ÇocuGUMA

MATEMATiGi NASIL
ANLATIRIM?
DR. GORDON W. GREEN JR.

Türkçesi: Ayşegül Yurdaçalış

BEYAZ YAYINLARI
 Beyaz Yayınlan: 55

Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım?

Dr. Gordon W. Green,Jr.

Kitabın Özgün Adı:

Helping Your Child To Learn Matlı
© 1995 Gordon W. Green, Jr.

Bu kitabın Kesim Telif Haklan Ajansı aracılığıyla alınmış tüm

Türkçe yayın haklan Beyaz Yayınlan'na aittir.
Yayınevimizden yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen
alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez,
çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.

Yayıncı: Hidayet & Çanan Pınarbaşı

Yayın Yönetmeni: lbrahim Şener
Kapak Tasarımı: Fatma Mamalı
Metin Tasarımı: Fatma Mamalı

Kapak Baskısı: Volkan Matbaası

Kapak Renk Ayrımı: Diacan Grafik
Baskı: Engin Matbaacılık
Cilt: Güven Mücellithanesi

Birinci Basım: Ekim 1999 / İstanbul

ISBN: 975-8261-78-9

Yayın ve Dağıtım:
BEYAZ YAYINLARI
Nuruosmaniye Cad. Kardeşler Han, No:3, Kat:2
Cağaloğlu/İSTANBUL
Tel: (0212) 522 38 68 - 69 Faks: (0212) 522 38 70
Web: www.beyazyayinlari.com.
e-posta: mail@beyazyayinlari.com
 İçindekiler

Önsöz .................................. vii

Teşekkür . . · . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi

1. Giriş
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . .

2. Temel Aritmetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 . .

3. Ondalıklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ·. . 27 . . .

4. Kesirler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 . .

5. Oran, Orantı ve Y üzde . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 59 . .

6. Ağırlıklar ve Ölçüler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 . . .

7. Geometri . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 81 . . .

8. Cebir 1 . . . . . . . . . • • . . . . • . . . . . . . . . . • . . . 109 . .

9. Cebir il . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 63 . .

1 0 . Denklem Grafikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 . .

1 1 . Sonuç . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 . .

Ek A: Çarpım Tablosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 . .

Yazar Üzerine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 . .

-v-
Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?
 ••

Ons öz
Anne-babalara (Ve Öğrencilere)
Özel Bir Mesaj

K olejin ilk döneminde matematik dersi alan kızım Heidi'

nin kafası bir problem nedeniyle karışmıştı. Probleme ve
ders kitabında verilen örneklere baktım ve kızıma sordum:
"Kitabında problem çözümünün açıklaması var, okudun
mu?" bana sıkıntılı bir bakış fırlatan kızımın yanıtı şöyley­
di: "Evet okudum-hem de defalarca! Ama hiçbir şey anla­
madım." Probleme yeniden göz attığımda bu kez, onunla
ilk kez karşılaşan biri için anlaşılması oldukça güç olabile­
ceğini fark ettim. Çözüm yolunun açıklaması kısa ve öz
değildi; hatta tam aksine gerekenden çok daha karmaşık
görünüyordu. Problemi çözmek benim için basitti, çünkü
bunu nasıl Y,apmam � erektiğini zaten biliyordum.
"Pekala,' dedim.'Şimdi baştan başlayalım.Kitapta o-
kuduklarını unut ve beni dinle." Sonra da problemi, nor­
malde matematiksel ifadelerle özdeşleşmiş karmaşık
semboller yerine, günlük yaşamdan aşina olduğu sözcük­
leri seçmeye özen göstererek, olabildiğince basit bir anla­
tımla, kendi bildiğim gibi yeniden tanımladım. Konunun
çerçevesini çizmenin ardından, matematik sembollerinin
neyi simgelediklerini ve onları en iyi biçimde nasıl kullan­
mak gerektiğini gösterdim.Kızım "Çok basitmiş!" diye ba­
ğırdı. "Peki niçin kitaplarda da böyle anlatılmıyor?" Bu,-

- vii-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

daha küçük sınıflardakiler dahil-diğer öğrencilerden d uy­

duğum tepkinin ayn ı yd ı : Onlara göre, matematik kitapları­
nı hazırlayanlar ve m atematik öğretmenleri konuyu gerek­
siz yere zorlaştı rıyordu.
Kızı ma yard ı mcı olmaya çal ı ştığım süreçte, birçok öğ­
rencinin, işin temelini kavrayamamaları ve m atematik dili­
nin onlara yabancı gelm esi sonucu, matematiksel kavram­
ları anlamakta zorluk çektiğini fark ettim . Bunun nedeni ke­
sinlikle, çoğu kez varsay ı ldığı gibi matematiğe yetenekleri
olmaması ya da aptal olmaları değildi; başlangıçta bazı te­
mel kavramları anlaya m a m ı ş olmaları sonucu, birbiri ardı
sıra gelen konular onlara g ereksiz biçimde zor görünüyor­
du. Bunda , matematiğin ağırl ı kla mantı ğa dayalı ve hemen
her şeyin, daha önce öğrenilmiş olduğu varsayı lanlar üze­
rinde yükseldiği bir alan olmasının rolü büyük. Bu a nlamda
matematik öğrenmek rahatl ı kla merdiven tı rmanmaya ben­
zetilebilir. Yukarı doğru yol alırken tek tek herbir basamağı
kullanırsanız, muhtemelen hiçbir sorunla karşı laşmazsı n ız.
Sorun, iki ya da üç basamağı bir anda atlayarak çıkmaya ça­
lışmanız durumunda kendini gösterecektir; bu durumda aya­
ğınızın takılması ve düşmeniz hiç de uzak bir olas ı l ı k değil­
dir. Kolay konuları kafalarında tam oturtmadan-ya da tam
anlamadan-daha karmaşık matematiksel kavramlara ge­
çenlerin, işte tam da bu sorunla karşı laştıkları söylenebilir.
Çocukları n ı n isteği üzerine şu ya da bu şeki lde onlara
matematik ödevleri n i yapmakta yardı mcı ol mayan anne­
baba herhalde yok gibidir. Kuşkusuz hepsi yard ı m etmek
istediği halde, içlerinden bazı ları uzun yı llar konunun uza­
ğı nda kalmaları ndan dolayı "pas tutmuş" olabi lir. Bunun ö­
tesinde bugünkü ders kitapları nda yer alan yöntem ler, ko­
nuyu bir nesil önce ele alm ı ş olan bizlere yabancı gelecek­
tir. Bu ve benzeri düşüncelerden yola çıkarak, anne-baba-

- viii -
 ônsöz

ların ilk ve orta okuldaki çocukları na temel kavramları a­

çıklamakta yararlanabilecekleri bir matematik kitabı yaz­
mak için kolları sıvad ı m . Küçük yaşta bu kitaptan yararlan­
maları sağlanan minikler, konuya iyi bir başlangıç yapmı ş
olacak ve aynı konularla sınıfta karş ı laştı klarında, onlarla
başa çıkmakta zorlanmayacakladır. Kitap aynı zamanda
anne-babalara, kolaylıkla içi nde çıkılmaz hale gelebilecek.
karmaşık konuları çocukları na açıklarken kullanmaları için
basit ve sağlam bir yol öneriyor. Konudan zevk alan ço­
cuklar ve çocuklarına yard ım cı olmaya çalışırken artı k bu­
nalm ayan ve moralleri bozulmayan anne-babalar, kitabın
başarı s ı na en somut kanıt olacaklard ı r.
Bu ci ltte, ilkokul ve ortaokul öğrencilerinin karşı laştı kları
belli başlı matematik konu ve kavra mları nı ele almayı
planl ıyorum. Hazırlamaya başlad ı ğ ı m ikinci ciltte ise yük­
sek cebir, analitik geometri , fonksiyonlar, üslü sayılar, lo­
garitma ve trigonometri gibi konularla lise ve üniversite öğ­
rencilerini hedefliyorum.
Öğrencilerin ilk ve orta okulda karşı laştı kları tüm mate­
matik konularını tek bir ciltte deri nlemesine ele alamayaca­
ğ ı m açık. Konulardan her birini ayrı ntı larıyla irdeleyip, ko­
nuya ilişkin tüm problem örnekleri ni açı klamalarıyla sergi­
leyebilmek için, takdir edersiniz ki ciddi bir alan gerekiyor.
Zaten benim buradaki hedefim de bu değil. isteyenler tüm
kitapçı larda, her konuyu tüm ayrıntılarıyla derinliğine işle­
yen birçok matematik kitabına ulaşabilirler. Benim hedefim
ise; öğrencilerin, konuların özünü kavramalarına yardımcı
olmak ve kafaları nda, daha sonra okulda karşılaşacakları o
konuları rahatça almaya hazır bir temel oluşturmaktır. Yani
bu kitap; diğerlerinin yerini alacak, "her şeyi" içeren bir ders
kitabı olarak değil , aksine diğerleriyle birlikte kullanı lması
gereken, onları tamamlayıcı bir kitap olarak algı lanmalıdır.

- ix -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Böyle bir kitaba niçin gerek duyulabilir? öncelikle herke­

sin biliyor olması gereken bir gerçek, matematiği anlamanın
bugünün dünyasında her zamankinden daha önemli olduğu­
dur. Eğitim yaşamları boyunca öğrenciler zorunlu matematik
dersi görürler ve konunun derinliğine kavranması, özellikle
de mühendislik, fizik, bilgisayar, ekonomi, istatistik, vb. Tek­
nik alanlarda başarılı olmak için çok önemlidir. Bu alanlarda
eğitim almayı seçenlerin, hızla gelişen teknolojinin belirlediği
dünyamızda her bakımdan daha iyi işlere ulaşma şansları
daha çoktur. Birçok öğrenci bu alanları, yalnızca matematik­
ten korktuğu için seçmemektedir. Matematikte atılacak sağ­
lam temeller; bu alanlara girmeyi kolaylaştıracak, akademik
performansı yükseltecek ve tüm öğrenme deneyimini daha
zevkli kılacaktır. Eğer toplumumuzda bugün matematiğe za­
ten fazlasıyla gereksinim duyulduğunu düşünüyorsanız, ge­
lecekte çok daha fazlasının talep edileceğini bilmelisiniz.
Bu kitabı yazarken anne-babaları hedeflemiş olduğum
halde, konuları çocukların anlayabileceklerini düşündü­
ğüm biçimde formüle etmeye çalıştım. Anne-babalarından
belli düzeyde bir yardım aldıktan sonra çocukların kitabı
yalnız başlarına da izleyebileceklerine ve matematiğin çe­
şitli alanlarındaki temel bakış açılarını, o ana dek hiç kar­
şılaşmamış olsalar dahi kavrayabileceklerine inanıyorum.
Öğretmenler de bu kitaptan, özellikle temel bakış açılarını
kavramakta güçlük çeken öğrencileri için yardımcı ders ki­
tabı olarak yararlanabilirler. Daha önce de belirttiğim gibi,
matematik daima bir önceki konu ve kavramlar üzerinde
yükselir; yani okuyucular, kitabı gelişigüzel karıştırmaktan­
sa, ancak baştan sona izlediklerinde bir yarar sağladıkla­
rını fark edeceklerdir.Bu kitap matematik konularını anne­
babalar ve çocukları için anlaşılır ve eğlenceli kılabildiği öl­
çüde, kendimi hedefime ulaşmış sayacağım.

- x -
 Teşekkür

İ ık teşekkürüm; yıllar yılı beni bir matematik kitabı yazma­

ya teşvik eden öğretmenim Harold Roth'a gidiyor. Ben ki­
tabı yazmayı kabul ettikten sonra Harold bu kez de, bunun
anlamlı bir proje olduğuna diğerlerini ikna etmeye çalıştı.
Onun sabrı ve inadı olmasaydı, bu kitabın yalnızca hayal­
lerimizi süslemeye devam edeceğinden eminim.Bir diğer
teşekkürü, eğitim yaşamım boyunca karşıma çıkan tüm ma­
tematik öğretmenlerime borçluyum.Aralarından kendi bil­
gilerini bize aktarmakta zorluk çekenler bana, konunun öğ­
renci için ne kadar gereksiz biçimde.acı verici olabileceğini;
her şeyi bir kristal billurluğuna getirerek sunma becerisine
sahip olanlar ise, matematiğin müfredattaki diğer dersler
kadar, hatta daha da eğlenceli ve aydınlatıcı kılınabilece­
ğini g österdiler.Onlarla yaşadığım deneyim boyunca konu
hakkında çok şey öğrenmenin yanı sıra, onları öğretmek
için en iyi yolun hangisi olduğunu da sezmeye başladım.
Ve son olarak, bana kitap yazabilmem için boş saatlerimi
armağan etmekle kalmayıp, projenin zamanında tamam­
lanmasında aktif rol de oynayan sevgili eşim Maureen'e
de teşekkür etmek istiyorum.

-xi-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Bir matematikçi, tıpkı bir ressam ya da şair gibi, "model ku­

ran"d ı r. Onun kurduğu modeller diğerlerinden daha ka lıcı
oluyorsa, bunun nedeni, fikirlerle yap ı l m ı ş olmalarıdır.

- Godfrey Harold Hardy

"Bir Matem atikçinin Müdafaası"

- xii -
 1
Giriş

"M atematik korkusu" tanımını mutlaka duymuşsunuz-

dur. Pekala, h erkes matematiğin de korkunun d a ne anla­
ma geldiğini bilir. O halde "matematik korkusu", i nsanları n
başaramayacakları n ı düşündükleri için, matematikle uğ­
raşmak zorunda kalacakları fikrinden bile korktukların ı ifa­
de eder. İşin sonu, edindikleri her deneyi m i n d e katkısıyla,
konuyla yüzyüze gelmekten dahi korkmaları n a kadar va­
rabilir.
Anne-babaları n yapması gereken ilk iş, çocukları na
"matematik korkusu"nun çoğu kişinin şu ya da bu biçimde
yaşadığı bir duygu olduğunu açı klamak olmal ı d ı r. Önemli
olan korkuları m ızla olabildiğince erken yüzleşip, onların üs­
tesinden gelebilmektir; böylece matematikle uğraşırken
kendimizi rahat hisseder ve konuda ilerlemek için yolumuz­
daki engelleri kald ı rm ı ş oluruz. Bir matematik kitabı yazarı­
nın dahi bir zamanlar "matematik korkusu" kurbanı olduğu­
nu öğrenmek muhtemelen çocuğunuza ilginç gelecektir. Bu
konuda kendi yaşadığım deneyimleri, çocuğunuzu cesaret­
lendirebileceği düşüncesiyle aktarmak istiyorum .
Daha ilkokulda tohumları atı l m ı ş olan matematik kor­
kum ortaokul ve l isede giderek daha kötü bir hal alm ı ştı . A­
radan uzun zaman g eçmiş olmas ı na karş ı n, önemli bir sı-

-1 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A n/atmm ?

nav günü lisedeki trigonometri sı nıfıma giderken hissettik­

leri m i bugün gibi anımsıyorum. Bu kötü duygu midemin
tam ortasından bana kötü sinyaller yolluyordu. Dizlerim
çözülmüş, kalbim boğaz ı m da öyle hızlı atıyordu ki n efes
almakta zorlanıyordum . Bunlar size de bir şeyler çağrı ştı­
rıyor mu? Kitapta işlenen ya da s ı n ıfta öğretmen tarafı n­
dan a nlatı lan konulardan hiçbirini anlamamıştım. Dolayı­
sıyla sı nav sorularına baktığ ı mda da, bana Yunanca gibi
göründüler (gerçekten de harfleri n çoğu Yunancaymı ş!) O
bir saat boyunca alnı mdan süzülen ter damlalarıyla bo­
ğuştum ve şansıma güvenm eye karar vererek, sı nav kağı­
d ı n ı gelişigüzel doldurdum. Kağıt kontrol edilip bana geri
döndüğünde, sadece zaten bildiği m bir şeyi doğrulamış ol­
du: 'F', yani en düşük notu a l mı ştı m . Dönem sonu geldi­
ğinde, sınıfta kaldığ ı m ı öğrenmek benim için hiç de sürpriz
olma d ı . Artık dünyadaki her şeyden çok, matematikten
nefret ediyordum.
M atematiğe karşı d uyduğum bu nefret beni üniversite­
de de yalnız bırakmadı. Açı lan derslere göz atarken eko­
nomi okuyanları n mezun olmak için belli miktarda mate­
m atik kredisi almak zorunda oldukların ı fark ettiğimde tit­
rem eye başladığımı anımsı yoru m . Üstelik korku ve e ndi­
şelerimde yalnız da değildim. M atematik dersi alma dü­
şün cesinden ölesiye korkan diğer öğrencilerle bu konuyu
s ı k s ı k konuşuyorduk. Dersi alm ı ş diğer öğrenciler bize
"sorun değil," diyorlardı . "Ald ı ğ ı n ı z ders çok basit, kolayca
halledeceksiniz." Tabii ki öyle olmad ı . O dönem sanırım e n
i y i "işkence" sözcüğüyle tanı mlanabilir. Zaman içinde m a­
tematik sembolleri giderek daha da anlaşılmaz hale geldi
ve problemler bana hiçbir şey ifade etmez oldu. Kafam her
zamanki nden daha fazla karı ş m ı şt ı , fakat artık bu işin üs­
tesinden gelmem gerektiğini de çok iyi biliyordum . Aksi

-
2 -
 Giriş

halde aileme başarısız olduğumu söylemek ve ardından

da kendime iş aramaya başlamam gerekecekti. Böylece
çok fazla çal ış maya başladı m . Matematik sembolleri ve
denklemler geceleri rüyama giriyordu. Tüm çabaları m ba­
na sonunda bir "O� getirebildi. İ ki matematik dersinden da­
ha zar zor geçmeyi başardı ktan sonra m ezun oldum. "Tan­
rıya şükür" diyordum, "Sonunda özgürüm!"
Oysa bu hiç de doğru değildi. Ekonomiden m ezun ol­
duktan sonra iş aramaya başladı m . İ yi iş teklifleri nden biri
hükümete bağl ı n üfus sayım bürosu'ndan gelmişti. İş gö­
rüşmesinde m üstakbel patronuma "burada yaptığınız iş
nedir?" diye sordum. "Birçok iş yapıyoruz," diye yanıtladı
sorumu, "ama hemen tümü istatistikle ilgi l i . " O anda da­
marlarımdaki kan ı n donduğunu hissettim . Beynimden şim­
şek h ızıyla geçen düşünce, istatistikle matematiğin yakı n
akraba oldukları yd ı . Patronum san ı rı m yüzümün aniden
allak bullak olması ndan, birşeylerin yolu nda olmadı ğını
anlam ış olaca k ki, "Bir sorun m u var?" diye sordu. Son
günlerde epeyce hafiflemiş olan cüzda n ı m ı d üşünerek acı
acı yutkundum ve d uyulur duyulmaz bir sesle " Hayı r efen­
dim. istatistik e n sevdiğim konudur, " diyebildim. Patronum
rahatlad ı , bana kocaman bir gülümsemeyle baktı ve şöyle
dedi: "İşte bu çok iyi; çünkü burada, gökleki yıldızlardan bi­
le daha fazla sayıyla çevril i olacaksın ız."
Hakl ıydı . H erhalde tüm yaşamım boyunca bu kadar
fazla sayıyı bir arada görmemişimdir! ABD n üfus sayım
bürosu ülkeye ait bilgilerden çoğunun-depolar dolusu­
istatistik haline getirildiği yerdi. N üfus, hükümet, iş dünya­
s ı , sanayii ve aklını za gelebilecek hemen her şeye i lişkin
istatistikler. . . Sayılara karşı yı llardan beri d uyduğum korku
yüzünden , önce kendimi bir canavarın önüne attığ ı m ı dü­
şündüm. "Kabusum gerçek oldu," diye söylenip duruyor-

-3-
 Çocuğuma Matematiği NasJ/ A nlatmm?

dum kendi kendime. Fakat adeta mucize sonucu bir süre

sonra işimden zevk almaya başladı m . Çeşitli konulara iliş­
kin istatistikler, dünyada olup b itenleri daha iyi kavramam ı
sağlıyordu. Hatta ertesi gün bürodakilerle tartı şabilmek
içi n , matematik ve i statistik kitapları nı geceleri eve taşıma­
ya bile başlamıştı m .
Birkaç y ı l sonra oldukça cesaret gerektiren b i r karar
verdim ve-gündüzleri çal ı ştı ğ ı m için-geceleri üniversite­
ye g itmeye başladı m . M atem atik öğrencileriyle birlikte
derslere giriyordum . Bu kez haz ı rl ı klıydım: Bu sürede bazı
teoriler öğrenmiş, iyi bir uygulama dönemi geçirmiştim ve
içimde m üthiş bir çalışm a isteği vard ı . Bir yandan da kor­
kuları m sürüyordu, ama iyi i şleyen bir çalışma sistemi ge­
liştirdim. En zor matematik derslerini-calculus, integral
calculus, linear cebi r, vb.- Ve i statistik derslerin i bir arada
yürütecektim. Daha sonra m atematiksel ekonomi, ekono­
metri ve işlem araştı rm aları gibi oldukça zor dersler alara k
ekonomide master yapt ı m . B u "ikinci" akademik kariyerim
boyunca seçtiğim tüm derslerde, hatta girdiğim tüm sınav­
larda "A"dan başka not a l m ı yordum. Matematikten "A" a l­
manı n hiç de san d ı ğ ı m gibi zor bir şey olmadığı n ı görmüş­
tüm . Deneyimlerimi a ktarmak için yazdığım "A'ya U laşma­
n ı n Yolları" adlı kitap yüzbinler sattı , birkaç baskı yaptı ve
İspanyolca'ya çevrildi; bugün dünyan ı n her yerinde satı lı­
yor. Belki de en ilginci, kariyerim i profesyonel bir i statistikçi
olarak noktalamamdı r-özellikle de ilk yı llardaki matem­
atik korku ve nefretim düşünülürse . . .
Anlatmış olduğum "matematik korkusu" hiç d e az rast­
lanı r bir duygu değil; hatta rahatlı kla çoğu kişinin matema­
tikten korktuğu söylenebilir. Ne yazık ki çoğunun öyküsü
de benimki gibi bir "mutlu son"la bitmiyor; yaşamları mate­
matiğin temellerin i kavrayamadan geçip gidiyor. Sırf b u

-4-
 Giriş

nedenle okul yaşamları nda başarı sız oluyor, istedikleri iş­

lerde çalışamıyor ya da iş arkadaşları n ı n bu korkuları n ı n
farkı na varması ve işlerinden olma endişesi taşıyabiliyor­
lar. Daha seyrek rastlanmakla birlikte, zaman zaman alış­
veriş yapmak ya da hesap tutmak gibi günlük işlerini göre­
cek kadar dahi matematik bilgisi kullanamayan i nsanlarla
da karşı laşırız. Onlar için duru m giderek d aha da zorlaş­
makta, çünkü m atematiğe duyulan gereksinim ve yaşamı ­
m ı zdaki yeri her geçen gün önem kazanıyor. Peki mate­
matikten uzak duran insanlar niçi n bu konuda bir şeyler
yapmıyorla r? Yanıt çok basit: Çünkü korkuyorlar!
Matematik korkusu yaşamaman ı n en iyi yolu kuşkusuz
onu olabildiğince erken yaşlarda öğrenmektir. Anne-baba­
lara, çocukla rı na matematiği nasıl en iyi biçimde öğretebi­
leceklerine ilişkin yol göstermek için yaptığ ı m bu girişimin
sonucunda, ortaya diğerlerinden oldukça farklı bir mate­
matik kitabı çıktı . Kitap boyunca, bir tak ı m karmaşık sem­
boller kullanmak yerine, basit bir dili yeğledim; böylece
hem siz hem de çocukları nız tam olara k ne anlatılmak is­
tendiğini anlayabileceksiniz. Çok s ı n ı rl ı m atematik bilgisi­
ne sahip kişilerin bile kitap boyunca hiçbir zorlukla karşı­
laşmadan ilerleyebilmeleri içi n , matematiğin dayandığı te­
mel kuralları açı klıkla anlatmaya özen gösterdim. Bir ko­
nunun her noktasını ayrı ntı larıyla ele almak gibi bir kayg ı
duymadı m ; bunun yerine konunun altı nda yatan bakış açı­
larını açıklayıp birkaç örnek vererek, konunun ne üzeri ne
olduğuna ilişkin fikir vermeyi a maçladı m . Kitapta uzun a­
lıştı rmalar ya da karmaşı k problemlere rastlamayacaksı­
nız. Kulland ı ğ ı m örnekler, temel prensipleri açıklayan ve
gündel i k problemleri çözmekte nas ı l kullanılabileceklerinin
ipuçları n ı veren örneklerdir. Özetle, elinizde tuttuğunuz, kı­
sa ve pratik olması amaçlanm ış, gerektiğinden daha kar-

- 5 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

maşık olması ndan ise özenle kaçınılmış bir mate matik ki­
tabıdır. Çocuklara matematiğin farkl ı alanları ndaki temel
bakış açıların ı sunan, bunları kavrayabilmek için gerekli
altyapıyı veren yararlı bir konuya giriş kitabı olacaktı r. A­
maçladı ğ ı m , ders kitapların ı n yerini alması değildi. Bi ldiği­
miz gibi, matematik konusunda birçok ders kitabını p iya­
sada bulmak zaten mümkün. Benim amacım ise, onları n
işlevini tamamlamak oldu.
Bu kitapta kullanmayı planladığım yöntem , ü niversiteye
"ikinci" kez döndüğümde karşı laşmı ş olduğum matematik
öğretmeniminkini andırıyor. Öğretmenin bizi calculus'un o
karmaşı k tüneline sokmas ı n ı endişeyle beklerke n , o en
baştan başlamış ve çok basit görünen şeyleri anlatmaya
koyulmuştu. Anlattı kları o kadar bildik şeylerd i ki, d iğer öğ­
rencilerle birbirim ize bakm ı ş ve hepimizin bildiği ne kuşku
olmayan bu bilgileri a ktarmasına bir anlam vermeye çalış­
mıştık. Tüm dönem boyunca da böyle hissetmeye devam
ettik, çünkü söylediği her şey bir önce söylediğinin m a ntıklı
bir sonucu oluyordu. Dönemin sonunda ders kitabı m ıza
şöyle bir baktığ ı m ı zda, ne kadar çok şey öğrenmiş olduğu­
muzu görünce şaş ı rd ı k. Çok kolay ve çok da eğlenceliydi !
İşte bu kitabı bitirdiğinizde sizde de oluşması n ı umduğum
duygu bu.
Bu kitapta aşağıdaki matematik konularını ele almak
istiyorum: Temel a ritmetik, ondalı klar, kesirler, oran, orantı ,
yüzde, ağırl ıklar ve ölçüler (metrik sistem dahil), geometri,
cebir ve denklem grafikleri. Çocuğunuzla birlikte kitabı n
başı ndan sonuna doğru sırasıyla ilerlemenizi öneriyorum;
böylece ilerki konular için önemli olabilecek bir şeyleri
kaçı rmış olmazsınız. Bu giriş bölümünde, kitap boyunca
ele alacağı m konuların kısa bir özetini vermek istiyorum .
M atematiğ i anlamanın başlangı ç noktası , temel aritme-

-6-
 Giriş

tik kuralların ı çok iyi kavramaktır. Çocuğunuz toplama, çı­

karma , çarpma ve bölme işlemlerini muhtemelen bildiği
halde bu konuları , bunlara ilişkin esas olarak neyi bilmesi
gerektiğini daha iyi anlayabilmesi için tekrar ettim . İ nsanla­
rı n genelde öğrenmekte zorlandığı konular, sıfı r, nötral e­
lement, değişmezlik, gruplama ve dağıtma prensipleri gibi
temel aritmetik prensipleridir ve bunlar da zaten ileride öğ­
renmekte güçlük çı karacak esas noktalardır. Bu temel
prensipleri tekrarlamayı ve aritmetik kullanı mını gerektiren
bazı problemleri tartışmayı a maçl ıyorum.
Çocuğunuz temel aritmetik p rensiplerini nasıl kullana­
cağı n ı kavradı ktan sonra bir sonraki adım, ondalı kları kav­
raması olacaktır. Sayıları n b azı bölümlerini ifade etmek
içi n kullandığımız ondalı kları tanıttı ktan sonra , bunları n
toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi temel aritmetik iş­
lemlere nas ı l uyarlanacağını g östereceğim. Burada da a­
ritmetiğin temel kuralları geçerli; tek fark, virgülü nereye
koymak gerektiğini bilmekte yatıyor. Bu bölümü, öğrencile­
rin ondalıklarla işlem yaparken s ı k s ı k karşı larına çı kan yu­
varlama ve tahminde bulunmayı tartışarak bitiriyoru m .
Sayı ları n bazı bölümle rini ifade etmek için bazen de ke­
sirlerden yararlanı rız. Bir kes i r; pay ı n paydaya bölünme­
sinden oluşur. Burada en küçük ortak çarpan, en b üyük or­
tak bölen çarpanların a ayı rma g i bi bazı temel konuları kı­
saca açıklıyorum. Daha sonra kesirlerle; sadeleştirme,
toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi işlemlerin nası l
yapıldığını açı klıyoru m . Bu yöntemler çocuğunuza, yalnız­
ca kesirlerle uğraşı rken değil, cebirin daha sonraki aşama­
larında da yararlı olacak.
Aynı zamanda oran, orantı ve yüzdelerle ilişkili konu
başlı klarına da değiniyoru m . Denklemleri tekrarl ıyor ve
çok basit bazı örneklerle nası l çözüleceklerini gösteriye-

- 7 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

rum . Çocuğunuz bir kez oranı n ne olduğunu öğrendikten

sonra orantın ı n ne olduğunu öğrenmesi de zor olmaya­
caktır, çünkü orantı yaln ızca, iki oranın birbirine eşit oldu­
ğunun ifadesidir. H er gün kullandı ğ ı m ız en yayg ı n ölçüler­
den biri olan yüzde de, bir sayıyı yüz sayısıyla karşı laştı­
ran bir orandan başka birşey değildir. Çocukların bu kav­
ram larla olabildiği nce erken tanışmalarında yarar vardı r.
Ağırlı klar ve ölçüler de, gerek yetişkinleri n gerekse ço­
cukların yaşamların ı n hemen her gününde kullanmak du­
rum unda oldukları sistemlerdir. Hepimizin gündelik yaşan­
tı mızı sürdürebilmek için zaman, ı s ı , uzunluk, ağ ı rl ı k ve
hacim kavramları n ı anlamış olmamız gereki r. Bu kavram­
lar hemen herkes tarafından "su gibi" bilindiği halde, sorun
sıklıkla, bunları metrik birimlerle ifade etmeleri i stendiğin­
de ortaya çı kar. Oysa bilimsel dünyada kullan ılan ölçüm
sistemi olmasından dolayı, metrik sistemi kavramak çok ö­
nemlidir-zaten er geç hepimiz bir biçimde onu kavramak
zorunda kal ırız! Genellikle anne-babalar kendileri de okul
eğitim lerinde yeterince anlamamı ş oldukları ndan, çocukla­
rı na bu konuyu a ktarmakta zorluk çekerler. Burada onlara
uzunluk (metre) , kapasite (litre) ve kütle (gram) gibi çeşitli
boyutları ifade etmek için geliştirilmiş olan metrik sistemi
öğretme konusunda oldukça basit ve izlenmesi kolay bir
yöntem öneriyorum.
Eski Yunanca'da "dünyayı ölçmek" anlam ı na gelen ge­
ometri, bizi sayı ları n dünyasından a l ı p fiziksel tasvirler
dünyasına götürür. Çocukları n çoğu, nesnelerin ve fikirle­
rin fiziksel tasvirlerin i görmelerine olanak verdiği için, geo­
metriyi sever. Konuya nokta, doğru, ı ş ı n, açı ve d üzlem gi­
bi temel kavra mlarla giriyorum . Bunlar üçgen, kare, dik­
dörtgen , paralelogram , daire, vb. geometrik şekillerin te­
mel yapı taşlarıd ı r. Aynı zamanda geometrik şekiller ara-

-
8 -
 Giriş

sındaki, özdeşlik, benzerlik, simetri , dönüşüm , rotasyon ve

yansıma gibi çeşitli ilişki leri de ele alıyorum. Ve elbette te­
mel geometrik şekilleri n çevre ve alanları n ı n nasıl hesap­
lanacağını da gösteriyoru m . Daha sonra, ismini antik Yu­
nanlı matematikçi Pythagoras'dan alan ve pekçok pratik
uygulama alanı bulunan Pisagor teoremi nden söz ediyor
ve bu konuyu da, küp, prizma, piramit, koni, silindir ve küre
gibi üç boyutlu şekilleri tanıtarak ve bunların yüzey ve ha­
cim hesaplama yöntemlerini göstererek tamamlıyorum.
Cebirde temel aritmetik işlemlerini yürütürken yalnızca
sayı lardan değil, sayı ları temsil eden harflerden de yararla­
nıyoruz. Konunun temelleri sağlamlaştı rı lmadan hızla ge­
çildiği için çocukları n çoğunun cebirle başı derttedir. Bense
pozitif ve negatif sayılardan oluşan sayı cetveli kavra m ı n ı
tan ıttı ktan sonra, küçüktür, büyüktür, eşittir ve m utlak değer
gibi çeşitli i lişkilerini irdeliyorum. Sonra sayıların çeşitli arit­
metik prensipleri-toplama, çı karma, çarpma ve bölme­
bu kez cebirsel ifadeler kullanarak ele alıyorum . Bunları üs­
ler, kökler, birden çok cebir işlemi söz konusu olduğunda
önceliğin hangisine verileceği , çok bilinmeyenli denklemler,
polinomlar, eşitsizlikler ve öğrencilerin korkulu rüyası soru
problemleri gibi konular izliyor. Cebiri kavramak içi n en ö­
nemli noktalardan biri çarpanları na ayırma olduğundan, o­
nu ayrıntılarıyla ele alıyor ve denklem çözümü gibi farklı uy­
gulama örneklerini tanı tı yoru m . Yüksek matematikte s ı kl ı k­
la öğrencilere cehennem hayatı yaşattığından, cebirsel ke­
sirleri de içeren çeşitli işlemleri tekrarlamayı uygu n gör­
düm. Konunun sonunda üslü sayılar ve bunların yer aldığı
denklemlerin çözüm yöntem leri yer alıyor.
Matematiği n çeşitli alanlarında en çok kul lanılan teknik­
lerden biri de grafik çizim leridir. Konuya bir düzlemde yer
alan ve x- ve y- eksenlerinden oluşan dikdörtgen koordi nat

-9-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

sisteminin tan ı m ıyla başlıyorum ve belirl i noktaları bu ko­

ordinata nasıl yerleştirdiğimizi açı klıyor daha sonra bir
doğruyu temsil eden denklemin grafiğini, kesişme noktala­
rı ve çizginin eğimini bulma yöntemleri n i gösteriyorum.
Farklı denklemlerin grafiklerini örnekleyerek, farklı bilgiler­
den yola çı karak, grafiğin nasıl çizilmesi gerektiğini anlat­
maya çal ı şıyorum . Son olarak da eğri ler ve eşitsizliklerin
grafiklerini çizme yöntemleri ni tartış ı yoru m .
Giriş bölümünde adı geçen birçok sözcük ve matema­
tiksel kavra m ı n size ve çocuğunuza yabancı gelmesi çok
normal . Onlara bu aşamada, izleyeceğim yola ve kitabın
sonunda çocuğunuzun sahip olacağı ilginç bilgilere i lişkin
fikir sahibi olmanız için değinmeyi uygu n buldum. Tüm ko­
nuların birbirini mantıklı ve doğal bir biçimde izlemesine ö­
zen gösterdim. Böylece çocuğunuz ve siz kitabın sonuna
kadar rahatlıkla ilerleyebileceksiniz. Arada bölüm atladığı­
nızda, bir önceki konuyu kaçı rm ış olduğundan, çocuğunuz
zorl u k çekebilir. Ona her fı rsatta, m atematiğin okulda öğ­
retilen konuları n en ilginç ve eğlencelilerinden biri olduğu­
nu tekrarlayı n . Benim içten umudum ise, kitabı bitirdiğinde
sizinle aynı düşünceyi paylaş ıyor olması d ı r.

- 10 -
 2
Temel Aritmetik

Temel aritmetik, toplu m i çinde günlük yaşantı m ızı sürdü­

rebilmek için gereksinim duyduğumuz bir şey olmanın öte­
sinde, matematiğin diğer tüm alanları n ı n da temelini oluş­
turur. Küçük yaşları m ı zdan başlayarak bize parmak hesa­
bı yapmayı öğretmeye çalı şan anne-babaları m ı z temel a­
ritmetiğin önemini kavramıştır. Önce her sayıya verilen
isimleri tekrarlamayı, daha sonraları ise yavaş yavaş her
sayıya karş ı l ı k gelen sembolleri yazmayı öğreniriz. Par­
makları mızı n say ı s ı n ı n ötesindeki miktarlara ulaştı ğ ı m ı zda
ise, artık sayıları temsil edecek farklı bir yönteme gereksi­
nim duymaya başlarız. Böylece büyük sayı ları da birlikler,
binlikler, milyonlar, m ilyarlar ve trilyonlar gibi, üçlü gruplar
halinde ifade etmeyi öğreniriz. Örnek olarak, çocuğunuza

- 11 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm ?

300 m ilyar 4 1 0 milyon 652 bin 934 sayı sını nasıl ifade et­
mesi gerektiğini gösterebilirsiniz:
Parmak hesabı yapmayı öğrenmemizin ardından kısa
süre içinde genellikle toplama işlemiyle tanıştırı lırız. Önce­
likle parmakları mızın say ı s ı nı birbirine ekleyip daha büyük
bir sayıya nasıl ulaşabileceğimizi , daha sonra da iki par­
mak artı iki parmağın dört parmak ettiği, gibi temel gerçek­
leri öğreniriz. Kısa sürede parmakları mızın sayısı n ı aşan
büyük sayılarla karş ı laşı r, bu büyük sayıları toplamak için
yeni bir yönteme gereksinim duyarız. Aslında herhangi bir
sayıyı telaffuz ettiğimizde-biz farkı nda olmasak da-çok­
tan toplama kavramıyla tanışmışız demektir. örnek olarak,
çocuğunuza 652 bin 934 sayı s ı n ı n yal n ı zca aşağ ıdaki sa­
yıları n toplamı ndan ibaret olduğunu a nlatabilirsiniz:

652,934 = 600,000 + 50,000 + 2,000 + 900 + 30 + 4

Sayıların Karşılaştırılması
Bundan sonra sıra genel likle iki (ya da daha fazla) sayıyı,
hangisinin daha büyük {>) , hangisinin daha küçük (< ) ol­
duğunu ya da eşit (=) olup olmad ı kları n ı anlamak üzere
karşı laştı rmaya gelir. Bu da sayıları n birbirine karş ı l ı k ge­
len basamakları n ı alt alta getirip soldan sağa doğru karş ı­
laştı rmakla yapılabilir. Ayrıştı kları i l k noktada, basamak
değeri daha büyük olan sayı daha büyüktür. Örnek olarak,
çocuğunuza aşağı daki say ıların birbirleriyle nasıl karşı laş­
tı rı labileceğini gösterebil irsin iz:

652,934
651,876
98,999

- 12-
 Temel Aritmetik

Çocuğunuza, i l k sayı nın i ki nciden ayrı ldı ğ ı ilk noktada

(6 ve 5 sayı ları ortak) daha büyük bir basamak değerine
(2 . 1 'den büyük) sahip olması nedeniyle, 652.934 sayısı­
nın 651 . 876'dan büyük olduğunu anlatın . 98. 999 sayısı ise
yüz binler basamağ ı n ı n boş olması nedeniyle, diğerlerin­
den daha küçüktür. Böylece bu sayılara ilişkin olarak aşa­
ğı daki değerlendirmeyi yapabiliriz:

652,934 > 651,876 ya da 651,876 < 652,934

652,934 > 98,999 ya da 98,999 < 652,934
651,876 > 98,999 ya d a 98,999 < 651,876

Toplama
Toplam a işlemi yaparken öğrencilerin, bazı temel prensip­
leri öğrenip ezberlemeleri çok önemlidir. Birçok kişi bu
prensipleri yeterince sindirmeden diğer aşamalara geçtiği
için, daha sonra matematikte zorluk çeker. Bildiğimiz gibi,
toplama i şleminde hedef, farklı sayıları birbiri ne ekleyip,
hepsini kapsayan bir bütün sayıya ulaşmaktı r. örneği n e­
limde bi r şeyden üç, başka bir şeyden de beş tane olduğu­
nu varsayalı m ; o halde elimde o şeylerden toplam sekiz
tane var demektir. Bunun gibi toplama işlemlerini yapar­
ken, çocu kl arı n aşağı daki temel toplama prensiplerini bil­
meleri çok önemlidir:

Toplama Prensipleri

Sıfır Prensibi
Herhangi bir sayıyla s ıfır sayısı 3 +0 = 3
toplandığında, sonuç baştaki 0+5=5
sayıya eşittir.

- 13 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Aymlık prensibi ·
3+5 = 5 + 3
Birbiriyle toplanan sayıları n sırası 8 = 8
değiştirildiğinde, sonuç değ işmez.

Gruplama prensibi
(Z + 1) + 5 = 2 + (1 + 5)
Toplanan sayılar farklı biçimde
gru plansa da, sonuç değişmez. ı ı
3 + 5 = Z+ 6
8 = 8

Çocukların bir dizi sayıyı toplaması gerektiğinde, işlemi

yürütebilmek için sayıla rı doğru biçimde hizalamayı bilme­
leri çok önemlidir. Ö rneğ i n , benim 230 kırmızı, 467 beyaz
ve 763 mavi bilyem olduğunu ve elimdeki toplam bilye sa­
yısını bilmek istediğimi düşünelim. İstediğim sonuca ulaş­
mak için, aşağıdaki aşamaları izleyerek sayıları birbirine
eklemem gerekir:

Birler Onlar Yüzler Sayıları toplar,

basamağını basamağ ını basamağını sonucu kontrol
toplar, artan toplar, arta n toplar, artan ederim.
sayıları sayıları sayıları

it l
elimd e elimde e limde
tutarım. tutarım. tutarım.
1 11 11
230 230 230 230
467 467 467 467
+ 763 + 763 + 763 + 763
o 60 1460 1460

Şimdi toplam 1.460 bilyem olduğunu biliyorum .

- 14 -
 Temel Aritmetik

Çıkarma
Çocuğunuza çıkarma işlemiyle iki sayıyı , aralarındaki farkı
bulmak ve tamamlamak için kaç sayıya gereksinim oldu­
ğunu anlamak üzere karşılaştı rabileceğini anlatı n. Topla­
ma işlemini iyi kavramış olmak, çı karma işlemini anlamayı
da kolaylaştırır. Örneğin, beşten üç çıktı ğında kaç kaldığı­
nı bulmak için, kendime "Üçü kaçla toplarsam beş çıkar?"
diye sormam yeterlidir. Sonuç (ya da fark) , hepimizin bildi­
ği gibi ikidir. Çıkarma işlemini yaparken aşağıdakileri akı l­
da tutmakta yarar vardır:

Çıkarma Prensipleri

Herhangi bir sayıdan sıfır çıkarıldığında, 3 - 0=3

sonuç (fark) sayın ı n kendisidir. 5-0=5

Herhangi bir sayıda n kendisi çıkarıldığında 3 - 3 =o

sonuç (fark) daima sıfırdır. 5 - 5=0

Çıkarmada toplamadan farklı olara k gruplama 5 -3 =2

prensibi g eçerli değildir. 3 - 5 "" 2
(:;t: eşit değil a nlamındadır.)

Çocuklara , bir sayıyı diğerinden çı karı rken sayıları n

aynı sütuna hizalanması ve gerektiğinde yandaki bir bü­
yük basama ktan ödünç alara k devam edilmesi gerektiğini
anlatın . örneğin, 695 bilyem olduğunu ve bunların 478'ini
sattığı mda elimde kaç bilye kalacağını bilmek istediğimi
düşüneli m . Bu durumda 478'i 695'den, aşağıda gösterilen
yöntemle çıkarmam gerekir:

- 1 5-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Sayıları Onlar Yüzler Toplayara k

hizalar, birler basamağını basamağını sonucun
basamağını birbirinden birbirinden sağlamas ı n ı
çıkarırım. çıkarırım. çıkarırım. yaparım.
815 815 815 1

695 695 695 47 8

+ 217
� - 47 8 - 47 8
7 17 217 695

Böylece elimde 2 1 7 bilye kalacağını öğrenmiş oldum.

Çocuğunuza, içinde s ıfır bulunan sayılarla çıkarma işle-
mi yaparken bazı ekstra adı mlara gereksinim duyacakları­
nı söyleyin . Bu durumda çı karma işlemine başlamadan
önce yandaki basamaktan birkaç kez ödünç almanız gere­
kebilir. Örneği n , 4 .400 bilyemden 3.156 tanesini satmam
gerektiğinde, elimde kaç tane kalacağını aşağı daki çıkar­
ma işlemini yaparak bulabiliri m :
Yüzler Onlar Çıkarma Toplayara k
basamağından basamağı ndan işlemini sonucun
borç alırım. borç alırım. yaparım. sağlamas ı n ı
yaparım
310 3l(l10 3.MllO

4�00 4 il00 4i100 3156

-3156 -3156 -3156 + 1244
1244 4400

Böylece elimde 1 . 244 bilye kalacağını görmüş oldum.

Çarpma
Çocukken hepimize, bir kere bir bir eder, iki kere iki dört, üç
kere üç dokuz eder, vb. belirli çarpma kuralları öğretilmiştir.
Çoğu kişi on ikiye kadar olan sayıların çarpı mların ı akı lları n-
- 16 -
 Temel Aritmetik

da tutmaya çalışır. Okuyucular arası nda çarpımlardan bazı­

larını u.1utanlar olabileceği düşüncesiyle kitabın sonuna be­
nim de eklemeyi uygun bulduğum bu sonuçlara, hepimizin
bildiği gibi "çarpım tablosu" adı verilir. Aslı nda çarpma işle­
mini çocuklara açıklamanın en iyi yolu, toplama işleminin bir
uzantı sı olarak açıklamaktır. Örneğin, bir grupta aynı şey­
den dört tane, bir diğer grupta dört tane daha ve bir üçüncü
grupta dört tane daha olduğunu düşünelim . O şeyden top­
lam kaç tane olduğunu anlayabilmek için, üç grubun her bi­
rinde olan bu dörder şeyi birbiriyle toplamamız gerekir. Ya
da elbette, grupların içindeki şeylerin sayısını (dört) grup
sayısıyla (üç) çarpmak gibi daha kestirme bir yolu da seçe­
biliriz. Çarpılan sayılara faktör, sonuçta elde ettiğimiz sayıya
ise çarpı m adı verilir. Çarpma işlemi içeren bazı basit örnek­
ler vermeden önce, sanırım bazı temel prensipleri hatı rlat­
makta yarar vardır. Bunlar ilerde cebir konusuna geçtiğimiz­
de de çocuklar için gerekli olacak temel kurallardır:

Çarpma Prensipleri
Değişmezlik prensibi
Faktörlerden birinin 1 olması
durumunda, çarpım daima diğer
faktöre eşittir.
3 x1 = 3 1 X 5 = 5

Sıftr prensibi
Faktörlerden birinin O olması
6 X O = O OX4=0
durumunda, çarpım daima O'a
eşittir.

Aynılık prensibi
9 X 7 = 63 7 X 9 = 63
Faktörler farklı bir s ıralamayla
çarpılsalar dahi, çarpım değişmez.

- 17 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Gruplama prensibi
Faktörler farklı biçimlerde (3 x 4) x5= 3 x (4 x 5)
gru plansa lar dahi çarpım ı ı
değişmez. 12 X5= 3X 20
60 = 60
Dağılım prensibi
Bir faktörü iki sayın ı n toplamıy­ 5 x (6 + 7) = (5 x 6) + (5 x 7)
la çarpma durumunda, faktörü ı ı ı
her iki sayıyla da ayrı ayrı çarp­ 5 x 13 = 30 + 35
tıktan sonra, iki çarpımı toplarız. 65 =
65

Öğrenciler bu temel prensipleri akıllarında tutarlarsa,

çarpma işlemi içeren çeşitli problemleri çözmekte zorluk
çekmeyeceklerdir. Başlangıç olarak çocuğunuza bir sayını n
tek basamaklı b i r faktörle nası l çarpılacağını gösterebilirsi­
niz. Her gün bir yürüyüş yolu boyunca 528 çiçek diktiğimi
düşünelim . Bu durumda, üç günde toplam kaç çiçek dikmiş
olurum? Yanıta ulaşmak için 528'i 3'1e çarpmamız gerekir:

Birler basamağı n ı Onlar basamağını Yüzler basamağını

çarpar, 2 sayısını çarpar, eldeki 2 çarparım.
elde tutarım. sayısını eklerim.
2 2 2
528 528 52.8
x 3 x 3 x 3
4 84 1584

Üç _günde 1 .584 çiçek dikebilirim.

