ALEKSANDER KOŁODZIEJCZYK*
Politechnika Gdańska
Przemysłowa produkcja aminokwasów
Industrial production of amino acids
Pierwsze aminokwasy białkowe zostały odkry-
te na początku XIX w., zaś ich przemysłową pro-
dukcję uruchomiono ponad 100 lat później.
Obecnie w skali światowej wytwarza się prawie
2 mln t aminokwasów rocznie. Początkowo ich
głównym źródłem były hydrolizaty białkowe.
Obecnie glicynę i racemiczną metioninę otrzy-
muje się na drodze chemicznej, kwas L-gluta-
minowy, L-lizynę, L-treoninę i L-fenyloalaninę
produkuje się metodą fermentacyjną, a L-tryp-
tofan i kwas L-asparaginowy powstają w proce-
sach z udziałem bakteryjnych enzymów. Omó-
wiono przemysłowe otrzymywanie najpopular-
niejszych aminokwasów białkowych i ich prak-
tyczne zastosowanie.
A review covering applns. and com. production of protein
hydrolyzates, L-glutamic acid and sodium monoglutamate,
L-lysine, L-threonine. L-phenylalanine, L-tryptophane, L-aspar-
tic acid, and methionine.
Spośród wszystkich znanych ponad 1000 aminokwasów, na
szczególną uwagę zasługują białkowe aminokwasy pierwszorzędo-
we, zwane inaczej aminokwasami kodowanymi1). To one są rozpo-
znawalne przez kod genetyczny i z nich w komórkach na ryboso-
mach syntezowane są białka (proteiny) – podstawowe substancje
organizmów żywych. Białka stanowią ok. 20% masy dorosłego
człowieka, lub inaczej 75% jego suchej masy. Po polisacharydach
(policukrach) proteiny znajdują się na drugiej pozycji wśród natu-
ralnych związków chemicznych pod względem masy wytwarzanej
przez żywe organizmy. Dotychczas poznano 22 aminokwasy ko-
dowane; 20 najpopularniejszych z nich przedstawiono w tabeli 1.
Powstające na rybosomach białka, zbudowane wyłącznie z amino-
kwasów kodowanych, ulegają później postrybosomalnym modyfi-
kacjom, w wyniku których następuje zmiana struktury niektórych
Prof. dr hab. inż. Aleksander KOŁODZIEJCZYK w roku
1966 ukończył studia na Wydziale Chemicznym Poli-
techniki Śląskiej. Od 1966 roku pracuje na Politechni-
ce Gdańskiej. W 1973 uzyskał stopień doktora a w 1979
r. doktora habilitowanego. W latach 1990-96 był pro-
rektorem Politechniki Gdańskiej, a w latach 1996-2002
rektorem. Obecnie jest profesorem zwyczajnym w Ka-
tedrze Chemii Organicznej. Specjalność – syntezy or-
ganiczna a szczególnie naturalne związki organiczne.
* Adres do korespondencji:
Katedra Chemii Organicznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska,
ul. Narutowicza 11, 80-952 Gdańsk; tel.: (0-58) 347-29-70, fax: (0-58)
347-26-94, e-mail: alekol@chem.pg.gda.pl
84
reszt aminokwasowych. W procesie modyfikacji wykorzystywane
są takie reakcje jak N- i O-alkilowanie, N-acylowanie, halogeno-
wanie, hydroksylowanie, redukcja lub kondensacja. W ten sposób
powstają aminokwasy białkowe drugo- i trzeciorzędowe. Do nich
należą, np. sarkozyna, 3-hydroksyprolina, 3-jodotyrozyna, desmo-
zyna lub cystyna. Ta ostatnia jest zbudowana z dwóch reszt cyste-
iny, połączonych wiązaniem disulfidowym (–S–S–). Aminokwasy
białkowe drugo- i trzeciorzędowe razem z aminokwasami białko-
wymi pierwszorzędowymi tworzą zbiór zwany aminokwasami biał-
kowymi; tylko one wchodzą w skład białek. Wszystkie aminokwa-
sy białkowe należą do aminokwasów a, tzn. że ich obie podstawo-
we grupy funkcyjne, tj. karboksylowa i aminowa umieszczone są
na tym samym atomie węgla, zwanym Ca. Aminokwasy te oprócz
glicyny są chiralne, a ich konfiguracja zgodnie z projekcją Fischera
określana jest jako L – grupa NH2 znajduje się po lewej stronie:
COOH
H2H C H
R
Obok aminokwasów białkowych znaleziono w przyrodzie ok.
tysiąca aminokwasów nie występujących w cząsteczkach białek –
tworzą one razem z aminokwasami białkowymi grupę zwaną ami-
nokwasami naturalnymi. Ponadto znane są aminokwasy syntetycz-
ne, otrzymane, jak do tej pory, tylko na drodze syntezy chemicz-
nej. Największe znaczenie praktyczne mają aminokwasy białkowe
pierwszorzędowe (kodowane). Inne aminokwasy, w tym niebiał-
kowe, też są wykorzystywane w praktyce, np. fenyloglicyna (waż-
ny składnik penicylin półsyntetycznych), DOPA (lek stosowany w
chorobie Parkinsona), lewotyroksyna (lek na niedoczynność tar-
czycy). Nie są one jednak produkowane na tak dużą skalę, jak nie-
które aminokwasy kodowane.
Pierwsze aminokwasy, jako produkty hydrolizy białek, wykry-
to na początku XIX w. (w 1806 r. L-asparaginę, w 1819 L-lizynę, a
w 1820 glicynę). Początkowo budziły one zainteresowanie głów-
nie z naukowego punktu widzenia, a ich źródłem były zarówno
surowce naturalne, jak i synteza chemiczna. Minęło ponad 100 lat
zanim zapotrzebowanie na nie wzrosło do tego stopnia, że rozpo-
częto produkcję aminokwasów na skalę przemysłową. Stało się to
za sprawą japońskiego chemika K. Ikedy (1908 r.), który badał
skład chemiczny bardzo popularnych w kuchni japońskiej glonów.
Z nich przyrządza się charakterystyczne pod względem smaku i
aromatu tradycyjne potrawy japońskie, takie jak kombu i katsu-
obushi. K. Ikeda wykazał, że głównym składnikiem odpowiedzial-
nym za ten smak i aromat jest kwas L-glutaminowy. Później jego
obecność stwierdzono również w wielu innych artykułach spożyw-
czych, np. w serach, w przyprawach maggi czy w sosie sojowym.
Wkrótce okazało się, że dodatek Glu do innych potraw podnosi
ich wartość smakową. Od tego czasu notuje się ogromny wręcz
popyt na ten aminokwas. Z czasem przyszło zapotrzebowanie na
84/2(2005)
Tabela 1. Najpopularniejsze aminokwasy kodowane

Table 1. The most popular proteinogenic amino acids

alifatyczne:
CH2COOH CH 3CHCOOH (CH3)2CHCHCOOH (CH3)2CHCH2CHCOOH CH3CH 2CHCHCOOOH
I I I I I I
NH2 NH2 NH2 NH2 H3C NH2

glicyna, Gly alanina, Ala walina, Val leucyna, Leu izoleucyna, Ile

aromatyczne:

