
Isto.
75
Isto.
76
J. Milović, Petar Prvi Petrović Njegoš, Pisma i druga dokumenta 1821-1830. Titograd
1988, knj. 2., str. 168; Dr. D. Radojević, c.d. 156.
77
M. Đilas, c.r. Komunist, 1 (januar) 1949. str. 57.
78
Isto, 59.
79
Isto, 64.
80
Đilas, Crna Gora, 1994. str. 49.
229
rac!“ Poleksić je ovaj svoj tekst objavio pod naslovom „Borbe na Mojkovcu 7. januara
1916. godine“ u Božićnjem, prvom broju nikšićke „Slobodne misli“ iz 1939. godine.
Čitav roman obiluje Đilasovim izlivima srpstva i posrbljavanjem Crnogora-
ca. Tako on kroz svoje književne likove is če „ko vojnik danas nije, ni Srbin nije“,81 iz
čega proizilazi njegova tendenciozna poruka da su samo Srbi vojnici: „Brat je ideja
srpska“.82 „Ne mogu Ce nje i Petrovići izdat srpstvo.“83
„Nije li Obilić naš Crnogorski više no ičiji“84, „Mojkovačkom bitkom tek
počinje naša istorija, ko preživi dočekaće što ni sanja nije – srpstvo i Jugoslovenstvo
i ljucku slobodu – udružene!“85
Na 278. strani Đilas tvrdi kako je Marko Daković ostao čis h i neokaljanih
ruku, da bi na narednoj 279. strani demantovao sebe rečenicom „on je poginuo u
avionu od sanduka zlata koji mu je, prilikom ateriranja u Grčkoj pao na glavu“. Tvrd-
nju da Petrovići ne mogu izda srpstvo sa strani 53. romana osporio je svojim suprot-
nim stavom na strani 9. ovog djela is čući da je „crnogorski dvor izdao srpstvo“.86 Na
str. 12. is če falsifikat i grubu nelogičnost te suprotnost sebi samom, tezom „da su
Srbijanci nebratski dočekani“. Postavlja se pred Đilasom i njegovim sljedbenicima
pitanje, kako mogu nebratski bi dočekani saveznički srpski vojnici i vojska kada im
se svojom (crnogorskom) krvlju brani odstupnica i daje posljednji zalogaj hrane što je
i sam Đilas is cao, po ko zna koji put, demantujući sebe. Korpusu Đilasovih neis na
pripadaju i ove „Nije Petar Pešić no Knjaz Petar otac crnogorske izdaje“.87 Na pitanje,
ko je izdajnik, Đilas je odgovorio „Crna Gora je izdala“88 demantujući sebe sa strane
53. ovoga romana. Na str. 56. idelalogizira „Nije Srbijino srpstvo srpskije od onog
Crne Gore“. Na sljedećoj strani klikuje „Crnogorci su so srpstva“. Na istoj strani jedan
njegov junak kroz kojega progovara Đilasova Crna Gora se zaklinje „Srbin sam jer
sam Crnogorac!“. I. „mi smo oni sa Kosova!“ Na 58. strani veli „Zatri Kosovo u pame ,
u duši srpskoj pa ni nas Srba nema“. Tako po Đilasu i njegovoj dvostrukos ispada da
srpstvo ima dvije majke Kosovo i Crnu Goru. A Crna Gora dvije, Srbiju i Rusiju!!! Na
280. strani konstatovao je da je Crna Gora mit!!!
Na 180. strani dao je suš nu Pašić-Pešićeve izdaje Crne Gore pripisujući Cr-
nogorcima i Crnoj Gori izdaju srpstva. Njegova teza glasi „Ujedinimo se u okupaciji“.
I zaista, ujedinjenje u okupaciji odnosno pad Crne Gore nakon pada Srbije dovelo je
do prisajedinjenja odnosno anšlusa prve drugoj 1918. godine.
Jednom riječju, Đilas je koris o i literarnu formu romana da ideologizaci-
jama, krivotvorenjem istorijskih is na i fakata negira i denacionalizuje Crnogorce i
svoju ma čnu državu, domovinu Crnu Goru kao što je denacionalizovao samog sebe
konverzijom u Srbina. Za to mu je istorija bila najubjedljiviji medij jer nacije i nacio-
nalnog iden teta, kao ni bilo čega drugog iz oblas žive materije nema van istorije.
81
Isto, 50.
82
Isto, 185.
83
Isto, 53.
84
Isto, 54.
85
Isto, 56.
86
Isto.
87
Isto, 67.
88
Isto, 98.
ĐILASOV KONVERTITIZAM
Amplitude Đilasovog duhovnog radijusa pozicionirale su ga između radi-
kalnog totalitarizma i ekstremnog an totalitarizma kao novog totalitarizma. Sa svim
svojim brojnim pseudonimima Milovan Đilas je prošao put od komuniste do an ko-
muniste, od boljševika do an boljševika, od staljiniste do an staljiniste, od marksi-
ste do an marksiste, od toiste do an toiste, od birokrate do an birokrate, od Crno-
gorca odnosno srpskog Crnogorca do čistog Srbina kakvim se deklarisao na suđenju
pred Okružnim sudom u Beogradu prema predmetu K-br. 553/62 objavljenim for-
mom presude u knjizi Vasilija Kalezića „Đilas miljenik i otpadnik komunizma“. Od sve-
ga toga ostao je najpozna ji kao pisac demanta samom sebi, kao autonegator, Đilas
„heroj“, u stvari, ratni zločinac, završio je kao an -heroj. U svemu je evoluirao sem u
srpstvu i komunis čkom srpstvu. Otuda njegova evolu vna promjena nije evolucija i
popravljanje odbacivanjem starih zabluda već samo sups tucija jednog totalitarizma
i mi ke drugim. U tome je osnov njegove nedovršenos na temelju koje se kao fun-
damenta od 1945. godine ideološki zasnivao dezorjentacijom crnogorski nacionalni
iden tet i kultura stalnim dovođenjem u pitanje i borbom za samoopstanak.
Z A K LJ U Č A K
U svojem odnosu prema crnogorskom nacionalnom iden tetu Milovan Đi-
las je proklamovao crnogorsku nacionalnu dvojnost, udvojenost, dualitet. Do tog
rezultata je došao uzdižući ideologiju izvan i iznad nauke i naciologije. Istorija i mo-
tenegrinologija ostali su služavka njegove „teologije“. U njegovom opusu ideološki
konstruk su nadređeni naučnim činjenicama, argumen ma i dokazima. Đilas ra-
zvija kontrasekularni par jsko-ideološki duh „vjere“ zavjeren nauci i znanju. Njegov
neupitni komesarski i kulturtregerski monopol i apsolut potčinio je sebi svijet argu-
menata i fakata i dokazni metod. U osnovi njegove „metodologije“ egzis rala je ten-
dencija u svemu. Neupitni, državotvorni, istorijski i vjekovno slobodarski crnogorski
nacionalni iden tet redukovao je na nacionalno pitanje, rješavajući ga na način da se
nikada ne riješi. I, da taj iden tet udvojen istovremeno postoji i ne postoji. Svojom
promjenom ličnog iden teta iz Crnogorca i srpskog Crnogorca pa preko Jugoslovena
do Srbina želio je nametnu crnogorskom iden tetu srpski. Tako je subjek vno, srp-
sko-asimilaciono, tradicionalis čko nametnuo objek vnom i stvarnom, istorijskom.
Đilasovska mi ka razvijala se putanjom mit-ideologija-poli ka koja je uvijek bila su-
protstavljena is ni, nauci i znanju, pa i samoj umjetnos .
Đilasovim dvostrukim crnogorskim nacionalnim iden tetom ovaj je pre-
polovljen i doveden do tačke stalnog ekvilibriranja za centrom ravnoteže. Crnogorci
su jem dobili granicu i stepen slobode ograničene pravom nacionalnog izjašnjava-
nja (samoiskazivanja). Povratak nacionalnog imena i državnos kao administra vne
posebnos bila je gornja granica i maksimum njihovih nacionalnih prava i sloboda.
Sve iznad toga cenzurisano je i smješteno u zonu nacio tabua. Svi njihovi nacional-
ni zahtjevi za samooslobađenjem i samoemancipacijom iznad ove ravnotežne tačke
(Crnogorac si jer si Srbin, Crnogorci su Srbi) bilo je osuđeno na propast.
Đilas je imao pravo da mijenja lični nacio iden tet konverzijum u ono što
prirodno i istorijski nije.
Ali nije imao pravo da ga mijenja nametanjem drugima, cijeloj crnogorskoj
naciji, zloupotrebljavajući svoj poli čki autoritet i vlast.
231
Crnogorci su zahvaljujući dominirajućem voluntasu komunis čkog totalita-
rizma (staljinizma) završetkom drugog svjetskog rata, oličenom Đilasu, umjesto pune
nacionalne slobode doživeli privid slobode. Denacionalizatorsko i okupatorsko srp-
stvo od 1918. nametnuto im je za bratstvo i jedinstvo. Crnogorski simbol i sinonim
Ce nje detronizovano je i degradirano u ime raskida sa srušenom monarhijom. I
epifenomene crnogorskog nacio iden teta grb, zastava i himnu Đilasov ego i egi-
da preinačio je, ne u duhu crnogorske tradicije već srpske. Crnogorci i Crna Gora
dobili su himnu, a bez himne su bili jer nije imenovana ni u Ustavu iz 1974. g. Imali
su komunis čki grb sa petokrakom iznad Aleksandrove kapele Njegošu na Lovćenu.
Takođe petokraku na crnogorskoj zastavi koja je bila totalna kopija srpske zastave. U
stvari, Crna Gora je dobila za svoju zastavu, zastavu Srbije – srpsku trobojku.
U Srbina konvertovani Đilas ostao je do smr sagovornik i propagator srp-
ske Jugoslavije i njenih diktatora Ćosića i Miloševića i ujedno neprijatelj ideje suve-
rene i samostalne Crne Gore. Na taj način zauvijek se svrstao u redove pro vnika
crnogorskog nacionalnog iden teta i slobode. Đilasovo komunis čko srpstvo nije
ništa drugo do poli čko-ideološki oblikovana varijanta srpstva. Đilasovo srpstvo kao
negacija crnogorskog nacio iden teta je samo osavremenjena i novoj poli čkoj re-
alnos nakon drugog svjetskog rata adap rana poli ka Načertanija i tradicionalne,
asimilatorske velikosrpske imperijalne doktrine i prakse.
Đilasov ideološki sistem negacije i asimilacije Crnogoraca vodi potpunoj
denacionalizaciji crnogorskog naroda, nacije i države i totalnoj likvidaciji nezavisne
Crne Gore na duži rok. To je posljedica Đilasovog pristupa crnogorskom nacio iden-
etu koji za njega nije bio cilj nego sredstvo u borbi za vlast i očuvanje totalitarne
vlas kao što su mu umjetnost i nauka bili oruđe klasne, u stvari, ideološke i poli čke
borbe.
Iz jeh razloga M. Đilas nije zaslužio pijetet i poštovanje Crne Gore i Crno-
goraca, već napro v, kri ku, osudu i zaborav, odnosno mjesto u istoriji kao pro vnik
domovine, a u svijetu umjetnos i nauke ne kao estetska i naučna vrijednost, već
samo kao bibliografski podatak.
Rifat Rastoder: CRNA GORA U POSLJEDNJOJ JUGOSLOVENSKOJ RATNOJ DRAMI
233
CRNA GORA U POSLJEDNJOJ

JUGOSLOVENSKOJ RATNOJ
DRAMI Rifat Rastoder
Dvostruka uloga
Uloga Crne Gore u posljednjoj jugoslovenskoj ratnoj drami (1991- 2001)
kao i dešavanja u njoj tokom tog perioda, po mnogo čemu su specifični.
S jedne strane, naime, Crna Gora je i sama bila jedna od prvih meta srp-
skih nacionalsocijalista koji su još 11. janura 1989. godine uspjeli, uz pomoć do tada
nezapamćene medijske i sveukupne javne kampanje, izvrši prevrat i posredstvom
novoustoličenih „namjesnika“ na gotovo svim važnijim poli čkim, državnim i drugim
javnim funkcijama, Crnu Goru pretvori u bespogovornog saveznika u ubijanju dota-
dašnje zajedničke države – Socijalis čke Federa vne Republike Jugoslavije.
S druge strane, uprkos svemu, od svih bivših jugoslovenskih republika (Slo-
venija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija sa AP Kosovo i AP Vojvodina, Crna Gora
i Makedonija) jedino u Crnoj Gori tokom ovog perioda nije bilo oružanih međunaci-
onalnih sukoba.
Crna Gora je, takođe, jedina od bivših jugoslovenskih republika tokom čita-
vog ovog perioda bila stjecište a, izuzimajući jedan broj slučajeva, i kakva -takva luka
spasa od rata. Dešavalo se nerijetko da svaki pe stanovnik Crne Gore u tom periodu
bude izbjeglica iz Slovenije, Hrvatske, BiH ili sa Kosova.
U Crnoj Gori je, februara 1993. godine, podignuta i prva optužnica zbog
svirepe likvidacije porodice Klapuh iz BiH) za djelo ratni zločin pro v civilnog stanov-
ništva (tokom procesa, zbog nepostojanja osnova u važećem krivičnom zakonodav-
stvu, preinačen u svirepo ubistvo, čl. 39 stav 2 tačka 6) pro v 5 lica, koji su aprila i
maja 1993. godine i osuđeni na kazne zatvora: jedno lice – od 8 mjeseci, a 4 po 20
godina.
Predstavnik Crne Gore (Ministar inostranih poslova Miodrag Vlahović) se,
prilikom posjete BiH - novembra 2004. godine, među prvima iz ondašnje SRJ (Srbija
i Crna Gora) poklonio žrtvama genocida u Srebrenici.
Komemora vnom skupu povodom desetogodišnjice genocida i sahrani po-
smrtnih ostataka iden fikovanih žrtava u Potočarima kod Srebrenice prisustvovala
je i delegacija Crne Gore u sastavu: Ranko Krivokapić, predsjednik Skupš ne Crne
Gore, Rifat Rastoder, potpredsjednik Skupš ne i Branimir Gvozdenović, potpred-
sjednik Vlade Crne Gore.
Poštu srebreničkim žrtvama, septembra 2005. godine, odao je i Mitropolit
Crnogorske pravoslavne crkve, Mihailo, zajedno sa ondašnjim Reisom Islamske za-
jednice Crne Gore, efendijom Idrizom Demirovićem i župnikom crkve svetog Eusta-
hija u Kotoru, pokojnim Brankom Sbutegom.
Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) i Dukljanska akademija su bile, potom,
i organizatori i domaćini manifestacije Susreta predstavnika Ce nja, Srebrenice i Vu-
kovara, pod nazivom „DA SE NE PONOVI“, koja je održana na Ce nju 29. i 30. juna
2007. godine.
Konačno, Skupš na Crne Gore je među prvima u regionu (9. jula 2009.)
usvojila Rezoluciju Evropskog Parlamenta o Srebrenici. Takođe, jedino u Crnoj Gori
je, pored BiH, proglašen i uređen Spomen park žrtvama genocida u Srebrenici i svim
ostalim civilnim žrtvama počinjenim na prostoru bivše SFRJ, itd, itd...
Riječju, moglo bi se reći da je u Crnoj Gori, uz sve moguće zablude i greške,
ipak sačuvan, kakav – takav, kontakt sa ovdašnjim pozi vnim primjerima tradicije
suživota ljudi različitog porijekla, vjere i nacije. Kao što je, naime, poznato, od dr-
žava regiona jedino je u Crnoj Gori jedna od tradicionalnih karakteris ka suživota
ljudi i naroda bila - obaveza čuvanja drugoga od sebe (čojstvo). I mada bi se moglo
polemisa oko toga u kojoj je mjeri ovaj princip još vitalan i da li uopšte više postoji,
pri uvjerenju sam da i iz posljednje jugoslovenske drame ima dovoljno primjera koji
govore o njegovom opstanku
U Crnoj Gori je, među m, kao i u ime Crne Gore na drugim područjima,
počinjen i jedan broj zločina koji još nijesu do kraja apsolvirani i od kojih se niko,
pogotovu od poli čkih i državnih predstavnika, ne bi smio distancira .
U posebnom prilogu Specijalnog tužioca Izvještaju Vrhovnog državnog tu-
žioca o radu Državnog tužilaštva za 2011. godinu, govori se o če ri takva slučaja koja
su još u postupku. A ustvari ih je znatno više. Jer, zločini zasigurno jesu:
- i ratnohuškačka kampanja koja je prethodila i sve vrijeme pra la učešće
Crne Gore u tragičnom pokušaju ostvarenja novog velikosrpskog nacionalnog pro-
jekta;
- i uništavanje imovine, policijska i vojna tortura nad stanovništvom hrvat-
ske, albanske i, naročito, bošnjačke (muslimanske) nacionalnos ;
- i etničko čišćenje područja Bukovice kod Pljevalja;
- i deportacija izbjeglica iz BiH srpskim paravojnim formacijama u BiH (Re-
publici Srpskoj);
- i učešće, nadasve, angažovanje policijskih i snaga Teritorijalne odbrane u
neslavnom pohodu na Dubrovnik;
- i formiranje, a posebno tortura nad zarobljenim civilima sa dubrovačkog
ra šta u tzv. Sabirnom centru „Morinj“ kod Risna;
- i otmica i likvidacija najmanje 19 putnika (8 iz Crne Gore) iz voza Beograd
– Bar sa Željezničke stanice „Štrpci“ kod Priboja;
- i likvidacija više dese na izbjeglica sa Kosova, u selu Kaluđerski laz kod
Rožaja;
- Itd, itd...
U međuvremenu:
Oktobra 1996. godine uhapšen je, a potom, 9. septembra 2002. godi-
ne i osuđen na 15 godina zatvora jedan od otmičara najmanje 19 putnika iz voza
„Lovćen“ ŽTP-a Crna Gore na liniji Beograd – Bar;
235
Oktobra 2005. godine, započet je i još je u toku sudski proces pro v šesto-
rice osumnjičenih za ratni zločin pro v civilnog stanovništva iz čl. 428 stav 1 krivičnog
zakonika (deportacija i isporučivanje srpskim oružanim snagama izbjeglica iz BiH);
Februara 2007. godine, započet je i još je u toku sudski proces pro v še-
storice osumnjičenih za ratni zločin pro v civilnog stanovništva iz člana 142 stav 1
KZ (ubistvo 17 i ranjavanje 5 nenaoružanih civila – izbjeglica sa Kosova u mjestu
Kaluđerski laz kod Rožaja);
Juna 2007. godine, započet je, i još je u toku, sudski proces pro v šesto-
rice osumnjičenih za ratni zločin pro v civilnog stanovništva iz člana 142 stav 1 KZ
(nečovječno postupanje prema ratnim zarobljenicima sa dubrovačkog ra šta u tzv
Sabirnom centru „Morinj“ kod Risna);
Decembra 2007. godine, započet je, i još je u toku, sudski proces pro v
sedmorice osumnjičenih za ratni zločin pro v čovječnos iz člana 427 KZ (nečovječ-
no postupanje prema civilnom stanovništvu područja Bukovice kod Pljevalja);
Na pitanje - da li je u Crnoj Gori i, eventualno, pro v koliko lica pokretana
istraga zbog djela ratnohuškačke propagande, odnosno izazivanja ili pods canja mr-
žnje i netrpeljivos po bilo kom osnovu u periodu 1990 – 2001. godina, u odgovoru
(u pisanoj formi) br. 45/12 Vrhovnog državnog tužilaštva, od 30. jula 2012. godine,
između ostalog se is če: „Vrhovnom državnom tužiocu – Odjeljenju za suzbijanje
organizovanog kriminala, korupcije, terorizma i ratnih zločina, nijesu podnesene
krivične prijave pro v eventualnih izvršilaca krivičnog djela – organizovanje grupe i
pods canje na izvršavanje genocida i ratnih zločina iz čl. 145 stav 4 KZ SRJ u periodu
1990 – 2001. godina, ni su formirani predme „zbog djela ratnohuškačke propa-
gande“ kako se navodi u zahtjevu.“;
istraga zbog djela policijske i druge torture nad građanima Crne Gore u periodu 1990
– 2001. godina, u istom dopisu iz Vrhovnog tužilaštva, umjesto tražene, dostavlje-
na nam je informacija o slučaju hapšenja, istrage i suđenja 21 licu (funkcionerima,
članovima i simpa zerima Stranke demokratske akcije u CG) zbog krivičnog djela –
ugrožavanje teritorijalne cjeline iz čl. 116 stav 1 KZ SRJ, kažnjivo po čl. 138 KZ SRJ i
nedozvoljeno držanje oružja ili eksplozivnih materija iz čl 204 stav 2 u vezi sa stavom
1 KZ RCG, koji je u stvari i jedan od najdras čnijih primjera brutalne torture samo
zbog mišljenja ili javne riječi;
istraga zbog donošenja ili učešća u donošenju odluke o angažovanju snaga tzv. Teri-
torijalne odbrane i policije RCG u ratnim operacijama prema Dubrovniku i, eventual-
nim, drugim odrediš ma, iz Vrhovnog državnog tužilaštva se, između ostalog is če:
„Prema podacima dobijenim od Višeg državnog tužioca u Podgorici, provjerom u
evidenciji i predme ma iz arhiva tog tužilaštva utvrđeno je da u predme ma koji su
u posjedu tog tužilaštva nijesu vođeni postupci povodom slučaja koji se navodi...“
Na pitanje - da li je ikada od strane Državnog tužilaštva Crne Gore vršena
istraga pro v Veselina Vlahovića, zvanog Batko, zbog mogućih djela zločina, iz Vr-
hovnog tužilaštva nam je dostavljen odgovor sljedeće sadržine:
„Viši tužilac u Podgorici je, postupajući povodom dostavljenih spisa pred-
meta Kantonalnog suda u Sarajevu, Federacija BiH, br. KI. 25/95, podnio Višem, sudu
u Podgorici zahtjev KT. Br. 423/99 od 04. 12. 1999. godine, za sprovođenje istrage sa
predlogom za određivanje pritvora Veselina Vlahovića, zbog osnovane sumnje da je
u toku 1992 i 1993. godine u Sarajevu i Ilidži, za vrijeme oružanih sukoba u BiH, kao
pripadnik oružanih formacija, izvršio krivično djelo ratni zločin pro v civilnog sta-
novništva iz čl. 142 stav 1 KZ SRJ, na štetu većeg broja državljana BiH a nakon toga
i zahtjev za proširenje istrage Kt. Br 423/99 od 23. 05. 2001. godine pro v istog lica
zbog osnovane sumnje da je izvršio krivično djelo - pro v civilnog stanovništva iz čl
142 stav 1 KZ SRJ na teritoriji BiH, takođe na štetu većeg broja državljana BiH.
Viši sud u Podgorici je, postupajući po zahtjevima tužilaštva, donio rješenje
Ki. Br. 343/99 od 14.12. 1999. godine, o sprovođenju istrage, kao i rješenje, od 23. 07.
2001. godine, o proširenju istrage pro v Veselina Vlahovića zbog osnovane sumnje
da je izvršio krivično djelo – ratni zločin pro v civilnog stanovništva iz čl. 142 stav 1
KZ SRJ.
Među m, kako su nadležni pravosudni organi BiH povodom is h događaja
i za isto krivično djelo pokrenuli postupak pro v Vlahović Veselina, koji je u međuvre-
menu lišen slobode i nalazi se u pritvoru u BiH, po odluci nadležnog suda BiH, to se
postupak pro v Vlahović Veselina zbog izvršenog krivičnog djela, vodi pred nadlež-
nim pravosudnim organima BiH...“
Iole upućenijim poznavaocima slučaja nije teško zapazi grube nedostat-

nos ci ranog dijela odgovora. Nema, naime, ni naznake da je osumnjičeni Vlahović
godinama nakon počinjenih zločina nesmetano boravio u Crnoj Gori, te da je u jed-
nom trenutku i hapšen, ali zbog drugih – krivičnih djela, da bi potom, upravo uoči
pokretanja krivičnog postupka za navedene ratne zločine „uspio“ pobjeći iz spuškog
zatvora.
Na pitanje – da li je vršena istraga i uopšte pokretana optužnica pro v od-
govornih lica u ZIKS-u Spuž, zbog bjekstva pomenutog iz spuškog zatvora (18. januara
2001. godine), iz Vrhovnog tužilaštva nam je dostavljen odgovor sljedeće sadržine:
„Povodom bjekstva Vlahović Veselina iz Zavoda za izvršavanje krivičnih
sankcija – KPD Spuž, Osnovno državno tužilaštvo u Podgorici je, dana 22. 06. 2001.
godine, osnovnom sudu u Podgorici podnijelo zahtjev (Kt. Br. 569/01) za sprovođe-
nje istrage pro v Živković Zorana, Sekulić Milu na, Stefanović Srđana, Mar nović
Jova i Vuksanović Radoja zbog osnovane sumnje da su kao službena lica ZIKS-a Spuž
umišljeno pomogli Vlahović Veselinu, koji se nalazio na izdržavanju kazne, da pobje-
gne čime bi izvršili krivično djelo – pro vzakonito oslobađanje lica lišenog slobode iz
čl. 229 KZ RCG.
Nakon sprovedene istrage osnovno državno tužilaštvo u Podgorici je podi-
glo optužnicu pro v Živković Zorana, Sekulić Milu na i Stefanović Srđana zbog na-
vedenog krivičnog djela, dok je u odnosu na Mar nović Jova i Vuksanović Radoja
odustalo od daljeg krivičnog gonjenja usljed nedostatka dokaza.
Postupajući po optužnici Osnovni sud u Podgorici je, dana 26. 06. 2002.
godine donio presudu K.br. 01/5360 kojom je sve optužene oglasio krivim zbog iz-
vršavanja navedenog krivičnog djela i osudio ih na kazne zatvora i to: okrivljenog
Živkovića na 5(pet) mjeseci, a okrivljene Sekulića i Stefanovića na po 3(tri) mjeseca
zatvora. U žalbenom postupku, ..., Viši sud je, 24. 03. 2004. godine, potvrdio presudu
Osnovnog suda u Podgorici.“
Posebna je priča stradanje građana i državljana Crne Gore na područjima

ostalih bivših jugoslovenskih republika. Nadasve, pogibija samo iz Crne Gore na sto-
na onih koji su u pogibije otpremljeni pod plaštom od agresora, kojeg, inače, nije
ni bilo.
237
Prema podacima Fonda za humanitarno pravo iz Beograda tokom posljed-
nje jugoslovenske ratne drame poginulo je, nestalo ili na drugi način stradalo ukupno
272 građanina Crne Gore. Sudbina još 26 osoba do danas nije rasvijetljena, a nave-
denim podatkom FNP-a nijesu, naravno, obuhvaćeni ni naknadno umrli od policijske
i vojne torture, straha, depresija i slično. FNP je, inače, jedina organizacija koja je
napravila poimenični popis nastradalih, dok to ni više od 20 godina od početka rata
nije uradila ni jedna od država sa prostora bivše SFRJ. A ako još nema cjelovi h I
pouzdanih podataka čak ni o ljudskim žrtvama, šta očekiva o ostalim, prak čno
nesagledivim posljedicama.
Iako je Crna Gora, prema ovim analizama, pretrpjela najmanje štete, za
rela vno malu državu kakva Crna Gora jeste, pogotovu ukoliko bi is na ostala odću-
tana i zaboravljena – bila bi to isuviše velika žrtva. Bio bi to, zapravo, i dodatni prilog
pothranjivanju inače još veoma vitalne ovdašnje iracionalne svijes o sebi i svojoj
prošlos .
Stevo Vučinić: SRPSKA CRKVA I CRNOGORSKI IDENTITET
239
SRPSKA CRKVA I
CRNOGORSKI IDENTITET Stevo Vučinić
Sredinom devetnaestog vijeka počeo je proces oblikovanja nacionalne svi-

jes Crnogoraca. Do tada je u zemlji egzis ralao više plemenskih iden teta od kojih
je jedan, mada, nadplemenski bio i crnogorski. U čast i slavu njegovog oružja koje je
odigralo ključnu ulogu u teritorijalnoj i nacionalnoj konsolidaciji, naša zemlje je po
treći put u povijes promijenila ime i nazvala se Crna Gora. Među m, u to vrijeme
zemlja je bila siromašna u biblijskim razmjerama. Takve očajne ekonomske i socijalne
prilike nijesu dozvoljavale intelektualno stasavanje domaće elite ni konsituisanje
nacionalnih ins tucija koje bi se bavile nama i našom prošlošću. Pa je ona bila ne-
istražena, a elitu koja se njome bavila sačinjavali su izvanjci koje je knjaz iz nužde
dovodio izvana, prevashodno iz Vojvodine i Srbije. Oni su podržani od dvorskih kru-
gova koji su umišljali da će bi stožer južnoslovenskog ujedinjenja, a novčano i na
svaki drugi način podupirani od srpske Vlade, crnogorski iden tet namjerno i ciljano
tumačili kao folklornu kategoriju i jedan separat opšteg srpskog. Tako je u začetku
crnogorski poništen neuporedivo sadržajnijim nametnu m srpskom iden tetom. Po
prirodi stvari potporu su dobili i od Crkve koja je u svemu, pa i u pitanju iden teta,
slijedila Dvor i gospodara.
Poli čke okolnos sredine devetnaestog vijeka, ni deceniju prije Veljega
rata i Berlinskog kongresa, uzrokovale su da je vremenom jačala unutrašnja kohezija
između plemena. A snažilo je i osjećanje pripadnos cjelini srpskog korpusa koje je
pois cano od elite i nadahnjivano euforijom skorog oslobođenja svih južnosloven-
skih naroda od turske imperije koja je potpirivana iz Beograda i Sremskih Karlovaca.
Ta ideologija koja je kons tuisala srpsku svijest kod Crnogoraca i oblikovala savre-
mene crnogorske Srbe favorizovala je srednjovjekovnu povijest kosovskih Srba. A
slavjanstvo kao poli čka ideologija oslonjeno na rusku podršku protežiralo je sloven-
ske korijene, i brisalo pamćenje na an čke i praistorijske u korist kosovskih i zakar-
patskih. Tragično je da smo mi inspiraciju za kons tuisanje nacije tražili kod drugih i
van crnogorskog prostora odričući se ilirskih i an čkih korijena, i la nske i orjentalne
baš ne. Samo svijest zasnovana na duhovnom i kulturnom iden tetu može sačuva
jedan narod od odrođavanja. To pitanje nemože da se riješi ni sabljama ni sportom
ni poli kom nego kulturom i duhovnim vrijednos ma. Zato je u njegovom rješavanju
temeljni instrument crkva kao ins tucija koja čini depozit povjesnog pamćenja, du-
hovnos i kulture jednog naroda pa i našeg. Stoga je Crnogorska pravoslavna crkva
predmet opšteg i frontalnog napada velikosrpskih nacionalista, godinama osporava-
na i gonjena. Jer je temeljna duhovna ins tucija novovjekovne Crne Gore koja čuva
i njeguje povjesno pamćenje i tradiciju Crnogoraca pravoslavne vjeroispovijes . U
ličnos mitropolita Crnogorske pravoslavne crkve do 1851. godine bile su sjedinjene
svjetovna i duhovna vlast. Crnogorsko društvo je početkom šesnaestog vijeka, nakon
propas lokalne feudalne elite, feudalni poredak zamijenilo vojnom demokra jom.
Pa su vladike, u novim društvenim okolnos ma, iskoris le pon fikalnu harizmu za
preuzimanje poli čkih kompetencija, preslojavajući poli čku sa pon fikalnom hariz-
mom. Mitropoli i svještenici predvodili su narod i državu po prirodi visokih vojno-
poli čkih funkcija, a pon fikalnom harizmom su snažili autoritet. Aktom kralja Alek-
sandra Karađorđevića Crnogorska crkva je 1920. godine anek rana je Srpskoj crkvi.
Obnovljena je 31 oktobra 1993 godine. Izložena je progonu koji predvode djelovi
državne administracije i cjelokupni klir srpske pravoslavne Crkve. A trpi i progon od
Srpske pravoslavne crkve kojoj je u tome sruke i državna administracija, iako je in-
strument velikosrpske poli ke i posljednji ostatak okupacionih trupa iz 1918 godine.
Crkva kao ins tucija božanskog karaktera, po svojoj suš ni, nadvremena
je i nadistorijska tvorevina koja par cipira u datom prostoru i vremenu. Naravno,
njen prevashodni cilj je jevanđeljizaciju naroda pa je nedvojbeno svaka Crkva, pa, i
Crnogorska morala je da se ovaplo u datom vremenu na određenom prostoru kako
bi mogla da izvrši svetu misiju. U tom cilju morala je da prihva i izvjesnu kolabora-
ciju sa postojećim paganskim kultovima naroda koji joj je bio povjeren na razvijanju
hrišćanskih vrlina. Među m, kolaboracija sa paganskom vjerom i kultovima na način
kako je to uradila Srpska Crkva treba da posluži kao primjer koji nije dao dobre rezul-
tate za jednu Pravoslavnu Crkvu, napro v. Jer hrišćanska reinterpretacija vrhovnog
srpskog paganskog kulta, htonočnog karaktera, sa sve m Savom nije donijela veliku
korist ni srpskoj Crkvi, ali na srpskom narodu. Svjedoci smo da je, upravo, zahvaljujući
nekri čnom njegovanju Savinog kulta Srpska Crkva likvidirala pas ronačelnika Crkve
Isusa Hrista i kvaziintronizovala Svetoga Savu na tron nebeski. Čak, tako naopako sta-
nje stvari u jednoj hrišćanskoj crkvi odogma la je suprotno hrišćanskoj nauci i odlu-
kama Vaseljenskih Sabora. Naravno, s razlogom da odbrani naopako stanje naučava
kvazicrkvenu nauku o tome da je svetosavlje poseban oblik srpskog Pravoslavlja.
Takva nauka u osnovi nije razumna zato što je Pravoslavlje univerzalnog karaktera,
dakle, srpsko Pravoslavlje je univerzalno ili nije Pravoslavlje. A u slučaju Srpske Crkve
koja je, reinterpretacijom nebeske jerarhije na način što je nacionalnog sveca uzdi-
gnula za pseudopas ronačelnika Crkve, odnosno naciju uznijela na nivo vrhovnog
metafizičkog principa prirodno je da crkveni organizam oboli od etnofile zma, više
puta osuđivanog, na pomjesnim i Veseljenskim Saborima kao jeres. Zato bi se i mo-
glo tvrdi da je Srpska Crkva, u osnovi, otpala od Pravoslavne vjere.
Da bih ilustrovao izrečene tvrdnje navešću i neke primjere iz prakse koju
upražnjava SPC u Crnoj Gori. Dakle, veliki broj svještenika SPC u Crnoj Gori je poluo-
brazovan i teološki veoma neobrazovan zato što su rukopolagani laici bez bogoslov-
ske spreme. Obavezno, nakon što su učestvovali na poli čkim mi nzima na kojima
su frene čno podržavali govornike koji su se zalagali za rješavanje jugoslovenske po-
li čke krize ratnim sredstvima. Što je, po prirodi stvari, pro vno nauci jevanđelja. A
znam monaha SPC-a, čuvara ćivota Svetog Vasilija u manas ru Ostrog koji je nervni
bolesnik. Mitropolit SPC gospodin Amfilohije, nakon prigovora koji su mu upućeni
m povodom, izjavio je da samo Bog zna ko je nervni bolesnik, boje reći narugao
neuropsihijatriji. Ovo tvrdim zato što je neuropsihijatrija ustanovila neka is ne o
241
duševnom stanju kod ljudi koje su is ne i po božjim i ljudskim zakonima i nijedan
mitropolit nema pravo da ih dovodi u sumnju.
Inače, u pravoslavnoj vaseljeni nadaleko je poznato miješanje klira Srpske
Crkve u poli čka pitanja, naročito, onog koji služi na teritorijama drugih država na
kojima je hijerarhija SPC ustanovljena silom srpskog oružja. Tako je u Crnoj Gori nje-
na hijerarhija, čak, zapostavila sakramentalnu djelatnost i svoju djelatnost podredila
poli čkoj, vojnoj i obavještajnoj djelatnos , za račun Srbije, a na štetu i vjere i poli-
ke. Dok, istovremeno, sveukupni klir Srpske Crkve, očito, nezadovoljan rezulta ma
svoje paracrkvene poli ke, optužuje Katoličku Crkvu, kao ins tuciju za prozeli zam
iako je, ustvari, SPC prozelitska paracrkvena ins tucija. No, naravno, da takva optuž-
ba nije posljedica prozelitskog djelovanja Katoličke Crkve u Crnoj Gori, već, namjerne
zamjene teza koju vrše prela Srpske crkve s ciljem da pred velikosrpskim centrima
poli čke moći opravdaju svoju nemoć da spriječe sveukupnu emancipaciju Crnogo-
raca od velikosrpskog mračnjaštva. Ona vrši i učinkovitu propagandu među crno-
gorskim vjernicima kako bi ih utvrdila u zabludi da su paganski običaji esencija pra-
voslavlja. Naprimjer, nalaganje badnjaka, proslava Ilindana i slično. Čak, proglašava
narodne običaje i tradiciju za sakramentalne po pravoslavnom predanju. Vjerujuće
utvrđuje u zabludi i na taj način što vrši hirotoniju neškolovanih laika kojima je praksa
paganskih običaja imanentna, koju oni kao svještenici SPC-a, koristeći se autoritetom
Crkve, obnavljaju, šire i utvrđuju u prostom puku.
Uvijek, kada u nekoj zemlji, iz bilo kog razloga, dođe zlo i nevoljno vrije-
me i, m povodom, narod ekonomski i na svaki drugi način počne da propada, u
Crkvama se, uvijek, bez razlike koja je Crkva u pitanju, kod klira, pojavi težnja da
klerikalizuje društvo. Dakle, da sve rukovodeće položaje u poli ci, kulturi, pa, i
drugim djelatnos ma od društvenog interesa preuzme niži i viši klir. Ukoliko im to,
iz bilo kog razloga uspije, Crkva kao ins tucija postaje dominantna poli čka snaga
u takvoj zemlji koja saglasno svojim interesima podređuje društveni život. Takvi
eksperimen klerikalizacije društva, po pravilu, završavaju najtežim oblikom mrač-
njaštva koje, po suš ni, poprima obilježja obožavanja sila tame koje se ne prepo-
znaju kao takve, napro v. Razumljivo, i potpunom propašću države i naroda što,
prirodno, rezul ra snažnim frustacijama i naroda i klira. A u situacijama kada fru-
stracije kao psiho-patološke pojave ovladaju sviješću većine naroda, svi, uslovno
rečeno, horizon budućnos su zamračeni i zemlja i narod sve više tonu u propast.
Uobičajeno, zahtjevi klira za klerikalizacijom društva pravdaju se razlozima
koji teško mogu da nađu uporište u Svetom Pismu. Mahom, klir ih brani tezom kako
su Crkve, po božanskom ovlašćenju, ovlašćene da predvode pastvu, dakle, narod.
Naročito, u vrijeme kada se narod i zemlja nalaze, uslovno rečeno, pred velikim isku-
šenjima. Kao, naprimjer, u današnje vrijeme kada mnogi narodi, naročito, Istoka,
žive u veoma lošim ekonomskim i svakim drugim uslovima. A njihove zemlje preživ-
ljavaju tešku ekonomski i poli čku krizu. Upravo, takvu situaciju u Srbiji, pa, i u Crnoj
Gori, koris Srpska Crkva upotrebljavajući svoju moć i u caj na vjerujuće građane,
da godinama, u saglasju sa nekim desničarskim poli čkim strankama, pokušava da
klerikalizuje društvo. Samo zahvaljujući s caju okolnos to im, do sada, nije pošlo
za rukom. Ali su, recimo, klerikalizovali takozvani srpski en tet u Bosni u mjeri koja
je zabrinjavajuća. Pos gli su to zahvaljujući velikoj nesreći koja je bosansko društvo
zadesila u toku bosanskog građanskog rata. Stoga su građani Bosne duhovni spas
potražili u ideji, opasnoj po duhovno zdravlje, dakle, klerikalizmu kao vladajućoj ide-
ologiji. U tom pitanju današnja situacija u cjelokupnoj Bosni je zabrinjavajuća.
Sveukupno crnogorsko nasljeđe, kulturna, duhovna i poli čka baš na isči-
tavaju se i istražuje u Veneciji, Bariju, Rimu, Beču, Petrovgradu i Carigradu. Jer smo
za ove velike svjetske kulturne i poli čke centre vezani i bili vezani mnogoznačno u
istorijskom, poli čkom i kulturološkom smislu. Ove činjenice se bjelodano potvrđuju
u arhitekturi crnogorskih objekata sakralne, pa, i profane namjene. Naravno, da su
socijalni i poli čki faktori vršili odlučujući u caj na našu auten čnu arhitekturu ali su,
ipak, u njoj ugrađeni elemen koji asociraju na naše istorijske veze sa ovom centrima
poli čke i kulturne moći. Svi ovi pobrojani činioci u ču i u cali su i na nas i naš inden-
tet i čine bitan element kolek vne svijes Crnogoraca. Pa, po prirodi stvari i našeg
duhovnog i materijalnog nasljeđa. A u pitanjima sakralne arhitekture, čak sublimi-
raju se svi ovi činioci u caja, zajedno. Dakle, nalaze izraz i iskaz u oblicima, namje-
ni, rasporedu masa i elemen ma ukrasa. Zato, baš, srpska Crkve nasrće, upravo, na
ovu baš nu jer je to najsofis ciraniji vid razaranja bića crnogorskoga naroda. Dakle,
netolerancija srpske Crkve prema našem zatečenom sakralnom arhitektonskom na-
sljeđu veoma je namjerna i opasna jer u svijes , naročito, mladih generacija koje je
vizuelno konstatuju i doživljavaju ostavlja neizbrisive tragove. A oni po svojoj suš ni
i poruci koju nose gledaocu imaju za cilj da u njegovoj svijes ostave vizuelni u sak
da su široki prostori od Dunava pa do Jadrana u pitanjima este ke i arhitekture jedin-
stveni, što nije tačno. Takođe, i da vrijednos ma auten čnog srpskog arhitektonskog
nasleđa obilježe njihovu svijest i život uprkos činjenici da smo se rodili u drugom
znaku i vaspitavani na drugim vrijednos ma. Zato i provode značajne intervencije
u izgledu pejzaža i u arhitektonskoj este ci Crne Gore. Pa, umjesto da arhitektonske
oblike prilagođavaju pejzažu oni ih neumjesno nameću i to monumentalne modele
koji ukazuju na njihove imperijalne ambicije. A namjerno ne pokazuju respekt prema
proporcijama i materijalu gradnje s ciljem da imperijalnim kičom-s lom obilježe pro-
store sopstvenih kompetencija i aspiracija. Mada man je ne proizvode činjenice ove
naravi, činjenice demantuju man je. Prosto, crnogorsko kamenje svjedoči drugačije,
uprkos njima i njihovim graditeljskim zahva ma. Najbolji primjer koji svjedoči poni-
štavanje crnogorske kulture posredstvom arhitekture je hram Hristovog vaskrsenja
u Podgorici.
Hram Hristovog vaskrsenja u Podgorici

243
U pitanju este ke on je običan kič jer u sebi sublimira prostačke verzije raš-
ke i moravske graditeljske škole, a površinski, u ravni gabarita objekta, interpolirano
je izvjesno nasljeđe zetske i kotorske graditeljske škole koje je skoro neprepoznatljivo
sem za oko stručnjaka. Mada i ono s namjerom da u sebi sups tuiše mediteransku
kulturu i ukazuje na dublje aspiracije srpske crkve u poli čkom smislu i na većem
prostoru koji za sada nije u sferi njihovih kompetencija. Ovaj objekat, imperijalnih
dimenzija, dakle, ne respektuje naše arhitektonsko nasljeđe koje odlikuju jedno-
stavne linije, skromni gabari objekata i jednostavna unutrašnjost. Već, predstavlja
njegovu negaciju. Sagrađen je na dominantnom mjestu kao simbol njihove svoje-
vremene premoći i ponajmanje je namijenjen sakramentaklnoj funkciji, već, očito
poli čkoj. Njegova fasada je urađena u neuspjeloj kombinaciji kič-kopije vizan jske
kamene čipke i poluobrađenih komada blokova koji asociraju da njegov arhitekta
ne doživljava kamen kao građevinski materijal koji, inače, ima i estetsku a ne samo
građevinsku funkciju. Unutrašnjost mu zaprema prostor grandioznih dimenzija koja
je slabo osvijetljena što je pično za vizan jsku crkvenu mis čnu atmosferu koja sa
nama i našim poimanjem i prak kovanjem vjere nemaju nikakvog dodira. Objašnja-
vaju to činjenicom da se pravoslavlje treba prak kova na način pičan za Vizan ju
koja, ionako, na našem prostoru nije ostavila materijalne tragove sem nekih skro-
mnih naznaka. Ovakvo objašnjenje dovoljno je alarmantno da se odgovorne adrese
zapitaju za sudbinu crnogorske kulture u budućnos . Naravno, da u pitanju duhov-
nog inžinjeringa nad Crnogorcima koji se vrši posredstvom sakralne arhitekture takva
situacija nije samo sa podgoričkim hramom. Ista je situacija i sa hramom koje srpska
Crkva ima namjeru da gradi u gradu Baru. On, takođe, u svim elemen ma predstavlja
kopiju Podgoričkog. Na sreću još nije izgrađen i još ima vremena da se stane na kraj
njihovim aspiracijama koje za cilj imaju poništavanje crnogorske kulture. Na sreću, u
manjim gradovima, naročito, u gradovima u kojima srpska crkva ima snažna uporišta
još se ne grade slični objek . Sem što je u pripremi gradnja sličnog u Beranama. Ra-
zumljivo, jer se za sada njihova imperijalna ambicija po prirodi iskazuje na linijama
dodira sa drugim civilizacijama koje se protežu duž linije Skadar Podgorica i dublje ka
Jadranu. Napokon, i zbog velike koncentracije stanovništva u ovom regionu. Dakle,
srpska Crkva u Crnoj Gori gradi i pokušava da izgradi crkve neadekvatnih dimenzija
i neautohtonih oblika arhitektonskih elemenata i, uopšte, arhitekture objekata koje
i u poli čkoj i u estetskoj ravni, ustvari, simbolizuju njenu opasnu poli čku ulogu,
aspiracije i ambicije koje ima u Crnoj Gori. U svakom slučaju, ona je kao crkva jedina
preostala feudalna organizacija na balkanskom prostoru koja po suš ni svoje ne-
kadašnje djelatnos i danas apologira fudalizam i mračnjaštvo kao sopstveni nauk.
Jer je nesposobna da odgovori zadacima koje budućnost postavlja pred njom. Zato
umjesto pravoslavlja svjedoče sopstvenu nemoć interpre rajući sve vrste mračnjaš-
tva kao auten čno pravoslavlje. U tom smislu narodima i ljudima preporučuju kao
medikament prak kovanje vrijednos koje su u teološkom, kulturološkom, poli č-
kom, socijalnom i naučnom smislu još od ranog srednjeg vijeka prevaziđene.
Suš na duhovnog bića Crnogoraca, ne slučajno, ovaploćena je u Ostrogu
i svetom Vasiliji. Obrazloženje ove činjenice prilično je jednostavno. Dakle, svako-
me čovjeku je prirođeno da vjeruje u nadnaravno. Ali se, u tom pitanju, ljudi koji
pripadaju različi m balkanskim slovenskim narodima, odnosno, kulturama, kao što
su, recimo, Crnogorci, razlikuju od drugih balkanskih slovenskih naroda i kultura po
tome što prak kuju religiozne kultove na način svojstven samo njima i vjeruju u nad-
naravnu moć na vrlo osoben način. A sa drugim slovenskim narodima iz okruženja,
poput Srba, dijele samo jedinstveni naziv za nadnaravno biće - sila nebeska, Gospod
i slično. Među m, pod ovim terminom ovi narodi podrazumijevaju različitu suš nu i
moć nadnaravnog. Razlog je u tome što je crnogorska religija osobena jer je, po svo-
joj suš ni, sinkre zovana ilirsko-slovenska narodna religija koja je krajem šesnaestog
vijeka u sebi sups tuisala i takozvanu bogumilsku vjeru. Njen prak čni izraz i iskaz,
s pravoslavnog gledišta, vrlo je sumnjiv, čak, oprečan is ni pravoslavlja. Mada, naš
narod, upravo, ono što je oprečno pravoslavlju drži za pravoslavlje i svoju, po suš ni,
narodnu vjeru za pravoslavnu vjeru. A ona je sa stanovišta pravoslavnog hrišćanstva,
ustvari, unekoliko hrisitanizovana preistorijska narodna religija stručno zvana pagan-
stvo. Ovu činjenicu moguće je provjeri na primjeru Grka koji žive veseljenski pozna-
i prizna model pravoslavlja koje sa našim pravoslavljem nema, čak, ni dodirnih
tačaka. Zato što Crnogorci, od sve hrišćanske prakse i dogme, jedino prak kuju vjeru
u iznimne moći svetog Vasilija ostroškog na način koji, skoro, ne ostavlja mogućnost
da iznad njegove ima više sile. Ovo zato što je Ostrog od davnina kultno mjesto na-
roda koji je živio na ovom prostoru, pa je sve Vasilije, ne slučajno, uspostavio svoj
kult upravo u Ostrogu i svojim sups tuisao stari kult moćnog božanstva. Tim činom,
u narodnoj svijes , on je jednostavno i efikasno uspostavio svoj kult hrišćanskog sve-
ca i, unekoliko, pos gao da se crnogorsko biće hris janizuje ali nedovoljno. Što se
religioznih praznika če Crnogorci slave takozvanu kućnu slavu i Božić. Tom prilikom
sa naroči m oduševljenjem prak kuju nalaganje drveta života - badnjaka - čemu
pridaju naroči značaj. A u kome se, u ritualnom smislu, ne sups tuiše nijedan ele-
menat hrišćanske nauke.
Religiozna suš na crnogorskog bića, u hrišćanskom smislu, vrlo je sumnji-
va. Ali je zato nesumnjivo da je srpska Pravoslavna crkva samo u ritualnom smislu
hrišćanska dok je u svojoj bi , sa crkvenog stanovišta, vrlo sumnjiva. Pa su se, stoga,
u Ostrogu, kao crnogorskom kultnom mjestu u kome je koncentrisan dignitet cr-
nogorskog religioznog bića, susrele nesumnjiva apoteoza crnogorske religioznos
ovaploćena u samom Ostrogu i sumnjivo hrišćanstvo takozvane srpske Pravoslavne
crkve. Zato je danas manas r “Ostrog”, sa kulturološkog stanovišta, spomenik veli-
kog krimena nad sveukupnom crnogorskom kulturom, a sa crkvenog, spomenik ne-
gacije svih deset božjih zapovijes . Među m, naočigled nadležnih državnih ustanova
i uprkos činjenici da je sve telj sve m životom utemeljio sebe u nacionalno biće
Crnogoraca, visoki klir beogradske Patrijaršije, odlučio je, vulgarnim načinom, da u
simboličkoj ravni, mijenja ovu činjenicu. Pa je zato u s jeni, k uz gornji manas r, uz
koju se svojevremeno pružao uski put koji je povezivao donji i gornji manas r sagra-
đeno ruglo, okre šte za autobuse. A u samoj njoj izbušeni su široki i dugi hodnici koji
su trebali da služe u hotelijerske svrhe. Na sreću nijesu u toj funkciji jer ih je u tome
omela obilna vlaga koja is če iz unutrašnjos s jene i sliva se u njima. Ali su zato
iznad ulaza u njih, u dugoj i širokoj betonskoj gredi, sagrađena tri velika slijepa pro-
zora u kojima su tehnikom mozaika oslikani sve Vasilije, u sredini sve Sava i knez
Lazar. S ciljem da ovim likovima pods ču takozvanu nacionalnu iden fikacija srpsko-
ga naroda ovim trima istorijskim i Vasilijem kao i nadistorijskom ličnošću. Naravno,
sa dominantnim Savom i sporednim Vasilijem. Široko i dugo autobusko okre šte u
s jeni, ispred same sve nje, djeluje kao oveći trg koji dominira prostorom sve lišta
na kome posje oci izgube lični odnos prema sve nji i svetome, uopšte, već, s ču
u sak najobičnijeg vašarišta. Jer je namjerno promijenjena namjena sve lišta koje
je obesvećeno pretvaranjem u trgovište i sabiralište novca. Na njemu se prodaju
petparačke stvarčice i posteri svih mogućih ratnih zločinaca koji su nas u istoriji za-
245
dužili, počev od Nemanje pa do cara Dušana i neizbježnog Ratka Mladića. U jednom
ćošku okre šta vjernike dočekuje jedan sumanu pop koji se raspituje kod sumnjivih
posje laca o vjeri kojoj pripadaju i o tome da li su kršteni jer je srpska Crkva, upr-
kos tradiciji, zabranila pristup katolicima, muslimanima i nekrštenim. Ovakav odnos
prema vjerujućim u moći sveca najobičnije je ruganje starim dobrim crnogorskim
običajima, našoj tradiciji i nacionalnoj čas . Takođe, i pokušaj da se razori trokonfesi-
onalno crnogorsko nacionalno biće o čemu svjedoči, baš, činjenica da moći svetoga
Vasilija poštuju svi građani nezavisno od vjerske pripadnos .
Manas r Ostrog
Ovo je sve lište starije od svih konfesija na ovom prostoru. S okre šta, po-
sje lac se, već, pripremljen da bez s da od sveca trguje dušom zapućuje u crkvicu
sa moš ma u kojoj ih dočekuje neljubazni, zamašćeni i vaspitno zapušteni pop. On
obavezno svakoj povorci posje laca, prije nego pristupe svecu, vrši pokaznu vježbu
ponašanja pred ćivotom na način koji se donedavno nikada u ostroškom manas ru
nije prak kovao. Dakle, vrlo kratko, napreskoke i nerazumljivo, iščita, očito, neke
magijske riječi, prekrs se ofrlje i brzo, i obavezno na ćivot položi 10 eura. Prosto
da se zna da se sve nji i svecu, za sada, ne pristupa prije nego se posje lac maši za
novčanik i priloži, bar, koliko i pop. Ne samo da je ovo bezočan, već je i krivovjeran
način saobraćanja sa vjerujućima. Na povratku od sveca, ukoliko posje lac želi da
zahva svete ostroške vode koja izvire ispod temelja velike crkve, takođe, mora da
pla . Naravno, i crkva gornjega manas ra je obesvećena jer su u njoj, u tehnici fre-
skopisa i mozaika, islikane srpske istorijske ličnos porijeklom sa prostora istočne
Srbije i Kosova. Čak, islikane su, suprotno tradiciji pravoslavnog freskopisa, živim i
toplim bojama - plavom, crvenom i žutom. Zato svaki gledalac koji ih posmatra ima
u sak da mu se smiješe i rugaju što, bez sumnje, zaslužujemo.
Što se donjega manas ra če oko njegovog dvorišta sagrađene su spratne
zgrade čija je namjena vrlo maračnjačka. U njima borave pravoslavni fundamenta-
lis iz takozvane pravoslavne omladine, mahom, iz Bosne i Srbije i Crne Gore. Cilj
njihovog boravka je u tome da razmijene iskustva i steknu nova u pitanjima raspiri-
vanja maračnjaštva među pros m svijetom. Potom da se vježbaju u pro vustavnoj
djelatnos prema Bosni i Crnoj Gori s ciljem da se ove zemlje priključe velikoj Srbiji.
Odnosno da se u njima neprekidno izaziva poli čka nestabilnost i da se tako one-
mogućavaju da se razvijaju saglasno savremenim svjetskim tehnološkim i kulturnim
pokre ma.
U njegovoj neposrednoj blizini nedavno je sazidana i crkva po obliku zna-
menite priš nske Gračanice. U estetskom smislu predstavlja kič. Među m, ovaj p
crkava koje oblikom i materijalom zidanja predstavljaju negaciju crnogorske gradi-
teljske tradicije, ustvari, u materijalnoj ravni, simbolizuje takozvano jedinstvo srp-
skog prostora. Njima se gledaocima i posje ocima nameću srpski arhitektonski
obrasci koji treba da posluže kao simboli koji trebaju da se u snu u svijest, naročito,
generacija crnogorske mladeži i posluže njihovom odrođavanju od sopstvene tradi-
cije i vrijednos . Odnosno priorođavanju srpskoj, i to feudalnoj tradiciji, čiji su pre-
poznatljivi simboli: Gračanica i sve Sava.
Na koncu, manas r “Ostrog”, u estetskom smislu, namjerno je pretvoren
u ruglo kao apoteozu nadmoći velikosrpske ideje, a na porugu crnogorske kulturne
javnos . A u crkveno-poli čkom, on je, odavno, upravni centar svih velikosrpskih
obavještajnih i paramilitarnih organizacija koje vrše djelatnost usmjerenu pro v cr-
nogorskog nacionalnog dostojanstva i državnog suvereniteta.
Što se če crkvenog organizma beogradske patrijaršije on je od osniva-

nja crkve obolio od etnofile zma ili takozvane ljubavi prema sopstvenoj naciji. Zato
je na tron nebeski umjesto Hrista ustoličila svetoga Savu. Čak je i kvazi-odogma la
sopstveno pravo da dijeli autokefalnost crkvama okolnih naroda. A umjesto jevan-
đelizacije apologira srpsku srednjevjekovnu državu kao takozvani nebeski Jerusalim
atribuirajući joj osobine koje ona po svojoj feudalnoj suš ni nije imala. Jednostavno,
jer je vrijeme feudalizma bio vrijeme velike ljudske patnje i nereće za sve ljude i
narode sem za klir srpske crkve. Srpska crkva, inače, uobičajeno zastranjuje u vjeri,
svojevoljno tumači dogmate, kanone i vjeru. Takvo zastranjivanje u tumačenju vjere
posljedica je upotrebe njenih klirika od strane beogradskih vlas za potrebe veli-
kodržavnih ambicija. Pa su im popovi stekli naopaku naviku da se bave takozvanom
velikosrpskom nacionalnom poli kom umjesto jevanđeljem. Naravno, tumačeći pra-
voslavne dogmate i vaseljenske kanone pro vno logici a saglasno njihovim poli č-
kim ciljevima.
Srpska crkva u Crnoj Gori je utemeljila i organizaciju Pravoslavne omla-
dine koja okuplja mladiće i đevojke čija je psiha destruirana zbog loših socijalnih i
ekonomskih uslova ili, čak, imaju smanjenu uračunjljivost još od rođenja. Nažalost,
pods če ih da organizovano nasrću na pripadnike drugih kultura, poli čkih stanovi-
šta ili mišljenja koji ne uvažavaju svetosavlje; koje je inače vulgarna kolaboracija sa
mnogobožačkim kultovima i praslovenskom religijom. U tom smislu kvazidogma o
svetosavlju koji naučava SPC ima sumnjivu vrijednost i podliježe kri čkom sudu koji
bi sa stanovišta pravoslavne dogma ke bio vrlo nepovoljan za pravoslavnost srpske
Crkve.
Ovakvu pseudo-crkvenu praksu, ne samo u pitanjima crkvenog graditelj-
stva, već, i u pitanjima crkvenog nauka i crkvene prak ke, ustvari, simbolizuje sveu-
kupno necrkveno ponašanje preosvećenog Amfilohija i to u ulogama crkvenog pas -
ra i vrhovnog autoriteta Srpske Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori. On, čak, vrši takozva-
nu zloupotrebu u s caju zloupotrebljavajući pro v nas i naših interesa i civilizacije,
247
uopšte, i harizmu i autoritet. Stoga što, namjerno i svjesno, koristeći se njima, po-
vjerenu pastvu i klir utvrđuje u vjerskim, poli čkim i naučnim zabludama oprečnim
i pravoslavnoj is ni i is ni, uopšte. A predvodi i ustanak pro v civilizacije i nepravo-
slavnih civilizacija u Crnoj Gori. Inače, učenje bilo kojeg episkopa, pa ni Amfilohija,
nije norma crkvene is ne, pa, samim m ni bilo kakve is ne. Naravno, poli čke ili
naučne is ne nijesu u domenu ni njegovih ni crkvenih kompetencija. Ali, zato je u
njegovoj ličnos episkopa deponovana odgovornost dvostruke naravi i to u njegovoj
ličnos i u njemu kao ličnos snadbjevene hijerarhijskim punomoćjima odnosno cr-
kvenom harizmom. Mada, on, očito, ne haje za bilo kakvu odgovornost. Recimo, on
sa ce njske katedre objavljuje da Crnogorska Crkva nije Crkva, da Crnogorci nijesu
narod i da nemaju pravo da imenuju svoj jezik pridjevom crnogorski. Ova vrsta arbi-
traže u pitanjima za koja nije kompetentan veoma je štetna po pravoslavnu nauku
i crkvu, ma, i po nas, jer on konstatacije koje po svojoj suš ni nijesu sakramentalne
odijeva u crkvenu harizmu zloupotrebljavajući crkveni autoritet. Na koncu, is na ne
dobija autoritet od episkopa već episkop dobija i autoritet i is nu od Crkve, ali ne
takozvane svetosavske, već, auten čno hrišćanske, što srpska Crkva nije.
Do nedavno, strategija srpske Pravoslavne crkve, u pitanjima njenog od-
nosa prema Crnoj Gori i Crnogorcima, bila je zasnovana na izazivanju konflikata i
osporavanju Crnogorcima sveukupne njihove nacionalne tradicije i baš ne. Među-
m, odnedavno, visoki klir Srpske Crkve, očito, nezadovoljan rezulta ma prozelitske
djelatnos na prostoru Crne Gore, odlučio je da radikalno promijeni strategiju. Da-
kle, umjesto osporavanja odlučili su da izvrše sups tuciju auten čnih crnogorskih
materijalnih i duhovnih vrijednos u srpsku duhovnu i kulturnu baš nu. Takođe, i
da u simboličkoj ravni uspostave dominaciju nad crnogorskim prostorom gradnjom
kopija kapele Karađorđevića na svim dominantnim kotama u zemlji. Inače, uklonjene
sa Lovćena, upravo, zato što je bila simbol aneksije Crne Gore i uvrede crnogorske
slobodarske tradicije. A istovremeno i da rela vizuju značaj Lovćena i Njegoša kao
opšte nacionalnih crnogorskih simbola. Zato su im, ne slučajno, naročito značajni vi-
sovi koji, još, od praistorijskih vremena imaju kultnu namjenu i predstavljaju simbole
veoma duge i auten čne crnogorske duhovne tradicije, lokalne naravi, koja po svojoj
suš ni nema dodirnih tačaka, čak, ni sa tradicionalnim hrišćanstvom. Jer pokušava-
ju da je reinterpre raju kao svetosavsku, što ona, naravno, ni po formi ni po bi
nikada nije ni bila.
Kopija kapela Karađorđevića na Bjelasici

Dakle, njihov prevashodni cilj, u duhovnoj i simboličkoj ravni, je razaranje,
upravo, kohezionih faktora crnogorskog bića i nacionalnih simbola - Lovćena i Nje-
goša. Inače, namjera im je da sagrade kopije ovih kapela na nekolika dominantna
planinska vrha i na svakom lokalnom kultnom mjestu da bi pods cali homogeni-
zaciju Crnogoraca oko lokalnih kultova i simbola. Razumljivo, tumačenim na način
koji razgrađuje opštecrnogorske imenitelje rela vizujući značaj i smisao Lovćena i
Njegoša za Crnogorce, kao zajedničkih simbola. U svakom slučaju takva poli ka koju
provodi srpska Crkva požnjeće bogate plodove u Crnogoraca. Jer su oni provjereno
skloni da zbog ličnih probitaka i prvijenstva stave sebe u službu bilo koga i bilo čega,
naročito, ukoliko je neko speman da ih nagradi za njihov trud. Koherentan ovom cilju
je i smisao osnivanja plemenskih skupš na kao takozvane logis čke podrške ovom
projektu.
S ciljem zaprečavanja procesa kons tuisanja troonfesionalnog bića, izvje-
sno vrijeme, visoki klir srpske Crkve vrši kulturocid i nad kultnim mjes ma barske
Arcibiskupije. Inače, Katoličke Crkve u Crnogoraca katoličke vjeroispovijes . Ne libe
se, naročito preosvećeni Amfilohije, da posijedaju, grade i služe nad temeljima svih
dukljanski sakralnih objekata. Čak, i samostana Marije ratačke kod Bara i Arhanđela
na Prevlaci kod Tivta. Nad temeljima manas ra Arhanđela, već, gradi crkvu i mana-
s rske konake namijenjene bokokotorskom episkopu. A, na temeljima Marije ratač-
ke, preosvećeni Amfilohije, u besjedi, nedavno je izjavio da je taj kompleks u vla-
sništvu Srpske Crkve jer im ga je u nasleđe, veli, ostavio srednjovjekovni srpski kralj
Milu n. Ovakva, uslovno kazano, meka poli ka Srpske Crkve, ustvari, ima duboko ka-
taklizma čne posljedice po crnogorsku kulturnu baš nu, prirodno, i crnogorsko na-
cionalno i duhovno biće. Zato što je ona po svojoj suš ni kulturocid prema svjetskoj i
nacionalnoj kulturnoj baš ni uzrokovan vulgarnim poli čkim ciljevima i namjerama.
Njen smisao je u tome da zapriječi proces kons tuisanja savremene crnogorske na-
cije utemeljene na svim vrijednos ma koje baš nimo na našem prostoru - auten-
čne narodne kulture, pravoslavnog istoka, orjentalnog istoka i katoličkog zapada.
Upravo, zato da bi simbolizovala dominaciju velikosrpske svetosavske ideje podignut
je limeni objekat na Rumiji, baš, iznad sjedišta dukljanske Arcibiskupije, grada Bara.
Zato je ona za sve velikosrpske nacionaliste i za Crnogorce veoma značajna u simbo-
ličkoj ravni, čak, sudbinski značajna. Jer se u ovoj tački sukobljavaju interesi Crnogo-
raca koji na njoj dokazuju i potvrđuju sopstveno trokonfesionalno i mul kulturno
biće i velikosrpskih nacionalista koji je doživljavaju kao simbol sopstvenog opstanka i
pobjede. Ukoliko Crnogorci i crnogorska država budu poraženi to će bi nagovještaj
naših budućih poraza čije će posljedice, u budućnos , utvrđiva istoričari.
Limeni objekat na Rumiji

249
Srpska Crkva preduzela je i izvjesne destruk vne crkveno-poli čke ak v-
nos . Planirala je i dijelom izvršila podjelu donedavno jedinstvene crkveno-juridičke
crnogorske teritorije na sedam eparhija, od kojih je jedna crnogorsko-primorska mi-
tropolija sa sjedištem na Ce nju. Njene granice su planirane da budu, isključivo, u
granicama katunske nahije, odnosno, stare Crne Gore. Jer, ubrzo, SPC će da uspostavi
svoju eparhiju u Boki sa sjedištem koje se gradi nad crkvom iz vremena Duklje, na po-
luostrvu Prevlaci, kod Tivta. A ostatak primorja treba da se nađe u takozvanoj sken-
derijskoj eparhiji sa sjedištem u Baru, dok se, zetsko-bjelopavlićka ravnica sa grado-
vima Podgoricom i Danilovgradom nalazi u, takozvanoj, dukljansko-zetskoj eparhiji.
Njeno sjedište je počelo da se gradi na Zla ci, kod Podgorice, i to na temeljima starih
dukljanskih la nskih crkava. Sjeverni i zapadni krajevi Crne Gore, već su se našli pod
ingerencija vladika koji stoluju u inostranstvu, odnosno, Trebinju i Prijepolju. A, tako-
zvana crnogorska brda su pod duhovnom upravom budimljansko-zahumskog vladike
koji stoluje u Beranama. Razlozi za podjelu duhovnih ingerencija nad Crnogorcima,
na sedam duhovnih poglavica, uzrokovani su, između ostalog, i strahom Sinoda SPC-
a od nepovoljnih poli čkih prilika u Crnoj Gori, koje bi, u budućnos , mogle da ne
budu dovoljno naklonjene Srpskoj Crkvi. Zato je Sinod planirao da u slučaju nepo-
voljnih međunarodnih i domaćih okolnos za SPC, da izvesnu crkvenu autonomiju
samo srpskoj ce njskoj mitropoliji. To bi im bio formalni argumenat odbrane da pred
oponen ma tvrde da su Crnogorcima dali crkvenu autonomiju. Nažalost, u nas ima
visokih državnih adresa i naučnih i javnih radnika, u mnogo čemu neutemeljenim, a
naročito u crkvenim pitanjima, koje su saglasne sa ovakvim rješenjem crnogorskog
crkvenog problema. U svakom slučaju, za Crnogorce je neprihvatljivo svako rješe-
nje koje nije suš nske naravi i ne predviđa da crnogorska Crkva uspostavi duhovne
kompetencije nad cjelokupnom crnogorskom teritorijom i nad svom crkvenom imo-
vinom koja joj je oteta 1918 godine. Ovakva poli ka, u pitanju crkveno-juridičkih
kompetencija nad Crnom Gorom, mo visana je, takođe, i njihovom, ustvari, suš n-
skom željom da izvrše prak čno-simbolički čin razgradnje crnogorskog teritorijalnog
jedinstva. S ciljem da se Crnogorci u budućnos iden fikuju samo sa nekim lokalnim
vrijednos ma i na izvjesnim lokalnim teritorijama umjesto sa univerzalnim i opšte-
crnogorskim. Zato što je vrlo jednostavno okupira ili anek ra bilo koju teritoriju,
pa, i crnogorsku, u bilo čiju korist, ukoliko se razgradi biće naroda koji na njoj živi i,
između ostalog, s njome se iden fikuje kao svojom domovinom.
S razlogom da bi spriječio Crnogorce da posredstvom materijalnih osta-

taka sopstvene prošlos reafirmišu svoja nacionalno biće, njegovu auten čnu kul-
turu i nezavisnu crnogorsku državu šefovi srpskih stranaka u Crnoj Gori i preosve-
ćeni Amfilohije u saradnji sa izvjesnim centrima moći iz inostranstva vode organi-
zovanu kampanju pro v crnogorskih intelektualaca koji se na bilo koji način bave
crnogorskom državom Dukljom. Čak, ružeći, i sam naziv Duklja a njih nazivajući
imenima nedostojnim ljudi. Među m, istovremeno čine veliki krimen nad crno-
gorskom kulturnom baš nom uništavajući materijalne ostatke i odnoseći pokretne
kulturne spomenike iz Crne Gore vani. Takođe, zajedno sa Srpskom pa i Crnogor-
skom akademijom nauka i umjetnos u naučnoj i obrazovnoj ravni reinterpre raju
crnogorsku prošlost saglasno velikosrpskim poli čkim ciljevima tumačeći sveuku-
pnu crnogorsku prošlost kao prošlost srpskog naroda. Zbog toga je neprihvatlji-
vo indolentno ponašanje najviših državnih adresa po ovom pitanju. Jer se jedino
instrumen ma vlas , na zadovoljavajući način, može, na vrijeme, intervenisa u
ovom pitanju, kako bi se, u bliskoj budućnos , spriječila ponovna provala mrač-
njaštva na ovom prostoru koje bi građanima potopilo svaku nadu u život dostojan
čovjeka na ovom prostoru i odrođavanje Crnogoraca od sopstvenog nacionalnog
bića koji je preduslov ponovne aneksije naše zemlje Srbiji.
Predrag Malbaša: MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI
251
MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA Predrag Malbaša