çocuklar 1 basamaklı bir faktörle çarpma yapmayı öğ-
rendikten sonra, konuyu 2 basamaklı faktörlere doğru ge­
nişletmek zor değildir. Dikkat edilmesi gereken yegane
nokta, işlemi yaparken basamakları doğru biçimde alt alta
sıralamaktır. Şimdi, üç ayrı seraya ve her bir serada da her

- 18 -
 Temel Aritmetik

birinden 24'er tane olmak üzere 56 ağaç çeşidine sahip ol­

duğumu varsayalım . O halde toplam kaç tane ağacım var­
dır? Burada da 56'yı 24 ile çarpmamız gerekir:

Birler basamağını Onlar basamağını Bu iki sırayı

çarparım. çarpar, bir basa­ birbiriyle toplarım.
mak sola kay­
dıra ra k yazarım
56 56 56
X24 X 24 X 24
224 224 224
112 112
1344

Seramda 1 . 344 ağacım olduğu anlaşılıyor.

3 basamaklı faktörleri çarpma işlemi artık çocuğunuzun
o ana dek öğrenmiş olduklarının bir uzantısı olacak ve yal­
nızca aynı mantıkla üçüncü bir sıra eklenmesini gerektirecek­
tir. Bu kez de ağaçlarımı, onları geniş bir arazide yetiştiren
bir şirketten sat ı n aldığım ı varsayıyoruz. Bu şirketin 497 ay­
rı sırada 693'er ağacı varsa, toplam kaç tane ağaç yetiştiri­
yor demektir? Yanıtı bulmak i çi n 693'ü 497 ile çarpmalıyım:
Birler Onlar Yüzler Bu üç sırayı
basamağını basamağı n ı basamağını birbiriyle
çarparım. çarparım. çarparım. toplarım.
693 693 693 693
X 497 X 497 X 497 X 497
485 1 485 1 485 1 485 1
6237 6237 6237
2772 �
3444 21
Şirketin toplam 344.42 1 ağaç yetiştirdiğini anlıyoruz.
- 19 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Çocuklar, faktörlerden birinin sonunda bir ya da bi rden

çok s ıfı r olması durumunda özel bir durumla karşı karşıya
oldukları n ı bilmelidirler. Bu durumda çarpma işlemine baş­
lamadan önce, söz konusu faktörün s ı fı r(lar)dan oluşan
bölüml eri sağa kaydırı lmal ı d ı r. Örneklemek üzere 375 sa­
yıs ı n ı 1 0, 1 00 ve 1 .000' le çarpalı m :

1 0 1a çarpma
' 1 00'1e çarpma 1 . 000'le çarpma

375 375 375

x 10 x 1 00 x 1 000
3750 37500 375000

Bölme
Öğrencilere , çı karma işleminin toplam an ı n tam tersi olma­
sı gibi, bölme işleminin de çarpma n ı n ters işlemi olarak ta­
nımlanabileceğini açı klayın. Çocuğunuz bunu ek A'daki
çarp ı m tablosu'nda kendisi de görebilir. Tablodan herhan­
gi bir çarp ı m ı alıp onu faktörlerinden birine bölerek diğer
faktöre ulaşabiliriz. Bölme işlemi b aş l ı ca üç yoldan yapı l a­
bilir. Örnek olarak, 48'i 6'ya bölmek istediğimizi düşünelim .
Bunu üç yoldan yapabiliriz:

8 48 = 8
48+ 6 = 8 sJ48 6

Yukarıdaki örnekte 48 bölünen, 6 bölen ve 8 ise bölüm

olarak adland ı rı l ı r.
Bölme i şlemi sırası nda öğrencileri n akılları nda tutması
gereken bazı önemli kurallar vard ı r:

- 20 -
 Temel Aritmetik
Bölme Prensipleri
Herhangi bir sayı1 'e bölündüğünde
sonuç daima sayı nın kendisine eşittir. 5+ 1= 5
(O dışında) herhangi bir sayı kendisine
bölündüğ ünde sonuç daima 1 'e eşittir. 3 + 3 = 1

Hiçbir sayı O'a bölünemez.

7 + O :ta n ı msız
Eğer 7 + O= n ise,
n X O ,,r:. 7; olduğundan, tan ı msızdır. )

O (O dışında) herh angi bir

sayıya bölündüğünde sonuç O'dır. 0 + 4 = 0

Elbette tüm bölmeler yukarıda örneklenenler kadar ba­

sit değildir. Çoğunlukla sayılar birbiri ne tam olarak bölün­
mez ve bazı sayılar (kalan - k) artar. Örnek olarak, 5 1 tane
beysbol biletim olduğunu ve onları 6'1ı gruplar halinde dü­
zenlemek istediğimi varsayalım. Sonuçta kaç grubum ola­
cak ve kaç bilet artacaktı r?

8R3 5 1 'i 6'ya bölen en büyük sayı 8'dir.

s}5ı 6 ile 8'i ça rptığ ımızda 48 çıkar.
48 51 'den 48 çıkı nca 3 kal ır.
3 < 6 olduğundan, Kalan (K) 3'tür.

Demek ki 8 grubum olacak ve 3 bilet de artacak.

Çocuğunuza, bir sayının bir başka sayıya kalans ız bö­
lünebildiği durumlarda, o sayıya bölünebilir olduğunun
söylendiği ni açı klayın. Yukarıda verdiğim örnek 1 basa-

- 21 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

maklı bölenlerle yapılan işlemi sergiliyordu.

Bazen ise daha büyük sayıları 1 basamaklı bir sayıya
bölmemiz gerekebilir. Örneğin, 3.27 4 kalem şeker üreten
ve onları , herbirinden 8'er tane alan paketlere yerleştirerek
Çocuk Şenliği'nde satan bir şirket düşünün. Sonuçta kaç
paket yapılacak ve kaç tane şeker de açıkta kalacaktı r?

Önce yüzler Sonra onlar Şimdi sıra birler

basa mağ ını böler, basamağ ını basamağında .
32 : 8'i bulurum. bölmek 4'ü aşağı alır,
4'1e 8'i çarpar, için 7'yi aşağı 74'ü 8'e bölerim.
sonucun indiririm. 7'de 8 bölüme 9 yazar,
sağlamasını olmadığı için, sağlamasını
yaparı m. bölüme O yazar, yaparım.
çarpar ve
sağlamasını
yaparım.
40 409R2
8)3,274 sfa.274

1
�ı7 32
o
7
;74
72

Bu problemi çözmek için 3.274'ü 8'e bölmemiz gerekir:

Görüldüğü gibi şirket 409 paket şeker üretiyor ve yal­
nızca 2 şeker paketlenemeden açı kta kal ıyor.
Çocuklara, sonucun sağlamasını yapabilmek için bö­
lüm ile böleni çarpıp buna kalanı ekleyebileceklerini söyle­
yin. Eğer işlemde herhangi bir hata yapılmamışsa, sağla­
man ı n sonucunda bölünen çıkacaktır:

- 22 -
 Temel Aritmetik

Sağlama 409 (bölüm)

x 8 (bölen)
3,272
+ 2 (kalan)
3,274 (bölü nen)

Çocuğunuz için artık bölme işlemi bilgisini 2 basamaklı

bir bölenle genişletmek hiç de zor değildir. Şimdi de şeker
fabrikasının 53.976 kalem şeker ürettiğini ve her bir paketi
96'şar şekerle yaptığını varsayıyoruz. Fabrika kaç paket
şeker üretiyor ve kaç şeker açıkta kal ıyor? Bu durumda
53.976'yı 96'ya bölüyoruz:

53'te 96 olmadığı Sonra 1 O'lar

için, önce 1 OO'ler basamağını böler- Sıra 1 'ler
basamağını bölerim. im. 59<96 olduğun- basamağında.
539'da kaç tane 96 dan, 7'yi aşağı 2 1 <96 o ld uğ u ndan,
olduğunu kestirebil- indiririm. 597:96'yı 6'yı aşağı alırım.
mek için önce 53'ü kestirebilmek 2 1 6 : 96'yı
9'a bölerim. S'i için.önce 59:9'u kestirebilmek için
dener, sonra çarpar, düşünürüm. 6'yı önce 21 :9 yaparım.
çıkarır ve karş ılaştı- dene r, sonra 2'yi dener, 24<96
rırım.59<96 olduğu
çarpar, çıkarır ve olduğ unda n , kalan
için 5 iyi bir seçim-
karşılaştırır ım. 24'tür .
dir; 4 çok küçük, 6
ise fazla büyük 21 <96 olduğundan,
gelecekti. 6 iyi bir seçimdir.
5 56 562 R 24
96)53,976 96)53,976 96)53,976
48 0 48 01
l
�

59 5 97 5 ·97
5 76 5 76
21 216
192
24
- 23 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Fabrika 562 paket şeker üretme kapasitesine sahip ve

24 şeker de açıkta kalıyor.
Çocuklara, hesaplarını yaparken ne denli dikkatli olurlarsa
olsunlar, işlemlerin doğruluğundan emin olmak için sağlama­
sını yapmanın daima iyi bir fikir olduğunu anlatmaya çalışın.
Sağlama 562 (bölüm)
x 96 (bölen)
3372
5058
53952
+ Z4 (kalan)
53976 (bölünen)

Çocuğunuz artık daha büyük sayılarla bölm e i şlemi ya­

pabilecek durumdadır. Emin olmak için 3 basamaklı bir bö­
lenle bölme işlemine bir örnek vermek istiyoru m . Birbirin­
den bağımsız birkaç aşama izlemektense, açıklamalar eş­
liğinde, birbirine bağlı bir hesaplama yöntem i gösterece­
ğim. Yılda 928. 1 95 ziyaretçisi olan bir kent düşünelim .
Kenti bir g ünde ziyaret eden ortalama kişi sayısı nedir? Bir
yılda 365 gün olduğundan, sorunun yanıtını bulmak için
928. 1 95'i 365'e bölmemiz gerekiyor:

2 543

��!ı
365)928,195 928'de 365 bulunduğundan, bölümün ilk Sağlama:
basamağı n ı (2) binler basamağ ı n ı
oluşturuyor. Burada, önceki örneklerde 2543
182 5 olduğu gibi, çarpar, çıkarır ve �
karşılaştırırım (gerektiğinde, yukardaki 12715
1569 basamaklardan birini aşağı indiririm.) Bu
1460 15258
problemde kalan bulunmadığ ından, 7629
1 095 bölünenin bölen tarafından bölün ü r
1 095 olduğunu söyleyebilirim.
928195
o
- 24 -
 Temel Aritmetik

Hesabımıza göre, b u kent günde ortalama 2 . 543 ziya­

retçiyi ağırlıyor.
Çocuklar bazen de bölenin de bölünenin de 1 O'un kat­
larından oluştuğu problemlerle karşılaşırlar. Böyle bir d u­
rum da çocuğunuz işleme geçmeden önce hem bölenden
hem bölünenden eşit sayıda sıfırı (olabildiğince fazla) ele­
mesi gerektiğini bilmelidir. Örnek olarak, 68.000'i 400'e
bölmek istediğimizi varsayalım. Öncelikle hem bölen hem
de bölünenden iki sıfırı atmalı ve işimize daha önceki ör­
neklerde olduğu gibi devam etmeliyiz:

17 0 Sağlama 170
499)68, 000 x 400

�l
68000

o
Yuvarlama ve Yaklaşık Tahmin
Öğrencilere, yuvarlamanın ve yaklaşık tahminde bulunmanın
birkaç nedenle yararlı teknikler olduklarını anlatmak önemli­
dir. Bazen milimetrik kesinlikte sonuçlardan çok, hesabımıza
devam etmemize olanak veren başarılı tahminler daha çok
işimize yarayabilir. Çok kesin sonuçlara gerek duymamız ha­
linde dahi, hızlı bir zihinsel bir aritmetikle yanıtımızın nasıl bir
şey olacağına ilişkin tahminde bulunabilmek bize yarar getirir.
Daha sonra tahminimizle gerçek sonucu karşılaştırarak, ma­
kul bir tahminde bulunup bulunmadığımızı kontrol edebiliriz.
Aşağıda, çocuklara yuvarla m ayı açıklamanın iyi bir yo­
lunu bulacaksınız. Bir sayıyı belli bir yere kadar yuvarla­
mak için yapmamız gereken şey, yandaki küçük basama­
ğa bakmaktır. Eğer bu basamakta 5 ya da 5'ten b üyük bir
sayı yer alıyorsa, sayımıza bir ekleriz; bu basamağın 5'ten
küçük olması durumunda ise, sayımız aynı kalır. Daha

- 25 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?
sonraki sayılar s ıfırla nır ve böylece yuvarlak bir sayı elde
etmiş oluruz. Örnek olarak, 28. 734.306 sayıs ı n ı milyonlar
basamağına yuvarlamak istediğimizi düşünelim:

önce milyonlar Sonra yüz binler Yüz binler basama­

basamağ ını basmağındaki ğı 5 ya da S'ten bü­
bulurum. Sayıya bakarım. yükse, yukarı doğru;
küçükse de aşağı
.doğru yuvarlarım.

28,734,306 28,734,306 28,734,306

...--"---.
i i 7 > 5, yukarı doğru
yuvarlama
Sonuç 29. 000. 000'dur. Benzer biçi mde binler basama­
ğına yuvarl amamız gerekseydi , yüzler basamağındaki sa­
yı (3) 5'ten küçük olduğundan, sonuç 28. 734. 000 olacaktı.
Çocuğunuza, yuvarlamanın önemini basit bir örnekle
göstermek gerekirse; örneğin 4.023'ü 395'e bölm eden ön­
ce hızlı bir zihinsel aritmetikle 4.023'ü 4.000'e ve 395'i de
400'e yuvarlayarak, sonucun yaklaş ı k 1 0 (4.000 bölü 400)
civarı nda olacağı nı kolaylı kla anlayabilir.

Özet
Günümüzde aritmetik hesabı yapacak olanların artık-ka­
lemlerine değil !- hesap makinelerine ya da bilgisayarları­
na güvendiklerinin farkındayım . Yine de temel a ritmetik
hesabı yapabilme bilgi ve becerisi hala herkes için yararlı
olma özelliğini koruyor; hatta hala matematiğin temelini o­
luşturmaya devam ediyor. Temel aritmetiği küçük yaşları n­
da öğrenen ve günlük yaşantıları nda kullanabilen çocuk­
lar, matematiğe karşı somut hisler geli ştiriyorlar; temel ma­
tematik konusunda başarılı olmaları, onlarda matematiğe
karşı olumlu duygular gelişmesini teşvik ediyor.
- 26 -
 3
Ondalıklar

B uraya kadar tam sayı ları içeren temel aritmetik üzerine

konuştuk. Tam sayılar problem çözmek için çoğu zaman
yeterliyse de, çocuklar bazen daha kesin ayrıntılı değer ta­
n ı m ları na gereksinim d uyabileceğimizi kavramalıdır. Bu
düşünce ise bizi, tam sayıl ara göre çok daha küçük birim­
lerden söz etme olanağı veren ondal ıklar dünyası na götü­
rür. Tam sayılarla nas ı l birler, onlar, yüzler ve binlerden ko­
nuşuyorsak, ondalı klarla da ondalıklar, yüzdeli kler, binde­
likler, vb.den söz ederiz. Tek fark, bu kez birler basamağı­
nın ardından bir virgül koymamız ve tam sayın ı n bu virg ü­
lün sağında kalan parçaları ndan söz ediyor olmamızd ı r.
Anlattı klarımı örnekleyebilmek için, 352,48075 sayıs ı n ı a­
şağıdaki tablo yard ı m ı yla irdelemek istiyorum:

- 27 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Çocuğunuza, ondalığı gösteren virgülün birler basam a­

ğı ile ondal ı k arasında d urduğunu a nlatı n . Virgülün solun­
da kala n tam sayılar önceki bölümde yer alan tabloda gös­
terildiği şekilde algılanmalıdır. Yan i sayıda 3 yüzlük, 5 o n­
luk ve 2 birl i k var demektir ki , bu d a 352 eder. Virgülün sa­
ğındaysa 4 ondalık, 8 yüzdelik, O bindelik, 7 onbindelik ve
5 yüzbindelik vardı r. Virgülün sağ ı nda yüzbinliğe kadar sa­
yılar olduğundan, bu say ı n ı n 5 ondalı k basamağıyla ifade
edildiğini söyleyebiliriz. Elbette virgülden sonraki sayılar
milyonlar, onmilyonlar gibi çok daha önemli ondalıklara ka­
dar gidebilirdi; bense konuyu görece basit bir örnekle açı k­
lamayı uygun buluyorum. N e denli kesin değer tanımları­
na gereksinim duyulursa, virgülün sağı nda da o oranda
çok basamağa gereksinim duyulu r.
Öğrencilerin esas olarak anlaması gereken, ondalı kla­
rın bir bütünün parçasını temsilen kullanıldığıdır. Bir birimi
temsil eden bir kareyi ele alır ve onu on eşit parçaya bö­
lersek, her parça doğal olarak onda biri gösterir. 352 ,
48075 sayıs ı nda dört ondalık olduğuna göre, bunu dört ta­
ral ı parçayla gösterebiliriz. Eğer karemizi bu kez yüz eşit
parçaya bölersek, herbir parça bütünün yüzde birini temsil
edecektir. 352,48075 sayısında kırk sekiz yüzdelik olduğu­
na göre, bunu kırk sekiz taralı parçayla ifade edebiliriz. Ka­
rem izi eşit parçalara böl meyi sürd ü rmemiz halinde binde­
likleri, onbindelikleri, vb. gösterme olanağımız vardır; a n­
cak takdir edersiniz ki, bunu burada benim yapmam teknik
olarak oldukça güç. 352,48075 sayısında 352 tam birim
(ya da kare) ve bir birimin (ya da karenin) 48.075 tane yüz
bindelik vard ı r.

- 28 -
 Ondalıklar
(on eşit parçaya (yüz eşit parçaya
bölünmüş kare) bölünmüş kare)

Onda dörtlük taralı atan Yüzde kırk sekizlik taralı

alan

Ondalıkların karşılaştırılması
Çocuklar için, ondalıkları da içeren bir d izi sayıyı karşılaş­
tırmak ve bir sayının diğerinden küçük mü yoksa büyük
mü olduğuna karar verebilmek çok önemlidir. Ö rnek ola­
rak, üç atletin bir statta ayrı zamanlarda koştuğunu ve iç­
lerinden en hızlısını seçmek istediklerini düşünelim. Üç
yarışçım ızın koşuyu tamamlama süreleri şöy l e olsun:
58,76 saniye, 58, 72 1 saniye ve 58,792 saniye. E n hızlı ve
en yavaş yarışçı hangisidir? Bu problemi çözmek için her
üç sayıyı da sayı cetvelimize yerleştiriyoruz:

58.721 58.792

1
58.70
1
58.71
,i
58.72 58.73 58.74 58.75 58.76 \
58.77 58.78
ıt
58.79 58.811

- 29 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

58, 76 say1S1nm sağına bir O eklediğimi fark etmiş ol­

malısımz. Saymm sağma bir ya da daha çok sıfır
eklemek ondaflk/arın değerine etki etmez.
58,721 cetvel üzerinde diğer sayı ları n soluna düştü­
ğünden, en küçük sayı ve en kısa yarı ş süresi odur. Ayn ı
mantıkla e n büyük sayı v e en uzun yarış süresi d e
58,792'dir. Daha önce öğrenmiş olduğu m uz sembollerin
yardı m ıyla aşağı daki saptamayı yapabiliriz:

58.721 < 58.760 < 58.792

Çocuğ unuza, ondalıkları karşılaştırmak için, onları sayı

cetveli üzerinde sıralamaktan daha pratik bir yönteme ge­
reksinimi olduğunu anlatın. Bunu nasıl yapabileceğini aşağı­
da bulacaksınız. Yukarıdaki örnek sayımızla devam ediyoruz:

ö nce ondalıkları Soldan sağa doğru Ve sayı ları

alt alta dizerim. bakarak, sayıların karşılaştırmaya
Virg üllerin aynı farklılaştığ ı ilk d evam ederim.
hizada olması basamağı bulurum.
önemlidir.
Gerekli olan
· yerlere gerektiği
kadar O e klerim.
58.760
58.721
58.792
58
58. 2
58. ! 1 En
küçük
sayı
6 '< 9
58. 760
olduğundan
< 58. 792
.

Bu yaklaşı mla da varı lacak sonuç aynıdır: 58,72 1 <

58,760 < 58,792

- 30 -
 Ondalıklar

Ondalıklarla Toplama
Çocuğunuza ondalı kları toplamayı öğretebilmek için, aynı
örneği genişletebilirsiniz.
En kısa sürede koşmuş olan yarışçı bir turu 58,72 1 sa­
niyede atm ı şt ı . Aynı yarışçı üç turu daha , s ı rasıyla 6 1 , 739
saniye, 64, 94 saniye ve 68, 073 saniyede koştu. Bu du­
rumda yarı şçı dört turu toplam kaç saniyede atmı şt ı r?

Ondalı kları a lt alta Sonra ondalıkları Son olara k tam

dizerim. Virgüllerin toplarım. Artan sayıları d a toplar,
aynı hizada sayı olduğunda ondal ı k virg ülünü
olmasına dikkat elde tutarı m. koyarım.
eder, gerekiyorsa
bazı basamaklara
O eklerim.
2 11 22 1 1
58.721
61.739
64 .940
� 4'den
sonra O
58.721
61.739
64.940
58.721
61.739
64.940
+ 68.073 ekleriz + 68.073 + 68.073
473 253 .473

Yarışçı n ı n dört turu toplam 253,473 saniyede attı ğ ı n ı bul­

muş olduk.

Ondalıklarla Çıkarma
Çocuğunuza, karş ılaştırmak ya da birinin diğerinden ne
kadar büyük olduğunu bulmak istediğimizde, ondalı kları
birbirlerinden çı karmamız gerektiğini açıklay ı n. Aynı ör­
nekle devam edersek, ilk yarışçının dört turu 253,473 sa­
niyede tamamlad ı ğ ı n ı bulmuştuk. Eğer i ki nci yarışçı n ı n

- 31 -
 Çocuğuma Matematiği Nasll An/atmm?

dört turu atma süresi 264,49 saniye ise, bu kez sorumuz

şu: İlk yarışçı iki nciden ne kadar hızlı koşmuştur? Sorunun
yanıtına ancak 264,49'dan 253,473'ü çıkararak ulaşabili­
riz:

Önce ondalıkları a lt Sonra a rtan sayıları

alta dizer, virgüllerin elde tutar, Son o la rak, tam
aynı hizada olması­ ondalıkları sayıları birbirinden
na dikkat eder, birbirinden çıkarır, ondalık
gerekli basamaklara çıkarırım. virgülünü eklerim.
gerektiği kadar
O eklerim.
8 10 8 10
264_490 f 4'ten sonra 264.490 264.490
l O ekleriz
J.

_
253_473 - 253.473 - 253.473
017 1 1.017
t
Bu O'ı
koymayı ihmal
etmemeliyiz.

İlk yarışçı dört turu ikinci yarışçıdan 1 1 , 0 1 7 saniye farkla

koşmuş.
Öğrencilerin ondalık sayılarla çıkarma yapmayı daha iyi
anlamaları için örneğimizi genişletiyouz: Ü çü ncü yarışçı
da dört turu 270 saniyede tamamlamışsa, ilk yarışçı turları
üçüncüden ne kada r önce tamamlamıştır? Bunun için, ilk
yarışçının süresini (253,473 saniye) üçüncü yarışçının sü­
resinden (270 saniye) çıkarmamız gereki r. Bunun diğer iş­
lemlerden farkı, 270 tam sayısına bir ondalık virg ül ve üç
O eklememizi gerektirmesidir:

- 32 -
 Onda/Jklar
Önce ondalıkları alt Artan sayıları elde Son olara k, tam
alta dizer, virgüllerin tutar, onda l ı kları sayıları birbirinden
aynı hizaya gelme- birbirinden çıkarır ve
sine dikkat eder ve çıkarırım. ondalık virgülünü
g erekli basamaklara eklerim.
O eklerim.
9 9 9 9

6 9 )(1 )(1 10 6 9 )(1 )(1 10

270.000 2 10 . 0 0 0 210. 000

-253.473 - 2 53. 4 73 - 2 53. 4 73
527 16 . 5 2 7

i lk yarışçı turları üçüncüden 1 6, 527 saniyelik bir farkla da­

ha hızlı koşmuş.

Ondalıklarla Çarpma
Çocuklar bazı problemleri çözmek için ondalık içeren sayı­
ları çarpmaları gerektiğinin farkında olmalıdır. Konuya bir on­
dalı k sayıyı bir tam sayıyla çarpmamızı gerektiren bir örnek­
le gireceğiz. Arkadaşlarımla kam p kurmaya gideceğimi ve ba­
na düşen görevin, gezi için gereken yiyecek miktarının dökü­
münü yapmak olduğunu varsayalım. Yer kazanmak için, yi­
yecekleri kutuları içinde değil , ambalajsız almayı yeğliyorum.
Grubun kamp yapacağımız her gün 3,75 kg. yiyecek tükete­
ceğini varsayarsak, toplam ne kadar yiyecek almam gereke­
cektir? Problemi çözmek içi n 3, 75'i 6 ile çarpmam gerekiyor:

ö nce tüm Sonuçta e lde ettiğim çarpım, çarpılan iki fak-

basa makları törün onda l ı k basamaklarının toplamı kadar
çarparım ondalık basamağına sahip olacaktır.

3.75 3.75 - · i ki ondalık basamağ ı

x 6 � - ondalık basamağı yok
22 50 22.50 - iki o ndalık basamağı

- 33-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatırım?

Gezi için toplam 22,50 k g . l ı k yiyecek almam gerekiyor.

Bazen de ondalık virgülünü doğru basamağa yerleştire­
bilmek için, çarpıma sıfırlar eklemek gerekebilir. Bu çoğun­
lukla da faktörlerden birinin çok küçük bir sayı olması d u­
rumunda karşılaşı lan bir durumdur. örneğin, 0,0037 ile
26'yı çarpmak istediğimi düşünelim:

önce tüm Sonuçta elde ettiğim çarpımın faktörlerin

basamakları o nd a l ı k basamaklarının toplamı kadar
çarparım. ondalık basa mağı olup o lmadığını kontrol
Gerekiyorsa O ederim.
eklerim.

.0037 .0037 - dört ondalık basamağı

x 26 x 26 - ondalık basamağı yok
222 222
74 74
962 ,0962 - dört sıfır dört ondalık basama ğ ı
t__ virgülden sonra bir O eklenmiş

Şimdi de çocuğunuzun, her iki faktörün ondalık basamak­

lara sahip olması durumunda olanları görebilmesi için bir di­
ğer örnek . . . Daha önce de belirttiğim gibi, çarpımın ondalık
basamakları nın her iki faktörün ondalık basamaklarının top­
lamı kadar olmasına dikkat etmek gerekir. Burada, ondalık
basamaklara sahip sayılardan farkı olmayan para konuların ı
d a devreye sokmak istiyorum . Kamp örneğimize geri döner­
sek, yiyeceklerin kilosunun 1 ,95 $ olduğunu düşünelim . Bu
durumda bizim 22,50 kg. yiyeceğimizin fiyatı ne olacaktır?
Sorunun yanıtına ulaşmak için 22,50'yi 1 ,95 $ ile çarpmam
gerekir. Virgülden sonraki s ıfırlar ondalık sayının değerine
etkide bulunmadığından, 22,50 yerine 22,5 da yazabiliriz:

- 34 -
 Ondalıklar
Önce basamakların Çarpımın ondalık basamak sayısının, her
tümünü iki faktörün sahip olduğu basama k
birbiriyle çarparım. sayısının toplamına eşit olmasına dikkat
ederek ondalık virgülünü koyarım.

$ 1.95 $1.95 - iki ondalık basamağ ı

x 22.5 x 22.5 - + bir ondalık basamağı
975 975
390 390 eşittir
390 390 iki + bir üç ondalık
43875 $43 .875 - basamağ ı

Problem para konularını içerdiğinden, yanıtı dolar ve cent

cinsinden ifade etmem gerekir. Bu nedenle bulduğum sa­
y ıyı $ 43, 88'e yuvarlıyorum (ondalı kları yuvarlama konu­
suna ileride yeniden döneceğ i m) .
Çocuklar, ondalı k sayıları 1 0, 1 00 ya d a 1 .000 faktörle­
riyle çarpmaları n ı gerektirecek birçok durumla karşı karşı­
ya kalaca kları nı bilmelidirler. Bu duru mda yapmaları gere­
ken, onda l ı k virgülünü, faktördeki her bir sıfır için bir basa­
mak sağa kaydı rmaktan ibarettir. Bunu, 8,734 ondalı k sa­
yısını 1 O, 1 00 ve 1 .000 faktörleriyle çarparak örnekleyelim :

8.734 x 1 0 = 87.34 - Faktörde bir O olduğundan, ondalık

v
virgülünü bir basamak sağa kaydırdım.
8.734 x ıoo = 8:24 --Faktörde iki O olduğundan, ondalık
virgülünü iki basamak sağa kaydırdım.
8.734 x 1000 = 8� --Faktörde ü ç sıfır olduğundan, ondal ı k
virgülünü üç basamak sağa kayd ırd ı m .

Ayn ı yaklaşımı para konularına d a uyarlayabiliriz. örneğin, 43,88

$'ı 1 OO'le çarpmamız gerektiğinde:

- 35-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatınm ?

$43.88 x 100 = $4388. � Ondalık virgülünü aynı mantıkla

vv
iki basamak sağa kaydırd ı m.

Ondalıklarla Bölme
Çocukları n karş ı s ı na, tam sayılarla olduğu kadar, ondalık
sayılarla da bölme işlemi yapacağı duru m lar çıkacaktı r. As­
lında her ikisinin de prensibi aynı olmakla birlikte, ondalık­
larla bölme işlemi yaparken dikkat edilmesi gereken nokta,
ondalı k virgülünün hangi basamağa yerleştirileceğidir.
İlk aşamada konuya bir ondal ığı bir tam sayıya bölerek
başlayacağız. Arabamla kıyıya varmak için 8 galon benzin
gerektiğine ve yol 220,8 mil uzunluğunda olduğuna göre,
bir galonla kaç mil g idebilirim? Sorunun yan ı tı na ulaşabil­
mek için 220,8 onda l ı k sayısını 8'e bölmemiz gerekiyor:

Önce problemi Sonra tam sayıları Son olarak d a

kurar, ondalık o nları ve bineri ondalı kları bölerim.
virgülünü d oğru bölerim.
basmağa
yer1eştiririm.
27. 27.6
s)22o:s s)220.s s)220.s

j
161
60
56
4
ı:564 8
48
o
Bir galon benzinle 27,6 millik yol gidebileceği m i hesapla­
mış olduk.

- 36 -
 Ondalıklar

Öğrencilere, bazen bölm e işlemini sürdürebilmek için

bölünene sıfır eklemeleri gerektiğini gösteriniz. Örneğin,
kamyonetimin arabam kadar hızlı olmadı ğını biliyoru m .
Kamyonetim l e dağ yolunda 98, 1 m i l gitmek için 6 galon
benzine gereksinim duyarsam, kamyonetim 1 galonla kaç
mil gidebilir? Bu kez de 98, 1 ondalık sayı sını 6'ya bölüyo­
ruz:

Önce problemi Sonra ondalıkları Son olarak da

kurup, tam sayılan bölerim. Bir kalan bölünene bir
bölerim. bulunduğuna dikkat sıfır ekler, yüzdelik
etmek gerekir. basamakları
bölerim.
16. 16.3 16.35
6fos.1 6)ss.1 6fos.ıo

�ı
�ı 6
38 38
36 36 36
2 21 21
� ı_ş
3 30
30
o

Bir ondalık sayıyı d iğer bir ondalık sayıya bölerken de,

bölen ondalı ğ ı , tam sayıya dönüşecek şekilde sıfırlardan
kurtarırız. Bir galonla yaln ı zca 0 , 84 mil gidebilen bir tren
düşünün. Ben de 47,04 m i l uzunluğundaki yolu tamamla­
yabilmek için kaç galana gereksinim olduğunu bulmakla
yükümlüyüm. Bunu da elbette 47,04'ü 0,84'e bölerek yap­
mam gerekir:

- 37 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Önce bölen ve Son ra yeni ondal ı k V e bölme işlemini

bölü nenin ondalık virgülünü bölüme yaparım.
virgülünü iki yerleştiririm.
basamak sağa
kayd ı rı rım.
56.
0.84.)47.04:
\..A.J \..A.J
0.84.)47.04.
vv 42�
5 04
5 04
o

Yan i trenin bu yolu yapmak için 56 galon yakıta gerek­

sinimi varm ı ş . Bu problemde hem bölende hem bölünende
onda l ı k virgülü iki basamak sağa kayd ı rm akla, onları 1 00
ile çarpmanı n etkisinin aynı olduğuna dikkatinizi çekmek
istiyorum . Her ikisine de aynı işlemi uyguladığım için bu,
denklemin değerinde bir değişikliğe yol açm ıyor.
işte ondalıklarla bölme konusunda çocuklarınızla birlik­
te üzerinde çal ışabileceğiniz bir diğer örnek . . . Bu örnekle
onlara, bölme işlemini sürdürebilmek için hem bölene hem
de sonuca sıfı r eklemenin gerekebileceğini gösterebilirsi­
niz. Örneğin 0,3077'yi 8, 5'e bölmek istediğimizi düşünelim:

Önce hem bölen Şimdi de sonuca Son olarak da

hem bölünende yeni ondalık bölüme ve bölünene
ondalık virgülünü virgülümüzü bir sıfır ekler, bölme
bir basamak sağa yerleştiririm . işlemini yaparım .
kaydırırım.

- 38 -
 Ondalıklar

��J
8.5.)0.3.0770

1
v
'2 55
527!
510
170
170
o

Çocuklar ondalı k sayıları 1 0, 1 00 ve 1 . 000'le çarpma­

nın yanı s ı ra , ondalı kları bu faktörlere bölme gereksi n imiy­
le de sık s ı k karşılaşacaklardır. Burada yine püf noktası
ondalık virgülünü hangi yöne ve ne kadar kaydı rmak ge­
rektiğini bilmekte yatıyor. Bu durumda yapmamız gereken
yalnızca, onda l ı k virgülünü, bölen faktördeki O sayısı ka­
dar sola kaydırmaktı r. 75'i sırasıyla 1 0, 1 00 ve 1 .000'e bö­
lerek anlatıklarım ı örneklemeye çalışacağı m :

'
75 + 10 = 7.5 -
Ondalık virgülünü bir basmak sola kaydırdım.
v

75 + 100 = .75 _ ondalık virgülünü iki basamak sola

vv
kaydırd ım.

75 + 1000 = .o75 _ Ondalık virgülünü üç basamak sola

\.AAJ
kaydırdım.
L
-
7'nin ön üne bir O eklendiğine dikkat
ediniz.

Aynı yaklaş ı m para konuları na da uyarlanabilir. Örne­

ğin 7.560 $'ı 1 OO'e bölmemiz gerektiğini düşünel i m :

- 39 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım ?

$7560. -:- 100 = $75.60 - Ondalık virgül iki basamak sola

kaydırılmış.

Yuvarlama ve Yaklaşık Tahmin

Çocuklara, temel aritmetikte olduğu gibi, ondalıklarla çal ı şır­
ken de yuvarlama ve tahminin yararl ı tekni kler olduğunu an­
latmal ısınız. Ellerinde hesap makinesi yoksa, yanıtın ne ci­
varda çıkacağını ilişkin fikir sahibi olabilmek için yuvarlayıp
tahminde bulunabilirler. Örneğin her biri 1 , 95 $ olan şeker­
lerden 6 tane almak istiyorsam, 1 ,95 $'1 2,00 $'a yuvarlaya­
rak kaç paraya gereksinimim olduğunu anlayabilirim. Bu da
bana cüzdanı mdaki 1 2,00 $'ın benim için yeterli olduğunu
anlatı r. Ve daha önce olduğu gibi, çözmeye çalıştığımız
problemin sonucunun neye benzeyeceğini bulabilmek içi n
zihnimizde pratik aritmetik hesaplar yapmam ız her zaman
yarar getirir. Yanıtı mızın makul olup olmadığını kontrol ede­
bilmek için tahminimizle çıkan sonucu karşılaştırabiliriz.
Çocuğunuz bir sayıyı yandaki küçük basamağın değe­
rine bakarak yuvarlamayı öğrenm işti. Eğer bu basamakta­
ki 5 ya da daha büyük bir sayı ise, sayımıza 1 ekliyor, 5'ten
küçük bir sayı ise de olduğu gibi bırakıyorduk. Yuvarladı k­
tan sonra sağda kalan tüm sayı lar O oluyor ve sonuçta ya­
zılmaları na da gerek kalm ıyordu. Bu yöntemi para konula­
rı nı içeren bir bölme işleminde örneklemek istiyorum . Gö­
receğiniz gibi , tüm problemler önceki örneklerde olduğu
gibi "temiz" olmayabilir ve bazen bölümün basamakları
sonsuza dek devam eder.
2,59 $'a bir paket çerez aldığımı düşünel i m . Bir pakette
1 2 fıstık var ve ben bir fı stı ğ ı n fiyatı nı bulmak istiyorum .
Yan ıta ulaşmak için 2 ,59 $'1 1 2 'ye bölmem gerekir.

- 40 -
 Ondalıklar

Bölme işlemini yuvarlama gerektiren Bölümü en yakı n

noktaya dek sürdürürüm. yüzdeye yuvarlarım .

.215 .215 - $.22

:lı
12)2.590 Bölümün basamakları belirsiz
2 bir yere kadar deva m ediyor;
fakat bizim bindeliklerin
ötesine gitmemize gerek yok.
12
70
60
10

Fıstı kların her biri yaklaş ı k 22 $ tutuyor.

Özet
Ondalı klarla aritmetik işlem yürütmeyi bilmek çok açıdan
yarar sağlar. Çocuklar da para konuların ı içeren gündelik
problemlerin çözümünde ya da fiziksel dünyada bazı şey­
leri doğru tahmin etmekte ondalı kları kullanmak durumu n­
da kalacakladır. Aslında bir hesap makinesi ya da bilgisa­
yar bu tür hesaplamaları yapmaların ı kolaylaştı rı p hızlan­
dırsa da, 1 'den küçük sayı larla işlem yapma konusunda
bilgi sahibi olmak matematiği anlamaları açı sı ndan çok ö­
nemlidir-özellikle de bir sonraki baş l ı ğ ı m ız olan kesirler
konusunda.

- 41 -
 4
Kes i rler

B uraya kadar tam sayıları ve ondalı kları içeren temel a­

ritmetik kuralların ı tekrarlam ı ş olduk. Çocuklar yaşamları­
n ı n daha ilk yılları nda kesir kavramıyla tanışırlar. Bu tanış­
m a-akşam yemeğinin ard ı ndan bir kekin bölünerek m a­
sadakilere dağıtı lması gibi-bir bütünün parçalarından söz
edebileceklerinin bilincine vardı klarında gerçekleşir. Kesir
kavramını kullanabilmek bu farklı parçaları n birbiriyle ve
bütünle olan ilişkilerini anlamamıza yardım eder. Kesirleri
gündelik yaşa m ı mı zda s ı kl ı kla kullanırken, yüksek m ate­
matikte onlarla nas ı l işlem yapn.amız gerektiğini bilmeye
de gereksinim d uyarız. Kesirlerle hesap yapabilmek için ,
yine temel aritmetik kuralları ndan yararlanmamız gerekir.
Bunu tartışmadan önce m atematikçilerin "sayı teorisi" ola­
rak adlandırd ı kları bazı temel kavramları tekrarlamak sa­
n ı rı m yararlı olacaktır.

Birkaç Temel Kavram

En Küçük Ortak Kat
Bir sayının, örneğin 2'nin, herhangi bir sayıyla çarpıl­
ması nda çı kan sonuç o say ı n ı n katıdır. Örneğin:

- 43 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

2 X O = O 2 x 1 = 2 2 X 2 = 4
2 X 3 = 6 2 X 4 = 8 ...

2 ile 3'ün ortak katları O, 6, 1 2 . . . diye g ider.

En küçük ortak kat, iki say ı n ı n katları nda ortak olan
(O' ı n d ı ş ı ndaki) en küçük sayıdır. Yan i 2 ile 3 sayı ları n ı n en
küçük ortak katı 6'dır.

En Büyük Ortak Bölen

Birbirl eriyle çarpı lan sayıları n, çarp ı m ı n faktörleri oldu­
ğunu daha önce öğrenmişti k. Örneğin, 4 sayısının faktör­
leri:

1 X 4 = 4 2 X 2 = 4 4 X l = 4

8 sayısı n ın faktörleri:

1 X 8 = 8 2 X 4 = 8 4 X Z = 8 8 X 1 = 8

4'ün faktörleri: 1,2 (4\

\V S
8'in faktörleri: 1,2,

En büyük ortak bölen, her iki sayıda da ortak olan en

büyük faktördür. Yani örneğin 4 ve 8 sayı larının en büyük
ortak böleni 4'tür.

Asal Çarpan
Bir s ay ı n ı n yalnızca iki farklı faktörü olması durumunda
-1 say ı s ı ve sayının kendisi-ona "asal sayı" denir. Örne­
ğin, 2, 3, 5, 7, 1 1 , 1 3, 1 7 . . . Asal sayı dı r, çünkü onlar a n-

- 44 -
 Kesirler

cak kendilerinin 1 say ı s ıyla çarpılması sonucu elde edile­

bilirler:

1 x 2 = 2 1 X 3 == 3 1 X 5 = 5 1 x 7 = 7

Diğer yandan bileşik sayı ların faktörleri ikiden daha faz­

ladır. Bileşik sayılara örnek olarak 4, 6, 8, 9, 1 0, 1 2 , 1 4 . . .

Verilebilir, çünkü 1 sayısı ve kendileri d ı ş ı nd a da faktörlere

sahiptirler. Ö rneğin ,

1 x 4 = 4 1 x 12 = 12 2 X 6 = 12
2 X 2 = 4 3 x 4 = 12
4'ün faktörleri 1, 2, 4 ' 1 2'nin faktörleri 1, 2, 3, 4, 6, 12

Buradaki önemli nokta, bir bileşik sayı n ı n daima asal

sayıları n çarpı m ı olduğunun gösteri l ebilmesidir. Biz buna
bir say ı n ı n asal çarpanları na ayı rma diyoruz. Bu düşünce­
yi çocuğunuza açıklamak için-matematikçileri n deyişiyle
-"faktör ağacı"dan yararlanabil irsiniz. Faktör ağacı da as­
l ı nda bileşik sayıları asal sayılara ayıran bir p iramitten
başka bir şey değildir.
örneğin 24 say ı s ı n ı birkaç farkl ı faktör ağacı ndan ya­
rarlanarak çarpanları na ayı rabiliriz:

24 24 24
/ \ /\ /\
2 x 12 3X8 4X6
/ /\ / /\ /1 '"
2X2X 6 3 X2X4 2X2X 3 X2
/ / /\ / / /\ 1 1 1 1
2X2X2X 3 3 X2X2X2 2X2X 3 X2

- 45 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm ?

Çocuğunuza konuyu anlatırken, hangi yaklaşım (faktör

ağacı) kulla n ı l ı rsa kullanılsın, asal çarpanların değişmedi­
ğinin altı n ı çizin.

Kesirler
Anne-babalar çocukları na kesi rleri, bütün bir nesne ya da
herhangi bir şeyin parçaların ı temsil etmek üzere kullandı­
ğımızı a nl atmalılar. Örneğin, bir pastayı 8 eşit dilime böl­
düğümüzde, herbir dilimin sekizde bire eşit olduğunu söy­
leyebil irim . Arkadaşları ma 2 dilim pasta i kram ettiğimde,
onlara sekizde iki vermişim demektir, ki bu da pastan ı n
dörtte biri eder.

pay -+ 1 +- pasta n ı n her dilimi

payda -+s+- pasta dilim lerin i n toplam sayısı

pay -+ 2 +- arkadaşları ma verdiğim dilim sayı�

payda -+s+- pasta dilimleri nin toplam sayısı

Çocuğunuza, bunun önemli bir kon u olduğunu hatırla­

tı n . İ ki ya da daha fazla sayıda kesiri n eşit sayıda nesneyi
nitelediği d urumlarda, bunlar denk kesirler olarak adlandı­
rı l ı r. Bu türden kesirler hem pay hem de paydanın aynı sa­
yıyla çarp ı lması sonucu elde edilirler. Bu, kesiri n değerini
değiştirmez. Yukarıdaki örnekle devam edersek,

1 1 x 2 2 Dörtte bir'in hem payı

- = -- = -
4 4 x 2 8 hem paydası, 2 ile çarpılıyor.

- 46 -
 Kesirler

Bu arada payı ve paydayı aynı sayıya böldüğümde kesi rin

değeri yin e aynı kal ı r.

2 2 + 2 ı Sekizde iki'nin hem payı

- = -- = -
8 8 + ı 4 h e m paydası, 2'ye bölünüyor.

Öğrenciler, bunun kesir sadeleştirm ede kullan ı la n ö­

nemli bir teknik olduğunu bilmeliler. Bir kesirin, ancak payı
ve paydasın ı n 1 'den başka ortak böleni kalmadığı nda sa­
deleşmiş olduğu söylenebilir. Bir kesiri sadeleştirmenin en
kısa yolu, pay ile paydayı en büyük ortak bölenlerine böl­
mektir. Örneğin ,

16 16 + 2 8 + 2 4 Hem pay hem payda iki

- = = = - kez 2'ye bölündü.
20 20 + 2 10 + 2 5

Bunun yerine kesiri doğrudan 1 6 ve 20' n i n en büyük ortak

bölenlerine bölebilirdik.

16
- =
16 + 4 4
= - Hem pay hem payda bir
20 20 + 4 5 kerede 4'e bölündü.

Bileşik Kesirler
Bileşik kesirler, hem tam hem de kesir bölümleri olan sa­
yılard ı r. Çocuğunuza bileşik kesirlere örnek vermek için,
pasta örneğimize geri dönebilirsiniz. Ancak bu kez 2 bütün
ve bir dörtte üç pasta m ı z olduğunu varsayal ı m .

- 47 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

Uç dairedeki dörtte bir parçaları n sayısını toplarsak, şu so­

nuca ulaşırız:

11 3 11 3
- = 2- - bileşik kesirken, 2- tam sayılı kesirdir.
4 4 4 4

Çocuğunuz pastaları temsil eden diyagramdan b u iliş­

kileri rahatça izlerken; siz de ona bileşik kesirleri tam sayıl ı
kesirlere (ve tam tersi) çevirmek için matematiksel teknik­
lere gereksinimimiz olduğunu
.. 11
Açıklayın . Orneğin - ke si rini bir tam sayılı kesire çevir-
fa
mek istediğimizi varsa ı ı m :

önce paydayı Bölümü tam sayı Son olarak, kalan ı d a

paya bölerim. olara k yazarım . ondalık olara k yazıp,
tam sayıya eklerim.
2
11 4)ıi 2 3 +- kalan
- -+ 2- .
4 § 4 +- bölen
3

Bir tam sayılı kesiri bileşi k bir kesire dönüştürmek için yap­
mamız gereken, yalnızca işlemi tersine çevirmekten i barettir.

- 48 -
 Kesirler
önce ta m sayıyı Sonra çarpımı paya Son olarak da
paydayla çarparım. eklerim. toplamı pay olarak
yazarım.

3 11
2 - -+ 2 X 4 = 8 8 + 3 = 11
4 4

Kesirlerle Toplama
Öğrenciler kısa zamanda, kesi rleri toplamalarını gerektire­
cek birçok durumla karşı karşıya geleceklerini görecekler­
dir. Kesirlerin eşit paydalara sahip olmaları durumunda bu
oldukça basit bir işlemle halledilir. Bu d urumda yalnızca
payları toplayıp, çıkan sonucu ortak paydaya böleriz. Ör­
neğin bir arkadaşımı ziyaret etmek i çi n bir milin dokuzda
ikisini, diğer arkadaşıma gitmek içinse bir milin dokuzda
dörd ün ü yürüdüğümü varsayal ı m . Toplam kaç mil yürüdü­
ğümü bulabilmek için iki kesiri toplamamız gerekir:

2 4 2 + 4 6 2
-+-= = - = -
--

9 9 9 9 3

Böylece toplam üçte iki mil yürüdüğümü bulmuş olduk.