CH2CHCOOH
I
CH 2CHCOOH HO CH 2CHCOOH NH2
I I
NH2 NH2 N
H

fenyloalanina, Phe tyrozyna, Tyr tryptofan, Trp

hydroksyaminokwasy: aminokwasy siarkowe: iminokwas:

CH 2CHCOOH CH3CHCHCOOH CH 2CHCOOH CH2CH2CHCOOH
COOH
I I I I I I I I N
OH NH2 HO NH2 SH NH2 CH3 3 NH2
SCH

seryna, Ser treonina, Thr cysteina, Cys metionina, Met prolina, Pro

kwasowe i ich amidy:

HOOCCH 2CHCOOH H2NCOCH2CHCOOH HOOCCH 2CH 2CHCOOH H2NCOCH2CH2CHCOOH

I I I I
NH2 NH2 NH2 NH2

kwas aspariginowy, Asp asparagina, Asn kwas glutaminowy, Glu glutamina, Gln

zasadowe:

CH2(CH2)3CHCOOH NH(CH 2)3CHCOOH HN CH 2CHCOOH

I I I I I
N NH2
NH2 NH 2 H 2NC=NH NH2

lizyna, Lys arginina, Arg histydyna, His

+ Arg + His Rys. 1. Beczka obrazująca wpływ deficyto-
wych aminokwasów na podwyższanie war-
Thr Ile tości odżywczej paszy sojowej. Metionina
jest najbardziej deficytowym aminokwasem
Trp i jej dodatek najskuteczniej podnosi wartość
Val odżywczą paszy sojowej2)
Leu
Fig. 1. The barrel visualizes how deficient ami-
Phe Lys no acids affect soybean feed’s nutritive value.
Met Methionine, the most deficient amino acid, en-
hances most the nutritive value
inne aminokwasy. Glicyna, L-alanina i kwas L-asparaginowy oka-
zały się cennymi dodatkami smakowymi podwyższającymi walory
wielu produktów spożywczych, np. glicyna jest stosowa do sło-
dzenia potraw, w tym kiełbas. Dodatek deficytowych aminokwa-
sów egzogennych (niezbędnych), głównie metioniny, L-lizyny i L-
fenyloalaniny podnosi wartość odżywczą wielu pasz i pokarmów.
Aminokwasy egzogenne nie są wytwarzane przez organizm, mu-
szą więc być dostarczane w pożywieniu. Ich brak lub niedostatek
wywołuje poważne niedomagania, a długotrwały deficyt prowa-
dzi do śmierci.
Jak duże korzyści w polepszaniu wartości odżywczej przynosi
wzbogacanie pasz deficytowymi aminokwasami egzogennymi ob-
razuje przykład metioniny. Dodanie 10 kg (1%) tego aminokwasu
do 1 t standardowej, zbożowej paszy dla drobiu podnosi jej war-
tość odżywczą podobnie jak dodatek 56 kg mięsa rybiego lub 160
kg śruty sojowej2). Metionina jest tańsza, warto więc produkować
i dodawać ją do pasz zbożowych. Podobny skutek wywołuje doda-
wanie do paszy Lys i Phe, pod warunkiem, że nie brakuje metioni-
ny. Inne aminokwasy egzogenne też zwiększają wartość odżywczą
pasz i pokarmów, ale w mniejszym stopniu i tylko wówczas, kiedy
nie brakuje tych bardziej deficytowych. Zależności te ilustruje sche-
mat na rys. 1. Znacząca większość produkowanych aminokwasów
wykorzystywana jest do polepszania wartości pasz i pokarmów.