NA PREVLACI istraživač savjetnik
I1
U nizu brojnih zaključaka koji su se duboko ukorijenili u našoj istoriji, danas
bi se teško bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvoji i provjeri one teze, koje
su se zasnovale na mitološkim osnovama i utvrdile amaterskim metodama. Metode
na osnovu kojih su donošeni određeni zaključci, nekri čko prihvatanje is h i njiho-
vo kasnije prenošenje u naučnim radovima, mogu se dobro ilustrova kroz primjer
utvrđivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije.
Interesovanje za ovo pitanje, još 1844. godine pokazao je Pavel Šafarik, koji
je iz Praga preko Jeremije Gagića, ruskog vicekonzula u Dubrovniku, molio tadašnjeg
crnogorskog vladiku, Petra II Petrovića Njegoša da mu odgovori, gdje je bila stolica
Zetske episkopije „koja je bila ustanovljena kraljem Stefanom i Savom“.
Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovića u „Istorijskom
pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj“, gdje se kaže: „Stolica Episkopa zet-
skog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijaše s početka, pa kroz duže vrijeme u
znamenitom Manas ru Arhistra ga Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevla-
ka, na dnu grbaljskog polja“. Ovaj zaključak je izveden, piše dalje u Šema zmu „Na
osnovu Ži ja sv. Save, napisanog od njegovog učenika Domen jana“, u kojim izričito
stoji: „Pri Crkvi Arhanđela Mihaila blizu Drepa“. Autor teksta pozvao se i na crnogor-
skog vladiku Vasiliju Petrovića, smatrajući da je on najbolje mogao zna gdje je bilo
mjesto osnivanja Zetske episkopije.
Ova teza našla je svoje čvrsto utemeljenje u tekstovima arhimandrita Ni-
ćifora Dučića, u kojima on zaključuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manas ru
1
Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba, Traiectus, Ostrvo cvi-
jeća. Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na južnoj strani Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani
poluostrva nalaze se ostaci Manas ra i ruševine Crkve sv. Mihaila, zakonom zaš ćene, kao kapitalni
istorijski i arheološki lokalitet Crne Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom
spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama riječ tomba ili običnije tumba, la nski je oblik ime-
nice koja je nastala prema grčkoj Τύμβος ili Τύμβά, koja znači humka, posebno grobni humak a i sam
grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i pod la nskim nazivom Traiectus, I. Ostojić, Odakle bene-
dik nskom Manas ru na Prevlaci u Boki naziv de Tombe?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972,
491-500. Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralište sa nazivom Ostrvo cvijeća.
Početkom devedese h ovo ljetovalište dobija funkciju izbjegličkog naselja.
Arhanđela Mihaila na Prevlaci. Dučić naglašava da je ova tvrdnja potkrijepljena ta-
kvim fak ma koji ne podliježu nikakvoj sumnji. U djelima krtoljskog učitelja Mladena
Crnogorčevića dobija se niz važnih podataka o poluostrvu Prevlaka. On piše da na-
rodna tradicija pam kako je hram namijenjen saboru Arhanđela Mihaila osnovan
„od srpskih velikaša za Prvovjenčanog kralja“, a porušen od Mlečića 1441. godine.
Mladen Crnogorčević takođe pominje Pavla Roviskog i Ivana Jastrebova koji su os-
poravali mogućnost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje je osnovana Zetska episkopija.
Poslije i objavljivanja knjige Vasilija Markovića „Pravoslavno monaštvo i
manas ri u srednovjekovnoj Srbiji“ 1920. godine, bavljenje ovom problema kom
jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istra-
živači koji se bave ovim pitanjem.
Markovićev tekst vezan za Prevlaku glasi: „Pri Manas ru Arhanđela na Pre-
vlaci, malom ostrvcu Stradio , u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog epi-
skopa. To je današnje ostrvce pokriveno voćnjacima, maslinjacima i vinogradima,
srednje od tri ostrva, koja se pružaju ispred starih slanica na Prevlaci. Ovaj podatak
je Vasilije Marković preuzeo kako piše u napomeni, od Crnogorčevića a po citatu Ji-
rečeka iz „Istorija Srba“. Podatak je naravno netačan i vjerovatno je greška u prevodu
Jirečeka. Stradio , (Gabrio, Školj), sadašnje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalaze ostaci
pomenute Crkve sv. Gabrielis, koju pominje i pop Dukljanin.
Marković u svom djelu dalje navodi: Ovo je prvi pozna slučaj, da se pra-
voslavni manas ri javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grčki
ili slovenski manas r postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manas r je, među-
m, postojao i prije kao katolički. Pominje ga Dukljanin, koji priča kako su Kotorani
na ovom ostrvcu, „in insula quae S. Gabrielis dicitur“, ubili po pogibiji dukljanjskog
kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani
razvališe krov i ubiše ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manas r ili je početkom XIII
vijeka zapus o, ili ga je tada Sava oteo od katolika.
Ostrvo na kome je Manas r, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi
iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Kotorani neprestano za sebe
reklamirali. Ima više kotorskih povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivači
toga Manas ra i kako im ga je, potvrdio zetski kralj Đorđe. Najstarija od ovih povelja
je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se Kotoranima potvrđuje
sve ono, što im je bio dao zetski „kralj Đorđe“, između ostalog i „Crkvu Arhanđela na
Prevlaci, čiji su pravi osnivači Kotorani“. Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo sum-
njive Dušanove povelje. Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manas r kao
kotorski“.
Po Konstan nu Jirečeku, ovo je mjesto isprva 15 vijeka, mjesto dotadašnjeg
Grblja, pošto su Kotorani u 15 vijeku željeli da prisvoje Manas r. Na Prevlaci je po
Jirečekovom mišljenju trebalo traži „dioklitski grad Novigrad“, koji spominje Kon-
stan n Porfirogenit. U Ugovoru o predaji Kotora Mlečanima iz 1421. godine, nema
nikakva pomena o ovome Manas ru, što znači da ga Kotorani tada nijesu držali. Od
vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija, „u dioklitskom Pomorju, v hramu
arhistra ga Mihaila“, pravoslavni Manas r se održao sve do kraja samostalnos “.
U svojoj istorijskoj raspravi „Prevlaka“, Ivo Stjepčević, je isključio moguć-
nost da je to bilo mjesto gdje je Sava Nemanjić osnovao Zetsku episkopiju. Primije o
je da se na Prevlaci nije pronašao ni jedan nadgrobni spomenik koji bi se odnosio na
nekog Zetskog episkopa. Izgradnju Manas ra i Crkve on je pripisao Kotoranima za
potrebe benedik naca. Stjepčević je Crkvu sv. Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi
253
istraživači, tražio u okolini Podgorice, navodeći da se u blizini Zla ce nalazi predio
Drpe. Za razliku od autora koji su u potpunos negirali vezu Zetskih episkopa i mi-
tropolita sa Prevlakom, Stjepčević je izložio podatke iz Kotorskog arhiva koji tu vezu
nepobitno dokazuju. Na kraju svoje opsežne studije, Stjepčević demis fikuje i tzv.
narodna predanja o rušenju Manas ra.
Prevlakom i Manas rom nastavili su i tokom 20. vijeka da se bave brojni
istraživači, a u više navrata su obavljena i arheološka istraživanja.
Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj literaturi po-
stoje oprečna mišljenja, u svim relevantnim naučnim izdanjima koja su tre rala ovu
temu, preovladava mišljenje da je Prevlaka mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku
episkopiju, da je taj podatak sastavni dio njegove biografije i da je Episkopija i kasnije
Mitropolija bila na Prevlaci sledećih 200. godina.
Takođe u izdanju Zavičajnog muzeja Herceg Novog i Manas ra Arhanđela
Mihaila na Prevlaci, objavljen je 2000. godine Katalog izložbe „Riznice Manas ra Pre-
vlake“, urađen kao i sama izložba pod blagoslovom mitropolita Amfilohija.
Izložba je, kako stoji u Katalogu, nastala kao sinteza dotadašnjih znanja o
ovom lokalitetu i kao rezultat arheoloških istraživanja započe h na Prevlaci 1996.
godine. Cilj ovih arheoloških iskopavanja, po autorima izložbe, nije samo naučna ra-
doznalost, već želja da se Manas r obnovi u cjelini, „a da pri tome ne nestane baš -
na naših predaka i njihova djela“.
U Katalogu izložbe iznešen je zaključak da se gradnja hrama Arhanđela Mi-
haila veže za početak a rušenje za sredinu 9. vijeka, koji se desilo u vrijeme Saracen-
skih pohoda na ove krajeve. Manas r je napušten sredinom 9. vijeka i od tada se on
i pominje kao „tumba“ to jeste ruševina. Autori potvrđuju da je Sava Nemanjić, ar-
hiepiskop srpski, osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju, „U razrušenom pa obnov-
ljenom Manas ru svetog Arhanđela Mihajila u Kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci
koji se nalazi na dno grbaljskog polja“. U vrijeme Stefana Prvovjenčanog, „svakako
po izboru Save“, obnavlja se ovaj „Vizan jski manas r“ i u njemu se za prvog Zetskog
episkopa postavlja Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara.
Osim ovih, iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost dosada nepo-
zna h podataka. Iz njih saznajemo da je apostol Pavle lično, ili preko svojih učenika,
osnovao prvu hrišćansku zajednicu, Crkvu, u oblas današnje Crne Gore. Da su na
Prevlaci u periodu od 7 do 9. vijeka pored vizan jskih boravili i srpski monasi koji su
pravoslavlje prenosili čak do Rusije i na kraju navodi se kako je ovaj Manas r prosijao
slavom kada je 70 prevlačkih monaha otrovano i mučenički skončalo, te da se moš
prevlačkih mučenika nijesu slučajno pojavile 1994. godine.
Srpska pravoslavna crkava, osim što je na sebe preuzela sve duhovne pre-
roga ve pravoslavnog stanovništva, takođe se stavila u „odbranu“ i upravljanje ne
malog bogastva koje se u Crnogorskoj crkvi nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova
crkvena organizacija i njeno sveštenstvo, takođe su preuzeli i ulogu istraživača i tu-
mača crnogorske prošlos . Zaobilazeći činjenicu da nema trajanja bez mijenjanja i
iden teta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je poznavanje crno-
gorske prošlos , dos glo stupanj na kojem treba da stane i da je svako dalje prou-
čavanje, naročito slovenske Duklje jeres. Činjenica da je u jednom dijelu Crne Gore
zadnjih 20. godina došlo do polarizacije hrišćana pravoslavaca na članove zajednice
i na Crkvu kao ins tuciju, daje ovoj problema ci sasvim drugu dimenziju, pa sam u
svojoj knjizi Dva Crnogorska Manas ra dao moje viđenje i tumačenje Prevlačkog
manas ra.
II
Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije, koje su
pisali sveštenici, napisane su onako kako na istorijske pojave gleda Crkva. Za potpunu
prevlast teološke interpretacije čovjeka, kosmosa i istorije, trebalo je da od pojave
hrišćanstva protekne nekoliko vijekova. Ova prevlast započela je tek Jus nijanovim
Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve filozofske škole u A ni, a postala potpuno
dominantna u srednjem vijeku.
Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog hoće a sve-
štenstvo je posrednik između Boga i ljudi, sve pojave ili su došle od Božije volje ili
pakos Satanine. Filozofija je u helenis čko-rimskom periodu pokušavala da realno
rješenje čovjekovog postojanja u svijetu i prirodi, dok je hrišćanska filozofija postavi-
la viši smisao života, izvan svijeta i prirode, koji se nalazi u Bogu kao jedinom idealu.
Bitne razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi širenja svojih ideja. U an čko
doba svaki filozof je svoje mišljenje nastojao nametnu , sposobnošću svog izlaganja
i načina dokazivanja. U evropskom hrišćansko-feudalnom društvu to nije bilo tako,
mišljenje je bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjevijekovnoj filozofiji sto nama
godina uskraćivala slobodno mišljenje.
S toga najvažnije mjesto u istoriji društva u ovim biografijama zauzimaju
opisi carskih loza i lica iz dinas ja, a glavno dešavanje u biografijama je zidanje cr-
kava. Osnovno načelo u životu je vjera, tako da ta riječ i riječ zakon u osnovi znače
isto. Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili, samo ako su dobri prema Crkvi, uvjek
is če njihova blagočas vost i hristoljublje. Ipak, u ovim biografijama ima najviše isto-
rijskih podataka, koji su i pored evidentnih nedostataka služili kao osnovni izvor svim
docnijim istorijskim spisima.
O Domen janu, biografu sv. Save, i njegovom životu nema mnogo podata-
ka. On je Biografiju sv. Save završio po bečkom rukopisu 1243. a po petrogradskom
1253. godine, što je nekih 8. ili 18. godina poslije Savine smr (1174-1235/6). Iz
biografije se jasno zaključuje da Domen jan nije samo sakupljao podatke o sv. Savi
već da je sa njim bio blizak. Da je Domen jan bio poštovan, vidi se po tome što je
bio izabran za duhovnika cijelog hilandarskog bratstva i kao takav se pojavljuje 1263.
godine. To je u kaluđerskim redovima vrlo visoka čast i dužnost, koja iziskuje mnogo
lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta. Život sv. Save od Domen jana je pra-
va i najopsežnija biografija stare srpske književnos . Ona obuhvata cijeli život Save
Nemanjića, pa nastavlja pričanje i o događajima poslije toga, opisujući i prenos nje-
govog jela iz Bugarske u Srbiju. Domen jan u Životopisu sv. Save i sv. Simeona piše
da je Sava Nemanjić osnovao veliki broj manas ra ali ne navodi njihova imena, što
jednostavno rečeno znači da je pozivanje na njega kada je u pitanju mjesto osnivanja
Zetske episkopije apsolutno netačno.
Domen jan, Duklju pominje samo u onom veoma često pogrešno ci ra-
nom dijelu, koji se odnosi na Stefana Nemanju, gdje kaže: „I dodade ka zemlji otače-
stva svoga mnoge zemlje od oblas grčkoga carstva, i silom Božijom i pospješenjem
svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao što je prije veliki Mojsije krsnim oružjem
srušio gordog Amalika; a Diokli ju i Dalmaciju, otačestvo i rođenje svoje, is nsku
đedovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grčkog roda i gradove sazidane od njih
razruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši i ime njihovo ne nazva se više tamo u
oblas toj, a narod koji je u njima, sačuva nepovrijeđen, tako da je sa strahom služio
njegovoj vladavini“.
255
Da li zbog obimnos Domen janovog životopisa ili zbog mišljenja da gomi-
le riječi ne kažu uvijek pravi smisao, ovaj se životopis nije dopao svima u srednjem
vijeku pa je već krajem 13 ili početkom 14. vijeka jedan drugi hilandarski monah,
Teodosije, osje o potrebu da Domen janovo djelo iz temelja preradi i učini kraćim i
čitkijim. On je iz ličnih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora kojem se u uvodu obraća
za pomoć, preradio Domen janov rad „ali tako da ni kamen na kamenu od stare
zgrade nije ostao“. Teodosije je u tekstu izostavio podatak da je Sava krunisao brata
Stefana krunom koju je dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od
pobuda prerade Domen janovog djela.
Iz nekog razloga koji se samo može naslu , Teodosije je u zaglavlju teksta
stavio, Ži je sv. Save skazano Domen janom a spisano Teodosijem. Tako je i Đura
Daničić dva puta izdavao Život sv. Save i to 1860. i 1865. godine. U početku on je
mislio da je prvi kraći tekst djelo Domen jana, pa ga je kao takvog i objavio. Kada je
kasnije uvidio grešku ponovo je izdao pravo Domen janovo djelo 1865. godine, ali
je u knjigama i ovaj kraći rad ostao zabilježen takođe kao Domen janov što je u prin-
cipu znači i veću konfuziju kod onih koji su koris li ovu biografiju. Bez obzira na to
ni u Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne postoji podatak gdje je Sava Nemanjić
osnovao Episkopiju u Ze .
Ovdje treba naglasi , da je Život sv. Save od Teodosija kao najpopularnije
djelo stare srpske književnos sačuvano prerađeno u preko 60 rukopisa i svakako da
se u nekim novim prerađenim životopisima navodi „Manas r Arhanđela Mihaila kod
Drepa“.
Ako se pretpostavi da novi sastavljač nije mogao tačnije od Dome jana i
Teodosija zna gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojavljuje se mogućnost da je on
u svoj rad unio podatke iz vremena kada je prepravljao životopis, najranije u 14-tom
vijeku, ili da je podatak potpuno netačan. Ukoliko bi se ipak prihva la mogućnost
apsolutne tačnos ovog podatka, sama informacija „Arhanđel Mihaila kod Drepa“,
ne govori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da je u 14-tom vijeku,
sjedište Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerješivo pitanje, zašto se ostrvo
koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo približi toponimom Drep potpuno
nepozna m u bližoj i široj okolini Prevlake. Takođe, sama činjenica vezana za istorijat
podatka Dome jan, Teodosije, neko treći, umanjuje auten čnost informacije. Real-
niji je zaključak da toponim Drep isključuje mogućnost da je Episkopija bila osnovana
na Prevlaci.
Ruski istoričar Pavle Rovinski je „Drep“ tražio na mjestu današnje Podgori-
ce, a Ivan Jastrebov konkretno u mjestu „Drep“ kod Zla ce u blizini Podgorice.
Božidar Šekularac, a kasnije i Dragica Đurašević Miljić, Crkvu i Manas r sv.
Mihaila „blizu Drepa“, sa sigurnošću nalaze u istočnom dijelu Podgorice koji danas
nosi naziv „Drpe Mandića“. Tu na imanju porodice Đečević ranije se nalazila monu-
mentalna kapija, pa Dragica Đurašević Miljić, upućuje na nužnost arheoloških isko-
pavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.
O toponimu Drep u našoj literaturi nalazimo samo jednu bilješku u časo-
pisu Prosveta, koju je napisao kosorski sveštenik Pavle Petrović. U tom članku on
piše kako na obali Male rijeke i Morače, kod njihovog sastava leži lijepo polje koje se
u staro vrijeme zvalo „Dretva“. Kasnije pošto je na tom mjestu podignut Manas r
Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv Gospođino polje. Onaj dio
polja koji nije pripao tom Manas ru i dalje je zadržao svoje staro ime Dretva. Blizu
Dretve, diže se jedno uzvišenje koje se zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva
građevina od suhozida gdje su pronađeni komadi od zemljanih sudova. Odavde je
po predanju „Manas r“, s cajem nekih okolnos , prenešen na Gospođino polje kod
Bioča, a sa toga mjesta ponovo u Duge. Po drugoj varijan predanja, ovo mjesto je
vezano za lokaciju zvanu Crkvine u istom selu, ispod kuće Dimitrija Petrovića. Sadaš-
nja Crkva u Manas ru Duga podignuta je 1755. godine na mjestu starije građevine.
Prilikom arheološkog rekognosciranja opš ne Podgorica registrovani na
imanja Branka Petrovića u selu Kosor, ostaci starih zidova rađenih u suhozidu. Zbog
gustog ras nja, mahovine i obilja korova, tom prilikom, nije bilo moguće pra zido-
ve i izvrši uvid o kakvim se arhitektonskim ostacima radi.
Mora se naglasi da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upućivao na za-
ključak da se Zetska episkopija nalazila na području Podgorice. Ova činjenica ipak
ne upućuje na pomisao da okolina Podgorice i neki lokalitet konkretno isključi kao
moguće mjesto osnivanja Episkopije već navodi na zaključak da se Zetska episkopija
na području Podgorice nalazila samo par desetljeća.
Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji veoma malo
podataka o episkopima i episkopskim centrima. Postoji samo jedan izvor na osnovu
kojeg se mogu ustanovi neke prve episkopije Srpske crkvene organizacije iz 1220.
godine. Različita su mišljenja koliko je Srpska crkva imala episkopija prilikom svog
osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija Janković zaključuje da je pored Arhi-
episkopije sa sjedištem u Žiči, Srpska crkva imala 10 episkopija; Rašku, Zetsku, Hum-
sku, Hvostansku, Topličku, Budimljansku, Dabarsku, Moravičku, Prizrensku i Lipljan-
sku. Ovaj izvor, sačuvan u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv. Save i
Prvovjenčanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.
Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Janković, da u svom radu iznese
rezervu o mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i od kada na nekom mje-
stu nalazila. Sa druge strane ona kaže „Jedino stari srpski rodoslovi izričito govore
da je arhiepiskop Sava ustoličio episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv.
Arhanđela Mihaila za episkopsko sjedište“.
Činjenica koju navodi Marija Janković, da brojni srpski rodoslovi i ljetopisi
donose podatke gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske crkve, ne može bi dovolj-
na da se iz dostupnih podataka tvrdi da je Zetska episkopija osnovana na Prevlaci.
Suprotno tome bliža je is ni tvrdnja da ovi ljetopisi unose niz nedoumica.
Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodoslovi objav-
ljeni u radu Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927, Ljubomira Stoja-
novića.
U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i ljetopisi ili
po mjestu gdje su pronađeni ili po imenu onog istraživača koji ih je objavio. Ljubomir
Stojanović je takođe na osnovu raspoloživih podataka datovao ove rodoslove.
Najstariji od njih je takozvani Konstan nov rodoslov iz 1431. godine i u
njemu nema podataka vezanih za mjesto osnivanja Episkopija. Ovih podataka nema
ni u Ruvarčevom (1533), Hadži-Jovanovom (XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), Čoro-
vićevom (XVII vijek) i Novakovićevom rodoslovu. Prema Stojanovićevoj podjeli svi ovi
rodoslovi osim Pajsijevog pripadaju kategoriji kratkih rodoslova.
U tri od če ri opširna rodoslova, Karlovačkom (1573+), Zagrebačkom (XVII
vijek), Vrhobrezničkom (1650+), tekst vezan za osnivanje episkopija je iden čan i gla-
si: „Prvoga postavi u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga
u Ze u dioklitskom pomorju u hramu arhistra ga Mihaila“. Rezervi u korišćenju
ovih podataka doprinose činjenice da se u svim rodoslovima pominje 12 episkopija
257
koje Srpska crkva ima tek od početka XIV vijeka. Takođe se uvjek pominju Beograd-
ska i Braničevska episkopija koje nije osnovao sv. Sava. Njihovo osnivanje se veže
za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim podacima Marija Janković, n.d.,
zaključuje da su one mogle bi formirane krajem XIII vijeka.
U Pejatovićevom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: „U humskoj
zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Ze u hramu sve h Arhan-
đela“.
Ljubomir Stojanović je pored rodoslova objavio i veći broj ljetopisa i uradio
njihovu podjelu na Starije i Mlađe. Kada se radi o grupi Starijih ljetopisa, autor zaklju-
čuje da svi oni po ču iz jedne redakcije, starijeg orginala, nastalog poslije smr cara
Uroša 1371. godine i da je Koporinski tekst vjeran prepis tog orginala.
U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja episkopija.
Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlađi imaju više redak-
cija i razvijaju se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastavljajući više redakcija od XVI
do XVIII vijeka, njihov se broj nagomilavao pa Stojanović bilježi ukupno 42 ljetopisa.
Mnogi od ovih tekstova su različi i pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII
i XVIII vijeka. Stojanović je u svom radu pokušao da sistema zuje ove tekstove i po
opštoj ocjeni, uhva o je glavne korijene po kojima su se ovi ljetopisi razvijali uspjevši
da dokaže vezu između onih Starijih i Mlađih. Mlađe ljetopise podjelio je u tri grupe.
U prvu grupu je svrstao Mlađe ljetopise, koji počinju smrću cara Dušana,
za m je u drugu grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nemanjićima govori u kratkim
crtama i treću grupu po njegovoj podjeli predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Ne-
manjićima govore opširnije.
U I grupi Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studenički (XVI), Sarandopor-
ski (XVI/II), Ce njski (XVI/II) nema pomena o mjes ma gdje je Sava Nemanjić osno-
vao episkopije.
U II grupi Šafarikov (1650+), Gligorijevićev (XVII), Beogradski (XVII), Ga-
brovski (XVII), Beogradski drugi (XVII), Kuveždanski (XVII) takođe nema pomena o
mjes ma gdje su osnovane episkopije.
U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadržine ili su po njoj srodni,
a razlike su uglavnom u tome što su neki od njih produženi. U skoro svim ovim tek-
stovima se pominju mjesta osnivanja episkopija i to:
U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek), Vasićevom
(1649+) stoji: „Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu svete Bogorodice, dru-
goga u Stonu, u dioklitskom pomorju u hramu arhistra ga Mihaila“.
U Podgoričkom (1738+) stoji: „Prvoga vladiku zahumskog u Crkvi Bogoro-
dice u Stonu u dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog arhistra ga Mihaila“.
U Dorpatskom (1687+), Ruvarvčevom prvom (1672+), Račanskom (1669+),
stoji: „Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u
Stonu u dioklitskom pomorju u hramu svetog arhistra ga Mihaila“.
U Vukomaničevskom (XVII vijek), Davidovićevom (XVII vijek), Carigradskom
(XVII vijek), Bečkom (XVII vijek), Tihonoravovljevom (XVII vijek), Magaraševićevom
(XVII/III vijek) stoji: „Postavi prvoga episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete
Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistra ga
Mihaila“.
U Seničkom (1529+) stoji: „I postavi episkope u svu srpsku i primorsku ze-
mlju. Prvoga episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu svetoga Nikole, drugoga u
Stonu u primorju dalma nskom u hramu arhanđela Mihaila“. Ovaj najstariji ljetopis
završava se 1529. a ima i jedan naknadni unesak iz 1555. godine. Rukopis se nalazio u
Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko puta je objavljivan a ukraden je za vrijeme
prvog svjetskog rata.
U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: „Prvoga episkopa u Zahumlju, drugoga
u Stonu u dioklitskom pomorju“.
U Verkovićevom (XVIII vijek), Ostojićevom (XVIII vijek), stoji: „Prvoga u Za-
humskoj zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju“.
U Jankovićevom (XVIII vijek), Dečanskom, (XVIII vijek) stoji: „Prvoga epi-
skopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u
dioklitskom pomorju, u hramu arhistra ga Mihaila“.
U Ruvarvčevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek), ne pominju
se mjesta episkopija.
Od če ri ljetopisa koji se po sadržaju nijesu mogli svrsta sa drugima u
Bijelopoljskom (1517+) i Koviljskom, (1672+) nema podataka vezanih za episkopije.
Sečenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je različit od ostalih
i nezavisno je urađen. Ova redakcija odudara od ostalih i nema porijekla u drugim
rodoslovima pa ga Stojanović smatra orginalom. U tekstu stoji: „Prvoga episkopa u
humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u
dioklitskom pomorju u hramu arhistra ga Mihaila“.
Brankovićev koji je preveden na la nski, Stojanović smatra orginalom koji
više nije prepisivan stoji: „Prvoga u Stonu, drugoga u Ze “.
Očigledno je da kraći i izvjesno stariji i auten čniji rodoslovi i ljetopisi ne
navode imena episkopskih crkava, dok oni opširniji i mlađi iznose različite podatke.
Na osnovu gore iznešenih podataka, teško je bi izričit u tvrdnji gdje je Sava Nema-
njić u Ze osnovao episkopiju. Svi ovi podaci navode na zaključak da ljetopisci nijesu
raspolagali sa tačnom i izvornom informacijom gdje je bila osnovana episkopija u
Ze i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani.
Takođe se može nedvosmisleno tvrdi da oba Savina životopisca ne pomi-
nju broj episkopija Srpske crkve, ne navode imena episkopa i katedralnih crkava, već
samo kažu da je Sava za prve episkope izabrao svoje učenike.
Određujući episkopska sjedišta, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovjen-
čani, izdavali su i povelje kojima su ove crkve dobijale svoje posjede. Do danas nije
ostala sačuvana ni jedna orginalna povelja koja je bila izdata 1220. godine. Među
sumnjivim dokumen ma iz ovog vremena uvrštena je Vranjinska povelja. Ovoj pove-
lji nema traga od 1870. godine, a sačuvan je samo Njegošev prepis koji je štampao
Franjo Miklošić.
O njenoj auten čnos bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja koji je bu-
nio istraživače je „Što se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj Crkvi Arhanđela Mihaila
na Prevlaci, gdje mu je Sava odredio mjesto“. U opštoj raspravi o povelji arhiepiskopa
Save, Manas ru sv. Nikole na Vranjini 1233. godine, Vladimir Mošin je došao do za-
ključka da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi zetski episkop.
Za proučavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se kao važan
segment tre ra i istorija drugih crkvenih organizacija i činjenica da u vremenu kada
dolazi do formiranja pravoslavne crkve, teritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Du-
brovačka arhiepiskopija i Kotorska episkopija.
Biografi takođe jasno ukazuju na skromne moći sv. Save, naglašavajući da
tamo gdje nije s gao „Crkvu sagradi tu je krst postavio“. Ovaj navod trebao bi da
upu na stvarno stanje moći Srpske pravoslavne crkve početkom XIII vijeka. Njena
259
realnost je bila da svoje episkopije uspostavlja na prostorima sa dominantno sloven-
skim stanovništvom, u skromnim crkvama i na granicama jurizdikcije arhiepiskopija;
Barske, Dubrovačke, Ohridske. Ohridska patrijaršija ustanovljena za vrijeme cara Sa-
muila, a poslije njegove smr 1019. godine, je svedena na rang autokefalne arhie-
piskopije. Prilikom osnivanja svoje Crkve sv. Sava je „otkinuo“ nekoliko episkopija
(Rašku i Prizrensku), Ohridskoj arhiepiskopiji i ušao u sukob sa njom.
I pogled na geografsku kartu navodi na zaključak da se pravoslavne episko-
pije nijesu teritorijalno poklapale sa duhovnom vlašću katoličkih episkopija, odno-
sno preciznije bile su prilično udaljene od centara katoličke crkve, izuzimajući Zetsku
episkopiju ukoliko ignorišemo njen naziv pa je tražimo na Prevlaci.
Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka, premještaju se u
druge manas re pa se može govori o određenoj unutrašnjoj reorganizaciji u Srpskoj
pravoslavnoj crkvi. Za Humsku episkopiju katedralna crkva nije bila više u Stonu, već
je za njeno mjesto određena Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija
dobija novo sjedište u Peći, u Crkvi sv. Apostola. Takođe do kraja XIII vijeka, Srpska
pravoslavna crkva formira nove episkopije.
Različita su tumačenja o izboru novog mjesta za sjedište Humske episkopi-
je. Kao najveći razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252. godine i prelazak župa-
na Radoslava Mađarima. Njenim premještanjem dijelimično se rješava i nelogičnost
da ova episkopija ima nadležnost u Boki, na zapadnoj strani zaliva, ako se već tu u
neposrednoj blizini i prije 1252. godine nalazila Zetska episkopija. Posjedi Stonske
episkopije su se protezali od Stona do Boke.
U izvoru nazvanom Pljevaljski trebnik, nađenom u Manas ru sv. Trojice kod
Pljevalja i datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292. godina, posebno mjesto
zauzima dio teksta sa istorijskom sadržinom. Na kraju Pljevaljskog trebnika nalazi
se tekst o kraljevima, Milu nu i Dragu nu. On ujedno predstavlja i popis postojećih
episkopija Srpske pravoslavne crkve iz tog vremena. U njemu se poimenice navode i
episkopi za Zetsku, Rašku, Hvostansku, Budimljansku, Humsku, Prizrensku, Topličku,
Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moravičku episkopiju. Kao Zetski episkopi navode se:
German, Neofit, Mihajlo i Andrija a kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije, Neofit
i Nikola.
Osim ovih navedenih podataka postoji još jedan pomen o nekom Zetskom
episkopu u starim srpskim ljetopisima. U biografiji Jevsta ja I, Danilo II kaže: „Došav-
ši u kraj zetske zemlje, uđe u Manas r Arhanđela Mihaila, koji se zove Slavna episko-
pija. I tu primi monaški obraz od ruke slavnog episkopa Neofita“.
Kako je Jevsta je I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski episkop, iako
se ne nalazi u Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se monašenje može precizno datova
između 1250-1253. godine. Na osnovu podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj
datum bi mogao bi pomjeren i neku godinu kasnije.
Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i Humske epi-
skopije nalazi u starim srpskim ljetopisima, samo u naznakama daje tragove koji bi
upućivali na moguću povezanost promjene sjedišta episkopije iz Stona sa nekim slič-
nim događajem u Ze .
Za razliku od Domen janovog životopisa u djelu vladike Vasilija Petrovića
Istorija Crne Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranović i Nićifor Dučić zaista se
mogu naći podaci koji se odnose na Prevlački manas r. Govoreći o Grblju, Vasilije
Petrović navodi da je na Prevlaci bio Manas r arhistra ga Mihaila koji je sagradio
Stefan drugi, car srpski, sin Simeona Nemanje.
Zaključujući po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Ce njskog lje-
topisa gdje se nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenčanog iz 1212. godine. U
ovoj povelji Stefan govori da je sazidao u Kotoru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavedenja
prečiste Bogorodice, Crkvu jevanđeliste Luke i na Prevlaci hram Arhistra ga Mihaila.
Ovaj dio teksta u orginalu glasi: „I Manas r ustrojih i arhijereja Arsenija u njemu po-
stavih i pet sela na službu mu dadoh, Luš cu i Krtole i Lješeviće i Bogdašiće i Kavač“.
Ovu povelju je preveo dr Božidar Šekularac u svom radu Crnogorski anali, Ce nje
1996. Prevod povelje u cjelini glasi: „Stefan milošću Božijom Prvovjenčani kralj srp-
ski, sin Simeona Nemanje, poslije smr moga oca i vjenčanja na kraljevstvo srpske
zemlje, od svog brata prosve telja Save, prođoh svoju državu i dođoh u grad Kotor,
i ne nađoh u njemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime sve-
toga velikomučenika Trifuna. Takođe stvorih drugu crkvu, hram Vavedenja presvete
Bogorodice na crnogorskim vra ma. Treću sazidah crkvu u ime svetoga jevangeliste
Luke. I Kotor jako utvrdih i oružah i palate u njemu sagradih. I dođoh na Prevlaku i
sagradih hram u ime svetoga arhistra ga, i Manas r ustrojih pa arhijereja Arsenija
u njemu postavih. Priložih toj svetoj Crkvi arhistra ga Mihaila pet sela na službu:
Luš cu, Krtole, Lješeviće, Bogdašiće i Kavače. I dođoh u selo Perast i sazdah Crkvu
u ime svetoga velikomučenika Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s bra jom
i dadoh Crkvi svetoga Georgija na službu: Bijelu do potoka, Nošicu do Veriga, Donji
Morinj do Visoke s jene, Lipce i Barnu i Ledenice više Risna i Stoliv stranom do Irga-
kova i Mrčevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv. Georgija da nadgleda i
posluh svaki čini od ovih sela. I tako ovaj sve Prvovjenčani kralj Stefan sveto proživje
i na samr ga pokaluđeri brat sve telj Sava i o de ka Bogu, njemu pak da ugodi
dobrim djelima. I danas mu svete Moš počivaju u Studenici, a ostavi poslije sebe
svoja če ri sina: Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroša. Kralj Vladislav sagradi
Crkvu Mileševo, hram svetoga Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi na službu 70 sela.
Njihova imena su napisana u carskoj hrisovulji sa granicama i međama, ali njih ovdje
ne nađoh, osim Crkvu svetog arhistra ga Mihaila na Prevlaci sela i metohe, i zemlju
manas rsku gore pisanu. Takođe nađoh sela i zemlju Manas ra svetog Georgija na
otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim pečatom i zlatnom hrisovuljom i
predade Crkvi arhistra ga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci na čuvanje va vjeki vje-
kova da ga nijedan blagočes kralj ne promijeni va vijeki, amin. Ovo bi od stvaranja
svjeta 6720/1212“.
U Bibliotečko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Ce -
nju, čuva se Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije urađen tekst u Ce njskom
ljetopisu.
Za ovu Povelju Pavle Rovinski kaže: „Ova povelja poznata samo u prepisu,
koji su štampali mileševski monasi u svojoj štampariji puna je takvih nelogičnos da
je oči falsifikat“. Najvjerovatnije je Rovinski pod nelogičnos ma podrazumjevao i
podatak da se Stefan kao kralj prvi put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on
sagradio Crkvu sv. Trifuna u Kotoru koja je dovršena i posvećena 1166. godine kada
je Kotor bio u sastavu Vizan jskog carstva.
Od pozna h crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je arhiepi-
skop Arsenije koji je naslijedio sv. Savu po njegovom ličnom izboru i koji je bio Srpski
arhiepiskop od 1233. do 1263. godine i Zetski mitropolit Arsenije koji se pominje u
Povelji Balše III Manas ru Moračniku. Takođe Crkvu sv. Đorđa u Perastu posve o je
Adeodato, episkop kotorski 1247. godine, a obnovljena je za vrijeme Dušana Nema-
njića.
261
Božidar Šekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV vijeka,
uz mogućnost da je možda postojala neka orginalna povelja Stefana Prvovjenčanog.
Radoslav Rotković zaključuje da se Povelja Stefana Prvovjenčanog u kategoriji falsi-
fikovanih povelja može smatra najprimi vnijom. On kaže; „Vješt falsifikator drži se
nekog dokumenta i mjenja samo neki detalj, njemu važan. U ovom falsifikatu sve je
izmišljeno“.
Čitava problema ka vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda ako se
ona datuje jedinom mogućom godinom (1217), koju dozvoljavaju sačuvani brojevi
godina na njoj. Ukoliko bi se ipak njen sadržaj vezan za Prevlaku tre rao kao auten -
čan može se zaključi da su arhijereju Arseniju u posjed, metohiju Prevlačkog mana-
s ra data gore navedena sela a što svakako nije ono što se može smatra prostorom
Zetske episkopije.
Za Prevlaku dalje Vasilije Petrović kaže da su u tom Manas ru ljudi rimsko-
ga zakona iz grada Kotora smrtonosnim otrovom na večeri ubili 72 monaha, 1443.
godine i da je poslije te godine Kotor predat pod Mletačku zaš tu.
U drugom dijelu svoje istorije, opisujući rijeku Zetu i Skadarsko jezero, Vasi-
lije Petrović govori o Stefanu osnivaču Srpskog carstva koji je tako razorio grad Duklju
da u njemu ne žive hrišćani a za m kaže sledeće: „Tamo u Ze je i sve Sava postavio
prvog arhijereja Ilariona Šišojevića godine 6728/1220“. Po narodnom predanju, Ila-
rion je bio rodom iz sela Šišovića iz Građana u Riječkoj nahiji, pa ga vladika Vasilije
zove Ilarion Šišović. Ovom prvom arhijereju Ilarionu pripisuje se osnivanje Manas ra
sv. Nikole na Vranjini negdje između 1221. i 1233. godine.
Srednjovijekovno zdanje Manas ra sv. Nikole nije sačuvano, ali o njegovom
izgledu znamo iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski vladika Ilarion Roganović
koji je kao đak boravio na Vranjini.
Prema njegovim podacima, Manas rska crkva je bila srednje veličine, sa-
građena od jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez bilo kakvog arhitekton-
skog ukrasa. Po ovom opisu u podu Crkve sv. Nikole nalazilo se više grobnih ploča sa
natpisima koji su bili nečitljivi.
Posebno mjesto u pripratni, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u vidu sar-
kofaga, uzdignut od zemlje na kojem se nalazio natpis: „Ovdje se predstavi rab Božiji
Ilarion episkop zetski osnivač ovog svetog mjesta“. Dio natpisa sa godinom bio je uni-
šten. Preko drugih istorijskih izvora, vezanih za pomen Ilariona, kao i paleografskom
analizom, natpis se da ra između 1235. i 1242. godine.
O posjedima sv. Nikole govori više starih povelja, u kojima su zabilježena
darivanja Manas ru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj Vladislav, kraljica Jelena i
kralj Milu n, a u XV vijeku tradiciju zemljišnih priloga ovom Manas ru nastavljaju
Balšići, Đurađ II i Balša III 1417. godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skender–
bega Crnojevića iz 1527. godine. Kao što se vidi ova Crkva bila je od velikog značaja
i značenja za crnogorski narod. Povelje Vranjinskom manas ru jednako su brojne i
prije i poslije početka XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi na Skadarskom
jezeru tačnije u Prečistoj Krajinskoj.
Skoro je čudno kako se ovaj Manas r kod naroda i vladara izuzetno po-
štovao i dobijao bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz čitave Zete, dijela
Albanije i Primorja, u proljeće na dan prenesenja moš sv. Nikole a koji se slavi kao
Nikolj dan vranjinski.
Manas r Vranjina je srušen 1843. godine, kada su Turci tu sagradili Tvrđa-
vu. Njegoš je u septembru 1846. godine, odlučio da lično interveniše i ode u Beč i
Petrograd, kako bi njihove vlade privoljele Tursku, da vra Crnoj Gori ostrva Vranjinu
i Lesendro koje joj je turska vojska „na prevaru“ otela ali su ostrva povraćena Crnoj
Gori tek u ratu 1876–1878. godine.
Na mjestu porušene Crkve, knjaz Nikola Petrović je podigao novi hram o
čemu govori uklesani natpis iznad vrata. „Ovaj hram svetoga čudotvorca Nikole po-
diže se zaslugom blagovjernog gospodara knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, ljeta
gospodnjeg 1886. na mjestu gdje je nekada bila bivša rezidencija Zetske mitropolije“
Interesantno je da se u djelu „Književni radovi“ Nićifora Dučića, nalazi i rad
ranije objavljen u Crnogorskom Orliću ali je autor iz orginalnog teksta izostavio dio u
kojem kaže da se gledajući sa vrha Granice Granica je naziv za brdo između Katunske
i Riječke nahije, vidi ostrvo Vranjina „gdje je nekada bila stara i slavna Mitropolija
zetska“.
Iz svega gore navedenog s če se jasan u sak da ako bismo zaključak o mje-
stu osnivanja Zetske episkopije donosili na osnovu podataka koje je u svom djelu
iznio Vasilije Petrović nju bi morali traži negdje u Ze .
III
Ništa manje razmimoilaženja među istraživačima nije bilo kada je u pitanju
analiza i datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima. Ovo se selo nalazi na jugo-
zapadnoj strani Vrmca i udaljeno je od Prevlake sat vremena hoda. Za naselje Bogda-
šiće (Donje), ranije se upotrebljavao naziv Gradac. Predanje kazuje da je Bogdašićka
crkva sv. Apostola Petra i Pavla osnovana „sedam godina prije Kotora“. Zasigurno se
zna, kaže Crnogorčević da se u crkvenom groblju nalazilo na kosture sa licem okre-
nu m prema zemlji, potrbuške. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je zapazio donju
stepenicu koja je duga koliko i ploča sa natpisom iznad vrata u Crkvi. Na ovoj ploči
u podu, urezano je sa kraja na kraj deset pravaca za neki natpis, od kojeg je urađen
samo početak mješavinom rimskih i arapskih brojeva.
Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, la nski natpis IN NO-
MINE XPIO CLAVSTRUM IS TVM COSTRVXIT REGOLVS MAGISTRV, vjerovatno iz XI
vijeka, koji u prevodu glasi „U ime Hrista Gospoda Manas r ovaj sagradi majstor
Regulus“. Vrsta i oblik slova upu li su Božidara Šekularca da natpis vezuje u početak
XIII vijeka. Šekularac ipak naglašava da pojedine karakteris ke teksta i slova dozvo-
ljavaju i drugačije datovanje, is čući da su pojedina slova karakteris čna za natpise
prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj puniji smisao ako se ima u vidu da je oko
1269. godine, Bogdašićka crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta, obnovljena
ili preuzeta od Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benedik nskog kulta.
I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu, namjenjenom
caru Dušanu od šestog januara 1342. godine, u nizu crkava koje su prema izvještaju
novog biskupa Sergija, raniji srpski vladari oduzeli katoličkoj crkvi zajedno sa posje-
dima. U jednom sudskom sporu vođenom u Kotoru 1444. godine, izričito se među
ranijim gospodarima Bogdašićke crkve navode i zetski mitropoli , nasljednici ranijih
episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila. Crkva sv. Petra je 1455. godine oduzeta
od pravoslavaca i predata u ruke katoličkom biskupu u Kotoru.
Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se ćirilični natpis, „U ime Oca i Sina i sve-
toga Duha i svete Bogorodice i sve h i vrhovnih apostola ja milošću Božijom jepiskop
zetski Neofit sazidah sebi hram u oblas svetog Mihaila u danima Blagočas voga
263
i Bogom držanog svetorodnog gospodina kralja Stefana Uroša sina Prvovjenčanog
kralja Stefana unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto 6777/1269“.
Zbog preloma na ploči, za ovaj natpis ranije se mislilo da je donešen sa
neke druge građevine. Prelom je vjerovatno nastao sredinom XIX vijeka, kada je Cr-
kva dograđena i produžena pa je tom prilikom i natpis uzidan u novo pročelje. Za
ovaj dragocjeni istorijski izvor interesovanje su pokazali mnogi istraživači i više puta
je objavljivan. Zbog nedostatka nekoliko slova na prelomljenom dijelu ploče neki od
njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su postojale i oko riječi
zetski jer je ploča polomljena baš na slogu „zet“, h slova zapravo nema.
Ipak sadržaj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroša tačnije 1269.
godine, zetski episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u oblas sv. Mihaila. Godinu
dana kasnije u doba kotorskog episkopa Marka (Marco I da Ca aro, 1260–1270),
ovaj zetski episkop Neofit je prisustvovao saboru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18.
avgusta 1270. godine.
Za episkopa Neofita veže se i jedan izuzetno važan zetski književni spo-
menik, Ilovački zakonik koji se čuva u biblioteci nekadašnje JAZU. Neutemeljeno je
Ilovački zakonik naziva Ilovački prepis Zakonopravila sv. Save. G. Autora, Katalog
izložbe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava pri stvaranju ovog zakonika, vodila se raspra-
va početkom XX vijeka. Po Domen janu se čini izvjesnim da se Savina uloga svodi na
prepisivanje grčkog zakonika (nomokanona). Zapisi iz samih tekstova, jednog čak ra-
nijeg od Domen jana, kažu jasno i čisto, da je Sava dao inicija vu da se Nomokanon
preradi (V. Čorović, n.d., XLVI.). S toga je i zetski pisar Bogdan mislio da može u svom
prepisu iz 1262. godine stavi ime svog episkopa Neofita, koji je njega postakao da
uradi prepis., u Zagrebu. Radi se o ćiriličnoj rukopisnoj knjizi koju je po nalogu zet-
skog episkopa Neofita 1262. godine napisao Bogdan za Crkvu sv. Arhanđela Mihaila
na mjestu zvanom Ilovica.
Ilovački zakonik je jedan od najstarijih sačuvanih zbornika crkvenog i gra-
đanskog prava a shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od prvih pozna h prepi-
sivača crkvenih knjiga. Na kraju ove knjige nalazi se zapis: „Pojaviše se na svjetlost
slovenskog jezika ove Bogom nadahnute knjige, nazvane Nomokanon, jer prije toga
bijahu pomračene oblakom mudros jelinskog jezika...U slavu velikog Boga i spasa
našega Isusa Hrista složena su sveštena pravila sve h i blaženih apostola i njihovih
tragova na saboru sjedinivši prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom
mladog pobožnog i sveosveštenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca
kir Neofita koji popunjavaše sve nedostatke sve h spisa svetoj Crkvi arhanđela Miha-
ila. Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisa ove
knjige, po zapovjes mog gospodina imenovane grčkim jezikom Nomokanon a našim
pak Zakonik. A Vladiko moj blagoslovi“, godine 6770/1262. Ovaj tekst kao i fakat
da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je kod istraživača zaključak da je Ilovica
naziv za Prevlaku. Ivo Stjepčević jasno kaže: Da je Prevlaka kadgod nazivana Ilovica,
ili da je to mjesto ležalo negdje u blizini, nema spomena! I. Stjepčević, Prevlaka, n.d.,
9. Činjenica jeste da u Bogdanovom zapisu i ne stoji da se Crkva Arhanđela Mihai-
la nalazi na mjestu Ilovice, već da je knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. „Na
mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisa ove knjige“.
Iz gore navedenih podataka prois če stav da je 1269. godine, kada je stav-
ljena ploča na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima, Zetski episkop Neofit imao svoju re-
zidenciju u Crkvi sv. Mihaila na Prevlaci. Prostorna bliskost crkava u Bogdašićima i
Prevlaci, koje se nalaze na udaljenos od sat vremena hoda, navodi na zaključak da
su one od strane pravoslavnog episkopa morale bi preuzete u jednom vremenski
kratkom intervalu, svakako ne dužem od 20. godina.
Odnosno izvesno je naslu da je Crkva u Bogdašićima prešla u ruke Zet-
skog episkopa neposredno iza preuzimanja Prevlačkog manas ra. Izvjesno je Bogda-
šićka crkva preuzeta kasnije od Prevlačkog manas ra. Mada je u nedostatku drugih
podataka nezahvalno lici ra godinama, s obzirom na izuzetnu bliskost ove dvije
Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne bi mogao bi duži od
20. godina. U Dubrovačkom arhivu nalazi se sačuvan orginalni dokumenat, sa tra-
govima tri pečata, koji može pomoći da se približno tačno odredi kada se Manas r
na Prevlaci nije nalazio u sastavu Zetske episkopije. 12. januara 1249. godine, arhi-
episkop Barski Jovan II, prolazeći kroz Dubrovnik, poziva Dubrovačkog arhiepiskopa
da se sastanu i razgovaraju oko problema koji postoje između crkve Dubrovačkog
arhiepiskopata i Barske crkve. Za dobro mira a po volji Dubrovačkog arhiepiskopa
Barski arhiepiskop Jovan predlaže da se susretnu „u Kotoru ili kod svetog Mihaila u
Kotorskom zalivu“. Da je Prevlački manas r bio 1249. godine u rukama pravoslav-
nih monaha, Karpini sigurno ne bi mogao ima tu slobodu da u ime pravoslavnog
episkopa zakazuje susret u njegovom Manas ru, odnosno ne bi ni želio da sastanak
bude u Manas ru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.
Kada se radi o zaključcima iznesenim u Katalogu izložbe „Riznice manas ra
Prevlake“ važno je apostrofira teze koje su se izvjesno zasnovale na individualnim
i religiozno, obojenim razmišljanjima. Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol
Pavle propovjedao kod Trebinja, odnosno da je putovao primorjem; „Apostol Pavle
i njegovi učenici mogli su proći kroz Boku ostavivši neizbrisivi trag, temelj Manas ra
svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz panonskog ustanka još nijesu bile
zacijeljene“. Mada se ovdje radi o očiglednom pominjanju temelja Prevlačkog mana-
s ra u simboličnom značenju i individualnom tumačenju Poslanice apostola Petra,
konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zaključke.
Zato treba istaći da se kaluđerstvo u hrišćanskoj vjeri javlja oko 270. godi-
ne, kada je sv. Antonije sakupio različite pus njake u jednu opš nu sa nekim odre-
đenim pravilima za življenje. Smatra se da je kaluđerska služba veoma egois čna jer:
„ko presječe sve svoje snošaje sa svijetom, ko prezre svijet i odbaci sve što je svetsko,
ko pobjegne od ljudi da živi u pus nji misleći jedino o Bogu i kajući se za svoje grijehe,
za toga se kaže da vrši najveće junaštvo u slavu imena božijega i da na sebe uzima
anđeolski lik i broji se među vojnike Hristove“.
Vasilije Marković, iznosi podatak da se monaštvo u jugoistočnim zemljama
prvi put javlja početkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on naziva kolijevkom „ju-
goslovenske“ crkvene organizacije. Kada je u pitanju Pomorje, Marković kaže da je
monaštvo importovano iz Italije, te da je prema tome ono bilo zapadnjačkog pa.
Is na ponekad su mogli dolazi i vizan jski u caji iz Drača koji je bio administra vni
centar istočnog dijela Pomorja, Duklje–Zete kad god su ovim dijelom vladali Vizan j-
ci, preo majući teritoriju od dukljanskih vladara. Jedno vrijeme imao je pravoslavni
mitropolit iz Drača svoje sufragane u Ze . Ipak svi ovi grčki u caji morali su bi rela-
vno neznatni, pa je zaključuje on pomorsko monaštvo imalo zapadnjački karakter
kao i sva tamošnja Crkva.
Katolicizam je bio državna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u pomorju
formirala. Bilo da je služba u manas rima vršena na slovenskom ili la nskom jeziku,
ovdašnji su manas ri bili odlučno katolički. Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i
Raškom poli čkom prevlašću došlo je krajem XII ili početkom XIII vijeka u Pomorje i
265
istočno monaštvo, pa se iza tog vremena u Ze pojavljuju jedno pored drugog oba
monaštva.
Druga teza o neslučajnom pojavljivanju svetačkih moš ju, takođe se može
pripisa kategoriji religiozno obojenih tumačenja. Ovim se naravno ne želi ospori
vjerovanje da su zemni ostaci sa Prevlake sve , naročito ako oni vjerniku daju utje-
hu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u boji život i carstvo nebesko. Sa druge strane,
ne može se prihva mišljenje da su ovi zemni ostaci sve , zbog toga što su se u
određenim klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog i lovorovog
drveta očuvale onako kako je to davne 1893. godine opisao Mladen Crnogorčević. A
on govoreći o manas rskom groblju navodi da su 1893. godine, nađeni čitavi, posve
u suvom sačuvani grobovi i u njima po jedan do če ri glavom ka istoku okrenuta
kostura. „U rijetkoj suho kosturi su se za pet ili šest vjekova učuvali, žu kao vosak,
a na donjim čeljus ma pojedinih lobanja, zubi su potpuni“.
Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlačku nekropolu može da samo
kvalitetna obrada skeletnog materijala. Ne postoji nijedan siguran navod koji bi mo-
gao potvrdi Crnogorčeviću ocjenu da su se kos nalazile u suho V ili VI vijekova,
i zašto to ne bi moglo bi VII, VIII ili možda IX ili X vijekova. U razjašnjenu ovog za-
nimljivog fenomena, moralo se i mora uradi starosna i polna struktura skeleta i
utvrdi neuobičajnost zašto su se i da li su se uopšte monasi sahranjivali u grupama
jedan do če ri u grobu, kao da su članovi porodice na nekom seoskom groblju.
IV
Sa stanovišta posmatranja ciljeva arheoloških istraživanja ovog lokaliteta i
želje istraživača da ne nestane baš na predaka i njihovo djelo, najveću težinu nosi
zaključak autora Kataloga izložbe da je Manas r arhanđela Mihaila opus o sredi-
nom IX. vijeka i da se od tada pominje kao „tumba“, to jeste, ruševina sve do XIII
vijeka kada je obnovljen od strane Nemanjića.
Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini, nalaze arhe-
ološki tragovi koji dokumentuju kon nuitet istorijskog razvoja kultura na ovom pro-
storu u zadnjih 4000. godina. Jedina kulturna praznina koja se pojavljuje na Prevlaci
u ovom vremenskom intervalu, po autorima izložbe je period od druge polovine IX
do kraja XII vijeka.
To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moći dukljanske kraljevine
i njenih vladara kao i vrijeme punog prisustva i ak vnos monaha benedik nskog
reda na ovim prostorima.
Zapostavljajući ovaj dukljanski period, autori Kataloga izložbe obnovljenoj
Crkvi i manas ru Nemanjića iz XIII vijeka nalaze brojne analogije. Tako ih sačuvani
dijelovi prozora veoma potsjećaju na prozore Bogorodičinog hrama u Studenici, a
raspored trpezarije i dvora na Prevlaci liči onom u Pećkoj patrijaršiji. Takođe otkri-
vena pravougaona osnova Manas ra, „ista je kao osnove grčkih manas ra iz XI i XII
vijeka i iden čna je osnovama Žiče i Hilandara“. Iz ovih teza, nameće se zaključak
da je Prevlački manas r predstavljao simbiozu arhitektonskih elemenata Studenice,
Žiče, Hilandara i Pećke patrijaršije.
Kako će na osnovu izvora, literature i saznanja iznešenih u ovom tekstu bi
prezentovano drugačije viđenje istorije Prevlačkog manas ra, potrebno je iznije i
ostala važeća i prihvaćena mišljenja po pitanju arhitekture i datovanja ovog objekta.
Prvi je Crkvu na Prevlaci s lski opredjelio u svom radu Mladen Crnogorče-
vić. Hram su po njegovom mišljenju gradili Nemanjići u prvoj polovini XIII vijeka, „po
svoj prilici u romanskom s lu“. Kao posebnu zanimljivost uz trobrodnost Crkve on
navodi i podatak da je bila „patosana mozaikom“.
Svoj sud o Manas ru daje i Ivo Stjepčević, koji prosuđuje da su „Crkvu u
romanskom s lu gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka“. Po bizan jsko-langobar-
dskom s lu, koji se jako osjeća u čitavoj građevini „dalo bi se zaključi da su kameni
ostaci rađeni od IX do XI vijeka“. On nije isključio mogućnost da su u doba Nemanji-
ća, na Crkvi izvršene određene izmjene.
Vojislav Korać u svom Izvještaju zaključuje da je među ostacima dijelimično
ispitanog lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa tročlanim oltarskim dijelom.
On iznosi mišljenje da „osnovna dispozicija građenja, razmjere i tehnika zidanja tro-
brodne Crkve čine elemente romanske umjetnos “. Po svom obliku oltarskog dijela,
„Crkva predstavlja posebnu varijantu ovog pa arhitekture na primorju“. Fragmente
plas čne dekoracije pronađene na lokalitetu Korać ocjenjuje preromaničkim.
Nelogičnost da se materijal na terenu ne slaže sa samom Crkvom na tere-
nu, pokušana je riješi u Istoriji Crne Gore, zaključkom „da su arheološka iskopava-
nja pokazala, postojanje neke preromaničke građevine iz X vijeka“, sa boga m kame-
nim crkvenim namještajem. Ostaci trobrodne građevine ovdje se približno datuju u
drugu polovinu XII vijeka.
Đorđe Janković je na osnovu najnovih rezultata istraživanja, definisao na
prostoru Manas ra više kulturnih slojeva i utvrdio neke hronološke faze. Na lokalite-
tu je konstatovana luksuzna građevina iz ranorimskog perioda i uključena mogućnost
da su njeni najviši dijelovi u IV vijeku nove ere, korišćeni kao sakralni objekat. Kera-
mičkim materijalom prepoznat je i ranovizan jski sloj. „Mada se radi o zatvorenom
kulturnom sloju izvjesno je da su građevine iz ovog ranovizan jskog sloja korišćene i
kasnije sve do IX vijeka, tačnije do Saracenske najezde 841. godine“.
Preromanička kamena plas ka pripisuje se nekom manas ru koji je ovdje
postojao prije prodora Saracena. Iz činjenice da se na terenu ne mogu konstatova
tragovi života u trajanju od X do XII vijeka, zaključuje se da je život u Manas ru posli-
je prodora Arapa zamro za narednih 300, 400. godina. Iskopavanja su takođe poka-
zala jasno definisani sloj iz vremena kada je na Prevlaci bilo episkopsko i miropolitsko
sjedište sve do napuštanja manas ra početkom XV vijeka.
Sve ove teze argumentovane su analizom is h ostataka arhitektonskog
objekta i dekora vne plas ke koja mu bez sumnje pripada.
Manas rska crkva bila je reprezenta vna građevina sa bazilikalnom osno-
vom. To je bila trobrodna Crkva sa tri apside na istočnoj strani. Srednja apsida imala
je polukružni spoljni oblik, dok su bočne bile iznutra polukružne a spolja završene
ravnim zidovima. Na lokalitetu je pronađen veći broj ulomaka dekora vne plas ke,
od kojih je jedan dio zajedno sa građom našao svoje mjesto u novosagrađenoj Crkvi
sv. Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa tročlanim prepletom,
trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski elemen . Oko Crkve su kon-
statovani ostaci nekropole, a na nekim grobnim pločama nalaze se la nični i ćirilični
natpisi. Na terenu se konstatuje više faza građenja, a najmlađu građevinu predstavlja
mala pravougaona kapela sa polukružnom apsidom, koja je sagrađena na temeljima
istočnog dijela sjevernog broda. U Crkvi je pronađen i mozaički pod i brojni ostaci
kasnoan čkih kamenih ukrasa i građevine.
267
Taj detalj rješava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII vijeka, a
poslije prvog pokrštavanja Slovena, obnovljen neki kasnoan čki sakralni objekt.
Na m osnovama se razvijaju začeci mlade srednjovijekovne umjetnos
o kojoj mi nemamo mnogo saznanja. Sa mnogo više podataka, razvoj te umjetnos
može se pra tek od IX vijeka. U to vrijeme u zapadnoj Evropi se razvija tzv. pre-
romanika, pa se taj termin primjenjuje i na naše oblas . Tokom IX vijeka nastaju i
prvi spomenici koji se bez svake sumnje mogu pripisa doseljenim Slovenima. Za
nastanak ovih spomenika značajna su dva momenta. Prije svega defini vno napu-
štanje paganske vjere i primanje hrišćanstva, kao i formiranje prvih i većih stabilnih
društvenih organizacija.
Glavna odlika i obilježje preromaničke umjetnos je prepletena ornamen-
ka koja u srednjem vijeku ima isključivo dekora vni smisao. Porijeklo prepletene
ornamen ke na Primorju pojedini autori vezali su za zapadnu Evropu, drugi za po-
znoan čku tradiciju, a treći opet smatraju da je ona autohtonog porijekla. Svakako
da u svemu ovome ima po malo is ne pa se nameće zaključak da je ova ornamen -
ka, nastala pod različi m u cajima, na prostoru Duklje stvorila jedinstvenu cjelinu.
Preciznu dataciju preromaničke plas ke u okviru trajanja ovog s la od IX
do XI vijeka nije moguće sproves bez eventualnih upisanih datuma na k torskim
natpisima ili nadgrobnim pločama. Preromaničku skulpturu na njenom zenitu u dru-
goj polovini XI vijeka karakteriše pojava ranoromaničkih mo va. Natpis na jednoj
nadgrobnoj ploči sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII vijek.
Preromanička skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i Stonu.
Radi se o fragmen ma kamene plas ke koji se čuvaju u Kotoru, ali se ne zna kojem
lokalitetu pripadaju, kao i fragmentu kamene plas ke uzidane u Crkvu sv. Trojice
na Prevlaci. Sa Prevlake takođe po ču i 174 kamena fragmenta, najvećim dijelom
preromaničke plas ke koji su se do prije par godina nalazili u muzejsko galerijskom
kompleksu Buća-Luković, u sklopu Tivatskog centra za kulturu. Centar za kulturu u
Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izložbe na Prevlaci pozajmio Srpskoj pravo-
slavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vra legalnom vlasniku.
Od ostalih fragmenata sačuvanog crkvenog namještaja na Prevlaci su na-
đena rozeta, ugrađena takođe u Crkvu sv. Trojice, Ugrađena zajedno sa fragmentom
datovanim u XI vijek., dijelovi kamenog ciborija i bogato ukrašena parapetna ploča.
Ova ploča je ukrašena prepletenom dekoracijom, biljnim mo vima i krstovima, dok
je centralni ukrasni mo v na ploči lik lava, ukomponovan u krug od biljne vreže. Slič-
ne parapetne ploče oltarske pregrade sa reljefnim predstavama raznih živo nja koje
simbolično čuvaju ulaz u oltar nađene su skoro na cijelom Mediteranu. Tako i ova
ploča kao i ostali fragmen dekorisane plas ke sa Prevlake imaju izvjesne sličnos sa
zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.
Za Jovanku Maksimović, po pitanju datovanja parapetne ploče sa Prevlake
u XI vijek nema dileme. Ona zaključuje da ploča sigurno po če sa stare Crkve sv. Mi-
haila čiji se ostaci nalaze na Prevlaci. Sa iste građevine su po njenom mišljenju i neki
drugi fragmen prepletene skulpture uzidani u novu Crkvu i nađeni u ruševinama.
Analiza detalja upućuje na mnoge analogije sa drugim spomenicima XI vijeka. Tako je
lozica sa lišćem u lijevom okviru parapetne ploče iden čna onoj u Crkvi sv. Mihaila u
Stonu, Od velikog značaja za istraživače su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu iz XI vi-
jeka, svakako najreprezenta vnije i po obimu i po vrijednos , kao i po donatorskom
portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani romanski
s l pokazuju vladajuće zapadne, odnosno italijanske romanske u caje u Primorju i
Duklji, datovanoj u XI vijek. Na ovaj način i sama se Prevlačka crkva sv. Mihaila tačno
datuje u XI vijek.
Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitektonskog
objekta i kamenog ukrasa odredi precizniji termin nastanka hrama sv. Arhanđela
Mihaila na Prevlaci, fak nameću mišljenje da je on podignut u drugoj polovini XI
vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja Mihaila. Na ovo mišljenje navodi nas činjenica
da trobrodna bazilika, karakteris čna za južnoitalsku i uopšte zapadnoevropsku ranu
romaniku nije obilježje zetske sakralne arhitekture i da se jedino može rekonstruisa
u Manas ru sv. Mihaila na Prevlaci. Ova rana romanska arhitektura u sjeverozapad-
nom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je početkom XI vijeka. U caj ove škole
bio je jak i mnogostran, naročito poslije vojnih osvajanja teritorija od strane norman-
dijskih vitezova i feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Južnu
Italiju i Siciliju. Normani su sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli
Apuliju a za m Siciliju i cjelu Južnu Italiju, suzbijajući vlast i u caj Vizan je
Opšte je prihvaćeno mišljenje da je gradnja crkvenih objekata, pogotovo
onih reprezenta vnih, karakteris čna tek za vrijeme nakon defini vnog uspostav-
ljanja koegzistencije raznorodnih etničkih grupa i njihovog zajedničkog života na
određenom prostoru. Na osnovu pozna h dešavanja u Boki (Sukoba Kotorana sa
Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i činjenice da se u drugoj polovini XI vijeka,
poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske vladare.), gradnja Crkve na Prevlaci
takođe se mora veza za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru. U Skiličinoj hroni-
ci, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj Mihailo je imao dvor u Kotoru
ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se tačno nalazio. Kult sv. Mihaila, naročito je
bio njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva, a naziv sv. Michael de Tomba, hram na
Prevlaci dobio je po uzoru na normandijski centar kulta arhanđela Mihaila na poluo-
strvu Mont Saint Michel na Atlanskoj obali.
V
Isključujući ambiciju da se dođe do potpuno jasnih i preciznih informacija i
konačnih rešenja, ovdje će bi učinjen pokušaj da se makar u gabari ma, a pomoću
arhivske građe i dostupnih materijalnih ostataka, učini pokušaj rekonstrukcije istorij-
skih zbivanja na ovom prostoru.
Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz ovoj
temi svakako je vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841. godine.
Brojni ostaci kamene plas ke na terenu kao što su djelovi mermernih stu-
bića i kapitela, djelovi kamene plas ke ukrašeni krstovima, grčkim slovom π, kao
oznakom klesara na inpost kapitelu, ukazuju da je već za vrijeme cara Iraklija, (610–
641), Prevlaka predstavljala značajan vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradio
bilo mjesto gdje su bile stacionirane vizan jske vojne snage. Vizan ja je u VII vijeku
stvorila jak vojnički stalež „stra ote“, koji su dijelom bili i Sloveni, zemljoradnici i
stočari. Stra o su bili dužni da služe u vojsci ili mornarici i pritom su se dijelili na
kategorije prema veličini zemljišnog posjeda kojim su raspolagali.
Položaj Vizan je na prostoru današnje Crne Gore naglo počinje da slabi po-
slije Saracenskih pohoda 841. godine, da bi već poslije otpočinjanja bugarsko–vizan-
jskog sukoba 905. godine, došlo do potpunog organizovanja slovenskih plemena na
ovim prostorima.
269
Osnivanjem slovenske države Duklje oživljava i Prevlaka, pa Dukljanin, bi-
lježi da su na njoj postojali tvrđava i dvor. Prema Ljetopisu, legendarni hromi Legeš
sa ženom Lovicom je stolovao u Kotorskom zalivu. „..in loko qui Traiectus dicitur, ubi
castelum sibi construxerat et curiam..“. Po mišljenju Slavka Mijuškovića „Trajektus“
se nalazi na Rosama. Na ovo ostrvo je kao samostalni vladar Duklje, pravo polagao
Vladimir (980–1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na upravu cijelu Dračku
temu. Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu Stradio od stra-
ne Kotorana ubijen Dragomir, gospodar Huma i Trebinja, koji je poslije Vladimirove
smr ustao da osvoji zemlje svojih otaca. „Toga radi, došavši u Kotorski zaliv, naredi
da se vojska preveze. Pošto su Kotorani pripremili male lađe, izniješe pred njega hleb,
vino i razne hrane na pretek i pozovu ga na ručak na ostrvo svetog Gavrila“.
Kotorani su poslije smr bugarskog cara Samuila i dukljanskog kralja Vla-
dimira, smatrali da je korisno ubi Dragomira jer će se tako domoći slobode, „ubivši
onoga, koji je poslednji od domaćih vladara“, jer ako ga ne ubiju da će ih i on onako
tlači kao njegov otac Petrislav i brat Vladimir. Radoslav Rotković u svom radu Kralje-
vina Vojislavljevića XI-XII vijeka ubjedljivo dokazuje da je Dragomir Vladimirov stric
Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se može zaključi da su sav prostor
oko Kotora ranije zauzimali Petrislav i Vladimir. Neprijateljski odnos Kotorana prema
dukljanskim vladarima i njihova naklonost Vizan ji sasvim je razumljiva. Oni rijetki
primorski gradovi, među kojima i Kotor, koji su sačuvali svoju nezavisnost dugo su
vremena na doseljne Slovene gledali kao na varvare. Kotor je u Vizan jskom carstvu
prepoznao najsigurnijeg zaš tnika svog la nskog stanovništva, rimskih potomaka i
njihove imovine.
Kada je Dragomirov sin Vojislav, (1038–1050), obnovio dukljansko kraljev-
stvo, on je u svom posjedu takođe imao Grbaljsku župu koja gravi ra prema Kotoru.
Grbalj u nasljedstvo od oca dobija najstariji Vojislavov sin, Gojislav (1050–1052), a
poslije njegove smr i ovu župu preuzima njegov brat Mihajlo, (1053–1081). Mihaj-
lo, koji se sa pravom može smatra najmarkantnijom ličnošću u Dukljanskoj kralje-
vini, učvrs o je državu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom Krešimirom,
Normanima u Južnoj Italiji Ćerka kralja Mihaila bila je udata za Normanskog vojsko-
vođu Longibardopula. F. Milobar, n.d., 301. Takođe se smatra da je Longibardopul
bio langobardski plemić u vojsci Normana i Dukljana, a ustupajući Vizan ji Drač, bio
je upisan u prijatelje Carstva.
Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konačnog raskola
između istočnog i zapadnog krila hrišćanske Crkve. Raskol je išao na štetu Istočne
crkve i Vizan je, koja se nije pokazala dovoljno jakom da sačuva Hristov grob od ne-
vjernika i jere ka. Period od raskola u Hrišćanskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepi-
skopije i postavljanja prvog la nskog arhiepiskopa u Baru, 1067. godine je razdoblje
u kojem dolazi do potpunog učvršćenja Dukljanskog kraljevstva. Ovo pitanje bilo je
konačno rješeno za vrijeme pape Aleksandra II (1061-1073) i dukljanskog vladara Mi-
haila, kada je bilo određeno da se Bar učini crkvenom mitropolijom i da se na njega
prenesu sva prava i povlas ce nekadašnje Dukljanske crkve.
U toku jedanajstog vijeka dolazi i do konačnog slabljenja vizan jske vojne
moći na ovim prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju silom i vojnim
pohodima Vizan ja mjenja, pokušavajući da slovenske vladare prikloni sebi dajući
im vojnu službu i tule ili da unosi razdor među njima. Sa druge strane Rim je uli-
vao povjerenje kod slovenskih vladara, nudeći im civilne insignacije vlas , kraljevska
znamenja i „samostalnost“ njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj način, kao i preko
svojih misionara, katolička crkva se veže za građanstvo i bogate trgovce, polako pre-
uzimajući i jake trgovačke gradove kakav je i Kotor, nudeći im sada zaš tu slovenski
vladara i stvarajući međusobno povjerenje. Rim za uzvrat takođe počinje da dobija i
povlas ce od slovenskih vladara.
Oni katoličkom kleru daju zemlju, dozvole za podizanje manas ra i crkava,
postaju zaš tnici monaha na teritoriji svoje države i sami se pojavljuju kao k tori
crkvenih objekata. Nema sumnje da su u vremenu nedefinisanih razlika između ovih
dviju crkava, osnovni razlozi kralja Mihajila da se u potpunos okrene Rimu, bili osim
svešteničkog i crkvenog nasleđa uglavnom poli čki. U XI vijeku ne bilježe se ni suko-
bi između arhiepiskopije u Baru i Dubrovniku, zahvaljujući izuzetnoj moći tadašnjeg
dukljanskog kralja Mihaila.
Vrijeme kralja Mihaila takođe je obilježeno stabilnim društvenim relacija-
ma koje oživljavaju izgradnju crkvenih objekata. Zato ovdje ne treba isključi moguć-
nost da je uporno nastojanje Mihajla da od Pape dobije krunu i plašt moglo u ca
da se upravo on pojavi kao k tor Crkava sv. Mihaila u Stonu i na Prevlaci. Ova Crkva
nalazi se na vrhu brijega koji dominira stonskim poljem. Nju je podigao dukljanski
kralj Mihailo u drugoj polovini XI vijeka.
Mišljenje da su Dukljanski vladari u drugoj polovini XI vijeka, gradili mana-
s re i poklanjali ih benedik ncima učvršćuje i povelja kralja Radoslava, Mihajlovog
brata. On je 1058. godine, sa svojom ženom Julijom, na mjestu Baleni kod Trebinja,
sagradio Manas r i poklonio ga monasima sv. Benedikta. „Ja kralj Radoslav...sa svo-
jom ženom Julijom i sinom Branislavom želim da se sagradi Manas r na Baleni i da
se da monasima Sv. Benedikta od Lokruma“ (1058).
U arhivskoj građi nema nikakvih podataka o osnivanju benedik nskog brat-
stva Benedik nci, monaški red svetog Benedikta (480-543), iz Nursije, osnovan je
u VI vijeku u Monte Kasinu. Pravila Benedikta iz Nursije su prihva li svi zapadnoe-
vropski Manas ri. Po ovim pravilima, pored molitvi svakodnevno zanimanje monaha
trebao je bi fizički ili umni rad. Ovaj intelektualni rad je podrazumjevao prepisivanje
knjiga. na Prevlaci, ni dokaza da su benedik nci tu ostali do pojave pravoslavnih
kaluđera. Na samom terenu Crnogorčević je našao i sa crtežom objavio jedan epi-
grafski fragment. Mjesto nalaza su ruševine Crkve sv. Mihaila, a na ovoj nadgrobnoj
ploči ostao je sačuvan dio natpisa: „AD HONO...RI ABBATIS“. Ovaj opat koji se navodi
u natpisu mogao je bi samo starješina benedik nskog manas ra, a sam natpis prof.
dr Jovan Kovačević je da rao u XI ili čak XII vijek.
Poznato je da su u XI vijeku benedik nci, iz Italije bili izuzetno ak vni u
osnivanju svojih središta na ovoj obali Jadrana. Prilikom osnivanja manas ra koris la
se ustaljena praksa da se kod gradnje novih kultnih središta formom i imenom podra-
žava neko sve lište koje već postoji. Mada nema neposrednih istorijskih podataka,
veoma je vjerovatno da su osnivači Prevlačke opa je pronašli da samo ostrvo Pre-
vlaka potsjeća po mnogo čemu na slavnu normandijsku opa ju Mont Saint Michel,
koja se od osnivanja naziva Tomba. Kada su se monasi reda sv. Benedikta počeli širi
po svim krajevima Evrope, oni su i na prostoru Dukljanskog primorja osnivali mnoge
Manas re, između ostalih: sv. Mariju u Risnu, sv. Đorđa pod Perastom, sv. Petra u
Bogdašićima, sv. Luku u Krtolama i sv. Mihaila na Prevlaci (St. Michael de Tombe).
Širenju kulta sv. Mihaila najviše je doprinijelo sve lište na Monte Garganu
u Južnoj Italiji gdje je zaživjela legenda o njegovom pojavljivanju krajem V vijeka.
Oltar ove crkve podignut je na jednoj pećini kojih ima puno u ovom kraju. Sa Monte
271
Gargana kult arhanđela Mihaila širio se po Evropi a crkve su mu građene vrlo često
na nekom uzvišenju, iznad neke pećine ili kripte.
Pod direktnim u cajem Monte Gargana, podignuto je i najčuvenije kultno
sjedište sv. Mihaila u Francuskoj Mont Saint Michel. Ova Crkva nalazi se na poluo-
strvu, granitnoj s jeni koja se nalazi na deset kilometara od Avranša u Normandiji.
Prilaz s jeni do izgradnje kamenog prilaza bio je moguć samo u časovima osjeke.
Tu je 709. godine, posvećena najstarija Crkva sv. Mihaila. Crkvu je podigao episkop
Avranša, Ober, (Autbertus), koji je u nedostatku prirodne pećine, kripte, jednu isko-
pao u s jeni.
Ta prva Crkva doziđivana i nadgrađivana sledećih vijekova postala je od
druge polovine X vijeka, 966. godine, središte benedik nske opa je koju je osnovao
normandijski vojvoda Rihard II. Crkva na Mont Saint Michelu poslužila je za ugled
drugim hramovima posvećenim arhanđelu Mihailu koje su benedik nci podizali na
brežuljcima iznad mora. Svake godine poluostrvo Mont Saint Mishel posije preko 2
miliona i 200 hiljada hodočasnika i turista.
Ono što posje ocu, odmah skrene pažnju kada prilazi ovom značajnom
francuskom kulturno istorijskom spomeniku i atrak vnoj turis čkoj des naciji je ve-
liki i visoki zvonik Crkve koji stremi ka nebu. Zvonik Prevlačke crkve Crnogorčević
naziva graditeljskim remek djelom. Predanje kazuje da se sa zvonika vidjelo „veliko
more“, more van zaliva, otvoreno more prema Bigovu, i da je zvonik prilikom pada
„oškropio đuraševićke domove pri obali“, skroz na suprotnoj strani. Kod Crnogorče-
vića takođe bilježimo da je pri opisu Prevlačkog manas ra na sjevernoj strani Crkve
zapazio četvorougaonu izdubinu (kriptu?), za koju nije bio siguran ni da je bunar, ni
nešto tome slično.
Mont Saint Michel dugo je zadržao i svoj stari naziv Tumba, koji mi na-
lazimo i za stari Prevlački manas r. Sve ovo nam daje za pravo na zaključak da su
benedik nci osnivajući na Prevlaci svoju opa ju, željeli da podražavaju čuveno nor-
mandijsko sve lište i da su zajedno sa kultom sv. Mihaila prenijeli i sam naziv Tumba
što prilikom osnivanja crkava nije bila rijetka pojava. Poluostrvo Prevlaka je približno
is h dimenzija kao s jena na Atlanskoj obali a takođe se u vrijeme plime pretvara u
teško pristupačno ostrvo. Monasi koji su došli iz Južne Italije bili su dobro upozna sa
kultom sv. Mihaila u Monte Garganu i Mont Saint Michelu. Takođe je jadranska obala
bilo pogodno tlo za širenje kulta sv. Mihaila koji je i potekao sa izvora istočne crkve.
Čitavu pretpostavku upotpunjuje podatak da se Kotorski biskup pominje
od 1062. godine, kao sufragan arhiepiskopije u Bariju. Ovaj grad su 1071. godine
Normani oteli od Vizan jaca. Iako su postojali pokušaji da Kotorska biskupija potpa-
ne pod jurizdikciju Dubrovačke ili Barske arhiepiskopije, ovaj je grad rješenjem pap-
ske kurije od 1172. godine, ostao vezan za Bari koji je bio pod normanskom vlašću.
Kotorska episkopija je od 1166. pa do 1179. godine bila podređena Barskoj arhiepi-
skopiji.
Ivan Ostojić je u svom radu, skrenuo pažnju da nedostatak istorijskih po-
dataka umanjuje vjerodostojnost ove teze, a isključuje i mogućnost da je poluostrvo
Prevlaka svojim izgledom moglo asocira benedik nske monahe na u to vrijeme, (XI
vijek), slavni Mont Saint Mishel. On zaključuje da nije na odmet traži u caje i slič-
nos , ali se ne može, samo na osnovu toga što su dva mjesta nosila isto ime stvori
zaključak da su te crkve preuzele ime jedna od druge.
Ovdje se postavlja osnovno pitanje, što je monaha, hodočasnika sa Mont
Saint Mishela moglo potsje da Prevlaka liči na normandijsko ostrvo. U tom smislu
treba razumje da današnji izgled Mont Saint Mishela, go čka crkva i odbrambeni
zidovi ne mogu predstavi auten čni izgled ostrva i njegove Crkve iz X vijeka. Zato i
neki podaci, koji se sa stručne i naučne strane ne mogu smatra relevantnim, mogli
su u XI vijeku bi osnovni razlozi da nekog monaha koji je bio u Normandiji, Prevlaka
privuče svojim izgledom, potsje na Mont Saint Mishel i da to bude inicijalni razlog
da se na ovom mjestu podigne opa ja posvećena sv. Mihailu.
Granitna s jena na kojoj leži Manas r u Normandiji i danas je obrasla zele-
nilom na svakom mjestu gdje ga nije is snula neka građevina, pa ne treba sumnja
da je ovo ostrvo bilo još bujnije zelenilom u XI vijeku. U istom zalivu pored Mont Saint
Mishela-Tombe, nalazi se ostrvo koje nosi naziv Tombelaine. Tombelaine,Tomboleto,
Tumbela. Na ovom drugom ostrvu je prema romanima o vitezovima Okruglog stola,
div ugrabio Helenu, vjerenicu kralja Artura. Žalosni kralj je na tom mjestu podigao
kapelu koja se po otetoj Heleni prozvala Tombe Elaine (Jelenina grobnica).
U Kotorskim notarskim knjigama susrećemo na više mjesta toponime Tom-
be i Belile kao la nske nazive za selo Bjelila na Brdima u blizini Prevlake gdje se na-
laze ruševine Crkve sv. Spasa. Blizina ostrva Stradio i Otoka, kao i niz drugih detalja
mogli su kod benedik nskih monaha stvori u sak o sličnos ovog mjesta sa njima
dobro pozna m normandijskim sve lištem. U istoriji ovog francuskog ostrva često je
bilo sporno, zbog njegovog graničnog položaja da li pripada Normandiji ili Bretanji,
a oko njega je u srednjem vijeku stvorena i komuna, Metohija sv. Mihaila. Na obali
pored Mont Saint Mishela i danas pasu brojna stada ovaca, upravo onako kako se
nekada i vodila stoka na ispašu u okolini Prevlake.
Takođe u njegovoj okolini ima mnogo prirodnih staništa rezervata p ca
upravo kao i u okolini Prevlake. Ono što se smatra posebnim kuriozitetom norman-
dijskog sve lišta je osjeka, ciklično povlačenje mora po par kilometara. U tom vre-
menu, svakih šest sa , oko ostrva se formira jedno ogromno blatnjavo prostranstvo.
Taj vremenski interval lokalni ribari koriste da iz ovog blata vade gliste i račiće koje
kasnije koriste za lovljenje ribe. I pored činjenice da se nivo vode u Bokokotorskom
zalivu znatno uvećao, (jedan metar za hiljadu godina), vatski ribari i danas odla-
ze barkama južno od Prevlake u njenoj neposrednoj okolini u mali zaliv, (calanque,
franc. zaton, uvalica), koji oni još zovu Živi mulj. U vrijeme osjeke ribari na ovom mje-
stu iz blata vade račiće „kanjoče“, (cancre, franc. Morski rak), koji se kasnije koriste
kao idealan mamac za lov na kvalitetnu ribu.
Dukljanski kralj Mihajlo, pored svoje ćerke i svog sina Bodina je vjenčao
normanskom plemićkinjom Jakvintom, ćerkom Argirica, uglednog građanina Barija
koji je bio vođa normanske stranke u ovom gradu.
Bliske i konstantne veze Apulije i Duklje, kao i gore navedeni podaci daju
dovoljno osnove za pretpostavku da se čuveni kult normandijskog arhanđela Miha-
ila i sam naziv Tomba presadio na poluostrvo Prevlaka u Tivatskom zalivu. Jake veze
benedik naca iz Normandije sa svojim središtem u Južnoj Italiji i njene bliske veze sa
istočnom obalom Jadrana čine ovu pretpostavku mogućom a kroz prizmu istorijskih
događaja i veoma prihvatljivom.
Po Ljetopisu Popa Dukljanina, iza Mihailove smr Dukljom jedno vrijeme
upravlja njegov brat Radoslav. On je oslobodio Bodina iz zarobljeništva u An ohiji
i dao mu na upravu Grbalj i Budvu. Za Mihailovog sina Bodina, veže se izdavanje
jedne povelje kojom on daruje benedik nskom samostanu na ostrvu Lokrumu selo
sv. Mar na blizu Dubrovnika. Povelja se da ra oko 1100. godine. Dukljanska istorija
poslije smr kralja Bodina (1101/2), ispunjena je teškim borbama za presto između
273
njegovih brojnih potomaka i srodnika. Za oko pola vijeka izmijenilo se sedam vladara
Duklje, jednih vjernih vazala Vizan je a drugih njenih lju h pro vnika koji su težili za
nezavisnošću zemlje. Centralna ličnost ovih dešavanja je Bodinova supruga Jakvinta
koja na granici između materinstva i zločina pokušava da obnovi kraljevstvo svoga
muža i teži da na čelo Duklje postavi svoga sina Đorđa.
Jakvinta je živjela u Kotoru, gdje je Ljetopisac nalazi kako sprema otrov
za svoje rođake i neprijatelje. Da li je Jakvinta boravila na Prevlaci u Kaš ju nema
podataka ali Pop Dukljanin navodi da je bila uhvaćena „negdje kod Kotora“ i za m
odvedena u Carigrad gdje je i umrla.
Bodinov i Jakvin n sin Đorđe, uspio je u dva navrata, (1114-1118. i 1125-
1135), da preuzme vlast u Duklji od svog rođaka Grubješe. Đorđe „Bodinović“ je
svojom poveljom Kotoru „mnoge slobodš ne i privilegije poklonio“, pa i samu Crkvu
sv. Mihaila na Prevlaci. Ova najstarija povelja kralja Đorđa je iz 1115. godine i ona
je izdata u vrijeme kotorskog episkopa Grimalda, (1090-1124). Ne može se uze kao
pouzdano da je kralj Đorđe samo protokolarno poklonio Crkvu na Prevlaci Kotorani-
ma, Sudskim sporom iz 1114. godine, saznajemo iz riječi sudije Gerdona, da je Crkva
sv. Mar na na Lokrumu: „Od početka bila kraljevska“. U svojoj presudi on zaključuje
da su svjedoci izjavili: „Što smo mi sigurno čuli, da je Crkva sa svojim nasledstvom
uvjek bila kraljevska“. V. Nikčević, Kralj Đorđe, sin kralja Bodina, već se povelja treba
veza za dva važna istorijska događaja. Jedan je interes Kotorske episkopije da u
svijetlu sukoba Bara i Dubrovnika, izdvoji prostor svoje dijeceze, a drugi razlog je po-
treba kralja Đorđa da u borbi za presto zadobije oslonac Kotora i njegove Crkve. Na
jednu povelju kralja Đorđa, Bodinovog sina, poziva se i izvjesni Boliaci, u sporu oko
Crkve sv. Viktora, između 1154. i 1170. godine. Ovaj Boliaci, tvrdio je da je crkva sv.
Viktora njegova i da o tome on ima povelju kralja Đorđa.
Od Dukljanina saznajemo da je od brojnih nevolja i ratova zemlja toliko
opustjela da se pored naroda čak i Kotor pobunio pro v kralja Đorđa. Bježeći Đorđe
se sklonio u primorski grad „Obolon“, a prateći priču Frana Milobara zaključujemo
a to i Ljetopisac kaže da je Gradinja jureći Đorđa zauzeo cjelu teritoriju do Kotora,
„Tada je Gradinja zadobio teritoriju do Kotora, osim tvrđave u koju se kraljeva posa-
da održavala. Među m, vojskovođa (Aleksije Kontosteton) dođe u Skadar, a Gradinja
mu poruči da što prije s gne kako bi zauzeli tvrđavu i uhva li Kralja“, osim Kaš ja
gdje se kralj i njegova posada održavala. Da je kralj Đurađ imao zamak na Prevlaci
teško je dokazivo mada se takvo mišljenje ne može u potpunos odbaci . Ogromnim
kamenim kolosima, zamkovima po zapadnoj Evropi rađenim u XII i XIII vijeku pret-
hodili su tokom X i XI vijeka sasvim jednostavni drveni zamkovi. Podizanje ovakvih
objekata nije tražilo mnogo godina rada, već samo prirodno dobro zaš ćeno mjesto,
van gradskih zidina. I pored pro vljenja sveštenstva zamkovi su se često nalazili u
blizini vangradskih crkava i služili su kao ljetnikovci. Vladari, vitezovi i krupni feudalci,
gradili su zamkove koji su imali više redova utvrđenja i nekoliko dvorišta a u centru
utvrđenja uzdizala se glavna kula. Zamkovi od kamena najranije se počinju zida u
Italiji još u jedanajestom vijeku ali njihove razvaline nijesu ostale sačuvane.
Dukljanin dalje nastavlja: „Tada oni koji su se smatrali prijateljima i veo-
ma bliskim kralju i koji su jeli njegov hleb, podigoše pro v njega svoje potčinjeno
ljudstvo. Tako jedni spolja a drugi iznutra predadoše tvrđavu“. Kralj Đorđe je predat
Vizan ji gdje umire u ropstvu u Carigradskom zatvoru. Predajom kralja Đorđa negdje
oko 1135. godine, vlast u Duklji preko svojih vazala ponovo preuzima Vizan ja.
Prvi konkretni pomen Prevlake, nalazimo u najstarijoj povelji koju je 1124.
godine izdao kotorski biskup Urzacije, odmah nakon što je naslijedio episkopa Gri-
malda. Tekst ove darovš ne dijelimično je sačuvan i glasi: „Ja Ursacije biskup, zajed-
no sa priorom Melom i kotorskim plemićima...po prvi i drugi put vijećnici zazvonismo
u zvono, i dajemo Tumbu sv. Arhanđela Crkvi sv. Trifuna... Ako je neko nasljednik na
„Tumbam“... Budući da niko nema neko nasljedstvo na „Tumbam“. A ako neko bude
pokušao da ukine ovu donaciju ili učini spletku, od strane svemoćnog Boga, blaže-
ne Marije uvijek Djevice i Svih sve h biće ekskomuniciran i osuđen sa onima koji su
osuđeni“. Ovom poveljom daruje se Crkva sv. Mihaila, Crkvi sv. Trifuna i posebno se
naglašava da niko od svjetovnih lica nema nasljedstvo na Tombi, što nas navodi na
pomisao da je ona nekada pripadala kralju ili dinas ji. Da se sva imovina i svi prihodi
od Crkve sv. Mihaila upućuju kao donacija Crkvi sv. Trifuna potvrđuju i dokumenta
izdata 1181, 1182. i 1200. godine.
Sa episkopom Malonom 1166. godine, Kotor potpada pod crkvenu vlast
Arhiepiskopije u Baru. Zbog sporenja između Bara i Dubrovnika i papske odluke da
Barska episkopija bude podložna Dubrovačkoj arhiepiskopiji, 1179. godine, Kotorska
episkopija, ponovo biva vraćena pod crkvenu jurizdikciju Barija. Odmah nakon po-
novnog priključenja Bariju, Kotorski episkop Buchius 1181. godine, potvrđuje da se
Kotor treba smatra vlasnikom Tumbe sv. Arhanđela Mihaila.
Poslije smr vizan jskog cara Manojla I Komnina, (1143-1180), raški župan
Stefan Nemanja, zauzeo je čitavo primorje sa Kotorom 1185. godine. Tom prilikom
došao je i Grbalj u ruke Nemanjića i ostao neprekidno u njihovoj vlas sve do sloma
srpske srednjovijekovne države.
Dolazak Nemanjića i prestanak brojnih sukoba u izvjesnom smislu odgo-
vara svima. Kotor je otvorio kapiju Nemanji a za m proširio trgovinu po srpskim
teritorijama i preuzeo trgovački prostor onih gradova koji su teško stradali od raške
vojske. Kotorani su takođe preuzeli i obavljanje diplomatskih poslova za račun srp-
skog dvora. Stefan Nemanja nije dirao vlast gradske uprave, Kotor se upravljao po
svom Statutu a kovao je i svoj novac. Da se Nemanja nije mješao ni u crkvene stvari
vidi se po tome što je Urzacijevu darovš nu potvrdio biskup Buchius 1181. godine,
neposredno pošto je Nemanja ušao u Duklju.
Dukljani iz Grbaljske župe takođe su sa zadovoljstvom prihva li vladare iz
dinas je Nemanjića koji su is cali i naglašavali svoje dukljansko porijeklo. Oni su u
početku svoje vladavine na ovim prostorima, nastavili iden čnu poli ku dukljanskih
vladara, obavljanje službi na slovenskom jeziku u katoličkim crkvama i borbu pro v
grčkog vjeroispovijedanja i crkve.
Iz ovog vremena sačuvana je Povelja, Ovaj dokument je kao Povelju kralja
Radoslava iz 1230. godine, objavio Rački u svojim Prilozima i vezao je za 1215. godinu
i Vukanovog sina Đorđa?, kralja Srbije i Primorja, Radoslava, kojom se Kotoranima
potvrđuje darovnica dukljanskog kralja Đorđa. „Na ovaj način potpuno vjerni naši
građani i patriciji kotorski uvjek su nam poslušni, pokoravaju se našoj volji i u svemu
slušaju ono što im kažemo. Nikada se nijesu pokazali nepokorni prema našim nalozi-
ma. Oni su nam pokazali ponizno i smjerno svoje povlas ce i povelje i svakako povla-
s cu slavnog kralja Đorđa koji kad je predao is m Kotoranima Prevlaku kao njihovu
zemlju u nasljedstvo, na kojem sada grade i obnavljaju hram sv. Mihaila koi su davno
oni sami osnovali i utemeljili, sa dobrim željama za grad Kotor i njegovu teritoriju“.
„Ovom Poveljom se potvrđuje povlas ca kralja Đorđa, koju su is kotorski
patriciji donijeli gospodaru kralju Radoslavu i njegovoj braći Vladislavu i Urošu. Oni
275
su Povelju, napisanu 1115. godine od Hristovog rođenja, 13. avgusta, poznali kao
is nsku, zakonitu i valjanu i osnažili je ovim pismom, koje sam ja po nalogu i zapo-
vjes mog gospodara kralja i njegove braće svojeručno potpisao i dao... dana 10.
jula godine od Rođenja 1250. i zapeča o mojim običnim pečatom. Stefan Radoslav,
milošću Božjom kralj Srbije i Primorja. Gospodari Vladisav i Uroš“.
Da je Prevlaka do sredine XIII vijeka u posjedu Kotora, vidi se po tome što
je u sporu između dubrovačke i barske crkve susret između njenih veledostojnika
obavljen na neutralnoj Prevlaci 1249. godine. Arhiepiskop barski Jovan iz Plano Kar-
pina, prolazeći kroz Dubrovnik zakazuje sastanak sa Dubrovačkim arhiepiskopom „u
Kotor ili kod Svetog Mihaila u Kotorskom zalivu, gdje se Dubrovačkom arhiepiskopu
čini da je bolje“.
Promjene nastaju poslije osnivanja Srpske arhiepiskopije i formiranja Zet-
ske episkopije 1220. godine, čije mjesto osnivanja po svoj prilici treba traži negdje
na prostoru Podgorice ili oko Skadarskog jezera.
O odnosima katoličkih i pravoslavnih organizacija poslije osnivanja episko-
pije nemamo nikakvih podataka. Usled nedostataka izvora otežano je i u najopš jim
crtama pra sva pomjeranja a ne može se procijeni i ostaje nepoznata uloga prvih
srpskih kraljeva u mjenjanju crkvene poli ke, jer ih neki izvori i podaci navode kao
veoma naklonjene katoličkoj crkvi.
Ovaj odnos se sasvim sigurno promijenio iza 1299. godine. Te godine je
poslije dugogodišnjeg rata sklopljen mir između Srbije i Vizan je a kralj Milu n se
oženio sa jednom vizan jskom princezom.
Istorijski pomeni prodora Tatara iz 1241. godine na prostor južne Dalma-
cije, nijesu dovoljni, da bi se ovom događaju sa sigurnošću pripisao odlazak bene-
dik nskog bratstva sa Prevlake. Poznato je da su u vrijeme Tatarskih napada stradali
Kotor, Svač i Drivast, pa je sasvim moguće da je tom prilikom stradao i Manas r na
Prevlaci. Obnovu Crkve prema raspoloživim podacima započeli su Kotorani poslije
ovih događaja. 1247. godina se može smatra prelomnom u odnosima pravoslavne
i katoličke crkve u Ze . Te godine poslije gotovo pola vijeka stolovanja umire barski
arhiepiskop Jovan I. 1248. godine, Kurija svijesna defini vne brojnos slovenskog
stanovništva u Primorju donosi Darovnicu kojom „poklanja“ pravo da se la nska li-
turgija služi na slovenskom jeziku i u isto vrijeme baca anatemu na one koji pljačkaju
crkvena dobra. Preuzimanje crkava u Primorju od strane Zetske episkopije može se
veza za vrijeme Arhiepiskopa barskog Jovana II, (1247-1252). Njegova smrt ili ubi-
stvo u zatvoru 1252. godine, pokazuje da se Rim nije uspio uspješno organizova kao
crkvena vlast na ovim prostorima u vrijeme Nemanjića.
Prvi pomen Zetskog episkopa u Boki nalazimo na natpisu u Crkvi sv. Petra u
Bogdašićima iz 1269. godine. Iza ove godine mi nalazimo zetskog episkopa Neofita,
kako na prostoru Prevlačke metohije obnavlja i preuzima crkvene objekte i prevodi
slovensko stanovništvo u pravoslavlje. Upravo obavljanje službi na slovenskom je-
ziku, imalo je za ulogu da dukljanski narod prihva pravoslavnu crkvu kao svoju. Iz
ovog vremena sačuvano je pismo Pape kralju Urošu, u kojem ga Sveta rimska stolica
upozorava da „postoji samo jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio“. Episkop Ni-
kola, rob roba Božjih, veličanstvenom mužu Urošu, slavnom kralju Slovena; „...Zato
opominjemo tvoje visočanstvo, zah jevamo i pods čemo ga u Gospodu Isusu Hristu,
dok pobožno razmišljaš da postoji jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio i bez
koje je nemoguće omili se Bogu, da pristupiš jedinstvu same vjere i da nju vjerno
prihva š i čuvaš; da ništa manje narod tvog gospodarstva koji je podložan moći Vječ-
nog Kralja, vra š tom jedinstvu i da brigom o njemu, tvojim pohvalnim i pobožnim
pods cajima, nastojiš da ga sačuvaš, tako što ćeš od Očevih svijetlos spozna slavu
vječne svijetlos “, avgust 1288. godine, Papa Nikola Urošu, kralju Slovena.
U povelji kralja Milu na, Ratačkom manas ru, izdatoj u Kotoru 15. marta
1306. godine, među potpisnicima i svjedocima nalazimo i zetskog episkopa Mihai-
la. Najvjerovatnije je ovaj Manas r, benedik nskog reda osnovana u XI vijeku, kada
Monte Kasino i uopšte benedik nski red doživljava vrhunac svog djelovanja i kada se
na dalma nskom i dukljanskom primorju osnivaju mnogi benedik nski manas ri. M.
Spremić, Ratačka opa ja kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd 1964.
Opa ja sv. Marije Ratačke do sredine XIII vijeka za svog patrona imala je arhanđela
Mihaila. 1247. godine pominje se „Gualterius abbas S. Michaelis de Reteca“.
U Kotorskom arhivu, nalaze se podaci koji govore da preuzimanje crkava i
prevod stanovništva u novu pravoslavnu crkvu nije išao jednostavno. Kao što je već
ranije prikazano veliki broj zemljoposjednika tek 1333. godine u Kotorskom sudu
se predstavljao kao „ljudi sv. Mihovila“. Malo je vjerovatno da je Kotorski sud ranije
odbijao da ih kao takve upisuje u notarsku knjigu, s obzirom na poli čku zavisnost
Kotora od Nemanjića.
U kotorskim notarskim knjigama nalazimo podatak da je kotorska opš na
zajedno sa biskupom Ivanom, 15. februara 1330. godine, odredila svoje poslanike
Papi radi biskupijske imovine. Pod ovom imovinom svakako se mogu podrazumjeva
crkve i zemljišni posjedi i jedino se zbog takve imovine šalje delegacija kod Pape.
Kotorska opš na je takođe 10. februara 1334. godine, donijela odluku da se ne može
proda ili otuđi svojina sv. Trifuna. Kada je u vrijeme cara Dušana i katolička crkva
došla pod njegov udar defini vno se gase sve dukljanske tradicije.
Ponovo je kotorski biskup Sergije, pisao papi Klimentu VI, koji 6. januara
1346. godine traži od cara Dušana da mu vra brojne crkve na Primorju i između
ostalih i Crkvu sv. Mihaila na Tombi. Ovo i neka sledeća pisma, na kraju su rezul rala
poveljom cara Dušana kojom on Kotoranima potvrđuje stare posjede u Boki.
I kod Račkog, nalazimo jednu od dvije povelje kojima car Dušan vraća Crkve
Kotoranima 1351. godine. Među istraživačima dugo vremena je vladala dilema da li
su povelje Nemanjića Kotoru „falsifika “. Kako povelja Stefana Prvovjenčanog, tako
i ona kralja Radoslava sa braćom, dvije Dušanove i jedna Uroševa. Sumnju je izazvala
tobožnja povelja Stefana Prvovjenčanog, koju je „peča o“ mileševski iguman Vasi-
lije, a čiji je prepis Vuk Vrčević, (sakupljač narodnih umotvorina, od 1845. godine
bio je učitelj u Grblju), poslao Vuku Karadžiću 1837. godine. R. Kovijanić, Pomeni
Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Ce nje 1963. Me-
đu m u Kotorskom arhivu se nalazi dokumenat iz 1468. godine, u kojem se pominje
Dušanova povelja. Ovaj dokumenat je pronašao Miloš Milošević (R. Kovijanić n.d.).
Na osnovu analize izvora iz Kotorskog arhiva Risto Kovijanić je došao do zaključka
da povelje Nemanjića Kotoru, nijesu izmišljene. Da je njihova sadržina stvarna i da
nijesu falsifika osim već ranije pomenute povelje Stefana Prvovjenčanog. Ovu Du-
šanovu povelju potvrđuje negdje kod Skadra 1355. godine njegov sin Stefan Uroš.
Iz vremena kada je Metohija, sv. Mihaila bila u punoj vlas Nemanjića, sa-
čuvan je na Prevlaci i jedan nadgrobni natpis. Natpis je uklesan na sivoj granitnoj plo-
či i u prevodu glasi: „Rab Hristu Joakim, a zvani Đuraš, unuk čelnika Đuraša Vranjčića
koji bi u cara Stefana treći vitez. Pisa se i predstavih mjeseca septembra pe dan“.
Na natpisu nije stavljena godina, ali se na osnovu podataka o ličnos ma sa ploče ona
datuje u sredinu XIV vijeka.
277
VI
Nekoliko godina poslije smr cara Dušana i raspada njegovog carstva na
istorijskoj sceni Zete pojavljuje se porodica „primorske gospode“ Balšića koja je do
tada upravljala Barom i Budvom. Balša i njegovi sinovi Stracimir, Đurađ i Balša II su
kao najmoćniji feudalci i vladari Zete vodili do početka XIV vijeka, skoro neprestalne
borbe sa Kotorom, Mlečićima, Turcima, bosanskim banom i lokalnom vlastelom. Če-
ste promjene vladara i dinas ja na ovim prostorima u cale su da se sigurnost vlada-
vine mogla obezbijedi jedino agresivnom poli kom po skivanja svojih pro vnika a
upravo takvu poli ku su vodili Balšići.
Koliko je teško pra sva dešavanja i odnose vlasništva i prava u ovim
vremenima najbolje odslikavaju primjeri Kotora, Budve i Drača koji je od 992. pa
do 1392. godine, promjenio svog vladara više od 30 puta. Odmah iza 1360. godine
Grbalj, i Luš ca pa i sama Prevlaka dolaze u ruke Balšića. Balša I se 1361. godine
uključio u rat između Dubrovnika i Kotora koji je u to vrijeme još uvjek bio u sastavu
Nemanjićke države. Podaci iz ovog perioda vezani za Balšiće nalaze se u Dubrovač-
kom arhivu. U ratnom nalogu izdatom zapovjedniku dubrovačkih brodova od njega
se traži da mora zarobljava sve Slovene iz Slavonije, Srbije i podanike raškog kralja
Uroša. Zapovjedniku se takođe nalaže da ne napada na one iz Budve, Ulcinja, Bara i
Skadra, podanike Balšića i ljude mitropolita sv. Mihaila.
Ovaj podatak da su se u ratu Dubrovnika i Kotora, Zetski mitropolit i srpski
kralj Uroš IV, našli na suprotnim stranama djeluje sasvim logično. Mi smo zapazili da
dokumentovano najkasnije 1330. godine, a fak čki mnogo ranije dolazi do sukoba iz-
među Kotora i episkopa, kasnije mitropolita, sv. Mihaila oko crkvene imovine i same
Prevlake. U ovom sporu kao poslednji arbitar pojavljuje se upravo kralj Uroš, koji je
stao na stranu Kotora. Mitropolit sa Prevlake i vlasnici zemlje na Metohiji sv. Mihaila
našli su novog saveznika u vladarskoj porodici Balšića.
Iz vremena rata Dubrovnika i Kotora nalazi se niz podataka, o savezu Du-
brovčana, Balšića i Zetskog mitropolita, pa je tako 1361. godine, jedna oštećena
dubrovačka galija došla na Prevlaku radi popravke. Posredovanjem cara Uroša IV
okončan je rat između Dubrovnika i Kotora mirom u Onogoštu 22. avgusta 1362.
godine. Neovisno od ovog mirovnog sporazuma, Balšići su pogotovo Đurađ, nastavili
da borave na Prevlaci i opsijedaju Kotor. Krajem 1366. godine, Dubrovčani šalju svog
poslanika u Budvu i nalažu mu da otavde piše Đurđu Balšiću, „ako se nalazi na Ostrvu
sv. Mihaila blizu Kotora“.
U želji da se preko jakog zaš tnika sačuvaju od stalnih napada Balšića, Ko-
torani su se poslije Uroševe smr počeli obraća Veneciji i Rimskom papi za pomoć.
Sa ciljem da iz ruku Kotorana izbace najjači adut, agitaciju kod Pape ali i zbog privi-
legija kojima su se nadali Stracimir, Đurađ i Balša II su 1368. godine upu li svačkog
biskupa Petra, papi Urbanu sa pismom da ih primi pod okrilje svoje crkve. Poslije
Papinog odgovora, Balšići su svečanom izjavom primili katoličku vjeru 29. januara
1369. godine.
„Ja Stracimir, župan Zete, odričem se sasvim svakoga raskola...Tako me Bog
pomogao i ova sveta evanđelja...Jednako ispovijedanje vjere, zakletvu i odricanje
činimo mi Đurađ i Balša, braća rečenog Stracimira, pred časnim biskupima Petrom
svačkim i Ivanom drivoštskim, te pred redovnikom fra Petrom reda propovjedilaca i
pred plemićem Pervosiom ulcinjskim građaninom, koji od imenovanih Stracimira i
njegove braće bijahu pozvani za svjedoke gore navedenog ispovjedanja vjere, zakle-
tve i odricanja, što učinješe mogašt pomenuta braća; i da ovaj spis ima veću snagu
dadoše ga napisa od imenovanog Ivana, Božjom milošću i apostolske Stolice drivo-
šskoga biskupa, njegovom rukom, i utvrdi ga svojim zajedničkim pečatom. Učinjeno
i pisano kod Skadra, njihova glavna prebivališta, godine Gospodnje 1369. dvadeset i
devetog dana mjeseca januara, sedme godine pon fikata presvetoga u Krstu otca i
našega gospodina gosp. Urbana, Božjom promislom pape petoga“.
Ovaj potez Balšića kao i smrt cara Uroša IV, u cali su i prinudili Kotor da
nađe novog saveznika. Tako je od 1371. godine novi zaš tnik Kotora postao ugarski
kralj Ljudevit.
Iste godine Dubrovčani šalju svog izaslanika kod Andrije Paštrovića i Ćefa-
lije Radića, koji su ljudi Đurađa Balšića na Ostrvo sv. Mihovila. Aprila 1381. godine,
šalju Dubrovčani svog doktora Ivana iz Trogira na ostrvo sv. Mihovila da liječi bole-
snog Balšu II.
O odnosima Balšića i Mitropolita sa Prevlake poslije prelaska Balšića u
katoličanstvo nema nikakvih podataka. Među m iz drugih izvora saznajemo da je
Mitropolit na Prevlaci nesmetano boravio sve do 1390. godine, kada usled novih i
čes h sukoba prelazi na Skadarsko jezero. Krajem 1390. godine, Kotorani su popalili
Kaš o, rezidenciju Balšića i odnijeli jednu ikonu i neke crkvene stvari što su ih uzeli od
popa Radiča. Prije odlaska Mitropolit je prema svom nahođenju zemlju Prevlačkog
manas ra poklanjao i prodavao. O tome su u sudskom arhivu u Kotoru ostali zabi-
lježeni brojni podaci iz kojih se saznaje da je poslije smr mitropolita Davida zemlju
poklanjao i prodavao mitropolit Arsenije.
Poslednji iz dinas je Balšića, Balša III, vjerom se ponovo vraća u pravoslav-
lje. Balša treći se zajedno sa svojom majkom Jelenom pojavljuje kao k tor i obnovi-
telj crkava u Paštrovićima i na Skadarskom jezeru. Iz nekoliko povelja Balše III, sazna-
jemo da je zetski mitropolit Arsenije za svoju rezidenciju izabrao Manas r Prečiste
Krajinske. Tako je poveljom iz 1417. godine, Balša III poklonio jedno guvno: „Gos-
podinu mitropolitu zetskom Arseniju sa svim zborom i klierom Prečiste Krajinske“.
Takođe Balša III prilaže i Vranjini i manas ru Moračniku, po jedno guvno soli ali da
po desetak od ovoga ide za Prečistu Krajinsku.
Osnivanje Manas ra Prečiste Krajinske čiji se ostaci nalaze na jugozapad-
nom dijelu Skadarskog jezera, po tradiciji se pripisuje dukljanskom kralju Vladimiru.
On je ovdje imao dvor, nedaleko od Manas ra u selu Koštanici, gdje se i danas nalazi
stari, od mještana nazvan Kosarin bunar. Ipak, ovaj Manas r se u pisanim izvorima
pominje tek od XV vijeka. Osim mitropolita Arsenija u Krajini se pominje još i vladika
Jev mije. U dogovoru, između Mletačke republike i zetske vlastele napisanom na
Vranjini 1455. godine izričito se kaže, „da se mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom
iz Zete i da on postavlja naše sveštenike bez kojih mi ne možemo bi “.
VII
U kojem je od stalnih i brojnih sukoba tokom prve polovine XV vijeka i na
koji način bio srušen, zapaljen ili miniran Prevlački manas r iznešeno je niz oprečnih
mišljenja i datuma. Kada se u Ze 1448. godine pojavila despotova vojska u Grblju
je buknuo ustanak. Kotorski poslanici su od Mletačkog senata tražili 1449. i 1450.
godine, da sa svojim brodovima dođe u Boku, poruši solane i uguši ustanak. Iz ovog
podatka je i proizašlo mišljenje da su Mlečani topovima sa svojih brodova srušili
Manas r. Is na je da su Mlečani gašenje ustanka povjerili Stefanu Crnojeviću koji
279
je prihva o mletačku službu. On je prije nego što je krenuo pro v grbaljskih ustani-
ka pozvao njihove saveznike iz Svetomiholjske metohije da se dobrovoljno podčine
mletačkoj vlas .
Zahvaljujući Stefanu Crnojeviću i istaknu m Luš čanima, njihovi su pred-
stavnici došli u Kotor, 9. februara 1450. godine i zakleli se na vjernost Kotorskom kne-
zu. Nema nikakvog traga o akcijama Stefana Crnojevića na području Metohije, kao ni
podataka da su njegovu akciju sa mora podržavale mletačke galije. Kada je Kotorski
sud 1452. godine izricao dras čne kazne ustanicima, na lis osuđenika nalazili su se
samo mještani Grblja.
Miholjskom zboru kao lokalnoj samoupravi, koja je pokrivala teritoriju Ma-
nas rske metohije, Mlečani su priznavali određeni stepen autonomije. Oni su ta-
kođe uvažavali imovinske odnose nastale kao rezultat odluka Zetskog mitropolita.
Uprkos nastojanju kotorske opš ne da ih podčini svojoj vlas sva sela Miholjskog
zbora birala su svog župana.
On je ujedno bio i zapovjednik „vojne družine“, sastavljene od sitnih sto-
čara, zemljoradnika, seljaka-ratnika. Predsjedavao je i zborom seljaka, na kome se
raspravljalo o svim pitanjima koja su se cala čitave zajednice a najvažnija funkcija
mu je bila pregovaranje sa vlas ma, ugarskom, mletačkom, turskom, o obavezama
sela prema njoj. Predstavnici svih „pet sela“ Metohije, činili su „Svetomiholjski zbor“,
koji je odjednom donosio odluke od interesa za čitavo područje. On je autonomno
uređivao razne unutrašnje poslove zajednice, a ostao je sačuvan i njegov Zakonik iz
XIX vijeka.
Miholjski zbor tokom sledećih vijekova ostao je vjeran čuvar pravoslavlja u
Boki, ali i Nemanjićke tradicije nastale na urušenoj Dukljanskoj kraljevini. Nemanjići
koji su na prostoru Metohije i Grblja dočekani kao nastavljači dukljanskih vrijednos
u svijetlu sukoba država i interesa crkava duboko su zakopali jedan dio prošlos ovih
prostora.
Povod priči o trovanju 72 monaha na Prevlaci treba gleda kroz prizmu
vlasničkih i imovinskih odnosa. Vasilije Petrović i drugi pisci crnogorske istorije s kraja
XIX vijeka, za trovanje monaha okrivljuju Kotoranina, Marina Druška.
Ovdje će bi izuzeta neodrživa teza da je Prevlački manas r tokom XV vije-
ka mogao ima toliki broj monaha i biće iznešeni samo oni podaci koji se vežu za ime
Marina Druška. Ovaj boga kotorski trgovac, kojeg je Mletačko vijeće u julu 1411. go-
dine, izabralo za svog građanina bio je jedan od inicijatora zahtjeva da se Kotor stavi
pod zaš tu Mletaka. Oko ove ponude vodili su se dugotrajni pregovori a Sinjorija je
Kotoru obećala između ostalog i poštovanje Statuta i priznala Kotorskoj opš ni 1420.
godine područje Svetomiholjske metohije.
Sa ciljem da razjasni mogući nastanak priče o trovanju monaha, Stjepčević
je u svom djelu predočio podatke o jednom od potomaka ovog uglednog trgovca iz
Kotora koji se takođe zvao Marin Druško. Ovom Drušku su 1636. godine, Luš čani
opljačkali i zapalili kuću na Prevlaci. Povod za to bila je „neka crvkvica na ostrvu“,
koja je bila na posijedu porodice Druško i koju je Kotorski biskup želio koris za
bogosluženje, dočim je istu Druško koris o kao konačište za sluge i ostavu za alat.
Stjepčević zaključuje da je Druškov sukob sa Luš čanima la nskog ispovjedanja i Ko-
torskim biskupom dao povoda za nastanak priče o trovanju monaha kako bi se čitava
Luš ca i onaj pravoslavni dio stanovništva okrenuo pro v njega.
Prevlaka je nekoliko decenija nakon napuštanja Manas ra od strane pra-
voslavnih mitropolita pripala dijelom Kotorskoj biskupiji a dijelom uglednoj porodici
Druško iz Kotora. Potomci porodice Druško su kasnije gubeći kroz vijekove svoju moć
i u caj prodavali ovaj svoj posjed. Devetog novembra 1801. godine Marin Druško i
njegov sin Jeronim prodaju kapetanu Filipu Barbiću iz Krtola središnji dio Prevlake.
Zapadni dio Prevlake, na kojem se nalaze ostaci Prevlačkog manas ra, 15. decembra
1827. godine kupila je Ekatarina, udovica konta Ilije Vlastelinović iz Risna. Kontesa
se nastanila na Prevlaci i odala nekoj vrs kaluđerskog života kakav su u prošlim vre-
menima provodile mnoge udovice. Ona je takođe napravila i testament kojim je svoj
posjed na Prevlaci zavještala crnogorskom gospodaru i mitropolitu Petru II Petroviću
Njegošu. 1847. godine Ekatarina umire i biva sahranjena kraj oltara crkve sv. Trojice
koju je 1833. godine podigla, na svom posjedu na Prevlaci.
Neposredno iza smr Katarine Vlastelinović 1847. godine pred Kotorskim
osnovnim sudom, počeo je ostavinski proces. Kao nasljednici imovine javili su se
rođaci njenog muža i tutori Pravoslavne crkve u Kotoru. Oni su se pozivajući na
oporuku Ilije Vlastelinovića od osmog decembra 1820. godine smatrali zakonskim
nasljednikom njegove imovine. Među m tom oporukom je konte Ilija Vlastelinović
odredio kao apsolutnog nasljednika svoju ženu, s m da, ukoliko se ona preuda, ili
umre bez oporuke imovina proda i da se novčani iznos podjeli: crkvama sv. Luke i sv.
Nikole u Kotoru, Crkvi u Risnu i siromašnom narodu. Izvjesni advokat Rafaeli je 19.
aprila 1847. godine obavijes o Okružni sud u Kotoru da je kontesa Ekatarina avgusta
1846. godine sačinila novu oporuku kojom se raniji testament u potpunos poništa-
va. Novim testamentom legalni nasljednik ovog dijela Prevlake na kojem se nalaze
i ostaci starog Manas ra bio je crnogorski mitropolit Petar II Petrović Njegoš. Ovaj
testament u prisustvu svjedoka Špira Barbića i Joka Balića 26. avgusta na Prevlaci
napisao je Jovan Abramović.
U poslednjoj rečenici oporuke kontesa Ekatarina imenuje zakonskog na-
slednika: „Za univerzalno nasljednika određujem prečasnog Gospodina presvijetlog
mitropolita crnogorskog Petra Petrovića. On će moći raspolaga posjedom na Pre-
vlaci kao vlas tom i apsolutnom svojinom, izuzev crkvu /sv. Trojice/, slike kandila,
knjige i druge crkvene stvari kao i dotaciju crkve, što moj nasljednik neće moći pro-
da i založi , već samo drža i uživa vječno. Tako odlučujem i ponavljam da Gorere-
čeni mitropolit bude vlasnik „. 11. maja 1847. godine u prisustvu Predsjednika suda
otvorena je oporuka i zapisnički utvrđeno da su peča netaknu a oporuka ispravna.
Odluka kontese Vlastelinović da Njegošu zavješta imovinu na Prevlaci, ma-
nje se zasniva na želji jednog vjernika da svoju imovinu pokloni Crkvi, jer bi u tom
slučaju oporuka trebala da bude upućena zadarskom episkopu Jeroteju Mu bari-
ću koji je u svojoj jurisdikciji imao i Boku Kotorsku. Bliže je tačnos mišljenje da je
kontesa Vlastelinović imovinu predala Crnogorskom gospodaru iz ličnog uvažavanja
prema njemu samom i razumjevanju upućenos prostora Boke na svoje prirodno
zaleđe Staru Crnu Goru. Da bi ostvario svoja prava u vezi sa Prevlakom, Njegoš je
24. jula 1847. godine izdao punomoćje svom ujaku Lazu Prorokoviću da ga zastupa.
Ova punomoć je kod Okružnog suda u Kotoru registrovana tek 5. decembra 1847.
godine tako da se tek tada predstavlja da je Njegoš podnio izjavu Sudu da se prihvata
nasljedstva i od tada sud počinje da raspravlja o ovome. Krajem decembra, Sud vraća
Njegoševu izjavu o nasljedstvu, jer se odbija njegova izjava o prihvatanju nasljedstva
na osnovu postojećih zakona kojima se Crnogorcima zabranjuje nasljeđivanje ne-
kretnina u Austriji.
Poslije niza žalbi upućenih Okružnom sudu u Kotoru, za m Apelacionom
sudu u Zadru i Vrhovnom sudu u Beču ovaj poslednji odlukom br. 3516 od 16. avgusta
281
1846. godine poništava ranije odluke sudova u Kotoru i Zadru i uvažava Njegoševu
žalbu. Ta odluka bila je zasnovana na rješenju austrijskog Ministarstva pravde, kojim
se dozvoljava Crnogorcima, da, po principu reciprociteta, u ostavinskim postupcima
koji se vode pred austrijskim vlas ma mogu nasljeđiva nepokretnos i imovinu,
uz is tretman austrijskih podanika kod nasljeđivanja na teritoriji Crne Gore. Poslije
odluke Vrhovnog suda, Kotorski sud je 8. marta 1850. godine konačno prihva o Nje-
goševu izjavu o nasljedstvu. Dalji ostavinski postupak je jako sporo tekao tako da je
Njegoš u međuvremenu umro. Nakon Njegoševe smr , sud traži njegove nasljedni-
ke, pa Predsjednik Crnogorskog senata Pero Petrović izvještava sudsko vjeće: „O tom
dajem Vašem visokoblagorođu izvjes je da je blaženopočivšeg vladike Petra Petro-
vića, mojega brata, po njegovom testamentu, pravi nasljednik od cijelog dvižimog i
nedvižimog imanja sadašnji Gospodar Danilo Petrović Njegoš „.
Nakon tog odgovora Crnogorskog senata, sud u Kotoru nastavlja ostavinski
postupak. Poziva pretendente na nasleđe, zakazuje nekoliko ročišta i konačno tek 21.
jula 1854. godine, dosuđuje Prevlaku i ostatke Prevlačkog manas ra u nasljedstvo
knjazu Danilu, gospodaru Crne Gore, uz uslov da mora u roku od dvije godine da pro-
da sve zavještane nekretnine. Podatak da je knjaz Danilo poslije razdvajanja duhovne
i svjetovne vlas 1851. godine postao vlasnik i nasljednik „od cijelog dvižimog i ned-
živog imanja” u koje se ubrajaju i ostaci Prevlačkog manas ra, samo je dijelimično
razriješen u jednom radu arhimandrita Nićifora Dučića. On je u svom radu Crna Gora
/GSUD HL. Beograd 1874. 1-121/ pokušao između ostalog da odgovori i na pitanje
koje mu je postavio britanski teolog i pisac Villiam Denton /1815-1888. magistar sa
Oksforda i potparoh Barkinga/. Pitanje je glasilo: Kako je u Crnoj Gori riješeno pitanje
svojine zemlje?
Dučić u svom radu kaže: „A kada se svjetska vlast odvojila od duhovne
1851. godine po čemje knez postao iz brastva Petrovića, od kojeg su vladike bivale,
počne rukova i s imovinom manas ra ce njskog, okrenuvši prihode u svoju kasu,
a vladici, arhimandritu, svešteniku i đakonu odredi platu iz te kase. Pored toga i sve
vladičanske i manas rske boga je zaklade kao: odežde, mitre, krstovi, jevanđelja,
panađije it.d prenesene su u knežev dvor /Biljardu/ Gdje se i sada /1874/ neke čuvaju
u jednoj riznici. Malo kasnije proda knez Danilo Ceklinjanima Bobiju manas ra ce-
njskog zemlju i pašu, prilog Crnojevića u riječkoj nahiji za 20.000 talijera. I su novci
unešeni u državnu kasu. Prihodi od manas rskog mlina na Crnojevića rijeci i od ribe iz
manas rskih lovišta u Skadarskom jezeru takođe se unose u kneževu kasu“. Sve ovo
sasvim čisto govori ko je bio „Patrijarh i Patrijaršija“ Crnogorskom mitropolitu. Ovaj
navod Dučića dat 1874. godine takođe otvara pitanje čijom se ima smatra imovina
Crnogorske mitropolije stečena u vrijeme zajedničke duhovne i svjetovne vlas .
Prevlaka nastavlja da mijenja svoje vlasnike i u XIX vijeku. Prvo je knjaz Da-
nilo, 10. januara 1858. godine prodaje svom sekretaru Miloradu Medakoviću za 1000
forin , a ovaj ugovorom sklopljenim u Beogradu 26. avgusta 1866. godine prodaje
Prevlaku, arhimadritu Nićiforu Dučiću za 3000 forin . Mladen Crnogorčević dalje na-
vodi kako je 1872. godine, Nićifor Dučić ušao u pregovore sa Krtoljanima radi prodaje
dijela ostrva na kojem su temelji starog hrama. Na kraju je 11. marta 1882. godine,
preko svojih zastupnika Dučić, prodao Prevlaku i ostatke „Svetosavskog“ Manas ra,
Kotoranima za 3000 forin . Ostatak ostrva je prema diobi iz 1892. godine bilo podi-
jeljeno na imanja Barbića, Kos ća i Jokića.
Sledeća promjena vlasništva ostrva Prevlake bilježi se sredinom 70. godina
prošlog vijeka, prilikom izgradnje ekskluzivnog vojnog odmarališta, tada nazvanog
„Ostrvo cvijeća“. Na ovu trgovinu reagovao je Pavle Mijović, kri kujući Crnogorsku
mitropoliju, zato što je: „Jednom beogradskom mljekarsko kobasičarskom kombina-
tu prodala poluostrvo Prevlaku u Boki Kotorskoj“ i zato što su njeni novi „cvijetni“
vlasnici uniš li prevlačke mozaike. Pavle Mijović svoj tekst završava pitanjem: „Je li
zbilja ona tablica o zakonom zaš ćenom spomeniku na Prevlaci postavljena samo
radi toga da bi se vjetar kapicom ćerao?“.
Poslednja promjena vlasništva poluostrva Prevlaka odigrala se 12. decem-
bra 2002. godine u Beogradu, kada su Ministarstvo odbrane sada već nepostojeće
S.R. Jugoslavije i Mitropolija crnogorsko-primorska sklopili Ugovor o zamjeni zemljiš-
nih posjeda koji se nalaze na teritoriji Crne Gore. Ovim ugovorom Mitropolija cr-
nogorsko-primorska koja sebe smatra sastavnim tkivom Srpske pravoslavne crkve,
postala je vlasnik jugozapadnog dijela Ostrva cvijeća /poluostrva Prevlake/ kod Tivta
a za uzvrat Vojsci Jugoslavije ustupljeno je zemljište u zaleđu Tivatskog zaliva. Ugovor
su potpisali, u ime Vojske Jugoslavije tadašnji savezni ministar odbrane gospodin
Velimir Radojević a u ime Mitropolije crnogorsko-primorske gospodin Amfilohije Ra-
dović.
Kako je za dnevni list Vijes /03.01.2003/ izjavio gospodin Radojević, Mi-
tropolija je ranije „Saveznoj vladi iznijela potrebu za ovim zemljištem“. Na osnovu od-
luka Generalštaba V.J. i Savezne Vlade sklopljen je po njegovom mišljenju ugovor o
zamjeni nepokretnos u potpuno zakonskom i regularnom postupku. Činjenicu da je
ugovor sklopljen neposredno po usvajanju Ustavne povelje i neposredno pred stva-
ranjem nove državne zajednice Srbije i Crne Gore, kao i fakat da se imovina Vojske
Jugoslavije, novim Zakonom o vojsci treba smatra imovinom države članice na kojoj
se ona nalazi, gospodin Radojević smatra sasvim slučajnim podudaranjem termina.
Ovom trgovinom Crnogorsko primorskoj mitropoliji u vlasništvo pripalo
i zemljište na kojem se nalaze ostaci Prevlačkog manas ra i an čkog mozaika, ar-
heološkog lokaliteta registrovanog kao spomenika kulture. Zbog nekih nega vnih
komentara koje je u Crnoj Gori izazvala ova trgovina, reagovala je Mitropolija crno-
gorsko primorska, saopštenjem u kojem kaže kako je samo povra la ono što joj je od
ranije pripadalo te da je ona inače legi mni vlasnik poluostrva Prevlaka.
Posebno je zanimljiv pravni aspekt ove trgovine kroz prizmu tada važećih
zakonskih propisa kojima su se u Crnoj Gori, regulisala pitanja promjene vlasništva
registrovanih spomenika kulture, kao što je čitavo poluostrvo Prevlaka. Naime Zakon
o zaš spomenika kulture /Sl. List Republike Crne Gore 47, Titograd 22.11.1991/ u
članu 12. kaže: „Pravo svojine na spomeniku može se ograniči ako je to u opštem
interesu u skladu sa ovim zakonom“. Član 76. istog zakona kaže: „Spomenik kultu-
re ne može se prodava “. Član 77. ovog zakona izuzetno dozvoljava prodaju pod
određenim uslovima: „Imalac spomenika kulture koji namjerava da proda spomenik
kulture, dužan je da ga prethodno ponudi na prodaju opš ni na čijoj teritoriji se spo-
menik nalazi ako je u pitanju nepokretnost“.
VIII
Srednjovijekovni Manas r i Crkva sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci još od
druge polovine XIX vijeka postaje predmet pažnje brojnih istraživača. Rezulta istra-
živanja i različita hronološka oprijedjeljenja njegove izgradnje mjenjala su se zavisno
od ugla posmatranja i stanja pisanih i materijalnih izvora. Kako su vremenom izvori
za istraživanja postajali svestraniji i potpuniji, pogotovo poslije dijelimično obavlje-
283
nih arheoloških istraživanja, bilo je očekivano da poslednje teze po ovom pitanju
budu najpotpunije i najtačnije. Poslednjim zaključcima, iznešenim 2000. godine u
Katalogu izložbe Riznice Prevlačkog manas ra, nalaze se brojne zamijerke. Osnovna
prigovor ovom radu odnosi se na zaključak vezan za k tora ove građevine, datovanje
njene izgradnje i iznešenom mišljenju o beživotnos Manas ra u periodu od X do
XII vijeka.
Kako je konfrontacija mišljenja i argumenata i kri čki osvrt na stare i izno-
šenje novih teza, različi prilaz tumačenja spisa i materijalnih ostataka u nauci dobar
način da se dođe bliže is ni, u ovom radu, kao prilog ovoj metodi, iznešeno je još
jedno viđenje kompleksne prošlos poluostrva Prevlaka, od vremena kada ono za-
jedno sa Luš com i Grbljom ulazi u sastav Dukljanskog kraljevstva. Mada je sloven-
ska Duklja, pa samim m i Boka bila poli čki ovisna od Vizan je, ona je sve do kraja
XII vijeka bila pod punim kulturnim i vjerskim u cajem Zapada. Dukljanske vladare
prema Rimu posebno je privlačila samostalnost crkvene organizacije i poli čka slo-
boda permanentno uskraćivana od strane Vizan je.
Poli čki interesi u cali su da se dukljanski vladari pojavljuju kao k tori
brojnih benedik nskih manas ra. U vremenu kralja Mihaila, uspješnim rešenjem
svih poli čkih i crkvenih prilika stvorena je klima za ozbiljne zahvate u kulturi i um-
jetnos . Kralj Mihailo se pojavljuje kao k tor duhovnih objekata promovišući na taj
način hrišćanstvo kao državnu religiju.
Jedan od najblistavijih efekata takvog stanja u Duklji bio je nesumnjivo Ma-
nas r i Crkva posvećena sv. Mihailu na Prevlaci. Osnivači bratstva manas ra sv. Mi-
haila bili su monasi reda sv. Benedikta, koji su u ranom srednjem vijeku imali snažno
uporište u Zetskom primorju.
Dobri odnosi sa Normanima u Italiji, koju su bili nosioci romanske kulture
u zapadnoj i južnoj Evropi, u ču da se sa obale Atlan ka na Prevlaku prenese ime
i kult sa normanskog sve lišta Mont Saint Michela. Početkom XII vijeka u brojnim
sukobima nastalim među dukljanskim plemićima poslije smr kralja Bodina, njegov
sin Đurađ, Prevlaku u nasleđe poklanja Kotoranima.
Crkva je sasvim izvjesno oštećena i konačno napuštena poslije najezde Ta-
tara. Njenu obnovu iza ovog događaja započela je Kotorska opš na.
Iz vremena života i rada Save Nemanjića na organizaciji Srpske arhiepisko-
pije, osim usamljenih pomena, ima malo podataka o episkopima i episkopskim cen-
trima. Oba Savina biografa ne pominju uopšte broj episkopija, episkopske katedre,
crkve i njihova imena, već samo kažu da je Sava za episkope izabrao svoje učenike.
Početkom XIII vijeka, srpski arhiepiskop Sava u Ze formira episkopiju i za prvog epi-
skopa postavlja episkopa Ilariona.
Na osnovu jednog sumnjivog toponima u nauci se skoro bez izuzetka sma-
tralo da je ovu episkopiju Sava Nemanjić ustanovio na Prevlaci. Najstariji materijalni
dokaz grob Ilariona, pisani tragovi, Povelja sv. Save i jedan od najstarijih ljetopisa, Se-
nički, ukazuju da je Zetska episkopija nije ustanovljena na Prevlaci i da mjesto njenog
osnivanja treba traži u Ze .
Takođe dokumenat sačuvan u Dubrovačkom arhivu jasno govori da se sa-
stanak velikodostojnika Dubrovačke i Barske arhiepiskopije trebao 1249. godine odr-
ža na Prevlaci. Mogućnost da se ovaj susret održao u pravoslavnom Manas ru nije
realna. Zato pitanje mjesta osnivanja Zetske episkopije i dalje treba drža otvorenim,
a njegovom rješenju u mnogome bi doprinjela opsežna arheološka iskopavanja na
Prevlaci i nekim lokalite ma u okolini Podgorice.
Od druge polovine XIII vijeka, poslije reorganizacije Srpske crkve, Zetska
episkopija mjenja svoje sjedište i prenosi ga u Manas r sv. Mihaila na Prevlaci. Okol-
nos nastale u Barskoj arhiepiskopiji poslije smr Jovana II, poli čka ovisnost Kotora
od Nemanjića i raspoloženje naroda u Grblju i Liš ci, prvenstveno tradicija vezana za
dukljanske vladare presudno su u cale na ovaj događaj. Kotorska opš na nije prihva-
la činjenicu da gubi prihode od Metohije Manas ra sv. Mihaila. Dokumentovano od
1330. godine, a vjerovatno i ranije ona traži od Pape da urgira kod srpskih vladara
da joj se povra oduzeta imovina, između ostalog i vjerovatno na prvom mjestu Ma-
nas r sv. Mihaila koji je ona dobila od Dukljanskog kralja Đorđa i započela njegovo
obnavljanje poslije najezde Tatara. Papina pisma i odluke srpskih vladara koje su išle
na ruku Kotoranima, nijesu imale mnogo uspjeha na terenu gdje je stanovništvo u
potpunos prihva lo pravoslavnu crkvu kao svoju. Iako su se i sami Nemanjići znali
oki svojim dukljanskim porijeklom, dukljanski vladari u svijetlu novih dešavanja i
istorijskih okolnos uskoro postaju ničiji i tradicija o njima se polako ugasila.
Ima više tragova i podataka da je Prevlaka tokom sledećih 100. godina bila
važno kulturno središte u Ze . Za ovaj Manas r izvijesno se može veza i rukopisna
knjiga Ilovački zakonik pisan po nalogu zetskog episkopa Neofita. Područje Manas -
ra, njegovu Metohiju sačinjavala su sela i oblas Luš ca, Bogdašići, Pasiglava, Brda
i Stradio . Metohija je za vrijeme vladavine Nemanjića u pravnom smislu pripadala
Kotoru i u njegovom sudu su se sklapali ugovori i pogodbe vezane za ovu oblast. Od
1333. godine, u ovom sudu se i konkretno pojavljuju kao stranke ljudi episkopa sv.
Mihaila. Civilna prava Kotorana i poslije preuzimanja Manas ra od strane pravoslav-
nih monaha ostala su na snazi. Takođe i brojne lis ne i darovš ne jasno govore da
su Kotorani područje Prevlake i Manas r smatrali svojinom Kotorske biskupije. Od
polovine XIV vijeka Prevlaka postaje i poli čki centar na kojem je svoj dvor imao Đu-
rađ Balšić. U svojim čes m ratovima pro v Kotora, Balšići su uvjek imali podršku od
Zetskog mitropolita i stanovništva Metohije.
Iz sačuvane arhivske građe proizilazi vrlo jasan stav da se pravoslavni Ma-
nas r na Prevlaci jedva održavao početkom XV vijeka. Brojne ratne operacije s kra-
ja XIV vijeka i privremeno zauzimanje Manas ra od strane Kotorana, kao i odlazak
Mitropolita na Skadarsko jezero su razlozi da je ovo pravoslavno sve lište bilo skoro
napušteno i da se jedva održavalo početkom XV vijeka. Službu na ostrvu je obavljao
pop Bogiša Radaković iz Grblja. Po kazivanju Bogete Miošića, Kotorani su devedese-
h godina XIV vijeka, zauzeli Kaš o na Prevlaci, popalili Grbalj i oplijenili Luš cu. U
Ugovoru sa Radičem Crnojevićem koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu,
Kotorani su morali pored darova povra Mitropolitu sa Prevlake jednu ikonu i neke
crkvene stvari što su ih prilikom upada u Manas r uzeli. Konačnim prelaskom Koto-
rana pod Mletačku zaš tu 1420. godine, na prostoru Metohije dolazi do ak viranja
Miholjskog zbora. O rušenju Prevlačkog manas ra sačuvana je i u narodnoj tradiciji
priča o trovanju prevlačkih monaha zabilježena u pripovjetkama Stjepana Mitrova
Ljubiše. Sa naučne strane za sada se samo može konstatova da je Manas r srušen
prije 1430. godine, kada na Prevlaci počinju da funkcionišu crkvice sv. Marije i sv.
Nikole, od kojih je jedna bila podignuta u samoj unutrašnjos Crkve sv. Mihaila.
285
LITERATURA
Bašić Milivoje, Stare Srpske biografije, Beograd 1930.
Bošković Đorđe, Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962.
Božić Ivan, Selo Bogdašići u srednjem vjeku, Istorijski časopis VII, Beograd
1957; Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963.
Crnogorčević Mladen, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2,
Beograd 1893.
Čorović Vladimir, Spisi sv. Save, Beograd 1928.
Daničić Đura, Život sv. Save, napisao Teodosije, Beograd 1860; Živo sv.
Save i sv. Simeuna, napisao Domen jan, Beograd 1865; Živo kraljeva i arhiepiskopa
srpskih, napisao Danilo II, Zagreb 1866.
Domen jan, Živo sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirković, Beograd
1938.
Dučić Nićifor, Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orlić, Ce nje 1867;
Vranjina u Ze i hrisovulje na Ce nju, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870; Boka i Zeta,
Glasnik SUD XLII, Beograd 1875; Referat, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880; Književni
radovi I-IV, Beograd 1893.
Enaud F. Joubert L., Le mont saint Michel, No ces archeoloques, Paris
1966.
Farla Daniel, Cole Jacopo, Illuricum sacrum VI, Vene s 1800.
Janković Đorđe, Miholjska Prevlaka, Istraživanja u 1997. godini, Glasnik
SAD 14, Beograd 1998.
Jastrebov Ivan, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880.
Karaman Ljubo, Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheološkog
društva XV, Zagreb 1928.
Katalog izložbe, Riznice Manas ra Prevlake, Herceg Novi 2000.
Korać Voislav, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IX–X, Beograd 1959.
Kovačević Mirko, Graditeljska škola Pomorja, Beograd 1965.
Kovijanić Risto, Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-1335), Isto-
rijski zapisi XII 1/2, Ce nje 1956; Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spome-
nicima I, (XIV-XVI vijek), Ce nje 1963; O Zetskom mitropolitu u Prečistoj Krajinskoj,
Glasnik Ce njskih muzeja 1, Ce nje 1968.
Majer Antun, Kotorski spomenici I, Zagreb 1951; Kotorski spomenici II, Za-
greb 1981.
Maksimović Jovanka, Kotorski ciborij iz XIV vijeka i kamena plas ka susjed-
nih oblas , Beograd 1961.
Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971.
Marković Ivan, Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908.
Marković Vasilije, Pravoslavno monaštvo i manas ri u srednjovjekovnoj
Srbiji, Sremski Karlovci 1920.
Mijović Pavle, Ozloglašeno nasleđe, Ce nje 1971.
Mijušković Slavko, Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800. godina katedrale u
Kotoru, Kotor 1966.
Milaš Nikodim, Pravoslavno crkveno pravo, Mostar 1902.
Milobar Fran, Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900.
Mošin Vladimir, Povelja sv. Save za Manas r sv. Nikole na Vranjini, Spome-
nica povodom osamstogodišnjice rođenja sv. Save 1175-1975, Beograd 1977.
Nakićenović Sava, Boka, Naselja IX, Beograd 1913.
Ostojić Ivan, O propas Manas ra sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filološkog
fakulteta VII, Beograd 1967; Odakle benedik nskom manas ru na Prevlaci u Boki
Kotorskoj naziv de Tombe? Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972.
Petranović Gerasim, Istorički pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj,
Šema zam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovačke, Zadar 1875.
Petricioli Ivo, Pojava romaničke skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.
Pušić Ilija, Preromanska dekora vna plas ka na Otoku Boka Kotorska, Sta-
rine Crne Gore V, Ce nje 1975.
Ruvarac Ilarion, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Ce nje 1892.
Sindik Dušan, Pon fikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski časopis
XXXI, Beograd 1984.
Spremić Momčilo, Ratačka opa ja kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta
VIII, Beograd 1964.
Srećković Panta, Srpska istorija, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870.
Stjepčević Ivo, Prevlaka, Bogoslovska smotra 3, Zagreb 1930; Kotor i Gr-
balj, Historijski pregled, Split 1941.
Stojanović Ljubomir, Stari srpski hrisovulji, ak , biografije, spomenici,
pomenici, zapisi, Spomenik SKA III, Beograd 1890; Stari srpski zapisi i natpisi I (1902),
III (1905), IV (1923) VI (1925), Beograd; „Trebnik“ Manas ra sv. Trojice kod Pljevalja,
Spomenik SKA 52, Beograd 1922; Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci
1927; Stare srpske povelje i pisma I, Beograd 1934.
Stojanović Maksimović Jovanka, O srednjovjekovnoj skulpturi na Crnogor-
skom primorju, Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951.
Šerović Petar, Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci, Isto-
rijski zapisi VIII, Ce nje 1955.
Šišić Ferdo, Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928.
Vulović Srećko, Crkva katolička i vjeroispovjedanje istočno u Boki Kotor-
skoj, Zagreb 1875.
Zloković Maksim, Monografija Tivat, Tivat 1983.
Živković Dragoje, Istorija Crne Gore I-II, Ce nje 1989.
JUSOVAČA - KAZNENI ZAVOD U PODGORICI (1893 - 1945)
287
JUSOVAČA - KAZNENI ZAVOD Marijan-Mašo