Çocuklara, iki kesirin paydaların ı n aynı olmaması duru­

munda hesaplamanın sadece biraz daha karışık olacağını
açı klayı n . Bu durumda onları toplamadan önce paydaları­
nı eşitleyerek onları denk kesirler haline getirmemiz gere­
kiyor. Örneğin, bir arkadaşı m ı n evine bir m ilin dokuzda i ki­
sini, diğer arkadaşım ın evi neyse bir milin altıda birini yürü­
düğümü düşünürsek, toplam kaç m i l yürüdüğümü bulmak
için aşağı daki hesaplamayı yapmam gerekir:

- 49 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

2 2 x 2 - 4
- = -- =
9 9 x 2 18
1 =
1 x 3
--
3
+- = -

6 6 x 3 18
7
18
Toplam on sekizde yedi m i l yürüdüğüm ü bulmuş olduk.
Çocuklar bazen de tam sayılı kesirleri toplamamız gerek­
tiğini bilmeliler. Kesirlerdeki paydalar aynı olduğu sürece
işlem sorunsuz tamamlanı r. Örneğin, bir uzun yol koşucusu
olduğumu ve her gün kat ettiğim mesafenin hesabını tutmak
istediğimi düşünelim . İ lk gün üç buçuk mil, i kinci gün ise dört
buçuk mil koşuyorum. Bu iki gün toplam ne kadar koştuğu­
mu anlayabilmek için bu i ki kesiri toplamam gerek:

Önce kesirleri Sonra tam sayıları Son olarak, toplamı

toplarım. toplarım . sadeleştiririm.
1 1
3- 3-
2 2
1 1 2
+ 4- +4- 7- = 8
2 2 2
2 2
7-
2 2

İ ki günde toplam 8 mil koşmuşum.

Tam sayılı kesirler farkl ı paydalara sahip iseler, toplama
işleminden önce onları denk kesirlere dönüştürmemiz ge­
rekir. Örneğin ilk gün üç b uçuk mil, ertesi gün üçte iki mil
koştuğumu biliyorsak, toplam kaç mil koştuğumu bulmak

- 50 -
 Kesirler

için aşağı daki işlemi yapmamız gerekecektir:

önce paydaları Sonra kesirleri ve Son olarak

eşitlerim. tam sayıları toplamı
toplarım. sadeleştiririm.
1 3 1 3
3- 3- 3- = 3-
2 6
=

2 6
2 4 2 4 7 1 1
+3- =
3- +3- = 3- 6- = 6 + ı - = 7-
3 6 3 6 6 6 6
7
6-
5

Böylece iki günde yedi mil artı altıda bir mil koştuğumu
buluş olduk.

Kesirlerle Çıkarma
İ ki kesir arası ndaki fark ı , birinden diğerine ne kadar arttı­
ğını ya da tamamlamak için ne kadar eklemek gerektiğini
bulm a k için kesirleri birbirl erinden çı karırız. Her i ki kesirin
paydaların ı n eşit olduğu durumlarda yapı lacak işlem basit­
tir. Bu d urumda payları birbirinden çıkarı p ortak paydaya
böleriz. Örneğin, eğer ben günün dörtte üçünü, kardeşi m
ise dörtte birini çal ışarak geçiriyorsa, kardeşimden n e ka­
dar fazla çal ıştığımı bulmak isteyebilirim. Bunun yanıtı na
ulaşmak için de aşağıdaki i şlemi yapmamız gerekir:

3 1 3 1 2 1
- - - = -- = - = -
-

4 4 4 4 2

Kardeşi mden yarım gün fazla çal ı ştı ğ ı m ı bulmuş oldum.

Paydaları farklı olan kesirleri birbirlerinden çıkarmak,
ayn ı duru mdaki kesirleri toplamaktan farklı değildir. Ben-

- 51 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

zer biçimde, işleme geçmeden paydaları eşitlememiz ge­

rekir. Örneğin, ben günün dörtte üçünü çal ı şarak geçirir­
ken, kardeşi m beşte b irinde çalışıyorsa, ondan ne kadar
fazla çal ı ştı ğ ı m ı aşağ ı daki işlemle bulabil irim:

3
- =
3 X 5 =-15
4 X 5 . 20
--

4
1 1 x 4 4
5 X 4 20
-- = -
- - =

5
11
20

Bu da, kardeşimden yirmide on bir gün kadar fazla çal ı ştı­

ğımı gösteriyor.
Çocuğunuz bir kez tam sayılı kesirleri toplamayı öğren­
dikten sonra, çıkarma işlemini de yapması hiç de zor ol­
mayacaktı r. Önce eşit paydalara sahip kesirlerden başla­
yalım. Uçakla Los Angeles'a gitmenin dört artı sekizde ye­
di saat, Chicago'ya gitmenin ise iki artı sekizde beş saat
sürdüğünü düşünel i m . Ve Los Angeles yolunun Şikago'
dan kaç saat daha uzun sürdüğünü bula l ı m :
önce kesirleri Sonra tam Son o larak, e lde
çıkarı rım. sayıları çıkarırım. ettiğim sonucu
sadeleştiririm.
7 7
4- 4-
8 8
5 5 2. 1
-2- -2- 2- = 2-
8 8 8 4
2 2
- 2-
8 8

- 52 -
 Kesirler

H esapları mıza göre Los Angeles'a uçmak Şikago'ya uç­

maktan iki artı dörtte bir saat daha uzunmuş.
Şimdi de çocuğunuza , farklı paydalara sahip tam sayılı
kesirleri birbirlerinden çıkarma işlemini açı klamalı sı nız.
Toplamada olduğu gibi, çocuğunuz işleme geçmeden ön­
ce kesirlerin paydaları nı eşitleyerek, onları denk kesirlere
dönüştürmelidir. Örneğin San Oiago'ya uçuşun dört artı
sekizde beş saat, Cleveland'a uçuşun ise iki artı üçte bir
saat tuttuğunu varsayalı m . San Oiago'ya uçuş Cleve­
land'a uçuştan kaç saat daha uzundur?

önce paydaları Sonra hem sayıları Son olarak,

eşitleyerek elde hem de kesirleri tam sonucu
ettiğim kesirleri sadeleştiririm çıkarırım.
denk hale getiririm.
5 15 5 15
4 - = 4- 4- = 4-
8 24 8 24
1 8 1 8 1 sadeleştirilmiş
-2 - = 2- -z- = z-
2- form
3 24 3 24 24
7
2-
24

San Oiago'ya uçakla gidiş Cleveland'da uçuştan iki artı yir­

mi dörtte yedi saat daha uzun sürüyor.
Tam sayıl ı kesirleri içeren h er i ki örnekte de çocuğunuz
fazla zorlukla karşı laşmaksızın kesirleri birbirinden çı kar­
mayı başardı. Kesirlerle doğrudan çıkarma işlemi yapa­
madığı hallerde işleme geçmeden önce tam sayılı kesiri
yeniden düzenlemesi gerekir. Örneğin, New York' a uçu­
şun bir artı dörtte üç saat, N ew Orleans'a uçuşun ise i ki
artı üçte bir saat sürdüğünü varsayalı m . New Orleans'a
uçuş N ew York'a uçuştan kaç saat daha uzundur?

- 53 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

önce payd alari Sonra kesirleri Son olara k çıka rma

eşitlerim. karşılaştırır, işlemini yaparım.
gere kiyorsa yeniden
d üzenlerim.
1 4 9 4 ld - .. 16
2- = 2- - > -, o uguna gore , 1-
3 12 12 12 12
3 9 4 4 16 9
-1- = 1- 2 - = 1 + 1 - = 1- -1-
4 12 12 12 12 12
7
12
New Orleans'a uçuşun N ew York'a uçuştan on ikide yedi
saat daha uzun sürdüğünü bulmuş olduk.

Kesirlerle Çarpma
Öğrenciler, kesirleri çarpmalarını gerektirecek birçok prob­
lemle karşılaşacaklard ı r. Bunun gerekli olduğu durumlar ge­
nellikle, kendisi de bir kesir olan herhangi bir şeyin bir bölü­
münü hesaplamak söz konusu olduğunda ortaya çıkar. Bu
durumun çocuğunuza biraz karışık görünmesi normaldir; en
iyisi bu durumu bir örnekle açmak olacak. Fabrika depoların­
daki kumaşların dörtte üçünü harcadığımı düşünelim. Sonra
da yastık kaplamaları için bunun dokuzda sekizine gereksi­
nim duyduğumu varsayalım. Toplam ne kadar kumaş harca­
mış olduğumu bulmak içi n bu iki kesiri çarpmam gerekir:
önce payları Sonra paydaları Son olarak elde
çarparım. çarparım. ettiğim son ucu
sadeleştiriri m .
8 3 24
= -
8 3 24 24 2
- x - - X - = - - = -
9 4 9 4 36 36 3
Yastı k kaplamaları için malzemenin üçte ikisini kullanmam
gerekmiş.
- 54 -
 Kesirler

Çocuğunuza, bu problemi çözmek için çok daha basit ve

kısa bir yol daha olduğunu anlatı n . İşlemin geri kalan bö­
lümüne geçmeden önce hem payı hem de paydayı ortak
çarpanlarına bölebilirim. Yukarıdaki örnekle devam eder­
sek, 4 ile 8'in ortak çarpanları 4'tür. Payları ve paydaları bir­
birleriyle çarpmadan önce 4 ve 8'i 4'e bölebilirim. 3 ile 9'un
ortak çarpanları da 3 olduğundan, onları da 3'e bölüyorum.

2 1
3 3 2 X 1 2
X = =
9 �
- - -- -

3 x 1 3
3 1

Bu basit ve kısa yolda diğeriyle aynı sonuca ulaştı ğ ı m ı­

zı, buna karşılık çok daha küçük sayılarla çal ıştı ğ ı m ızı
gözlüyoruz. Daha uzun ve çok daha karmaşık problemler­
de bu, önemli kazanı mlar sağlayacaktır.
Bazen de bir problemi çözmek için kesirleri tam sayılarla
çarpmamız gerekir. Çocuklar tam sayıların da paydası 1 o­
lan kesirler olduğunu kavradı ktan sonra böyle bir problemi
çözmek onlar için sorun olmaktan çıkar. Örneğin yukarıdaki
örnekte yastık kaplamaları için üçte iki yardlık malzeme kul­
lanılması gerektiğini bulmuştuk. Yastık tasarımlarım ı n çok i l­
gi gördüğünü ve satı şlara da başlamaya karar verdiğimi dü­
şünelim . Başlangıç için öncekinin 6 katı kumaşa gereksini­
mim olacak. Kaç yardlık kumaşla işe başlamalıyı m?
ö nce tam Sonra herhangi Sonra kesirleri Son olarak,
sayıyı kesir bir ortak birbirleriyle elde ettiğim
formunda çarpana çarparım. sonucu
yazarım. bölerim. sadeleştiririm.
z

2 6 2 6 2 X 2 4 -4 = 4
- x - - x -, -- = -

3 1 3 1 1 x 1 1 1
1

- 55 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

4 kez yastık kaplaması yapmak için 4 yardlık malzemeye

gereksinimim olduğunu bulmuş olduk.
Öğrencilerin kesirleri tam say ı l ı kesirlerle ya da tam sa­
yılı kesirleri başka tam sayı l ı kesirlerle çarpmaları gerekti­
ğinde, benzer işlemler yapmaya başlamadan önce onları
bileşik kesirlere dönüştürmeleri gerekir. örneğin yukarıda­
ki örnekte, hata yapmaktan korktuğum için ilk ald ı ğ ı m mik­
tarı n altı değil altı buçuk katı kumaş almak istediğimi var­
sayal ı m . Bir seferlik yastık kaplamanın üçte iki yardl ı k ku­
maş gerektirdiğini hatı rlarsak:

Tam sayılı kesiri Sonra kesirleri Son olarak, elde

bileşik kesire çarparım. ettiğim sonucu
dönüştürürüm. sadeleştiririm .
1
1 =
13 ı 13 13
-
13 4-
1
6- - - x -
= -
=
2 2 3 ı 3 3 3
1

Yastık kaplamalarım için dört artı üçte bir yardlık kumaş

gerekecektir.

Kesirlerle Bölme
Çocuklar problem çözerken kesirlerle bölme yapma d u­
rum larıyla da sık s ı k karş ı laşacaklardı r. Aslında öncelikle
bölen kesirin tersini bulmaları gerektiğini bir kez kavradık­
tan sonra kesirlerle bölme yapma onlara çarpma yapmak­
tan daha zor gelmeyecektir; çünkü diğer tüm ayrı ntılar ay­
n ı d ı r. Bir kesirin tersi demek de, onunla çarpıldığında 1 so­
nucunu veren bir diğer kesirden başka bir şey değildir. ör­
neğin üçte iki'nin tersini bulmak için aşağıdaki işlemi yapı­
yoruz:

- 56 -
 Kesirler

2 3 Üç bölü iki, üçte ikinin tersidir. Yapmamız ·

- x - = 1 gereken ise, kesiri baş aşağı etmekten

3 2
ibarettir.

Kesirleri içeren bölme problemleri genellikle aşağıdaki

türdendir. Bir haftasonu pikniği için kek yapmak istediğimi
düşünelim . Elimde beş pound' luk şeker varsa, her bir keki
yapmak için bir pound'luk şekerin sekizde beşi gerekiyor
demektir. Bu hesapla kaç adet kek yapabilirim? Problemi
çözmek için beşi sekizde beşe bölmem gerekir.

Önce tam sayıyı Sonra bölen in Son olarak, elde

kesir formunda tersi ile çarpa rım. ettiğim sonucu
yazarım. sadeleştiririm.
1
5 5 5 $ 8 8 8
5 + - = - + - - x - = - - = 8
8 1 8 ı J 1 1
1

Beş pound'luk şekerle sekiz kek yapabileceğimi

bulmuş olduk.
Çocuğunuzun tam sayılı bir kesiri bir d iğer kesire böl­
mesi gerektiğ inde, önceli kle yapması gereken, karışık sa­
yıyı bir bileş i k kesire dönüştürmektir; diğer tüm detaylar
tekrarlan ı r. Yukarıdaki örnekten devam edersek, sekizde
beş pound'luk şekerin bir kek yapmaya yettiğini düşüne­
lim. Ancak b u kez elimde sekiz buçuk pound'luk şeker ol­
sun ve bu m i ktarla kaç kek yapabileceği m i m erak ediyor
olay ı m . Bu durumda aşağıdaki i şlemi yapmam gerekir:

- 57 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

önce tam sayılı Sonra bölen Son olarak da elde

kesiri bileşik kesire kesirin tersi ile ettiğ im son ucu
çeviririm. çarparım. sadeleştiririm.
4
1 +
5 17 5
+ -
17 x 3 68 68 3
8- - = - - -
= - -
= 13 -
2 8 2 8 ı 5 5 5 5
1

Böylece sekiz buçu k pound'luk şekerle on üç artı beşte üç

kek yapabileceği m i bulmuş olduk.
Bu bölümdeki örnekler, ister tam sayıları , ister tam sa­
yılı kesirleri kesirlere bölelim, yaklaşım ı mızı n aynı olması
gerektiğini gösterdi: Önce bölenin tersini buluyor, sonra iş­
lemi çarpmaya çeviriyoruz.

Özet
Kesirlerle aritmetik işlemler üzerinde iki temel neden yü­
zünden bu kadar durdum. Birincisi, kesirlerle işlem yap­
mak günlük hayatı m ızda sıklıkla karşı laştığ ı m ı z bir durum­
dur. İ kinci ve-en azı ndan bu kitabın hedefi göz önüne a­
lındığında-daha da önemli neden ise, kesirleri de içeren
aritmetik işlemleryapmaJıecerisini c_ebir konusunda derin­
leşecek öğrenciler için gerekli görmemdir. Birçok kişi kesir­
lerle işlem yapmayı yeterince öğrenemediği için cebir ko­
rıusunda sorunlar yaşar. Çocuğunuz ise kesirli işlemler
hakkı nda, artık önümüzdeki konuları kavramaya yetecek
bilgiye sahiptir.

- 58 -
 5
O ran, Orantı ,
ve Y ü zde

B irçok gündeli k pratik sorunu çözmek için çocukları n da

büyüklerin de oran, orantı ve yüzdelere i lişkin b ilgiye ge­
reks i nimi vardı r. Ele alacağ ı m ı z bu yeni kavramlar, iki sa­
yıyı birbiriyle ya da bir sayıyı yuz sayısı ile karşı laştırm aya
yarar. Karşılaştırma ve özetleme konusunda çok yararlı ol­
dukları için, bu kavramlar asl ı nda çocuğunuzun sayı larla
ilgili çeşitli metinlerde s ı k l ı kla karş ı s ı na çıkm ı ştır. Bu nok­
tada, çocuğunuzun ondalı klar ve kesirlere ilişkin temel bir
altyapısı olduğuna göre, b u bilgiyi oran, orantı ve yüzde­
lerle genişletmek zor olmayacak; çocuğunuz, tüm bu ko­
nuların gerçekte birbiriyle yakı ndan ilişkili olduğunu ve bi­
rinden diğerine geçiş yolları bulunduğunu görmekte zor­
lanmayacaktır. Oran, orantı ve yüzdeleri tartı şmaya geç­
m eden önce, bir bilinmeyenli denklemleri çözmek için te­
mel kuralların kı saca üzeri nden geçmek istiyoru m .

Denklemler
En kısa anlatı mıyla bir denklem, eşitliğin solundaki değer­
lerle sağındaki değerlerin birbirine eşit olduğunun ifadesi-

- 59 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

dir. Örneğin , aşağı daki bir bilinmeyenli denklemi çözmek

için, ifadenin doğruluğunu destekleyen "n" değerlerin i bul­
mam gerekir:

5 + n = 9
Bu denkleme sadece şöyle bir bakarak bile, n'in değe­
rinin 4 olduğunu söyleyebilirim, çünkü bu ifadenin doğrulu­
ğunu sağlayan tek değer 4'tür.
Çocuklara, n'in değerini bulmak için benimkinden daha
sistematik bir yol kullanmaları gerektiğini anlatın ; çünkü her
denklemin çözüm ü bu kadar açık seçik olmayabilir. Denkle­
mi çözmeye başlarken hedef, n'in eşitliğin solunda tek de­
ğer olarak kaldığı , diğer tüm değerlerin ise sağda toplandığı
bir ifadeye ulaşmaktı r. Bu. ifade bize n'in hangi değere eşit
olduğunu gösterir. Ortada bulunan diğer sayı !ardan kurtul­
mak ve denklemin değeri ile oynamamak için izlenm esi ge­
reken temel kural, eşitliğin bir tarafına ne yapıyorsanız diğer
tarafına da aynıs ı n ı uygulamaktır. Örneğin yukarı daki ör­
nekle devam edersek, eşitliğin her i ki tarafı ndan da 5 çıka­
rı rsam, hiçbir şeyi gerçekten değiştirmiş olmam, fakat bu
adım n'in değerine yaklaşmam için bana bir yol açm ı ş olur:

(5 + n ) - 5 = 9 - 5
i + n - ,5 = 9 - 5
n= 4

Çocuğunuz işlemi yaparken ona, önce parantez içi nde­

ki işlemleri tamamlaması ve sonra da soldan sağa doğru
gelmesi gerektiğini hatı rlatın. Cebir bölümünde işlemlerin
sırası na i lişkin çok daha ayrıntıl ı bilgi vereceği m .
Şimdi de çocuğunuzun n 7 = 6 denkl eminde n ' i n de-
-

ğerini bulmaya çal ı ştığını varsayalı m . Birkaç alı ştı rmadan

- 60 -
 Oran, Orantı ve Yüzde

sonra o da eşitliğin her iki yanı na da 7 ekleyerek, n'i sol

tarafta yalnız b ı rakabileceğini kolaylıkla görecektir.

(n - 71 + 7 = 6 + 7
n - 1 + 1 = 13
n = 13

N'in bir sayıyla çarpı m ı n ı içeren bir denklemle karşı laş­

tığında da, n'in değerine ulaşmak için benzer bir yaklaşı m ı
kullanmalıdır. Örneğin, n x 4 = 2 8 denklemini çözmek için
eşitliğin her iki yanını 4'e bölmelidir:

(n X 4) + 4 = 28 + 4

1 1
n X 4 X -= 7
'
1

n = 7

Çocuğunuz artık, eğer n eşitliğin sol tarafında bir sayıya

bölünmüş şekilde bulunuyorsa, n'in değerine eşitliğin her
i ki yanı n ı da bu sayıyla çarparak u laşabileceğini kavra m ı ş
olmalıdır. örneğin n : 6 = 6 d en klemini çözmek i çin, aşağı­
daki gibi , eşitliğin her iki yanını 6 ile çarpacaktır:

(n + 6) x 6 = 6 x 6

1 1
n X - X 8 = 36
8
1

n = 36

Çok bilinmeyenli denklemlere ilerdeki cebir bölümünde döne­

ceğim, ancak bu girişin şimdilik yeterli olduğu kanısındayım.

- 61 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm ?

Oran
Matematikte oran kavramı , iki sayıyı birbirleriyl e karşılaş­
tırmakta kullan ı l ı r. Çocuklara oran kavramını açıklarken,
beysboldan örnek vererek ilgilerin i çekebilirsiniz. Örneğin,
bir oyuncu 20 vuruştan 7 vuruşu karşılayabiliyor. Karşıla­
nan topları n tüm vuruşlara oranı aşağıdaki şekillerde ifade
edilebilir:

7
ya d a 7 de 20 ya da 7:.20
20

Çocuğunuza oranı bir ölçü olarak düşünebileceğini söyle­

yin. Yukarı da verdiğim oran aşağı daki cümlelerle de ifade
edilebilir:

beysbol oyuncusu 20 atı ştan 7 atı şı karşılı yor.

oyuncu her 20 atı ştan ?'sini karşı lıyor.
oyuncu her bir 20 atıştan ?'sini karşılıyor.
Örneğin bu oyu ncun u n 40 atıştan kaçın ı karşılayabildiğini
bilmek istediğimi varsayalım. Bu problemi çözmek için ay­
nı oranları kullanabiliri m . Bu durumd a 40 vuruş içinde o­
yuncunun karşı lamayı başardığı bilinmeyen vuruş sayısı­
nı, n'i bulmaya çalışmam gerekir. Problem çözümünü nasıl
kurmamız gerektiğini aşağıda bulacaksınız:

Eşit oranlar Denk kesirleri Ve pro blemi

oluşturu rum. bulurum. çözerim .
Karşılanan
7 n paydaya baktığımızda 7 7 x 2
vuruş sayısı 14
20
= 40 vuruş sayısı olduğunu - = -- = -

Toplam 20 20 x 2 40
görebiliriz

- 62 -
 Oran, Orantı ve Yüzde

Bu hesapla, aynı oranda vurmaya devam ederse, o­

yuncumuzun 40 vuruştan 1 4'ünü karşı lamasını bekleyebi­
liriz. Problemi çözmek için yaptı ğımız tek şey, paydayı
çarptığımız faktörle (2) payı da çarpmaktır.

Orantı
Öğrencilere, elimizde birbirine eşit oranlar olduğu haller­
de, onların bir orantı oluşturduğunu söyleyin. İ ki oranın bir
orantı oluşturması durumunda, biri nin payıyla diğerinin
paydasını çapraz çarparak aynı sonucu elde edebiliriz.
Şimdi yukarıdaki örnekten yararlanarak bunu göstereli m :

Karşılanan
vuruş sayısı 1x 14 7 X 40 = 280 Böylece iki oran bir orantı

Toplam
20 40 20 X 14 = 280 oluşturuyor.
vuruş sayısı

Aynı ilişki bazen de iki ya da daha fazla sayı da ora n ı n

birbirlerine orantı l ı oldukları şeklinde ifade edilir.
Asl ında bu pay ile paydan ı n çapraz çarpılması yöntemi­
ni yukarıdaki örnekte n'in değerini bulmak için de kullana­
bil iriz:

Pay ile paydayı çapraz çarptığ ımda,

n 7
40 x20
n'e göre çözmem gere ken bir
n X 20 = 7 X 40 denklem elde ediyorum. Eşitliğin
n X 20 20 = 7 X 40 20
+ + her iki yanını 20'ye bölüyor ve
280 + 20 denklemin değerini değiştirmeksizin ,
nn 14
==

== n'yi s o l tarafta yalnız bırakmış

oluyoru m.
Bu yaklaşı m da bana oyuncunun 40 vuruştan 1 4'ünü kar­
şılayacağını gösteriyor.

- 63 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Y üzde
Yüzde, gerçekte bir sayıyı 1 00 sayısıyla karş ılaştıran bir o­
ran dan başka bir şey değildir. Örneğin, yukarı daki örnekte
çocuğunuz oyuncumuzun , aynı oranı tutturmaya devam
etmesi koşuluyla, 1 00 vuruştan kaçını karşılayabileceğini
merak edebilir. Bu problemi çözmek için de yukarıda açı k­
lad ı ğım yaklaşımdan yararlanacağız:

Önce paydası 1 00 olan bir oran Paydası 1 00 olan bir kesirin

için denk bir kesir bulurum. payı yüzde olara k yazılabilir.

7
- =
7 X 5
=
35
- � = 35% ·o;� yüzde
20 20 x 5 100 ıoo işa retidir.

Aslı nda orijinal oranı yüzdeye, paydasını payına böle­

rek de çevirebilirdik. B u şekilde elde edeceğimiz ondalı k
değeri de 1 00 ile çarparak bir yüzde değeri oluşturmamız
gerekirdi. Çocuğunuza, her oran ya da kesiri, paydası n ı
payına bölerek ondal ı k b i r değere dönüştürebileceğini a­
çıklayın. Örneğin :

Önce oranın paydasını Sonra elde ettiğim onda­

payına bölerim. l ı k d eğeri yüzde olara k
ifade edebilmek için
1 OO'le çarparım .
.350
2oh.ooo
60 .350 x 100 = 35.0%
1 00
1 00
o
o
- 64 -
 Oran, Orantı ve Yüzde

Yukardaki bölmede ondalı ğ ı bindelik olarak hesapla­

d ı m , çünkü beysbolda vuruş ortalamaları genellikle böyle
ifade edilir. Bir oyuncunun 0 , 350 vuruş karşıladığını söyle­
diğimizde, 1 00 atıştan 35'ini-ya da yüzde 35-karşıladı­
ğ ı n ı anlatm ı ş oluruz.
Bu oyuncunun, ortalamas ı n ı sürdürmesi halinde, 260
vuruştan kaç vuruş karşılayacağını sorarak problemi biraz
daha genişletebiliriz. Bu sorunun yanı tı n ı bulmak için, yüz­
deyi kesir ya da ondalık haline yeniden çevirmemiz ve top­
lam vuruş sayısıyla çarpmamız gereki r:

önce yüzdeyi kesire çeviririm. Sonra da onu toplamla

çarparım.
35 7 7 13
- = -
35% = - x i'-00 = 7 x 13 = 91
100 20 w

Bu hesaba göre oyuncumuz topla m 260 vuruştan 91 'ini

karşı layabilmektedir. Aynı sonuca ulaşmak için aşağıdaki
alternatif yaklaşı m ı da yeğleyebilirdik:

önce yüzdeyi ondalığa Sonra o n u toplam vuruş

çeviririm. sayısıyla çarparı m.

35% = 0.35 260

x .35
13 00
78 0
91.00

Böylece aynı sonuca ulaşmış oluyoruz: oyuncu, 260 vu­

ruşta 91 'ini karşılıyor.

- 65 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm ?

Çok farklı problem çeşitleriyle karş ı laşacakları ndan,

öğrencileri n yüzde işlemleri konusunda son derece rahat­
lamaları nda yarar vard ı r. örneğin, 260 toplam vuruştan
65'ini karşılayabilen bir diğer oyuncu için aşağı daki hesap­
lamayı yapabiliriz:

Önce bir denklem Sonra denklemi Yüzdeye çeviririm.

yazarım. çözerim.

.250
n X 260 = 65 2.60)65.000 .zso x 100 = 25%
in x 260) + 260 = 65 + 260
n = 65 + 260 13 oo
13 00
o

Bu oyuncu toplam vuruş sayısının % 25' i ni karşılıyor.

Özet
Bu bölümde, beysbol oyuncusu örneğinden yola çıkarak
bir dizi oran, orantı ve yüzde problemi inceledik. Bu kav­
ram lar birçok benzeri uygulamalar için de yararl ı d ı r. örne­
ğin, çocuğunuza, b u yöntemle harcadığı para n ı n biriktirdi­
ği paraya, matematik sınavlarında çözebildiği problemlerin
çözemediklerine, geçen y ı l ı n yağmurlu günlerinin g üneşli
günlerine, vb. ora n ı n ı ve kendi aklına gelebilecek daha
pek çok sayısal ilişkiyi hesaplayabileceğini a nlatı n. Bu
kavramlara aşina olmas ı nda yarar vard ı r, çünkü bunlar ya­
şamı nda hemen her gün farklı kılıklara bürünerek tekrar
tekrar karş ı s ı na çıkacaklardır.

- 66 -
 6

Temel Öl ç ü m
B iriml eri

Ş i mdi aritmetik işlemler dünyası ndan fiziksel dünyadaki

şeylerin ölçülmesine geçiyoruz. Ele alacağımız kavramlar;
zaman, ı s ı , uzunluk, kapasite ve ağırlığı (kütle) kapsıyor.
Bi rçok çocuk bildik ölçüm birim lerinden haberdar olduğu
halde, metrik ölçülerle çal ı ş ı rken zorluk çeker. Oysa bilim­
sel çalı şmalarda ölçüm standard ı nı oluşturduğu ve dünya­
n ı n büyük bölümünde kullanı lan tem el ölçüm sistemi oldu­
ğundan, metrik sistemi iyi bilmek önemlidir. Metrik sistem,
g ündelik yaşantım ı zda her a n karş ı mı za çıkan ve o kullar­
da daha ilk yıllardan itibaren üzerin de durulan bir sistem­
dir. Önce temel ölçüm birimlerini gözden geçirip, sonra da
m etri k ölçüleri tartışacağız.

Temel Ölçüm Birimleri

Zamana ilişkin temel ölçüm biri mleriyle çocuklar küçük
yaşları ndan itibaren s ı kl ı kla karş ı laşır. Bu birimler saniye
(s.}, dakika (dk.) , saat (sa.}, g ü n (g), hafta (hf), ay, Yı l (y) ,
yüzyıl (yy.) ve milenyumdan (m) oluşur. Zaman ölçü biri m­
lerini aşağıdaki tabloda bir a rada bulacaksınız:

- 67 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

60 saniye = 1 dakika 52 hafta = 1 yıl

60 dakika = 1 saat 1 2 ay = 1 yıl
24 saat = 1 gün 1 00 yıl = 1 yüzyıl
7 gün = 1 hafta 1 000 yıl = 1 milenyum

Bu biri mleri birbirine çevirmeyi ve o nlarla aritmetik işlem­

ler yapmayı çocuğunuza örneklerle gösterin. Büyük birimleri
küçüklerine çevirebilmek i çin çarp ı m yapmak zorundayız:

Saatleri dakikaya çevirmek için: Yılları aylara çevirmek için:

6 sa 5 :dk. = ? dk. 3 y 7 :ay = ? ıay
(6 x 60) + 25 = 385 (3 x 12) + 7 = 43
6 sa ?.5 dk. = 385 ı d k. 3 y 7 ıay = 43 ay

Küçük birimleri büyüklerine çevirebilmek için ise bölme iş­

lemi yaparız:

Saniyeleri dakikaya çevirmekiçin : Yılları yüzyıla çevirmek için:

390 s = ? dk 575 y = ? ay
1 3
{390 + 60) = 6 - (575 + 100) = 5 -
2 4
1 3
390 s = 6 - dk 575 y = 5 - ay
2 4
Zaman birimleriyle toplama ve çıkarm a yapmak için:
Toplama

4 h 45 ıdk.
+ 5 h 25 1 { 70 dak. 1 Ss.
1 s . 1 0dak.
Çıkarma

26 ıdk.
?/'! ıdk.
78 8
{ .
27 dak. 1 8s.
26 dak. 78s.
.13 s · olarak da
9 h 70 ıdk. olarak da
- 13 ıdk. 56 s yazılabilir.
;
= lO h 10 ı dk. 1 yazılabilir. 13 ıdk. 22 s

- 68 -
 Temel Ôlçüm Birimleri

ısıyı ölçmek için fahrenheit (F°) ve celsius (C0) birimleri­

ni kullanı rız. Fahrenheit sisteminde su 32 F'de donar ve
212 F'de kayn arken, celsius sistemine göre su O C'de do­
nar ve 1 00 C'de kaynar. Daha sı kıştı rı l m ı ş bir sistem olan
celsius sistemi daha çok bilimsel çal ı şmalarda, fahrenheit
sistemi ise çoğunlukla pratik uygulamalarda kullan ı l ır. As­
lı nda celsius bir metrik sistem olduğu halde, birbirlerine
nasıl çevrileceklerin i açı klayabilmek için her iki sistemi de
burada tanıtmayı uygun buldum:

Fahrenheit'tan Celsius'a Celsius'dan Fahre n heit'a

5 9
C = - X (F - 32) F = - X C + 32
9 5

Aşağı da bu dönüşümleri gösteren bazı örn ekler bula­

caksı nız. Çocuğunuza bunları çözmesinde yardı mcı ol­
mak için , yukarıdaki formülde yer alan değerlerin yerine
yenilerini nasıl koyması gerektiğini gösteriniz:

59 Fah re nheit'ı Celsius'a 30 Celsius'u Fahrenheit'a

çevirirken : çevirirken :
5 9 6
- x 159 32) F = - X J0 + 32
9
c = -

s
1
5 3
C = - X � F = 54 + 32
9
1
c = 15° F = 86"

Uzunluğu ölçmek için ise inch (in), feet {ft), yards (yd)
ve mil (mi) birimlerinden yararlanı rız. Aşağ ıda, bu birimleri
birbirine bağlayan , kullanı şlı bir tablo bulacaksı nı z:

- 69 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Ölçü birimlerini birbirlerine çevirme ve onlarla aritmetik

işlemler yapmayı yeterince açıklayabilmek için çocukları­
nızla birkaç al ı ştı rma yapmanız yararlı olacaktır. Örneğin
görece büyük biri mleri küçüklerine çevirmek i stiyorsanız,
çarpma yapmanız gerekecektir:

Feet'i inch'e çevirirken: Yards'ı feet'e çevirirken :

6 ft 3 in. = ? in. 13 yd 2 ft = ? ft
(6 x 12) + 3 = 75 (13 x 3 ) + 2 = 41
6 ft 3 in. = 75 in. 13 yd 2 ft = 41 ft
Eğer görece küçük birimleri büyüklerine çevirmek istiyor­
sanız, bölme işlemi yapmanız gerekir:

Feet'i yards'a çevirirken: Yards'ı mile çevirirken:

83 ft = ? yd. 9,240 yd = ? mi
(83 + 3) = 27-
2 (9,240 + 1,760) = 5 -41
3
2 1 .
83 ft = 27 3 yd 9,240 yd = 5 -4 mı

{
Uzunluk birim lerini birbirleriyle toplayıp çıkarabilirsi niz:

{
Toplama Ç ı karma
.
13 ft 8 in. 4 m� 2'036 yd 5 mi 276 y d
1 3 in 4mi 2 . 036 y d
+ 6 ft 5 in. $mı 1-76 yd
1 ft 1 i n olarak da
19 ft 13 in. olarak d a - mi l,OZ5 yd
3 yazılabilir.
= 20 ft 1 in. . yazı labilir. 1 mi 1,0lt yd

Ağırlığı ölçtüğümüz birimler ise ounce (oz), pound (lb)

ve tondur (T) . Bu birimler a rasındaki ilişkiler aşağıdaki tab­
loda görülüyor.
- 70 -
 Temel ôlçüm Birimleri

ıs ounce = l pound 2,000 ı pound = l ton

Şi mdi de çocuğunuza bu biri m leri birbirlerine nasıl

çevirebileceklerini ve aritmetik işlemleri nasıl yapabilecek­
lerini gösterebilmeniz için birkaç örnek:
Görece b üyük birimleri daha küçüklerine çevirmek için:

Pounds'u o u n ce'a çevirirken : Ton u pounds'a çevirirken:

5 lb 4 oz = ? oz 4 T 1, 150 lb = ? lb
(5 x 16) + 4 = 84 (4 x 2,000) + 1,150 = 9,150
5 lb 4 oz = 84 oz 4 T 1, 150 Ib = 9,150 lb
Görece küçük birimleri daha büyüklerine çevirmek için:

Ounce'u pounds'a çevirirken : Pounds'u tona çevirirken :

1 00 oz = ? lb 7,500 lb = ?T
1 3
(100 + 16) = 6 - (7,500 + 2,000) = 3 -
4 4
l 3
100 oz = 6 - lb 7,500 lb = 3- T
4 4

Çocuğunuza ağı rl ı k birimleriyle n as ı l toplama ve çıkarma

yapabileceğini de aşağ ı daki örneklerden yararlanarak a­
çıklayabilirsiniz:

Toplama
14 lb 13 oz
20 oz
Çıkarma
6 T 21675 lb
j)15 lb
{ 7 T 675 Jb
6T 2.675 lb

{
+ 5 lb 7 oz 7T
1 lb 4 oz olarak da
19 lb 20 oz - 3 T 1,275 lb yaz ıl abi lir.
olarak da
= 20 lb 4 oz yazılabilir. 3 T 1,400 lb

- 71 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm?

Metrik Birimler
Gerek çocuklar gerekse büyükler günlük yaşamları nda
s ı klı kla karşı larına çı ktığı için ölçüm birimlerini kullanmak­
ta zorlanmazlar. Bu ölçüler art ı k bizim bir parçamızdı r.
M etrik sistem ise biraz daha karı ş ı k olduğu ve s ı kl ı kla kul­
lanmadı ğımız için bize yabancı durur. Oysa metrik sistem
asl ı nda, bir kez birimlerin onar onar değiştiğini kavradı ktan
sonra çok mantı kl ı ve öğrenmesi de de son derece kolay
bir sistemdir.
Konuya, temel metrik uzunluk birimi olan metre ile baş­
lıyoruz. Bir metre bir yard'dan biraz daha büyük bir birimi
ifade eder. Buraya kadar oldukça kolay değil mi? Ancak
zaten zorluk da, m etreye i lişkin diğer ölçüle:r işin içine gir­
diğinde başlıyor. Küçükten büyüğe doğru sayarsak bunlar;
milimetre, santimetre, desim etre, metre, dekametre, hek­
tometre ve kilometre'dir. Bu ölçüler arasındaki ilişkiyi ise a­
şağıdaki tabloda bulacaksı nız:

10 milimetre (mm) = 1 santimetre (cm)

10 santimetre (cm) = 1 desimetre (dm)
10 desim etre (dm) = ı metre
10 metre (m) =
t dekametre ( dam)
10 dekametre (dam) = 1 hektometre (hm)
10 hektom etre (hm) =
1 kil ometre (km)

Yukarıda da belirttiğim gibi, çocuğunuzun küçükten b ü­

yüğe giderken birimlerin bir öncekinin on katı olduğunu gö­
rmesini sağlayınız.
Öğrencilere bu ölçülerin içerdiği mesafeler hakkında fi­
kir vermek üzere aşağı daki çizim den yararlanabilirsiniz:

- 72 -
 Temel ôlçüm Birimleri

----..-....

ı sa ntimetre = 10 milimetre

Alttaki tablo da çocuğunuza bu ölçü birimleri arası nda­

ki ilişkiyi açıklarken ve birbirlerine nasıl çevrileceklerini
öğretirken yararlı olacaktır.

km hm dam dm cm mm
kilometre hektometre dekametre m desimetre santimetre mmmetre
1 km=1000m 1dak=10m metre 10dm= 1 m 1 00cm= 1 m 1000mm=1 m
1 hm= 1 00m

Bu tablodan 1 km = 1 .000 m, 1 h m = 1 00 m , vb. oldu­

ğunu görebiliriz. Genel kurala göre yine görece büyük bi­
rimleri küçüklere çevirirken çarpıyoruz. İ şte çocuğunuzla
üzerinde çalı şmanız için bazı alıştırm alar:

1·987 km = ?· m
1·987 X l,OOO = �
{1
Kilometreyi metreye çevirirken :

.OOO'le çarpmak için

ondalık virgülünü 3
basama k sağa
1.987 km = 1987 m kaydı rırıyoruz .

Metreyi santimetreye çevirirken :

{'1 00'1e çarpma k için
1 ·45 m = ? cm
ondalık virgülünü 2
1 .45 x 100 = 145
v...J , basama k
-
saga
1·45 m = 145 cm · kayd ırıyoruz .

- 73 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Görece küçük birimleri büyük birimlere çeviri rken bölme

işlemi yapmam ız gerekir:

65.2 m
65.2 + ıoo
==

==
? hm
.652
{1
Metreyi hektometreye çevirirken:

OO'e bölm ek içi n

ondalık virgülünü 2
basamak sola
65.2 m == �2 hm
kaydırıyoruz.

397 mm
397 + l,OOO
? m

.397
=

\.A..oV
=
{
Milimetreyi metreye çevirirken:
1 . 000'e bölmek için
ondalık virgül ünü 3
basamak sola
397 mm = .397 m kayd ırıyo ruz.

Çocuklara, m etre d ışındaki diğer birimleri de birbirlerine

çevirirken aynı yöntemi kullanmaları gerektiğini hatı rlatıp,
aşağı daki örneklerle devam ediniz.

.391 hm = ? dm
.391 X 1' 000 == 391
{ 1.0 0'le
Hektometreyi desimetreye çevirirken :
çarpm ak i çin
ondalık virgülünü 3
basamak sağa
.391 hm = J9i' dm
kaydırıyoruz.

26.7 m m = ? dm
26.7 + 100 .267 =
{
Milimetreyi des imetreye çevirirken :
1 00'e böl mek için
ondalık virgülünü
2 basamak
26.7 m m = ZG7 dm .
sola kaydırıyoruz.

- 74 -
 Temel ôlçüm Birimleri

Kapasitenin metrik biri m i ise litre'dir. Litre ile ilişkili diğer

birimler de küçükten büyüğe; m ililitre, santilitre, desilitre,
litre, dekalitre, hektolitre ve kilolitre'dir. (Litreni n aldığı ö­
neklerin, uzunluk ölçü biriminde kullandıklarım ızın aynıs ı
olduğunu çocuğunuza gösterin ; böylece hatırlaması daha
kolay olacaktır. ) Bu birimler a rasındaki ilişki leri aşağıdaki
tabloda bulabilirsiniz:

10 m i l i l i t re (mil = 1 santilitre (el)

10 santilitre (eli = ı desilitre (ell i
10 desilitre (dl) = t litre (l)
10 litre {I) = 1 dekalitre ( dal)
10 dekalitre (dal) = 1 hektolitre (hl)
10 hektolitre (hl) = 1 kilometre lkll

Uzunluk birimlerinde olduğu gibi, kapasite ölçüm birim­

lerinin de küçükten büyüğe onar kat büyüyerek gittikleri a­
çıkça belli oluyor.
Aşağıdaki tablo çocukları n her bir kapasite biriminin bir­
birleriyle ve litre ile ilişkisini ve birbirlerine nası l dönüştür­
m ek gerektiğini kavramaları nda yardı mcı olacaktır.

ki hl dal dl el mi
kilol�re hektolitre dekalitre 1 desilitre santilitre militnre
1 kl=10001 1 d al=10I litre 10dl= 1 1 100cl=1 1 1000ml= 1 1
1 h1=1001

Bu tablodan 1 ki = 1 .000 1, 1 hl = 100 1, vb. görebiliyo­

ruz. Daha önce de olduğu gibi, genel kuralımız görece b ü­
yük birimleri küçüğe çevirirken çarpmaktır. İ şte çocuğu­
nuzla üzerinden geçeceğiniz birkaç al ıştırma:

- 75 -
 Çocuğuma Matematiği Nasll A nlatmm?

Kilolitreyi litreye çevirirken :

6.814 ki
6.814 X 1,000
=

=
? 1
�.1�
{ 1 0 0 çarpmak için
onda l ı k virgülü n ü 3
basama k sağa
6.814 ki = 6814 1 kaydırıyoruz.

Litreyi santilitreye çevirirken:

3.21 1
3.21 X 100
= ?
=
el
321
{ 1 OO'le Ça r pmak için
ondal ı k virgülünü
2 basamak
3.21 1 = 3'21 el sağa kaydı rıyoruz.

Küçük birimleri büyüklerine çevirirken b öl m e işlemi yap­

mam ız gerektiğini artık biliyoruz:

34·8 1 -
34.8 + 100 =
_
·

�
h1
{
Litreyi h e ktolitreye çevirirken :
? 1 00'e bolerken
ondal ı k virgülünü 2
basamak sola kay-
34.8 1 = .348 hl dırıyoruz.

Milimetreyi litreye çevirirken:

749 m1 =
749 + 1,000 = �
?
·
1 { 1 . 000'e bölerken
ondalı k virgülünü 3
bas a ma k
749 mi = .749 1 sola kaydırıyoruz.

Çocukları n litre dışındaki birimleri de birbirlerine ondalık

virgülünü sağa ya da sola kaydırarak rahatlı kla çevirebildik­
leri nden emin oluncaya kadar alıştı rma yapmaya devam e­
diniz. Bunun için aşağıdaki örneklerden yararlanabilirsiniz:
- 76 -
 Temel Ölçüm Birimleri

·193 hl
.193 X 1 ,000
:
-
?
�
dl
{
ıHektolitreyi desilitreye çevirirken:
1 .000'le çarparken
ondalı k virgülünü
3 basamak sağa
. 193 hl = 193 dl kaydı rıyoruz.

45.9 � : ? dl
45.9 -:- 100 - &,9
{
cMililitreyi desilitreye çevirirken:
1 00'e bölerken
ondalı k virgülünü
2 basamak sola
45.9 mi = .459 dl kaydırıyoruz.

Ele alacağı m ız son metrik birim kütle ölçü müne ait.

(Geometri bölümüne kadar karşımıza çı kmayacakları için,
alan ve hacim ölçümlerine burada girmiyoruz. ) Kütlenin
metrik ölçüm birimi gramdır. Bir gram bir ounce'u n yalnız­
ca küçücük bir parçası kadardır (0, 035 ounce) . Gramla
ilişkili diğer kütle ölçüm birimleri, küçükten büyüğe; milig­
ram, santigram, desigram, gram, dekagram, hektogram ve
kilogramdır. (Simetri bozulmasın diye, 1 .000.000 gram ge­
len metrik ton birimini buraya almıyoru m . ) Gördüğümüz gi­
bi, gra m ı n aldı ğı ö ne kler uzunluk ve kapasite ölçüm birim­
lerininkilerden farklı değil; bu da çocuğunuzun aklında ko­
layca kalmaları için önemli bir avantaj oluşturuy'\)r. Bu bi­
rimler arasındaki ilişkileri aşağıdaki tabloda b ulacaks ı n ız:

ıo m i l i gram (mg) = 1 santigram lcg)

10 santigram (cg)
ı o desi gram ldg)
10 gram (g)
10 dekagram (dag)
10 hektogram (hg)
= 1 desigram (dg)
= 1 gram (g)
= 1 dekagram (dag)
= ı hektogram (hg)
= ı kilogram (kg)

- 77 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Burada da birimler küçükten b üyüğe onar onar büyüye­

rek gidiyor.
Aşağıdaki tablo çocuğunuzun her bir kütle biriminin bir­
birleriyle ve gramla ilişkisini ve birbirlerine nasıl çevrilebile­
ceklerini kavraması na yardı mcı olacaktır.

kg hg dag g dg cg mg
kilog r a m hektog r a m dekag r a m gram desig r a m santig ram milig r a m
1 kl=1000I 1 hl=1001 1dal= 1 0I 10dl=11 1 00cl= 1 1 1000ml= 1 1

Bu tablodan d a görebildiğim iz gibi, 1 kg = 1 .000 g , 1 h g =

100 g, vb. Daha önce olduğu gibi genel kuralımızı bozmu­
yor ve büyük birimleri küçüklerine çevirirken çarpıyoruz.
İşte çocuğunuzla birlikte gözden geçirebileceğiniz birkaç
örnek:

3 982 kg
·
Kilogramı grama çevirirken :

3.982 X 1,000 =
_ ?g
-
3!JŞ?,
{ 1 OOO'le bölerken
ondalı k virgülünü 3 ,
basam a k sağa
J.982 kg = 3982 g kaydırıyoruz.

7. 11 g
Grama santigrama çevirirken :

7_11 X 100
=
=
? cg
711
uv
{ 1 .00'le çarparken

basa m a k saga
!
onda l ı k virgü ünü 2

7·11 g = 711 cg kaydı rıyoruz.