84/2(2005) 85
Tabela 2. Skala i metody przemysłowej produkcji aminokwasów2)
Table 2. The industrial methods and production volume of amino acids2)
Aminokwas Wielkoœæ produkcji, t G³ówna metoda produkcji
Glu 800 000 fermentacja
Lys 350 000 fermentacja
D,L-Met 350 000 synteza chemiczna
Thr 15 000 fermentacja
Asp 10 000 kataliza enzymatyczna
Phe 10 000 fermentacja
Gly 10 000 synteza chemiczna
Cys 3 000 redukcja cystyny
Arg 1 000 fermentacja
Leu 500 fermentacja
Ser 400 kataliza enzymatyczna
Val 500 fermentacja
Trp 300 in¿ynieria genetyczna
Ile 300 fermentacja
L-Seryna, L-treonina i L-cysteina używane są do produkcji po-
pularnych kosmetyków. Niektóre aminokwasy, a także ich zesta-
wy znalazły zastosowanie jako leki1). Niewielka część produkowa-
nych aminokwasów zostaje przetworzona w peptydy. W procesie
syntezy peptydów aminokwasy przeprowadza się w odpowiednie
pochodne, a następnie łączy się w łańcuchy oligomerowe lub poli-
merowe metodą klasyczną w roztworze lub na nośniku stałym.
Część peptydów produkowana jest metodą wykorzystującą osią-
gnięcia inżynierii genetycznej (technik rekombinacyjnych). Obec-
nie większość peptydów otrzymywanych chemicznie wytwarzana
jest na nośniku stałym w automatycznych syntezatorach. Peptydy
znajdują zastosowanie w lecznictwie, np. oksytocyna, wazopresy-
na i ich analogi, insulina, somatostatyna czy interferony, także w
analityce medycznej, np. tyreoliberyna, a nawet w hodowli, czego
przykładem są hormony wzrostu (wołowe, wieprzowe, tuńczyko-
we), ale najczęściej wykorzystywane są w badaniach naukowych.
Tysiące peptydów oferują firmy odczynnikowe w swoich katalo-
gach, wiele innych mniej popularnych można otrzymać z tych firm
na specjalne zamówienie, jednak najwięcej peptydów powstaje w
laboratoriach naukowych. Skala przemysłowa dla biologicznie
aktywnych peptydów oznacza ilości kilogramowe, a nawet mniej-
sze. Są to zwykle bardzo aktywne, ale zarazem niezwykle drogie
substancje, znacznie droższe od złota, np. wg cen katalogowych 1
mg oksytocyny lub wazopresyny (nonapeptydy) kosztuje ok. 15
USD, a ich analogi są kilkukrotnie droższe. Za ludzką b-endorfi-
nę, peptyd ok. trzy razy dłuższy od oksytocyny, trzeba zapłacić
dziesięć razy więcej, natomiast cena 1 mg somatotropiny (ludzki
hormon wzrostu zawiera ponad 190 reszt aminokwasów) kształ-
tuje się na poziomie kilkuset USD3).
Hydrolizaty białkowe
Duże praktyczne zastosowanie znalazły hydrolizaty białkowe,
czyli mieszaniny aminokwasów i krótkich peptydów otrzymywa-
ne w wyniku hydrolizy protein, najczęściej odpadów białkowych1, 4).
Mieszanki aminokwasów pozbawione L-fenyloalaniny są znane jako
odżywki dla dzieci dotkniętych fenyloketonurią. Odżywki te po-
wstają poprzez przepuszczanie roztworu hydrolizatu białkowego
przez złoże węgla aktywnego, który adsorbuje aminokwasy aro-
matyczne. Taka mieszanka zostaje potem modyfikowana poprzez
dodawanie składników uzupełniających. Wzbogaca się ją przede
wszystkim L-tyrozyną, która jako aminokwas aromatyczny rów-
nież pozostała na złożu węglowym, a także innymi aminokwasami
w celu uzyskania preparatu o składzie maksymalnie zbliżonym do
zapotrzebowania organizmu dziecka.
Zestawy aminokwasów w postaci roztworów do karmienia
pozajelitowego (dożylnego) lub w formie tabletek czy żelu (galare-
tek) do przyjmowania doustnego są wykorzystywane zarówno w
86
G³ówne zastosowanie
polepszacz smaku
dodatek paszowy
dodatek paszowy
dodatek paszowy
substrat aspartamu
substrat aspartamu
dodatek do potraw, s³odzik
dodatek do potraw, w farmacji
w farmacji
w farmacji
substrat Trp, w farmacji
pestycydy, w farmacji
w farmacji
w farmacji
medycynie, jak i w sporcie oraz kulturystyce. Żywienie pozajelito-
we stosuje się u chorych z ciężkimi urazami, w okresie okołoope-
racyjnym, po poważnych zabiegach chirurgicznych, a także u pa-
cjentów nieprzytomnych (niezdolnych do przełykania) oraz cier-
piących na niektóre niedomagania wątroby i nerek. Natomiast ta-
bletki i żele zawierające mieszaninę aminokwasów kodowanych i
krótkich peptydów służą do wspomagania szybkiej odbudowy mię-
śni rekonwalescentów, a jako dodatek do diety białkowej podawa-
ne są często sportowcom w celu uzupełnienia normalnego odży-
wiania w trakcie intensywnych treningów i w czasie zawodów (su-
plementacja). Przyjmują je również bywalcy siłowni (fitness klu-
bów). W typowym roztworze do karmienia pozajelitowego suma-
ryczne stężenie aminokwasów dochodzi do 10%. Roztwory te, w
zależności od producenta, różnią się nieznacznie udziałem poszcze-
gólnych aminokwasów czy peptydów oraz zawartością składni-
ków dodatkowych, ponieważ w skład niektórych z nich wchodzą
również cukry i sole mineralne. W typowej tabletce o masie ok.
1,4 g znajduje się 20 najpopularniejszych aminokwasów kodowa-
nych w postaci wolnej i krótkich peptydów. Są one łatwo i całko-
wicie przyswajalne z przewodu pokarmowego. W dożywianiu są
źródłem elementów służących do wytwarzania protein, podobnie
jak zupy na mięsno-kostnym wywarze, jednak porcja najbardziej
esencjonalnego rosołu zawiera mniejszą dawkę aminokwasów niż
kilka tabletek suplementacyjnych.
Znane są również i w gospodarstwach domowych szeroko sto-
sowane skoncentrowane buliony i przyprawy oparte na hydroli-
zatach białkowych5, 6). Należą do nich kostki i płyn maggi, sos
sojowy, różnego rodzaju rosoły w kostkach, płynach lub prosz-
kach. Powstają one głównie poprzez zobojętnienie kwaśnych hy-
drolizatów białkowych wodorotlenkiem lub węglanem sodu. W
ich skład wchodzą aminokwasy i krótkie peptydy pochodzące z
hydrolizy protein oraz chlorek sodu, posiadający właściwości
konserwujące. Tworzy się on w wyniku zobojętnienia kwasu sol-
nego użytego do hydrolizy białka. W zależności od wyjściowych
protein produkty ich hydrolizy różnią się składem aminokwaso-
wym. Do najczęściej wykorzystywanych surowców należy kaze-
ina, gluten, białko sojowe lub białka pochodzące z innych nasion
strączkowych, jaja, drożdże, a także odtłuszczone skwarki. Hy-
drolizę przeprowadza się zwykle 15% kwasem solnym lub 25%
kwasem siarkowym. Proces zachodzi w temperaturze wrzenia pod
ciśnieniem atmosferycznym lub w autoklawach pod ciśnieniem
0,2–0,3 MPa, przy czym podwyższone ciśnienie umożliwia pro-
wadzenie reakcji w wyższej temperaturze (do 130oC), co wielo-
krotnie skraca czas hydrolizy. Pod normalnym ciśnieniem, po kil-
kunastu godzinach hydrolizy rozerwaniu ulega ok. 3/4 wiązań
peptydowych. Najtrudniej hydrolizie ulegają wiązania peptydo-
we utworzone przez aminokwasy o najwyższej hydrofobowości,