U PODGORICI (1893-1945) Miljić
Stare zgrade i stara zdanja su, kao i stari ljudi, ispunjeni mnogim sjećanjima
i uspomenama. Kao i ljudi - i oni imaju svoju istoriju, karakter i sudbinu. Jusovača -
poznata kao Kazneni (Kažnjeni) zavod u Podgorici, imala je tu nega vnu i nezahvalnu
ulogu u više država, u ratu i u miru. Taj zatvorski kompleks dugo, suviše dugo pred-
stavljao je jedno od ukle h mjesta ovoga lijepoga grada. Is na, u njegovim zidinama
danas nema robijaša, osuđenika, ali ona pam mnoge događaje, tragična i krvava
zbivanja, ljudske drame, pojedinačne sudbine, stradanja cijelih porodica, stravična
mučenja i duševne patnje. Ona je stradalište ovoga grada i sudilište cijele Crne Gore.
Ovaj zloglasni zatvor postao je svjedočanstvo stradanja više generacija, ali i simbol
borbe za slobodu, otpora nasilju i ljudskom zlu. Iako mjesta paklenih zbivanja i svje-
dočanstava zala koja prevazilaze našu maštu, posebno u Drugom svjetskom ratu,
ovakve zgrade nijesu krive - krivi su ljudi. One su spomenici koji opominju da nas zlo
ne iznenadi, da se ne razgoropadi, ni ono opšte ni ono u nama. Muzeji zla i otpora u
isto vrijeme.
Istorija ovoga staroga zdanja može se pra skoro od njegovog podizanja
pa sve do današnjeg dana. Zgradu je za vrijeme turske vladavine u dijelu Stare varoši,
na Draču, podigao podgorički zabit Juso Mučin Krnić, zvani Jusuf - beg, zapovjednik
policijske stanice, po kome je i ta zgrada i cijeli kompleks kasnije dobio ime Jusova-
ča. ( Po porodičnom predanju Krnići (a ne Krnjići) su porijeklom iz Albanije. Njihov
predak je Krno, pravoslavni sveštenik, pop. Njegova braća i potomci primili su islam.
Došli su u Dinoše, kod Tuzi.)
Jusuf - beg Krnić rođen je 1811. godine. Bio je oženjen, ali nije imao đece.
Imao je velike posjede u Podgorici i okolini i puno stoke. Pero Ivanov Popović, od
čije je puške poginuo, bio je neko vrijeme kod njega čobanin. Juso je bio vrlo hrabar,
nekoliko puta ranjavan. Oboga o se trgovinom. Bio je snabdjevač hrane za vojsku
(liferant) - nabavljač, dobavljač, isporučilac. Poginuo je u 63. godini, na dužnos poli-
cijskog i vojnog zapovjednika za Podgoricu. Ubistvo Jusuf - bega Mučina Krnića imalo
je krvave posljedice, jer je donijelo tursku osvetu - pokolj Crnogoraca u Podgorici 7.
oktobra 1874. godine. Taj događaj je dobio veliki publicitet i u domaćoj i u stranoj
štampi i prethodio je oslobodilačkom ratu od 1876 - 1878, odnosno - skoro sve do
1880. godine. Za vrijeme Turske u Jusovači su tamnovali crnogorski rodoljubi.
(Jusuf - beg je sredinom 19. vijeka dogradio i proširio staru tursku tamni-
cu u Podgorici. On je u njoj držao uhvaćene Crnogorce, u zatvoru, a odatle ih često
slao na pogubljenje. Posebno zbog toga su Crnogorci bili na njega ogorčeni i kivni.
Jusovača je po njemu prozvana, a pod m imenom postala je naročito poznata kada
su u nju počeli da pris žu crnogorski poli čki krivci, pro vnici knjaza - kralja Nikole.)
Podgorica, koju su Turci osvojili 1474. godine, pripala je 1879. po Berlin-
skom ugovoru Crnoj Gori. Opkoljavanje i zauzimanje Podgorice, zbog straha od osve-
te i inače, prisililo je mnoge muslimanske porodice da izbjegnu u Tuzi ili da se presele
duboko u Tursku carevinu. Iako su od crnogorske vojske bježali bezglavo kao od kuge,
ne vodeći računa o svojoj imovini, crnogorske vlas za dugi niz godina nijesu htjele
u nju dira , a nastojale su i da muslimanskog življa što više ostane. Među musli-
manskim izbjeglicama bili su i potomci Jusa Mučina Krnića. Oni su, u strahu i panici,
ostavili „puste i prazne“ Jusove dvore „koje je bio skoro sagradio, koji su bili jedini
za svoje ljepote i veličine“, ali se nijesu na njih dugo osvrtali. Tek kasnije sin Adži
Barja, Jusufov sinovac, poslao je nekoga da tamo stanuje. Za guvernera u Podgorici
postavljen je vojvoda Mašo Vrbica. Nakon polaska crnogorske vojske na Plav i Gusi-
nje, u Jusove dvore uselio se, i zadugo stanovao, vojvoda Marko Miljanov, pa je onda
predigao da živi na Medunu, u Kučima.
Ovi dvori podgoričkog zabita prelazili su iz ruke u ruku sve do 1880. godine.
Pošto su izbjeglice viđele da Muslimani imaju i uživaju sva prava kao i Crnogorci,
znatan dio se vra o na svoja dobra, dok su drugi nastojali da svoju imovinu prodaju.
Među takvima je bio i potomak Jusuf - bega Krnića. Tako su crnogorske vlas kupile
ove dvore za 150 napoleona. Malo kasnije Jusov han je kupio Gigoje Begović, takođe
za 150 napoleona.
Na zauzimanje Andrije Radovića, kod knjaza Nikole, ovo zdanje je 1893.
godine pretvoreno u tzv. Kažnjeni zatvor. U svim uređenim državama postoje zatvori
kao ustanove izvršenja kazni i lišenja slobode ili, u krivičnom postupku, kao mjere
osiguranja u sprovođenju istrage. Učvršćujući državno zdanje, koje je naslijedio od
Petra I, Petar II Petrović Njegoš je sazidao prvu državnu ustanovu - Biljardu, doba-
vio štampariju, osnovao prvu školu ali i prvu tamnicu. Prvim crnogorskim državnim
zatvorom može se smatra manas rska Ladnica, čiji je prvi uhapšenik bio posljednji
crnogorski guvernadur Vuko Radonjić, po njemu nazvan Guvernadurica, ako ne ra-
čunamo onu mračnu odaju u manas ru Stanjevići u kojoj je bio zatočen i udavljen,
odani a oklevetani sekretar Petra I, opat Franjo Dolči ili, još dalje, tamnice srednjo-
vjekovne vlastele ili turski zindani „đe se legu zmije i akrepi“, koje pam naš narodni
epos.
O kaznenom zatvoru u Podgorici crnogorske vlas nijesu mogle odmah mi-
sli , prvo zato što su svi tamničari otpušteni usljed rata sa Turskom 1876 - 78, te tako
nije bilo kažnjenika, a drugo što je na Ce nju postojala tamnica koja je bila dovoljna
za tadašnje državne potrebe. Kasnije, sa povećanjem broja kažnjenika, naročito poli-
čkih, određen je bio, osobito za velike prestupe Grmožur, brdašce usred Skadarskog
jezera, na kojemu su Turci bili podigli utvrđenje za odbranu Skadra. Crnogorci su se
čudili zašto je izabran baš Grmožur kada je na njemu zimi studeno a lje užasno to-
plo. Narod se osobito grozio od zmija i „svakog gameža iz vode“.
Dok je Grmožur služio kao kazneni zavod, u Jusovim dvorima bila je smje-
štena škola u kojoj su Crnogorci „učili za knjaževu muziku“. Docnije kada je došao M.
Džaković za upravitelja u Podgorici, pošto se tamničara sve više množilo, došao je
na ideju da ovaj zavod poveća. On je kupio kuće popa Petra Radičevića, koje su bile
preko puta ulice zvane „Orahovska mahala“, prekinuo ulicu i sve to sastavio ujedno.
289
Od tada ta ogromna građevina predstavlja Crnogorski kažnjeni zavod. Nije sačuvana
dokumentacija na osnovu koje bi se utvrdilo ko su sve bili njegovi upravnici.
Prvi njegovi „upravitelji“ bili su crnogorski barjaktari. Ta čast ili nekakva
nagrada pripala je bratonoškom barjaktaru, kojega je zastupao barjaktar piperski.
Inače, obojica su bili silni junaci, čemu se čudio podgorički hroničar Ilija Zla čanin. U
doba nezavisne crnogorske države, Jusovača je, naročito u vrijeme ustavnih i poli č-
kih borbi, postala zatvor za poli čke pro vnike režima i dinas je. Za vrijeme klubaš-
ke afere 1905, Bombaške afere i Kolašinskog procesa sve do 1911, uoči balkanskih
ratova, u ovom zatvoru su, uglavnom, držani poli čki zatvorenici, klubaši, pristalice
Narodne stranke, crnogorski emigran i pripadnici studentske omladine, članovi te-
roris čkih grupa koje su spremale zavjere pro v knjaza i dvora i svrgavanje dinas je
Petrović - Njegoš.
Među pro vnicima režima bilo je i onih koji su se borili za uvođenje de-
mokratskih tekovina u Crnoj Gori i ujedinjenje sa Srbijom. Od tada sve više Jusovača
poprima sliku veličanstvene jezivos . Kako reče jedan pisac, u njoj su se is cala dva
momenta „dvije struje jedne iste crnogorske duše. Poli čka nada za jedne, strah za
druge“. Tako je Jusovača tu u prikrajku Podgorice, u Staroj varoši, jugoistočno od
grada, počela da s če svoju nega vnu slavu.
Haremska, dobro očuvana Jusuf - begova kuća postala je vječni pra lac
poli čkih pro vnika i osuđenika. Zatvor je za to vrijeme bio moderan, dvospratni
i dvored, od po osam ćelija, odvojen jednim hodnikom. U ćelijama su bili poli čki
djelatelji. U maloj avliji bila je kuhinja, po širokom tamničkom dvorištu zatvorenici
su šetali po grupama, bivši ministri, poslanici, ujedinitelji. U m ćelijama hladnoga
zatvora Crnogorci su osje li koliko je u njima „čovječja duša skrušena i slomljena“.
Stanovnici Jusovače u to vrijeme, između ostalih, bili su: Mitar Vukčević,
Mihailo, Miloš i Đuro Ivanović, Milisav Raičević, Mitar Đurović, Gavrilo Cerović, Vaso
Ćulafić, dr Marušić, Nikola i Akim Daković, Krsto Milović, Đuro Vojvodić, Mirko Bego-
vić, Mihailo i Đušan Đonović, Jovan Bajilo i mnogi drugi. Pošto su saznali da ih vode
na Ce nje, pod vođstvom studenta prava Đura Vojvodića čitava tri mjeseca dubili su
prolaz za bjekstvo - i uspjeli su, bježeći prema turskoj granici.
Za vrijeme austrijske okupacije u ovom mučilištu nalazilo se crnogorsko
roblje, narod. S tom okupacijom počinje masovno stradanje Crnogoraca po našim i
evropskim zatvorima i logorima.
Nakon 1918. godine Jusovača postaje Centralni kazneni zavod za Crnu
Goru, nazvan „carstvom mraka“. U njega su bivši robijaši, ujedinitelji, strpali svoje
poli čke pro vnike, pristalice kralja Nikole, a kasnije federaliste, komuniste i sve pro-
vnike režima SHS, kasnije Kraljevine Jugoslavije. (Donosimo kompletan spisak 125
zatvorenika - „optuženih za učešće u skorašnjoj (Božićnoj) pobuni“ dostavljen Andriji
Radoviću 13. februara 1919. godine: Bogić Radović, Stanko Grubač, Petar Lompar,
Jovan Plamenac, Petar Vujović, Marko Mar nović, Stevan Radović, Luka Stamatović,
Jošo Jovović, Milovan Radulović, Puniša Bojović, Nikola Nikolić, Staniša Nikolić, Jakov
Urošević, Savić Batrićević, Petar Nikčević, Joksim Radović, Blažo Begović, Nikola Mar-
ković, Stevo Radonjić, Nikola Begović, Luka Vukadinović, Blažo Vujović, Stevan Ra-
dunović, Miloš Radulović, Đuran Hajduković, Pero Kustudija, Jovan Kustudija, Petar
Vujović, Tomica Peković, Miloš Kruška, Marko Begović, Milo Đuranović, Đuro Marko-
vić, Milovan Sekulić, Savo Vule ć, Risto Popović, Marko Đukanović, Mihailo Popović,
Rade Radović, Marko Leković, Risto Radović, Dragu n Radović, Savo Plamenac, Filip
Radulović, Marko Mijušković, Ivan Čukić, Filip Pejović, Savo Kustudija, Petar Vuković,
Maksim Pavićević, Zarija Kilibarda, Blažo Đuranović, Luka Koprivica, Stevan Otašević,
Vlado Vrbica, Radonja Mitrović, Nikola Vrbica, Marko Mar nović, Luka Mar nović,
Lazar Mar nović, Drago Mar nović, Jovan Milov Mar nović, Filip Mar nović, Rašo
Mar nović, Vaso Mar nović, Jovan Krstov Mar nović, Vladimir Gvozdenović, Miha-
ilo Vicković, Spasoje Vicković, Nikola Perutović, Vukale Rajković, Luka Adžić, Filip Ra-
dović, Đuro I. Radović, Ćiro G. Radović, Nikola Radović, Jovan Mar nović, Đuro Bećir,
Milan Bufić, Jovan Jove ć, Šuljo Pobor, Ilija Dubovičanin, Krsto Vujović, Ivo Kapisoda,
Petar Lipovina, Jovan Milanović, Ilija Milanović, Đuro Milanović, Savo Pejanović, Ili-
ja Jovićević, Mirko Vujičić, Mićo Popović, Stevo Ivanišević, Andrija Mirković, Savo
Janković, Nikola Mićunović, Gorčin Vujović, Jovo Turčinović, Boško Radunović, Đuro
Đurišić, Savo Bojanić, Ilija Brnović, Pero Đurišić, Spasoje Abramović, Đuro Milošević,
Đuro Kos ć, Đuro Šoć, Marko Šoć, Stevan Knežević, Đoko Drecun, Tomo Vujanović,
Pero Vučković, vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović, vojvoda Marko Petro-
vić, Risto I. Radulović, Mitar Đ. Radonjić, Petar Šćepanović, Jovan Šoć, Niko Vučković,
Ilija Vučelić, Đon Marika, Pavle Marković i Simo Mraković). U Jusovači se 1926. nalaze
crnogorski odmetnici, čuveni komite Radojica Nikčević i njegovi drugovi.
Sačuvani su brojni podaci o tome kakav je bio policijski zatvor u Podgorici
između dva svjetska rata, kao kaznenopopravni dom za najteže osuđenike, sve do
dolaska Italijana. Posebno poglavlje u istoriji Jusovače - najstarijeg podgoričkog za-
tvora, predstavlja doba italijanske okupacije do 9. septembra 1943. i njemačke do
19. decembra 1944. godine. U istoriji ovoga zatvora to je uz austrougarski period,
najmanje razdoblje, ali po krvavom pečatu koji je ostavilo i masovnos stradanja
jeste najburnije i najtragičnije.
Iako su u Podgorici postojala još tri zatvora (Lamarin, zatvor Radio - sta-
nica ili Markoni, zatvor Kuća Rogošića i zloglasni logor na Zabjelu) - Jusovača je i za
Italijane i Njemce imala važnu ulogu prvo (do početka 1942. godine) kao istražni a
onda kao tranzitni - odakle su zatvorenici slani u logore u Baru, Albaniji, Italiji ili na
strijeljanje.
O ovom zatvoru ostala su (mnoga i publikovana) svjedočanstva preživjelih
zatvorenika: o uslovima zatvorskog života, stradanjima na hiljade nedužnih ljudi, o
tome koliko ih je prošlo kroz zloglasnu Jusovaču. Ostala su sjećanja i dokumenta o
užasnim mučenjima, ne samo pristalica NOP - a nego i ljudi koji se na bilo koji način
nijesu mirili s okupacijom i ropstvom, koji su davali bilo kakav otpor, koji su vjerovali
u slobodu i pobjedu nad fašizmom. Zabilježena su potresna svjedočanstva o svako-
vrsnim mučenjima, poniženjima, ubijanju bez saslušanja i suđenja, masovna strije-
ljanja i internacije u logore.
Žalosni stanovnici Jusovače bili su i mladi i stari, muškarci, žene i djeca,
bolesni i zdravi, invalidi. Stradali su čak i neki italijanski vojnici kod kojih je uočeno
an fašis čko raspoloženje. Brojni su primjeri tragičnog kraja tri sestre, tri brata, cije-
lih porodica. Među m, duh naroda se nije mogao ubi , njegova riješenost na borbu
i žrtvu. Veze i solidarnost između grada, Podgoričana i onih u zatvoru - nijesu se pre-
kidale uprkos svim opasnos ma, pogibijama i prijetnjama.
Iako Jusovača nema nekih osobenih urbanis čkih ili s lskih obilježja, ostali
su brojni opisi njene unutrašnjos , zgrada, ćelija i neshvatljive pretrpanos u njima,
u uslovima ispod praga ljudske podnošljivos . Podgorica je bila glavni grad crnogor-
ske muke i stravičnog masovnog stradanja, duša narodnog otpora cijele Crne Gore,
ali i simbol crnogorske slobode i novog državnog sazdanja. Jusovača - Kazneni zavod,
kaznenopopravni dom u Podgorici počeo se puni uhapšenicima već od prvih dana
291
nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i italijanske okupacije Crne Gore. Masovnija
hapšenja uslijedila su nakon Trinaestojulskog ustanka 1941. Hapšeni su učesnici u
ustanku i simpa zeri Narodnooslobodilačkog pokreta, rodoljubi, intelektualci. Veliki
pods caj za „hapšenje naroda“ bio je napad Njemačke na SSSR (21.VI 1941).
Prema izvorima i istoriografskoj literaturi, naročito memoarskoj, to discipli-
novanje Crne Gore i ulivanje straha narodu nastavljeno je s još većom žes nom i rev-
nošću i u 1942. i 1943. godini, sve do kapitulacije Italije (9. IX 1943). Početkom 1942.
godine u podgoričkim zatvorima i u logoru na Zabjelu bilo je od 1000 - 3000 zatvo-
renika. U to vrijeme, pod u cajem srpskog, djeluje i jak crnogorski četnički pokret.
Na Zabjelu je osnovan zloglasni četnički sud. Već od početka, u slamanju narodnog
otpora i gušenju oslobodilačke borbe Italijani i četnici nijesu samo hapsili i strijeljali.
Njihova saradnja je trajala sve do povlačenja italijanskih okupacionih trupa. Uz na-
klonost, vojnu pomoć i poli čku zaš tu i zaklon Italijana, ovaj nacionalni pokret je
vodio rat pro v sopstvenog naroda, slamajući njegov otpor i iščekujući rasplet među
velikim silama.
Novi zatvorenici su u Jusovači zatekli robijaše Kraljevine Jugoslavije, uglav-
nom kriminalce. Kako je vrijeme odmicalo i rastao pokret otpora, u Kazneni zavod su
dovođeni, naročito poslije par zanskih akcija, ljudi iz skoro svih krajeva Crne Gore,
čak i starci, žene i đeca. Jusovača, kojom su upravljali Italijani, postala je sabirni za-
tvor za one uhapšenike koji su osudili italijanski i četnički sudovi. Nažalost, ne zna se
tačan broj svih zatvorenika koji su do kapitulacije Italije i, kasnije, pod njemačkom
upravom, prošli kroz Jusovaču, ali se zna da ih je bilo na hiljade, da su bili mahom iz
Podgorice i okoline, iz kolašinskog, beranskog i andrijevičkog područja. Osim pojedi-
naca, komunista, par zana, patriota i simpa zera Narodnooslobodilačkog pokreta,
u Kaznenom zatvoru su se našle čitave porodice ili članovi porodica, odvojeni zidom,
samovoljom, terorom i mržnjom okupatora. Takođe, u ovaj zatvor su dovođeni taoci
ili ljudi koji su bili namijenjeni za razmjenu za zarobljene Italijane. Među m, deša-
valo se da u jeku italijanske odmazde i oni budu postrijeljani. U Kaznenom zavodu
je bilo čak i težih ranjenika, invalida. Kao nikada do tada, bilo je i ne malo špijuna,
dostavljača, provokatora. Pred italijansku kapitulaciju, u zavodu je bilo i Italijana,
karabinjera, pobunjenih regruta, nekih četničkih grupa itd.
Krajem 1941. i početkom 1942. godine Jusovača je osim sabirnog imala i
tretman istražnog zatvora. U njemu su Italijani sprovodili istražni postupak, selekciju
za logore ili strijeljanje ili, pak, za Vojni sud na Ce nju (Tribunale militare di guerra
del Montenegro a Ce ngne). Među m, kasnije je sve više postojala i tranzitni za-
tvor, zloglasna stanica za razne logore i strelišta. Po svjedočenju preživjelih, bio je to
jedan od težih zatvora u porobljenoj Evropi. Italijani i četnici nijesu samo hapsili nego
i strijeljali, misleći da će na taj način slomi slobodarski duh narod, njegov otpor i
borbu. U sve prostorije Jusovače - Kaznenog zavoda u Podgorici moglo se smjes
oko 1500 zatvorenika.
Ali, zbog masovnih hapšenja kao načina obračuna sa ustanicima i njihovim
simpa zerima - u zatvoru se našlo oko 2000 ljudi, ponekad i više. Zatvorski kompleks
Jusovača bio je opasan masivnim kamenim zidom, visokim oko če ri metra. (Iako ve-
oma ruiniran, cijeli kompleks je ostao sve do naših dana). Na zidu su dominirale če ri
stražarnice, sa italijanskim stražarima, s automa ma. Stražari su se po zidu mogli
kreta , tako da su imali pregled šta se zbiva i iznutra i spolja zatvora. Kazneni zavod
u to vrijeme se sastojao iz muškog i ženskog dijela koji su bili odvojeni pregradnim
zidom (visokim oko 4 m), izgrađenim, takođe, od tvrdog i masivnog materijala.
Muški zatvor je bio u starom dijelu građevine, u spratnoj zgradi. Ona je na
gornjem spratu imala če ri velike sobe, veličine 8 x 5 m. U njenom prizemlju je bilo
oko 30 mračnih ćelija i dvije samice, koje su u zatvoreničkom žargonu nazvane ka-
mare škure ili mračne komore, mračnice. U velikim sobama na spratu bili su poli čki
zatvorenici. U njima je najčešće bivalo od 60 do 80 zatvorenika, a ponekad od 80 do
105. Zatvorenici su m sobama dali i posebna imena: podgorička (zato što su njeni
zatvorenici bili iz Podgorice ili okoline), kolašinska (sa zatvorenicima iz kolašinskog
kraja), „padobranska“ (čiji su „stanari“ bili uhapšenici „iz šume“, par zani i njihovi
saradnici) i talog soba. Najteži uslovi, prema memoarskim izvorima, bili su u „pado-
branskoj“ sobi. Zbog prebukiranos u ćelijama, na njihovom betonskom dnu bila je
„živa ljesa“ ljudskih jela. Po svjedočenju bivših robijaša Jusovače, na jednog zatvo-
renika dolazilo je oko 0,70 m2 prostora, a ponekad ni toliko, jer su prostorije bile vrlo
male (3 x 3 m2). U njih su zatvorske vlas trpale i po 24 zatvorenika. Upravo, u m
mračnim i polumračnim ćelijama u prizemlju bili su „teži krivci“. Ležali su naš vani,
kao u konzervi, jedan pored drugoga. Kada bi neki h o da se pomjeri, morali su svi da
se pomaknu. Prizemlje je imalo samo jedan WC, koji se često izlivao, bio izvor užasne
nečistoće (galatluka) i nesnosnog smrada. Zgrada u kojoj je bio zatvor za muškarce
nije bila krečena od prošlog vijeka, pa je sa svojim mračnim ćelijama i voltovima ličila
na kuće strave i užasa.
Na donjem spratu su velika vrata, utvrđena „okovana i jaka“. Hodnik je bio
dužinom cijele zgrade, a ćelije - mračnice bile su s obje strane; prozori mali, okovani
gvozdenim šipkama, dok ih neke ćelije nijesu ni imale. U pojedine je tračak svjetlos
dolazio iz polumračnog hodnika.
Za žene i đecu, italijanski okupator je, između zgrade muškog dijela zatvo-
ra i visokog bedema debelih zidova, koji su opasivali kompleks Kaznenog zavoda,
podigao posebnu zgradu, čije su prostorije činile ženski dio zatvora. Veliki visoki zid
između ta dva zatvora sprečavao je bilo kakve kontakte među zatvorenicima, među
članovima iste porodice. U dvorištu, pomeđu muškog i ženskog zatvora, bile su male
prostorije tzv. „radionice“ (stolarska i dr), osnovane na inicija vu zatvorenika, a u
stvari „po direk vi“ komunis čke organizacije grada. Kuhinja je bila u dvorištu muš-
kog dijela zatvora. U istom dvorištu se nalazio „Nortonov“ bunar, dubok oko 30 me-
tara, sa pumpama zvanim „tulumbe“, koje su se često kvarile. Zatvor bi tada i po dva
dana bio bez vode za piće, sve dok kvar ne bi bio otklonjen. Inače, bunar je opsluži-
vao oba zatvora - i muški i ženski. Prema glavnom izlazu je veća zgrada u kojoj su bili
smješteni uprava zatvora i zatvorsko obezbjeđenje. Ona se i danas vidi iz ulice Vlada
Mar novića, koja je k pored nje.
U 1943. godini u zatvorskom dvorištu bila je ambulanta, smještena ispod
šatora. U njoj je radio zatvorenik - ljekar Petar Jovanović. Takođe, u dvorištu, s istoč-
ne strane, ispod prozora ćelija, na prvom i soba „podgoričke“ i „padobranske“ na
drugom spratu, bila je velika otvorena sep čka jama 84 x 4 m) „iz koje se dizao uža-
san smrad“. U unutrašnjem dijelu zatvora obezbjeđenje su držali karabinjeri. Dežur-
stvo i kontrola u zatvorskom krugu su bili danonoćni. Spoljašnja straža je bila budnija
i rigoroznija od unutrašnje. Bilo je i pokušaja bjekstva, od kojih se na vrijeme odu-
stajalo ili nijesu uspijevala. Sa spoljašnje strane zatvorske ograde, po memoarskim
izvorima, bile su postavljene mine i žičane prepreke, „iza kojih su se kretale patrole
jačeg sastava“.
Na ulazu u zatvor bilo je troje vrata, a na svakima, i danju i noću, „udvojeni
stražari“. Svi objek zatvorskog kompleksa Jusovača noću su bili osvijetljeni jakim
293
reflektorima, što je ostavljalo sablasan u sak. Zatvorenici su u „šetnju“ izvođeni dva
puta dnevno po sat vremena, izjutra u 6 a popopodne u 17 sa . Među m, dužina
trajanja h žalosnih šetnji zavisila je od ćefa i raspoloženja zatvorskih vlas , ponaša-
nja zatvorenika i godišnjeg doba. Za to kratko vrijeme trebalo je ne samo „protegnu
noge“, nego uze vode za piće, obavi fiziološke potrebe itd. Što je rat više odmicao i
snažio oslobodilački pokret, prilike i uslovi u Jusovači bili su sve teže i nesnošljivije. U
muškom dijelu zatvore, prema publikovanim sjećanjima bivših uhapšenika, postojale
su tri vrste zatvorenika, odnosno tri oblika zatvorskog života. Prvi je vezan za zatvo-
renike koji su bili pod is m ili sličnim uslovima, drugi za one koje su bili osuđeni za
teže prestupe, a smješteni u ćelijama - mračnicama, zvanim „kamare škure“. Ovaj dio
zatvora nazivan je „zatvor u zatvoru“. Treći dio „formirali su“ sami zatvorenici i zvao
se „cigansko poslanstvo“. Iz literature znamo da su u m sobama bili zatvorenici sa
niskim moralnim kvalite ma (npr. jedan šinter - Risto fašista, jedan džeparoš, poneki
špekulant, provokator, špijun i sl.). Njihova prostorija se nalazila u hodniku, pored
WC - a. Uslovi u Jusovači bili su takvi da se u tom crnogorskom mrtvom domu zatvo-
renici poslije mjesec, dva prosto nijesu mogli prepozna . To je bila ha likvidacija
nedužnih ljudi. Neki su, po svjedočenju očevidaca, bili toliko oslabili da nijesu mogli
da hodaju, dok su drugi od gladi „jeli ostatke sa smetlišta“. Često nije bilo dovoljno ni
vode za piće. Zatvorenici nijesu nikako mogli da se okupaju. U sjećanjima preživjelih
ostali su jezivi opisi iz kojih vidimo kako idu u dronjcima, sa nekoliko hiljada vašaka
na sebi, jer nije imalo šta da se presvuče. Obično, ljudi su bili u onome u čemu su
se zatekli prilikom hapšenja. Oko njih se, nesnošljivo, širio miris znoja, nečistoće, a
napadale su ih vaške, stjenice, svrab, čak i gnojne kraste. Zbog velike nečistoće stalno
je bio prisutan strah od epidemije. Među m, zatvorenici su se samoorganizovali i
zaveli redarstvo po sobama. Lje je bila užasna zapara a zimi nepodnošljiva studen.
Zatvorenici nijesu imali ni posteljine, ni veša, ni sredstava za ličnu higijenu. Podgo-
ričanima je rodbina doturala hranu i odjeću, iako je nije dovoljno imala ni za sebe. Uz
hranu su, potajno, s zale poruke, vijes , informacije. Mnogo teže nego Podgoričani-
ma bilo je zatvorenicima iz drugih krajeva Crne Gore. Među m, ilegalna organizacija
podgoričkih komunista je uspjela da za te zatvorenike stvori tzv. crvenu pomoć, tako
da su njihove teškoće, bar u tom pogledu, bile nešto snošljivije.
U samom zatvoru, bez obzira na nepovoljne prilike i nepodnošljive uslo-
ve, potajno se odvijao „poli čki i par jski rad“. Na čelu komunis čke organizacije
u Jusovači bio je Branko Nilević. Iz objavljenih sjećanja bivših zatočenika na dane
provedene u Kaznenom zavodu saznajemo da su se poli čke rasprave po sobama
vodile poslije 20 sa , a govorilo se, između ostalog, o četničkoj izdaji, informisanju,
nacionalnom pitanju i o drugim temama. Svijest o potrebi otpora zlu i borbi pro v
okupatora, fašizma uopšte sve više je rasla i izvan zatvora i u njemu samom. Ljudi su
razumjeli da je posrijedi borba za život i opstanak. Zaista, nije bilo lako preživje sve
strahote stadanja u Jusovači. Najveći dio zatvorenika postojao je sve odvažniji i hra-
briji. I kada su se zauvijek rastajali i umirali, činili su to ponosno, svjesni da je njihova
žrtva ugrađena u temelje buduće slobode i pravde, za sreću svojih potomaka i svo-
jih naroda. U Jusovači neke zatvorenike, borce i rodoljube munjevito je s gla teška
sudbina. Mada nijesu bili osuđeni ni od jednog suda, jednostavno, likvidirani su na
osnovu nekih famoznih predloga. Njih su pripremali policijski organi, obavještajne
službe i četnici. Zaista, preživje zatvor Jusovaču, po zapisanim sjećanjima, sva stra-
danja i muke i sve ono što se u njoj zbivalo - značilo je bi u posebnoj milos i sreće i
sudbine. U Jusovači je stradao crnogorski narod, odupirao se zlu koji je nosio fašizam
i borio se za slobodu. Bivši „stanovnici“ Jusovače is cali su kasnije da je ona za njih
bila ne samo mučilište nego i „škola slobode“. Osta u ovom zatvoru bilo je strašno.
Oni koji su odlazili, u stvari odvođeni, išli su ili u italijanske logore ili u smrt. O ći u
logore u Italiji, značilo je sreću i nesreću.
Strijeljanja su vršena po grupama, u kojima je bilo od 30 do 100 zatvore-
nika. Masovna strijeljanja su posebno obilježila kraj juna 1943. godine. Strijeljani su
svi muškarci (26. VI) sa donjeg sprata, istoga dana, u rasvit. S druge strane, u zatvoru
je bila još jedna fela ljudi, „crni soj“. To su bili saradnici i doušnici okupatora. A on ih
je nalazio „među uplašenim, demoralisanim i beznađem slomljenim zatvorenicima“,
nacionalis ma - i oni su postojali dostavljači, potkazivači, tužitelji, izazivači, podba-
dači, agen provokatori, plaćeni špijuni, pomoćnici tajne policije. Te denuncijante i
provokatore pozivali su na navodna „dopunska saslušanja“ u upravu zatvora i pod
m izgovorom oni su špijali svoje sapatnike, dostavljali izvještaje šta ko radi i pri-
ča u zatvoru, ko podiže moral i snaži vjeru u pobjedu nad fašizmom i okupatorom.
Pa ipak, uprkos svekolikim teškim uslovima i riziku po život i porodicu, održavane
su veze između ilegalne komunis čke organizacije i zatvorenika. Ljudi u zatvoru su
shva li da nijesu sami, apsolutno odsječeni od svijeta. Znali su šta se događa u gradu
i na frontovima. Njima je sve to „ulivalo snagu, podizalo moral i svijest o pobjedi“.
I, povratno, iz same Jusovače, osim vijes o internaciji, mučenjima i strijeljanjima,
emanirala je neka narodna energija i pretapala se u čvrstu vjeru u poraz okupatora,
u pobjedu nad zlom i njegovim protagonis ma.
Nakon kapitulacije Italije, 9. septembra 1943. godine, napisao je jedan od
preživjelih robijaša, „neki zatvorenici su upozorili da ih puste i ne predaju Njemcima,
zato što su oni zatvorenici Italije“ a ne njemački. I zaista, u zatvorskom dvorištu za-
tvorenici su bili „postrojeni i spremljeni za otpuštanje“. Među m, samo je jedan dio
zatvorenika otpušten, dok su drugi ostavljeni u zatvoru, uglavnom komunis .
Iako je zadugo služila (do kraja šezdese h i otvaranja KP doma u Spužu)
kao zatvor i poslije Drugog svjetskog rata u novijoj jugoslovenskoj državi i zapam la
zatvorenike različitog profila (narodne neprijatelje, četnike i njihove saradnike, in-
formbirovce, kriminalce i dr).
Kazneni zavod - popularno nazvan Jusovača - je sve odbolovao, zajedno
sa svojim zlosrećnim žiteljima i iskupio se kroz opšte stradanje. Uveliko ruinirana,
prepuštena ćudima vremena i ljudi, Jusovača više ne služi kao zatvor. Kada prođem
pored nje, vidim ljude koji tamo, u upravnoj zgradi, stanjuju i đecu kako se igraju i ne
sluteći u kakvom zdanju su i njihov topli dom i lastavičje gnijezdo. Stanem, oslušnem
glasove nevidljivih sjenki i gledam slike, stravične prizore - pitajući se u čudi: je li to
ružan san ili java, užasna i surova stvarnost koja prevazilazi literaturu, svaku maštu?!
Vidim transporte kamiona kako ispred is h velikih vrata s žu odnekud, kasno u noć.
S njih prosto svlače, skidaju zarobljenike, vezane ljude, starce, žene, đecu, invalide.
Čujem: prozivke i prozivke, utvrđivanje iden teta, pa opet prozivke. I kreštavi glas
karabinjera: „Ribelo, andiame!“ Gledam potpuno malaksale ljude, isprebijane, na
izmaku snage. Nižu se slike saslušanja, preslišavanja, isljednika, udaranje, bičevanje,
ubijanje duše, očajnike na ivici života. I opet, i opet: isljednike, saslušanja, ba ne,
čupanje duše, teror nad jelom. Vidim te nesrećnike: u nesvijes , na betonu, u će-
lijama mračnim i jezivim. Gledam ih u modricama, vezane za ruke i noge, oblivene
krvlju. Čujem kao da neko doziva u pomoć. Ko je vitez?! Nema, nema nikoga - ni tada
ni sada. I opet noćne prozivke, u rasvit. Jedne odvode u neizvjesnost - u logore, dru-
ge na strijeljanje. I opet stravični prizori mučenja. Premlaćeni ljudi do kos , dodatna
295
duša. Od bola ne mogu da zaspu. I opet prozivka. Neko izgovara nečije ime i prezi-
me. Atmosfera nemira i strepnje, neizvjesnos , opasnost za sve, i pitanje: „Šta će s
nama bi ?“ Osjećam preživljavanje posljednjih trenutaka. Kuda su o šli svi oni ljudi?
Vidim i one druge - ljude-zvijeri kako se nadmeću u zvjerstvima. Za njima pustoš i
smrt. Osjećam duh borbe i inata. Dah smr , njene užase. Vidim ljude kako ave njski
izgledaju, kopne. Od njih ostane samo trag. Tragovi, tragovi imena na zidovima soba,
u sjećanjima njihovih potomaka, u našem i istorijskom pamćenju. U ćutanju zapušte-
nog kamenog zdanja, u priči o Jusovači. Dok se đeca igraju tamo gdje su stražari, zli
domaćini, dočekivali hiljade nesrećnika, učini mi se da čujem hor njihovih duša koje
opominju kroz plač i pjesmu. I pitam se: Zašto ovaj crnogorski „mrtvi dom“ ne bi opet
bio muzička škola kao u doba kralja Nikole Petrovića Njegoša?!
Aleksandar-Saša Samardžić: HERALDIKA BALŠIĆA
297
Aleksandar-Saša
HERALDIKA BALŠIĆA Samardžić
U crnogorskoj literaturi, nemamo sveobuhvatan rad na temu dina-

s čkih simbola Balšića. Segmentalna obrada ograničenog broja simbola po-
stoji kroz nekoliko radova. Realno gledajući ovom temom, više se bave struč-
njaci raznih profila iz našeg okruženja nego mi sami. Ovom prilikom pokušaću
da dam hronološki pregled dosada prikupljenog materijala vezanog za simbo-
le Balšića i to kroz pečate, novac i grbove Balšića.
Najraniji pečat je iz 1368.
Pečat je Stracimira, Đurđa i Balše od 17. januara 1368.1 Iako je ošte-

ćen može se utvrdi da je na njemu vučja glava sa otvorenom čeljus .
Đurađ I Balšić, nakon zauzimanja Prizrena počinje sa kovanjem svog
novca. U periodu od 1372 do 1378 nastale su do sada poznate sedam vrsta
Dinara Đurđa I Balšića.
1
Ivić Aleksa, Stari srpski peča i grbovi, 1910, tabla IV
Data je predstava šljema okrenutog nadesno. Iznad šljema nalazi se

s lizovana velika vučja glava sa otvorenim zubas m čeljus ma i isplaženim
jezikom, okrenuta takođe nadesno.2
Na drugom primjerku je predstava šljema okrenutog nalijevo. Na

vrhu šljema nalazi se se vučja glava sa otvorenim zubas m čeljus ma i ispla-
ženim jezikom.3
Sljedeći pečat je na Balšinoj povelji Dubrovniku od 20. novembra

1379. Na njemu se nalazi vučja glava otvorenom čeljus i oko vrata ogrlica.
2
Srednjovjekovni srpski novac, Beograd 1997, str. 94
3
299
Na povelji Balše II od 24. april 1385 imamo grb4. Š t je srcolik, na-

gnut na desnu stranu, sa figurom vučje glave otvorenih čeljus , okrenutom,
takođe, na desno. Iznad š ta je šljem.
Grb iz vremena Đurđa II Stracimirovića, poznat je sa aversa njego-

vog novca. Tu je prikazan potpun grb sa svim obaveznim grbovnim elemen -
ma, izveden uz poštovanje heraldičkih pravila. Vučja glava otvorenih čeljus ,
okrenuta na desnu stranu, smještena je u trouglastom š tu, iznad je kaciga sa
plaštom sa strana i otvorenom krunom gore, u nakitu iznad krune ponovljena
je figura vučje glave.5
I druga vrsta novca Đurđa II Stracimirovića, pravljena u kovnici Ska-

dar, ima sve grbovne elemente kao i prethodni.
4
Ivić Aleksa, Stari srpski peča i grbovi, 1910, tabla V
5
Dočim na pečatu Đurđa II iz avgusta 1388 godine nalazimo ponovo

glavu vuka ali na dugom vratu.
Sljedeći primjer je pečat Konstan nov od 13 novembra 1395 đe

umjesto vučje glave imamo dvoglavog orla. Da li razlog uvođenja novog gr-
bovnog simbola treba traži u njegovoj ženidbi sa Jelenom Topi?
Balša III na novcu koji je kovao (1403-1421) ima iste grbovne elemen-
te kao njegov otac Đurđe II. Šljem sa otvorenom krunom i vučjom glavom na
vrhu okrenut je lijevo. Dolje lijevo uz šljem je nagnut š t sa vučjom glavom.6
U poznatom Rihentalov zborniku o saboru u Konstanci 1415. Prvi put

se pojavljuje zvijezda u grbu Balšića.
6
301
Srebrna višekraka zvijezda od tada se stalno pojavljuje u svim pozna-

m grbovnicima, kao na primjer iz Grbovnika Korenić-Neorić iz 1595 godine.
Kod Mavra Orbinija u „Kraljevstvo Slovena“ iz 1601 sedmokraka zvi-

jezda.
U Beogradskom grbovniku iz 1620 godine.

U Fojničkom grbovniku iz 1675.
Sedmokraku zvijezdu nalazimo i kod D Kenž 1680.7
Višekraku zvijezdu imamo i kod Solovjeva8 i Bojničića9.