Küçük birim leri büyüklerine çevirebilmek için bölme işlemi

yapmamız gerekiyor:

- 78 -
 Temel Ölçüm Birimleri

Gra m ı hektograma çevirirken:

62.9 �
62.9 -=- 100
=
=
hg
?
.629
\.A..I
{ 1 00'e bölerken
ondalık virgülünü 2
basamak sola
62.9 g = .629 hg kaydı rıyoruz.

304 mg
304 + 1,000
=
=
?
· g
�
{
•Miligra mı grama çevirirken:
1 .000'e bölerken
ondalı k virgül ünü 3
basamaka sola
304 mg = .304 g kaydırıyoruz.

Çocuğunuza, gra m d ı ş ı ndaki kütle ölçüm birimlerini de bir­

birlerine ondal ı k virgülü sağa ya da sola kaydı rarak çevi­
rebileceklerini aşağıdaki örneklerle gösteriniz:

dgdg {
Hektogramı desigrama çevirirken :

?
.857 hg =
1 . 000'e bölerken
ondalı k virgülü� ü
.857 X 1 000 = �7
' \..A.AJ 3 basamak saga
·857 hg = 85 7 kaydı rıyoruz.

1 2 6 mg
·
12·6 . ıoo
12.6 mg
-=-
=

: �6
-
?
·

.126
dgdg {
ıMilig ramı desigrama çevirirken :
1 . OO'e böle rken
ondalık virgülünü 2
basa m ak sola
kaydı rıyoruz .

- 79 -
Özet
Ölçüm birimlerine bu kadar yer ayı rmamın birkaç nedeni
var. Birincisi, bu hergün çeşitli bağlamlarda kullanmamızı
gerektiren pratik bir bilgidir. İkincisi , ölçüm biri mleriyle iş­
lem yapabilme becerisi ilerdeki konuları n da kap ı la rı nı a­
çacak bir anahtardı r. Üçüncü ve son olara k da, gerek ço­
cuklar gerekse b üyükleri metrik sistemin yabancı ve kar­
maşık değil, aksine b ize çok yakı n ve oldukça basit oldu­
ğuna ikna etmek istedim. Bu sayfalarda yer alan a l ı ştı rma­
ları yaptı ktan sonra çocuğunuz artı k metrik sistemi bir ka­
bus gibi görmekten vazgeçecektir!
 7

Geometri

B üyük İtalyan fizikçi ve astronom Galileo evren için şun­

ları söylüyor: "Evrenin dili m atematik; harfleriyse üçgenler,
daireler ve diğer geometrik figürlerdir. Matematik olmadan,
i nsanlar için bu dilin tek kelimesini bile anlamak olanaksız­
d ı r. Matematik olmadan, insan evrende ancak, karanlık bir
labirentte dolaşı r gibi dolaşı r."
Bu sözler geometrinin gerek m atematik, gerekse tüm
dünya için öneminin altı nı çiziyor. Çevremizde nereye bak­
sak, geometrik figürlerden oluşan nesneler görüyoruz­
yaşadı ğımız ev, çalıştı ğ ı m ı z gökdelen, okulumuz, bindiği­
miz araçlar, üstünden geçtiğimiz köprüler, vb. Eğer küçük­
ler biraz daha dikkatle bakarl arsa, tüm bu yapı ların daire,
üçgen, kare, dikdörtgen, vb. Geometrik figürlerin bir bileşi­
mi olduğunu görebilirler. i nsanları n, içinde yaşadı kları fi­
ziksel dünyayı ölçme, anlama ve değiştirme tutkuları ndan
dolayı matematiksel yöntemler geometriye sıkı s ı kıya bağ­
l ı d ı r. Bu ilk çağlardan bu yana böyle oldu ve insan var ol­
duğu sürece de böyle olmaya devam edecek.
Bu bölümde doğru, ışın, açı, d üzlem gibi geometrinin
temel yapı taşlarını tanı mlayacak ve üçgenler, kareler, dik­
dörtgenler ve diğer geometrik figürleri oluşturmak üzere
nasıl bir araya geldiklerini göstermeye çalı şacağı m . Sonra

- 81 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

da bu figürl erin bazı özelliklerine (denkl ik ve simetri) ve on­

ları değiştirme yolları na (dönüştürme, rotasyon ve yansıt­
ma) değineceği m . Bunun ardından sıra bu figürlerin çevre­
lerinin, alan ve hacimlerinin ölçülmesine gelecek. Elbette
Pisagor teoremi'nin bir uygulaması nı da göstereceğim .

Temel Yapı Taşları

Aşağıda geometrinin temel yapı taşları nı bulacaks ı nız.

Bir nokta, uzaydaki belli b i r ko numu

A noktası .A
işaret eder.
-
AB doğrusu ya da A B
Bir doğru, karşıt iki yönde sonsuza dek
giden nokta lardan meydana gelen düz bir
yoldur. (Oklar sonsuza gidişi A B
gösteriyor.)
AB doğru parçası ya da A B
Bir doğru parçası , bi r doğrunun, bir
noktada başla y ı p , bi r d i ğ er n oktada biten
parçasıdır. (Oklar yoktur.) A B
-�
AB ışın ı ya da A B
Bir ışın, doğrunun, bir n o ktada başlayıp
diğer yönde S o nsuza giden bir
pa rçasıdır. ( B i r ok vard ı r. )
A B

Bir açı , orta k bir no ktada başlayan iki Açısı (L) A, LBAC, LCAB
ışı n ı n oluşturduğu bir figürdür. Bu ortak
noktaya vertex denir ve iki ı ş ı n da açın ın
birer kenarı ol ar ak (vertex) adland ı rılır.
Bir açı vertex derecesinin ya da vertex
ortada kalmak koşuluyla s ı n ı rl a rı n ı
oluşturan üç n o ktası n ı n ismini a lır.

- 82 -
 Geometri
Bir düzlem, her yönden sonsuza d e k X0düzlemi
giden, düz bir yüzeydir.

D
Açılar
İ ki kenarı arasındaki aral ı ğ ı n genişliğine bağlı olarak bir a­
çı , çok çeşitli boyutlarda olabilir. Bu aral ığı, okulun ilk s ı n ı f­
larından itibaren aşina olduğumuz, gönye adı verilen bir
gereçle, derece cinsinden ölçeriz. Gönye yarım daire şek­
lindedir ve üzerinde küçükten büyüğe doğru sıralanmış açı
dereceleri taşır. Aşağı daki örnekte bir gönyenin merkezini
bir açı nın vertex'iyle üst üste getirdim . Bir kenar sıfır dere­
ceye getirildiğinde diğer kenarı n gönyeyi kestiği nokta açı­
n ı n derecesini gösterecektir:

(YBrtexl

Kenarları arasındaki aral ı ğ ı n büyüklüğüne göre açı lar te­

mel olarak dörde ayrı l ı r:

- 83 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?
Doğru açı Dik a çı Dar açı Geniş açı

k L
180°

�
( o )

Açısı tam 1 80 Açısı tam 90 Açısı 90 derece- Açısı 90 ile 180

Derecedir. Derecedir. ceden küçüktür. derece arasındadır

Doğrular
Evet, doğrulardan daha önce de konuşmuştuk, şimdi sıra
iki doğru arasında ki ilişkilerde:
Paralel doğrular, bir düzlemde
A ------- B
hiç kesişmede n ilerleyen
doğrulard ır (yandaki örnekte C �------ D
AB doğrusu CD doğrusuna
paraleldir.)
A D
Kesişen doğrula r, bir
düzlemdeki bir noktada
birbirini kesen d oğrulardır c B
(yandaki örnekte AB doğrusu
CD doğ rusunu E noktası nda A
kesiyor.)

Dik doğrula r, bir düzlemde

birbirini kesen ve dik açı c ---.ı..+...._--- n
oluştura n doğrulardır.
(yandaki örnekte AB doğrusu
CD doğrusuna diktir.)
B

Artı k açı lar ve çizgiler arasındaki ilişkiler hakkında bilgi sa­

hibi olduğumuza göre, temel geometrik figürler ve özellik­
lerine geçmeye haz ı r sayılırız. Önce çeşitli poligonlar ve
- 84 -
 Geometri

daire üzerinde d uracağız. Poligon, kenarları doğru parça­

larından oluşan bir geometri k figürdür. Sınırları nda her­
hangi bir boşluk olmadı ğ ı ndan, "kapalı figürler" oldukları
söylenebilir. Sahip oldukları kenar sayısına göre isim alır­
lar. İ l k poligon türü olarak üçgeni ele alacağız.

Ü çgen
Ü çgen, üç kenarlı bir poligondur. Üçgenler, kenar uzunluk­
ları ya da açı derecelerin e göre sı nıflandırılırlar.
Kenar uzunluklarına göre sın ıflandırılan üçgenler:
Eşkenar üçgen İ kizkenar üçgen

l in.

l bı.
· ·-Tüm kenarlar eşittir. En az iki kenar eşittir.

Ç eşitkenar ü çgen

t in.
Hiçbir kenifr eşit degildir.
- 85 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Açı derecelerine göre sınıflandırılan üçgenler

.
Dik üçgen Dar açılı üçg en

Bir dik açıya sahiptir Üç dar açıya sahiptir

Geniş açılı üçgen

Bir geniş açıya sahiptir

Tüm üçgenlerin en önemli ortak özelliği, üç açı ları n ı n

topl a m ı n ı n 1 80 derece olm as ı d ı r. (Herhangi bir üçgenin a­
çı ları nı teker teker çıkarıp birbirine eklediğinizde 1 80 dere­
celik bir doğru açı çıktı ğını göstererek, çocuğunuzu bu ko­
nuda i kna edebilirsiniz.) Bu bilgi bize, bir üçgenin i ki açı
derecesini bilmemiz halinde üçüncüsünü hesaplama ola­
nağı verir. Örneğin bir üçgenin A açı s ı 50 ve B açı s ı da 60
dereceyse, C açı sı kaç derecedir?

- 86 -
 Geometri
B

LC + 50° + 60° = 180°

LC + 110° = 180°
LC = 180° - 110°
LC = 70°

Dörtgen
Dörtgenler, dört kenarlı poligonlard ı r. Bazı dörtgenler şe­
killerine göre isimlendirilmiştir:

Para lelkenar, iki paralel kenara Dikdörtgen, dört dik açıya

2 2 in
ve iki eş kenara sahiptir. (90 derecelik dört açı) sahip bir

ı n
paralelkenardır.

;/ 7ın. n --__.
ı �- 2 in.
n
ıi .
-�

2 in . 1

Eşkenar dörtgen, dört eşit Kare, dört eşit kenara sahip

2in. 2 in.
kena ra sahip bir paralel bir dikd örtgendir.
kenardır.

2in. 2 in.
2 in. 2in. - 87 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Yamuk, yalnızca bir tüm bu dört­

genlerin önemli bir ortak özelliği,
dört çift paralel kenara sahip açıla­
/ rının toplamının 360 derece çık­
/
/ masıdır. Bunu çocuğu n u za
/
/ göstermek için, bir dörtgene iki
/
/ üçgen yaratacak biçimde diyago­
/
/ nal bir çizgi çekin. Artık üçgen
/
/ açılarının (yamuk çizimi)
/
/ toplamının 1 80 derece ettiğini
/
/ bilen çocuğ unuza , iki üçgen
/
/ açıları toplamının 360 d erece
-------1. olduğunu kan ıtlamış o lacaksınız.

Diğer Poligonlar
Çocuklar beş, altı, yedi, vb. kenarlı pek çok farklı poligon ol­
duğunu bilmelidir. Eğer kenarlar eşit uzunluktaysa, b unlara
düzenli poligon diyoruz. İşte en popülerlerinden birkaç örnek:

Düzenli Düzenli Düzenli Düzenli

beşgen altıgen sekizgen o ngen

� Altı

o kenar

Daire
Daire, bir düzlemde, tüm noktaları merkeze eşit uzaklıkta
olan bir geometrik figürdür. Dairenin çeşitli parçaları farkl ı
isimler alır. Bunları aşağıda bulacaksı nız:

- 88 -
 Geometri

Kiriş, başlangıç ve son noktal arı

dairenin üstünde bulunan bi r
doğru parçasıdır. AB bir ki riştir.

Çap, dairenin merkezinden

geçen bir ki riştir. CD bir çaptır.

Yançap, dairenin merkezini

daireyi oluşturan noktalardan
birine bağlayan bir doğru
parçasıdır. EF bir yarıçaptır.
C
(yarı çapın, çapın yarı uzunluğun-
da olduğu, adı ndan da bellidir.)

Teğet, daireyi yalnızca bir

n o ktadan kesen bir doğrudur. G,
teğeti n daireyi kestiği noktad ı r. G

Geometrik figürlerin özel likleri

İ ki ya da daha çok sayıda geometrik figürü karşılaştırırken
ortaya çıkan üç temel ilişki; özdeşlik, benzerlik ve simetridir.
Tam olarak aynı şekil ve boyutlara sahip figürlerin öz­
deş olduğu söylenir. Figürlerin tüm açı ve kenarları özdeş­
tir. Örneğin alttaki iki f.igürün özdeş oldukları görülüyor (�):

B E
Tüm a çılar özdeş:
LA a LD, LB =: LE, LC ;ı LF

Tüm kenarlar özdeş: A ..______ _. c D ..__

_____. F

AB 31! DE, BC sı EF, CA EE FD

- 89 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A n/atmm ?

Benzer figürlerin ise şekilleri aynıdır, buna karş ı n boyutla­

rı n ı n aynı olması gerekmez. Birbirine denk düşen açılar
ve kenar uzunlukların ı n birbiri ne oranı özdeştir. Örneğin
alttaki i ki figür benzerdir:

Birbirine denk düşen açıla r özdeştir: K

LG := LJ, LH := LK, LI := LL

Birbirine denk düşen kenar

G61
Uzunluklarının oranı özdeştir:
GH'nınuzunluğu 4 5 Hl'nın uzunluğu
JK'nın \JZUnluğu 8= ıo KL'nin uzunluğu

Figürlerin simetrik olduğunu söyleyebilmek için ise, simetri

çizgisinden katlandığın da bir yarı s ı n ı n diğer yarı s ı n ı n tam
olarak üstüne gelmesi gerekir. Alttaki figürlerde nokta nok­
ta çizgiler simetri çizgisini temsil ediyor:

;Dar açılı üçgen İkizkenar üçgen dikdörtgen eşkenar üçgen

� Li ffi
Simetri
1
simetri bir
1
simetri iki •
1
simetri üç
çizgisi yok çizgisi çizgisi çizgisi

- 9 0 -
 Geometri

Geometrik Fig ürlerle İşlemler

Geom etrik figürlerle yapı labilecek üç farkl ı işlem vardı r:
kaydı rma, yansıtma ve çevirme.

Bir simetri çizgisinin her iki yanında, aynada olduğu gibi

görünen figürlerin yansıtıld ığı söylenir:
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
simetri çizgisi

Bir nokta çevresinde döndürülmüş gibi duran figürlerin çevrildiği

söylenir:

Çevrilme noktası

•
j

- 9 1 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Bir düz çizgi üzerinde yana doğru hareket etti rilen figür­
lerin kaydırıldığı söylenir:
Artı k çocuğunuz geometrik figürler ve onları n temel ö­
zelliklerine ilişkin fikir sahibi olduğuna göre, çevre, alan ve
hacim kavramlarına girebiliriz. Çevre, şu ana dek tartı ştı­
ğ ı m ı z poligonların sınır uzunluklarıdır. Alan , bu geometrik
figürlerin bir d üzlemde işgal ettikleri yer miktarı n ı temsil e­
der. Alan konusunun, üç boyutlu figürlere uygulanan ve
yüzey alanı diye adlan d ı rı lan, özel bir türünü de ele alaca­
ğız. Yüzey alanı , bu figürleri n d ı ş yüzeylerinin kapladı kları
yer miktarıdır. Hacim de, üç boyutlu geometrinin önemli
kahramanları ndan biridir ve basitleştirmek için, bu fig ürle­
rin içlerine alabilecekleri madde miktarı olarak açı klanabi­
lir. Çocuklar için işleri kolaylaştı rmak amacıyla , onlara bazı
üç boyutlu geometrik figürleri tanıtıp, bazı hazır formüller
vereceğim.

Çevre
Bir poligonun çevre uzunluğunu bulmanı n en makul yolu ,
herbir kenarı n ı n uzunluğunu birbirine eklemektir. Örneğin,
alttaki yamuğun çevresini (ç) bulmak için yalnızca dört ke­
narı nın uzunlukları n ı toplarız:

p = Dört kenarı n uzunlukları n ı n 6 ft.

toplamı
P = 6 + 6 + 6 + 12
P = 30 feet

12 ft.

Yamuğun çevre uzunluğu 30 feet'tir.

- 92 -
 Geometri

Bir dikdörtgenin çevresini h esaplarken, iki çift özdeş ke­

nara sahip olmasının avantajı ndan yararlanarak, aşağ ıda­
ki form ülü kullanırız:

P = (Z X boy ) + 21 m
(Z x e n 1 = Zl + Zw
P = (Z X Zl) + (Z X 17)
p = 42 + 34 17 m 17 m
P = 76 metre

21 m

Dikdörtgenin çevresinin 76 metre olduğunu bulmuş olduk.

Bir karenin çevresini hesaplamak içi n ise, eşit uzunluk­
ta dört kenara sahip olmas ı n ı n avantaj ından yararlan ı rız.
Herbir kenar uzunluğu 7 yard olan bir karenin çevresini bu­
labilmek için yapmamız gereken tek şey, bir kenar uzunlu­
ğunu (k) dört ile çarpmaktır:

P = 4 x bir kenar uzunluğu = 4:k 7 yd.

P = 4 X 7
P = zs �yard

7 yd. 7 yd.

7 yd.

Karenin çevresinin 28 yard olduğunu bulmuş olduk.

- 93 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A n/atmm?

Dairenin çevresi
Çocuklara bir dairenin çevresi ni hesaplamayı öğretebil­
mek içi n onları öncelikle pi kavramıyla tanıştırmanız gere­
kir. P i , yunan harflerinden n ile temsil edilir. Pi sayısı baş­
lang ı çta esrarengiz görünse de, asl ında bir dairenin çevre-
sinin çapı na oranından başka bir şey değildir. 22
Tüm daireler için ortak olan bu oran yaklaş ı k kesiri-
{
ne ya da 3 , 1 4 ondalı k say ı s ı na eşittir.
Dairenin çevresinin (c) çapı na (d) oranının rr'ye eşit ol­
duğunu bildiğimizden, çevresini bulabilmek için eşitliğin
her iki yanını da d ile çarpmamız gerekir:

c
d= 'iT, öyleyse d x dc = 'iT x d; y a da : c = 'iT x d,ya d a sıklıkla
yazıldığı biçimde = 'ITd._

Daireni n çapı (d) yarıçapı n ı n (r) d oğal olarak iki katı oldu­
ğundan, bu formülü şöyle de yazabiliriz:

C = 'iT X 2 X r, ya da C = 2 X 'iT X r, ya da sadece C = 2'1Tr.

3, 1 4 ya da
2
;
rr'nin yalnızca yaklaşık değerleri olduğun­
dan, bu değeri içeren hesaplamaları mızda (=)
Yerine "yaklaşık" anlamı na gelen (-) işaretini kullanm a­
l ı yız. örnek olarak, çocuğunuzla 1 4 i nch çapı nda (yani 7
i nch yarıçapında) bir dairenin çevresini hesaplayabil irsiniz:

- 94 -
 Geometri

c = 1T x d C = 2 X ır X r
22 1
c ... 3.14 x 14 or C ""' 2 X 1 X 1
1
c ""' 43.96 inch C "" 44 inch

Yani dairenin çevresini n yaklaşı k uzunluğ u 44 i nch'dir. So­

nucun yaklaş ı k değerler içerdiğini, iki sonucun çok az da
olsa farklı çıkması ndan da anlı yoruz.

Alan
Çocuklara alan kavram ını açı klamak için en iyi yol , onlara
şu soruyu sorma ktı r: "Bir poligona, kenarları birer birime e­
şit olan kaç kare sığar?" örneğin , bi r kenarı 6 feet, diğer
kenarı 3 feet uzunluğunda olan bir dikdörtgenin alanı n ı
bulmak istesek, b u dikdörtgenin içine, bir kenarı 1 foot'a e­
şit olan 1 8 kare alabileceğini görürüz:

6 ft.

3 ft. 3 ft.

6 ft.

Şimdi b u d ikdörtgenin alanını n 18 feet kare olduğunu söy­

leyebiliriz.

- 95 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Dikdörtgen ve Karelerin Alanı

Bir poligonun alanını her ölçmemiz gerektiğinde, içine bi­
rer birimlik kareler çizmenin pratikteki verimsizliğini takdir
edersiniz. Zaten artı k elimizde di kdörtgenler ve kareler için
hemen kullanabileceği miz-aynı mantıkla geliştirilmiş�
pratik formüllerimiz var.
Dikdörtgenlerin ikişer çift eşit uzunlukta kenarları olduğu­
na göre, alanları n ı (a) bulmak için boyları nı (b) enleriyle (e)
çarpmamız yeterlidir:

A = boy x en ya da 4 ft.
yalnızca A = lw
A = 4 X Z
A = 8 feet kare
2 ft. 2 ft.

4 ft.

Dikdörtgenin alanı 8 feet karedir.

8 feet kareyi 8 ft2 şeklinde de yazabiliriz; 2 burada bir
üslü sayı oluşturur ve üstünde bulunduğu sayın ı n kendi­
siyle çarpılması gerektiğini (4 ft x 2 ft = 8 ft2) ifade eder.
Benzer mantı kla 1 0 x 1 0 = 1 02'dir. Bir say ı n ı n kendisiyle üç
kez çarpıldığı n ı göstermek için de 3 üssünü kullanı rız; dört
kez çarpılacaksa bu kez üslü sayı mız 4 olur, vb. Çocuğu­
nuza, üslü sayı ların uzun bir ifadeyi kısaltmak için kullanı­
lan bir yol olduğunu açı klayın . Üslü sayı lara Cebir 1 bölü­
m ü'nde devam edeceği m .
Karelerin dört kenarların ı n da (k) eşit olması bize alanı­
n ı (a) bir kenarı n ı diğeriyle çarparak bulma kolaylığı sağ-

- 96 -
 Geometri

lar. (Yine üslü sayı olarak 2'yi kullan ıyoruz, çünkü ayn ı u­
zunluktaki kenarları (k) birbirleriyle çarpmamız gerekiyor.)

A= kenar X kenar, ya da A - a )( 1 - s'

A= 3 X 3
A = 9 ft2
3 ft.

3 ft.
Karenin alanı 9 feet kare ya da 9 ft2'dir.

Paralelkenar ve Üçgenlerin Alanı

Artı k çocuğunuz bir dikdörtgenin alanı nı hesaplamayı bil­
diğine göre, bir paralelkenarı n ala n ı n ı b ulmayı öğrenmek
onun için artı k çok kolay. Herhangi bir paralelkenarı bir dik­
dörtgen gibi görünecek şekle getirebiliriz. Bunun için yap­
mamız gereken yalnızca bir uçtaki üçgeni kesip diğer uca
eklemekten ibarettir:

Bir paralelkenar. . . Küçük bir d üzenlemeyle, artık bir

dikdörtgen g ibi görünüyor. . . .
1 \
1 \
: Yükseklik (h) = , En (w)
\
\
\
1
1
3m = 3m \
\
\
\
1

Taban (:t ) = 4 m B o y (l) = 4 m

Bu çocuğunuzu, paralelkenar ile dikdörtgenin alanları­

n ı n eşit olduğuna ikna etmeye yetmiş olmal ı. O halde şu
anda gereksinim duyduğumuz tek ş ey, paralelkenarın ala-
- 97 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm ?

nını hesaplamak için pratik bir formül.

Çocuğunuz dikdörtgenin alanını hesaplama formülünü
zaten biliyor:
A = boy x en ya da A = be
Ve yukarıdaki çizimden de, paralelkenarın alanını hesapla­
mak için şu formülü kullanması gerektiğini çıkarmış olmalıdır:
A = taban x yükseklik ya da a = ty
Demek ki yukardaki paralelkenarın alanını, sayılarımızı
formüle yerleştirerek bulabiliriz:
a = taban x yükseklik
a = 4 m x 3m
a = 12m2
Paralelkenarın alanı 1 2 m2'dir.
Artık bir paralelkenarın alanını rahatlıkla hesaplayabi-
len çocuğunuz, üçgenin alanını hesaplama yöntemini
kavramakta da zorlanmayacaktır. Bir paralelkenara diyag­
onal bir çizgi çektiğimizde ondan iki özdeş üçgen çıkarmış
oluruz. Yine yukardaki paralelkenardan yararlanıyoruz:
1
Diyagonal çizg i
paralelkenarı Yükseklik (h) = 1
1
iki özdeş 3m
üçgene bölüyor. 1
o - - �------�
taban (t) = 4 m

Paralel kenarın alanı: A = taban x y ü kseklik

Üçgt,,ıin alanı d a olduğundan
1
A = - X taban X y ü kseklik
2

- 98 -
 Geometri

Üçgenlerden birinin alanını hesaplamak için, sayıları for­

mülümüze yerleştirmemiz yeterlidir:
1
A= - X taban X yükseklik
2
1
A = :z X 4 X 3 yükseklik (h)
1 6 = 3m
A = t X ,ll
1 ta ban (b) = 4 m
A = 6 m2

Üçgenlerden birinin alanı 6 m2'dir.

Dairenin Alanı
Çocuğunuz belki de, bir paralelkenarın alanını nasıl he­
saplayacağını bilmesinin bir dairenin alanını hesaplaması­
na da yardım edeceğini duyduğunda şaşıracaktır. Nasıl ol­
duğunu göstermek için aşağıdaki altı eşit dilime bölünmüş
olan pastadan yararlanabilirsiniz.
Pastanın dilimlerini öyle bir düzenleyebiliriz ki, artık bir
paralelkenar gibi görünmeye başlar:

taban = 1 X C
2

- 99 -
 Çocuğuma Matematiği Nasll Anlatınm?

Böylece dairenin alanının paralelkenarın alanına yaklaştı­

ğını görmüş olduk.
Çocuğunuza, paralelkenara benzesin diye yeniden dü­
zenlediğimiz figürün tabanının, pastanın çevre uzunluğu­
nun (c) yarısı olduğunu (çünkü pastanın üç diliminden olu­
şuyor) gösterin. Figürün yüksekliği ise pastanın bir diliminin
kenarına (ki o da aynı zamanda dairenin yarıçapı,) eşittir.
O halde paralelkenarın alanı için şu formülü yazabiliriz:

A = taban x yükseklik
....-"---,
,......._._
1
A = - X C X r
2
1 ,......._._
Ancak c = 21IT, A = - X 211"r X r
2
olduğundan ya d a A = 1ITz

Dairenin alanı paralelkenarın alanına yaklaşık olarak eşit ol­

duğundan, dairenin alanı da o halde yaklaşık 7t2 'ye eşittir.
Şimdi bu bilgiyi dairenin alanını hesaplamakta kullana­
lım. Aşağıda yarıçapı 7 inch olan bir dairenin alanının he­
saplama örneğini bulacaksınız:

A = 'ITl'z
A=-X7X7
22
7 r = 7 in.

A=-X 1X 7
22
1
A = 154 in2•

D airenin alanı 154 in2•

- 1 00 -
 Geometri
Dairenin alanı 1 54 in2'dir.

Pythagoras Teoremi
Matematikteki en önemli teorilerden biri pythagoras teore­
mi' dir. (Bir teorem, doğruluğu kanıtlanabilen bir genelle­
menin ötesinde bir şey değildir.) Pythagoras, Antik Yu­
nan' da İ . Ö. 500'1erde yaşamış bir matematikçidir. Teoremi
bizlere, bir dik üçgenin herhangi iki kenar uzunluğunu bil­
memiz halinde üçüncü kenar uzunluğunu hesaplama şan­
sı veriyor. Teoremine geçmeden önce, öğrencilerin aşağı­
daki dik üçgeni incelemelerinde yarar vardır:

A kenarı na d ik üçgenin bir kolu denir.

B kenarı da üçgenin diğer kolunu oluşturur. a
C kenarı ise dik üçgenin hipotenüsüdür.

b
Pythagoras teoremi'ne göre, herhangi bir dik üçgende hi­
potenüs'ün uzunluğunun karesi, diğer iki kolun karelerinin
toplamına eşittir. Bu ilişkiyi sembolik olarak şu şekilde for­
müle edebiliriz:
ez = az + bz

Aşağıda çocuğunuzla inceleyebileceğiniz bir örnek daha

bulacaksınız. Diğer verileri dikkate alarak hipotenüs'ün u­
zunluğunu hesaplamaya çalışın:

- 101 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

eı = az + bı
e2 = (4 )2 + (3)2
e2 = 16 + 9
eı = Z5
e = 5 ft ı çünkü 5X5 = Z5)
3 ft.

Çocuğunuza, formülü aşağıdaki gibi değiştirdiğinde b ve c

kenarlarının bilgisinden yararlanarak a kenarını bulabile­
ceğini gösteriniz:

eı = aı + bz (orijinal formül)
ez - bz = az + p.a - p.a (her iki yanda n b2'yi çıkarıyorum)
ez - bı = aı (elde ettiğimiz yeni formül)
az = ez - bı (böyle d e yazılabilir)

Orijinal denklemde her iki yandan a2'yi çıkardığımızda ise

aşağıdaki formülü elde ederiz:
bz = ez - aı
Diğer iki kenar uzunluğunu bilmek koşuluyla, uygun formül
kullanılarak a ya da b kenar uzunlukları da bulunabilir. Mate­
matikte ilerledikçe çocuğunuz pythagoras teoremi'ne sık sık
gereksinim duyacak; bu teoremi iki nokta arasındaki mesafe­
yi hesaplama ve daha pek çok bağlamda da kullanabilecektir.
Cisimler {Üç Boyutlu Fig ürler)
Buraya kadar çocuğunuza, şu an bakmakta olduğunuz kağıt
gibi, iki boyutlu düzlemde var olan bir dizi geometrik figür ta­
nıtmış olduk. Üç boyutlu figürlere (cisimler) geçtiğimizde ar­
tık en ve boya bir de yükseklik boyutunu eklememiz gereke-
- 1 02 -
 Geometri

cek. Önce görece yaygın üç boyutlu geometrik figürleri şöyle

bir gözden geçirecek ve daha sonra yüzey alanları ve hacim­
lerini nasıl hesaplayabileceğimiz üzerinde duracağız.
Üç boyutlu figürler poligon yüzeylere sahiptirler. Bu kate­
goriye giren gruplardan biri prizmadır. Prizmalar tabanlarının
şekline göre çeşitli kategorilere ayrılır. Çocuğunuza göstere­
bileceğiniz en yaygın prizma çeşitlerini aşağıda bulacaksınız:
Prizmaların her birinin taban ve tavan alanlarının özdeş ol-
Kare prizma Dikdörtgenler prizması Üçg e n prizma

1
1 1
1 1
/---------- - A
/ / .....
/ .....
/ .....
/ .....

duğunu gözlemliyoruz.
Piramitler de ilk bakışta prizmalara benzetilebilir, ancak
dikkatle incelendiğinde taban ve tavan alanlarının özdeş
olmadığı görülecektir. Hatta piramitlerin tavan alanları bu­
lunmaz, figür tavanda bir noktayla son bulur. Piramitlerin
iki türü de adlarını tabanlarının şeklinden alırlar:
Kare piramit Üçgen piramit

- 1 03 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Öğrenciler üç boyutlu figürler için poligon yüzeylerden o­

luşmayan farklı bir kategori daha olduğunu da bilmelidir.
Bu kategorinin ortak noktası ise, bir ya da birkaç daire fi­
gürünü içermeleridir:
Silindir Koni Küre

- - - - - - - ....
__. .

Y üzey Alanı
Üç boyutlu bir figürün yüzey alanı, figürün dış yüzeylerinin
kapladığı toplam alandır. Yüzey alanını hesaplayabilmek
için her bir dış yüzeyin alanını bulup, bunları birbirine ekle­
memiz gerekir. Örnek olarak, bir küpün yüzey alanını he­
saplamaya çalışalım. Küpü gözümüzün önüne getirir, yü­

�
zeylerini de iki boyutta hayali olarak açarsak, kaç yüzeyi
olduğunu açıkça görebiliriz:
3 cm 3 cm

yan 3 cm
3 cm 1 3 cm
J---- 3 cm 3 cm
/

3 cm yan ı taban yan tavan 3 cm

yan

- 10 4 -
 Geometri

Küpün her bir yüzü karelerden oluştuğundan, toplam

yüzey alanı na, bir kenarı (k) diğer kenarla (k) çarptı ktan
sonra altı ile çarparak (6 yüzey var) ulaşı labilir.

Her bir yüzeyin alanı Toplam yüzey alanı

A = s X s = s2 SA = 6 X A
A=3X3 SA = 6 X 9 cm2•
A = 9 cm 2• SA = 54 cm 2•
Küpün toplam yüzey alanı 54 cm2'dir.
Silindiri n yüzey alanını da benzer bir yaklaşımla hesap­
layabi liriz. Sili ndiri de küpteki gibi iki boyutta açtı ğı mızda,
iki daire ve bir dikdörtgen elde ederiz.

2 in.

4 in. 4 in.

- - - - - - - - ......

O halde bir silindirin yüzey alanını hesaplamak için, ön­

ce her iki dairenin alanını bulup, bunu dikdörtgenin alanı na
eklememiz gerekiyor. (Dikdörtgenin boyunun, dairenin çev­
resine eşit olduğu [2 x n x r], şekilden de görülebilir.) Ço­
cuğunuzla bir konservenin çevresini saran etiketi önce çı-

- 105 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

karıp (dikdörtgen hali) sonra yine yapıştı rarak (bu kez daire­
nin çevresi) bunu somut olarak görmesini sağlayabilirsiniz.

Bir dairenin alanı İki dairenin alanı Bir dikdörtgenin alanı Yüzey alanı
A = 'il"
X r2 A ""' 2 X 12.56 in2• A = I X w
A .., 3.14 X 2 X 2 A - 25.12 in2• A = (2 X 'il" X r) X w 25.12 in2.
A ,., 12.56 in2• A = 2 x 3.14 x 2 X 4 + 50.24 in2•
A = 50.24 in2• 75.36 in2•

Silindiri n toplam yüzey alanı 75,36 in2'dir.

Hacim
Çocuğunuzun hacim kavramını anlamasına yardı mcı ol­
mak için, di kdörtgenin alanı n ı bulma örneğine geri dönebi­
lirsiniz. Daha önceki dikdörtgenle aynı ene (3 ft) ve boya
(6 ft) sahip bir dikdörtgen prizmamız olduğunu düşünelim;
fakat onun şimdi bir de 2 ft'lik yüksekliği var. Bu n oktada
çocuğunuza sormanı z gereken soru şu: " Bu d i kdörtgenler
prizması içine, eni, boyu ve yüksekliği 1 'er feet olan kaç ta­
ne küp alır?" Bunu aşağıdaki şekillerde açı kça görebiliriz:

lft. LJ 1 ft.
lft.

3 ft.
w =

- 106 -
 Geometri

Teker teker saydığı mı zda dikdörtgenler prizmasına 36 kü­

çük küpün sığacağı görülebilir.
Ancak hacmini hesaplamak i stediğimiz her dikdörtgen­
ler prizmasının içine küçük küpler çizip, bunları teker teker
sayamayacağımıza göre, daha pratik bir yöntem seçmeli­
yiz. Buna da prizman ı n eni, boyu ve yüksekliğini çarparak
kolayca ulaşabiliriz. Yukardaki dikdörtgenler prizması için:

v = en x boy x yükseklik ya da v = eby

v=3x6x2
v = 36 feet küp = 36 ft3
Yukardaki dikdörtgenler prizm as ı n ı n hacmi 36 ft3'tür.
Artı k çocuğunuz bir küpün, tüm kenarları eşit bir dikdört­
genler prizması olduğunu anlamı ş olmal ıdır. Buna göre,
bir küpün hacmini de, hepsi birbirine eşit olduğundan, bir
kenarı n ı n küpünü alarak bulabiliriz:

V = kenar X kenar X kenar

or V = s3
v = 4 x 4x4 4 cm �-4--+---t---r
V = 64 cm3

4 cm

Küpün hacmi 64 cm3'dür.

- 107 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Özet
Bu bölümde iki ve sonra da üç boyutlu geometrik figürleri
ele aldık. Temel özellikl erini, onlarla işlem yapmayı anlat­
tı k ve çap, alan, yüzey alanı ve hacim gibi hesaplamaları
nası l yapacağı mızı öğrendik. Pratik kullanı mlardan çok
kavra mları n üzerinde durduk, çünkü çocuğunuzun uygu n
formülü bilmesinin yan ı s ı ra , onları n nereden çı kmı ş oldu­
ğunu da anlaması nı istedik. Daha sonraki bölümlerde ço­
cuğunuzla birlikte siz de, geometrik figürleri içeren pratik
uygulamaları n bu sağlam temelden sonra hiç de zor gel­
mediğine tanık olacaksın ız.

- 1 08 -
 8
C e bir 1

C ebir, çocukları n olduğu kadar yetişkinlerin de kafasını

karı ştıran bir konudur; oysa bir kez cebirin , temel aritmeti­
ğin m antığa uygun biçimde genişletilmiş hali olduğunu
kavrayabilirsek, bize çok daha basit görün m eye başlar. A­
ritmetik bize, sayı larla toplama, çı karma, çarpma ve bölme
gibi temel işlemleri yapmayı öğretir; cebir de esas olarak
say ı larla gerçekleştirilen bu işlemlerle ilgilidir. Tek farkı,
bazı sayı ları temsil etmek üzere harfleri de kullanmasıdır.
Eğer çocuğunuz önceki sayfala rda üzeri nde durmuş oldu­
ğumuz temel aritmetik işlem l erini yeterin ce sindirmişse,
cebir konusuna girmek için sağlam bir altyapı edinmiş de­
mektir.

Temel Kavramlar
Önceki böl ü mlerde bir dizi sayı kategorisiyle tanı ştı k. Ön­
ce doğal sayılardan konuştuk, yani 1 ,2,3,4,5,6,7,8,9, 1 0 . . .

Doğal sayılar kategorisini, para ntezlerden yararlanarak

şöyle ifade edebiliriz: {1 ,2,3,4,5 . . } . . . " say ı ları n o yönde
. "

sonsuza dek gittiğini gösteriyor. Doğal sayı lara O'ı da ek­

lersek, bu kez tam sayıları elde etmi ş oluruz. Onları da
şöyle ifade ediyoruz: {O, 1 ,2,3,4,5 . . . } Tam say ı ları n dışı nda

- 1 09 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

ondalıklar, kesirler ve bileşik kesirleri de ele aldı k.

Öyleyse artık çocuğunuzu negatif sayı kavramıyla, baş­
ka bir deyişle, sıfı rdan küçük sayı larla tanıştırmanı n zam a­
n ı gelmiş demektir. N egatif say ı lar da tam sayı , ondal ı k ya
da kesir halinde bulu nabilirler. Buraya kadar ele ald ı ğ ı m ız
tüm sayı çeşitlerini bir arada göstermenin en iyi yolu, bir
sayı cetvelinden yararlanmak olacaktır:

- 3� -
05
. + t.75 + !!
2

ı ı
5

...
-
1 1
5 -4 - 3 -2 - ı
1 1 1
o
1 1
+ı
L
+z + 3
1
+4
1 ı+5 ...
1

negatif sayılar pozitif sayılar

Bu cetvele ilişkin biraz bilgi vermekte yarar var. C et­

velde O'dan küçük olduğu görülen tüm sayıları negatif sa­
yılar, O'dan büyükleri de pozitif sayılar olarak s ı n ı flandırı­
yoruz. Negatif sayıları n önüne daima bir eksi (-) işareti
geldiğini gözlemi ş olmal ı s ı n ı z (örneğin, -5 "eksi 5" diye o­
kunur. ) Pozitif sayı ların önüne de artı (+) işareti koymuş
olsam da, pratikte b u işaret her zaman kullanılmaz. (ör­
neğin, + 5'in sadece 5 diye yazı l ması yeterlidir. ) Bu ara­
da sayı cetveline birkaç tane de ondalık sayı ve kesir ek­
led i m ; onlar yerin e bambaşka ondalık sayılar ve kesirler
de seçebilirdim, bunu tamamen rastgele yaptı m . Gerçek­
te bu cetvel üzerinde sonsuz miktarda sayı olduğunu
söyleyebiliriz, çünkü çok daha ince aralı ktaki n oktaları d a
ondal ı k sayılar ya da kesirl erle tan ı mlamak mümkündür.
Pozitif ve negatif sayı lar birlikte tüm sayıları ol uştururlar.
Şimdi çocuğunuzun sayı cetveli ni çok daha dikkatle i n­
celemesine yardı mcı olun. Cetvelde sağ yöne doğru i lerle­
diğimiz sürece sayılar büyü mekte; bunun tersini yap ı p so­
la kaydığımızda ise küçülm e ktedirler. Yani bir sayı n ı n sa-

- 110 -
 Cebir I

ğı nda duran d iğer bir sayı kesinlikle ondan büyük, solun­

dakiyse kesinlikle ondan küçüktür. Bu savı örneklemek
içi n , daha önce değinmiş olduğumuz, "küçüktür'' anlamına
gelen ( < ) , "eşittir" anlamı ndaki (=) ve "büyüktür" demek o­
lan (>) işaretleri nden yararlanacağız.
Aşağı da, sayı cetvelindeki sayıları n b irbirleriyle karşı­
laştırı ldığı birkaç örnek bulacaksı nız (Bu karşılaştırmaları
sayı cetvel inden izleyebi lirsiniz) :

-5 < -3 -2 > -6
-3 < o o > -1
-1< 8 3 > -4
3< 6 5 > 2
Kesirlere ilişkin biraz daha gözlem yaparsak, onları ta­
mamen anlam ı ş olacağız. Kesir halinde yazı labilen her sa­
yıya rasyonel sayılar denir. Önceki bölümlerden birinde,
pay ı n ı paydasına bölerek, kesirleri ondal ı k sayı formuna
getirebileceğ i m izi görmüştük. Bu bölm e işlemini yaptığı­
mızda iki olas ı l ı kla karşı laşırız: Ondal ı k ya kendini tekrarl ı­
yor ya da birkaç sayıdan sonra sona eriyordur. Aşağıda
her iki duruma da birer örnek bulacaksı nız:

Sona eren ondalık Kendini tekrar eden ondalık

.25 = .25 .3636 .363636.. .
1
- = 4)ı.oo 4
- =
=

4 11
ıı)4.oooo
8 33
20 70
20 66
o 40
33
70
66

- 111 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Bir ondal ı k ne sona eriyor ne de kendini tekrarlıyorsa,

irrasyonel sayı olarak adlandırılır. Asl ı nda irrasyonel sayı­
lar kesir olarak yazılamazlar. i rrasyonel sayılara en iyi ör­
nek, önceki bölümde daire konusunda adı geçmiş olan 7t
sayı s ı d ı r: 7t = 3, 1 4 1 59 . . . Rasyonel sayılarla irrasyonel sa­
yılar seti birlikte reel sayıları oluşturur. R eel sayılar, şu ana
dek söz ettiğimiz tüm sayı çeşitlerin i-doğal sayılar, tam
sayı lar, ondalı klar, kesirler ve bileşik kesirler-içine al ır;
negatif sayı lar, pozitif sayılar ve sıfı rı da içeri r. Kısaca, reel
sayılar, sayı cetvelinde gösterilebilecek tüm sayıları n top­
lam ı d ı r.

T üm Sayıları İçeren Aritmetik İşlemler

Toplama. Öğrencilerin, tüm sayı ları n n as ı l toplandığını bil­
meleri gerekecektir. Bunu göstermek için de sayı cetveli n­
den yararlanacağız. Genellersek, pozitif sayılar cetvelin
sağ tarafında, negatif sayı lar ise sol tarafı nda yer alırlar.
Örneğin , 1 ile 3 sayıların ı toplamak istediğimizi düşünelim :
O noktası ndan başlar 1 birim sağa doğru gelir, buradan bir
3 biri m kadar daha sağa geliriz. Yan ıtı m ı z kendiliğinden
ortaya çı kmıştır: 4.

� 1
3

�
... - 5 - 4 - 3 - 2 - 1 o 1 2 3 4 5 ...

1 4
1
Şimdi de-5 ile 3'ü toplayal ı m : bu kez yine O'dan başlar, 3
sağa gelir, buradan da 5 sola kayarız. Yan ı t - 2'dir.

- 112 -
 Cebir I

t j
-5

( )

... - 5 - 4 -3 -2 -ı o 1 2 3 4 5 ...

� 1
-2

Son olarak - 2 ile -3'ü toplamayı deneyeli m : O'dan başlıyor,

2 sola geliyor, oradan 3 sola daha geliyoruz. Yan ı t - 5'tir:

t �
-3

-2

ili )
... - 5 - 4 - 3 - 2 -ı o 1 2 3 4 5 ...

� 1
-5

Çocuğunuzun öğrenmesi gereken bir diğer kavram da,

bir sayı n ı n m utlak değeridir. Bir say ı n ı n mutlak değerini
bulmak için, o sayı n ı n cetvel üzerinde, hangi yönde oldu­
ğunu dikkate almaksızı n , O'a olan uzaklı ğ ı na bakarız. Bir
sayı nın m utlak değeri, o sayının her iki tarafı na çekilen iki
dikey çizgiyle (1 1) gösterilir ve hiçbir zaman negatif çı ka­
maz. Şimdi cetvelimizde, 4 ve - 4 sayıları n ı n m utla k d eğer­
lerine bakal ı m :

1(
1-41 = 4 141 = 4

)
... -5 -4 -3 -2 -ı o 1 2 3 5 ...

- 113 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

1 41 = 1 - 4 1 = 4 olduğunu görüyoruz. Burada gösterilmemiş

olsa da, 1 0 1 = O'd ı r.
Önlerinde neg atif ya da pozitif işaret bulunan sayı larda,
sayıların m utlak değerleri işaretlerinden ayrı labilir:

işaret mutlak değer işaret mutlak değer işaret mutla k değer

ı ı l l l l
- 6 + 4 (boşluk) 3
T
pozitif olduğu varsayılıyor

Pozitif ve negatif say ı ları birbirleriyle toplarken sayı cet­

veli çocuklara gerçekten de çok yardı mcı d ı r. A ncak kabul
etmeliyiz ki, her toplama yapmamız gerektiğinde bu uzun
işleme girişmek oldukça verimsiz olacaktır. Bu nedenle ço­
cuğunuza bazı temel kuralları öğretmekte yarar var:

Kural 1 :Aynı işareti taşıyan iki sayıyı toplarken , sayıların mutlak

d eğerlerini toplayıp, önüne aynı işa reti koyarız.

Mutlak d eğerleri topluyo ruz. Mutlak değerleri topluyoruz.

J: x ;ı_ J: x ;ı_
( + 15) + ( + 34) = + 49 ( - 12) + ( - 22) = - 34
t t t t t t
Ve önüne ayn ı işareti Ve önüne ayn ı işareti
koyuyoruz. koyuyoruz.

Kural 2: Farklı işaretlere sahip iki sayıyı toplarke n , mutlak değeri

küçük olanı diğerinden çıkarır, sonucun önüne mutlak
değeri büyük olan sayının işaretini koyarız.

- 1 14 -
 Cebir I

M utlak değeri küçük olan Mutlak değeri küçük olan

sayıyı diğerinden çıkarıyoruz sayıyı diğerinden çıkarıyoruz
,.( � ::l ;:: � )._
( - 6) + ( + 13) = +7 ( - 15) + ( + 4) = - 11
t t t t t t
ve sonucun önüne mutlak ve sonucun önüne mutlak
d eğ eri büyük olan sayının değeri büyük olan sayının
işa retini koyuyoruz. işaretini koyuyoruz.

