History Book 2-3 PDF

Wå[íkh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{
315 - EríknkMk
ÃkwMíkf 2-3
fku»ko MktÞkusf
rððuf rMktøk
¼k»kktíkh MknÞkusf
zkì. hksuþ fw{kh
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

(yu{.yu[.ykh.ze, ¼khík Mkhfkh nuX¤Lke yuf MðkÞík MktMÚkk)
yu - 24-25, EÂLMxxâwþLk÷, yuheÞk Mkufxh - 62 LkkuEzk -201309 (W.«)
ðuçkMkkEx : www.nios.ac.in, xku÷ £e Lkt. 18001809393
© hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk
(fkuÃke)
Mkr[ð, hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk, yu-24-25, EÂLMxxâqþLk÷ yurhÞk LkuþLk÷ nkEðu 24, Mkuõxh-62, LkkuEzk-201309 îkhk
«fkrþík yLku {wrÿík
yÇÞkMk¢{ Mkr{íke
«ku. xe.fu.ðe.MkwçkúkBLkÞk{ «ku. su.fu.þ{ko «ku. yu.ykh.¾kLk zkp.çke.ykh.{kLke
[uhÃkMkoLk Ãktòçk ÞwrLkðŠMkxe «kuVuMkh (EríknkMk) zuÃÞwxe zkÞhuõxh
nuz zeÃkkxo{uLx ykuV rnMxÙe [tËeøkZ EøLkw, LÞw rËÕne ykhfku÷kuSf÷ Mkðuo ykuV
ÞwrLkðMkeoxe ykuV rËÕne, rËÕne EÂLzÞk, LÞw rËÕne
Mkw©e ÃkË{k©e rLkðkMkLk Mkw©e {SMíkk çkkuMk zkp.økwhr«ík {ELke
zkp.Ãke.fu.çkMktík
Ãke.S.xe rnMxÙe rhxkÞzo ÃkeSxe rnMxÙe Ãktòçk yußÞwfuþLk MkŠðMk
yMkkurMkÞux «kuVuMkh (rnMxÙe)
rËÕne ÃkÂç÷f Mfq÷ yuLz nuzo MkkurMkÞ÷ MkkÞLMk LÞw rËÕne
òBÞk r{ÕÞk EM÷k{eÞk
ykh fu Ãkwh{, LÞw rËÕne rM«hªøk zu÷Mko Mfq÷ ÃkwMkk hkuz,
LÞwrËÕne
LÞw rËÕne
zku. yLkeíkk r«ÞËþeoLke Mkw©e yLkeíkk Ëuðhks
zkÞhufxh (yufuzu{ef) r«LMkeÃkk÷ ze.yu.ðe. Ãkç÷ef
yuLk.ykE.yku. yuMk., LkkuEzk Mfq÷, çknkËqh økZ, nrhÞkýk
rð»kÞ MktÃkkËf ¼k»kk MktÃkkËf

{kuzâw÷ - 1 {kuzâw÷ - 2 Mkw.©e hkuÍ sufkuçk ©e LkÞÃkk÷ ®Mkøk
zkp. rð.fu.siLk «ku. yu.ykh.¾kLk nuz rzÃkkxo{uLx ykuV rnMxÙe rMkrLkÞh yußÞwfurxð
yMkku.«kuVuMkh «kuVuMkh (EríknkMk) nku÷e xkEÕz Mfq÷ ykurVMkh
{kuíke÷k÷ LknuÁ fku÷us rËÕne EøLkw, LÞw rËÕne ðMktíkfwtÍ LÞw rËÕne yuLk.ykE.yku.yuMk, LkkuEzk
ÃkkX ÷u¾fku
zkp.Ãke.fu.çkMktík ©e {nuþ økkiÃkk÷Lk ©e Mktíkku»k fw{kh hkÞ zkp.htsLk ykLktË zkp.rðßÞk ÷û{e ®Mkøk
yMkkurMkÞux «kuVuMkh (rnMxÙe) ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh yMkkurMkÞux «kuVuMkh
òBÞk r{ÕÞk EM÷k{eÞk MkuLx MxeVLk fku÷us, yuMk.S.xe.çke, ¾k÷Mkk òfeh nwMkuLk Ãke.S. ©eykuhkurçkLËku fku÷us
LÞwrËÕne LÞw rËÕne fku÷us LÞw rËÕne fku÷us, LÞw rËÕne rËÕne
©e rðfkMk ð{ko Mkw.©e LkÞLkkËkMk økwók zkp. MktsÞ þ{ko zkp.yts÷e {÷ef zkp.htSíkk Ëw¥kk
ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMkxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh
hk{ßMk fku÷us ÷uze ©e hk{ fku÷us çke.ykh.yktçk÷uzh fku÷us fk÷eLËe fku÷us òBÞk r{ÕÞk EM÷k{eÞk
rËÕne fku÷us rËÕne LÞw rËÕne rËÕne LÞwrËÕne
Mkw.©e Mke{k hkíkwhe ©e ykLktËfw{kh zkp. rðÃkw÷ ®Mkøk ©e MktßÞfw{kh
£e÷kLMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh yMkkurMkÞux «kuVuMkh ykrMkMkxLx «kuVuMkh
LÞw rËÕne {kuíke÷k÷ LknuÁ fku÷us {kuíke÷k÷ LknuÁ fku÷us ~Þk{÷k÷ fku÷us
LÞw rËÕne LÞw rËÕne rËÕne
økwshkíke ¼k»kktíkh økú k rVf rzÍkELkh
zkp. {fhtË {nuŒk zkp.fu.Mke.çkkhkux zkp.sLkf økZðe fkxkuoøkúkVh rzÃkkxo{uLx ykuV
«kuVMu kh (emeritus) ykrMkMxLx «kuVuMkh (rLkð]¥k) ykrMkMxLx «kuVuMkh SÞkuøkúkVe
(yktŒhhk»xeÞ RrŒnk‚fkh) yu÷ze ykxoMk÷ fku÷us, økwshkík fku÷us yur÷Mk rçkús
økwshkík ÞwrLkðMkeoxe LkðhtøkÃkwhk y{ËkðkË. y{ËkðkË.
y{ËkðkË.
ík{khe MkkÚku çku çkku÷
ðíko{kLk Mk{Þ{kt ykÃkýu ykíktfðkËe LkfMk÷ðkËe ®nMkk[kh,íkkuVkLkku,Mkkt«ËkrÞf V÷uþ yLku òríkøkík
¾U[íkkýLkk Mk{Þ{ktÚke økwshe hÌkk Aeyu. yk Mkk{krsf Mk{MÞkyku ykÃkýk yLku ðíko{kLk Mk{ksLke s Au, íkÚkk
ík{u yuLku ðkMíkrðf Ãk]»X¼wr{{kt Mk{sðk {kxu «ÞkMk Ãký fhíkk nþku s. òu ykÃkýu ðíko{kLk Mk{MÞkykuLkkt {q¤
fkhýkuLku ÔÞksçke heíku Mk{sðk «ÞíLk fhðk EåAíkk nkuE yu íkku yuf ÃkØríkMkhLkku yÇÞkMk s íkuLku ÞkuøÞ rËþk
ykÃke þfu.
EríknkMkLkwt rð»kÞ-ðMíkw ½ýwt ÔÞkÃkf Au. íku {kLkð MktMf]ríkLke fÚkkLke ykMkÃkkMk Vhíkw hnu Au. íkuLkk yuf
Auzk Ãkhíkku ykrË{kLkð fu su ¾kãMkk{økúe yufXe fhðk{kt hkufkÞu÷ Au. sÞkhu çkesu AUzu yksLkku ykÄwrLkf
{kLkð Au fu suýu rð¿kkLk yLku yksLkk ½kíkf þ†ku,ðMíke rðMVkux, ykŠÚkf yMk{kLkíkk ðøkuhuÚke {kLkðLkwt Mk{økú
yÂMíkíðs òu¾{kÞwot Au.
EríknkMk rðíku÷k Mk{ÞLke ½xLkkykuLku Wí¾LkLk,þkuÄ¾ku¤,rþ÷k÷u¾ku,ËMíkkðuòu ðøkuhuLkk yÇÞkMk Úkfe
Mk{sðk «ÞíLk fhu Au, íkÚkk íkuLkwt rð&÷u»ký fhðkLke fkurþþ fheLku ðíko{kLk ÂMÚkríkLkk MksoLk {kxuLkkt fkhýkuLku
þkuÄe fkZðkLkku «ÞkMk fhu Au. ykLke setËøke yíÞtík sxe÷ ÚkE sðk Ãkk{e Au yLku yus heíku EríknkMk Ãký
(sxe÷ çkLke sðk ÃkkBÞku Au) ðíko{kLk EríknkMk {kºk {kLkð MktMf]ríkLkk hksfeÞ ÃkkMkkÚke þ\ ÚkELku íkuLkk
Mkk{krsf,ykŠÚkf,ÄkŠ{f íkÚkk MkktMf]ríkf ÃkkMkkLku Ãký MÃkþo Au.
hk»xÙeÞ {wfík rðãk÷Þe rþûkký MktMÚkkLk{kt Wå[íkh {kæÞr{f fûkkLkk EríknkMkLkk yÇÞkMk¢{Lku yu
heíku ½zðk{kt ykÔÞku Au fu íku EríknkMkLkk rðrðÄ fkÞo¢{kuLku Mkktf¤e ÷u Au. Mk{økú yÇÞkMk¢{Lku yºku fw÷ ºký
ÃkwMíkfku{kt ÔnU[e Ëuðk{kt ykÔÞku Au. «Úk{ ÃkwMíkf «k[eLk íku{s {æÞfk÷eLk EríknkMk MktçktrÄík Au. yu «k[eLk
yLku {æÞfk÷eLk Mk{ksLku Mk{sðk «ÞkMk fhu Au. çkesw ÃkwMíkf ykÄwrLkf fk¤ yLku Mk{fk÷eLk EríknkMkLke [[ko
fhu Au. sÞkhu ºkeLkwt ÃkwMíkf ðifÂÕÃkf {kuzÞw÷ Ähkðu Au. ík{khu Lke[uLkk{ktÚke fkuEÃký yuf {kuzÞw÷Lku ÃkMktË fhðkLkwt
Au. (y) ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk íkÚkk (çk) ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
«Mík]ík ÃkwMíkf{kt yÚkkoík ÃkwMíkf yuf{kt çku {kuzÞw÷ Mkk{u÷ fhu÷ Au. «Úk{ {kuzÞw÷{kt «k[eLk ¼khíkLkku
hksfeÞ,Mkk{krsf íku{s ykŠÚkf EríknkMk Mk{krð»x fÞkuo Au, su Auf «køkiríknkrMkffk¤Úke ÷ELku 1h {kt Mkifk
MkwÄe rMkr{ík Au. íku nzÃÃkkÞwøkÚke ðirËf Þwøk MkwÄeLkwt ðýoLk fhu Au su {kiÞwo yLku økwÃíkfk¤ MkwÄe ykðeLku yxfu Au.
W¥kh íkÚkk Ërûký ¼khíkLkk 08 yLku 1h {kt MkifkLkk EríknkMkLku Ãký yu{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykÔÞku Au. çkeò
{kuzÞw÷{kt 13 {kt MkifkÚke ÷ELku 18 {kt MkifkLkk {æÞfk÷eLk ¼khíkeÞ EríknkMk Ãkh rð[kh rð{þu fhðk{kt
ykÔÞku Au. íku{kt rËÕne MkÕíkLkíkÚke ÷ELku {w½÷ Mkk{úksÞ MkwÄeLkk (EríknkMk Ãkh) «fkh ÃkkÚkhðk{kt ykÔÞku Au.
{Lku ykþk Au fu ík{Lku yk ÃkwMíkf hMkÃkË sýkþu. yøkh ík{Lku yu{kt fkuE {w~fu÷ sýkÞ íkku çkursÍf
y{Lku ÷¾eLku sýkðe þfku Aku.
þw¼uåAkyku MkkÚku...............
- ÃkkXÞ¢{ Mkr{rík
ðkt[Lk Mkk{økúeLkwt MkðoMkk{kLÞ rLkheûký
1
{kuzâq÷-1 «k[eLk ¼khík
{kuzâq÷-2 {æÞfk÷eLk ¼khík
1 ¼kíkeÞ EríknkMkLke Mk{s
9 rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk
2 ¼khíkLkk ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ{kt «køkiríknkrf MktMf]ríkyku
10 {w½÷ þkMkkLke MÚkkÃkLkk
3 nzÃÃkk MktMf]rík
11 ¼khík{kt «kËurþf hksÞkuLkku WËÞ
4 ðirËf fk¤
12 þkMkLk ÔÞðMÚkk yLku íkuLke MktMÚkkyku
5 økýhksÞLke Mkk{úkßÞ íkhV
13 yÚko ÔÞðMÚkk
6 {kiÞkuo¥khfk¤
14 {æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
7 økwÃíkðtþ íkÚkk íkuLkk ðkhMkËkhku
15 18 {kt Mkifk{kt ¼khíkLke ÂMÚkrík
8 E.Mk.1750-1200 Lkk {æÞ¼køkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk
2
{kuzâq÷-3 ykÄwrLkf ¼khík {kuzâq÷-5 20{e MkËeLkwt rðï
16 ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk-1857 22 19{e MkËeLkwt {níð
17 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð 23 «Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞkLke ¢ktrík
18 ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk 24 çktLku rðïÞwØku ðå[uLkku rðhk{fk¤ yLku çkeswt
19 ¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ rðïÞwØ
{kuzâq÷-4 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s íkífk÷ef ¼khík 25 XtzwÞwØ yLku íkuLkku «¼kð
20 hk»xÙðkË 26 hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤
21 hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk
27 20{e MkËe{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk
28 20{e MkËe{kt ÃkrhðíkoLkku
{kuzâq÷-6(y): ¼khík{kt hksÞkuLke Wí¢ktrík {kuzâq÷-6(çk): ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk

29 hkßÞLke MÚkkÃkLkk 33 Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkrík
30 «khtr¼f hksÞ 34 MkktMf]ríkf WíÃkkËLk
31 {æÞfk÷eLk hksÞ 35 MkktMf]ríkf {kæÞ{kuu
32 MktMÚkkLkðkËe hksÞ
rð»kÞMkqr[
{kuzâq÷-3: ykÄwrLkf ¼khík
ÃkkX 16 ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk-1857 ................................................. 1-18
ÃkkX 17 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð ............................................................ 19-30
ÃkkX 18 ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk .......................................................... 31-46
ÃkkX 19 ¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ ............................................... 47-58
{kuzâq÷-4: ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s íkífkr÷Lk ¼khík
ÃkkX 20 hk»xÙðkË ...................................................................................... 59-70
ÃkkX 21 hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk .................................................... 71-91
{kuzâq÷-5: 20{e MkËeLkwt rðï
ÃkkX 22 19{e MkËeLkwt {níð ................................................................ 92-103
ÃkkX 23 «Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞkLke ¢ktrík ................................................. 104-114
ÃkkX 24 ççktLku rðïÞwØku ðå[uLkku rðhk{fk£ yLku çkeswt rðïÞwØ ........................................ 115-137
ÃkkX 25 XtzwÞwØ yLku íkuLkku «¼kð ........................................................... 138-154
ÃkkX 26 hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤ ........................................................... 155-167
ÃkkX 27 20{e MkËe{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk ........................................................... 168-176
ÃkkX 28 20{e MkËe{kt MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkku .................................................. 177-189
{kuzâq÷-6y: ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
ÃkkX 29 hkßÞLke MÚkkÃkLkk ................................................................ 190-200
ÃkkX 30 «khtr¼f hksÞ ............................................................................ 201-213
ÃkkX 31 {æÞfk÷eLk hksÞ .......................................................................... 214-230
ÃkkX 32 MktMÚkkLkðkËe hksÞ ......................................................................... 231-241
{kuzâq÷-6çk: ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
ÃkkX 29 Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkrík .............................................................. 242-254
ÃkkX 30 MkktMf]ríkf WíÃkkËLk .......................................................................... 256-264
ÃkkX 31 MkktMf]ríkf {kæÞ{ku .......................................................................... 265-273
«&™ÃkºkLkwt {k¤¾wt ...................................................................i-x
¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk - 1857 {kuzâw÷ - 3
ykÄw r Lkf ¼khík
LkkUÄ
16
¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk - 1857

¼khík{kt rçkúrxþhkuLkk ykiÃk[krhf þkMkLk Ãknu÷k ¼khík yLku ÞwhkuÃkLkk ykŠÚkf MktçktÄku
íkuLke Ãk]»X ¼wr{{k hnu÷k níkk.rçkúrxþ EMx RÂLzÞk ftÃkLke suLku snkuLk ftÃkLke íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðíke níke.íku E.Mk.1600 {kt MÚkÃkkÞu÷. su MktÞwfík «fkhLke ftÃkLke níke. íkuLke MÚkkÃkLkk ÷tzLkLkk
yuðk ðuÃkkheykuyu fhe níke su EMx EÂLzs {k ðuÃkkh ðkrýßÞ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk. yk Mk{Þu
yLÞ yLkuf ðuÃkkrhf ftÃkLkeyku su{ fu Ãkkuxwoøkes,z[,£uL[ yLku zuL{kfo Ãký ¼khík{kt ÃkkuíkkLkk
ðuÃkkhe «¼wíðLkku rðMíkkh fu «Mkkh fhe hne níke. E.Mk.1612 {kt ¼khíkLkk {ku½÷ çkkËþkn÷
snktøkehyu rçkúxeþLkk {nkhkýe yur÷ÍkçkuÚk «Úk{Lkk hksËwík Mkh xku{Mk hku Lku Mkwhík{kt yuf
ðuÃkkhe fkuXe MÚkkÃkðkLkku yrÄfkh ykÃÞku íÞkhÚke EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu ¼khík{kt rðrÄðík «ðuþ
fÞkuo. yuf heíku òuEyu íkku ¼khík{kt ytøkúuS Mk¥kkLke þÁykík E.Mk.1757 Lkk Ã÷kMkeLkk ÞwØÚke
{kLke þfkÞ sÞkhu çktøkk¤Lkk Lkðkçku ytøkúuòuLku ÃkkuíkkLkku rðMíkkh MkkutÃke ËeÄku. yk ½xLkk çkkË
rçkúxeþ EMx RÂLzÞk ftÃkLke suðe ðuÃkkrhf ftÃkLke Äe{u Äe{u hksfeÞ þrfík{kt ÃkkuíkkLkw MÚkkLk
çkË÷íke økE yLku Auðxu ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkk hksfeÞ «¼wíðLke MÚkkÃkLkk fhe. nðu yuLke ÃkkMku
ÃkkuíkkLke Mkhfkh yLku ÷~fhe íkkfkík níke. su E.Mk.1858 Lkk íkuLkk ðiøkxLk MkwÄe hne. E.Mk.1858
{kt rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx 1858 Lkk ¼khík Mkhfkh yrÄrLkÞ{ ytíkøkoík ftÃkLkeLku MÚkkLku Ãkk÷kuo{uLx
¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkwt þkMkLk MÚkkrÃkík fhe ËeÄw.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u
 ¼khík{kt hksfeÞ yLku ðuÃkkrhf MktË¼kuo{kt ÞwhkuÃkeÞ ftÃkLkeykuLkk MktçktÄkuLku òýe þfþku.
 18 {e MkËe{kt ytøkúuòu yLku £uL[ku ðå[u ÚkÞu÷k MktÄ»kkuoLkk fkhýkuLku Mk{S þfþku.
 çktøkk¤{kt rçkúxeþ þrfíkLkkh WËÞ fuðe heíku ÚkÞku íku Mk{S þfþku.
 ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLkk rðMíkkhLku òýe þfþku.
 ÷kuzo ðu÷uM÷e îkhk fhðk{kt ykðu÷e MknkÞfkhf MktrÄyku yLku íkuLke ÃkkA¤Lkku rð[kh
Mk{S þfþku.
EríknkMk 1
{kuzâw÷ - 3 ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk - 1857
ykÄw r Lkf ¼khík
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLke ¼khíkeÞ hksÞ «íÞu yÃkLkkðkÞu÷e ¾k÷Mkk LkeríkLkwt yæÞÞLk fhe
¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLkk rðMíkkh yLku íkuLke ÃkkA¤ hnu÷k fkhýkuLku Mk{S þfþku.
LkkUÄ 16.1 yurþÞkLke MkkÚku ÞwhkuÃkeÞ ftÃkLkeLkk Ãkwðo íkhVLkk ðuÃkkhLkwt Lkðwt MkkuÃkkLk:-
16 {e yLku 17 {e MkËeyku{kt ðuÃkkhe {køkkuo ½xkzku Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh {u¤ÔÞku çkkË
Ãký ÞwhkuÃkeÞ «ò ¼khíkLkk Ãkrù{Lkk MkËeykuÚke [k÷íkk {q¤¼wík íkíðkuLku Mk{S þfe Lk níke.
ÞwhkuÃk{kt ¼khíkeÞ ðMíkwLke {ktøk ¾wçk s níke. suLke Mkk{u ¼khík{kt ÞwhkuÃkLke ðMíkwykuLke {ktøk
LkøkÛÞ níke. ðuÃkkheyku ÞwhkuÃk{kt ¼khíkeÞ ðMíkwyku ðu[eLku ¾wçk LkVku f{kíkk níkk. fkhý fu
ÞwhkuÃkLke [es ðMíkwykuLke Mkh¾k{ýeyu ¼khíkeÞ ðMíkwykuLke økwýð¥kk W¥k{ níke yLku íkuLke
rft{ík ½ýe ykuAe níke. yk ½xLkkLku Ãkrhýk{u ¼khík{kt ÞwhkuÃkLkwt ½Lk {kuxk «{ký{kt X÷ðkíktw níkw
íku{s yk ½xLkkyu ÞwhkuÃkeÞ ðuÃkkhLkk ûkuºk{kt {kuxku Ãkzfkh ykÃÞku, ÞwhkuÃkeÞ ðuÃkkheyku ¼khíkeÞ
ðMíkwykuLke økwýð¥kk yLku íkuLke ykuAe ®f{ík MkkÚku nheVkE fhíkk Lk níkk.
EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkLkk Ãknu÷k 50 ð»kkou ËhBÞkLk íkuLke Á[e {kºk ðuÃkkh{kt s
níke íkuLku fkuE MktMÚkk MÚkkÃkðkLkku ÃkkuxwOøkeòuLke su{ «ÞíLk fÞkuo Lk níkku. E.Mk.1650 {kt íkuLke yk
Lkerík{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk òuðk {¤u Au. Eø÷uLz{kt W¼k ÚkÞu÷k Lkðk ðuÃkkheykuLkk ðøkuo swLkk
ðVkËkh yLku hks¼fík ðuÃkkheykuLkwt MÚkkLk ÷E ftÃkLke Ãkh ÃkkuíkkLkk yufkrÄfkh MÚkkÃÞku. íkuLkkÚke
swLke ftÃkLkeLke Lkeríkyku rAÒkr¼Òk ÚkE økE. ðuÃkkheykuLkk yk Lkðk Mk{wnLku y{urhfk yLku ðuMx
EÂLzÍ{kt MktMÚkkLkðkËe MkkÚku òuze ËE MktMÚkkrLkf ðMíkeykuLke ò¤ íkiÞkh fhe. ÃkkhMÃkrhf MktçktÄkuLkwt
yuf sxe÷ {k¤¾w W¼w fÞwo.
18 {e MkËeLkk ÃkwðkoÄ{kt {w½÷ Mk¥kk ÃkíkLkLkk {køkuo níke.òu fu íkuLkk ÃkAe W¼k ÚkÞu÷
hksfeÞ þwLÞkðfkþLku çktøkk¤,niËhkçkkË,yðÄ,Ãktòçk yLku {hkXkyku suðe «kËurþf þrfíkykuyu
¼he rËÄku. òufu yk ík{k{ «kËurþf Mk¥kkykuyu Mk{økú ¼khíkLku yuf s hksfeÞ {k¤¾k{kt ÷kðeLku
hksfeÞ ÂMÚkhíkk W¼e fhðkLkku Mkûk{ «ÞíLk fÞkuo Lk níkku. íkuLkk fkhýu Mk¥kk ÷ku÷wÃk rçkúxeþ EMx
EÂLzÞk ftÃkLkeyu ¼khík{kt hksfeÞ yÂMÚkhíkkLkku ÷k¼ WXkðe ÃkkuíkkLke Mk¥kk MÚkkÃkðkLkku ¼hÃkwh
«ÞíLk fÞkuo.nðu ¼khík{kt þkMkLk fhðk {kxu MktMÚkkLkðkËe LkeríkykuLkk {kæÞ{Úke MktMÚkkLkku yLku
íkuLku ÷økíkk rLkÞ{kuLke sÁheÞkík níke. ytøkúuòuyu ¼khík{kt ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ rðMíkkh {kxu ºký
rMkØktíkku yÃkLkkÔÞk. íku níkk. (1) ÞwØ yLku rðsÞ(2) MknkÞfkhe ÞkusLkk îkhk MÚkkrÃkík MktrÄ
«ýkr÷ íkÚkk (3) ¾k÷Mkk Lkerík æðkhk hksÞkuLku rçkúxeþ Mk¥kk Lke[u ÷E ÷uðk. þÁykíkLke Lkerík
÷~fhe yr¼ÞkLk yÚkðk íkku hksÞkuLkwt «íÞûk yrÄøkúnLk Ëþkoðu Au. yk ûkuºkku yuðk ûkuºkku níkk.
suLku MktÃkwýo heíku ytøkúuS þkMkLk Lke[uLkwt ¼khík fne þfkÞ. íÞkhçkkË ¢{þ: íku{Lku fwxLkerík Ãkwðof
¼khík{kt ÃkkuíkkLke hksfeÞ ÂMÚkrík {sçkwík fhðk {kxu ¼khíkeÞ þkMkfku MkkÚku Mk{swíke fhíke MktrÄyku
Ãký fhe.
2 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
ÃkkXøkík «&™ku-16.1
(1) ¼khík{kt ÃkkuíkkLkwt þkMkLk MÚkkrÃkík fhðk {kxu ytøkúuòuyu fuðe Lkerík yÃkLkkðe.
............................................................................ LkkUÄ
(2 ) 18 {e MkËeLkk ÃkwðkoÄ{kt ¼khík{kt fE fE «kËurþf Mk¥kkyku yLku hksÞku níkk. íku{Lkk
Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
16 .2 Ërûký ¼khík{kt ytøkúus-£uL[ MktÄ»ko
18 {e MkËeLkk «kht¼{kt ytøkúus EMx EÂLzÞk yLku £uL[ EMx EÂLzÞk ftÃkLke suðe {wÏÞ
çku s ðuÃkkhe ftÃkLkeyku ¼khíkeÞ MktþkuÄLkkuLkwt ¼hÃkwh þku»kký fhe hne níke. íku{Lku yLÞ ÞwhkuÃkeÞ
ftÃkLkeykuLku ¼khík Akuzðk Vhs Ãkkze níke. yk çktLku ftÃkLkeyku ðå[u Ãký ¼khíkLkku ðuÃkkh yLku
hksfeÞ Mk¥kk {u¤ððk fèh nheVkE ÚkE níke. yk çktLku ðå[uLke yk nheVkEyu 18 {e MkËe{kt
Ërûký ¼khík{kt fýkoxf ÞwØkuLku ytòçk ykÃÞku. ¼khík{kt ÃkkuíkkLkwt «¼wíð MÚkkrÃkík fhðk {kxu
£uL[ ftÃkLkeLku ynªÚke ¾Ëuzðe ykð~Þf níke. ÞwhkuÃk{kt ÷zkÞu÷ MkÃíkð»keoÞ ÞwØku (E.Mk.1756
Úke E.Mk.1763) Lku fkhýu ¼khík{kt Ãký ytøkúuòu yLku £uL[ku ðå[u ÞwØ þÁ ÚkÞk. ðktËeðkMkLkk
{uËkLk{kt ÷uðkÞu÷ ºkeò fýkoxf rðøkún{kt VuL[kuLku nhkðeLku ytøkúuòuyu yuf MkËeÚke [kÕÞk ykðíkk
MktÄ»ko Ãkh Ãkwýorðhk{ {wfe ËeÄku.yk rðsÞ ytøkúus EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLku yLÞ ÞwhkuÃkeÞ ðuÃkkhe
ftÃkLkeyku fhíkk ðÄw {sçkwík çkLkkðe yLku yu Mkðo©u»X Mkkrçkík ÚkE.E.Mk.1760 {kt ytøkúus MkuLkkÃkrík
Mkh ykÞh fwxu ðktËeðkMkLkk ÞwØ{kt VuL[kuLkwt Ë{Lk fhe ÃkkuLze[uheLku ytøkúuse hksÞ {kt Mk{kðe ÷eÄw.
Ërûký ¼khík{kt ËwÃ÷efMk (zwÃ÷u) íku{s çkwMke yu fhu÷k {níðÃkwýo fkÞkuo 1760-61 Lkk yk ÞwØ{kt
Lk»x ÚkÞk.Eø÷uLz yLku £kLMk ðå[u 1763 {kt ÚkÞu÷ ÃkurhMkLke MktrÄ îkhk £kLMkLku íku{Lkk ¼khík{ktLkk
«Ëuþku ÃkkAk MkkUÃkðk{kt ykÔÞk. Vhe yuf ð¾ík çktLku ðå[u ÚkÞu÷k MktÄ»ko{kt ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLke
þrfíkþk¤e LkðMkuLkk yLku «økríkþe÷ ÷~fhe íkkfkík,W¥k{ Lkuík]íð,Eø÷uLzLke Mkhfkhe îkhk {u¤u÷ku
ík{k{ «fkhLkku Mknfkh yLku çktøkk¤{kt ÃkkuíkkLkwt rLkÞtºký nkuðkLku fkhýu suðk {níðÃkwýo fkhýkuÚke
£uL[ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLku ¼khík çknkh nktfe fkZe. fýkoxfLkk MktÄ»kkuoLkwt Ãkrhýk{ yu ykðw fu íkuLku
¼khíkLke «kËurþf Mk¥kkykuLke Ëwçko¤íkkLku MÃk»x fhe ¾kMk fheLku rðþk¤ MkuLkk nkuðk Aíkkt LkkLke
ÞwhkuÃkeÞ þrfíkyku Mkk{u Ãký MkuLÞ Mkt[k÷Lk fhðk{kt íkuyku rLk»V¤ hÌkk. Mk{økú 18 {e MkËeLkk
¼khíkeÞ EríknkMk Ãkh íkuLku ÃkkuíkkLkku økt¼eh «¼kð W¼ku fÞkuo.
(1) ík]ríkÞ fýkoxf rðøkún ËhBÞkLk ÚkÞu÷ fÞk ÞwØu ytøkúuòu yLku £ktLMkeyku ðå[u yuf MkËeÚke
[k÷íkk ð[oMðLkk rððkË Ãkh Ãkwýorðhk{ ÷økkÔÞw níkwt.
............................................................................
(2) fýkoxf rðøkúnLkk Ãkrhýk{ku Ãkh ík{khk rð[kh «økx fhku.
............................................................................
EríknkMk 3
ykÄw r Lkf ¼khík
(3 ) fýkoxf rðøkún{kt ytøkúuòuLke MkV¤íkkLkk fÞk fkhýku òuðk {¤u Au.
............................................................................
16 .3 çktøkk¤ Ãkh ytøkúuòuLkku yrÄfkh: Ã÷kMke yLku çkfMkhLkk ÞwØku

LkkUÄ (E.Mk.1757 Úke E.Mk.1765)
fkuE þrfíkþk¤e ¼khíkeÞ Mk¥kk Mkk{u ytøkúuòuLkku Mkki «Úk{ MktÄ»ko çktøkk¤{kt ÚkÞku.
E.Mk.1757 Úke E.Mk.1765 MkwÄeLkku çktøkk¤Lkku EríknkMk ½xkzku yu LkðkçkLke Mk¥kkLkwt ytøkúuòuLku
nMíkktíkhýLkku EríknkMk Au. ykx÷k xwtfkøkk¤k{kt ºký Lkðkçkku fu Mkw÷íkkLkku suðe ûk{íkk Ähkðíkk
rMkhks-WË-Ëki÷k,{ehòVh yLku {ehfkþe çktøkk¤ Ãkh þkMkLk fÞwo Ãkhtíkw ÃkkuíkkLke ©u»Xíkk Mkkrçkík
fhðk{kt yMkV¤ hÌkk.suLku Ãkrhýk{u íku{Lke Mk¥kk ¢{þ: ytøkúuòuLkk nkÚk{kt [k÷e økE. ðuÃkkh-
ðkrýßÞ{kt yurþÞkLkk ðuÃkkheykuLke Mkk{u nheVkE fhðk{kt yMkV¤ hnu÷k ytøkúuS ðuÃkkheykuyu
çktøkk¤{kt þrfík «ËþoLk Ãkh ¼kh {wfe E.Mk.1757 Lkk Ã÷kMkeLkk ÞwØÚke çktøkk¤ Ãkh ÃkkuíkkLkku
ytfwþ MÚkkrÃkík fÞkuo. Ãkrhýk{u çktøkk¤{kt ÃkkuíkkLke MkuLkk hk¾e þfðk íkuyku Mkûk{ çkLÞk òufu íkuLkkÚke
íku{Lkk ðuÃkkhLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt. sÞkhu E.Mk.1756 {kt rMkhks-WË-Ëki÷k y÷eðËe-¾kt Lkk WíkhkrÄfkhe
íkhefu çktøkk¤Lke økkËeyu çkuXku íÞkhu çktLku ðå[u ðuÃkkhLkku {wÆku MktÄ»koLkku {wÏÞ {wÆku çkLÞku.rçkúxeþ EMx
EÂLzÞk ftÃkLkeLku {ku½÷ çkkËþkn VÁ¾rþÞhu ykÞkík yLku rLkfkMk {kxu fux÷kf rð»kuþkrÄfkhku
ykÃkíkwt þkne Vh{kLk ykÃÞw níkw.yk Vh{kLk «{kýu ftÃkLkeyu {kºk Ák.3000 [wfðeLku çktøkk¤{kt
{wfík ðuÃkkh fhðkLkku níkku. ftÃkLkeLkk f{o[kheykuyu íkuLkku «Þkuøk ËrhÞk rfLkkhkLkk ðuÃkkh{kt Ãký
fhðkLkku ykht¼ fhe rËÄku. su yuf heíku yk þkne Vh{kLkLkwt MÃk»x heíku WÕ÷tÄLk níkwt. çktøkk¤Lkk
LkðkçkLke yLkw{íke ðøkh ytøkúuòuyu f÷f¥kkLku ykMkÃkkMk rfÕ÷kLkwt rLk{koý fheLku LkðkçkLku s Ãkzfkhku
yux÷w s Lknª LkðkçkLkk Ëw~{LkkuLku yk©Þ ykÃkeLku íku{Lku Lkðkçk rðÁæÄ fkÞo fÞwo. ftÃkLkeLkk
yrÄfkheykuLku yuðe ykþtfk níke fu Lkðkçk £uL[ yrÄfkheyku MkkÚku MktrÄ fhe íku{Lkku «¼kð Lk»x
fhðk {ktøku Au. ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt rMkhks-WË-Ëki÷kyu f÷f¥kk Ãkh yk¢{ý fÞwo. ytøkúuòuyu
Lkðkçk rðÁæÄ yuf yÄ¼wík »kzÞtºk håÞwt su{Lku LkðkçkLkk ytøkík {kýMkkuLkku MkkÚk ÷eÄku.
hkÞËw÷o¼,y{e[tÿ,{ehòVh yLku søkík þuX ftÃkLkeLkk »kzÞtºk{kt Mkk{u÷ ÚkÞk. ytíku 23 swLk
1757 {kt ÷zkÞu÷ Ã÷kMkeLkk ÞwØ{kt ytøkúuòuLkku rðsÞ ÚkÞku. òufu yk MkirLkf þrfíkLke ©u»XíkkLkku
rðsÞ nkuíkku yuf »kzÞtºk níkw. ytøkúuòuLke {ËË fhðkLkk çkË÷k{kt LkðkçkLkk {wÏÞ MkuLkkÃkrík
{ehòVhLku LkðkçkLkwt ÃkË ykÃkðk{kt ykÔÞw. Lkðkçku ftÃkLkeLku ÁrÃkÞk yuf fhkuz MkeíÞkuíkuh ÷k¾
(Á.17700000) ¼ux{kt ykÃÞk. yux÷wt s Lknª yrÄfkheykuLku Ãký Ãkw»f¤ ÄLk ÷kt[ {khVíku
ykÃÞw. òufu {ehòVh ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLke ðÄe hu÷e ÄLk÷ku÷wÃkíkkLku Ãkwýo fhðk{kt yMkV¤
hÌkku. ytøkúuòuLku {ehòVh Ãkh yuðe Ãký þtfk níke fu íktu z[ ftÃkLke MkkÚku {¤e sE ÃkkuíkkLku {kxu
4 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
{w~fu÷e Mksoþu. Ã÷kMkeLkk ÞwØ çkkË E.Mk.1760 {kt LkðkçkLke VuhçkË÷e fhðk{kt ykðe yLku
{ehfkþe{Lku Lkðkçk ÃkË ykÃkðk{kt ykÔÞw. íkuýu ftÃkLkeLku çkËoðkLk,r{ËLkkÃkwh íku{s [ª¥køkwtøkLkku
yrÄfkhe ykÃke ËeÄku. yk MktrÄyu ytøkúuòuLku £uL[ rðhkuæÄLkk fýkoxf rðøkún{kt çknw {ËË fhe.
fkhý fu {ehfkþe{u ykÃku÷ LkkýkÚke f÷f¥kkLkk ytøkúuòuyu Ërûký{kt ÷zkÞu÷k yk ÞwØ{kt {kuxe LkkUÄ
{ËË fhe níke. Lkðkçku yuf Mkkhe fne þfkÞ íkuðe þkMkLk ÔÞðMÚkk MÚkkÃkðk {kxu «ÞíLkku þÁ
fÞko. Ãkrhýk{u {wfík ðuÃkkh{kt {kLkíke ftÃkLke MkkÚku íkuLku Mkt½»ko þÁ ÚkÞku. {ehfkþe{u ¼khíkeÞ yLku
ytøkúuS yuf ík{k{ «fkhLkk ðuÃkkheykuLku {wfík heíku ðuÃkkh fhðk{kt «kuíMkknLk ykÃÞtw suLkkÚke
ytøkúuòuLkk Ãkux{kt íku÷ huzkÞw fkhý fu ¼khíkeÞ ðuÃkkheykuLku {wfík ðuÃkkh fhðk Ëuðk{kt {kLkíkk Lk
níkk. ð¤e íkuyku ¼khíkeÞ ðuÃkkheyku Mkk{u xfe þfu íku{ nkuíkk. Lkðkçku ÃkkuíkkLke MkuLkkLku MktøkrXík
fhe ykÄwrLkf çkLkkððkLkku «ÞíLk fÞkuo yux÷w s Lknª, Lkðkçku ÃkkuíkkLke hksÄkLkeLkwt MÚk¤ktíkhý
{wŠþËkçkkË Úke {wtøkuh fÞwo. ytøkúus EMx EÂLzÞk ftÃkLke {kxu yk ½xLkkyku íku{Lkku «¼kð ykuAe
fhíke níke íku{ ÷køkw yLku Auðxu çktLku ðå[u MktÄ»ko W¼ku ÚkÞku. swLk-1763 {kt {ush yuzBMkLkk
Lkuík]íð{kt ytøkúus MkuLkkyu çktøkk¤Lkk Lkðkçk {ehfkþe{Lku nhkÔÞku. {ehfkþe{ nkheLku ÃkxLkk íkhV
¼køke økÞku yLku {w½÷ çkkËþkn þkn yk÷{ çkeò íku{s yðÄLkk Lkðkçk rMkhks-WË-Ëki÷kLke
MknkÞíkk {ktøke. ÃkxLkk{kt ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuyu ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ MÚkkÃkðk «ÞíLk fhíkk ftÃkLke
yLku ºkýu ðå[u ÞwØ ykð~Þf çkLÞtw. {ehfkþe{ yuf fwþ¤ ðneðxfhíkk níkku.Ãkhtíkw fwþ¤ MkuLkkÃkrík
Lnkuíkk. íku ÃkhkSík ÚkÞku. þknyk÷{ rîíkeÞ yLku yðÄLkk Lkðkçku íkuLku xufku ykÃkðk íkiÞkhe çkíkkðe.
nðu ftÃkLke yLku yk ºkýu ðå[u ¼khíkeÞ EríknkMkLkku ¾wçk s {níðÃkwýo yuðwt çkfMkhLkwt ÞwØ ÚkÞw.
22 ykufxkuçkh 1768 Lkk hkus ÷zkÞu÷ yk ÞwØ{kt ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLke þrfíkþk¤e yLku W¥k{
«fkhLke MkirLkf þrfíkLkku Ãkrh[Þ ykÃke rðsÞ nkrMk÷ fÞkuo. þknyk÷{ çkeòyu ytøkúuòu MkkÚku
MktrÄ fhe yLku Lkðkçk ¼køke økÞku. yðÄLkk Lkðkçk rMkhks-WË-Ëki÷k MkkÚku çktøkk¤Lkk íkífk÷eLk
ytøkúus økðLkoh ÷kuzo f÷kEðu yÕ÷knçkkËLke MktrÄ fhe yk MktrÄLkk Ãkrhýk{u ftÃkLkeLku rMkhks-WË-
Ëki÷k ÃkkMkuÚke ÁrÃkÞk Ãk[kMk ÷k¾ ÁrÃkÞk (Ák.5,00,000) {éÞk MkkÚku MkkÚku íkuLke MkkÚku yuf
«fkhLke hûkýkí{f MktrÄ fhe yðÄLkk LkðkçkLku íkuLkk «Ëuþku ÃkkAk ykÃkðk{kt ykÔÞk. yux÷u fu
nðu yðÄ yuf çkVh Mxux yÚkðk íkku {æÞðíkeo hksÞ çkLke økÞwt. þkn yk÷{ çkeòu rËÕne {kxu
¼køkuzwt Mkkrçkík ÚkÞku íkuÚke rËÕneLkwt þkMkLk hkurnÕ÷kLkk þkMkf LkSçk-WË-Ëki÷kLkk nkÚk{kt ykÔÞw.
ytøkúuòuyu þkn yk÷{ rîíkeÞLke MkkÚku fhkh fhe yÕ÷knkçkkËLkku «Ëuþ ykÃÞku íku{s ftÃkLkeyu
çktøkk¤,rçknkh yLku ykurhMkkLkku ËeðkLke yrÄfkhe Ãký íkuLku MkkuÃÞku. íkuLke Mkk{u þkn yk÷{u ftÃkLkeLku
ðkr»kof ÁrÃkÞk AðeMk ÷k¾ (Ák.2600000) ykÃkðkLkwt MðefkÞwo.
EríknkMk 5
ykÄw r Lkf ¼khík
LkkUÄ
¼khík
ðkuhLk nuMxeLkLkk
Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
¼khíkLkku Lkfþku 16.1

¼khík E.Mk.1783 {kt
ÃkkXøkík «&™ku- 16.3

(1 ) E.Mk.1757 {kt çktøkk¤Lkku þkMkf fkuý níkku ?
(y) þwò-WË-Ëki÷k (çk) þehks-WË-Ëki÷k
(f) {ehfkþe{ (z) {eh òVh
(2 ) Ã÷kMkeLkwt ÞwØ fÞkhu ÚkÞtw níkwt ?
(y) E.Mk.1757 (çk) E.Mk.1764
(f) E.Mk.1765 (z) E.Mk.1771
(3 ) Ã÷kMkeLkk ÞwØLkk fkhýku sýkðku ?
...........................................................................
6 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
(4) {ehòVh ÃkAe E.Mk.1760 {kt çktøkk¤Lkwt Lkðkçk ÃkË fkuýu {éÞw ?
............................................................................
(5) çkfMkhLkk ÞwØLkk fkhýkuLke [[ko fhku ?
............................................................................
LkkUÄ
16 .4 . çktøkk¤Lkk îiÄ (rî{w¾e) þkMkLk ÔÞðMÚkk
çktøkk¤{kt þÁykíkLkk íkçk¬k{kt ftÃkLkeyu {w½÷ Mkk{úksÞLke þkMkLk ÔÞðMÚkkLkwt yLkwfhý

fÞwo níkw. {w½÷ þkMkLk {wÏÞíðu çku rð¼køkku{kt ðnu[kÞu÷tw níkw. rLkÍk{ík yLku rËðkLke. ÔÞkÃkf
heíku òuEyu íkku rLkÍk{íkLkku yÚko fkÞËku,ÔÞðMÚkk yLku hksÞLkwt «þkMkLk íku{s VkusËkhe çkkçkíkkuLke
MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞðMÚkk ÚkkÞ Au íkÚkk rËðkLkeLkku yÚko {nuMkw÷e ÔÞðMÚkkLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk yLku
LkkøkrhfkuLke MkkÚkuLkku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLkwt «çktÄLk ÚkkÞ Au. «ktík{kt rLkÍk{íkLkku ðzku MkwçkuËkh níkku
suLku LkÍe{ Ãký fnuðk{kt ykðíkku íku{s rËðkLk Lkk{Lkku Wå[ yrÄfkhe {nuMkw÷e ÔÞðMÚkkLkku
«çktÄLk fhíkku níkku. yÕ÷knçkkËLke MktrÄ çkkË ytøkúuS EMx EÂLzÞk ftÃkLke çktøkk¤Lkk rËðkLk íkhefu
ÃkkuíkkLkwt fkÞo fhðk ÷køÞku.Ãkhtíkw ÷kuzo f÷kEð çktøkk¤Lkk þkMkLk Ãkh «íÞuûk rLkÞtºký ÷uðkLkk {íkLkku
Lnkuíkku. íkuÚke íkuLku íkuLke sðkçkËkhe LkðkçkLkk LkkÞkçk rËðkLk íkÚkk LkkÞçk LkÍe{ {wnB{Ë hò-¾kt
Lku MkkuÃke ËeÄe. LkkÞçk LkÍe{ íkhefu íku LkðkçkLkku «ríkrLkrÄ níkku íkku yus heíku LkkÞçk rËðkLk íkhefu
íku ftÃkLkeLkwt Ãký «ríkrLkrÄíð fhíkku níkku. yk heíku ytíku íkku LkðkçkLku s rËðkLke yLku VkusËkhe yu{
çktLku ÔÞðMÚkk Mkt¼k¤ðe Ãkzíke níke. òufu íkuLku ÃkkuíkkLkwt fkÞo {wnB{Ë hÍk-¾kt Lkk {kæÞ{Úke s
fhðkLkwt níkwt. su ytøkúuS ftÃkLkeLkk rLkÞtºký, {køkoËþoLk yLku rLkheûký Lke[u fk{ fhíkku níkku.
rËðkLk íkhefu ftÃkLke «íÞuûk heíku {nuMkw÷Lke WÄhkýe fhíke níke. sÞkhu WÃkrLkÍk{Lke rLk{ýwtf
fheLku íku rLkÍk{ík yÚkðk LÞkÞÃkkr÷fk suðe MktMÚkkyku WÃkh ÃkkuíkkLkwt rLkÞtºký hk¾íke níke. yk
ÔÞðMÚkkLku þkMkLkLke rî{w¾e «ýk÷e fnuðk{kt ykðu Au. yk ÔÞðMÚkkLku ytíkøkoík ytøkúuòuLke ÃkkMku
fkuEÃký òíkLke sðkçkËkhe ðøkh þrfík yLku MkkÄLkku níkku. íkku Lkðkçk ÃkkMku þrfík ðøkh þkMkLk
ÔÞðMÚkk [÷kððkLke sðkçkËkhe níke. ytøkúuòuLke yk rðr[ºk ÃkØríkyu LkðkçkLku nkrMkÞk{kt Äfu÷e
ËeÄku níkku. fkhý fu fwþkMkLkLke Ãkwýo sðkçkËkhe LkðkçkLke hnuíke níke. {ku½÷ çkkËþknLku ykÃkðk{kt
ykðíke. Mkk{kLÞ {nuMkw÷e ykðfLkk çkË÷k{kt ykðe heíku {¤u÷e ¼hÃkwh ykðf ftÃkLke {kxu
yíÞtík ÷k¼fkhe rMkØ ÚkE.
(1) rLkÍk{ík íkÚkk rËðkLke þçËLkku yÚko Mk{òðku ?
............................................................................
(2) rî{w¾e þkMkLk «ýkr÷yux÷u þwt ?
............................................................................
(3) ÷kuzo f÷kEðu rî{w¾e þkMkLk ÔÞðMÚkkLke þÁykík þk {kxu fhe ?
............................................................................
EríknkMk 7
ykÄw r Lkf ¼khík
16 .5 EMx ELzeÞk ftÃkLkeLkku ¼khík{kt rðMíkkh íkuLke rð[khÄkhk-MkkÄLkku yLku «Þkuøkku:-
yuf ðuÃkkhef ftÃkLkeLku çkË÷u rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLke Äe{u Äe{u ¼khík{kt Mkðkuoå[
hksfeÞ þrfík çkLke økE. ¼khík{ktLke yLÞ «kËurþf Mk¥kkykuyu Ãký ftÃkLkeLke ykøk¤ ½wxý
LkkUÄ xufÔÞk.18 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt {iMkwh (ykÄwrLkf fýkoxf) Lkk {nkLk þkMkf niËhy÷e íku{s
íku{Lkk Ãkwºk xeÃkw MkwÕíkkLku ytøkúuòu {nkLk Ãkzfkh VufÞku. niËhy÷e E.Mk.1749 Úke {iMkwh hksÞLke
MkuLkkLkk MkuLkkÃkrík níkk. E.Mk.1761 {kt íkuyku {iMkwhLkk þkMkf çkLÞk. E.Mk.1781 {kt Mkh ykÞh
fqxu íku{Lku nhkÔÞk íÞkt MkwÄe{kt íku{Lku ftÃkLkeLke rðÁæÄ sçkhËMík MktÄ»ko [k÷w hkÏÞku. íku{Lkk çkkË
íku{Lkk Ãkwºk xeÃkw MkwÕíkkLkuu Ãký ytøkúuòuLke rðÁæÄ{kt fkÞoðkne [k÷w hk¾e ytíku E.Mk.1799 {kt
ytøkúuòuLke Mkk{u xeÃkw MkwÕíkkLkLke nkh ÚkE yuLku íkuyku þneË Úkíkk {iMkwh WÃkh ytøkúuòuLkku yrÄfkh
MÚkkrÃkík ÚkÞku.E.Mk.1772 Úke E.Mk.1818 ËhBÞkLk ytøkúuòu yLku {hkXkyku ðå[u yðkh-Lkðkh
ÞwØku ÚkÞk. Ãkrhýk{u {hkXkykuLkwt Mkk{úksÞ ûkeý Úkíkwt økÞtw yLku fux÷kf {hkXk ûkuºkku ytøkúuòuLkk
fçkò{kt ykÔÞk. {hkXk yLku {iMkwh MkkÚkuLkk yk ÔÞkÃkf ÞwØ ËhBÞkLk ykÚkoh ðu÷uM÷eLkk Lkuík]íð{kt
ytøkúuòuyu ÷øk¼øk MktÃkwýo Ërûký ¼khík (fux÷ef £uL[ ðMíkeyku yLku «kËurþf þkMkfku Mkrník),
Ãkrù{ ¼khík íkÚkk Ãkwðo¼khíkLkk rðþk¤ ¼w¼køk Ãkh ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ MÚkkrÃkík fhe ËeÄw níkwt.
çkeS ÃkØrík «{kýu ytøkúuòuyu ¼khíkLkk MÚkkrLkf fu «kËurþf hkòykuLke MkkÚku MknkÞf
MktrÄyku fhe íku{Lkk Ãkh ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ MÚkkÃÞw níkwt. yk ÞkusLkk yu ¼rð»Þ{kt Ëuþe hsðkzkykuLkwt
rLk{koý fÞwo. E.Mk.1798 yLku íÞkhçkkË ÷kuzo ðu÷uMðe yu ¼khíkLkk hsðkzkyku {kxu MknkÞfkhe
ÞkusLkkLkku «Míkkð {wfÞku. yk MktrÄ «{kýu ytøkúò u yu u ¼khíkLkk «kËurþf þkMkfkuLku çknkhLkk yk¢{ýku
íkÚkk yktíkrhf rððkËku{kt hûký fhðkLkwt ð[Lk ykÃÞw, íkuLkk çkË÷k{kt yk MktrÄ fhðkðk¤k ¼khíkeÞ
hksÞkuyu ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt ytøkúus MkuLkkLku hk¾ðkLke níke íkÚkk íkuLkk ÔÞðMÚkkÃkLk fhðk {kxu
rLk{kÞu÷ ytøkúus yrÄfkheyku yLku ftÃkLkeLku ykŠÚkf MknkÞ fhðkLke níke. yk MktrÄLku MðefkhLkkh
fkuEÃký ¼khíkeÞ þkMkf ytøkúuòuLke yLkw{íke ðøkh fkuE yLÞ hksÞ MkkÚku MktÄe fhe þfíkk Lk níkk
íku{s fkuEÃký ÞwØ {kt ¼køk ÷E þfíkk Lnkuíkk. yk «fkhLkk hksÞku{kt ytøkúuòuyu huMkezuLx Lkk{Lkk
yuf ytøkúus ÃkËkrÄfkheLku rLk{ýwtf fhe níke su MktrÄ{kt òuzkÞu÷ hksÞLke yktíkrhf çkkçkíkku{kt Ãký
nMíkûkuÃk fhe þfíkku níkku. MknkÞfkhe ÞkusLkk íkhefu yku¤¾kÞu÷e yk ÔÞðMÚkkLku ¼khík{kt ytøkúuS
Mkk{úksÞðkËLku ¾wçk Ãkku»ký ykÃÞw. fkhý fu yufÃký ÃkiMkkLkku ¾[o fÞko ðøkh ytøkúuòu ÃkkMku rðþk¤
÷~fhe MkuLkk íkiÞkh ÚkE økÞu÷ níke. yux÷w s Lknª yk ÔÞðMÚkkLku ¼khíkeÞ hksÞLkk Ëhçkkh{ktÚke
yLÞ ËuþkuLkk «¼kðLku ¾ík{ fhe LkkÏÞku. E.Mk.1787 {kt niËhkçkkËLkk rLkÍk{u Mkki«Úk{ yk
MktrÄ Ãkh Mkne fhe íkuLkku MðefkÞo fÞkuo níkku. íkuýu ÃkkuíkkLkk Ëhçkkh{ktÚke £uL[ yrÄfkheykuLku nkfe
fkZe ytøkúus yrÄfkheykuLke rLk{ýwtf fhe níke. íkuýu ytøkúuskuLku ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt MkuLkk hk¾ðk
{kxu çkuÕ÷khe íkÚkk fkuzÃÃkk Lkk{Lkk «Ëuþku ¼ux ykÃÞk níkk.yk MktrÄyu {nkhkòyku yLku LkðkçkkuLkk
Ëuþe hsðkzkykuLkwt rLk{koý fÞwo. íku{Lkk fux÷kf {wÏÞ hksÞku òuEyu íkku -fku[eLk (1791),sÞÃkwh
(1794), ºkkðýfkuh (1795),niËhkçkkË (1798) íkÚkk {iMkwh (1799) yk rMkðkÞ ytøkúuskuyu
su hksÞkuLku Síke ÷ELku ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt ¼u¤ðe ÷eÄk níkk íkuðk hksÞku{kt W¥kh-Ãkrù{ ¼khíkLkk
hkurn÷ ¾tz-økkuh¾Ãkwh íkÚkk Ëkuykçk (1801),rËÕne (1803) íkÚkk ®MkÄ (1843) Lkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. E.Mk.1849 {kt ytøkúus-þe¾ ÞwØ çkkË Ãktòçk,W¥kh-Ãkrù{ ¼khíkLkk MkhnËe rðMíkkhku
íku{s fkÂ~{h Síke ÷uðk{kt ykÔÞk. E.Mk.1850 Lke y{]íkMkhLke MktrÄ {wsçk fk~{eh-sB{w
8 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
Xkuøkhk ðtþLkk hkòLku ðu[e Ëuðk{kt ykÔÞk yLku yu «{kýu ynªÞk yuf hsðkzwt rLk{koý ÃkkBÞw.
E.Mk.1854 {kt çkuhkh íkÚkk E.Mk.1856 {kt yðÄ hksÞLku Ãký ytøkúuS Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe
Ëuðk{kt ykÔÞk. MknkÞfkhe ÞkusLkkLkku {wÏÞ nuíkw Lkðk hksÞkuLku ÃkkuíkkLkk rLkÞtºký{kt ÷kððk íkÚkk
¼khík{ktÚke £uL[ þrfíkLku W¾kze VufðkLkku níkku. MknkÞfkhe ÞkusLkkLkwt MkkiÚke {kuxwt Ãkrhýk{ yu
ykÔÞw fu 19 {e MkËeLkk {æÞ MkwÄe{kt ytøkúusku ¼khíkLke Mkðkuoå[ íkkfkík çkLke økÞk níkk. LkkUÄ
E.Mk.1849 {kt ytøkúuS Mkk{úksÞðkËLkku rþfkh çkLkðkðk¤w AuÕ÷w {níðLkwt hksÞ Ãktòçk
níkwt. yk Ãkwðuo ynªÞk {nkhkýk hýSík®Mkn suðk Mk{Úko þkMkf hksÞ fhíkk níkk. íku{Lku ík{k{
þe¾ «òLku yuf hksÞLkk rMkØktík{kt MktøkXeík fhe níke íkÚkk ðneðxe{kt Ãký yíÞtík ykÄwrLkf
ÃkØríkLke þÁykík fhe níke. íku{Lke MkuLkk ytøkúusku MkuLkk ÃkkAe yurþÞkLke çkesk LktçkhLke MkkiÚke
{kuxe MktøkrXík yLku ykÄwrLkf MkuLkk níke. EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu Ãký {nkhkò hýSík®Mkn MkkÚku
{iºke Ãkwýo MktçktÄku hkÏÞku níkk. E.Mk.1839 {kt íku{Lkwt {]íÞw ÚkÞwt. íkuLkk 10 ð»kko{kt s ytøkúusku yLku
þe¾ku ðå[u çku {kuxk ÞwØku ÚkÞk suLkk Ãkrhýk{u E.Mk.1849 {kt Ãktòçk Ãký ytøkúuS Mkk{úksÞLkku
¼køk çkLke økÞku.
¼khík
1805 {kt
¼khíkku Lkfþku 16.2

¼khík E.Mk.1797 Úke E.Mk.1805
hksÞkuLkk Lkerík yu E.Mk.1848 Úke E.Mk.1856 MkwÄe ftÃkLkeLkk økðoLkh sLkh÷ íkhefu
hnu÷k ÷kuzo zu÷nkWMkeLke {níðÃkwýo Lkerík níke. ¼khíkeÞ hksÞLkk rMkØktík «{kýu fkuEÃký hkò
EríknkMk 9
ykÄw r Lkf ¼khík
òu íkuLku íkuLkku W¥khkrÄfkhe Lk nkuÞ yux÷u fu íku hkòLku Ãkwºk Lk nkuÞ íÞkhu ÃkkuíkkLkk hksÞLkk Mkthûký
{kxu fkuE çkk¤fLku ÃkkuíkkLkk Ãkwºk íkhefu Ë¥kf ÷ELku ÃkkuíkkLkk W¥khkÄrfkhe çkLkkððkLkku yrÄfkhe
níkku. Ãkhtíkw hksÞLke LkeríkLkwt Mkt[÷kLk fhíkk ÷kuzo zu÷nkWMkeyu yk rMkØktíkLkku ¼tøk fhe íku{Lkk Ãkh
rçkúxeþ Mkk{úksÞðkË ÷kËe ËeÄku.yux÷w s Lknª íkuLku ÃkkuíkkLke ¾k÷Mkk Lkerík æðkhk su hksÞ
LkkUÄ rçkúxeþhkuLkk MknkÞf hksÞku níkku íku{Lk Ãkh Ãký íkuyku þkMkLk [÷kððk{kt Mkûk{ LkÚke suyku
ykhkuÃk {wfe íku{ýu Ãký rçkúxeþ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe rËÄk. yk Lkeríkyu ¼khíkeÞ hksÞkuLkk
W¥khkrÄfkheLku ÃkMktË fhðkLkk yrÄfkhLku Mk{kÃík fÞkuo MkkÚku MkkÚku ytøkúuòu s ¼khíkeÞ þkMkfku
hksÞ [÷kððk {kxu Mkûk{ Au fu Lknª íkuLkwt {wÕÞktfLk fhu íkuðe Lkerík W¼e fhe. yk Lkerík y{÷e
çkLkkðe ytøkúuskuyu ÷øk¼øk Mk{Mík ¼khík Ãkh Ãkwýo yLku «¼kðe hksLkiríkf rLkÞtºký MÚkkÃke rËÄw.
yk rMkØktíkLkku WÃkÞkuøk fhe Mkíkkhk,sÞÃkwh,Mkt¼÷Ãkwh, LkkøkÃkwh ,ÍktMke suðk hksÞkuLku ytøkúuS
Mkk{úksÞ{kt rðr÷Lk fhðk{kt ykÔÞk. yk LkeríkLku íku{Lku LÞkÞ Mktøkík çkíkkðe. su þkMkfku hksÞ
[÷kððk{kt yÞkuøÞ níkk íku{Lku Ãký yk Lkerík ytíkøkoík ÷kððk{kt ykÔÞk su{ fu yðÄLkk LkðkçkLku
E.Mk.1856 {kt økkËe ÃkhÚke WXkze íkuLkwt hksÞ rðr÷Lk fhðk{kt ykÔÞw.
¼khík
zu÷nkWMkeLkk
ðrnðx ËhBÞkLk
¼khíkLkku Lkfþku 16.3
10 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
(1) ¼khík{kt rçkúxeþ hksÞ{kt rðMíkkh ÷kuzo ðu÷uMðeyu fE Lkerík yÃkLkkðe níke ?
............................................................................ LkkUÄ
(2) MknkÞfkhe ÞkusLkkLku Mk{òðku.
............................................................................
(3) ÷kuzo zu÷nkWMkeLke ¾k÷Mkk Lkerík (hksÞkuLke Lkerík) MÃk»x fhku.
............................................................................
16 .6 MktMÚkkLkðkËe ðneðxe ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk
E.Mk.1757 {kt yuf þrfíkþk¤e hksfeÞ Mk¥kk íkhefu ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk çkLkkðe ftÃkLkeyu
¼khík{kt çktÄkhýeÞ ÃkrhðíkoLkku yLku ðneðxe ÔÞðMÚkk ÃkkuíkkLkk rLkÞ{ku Ãkh [k÷u íku çkkçkíku rð[kh
fÞku.o ftÃkLkeLke çkkçkíkkuLku rçkúxeþ Mkhfkh nðu yrLkÞtºký hk¾ðk {ktøkíke nkuíke. Eø÷uLz{kt ðuÃkkheyku
yLku WíÃkkËfku ftÃkLkeLkk ¼khík Ãkh ðuÃkkrhf yufkrÄfkhÚke Lkk¾wþ níkk. rçkúxeþ sLkíkk Ãkh {wfík
ðuÃkkhLke {ktøk fhe hne níke. Auðxu rçkúxeþ Ãkk÷kuo{uLxyu ftÃkLke rLkÞtºký {wfðk yLku Eø÷uLzLkk
yLÞ ðuÃkkheykuLkk rníkku ò¤ðe hk¾ðk ¼khík{kt fux÷kf fkÞËkyku çkLkkððkLke þÁykík
fhe.su{kt Mkki «Úk{ íkuLku E.Mk.1773 {kt huøÞw÷uxªøk yufx ÷køkw fÞkuo yk fkÞËku ftÃkLkeLkk
ðuÃkkheykuLke ík{k{ n÷[÷ Ãkh Lksh hk¾ðk çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku. yux÷w s Lknª ¼khík{kt
ftÃkLkeLkk þkMkLkLku 20 ð»ko MkwÄe rMkr{ík fhe íÞkhçkkË Mk{eûkk fhðkLkku rLkýoÞ ÷uðkLkwt Lkffe fÞwo.
yk fkÞËkyu çktøkk¤,{wtçkE íkÚkk {ÆkMk Ãkh Mkðkuoå[ yrÄfkh rçkúxeþ MkhfkhLku ykÃÞku. ðÄw{kt yk
fkÞËkyu yk ºkýuÞ ûkuºkkuLku çktøkk¤Lkk økðLkohLkk ðzÃký nuX¤ {wfe MktÞwfík þkMkLk fhðk {kxu
«þkMkLk ÔÞðMÚkkLkwt yufefhý fhðkLke þÁykík fhe. yk fkÞËk «{kýu çktøkk¤Lkku økðLkoh nðu
økðLkoh sLkh÷ íkhefu yku¤¾kíkku níkku.ðkuhLk nu®MxøMk ¼khíkLkk «Úk{ økðLkoh sLkh÷ çkLÞk
(E.Mk.1773 Úke E.Mk.1785) ÃkexLkku ¼khík ÃkhLkku fkÞËku su Ãkex ELzeÞk yufx (E.Mk.1774)
íkhefu yku¤¾kÞ Au. íkuLku MktMkË yLku ftÃkLkeLkk ðzk yrÄfkheyku suLku çkkuzo ykuV rzhufxh fnuðk{kt
ykðíkk íku{Lke ðå[u {æÞMÚkíkk fhðk «ÞíLk fÞkuo yLku çkkuzo ykuV ftxÙku÷ (rLkÞtºký çkkuzo) Lke
MÚkkÃkLkk fhe rçkúxeþ MktMkËLkku «¼kð ðÄkÞkuo. çkkuzo ykuV ftxÙku÷{kt ík{k{ MkÇÞku rçkúxeþ {tºke {tz¤
{ktÚke {wfðk{kt ykðíkk òu fu yk ÔÞðMÚkkLku yzÄe fu yÃkwýo ÔÞðMÚkk fnuðk{kt ykðu Au. íÞkhçkkË
økðLkoh sLkh÷ ÷kuzo fkLkoðkr÷Mku (E.Mk.1786 Úke E.Mk.1793) EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk ðneðxeLku
Lkðw s MðÁÃk «ËkLk fÞwo su ÞwhkuÃk{kt «[r÷ík níkw íkuðwt ÔÞðMkkrÞf yLku yrÄfkheÞwfík níktw. íkuLku
ftÃkLkeLkk f{o[kheyku Ãkh «ríkçktÄ {wfe íku{Lkk îkhk Úkíke ðuÃkkhLke «ð]rík økuhfkÞËuMkh Äkur»kík
fhe, íkË WÃkhktík ðuÃkkh yLku ðneðxeLkk fkÞkuoLku r¼Òk MðÁÃk ykÃke ftÃkLkeLkk f{o[kheykuLkk
ðuíkLk{kt MkwÄkhku fÞkuo.
{nuMkw÷Lke WÄhkýe nðu ftÃkLkeLkwt {wÏÞ ðneðxe fkhý çkLÞw økÞw Ãkrhýk{u ÷kuzo fkuLkoðku÷eMku
çktøkk¤{kt s{eLkLkwt fkÞËuMkh yrÄfkh yLku íkuLke {kr÷fe s{eLkËkhkuLku ykÃke ËeÄe. íkuLke Mkk{u
s{eLkËkhkuyu MkhfkhLku rLkÄkoheík {nuMkw÷ ykÃkðkLkwt fçkw÷ fÞwo. yk ÔÞðMÚkk fkÞ{ {kxu hk¾ðk{kt
EríknkMk 11
ykÄw r Lkf ¼khík
ykðe níke. íkuÚke íkuLku fkÞ{e s{kçktÄe Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞw suLku s{eLkËkhe ÔÞðMÚkk Ãký
fnuðk{kt ykðu Au. íkuLkwt ÃkkuíkkLke s{eLk Ãkh s ¼kzwykík íkhefu {kºk hnÞk yux÷w s Lknª nðu
s{eLk ÷E þfkíke yLku ðnu[e þfkíke yuðe r{÷fík çkLke.íku{s ðneðxLku f]r»k MktË¼uo rðMíkkh
fhðk fu rðfkMk fhðk Ãkh «ríkçktÄ {wfkÞ økÞku.ykLkkÚke rðÁæÄ {wtçkE yLku {ÆkMk{kt hiÞíkðkhe
LkkUÄ {nuMkw÷ Lkerík y{÷e çkLkkððk{kt ykðe níke. sÞkt ¾uzwtíkku MkeÄk MkhfkhLku rLkrùík hf{Lkwt {nuMkw÷
ykÃkíkk níkk.
E.Mk.1813 Lkk [kxoh yufx «{kýu ¼khíkLke MkkÚku ftÃkLkeLkku su ðuÃkkrhf yufkrÄfkh
níkku. íku Mk{kÃík fhðk{kt ykÔÞku. òufu {nuMkw÷e ÔÞðMÚkk,ðneðxe íktºk yLku yrÄfkheykuLke rLk{ýwft
suðe çkkçkíkku ftÃkLke ÃkkMku hnuðk Ëuðk{kt ykðe. E.Mk.1833 Lkk [kxoh yufxÚke ftÃkLkeLkk [eLk
MkkÚku Úkíkk ðuÃkkhef yufkrÄfkhLkku Ãký ytík ykýðk{kt ykÔÞku. yk fkÞËkyu økðLkoh sLkh÷ yLku
íkuLke Mk÷knfkh ÃkrhMkh ÃkkMkuÚke fkÞËku çkLkkððkLke Mk¥kk íku{s yLÞ LÞkrÞf Mk¥kkyku AeLkðe
÷eÄe.
¼khík{kt ytøkúuòuLkk hksÞûkuºkLkk rðMíkkhLku fkhýu íkÚkk ðneðxe ÔÞðMÚkk W¼e fhðk
{kxu LkkufhþkneLke ykð~Þfíkk sýkíkk íku{ýu ¢{þ: íkuðe çkkçkíkku Ãkh æÞkLk furLÿík fÞwo. ykÃkýu
òuE íku{ ÷kuzo fkuLkoðku÷eMkyu ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLku ðuíkLk MkwÄkhku ykÃke yu{ýu ðneðxe íktºk{kt
ÔÞðÂMÚkík heíku fkÞo fhíkk fÞko níkk. íku{ýu íku{Lkk ÃkË{kt çkZíke Ãký {¤íke níke yLku íkuykuLku
rLkð]ríkçkkË ÃkuLþLk Ãký {¤ðkLkwt níkw. òufu ðneðxe íktºk{kt ík{k{ Wå[ ÃkËku Ãkh {kºk ytøkúuòuLku
{wfðk{kt ykðíkk níkk, ¼khíkeÞykuLkwt íku{kt fkuE MÚkkLk Lnkuíkw. ÷kuzo fkuLkoðku÷eMku çktøkk¤Lkk ík{k{
SÕ÷kyku{kt ytøkúus LÞkÞkrÄþkuLke íkÚkk {nuMkw÷ WÄhkððk f÷ufxhykuLke rLk{ýwtf fhe.ftÃkLkeyu
ÞwðkLk yrÄfkheykuLku íkk÷e{ ykÃkðk {kxu E.Mk.1806 {kt ÷tzLkLke ÃkkMku ykðu÷ nu÷eçkuhe fku÷s u {kt
íkk÷e{ fuLÿLke þÁykík fhe.E.Mk.1829 {kt Mk{økú ¼khík{kt íku{ýu LkkLkk-LkkLkk rsÕ÷kykuLke
MÚkkÃkLkk fheLku ðneðxe ÔÞðMÚkk Lku Mk½Lk çkLkkðe.E.Mk.1833 çkkË ftÃkLkeyu ÃkkuíkkLkk yrÄfkheykuLkwt
[uÞLk fhðk {kxu Ãkheûkk ÃkØrík Ãký Ëk¾÷ fhe.E.Mk.1853 Úke ík{k{ yrÄfkheykuLku Ãkheûkk
çkkË s íku{Lke ÞkuøÞíkk Ãkwhðkh ÚkkÞ íkku íku{ýu yk «fkhLke Wå[ yrÄfkheykuLke Lkkufhe ykÃkðk{kt
ykðíke níke. yk Ãkheûkk{kt fkuEÃký rçkúxLk Lkku Lkkøkrhf W{uËðkhe fhe þfíkku níkku. ¼khíkeÞ
«þkMkrLkf Mkuðkyku (1) yíÞtík ykf»kof ðuíkLk ykÃkíke níke. (2) rðþk¤ Mk¥kkyku ykÃkíke
níke.suLke Eø÷uLz{kt fkuE yrÄfkhe fÕÃkLkk Ãký fhe þfíkk Lnkuíkk.
(1 ) EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke LkeríkykuLku rLkÞtºký fhðk {kxu rçkúxeþ MktMkËu Mkki «Úk{ fÞku fkÞËku
y{÷{kt {wfÞku níkku ?
............................................................................
(2 ) çktøkk¤Lkk «Úk{ økðLkoh sLkh÷ fkuý níkk ?
............................................................................
(3 ) E.Mk.1833 Lkk [kxoh yufxLke {wÏÞ ¾krMkÞíkku sýkðku ?
............................................................................
12 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
(4) ÷tzLkLke ÃkkMku ykðu÷e fE fku÷us{kt ftÃkLkeyu ÃkkuíkkLkk yrÄfkheyku {kxu íkk÷e{ fuLÿLke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
............................................................................
16 .7 LÞkÞ ÔÞðMÚkk:- LkkUÄ
E.Mk.1750 MkwÄe{kt ytøkúuòu {ÆkMk,f÷f¥kk yLku {wtçkE suðk ¼khíkLkk {wÏÞ fuLÿku{kt
ÃkkuíkkLkk Ãkøk s{kðe [wfÞk níkk. nðu íkuykuyu LÞkÞ ÔÞðMÚkkLku nkÚk{kt ÷eÄe.{ÆkMk,f÷f¥kk yLku
{wtçkE {kt E.Mk.1772 Lke ykMkÃkkMk {uÞh LÞkÞ ÔÞðMÚkk MÚkÃkkÞ E.Mk.1772 {kt suLku ykÃkýu
fkuxo fneyu Aeyu íkuLke MÚkkÃkLkk fhe rËðkLke yLku VkusËkhe fuMkkuu [÷kððk ÔÞðMÚkk fhðk{kt
ykðe. rnLËwyku yLku {wÂM÷{ fkÞËkykuLke òýfkhe {u¤ððk Ãktrzík yLku fkSykuLke rLk{ýwtf
fhðk{kt ykðe. òufu ÔÞkÃkf heíku ytøkúuòu {w¤¼wík fkÞËkykuLku ð¤øke hÌkk níkk. ¼khík{kt ytøkúuòu
Lke LÞkÞ ÃkØríkLkk çku {wÏÞ rMkØktíkku (1) fkÞËkLkwt þkMkLk ‘Rule of Law’íkÚkk (2) fkÞËkLke
Mk{ûk Mk{kLkíkk ‘ Equality before Law’òuðk {¤u Au. yux÷u fu rMkØktíkLke Ë»xeyu fkÞËku
MkðkuoÃkhe níkku. ík{k{ Lkkøkrhfku suyku fkuEÃký Ä{o-òrík fu ðøkoLkk nkuÞ fkÞËkLku Mk{ûk Mk{kLk
níkk. çktËe «íÞÚkefhý hexLkk rMkØktíku yu MÃk»x fÞwo fu fkuEÃký MÚkkrLkf yrÄfkhe LÞkÞÄeþLkk
r÷r¾ ík ykËuþ ðøkh fkuEÃký ÔÞrfíkLke ÄhÃkfz fhe su÷{kt {wfe þfþu Lknª. yux÷u MkwÄe fu
Mkhfkhe f{o[kheykuLku Ãký yks fkÞËku ÷køkw Ãkzíkku yLku íku{ýu fkuE økuhfkLkwLke fkÞo fÞwo nkuÞ íkku
íku{Lke Mkk{u fkÞËuMkh fkÞoðkne fhe þfkíke. fkÞËkLkwt fkLkwLke þkMkLk Mðk¼krðf heíku s fkÞËk
Mk{ûk Mk{kLkíkkLkk rMkØktíkLku MkkÚku òuzkÞu÷w níkw.íkuÚke ¼khíkeÞ Mk{ks {kxu su yLkuf rðÄ ¿kkríkyku{kt
ðnu[kÞu÷ku níkku ykËþo çkLÞw.
E.Mk.1773 Lkk huøÞw÷uxªøk yufx (rLkÞk{f Äkhku) «{kýu ftÃkLkeLke Mkr{rík{kt rçkúxeþ
Mk{úkxâu f÷f¥kkLkk huMkezuLMke þnuh{kt yuf Mkðkuoå[ LÞkÞk÷Þ (Mkwr«{ fkuxo) Lke MÚkkÃkLkk fhe. yk
fkÞËkÚke Mkðkuoå[ yËk÷ík ÃkkMku çktøkk¤,rçknkh yLku ykurhMMkkLke ík{k{ yËk÷íkku WÃkh fkÞo
fhðkLkku yrÄfkh níkku. {kºk yuf s yÃkðkË níkku fu òu fkuEÃký rððkË{kt rððkËLkwt {wÕÞk
Ák.4000 Úke ðÄkhu nkuÞ íkku íku{kt Mkwr«{ fkuxoLke Mkk{u fkuEÃký MktMÚkk fu ÔÞrfík LÞkÞ {u¤ððk
÷tzLk{kt ykðu÷ r«ðe fkWLMku÷{kt yÃke÷ fhe þfíke níke. {ÆkMk{kt E.Mk.1801 {kt íku{s
{wtçkE{kt E.Mk.1823 {kt ðze yËk÷íkku (nkEfkuxo) Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
÷kuzo fkuLkoðku÷eMku rsÕ÷kyku{kt LÞkÞ ÔÞðMÚkk yLku {nuMkw÷e ÔÞðMÚkkLku swËe fhe
ËeÄe.rËðkLke yËk÷ík rËðkLke çkkçkíkku{kt yÃke÷ fhðk {kxuLke MkkiÚke WÃkhLke MktMÚkk níke. suLkk
ðzÃký nuX¤ rËðkLke yÃke÷Lkk [kh «ktríkÞ LÞkÞk÷Þku f÷f¥kk,Zkfk,{wŠþËkçkkË íkÚkk ÃkxLkk
¾kíku MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk.MÚkkrLkf Míkhu rsÕ÷k fkuxo,hSMxkh fkuxo suðe yËk÷íkkuLku MÚkkÃkðk{kt
ykðe. VkusËkhe fu yÃkhkÄe çkkçkíkkuLku íkÃkkMkðk {kxu f÷f¥kk,Zkfk,{wŠþËkçkkË íkÚkk ÃkxLkkLkk
LÞkÞk÷Þku fk{ fhíkk níkk. suLke Ãkh f÷f¥kkLke MkËh rLkÍk{ík yËk÷íkLkwt rLkÞtºký
níkw.E.Mk.1831 {kt ÷kuzo rðr÷Þ{ çku®Lxøk yk [khu «ktríkÞ yËk÷íkkuLku çktÄ fhe rËÄe yLku íku{Lkk
ík{k{ fkÞkuo rsÕ÷k yrÄfkheyku yLku fr{&™hku{kt ðnU[e rËÄk.
EríknkMk 13
ykÄw r Lkf ¼khík
(1 ) fkÞËkLkwt þkMkLk yLku fkÞËk Mk{ûk Mk{kLkíkkLku MÃk»x fhku ?
LkkUÄ ............................................................................
(2 ) E.Mk.1773 Lkk huøÞw÷uxªøk yufxÚke fÞk rsÕ÷k{kt Mkðkuoå[ yËk÷íkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe níke ?
............................................................................
ykLkk rLk»f»ko ÁÃku ykÃkýu yuf fne þfeyu fu ¼khík ÃkhLkk ytøkúuS þkMkLku ¼khíkeÞ
EríknkMkLku çkË÷e LkkÏÞku. ytøkúuòu ¼khík{kt 17 {e MkËeLkk «kht¼u ykÔÞk níkk. ytøkúuLke EMx
EÂLzÞk ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkk yurþÞkLkk hk»xÙku MkkÚku ðuÃkkh fhðk {kxu ÚkE níke. ¼khík{kt ðuÃkkhef
yufkrÄfkh «kÃík fhðk {kxu ytøkúuòuyu ¼khíkLkk Ëuþe hksÞkuLku ÃkkuíkkLkk ykrÄÃkíÞ Lke[u ÷kððk
¼hÃkwh «ÞíLkku fÞkuo.íku{kt íku MkV¤ ÚkÞk çknw ÍzÃkÚke yk¾w yu ¼khík ytøkúuòuLkk þkMkLk Lke[u
ykðe økÞw íku{Lke yLkuf ¾hkçk Lkeríkyku yLku heíku-hþ{ku ¼khíkeÞykuLku ÃkMktË Lnkuíke. AuÕ÷k
100 ð»koÚke ytøkúuS Mkk{úksÞðkË MknLk fhe hnu÷ ¼khíkeÞ «òyu ¼khíkLkk EríknkMk{kt rðÏÞkík
yuðku E.Mk.1857 Lkku {nkrðÿku fÞkuo. òufu íku MkV¤ Lk ÚkÞku Ãkhtíkw íkuLku ftÃkLkeLke þkMkLkLku Mk{kÃík
fhe rËÄw yLku nðu ¼khíkLkwt MktÃkwýo þkMkLk rçkúxLkLkk {nkhkýeLkk «íÞûk rLkÞtºký{kt [kÕÞw økÞw.
¼khíkeÞ þkMkLk yrÄrLkÞ{-1858 suLku hkýe rðfxkuheÞkLkk ZtZuhk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
Äe ftÃkLkeLkk þkMkLkLku çkË÷u ¼khík{kt rçkúxeþ íkksLkwt þkMkLk þÁ ÚkÞwt.
ík{u su þeÏÞk
ík{u yk «fhý{kt ¼khík Ãkh ytøkúuS EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk þkMkLkLke MÚkkÃkLkk rðþu
yæÞÞLk fÞwo íku{ yu òÛÞw fu E.Mk.1757 {kt Ã÷kMkeLkk ÞwØ{kt ytøkúuòuyu fuðe heíku çktøkk¤Lkk
LkðkçkLku nhkðe ÃkkuíkkLke Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk fhe. E.Mk.1764-65 {kt ftÃkLkeyu çktøkkh,rçknkh yLku
ykurhMMkkLke {nuMkw÷ WÄhkððkLke Mk¥kk yux÷u fu rËðkLke yrÄfkh «kÃík fÞkuo. E.Mk.1772 {kt
ftÃkLkeyu f÷f¥kkLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe økðLkoh sLkh÷ ðkuhLk nuMxªøkLke rLk{ýwtf fhe yLku
«íÞuûk heíku ¼khíkLkk yuf {níðÃkwýo «ktík çktøkk¤Lkwt þkMkLk ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt ÷eÄwt. ykðe s «r¢Þk
yuýu ¼khíkLkk rðr¼Òk «Ëuþku{kt «Mkhkðe. ytøkúuòuyu íku{Lkk Mkk{úksÞ rðMíkkh {kxu MknkÞfkhe
ÞkusLkk (MknkÞf MktrÄ ÔÞðMÚkk) íkÚkk zu÷nkWMkeLke Lkerík (¾k÷Mkk Lkerík) Lkku y{÷ fÞkuo. yk
«fhý{kt E.Mk.1858 Ãknu÷k rçkúxeþhkuyu fuðe fuðe ðneðxe yLku LÞkÞíktºkLke MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk
fhe íkuLkwt ËþoLk ík{u fÞwo Au. ytøkúuS EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkwt þkMkLk ¼khík{kt E.Mk.1858 MkwÄe
[kÕÞw yLku E.Mk.1858 Úke ¼khíkLkwt þkMkLk ¼khík Mkhfkh yrÄrLkÞ{-1858 «{kýu rçkúxeþ
Mkhfkhu «íÞûkÃkýu ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt ÷E ÷eÄwt.
14 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
ÃkkXktík «&™ku
(1) ¼khík{kt ytøkúuòuyu Mkðkuoå[ Mk¥kk fuðe heíku «kÃík fhe ?
(2) ÷kuzo ðu÷uM÷eðu ytøkúuS Mk¥kkLkku rðMíkkh fuðe heíku fÞkuo ? íkuLke MknkÞfkhf ÞkusLkkLkk LkkUÄ
økwýËku»kkuLke [[ko fhku.
(3) ¼khík{kt ytøkúuS Mkk{úksÞðkËLkk rðfkMk {kxu zu÷nkWMkeyu yÃkLkkðu÷e LkeríkLku MkrðMíkh
Mk{òðku.
(4) ¼khík{kt rçkúxeþhkuyu MÚkkÃku÷e LÞkÞ ÔÞðMÚkkLkwt ðýoLk fhku.
ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

16 .1 .
(1 ) ytøkúuòuyu (1) ÞwØ íkÚkk rðsÞ (2) MknkÞfkhe ÞkusLkk (3) hksÞkuLkk rð÷eLkefhýLke
Lkerík yÃkLkkðe ¼khíkeÞ hksÞkuLkwt rçkúxeþ Mkk{úksÞðkË{kt yrÄøkúný fhe rçkúxeþ
þkMkLkLkku rðMíkkh fÞkuo.
(2) çktøkk¤,{iMkwh,niËhkçkkË,yðÄ,Ãktòçk yLku {hkXk Mkk{úsÞ
16 .2
(1 ) òLÞwykhe-1760 {kt ÚkÞu÷ ðktrËðkMkLkwt ÞwØ
(2 ) ¼khíkeÞ «kËurþf þrfíkyku ÃkkMku LkifkMkuLkkLke økuhnkshe íkÚkk {kuxe MkuLkkyku nkuðk Aíkkt
xufLkku÷kuS Ër»xyu Mkûk{ ÞwhkuÃkeÞ þrfíkykuLku hkufðkLke yMkÚkoíkk suðe rLk{o¤íkkykuLku
fkhýu ¼khík{kt ytøkúuòuyu Mkðkuoå[ MÚkkLk «kÃík fhe ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkwt þkMkLk ÷kËe
ËeÄw.
(3) fýkoxf ÞwØku{kt ytøkúuòuLke MkV¤íkkLkk {wÏÞ fkhýku yk «{kýu sýkðe þfkÞ.
(1 ) ¼khík{kt íku{Lke ÃkkMku ©u»X Lki fk þrfík níke.
(2 ) íku{Lkwt MkiLÞ yíÞtík «økríkþe÷ yLku fwþ¤ Lkuík]íð Ähkðíkwt níkwt.
(3 ) Eø÷uLzLke Mkhfkhu ftÃkLkeLku ¼khík{kt ÞwØ fhðk ík{k{ {ËË fhe níke.
(4 ) Ã÷kMke yLku çkfMkhLkk ÞwØkuÚke ftÃkLkeLku çktøkk¤{ktÚke Ãkw»f¤ ÄLk «kÃík ÚkÞw níkw.
16 .3 .
(1 ) rMkhkÍ-WË-Ëki÷k
(2 ) (f) E.Mk.1757
(3 ) (1 ) swLk E.Mk.1756 {kt rMkhkÍ-WË-Ëki÷kyu f÷f¥kkLkk Vkuxo rðr÷Þ{ Ãkh yk¢{ý
fÞwo íkuLkku fçkòu {u¤ÔÞku.
(2) ¼khík{kt {w½÷þkne rLkfkMk ðuÃkkh ËMíkkðus E.Mk.1717 {kt rçkúxeþhkuLku
yktíkrhf ðuÃkkh {kxu ykÃkðk{kt ykðu÷k íkuLkku ftÃkLkeyu økuhfkÞËuMkh WÃkÞkuøk
fÞkuo níkku.
(3) LkðkçkLkk yktíkhef {k{÷k{kt ytøkúuòuLke ËhBÞkLkøkehe
EríknkMk 15
ykÄw r Lkf ¼khík
(4) LkðkçkLke ÃkhðkLkøke ðøkh ytøkúuòu yu fhu÷ Vkuxo rðr÷Þ{Lke rfÕ÷uçktÄe yLku
þ†efhý
(4 ) {ehfkþe{
(5 ) çkfMkhLkk ÞwØLkk {níðÃkwýo fkhýku íkÃkkMkeÞu íkku Lkðkçku ytøkúuòu yLku ¼khíkeÞ ðuÃkkheyku
LkkUÄ {kxu ðuÃkkhfhLke Mk{kLkíkk MÚkkrÃkík fhe íku, Lkðkçku ÃkkuíkkLke hksÄkLkeLkwt {wŠþËkçkkË Úke
{wtøkuh{kt fhu÷w MÚk¤ktíkhý,MkuLkkLkwt fhu÷w ykÄwrLkfefhý yLku AuÕ÷u ytøkúuòuyu {ehfkþe{Lku
Lkðkçk ÃkkËuÚke WXkze {wfÞk suðk økýkðe þfkÞ.
16 .4
(1 ) rLkÍk{ík yux÷u fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLke ò¤ðýe íkÚkk VkusËkhe çkkçkíkkuLkku rLkfk÷ fhðku
íkuðku ÚkkÞ Au. sÞkhu rËðkLkeLkku yÚko {nuMkw÷e çkkçkíkkuLke ÔÞðMÚkk fhðe íkÚkk LkkøkrhfkuLku
LÞkÞ ykÃkðkLkku ÚkkÞ Au.
(2 ) ftÃkLkeLkku rËðkLk nkuðkLku fkhýu íku {nuMkw÷ WÄhkðíkku níkku,íkku çkeS çkksw LkðkçkLkku LkkÞçk
nkuðkLku fkhýu íku rLkÍk{ík fu Ãkku÷eMk yÚkðk LÞkÞíktºk Ãkh rLkÞtºký Ähkðíkku níkku.
(3 ) ftÃkLke çktøkk¤Lkk ðneðxe íktºkLke sðkçkËkhe «íÞûk heíku ÷uðk {ktøkíke Lnkuíke íkuLke EåAk
{kºk çktøkk¤{ktÚke {nuMkw÷ WÄhkððkLke níke.
16 .5
(1 ) ¼khíkeÞ hksÞku MkkÚku fhðk{kt ykðu÷ ÞwØku yLku MknkÞfkhe ÞkusLkk
(2 ) MknkÞfkhe ÞkusLkk «{kýu ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLke MkkÚku òuzkÞu÷ ¼khíkeÞ hksÞkuLku íku{Lkk
hksÞku{kt ytøkúuS MkuLkk hk¾ðk çkkæÞ fÞkuo suLkku Ãkøkkh yLku yLÞ ¾[ko hksÞkuyu
ykÃkðkLkk níkk. yux÷w s Lknª ¼khíkeÞ hksÞku rðËuþe LkeríkLkk {k{÷u ytøkúuòu rMkðkÞ
yLÞ hksÞku MkkÚku MktçktÄ çkktÄe þfíkk Lk®n.íkuLke Mkk{u EMx ELzeÞk ftÃkLke ¼khíkeÞ
hksÞkuLku yktíkrhf yLku çkkÌk nw{÷kykuÚke fu yk¢{ýkuÚke íku{Lkwt hûký fhðkLke sðkçkËkhe
WXkðíke níke.
(3 ) hksÞkuLkk rðr÷LkefhýLke Lkerík suLku ¾k÷Mkk Lkerík fnuðkÞ Au íku ÷kuzo zu÷nkWMkeyu ÷køkw
fhe níke. yk Lkerík «{kýu fkuEÃký hksÞku su ytøkúuòu MkkÚku MknkÞfkhe ÞkusLkkÚke òuzkÞu÷
nkuÞ yÚkðk íkku íkuLkk «íÞuûk rLkÞtºký{kt nkuÞ yÚkðk íkku yuðk Ëuþe hsðkzk suLkwt rLk{koý
ytøkúuòu îkhk ÚkÞtw nkuÞ íkuðk hksÞkuLkk fkuEÃký þkMkfLku Ãkwºk Lk nkuÞ íkuðe ÃkrhÂMÚkrík{kt
íku{s òu íku hksÞLkku þkMkLk [÷kððk{kt Mkûk{ Lk nkuÞ íkku ykÃkku ykÃk rçkúxeþ Mkk{úksÞLkku
¼køk çkLke òÞ.
16 .6
(1 ) E.Mk.1773 Lkku huøÞw÷u®xøk yufx
(2 ) ðkuhLk nurMxtøMk
(3 ) E.Mk.1833 Lkk [kxoh yufx «{kýu ftÃkLkeLkk ¾ktzLkk ðuÃkkhLkku yufkrÄfkh Mk{kÃík
fhðk{kt ykÔÞku.
(4 ) nu÷eçkhe fku÷us
16 .7
(1 ) fkÞËkLkwt þkMkLk yLku fkÞËk Mk{ûk Mk{kLkíkkLkku yÚko yuðku ÚkkÞ Au fu fkÞËkÚke WÃkh fkuE
16 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
s LkÚke. (fux÷kf rLkÞ{ku su{kt yrÄfkhku,rðþu»k yrÄfkhe yLku sðkçkËkheLke ÔÞkÏÞk
fhðk{kt ykðe níke) íkÚkk ík{k{ Lkkøkrhfku fkuEÃký Ä{o,òrík fu økheçk yÚkðk y{eh
nkuÞ Ãkhtíkw fkÞËkLke Mk{ûk Mk{kLk hnuþu.
(2) f÷f¥kkLkwt «urMkzuLMke þnuh
LkkUÄ
ÃkkXøkík «&™ku r[Lnku:-
(1 ) swyku Ãkuxk ¾tz 1.2
(2 ) swyku Ãkuxk ¾tz 1.5, Vfhku 1-2
(3 ) swyku WÃk¾tz 1.5,Vfhku-4
(4 ) swyku WÃk¾tz 1.7
Ãkkrh¼kr»kf þçËku:-
(1 ) EMx EÂLzÞk ftÃkLke:- E.Mk.1600 {kt MÚkkÃkkÞu÷ MktÞwfík «fkhLke þuhÄkhf ftÃkLke níke.
fu{ fu ftÃkLkeLkk ðuÃkkheyku ÷tzLkÚke ¼khík{kt ðuÃkkh fhðk ykÔÞk níkk.þÁykík{kt ðuÃkkhe
fkÞkuo MkkÚku Mktf¤kÞu÷e yk ftÃkLke ¼khík{kt E.Mk.1858 MkwÄe þkMkLk Ãký fhíke hne.
(2 ) îiÄ þkMkLk yÚkðk rî{w¾e þkMkLk ÃkØrík:- çkfMkhLkk ÞwØ ÃkAe çktøkk¤{kt AÃkkÞu÷e rðr[ºk
«fkhLke ðneðxe ÔÞðMÚkk su{kt çktøkk¤Lkk rËðkLk íkhefu rçkúxeþ ftÃkLke {nuMkw÷ «íÞuûk
heíku WÄhkðíke níke. sÞkhu Lkðkçk rLkÍk{ík yÚkðk íkku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLke Mk¥kkyku
Ähkðíkku níkku.
(3 ) MknkÞfkhe ÞkusLkk (MknkÞf MktrÄ ÔÞðMÚkk):- ¼khíkeÞ hsðkzkykuLku ytøkúuS
Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËuðkLkk nuíkwÚke ÷kuzo ðu÷uM÷e MÚkkÃku÷e ÔÞðMÚkk yk rMkØktík «{kýu
ytøkúuS þkMkLk MkkÚku MktrÄ fhu÷ Ëuþe hksÞkuyu ÃkkuíkkLkk hksÞku{kt ÃkkuíkkLke MkuLkk hk¾ðkLku
çkË÷u ytøkúuòuyu ykÃku÷e MkuLkk hk¾ðkLke níke yLku íkuLkku ¾[o Ãký ¼kuøkððkLkku níkku.
íku{Lke rðËuþ Lkerík Ãkh ytøkúus MkhfkhLkwt rLkÞtºký hnuíkwtw níkwt çkË÷k{kt EMx EÂLzÞk
ftÃkLke yk hksÞkuLkwt yktíkrhf »kzeÞtºkku yLku çkkÌk ÞwØkuÚke hûký fhðkLke ¾kíkhe ykÃkíke
níke.
(4 ) hksÞkuLke Lkerík (¾k÷Mkk Lkerík) :- ¼khíkLkk økðLkoh sLkh÷ ÷kuzo zu÷nkWMke æðkhk
MÚkÃkkÞu÷ yk Lkeríkyu ytøkúuòuLku ykrÄLk hksÞkuLku rðr[ºk heíku ytøkúuS Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe
ËeÄk yux÷u fu íku{Lkwt fhe LkkÏÞwt.yk Lkerík «{kýu fkuEÃký ¼khíkeÞ hksÞLkku þkMkf
hksÞ [÷kððk {kxu Mkûk{ Lk nkuÞ yÚkðk íkku yÞkuøÞ nkuÞ yÚkðk íkuLku fkuE Ãkwºk Lk nkuÞ
yux÷u fu íkuLkk ÃkAe íkuLkku fkuE ðkhMk Lk nkuÞ íkku íkuðwt hksÞ ykÃkkuykÃk ytøkúuS Mkk{úksÞLkku
¼køk çkLke síkwt níktw.
(5 ) [kxoh yufx:- EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke «ð]ríkykuLku rLkÞtrºkík fhðk {kxu rçkúxeþ MktMkËu
ÃkMkkh fhu÷ fkÞËkyku su ftÃkLkeLku E.Mk.1858 MkwÄe swËk-swËk yrÄfkhku su{kt ðuÃkkh
yLku þkMkLk yrÄfkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au, ykÃkíkk níkk. E.Mk.1793 {kt ÃkMkkh ÚkÞu÷
[kxoh yufx «{kýu ftÃkLke ¼khík{kt h0 ð»ko MkwÄe þkMkLk fhe þfþu. íkuðwt Xhkððk{kt
ykÔÞw.
EríknkMk 17
ykÄw r Lkf ¼khík
(6 ) fkÞËkLkwt þkMkLk:- íkuLkku yÚko ÚkkÞ Au fu fkÞËk Mkðkuoå[ Au fkuEÃký ÔÞrfík fu MktMÚkk fkÞËkÚke
WÃkh LkÚke. þkMkf nkuÞ fu «sk,Mkhfkh nkuÞ fu Lkkøkrhf íku Mkki fkÞËk Mk{ûk Mk{kLk Au.
fkuEÃký fkÞËkÚke {wfík LkÚke yLku fkuELku Ãký çknkh hnuðkLkku fu íku{kt Awx {u¤ððkLkku
yrÄfkh LkÚke.
LkkUÄ (7 ) fkÞËk Mk{ûk Mk{kLkíkk:- yk rMkØktík yLkwMkkh fkÞËk Mk{ûk çkÄk s Mk{kLk Au yLku
fkuELku fkÞËkfeÞ rðþu»kkrÄfkh {¤íkku LkÚke. òrík,Ä{o yLku ðøkoÚke WÃkh fkÞËkLke
Mk{kLkíkkyu ík{k{Lku Mk{fûk Ëhßòu ykÃÞku.
18 EríknkMk
rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð {kuzâw÷ - 3
ykÄw r Lkf ¼khík
LkkUÄ
17
rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð

rçkúxLkLkku ¼khíkLke MkkÚku MktçktÄ yuf MktMÚkkLk íkhefuLkku níkku.¼khík yLku rçkúxLk ðå[uLkk MktçktÄkuLkwt
fuLÿrçkËw ¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký níktw. MktMÚkkLkðkËLke «r¢ÞkLkku {wÏÞ WËuþ rçkúxLkLku ykŠÚkf
÷k¼ yÃkkððkLkku níkku yLku íkuLkk {kxu ¼khíkLkku ¼kuøk ÷uðkLkku níkku. yk «fhý{kt ykÃkýu
rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLke «r¢Þk ytíkøkoík ÚkÞu÷w ¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷
rðr¼Òk «r¢ÞkykuLke [[ko fhe níke.
nuíkwyku
yk «fhýLkku yÇÞkMk fÞko çkkË ík{u
• ¼khík{kt rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLke «r¢ÞkLkk ºký íkçk¬kykuLkwt ¿kkLk {u¤ðþku.
• ¼khíkLkk økúk{eý ûkuºkku{kt MktMÚkkLkðkËe {nuMkw÷e ÃkØríkÚke ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLku Mk{S
þfþku.
• ¼khíkeÞ MktMÚkkLk{kt rçkúxeþhku æðkhk fhðk{kt ykðu÷k {wzeðkËe ÃkrhðíkoLkkuLke yMkhkuLkwt
rð&÷u»ký fhe þfþku.
• ¼khíkeÞ hk»xÙðkËeykuyu rçkúxeþ þku»ký ytøku ykÃku÷ ‘MktÃkr¥k ËkunLk’ rMkØktíkLke ÔÞkÏÞk
fhe þfþku.
• ¼khík{kt ykÄwrLkfefhýLke rðr¼Òk çkkçkíkkuLku Mk{S þfþku MkkÚku MkkÚku yu «økrík
MktMÚkkLkðkËe LkeríkLkwt Ãkrhýk{ Lknkuíke. íku MÃk»x fhe þfþku.
17.1 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkk rðr¼Òk íkçk¬kyku:-
rçkúxeþ MktMÚkkLkðkË ytíkøkoík ¼khíkeÞ yÚko ÔÞðMÚkkLkk þku»kýLkk ºký íkçk¬k òuðk {¤u
Au. «Úk{ íkçk¬ku E.Mk.1757 Úke E.Mk.1813 ËhBÞkLk ðkrýsÞðkËLkku økýkÞ Au. su{kt ¼khíkeÞ
yÚko ÔÞðMÚkkLke «íÞuûk ÷wtx òuðk {¤u Au. ðÄkhkLkk ¼khíkeÞ {nuMkw÷e LkkýkLkwt Eø÷uLz{kt MkeÄwts
rLkfkMk ÚkkÞ Au. çkeòu íkçk¬ku E.Mk.1813 Úke E.Mk.1858 ËhBÞkLk {wfík ðuÃkkhLkku økýkÞ
Au.yk íkçk¬k{kt ¼khík fk[k {k÷Lkwt MktMÚkkLk yLku rçkúxLk{kt WíÃkkËLk Ãkk{u÷ Ãkkfk{k÷Lkwt çkòh
çkLku Au. ºkeòu íkçk¬k{kt rçkúxeþhkuLke {wzeLkwt hkufký ¼khík{kt fhðk{kt ykðu Au. ¼khík{kt çkUfku
EríknkMk 19
{kuzâw÷ - 3 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð
ykÄw r Lkf ¼khík
yktíkhk»xÙeÞ ðuÃkkhe MktMÚkkyku,hu÷ðu,ykiÄkurøkfefhý yLku f]r»k{kt rçkúxeþhkuLke {wzeLkwt hkufký Úkíkw
òuðk {¤u Au. su{kt {kuxk¼køku MktMÚkkLkðkËe yÚko ÔÞðMÚkkLku yLku íkuLke ykirÄrøkf yLku f]r»k Lkeríkyu
¼khíkeÞ {wzeLkwt çkuMkw{kh þku»ký fÞwo.
«Úk{ íkçk¬ku E.Mk.1757 Úke E.Mk.1813 MkwÄe Mk{Þøkk¤ku Ähkðu Au. su{kt EMx RÂLzÞk
LkkUÄ ftÃkLkeyu ¼khíkLkk Ãkwðo yLku Ërûký¼køk {ktÚke {nuMkw÷ WÄhkððkLkku yrÄfkh {u¤ðu Au. E.Mk.1813
{kt íkuLkk ðuÃkkhe yufkrÄfkh Mk{kÃík Úkíkk MkwÄe{kt {kuxu¼køku yk «fkhLkwt fkÞo òuðk {¤u Au.
17 {e MkËe{kt rçkúxeþhku Eø÷uLzLkk {nkhkýe yur÷ÍkçkuÚk îkhk Mk{ÚkoLk «kÃík fhe yuf
ðuÃkkhe ftÃkLke íkhefu ¼khík{kt ðuÃkkh fhðk{kt {kxu ykðu÷k. yu{ýu yu{Lkw yuf fkh¾kLkw çktøkk¤{kt
nwøk÷e LkËeLkk rfLkkhu MÚkkÃÞtw níkwt. íku{ýu {w½÷ çkkËþkn ÃkkMkuÚke ¼khík{kt ðuÃkkh fhðkLkk yLku
ðuÃkkhefhku{kt fux÷ef Awx {u¤ððkLkk yrÄfkhku «kÃík fÞko níkk. yuLkkÚke ftÃkLkeLkk f{o[kheyku{kt
{kuxu¼køku ¼»xk[khe heíkhMk{ku þÁ ÚkE Ãkrhýk{u çktøkk¤Lkk MkwçkuËkhku (su ÃkAe Lkðkçk íkhefu
yku¤¾kÞk) Lku {nuMkw÷{kt {kuxwt LkwfþkLk ðuXðtw ÃkzÞtw. yk yuf rðr[ºk yLku rððkËkMÃkË {wÆku níkku.
suLkwt Ãkrhýk{ E.Mk.1757 {kt ÚkÞu÷w Ã÷kMkeLkwt ÞwØ níkw.
yk Mk{Þøkk¤k{kt rçkúxeþ EMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkwt {wÏÞ fkÞo ¼khík{ktÚke {he-{Mkk÷k,fÃkkMk
yLku huþ{ ¾heËe íkuLku {kuxku LkVku ÷E rçkúxLkLkk çkòh{kt ðu[ðkLkwt níkwt. sÞkt íkuLke Ãkw»f¤ {ktøk
níke. yuLkku yÚko yu ÚkÞku fu íkuLkk çkË÷k{kt rçkúxLkLke [esðMíkwyku yLkuf «ÞíLkku fhðk Aíkkt
¼khíkeÞ ¾heËíkk Lknª. MkkÚku MkkÚku ftÃkLkeLku ¼khík{kt fk{ fhe hnu÷e fu ðuÃkkh fhe hnu÷e yLÞ
ÞwhkuÃkeÞ ftÃkLkeyku MkkÚku Úkíkk ÞwØ{kt ½ýku ¾[o Úkíkku níkku. ÃkkuxwtøkeÍ,z[ yLku £uL[ku MkkÚku íku{Lku
yLkuf ð¾ík yÚkzk{ýku ÚkE Ã÷kMke yLku çkfMkhLkk ÞwØ çkkË ftÃkLkeLku çktøkk¤{kt rËðkLke ({nuMkw÷
WÄhkððkLke) Mk¥kk «kÃík ÚkE íkuLkkÚke íkuLke ykŠÚkf ÂMÚkrík MkwÆZ çkLke.
EMx ELzeÞk ftÃkLkeLke s{eLk {nuMkw÷ Lkeríkyku:-

ykÃkýu òuÞtw íku{ E.Mk.1765 {kt ftÃkLkeLku çktøkk¤, rçknkh yLku ykurhMMkkLke rËðkLke
Mk¥kk «kÃík ÚkÞk ÃkAe íkuLkwt fkÞo yk «Ëuþku{ktÚke ðÄwLku ðÄw {nuMkw÷ WÄhkððkLkwt níkwt. yk {nuMkw÷
íkuLke ykðfLkku {wÏÞ Mºkkuík níkku. su{ktÚke íku rçkúxLk{kt hnu÷k ftÃkLkeLkk zehufxhkuLku Lkkýkt Ãknku[kzíke
níke. yk «ð]ríkLku ðÄw ðuøkðk fhðk íkuLku fux÷ef rðr[ºk ÃkØríkyku yÃkLkkðe.
E.Mk.1772 {kt çktøkk¤Lkk økðLkoh ðkuh nurMxtøMku çktøkk¤{kt f]r»k ûkuºku yuf rðr[ºk {nuMkw÷
ÃkØríkLkku «kht¼ fÞkuo. yk ÃkØrík «{kýu rsÕ÷kLkk ÞwhkuÃkeÞ f÷ufxh su òøkehËkh ðÄw {nuMkw÷
WÄhkðe ykÃkíkku íkuLku íku rsÕ÷kLkwt {nuMkw÷ WÄhkððkLke sðkçkËkhe ykÃkíkku.òufu yk ÔÞðMÚkk
yMkV¤ hne yLku íkuLku rLkhfwtþ Ãkýu {nuMkw÷Lke {ktøkýe fhíkk ¾uzwtíkkuLku çkhçkkË fhe LkkÏÞk.
yk ¼Þtfh ¼w÷Lku MkwÄkhðk {kxu ÷kuzo fkuLkoðku÷eMku E.Mk.1773 {kt fkÞ{e s{k çktÄeLke
þÁykík fhe. yk ÃkØrík{kt s{eLkËkhkuLku s{eLkLkk Mðk{e çkLkkððk{kt ykÔÞk yLku ftÃkLkeyu
íku{Lke Mkk{u yuf fhkh fhe {nuMkw÷Lkku Ëh Lkffe fÞkuo su rLkÞr{ík Ãkýu s{eLkËkhu íku{Lku ykÃkLkku
níkku. òu s{eLkËkh íku{kt rLk»V¤ hnu íkku íkuLke ÃkkMkuÚke íku s{eLk ykt[fe ÷E yLÞLku ykÃke Ëuðk{kt
ykðíke níke. yk ÃkØríkyu çktøkk¤{kt s{eLkËkhkuLku ðuÃkkhe ðøko{kt íkçkËe÷ fÞkuo. su ðÄwLku ðÄw
ÃkiMkk f{kððk ¾uzwtíkku ÃkkMkuÚke ðÄwLku ðÄw {nuMkw÷ WÄhkððk ÷køÞk. ftÃkLkeLku yu ÷k¼ ÚkÞku fu íkuyku
{kºk s{eLkËkh MkkÚku MktÃkfo{kt hnuíkk íkuLkkÚke ¾uzwíkku MkkÚku MkeÄk MktÄ»ko{kt ykððkLkwt Úkíkw Lknet yLku yu
heíku Mk{ksLkku yuf MkkiÚke þrfíkþk¤e ðøko (s{eLkËkh) ðøko rçkúxeþ ðneðxe íktºkLkku ðVkËkh
20 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
ðøko çkLke økÞku.
yk ÔÞðMÚkk ¾uzwíkku {kxu yíÞtík Ëw»f¤ rLkðze fkhý fu s{eLkËkhku ðÄw Lku ðÄw {nuMkw÷
{ktøkíkk su ¾uzwíkkuLku ËkÁý økheçke{kt ÷E síke fux÷kf s{eLkËkhkuLku íkku yu {kLkðtw Ãký {w~fu÷ níkwtw
fu òu íkuyku s{eLk{ktÚke Lkffe ÚkÞu÷ {nuMkw÷ WÄhkðe Lk þfu íkku íku s{eLk íku{Lkk nkÚk{ktÚke síke
hnuþu. yk ÔÞðMÚkkyu ¼khík{kt yuf Lkðes òøkehËkhe «Úkk suLku ykÃkýu WÃkMkk{tíkðkË fne LkkUÄ
þfeyu. íkuýu sL{ ykÃÞku yux÷u fu s{eLkËkh yLku ¾uzwíkkuLke ðå[u {nuMkw÷ WÄhkðLkkh þrfíkþk¤e
Ë÷k÷kuLkku yuf ðøko W¼ku ÚkÞku suLku ¾uzwtíkkuLke {w~fu÷eyku{kt Ãkkhkðkh ðÄkhku fÞkuo.
{nuMkw÷ WÄhkðLkkh yk Ë÷k÷kuLku {nuMkw÷e íktºk {ktÚke çknkh fkZðk yLku hksÞLku s{eLk
{nuMkw÷Lke ðÄwLku ðÄw ykðf ÚkkÞ íkuðk ykÚke E.Mk.1792 Úke ykMkÃkkMk yu÷ufÍkLzh hezu {ÆkMk{kt
hiÞíkðkhe «Úkk y{÷{kt {wfe su ÃkAeÚke {wtçkE «ktík{kt Ãký ÷køkw Ãkkzðk{kt ykðe. yk {nuMkw÷e
ÔÞðMÚkkLkk þÁykík{kt Ëhuf ¾uzwíkLke s{eLkLkwt {wÕÞktfLk fhe íkuLkwt {nuMkw÷ Lkffe fhðk{kt ykðíkwt.
{ËkMk yLku {wtçkE{kt «[r÷ík yk ÔÞðMÚkkLku fkhýu çktøkk¤Úke rðÁæÄ ynªÞk s{eLkËkhkuLku çkË÷u
¾uzwík s{eLk{kt {kr÷f ÚkE økÞk. òufu yk ÔÞðMÚkk{kt {nuMkw÷Lkk Ëh{kt yðkh-Lkðkh ð]ÂæÄ íkku
fhðk{kt ykðíke níke. íku{s íku{ýu fhu÷w ¾uzwíkLkwt {wÕÞktfLk Ãký ¾kuxwt níkwt. suLkkÚke ¾uzwtíkku ËuðkLkk
zwtøkh Lke[u ËçkkE økÞk. ynªÞk ¾uzwíkku {kuxu ¼køku þknwfkhku ÃkkMkuÚke ÔÞksu ÃkiMkk ÷kðe ÃkkuíkkLke
s{eLk çk[kððk {nuMkw÷ ¼híkk níkk.
WÃkhLke çku {wÏÞ {nuMkw÷e ÔÞðMÚkk rMkðkÞ W¥kh ¼khíkLkk fux÷kf ûkuºkku{kt íkÚkk W¥kh-
Ãkrù{ ¼khíkLkk fux÷kf «Ëuþku{kt E.Mk.1822 ÃkAe {nk÷ðkhe Lkk{Lke s{eLk {nuMkw÷ ÃkØrík
Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe. su{kt økúk{eý Mk{wnLku yufXku fhe yLku íkuLkk íkk÷wfËkh (s{eLkËkh) MkkÚku
s{eLk {nuMkw÷ rðþu Mk{swíke fhðk{kt ykðíke níke. yk økúk{ Mk{wnLku su íkk÷wfk fûkkLkku níkku,
íkuýu {nk÷ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkku. yuLkku yÚko yu ÚkÞku yk «fkhLke ÔÞðMÚkk{kt ¾uzwíkku Mkk{wrnf
heíku {nuMkw÷ MkhfkhLku íkk÷wfËkhLkk {kæÞ{Úke ykÃkíke níkk. yuf heíku ynªÞk ykÃkýLku Mkk{wrnf
MktÃkr¥kLkku yrÄfkh Ãký òuðk {¤u Au.
ytøkúuòuLke WÃkÞwofík s{eLk {nuMkw÷ LkeríkykuLku Ãkrhýk{u ¼khíkLke ¾uíke Ãkze ¼køke ¾uzwíkku
ÃkkuíkkLke ¼wr{ Ãkh ¼kzwykík ÚkE økÞk. yk Lkeríkykuyu s{eLk Ë÷k÷kuLke MktÏÞk{kt ð]rØ fhe yLku
økúk{eý ûkuºkku{kt þknwfkhkuLke MktÏÞk Ãký ðÄkhe s{eLk {kr÷fku íku{s s{eLkËkhku rçkúxeþ
MktMÚkkLkðkËLkk yíÞtík f]ÃkkÃkkºk yLku MknkÞf çkLke økÞk rËðkLke yrÄfkh {u¤ðeLku ftÃkLkeyu çktøkk¤
suðk Mk{]æÄ «ktík{kt MÚkkrLkf þkMkfku,s{eLkËkhku yLku ðuÃkkheykuLke MktÃkr¥k Ãkh rLkÞtºký ÷økkÔÞw
níkwt. yux÷w s Lknª ftÃkLkeyu yk ðøkkuo rçkúxeþ {k÷ ¾heËu íkuðku ykøkún Ãký hkÏÞku {kuxk «{ký{kt
Lkkýkt su{kt ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLkk ¼»xk[khÚke ÃkuËk ÚkÞu÷e rðÃkw÷ ÄLkhkþeLkku Ãký Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. íku çktøkk¤{ktÚke rçkúxLk{kt sðk ÷køÞk. Eø÷uLz síkk Ãknu÷k ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuyu
ykðe heíku Ãkw»f¤ Lkkýkt ¼uøkk fÞko níkk yLku íÞkt sE íkuyku ði¼ðe SðLk Sðíkk níkk yux÷u
rçkúxLk{kt íku{Lku Lkkçkk¤ suðk nw÷k{ýk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðíkk. yk LkkýktLkku {kuxku rnMMkku
rçkúxLk{kt ÚkÞu÷ ykiÄkurøkf ¢ktrík{kt Ãký fk{ ÷køÞku níkku. ðÄwLku ðÄw s{eLk {nuMkw÷ «kÃík fhðkLke
÷k÷[Lke ftÃkLkeyu ¼khíkLkk hksÞkuLku Síkðk {kxu yíÞtík yk¢{f Lkeríkyku yÃkLkkðe.
EríknkMk 21
ykÄw r Lkf ¼khík
ÃkkXøkík «&™ku:- 17.1.
LkkUÄ (1 ) ¼khík{kt rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkk ºký íkçk¬k MÃk»x fhku ?

(2 ) Ã÷kMkeLkk ÞwØ {kxu sðkçkËkh {wÏÞ fkhýku fÞk fÞk níkk ?
(3 ) çktøkk¤{kt fkÞ{e s{kçktÄe suðe {nuMkw÷e ÔÞðMÚkkLku ftÃkLkeyu fkuLke MkkÚku {nuMkw÷ MktË¼uo
fhkh fÞkuo níkku.
(4 ) hiÞíkðkhe suðe s{eLk {nuMkw÷ ÃkØríkLkku «kht¼ fÞk fhðk{kt ykÔÞku níkku ?
17 .2 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku çkeòu íkçk¬ku ({wfík ðuÃkkh)

çkeòu íkçk¬kuLkku «kht¼ E.Mk.1813 Lkk [kxoh yufxLkk y{÷Úke þÁ Úkíkku òuE þfkÞ
Au. sÞkhu rçkúxeþ Ãkk÷ko{uLx ftÃkLkeLkk ðuÃkkrhf yufkrÄfkhLkku ytík ykÛÞku yLku E.Mk.1858
MkwÄe{kt íkku íkuLkwt þkMkLk Ãký Mk{kÃík ÚkÞw yux÷u fu E.Mk.1858 Úke ¼khík Ãkh rçkúxeþ hks Mk¥kkyu
«íÞûk rLkÞtºký MÚkkÃke ËeÄw.
su{ su{ ftÃkLkeLkku LkVku ðÄíkku økÞku íku{ íku{ rçkúxeþ Mkhfkhu íkuLkku Mk{ÚkoLk fhðkLkwt ð÷ý
½xkzÞw.yk Ãknu÷k MktMkËLkk yLkuf MkÇÞku yk ftÃkLkeLkk LkVk{ktÚke ÃkiMkk ÷E Ãkk÷ko{uLx{kt íkuLkwtMÚkkLk
yLku MkkÚku MkkÚku ftÃkLkeLkwt MÚkkLk Ãký {sçkwík çkLkkðíkk Ãkhtíkw rçkúxLk{kt ÚkÞu÷ ykiÄkurøkf ¢ktríkyu
rçkúxeþ MktMkËLkk çktÄkhý{kt yLku fkÞoðkne{kt Ãký {kuxk ÃkrhðíkoLk fhe LkktÏÞk. íkkífk÷ef {nkLk
yÚkoþk†e yuz{ ÂM{Úk æðkhk «fkrþík ÃkwMíkf ‘yuLk ELfðkÞhe ELk xw Ä Lku[h yuLz fku÷us ykuV
Äe ðuÕÚk ykuV LkuþLMk’ íku{s ‘fkuÍeÍ ykuV Äe ðuÕÚk ykuV LkuþLMk’ yu ykŠÚkf rð[khkuLke yuf Lkðe
Äkhk þÁ fhe suýu rçkúxeþ ftÃkLkeyku îkhk fhkíkk {wfík ðuÃkkh Lku ¾wÕ÷uyk{ xufku ykÃÞku. ftÃkLkeLke
ykðf WÃkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh s{kððkLku fkhýu ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLke rçkúxeþ MktMkË{kt ÔÞkÃkf
xefk Úkðk ÷køke yLku ðuÃkkheyku íkÚkk MktMkË{kt hnu÷k MkktMkËku ¼khík{kt yLÞ ðuÃkkheykuLku Ãký
ykðk ÷k¼ku {¤ðk òuEyu íkuðe [[ko fhðk ÷køÞk. suLku Ãkrhýk{u E.Mk.1813 {kt [kxoh yufx
«Mkkh fhe EMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkku ðuÃkkrhf yrÄfkh Mk{kÃík fhðk{kt ykÔÞku. yLku ftÃkLkeLke Mk¥kk
Lke[u hnu÷k ¼khíkeÞ «ËuþkuLkwt MktÃkwýo rLkÞtºký rçkúxLkLkk {nkhkýeLkk nkÚk{kt [kÕÞw økÞwt.
{wfík ðuÃkkhu ¼khíkeÞ MktMÚkkLke «f]ríkLku çkuÄkhe LkeríkÚke çkË÷e Lkkt¾e Mkki «Úk{ íkku íkuýu
¼khíkeÞ çkòhkuLku {þeLkÚke WíÃkkrËík yLku MkMíkk rçkúxeþ {k÷Mkk{kLkkuÚke ¼he ËeÄk. suLkk Ãkh
÷øk¼øk fkuEÃký «fkhLkku ðuÃkkhfh ÷kËðk{kt ykÔÞku Lk níkk. çkeS çkksw ¼khíkeÞ nMík WÄkuøkkuÚke
rLk{koý Ãkk{u÷k ®f{íke ð†ku yLku yLÞ [esðMíkwyku su rçkúxLk{kt yíÞtík ÷kufr«Þ níke. íkuLkk Ãkh
«ríkçktrÄík sfkíkfh Lkkt¾e ËE íkuLku yíÞtík {kutÄe çkLkkðe Ëuðk{kt ykðe. çkeS íkhV rçkúxLkLku
¼khíkLku ¾kÄ«ËkÚkkuo yLku fk[k{k÷Lkwt MktMÚkkLk çkLkkðe rËÄw. rçkúxLkLke {wzeðkËe yÚko ÔÞðMÚkkLkk
WËÞ {kxu íku{ýu ¼khíkLkk ¼kuøku ykðk Ãkøk÷k ¼Þko. yk ÃkrhðíkoLkkuyu ¼khíkeÞ ðuÃkkheyku yLku
¼khíkeÞ ðuÃkkhLku ¾ík{ fhe LkktÏÞku. yk Mk{Þøkk¤k{kt ¼khík{kt rçkúxeþhkuyu ¾uíkeLkwt
ðkrýßÞefhý fÞw.o ykðe sxe÷ «r¢Þk yLku íkuLku MkkÚku ykiÄkurøkfefhýLke çkuÄkhe Lkeríkyu ¼khík{kt
MktMÚkkrLkf yÚko ÔÞðMÚkk W¼e fhe. suLku ykÃkýu Mk{sðk «ÞíLk fheyu.
22 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
- ¼khíkeÞ ¾uíkeLkwt ðkrýßÞefhý:-
fux÷kf ytøkúus ÷u¾fku yuðwt MÃk»x {kLkíkk níkk fu rçkúxeþ ðneðxe íktºkyu ¼khík{kt f]r»kLkk
ðkrýsÞefhýLku sL{ ykÃÞku. suLkkÚke ¼khíkeÞ «Ëuþku{kt ¾uzwtíkkuLke ÂMÚkrík ¾wçk s MkwÆZ ÚkE
E.Mk.1860 Úke íkku f]r»k WíÃkkËLkLke «ð]ríkLku fkhýu ËrhÞkÃkkhLkk ðuÃkkh{kt ¼khíkeÞ [esðMíkwykuLke
{ktøk ¾wçk ðÄðk Ãkk{e níke. 19 {e MkËeLke þÁykík{kt ¼khík{ktÚke yVeý,fÃkkMk yLku huþ{Lke LkkUÄ
rLkfkMk Úkíke níke. sÞkhu nðu fk[w þý,yLkks,íku÷ yLku íku÷erçkÞk,ånk yLku yVeý yu{ MktÏÞk{kt
yLku [eòu{kt ðÄkhku Úkíkku økÞku. rðËuþku{kt MkkiÚke ðÄw {ktøk ¼khíkeÞ fÃkkMkLke níke. E.Mk.1850
ÃkAe ¼khík{kt h÷ðuuLkk ÚkÞu÷k rðfkMkÚke ykðe {níðLke ðMíkwykuLkku Ãkkf rðMíkkh Ãký ðæÞku yLku
íkuLkkÚke ðuÃkkhe íktºk Ä{Ä{ðk ÷køÞw.
Ãkhtíkw ¼khík{kt þÁ ÚkÞu÷e ¾uíkeLkk ðkrýßÞefhýLke yk «r¢Þk f]rºk{ níke íkuýu ¼khíkeÞ
¾uzwíkku {kxu rðfkMkLku çkË÷u rð»k{íkkyku ÃkuËk fhe fkhý fu ¼khík{kt {wzeðkËe s{eLk {kr÷f yLku
íkuLkku ykLkw»kktrøkf {k¤¾w W¼tw ÚkÞu÷wt Lknkuíkw. {kuxk ÃkkÞu ykiÄkurøkf rðfkMkLkku y¼kð níkku Mktfr÷ík
f]r»k WíÃkkËLkLkk hkufký {kxu fkuE ði¿kkrLkf ÃkØrík níke Lknª. suLkkÚke ðuÃkkhe {wzeLkwt ykiÄkurøkf
{wze{kt ÁÃkktíkhý ÚkE þfu.WíÃkkËLk ûk{íkk{kt ðÄkhku fhðku yLku f]r»kLkwt ÔÞðÂMÚkík ÔÞðMÚkkÃkLk
fhðw yu ¼khíkeÞ ¾uzwíkku {kxu yLku fkheøkhku {kxu yíÞtík òu¾{Ãkwýo fkÞo níkw, fkhý yu s níkw
¼khík rçkúxeþhkuLkwt økw÷k{ níkw yLku MkwÆh fu rðËuþe çkòhku{kt ®f{íkku{kt [Zkð-Wíkkh hnuíkku níkku.
rçkúxeþ Mkhfkhu ¼khíkeÞ ¾uzwíkkuLku fkuE Mkwhûkk ykÃke Lknkuíke fu ¾uíke{kt rðrþ»x ði¿kkrLkf «Þkuøkku
Ãký fÞko Lk níkk. yuf heíku íku{ýu Mk{økú ¼khík{kt WÃk-òøkehËkhe ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk fhe ¾uzwtíkkuLku
çkhçkkË fhe LkktÏÞk MkkÚku MkkÚku íku{ýu íku{ktÚke íku{ýu íku{ktÚke {¤u÷k ÄLkLku íku{Lkk ðuÃkkh {kxu yLku
þknwfkhkuLke s{kík òýu fu ykÞkursík fÞwo.
¼khík{ktÚke Úkíke rLkfkMkLku fkhýu su ÄLk «kÃík Úkíkw íku ¼khík Lkne rçkúxLk{kt ÃknkU[íkw
rçkúxLkLkk yLkuf ÔÞðMkkÞ øk]nkuyu s¤ÃkrhðnLk yLku rð{k WÄkuøk{kt yk ÄLkLkku WÃkÞkuøk fhe íkuLkk
Ãkh ÃkkuíkkLkwt rLkÞtºký MÚkkÃke ËeÄw yux÷w s Lkne f{eþLk yusLx,ðuÃkkheyku yLku çkUfku Ãkh Ãký
rLkÞtºký MÚkkÃÞw. yk «r¢Þk{kt {kºk fux÷kf {kuxk økòLkk ¼khíkeÞ ¾uzwíkku yLku ðuÃkkheykuLku Úkkuzku
½ýku VkÞËku ÚkÞku. ðkýeßÞefhýu ¼khíkeÞ økúk{eý ûkuºkku{kt s{eLkËkhku yLku þknwfkhkuLkk
Mkk{tíkðkËLku {sçkwík çkLkkÔÞku. yk yk¾eyu íkÚkkfrÚkík ÔÞðMÚkk su ¼khíkeÞ «ò,¾uzíw kkuLkwt økw÷k{kuLke
su{ fk{ fhðkðk¤k ©r{fkuLkwt þku»ký fhLkkhe níke. ykMkk{Lkk ånkLkk çkøke[kyku suLkk {kr÷fku
{kxu¼køku ytøkúuòu s níkk íku{ýu íÞktLkk MÚkkrLkf ÷kufkuLku ËnkzeÞk {swhku çkLkkðe LkktÏÞk níkk.
suyku økw÷k{ fu ËkMkLke fûkkyu ÃknkU[e [wfÞk níkk. yk {kxu íkuyku ¾uzwíkLke MkkÚku fhkh Ãký fhíkk
çkeS çkksw yk økkuhk s{eLkËkhku ÃkkMku øk¤eLke ¾uíke fhðk {kxu ¾uzwíkku Lknkuíkk fkhý fu ¾uzwíkkuLku
øk¤e ðkððkÚke fkuE {kuxku ÷k¼ Úkku Lknª. Ãkrhýk{u íkuykuyu VhSÞkík Ãkýu ¾uzwtíkkuLku øk¤eLke ¾uíke
fhðk {sçkwh fÞkuo. yux÷u s Lkne yk {kxu íku{Lke MkkÚku y{kLkðeÞ ÔÞðnkh Ãký fÞkuo. suýu
¼khík{kt E.Mk.1859-60 {kt ÚkÞu÷ {nkLk øk¤e rðÿkunLku sL{ ykÃÞku. ykðe s ½xLkk
E.Mk.1960 {kt Ãkrù{ ¼khík{kt fÃkkMk Wøkkzíkk ûkuºkku{kt íkÚkk Ãkwðo ¼khíkLkk þý Wøkkzíkk ûkuºkku{kt
Ãký ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu. ¾uíkeLkk ðkrýßÞefhý ¾uzwtíkkuLke nk÷ík çkøkkze Lkkt¾e níke.
MkkhÁÃk fnuðw nkuÞ íkku ík{u fne þfku fu ¼khík{kt f]r»kLkwt ðkrýßÞefhý ðÄu÷e {ktøkLkwt Ãkrhýk{
Lknkuíkw fu ÔÞðÂMÚkík heíku {wzeðkze MktøkXLkÚke WíÃkkËLk ðÄkhkLkwt Ãkrhýk{ Ãký Lknkuíkw.
EríknkMk 23
ykÄw r Lkf ¼khík
¾uzwíkkuLku hkufzeÞk ÃkkfkuLkwt WíÃkkËLk fhðk {kxu Vhs Ãkkzðk{kt ykðe níke. íkuyku {nuMkw÷
yLku Ëuðw íkÚkk ¼kzwt hkufz{kt [wfðíkk níkk yuf íkhV yLkksLkk WíÃkkËLk{kt ½xkzku ÚkE hnÞku níkk
çkeS çkksw hkufzeÞk Ãkkfku ðÄe hnÞk níkk. íkuðk Mk{Þu ¼khík{kt Ãkzu÷k Ëw»fk¤kuu ¼khík{kt íkçkkne
{[kððkLkwt fkÞo fÞwo. ¼khíkeÞ MkwíkhkW fkÃkzLke rðï¼h{kt su {ktøk níke íku E.Mk.1870 Lke
LkkUÄ ykMkÃkkMk ykuAe Úkíke økE. ËÏ¾ý fÃkkMk Wøkkzíkk ûkuºkku{kt íkuýu fkhýu yLkuf ¾uzwíkku ËuðkLkk
¾ÃÃkh{kt nku{kÞk, MkkÚku MkkÚku yu s Mk{Þu Ãkzu÷k Ëw»fk¤Úke ¾uzwíkkuyu h{¾kýLkku hMíkku yÃkLkkÔÞku.
E.Mk.1930 {kt ¼khíkLkku þý WÄkuøk Ãkze ¼ktøÞku. E.Mk.1943 {kt çktøkk¤{kt ¼e»ký Ëw»fk¤
ÃkzÞku yk Ëw»fk¤ {kxu fkuý sðkçkËkh níktw íkuLke [[ko EríknkMkfkhku{kt Mkíkík Úkíke ykðe Au.
ík{k{ EríknkMkfkhku yuf çkkçkíku Mkn{ík Au fu ytøkúuòuyu fhu÷k ¾uíkeLkk ðkrýßÞefhýu yLkksLkwt
WíÃkkËLk ykuAwt fÞwo sÞkhu ¼khíkLke ðMíke ðÄíke síke níke. Ãkrhýk{u Ëw»fk¤Lkk Mk{Þ{kt çkuhkusøkkh
¼khíkeÞ ¾heË þrfíkLkk y¼kðÚke ÃkkuíkkLkk ¾Ãk Ãkwhíkwt yLkks Ãký ¾heËe þfíkk Lknkuíkk yLku
÷k¾ku ÷kufku ¼w¾{hku yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Ã÷uøk suðk hkuøkLkku ¼kuøk çkLke {]íÞw Ãkk{Þk.
¾uíkeðkze{kt MkwÄkhk fhðk çknw ykuAk «ÞíLkku rçkúxeþ Mkhfkhu fÞko níkk. ¼khíkLkk
W¥kh,W¥kh-Ãkwðo íkÚkk Ërûký-Ãkrù{ suðk rðMíkkhku{kt ®Mk[kE ÞkusLkkyku þÁ fhðk{kt ykðe.
òufu Ãkwðo ¼khíkLku yk{ktÚke çkkfkík hk¾ðk{kt ykðu÷w fkhý fu ykÃkýu òýeyu Aeyu fu çktøkk¤{kt
fkÞ{e s{kçktÄe Lkk{Lke {nuMkw÷ ÃkØrík níke su{kt ð]rØLke fkuE þfÞíkk níke Lknª yux÷u fu
®Mk[kE ÞkusLkkyku íku{Lkk {kxu ðÄkhu {nuMkw÷ ÷uðk {kxuLkwt çknkLkwt {kºk níke. fux÷kf rMkr{ík
rðMíkkhku su{ fu Ãktòçk{kt íku{ýu rMkt[kE ÞkusLkkyku W¼e fhe òufu íkuLkkÚke ÄLkðkLk ¾uzwtíkkuLku s
VkÞËku ÚkÞku níkku. fkhý fu Ãktòçk{kt ®Mk[kEfh ¾wçk ðÄkhu níkku. su LkkLkk yLku {æÞ{ fûkkLkk
¾uzwíkku ¼he þfu íku{ Lknkuíkk. ®Mk[kELke ÞkusLkkÚke hkufzeÞk ÃkkfLkwt WíÃkkËLk ðæÞw su{ fu ¾ktz,fÃkkMk
yLku ½Wt sÞkhu swðkh,çkkshku,Ëk¤ yLku yLÞ yLkksLkwt WíÃkkËLk ykuAwt Úkíkwtw økÞwt. MktÞwfík «ktík{kt
íku{ýu ðÄkhu Ãkkýe ¼hkÞu÷wt hnuðkLku fkhýu yLku ûkkhðk¤e ¼wr{ nkuðkLku fkhýu fkuE rðrþ»x
«Þkuøkku fÞko Lknª.
E.Mk.1943 {kt çktøkk¤{kt ¼e»ký Ëw»fk¤
24 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
E.Mk.1853 {kt ÷kuzo zu÷nkWMkeyu ¼khík{kt hu÷ðuLkk rðfkMk yLku íkuLkk çkúwnË rLk{koý Lkku
rLkýoÞ ÷eÄku. {kuxu¼køku rçkúxeþfk÷eLk ¼khík{kt hu÷ðuyu rðfkMkLkwt {wÏÞ r[Ln íkhefu økýðk{kt
ykðu Au. Ãkhtíkw ¼khík{kt hu÷ðuyu ¼khíkLkk ykŠÚkf rðfkMkLku Lknª Ãkhtíkw rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe
Zkt[kLku {sçkwík fÞkuo. hu÷ðu ¼khíkLkk yktíkrhf çkskhkuyu ¼uøkk fheLku fk[k {k÷Lku rçkúxLk MkwÄe
ÃknkU[kzðk{kt ¼hÃkwh {ËË fhe yux÷wt s Lknª ËrhÞk rfLkkhkLkk þnuhkuLku ytíkheÞk¤ rðMíkkhkuLkk LkkUÄ
çkòh MkwÄe òuze ËeÄk. íkuLkkÚke rçkúxeþhkuLkk rðËuþe ðuÃkkhLkk LkVk{kt ð]rØ ÚkE. MkhnËe ûkuºkku{kt
hu÷ðu MkiLk Mkt[k÷LkkuLkwt {kæÞ{ çkLke. suLkkÚke rçkúxeþ Mk¥kk Mkk{u ykðu÷k ¾íkhkLku ÃknkU[e ð¤ðk
{ËË {¤e þfu yux÷u fu yuf «fkhLke E{hsLMke MkŠðMkeMk hu÷ðu Ãkwhe Ãkkzíke. rçkúxeþhkuyu ÃkkuíkkLke
{kuxk¼køkLke {wze ¼khík{kt hu÷ðuLke ÞkusLkkyku{kt hkufe níke. suLkkÚke rçkúxeþhkuLku ¾wçk s ykðf
ÚkE hkufkýfkhkuLku 5 xfk ÔÞksLke økuthxe Ãký {¤íke. yk ÔÞks ¼khík{ktÚke ÷uðk{kt ykðíkk
{nuMkw÷Lke hf{{ktÚke [wfððk{kt ykðíkw hu÷ðuLke {þeLkhe,yLÞ xufLkku÷kuS,hu÷ðu Ãkkxk yLku
Úkkuze ½ýe {kºkk{kt fku÷Mkku Ãký rçkúxLkÚke ykÞkík fhðk{kt ykðíkk. yuLkk yÚko yu ÚkÞku fu hu÷ðu
rLk{koýLkku su ykŠÚkf «¼kð ¼khíkeÞ «ò Ãkh Ãkzðku òuEyu íku Lk ÃkzÞku yLku íkuLku çkË÷u íkuýu
¼khíkeÞ «òLkwt þku»ký fhðkLkwt fk{ fÞwo.
yk çkÄk íkíðkuLke MkkÚku íku{ýu ¼khíkLkk yktíkrhf ðuÃkkh ðkrýsÞ{kt Ë¾÷økehe fheLku
¼khíkeÞ nMík WÄkuøkkuLku Lk»x fhðkLkwt fkÞo fÞwo. suLku MÚkkrLkf þkMkfku yLku rðËuþ{ktÚke Ãký Mk{ÚkoLk
fu Mkthûký «kÃík Úkíkw níkw. rçkúxLkLkk ðÄíkk «¼kðu ¼khíkeÞ Ëuþe LÞkÞ ÃkØríkLkku Lkkþ ÚkÞku.
rçkúxeþhkuyu rðr[ºk sfkík fkÞËkyku W¼k fÞko. su{kt ¼khík{kt çkLku÷e [esðMíkwyku Ãkh rçkúxþ{kt
¾wçk {kuxe sfkík W½hkððk{kt ykðíke níke. íkku Mkk{u Ãkûku ykiÄkurøkf ¢ktríkLkk Ãkrhýk{u rLk{koý
Ãkk{u÷ MkMíkk WíÃkkËLkku Ãkh LkSðku ykÞkíkfh Lkkt¾ðk{kt ykðíkku yux÷u fu ÞwhkuÃkeÞLk [esðMíkwykuÚke
¼khíkeÞ çkòh ¼hkÞ síkwt. ¼khíkeÞ íkuLkku {wfkçk÷ku fhðk{kt yMk{oÚk níkk. yk heíku ¼khíkeÞ
[esðMíkwykuyu yuf çkksw rðËuþe ðuÃkkh íkku çkeS çkksw yktíkrhf ðuÃkkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷ çkòhku
økw{kÔÞku.yk ½kíkf «r¢Þkyu rðykiÄkurøkfefhýLku sL{ ykÃÞku suLkkÚke ¼khíkeÞ ¾uíkeLke s{eLk
Ãkh Ëçkký ðæÞtw.