a więc przez Phe, Val, Leu i Ile. Stopień hydrolizy kontrolowany
84/2(2005)
jest za pomocą oznaczania wolnych grup aminowych. Niektóre
aminokwasy ulegają degradacji, przede wszystkim Cys, wolniej
Tyr, Ser i Thr. Trp natomiast reaguje z innymi związkami wystę-
pującymi w hydrolizacie, przede wszystkim z cukrami tworząc
brunatne huminy. Podczas hydrolizy peptydów i białek w pod-
wyższonej temperaturze dochodzi do częściowej racemizacji ami-
nokwasów. Stopień racemizacji po 24-h hydrolizie nie przekra-
cza kilku procent, przy czym najbardziej podatnymi na racemiza-
cję jest Asp oraz aminokwasy aromatyczne i Thr.
W przetwarzaniu surowców spożywczych duże znaczenie ma
enzymatyczna hydroliza białek, stosowana w celu ich uszlachet-
nienia pod względem spożywczym6). Podczas tego procesu docho-
dzi do skracania łańcuchów białkowych (proteoliza), wytwarzania
krótkich peptydów oraz wolnych aminokwasów, co zwykle polep-
sza wartość odżywczą i poprawia walory smakowe pokarmu. Może
to być proces naturalny, taki np. jak dojrzewanie serów, kiełkowa-
nie nasion, solenie i marynowanie ryb, warzenie piwa czy przygo-
towywanie ciasta na chleb. Można ją również wymusić dodając
specjalnych enzymów. Chociaż w tego typu procesach dochodzi
zwykle tylko do częściowej proteolizy, w niewielkim stopniu zmie-
niającej wielkość białek, następuje jednak poprawa właściwości
smakowych oraz zapachowych surowców spożywczych, polepsza
się rozpuszczalność białek i zwiększa ich zdolność do żelowania
czy emulgowania. Za pomocą enzymów można również przepro-
wadzić głęboką hydrolizę białek, aż do krótkich peptydów, a na-
wet wolnych aminokwasów. Pamiętać przy tym należy, że niektóre
oligopeptydy nadają potrawom gorzki smak. Do najbardziej gorz-
kich należą Leu-Trp, Ile-Trp, Phe-Gly-Gly-Phe i Phe-Gly-Phe-Gly.
Tego typu peptydy często towarzyszą hydrolizatom białkowym
(również tym otrzymywanym w wyniku hydrolizy kwaśnej), po-
nieważ zawierają aminokwasy wysokohydrofobowe, które utrud-
niają hydrolizę. Peptydy te wykazują tendencję do adsorpcji na
węglu aktywnym, a więc tą drogą mogą być usuwane. Technologia
enzymatycznej hydrolizy białek została obecnie tak dopracowana,
że można zaprojektować i uzyskać dowolny, z góry założony skład
hydrolizatu pod względem wielkości, jakości peptydów i udziału
wolnych aminokwasów. Stopień hydrolizy reguluje się czasem oraz
stężeniem i rodzajem enzymów. Stosuje się przy tym pojedyncze
enzymy, ale częściej mieszanki złożone z trypsyny (E.C. 3.4.21.4),
chymotrypsyny (E.C. 3.4.21.1), pepsyny (E.C. 3.4.23.1.), papainy
(E.C. 3.4.22.2.), subtylizyny (E.C. 3.4.21.14), elastazy (E.C.
3.4.21.36) lub/i termolizyny (E.C. 3.4.24.4). Podczas enzymatycz-
nej hydrolizy białek nie dochodzi do degradacji aminokwasów ani
do ich racemizacji.
Wielkość i sposób produkcji, cena, surowce
Ceny produktów przemysłowych często skorelowane są z wiel-
kością ich produkcji: im większa skala produkcji, tym niższa cena.
Zasada ta dotyczy również aminokwasów2). Najtańszym jest kwas
L-glutaminowy, którego cena kształtuje się na poziomie kilku USD
za kg, a prostsza pod względem budowy glicyna jest kilkakrotnie
droższa. Lys i D,L-Met są nieco droższe od Glu, ceny Phe, Gly i
Thr wahają się ok. kilkunastu USD za kg, a cena kilograma Ile
dochodzi do 100 USD.
Zapotrzebowanie na dany aminokwas może być powiązane z
wielkością produkcji innych dóbr, np. popyt na Lys zależy od plo-
nów soi, gdyż stosowana jest ona głównie jako dodatek podnoszą-
cy wartość odżywczą pasz sojowych. Koszty produkcji zależą za-
równo od ceny surowców, jak i robocizny. Wytwórnie aminokwa-
sów zlokalizowano zarówno tam, gdzie jest najtańsza siła robocza
i surowce (źródło węgla organicznego), jak i w pobliżu miejsc naj-
wyższego zapotrzebowania na produkty. Fabryki kwasu glutami-
nowego są rozpowszechnione na całym świecie, ale ich największe
zagęszczenie obserwuje się na Dalekim Wschodzie – w Japonii,
Chinach, Tajlandii i w Indonezji. Tam właściwości tego polepsza-
cza smaku są najbardziej doceniane. Część produkcji z tych krajów
trafia również na rynki innych krajów w postaci gotowych wyro-
bów, głównie skoncentrowanych dań w puszkach, lub tzw. chiń-
84/2(2005)
skich zup w proszku, które wbrew nazwie nie zawsze są produko-
wane w Chinach. Natomiast największe zapotrzebowanie na Lys
występuje w USA i w tym kraju zlokalizowana jest 1/3 światowej
produkcji tego aminokwasu. Najczęściej wykorzystywanym w USA
źródłem węgla do jej wytwarzania jest relatywnie tania, zhydroli-
zowana skrobia kukurydziana.
Przed 100 laty wyłącznym źródłem aminokwasów były hydro-
lizaty białkowe lub ekstrakty z surowców naturalnych. Później do
ich otrzymywania zaczęto wykorzystywać metody chemiczne.
Obecnie produkcję aminokwasów zdominowała fermentacja1, 2, 7, 8).
W procesie otrzymywania aminokwasów na drodze chemicznej
najtrudniejszym problemem jest uzyskanie produktu o wysokiej
czystości chiralnej9). Rozdzielanie racemicznych półproduktów i
ich oczyszczanie czy też stereospecyficzne reakcje chemiczne pro-
wadzące do czystych stereoizomerów zwykle są tak kosztowne, że
ze względów ekonomicznych nie nadają się do wykorzystania w
przemyśle. Na drodze chemicznej otrzymuje się jedynie glicynę,
która ze swojej natury jest achiralna i metioninę, skuteczną rów-
nież w formie racemicznej, ponieważ w organizmach zwierząt D-
metionina ulega pod wpływem enzymów (racemaz) przekształce-
niu w izomer L. W wytwarzaniu pozostałych aminokwasów prze-
ważają procesy fermentacyjne lub oparte na enzymatycznej katali-
zie, przy czym fermentacja wykorzystująca żywe bakterie wydaje
się być obecnie najkorzystniejsza w produkcji wielkotonażowej.
Specjalne mutanty bakterii zapewniające wysokie wydajności po-
szczególnych aminokwasów zostały dobrane metodą przesiewania
lub zmodyfikowane za pomocą czynników mutagennych. Stoso-
wane są również techniki rekombinacyjne, umożliwiające wyposa-
żenie organizmów w odpowiednie geny, prowadzące do szczepów
o pożądanych właściwościach, tym przypadku zdolnych do pro-
dukowania potrzebnego aminokwasu z dużą wydajnością.
Kwas L-glutaminowy, monoglutaminian sodu (MGN)
Zapotrzebowanie na kwas L-glutaminowy jest tak duże, że wiel-
kość jego produkcji przewyższa tonażowo masę wszystkich pozo-
stałych przemysłowo wytwarzanych aminokwasów. Jest on dostęp-
ny głównie w postaci MGN i służy jako dodatek polepszający smak
potraw. Specjaliści przestrzegają jednak, że ten najpopularniejszy
polepszacz smaku spożywany codziennie w gramowych porcjach
