Professional Documents
Culture Documents
Demir-Karbon Denge Diyagramı
Demir-Karbon Denge Diyagramı
Demir-Karbon Denge Diyagramı
Diyagramı
1
Fe-C Denge Diyagramı
2
Fe-C Denge Diyagramı
Fe
• Östenit kym C
• Ferrit khm
• Sementit (intermedial bileşik) Arayer katı
çözeltisi
Ferrit; çok az miktarda C içeren, ancak pratikte saf demir ( Fe) olarak kabul
edilen khm, şekil alabilen, kısmen sünek, manyetik kristallerdir. Yaklaşık 60
VSD sertliğindedir %uzama = % A ≅ %50
Östenit; kym, kolaylıkla şekillendirilebilen, manyetik olmayan katı çözeltidir
Sementit; sert, kırılgan, şekillendirilemeyen bir ara bileşiktir. Yaklaşık 800 VSD
sertliğindedir. İki türdür. 1.Sementit ergiyikten ilk katılaşan sementit’tir.
2.Sementit ise γ kç ’den çökelen sementit’tir .
Çeliğe Ni ilavesi ile oda sıcaklığında östenit yapısı elde edilerek plastik şekil
değiştirme kabiliyeti arttırılabilir
07.11.2008 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
2,06 − 0,8
x100 = %21,5
6,67 − 0,8
3
Ötektik Dönüşüm (Ledeburitik Dönüşüm)
• Ötektik dönüşüm
E → K1 + K 2
E ( 4,3C ) ⎯1147
⎯⎯ °C
→γ kç( 2, 06C ) + Fe3 C (1.Sem) ( 6,67 C )
1444442444443
Ledeburit ( Led a )
PERİTEKTİK DÖNÜŞÜM
• Peritektik Dönüşüm
E + K → K1
E + δ kç ⎯1493
⎯⎯ °C
→ γ kç
4
KARBON ORANLARINA GÖRE
ÇELİKLER
• Ötektoidaltı çelik %0,006 C - %0,8 C
ÖTEKTİK ALAŞIM
5
ÇELİK
6
07.11.2008 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
7
ÇELİĞİN SINIFLANDIRILMASI
Euronorm 20-74 ‘e göre
1. 2-Alaşımlı çelik : çeliğin bileşimindeki kabon hariç diğer alaşım elementlerinin yüzdelerinin toplamı %5 veya daha
fazla olan çeliklerdir.
• Düşük alaşımlı çelik: alaşım elementlerinden hiçbirinin ≤ %5 oranını geçmediği alaşımlı çeliklerdir (hız çelikleri
hariç)
• Yüksek alaşımlı çelik: en az bir alaşım elementinin ≥ %5 olduğu alaşımlı çeliklerdir (hız çelikleri hariç).
ÇELİĞİN SINIFLANDIRILMASI
3- Kullanım Yerine Göre
• Yapı çeliği (genel yapı çeliği, ıslah çeliği, sementasyon çeliği, nitrasyon çeliği, paslanmaz çelik, yay çeliği vb.)
• Takım çeliği
– Alaşımsız takım çeliği
– Soğuk iş takım çeliği (alaşımsız/alaşımlı)
– Sıcak iş takım çeliği
– Hız çeliği
4- Mamul Şekline Göre
Yassı çelik : genişliği kalınlığına oranla çok büyük olan genellikle dikdörtgen kesitli yarı
mamüller.örn.levhalar, lamalar, bandlar, şeritler, saclar vb.
Uzun çelikler: uzunluğu boyunca kesidi aynı kalan ve kesiti yassı mamulden farklı olan çelik yarı
mamulleridir. Örn.çubuk, tel, fimaşin, köşebent, lama vb.
Diğer şekillerdeki çelikler : Kısa çelikler olarak da tanımlanabilir. Serbest ve kalıpta dövme işlemleri için kısa ve
dolu parçalar, dökme çelikler, toz metalurjisi yöntemi için üretilmiş çelik tozlar ve sinterlenmiş parçalar.
8
KARBON ORANININ ETKİSİ
Çelik içersine ilave edilen karbon oranı, çeliğin dayanımını ve sertliğini etkiler.