(1) 18 {e MkËeLkk fÞk yÚkoþk†eyu {wfík ðuÃkkhLkk rMkØktíkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
............................................................................
(2) f]r»kLkk ðkrýßÞefhýu fuðe heíku Ëw»fk¤kuLku sL{ ykÃÞku.
............................................................................
(3) ytøkúuòuyu MÚkkÃku÷e ®Mk[kE ÞkusLkkykuÚke fÞw ûkuºk MkkiÚke ðÄw ÷k¼kÂLðík ÚkÞw.
............................................................................
(4) rçkúxLkLke ykiÄkurøkf ¢ktríkyu fuðe heíku rçkúxeþ ¼khík{kt rðykiÄkurøkfefhýLku sL{ ykÃÞku.
............................................................................
17 .3 . rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ºkeòu íkçk¬ku:-
EríknkMk 25
ykÄw r Lkf ¼khík
E.Mk.1860 Úke yk íkçk¬kLkku «kht¼ ÚkkÞ Au. sÞkhu ¼khík Ãkwýoík: rçkúxeþ Mkk{úksÞLkku
¼køk çkLke òÞ Au. yk íkçk¬ku ykŠÚkf Mkk{úksÞðkËLkku níkku. su{kt ¼khík{kt rçkúxeþhkuLke {wzeLkwt
{kuxk «{ký{kt hkufký Úkíkwt òuE þfkÞ Au. yk {wze çkUfkuLke MÚkkÃkLkk{kt,ykÞkík-rLkfkMk MkkÚku
Mktf¤kÞu÷ MktMÚkkykuLkk rðfkMk{kt yLku {uLkus{uLx («çktÄLk) ûkuºku hkufkÞu÷e òuðk {¤u Au.
LkkUÄ ykÃkýu MktMÚkkLkðkËe «r¢ÞkLku rðr¼Òk íkçk¬kyku{kt ðnu[eLku òuEyu Aeyu Ãkhtíkw ½ýe
ðkhu yu{ ÷køku fu íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Mk{ÞLkku rLkýoÞ fux÷ku ÞkuøÞ Au. nfefík yu Au fu ík{k{
íkçk¬kyku yufçkeò MkkÚku økkZ heíku Mktf¤kÞu÷k yLku ºkeòu íkçk¬ku Ãknu÷k yLku çkeò íkçk¬kLkwt
{níðÃkwýo Ãkrhýk{ níkku. skufu íkçk¬kðkh yæÞÞLk fhðkÚke ykÃkýu Mkh¤íkk Ãkwðof rçkúxeþhkuLke
LkeríkykuLku Mk{S þfeyu Aeyu. ºkeòu íkçk¬kLke {níðÃkwýo çkkçkík níke. rðfrMkík íku{s
ykiÄkurøkfhk»xÙku íkÚkk yurþÞk,ykr£fk yLku ÷uxeLk y{urhfkLkk MktMÚkkLkku ðå[u íkeðú nheVkE.19
{e MkËe{kt £kL[,s{oLke,çkuÂÕsÞ{ íkÚkk òÃkkLk{kt ykiÄkurøkfehý yíÞtík rðfrMkík íkçk¬k{kt ÃknkU[e
hnÞw níkw Ãkrhýk{u ðirùf çkòh{kt íku{ýu rçkúxLkLku sçkhËMík Ãkzfkh VufÞku.Lkðk çkòhkuLke þkuÄ
fhðk {kxu íku{ýu Ãký rçkúxeþhkuLke su{ s MktMÚkkLkku þkuÄðkLke þÁykík fhe ÷eÄe. íku{s íku{Lke
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k MkktMÚkkrLkf «Ëuþku Ãkh ÃkkuíkkLke ykŠÚkf Ãkfz {sçkwík fhe.ykŠÚkf rðfkMku {wze
hkufkýLke ÔÞðMÚkkLkku «kht¼ fÞkuo MkkÚku MkkÚku {wze MktøkúnLke ÔÞðMÚkk suLku ykÃkýu çkUfeøk MkeMx{
fneyu Aeyu íkuLkku Ãký «kht¼ fÞkuo.yk {wzeyu ykiÄkurøkf WíÃkkËLkLke økrík ðÄkhe yux÷w s Lknª.
fk[k {k÷Lkk «ðknLku ðÄw ðuøkðkLk çkLkkððk hkufkýfkhkuLku yk¢»Þko.
rðfkMkþe÷ yLku {wzeðkËe hk»xÙku{kt Wå[ku sfkíkËh nkuðkÚke rçkúxLk{kt WíÃkkrËík ÚkÞu÷k
{k÷Lku Ãknu÷kLke Mkh¾k{ýeyu ykuAwt çkòh {¤ðk ÷køÞw yux÷w s Lkrn rçkúxLk{kt ¾uíkeLkk WíÃkkËLk
MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ðMíkwykuLke {kuxk «{ký{kt ykÞkík fhðk{kt ykðíke níke. suÚke rðr¼Òk Ëuþku
MkkÚku íkuLkk ðuÃkkh{kt ¢{þ: rLkçko¤íkk ykððk ÷køke. yux÷u fu yk Mk{Þ{kt rçkúxeþ yÚko ÔÞðMÚkk
¾kux íkhV ÚkE hne níke. yk Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÷kððk íku{ýu ¼khíkLku ÃkMktË fÞwo. Mðkr¼rðf
Ãkýu ¼khík Ãkh íku{Lke Mk¥kk [k÷íke nkuÞ ¼khíkLke yÚkoÔÞðMÚkk Ãkh íku{Lkwt rLkÞtºký níkw yux÷u fu
rçkúxLkLke yk Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÷kððk{kt ¼khíkLke ¼wr{fk {níðÃkwýo Mkkrçkík ÚkE. íku{Lkk
{kxu yu rLkrùík níkw fu rçkúxLk{kt íkiÞkh ÚkÞu÷ fÃkzk {kxu ¼khík{kt {kuxw çkòh Au. çkeS çkksw
¼khíkLkk fk[k{k÷Lke {n¥k{ rLkfkMk fhe íkuýu íkuLke yk Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÷kððk {kxu ¼khíkLkku
s ¼kuøk ÷eÄku.
yuf íkhV ¼khíkeÞ nMík WÄkuøk ÃkíkLk íkhV ÚkE hnÞku níkku. íkku çkeS çkksw MktMÚkkLkðkËe
yÚko ÔÞðMÚkkLku Lkðk WÄkuøkku MÚkkÃkðkLkku «ÞíLk fÞkuo MktMÚkkLkðkËe Mkhfkh {wfík ðuÃkkhLke ðkík
fhíke níke Ãkhtíkw íku rçkúxLk Ãkwhíke {ÞkorËík níke. ¼khíkeÞ MkkÚku íkuýu ¼uË¼kð Ãkwýo Lkerík yÃkLkkðe
¼khíkLkk MðËuþe WÄkuøk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÷kufku {kxu yLkuf íkf÷eVku W¼e fhe. þÁykík{kt rçkúxeLk
{wze huÕðu,þý WÄkuøk,ånkLkk çkøke[k íkÚkk ¾ktz WÄkuøk{kt hkufðk{kt ykðe.¼khíkeÞ {wze çkòh
ÞwhkuÃkeÞLk çkufªøk MktMÚkkyku îkhk Mkt[kr÷ík Úkíkw níkw. sÞkt rçkúxeþhkuLku ÞwhkuÃkeÞLk çkUfku{ktÚke Mkh¤íkk
Ãkwðof {wze «kÃík Úkíke níke. íkuLke Mkk{u ¼khíkeÞ ðuÃkkheyku nS Ãký ÃkkuíkkLkk Ãkrhðkh fu ¿kkríkðkËe
MktøkXLkku Ãkh yk©Þ hk¾íkk níkk.rçkúxeþ çkufªøk ftÃkLke íkÚkk rçkúxeþ xÙuzªøk çknw s ÔÞðÂMÚkík heíku
rçkúxeþ [uBçkMko ykuV fku{Mko íkÚkk yLÞ {uLkus{uLx MktMÚkkyku îkhk Mkt[kr÷ík Úkíkk níkk. «Úk{
rðïÞwØ Ãknu÷k rçkúxeþ «çktÄLk MktMÚkkyku æðkhk ykiÄkurøkf {wzeLkk 75 xfk ¼køkLku rLkÞtºký fheLku
26 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
rMkr{ík ykiÄkurøkfefhýÚke {¤u÷ {n¥k{ ÷k¼ rçkúxLkLku ykÃkðk{kt ykðíkku níkku.
íku{ Aíkkt ykðe fxkufxe ¼he ÃkrhÂMÚkríkLkku Mk{kLkku fheLku Ãký fux÷kf ¼khíkeÞ
ðuÃkkheykuyu ykøk¤ ðÄðkLkk rLkÄkoh MkkÚku ykiÄkurøkfefhý{kt ÍtÃk÷kÔÞw.«Úk{ rðïÞwØ ËhBÞkLk
sÞkhu rçkúxeþ Mkhfkh Ãkh ykŠÚkf MktfxLkk ðkË¤ku AðkÞu÷ níkk íÞkhu f÷f¥kkLkk {khðkze «Þkusfku
(WÄkuøk MkknrMkfku) suðk fu ÄLk~Þk{ËkMk rçkh÷k,MðÁÃk[tË nrf{[tËu þý WÄøkku{kt {wze hkufký LkkUÄ
fÞwo. çknw s ÍzÃkÚke íku{ýu ÃkkuíkkLke ÂMÚkríkLku ðÄw {sçkwík çkLkkðe yLÞ ûkuºkku su{ fu fku÷kMkLke
¾kýku,¾ktzLke {e÷ku yLku fkøk¤ WÄøkku{kt ÃkkuíkkLke {wzeLkwt hkufký fhe ykiÄkurøkfefhý rðMík]ík
fÞwo. yux÷w s Lknª íku{ýu fux÷ef ÞwhkuÃkeÞLk ftÃkLkeyku ¾heËe Ãký ÷eÄe. ¼khíkeÞ {wzeLke {n¥k{
MkV¤íkk Ãkrù{ søkík{kt rLkfkMk Úkíkk fkÃkz{kt òuE þfkÞ Au. «Úk{ rðïÞwØ (E.Mk.1914 Úke
E.Mk.1918) ËhBÞkLk fkÃkzLke ðÄu÷e {ktøkLkku íku{ýu {n¥k{ VkÞËku WXkÔÞku yLku ÷øk¼øk
÷UfuþkÞhLke Mk{fûk íkuyku ÃknkU[e økÞk fux÷kf ÃkhtÃkhkøkík ðuÃkkhe Mk{wnku su{ fu økwshkíke
ðkrýÞk,ÃkkhMke,Ônkuhk yLku ¼kxeÞk Mk{ks yk{k ¾wçk s {níðÃkwýo yLku MkknrMkf níkk. xkxk
ykÞLko yuLz Mxª÷ ftÃkLkeLku MkhfkhLkwt Mkthûký «kÃík ÚkÞw suLkkÚke ¼khíkLke yk çkeLk yLkw¼ðe yLku
Ãkku÷kËLkwt WíÃkkËLk fhíke ftÃkLkeLku Lkuík]íðLkk ÃkkX Ãký þe¾ðk {éÞk.
«Úk{rðï ÞwØ çkkË VheÚke rðËuþe ÔÞðMÚkk ÃkwðoðíkT [k÷ðk ÷køÞku Ãkhtíkw E.Mk.1929
Úke E.Mk.1933 ËhBÞkLk íku{kt rLkhkþk Ëu¾kÞ Au. yk Mk{Þ{kt rðËuþe ðuÃkkh Äýku ðÄe økÞku
níkku. ¾uíke{kt ½xe hnu÷k ¼kðLku òuíkk MktMÚkkLkðkËe Mkhfkhu ¾ktz yLku fÃkkMk WÄkuøkLku fux÷ef
Mkwhûkk ykÃkðe Ãkze. ½xe økÞu÷e ®f{íkkuLku {wzeLku ykiÄkurøkf ûkuºkku íkhV ðk¤ðk{kt {ËË fhe. nðu
íkku ¼khíkeÞ MkknrMk Ãký çkUfeøk yLku ðe{k ûkuºk{kt ÍÃk÷kðíkk ÚkE økÞk níkk. çkeò rðïÞwØ
(E.Mk.1939 Úke E.Mk.1945) ËhBÞkLk «Úk{ rðïÞwØLke su{ s ¼khík Ãkh rðËuþe ykŠÚkf
«¼kð ykuAku Úkíkk ¼khíkeÞ WÄkuøkÃkríkykuyu íkuLkku ¼hÃkwh ÷k¼ ÷eÄku. yux÷w s Lkne ÃkkuíkkLke
rMkr{ík MkV¤íkkykuÚke WíMkkrník ¼khíkeÞ {wzeðkËe ðøkuo ¼khíkeÞ hk»xÙðkËeyku MkkÚku Ãký ÄrLk»x
Lkkíkku òuzÞku.íku{ýu {kuxk WÄkuøkkuLku MÚkkÃkLkkLke {ktøkýe þÁ fhe yLku rðËuþe {wzeðkËeyku Mkk{u
ÃkkuíkkLkk MktøkXLkku Ãký W¼k fÞko. òufu íkuLku ÔÞkÃkf heíku òuEyu íkku MðËuþe ðuÃkkhe fu WÄkuøkøk]nkuLku
fkuE {nkLk MkV¤íkkyku {¤e Lknkuíke fkhý fu MktMÚkkLkðkËe yÚko ÔÞðMÚkkLke Mkk{u ÷zðw yíÞtík
{w~fu÷ níkw. ¼khíkðkMkeykuLke økheçkeLkku fheyu íkku yk «økrík Ãký rLkhkþksLkf ÷køku Au.
«khtr¼f ¼khíkeÞ hk»xÙðkËeyku suðk fu ËkËk¼kE LkðhkuS,{nkËuð økku®ðË hkLkzu íkÚkk
h{uþ[tÿ Ë¥ku yuðe yÃkuûkk hk¾e níke fu rçkúxeþ Mkhfkh ¼khík{kt {wzeðkËe ykiÄkurøkfefhýLkwt
MÚkkÃkLk fhþu. Ãkhtíkw íku{Lke yk ykþk Xøkkhe rLkðze yLku íkuyku MktMÚkkLkðkËe ykŠÚkf LkeríkÚke ¾wçk
Lkkhks ÚkÞk. Ãkrhýk{u 19 {e MkËeLkk ytíku ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkfku,÷u¾ku yLku «ð[Lkku{kt MktMÚkkLkðkËe
ykŠÚkf LkeríkLke ¼Þtfh xefk fhe.ËkËk¼kE LkðhkuS Mk{]rØLkwt Ãk÷kÞLk (zÙuELk ykuV ðuÕÚk) Lke
rð¼kðLkk ykÃke.íku{Lkk {ík yLkwMkkh ¼khíkLke Mk{]rØ Äe{u Äe{u rçkúxLk{kt sE hne Au íkuLku fkhýu
¼khík{kt økheçke ðÄe hne Au. yk Mk{]rØLkwt MÚk¤ktíkhý rçkúxeþ EMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk MkirLkf
¾[koyku íkÚkk rðËuþe Ëuðkyku [wfððk {kxu ¼khík{ktÚke ÷wtxðk{kt ykðu÷ Lkkýk hu÷ðu yLku yLÞ
MktMkÄkLkkuLkk hkufký Ãkh yÃkkíkw rLkrùík ÔÞks Eø÷uLz{ktÚke Úkíke ykÞkík yLku rçkúxeþ yrÄfkheyku
yLku f{o[kheykuLkk ðuíkLk,rnLËe ðShLkwt ðuíkLk íkÚkk ¼khíkLkk rçkúxeþ yrÄfkheykuLkk ÃkuLþLk-
yk çkÄk{kt ¼khíkeÞ ÄLkLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkk yLku íkuLkkÚke ¼khíkeÞ ÄLk MktÃkr¥k rçkúxLk{kt [k÷e
EríknkMk 27
ykÄw r Lkf ¼khík
síke níke. òu yk ¼khíkeÞ ÄLk ¼khík{kt s hnÞw nkuík íkku {wzeðkËe yÚko ÔÞðMÚkkLke þÁykík
fhðk{kt íkuLke {ËË ÷E þfkík.
MktMÚkkLkðkËe yÚko ÔÞðMÚkk yLku LkeríkykuLku ÷ELku yuf «&™ yu ÚkkÞ fu þwt ¼khík{kt
rðfkMk ÚkÞk ? òu fu yk «&™kuLkku W¥kh ykÃkðku yíÞtík fXeLk Au. 19 {e MkËeLkk {w½÷ Mkk{úksÞÚke
LkkUÄ yk W¥kh {u¤ððkLkku ykÃkýu «ÞíLk fheyu íkku òuEyu Aeyu fu rçkúxeþhkuyu ÃkkuíkkLku ¼khíkLke {wÏÞ
Mk¥kk íkhefu nS MÚkkrÃkík fÞwo LkÚke. yuf {ík «{kýu 18 {e MkËe{kt {w½÷ Mkk{úksÞ ÃkíkLk íkhV
sE hnÞw níkw yLku økt¼eh ykŠÚkf Mk{MÞkykuÚke ÄuhkÞu÷wt níktw. íkuðk {íkLku EríknkMkfkhku ÷øk¼øk
{kLkíkk LkÚke. {w½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkíkLkLku yuf rðrþ»x Ër»xÚke íkÃkkMkðtw ykð~Þf Au fkhý fu ÃkAe
íkku EríknkMkfkhkuyu Ãký yk rMkØktíkLku W÷xkðe {w½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkíkLkLkk fkhýku íkhefu Lkðk
rðÿkune Mk{wnkuLku çkíkkÔÞk Au. íku{Lkku yuf íkfo yuðku Au fu {w½÷ Mkk{úsÞLkLkku MktÃkwýofk¤ ykŠÚkf
rðfkMk yLku WÒkríkLkku Þwøk níkku. fkuE ykŠÚkf Mktfxku níkk Lknª hksfeÞ {k¤¾k{kt MÚkkrLkf «{w¾
suLku {LkMkçkËkh fnuðk{kt ykðíkku íkuLkk nkÚk{kt ÔÞkÃkf þrfík yLku Mðíktºkíkk níke.
{whkËkçkkË,çkhu÷e,yðÄ,çkLkkhMk íkÚkk çktøkk¤ suðk «Ëuþku íku{kt {wÏÞ níkk. {w½÷ Mkk{úksÞ{kt
®Mk[kE ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk fhðk ¾kMMkk «ÞíLkku ÚkÞu÷k òuðk {¤u÷ Au. ¾uíkeLkk ûkuºku Mkíkík ð]rØ
Úkíke òuðk {¤u÷ Au. yux÷w s Lknª s{eLkËkhku íkÚkk s{eLkLkk {kr÷fku yk rðfkMkÚke yux÷k
{sçkwík ÚkÞk fu íku{ýu «kËurþf Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk fhe {w½÷ Mkk{úksÞLku Ãkzfkh VufÞku.

(1 ) fE ðirïf ½xLkkyu ¼khíkeÞ WÄøkkuLku rðfMkðk yðMkh Ãkwhku ÃkkzÞku ?
(2 ) MktÃkr¥kLkwt Ãk÷kÞLk fu ËkunLkLkku rMkØktík fkuýu ykÃÞku ?
(3 ) 18 {e MkËe ykŠÚkf heíku ÃkAkík níke íkuðw ykÄwrLkf EríknkMkfkhku {kLku Au ?
yk «{kýu ¼khíkeÞ yÚkoÔÞðMÚkkLkwt r[ºk WÃkÞwofík [[ko «{kýu òuðk {¤u Au. yuðe
ÃkrhÂMÚkrík [kuffMk níke fu ykŠÚkf «økrík ÚkE þfu. íkku ykÃkýu 200 ð»koLkk rçkúxeþ Mkk{úksÞðkËLkk
ytíku ¼khíkeÞ økheçkeLke ÔÞkÏÞk fuðe heíku fheþw ? fux÷kf EríknkMkfkhku {kLku Au fu rçkúxeþhkuyu
¼khíkLkwt ykÄwrLkfefhý fÞwo. Ãkhtíkw ykÃkýu yu òuÞw fu íku{ýu fhu÷ku rðfkMk fu ykÄwrLkfefhýLkku
«ÞíLk íku{Lkk MðkÚkoLkku yuf ¼køk níkku. Ãkrù{{kt ÚkÞu÷e ykiÄkurøkf ¢ktríkyu yíÞtík ÃkAkík ðøkoLku
WÃkh WXkððk {ËË fhe níke, íku ¼khík{kt Ëu¾kíkw LkÚke. yuf íkhV rçkúxLk{kt ykiÄkurøkf ¢ktríkLkku
rðfkMk ÚkE hnÞku níkku íkku çkeS çkksw ¼khíkeÞ Mk{ks ðÄw Lku ðÄw ÃkAkík çkLke hnÞku níkku.
rçkúxeþ yÚkoÔÞðMÚkk ¼khíkeÞ yÚko ÔÞðMÚkk Ãkh ÃkhkuÃkSðeLkk MðÁÃk hnuíke níke. {wfík ðuÃkkhLke
rð¼kðLkkLkku yÚko yuýu ÃkkuíkkLkk rðfkMk {kxu fÞkuo Lknª fu ¼khík {kxu.
E.Mk.1947 {kt ¼khík ykiÄkurøkfefhýLke «r¢Þk{ktÚke «Mkkh ÚkÞu÷ ¼khík Lnkuíkw. yux÷u
Mðíktºkíkk ÃkAe ykÃkýu ¼khíkLke ykŠÚkf «økrík yLku íkuLkk {k¤¾kLku Ãkrù{Lkk ykiÄkurøkfefhýLkk
{k¤¾k MkkÚku Mkh¾kððe òuEyu Lknª. E.Mk.1947 Ãknu÷k ¼khík Ãkrù{ {wzeðkËe rðfkMkLkwt
ytøk níkw Ãkhtíkw íku MktMÚkkLk íkhefu níkw Lkne fu Mðíktºk hk»xÙ íkhefu. E.Mk.1947 {kt Mðíktºk ÚkÞu÷
¼khíkLku MktMÚkkLkðkË {ktÚke ykÄwrLkfefhý{kt ÃkkuíkkLke òíkLkwt ÃkrhðíkoLk fÞwo. su ÃkhtÃkhkøkík yLku
{k¤¾køkík MkwrðÄkykuÚke ÃkAkík íku{s yrðfMkeík níkw.
28 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
ík{u su þeÏÞk
rçkúxeþ Mkhfkhu rðr¼Òk íkçkffkyku îkhk ¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký fuðe heíku fÞwo yLku
¼khíkeÞ Mk{]rØLku fE heíku rçkúxLk íkhV ÷E økÞk íku rðþu ík{u yæÞÞLk fÞwo. þku»kýLke yk LkkUÄ
«ð]ríkyu ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLkwt MðÁÃk çkË÷e LkkÏÞwt íkuýu rçkúxLk{kt Ãký yLkuf ÃkrhðíkoLkku
Ëk¾÷ fÞko. ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku hksfeÞ Ãkrhýk{ku yk ÃkrhÂMÚkrík{kt ¼khík{kt çkË÷kÞu÷k
òuðk {¤u Au. ¼khík{kt ykÄwrLkfefhýLkku ÏÞk÷ fux÷kf EríknkMkfkhku ykÃku Au Ãkhtíkw íkuyku íku{
Ãký sýkðu Au fu íkuLkkÚke ¼khík{kt fkuE «økrík Lk ÚkE íkuLku çkË÷u ¼khík ðÄwLku ðÄw økheçk yLku
ÃkAkík çkLÞku. ytíku íkku ¼khíkeÞ MktMkkÄLkku yLku Mk{]rØLkk ËkunLkÚke ÞwhkuÃkLkwt yuf hk»xÙ {nkMk¥kk
çkLke økÞw.
ÃkkXktík «&™ku
(1) rçkúxeþ Mkhfkhu ¼khík{kt yÃkLkkðu÷e {nuMkw÷ ÃkØríkykuLke [[ko fhe ¼khíkeÞ
økúk{eý ûkuºkku{kt íkuLkku «¼kð MÃk»x fhku.
............................................................................
(2) ¼khíkeÞ MktMÚkkLk{kt f]r»kLkwt ðkrýßÞefhý yuf ÷kËe ËeÄu÷e «ð]rík níke Mk{òðku ?
............................................................................
(3) ykŠÚkf Mkk{úksÞðkËLke ÔÞkÏÞk ykÃkku.
............................................................................

17 .1 .
(1 ) rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku «Úk{ íkçkffku E.Mk.1757 Úke E.Mk.1813 Lkku ðuÃkkhðkËe íkçkffku
økýkÞ Au. su{kt ¼khíkeÞ MktÃkr¥kLke «íÞûk ÷wx Úkíke òuðk {¤u Au. çkeò íkçkffku
(E.Mk.1813 Úke E.Mk.1858) {wfík ðuÃkkhLkku níkku yLku ºkeòu íkçkffku E.Mk.1850
ÃkAeÚke ykŠÚkf Mkk{úksÞðkËLkk rðfkMkLkku níkku.
(2) ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuyu ÔÞrfíkøkík ðuÃkkh fhðk {kxu fhkhLkk fhU÷k ËwhWÃkÞkuøk Úke
çktøkk¤Lkku Lkðkçk ¢kurÄík ÚkÞku.
(3) s{eLkËkh
(4) {ÆkMk yLku {wtçkE «Ëuþku{kt
17 .2 .
(1) yuz{ ÂM{Úk
(2) yLkksLkk WíÃkkËLkLku çkË÷u hkufzeÞk ÃkkfLkk WíÃkkËLkLku «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
(3) Ãktòçk
(4) Eø÷uLzLkk {þeLkkuÚke çkLku÷k WíÃkkËLkku fu [esðMíkwykuÚke ¼khíkeÞ çkòh ¼hkE økÞw
EríknkMk 29
ykÄw r Lkf ¼khík
suLkku ¼khíkeÞ nMík WÄkuøkku {wfkçk÷ku fhe þfÞk Lknª.
17 .3.
(1 ) «Úk{ rðïÞwØ
(2 ) ËkËk¼kE LkðhkuS
LkkUÄ (3 ) ykÄwrLkf EríknkMkfkhku yuðw {kLkíkk LkÚke fu {w½÷ fk÷eLk ¼khík ykŠÚkf heíku ÃkAkík
níkw.
ÃkkXík «&™kuLkk Mktfuíkku:-

(1 ) swyku rð¼køk 17.1.- s{eLk {nuMkw÷ Lkeríkyku
(2 ) swyku rð¼køk 17.2.- f]r»kLkwt ðkrýßÞefhý
(3 ) swyku rð¼køk 17.3.- rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ºkeòu íkçkffku
Ãkkrh¼kr»kf þçËku:-
(1 ) ðuÃkkhðkË-ÞwhkuÃk{kt 16 {e 18 {e MkËe ËhBÞkLk «[r÷ík ykŠÚkf rMkØktík su{kt hksÞ
MktMÚkkLkkuLkk {kæÞ{Úke MkkuLkk-[ktËeLkku «ðkn MkwrLkrùík fhíkw níkw yLku ðuÃkkh íku{s MktMkkÄLkku
Ãkh rLkÞtºký MÚkkÃkeík fhíkw níkw.
(2 ) çkwr÷ÞLk:- ®f{íke ÄkíkwykuLkk MðÁÃk{kt MktÃkr¥k su{ fu MkkuLkwt yLku [ktËeLkku sÚÚkku
(3 ) rËðkLke:- {nuMkw÷ WÄhkððkLkku yrÄfkh
(4 ) íkk÷wfËkh:- ¼khík{kt rçkúxeþ Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk Ãknu÷k økúk{Mký ûkuºkku{ktÚke {nuMkw÷
WÄhkðLkkh yrÄfkhe
(5 ) yufkrÄfkh- ðuÃkkh fhðk {kxu {u¤ku rðþu»kkrÄfkh
(6 ) sfkíkfh (MkhnËfh) - rLkfkMk Úkíkk {k÷ Ãkh ÷uðk{kt ykðíkku fh.
(7 ) ðkrýßÞefkh-fkuEÃký ÃkrhÂMÚkríkLku ðuÃkkhLkk WËu~ÞÚke çkË÷Lkkh Lkerík
(8 ) {wfík ðuÃkkh:- yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkhLkwt yuðwt MðÁÃk su Mkhfkhe «ríkçktÄkuÚke {wfík nkuÞ.
(9 ) ËnkzeÞk fu çktÄðk {swhku:- ÁrÃkÞkLkk çkË÷k{kt yÃkkíke MkuðkykuLku çkË÷u yuf «fkhLkku
çktÄLkøkúMík ©r{f su {kLkrMkf,þkherhf,ÁrZøkík yLku hksLkiríkf fkhýkuÚke yMk{Úkeoo
nkuðkÚke {sçkwhe Ãkwðof {swhe fhu Au.
(10 ) rðrðÄ «¼kð:- yÚkoþk†Lkku yuf rMkØktík su{kt çkeS ykŠÚkf «ð]ríkykuLku «¼krðík
fhðk{kt ykðíkku ðÄkhkLkku ¾[o. su{ fu huÕðuLkk rLk{koý {kxu íkuýu MknkÞf WÄkuøk,ÄtÄkyku
suðk fu çkkuøkeyku yLku hu÷ðu xÙuf rLk{koý fhðk {kxu ÷ku¾tz,Ãkku÷kË yLku fku÷MkkLke {ktøk{kt
ð]rØ Úkðe suLkkÚke {kuxe MktÏÞk{kt ÷kufkuLku hkusøkkhe «kÃík ÚkkÞ Au.
(11 ) ¾kã:-ykðfÚke ðÄkhu ¾[o òu ðuÃkkh{kt ÚkkÞ íkku íkuLku ¾kã fnuðkÞ.
30 EríknkMk
ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk {kuzâw÷ - 3
ykÄw r Lkf ¼khík
LkkUÄ
18
ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk

¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt 18 {e Úke ÷ELku 19 {e MkËe ËhBÞkLk yLkuf {níðÃkwýo Mkk{krsf
ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk. yk ÃkrhðíkoLk {kxu fux÷kf fkhýku sðkçkËkh níkk su{ fu- ¼khík{kt rçkúxeþ
þkMkLk, Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f MkwÄkhýkLke ðÄíke EåAkþrfík,{æÞ{ ðøkoLkku WËÞ,ytøkúuS yLku
¼khíkeÞ ¼k»kkyku{kt «økx Úkíkk ðíko{kLk Ãkºkku ¼khíkLkk hksfeÞ yLku ðneðxe yufefhý {kxu
ytøkúuòuyu fhu÷ku «ÞíLk.18 {e MkËe{kt {ku½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk ÃkAe ¼khík{kt yLkuf «kËurþf
hksÞkuLkku WËÞ ÚkÞku. íkuLke rLkçko¤íkkykuyu yLku ytËhku-ytËhLkk rð¾ðkËkuyu íkÚkk íku{Lke yLÞ
¾k{eykuLku fkhýu rçkúxeþhkuyu ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLke hksÞfeÞ Ãkfz s{kðe.íkuLkkÚke ¼khík{kt yuf
Lkðe s ÔÞðMÚkkLkku sL{ ÚkÞku yLku íkuLkk Ãkrhýk{ ÷ktçkkøkk¤k MkwÄe òuðk {éÞk.
nuíkwyku
• ¼khík{kt rçkúxeþ Mk¥kkÄeþkuLke MkktMf]ríkf LkeríkykuLke rðMík]ík òýfkhe {u¤ðe þfþku.
• ¼khíkeÞ yLku ytøkúuS hksÞ ÔÞðMÚkk ðå[u Mkt½»koLkwt MðÁÃk MÃk»x fhe þfþku.
• ¼khík{kt rþrûkík ðøko Ãkh rçkúxeþ þkMkLkLkku «¼kð Mk{S þfþku.
• íkífk÷eLk ¼khíkeÞ Mk{ks yLku ÄkŠ{f çkkçkíkku{kt «ðuþu÷k yrLk»xkuLku yku¤¾e þfþku.
• ykÄwrLkf ¼khíkeÞ çkwrØSðe ðøkoLkku fuðe heíku WËÞ ÚkÞku íku MÃk»x fhe þfþku íkÚkkíku{ýu
¼khíkeÞ Mk{ks MkwÄkhýk{kt fÞk fÞk yktËku÷Lk fhe fkÞo fÞwo íkuLke [[ko fhe þfþku.
• ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLke þÁykík yLku íkuLke «økríkLkk rðr¼Òk íkçkffkyku òýe
þfþku.
• ¼khík{kt ÃkºkfkhíðLkk rðfkMk yLku íkuLkk rðr¼Òk íkçkffkyku rðþu {krníke {u¤ðe þfþku.
18 .1. ¼khík{kt rçkúxeþ MkktMf]ríkf Lkeríkyku:-

¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke þÁykík{kt yLkuf MktMÚkkLkðkËe rð[khÄkhkyku Mk{ktíkh heíku
EríknkMk 31
{kuzâw÷ - 3 ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk
ykÄw r Lkf ¼khík
[k÷íke níke. íkku Eø÷uLz{kt ðneðxe íktºkLkwt MkV¤ Mkt[k÷Lk fhðk {kxu rðr¼Òk rð[kh Mkhýeyku
«ðíkoíke níke. yk Lkeríkyku Mkk{kLÞ heíku Eø÷uLzLke rð[khÄkhkykuLke ÷kufr«Þíkk Ãkh ykÄkrhík
níke. MkkÚku MkkÚku ¼khík yLku ÞwhkuÃk{kt Wå[ ÃkËu hnu÷k rçkúxeþ ÃkËkrÄfkheykuLkk Ãkwðøo kúnku fu {kLÞíkkyku
Ãkh Ãký ykÄkrhík níke. Ã÷kMke (E.Mk.1757) íkÚkk çkfMkh (E.Mk.1764) Lkk rðsÞ çkkË
LkkUÄ SíkkÞu÷k hksÞku Ãkh fuðe heíku þkMkLk fhðwt íku çkkçkíku Ãký rçkúxeþhku{kt swËk-swËk {íkku «ðíkoíkk
níkk. ynªÞk yu òýðw yíÞtík hMk«Ë çkLkþu ytøkúuS þkMkfkuLke swËe-swËe rð[kh Mkhýeyku,
swËk-swËk Mk{Þ{kt «ðíkoíke níke,su ¼khík{kt yuf {nkLkrþfík çkLke økE.
18.1.1. çke «kåÞrðËT:- ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkfkuLke «Úk{ ÃkuZeLkk {wÏÞ þkMkfku su{ fu ðkuhuLk
nurMxtøMk, rðr÷ÞBMk òuLMk yLku òuLkkÚkLk ztfLku yk rð[kh MkhýeLku ÷kufr«Þ çkLkkðe yLku {ík
ÔÞfík fÞkuo fu ¼khík ÃkkMku Mkwðýo{Þ ¼qíkfk¤ níkku.su Äe{u Äe{u ûkeý Úkíkku økÞku. yk rð[kh Mkhýe
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufku «kÃÞrðËku fnuðkÞk. íkuyku ¼khíkLke ¼k»kkyku yLku MkktMf]ríkf,Mkk{krsf
ÃkhtÃkhkykuLku òýðk {ktøkíkk níkk yLku íkuLkku «[kh-«Mkkh fhðk EåAíkk níkk. íku{Lkk {íku ¼khíkLku
Mk{S þfkþu íkku s íkuLkk Ãkh Mkkhe heíku þkMkf fhe þfkþu. yuLkk yÚko yu ÚkÞku fu «kåÞrðËkuyu
¼khíkLkk EríknkMkLku fu ¼qíkfk¤Lku ÃkkuíkkLku øk{íke nkuÞ íkuðe heíku rðr[ºk ÔÞkÏÞk fhe,yuðku rð[kh
÷kËðkLkku «ÞíLk fÞkuo fu ¼khík Ãkh rçkúxeþ þkMkLk MÚkkÃkðwt ykð~Þf níkwtw. yk rð[khkuLku ðÄw XkuMk
çkLkkððk íku{ýu fux÷ef MktMÚkkyku Ãký MÚkkrÃkík fhe su{ fu ðkuhuLk nurMxtøMkuu MÚkkÃku÷e f÷f¥kk {ÿuMkk
(E.Mk.1781), rðr÷ÞBMk òuLMkyu MÚkkÃku÷e yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykuV çkUøkk÷ (E.Mk.1784)
íkÚkk òuLkkÚkLk ztfLku MÚkkÃku÷e çkLkkhMk MktMf]ík {nkrðÄk÷Þ (E.Mk.1794).
rðr÷ÞBMk òuLMkyu ¼khíkLke «kr[Lk ¼k»kkLkwt yæÞLk fÞwo MktMf]ík íkÚkk økúef yLku ÷uxeLk
suðe ¼k»kk ðå[u {níðÃkwýo MkkBÞ Au íku{ çkíkkÔÞtw. ÷øk¼øk 50 ð»ko MkwÄe yurþÞkxef MkkuMkkÞxeyu
¼khíkLkk {nkLk MktMf]ík økútÚkkLkwt yLkwðkË fhðkLkwt fkÞo fÞwo. íkuyku ‘yurþÞkxef heMk[eoÍ’ Lkk{Lkwt
yuf Mkk{rÞf Ãký «økx fhíkk níkk. ðkuhLk nurMxtøMkLkk {íku rnLËwykuLkk rLkÞ{ku yLku fkÞËkyku
MkËeykuÚke yÃkrhðíkoLkþe÷ hnÞk Au. òu rçkúxeþhkuyu ¼khík{kt ÃkkuíkkLke {sçkwík Mk¥kk MÚkkÃkðe
nkuÞ íkku íku{ýu MktMf]ík yLku ¼khíkLkk fkÞËkykuLku Mk{sðk òuEyu. rnLËw fkÞËkyku WÃkh ðkuhLk
nurMxtøMkLkk «kuíMkknLk Úke yuLk.çke.nu÷nuzu E.Mk.1776 {kt ‘yu fkuz ykuV suLxw ÷kuÍ’ Lkk{Lkwwt
ÃkwMíkf ÷ÏÞw.
rçkúxeþ þkMkfkuLku yu yíÞtík ykð~Þf ÷køÞw níkw fu íku{ýu ¼khíkeÞ MkÇÞíkk yLku MktMf]ríkÚke
ÃkwhuÃkwhk Ãkrh[eík çkLkkðwt òuEyu. ÷kuzo ðu÷uM÷eyu E.Mk.1801 {kt Vkux rðr÷Þ{ fku÷usLke MÚkkÃkLkk
fhe. suLkku nuíkw rçkúxeþ ÞwðkLkku suyku ¼khík{kt yrÄfkhe íkhefu ykðíkk níkk. íku{ýu ¼khíkLke
MktMf]ríkÚke Ãkrhr[ík fhðkLkku níkku. yk fku÷us ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkwt ¿kkLk ykÃkíktw {wÏÞ fuLÿ çkLke
økE. íkuLkk fux÷kf rð¼køkku ¼khíkeÞ ¼k»kkyku yLku MkkrníÞ Ãkh MktþkuÄLkLkwt fkÞo fhíkk níkk.
rçkúxeþhkuLke ykŠÚkf yLku ðneðxe Lkeríkyku Ãkh «kåÞrðËT yLku yLÞ rð[khkuLkku «¼kð
rçkúxeþhkuLke ðneðxe yLku ykŠÚkf Lkeríkyku Ãkh yk rð[khLkku MÃk»x «¼kð òuðk {¤u
Au. E.Mk.1786 {kt økðLkoh sLkh÷ ÃkËu ykðu÷ ÷kuzo fkuLkoðkur÷Mk rçkúxLk{kt 18 {e MkËe{kt «ðíkoíke
Ôneøk hksfeÞ rð[khMkhýeÚke ¾kMMkk «¼krðík níkk. yk rð[kh Mkhýe{kt MkhfkhLkk ík{k{
32 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
ytøkku yux÷u fu fkÞoÃkkr÷fk,rðÄkLkøk]n fu MktMkË íku{s LÞkÞÃkkr÷fk r¼Òk nkuðk òuEyu íkuLkkÚke
íkuyku Mðíktºk heíku fk{ fhe þfu yLku yuf çkeòLkk {k{÷k{kt Ë¾÷ Lk fhu 18 {e MkËe{kt Eø÷uLz{kt
çku {wÏÞ hksfeÞ rð[khf rVr÷Ãk VkÂLMkMk íkÚkk yuz{Lz çkfo níkk. çkfo ¼kh Ãkwðof yuðw {kLkíkk fu
MÚkkrLkf LkkøkrhfkuLke Mk{]rØ Mkhfkhu rLkrùíkÃkýu Lkffe fhðe òuEyu. íÞkhçkkË s íku{Lkk Ãkh fh
Lkk¾ðk òuEyu. íku{Lkk r{ºk yLku f÷f¥kkLke Mkðkuåo [ Ãkrh»kËLkk yuf MkÇÞ rVr÷Ãk VkÂLMkMku çktøkk¤Lke LkkUÄ
MktÃkr¥k rðþu yuf rðrþ»x ÞkusLkk çkLkkðe níke. yk ÞkusLkkLkku «¼kð ykÃkýu ÷kuzo fkuLkoðku÷eMku
MÚkkÞu÷e fkÞ{e s{kçktÄe{kt òuE þfeyu Aeyu. su çktøkk¤,rçknkh yLku ykurhMMkk{kt ÷køkw fhðk{kt
ykðe níke. fkuLkoðku÷eMk çktøkkhLkk ðneðx{kt Ôneøk rð[khMkhýeLkku {sçkwík ÃkkÞku Lkkt¾ðk{kt
MkV¤ hnÞk fkÞ{e s{kçktÄe rðþu ík{u rçkúxeþfk÷eLk yÚkoÔÞðMÚkkLkwt yæÞÞLk fhíke ð¾íku ½ýw
òýe þfþku.
Eø÷uLz rðïLkwt «Úk{ hk»xÙ níkw suýu ykiÄkurøkf ¢ktrík fheLku rðþk¤ WíÃkkËLk ÃkuËk fÞwo
níkw. ytøkúuS {wzeðkËeyku nðu rçkúxeþ MktMÚkkLkku{kt {wfík ðuÃkkh fhðk {ktøkíkk níkk. íkuÚke íku{ýu
¼khíkLke EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkku ðuÃkkhef yufkrÄfkh Mk{kÃík fhðk rçkúxeþ Mkhfkh Ãkh Ëçkký
ðÄkÞwo. íku{ýe yk {ktøkýeyu rçkúxeþ þkMkfkuLke ¼khík íkhVLke Lkerík Ãkh Ãký yMkh W¼e fhe.
ytíku E.Mk.1813 {kt [kxoh yufx «Mkkh fhe ¼khík WÃkh ftÃkLkeLkk ðuÃkkrhf yufkrÄfkhLku Mk{kÃík
fhðk{kt ykÔÞku. r÷çkh÷ (WËkh{íkðkËeyku) íkÚkk Þwrxr÷xuheÞLk (WÃkÞkurøkíkkðkËe) rð[khMkhýe
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufkuyu Ãký ¼khík{kt rçkúxeþhkuyu fuðe Lkerík yÃkLkkðe òuEyu. íkuLkk rðþu ÃkkuíkkLkk
rð[khkuf ÔÞfík fÞko.

(1) «kåÞrðËkuyu ¼khík{kt MÚkkÃku÷e {wÏÞ MktMÚkkykuLkk Lkk{ ykÃkku.
(2) ¼khík{kt rþûkýLku «kuíMkknLk ykÃkðk {kxu yurþÞkxef MkkuMkkÞxeyu fuðk fkÞkuo fÞko íku
MÃk»x fhku.
(3) Vkux rðr÷Þ{ fku÷usLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
(4) Mkki«Úk{ ykiÄkurøkf ¢ktrík fÞk Ëuþ{kt ÚkE.
(5) fÞk fkÞËkÚke EMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkku ¼khík MkkÚkuLkku ðuÃkkrhf yufkrÄfkh Mk{kÃík ÚkÞku.
18 .2 . Mkk{krsf-ÄkŠ{f MkwÄkhk:-
19 {e MkËeLke MkkiÚke {kuxe ¾krMkÞíkyu Mkk{krsf ÄkŠ{f MkwÄkhk [¤ð¤ku níke suLkkÚke
òríkyku yLku Mkt«ËktÞku ðå[uLkk çktÄLkku Ëqh ÚkE þfu. ¼khík{kt Mkk{rsf,ÄkŠ{f MkwÄkhýk [¤ð¤kuLke
yuf {nkLk ÃkhtÃkhk òuðk {¤u Au. «k[eLk Mk{Þ{kt MkwÄkhýkLke yk «ð]rík WÃkrLk»kËku,çkkuØ Ä{o
yLku siLk Ä{oLkk ÷u¾Lkku{kt MÃk»x òuðk {¤u Au. íkku {æÞÞwøk{kt ¼rfíkMktíkku yLku MkwVeMktíkkuyu yk
fkÞo fÞwo rçkúxeþ þkMkfkuLke «Úk{ ÃkuZe ¼khíkLkk EríknkMkLke òýfkhe «kÃík fhðk ykíkwh níke.íkuLkk
«ÞíLkkuÚke ¼khík{kt yuf rþrûkík ðøko yÂMíkíð{kt ykÔÞku 19 {e MkËeLkk þÁykíkLkk MkwÄkhk
ykðk ðøkkuoLku yk¼khe níkk òufu ¼khíkLkwt ykÄwrLkfefhý fu ¼khík{kt Mkk{krsf-ÄkŠ{f MkwÄkhýk
[¤ð¤ {kºk Ãkrù{efhýLkk «¼kð nuX¤ ÚkE níke íku{ fnuðw ðksçke LkÚke fkhý fu Mkk{krsf-
EríknkMk 33
ykÄw r Lkf ¼khík
ÄkŠ{f MkwÄkhýk [¤ð¤ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k {nkLkw¼kðku «k[eLk ¼khíkLke {nkLk ÃkhtÃkhkyku {ktÚke
«uhýk {u¤ðíkk níkk.
çktøkk¤{kt Lkðòøk]rík
LkkUÄ çktøkk¤Úke þÁ ÚkÞu÷ Mkk{krsf-ÄkŠ{f MkwÄkhýk yktËku÷LkkuLku çktøkk¤ Lkðòøk]ríkÚke
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. çktrf{[tÿ [uxhS yLku rçkÃkeLk[tÿ Ãkk÷u 19 {e MkËe{kt çktøkk¤{kt ÚkÞu÷k
MkwÄkhýk yktËku÷LkkuLku Lkðòøk]ríkLke Mkt¿kk ykÃke Au. òufu ÞwhkuÃk{kt ÚkÞu÷ Lkðòøk]ríkLke íkw÷Lkk
çktøkk¤ Lkðòøk]rík MkkÚku fhe þfkÞ Lknª fu{ fu çktLkuLkwt MðÁÃk íkËTLk swËwt Au. ykÃkýu çktøkk¤{kt
Lkðòøk]ríkLku ºký íkçkffk{kt ðnu[e þfeyu (1) «k[eLk ¼khíkLkwt yiríknkrMkf yæÞÞLk (2)
MkkrnÂíÞf ykÄwrLkfefhý (3) Mkk{krsf-ÄkŠ{f MkwÄkhk
çkúñku Mk{ks
çktøkk¤Lkk hkò hk{ {kunLk hkuÞ ykÄwrLkf ÞwøkLkk MkkiÚke «ÏÞkík Mk{ks MkwÄkhf níkk.
Mkk{kLÞ ÷kufkuLke ðå[u sE hksfeÞ íku{s Mkk{krsf {wÆkyku Ãkh [[ko rð[khýk fhðkLkwt ©uÞ
íku{ýu Vk¤u òÞ Au.
r[ºk 18.1.
hkò hk{{kunLk hkuÞ
íku{ýu E.Mk.1814-15 {kt ykí{eÞMk¼kLke MÚkkÃkLkk fhe íkífk÷eLk Mk{ÞLke {níðLke

Mkk{krsf yLku hksfeÞ çkkçkíkku Ãkh ònuh [[koykuLkku «kht¼ fÞkuo íku{ýwt {níðÃkwýo «ËkLk íku{ýu
E.Mk.1828 {kt fhu÷ çkúñku Mk{ksLke MÚkkÃkLkk níke. çkúñku Mk{ksLke MÚkkÃkLkk fÞko çkkË íku{ýu íku
Mk{Þu «[r÷ík Mkk{krsf yrLk»x Mkíke«Úkk rðÁæÄ yktËku÷Lk WÃkkzÞw. íkífk÷eLk økðLkoh sLkh÷
rðr÷Þ{ çkUrLxfLkku Mknfkh Ãký íku{ýu «kÃík ÚkÞku íku{ýu Mkíke«Úkk rðÁæÄ yktËku÷Lk fhðk WÃkhktík
Mk{k[kh Ãkºkku îkhk Ãký ÷kufku MkwÄe íku{ýe ðkík ÃknkU[kze Ãkrhýk{u Mkhfkhu E.Mk.1829 {kt
Mkíke«Úkk Ãkh «ríkçktÄ {wfíkku fkÞËku y{÷e çkLkkÔÞku. {rn÷kyku MkkÚku Úkíkk yLkuf «fkhLkk
yLÞkÞkuLkku hkòyu «[tz rðhkuÄ fÞkuo íkuyku ykÄwrLkf rþûkýLkk rn{kÞíke níke íku{ýu E.Mk.1825
34 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
{kt ðiËktík fku÷usLke MÚkkÃkLkk fhe íkÚkk ytøkúuS þk¤kyku Ãký þÁ fhe.hkò hk{{kunLk hkuÞ
yufuïhðkËe níkk. íkuyku {qŠík ÃkwòLkk rðhkuÄe níkk yLku íku{ýu sýkÔÞw fu rnLËwðkËLkku Mkk[ku
ykÄkh WÃkrLkMkË4 Au.rnLËw Ä{o{kt Vu÷kÞu÷k yLkuf yrLk»xku Ãkh «nkh fhe íkuýu þwæÄ fhðkLkku
íku{ýu «ÞíLk fÞkuo íkuyku Ãkrù{Lkk ¿kkLk-rð¿kkLk íkÚkk ytøkúuLke rþûkýLkk rn{kÞíke níkk.
E.Mk.1833 {kt hkò hk{{kunLk hkuÞLkk {]íÞw çkkË çkúñku Mk{ks rð¼krsík ÚkÞku. LkkUÄ
E.Mk.184h {kt çkúñku Mk{ksLkku rðMíkkh fhLkkhk {níðÃkwýo Mkk{krsf MkwÄkhf níkk-ËuðuLÿLkkÚk
xkøkkuh íku{ýu çkúñku-«ýLke h[Lkk fhe çkúñku Mk{ks{kt òuzkÞu÷k ÷kufku {kxu {køkoËŠþfk íkiÞkh
fhe.
Eïh[tÿ rðÄkMkkøkh
yuf yLÞ {nkLk çktøkk¤e MkwÄkhf níkk Eïh[tÿ rðÄkMkkøkh íku{ýu †e rþûkýLkk «[kh-
«Mkkh {kxu {níðÃkwýo fkÞkuo fÞko. fkhý fu íkuyku {kLkíkk níkk fu †eykuLke ík{k{ Mk{MÞkykuLkwt {w¤
rLkhûkhíkk Au. çkuÚkw÷ Lkk{Lkk ytøkúus yrÄfkheLke MknkÞíkkÚke íku{ýu fLÞkyku {kxuLke ½ýeçkÄe
þk¤kyku þÁ fhe. íku{ýu çknwÃkíLkeíð «Úkk yLku çkk¤÷øLkLkku «[tz rðhkuæÄ fÞkuo íku{ýw MkkiÚke
©u»X fkÞo níkw rðÄðk ÃkwLktŠððknLkk fkÞËkLke MÚkkÃkLkk íku{ýu rðÄðkLkk ÃkwLkŠððkn {kxu íkífk÷eLk
Mk{Þu sçkhËMík yktËku÷Lk W¼e fhe rðÄðk ÃkwLkŠððknLkku fkÞËku «Mkkh fhkððk Mkhfkh Ãkh
Ëçkký fÞwo. Ãkrhýk{u E.Mk.1856 {kt rðÄðk ÃkwLkŠððkn fkÞËku Mkhfkhu «Mkkh fÞkuo yLku rðÄðk
rððknLku fkÞËuMkh {kLÞíkk ykÃke.íku{ýu yLkuf rðÄðkykuLkk ÷øLk Ãký fhkÔÞk yux÷w s Lknª
íku{ýk Ãkwºkyu yuf rðÄðk MkkÚku ÷øLk fhe Mk{ks Mk{ûk W¥k{ WËknhý ÃkwÁ ÃkkzÞtw.
r[ºk 18.2. Eïh[tÿ rðÄkMkkøkh
fuþð[tÿ MkuLk (E.Mk.1838 Úke E.Mk.1884)

çkúñku Mk{ksLkk yk {nkLk MkwÄkhf E.Mk.1858 {kt òuzkÞk íkuyku ðkË-rððkË{kt Mk{Úko
níkk. íku{ýu çkúñku Mk{ksLke rð[khMkhýeLkku çktøkk¤Lke çknkh W¥kh«Ëuþ,Ãktòçk,{wtçkE yLku {ÿkMk
MkwÄe «[kh-«Mkkh fÞkuo. íkuyku ¿kkrík ÔÞðMÚkkLkk «¾h rðhkuÄe níke. íku{ýu rðÄðk ÃkwLkŠððknLku
EríknkMk 35
ykÄw r Lkf ¼khík
Ãký «kuíMkknLk ykÃÞw yLku yíÞtík MkwÄkhkðkËe MðÁÃk çkúñku Mk{ksLku Ãký ykÃÞw. íku{ýu Ä{oLkk
Mkkðo¼kir{fefhý Ãkh ÃkkuíkkLkk rð[khku «økx fÞko íku{Lkk ykðk rð[khkuLku fkhýu çkúñku Mk{ksLkk
rð¼ksLk ÚkÞw yLku E.Mk.1866 {kt ËuðuLÿLkkÚkLkk Lkuík]íð{kt ykrËçkúñku Mk{ks íkÚkk fuþð[tÿ
MkuLkk Lkk Lkuík]íð{kt ¼khíkeÞ çkúñku Mk{ksLkku WËÞ ÚkÞku.fuþð[tÿ MkuLkwt ©u»X «ËkLk çkk¤÷øLk «ríkçktÄ
LkkUÄ Ãkh íku{ýu fhu÷e [¤ð¤ níkw. íku{Lkk «ÞíLkkuÚke E.Mk.1772 {kt çkk¤÷øLk Ãkh «ríkçktÄ {wfðk{kt
ykÔÞku.
hk{f]»ý r{þLk
E.Mk.19 {e MkËeLkk ytrík{ ËMkfk{kt çktøkk¤{kt s yíÞtík «rMkØ Mk{ks MkwÄkhk yktËku÷Lk
ÚkÞw su çknw s ÍzÃkÚke ¼khíkLkk yLkuf ¼køkku{kt Vu÷kÞw íku níkw-hk{f]»ý r{þLk fk÷e{kíkkLkk
{trËhLkk Ãkwòhe økËkÄh [uxhS su ÃkAe Mðk{e hk{f]»ý Ãkh{ntMk íkhefu yku¤¾kÞkLkk Lkuík]íð{kt
yk yktËku÷Lk þÁ ÚkÞw. íkuyku yíÞtík ykÂMíkf yLku r[¥kþktríkLkk WÃkkMkf níkk. íku{ýu ík{k{
Ä{kuoLke yufíkk Ãkh ¼kh {wfÞku íku{Lkk {nkLk rþ»Þ níkk LkhuLÿLkkÚk, su{Lku yk¾w rðï Mðk{e
rððufkLktË íkhefu yku¤¾u Au. íku{ýu EMk.1893 {kt rþfkøkku ¾kíku {¤u÷ rðïÄ{o Ãkrh»kË{kt ¼køk
÷E yk¾kyu rðï{kt ykæÞkÂí{f rnLËwðkËLkku «[kh fÞkuo níkku. E.Mk.1897 MkwÄe{kt y{urhfk
yLku ÞwhkuÃk{kt ykæÞkÂí{f rnLËwðkË Ãkh íku{Lkk yLkuf «ð[Lkku ÚkÞk.ÃkkuíkkLkk Mk{Úko økwÁ hk{f]»ý
Ãkh{ntMk (E.Mk.1836- E.Mk.1886) Lke M{]rík{kt E.Mk.1897 Lkwt {k hk{f]»ý r{þLkLke MÚkkÃkLkk
fhe. çku÷qh{XLkwt rLk{koý fÞwo. E.Mk.1902 {kt {kºk 40 ð»koLke ðÞu MðøkoðkMke ÚkLkkh Mðk{e
rððu f kLkt Ë rnLËw Ä {o L kk {nkLk Þku ø ke níkk. íku { ýu Ä{o L ke yðLkíke {kxu ¿kkrík
ÔÞðMÚkk,ytÄrðïkMk,y~Ãk]~Þíkk yLku rLkhûkhíkkLku sðkçkËkh økÛÞk.íku{ýu fÞwo fu ÃkkuíkkLkk EríknkMk
«íÞu y¿kkLkíkkLku fkhýu rnLËwykuLke yk nk÷ík ÚkE Au íku{ýu rnLËwykuLke ykæÞkÂí{f ©u»XíkkLku
Ãkrù{ fhíkk ©u»X rMkØ fhe òufu íku{Lkwt {kLkðw níkw fu ¼khíku Ãkrù{Lke xufLkku÷kuS yLku íkuLke fk{
fhðkLke ÃkØrík íku{s íkuLkk MktøkXLkLkk MðÁÃkLku Mðefkhðw òuEyu.
Ãkrù{ ¼khík{kt Mk{ks MkwÄkhýk yktËku÷Lkku

E.Mk.19 {e MkËe{kt ¼khíkLkk Ãkrù{ ¼køkku{kt Ãký yLkuf Mk{ks MkwÄkhf [¤ð¤ku
òuðk {¤u Au. fu.xe.íku÷tøk,ðe.yuLk.{ktzr÷f íku{s ykh.S.¼tzkhfh suðk «rík¼kþk¤e
rþrûkíkkyku ¼khíkLkk ¼ÔÞ¼wíkfk¤Lku «ò Mk{ûk {wfÞku yux÷w s Lknª íku{ýu ¿kkrík ÔÞðMÚkkLkku
«[tz rðhkuÄ fhe rðÄðk rððknLku «kuíMkknLk ykÃÞw. fhþLkËkLk {w¤S yLku ËkËkuçkk Ãkktzwhtøk
suðk yøkúøkÛÞ MkwÄkhfkuyu rðÄðk ÃkwLkŠððkn rðþu {níðLkwt fkÞo fÞwo. E.Mk.1844 {kt {kLkðÄ{o
Mk¼k yLku E.Mk.1849 {kt Ãkh{ntMk {tz¤eLke ykðk MkwÄkhfkuyu MÚkkÃkLkk fhe yLku ÃkkuíkkLkwt fkÞo
økwÃík heíku þÁ fÞwo. fuþLk[tÿ MkuLkLke E.Mk.1864 yLku E.Mk.1867 Lke {wtçkELke çku {w÷kfkíkLku
fkhýu Ãkrù{ ¼khík{kt Mk{ks MkwÄkhýk [¤ð¤{kt íkuS ykðe. íku{Lkk «¼kð nuX¤ ykí{khk{
Ãkktzwhtøku {nkhk»xÙ{kt E.Mk.1867 {kt «kÚkoLkk Mk{ksLke MÚkkÃkLkk fhe. ËÏ¾ý rþûký Mk{ks
(zu¬Lk yusÞwfuþLk MkkuMkkÞxe) Lkk MkV¤ Mkt[k÷f yLku MÚkkÃkf {nkËuð økku®ðË hkLkzu Ãký «kÚkoLkk
Mk{ks{kt yøkúe{ ¼qr{fk ¼sðíkk níkk. yk Mk{ks MkwÄkhfku Ãkh{ntMk {tz¤eLkk Ãký MkÇÞku hne
[wfÞk níkk. íkuyku yufuïhðkËeyku níkk yLku {qŠíkÃkwò,Ãkwhkurník «Úkk,¿kkrík ÔÞðMÚkkLkk rðhkuÄe
36 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
níkk. ík{k{ Ä{kuo íkhV íkuyku ykËh Ähkðíkk {nkËuð økku®ðøk hkLkzu {æÞfk÷eLk {nkLk {hkXk
¼rfík Mktíkku WÃkhÚke «uhýk ÷ELku yufuïhðkËLkku rMkØktík MÚkkÃkðk «þMkLkeÞ fkÞo fÞwo níkw.
ykÞoMk{ks
E.Mk.19 {e MkËeLkwt ¾wçk s «[r÷ík MkwÄkhýk yktËku÷Lk níkw ykÞoMk{ks íkuLkku «kht¼
Ãkrù{ ¼khík{kt ÚkÞku Ãkhtíkw çknw ÍzÃkÚke íkuLkku «Mkkh Ãktòçk yLku yLÞ rnLËw¼k»kk ûkuºkku{kt ÚkÞku. LkkUÄ
íkuLke MÚkkÃkLkk E.Mk.1875 {kt ËÞkLktË MkhMðíke (E.Mk.1824 Úke E.Mk.1883) yu fhe níke.
íku{ýu MkíÞkÚko «fkþLke h[Lkk fhe {wçt kE{kt ykÞoMk{ksLke MÚkkÃkLkk fhe. E.Mk.1877 {kt ÷knkuh{kt
Ãký ykÞoMk{ksLke MÚkkÃkLkk ÚkE yLku ÃkAeÚke ÷knkuh ykÞoMk{ksLkwt {wÏÞ fuLÿ çkLÞw. ËÞkLktË
MkhMðíke rnLËwÄ{o{kt «ðuþu÷k ykztçkhku yrLk»XkuLkk «¾h rðhkuÄe níkk íku{ýu ðuË Ä{oLkku «[kh
fÞkuo. íku{Lkk {íku ðuËLkwt Mkk[w rð&÷u»ký s rnLËw Ä{oLkku Mkkh Au. Ãkwhkýku,çknwËuððkË,{qŠíkÃkwò yLku
çkúñýkuLkk sz rLkÞ{kuLkk íkuyku «¾h rðhkuÄe níkk. íku{ýu çkk¤÷øLk yLku ¿kkrík «ÚkkLkku Ãký
rðhkuÄ fÞkuo. íku{ýu fÌkwt fu ¿kkrík«ÚkkLku fkhýu rLkBLk òríkLkk ÷kufku r¾úMíke yLku EM÷k{ Ä{o Mðefkhu
Au.
ËÞkLktË MkhMðíkeLkk yðMkkLk (E.Mk.1883) çkkË Mk{ksLke «ð]rík [k÷íke hne.
E.Mk.1876 {kt ËÞkLktË yutø÷ku ðurËf xÙMx Úkíkk {uLkus{uLx MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk ÷knkuh{kt fhðk{kt
ykðe. ÷k÷k ntMkhksLkk ðzÃký nuX¤ yk Mkr{ríkyu þk¤kyku Ãký þÁ fhe. {wtþehk{ (Mðk{e
©ØkLktË) økwÁË¥k yLku ÷u¾hks suðk Mk{ksLkk yLÞ {níðÃkwýo MkwÄkhfkuyu yuø÷ku ðurËf rþûkýLkku
rðhkuæÄ fÞkuo íku{Lkk {íku ykÞoMk{ksLke þiûkrýf ÃkØrík ðirËf rþûký Ãkh yLku MktMf]ík ykÞorð[kh
Äkhk Ãkh ykÄkrhík nkuðe òuEyu. íku{kt ytøkúuS ¼k»kkLku fkuE MÚkkLk ykÃkðw òuEyu Lknet. yk
{ík¼uËkuLku fkhýu E.Mk.1893 {kt ykÞoMk{ksLkwt rð¼ksLk ÚkÞw. Mðk{e ©ØkLktËu økwÁfw¤ ÃkØrík
ykÄkrhík rþûkýLke þÁykík fhe. nðu ykÞoMk{ksLkk çku ¼køkLku ze.yu.ðe.Mk{wn yLku økwÁf¤
Mk{wnÚke yku¤¾ðk{kt ykðíkk.
Mðk{e ©ØkLktË yLku ÷u¾hks suðk MkwÄkhfkuyu ðirËf rþûkýLkk «[kh-«Mkkh {kxu ÃkkuíkkLkwt
yk¾w SðLk Mk{ŠÃkík fhe ËeÄw. r¾úMíke r{þLkheLkk «¼kðÚke rþûkýLku {wfík fhðk s÷tÄh{kt
íku{ýu ykÞofLÞk rðÄk÷ÞLke MÚkkÃLkk fhe yux÷w s Lkne Mðk{e ©ØkLktËu E.Mk.1902 {kt nrhØkhLkk
fktøkze{kt økwÁfw¤Lke MÚkkÃkLkk fhe su ¼khík{kt ykÞoMk{ksLkwt {wÏÞ rþûký fuLÿ çkLke økÞw. nfefík{kt
{wtþehk{u ynetÞk s MktLÞkMk ÷E Mðk{e ©ØkLktË Lkk{ Äkhý fÞwo níkw.ykÞoMk{ksLke çktLku þk¾kyku
yux÷u fu ze.yu.ðe.Mk{wn yLku økwÁf¤ Mk{wn yu çktLku {kºk rþûkýLkk {wÆu s swËk swËk {ík
Ähkðíke níke. Ãkhtíkw {níðÃkwýo Mkk{krsf,hksfeÞ yLku MkktMf]ríkf {wÆkyku Ãkh íku{Lke ðå[u fkuE
s {ík¼uË Lknkuíkku. íkuyku çktLku MktÃkwýo heíku {kLkíkk fu r¾úMíkeyku yLku {wÂM÷{kuyu økheçk rnLËwykuLke
{sçkwheLkku ÷k¼ ÷E íku{Lkwt Ä{o ÃkrhðíkoLk fhkÔÞw Au íkuÚke ykðk rnLËwykuyu VheÚke ÃkkuíkkLkk Ä{o{kt
yux÷u fu rnLËw Ä{o{kt ÃkkAw Vhðw òuEyu. ykÞoMk{ksLke yk «r¢ÞkLku þwrØ yktËku÷Lk fnuðk{kt
ykðu Au. íku{ýu ËuðLkkøkhe r÷rÃk{kt ÷¾kíke rnLËe¼k»kkLkk «[kh-«MkkhLkwt {níðÃkwýo fkÞo fÞwo
yux÷u s Lknª íku{ýu økkihûkk Mk¼k MÚkkÃke økki ðÄLkku ÔÞkÃkf rðhkuÄ fÞkuo. y~Ãk]~ÞíkkLkku rðhkuÄ fhe
¿kkrík-¿kkrík ðå[uLkk ¼uË¼kðku Ëwh fhðk {níðLkwt ÞkuøkËkLk ykÃÞtw.
EríknkMk 37
ykÄw r Lkf ¼khík
{wÂM÷{ Mk{ks{kt Mk{ks MkwÄkhýk yktËku÷Lk
{wÂM÷{ Mk{ksLkk rþrûkík yLku Wå[ ðøko{kt Mk¥kk ÃkhÚke Wíkhe sðkLkwt f»x yk Mk{Þ{kt
MÃk»x Ëu¾kÞ Au. fkhý fu ytøkúuòuyu {w½÷ku ÃkkMkuÚke Mk¥kk yk[fe VkhMke ¼k»kkLku çkË÷u ytøkúuS
¼k»kkLku ðneðx yLku hkusøkkheLke ¼k»kk çkLkkðe níke. 19 {e MkËeLkk þÁykíkLkk {wÂM÷{ MkwÄkhýk
LkkUÄ yktËku÷Lk{kt çktøkk¤Lkk ¾uzwíkku yu þÁ fhu÷ þwØ EM÷k{{kt ÃkkAk VhðkLkwt VhuÍeÞku yktËku÷Lk
{wÏÞ Au. íku{ýu rËÕneLkk þkn çkr÷ÞíkwÕ÷kn (E.Mk.1703 Úke E.Mk.1763) Lkk rð[khkuLku
yÃkLkkðe EM÷k{Lke þwØíkkLku ÃkwLko:MÚkkrÃkík fhðk íku{s {wÂM÷{ku{kt ykðe økÞu÷e çkeLk {wÂM÷{
ÃkhtÃkhkLkku rðhkuÄ fhðk yktËku÷Lk [÷kÔÞw. yk yktËku÷LkLkk MÚkkÃkf þheÞík WÕ÷kn (E.Mk.1781
Úke E.Mk.1839) níkk íku{ýu VhuÍ íkhV ÃkkAk ð¤ðk {wÂM÷{kuLku ykðknLk fÞwo yux÷u fu EM÷k{Lkk
{q¤¼qík fíkooÔÞku yux÷u fu Mk÷ík (Lk{kÍ),MkkoLk (hkuÍk) , sfkík,økheçkkuLku ËkLk íku{s nÍ.íku{ýu
yuf s ¾wËk (íkkirnË)Lkku rð[kh ykøk¤ ðÄkÞkuo. EM÷k{{kt ÚkÞu÷ yLÞ {níðÃkwýo yktËku÷Lk{kt
íkeíkq{eh yLku MkiÞË ynu{Ë çkhu÷ðeLkk Lkuík]íð{kt ÚkÞu÷ íkkhe¾-yu-{wn{rËÞkLku økýkðe þfkÞ
íkuýu Ãký EM÷k{Lke þwØíkk Ãkh ¼kh {wfÞku. yuf yLÞ {níðÃkwýo yktËku÷Lk suýu ËuðçktË yktËku÷Lk
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. íku Ãký EM÷k{{kt ÚkÞu÷w yøkíÞLktw yktËku÷Lk níkwt.
EM÷kr{f rð[khMkhýe{kt rËÕneLke þk¾k su rËÕne fku÷us (yíÞkhu Íkrfh nwMkiLk fku÷us)
{níðÃkwýo MÚkkLk Ähkðu Au. íkuýu EM÷kr{f yLku ytøkúuS yuf çktLku rþûkýLke þÁykík fhe.
E.Mk.1830 {kt yk fku÷usu {wÂM÷{kuLku ykÄwrLkf rþûký ykÃkðkLkku «kht¼ fÞkuo. òufu {wÂM÷{kuLkk
yk çkkirØf WíMkknLku E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkun MkwÄe ytøkúuòuyu «kuíMkknLk ykÃÞw Lnkuíkw íku{
Aíkkt {wÂM÷{kuLkk yuf ðøko{kt ykÄwrLkfefhýLke yuf EåAk ðuøk Ãkfze hne níke.
MkiÞË yun{Ë ¾kt (E.Mk.1817 Úke E.Mk.1898) Lkk Lkuík]íð{kt {wÂM÷{kuLku Mkk[e rËþk
{¤e íku{Lkk {íku ¼khíkeÞ {wÂM÷{kuLke ÂMÚkrík MkwÄkhðk {kxu ykÄwrLkf rþûký rMkðkÞ fkuE rðfÕÃk
LkÚke. yux÷w s Lkne íku{ýu ÞwhkuÃkLkk rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuSLkk rþûký Ãkh ¼kh {wfÞku.
E.Mk.1866 {kt íku{ýu rçkúxeþ ELzeÞLk yuMkkuMkeyuþLkLke MÚkkÃkLkk fhe. E.Mk.1869-70 Lkk
ð»ko ËhBÞkLk íku{ýu Eø÷uLzLke {w÷kfkík ÷eÄe. íÞktÚke ykðeLku ytøkúuS Mk{ksLke rðþu»kíkkyku
yÃkLkkððk {wÂM÷{kuLku ykøkún fÞkuo. íkuyku rçkúxeþhkuLkk yLkwþkMkLk,ðneðxe fwþ¤íkk yLku Wå[
rþûkýLke ÃkØríkÚke ¾wçk «¼krðík ÚkÞk níkk. íku{Lkk {íku fwhkLk yLku «kf]ríkf rð¿kkLkku{kt fkuE s
¼uË LkÚke. E.Mk.1875 {kt íku{ýu y÷eøkZ{kt {kun{uzLk-yuø÷ku ykuheyuLx÷ fku÷usLke MÚkkÃkLkk
fhe.su ¼khíkeÞ {wÂM÷{ku {kxu ykÄwrLkf rþûký {u¤ððkLkwt MkkiÚke yøkíÞLkwt fuLÿ çkLke økE.
E.Mk.1878 {kt {nkrðÄk÷Þ{kt swËe-swËe fûkkLkk rþûkýLkku «kht¼ ÚkÞku yLku rçkLk {wÂM÷{ku Ãký
ykððk ÷køÞk. E.Mk.1886 {kt MkiÞË yun{Ë ¾ktyu {kun{uzLk-yuø÷ku ykuheyuLx÷ yusÞwfuþLk
fkuLVhLMkLkku ÃkkÞku LkkÏÞku. y÷eøkZ fku÷us {ktÚke E.Mk.1882 Úke E.Mk.1902 ËhBÞkLk 220
sux÷k {wÂM÷{ ÞwðkLkku MLkkíkf ÚkÞk níkk. íku{ýu {wÂM÷{ Mk{ks Ãkh ÃkkuíkkLkku {kuxku «¼kð ÃkkzÞku
yLku {wÂM÷{ «òLkwt ykÄwrLkf Lkuík]íð fÞwo.
MkwÄkhýk yktËku÷LkLke yMkhku:-

E.Mk.Lke 19 MkËe{kt ¼khík{kt ÚkÞu÷k Mkk{krsf,ÄkŠ{f MkwÄkhýk yktËku÷Lkkuyu rçkúxeþ
Mkk{úksÞðkËLke Mkk{u ¼khíkLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk {nkLk Þ¿kLke Ãk]»X ¼qr{ íkiÞkh fhe. 19 {e
38 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
MkËe{kt Ãktrzíkk h{kçkkE ({nkhk»xÙ),MkeMxh Mkwççkk÷û{e ({ÆkMk) íkÚkk ÁfiÞk Mk¾kðík nwMkiLk
(çktøkk¤) suðk {rn÷k MkwÄkhfkuyu Ãký rðrþ»x fkÞo fÞow níkw. Mk{ks MkwÄkhýkLkk yktËku÷Lku ¼khík{kt
ykÄwrLkf yLku ÃkkuíkkLkk yrÄfkhku «íÞu òøk]ík yuðk {æÞ{ ðøkoLku sL{ ykÃÞku. fux÷kf MkwÄkhfkuyu
ÃkkuíkkLkk Ä{o rðhkuÄe rçkúxeþ fkÞËkykuLkku Ãký rðhkuÄ fÞkuo. òufu ykÃkýu yu Ãký òÛÞw fu fux÷kf
MkwÄkhk yktËku÷Lkkuyu yLÞ Ä{kuoLkk rðÁæÄ{kt Ãký sLk{kLkMkLku AtAuzðk «ÞíLk fÞkuo níkku suýu LkkUÄ
ÃkAeÚke fku{ðkíkLkwt MðÁÃk ÃkfzÞw níkw.

(1) hkò hk{{kunLk hkuÞu Mkk{krsf yrLk»xLkk fÞk fÞk {wËkyku Ãkh MkwÄkhýk fkÞo fÞwo níkw ?
(2) ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh yLku fuþð[tÿ MkuLk ðå[u fÞk {wËu {ík¼uË ÚkÞku níkku ?
(3) ykÞoMk{ksLke swËe swËe þk¾kykuLkk LkuíkkykuLkk Lkk{ sýkðe íkuLkwt rð¼ksLk ÚkðkLkk
fkhý MÃk»x fhku.
(4 ) VhuÍeÞku yktËku÷Lku fE çkkçkík Ãkh MkwÄkhýk yktËku÷Lk [÷kÔÞw.
(5 ) {wÂM÷{ Mk{ksLku ykÄwrLkf çkLkkððk {kxu MkiÞË yun{Ë ¾kt yu ¼sðu÷e ¼qr{fkLke
Mk{eûkk fhku.
18.3. ¼khík{kt ÃkkùkíÞ rþûkýLkku WËÞ yLku rðfkMk
rçkúxeþ þkMkfku ¼khík{kt ÃkkuíkkLke rð[khÄkhk yLku ytøkúuS rþûkýLkku «[kh-«Mkkh fhðk
{ktøkíkk níkk. suLkkÚke íku{Lkwt þkMkLk {sçkwík ÚkkÞ MkkÚku MkkÚku íku{ýu yLkwfw¤ yuðk ðøkkuoLkku WËÞ Ãký
ÚkkÞ. rçkúxeþ rþûký yk WËuþLke «krÃík {kxuLkwt MkkiÚke ©u»X {kæÞ{ níkw. 19 {e 20 {e MkËeyku
ËhBÞkLk ytøkúuS rþûkýLku ÷kufr«Þ çkLkkððk íku{ýu yLkuf «ÞíLkku fÞko.þÁykík{kt ðkuhLk
nurMxtøMk, ÷kuzo fkuLkoðku÷eMk,rðr÷ÞBMk òuLMk yLku òuLkkÚkLk ztfLk suðk «kåÞrðË þkMkfku yLku
rðîkLkkuyu «k[eLk ¼khíkeÞ rþûký ÃkØríkLku {níð ykÃÞw Ãkhtíkw ¢{þ: ytøkúuS þkMkfkuyu ytøkúuS
rþûkýLkwt {níð ðÄkÞwo. íku{Lkk {íku Ãkrù{Lkk ¿kkLk-rð¿kkLkLke {ËËÚke ytøkúuS Mkk{úksÞ ¼khík{kt
{nkLk MkktMf]ríkf «ËkLk fhe þfþu.
ytøkúusLke þÁykík yLku E.Mk.1813 Lkku [kxoh yufx:-

¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLke þÁykík 18 {e MkËe{kt ËhBÞkLk fux÷ef r{þLkhe þk¤kyku
îkhk f÷f¥kk,{ÆkMk yLku {wtçkE{kt ÞwhkuÃkeÞLk íkÚkk yutø÷ku RÂLzÞLk çkk¤fku {kxu ÚkE níke. òufu
EMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu yk þk¤kykuLku LkkýkfeÞ {ËË Ãký fhe níke. íku{ Aíkkt ¼khíkeÞ «òLku
ytøkúuS rþûký ykÃkðk fkuE «ÞkMk 18 {e MkËe{kt ÚkÞku Lnkuíkku. E.Mk.1813 Lkk [kxoh yufx
îkhk ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLke MÚkkÃkLkk ÚkE yk fkÞËkyu r{þLkheykuLku MktÃkwýo ¼khík{kt nhðk-
VhðkLke yLku ÞwhkuÃkeÞLk rþûký ÃkØríkLkku «[kh-«Mkkh fhðkLke Awx ykÃke. yux÷w s Lknª.
¼khíkLkk rþûkík ðøkoLku «kuíMkkrník fhðk, MkkrníÞLkku rðfkMk fhðk íkÚkk ¼khíkeÞku{kt rð¿kkLkLkku
«[kh-«Mkkh ÚkkÞ íku {kxu ftÃkLke ðkŠ»kf Á.1 ÷k¾ ¾[o fhe þfþu íkuðe òuøkðkE yk fkÞËkyu
fhe.
EríknkMk 39
ykÄw r Lkf ¼khík
rþûkýLkwt {kæÞ{ yLku ÷kuzo {ufku÷uLke ¼qr{fk

¼khík{kt ftÃkLke su ÃkiMkk ¾[eo hne níke íku rþûkýLkk fÞk {kæÞ{ {kxu ¾[uo Au íkuLkk Ãkh
¾kMMke [[ko Úkíke níke. yk [[ko{kt rçkúxeþhku yLku ¼khíkeÞku íku{ çkÄk Mkk{u÷ Úkíkk ÷kuzo çkuLxªøk
LkkUÄ sÞkhu E.Mk.1828 {kt ¼khíkLkk økðLkoh sLkh÷ íkhefu ykÔÞk íÞkhu yk {wËkLku íku{ýu nkÚk Ãkh
÷eÄku.E.Mk.1834 {kt xe.çke.{ufku÷u økðLkoh sLkh÷Lke Mk÷knfkh Mkr{rík{kt fkÞËkfeÞ çkkçkíkkuLkk
Mk÷knfkh íkhefu rLk{ýwtf ÃkkBÞk. íkuyku ytøkúuS {kæÞ{{kt rþûký yÃkkððw òuEyu íkuðw ÆZÃkýu
{kLkíkk íku{Lkk {íkLku Mðefkhðk{kt ykÔÞku. íku{ýu ¼khíkeÞ rþûký Ãkh Vuçkúwykhe 1835 {kt yuf
heÃkkuxo (r{LkxTMk) íkiÞkh fÞkuo. íku{Lkku MktËuþ ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLkku ÃkkÞkLkku rMkØktík çkLke
økÞku Mkhfkhu rþûkýLkwt {kæÞ{ ytøkúuS nkuðw òuEyu íkÚkk íkuLkkÚke ÞwhkuÃkeÞLk MkkrníÞ yLku rð¿kkLkLkku
«[kh-«Mkkh fhðku òuEyu íku WËuþ MðefkÞkuo. ¼rð»Þ{kt yk WËuþ {kxu s ftÃkLke ¾[o fhe
þfþu. íkuðw Ãký Lkffe ÚkÞwo yuLkku yÚko yu ÚkÞku fu nðu ¼khík{kt ytøkúuS rþûký Ãkrù{Lkk ¿kkLk-
rð¿kkLkLkwt MkkiÚke yøkíÞLkwt {kæÞ{ çkLke økÞwt.
{ufku÷u MÃk»x Ãkýu {kLkíkk níkk fu ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýÚke yuf yuðku ðøko W¼ku Úkþu su
þkherhf htøkÁÃkÚke íkku ¼khíkeÞ nþu Ãkhtíkw Mð¼kðu ytøkúus. yuðe ykþk Ãký hk¾e fu yk ðøko
¼khík{kt rçkúxeþ Mk¥kkLku {sçkwíke ykÃkþu MkkÚku MkkÚku ytøkúuS rþûký ÷eÄu÷k ¼khíkeÞku Ãkrù{
søkíkLkk Lkiríkfíkk suðk {wÕÞku þe¾e þfþu íkÚkk sÞkhu Ãký ¼khík{kt ytøkúuS þkMkLk rðÁæÄ fkuE
ðkíkkðhý çkLkþu. íkku ykÃkýe íkhVuý{kt íkuyku W¼k hnuþu yk rMkØktíkLku zkWLkðzo VeÕxhuþLk
fnuðk{kt ykðu Au. òufu rþûký Mkk{kLÞ ÷kufku {kxu Lk nkuíkk Wå[ ðøko {kxu òýu fu ykhrûkík níkw.
yk rMkØktík «{kýu íkuðw {kLkðk{kt ykðíkw fu Wå[ ðøkeoÞ ¼khíkeÞkuLkk {kæÞ{Úke ytøkúuS rþûký
Mkk{kLÞ sLkíkk MkwÄe ÃknkU[þu. ykðk rþrûkík ¼khíkeÞkuyu sÞkhu rþûký ykÃkðkLkwt fkÞo þÁ fÞwo
íÞkhu «kËurþf ¼k»kkyku{kt [k÷íkk «kÚkr{f rþûkýLku {kuxe {w~fu÷eLkku Mkk{Lkku fhðk{kt
ykÔÞku.{ufku÷uLku yu rðïkMk níkku fu Mker{ík LkkýkÚke ykx÷k çkÄk ¼khíkeÞkuLku ytøkúuS rþûký
ykÃke þfkþu Lknª. íkuýu çkË÷u yuðw s fhðw òuEyu fu Úkkuzk ¼khíkeÞku rþûký {u¤ðe yLÞ
¼khíkeÞkuLku rþrûkík fhðkLkwt fk{ fhu.yux÷u fu rçkúxeþhku ¾wçk ykuAk ¾[uo Ãkrù{Lke MkÇÞíkkLku
¼khíkeÞ «òLkk ík{k{ ðøkkuo MkwÄe ÃknkU[kzðk {ktøkíkk níkk.yk rMkØktíku rçkúxeþ ðneðxe íktºkLku
{kuxe {ËË fhe fkhý fu íkuLkktÚke f÷kfo suðk LkkLkk ÃkËku Ãkh ¼khíkeÞku ykððk ÷køÞk.
ðwzTMk rzMÃku[ (ðwzLkku ¾heíkku yÚkðk ðwzLke rþûký ÞkusLkk)

hksÞMkr[ð [kÕMko ðwz æðkhk E.Mk.1854 {kt ònuh ÚkÞu÷ yLku ðwz ½ku»kýk fu ðwz
ÞkusLkkÚke «ÏÞkík rþûký ÞkusLkkyu ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLkk rðfkMk{kt MkkiÚke {níðLkwt fkÞo
fÞwo. yk ÞkusLkkyu 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt ¼khíkeÞ rþûkýLku ¾kMMkw «¼krðík fÞwo.yk ÞkusLkkyu
ÞwhkuÃkeÞLk rþûký «kýk÷eLku ¼khíkLkk Lkfþk WÃkh rðrþ»x MÚkkLk ykÃÞw.
yk ÞkusLkkykuLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku Lke[u «{kýu níke
(1 ) ¼khík{kt rþûkýLkku WËuþ ÞwhkuÃkeÞLk ¿kkLkLkku «Mkkh fhðkLkku Au.
(2 ) Wå[ rþûkýLkwt {kæÞ{ ytøkúuS ¼k»kk s hnuþu íkÚkk MÚkkrLkf ¼k»kkykuLkk {kæÞ{Úke
ÞwhkuÃkeÞLk ¿kkLk Mkk{kLÞ ÷kufku MkwÄe ÃknkU[kzðw òuEyu.
40 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
(3) yk ÞkusLkkyu þk¤kyku{kt Lkðe s ©uýe W¼e fhe. su{ fu økúkBÞ rðMíkkhku{kt «kËurþf
¼k»kkLkk {kæÞ{Úke «kÚkr{f rþûký ykÃkðw òuEyu,íÞkhçkkË {kæÞr{f ©uýe{kt yutø÷ku
ELzeÞLk ¼k»kkykuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu yLku rsÕ÷k Míkhu ytøkúuS ¼k»kk{kt rþûký
ykÃkíkk {nkrðÄk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhðkLke hnuþu.
(4) yk ÞkusLkkyu «Úk{ ð¾ík rþûký{kt ÔÞrfíkøkík «ÞíLkkuLku «kuíMkknLk ykÃkðk Mkhfkhe LkkUÄ
yLkwËkLk ykÃkðkLkku rLkýoÞ fÞkuo.
(5) yk ÞkusLkkyu rçkúxeþ þkMkLk ytíkøkoík ík{k{ Ãk ûkuºkku{kt yuf rLkËuoþfLkk Lkuík]íð{kt ÷kuf
rLkËuoþ rð¼køkLke MÚkkÃkLkk fhe. su rðr¼Òk ûkuºkku{kt rþûkýLke «økríkLke Mk{eûkk fhþu.÷kuf
rLkËuoþ rð¼køkLke MÚkkÃkLkk E.Mk.1855 {kt ÚkE íkuýu ÷kuf rLkËuoþ Mkr{rík yLku rþûký
Ãkrh»kË (fr{xe ykuV Ãkç÷ef ELMxÙfþLk yuLz fkWLMke÷ ykuV yusÞwfuþLk) Lkwt MÚkkLk
÷eÄw. t
(6) yk ÞkusLkkLke MkkiÚke {níðÃkwýo rðþu»kíkk yu níke fu íkuýu ÷tzLk ÞwrLkðŠMkxeLkku ykÄkh ÷E
f÷f¥kk,{wtçkE yLku {ÆkMk{kt ÞwrLkðŠMkxe MÚkkÃkðkLkku «MÚkkð {wfÞku su MLkkíkf fûkkLke
ÃkrhûkkLkwt ykÞkusLk fhe zeøkúe ykÃku.Ãkrhýk{u E.Mk.1857 {kt ¼khík{kt f÷f¥kk,{wtçkE
yLku {ÆkMkLkk ÞwrLkðŠMkxe (rðïrðÄk÷Þ)Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
(7) Mkk{kLÞ rþûký rMkðkÞ yk ÞkusLkkyu ÔÞðMkkrÞf rþûkýLku «kuíMkknLk ykÃkðk xufLkef÷
þk¤kyku yLku ÞwrLkðŠMkxe MÚkkÃkðk {kxu Ãký ÃkkuíkkLkku {ík «økx fÞkuo.
(8) ¼rð»ÞLkk rþûkfku íkiÞkh fhðk íkk÷e{ MktMÚkkykuLkku Ãký «Míkkð íkuýu {wfÞku. yk ÞkusLkkyu
{rn÷kykuLkk rþûký {kxu Ãký fkÞo fÞwo. Ãkrhýk{u ¼khík{kt Mkhfkhe LkkýkLke MknkÞÚke
½ýe ykÄwrLkf fLÞk þk¤kyku MÚkkÃkkE.
ntxh f{eþLk
rþûký{kt ÚkÞu÷e «økríkLke Mk{eûkk fhðk yLku ðwzLke ÞkusLkk ÃkAe E.Mk.1882 {kt
zçkÕÞw zçkÕÞw ntxhLkk Lkuík]íð{kt ntxh f{eþLkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe. íkuLkku nuíkw «kÚkr{f yLku
{kæÞr{f rþûkýLke Mk{eûkk fhðkLkku níkku. íkuýu ÃkkuíkkLke ÞkusLkk{kt «kÚkr{f rþûký Ãkh ½ýw
{níð ykÃÞw yLku íkuLkk rLkÞtºký {kxu rsÕ÷k yLku LkøkhÃkkr÷fk çkkuzoLku Mk¥kk ykÃkðkLke ðkík fhe.
íkuLkk {íku {kæÞr{f fûkkyu çku rð¼køk nkuðk òuEyu yuf rð¼køk MkkûkhíkkLkwt æÞkLk hk¾e ÞwrLkðŠMkxe
íkhV rðÄkÚkeoykuLke «økrík fhu íkku çkeòu rð¼køk ÔÞðMkkrÞf rþûký «ËkLk fhðkLkwt fkÞo fhu.
rþûkýLkk ûkuºk{kt ÔÞrfíkøkík «ÞíLkkuLku «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykÔÞw. yux÷w s Lknª íkuýu {rn÷kykuLkk
rþûký {kxu ¾kMk æÞkLk furLÿík fÞwo.¼khík{kt ntxh f{eþLku rþûkýLke fhu÷e yk ÞkusLkkLke yMkhku
½ýk ÷ktçkk Mk{øk MkwÄe hne yLku {kæÞr{f íku{s «kÚkr{f rþûkýLkk ûkuºku ¼khík{kt ¾kMMke «økrík
òuðk {¤e. E.Mk.1882 {kt Ãktskçk{kt íkÚkk E.Mk.1887 {kt y÷knkçkkË{kt ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe.

(1) EMx ELzeÞk ftÃkLkeyu rþûký Ãkh Ëh ð»kuo Á.1 ÷k¾Lkku ¾[o fhðkLkku hnuþu
EríknkMk 41
ykÄw r Lkf ¼khík
íkuðw ykËuþ fÞk fkÞËkyu fÞkuo níkku ?
(2 ) Lke[u sýkðu÷ rçkúxeþhku {ktÚke fE ÔÞrfík ytøkúuS rþûkýLkwt ÔÞkÃkf Mk{ÚkoLk fhíke níke ?
(y) skuLkkÚkLk ztfLk (çk) xe.çke.{ufku÷u
(f) ðkuhLk nurMxtøMk (9 ) rðr÷Þ{ òuLMk
LkkUÄ (3 ) ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLkk «Mkkh {kxu {ufku÷uLkku WËuþ xwtf{kt Mk{òðku ?
(4 ) ¼khík{kt rþûkýLkerík ûkuºku ðwzLkk ¾heíkkLkwt {níð MÃk»x fhku ?
(5 ) ntxh f{eþLk fE þiûkrýf çkkçkíkku {kxu rLk{ðk{kt ykÔÞw níkw ?
18.4. ¼khík{kt ÃkºkfkhíðLkku rðfkMk

¼khík{kt {wÿý («uMk) íkÚkk ÃkºkfkhíðLkk WËÞu ykÄwrLkf Þwøk yLku Lkðe [uíkLkkLku sL{
ykÃÞku. AkÃkf÷k xufLkku÷kuSLkk rðMíkkhÚke ÷kufkuLku Mkh¤íkk Ãkqðof ÃkwMíkfku {¤ðk ÷køÞk ykÃkýu
yu{ fne þfeyu AkÃkf÷kyu ¼khíkeÞ «ò{kt MktðkËLkku Lkðku s {køko ¾ku÷e LkkÏÞku yux÷w s Lkne
íkuýu ðíko{kLkÃkºkku, Ãkºkfkhíð íku{s {wÿýf÷kLkk ûkuºku Ãký yøkúe{ ¼qr{fk ¼sðe. 19 {e MkËe{kt
«kËurþf ¼k»kkyku{kt Ãký yLkuf Mk{k[kh Ãkºkku fu ÃkrºkfkykuLkwt «fkþLk Úkíkw níkw ¼khík{kt suBMk
ykuøkMxMk rn¬eyu Mkki«Úk{ E.Mk.1780 {kt çkUøkk÷ økuÍux Lkk{Lkwt ðíko{kLkÃkºk þÁ fÞwo íÞkhçkkË
çktøkk¤,{wtçkE yLku {ÿkMk{kt Mk{k[kh ÃkºkkuLke MktÏÞk ðÄíke s økE. fux÷kf {wÏÞ Mk{k[kh Ãkºkku{kt
f÷f¥kk ¢kurLkf÷ (E.Mk.1786),{ÿkMk fwheÞh (E.Mk.1788) íkÚkk çkkuBçku nuhÕz (E.Mk.1789)
Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
¼khík{kt þÁykíkLkk Mk{k[kh Ãkºkku ytøkúuòuyu þÁ fÞko níkk. òufu ftÃkLke rðÁæÄ íku{ýu
Mk{k[kh AkÃkíkk íku{Lke WÃkh «ríkçktÄ Ãký {wfðk{kt ykðíkku níkku. ÷kuzo ðu÷uM÷eyu E.Mk.1799
{kt MkuLMkhþeÃk ykuV «uMk yufx fkÞËku çkLkkðe Mk{k[kh Ãkºkku Ãkh fzf «ríkçktÄ ÷kËe ËeÄku. yk
fkÞËk «{kýu fkuEÃký Mk{k[kh Ãkºku Mk{k[khku AkÃkíkk Ãknu÷k MkhfkhLke {tswhe ÷uðe ykð~Þf
níke. íku{s ðíko{kLkÃkºkLkk {kr÷f,Mkt[k÷f yLku «fkþfLkwt Lkk{ ík{k{ ytfku{kt ÷¾ðkLkwt VhSÞkík
fÞwo.÷kuzo nurMxtøMku E.Mk.1818 {kt yk rLkÞ{ku Úkkuzk n¤ðk fÞko òufu E.Mk.1823 {kt fkÞoðknf
økðLkoh sLkh÷ òuLk yuzBMku ðíko{kLk Ãkºkku Ãkh fzf rLkÞtºkýku ÷kËe ËeÄk íku{ýu fkuEÃký Ãkºk
AkÃkðkðk¤k {kxu ÷kÞMkLMk nkuðw VhSÞkík fÞwo. økðLkoh sLkh÷ fkuEÃký Mk{k[kh ÃkºkLkwt ÷kÞMkLMk
hË fhðkLke Mk¥kk Ähkðíkk níkk.
ÃkAeLkk økðLkoh sLkh÷ [kÕMko {uxfuV Mðíktºk rð[khMkhýeLkk nkuE òuLk yuzBMkLkk
rLkÞ{kuLku Ëqh fÞko. íkuLkkÚke ¼khík{kt «uMkLkk rðfkMkLku ðuøk {éÞku.E.Mk.1857 MkwÄe{kt íkku ½ýe
{kuxe MktÏÞk{kt ðíko{kLkÃkºkku «økx Úkðk ÷køÞk níkk.¼khíkeÞ ¼k»kkyku Ãký ykÄkrhík ðíko{kLkÃkºkku
Ãkh MkkiÚke fXkuh «ríkçktÄ ÷kuzo r÷xLku çkLkkðu÷ fkÞËku ðLkkofÞw÷h «uMk yufx E.Mk.1878 níkku.
÷kuzo r÷xLku ¼uË¼kð Ãkqýo yLku htøk¼uËÚke ÃkezkÞLku ¼khíkeÞ ¼k»kkyku{kt yr¼ÔÞrfík fhíkk Mk{k[kh
ÃkºkkuLkwt øk¤wt ËçkkððkLkku «ÞíLk fÞkuo. «ríkçktÄ {kºk ¼khíkeÞ ¼k»kkykuLkk yLku ¼khíkeÞku îkhk
[k÷íkk ðíko{kLk Ãkºkku Ãkh s níkku. ytøkúuS Mk{k[kh Ãkºkku yLku ytøkúuòu [÷kðíkk níkk íkuðk Ãkºkku
Ãkh yk «ríkçktÄ ÷køkw ÃkzÞku Lknkuíkku.yux÷u fu Mkhfkhu Ãkhkuûk heíku ¼khíkLkk çkwrØSðeykuLke «ð]ríkyku
Ãkh rLkÞtºký ÷kËe ËeÄw. yk rLkÞtºký ÷kËLkkh yrÄfkhe rðÁæÄ fkuxo{kt Ãký yÃke÷ ÚkE þfíke
Lknª.E.Mk.1882 {kt ÷kuzo heÃkLku yk fkÞËkLkk y{÷Lku çktÄ fhkðe ÃkkuíkkLke WËkh{íkðkËe AkÃk
42 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
¼khíkeÞ «ò Ãkh ÃkkzeLku ¾wçk s ÷kufr«Þíkk {u¤ðe níke.

(1 ) ¼khíkLkwt «Úk{ ðíko{kLkÃkºk fÞwo níkwt ? íku fÞkhu «fkrþík ÚkÞw níkw ? LkkUÄ
(2 ) AkÃkf÷kLke xufLkku÷kuSÚke ðíko{kLkÃkºkkuLke «økrík{kt þwt çkË÷kð ykÔÞku ?
(3 ) MkuLMkhþeÃk ykuV «uMk yufx E.Mk.1799 æðkhk fuðk «ríkçktÄku {wfðk{kt ykÔÞk níkk ?
(4 ) ðíko{kLk ÃkºkkuLke Lkerík çkkçkíku [kÕMko {uxfuVu fuðw ð÷ý yÃkLkkÔÞw níkw ?
(5 ) E.Mk.1878 Lkku ðLkkofÞw÷h «uMk yufx rðþu sýkðku ?
ík{u su þeÏÞk
ík{u òÛÞwt fu, rçkúxeþ þkMkfkuyu ¼khík «íÞu fuðe Lkerík yÃkLkkðe níke íku{ýu íku{Lke
rð[kh Mkhýe «{kýu s ¼khíkLke LkeríkykuLku çkLkkðe fu çkË÷kðe níke.19 {e MkËe{kt ÚkÞu÷
Mk{ks MkwÄkhýk yktËku÷Lkkuyu ¼khík{kt òýu fu Lkðòøk]rík ykýe rËÄe.yk yktËku÷Lkkuyu ¾kMk
fheLku †eykuLke ¾hkçk ÂMÚkrík, ÄkŠ{f fwrhðkòu,¿kkríkðkËe ¼uË¼kðku yLku rLkhûkhíkk suðk yrLk»xku
Ëwh fhðk ÔÞkÃkf «ÞíLkku fÞko. rçkúxeþ þkMkfkuyu ytøkúuS rþûkýLku ÷kufr«Þ çkLkkððkLkku «ÞíLk
fÞkuo Ãkrhýk{u ¼khík Ãkh íku{Lke Ãkfz {sçkwík çkLke. yk Mk{Þ ËhBÞkLk ytøkúuS yLku ¼khíkeÞ
¼k»kkyku{kt Mk{k[kh Ãkºkku þÁ ÚkÞk yLku rðfMÞk, òufu ¼khíkeÞ ðíko{kLkÃkºkku Ãkh Mkhfkhu fux÷ef
yz[ýku W¼e fhe íku{Lke Mðíktºkíkk AeLkððkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku. yk Mk{Þ ËhBÞkLk ÚkÞu÷k
Mk{krsf ÃkrhðíkoLkkuyu ytíkík: rçkúxeþ þkMkLkLke rðÁæÄ ¼khíkLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkku ÃkkÞku LkktÏÞku.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) ¼khík{kt ytøkúuòuLke LkeríkykuLkk y{÷efhý {kxu fE fE rð[khÄkhkyku òuðk {¤u Au ?
(2 ) ¼khíkLkk {nkLk¼wíkfk¤Lku «ò Mk{ûk ÷kufr«Þ çkLkkððk{kt «kåÞrðËkuLkwt ÞkuøkËkLk MÃk»x
fhkuu
(3 ) 19 {e MkËeLkk rnLËw Mk{ks{kt fuðk yrLk»xku fu fwrhðkòu òuðk {¤u Au ?
(4 ) Mkk{krsf,ÄkŠ{f MkwÄkhýk [¤ð¤ku{kt †eyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k {wÆkyku þk {kxu {níðLkk
níkk ?
(5 ) Ãkwðo yLku Ãkrù{Lke MkÇÞíkkyku rðþu rððufkLktËLkk rð[khku Mk{òðku.
(6 ) ykÞoMk{ksu Mk{ks MkwÄkhýk ûkuºku fhu÷w «ËkLk MÃk»x fhku.
(7 ) 19 {e MkËe{kt {wÂM÷{ Mk{ks{kt ÚkÞu÷k yøkíÞLkk Mk{krsf MkwÄkhýk yktËku÷LkLke Mk{eûkk
fhku yk yktËku÷Lkkuyu fÞk fÞk {wÆkyku WÃkh ÃkkuíkkLkwt æÞkLk furLÿík fÞwo níkw.
(8 ) ¼khík{kt ytøkúuS rþûkýLkk «Mkkh {kxu {ufku÷uLkk rð[khku Ãkh xeÃÃkýe fhku.
(9 ) zkWLkðzo rVÕxhuþLk rMkØktík Mk{òðku.
EríknkMk 43
ykÄw r Lkf ¼khík
(10 ) ðLkkofÞw÷h «uMk yufx E.Mk.1878 Lke ¾k{eyku rðþu sýkðku.
ÃkkXøkík «&™kuLkk sðkçkku
18 .1.
(1 ) f÷f¥kk {ÿuþk (E.Mk.1781),yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykuV çkUøkk÷ (E.Mk.1789)
LkkUÄ yLku çkLkkhMk{kt MktMf]ík {nkrðÄk÷Þ (E.Mk.1794)
(2 ) yurþÞkxef MkkuMkkÞxeyu MktMf]íkLkk yøkíÞLkk økútÚkkuLkku yLkwðkË fÞkuo.
(3 ) ÷kuzo ðu÷uM÷e
(4 ) Eø÷uLz
(5 ) E.Mk.1813 Lkku [kxoh yufx
18 .2.
(1 ) †e rþûkýLkku y¼kð,çknwÃkÂíLkíð «Úkk yLku Mkíke«Úkk suðk Mkk{krsf yrLk»xku (swyku
18.2.Vfhku-3)
(2 ) fuþð[tÿ MkuLk Mkk{krsf MkwÄkhýk MktË¼o{kt òuEyu íkku ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh fhíkk ðÄw
MkwÄkhkðkËe níkk.(swyku 18.3. Vfhku-5)
(3 ) E.Mk.1893 {kt çku rð¼køk{kt rð¼ksLk ÚkÞw yuf rð¼køk níkku ze.yu.ðe. su{kt ÷k÷k
ntMkhks yLku ÷k÷k ÷sÃkík hkÞ níkk. sÞkhu çkeòu rð¼køk níkku økwÁfw¤ rð¼køk su{kt
{wLþehk{ (Mðk{e ©ØkLktË), ÷u¾hk{ íkÚkk økwÁË¥k
(4 ) ÄkŠ{f þwrØfhý yLku VihkÍ yux÷u fu EM÷k{Lkk {q¤ fíkoÔÞku íkhV ÃkkAk sðwt.
(5 ) íku{ýu ¼khík{kt hnu÷k {wÂM÷{ ÷kufku {kxu ykÄwrLkf rþûký Ãkh æÞkLk furLÿík fÞwo {wÂM÷{kuLku
ykÄwrLkf rþûký ykÃkðkLkk WËu~ÞÚke íku{ýu y÷eøkZ{kt {kun{uzLk-yutø÷ku ykuheyuLx÷
fku÷usLke MÚkkÃkLkk fhe.(swyku-18.2.Vfhku-4)
18 .3.
(1 ) E.Mk.1813 Lkku [kxoh yufx
(2 ) xe.çke.{ufku÷u
(3 ) íku{Lkk {ík «{kýu ytøkúuS rþûkýLkku ÔÞkÃk ðÄðkÚke rçkúxeþ þkMkLkLku MknkÞf yuðku yuf
ðøko W¼ku ÚkE þfþu.
(4 ) yk ½ku»kýkÃkºk ÞwhkuÃkeÞLk Lk{wLkk Ãkh ykÄkrhík çknwnuíkwf rþûký ÞkusLkk níke.suLku
¼khíkeÞ rþûkýLku 50 ð»kkuo MkwÄe {køkoËþoLk ykÃÞw. (swyku 18.3,Vfhku-5)
(5 ) ðwzLke rþûký ÞkusLkk ÃkAe rþûký{kt ÚkÞu÷ «økrík MkkÚku Mktf¤kÞu÷ yk ÞkusLkk{kt «kÚkr{f
yLku {kæÞr{f rþûkýLke ðkík fhðk{kt ykðe Au. (swyku 18.3, Vfhku-6)
18 .4.
(1 ) E.Mk.1780 {kt þÁ ÚkÞu÷ çkUøkk÷ økuÍux
(2 ) AkÃkf÷kLke xufLkku÷kuSLkk rðfkMkÚke ðíko{kLk Ãkºkku yLku ÃkwMíkfku {kuxe {kºkk{kt «fkrþík
Úkðk ÷køÞk (swyku Vfhku 18.4)
44 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
(3) ðíko{kLkÃkºkLke ík{k{ rðøkíkku Mkhfkh æðkh {tswh ÚkÞu÷e nkuðe òuEyu.Ãkºk{kt Ëhuf ytf{kt
«fkþf,MktÃkkËf yLku {kr÷fLkwt Lkk{ ÷¾ðwt ykð~Þf níkw.
(4) E.Mk.1823 {kt ðíko{kLkÃkºk Ãkh ÷økkððk{kt ykðu÷k fzf «ríkçktÄku{kt Awx ykÃke yLku
nðu «fkþfkuyu íku{Lkwt Lkk{ yLku «fkþLk MÚk¤ ykÃkðw VhSÞkík fÞwo. (swyku 18.4
Vfhku-3) LkkUÄ
(5) E.Mk.1878 Lkk ðLkkofÞw÷h «uMk yufxu ¼khíkeÞ ¼k»kkyku{kt fkZðk{kt ykðíkk Mk{k[kh
Ãkºkku yLku Ãkrºkfkyku WÃkh fzf «ríkçktÄku ÷økkÔÞk.
ÃkkXktík «&™kuLke yku¤¾ký:-

(1 ) 18.1.- ðneðxe yLku ykŠÚkf Lkeríkyku MkkÚku MktçktrÄík rð[khkuLkk fu rð[khMkhýeLkk
«¼kð nuX¤
(2 ) 18.2. Vfhku-2,18.2.1. yLku 18.2.2.
(3 ) 18.2.2 íkÚkk 18.2.3.
(4 ) 18.2.5 - ykÞoMk{ks ytíkøkoík
(5 ) 18.2.3.- hk{f]»ý r{þLk ytíkøkoík
(6 ) 18.2.7.
(7 ) 18.1.1. íkÚkk 18.3.
(8 ) 18.3.2. Vfhku-1
(9 ) 18.3.2. Vfhku-2
(10 ) 18.4. Vfhku-3
Ãkkrh¼kr»kf þçË:-
(1 ) «kåÞðkËe (ykuheyuLxk÷eMx) - ytøkúuS þkMkfkuLkku yuðku Mk{wn suLku ¼khíkLkk økkihðþk¤e
EríknkMkLku ÷kufr«Þ çkLkkÔÞku.
(2 ) ÂÔnøkLkwt hksfeÞ ®[íkLk-fkÞoÃkkr÷fk,MktMkË íkÚkk LÞkÞíktºk MkhfkhLkk y÷øk-y÷øk ytøk
nkuðk òuEyu.
(3 ) çktøkk¤Lke Lkðòøk]rík-çktøkk¤Lkk ¼ÔÞ EríknkMkLkwt ÃkqLk÷uo¾Lk yLku MktþkuÄLk íkÚkk
çktøkk¤e¼k»kk yLku MkkrníÞLkwt ykÄwrLkfefhý
(4 ) Mkíke«Úkk- ÃkríkLkk {]íÞwçkkË ÃkríkLke r[íkk Ãkh Srðík ÃkíLke Ãký ÃkkuíkkLke òíkLku nku{e Ëuík
Mkk{krsf «Úkk
(5 ) çknwÃkíLkeíð «Úkk- yuf fhíkk ðÄw ÃkíLkeyku hk¾ðkLke Mkk{krsf «Úkk
(6 ) çkúñku«ý- ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuhu çkúñku Mk{ksLkk yLkwÞkÞku {kxu Ëk¾÷ fhu÷e rLkÞ{kð÷e
(7 ) ykæÞkÂí{f rnLËwðkË-Mðk{e rððufkLktË æðkhk «Mkkrhík rnLËw Ä{oLkwt MðÁÃk
(8 ) {qŠíkÃkwò- EïhLku {qŠíkÁÃku ÃkqsðkLke «Úkk
(9 ) yufuïhðkË-yuf s Eïh{kt rðïkMkLkku rMkØktík
(10) yuø÷ku-ðirËf rþûký- ykÞoMk{ksLke þiûkrýf rð[khMkhýe su{kt ðirËf økútÚkkuLke MkkÚku
MkkÚku ytøkúuS rþûký Ãký ykÃkðk{kt ykðíkw.
EríknkMk 45
ykÄw r Lkf ¼khík
(11) þwrØ-Ä{koLíkhLke rðÁØ ykÞoMk{ksu [÷kðu÷ yr¼ÞkLk yk yr¼ÞkLk ytíkøkoík su
rnLËwyku rnLËwÄ{o AkuzeLku yLÞ Ä{o{kt økÞk nkuÞ íku{Lku VheÚke rnLËw Ä{o{kt Ëk¾÷
fhðkLkku rð[kh Mk{kÞu÷ku Au.
(12) økki-hrûkýeMk¼k- økkÞLke hûkk {kxu MÚkkÃkkÞu÷ Mkr{rík
LkkUÄ (13) VhkEÍ - EM÷k{Lke Ãkrðºkíkk ò¤ðe hk¾e rçkLk{wÂM÷{ heík-rhðkòuLkku rðhkuÄ fhðku.
ns,Lk{kÍ,hkuÍk,sfkík suðk EM÷k{Lkk {q¤¼qík ÏÞk÷ku Ãkh ¼kh {wfðku.
(14) «kf]ríkf rð¿kkLk- þwØ rð¿kkLk su Mkk{krsf rð¿kkLkÚke swËe nkuÞ Au yLku «f]rík MkkÚku
Mktf¤kÞu÷ nkuÞ Au.
(15) [kxoh yufx-Eø÷uLzLkk hkýe yur÷ÍkçkuÚk Økhk EMx RÂLzÞk ftÃkLkeLku ykÃkðk{kt ykðíkk
yrÄfkh Ãkºk su{kt ftÃkLkeyu fÞk fÞk fkÞo fhðk fu Lk fhðk íkuLkku rLkËuoþ ykÃkðk{kt
ykðíkku níkku yLku íkuLke Mk{eûkk fhðk{kt ykðíke níke.
(16) ðLkkofÞw÷h «uMk- ¼khíkLke «kËurþf fu MÚkkrLkf ¼k»kkyku{kt çknkh Ãkzíkk ðíko{kLk Ãkºkku
yLku Ãkrºkfkyku
46 EríknkMk
¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ {kuzâw÷ - 3
ykÄw r Lkf ¼khík
LkkUÄ
19
¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ

¼khík{kt rçkúxeþ EMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk þkMkLkLkk þÁykíkLkk ð»kkuo{kt yLkuf rðÿkunku
ÚkÞk E.Mk.1750 Úke E.Mk.1850 MkwÄeLkk 100 ð»kkuoLkk Mk{Þøkk¤k{kt EMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu
¼khíkLku ÃkkuíkkLkwt MktMÚkkLk çkLkkððk òík-òíkLkk «ÞíLkku fÞkuo.íku{Lku rçkúxLkLkk rník{kt ¼khíkLku
LkwfþkLk fhíke yLkuf Lkeríkyku y{÷{kt {wfe íku{Lke {nuMkw÷e ÃkØríkLku fkhýu ¾uzwíkku çkhçkkË ÚkE
økÞk. ykÃkýu yk «fhý{kt yu òýðkLkku «ÞíLk fheþw fu EMx ELzeÞk ftÃkLkeLkk MkktMÚkkrLkf
ðneðxe íktºkLku fkhýu ¼khíkeÞ ¾uzwíkku yLku ykrËðkMkeykuLku fux÷e {w~fu÷eyku Ãkze yLku íkuLkk
«ríkfkh ÁÃku íku{ýu fuðk rðÿkun fÞko. ykÃkýu yk rðÿkunku fu ÷kufMkt½»kkuoLkwt MðÁÃk Mk{sðkLkku
«ÞíLk fheþwt. yk çkÄk{kt E.Mk.1857 Lkku {nkrðÿkun ¾wçk s {níð Ähkðu Au. fkhý fu rçkúxeþ
þkMkLk Mkk{u «Úk{ ð¾ík yLkuf Ä{o,òrík yLku ðøko MkkÚku Mktf¤kÞu÷e ¼khíkeÞ «òyu yuf ÚkE
{nkrðÿkun fÞkuo níkku.
nuíkwyku
• E.Mk.1857 MkwÄe ÚkÞu÷k sLkrðÿkun ÃkkA¤ hnu÷k fkhýkuLku Mk{S þfþku.
• yk rðÿkunLkk MðÁÃk yLku {níðLku MÃk»x fhe þfþku.
• E.Mk.1857Lkku {nkrðÿkun fÞk fkhýkuÚke ÚkÞku íku òýe þfþku.
• E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLkwt {wÕÞktfLk fu rð&÷u»ký fhe þfþku.
19.1. sLkyktËku÷Lkku {kxu sðkçkËkh fkhýku fu ÃkrhÂMÚkríkyku

þÁykíkLkk «fhýku{kt ykÃkýu yæÞÞLk fÞwo fu rçkúxeþ þkMkLku ¼khíkðkMkeykuLkk Mkk{krsf
yLku ykŠÚkf SðLk{kt yLkuf ÃkrhðíkoLkku fÞko. Eø÷uLz{kt ÚkÞu÷ ykiÄkurøkf ¢ktríkyu Eø÷uLzLku
EríknkMk 47
{kuzâw÷ - 3 ¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ
ykÄw r Lkf ¼khík
MktMÚkkLkku Ãkh fzf ytfwþ {wfðk Ëçkký ðÄkÞwo. ¼khík Eø÷uLzLke yk MktMÚkkLkðkËe LkeíkeLkku ¼kuøk
çkLÞw yLku nðu rçkúxeþhkuyu ¼khíkeÞ yÚko ÔÞðMÚkkLku Eø÷uLz VkÞËk {kxu ¼khíkLkk ¼kuøku Ãkrhðíkeoík
fhe. ykÃkýu yk Mk{Þ ËhBÞkLk ¼khíkLke ykŠÚkf ÔÞðMÚkk{kt ÚkÞu÷k fux÷kf yøkíÞLkk ÃkrhðíkoLkkuLku
ÞkË fheyu.
LkkUÄ
• MktÃkr¥kLkk rLkÞ{ku{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLk {wsçk s{eLkLku yuf ðMíkw çkLkkðe Ëuðk{kt ykðe.
suLkkÚke íkuuLku ¾heËe fu ðu[e þfkÞ.
• s{eLk Ãkh ÔÞrfíkøkík {kr÷feLkku yrÄfkh {¤ðk ÷køÞku.yk s{eLkLkk {kr÷f yLku
íkuLke Ãkh ¾uíke fhíkk ¾uzwíkkuLke ðå[u ykzríkÞk ykÔÞk.
• rçkúxeþ {qzeÃkríkykuLku ÷k¼ fhkððk {kxu ¼khík{kt yLkksLku çkË÷u ÷kufzeÞk Ãkkfku Wøkkzðk
¾uíkeLkwt ðkrýßÞefhý fhðk{kt ykÔÞw.
• ðuÃkkheyku,yrÄfkheyku yLku s{eLk {kr÷fkyku æðkhk s{eLk{kt hkufký yLku Mkèk«Úkk
fhíkk s{eLkËkhkuLkku Lkðku ðøko Ãký W¼ku ÚkÞku.
• ¾uzwíkku Ãkh {nuMkw÷fh ðÄíkk íkuyku ðuÃkkheyku yLku þknwfkhkuLkk ÔÞksLkk [¬h{kt ÃkeMkkðk
÷køÞk.
• ¼khíkLkwt ÄLk Eø÷uLz íkhV sðk ÷køÞw.
• rçkúxLk{kt çkLkkððk{kt ykðíke ðMíkwyku {kxu ¼khíkLku çkòh çkLkkðk{kt ykÔÞw suLkkÚke
¼khíkLkk MÚkkrLkf nMík WÄkuøkku Lkkþ ÃkkBÞk.
• rçkúxeþ MkhfkhLke s{eLk {nuMkw÷ LkeríkLku fkhýu ykrËðkMkeykuyu s{eLk Ãkh hnu÷k
ÃkkuíkkLkk ÃkhtÃkhkøkík yrÄfkhku økw{kÔÞk.
¼khíkLke yÚko ÔÞðMÚkk{kt ÚkÞu÷ ykðk ÃkrhðíkoLkkuLku fkhýu ¾uzwíkku yLku ykrËðkMkeyku
rLkÄoLk yLku þkur»kík çkLÞk. ¾uzwíkku {kxu ¾uíke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ yÚko ÔÞðMÚkk yLku Mkk{krsf {k¤¾k{kt
ykðu÷k Lkðk ÃkrhðíkoLkkuLkku yÚko {kºk yLku {kºk þku»ký s Úkíkku níkku.
ykÃkýu Vhe yuf ð¾ík ÞkË fheyu fu MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuLku {kºk ðÄwLku ðÄw {nuMkw÷
÷uðk{kt hMk níkku. ¾uzwíkku íku ¼he þfþu fu íku{ íkuLke íku{Lku fkuE Ãkhðk Lknkuíke. íkuyku ð[uxeÞkykuLkk
{kæÞ{Úke çk¤Ãkwðof s{eLk {nuMkw÷ Wøkhkðíkk s{eLk {nuMkw÷ Mkíkík ðÄíkk ¾uzwíkku Lkk Awxfu íku{Lke
s{eLk ðnu[ðk {sçkwh Úkíkk ykðk Mk{Þu MÚkkrLkf ðneðxe íktºk íku{Lku fkuE {ËË fhíkwt Lkne
fkhýu fu MÚkkrLkf ðneðxe íktºk þknwfkhku yLku y{eh ÷kufkuLkk «¼kð{kt hnuíkw.t yk «{kýu MkktMÚkkrLkf
ðneðxe íktºkLkk Mk{Þ{kt Mkhfkhe f{o[khe,s{eLkËkh yLku þknwfkh ¾uzwíkkuLkwt þku»ký fhðk yuf
ÚkE økÞk. E.Mk.1870 {kt çktøkk¤{kt Ãkzu÷ku ¼e»ký Ëw»fk¤ rçkúxeþhkuLku rðæðtþf ykŠÚkf LkeríkLkwt
Ãkrhýk{ níkku. rçkúxeþ Mkhfkhu yÚko ÔÞðMÚkk{kt fhu÷k ÃkrhðíkoLkkuLke MkkÚku MkkÚku ¼khík{kt «kËurþf
Míkhu ðneðxe íktºk{kt íku{s ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Ãký Ë¾÷økehe fhíkk ÃkrhðíkoLkku fÞko íkuLkkÚke Ãký
48 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
«kËurþf fu MÚkkrLkf «ò{kt ¼Þtfh hku»k Vu÷kÞku. yLkuf MÚk¤ku Ãkh Vu÷kÞu÷k yk yMktíkku»ku
sLkrðÿkunLkwt MðÁÃk Äkhý fÞwo.
ÃkkXøkík «&™ku- 19.1 LkkUÄ
(1) ¼khíkeÞ ¾uzwíkkuyu rçkúxeþ Mkhfkhu ðÄkhu÷e s{eLk {nuMkw÷Lke hf{Lku ÃknkU[e ð¤ðk þwt
fÞwo?
(2) MkktMÚkkrLkf ðneðxe íktºkyu ¾uzwíkkuLkwt þku»ký fhðk fuðe Lkerík yÃkLkkðe ?
19.2. ytøkúuS þkMkLk rðÁØ ÚkÞu÷k {wÏÞ sLkrðÿkun

rçkúxeþ Mkhfkh Mkk{u ÚkÞu÷ «khtr¼f rðÿkunLkwt MðÁÃk yLku íkuLkk {níðLkwt rð&÷u»ký
fhíkk Ãknu÷k ykÃkýu fux÷kf {níðÃkwýo sLkrðÿkunkuLke {krníke {u¤ðeþwt. E.Mk.1760 Úke
E.Mk.1857 ËhBÞkLk ¼khíkLkk yLkuf ¼køkku{kt ykðk rðÿkunku ÚkÞk níkk. yk rðÿkunkuLku ykÃkýu
¾uzwík rðÿkunku fu ¾uzwík yktËku÷Lkku íkÚkk ykrËðkMke rðÿkunku fu ykrËðkMkeyku yktËku÷Lkku íkhefu
ðnu[eLku Mk{sðk «ÞíLk fheþwt.
(1) ¾uzwík yktËku÷Lkku (rðÿkunku)
ðÄíkku síkku {nuMkw÷fh,çktøkk¤{kt Ãkzu÷k Ëw»fk¤ku yLku çktøkk¤{kt ÷køkw fhðk{kt ykðu÷e
s{eLkËkhe ÃkØríkLku fkhýu ¾uzwík ðøko ÃkkÞ{k÷ ÚkE økÞku ÃkkuíkkLke s{eLk ¾kuðkLku fkhýu ½ýk
¾uzwíkku MkLÞkMke yLku Vfeh çkLke økÞk.ykÃkýu yu{Lku ÄkŠ{f r¼¾khe fne þfeyu, òu fu íkuyku
ÄLkkZÞkuLkk yLku MÚkkrLkf MkhfkhLkk yLkksLkk fkuXkhku ÷wtxðkLkwt fkÞo fhíkk níkk. yk ÷wtxLkku {k÷
íkuyku økheçkku{kt ðnu[e Ëuíkk yLku fux÷ef søÞkyu íkku ÃkkuíkkLke Mkhfkh Ãký MÚkkÃke Ëuíkk. òufu
rçkúxeþ MkhfkhLke Mkk{u íku{Lkku Mkt½»ko ÷ktçkku Mk{Þ [k÷íkku Lknª. çktrf{[tÿ [uxhSyu MkLÞkMke
rðÿkunLku ÃkkuíkkLke ykLktË{X Lkk{Lke Lkð÷fÚkk{kt yrðM{hýeÞ çkLkkÔÞku Au.
çktøkk¤Lkk htøkÃkwh yLku rËLkksÃkwh SÕ÷kLkk ¾uzwíkku {nuMkw÷ W½hkðLkkh XufuËkhkuLkk
yíÞk[khÚke ºkMík níkk. Ëuðe®Mkn Lkk{Lkk yuf XufuËkhu ¾uzwíkku Ãkh yk {k{÷u ¼Þtfh yíÞk[kh
økwòÞkuo níkku. rçkúxeþ yrÄfkheykuyu íkuLke Mkk{u ¾uzwíkkuLku hûký Lk ykÃkíkk ¾uzwíkkuyu òíku s fkÞËku
ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt ÷E ÷eÄku. íku{ýu MÚkkrLkf f[uheyku,XufuËkhLkk fkuXkhku yLku Mkhfkhe fkuXkhku Ãkh
yk¢{ý fÞwo. íku{ýu ÃkkuíkkLke Mkhfkh MÚkkÃke ftÃkLkeLku {nuMkw÷ ykÃkðkLkwt çktÄ fÞwo. E.Mk.1783 {kt
ÚkÞu÷k yk rðÿkun ftÃkLkeyu ÷~fhLke {ËËÚke Ëçkkðe rËÄku.
Ërûký ¼khík{kt ykðe s ÃkrhÂMÚkrík níke ÃkkuíkkLke s{eLk økw{kðe [wfu÷k ¾uzwíkkuyu yLku
fux÷kf s{eLkËkhkuyu MkkÚku {¤e íkr{÷LkkzwLkk {k÷kçkkh yLku íkxeÞk yktÄú«Ëuþ{kt rðÿkunku fÞko.
EríknkMk 49
ykÄw r Lkf ¼khík
yktÄú«ËuþLkk Ãkku÷eøkhkuyu 18 {e MkËeLkk ytíku yLku 19 {e MkËeLke þÁykík{kt yLkuf rðÿkunku
fÞko. {k÷kçkkhLkk {kuÃk÷kykuLkku rðÿkun MkkiÚke {níðÃkwýo økýðk{kt ykðu Au. {kuÃk÷k ynªÞk
ðþu÷k ykhV {wrM÷{kuLkk ðtMkòu níkk. íkuyku ¼kzwykíke ¾uzwíkku íkhefu fk{ fhíkk níkk yLku {swhe
íkÚkk {kAe{khe fhe SðLk ÔÞkÃkLk fhíkk níkk. 18 {e MkËeLkk ytrík{ Ëþfk{kt rçkúxeþhkuyu
LkkUÄ
{k÷kçkkh Síke ÃkkuíkkLke s{eLk {nuMkw÷ Lkerík Ëk¾÷ fhe.íkuLku fkhýu {kuÃk÷kykuLke nk÷ík ËkÁý
ÚkE økE ðÄw Ãkzíkku fh çkkus swËk-swËk «fkhLkk çkeò fhkuLku fkhýu íku{Lke s{eLk þknwfkhkuLkk
nkÚk{kt [k÷e økE Ãkrhýk{u íku{ýu s{eLkËkhku rðÁæÄ ¼Þtfh rðhkuÄ fÞkuo íku{Lkk ÄkŠ{f økwÁykuyu
íku{Lkk{kt yufíkk çkLkkððk rðrþ»x «ÞíLk fÞkuo suLku fkhýu rçkúxeþ rðhkuÄe [uíkLkk ykfh Ãkk{e.
skufu MktþkÄLkÞwfík rçkúxeþ Mk¥kkyu {kuÃk÷kykuLkku rðÿkun f[ze LkktÏÞku.
E.Mk.1824 {kt W¥kh ¼khík{kt Ãkrù{e W¥kh «Ëuþ nheÞkýkLkk òxkuyu rðÿkun fÞkuo.
Ãkrù{ ¼khík{kt {nkhk»xÙ{kt Ãký ½ýk rðÿkunku ÚkÞk íkku økwshkík{kt fku¤eykuyu Ãký rðÿkun fÞkuo.
ykðk yLkuf ¾uzwíkku rðÿkunku ¼khík{kt ftÃkLke Mkhfkh Mkk{u ÚkÞk níkk su{kLkk fux÷kf ykÃkýu òuÞk
nðu ykÃkýu ykrËðkMke rðÿkunkuLkwt yð÷kufLk fheþw.
(2) ykrËðkMke rðÿkunku (yktËku÷Lkku)

¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkkÚke ykrËðkMkeyku Ãký «¼krðík ÚkÞk níkk.÷kuf
Mk{wËkÞLke {wÏÞÄkhkÚke y÷øk yuðe ÃkhtÃkhkyku yLku heík-rhðks Ähkðíkk ykrËðkMkeyku {kuxu¼køku
støk÷ rðMíkkh{kt hnuíkk níkk. MktMÚkkLkðkËe Mkhfkhu ykrËðkMkeykuLke ÃkhtÃkhkøkík s{eLkku Ãkh
ÃkkuíkkLkku yrÄfkh fhe ykrËðkMkeykuLku s{eLk rðnkuýk fhe LkktÏÞk.yk «r¢ÞkÚke ykrËðkMkeyku
¢kuÄeík ÚkÞk ¾kLkËuþLkk ¼e÷ yLku ®Mkn¼w{ (rçknkh) Lkk fku÷ ykrËðkMkeyu rðÿkun fÞkuo. íkuyku
ÃkkuíkkLku Mðtíkºk {kLkíkk níkk. íku{ýu ykrËðkMke ûkuºkku{kt ykðíkk ík{k{ ÷kufku Ãkh yk¢{ý fÞwo.
òufu rçkúxeþ Mkhfkhu yk rðÿkunLku Ãký f[ze LkktÏÞku.
ykrËðkMkeykuLke yuf {níðÃkwýo òrík MktÚkk÷ çktøkk¤,rçknkh yLku ykurhMMkk{kt ðMíke
níke. íkuykuLke ykSrðfk støk÷ Ãkh ykÄkrhík níke. rçkúxeh Mkhfkhu støk÷Lku ¾uíkhku{kt çkË÷kðíke
LkeríkLkku y{÷ fhíkk íku{Lket støk÷Lke s{eLk AeLkðkE økE yLku ¢{þ: s{eLkËkhku,ðuÃkkheyku
yLku þknwfkhkuLkk nkÚk{kt [k÷e økE. íku{Lkk Ãkh yLkuf yíÞk[khku Ãký ÚkÞk Auðxu íku{ýu íku{Lkk
{þnwh Lkuíkkyku þeËku yLku fkLkwLkk Lkuík]íð{kt ¼Þtfh rðÿkun fÞkuo. þeËku yLku fkLkw çktLku ¼kEyku
níkk ykrËðkMkeyku yu{ {kLkíkk fu yk çktLku ¼kEykuLku EïhLkk ykþeðkoË «kÃík ÚkÞk Au yLku
íkuyku íku{Lku yk ËwËoþk{ktÚke çknkh fkZþu.íku{ýu økw{kðu÷e s{eLk ÃkkAe ÷uðk yLku ÃkkuíkkLke Mkhfkh
çkLkkððk ytøkúuòu Mkk{u rðÿkun fÞkuo. MktÚkk÷kuLku MÚkkrLkf økheçk ÃkþwÃkk÷fku,÷wnkhku yLku ½kt[eykuLkwt
Mk{ÚkoLk «kÃík ÚkÞw níkw. rçkúxeþ Mkhfkhu MkuLkkLkku «Þkuøk fhe yk rðÿkunLku f[ze LkktÏÞku.
50 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
19.3 «khtr¼f sLkrðÿkunkuLkwt MðÁÃk yLku {níð
ykÃkýu þÁykíkLk ¾uzwík yLku ykrËðkMke yktËku÷LkLku íkÃkkMÞk íku{ktÚke íkuLkk MðÁÃk rðþu
fux÷ef çkkçkíkku MÃk»x fheyu.
• rðÿkun fhLkkh ¾uzwíkku yLku ykrËðkMkeykuLku yu MÃk»x ¿kkLk níkw fu íku{Lkk Ëw~{Lkku fkuý Au.
LkkUÄ
yux÷w s Lknª yk yktËku÷LkkuÚke íku{Lke hksfeÞ yLku Mkk{krsf [uíkLkkLkwt ËþoLk Ãký ÚkkÞ
Au.
• fux÷ef søÞkyu rðÿkunLke þÁykík MÚkkrLkf {wÆkykuyu ÚkE yLku ¢{þ: íku{Lkwt yktËku÷Lk
rðMíkhíkw økÞw íkÚkk íkuLkk WÆuþ ÔÞkÃkf Úkíkk økÞk. MÚkkrLkf s{eLkËkhkuLkk Ë{Lk Mkk{u ÚkÞu÷
þÁ ÚkÞu÷ yktËku÷Lk ytíku rçkúxeþ Mkk{úksÞLkk rðhkuÄLkk MðÁÃku «økx ÚkÞw. ¾uzwíkku yLku
ykrËðkMkeykuLkk ÄkŠ{f rðïkMkku,ÃkhtÃkhkyku yLku íku{Lkk ¿kkrík MktçktÄkuyu íku{Lkk{kt yufíkk
yLku yLkwþkMkLkLkk økwýku ykhkuÃÞk.½ýeðkh íku{ýu ÃkkuíkkLkk ¼ÔÞ ¼wíkfk¤Lku MÚkkrÃkík
fhðk rðÿkun ËhBÞkLk fk{ fÞwo.yk ¼ÔÞ ¼wíkfk¤ þku»ký yLku yíÞk[khLke ÃkezkÚke
{wfík níkku íkuLkw íku{Lku M{hý níkw.
• ytøkúuS þkMkLkku yk rðÿkunkuLku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk {kxu W¼e ÚkÞu÷e Mk{MÞk yLku yÃkhkÄ
íkhefu økýkÔÞku.yux÷u fu ¾uzwíkku yLku ykrËðkMkeykuLke íkf÷eVku Mkkt¼¤ðk íkiÞkh
Lnkuíkk.¾uzwíkku yLku ykrËðkMkeykuLke fkÞo ÃkØríkLke ÔÞkÏÞk íku{ýu ÃkkuíkkLke heíku fhe.
• òufu ¾uzwíkku yLku ykrËðkMkeykuLke {ktøkýeyku{kt fkuE ¼krð ÞkusLkkLkwt ËþoLk Úkíktw LkÚke
íkuyku ÃkhtÃkhkøkík çkkçkíkku MÚkÃkkÞ íku{ {ktøkýe fhíkk níkk. íku{Lkk yk Mke{eík WËuþ yLku
Mktfeýo rð[khMkhýe nkuðk Aíkkt rLkrùík Ãkýu íku{ýu MÚkkrLkf Mkk{úksÞLkk yðøkwýkuLku
«økx fhðkLkwt ¼økehÚk fkÞo fÞwo.
(1) fÞk ûkuºk{kt MktÚkk÷ rðÿkun ÚkÞku níkku ?

(2) fE Lkð÷fÚkkyu MkLÞkMke rðÿkunLku yrðM{hýeÞ çkLkkÔÞku Au ?
19.4. E.Mk.1857 Lkku {nkrðÿkun

yk «fhýLke þÁykík{kt ykÃkýu rçkúxeþ Mkk{úksÞ rðÁØ ÚkÞu÷k ÷kufyktËku÷LkkuLku
òýðkLkku «ÞíLk fÞku.o E.Mk.1857 {kt «Úk{ ð¾ík rçkúxeþhkuLke Mkk{u yMktíkw»x ¾uzíw kku yLku Mk{ksLkk
yLkuf ðøkkuo ¼uøkk {¤e yuf sçkhËMík yktËku÷Lk fu {nkrðÿkun W¼ku fhu Au. ½ýk çkÄk EríknkMkfkhku
E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLku ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLke «khtr¼f yr¼ÔÞrfík íkhefu yku¤¾kðu Au.
{nkrðÿkunLkk fkhýku
EríknkMk 51
ykÄw r Lkf ¼khík
E.Mk.1857 Lkku {nkrðÿkun rçkúxeþ Mkk{úksÞ rðhkuÄ ¼khíkeÞ «òLkku yMktíkku»k ÔÞfík
fhu Au. 10 {u 1857 Lkk hkus {uhXÚke íkuLke þÁykík ÚkE. {uhXLkk MkirLkfkuyu rðÿkunLkwt Lkuík]íð ÷eÄw
yLku AuÕ÷k {ku½÷ çkkËþkn çknkËwh þkn rîíkeÞLku rËÕneLkk hks®MknkMkLk Ãkh ÃkwLk: MÚkkrÃkík
fhðk «MÚkkLk fÞwo.MkirLkfku îkhk þÁ ÚkÞu÷ yk yktËku÷Lk{kt Mk{ksLkk yLkuf ðøkkuo òuzkE økÞk.
LkkUÄ
ykðtw fu{ ÚkÞwt ? rçkúxeþ Mkhfkh æðkhk s{eLk {nuMkw÷Lkerík yLku ðneðxe íktºk{kt fhðk{kt ykðu÷
ÃkrhðíkoLkkuÚke yLkuf MÚkkrLkf ÷kufMk{wËkÞkuyu íkuLkku yMðefkh fÞkuo. ÷kuzo zu÷nkWMkeLke ¾k÷MkkLkerík
yLku ¾kMk fheLku yðÄ íkÚkk W¥kh yLku {æÞ¼khíkLkk yLkuf hksÞkuLku rçkúxeþ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe
Ëuðkíkk MÚkkrLkf «ò{kt ÔÞkÃkf yMktíkku»k W¼ku ÚkÞku. s{eLk {wÏÞ ykŠÚkf MktþkÄLk nkuðkLku fkhýu
rçkúxeþhkuyu ¼khík{kt swËe swËe òíkLke s{eLk {nuMkw÷Lkeríkyku y¾íÞkh fhe níke. su{ fu
fkÞ{e s{kçktËe,hiÞíkðkhe s{eLk{nuMkw÷ Lkerík yLku {nk÷ðkhe {nuMkw÷ Lkerík. yk {nuMkw÷
LkeríkykuÚke MÚkkrLkf ¾uzwíkku Ãkh ¾hkçk «¼kð ÃkzÞku yk Lkðe LkeríkykuLkku {wÏÞ WÃkËuþ {kºk yLku
{kºk MkhfkhLku ðÄkhu Lkkýk yufXk fhe ykÃkðkLkku níkku yux÷w s Lknª {nuMkw÷ WÄhkðLkkh yuf
ðøkoLkwt MksoLk fhðkLkku Ãký níkku su rçkúxeþ Mkk{úksÞðkËLkwt Mk{ÚkoLk fhu. þknwfkhe «Úkk yLku
MktÃkr¥kLkk ¾heË-ðnu[kýLke LkeríkÚke ¾uzwíkku s{eLk ðøkhLkk çkLÞk fkhý fu {nuMkw÷ fh ðÄíkku
síkku níkku. íkuLke Mkk{u f]r»k {kxu fkuE ÔÞðÂMÚkík Lkerík yÃkLkkððk{kt ykðíke Lknkuíke. ytíku ¾uzwíkkuLke
s{eLk íkk÷wfËkhku yLku þknwfkhkuLkk nkÚk{kt [k÷e økE. çkeS çkksw Eø÷uLz{kt çkLku÷e ðMíkwyku
¼khík{kt {kuxk «{ký{kt ykððkÚke ¼khíkLkk ¾uíke ykÄkrhík øk]n WÄkuøkku Ãkze ¼ktøÞk.suLke
¾hkçk yMkh fkheøkhku yLku rþÕÃkeyku WÃkh Ãký Ãkze.
rçkúxeþ þkMkLkLke ykŠÚkf íkf÷eVkuLke MkkÚku MkkÚku íku{ýu ¼khíkeÞ Mk{ks{kt fhu÷ku nMíkûkuÃk
Ãký yk çk¤ðkLkwt {níðÃkwýo fkhý níkw. ¼khíkeÞ «ò «k[eLk heík-rhðkòu yLku ÃkhtÃkhkyku{kt
{kLÞíkk Ähkðíke níke. rçkúxeþ yrÄfkheyku yu{ {kLkíkk fu íkuyku ¼khíkLku ykÄwrLkf yLku MkÇÞ
çkLkkððkLkwt fkÞo fhe hnÞk Au. «ò rçkúxeþ þkMkfkuyu þÁ fhu÷ Mkk{krsf MkwÄkhkLku Ãký þtfkLke
Lkshu òuíke níke. Mkíke«Úkk LkkçkwËe yLku rðÄðk ÃkwLkŠððkn suðk Mkk{krsf fkÞËkykuLkku Mkk{kLÞ
÷kufku Ãkh Lkfkhkí{f «¼kð ÃkzÞku. íkuyku yu{ {kLkíkk fu rçkúxeþhku ykÃkýe ÃkhtÃkhk yLku MktMf]rík{kt
nMíkûkuÃk fhe hnÞk Au. MkkÚku MkkÚku íku{Lkk{kt yuðku Ãký ¼Þ ÃkuËk ÚkÞku fu yk{ fheLku rçkúxeþhku
ykÃkýw Ä{koLíkhý fhkðeLku ykÃkýu r¾úMíke Ä{eo çkLkkððk {ktøku Au. yk çkÄe çkkçkíkkuyu ¼khíkeÞ
«òLku rçkúxeþ Mk¥kkÚke rð{w¾ fhðk{kt ¼køk ¼sÔÞku.
¼khíkeÞ MkirLkfku{kt W¼k ÚkÞu÷ rðhkuÄLkk ½ýk fkhýku níkk ¼khíkeÞ MkirLkfkuLku ykuAku
Ãkøkkh ykÃkðk{kt ykðíkku yLku íku{Lku fkuEÃký Wå[ nkuÆku ykÃkðk{kt ykðíkku Lknª. rçkúxeþ MkirLkfLke
Mkh¾k{ýe{kt íku{Lku ÃkuLþLk suðk fkuE ÷k¼ku {¤íkk Lknª. ¾uzwík Ãkrhðkhku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k MkirLkfku
rçkúxeþ Mkhfkhu ÷køkw fhu÷e Lkðe s{eLk {nuMkw÷ LkeríkÚke Ãký yMktíkw»x níkk yu MÃk»x Au fu MkirLkfku
yLkuf fkhýku Úke rðÿkun fhðk W¥kursík ÚkÞk Ãkhtíkw íku{Lkk økwMMkkLkwt íkkífk÷ef fkhý yu ykþtfk
52 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
níke fu MkËeyku swLke ÃkkuíkkLke MktMf]rík yLku heík-rhðkòu yk LkkufheLku fkhýu íku{ýu Akuzðk ÃkzÞk
níkk. E.Mk.1857 Lkk rðÿkunLkk Úkkuzk Mk{Þ Ãknu÷k s MkirLkfkuLku ykÃkðk{kt ykðíkk hkþLk (÷kuxLke
økwýðíkk) {kt nkzfkLkku ¼wfku nkuðkÚke yVðk Vu÷kE níke. MkuLkk{kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu÷e yuLkVeÕz
hkÞV÷Lkk fkhíkwMkkuLku ¾ku÷ðk {kxu íkuLkwt fðh ËktíkÚke íkkuzðw Ãkzíkw níkw.yuðe yVðk yk fkhíkwMkku
LkkUÄ
MkkÚku òuzkÞu÷e níke fu íkuLkk fðh Ãkh ¼wtz yLku økkÞLke [hçke ÷økkððk{kt ykðe Au. suLkkÚke rnLËw
yLku {wÂM÷{ çktLku Ä{kuoLkk MkirLkfku y¼zkE òÞ. yuf heíku MkirLkfkuyu yk ½xLkkLku ÃkkuíkkLkk Ä{o
WÃkh ÚkÞu÷w yk¢{ý rËÕne{kt íku{ýu fhu÷e ½ku»kýk{kt íku{Lkk yk {Lkku¼kðku çknw MkhMk heíku MÃk»x
ÚkÞk Au. ‘yu MkðorðrËík Au fu yk Mk{Þ{kt ytøkúuòu ¾hkçk{kt ¾hkçk ðíkoLk yLku rð[kh ykÃkýk
{kxu fhe hnÞk Au Ãknu÷k íkku íkuyku rnLËwMíkkLke MkuLkkLkk Ä{oLku ¼ú»x fhe ykÃkýu çkÄkLku òuh sw÷{Úke
r¾úMíke çkLkkððk {ktøku Au.íkuÚke y{u {kºk y{khk Ä{oLku fkhýu ÷kufkuLke MkkÚku òuzkELku yufÃký
LkkÂMíkfLku Sðf hk¾ðk {ktøkíkk LkÚke. yLku y{u yufÃký LkkÂMíkfLku Sðíkku AkuzÞku LkÚke. íku{s
y{u yks þhíku rËÕneLkk hksðtþLke Vheðkh MÚkkÃkLkk fheyu Aeyu’
rðÿkunLkk çkLkkðku
{k[o 1857 {kt f÷f¥kk ÃkkMku ykðu÷ çkhkfÃkwh AkðýeLkk MkirLkf {tøk÷Ãkktzu yLku íkuLkk
MkkÚkeËkhkuyu ytøkúus MkuLkk yrÄfkheyku rðÁØ rðÿkun fhe yk yktËku÷LkLke þÁykík fhe. íku{ýu
rçkúxeþ yuzswxuLx (MkksoLx)Lke níÞk fhe {tøk÷ÃkktzuLke yk fkÞo {kxu ÃkfzeLku VktMke ykÃkðk{kt
ykðe. yk ½xLkk ÃkAe {u 1857 {kt {uhX{kt ¼khíkeÞ MkirLkfkuLke yuf xwfzeyu rçkúxeþ yrÄfkheykuLku
{khe Lkkt¾e su÷ íkkuzeLku ÃkkuíkkLkk MkkÚkeykuLku Awxk fhkÔÞk yLku ytøkúuòuLkwt ÃkuLþLk {u¤ðeLku økkËe Ãkh
hnu÷k {kuøk÷ Mk{úkx çknkËwh þkn ÍVh (çkeò)Lku ÃkkuíkkLkku Lkuíkk çkLkkððk rËÕne íkhV fwt[ fhe.
r[ºk 19.1 çknkËwh þkn ÍVh (çkeò) r[ºk 19.2 ÍktMkeLkk hkýe ÷û{eçkkE
EríknkMk 53
ykÄw r Lkf ¼khík
LkkUÄ
r[ºk 19.3íkkíkeÞk íkkuÃk r[ºk 19.4LkkLkk Mkknuçk

[khu íkhV yuðe yVðk Vu÷kE økE fu rçkúxeþ þkMkLk Mk{kÃík ÚkE hnÞtw Au.çknw s ÍzÃkÚke
yk rðÿkun W¥kh ¼khík yLku {æÞ ¼khíkLkk yLkuf rðMíkkhku{kt Vu÷kE økÞku.yðÄ{kt íkku MkirLkfkuyu
Äku»kýk fhe fu ykÃkýwt hksÞ MÚkÃkkÞ økÞwt Au. rçkúxeþ þkMkfLke rðÁØ Vkxe Lkef¤u÷ yk yMktíkku»k{kt
yLkuf «kËurþf Lkuíkkyku,¾uzwíkku,fkheøkhku,LkkLkk f{o[kheyku,ÄkŠ{f Lkuíkkyku yu{ çkÄk s «fkhLkk
÷kufku òuzkE økÞk. yðÄ Úke ÷ELku yk rðÿkunLke yMkh ÷¾Lkki,fkLkÃkwh,E÷knkçkkË, çkLkkhMk,
hkurn÷¾tz, çkwtËu÷¾tz,øðk÷eÞh,ÍktMke yLku rçknkh MkwÄe ÚkE níke. yk ûkuºkku{kt Mkk{kLÞ ÷kufkuyu
{kuxk «{ký{kt ÞkuøkËkLk ykÃÞw níkw. íkuLkk ¾wçk s yøkíÞLkk Lkuíkkyku{kt hkýe ÷û{eçkkE,íkkríkÞk
xkuÃku,çkuøk{ nÍhík {n÷,LkkLkk Mkknuçk íkÚkk ykhkLkk fwtðhrMktn níkk.
(1) ¼khíkeÞ MkirLkfkuLke íkf÷eVkuLkwt ðýoLk fhku.