może być szkodliwy dla zdrowia. Dodatek małych ilości MGN
poprawia smak wielu potraw, szczególnie ryb, owoców morza,
potraw mięsnych, w tym wędlin, konserw, wyrobów garmażeryj-
nych, wywarów mięsno-warzywnych, a także przetworów pomi-
dorowych i koncentratów obiadowych6). Substancja działająca w
ten sposób określana jest jako potencjator (wzmacniacz) smakowy
lub polepszacz smaku, a jej efekt oddziaływania na receptory sma-
kowe zwany jest umami. Na razie brakuje polskiego odpowiedni-
ka tego pojęcia. Niektórzy autorzy sugerują, że umami jest piątym
podstawowym smakiem obok smaku słodkiego, kwaśnego, gorz-
kiego i słonego. Smaki pośrednie, np. słodko-kwaśny, cierpki czy
kwaśno-gorzkawy to skutek oddziaływania mieszaniny nośników
smaków podstawowych. Podobne działanie jak MGN wywołuje
chlorek sodu, a także niektóre nukleotydy, np. guanylan sodu
(GMP) i inozynian sodu (IMG). Znana jest również substancja
zwana pysznym peptydem (delicious peptide) – Lys-Gly-Asp-Glu-
Glu-Ser-Leu-Ala – produkt trawienia mięsa wołowego papainą.
Powstaje on także samoistnie w trakcie gotowania mięsa; jest istot-
nym składnikiem smaku i aromatu rosołu wołowego. O efekcie
działaniu polepszacza smaku możemy przekonać się dodając nie-
wielką ilość soli kuchennej do niektórych niesłonych potraw – ich
smakowitość ulega znacznej poprawie, chociaż zwykle słony smak
pozostaje niewyczuwalny. Przy zwiększaniu ilości soli w potrawie
pojawia się wyraźny słony smak, a po dodaniu dalszej porcji chlor-
ku sodu słoność zaczyna dominować i potrawy stają się niesmacz-
ne, wprost niejadalne.
MGN jest powszechnie stosowaną przyprawą kuchenną, szcze-
gólnie w potrawach z Dalekiego Wschodu. Dodaje się go w ilo-
ściach 0,2 do 0,8%. Natomiast L-glutaminiany potasu, amonu lub
87
wapnia stanowią substytut soli kuchennej. W naturalnych produk-
tach białkowych zawartość MGN zwykle nie przekracza 0,1%, ale
w niektórych potrawach jego stężenie bywa większe, najczęściej
na skutek dodania do nich MGN. Do takich potraw należą prze-
twory pomidorowe (pasta, keczup – 0,25%), chipsy (0,1–0,5 %),
sery (do 0,6%), a w mieszankach przyprawowych do zup i sosów
stężenie MGN sięga 10–17%, jednak te ostatnie spożywa się w
stanie rozcieńczonym. Guanylan i inozynian sodu oddziałują sy-
nergiczne z monoglutaminianem sodu. Mieszanka MGN z GMP i
IMP w stosunku 95:2,5:2,5 może wykazywać nawet 10-krotnie
silniejsze działanie niż sam MGN. Podobne właściwości ma tau-
matyna – słodkie białko, znane głównie z tego, że jest 2000–2500
razy słodsze od cukrozy. Odkrycia te mogą wpłynąć na zmniejsze-
nie zapotrzebowania na MGN.
MGN tworzy się podczas zobojętnienia kwasu L-glutaminowe-
go sodą. Początkowo Glu otrzymywano z hydrolizatu białka ro-
ślinnego pochodzącego z soi lub glutenu, produktu stanowiącego
pozostałość po wypłukaniu skrobi z mąki pszennej. Źródłem Glu
może być również Gln (g-amid kwasu L-glutaminowego), wyod-
rębniana najczęściej z melasu buraczanego.
HCl⋅aq separacja Na2CO3
bia³ko roœlinne → hydrolizat → Glu⋅HCl ⋅→ MGN
(+)
H3NCHCOO(-)
 drogenazę glutaminową hamują przekształcanie Glu w inne związki.
CH2CH2COO(-)Na(+)
Wydajność takiego procesu jest mała, ponieważ zawartość Glu
w hydrolizowanych białkach waha się w granicach kilku procent
(średnio 6,2%), a w trakcie separacji i oczyszczania następuje znacz-
na utrata tego aminokwasu. W miarę wzrostu zapotrzebowania na
MGN jego produkcja dotychczasową technologią nie była w stanie
zaspokoić popytu. Przez pewien czas stosowano racemiczny kwas
glutaminowy, jednak obecny w nim pozbawiony smaku izomer D
był niepotrzebnym balastem. Obecnie MGN produkuje się metodą
fermentacyjną1, 2, 10). Przełomowym momentem w usprawnieniu
wytwarzania kwasu L-glutaminowego było wykrycie w 1957 r. ro-
snących na solach mineralnych bakterii zdolnych do wytwarzania i
wydzielania tego aminokwasu w środowisku pozbawionym witami-
ny H (biotyny). Później okazało się, że bakterii o podobnych właści-
wościach jest znacznie więcej. Współcześnie do produkcji Glu uży-
zbiornik sterylizator
roztworu ci¹g³y
cukru
po¿ywka
kontener
sterylizator
do roz-
ci¹g³y
puszczania
antypieniacz
Rys. 2. Schemat produkcji sterylizacja
kwasu L-glutaminowego 2)
Fig. 2. The flowsheet of
L-glutamic acid production2)
88
wa się wyizolowanych z gleby bakterii Corynebacterium glutami-
cum, należących do rodzajów Streptomyces, Propionibacterium lub
Arthrobacter. Technika fermentacyjna i rozwiązania technologiczne
opracowane dla produkcji kwasu glutaminowego na dużą skalę
wykorzystano do otrzymywania nie tylko innych aminokwasów, ale
również do wytwarzania wielu nieaminokwasowych substancji, np.
nukleotydów, w których syntezie uczestniczy szczep C. ammoniage-
nes spokrewniony z C. glutamicum. Często te same bakterie w za-
leżności od warunków mogą produkować różne aminokwasy, np.
C. glutamicum są zdolne do wydzielania Lys, Thr, Phe, Met i Ile.
Jest to możliwe dzięki temu, że pierwszy etap biosyntezy tych ami-
nokwasów jest wspólny, trzeba tylko proces odpowiednio ukierun-
kować i we właściwym momencie go przerwać.
Kwas L-glutaminowy produkowany metodą fermentacyjną po-
wstaje w procesie glukolizy, stanowiącej fragment cyklu kwasu
cytrynowego2, 8, 10). Glu wydzielany jest na zewnątrz komórek w
postaci „wycieku’’ stymulowanego brakiem biotyny, a także obec-
nością innych czynników, takich jak środki miejscowo znieczulają-
ce, penicylina, detergenty i auksotroficzne mutanty (np. szczepy
pozbawione zdolności wytwarzania kwasu oleinowego lub glice-
rolu). Niektóre z tych czynników zmieniają skład błony komórko-
wej bakterii, obniżając udział fosfolipidów lub zwiększając w niej
zawartość kwasu oleinowego, co powoduje rozszczelnienie otocz-
ki komórki bakteryjnej i prowadzi do wycieku kwasu L-glutami-
nowego. Natomiast penicylina i detergenty dezaktywując dehy-
Oprócz wymienionych wyżej czynników, duży wpływ na wydaj-
ność Glu ma stężenie amoniaku w brzeczce, zawartość rozpuszczone-
go tlenu oraz odczyn środowiska. Amoniak jest istotnym surowcem
w biosyntezie aminokwasów, stanowi bowiem źródło azotu w proce-
sie tworzenia grupy aminowej, jednakże jego wysokie stężenie utrud-
nia namnażanie się bakterii. Z tego powodu zawartość NH3, poprzez
stałą dostawę surowca jest utrzymywana w reaktorze na niewysokim,
ale możliwie najwyższym poziomie zapewniającym maksymalną szyb-
kość reakcji. Właściwe stężenie tlenu także wpływa na wydajność Glu
ponieważ jego obecność przeciwdziała ubocznym reakcjom prowa-
dzącym do powstawania kwasu mlekowego i bursztynowego, jednak