Çocuğunuza, aynı kuralları n negatif ve pozitif ondalı k

v e kesirlerin toplanması nda d a geçerli olduğunu söyleyin.
Bu kuralları yeterince sindirdiğinden emin olmak için aşa­
ğ ı daki örneklerin de üzerinden birlikte geçelim:

Aşağıdaki negatif ve pozitif sayıları toplayalım:

( + 7.3472) + ( + 4.1008) = + ıı.4480 ( - 23.56) + ( - 14.79) == - 38.35

( - 2.139) + ( + 8.182) = + 6.043 ( - 45.1) + ( + 21.8) ::::: - 23.3

Kesirler. Çocuklara kesirlerle çal ışmadan önce açı klan­

ması gereken en önem l i n okta, her kesirin tam üç işarete
sahip olduğudur: kesirin işareti, payın işareti ve payda n ı n
işareti . Örneğin, aşağı daki kesiri i nceleyelim:

r payı n işareti

Kesirin işareti--+ +
-3
+5
t_ paydanın işareti

- 115 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm?

Kesirin üç işaretinden ikisi değiştirildiğinde, kesiri n değeri

ayn ı kal ı r. Örneğin aşağıdaki kesirlerin tüm ü birbirine eşit­
tir:

Bu kural, negatif ve pozitif sayıları n daha önce değindi­

ğimiz çarp ı m ve bölünme kurallarıyla tutarl ı l ı k gösterir.

Aşağıdaki negatif ve pozitif kesirleri toplayalım:

( �) ( �)
+s + +s
=
+ ı4 � ( -:) ( :)+ - = - : = -4

( :) ( �)
-
+
+
=
+
� ( - 1i) ( i)
+ +ı
=
-
s i
Ç ı ka rma. N egatif ve pozitif sayıları n birbirlerinden çıka­
rı lması konusunda, toplanmaları n a ilişkin edindiğimiz bilgi­
lerden yararlanabiliriz. Önce çıkarmadan ne anlamamız
gerektiğine bir bakal ım. Çıkarma işlemi ni kavrayabilmek
için önceli kle bir sayı nın karşıtı n ı n nas ı l bulunduğunu bil­
memiz gerekir. Bir sayının karşıtı n ı elde etmek için, işareti­
ni değiştirmemiz yeterlidir. (örneğin, S'in karş ı tı - S'tir.) Bir
sayıyı diğerinden çı karmamız demek de, o sayı n ı n karşıtı­
nı d iğerine eklememizden başka bir şey değildir. Bunu bir
örnekle gösterelim:

S'ten 3 çıkarmak, 3'ün karşıtını ( 3) -

S'le toplamak d emektir.

5 - 3 = 5+ ( - 3) = 2

- 116 -
 Cebir I

Bu bilgi bize, negatif ve pozitif sayıları birbirlerinden çı ka­

rırken yararl anabileceğim iz bir yöntem sunar:

Kural: Negatif ve pozitif sayı ları birbirlerinden çıkarı rken ,

çı karma işaretini toplama işaretine çevirir, ç ı karılan
say ı n ı n önündeki işareti de tersine çeviririz. Sonra
toplama işlemini yaparız.

Çocuğunuza konuyu , birkaç örnekle daha iyi açı klaya bilir­

siniz:

Orijinal problem Ç ıkarma işaretini Topla ma işlemini

toplamaya çeviriyor ve yapıyoruz.
çıkarılan sayının
ö n ü ndeki işareti de
tersine çeviriyoruz.

( + 9) - ( + 4) = ( + 9) + ( - 4) +5
( + 9) - ( - 4) = ( + 9) + ( + 4) =
+ 13
( - 9) - ( + 4) =
( - 9) + ( - 4) = - 13
( - 9) - ( - 4) = ( - 9) + ( + 4) = -5

Bu örneklerde parantezler v e artı işaretlerini, hesapla­

ma işleminin daha rahat anlaşı labilmesi için ekledim . Ör­
neğin (+ 9) - (+ 4), 9 4'e eşittir. Üçüncü örnekteki (- 9)
- -

(+ 4) de 9 4'ten başka bir şey değildir. Öğrencilerin her

- -

iki ifadeyi de anlayabilmeleri gerekir.

Aynı kurallar, negatif onda l ı k ve kesirleri pozitif onda l ı k
v e kesirlerden çı karm a k için d e geçerlidi r. Aşağıda konuya
ilişkin birkaç örnek bulacaksı nız:

- 117 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm ?

Aşağıdaki negatif ve pozitif sayıları

birbirlerinden çı karal ım :
( + 8.732) - ( + 3.614) = ( +8.732) + ( - 3.614) = + 5.118

( + 6.12) - ( - Z.29) = ( + 6.12) + ( + 2. .29) = + 8.41

Aşağıdaki negatif ve pozitif sayıları
birbirlerinden çıkaralı m :

( �) ( �) ( ;) ( �) �
-3 - +z = -3 + -2 = -5

(-�) - ( :) (-�) (+�) -�

- = + =

Çarpma. Çocuğunuzla negatif ve pozitif sayıları n çar­

pı m la rı n ı konuşmaya başlamadan önce ona, çarpma işle­
minin birkaç biçimde ifade edilebildiğini anlatmal ısınız. Bu­
raya kadar biz, çarpı lacak iki sayı n ı n arasına x işareti ko­
yarak (3 x 5 = 1 5) ifade etmeyi tercih ettik. Oysa 3 i le 5 sa­
yıları n ı n çarpımları aşağı daki gibi de ifade edilebilir:

3 X 5 = 15 3 · 5 = 15 3(5) = 15 (3)(5) = 15
Çarp ı m ifadelerinin bu çeşitlerine ilerdeki örneklerde rast­
layacaksınız.
Çocuklara negatif sayı larla pozitif sayıları n çarpı m ku­
ralların ı daha iyi anlatabilmek için, önce bazı gözlemler ya­
pabiliriz. İ ki pozitif sayıyı çarpmak (örneğin, 3 x 4) aslında
yalnızca, aynı sayıyı tekrar tekrar kendisiyle toplamanın
kestirme bir yoludur: 3 x 4 = 4 + 4 + 4 = 1 2 . Bu da, iki pozi­
tif say ı n ı n çarpımının pozitif işaretli bir sonuç vereceğini
gösteriyor. Pozitif bir sayıyı negatif bir sayıyla çarptı ğ ı mız-

- 118 -
 Cebir I

da (örneğin , 3 x ( 4)) , bunu şu şekilde ifade edebiliriz: 3 x

-

( 4) = ( 4) + ( 4) + ( 4) = 1 2 . Bu da bize, farkl ı işaretlere

- - - - -

sahip iki sayıyı çarptığımızda sonucun negatif olacağını

gösteriyor. Son olarak, iki negatif sayıyı çarptı ğ ı mızda (ör­
neğin, ( 3) x ( 4) ) , bu çarpımı, sonucun a lacağı işareti a­
- -

çıkça görmek için aşağıdaki gibi düzenleyebiliriz:

( - 3)( - 4) = ( - 1)(3)( - 4) Çünkü - 3 = ( - 1 )(3)

= ( - 1)( - 12)
= 1 2'nin karşıtı
= 12
Çünkü (3 )( - 4 ) = - 12
Çünkü bir sayıyı -1 '1e
çarptığımızda, o sayının
negatifini elde ederiz.
Çünkü -1 2'nin karşıtı 1 2'dir.

O halde iki negatif sayının çarp ı m ı n ı n pozitif bir sonuç ver­

diğini söyleyebiliriz.
Yukarı da verdiğimiz örnekler, negatif ve pozitif sayıları n
çarp ı m ı na ilişki n aşağıdaki kuralı kabul etmemizi destekli­
yor:

Kural. N egatif sayılarla pozitif say ı ları çarpmak için, önce

m utlak değerlerini çarparız. İ ki sayı n ı n aynı işaret­
lere sahip olması durumunda sonuç pozitiftir. So­
nuç ancak, iki sayının farkl ı işaretlere sahip olması
durumunda negatif olacaktı r.
Çocuğu n uzla aşağıdaki örneklerin üzerinden geçe­
bilirsiniz:

(5) (6) = 30 ( - 8)(7) = -56 (2)( - 24) = - 48 ( - 9)( - 9) = 81

Aynı kural ondalı kların . . .

- 11 9 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm ?

(2.35)(6.82) = 16.027 ( - 4.39)(3.79) = - 16.6381

Ve kesirlerin çarpımı içi n de geçerlidir:

( � )( -�)
-
6 144
= - =
12
12

Bölme. N egatif sayı ları n pozitif sayılara bölünme (ya da

tersi) kuralları , çarpma kurallarıyla aynı olduğu için, çocuk­
lar aşağ ı daki örnekleri kavramakta zorluk çekmeyecekler­
dir:
şu şekilde de 10 şu şekilde de - 10
10 yazılabilirdi: 5 = Z ( - 5) (2) = - ıo yazılabilirdi: -5 = -
(5)(2) =
2

şu şekilde de
=-
şu şekilde de - 10 10
15)(-2) = - 10 yazılabil irdi: 5 _ ( - 5)(-2) = 10 yazılabilirdi .· - 5
2 - .z
==

Bu örnekler bizi aşağı dakı kurala götürüyor:

Kural: Tüm sayı ları birbirlerine bölerken , önce m utlak de­

ğerlerini birbiri ne bölün. İki say ı n ı n aynı işarete sa­
hip olması halinde sonuç pozitiftir. İ şaretleri farklı
ise sonuç negatif çı kacaktı r.

Aşağıda, b u kuralı sı namak için birkaç örnek bulacaksı nız.

( + 72) -;- ( + 9) = +8 ( - 49) -;- 1 + 7) = -7

( - 96) -;- ( - 12) = + 8 ( + 56) -;- ( - 7) = -8

Aynı kural ondalıkları n . . .

( + 12.5932) + (+ 3.6392) = + 3.4604 (-48.34) + ( - 24.57) = + 1.97

- 1 2 C' -
 Cebir /

Ve kesirlerin birbirlerine bölünmesi için de geçerlidir:

( ) (�) ( f) (�) = - 15
-.33
+ =
1
.

G) (-.21) (�) (-�1) - 1

+
=
.
=

1 -3

Ü sler v e kökler. Bir sayı n ı n kendisiyle defalarca çarp ı l­

m as ı n ı ifade etmenin daha kısa bir yolu, onu bir üslü
sayıyla ifade etmektir. Örneğin , kendisiyle 4 kez çarpılan 2
say ı s ı için "iki üzeri dört" diye yazabiliriz:
ÜS

2.2 .2 . 2 =
ı
24 = 16
i
taban

Bu örnekte 2 taban , 4 ise üs olarak adlandırı l ı r. Bu ifade

"ikinin dördüncü kuvveti" şekli nde de dile getirilebilir. 2 sa­
yısı kendisiyle 4 kez çarpıldığında sonuç 1 6'dır. O halde
şöyle diyebiliriz: "İkinin dördüncü kuvveti eşittir on altı ."

..
2'ye bölünebilen tüm üslere çift üsler diyoruz. Örneğin,
2, 4, 6, 8, . Üsleri, çift üslerden birkaçıdır. 2'ye bölüneme­
yen üslere ise tekil üsler diyoruz. Örneğin, 1 , 3, 5 , 7 . . . üs­
leri , tek üslere örnek olara k verilebilir. Pozitif bir taban ve
pozitif bir üs daima pozitif bir üslü sayı oluşturur. Bunun
yan ı nda, negatif bir taban ı n tekil bir üsse sahip olması du­
rum unda sonuç negatif, üssün çift olması durumunda so-

- 121 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım ?

nuç pozitif olacaktı r. Çocuğunuzun bunu iyice kavrayabil­

mesi için aşağıdaki örneklerin üzerinden geçiniz:

( - 2)1 = -2 Üssün tek sayı olması

negatif sonuç veriyor.
( - 2)2 = ( - 2)( - 2) = +4 üssün çift sayı olması
pozitif sonuç veriyor.
( - 2)3 = ( - 2)( - 2)( - 2) = - 8 Üssün tekil sayı olması
negatif sonuç veriyor

( - 2)4 = ( - 2)( - 2)( - 2)( - 2) = + 16 üssün çift sayı olması

pozlt� sonuç veriyo�

Yukarıdaki örneklerde (-2)(2) '/: -22 olduğunun altın ı çiz­

mek istiyorum, çünkü (-2)2 = (-2)(-2) = +4 ve -22 = -(2 . 2) =
-4'tür. O'ın taban olduğu tüm üslü sayı ların sonucunun O o­
lacağını da unutm ayınız. (örneğin, 03 = O . O . O = O)
Çocuklarınızı n kök kavramı nı anlayabilmeleri içi n , işe
kare kök kavramıyla başlamanız yerinde olur. Örneğin, n
sayı s ı n ı n kare kökü, kendisiyle çarpıldığı nda n sayısına e­
şit olan sayıdır. Örneğin:

2 =
2 2·2 = 4 32 = 3 · 3 = 9
O halde, 4'ün ka re kökü 2'dir. O halde, 9'un kare kökü 3'tür.

Bunu ifade etmenin bir diğer yolu da -../4 = 2 ve -../9 = 3 for­

m un u kullanmaktı r. Bu kare kökler "temel kare kökler" ola­
rak adlandırı lır ve pozitif sayı lardan oluşurlar. Ancak bu
sayıların negatif kökleri de olduğunu unutmamalıyız. Ör­
neğin {-2) . (-2) = 4 ve (-3) . (-3) = 9 gibi O halde tüm po­
. .

zitif sayıların hem pozitif hem de negatif kare köklere sahip

oldukları nı söyleyebi liriz. Negatif bir sayı n ı n kare kökü ise

- 1 22 -
 Cebir I

(örneğin "'1/- 1 ) sanal bir sayıdır. Bunu burada açmak iste­

memekle birlikte, çocuğunuzun bunu, pozitif bir sayının ö­
nünde negatif işaret bulunan kare köküyle karıştırmaması
gerekir. Örneğin :

- v4 = - (2.) = - .2 -v'9 = - (3) = -3 - Vi6 = - (4) = -4

Çocuklar bir sayını n kare kökün ü hesaplarken, sonu­

cun tam sayı çıkıp çı kmayacağını anlayabilmek için dene­
me yanı lm a yöntemini kullanabilirler. Eğer sonuç tam sayı
değilse, yanıtı kare kök tablosu ya da (kare kök tuşu var­
sa) hesap m akinesi yardımıyla bulabilirler.
Sayı ları n elbette kare kökten daha yüksek kökleri de
vard ı r. Örneğin, 27 ve -27 sayı ların ı n küp köklerini bulma­
ya çal ı şa l ı m :

33 = 3.3.3 = 27, 1 olduğundan, 27'nin küp kökü 3'tür.

( - 3)3 = ( - 3) · ( - 3) ( - 3)
· = - 27, olduğundan,-27'nin küp
kökü -3'tü r.

Küp kökü, kök işaretinin sol tarafına 3 say ı s ı ekleyerek ifa­

de ederiz. Örneğin \/+27 = 3 ya da \./-27 = -3 gibi. (örneği­
mizde olduğu gibi negatif bir sayı n ı n tekil kökünü alabilir­
ken , çift kökünü alamayacağ ı m ızı vurgulamak isterim.) Bir
say ı nı n d ördüncü kökünü bulmak isteseydik, kök işaretinin
soluna 4 sayı sı eklememiz gerekecekti; daha yüksek kök­
ler için d e aynı kural geçerlidir. Çocuğu n uz daha yüksek
kökleri de hesap makinesi yard ı mıyla bulabilir. .

Önünde eksi işareti olan bir sayı n ı n d aha yüksek kökle­

rin i de bulabiliriz. örneğin:

- 123 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

- � = - (3) = -3 - � = - ( - 3) = 3

1 ve - 1 sayı ları , köklerine ilişkin özel koşullara sahiptirler.

1 'in herhangi bir kökü yine 1 'dir, çünkü 1 'i kaç kez kendi­
siyle çarparsak çarpalı m , sonuç yine 1 çı kacaktır:

13 = 1 . 1 . 1 = 1 so V'i = 1 14 = 1 . 1 . 1 . 1 = 1 so � = 1

Yukarıda "'1- 1 'i n sonucunun olmadı ğ ı n ı , çünkü sayı cetve­

linde tanı mlanmadı ğ ı n ı görmüştük. Başka bi r deyişle, ken­
disiyle çarpıldığında -1 veren gerçek bir sayı yoktur. Buna
karşın 3.Y- 1 , 5°'1- 1 ve - 1 'in herhangi tekil üslü kökünü bula­
biliriz; sonuç daima - 1 'dir:

Since ( - 1)3 = ( - 1) ( - 1) ( - 1)
· · = - 1, � = -1

Burada tartı ştı ğ ı m ız tüm köklerin-kare kök ve daha yük­

sek kökler-sayı cetvelinde yeri olduğunu vurgulamayı u­
nutmayın.

Gerçek Sayıların Temel Aritmetik Özellikleri

Temel aritmetik konusunda çocuğunuza .değişmezl i k pre n­
sibi gibi çeşitli aritmetik özelliklerini tanıtm ı ştı k. B u pren­
sipleri tam sayı lar (negatif olmayan) için ve semboller yeri­
ne gerçek sayıları kullanarak ele aldık. Şimdiyse bu pren­
sipleri tüm gerçek say ı lar içi n ve cebir sembolleri (gerçek
sayı ları temsilen a, b ve c) kullanarak tekrar gözden geçi­
receğiz. Bunlara yeni bir prensip, terslik prensibini de ek­
leyeceğiz. Toplama ile çarpma için benzer prensipler ge­
çerli olduğu için, çocuğunuzun i ki işlemi birarada görmesi ,
konuyu kavramas ı na yard ı mcı olacaktır.

- 1 24 -
 Cebir I

Aynılık Prensibi
Ayn ı l ı k prensibine göre bir sayıya O eklediğimizde ya da o­
nu 1 'le çarptığımızda orijinal değeri n i değiştirmiş olmayız,
sonuç ayn ı kalır:
Toplama Çarpma

a+O = O + a = a a· l = l ·a = a
Varsayalım:
a = 5 5+ 0 = 0 + 5 = 5 5·1 = 1·5 = 5

Toplama için aynılık elemanı - O , çarpma için ise 1 'dir. Çarp­

madaki aynılık prensibi, özellikle çocuğunuzla birlikte ke­
sirleri de içeren cebir formülleri üzerinde çalışırken önem
kazanacaktır.

Sıfırla İşlem Yapmak

Bir sayıya O eklemenin say ı n ı n değerin i değiştirmediğini
yukarı da da görmüştük. Bir sayı dan O çı karmak da değeri­
ni etkilemezken, bir sayıyı O'dan çı karmak o sayının tersi­
ni verir:

Bir sayıdan O çıkarmak O'dan bir sayı çıkarmak

a-O=a o-a = O + ( - al = -a
Varsayalım:
a = -4 ( - 4) -o= -4 o - ( - 4) =o+ ( + 4) = 4

Çarpma, bir sayı nı n tekrar tekrar kendisiyle toplanma­

sında n başka bir şey olmadığı n a göre, bir sayıyı sıfı rla
çarptı ğ ı m ı zda, sonuç doğal olara k O'dır:
a·O = O·a = O
Varsayalım:
a = 7 7·0 = 0·7 = 0
- 125 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm ?

Çocuğunuza daha önceki temel aritmetik bölümünde

de göstermiş olduğunuz gibi, O sayısı O d ı şında her sayıya
bölünebilir, ancak (O dahil) hiçbir sayı O'a bölünemez:

o a o
- = O - Tanımsız - Ta n ı msız
a o o
Varsayalım:
o 9 o
a=9 -= O
9
0 Tanımsız 0 Tan ımsız

Değişmezlik Prensibi
Toplama ve çarpmanı n değişmezlik prensibine göre, top­
lanan ya da çarp ı lan sayıların sıraların ı değiştirdiğimizde
de yine aynı sonuca ulaşırız:

Toplama Ç arpma
Varsayalım: a + b = b + a a·b = b·a
a= 3
b = -7 3 + ( - 7) = ( - 7) + 3 (3) . ( - 7 ) = ( - 7) . (3)

Gruplandtrma Prensibi
Toplama ve çarpmanı n gruplandırma prensibi'ne göre,
toplanan ya da çarpılan sayı lar, farklı biçi mlerde g ruplan­
dırılsalar da, işlem aynı sonucu verir:

Varsayalım: Toplama Çarpma

a = z la + b) + c = a + (b + el (a · h l · c = a · l b · el
b = -5
c = 4 (2 + ( - 51] + 4 = 2 + [( - 5) + 4] (2 . ( - 5)] . 4 = 2 . [( - 5) . 4]

- 1 26 -
 Cebir I

ônce/ik Prensibi
Çarpmanın toplama önünde sahip olduğu öncel ik prensi­
bine avantaj ına göre, bir sayı n ı n bir grupla çarp ılması ge-
. rektiğinde, o sayı nın gruptaki her bir elemanla çarpı l ma­
sından sonra sonuçlar toplanır:
Varsayalım: a (b + el = ab + ac
a = 6
b = 2 - 6 [( - 2) + 8) = 6 ( - 2) + 6 (8)
c = 8
Terslik Prensibi
İ ki sayıyı topladığımızda sonuç O çıkıyorsa, bu sayıları n
birbirlerinin toplamsal karşıtları olduğu, çarptığımızda so­
nuç 1 çıkıyorsa da çarpı msal karşıtları olduğunu söyleye­
biliriz.

Toplama Çarpma

a + ( - al = ( - al + a = O a ·

(;) (;)
= · a = 1 la # 0)

- a toplamsal karşıttır. ! ise çarpımsal karşıttır.

a
.

Varsaya lım:
a = 7 7 + ( - 7) = ( - 7) + 7 = o 7
. G) (n .
= 7=
ı
İşlemlerin Sırası
Cebir ifadelerinin çoğunda birden fazla işlem yapmak d u­
rum unda kalı rız. Doğru yanıta ulaşmak istiyorsak, bu iş­
lem lerin s ı rasını bilmemiz önemlidir. İ şte işlemleri doğru
bir sı ral amayla yürütmekte yard ı m cı olacak birkaç basit
kural:

- 1 27 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Kural 1: Eğer cebir ifadesi parantezler içeriyorsa, işe daima

parantezlerin içinden başlayı n .
Kural 2 : Karmaşı k bir ifadeyle uğraşı rken unutmamanız ge­
reken 3 nokta:
1 . Ü slü sayı lar ve kökleri bir düzene koyun.
2 . Çarpma ve bölme işlemlerini soldan sağa doğru
yapın .
3. Toplama v e çarpma işlemlerini soldan sağa doğ­
ru yapı n .

İşlemlerin doğru s ı ralamasını gösteren aşağı daki örne­

ğin üzerinden çocuğunuzla birlikte geçiniz:

3 (1 + 5 )2 - 4Y(7 + 9) - 9 ö nce parantez içlerini y a pıyoruz.

= 3 (6)2 - 4 Vı6 - 9 Şimdi s ı ra üsler ve köklerde.

= 3 (36) - 4 (4) - 9 Çarpmaları solda n sağa y a pıyoruz

= 108 - 16 - 9 Ç ı ka rmala r ı soldan sağa

yapıyoruz.
= 83 Y a n ıtımıza ulaştık.

Sayıları gruplamakta yararlandığımız sembollerden bazı­

ları:

Parantezler ( ) Köşeli parantez [ ) Küme işa reti { } Karekök y

Bu gruplama sembolleri bir cebirsel ifade içindeki n ormal

sıralamayı değiştirmek için kullanılır. Gruplama sembolleri
içindeki işlemler dı şardakilere göre daima ayrıcal ı kl ıdır;
yani önce onları n yapı l ması gerekir. Parantezler, Köşeli
Parantezler Ve küme i şaretlerinin bir cebirsel ifade içinde-

- 1 28 -
 Cebir I

ki i şl evleri aynıdır ve herhangi bir kombinasyonla kullanı­

labilirler. Eğer bir cebirsel ifadede birkaç gruplama sembo­
l ü kullanılmışsa, işe daima en içtekinden başlamalıyız. A­
şağıdaki örneği inceleyiniz:

25 + 3 {2 [(1 + 2) + 31}2 Önce parantez içlerini yapıyoruz.

= 25 + 3 {2 [ 3 + 31}2 Şimdi köşeli parentez İçlerini yapıyoruz

= 25 + 3 {2 . 6}2 Şimdi küme işaretinin içini yapıyoruz.
= 25 + 3 {12}2 Şimdi sıra üsler ve köklerde.
= 25 + 3 · 144 Çarpmaları soldan sağa yapıyoruz.

= 25 + 432 Toplamayı soldan sağa yapıyoruz.

= 457 Yan ıtımıza ulaştık.

Ç ocukların bu sıralam ayı otom atikman yapmaya başlama­

s ı i çin, kesirleri içeren bir örnek daha veriyoruz:

5 . (1 + 2)2 Önce kesir çizgisinin hem altında hem

4 . (7 - 5)2 üstündeki parantez içlerini yapıyoruz.
16 +

5 . (3)2
= 16 + Şimdi s ı ra kesir çizgisinin hem a ltında
4 . (2)2 hem üstündeki üsler ve köklerde.
5·9
= 16 + -- Şimdi kesir çizgisinin hem a ltında hem
4·4
45
üstündeki çarpmaları soldan sağa
13 ya pıyoruz.
= =
16 + - 18-
16 16 Toplamaları soldan sağa yapıyo ruz

Değişkenlerle İşlem Yapmak

Cebir ifadelerinde s ı k s ı k sayıları temsilen x, y ve z gibi
harflerden yararlanı rız. Bir problem içinde değeri değişebi­
len harfler değişken diye adlandı rı l ı r. Hem sayı hem de

- 129 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

harfleri içeren bir cebir ifadesinin değeri ni bulmak için, a­

şağıdaki kuralı izlemek zorundayız:

Kural: Önce denklemdeki herbir değişken yerine sayısal

değerini oturtun; sonra aritmetik işlemleri, biraz ön­
ce anlattı ğ ı m ız sıralamayla yapı n .
Örnek olarak, x = 3 v e y = 6 ise 4 x2 - 3xy - 4 denklemini
çözel im:

4 (3)2 - 3 (3) (6) - 4 x ve y'nin yerine sayısal değerlerini

oturtuyoruz ve üslerle işe başlıyoruz.
= 4 (9) - 3 (3) (6) 4 - Soldan sağa çarpmaları yapıyoruz.
= 36 - 54 - 4 Solda n sağa çıkarmaları yapıyoruz.
= 36 - 58 = 2Z -
Yanıtımıza ulaştık.

Temel Terminoloji
Yukardaki 4x2 - 3xy - 4 ifadesi; yalnızca sayılar, değişken­
ler, aritmetik işlem sembolleri ve gruplama sembollerinden
oluştuğu için (ki cebir ifadesi olmak için bunların tümünü
içermek de gerekmez), cebir ifadesi olarak adlandırılır.
Daha önce de söylediğimiz gibi bir değişken, problem için­
de farklı değerlere sahip olabilen harf ya da semboldür.
Örneğin , yuka rdaki ifadede x ve y harfleri değişkenleri o­
luşturmaktaydı . Bir sabit ise, problem içinde değeri değiş­
meyen sayı ya da harflerdir. Örneğin, 4, 2, -3 ve -4 sayıları
sabittir. Çocuğunuzla yukardaki ifadeyi, onu küçük parça­
lara bölerek i nceleyebilirsiniz. Prensip olarak herbir + ya
da - işareti, ardı ndan gelecek olan terimin parçası kabul e­
dili r. Örneğin, yukardaki ifadeyi terimlerine ayıral ı m :
4x2 - 3.xy -4
Birinci terim İkinci terim Üçüncü terim

- 1 30 -
 Cebir I

Bu kuralı n bir istisnası ; bir gruplama sembolü i çi nde bu­

lunan her şeyin, ister artı ister eksi işaret taş ı s ı n , tek bir te­
rim olarak kabul edilmesidir. Örneğin, aşağı d aki ifadenin
terim sayısı üçtür:

4xz (2x
+ 7y)
- 15 (2.x + 3y) + + 4 (2x + 3y)
8xy (2x + 3y)
Birinci terim İkinci terim Üçüncü terim

Öğrencilerin yaygı n olarak kullanılan terminol ojiye aşina

olmasında yarar vard ı r. Ayn ı harfleri içeren terimler benzer
terim, farklı harfler i çeren terimler ayrışık terim olarak ad­
landırılır. Yukardaki örnekte birinci ve üçüncü terimler ben­
zer terim, ikinci terim ise ayrış ı k terimdir.
Şimdi çocuğunuzla birlikte daha önce tartıştı ğ ı m ı z 4x2 -
3xy - 4 ifadesini daha yakından inceleyelim. İlk teri m i n 4 i le
x2'nin çarpım ı olduğunu kolayca görebiliriz. Birbirleriyle
çarpı lan sayı ve harflere faktörler diyoruz. Bu ifadede 4x2
birinci terimin faktörüdür, ancak i kincinin değildir; bu arada
4, üçüncü terimin de faktörüdür. Açıkça yazı lmasa da, tüm
terimlerde 1 sayı s ı n ı n da faktör olduğunu vurgulayal ı m .
4x2 teriminde 4 sayısal sabit, x2 ise harfi sabit olarak adlan­
d ı rılır. Pratikte ise sabit terim i yalnızca sayısal sabiti tan ı m­
lamak üzere kullanılır. O halde ilk terimde 4, x2'nin; iki nci
terimde de -3, xy'nin sabitidir.

Polinomlar
Bir polinom, yalnızca ax" formundaki terimlerden oluşan
bir cebir ifadesidir. Burada a herhangi bir gerçek say ı , x bir
değişken ve n de bir tam sayıdır. Bir polinomda tüm terim-

- 131 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

ler axn formunda olduğu için, paydada değişken bulunmaz.

Polinomlar, içerdikl eri terim sayısına bağl ı olarak isim alır­
lar:
Yaln ızca bir terimi olduğundan, monomial adını
7x
almıştır.
3x2 + 6x
İ ki terimi olduğundan , binomial olarak adlandırılır.
4x5 2x3 + 9x
Üç terimi olduğundan, trinomial ad ını taşır.
-

Beşten fazla teri m i olan polinomlar, yukardakiler gibi özel

bir isim almaz. Bu arada bir sayı da, örneğin 7 de tekni k o­
larak bir monomial sayı l ı r, çünkü 7 . x = 7 . 1 = 7'dir. Bir
polinomda bir değişkeni n yerine herhangi bir başkası kul­
lanı labilir; örneği n, y polinomu, z polinomu, vb.
Polinomlar 1 'den fazla değişkene sahip terimler içere­
bilir. Örneğin, daha önce incelemiş olduğumuz 4x2 - 3xy -
4 ifadesi bir x ve y polinomudur, çünkü terimleri yalnızca
axnym formundadı r ve a bir gerçek sayı, x ve y değişkenler
ve n ve m tam sayıdır. İ ki değişkenli bir polinomda değiş­
kenler herhangi bir kombinasyonda bulunabilir; örneğin, x
ve y, u ve v, w ve z, gibi. Burada da polinom bir terime sa­
hipse monomial , iki terimi varsa binomial ve üç terimi bu­
lunuyorsa trinomial adını alır.
Bir polinomdaki her terimin ve polinomun bir bütün ola­
rak derecesinden de söz etmeliyiz. Polinomdaki bir terimin
derecesini, teri mdeki tüm değişkenlerin üslerinin toplamı
belirler. Ö rneğin, aşağıdaki terimin derecesi S'tir:

3x2y2z polinom derecesi 5'tir, çünkü üslerin toplamı =

2 +2 + 1 = 5

Polinomun bütününün derecesi ise, en yüksek dereceli te­

riminin derecesine eşittir. Örneğin, aşağıdaki polinomun

- 1 32 -
 Cebir I

derecesi 4'tür, çünkü en yüksek dereceli teri minin ( 1 . Te­

rim) derecesi 4'tür:
6x4 + 7x2 + 9
derecesi 4'tür derecesi 2'dir derecesi O'dır

Bu arada polinom terimlerinin, soldan sağa dereceleri kü­

çülecek biçimde sıralandıkları n ı n da altını çizelim; yani üs­
ler soldan sağa küçülmelidir. Terim dereceleri giderek kü­
çülmeyen bir polinomla karşıl aştığı m ızda, onu yukarı da
anlattı ğımız biçimde yeniden d üzenlemeliyiz.

Üslü Sayılarla İşlemler

Daha önceki bölümde tabanlar, üsler ve kökler konuları na
girmiştik. Şimdi ise konuyu, içinde harfler de bulunan cebir
ifadelerini de içerecek şekilde genişletmek istiyoruz. X de­
ğişkeninin belli sayıda kendisiyle çarpılması gerektiğinde,
değişkeni bir üslü sayıyla ifade ederiz. Örneğin, x . x . x =
x3. Ortak tabanlara sahip (örneği n x) iki değişkeni birbiriy­
le çarptığımızda, aşağıdaki g i bi bir sonuç elde ederiz:

x2 x4
• = lx · x) · lx x · x · x) = x
· · x·x · x · x x
· = x6

Buradan da aşağıdaki kurala ulaşırız:

Kural: Ortak tabana sahip iki üslü sayıyı çarpmak için üsle­
rini toplamamız gerekir.

Varsayalım
a = 3
b=4 xs x4
. = x3+4 = x7

- 1 33 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Bu kuralı uygulayabilmem iz için değiş kenlerin ortak taba­

na sahip olması gerektiğini u nutmamalıyız. örneğin x2, y3
ve z4 değişkenlerini çarparken üslerini toplayamayız, çün­
kü açı kça görüldüğü gibi, ortak tabana sahip değildirler.
Bazen de zaten üslü bir sayın ı n bir kez daha üssünü al­
mamız gerekebilir. Örneği n x3'ün karesini almak istediğimi­
zi düşünelim :

(x3)2 = xa . x3 = xa + a = xs

Böylece aşağı daki kurala ulaşm ış olduk:

Kural: Ü sl ü bir sayı nın üssünü almak için üsleri birbiriyle

çarparız.

Varsayalım
a = 2
b = 4

Bu kuralı uygulamak için de değişkenlerin ortak tabana sa­

hip olması gerekir.
Ü sl ü sayıları birbiri ne bölmeyi gerektiren birçok duru m­
la da karşı laşacağız. Aşağı daki örneği inceleyelim:

x6 xxxxxx x xx· xxx 1 � = x x x = x3

= = =
xxx· 1
.

x3 xxx 1

Buradan da aşağıdaki kurala varıyoruz:

Kural: Üslü sayı ları birbiri ne bölerken paydan ın üssünden

p ay ı n üssünü çıkarırız. (x, O'a eşit olmamal ı d ı r,
çünkü bir sayı n ı n O'a bölünmesi tan ı msızdır.)

- 1 34 -
 Cebir I

x•
li = x• - b
x
Varsayalım
a= 7 x1
= x1-4 =
xa
x4
_

b = 4

Paydan ı n üssünden payın üssünü çıkarmamız sonu­

cunda O ya da negatif bir üs elde edebiliriz. Pay ı n üssünün
paydanın üssüne eşit olduğu aşağ ı daki örneği inceleye­
l im:

x3 xxx ve xs
- = -- =
= xs - s = -,('
x3 xa
1
xxx
_

Bu iki örnekten de aşağı daki kural çıkıyor:

Kural: Üssü O'a eşit olan her değişken 1 'e eşittir. (Ancak
değişken O'a eşit olmamalıdır, çünkü bir say ı n ı n O'a
bölün mesi tan ı msızdır.)

Varsayalım (x ;o6 O)
x=S

Çocuğunuza şimdi de paydan ı n üssünün pay ı n üssün­

den büyük olduğu bir örnek gösterelim :

ve

Bu iki örnekten de aşağı daki kurala varıyoruz:

- 1 35 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm?

Kural: Negatif üsse sahip değişkenler yerine çarp ı msal

karşıtları n ı da yazabiliriz. (Deği şken ya da sabit O'a
eşit olmamalı d ı r, çünkü bir say ı n ı n O'a böl ünmesi
tan ı msızdır.)

(x � O)

Varsayalım Varsayal ı m
1 1
n= 2 x- 2 = -2 n = z 7 - 2 = -2
x 7
x=x x = 7

Çocuklar yukardaki örnekte, her faktörün yalnızca üs işa­

retinin değiştirilmesiyle paydan paydaya-ya da tam tersi­
dönüştürülebileceği ni görebilirler. Onlara bunun yalnızca
faktörler için (birbiriyle çarpılan değişken ve sabitler) ge­
çerli olduğunu ve faktör olmayan değişken ve sabitlere uy­
gulanamayacağını hatı rlatı nız. Bu işlem, ifadenin bütünü­
nün işaretini değiştirmez. Konuya ilişkin örnekleri aşağıda
bulabilirsiniz:

İlk iki örnek, faktörlerin üslerinin işareti ne olursa olsun

paydan paydaya (ve tam tersi) dönüştürülebileceğini; ü­
çüncü örnek, bir ifadenin negatif üssü pozitife çevrilerek
nasıl düzenl enebileceğini; dördüncü örnek ise bir ifadenin
kesir formundan nasıl kurtarılabileceğini gösteri yor.
Buraya kadar p ozitif üsler için saydığ ı m ı z tüm kurallar

- 1 36 -
 Cebir I

negatif üsse ya da üssü O'a eşit ifadeler için de geçerlidir.

Ve üslere ilişkin son bir örnek: Üslü kesirler. Buraya ka­
dar gözden geçirdiğimiz kuralların tümünü bir araya getire­
rek aşağıdaki kurala ulaşabiliri z:

Kural: Kesir formu içeren bir cebirsel ifade üs almışsa (ör­

neğin n), bu üssü ifadedeki tüm faktörlerle çarpm a­
mız gerekir. (Burada da değişken ve sabitlerden
hiçbirinin, paydanın sıfı ra eşit olmasına yol açacak
bir değer taş ı maması koşulu vardır.)

Varsayalım
( ybx•z0)" = ybnxanzen
:- ·
y3·2 zz4·z y6x4zs
( y3x2z4Y
a = 2
b = 3
c = 4 =
x = --

n = 2

Monomial Çarpımlarının Sadeleştirilmesi

Şimdi de bu kuralları a kl ı m ızda tutarak polinom tartışma­
m ı za dönelim. Polinomlarla işlem yapabilmek için bir m o­
nomial çarpı m ı n ı sadeleştirebilmemiz gerekir. Şimdi bunu
yapabilmemizi sağlayacak basit bir kural:

Kural: Monomial çarp ı m sonucunu üç aşamada sadeleşti­

rebiliriz:

1. Aşama: Önce sonucun işaretini yazın. Faktörlerin hiç­

biri negatif değilse ya da negatif faktör sayı­
sı çift ise, sonucun işareti pozitif; negatif fak­
tör sayısı tekil ise, sonucun işareti negatiftir.
2. Aşama: Sonra çarp ı m ı n sadece sayı kısmını yazı n .

- 1 37 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Bunun için de tüm sayı ların mutlak değer­

lerini çarpmanız gerekiyor.
3. Aşama: Son olarak sonuçta yer alan harfleri bulun.
Her harfin üssünü bulmak için üsler kuralı n ı
uygulayı n. Sonra harfleri alfabetik s ı raya so­
kun.
Çocuğunuza bu kura l ı n nası l uygulanacağını anlatabilmek
için aşağıdaki örnekten yararlanabilirsiniz:

( - 3xzy) ( - 2xz4l ı - 3y3z l Yen iden düzenlerken gru plama

= _
ı3 2 . 3ı ıxzx) ( )Y3) (z4z l prensibini, sayıların ve harflerin
.

sırasını değiştirirken de değişmezlik

pre nsibini uygulayın.

Değ işkenleri , üsler kuralını uygula­

yarak bir araya getirin .
Sayıların mutlak değerlerini
çarpıyoruz. Negatif faktör sayısı
tekil.

Gruplandırma Sembollerinin Kaldırılması

Bir gruplandı rma sem bolünün, örneğin bir parantezin, bir
artı işaretinden sonra gelmesi durumunda, bu sembolü
kaldı rdı ğımızda içerdeki terim lerin işareti değişmez. Örne­
ğin :

(4x + 3y) + (5x - 2y) =

4x + 3y + 5x - 2y

Gruplandırma sembolleri bir eksi işaretini izlemesi d uru­

munda, bu sembolü kaldırd ı ğ ı m ı zda içerdeki herbir teri m i n

- 1 38 -
 Cebir /

işaretini değiştiririz. Sembolün önündeki eksi işaretini artı k

yazmamız gerekmez. Örneğin:

(3x - 7yl - (6x - 9Yl = 3x - 7y - 6x + 9Y

Bir faktörü izlemesi durumunda, bu sembolü kaldı rdığı­

m ı zda içerdeki herbir terimi bu faktörle çarpmamız gerekir.
(Burada dağıtma prensibini uygulamı ş oluruz. ) örneğin:

- 4x (3x - 5) = - 4x (3x) + ( - 4x) ( - 5) = - 12x2 + 20x

. . . Diğer grupland ırma sembollerinin içinde yer alması du­

rumunda, en içteki sembolden başlayarak s ı rayla tüm
sembolleri kaldırabiliriz. Örneğin:

w - fx - ( y - z)) = w - [x - y + z) = w - x +y - z

Benzer Terimlerin Birleştirilmesi

Benzer terimleri birleştirmek içi n , önce o nları teşhis etme­
miz (ortak değişkenlere sahip olanlar) , sonra da her grubu
birbiriyle toplamamız gerekir. Bunu da sayısal bölümlerini
toplayıp, sonucu harf bölümüyle çarparak gerçekleştirebili­
riz:
2x - 6x + 7y + 4y = (2 - 6) x + (7 + 4) y = -4x + lly ·

Aşağı daki örnekte ise benzer teri mleri birleştirmeden

önce onları yeniden düzenlememiz gerekiyor:
6x2 + 3x - 4 - 2x2 + 7x + 3
= 6x2 - 2x2 + 3x + 7x - 4 + 3
= (6 - 2) X2 + (3 + 7) X + ( - 4 + 3 )
= 4x2 + ıox - ı
- 1 39 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm?

Polinomların Toplanması
Polinomları toplamak için tek yapmanız gereken, çocuğu­
n uza yukardaki iki işlemi ; ( 1 ) gruplandı rma sembollerini
kaldırma ve (2) benzer terim leri birleştirme işlemlerini s ıra­
sıyla yapmayı öğretmektir. Aşağı daki örneği inceleyiniz:

(4x - 7:y) + (5x + 9}') Orijinal ifade gruplandırma sem­

= 4x - 7:y + 5x + 9}' bollerini kaldırıyoruz. Benzer ter­
= 4x + 5x - 7Y + 9Y imleri birleştiriyoruz. Sayısal
= (4 + 5) x + ( - 7 + 9) y bölümün toplamıyla değişkenleri
_= 9x + 2y çarpıyoruz.

Aşağıda, polinomları , g ruplandırma sembollerini kaldı­

rarak ve benzer terim leri birl eştirerek toplamaya bir örnek
daha bulacaksın ız:
(7x2y - sxy2) + (Sxy - 2x2y) + (8xy2 - 9xy)
= 7x2y - � + 5xy - 2x2y + sxy2 - 9xy
= 7x2y - ıx1y - 6xy2 + 8.xy2 + 5xy - 9xy
= (7 - 2) x2y + ( - 6 + 8) xy2 + (5 - 9) xy
= 5x2y + 2xy2 - 4xy

Bazen polinomları dikey olarak toplamak daha uygun o­

labilir. Bunun için polinomla rı alt alta, benzer terimler ayn ı
dikey sütuna gelecek biçimde yerleştirmek gerekir. Sonra
aynı sütundaki terimlerin sayısal bölümlerini toplayarak so­
nuca ulaşırız. Bu yaklaş ı m ı aşağıdaki örnekte sergileyelim:

(3x3 + 4x - 5), (x2 - 2x + 9), ; v e (2x3 - 7x2 - 3).

3x3 + 4x - 5
x2 - 2x + 9
+ 2x3 - 7x2 -3
5x3 - 6x2 + 2x + 1

-- 1 40 -
 Cebir I

Polinomların Çıkarılması
Polinomları n çıkarılması toplanması ndan farklı değildir.
Tüm sayılarda olduğu gib i , önce çı karı lacak polinomun
işaretin i değiştirir, sonra pol inomları n toplanması ndaki gibi
devam ederiz. Örneğin:

{4.X - 8y) - {2x + 6)') Orijinal ifade gruplandırma sembollerini

= 4x - 8y - 2x - 6Y kald ırıyor ve çıkarılacak terimlerin
işaretini değiştiriyoruz.

= 4x 2x 8y - 6y Benzer terimleri birleştiriyoruz.

x
- -

= (4 - 2ı + ( - 8 - 6) y Sayısal bölümün toplamını

= 2x - 14y değişkenlerl e çarpıyoruz.

Aşağıda iki gruplandırm a sembolü bulunduğunda poli­

nomları n birbiri nden çıkarı lmas ı n ı gösteren bir diğer örnek
yer alıyor:

Orijinal ifade i ç parantezleri

(6x + 9) - [(4X - 7) - (2x + 3)]
kal dı rıyor, çı karılacak sayıların
= (6x + 9) - [4X - 7 - 2x - 3}
işaretini değiştiriyoruz.

Sonra dış parantezleri kaldı rıyor,

= 6x + 9 - 4X + 7 + 2x + 3
çı karılaca k sayıların işaretini
değiştiriyoruz.
Benzer terimleri birleştiriyoruz.
= 6x - 4X + 2x + 9 + 7 + 3
Sayı sal bölümün toplamını
= (6 - 4 + 2) x + (9 + 7 + 3)
değişkenlerle çarpıyoruz.
= 4X + 19

Çocuğunuza polinomları birbiri nden d i key olarak çı kar­

mak daha kolay gelecektir. Yapması gereken tek şey, çı­
karı lacak terimlerin işaretini değiştirmek ve sonra da topla­
mada olduğu gibi devam etmektir. Örneğin:

- 141 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm?

ıoxa _
ax2 + 1x +
6 Ç ı karılacak terimlerin işaretini
+ _
4xa _ 2x + 5 değiştiriyor ve topla madaki gibi
devam ediyoruz.
6x3 _
3x2 + sx + 11

Polinomların Çarpılması
Polinomları n çarpılması temelde, daha önce tartışmış ol­
duğum uz dağıtma prensibinin tekrar tekrar ve genişletile­
rek uygulanması na dayanır:

w (x + y+ z) = wx + wy + wz (x + y + zl w = xw + yw + zw

Bir polinomu bir monomial ile çarpmak içi n , polinomda­

ki herbir terimi m onomial ile çarp ı p sonuçları birbirine ek­
leriz. Aşağı da bir örnek yer al ıyor:

- 7x (5x3 - 4x2 + 9x - 6)
= ( - 7x)(5x3) + ( - 7x)( - 4x2) + ( - 7xH9x) + ( - 7x)( 6) -

= - 35x4 + 28x3 - 63x2 + 42.x

İki polinomu çarpmak için, ilk polinomu ikinci polinom­

daki herbi r teri m le çarptıktan sonra sonuçları toplarız. Bu­
nun için de dağıtma prensibini i ki kez kullanmamız gerekir:

(3x + 4)(2x - 6) Onjiıia"ı ifade dağıtma

= (3x + 4)(2x) + (3x + 4)( 6) - prensibi dağıtma
= (3x)(2x) + (4)(2x) + (3xl( - 6) + (4)( - 6) prensibi ifadeleri
= 6x2 + 8x - 18x - 24 çarpıyoruz. Benzer
= 6x2 - ıox - 24 terimleri birleştiriyoruz.

Çocuğunuza i ki polinomun nasıl çarpı lması gerektiğini,

onları i ki tam sayıyı çarpacak gibi düzenleyerek gösterebi­
lirsiniz. Bu yaklaş ı m özellikle de 1 'den çok terim içeren po­
linomlar için işleri kolaylaştırı r:
- 1 42 -
 Cebir I

4x3 - 2x2 + 6X 3 -

5x - 7
- 28x3 + 14x2 - 42x + 21
+ 20x4 - 10x3 + 30x2 - 15x
+ 20x4 - 38x3 + 44x2 - 57x + 21

Üslü bir polinom; polinomu kendisiyle üssü kadar çarp­

mamızı gerektirir. Örneğin, (x y)(3) 'ün sonucuna, ardar­
-

da iki çarp ı m işlemiyle ulaşabiliriz:

önce (X - y) by (X - yl ile çarptıktan sonra. sonucu yine x2 - Zxy + yz by (X -
y l ile çarparız

x -y xz - Zxy + y2
x -y x -y
- xy + yz _xzy + zxy2 y3 _

xz - xy xa - zx2y + xyz
xz - 2xy + yz x3 - 3x2y + 3xy2 - y3

Polinomların Bölü nmesi

Bir polinomu monomiale bölerken, polinomun herbir terimi­
ni monomiale böldükten sonra, sonuçları toplarız. Ö rneğin :

15x3 - 9x2 + 6x =
15x3 - 9x2 6x
---- --
+ --
+ = - 5x2 + 3x - 2
--

- 3x - 3x - 3x - 3x
Polinom ve monom iali n birden çok harften oluşması
halinde, bölme işlemi aşağıdaki gibi yap ı lmal ı d ı r:
16x2y - 12xz2 + 8y2z 16x2y - 12xz2 + 8y2z
= -- + +
- 4xy - 4xy - 4xy - 4xy
--

3z2 2yz
= - 4x + -

y x

- 1 43 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm ?