............................................................................
(2) E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLkk {níðLkk Ãkkt[ Lkuíkk Lkk Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
19.5 rðÿkunLkwt MðÁÃk yLku íkuLkk Ãkrhýk{ku

MðÁÃk
E.Mk.1857 Lkk rðÿkunLkk MðÁÃk çkkçkíku EríknkMkfkhku swËk-swËk {íkku «økx fhu Au.rçkúxeþ
EríknkMkfkhku yk rðÿkunLku {kºk MkirLkfkuLkk rðÿkun íkhefu yk÷u¾u Au.MÚkkrLkf ÷kufkuLke íkf÷eVku
yLku yk yktËku÷Lk{kt Mkk{kLÞ «òyu ¼sðu÷e ¼qr{fkLku Lksh ytËks fhíkk rçkúxeþ EríknkMkfkhku
54 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
÷¾u Au fu MkirLkfku fux÷ef s{eLkËkhku yLku hksfw{khkuyu ÃkkuíkkLkk ytøkík MðkÚko MkkÄðk {kxu yk
rðÿkun fÞkuo níkku.n{ýk yk rðÿkun Ãkh ÚkÞu÷k yLkuf MktþkuÄLkku{kt yu MÃk»x ÚkÞw Au fu rçkúxeþ
Mkk{úksÞLkku ¼khíkeÞ «òyu MktÞwfík heíku rðhkuÄ ÔÞfík fhðk yk rðÿkun fÞkuo níkku. íku{kt fkuE
MðkÚkoÞwfík ÞkusLkk fk{ fhíke Lnkuíke.
LkkUÄ
fux÷kf EríknkMkfkhku E.Mk.1857Lkk yk {nkrðÿkunLku ¼khíkLke MðíktºkíkkLkwt «Úk{ ÞwØ
økýu Au. íkku fux÷kf yk ÔÞkÏÞk MkkÚku yMkn{íke Ëþkoðe íkfo fhu Au fu {nkrðÿkunLkk Lkuíkkykuyu
fkuE Lkðe Mkk{krsf ÔÞðMÚkk MÚkkÃkðkLkku «ÞkMk fÞkuo Lknkuíkku íku{ýu íkku çknkËwh þknLku ÃkkuíkkLkk
Lkuíkk íkhefu Lke{eLku swLkk {kuøk÷ þkMkLkLku ÃkwLk: MÚkkrÃkík fhðk «ÞíLk fÞkuo níkku. fux÷kf EríknkMkfkhku
yu{ Ãký {kLku Au fu íku{Lke «kÚkr{fíkk hksÞ ÔÞðMÚkk çkË÷ðkLke Ãký níke. íkku fux÷kf EríknkMkfkhku
E.Mk.1857 Lkk yk {nkrðÿkunLku hk»xÙeÞ rðÿkun økýíkk LkÚke.yufheíku òuEyu íkku yk rðÿkunku
¼khíkeÞ Mk{ksLke ÃkwLk: MÚkkÃkLkk fhðkLkku «ÞíLk níkku.
ðíko{kLk Mk{Þ{kt yk rðÿkun Ãkh ÚkÞu÷k MktþkuÄLkkuyu rðÿkun{kt ÷kuf¼køkeËkhe Mkk{u÷
níke. íku{ ¼kh Ãkwðof sýkÔÞw Au fkhý fu MkirLkfku yLku íkk÷wfËkhkuLke MkkÚku ¾uzwíkkuyu çknw {kuxe
MktÏÞk{kt yk rðÿkun{kt ¼køk ÷eÄku níkku. yðÄ{kt íkku ¾uzwíkkuyu íkk÷wfËkhkuLke MkkÚku {¤eLku yk¢{ý
þÁ fÞwo níkw. íkku fux÷kf MÚk¤kuyu íkk÷wfkËkhkuyu rçkúxeþhku MkkÚku þktrík ðkíkko [÷kððkLkku «ÞíLk
fÞkuo íku{ Aíkkt ¾uzwíkkuyku ÃkkuíkkLkwt yktËku÷Lk [k÷w s hkÏÞw. ¼khíkeÞ MkirLkfkuLkk Mkøkk-MktçktÄeyku
{kuxu¼køku økk{zk{kt hnuíkk níkk. yk MkirLkfkuyu økúk{eý «òLku rçkúxeþ rðÁØ íkiÞkh fhe.íkuLkkÚke
«[tz ÷kuf Mk{wËkÞ yk rðÿkun{kt Mkk{u÷ ÚkÞku yLku íkuLku {nkrðÿkunLkwt ÷kufr«Þ MðÁÃk ykÃÞw.
rðÿkunLke yMkV¤íkkLkk fkhýku

ykÃkýu WÃkh òuÞw íku{ yk rðÿkun{kt yLkuf ÷kufkuyu ¼køk ÷eÄku níkku. íku{ Aíkkt rçkúxeþ
Mkhfkhu íkuýu MkV¤ Úkðk rËÄku Lknª. íkuLke yMkV¤íkkLkk fkhýku òuEyu íkku,
• rðÿkunLkk Lkuíkkyku yLku MkirLkfku ÃkkMku Ãkwhíke {kºkk{kt nrÚkÞkhku yLku ËkÁøkku¤ku Lnkuíkk.
• íku{Lkk{kt furLÿÞ Lkuík]íðLke ¾k{e níke yLku íkuyku ðå[u fkuE MÃk»x MktËuþk ÔÞðnkhLkwt
{kæÞ{ Lknkuíkw.
• rçkúxeþ Mkhfkh ÃkkMku W¥k{ MktþkÄLk yLku nrÚkÞkhku íkÚkk MktËuþk ÔÞðnkhLkk {níðÃkwýo
MkkÄLkku níkk.
• yktËku÷Lk fkÞkuo ÃkkMku rçkúxeþ þkMkLkLku ¾ík{ fhe Lkk¾ðk rMkðkÞ fkuE MÃk»x hksfeÞ
fkÞo¢{ Lnkuíkku fu rçkúxeþ þkMkLk Lkkþ ÃkkBÞk ÃkAe ¼rð»Þ{kt {wfkLkkhe fkuE ÔÞðÂMÚkík ÞkusLkk
Lnkuíke rðÿkun MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Lkuíkkyku ÷kufkuLkku Mk{wník «kÃík fhe þfÞk Ãkhtíkw çkwrØrsðe ðøko,
¼khíkLkk ½ýk çkÄk Ëuþe hsðkzkyku íkÚkk ðuÃkkheykuLkku Mknfkh «kÃík fhe þfÞk Lknª su
EríknkMk 55
ykÄw r Lkf ¼khík
nfefík{kt íkku rçkúxeþ þkMkLkLkk Mk{Úkof níkk.
rðÿkunLkwt {níð
rçkúxeþ Mkhfkh yk rðÿkunLku f[ze Lkk¾ðk{kt MkV¤ hne Ãkhtíkw yk ½xLkkyu ¼khíkeÞ
«òLkk yMktíkku»kLku {kuxk ÃkkÞu ÔÞfík fÞkuo.yk rðÿkunLke ½xLkkykuyu rçkúxeþhkuLku ÃkkuíkkLke Lkerík
LkkUÄ
çkË÷ðk {sçkwh fÞko.yk rðÿkun suðku rðÿkun ¼rð»Þ{kt Lk ÚkkÞ íku {kxu rð[khðw íku{ýu þÁ fÞwo.
Ëuþe hsðkzkykuLkku rðïkMk Síkðk íku{ýu ònuh fÞow fu íkuyku nðu Mkk{úksÞðkËe Lkerík yÃkLkkðþu
Lknª yux÷u fu yk hksÞkuLku SíkðkLkku «ÞkMk fhþu Lknª. íku{Lku ðVkËkh hnu÷k hksÞkuLku íku{ýu
«kuíMkknLk ÁÃku rðrþ»x ELkk{ku ykÃÞk. MkirLkfku{kt hnu÷e yufíkkLku íkkuzðk MkuLkkLke ¼híke{kt ¿kkrík,Ä{o
yLku «ËuþðkËLku MÚkkLk ykÃÞw. yuf heíku íku{ýu ‘¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhku’Lke Lkerík yÃkLkkðe
yk rðÿkunLkwt {níðLkwt Ãkrhýk{ E.Mk.1858 {kt ÚkÞu÷ hkýe rðfxkuheÞkLkku þkne ½ku»kýk Ãkºk
níkw. íku{ýu ½ku»kýk fhe fu nðuÚke ¼khík{kt EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkwt þkMkLk Mk{kÃík fhe rçkúxþhks
Ãkkuíku s þkMkLk Mkt¼k¤þu.
ytíku ykÃkýu yu{ fne þfeyu fu rðÿkun rLk»V¤ hnÞku Ãkhtíkw rçkúxeþ Mk¥kk rðÁØ þkiÞoÃkwýo
÷zu÷k Lkuíkkykuyu ¼khíkeÞ «òLkk {Lk WÃkh y{ex AkÃk W¼e fhe. ¼khík{kt hk»xÙðkËLke ¼kðLkk
Wòøkh fhðk{kt yk rðÿkunyu {níðÃkwýo fkÞo fÞwo. 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt íkuýu ¼khíkeÞ
«ò{kt hk»xÙeÞ [uíkLkkLkku Mkt[kh fhðk{kt {kuxw ÞkuøkËkLk ykÃÞw.
(1) EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkwt þkMkLk fÞkhu yLku fuðe heíku Mk{kÃík ÚkÞw ?
............................................................................
(2) E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLke rLk»V¤íkkLkk {wÏÞ ºký fkhý sýkðku.
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
yk «fhý îkhk ykÃkýu ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkkÚke ¼khík rçkúxLkLkwt MktMÚkkLk
çkLke økÞwt íkuLke {krníke {u¤ðe.¼khíkLkk økúk{ Mk{ks Ãkh íkuLke çknw s ¾hkçk yMkhku W¼e ÚkE
fkhý fu LkkLkk-LkkLkk s{eLk {kr÷fku yLku ¾uzwíkku ÃkkuíkkLke s s{eLk Ãkh {swh çkLke økÞk. ykfhk
{nuMkw÷fhkuyu íku{Lkk SðLkLku ðÄw Ëw:¾e çkLkkðe rçkúxeþhku Eø÷uLz{kt íkiÞkh ÚkÞu÷ {k÷ {kuxk ÃkkÞu
56 EríknkMk
ykÄw r Lkf ¼khík
¼khík{kt ykÞkík fhíkk ¼khíkLkk øk]n WÄkuøkku Ãký Ãkze ¼køÞk. ÃkkuíkkLke íkf÷eVkuLku íku{ýu rðÿkun
fhe ðk[k ykÃke. òufu MktøkrXík rçkúxeþ MkuLkk Mkk{u íku{Lkk rðÿkunku MkV¤ ÚkE þfÞk Lknet. íku{ Aíkkt
íku{ýu ytøkúuòuLku yuf {kuxku Ãkzfkh VufÞku. yk MktË¼o{kt E.Mk.1857 Lkku {nkrðÿkun yrîíkeÞ
fne þfkÞ íkuðku níkku. fkhý fu ík{k{ òrík,Mk{wËkÞ,Ä{o fu ðøko íku çkÄkÚke WÃkh WXeLku ¼khík LkkUÄ
ðkMkeykuyu yufíkkLkwt ËþoLk fhkðe rçkúxeþ þkMkLk Mk{ûk {nkLk Ãkzfkh ÁÃke yktËku÷Lk fÞwo níkw.
òufu yk yktËku÷Lk Ãký rLk»V¤ hnÞw Ãkhtíkw ¼khíkLkk EríknkMk{kt íkuýu ÃkkuíkkLkwt {sçkwík MÚkkLk
{u¤ÔÞw Au yux÷w s Lknª ¼khíkLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{ Ãkh íkuLke y{ex AkÃk W¼e fhe Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1) E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkun Ãkwðuo ÚkÞu÷k sLkrðÿkunkuLke ÔÞkÏÞk fhku.
............................................................................
(2) E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLkk fkhýku MÃk»x fhku.
............................................................................
(3) E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLkwt {níð Mk{òðku.
............................................................................

19.1.
(1) ÃkkuíkkLkk fçkò{kt hnu÷e s{eLkkuLkk ðu[ký îkhk
(2) rçkúxeþ MkhfkhLkk f{o[kheyku,s{eLkËkhku yLku þknwfkhku
19.2
(1) çktøkk¤,rçknkh yLku ykurhMMkkLkk MkhnËe rðMíkkhku{kt
(2) çktrf{[tÿ [uxhS îkhk ÷¾kÞu÷ Lkð÷fÚkk ykLktË{X
19.3
(1) ¼khíkeÞ MkirLkfkuLku ykuAe ðuíkLk ykÃkðk{kt ykðíkw íkÚkk fkuEÃký Wå[ ÃkË ykÃkðk{kt
ykðíkw Lknª. yux÷w s Lkne ÃkuLþLk yLku íku{Lke LkkufheLke þhíkku{kt Mkk{krsf ¼uË¼kð
hk¾ðk{kt ykðíkku níkku.
EríknkMk 57
ykÄw r Lkf ¼khík
(2) ÍktMkeLkk hkýe ÷û{eçkkE,íkkríkÞk xkuÃku,çkuøk{ nÍhík {n÷,LkkLkk Mkknuçk yLku fwtðh®Mkn
19.4
(1) E.Mk.1858 {kt rçkúxeþ hks îkhk ÚkÞu÷ þkne ½ku»kýkLkk {kæÞ{Úke
(2) swyku 19.5.
LkkUÄ
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuíkku
(1) swyku 19.2. yLku 19.3
(2) swyku 19.4
(3) swyku 19.5 Vfhku-4
58 EríknkMk
hk»xÙðkË {kuzâw÷ - 4
¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷Lk
íku{s íkífk÷ef ¼khík
LkkUÄ
20
hk»xÙðkË
ykÃkýu Mkki SðLk{kt ykÃkýk hk»xÙ rðþu rð[kh fhíkk nkuEyu Aeyu.ÃkkuíkkLkk hk»xÙ «íÞuLke
ðVkËkheLku {kuxu¼køku hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkk íkhefu Mk{sðk{kt ykðu Au. su ÔÞrfík ÃkkuíkkLkk hk»xÙLku
«u{ fhu Au íku hk»xÙðkËe Au. ykðk fÚkLkku ík{Lku Lkð÷fÚkkyku yLku frðíkkyku,¼k»kýku yLku Mk{k[kh
Ãkºkku íku{s [÷r[ºkku{kt òuðk {¤u Au.
þwt ík{u fÞkhuÞ rð[kÞwo Au fu yk çkÄe ðkíkku fÞkhu þÁ ÚkE ? hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkkLkku
EríknkMk þwt Au ? þwt ÷kufku fkÞ{ ÃkkuíkkLkk hk»xÙLku «u{ fhu Au. þwt hk»xÙeÞíkk þçËLkku yÚko {kºk
ÃkkuíkkLkk hk»xÙ «íÞu ðVkËkhe hk¾ðe yux÷ku s ÚkkÞ Au fu íkuLkkÚke fE ðÄw ? yk «fhý{kt ykÃkýu
yk ík{k{ «&™kuLkk sðkçkku {u¤ððkLkku «ÞíLk fheþwt
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u,
• hk»xÙeÞíkkLkk rð[khLkk EríknkMkLkwt {w¤ þkuÄe þfþku.
• ÞwhkuÃk{kt hk»xÙðkËLkk WÆ¼ð {kxuLkk fkhýkuLke ÔÞkÏÞk fhe þfþku.
• ¼khík{kt hk»xÙðkËLke ¼kðLkk fuðe heíku rðfMke yLku rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLke rðÁØ
¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkk Mkt½»koLku Mk{S þfþku.
• ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt hk»xÙðkËLkk rð[khLkku WÆ¼ð yLku rðfkMk òýe þfþku.
• ykŠÚkf MktË¼o{kt hk»xÙðkËLke ¼kðLkkLku fuðe heíku yr¼ÔÞfík fhðk{kt ykðe Au íku Ãký
òýe þfþku.
EríknkMk 59
{kuzâw÷ - 4 hk»xÙðkË
íku{s íkífk÷ef ¼khík 20 .1 hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkk : WÆ¼ð yLku yÚko
ík{Lku yu òýeLku ykùÞo Úkþu fu, yk rð[khLkku EríknkMk 200 ð»koÚke ðÄkhu swLkku
LkÚke.yksu hk»xÙðkË fu hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkk þçËLkku ykÃkýu su yÚko fheyu Aeyu íkuyku yÚko 19
{e MkËe Ãknu÷k ¼khík{kt yÂMíkíð Ähkðíkku Lknkuíkku. ík{ýu yu òýeLku Ãký ykùÞo Úkþu fu
LkkUÄ hk»xÙðkËLkku rð[kh ¼khíkLkk EríknkMk{kt Lknª Ãkhtíkw ykÄwrLkf ÞwhkuÃkLkk EríknkMk{kt òuðk {¤u
Au. nfefík{kt ykÃkýu ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkk MktË¼o{kt íkuuLku Mk{fûk ÞwhkuÃkeÞLk yÚkoLku swËe heíku
òuðkLkku «ÞíLk fheyu Aeyu. yk çktLku ðå[uLkk ¼uËLku òýðk ykÃkýu ÞwhkuÃk{kt hk»xÙðkËLke ¼kðLkk
fuðe heíku W¼e ÚkE íku òýðw ykð~Þf çkLku Au.
ÞwhkuÃk{kt hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkkLkku rðfkMk 18 {e MkËe ËhBÞkLk íkuLkk Mk{ks yLku yÚko
ÔÞðMÚkk{kt ÚkÞu÷k {w¤¼wík ÃkrhðíkoLkkuLkk Ãkrhýk{ MðÁÃku ÚkÞku. ykiÄkurøkf¢ktrík ykððkÚke [es
ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk ðæÞw yLku MktÃkr¥k{kt yks Ãknu÷k fÞkhuÞ Lknkuíkku ÚkÞku íkux÷ku ðÄkhku ÚkÞku. íkuLku
Ãkrhýk{u yuf rðþk¤ çkòhLkku ÏÞk÷ W¼ku ÚkÞku. yk rðþk¤ çkòh çkLkkððk {kxu økúk{eý
rðMíkkhku,rsÕ÷kyku yLku «ktíkkuLku ðneðxe árüyu òuzeLku {kuxk hksÞLkwt MðÁÃk ykÃkðk{kt ykÔÞw.
yk rðþk¤ yLku MktÞwfík çkòh{kt fk{ fhðk {kxu yLku sðkçkËkheyku rLk¼kððk {kxu swËk-swËk
÷kufkuLke sÁheÞkík yux÷w s Lknª íku{ýu íku{Lkk fk{ «{kýuLke íkk÷e{ ykÃkðkLke Ãký ykð~Þfíkk
níke. yk rMkðkÞ íku{Lke ðå[u MktðkË ÚkkÞ íkuðe Mkt[kh ÔÞðMÚkkLke sÁheÞkík Ãký níke yk çkÄk
{kxu yuf ¼k»kk Ãkh ykÄkrhík yLku furLÿf]ík íkÚkk Mk{kLkíkkLkk Äkuhýu [k÷íkk þiûkrýf Mktfw÷kuLke
Ãký sÁheÞkík níke. {æÞÞwøkeLk Mk{Þ{kt (ykÄwrLkf Þwøk Ãknu÷kLkku) ÷kufku «kËurþf ðkíkkðhý{kt
ÃkkuíkkLke ¼k»kk yLku nwÒkh WÄkuøk þe¾íkk su yLÞ «Ëuþku fhíkk swËk níkk. Ãkhtíkw nðu ykÄwrLkf
yÚko ÔÞðMÚkkLku fkhýu íku{s Lkðk ÃkrhðíkoLkku ykððkÚke íkk÷e{ MktMÚkkyku yLku þk¤kykuLke Mk{kLkíkk
ykÄkrhík Lkðe s «ýkr÷ «MÚkkrÃkík ÚkE. yk «{kýu Eø÷uLz{kt ytøkúuS ¼k»kk,£ktMk{kt £uL[ íkÚkk
s{oLke{kt s{oLk ¼k»kk yk hk»xÙkuLke {wÏÞ ¼k»kk çkLke økE.
MktËuþk ÔÞðnkhLke yÆ¼wík «ýk÷eyu hk»xÙeÞ MktMf]ríkLku sL{ ykÃÞku suLkkÚke hk»xÙLke
MkhnËku {sçkwík çkLke yk MkhnËkuuLke ytËh hnuíke «òyu ÃkkuíkkLku MkhnËLke MkkÚku òuzðkLke þÁykík
fhe. MkktMf]ríkf heíku Ãký íku{ýu yufíkkLke ¼kðLkk W¼e fhe. yLku ÃkkuíkkLke òíkLku {kuxk Mk{wËkÞLkk
MkÇÞ íkhefu Mk{sðkLktw þÁ fÞwo. ykÃkýu yuðw fne þfeyu fu, ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLku çkeòÚke r¼Òk heíku
ytøkúus nkuðkLke yku¤¾ký ykÃke yLku Eø÷uLzLke ¼kiøkkur÷f MkhnËkuLkk rLkðkMke íkhefu ík{k{
ytøkúuòuLke MkkÚku ÃkkuíkkLke òíkLku òuze rËÄe. ykðw s s{oLkku yLku £uL[kuyu Ãký fÞwo yk ½xLkkLku
ykÃkýu hk»xÙðkË fu hk»xÙeÞíkkLkk rð[khLke þÁykík fne þfeyu.
ykðku, Úkkuze swËe heíku yk ðkíkLku Mk{sðkLkku «ÞíLk fheyu. ÞwhkuÃk{kt òuðk {¤u÷
hk»xÙðkË, hk»xÙ yLku hk»xÙ-hksÞ (su rðþk¤ MkktMf]ríkf yufíkk Ëþkoðíkw ûkuºk nkuðkLke MkkÚku MkkÚku
60 EríknkMk
hksfeÞ yLku ðneðxe heíku Ãký Mk{kLk níkw.) Lkk WÆ¼ðLkwt Ãkrhýk{ níkku.yk hk»xÙ hksÞ fkÞ{ íku{s íkífk÷ef ¼khík
çkLke hnuíkk LkÚke. þÁykíkLkku {kLkð Mk{ks(hksÞLke WíÃkr¥k Ãknu÷kLkku),{kLkð MkøkXLkkuLkk Mkh¤
MðÁÃk Mkrník yLku ©{Lkk rðrþ»x rð¼ksLk ðøkh fkuEÃký hksÞ yÚkðk fkÞËkyku yLku ÔÞðMÚkk
Ãkh ytfwþ Ähkðíkk fkuE furLÿÞ Mk¥kk ðøkh Ãký ÃkkuíkkLkk SðLkLku ÔÞðÂMÚkík yLku rLkÞtrºkík fhe
þfíkku níkku. yuf Mk¥kk yLku þrfík íkhefu hksÞLkwt yÂMíkíð ÔÞðÂMÚkík f]r»k yÚko ÔÞðMÚkk ÃkAe LkkUÄ
ykÔÞw. fkuE furLÿÞ Mk¥kkLkk y¼kð{kt ÷kufkuLkk SðLkLku ÔÞðÂMÚkík fhðk yLkuf yz[ýkuLkku Mkk{kLkku
fhðku Ãkzíkku níkku. ykiÄkurøkfefhý yLku ykÄwrLkf ðirïf yÚko ÔÞðMÚkkLke þÁykík ÚkðkÚke
yrLkðkÞoÃkýu hksÞLke sÁheÞkík ðÄe økE MktËuþk ÔÞðnkhLke ÔÞkÃkf «ýkr÷yu yuf hksfeÞ
¼k»kk Ãkh furLÿík rþûký ÃkØrík W¼e fhe. íkuLkkÚke hksfeÞ yLku MkktMf]ríkf Mk{kLkíkk Ãký ykðe.
yk heíku ykÄwrLkf hk»xÙ-hksÞLkku sL{ ÚkÞku. yk hk»xÙ-hksÞku íkku s xfe hne òu íkuLkk ûkuºk{kt
hnuíke «ò íkuLku ÃkwLk: MknÞkuøk ykÃku. yk hk»xÙðkËLke þÁykík níke çkeò þçËku{kt fneyu íkku
fkuEÃký hk»xÙLku íkuLkk hksÞLke Mke{k{kt hnuíkk ÷kufku ÃkkuíkkLke rðrþ»x yku¤¾ký yLku íkuLke Wå[
MktMf]rík MkkÚku òuzu íkku íku hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkkLkwt {qíko MðÁÃk ykÃÞw økýkÞ.
Ãkhtíkw ¼khík{kt hk»xÙðkËLkku rðfkMk yk heíku ÚkÞku LkÚke.sÞkhu ÞwhkuÃk{kt hk»xÙðkË rðfMke
hnÞku níkku íku Mk{Þu ¼khíkLke ÂMÚkrík íkuLkkÚke rçk÷fw÷ r¼Òk níke.¼khík{kt LkøkÛÞ fne þfkÞ íkuðwt
ykiÄkurøkfefhý níkw. sÞkhu ÞwhkuÃk{kt rðfMkeík ykiÄkurøkfefhý yLku yÚko ÔÞðMÚkk níkk. ¼khík
nS Ãký f]r»k Ãkh ykÄkheík hk»xÙ níkw yLku yLkuf ¼k»kkyku yLku «Ëuþku{kt ðnu[kÞu÷w níkw.òu fu
¼khík{kt hk»xÙ¼rfíkLke ¼kðLkk ykÄwrLkf Mk{Þ Ãknu÷k Ãký òuðk {¤e s Au. Ãkhtíkw yksu suýu
hk»xÙðkË íkhefu ykÃkýu yku¤¾eÞu Aeyu íkuLkk fhíkk íku ¼kðLkk Lkku yÚko swËku s ÚkkÞ Au. yksu
hk»xÙðkËLku hksfeÞ yufíkk, yufs ¼k»kk,Mk{kLk MktMf]rík yLku ðneðxe íktºkLkk yÚko{kt ÷uðk{kt
ykðu Au. suLkwt yÂMíkíð 19 {e MkËe Ãknu÷kLkk ¼khík{kt òuðk {¤íkw LkÚke.
yk [[ko ÃkhÚke ykÃkýu yuf fne þfeyu fu ¼khík{kt hk»xÙðkËLkku rðfkMk rçkúxeþ þkMkLk
Mkk{uLkk Ãkzfkh íkhefu ÚkÞku. ¼khík{kt rçkúxeþ Mk¥kkLke þÁykík E.Mk.1757 Lkk Ã÷kMkeLkk ÞwØÚke
ÚkE yLku Äe{u Äe{u yk¾k ¼khík Ãkh íku{ýu ÃkkuíkkLkwt yuf[¢e þkMkLk MÚkkÃke ËeÄw.íku{ýu ¼khíkeÞ
«òLkwt fhu÷w hksfeÞ yLku ykŠÚkf þku»ký rðhkuÄLkku yuf {kuxku {wÆku çkLÞku.«kËurþf þkMkfkuyu
Ãkku í kkLkk hksÞku økw { kÔÞk yu x ÷w s Lknª ÷ku f ku y u Ãký Ãkku í kkLke Mðíkt º kíkk økw { kðe.
¾uzwíkku,fkheøkhku,ykrËðkMkeyku íku çkÄkLkwt þku»ký ÚkÞw yLku Ãkrhýk{u rçkúxeþhku rðÁØ rðÿkunku
Vkxe LkeféÞk.rçkúxeþ þkMkLk rðÁØ yk rðhkuÄ yLku rðÿkunku yu ¼khík{kt hk»xÙðkËLkk WÆ¼ð
{kxuLkwt yuf{kºk fkhý Lknkuíkw. rçkúxeþ þkMkLkLku fkhýu yLÞ ¼khíkeÞ «ò Ãký fux÷ef þkur»kík
yLku Ãkezeík níke. E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkun{kt ykÃkýu òuÞtw fu ¾uzwíkku, MkirLkfku, s{eLkËkhku,
þkMkfkuLke MkkÚku Mkk{kLÞ «òyu Ãký ¼køk ÷eÄku níkku. íku{ Aíkkt nS ykÃkýu yr¾÷ ¼khíkeÞ
EríknkMk 61
íku{s íkífk÷ef ¼khík Míkh Ãkh hk»xÙðkËLke ¼kðLkkLkku rðfkMk òuíkk LkÚke.¼khíkeÞ «ò{kt ÃkhMÃkh yLkuf {ík¼uËku
nkuðk Aíkk yLkuf çkkçkíkku Mk{kLk Au. íku rð[kh nsw W¼ku ÚkÞku Lknkuíkku. ½ýk çkÄk ÷kufku íkku yu
Mk{síkk Ãký Lknª fu rçkúxeþ Mkhfkh rðËuþe þkMkLk Au. su ¼khík Ãkh yrÄfkh fhe ¼khíkLku
ÃkkuíkkLkk rLkÞtºký{kt fkÞ{ {kxu hk¾ðk {ktøku Au.
LkkUÄ ¼khík{kt hk»xÙðkË fu hk»xÙeÞíkkLkku yÚko yuðe ¼kðLkk MkkÚku òuzkÞu÷ku Au fu ík{k{ ¼khíkeÞku
yufs hk»xÙLkk MktíkkLk Au yLku ík{k{u Mkk{wrnf heíku rçkúxeþ þkMkLkLkku rðhkuÄ fhðku rníkfkhf Au.
MkkËk þçËku{kt fneyu íkku rçkúxeþ þkMkLkLkku Mkk{wrnf heíku rðhkuÄ fhðku yLku hk»xÙeÞ yufíkk nktMk÷
fhðkLke EåAk ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkk ÏÞk÷Lkwt fuLÿ®çkËw níke.
MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuLkwt ykøk{Lk ¼khíkeÞ Mk{ks yLku yÚko ÔÞðMÚkk{kt íkuLkku [t[wÃkkík
suðe çkkçkíkku Ãký hk»xÙðkËLkk WÆ¼ð {kxu sðkçkËkh níke. hk»xÙðkËLke ¼kðLkk fu hk»xÙeÞ [uíkLkkLku
ÃkheÃkfð Úkíkk ½ýku ÷ktçkku Mk{Þ ÷køÞku níkku. MkktMf]ríkf,ykŠÚkf yLku hksfeÞ çkkçkíkku{kt Äe{u
Äe{u yk rð[kh hkuÃkkÞku níkku. ykÃkýu yk ík{k{ rð»kÞku Ãkh swËe-swËe heíku rð[kh fheþwt.
(1 ) Lke[uLkk ðkfÞku Mkk[k Au fu ¾kuxku íku sýkðku.

(1 ) hk»xÙðkËLkk rðfkMkLkku EríknkMk {kLkð EríknkMk sux÷ku «k[eLk Au.
(2) hk»xÙðkËLkk rð[khLkwt {q¤ ykÄwrLkf ÞwhkuÃkLkk EríknkMk{kt òuðk {¤u Au.
(3) hk»xÙðkË ykÄwrLkf ykiÄkurøkf yÚkoÔÞðMÚkkLkwt Ãkrhýk{ økýkÞ Au.
(4) ¼khík{kt hk»xÙðkËLkwt íkíð 19 {e MkËeLkk {æÞ¼køk MkwÄe òuðk {¤íkwt LkÚke.
(2 ) ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLku Mk{sðk {kxuLkk çku {wÏÞ {wÆkykuLke [[ko fhku.

............................................................................
20.2 MktMf]rík yLku hk»xÙðkË
hk»xÙðkËLkk rð[khLke yr¼ÔÞrfík Mkki «Úk{ MkktMf]ríkf ûkuºk{kt òuðk {¤e. Ãknu÷k íkku
¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk fux÷kf {q¤¼qík íkíðkuLkk MktË¼o{kt yLku çkeS çkksw ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk fux÷kf
Mkk{krsf yrLk»xku su{ fu ¿kkrík ÔÞðMÚkk,ÄkŠ{f ytÄrðïkMk,†eyku «íÞu ¼uË¼kðLku Ëwh fhe
íku{kt MkwÄkhku fhðkLke EåAkÚke W¼ku ÚkÞu÷ hk»xÙðkËe ÏÞk÷. çkeS íkhV ¼khíkeÞ MktMf]rík yLku
62 EríknkMk
Mk{ks{kt rçkúxeþ þkMkLku fhu÷k nMíkûkuÃkLkku rðhkuÄ Ãký hk»xÙðkËLkk WÆ¼ð {kxu sðkçkËkh íku{s íkífk÷ef ¼khík
økýðk{kt ykðu Au.
yu ¾kMk ÞkË hk¾ðw òuEyu fu, ¼khík{kt MÚkÃkkÞu÷w rçkúxeþ þkMkLk yu yk Ãkwðuo MÚkÃkkÞu÷k
yLÞ þkMkLkku fhíkk y÷øk s «fkhLkwt níkw.Mkk{kLÞ ÷kufkuLkk SðLk Ãkh íkuLkku økt¼eh «¼kð ÃkzÞku
íku{ýu ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh ÃkkuíkkLke MktMf]rík ÚkkuÃkðkLkku «ÞíLk fÞkuo. MktMÚkkLkðkËe MktMf]rík yLku LkkUÄ
¼k»kkLkku «Mkkh ¼khíkLkk Wå[ ðøkkuo{kt fhðkLkku íku{ýu ¼hÃkwh «ÞíLk fÞkuo. íku{kLkk ½ýkyu
ÃkhtÃkhkøkík ¼khíkeÞ Mk{ks yLku MktMf]ríkLke íkw÷Lkk ykÄwrLkf Eø÷uLzLke MktMf]rík MkkÚku fhðkLkwt þÁ
fÞwo. yux÷w s Lknª íku{ýu ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk fux÷kf íkíðku rðÁØ «&™ku Ãký fÞko. ¼khíkeÞ
Mk{ksLkku ¼køk çkLke [wfu÷k yLkuf Mkk{krsf yrLk»xku su{ fu Mkíke«Úkk,yLku rðÄðkykuLkk «&™ku
Ãkh hkò hk{{kunLk hkuÞ yLku Eïh[tÿ rðÄkMkkøkhu fkÞo fÞwo. sÞkuíkeçkk Vw÷u suðk Mk{ks MkwÄkhfu
{nkhk»xÙ{kt òrík ÔÞðMÚkk rðÁØ yktËku÷Lk þÁ fÞwo. íku{ýu MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuLku yÃke÷ fhe fu
íkuyku fkÞËk îkhk ¼khíkeÞ Mk{ks{kt ÔÞkÃku÷k yrLk»xkuLku Ëwh fhu òufu ¼khíkeÞ MktMf]rík ÞwhkuÃkeÞ
MktMf]rík fhíkk Wíkhíke fûkkLke Au. íkuðtw yufÃký Mk{ks MkwÄkhf {kLkíkk Lknª.Ãkhtíkw íkuyku yuðku
rðïkMk sÁh Ähkðíkk níkk fu rçkúxeþ þkMkLk ¼khík{kt ykÄwrLkfefhýLkwt «íkef Au.
çkeS çkksw fux÷kf ¼khíkeÞ Lkuíkkykuyu ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh MktMÚkkLkðkËe MktMf]ríkLkk
yk¢{ýLkku rðhkuÄ fÞkuo. E.Mk.1850 Lke ykMkÃkkMk íku{ýu ÞwhkuÃkeÞLk ðuþ¼q»kk yLku heík-rhðkòuLkku
rðhkuÄ fÞkuo. fuþLk[tÿ MkuLk suðk «ÏÞkík Mk{ks MkwÄkhf yLku çkúñkuMk{ksLkk yøkúýe ytøkúuS
Ãknuhðuþ yLku ytøkúuS ¼kusLkLkk «¾h rðhkuÄe níkk yus heíku Eïh[tÿ rðÄkMkkøkhu ÷uVxLkLx
økðLkoh îkhk ykÞkursík Mk{kht¼{kt ¼køk ÷uðkLkku MÃk»x Eíkfkh fÞkuo níkku. fkhý fu íku {kxu íku{ýu
ÞwhkuÃkeÞLk Ãkku»kkf ÃknuhðkLkwt fnuðk{kt ykÔÞw níkw.yk WËknhýkuÚke yu MÃk»x ÚkkÞ Au fu ¼khíkeÞ
«ò {kxu íku{Lke MkktMf]ríkf çkkçkíkku MktMÚkkLkðkËe þkMkLk fhíkk ðÄw {níðLke níke. suLke MkkÚku íkuyku
fkuEÃký òíkLkwt Mk{kÄkLk fhðkLkk {íkLkk Lnkuíkk.
WÃkÞwofík [[ko{kt ykÃkýu çku r¼Òk árüfkuý íkÃkkMÞk. «Úk{ ÃkhtÃkhkøkík ¼khíkeÞ MktMf]rík
fu Mk{ksLkk yrLk»xku Mkk{u Mkðk÷ W¼ku fhíkku árüfkuý yLku çkeòu MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuyu ¼khíkeÞ
MktMf]rík Ãkh fhu÷k yk¢{ýLkku rðhkuÄ fhðkLkku árüfkuý þÁykík{kt ykÃkýu yk çktLku yufçkeòLkk
rðhkuÄe nkuÞ íkuðtw ÷køku Ãkhtíkw çktLku árüfkuý yufçkeòLku Ãkwhf níkk. MkktMf]ríkf hk»xÙðkËLkku rð[kh
su 19 {e MkËe{kt yuðk ykÄkh Ãkh rðfMkeík ÚkÞku fu ÃkhtÃkhkøkík ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk fux÷kf
yrLk»xku MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuyu Ëwh fÞko Au yLku 19 {e MkËeLkk Mk{ks MkwÄkhfku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLku
ykÄwrLkf çkLkkððk {ktøkíkk níkk. Ãkhtíkw Ãkwýo heíku íkuyku Ãkrù{e MktMf]ríkLku ELkfkhíkk níkk.yuLkku
yÚko yu ÚkÞku fu íkuyku ¼khíkLke ÃkhtÃkhkøkík MktMf]ríkLkk [knf níkk. íku{ýu ¼khíkeÞ Mk{ksLkk
yrLk»xkuLke MkkÚku MkkÚku ytøkúuS MktMf]ríkLkku Ãký rðhkuÄ fÞkuo. yk çkkçkíkLku ykÃkýu MkktMf]ríkf hk»xÙðkËLkwt
MðÁÃk fne þfeyu.
EríknkMk 63
(1) Lke[uLkk «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.

LkkUÄ (1 ) Mkíke«ÚkkLkku rðhkuÄ fhLkkh Mk{ks MkwÄkhfLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(2 ) fÞk Mk{ks MkwÄkhfu rðÄðk rððknLku «kuíMkknLk ykÃkðkLkwt fkÞo fÞwo.
............................................................................
(3 ) hkò hk{{kunLk hkuÞu fÞk MktøkXLkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
............................................................................
(2 ) MkktMf]ríkf hk»xÙðkËLke çku {wÏÞ rðþu»kíkkyku sýkðku.
............................................................................
20 .3. ykŠÚkf hk»xÙðkË

ykÃkýu MkktMf]ríkf hk»xÙðkË rðþu Mk{sý {u¤ðe yLku MktMf]rík yLku hk»xÙðkË ðå[u ÃkhMÃkh
fuðku MktçktÄ hnu÷ku Au íku òÛÞw. nðu ykÃkýu yks heíku ykŠÚkf hk»xÙðkËLku Mk{sðkLkku «ÞíLk
fheyuu. ykŠÚkf hk»xÙðkËLkku WÆ¼ð E.Mk.1850 ÃkAeLkk ¼khík{kt òuðk {¤u Au. ËkËk¼kE
LkðhkuS,{nkËuð økku®ðË hkLkzu yLku hku{uþ[tÿ Ë¥k suðk yLkuf {nkLkw¼kðkuyu rçkúxeþ Mkhfkh
¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký fhu Au. íku{ sýkðe ¼khíkLke økheçke {kxu rçkúxeþ þkMkLk Ãkwýo heíku
sðkçkËkh Au íku{ ¼khÃkwðof ËþkoÔÞw. økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u,çkk¤øktøkkÄh rík÷f,S.ðe.òu»ke suðk
yLkuf {nkLkw¼kðkuyu ytøkúuòuLke ykŠÚkf LkeríkLke fzf yk÷ku[Lkk fhe.yk {nkLkw¼kðkuLkk ykŠÚkf
hk»xÙðkË MkkÚku Mktf¤kÞu÷k fux÷kf {wËkyku yLku íkuLke rðþu»kíkkyku Lke[u «{kýu òuE þfkÞ Au.
íku{ýu yu çkkçkík Ãkh æÞkLku furLÿík fÞwo fu MktMÚkkLkðkËe þkMkLku rðrðÄ «fkhu ¼khíkLkwt
ykŠÚkf þku»ký fÞwo Au. þÁykík{kt ¾uzwíkku Ãkh ðÄkhkLkwt fh ¼khý yLku ¼khík MkkÚku yMk{kLkíkkÃkwýo
ðuÃkkh MkwÄe yk þku»ký rMkr{ík níkw. yk yMk{kLk ðuÃkkh yux÷u EMxe EÂLzÞk ftÃkLke MkMíkkËhu
¼khíkeÞ Mkk{kLk fu [eòu ¾heËíke níke yLku rçkúxLk{kt rLk{koý Ãkk{u÷ ðMíkwyku fu [eòu ¾wçk
{kut½k¼kðu ¼khík{kt ðnu[íke níke.íkuýu Ãkrhýk{u ¼khíkLkwt ÄLk Eø÷uLz íkhV hnuðk ÷køÞwt. Ãkrhýk{u
¼khíkLkk ÃkhtÃkhkøkík nMík WÄkuøkku Lk»x ÚkE økÞk òu fu 19 {e MkËe{kt rçkúxeþhkuLke ykŠÚkf þku»kýLke
Lkerík ykLkk fhíkk Ãký ðÄkhu ¾hkçk òuðk {¤u Au.nðu íku{ýu ¼khíkLku Ãkwýo heíku fk[k{k÷Lkwt
MktMÚkkLk çkLkkðe rçkúxLkLkk WÄkuøkku {kxuLkwt MÚkkLk çkLkkðe rËÄw yux÷w s Lknª rçkúxLk{kt WíÃkkrËík
{k÷Lkwt çkòh Ãký çkLkkðe rËÄw. ¼khíkLkk ¾uzwíkkuLku hkufzeÞk Ãkkfku su{ fu fÃkkMk yLku þý Wøkkzðk
64 EríknkMk
{sçkwh fhðk{kt ykÔÞk su Eø÷uLzLkk WÄkuøkku {kxu ykð~Þf níkk. su ¼khíkeÞ ÄLk yLku MktÃkr¥k íku{s íkífk÷ef ¼khík
¼khíkLkk ykiÄkurøkfefhý {kxu ðÃkhkðe òuEíke níke.íku {qze fu ÄLk MktÃkr¥k rçkúxeþ nuíkwyku {kxu
ðÃkhkððk ÷køke.¼khíkLkk hk»xÙeÞ Lkuíkkykuyu yk çkkçkík Ãkh Ãkwýo «fkþ Ãkkze rçkúxeþhkuLke ykŠÚkf
þku»ký LkeríkLku ¾wÕ÷e Ãkkze.
¼khíkLkk yrðhík ykŠÚkf þku»kýLku Mk{òððk ËkËk¼kE LkðhkuS suðk {nkLk Lkuíkkyu LkkUÄ
ØÔÞ yÃknhýLkku rMkØktík «[r÷ík fÞkuo íku{ýu ÃkkuíkkLkk «rMkØ ÃkwMíkf ‘Ãkkuðxeo yuLz Ä yLk rçkúxeþÁ÷
ELk EÂLzÞk (E.Mk.1901 {kt ÷¾kÞu÷ yLku E.Mk.1988 {kt «fkrþík ÚkÞu÷)’ {kt íkfoçkØ heíku
sýkÔÞw fu ¼khíkLkk ykŠÚkf MktþkÄLkkuLke rçkúxeþ Mkhfkh fuðe heíku ÷wx fhe hne Au
ðuÃkkh,ykiÄkurøkfefhý yLku rçkúxeþ yrÄfkheykuLkwt ðuíkLk ¼khíkeÞ MktÃkr¥k{ktÚke rçkúxLk{kt sE
hnÞw Au. íku{Lkk {íku ¼khíkLkk ØÔÞLke rLkfkMkLke yk {kºkk {nuMkw÷Lkk 50 xfk sux÷ku ¼køk Ähkðu
Au yLku ¼khíkLke fw÷ çk[íkLkku 1/3 sux÷ku rnMMkku Ähkðu Au. yk «{kýu rçkúxLk ¼khíkLku rLkÄoLk
çkLkkððkLke MkkÚku MkkÚku Ãkkuíku ÄLkðkLk çkLke hnÞw Au.
yk «{kýu «khtr¼f hk»xÙðkËe Lkuíkkykuyu MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLku fE heíku ¼khíkLkwt ykŠÚkf
þku»ký fÞwo íkuLke rðøkíkðkh {krníke ykÃke Au. íku{Lkk {íku ¼khíkLke yÚkoÔÞðMÚkkLku rçkúrxþ
yÚkoÔÞðMÚkkLke sÁheÞkíkku yLkwMkkh rçkúxLk Ãkrhðíkeoík fhe hnÞw níkw. íku{ýu ËZíkkÃkwðof yu {ktøk
fhe fu ¼khík{ktÚke Eø÷uLz{kt síke ÄLk MktÃkr¥kLku hkufðe òuEyu yLku yk {qzeLkku WÃkÞkuøk ¼khík{kt
s Úkðku òuEyu. suLkkÚke ¼khík{kt ykiÄkurøkfefhý ÚkkÞ yLku íkuLkku ÷k¼ ¼khíkeÞ «òLku {¤u. yk
WËu~Þ «kÃík fhðk {kxu íku{ýu ¼khík{kt MðþkMkLk fu MðMkhfkh yÚkðk íkku MðhksLke {ktøkýe
fhe.
hk»xÙðkËe Lkuíkkykuyu ykÃku÷ ykŠÚkf hk»xÙðkËLkku MktË¼o rîÃkûkeÞ níkku:
Mkki «Úk{ íkku íkuLkkÚke íku Äkhýk Mk{kÃík ÚkE su 19 {e MkËeLke þÁykík{kt ¼khíkLkk
rþrûkík ðøko{kt ½h fhe økE níke fu rçkúxeþ Mkhfkh fÕÞkýfkhe Au. yLku íku ¼khíkLkku ykŠÚkf
rðfkMk fhþu yLkuf ÷kufkuLku yuðku rðïkMk níkku fu MktMÚkkLkðkËe þkMkLk ÷ktçkku Mk{Þ [k÷þu íkku
¼khík Ãký rçkúxLkLke su{ Mk{]Ø hk»xÙ çkLke sþu. ¼khíkLkk hk»xÙðkËe Lkuíkkykuyu yk ÄkhýkLku
Mkkð ¾kuxe Xuhðe yLku Mk{òÔÞw fu rçkúxeþ þkMkLku nfefík{kt ¼khíkeÞ «òLkwt ¼Þtfh þku»ký fÞwo
Au.
ykŠÚkf hk»xÙðkËyu rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe þkMkLk rðÁØ yuf þrfíkþk¤e yktËku÷LkLkku
ÃkkÞku LkktÏÞku su 20 {e MkËe{kt {nkí{k økktÄe yLku yLÞ LkuíkkykuLkk Lkuík]íð{kt rðfrMkík ÚkÞw. yk
Lkuíkkykuyu ykŠÚkf hk»xÙðkËLkk rð[khku ¼khíkeÞ «ò MkwÄe ÃknkU[kzÞk yLku hk»xÙeÞ fûkkLkwt yktËku÷Lk
fhðk íku{ýu «uheík fÞko. ¼khíkLkk sLk{kLkMk{kt yk hk»xÙeÞ yktËku÷Lk òuzkíkk rðþk¤ sLkMktÏÞk
rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku rðhkuÄ fhðk íkiÞkh ÚkE yLku yu MÃk»x ÚkÞw fu rçkúxeþ þkMkLkLkwt ¼khík{kt
hnuðw yMktøkík Au.
EríknkMk 65
(1 ) Lke[uLkk «&™kuLkk W¥khku ykÃkku.

LkkUÄ (1 ) ¼khíkLkk yuðk LkuíkkykuLkk Lkk{ ykÃkku su{ýu rçkúxeþ þkMkLk îkhk ¼khíkeÞ yÚko ÞðMÚkkLkwt
þku»ký ÚkkÞ Au íkuðku íkfo ykÃÞku.
(2 ) ØÔÞyÃknhýLkku rMkØktík Mk{òðe íkuLkk ÃkwhMfíkkoLkwt Lkk{ ykÃkku.
(3 ) ykŠÚkf hk»xÙðkËLkwt {níð MÃk»x fhku.
(4 ) 20 {e MkËeLkk ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkk Lkuíkkyku îkhk ykŠÚkf hk»xÙðkËLkk rð[khLkwt
fuðe heíku «Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku níkku íku Mk{òðku.
(2 ) ¾k÷e søÞk Ãkwhku.

(1 ) rçkúxeþ EMx ELzeÞk ftÃkLkeyu ¼khíkLke MkkÚku ................. Lkerík yÃkLkkðe.
(2 ) ËkËk¼kE LkðhkuSyu ............. Lkk{Lkwt ÃkwMíkf ÷ÏÞw Au.
(3 ) ¼khík{ktÚke Eø÷uLz{kt ÷E sðk{kt ykðíke ÄLk MktÃkr¥kLkwt fw÷ «{ký ¼khíkLke
............ çk[ík çkhkçkh níkw.
(4 ) MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuyu rçkúxeþ WÄkuøkku {kxu ¼khíkLku ............... çkLkkðe ËeÄw.
20.4. Ä{o yLku hk»xÙðkË

MkktMf]rík yLku ykŠÚkf hk»xÙðkË rMkðkÞ ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLke yr¼ÔÞrfík Ä{o îkhk Ãký
ÚkÞu÷e òuðk {¤u Au. 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt ÄkŠ{f hk»xÙðkËLkku rð[kh rðfkMk ÃkkBÞku. çktrf{[tÿ
[èkuÃkkæÞkÞ,ËÞkLktË MkhMðíke(su{ýu E.Mk.1875{kt ykÞoMk{ksLke MÚkkÃkLkk fhe níke),Mðk{e
rððufkLktË yLku yh®ðË ½ku»k suðk {nkLkw¼kðkuyu rnLËw Ä{o yLku íkuLke ¼kðLkkLku ¼khíkeÞ
hk»xÙðkË{kt «urhík fhe. íku{ýu ¼khík{kt rçkúxeþhkuLke WÃkÂMÚkríkLku Ãkrù{Lke MkÇÞíkkLkwt ¼khíkeÞ
MkÇÞíkk Ãkh yk¢{ý økýkÔÞw yLku yk «¼wíðLkku rðhkuÄ fÞkuo.
yk {nkLkw¼kðku MÃk»x {kLkíkk níkk fu rçkúxeþhkuyu ¼khík Ãkh rðsÞ {u¤ÔÞku Au Ãkhtíkw
ÃkwðoLke MkÇÞíkk Ãkrù{e MkÇÞíkk fhíkk ©u»X Au. çktrf{[tÿ yu sýkÔÞw fu ÷~fh yLku xufLkku÷kuS
MknkÞÚke íku{ýu ¼khík Ãkh fçkòu s{kÔÞku Au. Ãkhtíkw ykÃkýu íku{Lkwt yktÄ¤w yLkwfhý fhðw òuEyu
Lknet. íku{ýu ¼khíkeÞ Mk{ks yLku Ãkrù{e MkÇÞíkkLku rçk÷fw÷ swËk økýkÔÞk yLku sýkÔÞw f,u
Ãkrù{e MkÇÞíkkLkk rð[khku ¼khíkLkk yrîíkeÞ Mk{ks Ãkh ÷køkw Ãkkze þfkÞ Lknet. yk
{nkLkw¼kðkuLkk {íku Ãkrù{e MkÇÞíkk ykæÞkÂí{fíkkLku MÚkkLku ÔÞrfíkðkËe rð[kîMkhýe Ãkh ykÄkrhík
66 EríknkMk
níke. su ¼khík {kxu yLkwr[ík Au rððufkLktËLkk {íku Ãkrù{Lkk rð[khkuLku ¼khíkLke ÃkrhÂMÚkríkyku íku{s íkífk÷ef ¼khík
«{kýu ÃkwLk: MÚkkrÃkík fhðk òuEyu.íku{ýu fnÞw ÞwhkuÃk{kt hksLkiríkf rð[khku hk»xÙeÞ yufíkk ÷kðu
Au sÞkhu yurþÞk{kt ÄkŠ{f rð[khku hk»xÙeÞ yufíkkLke ¼kðLkk W¼e fhu Au.
yk LkuíkkykuLku ¼khíkLkk ðuË,WÃkrLk»kË yLku ¼økðË økeíkk suðk ¼khíkeÞ økútLk{ktÚke «uhýk
{¤e níke.íku{ýu rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkku rðhkuÄ fÞkuo níkku. íku{ýu sýkÔÞw fu rçkúxeþhku LkkUÄ
ykæÞkrí{f MktþkÄLkkuÚke MktÃkÒk Mk{]Ø ¼khík¼qr{ Ãkh yuf rLkBLk fûkkLke ¼kiríkfðkËe MktMf]rík
÷kËðk {ktøku Au.
Ä{o ykÄkrhík yk hk»xÙðkËLke Mk{sý{kt hksLkiríkf çkkçkík Ërüøkku[h ÚkkÞ Au.
çkk÷øktøkkÄh rík÷f suðk Lkuíkk hk»xÙðkËLke yk ¼kðLkkLku «ò MkwÄe ÷E sðk {ktøkíkk níkk íku
òýíkk níkk fu ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Ä{o {nkLk Lkiríkf þrfíkLkwt «íkef Au. íkuÚke íku{ýu hk»xÙðkËLke
MkkÚku ÄkŠ{f hk»xÙðkËLku òuze ËeÄku. ÷kufku MkkÚku íku{Lke s ¼k»kkyu yux÷u fu ÄkŠ{f ¼k»kk{kt MktðkË
fhðk rík÷fu E.Mk.1993 {kt {nkhk»xÙ{kt økýuþWíMkð {LkkððkLke þÁykík fhe. íkuLkkÚke yuf
yuðwt {kæÞ{ íkiÞkh ÚkkÞ sÞktÚke hk»xÙðkËe rð[khkuLkku «[kh-«Mkkh ÚkE þfu.
19 {e MkËe ËhBÞkLk Ä{o ykÄkrhík hk»xÙðkËLke Äkhýk ðÄw rðfrMkík ÚkE. {nkí{køkktÄe
suðk {nkLkuíkkyu hk»xÙðkËLku økrík ykÃkðk Ä{oLkku «Þkuøk fÞkuo òu fu íku{ýu hk»xÙðkËLkk íkíð{kt
{kºk rnLËw Ä{oLku rMkr{ík Lk hk¾íkk ík{k{ Ä{kuoLku MkkÚku òuzÞk. yk «{kýu íku{ýu rðr¼Òk Ä{o
Mk{wËkÞkuLkk MkÇÞkuLku hk»xÙeÞ yktËku÷Lkku MkkÚku òuze íku{Lkk{kt yufíkkLke ¼kðLkk W¼e fhðk «ÞíLk
fÞkuo.
yLÞ yuf ÄkŠ{f hk»xÙðkËLkku Ërüfkuý òuðk {¤u Au. su{kt rnLËw {nkMk¼k yLku {wÂM÷{
÷eøk suðk MktøkXLkku ÃkkuíkkLkk Ä{o Ãkwhíkk {ÞkorËík hne yufíkkLkku MktËuþ ykÃku Au. íku{ýu ¼khíkeÞ
«ò{kt rçkúxeþ þkMkLkLkku rðhkuÄ fhðk Ä{o æðkhk yuf yktËku÷Lk W¼w fÞwo.
ytíku ík{khu yu Mk{sðw yíÞtík sÁhe Au fu ¼khík{kt hk»xÙðkË fuðk swËk-swËk «fkhu
òuðk {¤u Au. çkÄe rð[khMkhýe ¼÷u yufçkeòÚke y÷øk nkuE Ãkhtíkw íku{Lkk{kt hnu÷e hk»xÙeÞ
¼kðLkk yuf Mk{kLk òuðk {¤u Au. swËk-swËk hMíkkykuÚke çkÄk yuf ÷ûk íkhV sE hÌkk
níkk.MkktMf]ríkf hk»xÙðkËeykuyu rçkúxeþ þkMkLkLkku rðhkuÄ MkktMf]ríkf Ãkrh«uûÞ{kt fÞkuo. íkku ykŠÚkf
hk»xÙðkËeykuyu ykŠÚkf Ãkrh«uûÞ{kt yus heíku çktrf{[tÿ yLku rððufkLktËu ykæÞkÂí{f Ãkrh¼k»kkLkku
«Þkuøk fÞkuo. çkÄe s rð[khMkhýeyku yuf çkkçkíku Mk{kLk hne fu rçkúxeþ þkMkLk ¼khíkeÞ «ò {kxu
yíÞtík ÃkezkËkÞf yLku þku»ký¾kuh Au. íku{Lkk rð[khkuyu 20 {e MkËeLkk þrfíkþk¤e ¼khíkeÞ
Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lke ¼wr{fk íkiÞkh fhe suLkkÚke ytíku ¼khíku rçkúxeþ þkMkLkLku nhkðeLku ¼khík
çknkh VUfe rËÄw.
EríknkMk 67
(1 ) Lke[uLkk «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.

LkkUÄ (1 ) ykÞoMk{ksLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke.
(2 ) ¼khíkeÞ LkuíkkykuLkk {íku Ãkrù{e MkÇÞíkkLkk {wÏÞ ÷ûkýku sýkðku.
(3 ) ¼khíkeÞ «ò MkwÄe Ãknkut[ðk {kxu økýuþ WíMkðLke þÁykík fhLkkh LkuíkkLkwt
Lkk{ ykÃkku.
(2 ) Lke[u ykÃku÷ ðkfÞku Mkk[k Au fu ¾kuxk íku sýkðku.
(1 ) çktrf{[tÿ {kLkíkk níkk fu Ãkrù{e MkÇÞíkkLkk rð[khku ¼khík{kt ÷køkw Ãkkze þfkÞ
Au
(2 ) ËÞkLktË MkhMðíke yLku rððufkLktË suðk LkuíkkykuLku ÞwhkuÃkLkk MkkrníÞ{ktÚke «uhýk
{¤e níke.
(3 ) ykŠÚkf hk»xÙðkË,MkktMf]rík hk»xÙðkË yLku Ä{o ykÄkheík hk»xÙðkËu swËk-swËk
{køkkuo yÃkLkkðe yuf s ÷ûÞLke «krÃík {kxu fkÞo fÞwo.
ík{u su þeÏÞk
Þk
yk «fhý{kt Lke[u sýkðu÷ çkkçkíkku yíÞtík {níðÃkwýo Au:
• ÞwhkuÃk{kt 19 {e MkËe{kt hk»xÙðkËLke ¼kðLkkLkku rðfkMk ÚkÞku su ykiÄkurøkfefhý yLku
íkuLkk Ãkh ykÄkrhík ykÄwrLkf ykiÄkurøkf yÚkoÔÞðMÚkkLke økríkþe÷ ÃkrhÂMÚkríkLkwt
Ãkrhýk{ níkw.
• ¼khíkeÞ hk»xÙðkË íkuLkk Mk{fk÷eLk ÞwhkuÃkeÞ hk»xÙðkË fhíkk r¼Òk níkku.¼khík{kt
hk»xÙðkËLke ¼kðLkkLkku rðfkMk 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt ÚkÞku.
• ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkku rð[kh çku «fkhLkk rðhkuÄLke ¼kðLkk Ãkh ykÄkrhík níkku. yuf
níkku rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkku rðhkuÄ yLku çkeòu níkku ¼khíkeÞ «òLke yufíkk
• rçkúxeþ þkMkLkLkku Mkki«Úk{ «¼kð ¼khíkLkk MkktMf]ríkf ûkuºk{kt òuðk {¤u Au. ¼khíkeÞ
Lkuíkkykuyu ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh MktMÚkkLkðkËe MktMf]ríkLkwt yk¢{ý ÚkkÞ Au íku{ Ëþkoðe
íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo. þÁykíkLkk hk»xÙeÞ Lkuíkkykuyu rçkúxeþ þkMkLkLke ykŠÚkf þku»ký¾kuh
Lkerík íkhV ÃkkuíkkLkwt æÞkLk furLÿík fhe ykŠÚkf hk»xÙðkËLku sL{ ykÃÞku.
• yk MkkÚku yLkuf Lkuíkkykuyu Ä{o ykÄkrhík ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkku «[kh-«Mkkh fÞkuo.
• 20 {e MkËe ËhBÞkLk ¼khíkeÞ hk»xÙðkË yk çkÄk íkíðkuLku Mk{kðe ÷E þrfíkþk¤e
68 EríknkMk
hk»xÙeÞ yktËku÷Lk{kt ÃkrhýBÞku.suýu {nkLk Mðíktºkíkk Mktøkúk{ æðkhk rçkúxeþ þkMkLkLku íku{s íkífk÷ef ¼khík
¼khík{ktÚke nktfe fkZÞw.
ÃkkXktík «&™ku
LkkUÄ
(1) ÞwhkuÃk{kt hk»xÙðkËLkku rðfkMk ykiÄkurøkfefhýLku fkhýu ÚkÞku-Mk{òðku.
(2) ÞwhkuÃkeÞ hk»xÙðkËÚke ¼khíkeÞ hk»xÙðkË fE fE çkkçkík{kt swËku Ãkzu Au.
(3) MkktMf]ríkf hk»xÙðkË yux÷u þwt ?
(4) ¼khík{kt ykŠÚkf hk»xÙðkËLkk rðfkMk{kt ËkËk¼kE LkðhkuS yLku ykh.Mke.Ë¥kLkwt ÞkuøkËkLk
MÃk»x fhku.
(5) rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe þkMkLku fE heíku ¼khíkeÞ yÚko ÔÞðMÚkkLku rçkúxLkLke yÚko ÔÞðMÚkkLku
ykÄkhu Ãkrhðíkeoík fhe íku Mk{òðku.
(6) ËÞkLktË MkhMðíke,Mðk{e rððufkLktË yLku yh®ðË ½ku»kLke rð[khMkhýe{kt Ä{o yLku
hk»xÙðkËLke ¼kðLkk ðå[u ÃkhMÃkh fÞku MktçktÄ MÃk»x ÚkkÞ Au.
(7) ¼khíkeÞ MðíktºkíkkLkk rðfkMk{kt ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkku rðfkMk þwt Vk¤ku ykÃku Au - MÃk»x
fhku.
20.1 .
(1) (f) ¾kuxwt,(¾) Mkk[w,(øk) Mkk[w, (½) Mkk[w
(2) (f) rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkku rðhkuÄ (¾) ¼khíkeÞ «òLke yufíkk
20.2 .
(1) (f) hk{{kunLk hkuÞ (¾) Eïh[tÿ rðæÞkMkkøkh (øk) çkúñku Mk{ks
(2) ÃkhtÃkhkøkík ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk fux÷kf íkíðkuLkku rðhkuÄ yLku ÷kufkuLkk SðLk{kt MktMÚkkLkðkËe
MktMf]ríkLkk yrík¢{ýLkku rðhkuÄ
20.3.1.
(1 ) ËkËk¼kE LkðhkuS,ykh.Mke.Ë¥k,{nkËuð økku®ðË hkLkzu yLku yLÞ
(2 ) uØÔÞyÃknhýLkku rMkØktík yux÷u ¼khíkeÞ ðuÃkkh,WÄkuøk yLku ¼khík{kt rLkÞwfík ÚkÞu÷
rçkúxeþ yrÄfkheykuLkk Ãkøkkh îkhk ¼khíkeÞ ÄLk MktÃkr¥kLkwt rçkúxLk{kt [kÕÞk sðwt.
(3 ) ykŠÚkf hk»xÙðkËLkwt {níð yu níkw fu íkuýu yu ¼ú{ ¼ktøke LkktÏÞku fu rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËe
EríknkMk 69
íku{s íkífk÷ef ¼khík þkMkLk ¼khíkeÞ «òLkk fÕÞký {kxu fkÞo fhu Au.
(4 ) ykŠÚkf hk»xÙðkË MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Lkuíkkykuyu ¼khíkeÞ «òLku MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLke
ykŠÚkf Lkeríkyku rðÁØ íkiÞkh fhe.
20.3.2. (f) yMk{kLk ðuÃkkh (¾) økheçke yLku ¼khík {ktÚke rçkúxeþ þkMkLkLku Ëwh fhðw (øk) 1/
LkkUÄ 3 (½) fk[k{k÷Lkwt MktMÚkkLk
20 .4.
(1 ) (f) ËÞkLktË MkhMðíke (¾) ÔÞrfíkðkË yLku Ä{orLkh«uûkíkk (øk) çkk÷øktøkkÄh rík÷f
(2 ) (f) ¾kuxwt,(¾) ¾kuxwt ,(øk) Mkk[w
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuík:-
(1 ) swyku 20.1., Vfhkuu-2
(2 ) swyku 20.1., Vfhku-5
(3 ) swyku 20.2.
(4 ) swyku 20.3., Vfhku-1 yLku 2
(7 ) swyku 20.4., Vfhku-7
70 EríknkMk
hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk {kuzâw÷ - 4
LkkUÄ
21
hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk

¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkku EríknkMk rðr¼Òk «fkhLkk Mkt½»koLke fnkLke fnuíkku
yrØíkeÞ yktËku÷LkLkku {u¤ku Au. íku fkuE yuf Mkk{kLÞ ðkíkko suðku LkÚke yLkuf íkkýkðkýkLkwt MkkÞwßÞ
íku{kt òuðk {¤u Au.«kht¼{kt {ðk¤ðkËe LkuíkkykuLkk «ÞíLkkuÚke fkÞËkfeÞ yLku çktÄkhýeÞ ÃkrhðíkoLkku
ykÔÞk íkku ¢ktríkfkheykuyu çknkËwhe yLku yx÷ Mkt½»koLke ½xLkkykuLku ykfkh ykÃÞku. {nkí{k
økktÄeyu þÁ fhu÷k sLkyktËku÷LkÚke sLkíkkLkk ík{k{ ðøkoyu Mkk{wrnfÁÃku yk {nkMktøkúk{{kt ¼køk
÷eÄku. yk ík{k{ yktËku÷Lk yufçkeòLku Ãkwhf hnÞk yLku íkuýu s ¼khíkLku Mðíktºkíkk yÃkkðe. yk
«fhý{kt ykÃkýu ykðk rðr¼Òk yktËku÷LkLkwt yæÞÞLk fheþwt yLku íkuyku yufçkeòLku fuðe heíku
Ãkwhf níkk íku òýðkLkku «ÞíLk fheþwt.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u....
• ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk MktË¼o{kt yuf rðrþ»x Ërüfkuý rðfrMkík fhe þfþwt.
• yktËku÷LkLkk rðrðÄ íkkýkðkýkLku Mk{S ¢{kLkwMkkh ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku òýe
þfþwt.
• Mðíktºkíkk yktËku÷LkLkk swËk-swËk ðøkkuoyu fuðe heíku yuf çkeòLku ÃkkuíkkLke rð[khMkhýeÚke
«¼krðík fÞko níkk íku òýe þfþku.
21 .1. ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkutøkúuMk yLku «khtr¼f hk»xÙðkËeyku
¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkutøkúuMkLke MÚkkÃkLkk hksfeÞ Ërüyu òøk]ík yLku rþrûkík yuðk 7h sux÷k
¼khíkeÞkuLkk yuf Mk{qnu E.Mk.188Ãk {kt fhe níke. íkuLkk rLk{koý{kt rçkúxeþ ELzeÞLk Mkeðe÷
MkŠðMkLkk rLkð]ík yrÄfkhe yu.yku.nÞw{u {níðLke ¼qr{fk ¼sðe níke. íkuLkk «khtr¼f MkÇÞku{kt
VehkuÍþkn {nuíkk,çkËÁÆeLk íkiÞçkS,ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkhS,MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS,ykLktË{kunLk çkkuÍ
yLku hku{uþ[tÿ Ë¥k suðk {nkLkw¼kðku níkk. òufu yk MktMÚkk ¼khíkeÞ «òLke «Úk{ MktMÚkk Lnkuíke.
E.Mk.187Ãk Úke E.Mk.188Ãk ËhBÞkLk ¼khík{kt ykðe fux÷ef hksfeÞ MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk
ÚkE [wfe níke. f÷f¥kkLkk ØkhfkLkkÚk økktøkw÷e,ÃkwLkkLkk {nkËuð økku®ðË hkLkzu yLku
EríknkMk 71
{kuzâw÷ - 4 ¼khíkeÞ Mðíkt
hk»xÙºeÞkíkkyktMkt
Ëkuø÷kúLkk{íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk
íku{s íkífk÷ef ¼khík S.ðe.òu»ke,{wçt kELkk fu.xe.íku÷øt k,{ÿkMkLkk S.Mkwçkú{ÛÞ{ yiÞh íkÚkk ðe.hk½ðk[kÞo suðk yøkúýe
Lkuíkkykuyu «kËurþf Míkhu hksfeÞ MktøkXLkkuLke MÚkkÃkLkk fhe níke.yk MktøkXLkku ¢{þ: EÂLzÞLk
yuMkkuMkeyuþLk,ÃkwLkk MkkðosrLkf Mk¼k,çkkuBçku «urMkzuLMke yuMkkuMkeyuþLk yLku {ÿkMk {nksLk Mk¼k
íkhefu yku¤¾kíkk níkk. íku{Lke fkÞoÃkØrík Ãkwýo MðíktºkíkkLkk ykËþoÚke ½ýe Ëwh yLku Mker{ík níke.
òufu yk MktMÚkkykuyu MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLke þku»ký¾kuh Lkeríkyku rðÁØ ykfhku rðhkuÄ LkkUÄkÔÞku
LkkUÄ níkku yLku ¼khíkeÞ «ò{kt hk»xÙðkËe ¼kðLkk W¼e fhe níke. yk MktMÚkkykuyu Lke[u «{kýu
{ktøkýeyku fhe Mkhfkh Mk{ûk ÃkkuíkkLkku yðks hsw fÞkuo níkku. su{ fu
(1 ) fÃkkMkLkk ykÞkíkfhLku ¼khík {kxu MkkLkwfw¤ çkLkkððk{kt ykðu.
(2 ) Mkhfkhe MkuðkykuLkwt ¼khíkeÞfhý fhðk{kt ykðu.
(3 ) rçkúxeþ MkhfkhLke yV½kLkLkeríkLkku rðhkuÄ.
(4 ) ðLkkofÞw÷h «uMk yufxLkku rðhkuÄ yLku «uMkLku Mðíktºkíkk ykÃkðk{kt ykðu.
yk MktMÚkkyku fhíkk ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk yuf {níðÃkwýo çkkçkíku swËe níke. ¼khíkeÞ
hk»xÙeÞ fkUøkúuMk ¼khíkLkk ÷kufkuLku yuf hksfeÞ Ã÷uxVku{o ÃkwÁ Ãkkze yk¾kyu ËuþLkk ÷kufkuLku
«ríkrLkrÄíð ykÃkðkLkk {íkLke níke. òufu rçkúxeþhkuyu fkUøkúuMkLku çknw {níð Lk ykÃÞw íku{ Aíkkt íkuýu
÷kufkuLkwt «ríkrLkrÄíð fhðk{kt MkV¤íkk {u¤ðe. ík{k{ ¼khíkeÞ «ò yuf s hk»xÙLke «ò Au íku
¼kðLkk W¼e fhðk{kt íku MkV¤ ÚkE.¼khíkLke swËe-swËe ¼k»kkyku,ÄkŠ{f ÃkhtÃkhkyku yLku MkktMf]ríkf
ÃkhtÃkhkykuLku rçkúxeþ Mkk{úksÞðkË rðÁØ yuf hk»xÙLkk rMkØktík íkhefu yku¤¾ yÃkkððk fkUøkúuMku
{níðÃkwýo fkÞo fÞwo.
þÁykíkLkk fkUøkúuMke LkuíkkykuLku yuðku rðïkMk níkku fu Mkhfkh Mk{ûk Mk{k[khÃkºkku yLku
ðfíkÔÞku æðkhk {ktøkýeyku hsw fhðk{kt ykðþu íkku Mkhfkh ÷kufkuLkk rník{kt rLkýoÞ ÷uþu. íku{ýu
¾kMk fheLku MkhfkhLke ykŠÚkf LkeríkykuLkku rðhkuÄ fÞkuo. þÁykíkLkk yk Lkuíkkyku {ðk¤ðkËe
yÚkðk íkku çktÄkhýðkËe fu Lkh{ÃktÚkeyku íkhefu yku¤¾kíkk níkk. ËkËk¼kE LkðhkuS suðk hk»xÙðkËe
Lkuíkkyu rçkúxeþ þkMkLkLke ykŠÚkf LkeríkLkku sçkhËMík rðhkuÄ fÞku.o íku{ýu rçkúxeþ Mkhfkh Ãkh ¼khíkLkk
MðËuþe nMík WÄkuøkku Lk»x fhðkLkku ykhkuÃk {wfÞku þÁykíkLkk yk Lkuíkkykuyu Lke[u «{kýu
{ktøkýeykuLku ðk[k ykÃke níke.
(1 ) rðÄkLkMk¼k yLku yLÞ Ãkrh»kËku{kt ¼khíkeÞ «òLkk «ríkrLkrÄíð ykÃkðk{kt ykðu.
(2 ) ¼khíkeÞ Mkeðe÷ MkuðkLkwt ¼khíkeÞ fhý fhe Eø÷uLz yLku ¼khík{kt yuf MkkÚku Ãkheûkkyku
÷uðk{kt ykðu.
(3 ) støk÷Lkk fkÞËkykuLku ¼khíkeÞ «skLku yLkwÁÃk çkLkkððk{kt ykðu.
(4 ) ykMkk{Lkk ånkLkk çkøke[kyku{kt {swhe fhíkk ¼khíkeÞ {kxu MktøkrXík ÚkE íku{Lkk þku»ký
rðÁØ fk{ fhðk{kt ykðu.
21.2 MðËuþe yLku çkrn»fkh: snk÷ðkËe hksLkerík
E.Mk.188Ãk Úke E.Mk.190Ãk Lkk Mk{Þøkk¤kLku ykÃkýu {ðk¤ðkËe Mk{Þ fne þfeyu
E.Mk.190Ãk {kt ¼khíkLkk ðkEMkhkuÞ ÷kuzo fÍoLku çktøkk¤Lkk ¼køk÷k ÃkkzÞk. yk Mk{Þu çktøkk¤{kt
ðíko{kLk Ãkrù{ çktøkk¤ yLku Ãkqðo çktøkk¤(ðíko{kLk çkktø÷kËuþ),rçknkh yLku Íkh¾tz,ykurhMMkk
yLku ykMkk{Lkk «ËuþkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku ykx÷k {kuxk rðMíkkhLkwt þkMkLk fhðwt fXeLk Au íkuðwt
ònuh fhe íkuýu çktøkk¤ rð¼ksLk fhe LkktÏÞw. nfefík{kt íkuýu ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku íkkuze
Lkkt¾ðk yk{ fÞwo níkw fkhý fu íkuýu yk ¼køk÷k{kt Ä{oLkku ykÄkh ÷E rnLËwyku yLku {wÂM÷{kuLke
72 EríknkMk
çknw{íkeðk¤k rðMíkkhLku y÷øk-y÷øk fÞko níkk yux÷w s Lknª þnuhe yLku økúk{eý ÷kufkuLku Ãký íku{s íkífk÷ef ¼khík
yufçkeòÚke swËk fÞko níkk yLku f÷f¥kkLkwt {níð ykuAw fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku. çktøkk¤Lkk
¼køk÷kLke ½ku»kýk ÃkAe çktøkk¤{kt «[tz rðhkuÄ Vkxe LkeféÞku. yk Mk{Þu fkuøt kúMu kLkk {ðk¤ðkËeykuyu
MkhfkhLkku rðhkuÄ fhðk ÃkkuíkkLke swLke ÃkØrík [k÷w hk¾e yLku MkkðosrLkf Mk¼k økkuXðe «uMk îkhk
íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo òufu íkuLkwt fkuE Ãkrhýk{ ykÔÞw Lknet yLku çktøkk¤Lkk ¼køk÷k sw÷kE-190Ãk {kt LkkUÄ
ònuh fhðk{kt ykÔÞk.
çktøkk¤Lkk ¼køk÷kLke sknuhkík Úkíkk s çktøkk¤{kt íkuLkk rðhkuÄ{kt yLkuf ÷kufku yufXk
ÚkÞk. {kºk f÷f¥kk s Lknª Ãký rËLkkÍÃkwh,ÃkçkLkk,VheËÃkwh,Zkfk yLku çkkheMkk÷ suðk þnuh{kt
sçkhËMík rðhkuÄ ÚkÞku yLku ÷kufkuLke Mk¼kyku {¤e. ykðe s yuf Mk¼k{kt rçkúxeþ {k÷Lkku çkrn»fkh
fhðkLkku rLkýoÞ ÷uðk{kt ykÔÞku. 7 ykuøk»x 190Ãk Lkk hkus f÷f¥kkLkk xkWLknku÷{kt {¤u÷ rðþk¤
sLkMk{qnu çktøkk¤{kt çkrn»fk¤Lkku MktfÕÃk ònuh fhe MðËuþe yktËku÷LkLke þÁykík fhe. suýu
çktøkk¤Lkk ík{k{ LkuíkkykuLku yuf {t[ Ãkh W¼k fhe ËeÄk. 11 ykufxkuçkh 190Ãk Lkk hkus çktøkk¤
rð¼ksLk ÷køkw fhðk{kt ykÔÞwt íku rËðMku Mk{økú çktøkk¤{kt þkuf rËðMk çkLkkððk{kt ykÔÞku yLku
÷kufkuyu WÃkðkMk fhe íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo yux÷w s Lknª ðtËu {kíkh{T økeík MkkÚku þuheyku{kt Ãkhuz
fhðk{kt ykðe. yk rËðMku çktøkk¤Lke «òyu yufíkkLkk «íkef íkhefu yufçkeòLku hk¾zeyku Ãký
çkktÄe.
yk{ MðËuþe yLku çkrn»fkhLkwt yuf rðrþ»x yktËku÷Lk ¼khík{kt W¼w ÚkÞwt. yk Mk{Þu
÷kuf{kLÞ rík÷f MðËuþe yLku çkrn»fkhLkk yk yktËku÷LkÚke WíMkkrník ÚkE íkuLku Mk{økú ¼khík{kt
÷køkw fhðkLkk {íkLkk níkk. íku{Lke MkkÚku ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ yLku ySík®Mkn Ãký òuzkÞk. MkiÞË
niËh hÍk rËÕne{kt yLku r[ËBçkh{T rÃkÕ÷kE {ÿkMk{kt yk yktËku÷Lk ÷ELku økÞk. yk Mk{Þu
rçkÃkeLk[tÿ Ãkk÷u Ëuþ¼h{kt «ðkMk fhe ÃkkuíkkLkk «ð[Lkku ykÃÞk. fkUøkúMu ku E.Mk.190Ãk {kt økkuÃkk÷f]»ý
økku¾÷uLke yæÞûkíkk{kt yk MðËuþe yktËku÷LkLku xufku ykÃÞku. òufu íkuyku Mk{økú ¼khík{kt yk yktËku÷Lk
[÷kððkLkk {íkLkk Lnkuíkk. íkuyku çktøkk¤{kt MðËuþe yktËku÷Lk [÷kðe MkhfkhLkku rðhkuÄ fhðk{kt
{kLkíkk níkk. íkuLke Mkk{u rík÷f,rçkÃkeLk[tÿ Ãkk÷,÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ yLku yh®ðË ½ku»k Mk{økú ¼khík{kt
MðËuþe yktËku÷Lk [÷kððkLkk {íkLkk níkk.rík÷f yLku íku{Lke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Lkuíkkyku snk÷ðkËe
Lkerík{kt {kLkíkk níkk. íku{Lkk Ëçkký nuX¤ E.Mk.1906 {kt f÷f¥kk yrÄðuþLkLkk fkUøkúuMk yæÞûk
ËkËk¼kE LkðhkuSyu Mðhksyu fkUøkúuMkLkku ytrík{ ÷ûÞ Au íku{ íku{Lkk MktçkkuÄLk{kt sýkÔÞw.
MðËuþe yktËku÷Lku ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt rðhkuÄLke yuf Lkðe s ÃkØríkLku sL{
ykÃÞku su ÃkAeÚke {nkí{k økktÄeLkk MkíÞkøkúnku{kt òuE þfkÞ Au. sLkMk¼kyku,Íw÷wþ,rðËuþe
[eòuLkku çkrn»fkh, nzíkk¤ yLku MðËuþeLkku «[kh suðe yLkuf Lkðe çkkçkíkkuLke þÁykík yk
yktËku÷Lku fhe íkuLkkÚke ÷kufku{kt Mkr¢Þíkk ykðe.
yk yktËku÷LkLke yuf rðrþ»xíkkyu Ãký níke fu Mkk{kLÞ ÷kufku MkwÄe yktËku÷LkLkk rð[khku
ÃknkU[kzðk {kxu ÷kufkuLke ÃkhtÃkhk yLku ÷kufr«Þ MÚkkrLkf íknuðkhkuLku íku{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞw
níkwt.
{nkhk»xÙ{kt ÷kuf{kLÞ rík÷fu yk yktËku÷LkLku {sçkwík fhðk økýÃkrík yLku rþðkS
WíMkðkuLkku WÃkÞkuøk fÞkuo. íkku çktøkk¤{kt MðËuþe økeíkkuLkku «Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku. ÷kufr«Þ htøk{t[
‘Þkºkk’ Lkku Ãký «Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku.yk Ërüyu yk yktËku÷Lk MkkÚku ¼khíkeÞ MktMf]rík ðýkE
økÞu÷e òuðk {¤u Au.
EríknkMk 73
íku{s íkífk÷ef ¼khík yk yktËku÷LkLke MkV¤íkk yu níke fu E.Mk.1911 {kt çktøkk¤Lkk ¼køk÷k hË fhðk{kt
ykÔÞk yLku f÷f¥kkLku MÚkkLku hksÄkLke íkhefu rËÕneLku ÃkMktË fhðk{kt ykðe. òufu Mkhfkhu yk
Ãkøk÷w ÷ELku çktøkk¤Lkk çkwrØSðeykuLku ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Úke Ëwh fhðkLkku «ÞkMk fÞkuo.
LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku- 21.1
(1 ) ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLke MÚkkÃkLkk fÞkhu ÚkE ? fÞk rçkúxeþ yrÄfkheyu íkuLke MÚkkÃkLkk{kt
yøkíÞLke ¼qr{fk ¼sðe níke.
............................................................................
(2 ) çktøkk¤Lkk ¼køk÷kLke ½ku»kýk fkuýu yLku fÞkhu fhe ?
............................................................................
(3 ) hk»xÙðkËLke ¼kðLkk «[kh-«Mkkh {kxu fÞk «ÏÞkík htøk{t[Lkku «Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku
níkku ?
............................................................................
(4 ) E.Mk.1911 {kt f÷f¥kkÚke hksÄkLkeLkwt MÚk¤ktíkhý fhðkLkwt {wÏÞ fkhý sýkðku ?
............................................................................
21 .3. ¼khík yLku ¼khík çknkh ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLkku «Úk{ íkçkffku:

fkUøkúuMkLke ytËh {ðk¤ðkËeyku yLku snk÷ðkËeyku ðå[u {Ë¼uËku ðÄíkk síkk níkk.
snk÷ðkËe Lkuíkkyku çktÄkhýeÞ MkwÄkhkLkku rðhkuÄ fhe çkrn»fkh yktËku÷Lk [÷kððkLkk Ãkûk{kt níkkt
sÞkhu {ðk¤ðkËe Lkuíkkyku ÃkkuíkkLke swLke ÃkhtÃkhk{kt {kLkíkk níkk yLku [qtxýe «r¢Þk{kt ¼køk ÷uðk
EåAíkk níkk. ytíku çktLku swÚkku ðå[u ðÄíkk síkk {ík¼uËkuLku fkhýu E.Mk.1907 {kt fkutøkúuMkLkk Mkwhík
yrÄðuþLk{kt fkUøkúuMk{kt çku ¼køk Ãkze økÞk níkk. snk÷ðkËe Lkuíkkykuyu Mkhfkhe LkeríkykuLkku rðhkuÄ
fhðk Mkk{kLÞ ÷kufkuLku «kuíMkkrník fhðkLkk fkÞkuo þÁ fÞko. çkeS çkksw {ðk¤ðkËe Lkuíkkyku MkhfkhLke
LkeríkykuLkku rðhkuÄ fhíkk økÞk. E.Mk.1909 Lkk {ku÷uo-r{Lxku MkwÄkhk{kt ¼khíkLku rçkúxeþ Mkhfkhu
fkuE ÔÞðÂMÚkík fu ÷k¼fkhe fkÞËku Lk ykÃkíkk {ðk¤ðkËeyku{kt rLkhkþk ÔÞkÃke. çkeS çkksw
MðËuþe yktËku÷Lk Ãký Äe{u Äe{u ¾ík{ ÚkE hnÞw níkw òufu yk yktËku÷Lku ÃkAeÚke ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLku
sL{ ykÃÞku su{kt ÔÞrfíkøkík heíku rntMkf «ð]ríkykuLku ðuøk ykÃÞkuu.
¢ktríkfkheykuLkwt {wÏÞ ÷ûÞ ykí{çkr÷ËkLk îkhk rçkúxeþ þkMkLkLkku ytík ykýðkLkku
níkwt.rçkúxeþ yrÄfkheykuLke níÞk fhðe yu íku{Lkwt {wÏÞ ÷ûký níkw. MkhfkhLkk Ë{LkLkwt íkuyku
«íkef níkk Mkhfkhu yuf íkhV çktÄkhýeÞ MkwÄkhkyku yLku Mkr{ík {kºkk{kt [qxýe «r¢Þk W¼e fhe
¼khíkLku çktÄkhýeÞ MkwÄkhk ykÃkðkLkku Zkutøk [k÷w hkÏÞku.çkeS çkksw ¢ktríkfkhe yLku yLÞ {wÏÞ
LkuíkkykuLke ÄhÃkfz fhðkLke yLku íku{Lkk Ãkh Ë{Lk økwòhðkLke «ð]rík Ãký [k÷w hk¾e. snk÷ðkËe
Lkuíkkyku {kuxk «{ký{kt íkuLkku ¼kuøk çkLÞk. íku{Lkk {kuxk ¼køkLkk Lkuíkkyku su÷{kt hnÞk sÞkhu
íkuyku su÷Lke çknkh ykðíkk íkku Vheðkh økwÃík heíku MktøkXLkku çkLkkðíkk.yk «fkhLke ÃkrhÂMÚkrík
MðËuþe yktËku÷Lk ÃkAe ¼khík{kt {kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au.
E.Mk.1908 {kt ¾wrËhk{ çkkuÍ yLku «VwÕ÷ [kfe Lkk{Lkk çku hk»xÙðkËe ÞwðkLk yuf Mkhfkhe
74 EríknkMk
ðknLk Ãkh çkkuBçk VufÞku. íkuyku {wÍ^VhÃkwhLkk y÷kufr«Þ LÞkÞÄeþ ®føMkVkuzoLke níÞk fhðk íku{s íkífk÷ef ¼khík
{ktøkíkk níkk. òufu yk ðknLk{kt LÞkÞkÄeLkLku çkË÷u çku {rn÷kyku {wMkkVhe fhíke nkuðkÚke íku{Lke
níÞk ÚkE økE. «VwÕ÷ [kfeyu yk ½xLkk çkkË ÃkkuíkkLke òík Ãkh økku¤e {khe ykí{níÞk fhe
sÞkhu ¾wrËhk{ ÃkfzkE síkk íkuLku VktMke ykÃkðk{kt ykðe. yLkwMke÷eLk yLku Þwøkkíkh Mkr{rík
Lkk{Lke MktMÚkkyku [÷kðíkk ¢ktríkfkhe ÞwðkLkkuyu ykðe ½xLkkykuLku ykfkh ykÃkðk ÃkiMkk {u¤ððk LkkUÄ
÷qtx Ãký [÷kðe níke. çktøkk¤ rMkðkÞ yk «fkhLkk ¢ktríkfkhe yktËku÷Lkku ¼khíkLkk ½ýk çkÄk
ûkuºkku{kt Vu÷kE [wfÞk níkk. hkMk rçknkhe çkkuÍ yLku Mkr[LÿLkkÚk MkkLÞk÷ suðk ¢ktríkfkheyu
Ãktòçk,W¥kh«Ëuþ yLku rËÕne MkwÄe ¢ktríkfkhe MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk fhe. yk çktLku ¢ktríkfkheykuyu
E.Mk.1912 {kt ðkEMkhkuÞ ÷kuzo nkŠztøk Ãkh rËÕne{kt ½kíkf nw{÷ku fÞkuo níkku. ¢{þ: yk «fkhLkk
yktËku÷Lkku ¼khík çknkh Ãký [k÷ðk ÷køÞk níkk. E.Mk.1905 {kt ~Þk{S f]»ý ð{koyu ÷tzLk{kt
¼khíkeÞ rðãkÚkeoyku {kxu ErLzÞk nkWMk Lkk{Lkwt yuf fuLÿ þÁ fÞwo níkwt. E.Mk.1907 {kt yk
fuLÿLkk «{w¾ ¢ktríkfkhe íkhefu rðLkkÞf Mkkðhfh òuzkÞk níkk yks ¢ktríkfkhe MktøkXLkLkk yuf
ÞwðkLk MkÇÞ {ËLk÷k÷ Zetøkhkyu E.Mk.1909 {kt ErLzÞk ykurVMkLkk yrÄfkhe fÍoLk rð÷eLke
÷tzLk{kt níÞk fhe Lkkt¾e níke. ÷tzLk rMkðkÞ ÞwhkuÃkLkk ÃkurhMk yLku SLkuðk{kt çknw s {níðÃkqýo
yLku ¢ktríkfkhe fkÞo ÃkkhMke ¢ktríkfkhe {rn÷k {uz{ fk{kyu fÞwo níkw.íku{ýu Mk{ksðkËeyku MkkÚku
MktÃkfo MkkÄe ðtËu{kíkh{T Lkk{Lke yuf ¢ktríkfkhe ÃkrºkfkLke þÁykík fhe níke. çk÷eoLk{kt E.Mk.1909
{kt rðhuLÿLkkÚk [èkuÃkkæÞkÞ Lkk{Lkk yuf yLÞ ¢ktríkfkhe Lkuíkk fkÞohík níkk. òufu ÞwhkuÃk{kt yk çkÄk
¢ktríkfkhe Mk{wnku y÷øk-y÷øk fkÞo fhíkk níkk. MktÞwfík hksÞ y{urhfk yLku rçkúxeþ fku÷trçkÞk
yLku «þktík {nkMkkøkhLkk fux÷kf hksÞku{kt ¼khíkðkMkeykuyu [÷kðu÷k yk yktËku÷LkLku MÚkkrLkf
÷kufkuLkku xufku Ãký {éÞku níkku. yk hksÞku{kt 15000 sux÷k ¼khíkeÞku hnuíkk níkk. su{ktLkk
{kuxk¼køkLkk þe¾ níkk íkuyku ðuÃkkhe yLku fkheøkh ðøko MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk Ãkhtíkw íÞkt Ãký
htøk¼uËLkku Mkk{Lkku fhíkk níkk.E.Mk.1913 {kt MkkLk £ktÂLMkMfku Lkk{Lkk þnuh{kt økËh yktËku÷Lk
Lkk{Lkwt {níðÃkqýo swÚk fu MktøkXLk MkkunLk®Mkn ¼fLkk yLku ÷k÷k nhËÞk÷u þÁ fÞwo.
E.Mk.1914 {kt þÁ ÚkÞu÷ «Úk{ rðï ÞwØu ¢ktríkfkheykuLku Mðíktºkíkk yktËku÷Lk ðÄw
ÍzÃkÚke [÷kððk yuf MkhMk yðMkh ykÃÞku fkhý fu rçkúxLk ÞwØLke íkiÞkheyku{kt ÔÞMík níkw yLku
¼khík{ktÚke MkirLkfkuLku ¼khík çknkh {kuf÷e hnÞw níkw. s{oLke rçkúxLkLku Lkçk¤w Ãkkzðk ¢ktríkfkheykuLku
{ËË fhðk Ãký íkíÃkh níkw yux÷w s Lknª íkwfeo Ãkh rçkúxLkLku yk¢{ý fhíkk MktÃkwýo {wÂM÷{ søkík
Ãký rçkúxLkÚke Lkkhks níkw fkhý fu {wÂM÷{kuLkk Mkðkuoå[ ÄkŠ{f Lkuíkk ¾r÷Vk íkwfeo{kt hnuíkk níkk.
økËh yktËku÷Lk{kt çkhfíkwÕ÷k Lkk{Lkk {níðLkk {wÂM÷{ ¢ktríkfkhe Lkuíkk Ãký òuzkÞk níkk. W¥kh
«Ëuþ{kt ËuðçktÄ{kt {wÂM÷{ rþûký fuLÿ{kt rþûký Ãkk{u÷ ÷kufkuLkk Mk{wnu-W÷u{k-yu Ãký ¢ktríkfkhe
yktËku÷LkLku xufku ykÃÞku níkku.
yk Mk{Þu {kuxkÃkkÞu ÷qtx Vkx yLku rçkúxeþ f{o[khe-yrÄfkheykuLke níÞk Úkíke hne.
sríkLk {w¾hS (çkk½k síkeLk) Lkk ðzÃký nuX¤ çktøkk¤{kt ¢ktríkfkheykuyu {kuxk «{ký{kt rçkúxeþ
huÕkðuLku LkwfþkLk Ãknku[kzÞw. íku{ýu f÷f¥kkLkk hkuzk V{oLkk þ† hk¾ðkLkk økkuËk{ Ãkh ÷qtx [÷kðe
{níðÃkqýo MkV¤íkk nkÚk Ähe níke. òufu ykurhMMkk{kt çkk÷kMkkuhLke Ãkku÷eMku sríkLk {w¾hSLke
ÄhÃkfz fhíkk yk ÞkusLkkLku {kuxku Vxfku ÃkzÞku. hkMk rçknkhe çkkuÍ yLku Mkr[Lÿ MkkLÞk÷Lkku çktøkk¤Lkk
¢ktríkfkheykuLku {kuxku xufku {¤íkku níkku. rðËuþ{ktÚke Ãký ¢ktríkfkheyku ¼khík{kt ykðe hnÞk níkk.
yk Mk{Þu çkLku÷e fk{køkkxk {kÁLke ½xLkkyu ¢ktríkfkhe «ð]ríkyku{kt ðuøk ykÃÞku. þe¾ yLku
EríknkMk 75
íku{s íkífk÷ef ¼khík {wÂM÷{ ÞkrºkfkuÚke ¼hu÷w fk{køkkxk {kÁ Lkk{Lkwt ðnký fuLkuzk sE hnÞw níkw. fuLkuzkLke Mkhfkhu
yk ðnkýLku fuLkuzk{kt «ðuþðk «ríkçktÄ {wfíkk yk ðnký MkÃxuBçkh-1914 {kt f÷f¥kk ÃknkUåÞw.
Lkkhks ÚkÞu÷k Þkrºkfkuyu Ãkku÷eMk MkkÚku ÍÃkkÍÃke fhíkk hh sux÷k Þkrºkf {]íÞw ÃkkBÞk.rçkúxeþ
Mkhfkhu økËh ÃkûkLkk yktËku÷Lk fkÞkuoÚke zheLku íku{Lke rðÁØ Mkg fkÞoðkne þÁ fhe yLku
{kuxk¼køkLkk LkuíkkykuLku Ãkfze ÷uðk{kt ykÔÞk. hkMk rçknkhe çkkuÍ Ãký yk ½xLkk çkkË òÃkkLk síkk
LkkUÄ hnÞk yLku Mkr[Lÿ MkkLÞk÷Lku ykSðLk Ëuþ rLkfk÷Lke Mkò fhðk{kt ykðe. ¢ktríkfkheyku îkhk
ÚkÞu÷e MkirLkf fkÞoðkneyu ÃkAeÚke ¼khík{kt ¾uzwíkkuLke ¢ktríkLku sL{ ykÃkðk{kt {níðÃkwýo Vk¤ku
ykÃÞku níkku.
21 .4. nku{Á÷ yktËku÷Lk:
E.Mk.1908 Úke E.Mk.1914 ËhBÞkLk su÷{kt hnu÷k {nkLk Lkuíkk çkk÷ øktøkkÄh rík÷f
E.Mk.1914 {kt Mkò Ãkqýo Úkíkk fkUøkúuMk{kt ÃkkAk VÞko. yk Mk{Þu {kuxk¼køkLkk ¢ktríkfkhe yktËku÷Lkku
yLku MðËuþe yktËku÷Lk suðk ¼khíkeÞ «ÞkMkku Äe{u Äe{u ÃkkuíkkLkku «¼kð økw{kðe hnÞk níkk íÞkhu
hk»xÙeÞMíkhu {kuxkÃkkÞu yuf rðþk¤ sLkyktËku÷Lk fhðkLke sÁheÞkík W¼e ÚkE níke. rík÷f yLku
yuLke çkuMkLxu nku{Á÷ yktËku÷Lk Lkk{Lkwt yuf rðrþ»x yktËku÷Lk fhe yk sÁheÞkík Ãkqýo fhe.
íku{ýu yur«÷-1916 {kt nku{Á÷ ÷ªøkLke MÚkkÃkLkk fhe yLku yk¢{f heíku rçkúxeþ þkMkLk Mkk{u
Ãkzfkh VufÞku. yuLke çkuMkLxu ykÞrhþ {kuz÷ Ãkh ykÄkrhík yk yktËku÷Lk þÁ fhðkLkku «Míkkð
{wfÞku níkku. íku{ýu MkÃxuBçkh-1916 {kt íku{Lke fkÞoðkne þÁ fhe níke.
rík÷fu MÚkkÃku÷ yktËku÷Lk {nkhk»xÙ yLku fýkoxf{kt Mkr¢Þ níkw sÞkhu çkuMkLxu þÁ fhu÷
yktËku÷Lk Mk{økú ¼khík{kt [÷kððkLkwt níkw. íkuLkwt {wÏÞ {Úkf {ÿkMk ÃkkMku ykðu÷ yzeÞkh níkw.
íkuyku þnuhku{kt ÷kufkuLke òøk]rík {kxu [[ko Mk¼kyku Þkusíkk yLku ÔÞkÏÞkLk ykÃkðkLkwt fkÞo fhíkk
òufu íku{ýu MktÃkwýo MðíktºkíkkLke ðkík fhe Lknkuíke íku{ Aíkkt íku{ýu MkhfkhLke ík{k{ LkeríkykuLkku
«[tz rðhkuÄ fÞkuo níkku. yk yktËku÷Lku hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkwt MðÁÃk ÃkfzÞw níkw yLku Mðíktºkíkk
Mktøkúk{Lkk LkuíkkykuLke yuf Lkðe ÃkuZe íkiÞkh fhe níke. çktøkk¤ yLku Ãktòçk MkwÄe yk yktËku÷Lk
rðMíkhe [wfÞw níkw. ½ýk {ðk¤ðkËe fkUøkúuMke Lkuíkkyku Ãký nku{Á÷ yktËku÷Lk MkkÚku skuzkE økÞk
níkk. òufu E.Mk.1918 ÃkAe y[kLkf s yk yktËku÷LkLkku ytík ykðe økÞku.
(1 ) MkkLk £ktÂLMkMfku þnuh{kt økËh yktËku÷Lk þÁ fhLkkh LkuíkkLkwt Lkk{ ykÃkku ?

............................................................................
(2 ) fk{køkkxk {kÁLke ½xLkk rðþu sýkðku.
............................................................................
(3 ) ¢ktríkfkhe ÃkrºkfkLke þÁykík fhLkkh ¢ktríkfkheLkwt Lkk{ ykÃkku ?
............................................................................
(4 ) yuLke çkuMkLx yLku rík÷fu fÞwt yktËku÷Lk þÁ fÞwo níkwt.
............................................................................
76 EríknkMk
21 .5 . økktÄeSLke ÷kuf [¤ð¤ku: «khtr¼f íkçkffku íku{s íkífk÷ef ¼khík
E.Mk.1909 Lkk çktÄkhýeÞ MkwÄkhkçkkË rçkúxeþ Mkhfkhu E.Mk.1919 {kt {kuLxuøÞw-[iBMkVkuzo
MkwÄkhk ykÃÞk.yk MkwÄkhk{kt íku{ýu ¼khíkeÞkuLku MðþkMkLk ykÃkðk{kt ykÔÞw Au íkuðku Ëkðku fÞkuo
Ãkhtíkw ðkMíkrðf þrfík nsw Ãký rçkúxeþ ðkEÍhkuÞ yLku økðLkohLkk nkÚk{kt s níke. yk MkwÄkhk
îkhk ¼khík{kt rî{w¾e þkMkLk ÃkØrík ÷køkw fhðk{kt ykðe suLkkÚke ¼khíkeÞ LkuíkkykuLku «ríkrLkrÄíð LkkUÄ
fhðkLkku {kufku {éÞku. òufu yk rMkðkÞ ¼khíkeÞkuuLku fkuE ðneðxe VkÞËku ÚkÞku Lknª.
E.Mk.1918 {kt «Úk{ rðïÞwØ Ãkwýo ÚkÞk çkkË ÞwØLke yÚkoÔÞðMÚkkLke ¼khík Ãkh çknw s
¾hkçk yMkh Ãkzu÷. íku yMkhku nðu ðÄíke {ktu½ðkhe yLku çkuhkusøkkheLkk MktË¼o{kt òuðk {¤e. ÞwØ
ËhBÞkLk fkheøkhkuLku fk{ {¤e hnuíkw níkw su nðu çktÄ ÚkE økÞw. yk fkheøkh ðøko hk»xÙðkËe
yktËku÷LkLku Mkr¢Þ ykŠÚkf {ËË fhíkku níkku. fux÷kf {wzeðkËeyku Ãký hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkk Mk{Úkof
níkk. ÞwØ ÃkAe ykŠÚkf {tËeyu ¼khíkLkku yMktíkku»k ðÄkÞkuo.
ykðe yþktík ÃkrhÂMÚkrík{kt {nkí{k økktÄeLkk yøk{Lku Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku yuf Lkðw s
MðÁÃk ykÃÞw. E.Mk.1915 {kt íkuyku MkkWÚk ykr£fkÚke ¼khík ykÔÞk yLku ÞwØ çkkË WíÃkÒk
ÃkrhÂMÚkríkyku Ãkh ÃkkuíkkLkk yLkw¼ðku æðkhk Lkðk yktËku÷LkLkku {wMkÆku ½ze fkZÞku. íkuyku þktríkÃkwýo
yLku y®nMkf yktËku÷Lk{kt {kLkíkk níkk.fux÷kf rðrþ»x {wÆkyku WÃkh æÞkLk furLÿík fhe íkuLkk
fkÞËk-fkLkwLk rðþu òýe MkrðLkÞ ¼tøkLke «ð]rík{kt íku {kLkíkk níkk. íku{Lkk yktËku÷LkLkwt {níð yu
níkw fu íku{ýu Mkk{kLÞ «òLku ÃkkuíkkLkk yktËku÷Lk MkkÚku {kuxk «{ký{kt òuze ËeÄe níke. [tÃkkhý,¾uzk
yLku y{ËkðkËLkk ºký Mkðo«Úk{ yktËku÷Lkku{kt rçkúxeþ MkhfkhLkku rðhkuÄ fhðk{kt íku{ýu MkV¤íkk
{¤e. «Úk{ çku yktËku÷Lk ¾uzwík yktËku÷Lkku níkk sÞkhu ºkesw yktËku÷Lk {e÷ {swhku MkkÚku òuzkÞu÷
níkw.
[tÃkkhýLkk ¾uzwíkku ÞwhkuÃkeÞLk fkh¾kLkkËkhku Mkk{u yktËku÷Lk fhe hnÞk níkk.íkuyku
¾uzwíkkuLkuË¤e Wøkkzðk {kxu {sçkwh níkk.¾uzwíkku Lkuíkkyku {kLkk yuf hksfw{kh þwf÷kyu [tÃkkhýLkk
¾uzwíkkuLkku «&™ økktÄeS Mk{ûk hsw fhe økktÄeSLke [tÃkkhý ykððk yk{tºký ykÃÞw. økktÄeSyu
E.Mk.1917 {kt íkuLke íkÃkkMk fhðk Ãkt[khý sðkLkwt Lkffe fÞwo íku{Lku hkufðkLkku yLku Ä{fe ykÃkðkLkk
«ÞíLkku ÚkÞk Ãkhtíkw íku{ýu ÃkkuíkkLkku MkíÞkøkún ÔÞkÃkf çkLkkÔÞku. ytíku Mkhfkhu yk yktËku÷Lk Mkk{u
Íqfðw ÃkzÞw yLku ¾uzwíkku {kxu ¾hkçk rLkðzu÷e íkeLkfXeÞk «ýkr÷Lkku íÞkøk fhðku ÃkzÞku yk «ýkíke
ytíkøkoík fkuEÃký ¾uzwíku ÃkkuíkkLke s{eLkLkk 3/20 ¼køk Ãký øk¤eLke ¾uíke fhðe VhrsÞkík níke.
y{ËkðkËLkk {e÷ {swhkuLkk yktËku÷Lk{kt økktÄeS Ãkkuíku s òuzkÞk níkk. {e÷{kr÷fku
yLku fkheøkhe ðå[u Í½zkLkwt {q¤ Ã÷uøk Mk{Þu yÃkkÞu÷ çkkuLkMk níkw. Ã÷uøk Mk{kÃík Úkíkk {e÷ Ã÷uøk
çkkuLkMk ykÃkðkLkwt çktÄ fhíkk fkheøkhkuyu íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo fkheøkhkuLke {ktøkýe níke fu ÞwØ ÃkAe
{kut½ðkhe ðÄíkk yk çkkuLkMkLku çktÄ fhðw òuEyu Lknª. økktÄeSyu fkheøkhku yLku {kr÷fku ðå[u
{æÞMÚke fhe xÙeçÞwLk÷ Mk{ûk «&™ {wfðkLke ðkík fhe.{kr÷fkuyu fkheøkhkuLke 35 xfk ðuíkLk
ð]rØLke Mkk{u 20 xfk ykÃkðkLkwt XhkÔÞw su LÞkÞ Mktøkík Lknkuíkw. íkuLkk rðhkuÄ{kt økktÄeSyu «Úk{ðkh
WÃkðkMk yktËku÷LkLkku «kht¼ fÞkuo níkku.{e÷ {kr÷fku{kLkk yuf ytçkk÷k÷ Mkkhk¼kE økktÄeSLkk
r{ºk níkk yLku íku{Lkk çknuLk yLkMkqÞkçkuLk Mkkhk¼kE økktÄeSLke MkkÚku {e÷ {swhkuLkk yktËku÷Lk{kt
òuzkÞk níkk. yLÞ {e÷ {kr÷fkuyu Ãký økktÄeSLkk Mkkçkh{íke yk©{{kt LkkýktfeÞ {ËË fhe
níke. íku{ Aíkkt økktÄeSyu yks {e÷ {kr÷fkuLkku rðhkuÄ fhíkw yktËku÷Lk fÞwo. Auðxu fkheøkhkuLku
ðuíkLk{kt 3Ãk xfkLkku ðÄkhku yÃkkíkk yk {k{÷u Mk{kÄkLk ÚkÞw.
EríknkMk 77
íku{s íkífk÷ef ¼khík økktÄeSLkwt ºkesw yktËku÷Lk ¾uzkLkk ¾uzwíkku {kxu ÚkÞu÷w {níðLkwt yktËku÷Lk níkw su{kt yLkksLkwt
ykuAw WíÃkkËLk Úkðk Aíkkt Mkhfkhu fh ðÄkhku fhe ¾uzwíkku Ãkh sÃíke ÷kððkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku.
økktÄeSyu íkuLke Ãkwhe íkÃkkMk fhe yLku sýkÔÞw fu ¾uzwíkkuyu Mknus Ãký fh ¼hðku òuEyu Lknª.
íku{ýu ¾uzwíkkuLku fh Lk ¼hðk yLku fkuEÃký ¼kuøku xfe hnuðk ykøkún fÞkuo. ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ yLku
ELËw÷k÷ Þkr¿kf suðk Lkuíkkyku økktÄeS MkkÚku òuzkÞk yLku ¾uzkLkk ík{k{ økk{zkyku ¾wtËe ðéÞk.
LkkUÄ Mkhfkhu fh Lk ¼hLkkhk ¾uzwíkkuLkk Ãkþwyku,½hku yLku ¾uíkhku AetLkðe ÷eÄk íku{ Aíkkt ¾uzwíkku zøÞk
Lknª.økktÄeSyu Mk{]Ø ¾uzwíkkuLku Ãký fh Lk ¼hðk íkiÞkh fÞko Auðxu Mkhfkhu Mk{swíke Lkku rLkËuoþ
fhíkk yk yktËku÷LkLkku Mkw¾Ë ytík ykÔÞku.
E.Mk.1917-18 ËhBÞkLk ÚkÞu÷k yk yktËku÷Lkkuuyu økktÄeSLkk y®nMkkí{f MkíÞkøkún
MðÁÃkLku «ò Mk{ûk {wfÞw. yuf heíku økktÄeSyu {kuxk yktËku÷Lkku fhíkk Ãkqðuo yk LkkLkkt yktËku÷Lk
îkhk «òLkku Ërüfkuý òýðkLkku «ÞíLk fÞkuo.yk yktËku÷Lkku{kt økktÄeSLku ¼krð LkuíkkykuLkku yuf
{kuxku Mk{qn Ãký «kÃík ÚkÞku. ¾uzwíkku yLku fkheøkhku suðk çknwsLk Mk{ksLkku xufku Ãký økktÄeSLku
{éÞku.
hku÷ux MkíÞkøkún yu økktÄeSLkwt yLÞ yuf {níðÃkwýo yktËku÷Lk níkw ¼khíkeÞ LkkøkrhfkuLke
Mðíktºkíkk Ãkh íkhkÃk {wfíkku yk fkÞËku Vuçkúwykhe-1919 {kt ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku níkku. yk
fkÞËk æðkhk Mkhfkh Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku íkkuze Lkkt¾ðk {ktøkíke níke fkhýu fu yk fkÞËkÚke MkhfkhLku
fkuEÃký ÔÞrfík Ãkh fu fuMk [÷kÔÞk ðøkh íkuLke ÄhÃkfz fhðkLkku yLku íkuLku Mkò fhðkLkku ÃkhðkLkku
{¤e síkku níkku.¼khíkeÞkuyu yk fkÞËkLkku «[tz rðhkuÄ fÞkuo ÞwØ ËhBÞkLk yk «fkhLkk «ríkçktÄku
Mðefkh fhe þfkÞ Ãkhtíkw ÞwØ çkkË yk fkÞËku Mkkð Lkfk{ku níkku. íkuLkkÚke ¼khíkeÞykuLku fÞkhuÞ Mð
þkLk Lknª {¤e íku ðkík ÆZ çkLke.økktÄeSyu yk fkÞËk rðÁØ MkíÞkøkún fhðkLkwt Lkffe fhe
MkíÞkøkún Mk¼kLke h[Lkk fhe.yk Mk¼kyu Mk{økú ¼khík{kt yk fkÞËk rðhkuÄ nzíkk÷ fhðkLkwt
WÃkðkMk fhðkLkwt yLku «kÚkoLkkyku fhe rðhkuÄ fhðkLke heík yÃkLkkððkLkku rLkýoÞ fÞkuo fux÷ef
søÞkyu MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøk yktËku÷Lk Ãký [kÕÞw.yk yktËku÷Lk økktÄeSLkk {køkoËþoLk Lke[u ÚkÞu÷w
«Úk{ hk»xÙeÞ yktËku÷Lk níkw.økktÄeSyu 6 yur«÷-1919 Lkk rËðMku Mk{økú ¼khík{kt yk yktËku÷Lk
[÷kððkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. òufu fux÷ef ¾kuxe {krníkeLku fkhýu rËÕne{kt 30 {k[oLkk hkus nzíkk÷
Ãkkzðk{kt ykðe.íkuLkkÚke þuheyku{kt rntMkf yÚkzk{ýku Úkðk ÷køke.Mkhfkhu Ãktòçk{kt çk¤Ãkqðfo ÷~fhe
¼híke Þkusíkk {kuxk«{ký{kt «òyu yMktíkku»k ÔÞfík fÞkuo. y{]íkMkh yLku ÷knkuh{kt MkhfkhLkku
«[tz rðhkuÄ ÚkÞku. økktÄeS Ãktòçk sE yrntMkf MkíÞkøkún fhðkLkk {íkLkk níkk Ãkhtíkw rçkúxeþ
Mkhfkhu økktÄeSLku Ãktòçk{kt «ðuþðk ËeÄk Lkne yLku íku{Lku {wtçkE ÃkkAk {kuf÷ðk{kt ykÔÞk.
{wtçkE yLku y{ËkðkË{kt Ãký yþktík ÃkrhÂMÚkrík níke.
ykðe yþktík ÃkrhÂMÚkrík{kt Ãktòçk Mkhfkhu ÃktòçkLkk çku yøkúýe LkuíkkLke ÄhÃkfz fhíkk
Ãktòçk{kt rðhkuÄ Vkxe LkeféÞku. xku¤kykuyu xkWLknku÷ yLku ÃkkuMx ykurVMkku Ãkh nw{÷k fÞko. íkkh
yLku xu÷eøkúkVLke ÷kELkku fkÃke Lkkt¾ðk{kt ykðe íkÚkk ÞwhkuÃkeÞLkku Ãkh nw{÷k fhðk{kt
ykÔÞk.ÞwhkuÃkeÞLk {rn÷kyku Ãkh Ãký nw{÷k fhðk{kt ykÔÞk. Ãkrhýk{u Ãktòçk Mkhfkhu Ãktòçk{kt
÷~fh çkku÷kðe çkuXfku fhðk Ãkh yLku ÷kufkuLku ¼uøkk Úkðk Ãkh «ríkçktÄ {wfe ËeÄku.
13 yur«÷-1919 Lkk ðiþk¾e WíMkðLkk rËðMku y{]íkMkhu s÷eÞkðk÷k çkkøk{kt sLkh÷
zkÞhLkku fk¤ku fuh ðíkkoíkku òuÞku. sLkh÷ zkÞh y{]íkMkhLkku ÷~fhe ðzku níkku. MkkðosrLkf Mk¼kyku
Ãkh «ríkçktÄ ÷økkððk{kt ykÔÞku níkku íÞkhu y{]íkMkh{kt s÷eÞkðk÷k çkkøk{kt Vhðk-nhðk yLku
78 EríknkMk
¾heËe fhðk ykðu÷k ÷kufku Ãkh yk «ríkçktÄ ykøk¤ Ähe íku{Lkk Ãkh zkÞhu nw{÷ku fÞkuo. MkirLkfkuyu íku{s íkífk÷ef ¼khík
10 {eLkex MkwÄe yrðhík Ãkýu økku¤eykuLkku ðhMkkË ðhMkkðe yLkuf ÷kufkuLku {kuíkLku ½kx WíkkÞko.
økku¤eçkkh fhíkk Ãknu÷k ÷kufkuLku Lkef¤e sðkLke [uíkðýe ykÃkðk{kt ykðe Lnkuíke ÷kufku yMknkÞ
yLku rLkþ† níkk, fkuE ykíktfðkËe íkíðku Lnkuíkk íku{ Aíkkt zkÞhu rLkËkuo»k ÷kufku Ãkh økku¤eçkkh fÞkuo
yux÷w s Lknª íkkuÃkLkku WÃkÞkuøk Ãký fÞkuo níkku. MkhkhLkk {íku 379 sux÷k ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkk. LkkUÄ
yk ®nMkf ½xLkk çkkË Ãký rçkúxeþhkuLke Ë{Lkfkhe Lkerík [k÷w s hne.
(1) E.Mk.1917-18 ËhBÞkLk økktÄeSyu fÞk fÞk MkíÞkøkún yktËku÷Lkku fÞko ?

............................................................................
(2) hku÷ux MkíÞkøkúkn fÞkhu þÁ fhðk{kt ykÔÞku ?
............................................................................
(3) E.Mk.1919 Lkk ðiþk¾e rËðMkLkwt ¼khíkLkk hk»xÙeÞ yktËku÷Lk{kt þwt {níð Au ?
............................................................................
21 .6 . yMknfkhLkwt yktËku÷Lk:
s÷eÞkðk÷k çkkøk níÞkfktz ÃkAe Ãktòçk{kt {kþo÷ ÷ku ÷køkw fhðk{kt ykÔÞk su{kt «ò
MkkÚku y{kLkðeÞ ÔÞðnkh fhðk{kt ykðíkku níkku. Ëk.ík. su þuhe{kt ÞwhkuÃkeÞLk {rn÷kyku WÃkh
nw{÷ku fhðk{kt ykÔÞku níkku. íku þuhe{ktÚke ÃkwÁ»kkuyu Mkwíkk-Mkwíkk ÃkMkkh Úkðw Ãkzíkw hku÷ux MkíÞkøkún
Ãkwýo ÚkE økÞku níkku.íku{ Aíkkt rçkúxeþ þkMkLk rðÁØ ÷kufkuLkku hku»k ðÄíkku síkk níkku. E.Mk.1919
Lkk {kuLxuøÞw-[uBMkVkuzo MkwÄkhkyu Ãký ÷kufkuLke ykþk Ãkh Ãkkýe Vuhðe ËeÄw níkw. su ÷kufkuLku MktMÚkkLkðkËe
Mkhfkh MkkÁ fkÞo fhþu íkuðku rðïkMk níkku íkuðk ¼khíkeÞku Ãký MkhfkhÚke Lkkhks ÚkÞk.
yk Mkt¢ktríkfk¤{kt òøk]ík {wÂM÷{ LkuíkkykuLkk yuf {kuxk Mk{qnu rçkúxeþ Mkhfkh rðÁØ
ÃkkuíkkLke Lkkhksøke «økx fhe.íku{Lke LkkhksøkeLkwt fkhý rçkúxLk íkwfeo MkkÚku fhu÷ ¾hkçk ÔÞðnkh
níkku. íkwfeo{kt hnu÷k ¾÷eVk MkkÚku «Úk{ rðïÞwØ ËhBÞkLk rçkúxLku ¾hkçk ÔÞðnkh fÞkuo nkuE
{wÂM÷{ku rçkúxeþ MkhfkhÚke Lkkhks níkk yux÷w s Lknª ÞwØ çkkË íkwfeo MkkÚku ÚkÞu÷e MktrÄ{kt ¾÷eVkLke
þrfíkLku ¾íkf fhe Ëuðk {kxu rçkúxLku ¼hÃkwh «ÞíLkku fÞko níkk.íkuLkkÚke Ãký {wÂM÷fku Lkkhks níkk.
s÷eÞkðk÷k çkkøk níÞkfktzLke íkÃkkMk {kxu Mkhfkhu ntxh fr{þLkLke rLk{ýwtf fhe. íkuýu
sLkh÷ zkÞh yLku íkuLkk ík{k{ Ë{Lkfkhe Ãkøk÷kykuLkwt Mk{ÚkoLk fÞwo.íkuLkkÚke ¼khíkeÞ «òLkku yk¢kuþ
ðÄe økÞku yLku rçkúxeþ Mkhfkh rðÁØ yuf {nkLk yktËku÷LkLkk çkes hkuÃkkÞk.çkhkçkh yk s Mk{Þu
ykðw {nkLk yktËku÷Lk {nkí{k økktÄeyu W¼w fÞwo suLku ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk EríknkMk{kt
yMknfkhLkwt yktËku÷Lk fnuðk{kt ykðu Au. rçkúxeþ þkMkLk rðÁØ ¼khíkeÞ «òyu fhu÷k yk
yktËku÷LkLkk {wÏÞ ºký {wÆkyku níkk. (f) ¾e÷kVík (¾) Ãktòçk MkkÚku ÚkÞu÷ku yLÞkÞ yLku (øk)
MðhksLke MÚkkÃkLkk yMknkfkh yktËku÷LkLkwt yknðkLk 22-23 LkðuBçkh-1919 Lkk hkus rËÕne{kt
{¤u÷ yr¾÷ ¼khíkeÞ ¾e÷kVík fkuLVhLMk îkhk fhðk{kt ykÔÞw níkw íkuLkk yøkúýeyku íkhefu
{kunB{Ë y÷e yLku þkifík y÷e (y÷e¼kEyku) níkk.íÞkhçkkË y÷knkçkkË{kt {¤u÷ ¾e÷kVík
EríknkMk 79
íku{s íkífk÷ef ¼khík VkuLVhLMkLke çkuXf{kt [kh íkçkffk{kt yMknfkh yktËku÷Lk [÷kððkLke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe.
su{kt MkLkËe MkuðkLkku çkrn»fkh,Ãkku÷eMk yLku MkuLkkLkku çkrn»fkh yLku Mkhfkhe fhku Lk ¼hðkLke
LkeríkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. økktÄeSyu fkUøkúuMkLku yk yktËku÷Lk{kt òuzðk yknðknLk fÞwo. MkÃxuBçkh-
1920 {kt f÷f¥kk{kt fkUøkúuMkLkwt rðþu»k yrÄðuþLk {éÞw su{kt rçkúxeþ Mkhfkhu ykÃku÷e WÃkkrÄykuLkku
íÞkøk fhðk,þk¤yku,yËk÷íkku yLku ÄkhkMk¼kLkku çkrn»fkh fhðk íkÚkk rðËuþe Mkk{kLkLkku çkrn»fkh
LkkUÄ fhðkLkku rLkýoÞ fhðk{kt ykÔÞku. zeMkuBçkh-1920 {kt LkkøkÃkwh ¾kíku {¤u÷ fkUøkúuMkLkk yrÄðuþLkLkk
«{w¾ r[¥khtsLk ËkMku yMknfkh yktËku÷LkLku xufku ykÃkíkku Xhkð «Mkkh fÞkuo yLku yk yktËku÷Lk
þÁ fhðk{kt ykÔÞw òufu ykiÃk[krhf heíku yk yktËku÷LkLke þÁykík 1 ykuøk»x-1920 Lkk hkus
fkUøkúuMk LkuíkkykuLkk Mk{ÚkoLk{kt fhðk{kt ykðe níke yLku òLÞwykhe-1921 MkwÄe{kt yk yktËku÷Lk
þrfíkþk¤e çkLke økÞw níkw. {kºk yuf {rnLkk sux÷k xwtfkøkk¤k{kt yLkuf rðãkÚkeoyu MkhfkhLke
þk¤kyku yLku fku÷uòuLkku íÞkøk fÞkuo níkku yLku hk»xÙeÞ MktMÚkkyku{kt rþûký ÷uðkLkwt þÁ fÞwo níkw.
yk ykt Ë ku ÷ LkLku xu f ku ykÃkðk íkífkr÷Lk ¼khíkLkk «{w ¾ ðfe÷ku su { fu
Mke.ykh.ËkMk,{kuíke÷k÷ LknuÁ,ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷,MkiVwÆeLk rf[÷w,Mke.hksøkkuÃkk÷k[khe yLku
ykMkV y÷eyu ÃkkuíkkLke Äefíke f{kýe MkkÚkuLke ðfe÷kík Akuze ËeÄe. íku{Lkk ykðk íÞkøk yLku
çk÷eËkLkÚke nòhku ÷kufku «uhýk ÃkkBÞk yLku yk yktËku÷Lk{kt òuzkÞk. ÷kufkuyu rðËuþe Mkk{kLkLkku
çkrn»fkh fhðk ykðk Mkk{kLk ðu[íke ËwfkLkku Ãkh WÃkðkMk yktËku÷Lkku fÞko MðËuþe çkkçkíkkuLkku
«[kh fhðk [h¾k ðnut[ðk{kt ykÔÞk yLku nkÚkÚke fkíku÷k MkwíkhLkk fÃkzk íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk.
rðËuþe Mkk{kLkkuLke nku¤e fhðk{kt ykðe yLku Mk{k[kh Ãkºkku{kt ykðk fkÞkuoLke ònuh ¾çkhku Ãký
ykÃkðk{kt ykðe.ËkÁLke ËwfkLkku WÃkh Ãký Ähýk fhðk{kt ykÔÞk. yk ½xLkk ¼khíkeÞ yktËku÷LkkuLkk
EríknkMk{kt «Úk{ðkh òuðk {¤e.
sw÷kE-1921 {kt {kunB{Ë y÷eyu rçkúxeþ MkhfkhLku yuf sçkhËMík ykt[fku
ykÃÞku.íku{ýu rçkúxeþ ErLzÞLk yk{eo{kt MkirLkfku íkhefu fk{ fhíkk {wÂM÷{kuLku rçkúxeþ ÷~fh Akuze
Ëuðk sýkÔÞw. íku{ýu fÞwo fu rçkúxeþ MkuLkk{kt hnuðw yu ykÃkýk {kxu yLkiríkf çkkçkík Au. Mkhfkhu
íkhík s íku{ýe ÄhÃkfz fhe sÞkhu økktÄeS yLku fkUøkúuMku íku{Lkk yk fkÞoLku çkehËkÔÞw. fkuøkúuMku íkiÞkh
fhu÷ ½ku»kýk Ãkºk{kt ÷kufkuLku rçkúxeþ MkuLkk Akuzðk yknðkLk fhðk{kt ykÔÞw. LkðuBçkh-1921 {kt
r«LMk ykuV ðuÕMk ¼khík ykÔÞk íkuyku {wtçkE{kt WíkÞko íÞkhu yk¾k ¼khík{kt nzíkk÷ Ãkkze íku{Lkwt
Mðkøkík fhðk{kt ykÔÞw. økktÄeSyu r«LMk ykuV ðuÕMkLkk ykøk{LkLkk yuf rËðMk Ãknu÷k yuf
rðþk¤ Mk¼kLku MktçkkuÄLk fÞwo. yk Mk{Þu su ÷kufku r«LMkLkk Mðkøkík{kt sE hnÞk níkk. íku{Lke yLku
hk»xÙðkËeyku ðå[u h{¾kýku ÚkE òÞ íkuðe ÃkrhÂMÚkrík WíÃkÒk ÚkE níke. ykðe íkLkkðÃkqýo ÃkrhÂMÚkrík
rLkðkhðk økktÄeSyu [kh rËðMkLkk WÃkðkMkLke ònuhkík fhðe Ãkze níke.
yk ÃkrhÂMÚkrík Ëþkoðu Au fu yMknfkhLkwt yktËku÷Lk íkeðúøkríkyu [k÷e hnÞw níkw. çktøkk¤Lkk
r{ËLkkÃkwh SÕ÷k{kt yLku yktÄú«Ëuþ{kt MkhfkhLku xufMk Lknª ykÃkðkLke Lkk fh ÷zík [÷kððk{kt
ykðíke níke. økktÄeSLke ÞkusLkk «{kýu Lkk fhLke ÷zík MkkiÚke AuÕ÷u [k÷w fhðkLke níke. su
rçkúxeþ yÚkoÔÞðMÚkkyu íkkuze Lkkt¾ðkLke níke.W¥kh «ËuþLkk yðÄ rðMíkkh{kt ¾uzwíkkuyu sçkhËMík
yktËku÷Lk W¼w fÞwo níkw su rçkúxeþ Mkhfkh {kxu MkkiÚke {kuxku ¾íkhku níkwt.
yk yktËku÷LkLku fkhýu Mkhfkhu fzf Ãkøk÷kt ¼hðkLke þÁykík fhe yLku ÷kufku Ãkh Ë{Lk
økwòhðkLkwt ðÄkÞwo. yk yktËku÷LkLku fkhýu fkÃkz rLkfkMk{kt ½xkzku ÚkÞku yux÷w s Lknª rðãkÚkeoyku,
ðrf÷ku,Mkhfkhe f{o[kheyku,fk{Ëkhku,¾uzwíkku yLku ¾uík {sËwhku yu{ Mk{ksLkk {kuxk¼køkLkk ðøkkuo
80 EríknkMk
MkhfkhLke rðÁØ síkk MkhfkhLke ®[íkk ðÄíke økE Ãkrhýk{u Mkhfkhu MkkðosrLkf Mk¼kyku,Mk{k[kh íku{s íkífk÷ef ¼khík
Ãkºkku Ãkh «ríkçktÄ {wfÞku yLku fkUøkúuMk íkÚkk ¾e÷kVíkLkk fkÞko÷Þku Ãkh AkÃkk {kÞko. økktÄeSLkk
{køkoËþoLk{kt fkUøkúuMk çkkhzku÷e ¾kíku MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkwt yktËku÷Lk [÷kððkLkwt Lkffe fhe hne
níke. Ãkhtíkw W¥kh «ËuþLkk økkuh¾Ãkwh SÕ÷k{kt ykðu÷ [kihe-[kihk økk{{kt ÚkÞu÷e ®nMkf ½xLkkLku
fkhýu yk yktËku÷Lk Mk{kÃík fhe Ëuðk{kt ykÔÞw. [kihe-[kihk{kt yktËku÷Lk fhe hnu÷k ÷kufkuyu
LkkUÄ
Ãkku÷eMkLke MkkÚku ÍÃkkÍÃke Úkíkk Ãkku÷eMk WÃkh nw{÷ku fÞkuo Auðxu Ãkku÷eMkku Ãkku÷eMk MxuþLk{kt ÃkwhkE
økÞk yk Mk{Þu fkçkw çknkh sE hnu÷e ¼ezu Ãkku÷eMk MxuþLk{kt ykøk ÷økkze Ëuíkk ík{k{ Ãkku÷eMk
f{o[kheyku {]íÞw ÃkkBÞk. su Ãkku÷eMk ¼køkeLku çknkh LkeféÞk níkk íku{Lke Ãký níÞk fhðk{kt
ykðe. 22 sux÷k Ãkku÷eMk f{o[khe yk ½xLkk{kt {]íÞw ÃkkBÞk níkk. Ãk VuçkúwykheLkk hkus ÚkÞu÷e yk
½xLkkÚke økktÄeSLku ¾wçk Ëw:¾ ÚkÞw yLku 12 Vuçkúwykheyu íku{ýu yMknfkh yktËku÷Lk ÃkkAw ¾ut[e
÷eÄw. økktÄeS yuðk fkuE yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð fhðk {ktøkíkk Lk níkk fu suLku íkuyku rLkÞtrºkík Lk fhe
þfu yLku yLku íku{kt ®nMkk ÚkkÞ yLkuf ÷kufkuLkku {ík yk yktËku÷Lk [÷kðe hk¾ðkLkku níkku. Ãkhtíkw
økktÄeSLkk rðÁØ ykøk¤ íku{Lkwt fktE [kÕÞw Lknª.
fkUøkúuMk Ãkûk{kt fux÷kf ÷kufku [qtxýeyku{kt ¼køk ÷E rðÄkLkMk¼k{kt «ðuþ fhðk EåAíkk
níkk. su økktÄeSLk îkhk [÷kððk{kt ykðíkku yktËku÷LkLkku ¼køk Lnkuíkku fkhý fu økktÄeS MkhfkhLkk
fkuE ¼køk MkkÚku òuzký ÚkkÞ íku{ EåAíkk Lnkuíkk.íku{LkkÚke y÷øk rð[khðkðk¤k fux÷kf Lkuíkkykuyu
E.Mk.1923 {kt Mðhks ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk fhe. fkUøkúuMkÚke y÷øk ÃkzðkLkwt Lkffe fÞwo. Mke.ykh.ËkMk,
{kuíke÷k÷ LknuÁ yLku rðê÷¼kE Ãkxu÷ íkuLkk «{w¾ Lkuíkkyku níkk. sÞkhu hksøkkuÃkk÷k[khe,hksuLÿ
«MkkË yLku ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ økktÄeSLkk {ík MkkÚku Mkn{íke Ähkðíkk níkk. E.Mk.1924 {kt
økktÄeS su÷{ktÚke AwxÞk çkkË íku{ýu yLku íku{Lke MkkÚku òuzkÞu÷ WÃkhkufík Lkuíkkykuyu h[Lkkí{f
fkÞkuo þÁ fÞko. LkðuBçkh-1924 {kt ÚkÞu÷ [qtxýeyku{kt fux÷ktf fkUøkúuMke «ríkrLkrÄyku çktøkk¤ yLku
yLÞ «ktíkku{kt SíÞk Ãký níkk.íku{ýu rðÄkLkMk¼k{kt hneLku MkhfkhLkku òuhËkh rðhkuÄ fÞkuo Ãkhtíkw
økðLkoh ÃkkMku rðþk¤ Mk¥kkyku nkuðkÚke íkuyku ðÄkhu fktE fhe þfÞk Lknª.çkhkçkh yk s Mk{Þu
r[íkhtsLk ËkMkLkwt yðMkkLk Úkíkk çktøkk¤{kt Lkuík]íðLke Mk{MÞkyku W¼e ÚkE. ykðe hksLkeríkf
yrLkrùíkíkk yLku fkUøkúuMkLkk «{w¾ LkuíkkykuLke yktËku÷Lk fhðkLke íkeðúíkk{kt {tËe ykððkLku fkhýu
Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt yuf Lkðe s ÃkrhÂMÚkrík W¼e ÚkE. su ytíku ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLkk çkeò íkçkffk{kt
Ãkrhý{e.
21.7. ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLke ÃkwLk: MÚkkÃkLkk:

yMknfkh yktËku÷Lku Mðíktºkíkk {kxu WíMkwf ¼khíkeÞ ÞwðkLkkuLkk yuf ðøkoLku «kuíMkknLk
ykÃÞw níkw. íku{ýu økktÄeSLkk yktËku÷Lk{kt {kuxk ÃkkÞu ¼køk ÷eÄku níkku. yk yktËku÷Lk y[kLkf
ÃkkAw ¾U[kíkk íku{Lke Mðíktºkíkk {u¤ððkLke ykfktûkk Ãkh {kuxku yk½kík ÷køÞku níkku. Ãkrhýk{u yLkuf
ÞwðkLkku ¢ktríkfkhe yktËku÷Lk íkhV ðéÞk yLku Ãknu÷kLke su{ ytøkúò u u rðÁØ økwÃík ¢ktríkfkhe MktMÚkkykuLku
ykfkh ykÃÞku.
çktøkk¤{kt Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ yLku su.yu{.MkuLkøkwÃíkkyu yLkwþe÷Lk Mkr{íke yLku ÞwøkkLíkh
Mkr{íkeLkwt ÃkwLk: MÚkkÃkLk fÞwo. yk rMkðkÞ [xøkktðLkk MkwÞoMkuLku {níðÃkwýo ¢ktríkfkhe MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk
fhe níke. økkuÃkeLkkÚk Mkknk Lkk{Lkk yuf ¢ktríkfkheyu òLÞwykhe-1924 {kt ytøkúus yrÄfkheLke zu
níÞk fhe níke. yux÷w s Lknª íkuýu f÷f¥kkLkk Ãkku÷eMk fr{&™h rxøkçkoLke níÞkLke ÞkusLkk çkLkkðe
EríknkMk 81
íku{s íkífk÷ef ¼khík níke Ãkhtíkw ¼w÷Úke zu Lku {khe LkktÏÞku níkku. Mkhfkhu yk ½xLkk çkkË yLkuf ¢ktríkfkheykuLku Ãkfze
÷eÄk níkk.
W¥kh ¼khík{kt Mkr[Lÿ MkkLÞk÷ yLku òuøkuþ [uxhS yLku yLÞ ¢ktríkfkheykuyu rnLËwMÚkkLk
heÃkÂç÷fLk yuMkkuMkeyuþLkLke MÚkkÃkLkk fhe. ykuøk»x-1925 {kt fkfkuhe MxuþLk ÃkkMku xÙuLk ÷qtxðk{kt
ykðe.yk MktøkXLkLkk MkkiÚke «rík¼kðtík Lkuíkk ¼økík®MknLkk Lkuík]íð{kt Ãktòçk{kt ÞwðkLkkuyu ¢ktríkfkhe
LkkUÄ ½xLkkykuLku íkeðú ðuøk ykÃÞku.¼økík®Mkn yLku íku{Lkk MkkÚkeËkhku Mk{ksðkËe rð[khMkhýe MkkÚku
økkZ heíku Mktf¤kÞu÷k níkk. íku{ýu rnLËwMíkkLk MkkurþÞk÷eMx heÃkÂç÷fLk yuMkkuMkeyuþLk
(yu[.yuMk.ykh.yu.)Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. íku{Lkk MktfÕÃk Ãkºk{kt Ãkqýo MðíktºkLkkLkwt æÞuÞ hk¾ðk{kt
ykÔÞw níkw yux÷w s Lknª Mðíktºkíkk çkkË hk»xÙLkwt MðÁÃk fuðwt nkuðw òuEyu íkuLke Aýkðx Ãký íku{Lkk
MktfÕÃk Ãkºk{kt òuðk {¤u Au. yuf {nkLk sLk yktËku÷Lk þÁ fhðkLkk WÆuþÚke íku{ýu íku{Lke MkkÚku
¾uzwíkku,fkheøkhku yLku rðãkÚkeoykuLku òuzðkLkku sçkhËMík «ÞkMk fÞkuo níkku.
21 .8. MkkÞ{Lk fr{þLkLkku rðhkuÄ:

¢ktríkfkhe yktËku÷LkLke ÃkwLk: MÚkkÃkLkk ÚkðkÚke øk¼hkÞu÷e Mkhfkhu yuf íkhV Ë{LkLkku fkuhzku
ðªÍÞku yLku çkeS íkhV çktÄkhýeÞ MkwÄkhk ykÃkðkLke ½ku»kýk fhðk MkkÞ{Lk fr{þLkLke rLk{ýwtf
fhe. yk fr{þLkLkk ík{k{ MkÇÞku økkuhk níkk yLku yuf Ãký ¼khíkeÞLku fr{þLk{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt
ykÔÞw Lknkuíkw Ãkrhýk{u íkuLkku rðhkuÄ fhðk{kt ykÔÞku.
rî{w¾e þkMkLk ÃkØrík ¼khíkeÞ «ò {kxu {òf Mkkrçkík ÚkE níke.çkeS çkksw MkkÞ{Lk
fr{þLkLke ½ku»kýkyu yk yMktíkku»k{kt ðÄkhku fÞkuo íkuÚke hk»xÙðkËe yktËku÷LkLkwt ðkíkkðhý W¼e
ÚkÞwt. ¼khíkLkk ÷øk¼øk ík{k{ Lkuíkkykuyu MkkÞ{Lk fr{þLkLkku «[tz rðhkuÄ fÞkuo.
3 Vuçkúwykhe-1928 Lkk hkus MkkÞ{Lk fr{þLkLkk MkÇÞku ¼khík{kt ykÔÞk íku s rËðMku
Mk{økú ¼khík{kt íkuLke rðhwØ «ËþoLkku ÚkÞk yLku nzíkk÷ku Ãkze çkuLkh,Ãkrºkfkyku,[kuÃkkLkeÞkyku yLku
Ãkíktøk WÃkh ‘MkkÞ{Lk ÃkkAku ò’ ÷¾eLku rðhkuÄ fhðk{kt ykÔÞku. MkkÞ{Lk fr{þLkLkku rðhkuÄ
fhðkðk¤k ÷kufku Ãkh Ãkku÷eMku ÷kXe[kso fÞkuo. ykðk s yuf Ãkku÷eMk ÷kXe[ksoLkku ¼kuøk ÷knkuhLkk
{nkLk Lkuíkk ÷k÷k ÷sÃkík hkÞ Ãký çkLÞk. Ãkku÷eMkkuyu íku{Lkk Ãkh ÷kXeyku ðMkkðíkk Úkkuzk rËðMkku
çkkË íku{Lkwt {]íÞw ÚkÞw. íku{Lkk {]íÞwyu ¼khíkeÞ «ò{kt rçkúxeþ þkMkLk rðÁØ ¼Þtfh hku»k ÃkuËk
fÞkuo. yk Mk{Þ ËhBÞkLk fkUøkúuMku Ãký Ãkwýo MðíktºkíkkLkwt ÷ûk yÃkLkkÔÞw yLku rçkúxeþMk¥kkLku ¼khík{ktÚke
nktfe fkZðk yuf sLkyktËku÷Lk W¼w fÞwo.
fkUøkúuMkLke ÷knkuh çkuXf{kt Ãkwýo MðhksÞLke «rík¿kk ÷uðk{kt ykðe yLku 26 òLÞwykhe-
1930 Lkk hkus yk¾kyu Ëuþ{kt «òMk¥kkf rËðMk {LkkððkLke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe. {wtçkE
yLku LkkøkÃkwh ûkuºk{kt yks Mk{Þu MkkBÞðkËeykuyu huÕðu nzíkk÷ þÁ fhe rçkúxeþ MkhfkhLkku rðhkuÄ
fÞkuo. økktÄeSyu 31 òLÞwykheLkk hkus ðkEMkhkuÞ ÷kuzo EŠðLkLku Ãkºk ÷¾e ÃkkuíkkLkk ykøkk{e
yktËku÷LkLke Mkw[Lkk ykÃke. økktÄeSyu Ãkºk{kt 11 sux÷e {ktøkýeyku fheLku ¼khíkeÞku WÃkh
÷økkzðk{kt ykðu÷k y{kLkw»ke fhkuLku Ëwh fhðk ðkEMkhkuÞLku sýkÔÞw. yk Ãkºk{kt {nuMkw÷{kt ½xkzku
fhðku,¼khíkLke fkÃkz {e÷kuLku hûký ykÃkðwt,MkuLkk yLku yrÄfkheykuLkk ðuíkLkkkt 20 xfk sux÷ku
½xkzku fhðk suðe çkkçkíkku Mk{krð»x níke.
82 EríknkMk
(1) yMknkfkh yktËku÷LkLke þÁykík fÞk {wÆkyku Ãkh ÚkE níke ?
............................................................................ LkkUÄ
(2 ) Mðhks ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk fkuýu yLku fÞkhu fhe ?
............................................................................
(3 ) yu[.yuMk.ykh.yu.Lkwt MktÃkwýo Lkk{ Ëþkoðku.
............................................................................
21 .9 . MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkwt yktËku÷Lk:
11 {wÆkLke [uíkðýe ðkEMkhkuÞLku ykÃkðk{kt ykðe níke. Ãkhtíkw ðkEMkhkuÞu íkuLkk Ãkhíðu
fkuEs æÞkLk Lk ykÃkíkk {eXkLkk fkÞËkLkk rðhkuÄ Ãkh ykÄkrhík MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkwt yktËku÷Lk
þÁ fhðkLkku rLkýoÞ ÷uðk{kt ykÔÞku. {eX wyu SðLk sÁheÞkíkLke {q¤¼qík ykð~Þfíkk níke.
suLkk Ãkh Mkhfkhu fh ÷køkðe yíÞtík økheçk ÷kufku Ãkh Ãký {kuxku çkkuòu LkkÏÞku níkku yu heíku ¼khíkeÞ
«ò{kt {eXkLkku fkÞËku ytøkúus MkhfkhLkk Ë{LkLkwt «íkef çkLke økÞku níkku. Mkk{kLÞ ÷kufkuÚke ÷E
{kuxk økòLkk Lkuíkkykuyu Ãký íkuLkk rðhkuÄLku {níðÃkqýo {kLÞku níkku. {eXkLkku fkÞËku yLku íkuLke MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k ík{k{ Mkhfkhe Ë{Lkfkhe fkÞËkykuLkku rðhkuÄ fhðk {kxu {nkí{k økktÄeyu 1h {k[o
1930 Lkk hkus Mkkçkh{íke yk©{Úke 7h MkkÚkeËkhku MkkÚku Ërûký økwshkíkLkk Mk{wÿ rfLkkhu ykðu÷e
Ëktze (økk{) MkwÄeLke Þkºkk þÁ fhe. ÷kufkuyu {kuxk «{ký{kt íku{Lkk yk fkÞoLku ðÄkÔÞw. su MÚk¤uÚke
Ëktze Þkºkk ÃkMkkh ÚkðkLke níke.íÞkt rðþk¤ sLk{uËLke yufXe ÚkE íku{Lke MkkÚku òuzkíke.økktÄeS
«íÞu yufíkkLke ¼kðLkk «ËŠþík fhðk økúk{eý «òyu sÞktÚke økktÄeS sðkLkk níkk íku hMíkkyku
WÃkh ¾kËe yLku MkwíkhkW fkíkðkLkku fkÞo Ãký fÞwo níkw. 6 yur«÷ 1930 Lkk hkus økktÄeSyu Ëktze
ÃknkU[e Mk{wÿ rfLkkhuÚke yuf {wXe {eXw ÷E {eXkLkk fkÞËkLku íkkuzeLku MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøk yktËku÷LkLke
þÁ fhe. yk¾kyu ¼khík{kt ÷kufkuyu økuhfkÞËuMkh heíku {eXkLkwt WíÃkkËLk fkÞo þÁ fÞwo.
{ÿkMk,{nkhk»xÙ,çktøkk¤,ykMkk{ yLku fhkt[e MkwÄe ykÞkusLkÃkwðof MðÞt{ Mkuðfkuyu yk yktËku÷Lk
Vu÷kðe ËeÄw níke. ¼khíkLkk W¥khLkk ¾wçk ËwhLkk «Ëuþ Ãkuþkðh{kt ¾kLk yçËw÷ økVkh¾kLkLkk
Lkuík]íð{kt yk fkÞËkLkku «[tz rðhkuÄ fhðk{kt ykÔÞku níkku. y®nÞk íku{Lkk yLkwÞkÞeyku suyku
¾wËkE r¾Ë{íkøkkh yÚkðk íkku ÷k÷ ¾{eÍðk¤e MkuLkk íkhefu yku¤¾kíkk níkk yLku økktÄe ytæÞk
{køkuo h[Lkkí{f fkÞkuo fhíkk níkk. íku{Lkwt fkÞo rðrþü «fkhLkwt níkwt fux÷kf ûkuºkku{kt ÷øk¼øk yuf
yXðkzeÞk MkwÄe ÷kufkuyu «[tz rðhkuÄ fÞkuo yux÷w s Lknª økZðk÷ huÍe{uLxLkk MkirLkfkuyu rLkþ†
÷kufku Ãkh økku¤eçkkh fhðkLkku ELfkh fÞkuo níkku. 14 yur«÷ 1930 Lkk hkus sðknh ÷k÷ LknuÁLke
ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe Ãkrhýk{u {ÿkMk,f÷f¥kk yLku fhkt[e{kt {kuxkÃkkÞu rðhkuÄ yktËku÷Lkku ÚkÞk.
MktMÚkkLkðkËe rçkúxeþ MkhfkhLku yk MkíÞkøkún ykx÷k {kuxk «{ký{kt Vkxe Lkef¤þu íkuLke ykþk
Lnkuíke. yktËku÷LkLku f[ze Lkkt¾ðk {u {rnLkkLkk økktÄeSLke Ãký ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe. Ãkrhýk{u
yk yktËku÷Lk ðÄw {kuxk «{ký{kt Vu÷kÞw yk yktËku÷LkLke ¾kMk rðþu»kíkk yu níke fu íku{kt
ÞwðkLkku,rðãkÚkeoyku yLku †eykuyu {kuxk «{ký{kt ¼køk ÷eÄku níkku. †eykuyu íkku ËkÁ yLku rðËuþe
[eòu ðu[ðkðk¤kLke ËwfkLkku Ãkh ÄhýkLkk yktËku÷Lk fÞko níkk.
®[ríkík Mkhfkhu ÷kufkuLke Mðíktºkíkk Ãkh fkÃk {wfíkk ÃkrhÃkºkku ònuh fÞko yLku «ktíkku{kt yk
EríknkMk 83
íku{s íkífk÷ef ¼khík yktËku÷Lk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k MktøkXLkku Ãkh «ríkçktÄ {wfðkLkwt þÁ fÞwo. swLk{kt fkUøkúuMk fkÞo Mkr{rík Ãkh
«ríkçktÄ ÷kËðk{kt ykÔÞku yLku fkUøkúuMkLkk yæÞûk {kuíke÷k÷ LknuÁLke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe.
ykuøkMx MkwÄe{kt íkku MÚkkrLkf fkUøkúuMk Mkr{ríkyku Ãkh Ãký «ríkçktÄ ÷kËðk{kt ykÔÞku. ÷kufkuyu yk
yktËku÷LkLke MkkÚku rðhkuÄLkk MÚkkrLkf {wÆkykuLku òuzeLku yk yktËku÷LkLku rðþk¤ MðÁÃk ykÃÞw níkw.
yuf íkhV Mkhfkhe Ë{Lk yLku çkeS íkhV rðþk¤ Úkíkk síkk yktËku÷LkLkk Mk{Þ ËhBÞkLk
LkkUÄ MkkÞ{Lk fr{þLkLkku ynuðk÷ «fkrþík fhðk{kt ykÔÞku.su{kt ¼khíkLku Mðíktºkíkk ykÃkðkLke yufÃký
f÷{ níke Lknª.yk ½xLkkÚke {ðk¤ðkËe Lkuíkkyku Ãký rçkúxeþ MkhfkhLkk «¾h rðhkuÄe çkLÞk
Ãkrhýk{u ðkEMkhkuÞu økku¤{uS Ãkrh»kË çkku÷kððkLke ònuhkík fhe íkÚkk ¼khíkLku zkur{LkeÞLk MxuxMk
ykÃkðkLke yLku íku {kxu [[ko fhðkLke íkiÞkhe çkíkkðe {kuíke÷k÷ yLku sðknh ÷k÷ LknuÁ çktLku yk
«Míkkð ytøku [[ko fhðk økktÄeS ÃkkMku økÞk skufu fkutøkúuMk yLku Mkhfkh yu çktLku fkuE Ãkrhýk{ MkwÄe
ÃknkU[e þfÞk Lknª. «Úk{ økku¤{uS Ãkrh»kË LkðuBçkh-1930 {kt ÷tzLk{kt {¤e su{kt ¼khíkLkk
Lkuíkkyku yLku rçkúxeþ yrÄfkheyku òuzkÞk níkk Ãkhtíkw yk Mkt{÷u Lk{kt fkuøt kúMu ku ÃkkuíkkLkk yufÃký «ríkrLkrÄ
{kufÕÞku Lnkuíkku.fkUøkúuMk Lke yLkWÃkÂMÚkríkÚke rçkúxeþ Mkhfkh yLku ¼khíkeÞ Lkuíkkyku ðå[u ÚkÞu÷e
[[koLkwt Ãkrhýk{ þwLÞ ykÔÞwt. ykøkk{e ð»kuo ykðe çkeS Ãkrh»kË çkku÷kððkLkwt Lkffe fhðk{kt
ykÔÞwt. Mkhfkhu hÃk òLÞwykhe-1931 Lkk hkus økktÄeSLku su÷{ktÚke {wfík fÞko yux÷w s Lknª
fkUøkúuMk fkÞoMkr{ríkLkk ík{k{ MkÇÞkuLku Ãký su÷{ktÚke Akuze {wfÞk. fkUøkúuMkLku ykøkún fhðk{kt ykÔÞku
fu íku çkeS økku¤{uuS Ãkrh»kË{kt nksh hnu.
fkUøkúuMku «Úk{ økkuh{uS Ãkrh»kË{kt ¼køk÷uLkkhk «ríkrLkrÄyku MkkÚku rð[kh rð{þo fhe
økktÄeSLku ðkEMkhkuÞ MkkÚku ðkíkko÷kÃk fhðkLkwt fkÞo MkkUÃÞwt.÷øk¼øk 15 rËðMk MkwÄe økktÄeS yLku
ðkEMkhkuÞ ÷kuzo EhðeLk ðå[u rð[kh rð{þo [kÕÞku ytíku Ãk {k[o-1931 Lkk hkus økktÄe-EhðeLk
Mk{swíke Ãkh nMíkkûkh fhðk{kt ykÔÞk su{kt Lke[uLke çkkçkíkku Mk{krðü níke.
(1 ) y®nMkf yktËku÷Lk fhðkðk¤k ík{k{ ÷kufkuLku su÷{ktÚke {wfík fhðk{kt ykðu.
(2 ) su{Lkk Ãkh Ëtz fhðk{kt ykÔÞku Au íku{Lkku Ëtz {kV fhðk{kt ykðu.
(3 ) su ÷kufkuLke s{eLk Mkhfkhu sÃík fhe ÷eÄe Au yLku íkuðe s{eLk ðu[ðk{kt ykðe Lk nkuÞ
íkku ¾uzwtíkkuLku ÃkkAk ykÃkðk{kt ykðu.
(4 ) su Mkhfkhe f{o[kheykuyu ÃkkuíkkLkk ÃkË ÃkhÚke hkSLkk{w ykÃke ËeÄw nkuÞ íku{Lke MkkÚku Mkkhku
ÔÞðnkh fhðk{kt ykðu.
(5 ) ËrhÞkrfLkkhkLkk økk{kuLkk ÷kufku ÃkkuíkkLkk WÃkÞkuøk {kxu {eXw çkLkkðe þfu íkuðku yrÄfkhe
íku{Lku ykÃkðk{kt ykÔÞku.
(6 ) ÷kufkuLku þktríkÃkqýo,y®nMkf MkíÞkøkún fhðkLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykðu.
yk þhíkkuLkwt Ãkk÷Lk fhðkLke ðkEMkhkuÞu ¾kíkhe ykÃkíkk fkUøkúuMku MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkwt yktËku÷Lk
ÃkkAw ¾u[ðkLkwt Lkffe fÞwo yLku çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË{kt nkshe ykÃkðkLkku Xhkð fÞkuo. òufu
yLkuf hk»xÙðkËe Lkuíkkykuyu yk fhkhLku yMÚkkÞe rðhk{ MktrÄ íkhefu økýkÔÞku níkku. òufu økýk çkÄk
Lkuíkkykuyu yk fhkh MkkÚku ÃkkuíkkLke yMkn{íke Ãký «økx fhe níke. yk Mk{Þu ¢ktríkfkheykuyu økwÃík
heíku ÃkkuíkkLke fkÞkoðkne þÁ fhe ËeÄe níke yLku yíÞtík {kir÷f heíku MkkBÞðkËe yktËku÷LkkuLk{kt
ð]rØ òuðk {¤e níke. ¼økík®Mkn,Mkw¾Ëuð yLku hksøkwÁ suðk ¢ktríkfkheykuLku VktMke ykÃkðk{kt
ykðe níke fkhý fu íku{ýu yk¾kyu ¼khík{kt MkkBÞðkËe yktËku÷Lk Vu÷kððk{kt {níðLke ¼qr{fk
84 EríknkMk
¼sðe níke. íku{s íkífk÷ef ¼khík
{k[o-1931 {kt fkUøkúuMkLkk fhkt[e yrÄðuþLk{kt fkUøkúuMku Ãkqýo MðhksLkku Xhkð «Mkkh fÞkuo
yLku økktÄe-EhðeLk fhkhLku xufku ònuh fÞkuo. òufu økktÄe-EhðeLk fhkh{kt ¼khíkLke MðíktºkíkkLkku
fkuE WÕ÷u¾ Lkníkku íku{ Aíkkt fhkt[e{kt fkUøkúuMku ¼khíkeÞ çktÄkhý ½zðkLke íkiÞkhe çkíkkðe {kir÷f
yrÄfkhku yLku hk»xÙeÞ ykŠÚkf Lkerík ½zðkLkk MktË¼o{kt MktfÕÃk ÷eÄku níkku. ¼khíkLkk çktÄkhýLkk LkkUÄ
EríknkMk{kt yk MktfÕÃkLkwt {níðLkwt MÚkkLk Au fkhý fu íku{kt LkkøkhefLke yr¼ÔÞrfík,«uMk yLku Mkt½
çkLkkððkLke MðíktºkíkkLkku WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku níkku íkÚkk yu Ërüyu ykÍkËe ÃkAeLkk ¼khíkLke
fÕÃkLkk fhðk{kt ykðe níke MkkÚku MkkÚku Ä{orLkhÃkuûkíkk,fkÞËk Mk{ûk Mkki Mk{kLkLkku rMkØktík yLku
ÃkwgðÞu {íkËkLkLkku yrÄfkh, {Vík yLku VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký suðk yLÞ yLkuf MktfÕÃkku
yk yrÄðuþLk{kt ÷uðk{kt ykÔÞk su ¼khíkeÞ çktÄkhýLkk ½zíkh{kt ÃkkÞkLke çkkçkík çkLke.
ykuøkü-1931 {kt çkeS økkuh{uS Ãkrh»kË{kt ¼køk ÷uðk økktÄeS hðkLkk ÚkÞk. yk
Mk{Þu EhðeLkLku MÚkkLku ÷kuzo rð®÷øxLk ¼khíkLkk ðkEMkhkuÞ ÃkËu ykÔÞk íkuLku fkhýu rçkúxeþ MkhfkhLkk
ÔÞðnkh{kt Ãký ÃkrhðíkoLk ykÔÞw. çkeS økkuh{uS Ãkrh»kË{kt ¼khíkLku fþw s {éÞw yLku zeMkuBçkh-
1931 {kt økktÄeS MðËuþ ÃkkAk VÞko íÞkhu íku{Lku yLkw¼ÔÞw fu Lkðk ðkEMkhkuÞ íku{Lku {¤ðkLke
EåAk Ãký hk¾íkk LkÚke. Mð¼krðf Ãkýu s fkUøkúuMkLkwt ðÄíkw síkw fË Mkhfkh {kxu ®[íkkLkku rð»kÞ
níkku. fkUøkúuMkLku MkhfkhÚke Mk{fûk Ëhßòu ykÃkðk íkuyku {ktøkíkk Lknkuíkk. sðknh ÷k÷ LknuÁ
yLku W¥kh Ãkrù{e þhnË «ktíkLkk Lkuíkk yçËw÷ økVkh ¾kLkLke ÄhÃkfz fhe Mkhfkhu MkgkE Ãkwðof
yk yktËku÷LkLku f[ze Lkkt¾ðk ¼hÃkwh «ÞíLk fÞkuo. ykðe ÂMÚkrík{kt fkutøkúuMku Vheðkh MkrðLkÞ
fkLkqLk¼tøk yktËku÷Lk þÁ fhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. økktÄeSyu ðkEMkhkuÞLku {¤ðk {kxu Ãkºk ÃkkXÔÞku
Ãkhtíkw ðkEMkhkuÞu íku{Lku ELfkh fhe ËeÄku. yux÷w s Lknª òLÞwykheLke þÁykík{kt s økktÄeSLke
ÄhÃkfz fhe Lkkøkrhf MðíktºkíkkLkk yrÄfkhku Ãkh íkhkÃk {khðk{kt ykðe. íÞkhçkkË Mkhfkhu ÷kufkuLke
{k÷-r{÷fík sÃík fhðkLkk yLku ÷kufkuLke rðLkkfkhýu Ãký ÄhÃkfz fhðkLkk fkÞËk ÷køkw fÞko.
yk fkÞËkLkku y{÷ fhe íku{Lku fkutøkúuMkLkk ík{k{ {kuxk LkuíkkykuLku su÷{kt {kuf÷e ËeÄk.
¼khíkeÞ Mðíktºkíkk
yktËku÷LkLkk {wÏÞ MÚk¤ku:
¼khíkeÞ Mðíktºkíkk yktËku÷LkLkk {wÏÞ MÚk¤ku:

Lkfþku 21.1. ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkk {wÏÞ MÚk¤ku:
MkhfkhLke yk Ë{LkLkerík Mkk{u ÷kufkuyu {kuxkÃkkÞu rðhkuÄ «ËþoLkku fÞko. ËkÁLke ËwfkLkku
EríknkMk 85
íku{s íkífk÷ef ¼khík yLku rðËuþe {k÷-Mkk{kLk ðu[íke ËwfkLkku Ãkh ½uhkçktÄe fhðk{kt ykðe. Mkhfkhu sÃíkeLkku fkÞËku
çknw MkgkEÃkwðof y{÷{kt {wfÞku. ¼khíkLke su÷ku yktËku÷LkfkheykuÚke ¼hkE økE. økktÄeSLkk
yk©{ Ãkh Ãký Mkhfkhu Ãkku÷eMk çktËkuçkMík {wfe ËeÄku níkku. «ËþoLkfkheyku Ãkh ÷kXeyku ðhMkkððk{kt
ykðíke níke. su ÷kufku fh ykÃkðkLkku ELfkh fhíkk níkk íku{Lke r{÷fík sÃík fhðk{kt ykðíke
níke. ËuþLkk {níðLkk ík{k{ Lkuíkkyku su÷{kt níkk yLku Mkhfkhu yíÞtík y{kLkw»ke fkÞoðkne fhe
LkkUÄ nkuðk Aíkkt ÷kufkuyu çku ð»ko fhíkk Ãký ðÄkhu Mk{Þ MkwÄe MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkwt yktËku÷Lk {sçkwíkÃkýu
[÷kÔÞw yk yktËku÷Lku yu rMkØ fÞwo fu ¼khíkLkk ¼khíkeÞ «òLkwt {Lkkuçk¤ fux÷w {sçkwík Au yLku
økktÄeSLkwt Lkuík]íð fux÷w Mkþfík Au yux÷u MkwÄe fu LkuíkkykuLkk y¼kð{kt yLku fux÷ef nËu íku{Lke
MkkÚku {ík¼uËku nkuðk Aíkkt ÷kufkuyu {kuxkÃkkÞu yk yktËku÷Lk ÃkkuíkkLke heíku [÷kÔÞw níkwt yLku økktÄeSLkk
rMkØktíkkuLkwt Ãkk÷Lk fÞwo níkw.
21 .10 rðrþ»x ¢ktríkfkhe yktËku÷Lk{kt ð]ÂæÄ yLku zkçkuheykuLkku WÆ¼ð:

E.Mk.1930 Úke E.Mk.1934 Lkk ð»kkuo ËhBÞkLk fux÷ef y¼wíkÃkwðof fne þfkÞ íkuðe
yíÞtík hk»xÙðkËe «ð]ríkykuLkwt òýu fu Ãkwh ykÔÞw níkw. çktøkk¤ yLku Ãktòçk íkuLkk {wÏÞ fuLÿku níkk.
{kºk 1931 Lkk ð»ko{kt s 92 sux÷e ykíÞtÂLíkf ¢ktríkfkhe ½xLkkyku LkkUÄkE níke. su{kt 9 {kt íkku
{kuxkÃkkÞu níÞk ÚkE níke. yk ½xLkkyku{kt MkkiÚke {níðÃkwýo níke [xøkkðLkk þ†køkkh Ãkh {khðk{kt
ykðu÷ku AkÃkku. [xøkkð{kt MkwÞoMkuLkLkk Lkuík]íð{kt ¢ktríkfkheykuLkk yuf Mk{qnu þ†køkkh Ãkh fçkòu
s{kðe EÂLzÞLk he-ÃkÂç÷fLk yk{eo Lkk{Lke Mðíktºk MkhfkhLke ½ku»kýk fhe yLku íÞktLkk økúk{eý
rðMíkkhku{kt AkÃkk{kh ÞwØ fhe. ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe rçkúxeþ MkirLkfkuLku ÃkhuþkLk fÞko. Ãktòçk{kt
yu[.yuMk.ykE.E. ¾wçk Mkr¢Þ níke íkuýu 1930 {kt 26 sux÷e ¢ktríkfkhe ½xLkkykuLku ytò{
ykÃÞku.
Mðíktºkíkk Mktøkúk{ {kºk økktÄeSyu ®MkÄu÷k MkíÞkøkúnLkk {køkoÃkh Mker{ík hnÞku LkÚke. íku{kt
ykíÞtÂLíkf hk»xÙðkËeykuyu {níðÃkwýo ÞkuøkËkLk ykÃÞw Au yux÷u s Lknª hrþÞLk ¢ktrík ÃkAe
¼khík{kt WË¼ðu÷e Mk{ksðkËe rð[khÄkhk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufkuLkwt ÞkuøkËkLk Ãký ½ýwt Au. òu fu
yk çkÄe Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lke swËe-swËe þk¾kyku níke yLku íku{Lkwt ÷ûÞ yuf s níkwt yLkuf
¢ktríkfkheykuyu økktÄeSLkk yktËku÷Lk{kt ¼køk ÷eÄku níkku. nfefík{kt [xøkkð þ†køkkh Ãkh fçkòu
fheLku ¢ktríkfkheykuyu økktÄehks MÚkÃkkE økÞw Au íkuðk Lkkhk ÷økkÔÞk níkk. [tÿþu¾h ykÍkË yLku
¼økík®Mkn æðkhk [k÷íkk ¢ktríkfkhe swÚkkuyu Mk{ksðkËe rð[khMkhýe yÃkLkkðe níke. yuðe s
heíku sðknh ÷k÷ LknuÁ yLku Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Ãký Mk{ksðkË{kt ©Øk Ähkðíkk níkk.
Mk{ksðkËe MkwÔÞðÂMÚkík ÷kuf[¤ð¤ku æðkhk Mk{krsf Mk{kLkíkkLkku MÃkü nuíkw Mðíktºkíkk
Mktøkúk{Lke MkkÚku òuze rËÄku níkku. íkuyku {sËwh ðøkoLku økríkþe÷ çkLkkððk {ktøkíkk níkk. yu{.yuLk.hkuÞ
suðk «{w¾ ÷kufkuyu ¼khík{kt MkkBÞðkËe yktËku÷LkLkk rMkØktíkLke þÁykík fhe yLku {kfoMkðkË
yLku ÷urLkLkLkk rð[khkuLku ¼khíkeÞ MktË¼o{kt Mk{òððkLkku «ÞíLk fÞkuo. yu{.yuLk.hkuÞ Mkrník 7
sux÷k ¼khíkðkMkeykuyu ykufxkuçkh-1920 {kt íkk~ftË{kt ¼khíkeÞ MkkBÞðkËe ÃkûkLkku ÃkkÞku LkktÏÞku.
Äe{u Äe{u yLkuf ¼khíkeÞ çkwrØSðeyku íku{kt òuzkÞk yux÷w s Lknª fux÷ktf fkUøkúuMke MkÇÞkuyu Ãký
yk rMkØktíkLku Mk{ÚkoLk ykÃÞwt. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ ykðe s yuf rðh÷ «rík¼k níkk íku{ýu yMknfkh
yktËku÷Lk ð¾íku Mkhfkhe ÃkË íÞktøke ¢ktríkfkheyku MkkÚku Ãký nkÚk {e÷kÔÞk níkk yux÷w s Lknª
Mk{ksðkËe rð[khkuLku Mk{ÚkoLk ykÃke ytíku ÷~fhe yk¢{ý fhðkLkwt MkknrMkf fkÞo Ãký fÞwo níkwt.
86 EríknkMk
yuf heíku íkuyku ¼khíkLkk hk»xÙðkËe yktËku÷Lkwt «íkef níkk.íku{ýu rðr¼Òk rð[khMkhýeykuLku yuf íku{s íkífk÷ef ¼khík
fhe Mðíktºkíkk «krÃíkLke MktfÕÃkLkk yLku íkuLkk {kxuLkwt fkÞo MkkiÚke {nkLk Au íku Mkkrçkík fhe ykÃÞwt.
21.11. çktÄkhýeÞ MkwÄkhku yLku rðÄkLkMk¼k{kt fkUøkúuMkLke ¼køkeËkhe:

E.Mk.1935 {kt ¼khík Mkhfkh yrÄrLkÞ{ ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku. su{kt «ktíkku{kt LkkUÄ
rðÄkLkMk¼kLke rLk{ýwtf fhe [wxkÞu÷k MkÇÞkuLku MðkÞík yrÄfkhku ykÃke hk»xÙðkËe yktËku÷LkLku
{níð ykÃkðk{kt ykÔÞw. E.Mk.1935 Lkk Äkhk «{kýu rðþk¤ sLkMk{wnLku {íkËkLkLkku yrÄfkh
Ãký {éÞku rçkúxeþ Mkhfkhu yk fkÞËk «{kýu 1937 Lkk ð»koLkk «kht¼u «ktíkku{kt rðÄkLkMk¼kLke
[qtxýe fhðkLke ½ku»kýk fhe. ËwrðÄkÃkwýo fkUøkúuMku Auðxu [qtxýe{kt ¼køk ÷uðkLkwt Lkffe fÞwo yLku íku{kt
íkuýu {kuxe MkV¤íkk «kÃík ÚkE 11 {ktÚke 5 «ktíkku{kt fkUøkúuMkLku MÃkü çknw{íke {¤e. yk rðsÞÚke
Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt òuzkÞu÷k rðãkÚkeoyku,¾uzwíkku yLku fkheøkhku yíÞtík ykLktrËík ÚkÞk. íku{ýu
ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk Ëþkoððk {níðÃkwýo yktËku÷Lkku þÁ fÞko. yux÷w s Lknª Ëuþe hsðkzkyku{kt Ãký
íku{ýu Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkku yktËku÷Lk þÁ fhðkLkku yË¼wík «ÞíLk fÞkuo.
21.12. Mðíktºkíkk «krÃíkLkk {køkuo ¼khík:
swËk swËk «ktíkku{kt çku ð»ko MkwÄe fkUøkúuMk Mkhfkh þkMkLk fhíke hne yLku «ò fÕÞkýLkk
yLkuf fkÞkuo fÞko ¾kMk fheLku ¾uzwíkkuLkk {nuMkw÷{kt ½xkzku fhðku,hksfeÞ fuËeykuLku {wfík fhðk
yLku ðíko{kLk ÃkºkkuLku Mðíktºkíkk ykÃkðkLkk fkÞkuo íku{kt {wÏÞ níkk. MkkiÚke {níðÃkwýo çkkçkík yu níke
fu íkuLkkÚke yu Mkkrçkík ÚkÞw fu ¼khíkeÞ «ò þkMkLk fhðk {kxu Mkûk{ Au. 1939 Lkk ytík MkwÄe{kt
ík{k{ fkUøkúuMke Mkhfkhkuyu Mk¥kk ÃkhÚke hkSLkk{w ykÃke ËeÄw níkw. 1939 {kt çkesw rðï ÞwØ þÁ
ÚkE [wfÞw níkw yLku ¼khík rçkúxeþ MktMÚkkLk nkuðkLku fkhýu ðkEMkhkuÞu ¼khíkLku ÞwØ{kt òuze rËÄw
níkw. íku{Lkk yk rLkýoÞLkk rðhkuÄ{kt fkUøkúuMku rðÄkLkMk¼kLkku æÞkøk fhðkLkwt Lkffe fÞwo.
fkUøkúuMkLkk {tºkeykuLkk íÞkøkLke MkkÚku s Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkwt yuf {níðÃkwýo [hý Ãkwýo ÚkÞw.
yMknfkh yLku MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkk yktËku÷LkLku fkhýu Mðíktºkíkk Mktøkúk{ ÷øk¼øk Mk{økú ¼khík{kt
«Mkhe [wfÞku níkku. ÷kufkuLkk {Lk{ktÚke rçkúxeþ rLkÞtºký ykuAw Úkðk ÷køÞw níkw. fkUøkúuMku «¼kðf
heíku Mkhfkh [÷kðe yu Mkkrçkík fhe ËeÄw níkw fu hksfks [÷kððk rçkúxeþhkuLke fkuE sÁheÞkík
LkÚke.
çkeò rðï ÞwØu rçkúxLk {kxu Ãký yLkuf Mk{MÞkyku W¼e fhe. ÞwØLku fkhýu MkirLkfku {kxuLkk
fÃkzk yLku ¼kusLk suðe SðLk sÁheÞkíkLke ðMíkwykuLke rðþk¤ {ktøk W¼e ÚkE. íkuLkk Ãkqýo fhðk
{kxu ¾kMk Ãkøk÷kt ÷uðk sÁhe níkk yk Ãkøk÷ktyku ÷kuf rðhkuÄe níke yLku íkuýu ¼khíkeÞ «òLkk
yk¢kuþ{kt ð]rØ fhe. ¾kã «ËkÚkkuoLkku {kuxku sÚÚkku çktøkk¤Lke çknkh {kuf÷ðku ÃkzÞku íkku çkeS çkksw
yu s Mk{Þu fkh{ku Ëw»fk¤ Ãkzíkk yLkksLke íktøkeLku fkhýu 30 ÷k¾ sux÷k ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk.
çkeò rðï ÞwØu ¼khíkeÞ «ò {kxu yLkuf Mk{MÞkyku W¼e fhe yux÷w s Lknª rçkúxeþ þkMkLkLku
Ãký y¼wíkÃkwðo Vxfku {kÞkuo.
ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt {nkí{k økktÄeyu rçkúxeþ þkMkLk rðÁØ ytrík{ yk¢{ý fhðkLkku
rLkýoÞ ÷eÄku yLku ykuøkü-1942 {kt rnLË Akuzku yktËku÷Lk þÁ fÞwo. yk [¤ð¤{kt fkuE {ktøkýeyku
{wfðk{kt ykðe Lnkuíke. {kºk íku{Lku ¼khík Akuzðk {kxu fnuðk{kt ykÔÞw níkw. Mkhfkhu økktÄeS
Mkrník fkUøkúuMkLkk «{w¾ LkuíkkykuLku su÷ ¼uøkk fÞko. yk Mk{k[kh {¤íkk ¼khíkeÞ «ò hMíkk Ãkh
Wíkhe ykðe yLku ÃkkuíkkLke heíku s rçkúxeþ Mkhfkh Ãkh yk¢{ý fhðkLkwt þÁ fÞwo. «{w¾ LkuíkkykuLke
EríknkMk 87
íku{s íkífk÷ef ¼khík økuh nkshe{kt ÷kufkuyu òíku s ÃkkuíkkLkwt Lkuík]íð MðefkÞwo yLku Mkhfkhe MktÃkr¥kLku ÷wxe íkuLku Lkü fhe.
Mkhfkhu yk yktËku÷LkLku ¢whíkkÃkwðof Ëçkkððk yMktÏÞ økku¤eçkkh fhkÔÞk su{kt yLkuf ÷kufku {kÞko
økÞk.
ytík{kt {kuxkÃkkÞu ÚkÞu÷e níÞkyku yLku ÄhÃkfz ÃkAe Mkhfkh yktËku÷Lk Mk{kÃík fhðk{kt
MkV¤ hne. Mkhfkhe yktfzkyku «{kýu 1943 Lkk ytík MkwÄe{kt 91 nòh fhíkk Ãký ðÄkhu ÷kufkuLke
LkkUÄ ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe níke. yk yktËku÷LkÚke yuf çkkçkík MÃkü ÚkE níke fu rçkúxeþhku nðu ÷ktçkk
Mk{Þ MkwÄe ¼khík{kt hne þfþu Lknª. rçkúxeþhkuLku yu yLkw¼ð ÚkE [wfÞku níkku fu íku{Lke þkMkLk
«ýkr÷ suLkU rLk{koý íku{Lku 19 {e MkËe{kt fÞwo níkw íku fkuE fk¤u [k÷e þfu íku{ LkÚke. yk «ýk÷e
Mðíktºkíkk Mktøkúk{u ¾í{ fhe ËeÄe níke. ¾uzwíkku,{sËwhku,{æÞ÷ðøkeoÞ ÷kufku,ÄrLkfku,Ãkku÷eMk,MkuLkk
yLku yLÞ ðøkkuoLke {ËË ðøkh rçkúxeþhku ¼khík Ãkh þkMkLk fhe þfu íku{ Lnkuíkk yLku nðu yk
ík{k{ ðøkkuo yuf ÚkE [wfÞk níkk yLku rçkúxeþ þkMkLkLkku rðhkuÄ fhíkk níkk.
yk rðr[ºk yLkw¼ð ¼kË rçkúxeþ Mkhfkhu Äe{u Äe{u yLku þktríkÃkwýo heíku ¼khík{ktÚke
Eø÷uLz ÃkkAk VhðkLke íkiÞkheyku þÁ fhe ËeÄe níke.¼khíkeÞkuLkk nkÚk{kt Mk¥kkLke MkkUÃkýe fhðk
E.Mk.1944-45 ÃkAe íku{ýu ík{k{ fkUøkúuMke LkuíkkykuLku su÷{ktÚke {wfík fÞko yLku íku{Lke MkkÚku
¼khíkLke Mðíktºkíkk MktË¼uo ðkíkko÷kÃk þÁ fÞkuo. Ãkrhýk{u ykuøkü-1947 {kt ¼khík Mðíktºk ÚkÞwt.
þrfíkþk¤e rçkúxeþ Mkk{úksÞðkík rðÁØ ¼khíkeÞ «òyu {nkLk rðsÞ nktMk÷ fhe Mðíktºkíkk
{u¤ðe níke. òufu yk rðsÞ Úkkuzku Ëw:¾ËkÞe Ãký níkku fkhý fu Mðíktºkíkk {¤e íku s Mk{Þu ¼khík
yLku ÃkkrfMíkkLk yu{ çku ¼køk÷k Ãký ÃkzÞk níkk. rçkúxeþhkuyu nt{uþk ¼khíkeÞ «òLkk yufíkk
íkkuzðkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku yLku íku{kt íku ½ýu ytþu MkV¤ ÚkÞk níkk.íkuÚke ¼khík Akuzíkk Ãknu÷k íku{Lku
¼khíkLku Ä{oLkk ykÄkhu rð¼krsík fhðkLkku rLkýoÞ fÞkuo ¼khíkLkk ¼køk÷k ÃkzíkkLke MkkÚku çknw
{kuxk «{ký{kt ®nMkf fku{e h{¾kýku Vkxe rLkféÞk.
E.Mk.1947 Lkwt ð»ko ¼khíkeÞ EríknkMkLkwt {nkLkík{ ð»ko økýkðe þfkÞ ¼khíku rðËuþe
þkMkLkLke ÄqMkhe Vøkkðe ÃkkuíkkLkwt þkMkLk MÚkkÃÞw níkw. ¼khíkeÞ «ò yuf ÷ktçkk Mkt½»ko ÃkAe ÃkkuíkkLkk
¼køÞLkwt rLk{koý fhðk Mkûk{ çkLke níke.
(1 ) Ëktzefw[Lke þÁykík fÞkÚke fhðk{kt ykðe níke ?

............................................................................
(2 ) E.Mk.1937 Lke rðÄkLkMk¼k [qtxýe{kt fkUøkúuMkLku fux÷k «ktíkku{kt MÃk»kx çknw{íke «kÃík
ÚkE níke ?
............................................................................
(3 ) rnLË Akuzku yktËku÷Lk{kt Mkhfkhu fux÷k ÷kufkuLke ÄhÃkfz fhe níke ?
............................................................................
88 EríknkMk
ík{u su þeÏÞk
• yk «fhý{kt Lke[u «{kýuLke {níðÃkwýo çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{ hksfeÞ ½xLkkykuLke ÷ktçke ©]t¾÷k Ähkðíkku yLku Ëþfkykuu LkkUÄ
MkwÄe [k÷u÷ku {nkMktøkúk{ níkku.
• Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkwt {wÏÞ ÷ûký níkw Mkk{úksÞðkËLkku rðhkuÄ yLku hk»xÙeÞ yufíkk.
• Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk «khtr¼f íkçkffk{kt {ðk¤ðkËe LkuíkkykuLkwt ð[oMð Ëu¾kÞ Au íku{ýu
MktMÚkkLkðkËe þkMkfku Mk{ûk rðr¼Òk {ktøkýeyku {wfe íku{Lkwt MkkiÚke {nkLk «ËkLk yu níkw fu
íku{ýu rçkúxeþ þkMkLkLku ¼khíkeÞ yÚko ÔÞðMÚkkLkwt yux÷e nËu þku»ký fÞwo Au íku Ëþkoðe
¼khíkeÞ økheçke {kxu rçkúxeþ þkMkLk sðkçkËkh níkw íku MÃkü fÞwo níkw.
• {ðk¤ðkËe Lkuíkkyku ÃkAe ykðu÷k çkk÷øktøkkÄh rík÷f,rçkÃkeLk[tÿ Ãkk÷ yLku ÷k÷k ÷sÃkík
hkÞ suðk snk÷ðkËe Lkuíkkykuyu Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt sLkíkkLku òuzðkLkku y¼wíkÃkwðo «ÞíLk
fÞkuo.íku{Lku çktøkk¤Lkk ¼køk÷k rðÁØ MðËuþe yktËku÷LkLke Lkuíkkøkehe ÷eÄe.
• MðËuþe yktËku÷LkLkk ytík çkkË ykíÞtÂLíkf hk»xÙðkËe «ð]ríkykuyu Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt
ÃkkuíkkLke ykøkðe nkshe LkkUÄkðe.¾wËehk{ çkkuÍ yLku «VwÕ÷ [kfe suðk ÞwðkLkkuyu rçkúxeþ
yrÄfkheyku yLku fkÞko÷Þku Ãkh nw{÷k fhe ®nMkk îkhk Mðíktºkíkk «krÃíkLkku {køko «rðü
fÞkuo.
• Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt {nkí{k økktÄeLkku «ðuþ yu nðu ÃkAeLkwt ©uü Ãkøk÷w níkw. [tÃkkhý,¾uzk
yLku y{ËkðkËLkk MÚkkrLkf {wÆkyku nkÚk{kt ÷E ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk hk»xÙÔÞkÃke
Lkuíkk íkhefu íkuyku W¼he ykÔÞk.
• økktÄeSyu y®nMkf MkíÞkøkúnLkku {køko yÃkLkkðe 3 {nkLk yktËku÷LkkuLkwt Lkuík]íð fÞwo-
E.Mk.1920-22 Lkwt yMknfkhLkwt yktËku÷Lk,E.Mk.1930-34 Lkwt MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkwt
yktËku÷Lk yLku E.Mk.1942 Lkwt rnLË Akuzku yktËku÷Lk.
• Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk yk rðr¼Òk ½xfkuyu ¼khíkeÞ «ò{kt òøk]rík ÃkuËk fhe yux÷w s
Lknet yk hk»xÙeÞ yktËku÷Lk ¾uzwíkku,fkheøkhku,rðãkÚkeoyku MkwÄe ÃknkUåÞk.Mk{økú ¼khík{kt
íkuLkku «Mkkh ÚkÞku.
• su{ su{ Mðíktºkíkk yktËku÷Lk ÷kufr«Þ Úkíkw økÞw íku{ íku{ rçkúxeþ Mkhfkh y÷kufr«Þ Úkíke
økE. ¼khíkeÞ «òLkwt þku»ký fhðkðk¤e ÃkØríkLku Lkü fhðk{kt yk yktËku÷Lkku MkV¤
hnÞk.
• Lkü ÚkE hnu÷e rçkúxeþ «ýkr÷ yu Eø÷uLzLku yLkw¼ð fhkÔÞku fu nðu íkuyku ¼khík{kt
þkMkLk fhe þfþu Lknª íkuÚke ¢{þ: íku{ýu ¼khíkðkMkeykuLkk nkÚk{kt Mk¥kk MkkUÃkðkLkku
rLkýoÞ fÞkuo.
• Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk yk {nkÞ¿kLkk ytíku E.Mk.1947 {kt ¼khíkeÞ «òyu Mðíktºkíkk
«kÃík fhe 15 ykuøkü-1947 Lkk rðËuþe þkMkLkLke ÄwtMkhe Vøkkðe rËÄe.òufu Mðíktºk
¼khík yuf hne þfÞw Lkne yLku íkuLkwt rð¼ksLk ÚkÞwt. Mðíktºkíkk yLku ¼køk÷k yu ykÄwrLkf
¼khíkLkk EríknkMkLke yuf MkkÚku ½xu÷e çku {níðÃkwýo ½xLkkyku íkhefu ykÃkýu òuE þfeyu
Aeyu.
EríknkMk 89
ÃkkXktík «&™ku
(1) fkUøkúuMk Ë¤u þÁykík{kt fÞk {wÆkyku WXkðe MkhfkhLkku rðhkuÄ fÞkuo níkku ?
(2) MðËuþe yLku çkrn»fkhLkk yktËku÷LkLkk rðfkMkLke ÃkkÞkLke çkkçkíkLke [[ko fhku ?
LkkUÄ (3 ) E.Mk.1907 Úke E.Mk.1914 ËhBÞkLk ¼khík yLku rðËuþku{kt ÚkÞu÷ ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLke
{krníke ykÃkku ?
(4) MkkÞ{Lk fr{þLkLkku çkrn»fkh þk {kxu fhðk{kt ykÔÞku níkku ? íkuLkk çkrn»fkhLke MktÃkwýo
rðøkíkku yufrºkík fhku ?
(5) økktÄe-EhðeLk fhkhLke þhíkku MÃkü fhku ?
(6) yMknfkhLkk yktËku÷LkLkku çkeòu íkçkffku fÞkhu þÁ fhðk{kt ykÔÞku níkku ? íkuLke ÃkkA¤
fÞwo fkhý sðkçkËkh níkw ?
(7) E.Mk.1930-34 ËhBÞkLk ¼khík{kt zkçkuheykuLkk WÆ¼ð rðþu ík{khku {ík «økx fhku?
(8) E.Mk.1947 Lkwt ð»ko ¼khíkeÞ EríknkMk{kt rðsÞLkk ÃkðoLke MkkÚku MkkÚku {nkLk MktfxLkwt
Ãký ð»ko níkw- rðÄkLk Mk{òðku ?

21 .1 .
(1) zeMkuBçkh-1885 {kt yu.yku.Ìkw{ æðkhk
(2) E.Mk.1905,÷kuzo fÍoLk
(3) Þkºkk
(4) f÷f¥kkLkwt {níð ½xkzðk {kxu
21 .2 .
(1 ) MkkunLk®Mkn ¼fLkk yLku ÷k÷k nhËÞk¤
(2 ) fuLkuzk ÚkE hnu÷ fk{køkkxk {kÁ Lkk{Lkwt snks ÞkrºkfkuÚke ¼hu÷w níkw.fuLkuzkLke Mkhfkhu
yk snksLku fuLkuzk{kt «ðuþ ykÃkðkLkku ELfkh fhíkk íku E.Mk.1914 {kt f÷f¥kk ykÔÞw. f÷f¥kk{kt
Ãkku÷eMk yLku Þkrºkfku ðå[u ÷zkE Úkíkk hh ÷kufku {kÞko økÞk níkk.
(3 ) {uz{ r¼¾kES fk{k
(4 ) nku{Á÷ [¤ð¤
21 .3 .
(1 ) [tÃkkhý,y{ËkðkË yLku ¾uzk.
(2 ) 6 yur«÷-1919
(3 ) yk rËðMku s÷eÞkðk÷k çkkøk{kt ÷kufkuLkku Mk{wn yufXku ÚkÞku níkku íÞkhu sLkh÷ zkÞhu yk
rLkËkuoþ Mk{wn Ãkh økku¤eçkkh fhðkLkku ykËuþ ykÃÞku.íkuLku fkhýu 379 sux÷k ÷kufku {]íÞw
ÃkkBÞk níkk.
90 EríknkMk
21 .4 . íku{s íkífk÷ef ¼khík
(1 ) r¾÷kVíkLke ¼w÷,ÃktòçkLke ¼w÷ yLku Mðhks
(2 ) E.Mk.1923 {kt {kuíke÷k÷ LknuÁ yLku r[¥khtsLk ËkMk æðkhk
(3 ) rnLËwMíkkLk MkkurþÞk÷eMx heÃkç÷efLk yuMkkuMkeyuþLk
LkkUÄ
21 .5 .
(1 ) Mkkçkh{íke yk©{
(2) Ãkkt[
(3 ) 91 nòh fhíkk ðÄw ÷kufkuLke
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuíkku:

(1 ) swyku 21.1.
(2 ) swyku 21.2.
(3 ) swyku 21.3.
(4 ) swyku 21.8.
(5 ) swyku 21.9. Vfhku-4
(6 ) swyku 21.9. Vfhku-7,8,9
(7 ) swyku 21.10 Vfhku-2 yLku 3
(8 ) swyk 21.12
EríknkMk 91
{kuzâw÷ - 5 19{kt MkifkLkwt {níð
20{e MkËeLkwt rðï
LkkUÄ
22
19{kt MkifkLkwt {níð

ykÃkýu sÞkhu ÃkwMíkfku,rVÕ{ku,ËwhËþoLk yLku ðze÷ku îkhk çkíkkððk{kt fu fnuðk{kt ykðíke
fÚkkykuLkk {kæÞ{Úke ¼wíkfk¤ rðþu òýfkhe {u¤ðeyu Aeyu íÞkhu ykÃkýLku ¼wíkfk¤ yLku ðíko{kLk
fk¤ ðå[u yLkuf rðr¼Òkíkkyku yLku Mk{kLkíkkykuLkwt ËþoLk ÚkkÞ Au. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu,
yLkuf ¼kiríkf [esðMíkwyku yLku xufLkku÷kuSLkku yksu ykÃkýu WÃkÞkuøk fheyu Aeyu íku [esðMíkw
fu xufLkku÷kuS E.Mk.1900 {kt yÂMíkíð{kt Lknkuíke yÚkðk íkku yu{ fne þfeyu fu, yk «fkhLke
¼kiríkf ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk ¾wçk ykuAk ÷kufku fhíkk níkk. íku{ Aíkkt {kLkð SðLkLkk EríknkMk{kt
19 {e MkËeLkwt {níðLkwt MÚkkLk Au. yk «fhý{kt 19 {e MkËe{kt rðïLkk swËk swËk ¼køk{kt ðMkíkk
÷kufku rðþu òýðkLkku «ÞíLk ykÃkýu fheþwt.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u....
• E.Mk.1900 {kt rðïLkk swËk-swËk «Ëuþku{ktt ðMkíkk ÷kufkuLke MktÏÞk yLku íku{Lke Mkk{krsf
ÃkrhÂMÚkrík rðþu òýfkhe «kÃík fhe þfþku.
• {qzeðkËe ykiÄkurøkfefhýLke rð¼kðLkk MÃkü fhe íkuLkk Mkk{krsf Ãkrhýk{kuLku Mk{S
þfþku.
• MktMÚkkLkðkËLku ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfþku.
• Wòo yLku MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøkLke ykÄwrLkf ÃkØríkyku rðþu òýe þfþku.
• ykÄwrLkf hksfeÞ rð[khMkhýeyku íkuLkwt MðÁÃk,íkuLkku WÆ¼ð yLku rðfkMk Mkrník Mk{S
þfþku.
22.1 rðï ðMkíke: E.Mk.1900

{kLkð Mk{wËkÞku íku{Lke rðfkMkLke ÃkØríkyku yLku rðfkMk Ëh íkÚkk íku{Lkk hnuXkýku{kt
çkË÷kíkk Mk{wnLkwt yæÞkÞLk ðMíkeþk† íkhefu yku¤¾kÞ Au. E.Mk.1900 {kt rðïLke ðMíke
92 EríknkMk
19{kt MkifkLkwt {níð {kuzâw÷ - 5
150 fhkuz sux÷e níke. yksLke su{ s [eLk yLku ¼khík{kt rðïLke MkkiÚke ðÄkhu ðMíke hnuíke
níke. skufu yíÞkh fhíkk W÷xw E.Mk.1900 {kt rðï ðMíkeLkku {kuxku¼køk yurþÞkLke çknkh
hnuíkku òuðk {¤u Au. rðïLkk {kuxk ¼køkLkk ÷kufku ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷Lk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk yLku
økk{zk{kt rLkðkMk fhíkk níkk. rðïLkk yLkuf ¼køk{kt hnuíkk ÷kufku ÃkþwykuLku [hkððkLkwt fk{
fhíkk yLku ¼xfíkk hnuíkk níkk íkku {kuxk¼køkLkk ykrËðkMkeyku rþfkh yLku yLkks yLku ¾kã
[eòuLkku Mktøkún fhíke yðMÚkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷w SðLk Sðíkk níkk. òufu E.Mk.1900 {kt íkuLke
LkkUÄ
ÃkwðoLkk Mk{Þ fhíkk ÃkrhÂMÚkrík Úkkuzef swËe níke.
rðï ðMíke Äe{u-Äe{u økk{zk{ktÚke þnuhku íkhV MÚk¤ktíkrhík fhíke òuðk {¤u Au. rðïLkk
yLkuf ¼køkku{kt «k[eLk Mk{ÞÚke s þnuhku yÂMíkíð{kt níkk Ãkhtíkw íkuLkku ykfkh yLku ÷kufkuLke MktÏÞk
Mkr{ík níke. {qzeðkËe ykiÄkurøkfefhý ÚkðkÚke þnuhefhýLke «r¢Þk{kt ðuøk ykÔÞku.
E.Mk.1900 MkwÄe{kt ÞwhkuÃk{kt rðïLkk yLÞ ¼køkku fhíkk þnuhe ðMíkeLkwt «{ký ðÄkhu
níkw. 100 fhíkk Ãký ðÄkhu þnuhku{kt 1 ÷k¾ sux÷k ÷kufku ðMkíkk níkk yLku ÞwhkuÃkLkk 6 þnuhku{kt
÷øk¼øk 10 ÷k¾ ÷kufku hnuíkk níkk. ÞwhkuÃk yLku y{urhfk{kt MkkiÚke {kuxk þnuhku níkk sÞkhu
yurþÞk yLku ykr£fk{kt {kuxe s{eLkku Ähkðíkk «Ëuþku níkk Ãkhtíkw þnuhkuLke MktÏÞk ½ýe s ykuAe
níke yux÷w s Lknª íku yrðfrMkík Ëþk{kt níkk.
E.Mk.1900 {kt ÞwhkuÃkLke çknkh {kuxk þnuhku{kt MkezLke yLku rþfkøkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au. su 100-200 ð»ko sux÷k swLkk níkk yLku íku{kt {kuxu ¼køku ÞwhkuÃkeÞLk {wz MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufku
níkk. çktøkk¤Lkk f÷f¥kk suðk þnuhku rçkúxeþ þkMkLkLku fkhýu rðfkMk ÃkkBÞk.
Lkfþku 22.1. (y) 20 {e MkËeLke þÁykík{kt ÞwhkuÃk{kt þnuhefhý

Mkk{kLÞ heíku E.Mk.1900 {kt yurþÞk,ykr£fk yLku Ërûký y{urhfkLke ðMíkeLkku
{kuxku¼køk yux÷u fu 75 Úke 95 xfk ¼køk økk{zk{kt hnuíkk ¾uzwíkkuLkku níkku.ÞwhkuÃk yÚkðk
y{urhfk,ykuMxÙur÷Þk sÞkt ÞwhkuÃkeÞLk {wz MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufku hnuíkk níkk. íÞkt ykiÄkurøkfefhý
ÚkðkLku fkhýu þnuhefhýLkwt «{ký ½ýw ðÄkhu níkw yLku ÷øk¼øk 50 xfk ÷kufku þnuhku{kt hnuíkk
níkk.
EríknkMk 93
20 {e MkËeLkk «kht¼{kt
ÞwhkuÃk{kt þnuhe fhý
LkkUÄ
Lkfþku 2 2.1.(çk) 20 {e MkËeLkk «kht¼{kt ÞwhkuÃk{kt þnuhe fhý

2 2. 2 ykiÄkurøkfefhý yLku Mkk{krsf ðøkkuo:
E.Mk.1700 ÃkAe Ãkrù{ ÞwhkuÃk{kt ykiÄkurøkfefhýLke «r¢ÞkLkku «kht¼ ÚkÞku. Ãkrhýk{u
{kuxe MktÏÞk{kt fkheøkhku ÄkíkwLkwt WíÃkkËLk fhíkk Wòo yLku MktMkkÄLkkuðk¤k ûkuºkku íkhV MÚk¤ktíkrhík
Úkíkk økÞk MkkÚku MkkÚku ÍzÃke WíÃkkËLk fhíkk {þeLkku [÷kððkðk¤ku ðøko Ãký W¼ku ÚkÞku. E.Mk.1900
MkwÄe{kt {kuxk «{ký{kt WÄkuøkku [÷kððk ¾wçk {kuxe ykŠÚkf sÁheÞkík W¼e Úkíkk {qzeðkËe
ykiÄkurøkfefhýLkku rðfkMk ÚkÞku. {qze þçËÚke WíÃkÒk ÚkÞu÷ {qzeðkË þçËLkku yÚko Mktr[ík ÄLk yLku
MktÃkr¥k ÚkkÞ Au. suLke ÃkkMku {qze nkuÞ íkuýu {qzeÃkrík fnuðkÞ Au. íku{Lkku MkeÄku MktçktÄ WíÃkkËLk,ðuÃkkh,
ðneðx yLku çkufªøk MkkÚku òuzkÞu÷ku nkuÞ Au.E.Mk.1900 MkwÄe{kt ÞwhkuÃk,y{urhfk yLku ykuMxÙru ÷Þk{kt
{qzeðkËe ykiÄkurøkfefhýLkku «Mkkh ÚkE [wfÞku níkku.
{qzeðkËeyku ÃkkuíkkLkk ÄLk yLku MktÃkr¥kLkk çk¤ WÃkh ðuÃkkh-ðkrýsÞ yLku LkkLkk WÄkuøkkuLke
MktÃkr¥kLku ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt ÷uðk yðLkðk {køko yÃkLkkðíkk. çkeS çkksw fkh¾kLkkyku{kt fk{ fhíkk
{sËwhku su{kt ÃkwÁ»kku,†eyku yLku çkk¤fkuLkku Ãký Mk{kðuþ níkku íku{Lke ÃkkMku MktÃkr¥kLkku y¼kð
níkku. íkuyku ÃkuxeÞw hzðk {swhe fhíkk yLku rLkrùík Ãkøkkh {u¤ðíkk E.Mk.1900 çkkË {æÞ{ ðøko
Ãký W¼ku ÚkÞku níkku fu su{kt yæÞkÃkfku,zkofxh,yuÂLsLkeÞh yLku yLÞ {níðLke Mkuðkyku MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k ÷kufku Mk{krðü níkk.
MktMÚkkLkðkËe «ð]ríkykuLku fkhýu ÞwhkuÃk{kt ÄLkMktÃkr¥k ðÄðk ÷køke níke. yurþÞk yLku
ykr£fkLkk {wtçkE,þkt½kE,Ëfkh suðk þnuhku{kt Ãký ðuÃkkheyku,ËwfkLkËkhku yLku ykiÄkurøkf fkÞkuo
94 EríknkMk
MkkÚku òuzkÞu÷k fkheøkhku hnuíkk níkk. òufu nS ÞwhkuÃkLke su{ ynªÞk þnuhefhýLkku rðfkMk ÚkÞku
Lknkuíkku.
19 {e MkËeLkk {qzeðkËe Mk{kòu rðþu fux÷ef yLÞ çkkçkíkku Ãký æÞkLk{kt ÷uðe ykð~Þf
Au. ÞwhkuÃkLke yÚko ÔÞðMÚkk {kxu MktMÚkkLkku{ktÚke fk[ku {k÷ ÷kððk{kt ykðíkku yLku ÞwhkuÃk{kt íkuLkkÚke
WíÃkÒk ÚkÞu÷ íkiÞkh {k÷ yks MktMÚkkLkku{kt ðnu[ðk{kt ykðíkku níkku yuLkku yÚko yu ÚkÞku fu ÞwhkuÃkLkku
yLÞ hk»xÙku MkkÚkuLkku ykŠÚkf MktçktÄ yMk{kLkíkk Ãkh ykÄkrhík níkku. íkuyku MktMÚkkLkðkËLke ykz
LkkUÄ
nuX¤ íÞktLke «òLkwt þku»ký fhíkk níkk. nðu ÞwhkuÃkLkk Mk{ks{kt s{eLkËkhkuLkwt ð[oMð íkwxe hnÞw
níkw yLku {qzeÃkríkykuLkwt ð[oMð ðÄe hnÞw níkw.
2 2.3 þnuhe rð[khMkhýe yLku ¿kkLk:

ykiÄkurøkfefhýLke yLÞ rðþu»kíkk níke ¿kkLk yLku WíÃkkËLkLke ¼køkeËkhe Þwfík Mk{ksLke
h[Lkk þnuhe SðLkLku fkhýu {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk. þnuhku{kt ©r{fku rMkðkÞ Mkkûkh ðøko
Ãký yÂMíkíð Ähkðíkku níkku. {uLkushku,yæÞkÃkfku yLku Mkhfkhe f{o[kheykuLke MktÏÞk ðÄíke hne
níke. Äe{u Äe{u yu çkkçkík Ãký MÃkü ÚkE fu xufLkef÷ ¿kkLk Ähkðíkk ÷kufku yLku rnMkkçk-rfíkkçk
òýíkk ÷kufku ykiÄkurøkfefhýLkku Mkkhku rðfkMk fhe þfþu. ðíko{kLk Ãkºkkuyu Ãký {níðLkwt «ËkLk
fÞwo. ÷tzLk,ÃkuheMk, çkŠ÷Lk yLku LÞwÞkufo suðk þnuhku{kt 10 ÷k¾ Úke Ãký ðÄkhu Lkf÷ku AkÃkíkk
Mk{k[kh Ãkºkku yÂMíkíð Ähkðíkk níkk.
19 {e MkËe{kt ykiÄkurøkf Mk{ksLke yøkíÞLke çkkçkík níke çkk¤fkuLkwt rþûký þk¤k,fku÷s u {kt
¼ýkððkLkwt fkÞo MkkiÚke ykÄwrLkf ÔÞðnkÞ çkLÞku níkku. þk¤kyku{kt {rn÷k {kuxk «{ký{kt òuðk
{¤íke yk «r¢Þkyu þnuh yLku økk{{kt hnuíkk ÷kufku ðå[u ¿kkLk yLku MktMf]ríkLkwt ytíkh MÃkü fÞw.o 1900
MkwÄe{kt Ãkrù{Lkk Mk{ks{kt MkkûkhíkkLkku Ëh 60 xfkÚke Ãký ðÄkhu níkku. íkuLke Mkk{u yLÞ Mk{kòu
nS rLkhûkh hnÞk níkk.
(1) E.Mk.1900 {kt ÞwhkuÃkLke çknkhLkk ÷kuf Mk{wËkÞku{kt fux÷k xfk ÷kufku økk{zk{kt ðMkíkk
níkk ?
............................................................................
( 2) 19 {e MkËe{kt 10 ÷k¾ Úke ðÄw ðMkíke Ähkðíkk þnuhku fÞk ¾tz{kt òuðk {¤u Au ?
............................................................................
(3) 19 {e MkËe{kt þnuhku yLku økúk{eý ûkuºkkuLke MktMf]ríkLkwt r[ºký fhku.
............................................................................
(4) 19 {e MkËe{kt Wå[ Mkkûkhíkk Ëh rðþu sýkðku.
............................................................................
2 2.4 rçkLk ykiÄkurøkf ûkuºkLke íkw÷Lkk

E.Mk.1900 {kt ykiÄkurøkfefhý Ãkk{u÷k yLku yk «r¢ÞkÚke Ëwh hnu÷k rðï{kt ÷kufkuyu
EríknkMk 95
{kºk swËe-swËe ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk s fÞwo Lknkuíkw Ãkhtíkw íku{ýu WòoLkk WÃkÞkuøkLke íkÆLk y÷øk-
y÷øk ÃkØríkykuLkku rðfkMk Ãký fÞkuo níkku. rçkLk ykiÄkurøkfefhý Ãkk{u÷w rðï {kuxu¼køku WíÃkkËLk
{kxu {kLkð yLku ÃkþwLke þrfíkLkku WÃkÞkuøk fhíkw.t y{urhfkLkk ¾uíkhku{kt n¤ yLku yLÞ xufLkku÷kuSf÷
MkkÄLkku íkÚkk fkÃkýeLkk {þeLkku ½kuzk îkhk [÷kððk{kt ykðíkk íkku Lkøkhku{kt çkMk yLku fkhLkku
WÃkÞkuøk Úkíkku.
LkkUÄ ykiÄkurøkfefhý Ãkk{u÷k Mk{ks{kt fkh¾kLkkyku [÷kððk yLku ½h{kt íkÚkk ykuVeMkku{kt
ysðk¤tw fhðk íku{s ðknLk ÔÞðnkhLkk ykÄwrLkf MkkÄLkku suðk fu huÕðu yuÂLsLk yLku
ykuxku{kuçkkEÕMk Lku [÷kððk Lkðk Wòo †kuíkkuLke ykð~Þfíkk níke. E.Mk.1900 {kt rçkúxLk,£kLMk
yLku s{oLke {kuxk ÃkkÞu fku÷MkkLkku WÃkÞkuøk fhðkðk¤k Mk{ks níkk. sÞkhu Exk÷eyu s¤ rðãwíkLkku
WÃkÞkuøk þÁ fhe rËÄku níkku. y{uhefk{kt ÃkuxÙku÷eÞ{ çk¤íký ðÄe hnÞw níkw. E.Mk.191Ãk MkwÄe{kt
yu MÃkü ÚkE [wfÞw níkw fu ðknLk ÔÞðnkh{kt ½kuzkLke søÞk çknw ÍzÃkÚke fkh ÷E ÷uþu.
yk hk»xÙkuyu ÃkkuíkkLke ykŠÚkf yLku hksLkerík þrfík WòoLkk rðr¼Òk †kuíkku Ãkh rLk¼oh Au
íkuðw yLkw¼ðe ÷eÄw níkw yLku yux÷u ÃkkuíkkLkk MktMÚkkLkkuLkk MktMkkÄLkkuLkwt þku»ký fhðkLkwt þÁ fÞwo níkw.
Ëk.ík. rçkúxeþhku ykMkk{ yLku çk{ko{ktÚke íku÷ Eø÷uLz ¼uøkw fhíkk níkk. z[ Mkw{kºkk{ktÚke yLku
y{uhefLk «ò {ufMkefku{ktÚke íku÷Lkwt þku»ký fhe hnÞk níkk.yk íkíðku íku{Lke rðËuþ LkeríkLkku
ÃkkÞku çkLÞw níkw.
22.5 MktMÚkkLkðkË,ykŠÚkf Zkt[ku yLku Mkk{krsf MktçktÄku:

E.Mk.1900 {kt Ãkrù{ rðïLkk {kuxk¼køkLkk ykiÄkurøkfefhý Ãkk{u÷k hk»xÙku íku{Lke
MkhnËkuÚke ½ýu Ëwh ykðu÷k «Ëuþku Ãkh þkMkLk fhíkk níkk yLku íku søÞkLke ykŠÚkf ÂMÚkríkLkwt ÃkkuíkkLkk
÷k¼ {kxu rLkÞtºký fhíkk níkk. su{ fu ¼khík Ãkh rçkúxLkLkwt hksÞ níkw, ELzkuLkurþÞk Ãkh nku÷uLzLkwt
hks níkw íkus heíku £kLMk,rçkúxLk,s{oLke,Exk÷e,Ãkkuxøow k÷ yLku çkuÕSÞ{Lkk MktMÚkkLkku òÃkkLk,ykr£fk
yLku [eLk{kt {kuxk «{ký{kt Vu÷kÞu÷k níkk.
yk MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuyu yurþÞk yLku ykr£fkLkk rðMíkkhkuLku Lkðe xufLkku÷kuseÚke Ëwh
hkÏÞk yux÷w s Lknª huÕðu,íkkh yLku xÃkk÷ suðe ÔÞðMÚkkyku Ãký [íkwhkE Ãkwðof økkuXðe. yk
hk»xÙkuLku fkuEÃký «fkhLke Mðíktºkíkk ykÃkðk {ktøkíkk Lnkuíkk. íku{ýu ðneðx{kt Ãký su íku MktMÚkkLkkuLke
¼k»kkLku çkË÷u ÃkkuíkkLke ¼k»kk ÷kËe ËeÄe níke. ÃkkuíkkLkk þkMkLk{kt MktMÚkkrLkf Mk{ksLkk fux÷kf
÷kufkuLku Mkk{u÷ fhðkLkk WËu~ÞÚke LkkLkk ÃkkÞk ykÄwrLkf rþûkýLkku íku{Lku «kht¼ fÞkuo MkkÚku MkkÚku
rLkBLkMíkhu þkMkLk [÷kðLkkhk ðøkoLku Ãký ykðe s heíku íkiÞkh fÞkuo. ¼køk÷k Ãkkzku yLku hks
fhkuLke Lkerík yÃkLkkðe yk hk»xÙkuLkk ykŠÚkf yLku hksfeÞ rðfkMkLku hkufÞku. yux÷w s Lknª MktMÚkkrLkf
¼k»kk yLku rþûkýLkk WÃkÞkuøkLku MÚkkrLkf ¼k»kk yLku rþrûkíkkuLke ðå[u {ík¼uË íkhefu W¼ku fÞkuo.
MktMÚkkLkðkËLkk «¼kð yLku {qzeðkËLku «ðuþu MktMÚkkLkku{kt Mkk{krsf MktçktÄku{kt yLkuf
ÃkrhðíkoLkku fÞkou. þku»ký fhíkk hk»xÙku ÃkkuíkkLkk ÷k¼ {kxu ðuÃkkh ÚkE þfu íkuðk hkufzeÞk Ãkkfku Wøkkzðk
MktMÚkkLkLkk ÷kufkuLku Vhs Ãkkzíkk yLku yu Ërüyu Mk{økú WíÃkkËLkLkk ûkuºk{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞw. yk
çkÄe ðMíkwykuLke {kuxkÃkkÞu rLkfkMk fhðk{kt ykðíke. 19 yLku 220 {e MkËeLkk ÃkwðkoÄ{kt yk «ð]rík
{kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au. Ëk.ík. ¼khíkeÞ ¾uzwíkku {kuxk «{ký{kt yVeýLkwt WíÃkkËLk fhíkk
níkk suLku rçkúxeþ ðuÃkkheyku [eLk{kt rLkfkMk fhíkk níkk. ¼khíkLkk ðuÃkkheyku Ãký yk{k Mkk{u÷
níkk, çkeò þçËku{kt fneyu íkku WíÃkkËLk yLku ðuÃkkh yu çktLku þkMkfLkk rníkku{kt ð]rØ fhíkk
96 EríknkMk
níkk.Ãkrhýk{u yk¾kyu rðïLkk {kuxk¼køkLkk ÷kfku ykðe ðMíkwykuLkwt WÃkÞkuøk fhðk ÷køÞk suLkku
íkuyku WÃk¼kuøk fhíkk Lnkuíkk. íkuyku yuðe ðMíkwykuLkku WÃk¼kuøk fhíkk níkk suLkwt WíÃkkËLk fkuE çkeS
s søÞkyu yLku çkeò s ÷kufku îkhk Úkíkw níkw.
çkË÷kÞu÷k yk ðkrýsÞLkk Zkt[kyu þkMkfkuLkwt yË¼wík rLkÞtºký W¼w fÞwo. íkuLku fkhýu
÷kufkuLke íku{Lkk ÃkhLke rLk¼ohíkk yLku yrÄ{íkk MkòoE yLkuf ûkuºkku{kt ¾uzwíkku Ãkwhíke {kºkk{kt
¾kã«ËkÚkkuoLkwt WíÃkkËLk fhe þfíkk Lnkuíkk. Ãkrhýk{u Mk{økú 19 {e MkËe{kt yLku ¾kMk fheLku 19
LkkUÄ
{e MkËeLkk ytík{kt ¾wçk {kuxk Ëw»fk¤ku ÃkzÞk su{kt ÷k¾ku ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk.çkeS íkhV nfefík yu
níke fu, Mk{økú EríknkMk{kt yk MkËe{kt yLkksLkwt WíÃkkËLk ½ýk {kuxk «{ký{kt Úkíkw níkw.

(1) E.Mk.1900 {kt fÞk Ëuþkuyu ÃkuxÙku÷eÞ{ çk¤íkýLkku WÃkÞkuøk fhðkLkku «kht¼ fÞkuo níkku ?
............................................................................
( 2) E.Mk.1900 {kt ÃkuxÙku÷eÞ{ çk¤íký {kuxu ¼køku fÞk rðMíkkh{kt {¤e ykÔÞk níkk ?
............................................................................
(3) þwt E.Mk.19 {e MkËe{kt {nkMk¥kkykuLkk MktMÚkkLkku {kxu yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh ÷k¼fkhe
níkku ?
............................................................................
(4) 19 {e MkËeLkk ytík{kt rðï{kt fw÷ yLkksLkwt WíÃkkËLk ÍzÃkÚke ðÄw hnÞw níkw. íku{ Aíkkt
yLkuf ÷kufku íkuLkkÚke ðtr[ík hnÞk níkk, þk {kxu ?
............................................................................
(5) ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk yLku rþûký ûkuºku Lkðe Lk çkkçkíkku W¼e fheLku {nkMk¥kkykuyu MktMÚkkLkðkËe
þkMkLkLku fuðwt MðÁÃk ykÃÞw níkw.
............................................................................
22 .6 rðfrMkík yLku yrðfrMkík hk»xÙku{kt rð[khMkhýeyku yLku hksLkeríkLke økríkþe÷íkk:

E.Mk. 1900 Lkk rðïLkk Mkk{krsf SðLk yLku MktøkXLk rðþu yLkuf rðr¼Òk
rð[khÄkhkyku òuðk {¤u Au. ykðw s hksfeÞ çkkçkíkku rðþu Ãký Au. {kuxu¼køku yk{ ÚkðkLkwt
fkhý ykiÄkurøkfefhýLku fkhýu ykðu÷k ykŠÚkf yLku Mkk{krsf ÃkrhðíkoLkku níkk. AkÃk¾kLkw yLku
Mkt[kh {kæÞ{ku íku{s ðknLk ÔÞðnkhLku fkhýu yk rð[khMkhýeLkku ÔÞkÃkf rðMíkkh ÚkE þfÞku
yux÷w s Lknª yuf MktøkXLkLke rð[khMkhýeLku yLÞ ÷kufku yLkwMkhðk ÷køÞk E.Mk.1900 MkwÄe{kt
Ãkrù{Lkk hk»xÙku íkÚkk íku{Lkk MktMÚkkLkku{kt r«Lx{ezeÞk (ðíko{kLk Ãkºkku yLku Ãkrºkfkyku) ÷kufkuLku
WíÃkkËLkku yLku Mkuðkyku rðþu yLkuf {krníke WÃk÷çÄ fhkðíkk níkk yux÷w s Lknª ÷kufkuLkk hksLkeríkf
rð[khkuLku ½zðk{kt Ãký ÃkkuíkkLkku {níðLkku Vk¤ku ykÃke hnÞk níkk.
EríknkMk 97
WËkhðkË
yuf rð[khMkhýe íkhefu WËkhðkËLkku WËÞ yks Úke ÷øk¼øk 300 ð»ko Ãkqðuo ÚkÞku níkku.
sÞkhu fw÷eLk ÷kufku íkÚkk ÄLkðkLk ÷kufku þkMkfkuLkk yrÄfkhkuLku rMkr{ík fhðkLkk Mkt½»ko{kt òuzkÞk
níkk. ½ýeðkh íku{kt økheçk ÷kufkuLkku Vk¤ku Ãký òuðk {éÞku Au. yk WËkhðkËeyku {kLkíkk níkk fu
÷kufkuLku fwËhíke yrÄfkh «kÃík ÚkÞu÷k Au. su{kt þku»ký rðÁØ yrÄfkh,MktÃkr¥kLke çk[íkLkku
LkkUÄ yrÄfkh,ÄkŠ{f Mðíktºkíkk,Mðíktºkíkk Ãkwðof ÃkkuíkkLkk rð[khkuLku ÔÞfík fhðkLkku yrÄfkhLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. íku{Lkwt {kLkðwt níkwt fu, Mkhfkh fu þkMkfkuyu yk yrÄfkhkuLkwt MkL{kLk fhðwt òuEyu. yk
yrÄfkhkuLku MkkðosrLkf fkÞËk{kt íku{s çktÄkhý{kt Ëk¾÷ fhðk òuEyu. yux÷w s Lknª Mkhfkhe
íktºkLkk rLkhfwtþ yrÄfkhku rðhwØ yk yrÄfkhku LkkøkrhfkuLke hûkk fhíkk ©uc {kæÞ{ níkk. ÷kufkuLkk
ÄkŠ{f rðïkMkku Ãký íkuLkkÚke xfe þfíkk níkk fkhý fu Ä{oyu ÔÞrfíkøkík çkkçkík níke.÷kuf yktËku÷LkkuLkk
rðfkMkÚke WËkhðkËeykuyu {kºk ÄLkðkLkkuLku s Lknª Ãkhtíkw Mk{ksLkk ík{k{ ÷kufkuLku hksLkeríkf
yLku LkkøkrhfíkkLkk ykðk yrÄfkhku ykÃkðk ÃkzÞk. yk yrÄfkhku{kt MktøkXLkLke h[Lkk fhðk yLku
[qtxýeyku{kt ¼køk ÷uðkLkwt Ãký Mðefkhðk{kt ykÔÞw níkw.
WËkhðkË rðr¼Òk ykŠÚkf rð[khMkhýeyku MkkÚku òuzkÞu÷ku níkku.íkuyku ík{k{ ÷kufkuLku
ykŠÚkf ð[uxeÞkyku,Ë÷k÷ku,WíÃkkËfku íkÚkk WÃk¼kufíkkyku (WíÃkkËLkLkku WÃkÞkuøk fhðkðk¤k) Lkk
MðÁÃk{kt s òuíkk níkk. íkuyku íkuLku ÔÞrfíkLkk {níðLkk yr¼ÔÞrfíkLkk MðÁÃk íkhefu íkuýu økýíkk
níkk òufu íku{Lkk {kxu ðuÃkkhe,ËwfkLkËkh yLku WíÃkkËf ðÄkhu {níðLkk níkk sÞkhu {swhku yLku
rLkBLk©uýeLkk ÷kufku íku{Lke rð[khMkhýe{kt MÚkkLk Ähkðíkk Lknkuíkk. ykŠÚkf WËkhðkËLkk MkkiÚke
{kuxk Lkuíkk íkhefu yuz{ M{eÚkLku økýkðe þfkÞ. íku{Lkwt {kLkðwt níkw fu ÷kufkuLku íku{Lkk rník{kt fk{
fhðkLke Awx ykÃkðk{kt ykðu íkku íkuyku ík{k{ Mkk{kLÞ ÷kufkuLkk rník {kxu ÃkkuíkkLkwt ÞkuøkËkLk ykÃkþu.
òu ykŠÚkf çkkçkíkkuLku Mðíktºkíkk ykÃkðk{kt ykðu íkku íku {ktøk yLku ÃkwhðXkLkwt Mk{efhý ÃkkuíkkLke heíku
çkLkkðe Mk{ksLke ÂMÚkríkLku yLkwÁÃk çkLke òÞ Au. yk rð[khMkhýeLku íku{Lku {wfík ðuÃkkhLke Lkerík
fne. yk «{kýu yÚkoÔÞðMÚkkLkk nuíkwÚke ©uc Mkhfkhyu s økýkÞ su yÚkoÔÞðMÚkk Ãkh ykuAk{kt
ykuAw rLkÞtºký hk¾u yLku çkòhLku {wfíkÃkýu «Mkhðk Ëu.
E.Mk.1900 MkwÄe{kt yLkuf WËkh{íkðkËeykuyu Mkhfkhu økheçk yLku rLkBLk ðøkkuoLkk ÷kufku
{kxu fÕÞkýfkhe fkÞkuo «kht¼ fhe íku{Lkk rþûký yLku MðkMÚÞ rðþu rð[khðw òuEyu íkuðku {ík
«økx fÞkuo òufu íku{Lkk {kir÷f rð[khku {]ík MðÁÃk ÃkkBÞk Lknª. íku{Lkwt {kuxk¼køkLkwt æÞkLk ÄrLkf
÷kufkuLkk rníkku íkhV hnÞw WËkh{ík ðkËeykuLku rþrûkík ÷kufku yLku ÔÞðMkkÞ fhLkkhyku íkhVÚke
{kuxw Mk{ÚkoLk «kÃík ÚkÞw suyku ÃkhtÃkhkøkík yLku rLkhtfþ
w ÔÞðMÚkkÚke yMktíkwü níkk.WËkh{íkðkËeykuyu
ykðk yLkuf ÷kufkuLkwt Mk{ÚkoLk «kÃík fÞwo níkw. suyku çktÄkhý yLku Lkkøkrhf yrÄfkhku{kt íku{Lke MkkÚku
Mkn{ík níkk. òufu WËkh{íkðkËeyku {sËwhkuLkk ykŠÚkf yrÄfkhku rðþu fktE çkku÷ðk íkiÞkh Lnkuíkk.
yLkwËkhðkË
yk rð[khMkhýeLke þÁykík Mk{ksLkk s{eLkËkhe ðøkuo fhe.su ÃkkuíkkLkk rðþu»kkrÄfkhku
Akuzðk fu rMk{eík fhðk íkiÞkh Lknkuíkk. s{eLkËkhku MkkuËkøkhku Ãký níkk yLku ðuÃkkhe Ãký íku{Lku
hksÞ íkhVÚke fux÷kf rðrþü yrÄfkhku {éÞk níkk su {wfík ðuÃkkhLke LkeríkykuLku fkhýu Lkü ÚkE
økÞk níkk. íku{Lkk {kxu fwËhíke yrÄfkhkuLke WËkh{íkðkËe rð[khMkhýe ykVíkfkhe níke. íkuLkkÚke
Mk{ks{kt ÃkhtÃkhkøkík ÔÞðMÚkk Mk{kÃík ÚkE síke níke yLku Mk{ksLkk ÷kufkuLku su MÚkkLk {¤íkw níkw
98 EríknkMk
íku{kt ÃkrhðíkoLk ykðíkw níkw. íku{Lkk {kxu ÃkhtÃkhkøkík Mk{ks ÔÞðMÚkk yLku ÂMÚkhíkk, Mk{kLkíkk yLku
fwËhíke yrÄfkhku fhíkk ðÄkhu {níðLkk níkk. íku{Lkk {íku Eïh Mk{ûk çkÄk s çkhkçkh nkuE þfu
Ãkhtíkw ðkMíkrðf MktMkkh{kt yuðw s nkuE íku Mðefkhðk ÷kÞf LkÚke. íkuyku ykÄwrLkf rðïLke yÔÞðMÚkk
rðÁØ swLke Mk{ks ÔÞðMÚkkLku Mkwhrûkík yLku ©uc {kLkíkk níkk fkhý fu ykÄwrLkf ÔÞðMÚkkLku fkhýu
Mk{ks{kt yLkuf ÃkrhðíkoLkku yLku Mkt½»kkuoLke þÁykík ÚkE níke. ík{k{ Ãkrù{e søkíkLkk hk»xÙku{kt
yLkwËkLkðkËe hksfeÞ Mk{wnku {sçkwík çkLÞk níkk yux÷w s Lknª [qtxýe{kt ¼køk ÷E ðneðxe
LkkUÄ
íktºk Ãkh Ãký íku{ýu ÃkkuíkkLkku «¼kð W¼ku fÞkuo níkku.
Mk{ksðkË
Mk{ksðkËeyku Ãký WËkh{íkðkËeykuLkk rðhkuÄe níkk. òufu íkuyku yLkwËkhðkËeyku fhíkk
Ãký swËk Ãkzíkk níkk.Mk{ksðkËeykuyu fkheøkh ÷kufkuLkk rníkkuLku «kÄkLÞ ykÃÞw. íku{Lkwt {kLkðw
níkw fu ykiÄkurøkfefhý Ãkk{u÷ {qzeðkËe Mk{ks{kt hksÞLke swLke yrÄfkhþkne íkÚkk hksíktºk,þku»ký
yk çkÄw nðu {qzeðkËe çkwÍoðkyu ÷E ÷eÄw Au. ÷qE ç÷kt yLku hkuçkxo ykuðLk suðk «khtr¼f
Mk{ksðkËeykuLkwt {kLkðw níkw fu WíÃkkËLk fkÞo MkkÚku òuzkÞu÷ ÷kufkuLku Mk{kLk yrÄfkhku yLku ¼køkeËkhe
{¤ðk òuEyu.
fk÷{kfoMk suðk Mk{ksðkËe {kLkíkk níkk fu {qzeðkËe «ýk÷e{kt {swhLku fÞkhuÞ
MkL{kLksLkf ðuíkLk ykÃkðk{kt ykðþu Lknª. òu íku{Lku MkL{kLksLkf ÂMÚkríkyu ÷kððk nkuÞ íkku
hksÞyu ík{k{ WÄkuøkku Ãkh ÃkkuíkkLkku yufkrÄfkh MÚkkrÃkík fhðku òuEyu.{kfoMkyu fnÞw fu MkkBÞðkËe
Mk{ks{kt WíÃkkËLkLkk ík{k{ MkkÄLkku MkkðosrLkf nþu yLku íku{kt ÔÞrfíkøkík MktÃkr¥kLku MÚkkLk {¤þu
Lknª íkuLkkÚke Ëhuf ÔÞrfík ÃkkuíkkLke ûk{íkk «{kýu ÞkuøkËkLk ykÃkþu yLku yu s «{kýu íkuýu íkuLke
ykð~Þfíkkyku yLkwMkkh ðuíkLk «kÃík Úkþu yux÷u Mkk{kSf LÞkÞ {kxu ÔÞrfíkøkík MktÃkr¥k Mk{kÃík
fhðe òuEyu. Mk{kLkíkkLkk ykËþoðk¤ku Mk{ks W¼ku fhðku nkuE íkku ík{k{ ðøkoLku Ãký Mk{kÃík
fhðk Ãkzþu. {kfoMkLkk {íkkLkwMkkh Mk{ksðkËe yktËku÷LkLkwt ytrík{÷ûÞ ðøkorðneLk Mk{ksLke MÚkkÃkLkk
fhðkLkwt Au. {kfoMku fnÞw fu þkMkfðøko yk «fkhLkk Mk{ksLkk rLk{koý{kt Mknus Ãký Mknfkh
ykÃkþu Lknª yux÷k {kxu Mk{ksðkËeykuyu ¢ktrík fhðe sÁhe Au. íkuLku {kxu MkkBÞðkËe Ãkûk yLku
{sçkwík íku{s Mk{ŠÃkík {swh yktËku÷Lkku W¼k fhðk òuEyu.
ytíks: 19 {e MkËe{kt MkkurþÞ÷ zu{ku¢urxf ({kfoMkðkËe) Ãkkxeoyu ÷k¾ku fkheøkhkuLku ©r{f
Mkt½ku,f÷çkku yLku Mkr{ríkyku{kt MktøkrXík fhe [qtxýeyku{kt ¼køk ÷E heþMxuøk (s{oLk MktMkË) {kt
½ýe çkÄe Mkexku Ãkh rðsÞ «kÃík fÞkuo. íkuyku {swhkuLkk SðLk{kt MkwÄkhk ÷kððkLkk yLkuf ¾hzk
«Mkkh fhkðe þfÞk. 19 {e MkËe{kt rðïLkk yLkuf ¼køkku{kt {kfoMkðkËe,Mk{ksðkËe yLku ÷uçkh
Ãkkxeoyku yÂMíkíð{kt ykðe. òufu Mkhfkh yLku Ãkku÷eMk íktºk íku{Lke fkÞoðkne Ãkh fzf ytfwþku
÷økkðe hnÞk níkk fkhý fu ¢ktrík ÚkkÞ íkku hk»xÙ{kt yhksfíkk W¼e Úkþu íkuyku íku{Lku zh níkku.
hrþÞk{kt MkkBÞðkËe MktøkXíkku Ãkh «ríkçktÄ {wfðk{kt ykÔÞku íkÚkk yøkúýe MkkBÞðkËeykuLku su÷{kt
Lkk¾e Ëuðk{kt ykðe yÚkðk íku{Lku Ëuþ rLkfk÷Lke Mkò fhðk{kt ykðe. (su{ fu hrþÞkLkk ¢ktríkfkhe
yktËku÷LkLkk Lkuíkk ÷urLkLkLku Ëuþ rLkfk÷ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku)
EríknkMk 99
(1 ) WËkhðkËeykuLkk {íku fÞk yrÄfkhku fwËhíke yrÄfkhku níkk ?

LkkUÄ ............................................................................
(2 ) WËkhðkËeykuyu ykŠÚkf çkkçkíkku{kt MkhfkhLkk ytfwþLkku yuf rMkØktík íkhefu þk {kxu rðhkuÄ
fÞkuo ?
............................................................................
(3 ) WËkhðkË yLku yLkwËkhðkËLkk MktË¼o{kt 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt çkË÷kíkk rð[khku
MÃkü fhku.
............................................................................
(4 ) {kfoMkðkËe rð[khMkhýeLkk ykÄkhu Mk{kLkíkk yLku yMk{kLkíkk MÃkü fhku.
............................................................................
(5 ) 19 {e MkËeLkk yuf yuðk hk»xÙLkwt WËknhý ykÃkku sÞkt {kfoMkðkËeyku fkheøkh ðøkoLkk
÷kufkuLke yufíkk MÚkkrÃkík fhðk{kt MkV¤ hnÞk.
............................................................................
(6 ) MkkBÞðkËeyku Mkk{úksÞðkËLkk fxh rðhkuÄe níkk- Mk{òðku.
............................................................................
22.5. Mkk{úksÞðkË:
19 {e MkËe{kt rðï{kt ykiÄkurøkfefhý Ãkk{u÷k hk»xÙku rçkLk ykiÄkurøkf hk»xÙku Ãkh yrÄfkhe
Ähkðíkk níkk. hk»xÙkuLkk ÷kufkuLkwt {kLkðw níkw fu MktMÚkkLkðkËe þkMkLkÚke ÃkAkík hk»xÙLke «ò ÷k¼kÂLðík
Úkþu yLku ¢{þ: MkÇÞ çkLkþu. þkMkLk fhLkkh hk»xÙLkk WËkh{íkðkËeyku MktMÚkkLkku Ãkh ÃkkuíkkLkk
hk»xÙLkk «¼wíðLku xfkðe hk¾ðk ykðe rð[khMkhýe ðnuíke {qfíkk s{oLkeLkk WËkh{íkðkËeyku
{kLkíkk níkk fu ÃkkuíkkLkk hk»xÙLke ykiÄkurøkf íkkfkík ðÄkhu Lku ðÄkhu MktMÚkkLkku çkLkkððk Ãkh ykÄkh
hk¾u Au. y{urhfkLkk WËkh{íkðkËeyku {kLkíkk fu fÞqçkk yLku Ve÷eÃkkELMk Ãkh hksÞ fhðkLkku
íku{Lku fkuE Lkiríkf yrÄfkh LkÚke. íku{ Aíkkt y{urhfkLkk fkuE Lkkøkrhfu ÷uxeLk y{uhefk{kt y{urhfkLke
LkeríkykuLkwt rðhkuÄ fÞkuo Lknkuíkk. rçkúxLk,£kLMk,s{oLk,çkuÂÕsÞ{ yLku y{urhfkLkk {qzeðkËeykuyu
ykðk yLkuf MktMÚkkLkku{kt [k÷íke ykŠÚkf çkkçkíkku{kt Ãkw»f¤ LkkýktLkwt hkufký fÞwo níkw. íkuÚke íkuLkk
÷kufkuyu Ãký íku{Lku Mk{ÚkoLk ykÃÞw yux÷w s Lknet yuf heíku Mkk{úksÞðkËe Lkeríkyu ykðe þrfíkþk¤e
Mk¥kkykuLke rðËuþLkerík ½zðk{kt {níðÃkwýo Vk¤ku ykÃÞku yux÷w s Lknª rðïLkk çk[e økÞu÷k
ÃkAkík yLku yrðfrMkík hk»xÙku Ãkh Mkk{úksÞðkËe Ãkfz s{kððk Ãký «urhík fÞko. ykr£fk,÷uxeLk
y{urhfk yLku yurþÞkLkk yLkuf rðMíkkhkuLkku íku{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
19 {e MkËe{kt MkkBÞðkËeykuyu Mkk{úksÞðkËeykuLkku fxh rðhkuÄ fÞkuo íku{Lkk {íku ík{k{
søÞkyu MktMÚkkLkðkËÚke {kºk þkMkf ðøkkuoLku s ÷k¼ ÚkkÞ.økheçkku {sËwhku fu yLÞ rLkBLkMíkhLkk
÷kufkuLku íkuLkkÚke fkuE VkÞËku Úkíkku LkÚke. íkuÚke ík{k{ hk»xÙkLu kk {sËwhkuyu ykðk Mkk{úksÞðkËe «¼wíðLku
W¾kze Vufðk yufXk Úkðw sÁhe Au.
100 EríknkMk
hk»xÙðkË
19 {e MkËe yLku h0 {e MkËe{kt hk»xÙLke Mðíktºkíkk {kxuLke W¼e ÚkÞu÷ yk rð[khMkhýe
MkkiÚke {níðÃkwýo níke. 19 {e MkËeLkk rðïLkk ÷øk¼øk ík{k{ ¼køkku{kt hk»xÙðkË rðfMke hnÞku
níkk.ÃkkuíkkLkk hk»xÙLke MktMf]ríkf yku¤¾ yLku hk»xÙ Ãkh W¼k ÚkÞu÷k MktfxLke Mkk{u íkuýu MÃkÄko fhe
yurþÞk yLku ykr£fk{kt {kuxk «{ký{kt MðíktºkíkkLkk yktËku÷Lkku W¼k ÚkÞk. ÃkkLk ykr£fkðkË
yLku ÃkkLk EM÷k{ðkËyu MktMÚkkLkku{kt Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkwt Lkuík]íð ÷eÄw. [eLk yLku ¼khíkLke «òyu LkkUÄ
Ãký ÃkkuíkkLkk MktMf]ríkf ðkhMkk Ãkh ykÄkrhík Mðíktºkíkk Mktøkúk{ W¼ku fhe MktMÚkkLkðkËe LkeríkykuLkku
rðhkuÄ fÞkuo. Mkhfkh{kt íku{ýu íku{Lke ¼køkeËkhe {ktøke Mkk{úksÞðkËe hk»xÙkuyu yÃkLkkðu÷ ykŠÚkf
yLku hksfeÞ,ðneðxe yLku ÄkŠ{f yu{ ík{k{ LkeríkykuLkku Wøkú rðhkuÄ fÞkuo. Mk{økú rðï{kt yk
«fkhLkk hk»xÙeÞ WËkhðkËe yktËku÷Lkku y{÷e çkLÞk. 20 {e MkËe{kt {kuxk¼køkLkk Mðíktºkíkk
Mktøkúk{ku ÷kufþkne rð[khMkhýeyku MkkÚku òuzkÞu÷ níkk, yux÷w s Lknª ykŠÚkf çkkçkíkku{kt Ãký
hk»xeÙÞ Míkhu Mk{kLkíkkLke rð[khÄkhkuyku Ãký òuze níke.
íkuLkkÚke rðÁØ Mkk{úksÞðkËe hk»xÙku{kt yk¢{f hk»xÙðkË òuðk {¤u Au. íkuyku MktMÚkkLkðkËe
hk»xÙku WÃkh ÃkkuíkkLkwt «¼wíð xfkðe hk¾ðk {ktøkíkk níkk. ykøk¤Lkk «fhýku{kt ykÃkýu yæÞÞLk
fheþwt fu yk {nkMk¥kkyku ðå[u [k÷u÷e MktMÚkkLkkuLke nkuz ytíku rðïLku {nkÞwØ íkhV ÷E økE.
ík{u su þeÏÞk
18 {e MkËeLkku ytrík{ ¼køk rðï{kt ðMíkeð]rØLkku økýkðe þfkÞ. ¾kMk fheLku ÞwhkuÃk
yLku W¥kh y{urhfk{kt ðMíke ð]rØLkku Ëh ðÄw níkku. ykiÄkurøkfefhý Lke MkkÚku íkuLkku ¾kMk MktçktÄ
hnu÷ku Au. ykiÄkurøkf Mk{ksLkk rLk{koýÚke Mk{ks ÔÞðMÚkk{kt LkðeLk rMkØktíkku yLku rð[khMkhýeyku
yÂMíkíð{kt ykÔÞk. 19 {e MkËe{kt Mkk{úksÞðkË yLku rçkLk ykiÄkurøkf Mk{ks Ähkðíkk
MktMÚkkLkðkËÚke økúMík ÷kufkuLkku Mkt½»ko yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k rð[khMkhýeyku yÂMÚkíð{kt ykðe.
yk rð[khMkhýeykuyu rðfMkeík ÞwhkuÃk yLku yrðfrMkík MktMÚkkLkef rðï Ãkh rðr¼Òk «¼kð
W¼k fÞko.
ÃkkXktík «&™ku
(1) ykiÄkurøkfefhýu {kLkð yÂMíkíðLkk ÃkhtÃkhkøkík Zkt[k{kt fuðk ÃkrhðíkoLkku fÞko.
(2) ykiÄkurøkfefhýu ðirïf WíÃkkËLk yLku ðuÃkkh-ðkrýsÞ ûkuºku fuðk ÃkrhðíkoLkku fÞko.
(3) WËkhðkË yLku Mk{ksðkË fuðe heíku yufçkeòÚke rðhkuÄe rð[kh Ähkðu Au. òufu çktLku
{kLkð Mðíktºkíkk Ãkh ¼kh {wfu Au- Mk{òðku.

22.1
(1 ) 7Ãk Úke 9Ãk xfk
EríknkMk 101
(2) ÞwhkuÃk{kt
(3) ykiÄkurøkf WíÃkkËLk yLku ðuÃkkh-ðkrýsÞLkk {níðÃkwýo MÚk¤ íkhefu þnuhku yÂMíkíð{kt
ykÔÞk. ynªÞk MkkûkhíkkLkku Ëh økúk{eý ûkuºkku fhíkk ðÄw WÃkÞkuøke yLku «kMktrøkf níkku.
(4) «kÚkr{f þk¤kyku{kt ðÄe hnu÷e çkk¤fkuLke MktÏÞk íku{s {kuxk «{ký{kt [k÷íkk ðíko{kLk
Ãkºkku
LkkUÄ 22.2 .
(1) 19 {e MkËe{kt ÃkuxÙku÷eÞ{ çk¤íký Ãkh ykÄkh hk¾íkk hk»xÙku{kt rçkúxLk,£kLMk,s{oLke
yLku y{urhfkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2) 19 {e MkËe{kt ÃkuxÙku÷eÞ{ çk¤íký {kuxu¼køku ÞwhkuÃk yLku y{urhfkÚke çknkhLkk ûkuºkku{ktÚke
÷kððk{kt ykðíkw.
(3) Mkk{úksÞðkËe Mk¥kkyku {kxu fk[ku{k÷ WíÃkÒk fhíkk yLku ykŠÚkf çkkçkíkku{kt þkur»kík ÚkðkLku
fkhýu MktMÚkkLkLkk ÷kufku Ëw:¾e níkk.
(4) {kuxk¼køkLkk ÷kufku ÃkkuíkkLkkÚke Ëwh hnuíkk ÷kufku {kxu yLkksLkwt WíÃkkËLk fhíkk yLku çkeò
îkhk WíÃkkrËík ÚkÞu÷ ðMíkwykuLkku {kuxk «{ký{kt WÃk¼kuøk fhíkk níkk.
(5) MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuyu MktMÚkkLkku{kt hkr»xÙÞ òøk]rík yLku Mkk{kSf Mk{kLkíkkLke rðÁØ
¼k»kk yLku rþûkýLkku WÃkÞkuøk fÞkuo.
22.3 .
(1 ) yíÞk[khLkku rðhkuÄ,ÔÞrfíkøkík MktÃkr¥kLkku yrÄfkh,ÄkŠ{f Mðíktºkíkk,ðkýeLke
yr¼ÔÞrfíkLke Mðíktºkíkk yLku Mkhfkh{kt ¼køkeËkhe.
(2) WËkhðkËeyku {kLkíkk níkk fu ykŠÚkf çkkçkíkku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufku Mkhfkh fhíkk ðÄkhu
Mkkhe heíku fkÞo fhe þfþu.
(3) 19 {e MkËeLkk «kht¼{kt s{eLkËkhe MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ðøkkuo yLkwËkhðkËe rð[khMkhýe
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk.WËkhðkËeyku {kuxu¼køku ðuÃkkh yLku WíÃkkËLk ûkuºku òuzkÞk
níkk.s{eLkËkhe MkkÚku òuzkÞu÷k ðøkkuo {ktÚke fux÷kf WËkhðkËLkwt Mk{ÚkoLk fhíkk.
(4) {kfoMkðkËeyku {kLkíkk níkk fu {kLkðMk{ks{kt yMk{kLkíkkLkwt fkhý WíÃkkËLkLkk MkkÄLkku
MkwÄe ÃknkU[íkk LkÚke íku s Au. ÔÞrfíkøkík MktÃkr¥k Mk{kÃík fhe yLku MktþkÄLkkuLku hk»xÙLkk
rLkÞtºký{kt hk¾ðk{kt ykðu íkku Mk{ks{kt Mk{kLkíkkLke MÚkkÃkLkk ÚkE þfu.
(5) s{oLke{kt {sËwh ðøko MkkÚkku Mktf¤kÞu÷ MkkurþÞ÷ zu{ku¢uxef ðfMko Ãkkxeoyu {kuxk «{ký{kt
{íkku {u¤ÔÞk níkk.
(6) Mk{ksðkËeyku {kLkíkk níkk fu rðï{kt {wzeðkËeyku yLku {sËwhku ðå[u {kuxk «{ký{kt
yMk{kLkíkk Au.íkuÚke {swhku fu ©{Sðeykuyu þku»ký fhíkk {qzeðkËeyku rðÁØ Mkt½»ko
fhðku òuEyu.

(1 ) swyku Vfhku-22.1.,22.4.
(2 ) swyku Vfhk-22.5.
(3 ) swyku Vfhk-22.6.2. yLku 22.6.4.
102 EríknkMk
Ãkkhe¼kr»kf þçËku:
(1 ) çkqÍoðk- Mk{ksLkku yuðku ðøko suLke ÃkkMku fkh¾kLkk ½h íkÚkk çkutfku{kt s{k MktÃkr¥k níke. su
{qzeÃkrík fnuðkíkk íku.
(2 ) Mke.E.- Mkk{kLÞ Mk{Þ r¾úÂMík fu÷uLzh yLkwMkkh yiríknkrMkf fk¤økýLkkLke ÃkØrík 2ss0
{e MkËeLkku yÚko ÚkkÞ Au E.Mk.1900 Úke «kht¼ Úkíkw ð»ko.
LkkUÄ
(3 ) rð[khMkhýe/rMkØktíkku- rMkØktíkku fu rð[khku yÚkðk ðirïf rð[khLkku Mk{wn su Mk{ksLkk
rðfkMk {kxu rðþu»k çkkçkíkkuLkwt Mk{ÚkoLk fhu Au íku Mkk{krsf ËþoLkþk†.
(4 ) Mkk{úksÞðkË (1) {q¤¼qík hk»xÙ Ãkh ykr©ík MktMÚkkLkku,«ËuþkuLkwt yrÄøkúný fhðk yLku
íkuLkku hk¾ h¾kð fhðkLke «r¢Þk. (2) Mkk{úksÞ yrÄøkúný fhðkLke rð[khMkhýe.
(5 ) ©{ðkË/{sËwhðkË-©r{fku fu fkheøkhkuLkk hksfeÞ yLku ykŠÚkf MktøkXLkkuLkku Mktfíu k ykÃkíkku
þçË ©{ðkË ©r{fkLkku yrÄfkhkuLke hûkk fhu Au.
(6 ) AkÃkf÷kLke MktMf]rík-ÃkwMíkfku yLku Mk{k[kh Ãkºkku Ãkh ykÄkrhík ¿kkLk ÔÞðMÚkk su Þktrºkf
MkkÄLkku îkhk AkÃkf÷k MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au. íku Mkkûkhíkk yLku MkMíke xufLkku÷kuS Ãkh
ykÄkrhík Au.E.Mk.Lke 15 {e MkËe{kt ÞwhkuÃk,òÃkkLk yLku fkuheÞk{kt íkuLkku «kht¼ ÚkÞku.
19 {e MkËe ykðíkk MkwÄe{kt rðïLkk {kuxk¼køkLkk ÷kufku yk r«Lx fÕ[h MkkÚku òuzkÞu÷k
níkk. þnuhku{kt yk MktMf]rík {kuxk«{ký{kt òuðk {¤íke.þuhçkòhLkk ËhhkusLkk ¼kð
íkk÷ òýðk Mk{k[kh Ãkºkku ðkt[ðk yLku Lkð÷fÚkk fu yLÞ MkkrníÞLkwt ðkt[Lk suðe
çkkçkíkku AkÃkf÷k MktMf]ríkLkk ÔÞðnkrhf ÃkkMkkyku Au.
EríknkMk 103
{kuzâw÷ - 5 «Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞLk ¢ktrík
LkkUÄ
23
«Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞLk ¢ktrík

«Úk{ rðïÞwØ yLku hrþÞkLke ¢ktrík yu çktLku ðirïf ½xLkkyku 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo yLku 20 {e
MkËeLkk «khtr¼f ð»ko{kt ÚkÞu÷k {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLk yLku ½xu÷e ½xLkkykuLkwt Ãkrhýk{ níke. çktLku
½xLkkykuÚke ÷k¾ku ÷kufku «¼krðík ÚkÞk níkk. yk çktLku ½xLkkykuyu Mk{økú h0 {e MkËe Ãkh ÃkkuíkkLkku
«¼kð ÃkkXÔÞku yLku íkuLku Lkðw MðÁÃk «ËkLk fÞwo.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u......
• E.Mk.1914 {kt ÚkÞu÷ «Úk{ rðïÞwØLkk fkhýku yLku íkuLkk MðÁÃkLku Mk{S þfþku íku{s
ðíko{kLk rðï{kt ½xe hnu÷e ½xLkkyku MkkÚku íkuLke íkw÷Lkk fhe þfþku.
• E.Mk.1917 {kt hrþÞk{kt ÚkÞu÷ {nkLk¢ktrík yLÞ fkuE hk»xÙ{kt Lk ÚkE yLku íku hrþÞLk
Mkk{úksÞ{kt þk {kxu ÚkE.íkuLke ÔÞkÏÞk fhe þfþku.
• rðïÞwØ yLku hrþÞLk ¢ktríkLkk íkkífk÷ef yLku ÷ktçkkøkk¤kLkk Ãkrhýk{kuLkwt rð&÷u»ký
fhe þfþku.
• yk {nkÞwØ yLku ¢ktríkyu ¼khík Ãkh fuðe yMkhku W¼e fhe íkuLkk Ãkh [[ko fhe þfþku.
2 3.1 . rðï EríknkMk{kt «Úk{ rðïÞwØ íkuLke ykøk¤Lkk ÞwØkuÚke fuðe heíku swËw níkw:
MÃkuLk,LkuÄh÷uLz,MfuLzeLkuðeÞLk hk»xÙku yLku MðeÍ÷uLz rMkðkÞLkk ÞwhkuÃkLkk ík{k{ hk»xÙku
yuf yuðk {nkÞwØ{kt Mkk{u÷ ÚkÞu÷k suýu MktÃkqýo rðïLku ®nMkk yLku Ëw:¾Ë ½xLkkyku MkkÚku òuze
ËeÄu÷w.çkkfeLkk ûkuºkku ¾kMk fheLku MktMÚkkLkku Ãkh hks fhíke {nkMk¥kkykuyu yk MktMÚkkLkkuLku Ãký
ÞwØ{kt òuze ËeÄk níkk. ¼khík Ãkh þkMkLk fhíkk rçkúxeþhkuyu ¼khíkeÞ MkirLkfkuLku ÃkkuíkkLkk rník
{kxu rðïÞwØ{kt òuze ËeÄk níkk.yuf yLkw{kLk «{kýu rçkúxLku fuLkuzk,ykuMxÙur÷Þk,LÞwÍe÷uLz,Ërûký
ykr£fk yLku ¼khík suðk ÃkkuíkkLkk MktMÚkkLkku {ktÚke 30 ÷k¾ fhíkk ðÄkhu MkirLkfkuLkku ÃkkuíkkLkk rník
{kxu yk ÞwØ{kt WÃkÞkuøk fÞkuo níkku.yk ÞwØLkwt ûkuºk ½ýw ÔÞkÃkkf níkw su{kt ÞwhkuÃk,yurþÞk,ykr£fk
yLku ÃkuMkuVef {nkMkkøkhLkk rðMíkkhku Mk{krðü níkk. «Úk{ ð¾ík ÷øk¼øk yk¾kyu rðïLkk
104 EríknkMk
«Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞLk ¢ktrík {kuzâw÷ - 5
÷kufku yuf yuðk ÞwØ{kt Mktf¤kÞk níkk su rðïÞwØ íkhefu òýeíkw çkLÞw níkw.
yk ÞwØ{kt Lkðe xufLkku÷kuS,rð{kLk,xuLf yLku Mkçk{heLkLkku ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk ÚkÞku níkku.
su yk Ãknu÷kLkk fkuE ÞwØku{kt òuðk {¤íkk LkÚke. s{eLk Ãkh ÷zðk {kxu xuðkÞu÷k MkirLkfku nðu
¾kEyku ¾kuËe ÞwØ fhíkk òuðk {¤u Au. Ërûký yux÷kLxef yLku ÃkuMkuVef {nkMkkøkh{kt Mk{wrÿ
ÞwØku ÚkÞk rçkúxLk yLku íkuLkk r{ºk hk»xÙkuLke MkkÚku «Úk{ ð¾ík y{urhfk yuf ÷k¾ fhíkk ðÄkhu
LkkUÄ
MkirLkfku MkkÚku yk ÞwØ{kt Mkk{u÷ ÚkÞw.
rðïÞwØLku fkhýu {kuxk¼køkLkk ÷kufku MkirLkf Mkuðk{kt òuzkÞk Ãkrhýk{u †eykuyu þnuhku{kt
[k÷íkk fkÞkuo{kt ÍÃk÷kÔÞw yLku ÞwØku{kt LkMko íkhefu fkÞo fÞwo. Ëhuf hk»xÙ ÃkkuíkkLke MkuLkk {kxu ®[ríkík
níkw. MkirLkfkuLku Ãkwhíkk «{ký{kt yLkks yLku yLÞ [eòu {¤u hnu íku {kxu ¾uzwíkkuLku «kuíMkkrník
fhðk{kt ykÔÞk. MkuLkk{kt ðÃkhkíkk þ†ku yLku ËkÁøkku¤ku suðe [eòu Ãkwhe Ãkkzðk {kxu fkheøkhkuLku
÷kçkk Mk{Þ MkwÄe fk{ fhðw Ãkzíkw. Mkhfkhu íku{Lkk yrÄfkhku Aesðe ÷eÄk níkk. yLkks yLku yLÞ
SðLk WÃkÞkuøke ðMíkwykuLke ®f{íkku{kt ¾kMMkku ðÄkhku ÚkÞku níkku fkhý fu {kuxk «{ký{kt {qzeLkku
WÃkÞkuøk ÞwØ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k WÄkuøkku Ãkh Úkíkku níkku. Mkk{kLÞ ÷kufkuLke íkf÷eV{kt íkeðú ðÄkhku Úkíkku
òuðk {éÞku.
ykÃkýu yu ÞkË hk¾ðw òuEyu fu yk ÞwØLku fkhýu 10 ÷k¾ ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk,20 ÷k¾
÷kufku ½kÞ÷ ÚkÞk yLku ÷k¾ku ÷kufku çkuhkusøkkh ÚkÞk fkhý fu yk ÞwØÚke Lkøkhku yLku WÄkuøkku Lkü
ÚkE økÞk níkk. ÷k¾ku ÷kufku ÞwØLkk þhýkÚkeo çkLÞk níkk. MkhnË Ãkh hnuíkk ÷kufkuLke MkkÚku MkkÚku
yktíkrhf ¼køkku{kt hnuíkk ÷kufku Ãký ½h rðnkuýk ÚkE økÞk níkk. ÞwØkuLkk EríknkMk{kt «Úk{ ð¾ík
yuðwt çkLÞw fu MkirLkf rMkðkÞLkk sLkMk{wËkÞLkk ÷kufku íkuLkkÚke ¾kMMkk «¼krðík ÚkÞk,½kÞ÷ ÚkÞk yLku
{]íÞw ÃkkBÞk. fkhý fu Mkk{kLÞ ÷kufku hnuíkk níkku íkuðk MÚk¤ku Ãkh Ãký ËkÁøkku¤ku Lkk¾ðk{k ykÔÞku
yux÷w s Lknª [esðMíkwykuLke yAíkLku fkhýu Ëw»fk¤ yLku hkuøk[k¤ku Vu÷kíkk yLkuf Lkkøkrhfku
{]íÞw ÃkkBÞk.
sÞkhu yk {nkÞwØ þÁ ÚkÞw íÞkhu íku çknw xwtfk Mk{Þ MkwÄe [k÷þu íkuðw ÷kufku {kLkíkk Ãkhtíkw
yk ÞwØ 4 ð»ko MkwÄe [kÕÞw.ykÃkýu fÕÃkLkk fhe þfeyu fu Mk¤tøk 4 ð»ko MkwÄe ÞwØøkúMík hnu÷k
hk»xÙkuLkk ÷kufkuLkwt SðLk fuðwt hnÞwt nþu ? íkuýu Mkk{krsf,ykŠÚkf yLku hksfeÞ Zkt[kLku MktÃkwýo
çkË÷e LkktÏÞku. rðï yÚkoÔÞðMÚkk Ãkh íkuLkku Wtzku «¼kð ÃkzÞku. [khuÞ íkhV Vu÷kÞu÷k yLku {kuxk
Míkh Ãkh ÃkhMÃkh rðhkuÄe hk»xÙkuyu rðïLkk ík{k{ MktþkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhðkLku fkhýu yk ÞwØLku
«Úk{ rðïÞwØ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yuf heíku yk ÞwØLku rðï EríknkMkLkwt rLkýkoÞf ®çkËw
{kLkðk{kt ykðu Au.
23.2 «Úk{ rðïÞwØLkk fkhýku:
«Úk{ rðïÞwØLkk fkhýku yíÞtík srx÷ Au òufu yk ÞwØ yuf rðþu»k ½xLkxkÁÃke fkhý
MkkÚku òuzkÞu÷w Au. su øk{u íÞkhu çkLke þfíke níke. MkŠçkÞk yLku ykurMxÙÞk ðå[u fèh Ëw~{Lkkðx
níke suLku fkhýu nuÃMkçkøko Mkk{úksÞLkk rMtknkMkLkLkk W¥khkŠÄfkhe ykfo zÞwf £uLf VŠzLkkLzLke
1914 {kt Mkkhksuðk{kt níÞk ÚkE økE. yk ½xLkk «Úk{ rðïÞwØLkwt íkkífkr÷f fkhý çkLÞw yLku
rðï ÞwØLke ykøk{k nku{kÞwt. yuf ½xLkkyu ykx÷k {kuxk ÞwØLku sL{ ykÃÞku suLku fkhýu rðï{kt
4 ð»ko MkwÄe ÞwØ [kÕÞw þwt yk yuf s ½xLkk íkuLku {kxu sðkçkËkh níke ?
ík{u þÁykíkLkk «fhýku{kt MktMÚkkLkðkË yLku Mkk{úksÞðkË rðþu òýe [wfÞk Aku. yk
EríknkMk 105
MktMÚkkLkðkË yLku Mkk{úksÞðkË rðïÞwØLkk {níðÃkwýo fkhýku níkk. Ëk.ík.E.Mk.1876 {kt
ykr£fkLkk 10 xfk ¼køk Ãkh ÞwhkuÃkeÞLk þkMkLk [k÷íkw níkw. Ãkhtíkw E.Mk.1900 MkwÄe{kt ÞwhkuÃkeÞLkkuyu
ykr£fkLkk 90 xfk fhíkk Ãký ðÄkhu ¼køk Ãkh ÃkkuíkkLkwt MktMÚkkLkðkËe þkMkLk MÚkkÃke ËeÄw. ykÃkýu
òýeyu Aeyu fu Mkk{úksÞðkËLke yk Ëkuz{kt s{oLke ½ýwt s ÃkkA¤ níkwt. Ãkhtíkw íkuLku yu ynuMkkMk
ÚkÞku fu yLÞ {nkMk¥kkykuLke su{ íkuýu Ãký MktMÚkkLkku MÚkkÃkðk òuEyu. 1914 MkwÄe{kt ÞwhkuÃkLke
LkkUÄ {nkMk¥kkyku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk «¼kð ûkuºkku ðÄkhðk yLku rðïLkk {níðÃkwýo MktþkÄLkku «kÃík fhðk
«ÞíLk þe÷ çkLke.
{nkMk¥kkykuyu {kuxk¼køkLkk rðïLku ÃkkuíkÃkkuíkkLke heíku ðntu[e ÷eÄtw níkwtw yLku íkuLkk nkÚk
Lke[uLkk ûkuºkku Ãkh hksfeÞ ykŠÚkf rLkÞtºký MÚkkrÃkík fÞwo níkw. {nkMk¥kkyku ðå[u yk çkkçkíku LkkLke-
{kuxe ÷zkE ÚkÞk fhíke níke Ãkhtíkw fkuEyu ykx÷k {kuxk ÞwØ rðþu fÞkhu rð[kÞwo Lknkuíkw Ãkhtíkw ðÄíkku
síkku Mkt½»ko íkuLke [uíkðýe ykÃkíkku níkku.
{nkMk¥kkyku Lkðk ykŠÚkf ûkuºkku «kÃík fhðk yLku ÃkkuíkkLkk nkÚk Lke[u hnu÷k ûkuºkku yLÞ
{nkMk¥kkyku Ãkzkðe Lk ÷u íkuLku {kxu Mkíkík «ÞíLkþe÷ hnuíke. yk {kxu íkuyku yuf çkeò MkkÚku
økwÃíkMktrÄÚke Ãký òuzkíkk s{oLkeLkk ðzk rçkM{kfuo E.Mk.1979 {kt ykurMxÙÞk-ntøkuhe MkkÚku yk «fkhLke
økwÃíkMktrÄ fhe níke.E.Mk.1894 {kt yk MktrÄ{kt Exk÷e Ãký òuzkíkk yk MktøkXLk rºkÃkûkeÞ çkLke
økÞw. çkeS çkksw E.Mk.1884 {kt £kLMku hrþÞk MkkÚku ykðe s økwÃík MktrÄ fhe yLku E.Mk.1904
{kt £kLMku rçkúxLk MkkÚku íkÚkk E.Mk.1907 {kt rçkúxLku hrþÞk MkkÚku yk s «fkhu rºkÃkûkeÞ MktrÄLkk
MðÁÃk{kt ÃkkuíkkLkwt MktøkXLk çkLkkÔÞw.
yk «fkhLkk MktøkXLkkuÚke ÞwhkuÃkLkk Lkuíkkyku yu{ {kLkíkk fu þrfík Mkíkw÷Lk ÚkðkÚke ÞwØLke
Mkt¼kðLkk xk¤e þfkþu. Ãkhtíkw íkuLkkÚke W÷xw s ÚkÞw yLku yk çkÄk hk»xÙku yufçkeò MkkÚku fhkhÚke
òuzkELku swÚkçktÄe íkhV ykøk¤ ðæÞk.nðu òu fkuE yuf Ëuþ çkeò Ëuþ MkkÚku ÞwØ fhu íkku ykÃkku ykÃk
íkuLke MkkÚku MknkÞf MktrÄÚke òuzkÞu÷ hk»xÙ Ãký yLkkÞkMku ÞwØ{kt òuzkE òÞ. yk «{kýu Mkk{úksÞðkËe
Ëuþ ðå[u økwÃíkMktrÄ yk ÞwØÁÃke Mkt½»koLkwt {wÏÞ fkhý çkLke.
19 {e MkËeLke MkkiÚke rðþu»kíkkyu hk»xÙðkËe ¼kðLkkLkku WËÞ økýkðe þfkÞ. su 20 {e
MkËeLkk «kht¼ MkwÄe{kt ðÄw rðfMke. rðfrMkík {qzeðkËe hk»xÙku{kt yk ¼kðLkkyu MkirLkf þrfík yLku
ÃkkuíkkLkk ûkuºk rðMíkkh MkkÚku ÃkkuíkkLkk hk»xÙLku òuze ËeÄw.£kLMk ¢ktríkLkk Mðíktºkíkk,Mk{kLkíkk yLku çktÄíw kkLkk
ykËþkuo {kºk ÃkkuíkkLkk hk»xÙLkk rðfkMk {kxu {ÞkorËík ÚkÞk. çkeS íkhV çknw hk»xÙeÞ Mkk{úksÞku su{
fu ykuMxÙeÞk-ntøkuhe yLku hrþÞLk Mkk{úksÞ{kt hnuíkk ÷kufku ÃkkuíkkLke òíkLku {wfík fhe ÃkkuíkkLkk
Mðíktºk hk»xÙLkwt rLk{koý fhðk {ktøkíkk níkk. suLkku yk þrfíkyku Mkíkík rðhkuÄ fhíke hne níke.
yk «{kýu {nkMk¥kkyku ðå[u y¼qíkÃkwðo fne þfkÞ íkuðe þ†Ëkuz þÁ ÚkE. íku{Lku
rðþk¤ ¼qr{ MkuLkk yLku s¤MkuLkk íkiÞkh fhe MkirLkfðkË rðËuþLkeríkLkwt {wÏÞ {kæÞ{ çkLÞku. hk»xÙkuyu
ÃkkuíkkLkk LkkøkrhfkuLkk fÕÞkýLku çkË÷u {kuxk¼køkLkk Lkkýkt ÃkkuíkkLkk MkiLÞLku ðÄkhðk ÃkkA¤ ¾åÞko.
ðíko{kLk Ãkºkkuyu Ãký yk{k yk¢{f ¼qr{fk ¼sðe.
E.Mk.1901 {kt çknw ykuAk Lkkøkrhfku {ík ykÃke þfíkk níkk. su{kt {rn÷kykuLkku Mk{kðuþ
Úkíkku Lknª yux÷u MÃkü Au fu Mkhfkhe Lkeríkyku ykðk sws ÷kufkuLku «¼krðík fhe þfíke. Mkhfkh
{kuxu¼køku {qzeÃkríkyku yLku s{eLkËkhkuLkk rníkkuLkwt æÞkLk hk¾íke yLku íku{Lkk «¼kð{kt ykðeLku
ÃkkuíkkLkk Lkerík ½zíke su{kt Mkk{kLÞ {kýMkLku fkuE MÚkkLk Lkníkw. íku{ Aíkkt ÞwØ «kht¼ Úkíkk Mkk{kLÞ
÷kufku Ãký hk»xÙðkËe ¼kðLkkÚke «uhkE hk»xÙLke MknkÞ fhðk rLkf¤e ÃkzÞk níkk.
106 EríknkMk
yk Mk{ÞLkk ÷kufku ykÄwrLkf ÞwØ fux÷w ¼Þtfh Úkþu íkuLke fkuE fÕÃkLkk fhe þfÞk Lk níkk.
ÞwØ ÚkÞk çkkË íkuLke rðr¼r»kfkLkku íku{Lku ÏÞk÷ ykÔÞku yLku íku{Lku þktríkLke {ktøkýe þÁ fhe.
23.3 rðïÞwØLke {níðÃkwýo ½xLkkyku:

ykÃkýu rðMíkkh Ãkqðof ÞwØLke ík{k{ ½xLkkykuLke [[ko fheþw Lknª. Ãkhtíkw ykÃkýu òýe
÷uðw òuEyu fu, ykurMxÙÞkyu MkŠçkÞk{kt ÚkÞu÷e níÞkLku ÞwØLkwt fkhý økýkðe íkuLkku çkË÷ku ÷uðk rLkýoÞ
LkkUÄ
fÞkuo íÞkhu íkuLke MkkÚku òuzkÞu÷ rºkÃkûkeÞ MknÞkuøke hk»xÙku s{oLke yLku Exk÷e íkuLkk Ãkûk{kt ykÔÞk.
íkku Mkk{u yLÞ Mk¥kkyku su{ fu rçkúxLk,£kLMk yLku hrþÞk íku{Lkk rðhkuÄ{kt W¼e ÚkE.
s{oLkeyu £kLMk Ãkh yk¢{ý fÞwo íkku hrþÞkyu Ãkqðo íkhVÚke s{oLke yLku ykurMxÙÞk Ãkh
yk¢{ý fÞwo yLku ¢{þ: ykðe heíku yk ÞwØyu sxe÷ {nkÞwØLkwt MðÁÃk ÃkfzÞtw.¼qr{fk Ãkh
¾kEyku{kt Mk¤tøk 4 ð»kkuo MkwÄe yk {nkÞwØ [kÕÞw ¾kEyku ¾kuËðk {kxu {nkMk¥kkyku ÃkkuíkkLkk
MktMÚkkLkku{ktÚke {sqhku ÷E ykðíkk íÞkhçkkË yk ÞwØ ÞwhkuÃkÚke ÷ELku yurþÞk yLku ykr£fkLkk ûkuºkku
MkwÄe Vu÷kÞku.
yk ÞwØ{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞu÷e xufLkku÷kuSyu rðþk¤ sLkMk{wËkÞ{kt nkLke ÃknkU[kze.
WËknhý íkhefu Mkkyku{e{kt ÞwØLkk «Úk{ rËðMku s 60 nòh sux÷k rçkúxeþ MkirLkfku {]íÞw ÃkkBÞk
níkk yÚkðk ½kÞ÷ ÚkÞk níkk.
ÞwØ [k÷w níkw íku ËhBÞkLk s Exk÷eyu Ãkûk Ãk÷xku fhe Eø÷uLz íkhV òuzký fÞwo yLku
yur«÷-1917 {kt y{urhfkyu Ãký s{oLke rðÁØ ÞwØLke ½ku»kýk fhe. yk ÃkrhÂMÚkrík{kt hrþÞk{kt
ÚkÞu÷ {nkLk¢ktríkyu rðï EríknkMkLku yuf Lkðku s ð¤ktf ykÃÞku.
ykufxkuçkh-1917 {kt hrþÞk{kt MkkBÞðkËe ¢ktrík MkV¤ ÚkE yLku Mk¥kk{kt ykðíkk s
MkkBÞðkËe Ãkûku hrþÞkLku ÞwØ{ktÚke y÷øk fhe LkktÏÞku. íku{Lku {k[o-1918 {kt s{oLke MkkÚku þktrík
MktrÄ fhe ÞwØ rðhk{ fÞwo. yk MktrÄ hrþÞk {kxu yíÞtík ¾hkçk çkkçkík níke Ãkhtíkw hrþÞk{kt ÷urLkLkLkk
Lkuík]íð Lke[u MÚkkÃkkÞu÷e Lkðe Mkhfkhu íku fhe. íkuyku «Úk{Úke s ÞwØLkku rðhkuÄ fhe hnÞk níkk.
yk çkkçkík s{oLke,rçkúxLk yLku £kLMk yu{ ík{k{ {kxu srx÷ níke. LkðeLk hrþÞk íku{Lkk
{kxu MkkiÚke {kuxwt Ëw~{Lk níkw fkhý fu hrþÞk{kt MÚkkÞu÷ MkkBÞðkËLkku íkuyku rðhkuÄ fhíkk níkk.
E.Mk.1918 Lkk þÁykík{kt s{oLkeyu {kuxkÃkkÞu rçkúxLk yLku £kLMkLke rðÁØ fkÞoðkne
fhe.íkku çkeS íkhV rçkúxLk yLku £kLMk þktrík íkhV yøkúuMkh ÚkÞk.s{oLkeLkk fk{Ëkhkuyu Ãký hrþÞkLkk
fk{ËkhkuLke su{ s ¢ktríkLke Ä{fe ykÃke.Auðxu LkðuBçkh-1918 {kt s{oLkeLke nkh Úkíkk ÞwØ
rðhk{ ÷køkw ÃkzÞku yLku ÃkAe çkÄe s Mk¥kkykuyu MkkÚku {¤e hrþÞLk ¢ktríkLku rLk»V¤ çkLkkððk
¼hÃkwh «ÞkMk fhðk þÁ fÞko.ykøk¤Lkk ¼køk{kt ykÃkýu hrþÞLk ¢ktríkLke {krníke {u¤ðeþwt.
(1) «Úk{ rðïÞwØ{kt «Úk{ ð¾ík WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu÷ Lkðk Lkðk þ†ku rðþu sýkðku.
............................................................................
(h) E.Mk.1914 MkwÄe{kt fhðk{kt ykðu÷ fkuEÃký çku yktíkhhk»xÙeÞ økwÃíkMktrÄLkk Lkk{ sýkðku.
............................................................................
EríknkMk 107
(3 ) «Úk{ rðïÞwØÚke ÷øk¼øk fux÷k ÷kufku «¼krðík ÚkÞk níkk ?
............................................................................
(4 ) «Úk{ rðïÞwØ{kt ¼khíkeÞ MkirLkfkuyu fkuLkk Ãkûk{kt ÞwØ{kt ¼køk ÷eÄku níkku.
............................................................................
LkkUÄ 23 .4 hrþÞLk ¢ktrík,E.Mk.1917:

ykÃkýu òuÞw fu ÞwØ Ãkqýo ÚkÞk Ãknu÷k s E.Mk.1917 {kt hrþÞk{kt ¢ktrík ÚkE níke. yk
¢ktrík rðï{kt çkkuÕþuðef ¢ktrík íkhefu yku¤¾kÞ Au.çkkuÕþuðef hksfeÞ Mk{wnu yk ¢ktrík{kt {níðLkku
¼køk ¼sÔÞku níkku yux÷w s Lknª ¢ktrík ÃkAe Mk¥kkLkk MkwºkkuÃký Mkt¼kéÞk níkk.
rðï EríknkMk{kt MkkBÞðkËe ykËþkuo Ãkh h[kÞu÷e yk «Úk{ Mk{ksðkËe ¢ktrík níke.
ykÃkýu yk Ãkqðuo MkkBÞðkË rð[khMkhýe rðþu òýe [wfÞk Aeyu. íku {qzeðkËLkku rðhkuÄ fhu Au yLku
Mk{kLk Mk{kLkíkk yLku Mkk{krsf LÞkÞ Ãkh ðÄw ¼kh {wfu Au. ¾kMk fheLku yk ¢ktrík fk{Ëkhku,{swhku
yLku ¾uzwíkkuLkk rðþk¤ yktËku÷LkkuLku fkhýu Ãkrhý{e níke.
E.Mk.1917 MkwÄe{kt hrþÞkLkwt rðþk¤ Mkk{úksÞ ÷ktçkk Mk{ÞÚke [k÷íkk ÞwØLku fkhýu
rðr[ºk ÃkrhÂMÚkrík{kt {wfkÞw níkw. Vuçkúwykhe-1947 MkwÄe yk çknwhk»xÙðkËe Mkk{úksÞ Ãkh Íkh
hkòyku ykÃk¾wËe Ãkwðof þkMkLk [÷kðíkk níkk.rðþk¤ ûkuºk{kt Vu÷kÞu÷k yk Mkk{úksÞ{kt
{æÞyurþÞk yLku Ãkqðo ÞwhkuÃkLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. hrþÞk{kt fkuEÃký ÔÞrfík fkuE MktMÚkk fu
hksfeÞ Ãkûk yÚkðk íkku ðuÃkkrhf MktøkXLk çkLkkðe þfíkku Lknª yux÷w s Lknª hrþÞk{kt [qtxýeyku
Ãký Þkuòíke Lknª. ÷kufkuLku ðkýe Mðíktºkíkk fu ðíko{kLk Ãkºkku fkZðkLke Mðíktºkíkk Ãký Lknkuíke.
fkuEÃký ÔÞrfíkLku ykÃk¾wËe þkMkLk Mkk{kLÞ økwLkk{kt Ãký su÷{kt {kuf÷e Ëuíkw. Mkðoºk ÄkŠ{f
yMkrn»ýwíkk «ðíkoíke níke yLÞ hk»xÙLkk ÷kufkuLku hrþÞLk Lkkøkrhf sux÷k yrÄfkhku {¤íkk Lknet.Íkh
rLkfku÷þ çkeòu hku{LkkuV ðtþLkku níkku. íkuýu ÞwhkuÃkLkk ÷kufþkne yktËku÷Lkku rðÁØ ÃkkuíkkLkk MkiLÞLkku
ÔÞkÃkkf WÃkÞkuøk fÞkuo níkku. yux÷u s íkuýu ÞwhkuÃkLkku MkirLkf fnuðk{kt ykðíkk. 19 {e MkËeLkk
W¥khkÄo yLku h0 {e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt Ãkrù{ ÞwhkuÃk fhíkk hrþÞLk «òLke ÃkrhÂMÚkrík swËe yLku
füËkÞf níke.
23.5 «k[eLk yLku ykÄwrLkf:

hksfeÞ «ýkr÷ rLkhfwtþ níke íku{ Aíkkt Mk{ks{kt LkðeLk ÃkrhðíkoLkku ykðe hnÞk níkk.
Mk{ksLkk yLkuf ðøkkuo ÍkhLkk yíÞk[khe þkMkLkLke rðÁØ{kt níkk. íku{Lke ÃkkMku fkuE MktMkËeÞ fu
÷kufþkne «ýk÷e Lknkuíke suLkk {kæÞ{Úke íkuyku hkòLkku rðhkuÄ fhe þfu. ytíkíkku íku{ýu ¢ktríkLkku
{køko yÃkLkkðku ÃkzÞku. Mk{ksLku økríkþe÷ çkLkkððk yLku íkuLkku rðfkMk fhðk ykÃk¾wË hkòþkneLku
Mk{kÃík fhðk íku{ýu MkkBÞðkËe rð[khMkhýeLkku ykÄkh ÷eÄku.
2 3 .6 ¾uzwíkkuLkku yMktíkku»k:
hrþÞk{kt MkkiÚke ðÄw þkur»kík ¾uzwíkku níkk. Ãkrù{ yLku {æÞÞwhkuÃkLke su{ hrþÞk{kt
E.Mk.1861 ÃkAe f]r»kËkMk Mðíktºk ÚkÞk nkuðk Aíkkt íku{Lkwt þku»ký yrðhík Ãkýu [k÷w níkw. fw÷
ðMíkeLkk 80 xfk sux÷e ðMíke íkuyku Ähkðíkk nkuðk Aíkkt íku{Lke ÃkkMku ÃkÞkoÃík s{eLk Lknkuíke.
yux÷w s Lknª íku{Lkk Ãkh rðrðÄ «fkhLkk fhku Lkkt¾ðk{kt ykðíkk. yk çkÄe çkkçkíkkuÚke ¾uzwíkku Äe{u
Äe{u ¾uík {sËwhku Úkðk ÷køÞk yLku ðÄwLku ðÄw økheçk Úkíkk økÞk. f]r»kLkku rðfkMk fhðk hksÞyu
108 EríknkMk
fkuE «ÞíLk Lk fÞkuo. Lkðe xufLkku÷kuS fu f]r»kLku ÷økíkk rþûkýLke ÔÞðMÚkk Ãký hksÞ fhe þfÞw Lk
níkw.
s{eLkËkhkuyu ¾uzwíkkuLku ykÄwrLkf çkkçkíkkuÚke ðtr[ík hk¾ðk Ãkwhíkk «ÞíLkku fÞko. íku{Lku
¾uzwíkkuLkk rðÿkunku Ëçkkððk MkiLkk Ãký {kuf÷e yuf íkhV f]r»k Ãkh ykÄkrhík yÚko ÔÞðMÚkk hk»xÙLke
ykðfLkwt {wÏÞ †kuík níke.íkku çkeS íkhV hkò yLku s{eLkËkhu ¾uzwíkkuLkwt þku»ký fhe. íkuLkku rðfkMk
yxfkðe ¾uzwíkku{kt yMktíkku»k «økxkÔÞku.19 {e MkËe{kt hrþÞk{kt yLkuf ¾uzwík rðÿkunku ÚkÞk. Ãkhtíkw
LkkUÄ
íku{ktÚke çkkuÄÃkkX ÷uðkLku çkË÷u þkMkfkuyu íku{Lkku yMktíkku»k ðÄkÞku.o Ãkrhýk{u 20 {e MkËeLke þÁykík{kt
yk Mkk{kLÞ rðÿkunkuyu {nkLk¢ktríkLkwt MðÁÃk ÃkfzÞw.
2 3 .7 ykiÄkurøkfefhý yLku {sqhkuLkku yMktíkku»k:

ÞwhkuÃkLkk yLÞ hk»xÙTLke íkw÷Lkkyu hrþÞLk Mkk{úksÞLkk {sqhkuLkwt yktËku÷Lk Mkþfík yLku
hksfeÞ rð[khMkhýeÚke «urhík níkw. hrþÞk{kt ykiÄkurøkfefhýLke ½xLkk ½ýe {kuze ÚkE Ãkhtíkw
íkuLke íkeðúíkk ½ýe níkk. rðþk¤ MktÏÞk{kt {sqhku {kuxk fkh¾kLkkyku{kt fk{ fhíkk Ãkrù{ ÞwhkuÃkLke
íkw÷Lkk{kt {sqhkuLkk yktËku÷Lk Ãký ynª ðÄw níkk fkhý fu {qzeðkËeyku fu Mkhfkh {sqhku {kxu fkuE
{níðÃkqýo fkÞo fhe þfÞk Lknkuíkk. 19 {e MkËeLkk AuÕ÷k Ëþfk{kt {swhkuyu yLkuf rðMíkkhku{kt
nzíkk÷ku fhe.1905 MkwÄe{kt {níðÃkqýo MktøkXLkku çkLkkðe hrþÞLk ¢ktrík{kt yrøkú{ ¼wr{fk ¼sðe.
ynªÞk {sqh yktËku÷Lkku Wøkú MðÁÃk Äkhý fhe hnÞk níkk. íkuyku fkh¾kLkkLkk {kr÷fku
yLku Mkhfkh yu{ çktLkuLkk rðhkuÄ{kt yufXk Úkíkk níkk. ¾wçk ykuAw ðuíkLk yLku Ãkkhkðkh {w~fu÷eykuÚke
¼hu÷k fkÞkuoyu íku{Lku MkkBÞðkËe rð[khMkhýe íkhV ÄfuÕÞk. sÞkt íku{Lku Mk{kLk yrÄfkhku {¤íkk
níkk.
20 {e MkËeLkk «Úk{ Ëþfk{kt {rn÷kyku Ãký {sqh MktøkXLkku{kt {kuxkÃkkÞu Ëu¾kÞ Au.
òufu {rn÷kykuLkk yrÄfkhku {kxu hksÞyu fkuE Lkerík rð»kÞf çkkçkíkku ½ze Lknkuíke.Ãkrhýk{u ÃkwÁ»k
{sqhkuLke MkkÚku {rn÷kykuyu Ãký {kuxe MktÏÞk{kt yktËku÷Lk{kt ¼køk ÷uðkLke þÁykík fhe níke.
2 3 .8 hk»xÙeÞíkk ðå[uLkku yMktíkku»k:

hrþÞLk hku { Lkku V hksðt þ yu f rðþk¤ «Ëu þ Ãkh þkMkLk fhíkw níkw su { kt
fkufurþÞMk,Ãkkur÷þ, fÍk¾,÷uxðeÞLk,yuMxkuLkeÞMk suðe rðrþü yku¤¾ Ähkðíke fu hk»xÙeÞíkk
Ähkðíke «ò ðMkíke níke. ík{Lku ÞkË nþu fu rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkk þkMkLk Lke[u hnu÷k ¼khík{kt
Ãký ykðk s «&™ku WÃkÂMÚkík ÚkÞk níkk. hrþÞLk þkMkfku yk «ò MkkÚku MkktMÚkkrLkf «fkhLkk
MktçktÄku hk¾íkk níkk.íkuyku íku{Lkwt ¼hÃkwh þku»ký fhíkk níkk. yk «Ëuþku{ktÚke hrþÞkLkk þkMkfku
{kuxk«{ký{kt fk[ku{k÷ {u¤ðe ÃkkuíkkLkk WÄkuøkkuLkku rðfkMk fhíkw Ãkhtíkw Mkk{u Ãkûku íku{Lku yÃk{kLk
sLkf ÃkrhÂMÚkrík{kt {wfíkw. hrþÞLk ¢ktrík{kt yk çkÄe «òyu hrþÞkLke hkòþkneLku WÚk÷kððk
ÃkkuíkkLkwt y{qÕÞ ÞkuøkËkLk ykÃÞw níkw.
2 3 .9 MkV¤ yLku ËwhtËuþe Lkuík]íð:

Mk{ŠÃkík Lkuík]íð ðøkh fkuEÃký ¢ktrík MkV¤ ÚkE þfíke LkÚke. ¢ktríkLkku {køkoËþoLk rLkrùík
ykËþkuo yLku rð[khMkhýe Ãkh ykÄkrhík nkuðw òuEyu. ¢ktríkfkhe Lkuíkk{kt ¢ktrík fÞko çkkË ykËþo
EríknkMk 109
hk»xÙLkwt MÃk»x r[ºk yLku íkuLku {kxuLke ÔÞðMÚkkLke Ërü nkuðe òuEyu. Lkuíkk fwþ¤ MktøkXLkfkh yLku
¢ktríkLku Mkk[e rËþk{kt rLkrùík ÷ûk MkwÄe ÃknkU[kze þfðk Mk{Úko nkuðku òuEyu. h0 {e MkËeLke
þÁykík{kt hrþÞk{kt yLkuf økwÃík ¢ktríkfkhe MktMÚkkyku fk{ fhíke níke. íku{ýu ÃkkuíkkLkk
rð[khMkhýeLkk «[kh-«Mkkh {kxu yLku ¾kMk fheLku {sqhku yLku ¾uzwíkkuLke [uíkLkkLku ¢ktríkfkhe
[u í kLkk{kt ÁÃkkt í krhík fhðk{kt {níðÃkq ý o ¼q r {fk ¼sðe. yu x ÷w s Lknª
LkkUÄ rðÄkÚkeoyku,yæÞkÃkfku,f{o[kheyku yLku MkirLkfkuLku Ãký ÃkkuíkkLkk rð[khMkhýe íkhV ykfŠ»kík fÞko.
fux÷kf MktøkXLkkuyu rðr¼Òk hk»xÙeÞ Ãkûkku Ãký MÚkkÃÞk ÷kufku ðå[u íkuLke hksfeÞ [[koyku Ãký þÁ
fhe. {wÏÞíðu íku{Lku Íkh hkòykuLkk yLku íkuLkk ðneðxe íktºkLkk þku»ký¾kuh MðÁÃkLkku rðhkuÄ ÃkuËk
fÞkuo.
E.Mk.1917 {kt {sqh MktøkXLkkuLke su{ {rn÷kykuLkk MktøkXLkku Ãký þÁ ÚkÞk. òufu Lkuík]íð
ûkuºku çknw ykuAe {rn÷kyku ykøk¤ ykðe níke.
19 {e MkËeLkk ytík¼køk{kt [k÷íkk ykðk hksfeÞ MktøkXLkku{kt MkkBÞðkËe ¢ktríkfkhe,
WËkh{íkðkËe yLku Mkk{krsf ÷kufþkneðkËeykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fk÷o {kfoMkLkk rð[khku Ãkh
ykÄkrhík {kfoMkðkËeyku ¢{þ: çkkuÕþuðef (çknw{íke Ähkðíkk) yLku {uLþuðef (÷½w{ík Ähkðíkk)
yu{ çku ¼køk{kt ðnu[kÞk níkk. ¾kMk fheLku ¢ktíkeLkk MðÁÃkLku ÷ELku íku{Lke ðå[u fux÷kf {ík¼uËku
W¼k ÚkÞk níkk.
hrþÞkLke E.Mk.1917 Lke {nkLk¢ktríkLkk MkkiÚke {nkLk Lkuíkk ÷urLkLk níkk. íku{Lkk yLÞ
MkkÚkeËkh xÙkuxMfe níkk íkuyku çktLku çkkuÕþuðef ÃkûkLkk níkk.÷urLkLk hrþÞLk ¢ktríkLkk {þk÷[e níkk.
íku{Lku nòhku ÷kufkuyu MkkÚk ykÃÞku níkku. yk Mðíktºkíkk yktËku÷LkLkk {nkÞ¿k{kt Mkk{kLÞ ÷kufku
su{kt {rn÷kyku Ãký níke,su{Lke ðehíkk yLku çkr÷ËkLkku rðLkk ¢ktrík MkV¤ ÚkE þfík Lknª.
23.10 ¢ktríkLkk íkçkffkyku:

ÍkhLke ykÃk¾wË hkòþkneÚke ºkMík {æÞ{ðøkeoÞ ÷kufku{kt 19 {e MkËeLkk ytík{kt ¾kMMkku
yMktíkku»k òuðk {¤u Au. ¾uzwíkkuLke ¾hkçk nk÷ík òuE íku{Lku yu Mk{òÞtw fu, Mk{ksLkk MkkiÚke Lke[k
ðøkuoLkku rðfkMk Lknª ÚkkÞ íkku hrþÞk fÞkhuÞ «økrík fhe þfþu Lknª.íkuyku ykðk rðr¼Òk {wÆkykuLku
÷E ÍkhLke LkeríkykuLkku rðhkuÄ fhðk ÷køÞk. Íkhu íkuLke yk økríkrðÄeyku Ãkh «ríkçktÄ {wfíkk íku{Lku
økwÃík ¢ktríkfkhe yktËku÷Lkku þÁ fÞko MkkÚku MkkÚku ÃkkuíkkLkk rð[khku «Mkhkððk Ãkrºkfkyku Ãký þÁ
fhe. íku{ýu çktÄkhý yLku [qtxýeykuLke {ktøkýe s÷Ë çkLkkðe. yk ¢ktríkfkhkuyku çkkË yLkuf
{rn÷kyku Ãký Mkr¢Þ níke.
¾uzwíkkuLke MkkÚku MkkÚku {sqhkuLke nk÷ík Ãký ¾hkçk níke. ¾uzwíkkuLke su{ íku{ýu Ãký Íkh yLku
yLÞ þku»ký¾kuh Wå[ ðøkoLkku rðhkuÄ fhðku þÁ fÞkuo. ¢ktríkfkheykuyu MÚkkÃku÷ MktMÚkkyku{kt {kuxk
«{ký{kt {sqhku òuzkÞk níkk. 20 {e MkËeLke þÁykík{kt ¢ktríkþçËyu hrþÞLk «ò {kxu yuf
Mkw[f þçË çkLke økÞku níkku.
Íkh íktºk Ãkh Ãknu÷w yk¢{ý E.Mk.1905 {kt ÚkÞwt. òufu yk ¢ktríkfkhe rðÿkun rLk»V¤
økÞku Ãkhtíkw ¢ktríkfkheykuLku íku{ktÚke {kuxku çkkuÄÃkkX {éÞku. ÷urLkLku Mkk[e heíku s E.Mk.1905 Lke yk
¢ktríkfkhe ½xLkkLku ¢ktríkLke Ãkqðo íkk÷e{ fne níke. ¢ktríkfkheykuLke {wÏÞ {ktøkýe{kt ÃkwgðÞu
{íkkrÄfkh,÷kufþkne íktºk,¾uzqíkkuLku {kxu Ãkwhíkk «{ký{kt s{eLk yLku {sqhkuLku fk{Lkk «{ký{kt
110 EríknkMk
ÞkuøÞ ðuíkLk Mk{krðü níke MkkÚku MkkÚku {rn÷kykuLke Mk{kLkíkk swËe swËe Lkkøkrhfíkkyku MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k «&™ku yLku {]íÞwËtzLke Mkò Mk{kÃík fhðkLke {ktøkýeyku Ãký níke. 20 {e MkËeLke
þÁykík{kt hrþÞkLke MkuLkk Mkrník ¾uzqíkku yLku {sqhkuyu ½ýeðkh nzíkk¤ku fhe. MkkurðÞux Lkk{Úke
Mkw«rMkØ {sqh ðøkoLkk ¢ktríkfkhe MktøkXLkLkwt MÚkkÃkLk Ãký fhðk{kt ykÔÞw suLku hrþÞLk ¢ktrík{kt
{níðLke ¼qr{fk Ãký ¼sðe.
E.Mk.1905 Lke rLk»V¤ ¢ktríkçkkË ÍkhLkwt Ë{Lk ðÄíkw økÞwt.Ãkhtíkw «Úk{ rðïÞwØLkk Mk{Þu
LkkUÄ
¢ktríkfkheyku Ãkwhòuþ{kt ÍkhLke rðÁØ yufrºkík ÚkÞk íku{ýu ÞwØLkku MkeÄku s rðhkuÄ fÞkuo. hrþÞkLke
MktMkË suLku zÞw{k fnuðk{kt ykðíke. íkuýe çkuXfku Ãký rLk»V¤ økE. ¢ktríkfkheykuLku Íkh þkMkLk
fkuE fk¤u Á[íkw Lk níkw.
E.Mk.1917 MkwÄe{kt hrþÞkLkk {kuxk¼køkLkk rðMíkkh{kt ÍkhLkku rðhkuÄ ðÄíkku s økÞku.
†eykuyu çkúuzLkk ¼kð{kt Vuçkúwykhe-1917 {kt yuf rðrþü «ËþoLk fÞwo yLku MkirLkfkuLku íku{Lke
çknuLkkuLke MknkÞ fhðk sýkÔÞw MkirLkfkuyu rðÿkun MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÷kufku Ãkh økku¤eçkkh fhðkLkku
ELfkh fÞkuo. Úkkuzk rËðMkku çkkË yuf íktºk {wËkoçkkËLkk Lkkhk hrþÞkLke þuheyku{kt økwsðk
÷køÞk.hrþÞkLke hksÄkLkk MkuLx rÃkxMko çkøko{kt Mkk{úksÞðkË rðhkuÄe ÷k÷ Ízkðk¤e MkuLkkLkwt «¼wíð
MÚkÃkkÞwt.yuf ¢ktríkfkhe ½xLkkyu yufíktºk Mk{kÃík fhe íkuýu MÚkkLku yMÚkkÞe Mkhfkh çkLkkðe ËeÄe.
su{kt ¾uzqíkku,{sqhku yLku çkwÍoðk ðøkuo {níðLke ¼qr{fk ¼sðe níke. yk ¢ktríkLke rðþu»kíkk yu
níke fu ¢ktríkfkheykuLke MkkÚku MkirLkfku Ãký òuzkÞk níkk yLku íku{ýu MkuLx rÃkxMko çkøkoLkwt Lkk{ çkË÷eLku
«uxÙkuøkúuz fhe LkktÏÞw níkw.
yk yMÚkkÞe fu ð[økk¤kLke Mkhfkhu ÷kufkuLku hksfeÞ Mðíktºkíkk ykÃkðkLkwt ðt[Lk íkku ykÃÞw
Ãkhtíkw íkuLkk y{÷efhý {kxu fkuE {níðLkk rLkýoÞku fÞko Lknª. yk Mkhfkh{kt {kuxk s{eLkËkhku
yLku {qzeðkËeyku nkuðkLku fkhýu íku yuðw fhe þfðk yMk{Úko níke. Ãkrhýk{u çkkuÕMkurðf Ãkûku
{sqhku,MkirLkfku yLku ¾uzqíkkuLku MkkÚku hk¾e ÃkkuíkkLkwt MkkBÞðkËe yktËku÷Lk ðÄw íkus çkLkkÔÞw. su ytíku
E.Mk.1917 Lke {nkLk çkkuÕMkurðf ¢ktrík{kt ÃkrhýBÞw. çkkuÕMkurðf Ãkûk yuf{kºk yuðku Ãkûk níkku su
÷kufkuLke {ktøkýeyku Mktíkku»ke þfu. íku{ýu rðïÞwØ{ktÚke hrþÞkLku ÃkkAwt ¾u[e ÷uðk yknðkLk fÞwo
yux÷w s Lknª hksÞLke s{eLkku Ãkh ¾uzwíkkuLkwt yLku WÄkuøkku Ãkh {sqhkuLkwt rLkÞtºký {wfðkLkwt ÷kufkuLku
ðt[Lk ykÃÞw. yk¾kyu hk»xÙLke «ò{kt þktrík,çkúuz,s{eLk yLku ÷kufþkneLkk Lkkhk økwtS WXÞk
ytíku çkkuÕMkurðfkuyu ÃkkuíkkLkk MkV¤ Lkuík]íðÚke ¢ktrík fhe yk ¢ktríkLku ykufxkuçkhLke ¢ktrík fnuðk{kt
ykðu Au. íkuýu yuf {nkLk sLkkÄkh íkiÞkh fÞkuo. òufu nS fk{[÷kW MkhfkhLku Mk{kÃík fhe þfkE
Lnkuíke. 7 LkðuBçkh-1917 Lkk hkus ¢ktríkLku yk¾he ÁÃk ykÃkðk{kt ykÔÞw yLku yk rËðMkLku
hrþÞkyu ÃkkuíkkLkk fu÷uLzh{kt MÚkkLk ykÃke yuf ykøkðe yku¤¾ çkLkkðe.
yk{ ð»kkuoÚke [kÕÞk ykðíkk hksðtþLku ¾ík{ fhe hrþÞk{kt ÷urLkLkLkk Lkuík]íð Lke[u
MkkBÞðkËe rð[khMkhýe ykÄkrhík {nkLk¢ktrík ÚkE íku ¢ktríkyu {kºk hrþÞk s Lknª, Mk{økú rðïÃkh
ÃkkuíkkLkku ykøkðku «¼kð W¼ku fÞkuo níkku.
23.11 hrþÞLk ¢ktríkLke yMkhku:

yk {nkLk ¢ktríkçkkË hrþÞk{kt MkkBÞðkËe þkMkLk MÚkÃkkÞw suLku ÍkhLke LkeríkykuLku MktÃkqýoÃkýu
Ãk÷xe Lkkt¾e yux÷w s Lknª rðï¼h{kt MkkBÞðkËLkku «[kh-«Mkkh fhðkLkwt Ãký çkezw ÍzÃÞw.
þÁykík{kt s íku{ýu hrþÞkLku rðïÞwØ{ktÚke ÃkkAw ¾u[e ÷eÄw yLku ÷kufkuLku þktrík ykÃke.íku{ýu
EríknkMk 111
hrþÞkLkk ík{k{ MktMkkÄLkkuLku hk»xÙeÞ MktÃkr¥k ònuh fhe. MktÃkr¥kLkk ÔÞrfíkøkík yrÄfkhkuLkku Lkkþ
fÞkuo.LkðuBçkh-1917 {kt s ¾uzqíkkuLku Ãkwhíkk «{ký{kt s{eLkkuLke MkktuÃkýe fhe ze¢e «r¢Þk ytíkøkoík
s{eLkËkhe «ÚkkLku LkkçkwË fhe. nðu fkuEÃký ¾uzqík s{eLk ðu[e þfíkku Lknª fu økehðu hk¾e þfíkku
Lknª. íkuyku ÃkkuíkkLkk s{eLkLkk {kr÷f níkk yLku WíÃkkËLkLkku rLkrùík ¼køk íku{Lku {¤íkku. yk heíku
økúk{eý yÚko ÔÞðMÚkk yLku Mk{ks ÔÞðMÚkk ÃkhÚke s{eLkËkhkuLke þrfík LkkçkwË fhðk{kt ykðe.
LkkUÄ yk çkÄk fkÞkuoÚke íku{ýu ÷kufkuLku MktMkkÄLkku yLku yÚkoÔÞðMÚkkLkk Mk{kLkíkk çkûke. íku{ýu yk¾kyu
hk»xÙLku ÷køkw Ãkkze þfkÞ íkuðe rðrþü ÞkusLkkykuLke «ýk÷e y{÷{kt {wfe suLku ykÃkýu ¼khíkeÞ
÷kufku Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk íkhefu yku¤¾eyu Aeyu.
yk çkÄk {wÆkykuLke MkkÚku íku{ýu hrþÞkLkwt Lkðwt çktÄkhý ½zeLku y{÷{kt {wfÞw su{kt ík{k{
LkkøkrhfkuLku {Vík r[rfíMkk,Mk{kLk rþûký ÔÞðMÚkk,çkuhkusøkkhe ¼ÚÚkw ykÃkðk{kt ykÔÞw yux÷w s
Lknª ík{k{Lkku Mk{kLk heíku MkktMf]ríkf rðfkMk ÚkkÞ íkuyku «ÞíLk fÞkuo. {kuxu¼køku SðLk sÁheÞkíkLke
[esðMíkwyku {kxu hrþÞLk «ò ÍkhLkk Mk{Þ{kt su fü ðuXíke níke íku{ktÚke LkðeLk þkMkLku íku{Lku
{wrfík ykÃke. {rn÷kykuLku {kík]íðLke hòyku,Mkhfkhe ¼kusLkk÷Þku{ktÚke ¼kusLk ykÃkðkLkwt yLku
LkkLkk çkk¤fku Ähkðíke †eykuLku {kxu ½kuzeÞk½hLke ÔÞðMÚkk Ãký fhe. yk çkÄk fkÞkuoÚke Mk{økú
rðï{kt yLku ¾kMk fheLku yurþÞkLkk ÃkAkík hk»xÙku{kt hrþÞLk ¢ktríkyu ¾wçk ÏÞkrík Ãkk{e. [eLk
yLku ¼khík íkuLkkÚke MkkiÚke ðÄkhu «¼krðík ÚkÞu÷k yLku yk çktLku Ëuþku{kt MkkBÞðkËe rð[khMkhýeLkku
{kuxk ÃkkÞu «[kh-«Mkkh Ãký þfÞ çkLÞku níkku.¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk {nkLkLkuíkkykuyu yk
¢ktrík{ktÚke «uhýk ÷E {kuxk «{ký{kt ¾uzqíkku yLku {sqhkuLku ÃkkuíkkLkk yktËku÷Lkku{kt òuzÞk níkk.
E.Mk.1920 {kt ¼khík{kt {sqhku yLku ¾uzqíkkuLkk Ãkûkku suðk fu yku÷ ELzeÞk xÙTuz ÞwrLkÞLk fkutøkúuMkLke
MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe yux÷w s Lknet ¾uzqíkku yLku {sqhkuLku MktøkXeík fhðkLkk «ÞíLkku{kt Ãký ð]rØ
ÚkE.
çkeS çkksw Mkk{úksÞðkËe {nkMk¥kkykuyu hrþÞkLke çkkuÕMkurðf ¢ktríkLkku {kuxkÃkkÞu rðhkuÄ
fÞkuo. íku{ýu hrþÞk{kt MkkBÞðkËe þkMkLk MkV¤ Lk ÚkkÞ íku {kxu hrþÞkLkk rðhkuÄe Ë¤kuLku Ãkw»f¤
{ËË fhe. òufu íku{kt íku{ýu {kuxe rLk»V¤íkk «kÃík ÚkE.¢ktríkfkheykuLkk ykí{çkr÷ËkLkku yLku sLkíkkLkk
MknÞkuøkÚke yk {nkLk¢ktrík çk[e økE.hrþÞLk ¢ktrík yLku «Úk{ rðïÞwØ Mk{kÃík ÚkÞk çkkË hrþÞk
yLku ÞwhkuÃk{kt su fktE ½xLkkyku ykfkh Ãkk{e íku rðï EríknkMkLke {níðÃkwýo çkkçkíkku Au. suLkk
rð»ku ík{u ykøk¤Lkk «fhýku{kt yæÞÞLk fhþku.