nadmiar tlenu jest niekorzystny, gdyż sprzyja tworzeniu się innego
produktu ubocznego, kwasu a-oksoglutarowego.
Produkcję Glu prowadzi się w fermentatorach o objętości do
500 m3. Cały układ (za wyjątkiem fermentatorów) utrzymywany
jest w stanie sterylnym (rys. 2.). Roztwory reagentów i powie-
wyprowadzenie gazów amoniak, kontrola pH
filtr
fermen-
powietrza
tator
wstêpny
zbiornik sterylne powietrze
buforo-
wy
wyprowadzenie gazów
zbiornik fermentator
buforo- produkcyjny
wy
odbiór brzeczki
84/2(2005)
trze są sterylizowane w sposób ciągły. Źródłem węgla jest cukier,
np. zhydrolizowana skrobia z kukurydzy. Po namnożeniu bakte-
rii we wstępnym fermentatorze (do momentu zużycia pierwot-
nie dodanej porcji cukru), brzeczkę przepompowuje się do fer-
mentatora głównego, dodaje czynnika wyzwalającego wydziela-
nie Glu oraz w sposób ciągły, zgodnie z zapotrzebowaniem, do-
prowadza się pożywkę i surowce. Pod koniec fermentacji stęże-
nie soli amonowej kwasu L-glutaminowego dochodzi do 0,15 M
(25 g/L), a wydajność procesu osiąga 60–70% w przeliczeniu na
glukozę. Z bulionu oddziela się biomasę przez odsączenie, po
czym roztwór L-glutaminianu amonu przepuszcza się przez ko-
lumnę wypełnioną żywicą jonowymienną. Uwolniony amoniak
zawracany jest do fermentatorów, a z kolumny przemywanej roz-
tworem NaOH uzyskuje się roztwór monoglutaminianu sodu, z
którego po odbarwieniu i zatężeniu krystalizuje produkt o spo-
żywczej czystości.
L-Lizyna
L- Lizyna zajmuje obecnie w szeregu aminokwasów drugie miej-
sce po kwasie L-glutaminowym pod względem wielkości produk-
cji. Używana jest głównie jako dodatek do pasz, mąki i produk-
tów mącznych, wzbogacając ich wartość odżywczą1, 2, 10, 11). Otrzy-
muje się ją z glukozy w procesie fermentacji z udziałem bakterii
C. glutamicum lub ich podgatunków lactofermentum czy flavum.
Wieloletnie prace zmierzające do zmutowania bakterii wydziela-
jących ten aminokwas doprowadziły do otrzymania szczepu AJ
1204 zdolnego do wytworzenia brzeczki zawierającej 170 g Lys
w 1 L z wydajnością 50% w przeliczeniu na glukozę, stanowiącej
źródło węgla organicznego. Surowcem zwykle bywa melas, cu-
kroza lub zhydrolizowana skrobia. Melas, pomimo, że jest naj-
tańszym źródłem węgla organicznego ma istotne wady w porów-
naniu z innymi surowcami. Przede wszystkim jest dostępny w
postaci roztworu i to tylko sezonowo podczas kampanii cukro-
wej, a jego magazynowanie jest kosztowne. Ponadto cukrownie
są najczęściej oddalone od wytwórni lizyny, a transport rozcień-
czonego surowca (50% cukru, 20% wody) zwiększa koszty pro-
dukcji. Dodatkowo obecne w melasie substancje niecukrowe
(30%) nie ulegają fermentacji i zanieczyszczają produkt. Najpo-
pularniejszym surowcem wykorzystywanym obecnie w przemy-
śle fermentacyjnym do produkcji Lys jest zhydrolizowana skro-
bia kukurydziana, zaś jako źródło azotu stosuje się gazowy amo-
niak, wodę amoniakalną lub siarczan amonu.
/L/
C. glutamicum H2NCHCOOH
D-glukoza Lys
(CH2)4NH2
Proces fermentacji zaczyna faza wstępna, zwana inicjacją, pod-
czas której następuje szybki przyrost biomasy kosztem dodanego
na początku cukru, przy czym Lys tworzy się z niewielką szybko-
ścią (rys. 3). Po prawie całkowitym zużyciu pierwotnej porcji cu-
kru rozpoczyna się druga faza, w której cukier i siarczan amonu
dodawane są w sposób ciągły, ze stałą, regulowaną szybkością. Je-
żeli amoniak nie jest wprowadzany w postaci siarczanu amonu,
środowisko należy zakwaszać kwasem siarkowym w celu utrzymy-
wania właściwego pH (Lys podwyższa zasadowość środowiska).
W tej fazie obserwuje się szybki przyrost zawartości L-lizyny brzecz-
ce. Po osiągnięciu stężenia 170 g Lys w 1L biomasę odsącza się, a
przesącz zawierający siarczan L-lizyny wprowadza się na kolumnę
wypełnioną słabym anionitem. Po przemyciu kolumny kwasem
solnym eluat poddaje się zatężaniu i suszeniu metodą rozpylania
roztworu w strumieniu gorącego powietrza (spray-drying) otrzy-
mując chlorowodorek L-lizyny o czystości 98,5%. Jest to najczę-
ściej spotykana forma komercyjnej L-lizyny. W handlu dostępny
jest również 50-proc. zasadowy, wodny roztwór wolnej Lys i gra-
nulat siarczanu L-lizyny zawierający 47% tego aminokwasu.
84/2(2005)
stê¿enie
Lys
glukoza biomasa
czas
pocz¹tek dodawania glukozy
w sposób ci¹g³y
Rys. 3. Zmiana stężeń surowców i produktów podczas produkcji Lys
metodą fermentacyjną2)
Fig. 3. The substrate and product concentrations in the fermentation produc-
tion of Lys in relation to time2)
L-Treonina
L-Treonina znalazła zastosowanie głównie jako dodatek zwięk-
szający wartość odżywczą pasz roślinnych oraz żywności. W prze-
mysłowej produkcji Thr stosuje się mutanty bakterii E. coli, cho-
ciaż znane są też technologie oparte na C. glutamicum. Zazwyczaj
używa się szczepów E. coli wykorzystujących zarówno glukozę,
jak i cukrozę, co umożliwia wybór aktualnie najtańszego surowca1, 2).
Podczas fermentacji oprócz organicznego źródła węgla i azotu
dodaje się ekstrakt drożdży piekarniczych. Po procesie inicjacji, w
którym zostaje zużyta porcja cukru dodana na początku, w dru-
gim etapie cukier oraz gazowy amoniak wprowadza się w sposób
ciągły utrzymując właściwe pH. Fermentacja jest zakończona, kie-
dy zawartość Thr w brzeczce osiąga 85 g/L. Wydajność dochodzi
do 60% w przeliczeniu na surowiec węglowy. Po zakończeniu fer-
mentacji zawiesinę bakterii koaguluje się w podwyższonej tempe-
raturze lub poprzez zmianę pH i biomasę usuwa się przez sączenie,
a roztwór zatęża. Krystalizacja Thr jest ułatwiona ponieważ należy
ona do aminokwasów dość trudno rozpuszczalnych w wodzie (90
g/L w 20oC), a po oddzieleniu bakterii przesącz oprócz Thr zawie-
ra tylko niewielkie ilości soli i innych składników.
COOH
H2N C H
D-glukoza E.coli
THr
H C OH
CH3
L-Fenyloalanina
Największe zapotrzebowanie na L-fenyloalaninę wynika z za-
stosowania jej do otrzymywania niskokalorycznego słodzika pep-
tydowego–aspartamu (Asp-PheOMe). W mniejszych ilościach wy-
korzystywana jest do sporządzania łatwo przyswajalnych zestawów
aminokwasowych. W przemysłowej produkcji Phe stosuje się mu-
tanty bakterii E. coli, rzadziej C. glutamicum. Według podobnego
schematu biosyntezy powstają wszystkie trzy kodowane amino-
kwasy aromatyczne: Phe, Tyr i Trp, dlatego też w celu otrzymywa-
nia jedynie Phe stosuje się bakterie odpowiednio zmutowane – są
one L-tyrozyno auksotroficzne.
W procesie fermentacji prowadzącej do wydzielania Phe klu-
czową rolę odgrywa ścisłe przestrzeganie reżimu dodawania su-
rowców, ponieważ fizjologia stosowanych bakterii zmienia się trak-
89