7
Charles du Fresne Sieur du Cange, Illyricum vetus et novum, sive Historia regnorum Dal-
ma ae, Croa ae, Slavoniae, Bosniae, Serviae atuque Bulgariae, 1680
8
Solovjev, Prinosi za bosansku i ilirsku heraldiku (Сарајево, 1954)
9
Bojničić Ivan, Der adel von Kroa en und Slavonien, 1899
303
Prvi rekonstruisani grb na osnovu novca Balše III uradio je Aleksan-

dar Palavestra u knjizi „Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinas ja i vlastele“
(sa D. Spasićem i D. Mrđenovićem 1987, i drugo dopunjeno izdanje 1991.)
Sljedeću rekonstrukciju napravio je i objavio D. Acović prvo na kalen-

daru za 2000 godinu a onda i u knjizi Srpska kruna koja je izašla 2003 godine.
Iz hronološkog prikaza pečata, novca i grbova otvara se mnogo pita-

nja na koje bi trebalo da odgovore u narednom periodu.
Peča i novac koji su koris li ili kovali Balšići kao dominantni simbol
imaju glave vuka otvorenih čeljus . Da li osvajanjem Skadra Balšići uzimaju i
koriste glavu vuka koja je simbol Skadra?
Vremenom se komple ra grb po svim heraldičkim pravilima.
Rihentalov zbornik o saboru u Konstanci 1415 donosi potpuno dru-

gačiji grb to jest višekraku srebrnu zvijezdu na crvenoj podlozi. Upravo zbog
ovoga grba ali i svih ostalih grbova koji su objavljeni u Grbovnicima, razni au-
tori povezuju porijeklo Balšića sa francuskom i napuljskom velikaškom lozom
D Bo (De Baux) i del Balco (del Balzo). Njihova veza sa Anžujcima je potvrđena
a Balšići se pojavljuju u Ze upravo u doba ženidbe Uroša I sa Jelenom Anžuj-
skom.
Odgovor na ovo pitanje razrešava i dilemu kako izgleda grb Balšića
Da li stari porodični grb - višekraka zvijezda ili osvajački grb - glava
vuka?
Novak Adžić: KRIVIČNA ISTRAGA ZBOG POLITIČKOG DELIKTA PROTIV
SAVIĆA MARKOVIĆA ŠTEDIMLIJE U ZAGREBU 1955. GODINE
305
KRIVIČNA ISTRAGA ZBOG
POLITIČKOG DELIKTA PROTIV
SAVIĆA MARKOVIĆA ŠTEDIMLIJE
U ZAGREBU 1955. GODINE Novak Adžić
Savić Marković-Štedimlija1, crnogorski književnik i publicista pasionirano

i prilično uspješno bavio se crnogorskom državnom i nacionalnom istorijom. Zbog
svojih ideoloških svjetonazora i poli čkog angažmana doživljavao je progone, pro-
skribciju, hapšenja, robijanja, te inter vivos i post mortem satanizirajuća žigosanja,
koja su se, najčešće zasnivala na fabrikovanju kleveta o njemu i njegovoj spisateljskoj
ostavš ni. Na poli čkoj robiji proveo je u SSSR kao žrtva staljinizma i državno-par j-
skog jednoumlja režima 10 godina, a po izručenju socijalis čkoj Jugoslaviji u istraž-
nom pritvoru i na osnovu pravosnažne presude još punih 4 godine, pošto je osuđen
kao poli čki krivac.
Štedimlija je često pisao o duhovnom (kulturnom) iden tetu crnogorskog
naroda i nacije, njihovom državno-pravnom istorijskom subjek vitetu i individua-
litetu. Ostavio je činjenički zasnovane pisane tragove o povijesnoj autokefalnos
Crnogorske pravoslavne crkve i njenoj narodnoj misiji, te osobenos religije kod Cr-
nogoraca. Značajan dio intelektualne zaostavš ne Štedimlija je posve o tragičnoj
sudbini Crne Gore u prvom svjetskom ratu (1914-1918), te golgo koju je podnijela
nakon srpske okupacije i aneksije Crne Gore, izvršene koncem 1918. godine. Bavio
se, pored ostalog, istoriogenezom i fenomenologijom poli čkih mitova i kultova,
koji su korišteni u svrhe nacionalne asimilacije Crnogoraca i srpskog imperijalnog
projekta. Opisivao je zavjere koje su činjene pro v Crne Gore i njene posebnos ,
te učešće srpske tajne teroris čke organizacije „Ujedinjenje ili smrt” („Crna Ruka”)
i njenih članova, pristalica i promovenata u m urotničkim akcijama. Štedimlija je
bio u poli čkom smislu angažovan kao pristalica i promovent Crnogorske stranke
(federalista/indipendista) čiji je vođ bio njegov prijatelj dr Sekula Drljević. Iako nije
bio u organima Crnogorske stranke (federalista) zastupao je poli čka gledišta koja je
promovisao dr Sekula Drljević i bio, posebno tokom drugog svjetskog rata, njegov
blizak saradnik. Savić Marković Štedimlija je u poli čkom smislu bio angažovan kao
pristalica uspostavljanja nezavisne i suverene Crne Gore. Bio je vrlo interesantna i
kontroverzna ličnost u crnogorskoj književnos , publicis ci i poli ci tokom XX vijeka.
U ranoj mlados postaje zatočenik određenih roman čarskih, mitskih i ideološko-
1
O Saviću Markoviću Štedmliji i njegovom stvaralaštvu, pored ostalog, vidi i detaljnu biogra-
fiju o njemu koju je sačinio dr Danilo Radojević i publicirao u studiji „Tri zabranjene knjige Savića Marko-
vića Štedimlije“, DANU, Podgorica, 2008. O Štedimliji vidi i: Dr Dragu n Lalović, „O rukopisnoj zaostav-
š ni Savića Markovića Štedimlije“, objavljeno uz Štedimlijine memoare „Deset godina u gulagu“, Ma ca
Crnogorska, Podgorica, 2005; Branimir Donat, „Društvo žrtvovanih hrvatskih pjesnika“, Zagreb, 1998.
poli čkih predstava i zabluda o „srpstvu“, kojih se tridese h godina XX stoljeća oslo-
bodio, zastupajući i obrazlažući stanovište da su Crnogorci samosvojan istorijski i po-
li čki narod i nacija, čemu ce osta vjeran do kraja života. Iznosio je i kontroverzna,
maglovita i veoma problema čna stajališta o etničkom porijeklu Crnogoraca (tvrdeći
da su oni porijeklom „Crveni Hrva “), ali nikad ne dovodeći u pitanje posebnost
crnogorskog naroda i nacije. Štedimlija, bez sumnje, spada u teore čare crnogorske
nacije i respektabilne promovente i afirmatore crnogorskog kulturnog, nacionalnog i
državnog integriteta i iden teta. Njegov ukupni krea vni opus i poli čko-propagan-
dna djelatnost zaslužuju naučno preispi vanje, analizu, rekonstrukciju i ekspoziciju,
bez pristrasnos i oslobođenu ideoloških ocjena i sudova. Dakako, njegova kontro-
verzna poli čka i publicis čka djelatnost treba bi sagledana u kontekstu vremena u
kojima je nastajala, sazrijevala i oformila se, te treba ispita kojim je sve zabludama,
predrasudama i pogrešnim procjenama i postupcima bila opterećena. O Štedimliji
valja pisa bez satanizacije ili divinizacije, sa težnjom što je moguće veće objek vi-
zacije njegove ličnos i njegove ukupne ideološko-poli čke, književne, novinarske,
publicis čke i znanstvene ak vnos , te njenih dometa i limita u vremenu i prosto-
ru koji su ih omeđivali. Naravno, korištenjem različi h istorijskih izvora po porijeklu
(provinijenciji), sadržini, autorstvu, te njihovom provjerom i unutrašnjom i spoljnom
kri kom i međusobnim upoređivanjem.
Da bi se što je moguće objek vnije pisalo i zaključivalo o Štedimliji i njego-
voj krea vnoj i poli čkoj i intelektualnoj zaostavš ni neophodno je sabra i objavi
sve njegove članke, rasprave, eseje, osvrte, priloge i druge vrste njegovih radova i
kri čki se prema njima odnosi . Kako bi se imao što realniji uvid u istoriju njegovog
poli čkog i propagandnog angažmana u Zagrebu od 1941. do 1945. godine2, te zašto
je okrivljen, iz poli čkih mo va i pobuda i krivično gonjen i (o)suđen na osmogodiš-
nju zatvorsku kaznu po članu 108 Krivičnog zakona Jugoslavije, nakon povratka sa
10-godišnje robije u gulazima u SSSR, i jednogodišnje krivične istrage vođene 1955.
godine i jednoneđeljnog sudskog procesa 1956. godine, bitno je objavi i samo Šte-
dimlijino svjedočenje, sadržano u zapisnicima sa krivične istrage koja je pro vu njega
vođena u Zagrebu tokom istražnog pritvora 1955. godine. I me pokaza iz kojeg je
rakursa posmatrao ljude, događaje, procese i odnose s kojima je imao dodira tokom
boravka u Zagrebu od 1941. do 1945. godine.
Savić Marković-Štedimlija rođen je u selu S jena u Piperima kod Podgorice
12. januara 1907. godine. Sin je Mihaila Markovića i Jelike Marković (rođene Lako-
čević). Osnovnu školu završio je u rodnim Piperima. Gimnaziju je učio u Podgorici,
Peći, Nišu, Aleksincu, Jagodini i Leskovcu. Po završenoj gimnaziji, upisao se na studij
Prava i Filozofije Sveučilišta u Zagrebu, ali fakultet nije završio. Objavljivao je pjesme,
novele, kri ke i brojne članke književnog, kulturološkog i poli čkog sadržaja u raznim
listovima i časopisima, koji su izlazili na prostoru Kraljevine SHS i Kraljevine Jugosla-
vije, a od 1941. do 1945. na prostoru NDH, i kasnije Titove Jugoslavije (najčešće pod
pseudonimom ili imenom svoje supruge dr Ljubice Klančić, a i pod punim imenom i
prezimenom kad su mu vraćena oduzeta građanska prava). Objavio je nekoliko knjiga
i brošura, od kojih posebno treba izdvoji sljedeće: „Gorštačka krv-Crna Gora 1918-
1928“, Beograd, 1928 (koja je zbog svog sadržaja bila proskribovana, zabranjena i
spaljivana od strane režima Karađorđevića), „Rub jave“ (Paraćin, 1929), „Skidanje
maske“ (Zagreb, 1932), „Simulan u socijalnoj literaturi“ (Zagreb, 1932), „O nama
2
O tome vidi detaljno: Dr Bogdan Krizman, „Ustaše i treći Rajh“, knjiga 2, Globus/Zagreb,
1983.
307
govore pjesnici“ (1932), „An krležijanci“, (Zagreb, 1933) „Mis fikatori likvidiraju
umjetnost“ (Zagreb, 1934), „Školovanje crnogorske omladine“ (Podgorica, 1935),
„Crna Gora u Jugoslaviji“ (Zagreb, 1936), „Njegoš-pjesnik slobode“ (Zagreb, 1937),
„Crvena Hrvatska“ (Zagreb, 1937), „Osnovi crnogorskog nacionalizma“ (Zagreb,
1937), „Rusija i Balkan“ (1937), „Kulturno-poli čka razmatranja“ (Zagreb, 1939),
„Tragom popa Dukljanina”, (Zagreb, 1941) „Crnogorsko pitanje“ (Zagreb, 1941), „Au
dem Balkan“ (Zagreb, 1943), „Par zani o sebi“ (Zagreb, 1944), „Sudbina pravoslavlja
u Rusiji“ (Zagreb, 1944), „Zavjere pro v svjetskog mira“ (objavljeno na njemačkom
jeziku u Zagrebu 1944, naklada Putovi. Prevedeno i objavljeno integralno na hrvat-
skom jeziku u prijevodu Gorana Jurišića u Zagrebu 2005. u izdanju zagrebačke Alfe),
itd. Od posebne važnos je istaći da je veoma kvalitetna knjiga „Istorija školstva i
prosvjete u Crnoj Gori“, koja je objavljena u Beogradu 1968. godine potpisana ime-
nom i prezimenom Tomaša Markovića, Štedimlijinog rođaka, najvjerovatnije autor-
sko djelo Savića Markovića Štedimlije.
Savić Marković Štedimlija je kao pisac i
publicista sarađivao u mnogim listovima i časopi-
sima, od kojih treba apostrofira sljedeće: „Pre-
porod“, „Mlada Zeta“, „Zapisi“, „Južni pogled“,
„Ljetopis ma ce srpske“, „Savremenik“, „Knji-
ževnik“, „Stožer“, „Modra p ca“, „Rabotničerski
literatuen front (Relef)“, „Obzor“, „Jutarnji list“,
„Novos “, „Književni horizon “, „Nova Evropa“,
„Mladost“ itd. U podgoričkoj „Ze “, koja je fun-
girala kao nezvanično glasilo Crnogorske stranke
(federalista) od 1930. do 1941. godine, Štedimli-
ja je objavljivao brojne istoriografske i poli čko-
publicis čke članke polemičkog sadržaja. Jedno
vrijeme Štedimlija je bio član redakcije „Savre-
menika“ i „Stožera“. Izdavao je i uređivao časopis
„Krug“ i neđeljnik „Putevi“. U doba ustaške NDH
(Nezavisne države Hrvatske) živio je u Zagrebu,
gdje je bio predsjednik emigrantskog „Crnogor-
skog nacionalnog komiteta“, a od 1944. godine i član „Crnogorskog državnog vijeća“,
na čijem čelu se nalazio dr Sekula Drljević, koji je, takođe, tada boravio u Zagrebu.
Pod zaš tom ustaškog Poglavnika NDH Anta Pavelića objavljivao je Štedimlija mno-
ge članke u ustaškoj štampi. Primjerice, njegovi tekstovi se mogu naći u ustaškim
listovima: „Hrvatski narod“, „Alma mater Croa ja“, „Spremnost“, „Glas pravoslavlja“
itd. Od 1941. do 1945. Štedimlija je živio u Zagrebu, odakle se bavio poli kom, žur-
nalis kom i publicis kom. U Zagrebu je Štedimlija pod Pavelićevim pokroviteljstvom
radio na uspostavljanju Hrvatske pravoslavne crkve (1942-1945). Štedimlija je iz Za-
greba sredinom 1944. godine, u određenoj poli čkoj misiji, kao povjerenik dr Sekule
Drljevića, otputovao za Beč. U Austriji je sredinom 1945. godine od strane Rusa bio
zarobljen i odveden u ruske gulage (logore) od Sibira do Ukrajine, u kojima je bio
zatočen punih deset godina, do 1955. godine. O svojim zatvorskim danima u ruskim
gulazima pod Staljinovim režimom Savić Marković Štedimlija je napisao „Memoare“.
Objavljeni su pod naslovom „Deset godina u gulagu“, knjiga I i II, Ma ca Crnogorska,
Podgorica, 2004. Vlas ma Titove Jugoslavije Štedimlija je izručen aprila 1955. godi-
ne. Nakon toga je saslušavan pred policijskim isljednim organima u Zagrebu, poslije
čega je suočen sa podizanjem optužnice za svoju poli čku i propagandnu djelatnost
u NDH tokom rata 1941-1945. U Zagrebu, Štedimlija se suočio sa Optužnicom poli-
čkog tribunala zagrebačkog Okružnog suda, na osnovu koje je pro v njega vođen
sudski proces od 14. do 19. maja 1956. godine. Na tom suđenju, pokrenutog na
osnovu popisa Komisije za ratne zločine, koja ga je još 1945. godine okvalifikovala za
„ratnog zločinca“, Savića Markovića Štedimliju branio je kao advokat dr Ivo Politeo,
ličnost koja je 1928. godine bila advokat Josipa Broza Tita, a 1946. godine zastupala
je na sudskom procesu zagrebačkog nadbiskupa dr Alojzija Stepinca. Veliko Vijeće
Okružnog suda u Zagrebu, kojim je predsjedavao Mihailo Bojanić, donijelo je 21. jula
1956. godine presudu kojom se Savić Marković Štedimlija osuđuje na osam godina
zatvora. Vrhovni sud Hrvatske potvrdio je izrečenu presudu i Štedimlija je poslat na
izdržavanje zatvorske kazne kao poli čki osuđenik u Kazneno-popravni dom Stara
Gradiška, da bi bio potom prebačen na Goli Otok. Među m, iz zatvora je pušten
1959. godine. Ukupno je osuđen kao „poli čki krivac“ na kaznu robije 8 godina, ali
svu kaznu nije izdržao (već je pušten nakon izdržane kazne robije 4 godine). Nastanio
se u Zagrebu u Gajevoj ulici i oženio se sa Ljubicom Klančić. U Zagrebu je Štedimlija
potom živio u Kukuljevićevoj ulici. Pod imenom svoje žene Ljubice Klančić, Štedi-
mlija je objavljivao članke iz crnogorske kulturne i državne istorije. Štedimlija je bio
vrlo bliski prijatelj sa Miroslavom Krležom, koji mu je povjeravao određene poslo-
ve za Leksikografski zavod. Kad su mu povraćena građanska prava, Štedimlija je u
brojnim listovima i časopisima pod punim imenom i prezimenom objavljivao članke
kulturno-istorijskog profila i sadržaja. Savić Marković Štedimlija je krajem šezdese h
i početkom sedamdese h godina XX vijeka bio veoma ak van u akciji uklanjanja sa
Lovćena, ne Njegoševe kapele, nego Kapele Aleksandra Karađorđevića. Zalagao se
izričito i promotno za podizanje Njegoševog Mauzoleja na Lovćenu po projektu Iva-
na Meštrovića.
Savić Marković Štedimlija je u zagrebačkom „Vjesniku“ od 26. maja 1970.
godine napisao jedan članak, u kojemu veli i ovo: „Kampanja pro v podizanja tog
Spomenika u samoj zemlji malaksala je i gotovo obustavljana, ali je prenesena i in-
tezivirana u inozemstvu. Ta kampanja počela je kao podrška izvjesnim krugovima u
domovini i u početku se ograničavala na štampu-četničko-ljo ćevsku-emigrantsku,
pa zahva la je i neke strane listove zavedene četničkom propagandom... Poslije pr-
vog svjetskog rata, po volji kralja Aleksandra Karađorđevića Crnogorci su bili pod-
vrgnu strahovitom teroru, mučenju i progonima, a njihova domovina razaranju i
paljenju. Njihov otpor velikosrpskoj monarhis čkoj diktaturi nije bio slomljen sve do
1925. godine. Ukinuta je autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva, čitava je zemlja
bila rasparčana, suće seljačkih domova je ostalo u ruševinama, šume su se ispunile
odmetnicima, borbe su se vodile na sve strane, a zatvori su bili prepuni osuđenika.
Konačno se kralj Aleksandar odlučio da drugim metodom učini kraj tome, pa je 1925.
godine naredio da se za sitan novac sagradi nova kapela za Njegošev grob na Lovće-
nu, da se Njegoševe kos sa Ce nja prenesu u novu grobnicu i da se amnes raju
oni Crnogorci za koje je bilo nade da će podržava Aleksandrovu strahovladu. Kralj
i njegova vlada došli su u Crnu Goru da prisustvuju prijenosu Njegoševih kos ju na
Lovćen, a dr Nikolaj Velimirović u ime Srpske pravoslavne crkve i dinas je izgovorio je
hvalu i priznanje Njegošu te blagoslovio zadužbinu svojega monarha na lovćenskom
vrhu. Mislio je Aleksandar da će me udobrovolji Crnogorce i skloni ih da obustave
otpor njegovu režimu i sistemu vladavine, ali se prevario.
309
Naučeni da s ponosom upiru svoje poglede na lovćenski vrh, Crnogorci su
sada na njemu vidjeli spomenik koji ih je stalno podsjećao na najcrnje doba njihove
duge povijes , na vladavinu kralja Aleksandra, pa su sa s dom obarali poglede i
izbjegavali da svog najvećeg sina gledaju kroz koprenu spomenika, što im ga podiže
kralj Aleksandar. Iz dana u dan sve im je više navirala krv na oči gledajući tu „zaduž-
binu“, u kojoj su bile sahranjene Njegoševe kos . Zato su radosno pozdravili odluku
da se ta „zadužbina“ ukloni i da se na njezinu mjestu podigne dostojan spomenik
Njegošu.
Svi oni kojima je Aleksandrova kapela na Lovćenu draža od Njegoša i njego-
ve tradicije, koji žele sačuva trajnu uspomenu na kralja, provocira slobodoljubive
Crnogorce koji drže do svoje junačke tradicije i nacionalne kulture-svi su tobože
ustali u odbranu „posvećene kapele“, a zapravo u obranu uspomene na kralja Alek-
sandra. Njima nije stalo do uspomene na velikog crnogorskog pjesnika i vladara,
nego do uspomene na kralja Aleksandra i na njegovu dinas ju“, veli, pored ostalog,
Štedimlija u tome članku.
Savić Marković Štedimlija umro je 25. januara 1971. godine u bolnici Rebro
u Zagrebu u 65. godini života. Sahranjen je na zagrebačkom groblju Mirogoj 28. janu-
ara 1971. godine. Bio je član Udruženja književnika Hrvatske i saradnik Ma ce Hrvat-
ske. Na pogrebu Štedimliji govorili su pozna hrvatski pisci Novak Simić i Jozo Laušić.
Zapisnik sa Štedimlijog saslušanja, kojeg ovom prilikom objavljujemo u
cjelini, u onom obimu u kojemu raspolažemo njime, do sada nikada nije objavlji-
van, ni integralno ni fragmentarno u našoj istoriografiji i istoriografiji u zemljama u
okruženju. Doduše, taj materijal korišten je djelimično u crnogorskoj istoriografiji,
za rekonstruisanje procesa i događaja vezanim za ratni period 1941-1945. Inače, o
tom periodu Štedimlija je napisao knjigu „Pod Marsovim mačem“ (koja se nalazi u
rukopisu). Na materijal istrage pro v Štedimlije djelimično su se pozivali pojedini
crnogorski istoričari-istraživači. U prvom redu dr Radoje Pajović i to u njegovim stu-
dijama „Poli čka akcija Sekule Drljevića i njegova saradnja sa ustaškim vođstvom i
njemačkim poslanstvom u Zagrebu 1943-1945“, Časopis za suvremenu povijest, broj
1, Zagreb, 1971. i „Kontrarevolucija u Crnoj Gori-četnički i federalis čki pokret 1941-
1945“, Ce nje, 1977. Dr Radoje Pajović posjeduje fotokopiju pomenutog teksta sa
Štedimlinovog saslušanja, te on je koris o dio faktografije izložene u pomenu m
zapisnicima, kako bi dao što pregledniju i potpuniju sliku o fenomenima, ljudima,
događajima i poli čkim i drugim akcijama crnogorskih suverenista koji su djelovali
na prostoru bivše Kraljevine Jugoslavije od 1941. do 1945. godine. Zapisnik sa Štedi-
mlijinog saslušanja postojao je u ranijem dosijeu Republičkog Sekretarijata za unu-
trašnje poslove Crne Gore- Titograd, a danas se on može pronaći i u fondu Hrvat-
skog državnog arhiva u Zagrebu. U ovom radu prenosimo i Štedimlijino kazivanje o
osnivanju, funkciji i djelovanju „Crnogorskog nacionalnog komiteta“ („Crnogorskog
ureda“) u Zagrebu, na čijem se čelu Štedimlija nalazio od 12. aprila 1941. godine, a
koji materijal predstavlja sastavni dio krivičnog postupka vođenog pro v Štedimlije.
I taj arhivski materijal se sada po prvi put objavljuje u cjelos kod nas.
ŠTEDIMLIJA O CRNOGORSKOM
NACIONALNOM KOMITETU OSNOVANOM U
ZAGREBU 1941. GODINE3
„CRNOGORSKI NACIONALNI KOMITET

/Crnogorski ured/
IME. Rešenje da ne istupam pod svojim ličnim imenom, kao privatno lice,
nego pod nekom firmom, donio sam pred veče 10 aprila 1941. Na raspolaganju su
mi stajala dva imena: Udruženje Crnogoraca u Zagrebu, koje je bilo osnovano ne-
koliko godina prije rata i odmah zamrlo, i Crnogorski studentski klub. Za prvo ime
se nijesam mogao odluči zato što je to Udruženje sa svoje osnivačke skupš ne na
inicija vu policijskog komesara poslalo pozdravni telegram kralju, zbog čega su ga svi
ljevičari bojko rali te je odmah zamrlo. Za studentski klub se također nisam mogao
odluči zbog toga što nisam bio siguran da taj klub neće frankovački i klerikalni stu-
den kvalificira kao komunis čki, te me onemogući svaku moju djelatnost. Bio
sam prinuđen naći neko novo ime.
Iz istorije prvog svjetskog rata bilo mi je poznato mnoštvo raznih komiteta
ne samo sa izrazito poli čkim ciljevima, nego i sa humanitarnim i kulturnim osobi-
to na teritorijama Amerike, Francuske, Švicarske, pa čak i u Australiji. Tako sam se
ja odlučio da firma, pod kojom ću nastupa pred novim vlas ma, bude Crnogorski
nacionalni komitet. Očekujući da će neko postavi pitanje kakav je to komitet, ko je
u njemu i kakav mu je cilj, ja sam na sve to pripravio i odgovore. U slučaju da netko
zapita ko su članovi komiteta /jer sam naziv kaže da članovi postoje/, bio sam gotov
odmah radi ispunjenja forme prijavi jednoga ili više crnogorskih intelektualaca, ko-
jih je tada u Zagrebu bilo mnogo. Na pitanje o ciljevima komiteta bio sam unaprijed
riješen, da ih prikažem kao čisto kulturne i humanitarne, a sam komitet kao jezgru
buduće organizacije crnogorske narodne manjine u NDH. Kako se ova pitanja nisu
nikad postavljala sa strane organa NDH, to ni ja nisam imao potrebe ni da na njih
bilo kome dajem odgovor ili da preduzimam neke mjere radi toga da komitet dobije
izgled organizacije ili ustanove makar i formalno.
KARAKTER. U pitanju opredjeljenja da li je CNK /CU/ bio ustanova, organi-
zacija ili uopće pravno lice od bitnog su značenja slijedeće činjenice:
CNK /CU/ sastajao se cijelo vrijeme iz jednog jedinog člana, a to sam bio
ja. Ni od jedne vlas ili ustanove nije traženo ni dobiveno rješenje ili odobrenje da
sa on osnuje, da radi i uopće da postoji, te nije bio nigdje registrovan kao ustanova
ili pravna osoba ili bilo u kakvom drugom vidu. Nije imao nikakvog statuta, pisanih
pravila ili napismeno fiksiranog cilja i zadaće, odnosno ustrojstva. Nisam se nikad sa
nekim dogovarao o njegovim ciljevima i ustrojstvu ni pred kim o tome izlagao svoje
mišljenje, ciljeve i planove. Nikad nije primao ni direktno ni pak indirektno nika-
kve materijalne pomoći od kakve službene ličnos , vlas ili ustanova /izuzev dobro-
voljnih priloga onih lica koja su koris la njegovu pomoć/. Njegov rad nije provjera-
3
Tekst koji slijedi je auten čno prenošenje zapisnika sa Štedmlijinog saslušanja.
311
vao, nadzirao ili kontrolirao niko drugi osim mene, a uvid u njegov rad moglo je ima
svako lice, koje mu je u svrhu traženja kakve pomoći posjećivalo, jer sam sa svakim
govorio u prisutnos drugih i napisane dopise čitao pred svima. Posje oce nisam
nikad mogao prima pojedinačno, jer nisam imao nego jednu sobu bez predsoblja
ili čekaonice. Od 1600 ljudi, koji su se lično, pismeno ili preko posrednika obraćali za
pomoć ili savjete neće se naći ni jedne osobe, koja bi izjavila da joj je za usluge tra-
žena materijalna ili kakva druga nagrada, odnosno usluga, pa su prema tome sve us-
luge, intervencije, zauzimanja i preporuke vršeni besplatno. Postoje sto ne lica, koja
nisu pla la čak ni efek vne troškove za takse, koje su se plaćale prilikom ovjeravanja
dokumenata ili na razne predstavke, a mnogima od njih pružana je novčana pomoć
bilo za troškove putovanja, bilo pak za prenoćišta, prehranu, medikamente, odjeću i
obuću. Svjedoci će potvrdi da su dobrovoljni prilozi primani samo od imućnih, a da
su odbijani kad su ih neimućni predlagali. Postoji slučajeva da su nekim darodavci-
ma, koji su slali poštom priloge, bili is m putem vraćani natrag. A onda kada se po-
treba pružanja materijalne pomoći smanjila ili sasvim iščezla prekraćivano je sasvim
primanje dobrovoljnih priloga što se također može utvrdi svjedocima. Od ovih lica,
koja su se usmeno ili pismeno obraćala za pomoć uredu CNK, tj. meni, neće se naći
ni jedno, koje bi moglo posvjedoči da je na njega s moje strane ili sa strane bilo
koga ko bi se zatekao u uredu vršen bilo kakav poli čki u caj, da su od njega tražene
kakve informacije ili bilo što drugo što bi moglo bi korisno za vlas NDH i njihove
saveznike. Prema tome ured CNK /CU/ imao je karakter neovlašćeno i posve beskon-
trolno vođene kancelarije za ukazivanje pomoći, pružanje zaš te i davanje savjeta
osobama, koje su bile izvršene progonima u NDH i to posve besplatno ili uz naknadu
efek vnih izdataka od onih koji su bili imućni. Svoje rashode i izdatke kancelarija je
pokrivala dobrovoljnim prilozima, koji ne samo da nisu bili ničim uslovljeni ili da su
pružali neku prednost darodavcima, nego od siromašnih nisu bili primani ni onda
kada su ih nudili, a od imućnih onda kada nisu bili nužni, tj. kada nije bilo potrebe za
ukazivanje materijalne pomoći.
PRIKAZIVANJE PREMA ORGANIMA NDH. Prema organima NDH u svojim
pismenim podnoscima uvijek sam istupao kao predstavnik CNK sa svjesnim umišlja-
jem da na njim ostavim dojam kao da CNK doista postoji bilo kao neka ustanova ili
organizacija. Svrha uzimanja toga imena je bila baš u tome da izbjegnem obraćanje u
svoje lično ime kao privatna osoba. Zbog toga svi organi, kojima sam se obraćao bili
su ili su mogli bi uvjereni da CNK postoji kao ustanova ili organizacija, ali ni jedan
od h organa neće moći reći ni kad je ta organizacija osnovana, ni ko joj je član ili od-
bornik, ni kakav joj je program, a ni ko je odobrio njeno osnivanje ili kod koga je re-
gistrirana. Istupanje ne u lično ime, nego u ime CNK pokazalo se kasnije cjelishodnim
zato što je bio donešen zakon, po čijim odredbama se prije lo da će se izves pred
pokretni prijeki sud svakoga onoga, ko bi za nekoga kod organa vlas intervenirao.
Kako sam ja intervenirao ne kao privatna ličnost, nego u ime jedne „ustanove“, to se
moje intervencije nisu mogle stavi pod udar toga zakona kad bi se to i htjelo. Advo-
katske intervencije su među m bile zabranjene i onemogućene. Od oko 2000 mojih
pismenih intervencija, žalbi i molbi, upućenih organima i ustanovama NDH u Zagre-
bu i u provinciji u ime CNK neće se naći ni jedne jedine, u kojoj bih ja objašnjavao što
je to CNK, ko je odobrio njegov rad i kakav je njegov cilj. Obraćajući se u ime njega ja
sam uvijek pisao tako kao da je svakome poznato sve što se če CNK i kao da o tome
ne treba dava nikakve informacije. Čak i kad sam bio saslušan od strane UNSa o
svom radu u vezi sa talijanskim zahtjevom da me se izruči u taj zapisnik nije unešeno
ništa čime bi se pobliže određivao karakter CNK kao ustanove ili organizacije. Ja sam
imao interes da organi NDH ostanu u uvjerenju da je CNK ustanova ili organizacija,
koja je legalizirana, ali sam pri tome izbjegavao i izbjegao da im to izričito kazujem i
dokazujem. Izbjegao sam također da se to pitanje nikada ne postavi sa njihove stra-
ne, barem ne meni i da ja na takvo pitanje nikada ne dadem odgovor i objašnjenje.
Pod imenom CNK i CU nisam vršio nikakvu poli čku djelatnost. Svakome ko
iole pozna prilike u NDH, mora bi jasno da jedna ustanova ili organizacija sa poli č-
kim ciljevima nije mogla postoja ako ciljevi ne bi bili jasno određeni, dovedeni u
sklad s ciljevima rukovodstva NDH i odobreni od tog rukovodstva. Isto tako je jasno
da poli čki rad jedne ustanove ne bi bio toleriran ako ne bi podležao uvidu i kontroli
organa NDH i ako ne bi bio vođen u skladu s njenim interesima i ciljevima. Iz navede-
noga se vidi da toga uvida i kontrole nije bilo, a rad CNK je bio toleriran. To je moglo
bi samo zato što CNK nije ni javno ni tajno vršio nikakvu poli čku djelatnost ni se
on kome ili ko drugi njemu ikad obraćao s nekim poli čkim ciljevima ili iz poli čkih
razloga. Ja nisam mogao pod imenom CNK vrši nikakvu poli čku djelatnost ili im
dava poli čko obilježje već zbog toga što bih me neminovno izazvao potrebu da
se rad mojeg ureda stavi pod nadzor i kontrolu organa NDH, a me bi mu bio posve
onemogućen rad, jer pod kontrolom ne bi mogao proglašava Crnogorcima sva ona
lica za koja se zauzimao, a koja nisu bila Crnogorci. Dok je ured CNK bio bez poli čkog
karaktera i obilježja i ograničavao se samo na zauzimanje za ugrožene i progonjene u
NDH, dotle on nije mogao izazva nikakvo podozrenje kod organa NDH ni potrebu
da se miješaju u njegov rad ili da ga nadziravaju i kontrolišu.
Uostalom ured CNK ne bi mogao ni dos za svoj cilj ako bi imao neki odre-
đeni poli čki program ili obilježje, jer u takvom slučaju ne bi mogao da se zauzima
za one ljude, koji su bili progonjeni iz poli čkih razloga kao neprijatelji NDH i njenih
saveznika. Zauzimanjem za takve ljude pokazalo bi se pred organima NDH da moj
ured, kad bi imao opredijeljene poli čke ciljeve, prak čno radi pro v h ciljeva i pod
krinkom zaš te i dos gnuća h ciljeva zaš ćuje zaklete neprijatelje NDH. I baš zato
što sam ja ovom uredu davao svuda i u svakoj prilici karakter humanitarne ustano-
ve mogao sam prenebregavat svoje tobožnje prenebregavanje poli čkih momenata
kada sam nastupao u ime ureda. Kad bi moj ured imao poli čki karakter i cilj, tada u
ime njega ne bih mogao otvoreno se zalaga za velikosrbina Čejovića i za komuniste,
recimo, Pajevića i Božovića, za koje sam se zalagao.
Činjenica da sam ja nastupao pod imenom CNK počevši od 11 aprila 1941,
pa sve do ukidanja toga imena u drugoj polovini 1941 jasno o tome, da nisam mogao
ni od koga dobi za to saglasnost ili odobrenje, jer tada, pa sve do dolaska Pavelića u
Zagreb, a to je bilo 5-6 dana kasnije, u Zagrebu nije bilo nikakve organizirane vlas , a
najmanje takve koja bi se u ono vrijeme i pod onim okolnos ma zanimala pitanjem
Crnogoraca i osnivanjem jedne ustanove pod takvim zvučnim naslovom u službenoj
formi.
OBRAĆANJE VIŠIM ORGANIMA NDH. Da Crnogorci nisu bili izuze od svih
onih mjera, koje su preduzimane pro v pravoslavnih u NDH, a osobito u Zagrebu, to
se vidi iz svih plaka ranih i javno publiciranih odredaba i objava, a to je poznato i iz
njihove prak čne primjene. Kad je bilo izuzimanja ona su redovito vršena individual-
no i to na osnovu iskaznice, koju su dobivali od mene, tj. od mojeg ureda. Konačno,
u mnogim slučajevima ove su iskaznice bile ignorirane naročito kada se radilo o lju-
dima koji su bili imućniji, pa je u svakom slučaju trebalo još specijalno intervenira .
313
Prvih dana moj ured se zanimao izdavanjem preporuka molbi za dobivanje
propusnica radi odlaska iz Zagreba, odnosno iz NDH, a kad su progoni postali žešći i
kada se pokazalo da ogroman broj ljudi, naročito onih sa porodicama ne želi i nema
kud otputova , tada se trebalo za te ljude pobrinu da im se omogući opstanak.
Tek tada ja sam se riješio da se obra m jednom molbom državnom komitetu NDH,
u kojem su se nalazili dva čovjeka, koji su me ranije poznavali, a jedan mi je bio čak i
kolega, te sam imao nade da će se oni zauze da se moja molba povoljno riješi. Tenor
te molbe je bio da se prema Crnogorcima u NDH zauzme određeno stanovište, pa
ako se nađe da su nepoželjni i da im se ne može dozvoli da ostanu u NDH, da im se u
tom slučaju dade neki razuman rok da urede svoje stvari i da legalno i mirno otputu-
ju, te da se ne podvrgavaju nikakvim nasilnim otpravkama, hapšenjima, oduzimanju
imovine i drugim unižavajućim mjerama. Konačno, prvenstveno sam molio da se
dozvoli da oni ostanu na svojim mjes ma i oni koji vode neke samostalne radnje ili
trgovine da mogu i dalje radi u kom slučaju bi im se službeno stavilo na znanje da
se pro v njih obzirom na njihovu vjeru i nacionalnost neće ništa poduzima te da
će im bi omogućeno da u NDH žive kao pripadnici jednog prijateljskog naroda /
recimo kao Bugari ili Ukrainci/. U toj molbi ja nisam ni jednog slova napisao o CNK, o
njegovim ciljevima, o njegovim članovima ili o njegovom osnutku - nisam ga u tekstu
molbe ni spomenuo, a molba je pisana u prvom licu i ako je vanjski imala sva obiljež-
ja službenog akta CNK, pa čak i štambilju, no bez broja jer brojeva nisam nikad stav-
ljao na svoje dopise. Na tu molbu nisam dobio nikakvog odgovora, a u jeku najvećih
progona pravoslavnih vidio sam u Tipografiji člana državnog komiteta Peru Petkovića
/koji je bio direktor Tipografije tada/, te sam ga pitao o ovoj molbi, ali on o njoj nije
znao ili nije h o reći ništa. Ne sjećam se da li sam tu molbu ponovo slao ili njenu ko-
piju predao lično Petkoviću u ruke, ali se sjećam da sam se privatnim pismom obra-
ćao dru Vranešiću moleći ga da se založi za rješenje te molbe. Kasnije sam saznao da
tada Vranešić nije više imao nikakvog u caja na rješavanje ovakvih pitanja.
Ne sjećam se tačno kada su bile plak rane razne odredbe odnosno pravo-
slavnih /u pogledu kretanja, preseljenja iz sjevernog dijela grada, rada i sl./, ali znam
pouzdano da sam u jeku najveće panike izazvane preseljenjem, specijalnom registra-
cijom, oduzimanjem radnja, otpuštanjem s rada, hapšenja i odvođenja pravoslavnih
bio pozvan u Ministarstvo unutr. poslova drž. tajniku Sajcu. On je imao u rukama
molbu upućenu drž. komitetu, a tako isto i nekoliko mojih pismenih intervencija upu-
ćenih nižim organima u stvarima Crnogoraca. Na osnovu h mojih papira poveden
je razgovor o Crnogorcima, ali samo o onima u Zagrebu. Sajc je odbio da izda okruž-
nicu ili bilo kakvo principijelno rješenje u pogledu Crnogoraca, a tako isto i rješenje,
koje bi podležalo javnoj publikaciji. Saglasio se da upu pros dopis Redarstvenom
ravnateljstvu u Petrinjskoj ulici s izriči m usmenim objašnjenjem da on nema prava
naređiva UNSu ili drugim sličnim ustanovama u Zagrebu. Prepis toga dopisa ja sam
dobio i bez ičije dozvole sam ga štampao na poleđini iskaznica /druga serija/, koje
sam od strane CNK izdavao Crnogorcima u Zagrebu. Taj tekst je bio štampan na 1000
primjeraka iskaznica, koje su ubrzo bile izdate. Kako se iz h iskaznica vidi, tekst spo-
menutog dopisa je štampan bez naslova. To sam učinio namjerno da bi izgledalo kao
da se radi o principijelnom rješenju upućenim svim vlas ma u zemlji i obaveznom za
sve organe unutrašnje uprave. U stvari, kako sam rekao, to je bio samo dopis redar-
stvenom ravnateljstvu u Zagrebu i nikome više. Ako se ne varam ovaj je dopis upućen
u drugoj polovini mjeseca maja 1941.
Kako je dopis Sajca bio poznat samo redarstvu u Petrinjskoj ulici i nikome
više u Zagrebu ili u unutrašnjos , to se danih uputa nije ni pridržavao niko osim ovo-
ga redarstva. Na molbe ljudi iz unutrašnjos ja sam slao ispunjene iskaznice, ali ne
ovjerene s m da ih daju ovjeri kod mjesnih nadležnih vlas . Među m mjesne su
vlas u najviše slučajeva odbijale da to učine pozivaju se na činjenicu, da nisu bile
akt, koji je ci ran u samoj iskaznici. Kad se radilo o hitnijim slučajevima i o većim
opasnos ma ja sam uspijevao da iskaznice ovjerim i u Zagrebu, pa da ih ovjerene
pošaljem, ali su te mogućnos bile ograničene i skopčane s rizikom i poteškoćama.
Po pravilu u redarstvu u Petrinjskoj ulici mogle su se ovjeri samo iskaznice onih, koji
su bili u Zagrebu prijavljeni za boravak. No to pravilo ja sam dosta često narušavao,
ali sam poneki put bio spriječen da ga narušim. Ovo odbijanje organa vlas u provin-
ciji da ovjere iskaznice nije bilo svuda jednako. U nekim gradovima su ovjeravali bez
daljega, a u drugima nisu. Tako isto nekim su ljudima ovjeravali u istom nadleštvu,
a drugima su odbijali navodeći da oni nisu Crnogorci, nego domaći Srbi ili da su evi-
den rani kao komunis . U takvim slučajevima ja sam nastojao da se iskaznice ovjere
u Zagrebu.
Takva situacija prisilila me je da se ponovo, poslije duljeg vremena, obra m
Ministarstvu unutrašnjih djela u vezi s dopisom A. Sajca, te da tražim da se taj dopis
u vidu okružnice upu svim upravnim vlas ma u zemlji i da se tako proširi na sve
Crnogorce u NDH. Nadao sam se da će i ovaj put moju molbu rešava A. Sajc, pa sam
dugo čekao odgovor ili poziv, ali ga nisam dočekao. U vezi sa nekom intervencijom za
ljude, koji su se nalazili u logoru pozvao me je u svoj ured na uglu Petrinjske i Jurišiće-
ve Eugen Kvaternik. Poslije razgovora o pitanju zbog kojeg sam tražio da me primi, on
je izvadio moju molbu ministarstvu i povodom nje poveo razgovor. Prvo je tvrdio da
je Sajcov dopis bio upućen svim vlas ma u NDH, pa kada sam ja ustrajno dokazivao
da nije i na koncu mu pokazao kopiju, saglasio se da napiše okružnicu po tom pitanju
i obećao da će je posla svim vlas ma u NDH. Tekst te okružnice opet bez ičijeg pita-
nja i dozvole ja sam naštampao na poleđini novog /trećeg/ izdanja iskaznica također
u 1000 primjeraka te su svi u provinciji dobivali ovo novo izdanje iskaznica u koliko
nisu prije toga bili ovjerili drugo izdanje. Sravnjenjem tekstova ova dva akta može se
lako zaključi da je drugi samo prošireno izdanje prvoga i da je njegovo značenje u
tome što je navodno upućen svim organima vlas u unutrašnjos .
Osim ova dva akta centralnih vlas NDH odnosno Crnogoraca, a u vezi sa
mojim uredom ne postoji ni jedan drugi akt, barem ne takav koji bi meni mogao bi
poznat. Kao što sam naveo oba ta teksta ja sam publicirao na iskaznicama i oni su
općenito pozna svakome ko je te iskaznice imao u rukama. Ne tražeći ni od koga
dozvolu ja sam oba teksta štampao na iskaznicama radi toga što nisam vjerovao da
će sa sadržinom bi upozna svi organi i da bih istovremeno imaocima iskaznica
dao materijala na koji bi se u slučaju progona mogli poziva . U javnim odredbama i
objavama u pogledu pravoslavnih u NDH nigdje se nije izuzimalo Crnogorce ni poslije
ovih akata, pa je stalno postojala potreba da se intervenira u individualnim slučaje-
vima i za one ljude, koji nisu znali ni za moj ured ni za ove akte, a h je bilo mnogo i
ja sam za njih većinom slučajno saznavao. Bilo je i takvih slučajeva kao na primjer u
Brčkom, da su imaoci ovih iskaznica bili prisiljeni na prekrštavanje od strane mjesnih
ustaških organa. Doduše tu se nije radilo o Crnogorcima makar da su njihove iska-
znice kao Crnogoraca bile ovjerile mjesne vlas te ih me priznale kao o inostrance.
KO JE I KAKO DOBIVAO ISKAZNICE CNK? Pretpostavljajući da će bi prona-
đen po jedan primjerak ove tri serije iskaznica, koje sam izdavao pod imenom CNK
315
i CU ja ih ovdje ne opisujem detaljno. Iako je na prvoj stranici iskaznice bilo kazano
da je iden tet imaoca bio utvrđen na osnovu originalnih dokumenata, a tako isto i
njegova nacionalna pripadnost, to označeno mjesto gdje se naznačavalo odakle je
imaoc, ni u jednom jedinom slučaju nije se tražilo da neko pokaže ili priloži bilo kakva
dokumenta o svom porijeklu ili iden tetu. Kako ja znam sva crnogorska prezimena i
mogu približno odredi po prezimenu i odakle je ko, to mi i nije bilo teško na osnovu
usmenog razgovora ili pisma molioca ustanovi ko je Crnogorac a ko nije. Među m
može se utvrdi da je skoro polovina iskaznica izdata ljudima, koji nisu Crnogorci ili
su samo dalekim porijeklom Crnogorci. Na pr. iz jednog sreskog mjesta u Slavoniji /
koje nije grad/ obra la se pravoslavna činovnica sreskog suda s molbom da joj se
izda iskaznica kao Crnogorki. Navela je da su se njeni pretci doselili u Slavoniju iz
Crne Gore u XVII stoljeću. Ona je dobila iskasnicu, koja joj je bila ovjerena. Malo za-
m iz toga mjesta obra la se veća grupa ljudi, većinom seljaka, sa istom molbom i s
pozivom na slučaj ove činovnice. Oni su poslali i kopije iz starih crkvenih knjiga da bi
me dokazali svoje porijeklo. Svima su izdane iskaznice. Slični su slučajevima i sa gru-
pama tzv. Crnogoraca u Brčkom, Bijeljini, Šamcu, Mostaru, Dubrovniku, Vinkovcima,
Petrinji, Sisku, a donekle i Sarajevu premda je u Sarajevu bilo mnogo i pravih Crno-
goraca. Ove su iskaznice dobivali ne samo pravoslavni, nego i katolici i muslimani. Za
katolike i muslimane iz Boke, Crne Gore i Sandžaka one su bile važne ne radi zaš te
od progona, nego radi izbjegavanja poziva za služenje u vojsci NDH. Zbog ovih ljudi
izbile su dvije afere, koje su tada za mene predstavljale opasnost. Prva afera izbila je
povodom toga što sam ja pismeno tražio da se ne poziva u vojsku tri čovjeka, od kojih
pam m ime samo jednoga i to Frana Tripovića, sudskog ili advokatskog pripravnika.
Sva tri bili su katolici i dobili poziv da se jave u vojsku. Za dvojicu sam bio siguran da
su iz Crne Gore /jedan zapravo iz Boke/, a treći je navodio u svom pismu da mu je
porodica u Crnoj Gori i da želi poći po nju, no ne može zato što je pozvan u vojsku.
Po prezimenu /svršavalo se na - ec kao Hohnjec/ ja sam vidio da nije Crnogorac; ali
sam povjerovao da mu je porodica bila u Crnoj Gori jer je takvih slučajeva bilo više
/činovnici, radnici i namještenici, koji su prije rata radili u Crnoj Gori/, pa sam obzi-
rom na to tražio za svu trojicu oslobođenje. Moji su papiri došli do Vilka Begića, a
ovaj ih je iznio na nekoj sjednici, gdje je određeno Lisaku da se stvar izvidi i da mi se
onemogući zauzimanje „za čiste Hrvate katolike“. Kako sam ja za dvojicu /Tripovića
i još jednoga/ uspio dokaza da su Crnogorci iako su katolici, a za drugoga da nisam
izričito ni navodio da je Crnogorac, nego molio oslobođenje radi toga da može iz
Crne Gore doves svoju porodicu; to je stvar zataškana i svršila se bez posljedica
za mene. Tripović i taj drugi bili su kako sam tada obaviješten, oslobođeni od Vojne
službe. Drugu aferu stvorio je urednik „Muslimanske svijes “ u Sarajevu, mislim do
se zvao Munir Šahinagić. Poslije talijanske kapitulacije u Dubrovnik, Mostar i Sara-
jevo došlo je mnogo muslimana iz Crne Gore i Sandžaka, pa je taj Munir zavrbovao
nekog pjesnika i trgovca iz Bijelog Polja i s njim počeo nagovara ove izbjeglice da
se proglase Hrva ma i priznaju državljanima NDH. U tome je on, kako izgleda, imao
i nekog uspjeha, ali kada su te zavedene ljude počeli poziva u vojsku, oni su se pre-
domislili i obra li se meni ne govoreći ništa o neprilici u koju su zapali. Svima koji su
se obra li ja sam poslao iskaznice ne samo u Sarajevo, nego i u Mostar a tako isto i
u druga mjesta. Poslije toga došao je u Zagreb Munir i obučen u odru ustaškog ofici-
ra-povratnika sa posebnim pra ocem našao me u kavani i zapovjednički pozvao da
pođem s njim u neki ustaški ured radi važnog razgovora. Ja sam pristao da pođem s
njim u svom ured na što se na koncu i on saglasio. Ispostavilo se da je on došao da
mi prije i protes ra zbog toga što ja denacionaliziram „najčešće Hrvate“ i zavodim
u zabludu ustaške vlas . Kako mu ja nisam mogao ništa objasni i dokaza /bio je
živčano rastrojen ili pijan/, to je on pošao s prijetnjom da će smjesta ići Paveliću i
traži da se sa mnom prečiste računi. Ova se afera brzo u šala jer u Zagrebu njega,
izgleda, nije niko ozbiljno uzimao u obzir.
SMJEŠTAJ UREDA CNK. Prvih par dana dok sam imao posla uglavnom sa re-
zervis ma, koji su željeli vra se kućama i izbjeći da ne budu zarobljeni primao sam
posjete u korektorskoj sobi Tipografijinih listova ili u samom koridoru redakcija. A
kad su počeli dolazi i oni, koji nisu namjeravali otputova , a takvih je bilo mnogo, ja
sam se svakome žalio da ne mogu prima posjete u tuđoj redakciji. Jedan student mi
je ponudio da se poslužim njegovom sobom u Tomićevoj ulici na što sam ja pristao.
Pokazalo se da se mogu služi samo kuhinjom u tom stanu i to onda kada se njom
nije služila stanodavka. Tu sam ja radio i primao posjete sve dok me nije posje o stu-
dent medicine Rajko Petrović, koji me pozvao da pogledam jednu malu šupu u dvo-
rištu njegovog stana u Frankopanskoj ulici. Obećao je da će tu šupu počis , uves
svjetlost, popravi vrata, namjes pisaći sto i da par stolica, te da će njegova žena
pazi na čistoću i da za to neću mora ništa plaća . Tada sam se premjes o u tu pro-
storiju, čija vrata sa staklom gledaju neposredno u dvorište, a nalaze se ispod jednih
stepenica, koje vode u gornji kat izvana. U toj prostoriji mogli su se smjes samo
sto i dvije do tri stolice. Ispred same prostorije na dvorištu su radili kovači, stolari i
drugi zanatlije čije su se radnje nalazile u dvorišnim malim prostorijama. Kad je bilo
loše vrijeme ili više ljudi sa kojima je trebalo razgovara tada je kao čekaonica i soba
za razgovore služila gos onica Brlek u istoj kući, ali sa ulazom od ulice. Inače kada je
bilo lijepo vrijeme posje oci su čekali u dvorištu da dođu na red k meni. Moj ured
ostao je u ovoj prostoriji sve dok nije došlo do otvorenog konflikta sa Talijanima, te
sam ja tada odmah prestao tu radi , dao da se prostorija zatvori i prestao upotreblja-
va naziv CNK. Zbog samih Talijana i pored sve grubos i prijetnji otpravnika poslova
prilikom mog susreta s njim ja ne bih zatvorio ured ni prestao upotrebljava već
uvedeni naziv. Među m bio sam uvjeren da će poslanstvo napravi demarš kod vla-
s NDH i da će ove, da se ne bi zamjerile Talijanima, smjesta poduze korake i tom
prilikom otkri svu moju mis fikaciju te doves do toga da se izgubi sve ono što je
bilo prije dos gnuto. Zatvaranjem ureda ja sam h o stvori situaciju da mogu na slu-
čaj potrebe izjavi , da taj ured, odnosno CNK više ne postoji, da je on odavno završio
rad i da su se njegovi članovi razišli, uglavnom da su pošli u Crnu Goru. U Zagrebu
za neko vrijeme nisam nikome izdavao legi macije ni se kome pismeno obraćao,
a onima koji su mi se iz unutrašnjos obraćali slao sam i dalje legi macije. Prošlo je
više dana, a mene nije niko zvao ni bilo što pitao. U to vrijeme neko od Crnogoraca
našao je u Deželićevoj ulici jednu polunamještenu sobu sa posebnim ulazom uz mje-
sečnu cijenu od 600 kuna, te mi je ponudio da je uzmem ako hoću. Ja sam tu sobu
uzeo i tamo se smjes o, ali sam se starao da budem manje primjetan te sam često
posje oce molio da me posjećuju ili jutrom rano ili večerom kasno. Tada sam dao da
mi se napravi novi štambilj sa novim imenom /Crnogorski ured/ smatrajući da će taj
naziv bi manje primijetan i da mu se neće moći pripisa nikakvo poli čko obilježje.
Pred vlas ma NDH mogao sam uvijek kaza da se ne radi o nekoj ustanovi ili orga-
nizaciji nego prosto o mojem uredu za Crnogorce. Odmah sam štampao formulare
iskaznica sa novim imenom i produžio rad uz sav potrebni oprez. Prema tome kao što
se prvim imenom nije niukoliko određivao karakter mojega ureda, tako drugo ime
nije značilo ništa novo do promjenu samoga naziva. Da ta promjena ne bi kod ljudi
317
izazivala paniku, a tada je svaki bio sklon panici, ja sam na razne načine objašnjavao
zašto je do nje došlo skrivajući prave razloge. Među m do panike je ipak došlo kada
se čulo od trgovca Gvozdenovića i od stanodavke da su u mom uredu organi UNSa
izvršili jedno jutro pretres, oduzeli mi ključ od ureda i odveli me na UNS. Ta je panika
dobila drugi impuls kada sam poslije kratkog vremena ja nestao iz Zagreba i niko nije
za nekoliko dana znao gdje se nalazim, a ja sam se nalazio u Osijeku. Iz razumljivih
razloga ja tada nisam o svome putu, na koji sam bio prisiljen da bi se zadovoljilo Ta-
lijane, govorio ništa, no su mnogi ipak slu li da sa mnom nešto nije u redu. Tek kad
sam se vra o iz Osijeka ja sam svakom posje ocu, naročito onima iz Zagreba, savje-
tovao da me bez osobite nužde ne posjećuju i da budu prema Talijanima i njihovim
ljudima oprezni, jer da oni rade pro v nas. Da su oni tada doista radili pro v mene i
nekih drugih Crnogoraca u Zagrebu dokazuje i dokumenat, koji je otkriven kasnije u
arhivi talijanskog konzulata u Sarajevu. Zbog toga je ured u ovim prostorijama radio
poluprikriveno sve do talijanskog sloma, a poslije toga nisam više imao razloga da se
skrivam ni lično ni ured.
KAKO JE DOŠLO DO TOGA DA SE JA ZAUZIMAM ZA DRUGE U NDH? U Cr-
noj Gori je svaki pismeni čovjek znao ili barem mogao zna da u Zagrebu postoji neki
Štedimlija, koji svake nedjelje objavljuje u crnogorskoj štampi članke, koji piše knjige
i brošure, koga napadaju u novinama i koji se zanima književnošću i novinarstvom.
Kad god bi u Zagreb dolazili iz Crne Gore ljudi, osobito studen , bolesnici i poslovni
ljudi uvijek su se meni obraćali, tražili od mene savjete ili posredovanje da se negdje
olakša ili ubrza rješavanje njihovih poslova. Gotovo svi ljudi, koji su imali posla sa
sudom radničkog osiguranja obraćali su se meni i preko mene dru B. Adžiji radi bržeg
i uspješnijeg rješavanja svojih pitanja. Dovoljno je bilo naći kojeg god Crnogorca u
Zagrebu, pa da se od njega sazna moja adresa i da me se pronađe, jer su me lično
poznavali svi oni, koji su stalno boravili u Zagrebu. Znajući to ja se nisam iznenadio
kada mi se obra la grupa mobilisanih rezervista poslije podne 10 aprila 1941. Po
prezimenima i po govoru za neke sam mogao lako ustanovi da su Crnogorci, a za
druge mi je bilo jasno da nisu, ali sam ja sa svima razgovarao jednako razumijući
svu teškoću položaja u koji su zapali. Dolazili su oni k meni i pojedinačno i u manjim
grupama, bili su u uniformama u civilu ili pak popola u jednom i u drugom. Među
njima je bilo i vojnika i oficira /no sve rezervis /. Cilj ovih bio je da izbjegnu zatvor i
zarobljeništvo pa bilo na koji način. Od mene su tražili savjete i pomoć, u prvom redu
kako bi mogli kupi civilna odjela, kod koga bi se mogli sakri bar za neko vrijeme,
tražili su adrese nekih drugih Crnogoraca, raspi vali se za mogućnost izlaska iz grada
nekim sporednim putem i td. Oni koji su već bili u civilu ili u polucivilu trčali su radi
uniformisanih, koji su se sakrivali kako su mogli te su za njih kupovali stare i nove
djelove civilne odjeće. Za vrijeme h prvih posjeta još nije bilo ni riječi o mogućnos
legalnog odlaska iz Zagreba. Tek kad sam se ja vra o iz ureda u Ilici 8/I i kada sam se
ponovo sastao sa ovim ljudima i sa nekim novim njihovim kolegama saznao sam od
njih da se u Zvonimirovoj 2 mogu dobi legalne propusnice za odlazak iz Zagreba i
da se već uveliko izdaju. Od njih sam saznao da se te propusnice izdaju prvenstveno
Hrva ma iz unutrašnjos , ali i pravoslavnima u koliko imadu kakvu preporuku bilo od
nekog oficira Hrvata bilo pak od koga drugoga. Tek tada ja sam se odlučio da učinim
pokušaj i da molbe ovih ljudi preporučim uz potvrdu da su oni Crnogorci i da žele da
se vrate svojim kućama. U taj ured za izdavanje propusnica ja ni sam bio ni sam
koga iz njega poznavao. Slijedećih dana sam od svojih posje oca saznao, da je taj is
ured izdavao propusnice pravoslavnim rezervis ma iz NDH u koliko bi mogli od ne-
kog oficira Hrvata, pa čak i od podoficira, donije pismenu potvrdu da su se u vojsci
prema Hrva ma vladali korektno i da nisu ispoljavali svoje an hrvatsko raspolože-
nje. Na tom istom mjestu dobivali su propusnice i civili, no u koliko su bili pravoslavni
tražilo se da ih neko preporuči. Kako se taj dan pokazalo da moja preporuka imade
uspjeha pojavilo se mnogo ljudi sa traženjem preporuka. To više nisu bili ne samo svi
nego ni većinom Crnogorci, nego mahom Srbijanci, koje bi Crnogorci dovodili u gru-
pama i pojedinačno. Neke su dovodili i Hrva , mahom žene. Bilo je slijedećih dana
slučajeva da su oficiri Hrva dovodili svoje vojnike te zajedno sa mnom potpisivali
preporuke da im se izdadu propusnice, a bilo je i takvih Crnogoraca, koji se meni nisu
ni obraćali nego im je neko drugi dao preporuku, te su sa njom dobivali propusnice.
Ovo izdavanje propusnica mobiliziranim rezervis ma, koji su uglavnom bili
koncen rani u okolini Zagreba ili su se nalazili u samom Zagrebu, a bilo je i takvih koji
nisu dospjeli da se jave u svoje jedinice, trajalo je nekoliko dana, no svakako ne više
od jedne nedjelje. Is na i kasnije se javljao po jedan ili dva čovjeka, koji su uspijevali
da se negdje sakriju ili da dođu iz provincije. Tako je mnogo kasnije došao i major
Jovićević, koji se negdje skrivao u unutrašnjos . Svim ovim ljudima, od kojih većina
nisu bili Crnogorci, trebalo je samo izdejstvova propusnice za odlazak iz Zagreba,
tj. iz NDH. Da su oni uglavnom srećno prolazili sa svojim propusnicama, ja sam se
mogao uvjeri na taj način što su mi mnogi s puta slali dopisnice i zahvaljivali na
zauzimanju.
Da nisu oni prvi koji su k meni došli i dobili preporuke za propusnice, pričali
drugima i razglašavali na koji su način došli do propusnice sigurno je da se k meni ne
bi obraćao tako veliki broj ljudi, jer za mene na bi ni znali. Iz razgovora s njima ja sam
mogao lako zaključi da su jedan od drugoga saznavali i za moju adresu, a za mjesto
gdje se izdaju propusnice mogli su saznava i od vojnika Hrvata iz unutrašnjos , koji
su na istom mjestu dobivali propusnice za odlazak kućama. Među samim vojnicima,
pa čak ni većinom oficira biv. jugosl. vojske tada nije bilo nikakve mržnje, pa su bili
gotovi jedan drugome izlazi u susret gdje je bilo moguće.
Civili u Zagrebu počeli su se k meni obraća nekoliko dana kasnije i to samo
u slučajevima kada su htjeli otputova iz Zagreba. To su većinom bili činovnici i stu-
den . Od svojih pozna h vojnika i oficira, koji su uz moje preporuke dobivali propu-
snice oni su mogli sazna za tu mogućnost, pa su mi se zato i obraćali. Inače tada
za njih još nije bilo neposredne opasnos . Te opasnos i iskrsle su tek onda kada su
izdate posebne odredbe o registraciji pravoslavnih i o njihovom preseljenju.
Što ja ne mogu naves točno imena barem nekoga od h ljudi koji su mi
se obraćali prvih dana, osim jednoga jedinoga, nije čudno kad se uzme u obzir da te
ljude ja nisam nikad ni do tada ni kasnije poznavao, da sam ih samo tada vidio i da je
to bilo na početku rata. Među m, ako bude nužno naći će se načina da se posrednim
putem ustanovi da je bilo ovako kako ja govorim, jer će o tome moći govori i neki od
svjedoka čije sam saslušanje predložio, a vjerovatno je da će neki od njih moći kaza
i imena koga god od h osoba, koje su me prvih dana posjećivale.
Sve preporuke koje sam davao, osim prvih 10 aprila, davao sam pod ime-
nom CNK kao njegov predstavnik.
ZAKLJUČAK. Kako se vidi, CNK i njegov produžetak CU nisu bili ni ustano-
va ni pak organizacija iako sam ja nastojao da oni tako izgledaju u očima organa
NDH. Iskaznice, koje sam izdavao ljudima u ime CNK nisu bile članske iskaznice, nego
svjedočanstva o porijeklu i nacionalnoj pripadnos imaoca što se jasno vidi iz teksta
h iskaznica, koje su imale važnost tek onda kada ih ovjeri vlast NDH. Te ovjerene
319
iskaznice služile su kao lična legi macija i kao dozvola boravka u NDH, a njeni imaoci
tre rani su kao stranci. Za cjelokupni rad CNK i CU snosim odgovornost jedino ja,
jer sve što je činjeno pod m imenima činio sam ja po svojoj uviđavnos i inicija vi.
ZAPISNIK SA ŠTEDIMLIJINOG SASLUŠANJA U