Bir polinomu bir diğerine bölerken, tam sayı ları birbirine

bölerken kulland ı ğ ı m ı z yaklaşı mdan yararlanırız:

Bölümdeki ilk terim, bölendeki ilk terim

x -4 (x) tarafından bölünen, bölünendeki ilk
x _
3).-x_z__----"7x"--+-1�2 terime (x2) eşittir.
x2 - 3x
- 4x + 12 (x2 - 3x) (x2 - 7x) . 'den çıkardık.
- 4x + 12
o ( - 4x + 12) ( - 4x + 12). 'den çı kard ık.

Polinomları birbirinden çı karı rken eksik faktörlerin yeri­

ni boş bırakma k bize kolaylı k sağlar:

y2 + y + l Oy(2) ve Oy terimlerini,
y - 1) y3 + o,y2 + Oy - 1 terimleri aynı hizada
y3 y2 tutmamızı kolaylaştırması için
kulla n ıyoruz.
-

y2 + Oy
y2 - y
y- 1
y- 1
o

Polinomları birbirine bölerken terimlerin soldan sağa gi­

derek küçülen derecelerde düzenlenmiş olmaları önemlidir.

Denklem Çözümü
Bir problemi çözmek için çocuğunuzun herşeyden önce bir
denklemi nasıl çözebileceğini bilmesi gerekir. Bu bölümde,
bir bilinmeyenli ve bir dereceli denklemlerin çözümünü irde­
leyeceğiz. Önce denklemlerin bazı temel özelliklerini gözden
- 1 44 -
 Cebir I

geçirelim: bir denklem üç bölümden oluşur: Sol yan, eşitlik

işareti ve sağ yan. Örneğin, aşağıdaki denklemi ele alırsak:

4x + 8 = 7x + 2
Bu denklemin iddias ı , sol yandaki niceliğin sağ yandaki ni­
celiğe eşit olduğudur. Bu denklemi çözmek için çocuğunu­
zun sağ ve sol yandaki nicelikleri birbirine eşit kı lacak bir x
değeri bulması gerekir. Bunu da a ncak x'i bir yanda b ı ra­
kıp, sayıla rı diğer yanda toplayarak başarabilir. (x'in hangi
yanda olduğunun hiç önemi yoktur. ) Bu işlem sırası nda bir
kural önem kazanır:

Kural: Bir aritmetik işlemini eşitliğin her iki yanı na da uygu

lad ı ğ ı mızda, denklem i n değeri değişmez.
Bu kurala göre, eşitliğin her iki yanına aynı sayıyı ekle­
diğimizde, her iki yanı ndan aynı sayıyı çıkardığı mızda, her
iki yan ı n ı aynı sayıyla çarptığı m ı zda ya da aynı sayıya böl­
düğümüzde denklemin değerinde bir değişikliğe yol açm ı ş
olmayız.
Şimdi x - 7 = 10 denklemini çözmek istediğimizi varsa­
yal ı m . D en klemin her iki yanı n a 7 eklediğimizde-kural ı­
m ı za göre-denklemin değerini değiştirmiş olmayız. Bu,
x'i bir yanda, sayıları diğer yanda toplayarak x değerini
bulmamıza olanak sağlar:

x 7 = 10 Orijinal ifade den klemin her iki

+ 7 + 7 yanına 7 ekliyoruz.
-

x = 11 Bu da bizi x değerine u laştırıyor.

Şimdi de çocuğunuzun 1 1 = x + 4 denklemini çözmeye

-

çal ı ştığ ı n ı d üşünelim. Denklemin her i ki yanı ndan 4 çı kart­

tığ ı nda, bildiğimiz gibi yine denklemi n değerini etkilemiş
- 1 45 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl A nlatmm?

olmayacaktır. Bu, x'i eşitliğin bir yanı nda , sayı ları diğer ya­
nında toplamaya yarayacak; böylece de x değerini bulma­
sı mümkün olacaktı r:

- 11 =x+ 4 Orijinal ifade denklemin her iki

-4 - 4 yan ı ndan 4 çıkarıyoruz.
- 15 =x Bu da bizi x değerine ulaştırıyor.

Gördüğümüz gibi, önceki örneklerde x eşitliğin sol yan ı n­

da, son örnekta ise sağ yanı nda kald ı . X'i n hangi yanda
kaldığının aslı nda hiç önemi yoktur: - 1 5 = x ile x = - 1 5 ta­
mamen özdeş ifadelerdir.
Bir başka örnek olarak çocuğunuzun şimdi de �
= 5
denklemini çözmek istediğini varsayalı m . Eşitliğin her i ki
yanını 6 ile çarptı ğ ı nda, denklemin değerinde bir değişikli-
ğe yol açmı ş olmaz. Bu da, x'i bir yanda, say ı ları diğer
yanda bı rakarak, x'in değerine ulaşmamıza olanak sağlar:
x Orijinal ifade
-=5 eşitliğin her iki yanını 6 ile
6

s(�) = 6(5)
çarpıyoruz.
Bu da x değerini
bulmamıza olanak sağlıyor.
x = 30

Çocuğunuzun şimdi de 28 = 4x denklem ini çözmeye

çalıştığı n ı düşünel i m . A rtık çok iyi bildiğimiz gibi, eşitliğin
her iki yanı n ı 4'e bölmesi, denklemin değerini etkilemeye­
cek; x'in bir yanda, sayıları n diğer yanda kalması da, x de­
ğerini bulmamıza olanak sağlayacaktır:
28 = 4x . orijinal ifade eşitliğin her iki
28 - 4x yanı n ı 4'e bölüyoruz.
- =
4 4
Sonuca ulaşıyoruz.
7=x
- 1 46 -
 Cebir I

Öğrencilere, ulaştığımız sonuçların sağlaması n ı yap­

m an ı n daima iyi bir fikir olduğunu anlatı n. Bunun için denk­
lemdeki bilinmeyen değişken yerine çözüm olarak elde et­
tiğimiz sayıyı oturtur, sonra da eşitliğin her iki yan ı ndaki iş­
lem leri yaparız. Sonuçta iki yan birbirine eşit çıkmı şsa, çö­
zümümüz doğru demektir. Şimdi bu yaklaşımı, daha önce
çözdüğümüz bir denkleme uygulayalım:

4x4x 4x
Çözü m Sağ lama
28= 28 = Orijinal ifade x'in yerine 7
28 sayısını oturttuk.
-

4
= -4 28 = 4(7) Eşitliğin iki yanı birbirine eşit
çı ktı ,
7=x 28 = 28 O halde çözümümüz doğrudur.

Şi mdi de kesir formu içeren bir diğer örnek: � = 1 6. Bu

örnekte her iki yanı : kesirine bölebilir ya da ile � çarpa­
biliriz. Şimdi bu yaklaş ı m ı uygulayarak, sonucun sağlama­
s ı n ı yapalım:

4x Çözüm

-5 = 16
Sağlama
4x
- = 16

(4x) =
5
4 (20)
� � (16) -- = 16
4 5 4 5
x = 20 16 = 16

Daha Karmaşık Den klemlerin Çözümü

Kuşkusuz bu bölümde ele ald ı ğ ı m ı z örneklerden çok daha
karmaşık denklemlerle karşı laşmamız olasıdır. Bu d urum­
da, denklem içindeki terimleri sadeleştirmek çoğunlukla
işimizi kolaylaştırır. Bunun yöntemleri temelde daha önce

- 1 47 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

tartı ştığımız yöntemlerle aynı d ı r. Bazen benzer terimleri

gru plandırır ve bu yöntemleri birkaç kez uygularız.
Çocuğunuzun daha rahat kavrayabilmesi için bu süreci
tanımlamak istiyorum : Önce gruplandırma sembol lerini
kaldı rır, sonra eşitliğin her iki yanı nda benzer terimleri bir­
leştiririz. Sonra bilinmeyen değeri bir yanda, sayı ları n tü­
münü diğer yanda toplamam ız gerekir. Bunu yaparken ön­
ce toplama ya da çı karma kural ı n ı , sonra çarpma ya d a
bölme kuralını uygularız. Çözüme ulaşman ı n ard ı ndan
sağlama yapmak her zaman için iyi fikirdir. Şimdi bu yakla­
ş ı m ı kullanacağı mız birkaç örneğe göz gezdireli m :

Çözüm Sağlama
Orijinal ifade
8x + 5 = 29 her iki yandan 5 çıkarıyoruz. 8x + 5 = 29
-5 - 5 8 (3) + 5 = 29
8x =
24 Her iki yan ı 8'e bölüyoruz.
- -
24 + 5 = 29
8 8
x = 3 Sonuca ulaşıyoruz. 29 = 29

Bazen bilinmeyen değer eşitliğin her iki yan ı na dağı l­

m ı ş olabilir; bu durumda, denklemi çözmek için diğer a­
dı m ları atmadan benzer terimleri birleştirmemiz gerekir:

Çözüm Sağlama
4x + 12 "' -zx - 6 Orijinal ifade her iki yana 4x + 12 = -zx - 6
+ zx +zx 2x ekliyoruz. 4 ( - 3) + 12 = - 2 ( - 3) - 6
Her iki yana 2x
6x + 12 = - 6 ekliyoruz. Her iki - 12 + 12 = + 6 - 6
- 12 2
- 1 yandan 1 2 çıkarıyoruz. O = O
6x 18 Her iki yanı 6'ya
- --

6 6 bölüyoruz.
x - 3 Sonuca ulaşıyoruz.

- 1 48 -
 Cebir I

Şimdı de benzer terimleri birleştirip diğer aşamalara

geçmeden önce gruplandı rm a sembollerini kaldı rmamızı
gerektiren bir diğer örnek:

4 [ - (x - 2) + 3)
4 [ - x + 2 + 3)
4 [ - x + 5)
=
=
=
6 (x - 1) + 16
6x - 6 + 16
6x + 10
} Orijinal ifade

Gruplandırma sembollerini
kaldı rıyoruz.
- 4x + 20 = 6x + 10
+ 4x +4x Her i ki yana 4 ekliyoruz.

20 = lOx + 10
Her i ki y andan 1 0
- 10 - 10
çı karıyoruz.
10 ıox Her i ki yanı 1 0'a bölüyoruz.
-= -
10 10
t = x Ve sonuca ulaşıyoruz.

Sağlama

}
4 [ (x
- 2)
- + 3) = 6 (x - 1) + 16 O rijinal ifade x'in yerine 1 'i
4 [ - (1 - 2) + 3) = 6 (1 - 1) + 16 oturtuyoruz.
4 [ ( - 1)
- + 3) = 6 (0) + 16 Gruplandı rma sembollerini
4 (1 + 3) = 16 kaldı rıyoruz.
4 (4) = 16 Çöz ü m ü m üzün doğru
16 = 16 olduğunu görüyoruz.

Şimdiye dek ele aldığımız tüm denklemler bilinmeyen

değişkenin yalnızca belirli değerleri için doğrudur. Örne­
ğin, yukardaki örnekte, eşitliğin iki yanı yalnızca x'in 1 ol­
ması koşuluyla birbirine eşittir; başka herhangi bir değer
için eşitliğin i ki yanı birbirine eşit olmayacaktır. Yalnızca
belirl i değerler için geçerli olan denklemler koşullu denk­
lemler olarak adlandmlır.
Bazı denklemlerde ise i ki taraf, x'e verilecek değerden
bağı msız olarak birbirine eşittir. Bu d enklem lerin çözüm
kümeleri sonsuzdur. Hangi işlem i uygularsak uygulayalım,
her iki yan aynı değere inecek ya d a çıkacaktır:

- 1 49 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

x'e verilecek değer ne olursa olsun,

40x - 16 = 4 (10x - 4) denklemin iki yanı daima birbirine
40x - 16 = 40x - 16 eşittir.

Bir de x'e hangi değeri verirsek verelim, hiçbir zaman

iki tarafı birbirine eşit olmayan denklemler vardır. Bu denk­
lemler herhangi bir çözüme sahip değillerdir. Örneğin :

5x + 4 = 5x - 3 B u denklemin çözümü yoktur, çünkü

her iki yandan Sx'i çıkardığımızda , 4'ün
- 5x ---"5=
x __

-3'e eşit olmad ığını görürüz.

4 = -3

Buraya kadar bir bilinmeyenli denklemleri inceledik. Bu

denklemler koşullu denklem oldukları sürece çözmekte
zorl u k çekmeyiz. Eğer denklem i ki bilinmeyen içeriyorsa ,
ancak b i r bilinmeyen için çözebiliriz. Böyle denklemlere
harfsel denklem diyoruz. Örneği n :

x - 3Y = 8 x bir yanda kalırke n , diğer yanda,

+ 3Y � sayıların yan ı sıra y'nin de kaldığını
x = 8 + 3y görü yoruz.

Eşitsizliklerin Çözümü
Çocuğunuz zaman içinde eşitsizlikler çözmek durumunda
da kalacaktır. Bir eşitsizliği bir denklemden ayıran en ö­
nemli fark; denklem, sağ ve sol yanları n ı n birbirine eşit ol­
duğunu (=) iddia ederken, eşitsizliği n , sağ yanının sol ya­
nı na eşit olmadığını iddia etmesidir. Aşağıda, bir eşitsizli­
ğin alabi leceği çeşitli formları bulaca ks ı nız:
X'i n y'ye eşit olmad ı ğı n ı , şöyle ifade edebiliriz:

- 1 50 -
 Cebir I

x -#- y Örneğin, 5 -#- 3.

Eşitsizliğin bir başka formu, x'i n y'den büyük olduğunu

(>) söylemekti r:

x >y örneğin, 9 > 7.

Bunun bir çeşitlemesi olarak, x'in y'den büyük ya da e­

şit olduğunu da (2:: söylemek isteyebiliriz:

x �y Örnek olarak 9 � 7 ve 4
. � 4.

Bunun tersine x, y'den küçükse (<), bunu şu şekilde ifa­

de ederiz:

x sy Örneğ in, 6 s 8 ve 2 s 2.

Bunun bir çeşitlemesi olarak, x'in y'den küçük ya da

eşit olduğunu (.s.) söyleyebiliriz:

xsy Örnek olarak 6 s s ; ve 2 s 2.

Ayn ı şeyi ifade etmek üzere farklı eşitsizlik sembolleri

de kullanı labilir. Örneğin, 5 > 3 ile 3 < 5'in aynı şeyi ifade
ettiğinin farkı nda olmal ıyız.
Eşitsizliklerde, bili nmeyen değerlerle sayı lar bir arada
bulunur. Aşağıdaki örnekleri inceleyelim :

2x + 3 < 11 6 (x - 3) � 2x - 22 - Bx + 4 s - 12

Çocuğunuza, bir eşitsizliği çözmenin bilinmeyen değer­

leri bir yanda, diğer tüm sayıları diğer yanda toplamayı ge-
- 151 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

rektirdiğini anı msatın . Bir eşitsizliği çözmek, temelde bir

denklemi çözmekten farklı olmamakla birlikte, ondan bir­
kaç noktada ayrıl ı r. Burada da her i ki yana sayı lar ekleyip
çıkardığımızda yine dengeler değişmiş olmaz. Söz konusu
olan pozitif bir sayı olduğu sürece, yine dengeleri değiştir­
meden her iki yan ı bu sayıyla çarpıp bölmemiz de m ü m­
kündür. Her iki yanı çarptı ğ ı m ı z ya da böldüğümüz sayı n ı n
negatif olması halindeyse, eşitsizlik işaretini tersine çevi r­
memiz gerekir. Şimdi b u kuralları birkaç örneğe uygulaya­
lım:

2x + 3 < 11 Orijinal ifade her iki yandan

__ -...:3: - 3 3 çıkarıyoruz.
2x 8 Her iki yanı 2'ye bölüyoruz.
< çözüme u laşıyoruz: x, 4'ten
2 2
x<4 küçüktür.

Bu örnekte eşitsizliği pozitif bir sayıya (+2) böldüğümüz

için, eşitsizlik sembolünün tersine dönmediğin i görüyoruz.
Bu eşitsizliğin ifade ettiklerin i bir sayı cetvelinde incele­
yelim:
4 sayı sının çözüm kümesine girmediğini, boşluk ifade
eden bir daireyle gösteriyoruz.

!
- 7 -6 -5 -4 - 3 -2 - ı o 1 2 3 4 5 6 7

4'ün solundaki tüm sayıl ar ise çözüm kümesinin üyesidir.

Şimdi bir başka eşitsizlik örneği :

- 1 52 -
 Cebir I

6(x - 3) 2:: 2x - 22 Orijinal ifade gru plandırma

6x - 18 2:: 2x - 22 sembollerini kaldı rıyoruz.
_
2x _ 2x Her iki yandan 2x çıkarıyoruz.
4x - 18 2:: - 22
Her iki yana 1 8 ekliyoruz.
+ 18 + 18
4x 4 Her iki yanı 4'e bölüyoruz. Çözüme
4 4 ulaşıyoruz:
x 2:: - 1 x, - 1 'den büyüktür ya da eşittir.

Yine h er iki yanı pozitif bir sayıya böldüğümüz için (+4) ,

eşitsizlik sembolü değişmiyor. Bir önceki örnekte olduğu
gibi, bu eşitsizliği de sayı cetvelinde gösterebiliriz:

- 1 , çözüm kümesine dahil olduğundan, boşluk bıra k­

mamıza gerek olmadığını gözleyiniz.

ı
-7 - 6 -s -4 -3 -2 -ı o 1 2 3 4 5 6 1

-1 ve - 1 'in sağında kalan tüm sayılar çözüm kümesinin

üyesidir

Örnek olarak seçtiğimiz üçüncü eşitsizlikte ise her iki

yan ı negatif bir sayıya bölüyoruz; b u d a eşitsizlik sembo­
lünün ters dönmesi demektir:

- Bx 4 ::s; - 12
+ Orijinal ifade her iki yandan 4 çıkarıyoruz.
__ -_4 - 4
- 8x ::s; - 16 Her iki yanı -8'e bölüyoruz.
-8 -8 Çözüme ulaşıyoruz:
x 2:: 2 x, 2'den büyüktür ya d a eşittir .

- 1 53 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Çocuğunuzun, bu son örnekte eŞitsizlik sembolünün,

önceki iki örnekten farkl ı olarak negatif bir sayıya (-8) bö­
lündüğü için ters döndüğünü kavraması n ı sağlay ı n ız. Böl-
mek yerine her iki tarafı negatif bir sayıyla (örneğin - �)
çarpsaydık da, eşitsizli k sembolü ters dönecekti.
Bu eşitsizliğin grafiği de ters dönmüş eşitsizlik sembo­
lünü açıkça yansıtacaktır:

2, çözüm kümesi ne dahil olduğundan, boşluk b ı rakmı­

yoruz.

ı
-7 -6 -5 - 4 -3 -2 - ı o 1 2 3 4 5 6 7

2 ve sağı nda kalan tüm sayılar çözüm kümesine dahildir.

Sözlü Problemlerin Çözümü

Pratik problemlere çözüm geliştirebildiğinden, cebir fazla­
sıyla yararl ı bir konudur. Bu problemlerin çoğu sözlü prob­
lemlerdir. Öğrencilerin s ı kıntısıysa çoğunlukla, sözcükleri
cebir ifadelerine dönüştürmektedir. Sözlü problemleri n çö­
zümünde en önem li nokta, ortaya konan savları görece
küçük ifade parçaları n a n as ı l böleceğini bilmektir. Aşağ ıda
bazı sözlü savların cebir ifadelerine dönüştürülmelerine
örnekler yer al ıyor:

- 1 54 -
 Cebir /
Yaygın sözlü ifadeler Cebirsel ifadeler

Bir sayı ile 4'ün toplamı x+4

Bir sayıdan 7 fazla x+7
S'e e klenen bir sayı 5+x
Bir sayıdan 1 fazlası x+ l
x-1
x-2
Bir sayıdan 2 eksik x-9
Bir sayıdan 9 çıkarıyoruz
Bir sayıdan 6 eksik
x-6
5x
S'le çarpılan bir sayı 1ox
1 O'la bir sayını n çarpım sonucu
3 kere bir sayı 3x
x
2'ye bölünen bir sayı 2
x
1 4'e bölünen bir sayı 14
Artı k çocuğunuz sözlü bir tan ı m ı bir cebirsel ifadeye dö­
nüştürmeye aşina olduğuna göre, kendimizde bu bilgiyi,
bir sözlü problemi cebirsel ifadeye dönüştürecek biçim de
genişletme cesaretini bulabiliriz. Bunun için, öncelikle bi­
linmeyen sayı ya da sayı ları teşhis etmemiz, sonra o sayı
ya da sayı lara aynı harf sembolünü vermemiz ve son ola­
rak da bilinmeyen sayılardansa harfleri kullanarak eşitlik
ya da eşitsizli k ifadesini oluşturmamız gerekir. Ondan son­
ra eşitlik ya da eşitsizliği çözüp, emin olmak için de sonu­
cumuzun sağlamasını yapabiliriz. Aşağıda, konuya i lişkin
bir örnek bulacaksınız. İ ki sayı n ı n toplamının 1 6 ve i kinci
say ı n ı n birinciden 8 fazla olduğunu varsayalım ve bu iki
sayıyı bulmaya çal ı şalım:

- 1 55 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

X + (x + 8) = 1 6, 10 halde: zx + 8 = 16 x'leri birleştiriyoruz.

ı ilk sayı ikinci sayı .--=-!! - 8 8 Çıkarıyoruz.
2x 8
İlk sayı x = 4. - 2'ye bölüyoruz.
2 2
İkinci sayı (x + 8) = 12. x 4
Ve 4 + 12 =16. 1(0 halde çözümümüz doğru .)

Şimdi işleri biraz daha karmaşıklaştı ralım: Bir sayın ı n al­

tı katı, o sayı n ı n i ki fazlasının üç katından altı fazla olsun.
Bilinmeyen sayıyı bulunuz. Bu karı ş ı k duru m karşısında
derhal bütünü küçük parçalarına ayırıyor ve her parçayı bir
cebirsel ifade haline getiriyoruz. Böylece problemin çözümü
çok daha kolaylaşıyor. Şimdi problemi birlikte çözelim:

Bir say ı n ı n altı kat ı , o sayının iki fazlas ı n ı n üç katı ndan altı
fazladı r:
6 . x = 6 + 3 . • (x + 2)
6x = 6 + 3 (x + 2)
6x = 6 + 3x + 6 Gruplandırma sembollerini
3x = 1 2 kaldırıyoruz. Her iki taraftan 3x .
çıkarıp, 6'1arı birleştiriyoruz.
x=4 Her iki yanı 3'Efbölüyoruz. '

Bilinmeyen sayı 4'tür. Çözümü müzün d oğ ruluğunu

kontrol edebilmek için 4'ü orijinal denkleme oturtur, böyle­
ce iki tarafın birbirine eşit olduğundan emin oluruz:

6x = 6 + 3 (x + 2) x'in yerine 4'ü oturtuyoruz.

6(4) = 6 + 3 (4 + 2) Çözümün sağlamasını
24 = 24 yapmış olduk.

Daha önce oran, orantı ve yüzde konuları na giriş yap­

mıştık. Bu kavra mları içeren sözlü problemleri çözmek için

- 1 56 -
 Cebir I

cebirden yararlanmamız gerekir.

Şimdi oran konusuna ilişkin bir örneğe göz atalım. İki
sayının birbirine o ra n ı n ı n 3'e 8, toplamları n ı n ise 33 oldu­
ğunu varsayalı m . Bu iki sayıyı bulmak için, bilinmeyen de­
ğerleri temsil etmek üzere herbir terimi bir harfle (örneğin
x) çarparız:

3x + 8x = 33 Verilen o ra n ın her terimini x ile

çarpıyor ve toplamlarını
11x = 33 33'e eşitliyoruz.
x = 3 Bilinmeye n değerleri birleştiriyoruz.
her iki yan ı 1 1 'e bölüyoruz.
Sağ/ama
3x = 3 (3) = 9 Bu, sayı lardan küçük olanı. . 9 3 .ve 9 + 24
8x = 8 (3) = 24 Bu, sayılardan büyük olanı. 24 = 8 = 33
Bir orantının, iki oranı n birbirine eşit olduğunu savladı­
ğ ı n ı daha önceki bölümlerden hatı rlayabiliriz. Şimdi birlik­
te bir orantı problemi çözelim: 1 00 feet yüksekliğindeki bir
yapı 80 feet'lik gölge oluşturduğuna göre, 250 feet yüksek­
liğindeki bir yapı n ı n gölge uzunluğu kaç feet olur? Burada
bilinmeyen değer (örneğin x) , 250 feet'lik yapı n ı n gölge u­
zunluğudur. Problemi orantı formuna sokarak x değerini
bulabiliriz (gölge uzunlukların ı n her iki oranda da payı o­
luşturduğunu gözlem leyiniz. ) :

250 feet ft'lik yapı n ı n

1 00 ft'lik yapı nın gölgesi
1 00 ft'l i k yapı
80
100
= 250
x
gölgesi

çapraz çarpma (2.50l 80 = x (lOO) 250 ft'lik yapı

1 OO'e bölüyoruz (2.50) 1.8) = x çapraz çarpma

1 00'e böl üyoruz
200 feet = x 250 feet ft' lik yap ı n ı n
gölgesi

- 1 57 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

250 feet yüksekliğindeki bir yap ı n ı n gölge boyunun 200 fe­

et olduğunu bulduk. Sonucu sağlamak için , x'in yerine
200'ü oturtuyor ve orantının her iki tarafı n ı n da 0,8'e eşit
olup olmadığ ı n ı kontrol ediyoruz:

80 200
"8 = 100
=
250
= "8

Öğrencilerin s ı kl ı kla karşı laşacağı diğer bir sözlü prob­

lem türü de yüzde problemleridir. Yüzde problemlerini çöz­
mek için kullanacağımız yaklaş ı m da şimdiye kadar kul­
landı kları mızdan farklı değildir. Öncelikle bilinmeyen değe­
ri bir harfle simgeliyor ve sözlü ifadeyi cebi rsel ifadeye çe­
viriyoruz. Burada unutmamamız gereken nokta , hesapla­
mayı yapmadan önce tüm yüzdeleri ondal ığa çevirmemiz
gerektiğidir. Eğer bulmaya çal ı ştı ğımız bilinmeyen değer
bir yüzde ise, sonuçta elde ettiğimiz ondal ı ğ ı yeniden yüz­
deye çevirmemiz gerekir. Örneğin , satı n aldığı mız her şey
için, fiyatı n ı n yüzde 4'ü kadar bir vergi ödememiz gerek­
tiğini varsayalım . Fiyatı 300 $ olan bir müzik seti aldığımız­
da ne kadar vergi ödememiz gerekir?

X'in, ödememiz gereken bilinmeyen vergi tutarını temsil ettiğini düşün elim

x = 300'ün %4'ü Problemi 300 $'ın % 4'ü olara k kuruyoruz.

x = .04 (300) yüzde 4'ü ondalığa çeviriyor ve 300'1e
çarpıyoruz.
x = 12 Ödememiz gereken miktar 1 2 $'dır.

Alternatif olarak problem aşağı d aki gibi kurulabilir. 300

dolarl ı k bir m üzik seti için 1 2 dolar vergi ödüyorsam, yüzde
kaç oranında vergi ödemiş olurum?

- 1 58 -
 Cebir I

ız = x (300) Sözlü problemı cebirsel ifadeye dönüştürüyoruz .

.E.. x ı3ooı
= Eşitliğin h e r iki tarafını 300'e bölüyoruz.
300 300
.04 = x Bilinmeyen x değerini buluyoruz.
4% = x Ödeme miz gereken vergi tutarı % 4'tür.

Bir diğer sözlü problem grubu da değişkenlerdi r. Bu

problem türünde, birbiriyle çarpma ya da bölme işlemleriy­
le i lişkilendirilmiş iki değişken söz konusudur. Örneğin, x
ve y değişkenleri birbirleriyle, y = kx formülünde tanı mlan­
dığı biçimde ilişkide olsun. Buradan yola çı karak, bağ ı m l ı
değişken y'nin bağı m s ı z değişken x'le doğru orantıda ol­
duğunu söyleyebiliriz. Ora ntı sabiti denilen k değeri ise,
y'nin x'e hangi biçim de bağı mlı olduğunu tan ı mlar. X'in
belli miktarda artması ya da eksilmesi durumunda, y de kx
kadar artıp eksilecektir. Eğer x ve y değerlerini biliyorsak,
k değerini bulmam ız zor değildir. Y'nin doğrudan x'le oran­
tılı olduğunu, x 6'ya eşitken y'nin de 1 8 olduğunu düşüne­
lim ve k değerin i bulmaya çal ışalım:
"
y= k·x Orantı formülü x ve y 'nin sayısal değerlerini
18 = k · 6 yerlerine oturtuyoruz.
18 -
- k.6 k'nın değerini bulmak için, her iki yanı da 6'ya
=
6 6 bölüyoruz.
3=k Sadeleştiriyoruz: orantı sabiti k'nın değeri 3 çık ıyor.

Artık çocuğunuz orantı sabiti kavramını bildiğine göre,

herhangi bi r x'e göre y'nin değerini hesaplamayı da başa­
racaktır. Örneğin, yuka rı daki örnekte, x değerinin 4, oran­
tı sabiti k'n ı n değerinin de 3 olduğunu varsayarak, y'yi he­
saplamaya çal ı şalı m :

- 1 59 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

y = k·x Orantı formülü k'n ı n yerine 3'ü oturtuyoruz.

y = 3.x x'in yerine 4'ü oturtuyoruz.
y = 3.4 Bu da bize, x 4'e eşit old uğunda y'nin
y = 12 değerinin 12 olduğunu gösteriyor.

Bazen de x ve y değişkenleri bir kesirde ters biçimde

bulunur. Bu tip problemlerde orantı formülü, y = biçimin­ �
dendir. B urada da yine y bağ ı m l ı değişken, x bağı msız
değişken ve k orantı sabitidir. Ve form ülden de kolayca
anlaş ı lacağ ı gibi, x büyüdükçe y küçülür, x küçüldükçe de
y büyür. Çocuğunuz ters orantı problemlerini çözmek için
de doğru orantı problemlerini çözmekte kullandı ğı yön­
temlerden yararlanabilir. Örneğin, y 4'e, x de 6'ya eşitse,
k'n ı n değerini bulunuz:

k
y=­ Orantı formülü
x
k x ve y'nin sayısal d eğerlerini oturtuyoruz.
4=-
6
k (6) Eşitliğin her iki yan ını 6 ile çarpıyoruz.
4 (6) =
6
24 = k Orantı sabitin in değeri 24'tür.
Önceki örnekte olduğu gibi, çocuğu n uz artık orantı sa­
bitin i ve değişkenlerden birini bilmesi halin de diğerini he­
saplayacak duruma gelmiş olm al ı d ı r. Örneğin, x değerinin
8'e ve orantı sabiti k'nın 24'e eşit olduğunu bildiğini ve
y'nin değeri n i hesaplaması gerektiğini varsayalım:
Öğrencilerin aşina olması gereken son bir sözlü prob­
lem örneği de, iki ayrı miktarı n bir araya gelerek bir bütün
oluşturduğu bileşik problemlerdir. Örneğin, eğer size, top­
lam 2 , 05 $ eden, 5 ve 25 cent'lerden oluşan 1 3 parça pa-

- 1 60 -
 Cebir I

ram olduğunu söyler ve her birinden kaçar tane olduğunu

sorarsam, bir karı ş ı k problem örneğiyle karş ı l aş m ı ş olur­
sunuz. Bu türden bir problemi çözmenin s ı rrı , bir para tü­
rünü diğeriyle tan ı mlamak ve sonra da bu m i ktarları para­
ların değeriyle çarparak toplam tutara ulaşmaktır. Aşağ ı da
bunun aşamaların ı izleyebilirsiniz:

Orantı formülü
k
x
y=­
k'n ı n yerine 24'ü oturtuyoruz.
24
y=­
x x yerine 8'i oturtuyoruz.
24
y=-
8 Bu da bize, x 8'e eşit olduğunda, y'nin
y= 3 değerinin de 3 olduğunu gösteriyor.

N, elimdeki 5 cent'liklerin miktarını temsil etsin: o halde, e­

limdeki 5 cent miktarı 1 3 olduğundan, 1 3 - n 25 cent m ikta­
rına eşit olacaktır. Şimdi her bir paranın değeriyle paraların
miktarı n ı çarpa l ı m ve elde ettiğimiz sonucu 1 3'e eşitleyelim :
(bir nikelin değeri) ( # nikeller) + (bir 25 centin değeri) ( # 25 cent) = (toplam)
1.051 iNi + 1.251 · (13 - NI = 2.05

.05 N + .25 (13 - N) = 2.05

5 N + 25 (13 - N) = 205 Eşitliğin her iki yan ı n ı 1 O'la
çarpıyoruz.
5 N + 325 - 25 N = 205 Gruplandırma sembollerini
- 20 N = - 120 kaldırıyoruz. n'leri birleştiriyor ve
her iki yandan 325 çıkarıyoruz.
N = 6 Her iki yan ı -20'ye bölüyoruz.
Böylece elimdeki n i kel m i ktarı nın (n) = 6 olduğunu bulmuş
olduk. 25 cent'liklerin miktarı ise ( 1 3 - n) = ?'dir. Ulaştı ğı­
mız sonucu aşağ ıdaki gibi sağlayabiliriz:

- 1 61 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

6 nikel = s (5) = aoe

7 çeyrek = 7 (25) = 175e
13 parça para = 205e = $2.05

Özet
Cebir konusunu ele aldı ğ ı m ı z bu bölümde, birçok konu
başlı ğ ı üzerinden geçtik. Doğal say ı lar, tam sayı lar ve ne­
gatif sayı lar gibi temel sayı kategorilerini tartı ştık. Sayı cet­
veli kavramına girdik; rasyonel ve irrasyonel sayılara göz
attık. Sonra tüm sayı larla toplama , çı karma, çarpma ve
bölme gibi temel aritmetik işlemleri yapmayı öğrendik; ke­
sirler, üslü sayı lar ve kökleri tartıştık. Bu temel konuları n
ardı ndan reel sayıları n çeşitli aritmeti k prensipleri nden söz
ettik. Bunu da işlemlerin s ı rası ve sayı ları gruplamak için
kullanı lan gruplandırma sembollerinin tanımı izledi . Sonra
değişken ifadelerin değerlendirilmesi ve cebirsel ifadelere
ilişkin temel terminoloji geldi. Üslü sayı larla işlemler, poli­
nomlarla toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi işlemler,
denklem ve eşitsizliklerin çözüm leri b u bölümde tartışılan
konular arasında yer aldı . Ve bu bölüm, çeşitli sözlü prob­
lem türlerinin çözüm tekniklerinin tan ı tı lmasıyla sona erdi.
Evet, artık çocuğunuz bir sonraki bölümde karş ı laşaca­
ğı daha karmaşık konular için hazır demektir.

- 1 62 -
 9

C e bi r i l
4. Bölüm'de en küçük ortak çarpan, en büyük ortak bölen
ve asal çarpan kavramları n ı ele almıştık. Bu kavramlar ke­
sirlerle çal ı ş ı rken önemliydi ve cebir konusunun bu ikinci
bölümünde ele alacağ ımız başlı klar için de ayn ı önemi ta­
şıyor. Bu noktada geri dönebilir ve 4. Bölüm'ün başlangı­
cına yeniden göz atabilirsiniz. Biz de burada kı saca tekrar­
layal ı m :
Pozitif bir sayı n ı n asal 24'ün asal çarpanlarını bulmak
çarpanları n ı bul m a k i çi n , içi n :
asal sayı olan faktörlerin
çarpı mları n ı bul u ruz. 24
Daha önce de görmüş olduğumuz / \
gibi, asal çarpanların tü münü bir 2 x 12
çarpan ağacı yardı mıyla / / \
bulabil iriz. 2 x 2 x 6
/ / /\
2 X 2 X 2 X 3

24'ün asal çarpanl arı; 2 , 2, 2 ve

3'tür.

İ ki sayı n ı n en büyük ortak böleni ; iki say ı n ı n ortak çar­

panları n ı n en büyüğüdür. Örneğin, 1 8 ile 24'ün en büyük
ortak bölenlerin i n 6 olduğu görülebilir:

- 1 63 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

18 24
Asal çarpanlar: 2·2·3 2·2·2·3 1 8 ile 24' ü n en büyük
'--.r-J '--.r-J

6 ortak böleni 6'dır.

6

Benzer biçimde bir cebirsel ifade için de e n büyük ortak

böleni bulabiliriz:

9x3 - 15x2 + 12x = (3 3 · x · x xl

· · - (5 3 · x xl
· · + (2 2 · 3 xl
· ·

L: r :r
En büyük ortak bölen 3x'dir.
Çocuğunuza, tüm cebir ifadelerini bu biçimde yazmanın
fazlasıyla zaman alabileceğini anlatı n ve her asal çarpanı
kendi üssü olarak yazabileceğini söyleyin . ö rneğin:

9x3 - 15x2 + 12x = (32 x3) • - (5 3 x2) + (22 3 xl

• • • •

En büyük ortak bölen 3x'dir.

Bu biçimde yazı l m ı ş bir ifadenin en büyük ortak bölenini

bulmak içi n , her terim e ortak olan asal sayıları (3 ve x gibi)
bulmalı ve bu sayı ların en düşük derecedeki formunu al­
malıyız. Örneğin, 3'ün en düşük dereceli hali olan 31 , iki n­
ci ve üçüncü terim lerde görülüyor. X'in en düşük dereceli
hali olan x1 de ü çüncü terimde bulunuyor. O halde, bu
ifadeni n en büyük ortak böleni, yukarıda da g österildiği gi­
bi, bu üslü sayı ları n çarpımı, yani 31x1 = 3x'dir.

Bir İfadenin Çarpanlarına Ayrılması

En büyük ortak bölenin bunca önemli olmas ı n ı n nedeni,
bu yöntemi bir ifadeyi çarpanlarına ayırm a kta kullanabil­
memizdir. Polinom faktörünü bulabi lmek içi n , ifadenin her­
bir terimini en büyük ortak bölene böleriz. Yukardaki ör­
nekle devam edersek:
- 164 -
 Cebir il

9x3 ısx2 ızx İfadenin en büyük ortak bölene

- - - + - = 3x2 - 5x + 4 bölünmesi sonucu '
� b b
polinom faktör o rtaya çı kar

Çocuğunuz bir kez polinom faktörü bulduktan sonra, ifade­

yi çarpanlarına ayırmak için gereken herşeye sahip de­
mektir, çünkü en büyük o rtak bölen ile polinom faktörün
çarp ı m ı orijinal ifadeyi verecektir:

9x3 - t5x2 + 12x = 3x l3x2 - 5x + 41

Ç ocuğunuz, bunları n ifaden i n doğru çarpanları olup olma­

d ı ğ ı n ı kontrol edebilmek içi n , o nları dağıtma prensibini kul­
lanarak çarpabilir:

3x (3x2 - Sx + 4) = 9x3 - 15x2 + 12.x

Şimdi çocuğunuzun bu konuyu iyice anladı ğı ndan emin

olmak için bir örnek daha verelim:
28x2y2 - 14xy + 2tx2 = 2 2 7x2y2 - 2 7xy + 3 7x2
• · ·

En büyük ortak bölen 7x'dir.

28x2y2 -14xy -2tx2

--
- + = 4xy2 - Zy + 3x
7x 7x 7x
Polinom faktör
28x2y2 - 14xy + 21x2 = 7x (4xy2 - 2Y + 3xl
iki çarpana ayrı lmış hali

Dağ ıtm a prensibinden yararlanarak bu iki faktörü birbiriyle

çarpabilir ve doğru faktörler olup olmadıkları nı kontrol ede­
biliriz:

- 1 65 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım?

7x (4xy2 - 2y + 3x) = 28x2y2 - 14xy + 21x2

Öğrencilerin bir ifadeyi çarpanları na ayı rmanı n bir diğer
yolunun, terimlerini küçük gruplar halinde yeniden düzen­
lemek ve her grup için en büyük ortak böleni bulmak oldu­
ğunu bilmelidir. Buna gruplandırarak çarpanlarına ayırma
denir. Örneğin :
3x 2 - 6xy + 3x - 6y = 3x 2
6xy - + 3x - 6y
en büyük orta k en büyük ortak
bölen = 3x 'dir. bölen = 3 'tür.

Şimdi her grubu en büyük ortak bölenini kullanarak çar­

panlarına ayı rı rız:
= 3x (x - 2yl + 3 (x - 2y)

en büyük ortak bölen = x - 2y

En büyük ortak bölenlerinden yararla narak her iki grubu

da çarpanların a ayırabiliriz:
= (x - 2yl (3x + 3)

Bu da bize aşağıdaki ifadeyi verir:

3x2 - 6xy + 3x - 6y = (x - Zyl (3x + 3)

Çocuğunuza, 3 sayısı da, ifadenin i ki nci g rubundan çar­
pan olarak çı karı labileceğinden, bir adı m ileri gidebileceği­
ni söyleyin :
3x2 - 6xy + 3x - 6y = 3 (x - 2y) (x + ll
Bu noktada , ifade tümüyle çarpanla rına ayrılmıştır.

Bu noktada, ifade tümüyle çarpanlarına ayrı lmıştır.

- 1 66 -
 Cebir il

Öğrencilerin s ı kl ı kla çarpanlarına ayı rma yöntemini kul­

lanarak sonuca ulaşmak zorunda kalacakları durumlardan
biri de iki karenin farkım bulmaktır. Burada işin s ı rrı , ifade­
nin formunu doğru gözleyebilmekte yatar. Örneğin, iki ka­
renin farkı x(2) - y(2) formunda ifade edilir. Bu da toplam­
la iki terimin farkın ı n çarpı m ı na ayrılabilir:

ıx + y) ıx yl = (x + y) x + lx + yl ( - yl Dağ ıtma prensibini

xz + -,,y -,,y y2
-

=
kullanıyo ruz.
=
_ _

Xz y2
-

o halde, (x -
y) . ifadesinin çarpan ları i ve (x + y) 1ve

İki karenin farkın ı çarpa nlarına ayırmanın en kolay yolu, iki

yerini boş bırakmak ve bir terimi artı, diğer terimi eksi işaretiyle
yazmaktır:

bir faktör artı işareti alıyor , bi r faktör artı işareti alıyor

"z - y2 = +
l l
·Sonra:

- İlk terimin karekök formunu buraya yazıyoruz.

ı 1
(x + yl (x - y)
t t
İ kinci terimin kare kök formunu buraya yazıyoruz.

Bu yaklaş ı m ı iyice anladığınızdan emin olmak için bir

örnek daha veriyoruz. 1 6x2 - 25y4 ifadesini çarpanları na a­
yırınız. (1 6x2'nin kare kökünün 4x, 25y4'ün kare kökünün
de 5y(2) olduğunu gözlemleyiniz.)

- 1 67 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

önce iki faktörün yerini boş bıra kıyor,

16x2 - 25y4 = 1 + ) 1 - )
sonra da karekökleri yerlerine oturtuyoruz:

16x2 - 25y4 = l4x + 5y2) l4x - Sy2)

Yukarıda da gösterildiği gibi , iki karenin farkı bir binomi­

aldir, çünkü i ki terim içerir. O halde artı k üç terim içeren bir
ifade olan trinom iali de çarpanları na ayı rabiliriz. İ ki binomi­
alin çarp ı m ı sonunda sıkl ı kla, aşağ ı da ki örnekte olduğu gi­
bi, bir trinomial verir:

(x + y) (x + y) = (x + yl x + (x + y) y dağıtma prensibini
= xz + xy + xy + y2 kullan ıyoruz.
= z
x + 2xy + y2

Şimdi bu iki binomialin çarpıldığı nda trinomial oluşturma­

sını daha yakından inceleyelim. Aşağıda gösterildiği gibi, bi­
nomiallerin ilk terimleri birbiriyle çarpılara k tri nomialin ilk teri­
mini oluşturur; binomiallerin iç ve dış çarpımları toplanarak,
trinomialin orta terimi olarak yazılır ve binomiallerin son te­
rimleri de çarpılarak trinomiali n son terimini oluşturur:

� + yl lx + y) (x + y)

Q
(x + y) lx + y)

x +
U�dJ2xy + y y
Trinomia lin Trinomialin Trinomialin
ilk terim i orta terimi son terimi

Bu popüler çarpım yöntem i foil yöntemi adını al ır. (İngi­

lizce: first + (outer + inner) + last = Türkçeleştirdiğimizde:

- 1 68 -
 Cebir il

ilk + (dı ş + iç) + son ; yani biz de belki idis yöntemi diyebi­
liriz.) Bu yöntemin içerdiği bilgi, trinomialleri çarpanları na
ayırı rken öğrencilerin fazlasıyla işine yarayacaktır. Şimdi
konunun anlaş ı l d ı ğı ndan emin olmak üzere, fail (ya da
idis) yöntemini bir kez daha bir örnekte inceleyeli m :

(5x + 4) (7x - 3) (5x + 4) (7x - 3) (5x + 4) (7x - 3)

y 35x2 +
L��JJ +
y - 12

Şimdi artı k, baş sabiti 1 olan bir trinomiali çarpanları na

ayırmaya hazır say ı l ı rız. Baş sabiti hesaplamak için, trino­
mialin terim lerinin d erecesini büyükten küçüğe s ı ralar ve
en büyük dereceli terimin sabitine bakarız. Örneğin , -7x +
x2 + 1 0 ifadesinin baş sabitine bakalım:

_ 7x + xı + 10 'un, teri m dereceleri düzenlenmiş hali: x.a _ 7x + ıo

l
baş sabit = ı
Bu trinomiali çarpanları na nasıl ayıracağı mızı tartı şma­
dan önce onun i ki binomialin çarpımı olduğunu görmeliyiz.
(bu iki binomialin çarp ı m ı n ı n trinomiale eşit olduğunu, o n­
ları fail yöntemiyle çarparak kontrol edebilirsiniz) :
iki binomialin çarpı m ı trinomial
(x - 5) (x - 2) = x?- - 7x + 10
t ! ilk orta üçüncü
binomialin son iki terimi ]
terim terim terim

- 1 69 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Binomialin son iki teriminin trinomial i n üçüncü terimine eşit

olduğunu (-5) * (-2) = (+ 1 0) ve toplamları n ı n trinomialin
,

orta teriminin sabitinin eşit olduğunu, (-5) + (-2) = (-7) gö­

relim. Bu ilişki, bir trinomiali iki binomiale ayrı ştırmanı n püf
noktasın ı oluşturur.
X2 - 7x + 1 o trinomialini çarpanlarına ayırmak için, aşa­
ğıdaki aşamaları izlemelisiniz. Önce trinomialin karekökü­
nü, herbir binomialin ilk terimi olarak yazıyoruz:

x2 - 7x + 10 = (x ) (x )

Sonra da, birbirleriyle çarpıld ı kları nda trinomialin üçüncü

teriminin sabitini ve toplandı klarında da tri nomialin orta te­
riminin sabitine eşit olabilecek iki faktör bulmaya çalışı yo­
ruz. Kısa bir zihin jimnastiği sonucu, yanıtları buluyoruz: (-
5) ve (-2) . Son olarak bu iki faktörü iki binomialde boş bı­
raktı ğ ı m ı z yerlere oturtuyoruz:

x2 - 7x ·+ 10 = (x - 5) (x - 2.)

Şimdi bu yaklaşı mı daha iyi örneklemek üzere bir diğer

trinomial üzerinde çalışal ım ve x2 + 3xy - 28y2 trinomialini
çarpanları na ayı ralı m. (x2)nin karekökü (x) olduğundan,
bunu her iki binomialin ilk terim i olarak yazabiliriz:

x2 + 3xy - 2.8y2 = (x ) (x )

Şimdi (-4) ve (+7) faktörlerinin çarp ı m ı n ı n trinomialin ü­

çüncü teriminin sabitini ve toplamları n ı n ise orta terimin
sabitini oluşturduğunu gözleyin iz. Bu nedenle bu iki faktö­
rü her iki binomiale oturtuyoruz, ancak (-4y) (+7y) ile çar­
pıldığın da (-28y2) çıktığından, bu kez tri nomialin üçüncü

- 1 70 -
 Cebir il

terimine fazladan bir (y) yazmak durumundayız:

x2 + 3xy - 28y2 = (x - 4y) (x + 7)')

Çocuğunuz iki binomial faktörünü fail yöntemiyle çarparak,

trinomial verip vermediklerini kontrol edebilir.
Bu durumda çocuğunuz artık 1 'den büyük bir baş sabi­
te sahip trinomları da çarpanlarına ayı rmaya hazırd ı r. B u­
rada kullanacağı mız yöntem temelde bir öncekinin aynısı
olsa da, burada trinomun ilk ve son terim lerini ele almak
durumundayız. Örneğin, 25x + 7x2 + 1 2 tri nomunu çarpan­
larına ayı rmak istediğimizi düşünelim. Daha önce olduğu
gibi, trinomu küçülen derecelere göre düzenliyoruz:

25x + 7x2 + 12 ifadesinin düzenlenmiş hali: 7x2 + ısx + 12

Çocuğunuz ilk ad ı m olarak binom faktörlerinin yerini

boş bırakarak, diğer tüm bilgileri not etmelidir:

7x2 + 25x + 12 = (?x + ?) (?x + ?)