stê¿enie
etap etap etap
Phe
I II III
biomasa
tlen
szybkoœæ dodawania po¿ywki
CHOHCHOHCH2OPO(OH) 2
+ HO
NH
NH3+
Rys. 5. Synteza L-tryptofanu
Fig. 5. Synthesis of L-tryptophan
aspartaza
HOOCCH=CHCOOH + NH3 → H3N(+)CHCOO(-)
kwas fumarowy
Rys. 6. Synteza kwasu L-asparaginowego
Fig. 6. Synthesis of L-aspartic acid
cie fermentacji (rys. 4)1, 2, 8, 12). Glukoza w zależności od etapu fer-
mentacji ulega w różnym stopniu transformacji do czterech pro-
duktów: Phe, biomasy, CO2 i kwasu octowego. Kwas octowy i CO2
zmniejszają wydajność fenyloalaniny, ale przez regulowanie szyb-
kości dodawania glukozy i utrzymywania odpowiedniego stężenia
tlenu kontroluje się przebieg fermentacji maksymalnie zmniejsza-
jąc tendencję do wytwarzania CO2 i kwasu octowego. Po zużyciu
początkowej porcji cukru i zmniejszeniu stężenia tlenu rozpoczy-
na się drugi etap fermentacji, w którym cukier jest dodawany w
sposób ciągły, a stężenie tlenu utrzymywane na stałym, ale niskim
poziomie. Zawartość Phe szybko rośnie. W trzecim etapie, kiedy
pojawia się kwas octowy zmniejsza się ilość dodawanego cukru, co
prowadzi do zahamowania przyrostu biomasy. Dopiero pod ko-
niec trzeciego etapu wzrasta szybkość tworzenia się ditlenku wę-
gla. W czwartym etapie rośnie stężenie AcOH, spada przyrost bio-
masy i po 60 h, przy stężeniu 50,8 g/L, kończy się akumulacja Phe.
Wydajność Phe dochodzi do 27,5% w przeliczeniu na źródło wę-
gla organicznego.
L-Tryptofan
Trp znalazł zastosowanie w diagnostyce do wykrywania niedo-
borów witaminy B6, wykorzystywany jest ponadto jako lek, doda-
tek do żywności i pasz, do wzbogacania hydrolizatów proteino-
wych, w tym do sporządzania roztworów infuzyjnych służących
do karmienia pozajelitowego1). Jest produkowany i wydzielany
przez wiele mutantów bakterii, m.in. Bacillus subtilis, jednak czy-
stość aminokwasu otrzymywanego tą drogą nie spełnia kryteriów
farmaceutycznych. Z tego powodu Trp otrzymuje się najczęściej w
reakcji fosforanu indolo-3-glicerolu z L-seryną w obecności enzy-
mu zwanego syntazą tryptofanową (rys. 5.). Reakcja przebiega
dwuetapowo: w pierwszym powstaje indol, który z kolei reaguje z
Ser tworząc Trp2, 13). Oba etapy są katalizowane kolejno przez dwie
90
Rys. 4. Zmiana stężeń surowców i produktów w trakcie
fermentacyjnej metody otrzymywania L-fenyloalaniny; wi-
doczne są czterech fazy procesu 2)
etap
IV
Fig. 4. The substrate and product concentrations in the fer-
mentation production of L-phenylalanine in relation to time;
four stages are shown2)
AcOH
COO- COO -
tryptofanowa
syntaza
NH NH3+
 Asp
CH2COOH
podjednostki tego samego enzymu. W praktyce przemysłowej sto-
suje się wolny indol, chociaż nie on jest właściwym substratem
syntazy tryptofanowej, jednak enzym użyty w nadmiarze akceptu-
je go. Indol jest tanim surowcem pochodzenia petrochemicznego,
zaś Ser stanowi produkt uboczny przemysłu cukrowniczego. Syn-
tazę tryptofanową otrzymuje się z mutanta E. coli. Po dodaniu
enzymu do surowców następuje proces kondensacji, w którym Trp
tworzy się z wydajności prawie ilościową w przeliczeniu na indol,
z szybkością 75 g/L w ciągu doby. Roztwór po syntezie poddaje się
odbarwieniu i sączeniu, przy czym usuwany jest również enzym.
Po zatężeniu następuje krystalizacja (rozpuszczalność w wodzie
10 g/L w 20oC). Otrzymuje się L-tryptofan, którego czystość jest
akceptowalna dla celów farmaceutycznych.
Kwas L-asparaginowy
Kwas L-asparaginowy jest od dawna stosowany jako lek i doda-
tek do żywności. Bierze udział w metabolizmie tkanki nerwowej,
działa anabolicznie pobudzając wydzielanie somanotropiny, insu-
liny i glukagonu. Jest stosowany w leczeniu zaburzeń rozwojowych
u dzieci z opóźnionym rozwojem, pomaga dorosłym w stanach
wyczerpania fizycznego i nerwowego oraz w rekonwalescencji po
ciężkich chorobach i zabiegach chirurgicznych1). Zapotrzebowa-
nie na ten aminokwas gwałtownie wzrosło w ostatnich latach, kie-
dy na dużą skalę wszedł do powszechnego użytku niskokaloryczny
słodzik – aspartam (Asp-PheOMe). Zmieniła się również przemy-
słowa metoda jego otrzymywania. Metodę fermentacyjną zastąpił
proces enzymatyczny wykorzystujący aspartazę, czyli liazę L-aspa-
raginianowo-amoniakalną (E.C.4.3.1.1), (rys. 6)1, 2). Enzym ten
katalizuje przyłączenie amoniaku do kwasu fumarowego. Produk-
cja Asp jest uważana za wzór nowoczesnej technologii. 1 kg enzy-
mu wystarcza do wytworzenia 220 t aminokwasu. Enzym pozy-
skuje się z odpowiedniego mutanta E. coli. Początkowe problemy
84/2(2005)
 CH2CH2SCH3
I aminoacylaza
2AcNHCHCOOH
racemizacja
∆
Rys. 7. Otrzymywanie L-metioniny
Fig. 7. Preparation of L-methionine
NH3,NH4Cl, HCN
CH2=CHCHO + CH3SH → CH3SCH2CH 2CHO → CH 3SCH2CH2CH(NH)2CN →
15-30oC, 3 h
akroleina metanotiol 3-metylotiopropanal