ZAGREBU 1955. GODINE
ZAPISNIK BR. 1
Kako ste došli na zamisao da osnujete Crnogorski nacionalni Komitet, tko
vam to omogućio? Odakle vam finansijska i tehnička sredstva za njegov rad? Odkuda
vam mandat da zastupate Crnogorce u NDH?
Već sam kazao, da sam još prvog dana, t.j. 10. IV, bio u neprilici kako da se
potpisujem na svojim potvrdama i molbama, koje su upućivane nekom uredu za pro-
pusnice, pa sam tada riješio, ne savjetujući se ni sa kim, pribjeći k jednoj misfikaciji
i „osnova “ Crnogorski nacionalni Komitet. On je meni tada bio potreban samo kao
firma u ime koje ću se potpisiva dok to bude moguće. Ako dođe do kakvog pitanja,
bio sam gotov uze s reda dva ili tri Crnogorca, koji žive u Zagrebu, i pokaza ih kao
članove toga ad hoc stvorenog komiteta, no takve nužde nije bilo. O njegovom osni-
vanju nisam mogao nikoga obavijes i kad bi h o, jer nikakvih državnih ustanova
još nije postojalo. Pravda, meni su nezavisno jedan od drugoga predlagali svoje uslu-
ge i članstvo dva Crnogorca, Đuro Lipovac i Radoslav Šurbatović, ali sam ja te usluge
odbio, jer sam primije o, da i jedan i drugi imadu neke sebične planove i namjere i
oni su se već poslije 3-4 dana od mene sasvim odbili. Prema tome, Crnogorski Nac.
Komitet to sam bio ja sam i nitko drugi. Mnogi, osobito pros ji ljudi, koji su dobivali
iskaznice, mislili su, da su oni me postali „članovi Komiteta“, pa su se u razgovorima
tako i nazivali smatrajući valjda, da je Komitet kao neko društvo ili klub, te imade
članove i sve elemente jednog društva.
O davanju neke mogućnos za osnivanje Komiteta, kako se iz navedenoga
vidi, ne može se govori , jer takve mogućnos izvan mene ni mi je tko pružao, ni
sam ja trebao i molio od koga kako na samom početku tako ni kasnije.
Nužda u finansijskim sredstvima pojavila se tek tada kada sam počeo iz-
dava iskaznice, koje je trebalo potvrđiva kod redarstva, i kad su se pojavili ljudi,
kojima je trebalo dava materijalnu pomoć, a za m kada je bilo nužno koris se
autotaksijem i sl. Kako na samom početku, tako i do konca sva novčana sredstva
dobivana su u vidu dobrovoljnih priloga samih Crnogoraca. Od pet pa do suću i više
dinara mjesečno davao je svaki Crnogorac, koji mi se obraćao za iskaznicu, svakog
mjeseca. Oni iz Zagreba predavali su novac lično, a oni iz unutrašnjos slali su ga na
moj čekovni račun kod poštanske štedionice /Račun pod imenom Uredništvo „Puto-
vi“/. Neki koji su bili imućniji, davali su jednokratke priloge, a drugi su prekraćivali
nakon 2-3 mjeseca dava obećano, te tako nije bilo moguće računa na neki stalni i
fiksirani prihod. Trgovci, zanatlije i kućevlasnici davali su veće priloge, a pros radni-
ci, studen i uopšte siromašni ljudi nisu davali ništa, nego su čak dobivali potpore u
slučaju nužde i kada je bilo novaca. U mnogim slučajevima pojedinci, radi kojih sam
imao više troškova, sami su dobrovoljno snosili te troškove, dok drugi to nisu mogli.
U dva navrata dobio sam veće svote novaca od ljudi, kojima su na putu iz Crne Gore
u Beograd preko NDH finansijski organi zaplijenili veće svote jugoslovenskih novaca
i hiljadarkama, koje se nisu u NDH mogle zamijeni . Moleći me da se zauzmem za
povratak h novčanica ovi ljudi su obećavali odstupi „za potrebe Komiteta“ po 100
i više hiljada dinara. Dobi taj novac natrag nije bilo teško, jer ga Narodna Banka nije
ni primala kao novac, nego kao bezvredne papire. Dobijene količine bilo je moguće
nelegalnim putem zamijeni sa popustom od 10 do 30 procenata, te je tako dobiven
značajan izvor materijalne pomoći. Jedan Jevrej, kojem sam ja dao crnogorsku iska-
znicu sa njegovom fotografijom, kad je prešao na talijanski okupacioni teritorium,
poslao mi je u pismu iz Karlovca 5.000 lira kao pomoć za one, koji se nuždavaju. Ne
pam m ni jednog drugog slučaja da bi Necrnogorac dao kakav prilog ili materijalnu
pomoć za moj ured.
Namještaj za ured davali su također sami Crnogorci dobrovoljno. Uosta-
lom taj se namještaj sastojao iz pisaćeg stola, par stolica, ormara i sl. I to tek mnogo
kasnije, kada sam počeo iznajmljiva sobu za ured. Ta je soba i onako bila polu-na-
mještena. Glavne djelove pokućstva dao je student Rajko Petrović, Frankopanska 7.
Kad bi iz h izvora nedostajalo novaca za pokriće sitnih dnevnih troškova,
tada sam ih ja pokrivao iz ličnih sredstava ako što sam činio na samom početku rada.
Par puta većim iznosima pomogao me je autovlasnik iz Tuzle ili Bijeljine Ćetković, koji
je bio rodom iz Podgorice.
Nikada se nisam obraćao ustanovama i organima NDH radi otkazivanja mi
novčane ili bilo kakve materijalne pomoći ni sam takvu pomoć od njih dobivao u
bilo kakvom vidu. Radi točnos navodim, da ovdje ne uzimam u obzir pomoć prihva-
lišta Crvenog Krsta na Glavnom kolodvoru u Zagrebu, koje je davalo hranu i stan
mnogim ljudima za vrijeme dok su čekali na dobijanje dokumenata ili se oporavljali
poslije puštanja iz zatvora. Osim toga, jednu iznemoglu staricu, koja je do rata živila u
uboškom domu u Klaićevoj ulici, izbacili su iz doma i stavili mi je na raspolaganje kao
Crnogorku. Kako ona nije imala nikoga i nije se mogla samostalno kreta , ja sam mo-
lio, da joj se dopus osta u domu i obećao za nju plaća neki mjesečni iznos. Mojoj
molbi bilo je udovoljeno i starica je ostala u domu. Mislim da sam ja samo jedanput
pla o taj iznos, a onda sam sasvim prestao. Sličan slučaj bio je sa jednim maloumnim
ili bolesnim djetetom, koje je bilo primljeno u neki dječiji dom ili zavod besplatno.
Ovdje treba spomenu i fakat, da sam ja pri odlasku u inozemstvo ostavio
dugova na moje lično ime više nego jedan milijun kuna. Uglavnom to su dugovi ra-
znim firmama i zastupnicima za teks l, obuću, hranu i sl. /Stanka Fereka sinovi, Za-
stupstvo teks lnih tvornica kod Karlovca, Tivar, obućarske firme, bufe i sl./ Ja nisam
nikad dobio toliko novca, da bih mogao ove dugove pla u cjelos .
Što se če mandata da zastupam Crnogorce, osim onoga što sam već re-
kao, mogu doda samo to, da takvog mandata formalno i konkretno nisam dobio
ni mogao dobi ni od koga. Smatrao sam da mi taj mandat daju sami ljudi, koji su
mi se obraćali i molili me za pomoć. A kako su oni došli na ideju da se baš meni, a
ne kome drugome, obraćaju za pomoć nije teško razumje kada se imade u vidu, da
su tada u NDH bila samo dva poznata Crnogorca, dr Drljević i ja. Što se nisu obraćali
Drljeviću objašnjava se m, što nitko nije znao, da se on nalazi u Zagrebu, a ne u Ze-
munu, te mu se nije ni mogao obraća , a za mene su znali ne samo Crnogorci, nego i
bezbrojni Hrva , koji su im mogli kaza gdje radim i kako me se može naći. Kako sam
321
već rekao mene su prvo pronašli vojnici i oficiri, koji su se našli za linijom fronta, te
su tražili spasenja od pogroma i od zarobljeništva, a to su bili ljudi uglavnom iz Crne
Gore, te su svi znali po novinama od ranije za mene i gdje radim, pa su me valjda
zato i potražili. Od prvih saznali su i drugi i tako su se svi k meni obraćali. Na koncu ja
sam i po radiu objavio o potrebi registracije kod mene radi onih, koji nisu znali gdje i
kome se može i treba obra i tako je moj ured, koji je tada nosio naziv CNK, postao
svima poznat. Razumije se, kad je trebalo ljudima izloženim stradanju i opasnos
na njihovu molbu pomoći koliko se može, ja nisam ni pomišljao na to, da bi trebalo
od nekoga dobi prvo dozvolu, mandat ili sl., pa tek po polučenju is h otkaziva
pomoć, nego sam radio sve što mi je bilo moguće ne pitajući nikoga i ne tražeći za to
dozvole i mandata ni od koga.
Stav Njemaca i Talijana prema CNK?
Jedan jedinstveni put bio sam prinuđen, da se obra m Talijanima i da
molim, da se oni zauzmu za oslobođenje jedne grupe Crnogoraca, koju su ustaše
uhapsili na hercegovačko-crnogorskoj granici. Ja nisam mogao sazna sva imena h
ljudi i gdje se oni nalaze na teritoriji NDH. Primio me je i saslušao moju molbu za-
mjenik vojnog atašea, pa je onda počeo pita zašto se ja za to interesujem, ko me
je ovlas o, ko mi je dozvolio, s kakvim pravom itd. Na koncu mi je preporučio, da ja
napravim spisak h ljudi sa svim ličnim podacima, da ukažem gdje se nalaze, pod
kakvom optužbom i sl., pa da mu predam taj spisak, a on će ga posla u Rim, iz Rima
će o ći vrh. komesaru na Ce nje, pa ako vrh. komesar bude saglasan to će is m
putem doći natrag k njemu s instrukcijom što da preduzme. Ja sam se zahvalio tome
čovjeku i o šao, riješen da se više nikad k njima ne obra m. Nekoliko dana kasnije
došli su u Zagreb neki oslobođeni Crnogorci iz logora kod Koprivnice i kazali mi, da
se tamo nalazi grupa Crnogoraca, o kojoj sam govorio sa Talijanima. Tada sam u roku
od nekoliko dana dobio rešenje, po kojemu su oni otpravljeni natrag u Crnu Goru.
Tom prilikom ja sam se uvjerio, da bi intervencija Talijana imala neželjeni uspjeh, jer
svi organi NDH nisu bili naklonjeni da im izlaze u susret kad je bilo moguće učini
suprotno njihovom traženju.
Če ri sina mojeg biv. profesora Radovana Perovića s Ce nja bili su uhap-
šeni negdje na granici Crne Gore i odvedeni u unutrašnjost NDH. Otac je poduzimao
korake kod Talijana, da bi oni intervenirali kod vlas NDH za oslobođenje njegove
djece, te je poslije dužeg vremena bio obaviješten, da se djeca ne nalaze na terito-
riju NDH, pa mu prema tome Talijani ne mogu pomoći. Perović se tek tada obra o k
meni kao k svom bivšem učeniku i preklinjao me, da poduzmem sve što mogu, da bih
pronašao njegovo četvoro djece i da poradim na njihovom oslobođenju otpravci u
Crnu Goru. Na sva moja pitanja u Zagrebu odgovoreno mi je da o njima nitko ne zna
ništa i da se njihova imena ne nalaze u spiskovima zatvorenika ni u jednom logoru.
Među m, ja nisam prestao sa traženjem i uspjelo mi je sazna od jedne pisarice u
ravnateljstvu za javni red, da se oni nalaze u logoru u Koprivnici. Tada sam se po-
novo počeo obraća i moli i na koncu su mi ih predali u Zagrebu u vrlo bijednom
stanju, neodjevene, bolesne, zapuštene i gladne. Kada sam ih doveo u red, koliko je
to bilo moguće, ja sam ih otpravio roditeljima u Crnu Goru. U kasnijim razgovorima
sa činovnicima ravnateljstva razumio sam da ih oni ne bi nikad oslobodili na zahtjev
Talijana i, kad bi bili sposobni za rad, već odavno bi ih predali Njemcima radi otpravke
u Njemačku.
U ponekim slučajevima to nesimpa čno odnošenje prema Talijanima sa
strane pojedinih organa vlas NDH meni je olakšavalo rad, jer sam mogao uvijek kad
bi iskrsavalo poteškoće, priprije , da ću savjetova rodbini neka se obrate Talijani-
ma za pomoć kad meni neće da se izađe u susret. U drugim slučajevima is cao sam
fakat, da se ne obraćam Talijanima za pomoć samo zato što sam uvjeren, da će mi
vlas NDH kao Crnogorcu bolje i radije izaći su susret, nego kad bi to činili talijanski
predstavnici.
U sudbenom procesu pred pokretnim prijekim sudom u Zagrebu pro v
dvojice mojih zemljaka, knjigovođe Dimitrija Božovića i studenta, poznatog futbali-
sta Pajevića imao sam prilike š dva čovjeka, koji su sami priznali, da su okazivali
par zanima pomoć i sakrivali u Zagrebu njihove kurire. Pajević je bio optužen, da
je jednom kuriru, koji je bio suđen u toj istoj grupi, okazivao pomoć, dobavljao mu
medikamente, čis ciklos l papir, farbu za ciklos l, šatorska krila i druge stvari radi
otpravke par zanima, a Božović da je u dogovoru sa Pajevićem ovoga par zana ne-
prijavljenog držao na svom stanu u više navrata i u toku duljeg vremena i novčano ga
podržavao. Još kad su se nalazili u istražnom zatvoru ja sam poduzeo sve mjere da
se oslobode makar pod uvjetom izgona iz Hrvatske, no kako su bili svezani sa većom
grupom optuženih, bilo je nemoguće pos ći uspjeh. Zaručnica Pajevića bila je stu-
dentkinja, kćerka ustaškog pukovnika Popovića, člana Pavelićeve vojne kuće i ja sam
polagao nade na njenu pomoć kao i na pomoć sportskih krugova. Jedna mlada Nje-
mica, kojoj je bilo jedva 18 godina, građanka Njemačke, javila se kod mene uoči pro-
cesa izrazivši želju, da se vjenča sa Božovićem ako bi mu to moglo koris t i ako se ja
primim kumstva i istovremeno dobijem od ministarstva pravde dozvolu za vjenčanje
u zatvoru prije procesa. Smatrajući da će sklapanje braka pod m uslovim sa jednom
njemačkom državljankom pomoći Božoviću da spasi glavu, ja sam poduzeo korake za
dobijanje dozvole za vjenčanje u zatvoru obrazlažući svoju molbu m, da je djevojka
u drugom stanju /što naravno nije bilo is na/. Dozvola je bila izdana, te je vjenčanje
izvršeno u sali okružnog suda. Kako je bilo za očekiva svi optuženi osuđeni su bili
na smrt, tj. svi optuženi u ovoj grupi od desetak do dvanaest ljudi. Cijeloj raspravi do
izricanja presude ja sam bio prisutan. Okrivljeni su svi priznavali učin djela, no su se
branili na razne načine osim glavnog optuženog, par zanskog kurira, koji se nije ni-
čim opravdavao. Na zaš tu predsjednik suda nije obraćao pažnju, nego je za vrijeme
govora advokata čitao akte, pisao i razgovarao sa prisežnicima. Po tome je već bilo
jasno, da će svi bi osuđeni na smrt i ako je, blagodareći izjavi jednoga detek va, bilo
moguće stvori uslove barem za pomilovanje jednog bračnog para, koji je bio optu-
žen da je sakrivao sakupljenu robu za par zane. Za druge nije bilo nikakve nade na
spasenje. Još do početka procesa jedan mladi drž. tužilac davao mi je u više navrata
dragocjene podatke iz spisa, tako da sam bio orijen ran u kojem pravcu treba pisa
molbe za pomilovanje i kakve se primjedbe mogu stavi načinu vođenja istrage i
presudi, koja se imala donije . Ovome tužiocu bilo je oduzeto to djelo nekoliko dana
pred raspravom, jer je osumnjičen da je išao na ruku optuženima i davao dozvole sa
nekontrolisane razgovore sa rodbinom i advoka ma. Novi tužilac na raspravi upotre-
bio je zajedno sa predsjednikom suda sve sile i sva, čak i nedopuštena u takvim sluča-
jevima, sredstva osobito u pogledu saslušanja svjedoka, da ni jedan od optuženih ne
izbjegne smrtnoj kazni. Rasprava je bila javna, no osim advokata, par ljudi rodbine,
polic. činovnika i mene njoj nije nitko prisustvovao. Presuda se morala izvrši tri sata
poslije izricanja. Ja sam poduzeo i posljednje napore, da spasim ova dva mlada čo-
vjeka od smr . Lično nisam mogao posje ni jednog ministra ili višeg dostojanstve-
nika, a po telefonima svuda su mi odgovarali da taj koga tražim nije u uredu ili da je
na sjednici kod Pavelića. Već ranije spremljena pisma Paveliću, ministru pravde i min.
323
unutarnjih poslova odnijela sa svojim kolegicama moja nova kuma, žena Božovića i
predala ih, ali ja nisam bio siguran, da će ta pisma na vrijeme doći adresan ma. Na
koncu, obmanuvši telefonistkinju, uspio sam se, sveza sa Klojzom Ivankovićem, se-
kretarom Pavelića, koji mi je saopćio, da drži u rukama moje pismo, no da ga nije još
čitao. Ja sam mu tada usmeno objasnio o čemu se radi i spomenuo imena Božovića
i Pajevića. Na to je on primije o: „Za Pajevića znam! Neko se od Talijana i futbalera
za njega interesovao“. Za m je kao u šali zapitao: „Za Božovića je jasno da je komu-
nista, no recite mi da nije Pajević četnik?“ Obećavši da će referisa Paveliću opros o
se sa mnom. Kroz tri sata meni su saopš li, da je Božoviću oproštena smrtna kazna i
zamijenjena robijom, a da je Pajević već strijeljan. Zaručnica se Pajevića objesila, ali
je spašena u poslednji čas. Božović je odveden u Lepoglavu i kad su to mjesto kasnije
zauzeli par zani bio je naznačen predsjednikom suda za suđenje sudskog personala
i ustaša. Odatle je o šao s par zanima i više nisam o njemu nikad ništa čuo. Njegov
slučaj bio je jedini slučaj, da je jedan pravoslavni, koji je osuđen prijekim sudom na
smrt, bio pošteđen smrtne kazne.
U Zagreb je jednog dana doputovao iz Beograda biv. crnogorski ministar
Jovan Plamenac, kojemu su ustaške vlas ukazivale čast kao visokom gostu. Odmah
je došao k meni čovjek iz redarstva i saopš o o posje Plamenca predlažući mi, da
se sa njim sastanem, jer da on ima neku važnu misiju i da ide u Italiju u goste „svojoj
rođaki kraljici Jeleni“. Ja sam odbio da posje m Plamenca iako sam se s njim pozna-
vao još od 1928. Njega su sreli neki naši studen , kojima se on požalio, da ga ja nisam
posje o izjavivši, da ću se ja za to kaja . Iz Zagreba on je otputovao salonskim kolima
i sa talijanskim papirima u Italiju. Kasnije sam čuo, da je sa nekom misijom dolazio u
Crnu Goru.
Jednog dana, posljednjih mjeseci 1941, posje o me je jedan dalma nski
Talijan, prevodilac u talijanskom poslanstvu, i u vrlo uč voj formi zamolio, da s njim
pođem u talijansko poslanstvo radi neke vrlo važne i hitne stvari. Ne očekujući ni-
čega dobroga ja sam se odazvao i pošao u poslanstvo, gdje me je primio prvi savjet-
nik markiz Gius niani ne dajući mi pri tom ruku. Odmah na početku razgovora, koji
je bio vrlo oštar i pun uvredljivih aluzija, on mi je saopš o, da mene nije nitko molio
ni opunomoćio da se zanimam crnogorskim stvarima, da je ovdje za to talijansko
poslanstvo i da oni prekrasno znadu kako sam ja, kao prikriveni komunist, svezan sa
onim Hrva ma, koji svoje neprijateljstvo prema Italiji ne skrivaju, no koji će uskoro
odletje sa svojih položaja i mene ostavi na cjedilu. U produženju on mi je saopš o,
da talijanska vlada neće trpje nikakve moje djelatnos u vezi s Crnogorcima i da
će ona svima, koji to zaslužuju, izda privremene talijanske pasoše, te im neće bi
nužno moje zastupanje. Kad sam ja spomenuo, da ja ovdje uživam gostoprimstvo i
kao stranac, a da su oni, tj. Talijani, priznali NDH nezavisnom, pa da tu ja odgova-
ram samo pred vlas ma NDH za svoj rad i vladanje, a ne pred talijanskim vlas ma,
jer nisam talijanski državljanin uprkos tome da je Crne Gora okupirana talijanskom
vojskom, na to se Gius niani grohotno i sarkas čno nasmijao, pa je za m energično
izjavio: „Ovdje smo mi gospodari i nitko drugi, a ako u to ne vjerujete, uskoro ćemo
vam da priliku da se uvjerite. Sada možete ići!“ I ja sam o šao ne opros vši se sa
njim.
Poslije ovoga razgovora odmah sam skinuo sa vrata svoga ureda tablu,
zatvorio ured i otvarao ga samo ili vrlo rano ujutro ili kasno navečer. Nekoliko dana
kasnije iznajmio sam jednu sobu u Deželićevoj ul 42 ili 45 i tamo preselio ured iz
Frankopanske 7. Očekivao sam da će sada na zahtjev Talijana doći udar sa ustaške
strane i da će se izrodi možda velike neprijatnos ne samo za mene lično, nego i za
sve Crnogorce, kojima sam ukazivao pomoć i koji su me posjećivali i sa mnom podr-
žavali veze. Zato sam se klonio mjesta, gdje bi me vidjeli talijanski agen , a ljudima
sam savjetovao, da osim u nuždi ne dolazi k meni, a kad dolaze, da to čine ili rano
ili kasno, a nikako u radno vrijeme. Očekujući da će se tek sada vlas NDH sje , da
meni nije nitko odobrio osnivanje CNK, da ta ustanova nije nigdje registrirana i da ne
stoji ni pod čijom kontrolom, te da meni treba zabrani i onemogući svaki daljnji
rad, ne samo pod tom, nego i pod svakom drugom firmom. Uniš o sam sve papire,
koji su nosili firmu komiteta, sakrio štambilj i naručio novi, koji je nosio naziv „Crno-
gorski ured“, te sam tako izbrisao svaki trag CNK pretvorivši ga zapravo u svoj lični,
privatni ured, koji nema nikakvog službenog karaktera i za koji, po mojem tadašnjem
mišljenju, nije trebalo ima nikakve prethodne dozvole ili odobrenja za rad. Na taj
način bilo je i formalno završeno postojanje CNK i njegovo se ime više nije na papiru
upotrebljavalo iako su pojedini ljudi, po usvojenoj navici, u razgovoru i dalje nazivali
moj ured CNK. Kako sam ga ja na svoju ruku i na svoju odgovornost osnovao i vodio,
tako sam ga sam na svoju ruku i likvidirao, odnosno pretvorio ono što je on stvarno
bio, u svoj lični, privatni ured.
Moja predviđanja su se obis nila. Talijanski konfiden su sigurno pazili na
mene i izvještavli, da ja imadem ured na novom mjestu, da u njemu primam posjete
jutrom rano i večerom kasno i da radim kao i ranije. Može bi da su i među Crnogor-
cima u Zagrebu imali svojih ljudi, koji su ih o meni izvještavali. Tek jednog dana rano,
između 7 i 8 sa , u vrijeme kad je kod mene u uredu bio trgovac Pavle Gvozdenović
radi potvrde na nekim papirima, da je njegov sin Crnogorac, uletjeli su u ured poli-
cijski agen . Oni su legi mirali Gvozdenovića i otpus li ga, pa su pristupili pretresu.
Pošto su svršili pretres i protokol pozvali su me da sa njima pođem na ustaško re-
darstvo. Ključ od ureda su mi oduzeli. Nisu mi dozvolili da pođem u stan i da se pre-
svučem ili da sa nekim stupim u telefonsku vezu. Poslije dugog čekanja na ustaškom
redarstvu primio me je jedan činovnik i nakon mnogih usmenih pitanja saopš o, da
su Talijani verbalnom notom tražili, da se mene izruči generalu policije pri II arma
u Karlovcu, jer da imadem odgovara za konspira vni rad pro v saveznika, za veze
sa par zanima i za špijunažu u korist ratnog neprijatelja. Kao dokaz naveli su, da ja
imadem u Zagrebu na tri mjesta tajne urede /u ul. kod uspinjače, u Frankopanskoj
7 i u Deželićevoj/ i da se u m uredima drže sumnjivi tajni sastanci i vrše dogovori o
sabotaži i špijunaži savezničkih opcija, tj. akcija Talijana, Njemaca i NDH. Ministarstvo
je riješilo, kako mi je rekao ovaj činovnik, pokuša razuvjeri Talijane o tome, no za
to treba sastavi jedan an da rani protokol. Naime, trebalo je stvori dokaz, da sam
ja bio stalno pod nadzorom ustaškog redarstva, da sam bio saslušavan o radu mog
ureda i da sam tada izjavio, da se ja prema Talijanima odnosim potpuno lojalno, tj.
da su oni informirani o mojem radu i da me podržavaju. Napisan je takav protokol i
ja sam oslobođen, no s naredbom da ured likvidiram i ako ga otvorim to pod drugim
i neprimjetnim imenom. Naime ovaj činovnik je imao u vidu CNK, jer nije znao, da
sam ja ured već preimenovao.
Poslije nekog vremena pozvao me je taj is činovnik, te mi je saopš o,
da Talijani nisu udovoljeni i da i dalje insis raju na svojem traženju. Napomenuo
mi je, da neka viša lica sa hrvatske strane predlažu, da se mene izruči, jer da nema
smisla ogorčava Talijane zbog jedne sasvim nevažne osobe. Među m ministar Ar-
tuković /ja se tada još nisam s njim poznavao/ riješio je još jedanput pokuša , da se
to izbjegne. On će izvijes , da su Štedimliju internirale vlas NDH u unutrašnjost
325
Hrvatske još prije posljednjeg talijanskog zahtjeva i da mu je na novom mjestu bo-
ravka onemogućena svaka djelatnost, pa će se moli Talijane, da odustanu od svog
zahtjeva, jer ako bi se, navodno, mene izručilo, to bi moglo nepovoljno djelova na
druge mnogobrojne Crnogorce, koji žive u Hrvatskoj. Stoga mi je činovnik kazao, da
izaberem neki grad na sjeveru NDH kuda će me oni otpravi i gdje bih ja ostao neko
vrijeme dok Talijani na mene zaborave. Ja sam izabrao Osijek planirajući, da odatle
pobjegnem u Mađarsku ako Talijani ostanu pri svom zahtjevu. Taj is dan pra o me
je na kolodvor jedan činovnik ust. Redarstva i ja sam otputovao u Osijek sa jednim
pismom adresovanim šefu policije. Kad je šef policije pročitao pismo, pokazujući da
je već ranije saznao za moj slučaj, izjavio mi je da prima na znanje moj dolazak u
Osijek, a potom je dodao: „Među nama rečeno, ja ne namjeravam pazi na vas i ako
sjutra kuda odete neću o tome nikoga izvještava “. Poslije tri ili če ri dana boravka u
Osijeku ja sam se vra o u Zagreb i brižno se čuvao, da me ne vidi tkogod od Talijana
ili njihovih ljudi sve do kapitulacije Italije, tj. do uhapšenja Musolinija.
Arhiv talijanskog konzulata u Sarajevu, poslije talijanske kapitulacije, za-
plijenili su organi NDH. Meni je jedan činovnik MID-a poslije toga pokazao prepis /u
prevodu na hrvatski/ okružnice talijanskog generala policije pri II arma sa sjedištem
na Rijeci, u kojem se govori samo o Crnogorcima u Zagrebu. Taj cirkular uzet je iz
arhive talijanskog konzulata u Sarajevu. Po No 2 govori se o meni i ci raju se podatci,
koji su, sudeći po sadržaju, bili uze iz kartoteka Uprave grada Beograda i zagrebač-
kog redarstva od prije rata. Mene se tu kvalificira kao zamaskiranog komunistu, kao
par zanskog špijuna i kao vrlo opasnog čovjeka za sve saveznike. Stoga se naređuje
svim talijanskim organima ako me uhvate, da me preprate organima toga generala, a
konsula ma i poslanstvima se zabranjuje, da mi izdaju vize, okazuju kakvu pomoć ili
bilo u čemu izlaze u susret. Po datumu ta je okružnica iz vremena skoro poslije mojeg
interniranja u Osijek. Ta, će se okružnica vjerovatno bi negdje sahranila i ona će se
naći. U njoj se imenuju i neki Crnogorci, koji Talijanima čine usluge, pa se preporuču-
je, da im se izlazi u susret. Taj dio dokumenta nije mi bio pokazan.
U ovom poslu imao sam samo jedanput prilike obraća se Njemcima u
Zagrebu. Moja kuma, žena Dimitrija Božovića, dobila je poslije osude muža, a tako
isto i njena majka, naredbu iz njemačkog poslanstva, da se javi na radnu službu u
Njemačkoj, tj. da sa svojom majkom otputuje iz NDH u Njemačku kao njemačka drža-
vljanka. Ta je naredba bez sumnje bila izdana po želji ustaških organa. Ja sam se
pismeno obra o njemačkom poslanstvu i objasnio, da je Ursula Lipschitz prestala
bi njemačkom državljankom usljed udaje za Crnogorca Božovića i da, prema tome,
ona nije dužna ići na radnu službu u Njemačku. Priložio sam i kopiju njene vjenčani-
ce. Rezultat je bio taj, da je njena majka Erna morala otputova , a Ursula je morala
preda samo svoj njemački pasoš, te je ostala u NDH. Majka i kćerka bile su u Jugo-
slaviji emigrantke još od 1933, a otac Ursule bio je od 1944. u jednom njemačkom KZ
logoru. Baš predlog mojim odlaskom iz NDH saznao sam, da su Ursulu internirovali,
ali joj tada ja više nisam mogao pomoći. Navodno ona je podržavala veze sa svojim
mužem, koji se nalazio među par zanima.
Po u scima, koje sam u toku vremena dobio, čini mi se da su Njemci sma-
trali moj ured kao ured jednog pokrajinskog društva, na pr. kao društva Zagoraca,
Dalma naca, Zagrepčana i dr., kakvih je tada u Zagrebu bilo vrlo mnogo. Kada sam
se zauzimao za oslobođenje zarobljenika, nisam se nikad obraćao njemačkim us-
tanovama u Zagrebu ni preko njih, nego izravno OKW, odio za zarobljenike, u Berli-
nu. Te molbe pisane su na štampanom, formularu za svaki slučaj jednako, a prilagali
su im se ili dokazi o porijeklu ili dozvola neke mjesne vlas , da se mogu vra svojoj
porodici. Ovih slučajeva nije bilo više nego dvadesetak, jer se za više nije mogla do-
bi dozvola mjesnih vlas za povratak zarobljenika. Gotovo svi slučajevi cali su se
ljudi, čije su žene Hrva ce živjele u NDH. U nekoliko slučajeva poznato mi je, da su
sami zarobljenici, kad im je predloženo da se repatriraju, odbili da se vrate kućama,
jer su se bojali da ne budu mobilizirani ili u Nedićevu ili u Pavelićevu vojsku i tako su
ostali u Njemačkoj do kraja rata. Kako su u OKW smatrali moj ured, to ne mogu reći,
no oni su mi odgovarali točno na svaku molbu i neposredno na adresu ureda. Tako
isto davali su na svaku molbu točne informacije i o onim zarobljenicima, o kojima
porodice nisu ništa znale.
Stav vlas NDH prema CNK-u?
Iz primjera, koji karakterišu moje odnose i veze sa Talijanina, mogao bi se
dobi u sak, da su me organi NDH zaš ćavali uvijek i po svaku cijenu. Među m to
nije točno. Po tome kako su se odnosili k meni, a to znači k CNK, jer sam to bio ja
sam, može se sve ustanke činovnike i funkcionere podijeli na dvije nejednake gru-
pe: prva, znatno veća /ja uzimam u obzir samo one sa kojima sam dolazio u vezu/,
koju sačinjavaju ljudi iz grupe okolo „Hrvatske straže“, tzv. klerikalna grupa, i druga,
u koju ulaze neklerikalci, t.j. jedan veći broj Ličana i Hercegovaca, koji su tada igrali
dovoljno važnu ulogu u NDH. Ovoj drugoj grupi pripadali su oni bivši članovi HSS, koji
su za vrijeme NDH surađivali sa ustašama. Prva grupa, tj. klerikalna, odnosila se pre-
ma meni uvijek s nepovjerenjem i čak s neprikrivenim negodovanjem što se mene
trpi u Zagrebu, dok je druga grupa bila više tolerantna, a pojedinci iz nje pokazivali
su ponekad i pažnju naglašavajući uvijek, da to čine iz uvaženja prema dru Drljeviću,
čijim su me jednomišljenikom i prijateljem smatrali. Nekoliko puta bio sam prinuđen
dava usmena i pismena objašnjenja povodom mnogobrojnih denuncijacija i lažnih
ili is ni h izvještaja agenata tajne službe. Slijeđenje za mnom bilo je došlo dotle,
da je izbio jedan skandal, koji me je doveo, u zatvor i na cijeli mjesec dana položio
u krevet. U Zagrebu su boravili neki švicarski novinari, među kojima i jedna dama,
tobože suradnici nekog ilustrovanog lista. Sa tom damom, koja mi je u povjerenju
rekla da je suradnik „Zircher Zeitung-a“ / zabranjenog u NDH/ ja sam se upoznao i
jedne večeri pozvao je u Grill Room. Čovjek, koji je taj dan mene pra o, sjeo napadno
blizu mene i prosto prislonio uho na moj za ljak, da čuje što ja sa damom govorim.
Ja sam se preselio za drugi stol, ali je on i tamo došao. Promijenio sam sa damom
mjesto, no je on opet zašao meni iza leđa. To je uzrujalo i mene i moju sugovornicu i
ja sam se u lju ni obra o tome čovjeku i kazao, da ako me pra , neka to čini manje
upadno i sa manje grubos . On je počeo glasno govori i galami , da su se sakupili
konobari i počeli posredova , a muzika je prestala svira . Tada me je taj neznanac
pozvao radi objašnjenja pred ulaz u bar i ja sam izašao. Oko njega su se našli još dva
čovjeka atletske konstrukcije i počeli su mi se unosi u lice nazivajući me Vlahom i
dotepencem. Moj pra lac se tako razžes o, da mi je govoreći prosto pljuvao u lice. Ja
sam ga lagano odgurnuo od sebe, jer sam stajao uza zid, a tada su se sva trojica bacili
na mene, uzeli me na ruke i iznijeli na ulicu. Bilo je poslije pola noći i nikoga se nije
viđalo na ulici. Oni su me odvukli na policiju i ugurali u neku mračnu i mokru kamaru.
Kroz nekoliko minuta došli su opet i zatražili da svučem odijelo radi dezinfekcije i ako
nije bilo u tome nikakve nužde, jer sam bio obučen u čisto i gotovo praznično odijelo.
Ja sam se uspro vio i oni su me počeli tući tobože u namjeri da me silom razdjenu.
Jedan od njih me je udario ili bokserom ili nogom u oblast bubrega tako snažno, da
sam ostao bez daha nakon čega su me ostavili ležećeg u mokroj slami i blatu. Tek uju-
327
tro su me na ruke prenijeli u normalnu ćeliju. Nisam mogao hoda ni uopšte staja
na nogama. U mokraći je bilo tragova krvi što je bio dokaz da su mi bubrezi ozbiljno
povrijeđeni. U toku tri dana ležao sam i za mene se nije nitko interesovao i ako je
nekoliko ljudi bilo oslobođeno iz moje ćelije, te su javili znancima gdje se nalazim, šef
štampe Mijo Tolj rekao je jednom šverceru, koji ga je obavijes o o mojem položaju,
da je to tek početak i da još uvijek neću uspje dobi sve što sam zaslužio. O tome su
znali i ministar unutrašnjih poslova Nikšić, i Seiz i mnogi drugi, ali nitko nije ni slova
kazao. Tek poslije tri dana saopšteno mi je, da me se kažnjava sa tri dana zatvora za
to, što sam „tukao organe policije na javnom mjestu i vrijeđao hrvatsku vlast prijete-
ći osvetom“. Kažnjen sam i novčano, te izveden pred zgradu policije, odakle sam se
autotaksijem odvezao u stan. Jedan privatni liječnik iz Buconjićeve ulice, pošto sam
mu ispričao što se sa mnom dogodilo i pošto me je svestrano pregledao, izdao mi
je propisano uvjerenje o teškoj povredi bubrega bokserom ili nekim drugim čvrs m
predmetom i o mnogim lakšim povredama po jelu naznačivši neophodnost ležanja
uz liječenje pod stalnim nadzorom ljekara u toku najmanje 6 nedjelja. Ja sam ipak
ustao tek poslije 30 dana.
Poslije toga slučaja nadzor nada mnom je bio još više pojačan. Osobito se
to primjećivalo kad su u Zagreb dolazili kakvi inostranci. Makar, da se ja nisam starao
stvara poznanstva sa inostrancima, tada sam primjećivao da se naročito pazi hoću li
se s kim sres i hoće li tko i što sa mnom razgovara . Poslije borbi s par zanima više
puta, s izrazom naslađenja, pokazivane su mi crnogorske iskaznice, koje su donošene
s bojišta sa drugim raznim papirima. Smisao toga pokazivanja bio je, da me se pre-
dupredi na fakt odlaska u par zane mnogih lica, kojima sam ja davao iskaznice i me
garantovao njihovu lojalnost prema NDH. Za vrijeme procesa Božoviću i Pajeviću drž.
tužilac, koji je sjedio blizu mene, pokazao je njihove iskaznice i s potsmijehon zapitao
me: „Neće li vam bi neprijatno kada ja ovo pokažem sudu“? Intriga stvorena u hrv.
konzulatu u Pragu u vezi s nekim tobožnjim mojim razgovorom s jednim njemačkim
profesorom-etnografom dugo vremena je slu la mnogim u cajnim ljudima kao izvor
za intrigiranje i harangiranje pro v mene. Taj izvještaj rasprostanila je tajna služba u
svojim povjerljivim biltenima. Netko iz okoline Iva Bogdana ili on sam zaveo je modu,
koju su i drugi prihva li, pri susretu sa mnom ne pozdravlja na uobičajeni način, a
s snutom rukom i s pitanjem: „Jesi li TI T0“? naglašujući pri tom samo posljednje
dvije riječi i izgovarajući ih zajedno. To su činili ne samo u zatvorenim prostorijama,
nego i na ulici i u lokalima, hoteći me izloži pažnji drugih i potsmjehu mene kao
kakvoga to legalnoga „ tovca“. Mijo Tolj i njegovi prijatelji nisu me na ulici drugačije
zvali, nego samo „par zan“ ili „jedini legalno živeći u NDH par zan“. Pro v takvih
metoda, konačno, ozbiljnim sredstvima nije se bilo moguće bori i ja sam sve to tr-
pio s osmjehom na licu primajući sve kao drugarsku šalu, suglasno izreci: „O Turčine,
od nevolje, kume“!
Neki neuspjesi mojih intervencija mogu se pripisa baš tome krugu ljudi,
koji mi nije nikad mogao zaboravi i opros ono što sam pisao prije rata. Tim ljudi-
ma su dobro dolazile radioemisije iz Moskve ili otkud drugo, u kojima su se prenosile
pjesme i govori elana Sveslavenskog komiteta, moga rođaka Radula Markovića-S -
jenskog, koji je tada živio u Moskvi. Kad bih se ja obra o kome s kakvom usmenom
molbom, mjesto odgovora slijedilo je pitanje: „Da li dobiva pisma od svojih rođaka
is Moskve?“ Poslije takvoga uvoda nicale su poteškoće ili su se rješenja zatezala, dok
nije bilo prekasno. Tako je trafikant Vujošević, koji je živio u Topuskom, bio ubijen
kasnije, nego što mi je dano odobrenja da ga preuzmem iz zatvora. Naime, dobiv-
ši takvo rješenje ja sam se sa ženom Vujoševića, Hrva com, koja je na ruci nosila
dvogodišnje dijete, upu o njihovoj kući hitajući, da ga što prije oslobodim. Kad sam
tamo s gao saopšteno mi je u povjerenju, da je prije par sa u Petrinji ili kod Siska
strijeljan i da je to učinila neka leteća ustaška patrola. Ja to nisam mogao saopš
nesretnoj ženi, koja se kasnije uvjerila, da muža neće nikad vidje i otputovala je iz
Zagreba nekud k rođacima.
Drugi slučaj odnosi se na mojeg školskog druga ljekara dra Arsenija Škatari-
ća, za kojeg mi je telefonom nepozna ženski glas javio, da je uhapšen i da se nalazi
u Zagrebu. Sve moje traženje bile su uzaludne. Svi, kojima sam se obraćao, tvrdili su,
da ne znaju ništa o tome čovjeku. Tek kasnije, kada njega više nije bilo među živima,
jedan činovnik ust. redarstva pročitao mi je izvod iz saslušanja dra Škatarića, u kojem
je ovaj navodno priznao, da je marksist, da je vršio marksis čku propagandu, ali da
nije komunist, tj da nije član KPJ. Drugih podataka nije mi o njemu dao govoreći da
ne zna i da se Škatarić ne nalazi u Zagrebu ni u NDH.
Moji dobri drugovi i prijatelji bili su Srbi, Ličani Branko i Dušan Đukići. Na
njihovu molbu ja sam govorio usmeno i pismeno moleći, da se m mirnim ljudima,
pjesnicima omogući život u Hrvatskoj. Sa svoje strane nudio sam kakve hoće ga-
rancije za njih. Obećano mi je bilo, da ih neće nitko dira . Iste večeri kad nije dato
to obećanje ja sam sa Brankom zajedno večerao u jednom restoranu u Zlici /kod
Mrkše/, oba radosni što je sve sretno uređeno u pogledu njih i njihove familije. Pret-
hodni dan bio sam dao Brankovoj ženi sav svoj veš na popravku i pranje. Sutradan po
podne saznao sam da su oba pjesnika, Brankova žena i troje djece noću uhapšeni i
bez ikakvih stvari otpravljeni u Srbiju. Ja nisam mogao ni svoj veš dobi , jer kada sam
tražio, da mi se izdade, pokazan mi je prazan stan, iz kojeg je netko ranije odnio sve
stvari i pokućstvo.
Dijete Crnogorca Dragovića, koji je bio u zarobljeništvu u Njemačkoj, a s
čijom sam familijom ja u Zagrebu bio u najboljim odnosima i sve činio, da joj se olak-
ša položaj, bilo je uhapšeno na ulici zato što je, navodno, s drugom djecom pisalo po
zidovima kuća parole. Druga djeca, kako sam razumio, nisu bila uhapšena, jer nisu
bila pravoslavne vjere. Na sve moje molbe, da se toga mališana pus , činovnici su
se svakojako izgovarali tvrdeći, da će bi kroz koji dan pušten, jer da nisu dovršena
saslušanja. Dok je tako tvrdio jedan, drugi je već izmislio drugu verziju. Na koncu su
mi rekli, da se dijete javilo dobrovoljno za rad u Njemačku i da je već otputovalo. Da
li je to bila is na nisam nikad mogao sazna .
Slučajeve neuspjelih intervencija mnogo je lakše spomenu i zapam ,
nego hiljade slučajeva uspjelih, jer prvih je bilo malo, ako ne uzimam u obzir razne
sitnice kao napr. oduzanje radio aparata, telefona, penzija, gubitak službe, prese-
ljenje iz jednog dijela grada u drugi i sl. U takvim sitnim slučajevima upućivao sam
ljude često puta da se obraćaju advoka ma ili kome drugome, jer sam h o izbjeći na
sasvim nužne i česte susrete sa činovnicima.
Poslije kapitulacije Italije iskrsnule su nove neprijatnos . Sto ne ljudi iz
Sandžaka, Crne Gore, Istočne Bosne i Hercegovine počeli su u grupama i pojedinač-
no prelazi , na raznim mjes ma granicu NDH vraćajući se iz talijanskih logora. Orga-
ni NDH su ove ljude, žene i djecu, od kojih su većina bili bolesni i iznemogli, hvatali
i dovodili u zatvore u Zagreb. Neke su dovodili čak i iz Istre, a mnoge su pohvatali za
vrijeme lutanja po besputnim krajevima i šumama i tre rali ih kao par zane. Uzeli su
kao pravilo da svakoga dovode u zatvor i da tu provjeravaju imade li do čni nekoga
među par zanima i bi li ga se moglo na neki način zamijeni za zarobljene ustaše ili
329
Njemce, odnosno zadrža u taoce. Na razne načine saznavao sam za dolazak pojedi-
nih grupa ovih nesrećnih, izmučenih i bolesnih ljudi i odmah preduzimao korake da
ih se oslobodi, da dobiju dozvolu povratka kućama, prvu ljekarsku pomoć, hranu,
nužnu odjeću i obuću. U mnogim slučajevima nije bilo osobi h poteškoća, jer se ra-
dilo o ženama i starcima, mahom bolesnim i iznemoglim, ali kad se radilo o mlađim i
bolje sačuvanim u zdravstvenom smislu ljudima, tada su iskrsavale krupnije poteško-
će. Osim toga bilo je velikih poteškoća dokaza , da se neko uhapšeno lice ne nalazi u
srodstvu sa pozna m m ili onim par zanskim komandirom lako imade isto prezime.
Iz jedne grupe, na pr. zadržavali su u zatvoru i otvoreno mi saopš li, da neće pus
bez zamjene, tri ženske. Ovakvu naredbu je navodno izdao lično pukovnik Lisak, koji
inače mene nije trpio iako sa mnom nije nikad bio lično upoznat. Jedna od h žena
bila je iznemogla starica, druga njena mlađa, dvadesetogodišnja kćerka po prezime-
nu Dapčević sa Ce nja. Treća je bila osamnaestogodišnja djevojka, sestra Voje Bilja-
novića, tadašnjeg komesara jedne crnogorsko-bokeljske par zanske jedinice. Prve
dvije smatrali su majkom i sestrom Peka Dapčevića, a druga je na nesreću otvoreno
priznavala, da je sestra Voje Biljanovića. Nekoliko dana ja sam uporno nastojao, da
mi se dozvoli sastanak sa m ženama dok mi na koncu to nije uspjelo no uz obavezu,
da u prisutnos činovnika govorim samo ono o čemu smo se unaprijed dogovorili.
Na moju sreću: starica je odrekla, da je majka Peka Dapčevića i me mi je olakšala
rad na njenom spašavanju. Ne znadem koliko je cijela grupa čekala u zatvoru, no
meni su ih na koncu predali zadržavši prvo sve tri, koje su bile naznačene za taoce, tj.
za zamjenu, a malo kasnije pristali su pus i Dapčevićke, no Biljanović nisu puštali.
Ja sam produžio borbu za Biljanovic i dos gnut je kroz nekoliko dana dogovor, da
je oslobode, no pod uslovom, da ona ostane u Zagrebu do dalje naredbe. Pro vno
uobičajenoj praksi, da takva lica dobivaju pri puštanju iz zatvora odmah propusnicu
za odlazak iz NDH Biljanović nije dobila ništa. Ja sam taj uslov prihva o, preuzeo je i
smjes o kod svojih rođaka na periferiji, odakle ona nije izlazila skoro tri nedjelje, a ja
je nisam bio prijavio. Na slučaj da je policija naknadno zatraži namjeravao sam je sa-
kri . Na koncu mi je uspjelo nagovori savjetnika Kunza, da mi za tu djevojku dadne
propusnicu i bez prethodne saglasnos Gl ravn. za javni red i sig. što je on i učinio,
te je mogla sretno otputova dobivši prethodno novu obuću i odjeću. Sa granice
NDH javila se kartom i zablagodarila. I tako su uglavnom, barem koliko ja znam, svi
ovi povratnici iz talijanskih logora sretno došli svojim kućama poslije kraćeg ili dužeg
zadržavanja u zatvorima u Zagrebu. Značajnu pomoć u ovom poslu okazalo je m
ljudima prihva lište Crvenog Krsta na gl. kolodvoru, kojim je tada rukovodila neka
sestra Olga /?/. U prihva lištu oni su pored stana dobivali hranu i ljekarsku pomoć za
vrijeme, koje je bilo potrebno da se dobiju papiri i urede sve formalnos .
Poslije hapšenja studenta Rajka Petrovića i dr Mirka Kus-Nikolajeva, koji su
bili zajedno optuženi zbog održavanja veza sa par zanima i zbog pripremanja prelaza
na oslobođeni teritorij i poslije mojih mnogobrojnih intervencija u toj stvari /a sam
sam se nalazio tada pod strogim nadzorom/, bio sam pozvan na redarstvo, gdje me
je usmeno saslušao jedan činovnik /po mojem ruske nacionalnos / i na koncu mi
je rekao, da je riješeno ta dva čovjeka oslobodi ako ja za njih mogu da formalnu
pismenu garanciju, da će se drža lojalno, da neće poći k par zanima i da neće s
njima održava veze. Ja sam potpisao takvu garanciju u prisutnos svjedoka i ovi su
ljudi drugi dan bili oslobođeni. Takve garancije ja sam potpisivao više puta i u raznim
nadležtvima Min. unutrašnjih poslova. Jedna se od njih odnosila na činovnika fin. di-
rekcije u Zagrebu N., koji nije bio u zatvoru, ali za kojim se slijedilo ili se nešto primje-
ćivalo da on sprema. Kad je on jednog dana isčezao s posla /ili za vrijeme službenog
putovanja sišao negdje s vlaka/, bio sam pozvan na redarstvo, da dadem objašnje-
nje. Ja sam se na sve načine branio i iznosio svakovrsne pretpostavke, a činovnik je
dokazivao, da je on o šao k par zanima i Sjev. Bosnu. Za vrijeme procesa Božoviću i
Pajeviću pretsjednik je pokazivao fotografiju ovoga čovjeka i pitao oba optužena da
li ga poznaju, što su oni potvrdili? Ovaj slučaj ostao je za mene bez daljih posljedica
osim prijetnje na slučaj da se nešto slično ponovo dogodi.
Nisu se nuždavali u mojoj pomoći samo oni Crnogorci, koji su stalno živeli
na teritoriju NDH, nego i sto ne drugih, koji su živeli izvan njenih granica. U prvom
redu to su bili ratni zarobljenici u Njemačkoj. Kad god bi do mene došla adresa kojeg
od njih, ja sam poduzimao sve mjere kod Crvenog Krsta da dobiju pakete, posredo-
vao sam da saznaju za porodice i uopšte mnogo dana i nedjelja bio zauzet zaroblje-
ničkim pitanjima. Osim toga okazivao sam pomoć onim zarobljenicima, koji su se ili
kao bolesnici ili pak na osnovu molbi familije vraćali kućama. Na pr. ne znam kako i
odkuda, tek pojavio se jednog dana na putu iz zarobljeništva ili iz nekog skloništa u
vrlo jadnom vidu, sa prljavom i iscijepanom uniformom moj zemljak iz Ceklina major
Jovićević. On nije imao ni sredstava ni papira, a u takvom vidu nije se mogao pojavi
na ulici. Moj ured mu je ukazao svu nužnu i moguću pomoć i on je za par dana otpu-
tovao u Crnu Goru. Ako se ne varam on je poslije rata bio u Moskvi vojni ataše u činu
generala JNA. Bilo je nekoliko slučajeva, da su mi i sami Hrva i Njemci /domaći/,
naročito ženske, dovodili za dugo poslije početka rata oficire i vojnike, koji su do tada
negdje skrivali da ne bi pali u zarobljeništvo.
Od jednog službenika mađarskog poslanstva u Zagrebu saznao sam, da se
oko 160 ljudi, većinom pravoslavnih Crnogoraca, Hercegovaca, Dalma naca i Ličana,
koji su do rata živeli u Vojvodini kao kolonis , činovnici, studen i radnici, nalaze
internirani u nekom zapuštenom parnom mlinu negdje u zap. Mađarskoj, za m da
je mađ. vlada gotova da ih oslobodi, no da NDH neće da ih primi ni da ih propu-
s preko svoga teritorija, a ovi ljudi ne hoće ići preko Banata u Srbiju. Među njima
imade bolesnih, žena i djece, te se nalaze u vrlo teškom položaju. Meni je uspjelo
dobi dozvolu za njihov prelaz preko NDH pošto sam dao neke garancije i obavezao
se nadoknadi troškove za sanitarni nadzor, sprovođenje i sl. Dobivši tu dozvolu, ja
sam stupio u vezu sa logorom, gdje su se ljudi nalazili i ugovorio sastanak s jednim
ljekarom, predstavnikom logora, radi dogovora o njihovoj repatriaciji. Sastanak je bio
u Murskoj Sobo . Dogovorili smo se o svemu, a za m su ljudi bili svi otpravljeni
preko NDH do granice Crne Gore. Jedan dio zadržao se u Sarajevu i u Mostaru, veći-
nom oni, koji su bili s teritorija NDH, iako sam ja bio dao obavezu, da će svi otputova
u Crnu Goru. Kasnije su slučajevi ovakvog preseljavanja, ali samo pojedinih familija ili
lica bili češći, no svaki put uz moju suradnju i pomoć i na moje zauzimanje.
Radi karakteris ke metoda rada na spašavanju Hercegovaca naves ću dva
neznatna primjera. Pozna historičar i an kvar Mirko Breyer živio je u Zagrebu kod
svog zeta, jednog činovnika gr. magistrata. Jednog dana su im ustaške vlas saopćile
kao Jevreju, da se pripremi, jer da će ga nekud odves . On je već bio star, bolestan i
iznemogao, tako da je više ležao u krevetu nego bio na nogama. Njegov zet je došao
k meni i saopš o mi to. Nenadajući se u svoj uspjeh u toj stvari, ja mu nisam ništa
obećao, nego sam posavjetovao, da se obra komu od pozna jih pisaca ili učenjaka,
koji su se tada nalazili u Zagrebu, a sam sam pošao ministru prosvjete /ne pam m
Makancu ili Starčeviću/ s kojim sam o Breyeru veo dugi razgovor. Na koncu mi je us-
pjelo toliko, da se ministar saglasio primi od mene jedan memorandum o Breyeru
331
kao javnom radniku i o njegovim zaslugama, za hrvatsku kulturu s m da će on taj
memorandum slijedeći dan pročita na nekoj sjednici rukovodećih organa i založi
se za Breyera. Ja sam to brzo napisao i is dan predao. Dva dana kasnije posje o me
je zet Breyera i saopš o da ne treba dalje ništa poduzima , jer da je pitanje njegovog
tasta uređeno povoljno.
Drugi slučaj cao se jedne mlađe studen ce, Jevrejke, koju je k meni doveo
brat pok. Iva Kozarčanina, nekadašnjeg mog dobrog druga. Ta je djevojka pobjegla
iz nekog grada u unutrašnjos , gdje joj se otac zanimao sitnom trgovinom, i htjela
je, za sebe i svoje roditelje, braću, i sestre dobi na neki način arijevsko pravo, jer
im je grozila opasnost da svi budu odvedeni u logor. Ne nalazeći drugoga puta ja
sam se obra o jednom do tada nepoznatom drogeristu u Frankopanskoj ulici, koji
je prije rata na univerzitetu među studen ma starčevićancima igrao vidnu ulogu,
a za kojeg sam čuo, da važi kao ugledna osoba u ustaškim krugovima iako se tada
zanimao samo svojom drogerijom. Uspio sam ga nagovori , da dade pismenu izjavu
o tome kako on poznaje tu studentkinju od prije rata /iako je nije bio nikad vidio/,
da znade kako je ona širila letke starčevićanskih studenata, uzimala učešća u njiho-
vim demonstracijama i bila progonjena od policije, te on predlaže, da joj se priznaju
arijevska prava za takvo držanje. Sličnu izjavu dao sam joj i ja, pa je Kozarčanin s m
izjavama pošao na ust. redarstvo i s dosta poteškoća uspio dobi potvrdu o priznanju
arijevskih prava toj djevojci. Tada se on upu o s njom kući njenih roditelja, da bi kod
mjesnih vlas ta prava proširio i na ostale članove obitelji. Među m, dok su oni tamo
došli obitelj je bila uhapšena, i nekud odvedena, a dućan i kuća potpuno opljačkani i
demolirani. Studen ca i Kozarčanin nisu se više vraćali u Zagreb. Ja mislim da su oni
prešli k par zanima, bar je tako meni Kozarčanin pri odlasku govorio da će učini ako
njegovi pothva ne budu uspješni.
Da sve ove intervencije nisu bile ni lake ni bezopasne postaje jasno kad
se ima u vidu, da je na vra ma svih drž. ureda bila obješena plakata sa zakonskom
odredbom, u kojoj se govorilo, da će svaka intervencija kod organa vlas bi sma-
trana zločinom pro v države i da će interven bi predani na suđenje pokretnom
prijekom sudu. Pa se odredba cala i onih činovnika, koji bi primili intervenciju ili koji
ne bi napravili prijavu o učinjenoj intervenciji. Trebalo je ima mnogo vješ ne, pa i
lukavstva, da se izbjegne udar te zakonske odredbe, jer to nije bilo uvijek ni prosto
ni lako.
Obzirom na veliki broj Crnogoraca, koji su se nalazili u par zanskim redovi-
ma i na broj crnogorskih jedinica, koje su djelovale na području NDH, nesumnjivo je,
da bi haranga pro v Crnogoraca, koji su živeli u NDH, a tako isto i pro v onog pravo-
slavnog stanovništva, koje je živilo pored crnogorske granice, dos gla svoj vrhunac i
da bi žrtvom te harange pale mnoge nevine glave. Isto tako kako nije mogao ni jedan
stanovnik Srbije sačuva glavu i osta u NDH ma kako bio povezan s hrvatskom sre-
dinom i ma kako da se držao, tako se isto ne bi mogao spasi ni jedan Crnogorac od
progona i od nasilja. Osobito bi se to calo pravoslavnog stanovništva u istočnoj Her-
cegovini, Boki i okolini Dubrovnika, a da i ne govorimo o sto nama familija, koje su
živjele u unutrašnjos NDH i o pojedincima, koji su od vremena do vremena prebje-
žavali od talijanskog terora u NDH. Do te harange među m nije došlo blagodareći
mojem držanju i zauzimanju iako je bilo pokušaja, da se ona organizuje i stvori. Ako
je u štampi nekada, a to je bilo vrlo rijetko, izbijala tendencija harangiranja pro v
Crnogoraca uopšte, to je u svakom konkretnom slučaju podržavao i inspirisao samo
Ivo Bogdan, koji je kao Dubrovčanin smatrao Crnogorce varvarima, ubicama i pljač-
kašima još od vremena napoleonovskih ratova, tj. od vremena kada su Crnogorci
ratovali pro v Francuza oko Dubrovnika i Kotora. Svoju mržnju prema njima on je
ispoljavao više u usmenim razgovorima, nego u štampi. Haranga, u štampi nesumnji-
vo bi ohrabrila sve organe vlas na terenu, da sa Crnogorcima izvrše sve ono što su
izvršili sa domaćim pravoslavcima i sa Srbima iz Srbije, koji su im pali u ruke. U ovom
slučaju rezultat mojega djelovanja nije moguće ilustrova konkretnim slučajevima,
ciframa i podacima, no on se sam logično nameće i postaje jasan kad se imaju u vidu
nebrojeni slučajevi nasilja i zločina izvršenih nad pravoslavnim stanovništvom NDH.
Kad se dr Drljević u proljeće 1944. preselio iz Zemuna u Zagreb, on je preu-
zeo na sebe vođenje svih crnogorskih stvari. Ja sam imao prilike samo dva ili tri puta
u službenoj formi intervenisa i to po njegovom traženju i u njegovo ime, a ostalo
je on sve radio ili usmeno ili pismeno ne konsul rajući se uopće sa mnom. Kad je on
osnovao Crnogorsko Državno Vijeće ja sam sasvim o šao u stranu, a kad su članovi
toga Vijeća Šoć, Zečević i Brajović nelegalno napus li Zagreb i po svoj prilici prešli na
oslobođeni teritorij, za mene su nastale vrlo teške prilike, jer su organi NDH bili uvje-
reni, da ću i ja za njima poći i nisu me ni na čas puštali iz vida. U to vrijeme su počeli
dolazi u Zagreb ili pojedinačno ili pak s Njemcima pojedini ljudi, koji su se izdavali
za Drljevićeve pristaše, tj. kao pristaše Federalis čke stranke, a u stvari bili su vjero-
vatno četnički elemen , kojih sam se ja morao kloni , i izbjegava susrete sa njima
zbog već poznatog svojeg odnosa prema četnicima i njihovim vođama.
Veze CNK i CDV sa fašis čkim državama, službene i privatne, planovi CNK i
CDV, svrha i način rada?
Ako onome što sam već kazao o postanku Crnogorskog nac. komiteta, nje-
govom radu i ciljevima, dodadem opis postanka i djelovanja Crnogorskog Državnog
Vijeća, nadam se da ću kaza sve što se zahtjeva m pitanjem.
O postanku i radu CDV, zbog njegovog naslova, moglo bi se pretpostavlja ,
da je ono imalo neko drugo značenje, različno, od značenja, koje je stvarno imalo.
Zato ću iznije o njemu sve što pam m, a to je – mislim - i sve što se o njemu može
reći.
Do dana osnivanja vijeća /u ljeto 1944/ nitko od nas njegovih kasnijih čla-
nova, nije međusobom vodio razgovore o tome, barem ja nisam u m razgovorima
sudjelovao. Ja lično prvi put sam o tome čuo na sastanku na kojem je obavljena
formalnost osnivanja, a to je bilo u mojem uredu. Uvjeren sam da nitko drugi od čla-
nova vijeća takođe nije ranije znao o planu njegova osnivanja. Sudeći po tome što bi
dr. Drljević sigurno svoju namjeru prvo meni saopš o, a on to nije učinio, u meni se
sazdalo takvo uvjerenje. Osim mene, u to vrijeme, nije bilo u Zagrebu među budućim
članovima vijeća ni jednog čovjeka, koji se zanimao poli čkim pitanjima i s kojim bi
dr. Drljević mogao vodi poli čke razgovore.
Na tom sastanku, koji je sazvao dr Drljević, on je tek s par riječi naglasio
potrebu da se organizujemo, ne govoreći pri tom ni sa kakvim konkretnim ciljem
ni zbog kakve nužde. Već prigotovljeni protokol, koji se sastojao iz par redaka, dao
nam je na potpis /tada nije bio još naznačen članom Krivokapić, koji se u to vrijeme
nije nalazio u Zagrebu, nego negdje u inozemstvu/. On je poslije toga naglasio, da
„za sada“, što je značilo za neko vrijeme, ovo osnivanje treba da se drži u tajnos ,
poslije čega smo se mi razišli. Poslije sastanka, za vrijeme šetnje na ulici, u razgovoru
sa mnom dr. Drljević je objasnio razlog za držanje u tajnos osnutka vijeća, me što
mi je kazao, da se ne zna kako će na to reagira Njemci, a još manje kako će reagira
vlada NDH, na čijoj teritoriji mi osnivamo jednu takvu organizaciju bez konsultacije
333
s njom. Dalje mi je izjavio, da Njemce on ne namjerava konsultova i informira a
da će se u pogledu vlade NDH promisli i ako bude nužno naći će način, da barem,
neslužbenim putem ona sazna, no da ni u kom slučaju neće traži ili očekiva njenu
saglasnost ili odobrenje. Kazao je još, da će se konsul ra sa nekim prijateljima, te
će može bi naći takav izlaz da vlada NDH bude stavljena pred svršen čin i da se ne
smogne miješa ni prigovara što smo iza njenih leđa radili. Tek tada, kad budemo
sigurni da nećemo sa strane NDH bi smetani, sasta ćemo se, izradi plan rada,
proglas i sve ostalo, a sada privremeno trebamo osta u tajnos . To je bilo sve što
sam ja saznao o ovom osnivanju, dok drugi članovi vjerovatno nisu ni toliko mogli
sazna , jer su sa Drljevićem rijetko imali prilike razgovara .
Drugi dan u svojim emisijama vijes DNB nešto prije podne predala je iz
Zagreba vijesta o osnivanju CDV i kao izjavu dr. Drljevića komentar o njegovim ciljevi-
ma. Agencija „Croa a“, koja je primala te vijes u svojoj povjerljivoj službi, odmah ju
je razaslala tadanjim višim službenicima, te se meni mnogo ljudi obraćalo za objaš-
njenje. Drljević je živio u Podsusedu, te je rijetko dolazio u Zagreb. Čim sam dobio
tekst vijes DNB pošao sam u Podsused i obavijes o Drljevića o tome. On me je uvje-
ravao, da nije davao nikakve izjave i da dopisnika DNB nije ni vidio i da ga sasvim ne
pozna. Osim toga srdio se što će vlada NDH prvi put sazna kroz Berlin o tome što se
radilo njoj pod nosom u Zagrebu i da će nam zato pravi neprilike. Jednom riječju, on
je smatrao, da smo ovim objavljivanjem kompromitovani i da se stvar počela razvija
u pravcu, koji se nije predviđao. Dogovoreno je da on slijedeći dan dođe u Zagreb i
ja sam se vra o kući.
Normalno trebalo je očekiva da novine NDH objave ovu vijest DNB kao
što su objavljivale sve ostale vijes te agencije. Među m, to se nije dogodilo. U prvi
momenat pomislio sam, da je to zabranila cenzura NDH, no kada sam vidio novi
telegram DNB, emi ran dva sata poslije prvoga, uvjerio sam se da nije tako. U tom
telegramu povlači se prva vijest i zabranjuje se njeno publiciranje u novinama i na
radiu. I stvarno, ta vijest nije bila nigdje objavljena na teritoriji, koji su kontrolisali
Njemci. Do mene su kasnije došle samo švicarske novine, u kojima je ona objavljena,
a još kasnije mi je došao do ruku je dan broj „Zircher Heitung-a“, u čijem uvodniku
je ova vijest bila sasvim krivo shvaćena i komentarisana. Poslije nekoliko dana bio je
tadanji dopisnik DNB opozvan, a na njegovo mjesto je došao, drugi, jedan Papenov
prijatelj, biv. dopisnik iz Ankare, koji je za ženu imao jednu Bugarku i govorio je dosta
dobro hrvatski.
Slijedeći dan došao je Drljević u Zagreb i njega su odmah posje li kolek v-
no članovi CDV Šoć, Zečević, Bašović, Stojanović i sekretar Perović, te su zamolili, ako
se bude objavljivala vijest o vijeću, da se ne spominju njihova imena, jer da će im to
bi neprijatno. Naime oni su pretpostavljali, da će im se drugovi smija kao neka-
kvim „ministrima“ bez vlas i bez države. Izgleda da su bili čuli, da je vijest prodrla u
javnost, pa su pomislili da će bi objavljena u novinama,
U razgovoru sa Drljevićem postavili smo nekoliko pretpostavki u vezi sa
pojavom i povlačenjem ove vijes . Po njegovom mišljenju DNB nije mogla objavi
jednu takvu vijest bez saglasnos MID-a, a ako se ono saglasilo, to znači, da ou oni
riješili nametnu nam se kao pokrovitelji i pokuša napravi od nas instrumenat
svoje poli ke. U takvom slučaju oni bi morali odmah da nam predlože kakve usluge
i da m omoguće svoju kontrolu nad nama. Nama bi u takvom slučaju preostalo,
da im objasnimo ovaj osnutak kao kulturno-humanu organizaciju Crnogoraca, koji
žive u Zagrebu, kao organizaciju bez ikakvih poli čkih ciljeva i da se damo uples
u njihove mreže. Druga pretpostavka bila je, da je vlada NDH, uvrijeđena našom
nelojalnošću prema njoj, preko poslanstva u Berlinu zatražila, da se ova vijest pri-
vremeno povuče dok se ona ne informira o našim ciljevima i namjerama, a poslije
toga će sama zauze stav. Možda su na Markovom trgu uvrijeđeni m, što smo mi o
tom prvo Njemce obavijes li, a njih do danas još ne. Oni, konačno, ne znaju, da mi
nismo nikoga obaviještavali i da je ta vijest prodrla u javnost bez naše volje i naših
želja. U ovom posljednjem slučaju MID NDH će sigurno zatraži od nas objašnjenje.
Na koncu riješili smo, da zauzmemo stav iščekivanja i da se pravimo kao da ne znamo
za vijest DNB, koja uostalom nije ni objavljena u novinama.
Taj is dan rano odle o je avionom u Berlin njemački poslanik Kasche.
Poslije podne poslao je min. inostr. djela Alajbegović čovjeka, da pozove
dra Drljevića i mene u ministarstvo. Mi smo odmah pošli i dosta dugo u troje vodili
razgovor, ne samo o pitanju CDV, nego o opštoj situaciji. Alajbegović nam je, poziva-
jući se na instrukciju s višeg mjesta /mi smo shva li Pavelića/ saopš o, da su Njemci
vrlo lju na vladu NDH, da su formalno protestovali zbog osnivanja CDV, da sumnjiče
NDH zbog zakulisanih djejstvija pro v njemačke poli ke na Balkanu izjavljujući, da
vlada NDH ne može dozvoljava takve poli čke organizacije, čije se djejstvovanje
predviđa na nehrvatskom teritoriju, gdje su Njemci okupan . Tvrdnji, da je vlada
NDH prvi put saznala o osnivanju CDV iz vijes DNB i da se sama spremala zamoli
od njemačkog poslanstva objašnjenje o tome smatrajući to njihovom inicija vom,
savjetnik njemačkog poslanstva Schubert /ili Schuman/, koji je uložio protest, nije
povjerovao, nego je ostao pri tome, da su Crnogorci osnovali CDV sa znanjem i uz
prethodnu saglasnost vlade NDH. Na koncu dogovoreno je sa Schubertom, da će
vlada da objašnjenje, tek kada se informira od samih Crnogoraca o čemu se tu
zapravo radi.
U prijateljskoj formi Alajbegović je zamolio Drljevića, da tu stvar zataška na
neki način, da dade objašnjenje, koje bi moglo uspokoji Njemce i prikaza cijelo po-
duzeće kao nepoli čko i bez većeg značenja. On je saopš o, da je Kasche u pozivu da
se javi u Berlin dobio nalog, da prigotovi i referat o crnogorskim stvarima i da donese
sve nužne informacije o osnivanju CDV u vezi sa čim je savjetnik Schubert molio, da
mu se dade hitan odgovor na njegov demarš.
Drljević je na koncu razgovora dao usmenu izjavu, koju je Alajbegović no -
rao, o tom da o osnivanju CDV on nije nikoga informirao osim samo članove vijeća i
da je on imao namjeru o tome informisa vladu NDH čim budu gotovi programatski
elabora i plan rada CDV. Uostalom osnivači CDV nisu imali u vidu nikakvu poli čku
akciju, nego u prvom redu organizaciju Crnogoraca, koji žive u NDH s ciljem među-
sobne pomoći i kulturne saradnje. Deman rao je, da je on davao dopisniku DNB bilo
kakvu izjavu za javnost i da uopšte ne pozna toga dopisnika.
Sa ovom izjavom zadovoljio se dr Alajbegović i pri rastanku zamolio, da se
držimo oprezno i da privremeno, do nove situacije, obustavimo svaki javni rad. Na
tome smo se rastali.
Slijedeći dan bio je Drljević pismeno zamoljen, da posje savjetnika njem.
poslanstva Schuberta, koji je u odsutnos Kaschea vodio poslove poslanstva. On se
odazvao tome pozivu i u kratkom razgovoru, koji je pro cao u hladnoj atmosferi,
ponovio je ono što je izjavio Alajbegoviću i potvrdio, da vlada NDH nije bila obavi-
ještena o osnivanju CDV, Schubert mu je saopćio, da njemačka vlada u danim prili-
kama smatrala bi svaku poli čku akciju sa teritorije NDH u pogledu Crne Gore, ne-
prijateljskim aktom pro v Njemačke. Na slučaj da vi imadete, rekao je on Drljeviću,
335
kakvih korisnih planova i ideja u pogledu Crne Gore u sadanjim prilikama, vama se
može da mogućnost, da to izložite i o tom govorite sa poslanikom Neubacherom
u Beogradu, u čiju nadležnost ulaze sva pitanja odnosno Crne Gore. Ovaj razgovor
zapisivao je jedan njemački stenograf.
Poslije h razgovora, pa do mojeg odlaska iz NDH u januaru 1945. CDV
nije javno istupalo ni uopšte preduzimalo kakvu poli čku akciju, o kojoj bih ja bio
obaviješten. Ono nije bilo raspušteno, ali je ostalo u stavu iščekivanja, tj. očekivalo
je da njegov inicijator i osnivač dr Drljević iznese kakav predlog ili odredi konkretne
ciljeve. O tom što je CDV radilo od početka januara, pa do konca aprila 1945. meni
nije poznato i nikad nisam uspio točno sazna . Za vrijeme mojeg kratkog boravka u
Zagrebu na koncu aprila i prvih dana maja nije bilo ni jednog sastanka ili ako je bilo,
u što sumnjam, ja na njima nisam primao učešća. Uostalom CDV se može smatra
stvarno /iako ne formalno/ raspuštenim ili nepostojećim kad je više od polovine nje-
govih članova iščezlo iz Zagreba. Ja sam pošao u inostranstvo, Zečević, Brajović i Šoć
su prešli na oslobođeni teritorij, a Bašović se skrivao i po mojem mišljenju pošao k
svojoj ženi i djetetu u Prekomurje kako mi je to mnogo puta govorio da će učini . U
CDV je bio koop ran Krivokapić, biv. crnogorski emigrant, te su sa Drljevićem mogli
osta još Stojanović i sekretar Perović, koji iako je bio sekretar, nije se smatrao vijeć-
nikom, tj. članom CDV, nego samo pisarom-pismovoditeljem, a kao takav uopšte za
cijelo vrijeme nije imao šta radi .
Za vrijeme svoga boravka u Salzburgu u drugoj polovini mjeseca aprila
1945. dobio sam informaciju o tom, da se na teritoriju NDH nalazi 12000 Crnogora-
ca, da su naoružani i da su postrijeljali svoje vođstvo, odmetnuli se od svake vlas i
nalaze se na jednom neutralnom prostoru, odakle su poslali predstavnike dru Drlje-
viću s molbom da preuzme njihovu komandu, na što je on pristao. Taj vojnik-šofer,
koji mi je to pričao, nije mogao i umio ništa točnije da mi kaže o toj stvari i uopšte o
toj vojsci.
Uz mnogo poteškoće ja sam se pri koncu aprila probio preko Maribora do
Zagreba, gdje sam se iste večeri sastao sa drom Drljevićem, koji se u mojem odsustvu
preselio iz Podsuseda u Zagreb. Saznavši o čemu se radi, ja sam cijelo to poduzeće
primio s nepovjerenjem pretpostavljajući, kao što sam se kasnije uvjerio, da je sva
inteligencija među tom vojskom četnički orijen rana. Drugi dan sam vidio nekoliko
od h ljudi i doista nije bilo teško primije , da su intelektualci, želeći se dobra
do Engleza, pretvarali se kao ljudi, koji su daleko od četnika. Pros seljaci, koje sam
vidio, ostavljali su sasvim drugi u sak i pokazivali gotovost preći front k par zanima,
samo ako je bilo moguće da se ne bore s Hrva ma bez obzira kojoj stranki oni pri-
padaju. Većina h ljudi nalazila se tada negdje od Karlovca do Samobora po selima.
Taj dan saznao sam i očima vidio kako se na Drljevića vrši pri sak, da bi se
saglasio na upotrebu ovih ljudi u borbi pro v neke crnogorske par zanske jedinice,
koja je nastupila u pravcu Karlovca. O tome ja sam uspio Drljeviću reći nasamo svoje
mišljenje i kao izlaz predložio, da se ljudi sakupe i drže na jednom mjestu, gdje
se ne pretpostavlja da će bi borbe pa kad s gne regularna JNA da joj se stave na
raspolaganje. Ja sam upozorio, da će inteligencija bi pro v, ali nju treba na svaki
način odstrani od pros h vojnika. Nadao sam se da ću uspje pokolebat Drljevića,
koji je bio potpuno neobaviješten o položaju u svijetu, a uz to i bolestan, te bez volje
i odlučnos . U toj nadi podržavao me je donekle u sak, da on namjerno oteže sa
davanjem naredaba i saglasnos , da bi burni događaji nametnuli remenja, za koje
on ne bi bio odgovoran. Već treći dan čuo sam, da je u vojsci nastalo rasulo, da nema
komande i oficira, da ide kuda ko hoće i da se ne može više računa na disciplinu.
Doista poslije uklanjanja četničkih vođa na čelu sa Đurišićem u toj vojsci nije bilo
oficira i komande, a Drljević se nije h o tuda upu iako su ga pozivali. Kada sam
saznao, da pojedini intelektualci odvlače sobom na njemačkim automobilim ljude
u pravcu njemačke granice, pošao sam u Sombor, da sam vidim što se radi i kako
izgleda ta vojska. S ceste sam vidio na jednoj bliskoj poljani sakupljenu veliku grupu
Crnogoraca ispred koje su ustajali razni govornici, ali nisam mogao ču što govore.
Na koncu pred večer odvojila se odatle jedna grupa i s velikim šumom pošla na cestu
kličući i skandirajući ime Đurišića. Oni su čekali automobile i sjedali na njih, te odlazili
na zapad. Većina, koja je ostala na poljani nešto im je prije la i dobacivala. Te noći
kasno ja sam pošao s Crnogorcima Boškom Agramom jednim rođakom dr Drljevića u
pravcu Zidanog mosta. Usput smo svuda vidjeli Crnogorce, od kojih su samo poneki
imali oružje. Od Zidanog Mosta produžio sam put do Dravograda, ako se ne varam,
gdje smo primje li veću grupu Crnogoraca. Poslao sam tamo jednoga od mojih sa-
putnika, mislim Agrama, da se informira o namjerama h ljudi. Kada sam čuo da se
hoće na svaki način vra natrag samo ako je moguće izbjeći bojeve, tada sam sa
jednim od njih, pros m seljakom pošao na samu granicu, gdje se nalazio jedan ma-
jor, po narodnos Slovenac, koji je izdao propusnicu glaseći na 1000 Crnogoraca, koji
se upućuje pješke u Ljubljanu radi odlaska kućama. Ovaj čovjek je odnio propusnicu i
grupa se počela diza i iščezava iz mojeg vidika. Na drugom mjestu, u jednoj šumici,
primije o sam drugu grupu. Sa nekima sam razgovarao ne kazujući im tko sam, pa
sam im ispričao slučaj one prve grupe i način, na koji mogu bezbijedno otputova
nazad. Poslije kratkog savjetovanja o šli su neki i od ove grupe, te su dobili isto ta-
kvu propusnicu /kao kopiju/ i krenuli se na put. Poslije toga ja sam se sa Agramom
i mladim Drljevićem upu o pješke preko granice u pravcu mjesta Sv. Jakob. Uzput
je došlo među nama do sporova, koji su se završili m, da sam ih ja kod Sv. Jakoba
propus o naprijed i uzeo drugi pravac idući sam k selu Klobasnica u Južnoj Koruškoj.
U ovo selo sam s gao između 8 i 10 maja. Točan datum ne mogu kaza , no znadem
da su u mjestu mjesni slovenski par zani već imali vlast u svojim rukama.
Za vrijeme mojeg kratkog boravka u Zagrebu ustaški pukovnik, o kojem
sam već govorio, stalno se nalazio oko Drljevića. On se starao da Drljević ne bude
ni jedne minute nasamo sa drugim Crnogorcima, donosio mu je neke papire, izvje-
štaje i saopćenja skrivajući to od drugih, a u mojem prisustvu starao se stalno dava
odgovore mjesto Drljevića. On je otvoreno na Drljevića vršio pri sak da otputuje u
Karlovac i da odmah preuzme komandu nad vojskom, da potvrdi stare oficire i da
dade zapovijest da ta vojska stupi u borbu zajedno s hrvatskim jedinicama pro v
JNA. Počeo je razvija svoje planove o tome pothvatu i objašnjava krupno znače-
nje, koje bi mogao ima ulazak u borbu crnogorske jedinice. Već drugi dan poslije
mojeg dolaska u Zagreb došlo je između mene i tog pukovnika do oštrog sukoba
tako da sam ja demonstra vno napus o sobu i izašao van. Drljević se držao pasiv-
no. Njega su tada zanimala pitanja, koja su pukovnika nervirala i dovodila do grubih
ispada. Na pr. Drljević je sa ma studirao pitanje izgleda buduće uniforme, pitanje
grbova, zastave, oficirskih zvanja, disciplinskog statuta, ceremonijala odavanja poča-
s , formiranje orkestra, koji će svira himnu, pitanje himne, pitanje sadržaja i forme
dnevnih zapovijes , instrukcije za rad politkomesara i sl., jednom riječju sve ga je
zanimalo i svim se on zanimao samo ne onim što je h o ovaj pukovnik. Više puta on
je uvjeravao pukovnika, da će „sve bi sutra gotovo“, da je on spreman za odlazak, da
su proglasi već štampani, da je vojska za borbu pripravljena, da fali još samo obuća,
337
da je borbeni duh vrlo veliki, da se već vrše savjetovanja sa oficirima i politkomesa-
rima, da on već piše zapovijest za ulazak u borbu, da će on sam bi na terenu, da se
namjerava bori i tada kad hrvatske oružane sile odstupe pa će se zbog toga povući
u planine, da čim nove kape i gumeni opanci budu gotovi on će ih lično sproves
na teren i pred bojem razda vojnicima, da nije potrebno da se na terenu javljaju
hrvatski oficiri, da ne bi to krivo razumjeli Crnogorci itd. Pri tom mu je pokazivao
štampane himne, proglase, razne formulare, upitnike, formulare vojničkih knjižica,
crteže uniformi, grbova i sličnih sitnica, da ga m ubijedi, kako će sve gotovo i samo
se čekaju kape i gumeni opanci. Uprkos tako ogromnom vojničkom poslu, koji je Dr-
ljević obavljao isključivo sam, što je pukovnika dovodilo do bijesa, on je izgovarajući
se bolešću /arterioskleroza/ rano išao kući i poslije podne nije se vraćao u svoj ured
ni koga primao u stanu. Uoči dana mojeg odlaska iz Zagreba prvih dana maja o šao
sam da malo ispra m Drljevića, pa sam mu rekao, da mi ovaj pukovnik ide na nerve,
našta je on s hladnim osmjehom rekao: „Pus te ga, on imade jednu dužnost, a mi
drugu. Mi smo u njihovim rukama i sada nije vrijeme da se sa njima glođemo. Vidje
ćemo već...“ To je bio i poslednji moj razgovor sa njim.
Prema tome o svrhi osnivanja CDV ja ne mogu ništa konkretnije kaza , a
vjerovatno ni drugi to neće moći, jer kako se vidi iz izloženoga nije uopće bio izrađen
program, nije postojalo plana, a sam osnivač je li imao u vidu što konkretnije, to je
nama ostalima ostalo nepoznato. Sve što se među nama pričalo o ciljevima CDV
zasnivalo se na pus m nagađanjima i pretpostavkama, a pri tom zbog naziva „držav-
no“ pridavalo mu se značenje, koje ni je imalo, ni moglo ima . U svakom slučaju /
Drljević/ ako je on imao što god konkretno u vidu, to je i ostalo kao njegov lični plan
i program, jer to nije nikad iznio pred članove vijeća, pa prema tome to nije ni moglo
bi prihvaćeno kao plan ili zadaća vijeća. Kakve su veze stvorene povodom osnivanja
CDV sa fašis čkim državama također sam rekao iznijevši u čemu su bile te veze, ako
se one mogu uopće nazva vezama.
Savić Marković, s.r.
S r a v n i l i: Tačnost prepisa ovjerava:

1. ______________
2. ______________ ___________________
Nastavak zapisnika od 14 svibnja 1955.

Istražitelj: Rajković Mato _____________
Zapisničar: Čaužek Vera
Da li su od vas tražene kakve usluge sa strane organa NDH?
U službenoj formi nisu od mene tražene nikakve usluge za cijelo vrijeme
rata. Među m bilo je više pokušaja, da me se neslužbenim putem nagovori i pre-
dobije za vršenje nekih poli čkih i vojničkih usluga, od kojih ću radi primjera naves
samo neke, koji su mi se bolje urezale u pamćenju.
Jedan od članova tzv. pukovničke lige, čije ime ne pam m, ali znam da je
bio „povratnik“ i mislim, da je porijeklom burgenlandski Hrvat, posje o me je jedno-
ga dana u uredu još u vrijeme kada je dr. Drljević živio u Zemunu. Videći kod mene
nekoliko ljudi, koji su bili došli po svojim ličnim poslovima, on me je zamolio, da ga
posje m u njegovom ličnom stanu u biskupskim zgradama u Vlaškoj ul. (tzv. Va kan)
večerom oko 8 sa . Ja sam ga tamo posje o i uz crnu kafu on je započeo razgovor o
Crnogorcima u NDH. Saslušavši moje žalbe na progone i ugnjetavanja h ljudi, on je
odjedamput otvorio svoj stol i iznio neke papire pa, gledajući u njih, produžio svoj
govor, u kojem je od prilike kazao sledeće:
„Nama su poznate vaše žalbe i smatramo ih većim dijelom opravdanim.
Tražeći način kako da se to pitanje konačno riješi povoljno za nas i za vas našli smo
jedan izlaz, koji se može iskoris samo uz vašu pomoć i suradnju. Sa naše strane i
sa strane Njemaca bi će učinjeno sve što je nužno radi dos gnuća punom uspje-
ha. Po našim podacima u NDH živi sada preko 2.000 Crnogoraca, od kojih je skoro
1.000 u dobu između 18 i 40 godina. Od te 1.000 ljudi može se u toku 3 ili 4 mjeseca
jedna prekrasno uređena vojna jedinica, koja bi imala crnogorske oficire, a u koliko
ih nije dosta, mogla bi dobi i hrvatske. Služila bi pod crnogorskom zastavom, no u
hrvatskim uniformama, ali bi na rukavu ili na nekom vidnom mjestu njeni pripadnici
imali izvezen crnogorski grb. Ta dobro opremljena jedinica privukla bi k sebi masu
Crnogoraca iz Crne Gore, kojima Njemci ne bi smetali prelaz granice, te bi se iz te jez-
gre razvila jaka vojnička formacija. Kad bi to bilo stvoreno, nitko se više ne bi usudio
dira Crnogorce i oni bi bili u svakom pogledu ravnopravni sa Hrva ma. Konačno, vi
bi u toj jedinici imali neko visoko počasno zvanje i vaš upliv na nju bio bi obezbeđen
u svakom pogledu. Treba da se samo saglasite, da se Crnogorci sazovu u Zagreb, pa
da se tu malo proagi ra i primi odluka o formiranju te jedinice. Kako vi na to gledate?
Ja sam bio ošamućen tom neočikivanom idejom i doista nisam umio odgo-
vori ono što sam h o i što je trebalo. Kazao sam, da je taj plan važan, no da ja bez
dra Drljevića ne mogu kaza ništa. Pukovnik je tada h o ču moje lično mišljenje,
no kada ja nisam ni to iskazao, poslije dugih objašnjenja saglasio se, da mi dade rok
od 4-5 dana i da za to vrijeme ja napišem u jednom memorandumu svoje mišljenje
i plan osnivanja takve vojne jedinice. Svih „blagoda “ za mene lično, za Crnogorce
i za budućnost Crne Gore, koje je moj sugovornik predviđao poslije osnutka takve
jedinice, ja se ne sjećam, ali pam m da je tu bilo riječi i o mogućnos odstranje-
nja opasnos od podčinjavanja Crne Gore Nedićevoj vladi, o mogućnos školovanja
većeg broja studenata na univerzitetu u Zagrebu, o pričanju određenog broja onih
ljudi, koji su zapravo građani NDH, a uživali su zaš tu kao Crnogorci, o mogućnos
podgotovljavanja novih i većih tehničkih i vojničkih kadrova Crne Gore itd. Nije za-
boravio naglasi , da samo oni poli čki radnici mogu ima u svojoj borbi uspjeha,
koji imadu za sobom neku realnu, vojničku silu, gotovu da njegovu borbu podrže sa
oružjem u ruci.
Sjutradan ja sam doista napisao memorandum i ne stupajući u vezu sa
drom Drljevićem i poslao sam ga, ne tome pukovniku, nego načalniku Pavelićeve voj-
ne kuće, meni nepoznatom generalu Perćeviću. Tu sam ja iznio sve što sam mogao
smisli kao razlog za odustajanje od toga kobnoga plana i molio, da se ta ideja na
svagda odbaci. Stvarno, drugi ili treći dan posje o me je pukovnik opet i s zlobnim
izrazom saopš o, da nije potrebno ništa pisa i da se o tom pitanju ne smije nikom
ni slova govori , jer da je to vojnička tajna.
Ovo pitanje se nije više nikada pokretalo u koliko ja znadem. Nisam nikad
čuo, da bi u sastavu ustaških ili domobranskih jedinica služio makar i jedan Crno-
gorac osim jednoga jedinoga slučaja, a taj se odnosi na Crnogorca rimokatolika iz
Bara ili iz Ulcinja, koji je bio kao vojni obaveznik pozvan u domobranstvo, no uskoro
339
vraćen na staru službu (sud. pisar) kada se stvar objasnila. Naime vojne vlas su ga
smatrale Hrvatom zato što je bio katoličke vjere. Ne znam da li je stajao u vezi sa
ovim pokušajem jedan moj razgovor sa predsjednikom vlade drom Nikolom Man-
dićem, koji me je iz sopstvene inicija ve pozvao k sebi, mada se ranije nismo nikad
poznavali, te se informirao o Crnogorcima u NDH, o radu mojega ureda, o svim ne-
prijatnos ma, na koje sam nailazio u svom radu, o mojim nuždama i potrebama, a
potom mi je prvo saopćio o svom poznanstvu sa jednim „vrlo sposobnim trgovcem iz
Crne Gore“, sa kojim se on s velikim zadovoljstvom i interesom upoznao u Sarajevu
baš h dana. Taj Crnogorac je saopš o Mandiću, da on iz svojih sredstava obilato
pomaže ured Štedimlije u Zagrebu, a kroz njega mnogobrojne Crnogorce, koji se na-
laze u bijedi, ili nepravedno nezasluženo stradaju od progona vlas , pa su mu sada
materijalna sredstva na izmaku. Zbog toga on nudi Mandiću jednu uslugu, koja će
– ako bude prihvaćena - donije i Crnogorskom Uredu u Zagrebu velike materijalne
koris . On je predlagao, da otvori neku novu trgovinu (kakvom robom više ne znam)
koja bi dobila neku veću subvenciju od NDH, a također i neka izuzetna prava i konce-
sije. Čis dobitak bi taj trgovac odstupao u cjelos Crnog. uredu u Zagrebu i me mu
omogućio, da produži uspješno svoj humani rad, koji je u poslednje vrijeme usljed
nemanja sredstava zamro. Mandić je u principu prihva o taj predlog, no je rekao
da će konačnu odluku donije u Zagrebu kada se dogovori sa odnosnim ministrima
i kada porazgovara sa šefom CU, t.j. sa mnom. Dr. Mandić je dodao, da je on gotov
podrža taj predlog, ako sam ja u tome zainteresovan, ali ako ja imadem neki drugi
predlog slične naravi, on će ga također podrža samo, da bi se stvorio stalan i veći
izvor prihoda potrebnih za održavanje mojega ureda, za koji je on čuo da se održava
samo mojim ličnim i onako vrlo skromnim prihodima. Stoga me je zapitao što ja o
tome mislim i da li ja poznam toga Crnogorca, čije je ime on spomenuo, i da li on
doista tako izdašno pomaže moj ured.
Potvrdio sam, da sam tek prije neki dan upoznao toga trgovca iz Crne Gore,
koji me je posje o i izjavio, da dolazi preko Sarajeva, gde se kratko vrijeme zadrža-
vao, iz Crne Gore, odkuda je pobjegao, jer su ga Talijani progonili. Osim uobičajene
iskaznice, koju je dobio, on je od mene svakodnevno tražio, da mu dadem jednu
pisanu preporuku, koja mu je potrebna radi dobijanja obrtnice za vođenje trgovine
u Sarajevu. Sam tekst preporuke on je već imao spremljen. Taj tekst nije odgovarao
uobičajenim preporukama, već je to bio tekst poli čke preporuke ili nekog mandata,
da on trguje za račun mog ureda, pa mu ja nisam takvu preporuku dao. O svom raz-
govoru sa Mandićem nije mi govorio. Inače toga čovjeka sam prvi put u životu vidio
tek tada kada je došao u Zagreb. On nikad nije ništa ni davao ni činio za CU, njegovo
ime mi je potpuno nepoznato i imadem u sak, da je to običan švercer i prevarant.
Na koncu sam objasnio, da se moj ured ne nuždava u materijalnoj pomoći pri tada-
njim uslovima rada, da imade dosta imućnih Crnogoraca, od kojih se na slučaj nužde
može dobi nešto novaca, a da ja sam nisam invalid, da bih očekivao ili tražio od
koga materijalnu pomoć. Najmanje bih bio gotov takvu pomoć prizna u vidu nekih
koncesija, dotacija i sl. čak i kad bih se nužno davao u njoj.
Saslušavši me pažljivo do kraja Mandić se začudio mojim izjavama, a na-
ročito mu je bilo neprijatno za njegovog poznanika iz Sarajeva, to mi je pri rastanku
rekao, da ako što lično budem trebao, neka se slobodno k njemu obra m, jer da će
me on bolje razumje , nego „te usijane glave“, kojima sam se ja prinuđen obraća u
svom poslu. To je bio prvi i posljednji moj razgovor sa njime.
Tu inicija vu predsjednika vlade NDH ja sam mnogo kasnije dovodio u vezu
sa planom, o osnivanju crnogorske vojne jedinice u sastavu oružanih snaga NDH, o
čemu mi je govorio ustaški pukovnik. Među m nisam imao nikakvih konkretnih fa-
kata, po kojima bih te dva razgovora mogao doves u međusobnu vezu. Nesumnjivo
je, da jedan i drugi razgovor, potvrđuju da se u vrhovima NDH nešto razgovaralo o
Crnogorcima u NDH i da se odnosno njih imao neki plan, od kojeg sam ja saznao
samo jedan odlomak.
Drugi slučaj traženja usluga odnosi se na mene, lično. Negde u vrijeme
kada je postalo jasno, da će zapadne sile prizna NOV i POJ ili da su ih već priznali
kao ratujuću stranu pro v zajedničkog neprijatelja i kao jedine oružane sile Jugosla-
vije, a da će prekinu svake veze sa četnicima Draže Mihajlovića, tada je u Zagrebu
nekome došla ideja, da se par zanski pokret na čelu sa CK KPJ kompromituje u očima
Sovjetskog Saveza. Po tome planu, kako je on do mene došao, trebalo je skonstrui-
sa neke dokaze, da je CK ne boljševički, nego trockis čki orijen san, da vodi prema
Sov. Savezu neiskrenu poli ku i da imade namjeru samo iskoris njegovu pomoć do
kraja rata, a tada, kada bude na vlas , da mu okrene leđa. Radi toga je trebalo u stro-
goj tajnos prigotovi štampani i pisani materijal, koji bi se izdavao kao par zanski,
trebalo ga je tako rasprostrani , da on dođe u ruke ruskih agenata, a tako isto i za-
padnih, i to kao vrlo sekretni par zanski materijal. U hrvatskoj i u njemačkoj štampi
trebalo je, da se ne govori o trockizmu CK, nego da se pri eventualnom publikovanju
(u koliko ga prije ne publikuju zapadne države, odnosno njihova štampa, ili ne de-
mantuju javno sami par zani) dijela toga materijala čini ravnodušnim prema njemu
tako, da se dobije u sak kao da tu nema svoje prste ustaška propaganda. Tek kada
dođe do deman ja ili do javne upotrebe toga materijala od strane saveznika, trebao
je netko u štampi NDH, da se ozbiljno primi posla i da analizira „kao specijalista“ to-
božnji trockizam par zana i njegovu neiskrenost prema Sov. Savezu. Da li su Njemci
bili umiješani u tu stvar nisam nikada saznao, no da je ona bila u glavnim konturama
razrađena, to sam iz vođenih razgovora mogao konstatova .
Izbor je pao na mene i riješeno je bilo, da uz pomoć i pod kontrolom drugih
ja to vodim, organizujem i prigotovim cio materijal za kasniju analizu sukoba, koji se
očekivao između par zana i Sov. Saveza. Ne znam da li je takav predlog činjen još
kome, što je vrlo moguće, no po tome sudim da nije, što se na mene djelovalo dugo
vremena u smislu toga da bih primio izvršenje ove zadaće, kojoj se pridavala veća
važnost. Za inicijatore ovoga poduzeća bilo je važno naći čovjeka, koji je prije bio
„crven“, kako su oni govorili, i koji poznaje razvitak pojedinih ljudi, njihove simpa je
i naklonos , njihov s l itd., te može uspješno podnosi pismeni materijal kao njihov.
Taj predlog ja nisam prihva o. Svoje neprihvatanje obrazlagao sam na ra-
zne načine i starao se ubijedi svoje subesjednike da će takav pokušaj pretrpje puni
fijasko i da neće ni u kom slučaju donije ni najmanje koris . U m razgovorima rasle
su i sumnje u moju lojalnost prema NDH, dovodilo se u sumnju moja an par zanska
djelatnost u novinama, jer po njihovom mišljenju ja sam ih napadao samo u bezbol-
na mjesta, te me pripravljao sebi odstupnicu za pogodan momenat. Postepeno,
poslije nekoliko takvih razgovora, ovaj plan su počeli napušta , da se opet pokrene
u proljeće 1944, ali više ne tako razrađen i u takvom opsegu kao prvi put. U pogledu
mene nije bilo direktnih ponuda, nego samo sondiranje terena. Ali kako sam ja po
prijašnjemu pokazao ravnodušnost, prestali su sa mnom o tome govori . Koliko je
meni poznato u ovom smislu nije bilo ništa, barem javno, poduzeto za vrijeme rata.
341
Glavni pregovarač o ovom pitanju u razgovorima sa mnom bio je jedan
čovjek, koji je kasnije postao glavni ravnatelj za javni red i sigurnost (stanovao je u
Draškovićevoj, blizu trga Burze), za m od propagande Mijo Tolj i od Gl. ustaškog sta-
na Crljen i neki njemu bliski ljudi, čija imena ni tada nisam znao.
Drugih predloga i zahtjeva, no manjeg opsega i značanja, bilo je mnogo, no
u svim m slučajevima ja sam se mogao izgovara i otkaziva riskujući manje, nego u
navedena dva slučaja. Osobito je bilo mnogo pokušaja, da me se pridobije za govore
na radiostanici i za gramofonske ploče (za fonograf). Za m su mnogo puta nastojali
pridobi me, da govorim na nekoj „tajnoj“ radiostanici i to na teme, koje bi mi bile
dane u nagrubo obrađenom vidu. Sve sam te predloge pod raznim izgovorima odbi-
jao, te nisam ni jedanput istupao.
Odnosno CNK i CU treba ima u vidu, da ni jedan ni drugi nije imao nekih
poli čkih ciljeva, a osim toga ja nisam imao suradnika, koji bi možda bez mene i
mimo mene, odnosno bez mojeg znanja i saglasnos , činili kakve usluge bilo kome
u svojstvu članova ili suradnika h ureda. Ako je itko od ljudi, koji su imali iskaznice
od mojih ureda, činio kakve usluge kome, to je onda činio kao privatno lice i u svoje
lično ime, jer ljudi ni su imali u caja na rad CNK i CU, ni čak na moj lično, no ja
mislim, da se ni takvih ljudi neće naći.
Vaš publicia čki rad za vrijeme rata?
Kako sam već ranije spomenuo, prvi broj „Hrvatskog naroda“ izašao je ka-
sno uveče 10. IV 1941. paralelno s drugim „Tipografijinim“ listovima, koji su produžili
izlaženje još par dana. Kao korektor ja sam s „Tipografijinim“ listovima taj dan dobi-
vao na korekturu materijal za „Hrvatski narod“. Ustvari ja sam h dana vrlo rijetko i
to samo po nekoliko minuta bivao u redakciji, jer sam bio zauzet radom u svom ure-
du, a očekivao sam da će i onako sav personal „Tipografijinih“ listova bi otpušten
i zamijenjen novim. Obzor i Jutarnji list su obustavljeni, a ja sam kao i ranije dolazio
vrlo rijetko i vrlo kratko vrijeme se zadržavao u redakciji, koja je već bila redakcija
„Hrvatskog naroda“. Zadržavao sam se uvijek u sobi korektora i informirao se o no-
vos ma. S direktorom i s urednicima nisam se poznavao i izbjegavao sam susrete sa
njima, a i oni su se sa svoje strane starali da me ne primijete. Jednog dana, pod konac
aprila, zastao me je u korektorskoj sobi direktor lista i zapitao među ostalim koliko
imadem plaće i da li sam dobio ratnu pomoć. Odgovorio sam da ne znam i on me je
upu o u upravu da se informiram. Tako sam saznao, da sam namješten kao suradnik
u „Hrvatskom narodu“ a da nisam nikoga molio, ni sa kim o tome govorio ni na to
reflek rao, ili imao bilo kakve nade. U upravi sam saznao, da je meni određena plaća
kao suradniku (bez naznake ikakve dužnos ) od 3.000 kuna na mjesec, što je tada
iznosilo od prilike polovinu ili trećinu najmanje plaćenog suradnika. Ja sam 1. maja
dobio tu plaću i sasvim prestao zalazi u korektorsku sobu, a u redakciju sam zalazio
tek od vremena do vremena kada mi je bilo nužno sazna podrobnije novos . Nitko
me nije pozivao, da mi daje kakvu dužnost, nisam imao stola i uopće držali su se pre-
ma meni kao da sam bio strana osoba.
U mojem poslu kao šefa crnogorskog ureda, kao pravoslavca i kao stranca,
pred raznim organima vlas , u raznim nadleštvima i ustanovama zvanje suradnika
„Hrvatskog naroda“ imalo je ogromno značenje. Predstavljajući se kao takav ja sam
uspijevao doći i u one urede, u koje nisu bez specijalnih propusnica i dozvola puštali
nikoga. Osobito pred manjim činovnicima ja sam sa m zvanjem mogao blefira na
razne načine i sa više ili manje uspjeha. Ako bih h o sa nekim govori telefonom
meni ga nije bilo teško dobi kada se prvo javim kao „Redakcija Hrvatskog naroda“, a
mnogo puta u takvim slučajevima bilo je samim m pola ili više uspjeha dos gnuto.
Kada sam se tako predstavio rijetko se ko rešavao, da mi ne dade vezu sa svojim še-
fom ili licem, koje sam tražio. Već sam spomenuo kako sam na prevaran način dobio
u stvari Božovića na telefon Alojza Ivankovića. S druge strane bio sam sigurniji, da
i pro v mene neće nitko od manjih preduze ništa ako ne dođe naredba odozgo,
a ako to zahtjednu odozgo, tada i onako nikakav blef ne može mi pomoći. Stoga za
mene nije bila sasvim važna visina plaće, a napro v tako niska plaća značila je za
mene manje obaveza i više mogućnos da se zanimam svojim radom u uredu.
Neorganizovani rad u redakciji, suvišni suradnici, koji su se često mijenjali,
i svestrana nesređenost i nesistema čnost išli su mi na ruku mnogo nedjelja, da
ništa ne radim u redakciji, a da to direktor ne primije . Nisam nikad prisustvovao
sjednicama redakcije, nisam ni pozivan, nisam dobivao nikakve zadaće. Tek mnogo
kasnije, možda kroz nekoliko mjeseci, direktor mi je ostavio u tajništvu poruku, da ga
posje m. Tek tada je on saznao, da ja nemam referate i zapitao me je šta bih ja mo-
gao radi ako hoću osta u „Hrvatskom narodu“, izjavljujući mi da se od mene neće
mnogo očekiva obzirom na moju nisku plaću i na zauzetost u crnog. uredu. Ja sam
predložio da radim u rubrici knjiž. kri ke, no on je to odbio i rekao da će se uskoro
otvori jedna nova rubrika, u kojoj ću ja moći radi i kao vanjski suradnik. On mi je
dao razumje , da se radi o an četničkoj rubrici. Obećao mi je da stol u nekoj sobi
i mi smo se rastali. Ja sam i dalje odsustvovao u očekivanju da se otvori planirana
rubrika, koja nije bila nikad otvorena kao posebna rubrika.
U toku vremena u vezi sa raznim vijes ma o četnicima, njihovoj djelatnos
i u vezi sa zapadnom propagandom u korist četnika ja sam napisao nekoliko članaka
na tu temu i to u većim razmacima. Od h članaka, neki su trebali izaći u nastavcima,
no cenzura ih je prekra la, a druge sasvim zabranila. Oni koji su izlazili bili su znatno
skraćivani, preudešavani i „frizirani“ što sa strane redakcije, što pak sa strane cenzu-
re. Mnogo kasnije ja sam saznao da je Pavelić lično telefonom dao cenzuri instruk-
ciju da se mnogo ne piše o četnicima i o ciljevima njihove borbe, jer da to veoma
nervira Njemce, koji se staraju pridobi četnike „za konstruk vnu borbu“ i odijeli
ih od par zana sasvim i svuda. Pavelić je inače često uvečer zvao telefonom dežurne
korektore novina te im davao razne upute u pogledu smještaja članaka, fotografija,
a tako isto i osobito u pogledu pravopisa. No bez obzira na tu instrukciju ja sam ka-
snije ipak objavio nekoliko članaka, koji su izazvali žestoku reakciju Nedićeve štampe,
osobito poslije kapitulacije Italije kada se Nedićeva vlada spremala da proširi svoju
vlast i nad Crnom Gorom i kada je pojačavala svoje veze sa četnicima, koji su djelovali
u Crnoj Gori.
Do kakvog stepena je dolazila zaš ta četnika i nedićevaca od napadaja u
štampi najbolje svjedoči ovaj primjer. Ja sam dobio iz Crne Gore izvještaj, da su čet-
nici iz odreda nekog kapetana Jovovića ubili Ćira Kamenarovića iz Kotora i ostavivši
njegov lješ na nekoj poljani postavili mu na grudi tablu s natpisom „Nesuđeni Titov
ministar“. Sje o sam se odmah jedne brošure, koju je Kamenarović napisao u vri-
jeme kad je Nedić bio ministar Vojske ili načelnik generalštaba, a u kojoj se oštro
napada i vrlo duhovito raskrinkava Nedića povodom njegove knjige brošura o odstu-
panju srpske vojske preko Albanije pri koncu 1915. Dovodeći to u vezu sa ubijstvom
izvršenim sa strane četnika, koji su se borili za proširenje Nedićeve vlas nad Crnom
Gorom ja sam napisao članak i u njemu ci rao stavove iz Kamenarovićeve brošure,
dokazujući da je intelektualni inicijator ovoga ubijstva Nedić ili u najmanju ruku, da
je ono izvršeno da bi se osve la Nedićeva uvrijeđena čast. Ovaj članak bio je složen
343
i prelomljen u „Hrv. Narodu“, ali nije nikad ugledao svijeta. Isto takvu sudbinu doži-
vili su članci o Dimitriju Ljo ću i o Danilu Gregoriću, o nekom popu Đujiću, o Ratku
Parežaninu i dr.
Ovo moje pisanje izazvalo je u nekim ustaškim krugovima podozrenje pre-
ma meni, a osobito u krugu tzv. „pukovničke lige“, koja se smatrala glavnim faktorom
u državnom rukovodstvu njegovim osloncem. Počeli su spominja imena nekih vid-
nih par zana i to ne samo mojih bivših drugova, nego čak i onih, sa kojima sam ja
bio u lošim odnosima do rata, aludirajući m jasno da se ja staram prikri ili umanji
opasnost od h ljudi i od njihove akcije na teritoriji NDH. Ovakve optužbe i sumnje
došle su do punog izražaja tada, kada su Talijani zatražili moje izručenje su pripisivali
u veliki grijeh i to što sam navodno na neko pitanje o Peku Dapčeviću, kad se on na-
lazio tobože u Zagrebu na putu u Crnu Goru, odgovorio da ga znam kao studenta u
Zagrebu i da je on savršeno bezopasan i za poli ku nezainteresovan čovjek. Jednom
riječju mene su optuživali, da sam znao da je Dapčević bio jedan od komandira u
Španiji i da je on opasan komunist, a ja da sam ga predstavio kao bezopasnog mla-
dog čovjeka, na osnovu čega su ga NDH vlas propus le da otputuje u Crnu Goru
i da stupe visoki položaj u par zanskom pokretu. Tada su pronašli i nekoliko drugih
ljudi, kojima sam ja omogućio da pođu u Crnu Goru i da stupe u par zanske redove
iako ja o nekime od njih i o njihovom boravku u NDH nisam kao ni pojma, a imena
nekih sam prvi put čuo iz h optužbi. Moje pisanje o četnicima oni su objašnjavali
kao prikrivanje h ljudi i kao stvarnu podršku njima u očima narodnih masa. O m
i takvim razgovorima ja sam saznavao od raznih ljudi i sa raznih strana. Pri jednom
susretu, aludirajući na te razgovore i optužbe, kazao mi je dovoljno ozbiljnim tonom
moj stari znanac, a tada već važni dužnosnik futbalist Perška od prilike slijedeće: „Ti
zaboravljaš da ovo nije Jugoslavija i da se ovdje neće da lukavim bizan nizmom
da podrivaš temelje države. Pazi se dobro, Luburić čuva državne interese, a ona ne
zna šale“. U sličnom tonu govorili su i drugi, osobito jedan ustaški pukovnik, koji je
stanovao u Gajevoj ulici, preko puta hotela „Dubrovnik“. On mi je kao posve nepo-
znat čovjek prišao u kavani i očitao cijelu lekciju sa vrlo jasnim prijetnjama. Mene su
počeli izbjegava čak i oni, koji su se barem u bufe ma sa mnom do tada rado sretali
i razgovarali. Pretpostavljajući, da me svaki dan mogu zatvori i nekuda otpravi vi-
dio sam u tome opasnost ne samo za mene, nego i za sve one ljude, koji su sa mojim
uredom imali kakve veze ili od njega tražili zaš tu. Jedina nada bila je u tome što u
rukovodstvu postoje mnoge frakcije, razna mišljenja i ponekad sukobi pa je bilo mo-
guće pretpostavlja , da se neće svi saglasi na neke najdras čnije mjere i da ću ja,
blagodareći takvoj situaciji u vodstvu, može bi u slučaju opasnos bi odstranjen
bez potresa i neprijatnos za druge Crnogorce.
Opterećen neprekidnim bježanjem okolo, unižavanjem pred raznim činov-
ničićima, nervno razdražen raznim neprijatnim vijes ma, ugnjeten osamljenošću i
svakodnevnim neprijatnos ma, nalazeći se svakodnevno među ljudima, koji su mno-
go stradali i pa li, ja sam se riješio poći još na jedan ustupak samo da bih izbjegao
najgore, tj. da bih izbjegao otpravku u logor ili otpravku preko granice, a to bi značilo
i lišenje mojih zemljaka svake zaš te.
Tada sam se počeo češće pojavljiva u redakciji „Hrvatskog naroda“ iako
sam tamo bio više trpljen, nego rado viđen. Osobito su rado ispoljavali svoje neras-
položenje prema meni direktori Ivo Bogdan i Daniel Uvanović, koji su mi u svakoj
prilici spominjali predratne brošure i članke, izazivački me zapitkivali o Đilasu, Ma-
sleši, Zogoviću, Milu noviću, Jovanoviću i dr. Njihovom pozivu (ne sjećam se kojeg),
da pripravim za novine neki članak pro v par zana, ja sam razumio kao probu da li
ću ja to učini i m opovrši priče, da namjerno izbjegavam par zanske teme, ili ću
se otkaza i da javni dokaz o svojem opredjeljenju na strani par zana. Tim prije
sam to smatrao probom što do tada na ovakav način nije bilo slučaja, da mi se nešto
dade na obradu. Ja sam taj materijal prigotovio i pro v običaja, koji se u takvim slu-
čajevima prak cirao, ja sam se potpisao punim svojim (uobičajenim) potpisom, ali
sam i poslije toga u njihovim očima ostao is kao i ranije. Tim sam ja bio uvučen u
jednu kampanju, o kojoj sam imao i tada svoje mišljenje, no ga nisam mogao ispolji ,
a danas ne stoji da o njemu govorim podbrobnije. Poslije toga slučaja bilo je sasvim
svejedno hoću li napisa još jedan, pet, sedam ili deset članaka pro v par zana, jer
se svim slijedećim njima ne može naškodi više nego prvim, a za mene je odgovor-
nost jednaka kako za jedan, tako za deset članaka.
U odnosu prema redakciji ja sam mogao svoje obaveze izvrši anonimno,
ne potpisujući nikad ništa. No to bi bilo savršeno bez značaja za one krugove, od
kojih je meni prije la opasnost, jer oni ne bi znali da sam ja pro v par zana ili ako
bi znali, tj. čuli o tome da ja anonimno pišem pro v njih, shva li bi to kao moju na-
mjeru, da sačuvam dobre odnose sa par zanima (i da sačuvan s njima svoje dobre
odnose), zbog čega neću da javno istupim pro v njih. Osim toga, što je za mene bilo
glavno, ako se ne vidi i ne čuje moje ime, ja nisam imao mogućnos vrši s uspje-
hom one poslove Crnog. ureda, koje sam vršio jer sam već usljed čes h intervencija
i moljakanja dovoljno kompromitovan u očima mnogih činovnika. I ja sam se riješio
potpisiva sve što potpišem, t.j. sve što napišem i primi za to odgovornost pred
budućim sudom u uvjerenju, da će taj sud pravilno ocijeni moj položaj, moju osa-
mljenost, bespomoćnost, a tako isto i položaj onih ljudi, za koje sam i radi kojih sam
ja pošao na tako krupne žrtve sa svoje strane.
Ne da umanjim svoju odgovornost, nego da fakta prikažem u is nitom svi-
jetlu, ja sam dužan ovdje skrenu pažnju na neke okolnos , koje se uveliko ču i
mojih članaka. Kao što je poznato, u autorita vnim i diktatorskim režimima ne do-
pušta se u štampi iznošenje ličnog mišljenja pojedinaca i postavljanje teza po ličnim
shvatanjima. Ni u „Hrvatskom narodu“ nije bilo moguće iznosi svoje lično mišljenje
i lične sudove, ako se oni nisu stoprocentno slagali sa službenim mišljenjem i sudo-
vima vladajuće kaste. Urednici i cenzori su prema instrukcijama i svome nahođenju
članke skraćivali, preuređivali, dodavali nove tekstove, mijenjali im smisao i tako ih
štampali. Kad bi to isto prije rata radili bilo je moguće protestova , žali se i ograđi-
va se od svojih članaka, ali u vrijeme NDH to nije bilo moguće čini . I ne samo ured-
nici i cenzori, nego i sami tehnički urednici, pa čak i meteri, skraćivali su i pres lizirali
članke, već prema potrebi pri prelomu ili pri smještaju klišea. Mnogo puta meter ili
tehnički urednik obraća se ne autoru, uredniku ili prvom bližem saradniku, s molbom
da u nekom članku briše 20, 30 ili čak 150 redaka ili pak da toliko dopiše, da bi se
stranica ljepše i pravilnije prelomila.
Moji članci su bili najčešće i u najvećoj mjeri žrtve ovih preprava, dopuna
i skraćivanja i od strane urednika, i od strane cenzure, a također i od strane thn.
urednika i metera, blagodareći mojoj stalnoj odsutnos iz redakcije i njihovom ne-
slaganju s onim što sam napisao. Konačno, sve te okolnos mene ne izvinjavaju i ja
sam za svoje članke odgovoran već radi toga što nose moj potpis.
Kao i ranije, tako i danas ja gledam na sve te svoje članke kao na iznuđeno
mi pružanje dokaza rukovodstvu NDH o svojoj lojalnos prema njoj i o nemanju ni-
kakvih namjera, da joj svojim djelovanjem škodim. Moralna i poli čka cijena h do-
345
kaza meni je bila i tada približno jasna, no ja nisam našao druge mogućnos svojega
držanja i izvršenja onoga rada, koji sam na drugom polju izvršio. Tu u m člancima
nalazi se ona moneta, kojom sam ja pla o za sve što su organi NDH učinili na moje
molbe i intervencije.
Kakvu sam ja ličnu korist imao od toga pisanja u materijalnom smislu vidi
se jasno iz fakta, da je za svo vrijeme dok me nije otpus o zbog nerada dr. Mirko Puk,
moja plaća bila 6-10 manja od plaća drugih saradnika, od kojih su neki i manje nego
ja pisali. Ja doduše nisam nikad tražio povišice, jer bi to za sobom povuklo pravo
redakcije da traži, da više pišem, a to meni nije konveniralo.
U ovim člancima, kao i u cjelokupnom mom djelovanju u NDH bile su po-
stavljene granice, do kojih sam ja sebi dozvoljavao vrši protuusluge NDH, a te grani-
ce su donekle fiksirane u mojem odgovoru na pitanje, da li su tražene od mene kakve
usluge sa strane organa NDH. Na usluge takvoga karaktera ja nisam mogao poći ni
u kakvom slučaju ni pod kakvim okolnos ma i nisam pošao, jer sam smatrao da su
previše i one, o kojima sada ovdje govorim.
U moj publicis čki rad spadaju i tri posebne publikacije. Prva od h pu-
blikacija izašla je na njemačkom jeziku pod naslovom „Auf dem Balkan“ i sadrži niz
članaka objavljenih u tjedniku „Neue Ordnung“, koji je izdavalo nakladno poduzeće
„Evropa“ u Zagrebu. Neki od h članaka bili su objavljeni još prije rata na hrvatskom
jeziku u raznim listovima, a manji broj je nanovo napisan. Umjesto predgovora štam-
pan je jedan članak dra Drljevića, koji nije bio napisan za ovu svrhu. Ta se knjiga nije
svidjela Njemcima i oni nisu nikad nigdje donijeli o njoj recenzije, pa čak ni no rali
njen izlazak iz štampe kao što su to radili o svim knjigama te vrste. Preseataše nje-
mačkog poslanstva u Zagrebu otvoreno mi je rekao da ja tom knjižicom podrivam
one osnove, na kojima gradi svoju poli ku na Balkanu opunomoćenik Hitlera u Beo-
gradu poslanik Neubacher. Ja više ne pam m koji su sve članci u toj knjizi i ne mogu
se zadržava na njihovoj mo vaciji i objašnjavanju.
Druga publikacija, koja i ako je davno napisana bila, izašla je znatno pre-
pravljena na njemačkom jeziku u Zagrebu 1944. pod naslovom „Verschwörungen
gegen den Frieden“. Po mojoj prvobitnoj zamisli to je trebala da bude genealogi-
ja četništva, ideja velikosrpskog ili točnije kazano beogradskog imperijalizma, opis
njihovih metoda borbe i poli čkog djelovanja i opasnos od njihove afirmacije na
Balkanu. Na pisanje te knjige potaklo me je pisanje nekih beogradskih autora na čelu
s Danilom Gregorićem i njegovom knjigom „So endete Jugoslawien“ za m pisanje
njemačkih listova i časopisa o Nediću i o njegovoj poli ci i na koncu pokušaj Nedića
da poslije kapitulacije Italije uz pomoć Njemaca proširi vlast okupacione vlade i nad
Crnom Gorom. Konačno, cenzura MID-a NDH i ovdje je učinila svoje djelo skraćiva-
nje, popravkama i pres lizacijom teksta iz straha „da se Njemci ne rasrde“. Ja sam
bio prinuđen poći na neke koncesije i kompromise, a po izričitom traženju cenzora
snabdje knjigu jednim predgovorom, kojim bi se Njemcima donekle „zamazale oči“
- kako je govorio cenzor, te ne bi tražili zabranu knjige. Taj predgovor je tako rezultat
kompromisa između mojeg projekta i projekta MID-a. Među m strah cenzora bio je
suvišan i neosnovan, jer se Njemcima više nije radilo o nadzoru nad knjigama, pa na
ovu nisu ni obraćali pažnju.
Treća publikacija, koja nosi moje ime, predstavlja jedan od najboljih i naj-
težih slučajava u mojem životu. Zato o tom slučaju izlažem detaljno sve što o njemu
pam m.
Urednik izdanja naklada „Evropa“ dr. Uzorinac donio mi je jednog dana
svežanj rukopisa sa dnevnicima pojedinih par zana i zamolio, da ih pročitam, a ako
je moguće i prepišem vjerno originalu na mašini. Ti dnevnici su bili pisani ćirilicom,
olovkom, djelimično iskvareni vlagom i trenjem i pisani tako rđavim rukopisom, da
ih je doista bilo teško čita . Ja sam ih nekoliko mjeseci držao kod sebe i tek na po-
novnu molbu dra Uzorinca izdik rao ih njegovoj pisarici. Prepisanog materijala bilo
je preko 300 stranica. Kad je sve bilo prepisano i paginirano, ja sam na papki napisao
svojom rukom „Par zani o sebi“ i tako cijelu papku s rukopisom dnevnika predao dru
Uzorincu.
Opet je prošlo mnogo vremena i ja nisam ništa čuo o m dnevnicima. Tek
jednoga dana došao je Uzorinac k meni i pokazao mi original naslovnog lista (crtež),
na kojem je bilo napisano „Par zani o sebi“, dakle onaj is naslov, koji sam ja napi-
sao na papki s dnevnicima. Iznenađen m ja sam zapitao što će to bi , a on mi je
objasnio da će negdje u Njemačkoj, na račun potraživanja svoje naklade, štampa
te dnevnike na hrvatskom jeziku. U to ja nisam mogao povjerova , jer su dnevnici
bili pisani tako, da ih na teritoriju gospodstva Njemačke nikad nitko ne bi mogao
štampa javno. Na to moje čuđenje Uzorinac je objasnio, da će m predgovorima
bi dodan, tj. da će m dnevnicima bi dodan predlogov nekog visokog činovnika
MID-a NDH, koji je tada - kako on reče - uređivao neke službene publikacije NDH.
Ustvari tada je postojao negdje u gornjem gradu čitavi jedan trest takvih mozgova
kao Ma ja Kovačić, Mijo Tolj, Ivan So a i dr., koji su spremali i redigirali razne „bi-
jele“ i drugobrojne knjige, pa sam razumio da će netko iz ove grupe ljudi pisa taj
predgovor. Na pokazanom mi vanjskom listu (crtežu) nije bilo napisano ništa drugo,
nego samo ci rani naslov.
Na ovo pitanje ja nisam potom dugo vremena obraćao pažnju dok jednog
dana nisam dobio u ruke već štampanu knjigu „Par zani o sebi“ sa onim is m na-
slovom na omotu, koji mi je bio pokazan. Na moje iznenađenje na prvoj unutarnjoj
stranici bilo je napisano moje ime kao autora, a predgovor uopšte nije bio potpisan.
Dnevnici su bili do te mjere skraćeni, da ih se nije više moglo prepozna . Od preko
300 stranica teksta dnevnika ostalo je nekoliko desetaka, tako da je predgovor ostao
veći nego dnevnici. Osim toga unutra su bile slike, koje sa dnevnicima nemaju nika-
kve veze i koje su bile poznate sa raznih izložbi NDH i Njemaca.
Poslije jednog telefonskog razgovora sa Uzorincem ja sam redakciji nakla-
de „Evrope“ napisao pismo i molio da mi se pisano i odgovori i dade objašnjenje o
ovome slučaju. Uz potpis dvojice direktora dobio sam uskoro odgovor, čiji je sadržaj
bio približno ovakav:
„Ovdje se radi o jednoj fatalnoj zabludi, za koju nije kriva naša redakci-
ja, nego štamparsko poduzeće, gdje je knjiga štampana (misli se na neku skaru u
Beču). Knjiga je bila pod nadzorom našeg korektora (misli se na jednog kurira MID-a
NDH) korigirana i revidirana, ali ne i prelomljena, poslije čega je korektor otputovao
u Prag s planom da se za par dana vra u skaru. Kako smo se naknadno informirali
u skari naš korektor se nije vra o u obećanom roku, nego je pismeno javio da se
knjiga može ska i bez njega. Tada je faktor ili netko drugi u skari primije o, da na
knjizi nije označen autor, te je potražio rukopis i ne našavši unutar njeg naslovnog
lista, a vjerujući da se negdje zaturio, on je sa papke uzeo vaše ime kao autora. Ta
papka sa dnevnicima dugo je ležala u arhivu naših rukopisa i na njoj je iznad naslo-
va, koji ste vi bili stavili, naš sekretar napisao vaše ime kao što se to piše i na svakoj
drugoj papki s rukopisima, koji se hrane u našoj arhivi. S tom istom papkom pošao
347
je cijeli rukopis u skaru u inozemstvo i s te papke dospjelo je vaše ime na unutarnju
naslovnu stranicu knjige.
Što se če nepotpisanog predgovora, to se autor sam otkazao potpisa tvr-
deći, da on nije imao vremena napisa originalan predgovor kako je to bio obećao i
ranije mislio, pa je zato ovaj predgovor sastavio iz raznih svojih i tuđih već objavljenih
novinskih članaka, službenih referata i dokumenata, a tako sastavljeni predgovor on
nije mogao potpisa .
Mi smo već izdali nalog, da se na račun skare izvadi prvi list i zamijeni
novim bez vašeg imena, no nažalost jedan veći dio primjeraka je rasturen i to neće u
svima bi moguće proves .
Mi vas molimo za izvinjenje i nadamo se da ćete se ovim pismom zadovo-
lji “.
Ja se konačno nisam zadovoljio, ali sam morao napravi vid, da sam zado-
voljan. Ovo sam pismo sačuvao i ono se sada nalazi u originalu u mojim dokumen-
ma i papirima, koje su mi 1945 u Grazu oduzeli organi MVD SSSR. Ja sam uvjeren,
da ako ostanem živ, da ću ovo pismo sa svojim dokumen ma dobi natrag i njime
dokaza , da je njegov sadržaj ovdje vjerno prepričan. Uostalom, kada bih ja bio pisac
i toga predgovora mogao bih to sasvim otvoreno ovdje potvrdi , kao što potvrđujem
svoje autorstvo drugih članaka i publikacija, koje nose moj potpis.
U vezi sa mojim publicis čkim radom stoji i moj rad kao prokuriste i upra-
vitelja Nakladne knjižare „Velebit“ u Zagrebu. Na stavljeni mi predlog ja sam pristao
da organizujem i vodim na trgovačkoj osnovi jednu knjižaru iako mi nije predložena
nikakva subvencija ili kapital. Za kratko vrijeme knjižara je otvorena i počela radi is-
ključivo sa knjigama preuze m u komisiju od drugih knjižara i izdavača. Vlasnik je bio
NDH, a nadzor nad knjižarom povjeren je ravnateljstvu za propagandu, kome je tada
na čelu stajao dr. Rieger. Svi rukopisi za izdanja te knjižare dolazili su gotovi i davani
u štampu za račun jedne ili druge ustanove.
Osim nadzora nad trgovačkim radom knjižare moja je dužnost bila i nadzor
nad tehničkom opremom knjiga. Neka izdanja, koja nose ime knjižare, ja nisam nikad
ni vidio osim kad su već štampana. Tako sve što stoji u vezi sa radom ove knjižare
imade otpečatak mojeg rada samo kao tehničke osobe. Jedina inicija va, koju sam ja
dao u vezi sa njenom izdavačkom djelatnošću jeste inicija va, da se izdade niz dječjih
nepoli čkih knjiga, od kojih su za moje vrijeme izašle dvije.
Kad je knjižara prešla u vlasništvo Ustaškog nakladnog zavoda, tada je bio
naznačen novi prokurist i moj djelokrug se još više smanjio. Na koncu došlo je do
jednog skandalnog konflikta između mene i Iva Bogdana, tadanjeg ravnatelja za pro-
pagandu, i ja sam napus o knjižaru predavši sve poslove književniku Vinku Nikoliću,
koji je i do tada kao suradnik centrale Ustaškog nakl. zavoda rešavao sva pitanja, koja
su se odnosila na knjižaru. Ovim raskidom ja sam ostao sasvim bez ikakvog namje-
štenja, a oslobođen sam dužnos bez ikakve otpravnine, te sam tako bio lišen svakog
materijalnog izvora za život i opstanak.
Moj konflikt s Bogdanom izbio je zbog jedne njegove optužbe, da sam ja
prikrivajući se firmom knjižare omogućio u ogromnim količinama izvoz iz NDH knjiga
an krvatske, četničke i velikosrpske sadržine u Beograd. S tom verzijom svezane su
bile druge, još manje vjerovatne, ali još više fantas čne, tako da je došlo do jed-
nog iznenadnog pretresa u mojem stanu na koncu novembra ili početkom decembra
1944. Tom prilikom oduzeta su mi, među ostalim, sva pisma pisana ćirilicom kao i
masa fotografija i drugih papira, ali je pretres ostao bez daljih efek vnih posljedica.
Karakteris čno je, da su pretres vršili ljudi iz odreda Maksa Luburića (u crnim unifor-
mama).
U vezi sa Bogdanovim optužbama stoji nesumnjivo još jedan slučaj, koji me
je prisilio da se riješim na napuštanje teritorija NDH. Sa drom Židovcem ja sam se
upoznao na njegovu inicija vu kad me je pozvao k sebi u stan, da mi saopći, da ga je
vlada odredila, da se kao službenik Ministarstva unutr. djela (tada on nije bio još u
min. inostr. djela) zanima pored redovne dužnos i crnogorskim stvarima. Po njego-
vom saopćenju ja sam u buduće mora njemu sla svoje molbe, žalbe i sl. Zbog toga
sam se s njim sretao češće puta, uglavnom u njegovom stanu. Pri jednom takvom su-
sretu on mi je u najvećem povjerenju pokazao izvod iz jednog tajnog držanog biltena
Gl. ravnateljstva za javni red i sig., koji se izdavao navodno samo u 5 ili 7 primjeraka
i to za najglavnije rukovoditelje države. Tu se ci rala neka moja izjava u privatnom
razgovoru i davali su se podatci o mojim poli čkim vezama, planovima i namjerama.
Među ostalim tvrdilo se, da sam ja sam nekom prijatelju (inače meni nepo-
znatom) za stolom u kavani kazao da sam poslao Šoća i Zečevića k par zanima, jer će
oni sigurno kao ljekari bi dobro primljeni, te će moći da se za mene zauzmu, da mi
par zani oproste sve što sam napisao u NDH i da ja potom k njima pođem nasigurno.
Za m se u tom biltenu tvrdilo, da sam ja spreman izda par zanima dva Drljevića i
pro v njegove volje što mi je navodno olakšano me što on živi u osamljenoj kući u
Podsusedu. Tvrdilo se još, da sam ja - pretvarajući se prijateljem NDH uspio razgo-
vara sa mnogim vidnim ljudima, sazna mnoge tajne i namjere, te da sam gotov
o svemu tome informira par zane i me se kod njih učini zaslužnim. Ujedno se
saopštavalo, da je nada mnom pojačan nadzor i da su preduzete mjere, da se meni
onemogući pokušaj odlaska k par zanima.
Saznavši sve to, ja sam odlučno izjavio dru Židovcu, da sam namjeran od-
mah o ći u Njemačku na rad (tj. pod izgovorom da idem na rad) samo da izbjegnem
ove intrige, klevete i optužbe. On je tu moju namjeru odmah odobrio što sam ja
shva o kao njegovu želju, da se udaljim iz NDH. Zamolio sam ga kao ličnost, da mi
svojim utjecajem omogući, da odem bez ikakvih skandala ili komplikacija što je on i
obećao.
Nekoliko dana poslije toga dr Drljević je službeno pozvan da se iz Podsu-
seda preseli u Zagreb što se može objasni jedino ovim izvještajem tajne službe i
strahom, da ga ja ne izdam par zanima, koji su se tada pojavljivali u Zagrebačkoj
Gori i u okolini.
Što ja ne analiziram, ne objašnjavam i ne mo viram sve ono što nosi moj
potpis iz ovoga vremena i zašto sam ja obavezan primi odgovornost bez obzira je-
sam li to tako sve ja sam napisao - dovoljno je da nosi moj potpis - razlog je u tome:
1. Što ja mogu brani i opravdava samo ono, što je stvarno bilo ili još uvi-
jek jeste izraz i rezultat mojeg uvjerenja i osvjedočenja, a ovdje to nije slučaj;
2. Što se može analizira i objašnjava samo ono što se pam , što je kao
lični doživljaj urezano u pame , a ono što se mrzi, što je teško nosi kao otkrivenu
ranu, što je samo privremeno i vještački bilo nakalemljeno - to se zaboravlja u deta-
ljima i ostaje u sjećanju kao prijatan čak užasan san;
3. Što ja nemam namjere bilo što preduze da smanjim svoju buduću ka-
znu za taj rad ako se ne prime i ne priznaju kao vjerodostojna i dosta točna moja
opšta objašnjenja i mo vacije, tj. ako se ne bude sudilo o m postupcima kao o re-
zultatu okolnos , u kojima sam se našao i kojih sam na koncu postao žrtva;
349
4. Što sam uvjeren, da će tu analizu izvrši optužba mnogo bolje i tačnije,
a ja joj ne želim u tom pogledu niukoliko protuslovi .
Prema tome ja i ne pokušavam da zaš ćujem ili opravdavam ono što sam
napisao u NDH, jer ne samo sada, nego još tada, nisam se s m slagao i nisam m
izražavao svoje uvjerenje, u koliko se to odnosilo na par zanski pokret.
Stoga ni ubuduće, čak ni na sudskoj raspravi, ja to neću zaš ćiva , a jedino
što ovdje pokušavam, to je da objasnim, kako je do toga pisanja došlo, koji su me mo-
vi rukovodili i pod kakvim se to okolnos ma sve dogodilo. Iako su se poslije teških
boles i pod strahovi m prilikama života u toku deset godina iz mojeg sjećanja izgu-
bili bezbrojni detalji imena, datumi, pa čak vjerovatno i krupniji događaji, nadam se
da ću uspje vjerno prikaza barem smisao h događaja, sa kojima sam imao veze, a
tako isto i rame, u kojima sam živio i radio. Tako ja danas ne mogu spomenu ni sve
one sitne detalje, koji su u ovo vrijeme sa svih strana meni nagovještavali opasnos
i svakodnevno me upozoravali na krupne preokrete u životu, naravno u goru, a ne u
bolju stranu.
Jedino želim potcrta i osobito naglasi , da bi bilo savršeno pogrešno ovo
i ovakvo moje držanje za vrijeme rata protumači kao akt osvete bilo kome, kao akt
odmazde za ono što mi je pričinjeno u predratno vrijeme. Kad bi se dopus lo da ja
sam mogu o tome sudi , ja bih kazao, da je takvo moje držanje bilo logička poslje-
dica ne samo s caja okolnos , nego i mojeg podcjenjivanja značaja onoga što radim
kao publicist i precjenjivanja značaja onoga što sam radio zaš ćujući živote i interese
progonjenih ljudi. Prvi moj rad, publicis ka, nikome nije mogao škodi - tako sam
vjerovao - ni škodi osim meni lično, a drugi rad bio je koristan i spasonosan za više
sto na ljudi. Mogućnost ovoga drugoga rada bila je dana i uslovljena izvršenjem pr-
voga koji nije nikoga angažovao i nikoga kompromitovao osim mene samoga. Ni m
svojim pisanjem, iznuđenim raznim okolnos ma, nisam uspio u toku gotovo če ri
godine ne samo poboljša svoje materijalne prilike, nego nisam uspio stvori uslove
svoje lične bezbijednos , uslove rela vno spokojnoga života, koji bi se mogao shva-
kao realizacija mojega rada u ličnu korist. Kao što sam već istakao, opasnos ma
sam bio svakodnevno i na svakom koraku okružen tako, da sam na koncu bio prisiljen
napus NDH, u uvjerenju, da se u nju više nikad neću povra .
Na koncu izlaganja mo va i okolnos , koje su me prinudile, da surađujem
u štampi NDH i da stupam u vezi sa pojedinim njenim organima i istaknu jim licima,
neka mi bude dozvoljeno konsta ra neke činjenice, koje se odnose na taj moj rad i
na cjelokupno moje držanje u vrijeme drugog svjetskog rata.
1. Na taj put i rad mene nisu naveli ni poli čka ubjeđenja, ni želja da svo-
jom saradnjom pomognem NDH i doprinesem nešto njenom učvršćenju kao državne
organizacije.
2. Moji ukupni mjesečni prihodi ni u vrijeme najveće inflacije nisu prela-
zili svotu od 18.000 kuna dok je jedna bolja dak logra inja primala obično više od
30.000, što znači da me nisu privukli ni materijalni interesi, jer toliku svotu mogao
bih zaradi kakvim bilo drugim radom u privatnoj službi.
3. Moji dugovi pri odlasku u inozemstvo raznim trgovinama, bufe ma i pri-
vatnim licima iznosili su preko jedan milijun kuna (za stvari i robu kupljene za mene
lično i za druge ljude u ime mojega ureda).
4. Svoj rad na zaš i spasavanju ljudi i njihovih interesa s početka rata, pa
do ljeta 1944, ja ne bih mogao ne samo s uspjehom, nego nikakvo ispuni ako ne bih
učvrs o svoj sopstveni položaj u NDH, a učvrs ga bilo je za mene jedino moguće,
na način, na koji sam ja to učinio i u ovom iskazu prikazao.
5. U svom publicis čkom radu ja sam se starao, kako sam mogao i umio, da
nanesem što manje štete interesima narodno-oslobodilačke borbe, a s druge strane
starao sam se i učinio sve napore, da se spasu ljudi, koji su bili izloženi opasnos zbog
svojih veza s par zanima ili sa njihovom borbom, u čemu sam imao nesumnjivih iako
nepotpunih uspjeha.
6. Nikada nisam bio ni na jednom frontu, ni na jednom bojištu ni uopće
na područjima gdje su se vodile borbe ili vršile kakve vojničke akcije čišćenja.
7. Za svo vrijeme rata nisam imao nikakvih poli čkih ili vojničkih veza, od-
nosno suradnje sa okupan ma ni su se oni bilo u kom smislu mogli koris mojim
radom u svojoj borbi pro v nar. oslobodilačkog pokreta i ustanka.
8. Nisam nikad bio član kakve organizacije, par je ili pokreta, nisam u takvi-
ma sudjelovao, ni u njihovom radu primao učešća izuzev ono o čemu sam govorio
u ovom saslušanju.
9. Cijelo vrijeme moga prebivanja u NDH, uprkos moje javne suradnje u
štampi, bio sam izložen bezbrojnim neprijatnos ma i opasnos ma, koje su me pri -
skivale, odnosno prisilile da pođem u inozemstvo prije nego je bilo tko drugi to činio,
barem od onih iz moje bliže okoline.
To je sve što ja mogu reći u ovaj čas o svojoj publicis čkoj djelatnos u
NDH.
NASTAVAK ZAPISNIKA O SASLUŠANJU OKRIVLJENOG