�;U 25x

Trinomun ilk teriminin (x2) karekökü olduğundan, her i ki bi­

nomdaki değişkenin x olması gerektiğini biliyoruz. Bunun ya­
nında, foil yaklaş ı m ı n ı kullanarak, her iki binomun iç ve dış
çarpımları n ı n 25x olup, trinomun orta terimini oluşturduğunu
da söyleyebiliriz. Şimdi yapılacak iş, çarpılan iki binomun tri­
nom ifadesini vermesini sağlayacak doğru faktör çiftini bul­
maya kalıyor. Bu çifti bulmak için, trinom ifadesinin ilk ve
son sabitlerinin tüm faktörlerini alt alta sıralamamız gerekir:

- 1 71 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Trinom ifadesinin ilk Trinom ifadesinin son

sabitinin çarpanları sabitinin çarpan ları

7 = 1·7 12. = 1 · 12
= 2. . 6
= 3. 4

Şimdi deneme yan ı l m a yöntemiyle, binomların ilk terim­

lerinin çarpımları trinomun i l k terimine eşit olan; binomların
iç ve dış çarpı mları n ı n tri nomun orta terimine eşit olduğu
ve binomları n son terim leri çarpımının trinomun son terim i­
ne eşit olduğu faktör çiftlerini bulmal ıyız.
Trinomun ilk sabitleri yalnızca bir çarpan çifti olduğu n­
dan, onları yerlerine oturtabiliriz:

7x2 + 25x + 12 = (1x + ?) (7x + ?)

Sonra da trinom ifadesinin son sabitinin, çarp ı ld ıkları nda

trinom ifadesinin orta teri m i için doğru değeri veren çarpan
çiftlerini seçm emiz gerekir. Birkaç denemeden sonra doğ­
ru faktörlerin s ı rasıyla 3 ve 4 sayı ları oldukları n ı bul muş o­
luruz:

7x + 25x. + 12 ::::: (tx + 3) (7x + 4)

Ll:1:U25x

Binom faktörlerin i foil yöntemi yle çarparak, b u sayı ları n tri­

nom ifadesi için doğru faktörler olup olmadı kları n ı kontrol
edebiliriz.
Baş sabiti 1 'den büyük olan bir trinom ifadesini çarpan-

- 1 72 -
 Cebir il

ların a ayı rı rken, çocuğunuza, öncel i kle en büyük ortak bö­

leni bulması nın iyi bir strateji olduğunu anlatı n. Bu, daha
sonraki adımları kolaylaştı racaktır. Örneğin, aşağıdaki tri­
nom ifadesinde daha karm aş ı k adımları atmadan en bü­
yük ortak böleni (4x2) d ışarı alıyoruz:

8X4 - 24x3 + 16X2 = 4X2 ;:"·, Z - 6X + 4)

Şimdi 2x2 - 6x + 4 trinomunu çarpanları na ayı rma işine

yoğunlaşabiliriz. Daha önce de yaptı ğımız gibi, binom fak­
törlerin yerini boş bı rakarak ve onun dışı nda tüm bildikleri­
m izle şu denklemi yazıyoruz:

2.x2 6x + 4 = (?x - ?) (?x - ?)

L�;U
-

- 6x

Her i ki b inomda da x değişkeninin yer aldığını ve trinom un

orta terim i negatifken son terimi pozitif olduğundan, bi­
nomları n eksi işareti taşıd ı ğ ı n ı biliyoruz. Bunun ötesinde iç
ve d ı ş çarpanlar toplamı da -6x'e eşit.
Sonra trinom ifadesinin ilk ve son sabitlerinin tüm çar­
panları n ı alt alta sıralıyoruz:

Trinom ifadesinin ilk Trinom ifadesinin son

sabit faktörleri sabit faktörleri
2 = 1.2 4 = 1·4
= 2 . 2

- 1 73 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Trinom ifadesinin i l k sabitinin yalnızca bir çarpan çifti

bulunduğundan, onları yerlerine yerleştirebiliriz:

2x2 - 6x + 4 = (lx - ?) {2x - ?)

Şimdi trinom ifadesinin son sabiti için, trinom ifadesin i n or­

ta terimini verecek bir çarpan çifti seçebiliriz. Deneme ya­
nılma sonucu doğru faktörlerin 2 ve 2 sayıları olduğunu
buluyoruz. Onları binomlardaki yerlerine oturta l ı m :

2x2 - 6x + 4 = (lx 2) (2x - Z l

Ll:�U
-

-6x
Çarpanlarına ayırmak i stediğimiz orijinal ifadeye döner­
sek, bunu aşağıdaki aşamaları izleyerek gerçekleştirebiliriz:

8x4 - 24x3 + 16x2 = 4x2 (ZX2 6x + 4 )

-

4x2 (x - 2) (2x Z) -

Bu son trinom, öğrencilerin çarpanlarına ayı rma işlemi­

ne ilişkin bilmesi gereken çok önemli bir prensibi örnekli­
yor. öncelikle en büyük ortak böleni dı şarıya almak daima
iyi bir ilk adı m ı oluşturur. Sonra ifadenin geriye kala n ı n ı n e­
le aldığı mız kategorilerden birine (grupland ı rara k çarpan­
larına ayırmak, iki karenin farkı n ı bulurken çarpanları na a­
yırmak ve baş sabiti 1 'e eşit ya da 1 'den büyük trinomları
çarpanlarına ayı rmak) giri p girmediğini kontrol ediyoruz.
Bazen bir ifadeyi çarpanlarına ayırmak için 1 'den çok yak­
laşı mdan yararlanmamız gerekebiliyor. Çocuğunuza, bir
faktöre ulaştığ ı nda, onun da çarpanlarına ayrı l ı p ayrı lama-

- 1 74 -
 Cebir il

yacağını tekrar tekrar kontrol etmesi gerektiğini hatı rlatın .

Bir ifade çarpanlarına ayrıldığı nda, i şl em i sürdürerek onla­
rı da çarpanları na ayı rmaya devam edemeyiz.

Çarpanlarına Ayırma Yöntemiyle

Denklem Çözümü
Uygulama alanı geniş olduğundan, çarpanlarına ayırma
konusu ilgiyi fazlasıyla hak ediyor. Bu uygulama alanları­
n ı n en önemlilerinden biri de çarpanları na ayırarak denk­
lem çözmedir. Daha önceki bölümlerden birinde, terimleri­
nin en yüksek derecesi 1 olan ( öneğin x) birinci derece­
den-ya da linear-denklemleri çözme yöntemlerinden
söz etmiştik. Çarpanların a ayı rm a ise s ıkl ı kla terimlerinin
en yüksek derecesi 2 'den büyük olan ikinci dereceden -
denklemler ve daha yüksek dereceli denklemlerin çözü­
münde kullanı l ı r.
Çarpanlarına ayı rma yöntem i polinomlarda ise, bir poli­
nomun sıfı ra eşit olduğu durumlarda kullanılır. Örneğin, x2
- 6x = 8 denklemini çözmek istersek, onu önce x2 6x + 8 =
-

O formuna getirmemiz gerekir. B u aşamadan sonra denk­

lemi n sol yan ı nı aşağıdaki gibi çarpanları na ayırabiliriz:

x2 - 6x + 8 = 0
(x - 2) (x - 4) = O

Bu savı n doğru olabilmesi için, (x 2) = O ya da (x 4) = O

- -

ya da hem (x 2) = O ve hem de (x 4) = O olmalıdır. Bu­

- -

rada yaln ı zca, iki faktörün çarp ı m ı sıfı ra eşitse, ya biri ya

diğeri ya da her ikisinin s ıfı r olması g erekir, prensibinden
yola çı kıyoruz. O halde denklemimizi çözelim:

- 1 75 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Eğer x - 2 = o Eğer x- 4= o
+ 2 + 2 + 4 + 4
O halde x = 2 O halde x 4

Bu denklemin iki çözüm ü x = 2 ve x = 4'tür. Bu sonuçların

doğruluğunu kontrol etmek için, onları yeniden denkleme
oturtuyoruz:

Eğer = 2 ise Eğer = 4 ise

(x - 2) (x - 4) = O (x - 2) (x - 4) = O
(2 - 2) (2 4) =
- o (4 - 2) (4 - 4) = o
(0) ( 2) =
- o (2) (0) = o
o = o o = o
Şimdi de üçüncü dereceden bir denklemi çarpanlarına
ayı rarak çözelim:

3x3 - 6x2 - 9x = O
3X (x2 2x - 3) = 0
+ 1)
-

3x (x - 3) (x = o

Denklemin içerdiği b u savın doğru olması içi n , bir ya da

birden çok faktörün sıfı ra eşit olması gerekir.

Eğer 3x = o Eğer x - 3 = o Eğe r x +1= o

3x = Q � + 3 -1 - 1
3 3
O halde x = o O halde x = 3 O halde x = - 1
Bu denklemin çözüm l eri; x = O, x = 3 ve x = - 1 'dir. Sonuç­
ların doğruluğunu, bu sayı ları yeniden denkleme yerleşti­
rerek kontrol edebilirsiniz.

- 1 76 -
 Cebir il

Ve şimdi de çarpanlarına ayırm a yöntemini bir geometri

probleminin çözümünde kullanal ı m . Bir dikdörtgenin eni
boyundan 4 feet kısa ve alanı da 32 feet karedir ve bizden ,
dikdörtgenin boyutları nı bul mamız i steniyor. Elimizdeki bil­
gileri şöyle bir toparlayalım:
1
Varsayalım
alan = 32
boy = b
en = b - 4 alan = 32 feet kare 1-4
(en boydan 4 feet
b - 4 kısa olduğu
için)

Dikdörtgenin alanı (32) eniyle (b - 4) boyunun (b) çarp ı m ı ­

na eşit olduğundan, aşağ ı da ki denklemi kurabiliriz:

(}) (l - 4) = 32
boy x en alan

Şimdi yapmam ız gereken, çarpmayı gerçekleştirmek, son­

ra da onu, çarpanları na ayırabileceğimiz bir polinom ola­
rak d üzenlemektir:

1 o - 4) = 32
J2 - 4} = 32
12 - 41 - 32 = O

{
o - 8) (1 + 4) = o
ise. eğ er l + 4 =
-
Eğer l -8= O O Negatif bir
-
� + 8 -=-1 4 uzunluk olanaksız
O halde 1 = 8 o halde l = - 4 olduğundan, bu
çözüm geçersizdir.

- 1 77 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Yani di kdörtgenin boyu (b) 8 feet ve eni (b 4) feet'tir. En

-

ile boyu çarptığ ı m ızda, problemde de verildiği gibi , 32 feet

kare çıkıyor.
Çarpanlarına ayı rma yönteminin bir diğer uygulama a­
lanı olan cebirsel kesirlerle işlem yapmayı bir sonraki bö­
lümde ele alacağız.

Cebirsel Kesirlerle İşlem Yapmak

Artı k çocuğunuz normal kesirlere aşina olduğuna göre, ce­
birsel kesi rleri kolaylı kla kavrayabilecek dem ektir. Cebirsel
kesirleri n de bir payı (p) , bir kesir çizgisi ve bir paydaları
(pd) vard ı r-an cak bu kez pay ve payda polinom lardan o­
luşmaktad ır. Daha önce de olduğu gibi, bir say ı n ı n sıfı ra
bölünmesi tanı ms ı z olduğundan, paydanın s ıfı ra eşitlen­
mesine yol açabilecek değerlere izin yoktur:

n +-- pay
- +-- kesir çizgisi
{ ' n ve d polinomdur ve paydanın
.sıfıra eşitlenmesine yol aça ca k
d +-- . payda .değerler kullanılam az.
_
Aşağıdaki cebi rsel kesirlere birkaç örnek veriyorum:
x 4 6 4x - 7 x + 8 =
x + 8
I 1
7•
-

x- x - 3' 2.x x2 - 3x + 2 (x - 2) (x - 1)

i i i i i
(x >F O) (x >F 3) (x >F O) (x >F 2, x >F 1)

Daha önce de tartıştığımız gibi, bir kesirin üç işareti

vard ı r ve bu elbete cebirsel kesirler için de geçerlidir. Bu
üç işaret; pay ı n işareti , paydan ı n işareti ve kesirin kendisi­
nin işaretidir. i şaretlerden ikisini aynı anda değiştirdiğimiz-

- 1 78 -
 Cebir il

de kesirin bütünün işareti aynı kalı r. Aşağıda cebirsel ke­

sirlere bir örnek yer al ıyor:

+
( � ) ( � ) = ( =:) = -(�)
4
= +
x -

İlk bakışta farklı görünseler de, değeri aynı olan kesirle­

re özdeş kesirler diyoruz. Bu çerçevede, 1 i le çarpılan bir
kesirin değerinin ayn ı kalacağını bilmeliyiz. Örneğin:

4x + 3 4x + 3 · -
-- x x (4x + 3) ---
4x2 + 3x
= = =
2x 2x x x (2x)

x
Bu kesiri x ile çarptığı m ızda bir özdeş kesir elde ederiz,
çünkü �= 1 'dir.
Bazen cebir işlem lerini yürütebilmek için binom ifade­
deki terimlerin sırasını değiştirmemiz gerekebilir. Örneği n ,
aşağı daki tüm binom ifadeler özdeştir:

- (6 - x) = -
ı (6 - x) = - 6 +x = x - 6

Aklımızda tutmamız gereken önemli bir kural, bir binom ifa­

deyi yukardaki gibi yeniden düzenlediğimizde binom ifade­
nin önündeki işaretin de değişmesi gerektiğidir. Örneğin, (y
- 4)'ü, - (4 - y) biçiminde de ifade edebiliriz. Bu yöntem ,
kesirleri e n düşük derecelerine i ndirmek için çok yararlı d ı r.
Aritmetikte de cebirde de kesirleri en düşük dereceleri­
ne indirmemizin nedeni , onlarla çal ışmayı kolaylaştırmak­
tır. Bir cebirsel ifadeyi en düşük derecesine indirebilmek
içi n , önce hem payı hem de paydayı çarpanlarına ayırıp,
- 1 79 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

sonra da çarpanları aynı pay ve paydayı oluşturacak bi­

çimde yeniden düzenlemeliyiz. Bu, çarpanları n birbirini
götürmesi ve kesiri en d üşük derecesine indirebilme ola­
nağı verecektir. Aşağı daki örneği inceleyelim:

8x4y3z2
4x3y2z
= ı . ı İ t İ . .� . j t
.
.
2
.
. .
.
.
.
x
.
. .
y
.
. .
z
= 2xyz

Bazen yüksek dereceden bir polinom , binom faktörleri­

ne ayrı larak en düşük derecesine indirilebilir:

3x2 + 4x - 4 (3x - 2) � 3x - 2
= = ---
x2 + 9x + 14 (x + 7) � x + 7

Aşağıda, bir cebirsel kesiri en düşük derecesine indir­

meyi kolaylaştı racak, binom ifade içinde teri mlerin s ı rala­
masını yeniden düzenleme yöntemini bulacaksı nız:

- ( y - x) ıx.--yJ
= -- = ı
(x - y) !x.--Y1

Bayağı kesirleri aritmetiğin çeşitli alanları na uyguladı ğı­

mız gibi, cebirsel kesirleri de aritmetik işlemlere uygulaya­
biliriz. Önce cebirsel kesirl erin çarpı lmasından söz eder.e­
ğiz. Cebirsel kesirleri çarpmanın bayağı kesirleri çarpmak­
tan farkı yoktur. Önce payı ve paydayı çarpanları na ayı rı­
rız. Sonra kesiri oluşturan faktörleri, birbirlerini götürecek
biçimde yeniden d üzenleriz. Son olarak da payda a rta ka­
lan faktörleri çarpar ve onları payda arta kalan faktörlerin
çarpımına böleriz. Aşağ ı da konuya ilişkin örnekleri b ul a­
caksı nız:

- 1 80 -
 Cebir il

ııx ı
örnek 1
24x2
• 5y 4 · 6· x · x . � =
4· · · ·
5 · 4· x · 5 20x
7y2
= =

6·x
=

6x 7·y·y · 7· ·y 7·y 7y

örnek 2

3x2 3x2 - 6x
----- = -----
+ 8 3xx (3x - 2) 'x - 4)
x (x - 3) (x 41 x-

3xJ (3x 21 � -

� ' x - 3) �
=

3x '3x - 2)
' x - 3)
Cebirsel kesirleri bölmek i çi n i se aritmetikte bayağı ke­
sirleri bölerken kulland ığı mız teknikleri kullanıyoruz. İ ki ke­
siri birbirine bölerken önce i kinci kesiri ters çeviriyor ve
sonra çarpma işlemi yapar gibi devam ediyoruz. Aşağıdaki
örneklerde, bazı aşamaları zihninizden yaparak zaman
kazanabileceğinizi gözlemleyiniz:
örnek 1
1 3 7
7x . 3x2 _ 7x 15 =
7'/. . J,5 =
ıt =
7
5y ls - 5y 3x2
..,... · $y 3� �x �
1 x 1

örnek 2

y2 y2
6x2 - 9xy 3y ..,.... 6x - 3y 6x2 - 9xy + 3Y x + y
x2 -
+
x + y
= x2 - · 6x - 3y

= (3x - 3y) 12.x---YJ �

� (x - y) 3 ızx.---yJ

= (3x(x - Jy) � ıx.--J}

y) � 1x.--J1
1 -
=
=

3
- 181 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anla tmm?

Cebirsel kesirleri birbiriyle toplamamn temelde bayağı

kesir1erin toplanması ndan farkı yoktur. E lbette benzer ke­
sirleri, yani aynı paydaya sahip kesirleri toplamak en basit
seçenektir. Bu d urumda tüm yapmanız gereken, önce
payları toplamak ve sonucu ortak paydaya bölmekten iba­
rettir. Bayağı kesirl erde olduğu gibi, sonuçta elde ettiğimiz
kesir de en düşük derecesine inecek biçim de sadeleştiril­
melidir. Aşağı daki örnekleri inceleyelim :

örnek 1
4 7 4 + 7 11
- + -= = - --

x x x x
ömek 2

3x 3y 3x + 3y 3 �
+ -- = = 3
x + y = ıx.--+-y1
--

x +y x +y

Bazen cebirsel kesirler ilk bakışta aynı paydaya sahip

gibi görünmeseler de, bir işareti değiştirerek onları özdeş
kesirler haline getirebiliriz. Örneğin:

5 5 -5 5 1
-- + == -- + =x -y + = = --
6 6 6 6 -

x y y x x yl x y y x y
-- --

y
-- --
- - - - (x - - x - -

Bu örnekte, daha önce öğrendiğimiz iki işlemi uyguladık.

Önce bir binam ifadesindeki iki terimin yerlerini ve önlerin­
deki işareti ; ikinci aşamada da bir kesirdeki iki işareti de­
ğiştirdik. Bu iki işlem iki kesiri özdeş kesirler haline getirdi .
Cebirsel kesirleri birbirinden çıkarmamn da bayağı ke­
sirleri çıkarmaktan farkı yoktur. Eğer aynı paydaya sahip
özdeş kesirler söz konusuysa, çıkarı lacak olan kesirin işa­
retini değiştirir, işleme toplama yapar gibi devam ederiz.

- 1 82 -
 Cebir il

Daha örıce olduğu gibi, pay çarpanlarına ayrı lmalı ve so­

n uçta elde ettiğimiz kesir sadeleştirilmelidir. Aşağ ı da ko­
nuya ilişkin örnekler yer alıyor:

örnek 1

2
x

ömek 2

3x y 3x -y 3x y
= ---''-
-

+
b - � b - � b - � b - � b - �
---

i3x--"YJ 1
= = -
3 i3x--"YJ 3
Ayrışık cebirsel kesirleri toplamak ve çıkarmak için, ö n­
cel i kle en küçük ortak paydaları nı bulmamız gerekir. En
küçük ortak payda, paydaları n her ikisine de bölünebilen
en küçük sayıd ı r. Daha önce de incelediğimiz gibi, en kü­
çük ortak payda, paydaları n en küçük katıdır.
Şimdi çocuğunuz için konuyu dalıa çok açmak üzere,
iki ayrışık kesirin en küçük ortak paydasını n as ı l b ulabile­
ceğimizi örnekleyeli m :

İ l k işimiz, iki paydayı da çarpanlarına ayırmak olmal ı . Bir­

kaç kez tekrarlanan faktörler üslü sayı olarak yazılabilir:

12x3y2 = 2.ı 3 . xa y .ı
. .

- 1 83 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Sonra paydada yer alan faktörlerden herbirini ayrı ayrı ya­

zarız:
2, 3, x, y
Sonra onu paydalardan birinde taşıdığı en yüksek derece­
ye yükseltiriz:

En küçük ortak paydayı bulmak için sadece bütün bu üslü

sayı ları çarpmamız yeterlidir:

Bu yaklaşı ma bir başka örnek de aşağı da yer alıyor. E n

küçük ortak paydayı bulunuz:

3y
x(x - y)2

Önce i ki paydayı tümüyle çarpan ları na ayı rıyor ve kendini

tekrar eden sayıları üslü olarak yazıyoruz:

cx2 _ y z) = Cx + y) (x _ y) x (x _ ylz Zaten çarpan la rına

ayrılmış durumdadır.
Sonra paydalarda yer alan farklı faktörleri, sahip oldukları
en yüksek dereceleriyl e yazıyoruz:

(x + y), (x - y)2, x
E n küçük ortak paydayı bulmak içi n , tüm bu üslü sayı ları
çarpıyoruz:

(x + y) (x - y)2 x
· • = (x + y) (x - y)2 x
- 1 84 -
 Cebir il

Ayrış ı k kesirlere ilişkin biraz daha deneyim kazandı ktan

sonra, en küçük ortak paydayı h ızla ve kolaylı kla bulmayı
öğreneceks i niz.
Şimdi artık en küçük ortak paydanın nası l bulunduğunu
bildiğimize göre, ayrışık kesirlerin toplanması işlemini kav­
ramak bizim için hiç de zor değil . Önce en küçük ortak pay­
daların ı buluruz. Sonra onları en küçük ortak paydadaki, ken­
di paydalarında bulunmayan faktörlerle çarparak, kesirlerin
tümünü benzer kesirlere dönüştürürüz. Sonra elde ettiğimiz
benzer kesirleri toplar ve onları sadeleştiririz. Şimdi bu yak­
laş ı m ı daha iyi kavramanıza yardım edecek birkaç örnek:
�+ 4x� işlemini yapabilmek içi n , en küçük ortak payda­
x
n ı n X3 olduğunu gözleyiniz. Kes i rinin I2 Paydasındaki x2'yi
x
en küçük ortak payda x3'e şu şekilde dönüştürebilirim:
i · �ı=�� kesirini �ile çarptı ğı m ı zda değerinde bir deği-­
şikliğe yol açı lmadığından,I 2 kesirinin I 2 ile özdeş kesir
x x
i
olduğunu görebiliriz. =1 kesirine ise herhangi bir müda-
hale yap ma mıza ise hiç gerek yoktur, çünkü onun paydas ı
zaten en küçük 7� Ortak payda olan x3'tür. O halde artık eli-
x
mizde, toplayıp sadeleştirebileceğimiz iki benzer kesir vardır:

Ayrış ı k kesirleri toplamaya ilişkin, ayn ı yaklaşıma daya­

nan bir başka örnek:
3: + � kesirlerini toplarken, en küçük ortak paydanın
sx y 28xy2
56x2y2 olduğunu görelim.

- 1 85 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Bu en küçük ortak katı elde etmek içi n kesirleri aşağıdaki

faktörlerle çarpmamız . . .

. . . Ve onları birleştirip sadeleştirmemiz gerekir:

2 1.xy + 8.xy 29.xy 29

= = =
56x2y2 56x2y2 56.xy

Şimdi de aynşık kesirlerin çıkan iması tekniklerine göz a­

tacağız. Bu teknikler esas olarak ayrı şık kesirleri toplama
tekniklerinden farksızd ı r. Tek ayrım yine, çı karılacak kesirin
işaretini değiştirip, toplama işlemiyle devam etmemizdir:

� �. işlemini yapmak için, en küçük ortak bölenin

x -y x +y
-

(x - y) (x + y) olduğunu görmemiz gerekir. Bu en küçük ortak

böleni ortaya çıkarabilmek için, kesirleri aşağıdaki faktörlerle
çarpacağız:

(x + yl . � � (x - yl 7x (x + yl 2y (x- yl
(x + yl (x yl
_ . =

(x + yl x - y x + y (x-yl (x + yl (x - yl -

7x (x + yl 2y (x yl
+
- -

(x + yl (x - yl (x + yl (x -yl

7x2 + 7xy - 2xy + 2y2

(x + yl lx yl -

=
7x2 + Sxy + 2y2
(x + yl (x yl
-

- 1 86 -
 Cebir il

Çocuğunuza, ayrışık kesirlerin birbirlerinden çı karılması­

na ilişkin, sayı lardan birinin tam sayı olduğu en az bir özel
örnek daha vermemiz gerekir. Yine aynı kurallara uyacağız:

3x
8 (x + y)' işlemini yapmak için, en küçü k ortak paydanın
_

(x + y) olduğ u n u görmeliyiz. Bu en küçük ortak paydayı ortaya

3x (x + yl kesirine müdahale
çıkarmak için, 8 'i
(x + yl ile çarparız. (x + y) _
,

etmemize ise hiç gerek yoktur, çünkü o zaten en küçük ortak

paydaya sahiptir:
(x y) .
+ 3x = 8 (x + y) 3x
(x + y) 8 (x + yl (x + y) (x + y)
_

= 8 (x + y) + - 3x
(x + y) (x + y)
��-

8x + 8y 3x 5x + 3Y
=
-

(x + y) (x + y)
Çocuğunuza b u noktaya kadar tan ıttığ ı n ız kesirlerin tü­
m ü yalnızca bir kesir çizgisine sahip basit kesirlerdi. Kar­
maşık kesirlerin ise, aşağıda gösterildiği gibi, birden fazla
kesir çizgileri vard ır:

Karmaşık kesirin payı

} � + :2 { İ kincil kesirler

} +x {
esas kesir çizgisi --

Karmaşık kesiri n paydası 2 4

- · . .1· ·
ı k ıncı kesı rı er

Karmaşık kesirleri sadeleştirmek için kullanı lan iki te­

mel yöntem vard ı r. Yöntemle,rden ilki, karm aş ı k kesirin pa-

- 1 87 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

yı ve paydası n ı tüm ikincil kesirlerin en küçük ortak payda­

sıyla çarpmaktır. Bu yaklaş ı m ı yukardaki örnek üzerinde
göstereceğiz. Bu problemde en küçük ortak payda x2'dir.

3- + -6 -3 + -6 xz(�x + x2�) xz(1 �x) + xz(1 �x2)

x x2 = -xz a x x2 =
--
2 + -x 2 + x x2 ı + �) + �
4 xz 4
- ( = :2(i) :2( )
3x2 + -
- 6x2
x x2 = 3x 6 = 3 {x.-+-2} = -3
+
4x2 ıx2 + 4x 2x ı.x-.+-zJ ıx
ıx2 + -
- 1 x
İkinci yöntem ise karm aş ı k kesirin payını ve paydasını
sadeleştirmek ve sonra da sadeleşti rilmiş pay ve paydayı
birbirine bölmekti r. Aşağ ıda aynı karmaşı k kesirin sadeleş­
tirilmesine bir örnek bulacaks ı n ız:

� + xz = (� + �) (ı + �) = (x23x + �x2) (2x2x2 4x)

3 6
+ + +

2 + -4x x x2 x x2
3x + 6 2x2 + 4x = 3x + 6 .x2
Xz xz --;;;---- . zx2 + 4x
= 3 ıx-+-:zl = -3
2x � 2x

Kolayl ı kla görülebileceği gibi, her iki yaklaşı mla d a ayn ı

sonuca ulaştı k. Bazen yaklaşımlardan biri karmaşı k b i r ke­
siri sadeleştirme işlemi n i basitleştirebilir; ancak bu proble-

- 1 88 -
 Cebir il

min türüne bağlıdır. Yaklaşımlardan biri ya da diğeri bizi

sonuca götürecektir.
Şim di çocuğunuz cebirsel kesirleri sadeleştirmeyi öğ­
rendiğine göre, cebirsel kesirli den klem leri nasıl çözeceği­
ni de öğrenme yolundad ı r. Bunun için ilk işimiz, denklemin
her iki yan ı n ı en küçük ortak paydayla çarparak kesirleri
ortadan kald ırmaktı r. Sonra gruplandırma sembolleri ni kal­
dırır, benzer terimleri birleştirir ve bilinmeyen değer(ler)i bu­
labiliriz. H er zamanki gibi, ulaştı ğ ı m ı z sonucun sağlama­
s ı n ı yapmakta yarar vard ı r. Bu yaklaş ı m ı örneklemek üze­
re, aşağıdaki denklemde x değerini bulmaya çalışacağız:

2 5
-- + -- = 7
x - 4 x - 4

Denklem in her iki yanını en küçük ortak paydayla (x - 4)

çarpıyoruz. Bu, denklemi n değerini değiştirmiyor.

(x - 4) 2 (x - 4) 5 (x - 4) 7
--- ·
+ ---

1 (x - 4) ı (x - 4) 1 1

Şimdi gruplandırma sembollerini kald ırıyor, benzer terim­

leri bi rleştiriyor ve denklemdeki x değerine ulaşıyoruz.

5 (x - 4) 7
=
�
---

1 1

2 + 5 = 7 (x - 4)
7 = 7x - 28
7 + 28 = 7x
35
35 = 7x ya da x = - = 5
7

- 1 89 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

X = 5 sonucunun doğru olup olmadı ğ ı nı , onu tekrar denk­

leme oturtarak kontrol edebiliriz:

2 5 7 --
2 5 2 5 .
. t er
+ -- ya da - +-
5 -4= ı=
+ 7 o ld ugunu gos
x-4 x-4 5-4
-- -- =
�

ı
Bu problemde x = 4'ün yanıt olarak kabul edilemeyeceğini,
çünkü bu sonucun, sıfı ra bölünmeyi gerektireceğini gözlem­
leyiniz. (payda x - 4 olduğundan, 4 - 4 = O kabul edilemez.)
Şimdi de ikinci dereceden teri m ler içeren cebirsel kesir­
lerden oluşan bir denklemi çözmeyi deneyel im . Bu türden
denklemler bazen aşağı daki gibi, çarpanları na ayı rma tek­
niğiyle çözülebilir:

3 2
-x + --
x-2= ı
Bu denklemin en küçük ortak paydası x (x - 2)'dir. Denkle­
min her iki yan ını x (x - 2) ile çarparız:

(x - 2) · -3 + x (x -
x--- 2) 2
· --- x (x - 2) ı
1 x 1 (x - 2) 1 1

Şimdi g ruplandırma sembollerini kaldı rı r, benzer terimleri

birleştirir ve denklemdeki x değerini buluruz:
-1. (x - 2) 3 x tx---zJ 2 x (x - 2) _
1-
+ . (x...--ZJ j_
•

1
1 ·t 1

3 (x - 2) + 2x = x (x - 2)
3x - 6 + 2x = x2 - 2x
5x - 6 = x2 - 2x
O = x2 - 7x + 6
O = (x - 1) (x - 6)
- 1 90 -
 Cebir il

Bu faktörlerden herhangi biri nin O'a eşit olması durumun­

da, aşağı daki gibi bir sonuca ulaşı rız:

eğer (x - ıı = o ise , eğer (x - 6) = o

o halde x = ı ise, o halde x = 6

Kontrol etmek için x = 1 ve x = 6'yı denkleme oturturuz:

3 2 3 2 -
- + = ı - + -- = ı y a da 3 + ( - 2) = ı oldugunu
x
--

x - 2 1 ı - 2
gösterir
3 2 3 2 3 2
+ = ı + = 1 y a da - + ı olduğunu
4
- -- - -- - =

x x - 2 6 6 - 2 6 gösterir
Çocuğunuzun, O'a bölünmeyi gerektirdiğinden, x = O ve x = 2
çözümlerinin kabul edilemez olduğunu görmesini sağlayın.

Kareköklerle İşlem Yapmak

Daha önce karekök kavramı ndan söz etmiştik; o halde bir
say ı n ı n karekökün kendisiyle çarpıldığı nda o sayıyı veren
bir başka sayı olduğunu biliyoruz. Bildiğimiz bir başka şey
de, her pozitif sayı n ı n bir pozitif bir de negatif karekökü ol­
duğu ve pozitif karekökün baş karekök adı n ı aldığıdır. Ör­
neğin, 1 6 sayı s ı n ı n pozitif (ya da baş) karekökü 4, negatif
karekökü ise -4'tür. Bu iki karekök de kendileriyle çarpıl­
dı klarında (4 x 4 ve -4 x -4) , sonuç 1 6'dı r. Önceki bölümde
olduğu gibi bu bölümde de, sanal sayı olarak adlandırılan,
negatif bir sayı n ı n (örneğin, .Y- 1 ) karekökü üzerinde dur­
mayacağız.
Kareköklü işlemleri kavramak için terminolojilerini bil­
mekte yarar vard ı r. Bir karekök, üç önem li parçadan olu­
şur. Örneğin, x' i n karekökünü ifade etmek için:

- 1 91 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Karekökün indeksi

ı
� - Rad ikand
l
Radika l işareti

Bir karekökün i ndeksi (2) olduğunda, bu genellikle ayrı ca

yaz ı l maz; yani x'in karekökünü l/x şeklinde de ifade edebi­
liriz. Radikand ise, radi kal işaret içindeki ifadedir.
İşl eri kolaylaştı rmak için karekökler sadeleştirilmek is­
tendiğinde, bunun sayı sız yolu vard ı r. Ele alacağı m ı z ilk
duru m , radikandı nda kesir bulunmayan kare köklerdir. Bu
türden kare kökler için aşağı daki örnekler verilebilir:

V64 = 8 1 çünkü (8)2 = 64 'tür. \!'? = x3 çünkü (x3)2 = x6 'dır.

" Karekök bulmak", "karesini alman ı n" ters işlemi olduğun­

dan, bir sayının kare kökünü bulmak için radikandı n üs­
sünü 2'ye böldüğümüzü gözlemleyiniz. Yukardaki örnekte
bunun anlamı aşağıdaki gi bidir:

W = x6 + z = xa
Kareköklerle işlem yaparken yararl ı olabilecek bir kural
aşağı da verilmiştir. (Bu kural hem sayı lara hem de harflere
uygulanır) :
v;:y = Yx Vy
Bu kuraldan en çok yararlanabileceğimiz durumlardan biri ,
tekil üsse sahip bir faktörün karekökünü bulmamız halidir.

- 1 92 -
 Cebir il

Bu durumda faktörün karekökünü, biri çift üslü, diğerinin

üs sayısı 1 olan iki faktörün çarp ı m ı halinde yazabiliriz. Ör­
neğin , '1x1'yi bulal ı m :

Yine yukardaki kuraldan yola çıkarak, b i r kare kökün

kendisiyle çarp ı lması durumunda sonuç olarak radikandı
elde edeceği m izi söyleyebiliriz:

w = v;:x = Yx · Yx = x
Bir say ı n ı n kare kökünü hesaplarken , onu ilk önce asal
faktörlerinin çarpı mı olarak ifade etmek yararlı olur. Bu,
faktörlerle gerçekleştireceğimiz ilerki aşamaları kolaylaştı­
racaktır. Aşağı daki örnekleri inceleyel i m :

Yn = \1'9-:s = y'32 . 23 = y'32 . 22 . 21

ı ı
= 3 . 2Yz = 6Yz

Yukardaki örn eklerde olduğu gibi, radi kanddaki hiçbir asal

faktör 2 ya da daha büyük bir üsse sahip değilse, kare kök
sadeleşti rilmiş sayı lır.
Radikand' ı n kesir formunda sayılar içermesi durumun­
da, karekökü sadeleştirebilmek için birkaç ek bilgiye ge­
reksinimi miz vard ı r. Radikandda h içbi r asal faktör 2'ye eşit
ya da daha büyük bir üsse sahip olamayacağı gibi, radi-

- 1 93 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

kandda kesir yer alamaz ve payda da karekök formunda

olamaz. Aşağıdaki kural da kesir formundaki kare kökleri
sadeleştirmekte yararlı olacaktır:

t=�
Şimdi bu kuralı aşağı daki kare kökleri sadeleştirmekte kul­
lanalım:

Bazen sonuç olarak, paydası nda kare kök bulunan bir

kesir elde edebilirsiniz ve payda da irrasyonel bir sayıdır.

(daha önceki bir bölümden, rasyonel bir sayı � formunu

alabilirken, irrasyonel bir say ı n ı n bu formda ifade edileme­
yeceğini hatırlayın.) B u gibi durumlarda paydayı rasyonel
bir sayıya çevirmemiz gerekir; bu işlem de paydanm ras­
yonelleştirilmesi olarak adlandırılır. Aşağıda paydada bu­
lunan '13 irrasyonel say ı s ı n ı n rasyonelleştirilmesi aşa m a­
ların ı inceleyiniz:

{16;2
v-a
=
\/l6x2
V3
= 4x

V3 V3
. V3
=
4Va x
3
=
�
3
V3
x

Gördüğünüz gibi, paydada bulunan '13 irrasyonel sayı s ı n ı ,

tüm ifadeyi 1 'e eşit olan �; ile çarparak rasyonelleştirebil- .

- 1 94 -
 Cebir il
.

dik. Bu, ifadenin değerine herhangi bir etkide bulunmaz-

ken, paydadaki irrasyonel sayıyı ('13) rasyonelleştirmeye ·

(3) yaradı .
Öğrencilere, paydasında karekök halinde bir harf bulu­
nan kesirleri rasyonelleştirmek için başka bir yöntem daha
olduğunu anlatı nız. Aşağıda konuya ilişkin bir örnek bula­
caksı nız:

Şimdi artık kareköklerle aritmetik işlemler yapmaya ha­

zır duru m dayız. Karekökleri çarpmak i stiyorsanız, daha
önce öğrendiğiniz bir kural ı , çok küçük bir değişiklikle uy­
gulayabilirsiniz:

YxY = Yx Vy ' Yx Vy = VxY olduğunu gösterir

Burada tüm anlatılmak istenen, farklı radikal işaretleri al­

tındaki iki ya da daha çok sayıdan oluşan radikandı çarp­
mak istediğinizde, tümünün aynı radikal işareti altında ol­
dukların ı varsayabilirsiniz. Daha önce olduğu gibi, ondan
sonra sonucu sadeleştirebiliriz. Bu yaklaş ı m ı , aşağıdaki
örneklerde i nceleyiniz:

örnek 1

örnek 2

v3i2 VbY = Y3x2 •

6y = � = V2 · 9 · x2y = 3x\12Y
- 1 95 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl An/atmm?

Karekökleri bölmek için de daha önce öğrendiğimiz bir

kuralı yine küçük bir değişiklikl e uygularız:

fxyx �yx
_ _
_ , Yx
Vy = fx olduğunu gösterir
VY vv VY
Şimdi de bu kuralı kare kökleri bölm e ve sadeleştirme iş­
lem i ne uygulayalım:

örnek 1

j Örnek 2

2 1

= � �� = 2%
-�
1 1

Şimdi çocuğunuza, kareköklerin n as ı l toplanması ge­

rektiğini gösterebil irsi niz. En kolay şık, kareköklerin ben­
zer köklere , yani aynı radikanda sahip oldukları durumdur.
Bu, rad i kal işareti altındaki bilginin aynı olduğu anla m ı na
geli r. B u durumda yapaca ğ ı m ı z şey yalnızca katsayı ları
toplamak ve sonucu benzer karekök ile çarpmaktır. Aşağı­
da konuya i lişkin iki örnek bulacaks ı nız:

- 1 96 -
 Cebir il

7\/3
v7 2v7 1 2
-
3 +- -V7 + -v7
5vJ + 2\/3 = = = 7
3 3 3
Ayrışık karekökleri toplarken ise, toplamada görünen
herbir kökü sadeleştirmeniz gerekir. Bazen sadeleştirme
sonrası nda benzer karekökler haline gelebilirler ve siz de
onları yukardaki örneklerde olduğu gibi toplayabilirsiniz.
Gerçekten de ayrı ş ı k karekökler olmaları durumunda ise,
onları toplamanız mümkün olmaz; a ncak karekök tuşu bu­
lunan bir hesap makinesi yard ı m ıyla sonuca ulaşabilirsi­
niz. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz:

Sadeleştirildikten sonra Toplanması olanaksız ayrışık

toplanabilen benzer karekökler karekökler

4'\/7 + 2V63 av5 + sv2s

= 4 '\/7 + 2� = 3Ys + 8�
= 4'\/7 + 2 . 3\/7 = 3Ys + 8 . 2\/7
= 4if7 + s\/7 = 3Vs + ıs\/7
= ıov'7
Karekökleri aynı şekilde çıkarabilirsiniz. Aşağı da ben­
zer kareköklerin birbirinde çıkarıldığı bir örnek bulacaksı­
nız:
Örnek 1 örnek 2

sv2 - sv2 = 2Yz 4vJ - ıv3 3Va v3

= =
3 3 3
Karekökler ayrışık gibi görünüyorsa, sadeleştirerek çı­
karma yapı p yapamayacağınızı kontrol edin . Aksi halde so­
nuç değerlerine hesap makinesi yardımıyla ulaşabilirsiniz.

- 1 97 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Sadeleştirildikten sonra Çıkarılması olanaksız

çıkarılabilen benzer karekökler ayrışık karekökler

7Ys - 2v2o sv7 - 2v'27

= 7Ys - 2� = sv7 - 2y'ğ"":3
= 7Ys 2 2v'5
- . = sv7 - 2 3Va
·

= 7Ys 4Ys- = sv7 - 6Va

= 3Ys
Cebirde s ı k sık, radikal işaretinin altı nda bilinmeyen bir
değerin bulunduğu radikal denk/em/eri çözmek d urumun­
da kalı rız. Aşağıda bazı örnekler bulacaksı nız:

Yx = 6 Y3x + s = 6 vıx - 4 + ı = s

Bu ve benzeri radikal denklemleri çözebil m ek için ilk iş

olarak radikalin bir tarafta, geri kalan tüm terim lerin ise di­
ğer tarafta toplanmasını sağlamalıyız. Sonra den klemin
her iki yan ı n ı n karekökünü alırız. (Bildiğimiz gibi, denkle­
min her iki yan ı na da aynı işlemi uyguladığı m ı z sürece,
değerin i değiştirmi ş olmayız.) Son olarak, benzer terimleri
biraraya toplar ve bilinmeyen değere ulaşm ı ş oluruz. Her
zamanki gibi, ulaştı ğ ı m ız sonucu denkleme oturtarak kont­
rol ederiz. Bu örneklerden herbirini aşağı da i nceleyeceğiz.
İlk örneğimiz, radikal zaten kendiliğinden denklemin bir
tarafında bulunduğundan, aynı zamanda da en basit olanı.
Sonuca ulaşmak içi n yapmamız gereken, yalnızca her iki
tarafı n kare kökünü almaktan ibarettir:
Çözüm: Sağlama :
Yx = 6 Yx = 6
x = 36 \136 = 6
6=6
- 1 98 -
 Cebir il

İ ki nci örnekte sonuca ulaşmak için birkaç adı m daha at­

mak gerekiyor. Radikal zaten kendiliğinden denklemin bir
yan ında bulunduğundan, her iki tarafın da kare kökünü al ı­
rız. Ancak bu kez 9'u denklemin d iğer yan ı na geçirmek ve
3'e bölmemiz gerekiyor:

Çözüm: Sağlama:

v'Jx + 9 = 6 v'Jx + s =s
3x + 9 36== v's!9) + s =s
3x = 36 - 9 v'27 + 9 =6
x=- 27 = 9 V3s =6
3 6 =6
Üçüncü örnek esas olarak biri nciye benzemekle birl i k­
te, ek bir adım daha gerektiriyor. Radikalin tamamlanması
için 1 'i denklemi n diğer yanı na geçirmemiz gerek. Sonra
i ki nci örnekteki gibi devam edebiliriz:

Çözüm: Sağiarria :
v'--
ıx---4 + 1 = 5 v'ıx 4
- + 1= 5
v'ıx - 4 = 5 - 1 v'2ııoı - 4 +ı= s
v'ıx - 4 = 4 v'zo 4
- + ı = s
2x 4 = 16
- v'i6 +1= 5
2x = 20 4 +1= 5
x=- 20 = 10 5= 5
2

Bilinmeyen değerin denklemin her iki yanı na dağılmış o­

larak bulunduğu son bir ö rnek de incelenmeyi hak ediyor:

v'1x + 2 = x + 2
- 1 99 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Bu denklemi çözmek i çi n , daha önce geliştirmiş olduğu­

m uz, çarpanlarına ayı rma tekniğini kullanabiliriz:

Çözüm: Sağlama:
'\/1x + .z = x + .z /f'I<. = 2 1 Jfx = 1
7x + 2 = lx + 212 � =x + ı l v'7x"+Z = x + z
7x + .Z = x2 + 4x + 4 V1121 + z = 2 + 2 1 V7(11 + 2 = ı + z
O = x2 - 3x + 2 vls = 4 1 v'9 = 3
o = (x - .zl lx - 11 4 = 4 1 3 = 3

İ kinci Dereceden (Quadratik) Denklemlerin

Çözümü
Quadratik (ikinci dereceden) denklemler, terimlerinin en
yüksek derecesi 2 olan polinom denklemleridir. Bu türden
denklemlerle daha önce karşılaşmış ve onları, çarpanları­
na ayırarak nasıl çözmemiz gerektiğini öğrenmiştik. Şimdi
ise quadratik denklemlerin diğer çözüm yollarını inceleye­
ceğiz.
Bir quadratik denklemi n gen el formu aşağı daki gibidir:

ax2 + bx + c = O (a, b ve c gerçek sayı lard ı r.)