(1 ) hrþÞk{kt ¢ktrík Ãkqðuo fuðk «fkhLke hksfeÞ ÔÞðMÚkk y{÷{kt níke ?
............................................................................
(h) E.Mk.1917 Lke hrþÞkLke ¢ktríkLku yLÞ fÞk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?
............................................................................
(3 ) hrþÞLk ¢ktríkLkk yøkúøkýeÞ hksfeÞ Mk{qnkuLkk Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
(4 ) ÔÞrfíkøkík MktÃkr¥kLkku ytík yu þçËLku Mk{òðku.
............................................................................
112 EríknkMk
ík{u su þeÏÞk
«Úk{ rðïÞwØ íkuýe ÃkqðuoLkk ÞwØku fhíkk çkw÷fw÷ r¼Òk níkw fkhý fu íkuLkkÚke ®nMkk yLku
Ëw:¾ yk¾kyu rðï{kt Vu÷kÞk.yk ÞwØ{kt Lkðe xufLkku÷kuSLkku WÃkÞkuøk ÚkÞku suýu SðLkLkk ík{k{
½xfku Ãkh ÃkkuíkkLkku «¼kð WíÃkÒk fÞkuo. íkuLkk fkhýku rË½ofk÷eLk yLku íkkífkr÷f yu{ çktLku «fkhLkk
LkkUÄ
níkk Ãkhtíkw MktMÚkkLkðkË yLku Mkk{úksÞðkË íku{kt {wÏÞ níkk. E.Mk.1914 Úke E.Mk.1918 MkwÄe
[k÷u÷ yk {nkLkÞwØ{kt s{Lkeo yLku íkuLkk MkkÚke hk»xÙkuLkk ÃkhksÞ ÚkÞku. ÞwØÃkqýo ÚkÞw íku Ãknu÷k
E.Mk.1917 {kt hrþÞLk ¢ktrík ÚkE su rðï EríknkMk{kt «Úk{ MkkBÞðkËe ¢ktrík níke. yk ¢ktríkLkk
{wÏÞ ºký íkçkffkyku òuE þfkÞ Au, (1) E.Mk.1905 Lke ¢ktrík su rLk»V¤ hne (2) Vuçkúwykhe-
1917 Lke ¢ktrík suýu Íkh yLku rðrþü ðøkkuoLku Mk{kÃík fÞko yLku (3) ykufxkuçkh-LkðuBçkh-
1917 Lke ¢ktrík suýu MkkBÞðkËe ¢ktrík fhe. çkkuÕMkurðfkuLku Mk¥kk Ãkh çkuMkkzÞk. yk ¢ktríkyu Mk{kLkíkkLkk
rMkØktíkku,Mk{ksLkk ík{k{ ûkuºkku{kt «MkhkÔÞk íkuýu MðíktºkíkkLkku Mkt½»ko fhíkk yLkuf hk»xÙku {kxu {nkLk
«uhýk Ãkwhe Ãkkze.
ÃkkXktík «&™ku
(1) ÍkhLkk Mk{ÞLkk hrþÞkLke hksfeÞ LkeríkLkku WÕ÷u¾ fhku yLku Mk{òðku fu ¾uzqíkku yk
þkMkLkÚke þk {kxu yMktíkwü níkk.
(2) hrþÞk{kt hnu÷e swËe-swËe hk»xÙeÞíkkyku Ähkðíkk ÷kufkuyu þk {kxu rðÿkunku{kt ¼køk
¼sÔÞku.
(3) E.Mk.1905 Lke ¢ktríkLke {n¥kk Mk{òðku.
(4) Vuçkúwykhe-1917 {kt hrþÞk{kt fuðk «fkhLke ½xLkkykuyu ykfkh ÷eÄku.
(5) ¢ktríkçkkË Mk¥kk{kt ykðu÷k çkkuÕMkurðf Ãkûku rðr¼Òk ûkuºku fhu÷k ÃkrhðíkoLkku rðþu [[ko fhku.
þwt íku hrþÞkLke «òLkk rník{kt níkk ?
(6) hrþÞLk ¢ktríkLkku ¼khík Ãkh «¼kð MÃkü fhku.

2 3. 1 .
(1 ) rð{kLk,xuLf yLku Mkçk{rhLk
(2) rºk-ÃkûkeÞ MktrÄ yLku rºk-ÃkûkeÞ MknÞkuøk
(3 ) 10 ÷k¾ ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk, h0 ÷k¾ ÷kufku ½kÞ÷ ÚkÞk yLku ÷k¾ku ÷kufku þhýkÚkeo
çkLÞk.
(4 ) rçkúxLk
EríknkMk 113
23.2
(1 ) rLkhtfwþ yLku yufíktºke hkòþkne
(2) çkkuÕMkurðf ¢ktrík
(3 ) Mkk{krsf ÷kufþkne ðkËe,WËkh{íkðkËe,Mk{ksðkËe ¢ktríkfkhe
(4 ) WíÃkkËLkLkk MkkÄLkku Ãkh hksÞLkku yrÄfkh
LkkUÄ
(1 ) swyku- 23.4.Vfhku- 2
(2) swyku- 23.8.
(3 ) swyku- 23.10.Vfhku-3
(4 ) swyku- 23.10. Vfhku- 5 yLku 6
(5) swyku- 23.11. Vfhku-1 Úke 7
(6 ) swyku- 23.11. Vfhku-9 yLku 10
(1 ) rLkhtfwþíkk- yuðe hksfeÞ ÔÞðMÚkk su{kt þkMkLk fhíkk hkò ÃkkMku ík{k{ þrfíkyku
hnu÷e nkuÞ.íku{kt fkuE «¼kðþk¤e «ríkrLkrÄykuLku MÚkkLk Lk nkuÞ su Mk¥kk{kt ¼køkeËkhe
fhe þfu.
(2) Mkk{krsf ÷kuf íktºk- yuðe rð[khMkhýe su {kLku Au fu ykŠÚkf yLku Mkk{krsf Mk{kLkíkk
ðøkhLke hksfeÞ ÔÞðMÚkk Mkt¼ðe þfu Lknª, yux÷u fu suyku MkkBÞðkË{kt rðïkMk hk¾u
Au.
(3 ) {qzeðkË- ÔÞrfíkøkík MktÃkr¥kLkk yrÄfkhku yLku çkòh yÚkoÔÞðMÚkk Ãkh ykÄkrhík «ýk÷e
su{kt ÔÞrfíkøkík ÷k¼ òuzkÞu÷ku nkuÞ íku{kt MktÃkr¥kLkku {kr÷f íkuLke MktÃkr¥k Ãkh fk{ fhíkk
{sqhkuLkwt þku»ký fheLku íku{Lkk ¼kuøku ÃkkuíkkLke òíkLku ÷k¼kÂLðík fhíkku nkuÞ.
(4 ) MkkBÞðkË- WíÃkkËLkLkk ík{k{ MkkÄLkku Ãkh hk»xÙLkku yufkrÄfkh Mðefkhíke ÔÞðMÚkk su{kt
©r{fkuLku þku»kýÚke {wrfík yÃkkððkLkku rð[kh fuLÿ{kt Au yux÷u fu fk{ fhLkkh ðøko
MkkÚku Mktf¤kÞu÷e ÔÞðMÚkk.
114 EríknkMk
çktLku rðïÞwØku ðå[uLkku rðhk{fk¤ yLku çkeswt rðïÞwØ
{kuzâw÷ - 5
LkkUÄ
24

20 {e MkËeLkku ÃkqðkoÄ rðï EríknkMk{kt rðïÞwØkuLkk Þwøk íkhefu yku¤¾kÞ Au. «Úk{
rðïÞwØLku ÷kufku ík{k{ ÞwØkuLku Mk{kÃík fhðkðk¤w ÞwØ Mk{síkk níkk. Ãkhtíkw ÃkAeLkk 20 ð»ko{kt
ÚkÞu÷k ÃkrhðíkoLkkuyu rðïLku çkeò {nkÞwØ íkhV Äfu÷e rËÄw. su «Úk{ rðïÞwØ fhíkk Ãký ðÄw
ÔÞkÃkf yLku rðæðtþf níkw. rîíkeÞ rðïÞwØLkk fkhýkuLku Mk{sðk {kxu ykÃkýu yk çktLku ÞwæÄku
ðå[uLkk rðïLku Mk{sðw yíÞtík ykð~Þf Au. «Úk{ rðïÞwØ Ãkqýo ÚkÞk ÃkAe Ãký ÞwhkuÃkLke {nkMk¥k
ðå[u Mkk{úksÞðkËLke nheVkE ykuAe ÚkE Lk níke. yk ÞwØ çkkË fhðk{kt ykðu÷e þktrík {kxuLke
MktrÄ Ãký rLk»V¤íkk Ãkk{e níke. fkhý fu íku ÃkhkSík hk»xÙku {kxu yíÞtík fXkuh níke yux÷w s Lknª
yÃk{kLksLkf Ãký níke. suýu ¼rð»ÞLkk Mkt½»ko {kxu ðkíkkðhý íkiÞkh fÞwo íkku çkeS çkksw yk
MktrÄykuÚke rðsuíkk hk»xÙLku Ãký çknw ¾kMk VkÞËku ÚkÞku Lk níkku. ½ýk hk»xÙku{kt þrfíkþk¤e
Mkh{w¾íÞkhkuyu Mk¥kk Ãkh fçkòu s{kðe Wøkúhk»xÙðkËLku Ãkku»ký ykÃÞw. MkkiÚke {níðÃkwýo çkkçkík
yu níke fu «Úk{ rðïÞwØLkk {q¤fkhý- Mkk{úksÞðkËLku Mk{kÃík fhe þfkÞku Lk níkku.
hrþÞk{kt ÚkÞu÷e ¢ktrík çkkË yÂMíkíð{kt ykðu÷ MkkurðÞux Mkt½Lkk ykrð¼koðÚke rðï çku
rðr¼Òk rð[khMkhýeyku{kt ðnu[kÞw su{kt yuf íkhV MkkBÞðkËe yLku çkeS íkhV ÷kufþkneðkËe
þrfíkyku níke. Ãkrù{ ÞwhkuÃkLkk yLkuf hk»xÙku{kt ÷kufþkneðkËe Mkhfkhku fk{ fhíke níke. su
Mk{ksðkËLkk fèh rðhkuÄe níkk íkku çkeS íkhV hrþÞk,yurþÞk yLku ykr£fk{kt {nkMk¥kkyku
îkhk [k÷íkk Mkk{úksÞðkËLkku WøkúrðhkuÄ fhe hnÞw níkw, yux÷w s Lknª yurþÞk yLku ykr£fk
suðk Ëuþ{kt [k÷íkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku ÃkkuíkkLkwt Mk{ÚkoLk ÃkwÁ Ãkkzíkw níkw. yk «fhý{kt ykÃkýu
¾kMk fheLku yk çkÄe çkkçkíkkuyu fE heíku rîíkeÞ rðïÞwØLke ¼qr{fk íkiÞkh fhe íkuLkwt yæÞÞLk
fheþwt.
nuíkwyku
. yk «fhý fÞko çkkË ík{u.....

«Úk{ rðïÞwØ çkkË y{÷{kt ykðu÷ þktrík MktrÄyku rðþu òýfkhe «kÃík fhþku yux÷w
s Lknª yk ÞwØ çkkË çkË÷kÞu÷k ÞwhkuÃkLku òýe fþku.
EríknkMk 115
{kuzâw÷ - 5
.
.
20{e MkËeLkw t rðï Exk÷e,s{oLke yLku òÃkkLk{kt Mkh{w¾íÞkhðkËe yLku ÷~fhðkËe þkMkLk ÃkØrík WËÞ
fuðe heíku ÚkÞku íku òýe þfþku.
..
MktÞwfík hksÞ y{urhfk yLku Mk{ksðkËe hk»xÙ hrþÞkLkk swËk-swËk Mkt½ yLku íkuLke Lkeríkyku
rðþu òýe þfþku.
{nkMk¥kkykuLke íkwwüe fhýLke Lkerík Mk{S þfþku.
LkkUÄ rîíkeÞ rðïÞwØ rðþu òýfkhe «kÃík fhe þfþku.
24.1. þktrík MktrÄyku:

«Úk{ rðïÞwØLke Ãkqýkonwíke ÃkurhMk{kt {¤u÷ þktrík Mkt{u÷Lk{kt ÚkÞu÷ rðr¼Òk «fkhLke
þktrík MktrÄykuÚke ÚkE. ÃkurhMk þktrík Mkt{u÷Lk{kt WÃkÂMÚkík {níðLkk Lkuíkkyku{kt y{urhfkLkk hk»xÙ«{w¾
ðwzÙku rðÕMkLk,rçkúxLkLkk ðzk«ÄkLk ÷kuEz sÞkuso íkÚkk £kLMkLkk ðzk«ÄkLk sÞkuso f÷u{uLMk WÃkÂMÚkík
hnÞk níkk.
hk»xÙMkt½
yk þktrík Mkt{u÷LkLkwt MkkiÚke {níðLkwt fkÞo yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku Mknfkh,þktrík yLku MkwhûkkLke
MÚkkÃkLk fhðkLkwt níkw.t yk {kxu íkuýu hk»xÙMkt½ Lkk{Lke ðirïf MktMÚkk MÚkkÃkðkLkku rLkýoÞ fÞku.o hk»xÙMkt½Lkk
yk{w¾Lku yux÷u fu íkuLke MÚkkÃkLkkLku yur«÷-1919 Lkk ík{k{ hk»xÙkuyu Mðef]rík ykÃke. yk þktrík
Mkt{u÷Lk{kt nksh hnu÷ MkÇÞ hk»xÙkuyu þktríkLkwt MÚkkÃkLk fhðk rðïûkuºku ÞwØ yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷
çkkçkíkkuLku rík÷kts÷e ykÃkðkLke níke. fkuE MkÇÞ hk»xÙ yLÞ hk»xÙ rðÁØ yk¢{ý fhu íkku yLÞ
ík{k{ hk»xÙku Mkk{wrnf heíku íkuLke Mkk{u fkÞoðkne fhu yuðwt Lkffe ÚkÞw yux÷w s Lknª yk¢{ý¾kuh
hk»xÙLke MkkÚku ðuÃkkh ðkrýsÞLkk MktçktÄku Ãký Mk{kÃík fhðkLkwt Xhkððk{kt ykÔÞw. íku{ Aíkkt hk»xÙMkt½
«¼kðf çkLke þfÞw Lknª. hrþÞk yLku s{oLkeLku ½ýk ð»ko MkwÄe íkuLkwt MkÇÞÃkË ykÃkðk{kt ykÔÞw Lk
níkw yux÷w s Lknª hk»xÙMkt½Lkk rLk{koý{kt {níðÃkwýo ¼qr{fk ¼sðLkkh y{urhfk suðw hk»xÙ Ãký
íkuLkwt MkÇÞ çkLÞw Lk níkw. Ãkrhýk{u E.Mk.1930 çkkË {nkMk¥kkykuLke yLku yLÞ hk»xÙLke rLkçko¤
hk»xÙku ÃkhíðuLke ¾hkçk Lkerík hkufðk{kt íku MktÃkqýo rLk»V¤ hnÞw.
ðMkkoELke MktrÄ
ÃkurhMk þktrík Mkt{u÷Lk{kt y{urhfkLkk hk»xÙ «{w¾ rðÕMkuLkLkk þktrík {kxuLkk «ÞkMkku suLku
14 Mkwºkku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. íku{kt þktrík,Mðíktºkíkk,÷kufþkne Lke MÚkkÃkLkk fhðkLkk
«ÞíLkkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. s{oLkeLke MkkÚku ðMkkoELke MktrÄ fhðk{kt ykðe rðr[ºkíkkyu níke fu
yk MktrÄ{kt WÃkÞwofík rMkØktíkkuLkwt Ãkk÷Lk fhðk{kt ykÔÞw Lk níkw. yk MktrÄ «{kýu
(1 ) ÞwØ {kxu s{oLkeLku sðkçkËkh økýðk{kt ykÔÞw níkw.
(2 ) r{ºk hk»xÙkuLku ÞwØ{kt ÚkÞu÷ ÔÞkÃkf LkwfþkLk {kxu s{oLkeyu íku{Lku 6600 r{r÷ÞLk zku÷h
[wfððkLkk níkk.
(3 ) s{oLkeLkk Mkkh «Ëuþ{kt ykðu÷ fku÷MkkLke ¾kýku 1Ãk ð»ko MkwÄe Mkt½Lkk rLkÞtºký{kt hk¾ðk{kt
ykðe yLku £kLMkLku íkuLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykÔÞku.
(4 ) Lkðk WÆ¼ðu÷ hk»xÙ Ãkku÷uLzLku çktËh ykÃkðkLkwt Lkffe ÚkÞwo su íkuLku çkkÕxef Mk{wÿ rfLkkhku
yÃkkðíkw níkw.(swyku Lkfþku-1) yk çktËh MkwÄe síkku {køko s{oLke{ktÚke fkZðk{kt ykÔÞku
níkku su Ãkqðo «rþÞkLku s{oLkeÚke y÷øk fhíkku níkku.yk {køkoLkk Auzu ykðu÷ zu®LÍøk
116 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
çktËhLku Mðíktºk þnuhLkku Ëhssku ykÃkðk{kt ykÔÞku. 20{e MkËeLkwt rðï
(5) s{oLkeLke ¼qr{MkuLkkLku 1 ÷k¾ MkwÄe {ÞkorËík fhðk{kt ykðe yLku s{oLke ðkÞwMkuLkk yÚkðk
s¤MkuLkk{ktÚke fkuE yuf s MkuLkk hk¾e þfu íku{ Xhkððk{kt ykÔÞw.
(6 ) s{oLkeLkk yufkrÄfkh Lke[u hnu÷k þnuhku rðsuíkk hk»xÙkuyu ðnu[e ÷eÄk ÞwhkuÃkLkku yk
Mk{ÞLkku Lkfþku ykÃkýu òuEyu íkku ykÃkýu òýe þfeyu s{oLkeyu ½ýk çkÄk MktMÚkkLkku
økw{kÔÞk níkk. LkkUÄ
òu s{oLke yk MktrÄLkku yMðefkh fhu íkku íkuLkk Ãkh yk¢{ýLke Ä{fe ykÃkðk{kt ykðe
níke. suÚke s{oLkeyu f{Lku yk MktrÄ Ãkh ÃkkuíkkLkk nMíkkûkh fÞko. nfefík{kt yk Mkt{u÷Lk{kt fu yk
MktrÄ{kt s{oLkeLkk yufÃký «ríkrLkrÄLku yk{tºký ykÃkðk{kt ykÔÞw Lk níkw. íkuÚke s{oLkeyu íkuLku
ykÃk¾wËþkne þktrík MktrÄLkwt Lkk{ ykÃÞw.
«Úk{ rðïÞwØ çkkË ÚkÞu÷ «kËurþf ÃkrhðíkoLkku
Lkfþku-24.1-«Úk{ rðïÞwØ çkkË ÚkÞu÷ «kËurþf ÃkrhðíkoLkku:
EríknkMk 117
{kuzâw÷ - 5 çktLku rðïÞwØku ðå[uLkku rðhk{fk¤ yLku çkeswt rðïÞwØ
20{e MkËeLkw t rðï
«Úk{ rðïÞwØ çkkË ÚkÞu÷ «kËurþf ÔÞðMÚkk
LkkUÄ
Lkfþku-24.2- «Úk{ rðïÞwØ çkkË ÚkÞu÷ «kËurþf ÔÞðMÚkk:
yk «{kýu çkeò rðïÞwØLke ¼qr{fk ðMkkoELke MktrÄ{kt s MkòoE [wfe níke. ÞwhkuÃkLkku ÞwØ
MktçktrÄík LkfþkLkwt yæÞÞLk fheyu íkku ík{k{ ÃkrhðŠíkík MkhnËku ÞwØLku yk{tºký ykÃku íkuðw rLk{koý
ÚkÞw níkw.s{oLkeyu ykÕMkuMk yLku ÷kuhk £kLMkLku Mkw«ík fÞko.suLkk Ãkh íkuýu E.Mk.1871 {kt fçkòu
s{kÔÞku níkku. W¥kh íkhV íkuLku çkuÂÕsÞ{ yLku zuL{kfoLkk fux÷kf ûkuºkku síkk fhðk ÃkzÞk níkk.
Ãkku÷uLzLku Ãký s{oLke{ktÚke fux÷ku rnMMkku {éÞku. ÞwhkuÃk{kt LkwfþkLk ÚkÞw nkuðk Aíkkt s{oLkeyu íkuLkk
ykr£fkLkk MktMÚkkLkku yLku [eLk{kt {¤u÷ rðþu»kkrÄfkhkuLkku íÞkøk fhðku ÃkzÞku. Ãkrhýk{u ÞwØ çkkË
s{oLke MkkiÚke fVkuze ÃkrhÂMÚkrík{kt yLku yMktíkwü níkw. Exk÷eyu ykuMxÙeÞk,íkwfo Mkk{úksÞ yLku
ykr£fk{kt ÃkkuíkkLke hksfeÞ {níðfktûkkyku Ãkwhe fhðk {kxu r{ºk hk»xÙkuLke MkkÚku hne ÞwØ{kt ¼køk
÷eÄku níkku. Ãkhtíkw yk þktrík Mk{swíke{kt íkuLke EåAk Ãkwýo Lk ÚkE yLku íkuLku {kºk ykuMxÙeÞk{ktÚke yuf
LkkLkfzku xwfzku «kÃík ÚkÞku.
yk ÞwØ{kt yLÞ hk»xÙkuLke Mkh¾k{ýeyu hrþÞkLkk ÷kufkuLkk {]íÞw {kuxk «{ký{kt ÚkÞk
níkk. s{oLkeLke MkkÚku MktrÄ fhe {k[o-1918 {kt ÞwØ{ktÚke íku y÷øk ÚkE økÞw níkw. yk MktrÄ{kt íkuýu
Ãkku÷uLz,Eø÷uLz,EMxkuLkeÞk, ÷uxrðÞk,r÷ÚkwykLkeÞk suðk çkkÕxef hksÞkuLke Mðíktºkíkk Mðefkhðe
Ãkze níke. Ãkrhýk{ hrþÞk{kt yktíkhÞwØ þÁ ÚkÞwt yLku íkuLke ykŠÚkf Mk{MÞkyku Ãký ðÄe
118 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
E.Mk.1815{kt ÞwhkuÃkLkk Lkfþk{ktÚke ÷wÃík ÚkE økÞu÷w Ãkku÷uLz ºkýuÞ Mkk{úksÞku ykuMxÙeÞk,hrþÞkLkk 20{e MkËeLkwt rðï
LkðeLk ÃkrhðíkoLkku çkkË Vhe ykfkh ÃkkBÞwt. sÞkhu yk ºkýuÞ Mkk{úksÞkuLkwt yuf MkkÚku ÃkíkLk ÚkE [wfÞw
níkw. íku{ Aíkkt swLke Ëw~{Lkkðx ykx÷e Mkh¤íkkÚke Mk{kÃík ÚkE þfu íku{ Lk níke.
ykuMxÙeÞk MkkÚku s{oLkeLke su{ s yuf MktrÄ fheLku íkuýu rðþk¤ Mkk{úksÞ{ktÚke LkkLkfzw
hksÞ çkLkkðe Ëuðk{kt ykÔÞw suLkkÚke íkuýu ÃkkuíkkLkwt þkne økkihð økw{kÔÞw níkw. ykuMxÙeÞkLkk
Mkk{úksÞ{ktÚke ntøkuhe,Ãkku÷uLz,sufkuM÷kuðufÞk yLku ÞwøkkuM÷kðeÞk suðk Mðíktºk hk»xÙku yÂMíkíð{kt LkkUÄ
ykÔÞk ykÃkýu ykøk¤ òuÞw íku{ ykuMxÙeÞk{ktÚke Exk÷eLku Ãký fux÷kf «Ëuþku «kÃík ÚkÞk níkk. yk
Lkðk hk»xÙku{kt MkhnËe rððkË hksfeÞ rðîkunku yLku ykŠÚkf çkkçkíkkuLke Mk{MÞkyku {kU VkzeLku
W¼e níke.
íkwfeoLke MkkÚku fhðk{kt ykðu÷ MktrÄLku Ãkrhýk{u íkwfeo Mkk{úksÞLkwt MktÃkwýo rð¼ksLk ÚkE økÞwt.
yk MktrÄLku Ãkrhýk{u íkwfeoyu W¥kh ykr£fk{kt ÃkkuíkkLkk ykhçk ykrÄÃkíÞLkk ûkuºkku,Ërûký Ãkqðo yurþÞk
yLku ÞwhkuÃkLkk yLkuf «Ëuþku økw{kÔÞk níkk. íku{ktLkk fux÷kf «Ëuþku rçkúxLk yLku £kLMkLkk ðk÷eÃkýk
Lke[u ykðe [wfÞk níkk. hrþÞk yLku økúeMkLku Ãký íku{ktÚke fux÷kf «Ëuþku «kÃík ÚkÞk níkk. yk
MktrÄyu íkwfeo Mkk{úksÞLkwt rð½xLk fhe íkuLku yuf LkkLkfzk hksÞLkku Ëhsòu ykÃke ËeÄku. Ãkrhýk{u
íkwfeo{kt {wMíkVk f{k÷ ÃkkþkLkk Lkuík]íð{kt ÷kufíktºkLke MÚkkÃkLkk ÚkE íkuýu rðÿkun fhe íkwfeoLkk Mkw÷íkkLkLku
økkËe ÃkhÚke nxkðe ËeÄku níkku. E.Mk.1923 {kt íkwfo økýhksÞLke MÚkkÃkLkk fhe {wMíkVk f{k÷
Ãkkþk íkuLkk «Úk{ hk»xÙ«{w¾ çkLÞk íku{ýu íkwfeoLku ykÄwrLkf çkLkkððkLkk «ÞíLkku þÁ fÞko.íkwfeo{kt
íkuyku yux÷k «ríkrcík níkk fu íkwfeo «ò íku{Lku yíkkíkwfo yux÷u fu íkwfkuoLkk rÃkíkk íkhefu yku¤¾íke
níke.
rçkúxLkLku ðk÷eÃkýkLke Lkerík ytíkøkoík Ãku÷uMxkELk yLku Ehkf hksÞku ykÃkðk{kt ykÔÞk níkk íkus
heíku £kLMk MkeheÞkLkwt ðk÷e níkw. ðk÷eÃkýkLkk rMkØktík yLkwMkkh yk hksÞku{kt {nkMk¥kkykuLkwt þkMkLk
sÞk MkwÄe íÞktLke «ò þkMkLk fhðk ÞkuøÞ Lk çkLke òÞ íÞkt MkwÄe hk¾ðkLkwt níkw. Ãkhtíkw yk çktLku hk»xÙ
ÃkkuíkkLkk ðk÷eÃkýk Lke[u hnu÷k hksÞkuLku ÃkkuíkkLkk MktMÚkkLkku íkhefu þkrMkík fÞko.
ykÃkýu yk þktrík MktrÄyku yLku íkuýu Ãkrhýk{u ykðu÷k ÃkrhðŠíkík ÞwhkuÃkLke Íkt¾e òuE.
yk ÃkrhðíkoLk Mk{sðkÚke yu MÃkü ÚkkÞ Au fu {kuxk¼køkLkk hk»xÙku yk þktrík Ãkrh»kËÚke Mktíkwc Lk
níkk. þw rðïLkwt ðÄw yuf ð¾ík ÃkwLk: rð¼ksLk ykð~Þf níkw ? þwt íkuLkwt Mk{kÄkLk ÞwØ s níkw.
ykøk¤ Ãkh ykÃkýu íkuLkk W¥khku þkuÄðkLkku «ÞíLk fheþwt.

(y) ykÃku÷ òuzfkyku òuzku.
(1) ðMkkoELke MktrÄ çkkÕxeøk Mk{wÿ MkwÄeLkku {køko
(2) hrþÞLk ¢ktrík yk{w¾ fu «rík¿kkÃkºk
(3) hk»xÙMkt½ ykÃk¾wË yufíktºke þktrík MktrÄ
(4) Ehkf yLku Ãku÷uMxkELk ðk÷eÃkýkLkku rMkØktík
(5) Ãkkur÷þ fkuhezkuh({køko) r{ºk hk»xÙkuLkku nMíkûkuÃk
EríknkMk 119
20{e MkËeLkw t rðï (çk) Lke[u ykÃku÷ ¾k÷e søÞkyku Ãkwhku.
(1 ) hk»xÙMkt½Lkku nuíkw ............... níkku.

(2 ) rðÕMkLkLkk 14 {wÆk{kt fu Mkwºkku{kt ................ Lkk yrÄfkhku ykÃkðkLke ðkík fhðk{kt
ykðe níke.
LkkUÄ (3 ) hrþÞk ............... Lke ½xLkk çkkË rðïÞwØ{ktÚke çknkh rLkf¤e økÞw níkw.
(4 ) rðïÞwØ ÃkAe Mðíktºkíkk «kÃík fhðkðk¤k çkkÕxef hk»xÙku{kt .............. Lkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
(5 ) Ãkku÷uLzLke h[Lkk ............ yLku ............. Lkk ÃkíkLk ÃkAe ÚkE.
24.2. Mkh{w¾íÞkhþkneLkku WËÞ:

ÞwhkuÃkLkk ÷øk¼øk ík{k{ hk»xÙ ÞwØ ÃkAe yLkuf Mk{MÞkykuÚke Ãkezkíkk níkk. íku{kt ¾kMk
fheLku ÞwØ{kt çk[e økÞu÷k ÷kufkuLke ÃkwLk:MÚkkÃkLkk yÚkoÔÞðMÚkkLkwt ÃkwLk:MÚkkÃkLk yLku çkuhkusøkkhe {wÏÞ
níke. ½ýk hk»xÙ{kt hrþÞkLke su{ Mk{ksðkËe ¢ktríkLkku ÃkðLk VwfkÞku.Ãkhtíkw íkuLku f[ze Lkkt¾ðk{kt
ykÔÞk.ntøkuhe,Ãkku÷uLz,Exk÷e,Ãkkuxwoøk÷,s{oLke yLku MÃkuLk{kt ÷kufþkne rðhkuÄe yktËku÷LkkuLkku WËÞ
ÚkÞku suLku Mkk{kLÞ heíku VkMkeMx yktËku÷Lk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
Exk÷e{kt VkMkeðkËLkku WËÞ:

VkMkeMx þçË {q¤¼qík heíku Exk÷e{ktÚke Wíkhe ykÔÞku Au. suLkku Mkki «Úk{ WÃkÞkuøk çkuLkeèku
{wMkkur÷Lkeyu fÞkuo. su Exk÷eLkk VkMkeðkËe yktËku÷LkLkku yøkúe{Lkuíkk níkku.íku{ýu ÃkkuíkkLkk hksfeÞ
r[Ln íkhefu fwnkzeLkku nkÚkku MðefkÞkuo níkku. su hk»xÙLke þrfík Ëþkoðíkku níkku. yk yktËku÷Lku ÷kufþkne
yLku Mk{ksðkË yu{ çktLkuLkku rðhkuÄ fhe Exk÷e{kt Mkh{w¾íÞkhþkne,Wøkúhk»xÙðkË yLku
MkirLkfðkËLke MÚkkÃkLkk fhe. {wMkkur÷Lke «k[eLk hku{Lk Mkk{úksÞLkk økkihðLkwt ÃkwLk:MÚkkÃkLk fhðk
÷kufkuLku yknðkLk fhíkku. «k[eLk Exk÷eLkk MkL{kLkLke íkuLke Lkerík yux÷e MkV¤ hne fu yLkuf
¼qíkÃkqðo MkirLkfku yLku ÷kufku íkuýu W¼e fhu÷ Mðíktºk MkuLkk{kt Ëk¾÷ ÚkÞk suLku fk¤k ¾{eMkÄkheykuLke
MkuLkk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíke. Exk÷eLkk þkMkfku {wMkkur÷LkeLke yk fkÞoðkneLku yxfkðe þfÞk
Lknet.
E.Mk.1921 {kt {wMkkur÷Lkeyu hk»xÙeÞ VkMkeðkËe ÃkûkLke MÚkkÃkLkk fhe. ykøk¤Lkk ð»koLkk
ykufxkuçkh{kt íkuLke fk¤e ¾{eMkÄkhe MkuLkkLkk 30 nòh sux÷k MkirLkfku hku{ WÃkh fw[ ÷E økÞk.
Mkhfkhu yk MkuLkk Mkk{u ykí{Mk{Ãkoý fhe ËeÄw yLku {wMkkur÷LkeLku Lkðe Mkhfkh çkLkkððk yk{tºký
ykÃÞw. {wMkkur÷Lke E.Mk.1928 MkwÄe{kt ík{k{ ÷kufþkneðkËe íkíðkuLku Mk{kÃík fhe Exk÷eLkku
Mkh{w¾íÞkh çkLke økÞku.VkMkeMx Ãkûk rMkðkÞLkk ík{k{ Ãkûkku Ãkh «ríkçktÄ {wfðk{kt ykÔÞku. ÞkusLkkçktÄ
heíku íkuýu ÷kufþkneðkËeyku,Mk{ksðkËeyku yLku MkkBÞðkËeykuLku su÷{kt Ãkwhe rËÄk yLku yLkufLke
níÞkÃký fhkðe. íkuýu VkMkeMx økúkLz fkWrLMk÷Lke MÚkkÃkLkk fhe zÞwMk çkeòLke ÃkËðe Äkhý fhe
íkuýu ÞwØ yLku rðMíkkhLke Lkerík yÃkLkkðe Exk÷eLku {nkMk¥kk çkLkkððkLkku rLkÄkoh fÞkuo.
rnx÷h yLku LkkÍeðkËe s{oLke:

ykÃkýu yk Ãknu÷k s{oLkeLkku «Úk{ rðïÞwØ{kt ÚkÞu÷ku ÃkhksÞ yLku íkuLkk hksíktºkLkk
120 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
ÃkíkLk rðþu òýe [wfÞk Aeyu. ÞwØçkkË E.Mk.1919 {kt s{oLke{kt Lkðe çktÄkhý ykÄkrhík 20{e MkËeLkwt rðï
økýhksÞ MkhfkhLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke. íku{kt hk»xÙ«{w¾ [kLMku÷h yLku [qtxkÞu÷e
MktMkËLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. yk rðïÞwØ{kt ¼køk ÷uLkkh yuzkuÕV rnx÷h s{oLkeLke nkhÚke yux÷ku
rLkhkþ ÚkÞku fu íkuýu hksLkerík{kt ¼køk ÷uðkLkku rLkrùÞ fÞkuo.
Exk÷e{kt VkMkeðkËeyku îkhk Mk¥kk«kÃík ÚkÞk çkkË ykðku s «ÞíLk rnx÷hu E.Mk.1923 {kt LkkUÄ
s{oLke{kt fÞkuo níkku. su{kt íku rLk»V¤ økÞku níkku yLku íkuýu su÷{kt Ãkwhðk{kt ykÔÞku níkku. su÷{kt
íkuýu {iLk fuBV ({khku Mkt½»ko) Lkk{Lke ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk ÷¾e níke. su{kt ÃkkuíkkLke Mkh{w¾íÞkhþkne
MktË¼uo yLkuf çkkçkíkku Wòøkh fhe níke.
E.Mk.1921 {kt rnx÷hLkk íkuòçke «ð[Lkku yLku íkuLkk MktøkXLk W¼k fhðkLkk fkiþÕÞÚke
LkuþLk÷ MkkuþeÞk÷eMx s{oLk ðfoh Ãkkxeo xwtf{kt LkkÍe Ãkkxeoyu íkuýu ÃkkxeoLkku yæÞûk çkLkkÔÞku. VkMkeMx
{wMkkur÷LkeLke su{ íkuýu Ãký ¼w¾hk ¾{eMkðk¤k MkirLkfkuLke Mxku{o xÙÃMk Lkk{Lke ÃkkuíkkLkk MkuLkk çkLkkðe
níke. E.Mk.1930 MkwÄe{kt íkuLke MkuLkkLke MktÏÞk 1 ÷k¾Lkku yktfzkuÃkkh fhe økE níke.
rnx÷hLke LkeríkLkku {wÏÞ WËuþ ðMkkoELke MktrÄLkk yÃk{kLkLke rðhkuÄ fhðku yLku s{oLkeLku
{nkMk¥kk çkLkkðe rðï{kt s{oLkeLku ©uc MÚkkLk yÃkkððkLkku níkku. VkMkeðkËeykuLke su{ s íku{ýu
÷kufþkne,Lkkøkrhf Mðíktºkíkk yLku Mk{ksðkËLkku rðhkuÄ fÞkuo. íku{Lke Mkk{u ÚkÞu÷k rðhkuÄkuLku
rLkËoÞíkkÃkqðof f[ze Lkkt¾íkku. rnx÷hu «Úk{ rðïÞwØ{kt s{oLkeLke nkh {kxu s{oLke{kt hnuíkk
ÞnqËeykuLku sðkçkËkh XuhÔÞk yLku ÞnqËe òríkLkku Lkkþ fhðkLke Lkerík yÃkLkkðe. íku þwØ s{oLk
òrík yLku s{oLk ©ucíkk{kt rðïkMk hk¾e íku{Lku ykÞkuoLkk þwØ ðtþs íkhefu yku¤¾kðíkku níkku.
rðþk¤ s{oLkeLkwt MksoLk yLku þwØ s{oLk yufíkkLkk Lkkhku íkuýu ykÃÞku. íkuLke yk LkeríkÚke s{oLkeLkk
{kuxk¼køkLkk ÷kufku «¼krðík ÚkÞk yLku rnx÷h{kt òýu fu íku{Lku hk»xÙeÞ íkkhýnkh {éÞku.
E.Mk.1930 Lke ykŠÚkf çkkçkíkkuyu rnx÷hLku s{oLke{kt Mk¥kk Ãkh ykððk {ËË fhe. yk
Mk{Þu Mk{økú rðï ykŠÚkf {nk{tËeÚke ºkMík níkw. s{oLke{kt 8 r{r÷ÞLk {sqhkuLke hkusøkkhe AeLkðkE
økE níke. LkkÍe Ãkûku yk çkÄe çkkçkíkkuLku òuhþkuhÚke ÃkkuíkkLkk «[khLkku {wÆku çkLkkÔÞku. MkkBÞðkËeyku
yLku Mk{ksðkËeyku íku{Lke Mkk{u rLk»V¤ hnÞk. E.Mk.1928 {kt MktMkË{kt LkkÍeÃkûkLkk 12 MkÇÞku
[qtxkÞk níkk. Ãkhtíkw E.Mk.1932 {kt MkkiÚke {kuxk Ãkûk íkhefu íku W¼he ykÔÞku. s{oLk hk»xÙÃkrík
rnLzuLk çkøkuo rnx÷hLku [kLMku÷h íkhefu rLkÞwfík fÞkuo yLku LkðeLk Mkhfkh MÚkkÃkðkLkwt Mkw[ÔÞw. Mk¥kk
{éÞkçkkË rnx÷hu ík{k{ ÷kufþkne rMkØktíkLku hVuËVu fhe ÃkkuíkkLke Mkh{w¾íÞkhþkne MÚkkÃke ËeÄe.
Vuçkúwykhe-1933 {kt LkkÍe ÃkûkLkk Mk{Úkofkuyu s{oLk MktMkË Ãkh ykøk ÷økkze íkuLkku Ëku»k Mk{ksðkËe
yLku MkkBÞðkËeyku Ãkh Zku¤e ËeÄku. 60 nòh fhíkk Ãký ðÄkhu ÷kufkuLku su÷{kt Ãkwhðk{kt
ykÔÞk.E.Mk.1933 Lkk ð»ko{kt s LkkÍe Ãkûk rMkðkÞLkk ík{k{ hksfeÞ Ãkûkku Ãkh «ríkçktÄ ÷økkððk{kt
ykÔÞku. h ykuøkü-1934 Lkk hkus rnLzuLk çkøko {]íÞw Ãkk{íkk rnx÷h òíku s s{oLkeLkku hk»xÙ«{w¾
çkLke økÞku. s{oLke{ktÚke ík{k{ ÞnwËeykuLku Mk{kÃík fhðk {kxu rðrþü yr¼ÞkLk [÷kððk{kt
ykÔÞk su{kt íku{Lke {kuxkÃkkÞu níÞk fhðk{kt ykðe. LkkÍe ÃkûkLkk yk fkÞkuoyu òýu fu rðïÞwØLku
yk{tºký ykÃÞw.
E.Mk.1936 {kt çk÷eoøk{kt yku÷ÂBÃkf h{íkkuíMkð ÞkuòÞku níkku. yk h{íkkuLku rnx÷h
EríknkMk 121
20{e MkËeLkw t rðï ykÞoòríkLke ©ucíkk Mkkrçkík fhðkLkwt MkkÄLk çkLkkðe íkuLkku hksfeÞ ÷k¼ ¾kxðk {ktøkíkku níkku.Ãkhtíkw
íku{kt íku rLk»V¤ hnÞku fkhý fu yk h{íkku{kt MkkiÚke ÷kufr«Þ LkkÞf íkhefu ykr£fLk-y{urhfLk
Ëkuzðeh suMMke ykuðuBMk níkku.
rnx÷h yux÷ku þtfkþe÷ níkku fu íkuLku Mk¥kkLkk rMktnkMkLku çkuMkkzLkkh Mxku{o xÙwÃMkLkk yLkuf ÷kufkuLke
yuf s hkrºk{kt níÞk fhkðe níke. 30 swLk-1934 Lkku rËðMk LkkEx ykuV ÷kutøk LkkEÔMk íkhefu
LkkUÄ yku¤¾kÞ Au.
òÃkkLk{kt ÷~fhðkËe:
òÃkkLk yurþÞkLkwt yuf{kºk yuðw hk»xÙ níkw su MktMÚkkLkðkËÚke {wfík níkw. 19 {e MkËeLkk
WíkhkÄo{kt òÃkkLku rðMíkkhðkËe Lkerík yÃkLkkðe. [eLkLku nhkÔÞw íkuLkkÚke [eLkLkk fux÷kf rðMíkkhku
Ãkh íkuLkwt ykrÄÃkíÞ MÚkÃkkÞw yux÷w s Lknª E.Mk.1904 {kt íku{Lku rðïLke {nkMk¥kk økýkíkk hrþÞkLku
[eLkLkk {L[wheÞk ûkuºk Ãkh yrÄfkh s{kððkLke çkkçkíku ÞwØ fhe nhkÔÞw. yk «Úk{ ½xLkk níke
su{kt yurþÞkLkk fkuE hk»xÙyu ÞwhkuÃkLke {nkMk¥kkLku ÃkhkSík fhe nkuE. yk ½xLkkÚke òÃkkLkLkku
ykí{rðïkMk ðæÞku yLku xwtf Mk{ÞçkkË íkuýu fkuheÞk Ãký Síke ÷eÄw. «Úk{ rðïÞwØ çkkË òÃkkLku
[eLk{kt rðMíkkhðkËe Lkerík yÃkLkkðe.s{oLk ûkuºkkuLku ÃkkuíkkLkk ykrÄÃkíÞ{kt ÷E ÷eÄk yux÷w s Lknª
ÃkuMkerVf {nkMkkøkh{kt ykðu÷k ½ýk s{oLk xkÃkwyku Ãkzkðe ÷eÄk. ÞwØ çkkË ÚkÞu÷ MktrÄykuyu yk
xkÃkwyku ÃkhLkku íkuLkku yrÄfkh {kLÞ hkÏÞku. yk{ òÃkkLk rðïLke {nkMk¥kkyku{kt MÚkkLk ÃkkBÞw.
Wøkúhk»xÙðkË yLku rðMíkkhðkËu òÃkkLk{ktÚke ÷kufþkne yLku «òíktºkLku ¾ík{ fhe LkktÏÞw. Ãk0 ð»kkuo
fhíkk Ãký ykuAk Mk{Þ{kt yuf þktríkr«Þ hk»xÙ yk¢{f {nkþrfík{kt ÃkrhðíkoLk ÃkkBÞwt yLku ÃkkuíkkLkk
suðk s s{oLke yLku Exk÷eLkk VkMkeðkËeyku Mkk{u òuzký fhe çkuXwt.
(y) Lke[uLkk ðkfÞku Mkk[k Au fu ¾kuxk íku sýkðku.

(1 ) E.Mk.1920 {kt ½ýk hk»xÙ{kt Mk{ksðkËe ¢ktríkyku MkV¤ ÚkE.
............................................................................
(2 ) VkMkeðkË þçËLkku WÃkÞkuøk ÷kufþkneðkËe yktËku÷LkLkku WÃkÞkuøk fhðk {kxu ÚkkÞ Au.
............................................................................
(3 ) rnx÷hu ykÄwrLkf Mk{ÞLke MkkiÚke çkçkoh (¼ÞkLkf) þkMkLk «Ørík MÚkkrÃkík fhe níke.
............................................................................
(4 ) ÞwhkuÃkLke Mkhfkhu Mk{ksðkËLkk WËÞLktw Mk{ÚkoLk fÞwo.
............................................................................
(Ãk) òÃkkLku [eLk Ãkhíðu þktríkLke Lkerík yÃkLkkðe.
............................................................................
122 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
(çk) ¾k÷e søkk Ãkwhku. 20{e MkËeLkwt rðï
(1) {wMkkur÷LkeLke MkuLkkLku ............... Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðíke níke.
(2) su÷{kt hneLku rnx÷hu .......... Lkk{Lkwt ÃkwMíkf ÷ÏÞw níkw.
(3) VkMkeðkËeykuLke su{ LkkÍeðkËeyku Ãký ........ yLku ......... Lkk fèh rðhkuÄe níkk.
(4) .............. Lku ............ ykÞkursík fheLku {wMkkur÷Lke Mk¥kk Ãkh ykÔÞku níkku.
(5) ÞwØ{kt hrþÞkLku ÃkhksÞ ykÃke òÃkkLku ......... {kt ......... Ãkh fçkòu s{kÔÞku LkkUÄ
níkku.
24 .3 . ykŠÚkf {tËe yLku íkuLkk Ãkrhýk{ku:

«Úk{ rðïÞwØ çkkË rðï{kt ÞwhkuÃkLkwt Mkðkuoå[ Mk¥kk íkhefu ÃkíkLk ÚkÞwt yLku MktÞwfík hksÞ
y{urhfkLkwt {níð ðÄw yk ÞwØu ÞwhkuÃkLku ¼Þtfh ykŠÚkf {tËe ykÃke íkku yks Mk{Þu y{urhfkLke
yÚko ÔÞðMÚkk ðÄw {sçkwík ÚkE fkhý fu y{urhfkLke s{eLk Ãkh fkuEÃký ÞwØ ÷zÞw Lk níkw íkuLku
Ãkrhýk{u íkuLkku ykiÄkurøkf rðfkMk Ëh ðÄw hnÞku. yk ÞwØ{kt r{ºk hk»xÙkuLku MkkiÚke ðÄkhu nrÚkÞkh
yLku yLÞ MkhMkk{kLk yÃkðkLkwt fkÞo y{urhfkyu rLk¼kÔÞw níkw. òufu ÞwØ ÃkAeLkk yuf Ëþf çkkË
y{urhfk{kt s økt¼eh ykŠÚkf Mk{MÞkyku W¼e ÚkE suýu íkhík s ÞwhkuÃkLku Ãký ÃkkuíkkLke ÷Ãkux{kt
÷eÄw.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu y{urhfkyu WíÃkkËLk {kxu {qzeðkËe yÚkoÔÞðMÚkk yÃkLkkðe níke
su{kt MkkiÚke ðÄkhu ÷k¼ WÄkuøkÃkríkykuLku {¤íkku níkku. økheçk {sqhkuLke økheçke ykuAe ÚkE Lknkuíke.
íkuÚke WíÃkkrËík ÚkÞu÷e [eòu ¾heËðk {kxu íku{Lke ÃkkMku Ãkwhíkk «{ký{kt Lkktýk Lknkuíkk. yuf íkhV
WíÃkkËLk ðÄíkw síkw níkw íkku çkeS íkhV ÷kufkuLke ¾heË þrfík{kt ¾kMMkku ½xkzku ÚkðkÚke y{urhfk{kt
yLku ÃkAe ÞwhkuÃk{kt yLku çkkË yk¾kyu rðï{kt EríknkMkLke MkkiÚke ¾hkçk ykŠÚkf {tËe W¼e ÚkE.
Mkki «Úk{ íkuýu ykufxkuçkh-1929 {kt y{urhfkLke yÚkoÔÞðMÚkk íkkuze Lkkt¾e yLku íÞkh ÃkAe íkuLke
¼Þtfh yMkhku rðï¼h{kt Vu÷kE. y{urhfkLkk þuhçkòh{kt þuhLke ®f{íkku{kt ¾kMMkku ½xkzku ÚkÞku
yLku LÞwÞkufo Mxkuf yufMk[uLs{kt yuf s rËðMk{kt yÄÄ 1600 r{r÷ÞLk þuhLkwt ¾heË-ðu[ký
ÚkÞwt.ykøk¤Lkk 4 ð»ko ËhBÞkLk {nk{tËeLke ÔÞkÃkf yMkhLku fkhýu 9 nskh sux÷e çkUfku çktÄ ÚkE
økE yLku ÷k¾ku ÷kufkuLke SðLk¼hLke çk[ík ÁÃke ÚkkÃký Lkkþ Ãkk{e. nòhku fkh¾kLkkyku çktÄ
ÚkÞk.suLku Ãkrhýk{u çkuhkusøkkhe,økheçke yLku ¼w¾{hku suðe ykVíkku W¼e ÚkE.
MkkurðÞux hrþÞk rMkðkÞ ÞwhkuÃkLkk ík{k{ hk»xÙku{kt {tËeLke ½uhe yMkh òuðk {¤e níke
fkhý fu ÞwhkuÃkLkk yk hk»xÙkuLke yÚkoÔÞðMÚkk y{urhfLk çkUfMk Ãkh ykÄkrhík níke. Ãkrhýk{u
rðï¼h{kt 50 r{r÷ÞLkÚke ðÄkhu ÷kufku çkuhkusøkkh çkLÞk. su{kLkk 15{r÷ÞLk ÷kufku y{urhfLk
níkk ykŠÚkf Mktfxu yk ík{k{ hksÞkuLke hksfeÞ ÃkrhÂMÚkrík Ãkh økt¼eh «¼kð W¼ku fÞkuo.
y{urhfk{kt zu{ku¢uxef Ãkkxeo Mk¥kk Ãkh ykðe yLku £uLf÷eLk ze ÁÍðuÕx hk»xÙ«{w¾ çkLÞk su{ýu
y{urhfkLku {tËeÚke W¼khðk LÞwze÷ Lkk{Lke ykŠÚkf MkwÄkhk yLku Mkk{rsf fÕÞkýLke ÞkusLkkyku
þÁ fhe.rçkúxLk yLku £kLMk{kt Ãký {sqhkuLkk xufkðk¤k Mkhfkhku Mk¥kk Ãkh ykðe òufu ynªÞk
VkMkeðkËe yktËku÷Lkku MkV¤ ÚkE þfÞk Lk níkk. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ÞwØ ÃkAeLke ¾hkçk
ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík Exk÷e yLku s{oLke{kt VkMkeðkËe ÃkûkkuLkk WËÞ {kxu MkkiÚke ðÄw sðkçkËkh níke.
E.Mk.1930 ËhBÞkLk y{urhfk,rçkúxLk yLku £kLMk rðËuþ Lkerík{kt Mk{kLkíkk òuðk {¤u
Au. yk hk»xÙkuyu VkMkeðkËe yktËku÷LkLkku rðÁØ fkuE fzf Ãkøk÷k ÷eÄk Lkníkk. íku{Lke {wÏÞ ®[íkk
EríknkMk 123
20{e MkËeLkw t rðï rðï{kt MkkBÞðkËe rð[khÄkhk Vu÷kíke yxfkððkLke níke.íkuÚke íku{ýu MkkBÞðkË rðÁØ VkMkeðkËLku
òýu fu AwÃkw Mk{ÚkoLk ykÃÞw. yu{Lkk {íku VkMkeðkËLkku rðfkMk MkkBÞðkËLkku {]íÞw½tx ðøkkzþu.
hrþÞk{kt ÚkÞu÷ku rðfkMk «Úk{ rðïÞwØ{kt hrþÞkLke fk{økehe yLku yu ËhBÞkLk ÚkÞu÷
hrþÞLk ¢ktrík rðþu ykÃkýu rðøkíku [[ko fhe [wfÞk Aeyu. ÞwØ ÃkAe hrþÞk{kt ¼ÞkLkf yktíkhÞwØ
(øk]n ÞwØ) Vkxe rLkféÞw, su{kt r{ºk hk»xÙkuyu nMíkûkuÃk Ãký fÞkuo níkku. yk çkÄkLku Ãkrhýk{u hrþÞkLke
LkkUÄ yÚkoÔÞðMÚkkLku økt¼eh Vxfku ÃkzÞku íkuLkwt f]r»k yLku ykiÄkurøkf WíÃkkËLk ½xÞw yux÷w s Lknª ÞwØ
ÃkAe Úkkuzk Ëw»fk¤ku ÃkzðkLku fkhýu ÂMÚkrík ðÄkhu ðýMke.hrþÞkLkk ðzk ÷urLkLku hrþÞkLku yk
ÃkrhÂMÚkríkLku W¼khðk fzf Ãkøk÷k ¼Þko. íku{ýu òøkehËkhku (fw÷fku)Lke òøkehku-s{eLkku AeLkðe
÷E Mkk{kLÞ ÷kufku {kxu ðnu[ýe fhe. çkòh{kt fkuEÃký [esðMíkw ¾heËðk fu ðu[ðk Ãkh «ríkçktÄ
{wfðk{kt ykÔÞku.{sqhkuLku ðuíkLk{kt LkkýkLkk ÁÃk{kt Ãkøkkh ykÃkðkLku çkË÷u f]r»k yLku ykiÄkurøkf
WíÃkkËLk ykÃkðk{kt ykðíkk. ÷kufkuLku fk{ fhðk {kxu «kuíMkkrník fhðk{kt ykÔÞk hrþÞk{kt yk
Mk{Þøkk¤kLku (E.Mk.1918 Úke E.Mk.1921) Mk{MÞkøkúMík ÞwØ MkkBÞðkË íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
÷urLkLku E.Mk.1921 {kt Lkðe ykŠÚkf Lkerík çkLkkðe su{kt ÞwØ MkkBÞðkË Mk{ÞLkk fzf
Ãkøk÷kyku Akuze Ëuðk{kt ykÔÞk. ¾uzqíkku nðu WíÃkkËLkLkku 10 ¼køk fh íkhefu [wfðíkk níkk yLku
yLÞ ¾wÕ÷k çkòhku{kt ðnu[e þfíkk níkk. òufu {kuxk WÄkuøkkuLkwt rLkÞtºký hksÞ ÃkkMku s hnÞw
Ãkhtíkw LkkLkk-LkkLkk nMík WÄkuøkku [k÷w fhðkLke ÷kufkuLku Awx ykÃkðk{kt ykðe. {sqhkuLku Ãký Ãkøkkh
íkhefu Lkkýk [wfððkLkku «kht¼ fhðk{kt ykÔÞku. E.Mk.1924 {kt hrþÞkLkwt Lkðwt çktÄkhý y{÷{kt
ykÔÞw suLkkÚke hrþÞk nðu MkkurðÞux Mkt½ Mk{ksðkËe økýhksÞ çkLke økÞwt. E.Mk.1924 {kt
hrþÞkLkk {nkLkuíkk ÷urLkLkLkwt yðMkkLk ÚkÞwt yLku Mk¥kk {kxuLkku Mkt½»ko W¼ku ÚkÞku. MkkBÞðkËLkk
ðrhc Lkuíkkyku ðå[u økt¼eh {ík¼uËku W¼k ÚkÞk ytíku Mxkr÷LkLkku rðsÞ ÚkÞku yLku íku MkkBÞðkËe
ÃkkxeoLkk {nkMkr[ð çkLÞk yLku ¢{þ: íku{ýu çkÄe s Mk¥kkyku Ãkh ÃkkuíkkLkku fçkòu s{kðe rËÄku.
Úkkuzk s ð»ko{kt yux÷u fu E.Mk.1929 {kt hrþÞkyu Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkyku æðkhk ykŠÚkf
rðfkMkLke økríkþe÷ «r¢ÞkLkku «kht¼ fÞkuo. «Úk{ ÞkusLkkLkwt ÷ûk fwr»kûkuºku ¢ktríkfkhe ÃkrhðíkoLk
÷kððkLkwt níkwt. WíÃkkËLk ðÄkhðk Mkhfkhu LkkLkk ¾uíkhkuLke søÞkyu ¾uríkLkwt Mkk{wrnfefhý fÞwo
yux÷u fu ¾uzwíkku nðu s{eLkLkk Mðk{e Lk hnÞk Ãkhtíkw íkuyku çkÄk s ¼uøkk ÚkE s{eLkLkk yuf {kuxk
xwfzk Ãkh hksÞ Økhk ykÃkðk{kt ykðíkk rçkÞkhýku yLku ykuòhkuÚke MktÞwfík ¾uíke fhíkk suLkkÚke
WíÃkkËLk ðÄíkw yLku íku{ktÚke íku{Lku íku{Lke {nuLkíkLkk ÁrÃkÞk ykÃkðk{kt ykðíkk. yk ÞkusLkkLkku
rðhkuÄ fhðk ðk¤k {kuxk ¾uzqíkkuLku fzf Mkò fhðk{kt ykðe yLku nòhku ¾uzwíkkuLke Mkhfkh æðkhk
níÞk fhðk{kt ykðe.
yk Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkwt yLÞ {níðLkwt ÷ûk hrþÞk{kt ykiÄkurøkf rðfkMk fhðkLkwt níkwt.
sÞkhu rðï¼h{kt {qzeðkËe yÚkoÔÞðMÚkk ykŠÚkf MktfxLkku Mkk{Lkku fhe hne níke íÞkhu hrþÞkyu
Ãkt[ðŠ»kÞ ÞkusLkkyku æðkhk hrþÞkLku rðïLkk {wÏÞ ykiÄkurøkf hk»xÙ íkhefu Mkkrçkík fhe ykÃÞwt.
íkuLke yk MkV¤íkk yLkuf hk»xÙku {kxu ÃkÚkËþof çkLke yLku Mðíktºkíkk çkkË økýk MktMÚkkLkkuyu yk
«fkhLke yÚkoÔÞðMÚkk yÃkLkkðe Ãký níke.E.Mk.1933 MkwÄe hrþÞkLku ÞwhkuÃk yLku y{urhfkyu
yuf hksÞ íkhefu {kLÞíkk ykÃke Lkníke. Auf E.Mk.1934 {kt hrþÞk hk»xÙMkt½Lkwt MkÇÞ çkLke
þfÞw íku{ Aíkkt r{ºk hk»xÙku íkuLke MkkÚku Ëw~{Lkkðx hk¾íkk níkk. E.Mk.1930 {kt sÞkhu VkMkeðkËe
124 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
Mk¥kkykuyu yk yk¢{ýfkhe Mkk{úksÞðkË þÁ fÞkuo íÞkhu yuf {kºk hrþÞkyu íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo 20{e MkËeLkwt rðï
níkku.

(y) Lke[u ykÃku÷ òuzfk ÞkuøÞ heíku òuzku. LkkUÄ
(1) LÞw ze÷ hrþÞk (Þw.yuMk.yuMk.ykh)
(2) ÄLkðkLk ¾uzqíkku Mknfkhe fu MktÞwfík ¾uíke
(3) Lkðe ykŠÚkf Lkerík y{urhfk
(4) Mkk{wrnfefhý fw÷fku
(5) ðÄkhu Ãkzíkw WíÃkkËLk íkeðú ykŠÚkf {tËe
(çk) Lke[uLkk ðkõÞku Mkk[k Au fu ¾kuxk íku sýkðku

(1 ) ÞwhkuÃkLkk {kuxk¼køkLkk hk»xÙku y{urhfkLke yÚkoÔÞðMÚkk Ãkh ykÄkrhík níkk.
(2 ) {qzeðkËe ÔÞðMÚkk{kt {sqhkuLku ykuAe {swhe [wfððk{kt ykðíke níke.
(3 ) ÷kufku ÷urLkLkLke ÞwØ MkkBÞðkËe LkeríkÚke Mktíkwc níkk
(4 ) hrþÞkyu ÍzÃke ykiÄkurøkfefhý fhðk {kxu Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkykuLkku «kht¼ fÞkuo.
(5 ) yLkuf MktMÚkkLkkuyu Mðíktºkíkk {éÞk ÃkAe hrþÞkLke Mk{ksðkËe yÚkoÔÞðMÚkk{ktÚke «uhýk
«kÃík fhe níke.
24.4 . íkwrüfhýLke yLku VkMkeðkËe yk¢{ýku:

E.Mk.1930 Lkku Ëþfku Exk÷e,s{oLke yLku òÃkkLkLkk yLkuf yk¢{ýkuLkku Mkkûke hÌkku Au.
yk ¼køk{kt ykÃkýu òuEþwt fu Ãkrù{Lke {nkMk¥kkyku VkMkeðkËe yk¢{ýku Mkk{u þk {kxu [wÃk hne
níke yux÷w s Lknª fux÷ef Mk¥kkykuyu íkku VkMkeðkËeykuLkwt Mk{ÚkoLk Ãký fÞwo níkw.Ãkrhýk{u
VkMkeðkËeykuLke rnt{ík ðÄíke økE yLku Auðxu rðï çkeò rðïÞwØ íkhV ykøk¤ ðæÞw.
íkwrüfhýLke Lkerík yux÷u {nkMk¥kkykuyu rLkçko¤ hk»xÙkuLkk ¼kuøku yk¢{ý¾kuh VkMkeðkËeykuLku xufku
ykÃkðkLke yÃkLkkðu÷e Lkerík.
òÃkkLkLkwt {t[wheÞk Ãkh yk¢{ý

E.Mk.1931 {kt yk «fkhu Mkki «Úk{ðkh òÃkkLku {t[wheÞk Ãkh yk¢{ý fhe ÃkkuíkkLkk
Mkk{úksÞðkËLkku Ãkh[ku ykÃÞku níkku. òÃkkLkLke huÕðu÷kELk Ãkh ÚkÞu÷k rðMVkuxLkwt çknkLkwt ykøk¤
Ähe òÃkkLke MkuLkkyu {t[wheÞk Síke ÷eÄw níkw. òÃkkLkLkk ykðk çkunwËeÃkwýo ðíkoLk Mkk{u [eLku òÃkkLk
rðÁØ fkÞoðkne fhðk hk»xÙMkt½Lku yÃke÷ fhe íkuLke Mkk{u òÃkkLku hk»xÙMkt½Lkku íÞkøk fhe ykøkk{e
E.Mk.1937 {kt [eLk Ãkh ðÄw yuf yk¢{ý fÞwo.
Exk÷eLkwt ErÚkÞkurÃkÞk Ãkh yk¢{ý

E.Mk.1936 {kt Exk÷eyu ErÚkÞkurÃkÞk Ãkh yk¢{ý fhíkk íkuýu hk»xÙMkt½ Mkk{u LÞkÞLke
EríknkMk 125
yhS fhe. hk»xÙMkt½u Exk÷eLkk yk¢{ýLke rLktËk fhe yLku Exk÷eLkk nrÚkÞkhkuLkk ðu[ký Ãkh
«ríkçktÄ {wfÞku íku{ Aíkkt Exk÷eyu ErÚkÞkurÃkÞk Ãkh fçkòu s{kÔÞku yLku íkuýu ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt
òuze ËeÄw. {t[wheÞkLke ½xLkkLke su{ s yk ½xLkk hkufðk{kt hk»xÙMkt½ MktÃkwýo rLk»V¤ økÞwt.
LkkUÄ LkkÍeðkËe s{oLkeLkku Mkk{úksÞðkË

ykÃkýu òuE [wfÞk Aeyu fu rnx÷h s{oLkeLkku MkðuoMkðko fuðe heíku çkLÞku níkku. íkuýu ðMkkoELke
MktrÄLkwt WÕ÷t½Lk fhðkLke Lkerík yÃkLkkðe,s{oLkeLku {nkMk¥kk çkLkkððk s{oLke{kt ÷~fhðkËLku
Ãkku»ký ykÃÞwt. Mkki «Úk{ s{oLk MkuLkkyu hkneL÷uLz{kt «ðuþ fÞkuo sÞkt ðMkkoELke MktrÄ {wsçk MkirLkf
þkMkLk Ãkh «ríkçktÄ níkku. yk rMkðkÞ MktrÄ{kt sýkÔÞk «{kýu ynªÞk MkuLkkLke MktÏÞk yuf ÷k¾
sux÷e hk¾ðkLku çkË÷u íku{kt ½ýku ðÄkhku fÞkuo. £kLMk yLku rçkúxLku rnx÷hLkk yk fkÞo íkhV çknw ÷ûk
Lk ykÃkíkk rnx÷hLkku ykí{rðïkMk ðæÞku íkuýu E.Mk.1936 {kt {wMkkur÷Lke MkkÚku hne hku{-çkŠ÷Lk
ÄheLke h[Lkk fhe. E.Mk.1937 {kt òÃkkLk Ãký yk Mkt½{kt òuzkíkk ºkýu ðå[u fkur{LxLko rðhkuÄe
Mk{swíke ÚkE.
rnx÷hLkku nðu ÃkAeLkku rþfkh ykurMxÙÞk níkw ykurMxÙÞk yLku s{oLkeLkwt yufefhý
E.Mk.1938 MkwÄe{kt çk¤Ãkqðof fhðk{kt ykÔÞw. yus ð»kuo BÞwrLk[{kt {¤u÷ yktíkhhk»xÙeÞ Mkt{u÷Lk{kt
rçkúxLk yLku £kLMku BÞwrLk[ fhkh Ãkh nMíkkûkh fÞko. yk fhkh{kt ÍufkuM÷kuðkrfÞk yLku MkwzuxuLk÷uLz{kt
s{oLke fçkòu s{kðu íkku íkuLku Mkn{íke ykÃkðkLke níke. ykùÞoLke çkkçkík yu níke fu yk fhkh{kt
ÍuhkuM÷kuðkrfÞkLkk «ríkrLkÄeykuLku ÃkwAðk{kt ykÔÞw Lk níkw. MkwzuxLk÷uLz{kt s{oLk ÷kufku {kuxe MktÏÞk{kt
hnuíkk. ynªÞk fku÷Mkku,hMkkÞýku yLku Mxe÷ íkÚkk ÷ku¾tzLkwt {kuxkÃkkÞu WíÃkkËLk Úkíkw níkw. íkuÚke
s{oLke íkuLkk Ãkh fçkòu s{kððk ykíkwh níkw. íkuýu yu{ s fÞwo «Úk{ MkwzuxLk÷uLz yLku ÃkAe
ÍuhkuM÷kðkrfÞk Ãkh yk¢{ý fhe íku{Lku s{oLk Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe Ëuðk{kt ykÔÞk. BÞwrLk[ fhkh
Ãkrù{e {nkMk¥kkykuLkk íkwrüfhýLkwt ytrík{ yLku ¾hkçk ¢]íÞ níkw.
5ykufxkuçkh-1938 Lkk hkus LkuþLk÷ nuhÕz Lkk{Lkk Mk{k[kh Ãkºk{kt Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuÁyu
÷ÏÞw ‘BÞwrLk[ fhkh Ãkh Mkne fhðk çkË÷ rçkúxLk yLku £kLMku þh{Úke ÃkkuíkkLkk rþh fÃkkðe ÷uðk
òuEyu’
126 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
çkeò rðïÞwØ{kt s{oLke
æðkhk SíkkÞu÷k «Ëuþku
LkkUÄ
Lkfþku 24-3 çkeò rðïÞwØ{kt s{oLke æðkhk SíkkÞu÷k «Ëuþku
rîíkeÞ rðïÞwØLke Ãkqðo¼qr{fk

s{oLke yLku Exk÷eLkk MktÞfw ík yk¢{ýLkwt Mkki «Úk{ WËknhý E.Mk.1936 Úke E.Mk.1939
ËhBÞkLk MÃkuLk{kt [k÷u÷k yktíkhÞwØ{kt òuðk {¤u Au. yk ½xLkkLkk rðï¼h{kt økt¼eh Ãkrhýk{ku
ykÔÞk suLku rðïÞwØLke Ãkqðo¼qr{fk fu rðïÞwØLkk ÃkqðkoÇÞkMk íkhefu òuðk ykðu Au.E.Mk.1936
{kt MÃkuLk{kt Mk{ksðkËeyku,MkkBÞðkËeyku yLku VkMkeMx Ãkûk rðhkuÄe Ãkkxeo MkkÚku Mktf¤kÞu÷e £Lx
Mkhfkh Mk¥kk{kt ykðe. sLkoh÷ £uLfkuLkk ðzÃký nuX¤ íkuýu ÷kufíkktrºkf økýhksÞ W¼w fÞwo.suLkku
rðhkuÄ MÃkuLkLke MkuLkkLkk yuf rð¼køku fhe íkuLku W¾kze VufðkLkku «ÞíLk fÞkuo. s{oLke yLku Exk÷eyu
sLkoh÷ £uLfkuLku ÷~fhe {ËË fhe níke yux÷w s Lknª s{oLkeLkk ÞwðkLkkuyu íkku MÃkuLkLkk þnuhku yLku
økk{ku Ãkh nðkE nw{÷k Ãký fÞko níkk. íku{ýu MÃkuLkLkk yLkuf ¼køkku Ãkh fçkòu s{kðe ÷kufkuLku
£uLfkuLke ykrÄLkíkk Mðefkhðk çk¤«Þkuøk fÞkuo.økýhksÞ Mkhfkhu íkuLke rðÁØ rçkúxLk,£kLMk yLku
y{urhfkLku MknkÞ fhðk sýkÔÞw. Ãkhtíkw íku{ýu rçkLknMíkûkuÃkLke Lkerík yÃkLkkðe {kºk hrþÞkyu
økýhksÞLke MknkÞ fhðk íkiÞkhe çkíkkðe. rðïLkk VkMkeðkËeyku rðÁØ økýhksÞ MkkÚku òuzkÞu÷k
÷kufku íku{Lkku rðhkuÄ fhðk ELxhLkuþLk÷ rçkúøkuz çkLkkððk íkiÞkh ÚkÞk. Ãktrzík sðknh÷k÷k LknuÁ
Ãký MÃkuLk{kt ÷kufþkneðkËe Mkhfkh h[kÞ íku {kxu ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lke MknkÞ fhðk MÃkuLk
økÞk. nðu MÃkuLkLkk ytíkhÞwØu yuf Lkðe s Mk{MÞk W¼e fhe fkhý fu MÃkurLkMk Lk nkuÞ íkuðk yLkuf
÷kufkuyu økýhksÞ çk[kððk VkMkeMx Ãkûk rðÁØ fkÞo fÞwo yLku íku{Lkk SðLkLkwt çkr÷ËkLk
ykÃÞw.E.Mk.1939 MkwÄe [k÷u÷k yk yktíkhÞwØ{kt ytíku VkMkeðkËeykuLke nkh ÚkE yLku Lkðe Mkhfkh
çkLke suLku Ãkrù{Lke {nkMk¥kkykuyu {kLÞíkk ykÃke.
Ãkku÷uLzLkku «&™
EríknkMk 127
20{e MkËeLkw t rðï WÃkÞwfo ík ½xLkkyku æðkhk ykÃkLku Mk{S þfeÞu Aeyu fu Ãkrù{e {nkMk¥kkykuyu yÃkLkkðu÷e
íkwrüfhýLke Lkeríkyu VkMkeðkËeykuLku yk¢{f çkLkkÔÞk níkk. hrþÞkyu íku{Lkku Mkíkík rðhkuÄ fÞkuo
Ãkhtíkw yk {nkMk¥kkyku hrþÞkLkk Ãkûku òuzkE Lknª. ytíku ÃkkuíkkLkk hk»xÙeÞ rníkkuLke hûkk fhðk
hrþÞkyu ykuøkü-1939 {kt s{oLkeLke MkkÚku çkeLkyk¢{ýLke Mk{sqíke Ãkh nMíkkûkh fÞko.
LkkUÄ nðu rnx÷hu ÃkkuíkkLkwt æÞkLk Ãkku÷uLz Ãkh furLÿík fÞwo íku zuÂLÍtøk þnuh yLku Ãkkur÷þ fkuhezkuh
yu{ çktLkuLkku fçkòu ÷uðk EåAíkku níkku. íku{Lku ÞkË nþu fu yk {køko ÃkqðeoÞ «rþÞkLku çkkfeLkk
s{oLkeÚke y÷øk fhíkku níkku. rçkúxeLk yLku £kLMku [uíkðýe ykÃke fu òu s{oLke Ãkku÷uLz Ãkh yk¢{ý
fhþu íkku íkuyku s{oLkeLke rðÁØ ÞwØ Ãkh Wíkhe ykðþu. yk [uíkðýeLke rnx÷h Ãkh fkuE yMkh Lk
ÚkE. íkuýu MkÃxuBçkh-1939 {kt Ãkku÷uLz Ãkh yk¢{ý fÞwo íkuLkk çku rËðMk ÃkAe rçkúxLk yLku £kLMkLku
s{oLkeLke rðÁØ{kt ÞwØLke ½ku»kýk fhe yLku rðï çkeò rðïÞwØ íkhV ÃknkU[e økÞwt. yk heíku
rîíkeÞ rðïÞwØLkku «kht¼ ÚkÞku.

(y) ykÃku÷ ¾k÷e søkkyku Ãkwhku.
(1 ) hk»xÙMkt½............ Lku hkufðk{kt rLk»V¤ hÌkw.
(2 ) E.Mk.1931 {kt òÃkkLku ............. Ãkh yk¢{ý fÞwo.
(3 ) Exk÷eyu .............. Ãkh fçkòu s{kðe hk»xÙMkt½Lkwt yÃk{kLk fÞwo.
(4 ) s{oLkeLke MkuLkkykuyu .............. rðMíkkh{kt «ðuþ fhe rLkþ†efhýLkku rðhkuÄ fÞkuo.
(5 ) BÞwrLk[fhkh{kt s{oLkeLku ............ Ãkh fçkòu fhðkLke yLkw{rík {¤e níke.
(6 ) MÃkuLkLke ÷kufr«Þ £uLx Mkhfkh{kt ............ òuzkÞu÷ níkk.
(7 ) ............. Ãkh yk¢{ý ÚkðkÚke rîíkeÞ rðïÞwØLkku «kht¼ ÚkÞku.
(8 ) fkur{LxLko rðhkuÄe fhkh Ãkh ........... hk»xÙkuyu Mk{sqíke fhe.
(9 ) íkwrüfhýLke Lkerík ........... Lku «kuíMkknLk ykÃkíke níke.
24.5 ÞwØfk÷eLk rðï:

s{oLkeLkk Ãkku÷uLz Ãkh yk¢{ýu rîíkeÞ rðïÞwØLke þÁykík {kLkðk{kt ykðu Au. s{oLk
MkuLkkyu Ãkrù{ íkhVÚke Ãkku÷uLz{kt «ðuþ fhe ºký MkÃíkknLkk ÞwØ çkkË Ãkku÷uLz Síke ÷eÄw.Ãkku÷uLzLku
yk ÞwØ rðÁØ íkkífk÷eLk fkuE s {ËË {¤e Lknª.
128 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
LkkUÄ
Lkfþku- 24.4. ÞwØfk÷eLk rðï

hrþÞkLke ÷k÷ MkuLkkyu yk yðMkhLkku VkÞËku WXkðe hrþÞLk Mkk{úksÞ{kt hnu÷k fux÷kf «ËuþkuLku
ÃkkuíkkLkk fçkò Lke[u ÷E ÷eÄk.E.Mk.1940 MkwÄe{kt íkuýu çkkÕxef hksÞku suðk fu yuMxkurLkÞk,÷uxrðÞk
yLku r÷ÚkwykrLkÞk Ãkh rðsÞ nktMk÷ fÞkuo yLku rVLk÷uLz MkkÚku çk¤sçkheÃkqðof MktrÄ fhe.ÞwØLkk
«Úk{ A {rnLkkyku{kt ÞwØLke økrík Äe{e níke íkuÚke ÞwØLkk yk Mk{ÞLku VLke ðkuh xkE{ íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
9 yur«÷-1940 Lkk hkus s{oLkeyu Lkkuðuo yLku zuL{kfo Ãkh yk¢{ý fhe íku{Lku Síke
÷eÄk íÞkhçkkË íkuýu íkxMÚk hk»xÙku çkuÕSÞ{,nku÷uLz yLku ÷õÍ{çkøko Ãkh yk¢{ý fÞwo.ÃkAe íkhV
s yuf rðþk¤ yk¢{ý £kLMk Ãkh fhðk{kt ykÔÞw s{oLkeLke MkuLkkykuyu 14 swLk-1940 Lkk hkus
ÞwØ fÞko ðøkh s £kLMkLke hksÄkLke ÃkurhMkLkku fçkòu ÷E ÷eÄku. £kLMkLke Mkhfkhu s{oLke MkuLkk
Mk{ûk ykí{Mk{Ãkoý fÞwo. yk{ s{oLkeyu £kLMkLkk W¥kh íkhVLkk yzÄk ¼køk Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh
MÚkkÃke ËeÄku çkkfeLkk ¼køk Ãkh £kLMkLke Mk¥kk hne suLku rðþe £kLMk fnuðk{kt ykðíkw níkw.W¥khe
£kLMkLkk ½ýk yøkúe{ ÷kufku LkkÍeðkËeyku MkkÚku {¤e økÞk níkk. rnx÷hu ÞwhkuÃkLkk Ëuþku Ãkh yíÞtík
íkeðú økríkyu fhu÷k yk¢{ýkuLku ÷kEx®Lkøk ðkuh fnuðk{kt ykðu Au. rçkúxLk,£kLMk yLku çkuÕSÞ{Lke
MktÞwfík MkuLkkLku 3,50,000 sux÷k MkirLkfku nS nkÞko Lnkuíkk íkuyku £kLMkLkk W¥kh rfLkkhu ykøk¤
ðÄíkk ztffo ÃknkUåÞk yLku rçkúxLk íkhV ykøk¤ ðæÞk. yk MkuLkk{kt £kLMkLke MkuLkkLkku yøkúe{ MkuLkkÃkrík
fLko÷ [kÕMko Mkk{u÷ níkku. suýu LkkÍeðkËe s{oLke rðÁØ ÞwØ fhðk {kxu rçkúxLk{kt hneLku Mðíktºk
£kLMk Lkk{Lkwt yktËku÷Lk þÁ fÞwo níkw.
rçkúxLk MkkÚku ÞwØ

Ãkrù{ ÞwhkuÃk Ãkh rðsÞ {u¤ÔÞk çkkË rnx÷hLke EåAk rçkúxLkLku SíkðkLke níke. rçkúxLkLkk
EríknkMk 129
20{e MkËeLkw t rðï yk¢{ýLku ykuÃkhuþLk Mke-÷kELk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkw fkhý fu rçkúxþ s¤MkuLkk ysuÞ
{Lkkíke yLku s{oLk MkuLkk Eø÷ªþ [uLk÷ Ãkkh fhu íkku s rçkúxLk Ãkh yk¢{ý MkV¤ ÚkkÞ. yuLkku yÚko
yu ÚkÞku fu rçkúxLk Ãkh yk¢{ý fhðk s{oLkeLke MkkiÚke þrfíkþk¤e s¤MkuLkk yLku ðkÞwMkuLkkLku yuf
MkkÚku ykÞkusLk çkØ {kuf÷ðk{kt ykðu. çkeS íkhV rçkúxLk{kt Mk¥kk ÃkrhðíkoLk ÚkE økÞw níkw. BÞwrLk[
fhkh Ãkh nMíkkûkh fhLkkh rçkúxeþ ðzk«ÄkLku ÃkkuíkkLkk ÃkË ÃkhÚke hkSLkk{w ykÃke ËeÄw níkw yLku
LkkUÄ MktÞwfík MkhfkhLkk Lkðk ðzk«ÄkLk íkhefu rðLMxLk [Š[÷u fkÞo¼kh Mkt¼kéÞku níkku.
ykuøkü-1940 {kt s{oLkeLke ðkÞwMkuLkk (÷w^íkðiVu) yu rçkúxeþ ykfkþ{ktÚke ÞwØ ykhtÇÞw
níkw yLku rçkúxLkLkk {níðLkk çktËhku yLku þnuhku Ãkh nw{÷k fÞko níkk. ¾kMk fheLku hkrºkLkk Mk{Þu
÷tzLk suðk rðþk¤ þnuhku Ãkh {kuxk «{ký{kt nw{÷k fhðk{kt ykÔÞk.[Š[÷u rçkúxeþ MkuLkkLkwt yLku
«òLkwt {Lkkuçk¤ ÆZ çkLkkðe hk¾ðk yLkuf «¼kðf «ð[Lkku fÞko. ð¤íkk nw{÷k{kt rçkúxLku s{oLkeLke
Mkk{u íkeðú ðuøku zkuøk VkuWxTMk íkhefu yku¤¾kíkk ¼Þtfh ÷~fhe nw{÷kyku fÞko yLku ÷wVíkðiVuLku {kuxw
LkwfMkkLk ÃknkU[kzÞw. LkðuBçkh-1940 MkwÄe{kt ykuÃkhuþLk Mke-÷kELk SíkðkLkwt rnx÷hLkwt MkÃkLkwt
fkÞ{ {kxu hku¤kE økÞwt. rçkúxeþ ðkÞw MkuLkkLke «þtMkk fhíkk [Š[÷u fnÞw níkw ‘fÞkhuÞ fkuEyu
ykx÷k ykuAk Mk{Þ{kt ykx÷w rðþk¤ fkÞo fÞwo LkÚke’
rðMíkkh Ãkk{íkw ÞwØ

27 MkÃxuBçkh-1940 Lkk hkus s{oLke,Exk÷e yLku òÃkkLku çkŠ÷Lk{kt rºkÃkûke Mk{sqíke
fhkh Ãkh nMíkkûkh fÞko su{kt yk ºký{kt fkuE yuf hk»xÙ Ãkh yk¢{ý ÚkkÞ íkku yLÞ çku hk»xÙkuyu íku
hk»xÙLku MktÃkwýo {ËË fhðkLke níke. ÞwØ çkkË ÞwhkuÃkLke Lkðe ÔÞðMÚkk{kt s{oLke yLku Exk÷e yæÞûk
çkLÞk yLku yurþÞkLke ÔÞðMÚkk{kt òÃkkLkLku yæÞûkÃkË ykÃkðk{kt ykðu íkuðwt Ãký yk MktrÄ{kt
Xhkððk{kt ykÔÞw níkw. yk fhkh{kt ntøkuhe,hku{krLkÞk yLku çkÕøkurhÞk Ãký Mktf¤kÞu÷k níkk.
rðMíkkh Ãkk{íkw ÞwØ ÞwhkuÃk rMkðkÞ ykr£fk{kt Ãký Vu÷kÞw Exk÷eyu økúeMk Ãkh Ãký yk¢{ý fÞwo.
s{oLk MkuLkkyu økúeMk,ÞwøkkuM÷krðÞk yLku W¥kh ykr£fkLkk fux÷kf ¼køkku Ãkh yk¢{ý fhe fçkòu
s{kÔÞku. Exk÷e yLku rçkúxLk ðå[u çku ð»ko MkwÄe ykr£fk{kt Mkk{ Mkk{u yLkuf ÞwØku ÚkÞk. yk{ Äe{u
Äe{u ÞwØ ÃkkuíkkLkku rðMíkkh ðÄkhíkw síkw níkw.
s{oLke yLku hrþÞk ðå[u xfhkh

22 swLk-1941 {kt ykuÃkhuþLk çkkçkuohkuþk Lkk{Lke økwÃík ÞkusLkkÚke rnx÷hu ÞwØLke ½ku»kýk
fÞko ðøkh s hrþÞk Ãkh yk¢{ý fhe ËeÄw. nfefík{kt hrþÞk yLku s{oLke ðå[u rçkLk yk¢{ýLkk
fhkh ÚkÞk nkuðk Aíkkt rnx÷hLkk rðïkMkÄkíkÚke hrþÞk [kutfe WXÞwt. Ãkrhýk{u ÞwØ{kt yuf Lkðwt s
«fhý W{uhkÞw, s{oLk MkuLkk ÷urLkLkøkúkz,{kuMfku yLku rfð íkhVÚke hrþÞk Ãkh íkwxe Ãkze hrþÞLk
MkuLkkyu ÃkkAk nxðw ÃkzÞw. hrþÞkyu rçkúxLk yLku y{urhfk ÃkkMku MknkÞLke {ktøkýe fhe íkuLkk ¾wçk
Mkkhk Ãkrhýk{ku {éÞk. rnx÷h hrþÞk{kt Xtze þÁ ÚkkÞ íku Ãknu÷k hrþÞk Síke ÷uðk {ktøkíkku níkku
Ãkhtíkw ykufxkuçkh MkwÄe {kuMfkuLku ½uhe ÷uðk Aíkkt yk{ ÚkE þfÞw Lknkuíkw. ykufxkuçkh{kt hrþÞk{kt
íkeðú XtzeLkku «kht¼ ÚkÞku yuf {rnLkk{kt íkku Xtze ðÄeLku -40 zeøkúe ({kELkMk [k÷eMk zeøkúe) MkwÄe
ÃknkU[e økE. s{oLk MkirLkfku ykx÷k Xtzk ðkíkkoðhý{kt hne þfu íku{ Lknkuíkk. çkesu Ãkûku hrþÞkyu
íkuLkku VkÞËku WXkðe zeMkuBçkh{kt s{oLke rðÁØ ¼Þtfh «ríkyk¢{ý þÁ fÞwo yLku s{oLk MkuLkkykuLku
{kuMfku{ktÚke ¾Ëuze ËeÄe.rnx÷hLkwt {nkLk ykuÃkhuþLk çkkçkuohkuþk yMkV¤ hÌkwt hrþÞkLke Xtze yLku
130 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
÷k÷ MkuLkkLkk MkknMku s{oLkeyu ¼Þtfh nkhLkku Mkk{Lkku fhðku ÃkzÞku. 20{e MkËeLkwt rðï
rðïÞwØ{kt y{urhfkLkwt ykøk{Lk

ykÃkýu òuÞw íku{ ÞwØ ¾wçk {kuxk ÃkkÞu rðMíkhe [wfÞw níkwt. y{urhfkLku «Úk{Úke s rçkúxLk
íkhV MknkLkw¼qrík níke rçkúxLkLku íkuýu WËkh nkÚku y{urhfLk ÞwØ þ†k†kuLke MknkÞ fhe níke. ÃkAe
Úke LkðuBçkh-1941 {kt íkuýu hrþÞkLku Ãký ykðe s {ËË fhe níke. íku{ Aíkk nS y{urhfk LkkUÄ
«íÞuûk heíku ÞwØ{kt òuzkÞw Lnkuíkw.7 MkÃxuBçkh-1941 Lkk hkus òÃkkLku y{urhfkLkk Lkkifk {Úkf
nðkELkk Ãk÷onkçkoh Ãkh ykur[tíkw yk¢{ý fÞwo. Ãk÷onkçkohLkk Lkkifk {Úkf{kt hnu÷k 2000 Úke ðÄw
MkirLkfku yk nw{÷k{kt {kÞko økÞk Ãkrhýk{u 8 zeMkuBçkh-1941 Lkk hkus y{urhfkyu òÃkkLk Mkk{u
yLku íÞkhçkkË Úkkuzk rËðMkku ÃkAe s{oLke yLku Exk÷e Mkk{u ÞwØ fhðkLke ½ku»kýk fhe. Ãkrhýk{u
Mkk[k yÚko{kt yk ÞwØ rðïÞwØ çkLke økÞwt. Ãk÷onkçkoh WÃkh yk¢{ý fÞko çkkË E.Mk.1942 Lkk
{æÞ¼køk{kt òÃkkLku ÚkkE÷uLz, {÷kÞk,rMktøkkÃkwh,nkUøkfkUøk,rV÷eÃkkELMk íkÚkk çk{ko Ãkh yk¢{ý
fhe íkuLkku fçkòu {u¤ÔÞku. yk Mk{Þu VkMkeðkËe Mk¥kkykuLke þrfík íkuLke [h{Mke{kyu níke.
Mxk÷eLkøkúkzLkwt ÞwØ
E.Mk.1942 Lkk WLkk¤k ËhBÞkLk rnx÷hu hrþÞk Ãkh Mkíkík yk¢{ýku fÞko íkuýu hrþÞk
SíkðkLke ykþk níke. Ãkhtíkw Mxk÷eLkøkúkz{kt hrþÞLk MkuLkkyu íkuLku çkhkçkh ÷zík ykÃke. LkðuBçkh
MkwÄe{kt íkku hrþÞLk MkuLkkyu s{oLk MkuLkkLku [khu çkkswÚke ½uheLku íkuLku {¤íkk ÃkwhðXkLku fkÃke LkkÏÞku
níkku. {kuxkÃkkÞu ÚkÞu÷ yk ÞwØ{kt s{oLke yLku íkuLkk r{ºkkuyu 2,50,000 sux÷k MkirLkfku økw{kÔÞk.
yk ÞwØu yk¾kyu rðïÞwØLku ÃkÕxkðe LkktÏÞw òufu hrþÞkLku Ãký ¾wçk {kuxw LkwfMkkLk ðuXðw ÃkzÞw níkw.
rîíkeÞ rðïÞwØLkku ytík

yk ËhBÞkLk W¥kh ykr£fk{kt yk ÞwØ sLkh÷ {kuLx økku{heLkk Lkuík]íð Lke[u r{ºk hk»xÙkuLke
8 MkuLkkyku yLku Exk÷e yLku s{oLkeLke MktÞwfík MkuLkkLkk ðzk sLkh÷ hku{u÷ ðå[u s{oLk ykr£fk,fkuÃMko
ðå[uLkk Mkt½»ko{kt ÃkrhýBÞw. ykuøkü-1942 {kt hku{u÷ ESÃík íkhV ÄMke ykÔÞku ykuøkü-1942
{kt íkuýu ESÃík Ãkh yk¢{ý fÞwo su ykufxkuçkh-1943 {kt W¥kh ¼køk{kt ÷zkÞw. y÷-y{uLk{kt
÷zkÞu÷k ¼Þtfh ÞwØ{kt hku{u÷Lke nkh ÚkE, yLku r{ºk hk»xÙkuyu W¥kh ykr£fk Ãkh fçkòu s{kÔÞku.
íÞkhçkkË íku{ýu rMkrMk÷e Ãkh yk¢{ý fÞwo. {wMkkur÷LkeLke MkhfkhLku nxkðe Exk÷eLku ykí{Mk{Ãkoý
fhðk {sçkwh çkLkkÔÞw. s{oLk MkuLkkyu íkuLke Mkk{u W¥kh Exk÷e Ãkh yk¢{ý fhe {wMkkur÷LkeLku
AkuzkðÞku yLku s{oLkeLkk Mkthûký{kt Exk÷eLkk W¥kh ¼køkku{kt {wMkkur÷LkeLke Lkðe Mkhfkh MÚkkrÃkík
fhe. çkeS çkksw hrþÞkLke huz yk{eoyu rnx÷hLke MkuLkkLku Ãkqðo MkhnË Ãkh çkhkçkhLke xffh ykÃke
íÞktÚke nxkðe ËeÄw. AuÕ÷k yZe ð»koÚke rnx÷h {sçkwíkeÚke yk MÚk¤ Mkk[ðe hnÞku níkku, íkuLkku
ytík ykÔÞku. Ãkqðo ÞwhkuÃkLkk {kuxk¼køkLkk hk»xÙku su{ fu Ãkku÷uLz,hku{krLkÞk,çkÕøkuheÞk,ÍufkuM÷kuðkrfÞk
íkÚkk ntøkuhe Mðíktºk ÚkE [wfÞk níkk. VkMkeðkËe MkuLkkLku økúeMk,ÞwøkkuM÷kðeÞk yLku ykÕçkurLkÞk{ktÚke
nktfe fkZðk{kt ykÔÞk níkk. swLk-1944 {kt Ãkrù{ ÞwhkuÃkLkk r{ºk hk»xÙkuyu çkeòu {kuh[ku W¼ku
fhe s{oLk MkuLkk rðÁØ {kuxkÃkkÞu ÞwØ fÞwo. 6 swLkLkk hkus r{ºk hk»xÙkuLke MkuLkkLke «Úk{ xwtfze W¥kh
£kLMkLkk Lkku{uoLze rfLkkhu W¥khe yíÞtík økwÃík heíku ½zkÞu÷ yk ÞkusLkk yLkwMkkh MkuLkkyu s{oLkLke
Ãkh y[kLkf yk¢{ý fhe s{oLkeLkku fçkòu ÷E ÷eÄku. sLkh÷ ykEÍuLk nwðhLkk Lkuík]íðLkk íku{ýu
EríknkMk 131
20{e MkËeLkw t rðï s{oLk Mkthûký ÃktrfíkLku ¼uËeLku MkÃxuBçkh MkwÄe{kt çkúwMkuÕMk,ÃkurhMk yLku ÷fÍ{oçkøkoLku Mðíktºk fhkÔÞk.
VkMkeðkËe Mk¥kkykuLke þhýkøkrík

E.Mk.1945 Lke ðMktíkÉíkw MkwÄe{kt yk ÞwØ Ãkwýo ÚkE sþu íku{ ÷køkíkw níkw.Exk÷e Ãkh
r{ºk hk»xÙkuyu fçkòu s{kÔÞku níkku. yur«÷{kt VkMkeðkËe ûkuºkku{kt rðÿkunku Vkxe rLkféÞk. 28
LkkUÄ yur«÷Lkk hkus {wMkkur÷LkeLku Ãkfzðk{kt ykÔÞku yLku íkuýu VkMke ykÃkðk{kt ykðe. yk ½xLkkyu
Exk÷e{kt VkMkeðkËe Mk¥kkLku {]íÞw½x ðøkkzÞku.
Exk÷eLkk ÃkíkLk ÃkAe s{oLkeLkwt ÃkíkLk Ãký rLkrùík níkw. r{ºk hk»xÙkuLke MkuLkkyu Ërûký,W¥kh
Ãkrù{ yLku Ãkqðo yu{ ºkýuÞ rËþkyku{ktÚke s{oLke Ãkh yk¢{ý fÞwo. hrþÞLk MkuLkk íkku Auf çk÷eoLk
MkwÄe ÃknkU[e Ãkrhýk{u rnx÷hu ykí{níÞk fhe ÷eÄe. 7 {u Lkk hkus s{oLkeyu þhýkøkrík Mðefkhe
÷uíkk. ynetÞk Ãký Exk÷eLke su{ LkkÍeðkËe þkMkLkLkku ytík ykÔÞku.
òÃkkLkLke þhýkøkrík yLku çkeò rðïÞwØLke Ãkqýkonqrík

s{oLkeyu þhýkøkrík Mðefkhe íku{ Aíkkt yk {nkÞwØ ÃkurMkrVf {nkMkkøkh yLku yurþÞk{kt
Ãkqýo ÚkÞw Lnkuíkw. y{urhfk yLku rçkúxLkLkk rðsÞ Aíkkt òÃkkLk ÞwØ{kt nS Ãký ÷ze hnÞw níkw. 6
ykuøkü-1945 Lkk hkus y{urhfkyu òÃkkLkLkk rnhkurþ{k þnuh Ãkh «Úk{ ð¾ík Ãkh{kýw çkkuBçk
LkkÏÞku. Ãkh{kýw çkkuBçkLku fkhýu rnhkurþ{k þnuh Lkkþ ÃkkBÞw yLku 50,000 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk. çku
rËðMkku çkkË LkkøkkMkkfe Lkk{Lkk þnuh Ãkh çkeòu çkkuBçk Lkk¾ðk{kt ykÔÞw suLkkÚke LkkøkkMkkfe þnuh
Ãký Lkkþ ÃkkBÞw. Ãkh{kýw çkkuBçk Lkk¾ðkLke yk çku ½xLkkyku çkkË òÃkkLkLkwt {Lkkuçk¤ íkwxe økÞw yLku
íkuýu þhýkøkrík Mðefkhe ÷eÄe yk ½xLkkyu E.Mk.1939 {kt þÁ ÚkÞu÷ {nkÞwØLke Mk{krÃík fhe.
rîíkeÞ rðïÞwØ{kt 50 fhíkk Ãký ðÄkhu hk»xÙku òuzkÞk níkk. ÞwØLku Ãkrhýk{u ÞwØfk÷eLk
ð»kkuo{kt s rðï{kt þktrík MÚkkrÃkík fhðk MktÞwfík hk»xÙku Lkk{Lke ðirùf MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe níke. Ãkhtíkw yk {nkÞwØu rðïLke çku {nkMk¥kkyku y{urhfk yLku hrþÞkLkk Lkuík]íð Lke[u
rðïLku çku ¼køk{kt ðnu[e LkktÏÞw. yk ½xLkkLku rðï EríknkMk{kt Xtzk ÞwØLke ÃkrhÂMÚkrík íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk MktË¼o{kt ykÃkýu ykøk¤Lkk «fhý{kt rðøkíku [[ko fheþwt.
(y) ykÃku÷ òuzfkyku ÞkuøÞ heíku òuzku.

(1 ) £kLMk{kt {wrfík yktËku÷Lk ykuÃkhuþLk çkkçkuohkuþk
(2 ) rçkúxLkLkwt ÞwØ rðLMxLk [Š[÷
(3 ) hrþÞkLkwt yk¢{ý ykuÃkhuþLk Mke-÷kELk
(4 ) rçkúxLkLkk ðzk«ÄkLk Lkku{uoLze
(Ãk) çkeòu {kuh[ku ÂMÃkxVkuÞh yLku nrhfuLk
(6 ) rçkúxeþ ÞwØ rð{kLkku [kÕMko ze økku÷
132 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
(çk) ¾k÷e søkk Ãkwhku. 20{e MkËeLkwt rðï
(1) çkesw rðïÞwØ ........... MÚk¤uÚke þÁ ÚkÞwo níkw.
(2) ykuÃkuhuþLk Mke-÷kELk íkku s Mkt¼ðe þfu íku{ níkw òu ..............
(3) Ãk÷onkçkoh Ãkh yk¢{ýÚke ............... Ãkrhýk{ ykÔÞw.
(4) ykuÃkhuþLk çkkuçkuohkuMkk rLk»V¤ hnÞw, fkhý fu ...............
(Ãk) Mxur÷Lk økúuzLkwt ÞwØ ............ Lke yku¤¾ ÃkkBÞw Au. LkkUÄ
(6) yurþÞk yLku ÃkurMkVef {nkMkkøkhLkk rðMíkkhku{kt ......... ½xLkkÚke rðïÞwØLkku ytík
ykÔÞku.
ík{u su þeÏÞk
(1) ÃkurhMk þktrík Mkt{u÷Lk{kt rðr¼Òk þktrík MktrÄyku Ãkh nMíkkûkh fÞko çkkË «Úk{ rðïÞwØLkku
ytík ykÔÞku. rðïLku ÞwØÚke Mkwhrûkík hk¾ðk hk»xÙMkt½ Lkk{Lke yktíkhhk»xÙeÞ MktMÚkkLkwt
MÚkkÃkLk ÚkÞwo.yk MktrÄykuyu ÞwhkuÃkLkku Lkfþku çkË÷e LkktÏÞku.hrþÞk,«rþÞk yLku ykurMxÙÞk-
ntøkuhe suðk {kuxk Mkk{úksÞkuLkku ytík ykÔÞku yLku LkkLkk-LkkLkk hk»xÙku{kt íku rð¾hkE økÞk.
(2) hrþÞk{kt ¢ktrík MkV¤ Úkíkk Mk{ksðkËe rð[khMkhýe Vu÷kE íkÚkk ÞwhkuÃkLkk {kuxk¼køkLkk
hk»xÙku{kt Mk{ksðkËe ÃkûkLkku WËÞ ÚkÞku.
(3) ÞwØ çkkË ÞwhkuÃkLkk {kuxk¼køkLkk hk»xÙku{kt ¼Þtfh ykŠÚkf Mktfxku W¼k ÚkÞk Ãkrhýk{u ½ýk
çkÄk hk»xÙku{kt hrþÞk suðe ¢ktrík ÚkðkLkk «ÞíLkku þÁ ÚkÞk. íkuLke Mkk{u íkuLke Mkhfkhkuyu yk
«fkhLke ¢ktríkLku hkufðk {kxu fzf Ãkøk÷kt ÷eÄk.
(4) Exk÷e yLku s{oLke{kt þkMkLk fhe hnu÷ Mk¥kkyu VkMkeðkËe yktËku÷LkkuLke Mkk{u Ze÷e
Lkerík yÃkLkkðíkk ynªÞk ¢{þ: {w M kku r ÷Lke yLku rnx÷h su ð k þrfíkþk¤e
Mkh{w¾íÞkhkuLke Mkhfkhku y{÷{kt ykðe. íku{ýu rLkËoÞíkkÃkwðof MkkBÞðkËeyku yLku
Mk{ksðkËeykuLkwt Ë{Lk fÞwo. yk çktLku Lkuíkkyku ÞwØ yLku Mkk{úksÞðkË{kt {kLkíkk
níkk.òÃkkLk,s{oLke yLku Exk÷e yu{ ºkýuÞ hk»xÙkuyu E.Mk.1937 {kt rºkÃkûkeÞ fkur{LxLko
rðhkuÄe Mk{swíke fhe.
(Ãk) VkMkeðkËe yk¢{ýku rðÁØ Ãkrù{e {nkMk¥kkykuyu íkwrüfhýLke Lkerík yÃkLkkðe. íku{Lkwt
{kLkðwt níkw fu VkMkeðkËeykuLku «kuíMkknLk ykÃkðkÚke hrþÞk Ãkh rLkÞtºký hk¾e þfþu.
Ãkhtíkw rnx÷hu íku{Lke yk LkeríkLkku ¼hÃkwh VkÞËku WXkÔÞku.
(6) E.Mk.1939-194Ãk ËhBÞkLk [k÷u÷w çkesw rðïÞwØ rðLkkþLkwt ÃkÞkoÞ níkw. òÃkkLkLkk
rnhkurþ{k yLku LkkøkkMkkfe þnuh Ãkh Ãkh{kýw çkkuBçk Lkkt¾ðk{kt ykÔÞk. yk ½xLkkyu
çkeò rðïÞwØLke Ãkqýkonwrík fhe.
EríknkMk 133
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) ðMkkoELke MktrÄLke òuøkðkEykuLke [[ko fhku. þwt yk MktrÄyu çkeò rðïÞwØLkk çkes ðkðe
ËeÄk níkk ?
LkkUÄ (2 ) Exk÷e{kt {wMkkur÷Lke fuðe heíku Mk¥kk Ãkh ykÔÞku níkku ? íkuýu íkuLkk rðhkuÄeyku rðÁØ fuðe
Lkerík yÃkLkkðe.
(3 ) s{oLkeLkk LkkÍeÃkûkLkku {wÏÞ WÆu~Þ sýkðku. rnx÷hu yk WÆuþ Ãkwýo fhðk fuðk «ÞíLkku
fÞko. þwt íkuLke ÃkØrík ík{Lku ÞkuøÞ ÷køku Au ?
(4 ) Ãkrù{Lke {nkMk¥kkykuyu E.Mk.1930 Lkk Ëþf{kt þk {kxu íkwrüfhýLke Lkerík yÃkLkkðe?
VkMkeðkËeyku Ãkh íkuLkku þwt «¼kð ÃkzÞku ?

24.1 .(y)
(1 ) yrÄËuþkí{f þktrík
(2 ) r{ºk hk»xÙkuLke ËhBÞkLkøkehe
(3 ) «rík¿kkÃkºk
(4 ) yrÄËuþ
(5 ) çkkÂÕxf Mk{wÿLkku WÃkÞkuøk fhðk {kxu
24.1.(çk)
(1 ) yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku þktrík,Mkwhûkk yLku Mknfkh ðÄkhðk {kxu
(h) þktrík,Mðíktºkíkk,÷kufþkne yLku MðkrÄLkíkkLkku Þwøk
(3 ) s{oLkeLke MkkÚku ÚkÞu÷ MktrÄ
(4 ) EMxkurLkÞk,÷uxrðÞk yLku r÷ÚkwykrLkÞk
(5 ) ykuMxÙeÞk,«rþÞk yLku hrþÞk
24.2 .(y)
(1 ) ¾kuxwt
(2 ) ¾kuxwt
(3 ) Mkk[wt
(4 ) ¾kuxwt
(5 ) ¾kuxwt
24.2.(çk)
(1 ) ç÷uf þxoMk (fk¤k ¾{eMkÄkheyku)
(2 ) {uELk fuBV ({khku Mkt½»ko)
(3 ) «òíktºk yLku Mk{ksðkË
(4 ) {k[o {kMk{kt hku{
(Ãk) [eLk{kt ykðu÷ {L[wheÞk
134 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
24.3 .(y) 20{e MkËeLkwt rðï
(1 ) y{urhfk
(2 ) fw÷fku
(3 ) Þw.yuMk.yuMk.ykh.
(4 ) Mknfkhe Äkuhýu [k÷íkk ¾uíkhku
(5 ) íkeðú ykŠÚkf {tËe LkkUÄ
24.3.(çk)
(1 ) Mkk[wwt
(2 ) Mkk[wt
(3 ) ¾kuxwt
(4 ) Mkk[wt
(5 ) Mkk[wt
24 .4 .
(1 ) yk¢{ý
(2 ) {L[wheÞk
(3 ) ErÚkÞkurÃkÞk
(4 ) hnkELk÷uLz
(5 ) MkwzuxuLk ÷uLz
(6 ) ykuMxÙeÞk,s{oLke
(7 ) MkkBÞðkËeyku yLku VkMkeðkËe rðÁØ
(8 ) Ãkku÷uLz
(9 ) s{oLke,Exk÷e yLku òÃkkLk
(10 ) VkMkeMx rð[khMkhýe{kt {kLkLkkh
24.5 .(y)
(1 ) [kÕMko ze økku÷
(2 ) ykuÃkhuþLk Mke-÷kELk
(3 ) ykuÃkhuþLk çkkçkuohkuMkk
(4 ) rðLMxLk [Š[÷
(5 ) Lkku{uoLze
(6 ) ÂMÃkx VkÞh yLku nrhfuLk
24.5.(çk)
(1 ) Ãkku÷uLz Ãkh yk¢{ý
(2 ) s{oLkeLke MkuLkk EÂø÷þ [uLk÷ ÃkMkkh fhe þfu íkku
(3 ) ÞwØ{kt y{urhfkLkku «ðuþ
(4 ) s{oLk MkuLkk hrþÞkLke fkrík÷ Xtze MknLk fhe þfe Lknª.
(5 ) ÞwØ{kt ykðu÷ku {níðÃkwýo ð¤ktf
(6 ) rnhkuMket{k yLku LkkøkkMkkfe Ãkh Ãkh{kýw çkkuBçk Lkkt¾ðk{kt ykÔÞk íku ½xLkk
EríknkMk 135
20{e MkËeLkw t rðï ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuíkku:
(1 ) swyku-24.1. Vfhku-2 yLku 3
(4 ) swyku-24.4. Vfhku-1
LkkUÄ
Ãkkrh¼kr»kf þçËku
yrÄøkúný: ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt yLÞ hksÞLkk ûkuºkLku ¼uu¤ðe Ëuðwt.
fkur{LxLko: hrþÞLk fkuBÞwrLkMx Ãkkxeoyu MÚkkÃku÷ fkuBÞwrLkMx ELxhLkuþLk÷ Lkk{Lke MktMÚkk
suLkku {wÏÞ nuíkw rðï{kt MkkBÞðkËe ¢ktríkyku fhe MkkBÞðkËLkku «Mkkh fhðkLkku níkku.rðïLke
{kuxk¼køkLke fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo íkuLkwt MkÇÞÃkË Ähkðíke níke.
«¼kðf ðfíkÔÞ: yíÞtík ykusMðe yLku ykf»kof heíku ÷kufkuLku yktS Lkkt¾íke ðkýe Þwfík «ð[Lk
rðæðtþ: s{oLke{kt LkkÍeðkËeykuyu 6 r{r÷ÞLk fhíkk ðÄw ÞnwËeykuLke çkuhn{e
Ãkwðof fhu÷e níÞkyku
Mkk{úksÞðkË: MktMÚkkLkku yÚkðk ÃkkuíkkLku ykÄeLk hk»xÙkuLku ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËuðkLke
yLku íkuLkk Ãkh ðneðxe íktºk [÷kððkLke Lkerík Ëk.ík. ¼khík rçkúxLk Mkk{úksÞðkËLkwt MktMÚkkLk níkw.
Wøkúhk»xÙðkË: ÃkkuíkkLkk hk»xÙ«íÞu ykíÞtríkf ¼rfík su yLÞ hk»xÙLkk ¼kuøku Ãký ÃkkuíkkLkk hk»xÙLku
ykøk¤ ðÄkhðkLke rð[khÄkhk Ähkðíke nkuE.
Mk{ksðkË: hksfeÞ yLku ykŠÚkf ûkuºku «[÷Lk{kt ykðu÷e rðrþü ÃkØrík su{kt WíÃkkËLk fu
MktþkÄLkku Ãkh hksÞLkwt rLkÞtºký nkuÞ Au yLku MktÃkr¥kLkwt ÞkuøÞ heíku rðíkhý fhðk{kt ykðu Au.
MkðoMk¥kkí{fyÚkðk
Mkh{w¾íÞkhþkne: MkhfkhLke yuðe «ýkr÷ su{kt Ãkûk MktÃkwýo Mk¥kk Ähkðu Au,hksÞ
Mkðoþrfík{kLk nkuÞ Au íkÚkk ÔÞrfík hksÞ ykrÄLk nkuÞ Au.
Mk{ÞMkkhýe (E.Mk.1919 Úke E.Mk.1945)

28 yur«÷,1919: hk»xÙMkt½Lke MÚkkÃkLkk
28 swLk,1919: ðMkkoELke MktrÄ
29 sw÷kE,1921: rnx÷h LkkÍeÃkûkLkku Lkuíkk çkLÞk
28-h9 ykufxkuçkh,1922: {wMkkur÷Lkeyu hku{ Ãkh yk¢{ý fhe ÃkkuíkkLke Mkhfkh çkLkkðe.
29 ykufxkuçkh,1929: y{urhfkLkk þuh çkòh{kt ¼Þtfh WÚk÷-ÃkkÚk÷ ÚkE
30 òLÞwykhe,1933: rnx÷h s{oLkeLkku [kLMku÷h çkLÞku.
2 ykuøkü,1934: [kLMku÷h WÃkhktík rnx÷h s{oLkeLkku hk»xÙ«{w¾ Ãký çkLke
økÞku.
7 {k[o,1936: s{oLk MkuLkkyu hnkELk ÷uLz Ãkh fçkòu s{kÔÞku.
9 {u,1936: {wMkkur÷Lkeyu ErÚkÞkurÃkÞk Ãkh yk¢{ý fhe Exk÷e{kt íkuýu
Mk{kðe ÷eÄw.
18 sw÷kE,1936: MÃkuLk{kt øk]n ÞwØLke þÁykík
12 {k[o,1938: LkkÍeðkËeykuyu ykuMxÙeÞk Síke ÷eÄw.
136 EríknkMk
{kuzâw÷ - 5
30 MkÃxuBçkh,1938: ÞwrLk[ fhkh 20{e MkËeLkwt rðï
23 ykuøkü,1939: s{oLke yLku hrþÞk ðå[u Mk{swíke fhkh
3 MkÃxuBçkh,1939: rçkúxLk yLku £kLMk æðkhk s{oLke rðÁØ ÞwØLke ½ku»kýk
yur«÷-{u,1940: s{oLkMkuLkkyu Lkkuðuo,zuL{kfo,çkuÕSÞ{,nku÷uLz, ÷fÍ{çkøko
yLku £kLMk Ãkh fhu÷ku yk¢{ý
10 sw÷kE,1940: rçkúxLk{kt ÞwØLkku «kht¼ LkkUÄ
13 MkÃxuBçkh,1940: Exk÷eyu ESÃík Ãkh yk¢{ý fÞwo
12 ykufxkuçkh,1940: ykuÃkhuþLk Mke-÷kELk Ãkwýo ÚkÞwt
22 swLk,1941: ykuÃkhuþLk çkkçkuohkuMkkLke þÁykík
5 MkÃxuBçkh,1941: s{oLkeLkk {kuMfku Ãkh ÚkÞu÷k yk¢{ýLku hkufðk{kt ykÔÞw
EríknkMk 137
{kuzâw÷ - 5 XtzwÞwØ yLku íkuLkku «¼kð
LkkUÄ
25
XtzwÞwØ yLku íkuLkku «¼kð

rîíkeÞ rðïÞwØ Ãkwýo ÚkÞk çkkË yk ÞwØ{kt ¼køk ÷uLkkh yLku r{ºkku íkhefu ðíkoLkkh çku
{nkMk¥kkyku MktÞwfík hksÞ y{urhfk yLku MkkurðÞx hrþÞk ðå[u Xtzk ÞwØLkku «kht¼ ÚkÞku. ÞwØ
ËhBÞkLk yk çktLku {nkMk¥kkyku rçkúxLk yLku £kLMkLke MkkÚku hne s{oLke,Exk÷e yLku òÃkkLkLkk
MktÞwfík VkMkeðkËe ÷~fh Mkk{u yuf swÚk ÚkELku ÷ze níke yux÷w s Lknª E.Mk.1941 {kt çktLku
Mk¥kkyku ðå[u Ãkt[ðŠ»kÞ ¼eLk yk¢{ýfhkh Ãký ÚkÞku níkku. Vuçkúwykhe-1945 {kt {¤u÷ ÞkÕxk
Ãkrh»kË{kt Ãký çktLku ðå[u Mkw{u¤¼Þko MktçktÄku níkk. Ãkhtíkw nðu ÃkrhÂMÚkrík çknw ÍzÃkÚke çkË÷kððk
÷køke yLku yk çktLku {nkMk¥kkyku ðå[u ÞwØ suðe ÃkrhÂMÚkrík W¥kÃkÒk ÚkE suLku rðï hksfkhý{kt
Xtzk ÞwØ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
..
nuíkwyku
.
Xtzk ÞwØLkku yÚko sýkðe þfþku.
Xtzk ÞwØLkk sðkçkËkh fkhýkuLkwt ðýoLk fhe þfþku.
.
Xtzk ÞwØ íkhefu yku¤¾kíkk yk yk¾kÞ Mk{Þøkk¤k{kt çktLku ðå[u ÚkÞu÷ Mkt½»kkuoLku MÃkü
fhe þfþku.
Xtzk ÞwØ çkkË W¼k ÚkÞu÷ LkðeLk Xtzk ÞwØ MkkÚku íkuLke íkw÷Lkk fhe þfþku.
25 .1. Xtzk ÞwØLkku yÚko:

Xtzw ÞwØ fu þeík ÞwØyu Lkðe WÆ¼ðu÷ {nkMk¥kkyku ðå[u þktríkLkk Mk{Þ{kt nrÚkÞkh
rðLkk [k÷íkk ÞwØLkk MðÁÃk íkhefu òuðk{kt {¤u Au. {nkMk¥kkyku ðå[u fwxLkeríkLkwt ÞwØ yÚkðk íkku
Mkþ† ÷zkE Lknª Ãkhtíkw ði[krhf Äú]ýk yLku hksfeÞ yrðïkMk Ãkh ykÄkrhík níkwt. V÷ur{tøkLkk
{íkkLkwMkkh,þeík ÞwØ yuf yuðwt ÞwØ Au su hý {uËkLk{kt ÷zkíktw LkÚke Ãkhtíkw ÷kufkuLkk {øks{kt [k÷u
Au. su{kt yuf ÔÞrfík çkeS ÔÞrfíkLkk {øksLku rLkÞtrºkík fhðkLkku «ÞíLk fhu Au. ¾wÕ÷k ÞwØÚke yk
ÞwØ rçk÷fw÷ rðÃkrhík níkw fkhý fu Mkþ† ÞwØ{kt Ëw~{LkkuLke Ãkwýo òýfkhe nkuÞ Au yLku ÞwØ
138 EríknkMk
XtzwÞwØ yLku íkuLkku «¼kð {kuzâw÷ - 5
fkiþÕÞÚke ÞwØ ÷zkE Au sÞkhu Xtzk ÞwØ{kt fÞkhuÞ Mkþ† ÞwØLke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe Lknkuíke 20{e MkËeLkw t rðï
yux÷w s Lknª hk»xÙku ðå[u fwxLkeríkf MktçktÄku Ãký MÚkkÞe hnÞk níkk þeík ÞwØLkk fux÷kf «Mktøkku{kt
MkirLkf Mkt½»kkuo yLku ÷kufkuLkk SðLkLke nkrLk ÚkE Ãkhtíkw {q¤¼qík heíku yk yuf {Lkkuði¿kkrLkf ÞwØ
níkw. suLkku {wÏÞ WËu~Þ Ëw~{Lk hk»xÙLkk «¼kð ûkuºkLku ykuAku fhe ÃkkuíkkLkk Mk{ÚkofkuLke MktÏÞk ðÄkhðkLkku
níkku.
Xtzw ÞwØ MktÞwfík hksÞ y{urhfk yLku MkkurðÞux y{urhfk ðå[u [k÷u÷ rîÄúwðeÞ Mkt½o»k
LkkUÄ
níkku. Ãkhtíkw yk çktLku {nkMk¥kkyku MkkÚku òuzkÞu÷k hk»xÙku Ãký ykÃkkuykÃk íku{kt Mkk{u÷ níkk. Xtzk
ÞwØLku çku rðr¼Òk rð[khÄkhkuyku yLku rðr¼Òk yÚko «ýk÷eyku íkhefu òuðk{kt ykðu Au. Mkk{krsuf
MkkBÞðkË yLku WËkh «òíktºk yux÷u fu Mk{ksðkËe rLkÞtrºkík yÚkoÔÞðMÚkk yLku {qzeðkËe
rð[khMkhýe ðå[uLkk Mkt½»ko íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yiríknkrMkf heíku òuEyu íkku rðï
EríknkMk{kt yLkuf ð¾ík rîÄúwðeÞ rðhkuÄ òuðk {éÞk Au. Ãkhtíkw þeík ÞwØyu rðï EríknkMkLke
«Úk{ ½xLkk níke sÞkhu çku rðr¼Òk MðÁÃk Ähkðíkk Mkk{kSf MktøkXLkku fu hk»xÙku rðï Ãkh ÃkkuíkkLkku
Ërüfkuý fu rð[khMkhýe ÷køkw fhðk {kxu nkuz{kt WíkÞko níkk.
20 {e MkËeLke þÁykíkÚke s y{urhfk yLku hrþÞk çktLku {nkMk¥kk çkLkðk íkhV yøkúuMkh
níkk. {nk{tËe ÃkAe E.Mk.1932 Lkk rðïLkk {kuxk¼køkLkk hk»xÙkuLkku [kuÚkk ¢{u yLku 11.5 xfkLkk
rnMMkk MkkÚku hrþÞk rîíkeÞ ¢{u níkk. òufu yLÞ hk»xÙku{kt rçkúxLk 10.9 xfk s{oLke 10.6 xfk
£kLMk 9.9 xfk rnMMkku Ähkðíkk níkk yLku ½ýu ytþu rðfrMkík níkk. Ãkhtíkw çkeò rðïÞwØ ÃkAe
s{oLke yLku òÃkkLk ÃkhkSík ÚkÞk yLku MkkÚku MkkÚku rçkúxLk yLku £kLMk Ãký ykŠÚkf heíku ¾hkçk
nk÷ík{kt ÃknkU[e økÞk ykðk Mktòuøkku{kt y{urhfk yLku hrþÞk rðïLke Lkðe s {nkþrfík çkLkeLku
W¼Þko. ÞwØ ËhBÞkLk {kuxe LkwfþkLke ðuXðk Aíkkt hrþÞkyu ÃkkuíkkLke MkkBÞðkËe yÚkoÔÞðMÚkkLku
fkhýu ÍzÃke «økrík fhe y{urhfk Ãký íkeðú ykŠÚkf rðfkMk fhe hnÞw níkw. Ãkrhýk{u çktLku ðå[u
ði[krhf Mkt½»ko çkLkíkku økÞku yLku rðï þeík ÞwØ{kt «ðu~Þw.
MkkurðÞux hrþÞkyu fkur{LVku{o,hurzÞku {kuMfkuLke MÚkkÃkLkk fhe yLku rðïLkk yLkuf hk»xÙku{kt
MÚkkrÃkík fkuBÞwrLkMx ÃkkxeoLkwt Mk{ÚkoLk fÞwo. íkku Mkk{u MktÞwfík hksÞ y{urhfkyu ðkuEMk ykuV y{urhfk
Lkk{Lkk hurzÞku Mk{k[kh fkÞo¢{ku þÁ fÞko su rðïLkk yLkuf hk»xÙku{kt fkuBÞwrLkMx rðhkuÄe hksfeÞ
Ãkûkku yLku yktËku÷LkLkwt Mk{ÚkoLk fhíkku níkku. yk çktLku hk»xÙku ðå[u W¼k ÚkÞu÷ ði[krhf Mkt½»kuo ÞwØLkwt
MðÁÃk økúný fÞwo.y{urhfkLkk ðzÃký nuX¤ rðïLkk fux÷kf hk»xÙku ÷kufþkne yLku {qzeðkËe
yÚkoÔÞðMÚkkLkk LkiÍk Lke[u yufrºkík ÚkÞk íkku fux÷kf hk»xÙku hrþÞLk ðzÃký nuX¤ {kfoMkðkËe
Mk{ÚkoLkðk¤k çkLÞk.
(1) Xtzk ÞwØ{kt fE çku rð[khMkhýeyku ðå[u Mkt½»ko ÚkÞku níkku ? t

............................................................................
(2) y{urhfk yLku hrþÞkyu þÁ fhu÷ Mk{k[kh MkuðkykuLkk Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
EríknkMk 139
20{e MkËeLkw t rðï 25.2 Xtzk ÞwØ {kxu sðkçkËkh fkhýku:
ykÃkýu òuÞw íku{ rîíkeÞ rðïÞwØ çkkË yk çktLku {nkMk¥kkyku rðï Ãkh ÃkkuíkkLke rð[khMkhýe
yLku «¼kð MÚkkrÃkík fhðk {ktøkíke níke. yk Mkt½»koLkwt MðÁÃk nðu ÃkAeLkk yktíkhhk»xÙeÞ MktçktÄkuLkwt
fuLÿrçktËw çkLÞwt çktLku ðå[u ði[krhf Mkt½»ko ðÄðk ÷køÞk yLku yu çktLkuyu rðï{kt ÃkkuíkkLkk y÷øk
LkkUÄ y÷øk swÚk W¼k fÞko. {kuxk¼køkLkk Ãkrù{e hk»xÙku y{urhfkLkk swÚk{kt òuzkELku MkkBÞðkËLkku
rðhkuÄ fhðk ÷køÞk. Ãkh{kýw nrÚkÞkh çkLkkððkLke ûk{íkkyu y{urhfkLku rðrþü þrfíkLkku Ëhßòu
ykÃÞku íkku Mkk{u hrþÞk Ãký çknw ÍzÃkÚke y{urhfk suðe ÂMÚkríkyu ÃknkU[ðk «ríkçktÄ çkLÞw yLku íkuLku
Ãkzfkh ykÃÞku. íkuýu E.Mk.1949 {kt Ãkh{kýw þ†ku çkLkkðe y{urhfkLkk ð[oMðLku Mk{kÃík fÞwo.
hrþÞk yLku Ãkrù{e hk»xÙku ðå[u ÷ktçkk Mk{ÞÚke þtfk yLku yrðïkMk [k÷íkk hnÞk.
hrþÞk fÞkhu Lknkuíkw ¼wÕÞw fu çkkuÕMkurðf ¢ktríkLku rLk»V¤ çkLkkððk rçkúxLk,£kLMk yLku y{urhfkyu
¼hÃkwh «ÞíLkku fÞko níkk yux÷w s Lknª òÃkkLkLke MkkÚku {¤eLku hrþÞk{kt W¼k ÚkÞu÷ yktíkh
ÞwØ{kt ¼køk ÷E hrþÞLk ¢ktríkLku íkkuzðkLkku «ÞkMk fÞkuo níkku. íkku Mkk{u Ãkrù{e hk»xÙku{kt yuf
þtfkyu níke fu hrþÞk {qzeðkËLkku «¾h rðhkuÄ fhe Mk{økh rðï{kt MkkBÞðkËLkku «[kh-«Mkkh
fhðk {ktøku Au. suLkkÚke ík{k{ hk»xÙku{kt yk «fkhLke ¢ktrík yLku yktíkhÞwØLke ÃkrhÂMÚkrík W¼e
ÚkkÞ. çkeò rðþðÞwØ ÃkAe ykðe þtfk{kt ðÄkhku ÚkÞku E.Mk.1941 {kt s{oLkeyu hrþÞk Ãkh
yk¢{ý fÞwo íÞkhu Ãkrù{e hk»xÙku ðå[u s{oLkeLke rðÁØ ÞwØ ònuh fhðk{kt Ze÷e Lkerík
yÃkLkkðe.hrþÞkLku y{urhfk yLku rçkúxLk Ãkh yuðku yrðïkMk ÚkÞku fu s{oLke yLku hrþÞk Ãkh
÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ÞwØ ÚkkÞ íkku yk çktLku hk»xÙku ÃkíkLk íkhV òÞ. yk þtfkyu íkuuýu y{urhfk yLku
rçkúxLkLkwt rðhkuÄe çkLkkÔÞwt.
ÞwØ ËhBÞkLk s yk çktLku Ãkûkku s{oLke,Exk÷e yLku yLÞ LkðeLk Mðíktºk hk»xÙku{kt ÃkkuíkkLke
rð[khMkhýe ÷køkw fhðk «ÞíLkþe÷ çkLÞk. Exk÷e{ktÚke {wMkkur÷LkeLke Mk¥kk Mk{kÃík ÚkÞk çkkË
Ãkrù{e þrfíkykuyu Exk÷eLku {ËË fhe yLku íkuLkwt ÃkwLkŠLk{koý fhðk ÷k¾ku zku÷hLke {ËË fhe.
hrþÞk rMkðkÞ Exk÷e{kt MkkiÚke ðÄkhu MkkBÞðkËe Ãkûkku níkk íkuýu Ãkrhýk{u y{urhfkyu Exk÷e{kt
{qzeðkËe rð[khMkhýe {sçkwík çkLkkððk yk{ fÞwo. økúeMk yLku Ãkku÷uLz{kt Ãký yk{ s ÚkÞwt.
y{urhfkyu økúeMk{kt MkkBÞðkËe Mk¥kkLku ÃkAkzðk ¼hÃkwh {ËË fhe. E.Mk.1945 ÃkAe çktLku
{nkMk¥kkykuyu ÃkhMÃkh þtfk yLku yrðïkMk ykuAku fhðk fux÷kf Ãkøk÷k ÷eÄk y{urhfkyu {kºk
s{o L keLkk Ãkrù{ ûku º k yLku yku M xÙ e Þk Ãkh Ãkku í kkLke rð[khMkhýe rMkr{ík hk¾e yLku
Ãkku÷uLz,ÍufkuM÷kuðkfeÞk íkÚkk yLÞ ÃkwðoÞwhkuÃkLkk «Ëuþku Ãkh hrþÞLk rð[khMkhýeLkku Mðefkh fÞkuo
Mkk{u Ãkûku hrþÞkyu fkur{LVku{o LkkçkwË fÞwo yLku {qzeðkËe Mk¥kkykuLkwt økúeMk Ãkh rLkÞtºký ÂMðfkÞwo.
íkuýu E.Mk.1952 {kt rVLk÷uLz yLku E.Mk.1955 {kt ykuMxÙeÞk ÃkhÚke ÃkkuíkkLkwt ð[oMð Mk{kÃík
fhðk ÃkkuíkkLke MkuLkk ÃkkAe ¾u[e ÷eÄe. ÞwhkuÃkyu rðïLkk yLÞ ûkuºkkuLkk rðMíkkhku {kxu y{urhfk
yLku hrþÞk ðå[u íkeðú {ík¼uË hnÞk hrþÞk s{oLke{ktÚke Mðíktºk ÚkÞu÷ Ãkqðo ÞwhkuÃkLkk Ëuþku{kt
ÃkkuíkkLkk rð[kh yLkwMkkh Mkhfkh MÚkkrÃkík fhðk EåAíkw níkw. Ãkhtíkw íkuLkku yÚko MkkBÞðkËe Mkhfkh
Úkíkku níkku su y{urhfkLku {tswh Lnkuíkw. hrþÞkyu íkwfeo{kt Ãký ÃkkuíkkLkwt «¼wíð MÚkkrÃkík fhðk «ÞíLk
fÞko yLku EhkLk Úke ÃkkuíkkLke MkuLkk ÃkkAe çkku÷kððk{kt ykÞkusLk Ãkwðof {kuzw fÞwo. yk çkkçkík Ãký
Ãkrù{Lkk hk»xÙkuLku Ár[ Lknª yk{ þeík ÞwØ {kxu çktLku Ãkûkku sðkçkËkh níkk. çktLku ðå[u òýu fu
yMÚkkÞe ÞwØ rðhk{Lke ÂMÚkrík «ðoíkrík níke.
140 EríknkMk