SAVIĆ-MARKOVIĆ „ŠTEDIMLIJE“,
sastavljen dana 17. V 1955. godine u 10. sa
Prisutni:
Ovlašteni organ: Rajković Mata
Zapisničar: Čanžek Vera
Iz Vašeg izlaganja je vidljivo da ste ušao u poli čki život kao napredan
čovjek, ljevičar, simpa zer marksizma i an fašista. Mo vi koji su Vas odagnali na
dijametralno suprotnu stranu obrazloženi su kod Vas i opravdani krivicom drugih,
prvenstveno naprednih intelektualaca bivše Jugoslavije. Da li su to bili doista pravi
razlozi ili postoje neki drugi kojih se vi ne sjećate ili ih ne želite iznosi ?
Držanje spomenu h intelektualaca prema meni prisililo me je da se ja -
udaljim od onoga fronta na kojemu su se nalazili oni zajedno samnom. Kako sam
već istakao ja ih u tome ne krivim nego smatram da je do nesporazuma između njih
i mene - došlo na osnovu zabluda i pod utjecajem raznih kleveta koje su se tada pro-
v mene širile u reakcionarnoj štampi. Kao i tada tako sam i sada uvjeren da kad bi
bila mogućnost našeg neposrednog kontakta do ovog razmimoilaženja ne bi nikada
došlo. Kad se govori o mojem skretanju s lijeva na desno i uzrocima toga skretanja
onda mogu spokojno izjavi da u tom smislu na mene nisu djelovale nikakve druge
okolnos nego samo one o kojima sam već govorio, tj. djelovalo je na mene izolacija
kojoj sam bio podvrgnut, za m moj odnos prema poli ci Sovjetskog Saveza i kao
351
treći i najvažniji faktor okolnos i situacija stvoreni za mene posle uspostave NDH-a.
Ja sam uvjeren da ni pri kakvoj analizi moje prošlos neće bi nikakav drugi uzrok
ovom mom skretanju.
Što je Vama poznato o teoriji Crvene Hrvatske, odnosno o hrvatskom porje-
klu Crnogoraca, - da li ste Vi i u koje vrijeme tu teoriju razvijao i gdje?
Tačno ne mogu opredjeli vrijeme kada - sam prvi put počeo pisa na
temu o Crvenoj Hrvatskoj, ali znam, pouzdano da je to pitanje za mene poniklo pri
čitanju novog izdanja „Letopis popa Dukljanina“ od profesora Šišića u izdanju Srpske
Akademije nauka. Za m tako isto pri čitanju knjige dr Milana Šuflaja „Srbi i Arbana-
si“, koja je izašla s predgovorom Stanoja Stanojevića u Beogradu u izdanju Albanskog
ins tuta a pod redakcijom dr Henrika Barića. Na početku ja sam se na ovo pitanje
osvrnuo samo uzgredno negdje oko godine 1935 ili 1936 u nekom članku kojim sam
reagirao na pisanje ili na neku knjigu jednog srpskog pisca. Negdje u to isto vrijeme
u organu HSS-a, „Hrvatski dnevnik“ izašao je nezavisno od mene i bez veze samnom
članak crnogorskog pisca Milivoja Markovića u kojem se govorilo o Crvenoj Hrvat-
skoj. Kasnije od istog pisca izašla je u podgoričkoj „Ze “ jedna reportaža u kojoj se
iznose tradicije seljaka u plemenu Morači o nekadanjim Crnogorcima. Ovome je sve
privuklo bliže k pitanju toga istorijskog problema i ja sam sabrao sve dotada objavlje-
ne izvore po tom pitanju, te sam na temelju njih napisao nekoliko članaka u „Obzo-
ru“ i u „Ze “. U vrijeme kada je u Beogradu bio osnovan srpski klub i kada se u tom
klubu okupljala isključivo velikosrpski orijen rana inteligencija, koja je čak odricala i
istorijski karakter imena Makedonija a Crnu Goru smatrala samo jednim od najčišćih
djelova srpstva obrazlažući svoje pravo na tre ranje svoje zemlje kao nedeljivog dje-
la velike Srbije, ja sam smatrao umjesnin izbi iz ruku velikosrpskih propagandista
ovaj argument ukoliko se on odnosio na Crnu Goru. Pri tom ja se nisam oslanjao na
hrvatske izvore nego na grčke, crnogorske i na srpske među kojima i na istaknutog
velikosrpskog ideologa Dr. Vladimira Ćorovića, koji je u knjizi „Mostar“ izdanoj kao
posebno izdanje „Glasnika profesorskog društva“ otvoreno priznao i kazao, da ju-
goslovenski istoričari moraju prizna fakat postojanja Crvene Hrvatske na teritoriju
starog Ilirika kao istorijsku činjenicu. Na ovo pitanje ja sam se vra o, sabravši ranije
publicirani svoj materijal u već spomenutoj brošuri „Crvena Hrvatska“. Nikad nisam
nigdje čitao ili slušao da bi se moje pisanje o ovom pitanju iskorištavalo sa strane
Hrvata u bilo kakve poli čke svrhe, jer ja sam uvek podvlačio i is cao Crnogorce kao
samostalan narod i čak za potvrdu toga ci rao sam i već poznato mišljenje Staljina o
narodu. Uostalom, ovdje se ne bi moglo govori u pravom smislu o teoriji nego samo
o utvrdjivanju jednoga istorijskog pravca koga su zabilježili mnogi vjerodostojni izvori
i koga su prihva li mnogi ugledni istoričari. Tu činjenicu ja sam iskoris o u spomenu-
te poli čke svrhe.
Da li je ova teorija utjecala na Vaše zbliženje sa velikohrvatskim krugovi-

ma?
Na to pitanje ja ne mogu odgovori konkretnim činjenicama nego samo
iznje svoje mišljenje zato što ne znam nikakvih činjenica iz kojih bi mogao izvući
pozi van zaključak. Ako je to moje pisanje imalo kakvoga utjecaja to je onda bilo lo-
gično da ga ima na krugove koji su se bavili ovim pitanjem, a to bi mogli bi u prvom
redu klarikalci. Među m, kako sam već spomenuo oni su se prema meni najgore
odnosili. Čak u polušali jedanput je Ivo Bogdan kazao da ja s pozivom na tradiciju Cr-
vene Hrvatske planiram od NDH-a otrgnu Hercegovinu, Dubrovnik i Boku. Ja nikad
nisam imao prilike u svojim razgovorima za vrijeme rata sa nekim od istaknu jih ljudi
NDH-a tre ra ovo pitanje i ču kako se oni prema meni odnose. Obzirom na to da
su Crnogorci u 90% pravoslavni ja sam uvjeren da nije ni bilo nikoga u NDH-a tko bi
zaželio da se procenat pravoslavnih građana NDH-a poveća. Osim toga u vezi sa ovim
pitanjem ja pam m slučaj da su se vlas NDH-a nekorektno ponijele prema Crnogor-
skom katoličkom nadbiskupu iz Bara i da nisu htjeli udovolji nekoj njegovoj molbi
da mu dozvole prelaz preko NDH-a radi odlaska na liječenje u neku evropsku banju.
Vaše poznanstvo sa Sekulom Drljevićem, osobno i poli čko? Od kada da ra

Vaša saradnja sa njim?
Sa dr Drljevićem ja sam se upoznao prvi put u Beogradu 1928. g. kad sam
mu se obra o sa molbom da odgovori na moju anketu povodom desetogodišnjice
ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Taj njegov odgovor objavljen je u mojoj knjižici „Go-
štačka krv“. Od tada ja sam se više puta i sa njime sretao no naše veze nisu imale
nikakvo poli čko, značenje. Kao pravnika i advokata ja sam ga veoma cjenio. Čitajući
njegove govore u Narodnoj Skupš ni sabrane u knjizi „Centralizam i federalizam“,
njegove izjave u zagrebačkim novinama i njegove članke i izjave o Glavnjači ja sam u
njemu vidio ne samo smjelog borca pro v centralizma, nego i borca pro v beograd-
skog kapitalizma, koji je vječno umio formulira svoje stanovište u tom pitanju razli-
kujući interese i ciljeve beogradskih vlastodržaca od interesa i ciljeva prostog srpskog
naroda. Njegovu rečenicu, u kojoj se govori, da srpski narod nije radi svojih interesa
uspostavio centralizam, nego su ga stvorili i održavaju ga beogradski kapitalis radi
exploatacije i srpskog i drugih naroda u Jugoslaviji, ja sam često puta ci rao. Meni je
bilo jasno, da sa Drljevićem mogu poli čki ići usput tako dugo dok traje borba pro v
monarhije, centralizma i beogradskog kapitalizma, pro v kojih se on tada po mojem
mišljenju borio. U jednom kasnijem razgovoru on je meni sam kazao, da će naše su-
putništvo dugo traja , ali će doći momenta, ako nećemo stupi u međusobnu borbu
ili da se on podmladi ili da ja postarim. Te riječi razumio sam kao aluziju na naša ras-
hođenja u pogledu unutarnjeg državnog uređenja, socijalnih i ekonomskih odnosa u
državi posle likvidacije monarhije i centralizma. U pogledu pitanja klasne borbe on
nije imao ni jasnog ni opredeljenog stanovišta. Poznata je njegova sociološka teza,
da je u staroj Crnoj Gori postojala „diktatura seljaštva“. Fakat, da Crna Gora nije ima-
la gradske buržoazije, da nije imala finansijskog kapitalizma i da građani nisu igrali
u javnom i državnom životu nikakvu ulogu on je objašnjavao postojanje diktature
seljaštva, a ne da je ta diktatura bila rezultat toga što Crna Gora nije imala gradova
ili ih je prekasno dobila, pa se buržoazija nije imala vremena formira kao važan so-
cijalni i poli čki faktor. Otud dolazi i njegova teza da seljaštvo u državi treba da igra
glavnu i rukovodeću ulogu. U samoj Crnoj Gori gdje je procenat najamnih radnika
bio vrlo mali i gdje se u novije vrijeme pitanjima radničke poli ke zanimala uglavnom
seljačka inteligencija i poluinteligencija, on nije vidio mogućnos da radnička klasa
preuzme rukovodeću ulogu. Uostalom, on ni u programu svoje stranke i inače, koliko
ja znam, nije iznosio svoj plan unutarnjeg državnog uređenja i socijalno-ekonomskih
odnosa. Činilo se, kao da on ta pitanja ostavlja za kasnije ili prepušta da ih narod kada
bude slobodan sam rješava.
U svojim razgovorima sa njim – primje o sam da se on prema Jovanu Pla-
mencu, bivšem vođi crnogorske emigracije posle I. Svjetskog rata, a kasnije srpskom
radikalu i prema Marku Dakoviću kao vođi tzv. Ujedinitelja Crne Gore i Srbije odnosio
neprijateljski. Mnogi su tvrdili da je on preuzeo vođenje te iste borbe, koju je ranije
353
vodio Plamenac, ali to nije is na. Još 1913. godine Drljević je u crnogorskoj Narodnoj
skupš ni u ime svoje grupe pokrenuo pitanje – unije Crne Gore i Srbije i ostajao je
toj ideji i posle rata dosljedan. On se borio, kako sam ga ja razumio za ujedinjenje
slobodnom voljnom i na ravnopravnim uslovima.
P R E K I N U T O! U 13. sa .
NASTAVAK ZAPISNIKA 11 svibnja. 1955 g.
Istražitelj: Rajković Mato

Zapisničar: Čaužek Vera
Produžite sa odgovorom na prethodno pitanje?

Po pitanjima, koja se ču oblas marksizma, sa Drljevićem ja nisam nikad
vodio razgovore. Među m, njegovo istupanje na sudovima kao branitelja komunista
ja sam tumačio kao njegovu blizost i sklonost da stane, možda ne komunistom, ali
njihovim saveznikom u borbi. Njegov letak poslije krvavih događaja na Belvederu kod
Ce nja, iako je napisan na moju molbu, dokazivao mi je, da je on na strani h, koji
su organizovali taj pohod na Ce nje, a to su bili, uglavnom komunis ili barem ljudi,
koji su sebe smatrali komunis ma. U mojoj knjizi „Crna Gora u Jugoslaviji“ štampan
je predgovor dra Drljevića. Taj predgovor nije napisan specijalno za moju publikaciju,
koju Drljević u rukopisu nije ni vidio, nego je to članak napisan za neki strani list, pa
je meni ustupljena kopija. Kad je knjiga izašla iz štampe on nije nikad ni slova rekao
odnosno njenog sadržaja što sam ja razumio kao saglasnost. Za drugu svoju knjigu
članaka o Balkanu ja sam upotrebio kao predgovor jedan njegov članak, koji je bio
štampan u nekom zemunskom listu. Tako ni ovaj put on nije pisao predgovore speci-
jalno za moje publikacije.
U noći kad je formirana Simovićeva vlada, marta 1941, Drljeviću su po-
mogli prijatelji iz HSS da se sakrije i da tajno pređe u Beograd, tj. u Zagreb, jer se
pobojao da ne bude uhapšen ili ubijen. U Zagrebu se on neprijavljen skrivao u stanu
svog zemunskog prijatelja prof. Balena. Kako sam se h dana i ja skrivao on nije sa
mnom uspostavio kontakt do 4 ili 5 aprila. Susrevši h dana na ulici dra Pernara, koji
je vjerovao da ja znam za Drljevića, saznao sam od njega da se nalazi u Zagrebu, no
Pernar mi nije dao njegovu adresu. Tek drugi dan dobio sam mogućnost govori sa
Drljevićem samo vrlo kratko telefonom.
S njim sam se sastao tek posle proglašenja NDH i to na dan njegova odla-
ska u Zemun. Tom prilikom on mi je rekao da će se vra u Zagreb uskoro i da za to
vrijeme, dok ne vidimo što Njemci namjeravaju, ne treba da se poli čki ništa podu-
zima. O mojoj akciji na spasavanju progonjenih Crnogoraca rekao je, da se u to neće
miješa , jer to nije poli čka stvar, ali mi je savjetovao oprez, jer da među m Crno-
gorcima imade dosta ljudi, koji su se zamjerili Hrva ma, pa ako se ja za njih budem
zauzimao da ću ima neprijatnos . Taj is dan on je otputovao u Zemun.
Kako sam kasnije saznao, Drljević je iz Zemuna preko Broda, Sarajeva i Du-
brovnika otputovao u Crnu Goru sa pasošem, koji su mu na oba jezika izdale u Ze-
munu njemačka i NDH komandantura. Što je on radio na Ce nju ja ne mogu zna
iz drugih izvora nego samo po njegovom kasnijem pričanju. On se tada saglasio s
Talijanima na neki kompromis, jer ga je guverner uvjerio, da će bi talijanska vojska
povučena sa crnogorskog teritorija i da će se sva vlast preda Crnogorcima. Okupa-
cija bi se zadržala za vrijeme rata samo u Boki. U nadi da će po završetku rata pitanje
Crne Gore moći rešava sam narod, Drljević - kako sam govori - saglasio se na neke
forme svoje izjave samo da ne bi Talijanima dao izgovor za produženje okupacije i
zadržanje vlas u svojim rukama. U to vrijeme on je meni poručio sa Ce nja da ne
dolazim u Crnu Goru ne dajući drugog objašnjenja osim to, da tamo za mene nema
mjesta. U sebi ja sam to razumio kao znak da me ne želi ima blizu sebe u vrijeme
kada je pregovarao sa Talijanima.
Po njegovom pričanju kad je 12 ili 13 jula 1941 u Crnoj Gori izbio ustanak
general Biroli, vojni guverner Crne Gore i kavaljer jednog visokog srpskog ordena iz
prvog svjetskog rata, već je imao sporazum sa vođama četnika Bajom Stanišićem
i drugima o međusobnoj suradnji primivši četnički uslov, da se odstrani Drljevića i
njegove prijatelje od svakog u caja na crnogorske poslove. Već slijedeći dan general
Biroli saopš o je Drljeviću da je dobio od vlade iz Rima telegram, u kojem se jav-
lja o otkrivanju jedne široke urote pro v Drljevića lično, da je ta urota stvorena u
Beogradu i da su urotnici razaslali urotnike na sve strane da ga nađu i ubiju. Stoga
talijanska vlada, čineći Birollia odgovornim za život Drljevića, savjetuje mu i pred-
laže, da on privremeno izabere jedno mjesto u Italiji, gdje će bi u sigurnos dok
ne prođe opasnost. General je predložio Drljeviću da još is dan otputuje u Italiju
saopštavajući, da u Kotoru već čeka naručeni brod. Drljević je tada zatražio da mu
se dozvoli odlazak u Zemun, gdje živi njegova žena i gdje on vodi adv. kancelariju.
General je odlučno odbio taj predlog pozivajući se na svoju odgovornost. Drljević je
shva o to ne kao ponudu gostoprimstva a kao interniranje, i riješio je da pođe bez
uzaludnog otpora. Za mjesto boravka izabrao je grad San Remo, kuda je otpravljen
sam. U San Remu zapisao se u hotelu kao gost u očekivanju da će mu vlas nešto
saopš , no kako kroz nekoliko dana nije ni sa kim govorio, posje o je sam prefek-
ta i tom prilikom dobio u sak, da ovaj nema pojma o kakvoj internaciji i da ne vrši
nikakav osobi nadzor nad stranim gostom. U San Remu je Drljević proveo nekoli-
ko mjeseci. U hotelu se upoznao sa nekim Njemcem, trgovačkim putnikom, koji se
spremao na odlazak preko HDH kući. Na Ce nju su dali Drljeviću talijanski pasoš na
kojem su riječi „i povratak“ bile precrtane, te se njim nije mogao služi pri izlasku iz
Italije. Među m, on je sačuvao svoj zemunski pasoš, na kojem je stajalo „Zemun -
Ce nje i natrag“, te se riješio pokuša preći talijansku granicu sa ovim pasošem. On
je iskoris o priliku da pođe sa ovim trg. putnikom. Na Rijeci je objasnio graničarima,
da se morao sa Ce nja vraća preko Italije, jer su drugi putovi ugroženi ustanicima,
te je bio propušten. Očekujući da će ga Talijani traži kada opaze da je pobjegao on
se u Zagrebu pod krivim imenom skrivao kao bolesnik u sanatorijumu dra Vranešića
na Zelengaju sve do talijanske kapitulacije a tada se otkrio i otputovao u Zemun. Tek
kad je bio smješten u sanatorijum ja sam o njemu saznao i tu sam ga po na nekoliko
minuta više puta posjećavao. Poli čkih razgovora nismo vodili. Ja sam mu uglavnom
donosio veš i djelove odjela, jer je bio vrlo loše obučen i nije imao nikakvog prtljaga.
Nije mi poznato da li je još tko od Crnogoraca znao za njegov boravak u Zagrebu, no
ako je tko znao, to je mogao samo od mene ču . Razumije se, vlada NDH, tj. neki
ministri znali su za njega. Poznato mi je da svi članovi Vlade nisu znali, a svima se nije
smjelo ni govori .
355
Poslije talijanske okupacije, odnosno kapitulacije, on je otputovao u Ze-
mun, gdje je ostao sve do prvog velikog bombardiranja Zemuna u proljeće ili po-
četkom ljeta 1944. Odmah poslije toga bombardiranja preselio se u Zagreb, te je
iznajmio stan u Podsusedu (žena mu se bojala bombardovanja) gdje je stanovao do
mojeg odlaska u Njemačku u januaru, a tada se preselio po nečijem zahtjevu u Za-
greb, gdje je ostao do konca NDH stanujući u jednoj kući iza Tuškanca.
Makar da sam ja o Drljeviću mnogo puta pisao, spominjao ga i podržavao
njegov poli čki autoritet, on mene nije smatrao pristašom njegove stranke. To se
najbolje vidi po tome što na izborima za narodnu skupš nu kada je on is cao kan-
didate svoje stranke nije nikad o tome sa mnom razgovarao, nije mi činio nikakve
predloge i nije uopšte ni pomišljao na to da me naznači barem zamjenikom na kandi-
datskoj lis . On je mogao lako zna i znao je, da ja nisam njegov stranački pristaša i
da je moje držanje prema njemu potaknuto samo mojim uvažavanjem prema njemu
lično. I on to uvaženje nije h o meni honorira nikakvim stranačkim položajima ili
počas ma.
Pri održavanju veza sa HSS i njenim organima i ustanovama u Zagrebu on
se nije ni jedanput poslužio mojim uslugama, nego se uvijek služio nekim drugim
licima. Kad se uoči izbora od 5. V 1935. dr Maček kao nosilac zemaljske liste sagla-
sio da mi izuzetno dade jednu specijalnu izjavu za crnogorske novine, dr. Drljević
je, saznavši za to, sam pošao prije ugovorenog roka i dobio tu izjavu, te mi je na
vrijeme predao. Ja sam to shva o kao njegovu želju, da se ja lično ne upoznam sa
drom Mačekom. U Zagrebu također 1944 on se starao uvijek da ja ne budem tada
kod njega kada on očekuje posjetu kakvog visoko postavljenog lica, a jedini čovjek sa
kojim me je on upoznao, to je bio prof. Balen i to stoga što smo se sastali u njegovoj
kući, gdje je Drljević 1941 stanovao. Jedanput 1944 on me je ozbiljno prekorio zbog
toga što sam nepažljiv do neuč vos prema nekim visokim ličnos ma NDH, što im
nisam pokazao nikakvu blagodarnost za mnoge usluge, koje su mi učinili, što ih ne
posjećujem i čak što im ne čes tam praznike. On mi nije h o spomenu ličnos , no
je podvukao, da su mu se neki žalili i naglasili da ja nisam čovjek višeg formata i da
nemam društvenog „šlifa“. Ja sam mu rekao da to nije važno, a on je odgovorio da
je to za svaki poli čki uspjeh vrlo važno. Tko mu se to žalio ja nisam nikad mogao
odgonetnu .
Ovdje sam dužan otvoreno prizna , da sam prema dr. Drljeviću uvijek osje-
ćao neku slabost. Naime, ja sam u njega imao neograničeno povjerenje, vjerovao
sam u njegovu nepotkupnost, u cilju karaktera, inteligenciju i u njegove vanredne
govorničke sposobnos , te nikad nisam ni mislio, da bi on bio sposoban u svojem
poli čkom radu rukovodi se ličnim interesima ili bi nelojalan u odnosu prema svo-
jim saradnicima. Jedino tom svojom slabošću i nekri čnim odnosom prema njemu,
ja mogu danas objasni svoju suglasnost na osnutak CDV i na članstvo u njemu i ne
znajući uopće, kakove će ciljeve i program ima ta organizacija i da li će ih uopće
ima . Znajući njegov privatni život, koji je bio niži od srednje ili mogućnos , koje bi
on mogao dos ći u staroj Jugoslaviji, ako bi h o podržava beogradske vlastodršce,
ja sam bio uvjeren u njegovo lično poštenje i poli čku principjelnost. Moje povjere-
nje u dr. Drljevića, bilo je tako veliko, da se ponekad, usprkos objek vnim fak ma,
koje sam vidio i mogao kontrolira , stajao pred problemom, da li da povjerujem m
fak ma, ili da ostanem u uvjerenju, da je Drljević u svojoj poli čkoj dalekovidnos ,
prosto nepogrešiv. I tek kad sam iz historijske perspek ve pogledao na događaje i na
njegovo držanje prema m događajima, uvjerio sam se, da sam bio u pravu. Nalazi
se u takovom odnosu prema njemu u toku cijelog niza godina, jasno je, da nisam
mogao bi kri čan, a ni objek van, ne samo prema njegovom ličnom radu, nego i
prema svemu što je bilo s m radom vezano. Malobrojnost naših poli čkih razgovora
ranijih godina, nije mi dopuštalo, da pobliže i točnije upoznam njegove lične planove
i namjere, njegov poli čki karakter i njegovu tak ku. Orijen rao sam se uglavnom
prema njegovim pismenim manifestacijama i prema onome, što sam o njemu znao
iz površnih razgovora u rijetkim susre ma.
Tek u jesen 1944. g. u meni su počele nica neke neodređene sumnje pre-
ma njemu, osobito sumnje u njegovu poli čku dalekovidnost. To sam ja u sebi tada
objašnjavao i njegovom starošću i bolešću, a također i neobavještenošću uslijed rat-
nih prilika. Meni je tada bilo vrlo teško, da mu u bilo čemu pro vuriječim, pa čak i
onda, i kada sam znao, da u svojim sudovima, nije imao pravo. Ipak je među nama
jednom došlo do razgovora u kojom sam morao apelira na njega, pozivajući se na
svoje pravo, da barem u nekim pitanjima zadržim pro vno mišljenje i da tražim od
njega objek vnost. To svoje pravo, ja sam zasnivao na dugogodišnjem svojem podr-
žavanju njegovog ličnog autoriteta i na svojoj svakidašnjoj lojalnos prema njemu.
Taj put je njemu bilo neprijatno sa mnom razgovara i upravo kao malo dijete mi je
rekao:
„Dobro, vidim da si prav i da treba, kako hoćeš i misliš. Ja malo poznajem
ljude, počeo sam starje pa moram popušta “. Takovo njegovo držanje još je više
povećalo moju slabost prema njemu, pa i nadu, da se na njega ipak može utjeca-
u nekim momen ma. Među m, poslije toga vremena, imao sam rijetko prilike
razgovara s njim na samo, a on je sve češće bio u društvu ljudi iz vodstva NDH, te je
vjerojatno sve više padao pod njihov utjecaj. Iako sam ja to primjećivao, ipak nisam
našao u sebi snage, pa opet s njim povedem razgovor, koji bi ovaj put bezuslovno
doveo do konflikta, a me i do mojeg izvrgavanja opasnos . I drugi članovi CDV,
koji se nisu slagali sa njegovom tak kom i držanjem, (o neslaganju sa ciljevima nije
se moglo govori , jer oni nisu bili nigdje iznešeni), riješili su radije odstrani se od
njega, nego dopus , da dođe do sukoba. Moje držanje prema njemu, iako je bilo
bezvidnih izražaja neslaganja, ipak je moralo ob. službi NDH pas u oči, jer ja si inače
ne mogu objasni njihovu verziju o tome, da se spremam preda Drljevića u Pod-
susedu par zanima. Poslije te verzije, on je bio pozvan iz Podsuseda, da se preseli u
Zagreb. Ako bi se naši odnosi pretvorili u potpuno razmimoilaženje, onda bi to bilo
dovoljno, da vlas NDH nađu potvrdu za proširenu verziju o meni. Uostalom, ja ne
znam i ne mogu reći, da bi jedan ozbiljan razgovor o nejasnim pitanjima doveo do
sukoba, jer je moguće, da bi on promjenio svoje držanje. Teško je bilo u to vjerova ,
a još teže reskira , da se to provjeri. Uglavnom sam ja prema njemu sačuvao vanjski
tom uč vos i uvaženja, ali hladnoću nismo mogli jedan pred drugim sakri .
Prekinuto l7. V 1955. g.
Isljednik: Zapisničar, Okrivljeni:

Kojić Čedomil, s.r. Čaužek Vera, s.r. Savić Marković, s.r.
357
NASTAVAK ZAPISNIKA
O saslušanju okrivljenog SAVIĆ MARKOVIĆA - ŠTEDIMLIJE, sastavljen dana

2. XI 1955. godine u prostorijama Okružnog istražnog centra sudskog okruga Zabre.
Prisutni:
Kajić Čedomil Saslušanje započeto u 15. sa
ovlašćeni org. un. Poslova
Čanžek Vera
zapisničar
Objasnite ukratko svoje veze sa Dr. Sekulom Drljevićem do formiranja Crno-

gorskog državnog vjeća?
Sa Dr. Drljevićem upoznao sam se 1928. godine kao njegov klijent u advo-
katskoj kancelariji. Iste godine posje o sam ga još jedanput radi dobivanja jednog
intervjua. Od tada pa do 1935. godine s njim nisam imao nikakve veze. U aprilu 1935.
godine sreo sam se sa njim, ali tom prilikom nismo vodili nikakve poli čke razgovo-
re, jer smo bili u društvu na jednom privatnom ručku u prisustvu članova porodice.
Kasnije, s njim sam stajao u prepisci. Sadržaj te prepiske odnosio se na poznate do-
gađaje na teritoriju Ce nja, kojom je prilikom žandarmerija otvorila vatru na jednu
veću grupu ljudi koji su išli radi nekog protesta na Ce nje. Tada sam ja Drljeviću po-
slao tekst jednoga letka što sam ga u Zagrebu izdao, našto mi je on odgovorio tražeći
pobliže podatke o slučaju. O rezultatu te prepiske došlo je do objavljivanja jednog
njegovog letka o istom događaju. Povodom jednog i drugog letka bio sam podvrgnut
istrazi koju je vodio neki inspektor Jovanović u Beogradu. Tom prilikom bio je Drljević
uhapšen, a mene su htjeli otpravi u Zemun, ali zbog visoke temperature od toga se
odustalo. Kasnije ovo pitanje više nije bilo postavljano. Do rata sa Drljevićem nisam
imao više nikakvih veza i ne sjećam se da li sam ga uopće vidio tada kada sam u tom
periodu vremena odlazio u Beograd. U svojoj knjizi „Crna Gora u Jugoslaviji“ Zagreb
1936. g. štampao sam jedan njegov članak kao predgovor pa sam mu oštampani
primjerak knjige poslao. On se zahvalio i izrazio žaljenje što nisam predhodno s njim
razgovarao, jer bi on svakako predložio da se taj njegov članak ne štampa uz moj
tekst.
Trećeg ili četvrtog aprila 1941. godine susreo sam na ulici Dr. Ivana Pernara
koji me je zapitao, da li sam se još vidio sa Dr. Drljevićem. Tom prilikom sam saznao
da se Drljević nalazi u Zagrebu još od 28. ili 29. marta iste godine. Pernar mi nije
h o kaza njegovu adresu pa taj dan nisam saznao gdje se nalazi. Tek slijedeći dan
Pernar me je pozvao k sebi u kancelariju i rekao mi da će mi da priliku da govorim
sa Drljevićem. Kroz nekoliko minuta zazvonio je telefon i Drljević se javio te mi je sa-
općio da bi želio samnom razgovara , ali da nezna kako bi se sastali, jer se on nalazi
u privatnoj kući gdje ne može prima posjete, a u grad ne želi izlazi . Dogovorili smo
se, da će me on nazva u redakciju, drugi dan pa da ćemo izaći na Mirogoj i tamo
razgovara . Među m, taj drugi dan izbio je rat i mi se nismo sastali.
S njim kao funkcionerom crnogorske stranke (federalis čke) nisam nika-
da vodio nikakvih razgovora jer sam uvijek primećivao da on izbjegava da govori o
stranačkim poslovima. Radi karakteris ke naših odnosa u tom smislu navodim da
mi je on još 1935. godine rekao od prilike sledeće: Čini mi se, da mi možemo još
dugo ići uporedo a onda ili ću se ja podmladi ili ćete vi preći u starce. To sam shva-
o kao podvlačenje činjenice da mi možemo bi na izvjesnoj etapi suradnici te da
nam predstoji jednoga dana i razilaženje. To sam ja dobro zapam o i to mi je služilo
kao mjerilo za orijentaciju u držanju prema crnogorskoj stranci i njemu kao njenom
funkcioneru. Među m, ja sam Drljevića kao intelektualca, pravnika i poli čkog borca
lično veoma cjenio, a naročito sam ga cjenio i njegovo držanje za vreme diktature.
Bio sam ubeđen da kada bi on živio u crnogorskoj sredini, a ne daleko od nje da bi i
njegova poli ka na samom terenu Crne Gore bila progresivnija i realnija. Kao smet-
nju da njegova poli ka bude takva smatrao sam njegovu udaljenost od Crne Gore, a
tako isto i udaljenost predsjednika te stranke. Prema samoj stranki ja sam se držao i
kao prema najbližoj polulegalnoj poli čkoj grupaciji u Crnoj Gori, s obzirom na to da
su masu njenih pristalica tj. glasača na izborima predstavljali crnogorski seljaci. Za
vreme mojih posjeta Crnoj Gori i razgovora sa pojedinim ljudima među kojima je bilo
mnogo komunista ja sam uvijek preporučavao suradnju komunista crnogorskih fede-
ralista, podrazumjevajući tu saradnju radnika, seljačke inteligencije sa crnogorskim
seljacima. U tom smislu napisao sam niz članaka. Iz činjenice da je Drljević bio veoma
često branitelj na raznim poli čkim procesima od kojih su neki bili i crnogorski ja sam
izvodio zaključak da je moguće da se on približi barem u pitanjima poli čke borbe za
minimalne ciljeve sa crnogorskim komunizmom. Meni je poznato da je crnogorsko
selo bilo zasićeno može bi i većim procentom nego što je to nužno normalno inte-
ligencije i poluinteligencije pa sam držao da u ondašnjim prilikama težina poli čke
borbe leži na leđima seljaštva. Zato sam često is cao ličnost Drljevića kao pogodnu
da rukovodi ovom borbom u ondašnjim prilikama. Njemu je ovo bilo sve poznato ali
nikada nije reagirao ni pokazao da primjećuje moje forsiranje njegove osobe. To
sam shva o kao izraz njegove nesklonos da preuzme onu ulogu kakva se predviđala
spomenu m mojim napisima za ličnost, inicijatora i organizatora jedne takve poli č-
ke stranke. Čak je on bio prema meni i nepovjerljiv. Na primjer on je vješto sprečio da
ja uoči izbora 1935. g. dođem u priliku da razgovaram sa Dr. Mačekom lično. Također
svaki put je izbjegao te godine da se dulje samnom zadrži ili da me upozna sa nekim
od svojih prijatelja iz HSS-a. On nikada nije mene upotrebio kao posrednika između
njega i njegovih HSS prijatelja nego je uvijek koris o u tu svrhu druge ljude. Jedina
njegova poli čka samnom sastoji se u tome što sam 1936. omogućio štampanje nje-
govog pomenutog letka, o događajima na Ce nju.
Treći ili četvr dan posle proglašenja NDH poslao mi je Drljević ceduljicu s
molbom da u pratnji donosioca dođem k njemu, ali da nikome ne govorim gdje se
on nalazi. Donosioc ovoga pisma odveo me je u stan profesora Josipa Balena koji se
nalazi blizu Mirogoja, iza higijenskog zavoda. Balen je bio u Zemunu profesor, pa je
otud zajedno sa Drljevićem sledeće noći posle formiranja Simovićeve vlade došao u
Zagreb i tu ostao do ove moje posjete. Mi smo razgovarali u jednoj sobi u prisustvu
meni neke nepoznate dame, vjerovatno Balenove žene. Drljević mi je tada kazao, da
po njegovom mišljenju tadašnja okupacija nije obična okupacija nego neki vojno-po-
li čki akt osobite vrste te da će bi potrebno prije vremena da se uoči njegov smisao
i da se tačno primjete i ocjene posljedice. On mi je rekao, da će se uzdrža od svake
poli čke ak vnos te da se namjerava vra natrag u Zemun gdje je ostala njegova
žena. On smatra da će bi za Crnogorce u NDH-a vrlo teško, ali nije izrazio žaljenje jer
je imao u vidu mnogobrojne crnogorske činovnike i druge službenike u Hrvatskoj koji
su po njegovom mišljenju zasluživali veoma loš glas. Taj dan još nije bila objavljena
359
kapitulacija Jugoslavije i on nije mogao predvidje kako će dugo rat traja ni naslu-
tko će okupira Crnu Goru, ako bude savladan jugoslovenski otpor. Spomenuo je,
da je odbio poziv Pernarov da posje Dr. Mačeka govoreći da se Maček nije držao
poslednjih dana (podrazumjevajući događaje od 27. III) na visini čovjeka kojemu je
povjereno rukovođenje jedne par je. Ranije kad je išao u Beograd i Maček i Radić
svraćali su k njemu na konsultaciju, a ovaj puta ga je Maček zaobišao, i izvršio dva
važna akta izbjegavajući da čuje njegovo, Drljevićevo, mišljenje. Za to je rekao da će
otputova a da se i ne vidi sa Mačekom. Na koncu on se interesovao za mene pa
sam mu kazao da stojim jednom nogom u Zagrebu, a drugom u Crnoj Gori. On mi je
u šali odgovorio da će mi onu u Zagrebu prelomi Janko Šimrak, a onu u Crnoj Gori
neko drugi (pomenuo je neku ličnost). Njegovo je mišljenje bilo da bi ja trebao osta
u Zagrebu, ako to bude moguće dokle god ne bude svršen rat no trebao bi u svakom
slučaju izbjegava svaku poli čku manifestaciju jer bi me to moglo onemogući u
Zagrebu a može bi škodi onome čemu bi ja želio pridonje . Pitao me je za neke
Crnogorce u Zagrebu no ja nisam mu mogao kaza da li se tu nalaze ili ne, pa mi je
savjetovao da izbjegavam svaki kontakt sa njima, jer da su njihova imena u Zagrebu
ispisana crnim slovima. Posebno je spomenuo ličnos Mićuna Pavićevića, Radana
Draškovića, nekog Rakočevića i druge. O svojemu radu pod imenom CNK ja mu nisam
ništa govorio prosto zato što to nisam smatrao poli čkim radom i što nisam predvi-
đao, da će se to produlji . Pri kraju našeg razgovora došao je i profesor Balen te sam
se i sa njim upoznao. Tada sam primje o da su oni jednoglasno ocjenjivali događaje
i situaciju. Taj dan smo se mi rastali, a sledeći put smo se vidjeli kroz jednu nedelju i
to na kolodvoru. Prije odlaska on mi je telefonom javio kojim vlakom putuje. Na ko-
lodvoru je bio sam i ja sam ga odpra o do vagona. I ovaj put nismo razgovarali ništa
osobito. Najvažnije je bilo to što mi je on rekao, da izgleda da će za pravoslavlje bi
vrlo teško, pa mi je rekao ako ne budem mogao o ći u Crnu Goru u slučaju da moram
napus Zagreb, da mogu doći k njemu u Zemun te da će mi on da jedan stan u
dvorišnoj zgradi svoje kuće.
U drugoj polovini mjeseca juna 1941. saznao sam od nekoga da se Dr. Dr-
ljević nalazi na Ce nju. Tada sam mu poslao po nekome jedno pismo i molio ga da
me izvjes o prilikama i eventualnoj mogućnos da ja dođem tamo obzirom na drža-
nje Talijana. Naime, on je znao da se ja bojim Talijana. On mi je tada odgovorio, ali
sam ja taj odgovor dosta kasno dobio. Odgovor je bio vrlo kratak. U njemu se govo-
rilo da se očekuju novos ali da nije potrebno da ja dolazim jer da tamo za mene
nema mjesta. Ovo sam ja smatrao da je ili moj dolazak nepoželjan ili pak da bi mi
pre la opasnost ako bi tamo došao. Više s njim nisam imao nikakove veze sve do pri
koncu oktobra ili možda kasnije iste godine. Tada mi je pozvao k sebi profesor Đuro
Vranešić i upu o me da pođem u njegov sanatorij na Zelengaju, gdje me čeka jedan
rođak. Por r sanatorija odveo me je na gornji sprat u jednu sobu gdje sam zatekao
Dr. Drljevića on je tu bio uveden kao nervni bolesnik pod drugim imenom i nije niku-
da izlazio. Tom prilikom ispričao mi je sledeće. U Zemun je dobio poruku od Jova
Popovića da odmah dođe na Ce nje. U poruci je stajalo da se za putne isprave treba
obra talijanskom poslanstvu u Beogradu. On je među m uzeo rukom napisani
pasoš od mjesne NDH-a komandanture u Zemunu pa ga je dao ovjeri kod iste takve
njemačke komandanture (Zemun je bio pod njemačkom okupacijom, a pod NDH-a
administracijom). Na Ce nju je vodio razgovore sa tadanjim civilnim guvernerom pa
da su po njegovom mišljenju Talijani suviše prepotentno nastupali u svojim zahtjevi-
ma. On je uvidio da i onako sve što se sa talijanske strane radi u Crnoj Gori može se
održa samo do kraja rata, a da tada talijani uopće neće više moći očekiva održanje
svojih ratnih ustanova. Stoga je on pošao na popuštanje i saglasio se za neke dekla-
racije pod uslovom da će Talijani sa teritorija Crne Gore u roku od tri mjeseca povući
svoje trupe na granice i preda svu vlast Crnogorcima. Vjerovatno zato da u mojim
očima zamaže neke svoje postupke Drljević je rekao da je imao prvo potrebu biološ-
kog očuvanja Crnogoraca i uklanjanja garnizona iz same Crne Gore. Po njegovom
mišljenju paralelno sa ovim pregovorima koje nije vodio on sam nego tek kao drugi
pregovarač, a prvi je bio Jovan Popović, vodio je na drugoj strani pregovore general
Biroli sa nekim ličnos ma koje su se kasnije istakle kao četnički prvaci. On je uvjeren
da je postojao antagonizam između civilne i vojne vlas i da je pobjedila vojna vlast,
te je tako 12. jula počeo ustanak. Civilni guverner taj is dan je bio po podne predao
svoje dužnos . Kasno navečer Drljevića je pozvao sebi general Birolli pa mu je saop-
ćio da imade od vlade naredbu upozori ga na opasnost od neke zavjere koja je or-
ganizovana pro v njega u Beogradu, i ponudi mu da izabere jedno mjesto u Italiji
gdje bi se sklonio dok opasnost prođe. Drljević je molio da mu se omogući odlazak u
Zemun, ali Birolli na to nije pristao. Tražio je da istu večer otputuje u Kotor. Na koncu
saglasio se da putuje sledeći dan ujutro. Dao mu je pasoš u kojem je precrtana rubri-
ka za povratak. Drljević je taj is dan sa lađom otputovao u Anconu a odavde u San
Remo gdje je ostao za vreme od tri mjeseca. On je učinio posjetu mjesnom prefektu
pa tom prilikom nije primje o da prefekt vodi nad njim nadzor. S toga se riješio da
otputuje. Sa jednim trgovcem iz Osijeka koji se nalazio u San Remu kao gost otputo-
vao je u pravcu Rijeke. Kad je došao i u Rijeku na staroj granici nije pokazao svoj pa-
soš od Birollia nego onaj koji je dobio u Zemunu na kojem je stajalo da putuje na
Ce nje i natrag. Posle kratkog objašnjenja dobio je vezu i na drugoj granici bez ikak-
vih smetnji došao u Zagreb, te se sklonio u taj sanatorijum gdje živi pod drugim
imenom. Navodno njegovo pravo ime znade samo vlasnik sanatorija. U ovom sana-
toriju ja sam ga posje o više puta i to uglavnom donoseći mu djelove odjeće, obuće
i toaletne stvari, jer je bio bez ikakvog prtljaga i rezervne odjeće. Odvodio sam mu po
kad kad i brijača da ga brije. On je ovdje ostao misli do talijanske kapitulacije, ali ni-
sam siguran no znam da je vrlo dugo bio. Njega se sakrivalo veoma strogo zbog toga
što je on navodno nije h o da za njegov boravak saznaju talijanske vlas . On je sma-
trao da je bio interniran u Italiju te da je otud nelegalno pobjegao. Prema njegovom
pričanju za vreme boravka u San Remu osim jedne kurtoazne posjete prefektu nije
imao nikakvih od službenih lica nikakvog do caja i uopće nije na njega niko obraćao
pažnju. Ovdje ja nisam govorio Crnogorcima da se on nalazi u Zagrebu, a ako sam
govorio to je bilo mnogo kasnije. Nisam mogao opazi da je on išao bez mojeg zna-
nja nekud u grad ali je bilo moguće da ide. Inače išao je normalno samnom brijaču,
obućaru i td., i to samo uvečer, i u zatvorenim kolima. Dolazio je uvečer čak samnom
i u moj ured posle brijanja, ali se ne sjećam da je tada bio tko sa nama ili ne. Jedno
znam da ga u sanatorijumu nije mogao niko posje tko nije njegovo ime znao pod
kojim se on tamo vodio. On je imao neko jevrejsko ime, jer su tamo bili većinom u
sanatoriju za vreme rata Jevreji. Od pozna h pacijenata u sanatoriju primje o sam i
direktora opere Milana Sacsa, koji je kao pacijent ležao u susjednoj sobi. Drljević me
je naročito upozorio da ne kažem nikome od organa NDH-a za njega, a ako me tko
pita da kažem da ne znam o njemu ništa. Među m, rekao mi je, da oni koji trebaju i
smiju da znaju gdje se on nalazi da to već znaju. Kad je odlazio iz sanatorija ne sjećam
se da je to bilo skriveno, jer sam dozvao auto-taxi i on je sa m taxijem u mojoj prat-
nji o šao na kolodvor i odatle vlakom u Zemun. Što se če Drljevićevog odnosa i veza
361
među Crnogorcima u NDH-a mogu kaza da mi je tom prilikom kad je u noći došao
u moj ured, pošto je čuo moje kratko objašnjenje o radu rekao od prilike ovo: Vi ne
bi trebalo ni u jednom slučaju intervenira kada se radi o progonima pojedinih ljudi
ukoliko oni već imaju iskaznice, jer samim m što im je vlast potvrdila tu iskaznicu
oni su prizna kao rado viđeni gos . Ako ih vlast progoni to znači da ih progoni kao i
svoje druge građane, a mi ne možemo traži da Crnogorci imaju u NDH-a neka izu-
zetna prava više nego građani NDH-a. S toga, je govorio da treba izda legi macije i
to samo onima koji nesumnjivo mogu dokaza da su Crnogorci. Odlučno je bio pro v
toga, da se ove legi macije izdaju bez predhodne provjere originalnih dokumenata,
pa je čak tražio da se u samoj legi maciji unosi broj i datum originalnog dokumenta
iz kojeg slijedeći da je imaoc Crnogorac. Meni je rekao da ću m svojim intervencija-
ma i izdavanjem iskaznica ne Crnogorcima bezuslovno doves u neugodan položaj
sve Crnogorce, a sebi stvori krupne neprijatnos . Inače je njegovo mišljenje bilo, da
su svi intelektualci Crnogorci u NDH-a ili komunis ili simpa zeri. Većina razgovora
koje sam vodio u njegovom sanatoriju bili su kratki i ne poli čki, ali je bilo i poli čkih
no redovito u vezi sa aktuelnim problemima. Usljed toga što je on bio potpuno nein-
formiran jer nije pra o novine, ni slušao radio njegovi sudovi i zaključci bili su mno-
gi put fantas čni i nerealni. Što se če Crne Gore i njene budućnos on mi nikad nije
iznio u celos svoje gledište ako ga je tada uopće imao. Među m on je objek vno
priznavao da su više od 3/5 Crnogoraca ili komunis ili njihove pristaše. Znao je često
puta kaza da će se Crnogorci koji su sada najvatreniji komunis jednoga dana
gorko opeći o Staljinovoj čizmi kao što su se, kako on kaže, opekli mnogi ujedinitelji
posle 1918. godine na čizmi kralja Aleksandra. Bio je uvjeren da će se posle rata pi-
tanje Jugoslavije rešava ne po volji samih njenih naroda i vjerovatno ne u okvirima
starih granica nego na mnogo široj osnovi. On mi je govorio da se ustaše neće moći
održa u NDH-a, ali da Hrvatska sigurno neće izgubi neku vrstu svoje samostalnos .
Po njegovom mišljenju ustaški pokret je bio jedna privremena pojava koja je trebala
traja samo do kraja rata i to zbog toga, što nalazi podršku od strane Njemaca i Tali-
jana. U to vrijeme o svojim poli čkim planovima nije govorio i ja sam imao u sak da
on tada nije ni imao nikakvih planova što je uostalom postalo jasno i kasnije kada se
on povukao u Zemun i ostao daleko od svih poli čkih akcija. Poznato mi je, da on
tada nije želio da se javno pojavljuje igdje pred službenim licima NDH-a makar da je
među njima imao nekoliko ličnih poznanika. On je naglašavao da želi da njegove veze
sa prvacima NDH-a ostanu u okviru ličnih veza na bazi prijateljstva iz ranijih vreme-
na, i da ne dobiju nikakav poli čki karakter. Tada sam ja to razumio kao njegovu želju
da sačuva svoj autoritet pred emigrantskim vodstvom HSS-a ali o tome nisam nikada
dobio od njega jasno objašnjenje. Na pro v imao sam i tada u sak da je on pristalica
metode iščekivanja, a ne ak vnog ulaska u bilo kakve poli čke akcije. Za vreme od
njegovog odlaska iz Ce nja pa do odlaska u Zemun nije imao ni mogao ima nika-
kve veze sa Crnom Gorom ni informacije iz nje. Uostalom, on se tada nije mnogo ni
interesovao za bilo kakve informacije. Ja sam mu čak predlagao da mu donesem
švicarske novine pa je i to odbio.
Posle I, velikog bombardiranja Zemuna 1944 godine u proleće bila je ošte-
ćena i Drljevićeva kuća pa je on odmah sa ženom doputovao u Zagreb i iznajmio stan
u Podsusedu, gdje je živio sve do sredine ili pod konac januara 1945. godine. Ja sam
ga tu posjećivao nekoliko puta i zadržavao se u njegovom stanu i po nekoliko sa .
Poznato mi je, da su ga tu posjećivali i nekakvi funkcioneri NDH-a. Bio je na primjer
Dr. Nikčić, pukovnik Kren i Nikola dr. Mandić koji su stanovali u njegovom susjedstvu
i neki drugi čijih se ja imena ne sjećam. Posjećivali su ga čak i neki Njemci za koje
mislim da su također oni stanovali u to vrijeme u Podsusedu. Neki od h ljudi ja sam
vidio, a više puta kad sam ih opazio ja sam ostajao u baš ili u drugoj sobi i nisam
prisustvovao razgovorima. No među m držim da to nisu bili ozbiljni razgovori jer su
bile prisutne svaki puta neke susjedi pa čak i žene iz Podsuseda. Nekim razgovorima
sam i ja prisustvovao, ali ne mogu kaza da su tu vođeni razgovori o nekim određe-
nim temama i sistematski. Poznato mi je, da ga je posjećivao i Vanča Mihajlov, jer mi
je to sam Drljević kazao, ali mi tom prilikom nije rekao ništa o svojim razgovorima
sa njim osim da je Vanča sa ženom bio gost Drljevićevoj ženi i da je došao da mu
se zahvali za učešće u nekom sudskom procesu pro v makedonskih studenata. Za
vreme Drljevićevog držanja ovaj put za mene značilo veliku promjenu jer nasuprot
ranijoj aps nenciji on je sada počeo da se življe zanima za poli čka pitanja. Dolazio
je često u Zagreb, po neki put je navraćao k meni kratko, ali više puta ga nisam vidio
ili se samo telefonom javio. Ja sam k njemu odlazio obično nedeljom to samo onda
kada je bilo lijepo vreme. Tada sam mogao opazi da se on drži donekle rezervisano
i da opreznije govori o aktuelnim poli čkim događajima svodeći sve razgovore na
koncu na novinsku informaciju ili komentar. Ni tada nije pokazivao većeg interesa da
dobivanje informacija iz Crne Gore. U pogledu svoga rada istupio je sasvim odlučno
pro v toga da se pruža bilo kome zaš ta osim onim Crnogorcima za koje se točno
zna da su ubeđeni pristaše federalis čke stranke. Ja mu nisam otkrio da radim po
starom i nisam ga upućivao ni u kakve detalje. Nešto kasnije on je zahtjevao od mene
da sve ljude koji traže neku pomoć ili zaš tu upućujem k njemu pa da će ili on sam
intervenira ili meni kaza da to učinim. Ja ovo među m nisam nikada učinio. On je
pitao o ljudima sa kojima ja češće dolazim u do caj u Zagrebu pa kad sam mu kazao
njihova imena tada je rekao da tu može bi ima pozi vnih karakternih osobina samo
kod dvojice ili trojice zelenaških sinova, a da su ostali samo prikriveni komunis . On
mi je u to vrijeme spomenuo i jedan slučaj iz prošlos , radilo se o jednom student-
skom letku koji je on ovako kvalificirao: „To je dobro da studen komunis izdaju za
nas letke, ali mi moramo uvjek zna da je to ipak podvala. Pričao mi je u vezi sa m
i o nekom svom susretu sa Đilasom ili Zogovićem još prije rata u Zemunu. On mi je
kazao da su ovi ljudi od njega tražili direktno da im se preda u ruke rukovodstvo crno-
gorskom strankom i da se striktno izvršuju zaključci koje će donosi njihov glavni or-
gan i saopćava ih preko saradnika za vezu. On kaže da je morao to odbi , ali da ih je
i upu o da razgovaraju sa predsjednikom stranke koji je ovlašten da pravi sporazume
sa drugim strankama. Bio je uvjeren da i ovi intelektualci iz Hrvatske stoje na istom
stanovištu kao Đilas i Zogović samo sada usljed rata čekaju da se događaji razviju i
bolje kristaliziraju pa da onda istupe na onoj strani koja se pokaze bliže pobjedi. Oni
će bi sposobni po njegovom mišljenju čak da se kandidiraju na federalis čkoj lis
pa da glasaju po uputama komunista u Parlamentu. Od svih h ljudi za koje se znalo
da žive u NDH-a on je mislio da se može sabra najviše 50 na koje bi se moglo oslo-
ni . Ovo naravno nije bilo kazato u jednom konrektnom razgovoru nego je to zbir
u saka i pamćenja iz više razgovora i u povodu raznih slučajeva te ja to rezimiram
ukratko. Negdje u lje on je za vreme jedne šetnje u parku sasvim neočekivano meni
postavio pitanje, kako stoji sa mojim odnosima prema predratnim prijateljima i jed-
nomišljenicima. Kad sam mu kazao da se moje uvjerenje nije promjenilo makar da je
danas moja tak ka pošla sasvim jednim putem koji me nesumljivo kompromi ra, ali
se nadam da ću na kraju ispliva sa nekim pozi vnim rezulta ma. Tada je on meni
kazao da je uvjek bio uvjeren da ja nisam za prak čnu poli ku i da je to bio razlog
363
što mi nije ponudio na poslednjim izborima čak ni dužnost čuvara ku je iako je u
tom smislu bilo predloga od strane nekih mlađih ličnos . On je vjerovatno h o da
se opravda, a kad sam mu ja kazao da se ne bih ni prihva o tada je samo prasnuo u
smjeh. Za svo ovo vreme on nije ni jednom rječju otkrio na čemu radi i kakve ima
ciljeve u bližoj budućnos , ne samo meni nego mislim ni jednome od Crnogoraca
koji su tada stanovali u Zagrebu, i sa kojima se on također često viđao. U svakom
slučaju njemu je smetalo što među m Crnogorcima postoje ljudi koji po njegovom
mišljenju simpa ziraju komuniste. Pomenuo je izričito Zečevića, Bašovića i još jed-
nom medicinara čijeg se imena ne sjećam. O svojim razgovorima sa prvacima NDH-a
također nije nikome govorio. Među m, predpostavljam da je h razgovora moglo
bi i da ih je bilo.
Objasnite kako je došlo do formiranja Crnogorskog državnog Vijeća u Za-
grebu 1944. godine čiji ste član bili, te u čemu se sastojao rad Vijeća?
Mislim da je to bilo poslednjih dana juna ili jula 1944. godine kada je Drlje-
vić pozvao osim mene još Zečevića, Šoća, Bašovića, Stojanovića i Perovića, a za Brajo-
vića je rekao da je sprečen da prisustvuje te da ga on sam zastupa. Odmah je saopćio
u par riječi da nalazi da je potrebno da se mi Crnogorci u NDH-a organizujemo i da
organizovani i međusobno povezani sačekamo buduće događaje. On je razmišljao o
formi organizacije i o ljudima koje će pozva da stupe u nju u prvome momentu pa
je odlučio da u tu organizaciju uđu svi ovi prisutni plus Krsto Brajović koji je već dao
svoj pristanak. Napomenuo je, da kad se izvrši organizacija bit će potrebno sasta se
radi tačno utvrđivanja programa i plana rada, te ustava organizacije. Organizacija će
se naziva Crnogorsko državno Vijeće po ugledu na stare nazive Vijeća u Crnoj Gori
u dalekoj prošlos . U organizaciji on zadržava položaj predsjednika, ostali svi će bi
članovi, a Perović će bi kao sekretar no bez članskih prava i dužnos . Na jednom
listu papira napisan je protokol koji se sastojao svega od par redaka. U tom protokolu
kaže se od prilike ovo: Danas mi potpisani sastali smo se i odlučili da osnujemo Crno-
gorsko državno Vijeće pod predsjedništvom Dr. Sekule Drljevića i sa članovima ma i
ma, te sa sekretarom Perovićem. Nakon toga došli su potpisi. Prema tome nikakvog
zaključka nije donešeno ni tu postavljeno o kakvoj podjeli dužnos ili oznaci poseb-
nih funkcija pojedinih članova. A kasnije razgovori o tome su samo pus razgovori
koje je doduše i sam Drljević usmeno podržavao no koji nikada nisu dobili barem ne
sa mojim znanjem formu jednog zaključka. Ja se uopće ne sjećam da je kasnije držan
kakav sastanak u formi sjednice ili da je sastavljen kakav zapisnik, a za sebe znam da
više nikada nisam ni jedan zapisnik potpisao i držim da ih nije ni bilo. Is dan poslije
podne došli su kolek vno Drljeviću svi članovi osim Brajovića i sekretara Perovića
te su se jednoglasno obra li Drljeviću sa molbom da se ova stvar zadrži u najvećoj
tajnos jer da već ljudi sa njima prave šale i viceve na njihov račun nazivajući ih mi-
nistrima. Drljević se iznenadio kako to može neko drugi zna kad je izričito rečeno
da se stvar mora drža u strogoj tajnos sve dok se na drugom sastanku ne utvrdi
program i plan rada i ne podjele dužnos . Ja sam također došao i prisustvovao tom
razgovoru koji je bio kratak te sam dobio u sak da bi ovi ljudi najradije htjeli kaza
da mole da ih se oslobodi te dužnos , ali da se ne usuđuju to reći. Ne znam tko je
od njih ali mislim da sam Bašoviću tom prilikom rekao, da možemo još sačeka tu
sudbonosnu sjednicu i tamo na principijelnim pitanjima sazna razlog za razlaz. Ta
sjednica inače je trebala da se održi sledeće nedelje kada Drljević opet dođe jer je on
obećao da će za h sedam dana izradi sve potrebne obrazce. Tom prilikom Drljević
je bio iznenađen kako se moglo dogodi da na korzu ljudi govore o stvari koja je tre-
bala osta u tajnos . Posebno je istakao da mogu nastupi neprijatnos sa strane
organa NDH-a koji o tome ništa ne znaju. Posebno napominjem da ni ja ni iko drugi
od onih koji su se nalazili u Zagrebu do ovog momenta nije znao o tome što namje-
rava Drljević jer on to nije nikome i ništa rekao što je sam priznao kada je saopćio
svoju odluku. Dodajem također da bi bilo dovoljno opasno h dana otvoreno odbi
njegov predlog i pokaza prema njegovom zahtjevu suprotan stav. Takva gesta bila
bi bezuslovna s njegove strane protumačena kao bunt ili otvoreni napad pro v njega
i njegove poli ke.
Do tog konflikta bezuslovno bi došlo na idućem sastanku kada je trebalo
utvrđiva program i plan rada organizacije. Među m, drugi događaji izmjenili su iz
osnova situaciju. Taj is dan njemačka telegrafska agencija PTP predala je po svom
telegramu za novine i radio da ranu iz Zagreba vijest o osnivanju CDV te je ci rala
imena članova i jednu izjavu Dr. Drljevića o značenju osnutka CDV. Ta je vijest dana
od prilike oko 3 sata po podne i ja sam o njoj saznao uskoro posle toga. Novinska te-
legrafska agencija „Croacia“ ovu vijest nije uvrs la u svoju redovnu službu za novine
i za radio kao što se to čini sa svim vjes ma PTP, nego ju je uvrs la u svoju povjerljivu
službu gdje se inače uvršćuju one vjes stranih agencija među kojima i neprijatelj-
skih, koje nisu namjenjene publikaciji. Saznavši to ja sam odmah o šao u Podsused
i saopćio Drljeviću da je takva vjest objavljena. On je bio zaprepašćen i nije znao
kako da objasni tu stvar, a mene je uvjeravao da on sam nije nikome govorio i da nije
nikome dao o tome bilo kakvu izjavu, a najmanje dopisniku. Rekao je da će o svemu
promisli i sutra dan doći u Zagreb. Ja sam se iste večeri vra o i ustanovio da novine
nisu ovu vjest objavile. Dakle, isto tako saznao sam da je ista agencija dva sata po-
sle davanja te vjes izdala is m putem najstrožiju zabranu njenog publiciranja. Ova
vjest nije bila objavljena na radiju i u novinama nigdje gdje su Njemci imali kontrolu
ili utjecaja, a i objavljena je u skraćenom obliku koliko je meni poznato u švicarskim
novinama „Züriche Zeitung“ i „Basell Nachrüchten“ gdje je kasnije bila i komen -
rana. Po obećanju Drljević je došao ujutro rano a već oko 10. sa došao je činovnik
Ministarstva inostranih djela te ga je zamolio da zajedno samnom odmah dođe u Mi-
nistarstvo. Primio nas je, ministar Alajbegović. Posle kraćeg ne poli čkog uvoda on je
saopš o Drljeviću da je dobio nalog sa najvišeg mjesta da s njim razgovara povodom
osnutka CDV. Saopćio je, da su Njemci prošli dan uložili energičan demarš kod samog
Pavelića i zatražili hitno objašnjenje. Taj is dan ujutro rano ponovili su svoje traženje
telefonom, a poslanik Kasche razgovarao je i sa Pavelićem povodom toga slučaja te
je rekao da je od njega zatraženo da podnese u Berlinu o tome iscrpan referat. Taj
is dan Kasche je odle o avionom u Berlin. Drljević se je prvo izvinio što nije po svo-
joj namjeri obavjes o Ministarstvo inostranih djela pravdajući to činjenicom da ne
živi u Zagrebu i me što je bilo rješeno da se akt osnivanja očuva u najvećoj tajnos
sve dotle dok ne budu izrađeni plan i program nakon čega je on navodno namje-
ravao informira Ministarstvo. Odlučno je odbio da je on davao dopisniku bilo kakvu
izjavu. Na direktno pitanje Alajbegovića da li može u nekoliko rječi kaza kakav je
cilj i karakter CDV Drljević se zamislio pa je zapitao da li može s njim govori kao sa
Alajbegovićem ili mora govori sa Ministrom. Alajbegović je govorio da mu ovaj put
mora govori kao sa Ministrom jer da se to od njega traži sa najvišeg mesta. Tada je
Drljević zamolio da se pozove stenograf, a Alajbegović je rekao da će sam zabilježi ,
sjeo je za svoj stol i uzeo da bilježi Drljevićevu izjavu. Cjela ta izjava pisana olovkom
smjes la se na dva lista običnog bloka za pisanje. Tekst njen ne mogu reproducira ,
ali smisao je sledeći. Tog i tog dana pod mojim rukovodstvom izvršene su pripremne
365
radnje za organizaciju jedne ustanove, koja bi se brinula za potrebe Crnogoraca na-
stanjenih u NDH-a i starala se da budu njihovi interesi zaš ćeni. Ta ustanova ne bi
imala za vreme svoga prebivanja u vreme NDH-a nikakvog cilja ni zadaće poli čkog
karaktera nego bi bila neka vrsta humanitarne organizacije Crnogorskih emigranata
i bjegunaca na teritoriju NDH-a. Po osnutku ove organizacije nisam obavjes o Hr-
vatsku vladu zbog toga, što nisu dovršene pripremne radnje pa sam to namjeravao
učini čim bude primljen predviđeni statut organizacije. O osnutku te organizacije
nisam davao nikakve izjave a dopisnika uopće ne poznam. Meni je žao ako se ovaj
moj postupak shva sa strane vlade NDH-a kao akt nelojalnos . Napominjem da se
ovdje radi o reprodukciji smisla Drljevićeve izjave, jer se ne mogu sje detalja. Udar
je bio postavljen na to da se naglasi da je organizacija bila tek u pripremi, da nema
poli čki nego kulturni i humani karakter i da on nije davao nikakve izjave o tome.
Izjavu nije potpisao, a Alajbegović se zadovoljio.
Taj is dan oko podne Drljević je dobio negdje u kavani poziv da dođe u
njemačko poslanstvo otpravniku poslova Schubertu (ili Schumanu). Čim je to pismo
dobio on je opet došao k meni i zamolio me da ga pra m te da budem svjedok razgo-
vora. On je bio vrlo uzbuđen i očekivao je da će ovaj slučaj ima za njega neprijatnih
posljedica. Ja sam se saglasio sa njim pa smo oko 5. sa pošli u poslanstvo gde nas je
primio spomenu savjetnik. Prisutan je bio i stenograf. Razgovor je vođen u strogom
službenom tonu. Savjetnik je saopćio da ima nalog dostavi Kascheu u Berlin opširan
izvještaj o osnutku CDV jer da je takav izvještaj Kasche morao odnje sobom, ali nisu
na vreme dobili odgovor od vlade NDH-a. S toga je savjetnik rješio da neposredno
govori sa Drljevićem i pozvao ga a u međuvremenu je dobio i odgovor vlade NDH-a.
S toga kad je već tu on želi govori po tom pitanju. Drljević mu je od prilike ponovio
isto što je rekao i Alajbegoviću, a potom se poslanik interesovao za Drljevićevu dje-
latnost do toga vremena, i pitao je da li je imao kontakta sa njemačkim poslanikom
Nojbaherom u Beogradu. Drljević mu je rekao da nije imao i da se tek sada rješio da
se počne interesova pitanjima Crnogoraca naravno u okviru kako je to već istakao.
Tada je savjetnik zamolio da se on izjasni bez veze sa CDV o svojim pogledima na
pitanje Crne Gore. Drljević mu je više pričao historijat nego iznosio svoje gledište pa
ga je u jednom momentu savjetnik prekinuo i rekao mu, da njemačka vlada stoji na
stanovištu da bi svaka poli čka djelatnost Crnogoraca na teritoriji NOB-a bila smatra-
na neprijateljskom. Za sva pitanja CG nadležan je od vremena talijanske kapitulacije
poslanik Nojbaher, pa ako Drljević imade kakvih korisnih ideja ili predloga može se
njemu obra i u slučaju potrebe zato će mu se pruži mogućnost. Drljević je tada
izjavio da on nema namjeru da se u ovoj fazi rata angažira u rešavanju kakvih bilo
poli čkih pitanja u vezi sa Crnom Gorom. On blagodari na ljubeznoj ponudi da mu
se daju mogućnos razgovora sa Nojbaherom, ali smatra da bi takav razgovor bio u
danom momentu nekoristan. Time je bio ovaj razgovor završen. Drljević se vra o u
Podsused i dulje vremena nije dolazio u Zagreb. Kako sam kasnije od njega saznao
traženo je ali ne znam od koje strane da on dade neku pismenu izjavu o ovoj stvari
no on to nije učinio. Sjednice vjeća nisu održavane, plan i program rada kao i statut
nije se nikada izradio ni prihvaćen, ali on službeno nije objavio da se odustalo od
osnivanja CDV. Dodajem, da je par dana posle ovog slučaja iz Zagreba nestao dota-
dašnji dopisnik, a na njegovo mjesto bio je postavljen raniji dopisnik iste agencije iz
Ankare. U novinarskim krugovima govorilo se, da je raniji dopisnik opozvan baš zbog
ove vjes .
Kako se vidi formalnos osnivanja CDV nisu izvršene ni je sastavljen ni
objavljen ni statut, pa se prema tome ni članovi nisu imali prilike izjasni o svojoj
suglasnos da prihvaćaju kakav određeni program ili statut. Znam samo to, da ove
radnje nisu bile objavljene za vreme mog boravka u NDH Drljević mi je čak govorio da
je više izgubio aktuelnost oformljavanje tog društva pa da će on u bliskoj budućnos
izaći sa nekim novim planom, a i sa novim licima.
Negdje u kasnu jesen 1944. godine javio mi je Drljević da je dobio obavjest
od Krivokapića iz Berlina koji ga pita da li želi da dođe u Zagreb te da se razgovara
sa Drljevićem. Drljević mu je odgovorio da bi mu bilo vrlo prijatno, iako se lično ne
poznaju jer bi mogli tom prilikom izmenja misli. Uskoro je došao u Zagreb Krivoka-
pić. S njim je mene Drljević upoznao, ali već od prvog momenta među nama nije se
mogao uspostavi kontakt nekog in mnijeg prijateljstva. Njegovim razgovorima sa
Drljevićem ja nisam nikada prisustvovao, ali znam da je Drljević saopćio da ga je ime-
novao članom vijeća. To me iznenadilo obzirom na već spomenutu njegovu izjavu da
će izaći sa predlogom jednog novog oblika organizacije. Drljević mi je objasnio da je
to učinio samo radi toga da bi Krivokapiću polaskao i podržao njegov autoritet, a da
to inače prak čno nema nikakvog značenja dok se ne stvori stvarno ak vna organi-
zacija. Taj Krivokapić putovao je na belgijskom ili holandskom pasošu, a kako sam ja
obavješten neposredno je došao iz Berlina i to bez ikakvog prtljaga na nekoliko dana
s m da se vra natrag, jer se on zanimao nekakvim trgovačkim ili sličnim poslovi-
ma. On se držao vrlo visoko u opštenju sa ovdašnjim Crnogorcima, dao se tulira
sa profesor i starao se da govori neizmenično na nekoliko jezika i tada kada ih nije
niko razumeo. U pogledu poznavanja poli čkih prilika na Balkanu može se reći da je
bio potpuni analfabeta. Njemu čak nisu bile poznate ni granice pojedinih balkanskih
država, pa čak ni njihovo ustrojstvo prije rata, a za pojedine poli čke predratne par-
je svaki put je zapitkivao o kakvoj se par ji radi i šta je to par ja te tko joj je vođa.
Drljević je tada i formalno okrenuo leđa svima ostalima i svo svoje slobodno vreme
posve o je Krivokapiću sa kojim se uvijek odvojeno savjetovao. Taj Krivokapić ne
samo na mene nego i na druge ostavio je svojim držanjem neugodan u sak i može
se reći da nije imao ničiju prijateljsku naklonost. On je bio čovjek koji je rođen od
prilike između 1903. i 1906. godine mršav, visok od prilike 185. do 187. cm. veoma
pokretan i sa manirima velegradskog čovjeka. On je imao sve crte velegradskog hoh-
štaplera, ali je vrlo vješto znao glumi i ozbiljnog čovjeka. O njemu su se pravili vicevi
na račun toga što se je s prenebeženjem hvalisao o svojim poznanstvima istaknu h
poli čkih ličnos i javnih radnika u zapadnoj Evropi. Govorio je o tome kako njegovi
poslovi idu dobro i kako njima rukovode namještenici, a i on samo vrši kontrolu, za-
m da pokaže koliko jezika zna tobože kao neho čno u toku jednog istog razgovora
izražavao se na po nekoliko jezika. Za kratko vrijeme u Zagrebu on je bio tobože pozi-
van na ručkove i večere raznim porodicama, ali ja nisam primje o kome on ide mada
sam čuo i takvu anegdotu da je nekoj udovici poslao buket cveća, a kad je došao na
ručak ona nije imala što da mu servira. Mjesto toga da ostane samo par dana kako
je bilo predviđeno kada je došao Krivokapić je ostao dosta dugo i za svo to vreme on
se kretao izvan kruga ovdašnjih Crnogoraca. Ne može se reći da su njegove novča-
ne prilike bile baš osobite ali ipak stanovao je u hotel „Esplanadi“ i uvjek se hranio
u boljim restoranima. Od njegovog dolaska ja nisam ni jedanput bio kod Drljevića
u Podsusedu a on kad bi došao u Zagreb sastajao se prvo sa Krivokapićem pa se ili
meni javio zajedno s njim ili se uopće nije javljao! Kada su isčezli iz Zagreba Brajović,
Šoć, i Zečević Drljević mi je trijumfalno rekao - Jesam li Vam ja govorio? Sad ste vi na
367
redu. Je li Bašović tu? - On nije bio ni malo iznenađen a u razgovoru govorio je o m
ljudima kao da su još tu u Zagrebu, makar da se tada u našem krugu svaki starao da
ih ne spominje, jer su nas sa svih strana obljetali detek vi. Ovaj slučaj bio je veoma
zahvaćen sa strane organa NDH-a a oni ljudi sa kojima sam h dana govorio svaki
put su pitali što to znači i kako to da se CU nije ni na koji način ogradio od postup-
ka. Ja sam naravno objašnjavao da CU više ne postoji i da o svemu tome može da
objašnjenje samo Drljević. U to vrijeme su se proširile i fantas čne vjes o tome, da
postoji plan da se Drljevića odvede iz Podsuseda u par zane. Po tom planu trebali su
tri spomenuta člana CDV da organizuju specijalnu grupu a ja da ih dovedem direktno
na Drljevićev stan. Tu verziju doduše u formi šale saopćio mi je kasnije i sam Drljević.
No iako je on to govorio u šali već se tada počeo raspi va kako da u Zagrebu dobije
stan. Čuo sam, ali ne znam iz kakvog izvora i koliko je to ozbiljno, da je on čak molio
nekoga u Zagrebu da se osigura specijalna zaš ta kuće u kojoj je stanovao, jer se
ona nalazi izvan kruga onih zgrada koje su stalno bile čuvane. Kako ja više nisam išao
k njemu ne mogu kaza da li je ta mjera bila primjenjena. U svakom slučaju bilo je
poznato među našim ljudima da je on preplašen i nemiran. Ne mogu kaza ni kako
ga je često posjećivao Krivokapić a ni točno kada je Krivokapić otputovao iz Zagreba
u Berlin tobože radi toga da preveze svoj prtljag i da se preseli na dulji boravak u
Zagreb. No i posle njegovoga odlaska Drljević je prema nama ostalima ostao i dalje
zatvoren i nepristupačan. U to vrijeme uopće nije govorio ni o kakvoj organizaciji, a
već je stajao u vezu sa nekim Crnogorcem sa kojima ga je doveo u vezu tadašnji mini-
star socijalne poli ke dr. Janko Tor ć te se je sa njima sastajao bilo u Zagrebu ili u
Podsusedu i vodio duge razgovore. Ja sam neke od h ljudi na ulici sreo i prepoznao
po tome što su u crnogorskim kapama hodale. Ne kazujući im svoje ime ja sam pitao
tko su i od kuda su, a oni su mi rekli da su pobjegli iz njemačkog transporta. Naime,
radi se o transportu vrbovanih radnika za odlazak na rad u Njemačku. Ti transpor
išli su bez pratnje pa se često događalo da su od njih po neki u Zagrebu ho mično
bili izostajali. Među m, u ovo vrijeme nisam čuo da je bilo takvih transporta, pa mi
je to odmah bilo sumnjivo. Ti ljudi su mi kazali i tako fantas čnu priču da su na ulici u
Zagrebu sreli jednog gospodina, njih je bilo osam ili deset, koji ih je prepoznao, jer su
imali crnogorske kape pa kad su mu kazali da su Crnogorci pozvao ih je u gos onicu
i ugos o, a onda im se predstavio kao ministar socijalne poli ke Janko Tor ć. Ovo
napominjem stoga što predpostavljam da se tu radi o m ljudima i da ih je valjda
tada Tor ć koji je inače imao običaj da zalazi po zabačenim krčmama i da pijančuje sa
besposlenim ljudima pa da se doista sa njima našao i da ih je povezao sa Drljevićem.
Što je sa njima bilo kasnije i kud su isčezli ne bih znao reći. U svakom slučaju to su bili
ljudi stari od 25. do 35. godina i po govoru onih nekoliko koje sam vidio rekao bih da
su bili ili sa zapadne granice Crne Gore ili pak iz istočne Hercegovine.
Saslušanje prekinuto istoga dana u 20. sa .
Okrivljeni je u smislu člana 80. ZKP-a upozoren i pročitao je zapisnik.
Ovlašćeni organ: Zapisničar: Okrivljeni:
Kojić Čedomil, s.r. Čanžek Vera, s.r. S.Marković, s.r“.