9
• Düşük Karbonlu Çelikler
10
• Yüksek Karbonlu Çelikler
11
ALAŞIM ELEMENTLERİNİN ÇELİK YAPISINA
ETKİSİ
• Karbonlu çeliklerden normal olarak sağlanamayan kendine has özellikleri
sağlayabilmek amacıyla, bir veya birden fazla alaşım elementi katmak
suretiyle yapılan çelikler alaşımlı çeliklerdir.
• Alaşım elemanlarının etkisi, diğer metallere nazaran en çok çelik yapısında
etkili olmaktadır.
• Ayrıca alaşım elementlerinin etkileri toplanabilir olmadığından, çok sayıda
alaşım elementinin birlikte bulunması halinde beklenen özellik değişmeleri
ancak genel çerçevede ele alınabilir ve bu konuda kesin bir yaklaşım
yapılamaz.
• Alaşımlı çelikler, alaşım elemanların ( karbon ve arıtılamayan
elemanlar dışında kalan diğerleri ) toplam miktarı % 5 den az olanlar
düşük alaşımlı çelikler ve alaşım elemanlarının toplamı % 5 den fazla
olanlar yüksek alaşımlı çelikler olmak üzere, iki ana gruba ayrılırlar..
12
ALAŞIM ELEMENTLERİNİN ÇELİK
YAPISINA ETKİSİ
• KARBON
Çelik için temel alaşım elementidir. Karbon miktarının artmasıyla sertlik ve
dayanım önemli ölçüde artar. % 0.8 karbona kadar çekme gerilmesi ve
akma sınırı değeri artar. Bu değerden sonra kırılganlık artar, ısıl işlem sonu
sertlik kalıntı östenit sebebiyle daha fazla artmaz. Çeliğin alabileceği max
sertlik 67 HRC olup bu değer 0.6 karbon miktarı ile elde edilir. Karbon
miktarının artması aynı zamanda sünekliği, dövülebilirliği, derin çekilebilirliği
ve kaynak kabiliyetini düşürür. Yüksek karbonlu çeliklerin ısıl işleminde
çatlama riski de fazladır.
• MANGAN
Yapıya genellikle cevher halinde iken girer. Mekanik özellikleri iyileştirmesi
dolayısıyla ayrıca da ilave edilir, temel alaşım elementi olarak da kendisini
gösterebilir. Genel olarak sünekliği azaltmakla birlikte çeliğin dayanımını
artırır özelliğe sahiptir. % 3 Mn miktarına kadar, her % 1 Mn için çekme
dayanımı yaklaşık 100 MPa kadar artar. % 3 - 8 arası artış azalır. % 8 den
itibaren düşüş görülür. Çeliğin dövülebilirliği ve sertleşebilirliğini iyileştirici
özelliktedir. Kaynak kabiliyetini etkilemez ve kaynaklanabilir malzemeler
içinde % 1.6 oranına kadar yükseltilebilir. Manganın iyi yöndeki etkisi karbon
oranının artmasıyla birlikte artar.
13
ALAŞIM ELEMENTLERİNİN ÇELİK
YAPISINA ETKİSİ
• KROM
Çeliklere en fazla ilave edilen alaşım elementidir. Çeliğe ilave edilen krom
Cr7C3 ve Cr23C6 gibi sert karbürler oluşturarak sertliği direkt olarak artırır.
Dönüşüm hızlarını da yavaşlatarak sertlik derinliğini de aynı oranda artırır.
Krom %25 varan değerlerde ilave edilmesi halinde malzeme yüzeyinde bir
oksit tabakası oluşturarak paslanmaya karşı direnç sağlar ve malzemeye
parlak bir görüntü kazandırır. Çekme dayanımını ve sıcağa dayanımı da
artırır özelliğe sahiptir. Bazı alaşımlarda meneviş kırılganlığına sebep
olabilir veya sünekliği düşürebilir. Bu etkileri azaltmak amacıyla daha çok Ni
ve Mo ile birlikte kullanılır.
• NİKEL
Nikel %5 e varan oranlarda, alaşımlı çeliklerde geniş bir biçimde kullanılır.
Nikel malzemenin mukavemetini ve tokluğunu artırır. Özellikle paslanmaz
çeliklerde daha geniş yer alır. Nikel aynı zamanda tane küçültme etkisine de
sahiptir. Alaşım elemanı olarak nikelin tek başına kullanımı son yıllarda
azalmış Ni-Cr alaşımı başta olmak üzere Ni - Mo yahut Ni - Cr - Mo
alaşımları yaygınlaşmıştır. Sıcağa ve tufalleşmeye karşı iyileştirici özelliğe
sahip olmasının yanı sıra, krom ile birlikte kullanılarak sertleşmeyi, sünekliği
ve yüksek yorulma direncini artırır.