1. 98% H2SO4, tw, 1 h
→ CH3SCH2CH 2CH(NH)2COOH
2. NH3/HOH (pH 5,5)
Rys. 8. Otrzymywanie racemicznej metioniny
Fig. 8. Preparation of DL-methionine
związane z niestabilnością enzymu udało się opanować poprzez
osadzenie go na k-karageninie, naturalnym polimerze, wyciągu z
karagenu – mchu irlandzkiego (Choridrus crispus). Półokres trwa-
łości tak przygotowanego enzymu został przedłużony z kilku mi-
nut (dla wolnego enzymu) do prawie 2 lat (680 dni). Wcześniej
zamiast enzymu stosowano całe komórki E. coli zamykane w żelu
poliakryloamidowym.
Synteza Asp prowadzona jest w poziomych kolumnach wypeł-
nionych nośnikiem z enzymem. Poziome ułożenie kolumn ułatwia
ich chłodzenie, konieczne do utrzymania optymalnej temperatu-
ry: maksymalnie wysokiej ze względu na szybkość reakcji enzyma-
tycznej, ale nie przekraczającej temperatury rozkładu enzymu. Pod-
czas reakcji wydziela się ok. 6 kcal/mol ciepła. Poziome kolumny
ułatwiają ponadto utrzymywanie wysokiej, stałej szybkości prze-
pływu roztworu reagentów, dochodzącej do dwóch objętości ko-
lumny na godzinę. Proces jest całkowicie zautomatyzowany. Wy-
dajność Asp z kolumny o objętości 1000 L dochodzi do 3,4 t dzien-
nie, tj. ok. 100 t miesięcznie. Produkt końcowy jest oczyszczany
przez krystalizację.
Metionina
Racemiczna metionina jest produkowana na dużą skalę, głów-
nie z przeznaczeniem na dodatek wzbogacający wartość odżywczą
mieszanek paszowych dla zwierząt hodowlanych, w znacznej czę-
ści dla drobiu, stanowi ona bowiem aminokwas niezbędny do two-
rzenia upierzenia1, 2). W ostatnim dziesięcioleciu XX w. wielkość
jej produkcji uległa podwojeniu. Jest ona zwykle tym aminokwa-
sem niezbędnym, który w paszy pochodzenia roślinnego występu-
je na najniższym poziomie względem potrzeb i tym samym jego
dodatek w największym stopniu podwyższa wartość odżywczą pasz
(rys. 1). U większości zwierząt występuje enzym izomeryzujący
D-metioninę do L, przez co racemiczna metionina ma prawie taką
samą wartość odżywczą jak L-metionina, wobec czego tani pro-
dukt racemiczny stanowi pełnowartościowy składnik pasz. Czysta
L-metionina jest wykorzystywana jako dodatek do żywności, skład-
nik płynów infuzyjnych w odżywianiu pozajelitowym, w leczeniu
zatrucia paracetamolem i do leczenia układu moczowego. Daw-
niej Met otrzymywało się najczęściej poprzez jej izolację z hydroli-
zatu kazeiny, obecnie zaś wykorzystuje się enzymatyczną hydrolizę
84/2(2005)
Met + Ac-D-Met + AcOH
3-metylotio-1-aminobutyronitryl
DL-Met, 97% wyd. w przeliczeniu na
3-metylotiopropanal
N-Ac-DL-metioniny (rys. 7)1, 2). Stosuje się do tego aminoacylazę
(E.C.3.5.1.14) pozyskiwaną z Aspergillus oryzae. Proces, prowa-
dzony na kolumnie jest katalizowany enzymem immobilizowanym
na złożu. W niektórych technologiach kolumna zastępowana jest
membranowym reaktorem. Niezmieniona N-Ac-D-Met jest race-
mizowana i zawracana do reakcji.
Surowcem wyjściowym w produkcji DL-metioniny jest łatwo
dostępna akroleina, która w reakcji z metanotiolem tworzy 3-me-
tylotiopropanal, ten z kolei w reakcji Streckera z cyjanowodorem
w obecności amoniaku zostaje przekształcony w aminonitryl me-
tioniny (rys. 8)14). Hydroliza nitrylu kwasem siarkowym prowadzi
do oczekiwanego aminokwasu. Istnieją różne wersje poszczegól-
nych etapów. Dodatek chlorku amonu w trakcie reakcji Streckera
podwyższa rozpuszczalność amoniaku w środowisku, a tym sa-
mym zwiększa szybkość reakcji. Często aminonitryl przed hydro-
lizą przeprowadza się w odpowiednią hydantoinę, co ułatwia izo-
lację i oczyszczenie pośredniego produktu.
Otrzymano: 31-10-2003
LITERATURA
1. A. Kołodziejczyk, Naturalne związki organiczne, drugie wydanie, PWN, War-
szawa 2004.
2. Praca zbiorowa, Basic biotechnology (red. C. Ratledge i B. Kristiansen),
wyd. 2, Cambridge University Press, Cambridge 2001.
3. Bachem 2003, Peptides and Biochemicals, katalog odczynników firmy
Bachem AG, Szwajcaria.
4. J. Jastrzębski i S. Rolski, Farm. Pol. 1969, 25, 271.
5. Praca zbiorowa, Chemia żywności: skład, przemiany i własności żywności
(red. Z. Sikorski), wyd. 3, WNT, Warszawa 2000.
6. Praca zbiorowa, Żywność wygodna i żywność funkcjonalna (red. F. Świ-
derski), wyd. 2., WNT, Warszawa, 1999.
7. W. Leuchtenberger, Biotechnology 1996, 6, 455.
8. J. Hoggson, Bio/Technology 1994, 12, 152.
9. J. Morrison, H. Mosher, Asymmetric Organic Reaction, American Chem.
Soc., Washington DC 1976.
10. L. Eggeling, H. Sahm, Appl. Microbiol. Biotechnol. 1999, 52, 146.
11. R.D. Kiss, G. Stephanopoulos, Biotechnol. Prog. 1991, 7, 500.
12. K.B. Konstantinov, N. Nishio, T. Seki, T. Yoshida, J. Pherment. Bioeng. 1990,
71, 350.
13. R. Katsumata, M. Ikeda, Bio/Technology 1993, 11, 801.
14. Pat. USA, CA 1968, 68, 30052q.
91