PISMO GENERALA MILUTINA M. VUČINIĆA IZ RIMA
11. II 1919. GODINE-VUDROU WILSONU, PREDSJEDNIKU S. A.D.
369
A
R
PISMO GENERALA MILUTINA M. H
VUČINIĆA IZ RIMA 11. II 1919.
GODINE-VUDROU WILSONU,
I
PREDSJEDNIKU S. A.D. V
„Gospodine Predsjedniče,1
U vezi sa pe cijom od 20. Jan. 1919. koju je

imao čast preda vođa Crnogorskih ustaša gosp. Mini-
star Jovan S. Plamenac, Njegovoj Ekselenciji Ambasado-
ru Sjevero-Amerikanskih Sjedinjenih Država, a kako sam
prije neki dan s gao iz krajeva moje nesrećne otadžbi-
ne, to mi je osobita čast u dopunu pomenute pe cije
našega vođe istaknu : da se teror i nečuvena nasilja
i dalje vrše nad zarobljenim Crnogorskim narodom od
strane srbijanskih trupa i njenih plaćenika u prkos i naj-
elementarnijih osjećaja morala i principa slobode lične
i društvene:
Srbijanske su trupe pus le iz tamnica najveće
zlikovce i od njih su stvorili čitave naoružane bande s na-
ređenjem, da idu od sela do sela i od mjesta do mjesta u
cilju zlostavljanja i pljačkanja čak i sviju onih ljudi i familija, koji su i najmanju duhov-
nu simpa ju pokazivali radi vaspostave Crne Gore i njenog državnog suvereniteta.
Ne bivaju u ovim slučajevima pošteđene ni žene ni đeca, nego ih svukuju
i nose im sve haljinsko što nađu na njih; uzimaju im svu ishranu iz kuća, stoku i sve
drugo što nađu, a zlostavljanja, bezčašćenja i zatvor to je obična stvar. Takvim zli-
kovcima se govori od strane teroris čkih vlas , da se od nikakvih okrutnos i svojih
1
Pismo se prvi put u cjelos objavljuje kod nas. Nije poznato da je do sada objavljivano,
korišteno i ci rano u crnogorskoj istoriografiji, sem fragmentarno od strane Novaka Adžića u knjizi „Po-
li čka suđenja u Crnoj Gori 1920-1940“, Ce nje, 2012. str.118. General (divizijar) Milu n Vučinić, sin
vojvode Mijajila Nišina Vučinića iz Rogama (Piperi), bio je ministar vojni u Vladi Kraljevine Crne Gore u
egzilu (1919-1921) i Predsjednik Vlade (1921-1922). Umro je krajem avgusta 1922. godine u Rimu, đe
je i sahranjen. O Milu nu Vučiniću i njegovoj poli čkoj djelatnos od 1918. do polovine 1922. godine
vidi detaljno: Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-
1929“, Knj. I-IV, Bar, 1997 i Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knj I-II, Podgorica, 2004,
te Novak Adžić, „Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941“, Podgorica, 2004; Novak Adžić, „Borci za
nezavisnu Crnu Goru 1919-1941“, Tom I, Ce nje, 2008 i tom II, Ce nje, 2010. - Napomena priređivača.
zločinačkih postupaka ne plaše, jer ako se Crna
Gora vaspostavi, da će oni dobi drugu otadžbi-
nu-SRBIJU-đe će bi za ta svoja zločinačka djela
obilato nagrađeni službama i drugim. Taj bijes
naroči m se ciljem provađa kako bi se narod za-
plašio i uvjerio da nema ni od kuda nikakve druge
nade, pa prema tome, da se prikloni krvavom re-
žimu okupacije Crne Gore od strane Srbije. Sve-
štenici se apse i uzimaju na odgovornost ako ne
bi u crkvama pri Božjoj leturgiji spominjali ime
Kralja Petra Karađorđevića, a ima slučajeva đe je
sveštenicima naređivato od strane Srbijan. tero-
ris čkih vlas i prije lo im se da ne smiju ukaza
potonju poštu-izvrši mrtvačko opijelo-mrcu koji
je pokazivao simpa je prema svojoj otadžbini; a
da nije ustanak spriječio, bila je donesena odluka
od strane srbijanskog teroris čkog odbora, da se moš sviju sve telja u granicama
crnogorskim unište. Vrijeđaju se sve sve nje, javne i privatne, koje je narod svojom
istorijom stvorio.
Srbijanske vlas u Crnoj Gori spremaju sada krijući ali hitno otpor, da dadu
svakome onome, koji bi pokušao vaspostavu Crne Gore pa ma to bilo i pro v samih
Velikih Sila, a sve tobož kao da to narod sam spontano čini, t.j. da ni sami Crnogorci
ne žele ima svoju otadžbinu, kako bi obmanuli strani poli čki svijet.
U tom cilju ne samo da imaju posluži čete, kojima oni daju razna imena,
čas kod naroda nazivaju ih Šumadinskim trupama a pred stranim svijetom Jugoslo-
venskim i Crnogorskim, nego i ubacuju razne organizovane jedinice iz negdašnjeg
Novopazarskog Sandžaka, da se nađu tun kao mještani sjeverne Crne Gore. Ubacuju
preko Peći i negdašnjeg Novopazarskog Sandžaka silno oružje radi spremanja pome-
nutog otpora.
U tamnicama bez saslušanja leže prvi ljudi zemlje, koji su i moralne i duhov-
ne vođe našega naroda. Ali baš su u tamnicama radi toga da ne bi mogli njihovu riječ
ču kulturni narodi. Pa nalazim, Gospodine Predsjedniče, da moralni interesi pravde
zah jevaju, da se njihova riječ kao poli čkih vođa našega naroda, ima ču , a to bi
moglo bi jedino kad bi se oni mogli pus na slobodu i kad bi mogli dobi pravo da
prođu kroz poli čku blokadu i da dođu u inostranstvo, gdje bi mogli slobodno, neza-
visno i bez opasnos po život is nu govori i zastupa pravednu stvar svoje zemlje.
Ako nije moguće iz čeljus zvijerova da se puste sve nevine žrtve, to interesi
humanos , i pravdoljublja zah jevaju da se pus iz zatvora gospodin Vojvoda Božo
Petrović, koji uživa opšte simpa je našega naroda, a povjerenje i njegova objek v-
nost poznata je i inostranstvu.
Moje su riječi, Gospodine Predsjedniče, nedovoljne a da bi mogle i u blije-
doj boji prestavi kobno stanje praćeno najgorim vandalizmom, koji se je zacario u
mojoj otadžbini, od kad su, od nikoga neopunomoćene, ušle u istoj Srbijanske trupe,
da izvrše grabež moje herojske zemlje. Moji sunarodnici sa suznim očima pogledivaju
na Vašu uzvišenu osobu, kao na neumitnog pravednog sudiju, koji će zločince maći sa
napaćenih grudi Crnogorskog Naroda.
Sav narod želi vaspostavu Crne Gore i održanje njenog državnog suvereni-
teta, a pri tome čast mi je napomenu , gospodine Presjedniče, da naš Ustav počiva
PISMO GENERALA MILUTINA M. VUČINIĆA IZ RIMA
11. II 1919. GODINE-VUDROU WILSONU, PREDSJEDNIKU S. A.D.
371
na najdemokratskijoj osnovi izbornoj, jer on ne prepoznaje nikakav izborni cenzus.
Svaki punoljetni građanin crnogorski, bez obzira na njegovu imovinu, ima pravo gla-
sa, među m Srbijanski Ustav uslovljava za pravo glasa izvjesnu imovinsku bazu.
Pa narod, sjećajući se svoje negdašnje slobode, nije čudo što je prolio prije
kratkog vremena svoju dragocjenu krv u borbi pro v Srbijanskih trupa.
U najvećoj poniznos
Rim, 11. Feb. 1919. General Milu n Vučinić
Njegovoj Ekslenciji V. Vilsonu

Predsjedniku Sjedinjenih Država“2
(Istražio i priredio: Novak ADŽIĆ)
2
Biblioteka Istorijskog ins tuta Crne Gore-Podgorica, Odabrani dokumen Jovana S. Pla-
menca (ku ja bez signature). Dokumenta izabrao i u posebnoj ku ji sabrao Jagoš Jovanović.
PISMA IZ EGZILA ARHIMANDRITA NIKODIMA JANJUŠEVIĆA
373
A
R
H
PISMA IZ EGZILA ARHIMANDRITA I
NIKODIMA JANJUŠEVIĆA V
PISMO ARHIMANDRITA NIKODIMA JANJUŠEVIĆA
UREDNIKU „CRNOGORSKOG GLASNIKA“ MIRU MITROVIĆU
IZ RIMA 21. JANUARA 1923. GODINE1
„Rim, 21. januara 1923 g.
Gospodinu MIRU MITROVIĆU, Sjeverna Amerika
U prkos Bogom datog prava čovjeku, a pro vno svim čovječanskim zakoni-
ma na zemlji-gruba sila biogradskih inkvizitora i rušitelja svih crnogorskih sve nja-
primorali su me kao sveštenika, da napuš m sv. oltar; moju dragu domovinu Crnu
Goru i u njoj sve što mi je milo i drago, te nijesam srećan da vam se javim sa ognjišta
moga, no iz tuđe zemlje.
Evo da vam pišem ovo nekoliko riječi. Na prvom mjestu, u ovom našem
zajedničkom oltaru što nas sakrijeva, a koji se plavo nebo zove, podižem svoj skromni
glas i molim se svevišnjemu Bogu za zdravlje i dug život svih saradnika i članova na-
šeg dičnog Saveza. Bog i ljudi vaš neumorni rad blagoslovili, a vi braćo naprijed-Bog
je i pravda s vama. S vama se ponosi naša domovina. Naprijed sinovi Crne Gore.
Borbom do pobjede.
Neću vam napominja moje borbe i požrtvovanja u toku dvije godine po
Crnoj Gori, ali ću vam reći ovo:
1
Ovom prilikom objavljujemo integralno če ri pisma iz egzila arhimandrita Nikodima Ja-
njuševića, komandira crnogorske vojske, jednog od ustaničkih i komitskih vođa iz Ozrinića, koji je bio
poli čki emigrant u Italiji (1919-1923) i SAD (1923-1926). U SAD je jedno vrijeme ahrimandit Janjušević
bio predsjednik udruženja koje se zvalo „Crnogorci do smr “. Pisma su objavljena u listu „Montenegrin
herald“ („Crnogorski glasnik“), listu crnogorske poli čke emigracije iz Detroita, Mičigen, SAD. Pisma iz
egzila Nikodima Janjuševića po prvi put se objavljuju kod nas. U crnogorskoj istoriografiji do sada nijesu
bila predmetom proučavanja, korišćenja i ekspozicije u radovima istoričara-istraživača, znanstvenika,
koji su proučavali sudbinu Crne Gore i njene poli čke emigracije poslije 1918. godine. Pisma su bitna
kako bi se stvorila što potpunija slika o poli čkom teroru u Crnoj Gori i zločinima počinjenim nad crno-
gorskim narodom poslije okupacije i nasilne aneksije Crne Gore Srbiji izvršene koncem 1918. godine,
kao i za proučavanje istorijata postojanja i djelovanja Crnogorske pravoslavne crkve na tlu SAD, te i
akcijama koje je poduzeo u njenom utemeljivanju i promovisanju arhimandrit Nikodim Janjušević od
1923. do 1926. godine-Napomena Priređivača.
Kad bi svi Crnogorci znali, pa ma đe se i na kom kon nentu koji nalazio,
što su učinjeli i što čine beogradski janjičari-Aco palikuća2 i Ništa Paščić3 po junačkoj
Crnoj Gori, uvjeren sam, da bi svaki radije svojim zubima otkinuli sise svoje rođene
majke, no pristao sa beogradskim ubicama; zato, koji bude znao i jednu trećinu od
njihovog razbojništva, a bude ih pomogao da Bog da, da se njegov trag po zlu i grdilu
poznaje i napokon istražio se.
G. uredniče,
Preko vas preklinjem svakog brata Crnogorca u Americi-složno i junački
uperite svoje oružje pro v dahija i nasilnika iz Beograda, koji kaljaju najsjajniji obra-
zac crnogorske istorije. Pred jem sve jem zadatkom zaboravimo na svoje živote, na
imanja, na svoju đecu i familije, no naprijed-za čast Crne Gore!
Naprijed vruća uzdanice-naš dični Savez,-a koji s vama nije, neka se s di;
s đet će se i njegova pokoljenja, no ovakvijeh među nama bi neće.
G. Mitroviću. Vi svi saradnici i članovi našeg ponosnog i dičnog saveza, pri-
mite moj topli pozdrav, uz očinski i pas rski blagoslov, da ste svi zdravo i veselo. Bog
vam oružje naoštrio, a moći vi dao, da satrete silu nasilnika iz Biograda.
Svijeh vas grli i ljudi,
Nikodin Janjušević,
Arhimandrit iz Nikšića.4
APEL NIKODIMA JANJUŠEVIĆA CRNOGORCIMA U

SJEVERNOJ I JUŽNOJ AMERICI, KANADI I MEKSIKU IZ
DETROITA APRILA 1923. GODINE.
„DRAGA BRAĆO CRNOGORCI
Svijema Vam je poznato, kad su Srbijanci, krajem 1918. godine, došli u Crnu
Goru, dočekali smo ih sa zagrljajem i poljubcima, kao svoju braću.
2
Nikodim Janjušević naziva Aleksandra Karađorđevića imenom „Aco palikuća“. Taj termin za
srpskog i jugoslovenskog regenta i kralja Aleksandra često je upotrebljavam u pismima i drugim ak ma
nastalim iz pera crnogorske independis čke poli čke emigracije poslije 1918. godine-Nap. Priređivača.
3
Vrijednosni sud koji Nikodim Janjušević izriče o Nikoli Pašiću, predsjedniku srpske vlade i
vlade KSHS-Nap. Pr.
4
„Montenegrin herald“-“Crnogorski Glasnik“, oficijelni organ saveza nezavisnih Crngooraca
u Americi, godina VIII, broj 31, četvrtak, 15. Februara 1923, Detroit, Mičigen, str. 1. Objavljujući ovo pi-
smo „Crnogorski glasnik“ publikuje i fotografiju arhimandita Nikodima Janjuševića u crkvenoj man ji sa
naprsnim krstom i brojnim službenim odlikovanjima Kraljevine Crne Gore. „Crnogorski glasnik“ u dijelu
koji prijethodi objavljivanju ovog Janjuševićevog pisma daje urednički komentar kojemu se veli: „Gornja
slika pokazuje nam Visoko prečasnog oca, Arhimandrita Nikodima Janjuševića, upravitelja Manas ra
Župskog. Visokoprečasni otac Arhimandit Janjušević sledovao je putem slavnih i neumrlih crnogorskih
sveštenika, Arhimandita Dožića, Cerovića, popa Luke i popa Mila Jovovića, u jednoj ruci krst, a u drugoj
sablju da brani domovinu, da se bori za potlačenu braću. To je isto učinio kad su divlje horde biograd-
skih dahija nasilno, pomoću Francuske, ušle u C. Goru; pune dvije godine junački se borio-ne protvu
ujedinjenja ni pro vu države Južnih Slavena, već za čast, pravo i slobodu Crne Gore. Sada se nalazi u
egzilu i misli, da u brzo dođe među svoju braću Crnogorce u Sjevernoj Americi. Za njegov patriotski rad
i junačke borbe najbolje svjedoče odlični ordeni, koji njegova prsa krase. Urednik našeg lista dobio je od
oca Janjuševića jedno pismo iz Italije, koje mi niže donašamo (donosimo-prim.Pr), i ako nije za štampu
udešeno, ono će nam najbolje pokaza oca Janjuševića“.
375
Među m, na veliku žalost i opšte za-
prepašćenje, Srbijanci su posle vrlo kratkog vre-
mena naša Crnogorska vjekovna prava, brutal-
no bacili pod nogama, i na naše najveće sve nje
sve pljunuli, težeći da sistematski ubiju i istrijebe
sve ono, što može posjeća na slavnu istorijsku
prošlost naše mnogonapaćene otadžbine Crne
Gore.
Crnogorci su na mirni i lijepi način po-
kušali, da primoraju Srbijance, da napuste našu
Otadžbinu, te da Crnogorski narod slobodno bez
ičijeg upliva i pri ska, na osnovu svojih zakona,
odluči o daljoj sudbini Crne Gore; a to odlučenje
nije htjelo drugačije bi , nego jedno bratsko i
ravnopravno ujedinjenje.
Svi naši bratski pokušaji u ovome pra-
cu ostali su bezuspješni.
Prvi top opaljen od strane srbijanske
ar ljerije, 23. decembra, o Božiću 1918. Godine
pro vu braće Crnogoraca, bio je početak brato-
ubilačke borbe, koja na veliku žalost i na sramotu cijelog civilizovanog svijeta i dan
današnji traje u Crnoj Gori.
Duboko uvrijeđeni ovim ne bratskim postupkom nebraće Srbijanaca, od
prvoga dana, i ako Monaško Svešteno lice,i kao Starješina lavre Svetog Vasilija, Veli-
kog Ostroškog Čudotvorca i bratstva Mirskog i Monaškog Sveštenstva, ustao sam s
krstom i puškom u ruci u odbranu Bogom osveštanih prava naše nesrećne Otadžbine.
Jer rjanstvu sta nogom za vrat, doves ga k poznajniju prava, to je ljud-
ska dužnost najsve ja.
Dvije godine: go, bos, gladan i žedan, u ledu i snijegu, a pod vedrim nebom
u crnogorskim planinama, borio sam se pro vu neočekivanog nasilja srbijanskog.
Iza toga bio sam prinuđen, da sa mnogim mojim borenim drugovima pri-
jeđem u gostoprimnu Kraljevinu Italiju, gdje se nalazila naša Vlada i nekoliko hiljada
hrabrih Crnogoraca.
Nadali smo se u velike sile naše Saveznice, uz čije smo se rame od prvo-
ga momenta borili, da će pravedno crnogorsko pitanje pravilno riješi , prema opšte
priznatom principu samo opredjeljenja naroda, proklamovanom od velikog pred-
sjednika Sjeverno-Američkih Sjedinjenih Država, Vilsona, ali su se naše nade i naša
opravdana očekivanja izjalovila.
Glas naš ostao je glas vapijućeg u pus nji.
Braćo,
Crnogorsko pitanje uvijek je ostavljano za poslje, i tako je i dan današnji
ostalo neriješeno.
Neki događaji, kao: smrt Blaženopočivšeg Kralja Nikole, za m pokojnog
đenerala Divizijara Milu na Vučinića, i najposlje naše ljubljene Kraljice Milene, nani-
jele su teških udara našoj opštoj stvari.
Patnje i grozne muke naročito jednoga dijela Crnogoraca ovih potonjih
dana u Italiji, neopisive su; bilo je po tri dana, da Crnogorci nijesu imali ni po jedan
suvi hlebac da pojedu. Ogoljeni, bosi, gladni i žedni, pod vedrijem nebom noćivali su
po rimskim ulicama i parkovima.
Braćo! Ovim neopisivnim mukama nije ništa kriva Italija, no sve naši mini-
stri.
Italiju i ministre svi su Crnogorci morali ostavi , neko milom, a neko silom.
Tako sam, braćo, evo i ja došao među vama, u Ameriku, u ovu dobru i ple-
menitu zemlju, ima već jedan mjesec i po dana. Za ovo kratko vrijeme uvjerio sam
se, da su crnogorci u Americi neorganizovani, to je, braćo, velika šteta za našu opštu
stvar, što mi je veoma žao.
Osim toga, vidio sam da među vama ima dosta nesuglasica i nesloge, što
me kao Crnogorca i patriotu, veoma boli. Vidio sam i to, da je mržnja i zavada između
gospode i gospode naših ministara u Rimu imala odjeka među Vama u Americi.
Braćo! Ako su se oni svadili u Rimu oko ministarskih karijera, nije nikakav
razlog, da se i Vi u Americi zbog njih svađate i mrzite i tako ma i neho čno nanosite
veliku štetu našoj opštoj stvari.
Braćo,
Crna Gora danas stoji na Crnogorcima u Americi i u unutrašnjos naše do-
movine.
Kao Vaš brat i kao duhovno lice, molim Vas i kumim imenom našega Hrista
Spasitelja, prokletu neslogu na stranu, združite se i ujedinite kao jedan sami čovjek
u odbrani pogaženih prava naše namučene majke Otadžbine, a to ćete moći učinje
samo na jedan način, stupajući u naš dični Savez Nezavisnih Crnogoraca.
Braćo,
Evo me među Vama, evo me s Vama, pa Vas sve pozivam i sve očekujem, da
mi se svi javite, da zajedno svi stupimo u našem savezu, ja sa Vama, a Vi sa mnom.
Uzaludno je danas, a i nepravčno psova , i napada ma koga od naše gos-
pode i gospode ministara u Rimu; najbolje je da ih ostavimo za sada na stranu i na
miru, pa će doći, ako Bog da, brzo bolji dani, kad će svi dava račune Bogu i crnogor-
skom narodu.
Za sve vrijeme svoga ministrovanja u Francuskoj i Italiji, kao i to, zašto su
išćerali i rašćerali nekoliko hiljada Crnogoraca iz Italije, hrabrih boraca i patriota
naše domovine, i vezane u lancima predavali Srbijancima, koji i danas trunu po ta-
mnicama u Crnoj Gori, a neke rašćerali po bijelom svijetu, da nigdje ne zna jedan za
drugoga.
O ovome mnogo bih Vi imao govori , ali ću se ovdje ustavi .
Braćo,
Svaka nesuglasica danas među Vama, svako trvenje, svaka nesloga nanosi
neopsivu štetu našoj opštoj stvari.
Svaki onaj Crnogorac, koji svjesno ili nesvjesno stvara razdor među braćom
Crnogorcima, baca se kamenjem na svoju majku Otadžbinu, i čini me najveći grijeh,
koji jedan smrtni čovjek može učinje , za koga će kad tad odgovara Bogu i narodu.
Zato vas ponovo Bogom kumim i krlju one Vaše braće, koja su pala po pla-
ninama crnogorskim, u odbranu naših sve nja, stupimo svi u jedno bratsko kolo i
radimo složno i bratski na oslobođenju naše Otadžbine. Ustrajmo neustrašivi u borbi
sve do onog dana, kada crnogorski narod bude mogao potpuno slobodno, i bez ičijeg
pri ska sa strane, izrazi svoju slobodnu volju o obliku i načinu vladavine, koju on
želi, a potom će crnogorski narod izreći svoj pravedni sud i da svakome po njego-
vom radu i zaslugama.
377
Braćo, ja se sa mojim drugovima nije-
sam borio za Kralja Nikolu, a pro vu Karađorđe-
vića, ni sam se borio pro v ujedinjenja. Bože
sačuvaj!
Mi svi crnogorci, koji smo digli ustanak
i koji smo se borili kroz Crnu Goru, i koji se dan
današnji bore s puškom u ruci; mi se svi borimo
za ujedinjenje, ali, braćo, časno ujedinjenje i sa
svojim pravima u jedinstvu sa našim sve m bar-
jakom, krunom, tradicijama, slavnom i zlatnom
istorijom itd. Zato smo se borili, i zato ćemo se i
bori do potonje kapi krvi...
Potonjih dana naši neprijatelji protu-
rali su razne vijes o legalnoj crnogorskoj Vladi u
Rimu, đenerala Anta Gvozdenovića. Ja Vas, bra-
ćo, mogu uvjeri , da je ta Vlada najmanje u sve-
mu Crnogorcima i narodu crnogorskom kriva.
Čvrsto sam ubijeđen, da ovaj moj apel,
koji Vi činim iz sveg srca, neće osta glas vapiju-
ćeg u pus nji, te vas u toj nadi sve pozdravljam
i grlim
Vaš brat,
Arhimandit
Nikodim Janjušević.
DETROIT, Aprila 1923. G.
P.O, Box 15, New F. Sta, Detroit, Mich“5.
PISMO ARHIMANDITA NIKODIMA JANJUŠEVIĆA RUSKOM

MITROPOLITU PLATONU IZ NJUJORKA 8. APRILA 1923.
GODINE
„Njegovom Visokopreosveštenstvu
Mitropolitu Platonu,
Njujork,
Vaše Visokopreosveštenstvo,
Iz dubine duše blagodarim Vašem Visokopreosveštenstvu na velikoj milos ,
podarenoj mi dozvoli, da u ovdašnjoj Ruskoj Pravoslavnoj Katedrali, na ovaj svijetli
Uskršnji Praznik odslužim Svetu Božiju Službu i Parastos za pokoj duše Njihovih Veli-
čanstava, blaženopočivših Kralja Nikole i Kraljice Milene.
Vaše Visokopreosveštenstvo vrlo dobro zna da vjekovno prijateljstvo i oda-
nost crnogorskog naroda velikome i moćnome plemenitome ruskome narodu. Prija-
teljstvo i ta odanost ostali su i ostaće uvijek čvrs i nepokolebljivi.
5
„Montenegrin herald“-“Crnogorski glasnik“, oficijelni organ Saveza Nezavisnih crnogoraca
u Sjed. Državama, godina VIII, broj 35, utorak, 1. Maja 1923. Str. 1, članak „Apel na Crnogorce u Sjever-
noj i Južnoj Americi, Kanadi i Meksiku“.
Ne manje čvrste i odane bile su i biće veze Crnogorske Pravoslavne Crkve
velikoj majci Ruskoj Pravoslavnoj Crkvi.
Naši Arhipas ri išli su Ruskom Svetom Sinodu da budu posvećeni u njiho-
vom viskom činu i da prime Arhipas rski blagoslov.
Kad me je Vaše Visokopreosveštenstvo, na onako očinski i ljubazni način
primilo sa mojim sunarodnicima, bio sam dirnut do suza, jer sam u tome vidio oda-
vanje ljubavi i poštovanja, ne prema mojoj skromnoj osobi i prema mojim sunarod-
nicima, već prema mojoj nesrećnoj Otadžbini i prema mnogonapaćenom Narodu
Crnogorskom, čije stradanje u potonje doba se sliči sa stradanjem velikodušnog ru-
skog naroda. Vidio sam, da vjekovna iskra ljubavi braće Rusa prema Vama odanim i
vjernim Crnogorcima buk i dalje svom snagom.
Za ovaj plemeni čin, Crnogorci Sjeverne i Južne Amerike, Kanade i Meksika
i ja lično bići vječno blagodaran Vašem Visokopreosveštnestvu.
Prizivam vaš Arhipas rski očinski blagoslov na mnogonapaćeni crnogorski
narod i mene, i ostajem Vašem Visokopreosveštenstvu najpokorniji sluga,
Crnogorski arhimandrit
Nikodim Janjušević,
NJUJORK, 8. Aprila, 1923“6.
PISMO ARHIMANDRITA NIKODIMA JANJUŠEVIĆA

MITROPOLITU ALEKSANDRU IZ NJUJORKA 5. APRILA
1923. GODINE
„Njegovom Visokopreosveštenstvu
Mitropolitu Aleksandru
Njujork
Iz dubine moje duše blagodarim Vašem Visokopreosveštenstvu za Vaš veli-
kodušni prijem i blagonaklonost Arhipas rske milos . Kad ste me milos vi udostojili
veličanstvene Vaše službe, da služim na dan 1. Aprila ove godine na svijetli praznik
Cvije u velikoj Katedralnoj Vašoj Crkvi, da moja malenkost s Vama služi.
A mojim zahvalnos ma prključuju se, vjerujte, Visokopreosveštenstvo, i za-
hvalnos Crnogorci Sjeverne i Južne Amerike, Kanade i Meksika.
Osobito mi je milo, što ste me tako milos vo i ljubazno onako lijepo primili i
istakli, i što je taj prijem i istaknutost od strane jedno tako velikog i uzvišenog dosto-
janstvenika majke Grčko-Istočno Crkve, sa kojom je Crnogorska Pravoslavna Crkva
vezana starim i slavnim vezama.
Od mnogo godina služim našeg Svevišnjeg Oca i moju Crkvu, ali osim ovoga
kulta njegovao sam i još jedan, a to je ljubav odanu i bezuslovnu za moju nesrećnu
Otadžbinu. I kada su njena prava bila brutalno bačena pod noge i njene najveće
sve nje ismijane i oskrnavljene, i kada svi drugi razlozi nijesu ništa pomagali, nije-
sam se ustručavao da je branim i oružanom rukom, slijedeći tako primjerima slavnih
crnogorskih sveštenika, koji u prošlos , pored toga, što su bili Božiji službenici, bili su
slavni borci i najžešći branioci prava i slobode Crne Gore.
6
u Sjed. Državama, godina VIII, broj 35, utorak, 1. maja 1923. str. 1.
379
Vjerujem, da nijesam učinio stvar neprijatnu našem Svevišnjemu Ocu, koji
bez sumnje ne ljubi nasilja i oskrnavljenja, kojima je bila i još danas je je ugrožena
moja nesrećna Otadžbina.
Moleći Vaše Visokopreosveštenstvo za vaš Arhipas rski očinski blagoslov
za mnogonapaćeni crnogorski narod i mene, i izražavajući najtoplije želje za napre-
dak Grčko-Istočne crkve i Vašega Visokopreosveštenstva, ostajem, Vašem Visokopre-
osveštenstvu
najodaniji sluga,
Crnogorski Arhimandit
Nikodim Janjušević.
NJUJORK, 5. Aprila 1923“7.
(Istražio i priredio: Novak ADŽIĆ)
7
u Sjed. Državama, godina VIII, broj 35, utorak, 1. maja 1923. str. 1 i 2.
Luiđi Kriskuolo: „PRAVO CRNE GORE NA ŽIVOT”, U. S. A., NEW YORK, 1928.
381
A
R
H
Luiđi Kriskuolo:
„PRAVO CRNE GORE NA ŽIVOT”, U. S. A.,
I
NEW YORK, 1928. V
Ova studija do sada nije objavljivana kod nas. Sada se po prvi put objavljuje
i to integralno u prijevodu s engleskog na crnogorski jezik. Original na engleskom
jeziku nalazi se u Nacionalnoj Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu. Do kopije origi-
nala uspio sam doći tokom 2012. godine, tako što sam obezbijedio pomoć tadaš-
njeg ministra inostranih poslova Crne Gore gospodina Nebojše Kaluđerovića, koji je
preko crnogorske ambasade u Vašingtonu obezbijedio potreban primjerak knjige,
koja mi je potom uručena. Iz vlas h sredstava osigurao sam prijevod pomenute
knjige, tako da se ona prvi put pojavljuje u našoj naučnoj i stručnoj javnos . Luiđi
Kriskuolo (1887-1957), Amerikanac italijanskog porijekla, njujorški bankar, bio je, iz
filatropskih pobuda, veliki borac za opstanak Crne Gore i nalazio se na čelu Među-
narodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore, osnovanog 1924. godine u Njujorku.
U anglosaksonskom i evrokon nentalnom svijetu Luiđi Kriskuolo vodio je intezivnu
poli čko-propagandnu i diplomatsku akciju kako bi se ispravila nepravda učinjena
Crnoj Gori 1918. godine. (O Kriskuolovoj djelatnos u korist Crne Gore vidi više: Dr
Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga 1 i 2, Podgorica, 2004). Luiđi
Kriskuolo obavljao je, nakon Vilijama Frederika Diksa dužnost nezvaničnog crnogor-
skog poli čkog predstavnika u SAD, opunomoćenog od strane crnogorskog Dvora i
Vlade u egzilu. Sa crnogorskom poli čkom emigracijom u Evropi i SAD intezivno je
sarađivao od kraja 1918. do 1935. godine. Sarađivao je i sa Nikolom Petanovićem i
njegovim časopisom „Crnogorsko ogledalo“, koje je izlazilo 1927-1931 u San Fran-
cisku. Ovu Kriskuolovu studiju objavljujemo bez skraćivanja i komentara, kao prilog
stanovištu da pus mo činjenicama neka same govore kako je uis nu bilo, odnosno,
kao prilog shvatanju i postupanju da ponekad treba prepus istoriji da sama go-
vori bez posrednika (istoričara, koji su posrednici između prošlos i njenog sazna-
vanja i razumijevanja u sadašnjos ). Ipak, i pored toga, dužni smo napomenu , da
je i Kriskuolo kao Crnoj Gori naklonjeni stranac i nadasve iskreni prijatelj, u pogledu
određenih stavova i zaključaka, kada se to če etničkog iden teta i srednjevjekovne
prošlos crnogorskog naroda, u izvjesnoj mjeri zatočnik određenih epskih, roman -
čarskih i mitoloških konstrukcija i istoriografskog nasljeđa. Među m, uprkos tome,
Kriskuolo ovom studijom ubjedljivo i činjenički utemeljeno i provjerljivo pokazuje
kakav je zločin učinjen prema Crnoj Gori 1918. godine, nakon što je ona postala žrtva
srpske okupacije i nasilne aneksije. U ovoj knjizi nalazi se i nekoliko dokumenata,
koje je crnogorska istoriografija već istražila i koji su već više puta objavljeni.
Prvo Crne Gore na život

Luiđi Kriskuolo
Opunomoćeni konzul Crne Gore
Odlikovan viteškim krstom knjaza Danila I, itd.
itd.
Obraćanje pred
Kongresnim biroom
Njujorka
Štampano za autora
Čarls H. Džounz & Co., Inc.
Njujork
POSVEĆENO JUNAČKIM CRNOGORCIMA

U PLANINAMA, DOLINAMA, PROGONU,
SVIMA KOJI SE BORE ZA SLOBODU DOMOVINE
....................................
Uvod
Od datuma ovdje sadržanog govora, koji je održan u martu 1923. godine,

situacija u Crnoj Gori se nije promijenila.
Državni sekretar Kelog nedavno je podržavao plan koji bi obezbjedio mir u
svijetu, među m njegovi kri čari tvrde da on ne nudi rješenje. Dok ne bude obezbje-
đena sigurnost malim narodima, nijedan plan za svjetski mir ne može garantova
rješenje.
Sjedinjene Države su sebi nametnule veoma jasne obaveze u pogledu cr-
nogorske autonomije kada je predsjednik Vilson dao čvrsta obećanja pokojnom Kra-
lju Nikoli i preuzeo obavezu da spriječi revoluciju u toj zemlji decembra 1918. godine.
Dokumenta koja govore o tome mogu se naći u prilogu.
Autor uz dužno poštovanje moli Sekretara Keloga da ispuni navedena obe-
ćanja, prije prelaska na generalije o svjetskom miru, koje ne znače ništa pojedincu
koji se više bavi činjenicama od teorije.
Njujork, 1. avgust 1928.
Ova kopija br. 33 je posebno rezervisana za Fordam Univerzitet

Uz najljepše pozdrave
Luiđi Kriskuolo
383
Autorsko pravo 1928
Sva prava zadržana
Štampano u Sjedinjenim Američkim Državama
Pravo Crne Gore na život

Jedan od Vaših cijenjenih arhitekata, gospodin Vitni Voren, napisao je knji-
gu prigodno je nazvavši „Crna Gora, zločin Mirovne konferencije“1. Svrha mojih opa-
ski danas ovdje je da vam pokušam objasni zločin koji je počinjen nad narodom
Crne Gore na Mirovnoj konferenciji. Reći ću vam da se ovaj zločin mogao izbjeći da
su Saveznici prosuđivali Centralne sile, a ne kako su se trudili da rekonstruišu Evropu
na osnovu sitnih ambicija određenih dinas ja koje su vladale jugoistočnom Evro-
pom. Kako bismo shva li glavnu ideju ove komplikovane situacije, moramo shva
da je Balkan bio žarište pobuna u poslednjih pet sto na godina. Da su ovdje Huni
i Mongoli i Sloveni sreli Grke u krvavoj borbi sa Rimljanima, i tako iz vijeka u vijek.
Na kraju su se jugoistočni Sloveni, koje danas čine Srbi, Crnogorci, Hrva i Slovenci,
nastanili do mirne okupacije, razvili svoje nacionalne en tete i obra li nam se kao
civilizovan narod dobivši svoje mjesto u Ligi naroda.
Nemoguće je prosječnom Amerikancu da sudi o Evropi iz prošlos njenih
zadnjih deset godina zato što je psihologija Evropljana potpuno drugačija od Ameri-
kanaca. Prosječan Amerikanac ne dozvoljava događajima od prije 10 godina da u ču
na njegovo ponašanje u poslu ili poli ci. On živi za sadašnjost i budućnost, on stva-
ra situacije i riješava probleme najprije svojom sposobnošću a ne prethodnim isku-
stvom. Evropljanin je drugačiji. Prošao je kroz vijekove ugnjetavanja, ratova i promje-
na dinas ja; poli ka mu je u krvi. Evropljanin razmišlja u vjekovima, kako u poli ci
tako i u poslu, dok Amerikanac razmišlja u decenijama. Možda će doći vrijeme kada
će Evropljani bi prak čni kao Amerikanci i pokuša zaboravi prošlost u formiranju
poli ka vlada, ali do danas to nije bilo moguće. Upravo iz ovog razloga postoji toliko
zle krvi među mnogim narodima.
Nigdje u Evropi nema toliko dokaza zle krvi kao na Balkanu. Razlog je oči-
gledan; Balkan je bio globalno selo2 svih naroda Jugoistočne i Istočne Evrope u po-
slednjih 15 vijekova i nije bio lak zadatak ujedini sve ove narode. Velikim dinas -
jama koje su ih porobile, prvenstveno austrijskom, ruskom, i turskom carstvu, bilo
je drago vidje ih međusobno sukobljene, kako niko od njih ne bi uspostavio čvrsto
uporište na Crnom moru ili Mediteranu.
Porijeklo Crne Gore je zapravo otkriveno posle bitke na Kosovu 28. juna
1389. godine, kada su Turci porazili srpsku vojsku. Ovo je bila jedna od najkrvavijih
bitki tog vremena, iako je pobjeda pripala Turcima, vođe obje vojske, srpski car Lazar
i turski sultan Murat su pogubljeni. Uz propast srpske nezavisnos , mali dio srpske
države koji se tada zvao Zeta, a danas Crna Gora, održao je svoju nezavisnost. Stanov-
nici ove male zemlje predstavljali su cvijet viteštva i ostali slobodni vjekovima pred
najezdom Turaka.
1
Brentano, 1928 (njujorški izdavač)
2
Mjesto susreta, miješanja, stapanja, međusobnog prožimanja, naročito u sociološkom
smislu, tzv.“kotao pretapanja“ (eng.)
385
Najveći srpski pjesnici ponosno se hvale da je Crna Gora ostala uporište
srpske slobode, i čuvar vječne tradicije drevne slave srpskog carstva. U vrijeme kada
su Srbija, Bosna, Hercegovina, Rumunija, Albanija i susjedne zemlje plaćale dug Tur-
cima, Crna Gora je sama održala apsolutnu nezavisnost.3
Dugo godina Vlada Crne Gore je bila patrijarhalna, ali na kraju je ce njski
biskup postao vladar crnogorske države sa tulom Vladike. Izabran je u skladu sa
pravoslavnim običajima među monasima manas ra, i bio je prirodni vođa naroda.
Postepeno je dodavao svojoj crkvenoj kontroli i druge dužnos i pod tulom Vladike
ili princa-Vladike, hrabreći svoje hrišćansko pleme da se bori pro v Turaka. Crnogor-
ci, sa pravim ins nktom ratnika, dali su podršku nepokolebljivom širenju vladičinih
moći. Nekolika vijeka nakon osnivanja ove vlade malo je svjetla palo na istoriju Crne
Gore, osim što se nekada moglo ču da su vojske od 20 i 30 hiljada Turaka koje su
pokušavale da okupiraju brda-planine uniš li pobjedonosni Crnogorci.
Oko 1700. godine Danilo I iz dinas je Petrović izabran je za Vladiku i od
tada Crna Gora ima potpuno odvojenu istoriju. Savez je uspostavljen sa Petrom Ve-
likim iz Rusije i prijateljstvo tog carstva je u narednim godinama jako vrijedilo državi
Crnoj Gori. Jedan od najznačajnijih događaja u crnogorskoj istoriji je Ugovor koju su
potpisali Sultan Selim III Turske sa Vladikom Petrom I Crne Gore, kojim je Sultan pri-
znao punu nezavisnost Crne Gore, ne dovodeći je u pitanje. U ugovoru potpisanom
u Berlinu 1878. godine Crna Gora je prepoznata kao nezavisna kneževina, i upravo
pred početak balkanskih ratova, koji su se završili Mirovnim ugovorom u Bukureštu
1913. godine, crnogorska teritorija je značajno proširena a kneževina unaprijeđena
u kraljevinu.
Ovo je kratak prikaz onoga što se desilo a što daje Crnoj Gori pravo na ne-
zavisnost sve do početka Velikog rata u julu 1914. godine.
Kada je austrijska vojska počela sa okupacijom Srbije prvih dana rata, princ
Aleksandar iz Srbije tražio je pomoć kralja Nikole iz Crne Gore, koji je usput bio nje-
gov djed, a Crna Gora sa populacijom manjom od pola miliona, poslala je cijelu ar-
miju od 50 000 muškaraca u odbranu Srbije. Srbija, Grčka i Crna Gora, potpisale su
savez kako u svrhu odbrane tako i napada. Grci su kasnije negirali postojanje ovog
sporazuma i do nedavno gajili ambicije širenja u veliko carstvo imajući u vidu Kon-
stan nopolj i malu Aziju, dok ih Turci nisu porazili. Crna Gora, koja je založila svoj
život i resurse u odbranu Srbije od Centralnih sila, izgubila je sve osim čas , i čudno
je reći, izgubila je sve zbog Srbije- zemlje kojoj je pritekla u pomoć.
Kada je Crna Gora primila poziv za pomoć Srbiji, kralj Nikola ja poslao de-
pešu Premijeru Srbije, kako slijedi:
„U ovom času Srbija se može osloni na bezuslovnu podršku Crne Gore,
od koje sudbina srpskog naroda toliko zavisi, kao i u bilo kojim drugim okolnos ma.“
U 75-oj godini ovaj stari kralj-vojnik ak vno je učestvovao u ratu, i svaki
vojni stručnjak vam može reći da je crnogorska vojska bila ta koja je spasila srpsku
vojsku u prvim danima rata, kao i srpskog kralja Petra, i njegovog sina, princa Alek-
sandra, da ne postanu austrijski zarobljenici.
Od samog početka rata Srbija je gajila ambicije da postane velika južnoslo-
venska država i da pripoji svojim granicama Slovence, Hrvate, Crnogorce, Makedon-
ce, Dalma nce i tako dobije dominantnu poziciju na Jadranu. Pred sami kraj Velikog
rata postalo je očigledno da Crna Gora, čiji su se vojnici tako hrabro borili tokom rata,
predstavlja jedinu prepreku srpskom carstvu. Krajnji ishod toga je da su Srbi koris li
3
Viđe karte na 24-25 str.
svaku vrstu intriga da bi prikazali pred svijetom kako su Crnogorci izdali saveznike
prije nego što je kraljevska porodica napus la zemlju. Zaboravili su da je crnogorska
kraljevska porodica prognana sa Balkanskog poluostrva istovremeno kada su srpska
vojska i kraljevska porodica preživjele is tretman. Sada je opšte poznato da su Srbi
isplanirali predaju planine Lovćen kako bi sačuvali svoju kožu a istovremeno diskre-
ditovali Crnu Goru kod saveznika. Mora osta zapamćeno da su Srbi insis rali da
generalni odred crnogorske vojske bude sastavljen od srpskih oficira, iako je kralj
Nikola zadržao vrhovnu komandu.
Premijer Pašić je 15. jula 1915. oduzeo vrhovnu komandu Kralju Nikoli pod
prijetnjom prekida odnosa. Kralj Nikola je bio čovjek u poodmaklom dobu, koga su
samo zanimali skladni odnosi sa rodbinom, i prihva vši to napravio je fatalnu grešku.
Austrijanci su 25. decembra 1915. godine napali preko planine Lovćen i tri
dana kasnije Crna Gora je prestala da se bori jer su njihovim zalihama upravljali srp-
ski oficiri za svoje trupe. Ujutru 29. decembra, pukovnik Pešić, srpski načelnik štaba
vrhovne komande crnogorske vojske, došao je u ime srpskog premijera i zahtjevao
da Kralj Nikola moli Austrijance za primirje. Nikola se odupirao, ali je na kraju pristao
na primirje ukoliko nadležni ministri pristanu da prihvate odgovornost. Ministri su
prihva li. Prije toga neko vrijeme su srpski agen širili priče crnogorskoj vojsci da
je Lovćen prodat Austrijancima, i čim se zastava primirja zavijorila na vrhu bedema,
Crnogorci su se razočarali i tri vojne brigade su se potpuno raspuš le.
Uslovi primirja su bili više nego što je kralj Nikola mogao prihva . Konsul-
tovao je diplomatske predstavnike saveznika ali je dobio nejasne odgovore. Srpski
premijer je predlagao predaju. Za m su crnogorski ministri dali ostavke zato što kralj
nije pra o njihove savjete i tražio je mir. Kao kons tu vni monarh, Nikola nije ni mo-
gao uradi ništa drugo već je potpisao a ministri su povukli svoje ostavke. Ali kada su
Austrijanci pojačali uslove do te granice da je morao preda Lovćen i svu teritoriju
koju su okupirali Austrijanci, kralj Nikola je prekinuo pregovore. Srpske spletke su mu
onemogućavale dalje pružanje otpora neprijatelju. Crnogorskim trupama je naređe-
no da se ne povlače na jug, već da se vrate u Podgoricu, gdje su ih potpuno presje-
kli Austrijanci, i tako su mogli da okupiraju Škutare. Što se če Srbije, njena armija
je bila sigurna a pošto crnogorska vojska više nije bila potrebna da š povlačenje
Srba, oni nisu ni bili zabrinu za njihovu sudbinu. Tako je plemenita saveznica Srbija
postupala u toj fazi rata.
Za crnogorsku vladu jedini način je bio brzo spasi ono što je preostalo od
čas i nade. Ministri su savjetovali kralja Nikolu da napus zemlju, jer da je ostao još
24 časa duže, Austrijanci bi ga sigurno zarobili. Na kraju, Nikola nije bio u drugačijoj
poziciji od kraljevskih porodica Belgije i Srbije, koje su zaista morale napus zemlju
kada su neprijatelji izvršili najezdu.
Uprkos pozna m činjenicama, Srbi su raširili vijest da je Crna Gora izdala
Saveznike. Nikada se ništa nije saznalo o tajnim pregovorima između Francuske i
Austrije u Frajburgu aprila 1917., kao što je to otkrio Princ Sikst Burbonski. U ovim
razgovorima interesantno je zapazi djelove koje je francuska vlada prezentovala
austrijskom delegatu, grofu Reverteri: „Granice Srbije će bi iste kao one s kraja jula
1914. godine. Crna Gora će joj bi teritorijalno pripojena.“
Prije Velikog rata fraza „Perfidni Albion“ odnosila se na Englesku. Francuski
stav prema njenim saveznicama, naročito Engleskoj, Italiji i Crnoj Gori, posle Velikog
rata, daje nam za pravo da istu fraze možemo primijeni na Francusku.
387
Tako je Francuska, dok se borila 1917. sa Austrijancima, već isplanirala da
izda Crnogorce Srbima u zamjenu za ekonomske povlas ce i poli čku podršku. Pa
ipak, dok je zauzimala takav stav, Francuska je priznala Crnu Goru kao Saveznicu i
održavala diplomatske odnose sa njenom vladom.
Ali Primirje i Mirovna Konferencija će učini pitanje crnogorske nezavisno-
s predmetom dalje budućnos . Is na, Kralj Nikola je dobio egzil u dvorcu Neji u
Francuskoj, među m ovo nije bio čin dobrote već čistog zla. Upravo pred potpisi-
vanje Primirja kralj Nikola je naznačio svoju namjeru povratka u Crnu Goru, kao i
kraljevske porodice Belgije i Srbije koje su se vra le u svoje cijenjene prijestonice. Ali
to se neće desi jadnom Kralju Nikoli.
Nevolje u koje nije ni sumnjao su ga čekale. Francuska je ljubazno ali pri-
lično odlučno odgovorila da takav čin nema dozvolu francuske vlade, i ukoliko se
desi njegov povratak Francuska će bi primorana da prekine diplomatske odnose sa
Crnom Gorom, čak štaviše, neće odobri raspolaganje određenim fondovima, koji
su već bili deponovani u pariškim bankama u ime troškova crnogorskog ministarstva.
Zar se moglo zamisli drskije i neuč vije ophođenje prema savezničkoj i suverenoj
državi?
Francuska je naravno objavila da će francuske trupe pod generalom Franš
d Ezperijem, koje su se spremale da uđu u Crnu Goru, „prepozna jedinu zakonsku
vlast-kralja Nikole.“ Gospoda Pišon i Poinkare su oba pisali kralju Nikoli novembra
1918., uvjeravajući ga da Francuska republika nikada neće pokuša da ugrozi volju ili
se suprotstavi legi mnim težnjama crnogorskog naroda. Grube ironije!
Tako se 20. novembra 1918. godine održao čuveni skup u Podgorici, uz
potajno saučesništvo francuske armije, gdje su Srbi održali lažne izbore sa uperenim
bajone ma koji su određivali u caj, i prijetnjama zatvorom i mučenjem kao alterna-
va glasanju o pripajanju Crne Gore Srbiji. Tako su prevarom, lažima i prijetnjama,
oni Crnogorci koji su ostali u zemlji (naju cajniji ljudi su bili u progonu ili u zatvoru)
glasali za zbacivanje kralja Nikole i ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Izbori su bili
kolosalna prevara prevelika čak i za priznanje na Mirovnoj Konferenciji u Versaju.
U martu 1920. godine, Lord Kurzon, britanski ministar spoljnih poslova, takođe nije
priznao izbore.
Tako su počela loša vremena za Crnu Goru. Princ Aleksandar, regent Srbi-
je, proglasio je pripajanje Crne Gore Srbiji. Ovo je pra la prava vladavina terora u
cijeloj Crnoj Gori jer svi koji nisu obećali odanost srpskoj vladi završili bi u užasnim
zatvorima gdje su ih mučili, kuće bi im palili, porodice razdvajali i, Srbi su u Crnoj
Gori zapravo ponavljali svaki pozna vid mučenja iz srednjeg doba. Crnogorci su tako
bježali gdjegod bi im se ukazalo utočište. Na hiljade su pošli u planine, drugi u Italiju,
Albaniju i druge susjedne zemlje. U slučaju srpskih novina „Balkan“ objavljenog u
Beogradu, zaključeno je da su Srbi od novembra 1918. godine zapalili punih 5000
kuća u Crnoj Gori.
Naravno, Francuska je ispunila svoju želju. Stvorena je Jugo-Slavija. Jako
vrijedne koncesije su dobijene od francuskih kapitalista za izgradnju željeznica, isko-
pavanja rudnika, i potapanja na nih bušo na u Crnoj Gori kao i u Srbiji. Posao je
posao, a tamo gdje posao počinje osjećanja prestaju. Zar nije tako?
I tako, pred kraj 1920. godine Francuska je formalno obavijes la crnogor-
sku vladu o prekidu diplomatskih odnosa i opozivu diplomata akreditovanih u Crnoj
Gori. U isto vrijeme, Francuska je odbila dozvolu Kralju Nikoli da se vra u Crnu Goru.
Obećanja nisu ništa značila. Engleska je odbila da uvrijedi Francusku zarad male Crne
Gore. Italija, i pored krvne veze kraljevske porodice i Crne Gore, ne bi započela rat
u ime ove male države. Ovo se svakako moglo očekiva od kons tu vne monarhije.
Ali bilo je i drugih obećanja, i evo nekih od njih:
Velika Britanija će nastavi rat energično dok Belgija, Srbija, i Crna Gora ne
obnove svoju državnost! (Lord Eskvit, 10. januar 1916.)
…
Prije svega, obnova državnos Belgije, Srbije, i Crne Gore, sa odštetama
koje im pripadaju. (Uslovi primirja koje su predale savezničke snage predsjedniku
Vilsonu, 10. januara 1917.)
...
…Pa čak iako današnja vremena pripadaju velikim narodima, vrijeme malih
naroda mora doći na prvo mjesto, jer oko njih se koncentriše velika borba za slobodu,
kakva je prisutna u Belgiji, Srbiji, Crnoj Gori i Rumuniji.
…
Upravo je ranin bio taj koji ih je prvi ošamario rukavicom, izazvao ih, prvi
je počeo ovu borbu koja će odluči o budućnos ljudskog roda, ove zemlje su tre-
nutno okupirane većom vojnom silom, ali nijedna od njih ne žali što je uzvra la na
bačenu rukavicu, ni će se ijedna od njih odreći svoje nezavisnos .
…
Dan obnove njihove državnos će takođe bi dan oslobođenja svijeta. (Lojd
Džordž)
…
Ništa ne govori više u prilog tome od dugih redova ljudi koji su svojom vo-
ljom uzeli oružje i stali na našu stranu, posle napada na Francusku i Belgiju. To je bilo
1914., Velika Britanija, Crna Gora, Japan; i 1915., Italija, itd. (Poenkare).
…
Crna Gora će obnovi državnost.- (Predsjednik Vilson, u članu 2 Poruke od
8. januara 1917).
…
Vaše Veličanstvo može bi uvjereno da trupe pod komandom Generala
Franše d Ezperija će učini sve u cilju održanja reda u Vašem kraljevstvu, i da će
poštova sva ustavna prava i slobode naroda Crne Gore. (Pišon, u pismu upućenom
Kralju Crne Gore 4. novembra 1918.)
…
Francuske trupe koje su pozvane da privremeno okupiraju teritoriju Vašeg
Kraljevstva, uz poštovanje utvrđenih ins tucija, postaraće se da očuvaju red, poma-
žući narod najbolje što mogu, kako bi ih pripremili povratku u normalan život, koji je
duboko potresen bolnim istragama nakon neprijateljske okupacije.
Povoljnije je da Vaše Veličanstvo sačeka sa povratkom u Vaše kraljevstvo,
dok se ovo ne završi i život nastavi svoj uobičajeni tok u Crnoj Gori.
Prisustvo savezničkih trupa, saradnja koju će ponudi domaćem stanovniš-
tvu, nesumnjivo će doprinije da se ovaj trenutak, koje Vaše Veličanstvo tako željno
iščekuje, ubrza. Kada taj trenutak dođe, Vlada Republike će bi sretna, Vaše Veli-
čanstvo, da ubrza Vaš povratak. (Poenkare, u pismu upućenom Kralju Crne Gore, 22.
novembra 1918.)
389
Crnu Goru će predstavlja delegat, ali pravila imenovanja ovog delegata
biće određena onda kada se sredi poli čka situacija u zemlji. (Odluka Vrhovnog suda,
13. januar 1919).
Na prvoj kar lijevo se vide balkanske države i okruženje u 17. vijeku. tur-
sko carstvo je prikazano crnom bojom, dok Crna Gora, jedina država koju nisu poko-
rili Turci, prikazana je bijelom tačkom. Na drugoj kar desno prikazana je Kraljevina
Srba, Hrvata i Slovena. Obra pažnju da Srbija čini samo trećinu te nove države.
Uprkos svim uvjeravanjima moćnih saveznika o ovom prijateljstvu, Srbija

je ipak našla način da pripoji Crnu Goru silom. Naravno, veliki saveznici nijesu mogli
otvoreno odobri i sankcionisa zločin koji je Srbija počinila nad savezničkom i ne-
zavisnom državom, ali su pos gli is rezultat obustavivši im mjesečne kredite, koji
su već bili odobreni Crnoj Gori tokom rata, nadajući se da će na taj način spriječi
proteste koji bi mogli izbi pred civilizovanim narodom u ime Crnogoraca.
Lord Kurzon je izjavio u junu 1920. godine da će crnogorski narod dobi pri-
liku da se opredjeli u pogledu budućeg jugoslovenskog saveza. Gospodin Harmzvort,
britanski zamjenik sekretara za spoljne poslove, je u novembru iste godine obećao
da će posla u ime britanske vlade, če ri zvaničnika u Crnu Goru koji će kontrolisa
izbore za jugoslovenski savez. Zar se ne čini čudno da saveznici koji su smatrali Crnu
Goru nezavisnom treba da odobre Vladi Srbije da raspiše i upravlja izborima u Crnoj
Gori? Samim m nemoguće je ozbiljno shva slobodnu volju crnogorskog naroda,
kada je poznato da je više od polovine glasača u egzilu, ili se naoružani bore po
planinama ili čame u zatvorima zbog poli čkih prekršaja. Kako je iko ikada mogao
govori o manifestaciji slobodne volje crnogorskog naroda kada su se ljudi našli
pod krvožednim režimom koji je nadmašio čak i najgore okrutnos Habsburgovaca!
Zašto je Francuska nastavila da podržava Srbiju? Iz ekonomskih kao i poli-
čkih razloga. Prvo, Srbija je bila pogodno tlo za ulaganje francuskog kapitala i drugo,
Francuska je bila ljubomorna na italijansko proširenje na Mediteranu – u Africi, na
Bliskom istoku i Balkanu - i tako odlučila da koris Srbiju kao sredstvo kojim bi spu-
štala Italiju na nivo sile drugog stepena, koliko je to bilo moguće.
Bio je jedan pozna novinar u Parizu, koga je angažovala turska vlada i pri-
mao je platu da bi bio u službi druge grupe despota – ovih iz Beograda. Ovaj novinar
je pokrenuo ozloglašenu kampanju klevete pro v Crne Gore. Tvrdio je da je zemlja
tajni agent Austrije, i izdajica savezničkih trupa. Istovremeno, ovog novinara je tajno
favorizovala francuska vlada i branila ideju neophodnos održanja Austrije na fede-
ralnoj osnovi pod Habsburgovcima.
Danas u ovoj publici nalaze se ljudi koji su bili sa američkim snagama u
Francuskoj i drugdje tokom velikog rata, ili su možda bili sa Crvenim krstom, Y.M.C.A4
ili sa vitezovima Kolumba odrađujući neku vrstu vojne službe. Vi muškarci niste išli u
rat da biste očuvali njemačku nadmoć, da uzvisite njemački militarizam ili da sprije-
čite Francusku od traženja plaćanja naknade štete koja joj sa pravom pripada. Pošli
ste u Evropu kako biste pomogli da se održi status evropskih zemalja kakve su bile
prije rata jer bi se svaka velika promjena u statusu mogla odrazi na ekonomsko i
poli čko stanje Sjedinjenih država, ako ne odmah onda barem na kraju. O šli ste
u Evropu kako biste pomogli da se održe slobode u onim zemljama koje su se za to
4
Y.M.C.A, Hrišćansko udruženje za mlade muškarce
borile i održale je vjekovima isto kao što se Amerika borila za svoje slobode 1776. i sa
pravom je čuva od tada. Tako da vas ne pitam kao Amerikance koji su dali određena
obećanja već vam se obraćam kao vojnicima, da kažete lijepu riječ za druga koji je na
dnu ali ne i otpisan, kome treba pomoć i blaga riječ u trenutku velike nevolje.
Kada je predsjednik Vilson dao određena obećanja crnogorskom narodu
nije im to obećao kao predsjednik Vilson, već kao predsjednik Sjedinjenih Američkih
Država. Dao ih je pod apsolutnim moćima koje mu daje Kongres. Jer kako drugači-
je objasni doktrinu samo-opredjeljenja naroda, čemu lažni izbori u Crnoj Gori- do
tačke uperenog bajoneta- koji se smatra isključivom voljom hrabrog naroda koji je
odigrao tako značajnu ulogu u velikom ratu? Nedavno sam razgovarao sa jednim od
urednika važnog američkog časopisa o poli ci tog časopisa u pogledu dešavanja u
Crnoj Gori, istovremeno skrećući pažnju na određene neis ne koje po ču od jednog
člana uredničkog ma a koji se bavi crnogorskim dešavanjima. Odgovorio mi je da su
crnogorskom pitanju posve li dosta prostora i nisu ga smatrali dovoljno značajnim
da bi dobio više pažnje. Odgovorio sam da se 1914. godine desilo isto tako nezna-
čajno ubistvo u neznačajnom gradu u Srbiji koji je doveo do najvećeg rata u istoriji.
Crnogorsko pitanje se ne odnosi samo na 250 000 ljudi koji su ostali u Crnoj Gori od
prvobitne populacije od 500 000 već se odnosi na pitanje sloboda naroda Evrope i
Sjedinjenih Država. Sve dok smo svjedoci pokreta u Crnoj Gori usmjerenog pro v
srpske autokra je, sve dok hrvatski element u Srbiji bude uspješno išao ka otcjeplje-
nju od Jugo-Slavije, sve dok su Slovenci nezadovoljni iscjepkanom državom, sve dok
su Makedonci nezadovoljni svojom sudbinom, toliko će uvijek postoja mogućnost
novog balkanskog rata a drugi balkanski rat znači izbijanje požara koji neće sta na
obalama Jadrana ni Kamniških alpa, već će se njegov plamen proširi i na ostatak
Evrope.
Da je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca započela svoju istoriju uz vlada-
vinu progresa i tolerancije, da se razvila u federaciju manjih nezavisnih država prije
nego u despo zam koji je koris o svaki napor da uguši individualne slobode, možda
bi to kraljevstvo moglo ostvari poli čki i ekonomski uspjeh. Među m vladari Srbije
su žedni moći i ambiciozni veličine. Ne žele da puste druge da žive. Počeli su svoju
vladavinu u lokvi krvi, a na Balkanu krv traži krv.
Ovih dana kada čujem za komitete osnovane za pomoć Rusiji, Jermeniji i
Kini, o društvima za nezavisnost Jermenije, Letonije, Estonije i Litvanije, i šta sve ne,
kada čujem za pomoć koja se traži od Sjedinjenih Država, Njemačke i Austrije, često
se pitam zbog čega se uostalom i vodio rat. Često se pitam da li je među Amerikan-
cima ostala jedna iskra naklonos za hrabre male narode koji su sve žrtvovali za nji-
hove bratske države i da li su sve proslave 4. jula sa američkom legijom koje ponosno
marširaju na paradi sa parolama i medaljama - puko ismijavanje događaja od 1914.
do 1918. godine. Ako je ostalo malo patriotskog duha u Americi, ako Amerikanci
imaju još osjećanja koja su ih nagnala da idu u odbranu sloboda civilizovanih naroda
Evrope, neka sad ne ostanu ravnodušni na slobode naroda koji su vjekovima morali
da je održavaju mačem, da bi je na kraju izgubili potezom pera.
Apelujem na Amerikance da pomognu Crnoj Gori u obnovi države.
PRILOG
Na sljedećim stranama možete naći nekolika pisma od istorijskog značaja
koje su razmjenili NJ. E. Kralj Nikola i Predsjednik Vudro Vilson u vrijeme Mirovne
391
konferencije u Versaju. Takođe možete naći prepisku između Luiđija Kriskuola i Džo-
na Rendolfa Bolinga, sekretara Vudroa Vilsona, tokom 1922. godine, kopije pisama
razmjenjenih između Stejt departmenta i bivšeg konzula generala Frederika W. Dik-
sa, i premijera i ministra spoljnih poslova Crne Gore, J. S. Plamenca, početkom 1921.
godine, i pismo Luiđija Kriskuola iz komiteta za crnogorsku nezavisnost, od 1. sep-
tembra 1924. godine. upućeno predsjedniku Skupš ne Lige naroda.
Predsjednik Sjedinjenih Američkih Država

Pariz, 9. januara 1919.
Moj dobri prijatelju,
Primio sam tvoje pismo od 7. januara i pročitao ga sa velikim interesova-
njem. Trenutno se moram zadovolji kratkim poznavanjem toga, ali te molim da
vjeruješ da u narednim danima neću bi previše zauzet ili u žurbi da bih zanemario
interese jake Crne Gore, ili čak i najmanje umanjio moju iskrenu želju da učinim sve
što je u mojoj moći da joj vidim učinjenu pravdu
Posve ću moje najozbiljnija i naklonjena razmatranja pitanjima na koja mi
skrećeš pažnju.
Srdačno i iskreno Vaš,
Potpis Vudro Vilson
Njegovo Visočanstvo Kralj Nikola I

Kralj Crne Gore
…………………………..
Pariz, 27. januar 1919.

Vaše Visočanstvo:
Imao sam čast da primim pismo koje ste mi upu li 16. og a koje se odnosilo
na stanje u Crnoj Gori i crnogorsko predstavljanje na Mirovnoj konferenciji.
Biće mi zadovoljstvo da se posve m onome što tvrdite u razmatranju crno-
gorskog pitanja sa kolegama na Mirovnoj konferenciji.
Upućujem najiskrenije pozdrave Vašem Visočanstvu.
Srdačno i iskreno Vaš,
Potpisan Vudro Vilson
Nj.V. Kralj Nikola I
Pariz
Pariz, 3. april 1919.

Dragi i veliki prijatelju,
Šest mjeseci će uskoro proći od kolapsa okrutne sile, oličene u pruskom
militarizmu, zahvaljujući hrabros savezničkih naroda, ali naročito zahvaljujući veli-
čanstvenoj energiji Sjedinjenih Država. Oni su od prvog dana intervencije ogromnim
moralom i materijalnom snagom, postali odlučujući faktor u realizaciji vrhunskog
ideala humanos – posvećenos prava na život, kako za male tako i za velike.
Istorija, 6 vjekova stara, moje zemlje i sloboda, koja iz nje prois če, su ništa
drugo do neprestani lanac krvave borbe za ostvarenje ovog ideala.
Ponosan sam na svoju zemlju, jer Crna Gora je kao i Vaša slavna nacija,
zemlja koja se bacila u borbu bez nametanja u litaris čkih uslova, ne sa sebičnim,
prikrivenim kalkulacijama, već isključivo u cilju saradnje, onoliko koliko je mogla, u
trijumfu prava i pravde nad brutalnom silom a sve to je bilo samonametnuto.
Svjesna žrtva svojih velikodušnih i spontanih djela, Crna Gora je imala ne-
sumnjivo pravo da dovrši obnovu svoje državnos iz is h razloga kao Belgija i Srbija,
pravo koje joj je tako ozbiljno priznato sa Vaše strane, gospodine predsjedniče u ime
Sjedinjenih Država i svih vlada drugih velikih savezničkih sila. Štaviše, teški ratovi i
patnje koje je Crna Gora podnijela u prošlos , borbe i žrtve zajednički podnošene
h dana- morali bi bi nadoknađeni od strane saveznika, određenim nagradama za
moralni i poli čki red. Avaj! To se nikako nije desilo. Čak i gore, neke savezničke sna-
ge nisu čak ni oklijevale da dovedu u pitanje njenu egzistenciju suverene i nezavisne
države.
Crna Gora je danas žrtva najgorih okrutnos . Srpska okupaciona vojska,
kons tuisana, organizovana i opremljena od strane saveznika, djelujući pod koman-
dom francuskog generala, glavno komandujućeg vojske bliskog istoka, okupirala je
moju zemlju u vrijeme kada nijedan vojnik nije ostao na crnogorskom tlu. Odmah
po dolasku, ovi okupatori su proglasili prisajedinjenje Crne Gore Srbiji-savezničkoj
državi.
U to vrijeme moja vlada i ja ne da smo bili spriječeni da oformimo borbe-
nu jedinicu od crnogorskih izbjeglica i imigranta iz Amerike, već štaviše, u trenutku
evakuacije Crne Gore od strane neprijateljskih trupa, bilo nam je zabranjeno da na-
pus mo zemlju egzila pod prijetnjom momentalnog prekida diplomatskih odnosa od
strane francuske vlade ukoliko pokušamo da se vra mo u Crnu Goru.
Na taj način Crna Gora je bukvalno držana u zarobljeništvu gdje je koman-
da savezničke vojske na bliskom istoku favorizovala srpsku invaziju i povratak u ze-
mlju malog broja crnogorskih izdajica za platu u srpskoj vladi, uzimajući prednost
konfuzije u kojoj se zemlja našla, Srbi su mogli lakše nastavi sa uništenjem naših
nacionalnih ins tucija i po skivanjem nezavisnos Crne Gore.
Gospodine Predsjedniče, vjerujem da najelementarnija pravda i ozbiljni
postupci saveznika kao i univerzalna svijest čiji ste vi cijenjeni glasnogovornik, izričito
zah jevate da Crna Gora obnovi svoju državu što je prije moguće do punih prava koja
su joj pripadala prije rata. To je ono što većina crnogorskog naroda zah jeva. Zato su
se pobunili, zato se još uvijek bore, i danas pate.
Gospodine Predsjedniče, čim Crna Gora obnovi svoju državnost, a ja se vra-
m u svoju zemlju, sazvaću Skupš nu u skladu sa ustavnim odredbama i zakonima
crnogorske države. Ovaj ustav koji je duhom liberalniji od ustava Srbije, garant je da
će ovaj parlament bi pravi tumač želja naroda Crne Gore.
Izjavljujem Vam, g. Predsjedniče, svečano, da ću prihva , bez rezervi, sva-
ku odluku parlamenta tako zakonski sazvanog, čak iako te odluke budu nepovoljne
za mene kao vladiku.
Vođen jedino interesima crnogorskog naroda, čija prava su sada ignorisa-
na, preuzimam ovaj korak da apelujem na vas, gospodine predsjedniče, molim Vas
da kao predsjednik Sjedinjenih Američkih Država ovo shva te kao moju posvećenu
borbu. I ukoliko među velikim saveznicama bude neka koja će posumnja u iskrenost
mojih obećanja, izjavljujem da ću vam unaprijed preda svaku odluku koju vi, gos-
podine predsjedniče, smatrate potrebnom da bi se obezbjedila legalnost i iskrenost
konsultovanja crnogorskog naroda kao i sprovođenje odluka parlamenta zakonski
sazvanog.
Molim Vašu Ekselenciju, dragog i velikog prijatelja, da mi vjeruje,
393
Vaš jako iskreni prijatelj,
Potpisan Nikola
NJ.E.
Predsjednik Vudro Vilson
Paris.
Njujork, 5. jun 1922.

Dragi gosp. Boling,
Zamoljen sam da Vam pošaljem kopiju studije profesora Prospero Fedoči-
ja sa Univerziteta u Ženevi pod naslovom „Pravna i međunarodna situacija u Crnoj
Gori“, koju se nadam da ćete preda gospodinu Vilsonu. U nadi da će gosp. Vilson
bi zainteresovan za ovo pitanje tokom Versajske konferencije, crnogorski narod će
bi zahvalan da čuje njegovo mišljenje u njemu najprikladnije vrijeme.
Iskreno Vaš,
Potpisan Luiđi Kriskuolo
Džon Rendolf Boling, esq.
Sekretar počasni hon. Vudro Vilsona
Vašington
……………………………………………..
340 S STREET, N.W.

Wašington, 7. jun 1922.
Dragi gosp. Kriskuolo,
Sa zadovoljstvom sam predstavio gospodinu Vilsonu Vaše pismo od 5. juna
sa pratećim prilogom.
U odgovoru me upu o da izrazim njegovo žaljenje jer osjeća da nije u toku
sa m pitanjem da bi sada napisao bilo šta od u caja.
S velikim poštovanjem,
Iskreno Vaš,
Džon Rendolf Boling
Sekretar Vudro Vilsona
G. Luiđi Kriskuolo, Grad Njujork

25. mart 1922.
Vašington D.C.
Dragi gosp. Vilsone,
Čitajući zanimljivu seriju članaka Reja Stenard Bejkera u Tajmsu o toku
događaja na Mirovnoj konferenciji, nigdje nema pomena o tome zašto je došlo do
promjene odluka u dijelu Saveznica, a naročito Vaše odluke u pogledu nezavisnos
Crne Gore. Od moje studije o stanju, koja obuhvata period od 12 mjeseci, vidim da
su Engleska, Francuska, kao i Sjedinjene Države, u nekoliko navrata dale uvjerenja
crnogorskoj vladi da će njena nezavisnost bi poštovana.
Kada je srpska vojska okupirala Crnu Goru u drugom dijelu 1918. godine, uz
pomoć francuskih generala Venela i Franš d’Ezperija, razumio sam da se na Mirovnoj
konferenciji tražilo od pokojnog Kralja Nikole (januar 1919.) da se obra porukom
svom narodu u kome bi tražio da se ne opiru invaziji oružjem, uvjeravajući ih da su
saveznice i savjetnici obećali da će poštova slobodu zemlje i da će njena nezavi-
snost bi obnovljena u dogledno vrijeme.
Bez obzira na ovu činjenicu, srpska vojna dominacija se nastavila i kada se
s glo do tačke srpskih bajoneta tokom održavanja „plebiscita“ 20. novembra 1918.
godine, gdje se improvizovana crnogorska skupš na odlučila za jedinstvo sa Srbijom.
Mora osta zabilježeno da su mnogi Crnogorci, čak i iz kraljevskih par ja, favorizovali
konfederaciju sa Srbijom i uključenje ostalih južnih Slovena, u odbrambene svrhe,
među m oni nisu željeli da budu po snu u Veliku Srbiju i tako izgube autonomiju i
slobodu koju su održavali vjekovima pro v Turaka.
Iz ovih razloga neshvatljivo je zašto je Stejt Dipartment iz Vašingtona u ja-
nuaru 1921. godine povukao akredi ve crnogorskih diplomatskih vlas u Sjedinje-
nim Državama.
Možda će vam bi zanimljivo da su u januaru poslednja 63 zamjenika u
jugoslovenskom parlamentu koji pripadaju hrvatskom bloku izglasali rezoluciju koja
favorizuje apsolutno odvajanje Hrvatske od Jugoslavije a te rezolucije će bi pred-
stavljene na Konferenciji u Ženevi. Možda se sjećate da je bilo opšte poznato da
tokom 1918-19. godine, razlog pripajanja Hrvatske Srbiji je bio izbjegavanje uslova
primirja kojima bi morali da se podvrgnu da su ostali pod austrijskom vlašću.
Crnogorska vlada, sa sadašnjim predstavništvom u Rimu, Italiji, takođe će
predstavi memorandum u kome traži od Sila –savezničkih sila da joj povrate ne-
zavisnost. U pogledu činjenice da je Jugoslavija izrazila odluku da predstavi Ugovor
Rapalo i pitanje Fjume za diskusiju, razumije se da je italijanska vlada odlučila da do-
zvoli prezentaciju memoranduma na poli čka (kao i ekonomska) pitanja za diskusiju
na Konferenciji.
Narod Crne Gore ima pravo na slobodu i ima pravo da odluči o sastavu
vlade bez nametanja bilo kakve vrste spoljnih u caja, bilo vojnih ili poli čkih. Dok
je sloboda uskraćena narodu Crne Gore, neće bi mira na Balkanu. Sve dok postoje
nemiri na Balkanu, ratovi kao poslednji veliki su opet mogući, bez obzira na Ligu Na-
roda. Ako iskreno želimo da izbjegnemo ratove, hajde da otklonimo razlog, pa čak
ako znači da se kao Amerikanci moramo „umiješa “ u evropske poslove. Osjećam da
dok možemo bi pozvani da spašavamo Evropu od neke velike vojne sile koja traži da
ostvari punu kontrolu, moramo i dalje ima pravo da se uplićemo u poli čka pitanja,
bilo da je to pitanje određivanja granica ili odlučivanja o pravu ljudi na sopstveni
izbor.
Biću zahvalan za bilo kakav izraz Vašeg mišljenja na ovu temu
I uz moje najbolje želje,
Ostajem s punim poštovanjem,
Vaš Luiđi Kriskuolo (potpisan).
Prilog.
………………………………………..
2340 S. STREET N.W.