(1) fÞk hk»xÙku Ähe hk»xÙku fnuðkíkk níkk ?
............................................................................
(2) fÞk hk»xÙku r{ºkku hk»xÙku íkhefu yku¤¾kíkk níkk ?
LkkUÄ
............................................................................
(3) ÞwhkuÃkLkk y{urhfk yLku hrþÞkÚke «¼krðík ûkuºkkuLkk Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
25.3. þeíkÞwØ(Xtzw ÞwØ) Lkk rðr¼Òk íkçkffk:

fkhý fu Xtzk ÞwØLke fÞkhuÞ ½ku»kýk fhðk{kt ykðu÷ Lnkuíke yLku yk «fkhLkwt y½kur»kík
ÞwØ Ãký Ëe½ofk÷eLk MðÁÃkLkwt níkw Ãkrhýk{u íkuLkku «kht¼ fÞkhu ÚkÞku íku fnuðw ½ýwt fXeLk Au. «khtr¼f
íkçkffkLku ykÃkýu E.Mk.1945 Úke E.Mk.1947 ËhBÞkLkLkku fne þfeyu. íÞkhçkkË Xtzk ÞwØLke
ÃkrhrMÚkrík{kt ð]rØ ÚkE yk Mk{Þ{kt furLÿÞ çkkçkík íkhefu ÞwhkuÃkLke ÃkwLkÔÞoðMÚkk níke. Xtzk ÞwØLke
þÁykík{kt rðr¼Òk Mk¥kkykuyu WÃkÞwofík {nkMk¥kkykuLke MkkÚku hne ÞkÕxk Ãkrh»kË yLku ÃkkuxTMkzu{
Ãkrh»kË{kt ÞwØfk÷eLk Mkt{u÷Lkku{kt Mðefkhðk{kt ykðu÷ rMkØktíkkuLku rLk»V¤ çkLkkððkLkwt fkÞo fÞwo.
«Úk{ íkçkffku:
yk íkçkffk{kt Ãkku÷uLzLkku «&™ku MkkiÚke Lkkswf «&™ íkhefu Mkk{u ykÔÞku. Ãkku÷uLz{kt ík{k{
ËuþkuLku Ár[ níke. MkÃxuBçkh-1939 {kt rnx÷h Ãkku÷uLz Ãkh yk¢{ý fÞwo. íÞkhu s £kLMk yLku
rçkúxLku s{oLke rðÁØ ÞwØLke ½ku»kýk fhe níke yLku yk heíku rîíkeÞ rðïÞwØ þÁ ÚkÞw níkw. hrþÞk
{kxu Ãký Ãkku÷uLz yiríknkrMkf Ëw~{Lk hk»xÙT níkw íkku çkeS íkhV hrþÞk Ãkh Ãkrù{ íkhVÚke [ZkE
fhðe nkuE íkku Ãkku÷uLzLke ¼qr{ ÃkhtÃkhkøkík «ðuþ æðkhk níke. sÞkhu E.Mk.1944 {kt hrþÞkyu
Ãkku÷uLz{kt «ðuþ fÞkuo íÞkhu íku{ýu hk»xÙeÞ MðíktºkíkkLkk Mk{ÚkoLkLke [k÷íke MkkBÞðkËe hk»xÙeÞ {wrfík
Mkr{rík MkkÚku òuzkÞu÷ ÷wçkr÷Lk MkhfkhLku ykiÃk[krhf heíku Mk¥kkLke MkkUÃkýe fhe rËÄe níke. Ãkku÷uLzLkk
¼rð»Þ rðþu ÞkÕxk Mkt{u÷Lk{kt Mxkr÷Lk,[Š[÷ yLku ÁÍðuÕx ðå[u rðMík]ík [[ko ÚkE. Ãkhtíkw
Ãkku÷uLz MkkurðÞux hrþÞk íkhV ZéÞw níkw. yk heíku Ãkku÷uLzLkwt MkkurðÞuxefhý Xtzk ÞwØLkk «Úk{
íkçkffkLkwt Mke{kr[Ln çkLÞwt.
çktLku rð[khMkhýeyku ðå[u yrðïkMkLkwt íkÚkk ½»koýLkwt çkesw ûkuºk çkkÕfLk «Ëuþku níkk.
rçkúxLk yLku MkkurðÞux Mkt½ (hrþÞk) çktLku çkkÕfLk ûkuºkkuLku ÃkkuíkkLkk «¼kð{kt ÷kððk EåAwf níkk.Ãkhtíkw
økúeMk rMkðkÞLkk yLÞ çkkÕfLk hk»xÙku{kt MkkBÞðkËe Mkhfkh yÂMÚkíð{kt ykðe yLku hrþÞkyu íkuýu
¾wÕ÷w Mk{ÚkoLk Ãký ykÃÞw. økúeMk rMkðkÞ yLÞ ík{k{ Ãkwðo ÞwhkuÃkLkk Ëuþku Ãkh yk heíku MkkurðÞux
Mkt½Lkwt «¼wíð MÚkkrÃkík ÚkÞwt. [Š[÷u sýkÔÞw fu ÞwhkuÃk WÃkh ÷ku¾tzLkwt ykðhý AðkE økÞw Au suLkkÚke
Ãkwðo yLku Ãkrù{Lkk MktçktÄku{kt fzðkMk WíÃkÒk ÚkE Au. y{urhfk yLku hrþÞkLkk MktçktÄku nðu ðÄw
çkøkzðk ÷køÞk.
r{ºk hk»xÙkuLke MkuLkkyku Mkk{u s{oLkeyu fkuEÃký þhík ðøkh Mk{Ãkoý fhe Ëuíkk rîíkeÞ
rðïÞwØLkku ÞwhkuÃk{kt ytík ykÔÞku níkku. íÞkhçkkË s{oLkeLku 4 rðr¼Òk ûkuºkku{kt rð¼krsík fhðk{kt
EríknkMk 141
20{e MkËeLkw t rðï ykÔÞw níkw. suLkk «íÞuf ¼køk Ãkh hrþÞk,y{urhfk,rçkúxLk yLku £kLMkLkwt rLkÞtºký hk¾ðk{kt ykÔÞw
níkw. s{oLkLke hksÄkLke çkŠ÷Lk MkkurðÞux «¼kð ûkuºk{kt níke. Ãkhtíkw s{oLkeLku su heíku rð¼krsík
fhðk{kt ykÔÞw níkw íkuðe heíku çkŠ÷LkLku Ãký rð¼fík fhðk{kt ykÔÞw níkw. yk yuf «fkhLke
yMÚkkÞe MkirLkf ÔÞðMÚkk níke su þktríkLkwt MÚkkÃkLk Úkíkk MkwÄe hnuðkLke níke. s{oLkeLke MkkÚku þktrík
LkkUÄ MÚkkrÃkík fhðk ÃkkuxTMkzu{ Mkt{u÷Lk çkku÷kððk{kt ykÔÞw níkw. íku{kt Ãký r{ºk hk»xÙku ðå[u yufðkfÞíkk
Lnkuíke. fux÷kf s{oLkeLku þ† ðøkhLkwt fhðk {ktøkíkk níkk íkku fux÷kf íkuLkwt rð¼ksLk fhðk {ktøkíkk
níkk fux÷kf s{oLk MkuLkkLkwt rðMksoLk fhðkLkku {ík Ähkðíkk níkk. íkku fux÷kf s{oLkeLkk WÄkuøkkuLku
rLkrùík Mke{k MkwÄe s rðfMkðk ËuðkLkk {íkLkk níkk. hrþÞk s{oLkeLku rçk÷fw÷ rLkçko¤ çkLkkððk
{ktøkíkw níkw suÚke ¼rð»Þ{kt s{oLke hrþÞk rðÁØ fkuE fkÞoðkne Lk fhe þfu yux÷k {kxu s
hrþÞkyu s{oLke ÃkkMkuÚke ÞwØ Ëtz íkhefu 20 rçkr÷ÞLk y{urhf zku÷hLke {ktøkýe fhe níke. Ãkhtíkw
Ãkrù{e r{ºk hk»xÙkuyu hrþÞkLkk yk «MíkkðLku Vøkkðe ËeÄku. íku{ýu rçkúxLk,y{urhfk yLku £kLMkLkk
yrÄfkh nuX¤ fhu÷k s{oLkeLkwt yufefhý fhe Ãkrù{ s{oLke Lkk{Lkwt s{oLk Mkt½eÞ økýhksÞ
çkLkkÔÞw yux÷w s Lknet íÞkt [qtxýe ÞkuSLku ÷kufþkne Mkhfkh Ãký çkLkkðe MkkÚku MkkÚku y{urhfkyu yk
MkhfkhLku {kuxe {kºkk{kt LkkýkfeÞ MknkÞ ykÃke. íkku Mkk{u Ãkûku hrþÞkyu Ãký ÃkkuíkkLkk ûkuºkLkk Ãkqðo
s{oLke{kt s{oLk «òíkktrºkf økýhksÞLke MÚkkÃkLkk fhe.
Ãkrù{e hk»xÙku s{oLkeLke LkkýkfeÞ ÂMÚkrík MkwÄkhðk {ktøkíkk níkk. Ãkhtíkw hrþÞkyu íkuLkk
rðhkuÄ{kt çkŠ÷LkLke LkkfkçktÄe fhe hrþÞkyu çkŠ÷Lk yLku Ãkrù{e ûkuºkku ðå[u ykðkøk{Lk Ãkh
«ríkçktÄ {wfe Mkzf {køko,s¤{køko yLku hu÷{køko çktÄ fhe ËeÄk. òufu yk «fkhLke LkkfkçktÄe íkuuýu
çkúMkuÕMk MktrÄLkk rðhkuÄ{kt fhe níke. sÞkt rçkúxLk,£kLMk yLku çkuÕSÞ{ ðå[u ÃkhMÃkh hûkýLke
Mk{swíke fhðk{kt ykðe níke. yk MktrÄ «{kýu fkuEÃký hksÞ Ãkh nw{÷ku ÚkkÞ íkku yLÞ hksÞkuyu
íkuýu MkuLkkLke MknkÞíkk fhðkLke níke. òufu íku{kt hrþÞkLkwt Lkk{ ÷¾ðk{kt ykÔÞw Lknkuíkw íku{ Aíkkt
íku{Lkwt {wÏÞ ÷ûÞ hrþÞk s níkw.
sÞkhu {k[o-1946 MkwÄe{kt hrþÞLk MkuLkk EhkLkÚke ÃkkAe Lk Vhe íkku Xtzk ÞwØLkwt Mktfz ðÄw
økuÁ çkLÞw. ÞwØ ËhBÞkLk EhkLk hrþÞk MkwÄe [esðMíkwyku ÃknkU[kzðkLke {kæÞ{ níkw yux÷w s
Lknª EhkLk{kt «kf]ríkf íku÷ yLku økuMkLkk ¼tzkh níkk.hrþÞkyu EhkLkLkk íku÷ ûkuºkku Ãkh ÃkkuíkkLkku
rðþu»kkrÄfkh {ktøke ÃkkuíkkLkk yrÄfkh ûkuºk{kt EhkLkLke MkuLkkLku «ðuþðk Ãkh «ríkçktÄ {wfe rËÄku.
yk ÃkrhÂMÚkrík r{ºk hk»xÙku {kxu yMkÌk níke. y{urhfkyu MktÞwfík hk»xÙ Mkwhûkk Ãkrh»kË{kt hrþÞLk
MkuLkkykuLku EhkLk Akuze sðk Ëçkký fÞwo yLku hrþÞk rðÁØ VheÞkË Ãký Ëk¾÷ fhe.
þeíkÞwØfk÷eLk rðï hksfkhý:

íkwfeo{kt hrþÞkyu çkkuMkÃkkuh{ Mkk{wÿÄwrLkLkwt yktíkhhk»xÙeÞfhý fhðkLke {ktøk fhe. suLkku
y{urhfk yLku íkuLkk r{ºk hk»xÙkuyu rðhkuÄ fÞkuo. økúeMk{kt Ãký y{urhfk yLku hrþÞk yuf çkeòLkk
142 EríknkMk
rðhkuÄ{kt W¼k hnÞk. økúeMkLkk YrZ[wMík Ãkûkkuyu y{urhfk ÃkkMku {ËË {ktøke níke. yk MktË¼o 20{e MkËeLkw t rðï
y{urhfkLkk hk»xÙ«{w¾ xÙw{uLku yuf rðrþü Lkerík yÃkLkkðe suLku x›{uLk rMkØktík íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au. yk rMkØktík MkkBÞðkËLkk «ríkhkuÄ Ãkh ykÄkrhík níkku. suLkku yÚko Úkíkku níkku MkkBÞðkËLku
yuðk ûkuºkku MkwÄe Mker{ík fhðku sÞkt íku Ãknu÷k Sík {u¤ðe [wfÞku nkuÞ yLku íkuLkkÚke íkuýu ykøk¤
ðÄíkk hkufðku. yk «{kýu nðu y{urhfLk rðËuþLkerík y÷økkððkË AkuzeLku nMíkûkuÃkðkË íkhV
LkkUÄ
Z¤ðk ÷køke.íkuLkku WÆuþ rðï{kt fkuEÃký søkkyu MkkBÞðkËLkku «¼kð hkufðkLkku níkku.
fux÷kf Ãkrù{e ÞwhkuÃkeÞ hk»xÙku{kt Ãký MkkBÞðkË ÍzÃkÚke ykøk¤ ðÄe hnÞku
níkku.ÞwhkuÃkLkk fux÷kÞ hk»xÙku ÞwØ ÃkAe ykŠÚkh heíku Ãkze ¼køÞk níkk. íkuLkk WÄkuøkku Ãký Lkü ÚkÞk
níkk ykðk Ëuþku{kt MkkBÞðkËe ÃkûkkuLke MktÏÞk Mkíkík ðÄe hne níke. yk MktË¼uo y{urhfkLkk hksÞ
Mkr[ð {kþo÷u ÞwhkuÃkLkk ykŠÚkf ÃkwLkŠLk{kýLke yuf {níðfktûke ÞkusLkk çkLkkðe. suLku {kþo÷ ÞkusLkk
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk ÞkusLkk «{kýu y{urhfk ÞwhkuÃkLku 20 ð»kkuo MkwÄe 10 rçkr÷ÞLk
zku÷h fhíkk Ãký ðÄw Lkkýk ykÃkeLku íkuLke yÚkoÔÞðMÚkk MktøkeLk çkLkkððkLkku «uÞíLk fhþu ykx÷e
{kuxe ÄLkhkþeÚke yk hk»xÙkuLke hksfeÞ yLku ykŠÚkf ÂMÚkrík Ãký MkwÄhþu yLku íku MkkBÞðkËLkk
ÃkzfkhLkku Mkk{Lkku fhe þfþu. {níðLke çkkçkík yu níke fu yk «fkhLke MknkÞ Ãkwðo ÞwhkuÃkLkk ËuþkuLku
ykÃkðkLkwt Ãký Lkffe ÚkÞw níkw. x›{uLk rMkØktík yLku {kþo÷ ÞkusLkkLke Mkk{u hrþÞkyu fkur{LVku{oLku
ÃkwLkSorðík fÞwo. MkkBÞðkËe Mk{k[kh MktMÚkk økýkíke yk MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk hrþÞkLkk «¼kð ûkuºk{kt
ykðu÷k yLku MkkBÞðkËe Mkhfkhku Ähkðíkk ík{k{ hk»xÙkuLku {kuMfkuLke Lkeríkyku MkkÚku Mkktf¤ðk fhðk{kt
ykðe níke. yk «{kýu ÞwhkuÃk{kt MkkBÞðkËLku {sçkwík fhðkLkku «ÞíLk hrþÞk Ãký òuhþkuhÚke
fhíkku níkku. 4 yur«÷-1949 Lkk hkus LkkuÚko yux÷kÂLxf xÙexÙe ykuøkuoLkkEÍuþLk (yuLk.yu.xe.yku.)
Ãkh x›{uLk rMkØktík{kt {kLkLkkhk hk»xÙkuyu Mk{sqíke fhe. y{urhfk, rçkúxLk,£kLMk,çkuÂÕsÞ{,fuLkuzk,
zuL{kfo,ykEMk÷uLz,Exk÷e, LkuÄh÷uLz, ÷fÍu{çkøko, Lkkuðuo yLku Ãkkuxwoøk÷ ðå[u yk rðrþü swÚk
MktrÄ fhðk{kt ykðe. su yuf heíku MkkurðÞux swÚk rðÁØ MkirLkf swÚkLke MÚkkÃkLkk fhíkw níkw. Lkkxku
MktrÄLke f÷{-5 yíÞtík rðrþ»x økýðk{kt ykðu Au su{kt LkkxkuLke MktrÄ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ fkuEÃký
MkÇÞ hk»xÙ Ãkh yk¢{ý ÚkkÞ íkku íkuýu Lkkxku{kt òuzkÞu÷ ík{k{ hk»xÙku Ãkh yk¢{ý ÚkÞw Au íku{ {kLke
íkuLke rðÁØ ík{k{ hk»xÙkuyu yuf swÚk ÚkðkLkwt níkw. íku{kt yu{ Ãký Lkffe fhðk{kt ykÔÞw fu LkkxkuLkk
MkÇÞ hk»xÙku fkuEÃký «fkhLke MknkÞ ykÃke þfþu. økúeMk yLku s{oLke Ãký ÃkAeÚke LkkxkuLkk MkÇÞ
çkLÞk níkk.
EríknkMk 143
E.Mk.1950 {kt {nkMk¥kkyku ðå[u Mkt½»ko

LkkUÄ
Lkfþku 25.1 E.Mk.1950 {kt {nkMk¥kkyku ðå[u Mkt½»ko
[eLk yLku fkurhÞk{kt E.Mk.1945 çkkË ½xu÷e ½xLkkykuÚke þeík ÞwØ ðÄw sxe÷ ÚkÞw.
[eLk{kt E.Mk.1949 {kt {kykuíMku íkwøkLkk Lkuík]íð{kt MkkBÞðkËe Mkhfkh MÚkÃkkE yLku ÷kufíkktrºkf
økýíktºkLke MÚkkÃkLkk ÚkE. y{urhfkyu [eLkLke ÷kufíkktrºkf økýíktºk MkhfkhLku {kLÞíkk ykÃkðkLkku
ELfkh fÞkuo yux÷w s Lknª [eLkLku MktÞwfík hk»xÙku{kt «ðuþ Ãký ykÃkðk{kt ykÔÞku Lknª. íkuýu çkË÷u
hk»xÙðkËe [eLk (íkkEðkLk)Lku MktÞwfík hk»xÙ{kt «ðuþ ykÃke {kLÞíkk ykÃke. y{urhfkhyu [eLkLku
MktÞwfík hk»xÙku{ktÚke çknkh hk¾ðk ÃkkuíkkLkk rðxku ÃkkðhLkku «Þkuøk fÞkuo níkku. Ãkrhýk{u hrþÞkyu
y{urhfkLkku rðhkuÄ fÞkuo òufu yuLkku yÚko yu LkÚke fu hrþÞk yLku [eLk ytøkík r{ºkku çkLÞk níkk.
E.Mk.1950 ÃkAe yk çktLkuLkk MktçktÄku{kt rð¾ðkË ykÔÞku níkku.
çkeò rðïÞwØ{kt òÃkkLkLke nkh ÚkÞk çkkË fkurhÞk W¥kh fkurhÞk yLku Ërûký fkurhÞk yu{
144 EríknkMk
çku ¼køk{kt ðnu[kÞw níkw. ÃkkuxTMkzu{ Mk{swíke yLkwMkkh W¥kh fkurhÞk hrþÞkLkk rLkÞtºký{kt yLku 20{e MkËeLkw t rðï
Ërûký fkurhÞk y{urhfkLkk rLkÞtºký nuX¤ ykÔÞk. Ërûký fkurhÞk{kt Mkh{w¾íÞkh «fkhLke ÔÞðMÚkk
MÚkkrÃkík ÚkE. suLku y{urhfkLkwt Mk{ÚkoLk níkw íkku W¥kh fkurhÞk{kt hrþÞkLkk Mk{ÚkoLkðk¤e Mkhfkh
çkLke. hrþÞk yLku y{urhfkyu ÃkhMÃkh rðhkuÄe rð[khMkhýe Ähkðíkk yk çktLku hk»xÙkuLku {kLÞíkk
ykÃke Lknª. E.Mk.1950 {kt W¥kh fkurhÞkyu Ërûký fkurhÞk Ãkh yk¢{ý fÞwo. íÞkhu MktÞwfík
hk»xÙkuyu W¥kh fkurhÞkLku yk¢{ý¾kuh hksÞ ½kur»kík fhe íkuLke rðÁØ Ãkøk÷k ¼hðkLkwt Lkffe fÞwo.
LkkUÄ
y{urhfkLkk ÷~fhe ðzk íkuLkk «{w¾ ÚkÞk yk heíku MktÞwfík hk»xÙkuLke MkuLkkyu W¥kh fkurhÞk rðÁØ
ÞwØ fhe íkuLke MkuLkkLku Ërûký fkurhÞkLke çknkh nkfe fktZe. yux÷w s Lkne yk MkuLkk W¥kh fkurhÞkÚke
ykøk¤ ðÄe [eLkLke Mke{k MkwÄe ÃknkU[e økE. Ãkrhýk{u [eLku W¥kh fkurhÞkLku Mknfkh ykÃÞku ytíku
E.Mk.1953 {kt ÞwØ rðhk{ ÚkÞw yLku rðï ÃkhÚke yuf {nkÞwØLkku ¾íkhku xéÞku. fkurhÞkLkwt Mktfx
Xtzk ÞwØLkwt «Úk{ MkiLÞ Mktfx níkw hrþÞk yLku y{urhfk íkÚkk [eLk yufçkeò rðÁØ MkeÄk ÞwØ{kt
òuzkÞk Lnkuíkk. íku{ Aíkkt W¥kh fkurhÞkLkk rð{kLkku{kt hrþÞLk ÃkkÞ÷kux fk{ fhe hnÞk níkk yLku
yu heíku çktLku Ãkkuík ÃkkuíkkLkk ykr©ík hksÞku MkkÚku Mknfkh Ãkwðof ÞwØ{kt ¼køk ÷E hnÞk níkk.
(1) ÞkÕxk Mkt{u÷Lk{kt fÞk hk»xÙkuLkk ¼rð»Þ rðþu [[ko fhðk{kt ykðe níke ?
...........................................................................
(2) fÞk Lkuíkkyu ÷ku¾tzLkwt ykðhý Lkk{Lkku þçË «Þkuøk þeíkÞwØ ËhBÞkLk fÞkuo níkku ?
...........................................................................
(3) x›{uLk rMkØktíkLkku WËu~Þ Mk{òðku ?
...........................................................................
(4) Lkkxku (yuLk.yu.xe.yku.)Lkwt ÃkwÁ Lkk{ sýkðku ?
...........................................................................
25.4 . x›{uLk-Mxkr÷Lk ÃkAe þeíkÞwØLkku çkeòu íkçkffku:

yk íkçkffk{kt çktLku {nkMk¥kkyku ðå[u íkýkð ½xÞku níkku Ãkhtíkw þeíkÞwØLkku ytík ykÔÞku
Lknkuíkk çktLku {nkMk¥kkykuLkk Lkuík]íð{kt ÃkrhðíkoLk ÚkÞw níkw y{urhfk{kt E.Mk.1953 {kt x›{uLkLke
Mk¥kk Mk{kÃík ÚkE níke íkku yk s ð»ko{kt hrþÞLk ðzk Mxkr÷LkLkwt yðMkkLk ÚkÞw níkw. Mxkr÷Lk ÃkAe
rLkrfíkk ¢wùuð hrþÞkLkk ðzk íkhefu ykÔÞk íku{ýu Mxkr÷LkLke Lkeríkyku{kt ½ýk ÃkrhðíkoLkku fÞko.
íku{ýu fux÷ef Mk{MÞkyku {kxu hrþÞk Ãký sðkçkËkh Au íku{ MðefkÞwo. íkku MkkÚku MkkÚku Ãkku÷uLz yLku
nt ø ku h e{kt hrþÞk rðhku Ä e Lku í kkyku L kw t Ë{Lk Ãký fÞw o . íku { ýu Ãkku ÷ u L z yLku nt ø ku h eLkk
hk»xÙðkËeyku,WËkhðkËeyku yLku fuÚkku÷efkuLku VkMkeðkËe fne íku{Lke ®LkËk fhe yux÷w s Lknet
hrþÞkLkk Lkuíkkykuyu y{urhfk{kt fk¤k-økkuhkLkk ¼uË¼kð çkkçkíku y{urhfkLke xefk fhe. íkuyku yk
½xLkkLku {qzeðkËe yMk{kLkíkkLkwt Ãkrhýk{ Ëþkoðíkk níkk Mkk{u Ãkûku y{urhfk yLku íkuLkk r{ºk hk»xÙkuyu
Ãkwðo ÞwhkuÃkLkk Ëuþku{kt hrþÞk rðÁØ «[kh fÞkuo. hrþÞk{kt ÚkÞu÷ Lkuík]íð ÃkrhðíkoLk yLku ¢wùuðu
EríknkMk 145
20{e MkËeLkw t rðï fhu÷k ÃkrhðíkoLkkuÚke Ãkku÷Lu z yLku ntøkuhe{kt rðÿkun Vkxe rLkféÞk. E.Mk.1956 {kt Ãkku÷Lu zLkk ÃkkuÍLkkLk
þnuh{kt rðÿkun ÚkÞku suLku Ëçkkðe Ëuðk{kt ykÔÞku. Ãkku÷uLz{kt MkkBÞðkËeyku çku ¼køk{kt ðnu[kE
økÞk níkk. fux÷kf Mxkr÷Lk ðkËeyku níkk íkku çkeò fux÷kf Ãkku÷uLzLkk økku{wÕfkLkk Lkuík]íð{kt òuzkÞu÷k
níkk. økku{wÕfkLke MkkÚku hnu÷k MkkBÞðkËeykuyu MkV¤íkk {u¤ðe yLku Mk{ksðkË íkhV yuf hk»xÙeÞ
{køkoLkku WËu~Þ nkMk÷ fhðk rLkýoÞ ÷eÄku. íkuLkku yÚko yu ÚkÞku fu sÞk MkwÄe Ãkku÷uLz Ãkwðo ÞwhkuÃk{kt
LkkUÄ hrþÞkLkk Lkuík]íðLkwt MkL{kLk fhíkw hnuþu íÞk MkwÄe íkuýe ykŠÚkf yLku ÷~fhe çkkçkíkku Ãkh íkuLkwt ÃkkuíkkLkwt
rLkÞtºký ÿZ hk¾e þfþu. yk «{kýu ÞwøkkuM÷kðeÞk ÃkAe Ãkku÷uLzu hk»xÙeÞ MkkBÞðkËLkk {køko Ãkh
[k÷ðkLkwt Lkffe fÞwo.
E.Mk.1956 {kt ntøkuhe{kt Ãký yks «fkhu çk¤ðk Vkxe LkeféÞk. ntøkuheyu hrþÞLk
MkuLkkLku ntøkuhe{ktÚke çknkh hk¾ðk ÿZíkk Ãkwðof {ktøkýe fhe yLku ðkuMkkuo MktrÄ (ðkuMkkuo Mk{swíkeLkku
sL{ MkkurðÞux hrþÞkyu y{urhfkLkk Lkkxku Mk{swíke Mkk{u sðkçk ykÃkðk fÞkuo níkku) {ktÚke ÃkkuíkkLke
òíkLku ÃkkAe ¾u[ðk «ÞíLk fÞkuo. íkuLkk yk Lkðk Ãkøk÷kÚke hrþÞLk Lkuík]íð Lkkhks ÚkÞw Auðxu
ntøkuheyu ÃkkuíkkLku íkxMÚk hksÞ ½kur»kík fhe. ðkuMkkuo MktrÄÚke y÷øk ÚkðkLkwt Lkffe fÞwo Ãkrhýk{u ntøkuheLkk
íkífk÷eLk þkMkf E{úu LkuøkeLku {]íÞwËtz ykÃkðk{kt ykÔÞku yLku MkkurðÞux Mkt½u ntøkuhe Ãkh yk¢{ý
fhe ËeÄw. íkuLkkÚke yuf çkkçkík MÃkü ÚkE fu hrþÞk Ãkku÷uLzLke su{ ntøkuhe Ãký yus {køkuo ykøk¤ ðÄu
íkuðwt EåAíkw LkÚke. y{urhfkyu yk ½xLkk{kt fkuE s ¼qr{fk Lk ¼sðe fkhý fu òu íku hrþÞk
rðÁØ fkuE fkÞoðkne fhu íkku yu çktLku ðå[u ¾wÕ÷w ÞwØ ÚkE þfu íku{ níkw.
[eLk{kt ¢ktrík ÃkAe sLkh÷ [ktøk-fkE-þuf ÃkkuíkkLkk MkkÚkeËkhkuLku ÷ELku íkkEðkLk [kÕÞk
økÞk yLku íÞk íku{Lku [eLk økýhksÞLke MÚkkÃkLkk fhe.su E.Mk.1971 MkwÄe MktÞwfík hk»xÙku{kt [eLkLkwt
«ríkrLkrÄíð fhíkw hnÞw. E.Mk.1950 Ãknu÷k y{urhfkLkku {ík MkkBÞðkËe [eLk òu íkkEðkLk Ãkh
yk¢{ý fhu íkku íku{kt nMíkûkuÃk fhðku òuEyu Lknª íkuðku níkku. Ãkhtíkw E.Mk.1950 Lkk fkurhÞk ÞwØ
ÃkAe y{urhfkLke Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞw yLku E.Mk.1953 Úke y{urhfkLkk hk»xÙT«{w¾ ykEÍLk
nkuðhu íkkEðkLkLku «[wh {kºkk{kt LkkýkfeÞ yLku ÷~fhe MknkÞ ykÃkðkLkwt Lkffe fÞwo yLku yu heíku
íkkEðkLkLkwt Mkþ†efhý fÞwo. E.Mk.1954 {kt [eLkLkk MkkBÞðkËe þkMkLku íkkEðkLkLku Mðíktºk fhðk
÷~fhe fkÞoðkne þÁ fhe. y{urhfkyu òu [eLk yk «{kýu ðíkoþu íkku y{urhfk Ãkh{kýw nrÚkÞkhLkku
«Þkuøk fhþu íkuðe [e{fe ykÃke. yk ½xLkkyu y{urhfk yLku [eLk ðå[u ÞwØLke ÃkrhÂMÚkrík W¼e
fhe rËÄe.MkkBÞðkËe [eLk yk MktË¼uo Úkkuzw ÃkkAw nxÞw íkku MkkÚku MkkÚku Lkkxku hk»xÙkuyu Ãký y{urhfkLkk
Ãkh{kýw «ÞkuøkkuLku Mk{ÚkoLk ykÃÞw Lknet. yk Mk{Þ ËhBÞkLk [eLkLkk MkkBÞðkËeykuLku yu rðïkMk
ÚkE [wfÞku níkku fu ykE.Mke.çke.yu{. (Ãkh{kýw þ†kuLku ÷ktçkk ytíkh MkwÄe ÷E sLkkhe r{þkE÷
«ýk÷e) Lkk MktþkuÄLk{kt y{urhfkLke su{ s hrþÞk Ãký ykøk¤ ðÄe [wfÞw Au. íkuÚke ÞwhkuÃk{kt
þrfíkLkwt Mk{íkw÷Lk hrþÞk íkhV Z¤Þww Au.[eLkLkk LkuíkkykuLku þÁykík{kt yu Mk{òÞw Lnkuíkw fu
hrþÞkLke ðÄíke síke ÷~fhe íkkfkík ¼rð»Þ{kt íku{Lku {kxu Ãký {w~fu÷e W¼e fhþu. yux÷w s
Lknª y{urhfk yk MktË¼uo [eLk Mkk{u fzf nkÚku fk{ ÷E þfþu Lknª. E.Mk.1957 {kt [eLku rf{kuºk
Ãkh yk¢{ý fÞwo íÞkhu hrþÞkyu s [eLkLku ÃkkAk nxe sðk Ëçkký fÞwo níkw. yk ½xLkkÚke [eLk
yLku hrþÞk ðå[u MkeÄw ÞwØ ÚkÞw Lknª Ãkhtíkw hrþÞk yLku y{urhfk [eLkLku þtfkLke Lkshu òuíkk ÚkE
økÞk.
19 {e MkËeLkk {kæÞ{{kt rçkúxLk yLku £kLMku MkkÚku {¤eLku MkwyuÍ fuLkk÷Lkwt rLk{koýfkÞo fÞwo
níkw.íkuLku {kxu MkwyuÍ fuLkk÷ ftÃkLke MÚkÃkkE níke.su E.Mk.1969 Úke 99 ð»ko Lkk Mk{Þ MkwÄe íkuLkwt
146 EríknkMk
Mkt[k÷Lk fhðkLkku yrÄfkh Ähkðíke níke. E.Mk.1956 {kt ErsÃíku MkwyuÍ fuLkk÷Lkwt hk»xÙeÞfhý 20{e MkËeLkw t rðï
fhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. íkuLkkÚke Mktfx ½uÁ çkLÞtw. rçkúxLk,£kLMk yLku EÍhkE÷u ErsÃík Ãkh yk¢{ý
fhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. òufu y{urhfk ykðe ÷~fhe fkÞoðkne fhðkLkwt rðhkuÄe níkw. íku{ Aíkkt
EshkE÷u rçkúxLk yLku £kLMkLke MkkÚku {¤eLku ErsÃík Ãkh yk¢{ý fÞwo. y{urhfkyu yk ºkýuÞ
hk»xÙkuLke su íkuLkk ¾kMk r{ºkku níkk íku{Lke xefk fhðe Ãkze. þeíkÞwØ þÁ ÚkÞk ÃkAe Ãknu÷e ð¾ík
MkwyuÍ fuLkk÷Lkk «&™u y{urhfk yLku hrþÞk yuf{ík ÚkÞk rçkúxLk yLku £kLMkLku MktÞwfík hk»xÙkuLke
LkkUÄ
þktrík MkuLkk Mðefkhðe Ãkze £kLMk yLku rçkúxLk MkwyuÍ fuLkk÷ Mktfx ÃkAe çkeòyu íkuLkwt Mk{ÚkoLk Ãký
fÞwo. ËhsòLkk hksÞku çkLke økÞk níkk. yk ½xLkkyu rðï{kt y{urhfk yLku hrþÞkLku Mk{kLk
Ëhsòu yÃkkÔÞku.
fÞwçkk{k yLkuf ð»kkuo MkwÄe Mkt½»ko fÞko ÃkAe rVzu÷ fk†ku E.Mk.1959 {kt Mk¥kk Ãkh ykÔÞk.
íku hrþÞk íkhVe níkk íkuÚke y{urhfkyu íkuLke MkkÚkuLkk MktçktÄku fkÃke LkktÏÞk y{urhfkyu fÞwçkkLke ¾ktz
¾heËðk Ãkh Ãký «ríkçktÄ {wfÞku yux÷w s Lknª y{urhfk{kt hnu÷k fk†ku rðhkuÄe fÞwçkLkkuyu
sÞkhu E.Mk.1961 {kt fÞwçkk Ãkh yk¢{ý fÞwo íÞkhu íkuLkwt Mk{ÚkoLk Ãký fÞwo.rLkðkorMkík fÞwçkk
ðkMkeykuyu rÃkøMkLke ¾kze{kt WíkhðkLkku «ÞíLkku fÞkuo òufu íku{Lkku yk yk¢{ý rLk»V¤ økÞw fkhý
fu fÞwçkkLke «ò fk†ku íkhV níke yLku íku{Lku çk¤ðk¾kuhkuLku fkuE s {ËË Lk fhe. hrþÞkyu
fÞwçkkLku {ËË fhðk Ãkh{kýw çkkuBçkLkwt ðnLk fhe þfíke yLku s{eLkÚke s{eLk Ãkh ðkh fhe þfíke
r{þkE÷ ykÃkðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku.ykðe r{MkkE÷ku y{urhfkÚke {kºk 150 rf.{e. Ëqh hk¾ðk{kt
Ãký ykðe níke. yux÷w s Lknª {kuxe MktÏÞk{kt ÷ktçkk ytíkh ¼uËe þfíke r{MkkE÷ku Ãký fÞwçkkLku
ykÃkðk{kt ykðe. íkwfeo yLku hrþÞkLke Mke{k Ãkh E.Mk.1949 Úke y{urhfkyu Ãký LkkuðuoLkk {køko
íkhV yk «fkhLkwt r{MkkE÷ MxuþLk W¼w fÞwo níkw. yk ½xLkkyu y{urhfk yLku hrþÞkLku ÞwØLke
LkSf ÷kðe ËeÄk. hrþÞkyu fÞwçkkLke {ËË fhíkk y{urhfkyu fÞwçkkLke LkkfkçktÄe fhðkLkku rLkýoÞ
÷eÄku. suLkku hrþÞkyu rðhkuÄ fÞkuo çktLku ðå[u òu Mkt½»ko ðÄu íkku ÞwØ yðMkÞMkt¼ðe sýkíkw níkw.
Ãkhtíkw ytíku hrþÞk yLku y{urhfk þktríkLkk {køkuo ykøk¤ ðæÞk. hrþÞk fÞwçkkLku ykÃku÷e r{MkkE÷
ÃkkAe ¾U[ðk íkiÞkh ÚkÞw çkË÷k{kt y{urhfkyu fÞwçkk Ãkh Ãkkuíku yk¢{ý Lknª fhu íku{ sýkÔÞw
yux÷w s Lknª íkwfeoLke MkhnË Ãkh y{urhfkyu þr†fhý fhðkLkku rLkýoÞ ÷E Ãkrù{e hk»xÙkuyu
Ãký 6 {kMkLke ytËh yk «{kýu fhðw òuEyu íkuðku Xhkð fÞkuo. òu 6 {kMkLke ytËh yk «{kýu Lk
ÚkkÞ íkku hrþÞk Ãkwðo çkŠ÷Lk{kt ÃkkuíkkLkk yrÄfkh ûkuºk Lke[u s{oLk «òíkktrºkf økýhksÞ ÂMðfkhe
÷uþu. hrþÞLk MkuLkkyu yk rLkýoÞ çkkË çkŠ÷LkLku [khu çkkswÚke ½uhe ÷eÄw Ãkrhýk{u Ãkrù{{kt ðMkíkk
çkŠ÷LkðkMkeyku yLku yLÞ rðËuþeykuLku {ËË fhðk r{ºk hk»xÙkuyu ðkÞwMkuLkkLkku WÃkÞkuøk fhe íku{Lku
MkkÄLk-Mkk{økúe ÃknkU[kze hrþÞkLku yuðku rðïkMk ÚkE økÞku níkku fu Ãkrù{Lke yk þrfíkykuLku
Mkh¤íkkÚke çkŠ÷LkLke çknkh {kuf÷e þfkþu Lknª fkhý fu yk yu s çkŠ÷Lk níkw suLkk Ãkh çkeò
rðïÞwØ ËhBÞkLk rLkÞtºký {u¤ððk síkk hrþÞkLkk 3 ÷k¾ MkirLkfku {]íÞw ÃkkBÞk níkk. íkku çkeS
çkksw çkŠ÷Lk Mktfx Ãkrù{e hk»xÙku {kxu Ãký Mkh¤ Lknkuíkwt. E.Mk.1950 Lkk Ëþf{kt çkŠ÷Lk ÚkELku
yLkuf ðuÃkkheyku yLku yLÞ ÷kufku Ãkwðo s{oLke{ktÚke Ãkrù{ s{oLke íkhV Ãk÷kÞLk Úkðk ÷køÞk
fkhý fu Ãkqðo s{oLke Ãkh hrþÞkLkwt ð[oMð níkw. yk ÷kufkuyu {nkMk¥kkyku WÃkh Ãký Ëçkký ðÄkÞwo
E.Mk.1955 ÃkAe Ãkrù{ s{oLke-s{oLkMkÄeÞ økýíktºkLkwt ÃkwLk: ÷~fhefhý fhðk{kt ykÔÞw yLku
MkkBÞðkËLke rðÁØ fkÞoðkne fhðk{kt ykðe. E.Mk.1961 {kt hrþÞkyu Ãkwðo s{oLkeLkk ÷kufku
Ãkrù{ s{oLke{kt sE Lk þfu íku {kxu çkŠ÷Lk{kt yuf rðþk¤ rËðk÷ çkLkkðe rËÄe. çkŠ÷LkLke yk
EríknkMk 147
20{e MkËeLkw t rðï Ëeðk÷ þeíkÞwØLkk hksfkhýLkwt «ríkf çkLke økE E.Mk.1989-90 Lkk ð»ko{kt s{oLk «òyu yk
Ëeðk÷Lku íkkuze Lkkt¾e þeíkÞwØLkk «ríkfLkku ytík ykýe rËÄku.yk{ ykÃkýu òuEyu Aeyu þeíkÞwØLkk
çkeò íkçkffk{kt fÞwçkkLkk Mktfxu çktLku {nkMk¥kkyku ðå[u Ãkh{kýwt ÞwØLke Mkt¼kðLkk ðÄkhe ËeÄe
níke. íku{ Aíkkt çktLku Mk¥kkykuyu þktríkLkku {køko yÃkLkkðe. rðïLku {nkÞwØLke Ëwh hkÏÞw. òufu
¢{þ: çktLku Mk¥kkyku ÃkkuíkkLkk ÷~fhe ¾[koyku Ãkh fkÃk {wfe hne níke yLku ÞwØLke rð[khÄkhk Ãký
LkkUÄ ½xe hne níke.
çktLku {nkMk¥kkyku ðå[u hksfeÞ MktçktÄku MkwÄkhðkLkk fux÷kf «ÞíLkku ÚkÞk. E.Mk.
1963{kt hrþÞk,y{urhfk yLku rçkúxLkLku Ãkh{kýw Ãkheûký «ríkçktÄ MktrÄ Ãkh nMíkkûkh fÞko yLku
Mkn{íke Ëþkoðe fu nðu Ãkh{kýw Ãkheûký s{oLkLke Lke[u fhðk{kt ykðþu suÚke ðkíkkðhý «Ëwr»kík
Lk ÚkkÞ. yus ð»kuo {kuMfku yLku ðkurþøxLk ðå[u «Úk{ ð¾ík MkeÄe s xu÷eVkuLk Mkuðk þÁ fhðk{kt
ykðe suLku nkux÷kELk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. nkux÷kELk xu÷eVkuLk Mkuðk îkhk çktLku hk»xÙku
ðå[u íkkífk÷ef MktÃkfo ÚkE þfíkku níkku.

(1 ) hrþÞkLkk fÞk Lkuíkkyu Mxkr÷LkLke Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk fÞwo níkw ?
............................................................................
(2 ) ykE.Mke.çke.yu{. yux÷w þwt sýkðku ?
............................................................................
(3 ) çkŠ÷LkLke rËðk÷ fÞkhu íkwxe ?
............................................................................
25.5 þeíkÞwØLkku ºkeòu íkçkffku yLku rðïhksfkhý:

yk íkçkffk{kt hþeÞk yLku y{urhfkLkk MktçktÄkuyu Lkðw s MðÁÃk ÃkfzÞw suLku zuxkLx fnuðk{kt
ykðu Au. zuxkLx þçËLkku yÚko íkLkkð{kt ½xkzku Úkðku íkuðku ÚkkÞ Au.yk þçËLkku «Þkuøk Ãkrù{ yLku
Ãkwðo ðå[u W¼k ÚkÞu÷ íkLkkð{kt rþrÚk÷íkk ykðe níke íku Mk{òððk ÚkÞku níkku. zuxkLx{kt [eLkLku
Ãký æÞkLk{kt ÷uðw sÁhe níkw ½ýk ð»kkuo MkwÄe y{urhfk yLku [eLkLkk MktçktÄku{kt fzðkMk ykðe níke.
Ãkhtíkw çktLkuLkk MktçktÄku{kt íkLkkð ½xÞku níkku. íku {níðLke WÃk÷ÂçÄ níke òufu þeíkÞwØ Mk{kÃík ÚkÞw
Lnkuíkw Ãkhtíkw hksfeÞ Mk¥kkykuLkk MktçktÄku{kt MkwÄkhku sÁh ÚkÞku níkku y{urhfkLkk nuLkhe rfMkeLshyu
zuxkLxLku rðhkuÄe þrfíkykuLke ðå[u Mkk{tsMÞ MÚkkÃkíkku þçË çkLkkÔÞku níkku. fÞwçkkLkk r{MkkE÷
Mktfx ÃkAe hrþÞk{kt ¢wùuð çkkË Mk¥kk MÚkkLku ykðu÷ çkúuÍLkuðLkk {íkkLkwMkkh zuxkLx {ík¼uË yLku
rððkËkuLku Ä{fe,÷~fhe þrfík yLku íkkfkíkÚke Lknª Ãkhtíkw þktrík Ãkwðof Mkk{ Mkk{u çkuMkeLku «&™kuLkku
rLkhkfhý ÷kðþu íkuðe ykþk W¼e fhu Au. yuLkku yÚko yu ÚkÞku fu ÃkhMÃkh rðïkMkLkwt ðkíkkðhý
çkLkðw òuEyu y{urhfkLkk hk»xÙÃkrík rLkfMkLkLku zuxkLxLkk sLkf íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. òufu
íkuLkku MktË¼o [eLk yLku y{urhfkLkk MktçktÄku {kxu ðÄw yMkhfkhý sýkÞ Au. rLkfMkLku ÃkkuíkkLke
fkhrfËeoLke þÁykík (E.Mk.1940 Úke E.Mk.1960) MkkBÞðkËLkk rðhkuÄe íkhefu fhe níke. Ãkhtíkw
sÞkhu E.Mk.1968 {kt íkuyku y{urhfkLkk hk»xÙ«{w¾ çkLÞk íÞku íku{Lku y{urhfk yLku [eLk ðå[u
MktçktÄku MkwÄkhðkLkku ¼hÃkwh «ÞíLk fÞkuo.
148 EríknkMk
y{uurhfk yLku hrþÞkyu Xtzk ÞwØLkku íkLkkð Ëwh fhðk fux÷kf rðrþü Ãkøk÷k ¼Þko. 20{e MkËeLkw t rðï
E.Mk.1968 {kt rçkúxLk,y{urhfk yLku hrþÞk ðå[u Ãkh{kýw y«Mkkh MktrÄ ÚkE. hrþÞk y{urhfk
yLku rçkúxLk ðå[uLkk íkLkkðLkwt {wÏÞ fkhý s{oLke yLku çkŠ÷Lk níkw. E.Mk.1969 {kt Ãkrù{ s{oLkeyu
ykuMxÚkÃkku÷exef Lkk{Lke Lkerík þÁ fhe suLkku yÚko ÃkqðoLku {kxu Lkerík yuðku ÚkkÞ Au. yk Lkerík
yLkwMkkh Ãkrù{ s{oLkeyu Ãkqðo ÞwhkuÃkLkk Ëuþku MkkÚku Mkkhk MktçktÄ çkktÄðkLkwt Lkffe fÞwo. yux÷w us
Lknª s{oLkeLkk çktLku ¼køkkuyu yuf çkeòLku {kLÞíkk ykÃke íkÚkk {nkMk¥kkykuyu Ãký çku Mðíktºk s{oLk
LkkUÄ
hksÞkuLku {kLÞíkk ykÃke. yk çktLku s{oLke E.Mk.1973 {kt MktÞwfík hk»xÙkuLkk MkÇÞ Ãký çkLÞk.
E.Mk.1972 {kt y{urhfk yLku hrþÞkyu MkkÕx-1 (Mkk{rhf Mke{k MktrÄ ) Ãkh nMíkkûkh fÞko. yk
MktrÄyu çktLkuLke nrÚkÞkhLke nkuh Äe{e fhe hrþÞk yLku y{urhfkLkk hk»xÙeÞðzkyku ðkhtðkh {éÞk
yLku y{urhfkyu hrþÞkLku ½ôLke rLkfkMk Ãký þÁ fhe. sw÷kE-193Ãk {kt rVLk÷uLzLkk nku÷rMkLfe{kt
3Ãk sux÷k hk»xÙkuLkwt Mkt{u÷Lk {éÞw.suLku þeíkÞwØLke ÃkrhÂMÚkrík{kt {kuxk ÃkrhðíkoLk íkhefu ÷uðk{kt
ykðu Au. yk Mkt{u÷Lk{kt 10 rMkØktíkku Ãkh Mkn{íke ÚkE su{kt MkkiÚke {níðÃkwýo çkkçkík níke, ík{k{
hk»xÙku ÞwhkuÃkLke MkhnËLkku Mðefkh fhþu su çkeò rðïÞwØ çkkË Lkffe fhðk{kt ykðe níke. íkuLkkÚke
s{oLkeLkk rð¼ksLkLku Mðef]rík {¤e yux÷ws Lknª MkkBÞðkËe hk»xÙkuyu ÃkkuíkkLke «skLku ðkýeLke
Mðíktºkíkk,Ëuþ AkuzðkLke Mðíktºkíkk Mkrník {kLkð yrÄfkhku ykÃkðkLkwt ð[Lk ykÃÞw. zuxkLxLkk yk
Mk{Þ ËhBÞkLk y{urhfk yLku [eLkLkk MktçktÄku{kt MkwÄkhku ÚkÞku. hk»xÙÃkrík rLkfMkLk yLku hksÞMkr[ð
nuLkhe rfrMkLshyu [eLk MkkÚku Mkw{u¤¼Þko MktçktÄku çkktÄðk{kt {níðLkku Vk¤ku ykÃÞku. E.Mk.1971
{kt [eLkLku MktÞwfík hk»xÙku{kt «ðuþ ykÃkðk{kt ykÔÞku yLku íkkEðkLkLku çkkË fhðk{kt ykÔÞw.
E.Mk.1978 {kt y{urhfkyu hk»xÙðkËe [eLkLke {kLÞíkk hË fhe yLku E.Mk.1979 {kt [eLke
÷kufíkktrºkf økýhksÞLku {kLÞíkk ykÃke. çktLku hk»xÙkuyu ÃkhMÃkh hksËwík Ãký {kufÕÞk.

(1) zuxkLxLkku yÚko ykÃke íkuLkk «ðíkofLkwt Lkk{ ykÃkku ?
............................................................................
(2) Ãkh{kýw y«Mkkh MktrÄ rðþu sýkðku ?
............................................................................
(3) MkkÕx-1 yux÷u þwt ?
............................................................................
(4) ykuMxÚkÃkkur÷xefLke Lkerík Mk{òðku ?
............................................................................
25 .6 . þeíkÞwØLkwt LkðeLk MðÁÃk:

nu÷rMkLfe Mkt{u÷Lk ÃkAe zuxkLx «r¢Þk Äe{e Ãkze y{urhfk yLku hrþÞkLkk MktçktÄku
E.Mk.1980 MkwÄe{kt yux÷k ¾hkçk çkLÞk fu VheÚke þeíkÞwØ þÁ ÚkÞw nkuÞ íku{ yktíkhhk»xÙeÞ
rðþu»k¿kkuLku ÷køÞw. yuf Lkðk íkLkkðLkku WÕ÷u¾ þeíkÞwØLkk Lkðk s MðÁÃk MkkÚku òuðk {éÞku. yk
LkðeLk þeíkÞwØ Ãknu÷kLkk þeíkÞwØ fhíkk swËk «fkhLkwt níkw. ynªÞk ði[krhf {ík¼uËkuLkwt MÚkkLk
EríknkMk 149
20{e MkËeLkw t rðï þrfík Mktíkw÷Lku ÷eÄw níkw. Lkðk þeíkÞwØLkk Mk{Þøkk¤k{kt [eLk yuf rðrþü þrfík íkhefu W¼Þwo
suLku yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu LkkUÄLkeÞ çkkçkík íkhefu ÷uðk{kt ykðu Au yux÷w s Lknª [eLkLku nhkððw Ãký
{w~fu÷ níkw.E.Mk.1979 {kt yV½krLkMíkkLk{kt hrþÞLk MkuLkkLke Ë¾÷økeheyu yk Lkðk þeíkÞwØLku
sL{ ykÃÞku. çktLku {nkMk¥kkyku ¾kMk fheLku ÞwhkuÃkLke çknkh ÃkkuíkkLkku «¼kð ÃkkÚkhðk {þøkw÷
níke. nðu ÞwhkuÃkLke çknkh [k÷íkk Mkt½»kkuoLku ¾wçk {níð {¤ðk ÷køÞw. hrþÞk {kxu zuxkLxLkku yÚko
LkkUÄ ÞwhkuÃk Ãkwhíkku {ÞkorËík níkku. ¼khík,[eLk, ykr£fk yLku yV½krLkMíkkLk suðk þnuhku{kt çktLku
{nkMk¥kkyu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk «¼kð ûkuºkku çkLkkððkLkwt þÁ fÞwo. hrþÞkyu yV½krLkMíkkLkLkk hk»xÙÃkríkLku
çkË÷kðeLku ÃkkuíkkLke ÃkMktËLkk hk»xÙÃkrík Lke{e rËÄk. yux÷ws Lknª 1 ÷k¾ sux÷k hrþÞLk MkirLkfku
yV½krLkMíkkLk{kt {wfðk{kt ykÔÞk. y{urhfkyu yV½krLkMíkkLk{kt hrþÞLk MkirLkfku hk¾ðk çkË÷
íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo yLku yk MkirLkfkuLku fkhýu EhkLk Ãkh ¾íkhku W¼k ÚkkÞ Au íku{ sýkðe ÃkkuíkkLkk ÞwØ
snkòu EhkLke y¾kík{kt {kufÕÞk. çktLku {nkMk¥kkyku ðå[u yíÞtík rðLkkþf nrÚkÞkhku çkLkkððkLke
òýu fu nkuz ÷køke níke. y{urhfkLkk hk»xÙÃkrík hkuLkkÕz huøkLku MxÙuxursf rzVuLMk ErLkrþÞuxeð
(yuMk.ze.ykE.) Lkk{u yuf LkðeLk þ† «ýk÷e rðfrMkík fhðkLke ÞkusLkkLku {tswhe ykÃke su
Mxkh ðkuMko íkhefu òýeíke çkLke.
25 .7. þeíkÞwØLkku ytík:

Ãkwðo ÞwhkuÃkLkk ½ýk çkÄk hk»xÙku{kt MkkBÞðkËLkku ytík ykððkLku fkhýu þeíkÞwØLkku Ãký ytík
ykðe økÞku. yk ÃkíkLk yux÷w çkÄw ÍzÃke níkw fu, MkkBÞðkËLkk sL{ MÚkkLk hrþÞk{kt Ãký íku Lkkþ
ÃkkBÞku. yk «r¢ÞkLke þÁykík E.Mk.1988 {kt Ãkku÷uLzÚke þÁ ÚkE sÞkhu Mkkur÷zuhexe xÙuz ÞwrLkÞLku
Mkhfkh rðÁØ yLkuf nzíkk÷ku þÁ fhe. Ãkrhýk{u Mkhfkhe rLk»Ãkûk [qtxýe Þkusðe Ãkze su{kt
MkkBÞðkËeyku ¾hkçk heíku nkÞko . ykðes ÂMÚkrík nt ø ku h e,çkÕøku h eÞk,hku { krLkÞk yLku
ÍufkuM÷kðkrfÞk{kt Ãký ÚkE.Ãkqðo s{oLkeLkk MkkBÞðkËe Lkuíkk yuhef nkuLkuVhu yk «fkhLkk nzíkk÷eÞk
÷kufkuLku çk¤ «Þkuøk fhe rLkÞtºký{kt ÷uðk ÄkÞwo Ãkhtíkw íkuLkk MkkÚkeykuyu íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo. E.Mk.1989
MkwÄeLkk ytík MkwÄe{kt Ãkqðo s{oLke{kt MkkBÞðkËe Mkhfkh íkwxe Ãkze yLku þeíkÞwØLkwt «íkef økýkíke
çkŠ÷Lk Ëeðk÷Lku ÷kufkuyu WíMkkn{kt ykðeLku E.Mk.1989 {kt íkkuxe Lkkt¾e. su «{kýu çkŠ÷LkLke
Ëeðk÷ çkLkðkÚke þeíkÞwØLke þÁykík ÚkE níke yus «{kýu yk rËðk÷ íkwxðkÚke þeíkÞwØLkku Ãký
ytík ykðe økÞku. E.Mk.1990 {kt Ãkqðo s{oLkeyu Ãkrù{ s{oLkeLkwt Lkkýw MðefkÞwo yLku ytíku çktLku
s{oLke yuf ÚkE økÞk. s{oLke Mktr½Þ økýhksÞLkk [kLMku÷hLku yk LkðeLk hk»xÙLkk ðzk çkLkkððk{kt
ykÔÞk. ynªÚke s{oLkeyu çkòh ykÄkrhík yÚkoÔÞðMÚkk yLku ÷kufþkne hksÞÔÞðMÚkkLku Mðefkhe.
hrþÞk{kt Ãký MkkBÞðkËLkku {]íÞw½tx ðkøÞku. r{¾kE÷ økkuçkkuo[kuðu ÃkkuíkkLke ø÷kMkLkkuMík
({wfík yÚkoÔÞðMÚkk) yLku Ãkuhu†kuEfk (Lkð rLk{koý) suLkku yÚko ÚkkÞ Au ykŠÚkf yLku Mkk{kSf
MkwÄkhýkLke Lkðe LkeríkykuÚke ËuþLkwt ÃkwLk: rLk{koý fhðwt. Ãkhtíkw íku{Lkk WÃkkÞ rLk»V¤ rLkðzÞk yLku
E.Mk.1991 MkwÄe{kt MkkurðÞux Mkt½ swËk swËk økýhksÞku{kt ðnu[kE økÞku yLku ysuÞ fu {nkMk¥kk
íkhefu hrþÞkLke MÚkkLk Lke[u WíkÞwo. nðu þeíkÞwØLkku ytík ykÔÞku yLkuf hksÞLkerík þk†eykuyu
Ër÷÷ku fhe fu þeíkÞwØLkk ytíkÚke rðïLke ík{k{ Mk{MÞkykuLkku ytík ykðe sþu.Ãkhtíkw nðu
Mk{MÞkykuLkwt MðÁÃk yLku Mkt½»koLkk ûkuºkku çkË÷kíkk síkk rðï MkkÚku çkË÷kíkk níkk.
150 EríknkMk

(1) yuMk.ze.ykE. yux÷w þwt ?
............................................................................
(2) ø÷kMkLkkuMík yLku Ãkuhu†kuEfkLkku yÚko MÃkü fhku ? LkkUÄ
............................................................................
(3) þeíkÞwØLke ÃkqýkonqríkLkk «íkef rðþu sýkðku ?
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
rîíkeÞ rðïÞwØ Ãkwýo ÚkÞk çkkË íkhík s rðï hksÞfkhý{kt þeíkÞwØLkku «kht¼ ÚkÞku
suLkk Mktfuíkku yk ÞwØ ËhBÞkLk s òuðk {éÞk níkk. þeíkÞwØLkk rðr¼Òk íkçkffkyku{kt y{urhfk
yLku hrþÞkLke rð[khMkhýe yLku yufçkeò Ãkhíðu MktËun yLku yrðïkMkLkku ¼kð òuðk {¤u Au.
zuxkLxLke «r¢Þk Ãký ykÃkýu òuÞw su þeíkÞwØLku ½ýu ytþu ykuAw fhðkLkku «ÞíLk níkku. Ãkhtíkw [eLk
yuf {nkMk¥kk íkhefu W¼híkk þeíkÞwØLkwt MðÁÃk Ãký çkË÷kÞw. E.Mk.1990 ykMkÃkkMk Ãkwðo ÞwhkuÃkLkk
hk»xÙku yLku ¾wË hrþÞk{kt MkkBÞðkËe þkMkLkLkku ytík ykðíkk þeíkÞwØ Mk{kÃík ÚkÞwt.
ÃkkXktík «&™ku
(1) þeíkÞwØLke ÔÞkÏÞk ykÃke Mk{òðku fu ¾wÕ÷k ÞwØ fhíkk íku fE heíku swËw Ãkzu Au ?
(2) þeíkÞwØ {kxu sðkçkËkh fkhýkuLke [[ko fhku ?
(3) Ãkku÷uLzLkku {wÆku Mk{òðe þeík ÞwØLkk «Úk{ íkçkffk rðþu sýkðku.
(4) çkŠ÷Lk LkkfkçktÄe ytøku ík{u þwt Mk{òu Aku ?
(5) Mkwyus fuLkk÷Lkku {wÆku Mk{òðe þeíkÞwØLkk çkeò íkçkffkLkwt ðýoLk fhku.
(6) zuxkLx íkçkffkLkwt þeíkÞwØ{kt {níð MÃkü fhku.
(7) LkðeLk þeíkÞwØ yux÷u þwt ? «khtr¼f þeíkÞwØ fhíkk íku fE heíku y÷øk Ãkzu Au ?

25 .1 .
(1) hksfeÞ yLku ykŠÚkf WËkhefhý yLku {kfoMkðkË-÷urLkLkðkË
(2) ðkuEMk ykuV y{urhfk yLku hurzÞku {kuMfku
25.2
EríknkMk 151
20{e MkËeLkw t rðï (3 ) swyku 25.2 Lkku ytrík{ Vfhku. Ãkqðo ÞwhkuÃk MkkurðÞux Mkt½ îkhk yLku Ãkrù{ ÞwhkuÃk y{urhfk
îkhk
25 .3.
(1 ) Ãkku÷uLz
(2 ) [Š[÷
LkkUÄ (3 ) yðhkuÄLku rLkÞtrºkík fhðku
(4 ) LkkuÚko yux÷kÂLxf xÙexÙe ykuøkuoLkkEÍuþLk
25 .4.
(1 ) rLkrfíkk ¢wùuð
(2 ) zu{ku¢uxef ÃkeÃkÕMk rhÃkrç÷f ykuV [kELkk yÚkðk [eLke ÷kufíkktrºkf økýhksÞ
(3 ) E.Mk.1989-90
25.5
(1 ) zuxkLx þçË Ãkqðo yLku Ãkrù{ søkík ðå[u Mkt½»ko{kt ½xkzku yuðku yÚko Mkw[ðu Au. yk þçË
y{urhfkLkk hk»xÙ«{w¾ rLkfMkLku ykÃÞku níkku.
(2 ) Ãkh{kýw y«Mkkh Mktr½ yux÷u LÞqrf÷Þh LkkuLk-«kur÷VhuþLk xÙexÙe
(3 ) MxÙuxursf ykBMko r÷{exuþLk xÙexÙe-1 yux÷u fu MkkÕx-1
(4 ) Ãkrù{ s{oLkeyu yÃkLkkðu÷ Lkerík yuLkku yÚko ÚkkÞ Au Ãkqðo íkhVLke Lkerík
25 .6.
(1 ) MxÙuxursf rzVuLMk ErLkrþÞuxeð yux÷u fu hýLkerík ykÄkrhík Mkthûký Ãknu÷
(2 ) {wfíkÃkýwt yLku LkðrLk{koý
(3 ) çkŠ÷Lk rËðk÷Lkwt íkwxðwt
ÃkkXkík «&™kuLkk Mktfuíkku:

(1 ) swyku-25.1.
(2 ) swyku-25.2
(3 ) swyku-25.3.Vfhku-2
(4 ) swyku-25.3. Vfhku-5
(5 ) swyku-25.4.Vfhku-6
(6 ) swyku-25.5
(7 ) swyku-25.6.
Ãkkrh¼kr»kf þçËku:
fkur{LVku{o : : MkkBÞðkËe {krníke MktMÚkk suLke MÚkkÃkLkk MkkurðÞux Mkt½u

E.Mk.1947 {kt fhe níke. íkuLkku WËu~Þ rðï{kt MkkBÞðkËe
rð[khMkhýeLkku Vu÷kðku fhðkLkku níkku.
yÂMÚkrðfkMk [hý yÚkðk
152 EríknkMk
þeíkÞwØLkku «Úk{ íkçkffku : E.Mk.1945 Úke E.Mk.1947 ËhBÞkLkLkk þeíkÞwØLkk ð»kkuoLku 20{e MkËeLkw t rðï
«Úk{ íkçkffk íkhefu ÷uðk{kt ykðu Au.
÷kun ykðhý : yk þçËLkku «Þkuøk rçkúxþ ðzk«ÄkLk [Š[÷ îkhk fhðk{kt
ykÔÞku níkku. Ãkqðo ÞwhkuÃkLkk økúeMk rMkðkÞLkk ík{k{ hksÞku
hrþÞLk swÚk{kt òuzkíkk íku{ýu yk þçË ðkÃkÞkuo níkku.
çkŠ÷Lk LkkfkçktÄe : hrþÞk îkhk çkŠ÷Lk Ãkh ÷økkððk{kt ykðu÷k rðr¼Òk «rík-
LkkUÄ
çktÄku suLkkÚke çkŠ÷LkLkku yLku Ãkqðo s{oLkLkeLkku Ãkrù{ s{oLke
MkkÚku MktÃkfo Awxe økÞku níkku. y{urhfk yLku r{ºk hk»xÙkuyu
Ãkrù{ s{oLke{kt ykŠÚkf MkwÄkhk y{÷{kt {wfíkk íkuLkeu rðÁØ
hrþÞkyu çkŠ÷Lk LkkfkçktÄe fhe níke.
çkúMkuÕMk Mk{swíke : yk MktrÄ rçkúxLk,£kLMk yLku çkuÂÕsÞ{u s{oLkeLkk yk¢{ýLkk
¼Þ Mkk{u hûký {u¤ððk fhe níke.Ãkhtíkw {q¤¼qík heíku íkuLkku
WËu~Þ hrþÞkLke Mkk{u swÚk çktÄe fhðkLkku níkku.
x›{uLk rMkØktík : y{urhfkLkk hk»xÙ«{w¾ x›{uLku MÚkkÃku÷ Lkerík suLkkuWËu~Þ
MkkBÞðkËLku yuðk ík{k{ ûkuºkku{kt rMk{tík hk¾ðkLkku níkku sÞkt
íkuýu {sçkwíkeuuÃkwðof MÚkkLk s{kÔÞw níkw.
{kþo÷ ÞkusLkk : y{urhfk æðkhk ÞwØ çkkË ÞwhkuÃkLkk hk»xÙkuLku ykŠÚkf rðfkMk
{kxu 20 ð»koLke yðÄe {kxu 10 rçkr÷ÞLk zku÷h fhíkk ðÄkhu
LkkýkLke {ËË fhðk {kxu þÁ ÚkÞu÷ ÞkusLkk
Lkkxku : MkkurðÞux hrþÞkLke rðÁØ y{urhfk yLku íkuLkk MkkÚke hk»xÙkuyu
W¼w fhu÷ ÷~fhe MktøkXLk suLku LkkuÚko yux÷kÂLxf xÙexÙe ykuøku-o
LkkEÍuþLk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
zuxkLx : Ãkqðo yLku Ãkrù{ ðå[u {ík¼uËku ykuAk fhðk {kxu ðÃkhkÞu÷
þçË yk íkçkffk ËhBÞkLk çktLku {nkMk¥kkyku ðå[uLkk MktçktÄku
MkwÄÞko yux÷w s Lknª y{urhfk yLku [eLkLkk MktçktÄku{kt Ãký
ÃkrhðíkoLk ykÔÞw.
MkkÕx-1 : MxÙuxursf ykBMko r÷{exuþLk xÙexÙe-1 íkhefu yku¤¾kíke yk
MktrÄ y{urhfk yLku hrþÞk ðå[u ÚkE níke. su{kt çktLku {kuxk
«{ký{kt þ†ku çkLkkððkLke LkeríkLkku íÞkøk fÞkuo níkku
yuMk.ze.ykE. : MxÙuxursf rzVuLMk ErLkrþÞuxeð íkhefu yku¤¾kíke yk ÞkusLkk
MxkhðkuMko íkhefu ¾wçk òýeíke çkLke níke.yk ÞkusLkk ytíkøkoík
LkðeLk xufLkku÷kuS ykÄkrhík ©uc nrÚkÞkhkuLkku rðfkMk
fhðkLkku níkku.
ø÷kMkLkkuMík : íkuLkku yÚko ÚkkÞ Au {wfíkÃkýw. MkkurðÞux Mkt½Lkk h k » x Ù Ã k r í k
økkuçkkuo[kuðu hrþÞk{kt LkðeLk WËkh{íkðkËe ykŠÚkf rMkØktíkku
÷køkw fhðkLke LkeríkLku yk Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞw níkw.
Ãkuhu†kuEfk : hrþÞkLkwt ykŠÚkf yLku Mkk{krsf ûkuºk LkðrLk{koý fhðkLkk
EríknkMk 153
nuíkwÚke økkuçkkuo[kuð îkhk þÁ fhðk{kt ykðu÷ rðrþü Lkerík
ykuMxÚkÃkkur÷xef : Ãkrù{ s{oLkeLke Mkhfkhu þÁ fhu÷ Lkerík suLkku yÚko ÚkkÞ Au
Ãkqðo íkhVLke Lkerík Ãkrù{ s{oLkeyu Ãkqðo ÞwhkuÃkLkk hk»xÙku MkkÚku
Mkk{kLÞ MktçktÄku çkktÄðk {kxu çktLku s{oLk hk»xÙkuLku {kLÞíkk
yÃkkððkLkku «ÞíLk fÞkuo yux÷w s Lknª {nkMk¥kkykuyu Ãký
LkkUÄ çktLkuLku Mðíktºk yLku y÷øk-y÷øk hk»xÙkuLkk Ëhssku ykÃÞku.
154 EríknkMk
hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤ {kuzâw÷ - 5
LkkUÄ
26
hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤

20 {e MkËe ËhBÞkLk MktMÚkkLkðkËe þkMkLk Lke[u hnu÷k rðïLkk ÷k¾ku ÷kufku «íÞûk fu
Ãkhkuûk heíku ÃkkuíkkLkk hk»xÙLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{{kt Mkt÷øLk níkk. E.Mk.1945 Úke E.Mk.1980
ËhBÞkLk yurþÞk,ykr£fk,Ãkrù{ «þktík {nkMkkøkhLkk rîÃkku (ykurþÞkLkk) yLku fuhurçkÞLk «Ëuþku
su rðr¼Òk {nkMk¥kkykuLkk nkÚk Lke[u økw÷k{ níkk. íku{Lku ÃkkuíkkLke MktøkrXík íkkfkíkÚke ÃkkuíkkLkk
òíkLku Mðíktºk hk»xÙ{kt ÁÃkkíktrhík fhe níke yk çkÄk hk»xÙku yk Ãkqðuo ÞwhkuÃk òÃkkLk yLku y{urhfkLkk
þkMkLkLkk ytøk níkk.
rîíkeÞ rðï ÞwØ (E.Mk.1939 Úke E.Mk.1945) ËhBÞkLk s{oLke yLku òÃkkLk suðk
ÃkhkSík hk»xÙkuLke Mkk{úksÞðkËe yLku rðMíkkhðkËe LkeríkLkku ytík ykÔÞku yux÷w s Lknª rçkúxLk,£kLMk
yLku LkuÄh÷uLz suðe rðsuíkk Mk¥kkyku Ãký nðu Mkk{úksÞðkËe þkMkLk fhe þfðk yMk{Úko çkLke.
íku{Lkk Lkuíkkyku Ãkh rðMktMÚkkLkðkËe yux÷u fu MktMÚkkLkðkËe þkMkLk Mk{kÃík fhðkLkwt Ëçkký ðæÞw.
òufu íku{Lkk nkÚk Lke[u hnu÷e «òykuLkwt Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lke ÷zíku íku{Lku yk{ fhðk {sçkwh
çkLkkÔÞk níkk. MkkÚku MkkÚku çku {nkMk¥kkyku y{urhfk yLku hrþÞkLkk ËçkkýÚke Ãký íku{ýu MktMÚkkLkðkËe
Lkerík Akuzðe Ãkze níke. E.Mk.1945 ÃkAe Ãkrù{ ykr£fk yLku yLÞ Úkkuzkf hk»xÙkuyu {kuxu¼køku
y®nMkf yËk÷Lkku îkhk Mðíktºkíkk «kÃík fhe. y÷SheÞk rnLËe[eLk,{÷kÞk,ytøkku÷k yLku
{kuÍkrçkf suðk fux÷kf hk»xÙkuyu Mkþ† Mkt½»koLkku {køko yÃkLkkðe ykÍkËe «kÃík fhe.
MktMÚkkLkðkËe «òyu su MðíktºkíkkLkwt MðÃLk òuÞwt níkw íkuðe hksfeÞ Mðíktºkíkk íku{Lku íkhík
s {¤e Lknkuíke. Lkðk hk»xÙLke yLkuf Mk{MÞkyku yu{Lke Mk{ûk níke ¾kMk fheLku ykŠÚkf rðfkMk
yLku hk»xÙLkwt ykÄwrLkfefhý fhðw íku íku{Lkku {wÏÞ {wÆku níkku íkuLku {kxu íku{ýu Lkð MktMÚkkLkðkËÚke
Ãký çk[ðw sÁhe níkwt. y{urhfk yLku Ãkrù{ ÞwhkuÃk suðk rðfrMkík ËuþkuLke su{ íku{Lkwt SðLk
Äkuhý Wå[ fûkkLkwt Lknkuíkw. yk çkÄe Mk{MÞkykuLke Mkk{u Ísw{e ÃkkuíkkLkk hk»xÙLku ykøk¤ ðÄkhðkLkku
Ãkzfkh íku{Lke Mkk{u níkku.
EríknkMk 155
{kuzâw÷ - 5 hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤
nuíkwyku
.. yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u..........

rðïLkk fux÷kf Mðíktºkíkk Mktøkúk{ku rðþu òýe þfþku.
.
LkkUÄ rðWÃkrLkðuþefhý yÚkðk íkku rðMktMÚkkLkðkËLke «r¢ÞkLku «¼krðík fhðkðk¤e ðirïf
{nkMk¥kkyku yLku hksfeÞ þrfíkykuLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
.
MktMÚkkLkðkËLkku íÞkøk fÞko çkkË ËwrLkÞk{kt W¼he ykðu÷k ykðk Lkðk hksÞkuLke yktíkrhf
çkkçkíkku rðþu òýe þfþku.
hk»xÙeÞ rðfkMk MktË¼uo íku{Lke Mkk{u ykðu÷e Mk{MÞkyku yLku íkuLkk Mk{kÄkLk {kxu íku{ýu
fhu÷k «ÞíLkkuLku Mk{S þfþku.
26 .1 hk»xÙeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{ yLku hk»xÙeÞ rðfkMkLkwt Lkðw «kÁÃk: rðMktMÚkkLkðkËLkku «kht¼
«kÁÃk-
20 {e MkËeLkk Mðíktºkíkk yktËku÷LkLkk Lkuíkkykuyu hk»xÙLkk ík{k{ MkÇÞku {kxu Mk{kLk yrÄfkh
yLku sðkçkËkheLke {ktøkýe fhðk ÃkkuíkkLke Ãkqðuo ÚkE økÞu÷ yktËku÷Lkku{ktÚke «uhýk «kÃík fhe níke.
y{urhfkLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{ ÃkAe MktÞwfík hksÞ y{urhfkyu MÚkkÞe ÷kufþkne þkMkLkLkku ÃkkÞku
LkkÏÞku yLku ík{k{ y{urhfLk LkkøkrhfLku yrÄfkh {éÞk. y{urhfkLke MkuLkk ykfh{kt ykuAe Úkíke
økE yLku MkuLkkyu Lkkøkrhf SðLkLkk yktíkrhf {k{÷k{kt fÞkhu Ë¾÷økehe fhe Lknª. yurþÞk
yLku ykr£fkLkk MktMÚkkLkku{kt Sðíke «òyu yk MkkiÚke {kuxku ykËþo níkku fkhý fu MktMÚkkLkðkËe
þkMkLk MkuLkk îkhk íku{Lkk Ãkh rLkÞtºký hk¾íkw níkw.
yk s heíku E.Mk.1789 Lke £kLMkLke ¢ktríkLkk ykËþkuo Ãký íku{Lke Mkk{u níkk. yk ¢ktríkyu
Mðíktºkíkk,Mk{kLkíkk yLku çktÄwíkkLkk ykËþo rðïLku ¼ux ykÃÞk. yk ¢ktríkyu ÞwhkuÃkLkk ÷kufkuLke MkkÚku
MkkÚku £kLMkLkk MktMÚkkLkku{kt Sðíke «òLku Ãký «urhík fÞko. íku{kLkk {kuxk¼køkLkk ÷kufku rðËuþe
þkMkLk rðÁØ sLkíkkLku íkiÞkh fhe hnÞk níkk.
MktMÚkkLkðkËe þkMkLk{kt Sðíkk hk»xÙkuLkk ÷kufkuyu hk»xÙeÞ Mðíktºkíkk yLku rðfkMk {kxu
y{urhfkLkwt «kÁÃk {kuxu¼køku yÃkLkkÔÞw. E.Mk.1865 Úke E.Mk.1950 Lkk ð»ko ËhBÞkLk y{urhfkyu
f]r»k,{kuxk WÄkuøkku,çkòh ÔÞðMÚkk WÃkh ykÄkrhík {qzeðkËe yÚkoÔÞðMÚkkLkku rðfkMk fhe rðï{kt
MkkiÚke rðfrMkík hk»xÙLkwt rçkÁË {u¤ÔÞw níkw. rðïLkk ík{k{ ÷kufku y{urhfkLkk {køkuo [k÷ðk yLku yu
s heíku ÃkkuíkkLkwt þkMkLk fhðk «kuíMkkrník ÚkÞk níkk.
E.Mk.1917 {kt ÚkÞu÷ hrþÞLk ¢ktríkyu Ãký rðï WÃkh «¼kðf yMkh W¼e fhe. yk
çkkuÕMkurðf ¢ktríkyu swËe-swËe hk»xÙeÞíkkykuLku Mðíktºkík çkLkðk yLku ÃkkuíkkLkwt ¼rð»Þ Ãkkuíku s ½zðkLkku
yrÄfkh ykÃÞku.yk ¢ktríkyu Ãkrù{e ËuþkuLke {qzeðkËe ÃkØríkLkku íÞkøk fhe Mkk{krsf yLku ykŠÚkf
rðfkMkLkwt Lkðw s «kÁÃk rðï Mk{ûk {wfe ykÃÞw. E.Mk.1941 {kt hrþÞLk «òLkwt SðLk Äkuhý
íku{Lkk rÃkík]ykuLke íkw÷Lkkyu ½ýw Wå[ fûkkLkwt níkw. hrþÞkLkk Lkuíkkykuyu hksfeÞ yLku ykŠÚkf heíku
þkur»kík yLkuf hk»xÙku yLku MktMÚkkLkkuLku Lkiríkf yLku ¼kiríkf xufku ykÃÞku. {kfoMkðkËe rMkØktíku MktMkkhLkk
MkkiÚke f[zkÞu÷k ðøko su{fu ¾uzwíkku,fkheøkhku suLku «ku÷uxuheÞLk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au,íkuLkk
rníkku {kxu ÷zðkLkku ykËþo ykÃÞku. MktMÚkkLkðkËe þkMkLk Lke[u hnu÷k hk»xÙLkk fux÷kÞ {níðÃkwýo
156 EríknkMk
Lkuíkkykuyu hrþÞkLke {w÷kfkík ÷E Mðíktºkíkk Mktøkúk{ {kxu ykÞkusLk fhðkLke heík¼kíku þe¾e níke
yLku hrþÞkLkwt yæÞÞLk Ãký fÞwo níkw. ykðk yøkúøkÛÞ Lkuíkkyku{kt rðÞuík Lkk{Lkk hk»xÙðkËe Lkuíkk
nku-[e-r{Ln, [eLkLkk hk»xÙðkËe Lkuíkk [kLøk-fkE-þuf yLku ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkk Lkuíkk
sðknh÷k÷ LknuÁLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su «òíkktrºkf Mk{ksðkË{kt rðïkMk Ähkðíkk níkk yLku
hrþÞLk yÚkoÔÞðMÚkkLkwt yLkwfhý fhðk {ktøkíkk níkk.
rðMktMÚkkLkðkËLke þÁykík:
LkkUÄ
MðhksÞLke yLku MðþkMkLkLke {ktøkýe økúux rçkúxLk yLku £kLMkLkk íkkçkk Lke[u hnu÷e «òyu
økýk ð»kkuoÚke fhe níke. E.Mk.1867 {kt rçkúxLku ykuMxÙru ÷Þk,LÞwÍe÷uLz,Ërûký ykr£fk íkÚkk fuLkuzkLkk
fux÷kf ¼køkkuLku MðhksÞ ykÃkðkLkwt þÁ fhe rËÄw níkw. yk çkÄk «Ëuþku{kt E.Mk.1600 Úke {kuxe
MktÏÞk{kt ÞwhkuÃkeÞLkku Mk¥kk MÚkkLku níkk. íku{ýu íÞktLkk {q¤ rLkðkMkeykuLku ÃkkuíkkLkk økw÷k{ çkLkkðe.
íku{Lke Mk¥kk MÚkkÃke níke nðu íku{ýu MÚkkrLkf ÷kufkuLku íku{Lke yktíkrhf çkkçkíkku{kt rLkýoÞ ÷uðk Mðíktºkíkk
ykÃke. Ãkhtíkw yLÞ hk»xÙku MkkÚkuLkk MktË¼o{kt yux÷u fu rðËuþ Lkerík çkkçkíku íku{Lkk Ãkh rçkúxLkLke
hkòþkneLkwt rLkÞtºký hnÞw.E.Mk.1910 ÃkAe ykðk MktMÚkkLkðkËe hk»xÙkuLku Mðíktºkíkk MktMÚkkLk yÚkðk
MknÞkuøke hk»xÙkLu kk rçkúxLk hk»xÙ {tz¤Lkk MkÇÞku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk. rçkúxLku Ërûký ykr£fkLkk
Mkt½Lku Ãký hk»xÙ {tz¤Lkku Ëhsòu ykÃÞku níkku.
rçkúxLkLke su{ £kLMk Ãký yu{ {kLkíkw fu fux÷ef òríkyku yLku Mk{kòu ¾kMk fheLku ÞwhkuÃkLkku
Mk{ks Wå[ fûkkLkku Au. sÞkhu çkeò Mk{ks ykrË{ yðMÚkk{kt Sðu Au. íkuÚke Wå[ fkuxeLkk
Mk{ksLkwt yu ËkrÞíð Au fu ykrË{kyðMÚkk{kt Sðíkk Mk{kòuLku MktMfkhe yLku rþrûkík çkLkkððk
«ÞíLk fhu. E.Mk.1914 ÃkAe £kLMkLkk MktMÚkkLkku{kt hnu÷k yLÞ ÷kufkuLku fux÷kf yrÄfkhku ykÃkeLku
íku{Lku þkMkLkLkk ¼køkeËkh çkLkkððk{kt ykÔÞk.
rçkúxLk,£kLMk yLku z[ suðe Mk¥kkyku nðu yu Mðefkhíke ÚkE níke fu MktMÚkkLkðkËe «ò
¼kðLkkí{f fkhýkuÚke ÃkkuíkkLke {kík]¼qr{ MkkÚku òuzkE ykŠÚkf ÷k¼ «kÃík fhe þfþu yLku yux÷k
{kxu yktrþf MðíktºkíkkLku Ãký Mðefkhe ÷uþu. yux÷u s {kuxk¼køkLkk MktMÚkkLkkuyu çknw ÍzÃkÚke Ãkwýo
MðíktºkíkkLke {ktøkýe fhe Lknkuíke. òufu ¼khík suðk þkur»kík hk»xÙu Ãkwýo Mðíktºkíkk {kxu rçkúxLkLku
{sçkwík Ãkzfkh ykÃÞku níkku. ykÃkýu yu Ãký òýðw òuEyu fu E.Mk.1945 Ãknu÷k MktMÚkkLkðkËe
þkMkLk{kt fhðk{kt ykðu÷k rðfkMkLkk «ÞíLkkuÚke ÞwhkuÃkLkk ÷kufkuLku fkuE LkwfþkLk Ãknkut[kzÞw Lnkuíkw
MkkÚku MkkÚku MktMÚkkLkLkk ÷kufku{ktÚke çknw ykuAk ÷kufkuLku ÷k¼ ÃknkU[kzÞku níkku.
26.2 MktMÚkkLkðkË rðhkuÄe Mkt½»ko Ãkh rîíkeÞ rðïÞwØLkku «¼kð:

rîíkeÞ rðïÞwØu MktMÚkkLkðkËe þkMkLk{kt Sðíkk ÷k¾ku ÷kufkuLku «uhýk ykÃke yux÷w s
Lknª yk ÞwØu sÞkt Mðíktºkíkk yktËku÷Lkku Lknkuíkk ÚkÞk íÞkt Ãký MðíktºkíkkLke [uíkLkk W¼e fhe.
fux÷kf rfMMkkyku{kt MktMÚkkLkðkËe ÷kufkuyu ¾kMk fheLku òÃkkLk suðk yk¢{f hk»xÙ rðÁØ ÚkE
hnu÷k ÞwØkuLku MktMÚkkLkku Ãkh Vheðkh fçkòu fhðkLke Lkerík Mk{S ÃkkuíkkLkku Mkt½»ko W¼ku fÞkuo.
ykr£fkðkMkeyku yLku yurþÞLkku rðïLkk ¾wýu ¾wýu s{oLke,Exk÷e yLku òÃkkLke MkuLkk Mkk{u ÷ze
hnÞk níkk. ynªÞk yu{ýu yu òÛÞw fu ÞwhkuÃkeÞLkku Ãk]ÚðeLkk ysuÞ fu yrÄÃkrík LkÚke. Ãk0 ÷k¾
sux÷k ¼khíkeÞ MkirLkfkuyu yk ÞwØ{kt rçkúxeLk Lkuík]íððk¤e MkuLkk{kt Mkuðk ykÃke níke. yurþÞk yLku
ykr£fkLkk ÷kufku yLÞ MktMÚkkLkkuLkk ÷kufku íkÚkk ÞwhkuÃk yLku y{urhfkLkk MkirLkfku yLku LkkøkrhfkuLku
òýíkk ÚkÞk. s{oLke yLku òÃkkLke Mkh{w¾íÞkh þkne Mkk{u ÷zðk økÞu÷k yk MkirLkfkuyu ÃkkuíkkLkk
EríknkMk 157
hk»xÙ{kt ÃkkuíkkLkwt s þku»ký fhíkk MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuLkku rðhkuÄ fhðku þÁ fÞkuo. E.Mk.1940 Lkk
Ëþf{kt yurþÞk,ykr£fk yLku fuhuçkeÞLk hk»xÙku {kt «òyu {kuxkÃkkÞu Mkk{wrnf «ËþoLkku fÞko.
E.Mk.1945 MkwÄe{kt íku{ýu Ãkwýo LkkøkrhfíkkLkk yrÄfkhku yLku MðíktºkíkkLke {ktøkýe þÁ fhe. ÞwØ
Ãknu÷kLke íkw÷Lkkyu rðhkuÄ fhðkLke ÃkØrík{kt íkuyku{kt nðu ðÄkhu ykí{rðïkMk òuðk {¤íkku níkku.
E.Mk.1939 Ãknu÷k ykr£fkLkk çkwrØ Sðeykuyu yLku ònuh Mkuðfkuyu Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkku
LkkUÄ ÃkkÞku LkktÏÞku níkku. íku{ Aíkkt E.Mk.1945 ÃkAe íku{ýu ÷kufþkne MkwÄkhk yLku ykŠÚkf Mk{kLkíkk
{kxu ½ýku Mkt½»ko fhðku ÃkzÞku.
hk»xÙeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{:

E.Mk.1930 ËhBÞkLk £kLMkLkk ykrÄÃkíÞ Lke[u hnu÷ rnLË-[eLk (rðÞuíkLkk{) {kt nku-
r[-r{Lnu MkkBÞðkËe rð[khÄkhk «MkhkððkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku. E.Mk.1940-41 {kt òÃkkLku
£kLMkLku nhkðe ynªÞk ÃkkuíkkLkwt «¼wíð MÚkkÃke ËeÄwt.íku{Lku ynªÚke nktfe fkZðk nku-r[-r{Lnu yuf
hk»xÙeÞ sLk {kuh[kLke MÚkkÃkLkk fhe. su rðÞík-r{Ln Lkk{u yku¤¾kíkku níkku. sÞkhu E.Mk.1945
{kt £kLMk,rçkúxLk yLku y{urhfkLke MknkÞÚke VheÚke rnLË-[eLkLkwt þkMkLk çkLÞw íÞkhu rðÞík-r{Lnu
£kLMk rðÁØ «òíkktrºkf yktËku÷Lkku þÁ fÞko yux÷w s Lknª E.Mk.1954 MkwÄe{kt {kuxk¼køkLkk
rnLË-[eLk Ãkh ÃkkuíkkLkwt rLkÞtºký MÚkkrÃkík fhe ËeÄw. yk ð»kuo rðÞík Lkk{u yuf Mðíktºk hk»xÙ íkhefu
sL{ ÷eÄku. òufu W¥kh íkhV íku{Lkwt rLkÞtºký níkw Ãkhtíkw íkuLkk ËrûkýLkk ¼køk Ãkh y{urhfLk yrÄfkh
ðÄe hnÞku níkku. yu heíku rðÞíkLkk{Lkku Mkt½»ko y{urhfkLke MkkÚku Ãký þÁ ÚkÞku su{kt 50 nòh
sux÷k y{urhfLk MkirLkfku {]íÞw ÃkkBÞk yLku ÷k¾kuLke MktÏÞk{kt rðÞuxLkk{Lkk ÷kufkuyu yk Mktøkúk{{kt
ÃkkuíkkLkwt çkr÷ËkLk ykÃÞw. Ãkrhýk{u yu ykÔÞw fu E.Mk.1975 {kt rðÞux Lkk{ suðzk x[wfzk hksÞu
y{urhfk suðe {nkMk¥kkLku rðÞuxLkk{ {ktÚke W¾kzeLku Vufe rËÄe níke. ¼khík{kt rçkúxeþhku rðÁØ
{nkí{k økktÄeLkk Lkuík]íð Lke[u yLku yLÞ ¢ktríkfkheyku îkhk {kuxkÃkkÞu Mðíktºkíkk Mktøkúk{ [k÷íkku
níkku. MkkBÞðkËeyku,{swhku,¾uzwíkku,ÞwðkLkku, ÷u¾fku,†eyku yLku rLkBLk òríkykuLkk MktøkXLkku Ãký
yk {nkLk Mktøkúk{Lkk ¼køkeËkhku níkk. E.Mk.1947 {kt rçkúxeþhku ¼khík AkuzeLku økÞk yLku ¼khík
Mðíktºk ÚkÞw Ãkhtíkw Mðíktºkíkk {¤ðkLke MkkÚku ¼khík{ktÚke çku Mðíktºk hk»xÙku ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLkLkku
Ãký sL{ ÚkÞku.
(1 ) E.Mk.1867 Úke E.Mk.1914 ËhBÞkLk Mðíktºk ÚkÞu÷ yÚkðk yÄoMðíktºk ÚkÞu÷ hk»xÙkuLkk
Lkk{ ykÃkku ?
............................................................................
(2 ) çkeò rðïÞwØu MktMÚkkrLkf hk»xÙkuLku Mðíktºk ÚkðkLke «uhýk ykÃke-rðÄkLk Mk{òðku.
............................................................................
(3 ) E.Mk.1945ÃkAe Mkþ† Mkt½»koÚke Mðíktºkíkk {u¤ðLkkh hk»xÙkuLkk Lkk{ ykÃkku ?
............................................................................
158 EríknkMk
26 .3 MktMÚkkLkku{kt hk»xÙðkË,Mðíktºkíkk Mktøkúk{ yLku yktíkhhk»xÙeÞ Mknfkh:
E.Mk.1945 ÃkAe yurþÞk yLku ykr£fkLkk fux÷kf MktMÚkkLkkuLkk hk»xÙðkËe Lkuíkkykuyu
hrþÞk yÚkðk y{urhfkLke MknkÞ {ktøke MktÞwfík hk»xÙku (MÚkkÃkLkk E.Mk.1945) Lkk {kæÞ{Úke
ÃkkuíkkLkk hk»xÙLke Mðíktºkíkk ytøku rðïLku {krníkøkkh fÞwo.íku{Lku hk»xÙeÞ Mðíktºkíkk yLku rðfkMkLkk
Mk{kLk rníkku Ähkðíkk hksÞkuLkku yuf Mkt½ Ãký çkLkkÔÞku. yk Mkt½ku{kt ykr£fe yufíkk MktøkXLk {wÏÞ
níkku suLke MÚkkÃkLkk E.Mk.1963 {kt fhðk{kt ykðe níke. yk Mkt½Lkwt fkÞo Lkðk hk»xÙku ðå[u rððkË LkkUÄ
W¼k ÚkÞk íkku {æÞMÚke fhðkLkku níkku. íku{s Mkk{úksÞðkËe Mk¥kkykuLku ÃkkuíkkLkk MktMÚkkLkku Akuze Ëuðk
çkkæÞ fhðkLkku Ãký níkku.ykðk MktøkXLkku{kt MkkiÚke {níðLkwt MktøkXLk çkeLk òuzkýðkËe yktËku÷Lk
(yuLk.yu.yu{) Lku økýkðe þfkÞ. [eLk,¼khík,ÃkkrfMíkkLk,ELzkuLkurþÞk,EhkLk yLku ErsÃík
suðk hk»xÙkuyu yk [¤ð¤ þÁ fhe níke.E.Mk.1955 {kt ELzkuLkurþÞkLkk çkkLzwtøk ¾kíku ykðk
29 hk»xÙkuyu MkkÚku {¤eLku Mkk{úksÞðkË, hk»xÙeÞ yk¢{ý,òríkðkË yLku þkr†fhýLke ®LkËk
fhe.
rçkLk òuzkýðkËe yktËku÷Lku ºkeS ËwrLkÞkLkk Ëuþ îkhk ytËhku-ytËh íku{s rðïLke
{nkMk¥kkyku MkkÚku þktríkÃkwýo MknfkhLke ykð~Þfíkk Ëþkoðe. çkeLkòuzkýðkËe yktËku÷LkLkk Lkuíkkyku
{æÞ{ {køkeoÞ níkk.íkuyku MkkBÞðkËe swÚk fu ÷kufþkne {qzeðkËe swÚk yu çktLku {ktÚke yufÃký{kt
òuzkðk EåAíkk Lnkuíkk. E.Mk.1950 Úke E.Mk.1970 ËhBÞkLk Mk{ksðkË yLku ÷kufíktºk rðþu
çkeLk òuzkýðkËe yktËku÷LkLku {níðÃkwýo ¼qr{fk ¼sðe. ykr£fk{kt rîíkeÞ rðïÞwØ çkkË ½ýk
hk»xÙku Mðíktºk ÚkÞk su{kLkk fux÷kf Mkh{w¾íÞkhkuLkk þkMkLk{kt ÃkrhýkBÞk. su{ fu ÍkEhe (çkuÂÕsÞ{Lkwt
MktMÚkkLk níkw íku{) ÍkEhe{kt {kuçkwíkku MkuMk Mkufku (E.Mk.1965 Úke E.Mk.1977) hk»xÙ«{w¾ çkLÞk.
yus «{kýu rçkúxLkLkk MktMÚkkLk ÞwøkkLzk{kt ErË y{eLk ËkËk (E.Mk.1924 Úke E.Mk.2003) Lkwt
þkMkLk MÚkÃkkÞwt. ErsÃík yLku r÷rçkÞk suðk hk»xÙkuLkk fux÷kf Lkuíkkykuyu ykŠÚkf rðfkMk fhðk yLku
EÍhkÞu÷Lkku rðhkuÄ fhðkLke Lkerík yÃkLkkðe. EÍhkÞu÷ yk Ãkqðuo rçkúxLkLkk MktMÚkkLk nuX¤ hnu÷
Ãku÷uMxkELk{kt ykðu÷w níkw.yu heíku yk yktËku÷Lk yr¾÷ ykhçk yktËku÷Lk íkhV [kÕÞw økÞwt.
E.Mk.1970-80 ËhBÞkLk ykr£fLk «òyu ÃkkuíkkLke WÃkh hksÞ fhe hnu÷ økkuhe Mk¥kkyku Mkk{u
htøk¼uËLkku {wÆku WXkðe Mðíktºkíkk Mktøkúk{ [÷kÔÞku. íku{ýu økkuhe MkhfkhkuLku økuhfkÞËuMkh ònuh fhe
yLku ykr£fk hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLke MÚkkÃkLkk fhe. íku{Lke rðÁØ ÷kuf{ík W¼ku fÞkuo.
E.Mk.1945 Úke E.Mk.1991 {kt ykÃkýu ykøk¤ òuÞw íku{ þeíkÞwØ [k÷w níkw.yk ËhBÞkLk
ykðk LkðeLk Mðíktºkíkk {u¤ðu÷ hksÞkuLku rðfkMk fhðk {kxu {kuxk ÃkzfkhkuLkku Mkk{Lkku fhðku ÃkzÞku
níkku. fkhý fu rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuS íku{s ykŠÚkf rðfkMk fhðk íku{Lku fkuE {nkMk¥kkLke
{ËËLke sÁh níke. òu íkuyku hrþÞk fu y{urhfk yu{ fkuEÃký swÚk{kt òuzkÞk íkku ykÃkku ykÃk íku
yLÞ swÚkLkwt rðhkuÄe ÚkE síkw níkw. íkuLku fkhýu ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ykðk hk»xÙkuLkwt ykŠÚkf yLku
Mkk{krsf rðfkMk ÚkE þfÞku Lknª.
ELzkuLkurþÞkLkk Mðíktºkíkk MkiLkkLke yun{Ë Mkwfýkuoyu E.Mk.1920 Lkk Ëþf{kt ¼khíkeÞ
fkutøkúuMku yÃkLkkðu÷ {wÕÞkuLku MÚkkrÃkík fhðk yktËku÷Lk [÷kÔÞw. su{kt {kLkðíkkðkË,hk»xÙeÞ
Mðíktºkíkk,÷kufþkne yLku Mkk{krsf LÞkÞLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. E.Mk.1950 {kt Mkwfýkuoyu
[eLk{ktÚke «uhýk ÷ELku MkkBÞðkËe yktËku÷Lk Ãký þÁ fÞwo yLku E.Mk.1959 {kt ÃkkuíkkLke Mk¥kk
MÚkkrÃkík fhe. E.Mk.1965 {kt MkwfýkuoLkk yktíkrhf Ëw~{Lkku yuðk MkuLkkLkk yrÄfkheykuyu íku{Lku
Mk¥kk MÚkkLkuÚke nktfefkZe nòhku ÷kufkuLke níÞk fhe. MkkurðÞux hrþÞk [wÃk[kÃk yk çkÄw òuíktw hnÞtw
EríknkMk 159
níkw sÞkhu y{urhfkyu MkuLkkLkk yrÄfkheykuLku MkkBÞðkËe þkMkLk ¾ík{ fhðk økwÃík heíku ¼hÃkwh
{ËË fhe níke.

LkkUÄ
(y) òuzfk òuzku.
( 1) ErË y{eLk E.Mk.1945{kt MÚkÃkkÞu÷
( 2) Mkwfýkuo yk MktMÚkk MkkÚku ¼khík Mktf¤kÞu÷ Au.
( 3) çkeLkòuzkýðkËe yktËku÷Lk ykr£fkLkku Mkh{w¾íÞkh
( 4) MktÞwfík hk»xÙku ELzkuLkurþÞk
26 .4. rðMktMÚkkLkðkË yLku rðïhksfkhý:

MktMÚkkLkðkËLkku rðhkuÄ fhðkðk¤k ÷k¾ku ÷kufku ykÃkýLku EríknkMkÃkx Ãkh òuðk {¤u Au.
ykøk¤ ykÃkýu ykðk fux÷kf hk»xÙkuLke ðkík Ãký fhe. yus heíku W¥kh ykr£fk{kt £kLMkLkk íkkçkk
nuX¤ hnu÷ xÞwrLkrþÞk{kt nçkeçk çkwøkeoçkkLkk Lkuík]íð Lke[u íkku rçkúxLkLkk íkkçkk Lke[uLkk ½kLkk{kt
nMíke fðk{u yuLk£w{knLkk Lkuík]íð Lke[u Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk yktËku÷Lkku [kÕÞk.nku-r[-r{Ln
E.Mk.1918 Úke E.Mk.1930 ËhBÞkLk £kLMk{kt s hnÞk níkk rðÞuíkLkk{Lke Mðíktºkíkk {kxu íku{Lku
Mðíktºkíkk Mktøkúk{ [÷kÔÞku níkku. MkuLkuøk÷ hksÞLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk {nkLk Lkuíkk r÷ÞkuÃkkuÕz
MkuËh MkuLøkkuh £kLMkLke ÞwrLkðŠMkxeLkk «kuVMu kh níkk su MkuLkuøk÷ Mðíktºk ÚkÞk çkkË íkuLkk «Úk{ hk»xÙ«{w¾
çkLÞk níkk.
yk{ ykÃkýu òuÞw Aeyu fu E.Mk.1945 ÃkAe MktMÚkkLkku{kt ykðu÷e òøk]ríkÚke Mðíktºkíkk
yktËku÷Lkku íkus ÚkÞk yLku hk»xÙku Mðíktºk Úkðk ÷køÞk yux÷u fu rðï{kt rðMktMÚkkLkðkËLkku ÃkðLk
VwfkÞku.E.Mk.1958 ÃkAe MkuLkuøk÷ {kherþÞkLkk,{kr÷,ykEðhefkuMx,økeLkeÞk,Mkeyuhk÷eÞkuLk
yLku LkkEÍuheÞk Mðíktºk ÚkÞk. E.Mk.1945 {kt ¼khík{kt Ãký rnLË Akuzku yktËku÷Lk ÃkAe Mðíktºkíkk
Mktøkúk{ {níðÃkwýo Ãkzkð Ãkh ÃknkutåÞku.íkku ©e÷tfk yLku çk{ko Ãký ÃkAeÚke ¼khíkLke su{ s Mðíktºk
ÚkÞk.
E.Mk.1950 Lkk Ëþf{kt {kuhkuffku,xÞwrLkrþÞk,yÕSheÞk,ytøkku÷k,{kuÍkrBçkf
E.Mk.1975 MkwÄe{kt Mðíktºk ÚkÞk. {÷urþÞkyu Ãký Mkt½»ko îkhk Mðíktºkíkk «kÃík fhe E.Mk.1945
ÃkAe çktLku {nkMk¥kkyku ðå[uLkk swÚkku ðå[u fèh nheVkE ÚkE. yk rðMktMÚkkLkðkËLke «r¢Þk Xtzk
ÞwØ MkkÚku òuzkE økE. Ãknu÷e ËwrLkÞk suLkwt Lkuík]íð y{urhfk fhíkw níkw íku {qzeðkËe ÷kufþkne swÚk
níkw. çkeS ËwrLkÞkLkwt Lkuík]íð hrþÞk fhíkw níkw su MkkBÞðkËe økýhksÞ swÚk níkw su{kt ÃkAeÚke [eLk
Ãký òuzkÞw níkw. MktMÚkkLkku{kt þkur»kík «òyu Mðíktºkíkk çkkË ºkeS ËwrLkÞk h[e. yk{ rðï{kt ºký
«fkhLke ÔÞðMÚkk òuðk {¤u Au ºkeS ËwrLkÞkLkk LkðeLk hk»xÙku «Úk{ çku ËwrLkÞk{ktÚke fkuEÃký yuf
MkkÚku òuzkE Lku íkuLkku ÷k¼ Ãký ÷E þfíkk.
E.Mk.1945 {kt fkuheÞk{ktÚke òÃkkLke Ë¾÷ çktÄ Úkíkk fkuheÞkLkku W¥kh ¼køk hrþÞk yLku
[eLkLkk MkkBÞðkËe «¼kð{kt ykÔÞku sÞkhu Ërûký fkuheÞk y{urhfk íkhVe hnÞw. y{urhfkyu
Ërûký fkuheÞkLkk ykŠÚkf rðfkMk {kxu E.Mk.1953 Úke E.Mk.1970 ËhBÞkLk 10 rçkr÷ÞLk zku÷h
160 EríknkMk
fhíkk ðÄw LkkýkLke {ËË fhe níke. yÚko þ k†eyku E.Mk. 1970 {kt Ërûký
fkuheÞk,íkkEðkLk,nkutøkfkUøk yLku rMktøkkÃkwhLku yurþÞkLkk LkkLkk zÙuøkLk fnuíkk níkk.íkuyku {kuxk WÄkuøkku
yLku {kuxe WíÃkkËLk «ýkr÷ ykÄkrhík rðfrMkík hk»xÙku su{ fu òÃkkLk yLku [eLkLku {kuxk zÙuøkLk íkhefu
yku¤¾kðíkk níkk. LkkLkk zÙuøkLk {kuxk zÙuøkLk ÃkkMkuÚke rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuSLke {ËË {u¤ððk
íku{Lke MkkÚku Mk{swíke fhkhku fhíkk. Ãkhtíkw ykr£fk{kt ykLkkÚke W÷xw níkw ykr£fk nsw Ãký
rþûký,ykhkuøÞ yLku {kLkð rðfkMk{kt ÃkAkík níkw. ÷uxeLk y{urhfk{kt Ãký {kuxk¼køkLkk ÷kufku
LkkUÄ
økheçk yLku yrþrûkík níkk yLku 20 {e MkËe{kt Ãký 18 {e 19 {e MkËeLkwt SðLk Sðíkk níkk.
(1) E.Mk.1945çkkË {nkMk¥kkykuyu MktMÚkkLkðkË rðhkuÄe Mkt½»ko{kt þk {kxu ÃkkuíkkLkku xufku

ykÃÞku?
............................................................................
(2) E.Mk.1953 Úke E.Mk.1980 ËhBÞkLk yÂMíkíð{kt ykðu÷k yurþÞkLkk LkkLkk zÙuøkLkku
rðþu sýkðku.
............................................................................
(3) E.Mk.1949 çkkË Ãký yrðfrMkík hnu÷k hk»xÙku rðþu LkkUÄ ÷¾ku.
............................................................................
26.5 [eLk:Mðíktºkíkk Mktøkúk{,çku hk»xÙku:

E.Mk.1911-12 {kt ÚkÞu÷ [eLke ¢ktríkyu [eLk{ktÚke hkòþkne Mk{kÃík fhe. [eLkLku
økýhksÞ çkLkkÔÞw. Ãkhtíkw íku rðËuþe ykrÄÃkíÞ Ëwh fhðk{kt rLk»V¤ hne. E.Mk.1920 Lkk Ëþf{kt
{kyku suzkutøk,[kW yuLk ÷kE,zUøk rÍykykuÃkªøk yLku yLÞ Lkuíkkykuyu MkkBÞðkËe ÃkûkLke h[Lkk
fhe. hk»xÙðkËeyku rðÁØ yktËku÷Lkku W¼k fÞko yux÷w s Lknª. çktLku Mk{wnkuyu òÃkkLkLke Mkk{u Ãký
ÞwØ ykËÞwo su Auf E.Mk.1840 Úke [eLkLkk fux÷kf «ËuþkuLkwt Mðk{e çkLÞw níkw. {kyku [eLke
hk»xÙðkËeyku [eLke «òLkku rðfkMk Lkne fhu þfu yLku íkuyku rðËuþeykuLkku rðhkuÄ fhðk{kt rLkçko¤
Au íku{ {kLkíkk Ãkrhýk{u [eLkLkk MkkBÞðkËe Lkuíkkykuyu E.Mk.1949 MkwÄe òÃkkLk,£kLMk yLku rçkúxLkLku
ÃkkuíkkLkk hk»xÙ{ktÚke nktfe fkZðkLkku «ÞíLk fÞkuo yux÷w s Lknet íku{ýu ÃkkuíkkLkk rðhkuÄe [eLke
hk»xÙðkËeykuLku Ãký [eLkLke çknkh Vufe Ëuðk yktËku÷Lk [÷kÔÞw. íkuyku íku{kt MkV¤ Ãký ÚkÞk yLku
hk»xÙðkËeykuLku Vk{kuoMkk rîÃk (yksLkwt íkkEðkLk) nktfe fkZÞk. E.Mk.1977 MkwÄe nkUøkfkUøk rçkúxLkLkwt
MktMÚkkLk níkwt suLkku WËu~Þ íkkEðkLkLku [eLk MkkÚku òuze [eLkLkwt yufefhý fhðkLkku níkku.
E.Mk.1945 Úke [eLk{kt {nkLk MkkBÞðkËe ¢ktrík þÁ ÚkE. yk £ktrík{kt ¾uzwíkkuyu {kuxkÃkkÞu
¼køk ÷eÄku níkku. yk ¢ktríkyu [eLkLku Mk{ksðkËe hk»xÙ{kt ÃkrhðŠíkík fÞwo. E.Mk.1980 Úke [eLke
MkkBÞðkËe ÃkûkLkk Lkuík]íð{kt íku{Lku ÃkhtÃkhkøkík yÚkoÔÞðMÚkkLke ÃkØríkLku AkuzeLku {wfík yÚko Lkerík
yÃkLkkððkLkwt þÁ fÞwo. yux÷w s Lknª ÃkkuíkkLkkÚke rðhkuÄe rð[khMkhýe Ähkðíkk y{urhfkLku Ãký
ÃkkuíkkLkk Ëuþ{kt LkkýkLkwt hkufký fhðk ykfŠ»kík fÞwo. rðïLkk yÚkoþk†eykuLkk {íku E.Mk.2010
MkwÄe{kt [eLk rðïLke MkkiÚke {kuxe yÚkoÔÞðMÚkk ÚkE sþu.su E.Mk.1800 Ãknu÷k níke
EríknkMk 161
[eLke økýhksÞyu Ãkrù{e ËuþkuLkk Ãkh{kýw nrÚkÞkhkuðk¤e xufLkku÷kuSLke ®LkËk fhe
Ãkhtíkw E.Mk.1960 Lkk Ëþf{kt íkuýu Ãkkuíku s Ãkh{kýwt nrÚkÞkh çkLkkððkLkwt þÁ fÞwo. ¾kMk fheLku
y{urhfkLke rðÁØ yLku yurþÞk{kt ÃkkuíkkLktw {níðÃkwýo MÚkkLk çkLkkððk íkuýu ÷~fhLkwt ykÄwrLkfefhý
fÞwo. çkeS íkhV E.Mk.1950 Lkk Ëþfk{kt [eLkLkk MktçktÄku hrþÞk MkkÚku Ãký çkøkzðk ÷køÞk níkk.
[eLku hrþÞkLke rðÁØ sE rðÞuíkLkk{Lkk MkkBÞðkËe yktËku÷LkLkwt Mk{ÚkoLk fhðkLke Lkk Ãkkze níke.
LkkUÄ [eLku ºkeS ËwrLkÞkLkk hk»xÙkuLku íku{Lkku rðfkMk ÚkkÞ íku {kxu fux÷ef MknkÞ Ãký fhe níke.

(1 ) MkeÃkeÃkeLkku WËu~Þ sýkðku.
............................................................................
(2 ) [eLku E.Mk.1980 {kt ÃkkuíkkLke ÃkhtÃkhkøkík rðfkMkLke «ýk÷eLku çkË÷e Lkk¾e níke-[[ko
fhku.
............................................................................
(3 ) [eLku rðÞuíkLkk{Lkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku {ËË fhe níke fu Lkne ? sýkðku.
............................................................................
26 .6. Mðíktºk hksÞku Mkk{u ykðu÷ Ãkzfkhku:

ykÃkýu WÃkh òuÞw íku{ rîíkeÞ rðïÞwØ çkkË MktMÚkkLkðkËLke ÄqtMkhe Vøkkðe yLkuf hk»xÙku
Mðíktºk ÚkÞu÷k níkk. Ãkhtíkw íku{Lke Mkk{u rðfkMk fhðkLkku yLku ykøk¤ ðÄðkLkku sçkhËMík Ãkzfkh
níkku. {nkMk¥kkykuyu rðï{kt þktrík yLku MknfkhLkwt ðkíkkðhý W¼k ÚkkÞ íku {kxu Mk{kLk ykŠÚkf
çkkçkíkkuLku yrLkðkoÞ {kLke níke. yk {kxu hk»xÙku ðå[u rððkËku xk¤ðk E.Mk.1945 ÃkAe MktÞwfík
hk»xÙkuLkk Lkuík]íð Lke[u yktíkhhk»xÙeÞ {wÆkfku»k yLku rðïçkUf suðe ðirïf MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe.yktíkhhk»xÙeÞ {wÆkfku»k hk»xÙkuLku íku{Lke sÁheÞkík yLkwMkkh Éý ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au. íkku
rðïçkUf Ãký ¾kMk fheLku ®Mk[kE,s¤rðÄwík yLku ykŠÚkf Mkwhûkk {kxu hk»xÙkuLku Éý ykÃkðkLkwt fkÞo
fhu Au. yktíkhhk»xÙeÞ {wÆkfku»k rðïçkòh Ãkh Lksh hk¾u Au yLku [esðMíkwykuLkk ¼kðku ÞkuøÞ
hnu íku Ãký swyu Au.
MktÞwfík hk»xÙkuLke MÚkkÞe Mkwhûkk Ãkrh»kË{kt E.Mk.1949 ÃkAe hrþÞk,y{urhfk,[eLk,rçkúxLk
yLku £kLMk Mk{krðü níkk. þeíkÞwØ ËhBÞkLk hrþÞk yLku y{urhfk ðå[u yLkufðkh Mkwhûkk Ãkrh»kË{kt
rLkýoÞ ÷uðk{kt ¾xhkøk ÃkuËk ÚkÞku. rðfMkíke síke xufLkku÷kuS yLku MktËuþk ÔÞðnkhLkk MkkÄLkkuyu
E.Mk.1950 ÃkAeLkk rðïLku çkË÷e LkkÏÞw níkw. nðu ÷kufku rðËuþe SðLk þi÷eLku çknw ÍzÃkÚke
ÂMðfkhíkk yLku òýíkk yux÷ws Lknª rðï¼h{kt ykŠÚkf yLku Mkk{krsf MktçktÄku{kt Ãký ÃkrhðíkoLkku
ykððk ÷køÞk. y{urhfkLkk yøkúøkÛÞ yÚkoþk†e zçkÕÞw.zçkÕÞw.hkuMxku {kLkíkk níkk fu MktMÚkkLkku su
nðu Mðíktºk ÚkÞk Au íku{Lku ykiÄkurøkf hk»xÙku îkhk yÃkLkkððk{kt ykðu÷ ykŠÚkf LkeríkLkwt yLkwfhý
fhðw òuEyu yLku yÚkoÔÞðMÚkk ûkuºku ykÄwrLkfíkkLke rËþk{kt ykøk ðÄðw òuEyu.f]r»k WíÃkkËLk
ðÄkheLku íku{s {wfík ðuÃkkhLke Lkerík yLkwMkheLku rðfkMk fhðku òuEyu.rðfkMkLkku yk rMkØktík
ykÄwrLkfefhýLkkurMkØktík íkhefu rðï¼h{kt «[r÷ík ÚkÞku níkku. yksuorLxLkk yLku çkúkrÍ÷yu hkuMxku
{kuz÷ yÃkLkkÔÞw níkw.òufu ½ýk hk»xÙku{kt ykiÄkurøkfefhý Äe{e níkw yLku økheçke ðÄíkw síke níke.
162 EríknkMk
E.Mk.1960 çkkË ÷uxeLk y{urhfk{kt rðËuþe ftÃkLkeykuyu ÃkkuíkkLkk Lkkýk hkufe yLkuf ½ýku LkVku
{u¤ÔÞku níkku. yk hk»xÙkuLk rðfkMk {kxu yktíkhhk»xÙeÞ {wÆkfku»ku ¾kMMkw Éý ykÃÞw níkw. íku{ Aíkkt
íkuLke ÂMÚkrík MkwÄhe Lk níke. E.Mk.1990 Lkk Ëþf{kt ÷urxLk y{urhfkLkk 60 xfkÚke Ãký ðÄkhu
Ãkrhðkhku ÃkkuíkkLke {q¤¼qík ykð~ÞfíkkykuLke ÃkqŠík fhe þfíkk Lknª. ykr£fk{kt Ãký ykðe s
¾hkçk nk÷ík níke.
÷urxLk y{urhfkLkk ði¿kkrLkfku yLku yÚkoþk†eykuyu hkuMx {kuz÷Lke ykfhe xefk fhe yLku
LkkUÄ
íkuýu yÕÃkrðfkMkLkku rMkØktík fne. hku÷ «urðM[ suðk yÚkoþk†eyu sýkÔÞw fu yLkuf ð»kouoÚke
MktMÚkkLkðkËe þkMkLk Lke[u f[zkÞu÷ ÷urxLk y{urhfkLkk hk»xÙku yk «fkhLkk rMkØktíkkuÚke çknw ÍzÃkÚke
rðfkMk fhe þfþu Lknª. E.Mk.1970 Lkk Ëþf{kt ykr£fkLkk ðkuÕxh hkuzLke suðk yÚkoþk†eyu
sýkÔÞw fu MktMÚkkLkðkËe þku»kýLkk ¼kuøk çkLku÷k hk»xÙku Mkh¤íkkÃkwðof ÃkhtÃkhkøkík yÚkoÔÞðMÚkkLke
çknkh rLkf¤e þfþu Lknª. sÞkt MkwÄe {kuxk s{eLkËkhku økheçk ¾uzwíkku yLku fk{ËkhkuLkwt þku»ký çktÄ
Lknª fhu íÞkt MkwÄe f]r»k rðfkMk Ãkk{þu Lknª. ¼khíkLke su{ s{eLkËkhe ÔÞðMÚkkLkwt ÃkíkLk fhe yk
s{eLkku ¾uzwíkkuLku ðnu[ðe òuEyu. ºkeS ËwrLkÞkLkk yLkuf yøkíÞLkk hksLkuíkkykuyu hrþÞk yLku
[eLkLke ykŠÚkf çkkçkíkku{ktÚke «uhýk {u¤ðe WÄkuøkku yLku MktMkkÄLkku Ãkh hk»xÙLkwt rLkÞtºký MÚkkrÃkík fÞwo
níkw yLku yu heíku ykŠÚkf rðfkMkLke Lkerík yÃkLkkðe níke.íku{ýu rðËuþe hkufkýfkhkuLku {kuxku÷k¼
fhe ykÃkðkLku çkË÷u {Vík rþûký,ykhkuøÞ MkwrðÄkyku ðøkuhuLku ykŠÚkf rðfkMkLkwt ÷ûk çkLkkðe.
økheçke WL{q÷Lk fhðkLkk fkÞo¢{ku [÷kÔÞk. WËknhý íkhefu fÞwçkk{kt E.Mk.1950 Lkk Ëþf{kt
rVzu÷ fk†kuyu ÃkkuíkkLke «ò {kxu yk «fkhLke Lkerík yÃkLkkðe níke. íku{ýu y{urhfLk {kuz÷Lkku
rðhkuÄ fÞkuo níkku. íkuLke LkeríkykuÚke fÞwçkkLkk LkkøkrhfkuLkwt SðLk½kuhý rðfMkeík hksÞkuLkk LkkøkrhfkuLkk
SðLkÄkuhý suðwt ÚkE þfÞw níkw.
E.Mk.1959 ÃkAe fÞwçkkLke «uhýk ÷ELku ÷urxLk y{urhfkLkk hk»xÙkuyu Lkerík rLkÄkohý
fhe. E.Mk.1970 {kt [e÷eLkk hk»xÙÃkrík MkÕðkzkuh y÷uLzu Mk{ksðkËe ÃkhtÃkhk yÃkLkkðe MktþkÄLkkuLkwt
hk»xÙeÞfhý fÞwo. òufu Ëwþ{Lkkuyu E.Mk.1973 {kt y{urhfkLke {ËËÚke íku{Lku hk»xÙLkk ðzkÃkËuÚke
çkh¾kMík fhe íku{Lke níÞk fhkðe níke yLku íku{Lkk MÚkkLku sLkh÷ ÃkeLkku[u E.Mk.1990 MkwÄe
Mkh{w¾íÞkhþkne þkMkLk [÷kðíkk hÌkk. E.Mk.1998 {kt ðuLkuÍwyu÷kLkk MkiLÞðzk Ìkw [uðuÍ
hk»xÙÃkh{w¾ çkLÞk íku{Lku ðuLkuÍwyu÷k{ktÚke økheçke Ëwh fhðk hk»xÙeÞ íku÷ ftÃkLkeyku MÚkkrÃkík fhe.
íku{ýu MktøkeLk yÚko ÔÞðMÚkkLke MÚkkÃkLkk fhe. yk{ fÞwçkk yLku ðuLkuÍwyu÷k rðfkþe÷ rðïLkk
hksÞku{kt ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk s{kðe þfÞk.
(y) òuzfk òuzku.

(1) zçkÕÞw.zçkÕÞw. hkuMxku - Éý Mk{íkw÷Lk MktçktÄe Mk{MÞkykuLkwt Mk{kÄkLk
(2) yktíkhhk»xÙeÞ {wÆkfku»k - fÞwçkk
(3) «urçkM[ - ðuLkuÍwyu÷kLkk hk»xÙeÞ Lkuíkk
(4) rVzu÷ fk†ku - ykÄwrLkfefhýLkku rMkØktík
(5) [uðuÍ - ykr©íkLkku rMkØktík
EríknkMk 163
ík{u su þeÏÞk
yksu rðï{kt yLkuf hk»xÙ Mðíktºk heíku ÃkkuíkkLkk rðþu rLkýoÞku ÷u Au yux÷u fu {kuxk¼køkLkk
hk»x Mðíktºk ÚkE [wfÞk Au. Ãknu÷kLke su{ MktMÚkkLkðkËe yLku Mkk{úksÞðkËe ÃkrhÂMÚkrík hne LkÚke.
LkkUÄ íku{ktÚke çknkh ykððk yLkuf hk»xÙyu ÃkkuíkkLke þrfík «{kýu Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk yktËku÷Lk
fÞko.Mðíktºk ÚkÞu÷k fux÷kf hk»xÙkuyu rçkLk òuzkýðkze Lkerík yÃkLkkðe íkku rîíkeÞ rðïÞwØ çkkË
rðr¼Òk hk»xÙku ðå[u W¼k ÚkÞu÷k {ík¼uËkuLkwt rLkðkhý fhðk yLku ykŠÚkf heíku ÃkAkík hk»xÙkuLku
rðfkMkLkk {køkuo ÷E sðk {níðÃkwýo MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk ÚkE.íku{ Aíkkt yk Mðíktºkíkk Mktøkúk{kuLku
50 ð»ko sux÷ku ÷ktçkku Mk{Þøkk¤ku rðíke økÞku nkuðk Aíkkt Mk{økú rðï{kt ykŠÚkf fu hksfeÞ Mk{kLkíkk
Ãkwýo heíku MÚkkrÃkík ÚkE þfe LkÚke. 5-7 sux÷k rðfrMkík hk»xÙ nS Ãký rðïLkk yLÞ hk»xÙ fhíkk
yLkuføkýe ÄLk MktÃkr¥kLkk {kr÷f Au yu heíku rðï yíÞkhu yMk{kLk ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkríkLkku Ãkzfkh
Íe÷e hnÞw Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) y{urhfk £kLMk yLku hrþÞLk ¢ktríkyu 20 {e MkËeLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lku {níðÃkwýo

«kuíMkknLk ykÃÞw níkw- rðÄkLk Mk{òðku.
(2 ) MktMÚkkLkðkË rðhkuÄe Mktøkúk{ W¼ku fhLkkh fux÷kf yuðk Lkuíkkyku rðþu sýkðku su{ýu
ÃkkuíkkLkk Ãkh þkMkLk fhLkkh Ëuþ{kt hneLku fkÞo fÞwo nkuÞ.
(3 ) çkeò rðïÞwØ ð¾íku «kht¼ ÚkÞu÷ Mðíktºkíkk Mktøkúk{ rðþu LkkUÄ ÷¾ku.
(4 ) 20 {e MkËeLke [eLkLke ¢ktrík EríknkMkLke {nkLkík{ ¢ktrík økýkÞ Au-ík{khk rð[khku
sýkðku.
(5 ) hk»xÙeÞ rðfkMkLkk fux÷kf rðrþü rMkØktíkku rðþu [[ko fhku.
(6 ) ðirùf ðuÃkkh yLku hk»xÙ-hk»x ðå[u ykŠÚkf Mk{kLkíkk ÷kððk {kxu fk{ fhíke yktíkhk»xÙeÞ
MktMÚkkykuLkk Lkk{ sýkðku.

26 .1.
(1 ) ykuMxÙur÷Þk,LÞwÍe÷uLz,Ërûký ykr£fk yLku fuLkuzk
(2 ) MktMÚkkLkef «skLku {nkMk¥kkykuyu íku{Lkk þkne ÷~fh{kt òuzÞk níkk yLku ÞwØøkík rËðMkku{kt
íku{Lkku Mknfkh ÷eÄku níkku.íkuLkkÚke MktMÚkkLkef «òLku LkkøkrhfíkkLkk yrÄfkhku yLku Mðíktºkíkk
Mktøkúk{ [÷kððkLke «uhýk {¤e níke.
(3 ) yÂÕsheÞk,{÷kÞk,ytøkku÷k,{kuÍkÂBçkf,rðÞuíkLkk{
26 .2.
(1 ) ykr£fLk Mkh{w¾íÞkh
164 EríknkMk
(2) ELzkuLkurþÞk
(3) ¼khík
(4) E.Mk.1945 {kt MÚkkrÃkík
26 .3 .
(1) E.Mk.1945ÃkAe hrþÞkyu yLkuf Mðíktºkíkk Mktøkúk{kuLku {ËË fhe. y{urhfkyu Ãký
fux÷kfLku «kuíMkknLk ykÃÞw íkku fux÷kfLkku rðhkuÄ Ãký fÞkuo. {nkMk¥kkykuyu íku{Lke yk
LkkUÄ
LkeríkÚke íku{Lkk rðhkuÄeyku Ãkh fuðku «¼kð Ãkzþu íkuLkku ¾kMk ÏÞk÷ hkÏÞku níkku.
(2) Ërûký fkurhÞk,íkkEðkLk,nkUøkfkUøk,®MkøkkÃkwh
(3) ykr£fk yLku ÷urxLk y{urhfk
26 .4 .
(1 ) hrþÞk MkkÚku òÃkkLk y{urhfk yLku [eLke økýhksÞLkk MktçktÄku E.Mk.1957 ÃkAe Lke
íkw÷Lkkyu yk Ãknu÷k ðÄw Mkkhk níkk.[eLkLkku rçkúxLk MkkÚku MktçktÄ çkøkze hnÞku níkku fkhý
fu íkuýu E.Mk.1997 MkwÄe{kt nkUøkfkUøk Ãkh fçkòu {u¤ðe ÷eÄku níkku su yk Ãkqðuo rçkúxLkLkwt
MktMÚkkLk níkw.
(2 ) E.Mk.1980 {kt Mke.Mke.Ãke.yu ÃkkuíkkLke yÚkoÔÞðMÚkk{kt ÃkrhðíkoLk fhe, rðËuþe ftÃkLkeykuLku
ÃkkuíkkLkk hk»xÙ{kt hkufký fhðk yk{tºký ykÃÞw.
(3 ) [eLku y{urhfkLke rðÁØ rðÞuíkLkk{Lku {ËË fhe Lknkuíke, òufu Mk{ksðkËe ykËþkuo yLkwMkkh
íkuýu {ËË fhðe òuEíke níke.
26.5
(1) ykÄwrLkfefhýLkku rMkØktík
(2) Éý Mk{íkw÷Lk MktçktÄe Mk{MÞkykuLkwt rLkðkhý
(3) rLk¼ohíkkLkku rMkØktík
(4) fÞwçkk
(5) ðuLkuÍwyu÷kLkk hk»xÙLkuíkk

(1 ) swyku-26.1.
(2 ) swyku-26.4.
(3 ) swyku-26.2. yLku 26.4.
(4 ) swyku-26.5.
(5) swyku-26.6. Vfhk-4 Úke 9
(6 ) swyku-26.6. Vfhku-1,2
rðMktMÚkkLkefhý fu rðMktMÚkefhý : Mkk{úksÞðkËÚke rðÁØ «r¢Þk
su{kt MktMÚkkLkku hksfeÞ heíku
Mðíktºk hk»xÙ{kt ÃkrhðŠíkík ÚkkÞ
EríknkMk 165
Au. rðï EríknkMk{kt
E.Mk.1945 Úke E.Mk.1990
MkwÄeLkk Mk{Þøkk¤kLku
rðWÃkrLkðuþefhý fu
rðMktMÚkefhý fnuðk{kt ykðu Au.
LkkUÄ þeíkÞwØ : rðï EríknkMkLkk E.Mk.1945
Úke E.Mk.1990 MkwÄeLkk
Mk{Þøkk¤k{kt çku {nkMk¥kkyku
ðå[u MkeÄk ÞwØLku çkË÷u
rð[khÄkhk yLku yufçkeòLkk
rðMíkkhLkku rðhkuÄ fhðkLkku
«r¢Þk.þeíkÞwØLkk {wÏÞ
Mkt½»kkuo{kt rðÞuxLkk{Lkku
Mðíktºkíkk Mktøkúk{ yLku
yVÄkrLkMíkkLkku «&™ yøkúe{
½xLkkyku økýkðe þfkÞ.
rçkLk òuzkýðkËe yktËku÷Lk
(yuLk.yu.yu{)- Lkk{ : rîíkeÞ rðïÞwØ çkkË Mðíktºk ÚkÞu÷
MktMÚkkLkef hk»xÙkuLkku Mkt½ su{ýu
y{urhfk yLku hrþÞk suðk
{nkMk¥kkykuLkk swÚk{kt òuzkðkLku
çkË÷u Mðíktºk Ãkýu ÃkkuíkkLke
rðËuþLkeríkLku ykÞk{
ykÃÞku.ykðk hk»xÙku{kt
¼khík,ÃkkrfMíkkLk,
ESÃík,fÞwçkk yLku ELzkuLkurþÞk
Mk{krðü níkk.
ºkeS ËwrLkÞk : yrðfrMkík hk»xÙku {kxu ðÃkhkíkku þçË suLkku
«Þkuøk E.Mk.1950 Lkk Ëþf{kt þY ÚkÞku
níkku. «Úk{ ËwrLkÞk þçË
y{urhfk,rçkúxLk,£kLMk yLku fuLkuzk suðk
rðfMkeík {qzeðkËe hk»xÙku {kxu ðÃkhkíkku
níkku.íkku çkeS ËwrLkÞk suðku þçË hrþÞk
yLku yLÞ MkkBÞðkËe þkMkLk Ähkðíkk
hk»xÙku {kxu ðÃkhkíkku níkku.
rðfkMk MknkÞ : ÄLkðkLk hk»xÙku îkhk yrðfMkeík hk»xÙkuLku
ykŠÚkf rðfkMk {kxu ykÃkðk{kt ykðíkw
LkkýkfeÞ Éý þeíkÞwØ ËhBÞkLk
166 EríknkMk
{nkMk¥kkyku ykðk hk»xÙkuLku ÃkkuíkkLkk Ãkûk{kt ÷uðk
íku{Lku ykŠÚkf {ËË fhíke níke.
ykÄwrLkfefhýLkku rMkØktík : E.Mk.1950 Lkk Ëþf{kt y{urhfLk
yÚkoþk†e zçkÕÞw.zçkÕÞw.hkuMxkuyu «rMkØ
fhu÷ku ykŠÚkf rMkØktík. ykŠÚkf rðfkMk yLku
ykÄwrLkfefhý{kt {qzeðkËe f]r»krðfkMk
LkkUÄ
ÃkAe ykiÄkurøkfefhý Mkk{u÷ ÚkkÞ yLku
hk»xÙLkku ykŠÚkf rðfkMk fhu íku «fkhLke
ykŠÚkf rðfkMkMkhýe
çkòhLkku Mk{ksðkË : [eLku E.Mk.1980 ÃkAe ÃkkuíkkLke
yÚkoÔÞðMÚkk{kt fhu÷k ÃkrhðíkoLk {kxu
ðÃkhkíkku þçË su yuf heíku {qzeðkËe yLku
MkkBÞðkËe yÚkoÔÞðMÚkkLkwt r{©ý Ëþkoðu
Au. yk Lkerík yLðÞu E.Mk.1980 Ãknu÷k
níkw íku{ MktMkkÄLkku Ãkh hk»xÙLkk rLkÞtºkýLku
çkË÷u rðËuþe {qze hkufkýfkhku Lke
¼køkeËkhe fhðk{kt ykðe níke yux÷w s
Lknª {wfík WÄkuøk ûkuºkku W¼k fhe {qzeðkË
íkhV yÚkoÔÞðMÚkkLku ÷E sðk{kt ykðe
níke.
EríknkMk 167
{kuzâw÷ - 5 20{e MkËe{kt Mkk{kSf ÃkrhðíkoLk
LkkUÄ
27
20{e MkËe{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk

yøkkWLkk «fhý{kt ykÃkýu MktMÚkkLkðkËe,Mkk{úksÞðkËe,{qzeðkËe yLku ykiÄkurøkfefhý
suðk rMkØktíkkuLku Mk{S rðïÃkh íkuLkku þwt «¼kð ÃkzÞku íkuLke [[ko fhe hnÞk níkk. yk «fhý{kt
ykÃkýu 20 {e MkËeLkk Mk{ks rðþu yLku íku{kt ykðu÷k ÃkrhðíkoLkku rðþu òýðkLkku «ÞíLk fheþwt.
yk ÃkrhðíkoLkkuLke þÁykík 19 {e MkËeÚke s ÚkE økE níke yLku íku íkeðúøkríkyu 20 {e MkËe{kt
òuðk {éÞk Au.20 {e MkËeLkk ytrík{ Ëþf{kt ÞwhkuÃk{kt Mk{ksðkËLkwt ÃkíkLk ÚkÞw yux÷w s Lknª
{qzeðkËe fÕÞkýfkhe hksÞkuLkwt MðYÃk Ãký çkË÷kÞw ykÃkýu yk çktLku rð[khÄkhkykuyu Mk{ks
½zíkh{kt ¼sðu÷e ¼qr{fkLkwt yæÞÞLk fheþwt.
nuíkwyku
..
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u.......
Mk{ks ÃkrhðíkoLkLkk {níðÃkwýo {kæÞ{ íkhefu ykiÄkurøkfefhýLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
..
ík{u rðfrMkík hk»xÙku yLku 20 {e MkËeLkk {æÞ¼køk{kt Mðíktºk ÚkÞu÷ hk»xÙku ðå[u Mkk{krsf
ytíkh òýe þfþku.
rðfrMkík hk»xÙku{kt Mk{Þ yLkwMkkh ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLkwt yæÞÞLk fhe þfþku.
{qzeðkËe yLku Mk{ksðkËe hk»xÙku ðå[u Mkk{krsf ytíkhLku MÃkü fhe þfþku.
27 .1. sLkMktÏÞk yLku ÃkrhðíkoLk:

19 {e MkËeLke su{ s 20{e MkËe{kt Ãký sLkMktÏÞkLkku rðfkMk òuðk {¤u Au. E.Mk.1990
Lkk Ëþf{kt rðïLke ðMíke 6 yçks MkwÄe Ãknkut[e økE níke. su «Úk{ rðïÞwØ ÃkAeLke ðMkíke
fhíkk ºký økýe ðÄkhu níke. yk ËhBÞkLk rðï{kt {]íÞw Ãkk{u÷k ÷kufkuLke MktÏÞk 18.70 fhkuz
sux÷e níke. yux÷u fu 20 {e MkËe{kt rðïLke ðMkíke ðÄíke hne Au. ¾kMk fheLku rðïLkk hk»xÙku{kt
çkk¤ {]íÞwËh{kt ÚkÞu÷ku ½xkzku,Mkkhe ykhkuøÞ MkwrðÄkyku yLku Mkk{krsf Mkwhûkk «ýk÷eyu {Lkw»ÞLkk
ykÞw»Þ{kt ð]rØ fhe níke. fux÷kf yrðfrMkík hk»xÙku{kt sL{Ëh ðÄw nkuðkLku fkhýu Ãký ykðe
168 EríknkMk
20{e MkËe{kt Mkk{kSf ÃkrhðíkoLk {kuzâw÷ - 5
ð]rØ òuðk {¤e Au. òufu E.Mk.1930 ÃkAe ÞwhkuÃk{kt ðMíke ½xkzkLkwt [÷ý Ëu¾kÞ Au. E.Mk.1960
{kt íkku ÞwhkuÃkLkk ík{k{ hk»xÙku{kt ðMíke ðÄkhkLkku Ëh ½xÞku níkku 20 {e MkËe{kt ÚkÞu÷k çku {nkÞwæÞu
ÞwhkuÃkLkk ðMkíke ðÄkhk Ãkh Lkfkhkí{f yMkhku W¼e fhe. yk ÞwØku{kt ÷k¾ku ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk
níkk. çkeS çkksw rðfrMkík hk»xÙku{kt {kuxe ô{hu ÷øLk fhðkLke [k÷ Úkíkk Ãkkrhðkrhf SðLk{kt
ykðu÷k yðhkuÄku Ãký ðMíke ð]rØLkk ËhLku yMkh fhíkk níkk.
E.Mk.1945ÃkAe rðfkMkþe÷ hk»xÙku {kt ðMkíke ð]rØ òuðk {¤e. ¾kMk fheLku f]r»k«ÄkLk LkkUÄ
yÚkoÔÞðMÚkkLku fkhýu ynªÞk ðMíke ðÄe hne níke. yuf íkw÷Lkkí{f yæÞÞLk yuðwt Ëþkoðu Au fu
Ãkwðo rðï fhíkk Ãkrù{e rðï{kt sLkMktÏÞk ½xíke sþu su rðïðMíkeLkk Aêk ¼køk sux÷e nþu.
{kLkð ðMíke{kt ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuyu íkuLkk SðLkÄkuhý fu MktMf]rík Ãkh Ãký ÔÞkÃkf yMkhku
fhe Au. rðï{kt «òLkwt MÚk¤ktíkhý Ãký ykðk ÃkrhðíkoLkku {kxu sðkçkËkh níkw. Ërûký yLku Ãkwðo
ÞwhkuÃk{ktÚke ÞwhkuÃk{kt ÷kufkuLkwt MÚk¤ktíkhý ½ýw ðæÞw níkw ¾kMk fheLku rnx÷h suðk Mkh{w¾íÞkh
þkMkfkuLkk þkMkLk{kt ÞnwËeyku,÷½w{íkeyku yLku hksfeÞ fuËeykuyu {kuxk «{ký{kt MÚk¤ktíkhý
fÞwo níkw yLkuf hk»xÙku{kt yktíkrhf Mkt½»kkuo íku{s ykiÄkurøkfefhý suðk {kæÞ{kuÚke Ãký ðMíkeLkk
Ëh{kt ðÄkhku fu ½xkzku òuðk {éÞku. yk «{kýu ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu fu rðï{kt ðMíke ðÄkhku
rðr¼Òk fkhýkuÚke yÂMíkíð{kt ykÔÞku. yksu yrðfMkeík hk»xÙk{ u ktÚke rðfrMkík hk»xÙk{
u kt ÷kufku MÚk¤ktíkh
fheLku òÞ Au. {æÞ yurþÞkLkk økheçkku ¾wçk ykuAw MÚk¤ktíkhý fhu Au fkhý fu rþûkýLkwt ykuAw
«{ký yLku LkkýkLke yAík íku{Lku íku{ fhíkk hkufu Au.
¼khík yLku [eLk suðk Ëuþku{kt ÃkwºkLke yr¼÷k»kkLku fkhýu Ãkwºk sL{Lkwt {níð ðæÞw yLku
Ãkwºke sL{Lku hkufðk{kt ykÔÞw. íkuLkkÚke yk Ëuþku{kt òíkeÞ Mk{íkw÷Lk Lkü ÚkE økÞw. Ãkrhýk{u †e
yLku ÃkwY»k ðå[uLkk «{ký{kt rðr[ºkíkk ykðe ynªÞk ÃkwY»kkuLke MktÏÞkLke Ërüyu †eykuLke MktÏÞk
½xíke økE Au. su MkkiÚke {kuxe Mkk{krsf ®[íkkLkku rð»kÞ çkLÞku Au.
27.2 Lkøkhefhý fu þnuhefhý:

ykÄwrLkf þnuhe SðLk {qzeðkËe ykiÄkurøkfefhý MkkÚku MktçktrÄík Au. þnuhefhýLkku þwt
yÚko ÚkkÞ Au ? þnuheLke MktÏÞk{kt Mkíkík òuðk {¤íke ð]rØ íku{s økúk{eý ðMíkeLke íkw÷Lkkyu þnuhe
ðMíke{kt yríkð]Øe yu yk MkËeLke {níðÃkwýo ½xLkk økýkðe þfkÞ. yk «{kýu þnuhefhý yuf
Mð¼krðf «r¢Þk Lknkuíkk ykiÄkurøkfefhý íkÚkk þnuhku{kt ðÄw Mkkhe ykŠÚkf íkfkuLku Ãkrhýk{u økúk{eý
ðMíkeykuLkwt þnuhku íkhV òuðk {¤íktw Ãk÷kÞLk Au. ykÃkýu «fhý-22 {kt MkwÃkuhu yk «r¢Þk rðþu
òýe [wfÞk Aeyu. yk fkuE y[kLkf ykðu÷ ÃkrhðíkoLk Lknkuíkw þnuhefhýLke «r¢Þk y÷øk-
y÷øk Ëuþku{kt y÷øk-y÷øk MðYÃkLke òuðk {¤u Au.
ykÃkýu MÃküÃkýu ykiÄkurøkfefhý yLku rçkLkykiÄkurøkfefhý ûkuºkku{kt yMk{kLkíkk òuE
þfeyu Aeyu. fÞktf f]r»k{kt ykÄwrLkfefhý ÚkÞw ykiÄkurøkfefhýLke MkkÚku {kuxk¼køkLkk ÷kufku WíÃkkËLk
«r¢Þk yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ MkuðkykuLkk ûkuºkku{kt ykÔÞk. su {kuxu¼køku þnuhku yLku fMkçkk{kt
fuLÿeík ÚkÞk.
19 {e MkËe{kt ÔÞkÃkf ykiÄkurøkfefhý rçkúxLk{kt òuðk {¤u Au. sÞkt 77 xfk ðMíke
þnuhku{kt hnuíke níke s{oLke Ãký ykiÄkurøkfefhý fheLku 56 xfk þnuhe ðMíke MkkÚku çkeò Lktçkhu
ÃknkUåÞw níkw. yLÞ Ëuþku{kt 50 xfk fhíkk ykuAwt þnuhefhý òuðk {¤u Au. 20 {e MkËe{kt Mk{økú
rðïÃkh Lksh Lkkt¾eyu íkku 70 xfk sLkMktÏÞk nS økúk{eý ûkuºkku{kt hnuíke níke.
EríknkMk 169
20 {e MkËeLkk Ãkrh«uûÞ{kt òuEyu íkku þnuhefhýLku rðMíkkhðk {kxu rð¿kkLk yLku
xufLkku÷kuS{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLkku {wÏÞ níkk. y{urhfk íkÚkk rçkúxLk{kt E.Mk.1970 Lkk {æÞ¼køk{kt
95 xfk fhíkk Ãký ðÄkhu ÷kufku rLk{koý yLku Mkuðk ûkuºk{kt níkk sÞkhu {kºk 5 xfk ÷kufku f]r»k MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k níkk. ÞwhkuÃk{kt hrþÞk rMkðkÞLkk hk»xÙkuLke ðkík fheyu íkku 70 xfk yLku òÃkkLk{kt 80
xfk ÷kufku þnuhku{kt rLkðkMk fhíkk níkk sÞkhu 20 xfk fu íkuLkkÚke ykuAk ÷kufku f]r»kûkuºk MkkÚku
LkkUÄ Mktf¤kÞu÷k níkk.
hrþÞk{kt E.Mk.1917 MkwÄe {kuxk¼køkLke ðMíke økk{zk MkkÚku òuzkÞu÷ níke. E.Mk.1930
Lkk Ëþf{kt hrþÞkyu íkeðú þnuhefhý fÞwo yurþÞk yLku ykr£fkLkk {kuxk¼køkLkk Ëuþku nSÃký
f]r»k ykÄkrhík yÚkoÔÞðMÚkk MkkÚku òuzkÞu÷ níkk. ynªÞk þnuhefhýLkku yÚko {kuxk þnuhku{kt «økrík
Lknª LkkLkk fMkçkkLkku rðMíkkh níkku. E.Mk.1900 {kt rðïLkk {kºk 16 þnuhku 1 ÷k¾Úke ðÄw ðMíke
Ähkðíkk níkk. su E.Mk.1950 {kt 67 yLku E.Mk.1985 {kt 250 Úke ðÄe [wfÞk níkk. yuf
ykf÷Lk yLkwMkkh yíÞkhu rðïLkk 40 xfk ÷kufku þnuhku{kt rLkðkMk fhu Au. su çknw ÍzÃkÚke 50
xfkyu ÃknkU[ðk sE hne Au. ¼khík{kt Ãký ykÃkýu ðÄíkw síkw þnuhefhý òuEyu Aeyu nòhku
÷kufku hkusøkkh þkuÄðk þnuhku{kt sE hnÞk Au. rðfkþe÷ ËuþkuLkk fux÷kf þnuhku íkku rðïLkk MkkiÚke
{kuxk þnuhku íkhefu yku¤¾Ãký ÃkkBÞk Au. su{ fu fku÷fkíkk, rËÕne,{wtçkE, fuhku, þkt½kE,Lkihkuçke,
rMkW÷, çkUøkfkutf ðøkuhu.
(1 ) ðMíkeð]rØLkku MktçktÄ çku rðïÞwØku MkkÚku fuðe heíku òuzkÞu÷ku Au ?