Her quadratik denklemi aşağıdaki işlemleri gerçekleştire­
rek genel bir forma sokabiliriz. Önce denklemin her iki ya­
n ı n ı en küçük ortak bölenle çarparız. Sonra gruplandırma
sembollerini kaldırır ve benzer terim l eri biraraya topları z.
Son olarak da, terim derecelerini büyükten küçüğe dizer,
denklemi n bir yanına toplar ve s ı fı ra eşitleriz. Aşağıda ko­
nuya ilişkin bir örnek bulacaksınız:

- 200 -
 Cebir il
Quadratik d e n klem Genel form

5 = - 3x2 + 4x 3x2 4x + 5 =O

i
a=3
i
b = -4
i
c = 5
Terim lerinden biri eksik bir diğer örnek:

Quadratik d e n klem Genel form

'

7x2 = 8 7x2 + Ox 8 =O

i
a= 7
l
b = o
i
c = -8
Kesirleri ortadan kaldırmak için, denklemin her iki yanını
da en küçük orta k paydayla (8) çarpı yoruz:

Quadratik d e n klem Genel form

1
3x
3
-x2 - = -

4 8
z 1
- 1
-x2 +
8 -
( 3x) =
- 3
24x 3 - ()
� 1 1 -
- • - - · -

i i
1
1 1

zx2 - 24x = 3 a = 2. b = -2.4 c = -3

Bir quadratik denklemin çarpanlarına ayrılarak nasıl çö­

züleceğini daha önce incelemiştik. Bu yaklaş ı m ı burada
yeniden gözden geçirmemizde yarar vard ı r.
Bir q uadratik denklemi çarpanları n a ayırarak çözmek
için önce denklemi genel formuna sokmalıyız. Sonra poli­
nomu çarpanl a rı na ayı rı r ve herbir faktörü O'a eşitleriz. Her
zamanki gibi, sonuçları n kesinliğinden emin olmak için
onları orijinal denkleme oturtup kontrol etmemiz yararlı
- 20 1 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

olacaktır. Aşağıdaki örneği i nceleyiniz:

x2 - 5x = - 4 O rijinal quadratik denklem
x2 - 5x + 4 = 0 quadratik denklemin genel
(x - 4) (x - 1) = O formu quadratik denklemin
ç a rpanlarına ayrılmış hali
Sonuca ulaşmak ·ı çin: x = 4'ün sağlaması: x = 1'in sağlaması

x2 - 5x + 4 == 0 x2 - 5x + 4 = 0
x - 4 = 0 X 1 = 0
- (4)2 - 5(4) + 4 = 0 (1)2 - 5( 1) + 4 = 0
x = 4 olduğunu x = 1 olduğunu 16 - 20 + 4 == O 1 - 5 + 4 = 0
gösterir gösterir

Bir quadratik denklemin genel formda ve b ya da c'nin

(ya da her ikisinin birden) O'a eşit olması durumunda, elimiz­
de eksik bir quadratik denklem var demektir. A'nı n O olması
olanaksızdır, çünkü aksi halde denklem quadratik olamazd ı .
Aşağıda eksik quadratik denklem örnekleri bulacaks ı nı z:

4x2 - 7 = 0 8x2 - 2x = o ıox2 = o

(b = O) (c = O) (b ve c = O)

Şimdi c = O olması duru munda quadratik denklemi nasıl

çözmemiz gerektiğini ele alacağız. Bu noktada en iyi yakla­
ş ı m en büyük ortak böleni bulup, denklemi çarpanı arına a­
yırm a yöntemiyle çözmeyi denemektir. Yukardaki örnekle
devam ederek, bunu nasıl yapmam ı z gerektiğini gösterelim :

8x2 - 2x = O (c = o) B u denklemde en
2x (4x - 1) = O büyük ortak bölen:
eğer'Z� = O, ise, Eğer 4)c 1 = O,
- Denklemi O'a
o halde x = o o halde 4x = ı eşitleyecek x
1 değerlerini buluruz.
ve, x = -
4
- 202 -
 Cebir il

B = O olması halinde quadratik denklemi n asıl çözme­

niz gerektiğini göstermek için, öncelikle sizi "artı ya da ek­
si" diye okunan "+/-" kavramıyla tan ı ştırmamız gerekiyor.
Bir sayı n ı n karekökü pozitif de negatif de olabildiğinden,
bu kavram karekök konusunda bir kez gündeme gelmişti.
Örneğin , 9'un karekökü (baş karekökü) ya pozitif 3 ya da
negatif 3'tür. Bunu aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz:

v'9 = ± 3 = + 3 ya da - 3

B = O olması halinde, bir quadratik denklemi çözmek

için yapmamız gereken ilk iş denklem i , ikinci dereceden o­
lan terim bir tarafta, sabit terim (c) ise diğer yanda kalacak
biçimde yeniden düzenlemektir. Bunu g östermek için yine
yukardaki örnekten yararlan ı yoruz:

4 x2 - 7 = o denklemini yeniden düze nliyoruz: 4 x2 = 7 ,

Bir sonraki adı m , denklemin her iki yan ı n ı x2'nin katsayısı­

na (a; burada 4) bölmektir:

4X2 7 ' un yenı. h a ı·ı 7

- == - ·· xz = -
4 4 4

X'i denklemin bir tarafında , geri kalanları ise d iğer tarafı n­

da toplamak için, denklemin her iki yan ı n ı n kare kökünü al­
mamız yeterlidir:

W= ± �' x = ± f. = ± � ±v; =

olduğunu gösterir.

- 203 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım?

Her iki değer de kendi kendisiyle çarpı ldığında pozitif 7

4
vereceğinden, bu problemin hem pozitif hem de negatif
yanıtları olduğunu görmeliyiz. Radikandın negatif olması
durumunda, çözümün gerçek bir sayı olamayacağı n ı da
söyleyebiliriz. Negatif bir say ı n ı n kare kökünün sanal sayı
olara k adlandırıldığını daha önce öğrenmiştik.
Çocuğunuz yukarıda bazı quadratik denklemleri çöze­
rek tanıtm aya çalıştığım yöntem lerden yararlanabileceği
gibi, her quadratik denklemi çözebilen quadratik formülü
de kullanabilir. Quadratik formülü kullanabilmek için yapı­
lacak ilk iş, quadratik denklemi genel formuna getirmektir:

ax2 + bx + c = O

Quadratik formül a, b ve c arasındaki aşağıda verilen iliş­

kiye dayanarak bize, x değerini bulma şansı verir:

-b ± Yb2 - 4ac
x =
2a

Herhangi bir quadratik denklemde x değerini bulmak için

yapmamız gereken tek şey, a, b ve c'nin sabit değerlerini
quadratik denkleme yerleştirmektir. H e r zamanki gibi, ya­
nıtlarınızı sadeleştirmeli ve onları orijinal denkleme yerleş­
tirerek, sonuçları n ızın sağlamas ı nı yapmalısı nız. Bu yak­

}
laş ı m ı daha iyi anlamak içi n bir örnek da ha inceleyelim:

a = 3 Olduğuna
3x2 + 9x - 12 = o denklemini çözünüz. b = 9 dikkat
c = - 12 ediniz.

Bu değerleri quadratik denkleme yerleştirelim:

- 204 -
 Cebir il

-b ± Yb2 - 9 ± Vl912 4(3) l - 121

x=
- 4ac -

------

2a 2(3)

{
- 9 ± Vs1 + 144 - 9 ± vm
6 6

= -9 15 6
= - = 1
+

± 15 =
= -9
6 6
6
=
-9 ; 15 = - 24 =
-4
6

O halde bu problemin sonuçları ; x = 1 ve x = -4'tür. Sonuç­

larım ızı kontrol etmek için onları orijinal ifadeye yerleştiri­
yoruz:

Sağlama 3x2 + 9x - 12 = O

eğer ıc = 1: 3 (1)2 + 9 (1) - 12 = 3 + 9 - 12 = 0

eğe-,.-ıc = - 4: 3 ( - 4 )2 + 9 ( -41 12 = 48 36 12 o
=
- - -

Özet
Bu ikinci cebir bölümünde birçok konu başl ı ğ ı n ı ele aldık.
Bir ifadeyi çarpanları na ayırmada en büyük ortak böleni
nasıl kullanmamız gerektiğini gösterdik. Sonra g ruplandı­
rarak çarpanları n a ayırma, iki karenin farkın ı bulma ve baş
sabit değerleri 1 ya da 1 'den büyük olan tri nomları çarpan­
larına ayırma gibi, çarpanlarına ayırma teknikleri ile tanış­
tık. Daha sonra bir denklemi, çarpanların a ayırma tekni­
ğiyle nası l çözebileceğimizi gördük. Buradan cebirsel ke­
sirlerle çarpma, bölme, toplama ve çı karmayı d a içeren iş­
lemleri nası l yapabileceğimizi gördük. Sonra ayrış ı k kesir-

- 205 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

leri birbiriyle toplarken ve b irbirinden çıkarırken, en büyük

ortak böleni nasıl h esaplayabileceğimizi gösterdik; karma­
ş ı k kesirlerle işlem yapma ve cebirsel kesirler içeren denk­
lemlerin çözümünü ele aldık. Kareköklerle aritmetik işlem
yapma (toplama, çıkarma, çarpma , bölme) konusu ayrı ntı­
larıyla ele alındı ve bu bölüm, quadratik denklemlerin; çar­
panları na ayırma, e ksik q uadratik denklem çözüm teknik­
leri ve quadratik förm ülün uygulanması gibi tekniklerle çö­
zümünü tartışarak sona erdi .

- 206 -
 10

G rafik Çizimi

O nlara orada resim görme şansı verdiğinden, öğrenciler

için cebirsel ilişkileri bir grafik üzerinde anlamak çok daha
kolay olacaktır. Aslı nda çocuğunuz bir grafik çizmenin ilk
aşamas ı n ı , daha önceki bir bölümde sayı cetvelini tartıştı­
ğımızda görmüştü. Bir başka sayı cetvelini, bu kez dikey
olarak çizsek ve O noktası n ı , bildiğimiz yatay sayı cetveli­
nin O noktasına yerleştirsek, o zaman bu i ki doğru birlikte
dörtgen koordinat sisteminin eksenleri n i m eydana geti rir­
ler. Yatay eksene x-ekseni, dikey eksene y-ekseni ve iki
eksenin kesiştiği noktaya da başlangı ç noktası adını veri­
yoruz:

- 207 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

y
7

6
-y-ekseni

.__�����_._���---. x
-7 -6 -5 -4 - 3 -2 - ı 1 2 3 4 5 o \
6 7
-
ı \
_2 başlangıç x-ekseni
noktası
-3
-4

-5

-6

-7

Çocuğunuza, yatay ve dikey eksenlerin birlikte dörtgen

koordinat sisteminde bir düzlem oluşturduğunu açı klayın .
Yatay sayı cetveli yard ı m ı yla, yalnızca bu doğru üzerinde
yer alan noktaları temsil edebilmiştik. Dörtgen koordinat
sistemiyle ise, d üzlemde yer alan tüm noktaları , i ki eksen
üzerindeki sayı çiftleri yardım ıyla temsil edebiliriz. Örneğin
(2,5) sayı çiftinde, ilk sayı yatay x-koordinatı n ı , ikinci sayı
ise dikey y-koordinatı n ı vermektedi r. Buna göre başlangıç

- 208 -
 Grafik Çizimi

noktası ndan 2 biri m sağa ve 5 birim yukarıya hareket

ettiğimizde (2,5) noktası na ulaş m ı ş oluruz:

6
r x-koordinatı "absis"
di}ıe de anılır.

:
3
--- rr
l
·

·y-koordinatı "ordinat"
: .diye de anılır.
2 1
1
t
1 t
...
--���������-+��...ı.�� ������x
1

-7 -6 -5 -4 - 3 -2 - ı o 1 2 3 4 5 6 7
-ı

-2

-3

-4

-5
-6
-7

Çocuğunuza, dikey eksenin ya da başlangıç noktası n ı n

solunda kalan tüm x-koordinatları n ı n negatif ve d ikey ek­
senin ya da başlangıç nokta s ı n ı n sağında kalan tüm x-ko­
ordinatları nın da pozitif olduğunu gösterin. Çocuğunuza,
yatay eksenin ya da başlang ı ç noktasının altı nda kala n
t ü m y"'.'koordinatları n ı n negatif ve yatay eksenin ya d a baş-

- 209 -
 Ç-:Jcuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

!angıç noktası n ı n üzerinde kalan tüm y-koordinatları n ı n

pozitif olduğunu da anlatmalısı n ız. Artı k çocuğunuz iki ek­
senin kesişiminin düzlem i dört çeyreğe böldüğünü ve i çi n­
de bir nokta bulunan çeyreğin, x- ve y-koordin atları n ı n po­
zitif m i negatif m i olduğuna bağlı olduğunu görebilmelidir:

y
7

İkinci 5 Birin ci
Çeyrek Çeyrek
4

(negatif x , pozitif y) 3
(pozitif x, pozitif y)
2

----ı----t-�ı---t--ı--+�t---t---+--+�ı---+--+--+�ı---x
- 7 -6 -5 -4 -3 -2 -ı o 1 2 3 4 5 6 7
-ı

-2
Üçüncü Dördüncü
Çeyrek -3 Çeyrek
-4
(negatif x, negatif y) (pozitif x, negatif y)
-5

-6

-7

Bu basit kavramları çocuğunuza, x-y-koordinat sistemi­

ne bazı örnek noktalar yerleştirerek göstermelisiniz. Ö r­
neğin, (3,4) noktasını biri nci çeyreğe yerleştirmek için,

- 21 0 -
 Grafik Çizimi

başlang ı ç noktasından 3 birim sağa ve 4 birim yukarı hare­

ket etmemiz gerekir. İ kinci çeyreğe (-3,4) noktasını yerleş­
tirmek içi n , başlangıç noktasından 3 biri m sola ve 4 biri m
yukarı hareket ederiz. Üçüncü çeyrekteki (-2,-5) noktası
için, 2 birim sola ve 5 birim aşağı ya kayın. Son olarak, dör­
düncü çeyrekte (5,-6) noktası n ı n yerini bulmak için ise, 5
birim sağa ve 6 birim aşağıya hareket etmelisiniz. Sizi iz­
ledikten sonra çocuğunuz da kendi seçtiği noktaları koor­
dinat sistem ine yerleştirebil melidir.

y
7
6
5
(- 3,4) (3,4)
�-- -- ------ .,
1 1
1 3 1
1 1
1 1
1 2 1
1 1
1 1
1 1 1
1 1
4
---+�+---+--+---l�+--+�+--+�t---i�� x
- 7 - 6 -5 - -3 - 2 - ı o 1 2 3 4 5 6 7
: -ı
1

1
1 1
1 -2 1
1 1
1 1
1 -3 1
1 1
1 -4 1
1
1 1
1
·-- -5 1
1
( -2, - 5 ) 1
-6 · (5, - 6)
- - - - - - -- - - -

-7

- 21 1 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Bir Doğru n u n Grafik Çizimi

Çocuğunuza göstereceğiniz i kinci şey, grafiğe yalnızca nok­
talar değil, doğrular da yerleştirebileceği olmalı . Örneğin, y
= x + 2 doğrusunun grafiğini çizmek istediğimizi varsayalım.
(İkiden fazla değişken içermeyen birinci dereceden denk­
lemlere doğrusal denklemler denir ve grafikleri de bir doğru
şeklindedir.) Bu denklemin grafiğini çizmek için, denklemi
geçerli kılan x ve y değerlerini bulmamız gerekir. Bunun yolu
da, örnek x değerleri seçip, onları denkleme oturtup, bunun
yard ı m ıyla y değerlerini bulmaktı r. Bu da bize, doğrunun ü­
zerinde yer alan bir dizi sayı çiftinin koordinatlarını verecek­
tir. Aslı nda bir doğruyu belirlemek için yalnızca iki nokta ye­
terliyken, hesapları nızın doğruluğundan emin olmanız için
üç ya da dört nokta bulmanızda yarar vardır. Aşağı daki de­
ğer tablosunu çocuğunuza göstererek, doğru üzerinde yer
alan sayı çiftlerini nasıl bulması gerektiğini açıklayabilirsiniz:

Denklemimiz: y=x+ 2 Değer tablosu

x y
Eğer - 1 , ise, - 1,y = -1 + 2
}C = -ı
=

=
1
Eğer }C = O, ise, O, y = o +2 o 2
Eğer 2, ise, 2, y = 2 + 2 2 4
=
_
- - - }C -
Eğer lC =
4,
ise, =
4, y = 4 + 2 4 6

Artık denklemi geçerli kı lan bir d izi sayı çifti belirlemiş

olduğumuza göre, onları grafiğe yerleştirebiliriz. Bundan
sonra yapmamız gereken tek şey, bu noktaları birleştire­
rek bir doğru çizmek olacaktır. Eğer noktalardan biri bu
doğru üzerinde yer almıyorsa ve bu bir birinci derece
denklem ise, geriye dönmeniz ve aritmetik hesapları nızı
kontrol etmeniz gerekir. Şimdi çocuğunuza y = x + 2 denk­
lemi ni n grafiğini nas ı l çizmesi gerektiğini gösterin :
- 21 2 -
 Grafik Çizimi

y y=x+2
7
6
5
4

1 2 3 4 5 6 7

-2
-3
-4
-5
-6
-7

Şimdi de çocuğunuzun kafasını karıştırmadan, ona ilk

bakışta biraz daha değişik görünen (yönü farklı) bir denkle­
min grafiğini çizmeyi gösterelim. 6x + 3y = 1 2 denkleminin gra­
fiğini çizmek istediğimizi varsayalı m . Bu kez değer tablosu
oluşturmadan, öncelikle bu denklemi y'ye göre çözmeliyiz:
6x + 3y = t2
3y = - 6x + 12
y = - 2x + 4
- 21 3 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım?

Şimdi çocuğunuza, bu denklem için değer tablosunu

nasıl oluşturacağını gösterin:

Denklemimiz: y = - 2x +4 Değer tablosu

x y
Eğer x = - 1 , ise, = -2 ( - 11 + 4 = 6 -1 6
Eğer x. == O, ise, = -2 ( Ol + 4 = 4 o 4
Eğer }C. = 1, ise, = -2 ( 1) + 4 = 2 1 2
Eğer x = 3, ise, = -2 ( 3) + 4= -2 3 -2

Ve şimdi b u sayı çiftlerinden geçen doğruyu çizelim:

\:
y

\ -1,6)

.2

- 7 - 6 -5 - 4 - 3 - z - 1 o 6 7
-J

-z

-3

-4

-5 6x + 3y = 12

-6 or y = -2x + 4

-7

- 214 -
 Grafik Çizimi

Çocuklara anlatmamız gereken bir diğer konu da, bazı

doğru denklemlerinin yalnızca bir değişkene sahip olduğu­
dur. Örneğin, x = 5 doğrusunu çizmek istediğimizde, bu, nok­
talarının tümünün x-koordinatı 5'e eşit olan dikey bir doğru­
dur. Y = -3 doğrusunu çizmek istediğimizde, bu, noktalarının
tümünün y-koordinatı -3'e eşit olan yatay bir doğrudur. Bu iki
doğru aşağıdaki grafikte, üzerlerindeki birkaç örnek nokta He
gösterilmiştir. Aslında bu doğrular üzerinde, x-ve y-değerleri
doğru saptandığı sürece sonsuz sayıda nokta bulunabilir.
Şimdi siz de çocuğunuzdan, pratiğini a rtırması için, size bir­
kaç dikey ya da yatay doğrunun grafiğini yapmasını isteyin.
y
7
x=5
6 (5,6)
5

4
(5,4)
3

1
(5,0)
---+--+--+--+--+�t--+-+--+--+--+--+--4..._l--+--+X
-7 -6 -5 -4 -3 -2 - ı o 1 z 3 4 6 7
-ı (5, - 1)

y = -3
• • -s ....-��---�-ı-�-41----
(-6,- 3) (- 3,-3) (0, - 3) (3,-3) (7, - 3)
-4

-5

-6

-7 (5,-7)

- 21 5 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Kesişim Noktalarının Bulunması

Çocuğunuz bir doğrunun grafiğini çizmek için hangi noktaları
kullanması gerektiğini sorduğunda, ona doğru üzerindeki her­
hangi bir nokta setini kullanabileceğini, ancak bazı özel nok­
taların kendisine avantaj sağlayacağını anlatın. X ve y'nin sı-

Den klemimiz: ; y = - 3x + s Tablo değerleri

Eğer l< = o, ise, .

Eğer y = o, ise, =
-3
- 3x
(Ol + s
+ 6
= 6
ya da - s = - 3x
2 = x
ili 6
o

y-kesişim noktası . (0,6)

-7 -6 -5 -4 - 3 -2 -ı o 1 �3 4 5 6 7
-ı
\\
-2 x-kesişim noktası
-3

-4

-5 y =
-3x + 6
-6

- 21 6 -
 Grafik Çizimi

fıra eşit olduğu iki nokta bu anlamda özel avantajlara sahiptir:

Çocuğunuza, x = O olduğu noktanı n bize, doğrunun
eksenini kestiği noktayı (y-intersept) (0,6) vereceğini gös­
terin. Aynı şekilde y = O noktası da doğrunun x-eksenini
kestiği noktayı (x-intersept) {2,0) verecektir.
Bi r doğrunun kesişim noktaları n ı nas ı l bulmak gerekti­
ğini bilmek çok önemlidir. Şimdi özel bir durumu yansıtan
son bir örneği i nceleyelim:
Tablo değerleri
Denklemimiz: y = x

Eğer x. = O. ise, y = o.
yine, eğer y = o, x = o.
ili
4
o

Eğer x. = 4, ise, y = 4
y

�ı
y=x

3 4 'i 6 7

-5

-6

-7

- 21 7 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Eğimin Hesaplanması
Anlaşı lması gereken bir diğer önem l i kavram da, doğru­
nun eğimidir. Eğim aşağıdaki gibi tan ı m lanır:
y'deki değişim
eğim = ------

x'deki değişim

Bu form ülden de anlaşılacağı gibi, doğru üzerinde bir nok­

tadan diğerine giderken oluşan eğimi, y değerlerindeki
değişimi x değerlerindeki değişime bölerek hesaplayabili­
riz. Örneğin, p1 noktası ndan (x1 ,y1 ) p2 noktasına (x2,y2) ,
verili bir doğru üzerinde gittiğ imizi düşünelim :
y P2 = (x2, y21
7

5 Yz - yı =
x'deki değişim
4

2 Xz - Xı =
y'deki değişim
1

+--+--+--+---t�t--+-+-+--+--+--+---f�+-+--+-�X
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -ı o 1 2 3 4 5 6 7
-ı

-2

-3 NOT: y'deki değişimi iki

nokta a rası ndaki dikey
-4
uzaklık, x'de ki değişimi de
-5 iki nokta a rasındaki yatay
-6 uzaklık temsil eder.
-7

- 21 8 -
 Grafik Çizimi

Bu da şu anlama gelir: eğim, y değerlerindeki değ işimin, x

değerlerindeki değişime bölünmesine eşittir. Örneğin , e­
ğim (kısaca "m") aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

y'deki değişim çıkış y2 - y1

= -- = ---
_ .

egım = ya da m
x'deki değişim koşu x2 - x1

Şimdi belirli iki n oktadan, örneğin p 1 = (-2,-3) ve p2 = (2,5)

noktalarından geçen bir doğrunun eğimini hesaplayalı m :

y
7
6
5
1
ı Y2 - y ,
4 1

: = 5 - ( - 3) = 8
1
ı
1
1
1
1
1
---t--t--+-�-ı--+--+-ı<-+---+---ı----1�- x
1 7 3 4 5 6 7
1
1
1
1
= (-2, -3)
1
Pı _ _ _ .,,

Xz - xı
4
-
= 2 - (-2) = 4
-5
-6

Eğimi hesaplamak için y'deki değişimi x'deki değişime bö­

lüyoruz:
- 21 9 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

Eğer p = ( - 2, - 3), ise, o ha l de eği m , (m) = Yz - y1 5 - ( - 3) 8

1 ---
= - = 2
P2 = (2,5) Xz - Xı 2 - ( - 2) 4

Ögre.ncilere, p1 ve ·p2 nokta larının yerlerini değiştirseydik de eğimin

değ işmeyeceğini göstermek önemlidir:

Eğer P 1 = (2,5), ise, o ha lde eğ i m (m ) = y2 - y1 -3 - (5) -8

P;ı = ( - 2, - 3 ) Xz - Xı == - 2 - (2)
= -4 = 2
Şimdi de soldan sağa aşağı doğru eğim yapan doğru­
ların negatif eğime sahip oldukların ı gösteren bir örnek i n­
celeyelim:

Pı = ( - 2,7)
1
1
1
1
Yz - yı 1
1
5
= 3 - 7 = -4
l1 4

'---3
X2 Xı
2
-

= 6 - ( -2) = 8
1

+--+--+---<t---+-+----1---ı---+-_._--+� x
- 7 -6 -5 -4 -3 -z -1 o 1 z 3 4 5 6 7
-ı

-2

-3

-4

-5

-6

-7

- 22 0 -
 Grafik Çizimi

Burada da b u doğrunun eğimini hesaplamak i çi n yalnızca

y'deki değişimi x'deki değişime bölmemiz yeterlidir:

Eğer Pı = ( - 2,7l, ise , o tialde 'eciim = y2 - y1 3 - (7) -4 -ı

P2 = (6,3) Xz - x1 = 6 - ( - 2)
=
S=2

Öğrencilere, yatay bir doğrunun eğimini nasıl bulmaları

gerektiğini ve dikey bir doğrunun eğiminin tanı msız oldu­
ğunu açıklay ın ı z. Bunları anlatı rken aşağı d aki grafikten
yararlanabilirs iniz:

y
7 c = (5,7)
6

2 D = (5,2)
ı

+--+---+-+---+---+-1--+---t��-+---t-� X
- 7 - 6 -5 - 4 -3 - 2 -1 o 1 2 3 4 5 6 7
-1

2 ----
A = ( -5, -2) B = (2, -2)
-3

-4

-5

-6

-7

- 22 1 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatırım?

Bir yatay doğru üzerinde y'deki değişimi x'deki değişime

böldüğümüzde, eğiminin O olduğunu görürüz:

EğerA = ( - 5, - 2 ), ise, o halde eğim (m) = Yz - Yı

= - 2 - ( - 2)
=
� =
0
B = (2, - 2) x2 - x1 2 - ( - 5) 7

Bir sayının O'a bölünmesi tan ı msız olduğundan , dikey bir

doğrunun eğimi de tanımsızdır:

Eg- ere =
(5, 7), ise, o halde eg· im (mi = Yz - Yı
::..:---=-=-
- = 2 - l7l -5
ta n ı msı
x2 - x1
=

D = (5,2)
-- -

5 - (5) O

Doğru Denklemleri
Bir doğrunun denklemlerini değişik formda ifade edebil­
mek öı .emlidir. İ kiden fazla değiş ken içermeyen her birinci
dereceden denklem, bir doğru denklemidir. Bu türden
denklemlerin genel formu aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

Ax + Bx + C = O a , b ve c gerçek sayılardır ve
b ve c, O'a eşit olamaz.

Denklemleri genel formlarına sokabilmek için a'nın pozitif

olması ve a, b ve c'n i n tam sayı olması tercih sebebidir. A­
şağıdaki örneği inceleyiniz:

1 3 4 ile (en büyük ortak bölen) 2x - 3y - 8 = 0

ı;x 7l
r r r
- = 2
çarpıldığında :
A B C

- 222 -
 Grafik Çizimi

Bir doğru denkleminin bir başka formu da nokta-eğim

formudur. Bu kavrama girmeden önce, küçük bir değişiklik
yapmak üzere, daha önce tartıştığ ımız eğim (m) formülü­
ne geri dönebiliriz. Şimdi biz doğru üzerindeki iki noktanın
p 1 = (x1 ,y1) ve p = (x,y) olarak, doğrunun üzerindeki her­
hangi bir başka nokta olarak ifade edilmesini istiyoruz.

m = doğrunun eğimi

Pı = lxııYı>
,__�����- x
o

Şim di eğim formülünü aşağı daki gibi ifade edebiliriz:

m = Y - Yı
X - X1

- 223 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Denklemin her i ki yan ı n ı , bütünün değerini değiştirmeye­

cek olan (x - x 1 ) ile çarptı ğ ı m ızda, aşağıdaki sonuca ula­
ş ırız:

(x - xJ ) m = Y - Yı
---=-:-
,_ ---c1
......--- .il.)/
ya da y Yı = m (x - x1)
rw--- Xı
•• -

Bu son ifade bir doğru denkleminin nokta-eğim formu ola­

rak bilinir. Burada m eği m i ve p 1 = (x1 ,y 1 ) de doğru üzerin­
deki bir noktayı temsil eder.
Çocuğunuza, yalnızca eğimini ve doğru üzerinde bir nok­
tanın koordinatlarını bilmesi durumunda, bu formülü doğru
denkleminin genel formunu bulmak için kullanabileceğini
göstermeniz önemlidir. Ö rneğin, eğimi 3 ve üzerindeki bir
noktanın koordinatları n ı n da (5,9) olduğu bir doğru düşüne­
lim ve bu doğrunun genel formunu bulmaya çalışal ı m :

Nokta-eğim fonnu Bilinen değerleri Genel form

1yerlerine oturtuyoruz.

y - Yı = m (x - x1l y - 9 = 3 (x 51 - 3x - y - 6 = 0
y - 9 = 3x - ıs
y = 3x - 6

Şimdi artık çocuğu nuza, bir doğru denkleminin en s ı k

kullanılan formu olan v e eğim-kesişim formu olara k bilinen
biçimini göstermeye haz ı rsınız demektir. Alışı lagelmiş ta­
vır, doğrunun y-kesişim noktasını b harfiyle tem sil etmek­
tir. O halde (O,b) noktası doğrunun üzerinde bir noktadı r:

- 224 -
 Grafik Çizimi
y

Şimdi bütün yapmamız gereken, {O, b) noktası n ı doğru

denkleminin nokta-eğim formuna yerleştirmektir:

y - y1 = m (x- x1) Nokta-eğim formu

y - b = m lx- O) (O, b) değerlerini yerine yerleştiriyoruz.
y - b = mx Terimleri çarpıyoruz.
ya da y = mx + b Terimleri yeniden düzenliyoruz.

Bir doğru denkleminin eğim-kesişim formu y = mx + b'dir.

Burada m eğimi, b ise y-kesişim noktası n ı temsil �der.
Şimdi bu denklem formunu pratikte nası l kullanabileceği­
mize göz atalı m .
İ l k örnek olarak, eğimi v e y-kesişim noktasını bildiğiniz
bir doğrunun denklemini bulmakta kullanabilirsiniz. Eğimi -
3 ve y-kesişim noktası -5 olan bir:doğru düşünelim. Denk-

- 22 5 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

lemin genel formunu bulmak için önce bu değerleri eğim­

kesişim formuna oturtmam ız, sonra da denklemi yeniden
d üzenlememiz gerekir:

y = mx + b Eğim-kesişim formunu yazıyoruz.

y = - 3x - 5 Değerleri yerlerine oturtuyoruz.
3x + y + 5 = 0 Genel forma sokuyoruz.

İ kinci örnek olarak çocuğunuza, genel formda verilmiş bir

denklemin eğimini nasıl hesaplayacağını gösterebilirsiniz:

ux + ay - s = o Denklemin genel formu

3y = - 12x + 9 Terimleri yeniden düzenliyo ruz.
y= -4x + 3 Her iki tarafı 3'e bölüyoruz.

Şimdi artı k denklemi n eğim-kesişim formundan, doğrunun

eğimi ve y-kesişim noktasını bulmak hiç de zor değil:

y = - 4x + 3 Eğim kesişim formu

T y-kesişim
l noktası
eğim

Ü çüncü örnekte, bir d oğ runun grafiğini çizmek için değer

tablosu kullanmanı n şart olmad ı ğ ı n ı gösterebi lirsiniz; ço­
cuğunuz bunun yerine bir denklemin eğim-kesişim formu­
nu da kullanabilir. Denklem i n eği m-kesişim formunun aşa­
ğ ı daki gibi olduğunu varsayal ı m :

y = ınx + b Eğim-kesişim formu

y = 3x + 2 özel denklem

l l
eğim y-kesişim noktası

- 226 -
 Grafik Çizimi

Daha önceki tartışmaları mızdan, eği m i aşağı daki gibi ya­

zabileceğim izi hatırlayınız:

çıkış y'deki değişim 3

egı m =
_ .
-- = =-
koşu x'deki değişim 1

O halde, x 1 birim değiştiğinde, y 3 biri m değişmektedir.

Bu doğrunun grafiğini çizmek için önce y-kesişim nokta­
sını (0,2) işaretler ve bu noktadan (x yönünde) 1 birim sağa
ve (y yönünde) 3 birim yukarı kayarak bir ikinci nokta ( 1 ,5)
işaretleriz. Sonra da bu iki noktadan geçen bir doğru çizeriz:

y
7

1 2 3 4 5 6 7

-4
- 5

-6

-7

- 227 -
 Çocuğuma Matematiği Nas!/ Anlatmm ?

Çocuğunuzun konuyu daha iyi kavrayabilmesi için ona,

eğimin kesir halde ve y-kesişim noktasının negatif olduğu
son bir örnek daha verebilirsiniz:

4
y = -x -
3
5

Görüldüğü gibi bu eğim � ve y-kesişim noktası da (0,-

3)'dür. Eği m , x 5 birim arttığında, y'nin 4 birim artacağını
gösteriyor. O halde (0,-3) n oktasından başlar ve (x-ekse-

y
7
6
5
4
3

+--+--+--+-+--i�t---+--74--i�ı---ı---+ x
-7 -6 -5 -4 -3 z -ı o
-

-ı

-s

-6

-7

- 228 -
 Grafik Çizimi

ninde) 5 birim sağa ve (y-ekseninde) 4 birim yukarı gide­

rek ikinci noktayı (5, 1 ) işaretleriz. Sonra yapılacak tek şey,
bu iki noktayı bir doğru ile birbirine bağlamaktır:

Bir Eğrinin Grafik Çizimi

Hepimizin bildiği gibi , tüm çizgil er birer doğru değildir; o
halde eğrilerin grafiğinin nas ı l çizileceğini incelemekte ya­
rar vard ı r. İ kiden fazla değişkeni bulunmayan birinci dere­
ceden (linear) denklemlerle ifade edilen doğrulardan fark­
lı olarak, eğri denklemleri linear değildir. Yani bir eğrinin
grafiğini çizmek için iki noktadan daha fazla veriye gerek­
sinim duyarız.
Bir eğrinin grafiğini çizebilm e k için izlemeniz gereken
bir dizi aşamayı aşağıda bulacaksınız. İ l k aşama, eğrinin
denklemini değerler tablosu oluşturmakta kullanmak, son­
ra da değerler tablosundan verileri yerlerine oturtmaktır.
Son aşamada ise, noktaları bir eğri grafiği oluşturacak bi­
çim d e birl eştiririz. Eğrinin şeklini doğru biçimde ortaya çı­
karmak için yeterince noktayı işaretlemiş olmak gerekir. A­
şağıda değişkenlerinden biri, karesi alınmış bir terim biçi­
minde bulunan bir parabolün grafik çizim örneği bulun­
maktad ı r. Şimdi y = x2 4 denkleminin grafiğini çizelim:
-

- 229 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

X değeri Denklem · Değer tablosu

y = x2 - 4
x y
Eğer;c = - 3, ise, y = ( - 3)2 - 4 = 5 -3 5
Eğer}(. = - 2,ise, y = ( - 212 - 4 = o -2 o
Eğer}(. = - 1, ise, y = ( - 112 - 4 = - 3 -1 -3
.
- - -v
Eger .... -
- o, ıse, y = (012 - 4 = -4 o -4
.
- -v....
Eger = 1, ıse, y = (1)2 - 4 = -3 1 -3
Eğer'l< = 2, ise, y = 1212 - 4 = o 2 o
Eğer}(. = 3, ise, y = 1312 - 4 = 5 3 5

Bu eğri için yedi nokta belirledik. Daha az ya da daha çok

sayıda nokta belirlememiz de mümkündü, a ncak seçtiği­
miz bu noktalar bize, eğrinin neye b enzeyeceğine ilişkin iyi
bir fikir vermek için yeterlidir.
Şimdi bu n oktaları tablodan alıp grafiğe nası l yerleştire­
ceğimizi ve onları esnek bir biçimde nasıl birleştireceğimizi
gösterelim:
Daha yüksek dereceli terimlere sahip diğer denklemle­
rin grafiği üzerinde çal ışırken de benzer bir yaklaşım işe
yarayacaktı r.

Eşitsizliklerin Grafik Çizimi

Daha önce bir değişkenli bir eşitsizliği sayı cetveli nde nasıl gös­
termemiz gerektiğini öğrenmiştik. Şimdi de dörtgen koordinat
sistemi şeklindeki bir düzlemde ikiden fazla değişkeni olmayan
bir eşitsizliğin grafiğini nasıl çizeceğimizi inceleyecek, düzlemi
iki yarı düzleme bölen eşitsizlikler üzerinde duracağız.

- 230 -
 Grafik Çizimi

y
7

5)
( - 3,
5
(3,5 )

-7 - 6 -s -4 -3 - 3 4 5 6 7

(1, -3)

(0, - 4 )
-5

-6

-7

Örneğin, 3x 6y � 1 2 eşitsizliğinin grafiğini çizmek iste­

-

diğimizi düşünelim. öncelikle eşitsizlik işareti yerine eşitlik

işareti koyar, doğrum uzu çizeriz. Bu, x'i O'a eşitleyerek y
değerini ve y'yi O'a eşitleyerek de x değerini bulduğumuz
kesişim noktası yöntemi yard ı mıyla yapılabilir:

- 23 1 -
 t:
Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

Denk lem ı<. = o olduğ u nda Y = o �oldu ğunda

= =
3x - 6Y 12 3 (Ol - sy = 12 3x - 6(01 12
- sy 12 Jx =
12
-2
=

y =
x = 4

y
7

+--t---t--+-+--t�t---t-:-t--+--t--+-79F-t�+--+---+ X
-7 -
6 - s -4 - 3 -2 - ı o 6 7
-ı

-3

-4

-5

-6

-7

Düzlemi iki yarı düzleme-eşitsizliğin üstündeki yarı ve

eşitsizliğin altındaki yarı-böldüğünden, 3x 6y = 1 2 doğ­ -

rusu , eşitsizliğin sınırı n ı ol uşturur. Hangi yarı nın 3x 6y s -

1 2 eşitsizliğine ait olduğunu bulmak için, ona belli değerler

veririz. Bu anlamda herhangi bir nokta da seçilebilir, ancak
genelde yeğlenen, (0,0) noktasıdır:

- 232 -
 Grafik Çizimi

3x - 6y � l.2
3(0) - 6(0) � 1.2
o � 1.2

O halde, aşağıda taralı alanla da gösterildiği gibi, (0, 0)

noktası ve s ı n ırın üstündeki yarı düzlemde bulunan tüm
diğer noktalar eşitsizliğe dahildir:

3
3x - 6y � 1 2 2

1
x
6 5 4 3 2 1 o 6
1

- 233 ;-
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

3x 6y $ 1 2 eşitsizliğinde s ı n ırın somut olarak çizildiği­

-

nin ve eşitsizliğin tanımladığı taralı alana dahil olduğunun

altı nı çizin . Bunun nedeni, eşitsizli k işaretinin $ olmasıdır.
Eğer eşitsizlik bunun yerine 3x 6y < 1 2 şeklinde olsaydı, -

sınır kesik çizgilerle belirtilecek, çünkü eşitsizliğin tanımla­

dığı taralı alana dahil olmayacak; bunun sorumlusu da, <
şeklindeki eşitsizlik işareti olacakt ı . Aşağı daki 3x 6y < 1 2 -

eşitsizliğinin grafiğini inceleyin:

y
7

3
3x - 6y � 12 2 ... .

7 6 5 4 3 2 1 o 1 2 ... l .... 4 5 6
1

...
ı
3

4
· ,.

- 234 -
 Grafik Çizimi

Özet
Matematik öğrencileri i çi n denklemlerin grafiğini çizmek ö­
nemli bir beceridir. Bu beceri onların , tartı ştı kları düşünce­
lerin fiziksel temsilini g örmelerine ve bu sayede konuyu
daha iyi kavramaları n a yardı mcı olur. M atematiğin daha
karmaşı k konuların a girdiklerinde, bu becerileri denklem
sistemlerini çözmek ve burada ele aldı kları mızın çok öte­
sindeki çeşitli farklı denklem çeşitlerinin grafiklerini çiz­
mekte kullanabileceklerdir. Grafik çizme becerisi, calcu­
lus'un (hesaplama tekni kleri) temeli olan fonksiyonlarla
çalışma durumunda, olmazsa olmaz bir beceridir. Calcu­
lus'un temel prensipleri öğrencilere genellikle grafik çizim­
ler, yardı mıyla aktarıl ı r. Grafik çizimi trigonometirk fon ksi­
yonların kavranmas ı nda da en büyük yardımcı d ı r. G rafik
çizim tekni klerin i erken yaşlarında eksiksiz biçimde edinen
bir öğrenci , ilerde m atematiğin çok daha karm aş ı k konula­
rı nı çok daha kolaylı kla atlatabilecektir. Bu konuda anne­
babalara da görev d üşüyor; çocuklarıyla oturup bu bölüm­
de ele alı nan grafik çizim mekanizmaları nı açı klamala rı
onlara önemli destek sağlayacaktır.

- 235 -
 11

S onu ç

Bu kitapta, öğrencilerin normalde ilkokul ve ortaokulda

karşı laştı kları konuları ele aldı k. işe temel aritmetik, onda­
l ı k ve kesirleri tartı şarak başladı k. Sonra ora n , orantı ve
yüzdeler gibi pratikte kullanılan kavramları tartı ştık; metrik
sisteme özel bir önem vererek, ağırlıklar ve ölçüleri tekrar­
ladı k. Bunu çeşitli geometrik figürler ve çevre, alan ve ha­
cim gibi ölçümleri içeren temel geometri kavramların tartı­
şılması izled i . Matematikte birçok uygulama alan ı na sahip
olan cebi r, i ki bölümde ve ayrı ntı l ı olarak ele alındı. Son o­
larak, fon ksiyonlar ve calculus gibi daha karm aş ı k mate­
matik konuları n ı kavramak için birer temel taşı niteliğinde
olan denklem ler ve grafik çizim tekniklerini irdel edik.
Kitap, başı ndan beri çocuklarıyla masa b aş ı na oturup,
onlara burada ele al ınan çeşitli konuları açı kl ayacakları
varsayılan anne-babalara hitap etti. Çocukları n okulda he­
nüz karşı laşmadıkları konulara kolayca u laşabilmeleri he­
deflendiğinden, konular kolay anlaşılır bir dille sunulmaya
çalışıldı. Her konu başlığı, kendisinden bir önceki konu
başlığı üzerinde gelişip yükseldiğinden, bu kitaptan yarar­
lanmanı n en iyi yolu, sırayı bozmadan baştan sona doğru
ilerlemek olacaktır. Anne babalar kuşkusuz n ormalde okul
eğitiminin ilk sekiz yı l ı boyunca her biri için başlı başına u-

- 237 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm ?

zunca birer ders kitabı gerektiren konu başl ıkları nı küçük

bir kitaba s ı ğdırmaya çalı ştığ ı m ı takdir edeceklerdir. Bunu,
okulda işlenen tüm konu başlı kların ı değil, yalnızca başlı­
ca konuları ele alarak başard ı k. Bunun ötesinde, öğrenci­
lerin temel kavramları anlamaları nı sağlamak için, ders ki­
tapları nda normalde bol bol yer verilen egzersizler ve
problemler yerine, yalnızca yeterl i sayıda örnek sunmayı
yeğledim. Hedefim, çocukları okulda karşı laştı klarında ko­
nuları kolayca kavrayabilmeleri için yeterli bilgiyle donat­
maktı .
Kı saca, anne-babalar onlara, çocuklarının matematik
konuları n ı anlaması ve zevk almas ı n a yardımcı olmak için
kullanabi lecekleri bir araç verdiğimi anlamalıdırlar. Anne­
babalar kitap boyunca çocukları na güvenli, rahat ve s ı cak
gelecek bir ortamda ilerleyebilirler. Küçük çocuklarıyla ça­
l ışırken anne-babalar, konuları öğretme n daha sınıfta işle­
meden s u nabilir. Bu kuşkusuz öğretmende çocuğunuzun
çok akı l l ı olduğu izlenimini uyandıracaktı r. Bu durum, arka­
daşları n a zor gelen konuları kolayl ı kl a kavrayabildiğini gö­
ren çocuğunuza da belli bir güven duygusu aşılayacaktı r.
Çocukları n-hatta yetişkinlerin de-iyi olduklarını bildikleri
bir konudan çok daha fazla keyif aldı kları na şimdiye dek
kaç kez tanı k olmuşumdur. Başarı ları diğerlerince de fark
edildikçe, daha iyi olmak i çi n motivasyon kazanacaklardı r.
işte bu deneyim öğrenciler için gerçek bir kabus ola n m a­
tematiği, m üfredatın en sevilen dersi haline getirecek ka­
dar önemlidir.
Anne-babalar matematiğin, çocukların ı n gelecekteki
başarı ları n ı belirleyecek kadar önemli bir konu olduğunu
unutmamalıdırlar. Çocuklar belki bir daha hiç kullanmaya­
cakları bir konuyu niçin öğrenmek zorunda oldukların ı so­
rarlarsa, onlara matematiği n hızla gelişen teknolojik dün-

- 238 -
 Sonuç

yamızda giderek daha çok önem kazand ı ğ ı n ı anlatmaya

çalı ş ı n. Matematiği iyi kavramak, üniversitede bilimsel ya
da teknik bir konunun eğitimini almak isteyen öğrenciler
için özellikle vazgeçilmezdir. Matematiği iyice kavrayama­
mış öğrenciler okulda tekrar tekrar hayal kırıklı kları yaşa­
maya ve üniversitede istedikleri dala giremeyerek, hiç ha­
yal etmedikleri bir meslek sahibi olup istemedikleri bir ya­
şamı sürmeye mahkum olurlar. Ve çocuklar genç birer ye­
tişkin haline gelip de günümüzün ilginç ve bol kazançlı iş­
lerinden birine talip ol dukları nda , m üstakbel patronları nın
onların matematik, bilgisayar ve teknik konulara ilişkin bilgi
sahibi olmaları n ı bekleyeceklerini bilmelidir. B u bilgiden
yoksun olmaları durumunda kendilerini sıradan ve az ka­
zançlı i şl er için savaşı rken bulmaları olası l ığ ı yüksektir. İş­
te bu pek de çekici olmayan senaryoyu anne-babalar za­
manı nda işe müdahale ederek değiştirebilirler.
Eski Çin sagası olan Lao Tzu şöyle diyor: " Bi n millik bir
yolculuk, tek bir adı mla başlar." bu kitabı n uyarı ve öneri­
lerine kulak vererek, çocuklarınız o yolculuğa ç ı km ı ş ola­
caktı r. Bütün ümidi m , burada ele alınan konuları n yolculu­
ğun geri kalan k ı s m ı n ı çok daha ilginç, anlaş ı l ı r ve hatta
eğlenceli kılacağ ı d ı r.

- 2 39 -
 Ek A

Çarpı m Tablosu

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
2 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
3 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 33 36
4 4 8 12 16 20 24 28 32 .
36 40 44 48
5 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
6 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60 66 72

7 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84

8 8 16 24 32 40 48 56 64 72 80 88 96
9 9 18 27 36 45 54 63 72 81 90 99 108
10 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
11 11 22 33 44 55 66 77 88 99 110 121 132
12 12 24 36 48 60 72 84 96 108 120 132 144

- 2 40 -
 ••

Yazar U zeri ne

Gardan w. G reen, j r. ' ı n eğitim hakkı ndaki bilgisi tartışı la­

maz. 1 984'te George Washington Ü niversitesi'nden eko­
nomi master' ı s ı ra s ı nda aldığı her dersten notları n ı n A'nın
altı na düşmediğini biliyoruz. Bu başarı s ı , özellikle de ak­
şam okuluna gittiği ve ayn ı zamanda da ev ve aile sorum­
luluğu da taş ı d ı ğ ı göz önüne alı nd ı ğ ı nda daha da anlamlı­
dı r. Kendisi, m üfredat çok sıkışık olsa bile, boş zaman fa­
aliyetleri için zaman yaratmasın ı bilmiştir.
Dr. Green i l k kitabı "A Almanın Yonarı"nda da belirttiği
gibi başarı s ı nı , kendi geliştirdiği bir çalı şma sistemine bağ­
l ıyor. İ l k kez 1 985'te yayı nlandığı ndan bu yana "A Almanın
Yolları", nice çocuğun notlarını yükseltmesi ne yard ı mcı ol­
du. Çalışma 1 992'de "como scar una a" adıyla İ spanyol­
ca'ya çevrildi ve daha sonra da tüm d ünyaya yay ı l d ı . "ço­
cuğunuzun matematik öğrenmesine yardı mcı olabilirsiniz"
adındaki i kinci kitabı nda ise Dr. Green, araştırma yöntem­
lerini i lkokul ve ortaokul öğrencilerinin gere ksinimlerine u­
yarlad ı .
Dr. Green bugün A B D Nüfus Say ı m Bürosu'nda H ükü­
met Bölümü'nün başı nda bulun�or ve ülke çapı ndaki fe­
deral, devlet ve yerel hükümetler için hazı rlanan mali ve
çalı şma istatistiklerini ve ilkokul, ortaokul ve lise eğitimi ve
adalet sistemine ilişkin istatistikleri yönetiyor. Bundan ön­
ce ise yine N üfus Say ı m Bürosu'nun yerleşi m ve ev eko­
nomisi i statistik bölümü'nde başkan asistanı o larak çalışı-

- 241 -
 Çocuğuma Matematiği Nasıl Anlatmm?

yordu ve gelir dağ ı l ı m ı ve yoksulluğa ilişkin resmi istatistik­

lerin hazırlanması ndan sorum l uydu. i şe girişlerdeki gelir
adaletsizliğini konu alan m aster doktora çalışması ise ülke
çapı nda yankı uya nd ı rdı , N ew York Times ve diğer bazı
gazete ve dergilerde konuya ilişkin makaleler yayı mlandı
ve Dr. Green bulguları nı aktarmak üzere çeşitli televizyon
kanalları nda göründü; çal ı şması hükümet yayınları nda,
çeşitli dergilerde ve mesleki yayı nlarda yer aldı .

- 242 -