27. Mart 1922.
Moj dragi gospodine,
395
G. Vilson me je upu o da odgovorim na Vaše pismo od 25. i saopš m da je
sada isuviše daleko od diskusije u Parizu da bi mogao stvarno rasvijetli pitanje koje
pominjete.
Cijenimo Vašu ljubaznost u slanju priloženog pamfleta gospodinu Vilsonu,
Srdačno Vaš,
Potpisan Džon Rendolf Boling, sekretar.
G. Luiđi Kriskuolo
Grad Njujork.
……………………………
Stejt Dipartement Vašington

21. januar 1921.
Gospodine,
Povodom Vašeg pisma od 24. aprila 1919. godine, upućenog Podsekretaru
Države u kojem pitate da li treba da nastavite sa obavljanjem funkcija Generalnog
Konzula Crne Gore, a na osnovu odgovora g-dina Filipsa od 25. aprila u kojem se
navodi da on ne vidi razlog da sa njima ne nastavite dok ga službeno ne obavijeste
o suprotnom, sada imam čast da Vas obavijes m da, s obzirom na trenutno stanje
u Crnoj Gori, ova Vlada smatra da više nije nužno da potvrđuje svoje diplomatske i
konzularne predstavnike.
Imam dakle čast da Vas informišem da su akredi vna pisma od 18. decem-
bra 1918. godine, koji Vas potvrđuju kao Počasnog Generalnog Konzula Crne Gore u
Njujorku, ovim opozvana.
Dozvolite mi da vam na kraju upu m čes tke Departmana za Vašu diskret-
nost i uljudnost, kojom ste, u okolnos ma izuzetne delikatnos , obavljali svoju služ-
benu dužnost.
S molbom da prihva te....
Potpis Norman H. Davis

Državni Sekretar
Vilijam G. Diks
Generalni konzul u Crnoj Gori
Njujork
Kraljevina Crna Gora

Ministarstvo spoljnih poslova
7 Via Volturno, Rim

15. april 1921.
Ekselencijo:
Povodom cijenjene komunikacije od 21. januara 1921. godine, koje je Vaš
departman bio dovoljno ljubazan da pošalje gospodinu W. F. Diksu u glavni konzu-
lat Crne Gore u Njujorku, pismo o opozivu g. W. F. Diksa kao počasnog Generalnog
Konzula u Crnoj Gori, čast mi je da Vašoj Ekselenciji upu m na razmatranje sljedeće.
U ime Kraljevske Vlade Crne Gore, čast mi je izjavi Vašoj Ekselenciji da ne
postoji nijedna činjenica, bilo pravna ili međunarodna, na osnovu koje bi Vlada Sje-
dinjenih Država mogla prekinu diplomatske odnose sa Kraljevinom Crnom Gorom.
Vasa Ekselencija je savršeno svjesna da je Crna Gora dobrovoljno ušla u
nedavni Veliki rat u cilju borbe pro v istog tog neprijatelja, i za ostvarenje is h ide-
ala, kao i Sjedinjene Američke Države. Crna Gora je ušla u borbu pro v zajedničkog
neprijatelja kao što su to učinile Belgija i Srbija.
Kada su Sjedinjene Američke Države, preko poruke Predsjednika Vilsona
od 8. marta 1918., tačka 11, izjavile da jedan od preduslova mira mora bi obno-
va Crne Gore, nesumnjivo je da se Vlada Sjedinjenih Država tada vodila principima
međunarodnog prava i morala. Međunarodno pravo je tražilo obnovu slobode crno-
gorske države, koja je ljubomorno čuvana toliko vjekova. Moral je tražio od svih Ve-
likih Savezničkih Sila, uključujući i Sjedinjene Američke Države da Crna Gora, njihova
najmanja i odana saveznica, treba obnovi državnost. U ime svih gore pomenu h
činjenica Sjedinjene Američke Države su postavile uslov sadržan u tački 11 poruke
predsjednika Vilsona a če se obnove državnos Crne Gore.
Kada su srpske trupe, pod vođstvom francuskih oficira, ušle u Crnu Goru
i završile aneksiju savezničke Crne Gore silom i krvoprolićem, crnogorski narod se
digao na oružje pro v ovog novog neprijatelja, predsjednik Vilson je na jednom od
sastanaka Mirovne konferencije sastavio poruku koja je prenijeta narodu Crne Gore
preko crnogorske vlade a putem francuskih vojnih vlas . U ovom telegramu pred-
stavnici velikih sila apelovali su na crnogorski narod da prestane sa daljim krvoproli-
ćem uvjeravajući ih da će im da pravo slobodne volje.
Izraz „slobodna volje“ može se shva na dva načina, ili kao pravo na sa-
moopredjeljenje kako je predviđeno crnogorskim ustavom ili pravo na sopstveni iz-
bor onako kako je dat čak i neprijateljskim provincijama Šlezvig, Silesija itd.
Ako je poruka predsjednika Vilsona narodu Crne Gore označavala ovaj prvi
metod, onda je Crna Gora trebala obnovi državnost kao Belgija i Srbija. Ako je ipak
drugi metod označavao riječi sloboda izbora, onda je to trebalo iznije plebiscitom,
koji bi prirodno označio povlačenje srpske okupacione vojske, dok bi glasanje kon-
trolisale velike savezničke sile.
Pa ipak, nijedno od tumačenja nije još doživjelo primjenu u praksi, tako da
pitanje Crne Gore i dalje stoji otvoreno, dok su Velike sile obavezne da ga riješe u
interesu ustavnih sloboda crnogorskog naroda.
Uzimajući u obzir sve gore navedene činjenice, kraljevska vlada Crne Gore
ne može povjerova da bi Sjedinjene Države kao najcivilizovanija nacija na svijetu
postupile tako da dovedu do prekida diplomatskih odnosa sa Crnom Gorom. Takav
čin ne bi samo pomogao kriminalne namjere Beograda već bi se zanemarila načela
međunarodnog morala i pravde, a Sjedinjene Američke Države bi bile krive za to što
nisu održale zadatu riječ i što nisu poštovale nezavisnost Crne Gore.
U razmatranju svih gore navedenih činjenica, imam čast da zah jevam od
Vaše Ekselencije da budete tako ljubazni pa da ispravite ovaj nesporazum, obnovite
i nastavite diplomatske odnose sa Crnom Gorom koji su uspješno trajali tako dugo
vremena.
Ostajem Vaš najpokorniji sluga,
Potpisan J. Plamenac
Premijer i ministar spoljnih poslova
397
KOMITET ZA CRNOGORSKU NEZAVISNOST
Njujork
Luiđi Kriskuolo, osnivač
Njujork, 1. septembar 1924. godine
Počasnom predsjedniku i članovima Skupš ne Lige Naroda, Ženeva

Gospodo:
Prošlo je skoro šest godina od kada je pitanje nezavisnos Crne Gore prvi
put pokrenuto pred Ligom naroda. Pa ipak velike sile nisu pronašle nikakvo rješenje
i nikakav pokušaj nije učinjen kako bi se ono našlo.
Crnogorsko pitanje je izneseno pred Vašom počasnom Skupš nom mnogo
puta, preko zvaničnika „de jure“ Vlade Crne Gore, kao i fizičkih lica raznih zemalja svi-
jeta koje je zanimalo rješenje ovog zločina počinjenog pro v međunarodnog prava.
U pogledu činjenice da je Vaša časna Skupš na s vremena na vrijeme bila
u potpunos informisana o situaciji u Crnoj Gori, i tako raspolaže svim činjenicama
koje su u vezi sa nametnutom aneksijom Crne Gore Kraljevini Srba, Hrvata i Slove-
naca, ovo neće bi pokušaj navođenja raznih razloga u cilju sadašnjeg razmatranja
slučaja.
Dovoljno je pomenu da užasni uslovi koji postoje u Crnoj Gori od kad
se desila nametnuta srpska okupacija u decembru 1918. sada su opšte pozna u
svim predstavništvima Evrope, kao i vladinim krugovima u zemljama Sjeverne i Južne
Amerike. O crnogorskom pitanju je diskutovano u Parlamentu Velike Britanije, Italije,
Francuske, i drugim zemljama, zaokupila je pažnju komiteta pojedinaca u Engleskoj,
Francuskoj, Belgiji, Italiji, Kanadi, Švajcarskoj, Holandiji, Švedskoj, Sjedinjenim Drža-
vama, kao i Republici San Marino.
Ne jenjavaju srpska zatvaranja, mučenja i ubijanja crnogorskih muškaraca,
loše postupanje pa čak i mučenje žena, proganjanje staraca, samo zato što se nisu
zakleli na odanost novoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i istrajavanje u tome da
su Crnogorci i da se njihova suverena prava na državu neće ugrožava .
Ovaj Komitet skreće pažnju na ova ubistva i mučenja Crnogoraca američ-
kom crvenom krstu u Vašingtonu i međunarodnom crvenom krstu u Ženevi, pomi-
njući određene slučajeve ugrožavanja prava od skorijeg datuma. Do sada ovome nije
posvećena pažnja osim priznanja o prijemu pisma i predaje slučaja srpskom crve-
nom krstu.
Hrabri cilj Lige Naroda je spriječavanje ratova. Godinama, oni koji podrža-
vaju težnje crnogorskog naroda ukazivali su svijetu na nehumanu poli ku Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca prema manjinama samo vodi u novi sukob na Balkanu. Stav
hrvatskih separa sta pod g. Stefanom Radićem, makedonske pobune/nemiri pod
Aleksandrovim, crnogorske pobune koje je vodio pokojni Savo Raspopović, dokazuju
da postoji iskra koja može pokrenu novi rat, ako se ne budu ugušile.
Ligi naroda je ovdje upućena pe cija da odredi komisiju koja bi ispitala
uslove manjina na Balkanu, naročito u Crnoj Gori, kako bi dos gli is nost tvrdnji koje
smo iznijeli, u cilju vođenja objek vnog plebiscita u Crnoj Gori što je prije moguće.
Ovaj komitet urgira da u cilju sprovođenja objek vne i kon nuirane istrage,
Liga Naroda zah jeva momentalnu evakuaciju vojnog oficira/vođu Kraljevine Srba
Hrvata i Slovenaca iz Crne Gore, koji čekaju rezultat plebiscita ovdje nametnutog.
Sigurni smo da će objek vni plebiscit rezul ra glasanjem u korist odvaja-
nja Crne Gore od Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, i u iščekivanju tog događaja,
urgiramo/apelujemo na Ligu Naroda da obezbjedi sastanke komesara koji bi vodili-
upravljali fiskalnim, pravnim, vojnim, obrazovnim, itd. poslovima u Crnoj Gori.
Sigurni smo da ukoliko Liga Naroda preduzme hitne radnje po ovom pita-
nju, učiniće značajnu uslugu čovječanstvu, kao i očuvanju međunarodnog prava. Pra-
va naroda se moraju poštova , ne krši . Ako je moguće da male nacije budu nasilno
pripojene velikim i da nikakav prigovor ne uloži međunarodni tribunal kakva je Liga
Naroda, onda je ovo dokaz da civilizacija prije slabi nego što napreduje.
Nema pitanja koje bi podstaklo vjeru u Ligu Naroda i prikupilo više hiljada
pro vnika i pristalica kao što je to hitno rješavanje pitanja crnogorske nezavisnos .
Naročito je tako u Sjedinjenim Državama gdje je ovo pitanje iznijeto američkoj javno-
s i jako je podržano u štampi te zemlje, koja uvidjevši skoro uzaludnost borbe ipak
je u više navrata tvrdila da je prisilno prisajedinjenje Crne Gore Srbiji zločin pro v
čovječnos kao i međunarodnog prava.
Ovaj komitet koga čine građani i subjek Sjedinjenih Država, Britanije, Ka-
nade, Belgije, Italije, San Marina, Švajcarske, Njemačke, Holandije i Švedske, s punim
poštovanjem zah jeva Vaše momentalno i ozbiljno razmatranje ovog pitanja.
Predato s poštovanjem,
Komitet za crnogorsku nezavisnost
Potpisan Luiđi Kriskuolo.
DRUGE PUBLIKACIJE OVOG AUTORA O PITANJIMA CRNE

GORE
Kako su saveznici izdali Crnu Goru, Januar 1922
Crna Gora i Liga Naroda, mart 1924.
Otvoreno pismo Ligi Naroda o crnogorskom pitanju, septembar 1924.
Nevidljive ruke na Balkanu, april 1927.
…………………………………
Takođe, mnoga pisma i intervjui u američkim časopisima od 1921. kao što

su Njujork Tajmz, Njujork Ivning post, Njujork Herald Tribjun, Boston Trenskript, itd.
itd.”
(Priredio: Novak ADŽIĆ)

IZ MEMOARA KOMANDIRA TODORA MILOVA BOROZANA (1881-1961)
399
A
R
H
IZ MEMOARA
KOMANDIRA TODORA MILOVA
I
BOROZANA (1881-1961) V
Todor Milov Borozan1, rođen je 20. avgusta 1881. godine, u selu Bokovo,
kod Ce nja, Riječka nahija. Bio je komandir (major) crnogorske vojske. Jedan je od
organizatora i učesnika Božićnjeg ustanka januara 1919. godine. U ustaničkom poku-
šaju oslobađanja Ce nja od srpske vojske i bjelaša predvodio, zajedno sa Vukalom
Rajkovićem, ustanike iz Bokova, Kosijera i Đinovića. Po slomu ustanka, emigrirao u
Italiju, iz koje se vraća jula 1919. godine. Srpska vojska i bjelaši zapalili su polovinom
1919. godine njegove dvije kuće na njegovom imanju između Dobroske ploče i Bo-
kova. Jedan je od najčuvenijih crnogorskih komitskih vođa od jula 1919. do oktobra
1921. godine. Poli čki emigrant u Italiji od oktobra 1920. do maja 1921. godine. Bio
u oficirskom štabu crnogorske vojske u egzilu (Italija). Po povratku u Crnu Goru uhap-
šen je i zatvoren kao poli čki osuđenik 1921-1923. Suđeno mu je pred okružnim
sudom na Ce nju juna 1923. godine2 Po izlasku iz zatvora, angažovao se kao ak vni
član Crnogorske stranke (federalista) od 1924. do 1944. Učesnik je Petrovdanskog
Sabora 12. jula 1941. godine na Ce nju, na kojemu je donijeta deklaracija o usposta-
vi nezavisne Crne Gore u uslovima italijanske vojne i civilne okupacije. Od 1941. do
1944. godine pripadao je crnogorskom zelenaškom nacionalnom pokretu za neza-
visnu Crnu Goru u uslovima strane okupacije. Bio u štabu generala (brigadira) Krsta
Zrnova Popovića „Crnogorske nacionalne komande” i njene „Lovćenske brigade”. Po
oslobođenju Crne Gore, uhapšen je od strane komunista i presudom Vojnog suda
vojne oblas II Udarnog Korpusa JNA na Ce nju 9. maja 1945. godine osuđen je na
tri godine zatvora sa prinudnim radom i na gubitak građanskih prava u trajanju od
pet godina. Iz zatvora je oslobođen 1946. godine, nakon izdržane robije u trajanju
godinu i če ri mjeseca, a sudski je rehabilitovan 15. VIII 1955. odlukom Okružnog
suda na Ce nju. U tački II Rješenja o sudskoj rehabilitaciji stoji da „se briše navedena
osuda sa svim njenim pravnim posljedicama i imenovani se smatra neosuđivanim”.
Umro 1961. godine na Ce nju, đe je i sahranjen.
1
O Todoru Borozanu vidi detaljno: Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska
buna i odmetnički pokret 1919-1929“, knj. I-IV, I izdanje, Bar, 1997; Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u
egzilu 1918-1925“, knj. I-II, Podgorica, 2004; Novak Adžić, „Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941“,
Podgorica, 2004; Novak Adžić, „Borci za nezavisnu Crnu Goru 1919-1941“, Tom I, Ce nje, 2008, i tom
II, Ce nje, 2010.
2
Vidi detaljno o tom sudskom procesu: Novak Adžić, „Poli čka suđenja u Crnoj Gori 1920-
1940“, Ce nje, 2012.
U tekstu koji slijedi prenosimo dio iz manuskripta Memoara Todora Milova
Borozana, u kojima on opisuju ljude i događaje, društvene procese i fenomene, te
sve što je lično preživio od kraja 1918. godine, nakon povratka iz zatočeništva u logo-
ru Boldogason, do kraja 1921. godine, kada se vra o iz poli čke emigracije iz Italije.
Prenosimo dio Borozanovih bilješki o vremenu srpske okupacije I nasilne aneksije
Crne Gore 1918. Godine, otpora kojoj su pružili crnogorski ustanici, komitovanja i
emigrantskog života Todora Borozana. Svi podnaslovi u dijelu teksta Memoara, koje
ovđe prenosimo, naslovljeni su od strane samog autora Memoara. Iako se memoa-
ri, sa stanovišta istorijske metodologije nalaze na granici između istorijskih izvora i
istoriografske literature, te se uglavnom tre raju kao sekundarni istorijski izvor au-
tobiografskog karaktera, njihovo korišćenje nadasve značajno doprinosi da se što
potpunije i pouzdanije rekonstruiše jedno vrijeme i društveni odnosi i procesi koji
su se zbili u njemu. U tom smislu, memoarski zapisi Todora Borozana doprinose što
vjernijem i potpunijem sagledavanju i razumijevanju sudbine Crne Gore i crnogor-
skog naroda u vremenu koje opserviraju. Inače, Memoari Todora Borozana nalaze u
privatnom posjedu njegovih potomaka, koji su mi ih prije deceniju ustupili na kori-
šćenje u naučne svrhe.
TODOR MILOV BOROZAN

MEMOARI
III
Dolazak na Bokovo iz ropstva do

odlaska u komite
X. 1918. do IV 1919. godine
„...U takvim uslovima: u obezglavljenu, iskrvav-
ljenu, tužnu, gladnu, napaćenu i osiromašenu Crnu Goru
novembra mjeseca 1918. godine s že naoružana srbijan-
ska vojska uz pratnju naših „predvodnika“ (Crnogorci koji Komandir Todor Borozan u
su se prodali Srbijanskoj poli ci). Donijeli su sa sobom Krf- starosti
sku deklaraciju i Solunsku rezoluciju. Po unaprijed dogovo-
renom planu srbijanske poli ke, pozvali su u Podgoricu one ljude, koji su ranije imali
veze sa „Bombaškom aferom“ i Klubaškom par jom. Od ovih ljudi sastavili su tako-
zvanu „Crnogorsku Veliku Skupš nu“ ili kako su je još zvali „Veliku Narodnu Skupš -
nu“. Ta Skupš na se sastala 13. novembra 1918. godine (po starom kalendaru) tj.
26. novembra 1918. godine po novom kalendaru i proglasila: 1. Zbacivanje kralja.
2. Progonstvo njega i njegove porodice i 3. Konfiskaciju njegovih dobara. Ta je ista
Skupš na proglasila 4. Ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim Jugoslovenskim
zemljama u Državu Srba, Hrvata i Slovenaca.
Proglas ove skupš ne odmah je objavljen, te se brzo pročuo po čitavoj Cr-
noj Gori.
Poslije ovoga crnogorski narod se podijeli u dvije grupe: jedni bijehu za
ujedinjenje sa Srbijom pod dinas jom Karađorđevića a drugi ostaše vjerni Crnoj Gori
i kući Petrovića.
401
One koji bjehu za dinas ju Karađorđevića – za tuđeg kralja – nazvaše „Bje-
laši“ a one koji ostaše vjerni Crnoj Gori i kući Petrovića nazvaše „Zelenaši“.
Na čelu bjelaša bili su (uglavnom) propali ili prognani crnogorski poli čari, i
nešto školovanih mladića (uglavnom oni koji su se školovali po Beogradu i Srbiji), koji
su se prodali Srbijancima i srbijanskim interesima. Pošto su prodali sebe naumili su
da prodaju i svu Crnu Goru, pod formom ujedinjenja sa Srbijom. Ta poli ka imala je
svoje korijene, još prije nego je Crna Gora postala Kraljevina.
Ovi „Vođe“ (bjelaša) u zajednici sa „školovanim“ mladićima, organizovaše
grupe hajkača i bukača pod nazivom „Omladina“. Iz ove organizacije izdvajahu se po-
jedine grupe, koje pljačkaše i pališe kuće po crnogorskim selima, prebijaše i ubijaše
poštene Crnogorce na razne načine i razuraše njihove familije. Ja ne mogu napisat
ono što su oni radili. Oni su to napisali svojim neljudskim djelima, koja ne može za-
boravit istorija crnogorskog naroda.
Jedan dio bivših crnogorskih oficira i vojnika, koji je preživio katastrofe od
1912 do 1919. godine ostali su dosljedne pristalice Crne Gore i kuće Petrovića. Naš
Kralj i naša vlada bili su u inostranstvo. Nismo se imali kome obra t za savjet a sami
smo malo znali o međunarodnoj situaciji i međunarodnim odnosima. Možete shva-
da smo za vrijeme od dvije i po godine, koje smo proveli u austrijskim logorima,
bili potpuno izolovani od svih aktuelnih događaja koji su se zbivali u svijetu. Od kad
smo se vra li iz ropstva tj. od oktobra mjeseca 1918. godine, nismo mogli sagledat
ni svoje domaće prilike a ne nešto drugo. Kakve su to tragedije bile u našim porodi-
cama, vidi se iz onoga što sam rekao na početku, da pri povratku iz ropstva, nisam
našao sedam članova svoje porodice - pomrli su – a takve i slične tragedije, pogodile
su, mnoge familije bratstava crnogorskih, koje nijedne sta s ke nikad neće obradit.
No da se vra m na novonastalu situaciju, koja je najviše iznenadila crno-
gorske oficire. Kad smo se malo pribrali i shva li prilike, počeli smo se skuplja i
međusobno razgovara . Pitali smo se: Šta se ovo radi ... ? Šta ovo bi sa nama ...?
Mnoge nam stvari nisu bile jasne...?. Nismo znali, da li treba i šta treba preduzima-
...?. Naši vojnici iz prošlih ratova, upirali u nas oči i tražili odgovor i objašnjenja za
ove postupke. Pitali su nas: Zašto pogibe toliki broj crnogorskih sinova od 1912. go-
dine na svim bojiš ma, ako ne za Crnu Goru?. Za čiji račun se borismo?. Ko nas sad
vodi u ponovno ropstvo?. Kome da robujemo?. Šta mi to činimo...?. Viđali smo se na
Ce nju, na Rijeci Crnojevića i u drugim gradovima, sa oficirima iz drugih Nahija i čuli
da se svukuda postavljaju ista pitanja i da ono malo naroda što je ostalo, traži od nas
is nska objašnjenja. Mi smo bili bez orjentacije, ali u našim srcima živjela je velika
ljubav prema Crnoj Gori i kući Petrovića. Mi smo vjerovali u Boga i njegovu pravdu.
Mi smo se nadali u razum velikih sila, koje ne bi trebale da pogaze čast i ponos naše
zemlje i našeg naroda. Naš narod se od uvijek samo časno i pošteno branio, od svih
nasilnika koji su vjekovima na njega nasrtali. Mi nikad nismo bili osvajači. Mi smo od
svojih djedova naučili, „... da bez ropstva sloboda cijene nema...“, zato nam je slo-
boda bili milija i draža od sopstvenog života, poslije svega onoga što smo preživjeli.
Nismo mogli da shva mo, da Srbijanci mogu zabranit našem kralju, po-
vratak u svoju rođenu zemlju, sa kojom je vladao 55 godina i za koju se časno borio
zajedno sa nama. Nismo mogli da se pomirimo, da on treba negdje u tuđem svijetu,
da ostavi svoje stare kos . Nismo mogli da gledamo gdje se gazi crnogorski barjak,
na kom je bila državna kruna, pred kojim se zakleo svaki častan i pošten vojnik Crne
Gore. Nismo mogli gleda valjanje naših starih kulturnih spomenika. Valjanje spo-
menika vojvode Mirko u Podgorici i drugih. Nismo mogli zamislit da je nestalo ime
Crne Gore. Shva li smo da je brisanjem imena crnogorskog, njen narod izgubio svoju
slobodu i svoja časna prava.
Još smo imali u glavi svježa sjećanja, na dese nu hiljada crnogorskih žrtava
palih u prošlim ratovima za slobodu Crne Gore i njenog naroda. Boljela nas je Crna
Gora. Boljelo nas je toliko palih crnogorskih sinova. Svi oni Crnogorci koji su osjećali
taj bol, dogovore se da na Badnji dan 1919. godine pođu na Ce nje i pitaju tu no-
vostvorenu upravu: Ko je ovlas o Podgoričku Skupš nu da se naziva crnogorska, kad
je naša zvanična vlada, sa živim kraljem na čelu, još u inostranstvu?. Ko je i zašto,
našem kralju zabranio povratak u domovinu...?. Ko je ovlas o tu skupš nu da piše
ovakve proglase i po kom međunarodnom pravu to čine...?.
U međuvremenu dok smo se mi dogovarali, obrazovana je prva Jugoslo-
venska vlada 20. XII 1918. godine koja izdade proglas: „Poredak i mir u zemlji“.
Nama ovo dobro i dođe, pošto mi nismo htjeli nikakav nemir, mi uradismo
onako kako se dogovorismo. Krenusmo na Ce nje na Badnji dan 1919. godine. No
kad se primakosmo Ce nju, srbijanski vojnici i naši izrodi, dočekaše nas kao najveće
neprijatelje. Oni primijeniše svu ratnu vješ nu. Prvo nas dočekaše ognjem iz topova
sa šrapnelskim granatama, za m mitraljeskom i puško-mitraljeskom brzom paljbom,
te vojničkim brzometkama, sa kojima su raspolagale Jadranske trupe. Jadranske tru-
pe bile su pod komandom pod-pukovnika Dragu na Milu novića. Komandantu Ja-
dranskih trupa i njegovoj vojsci, uz pripomoć naših plaćenika, nije bilo teško da nas
razbije, ko svaku neorganizovanu i nenaoružanu masu. Neki od naših drugova su
ranjeni, neki poginuli. Mi smo uzeli sa sobom ranjene i poginule drugove i povlačili
se u okolna sela. Badnjake smo prilično okrvavili. Komandantu Dragu nu Milu -
noviću, njegovim drugovima i vojnicima, u zajednici sa plaćenicima, nije bilo teško
izves ovaj opera vni zahvat (zadatak). Za ove opera vne i druge zasluge u Crnoj
Gori, dobio je unapređenje i velika odlikovanja. Kad je preminuo taj strateg i osvajač
Crne Gore, beogradske novine su pisale o njegovim velikim ratnim zaslugama, koje je
izvršio po Crnoj Gori. O tome neka piše, ako hoće, potomstvo Crne Gore.
Od tada je otpor – pro v takvog ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom – pre-
tvoren u oružani sukob. Pojedini oficiri sa manjim ili većim grupama, svojih vojnika iz
prethodnih ratova, odbjegli su u šumu. Ti oficiri i vojnici bili su istovremeno i jedno-
mišljenici, po pitanju Crne Gore i njenog kralja. Grupe koje su odbjegle u šumu na-
zvali su „komi “. Kasnije su ih nazvali federalis , koji su htjeli da obnove samostalnu
Crnu Goru i da povrate na prijesto dinas ju Petrovića.
IV
Komitovanje
Glavnoj komandi u Ce nju, s zali su izvještaji o komi ma, sa raznih stra-
na. Izvještaje su pisali predvodnici potjera, kontra komi , komandiri žandarmerijskih
stanica, predsjednici opš ne i drugi za to zaduženi ljudi. Svako je podnosio izvještaje
onakve kakvi su mu trenutno odgovarali, ili kakve je on sam želio, bez obzira koliko
je u njima bilo is ne. Da bi saznali što se u njima piše, morali smo na neki način do
njih doći. U tu svrhu mi smo neke izvještaje oduzimali od poštonoše, prije nego su
s gli na upućenu adresu. Drugi dio izvještaja koji je s zao u glavnu upravu, donosili
su nam naši prijatelji u prepisu. Vjerovatno do dobrog dijela izvještaja nismo došli a
znamo da su postojali – kao na primjer izvještaj o pogibiji jednog žandara na Milino
403
Ždrijelo3, o kojemu ću kasnije govorit – ali njihovu sadržinu nismo saznali. Iz izvješta-
ja do kojih smo došli, čija je sadržina vezana za mene i moju grupu, napisaću nekoliko
izvoda:
U jednom izvještaju se navodi: „Grupa komita koju vodi Todor Borozan, čvr-
sto je vezana za njegov stav. Dobro su naoružani i obučeni. Teren poznaju do detalja.
Stalno su u pokretu. Nemoguće je otkrit pravac i cilj njihovog kretanja. Iza sebe ne
ostavljaju tragove od vatre ili ostatke od hrane, već ih brižljivo uklanjaju. Od naroda
se ne skrivaju. Priča se da ih često viđaju na raskrsnicama. Idu po selima na večere i
sjednike. Viđaju se na raznim mjes ma i po svim selima Riječke i Katunske nahije i u
jednom dijelu sela Lješanske nahije“.
Jedan komandir žandarmerijske stranice piše:
„N.N. domaćini iz Riječke nahije, žale se kako komi kod
njih dolaze, nasilno uzimaju hranu, prijete kako će poklat
stoku i pobit ukućane, ako ih prijave vlas ma. Te njihove
žalbe ne možemo provjerit a njima je nesigurno vjerovat“.
U daljem tekstu navodi: „... Ne možemo utvrdit ko su na-
oružani ljudi...“.
Dobio sam podatke: „Todor je visok i krupan gor-
štak, star oko 37 godina. Sijede kose, nosi dugu crnu bradu.
Brz je u pokre ma, odlučan i hrabar. Bivši oficir, dobro iz-
vježban svim ratnim vješ nama. Naoružan do zuba. Iz nje-
gove pojave izbija smjelost i odlučnost, koja uliva strah. Ne
smije se potcijeni “.
Jedan izvještaj o komi ma završava: „... Ovaj iz-
vještaj mogu samo usmeno dopunit o nekim stvarima koje
su u vezi sa T. B4. ...“. Vjerovatno su se bojali da sami izvje-
štaji prije s gnu do T., nego do onoga kome su upućeni.
U jednom izvještaju opisuje se stav naroda pre-
ma komi ma i prema Todoru: „Narod se podijelio u dva
dijela. Jedan dio naroda o Todoru i komi ma priča i misli
kao o svemoćnim ljudima. O Todoru se pričaju priče, kako
se bjelaši pred njim sami predaju. Oni koji ga progone –
kad ga vide – bacaju oružje. Na njega metak niko ne može Komandir Todor Borozan
opalit. Njega metak ne probije. Vide ga tamo gdje nije bio.
Kažu da istovremeno dijeli pravdu na više mjesta. U njega narod gleda zaš tnika od
zuluma i nasilja. Od njega su napravili legendu.
Iz ovoga se može zaključit, da narod u njega ima povjerenje, cijeni ga i
poštuje, te se njegov ugled ne može zapostavi . On ima u caj na narod i može ga
zavodit kud hoće i kako hoće“.
„Manji dio naroda žali se da ima strah od komita. Kad se pomene T. ime,
tresu, ka da ih uhva devet groznica. Neki domaćini ne obrađuju zemlju, koja je uda-
ljena od sela. Stoku ne izgone na ispašu u goru koja je podalje. Noću ne mogu da
nađu mira, svako veče očekuju, kad će doći u njihovu kuću. Kad se danju vraćaju
s’pazara ili sa rabote, očekuju kad će ih presres na put. Neznaju šta da rade, ne
mogu da se oslobode od crnih misli. Drugi ih zbog toga izvrgavaju smijehu, uz to im
3
Toponim „Milijino Ždrijelo“ se nalazi na granici između sela Bokova i Kosijera, između brda
Ćukovca i Debeljaka, nekoliko km od Ce nja-napomena priređivača
4
Inicijali T.B. i T označavaju Todora Borozana-napomena priređivača.
pričaju ko zna kakve priče, da u čistu svijest ne mogu ostat, već će smetnut s’uma.
Uz te priče dodaju kako su komi riješili da se svete i da ubijaju neke, sa kojima nisu
raščis li račune“.
Ovi izvještaji su zah jevali od vlas da traži nove načine za likvidaciju ko-
mita. Od različi h predloga, za njih je, ucjenjivanje bilo najprihvatljivije. Istovremeno
moramo priznat, da je to za nas bilo najteže breme, zato što smo znali pohlepnost
naših ljudi. Oni su svoje predloge sa obrazloženjem ovako iznosili:
„Pošto potjere omladinaca, razne patrole, žandarske zasjede i ostale služ-
be, nijesu uspjele ubit a ne uhva t T. B. i druge komitske vođe, predlažemo da se za
njega i ostale ugledne komite, raspišu ucjene. Računamo da će na ovaj način, doves
do njihove likvidacije a poslije toga njihove grupe bit će lakše i jednostavnije savla-
dane i likvidirane. Nadamo se da će ucijenjene komitske vođe, likvidira sami komi
i to oni, koji su zajedno sa njima. Takođe se nadamo, da te privlačne svote, mogu po-
kolebat i one jatake, koji su ih do sada čuvali i hranili. Nadamo se u pojedine hrabre
ljude, koji su spremni ovim putem, obezbijedit sebi udoban život u ovoj domovini.
Ove metode predlažemo radi potpunog uništenja odmetnika a u interesu reda i mira
u Crnoj Gori ...“.
Na podneseni predlog donešena je odluka, da se ucijeni više komitskih
vođa i uglednih i u cajnih komita. Ucjene su bile različite visine. Poslije toga, ove
odluke su odmah objavljene po gradovima, pazarima i selima a štampane su u služ-
benim listovima i drugoj štampi za C.G5. Za T. B. proklamovana je ucjena od 50 hiljada
dinara.
Ove ucjene su skrenule pažnju izvjesnog broja ljudi koji su mislili, da im je
ta pozamašna svota novca na dohvat ruku. Lakomi ljudi su se odmah počeli prijavlji-
vat vlas ma, da dobiju pogodno oružje za taj posao. Oni su poslije uzimanja oružja
i kratkog pripremanja kretali u lov na ljudske glave. Ovi smjeli i hrabri lovci pri svom
polasku izjavljivali su: „Kad se vra mo pripremite svečani doček“. Oni su danima obi-
jali našim bespućem, od brda do brda, od sela do sela, raspitujući se o ucijenjenim
komi ma. Nekim domaćinima nudili su polovinu neostvarene zarade, da im u ovom
poslu pruže pomoć, drugima su prije li zbog prikrivanja odmetnika, no rezulta su
bili is . Nekad su ih i sami seljaci dezorjen rali. Naši seljaci se uglavnom pri raz-
govoru dozivaju i kad naume da selo oslobode od ovakvih nametnika, zovu jedan
drugoga (uglavnom da neko čuje) da kažu novos : „Kako su u to i to selo (daleko 7-8
sa hoda) komi zvali jednoga, da na vrijeme zakolje ovcu i spremi večeru za sjutra
veče“. Nametnik kad to čuje upu se u to selo. Sami seljaci kod kojih se raspi vao pri-
čali su im izmišljene priče, kako su čuli na pazar ili u mlin, da će komi bi tu i tu tog
i tog dana. Uvijek su izmišljali sela i mjesta udaljena dan dva hoda. Dani su prolazili,
snaga je popuštala a umor pris zao. Kad se ovaj lovac iscrpi, počinju komi njega da
prate i uhvate ga na spavanje ili u mreži svojih zasjeda. Ovako uplašenog i iscrpljenog
odvedu ga da vidi svoje neostvarene snove (kod vođe). Skrhan i fizički i moralno, ovaj
smjeli heroj, sa suzama u očima, moli za oproštaj, uz zakletvu da to nije bila njegova
namjera. Mnogi smjeli lovci, koje su razoružale progonjene zvjeri, vraćali su se kod
svojih gospodara, pognute glave i praznih šaka, duboko uvjereni da nagradu za ko-
mitske glave treba prepus t drugima.
Poslije više neuspjelih pokušaja, uprava uvidi da nema rezultata i da je po-
s gnut suprotan efekat, te odluči da promijeni odluku i proglasi primamljiviju ucjenu
za Todora. Nova ucjena iznosila je 100 hiljada dinara. (Za toliko novca moglo se kupi
5
C.C=Crna Gora-napomena priređivača.
405
imanje blizu grada, od desetak rala zemlje. Sa takvog imanja mogao se obezbijedit
bezbrižan život sebe i svojoj porodici).
No i ako je svota bila primamljivija, broj lovaca je bio manji. Bio sam oba-
viješten o nekima koji su odlučili da uzmu novac za moju glavu. Sa nekoliko njih sam
imao lične susrete. Razumljivo da su susre za njih bili veliko iznenađenje, jer su
bili pripremljeni po mojoj želji a ne po njihovoj. Oni su upadali u moje zamke, koje su
bile dobro pripremljene. No poslije susreta, slijedile su molbe za oproštaj i mi smo
ih poslije određenog vremena puštali da idu određenim putem, uz ozbiljne prijetnje,
ako napuste grad da će bit likvidirani bez riječi. Ovim smo htjeli da izbjegnemo suko-
be i da ne okrvavimo ruke. Htjeli smo da stvari prepus mo vremenu, a obračune da
ostavimo za kasnije ako nam se za to ukaže prilika.
Poslije objavljivanja ucjene imali smo velike muke i glavobolje. Znali smo
da su izvjesni ljudi pohlepni na pare, te smo mnoge morali provjerava . U prvom
redu trebalo je motrit na ponašanje ljudi i primije t promjene u njihovom držanju.
Samo na osnovu pravilnog procjenjivanja, primijećenih promjena u ponašanju, mo-
gli smo zaključit da su nastale promjene u mišljenju (o nama), zato što samo promje-
ne u mišljenju, mijenjaju ponašanje. Sa ovakvom analizom, mogu se otkri namjere,
prije njenih ostvarenja. Ova procjenjivanja trebalo je izvodit vješto i tačno, zato što
se propuštene greške, plaćaju sopstvenom glavom.
Razmišljanja su nas navela, da prvo provjeravamo svoje prijatelje. Priku-
pljali smo jednu po jednu činjenicu koje su nas uvjeravale o njihovoj daljoj privrženo-
s i sigurnos . Tako smo potvrdili čvrs nu jednog oslonca a i naredno vrijeme je po-
kazalo, da smo bili u pravu, jer od njih nismo imali nikakvih neprijatnos . Dalje smo
analizirali one koji su nam se predstavljali kao prijatelji, a mi u to nismo bili dovoljno
uvjereni. Provjeravanje je bilo brižljivo, da se ne desi da izgubimo prijatelja (u ovim
uslovima prijatelj je imao neprocjenjivu vrijednost za nas) a da neprijatelja držimo
za prijatelja. U ovim uslovima ove greške se skupo plaćaju. Mi smo poznavali ljude i
pravce njihova kretanja smo naučili. Seljak nikad ne ide bez cilja i bez nekog razloga,
on u svemu gleda svoj interes. Neće seljak bez razloga o ći na Strugare ili D. selo6,
isto kao što neće onaj iz Ceklina doći na Bokovo. Ukoliko primije mo da neko ne ide
uobičajenim putem ili ide kod nekih sumljivih osoba, znali smo da se nešto priprema,
zato nam je svako kretanje moralo bi jasno.
Znali smo da „cilj opravdava sredstvo“, pa smo se plašili, da nam ne otruju
vode, ili da preko nekoga ne podmetnu otrovanu hranu. Zbog toga smo morali obra-
ćat pažnju, na eventualno uginule zvjeri i p ce, koje su se snabdijevale vodom kao
i mi.
Manje smo se bojali deklarisanih „bjelaša“, zato što smo bili uvjereni, da se
tom metodom mogu koris t samo maloumnici, koji precjenjuju svoje sposobnos i
smatraju da su u moći da nam sami pripreme zamke i zasjede. To su mogli bit ljudi,
koji nemaju čula za narodne poslovice „za hajdukom u goru ne idi“.
Da li smo sve ovo radili zbog straha za svoj goli život, nisam u to siguran.
Strah je ljudska osobina i čini mi se da je on sastavni dio razuma i života. Malo ljudi
umije da ga vješto savlada ili bolje rečeno da ga vješto prikrije, ispred pogleda dru-
gih, te njihov strah ostaje neprimijećen. No, čovjek nije ono što drugi o njemu misle
(pitanje je koliko ko može da zna i šta može da vidi), ali čovjek nije ni ono što sam o
sebi misli. Samo trenutna situacija može odlučit da li je čovjek junak ili kukavica a pi-
tanje je šta u tom trenutku radi njegov razum. Ja ne želim objašnjavat strah u nekim
6
Dobrsko selo, u blizini Ce nja-napomena priređivača.
drugim uslovima. Moram priznat da je u mom razumu strah bio prisutan, ali se gubio
kad sam bio duboko uvjeren da se borim za ispravne stavove i da je is na na mojoj
strani. (Vjerovao sam da is nu niko ne može uniš t i pobijedit. Is nu sam izjedna-
čavao sa Bogom i bio sam uvjeren da je Bog i pravda Boža uvijek na strani is ne). Ja
sam strah doživljavao ovako. Pred dubokim uvjerenjem, da je is na za koju se borim,
na mojoj strani, iščezavao je strah. Tada mi život nije predstavljao vrijednost. Razum
mi je sužavao vidike. Vidio sam samo ono što je duboko usađeno u mene: Bog, vjera,
domovina, čast, obraz, itd., i u momentu kad me ponese zanos, sve se izgubi i vidi se
samo cilj, sa jedinom željom, uspje u započetom djelu !
Uspjeh daje niz svojih objašnjenja. (Neuspjeh daje razloge svojih opravda-
nja). Ali u svakom slučaju mora se ima na umu da drugi (preživjeli) donose sud o
herojskim podvizima, ali samo kroz svoje interese.
Mi smo izgubili sve bez gole živote, njih smo htjeli sačuvat radi uvjerenja,
da smo potrebni ovoj zemlji, baš ovakvi kakvi smo bili. Isto tako, bili smo uvjereni,
da je njima ta zemlja potrebna BEZ NAS. Oni su potvrdili ovo mišljenje proglasom o
našoj likvidaciji. Procijenili su naše glave i ponudili, onome kome pođe za rukom da
je ugrabi, udobnost i obezbijeđenu budućnost.
Narod nije uspio da sagleda naše muke, ali mu je postalo jasno, da vlast ne
može istrajat u borbi pro v komita, kad nudi ovako visoke novčane nagrade – bilo
kome – da na bilo koji način dođe do naših glava. No baš zbog te ucjene, moj ugled i
ugled svih komita, rastao je u Ce nju i cijeloj njegovoj okolini.
Kontra komi . Da bi vlas bile bolje obaviještene o našem kretanju i da bi
pojedinci ostvarili svoje ciljeve (u vezi dobijanja nagrada, ubijanjem komitskih vođa)
organizovali su manje grupe ujedinitelja, koji su se nazivali „komi “. To su ustvari bili
kontra komi . Kontra komi su imali za cilj, da putem prevare naroda i naših jata-
ka, saznaju naša skloništa i naše kretanje. Kontra komi su se narodu predstavljali
kao komi a kod žena i đece raspi vali su se o komi ma. Od onih domaćina za koje
su mislili da su nama naklonjeni, zah jevali su da im kažu gdje se nalaze komitske
grupe, jer moraju da im predaju važna naređenja u vezi novih planova i zajedničkih
akcija. Lažnim predstavljanjem i lažnim zahtjevima nijesu uspijevali prevari narod
i nijesu mogli otkrit naša skloništa. Njihova ukazivanja na nove zadatke i zajedničke
akcije nisu uspjevala, jer je narod u sve to sumnjao. Ustvari oni su se otkrivali svojim
ponašanjem, u prvom redu slobodnim kretanjem i nasilnim uzimanjem hrane.
Između ostalog evo i jednog događaja. Došli su neki ljudi kod Marka P.
Andića i predstavili se „komi “. Marko im je rekao da on sa komi ma ne želi da ima
nikakve veze no da napuste njegovu kuću. Na to su oni zatvorili Marka, Boška Vidova
i još neke Markodoljane7 u konobi Markove kuće. Neko je posumnjao da su to komi ,
te napisao jedno pismo predsjedniku opš ne. Predsjednik Sokolske opš ne tada je
bio Savo Ivov Mudreša. Jedno momče odnijelo je to pismo i predalo lično Savu Ivo-
vu. Savo je odmah pokupio ljude iz Bokova i Kosijera i prije zore opkolio kuću Marka
Perova u kojoj su bili samozvani „komi “. Ispred kuće Savo ih je pozvao na predaju i
opalio nekoliko metaka iz puške. Tom prilikom rekao im je: „Kuća je opkoljena i biće
zapaljena ako se ne predate“. Kad su oni viđeli zlu priliku, izašli su iz kuće i predali
oružje. Tada je Savo od njih uzeo ključ od konobe i puš o Marka i ostale zatvorenike.
Kad su ostali vojnici počeli da slave kako su uhva li komite, a neki i na glas govorili da
ih sve treba pobit, oni su od čistog straha Savu priznali da su kontra komi . No Savo
je uspio da smiri vojnike a njih je razoružane pod stražom sproveo preko Jačega Po-
7
Markov do, zaseok u selu Ulićima, između Bokova i Đinovića-napomena priređivača.
407
toka i rekao im da se nikad više ne pojave na njegovu teritoriju. (Poznato je bilo da je
Marko Perov8 bio komitski jatak, pa je bilo jasno da komi ne zatvaraju svoje jatake).
Sve ovo što se zbivalo mi smo gledali iz naših skrovi h skloništa.
Kontra komi su imali malo uspjeha. I ako su se predstavljali kao komi
narod im nije vjerovao. Oni su u ime komita, pljačkali kuće ljudima u cilju s canja
lične koris a nisu se ustručavali da im opljačkaju i pokolju stoku, što mi nijesmo
nikad radili. Tako su te bes dne laži i bezočni postupci, otkrivali njihove neljudske i
ubilačke namjere. Tako je stvaran razdor i nesloga među Crnogorcima. Ove prodate
i lakome duše, prodale su svoj obraz i čast, za s canje materijalne koris a Boga mi
neki su i dobro zaradili.
Nekad smo i mi nastojali da se sretnemo sa ovim „komi ma“. Imali smo
namjeru da ih ispitamo pa smo im postavljali zasjede. Kad oni upadnu u našu klopku
mi ih razoružamo. Poslije toga počinjemo sa njima prijateljski razgovor, koji se sasto-
jao iz najobičnijih pitanja: „Ko je vođa grupe?, koliko ih ima u grupi?, Na kojem su
terenu?, što imaju od oružja?“itd. Dok su jedni sa njima vodili razgovor, drugi su na
njihovom oružju potajno lomili ili zamjenjivali udarne igle i tako ga onesposobljavali
za upotrebu. Da bi bili uvjereni da su stekli naše povjerenje, mi smo im to oružje vra-
ćali i ponudili ih da ostanu sa nama. Oni su kratko ostajali u nadi da će im se pruži
pogodna prilika da nekoga ubiju. Razumljivo da oni nisu znali da je njihovo oružje
neupotrebljivo, pa kad su pokušali da ga upotrijebe i kad puška ne opali, nalazili su
se na velike muke. Neki su pokušavali da bježe, neki su se odmah predavali i prizna-
vali svoje ubilačke namjere. Mi smo ih ponovo razoružavali, ispi vali i puštali, da idu.
Poslije toga oni su trčali u najbližu žandarmerijsku stanicu i kazivali kako su ih napali
komi , pa su im uspjeli pobjeći, te su tražili da se odmah organizuju potjere. Mi smo
imali svukuda ljude, koji su nas obavještavali o njihovim zahtjevima i preduze m
potjerama.
Treba shva t da se komi nijesu borili, već je naš boravak u šumi, ustvari,
bilo iščekivanje odluke velikih sila, što će se uradi sa crnogorskim kraljem (koji je bio
u emigraciji sa saveznicima) i sa crnogorskom državom. No naše nade bile su uzalud-
ne, bi onako kako su oni htjeli i odlučili...
Zelenaši su bili podijeljeni u tri grupe: jedni su o šli u šumu, to su bili –
Komi . Druga grupa su bili naš čvrs oslonac – Jataci. To su bili većinom invalidi iz
prošlih ratova a pored njih bilo je uglednih i sigurnih domaćina. Treća grupa su bili
naši simpa zeri, koji su ostali kod svojih domova, ali su uvijek nastojali da nam po-
mognu. Mnogi od ovih ljudi, postali su žrtve bjelaša, po pazarima ili po selima – kad
su potjere dolazile.
Komi su napus li svoje domove i familije i odbjegli u šume da se zaš te od
bjelaškog nasilja. Nosili su oružje. Bili su podijeljeni po manjim grupama, radi lakšeg
i neprimjetnijeg kretanja. Manje grupe su bile pogodnije za snabdijevanje hranom.
Svaka grupa je imala svog starješinu. To je bila poslušna disciplinovana vojska, koja
se pridržavala dogovorenih pravila. Naša pravila su bila, sačuvat obraz i dostojanstvo
i ne prolivat ljudksu krv.
Ni jedan naš komita nije h o, bez u ličnoj odbrani, opalit ni jedan metak.
Mi se nismo sve li i ako smo teška srca prelazili preko prebijanja i ubijanja naših dru-
gova, ili članova njihove porodice. Mi smo se dogovorili da pam mo, da ne budemo
brzi u osve i da muški izdržimo taj bol a ravnanje računa da ostavimo za kasnija
vremena. Nismo htjeli da ubijamo ni naše krvnike – koje smo dobro znali – da ne raz-
8
Marko Perov Andrić s Markova dola (Ulići)-napomena priređivača.
buk mo međusobni kolj. Nismo htjeli da raspirujemo osvetu, jer smo se bojali raznih
podmetanja, koja bi mogla izazvat narod pro v nas. Ubistva smo prepuštali njima a
oni su ih pripisivali nama. Nama je savjest bila čista i mirna.
Nismo palili kuće bjelaša, ni njihovih doušnika. Znali smo skoro po ime-
nično svakoga ko je zapalio naše kuće, ali nismo htjeli da se sve mo is m načinom.
Čekali smo bolja vremena.
Nismo pljačkali kuće ni onih koji su opljačkali naše a ne čije druge. Nama
je ta metoda bila ispod čas i ispod našeg dostojanstva. Mi nismo htjeli nikad ništa
tuđe.
Ni jedan moj komita nije nasilno uzimao hranu ni iz jedne seoske kuće. Ni-
smo imali potrebe za m. Nismo klali tuđu stoku radi ishrane. Jataci i naši simpa zeri
hranili su nas, onako kako su mogli i mi smo bili zadovoljni. Neću pretjerat ako kažem
da je skromnost i uzdržljivost bila naša osobina.
Od naših pristalica dobijali smo obavještenja o interesantnim pojedinos -
ma: Pripremanju potjera, pravcima kretanja žandarmerijskih patrola, o licima koja
dostavljaju vlas ma podatke o nama, ili o onima koji namjeravaju da zarade ucjenu
naših glava. Takođe smo bili obaviješteni čije su kuće bile opljačkane ili zapaljene, ko
je odveden u zatvor itd.
Porijeklo našeg oružja bilo je različito. Poslije propas Austrougarske, na-
rod dođe do nešto oružja, sa malo municije, to su bile austrijske kratke karabije sa
magacinom od pet metaka. Narod ih posakriva, kao da je znao da mogu valjat. Nešto
oružja uzimali smo, prilikom razoružanja manjih bjelaških potjera. Razoružavali smo
i žandarske patrole kad upadnu u našu zasjedu. Našto kasnije jedan dio oružja dono-
sili smo iz Italije, kad smo uspostavili vezu i osigurali prolaz preko Kraine i Albanije.
O tom putu za Italiju reći ću nekoliko rečenica. Prije ovih ratova Crna Gora
je imala dobre veze sa Italijom. U toku austrijskog ropstva, te su veze prividno pre-
kidane, da bi se ponova za vrijeme komitovanja uspostavile. Ovoga puta, ja sam bio
određen, da idem u Italiju. Vjerovatno zbog toga što sam prije pet godina, završio
obuku o specijalnoj službi u vojsci, ili možda zato što sam dobro poznavao Krainu
i Sjevernu Albaniju (naročito okolinu Brdice, Bušata, Bardanjola i sve do obale Ja-
dranskog mora). Samnom su bila dva odabrana druga. Pravac kretanja bio je: Karuč,
Jezero, Kraina, Bojana, Skadar pa na zapad do Sv. Ivana Meduanskog, gdje smo se
ukrcali na brod za Italiju.
Pored nabavke oružja trebalo je da se sastanem sa nekim ljudima i sa Jele-
nom, ćerkom kralja Nikole, koja je neke stvari, koje sam donio, pouzdanim kanalom
morala dostavit, svom ocu u Francusku (Kralj se nalazio u Neji kod Pariza). U Italiji
smo se zadržali nešto više od mjesec dana. Pri povratku smo uzeli nešto oružja, ukr-
cali se na brod u Brindizi i is m putem došli u Crnu Goru.
(Napomena: Todor ne navodi imena ljudi i mjesto sastanka sa Jelenom,
kod koje je čekao odgovor od kralja toliko dugo vremena, jer je to povjerljivi zadatak.
Vjerovatno je i donošenje oružja, bilo zvanično opravdanje puta u Italiju i za same ko-
mite. Njihova veza sa Italijom bila je sigurna, zato što je Italija, jedina između velikih
sila, prisutnih na mirovnoj konferenciji, poslije prvog svjetskog rata, ustala u odbranu
prava Crne Gore)9.
Nekoliko mjeseci poslije našeg povratka, ukazala se ponovna potreba za
put u Italiju. Određen sam i drugi put sa sličnim zadacima. Ovoga puta grupa je bila
9
Napomena je navedena prema tekstu Memoara i čini sastavni dio rukopisa-napomena
priređivača.
409
veća, jer je bilo potrebno donijet veće količine oružja. Pravac kretanja bio je nešto
izmijenjen u odnosu na prethodni. Među oružjem koje je isporučeno bile su puške
sa municijom, mitraljezi i ručne bombe. U Italiji smo ostali oko 20 dana. Utovar je
ukrcan na brod u Brindizi. Pri povratku na prelazu preko Bojane, bili smo napadnu-
od albanske grupe, neznam za čiji su interes radili. Morali smo prihva borbu
u teškim uslovima, jer smo bili teže pokretni. I ovoga puta morali smo primijeni
malo vješ ne, da bi sačuvali utovar. Kad smo tovar otpremili sa dvojicom, malo smo
popričekali napadače, sredili stvari i s gli utovar. Oružje koje smo donijeli, dijelila je
naša komanda po grupama. Mojoj grupi je dodijeljen jedan mitraljez, koji smo ja i
L.D. sakrili za Prašno Ždrijelo na pogodno mjesto, da imamo ako kad bude trebalo.
Imao sam dobar durbin, koji mi je omogućio, da dobro osmatram okolinu.
Teren sam dobro poznavao. Znao sam do detalja kome koji teren pripada i ko tuda
čuva stoku.
U šumi smo imali više gnijezda. Poneki jatak znao
je za pojedino naše gnijezdo, gdje bi nam ostavljao važne
poruke ili po nešto od hrane. Danju smo mirovali u gnijez-
du, po pećinama i drugim skloniš ma, koja su bila dobro
kamuflirana. Često smo se premiještali sa jednog mjesta na
drugo, tako da bi zavarali trag i da niko ne bi znao gdje se
nalazimo. Dešavalo se da se neko primakne skloništu i da
ne može primije da tu ima žive duše. Ponekad smo bili
danju pod vedrim nebom, no to je zah jevalo opreznost i
budne straže, koje su uvijek bile na osmatračnicama. Kad
smo grupno spavali, ležali smo u krug, sa nogama okrenu-
m prema centru. Puške su bile položene sa lijeve strane -
jela a kaiš umotan oko lijeve ruke. To je bio najbolji položaj Krsto Zrnov Popović, vo-
za odbranu u slučaju iznenađenja. Uvijek smo imali postav- jni vođa Božićnog ustanka
ljene straže na nekoliko isturenih mjesta, u zavisnos koliko 1918. godine. Fotografija je
nas je bilo u grupi. I ako nas je ovo iscrpljivalo, budnost je iz 1932. godine.
bila osnovno pravilo za izbjegavanje iznenađenja. Kad nas
je bilo trojica, jedan je bio na straži a dvojica su bili na rastojanju od 10 do 15 metara.
Prilikom kretanja koje je bilo rizično, kretali smo se na većem rastojanju
jedan od drugoga. Kretali smo se u smiraj dana, ili ispred zore. Noći su bile pogod-
nije za kretanje, pa smo se tome prilagodili. Nikad nismo išli putem ni puteljkom.
Kretali smo se po bespuću sredinom brda, da izbjegnemo vrhove i kose, koje mogu
da nas otkriju prema odbljesku neba. Podnožja smo izbjegavali, zbog mogućnos da
upadnemo u zasjedu. Preko ždrijela nijesmo prolazili, ako nijesu bila dugo pod na-
šom prismotrom. Prilikom kretanja, pušku sam uvijek nosio napunjenu sa metkom
u cijev, ne zakočenu. Držao sam je ispod desne ruke, sa prstom na obarač, spremnu
da opali. Trebalo je bi obazriv suzdržljiv i savlada strah. Dešavalo se vrlo često da
čujem ispred sebe kretanje, pa sam morao bi strpljiv, dok ne vidim, da li je zvjerka ili
čovjek, da se ne desi da puška opali i da otkrijem svoj položaj, te da postanem žrtva,
kao obična zvijer, na koju su lovci podigli hajku.
Naše oružje bilo je sigurno, puške su dobro gađale, ruke nam nisu tresle,
oči nas nisu varale, bili smo izvježbani i izdržljivi. No Bog nas je sačuvao od većih
grehova. Naše samo-pouzdanje bilo je jače od nas samih. Bili smo uvjereni, ko se za
pravdu bori, da mu i Bog pomaže. Mi se nismo krili a nismo bili nevidljivi, ni na Ska-
dar ni na Bregalnicu, ni u drugim bitkama, ali Bog nas je čuvao možda za veće muke.
Tvrda vjera čvrs momci, ulivali su povjerenje ne nama samima, nego i svima koji su
sa nama u dodir dolazili. U da m trenucima, čovjek ne može da procijeni svoju snagu
i svoju moć. On može da učini više i da izdrži više, nego bi ikad mogao da pretpostavi.
Čovjek ne pada dok ne klone duhom – a ako klone duhom – onda je pitanje kakav
je čovjek?. I ako smo ličili na progonjene zvijeri, imali smo nadu u Boga, pošto nas
je jedino on mogao sačuva a mi smo od naših predaka nauči „Pregaocu Bog daje
mahove“.
Nismo smjeli postat pljačkaši, osvetnici i ubice, kako su nas bjelaši prikazi-
vali. Sve pljačke koje su nam oni pripisivali, bile su izvedene od kontra komita i drugih
nasilnika, koji su se služili našim imenom, ili u ime naših naređenja, a mi za to nismo
znali.
Naši jednomišljenici koji nijesu mogli odit u komite zbog staros ili zbog
posljedica ratnih rana, ostali su kod svojih domova i postajali naši jataci. Oni su bili
čvrst oslonac, u njih smo imali veliko povjerenje a oni su nas is nski čuvali. Oni ni-
jesu žalili da sa nama dijele posljednji obrok i ako se još nisu bili oporavili, od teških
gladnih austrijskih godina. Od početka pojedini ljudi, bili su sumljivi vlas ma, kao ko-
mitski jataci a pojedine su opanjkali bjelaši, ko zna iz kojih razloga i za koje interese,
neki su to radili zbog straha od osvete, za ono što su radili u toku austrijskog ropstva.
Ko su ustvari bili naši jataci, svako je mogao da nagađa na svoj način, jer mi i danas
prećutkujemo njihova imena i o njima uopšteno govorimo. Važno je sačuvat jednu
is nu od zaborava, da nisu poklekli pred svim nedaćama koje su ih snalazile, već su
sačuvali svoju čovječnost, ponos i dostojanstvo. Oni su nam jatakovali iako su dobro
znali da sa m dovode u pitanje opstanak sebe i svoju porodicu. Mnogima je, zbog
sumlje da su jataci, kuća opljačkana ili zapaljena, stoka poklata a oni u zatvor odvo-
đeni. No i pored svega što su propa li, ostali su časni i pošteni, ostali su dosljedni i
vjerni prijatelji svih onih koji su se borili za C.G. i njena prava.
Kad vlast uzme nekoga na zub – kao jataka -, stalno šalje patrole i potjere u
njegovu kuću, te se tu hrane i kolju stoku po nekoliko dana, pa ako im se ko suprot-
stavi onda ga vode u zatvor. Ako im što ostane prvi put onda oni to ponove i drugi i
treći i ko zna još koliko puta.
Da bi ljude sačuvali takve napas , mi smo ih pokušavali zaš t, ne osvetom
ni ognjem iz pušaka, već dosta vješ m i promišljenim otklanjanjem sumlje vlas od
njih. Mi smo ih natjerivali da pokažu svoju „privrženost“ vlas ma. U tu svrhu oni su
po našem nalogu, morali odit u žandarmerijsku stanicu da prijave, kako su u njihovu
kuću došli komi i nasilno odnijeli izvjesnu količinu hrane. Na uobičajeno pitanje
vlas : „kuda su komi o šli?“, oni su uvijek kazivali suprotan pravac, ili teren gdje
nismo boravili.
Šta su jataci mogli uradit od komita to sami možete shva t: mogli su ih
izdat, prodat, ubit ili živog uhva t, no kraj bi bio uvijek is .
Neki imućni domaćini koji nijesu bili naše pristalice, igrali su dvoličnu poli -
ku, iz ovih ili onih razloga, htjeli su da sačuvaju naklonost komita a vlas ma da prika-
žu svoju privrženost. Oni su preko naših pristalica, zah jevali da sa nama uspostave
kontakt – pa su nas pozivali na večere – garantujući sigurnost sopstvenom glavom i
živo ma svojih ukućana. Mi smo nekad takve pozive, poslije ozbiljnog proučavanja
prihvatali. Cilj takvih prihvatanja nije bila večera ni čast, već razgovori sa više doma-
ćina (koji će doć da sjede) kojima smo prikazivali smisao našeg komitovanja i naših
namjera.
411
Ne mogu da preskočim a da ne napišem, da su to bile bogate i dobro pri-
premljene trpeze, no sa mnogih ovakvih trpeza, ja sam se gladan digao - tako mi Bog
pomogao – samo da se ne kaže da sam horijat i gladnov i da sam došao da se naje-
dem. Isto kao i ja postupali su mnogi ljudi koji su bili samnom zajedno.
Neke domaćine koji su prokazivali naše jatake vlas ma, ili se na bilo koji na-
čin bavili ispi vanjem naših kretanja, htjeli smo da se pročuje u narod a i da dođe do
uši vlas ma. U tu svrhu mi smo birali pogodnu priliku, kad bez „opasnos “ možemo
doć u njihovu kuću. Oni iznenađeni našom dobronamjernom posjetom, nastojali su
da nas dobro i lijepo ugoste, nešto od straha a nešto da se iskupe za svoje grijehe.
Uvijek je sa nama sjedio domaćin. Mi smo se služili jelom i pićem samo poslije njega.
On je prvi podizao čašu da nazdravi i zaželi dobrodošlicu. Uostalom to je i naš stari
običaj, koji ukazuje na poštovanje domaćina prema gos ma. No pored toga, u ovim
prilikama to je bilo nužna opreznost (zbog mogućnos stavljanja otrova). Tako smo
sjeđeli i razgovarali skoro po čitavu noć. Razumljivo da su straže bile na predviđena
mjesta i da su se uredno smjenjivale.
Kad smo išli kod njih bili smo dosta oprezni. Dok su jedni bili u kući, oko
kuće i na prilazima, bile su naše straže i zasjede. Oni su spremali večeru. Ljudi su
dolazili da sjede i da razgovaraju sa nama, ali iz kuće niko nije mogao da izađe prije
nas. U m dugim noćnim razgovorima sa ljudima, mi smo ukazivali na nepravilne
odluke prema C.G. i na to kako su srbijanci našli sitne crnogorske duše koje su izdale
i prodale C.G. za svoje sitne položaje. Ta šačica jadova koja je prodala sebe srbijanci-
ma, došla je da pali i pljačka crnogorski narod i to odmah poslije austrijske okupacije.
Ko su ujedinitelji, ko je ta omladina i njeni vođe narod se sam uvjerio na osnovu
njihovih postupaka... Mi smo se nadali, da će naš kralj i naša vlada – koja je bila u ino-
stranstvu – dokazat velikim silama, njihove nepravilne odluke prema C.G., zato se mi
i nismo borili pro v te šačice jadova, koji su prodali sebe i svoju domovinu. Mi smo
htjeli da sačekamo defini vni ishod odluke velikih sila a u međuvremenu da sačuva-
mo duh i povjerenje naroda. Sami smo živjeli u nadi, da će velike sile uviđet svoje
greške prema C.G. i da će joj vra njena prava koja je do tada imala. To su ustvari
bile teme naših razgovora, sa kojima smo htjeli da sačuvamo narod od međusobnog
pokolja i od bratskog prolivanja krvi. No, pored svega toga i pored naših lijepih priča
naši su domaćini – trčali u najbližu žandarmerijsku stanicu, da kažu da su kod njih bili
komi , kako bi pred postojećim vlas ma potvrdili svoju lojalnost a istovremeno kako
bi se za nama organizovala potjera.
Poslije našeg odlaska iz kuće, pročuje se po selu, kako je Todor sa svojim
komi ma bio kod tog i tog domaćina, pa pošto ih je lijepo dočekao, obećali su da će
opet navra t. Sad se domaćin da na muke, pa nezna što da radi. Ako sakrije od vlas
komitsku posjetu (a za to bi se najradije odlučio, pošto ne može prikazat znake nasilja
ni davanja otpora) oni će saznat od drugoga, pa će posumljat u njegovu privrženost.
Steći će u sak o njegovoj dvoličnos i dovest će u pitanje tačnost svih njegovih izja-
va. Ako se pak odluči da ovo povjeri vlas ma, oni će poslat žandare ili druge bjelaše,
da danima čuče na njegov tavan, čekajući komite kad će ponovo doći. Ove zasjede
domaćin je obavezno hranio, te tako su neki hranili i njih i nas (nas od straha a njih
zbog zaš te) „ni za hvalu, ni za platu“.
Izvjestan broj naših pristalica, nisu bili u pravom smislu jataci. Neki zbog
lošeg materijalnog stanja a drugi nisu bili dovoljno vješ za te poslove. Oni su nam
pomagali na drugi način. Prikupljali su podatke o potjerama, pravcu njihovog kre-
tanja i broju članova. Bili su upućeni u organizovanje kontra komita i u njihove na-
mjere. Znali su ko se riješio da uzme ucjenu za naše glave. O tome su nas na vrijeme
upozoravali. Lakše su uspostavljali kontakt sa ljudima iz bjelaške sredine. Znali su ko
dostavlja vlas ma podatke o našim jatacima i ko informiše žandare o našem kreta-
nju. Slobodnije su se kretali po pazarima, lakše su se sastajali sa ljudima. Bili su ne-
primjetniji i po mišljenju vlas bezazleniji. Preko njih smo dobili dosta obavještenja.
Preko njih smo slali poruke na razne strane. Oni su dosta dobro radili ovaj posao i
obavještajna mreža bila je sigurna.
Sa ovim pristalicama, zbog obazrivos nismo se često sastajali. Mi smo se s
njima sporazumijevali različi m dogovorenim znacima, koji se normalno dešavaju u
šumi. Ti znaci su bili prosuta ili ograđena međa. Slomljene jedne ili više grančica na
određenoj vrs drveća (jasen, dub, kun, itd.). Kidanje grane kosijerom. Posječeno i
ostavljeno drvo, imalo je drugo značenje od posječenog i odnešenog drveta. Zape-
ta gvožđa pred određenom pećinom, ili nezapeta gvožđa na istom mjestu. Čuvanje
stoke na određenom mjestu u određenim danima imalo je svoje značenje, isto kao i
koji član porodice čuva, da li su sa stada skinuta zvona ili nisu. Ostavljeni brav udaljen
od stada, nosio je poruku u zvonu, itd. Njihove poruke ovim znacima, imale su svoje
značenje, koje smo jedino mi znali tumačit.
Neki žandari su uvijek glasno govorili pred pojedincima, kuda namjeravaju
u patrolu, ili da su dobili naređenje da na tom i tom ždrijelu naprave zasjedu. Oči-
gledno su htjeli da nam stave do znanja, da se sklonimo sa pravca njihovog kretanja.
Mi smo znali tumačit njihove poruke iako nismo bili u direktnom kontaktu, cijenili
smo te znake za izbjegavanje susreta.
Neka što se Crnogorci podijeliše po „ideji“, no se međusobno zavadiše i
poklaše. Oni koji bjehu odlučili da služe srbijanskoj upravi, počeše da se međusobno
nadmeću, ko će više zla učini svome narodu, počev od pljačkanja stoke, pljačkanja
i paljenja kuća, te ubijanja pristalica C.G. i kuće Petrovića. Ta nedjela bila su istovre-
meno i preporuka za postojeće vlastodršce, koga da bolje pohvale i nagrade, kome
da dadu bolje mjesto i položaj.
Pristalice ove ideje u tu svrhu su organizovali potjere za komi ma. Te po-
tjere su bile sastavljene od manjih ili većih grupa „omladinaca“, koji su obilazili sela i
zaseoke, ostvarujući svoje namjere, o kojima ćete vi sami donosit sud i ocjenu a ja ću
ih ovdje u kratkim crtama opisat. Kad „omladinci“ dođu u selu počnu da se raspituju
o komi ma i uzgred gdje ima pršute i dobrog vina. Oni ne preskoče ni da pitaju za
komitske jatake. U tom raspi vanju nije bilo potrebno da se potvrdi ili opravda, da li
je jedan domaćin jatak ili nije. Ako je u oboru imao dobrih brava, morao je nekojemu
stavit nož pod grlo. Jedni su klali brave da se iskupe i dokažu da nisu jataci, ni komit-
ske pristalice a drugi su klali „dobre volje“ da ugoste svoje zemljake, koji su došli da
ih odbrane od odmetničkih nasilja. U zavisnos koliko ljudi u grupi ima, klali su se pa
dva tri brava iz obora. Kad se meso izvadi ispod sača, gladni ukućani gledaju, dok se
gos za bogatom trpezom časte. Pošto se ovi obroci u izobilju zaliju vinom, nastane
odmor u ladovinu ili pored ognjišta do večere. Večera se priprema na is način a
sjutradan se premjeste kod drugog domaćina, da ispitaju kakvi su njegovi bravi. Kad
završe u jedno selo, upute se pravo putem u drugo, da ponove is postupak. Kad
im dosadi ova gozba, ili kad se nakupe toliko stvari, da više ne mogu nosit, počinju
dogovori da se vrate svojim kućama, pa će se ponovo sastat i nastavit potjeru za
komi ma.
Uz jelo i piće, treba se dobro raspitat, ima li ko u selu, žensku ili mušku cr-
nogorsku robu, oružje, nakit ili zlatni novac. Raspi vali su se i o drugim predme ma,
413
koji su bili pogodni za uzimanje. Kad se detaljno raspitaju za svaku kuću u selu, onda
idu da ih posjete. Baz ustručavanja traže ono zašto su došli. Ako se ukućani počnu
pro vit, ili izgovarat da to nemaju, oni pretresu kuću vrlo pažljivo i uzmu sve što
nađu i što mogu ponijet. Pričali su mi da su neki nosili sač i crepulju a neki rakinske
kotlove. Te stvari su poslije prodavali. Tako da u pojedinim kućama nije ništa ostalo.
Vino i rakiju nisu ostavljali. Ono što nisu mogli popit, uzimali su sa sobom, ako su
ga imali u što usput. Poneki domaćini su se suprotstavljali ovim postupcima a oni
navale na njega te ga prebiju i „dokažu“ da je neprijatelj nove države. Takve sumljive
domaćine odmah zatvore u konobu, ili ih predaju žandarmerijskoj stanici na dalja
ispi vanja.
Prilikom raspi vanja, ne zaborave da utvrde koje su komitske kuće. Njih
odmah posjete, dobro pretraže i ponesu sve što im može valjat. Neke od ovih kuća
zapale a neke ostave za drugi put, da nađu razlog, zašto da se pripovrate.
Ja sam poslije diobe sa braćom, ogradio dobru kuću na Bokovo. Pošto sam
kao oficir imao dobru platu a pored toga i imanje ja sam se za h desetak godina do-
bro okućio. Poslije mog odlaska u komite, u kući je ostalo troje đece pod nadzorom i
brigom moje šire familije. Jednog lijepog jutra kad je ova potjera došla na Bokovo (u
ljeto 1919.godine), kuću su opljačkali a onda je zapalili. U kući je izgorelo sve što nisu
mogli odnije i troje đece ostalo je na golu ulicu bez igđe ičega. Kasnije su mi ispričali
da je moju kuću zapalio Nikola Rajković (moj sestrić). Taj komentar je vjerovatno
sastavni dio laži ljudi iz postojeće uprave sa namjerom da sakriju pravog palikuću.
Ovakve priče i laži izmisle ljudi iz vlas , te ih prospu po narodu, sa namjerom da se
sukobi svedu na familijarne obračune a ne na poli čka neprijateljstva. Tačno je to
da je moj sestrić bio bjelaš i da je kasnije dobio oficirski čin. No neka sve to, moglo
je i gore da se desi, ka što se desilo Petru Zviceru i drugima. Kad već to napomenuh
onda i da kažem. U jednoj potjeri ovi naši ujedinitelji uhvate porodicu Petra Zvicera:
staru majku, ženu i troje nejake đece, sve ih zatvore u kući i onda je zapale. Tu je ta
nesretna porodica sva sagorela. U tom vremenu izgorelo je pet hiljada crnogorskih
domova. U jednoj potjeri uhva še oni komandanta brigade Šćepana Mijuškovića,
prebiše ga i prebijenog baciše u jamu, u namjeri da ga sakriju. Ja ne mogu a i ne že-
lim nabrajat njihova nedjela, ni metode sa kojima su se oni služili. O tome neka piše
istorija, ako hoće.
Neke od ovih potjera mi smo pra li a nekima smo se sklanjali s puta. Ako su
bile manje grupe mi smo se usuđivali, da im napravimo zasjede i da ih razoružamo.
Nekad smo vršili i prepade na njih. Komi su uglavnom od njih manje stradali, sem
ako se desi nesretnim slučajem, da neko upadne u njihove ruke. Od njih su najviše
stradali naši prijatelji i familije komita. Ovo su bile prilike, da se narod upozna sa uje-
diniteljima, koji su „spasavali“ Crnogorce, u ime nove kraljevine.
Ovakve potjere po Crnoj Gori, trajale su dvije do tri godine a uvijek su bile
sastavljene na is način (od pljačkaša i palikuća). Koliko je u tom vremenu Crnogo-
raca prebijeno i ubijeno, nikad niko neće sazna . Samo će znat oni kome ga doma
nema, ako je ko od njega ostao.
Srbijanci su kasnije pisali da je u m sukobima poginulo oko 2.000 Crno-
goraca.
Zasjede. Zasjede smo pravili manjim grupama naoružanih ljudi, koji su išli
u potjere i žandarskim patrolama, isključivo radi uzimanja oružja, pošto u početku
nismo imali dovoljno pušaka i municije. Osim oružja ni jednu stvarčicu nismo uzi-
mali. Poslije razoružanja i kraćeg ispi vanja, ljude smo puštali da idu svojim putem.
Zasjede smo takođe pravili i „lovcima“, koji su išli da ulove ucjene za naše glave. Ove
zasjede su imale za cilj, ispi vanje i zastrašivanje „lovaca“.
Sačekivali smo ih na raskršćima, ždrijelima i prevojima. Dešavalo se da mi
prvi zasjednemo i uhva mo patrolu, koja je namjeravala, da na isto mjesto, nama
napravi zasjedu. Nekim žandarskim patrolama, pravili smo zasjede tokom dana, po-
što su se oni većinom kretali danju. Ostale ujedinitelje, sačekivali smo u smiraj dana,
kad su se vraćali iz svojih (pljačkaških) pohoda. Znali smo kuda prolaze, te smo ih
zaustavljali radi ostavljanja uze h stvari. Nekad pošaljemo nekoga od njih, da se vra
u selo i zove domaćine kojima se uzete stvari, da ih prihvate. Prije njihova dolaska, mi
smo se gubili, da ne pravimo neprijatnos i njima i nama, jer su to bili naši prijatelji.
Na Milino Ždrijelo 18. septembra poslije podne 1919.godine ljudi koji su
bili samnom u grupi, napravili su zasjedu. Naišla su tri žandara. Komi su htjeli da
ih razoružaju, jedan od žandara (čije smo ime kasnije saznali S. Markišić) potegao je
oružje, u namjeri da daje otpor. Mašan10 je opalio pušku i pogodio ga u čelo, te je na
mjesto ostao mrtav. Drugi dvojica su se predali. Ja sam bio podalje od mjesta susre-
ta, na jednoj uzvišici, Stanišin brijeg11. Kad sam čuo pušku, odmah sam se upu o na
lice mjesta. Vidio sam što se dogodilo i nije mi bilo milo, ali nije se imalo kud, desilo
se i to je svršeno. Ostali dva žandara bili su razoružani prije mog dolaska. Ni jedna
stvarčica osim oružja i municije nija bila uzeta. Stvari koje su se našle na ubijenom
žandaru, skinute su i predate njegovim drugovima, da ih odnesu u komandu. Poslije
kraćeg razgovora sa njima, puš li smo ih da idu za Ce nje. Kasnije su mi ispričali
detalje, ali nema potrebe da ih ovdje navodim. I onog momenta a i sada, bilo mi je
žao tog nesretnika, koji vjerovatno nije bio dovoljno upućen u našu borbu. No eto,
zla sudbina ga je navela, da tu izgubi glavu, ni kriv ni dužan, za mnoge stvari koje se
dešavaju po Crnoj Gori.
V
Emigracija
Oktobar 1920. godine do maja 1921. godine
U drugoj polovini 1920. godine državna uprava poče da šalje sve više potje-
ra po selima. Kuće jataka staviše pod stalnom prismotrom. No kad se zima primače
na pragu, počeli smo da se brinemo za opstanak. Baš u tom vremenu, među nama,
počeše se širi glasovi da treba napuštat šume. Skoro čitav mjesec dana nismo znali
što se priprema. Kad smo dobili naređenje da se pripremamo za emigraciju i da mo-
ramo napuš t šume, nastala je velika muka.
Komi su bili vojnici iz naših sela, ne mnogo školovani, ali vjerni, odani,
čvrs i neustrašivi momci, pečenih očiju, čista i tvrda srca. Znali su da podnose glad,
zimu i ostale nedaće bez prigovora. Uslovi pod kojima su živjeli naučili su ih mnogim
ratnim vješ nama. Stekli su odmetničko znanje, bili su neustrašivi i nevjerovatno
10
Komandir Mašan Milošev Borozan iz Bokova, jedan od ustaničkih i komitskih zelenaških
vođa, ranjen u Božićnom ustanku januara 1919. godine kod Ce nja, poli čki emigrant u Gae (Italija),
Turskoj i U.S.A, u kojoj je i umro 1972. godine. U emigraciji napisao knjigu „Jugoslovenski komunis i
narodna krv“, istorijsko-memoarski rad o Crnoj Gori i njenoj sudbini u pet decenija XX vijeka-napomena
priređivača.
11
Toponim u blizini sela Bokova-napomena priređivača.
415
izdržljivi. Ljubav prema toj zemlji kod njih je bila jača, od ljubavi prema sopstvenom
životu. Naređenje za emigraciju u početku je za njih bilo neprihvatljivo. Htjeli su da
ginu na sopstvenoj zemlji, bili su spremni na obračun do kraja. Jedina njihova želja,
bila je osveta prije smr i zato su često ponavljali „Ko se sve , ka da se posve “. Ta
želja za osvetom, bila je jača, od želje za čuvanje sopstvene glave.
Mi (vođe k12. grupa) smo znali, ako komi počnu da se svete, niko ih više
neće ustavi , nastat će prolivanje krvi do istrebljenja. Isto tako smo znali, da u ovom
našem kamenu, nekoliko tako spremnih, vješ h i snažnih momaka, može uniš t sto-
ne života, prije nego ih s gne smrt. Toga smo se najviše bojali, i da je počelo, Crna
Gora bi ostala pusta. „Braća“ Srbijanci su to i očekivali, ili bolje reći htjeli i priželjkiva-
li, da se Crnogorci pokolju između sebe i da ostane Crna Gora bez Crnogoraca, pošto
im je ona upravo takva trebala. Eto zbog toga smo osvete i međusobno krvoproliće
morali spriječit.
Komi nisu mogli, ili nisu htjeli da shvate, da treba napus t svoju zemlju
(u kojoj svaki kamen poznaju), ostavit svoju porodicu i svoju rodbinu bez zaš te,
na milost i nemilost drugima. Nisu htjeli da shvate, da treba bježat radi spašavanja
sopstvenog života. Mi smo morali svakoga pojedinačno pripremit da prihva dato
naređenje. Mi smo dokazivali da ćemo se vra t u svoju zemlju, svome narodu, onda
kad za to budu sazrele prilike. No moramo priznat, da su to bile više nade, no sigur-
nost i čvrsto uvjerenje.
Naša velika ljubav prema tom kršu (C.G.) vodila nas je iz jednog rata u dru-
gi, iz jednog ropstva u drugo iz naših siromašnih kuća (slamom pokrivenih) u šume
i pećine, iz jednog jada u veće muke, koje su trajale skoro jednu deceniju. I poslije
svega ovoga u tuđinu, u emigraciju, u tuđu zemlju i tuđi svijet, sa nesigurnom nadom
na povratak, što nas je više boljelo od svega što smo do sada podnijeli.
Znali smo mi da možemo drukčije. Mogli smo i mi da poljubimo ruku tuđe-
mu kralju i da u njega vidimo svoj spas i svoga Boga. Tada bi bili is kao i oni koji su
to uradili i zaboravili na svoju domovinu i druge stvari. No mi smo svim bićem pripa-
dali C.G. i vjerovali smo da naša uvjerenja potvrđuju naše osobine, bez kojih se po
našim načelima nije moglo živje . Taj kamen ni u mislima nismo mogli da ustupimo
drugome, sebično i ljubomorno smo ga čuvali za sebe, i sami smo zbog toga osudili
sebe. Tako je ta ljubav, sklonila ispred nas, sve udobnos ljudskog življenja i pružila
ono što nam je pripalo, a što sami iz ovoga vidite. Osje li smo da je ljubav prema
tom kamenu, uhva la duboke korijene u našem mozgu, ona je zavladala svim našim
bićem i zato se od nje nismo mogli oslobodi . Da li je ljubav odlučila o našoj sudbini,
ili je sudbina odlučila o izboru naše ljubavi, to samo Gospod zna. Ljubav prema tom
kršu i toj zemlji dovela nas je dovde, ali nas nije napuštala. Nažalost, znali smo, da
taj kamen nikad nikome, nije pružio nikakvo bogatstvo ni udobnost, pa ne može ni
nama. No pored svega toga, naša tragedija se potvrdila u is ni, da nas ta ljubav pre-
ma njemu neće napuštat do kraja života.
Zašto se nismo odrekli onoga što je prošlo? Zašto nismo sve to napus li?
To jedino možemo objasnit našim uvjerenjima i našim osobinama, koje sam ranije
nabrojio. Zbog njih smo osudili sebe na muke i progonstvo, koje nam je život dodi-
jelio. Možete reći ili pomislit, da sebe pripisujemo ove osobine i ova uvjerenja da bi
opravdali svoju borbu, kroz interese većih ciljeva, a svoju propast pred sobom i pred
drugima, propadanjem h ciljeva. Ne! Nemam te namjere, ali morate zna , da mi ni-
kad, nismo od bilo koga tražili opravdanje. Ne želimo da se niko rasplače nad našom
12
Komitskih (gerilskih) grupa-napomena priređivača.
sudbinom, jer mi kad bi se ponovo ovakvi rodili, odabrali bi ovo isto. Ocjene o svemu
ovome, donosit će svako na svoj način, razumljivo, gledajući sve to, kroz sopstvene
mogućnos sagledavanja is ne (i kroz svoje interese).
Samo manji broj jataka, znao je da napuštamo zemlju. Grupa jedna za dru-
gom pripremala se polako, za napuštanje Crne Gore. Oružje smo posakrivali. Sa so-
bom smo uzeli revolvere i po neku bombu, zlu ne trebalo, ako uz put nale mo na ka-
kvo zlo, da se bar zamijenimo. Pravac kretanja je bio is , ili sa malim izmjenama, koje
sam ranije opisao. Kad smo došli do mora ukrcali smo se na brod, koji nas je odvezao
u Brindizi. Kapetani brodova znali su koga prevoze i tu nije bilo nikakvih smetnji. U
Brindizi su nas dočekali naši ljudi, sa kojima smo o šli u Gaetu. U Gae smo smješte-
ni u logor (kasarna) koji je bio određen za nas. Ovo prebacivanje komita trajalo je oko
dva mjeseca, jer su u tom vremenu u Gaetu stalno pris zale novoprebačene grupe.
U Gae je vladao vojnički način života, samo sa tom razlikom, što nismo
sprovodili neku specijalnu vojnu obuku, ili neku krutu vojničku disciplinu. Ljudi su
imali više vremena da izlaze, da prošetaju, da nešto novo vide i nauče. Vladala je dis-
ciplina, onakva kakva se od nas zah jevala. Neki ljudi su u početku imali malo muke,
da se priviknu na ovako miran i jednostavan život.
Smještajni uslovi bili su vojnički. Način ishrane bio je redovan i dobar. Ishra-
na se razlikovala od naše hrane (upravo od one na koju smo mi naučili). Pojedinci
su se na to teže privikavali. Imali smo dosta slobodnog vremena i mogli smo da se
šetamo po gradu, do određenog vremena. Za sve to vrijeme, nismo imali nikakvih
neprilika, od strane italijanskog stanovništva, koje je živjelo u tom mjestu. U Gae
smo dobijali „plate“ te smo imali novca za trošak. Plate su dobijali i vojnici, koji su
bili sa nama.
U tom vremenu njegovo V13. Kralj Nikola je svojim ukazom, proizveo odre-
đen broj crnogorskih oficira u veće činove. Tim ukazom bio sam i ja proizveden u čin
KOMANDIRA. Koliko toliko, ta pažnja i taj postupak, davao nam je nadu, da će naše
pitanje riješit. Pa vjerovatno i zbog toga, oficiri i vojnici bili su disciplinovani i ponašali
su se u skladu sa zahtjevima komande i Vlade.
Ovaj naš jednostavan i miran život, reme la je jedna vijest, koja nas je du-
boko zabrinula. U našu komandu došla je telegrafska obavijest: „da se njegovo veli-
čanstvo kralj Nikola razbolio“. Na ovu vijest mi smo zatražili preko naše komande od
italijanske vlade, da omogući grupi oficira i vojnika da ga posje . Oni su to odobrili,
ali se moralo čekat određeno vrijeme za prijem. Odabrana grupa je imala zadatak: da
posje kralja, da mu uruči naše iskrene pozdrave i želje za brzo ozdravljenje.
Poslije ovoga nama je postalo jasno da se približava njegov kraj. Pošto je
već bio u godinama, shva li smo, da ima malo nade za ozdravljenje. Redovno smo
obavještavani o stanju njegovog zdravlja. Umro je 2. marta 1921.godine. Ta vijest
unijela je u naše duše, iskrenu i is nsku tugu, ne zbog njegove veličine ugleda u svi-
jetu, već i zbog ličnih veza, koje smo sa njim imali, kako u mirnom, tako i u ratnom
periodu.
Poslije određenih priprema, zakazana je sahrana. Mi smo prisustvovali tom
velikom hrišćanskom obredu. Naš Kralj je sahranjen uz sve počas koje su mu pripa-
dale. Iako su Crnogorci čvrs ljudi, mislim da nije bilo h, kojima suze nijesu same
tekle. Poslije sahrane, u najvećem redu vra li smo se natrag u logor.
U logoru smo se osjećali sami, izgubljeni u tuđini. Muke koje emigrant osje-
ća u svojoj duši, zna samo onaj nesretnik, koji to doživi. Onaj ko to ne doživi, ne može
13
V=Veličanstvo-napomena priređivača.
417
vjerovat, neznam koliko lijepo da se to opiše. Bolje je da to preskočim, nego da ko-
pam po duši, onih koji su doživjeli bol i tuđinu, uz nemoć da bilo kako sebe pomognu.
Kratko vrijeme poslije kraljeve sahrane, počeli su se širi glasovi, kako će
logor da se raspus i kako će nam bi dozvoljeno, da idemo gdje sami hoćemo, u
bilo koju zemlju. U logor počeše dolazit razne deputacije i razni posje oci. Predstav-
nici naše vlade, ukazivali su, da velike sile ostaju pri svojoj ranijoj odluci i da je naša
borba propala, te se ne može ništa izmijeni . Država SHS ostaće onakva, kakva je
Versajskim ugovorom predviđena, na čelu sa dinas jom Karađorđevića. Pro-srpski
ljudi koji su nas posjećivali, počeli su nagovarat naše ljude, da prestanu svaku borbu,
da je borba besmislena i da je nepotrebna, te se treba prilagodit novim uslovima.
Francuska deputacija ukazivala nam je na mogućnost promjene Versajskog ugovora.
Po njihovim riječima, oni su spremni da nama lično pomognu, nezavisno od pitanja
Crne Gore. Mi smo normalno shvatali, da one žele da se oslobode obaveze prema
nama i da nas rasture po svijetu, da se o svojemu jadu zabavimo. Italijanska vlada,
jedino nije odobravala, zahtjeve za put u Rusiju. Svoj stav je opravdavala novonasta-
lim uslovima, poslije ruske revolucije. Mi nismo mnogo znali o stanju u Rusiji, ali smo
znali da je Crna Gora, od davnina imala veze sa tom zemljom, pa smo nekako i mi, bili
više orjen sani, prema toj Slovenskoj zemlji, nego prema ostalim zemljama Svijeta.
Poslije ovakvih posjeta, razumjeli smo, da nemamo pomoći ni podrške, i
da smo prepušteni sami sebe. Viđeli smo da nam niko ništa ne nudi i da nemamo
nikakve prilike. Skoro razočarani u stav vlade, vidimo da nemamo kud, počeli smo
međusobno da se dogovaramo, sa bolje pozna m prijateljima i drugovima, na koju
stranu da se okrenemo. Među nama su počele neke razmirice i neslaganja. Ja sam
imao u sak, da su postojali određeni ljudi, plaćeni ili nagovoreni, da među ljudima
stvaraju nemir i zađevice, koje su bile usmjerene ka razbijanju jedinstva.
Kad na čovjeka dođe muka, onda on počne da traži rešenje u svojoj pame ,
pa se sje mnogih stvari, na koje do tada nije mislio. Tako se i ja sje m mojih drugo-
va, ruskih oficira, koji su bili samnom u austrijskom logoru (u Boldagasonu). Riješim
ja da napišem nekoliko pisama, pošto sam upam o njihove adrese i odlučim, ako
dobijem odgovor da krenem za Rusiju. Razumljivo da kažem da idem u neku drugu
evropsku zemlju, odakle ću se poslije prebacit u Rusiju. Napisao sam pisma: Aleksan-
dru Vasiljeviću Vlasovu u Moskvi; Viktoru Nikolajeviću Ži nskom u Nižni Novgorod i
Aleksandru Garonosatjef-u u Kijevu. Pisma sam adresirao na tačne adrese koje sam
od njih dobio u Boldogasonu. No odgovora na pisma nisam dobio. Zato sam morao
da pomislim, da li su oni dobili moja pisma, ili su ona završila u neku fioku italijanske
policije, bez obzira na prijateljstva sa ovom zemljem. Zbog toga sam odustao od te
zamisli, jer sam vidio da nemam kud tamo.
Od puta za Ameriku odustadoh, po nagovoru nekih koji su tamo bili i vra-
ćali se za Crnu Goru. Ljudi sa kojima sam razgovarao nisu odobravali taj put, ne samo
zbog neizvjesnos , već i zbog američkog ponašanja, prema nekadašnjim oficirima i
odmetnicima. No i pored toga, Mašan i Božo14 odluče da idu za Ameriku. Oni su za
to imali svoje razloge.
Da se ne bih potucao po bijelome svijetu, ostalo mi je jedino da se vra m u
Crnu goru. Razloga za to bilo je više, u prvom redu moja đeca. Jedna dosta velika gru-
pa, odluči kao i ja, pa neka bude što bude. Računali smo da nam neće skinu glave
a znali smo da nas očekuje zatvor i ko zna kave teškoće. No naša razmišljanja sve su
više učvršćivala tu misao, i za nju smo tražili jedan kod drugoga potvrdu i opravdanje.
14
Božo Borozan s Bokova, zelenaški ustanik, oficir i komita-napomena priređivača.
Kad čovjek nije sam, sve lakše podnosi a u društvu se lakše odlučuje. U m i takvim
uslovima čovjek je spreman da prihav savjete i nagovore, bez mogućnos sagleda-
vanja defini vnog ishoda. Mislim da se čovjek lakše odlučuje da umre u svojoj zemlji
nego u tuđini.
Naša savjest bila je čista i nismo se imali čega bojat, izuzev poli čkog nesla-
ganja, na što smo po našem mišljenju imali pravo. Mi smo bili vojnici jedne druge dr-
žave, za koju smo se borili. Mi smo za to imali pravo i obaveze, prema svim ljudskim
i međunarodnim propisima.
Nas nekolicina mnogo smo pričali o povratku. Možda se u društvu lakše
odluči. Odlučili smo da se vra mo. Znali smo da nas u državi SHS čeka zatvor, a po-
slije toga prazna progonstva. Znali smo za materijalnu zavisnost. Znali smo da će
siromaštvo bi sastavni dio našeg življenja, od kojeg se nećemo moći oslobodi . No
ona naša ljubav prema tom kršu ponovo odluči“.
Priredio: Novak ADŽIĆ

Crnogorski Anali Broj 02

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Crnogorski Anali Broj 02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Pečat Sve Crne Gore

Za izdavača: Borislav Cimeša, direktor

Štampa: IVPE Ce nje

Časopis je registrovan Rješenjem Ministarstva kulture Crne Gore br. 05-

CIP - Каталогизација у публикацији

CRNOGORSKI anali: časopis za istorijska i društvena pitanja / urednik

Prof. dr Šerbo Rastoder:

RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999.

Pokušaji se da se kroz navedeno pitanje prepoznaju magistralni procesi

U nauci, uglavnom, nema dileme da su nezavisnost zemlje i društveni si-

PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA Prof. Dr Božidar

Prva crnogorska dinas ja Vojislavljevića je vladarska kuća koja je utemeljila

KNEZ VLADIMIR DUKLJANSKI – SVETI

KNEZ STEFAN VOJISLAV

KRALJ MIHAILO VOJISLAVLJEVIĆ

KRALJ KONSTANTIN BODIN

KRALJ DOBROSLAV I KRALJ VLADIMIR II

UZROCI POJAVE SRPSKOG IMENA Dr Danilo

Pogrješno je shvatanje da pojam nacija ne spada i u etničku kategoriju, jer

ma slavenskim“, prevodi: „u knjigama srpskim“. - Ž. Šćepanović, Odnosi Balšića i Venecije, „Istorijski

O ISTORIJSKOJ TEMATICI Prof. Dr Novak

U nauci je još otvoreno pitanje - je li organizovano istražen islamizirani ži-

Što je ovo, braćo Crnogorci?

Hajde da nekako razumijevo što na vjersku radu i bahatost carskog činov-

Iako je zemlja pouzdana,

Odgovorom kavazbaši Ferhatu, knez Janko upravo potvrđuje njegovu tvrd-

Luna i krst dva strašna simvola –

Tako vjersko-ustanički usmjeren, knez Janko provjerava svoj netolerantni

Grdno nam se oči susretaju,

U svatovima Sulja barjaktara ima „malo manje nego polovina“ Crnogoraca,

Poklasmo se sinoć sa Turcima,

Zapostavljanjem logične veze između pesimis čkih predviđanja vladike

„GORSKI VIJENAC“ KAO ŠKOLSKA LEKTIRA

KO JE, KADA I ZAŠTO SRUŠIO Dr Radoslav

Ovo je snimak Njegoševe kapele iz lista ”Orao” za 1894.

Zašto je Njegoš izabrao ovo mjesto za vječni počinak?

Aleksandrova zadužbina iz 1925. pretvorena je u crkvenu kapelu, sa veli-

Evo toga obeliska, sa ljudskom figuricom, da se vide dimenzije. A na Š rovniku tada

Zašto je onda došlo do oštećenja Njegoševe kapele? Tu je i Mijović pogri-

Što je bilo s Njegoševom kapelom poslije rata?

Na propagandnoj brošuri Vapaj Lovćena, na Aleksandrovoj zadužbini iz 1925. vidi

CRNA GORA I CRNOGORCI U Prof. Sreten

CRNA GORA I CRNOGORCI U SOVJETSKIM

ENCYCLOPAEDIA BRITANNICA O CRNOJ GORI I

BRITANNICA I UNIVERSALIS O CRNOJ GORI

CRNA GORA I CRNOGORCI U NJEMAČKIM

CRNA GORA I CRNOGORCI U SKANDINAVSKIM

FRANCUSKA ENCIKLOPEDISTIKA O CRNOJ GORI I

JEDINICA “MONTENEGRO” U ITALIJANSKOJ

CRNA GORA I CRNOGORCI U BUGARSKIM

TURSKA ENCIKLOPEDIJA “KAMUS AL-A’LAM” O CRNOJ

CRNA GORA I CRNOGORCI U MAĐARSKIM

CRNA GORA I CRNOGORCI U RUMUNSKIM

CRNOGORSKA KNJIŽEVNOST I LIKOVNA UMJETNOST U

ČEŠKE I POLJSKE ENCIKLOPEDIJE 0 CRNOJ GORI I

CRNOGORSKA CRKVA U ENCIKLOPEDIJSKIM IZDANJIMA

CRNOGORSKO POMORSTVO I GEOGRAFIJA U

GEOGRAFIJA KAO ETNOGRAFIJA

NJEGOŠ KAO „TRAGIČNI JUNAK

Otkako su se prije sto nu šezdeset i sedam godina počela pojavljiva iz

Između zbilje i ikcije, mita i stvarnosti

NEDOVRŠENI IDENTITET Milorad Popović

Ako je nacija, kao što tvrde savremeni teoretičari,