............................................................................
(2 ) s{oLke{kt ÷kufkuLkwt Ãk÷kÞLk hksfeÞ LkeríkykuLku fkhýu ÚkÞw níkw-rðÄkLk Mk{òðku.
............................................................................
(3 ) þnuhefhýLke ÔÞkÏÞk ykÃkku.
............................................................................
(4 ) rðfkMkþe÷ ËuþkuLkk {kuxk þnuhkuLkk Lkk{ sýkðku.
............................................................................
27.3. ykÄwrLkf Mkk{krsf ðøkkuo:

{qzeðkËe ykuÄkurøkfefhýu ykÄwrLkf Mkk{krsf ðøkoLku sL{ ykÃÞku yk Ãkqðuo su «fkhLkku
Mk{ks níkku íku nðu ÃkrhðŠíkík ÚkE hnÞku níkku. nðu çku Lkðk Mkk{krsf ðøko {æÞ{ ðøko yLku ©r{f
ðøkoLkku WËÞ ÚkÞku. yk Ãknu÷k MktÃkr¥k {wÏÞíðu s{eLkLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níke. nðu {qzeðkËe
ykiÄkurøkfefhýLku fkhýu s{eLkËkhe yLku f]r»kËk»kku ÃkhíðuLke Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞw. ðÄíkk
síkk þnuhefhýLku rðï{kt Lkðk s Mkk{krsf ðøkoLkku WËÞ fÞkuo ÞwhkuÃk{kt 19 {e MkËe yk Ërüyu
{níðÃkwýo níke. Eø÷uLz{kt ðkrýsÞ,¾kýfk{,hu÷ðu suðk WÄkuøkku MkkÚku òuzkELku Lkkýk f{kÞu÷
{qzeðkËeyku ÃkkuíkkLkk LkkýkLkwt hkufký ¾uíkeLke s{eLkku{kt fhðk ÷køÞk yLku íkuyku ykÄwrLkf s{eLkËkhku
170 EríknkMk
çkLke økÞk. su ÃkhtÃkhkøkík s{eLkËkhku fhíkk swËk níkk. yk s{eLkËkhkuLkwt ð[oMð 20 {e MkËe{kt
Ãký ykÃkLku òuðk {¤u Au, òufu ¾uzwíkku nsw Ãký Mk{ks SðLkLkwt {níðÃkwýo ytøk níkk íku{ Aíkkt
{qzeðkËe yÚkoÔÞðMÚkkyu íku{Lke SðLk ÃkØrík çkË÷e Lkk¾e níke yux÷w s Lknª íkuyku y{eh,{æÞ{
yLku økheçk yu{ 3 «fkhLke ¾uzwík fûkk{kt ykðe økÞk níkk.yk ËhBÞkLk s{eLk rðnkuýk ¾uík{swhku
Ãký {kuxk «{ký{kt Ëu¾kÞ Au. E.Mk.1940 {kt ÞwhkuÃk{kt Þktrºkfefhý ¾wçk ðæÞw íkuLku Ãkrhýk{u
¾uíke MkkÚku Mktf¤kÞ÷k ÷kufkuLke MktÏÞk ykuAe Úkíke økE. s{eLkËkhku Mkk{krsf heík-rhðkòuLkk ûkuºku LkkUÄ
yLku hksfeÞ ûkuºku Ãký Mk{ks{kt {ku¼ku Ähkðíkk níkk.
20 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt Ãkrù{e rðï{kt ¾uzwíkkuLke MktÏÞk íkÆLk ½xe økE òÃkkLk yLku
Ãkqðo yurþÞk{kt Ãký ykðk ½xkzku òuðkE Au. ykr£fk,¼khík yLku [eLk{kt {kuxk «{ký{kt ¾uzwíkku
òuðk {¤u Au. ºkeS ËwrLkÞkLkk Ëuþku ¾kMk fheLku yurþÞk yLku ykr£fkLke Mkhfkhku f]r»kûkuºku çknw
ÔÞðÂMÚkík fk{ fhe þfe Lknª. suLkkÚke ¾uzwíkkuLke ÂMÚkrík MkwÄhe Lknª s{eLkLke yAík yLku ðuÃkkrhf
f]r»k ðÄðkÚke ÃkkfkuLkwt ÃkrhðíkoLk ÚkÞwt. rLkfkMk ÚkE þfíkk ÃkkfkuLku fkhýu yLkksLkwt WíÃkkËLk ½xe
økÞwt. [eLku f]r»k ÔÞðMÚkkLku hksfeÞ «ýk÷e MkkÚku òuzðkLkku Mkûk{ «ÞíLk fÞkuo íku{ Aíkkt s{eLk
MkwÄkhýk ÞkuøÞ heíku ÚkE þfe Lknª. rðfkMkþe÷ hk»xÙku{kt ykiÄkurøkf WËuþkuLke Ãkwhíke fhðk {kxu
s{eLkLke {ktøkýe Mkíkík Úkíke hne Au.
20 {e MkËe{kt {æÞ ðøkuo yuf rðrþü Mk{krsf ðøko íkhefu MÚkkLk «kÃík fÞwo. Ãkrù{e
ÞwhkuÃk{kt 19 {e MkËeLkk ytíku WÄkuøkku,fkh¾kLkkyku çkUf yLku ¾kýku Ãkh yk Lkðk Mk{wØ yLku
«¼kðþk¤e {æÞ{ðøkoLkwt ð[oMð níkw. {æÞ{ðøko{kt yk rMkðkÞ ËwfkLkËkhku,{uuLkushku,zkofxh,
RsLkuhku,Wå[ yrÄfkheykuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. rþûký ðÄíkk yk ðøko{kt ðÄkhku ÚkÞku h0 {e
MkËe{kt ykuAe ykðf Ähkðíkk rLkBLk {æÞ{ðøkoLke Ãký MktÏÞk ðÄíke òuðk {¤e Au.yk ðøko
yÚkoÔÞðMÚkk{kt Úkíkk çkË÷kðÚke MkkiÚke ðÄw «¼krðík ÚkkÞ Au.
fkheøkh fu {swhðøkoLkwt rLk{koý ©{Lkk {wÕÞ Ãkh ykÄkrhík níkw. suLkku MktçktÄ {qzeðkËe
ykiÄkurøkfefhýLke þYykík MkkÚku òuzkÞku nþu. 20 {e MkËe{kt ÞwhkuÃk{kt hnuíkku {swhðøko Mktíkwü
níkku, fkhý fu ynªÞk Þkrºkfefhý fu ykiÄkurøkfefhý y[kLkf s ykÔÞw Lknkuíkw. òufu
{kuxkfkh¾kLkkykuLkk WËÞLku fkhýu nMíkf÷k fkheøkheLku {kuxku Vxfku ÃkzÞku níkku. íku{ Aíkkt yk
çkÄk ©r{f yLku fkheøkh ÃkkuíkkLkk ¿kkLkLku fkhýu Lkðk WÄkuøkku{kt Ãký Ëk¾÷ ÚkE [wfÞk níkk.
fwþ¤ fkheøkhku,øk]nMÚk Lkkufhku,ËhS,Äkuçke,AkÃk¾kLkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k f{o[kheyku {swh,xÃkk÷e
suðk Lkðk ðøkuo ykðk ©r{fkuLku ÃkkuíkkLkk{kt Mk{kðe ÷eÄk. ¼khík{kt Ãký huÕðu yLku MktËuþk ÔÞðnkh
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k f{o[kheyku þnuhku{kt rLkðkMk fhíkk níkk. yuf {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLk {rn÷kykuLkk
ûkuºku òuðk {¤u Au. nðu þnuhku{kt {rn÷kyku Ãký {swhku fu yLÞ fk{fks fhíkk f{o[khe íkhefu
òuðk {¤u Au. sÞkt yk Ãknu÷k íku{Lkku «ðuþ «ríkçktrÄík níkku yurþÞk,ykr£fk yLku ÷uxeLk y{urhfk{kt
sÞkt MktMÚkkrLkf Mkhfkhku níke íÞkt {swhkuLke yLku ¾uzwíkkuLke ÃkrhÂMÚkrík rðfrMkík yLku Mðíktºk hk»xÙku
fhíkk swËk «fkhLke níke.
27.4 Lkøkh íkÚkk Mkk{krsf SðLk:

þnuh yLku Mkk{krsf SðLk ykÃkýLku økheçk yLku y{eh ðå[uLkku MÃkü ¼uË «íÞûk heíku
Ëþkoðu Au. þnuhku{kt Ãký y{ehkuLkk rLkðkMkku yLku íku{Lke {¤íke MkwrðÄkyku økheçkku fhíkk íkÆLk
EríknkMk 171
swËe Au. çknw{k¤e E{khíkku,{ku÷,{kuxk Mxkuh,çkøke[kyku,rðþk¤ {køkkuoyu ÷kufkuLke SðLkþi÷e
Ãkh ÔÞkÃkkf çkË÷kð ykÛÞku Au. íkku MkkÚku MkkÚku «Ëw»ký,økxhku,ÍwÃkzÃkèe yLku yuf s {fkLk{kt yuf
fhíkk ðÄkhu Ãkrhðkh hnuíkk nkuÞ íkuðe ÔÞðMÚkk suðk Ëw»kýku Ãký þnuhku{kt òuðk {¤u Au. yk
Mk{MÞkyku çkÄk þnuhku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au yux÷w Lknª þnuhku{kt çkuhkusøkkhe MkkiÚke økt¼eh Mk{MÞk
íkhefu Mkk{u ykðe Au.
LkkUÄ
27.5 fwxwtçk (Ãkrhðkh) :
{qzeðkËe ykiÄkurøkfefhýLku Ãkrhýk{u fwxwtçk ÔÞðMÚkk{kt ÃkrhðíkoLk òuðk {¤u Au. ykŠÚkf
¢ktrík Ãknu÷k øk]nMÚkeLkku yÚko Ãkkrhðkrhf fkÞkuo íkÚkk ©{{kt fkuE ytíkh Lknkuíkwt. òufu yLkuf {níðÃkwýo
fkÞkuo {rn÷k íkÚkk ÃkwY»k Økhk y÷øk y÷øk ðnu[kÞu÷k níkk. Ãkhtíkw nðu Ãkrhðkh WíÃkkËLkLkwt ½xf
Lk hnÞw òufu íkuLkk WÃkÞkuøk rðþu íkku yuf ½xf çkLke hnÞw. Ãkhtíkw {e÷ku yLku fkh¾kLkkykuyu ©{Lkk
{qÕÞLku sL{ ykÃÞku yLku Ëhuf ÔÞrfík y÷øk-y÷øk heíku hkusøkkhe {u¤ðíke ÚkE. {æÞ{ðøkeoÞ
fwxwtçk{kt yuf ÔÞrfíkLke hkusøkkhe Ãkh yk¾ku Ãkrhðkh økwòhku fhíkw níkw. {rn÷kyku {kuxu¼køku ½h
yLku çkk¤fkuLke Ëu¾hu¾ hk¾ðkLkwt fkÞo fhíke níke.©r{f ðøkoLke {rn÷kyku Ãký ©{ MkkÚku Mktf¤kÞu÷e
níke. su ÃkwY»kkuLke su{ {swhe fkÞo{kt Mktf¤kÞu÷e níke. yux÷ws Lknet fux÷kf WÄkuøkku íkku {rn÷kyku
yLku çkk¤ ©r{fkuLku hk¾eLku s [÷kððk{kt ykðíkk níkk. fkhý fu íku{Lku ykuAw ðuíkLk ykÃkðw Ãkzíkw
níkw. Mk{kLk fk{Lkwt Mk{kLk Ëk{ yu rMkØktík {rn÷kyku yLku çkk¤fkuLku ÷køkw Ãkzíkku Lknª. yksu
ykÃkýu {rn÷kykuLku ík{k{ ûkuºku sðkçkËkhe Mkt¼k¤íke òuEyu Aeyu.
(1 ) {qzeðkËe ykiÄkurøkfefhýLku Ãkrhýk{u fÞk ðøkkuoLkku WË¼ð ÚkÞku ?

............................................................................
(2 ) {æÞ{ðøko MkkÚku fuðk ÷kufku Mktf¤kÞu÷k níkk ?
............................................................................
(3 ) {kuxk WÄkuøkku yLku fkh¾kLkkLkk WËÞu {swhkuLku fuðe heíku «¼krðík fÞko.
............................................................................
(4 ) {qzeðkËe ykiÄkurøkfefhýLku {rn÷kykuLkk SðLk{kt fuðk ÃkrhðíkoLkku ykÛÞk.
............................................................................
27 .6. Lkkhe Mk{kLkíkk yLku LkkheðkËu LkkheðkË:

20 {e MkËeLkk rðfrMkík yÚkoÔÞðMÚkk yLku rþûký ÔÞðMÚkkyu {rn÷kykuLkk rðfkMkLke
Lkðe s rûkíkes ¾ku÷e su ík{k{ {rn÷kykuLku ÷køkw Ãkzíke níke. nðu †eyku ËwfkLkku fkÞko÷Þku{kt
fk{ fhíke ÚkE. LkMko íkÚkk þk¤kLkk rþûkf suðe Lkkufheyku {rn÷kykuLku yLkwfq¤ níke. çku rðïÞwØ{kt
{kuxk «{ký{kt ÷kçkkt Mk{Þ MkwÄe ÃkwY»kku ½hLke çknkh hnuðkLku fkhýu íku{Lkk fux÷kÞ fkÞkuo
{rn÷kykuyu fhðk ÃkzÞk íkuLkkÚke íku{Lke Mkk{krsf ÂMÚkrík yLku yÃkuûkkyku{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞw.
{æÞ{ðøkeoÞ †eykuyu {íkËkLkLkku yrÄfkhe {ktøke Mk{kLkíkkLkwt yktËku÷Lk [÷kÔÞw. yk
172 EríknkMk
yktËku÷Lku ík{k{ f[zkÞu÷k ðøkoLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k {wÆkykuLku Ãký MÃkþo fÞkuo. {kuxk «{ký{kt
{rn÷k Mkt½ku yÂMíkíð{kt ykÔÞk yLku LkkheðkËe yktËku÷Lkku [kÕÞk. òufu nS MkwÄe íku{Lku Lkuík]íðLkk
{wÆk Ãkh ðÄw MkV¤íkk {¤e Lnkuíke.
hkuÍk ÷fÍ{çkøko íkÚkk çkuxÙef ðuçk «ÏÞkík Mk{ksðkËe {rn÷k Lkuíkk níkk. íkku fku÷ux yLku
Mku÷{k ÷uÍh÷kuV yøkúøkÛÞ {rn÷k MkkrníÞfkhe níkk. su{ýu 20 {e MkËeLke þYykík{kt LkkheðkËLkk
WË¼ð {kxu {níðÃkwýo ¼qr{fk ¼sðe. 20 {e MkËeLke þYykíkÚke s {rn÷kyku rðBçkÕzLk íkÚkk LkkUÄ
y{urhfLk ykuÃkLk suðe xuLkeMkLke MÃkÄkoyku{kt ¼køk ÷uðk ÷køke níke Ãkºkfkhíð,VkuxkuøkúkVe,zkofxh
yLku yuLSrLkÞh suðk ÔÞðMkkÞku{kt Ãký {rn÷kyku ykððk ÷køke níke. hrþÞk{kt íkku yLkuf
Lkkhe MktøkXLkku yÂMíkíð{kt ykÔÞk níkk. íku{s hrþÞLk MktMkË{kt Ãký {rn÷kykuLke MktÏÞk ðÄe
níke yLku hrþÞkLkk ði¿kkrLkfku{kt Ãký {rn÷kykuyu ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk çkLkkÔÞw níkw.
hrþÞLk {rn÷kykuyu f]r»k yLku {swh yktËku÷Lkku{kt yrøkú{ ¼qr{fk ¼sðe níke. hrþÞk{kt
íku{Lku yuðwt ðkíkkðhý Ãký {éÞw. ¼khík yLku [eLk suðk Ëuþku{kt Ãký {rn÷kyku rþûký,Mkk{krsf
ÃkAkíkÃkýwt suðk {wÆkyku ÷E Mðíktºkíkk yktËku÷LkLkku ¼køk çkLke níke. yux÷u s ¼khík{kt MðíktºkíkkLke
MkkÚku s {rn÷kykuLku ÃkwY»k Mk{kLk yrÄfkhku {éÞk. su{kt {ík ykÃkðkLkku yrÄfkh {wÏÞ níkku.
hrþÞk{kt Mkðo «Úk{ {rn÷kykuLku E.Mk.1917 ÃkAe {ík ykÃkðkLkku yrÄfkhe {éÞku níkku.
E.Mk.1990 MkwÄe{kt 16 sux÷k Ëuþku{kt {rn÷kyku hk»xÙLkk þkMkLkíktºkLkk Mkðkuoå[ nkuÆk
Ãkh rçkhkS [wfe níke. yurþÞk,ykr£fk yLku ÷uxeLk y{urhfkLkk ½ýk çkÄk Ëuþku{kt {rn÷kyku
ykðk ÃkË Ãkh níke. {kuhurþÞMk yuLkwt ©u»X WËknhý Au. [eLk yLku Ãkqðo ÞwhkuÃkLkk hk»xÙku{kt {rn÷k
MkkûkhíkkLkku Ëh yíÞkhu 100 xfk ÚkE [wfÞku Au. Mk{kLkíkk {kxu {rn÷kykuyu fhu÷ku Mkt½»ko {níðÃkwýo
Au.
E.Mk.1990 {kt ykŠÚkf ûkuºku WËkhefhý ykðíkk çkuhkusøkkhe ðÄe suLkku ¼kuøk {kuxk
«{ký{kt {rn÷kyku çkLke.ºkeS ËwrLkÞkLkk Ëuþku{kt fk{ fhíke {rn÷kyku yMktøkXeík ûkuºk{kt hkuS
{u¤ððk síke sÞkt íkuLku ¾wçk ykuAe ykðf {¤íke yLku fkuE s yrÄfkh {¤íkk Lknª. ½h{kt fk{
fhðwtyu òýu fu {rn÷kLkwt {wÏÞ fkÞo økýkÞwt. ¼khík{kt †e-¼úqý níÞk 20 {e MkËeLkk AuÕ÷k
Ëþfk{kt ¾wçk ðÄe Au. yux÷u s Lknª ËnusLku fkhýu {rn÷kykuLkk níÞkLkk rfMMkkyku Ãký ðæÞk Au
yLku Ãkrhðkh{kt hnuíke {rn÷kLku ºkkMk ykÃkðkLke «ð]rík Ãký ðÄe Au. su ¼khík {kxu {kuxe Mkk{krsf
Mk{MÞk íkhefu ÷E þfkÞ.
27 .7 fkÞoÃkØrík{kt ykðu÷w ÃkrhðíkoLk:

rðfrMkík fkh¾kLkk «ýk÷eyu fkÞo fhðkLke ÃkØrík{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk ykÛÞwt. ÞwhkuÃk{kt
19 {e MkËe{kt s ykðk ÃkrhðíkoLkku òuðk {éÞk sÞkhu rðïLkk yLÞ Ëuþku{kt 20 {e MkËe{kt
ÃkrhðíkoLkku ÚkÞk. su{kt fkheøkhkuLkwt fkÞo fhðkLkwt MÚk¤ fkh¾kLkk çkLÞk su yk Ãkwðuo íku{Lkk ½hku níkk.
†eyku yLku çkk¤fku fkh¾kLkkLkk rLkÞ{ yLkwMkkh fk{ fhíkk ÚkÞk yLku nðu fkh¾kLkk ÃkØríkyu
©r{fLku Lknª ÞtºkLku {níð çkûÞw. Lkðe xufLkku÷kuS çkuhkusøkkhe{kt ðÄkhku fhíke níke. Ãkrhýk{u
{swhku{kt íkLkkð ðæÞku íkku fÞkhuf {swhku Lkðe xufLkku÷kuSLku yLkwYÃk Ãký ÚkÞk.
20 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt fkuBÃÞwxhu fkÞo fhðkLke «ýk÷e{kt {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLkku fÞko.
Ãkrù{Lkk Ëuþku{kt íkuýu yk¾e ÃkØrík çkË÷e Lkkt¾e su MkMíkw yLku fkÞo÷ûk níkw. òufu fkuBÃÞwxh Ãkh
fk{ fhíkk ÷kufku yLÞ MkwrðÄkÚke ðtr[ík níkk fkhý fu íkuyku ½h{kt çkuMkeLku s fux÷kf WÄkuøkkuLkwt fkÞo
EríknkMk 173
fhíkk níkk yLku {swh Mkt½ku MkkÚku íku{Lkku fkuE Lkkíkku Lknkuíkk.fkuBÃÞwxh{kt Lkðk Lkðk MkkuVxðuhLke
«ýk÷eyu {kr÷fku {kxu Mkh¤íkk fhe ykÃke. suLkkÚke íkuyku fkuBÃÞwxh LkuxðfoÚke ík{k{ f{o[kheyku
MkkÚku ðkíkko÷kÃk fhe þfíkk yLku íku{Lkk fkÞo rðþu òýe þfíkk. fk{Lkk Mk{Þu Ãký fkuBÃÞwxh
Mk{k[kh ÃkºkkuLkwt yLku yLÞ MktËþ
u k ÔÞðnkhLkwt fk{ fhe þfíkk. ykÃkýu çke.Ãke.yku. yLku fku÷MkuLxh{kt
fk{ fhíkk ÷kufkuLku òuEyu Aeyu su MkuLxh ykÃkýk Ëuþ{kt {kuxkÃkkÞu ¾w÷e hnÞk Au.ykWxMkkuMkeOøk
LkkUÄ Ãký yk ÃkrhðíkoLk{kt {níðÃkwýo Au çknwhk»xÙTeÞ ftÃkLkeyku ÃkkuíkkLkk fkÞkuoLku ºkeS ËwrLkÞkLkk Ëuþku{kt
MÚkk¤ktíkheík fhe ÔÞkÃkf LkVku f{kíke ÚkE. ºkeò rðïLkk Ëuþku{kt ykuAw ðuíkLk ykÃke Mkhfkhe
fhku{kt Awx {u¤ðe íku{ýu ÃkkuíkkLkk Lkkýkt{kt ð]rØ fhe òufu yuf yÚko{kt íkuýu rðfrMkík Ëuþku{kt
çkuhkusøkkhe{kt ð]rØ fhe yLku ºkeò rðïLkk ËuþkuLkk ÷kufkuLku hkusøkkhe ykÃke Ãkhtíkw íkuLkku ÷k¼
ÔÞkÃkf Ãkýu çknw hk»xÙeÞ ftÃkLkeykuLku {éÞku yux÷ws Lknª ykðe ftÃkLkeykuyu Vhe yuf ð¾ík LkkLke
ËwfkLkkuLkku Mk{Þ ÃkkAku ÷kððkLke ¼qr{fk ¼sðe su ÃkkuíkkLkk fkÞkuo yu{ýu ykÃkeLku fhíke. yux÷u
Vhe ÃkkAku WíÃkkËLk ½h{kt Úkðk ÷køÞw. ykðw fkÞo fhíkk ÷kufkuLku ðuíkLk ykuAw {¤íkw yLku yu heíku
íkuyku ykŠÚkf þku»kýLkku ¼kuøk çkLkíkk. yk «fkhLkwt fkÞo ºkeò rðïLkk ÷kufku{kt ¾wçk ðæÞw Au yLku
{rn÷kyku Ãký yk fkÞo{kt òuzkÞu÷e Au.
(1 ) 20 {e MkËe{kt {rn÷kykuyu fuðk «fkhLkk ÔÞðMkkÞ yÃkLkkÔÞk ?

............................................................................
(2 ) E.Mk.1990 Lke WËkhefhýLke Lkeríkyu {rn÷kykuLke ÂMÚkrík{kt fuðk ÃkrhðíkoLkku ykÛÞk ?
............................................................................
(3 ) fkh¾kLkk ÃkØríkyu fkÞoÃkØrík{kt fhu÷k ÃkrhðíkoLkLkku r[íkkh ykÃkku ?
............................................................................
(4 ) ykWxMkkuMkeOøkLkku yÚko Mk{òðe íkuLkk îkhk ykðu÷ ÃkrhðíkoLk MÃk»x fhku.
............................................................................
27 .8. Mkk{krsf yLku hk»xÙeÞ MktøkXLk:

20 {e MkËe{kt Mkk{krsf yLku hk»xÙeÞ MktøkXLkLke MktÏÞk ykùÞosLkf heíku ðÄe.hksfeÞ
Ãkûkku yLku {swhku Mkt½ku rMkðkÞ f{o[kheyku,{rn÷kyku,÷u¾fku yu{ rðr¼Òk ðøkkuoyu Ãkkuík ÃkkuíkkLkk
Mkt ø kXLkku L ke h[Lkk fhe. rþûký,MðkMÚÞ,÷½w { íkeLkk yrÄfkhku , {kLkð yrÄfkh,†e
yktËku÷Lk,MkktMf]ríkf yrÄfkhku,Mk{÷iÂLøkf yrÄfkhku,ÃkÞkoðhýLkwt Mkthûký suðk {wÆkyku ykÄkrhík
yLkuf MktøkXLkkuLku fkÞo fhíkk ykÃkýu òuEyu Aeyu. yuLkku yÚko yu ÚkÞku fu fkuEÃký ûkuºk nðu MktøkXLk
ðøkhLkwt Au Lknª. yk MktøkXLkku fu MktMÚkkyku ÃkkuíkkLke {ktøkýe Mkk{wrnf heíku ÔÞfík fhu Au yLku
ÃkkuíkkLke ykð~Þfíkk Mk{ks Mk{ûk fu hksÞ Mk{ûk {wfu Au.
27 .9. {wzeðkË,Mk{ksðkË yLku yMk{kLkíkk:

20 {e MkËeLkk rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuS ykÄkrhík ¿kkLku {kLkðòríkLku {nkLk «økrík yLku
174 EríknkMk
WÃk÷ÂçÄyku ykÃke. suLkkÚke rðïLkk ÷kufkuLkk SðLk Äkuhý{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk íku{ Aíkkt
ðirïfefhýLkk yk Þwøku y{eh yLku økheçk ðå[u ÔÞkÃkf yMk{kLkíkk W¼e fhe. Mk{ksðkËe
rð[khÄkhk Ëku»kÃkwýo nkuðk Aíkkt Mk{kLk Mk{krsf h[Lkk fhðk Úkkuze ½ýe MkV¤ hne. sÞkhu
{qzeðkËe hk»xÙku{kt y{ehku yLku økheçkku ðå[u ÔÞkÃkf yMk{kLkíkk Ëu¾kÞ Au. Mk{ksðkËLkk ÃkíkLk
ÃkAe {qzeðkËe Mkhfkhkuyu ÷kuffÕÞkýLkk fkÞkuo{kt Ze÷e Lkerík yÃkLkkðe Au. Ãkrhýk{u yksu Ãký
rðï{kt økheçke,¼w¾{hku yLku çkuhkusøkkhe {kuxe Mk{MÞkyku íkhefu Ëu¾kÞ Au. LkkUÄ
ík{u su þeÏÞk
ykÃkýu 19 {e MkËe{kt «kht¼ ÚkÞu÷ Mkk{krsf ÃkrhðíkoLkLke «r¢Þk 20 {e MkËe{kt fuðe
heíku rðMíkhe íkuLkku yæÞÞLk fÞwo. ðMíke{kt ÚkÞu÷ ÃkrhðíkoLk, þnuhefhýLke «økrík,þnuhe SðLk{kt
ykðu÷ ÃkrhðíkoLkLkwt Ãký yæÞÞLk fÞwo. {qzeðkËe ykuÄkurøkfefhýLkku rðMíkkh ÚkÞkÚke ykÄwrLkf
fw÷eLkðøko yÂMíkíð{kt ykÔÞku. íkuLkkÚke fwxwtçk ÔÞðMÚkk yLku fkÞo«ýk÷e{kt ÔÞkÃkf çkË÷kð ykÔÞk.
MkkÚku MkkÚku 20 {e MkËe{kt ÷kufr«Þ yktËku÷Lkku Mkk{krsuuf yLku hksfeÞ íkÚkk ðøkeoÞ MktøkXLkkuLkku
sL{ ÚkÞku. su íku{Lkk rð[khkuLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkk níkk. {qzeðkËe ykiÄkurøkfefhýyu h0 {e
MkËe{kt ÔÞkÃkf rðMíkkh fhe «økríkþe÷ Mk{ksLkwt rLk{koý fÞwo.íku{ Aíkkt yksu Ãký ykÃkýu rðï{ktÚke
økheçke,¼w¾{hku fu çkuhkusøkkhe suðe Mk{MÞkykuLku Ëwh fhe þfÞk LkÚke.
ÃkkXktík «&™ku
(1) Ãkrù{ ÞwhkuÃk yLku W¥kh y{urhfk{kt ðMíke ð]rØLkk {wÏÞfkhýku MÃkü fhku.
(2) ykÄwrLkf fw÷eLk ðøko rðþu ík{khk rð[khku sýkðku.
(3) ºkeò rðïLkk Ëuþku{kt f]r»kûkuºku W¼k ÚkÞu÷k Mktfx sýkðe ¾uzwíkku Ãkh Ãkzu÷ «¼kð MÃkü
fhku.
(4) þnuhku{kt y{ehku yLku økheçkkuLku yku¤¾ðkLkk r[Lnku sýkðku.
(5) {swh yLku Mkk{krsf yktËku÷Lku {rn÷kykuLkk MÚkkLk{kt fuðwt ÃkrhðíkoLk fÞwo ?
(6) fkuBÃÞwxh îkhk fkÞofhðkLke ÃkØrík{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLkku MÃkü fhku.
(7) fux÷kf WËknhýku ykÃkeLku Mk{òðku fu rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuSyu {kLkð SðLkLku
«økríkþe÷ çkLkkÔÞw Au.
(8) þwt y{ehku yLku økheçkku ðå[uLkwt ytíkh ðÄe hnÞw Au fu ½xe hnÞw Au - rðMíkkh Ãkqðof [[ko hku.

27 .1 .
(1 ) {kuxeMktÏÞk{kt {]íÞw ÃkkBÞk, yrððkrník ÷kufkuLke MktÏÞk ðÄe yLku Ãkkrhðkrhf SðLk
Lkü ÚkÞwt .
EríknkMk 175
(2 ) LkkÍeðkËe Lkeríkyu s{oLkeLke ÷½w{íke økýkíke ÞnwËe òrík rðYØ Lkerík yÃkLkkðíkk íku{Lku
s{oLke{ktÚke Ãk÷kÞLk fÞwo. íkku ÞwØ ÃkAe íkwfeoLkk {swhku ÃkwLkðkoMk {kxu s{oLke íkhV økÞk.
(3 ) ykiÄkurøkfefhý yLku þnuhku{kt {¤íke Mkkhe MkwrðÄkyku íkÚkk ykŠÚkf çkkçkíkkuLku fkhýu
økúk{eý «ò þnuh íkhV Ãk÷kÞLk fhíke níke.
(4 ) f÷f¥kk,rËÕne,{wtçkE,þkt½kE íkÚkk fuhku suðk þnuhku
LkkUÄ
27 .2.
(1 ) {æÞ{ ðøko yLku {swh ðøko
(2 ) WÄkuøkÃkrík,çkUfh,ðfe÷,zkofxh,EsLkuh,yæÞkÃkf íkÚkk yLÞ {níðLkk fkÞofhLkkh
f{o[khe ðøko
(3 ) hkusøkkhe ðÄe yuðe søÞkyu {swhkuyu çkuhkusøkkheLkku Mkk{kLk fhðku ÃkzÞku íkÚkk fkh¾kLkk{kt
©{Lkk {wÕÞ ykÄkrhík ðuíkLk{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLk
(4 ) ½hLke çknkh {¤íke hkusøkkhe yMk{kLk ðuíkLk yLku fkh¾kLkkLkwt rLkÞtºký
27 .3.
(1 ) fkh¾kLkk{kt fk{,rþûkf,fkÞko÷Þ íkÚkk ËwfkLk
(2 ) çkuhkusøkkhe{kt ð]rØ yLku yMktøkrXík ûkuºkku{kt íkÚkk ½hfk{ fhðk {kxu çkkæÞ fhe.
(3 ) fk{ fhðkLke søÞk,ÃkØrík,fk{Lkk f÷kfku yLku rLkÞtºký
(4 ) çknwhk»xÙeÞ ftÃkLkeyku ÃkkuíkkLkk fkÞoLkku fux÷kuf rnMMkku ºkeò rðïLkk Ëuþku{kt MÚk¤ktíkheík
fhu Au. sÞkt ykuAw ðuíkLk ykÃkeLku ðÄw LkVku hze þfkÞ.
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuíkku:-

(1 ) swyku 27.1. Vfhku- 2
(4 ) swyku 27.4.
(6 ) swyku 27.7. Vfhku- 2 yLku 3
(7 ) ík{khe òíku þkuÄeLku W¥kh ykÃkku.
(8 ) ík{khk rð[khku ÷¾eLku sýkðku.
176 EríknkMk
20{e MkËe{kt ÃkrhðíkoLkku {kuzâw÷ - 5
LkkUÄ
28
20{e MkËe{kt ÃkrhðíkoLkku

20 {e MkËe hrþÞkLke çkkuÕMkurðf ¢ktrík,çku rðïÞwØku,VkMkeðkË,yurþÞk yLku ykr£fkLkk
hk»xÙkuLkk Mðíktºkíkk Mktøkúk{ suðe yLkuf {nkLk yiríknkrMkf ½xLkkykuLke Mkkûke çkLke Au.
r[ºk-28.1.1 r[ºk-28.1.2. r[ºk-28.1.3.

hrþÞkLke çkkuÕMkurðf ykr£fkLkku Mðíktºkíkk Mktøkúk{ rîíkeÞ rðïÞwØ ËhBÞkLk
¢ktríkLke ½xLkk Ãk÷onkçkoh Ãkh ÚkÞu÷wt yk¢{ý
r[ºk-28.1.4. r[ºk-28.1.5. r[ºk-28.1.6.

Exk÷e{kt VkMkeðkË ErÚkÞkurÃkÞkLkku Mðíktºkíkk Mktøkúk{ «Úk{ rðïÞwØ{kt ÷zkE
{kxu ¾kuËðk{kt ykðu÷
¾kELkwt Ë~Þ
EríknkMk 177
{kuzâw÷ - 5 20{e MkËe{kt ÃkrhðíkoLkku
yk çkÄe ½xLkkyku rLkýkoÞf níke suLku íkífk÷eLk rðï Ãkh çknw s {kuxku «¼kð ÃkkÚkÞkuo níkku. íku{
Aíkkt {níðÃkwýo çkkçkík yu Au fu Mk{ks{kt ykðíkk ÃkrhðíkoLkku yu fkuE LkkxfeÞ ½xLkkykuLkk Ãkrhýk{
LkÚke nkuíkk, Ãkhtíkw ËeÄofk÷eLk [k÷íkk ykŠÚkf,MkktMf]ríkf yLku ðMíkeLkk SðLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k
ÃkrhðíkoLkkuLkwt Ãkrhýk{ nkuE Au. 20 {e MkËe{kt ykðk yLkuf ÃkrhðíkoLkku òuðk {¤u Au. su íkífk÷eLk
÷kufkuyu fÕÃkLkk Ãký Lknkuíke fhe suýu rðïLkk ðíko{kLk MðYÃkLku ykfkh ykÃkðk{kt {níðLke
LkkUÄ ¼qr{fk ¼sðe Au.
yk ÃkqðuoLkk «fhýku{kt ykÃkýu ½ýe çkÄe rðfkMkþe÷ ½xLkkyku, ðMíke rðMVkux,íkeðúøkríkÚke
ÚkÞu÷ þnuhefhý yLku {æÞ{ðøko,fk{Ëkh ðøko íkÚkk †eykuLkk Ëhsò{kt ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLku
Mk{sÞk Aeyu.rðr¼Òk hk»xÙkuLkk Mk{ks SðLk{kt fu Mk{krsf Zkt[k{kt íku{s yøkúe{ Mkk{krsf
Mk{wnkuLkk ÃkhMÃkh Mk{qnku{kt Ãký ÃkrhðíkoLkku òuðk {éÞk Au. MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkku su{ fu ÷kufkuLkk
{wÕÞku,ÔÞðnkhku,f÷kí{f Yr[{kt Ãký 20 {e MkËe{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk Au.yk «fhý{kt
ykÃkýu íku{ktLkk {níðÃkwýo MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkkuLkk MktË¼uo ðÄw òýfkhe {u¤ððkLkku «ÞíLk fheþwt
MkkÚku MkkÚku yk ÃkrhðíkoLku fE heíku yuf ðirïf MktMf]ríkLkku rðfkMk fÞkuo Au íku{s MkktMf]ríkyku ðå[u
fuðku íkLkkð W¼ku fÞkuo Au íkuLkk rðþu Ãký òýfkhe {u¤ðeþwt.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u...........
• MktMf]ríkLke rðr¼Òk ÔÞkÏÞk òýe þfþku.
• MktMf]ríkLkk rðrþ»x ÷ûkýku rðþu yLku MkktMf]ríkf Mk{MÞkyku rðþu òýe þfþku.
• 20 {e MkËe ËhBÞkLk rð¿kkLk,f÷k,Ä{o,rþûký,{erzÞk,{LkkuhtsLk íku{s ÔÞðnkh yLku
{qÕÞku{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLkkuLkwt r[ºký fhe þfþku.
• ðirïfefhý yÚkðk yuffef]ík rðï yÚkoÔÞðMÚkk yLku MktMf]rík íku{s ðíko{kLk Mk{Þ{kt
Ãkrù{efhýLkk ð[oMð yLku íkuLke Mkk{uLkk rðhkuÄLke ðå[u Mktíkw÷Lk rðþu òýfkhe {u¤ðe
þfþku.
28 .1 MktMf]ríkLkku yÚko:
ykÃkýu 20 {e MkËe{kt ykðu÷ MktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkkuLku Mk{síkk Ãknu÷k rðr¼Òk þk†ku{kt
ykÃku÷ MktMf]rík þçËLkk yÚkoLku Mk{sðkLkku «ÞíLk fheþwt. Mk{ks rð¿kkLkku{kt MktMf]rík þçË srx÷
Au yux÷k {kxu Lknª fu yk þçË heík-rhðkòu ,ykËíkku,{qÕÞku suðk ÔÞkÃkf Mð¼krðf økwýku íkhV
Mktfíku fhu Au. suLkwt ykf÷Lk fhðwt fu íkuLkk Ãkrhýk{ku rLkÄkorhík fhðk yíÞtík fXeLk Au yux÷w s Lknª
yk þçËLku yLkuf rðØktLkku Ãkkuík ÃkkuíkkLke heíku rðrþ»x yÚkkuo{kt «Þkuøk fhu Au.WËknhý íkhefu
Mkhfkhe ònuhkíkku yLku Mk{k[kh çkw÷urxLk{kt MktMf]rík þçËLkku «Þkuøk f÷k,MksoLkkí{fíkk yLku çkkirØf
MkV¤íkkykuLkku WÕ÷u¾ fhðk {kxu ÚkkÞ Au yus «{kýu þk†eÞ yLku ÷kufMktøkeík, Lk]íÞLkk «fkhku
MkkrníÞ îkhk Ëþkoððk{kt ykðíke ¼khíkeÞ MktMf]rík {kxu Ãký yk s þçËLkku «Þkuøk fhðk{kt ykðu
Au.
yk «fkhLke ÄkhýkÚke swËk ÃkzeLku {kLkðrð¿kkrLkyku (yuLÚkúkuÃkku÷kursMx) MktMf]rík þçËLku
178 EríknkMk
fkuEÃký Mk{wËkÞLkk MktÃkwýo SðLkLke ík{k{ çkkçkíkku su{ fu íku{Lkk ¾kLk-ÃkkLk, ðuþ ¼q»kk, íku{Lkw
fkÞo yLku LkðhkþLkk Mk{ÞLku ÔÞríkík fhðkLke rËLk[ÞkoLke MkkÚku MkkÚku íku{Lke ÷kufr«Þ ÃkhtÃkhkyku
yLku íknuðkhku ðøkuhuLku ÔÞfík fhðk {kxu «Þkusu Au. yk «fkhLkk «ÞkusLk{kt fkuE {nkLk f÷kfkhku
fu rð[khfkuLke {nkLk rMkrØyku ÷ûk{kt ÷uðk{kt ykðíke LkÚke. Ãkhtíkw yk¾k Mk{wËkÞLkk Ãkkheðkrhf
MðYÃkLku æÞkLk{kt ÷uðk{kt ykðu Au. yk Ãkrh¼k»kk yLkwMkkh ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkwt yæÞÞLk ¼khíkLkk
÷kufr«Þ íknuðkhku ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf ÃkhtÃkhkyku íkÚkk òrík ÔÞðMÚkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au. LkkUÄ
yuf yLÞ Ãkrh¼k»kk «{kýu MktMf]rík þçË{kt fkuE Mk{wËkÞLkk {wÕÞku,rðïkMk yLku yk[kh-
rð[khLku MktÞwfík Ãkýu Mk{sðk{kt ykðu Au. íku «{kýu ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk ÃkkhtÃkrhf Ãkkheðkhef
MktçktÄkuLku {níðÃkwýo MkL{kLk ykÃkðk{kt ykðu Au. íkku Ãkrù{Lkk Mk{ks fhíkk íkuýu [zeÞkíkw çkíkkððk{kt
ykðu Au. sÞkt ÷øLkçkkË ÷kufku ÃkkuíkkLkk {kíkk-rÃkíkkÚke Ëwh òÞ Au. íku{s íku{Lkk ðiðkrnf çktÄLkku
Ãký Lkkswf nkuÞ Au. ykðe {kLkrMkfíkk fu ykËþkuo yLku rðïkMk ÃkØrík Ãkh ykÄkheík yæÞÞLkÚke
rðÃkheík Ãkwhkíkíð rð¿kkrLkyku MktMf]ríkLkk yæÞÞLk{kt ¼kiríkf MktMf]rík ({xeheÞ÷ fÕ[h)Lku fuLÿ
MÚkkLku økýu Au. su{kt rþÕÃk f÷k f]ríkyku {kxuLkk ðkMkýku,yk¼w»kýku,¼ðLkkuLkk yðþu»kkuLkku yæÞÞLk
fhðk{kt ykðu Au yLku íkuLkk ykÄkhu su íku «ËuþLke MktMf]rík íkÃkkMkðk{kt ykðu Au.
WÃkhLke çku Ãkrh¼k»kkLkwt æÞkLkÚke yæÞÞLk fheyu íkku MÃkü ÚkkÞ Au fu MktMf]ríkLkwt yæÞÞLk çku
rðr¼Òk {kÃkËtzkuLkk ykÄkhu fhe þfkÞ. yuf íkhV f÷kí{f yLku çkkirØf WÃk÷çÄe yLku çkeS
íkhV yiríknkrMkf heíku fhðk{kt ykðu÷e ÷kufr«Þ ÃkhtÃkhkLke þkuÄ yk rMkðkÞ yLÞ {kÃkËtzku{kt
¼kiríkf [esðMíkwyku,«Úkkyku,{qÕÞku yLku ÔÞðnkhkuLke íkÃkkMk îkhk Ãký MktMf]ríkLkwt yæÞÞLk ÚkE
þfu Au.
MktMf]ríkLkk ykðk çknw ykÞk{e MðYÃkLkwt yLkwfhý fhíkk ykÃkýu rð¿kkLk,f÷k,{LkkuhtsLk,
{qÕÞku,Ä{o yLku rþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ûkuºkku{kt ykðu÷ yMkkÄkhý ÃkrhðíkoLkku fu rðfkMkLkk MktË¼o{kt
Mk{sðk «ÞíLk fheþwt su 20 {e MkËe ËhBÞkLk Ërüøkku[h ÚkkÞ Au.
(1) 20 {e MkËe ËhBÞkLk òuðk {¤íkk ¢ktríkfkhe yLku Äe{e økríkyu Ãký ËeÄofk÷eLk ÃkrhðíkoLkkuLkk
WËknhý ykÃkku.
............................................................................
(2 ) MktMf]rík þçËLke swËe swËe ÔÞkÏÞkyku ykÃke íku{Lke ðå[u hnu÷e Mkk{kLÞ rðþu»kíkkyku
sýkðku íku{s íkuyku yuf çkeòÚke fÞk fÞk rðhkuÄe ÷ûkýku Ëþkoðu Au íku Ãký sýkðku.
............................................................................
(3 ) Mk{krsf rð¿kkLk{kt MktMf]rík þçË yuf srx÷ yr¼ÔÞrfík Au- rðÄkLk MÃkü fhku.
............................................................................
28.2 rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuS:
20 {e MkËeLke MkkiÚke {níðÃkwýo rMkrØ yu rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuSLkku rðfkMk økýkðe
þfkÞ. suýu yk MkËe{kt rþûký,{LkkuhtsLk,Mkt[kh yLku ÃkrhðnLk yu{ SðLkLkk ík{k{ íkíðkuLku
íkeðúøkríkÚke «¼krðík yLku ÃkrhðŠíkík fÞko Au. {kuxhfkh,rð{kLk,hurzÞku-xÙtkLÍeMxh,rVÕ{-
EríknkMk 179
xur÷rðÍLk,fuÕfÞw÷uxh-fkuBÃÞwxh,Mkuxu÷kEx,{kuçkkE÷ VkuLk,÷uMkh yLku ytøk«íÞkhkuÃkLkLke LkðeLk
xufLkku÷kuS yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ WíÃkkËLk yLku Mkuðk ÃkØríkykuyu yk MkËeLku rð¿kkLk yLku
xufLkku÷kuSLke MkËe çkLkkðe. yk {nkLk ½xLkkLke ÃkkA¤ yLkuf rð¿kkLkef ûkuºkku su{ fu Mkçkyuxku{ef
rVÍefMk,s{eLk rðãk,yýw yLku Sðrð¿kkLk íkÚkk ytíkheûk rð¿kkLk{kt ÚkÞu÷k {níðÃkwýo
MktþkuÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk MktþkuÄLk fhLkkh {nkLk ði¿kkrLkfku{kt {uz{ fÞwhe,ykÕçkxo
LkkUÄ ykELMxkELk,rVLk{uLk yLku nku{e su.¼k¼kLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
r[ºk-28.2.1 r[ºk-28.2.2 r[ºk-28.2.3 r[ºk-28.2.4

{uz{ fÞwhe rh[zo rVLk{uLk ykÕçkxo ykELMxkELk nku{e.su.¼k¼k
ðíko{kLk Mk{Þ{kt ÚkE hnu÷e ði¿kkrLkf «økrík ykðk yLkuf «rík¼kðtík ði¿kkrLkfkuLkk
yÚkkøk «ÞíLkLku Ãkrhýk{u ÚkE þfe Au. MkkÚku MkkÚku rðïLkk yLkuf Ëuþkuyu ¾kMk fheLku y{urhfk
suðk hk»xÙyu ði¿kkrLkf MktþkuÄLkkuLku ¾wçk LkkýkfeÞ MknkÞ ykÃke yu Ãký rð¿kkLkLke «økríkLkwt
{níðÃkwýo fkhý økýkðe þfkÞ. Mk{fk÷eLk rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuSyu Mkk{kLÞ ÷kufku MkwÄe ¿kkLkLkku
«[kh-«Mkkh fÞkuo Au. Ãkhtíkw nsw Ãký Mk{ksLkku fux÷kuf ¼køk rð¿kkLkLke ykÄwrLkf ÃkØríkykuÚke
yòý Au. Ãknu÷k fhíkk rðLkkþfkhe nrÚkÞkhkuLkwt rLk{koý rð¿kkLkLke yuf ¾hkçk çkkçkík Ãký Ëþkoðu
Au. yux÷w s Lknª ykðk nrÚkÞkhkuLkk rLkËþoLkÚke Ãk]Úðe Ãkh ðkíkkðhý Ãký «Ëqr»kík ÚkÞw Au.Mk{fk÷eLk
Þwøk{kt ði¿kkrLkf MktþkuÄLkLku Mkíkík «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykðu Au yLku {kuxu¼køku Mkhfkhe rLkÞtºký{kt
íkuLkwt Mkt[k÷Lk fhðk{kt ykðu Au.
MkkrníÞ yLku f÷k:
ði¿kkrLkf «økríkLke MkkÚku MkkÚku 20 {e MkËe{kt f÷kLkk rðr¼Òk MðYÃkku su{ fu r[ºkf÷k,Mktøkeík
íkÚkk MkkrníÞ{kt yLku LkðeLk f÷kí{f {kæÞ{ku su{ fu rMkLku{k yLku hufzo ÚkÞu÷ Mktøkeík{kt {níðÃkwýo
«økrík ÚkE Au. yLkuf hk»xÙku{kt LkðeLk MksoLkkí{f «r¢ÞkLku ykÄwrLkfíkkðkË,Mkk{krsf ÞÚkkÚkoðkË
yLku W¥kh ykÄwrLkfíkkðkË suðk yktËku÷Lkkuyu ðuøk ykÃÞku. ykÄwrLkfíkkðkË 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt
yøkúýe MkkrnÂíÞf yLku f÷kí{f yr¼ÔÞrfík íkhefu sL{ ÃkkBÞku. suýu 20 {e MkËe{kt yk¾kyu
rðï Ãkh ÃkkuíkkLkku «¼kð ÃkkÚkÞkuo. íkuLke yLkuf þk¾kyku su{ fu «íkefðkË,«¼kððkË yLku
yríkÞÚkkÚkoðkË ðøkuhu níke. yk çkÄk{kt Mkk{kLÞ heíku rðï{kt òuðk {¤íke ÔÞrfíkyku fu ðMíkwykuLku
íkuLkk {q¤YÃk{kt r[rºkík fhðkLku çkË÷u íkuLkwt {Lkkusøkík skýðkLkku «ÞíLk ÚkÞku Au. ÔÞrfíkrLk»X yLku
y[uíkLk {LkLkk ÔÞkÃkkhku òýðk f÷kLkku yLku MkkrníÞLkku Mknkhku ÷uðk{kt ykÔÞku Au. yk «ð]rík{kt
fux÷kf {nkLk ykÄwrLkfíkkðkËe ÔÞrfíkykuyu ÃkkuíkkLkwt ykøkðw «ËkLk ykÃÞw Au. su{ fu {nkLk
r[ºkfkh Ãkkç÷ku rÃkfkMkkuyu LkðeLkík{ çknw-ykÞk{e r[ºk þi÷eLku sL{ ykÃÞku. íkku fÞwçkeÍ{
ykEheMk ÷u¾f suBMk òuÞMku ÃkkuíkkLkk Þw÷eMkuMk Lk{Lkk ÃkwMíkf{kt ‘Ä MxÙe{ ykuV fkuÂLMkÞþLkuMk’ Lke
LkðeLk xufLkefLkku «Þkuøk fÞkuo Au.
180 EríknkMk
LkkUÄ
28.3 Ãkkç÷ku rÃkfkMkku

rðztçkLkk yu s fu {kuxk¼køkLkk ykÄwrLkfíkkðkËe Mkk{krsf yLku hksfeÞ ËrüfkuýLku
f÷kí{f yr¼Þwrfík îkhk yíÞtík MkknrMkf heíku hsw fhe hnÞk níkk Ãkhtíkw Mk{ Mkk{rnf hksfeÞ
fwheríkyku fu Ãkzfkhku «íÞu WËkMkeLk hnÞk Au. íkuÚke ykÄwrLkf MkÇÞíkk Mk{økú heíku WÃkMke þfe LkÚke.
òufu yk Mk{Þ ËhBÞkLk f÷kfkhkuLkk fux÷kf ðøkuo Mkk{krsf ÞÚkkoÚkðkËLke þi÷eLkk {kæÞ{Úke
ÃkkuíkkLke f÷k îkhk Mkk{krsf ÃkrhðíkoLkkuLkeu yr¼ÔÞrfík fhe Au. s{oLkeLkk çkxkuoÕz çkúug,rçkúxLkLkk
sÞkuso çkLkkoz þku yLku hrþÞkLkk {urfMk{ økkufeo suðk MkkrníÞfkhku íkÚkk yu÷ufÍkLzh ç÷kuf suðk
frðyku yk «fkhLke yr¼ÔÞrfík{kt {knuh økýkðe þfkÞ.ykðk MkkrníÞfkhkuyu Mk{íkkðkËe
Ërüfkuý yÃkLkkÔÞku. hrþÞLk ¢ktríkyu f÷kLkk ûkuºk{kt Mkk{krsf ÞÚkkoÚkðkËLku ¾wçk «kuíMkknLk ykÃÞw.
su{ fu ¼khík{kt E.Mk.1940 {kt zkçkuheÞkuLkk Mk{ÚkoLkÚke {ÍkÍ yLku òuþ suðk «çkwØ þkÞhku íkÚkk
«u{[tË suðk rðîkLk MkkrníÞfkhu Mk{fk÷eLk økúk{eý SðLkLkwt {níðÃkwýo heíku r[ºký fÞwo Au.
yus heíku [eLk{kt ÷w nMkLku Mk{ksðkËe ÃkhtÃkhkLku ÃkkuíkkLke f]ríkLkku {wÏÞ rð»kÞ çkLkkÔÞku Au. ÷urxLk
y{urhfk{kt MktÞwfík hk»xÙkuLkku rðhkuÄ fhðk Ãkkç÷ku LkuYËkyu rðrþü fkÔÞkuLke h[Lkk fhe.
nfefík{kt 19 {e yLku 20 {e MkËe ËhBÞkLk yurþÞk,ykr£fk yLku ÷urxLk y{urhfkLkk
Ëuþku{kt f÷k yLku MkkrníÞLke Mk{wrî yuf {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLk{ktÚke «Mkkh ÚkE Au. yk hk»xÙkuLkk
÷u¾fku yLku f÷kfkhkuyu ÃkkuíkkLke f]rík{kt hk»xÙeÞ {níðfktûkkykuLku yr¼ÔÞrfík fhe íkku MkkÚku MkkÚku
ÃkkuíkkLkk Mk{ks{kt hnu÷ Mkk{tíkðkËe yLku {qzeðkËe þku»kýLke Mk{MÞkykuLkku Ãký r[íkkh hsw fÞkuo.
yux÷w s Lknª íkeðúøkríkÚke ykðe hnu÷ ykÄwrLkfefhýLke nðkLke MkkÚku MkkÚku ÃkkuíkkLke ÃkhtÃkhkykuLkk
rðrþü ÷ûkýkuLku çk[kðe hk¾ðkLkku Ãký «ÞíLk fÞkuo. yksÚke 100 ð»ko Ãknu÷k hrðLÿLkkÚk xkøkkuh
suðk {nkLk MkkrníÞfkhÚke ÷ELku MktMÚkkLkðkËe fk¤Lkk ÃkíkLk ÃkAe MksoLk Ãkk{u÷ yLkuf
MkkrníÞf]ríkykuyu yk «fkhLkwt fkÞo fÞwo Au. ÷urxLk y{urhfk{kt økurçkúÞ÷ økŠMkÞk {ŠfÍ yLku
ykr£fkLkk r[Lkwyk yurMkçkLke {níðÃkwýo h[Lkkyku MksoLkLke Wå[fkuxe Ëþkoðu Au.
ËþoLkþk† yLku {kLkð rð¿kkLk: 301
20 {e MkËe ËhBÞkLk ¾kMk fheLku rîíkeÞ rðïÞwØ çkkË rðÄkÚkeoykuLkk MktË¼o{kt, rðï
rðÄk÷Þku{kt yæÞÞLk fhíkk yLku MktþkuÄLk fhíkk rðÄkÚkeoyku{kt Mkk{krsf rð¿kkLk yLku {Lkkurð¿kkLkLkwt
yæÞÞLk ½ýwt ðæÞw Au. Mkk{krsf ði¿kkrLkfku Ãký {kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au.
{nkLk rð[khfku
EríknkMk 181
LkkUÄ
r[ºk-28.4.1. r[ºk-28.4.2.
E.ðe.ÚkkuBÃkMkLk y{íÞo MkuLk
19 {e MkËe ËhBÞkLk ËþoLkþk†,EríknkMk,yÚkoþk†,hksLkerík rð¿kkLk,{kLkðrð¿kkLk
yLku {kLkMkþk† suðk Mk{ksrð¿kkLkku Mðíktºk ÃkØríkÚke yæÞÞLkLkk rð»kÞku çkLÞk. ÞwhkuÃk{kt íkuLke
þYykík ÚkE. yk ËhBÞkLk yu su ykEh yLku rðxsuLMxeLk suðk rð[khfkuLkk «¼kð Lke[u
ËþoLkþk†{kt rðrþü ÃkrhðíkoLk ykÔÞw. su{kt ¼k»kk yLku «íkefkuLkku Lkiríkfíkk yLku hksLkeríkLkk
ÔÞkÃkf «&™kuLku Mk{sðk{kt WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku Au. {kLkð«f]rík yLku ÃkrhðíkoLkku, fkÞofkhýLkku
rMkØktík suðk rðrþü {wÆkykuyu 20 {e MkËe{kt Mk{ksrð¿kkLkku{kt {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLkku W¼k
fÞko. çkxÙuLz hMku÷, Lkkuyu÷ [kuBMfe yLku ÷wEMk ykÕÚkwMMkh suðk {nkLk rð[khfkuyu ÔÞkÃkf MktË¼o{kt
ËþoLkþk†Lkwt yæÞÞLk fÞwo.
(1 ) 20 {e MkËeLkk 4 {nkLk ði¿kkrLkfLkk Lkk{ ykÃke íku{Lkk MktþkuÄLk sýkðku.

...........................................................................
(2 ) 20 {e MkËe ËhBÞkLk rðr¼Òk hk»xÙku{kt W¼k ÚkÞu÷ f÷k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ yktËku÷LkkuLkk
Lkk{ku ÷¾ku. su{ýu rðïLku «uhýk ykÃke nkuE.
...........................................................................
(3 ) yuðk ËþoLkþk†eykuLkk Lkk{ ykÃkku su{ýu yk ûkuºku {níðÃkwýo yLku LkðeLk Ërüyu {kLkð
r[íkLkwt yk÷u¾Lk fÞwo nkuÞ.
...........................................................................
28.3 MkktMf]ríkf MktMÚkkyku yLku «ríkfku:

MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkku{kt ykðu÷ çkkçkíkkuLkwt yæÞÞLk fhðk {kxu ykÃkýu ËþoLkþk†eyku
yLku f÷kfkhku L kk Mkkt M f] r íkf EríknkMkLkk yæÞÞLkLke MkkÚku MkkÚku
Ä{o,÷kuff÷k,÷kufMkkrníÞ,÷kufykÏÞkLk, ¼k»kk,rþûký ÃkØríkyku yLku Mkt[kh {kæÞ{{kt ykðu÷
ÃkrhðíkoLkku Ãký æÞkLk{kt ÷uðk sYhe Au. {kLkð rð¿kkrLkyku ykðe MkktMf]ríkf MktMÚkkyku fu «íkef
«ýk÷e íkhV ¾kMk æÞkLk fuLÿeík fhu Au su ytíku ðirïf Ërüfkuý yLku ÃkhtÃkhkøkík {wÕÞkuLkwt
«ríkrLkrÄíð fhíke nkuE. ykðk MkktMf]ríkf «íkefkuLkwt yiríknkrMkf {níð ¾wçk s Au íku {kºk {LkkuhtsLk
182 EríknkMk
fu ykMÚkkLkwt «íkef LkÚke Ãkhtíkw rðr¼Òk Mkk{krsf Mk{wnkuLkk {wÕÞku,rðïkMkku,¼kðLkkyku yLku MktMf]rík
òýðkLkk {kæÞ{ Au. {kuxk¼køkLkk Mk{ks{kt rþûký yLku Mkt[kh ÔÞðMÚkk suðe MkktMf]ríkf MktMÚkkyku
yr¼òíÞ fu Wå[ ðøkoLkk nkÚk{kt nkuÞ Au. su MktÃkr¥k yLku Mk¥kk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ku nkuÞ Au. ykÃkýu
òrík«Úkk,Mkrík«Úkk suðk rnLËw rðïkMkku Ãkh çkúkñýkuLkk «¼wíðÚke þwt Ãkrh[eík Aeyu su{ýu «k[eLk
¼khík{kt Wå[ òríkykuLku WíÃkkËfkuLkku {kuxku¼køk ÷E ÷uðkLkku yufkrÄfkh ykÃÞku níkku yLku
rLkBLkðøkoLkk ÷kufkuLkwt þku»ký fÞwo níkw. yu s «{kýu ykÄwrLkf Þwøk{kt {qzeðkËe ðøko ÷kufMk{qnLku LkkUÄ
Mkt[kh {kæÞ{ku æðkhk «¼krðík fhe «[r÷ík rðïkMkku yLku yk[kh rð[kh{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððkLkku
«ÞíLk fhu Au. suLkkÚke ytíku íkku sLk{kLkMkLkwt þku»ký ÚkkÞ Au. 20 {e MkËe{kt rþûký yLku Mkt[kh
{kæÞ{ku{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLkku ykÔÞku su{ktLkk fux÷kf ÃkrhðíkoLkku {kir÷f Ãký níkk. suýu Mkk{krsf
Mk{kLkíkk MÚkkÃkðk {níðÃkwýo ÞkuøkËkLk ykÃÞw.
¼k»kkyku: -
MktMf]rík òýðkLkwt {wÏÞ {kæÞ{ ¼k»kk Au. 20 {e MkËeLkk rðïLkku ¼k»kkfeÞ Lkfþku òuíkk
yu MÃkü ÚkkÞ Au fu Mkk{kLÞ ÷kufku îkhk çkku÷ðk{kt ykðíke ¼k»kkyku yLku MktMf]ík yLku ÷uxeLk suðe
{nkLk «k[eLk ¼k»kkyku{kt ¾kMMkw ÃkrhðíkoLk ykÔÞw níkw. rðrþü hk»xÙeÞ ¼k»kkykuLkku WÆÞ Ãký
yk fk¤u ÚkÞku níkku,yuf yLkw{kLk «{kýu yksu rðï{kt ÷øk¼øk 6500 ¼k»kkyku «Þkuøk{kt
÷kððk{kt ykðu Au. su{kLke yzÄe ¼k»kkyku çknw ykuAk ÷kufku çkku÷e hnÞk Au íku{ktLke fux÷ef ÷wÃík
ÚkðkLke íkiÞkhe{kt Au. 10 {wÏÞ ¼k»kkyku rðïLke yzÄe ðMíke çkku÷íke nkuE íkuðe {kík]¼k»kkLkk
MðYÃku rðã{kLk Au. (VkWLzuþLk Vkuh yuLzuLszo ÷uøðuLkeÍ ðuçkMkkExLkk {kæÞ{Úke).
ðíko{kLk Mk{Þ{kt ðirïf ¼k»kk Mk{wnku{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLk ÃkkA¤ ¾kMk rðþu»kíkk hnu÷e
Au. su{ fu rþrûkík ÷kufku yuf fhíkk ðÄkhu ¼k»kk þe¾ðk «ð]ríkþe÷ nkuÞ Au. íku{ktÞ ytøkúuS ¼k»kk
ðirïfefhýLkk yLku ELxhLkuxLkk rðfkMkLku fkhýu rðrþü MÚkkLk Ãkk{e Au. yksu Ãký [eLkLke
¼k»kk çkku÷Lkkhk ÷kufku rðï{kt MkkiÚke ðÄkhu Au. íÞkh ÃkAe rðïLke 10 xfk ðMíke ytøkúuS ¼k»kkLkku
WÃkÞkuøk fhu Au. yLku íku rðïLke çkeò LktçkhLke ¼k»kkLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. rþûký yLku
MktËuþkÔÞðnkhLkk «MkkhLku fkhýu ¼k»kkyku ðå[u Ãký ykËkLk-«ËkLk ÚkÞw yLku íkuLkk MðYÃku h0 {e
MkËe{kt r{r©ík ¼k»kkykuyu sL{ ÷eÄku su{fu ytøkúuS ¼k»kk{kt VuL[ yLku rnLËe ¼k»kkLkk yLkuf
þçËkuLkku Mk{kðuþ ÚkÞku Au. íkuðe heíku ¼khíkeÞ «òLkku rþrûkík ðøko rnLËe,ytøkúuS r{r©ík ®nø÷eþ
¼k»kkLkku «Þkuøk fhu Au. su{kt rnLËe yLku ytøkúuS íkÚkk fÞkhuf WËqo þçËkuLkku Ãký WÃkÞkuøk fhðk{kt
ykðu Au. yk{ yk Mk{Þ{kt r{r©ík ¼k»kkykuLkwt [÷ý rðï¼h{kt ÔÞkÃkf çkLÞw Au.
÷kufÃkhtÃkhkyku:
20 {e MkËe ËhBÞkLk rðr¼Òk Mk{kòuLke ÷kufr«Þ MktMf]rík suLku ykÃkýu ÷kuff÷k fneyu
Aeyu íku{kt Ãký ½ýk ÃkrhðíkoLk òuðk {éÞk. fXÃkqík¤eykuLkwt «ËþoLk,ðkíkkofÚkLk,Ãkkihkrýf
Lkkxfku,÷kufLk]íÞ,÷kuf ðkãku,÷kuføkeíkku suðk {kæÞ{ku Äe{u Äe{u Mk{ks SðLk{ktÚke ykuAk ÚkE
hnÞk Au. su Mk{ksu ykðe rðrþü MktMf]ríkyku Mkk[ðe níke yLku ¼krð ÃkuZeyku {kxu íkuLkwt síkLk
fÞwo níkw íku MktMf]rík Äe{u Äe{u ÷wÃík Úkðk ÷køke Au yLku íkuuLkwt MÚkkLk ykÄwrLkf «[kh {kæÞ{ku îkhk
ÔÞðMkkrÞf heíku íkiÞkh fhðk{kt ykðíkk {LkkuhtsLk yLku Mk{k[khu ÷eÄw Au. íku{ Aíkkt ¼khík suðk
EríknkMk 183
Ëuþ{kt Mkhfkh yLku fux÷kf LkkøkrhfkuLke {tz¤eyku yLku MktMÚkkyku îkhk ÷kuf MktMf]ríkLku çk[kððkLkk
«ÞíLkku ÚkE hnÞk Au.
sLkMkt[kh {kæÞ{ ({kMk {ezeÞk):

çkeS çkksw hurzÞku,rMkLku{k,økúk{kuVkuLk,xur÷rðÍLk,fuMkux,Mke.ze.,fBÃÞwxh yLku {kuçkkE÷
LkkUÄ VkuLk ÷kufkuLkk SðLk{kt ¾wçk ÍzÃkÚke ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk {níðLkwt çkLkkÔÞw Au. yux÷w s Lknª íkuLku ÷eÄu
{LkkuhtsLkLkk yk rðr¼Òk MkkÄLkku rðþu MktçktÄ Ãký MÚkkrÃkík ÚkÞku Au. Mkk{krsf yLku hksfeÞ {wÆk
Ãkh ykðk {kæÞ{kuÚke ¢ktríkfkhe ÃkrhðíkoLk ykÔÞk Au. rMkLku{k yLku xur÷rðÍLk suðk LkðeLk {kæÞ{kuLkku
WÃkÞkuøk fheLku [k÷eo [uÃk÷eLk, MkíÞSík hu yLku MxeðLk MÃke÷çkøko suðk 20 {e MkËeLkk {nkLk
f÷kfkhkuyu yíÞtík Wå[fkuxeLke f÷kí{f rVÕ{ku yLku f÷kLkk {nkLk Lk{qLkkyku rðïLku ykÃÞk Au.
ÔÞkÃkf ©kuíkkðøko Ähkðíkk ykðk {kæÞ{kuÚke yuf íkhV rþrûkýLkk yLku òýfkheLkk fkÞo¢{ku ÞkuòÞ
Au. íkku yuLke MkkÚku MkkÚku rntMkkí{f fkÞkuo¢{ku Ãký òuðk {¤u Au yu{ íkuLke Mkkhe yLku ¾hkçk yu{ çktLku
yMkhku Mk{ks Ãkh Ãkze Au. íku{ Aíkkt yk {kæÞ{kuyu rðï{kt MkkiÚke {níðLkwt MÚkkLk «kÃík fÞwo Au.
E.Mk.1980 Lkk y{urhfk{kt ÚkÞu÷ yuf MktþkuÄLk «{kýu y{urhfk{kt Ëhuf Ãkrhðkh ÃkkMku çku
xur÷rðÍLk Mkux níkk yLku Mkk{kLÞ çkk¤f Ãký rþûký fu h{ík-øk{ík fhíkk ðÄkhu Mk{Þ xur÷rðÍLkLke
Mkk{u ÃkMkkh fhíkku níkku.
Ä{o:
ÃkhtÃkhkøkík f÷k yLku yuLkk MðYÃkku rMkðkÞ Ä{o yu {wÏÞ MkktMf]ríkf MktMÚkk íkhefu MkËeykuÚke
[k÷e ykðu Au. òufu h0 {e MkËe{kt íku{k Ãký ÃkrhðíkoLkku òuðk {éÞk Au yLkuf hk»xÙkuyu Ä{o rLkhÃkuûk
Ërüfkuý yÃkLkkÔÞku Au. {kLkððkË,hk»xÙðkË yLku ÷kufþkne suðk yktËku÷LkLkkuyu yk ËrüfkuýLkku
rðfkMk fhðk ÔÞkÃkf ÞkuøkËkLk ykÃÞw Au. íku{ Aíkkt ykÃkýu yu{ Lk fne þfeyu fu hk»xÙðkËe fu
{kLkðíkkðkËe ÄkŠ{f Lk nkuE þfu ÷øk¼øk ík{k{ Ëuþku{kt yksu Ãký Ä{o «íÞu ÷kufkuLke rðþu»k
ykMÚkk òuðk {¤u Au. E.Mk.1981 {kt y{urhfkLke «òLke ÄkŠ{f ykMÚkk Ãkh fhðk{kt ykðu÷
yuf MktþkuÄLk yLkwMkkh 90 xfk ÷kufkuyu ÃkkuíkkLkk Ä{o«íÞu ykMÚkk «økx fhe níke {kºk 10 xfk
÷kufkuyu ÃkkuíkkLke òíkLku fkuEÃký Ä{o{kt rðïkMk Ähkðíkk LkÚke íku{ sýkÔÞw níkw. yk rMkðkÞ
íkeÚkoÞkºkyku,ÄkŠ{f MkkrníÞ, ÄkŠ{f Mktøkeík yLku ¼sLkku{kt 20 {e MkËe ËhBÞkLk rð¿kkLk yLku
xufLkku÷kuSLke fkhýu ¾kMMke ð]rØ òuðk {¤e Au.
Ãknu÷k fhíkk ðíko{kLk Mk{Þ{kt SðLk{kt Ä{oLkwt MÚkkLk yLku «¼kð ½xÞk Au. 100 ð»ko
Ãknu÷k ¾kLk-ÃkkLk,WíMkðku yLku MkðosrLkf Mk{kht¼ku{kt su «fkhu Ä{oLkwt MÚkkLk níkw íkuðw MÚkkLk yíÞkhu
hnÞw LkÚke. yux÷w s Lknet, ÄkŠ{f {wÕÞku yLku rð[khMkhýeyku hksÞ yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷
MktMÚkkyku MkkÚku Ãknu÷kLke su{ ÔÞkÃkf òuzký hkÏÞw LkÚke. yux÷w s Lknª yLkuf Mkk{krsf «Úkkyku
Mkk{kLÞ ÄkŠ{f rðïkMkku fhíkk y÷øk heíku fhðk{kt ykðu Au. ÞwhkuÃk{kt yksÚke 100 ð»ko Ãknu÷k
{kuxk¼køkLkk ÷øLkku yLku Lkk{fhý MktMfkh (çkuÃkríkM{k) [[o{kt fhðk{kt ykðíkk níkk. Ãkhtíkw
E.Mk.1990 {kt £kLMk{kt yk ûkuºku ÚkÞu÷ yuf MktþkuÄLk yLkwMkkh {kºk 30 ÷øLk s [[o{kt ÚkÞk níkk
su yíÞtík ykuAk fne þfkÞ. AwxkAuzk ykÃkðk yLku øk¼oÃkkík fhkððkLke «Úkk ÄkŠ{f heíku «ríkçktrÄík
níke. Ãkhtíkw ykÃkýuu òýeyu Aeyu fu {kuxk¼køkLkk hk»xÙkuyu íkuLku fkÞËuMkh Ëhsòu ykÃÞku Au yLku
nðu íkuLku f÷tf {kLkðk{kt ykðíkwt LkÚke.
184 EríknkMk
rþûkk:
Ä{o rLkhÃkuûkíkk yLku ði¿kkrLkf ¿kkLk Ãkh ykÄkrhík ykÄwrLkf rþûký yu 20 {e MkËe{kt
{kLkð SðLk{kt ykðu÷ MkkiÚke {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLk økýkðe þfkÞ. rþrûkík Úkðw yLku ÃkkuíkkLkk
hk»xÙLkk EríknkMk,MktMf]rík yLku ðkhMkkÃkh økðo fhðku íku çkkçkík fkuEÃký Lkkøkrhf {kxu yøkíÞLke
økýkððk ÷køke. ykiÄkurøkf íkÚkk yÚkoÔÞðMÚkkLkk rðfkMku MkuðkLkk ûkuºkku{kt yLku yLÞ {níðÃkwýo
fkÞkuo {kxu yíÞrÄf rþrûkík ÷kufkuLke sYheÞkík W¼e Úkíkk rþûký{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk ykÔÞk. LkkUÄ
{kuxk¼køkLkk Ãkrù{e hk»xÙkuyu 19 {e MkËe{kt s «kÚkr{f rþûkýLku yLkwðkÞo yLku {Vík fhe ËeÄw
níkw. 20 {e MkËe{kt yurþÞk yLku ykr£fk{kt Lkðk s Mðíktºk ÚkÞu÷k hk»xÙkuyu Ãký yk rËþk{kt
«ÞíLkku þY fÞko. ¼khík{kt E.Mk.1980 MkwÄe{kt 50 xfk ÷kufku rþrûkík níkk. òufu AuÕ÷k 20
ð»ko{kt rþrûkíkkuLke MktÏÞk ¾wçk ÍzÃkÚke ðÄðk Ãkk{e Au yLku yrþrûkíkkuLke MktÏÞk{kt hÃk xfk sux÷ku
{kuxku ½xkzku LkkUÄkÞku Au.
yks heíku rðïrðãk÷Þku yLku {nkrðãk÷ÞkuLkk rþûký{kt Ãký ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk ykÔÞk.
E.Mk.1939 {kt rçkúxLk yLku £kLMk suðk rðfrMkík Ëuþku{kt fw÷ ðMíkeLkk 0.1 xfk sux÷k ÷kufku Wå[
rþûký{kt Ëk¾÷ ÚkÞk níkk. E.Mk.1990 Lkk Ëþf{kt íku ðÄeLku çku xfk sux÷w ÚkÞw níkw. yux÷u fu
Wå[ rþûký{kt sðkðk¤k ÷kufkuLke MktÏÞk{kt 20 ½ýe ð]rØ LkkUÄkÞe níke rðfkþe÷ Ëuþku{kt Ãký
E.Mk.1960 Úke E.Mk.1980 ËhBÞkLk Wå[ rþûkýLkku ÔÞkÃk ðæÞku níkku. Ãkhtíkw ykðk hk»xÙku{kt
ÔÞðMkkrÞf yLku «kÚkr{f rþûkýLke Ëþk MkwÄhe Lnkuíke yux÷w s Lknª ykðk hk»xÙku{kt rþrûkík
çkuhkusøkkhkuLke Mk{MÞk rðfhk¤ çkLke Au. rðï rðãk÷ÞkuLkk rðãkÚkeoyku Mkk{krsf yLku MkktMf]ríkf
yktËku÷Lkku{kt Mkr¢Þ níkk rðãkÚkeo yktËku÷Lkku{kt E.Mk.1968 {kt LÞwÞkufo{kt ÚkÞu÷ yktËku÷LkLku {wÏÞ
økýkðe þfkÞ su MkkLk £kÂLMkMfkuÚke ÷ELku ÃkurhMk yLku ÃkuYøðu MkwÄe ykøkLke ò¤kuykuLke su{ Vu÷kÞw
níkw. yk yktËku÷Lk rðãkÚkeoyku îkhk ÚkÞu÷w {kir÷f yktËku÷Lk níkw íkuýu {kºk ÃkkuíkkLkk Ëuþ{kt hksÞLke
þku»ký fhíkk Lkerík yLku þiûkrýf heíku rðrþü ðøkoLkku {kºk rðhkuÄ s Lknkuíkku fÞkuo Ãkhtíkw íkuLku
økt¼eh Ãkzfkh ykÃÞku níkku. MkkÚku MkkÚkku yk rðãkÚkeoykuyu rðÞuxLkk{{kt y{urhfkLkk nMíkûkuÃkLkku
Ãký rðhkuÄ fheLku çk]nËT yktíkhhk»xÙðkË yLku Mkk{úksÞðkË rðhkuÄe Mk{kLkíkkLkku Lkkhku rðïLku
ykÃÞku níkku. òufu yíÞkhu ¾kMk fheLku hrþÞkLkk ÃkíkLk ÃkAe yLku rðr[ºk {LkkuhtsLk [uLk÷kuLku
fkhýu rðïMíkh Ãkh ykx÷k {kuxk ÃkkÞu rðãkÚkeo yktËku÷Lkku òuðk {¤íkk LkÚke.
(1) MkktMf]ríkf MktMÚkkyku þçËLkku yÚko Mk{òðe, MktMf]rík MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {wÏÞ MktMÚkkykuLkk
Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
(2) 20 {e MkËe ËhBÞkLk ¼k»kk ûkuºku ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLke [[ko fhku.
............................................................................
(3) sLkMkt[khLkk rðrþü {kæÞ{kuLke [[ko fhe íkuLkk îkhk ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLkku {níð MÃkü
fhku.
............................................................................
EríknkMk 185
28 .4. ðirïfefhý:
ykÄwrLkþ rþûký,Mkt[kh {kæÞ{ku yLku rçkLk Mkt«ËkrÞf hksfeÞ rMkØktíkkuLkk WËÞu h0 {e
MkËeLkk {níðÃkwýo rðfkMkLku ÞkuøkËkLk ykÃÞw Au. suLku ykÃkýu ðirïfefhý íkhefu yku¤¾eyu Aeyu.
ðirïfefhýLke «r¢Þk yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh,WíÃkkËLk yLku LkkýkfeÞ MktMÚkkyku,hksfeÞ yLku
fÕÞkýfkhe MktMÚkkyku suðe fu MktÞwfík hk»xÙku yLku rðï Mkk{krsf {t[ suðk yLkufrðÄ {kæÞ{ku
LkkUÄ îkhk rðïLkk ík{k{ ÷kufkuLku òuzíke yLku ðirïf heíku Ãkrh¼kr»kík fhíke «r¢Þk Au. ðirïfefhý
yktíkhhk»xÙeÞ MktMÚkkykuLkk rðfkMk,Lkøkhefhý yLku Mkt[kh {kæÞ{ku{kt ykðu÷e ¢ktríkÚke Mk{økú rðïLku
òuzLkkhe Ãkheçk¤ çkLÞw Au. yktíkhhk»xÙeÞ [esðMíkwyku,VuþLk,Mk{k[khku yLku Mkw[Lkkyku ¾kLk-
ÃkkLkLke ÃkØríkyku yLku {LkkuhtsLk nðu fkuE yuf Ëuþ Ãkwhíkw {ÞkorËík Lk hnuíkk yk¾kyu rðï MkkÚku
Mktf¤kÞu÷w Au. ðirïffehýLkku WË¼ð y[kLkf LkÚke ÚkÞku ðuÃkkh,r[rfíMkk yLku xufLkku÷kuSLkk
¿kkLkLkku «Mkkh,«k[eLk fk¤Úke òuðk {¤u Au. ÞwhkuÃkeÞ Mk¥kkykuyu ÞwhkuÃk çknkhLkk ËuþkuLkwt MktMÚkkLkðkËe
«r¢ÞkÚke yMk{kLk yufefhý fÞwo níkw. yk «r¢Þk 16 {e MkËe{kt þY ÚkE. Ãkhtíkw íkuLke íkeðúíkk fu
økrík yLku ø÷kuçk÷ {ezeÞk LkuxðfoLkku rðfkMk {kuxu¼køku 20 {e MkËeLke Ëuý fne þfkÞ. yLkuf
Mk{k[kh MktMÚkkyku Mkw[LkkLkk «ðknLku Mkt¼rðík çkLkkðu Au. [qtxýe suðe ÷kufþkne «r¢Þkyku{kt
Ãký «[kh {kæÞ{kuLkku ðÄkhku ÚkE hnÞku Au. íkuuýu «k[eLk MkktMf]ríkf ÃkØríkyku yLku Mkk{kSf
«ÚkkykuLku Lkü fhðkLkku Ãký «ÞíLk fÞkuo Au. yux÷w s Lknª ÄrLkfku yLku rLkÄoLkku ðå[u yMk{kLkíkk
Ãký ðÄkhe Au. {kuxu¼køku MktÃkwýo rðïLku ðirïfefhýLke yk «r¢Þkyu Ãkrù{e søkLke ykËíkku yLku
{qÕÞku íkhV Ãkrhðíkeoík fÞwo Au.
ykÃkýu Ãkrù{e rð[khku yLku ykËíkkuLkwt ðirïfefhý òuEyu Au íÞkhu Mðíktºkíkk,Mk{kLkíkk
yLku ÷kufíktºkLke Mkk{u ÔÞrfíkðkË,¼kiríkfíkkðkË yLku Mkk{wËkrÞf MktçktÄku íkwxðkLke «r¢Þk Ãký ðÄe
Au. Ãknu÷k fhíkk níkkþk suðk {kLkrMkf hkuøkkuLke MktÏÞk ðÄe Au. MkkÚku MkkÚku rðfkMkþe÷ hk»xÙku{kt
økheçke,¼ük[kh,yÃkhkÄefhý yLku hksfeÞ rLkhfwtþíkkðkË,«ËuþðkË yLku ¿kkríkðkË suðe
Mk{MÞkyku rðfhk¤ çkLke Au.
yk ÃkrhÂMÚkrík{kt rðïLkk ÞwðkLkku Ãkh MkkiÚke {kuxe sðkçkËkhe W¼e ÚkE Au. nðu íkuyku
«÷ku¼Lkku {wfík ÚkE Mkk{kSf ÃkrhðíkoLkku yLku MkktMf]ríkf ÃkrhðuþLku Mk{S ÃkkuíkkLkk hk»xÙLke rËþk
rLkŠË»x fhu íku rðïLke {níðÃkwýo sYheÞkík Au.
ík{u su þeÏÞk
ÞwØ,¢ktrík yLku rðrþü Lkuíkkykuyu rðïÃkh ÃkkuíkkLkwt ykøkðw «ËkLk ÃkkÚkÞwo Au MkkÚku MkkÚku
ðMíke{kt ðÄkhku yLku Mkk{kSf ©uýeyku{kt ykðu÷k y¼qíkÃkqðo ÃkrhðíkoLku {níðÃkwýo ¼qr{fk ¼sðe
Au. 20 {e MkËe rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuSLkk ûkuºku y¼qíkÃkwðo níke íku{ fne þfkÞ MkkÚku MkkÚku
f÷kËþoLk yLku MkkrníÞLkk ûkuºkuÃký ÔÞkÃkf yktËku÷Lkku yk ûkuºku ÚkÞk ykÄwrLkfíkkðkË,Mkk{krsf
ÞÚkkÚkoðkË,W¥kh ykÄwrLkfíkkðkË yLku ðirïf MkktMf]ríkf MktMÚkkyku,¼k»kk,Ä{o,rþûký,Mkt[kh {kæÞ{ku
yk çkÄe çkkçkíkkuyu fu rMkØktíkkuyu 20 {e MkËe{kt rðrþü ÃkrhðíkoLkku W¼k fÞko. yk ÃkrhðíkoLkkuLku
Ãkrhýk{u ðirïfefhýLke «r¢Þk íkeðú çkLke Mk{k[khku,Mkw[Lkkyku,rð[khku,{LkkuhtsLk,¾kLk-ÃkkLkLke
ÃkØríkyku suðe yLkuf çkkçkíkku{kt ðirïfefhýLke Í÷f òuðk {¤u Au. çkË÷kíkk síkk MkktMf]ríkf
yLku Mkk{krsf Ãkrhðuþ{kt ÞwðkLkkuLkwt fkÞo MkkiÚke {níðÃkwýo hnuðkLkwt Au fkhý fu ðirïf nheVkELkk
186 EríknkMk
Þwøk{kt ÞwðkLkku Mk{ûk yLkuf Ãkzfkhku ÃkuËk ÚkÞk Au. íku{ktÚke íku{Lku LÞkÞÃkwýo Mk{]Ø yLku {wfík Mk{ks
çkLkkððkLkku Au.
ÃkkXktík «&™ku
LkkUÄ
(1 ) 20 {e MkËe ËhBÞkLk rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuS{kt ÚkÞu÷ku y¼wíkÃkwðo rðfkMk yk÷u¾ku.
(2 ) MkkðosLkef SðLk{kt Ä{oLke ¼qr{fk rðþu [[ko fhe Mk{òðku fu ðíko{kLk Þwøk{kt SðLk{kt
Ä{o MktMÚkkLkwt {níð ½xÞw Au.
(3 ) 20 {e MkËe ËhBÞkLk ÚkÞu÷e MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLk{kt rþûký yLku rðãkÚkeoykuLke ¼qr{fk
MÃkü fhku.
(4 ) ðirïfefhý yLku Ãkrù{efhýLke ÔÞkÏÞk ykÃkku. ¼khík suðk hk»xÙkuLke MktMf]rík Mkk{u
W¼k ÚkÞu÷k Ãkzfkhku MÃkü fhku.

28 .1.
(1 ) 20 {e MkËe{kt ÚkÞu÷ {nkLk¢ktríkfkhe ½xLkkyku{kt E.Mk.1917 Lke ÚkÞu÷e hrþÞLk ¢ktrík
¼khík Mkrník yurþÞk yLku ykr£fk{kt ÚkÞu÷ Mðíktºkíkk Mktøkúk{kuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.rþûkýLkku ÃkMkkh{kt sLkMkt[kh {kæÞ{kuLkku rðfkMk yk çkÄe çkkçkíkkuyu ¿kkLkLkk ûkuºkyu
ðirïfefhýLke «r¢Þk W¼e fhe.
(2 ) Mk{ks ði¿kkrLkÞku MktMf]rík þçËLku çku ËrüfkuýÚke Mk{òðu Au su{kt f÷k,MkkrníÞ,ËþoLk
suðk MksoLkkí{f fkÞkuoLkku MktË¼o ykÃke fkuEÃký {kLkðMk{wËkÞLku {wÕÞku,rðïkMkku yLku
ÔÞðnkh ÃkØríkLku hu¾k®fík fhe þfkÞ.su íku{Lkk EríknkMk,¼kiríkf Ãkheðuþ yLku ¼k»kkLke
ÃkhtÃkhkyku íkÚkk ÷kuf f÷kyku{kt òuðk {¤u Au. çkeS çkksw MkktMf]ríkLke yLÞ Äkhýk
«{kýu Wå[fkuxeLkk «rík¼kðkLk ÔÞrfíkyku yLku Mkk{krsf Mk{qnku îkhk fhðk{kt ykðíkk
fkÞkuo òuðk {¤u Au. òufu çktLku Äkhýkyku fu Ërüfkuýku ytíkík: {kLkrMkf ÔÞkÃkkhLke [[ko fhu
Au.
(3 ) MktMf]rík þçËLke yr¼ÔÞrfík fXeLk çkkçkík Au Mk{ks rð¿kkLkeyku {kxu yLkuf MðYÃku íku
yr¼ÔÞfík ÚkÞu÷e Au fkhý fu swËk swËk rð[khfkuyu rðr¼Òk MðYÃku íkuLku Mk{òðe Au.
yux÷u fu íku y«íÞûk Au suÚke íkuLke {kusýe fu {ktÃkýe ÚkE þfíke LkÚke.
28 .2.
(1 ) 20 {e MkËeLkk {nkLk ði¿kkrLkfku{kt {uz{ fÞwhe,ykÕçkxo ykELMxkELk,rVLk{uLk yLku
[kÕMko çkuEÍLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2 ) ykÄwrLkfíkkðkË,Mkk{krsf ÞÚkkÚkoðkË yLku W¥khykÄwrLkfíkkðkË
(3 ) çkxÙuLz hMku÷,Lkkuyu{ [kuBMfe,E.Ãke.ÚkkuBÃkMkLk yLku y{íÞo MkuLk
EríknkMk 187
28 .3
(1 ) yneÞk MkktMf]ríkf MktMÚkkykuLkku yÚko ÚkkÞ Au «íkef «ýk÷e su fkuE Mk{wËkÞLke rðrþü
çkkçkíkku rðïkMk yLku {qÕÞkuLku Wòøkh fhu Au. ík{k{ Mk{ks{kt {wÏÞ MkktMf]ríkf MktMÚkkyku{kt
Ä{o,rþrûký,¼k»kk,÷kuff÷k,heík-rhðks yLku sLkMkt[khLkk MkkÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2 ) 20 {e MkËe ËhBÞkLk yurþÞk yLku ykr£fkLkk hk»xÙku{kt MÚkkrLkf çkku÷eyku yLku «k[eLk
LkkUÄ ¼k»kkykuLke MkkÚku MkkÚku hk»xÙeÞ ¼k»kkyku yÚkðk íkku {wÏÞ «kËurþf ¼k»kkyku{kt ÔÞkÃkf
ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk yux÷w s Lknª ytøkúuS ¼k»kkyu rðïLku òuzLkkhe ¼k»kk íkhefu MÚkkLk
«kÃík fÞwo.
(3 ) xu÷eVkuLk,hurzÞku,rMkLku{k,xur÷rðÍLk,xuÃkhufkuzoh,Mke.ze.,fkuBÃÞwxh,Mkuxu÷kEx yLku
{kuçkkE÷ VkuLk
ÃkkXkík «&™kuLkk Mktfuík:

(1 ) swyku 28.2
(2 ) swyku 28.3
(3 ) swyku 28.3
(4 ) swyku 28.4
ÃkrhÞkusLkk fkÞo («kusufx ðfo)

MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLk {kuxu¼køku y«íÞûk yLku Äe{u økríkyu Úkíkk nkuÞ Au. Ãkhtíkw 20 {e
MkËe ËhBÞkLk MktMf]ríkLkk ûkuºku çknw s ÍzÃkÚke ÃkrhðíkoLkku òuðk {¤u Au. íku{ ík{khk ðze÷ku(ík{khk
ËkËk-ËkËe,ík{kh LkkLkk-LkkLke yÚkðk fwxwtçkLkk ðÞMf MkÇÞku) MkkÚku [[ko fhku yLku íku{Lke ÃkkMkuÚke
{krníke {u¤ðku fu íku{Lkk Mk{Þ{kt íku{Lku fuðk MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkkuLkku yLkw¼ð fÞkuo Au. ykðk
yLkw¼ðkuLkk WËknhýku YÃk yuf «kusufx íkiÞkh fhku yLku ík{u yk «fhý{kt yæÞÞLk fhu÷
MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLkku MkkÚku Mkh¾kðku.
¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MktË¼o{kt ðíko{kLk Mk{Þ{kt MkktMf]ríkf {wÕÞku, f÷kyku, MktMÚkkyku,
Mkk{krsf heík-rhðkòu fE heíku yLkufíkk{kt yufíkkLkk íkíðkuLku Mk{krník fhu Au íku Mk{òðku.
MktMf]rík : yu f íkhV fku E {kLkð Mk{w Ë kÞLkk Mkk{w r nf
{w Õ Þku , rðïkMkku yLku heík-òu çkeS íkhV
f÷k,MkkrníÞ,ËþoLkþk† yÚkðk ði¿kkrLkf ûkuºku ÚkÞu÷
MksoLkkí{f fkÞkuo.
ðirïfefhý : Mk{økú rðïLku ík{k{ {kæÞ{kuÚke òuzLkkh «r¢Þk su{
fu Mkt[kh, {LkkuhtsLk, ÔÞkÃkkh yLku hksLkeríkLkk ûkuºku
hk»xÙ-hk»x ðå[u çktÄkíkku MktçktÄ
sh{kLk : rðîíkk «ËŠþík fhðk {kxu hkus-çkhkus WÃkÞkuøk{kt
÷uðkíkk þçËkuLku çkË÷u xufLkef÷ yLku yÃkrhr[ík
þçËkuLku WÃkÞkuøk{kt ÷kðíke ÃkØrík fu ÔÞðnkh
188 EríknkMk
rî¼kr»kfhý : Mk{kLk heíku çku ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk fhðkLke yLku
Mk{sðkLke ÞkuøÞíkk
ykÄwrLkfíkkðkË : 20 {e MkËeLke MkkitËÞoÃkwýo ¾krMkÞík suýu ykÄwrLkf
Mk{ksLku yktíkrhf ÃkezkLku yLku Mk{MÞkykuLke
yr¼ÔÞrfíkLke Mkk{u {wfðk{kt ykÔÞku Au.
Ä{orLkhÃkuûkíkk : MkkðosrLkf SðLk{kt Ä{oLke ½xíke síke ¼qr{fk LkkUÄ
su{kt LkkÂMíkfíkkLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke.
EríknkMk 189
ÃkwMíkf 3
rð»kÞMkqr[
{kuzâq÷-6y: ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk

ÃkkX 29 hkßÞLke MÚkkÃkLkk ................................................................ 190-200
ÃkkX 30 «khtr¼f hksÞ ............................................................................ 201-213
ÃkkX 31 {æÞfk÷eLk hksÞ .......................................................................... 214-230
ÃkkX 32 MktMÚkkLkðkËe hksÞ ......................................................................... 231-241
{kuzâq÷-6çk: ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk

ÃkkX 29 Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkrík .............................................................. 242-254
ÃkkX 30 MkktMf]ríkf WíÃkkËLk .......................................................................... 256-264
ÃkkX 31 MkktMf]ríkf {kæÞ{ku .......................................................................... 265-273
{kuzâw÷ - 6A hksÞLke MÚkkÃkLkk
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
LkkUÄ
29
hksÞLke MÚkkÃkLkk
hksÞ þçËLku ykÃkýu çknw {níð ykÃkíkk LkÚke yk þçËLkwt {q¤ yÚko Ãký {kuxk¼køkLkk
÷kufku òýíkk LkÚke. hksÞLku MkhfkhLkk MðYÃkLke MkkÚku òuzeyu Aeyu. ykðk MðYÃkku{kt
÷kufíktºk,fw÷eLkíktºk fu yLÞ òuðk {¤u yk r¼Òkíkk ÷kufkuLke «ð]ríkykuLku «¼krðík yLku rLkÞtrºkík
fhðkLke ûk{íkk Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. fÞkhuf çknw ykuAk ÷kufkuLkk nkÚk{kt Mk¥kkyku nkuÞ Au íkku
fÞkhuf Mk¥kkLkk ¼køkeËkhku økýk çkÄk nkuÞ Au. su ÷kufku hksÞLku rLkÞtrºkík fhu Au íkuLku ykÃkýu
þkMkfku íkhefu yku¤¾eyu Aeyu. íkuyku hksfeÞ MktçktÄku yLku íkuLkk MðYÃkLkwt MksoLk fhu Au yLku swËe
swËe MktMÚkkykuLkk {kæÞ{Úke fkÞo fhu Au. íku{Lkwt {wÏÞ fk{ ðneðxe Mkuðk økýkðe þfkÞ. su{kt
{nuMkw÷ WÄhkððwt,fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLkwt MÚkkÃkLk fhðw yLku LÞkÞLke ÔÞðMÚkk fhðe íku økýkðe
þfkÞ. yk þkMkfku ÷kufkuLkku rðïkMk MktÃkkrËík fhðk ÃkkuíkkLku ykËþo íkhefu {q÷ðu Au yLku hksÞLkk
yÂMíkíðLku fkÞËuMkh çkLkkððkLkku «ÞíLk fhu Au.
hksÞLke WíÃkrík yLku íkuLkku rðfkMk fuðe heíku ÚkÞku íku ytøku yk «fhý{kt ykÃkýu ¾kMk
fheLku «k[eLk Mk{Þ rðþu òýfkhe {u¤ðeþwt.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u........
• fçke÷kLkk MkhËkh yLku çkkËþkn fu MkwÕíkkLk suðk þçËku yLku íkuLkk yÚko rðþu òýe
þfþwt.
• ¼khíkLkk «khtr¼f hksÞkuLke rðþu»kíkkykuLkku WÕ÷u¾ fhe þfþwt.
• fux÷kf «khtr¼f hksÞ fuðe heíku þrfíkþk¤e hksÞ{kt ÃkrhðŠíkík ÚkÞk íku rðþu sýkðe
þfþwt.
29 .1. «MíkkðLkk:
þYykíkLkk «fhýku{kt nzÃÃkeÞ MkÇÞíkk rðþu yæÞÞLk fhe [wfÞk Aeyu. yíÞtík
MkwrðfMkeík yuðe yk þnuhe MkÇÞíkk{kt {kuxk-{kuxk þnuhku,ðuÃkkh-ðkrýsÞ,ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf
190 EríknkMk
hksÞLke MÚkkÃkLkk {kuzâw÷ - 6A
ÃkrhÂMÚkrík MkÇÞíkkLke ytËh ðMkíkk ÷kufkuLkwt yufçkeò MkkÚku ykËkLk-«ËkLk òuíkk fux÷kf rðîkLkku ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
{kLku Au fu nzÃÃkeÞ MkÇÞíkk{kt hksÞLkwt yÂMíkíð [kuffMk nþu òufu yk hksÞLkwt MðYÃk fuðwt níkw
yLku íkuLke «þkMkrLkf MktMÚkkyku fuðk «fkhLke níke íku rðþu ykÃkýe ÃkkMku Ãkwhíkk Ãkwhkðk LkÚke.
(1 ) ðirËf MkkrníÞ{kt òuðk {¤íkw hksÞLkwt MðYÃk
ykÃkýu þYykíkLkk «fhýku{kt ÉøðuË rðþu òýe [wfÞk Aeyu ÉøðuË Mkt¼ðík:
E.Mk.Ãkqðuo 1500 - E.Mk.Ãkqðuo 1000 ËhBÞkLk ÷¾kÞu÷ nkuÞ íku{ {LkkÞ Au. yk økútÚk É[kykuLkku LkkUÄ
Mktøkún Au. yk É[kyku rðr¼Òk ËuðíkkykuLke «kÚkoLkk íkhefu h[ðk{kt ykðe níke.yk Ëuðíkkyku{kt
yÂøLk,ELÿ,Mkku{ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. íkuLke h[Lkk Ãkwhkurníkkuyu fhe níke íku{ {LkkÞ Au.
yk É[kykuLkwt Wå[khý ËuðíkkykuLku yk{trºkík fhðk {kxu yLkwckLkkuLkk «Mktøkku yLku çkr÷ ykÃkíke
ð¾íku fhðk{kt ykðíkw. ÉøðuËLkk h[Lkk ¼khíkLkk W¥kh-Ãkrù{ ¼køk{kt ÚkE níke. sÞkt rMkÄwt
yLku íkuLke yLÞ MknkÞf LkËeyku ðnuíke níke yux÷u yk «ËuþLku MkórMkÄwtLkku «Ëuþ fnuðk{kt
ykðíkku.ÉøðuË{kt yLku [esðMíkwykuLke Mkw[e «kÃík ÚkkÞ Au yux÷w s Lknª «kÚkoLkk Mk{Þu nksh
hnu÷k íku{Lkk MkhËkhkuLkk Lkk{kuLke òýfkhe Ãký íku{ktÚke {¤u Au.ÉøðuË{ktÚke ykÃkýu hksfeÞ
çkkçkíkkuLke òýfkhe Ãký «kÃík ÚkkÞ Au. òufu íkuLke {kºkk ½ýe ykuAe Au. yk økútÚkLkwt yæÞÞLk fhíkk
yu MÃkü ÚkÞu÷ Au fu hksÞLke MktfÕÃkLkk yLku «þkMkrLkf fu hksfeÞ MktMÚkkykuLkk fux÷kf Ëw÷o¼
WËknhýku íku{k {éÞk Au.
(2 ) hkò
hkò þçËLkku sÞkhu ykÃkýu rð[kh fheyu íkku ykÃkýk {Lk{kt {kuxk {nu÷{kt hnuíkk,Lkkufh-
[kfhÞwfík,yíÞtík ÄLkðkLk,rðþk¤ MkuLkkLkk MkuLkkÃkrík yLku rðþk¤ Ëhçkkh Ähkðíkk {nkLk ÔÞrfíkLkwt
r[ºk W¼w ÚkkÞ Au. ykÃkýu yuðwt Ãký {kLkeyu Aeyu fu hkò ÃkkuíkkLke Mk¥kk ÃkkuíkkLkk MkkiÚke {kuxk ÃkwºkLku
rLkð]rík çkkË MkkUÃku Au. Ãkhtíkw hkò þçËLkku ÉøðuË fk÷eLk ¼khík{kt ykðku yÚko Úkíkku Lknkuíkku.
ÉøðuË{kt hkò þçËLkku WÃkÞkuøk yLkuf ËuðíkkykuLkk rðþu»ký íkhefu fhðk{kt ykÔÞku Au yux÷w s
Lknª fux÷kf þrfíkþk¤e ÷kufku {kxu Ãký hksk þçËLkku «Þkuøk ÚkÞku Au. ykðk ÷kufku fkuE rðþk¤
MkuLkk fu ðneðxe ÃkØríkLku rLkÞtrºkík fhíkk Lknkuíkk. Ãkhtíkw {wÏÞíðu ÞwØLkk «Mktøku Lkuík]íð fhíkk níkk.
(3 ) ÞwØ
ÉøðuË{kt WÕ÷ur¾ík Mk{ks ÔÞðMÚkk òuíkk MÃkü ÚkkÞ Au fu ÷kufkuLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ
Ãkþw[khý yLku ÃkwþÃkk÷Lk níkku yux÷u Ãkþwyku yLku økki[hLke ¼qr{ {kxu {kuxk¼køkLke ÷zkEyku
Úkíke níke.Mkk{kLÞík: økki[hLke ¼qr{ LkËe rfLkkhu ðÄw òuðk {¤u Au. yux÷w s Lknª ÃkkýeLke
sYheÞkík Ãký ynªÞk Ãkwýo ÚkkÞ Au MkkÚku MkkÚku fux÷kf ÄkLk Ãký LkËe rfLkkhu Wøke rLkf¤íkk nkuÞ
Au.yk çkÄe çkkçkíkku ÉøðuËfk÷eLk Mk{ks{kt ÷kufkuLkk swËk-swËk Mk{qnku ðå[u ÞwØkuLkwt fkhý çkLke
níke.{kuxk¼køku ÃkwY»kku ÞwØ{kt ¼køk ÷uíkk níkk òufu fkuE rLkÞr{ík MkuLkkLke òýfkhe {¤íke LkÚke
Ãkhtíkw Mk¼kyku {¤íke níke. su{kt ðze÷ku ÞwØ yLku þktríkLkk rð»kÞku Ãkh [[ko fhíkk níkk.ykðe
Mk¼k{kt {kuxu ¼køku LÞkÞLkwt fkÞo fhðk{kt ykðíkw MkkÚku MkkÚku ykøkk{e ÞwØLkwt ykÞkusLk yLku íkuLkk
Lkuíkk rðþu [[ko Úkíke çkÄk MkkÚku {¤e ÞwØ{kt MkV¤íkk {¤u íku {kxu ËuðíkkykuLku «kÚkoLkk fhíkk yLku
¼kuøk [zkðíkk (çkr÷ ykÃkíkk).
ÞwØ{kt rðsÞ {u¤ÔÞk çkkË MkhËkh fu hkò SíkkÞu÷ s{eLk yÚkðk s¤†kuíkkuLku
Mkk{wrnf heíku WÃkÞkuøk{kt ÷kðíkk. sÞkhu Ãkþwyku yLku †eyku hkòyku fu hkòykuLkk Mk{ÚkofkuLku
¼ux {¤íke ykðe fux÷ef ¼uxku hkòykuLkk ÃkwhkurníkLku Ãký ykÃkðk{kt ykðíke su hkòLkk rðsÞ
EríknkMk 191
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk {kxu «kÚkoLkk fhíkk yLku Þ¿k fhíkk níkk.ÉøðuË{kt yLkuf fçke÷kykuLkk Lkk{ òuðk {¤u Au. su
ytËhku ytËh fu yufçkeò MkkÚku ÞwØ{kt hík hnuíkk íkku fÞkhuf çkÄk ¼uøkk {¤e íkífk÷eLk ¼khíkeÞ
«ò su L ku íku y ku ËkMk fu ËMÞw fnu í kk íku { Lke MkkÚku Þw Ø fhíkk. yk fçke÷kyku { kt
ÃkwY,ÞkËð,¼hík,fwY,Ãkkt[k÷,yLkw ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.íkuyku ÃkkuíkkLku ykÞo «ò íkhefu
yku¤¾kðíkk níkk.sÞkhu yLkkÞo «òLku íkuyku ËkMk fu ËMÞw fnuíkk níkk.
LkkUÄ ÷kufkuLkk Mk{wËkÞ fu Mk{wn {kxu sLkþçË Lkku «Þkuøk fhðk{kt ykðíkku níkku fÞkhuf rðþ
þçËLkku WÃkÞkuøk Ãký ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.hkòLkku WÕ÷u¾ sLk yÚkðk rðþLkk Lkuíkk íkhefu ÚkÞu÷ku
òuðk {¤u Au. yux÷u fu hkòLkwt hksÞ fkuE rLkÄkoheík MkhnË Ähkðíkw ûkuºk Lknkuíkw Ãkhtíkw ÷kufkuLkku
Mk{wn níkw.ðíko{kLk Mk{Þ{kt hkò þçËLkku su yÚko ykÃkýu fheyu Aeyu íkuLkkÚke íku Mk{ÞLkk hkò
rçk÷fw÷ r¼Òk níkk. suLku ykÃkýu fçke÷k fu Mk{qnLkk MkhËkh yÚkðk «{w¾ fne þfeyu sÞkt
íku{Lke MkhËkhe [k÷íke nkuÞ.yux÷u fu íkuLku hksÞ Lknet Ãkhtíkw MkhËkhe ûkuºk íkhefu Ãkrh¼kr»kf fhe
þfkÞ.MkhËkh yLku hkò ðå[uLkk íkVkðíkLku Lke[uLkk {wÆkykuÚke MÃkü fheyu íkku,
• MkhËkh fu «{w¾Lkwt [qtxýe ÷kufku îkhk «íÞûk fu Ãkhkuûk heíku fhðk{kt ykðu Au. sÞkhu hkò
ðtþ ÃkhtÃkhkøkík nkuÞ Au.
• MkhËkh ÃkkMku fkuE fkÞ{e fu MÚkkÚke ðneðxe íktºk nkuíkw LkÚke íku ÃkkuíkkLkk Mk{wËkÞLkk fwxwtçkku fu
÷kufku Ãkh ykr©ík nkuÞ Au. sÞkhu hkò ÃkkMku ðneðxe «ýk÷e MÃkü nkuÞ Au.
• MkhËkh rLkÞr{ík {nuMkw÷ yufrºkík fhe þfíkk LkÚke íkuýu çkË÷u íkuyku ¼ux-MkkuøkkËku Ãkh
rLk¼o¤ hnu Au. sÞkhu hkò ðneðxe ÔÞðMÚkk yLkwMkkh {nuMkw÷ WÄhkððkLkwt fkÞoÃký fhu
Au.
• MkhËkh ÃkkMku MÚkkÞe MkuLkkLkku y¼kð nkuÞ Au. Lkkøkrhfku s íkuLkk MkirLkfku nkuÞ Au. yux÷u
ÞwØLkk Mk{Þu LkkøkrhfkuLku ÞwØ {kxu çkku÷kððk{kt ykðu Au. su{Lku fkuE ðuíkLk ykÃkðk{kt
ykðíkw LkÚke. sÞkhu hkò MÚkkÞe MkuLkk hk¾u Au yLku LkkøkrhfkuLku MkuLkk{kt ¼híke fhe íku{Lku
ðuíkLk Ãký ykÃku Au.
• MkhËkh Mk¼kyku{kt ÷kufkuLkk Mk{wn ðå[u rLkýoÞ ÷u Au. sÞkt ÷kufkuLkku {ík Ãký ÷uðk{kt
ykðu Au. sÞkhu hkò Ãkkuíku s ík{k{ rLkýoÞku ÷u Au su «òLku çktÄLk fhíkk nkuÞ Au.
(1 ) ÉøðuËLke h[Lkk fÞkhu ÚkE níke ?

............................................................................
(2 ) nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkLkk hksfeÞ MðYÃkLke {krníke ykÃkýLku þk {kxu {¤íke LkÚke ?
............................................................................
(3 ) ©uc økki[hku fÞk òuð {¤íkk níkk ?
............................................................................
(4 ) ykÞo íkhefu yku¤¾kðLkkh «ò fÞk ÷kufku MkkÚku ÞwØ fhíke níke ?
............................................................................
192 EríknkMk
29 .2 . «khtr¼f hksÞLkwt MðYÃk-sLkÃkË: ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
÷øk¼øk E.Ãkq.1000 Úke E.Ãkq.500 ËhBÞkLk ¼khíkLkk yLkuf {níðÃkwýo ½xLkkyku
òuðk {¤u Au. yk Mk{Þu yLkuf {kLkð ðMkkníkkuLkku rðfkMk ÚkÞku ykÃkýu yøkkW ¼w¾hkhtøkLkk
ðkMkýkuLke MktMf]rík rðþu òýe [wfÞk Au yLÞ {níðÃkwýo çkkçkík íkhefu yk Mk{Þøkk¤k{kt ¾uíkeLkwt
{níð ¾wçk ðæÞw yux÷w s Lknª ÷ku¾tzLkku ¾uíkefk{Lkk ykuòhku yLku ÞwØLkk þ†ku çkLkkððk ÔÞkÃkf
WÃkÞkuøk Ãký yk Mk{Þ ËhBÞkLk òuðk {¤u Au. ÷ku¾tzLke þkuÄ Úke ¼khíkLke f]r»k{kt {nkLk ÃkrhðíkoLk LkkUÄ
ykÔÞw. ykÃkýe ÃkkMku W¥kh ðirËf MkkrníÞLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k yLkuf økútÚkku Au. su{kt ÄkŠ{f yLkwckLkku
yLku íku{Lke Mk{sý ykÃkðk{kt ykðe Au yux÷w s Lknª íkuLke ÔÞkÏÞk yLku rð&÷u»ký Ãký fÞwo Au
MkkÚku MkkÚku ÄkŠ{f yLkwckLkku fÞk «Mktøku fhðk{kt ykðíkk níkk íkuLkk rðþu Ãký rðMík]ík {krníke yk
økútÚkku{kt {¤u Au. MkkiÚke {níðÃkwýo çkkçkík hksÞLkk MðYÃk íkhefu sLkÃkËLkku WËÞ økýkðe þfkÞ.
sLkÃkËu hksfeÞ MktøkXLkLkwt MðYÃk ÷eÄtw níktw sLkÃkË þçËLke WíÃkr¥k sLk þçË Úke ÚkE Au suLkku yÚko
ÔÞrfík ÚkkÞ Au. yux÷u sLkÃkËLkku yÚko yuðwt MÚkkLk sÞkt ÷kufku Mkk{wrnf heíku MÚkkÞe MðYÃku ðMkíkk
nkuÞ. sLkÃkËLkk Lkk{ íku{Lkk Ãkh rLkðkMk fhíkk ÷kufkuLkk Mk{qn ÃkhÚke Ãkzðk ÷køÞk su{fu fwY sÞkt
hnuíkk níkk íku søÞkLku fwY sLkÃkË íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkw. sLkÃkËLke yLÞ rðþu»kíkk yu níke
fu íku{kt hnuíkk ÷kufkuLkku ðýoyLkwMkkh Mkk{krsf heíku ðøkeof]ík fhðk{kt ykÔÞk níkk. [íkwðoýeÞ
Mkk{krsf ðøkeofhý rðþu ykÃkýu yk Ãknu÷k {krníke {u¤ðe [wfÞk Aeyu.
29 .3 . hkòLke rLkÞwrfíkLke LkðeLk ÃkØríkyku:

sLkÃkËLkk MkhËkh fu «{w¾Lku hkò fnuðk{kt ykðíkk òufu þYykík{kt ykÃkýu òýeyu
Aeyu íku{ MkhËkh yLku hkò ðå[u ½ýku íkVkðík Au òufu W¥khðirËf MkkrníÞ{kt ykÃkýu fux÷kf
Mktfuík {¤u Au fu hkòLkwt ÃkË ðtþ ÃkhtÃkhkøkík çkLke hnÞw níkw yux÷u fu Ãkwºk fkÞËuMkh heíku ÃkkuíkkLkk
rÃkíkkLkk þkMkLk Ãkh ÃkkuíkkLkku Ëkðku fhe þfíkku níkku.
MkkÚku MkkÚku yk Mk{Þ{kt hkòLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ yLkuf ÄkŠ{f yLkwckLkkuLkku WÕ÷u¾ Ãký
{¤u Au. su{kt MkkiÚke {níðLkk hksMkqÞ Þ¿k yLku yï{uÄ Þ¿k níkk yk çktLku Þ¿kkuLke rðrÄ ÷ktçkk
Mk{Þ MkwÄe [k÷íke níke. fÞkhuf íkku yuf ð»ko fhíkk Ãký ðÄkhu Mk{Þ MkwÄe [k÷íke níke. {kºk
rðrþü heíku «rþrûkík Ãkwhkurníkku s ykðk Þ¿kku fhkðe þfíkk níkk. ðirËf MkkrníÞLke h[Lkk yLku
Mktf÷Lk fhLkkh Ãkwhkurníkku ykðk rðMík]ík ÄkŠ{f yLkwckLkLku MktÃkÒk fhðk Mkûk{ ÔÞrfíkLku s hkò
íkhefu {kLÞíkk ykÃkíkk.
ykðk ÄkŠ{f rðÄe{kt yLkuf ÷kufku ¼køk ÷uíkk níkk. su{kt hkòLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au
hkò {kxu ÃkkuíkkLke þrfíkLke ½ku»kýk fhðkLkku yk {níðLkku yðMkh økýkíkku. íkuLkku Ãkrhðkh,íkuLke
ÃkÂíLk yLku íkuLkk Ãkwºkku yk rðrÄ{kt yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ çkr÷Lke rðrÄ{kt íkuLke MkkÚku hnuíkk.
hÚkLkku MkkhÚke, Ãkkheðkhef Ãkwhkurník,hkòLkku MkuLkkÃkrík yLku íkuLkku Ëqík Ãký yk fkÞo{kt íkuLku MknkÞ
fhíkk. Mkk{kLÞ ÷kufku suLku rðþ yÚkðk ði~Þ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíke íku ykð rðrÄ{kt hkò
{kxu yLkuf ¼ux MkkuøkkËku ÷ELku nksh hnuíkk hkò îkhk fhkíke ykðe rðrÄyku fu Þ¿k{kt ykMkÃkkMkLkk
hksÞLkk hkòykuLku Ãký yk{tºký ykÃkðk{kt ykðíkw níkw. Ãkwhkurník MktÃkwýo Þ¿krðrÄ{kt {níðLkku
¼køk ¼sðíkk níkk.
þwÿ ykðk ÄkŠ{f yLkwckLkku{kt fÞkhuf òuðk {¤u Au. su{kt íku{Lku LkkLkk-LkkLkk fk{
fhðkLkk ykðíkk Ãkhtíkw {kuxu¼køku íku{Lku ykðk ÄkŠ{f yLkwckLkku{kt ¼køk ÷uðk Ãkh «ríkçktÄ nkuÞ
EríknkMk 193
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk íku{ sýkÞ Au. íku{kt ¼køk ÷uLkkh ÔÞrfík {kºk fk{ Ãkwhíke s íÞkt sE þfíke. su{ fu ði~Þ Ãkwòhe
fu ÃkwhkurníkLkwt fkÞo fhe þfíkk Lknª yux÷w s Lknª hkòLke ÃkÂíLk Ãký Þ¿kLkwt {wÏÞ MÚkkLk ÷E þfíke
Lknª.
yk ÄkŠ{f yLkwckLkku þk {kxu fhðk{kt ykðíkk níkk ? yï{uÄ Þ¿k su{kt Þ¿kLke Ãkwýkonqrík
Mk{Þu ½kuzkLke çkr÷ [Zkððk{kt ykðíke yu Ãkwðuo ½kuzkLku MkirLkfkuLke MkkÚku yuf ð»ko MkwÄe rð[hý
LkkUÄ fhkððk{kt ykðíkw níkw. yk ½kuzku su hksÞ{kt ÚkELku «Mkkh ÚkkÞ íku hksÞyu ½kuzkLkk {kr÷f yux÷u
fu yï{uÄ Þ¿k fhLkkh hkòLkwt «¼wíð MðefkhðkLkwt níkw òu íku íku{ Lk fhu íkku íkuýu ÞwØ {kxu íkiÞkh
hnuðkLkwt níkw yux÷u fu yï{uÄ Þ¿k hksÞLkk Mkkðo¼ki{íðLkk rMkØktíkLkku ãkuíkf Au. sÞkhu ½kuzku
ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt ÃkkAku ykðu íÞkhu ÄkŠ{f yLkwckLk íkhefu yï{uÄ Þ¿k fhðk{kt ykðíkku yLku
íku{kt ½kuzkLke çkr÷ [Zkððk{kt ykðíke yLkuf hkòyku,Ãkwhkurníkku yLku «ò yk ÄkŠ{f yLkwckLk{kt
¼køk ÷uíkk. yLkwckLk çkkË fÚkkLkwt ykÞkusLk Úkíkw yLku rðrþü ÔÞtsLkkuðk¤k ¼kusLkLkku Mk{kht¼
Ãký Úkíkku. yuf heíku òuEyu íkku yíÞtík ¾[ko¤ yuðe yk rðrÄ níke.
ykðe rðrþc ÄkŠ{f rðrÄ fhðkðk¤ku {níðfktûke hkò rLkþtfÃkýu þrfíkþk¤e yLku
ÄLkðkLk níkku. ykðk Þ¿kku{kt íku ÃkwhkurníkkuLku çkr÷-þwÕf yÚkðk Ërûkýk ykÃkíkku níkku. su{kt
½kuzk,økkÞ,MkkuLkwt-[ktËe,hÚk,fÃkzk,ËkMk yLku ËkMkeykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ykðwt ÄkŠ{f yLkwckLk
MkV¤íkk Ãkwðof Ãkwýo fhe hkò ÃkkuíkkLke þrfíkLkwt MkkðosLkef ½ku»kýk fhíkku MkkÚku MkkÚku þrfík «ËþoLk
Ãký fhíkku. ykðk ÄkŠ{f yLkwckLkku{kt yr¼»kufLkku Ãký Mk{kðuþ Úkíkku suLkku yÚko ÚkkÞ Au hkòLkk
{kÚkk Ãkh Ãkrðºk s¤Lkku yr¼»kuf fhðku. yk fkÞkuo Ãkwhkurník fhíkku níkku. íÞkhçkkË hkòLkk
ÃkrhðkhsLkku yLku ði~Þ yux÷u Mkk{kLÞ ÷kufku Ãký íku{kt ¼køk ÷uíkk.ykLkkÚke yu òýe þfeyu Aeyu
fu nðu Ãknu÷kLke su{ ÷kufkuLke Mk¼k fu Mkr{íke hkòLke [qtxýe fheLku hkòLke rLk{ýwtf fhkíke Lknª.
hksÃkrhðkh{kt sL{u÷ ÔÞrfík s hkò çkLke þfíkku níkku yÚkðk íkku yuðe ÔÞrfík hkò çkLke þfíke
suLke ÃkkMku ÃkÞkoÃík MkuLkk,ÄLk yLku yLÞ ¼kiríkf MktþkÄLkku nkuÞ.
29 .4 ðneðxe ÔÞðMÚkkLke þYykík:
W¥kh ðirËf MkkrníÞ{kt su ÄkŠ{f yLkwckLk rðþu yLkuf ð¾ík ðýoLk fhðk{kt ykÔÞw Au
íku{kt hksMkqÞ Þ¿k {ku¾hu Auu. òu ík{u {nk¼khíkLke fÚkk òýíkk nkuð íkku ík{Lku ÞkË nþu fu ÞwrÄrchu
hksMkqÞ Þ¿k fhe hksøkkËe Ãkh ÃkkuíkkLkku Ëkðku fÞkuo níkku.
hksMkqÞ Þ¿kLkk yuf ¼køk íkhefu híLknrð»ke (híLkeLkk{ nrð{krMk) Lkk{Lkk yLkwckLkLkku
WÕ÷u¾ {¤u Au. yk ÄkŠ{f yLkwckLk su{kt híLkeLkku (su ÷kufku ÃkkMku híLk Au íku yÚkðk íkku hksÞLkk
híLk íkhefu yku¤¾kíke ÔÞrfík) íkhefu yku¤¾kíkk MkL{krLkÞ ÷kufkuLkk ½hu hkò ¼ux MkkuøkkËku {kuf÷íkku
níkku. ykðk {níðLkk ÷kufku{kt hkòLke ÃkÂíLk MkuLkk«{w¾,Ãkwhkurník,MkkhÚke,Ëqík yLku hkòLkku fh
WÄhkðLkkhLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. òufu ykðk ÃkËkrÄfkheykuLku fkuE rLkrùík fu rLkÞr{ík Ãkøkkh
ykÃkðk{kt ykðíkku níkku fu fu{ ? íkuLkku fkuE WÕ÷u¾ {¤íkku LkÚke Ãkhtíkw íku{Lkk fkÞkuo òuíkk íku MÃkü
ÚkkÞ Au fu íkuyku yuf furLÿÞ ÔÞðMÚkkLkwt rLk{koý fhíkk níkk su{ktÚke ðneðxe ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk
ÚkÞku.
194 EríknkMk
29.5 hkòLkk MktMkkÄLkku:
sLkÃkË Ãkh hksÞ fhíkk hkò ÉøðuË{kt òuðk {¤íkk hkòÚke fux÷ef çkkçkíkku{kt r¼Òk
íkku fux÷ef çkkçkíkku{kt Mk{kLk níkk. yk Mk{Þ ËhBÞkLk Ãký MktþkÄLk {u¤ððkLkwt {wÏÞ {kæÞ{ ÞwØ
yLku ¼ux MkkuøkkËku s níkk. yk WÃknkhkuLku çkr÷ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk níkk. suLke {ktøkýe
ÄkŠ{f yLkwckLkku ð¾íku fhðk{kt ykðíke níke. su{ fu sÞkhu hkò yï{uÄ Þ¿k fhíkku níkku íÞkhu
÷kufku ÃkkMkuÚke çkr÷Lke {ktøkýe fhíkku níkku. WÃknkh þçËÚke yu MÃkü ÚkkÞ Au fu íku ÷kufku îkhk LkkUÄ
MðuåAkÚke ykÃkðk{kt ykðíkku nþu. Ãkhtíkw fÞkhuf íku{Lku çk¤sçkheLkku Ãký Mkk{kLkku fhðku Ãkzíkku
níkku.
W¥kh ðirËf økútÚkku{kt hkò yLku «ò ðå[uLkk MktçktÄkuLkku WÕ÷u¾ fhðk {kxu yLkuf WÃk{kuLkku
«Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku Au. hkòLkku WÕ÷u¾ ¼kusLkfíkko yÚkðk nhýLkk MðYÃk{kt íku{s «òLkku
WÕ÷u¾ ¼kusLk yÚkðk ½kMk[khkLkk MðYÃku òuðk {¤u Au. íkuLkkÚke ykÃkýu òýðk {¤u Au fu hkò
rLkÞr{ík heíku ðuhkLke {ktøkýe fhíkku Lnkuíkku Ãkhtíkw {kuxu¼køku þku»ký íkku fhíkku s níkku. íku{ Aíkkt
÷kufku hkòLkwt Mk{ÚkoLk {u¤ððk yLku yLÞ hkòykuÚke ÃkkuíkkLke òíkLku çk[kððk hkòLku ¼ux ykÃkíkk.
ÉøðuË{kt òuðk {¤íkk hkò yLku W¥kh ðirËf ÃkhtÃkhkLkk hkò MkkiÚke {kuxe Mk{kLkíkk yu
níke fu íkuyku þ† MknkÞ {kxu Lkkøkrhfku Ãkh ykr©ík níkk. nS hkò MÚkkÞe MkuLkk hk¾ðk {kxu
Mk{Úko çkLÞku Lknkuíkku ykðw fu{ çkLÞw nþu ?
29 .6 {nksLkÃkË:
E.Ãkq.500 MkwÄe{kt fux÷kf sLkÃkËku ðÄw þrfíkþk¤e yLku {kuxe ðMíke Ähkðíkk ÚkÞk.
íkuÚke íkuyku {nksLkÃkË íkhefu yku¤¾kíkk níkk. çkkiØ yLku siLk økútÚkku{kt 16 {nksLkÃkËkuLke Mkwr[
«kÃík ÚkkÞ Au. íku{kLkk MkkiÚke {níðLkk {nksLkÃkËku yLku íku{Lke hksÄkLkeyku Lkfþk{kt Ëþkoððk{kt
ykðe Au. (yk {kxu ík{u yk ÃkwMíkfLkk «Úk{ ¼køkLkk «fhý-5 {kt ykðíkku Lkfþku 5.1. swyku)
yk {nksLkÃkËku{kt [kh {nksLkÃkËku MkkiÚke þrfíkþk¤e níkk. su{kt fkuþ÷,yðÂLík,ðÂßs yLku
{økÄLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au su{ktLkwt {økÄ MkkiÚke þrfíkþk¤e çkLke ¼khík{kt «Úk{ ð¾ík Mkk{úksÞLkwt
rLk{koý fhu Au. ¼khíkeÞ EríknkMk{kt {økÄ{kt ykfkh Ãkk{u÷ {kiÞo Mkk{úksÞ Mkki «Úk{ Mkk{úksÞ
nkuðkLkwt økkihð Ähkðu Au. ykÃkýu sLkÃkËku yLku {nksLkÃkËku{kt hnu÷e fux÷ef r¼Òkíkkyku Ãkh
rð[kh fheþwt.
29 .7 . rfÕ÷uçktÄeðk¤k þnuhku (hksÄkLkeyku) :

÷øk¼øk ík{k{ {nksLkÃkËkuLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke níke. sLkÃkËku{kt hnuíke ðMíke fhíkk
ynªÞk rfÕ÷uçktÄeðk¤e hksÄkLke yÚkðk íkku þnuh òuðk {¤u Au. hksÄkLkeLku [khuÞ çkkswÚke
Etxku,÷kfzk yLku ÃkÚÚkhLke rðþk¤ rËðk÷kuÚke ½uhðk{kt ykðe níke.ykÃkýe ÃkkMku yk þnuhku{kt
hnuíkk ÷kufku rðþu Úkkuze ½ýe òýfkhe Au. ¾kMk fheLku hkò yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ðneðxe
ÔÞðMÚkkÃkfku íkÚkk rþÕÃke, ðuÃkkheyku yLku LkkLkk ËwfkLkËkhku íkÚkk fkheøkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
þnuhku{kt fux÷kf ÄLkðkLkku Ãký hnuíkk yksu ykÃkýu yLkuf þnuhku rðþu òýeyu Aeyu íku{ktLkk
EríknkMk 195
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk fux÷kf þnuhku yk Mk{Þ ËhBÞkLk yÂMíkíð{kt ykÔÞk níkk. su{ fu {Úkwhk,ðkhýMke,ðiþk÷e yLku
Ãkkx÷eÃkwºk yk þnuhku{kt ÷ku¾tzLkk ykuòhkuÚke f]r»kLkku rðfkMk ÚkÞku níkku. suLkkÚke yLkksLkwt WíÃkkËLk
¾wçk ðæÞw níkw. hksÄkLkeLku rfÕ÷uçktÄe fhðkLkwt {wÏÞ fkhý íkuLku yk¢{ýÚke çk[kððkLkwt níkwt. MkkÚku
MkkÚku íkuLkkÚke hkò fux÷ku þrfíkþk¤e yLku ÄLkðkLk Au íku Ãký MÃkü Úkíkw ykðe rðþk¤ rfÕ÷uçktÄeLkwt
rLk{koý fhðk {kxu ¾kMMkw ykÞkusLk fhðw Ãkzíkw nþu. íkuLku {kxu #xku çkLkkððe yLku {sqhkuLke
LkkUÄ ÔÞðMÚkk fhðe íku{s ykÞkusLkçkØ yu fkÞo Ãkwýo fhðk LkkýkLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk Ãký fhðwt Ãkzíkw níkw.
29 .8 ÷~fh:
yiríknkrMkf «{kýkuÚke yu MÃkü ÚkkÞ Au fu {nksLkÃkËku yu E.Ãkq.330 MkwÄe{kt ÃkkuíkkLke
heíku MktøkrXík ÷~fhLkwt MÚkkÃkLk fÞwo níkw. yk yu s Mk{Þ níkku sÞkhu W¥kh økúeMkLkk {uMkuzkurLkÞkLkk
hksk {nkLk rMkftËhu rðï rðsÞLke Þkºkk «kht¼ fhe níke. íku rðïrðsÞ fhðk ErsÃík,Ãkrù{
yurþÞk yLku ¼khíkLku Síkðk {ktøkíkku níkku.E.Ãkq.3hÃk Lke ykMkÃkkMk íkuýu ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwo
yLku ¼khíkLkk Ãkrù{ku¥kh ¼køkLku Síkíkku rçkÞkMk LkËeLkk rfLkkhk MkwÄe ÃknkuåÞku níkku.íku Ãkqðo{kt
ykøk¤ ðÄðk {ktøkíkku níkku. Ãkhtíkw íkuLkk MkirLkfkuyu íkuýu íku{ fhíkk yxfkÔÞku íkuyku ½ýk Mk{ÞÚke
ÞwØ fhe ftxkéÞk níkk yux÷w s Lknet {økÄ yLku ¼khíkLkk yLÞ hkòyku ÃkkMku rðþk¤MkuLkk Au,
íkuðw íku{Lku Mkk¼éÞw níkw íkuÚke ¼Þ¼eík ÚkÞk níkk.fkuEÃký fkhý nkuÞ rMkftËh Ãkwðo íkhV ykÔÞku
Lkne yLku íÞktÚke {æÞyurþÞkLkk {køkuo ÃkkAku ðéÞku.
ykÃkýu òuÞwt fu rMkftËhLkk MkirLkfku ¼khíkeÞ hkòyku ÃkkMku rðþk¤ MkuLkk Au íkuðwt òýíkk yk
MkuLkk{kt hÚk,nkÚkeLkku ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk Úkíkku níkku yux÷u fu n{ýk ykÃkýu su Lkkøkrhf MkuLkk rðþu
ðkík fhíkk níkk íkuLkkÚke nðu ¼khíkLke MkuLkk swËe níke yux÷u fu hkòyu rðrþü MkiLÞ þrfík W¼e
fhðk rLkÞr{ík heíku MkirLkfkuLku MkuLkkLkku ¼køk çkLkkÔÞk níkk íku{ýu rLkÞr{ík ðuíkLk Ãký ykÃkðk{kt
ykðíkw níkw. yk MkuLkk{kt nkÚkeykuLkku {kuxk «{ký{kt WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðíkku níkku. nkÚkeykuLku
Ãkfzðk íku{Lku Ãkk¤ðk yLku íku{Lku íkk÷e{ ykÃkðe yu ½ýw {w~fu÷ fkÞo níkw yu MÃkü fhu Au fu MkuLkk
xufrLkf÷e MkwMkßs ÚkE níke. ykðe rðþk¤ MkuLkkyku hk¾ðk {kxu rðþk¤ MktþkÄLkkuLke sYhÞkík
níke. yux÷u sLkÃkËkuLke MkkÄhý MkuLkk fhíkk {nksLkÃkËku ÃkkMku yk «fkhLke rðrþü MkuLkk íkuLke
þrfík ðÄkhíke níke.
çkkiØ økútÚkku{ktÚke ykÃkýLku yu òýðk {¤u Au fu {økÄLkk þkMkfkuyu Wíf]ü MkiLÞ MktøkXLk
fÞwo níkw. íku{ýu hksÞLkk søk÷ku{kt {¤e ykðu÷k nkÚkeykuLkku WÃkÞkuøk fÞkuo yux÷w s Lknª ÃkkuíkkLkk
hksÞLke ÃkkMku ykðu÷e ÷ku¾zLke ¾kýku{ktÚke «kÃík ÚkÞu÷ ÷ku¾zLkku þ†ku çkLkkððk ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk
fÞkuo. íkuLkkÚke MkuLkk ðÄw {sçkwík çkLke.
{níðfkûke hkòykuLkk Lkuík]íð Lke[u ykx÷e Mkßs MkuLkkLkku yÚko yu Úkíkku fu {økÄLkku hkò
çknw ÍzÃkÚke yLÞ hkòyku Ãkh rðsÞ {u¤ðe íkuLkk Ãkh rLkÞtºký ÷kËe þfþu. fux÷kf þkMkfkuyu
s{eLk yLku s¤ {køkuo Mkt[kh ÔÞðMÚkk økkuXðe íkuLkk Ãkh rLkÞtºký Ãký W¼w fÞwo níkw. MkkÚku MkkÚku
hksÞLke ¼qr{ Ãkh ¾kMk fheLku WÃkòð yLku f]r»k ÞkuøÞ s{eLk Ãkh hkòyu ÃkkuíkkLkwt rLkÞtºký MÚkkÃke
ËeÄw níkw. su hksÞLke ykðfLkku {wÏÞ †kuík níke.
196 EríknkMk

¾k÷e søkk Ãkwhku.
(1 ) ík{k{ {nksLkÃkËku{kt .............. þnuh níkw.
(2 ) rðþk¤ rËðk÷kuLkwt rLk{koý fhðk {kxu .............Lke sYheÞkík níke. LkkUÄ
(3 ) ÷ku¾zLkk ykuòhkuÚke ............. yLku............. Lkku rðfkMk ÚkÞku.
(4 ) rMkftËh ¼khík{kt .......... Úke ÃkkAku ðéÞku níkku.
29 .9 rLkÞr{ík fh {k¤¾w:
ykÃkýu òuÞw fu {nksLkÃkËkuLkk þkMkfku rðþk¤ rfÕ÷kykuLkwt rLk{koý fhe hnÞk níkk MkkÚku
MkkÚku {kuxe Mkþ† MkuLkkyku Ãký íkiÞkh fhe hnÞk níkk. íkuLku {kxu rLkÞr{ík LkkýkLke ykð~Þfíkk
níke Ãkrhýk{u rLkÞr{ík fhkuLkwt {k¤¾w økkuXððw íku{Lkk {kxu yíÞtík sYhe çkLÞwt. yk fh Lke[u
«{kýu ÷uðk{kt ykðíkk níkk.
(1 ) s{eLk{ktÚke WíÃkÒk ÚkÞu÷ rðr¼Òk Ãkkfku Ãkh ÷uðk{kt ykðíkku s{eLk {nuMkw÷ fh MkkiÚke
{níðLkku níkku. yk Mk{Þu {kuxk¼køkLkk ÷kufku ¾uíke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk. íkuyku íku{Lke s{eLk
yLku Ãkkf çk[kððk hkò Ãkh rLk¼oh hnuíkk çkË÷k{kt íkuyku hkòLku WíÃkkËLkLkku Aêku ¼køk fh íkhefu
ykÃkíkk níkk.þYykík{kt yk fhLku ¼køk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkku.
(2 ) yk rMkðkÞ hksÞ îkhk rþÕÃkeyku Ãkh rþÕÃkfh W½hkððk{kt ykðíkku níkku. MkwÚkkh,÷wnkh
suðk rþÕÃkeyku ©{Lkk MðYÃk{kt hkòLku fh ykÃkíkk níkk yux÷u fu íkuykuyu {rnLkk{kt ykuAk{kt
ykuAku yuf rËðMk hksÞ {kxu Vk¤ððku Ãkzíkku. ÃkþwÃkk÷fku ÃkkMkuÚke Ãký ykðe s heíku fh W½hkððk{kt
ykðíkku níkku.
(3 ) ðuÃkkheyku ÃkkMkuÚke íku{Lku ¾heËu÷e yLku ðu[u÷e ðMíkwyku Ãkh fh ÷uðk{kt ykðíkku níkku.
hkò fh yufrºkík fhðk {kxu fux÷kf yrÄfkheykuLku MkðuíkLk rLk{íkku níkku. suLku {kxu íkuýu
LkkýkLke ykð~Þfíkk hnuíke W½hkððk{kt ykðíkk fhku{kt ðMíkwyku Ãký fh íkhefu ÷uðk{kt ykðíke
su{ fu ¾uzwíkku ÃkkMkuÚke yLkks,ÃkþwÃkk÷fku ÃkkMkuÚke Ãkþwyku yLku rþÕÃkeyku ÃkkMkuÚke íku{Lku rLkŠ{ík
fhu÷e ©uc ðMíkwyku fÞkhuf hkufz Lkkýk{kt Ãký fh W½hkððk{kt ykðíkku. E.Ãkq.Lke Ãk {e MkËe{kt
¼khík{kt «Úk{ ð¾ík ykÃkýu [÷ýe rMkffkyku òuEyu Aeyu. su [kuffMk Ãkýu LkkýkLkwt [÷ý
Ëþkoðu Au.
29 .10 {økÄ yLku íkuLkk þkMkfku:
{nksLkÃkËku{kt {økÄ MkkiÚke þrfíkþk¤e níkwt yk þrfík íkuLke ÃkkMku hnu÷ rðþk¤ MkuLkkLku
fkhýu níke. yux÷w s Lknª {økÄLke ykMkÃkkMk øktøkk yLku MkkuLk LkËe ÃkMkkh ÚkðkÚke íku Mkwhrûkík Ãký
níkw yLku ÃkrhðnLk ûkuºku Ãký {sçkwík níkw MkkÚku MkkÚku yk çktLku LkËeyku ðå[uLkku V¤ÿwÃk «Ëuþ íkuLke
ÃkkMku nkuðkÚke íku ykŠÚkf heíku Ãký ½ýwt Mk{]Ø níkw.
{økÄLkk þrfíkþk¤e hkòyku{kt ®çkrçkMkkh yLku íkuLkk Ãkwºk yòíkþºkwLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au. íku{ýu íku{Lkk rðhkuÄeyku yLku yLÞ sLkÃkËku Ãkh rðsÞ {u¤ððk ÃkkuíkkLke þrfíkLkku «Þkuøk
fÞkuo. MkkÚku MkkÚku Ãkzkuþe hkòyku MkkÚku rððkn MktçktÄku Ãký çkktæÞk. {kuxu¼køku íkuyku rðþk¤ MkuLkk
îkhk Ãkzkuþe hksÞku Ãkh yk¢{ý fhíkk.
EríknkMk 197
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk {økÄLkk yLÞ yuf {níðÃkwýo hkò {nkÃkÈLktË níkk íkuýu {økÄ hksÞLkku rðMíkkh Auf
W¥kh-Ãkrù{ ¼khík MkwÄe fÞkuo níkku. ykÃkýu yøkkW òuÞw fu rMkftËhLkk MkirLkfku {økÄLke rðþk¤
MkuLkk rðþu òýíkk níkk. su {nkÃkÈLktË îkhk W¼e ÚkÞu÷ níke òufu ykÃkýu {økÄLkk hkòykuLku
{kuxk «{ký{kt rðrËf Þ¿kku fhíkk fu Þ¿k{kt çkr÷ ykÃkíkk òuíkk LkÚke. ykðk rðMík]ík ÄkŠ{f yLkwckLk
{økÄ{kt þk {kxu Lknkuíkk Úkíkk ? yk rðþu ík{u rð[kh fhku.
LkkUÄ
29.11 økýhkßÞku:
yuf íkhV {nksLkÃkËku Ãkh þrfíkþk¤e hkòyku þkMkLk fhíkk níkk. íkku çkeS íkhV
fux÷kf sLkÃkËku{kt økýíktºk «fkhLke Mkhfkh [k÷íke níke. ynªÞk yLkuf þkMkfkuLke Mkhfkh Ãký
òuðk {¤u Au. ykùÞosLkf çkkçkík yu níke fu fÞkhuf yLkuf ÔÞrõík yuf MkkÚku þkMkLk fhíke níke
yLku «íÞuf ÔÞrfík hkò íkhefu yku¤¾kíke níke.
yk hkòyku yuf MkkÚku ÄkŠ{f yLkwckLk fhíkk níkk. òufu yk yLkwckLkku ðirËf çkr÷ suðk
Lknkuíkk. íkuyku Mk¼køk]n{kt {¤íkk,[[ko fhíkk,ðkËrððkË fhíkk yLku fkuEÃký fkÞoLkku rLkýoÞ
÷uíkk. Ëk.ík.íku{Lkk Ãkh Ãkzkuþe hkò fu yLÞ þºkwLkwt yk¢{ý ÚkkÞ íkku yk yk¢{ýLkku Mkk{Lkku fuðe
heíku fhðku íkuLkku rð[kh fhðk íku{Lke Mk¼k {¤íke íkuðku fkuE yuf MÚkkÞe MkuLkk hk¾íkk Lknª Ãkhtíkw
çkÄk hkò Ãkkuík-ÃkkuíkkLkk MkirLkfkuLku MkkÚku hk¾e MkuLkkLkwt MktøkXLk fhíkk.
økýhksÞku fu økýMkt½ku íkhefu yku¤¾kíkk yk hksÞkuLke s{eLkLkk {kr÷f ík{k{ hkòyku
níkk. íkuLkk Ãkh yrÄfkh fh ÷uðk{kt ykðíkku yk s{eLkLku ¾uzðk {kxu íkuyku ËkMk fu {swh hk¾íkk
su{ýu ËkMkf{ofkh íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk. yk ËkMk †e-ÃkwY»kkuLke ¼kusLk,fÃkzk yLku ½h
ykÃkðk{kt ykðíkk níkk. Ãkhtíkw su WíÃkkËLk Úkíkw níkw íku MktÃkwýo WíÃkkËLk hkò ÷E ÷uíkku níkku.
yk økýMkt½ku{kt MkkiÚke «rMkØ {Õ÷ yLku ðÂßs níkk. ðÂßs økýMkt½ {nksLkÃkË níkw
suLke hksÄkLke ðiþk÷e níke.çkwØ yLku {nkðeh Ãký økýMkt½ku MkkÚku òuzkÞu÷k níkk.økýMkt½ku{kt
òuðk {¤íkk SðLk rðþu çkkiØ økútÚkku{kt ÔÞkÃkf WÕ÷u¾ ÚkÞku Au.
yk «{kýu ík{u òuÞw fu ík{k{ {nksLkÃkËku{kt MkhfkhLke yufMk{kLk ÃkØrík òuðk {¤íke
LkÚke.

(1 ) MkkiÚke þrfíkþk¤e sLkÃkËLkwt Lkk{ ykÃkku ?
............................................................................
(2 ) {økÄLke MkuLkkyku {køkkuo Ãkh rLkÞtºký fhðk íku{s ÃkrhðnLk yLku Mkt[kh {kæÞ{Lkku WÃkÞkuøk
fhðk fÞk MkkÄLkkuLkku «Þkuøk fhíke níke ?
............................................................................
(3 ) hksÞ îkhk ¾uíkeLke s{eLk Ãkh fux÷ku fh ÷uðk{kt ykðíkku níkku ?
............................................................................
(4 ) {økÄLkk çku þrfíkþk¤e hkòLkk Lkk{ sýkðku.
............................................................................
198 EríknkMk
ík{u su þeÏÞk
hksÞíkíðkuLkku «kht¼ þYykíkLkk ðirËffk¤{kt òuðk {¤u Au sÞkhu hksÞLkwt MðYÃk fkuE
swÚkLke MkhËkhe{ktÚke Äe{u Äe{u hksÞ íkhV síkw níkw. [heÞký s{eLk {kxu ÷zkíkk ÞwØLku fkhýu
ykðk MkhËkhe hksÞku W¼k ÚkÞk yuf frçk÷ku çkeò frçk÷k fu yuf Mk{wn çkeò Mk{wn MkkÚku økki[h- LkkUÄ
¼qr{ yLku Ãkþwyku {kxu ÷zíkk hnÞk. «khtr¼f hksÞLke sLkÃkË fnuðk{kt ykðíkw su{ktÚke ¢{þ:
{nksLkÃkËLkku rðfkMk ÚkÞku. su{kt hksÞLku rËðk÷kuÚke Mkwhrûkík fhðk{kt ykÔÞw yLku hksÞ ÃkkMku
rðþk¤ MkuLkk W¼e ÚkE. nðu hkò Mkk{kLÞ MkhËkh fhíkk y÷øk MðYÃku òuðk {¤u Au yux÷w s
Lknª ðtþ ÃkhtÃkhkøkík Ãký òuðk {¤u Au. íkuLke ÃkkMku rðþk¤ MkuLkk yLku ðneðxe íktºk níkwt íkuLke
ÔÞðMÚkk fhðk {kxu LkkýkLke sYheÞkík Ãký níke. yk çkÄe çkkçkíkkuyu Lkðe s fh ÔÞðMÚkkLkwt
{k¤¾w W¼w fÞwo s{eLk Ãkh yLku rþÕÃkeyku ÃkkMkuÚke swËk-swËk fh W½hkððk{kt ykðíkk. íkku çkeS
íkhV økýMkt½ku suðk rðrþü hksÞ Ãký òuðk {¤u Au su{kt yuf MkkÚku ½ýk çkÄk hkòyku MkkÚku
{¤eLku fkÞo fhíkk níkk. íkuyku Mk¼kyku çkku÷kðe rLkýoÞ fhíkk yLku MkkÚku {¤eLku ÄkŠ{f yLkwckLkku
Ãký fhíkk. íku{Lkk fçkò Lke[u hnu÷e s{eLkLkk MktÞwfíkÃkýu íkuyku {kr÷f çkLkíkk.
ÃkkXktík «&™ku
(1) ÉøðuË rðþu sýkðku.
(2) yk Mk{Þu ÞwØ {kxu fÞk fkhýku sðkçkËkh níkk ?
(3) MkhËkh yLku hkò ðå[uLkwt ytíkh MÃkü fhku.
(4) ðirËf MkkrníÞ{kt òuðk {¤íkk 4 ðýooLkk Lkk{ ykÃkku.
(5) hkò çkLkðk {kxu W¼e ÚkÞu÷ Lkðe ÃkØríkykuLkku WÕ÷u¾ fhku.
(6) fh W½hkððku þk {kxu yøkíÞLkwt níkw-WÕ÷u¾ fhku ?