14
ALAŞIM ELEMENTLERİNİN ÇELİK
YAPISINA ETKİSİ
• NİOBYUM
Tane inceltici ve karbür yapıcı etkiye sahip olduğundan
akma sınırının yükselmesine ve sertliğin artmasına
sebep olur.
• TİTANYUM
Kuvvetli karbür yapıcı özelliği vardır ve sertliği artırır.
Çelik üretimi esnasında deoksidan olarak da kullanılır.
Tane inceltici yapıya sahiptir.
• KOBALT
Yüksek sıcaklıklarda tane büyümesini yavaşlatır bu
nedenle daha çok hız çeliklerine ve sıcağa dayanıklı
çeliklere ilave edilir.
07.11.2008 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
15
Çeliğin Standartlarla Gösterilişi
• Alaşımsız asal çeliklerin gösterilişi
• a) Sade karbonlu çelikler:
• C harfi önüne 100' ile çarpılmış C değeri konularak kısa formül elde edilir.
• C100: C% 1
• b) Alaşımsız asal çeliklerin bileşiminde fosfor(P) ve kükürt (S) oranları
0,035’in altında kalıyorsa C işaretinin yanına K harfi konularak bu çelik kısa
şekilde sembolleştirilir.
• Ck 35:C%35 olan 0,035 P ve S bulunan asal çeliktir.
• c)Yüzeyi sertleştirilebilir çeliklerde :
• C elementinin yanına F harfi konur
• Örnek: Cf 60: C oranı % 0,60 olan yüzeyi sertleştirilebilen alaşımsız asal
çelik
• d) soğuk biçimlendirmeye elverişli:
• çeliklerde C simgesinin yanına q simgesi konur.
• örnek: Cq 35 alaşımlı asal çelik: C oranı % 0,35 olan soğuk
biçimlendirilmeye elverişli alaşımlı asal çelik.
16
Çeliğin Standartlarla Gösterilişi
Düşük alaşımlı asal çeliklerin gösterilmesi
• Az alaşımlı asal çeliklerin kimyasal bileşimlerine göre
adlandırılırlar. Kısa göstermelerde mutlaka tüm
özelliklerinin belirtilmesi gerekmez.
• Ancak yanlışlığa yol açmamak için bir sıra takip
edilmelidir. Önce üretim şeklini veren semboller, ikinci
sırada C tanıtma sayısı, üçüncü sırada alaşım
elementlerini tanıtma sayısı, dördüncü sırada işlem
durumlarını gösteren semboller gelir.
• Elementler alfabetik sıraya göre sıralanır.
• Örnek: C25 Cr Mo 5 6 İs Gt 65 alaşımlı kalite çeliği
• C oranı %25 olan 1,25 Cr’lu 0,6 Mo’li ıslah edilmiş
gerilim giderme tavlaması görmüş alaşımlı kalite çeliği.
17
Bazı karbon ve yüksek mukavemet - düşük alaşım çelikleri için
mekanik özellikler
Karbon Çelikleri
1010 325 180 28
1020 380 205 25
1040 605-780 430-585 33-19
1095 760-1280 510-830 26-10
Yüksek Mukavemet - Düşük Alaşım Çelikleri
4063 786-2380 710-1770 24-4
4340 980-1960 895-1570 21-11
6150 815-2170 745-1860 22-7
18
Bazı karbon ve yüksek mukavemet - düşük alaşım çelikleri için
mekanik özellikler
Karbon Çelikleri
1010 325 180 28
1020 380 205 25
1040 605-780 430-585 33-19
1095 760-1280 510-830 26-10
Yüksek Mukavemet - Düşük Alaşım Çelikleri
4063 786-2380 710-1770 24-4
4340 980-1960 895-1570 21-11
6150 815-2170 745-1860 22-7
19
Östenitik paslanmaz çeliğin mikroyapısı
20
DÖKME DEMİR
21
07.11.2008 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
22
küresel dökme demirin mikroyapısı
23
• Kaynaklar:
24