29 .1 .
(1) E.Ãkq.1500 Úke E.Ãkq.1000
(2) hksfeÞ fu hksLkeríkf
(3) LkËeykut
(4) ËkMk yLku ËMÞw
29 .2 .
(1) hksÄkLke
(2) ÞkusLkk
(3) yLkksLkwt WíÃkkËLk fhðwt.
(4) rçkÞkMk LkËe
EríknkMk 199
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk 29 .3.
(1 ) {økÄ
(2 ) s{eLk Ãkh yLku LkËeykuLku fkhýu
(3 ) Aêku ¼køk
(4 ) ®çkrçkMkkh, yòíkþºkw yLku {nkÃkÈLktË
LkkUÄ
(1 ) swyku Vfhku-29.1.2
(2 ) swyku Vfhku-29.1.4
(3 ) swyku Vfhku-29.1.4 Vfhku 4.
(4 ) swyku Vfhku-29.1
200 EríknkMk
«khtr¼f hkßÞ {kuzâw÷ - 6A
LkkUÄ
30
«khtr¼f hkßÞ
«k[eLk ¼khíkLkk EríknkMk{kt ykÃkýu nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkÚke ÷E økwÃíkðtþLkk Mk{Þ MkwÄe
Mk{ksLkk rðr¼Òk MðYÃk òuðk {¤u Au. yk Mk{Þ ËhBÞkLk furLÿf]ík yLku rðfurLÿf]ík Mkhfkh fu
hksÞ Lkk MðYÃk Ãký òuðk {¤u Au. ykðk hksÞku{kt fux÷kf hksÞkuLke hksfeÞ Mkth[Lkk yLku
þkMkLk ÃkØrík {sçkwík yLku MktøkrXík òuðk {¤u Au. íkku fux÷kf hksÞku{kt yktíkrhf Mk{MÞkyku
yLku þrfík rð¼ksLkLku fkhýu ykðu÷ rLkçko¤íkk Ãký Ërüøkku[h ÚkkÞ Au.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko çkkË ík{u...
• «k[eLk ¼khík{kt hksÞ «ýk÷eLkku WÆ¼ð yLku rðfkMk fuðe heíku ÚkÞku íku òýe þfþku.
• y÷øk-y÷øk «fkhLkk hksÞ ðå[u hnu÷k ¼uË òuE þfþku.
• þrfíkþk¤e hksÞku fuðe heíku ykfkh ÃkkBÞk íkuLkk rðþu ÏÞk÷ «kÃík fhe þfþku.
30 .1. «MíkkðLkk:
«khtr¼f {kLkð Mk{ks ík{k{ {Lkw»ÞLke Mk{kLkíkk{kt yLku ík{k{Lku Mk{kLk yrÄfkh
nkuðk òuEyu íku{ {kLkíkku níkku.«khtr¼f {kLkð Mk{ks frçk÷kE «fkhLkku fu sLkòríkÞ «fkhLkku
Mk{ks níkku. yk Mk{Þu hksÞkuLkku fkuE MÃkü rð[kh òuðk {¤íkku LkÚke. hksÞLkku rð[kh fu
hksÞLkku ykrð¼koð MktþkÄLkku Ãkh rLkÞtºký hk¾ðk {kxu fhðk{kt ykðu÷k ÞwØkuLkwt Ãkrhýk{ níkku
íkÚkk yuf rðrþü yÚkoÔÞðMÚkk yLku Mk{ks ÔÞðMÚkkLkku ãkuíkf níkku. ðøko ykÄkrhík Mk{ks
ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk hksÞ «ýk÷e{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððk {kxu sYhe níkku. íkku MkkÚku MkkÚku ðMíke ð]rØ
yLku øk]nMÚk SðLkLkku rðfkMk Ãký hksÞLkk WÆ¼ð {kxuLkk yøkíÞLkk fkhýku níkk.
30.2 hksÞLke rð[khÄkhkLkku rðfkMk:

ÃkwhkíkíðeÞ Ãkwhkðk ykÃkýLku nzÃÃkeÞ MkÇÞíkk{kt yuf MkwÆZ furLÿÞ Mk¥kk níke íku{ MÃkü
sýkðu Au. ðirËf ¼khík{kt hksÞLkwt MðYÃk «khtr¼f fûkkyu níkwt suLku ykÃkýu MkhËkhe hksÞ
EríknkMk 201
{kuzâw÷ - 6A «khtr¼f hkßÞ
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk fneyu íkuðwt níkw. E.Ãkq.6 MkËe{kt WÆ¼ðu÷ çkkiØ yLku siLk Ä{kuoyu EïhLkku ELfkh fÞkuo níkku yLku
{q¤¼qík heíku «kf]ríkf yðMÚkk{kt ík{k{ ykð~Þfíkkyku Ãkwýo ÚkkÞ Au íkuðku rð[kh «økx fÞkuo. yk
økútÚkkuyu hksÞLkk íkíðLku {Lkw»ÞLke EåAkykuLkk rðMíkkh íkhefu òuÞwt. suýu MktÃkr¥k Ãkh ÃkkuíkkLkku
yufkrÄfkh fhðk fkÞo fÞwo níkw. yk heíku {Lkw»Þ «khtr¼f Lkiríkf SðLk Akuze yLkiríkf çkLÞku níkku.
ykðe yhksf ÂMÚkrík{kt ÷kufkuyu MkkÚke {¤e ÃkkuíkkLkk{ktÚke s fkuE yufLku ÃkkuíkkLkku Lkuíkk çkLkkÔÞku.yk
LkkUÄ «r¢ÞkLku {nkMkB{ík yÚkðk íkku {nkÃkMktËøke íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au su{kt yuf ÔÞrfíkLku
ÃkkuíkkLkk Lkuíkk íkhefu ÃkMktË fhe ÷kufku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ò¤ððkLkk ík{k{ yrÄfkhku íkuLku ykÃkþu.
ykðe heíku ÷kufku{ktÚke s yuf ÔÞrfíkLke ÃkMktËøkeLkku hksÞLkku rMkØktík yÂMíkíð{kt ykÔÞku ÃkAeÚke
yk rMkØktíkLkku «Mkkh ÚkÞku yLku hkò fu þkMkf yLku «ò ðå[u yuf fhkh íkhefu hksÞLkwt MðYÃk
W¼w ÚkÞwt yux÷u fu hksÞ þkMkf yLku «ò ðå[u ÚkÞu÷ fhkhLkwt Ãkrhýk{ Au. çkúkñý økútÚkkuLkk
{¥kkLkwMkkh hkòLke rLkÞwrfík Ëuðíkkyku îkhk ÚkkÞ Au yLku hkò yLku «ò ðå[u MktçktÄ çktÄkÞ Au. íkku
yuf rMkØktík {íMÞLÞkÞLkku Ãký òuðk {¤u Au. suLkku yÚko ÚkkÞ Au su þrfíkþk¤e ÔÞrfík nkuE fu
yLÞ rLkçko¤ ÷kufku Ãkh ÃkkuíkkLkk yrÄfkhku ÷kËe Ëu yux÷u fu {kuxe {kA÷e LkkLke {kA÷eLku ¾kE òÞ
Au. yk rMkØktík þrfíkþk¤e ÔÞrfíkLke Mk¥kkLku MÚkkrÃkík fhu Au. yk «{kýu yÔÞðMÚkk fu yhksfíkkLke
ÂMÚkrík{kt ÔÞðMÚkkLkwt Mkt[k÷Lk fhe þfu yuðe ÔÞrfíkLke ykð~Þfíkk níkk. suLku ykÃkýu hkò íkhefu
yku¤¾eyu Aeyu. hksÞLkwt yÂMíkíð {wÏÞíðu çku çkkçkík Ãkh ykÄkrhík níkwt. (1) Ëtz ÔÞðMÚkk yLku
(2) Ä{o ÔÞðMÚkk suLku yrÄfkh yLku Mk{ks ÔÞðMÚkkLkk MkthûkýLkk MktË¼o{kt òuðk{kt ykðu
Au.[kýfÞ îkhk hr[ík yÚkoþk†{kt hksÞLkk MkÃíkktøk (hksÞLku Mkkík ytøkku nkuÞ Au) rMkØktíkLkku
WÕ÷u¾ ÚkÞu÷ku Au. su{kt hkò,ðneðxe íktºk,ûkuºk,hksÄkLke, hksfku»k,þrfíkþk¤e MkuLkk yLku
MknkÞfku.Äe{u Äe{u hksÞLke rð[khÄkhk rLkçko¤ Ãký çkLke nkuÞ yuðtw òuðk {éÞw Au. {kiÞo Mkk{úksÞLkk
«kht¼Úke hksÞ yLku hksfeÞ rð[khLke rð[khÄkhk {sçkwík çkLke Mk{ks ÔÞðMÚkk{kt Ä{oLkwt «kçkÕÞ
níkw su hksÞLke yMÃkü rð[khMkhýeLke íkw÷Lkkyu ðÄkhu {sçkwík níke.hkòLkwt fíkoÔÞ níkw fu íku
Ä{oLke hûkk fhu yLku Mk{ksÔÞðMÚkk ò¤ðe hk¾u íkÚkk Mk{ksLku yhksfíkkÚke çk[kðu ¼khíkeÞ
MkÇÞíkk{kt Ãknu÷uÚke s Mk{krsf ÔÞðMÚkk «íÞu rLkckLkwt MÚkkLk {wÏÞ hnÞw Au.suLku fkhýu íku fkÞ{
«¼kðþk¤e hne Au. {kiÞo Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk ÃkAe ykðw rðrþü Mkk{úksÞ fu hkðsÞ ½ýk ÷ktçkk
Mk{Þ MkwÄe ¼khík{kt òuðk {¤íkw LkÚke.
30 .3. nzÃÃkeÞ MkÇÞíkk(®MkÄw¾eýLke MktMf]rík) yLku ðuËfk÷eLk ¼khíkLke hksfeÞ «ýkr÷:

nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkLkk ûkuºk{kt ÃkwhkíkíðeÞ «{kýkuÚke ykÃkýu MÃkü òuEyu Aeyu fu íkífk÷eLk
hksÞ fuðk «fkhLkwt nþu. yLkksLkk fkuXkhku,[kuffMk ðsLk yLku {kÃkLke yufYÃkíkk yLku Lkkøkrhf
fkÞkuo,hksfeÞ íkÚkk ðneðxe rLkÞtºký MkwÆZ ÔÞðMÚkkLkku Mktfuík ykÃku Au.
E.Ãkq.1500 ykMkÃkkMk ykÞo «ò ¾içkh{køkoÚke ¼khík ykðe suýu ¼khíkeÞ EríknkMk{kt
ðirËf MkÇÞíkkLkku rðfkMk fÞkuo íkuyku W¥kh-Ãkrù{ ¼khík{kt swËk-swËk MÚk¤kuyu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk frçk÷k
fu swÚk{kt hnuíkk níkk. yu swÚkLkk ðzkLku {w¾e fnuðk{kt ykðíkku su Mk{wËkÞLkku ðzku níkku yLku
çkÄkLke Mk÷kn ÷ELku fkÞo fhíkku. frçk÷kLkku «{w¾ hkòLke ÃkËðe Ãký Äkhý fhíkku yLku ÞwØ{kt
{wÏÞ ¼køk ¼sðíkku. Ãkwhkurníkkuyu hkòLke þrfíkLku yLku Mk¥kkLku LÞkÞe Xuhðe. ðirËf
hksíktºk,ykÞo«òLke MkkÚku çkLku÷e ½xLkkykuLkwt Mðk¼krðf Ãkrhýk{ níkw.hkò ÞwØ{kt ÷kufkuLkwt Lkuík]íð
fhíkku íkuÚke íku ÷kufkuLkku Mkthûkf fnuðkíkku.ÉøðuËLkk yæÞÞLkÚke yu MÃkü ÚkkÞ Au fu nðu hkò {kºk
202 EríknkMk
frçk÷kLkwt ÞwØ{kt Lkuík]íð fhíkku {w¾e Lknkuíkk Ãkhtíkw sLkMk{wËkÞ{kt Ãký íkuLkwt MÚkkLk {sçkwík çkLÞw níkw. ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
÷kufkuLkwt hûký fhðw yu íkuLke Ãkrðºk Vhs níke çkË÷k{kt ÷kufku ¼ux ykÃke hkò «íÞuLke ÃkkuíkkLke
rLkck Ëþkoðíkk.
ykÞkuo«òLkk swÚkku fkuE {sçkwík hksfeÞ «ýk÷e Ähkðíkk Lknkuíkk yux÷w s Lknª yk
çkÄk swÚkku yLkkÞo «òLke rðYØ MktøkrXík Ãký ÚkE þfÞk Lknkuíkk. Mk{ks{kt ðýoÔÞðMÚkk «[r÷ík
çkLke níke. íkuÚke yuf «fkhLke yÂMÚkhíkkLke ¼kðLkk ÃkuËk ÚkE ykðk fux÷kf fkhýkuÚke ykÃkýu fE
þfeyu fu ðirËf hksÞ nzÃÃkeÞ MkÇÞíkk fhíkk ½ýe heíku ykuAw MktøkrXík fu Mkr¢Þ níkw. LkkUÄ
þYykík{kt ðirËffk¤{kt sLk íkhefu yku¤¾kíkw hksfeÞ ½xf òuðk {¤u Au suLke ÃkAeÚke
sLkÃkË yLku {nksLkÃkËLkwt MðYÃk Äkhý fÞwo. sLk yux÷u sÞkt ÷kufku hnuíkk níkk íku MÚk¤. ûkuºkLkku
rðMíkkh ÚkðkÚke hksfeÞ MktøkXLkLkk MðYÃk{kt Ãký ÃkrhðíkoLk ykÔÞw. W¥kh ðirËf fk¤{kt yk
frçk÷kE «fkhLkk hksÞLku çkË÷u hksÞLke Lkðe þi÷e rðfrMkík ÚkE su{kt rðþk¤ MkuLkk yLku hkòLkwt
MÚkkLk yøkíÞLkwt níkw. yk þkMkLkf¤k fu hksÞLkwt WËu~Þ «kf]ríkf MktMkkÄLkku Ähkðíkk ûkuºkkuLku ÃkkuíkkLkk
yufkrÄfkh nuX¤ ÷kÔÞw.ykŠÚkf heíku rðfkMk fhðku yLku ÃkkuíkkLkk hksÞLkku rðMíkkh fhðku MkkÚku
MkkÚku ¾uzwíkku þku»ký Ãký fhðw.
30 .4 . {nksLkÃkË:
{kiÞo Mkk{úksÞ Ãkwðuo fkiþ÷ yLku {økÄ suðk hksÞLkku rðfkMk ÚkÞku níkku su íkeðú Mkk{krsf
yLku ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkLkku Mk{Þ níkku. yk Mk{Þ{kt ykÞkuo {kuxu¼køku ðÄw yLkks WíÃkÒk fhíke
s{eLk íkhV yux÷u fu Ãkqðo íkhV suLku yíÞkhu ykÃkýu øktøkk yLku Þ{wLkk LkËeLkk rðMíkkhku íkhefu
yku¤¾eyu Aeyu íku íkhV MÚk¤ktíkh fhíkk hnÞk. yk s{eLk [ku¾kLkwt ÔÞkÃkf WíÃkkËLk fhíke níke.
swLkk Mkk{krsf MktçktÄku yLku Mkk{krsf hksfeÞ çkkçkíkku çkË÷kE hne níke çkkiØ Ä{o yLku siLk
Ä{oLkk WËÞÚke yk¾kyu Mk{ksLke rð[khÄkhk{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk ÚkÞw níkw. E.Ãkq.1500 Úke
÷ELku E.Ãkq.800 MkwÄe{kt ÃktòçkÚke ÷E øktøkk-Þ{wLkkLkk {uËkLkkuLkk økkZ søk÷ku fkÃkeLku ykÞo «òyu
Ãkqðo íkhVLkwt MÚk¤ktíkhý fhe ÃkkuíkkLke ðMkkníkku MÚkkÃke níke. f]r»k{kt yk fk¤u ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk
ykÔÞw níkw yLku ÷ku¾zLke þkuÄLku fkhýu søk÷kuu MkkV fhðk{kt yLku WíÃkkËLk ðÄkhðk{kt {kuxe
MkV¤íkk {¤e níke.yk Mk{ÞLkk MkkrníÞ{kt çk¤Ë îkhk [÷kððk{kt ykðíkk ÷ku¾zLkk n¤ku yLku
÷ku¾zLkk f]r»k ykuskhkuLkk yLkuf WÕ÷u¾ku {¤u Au. yLkksLkwt WíÃkkËLk ðÄíkk çkòh ÔÞðMÚkkLkku
rðfkMk ÚkÞku yux÷w s Lknª íku ûkuºkku{kt ðMíke ð]rØ Ãký ÚkE. LkËe {kæÞ{Úke yktíkhËurþÞ ðuÃkkh
ðæÞku Ãkrhýk{u {swhku yLku fkheøkhkuLkku ðøko Ãký ðÄðk ÷køÞku yk çkÄkLku Ãkrhýk{u øktøkk LkËeLkk
rfLkkhu yLkuf Lkøkhku W¼k ÚkÞk su ÔÞkÃkkh,MktMf]rík yLku ¼kiríkf SðLkLkk fuLÿku çkLÞk. ðÄíke síke
ðMíke yLku WíÃkkËLkLku fkhýu Mðíktºk hksÞLkku rðfkMk òýu fu ykð~Þf çkLÞku nðu MkhËkhe fu
frçk÷kE hksÞkuLku MÚkkLku þrfíkþk¤e yLku yufíktrºk hksÞLke rð[khMkhýe W¼e ÚkE yLkuf «kËurþf
økýhksÞku Äe{u Äe{u yk «fkhLkk hksÞku{kt YÃkktíkrhík ÚkÞk ykðk rðfrMkík hksÞku{kt {nuMkw÷e
fkÞo fhðk {kxu yrÄfkheykuLke rLk{ýwtf fhðk{kt ykðe,rðþk¤ MkuLkk W¼e fhðk{kt ykðe
yux÷w s Lknª þnuhe yLku hks{køkkuo Ãký çkLkkððk{kt ykÔÞk. E.Ãkq.600 MkwÄe{kt ykÄwrLkf
yV½krLkMíkkÚke ÷E çkktø÷kËuþ MkwÄe W¥kh-¼khík {ktÚke ÃkMkkh Úkíkk {køko Ãkh 16 sux÷k þrfíkþk¤e
hksÞ WíÃkÒk ÚkÞk. hkòLkk yrÄfkhLku ÄkŠ{f yLkwckLkku îkhk Ãkwhkurníkkuyu fkÞËuMkh çkLkkÔÞk.
çkki Ø økú t Ú kku { kt ykÃkýu 16 {nksLkÃkËku L kk rðfkMk rðþu WÕ÷u ¾ òu E yu Aeyu . su { kt
EríknkMk 203
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk {økÄ,fkiþ÷,fkþe,yðíke,ðiþk÷e,r÷åAðe ðøkuhu {níðLkk níkk.{nksLkÃkË çku «fkhLkk níkk.
su Lke[u «{kýu òuðk {¤u Au.
(1 ) hksíktºkeÞ {nksLkÃkË:
yk «fkhLkwt {nksLk ÃkË hkò îkhk rLkÞtrºkík Úkíkw níkw su{kt ðirËf yLkwckLkku yLku
çkúkñýkuLku ¾kMMkw {níð {¤íkw níkw.hkò ðtþ ÃkhtÃkhkøkík heíku ÃkkuíkkLkk hksÞLkku ðzku níkku. su{ fu
LkkUÄ fkiþ÷ hksíktºkeÞ {nksLkÃkË níkw suLkku hkò «MkuLkSík níkku. yk hkòyku ðirËf Þ¿kku yLku
Þ¿kku{kt yÃkkíke çkr÷ rðÄeyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk.
(2 ) økýhksÞ {nksLkÃkË:
yk çkeò «fkhLkwt {nksLkÃkË fw÷eLk íktºk «fkhLkwt níkw. íku{kt hkòLke ÃkMktËøke fhðkðk¤k
÷kufku Ãký hkò s fnuðkíkk níkk. íkuyku Mk¼k{kt {¤íkk yLku rðrþü çkkçkíkku Ãkh [[ko fhe {íkËkLkLkwt
ykÞkusLk Ãký fhíkk. ykðe yuf Mk¼k{kt 7707 sux÷k hkòLke nksheLkku WÕ÷u¾ {¤u Au. su
hksLÞkMk ©uýeLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkk níkk yk hkòyku ÃkkMku ÃkkuíkkLke s{eLk níke suLkk Ãkh ¾uík
{swhku hk¾e ¾uíke Úkíke níke. hkò ¾kMk fheLku ÃkkuíkkLkk ÞwØ fkiþÕÞLku fkhýu ÏÞkrík Ãkk{íkk níkk
òuufu ykðk hksÞ{kt ðirËf Þ¿kku yLku çkr÷Lku {níð ykÃkðk{kt ykðíkw Lnkuíkw. yux÷w s Lknª
Mkk{krsf fkuxe¢{{kt çkúkñýkuLku ûkrºkÞ ÃkAeLkwt çkeò ¢{Lkku Ëhsòu ykÃkðk{kt ykðíkku níkku.
{nksLkÃkËku rðþu çkkiØ økútÚkku{kt ÔÞkÃkf WÕ÷u¾ku òuðk {¤u Au.
(3 ) hksíktºkeÞ yLku økýhksÞ {nksLkÃkËku{kt Mkt½»ko:
{æÞ rn{k÷ÞLkk Lke[÷k ¼køk{kt ½ýk økýhksÞku E.Ãkq.Lke Aêe MkËe{kt òuðk {¤u Au.
íku{kt ðÂßs økýhksÞ MkkiÚke {níðLkwt níkw íkuýu þrfíkþk¤e hksíktºkeÞ hksíktºkeykuLku Ãký Ãkzfkh
VufÞku níkku. {økÄ yLku r÷åAðe suðk hksíktºkeÞ hksÞku ÃkkuíkkLkk ûkuºkLkku rðMíkkh fhðk Mkíkík
ykíkwh hnuíkk. çkÄk {nksLkÃkËku{kt þrfík yLku «¼wíð {kxu Mkt½»ko ðæÞku {økÄLkku hkò yòíkþºkw
¾wçk {níðfktûke níkku. íkuýu ÞwØ yLku ðiðkrnf MktçktÄku îkhk fkiþ÷ yLku fkþe Ãkh rðsÞ «kÃík fÞkuo
níkku. íkuýu þrfþk¤e MkuLkkLke {ËËÚke ykðk rðsÞ {u¤ÔÞk níkk.
Lke[uLkk ðkfÞku Mkk[k fu ¾kuxk íku sýkðku.

(1 ) «khtr¼f {kLkð Mk{ks frçk÷kE Mk{ks «fkhLkku Lknkuíkku.
............................................................................
(2 ) {kiÞo Mkk{úksÞLkk Mk{ÞÚke hksÞLke rð[khÄkhk {sçkwík çkLke.
............................................................................
(3 ) ykÞo swÚkku {sçkwík hksLkeríkLkk ykÄkhLkk y¼kð{kt ykÞuoíkh ÷kufku rðYØ MktøkrXík ÚkE
þfÞk níkk.
............................................................................
(4 ) hksÞ ©uýeLkwt «ríkrLkrÄíð fhíke yuf Mk¼k{kt 7077 hkò nksh hnÞk níkk.
............................................................................
204 EríknkMk
30 .5 . {økÄ yLku {kiÞo Mkk{úksÞLkku WËÞ:
{økÄ yLku {kiÞo Mkk{úksÞLkku WËÞ yk «{kýu ykÃkýu òuE fu hksíktºkeÞ hksÞku{kt {økÄ
MkkiÚke þrfíkþk¤e hksÞ íkhefu ykøk¤ ykÔÞw òuufu íkuLkuu yLkuf ð»ko MkwÄe r÷åAðeyku MkkÚku ÞwØ{kt
Mkt÷øLk hnuðwt ÃkzÞwt níkwt. yòíkþºkwyu ÃkkuíkkLkk {tºkeLke {ËËÚke ðÂßsMkt½Lkk hkòyku ðå[u {ík¼uË
W¼k fhkðe fwxLkerík Ãkwðof r÷åAðeykuLku nhkðe ÃkkuíkkLkk {økÄ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄk níkk.
yk Mk{Þu W¥kh ¼khík{kt W¥khkÃkÚk Lkk{Lkku yLku Ërûký ¼khík{kt ËrûkýkÃkÚk íkhefu yku¤¾kíkk
ÔÞkÃkkhe {køkkuo níkk. su {økÄLkk rLkÞtºký{kt níkk ykðk rðsÞLku fkhýu {økÄ yLkuf ykŠÚkf LkkUÄ
MktþkÄLkku suðk fu LkËeLkk V¤ÿwÃk ¾eý rðMíkkhku, ÷ku¾zLke ¾kýku {u¤ðe þfÞw suLkkÚke íku ðÄw
{sçkwík çkLÞw yux÷w s Lknet yLkuf ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk Ãký þfÞ çkLÞw yLku Ãkrhýk{u {økÄ{kt
hksÞLkwt rLk{koý ÚkÞwt. {kiÞo Mkk{úksÞ «k[eLk ¼khíkLkwt rðþk¤ yLku þrfíkþk¤e hksfeÞ yLku
MkirLkf Mkk{úksÞ níkw. ykÄwrLkf rçknkh yLku çktøkk¤ MkwÄe yLku Ãkrù{{kt ®MkÄwLkk {uËkLkku MkwÄe íkuLkku
ÔÞkÃkf rðMíkkh níkku. íkuLke hksÄkLke Ãkkx÷eÃkwºk (ykÄwrLkf ÃkxLkk ÃkkMku) níke yk Mkk{úksÞLke
MÚkkÃkLkk E.Ãkq.322-21 {kt [tÿøkwÃík {kiÞuo LktËðtþLku ¾ík{ fheLku fhe níke. ®çkËwMkkhLkk Mk{ÞÚke
[k÷e ykðíke Mkk{úksÞ rðMíkkhLke «r¢ÞkLku [tÿøkwÃík {kiÞuo rðMíkkhe f÷ªøk yLku støk÷ rðMíkkh
rMkðkÞLkk {kuxk¼køkLkk ¼khík Ãkh (Ërûký ¼khíkLku çkkË fhíkk) íkuLkwt Mkk{úksÞ «MkÞwo níkw. [tÿøkwÃík
{kiÞoLkk Ãkkiºk yLku {nkLkþkMkf yþkufu f÷ªøkLku Ãký {kiÞo Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄw. Ërûký ¼khík{kt
ÃkkzÞ yLku [uh suðk hksÞku Mðíktºk níkk ytøkúuSLkku þkMkLk Ãknu÷k ¼khík{kt ykx÷w {kuxw þkMkLk
íktºk fu Mkk{úksÞ fkuEÃký Mk¥kkLkwt xfÞw Lnkuíkw. yþkuf Lkk {]íÞw ÃkAe Úkkuzk s ð»ko çkkË {kiÞo Mkk{úksÞLkk
ÃkíkLkLkku ykht¼ ÚkÞku E.Ãkq.185 Lkk Ãkw»Þr{ºk þ]tøku AuÕ÷k {kiÞo hkòLke níÞk fhe {kiÞo Mkk{úksÞLkku
ytík ykÛÞku.
30 .6 . {kiÞofk÷eLk hksÞÔÞðMÚkk:
[tÿøkwÃík {kiÞoLkk Mk÷knfkh yLku økwY [kýfÞyu yÚkoþk†,hksLkerík þk†,rðËuþ
Lkerík,ðneðxe ÔÞðMÚkkÃkLk,MkuLkk,f÷k,ÞwØ yLku Ä{o yk çkÄe çkkçkíkku Ãkh yæÞÞLk fhe yuf
{nkLkøkútÚk yÚkoþkMºk ÷ÏÞku níkku. yk Ãknu÷k hksLkerík þk†Lku ÷¾íkku ykðku fkuE økútÚk ¼khík{kt
òuðk {¤íkku LkÚke. ÃkwhkíkíðeÞ «{kýku yLkwMkkh {kiÞo Þwøk W¥khLkk fk¤k [¤fíkk ðkMkýkuLke
MktMf]rík{kt ©uc MÚkkLk Ähkðu Au. yÚkoþk† yLku yþkufLkk rþ÷k÷u¾ku {kiÞfo k¤Lkku EríknkMk òýðkLkk
«{w¾ MkkÄLkku Au. MkkhLkkÚk{kt ykðu÷ yþkufLkk Míkt¼÷u¾ Ãkh òuðk {¤íke [kh ®MknLke ykf]rík
¼khíkLkwt hksfeÞ «íkef Au.
{kiÞo Mkk{úksÞ{kt yLkuf «fkhLke hksfeÞ yLku ðneðxe çkkçkíkku òuðk {¤u Au.Mkk{úksÞ
fuLÿeÞ,«ktíkeÞ Úke ÷ELku økúk{ MkwÄe ðneðxe heíku ðnu[kÞu÷w níkw. hksÞ MkeÄe heíku s ÃkkuíkkLkk
ðneðxe y{÷Ëkhku îkhk ðneðx fhíkw níkw.ðneðxe yrÄfkheykuLku ðuíkLk Ãký ykÃkðk{kt ykðíkw
níkw. yþkufLkk Mk{Þ{kt {kiÞo Mkk{úksÞLku Ãkkt[ ¼køkku{kt ðneðxe Ërüyu rð¼krsík fhðk{kt
ykÔÞw níkw. su{kt {økÄ yLku yuLke ykMkÃkkMkLkk ûkuºkku fuLÿeÞ Mk¥kkLku ykÄeLk níkk. [tÿøkwÃík {kiÞoLkk
Mk{Þ{kt ykðu÷ økúeMkLkk hksËqík {uøkuMÚkLkeÍu {kiÞo Mkk{úksÞLkk fuLÿeÞ yLku þnuhkuLkk ðneðxe
íktºk rðþu ¾kMMke {krníke ykÃke Au.
30 .7 . {kiÞofk÷eLk ðneðxeíktºk:
[kh «ktík{kt ðnu[kÞu÷ {kiÞo Mkk{úksÞLke hksÄkLke Ãkkx÷eÃkwºk{kt níke. yþkufLkk
EríknkMk 205
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk yr¼÷u¾ku{kt [khuÞ «ktíkLke hksÄksÄkLkeLkk Lkk{ yk «{kýu òuðk {¤u Au. Ãkqðo{kt
íkkuMkk÷e,Ãkrù{{kt WßsiLk,Ërûký{kt Mkwðýoøkehe yLku W¥kh{kt íkûkrþ÷k hksÞ fu «ktík Lkk
ðneðxeíktºkLkk ðzk íkhefu {kuxu¼køku hksfw{khLku {wfðk{kt ykðíkk. íkuýu {nk{kíÞ yLku {tºk{tz¤
{ËË fhíkk yus heíku fuLÿ{kt hkò yLku íkuLke {tºke Ãkrh»kË fk{ fhíke.ðneðxe íktºkLkku {n¥k{
WÃkÞkuøk {nuMkw÷eíktºkLku ÔÞðÂMÚkík fhðk{kt Úkíkku níkku. ykÃkýu {nuMkew÷ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k yLkuf
LkkUÄ yrÄfkheykuLkk Mk{qn rðþu òýfkhe «kÃík ÚkkÞ Au. ykðk yøkíÞLkk yrÄfkheykuLke rLk{ýwf
fuLÿ Mkhfkh Ãkkuíku s fhíke níke yk yrÄfkheykuyu ÃkkuíkkLkk ûkuºk{kt Mkíkík «ò fÕÞkýLkk fkÞkuo
{kxu Mkòøk hnuðw Ãkzíkw níkw. ®Mk[kE rð¼køk Ãký fuLÿ MkhfkhLkk yrÄfkh ûkuºk{kt ykðíkku níkku
yk ÞkusLkkyku{kt LkËe,fwðk,ík¤kðku, Íhýk,ðkð suðk fwËhíke †kuíkku{ktÚke Ãkkýe ÷kððk{kt ykðíkw
níkw. MÚkkrLkf ÃkrhÂMÚkríkLku æÞkLk{kt hk¾e ykðk s¤kþÞku çkktÄðk hksÞ Ãkkuíku hMk ÷uíkw suLkkÚke
ðÄkhu Lku ðÄkhu s{eLk{kt ¾uíke ÚkE þfu. òufu ®Mk[kELku ÷økíkk fkÞkuo MÚkkrLkf ðneðxe íktºk Mkt¼k¤íkw.
{kiÞo Mkk{úksÞLke ðuÃkkh Lkerík yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ fh ÔÞðMÚkk Ãký MktøkeLk níke.
òufu íku{ýu fkuE ÔÞðÂMÚkík Äkíkw {wÿk {kuxk «{ký{kt [k÷w fhe Lnkuíke.Ãkt[{kfo rMkffkyku yk
Mk{ÞLkk {¤e ykÔÞk Au su ðuÃkkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Mkt½ku fu {kuxk ðuÃkkheyku îkhk y{÷e çkLkkððk{kt
ykðíkk níkk. {kiÞo Mkk{úksÞu {kuxk ðuÃkkheyku,ðuÃkkhe Mkt½ku Ãkh rLkÞtºký hk¾ðk íku{Lkwt hSMxh
çkLkkÔÞw níkw yLku íku{Lkk {k÷Lke økwýð¥kk yLku íku{Lku {¤íkk LkVk rðþu Ãký {krníke {u¤ððk{kt
ykðíke. WíÃkkËLk su MÚk¤u Úkíkw nkuÞ íÞkt íkus [esðMíkwyku ðu[ðkLke {LkkE níke suLkkÚke ¼úük[kh
ykuAku ÚkkÞ.hksÞ fk[k{k÷Úke çkLkíke WÃkÞkuøke ðMíkwykuLkk WíÃkkËLk Ãkh WíÃkkËLk fhe ÷uíkw
níkw.nrÚkÞkh,ËkYøkku¤ku,Äkíkw yLku rnhk-Íðuhkík suðe [esðMíkwyku hksÞ rMkðkÞ fkuE ðu[e þfíkw
Lknª. yu heíku hksÞ Ãkkuíku s WíÃkkËLk fkÞo MkkÚku Ãký Mktf¤kÞu÷w níkw. ðuÃkkh-ðkrýsÞ Ãkh Lksh
hk¾ðk {kxu rðþu»k yrÄfkheykuLku rLk{ðk{kt ykðíkk. SðLk sYhe [esðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk
Mðíktºk Ãkýu ÚkE þfíkw yk heíku ðuÃkkh hksÞLke ykðfLkku {wÏÞ †kuík níkku.
EríknkMkfkhku {kLku Au fu {kiÞo Mkk{úksÞLkwt ðneðxeíktºk fkirxÕÞLkk yÚkoþk†{kt òuðk
{¤íkk WÕ÷u¾ku «{kýuLkwt Au. yíÞtík ykÄwrLkf Lkkøkrhf Mkuðk LkøkhLke MkVkEÚke ÷ELku yktíkhhk»xÙeÞ
ðuÃkkh MkwÄeLke ík{k{ çkkçkíkku Ãkh rLkÞtºký hk¾íke níke yLku íkuLkwt Mkt[k÷Lk fhíke níke. {kiÞo Mkk{úksÞ
ÃkkMku íku Mk{ÞLke MkkiÚke rðþk¤ yLku MÚkkÞe MkuLkk níke. {uøkMÚkLkeÍLkk {¥kkLkwMkkh {kiÞo MkuLkk{kt
6,00,000 ÃkkÞË¤,30,000 ½kuzu Mkðkh yLku 9,000 støk÷e nkÚkeLke rðþk¤ MkuLkk níke.{kiÞo
Mkk{úksÞLke {níðÃkwýo çkkçkík íkuLke økwÃík[h «ýk÷e níke.hksÞLke yktíkhef yLku çkkÌk Mkwhûkk
{kxu fwþ¤ økwÃík[h íktºkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðíke níke. íkuyku Mkk{úksÞ{ktÚke økwÃík heíku Mkw[Lkk
¼uøke fhe Mk{úkx MkwÄe íkuLku ÃknkU[kzíkk níkk. ÞwØ yLku rðMíkkhðkËLke Lkerík AkuzÞk ÃkAe Ãký
yþkufLkk Mk{Þu Mk{økú Mkk{úksÞ{kt ykðe rðþk¤ MkuLkkLku fkhýu þktrík yLku ÂMÚkhíkk çkLke hnÞk
níkk.
30 .8. {kiÞoÞwøk ÃkAeLkk hksÞku:
{kiÞoÞwøk ÃkAe ¼khíkLke hksLkeríkLku ELzku-økúef,þfku,Ãkn÷ðku yLku fw»kký þkMkfkuyu
rËþk ykÃke. íku{ýu W¥kh-Ãkrù{ ¼khíkLku SíkeLku ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkwt hksÞ MÚkkÃÞw níkw yk hkòykuyu
hksÞLku Eïh MkkÚku òuzðkLke rð[khÄkhk {sçkwík çkLkkðe. fwþk¤ hkòykuyu íkku ÃkkuíkkLke òíkLku
¼økðkLke MkkÚku Mkh¾kðe, hksÞLkku yk rMkØktík hkòLku EïhË¥k çkLkkðu Au. fwþk¤ hkòykuyu
yLku yLÞ {æÞyurþÞk{ktÚke ykðu÷k þkMkfkuyu ûkºkÃk «ýk÷eLkku ¼khík{kt «kht¼ fÞkuo.
206 EríknkMk

(1) yÚkoþk†Lkk ÷u¾fLkwt Lkk{ ykÃkku ?
(2) fw{kh Lkk{Lkku yÚko MÃkü fhku.
(3) {uøkMÚkLkeÍ rðþu sýkðku.
(4) {kiÞo Mkk{úksÞLke [kh «ktríkÞ hksÄkLkeLkk Lkk{ sýkðku. LkkUÄ
(5) {uøkMÚkLkeÍLkk {¥kkLkwMkkh {kiÞoMkuLkkLkwt yk÷u¾Lk fhku.
30 .9 . økwÃíkðtþ Mk{ÞLkwt hksÞ:

E.Mk.Lke [kuÚke MkËe{kt økwÃíkðtþu ¼khík{kt {nkLkMkk{úksÞLkwt rLk{koý fÞwo. økwÃíkÞwøkLku
«k[eLk ¼khíkLkku MkwðýoÞwøk Ãký fnuðk{kt ykðu Au. yk Mkk{úksÞ 200 ð»ko fhíkk Ãký ðÄw Mk{Þ
xfe hnÞw níkw. su{kt ¼khíkLkk {kuxk¼køkLkk rðMíkkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkÞku níkku Ãkhtíkw {kiÞo Mkk{úksÞ
fhíkk økwÃík Mkk{úksÞLkwt MðYÃk swËw níkw. {kiÞo Mkk{úksÞ furLÿf]ík níkw sÞkhu økwÃík Mkk{úksÞ
rðfurLÿf]ík níkw.hkòLkku ËuðíðLkku rMkØktík økwÃíkfk¤{kt ðÄw ÷kufr«Þ çkLÞku níkku økwÃíkhkòykuyu
íkuLke ykMkÃkkMkLkk hkòyku MkkÚku ðiðkrnf MktçktÄku Ãký çkkæÞk níkk yLku rðþk¤ ÞwØku îkhk Mkk{úksÞ
rðMíkkh fÞkuo níkku.òufu {kiÞMo kk{úksÞ sux÷ku rðMíkkh íku fÞkhuÞ Ãkk{e þfÞw Lnkuíkw íku{ Aíkkt økwÃíkfk¤Lku
Mkk{úksÞ Þwøk Ãký fnuðk{kt ykðu Au. íku{Lku {kiÞo Mkk{úksÞLke su{ rðrþü ðneðxe ÃkØríkyku fu
yuf{ku W¼k fÞko Lnkuíkk yux÷w s Lknª ¾zeÞk hkòykuLke «Úkk ÃkwhMf]ík fhe níke. økwÃíkMkk{úksÞLkwt
yk MðYÃk Auf {w½÷ Mkk{úksÞ MkwÄe òuðk {¤u Au.
«khtr¼f økwÃíkhkòyku rðþu çknw {krníke {¤íke LkÚke fËk[ íkuyku {økÄ yÚkðk Ãkqðo
W¥kh «ËuþÚke ykÔÞk nþu íku{ {LkkÞ Au. yk ðtþLkk ºkeò hksðe [tÿøkwÃík «Úk{u {nkhkòrÄhksLke
ÃkËðe Äkhý fhe níke.íku{ýu r÷åAðe ðtþLke hksfw{khe MkkÚku rððkn fÞko níkk yLku íkuLkk MkkuLkkLkk
rMkffk Ãký [÷ý{kt {wfÞk níkk. E.Mk.319-20 {kt økwÃíkMktðík þY ÚkÞku [tÿøkwÃík «Úk{ çkkË
íkuLkku Ãkwºk Mk{wÿøkwÃík økkËe Ãkh ykÔÞku íkuLkk rðþu y÷knkçkkËLkku Míkt¼÷u¾ rðrþü {krníke ykÃku
Au su íkuLke ÷ktçke «þÂMík Au. Mk{wÿøkwÃíkLku fËk[ ¼úkík]rðøkúnLkku Mkk{Lkku fhðku ÃkzÞku níkku fkhý fu
f[ Lkk{Lkk hkòLkk rMkffkyku íkuLkk hksÞhkunLkLkk ð»koLkk {¤e ykÔÞk Au su íkuLkku ¼kE nkuE
þfu.Mk{wÿøkwÃíku [khuÞ rËþkyku{kt ÞwØku fÞko yLku {nkLk rðsÞku {u¤ÔÞk fux÷kf hksÞku íkuLku ÃkkAk
Ãký ykÃÞk.íkuýu ykÞkoðíkoLkk hkòyku,ðLkðkMke hkòyku,W¥khLkk fw÷eLk þkMkfku íkÚkk ÃkqðLo kk MkhnËe
hksÞku rMkðkÞ LkuÃkk÷ MkkÚku hksfeÞ MktçktÄku çkktæÞk níkk. íkuLkk yrÄfkh{kt ÷uðk{kt ykðu÷ ËqhLkk
MÚk¤kuLku yrÄLkMÚk fnuðk{kt ykðíkk su{kt W¥kh-Ãkrù{Lkk þf,{YLz yLku rMktn÷ (©e÷tfk) îeÃkLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk çkÄe çkkçkíkku rðþu y÷knçkkË «þÂMík{kt ÷¾ký «kÃík ÚkkÞ Au. øktøkk
LkËeLkku ¾eý rðMíkkh yLku {æÞ¼khík Mk{úkxLkk MkeÄk rLkÞtºký{kt ykðíkk níkk. Mk{wÿøkwÃík çkkË
íkuLkku Ãkwºk [tÿøkwÃík rîíkeÞ (rð¢{krËíÞ) økkËe Ãkh ykÔÞku fux÷kf EríknkMkfkhkuLkk {¥kkLkwMkkh
íkuýu hk{økwÃík Lkk{Lkku {kuxku¼kE níkku su økkËe Ãkh çkuXku níkku. [tÿøkwÃík rîíkeÞLkk {wÏÞ þºkw
WssiLkLkk þf þkMkf níkk su{Lku íkuýu nhkðe [ktËeLkk rMkffk [÷ý{kt {wfÞk níkk. íkuý ðkfkxf
ðtþ MkkÚku ÷øLk MktçktÄku çkktÄe çktLku ðå[uLke {iºke ÆZ çkLkkðe. [tÿøkwÃík rîíkeÞ {nkLk rðsuíkk nkuðk
WÃkhktík f÷k yLku MkkrníÞLkku {nkLk ¿kkíkk níkku. íkuLkku Mk{økú þkMkLkfk¤ yLkufrðÄ çkkirØf yLku
EríknkMk 207
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk MkktMf]ríkf «ð]ríkykuÚke ¼hÃkqh níkku. íkuLkk Mk{Þ{kt [eLke Þkºke VkrnÞkLk çkkiØ Ä{oLkwt yæÞÞLk
fhðk ¼khík ykÔÞk níkku.
30.10økwÃíkfk÷eLk hksÞLkwt MðYÃk:

[tÿøkwÃík «Úk{ ÃkAeLkk økwÃíkhkòykuyu {nkhkòrÄhksLke ÃkËðe Äkhý fhe. íku{Lkk
LkkUÄ rþ÷k÷u¾ku{kt hkòrÄhks,Ãkh{hkòrÄhks yLku hkshkòrÄhks suðe hksfeÞ ÃkËðeykuLkku WÕ÷u¾
ÚkÞku Au. y÷knçkkË MÚkt¼÷u¾{kt Mk{wÿøkwÃíkLku s{eLk Ãkh rLkðkMk fhíkk ¼økðkLk íkhefu rLkYÃkðk{kt
ykÔÞk Au. yLkuf rððhýku{kt íkuýu fwçkuh yLku ELÿLke WÃkkrÄ ykÃkðk{kt ykðe Au.økwÃíkfk¤ ðtþ
ÃkhtÃkhkøkík hksðtþ Ëþkoðu Au íku{ýu Síku÷k hksÞkuLku yktíkrhf MðkÞ¥kíkk ykÃke níke. ykðk
hkòyku økwÃíkhkòykuLku ¼ux-MkkuøkkËku ykÃkíkk níkk yLku íku{Lkk ¾zeÞk hkò íkhefu yku¤¾kíkk
níkk. økwÃíkfk¤{kt MkkíkðknLk hkòykuLke su{ s{eLk yLku økk{ ËkLk{kt ykÃkðkLke ÃkhtÃkhk rðfkMk
Ãkk{e níke. yk yLkwËkLkLke MkkÚku yLkwËkLk «kÃík fhLkkh ÔÞrfíkLku ðneðxe yrÄfkh Ãký {¤íkk
níkk. yu heíku økwÃíkfk¤Lkwt ðneðxeíktºk rðfurLÿfhý Ãkk{u÷w níkw. {æÞ yLku Ãkrù{ ¼khíkLkk
økk{ðkMkeykuyu çkuøkkh (ðuX) MðYÃku ©{Lkwt ËkLk ykÃkðkLkwt hnuíkw.
30.11.økwÃíkfk÷eLk ðneðxeíktºk:
ðneðxe Ërüyu økwÃíkMkk{úksÞ «ktíkku{kt rð¼krsík níkw suLku Ëuþ yÚkðk ¼wrfík fnuðk{kt
ykðíkw íkuLkkÚke LkkLkk yuf{kuLku rð»kÞ yÚkðk «Ëuþ fhðk{kt ykðíkk «ktíkLkk ðzkLku fw{kh y{kíÞ
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk su {kuxu¼køku hkòLkk ÃkrhðkhLkk MkÇÞ níkk. LkøkhÃkkr÷fkLkk þkMkLk{kt
Lkøkh©uce (rþÕÃkMkt½Lkku yæÞûk) MkkÚkoðkn ({wÏÞ ðuÃkkhe) fkheøkh yLku {wLþeLkku Mk{kðuþ Úkíkku
níkku. yk Mk{Þ{kt Mkk{tík þçËLkku ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk Úkíkku òuðk {¤u Au Mkk{tík þçËLkku yÚko Ãkzkuþe
yÚkðk {æÞÂMÚk suðku ÚkkÞ Au suLku yLkwËkLk íkhefu s{eLk ykÃkðk{kt ykðíke níke. fÞkhuf Mkk{tík
þçË SíkkÞu÷k s{eLkËkh þkMkfku {kxu Ãký WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðíkku níkku. ðneðxeíktºk{kt
Wå[ÃkËku ðtþÃkhtÃkhkøkík çkLkkððkLke «ð]rík Ãký [k÷e níke.SíkkÞu÷k fux÷kf ûkuºkku fzf rLkÞtºkýLkk
y¼kðu Mðíktºk Ãký ÚkE síkk níkk. suÚke ðkhtðkh ÞwØ Úkíkk níkk yk ÞwØkuÚke hksÞLku ykŠÚkf
LkwfþkLk Ãký Ãknku[íkw níkw økwÃíkhkòyku MÚkkÞe rðþk¤ MkuLkk hk¾íkk níkk su{kt ½kuzu Mkðkh MkuLkk
yLku ÄLkw»Þçkký MkkÚkuLke ½kuzu Mkðkh MkuLkkLkwt {níðLkwt MÚkkLk níkw. MkhnËe ûkuºkkuLke Mkwhûkk Ãkh ¾kMk
æÞkLk ykÃkðk{kt ykðíkw níkw s{eLk {nuMkw÷ yLku WíÃkkrËík [eòu Ãkh fh yu hksÞLke {wÏÞ
ykðf níke LÞkÞ «ýk÷e Ãký ½ýe rðfMke níke. yk Mk{Þ{kt ¼khíkeÞ fkÞËkLkk yLkuf ÃkwMíkfku
÷¾kÞk níkk yux÷w s Lkne økwÃíkfk¤{kt rËðkLke yLku VkusËkhe fkÞËkykuLku y÷øk fhðk{kt
ykÔÞk níkk.
30.12. økwÃíkfk¤ ÃkAeLkk ¼khíkeÞ hksÞku yLku íkuLke hksLkerík:

Mk{úkx n»koðÄoLk,Ãkk÷ hkskyku,«ríknkh,hk»xÙfqx yLku [k÷wfÞ ðtþLkku þkMkfku yLku
W¥khkrÄfkheykuLke hksÞ «ýk÷e ðtþ ÃkhtÃkhkøkík hkòLkk ÔÞrfíkíð Ãkh furLÿík níke. òøkehËkhe
fu Mkk{tíkþkne «ýk÷e yk Mk{ÞLkk ¼khíkeÞ hksÞLke yku¤¾ sýkðe þfkÞ. hkòyku yLku
Mkk{tíkku ðå[u yðkh-Lkðkh Úkíkk ÞwØkuyu ¼khíkeÞ hksLkeríkLku yÂMÚkh çkLkkðe níke. Mkk{tíkku
yktíkrhf heíku MðkÞík níkk íkuyku hkò «íÞu rLkck hk¾íkk yLku rLkÞr{ík heíku fh [wfðíkk. çkË÷k{kt
208 EríknkMk
hkò íku{Lku òøkeh ykÃkíkku yLku íkuLkku ðneðx Ãký MkkuÃkíkku yk{ nðu MkhfkhLkwt MðYÃk Mkk{tíkðkËe ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
ÚkE økÞwt.
¾k÷e søkk Ãkwhku. LkkUÄ

(1 ) [kuÚke MkËe{kt ........... hksÞ ¼khíkLkwt {níðÃkwýo hksÞ níkw.
(2 ) økwÃíkðtþLkk ºkeò hkò .............. yu ................ ÃkËðe Äkhý fhe níke.
(3 ) Mk{wÿøkwÃíkLkk W¥khkrÄfkhe .............. níkk.
(4 ) ........... hkskLkk Mk{Þ{kt [eLkLkk çkkiØ «ðkMke.......... yu ¼khíkLke Þkºkk fhe
níke.
30.13 Ërûký ¼khíkLkwt [ku÷ hksÞ:

¼khíkLkk EríknkMk{kt [k÷ ðtþLkwt þkMkLk ¾wçk {níðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. suLku Ërûký
¼khík yLku Ërûký Ãkwðo yurþÞk{kt ÃkkuíkkLke rðrþü AkÃk Akuze Au. rðsÞk÷ÞLkk þkMkLk ËhBÞkLk
[ku÷þrfíkLkwt fuLÿ íkkòuh níkw ynªÚke 10 {e MkËe{kt [ku÷ hkòykuyu ÃkÕ÷ðkuLku Lk{kðe ËÏ¾ý
MkwÄe ÃkkuíkkLke Mk¥kk «Mkhkðe níke. ËrûkýLkk ÃkktzÞk MkkÚku Ãký íku{Lkku Mkt½»ko [k÷íkku níkku [ku÷
EríknkMkLkwt ÃkwLko÷u¾Lk ÚkE þfu yux÷k {kuxk «{kýu{kt íkuLkk rðþu {krníke «kÃík ÚkE Au. hkòyku
rMkðkÞ {trËhLkk yrÄfkheyku økúk{eý Ãkrh»kËku yLku ðuÃkkhe Mkt½kuyu Ãký {kuxe MktÏÞk{kt yr¼÷u¾ku
MÚkkrÃkík fÞko níkk.[ku÷ðtþLke MÚkkÃkLkk Ãkhktíkf «Úk{u (E.Mk.907 Úke E.Mk.953) fhe níke íkuLku
W¥kh{kt yktÄú«ËuþLkk LkuÕ÷kuh MkwÄe ÃkkuíkkLke Mk¥kk rðMíkkhe níke. òufu hk»xÙfwx hkò f]»ý ík]íkeÞ
Mkk{u íkuLke nkh ÚkE níke Ãkhktíkf Ërûký{kt ¾wçk MkV¤ hnÞku níkku. íkuýu ÃkkzÞkuLku Ãký nhkÔÞk òufu
©e÷tfk ÃkhLkwt íkuLkwt yk¢{ý rLk»V¤ økÞw níkw íkuLkk {]íÞw ÃkAe 40 ð»kkuo MkwÄe [ku÷ ðtþ rLkçko¤
hnÞku. Ãkhtíkw hkshkò «Úk{ yLku hksuLÿ [ku÷u [ku÷ hksÞLkku yË¼wík rðfkMk fÞkuo.
hkshkò (E.Mk.985 Úke E.Mk.1014) yu ÃkkzÞku yLku ©e÷tfk rðYØ {kuxk yk¢{ýku
fhe íku{Lku Síke ©e÷tfkLkku W¥khLkku ¼køk ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄku. íkuýu [k÷wfÞku yLku
øktøkku rðYØ Ãký ÞwØLke Lkerík yÃkLkkðe ðuøke Ãkh Sík {u¤ððk íku{Lke ðå[u Mkt½»ko ÚkÞku níkku.
hkshkòyu ÷øLkMktçktÄkuÚke ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk {sçkwík çkLkkÔÞw níkw. íkuýu rðrþü LkkifkË¤ W¼w fhe
{k÷Ëeð,{÷kçkkË yLku W¥kh ©e÷t f k Ãkh rðsÞ {u ¤ ÔÞku níkku . u í ku L kkÚke Ërûký Ãkw ð o
yurþÞk,yhçkMíkkLk yLku Ãkwðo ykr£fk MkkÚku ðuÃkkh-ðkrýsÞLkku rðfkMk ÚkÞku níkku. yk Mk{Þu
ykhçk ðuÃkkheyku Ërûký Ãkwðo yurþÞk yLku [eLk MkkÚku {kuxk ÃkkÞu ðuÃkkh fhíkk níkk. yneÚke íkuyku
ÞwhkuÃk MkwÄe {he {Mkk÷kLkku ðuÃkkh fhe ¾wçk ÄLk f{kíkk níkk hkshkòLke yk SíkÚke [ku÷ hksÞLku
¾wçk {kuxku ykŠÚkf VkÞËku ÚkÞku.
hkshkò «Úk{Lkk Ãkwºk hksuLÿ [ku÷u E.Mk.1012 Úke E.Mk.1044 MkwÄe þkMkLk fÞwo.
W¥kh{kt hkÞ[wh Ëkuykçk MkwÄe ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞLkku rðMíkkh fhe [k÷wfÞkuLkk {kLÞ¾ux MkwÄe íku
ÃknkUåÞku níkku. ©e÷tfkLkk hkò {rnLË Ãkkt[{kt rðYØ MkirLkf fkÞoðkne fhe MktÃkwýo ©e÷tfkLku ÃkkuíkkLkk
Mkk{úksÞ{kt òuze níkw E.Mk.1021- 22 {kt íkuýu Ãkwðkuo¥kh hksÞku íkhVLke Lkerík yÃkLkkðe çktøkk¤
EríknkMk 209
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk yLku øktøkk LkËeLkk ûkuºkku MkwÄe ÞwØ fÞko. íkuýu Ërûký Ãkwðo yurþÞk{kt Ãký yLkuf rðsÞku «kÃík fÞko
níkk su{kt ©e rðsÞ {níðLkku níkku. Ërûký [eLk MkkÚku ðuÃkkh ðkrýsÞLkku rðfkMk fhðk íkuýu yk
ÞwØku fÞko níkk [eLk{kt 11 {e MkËe{kt yLkuf ð¾ík [ku÷ hksÞLkk ðuÃkkhe «ríkrLkÄe {tz¤ku økÞk
níkk íkuLkk WÕ÷u¾ku «kÃík ÚkkÞ Au.
LkkUÄ 30.14.[k÷ ðneðxeíktºk:

E.Mk.850 Úke E.Mk.1200 ËhBÞkLk rðþk¤ fk¤¾tz{kt [k÷u÷ [ku÷ Mkk{úksÞ íkuLke
yLkuf rðþu»kíkkyku yLku LkkrðLÞefhýLke «r¢ÞkLku fkhýu òýeíkwt çkLÞw níkw. [ku÷ Mkk{úksÞ yu
«Úk{ yuðwt Mkk{úksÞ níkw suLku Mk{økh Ërûký ¼khíkLkwt yufefhý fÞwo níkw. yux÷w s Lknet [ku÷
hkòykuLkku fk¤ Ërûký ¼khíkLkku þktrík yLku Mk{]ØLkku fk¤ níkku. òufu ½ýeðkh [ku÷ ðneðxeíktºkLke
Mkh¾k{ýe Mk{fk÷eLk ðneðxeíktºk MkkÚku fhðk{kt ykðu Au íku ÞkuøÞ LkÚke. Ãkhtíkw yux÷w [kuffMk Au
fu ÆZ hkòþkne nkuðk Aíkkt [ku÷ hksÞLke «ò ðneðxeíktºkÚke «MkÒk hnuíke.
hkò Mkðkuoå[ MkuLkkÃkrík yLku «ò fÕÞkýfkhe yufkrÄfkhe níkku. ðneðxeíktºk{kt íkuLke
Mkr¢Þ ¼køkeËkhe hnuíke. ¾kMk fheLku íku {kir¾f ykËuþku ykÃkíkku ykðk ykËuþku Ërûký ¼khíkLkk
yLkuf {trËhkuLke rËðk÷ku Ãkh fkuíkhðk{kt ykðu÷k Au. ríkY{trËh yku÷E LkkÞøk{ Lkk{Lkk yuf
rðrþü yrÄfkhe hkòLkk {kir¾f ykËuþkuLku íkkzÃkºkku Ãkh Ãkktzwr÷rÃk{kt Wíkkhe ÷uíkku yLku ÃkAeÚke
íkuLku ykðk yr¼÷u¾kuLkwt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykðíkw.
fuLÿ Mkhfkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷ fkuE {tºke {tz¤ fu yrÄfkheykuLke MÃkü òýfkhe {¤íke
LkÚke Ãkhtíkw fux÷kf yr¼÷u¾ku{kt swËk swËk {tºkeykuLkk Lkk{ òuðk {¤u Au. yuf Mkþõík
y{÷Ëkhþkne hkòLkk ykËuþkuLkwt y{÷efhý fhíke níke. ðíko{kLk Mk{Þ{kt ykÃkýu suLku
rðÄkLkMk¼k fu rðÄkLk Ãkrh»kË fneyu Aeyu íkuLkku y¼kð òuðk {¤u Au. hkòLkk ykËuþkuLke rLk»Ãkûkíkk
yLku Ä{o rLkhÃkuûkíkk íku{s LÞkÞ «íÞuLke íkuLke ¼kðLkk ykðk ykËuþkuLkk {kæÞ{Úke òýe þfkÞ
Au. òufu Mk{ks Mkhfkh MkkÚku MkeÄe heíku Mktf¤kÞu÷ku Lnkuíkku yLku rððkËøkúMík çkkçkíkku s LÞkÞkrÄþ
MkwÄe ÃknkU[íke níke. [ku÷ ðneðxeíktºk íkuLkk Mk{fk÷eLk ðneðxeíktºkkuÚke çknw ¾kMk swËw Ãkzíkw LkÚke.
Ãkhtíkw íkuLke rðþu»kíkk MktøkrXík «fkhLke íkuLke ÃkØrík{kt òuðk {¤u Au. [ku÷ ðneðxeíktºkLke ©uc
çkkçkík yu fuLÿ Mkhfkh yLku MÚkkrLkf MðhksÞLke MktMÚkkyku ðå[u hnu÷w yË¼wík Mkk{tsMÞ økýkðe
þfkÞ. su{kt MÚkkrLkf MðhksÞLke MktMÚkkyku{kt fuLÿ Mkhfkh fu yLÞ ðneðxeíktºkLkku shkÃký nMíkûkuÃk
níkku Lknª. ðneðxeíktºk{kt rðr¼Òk ÃkËku yLku íkuLkku Mk{Þ hkò Ãkh ykÄkrhík níkku. yrÄfkheykuLku
{khÞkLk yLku ykrËøkheøk÷ suðe WÃkkÄeyku yÃkkíke MkhfkhLke ykðf yLku ¾[o {kxu {nuMkw÷e
yrÄfkheyku {níðLkk níkk.
[ku÷ «þkMkLk{kt «íÞuf hksÞ MðÞtþkrMkík ½xf níkw.Mkk{úksÞLkk swËk swËk ¼køkku{kt
yLkuf økk{kuLke MktÏÞk ÃkhÚke fwho{,Lkkzw yLku fkuè{ suðk ðneðxe yuf{ku W¼k fhðk{kt ykÔÞk
níkk. fwho{Úke {kuxk økk{Lku íkrLkÞwh fnuðk{kt ykðíkk fwho{kuLkku Mk{qn ðu÷Lkkzw fnuðkíkku yLku yk
ðu÷Lkkzw fu ð÷LkkzwLkku Mk{qn {tz÷{ yux÷u fu «ktík (hksÞ) fnuðkíkku. [ku÷ Mkk{úksÞLkk [h{kuíf»koLkk
Mk{Þu ©e÷tfk Mkrník 8 yÚkðk 9 «ktíkkuMk{krðü níkk. ½ýeðkh yk «ktík{kt rð¼ksLk Úkíkk
hnuíkk yLku íkuLkk Lkk{ Ãký çkË÷kíkk hnuíkk W¥khk{uYh {trËh{kt Mk[ðkÞu÷ 8 {e MkËeLkk yr¼÷u¾{kt
MÚkkrLkf Mkhfkh fu Ãkrh»kË rðþu ¾kMMke {krníke {¤u Au. yk Ãkrh»kËLke h[Lkk íkuLkk W{uËðkhkuLke
Ãkkºkíkk,W{uËðkhkuLke ÃkMktËøke ÃkØrík, íku{Lkk fkÞkuo yLku íku{Lku {¤u÷k yrÄfkhkuLkku WÕ÷u¾ yk
210 EríknkMk
yr¼÷u¾{kt òuðk {¤u Au. yk yr¼÷u¾ «{kýu yu MÃkü ÚkkÞ Au fu Mkk{kLÞ økk{ fhíkk swËk ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
«fkhLkwt yuf økk{ Wh fnuðkíkw suLkwt þkMkLk çkúkñýku fhíkk níkk fkhý fu Wh «fkhLkwt økk{ çkúkñýLku
¼ux{kt ykÃkðk{kt ykðíkw níkw.
ðneðxeíktºkLkk yrÄfkheykuLke fkÞoÃkØríkLke ðkhtðkh Mk{eûkk fhðk{kt ykðíke níke.
W¥k{ [ku÷ Lkk{Lkk hksðeLkk þkMkLkLkk yuf yr¼÷u¾{kt yuf ynuðk÷ ykÃkðk{kt ykÔÞku Au
su{kt yrÄfkheykuLke ÷kÃkhðkne rðþu LkkUÄ ÷¾ðk{kt ykðe Au. yux÷w s Lknª rððkË{kt
yrÄfkheyku fu íku{Lke Vhs ÞkuøÞ heíku çkòðe Lnkuíke íkuÚke íku{Lku Ëtz fhðk{kt ykÔÞku níkku yuðe LkkUÄ
LkkUÄ Ãký MÃkü Au. hkò Mkðkuoå[ yrÄfkhe nkuðkÚke ½ýeðkh Mkk{úksÞ{kt þkMkLk òuðk rLkf¤íkk
MÚkkrLkf MðhksÞLke MktMÚkkyku MkkÚku yLku yLÞ ðneðxe yrÄfkheyku MkkÚku ðkíkr[ík fhíkk [ku÷
hkò fw÷kuíkwtøku E.Mk.1089 {kt Mk{økú Mkk{úksÞLke s{eLkLkwt ÔÞkÃkf Mkðuoûký fhkÔÞw níkw. su{kt
s{eLkLke MkhnË íkuLkk Ãkh hnu÷k økk{zkyku yLku íku{Lke MkhnË yux÷w s Lknª økúk{eý yrÄfkheyku
yLku íku{Lkk yrÄfkhku íkÚkk Mkk{wËkrÞf økki[h ¼qr{Lkku MÃkü WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au. {nuMkw÷e
yrÄfkheyku fh W½hkððkLkwt fkÞo fhíkk {nuMkw÷e yr¼÷u¾ku MÃkü rLkÞ{kuð÷e «{kýu [k÷íkk
yk rLkÞ{ku s{eLk ÃkhLkk yrÄfkheLku fkuEÃký òíkLkwt LkwfþkLk Lk òÞ íkuðe heíku çkLkkððk{kt
ykðíkk. s{eLk,s{eLkLke òík, íkuLkk Ãkh ÷uðk{kt ykðíkk Ãkkf,WÃks suðe çkkçkíkkuLku æÞkLk Ãkwðof
÷¾e yLku íkuLku ykÄkrhík yãíkLk hSMxh íkiÞkh fhðk{kt ykðíkw níkw. {nuMkw÷e yrÄfkheykuLku
yLÞ ûkuºkkuLke sðkçkËkheyku Ãký ykÃkðk{kt ykðíke íku{Lku {trËhLke ykðf yLku òðfLkku rnMkkçk
hk¾ðku Ãkzíkku. íkuyku økk{Lke økk{Mk¼kyku ÃkkMkuÚke {trËh s{eLk ¾heËu íkuLkku hufzo Ãký íkiÞkh
fhíkk. íku økúk{ Ãkrh»kËku suðe MÚkkrLkf MðhksLke MktMÚkk îkhk íkiÞkh fhkÞu÷k {níðLkk {nuMkw÷e
ËMíkkðuòuLku MÚkkrÃkík yLku «{krýík fhíkk.íkuyku LÞkÞkÄeþ íkhefu Ãký fk{ fhíkk. fuLÿ Mkhfkh
íku{Lku fh W½hkððkLkk yrÄfkhe WÃkhktík MÚkkrLkf fu ûkuºkeÞ sfkíkfh yLku yLÞ fh W½hkððkLkk
rðþu»k yrÄfkh ykÃkíke.
[ku÷ Mkk{úksÞ{kt LÞkÞ ÃkØrík MÚkkrLkf MðhksÞLke MktMÚkkykuLku ykÃkðk{kt ykðíke. LkkLkk
{kuxk Í½zk fu rððkË økúk{eý Míkuh s rLkÃkxkðe ÷uðk{kt ykðíkk.LkkLke Mkò {kxu {kuxu¼køku LkkýkfeÞ
Ëtz yÚkðk íkku ÄkŠ{f MktMÚkkyku{kt ËkLk ykÃkðkLke Mkò fhíke. níÞk suðk økwLnk {kxu Ãký Ëtz
fhkíkku hksÞ rðYØ ÚkÞu÷ku yÃkhkÄ suLku Ëuþÿkun fne þfkÞ íkuðk økwLnk{kt hkò Ãkkuíku s LÞkÞ
ykÃkíkk su{kt íku ÔÞrfíkLku VktMke ykÃkðk{kt ykðíke yÚkðk íkuLke ík{k{ MktÃkr¥k sÃík fhe ÷uðk{kt
ykðíke.níÞk suðk økwLnk{kt Ãký {]íÞwËtz yÃkkíkku Lknª yÚkðk íkku yÃkðkË YÃk yÃkkíkku. yíÞkh
MkwÄe {¤u÷k yr¼÷u¾ku{ktÚke yuf yr¼÷u¾{kt {]íÞwËtzLkwt WËknhý {¤u Au. økúk{Mk¼kyku MÚkkrLkf
rððkËkuLkku ytík ÷kððk ÃkkuíkkLke Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk fhíke LÞkÞk¥kkh íkhefu yku¤¾kíke Mkr{íke
MÚkkrLkf Í½zkLke {krníke {u¤ðe íkuLkk rðþu LÞkÞ ykÃkíke. yk çkkçkík økúk{eý Mkr{íkeykuLkk
ûkuºk{kt ykðíkku Lknª {kuxk¼køkLkk LkkLkk-LkkLkk-LkkLkk økwLnk{kt yk Mkr{íke LÞkÞ ykÃkíke yLku
Mkò íkhefu ykhkuÃkeLku ËkLk ykÃkðkLkwt fnuðk{kt ykðíkw níkw. ykhkuÃke ÃkkuíkkLke hf{ ÄB{kMkLk
Lkk{Lkk MÚkkLku s{k fhkðíkku òufu MktÃkwýo LÞkÞ «r¢Þk rðþu ðÄw òýfkhe {¤íke LkÚke. rËðkLke
yLku VkusËkhe çkkçkíkku{kt Ãký fkuE ¾kMk ¼uË Ëu¾kíkku LkÚke ½ýeðkh rËðkLke rððkËku íkuLkku Mk{kÄkLk
Ãkwýo heíku Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe [k÷íkk.[kuhe,¼u¤Mku¤,çkLkkðx suðk yÃkhkÄ økt¼eh økýðk{kt
ykðíkk.{kuxk¼køkLke Mkò ËkLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e níke yuf yr¼÷u¾ «{kýu yuf ÔÞrfíkyu
MkuLkkÃkríkLke níÞk fhe Lkkt¾e níke. yk Mk{ÞLkk hkò hksuLÿ [ku÷ rîíkeÞu yÃkhkÄeLku Ëtz YÃku
EríknkMk 211
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk {trËh{kt rËðkçkíke fhðk 96 ½uxkt ËkLk{kt ykÃkðkLke Mkò fhe níke.
ÃkkXøkík «&™-30.4.
(1 ) fE MkËe{kt rðsÞðkzkLkk þkMkLk ËhBÞkLk [ku÷ þrfíkLkwt fuLÿ íkktòuh níkw.

LkkUÄ (2 ) hkshkò «Úk{Lkk Ãkwºk hksuLÿ [ku÷u fÞk Mk{ÞÚke ÃkkuíkkLkk rÃkíkkLke Mkhfkh{kt ¼køk ÷uðkLkwt
þY fÞwo níkw.
(3 ) W¥khk{uYh {trËh{kt fE MkËeLkku yuf yr¼÷u¾ {¤u÷ku Au su{kt MÚkkrLkf Ãkrh»kË rðþu
rðrþü {krníke {¤u Au.
ík{u su þeÏÞk
«khtr¼f {kLkð Mk{ks Mk{kLkíkkLkk rMkØktík Ãkh [k÷íkku níkku. su yuf fçke÷kE Mk{ksLkwt
r[Ln økýe þfkÞ.ðøko ykÄkrhík Mk{ksLkku rðfkMk hksÞ «ýkr÷Lkk ÃkrhðíkoLk {kxu yrLkðkÞo
níkku.
ðirËf hksÞíktºk{kt økkiºk-{w¾e hkò çkLÞk yLku Äe{u Äe{u íku{Lku Ëiðe nffLkku rMkØktík
÷køkw Ãkkzðk{kt ykÔÞku. hksÞLkwt yÂMíkíð Ëtz yLku Ä{o yuðk çku ½xf Ãkh rLk¼oh níkw {kiÞo Mkk{úksÞLke
þYykíkÚke s hksÞLke rð[khMkhýe {sçkwík çkLke Ãkhtíkw {kiÞo Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk Úke ykðw rðrþü
Mkk{úksÞ ¼khík{kt ½ýk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe òuðk {¤íkw LkÚke.
ykÞkuoyu ¼khík{kt ÷øk¼øk E.Ãkq.1500 {kt ¾içkh {køkuo «ðuþ fÞkuo íku{ýu ¼khíkeÞ
EríknkMk yLku MktMf]rík{kt rðrþü ÞkuøkËkLk ykÃÞw íku{Lkk ykøk{Lk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k þYykíkLkk
ð»kkuoLku ðirËf Þwøk fnuðk{kt ykðu Au. ykÞkuo swËe-swËe xku¤eyku fu swÚkku{kt ðnu[kíkk W¥kh Ãkrù{
¼khíkLkk swËk swËk «Ëuþku{kt ðMkíkk níkk. ÞwØ{kt W¥kh fkÞo fhLkkh ÔÞrfík MktÃkwýo swÚkLkku {w¾e
çkLkíkku yLku íkuLku hkò íkhefu [qtxðk{kt ykðíkku.hkòLku ¼ux-MkkuøkkËku ykÃkðk{kt ykðíke Mk{úkx
yþkufu f®÷øk Ãkh rðsÞ «kÃík fÞko ÃkAe Mkk{úksÞ rðMíkkh yLku ÞwØLkku íÞkøk fÞkuo níkku. {kiÞo
Mkk{úksÞ ¼khíkLkk EríknkMk{kt òuðk {¤íkk Mkk{úksÞku{kt MkkiÚke ©uc økýkðe þfkÞ. íkuLkk MÚkkÃkf
[tÿøkwÃík {kiÞo níkk íku{Lkk økwY [kýfÞ (fkixeÕÞ)îkhk hr[ík {níðÃkwýo ÃkwMíkf yÚkoþk†{kt
hksÞ,hksÞLkk rMkØktíkku yLku íkuLkwt ðneðxeíktºk,íkuLke rðËuþ Lkerík,÷~fh,yÚkoÔÞðMÚkk rðþu «[qh
{kºkk{kt MktþkuÄLk òuðk {¤u Au.
E.Mk.[kuÚke MkËeLkwt økwÃík Mkk{úksÞ Ãký ¼khíkeÞ EríknkMk{kt {níðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.íkuLku
«k[eLk ¼khíkLkku MkwðýoÞwøk fnuðk{kt ykðu Au.
yk «fhý{kt ík{u {kiÞofk÷eLk ðneðxeíktºk,økwÃík Mkk{úksÞLkk ðneðxeíktºk yLku [ku÷
Mkk{úksÞLkk ðneðxeíktºk rðþu òýfkhe «kÃík fhe Au. ðneðxeíktºk{kt fuðe heíku yrÄfkheykuLke
rLk{ýwf Úkíke yLku fuðe heíku íku{Lkk fkÞkuoLke Mk{eûkk Úkíke níke íkuLkk rðþu òÛÞw Au. hksÞLke
ykðf {kxu {nuMkw÷e yLku yLÞ fh ÔÞðMÚkk rðþu Ãký ík{u òýfkhe «kÃík fhe Au.
212 EríknkMk
ÃkkXktík «&™ku
(1) hksÞíð yux÷u þwt ? hksÞLke rð[khÄkhkLkku rð[kh fuðe heíku ÚkÞku ?
(2) {nksLkÃkËku yLku hksíktºkeÞ {nksLk ÃkËku ðå[uLkku íkVkðík Mk{òðku.
(3) {økÄ Mkk{úksÞ yLku {kiÞofk÷eLk ðneðxe íktºkLkku WËÞ MÃkü fhku.
(4) økwÃík Mkk{úksÞLkku rðMíkkh fuðe heíku ÚkÞku. LkkUÄ
(5) [ku÷ ðneðxeíktºkLkk rðfkMkLkwt {wÕÞktfLk fhku.

30 .1
(1 ) þYykík{kt {kLkð Mk{ks fçke÷k «fkhLkku Mk{ks níkku.
(2 ) {kiÞoðtþkuLkk WË¼ðÚke hksíktºkLke hksLkeríkf rð[khMkhýeLku çk¤ {éÞwt.
(3 ) MkwÆZ hksÞrLkíkef rð[khMkhýeLkk y¼kðLku fkhýu ykÞo swÚkku yLkkÞo ÷kufku rðYØ
MktøkrXík ÚkE þfÞk Lknª.
(4) yuf Mk¼k{kt 7707 fhíkk Ãký ðÄkhu hksÞ fu hkòyu ¼køk ÷eÄku níkku.
30 .2
(1) fkirxÕÞ
(2) þkne hksfw{kh
(3) yuf økúef hksËwíku ¼khíkLke {w÷kfkík ÷eÄe níke.
(4) (y) íkkuMkk÷e (çk) WßsiLk (f) Mkwðýoøkehe (z) íkûkrþ÷k
(5) ÃkkÞË¤{kt 6,00,000 ÷k¾ MkirLkfku,½kuzMu kðkh MkuLkk{kt 30,000 yLku 9000 nkÚkeykuLke
MkuLkk.
30 .3
(1) økwÃík Mkk{úksÞ
(2) [tÿøkwÃík «Úk{,{nkhkòrÄhks
(3) [tÿøkwÃík rîíkeÞ
(4) [eLkLkk,çkkiØ
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuík:

(1 ) swyku Vfhku-30.2 yLku 30.3.
EríknkMk 213
{kuzâw÷ - 6 A {æÞfk÷eLk hkßÞ
LkkUÄ
31
{æÞfk÷eLk hkßÞ
yk «fhý{kt {æÞfk÷eLk ¼khíkeÞ hksÞkuLkk WËÞ íkuLkk MðYÃk yLku íkuLkk rðMíkkh Ãkh
[[ko fhðk{kt ykðe Au. {wÏÞíðu rËÕne MkÕíkLkík yLku {w½÷ Mkk{úksÞLke {níðÃkwýo hksfeÞ
çkkçkíkku Ãkh æÞkLk fuLÿeík fhðk{kt ykÔÞw Au. {æÞfk÷eLk þkMkfku{ktLkk {kuxk¼køkLkk ¼khík çknkhÚke
ykðu÷k rðËuþeyku níkk. ¼khíkeÞ hksÞ MðYÃk fhíkk íkuyku swËk Ãkrhðuþ{ktÚke ykðíkk níkk
yux÷u ÃkkuíkkLkku Ãkrhðuþ yLku ¼khíkeÞ «ýkr÷ tyu{ çktLku çkkçkíkku íku{Lke Mkk{u níke. {æÞfk÷eLk
hksÞLkwt MðYÃk yk Ãknu÷kLkk MðYÃkÚke yuu heíku r¼Òk Ãký Au íkuLkku þkMkf Mkþfík sýkÞ Au yux÷w
s Lknet yuLku ÃkË ¢{ yLkwMkkh yuf ÔÞðÂMÚkík ðneðxeíktºk Ãký W¼w fÞwo níkw suLku Ä{oMk¥kkyu
rðrÄðík fu fkÞËuMkh økýw níkw. MkuLkk,y{÷Ëkh þkne yLku s{eLk {nuMkw÷ nS Ãký hksÞLkk
{wÏÞ ytøkku níkk. òufu Ëhuf þkMkf {kxu Mk¥kk{kt ¼køk Ãkzkððk EåAíkk yLÞ swÚkku ðå[u Mk{íkw÷Lk
ò¤ðe hk¾ðwt Ãký yux÷w s ykð~Þf níkw.
nuíkwyku
• {æÞfk÷eLk ¼khík{kt hksÞLkku rðfkMk fuðe heíku ÚkÞku íku òýe þfþku.
• {æÞfk÷eLk hksÞLkwt MðYÃk Mk{S þfþku.
• {æÞfk÷eLk hksÞLke MktMÚkkyku rðþu òýfkhe «kÃík fhe þfþku.
31.1.«MíkkðLkk:
økwÃíkhksÞLkk ÃkíkLk ÃkAe ¼khíkeÞ hksÞ íktºk{kt rðfuLÿefhýLke «ð]rík yLku yLkuf
ûkuºkeÞ hksÞkuLkku WËÞ òuðk {¤u Au. «khtr¼f {æÞÞwøkÚke {æÞfk÷eLk ÞwøkLkk ÃkrhðíkoLk ËhBÞkLk
ºký ûkuºkeÞ Mk¥kkyku çktøkk¤Lkk Ãkk÷ þkMkfku,W¥kh¼khíkLkk «ríknkhku yLku ËÏ¾ýLkk hk»xÙfwxku
214 RríknkMk
{æÞfk÷eLk hkßÞ {kuzâw÷ - 6 A
ðå[u rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko òuðk {¤u Au. W¥kh ¼khík{kt hksÞ çkLkkððkLke {níðfktûkk hk¾ðkðk¤k
½ýk LkkLkk hksÃkwík hksÞkuLkku Ãký rðfkMk ÚkÞku. Ãkhtíkw ¼khíkLke W¥kh-Ãkrù{ rËþk{ktÚke ÚkÞu÷k
íkwfo «òLkk yk¢{ýÚke ¼khík{kt yuf rðMík]ík {æÞfk÷eLk hksÞLkku WËÞ ÚkÞku.
LkkUÄ
31 .2 rËÕne MkÕíkLkík:
- EÕçkuhe íkwfo {wÂM÷{ku
13 {e MkËe{kt W¥kh ¼khík{kt yuf LkðeLk «fkhLkk hksðtþeÞ «¼kð ûkuºkLkku WËÞ
ÚkÞku. rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk {kunB{Ë ÄkuheLkk E.Mk.1192 Lkk rðsÞÚke ÚkE. {kunB{Ë
Äkuheyu E.Mk.1151 {kt økÍLkeykuLku nhkðe E.Mk.1157 MkwÄe{kt Ãktòçk MkwÄe hksÞ rðMíkkh
fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku. E.Mk.1186 {kt økÍLkðeykuLku Ãkwýo Ãkýu nhkðe rMkÄw ¾eý ûkuºk{kt
hksÞ rðMíkkh fÞkuo. yk ËhBÞkLk íkuýu E.Mk.1175 {kt {w÷íkkLk,E.Mk.1185 {kt ®MkÄ yLku
E.Mk.1186 {kt Ãkuþkðh yLku ÷knkuh{kt SíÞk. E.Mk.1190 {kt hksÃkwík hkò Ãk]Úðehks [kinkýLkk
ûkuºk ¼®xzk Ãkh yk¢{ý fhe Ãk]Úðehks [kinkýLku ÞwØ {kxu ÷÷fkÞkuo çktLku ðå[u E.Mk.1192
(íkhkELk) {kt ÚkÞu÷ ÞwØ{kt Ãk]Úðehks [kinkýLke nkh ÚkE yLku ¼khík{kt rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk
ÚkE. øktøkk LkËeLkk rðMíkkhku yLku Ãkrù{Lkk hksÃkwíkkuLkwt ykrÄÃkíÞ Ãký ÄkuheLke MkuLkkyu Mk{kÃík
fÞwo.Ãkwðo íkhV ykøk¤ ðÄíkk økkuheLkk MkuLkkÃkrík çkrgÞkh r¾÷Syu E.Mk.1200 {kt çktøkk¤Lkk
÷û{ý MkuLkLku nhkðe ÄkuheLke Mk¥kk çktøkk¤ MkwÄe rðMíkkhe. {kunB{Ë ÄkuheLkwt E.Mk.1206 {kt {]íÞw
ÚkÞw íÞkhu íkuLkk MkkiÚke rðïkMkw {k{÷qf ËkMk yLku ÃkAeÚke MkuLkkÃkrík ÚkÞu÷ fwíçkwÆeLk yiçkf su rËÕneLkwt
MkuLkk yrÄfkhe níkku íkuLku rËÕneLke Mk¥kk MkkuÃkðk{kt ykðe. EÕçkuhe þk¾kLkk yk íkwfo {wÂM÷{kuLkku
hksðtþ rËÕne MkÕíkLkíkLkku «Úk{ ðtþ níkku. su Mkk{wrnf heíku rËÕne MkÕíkLkík íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykÔÞk.íÞkhçkkË Äkuhe yLku økÍLkðeLkk þkMkfkuyu rËÕneLku ÃkkuíkkLkk yrÄfkh ûkuºk{kt ÷kððk «ÞíLkku
fÞko.Ãkhtíkw rËÕneLkk Mkw÷íkkLk EÕíkwÂí{þu (E.Mk.1210 Úke E.Mk. 1236) íkuLku yMkV¤
çkLkkÔÞk.EÕíkwÂí{þ Mkk[k yÚko{kt W¥kh ¼khík{kt íkwfo rðsÞkuLkku ðkMíkrðf Lkuíkk níkku. íkuLku ÷knkuhLku
çkË÷u rËÕne{kt hksÄkLkeLkwt MÚk¤ktíkhý fhe Mkhfkh yLku ðneðxeíktºkLke þYykík fhe. íkuLku s{eLk
{nuMkw÷ ÃkØríkLke Ãký þYykík fhe yux÷w s Lkne fuLÿeÞ MkuLkkLke MÚkkÃkLkk fhe íkÚkk [ktËeLkk xtfk
yLku ºkktçkkLkk rsík÷ rMkffkyku [÷ý{kt {wfÞk.rðÏÞkík fwíkwçkr{Lkkh íkuLkk Mk{Þ{kt Ãkwýo ÚkÞku.
EÕíkwÂí{þu ÃkkuíkkLke rËfhe hÍeÞkLku ÃkkuíkkLkk W¥khkrÄfkhe íkhefu ònuh fÞwo. òufu EÕíkwÂí{þLkk
{]íÞw ÃkAe íkuLkk Ãkwºkku yLku Ãkwºke hÍeÞk ðå[u ðkhMkk rðøkún Vkxe rLkféÞku. su{kt EÕíkwÂí{þu W¼k
fhu÷ Ë¤ íkwfkoLku [n÷økkLke (40 íkwfo y{ehkuLkwt swÚk) Lke {wÏÞ ¼qr{fk níke. yk hksfeÞ swÚk
níkw su{Lke «ríkck MkwÕíkkLkLkk Ãkrhðkh sux÷e s níke E.Mk.1246 {kt yk swÚkLkk MkÇÞ øÞkMkwÆeLk
RríknkMk 215
çkÕçkLku LkðeLk MkwÕíkkLk LkkMkeYÆeLk {kunB{wË (E.Mk.1246 Úke E.Mk.1266) Lkk þkMkLk{kt ÃkkuíkkLkwt
MÚkkLk {sçkwík çkLkkÔÞw íku yk Mk{Þ ËhBÞkLk MkwÕíkkLkk LkkÞçk (MknkÞf) íkhefu hnÞku yLku ÃkAe
E.Mk.1266 Úke E.Mk.1287 ËhBÞkLk íku Ãkkuíku MkwÕíkkLk çkLÞku. çkÕçkLk yk Mk{Þ{kt ¼khíkLkku
MkkiÚke {níðLkku yLku þrfíkþk¤e hksfeÞ Lkuíkk níkku. çkÕçkLku ÃkkuíkkLku ¾wËkLkku ÃkzAkÞku (rsÕ÷-
LkkUÄ
y÷-yÕ÷kn) økýkðe EïhLkk «ríkrLkrÄ íkhefu MkwÕíkkLkLkwt MðYÃk W¼w fÞwo. íkuLku Ëhçkkh{kt
MkwÕíkkLkLke þkLk yLku {ÞkoËkLkwt MÚkkÃkLk fhe fzf rþMík ÷kËe ËeÄwt. fkuEÃký {kuxk ÃkË Ãkh hnu÷k
ÔÞrfíkLku Ãký økt¼eh Ëtz ykÃke þrfíkþk¤e hkòLkwt WËknhý çkLkíkku hnÞku. òufu çkÕçkLk ÃkAeLkk
W¥khkrÄfkhku rLkçko¤ nkuðkÚke íkuyku ÷ktçkku Mk{Þ xfe þfÞk Lkne yLku íkwfo {wÂM÷{ku Mkk{u yLÞ swÚk
r¾÷SykuLkk Lkuíkk s÷k÷wÆeLk rVhkuÍ r¾÷Syu E.Mk.1290 {kt MkÕíkLkík Ãkh r¾÷SðtþLke
MÚkkÃkLkk fhe.
r¾÷Sðtþ:
r¾÷SykuLkwt Mkk{krsf MÚkkLk Lke[wt økýkíkw níkw. íkuyku íkwfo {wÂM÷{ku nkuðk Aíkkt íku{Lku þwØ
íkwfeo ÷kuneLkk {kLkðk{kt ykðíkk Lnkuíkk. íkuÚke r¾÷SLkk Ëw~{Lkku ½ýk níkk, íkku Mkk{u ¼khík{kt
sL{u÷k {wÂM÷{ku íku{s çkÕçkLkÚke Ãkerzík ÷kufkuyu íkuLku xufku ykÃÞku.òufu yk Mk{Þu {æÞyurþÞk
yLku EhkLk{kt hksfeÞ ÃkrhÂMÚkrík yÂMÚkhíkk ¼he níke yux÷u íku{Lku MkV¤íkk {¤e. r¾÷Syu
rðsÞLke Lkerík yÃkLkkðe yLku {kuxk ÃkkÞu MkirLkf fkÞoðkne fhe. íku{Lku yV½kLk Ãkh yk¢{ý fÞwo
yLku yMkíkwü íkwfo hksÃkwY»kkuLke rLkck «kÃík fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo. s÷k÷wÆeLku (E.Mk.1290 Úke
E.Mk.1296) çkÕçkLkLkk Mk{ÞLkk fzf fkÞËkyku Ze÷k fÞko yu «Úk{ yuðku þkMkf níkku suýu yu
ònuh fÞwo fu þkMkfLke Mk¥kk þkrMkíkkuLkk Mk{ÚkoLk Ãkh ykÄkh hk¾u Au. rnLËwMíkkLk{kt rnLËwyku
rðþk¤ MktÏÞk{kt Au íkuÚke þkMkLkLku Ãkwýo EM÷k{e ÃkØríkÚke [÷kðe þfkÞ Lknª.
E.Mk.1296 {kt íkuLkk yíÞtík {níðfktûke ¼ºkeòyu íkuLke níÞk fhe økkËe «kÃík fhe.
íkuLkku Mk{Þ (E.Mk.1296 Úke E.Mk.1316) rËÕne MkÕíkLkíkLkku hksfeÞ yLku ðneðxe Ërüyu
{níðÃkwýo níkku. íkuLku hksÞ rðMíkkh yLku ðneðx{kt fuLÿfhýLke Lkerík yÃkLkkðe suLkk {kxu íkuLku
rðþk¤ MkuLkk yÃkkhÄLk yLku rLkckðkLk yrÄfkheykuLke sYheÞkík níke. E.Mk.1592 {kt ÄLk
«krÃíkLkk EhkËkÚke {æÞ«ËuþLkk r¼÷Mkk Ãkh íkuLku yk¢{ý fÞwo níkw. íÞkhçkkË E.Mk.1296 {kt
Ërûký ¼khíkLkk ÞkËð hksÞLke Mk{]Ø hksÄkLke Ëuðrøkhe (ykÄwrLkf Ëki÷íkkçkkË) Ãkh yk¢{ý
fhe yLkrÄf]ík heíku {kuxe ÄLkhkþe ÷qtxe ynªÚke {¤u÷ Ãkw»f¤ Mkwðýo rMkffk yLku ÄLkÚke íkuýu
hksøkkËe «kÃík fhe yLku hksÞ rLk{koýLke ÞkusLkkykuLku {qíko MðYÃk ykÃÞw. íkuýu ðneðx{kt
ÃkkhËŠþíkk ÷kððk yLkuf Lkðe ÞkusLkkyku çkLkkðe ðneðxLkwt furLÿfhý fhe {kuxe {kºkk{kt s{eLk
216 RríknkMk
{nuMkw÷ W½hkððwt íku íkuLkk þkMkLkLke {wÏÞ rðþu»kíkk níkk. íkuLkkÚke íkuýu yLkksLkk ÃkwhðXkLku MÃk»x
fÞkuo yLku hksÞLkk yLkksLkk fkuXkhku yLkksÚke ¼he rËÄk. íkuýu rËÕne{kt çkòh rLkÞtºkýLke Lkerík
yÃkLkkðe ¾qçk MkMíkkËhu ÷kufkuLku [esðMíkwyku {¤e hnu íkuðe ÔÞðMÚkk fhe. yuf rðþk¤ MkuLkk
hk¾ðk {kxu yk «fkhLkwt çkòh yÚkofkhý íkuýu W¼w fÞwo níkw. E.Mk.1316 {kt íkuLkk {]íÞw ÃkAe
Ãkkt[ ð»ko{kt s r¾÷SðtþLkku ytík ykÔÞku. íkuLkk MkkiÚke rðïkMkw MkuLkkÃkrík {r÷f fkVwhLke níÞk LkkUÄ
fhðk{kt ykðe yLku íkuLkk ºkeò Ãkwºk fwíçkwÆeLk {wçkkhf þknu økkËe fçksu fhe. òufu íku ÃkkuíkkLkk s
yuf MkuLkkÃkrík ¾wMkhku ¾ktLkk nkÚku {hkÞku.¾wMkhku ¾ktLkk þkMkLkLkku yLÞ MkuLkkrÄfkheyku yLku
òøkehËkheykuyu rðhkuÄ fÞkuo. yk rðhkuÄ fhLkkh LkuíkkykuLkku ðzku ËuðÃkk÷ÃkwhLkku økkÍe {r÷f
níkku. íkuýu ¾wMkhkuLku nhkðe íkuLke níÞk fhe yLku íkwøk÷fðtþLke MÚkkÃkLkk fhe.
íkwÄ÷fðtþ:
øÞkMkwÆeLk íkwÄ÷fLkk Lkk{u økkËe Ãkh çkuMkLkkh økkÍe {r÷fu (E.Mk.1320 Úke E.Mk.1325)
økkËe {u¤ÔÞk Ãkwðuo {tøkku÷kuLke rðYØ MkhnË Ãkh MkV¤íkk Ãkwðof fkÞo fhe MkÕíkLkíkLke hûkk fhe níke
yLku íkuLkkÚke íkuLku ¾wçk «rMkØ {¤e níke. íkwÄ÷f yk¾kyu ¼khík Ãkh þkMkLk fhðkLke EåAk
Ähkðíkk níkk. íkuýu ðkhtøk÷,ykurhMMkk,çktøkk¤ rðsÞÚke rðsÞÞkºkk þY fhe íkuýu rËÕneLke ÃkkMku
íkwÄ÷fkçkkË Lkk{Lkwt þnuh ðMkkÔÞw. çktøkk¤ rðsÞ ÃkAe MkwÕíkkLk ÃkkAku Vhíkku níkku íÞkhu rËÕneLke
ÃkkMku yVøkkLkÃkwh ¾kíku íkuLkk rðsÞLkk {kLk{kt çkLkkððk{kt ykðu÷ {tzÃk Ãkze síkk íku{kt ËçkkELku
íkuLkwt {]íÞw ÚkÞwt. fux÷kf EríknkMkfkhkuLkk {íku íkuLke »kzÞtºk h[eLku níÞk fhðk{kt ykðe níke. íkuLkk
çkkË íkuLkku Ãkwºk {wnB{Ë rçkLk íkwÄ÷f (E.Mk.1325 Úke E.Mk.1351) MkwÕíkkLk çkLÞku íkuLkk Mk{Þ{kt
MkÕíkLkíku Wíf»ko yLku ÃkíkLk yu{ çktLku òuÞwt. E.Mk.1296 Úke E.Mk.1335 MkwÄeLkku Mk{Þ furLÿfhý
yLku MkÕíkLkíkLkk rðMíkkh íkhefu òuE þfkÞ Au. rVhkuÍ þkn íkwÄ÷fLkk Mk{fk÷eLk EríknkMkfkh
SÞkWËÆeLk çkhLkeLkk {íkkLkw M kkh EríknkMk ¢{çkæÄ ½xLkkyku L kw t rððhý Au su { fu
ÃkÞøktçkhku,¾r÷Vkyku,MkwÕíkkLkku íku{s Ä{o íkÚkk Mkhfkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {nkLk ÷kufkuLkk EríknkMkef
yr¼÷u¾ku yLku ÃkhtÃkhkykuLkwt ¿kkLk Au. íkwøk÷fðtþ rík{qhLkk yk¢{ý ÃkAe çknw ÍzÃkÚke Ãkwýo ÚkÞku
Ãkhtíkw MkÕíkLkík Sðíke hne skufu nðu MkÕíkLkíkLkwt MðYÃk íkwøk÷fðtþ suðwt hnÞw Lknª rík{qhLkk
«ríkrLkrÄyu rËÕne Ãkh fçkòu s{kðe Lkðk MkwÕíkkLkLke ½ku»kýk fhe su MkiÞËðtþ MkkÚku Mktf¤kÞu÷
Au.òufu íku{Lkwt þkMkLk økýku ykuAku Mk{Þ [kÕÞw yLku rËÕneLke ykMkÃkkMkLkk 200 {kE÷ sux÷k
rðMíkkh{kt rMk{eík hnÞw. íkuýu ðneðxeíktºk yøkkWÚke [kÕÞw ykðíkw níkw íku s hkÏÞw òufu çknw
ÍzÃkÚke ÷kuËeðtþu rËÕne MkÕíkLkík Ãkh ÃkkuíkkLkku fçkòu s{kÔÞku. yk ÷kuËeyku yV½kLke {wÂM÷{ku
níkk su{ýu íkwfo fw÷eLkíkkðkË Ãkh «nkh fÞkuo níkku.
RríknkMk 217
LkkUÄ
(1 ) {wnB{Ë ÄkuheLkk rðsÞku rðþu sýkðku.
(2 ) EÕíkwÂí{þ Mkk[k yÚko{kt rËÕne MkÕíkLkíkLkku MÚkkÃkf níkku-rðÄkLk Mk{òðku.
(3 ) fÞk Mktòuøkku{kt s÷k÷wÆeLk rVhkuÍ r¾÷Syu MkwÕíkkLk ÃkË «kÃík fÞwo níkw ?
(4 ) y÷kWÆeLk r¾÷SLkk hksÞ MktË¼uo MkwÄkhk Mk{òðku.
(5 ) çkÕçkLku hkòþkneLkku fÞku rMkØktík y{÷{kt {wfÞku níkku ?
31 .3. {w½÷fk¤:
E.Mk.1526 {kt {æÞyurþÞk{ktÚke ykðu÷ çkkçkhu ¼khík{kt {w½÷ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe.
çkkçkh rík{qh yLku [tøkuÍ¾kt yu{ çktLkuLkku ðkhMkku Ähðíkku níkku. rËÕne yLku øktøkk LkËeLkk rðMíkkh{kt
ÃkkuíkkLke MkirLkf íkkfíkÚke íkuýu rðsÞ {u¤ÔÞk. rËûký yurþÞk{kt çkkçkhu MÚkkÃku÷ku {w½÷ðtþ MkkiÚke
{níðÃkwýo yLku «rMkØ Au íku{ýu VkhMke þkne MktMf]rík yÃkLkkðe yux÷w s Lknª íkwfo
{wÂM÷{ku,yV½kLkku yLku yLÞ ík{k{ MkwÕíkkLkku fhíkk «íkefkí{f heíku ÃkkuíkkLku MkkiÚke Wt[k sýkððk
{kxu çkkËþkn (ÃkkËþkn) su {q¤ík: EhkLke-VkhMke ÃkËðe níke íku Äkhý fhe. çkkçkh {q¤ík:
íkwfkuoLke [wøkíkkE þk¾kLkku {wÂM÷{ níkku. WÍçkuf MkiLÞÚke çk[íkku çk[íkku íku Mk{hftË ÃkkMku ykðu÷w
ÃkkuíkkLkwt hksÞ AkuzeLku ¼køke ykÔÞku níkku. ¼khíkeÞ hksÞÔÞðMÚkk{kt «ðíkeo hnu÷ yÔÞðMÚkk
íkuLku ¼khík MkwÄe ¾u[e ÷kðe.¼khík rðsÞLke íkuLke yk WÃk÷çÄe{kt íkuLke {níðÃkwýo WÍçkuf MkirLkf
þi÷e yLku ÞwØ{kt íkuýu fhu÷ku çktËfw yLku íkkuÃkLkku WÃkÞkuøk ¾kMk níkk MkkÚku MkkÚku çknw ÍzÃkÚke Ëkuzðkðk¤k
EhkLke ½kuzkykuLkku WÃkÞkuøk íku{kt ¼¤íkk íkuLke ÷~fhe ûk{íkk ¾wçk ðÄe økE. E.Mk.1526 {kt íkuýu
ÃktòçkÚke ÷E çktøkk¤ MkwÄe ÞwØ fÞko íku{ Aíkkt nS {kuxk¼køkLkwt ¼khík SíkðkLkwt çkkfe níkwt. çkkçkh
çkkË íkuLkku Ãkwºk nw{kÞw økkËeyu ykÔÞku Ãkhtíkw yuf Mk{ÞLkk íku{Lkk s MkirLkf yuðk òuLkÃkwhLkk þuhþknu
çktøkk¤ yLku rçknkh{kt ÃkkuíkkLkk Lkðk ðtþLke ½ku»kýk fhe yux÷w s Lknª nw{kÞw Lku nhkðe ¼khík
çknkh ¾Ëuze ËeÄku òufu þuhþknLkwt þkMkLk çknw ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe [kÕÞw Lknkuíkw íku{ Aíkkt íkuLke
ðneðxeíkk fqþ¤íkk yksu Ãký yux÷e s {níðLke økýkÞ Au. íkuýu ÃktòçkÚke çktøkk¤ MkwÄeLkk økúkLz
xÙtf hkuzLkwt rLk{koý fÞwo níkw.þuhþknLkk {]íÞw ÃkAe E.Mk.1555 {kt nw{kÞwyu ÃkwLk: rËÕne Síke
{w½÷ Mk¥kkLke ÃkqLk:MÚkkÃkLkk fhe skufu yuf Ëw½oxLkk{kt íkuLkwt {]íÞw Úkíkk íkuLkku 14 ð»koLkku Ãkwºk yfçkh
íkuLkk ðk÷e çkihk{¾ktLkk {køkoËþoLk Lke[u økkËe Ãkh çkuXku.
218 RríknkMk
E.Mk. 1556 {kt yfçkhLkku hksÞkr¼»ku f fhðk{kt ykÔÞku çki h k{¾kt y u
÷knkuh,rËÕne,ykøkúk yLku òuLkÃkwh suðk þnuhku Síke yfçkhLkwt MÚkkLk {sçkwík çkLkkÔÞw. íkuLkk {]íÞw
Ãknu÷k íkuýu {k¤ðk yLku hksMÚkkLk WÃkh Ãký rðsÞ «kÃík fÞkuo níkku. yfçkhu ÷øk¼øk 50 ð»ko
(E.Mk.1556 Úke E.Mk.1605) MkwÄe þkMkLk fÞwo. íkuýu yLkuf rðsÞku fÞko yux÷w s Lknª ðirïf
fûkkyu yfçkh ©u c hkòyku { kt MÚkkLk ÃkkBÞku níkku . íku L kk {] í Þw Mk{Þu íku L kw t hksÞ LkkUÄ
fkçkw÷,fkÂ~{h,Ãktòçk,økwshkík,çktøkk¤,ykMkk{ Úke ÷E ËÏ¾ý MkwÄe Vu÷kÞu÷w níkw. íkuLkk yk
rðþk¤ Mkk{úksÞLku íkuLkk Ãkwºk snktøkeh (E.Mk.1605 Úke E.Mk. 1627) Ãkkiºk,þknsnkt
(E.Mk.1627 Úke E.Mk.1658) yLku «Ãkkiºk ykihtøkÍuçku (E.Mk.1658 Úke E.Mk.1707) Mkk[ðe
hkÏÞw yux÷w s Lknet íku{kt ðÄkhku Ãký fÞkuo. ¼khík{kt {w½÷ðtþu E.Mk.1858 MkwÄe ÃkkuíkkLkwt hksÞLkwt
yÂMíkíð xfkðe hkÏÞw.E.Mk.1858 {kt ytøkúuòuyu {w½÷ Mkk{úksÞLkku ytík ykÛÞku. {w½÷ Mkk{úksÞ
¼khíkeÞ EríknkMk{kt ¾wçk {níð Ähkðu Au. ykÃkýu yk yøkkW yu òýe [wfÞk Aeyu fu {kiÞo
Mkk{úksÞ yLku økwÃík Mkk{úksÞ MkuLkk yLku rðMíkkhLke Ërüyu rðþk¤ níkk. yuðe s heíku {w½÷
Mkk{úksÞ rðþu Ãký fne þfkÞ. yÃkkh ÄLkMktÃkr¥k yLku ði¼ðLkk yk Þwøk{kt ¼khíkLkku MkwðýoÞwøk
ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu. Mkûk{ yLku furLÿf]ík ðneðxeíktºkÚke {w½÷ Mk{úkxkuyu ¼khík Ãkh þkMkLk
fÞwo níkw. yk Mk{Þ ËhBÞkLk {w½÷ Mkk{úksÞ rðï¼hLkk hksÞku yLku íkuLke «ò MkkÚku ðuÃkkrhf
yLku MkktMf]ríkf MktçktÄkuÚke òuzkÞw níkw. 16 {e 17 {e MkËe{kt ¼khík{kt ÞwhkuÃkeÞ yLku rçkLk ÞwhkuÃkeÞ
yuðk ðuÃkkhe MktøkXLkkuLke MÚkkÃkLkk yLku rðMíkkh Ãký ÚkÞk. yk Mk{Þu rðËuþku{kt ¼khíkeÞ [eòuLke
¾wçk {ktøk hnuíke s{eLk {køkuo yLku s¤ {køkuo rðþk¤ ðuÃkkh yLku hkusøkkh [k÷íkk níkk. ®f{íke
Äkíkwyku ¼khík{kt {kuxk «{ký{kt ykðe níke yux÷w s Lknª Lkðe rð[khÄkhkyku yLku Lkðe
xufLkku÷kuS Ãký ykðe níke. Ãkhtíkw Mkk{úksÞ yuf rðþwØ ¼khíkeÞ íkíð MkkÚku Mktf¤kÞu÷w níkw.
{w½÷ fk÷eLk ¼khík{kt VkhMke-EM÷k{e yLku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk Mk{LðÞÚke yuf {níðÃkwýo
MktMf]rík W¼e ÚkE. òufu 18 {e MkËeLkk «kht¼{kt {w½÷ Mkk{úksÞ Lkçk¤w Ãkzðk ÷køÞw níkw yLku Äe{u
Äe{u ÞwhkuÃkeÞ Mk¥kkyku íku{s {w½÷Mk¥kkLke Lkçk¤kELkku ÷k¼ ÷ELku W¼e ÚkÞu÷ «kËurþf Mk¥kkykuyu
hksÞ MÚkkÃkLkkLke «ð]rík ðÄkhe ËeÄe. yk Ërüyu {w½÷ Mkk{úksÞ yuf hksÞ íkhefu Ãkwðo ykÄwrLkf
hksÞLkku W¥k{ Lk{wLkku Ãkwhku Ãkkzu Au.
31 .4 . {æÞfk÷eLk hksÞLkwt MðYÃk:

MkwÕíkkLk yux÷u þwt ? fwhkLk{kt yk yhçke ¼k»kkLkk þçËLkku yÚko ÚkkÞ Au ykæÞkÂí{f
þrfíkyku Ähkðíke ÔÞrfík. {n{qË økÍLke ÃkkuíkkLkk Mk{fk÷eLkku îkhk MkwÕíkkLk íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu÷ku Mkki «Úk{ ÔÞrfík níkku. su íkuýe MkV¤íkkLkwt ãkuíkf Au yk ÃkËðe íkwfo ÷kufku{kt ¾wçk òýeíke
níke.Ãkrù{ yLku {æÞ yurþÞkLkk MkÕswfðtþLkk hkòyku Mkki «Úk{ ð¾ík MkwÕíkkLkLke ÃkËðe
RríknkMk 219
WÃkÞkuøk{kt ÷kÔÞk níkk. íÞkh ÃkAe ykuxku{Lk íkwfo þkMkfkuyu íkuýu ÞwhkuÃk MkwÄe «Mkhkðe. ÃkAe Úke
¾r÷Vk ({wÂM÷{ Ä{o økwY) yk ÃkËðe «ËkLk fhðk ÷køÞk suýu fkhýu MkwÕíkkLk ÃkËðe ÍzÃkÚke
{wÂM÷{ þkMkfku{kt ÷kufr«Þ ÚkE økE yLku íkuLkwt MðYÃk Ãký MktÃkwýo heíku çkË÷kÞwt. rËÕneLkk MkwÕíkkLk
çkøkËkË{kt hnu÷k ¾r÷VkLke «¼w Mk¥kk ÂMðfkhíkk níkk yLku ÃkkuíkkLkk ÃkËLku ËkY÷-EM÷k{Lkwt ytøk
LkkUÄ
fnuíkk níkk suLkk ðzk ¾r÷Vk níkk.MkÕíkLkík yLku {w½÷Lkk þkMkLkfk¤{kt fkÞËk {wÂM÷{ þrhÞík
yLku fwhkLk ykÄkrhík [k÷íkk níkk. Ãkhtíkw Mk{økú ¼khík{kt yk{ fhðw ÞkuøÞ Lnkuíkw fkhý fu íkwfo
yLku yV½kLk þkMkfku L ku rnLËw y ku L ke MkkÚku ÔÞkÃkf ÔÞðnkh fhðkLkku níkku .
ðneðxeíktºk,MktÃkr¥k,Ä{o,LÞkÞ suðe çkkçkíkku{kt rnLËw Ä{o yLku íkuLkk fkÞËkLkwt ¾kMk æÞkLk hk¾ðw
Ãkzíkw níkw. íkuÚke yk çkÄe «r¢Þk{kt ¼khíkeÞ ÃkhtÃkhk {kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au. íkuÚke «&™ yu
ÚkkÞ Au fu þwt {æÞfk÷eLk ¼khíkeÞ hksÞ fkuE ÄkŠ{f ðøko Økhk þkrMkík níkw ? ykiÃk[krhf heíku
{wÂM÷{ku MkwÕíkkLk íkhefu níkk. {æÞfk÷eLk hksÞLkwt MðYÃk Ä{o MkkÚku økkZ heíku MktfzkÞu÷w níkw su{fu
EïhLke «¼wMk¥kk yLku Ëiðe fkÞËkyku yLkwMkkh EïhLkk rLkËuoþ îkhk MkhfkhLkwt Mkt[k÷Lk fhðw.
rËÕneLkk MkwÕíkkLkku ÃkkuíkkLku ¾r÷VkLkk «ríkrLkrÄ yÚkðk MknkÞf Mk{síkk níkk. su ¾÷eVk EïhLkk
«ríkrLkrÄ íkhefu {wÂM÷{ søkík{kt MÚkkLk Ähkðíkk níkk. þuhþkn yLku EM÷k{þknu Ãkkuíku s ¾÷eVkLke
ÃkËðe Äkhý fhe níke {w½÷ þkMkfku Ãký EïhLkk ÃkzAkÞk yLku Ähíke Ãkh EïhLkk «ríkrLkrÄ
suðe WÃkkÄeyku Äkhý fhíkk níkk su{kt yfçkhÚke ÷ELku ykihtøkÍuçk MkwÄeLkk þkMkfkuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. EïhLke «¼wMk¥kk yMktrËøÄ níke. þrhÞíkLke Mkðkuoå[íkk nt{uþk Mðefkhðk{kt ykðíke
òufu yfçkhu þrhÞíkLke MkkÚku hksÞLkk rLkÞ{ku òuze ËeÄk níkk. Ãkhtíkw yk rLkÞ{ {wÂM÷{ Ä{o
økwYykuLku hksÞLke Lkerík çkLkkððkLke yLkw{íke ykÃkíkk Lnkuíkk.
Mkwhûkk,fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk íkÚkk {nuMkw÷Lkwt yufrºkfhý yu rËÕne MkÕíkLkíkLkk
ðneðxeíktºkLke «kÚkr{f çkkçkík níke. yLÞ çkkçkíkku{kt íku {kuxu¼køku Ë¾÷økehe fhíkw Lknª.
sLkfÕÞký yu MkwÕíkkLkkuLke yrøkú{ çkkçkík Lnkuíke. íku{Lkk þkMkLk{kt MknLkþe÷íkk suðk fkuE rLkÞ{ku
Lnkuíkk yu Ërüyu MkÕíkLkík hksÞLkwt MðYÃk MkiLÞðkËe yLku fwr÷Lk níkw. íkku Mkk{u Ãkûku {w½÷ Mkk{úksÞLkwt
MðYÃk íkuLkk fhíkk rçk÷fw÷ y÷øk níkw yfçkhLke Mkhfkh{kt ËÞk MknLkþe÷íkk suðk íkíðku {níðLkwt
MÚkkLk Ähkðíkk níkk. yfçkh ÃkkuíkkLke «òLku ÃkkuíkkLkk MktíkkLkkuLkwt MÚkkLk ykÃkíkku níkku yLku íku{Lkk
fÕÞký {kxu ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe Mðefkhíkku níkku. yçkw÷ VÍ÷ îkhk fÂÕÃkík yLku yfçkhu MÚkkÃku÷
hksÞLkwt MðYÃk fkuE ðøko rðþu»k {kxu Lknet Ãkhtíkw ík{k{Lke MkkÚku þktrík-y{Lk (Mkw÷n-E-fw÷) Lkk
rMkØktík Ãkh ykÄkrhík níkw. òufu yfçkhLke yk {nkLkLkerík íkuLkk ðkhMkËkhkuyu Ãkwýo YÃku [÷kðe
Lknª. yu Ërüyu Mk{økú {w½÷ Mkk{úksÞLku fÕÞkýfkhe hksÞLkku Ëhsòu ykÃke þfkÞ Lknª. s{eLk
{nuMkw÷ W½hkððw yLku «òLku Mkwhûkk ykÃkðe íku íkuLkwt {wÏÞ fkÞo níkw MkhfkhLkwt MðYÃk hksíktºkeÞ
níkw su ykLkwðtrþf níkw. íku{ Aíkkt íku{kt fkuE W¥khkrÄfkhLke ÔÞðÂMÚkík rðÄe fu rLkÞ{ òuðk {¤íkk
220 RríknkMk
LkÚke. MkiØktríkf heíku hkò MkhfkhLke ík{k{ þk¾kykuLkku ðzku yLku WË¼ð MÚkkLk níkku.òu Mk{úkx
rLkçko¤ nkuÞ íkku W÷e{kyku yLku y{eh ðøko Mk¥kk Ãkh rLkÞtºký ÷kðe þfíkk níkk.

LkkUÄ
(1) çkkçkh fkuLkku ðkhMkËkh níkku ?
(2) þuhþkn Mkwhe þk {kxu òýeíkk çkLÞk Au ?
(3) {w½÷ Mkk{úksÞ ðirïf Ërüyu ¾wçk {níðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au-Mk{òðku.
(4) MkÕíkLkík yLku {w½÷fk÷eLk hksÞLkwt MðYÃk MÃkü fhku.
31.5 hkòLkwt ÃkË(hksÃkË) :
hkò yuf {nkLk [rhºk Ähkðíkku ÔÞrfík níkku. íku fkuEÃký ÃkËðe Äkhý fhu íku ykæÞkÂí{f
yLku Lkiríkf Ërüyu Mkðkuoå[ MÚkkLk Ähkðíkku níkku. yuf ÔÞrfík rðþu»k íkhefu ÞwØ rMkðkÞ yLÞ
{níðÃkwýo fkÞkuo{kt íku ©uc níkku. íkuLkku {rn{k íkuLke MkkÚku fk{ fhíkk ÷kufkuLku fkhýu Ãký ðÄíke
½xíke hnuíke {wÂM÷{ MkwÕíkkLkku rðþu íku{Lke MkkÚku hnu÷k frðyku,E{k{ku yLku W÷u{kyku (rðîkLkku),
f÷kfkhku,EríknkMkfkhku,SðLkfÚkk ÷u¾fku,ykæÞkÂí{f økwYyku (MkwVe Mktíkku) yLku {kuxk Mk{qn{kt
hnu÷k {wÂM÷{ku îkhk ÚkÞu÷k fkÞkuo yLku ÷u¾Lku ½ýe òýfkhe ykÃke Au. MkwÕíkkLkkuLkku {rn{k yk
÷kufkuyu {kuxkÃkkÞu «Mkkrhík fÞkuo níkku. suLkkÚke MkwÕíkkLkLkwt ÔÞrfíð rðrþü çkLÞw níkw.MkwÕíkkLk ÃkkuíkkLke
hksLkerík ½zðk {kxu Mk÷knfkhkuLke MknkÞ ÷uíkku çkË÷k{kt yk Mk÷knfkhkuLkwt Ãkku»kýÃký fhíkku yu
Ërüyu hkòLke Mkk{krsf ÂMÚkrík ¾wçk rðMík]ík ÚkE níke. {n{wË økÍLke suðk «khtr¼f MkwÕíkkLkku
Ãkwýo heíku ÃkkuíkkLkk LkSfLkk MknkÞfku Ãkh ykr©ík níkk. su{ su{ hksÞLkerík sxe÷ Úkíke økE íku{
MkwÕíkkLk fu çkkËþknLkwt ÔÞrfíð Ãký sxe÷ Úkíkw økÞwt. {w½÷ çkkËþknkuLku ykÃkýu yk heíku yíÞtík
Wíf]c MÚkkLku çkuXu÷k òuEyu Aeyu. MkwÕíkkLkLkwt þkherhf ÔÞrfíð íkuLke çkku÷[k÷Lke heík íkuLke ykËíkku
íkuLke ÄkŠ{f ©Øk íkuLkwt Ãkkrhðkrhf SðLk íkuLkk Ãkqðoòu yLku íkuLkk fwxwtçkesLkku íkuLke MkkðosrLkf
yku¤¾kýLkk r[Lnku níkk. su f÷k ,÷kuf ykÏÞkLkku,økútÚkku, SðLkfÚkkyku{kt ¾wçk MkhMk heíku
yk÷u¾kÞk Au.
31 .6 . þkne Ëhçkkh:
MkwÕíkkLkLkk MkkðosrLkf ÔÞrfíðLkk ÃkkMkk íkuLkk þkne Ëhçkkh{kt òuðk {¤u Au. íku{kt {nu{kLkku,
hksËqíkku,VrhÞkË fhðkðk¤k ÷kufku,íkuLkk ðneðxe íktºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k yrÄfkheyku yLku íkuLku
¼ux MkkuøkkËku ykÃkíkk ÷kufkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. þkne ËhçkkhLke ÃkhtÃkhk Mk{ÞLke MkkÚku rðfkMk
Ãkk{íke økE. íkuLkwt þYykíkLkwt MðYÃk {æÞyurþÞkLkk ÞwØ {uËkLk{kt òuðk {¤íke þkne ÷~fhe
RríknkMk 221
Akðýe níke íÞkhçkkË íkuýu rðrþü ÂMÚkrík «kÃík fhe. su{fu nðu þkne Ëhçkkh V¥kunÃkwh
rþ¢e,ykøkúkLkku rfÕ÷ku yLku rËÕneLkk ÷k÷rfÕ÷k{kt {¤ðk ÷køÞku suLkkÚke þkne Ëhçkkh{kt MkwÕíkkLk
fu çkkËþknLke Mk¥kk rðþk¤ MðYÃk Äkhý fhíke nkuÞ íku{ sýkÞ Au. þkne ËhçkkhLke Mkòðx{kt
rnLËw yLku {wÂM÷{ ÃkhtÃkhkykuLkku Mk{LðÞ Ãký òuðk {¤u Au. 18 {e MkËeLkk r[ºkku{kt ykðk þkne
LkkUÄ
ËhçkkhLkk yLkuf Ë~Þku òuðk {¤u Au yuLke MkkÚku MkkÚku yk Ëhçkkh{kt {w½÷ Mk{úkx þknsnkLkk
SðLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ 17 {e MkËeLkku økútÚk ÃkkËþknLkk{k Ãký Ërüøkku[h ÚkkÞ Au. yk r[ºkku{kt
ÃkzËkyku îkhk ËhçkkhLkwt ÃkrhðíkoLk MðYÃk òuðk {¤u Au. yk r[ºkku{kt òuðk {¤íke ík{k{ ÔÞrfík
þkne Ëhçkkh{kt yuf rðrþü Ëhsòu «kÃík fhLkkh níkk. suLkku Mk{úkx MkkÚku LkSfLkku MktçktÄ níkku
MkwÕíkkLk rðþu yLku íkuLkk ÔÞrfíkøkík SðLk rðþu yk r[ºkku ½ýe çkÄe {krníke ykÃku Au. MkwÕíkkLk
ÃkkuíkkLkk hksÞûkuºk{kt sÞkt sÞkt síkk íÞkt ÃkkuíkkLkk ËhçkkhLku yLku Ëhçkkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷e {níðÃkwýo
çkkçkíkkuLku Ãký MkkÚku ÷ELku síkk níkk,ÞwØLkk Mk{Þu yk{ s çkLkíkw níkw. MkwÕíkkLk Ëhçkkh{kt ÷ktçkku
Mk{Þ rðíkkðíkk níkk MkwÕíkkLkLke MkkÚku ¼ú{ý fhe hnu÷ Ëhçkkh íkífk÷eLk Mk{ÞLke MÚkkÞe MkktMf]ríkf
rðþu»kíkk çkLke økÞku níkku. ÃkAeLke MkËeyku{kt ¼ú{ý fhíkk MkwÕíkkLk,fh W½hkðíkk yrÄfkheyku
yLku hksLkuíkkyku ykÄwrLkf ÞwøkLkk ÃkrhðŠíkík MkwÕíkkLkku çkLÞk.
31 .7. Mk{úkxLkwt ÔÞrfíð:
Mk{úkxLkwt ÔÞrfíð {nkLkíkkLkwt «íkef níkw íkuLkku MkkðosrLkf rþük[kh yLku Mker{ík «fkhLkku
ÔÞðnkh íkuLkk nkÚk Lke[u hnu÷k yrÄfkheyku yLku ÷kufku Ãkh Äkf s{kðíkku níkku. MkwÕíkkLk nt{uþk
ÃkkuíkkLkwt «¼wíð Ëþkoðíkku hnuíkk níkk. íku MkkiÚke ÄLkðkLk,rLkhtfwþ yLku þheh Ãkh yíÞtík {wÕÞðkLk
½huýkyku Äkhý fhíkku níkku. rðsÞLkøkhLkk Mk{úkxku su hkÞ íkhefu yku¤¾kíkk íkuyku rðËuþ ðuÃkkh{ktÚke
«kÃík ÚkÞu÷ rf{íke [esðMíkwyku y¥kh yLku yLÞ þheh Ãkh Äkhý fhíkk yux÷w s Lknª ÃkkuíkkLkk
hksËhçkkh{kt [eLkLke ÃkkuŠMk÷eLk suðe ®f{íke ðMíkwykuLke Mkòðx fhíkk íkuyku ÃkkuíkkLke òíkLku Ãkwðo
yLku Ãkrù{Lkk {nkMkkøkhkuLkk Mðk{e íkhefu yku¤¾kðíkk. MkwÕíkkLkLkwt fu Mk{úkxLkwt ½h Ãký íkuLke
þrfík yLkwYÃk íkuLkwt «¼wíð yLku íkkfkík Ëþkoðíkk íkuykuLke ykËíkku yíÞtík «¼kðþk¤e òuðk
{¤íke su{kt ykztçkh Ãký Ëu¾kíkku. yk MkwÕíkkLkku ®f{íke [esðMíkwykuLkku WÃk¼kuøk fhíkk íku{Lke
ykðe ykËíkku yLku íku{Lkwt SðLk Ërûký yurþÞkLkk hksfeÞ SðLkLkwt íkíð çkLÞw níkw.
MkwÕíkkLkLkk ÔÞrfíðLke {níðÃkwýo rðþu»kíkkyku MkkðosrLkf heíku Ãký Ëu¾kíke níke. MkwÕíkkLkLkk
Mkøkk,MktçktÄeLkk ÷øLk «Mktøku íku ¾kMk òuðk {¤íke þkne ÷øLkku yu hksfeÞ heíku ¾wçk s {níðÃkwýo
níkk yux÷w s Lknet MkwÕíkkLkLke hksfeÞ ÂMÚkrík WÃkh Ãký íku {kuxku «¼kð Ãkkzíkk níkk.ÃkkËþknLkk{k{kt
f÷kfkhkuyu ykðk þkne ÷øLkku yLku ÞwØLkk {kuxk«{ký{kt r[ºkku íkiÞkh fÞko Au. Mk{úkx yLku
Mk{úkxLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufkuLke yktíkrhf çkkçkíkku Ãký íku{kt Ërüøkku[h ÚkkÞ Au MkkÚku MkkÚku yktíkrhf
Í½zkyku Ãký òuðk {¤u Au. {w½÷ þkMkLkfk¤{kt ðkhMkk rðøkún {kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au. su
222 RríknkMk
MkwÕíkkLk fu Mk{úkxLkk fwxwtçkesLkku îkhk s yÂMíkíð{kt ykÔÞku níkku Mk{úkxLkk ½h{kt Mk{úkxLkk {kíkk
íku{Lke ÃkíLke,Ãkwºk yLku çknuLkLkwt ¾wçk {kLk hnuíkw fkhý fu Mk{úkxLkwt MkL{kLk íku{Lkk MkËøkwýku Ãkh
ykÄkrhík níkw. Mkk{kLÞ ÷kufkuÚke yk †eyku Ëwh hnuíke {nu÷{kt Ãký ÃkzËk «Úkk òuðk {¤u Au íkuyku
yufktík{kt hneLku MkwÕíkkLkLku MkËøkwýe çkLkkðíke. †eykuLkku yk yufktíkðkMk rnLËw yLku {wÂM÷{ yu{
çktLku Mk{ksLkk rðrþü ðøko{kt yuf Mk{kLk òuðk {¤u Au. su yuf heíku hksLkeríkLkku ykËþo çkLÞku LkkUÄ
níkku.
31.8 . Wå[ ðøko:
Ëhuf MkwÕíkkLk fu Mk{úkx ÃkkuíkkLkk íkhV ðVkËkhe Ëk¾ðíkk Wå[ ðøkoLku MktøkrXík fhe MkkÚku
hk¾íkk níkk. yuf heíku íkuyku MkwÕíkkLkLke hksfeÞ yLku MkktMf]ríkf WÃk÷ÂçÄykuLkk fuLÿ{kt hnu÷k
níkk. MkwÕíkkLkLke {nkLkíkk yk ðøko Ãkh ykÄkrhík níke ykÃkýu òýeyu Aeyu fu EÕíkwÂí{þu ykðk
40 íkwfo y{ehkuLkwt yuf Ë¤ (íkwfkoLku [n÷økkLke) çkLkkÔÞw níkw. suLke Mk{økú MkÕíkLkík Ãkh {kuxe Ãkfz
níke yk Ãknu÷k fwíçkwÆeLk yiçkfu Ãký fwÂíçkþ Lkk{Lkwt yuf Ë¤ çkLkkÔÞw níkw. EÕíkwÂí{þu ÃkkuíkkLke
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ¾kMk {kýMkkuLkwt þBMke swÚk Ãký W¼w fÞwo níkw yuf heíku çkÕçkLke yLku y÷kE swÚkku
yk Mk{økú rËÕne MkÕíkLkík{kt yíÞtík «¼kðf níkk. yk çkÄk swÚkku {æÞyurþÞkLkk Wå[ fwxwtçk
{ktÚke ykðu÷k níkk òufu fux÷kf ÷kufkuLku ËkMk íkhefu ¾heËðk{kt Ãký ykÔÞk níkk. {tøkku÷k îkhk
{æÞyurþÞk yLku EhkLkLkk Ãkwðo¼køkLke ÷qxVkxLku fkhýu yk ûkuºkku{kt hnu÷k yLkuf rðîkLkku yLku
ÄkŠ{f Lkuíkkyku ¼khík{kt ykÔÞk níkk. ¼khík{kt rËÕneLkk MkwÕíkkLkkuyu íku{Lku ðneðxeíktºk yLku
÷~fh{kt Wå[ nkuÆkyku ykÃÞk níkk.y÷kWÆeLk r¾÷Syu ykðk rðr¼Òk swÚkkuLku yuf fheLku
ÃkkuíkkLke þrfík ðÄkhe níke. íkuýu íkwfo {wÂM÷{ku rMkðkÞLkk ÷kufkuLku Ãký ÃkkuíkkLke hksLkerík{kt MÚkkLk
ykÃÞw níkw. y÷kWÆeLk yLku íkuLkk Ãkwºkkuyu rnLËw hkòyku MkkÚku ÷økLk MktçktÄku Ãký MÚkkrÃkík fÞko
níkk. suLkkÚke íkuLkk Ëhçkkh{kt rnLËwykuLkwt MÚkkLk Ãký {sçkwík çkLÞw níkw íkwÄ÷f ðtþLkk þkMkLkfk¤{kt
rçkLk{wÂM÷{ ¼khíkeÞku Wå[ÃkËku Ãkh rçkhksÞk níkk fux÷kf rnLËwyku «ktíkLkk ðzk íkhefu rLk{ýwtf
ÃkkBÞk níkk. {wnB{Ë rçkLk íkwÄ÷f ðneðxeíktºk{kt rnLËwykuLku MÚkkLk ykÃkLkkh «Úk{ {wÂM÷{
þkMkf níkku.
yfçkhLkk þkMkLkfk¤Lkk «Úk{ 30 ð»koo{kt ykðk þkne swÚkkuLkwt yrøkú{ MÚkkLk níkw.
{æÞyurþÞkLkk yLkuf y{ehku {w½÷ Mk¥kk{kt yLku íkwfo-{tøkku÷ ÃkhtÃkhk{kt Mkk{u÷ Úkðk {kuxk «{ký{kt
ykÔÞk níkk. yfçkhLkwt {wÏÞ ÷ûÞ yk çkÄk swÚkku{kt yufíkk çkLkkðe hk¾e {nkLk Mk{úkx çkLkðkLkwt
níkw íkuÚke íkuýu {w½÷ þkMkLk{kt yLku ðneðxe íktºk{kt fux÷kf LkðeLkík{ «ÞíLkku fÞkuo íkuLku fkhýu
EhkLke ÃkhtÃkhk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufku Ãký íku{kt ¼køk ÷uðk ykÔÞk. ¼khíkeÞ ÃkrhÂMÚkríkLku æÞkLk{kt
hk¾e yfçkhu rnLËw,{wÂM÷{ yu çkÄk ðøkkuo ðå[u yufíkk MÚkkÃkðk fux÷ef ¾kMk ÞkusLkkyku Ãký
çkLkkðe níke. {w½÷kuLkk rðhkuÄe nkuðkLku fkhýu yV½kLk {wÂM÷{kuLku þkMkLkÚke Ëwh hk¾ðk{kt ykÔÞk
RríknkMk 223
níkk. íku{ Aíkkt çkhnk ûkuºkLkk çkw¾khe MkiÞËku yLku ¼khíkeÞ {wÂM÷{kuLkk fkçkwykuLku Wå[ ÃkËku
ykÃkðk{kt ykÔÞk níkk. yfçkhLkk þkMkLk fk¤{kt rnLËw hksÃkwíkkuLku rðrþ»x MÚkkLk ykÃkðk{kt
ykÔÞw níkw suýu ¼khíkeÞ-EM÷k{e EríknkMk{kt {níðÃkwýo MÚkkLk «kÃík fÞwo Au. ¼khíkeÞ hksÃkwíkkuLku
fkhýu yfçkhu hksfeÞ ÂMÚkhíkk «kÃík fhe níke.
LkkUÄ
31 .9. Mk{úkxLkwt fkÞko÷Þ yLku yrÄfkheykuLke h[Lkk:
MkÕíkLkík yLku {w½÷ Mkk{úksÞLke Mkhfkh MktøkrXík y{÷Ëkh þkne MkkÚku Mktf¤kÞu÷e níke.
Mk{úkxLkk fkÞko÷Þ{kt rð¼køkku yLku yrÄfkheykuLke rðrþü ©uýe çkLkkððk{kt ykðe níke. ðneðxe
íktºkLkk fkuEÃký ¼køkLkk fkÞko÷Þ{kt ðtþÃkhtÃkhkLkku rLkÞ{ Lnkuíkku yux÷u fu fkuEÃký yrÄfkhe hkò
îkhk rLkÞwfík Úkíkku,çkË÷e Ãkk{íkku yLku Ëwh Ãký fhe þfkíkku. rËÕne MkÕíkLkík{kt ðrÍhLkwt MÚkkLk
{níðLkwt níkw. íkku {w½÷ þkMkLk{kt «ÄkLk{tºkeLku ðfe÷ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk. su ÃkAeÚke
ðrÍh yÚkðk rËðkLkLkku Mk{kLkkÚkeo çkLÞku MkwÕíkkLkkuyu rËðkLk-yu-yÍo (÷~fh rð¼køk) Lke MÚkkÃkLkk
fhe. íkuLkku ðzku yheÍ-yu-{w{kr÷f fnuðkíkku sÞkhu {w½÷ þkMkLkfk¤{kt r{hçkûke MkuLkk yLku
Mkk{kLÞ ðneðxeíktºkLkku ðzku níkku. MkÕíkLkík{kt Ä{o MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rð¼køk rËðkLk-yu-rhMkk÷ík
fnuðkíkku íkuLkku «ÄkLk Mkÿ-WMk-MkËh fnuðkíkku LÞkÞ{kt çktLku søÞkyu fkÍe òuðk {¤u Au. MkÕíkLkík
þkMkLkfk¤{kt {w þ heV-yu - {w { k÷ef ({nk÷u ¾ kfkh), {w L þeV-yu - {w { k÷ef({nk÷u ¾ k
Ãkheûkf),Ëçkeh-yu-¾kMk rð¼køkLkk ðzk rËðkLk-yu-ELþk (hksÞLkku Ãkºk ÔÞðnkh rð¼køk)
íkÚkk çkheË-yu-{w{k÷ef (økwÃík[h rð¼køkLkku ðzku) suðk {níðLkk rð¼køkku yLku íku{Lkk fkÞko÷Þku
òuðk {¤u Au.
31.10 «ktíkeÞ ðneðxeíktºk:
MkÕíkLkík þkMkLkfk¤{kt «ktíkLku Mkwçkk fnuðk{kt ykðíkk suLkk ðzkLku {wVíke fu ð÷e íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðíkk. «ktík fu MkwçkkLke ykðf-òðf Ãkh Lksh hk¾ðk Mkkneçk-yu-ËeðkLkLke
rLk{ýwtf fhðk{kt ykðíke. íkuLkk MknkÞf íkhefu {wMkheV yLku fkhfwLk hnuíkk 13 {e MkËeLkk ytík{kt
ðneðxe rð¼køk{kt rþf Lkk{Lkk rð¼køkLkku WËÞ ÚkÞku. su ÃkAeÚke Mkhfkh íkhefu Ãký yku¤¾kíkku
Mkwçkk{kt fkÍe yLku MkËh suðk LÞkÞ ûkuºkLkk yrÄfkheyku çkuMkíkk íku{Lke yËk÷íkku Ãký níke. {w½÷
Mkk{úksÞ yfçkhLkk Mk{Þu 15 Mkwçkk{kt ðnu[kÞu÷w níkw. su{kt y÷knkçkkË,ykøkúk,yðÄ, ys{uh,
yn{ËkçkkË, rçknkh,çktøkk¤,rËÕne, fkçkw÷,÷knkuh,{wÕíkkLk,{k¤ðk,¾kLkËuþ,ðhkz yLku
yn{ËLkøkhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fkÂ~{h yLku ftËnkh fkçkw÷Lkk rsÕ÷kyku níkk. rMktÄ íku Mk{Þu
Úkèk íkhefu yku¤¾kíkw níkw íku {wÕíkkLk MkwçkkLkku rsÕ÷ku níkw. íkku WzeMkk çktøkk¤Lkku ¼køk níkw ík{k{
Mkwçkkyku swËk swËk ûkuºk yLku ykðf Ähkðíkk níkk. Ëhuf Mkwçkk{kt yuf nkfe{,yuf rËðkLk ({nuMkw÷
yLku Lkkýk íktºkLkku ðzku),yuf çkûke (MkirLkf rð¼køkLkku ðzku-f{kLzh), yuf MkËh (Ä{o rð¼køkLkku
ðzku), yuf fkÍe (LÞkÞÄeþ) yLku fuLÿ MkhfkhLku «ktíkLke ík{k{ Mkw[Lkkyku ÃknkU[kzLkkh økwÃík[h
224 RríknkMk
yrÄfkheLke rLk{ýwf fhðk{kt ykðíke níke. MkwçkkLkk yk çkÄk ðzkyku ðå[u þrfíkLkwt rð¼ksLk
hnuíkw níkw. {w½÷fk÷eLk Mkwçkk rsÕ÷kyku (Mkhfkh) {kt ðnu[kÞu÷k níkk. Ëhuf rsÕ÷k{kt yuf
VkusËkh(Ãkku÷eMk fu MkirLkf yrÄfkhe suLkwt fk{ ykÄwrLkf f÷ufxh suðtw níkw), yuf fkÍe,yuf rçkíkef[e
({wÏÞ r÷Ãkef) yLku yuf ¾òLkuËkh (fku»kÃkk÷ fu fku»kkæÞûk) Lke rLk{ýwtf fhðk{kt ykðíke níke.
LÞkÞLke ÔÞðMÚkk yËk÷íkkuLke yuf rðrþ»x ©uýe îkhk fhðk{kt ykðíke níke. su økúk{ Ãkt[kÞíkÚke LkkUÄ
÷ELku (fkÍe,y{eh-yu-ËkË yLku {ehyË÷ suðk LÞkÞÄeþku îkhk [k÷íke níke) Ãkhøkýk,Mkhfkh
yLku «ktríkÞ yËk÷íkku yLku AuÕ÷u {wÏÞ MkËh fu fkÍe yLku íÞkhçkkË ytík{kt MðÞt Mk{úkx MkwÄe
Vu÷kÞu÷e níke. MkÕíkLkík yLku {w½÷ þkMkLkfk¤{kt MÚkkrLkf Míkhu fkÞËkLkwt Ãkk÷Lk fhkððkðk¤k
yrÄfkheLku fkuxðk÷ fnuðk{kt ykðíkku níkku.
31.11.Efíkk,òøkeh yLku {LkMkçk:
MkÕíkLkíkfk¤{kt Efíkk yLku {w½÷fk¤{kt òøkeh fu {LkMkçk Ãkh fkÞo fhðkðk¤k {nuMkw÷e
yrÄfkheykuLke yuf ¾kMk ÔÞðMÚkk òuðk {¤u Au. MkÕíkLkíkfk¤{kt hksÞ íkhVÚke EfíkkLkk ðzk
íkhefu EfíkuËkh yLku {w½÷fk¤{kt òøkehËkhLku rLk{ýwf Úkíke níke. íkuyku íku{Lku ytíkøkoík ykðíke
òøkeh{ktÚke {nuMkw÷ yufºk fhíkk yLku hksÞLku Ãknkut[kzíkk íku{Lku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLke Mk¥kk
íku{s LÞkÞ ykÃkðkLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykðíkk yux÷w s Lknª MkwÕíkkLkLku sÞkhu sYh Ãkzu
íÞkhu íku{Lku MkirLkf MknkÞ Ãký ykÃkðe Ãkzíke. yk yrÄfkheyku ðtþ ÃkhtÃkhkøkík heíku ykðíkk Lknª
Ãkhtíkw MkwÕíkkLk îkhk íku{Lke rLk{ýwtf Úkíke yLku yuf òøkehÚke çkeS òøkeh{kt íku{Lke çkË÷e Ãký
Úkíke. {LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkk {ku½÷ Mkk{úksÞLke MkkðosrLkf MkuðkLkk MktøkXLk Ãkh ykÄkrhík {níðÃkwýo
ÔÞðMÚkk níke. {LkMkçkLkku þkÂçËf yÚko ÚkkÞ Au Ëhsòu yÚkðk ÃkË. yk ÃkË {u¤ðu÷ yrÄfkheLkk
ÔÞrfíkíðLkk økwý yLku ûk{íkk (suLku òík íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk) íkÚkk íkuýu hk¾u÷ MkuLkk
(Mkðkh) ykÄkhu íkuLkwt {wÕÞktfLk Úkíkw níkw yux÷u fu {LkMkçkËkhLku òík yLku MkðkhLkk nkuÆk yLku
MkirLkfLke MktÏÞkÚke òýe þfkíkku níkku. yk {LkMkçkËkhLku yuf ¼q¼køk ðneðx {kxu ykÃkðk{kt
ykðíkku suýu òøkeh fnuðk{kt ykðíke. yk òøkeh{ktÚke {u¤ðkíkk {nuMkw÷Lku s{k fnuðkíkw íku
{LkMkçkËkhLke òík yLku Mkðkh ÃkË MkkÚku òuzkÞu÷ níkw. fux÷kf {LkMkçkËkhkuLku íkuLke ÃkkuíkkLke ytøkík
s{eLk Ãkh {nuMkw÷ ykÃkðw Ãkzíkw Lknª yux÷u fu íkuLke s{eLk {nuMkw÷ {wfík çkLkíke su yuf heíku íkuLkku
Ãkøkkh økýkíke. fux÷kf {LkMkçkËkhkuLku òøkehLku çkË÷u hkufz{kt Ãký Ãkøkkh [wfððk{kt ykðíkku.
31.12. fh ÔÞðMÚkk:
MkÕíkLkíkfk÷eLk fh ÔÞðMÚkk{kt ¾hkÍ (fw÷ WÃksLkk Aêk¼køkÚke ÷ELku 33 xfk),srsÞk
(ykSrðfkLkk Mðíktºk MkkÄLkku hk¾ðkðk¤k ÃkwgðÞLkk çkeLk {wÂM÷{ ÃkwY»kku ÃkkMkuÚke MkirLkf MkuðkLkk
çkË÷u ÷uðkíkku fh) yLku sfkík (ÄLkðkLk {wÂM÷{ku ÃkkMkuÚke ÃkhkuÃkfkhLke «ð]rík {kxu ÷uðk{kt ykðíkku
fh ) suðk fh òuðk {¤u Au. yk rMkðkÞ ¾BMk yÚkðk økrLkLkk (ÞwØ{kt ÷qtx îkhk {¤u÷ Lkkýkt yLku
RríknkMk 225
yLÞ [eòu) íkÚkk ÃkrhðnLk yLku sfkíkLkkfk YÃke fh Ãký níkk MkkÚku MkkÚku MkÕíkLkík fk÷eLk MkwÕíkkLkku
«kf]ríkf MktþkÄLkku Ãkh Ãký fh ÷uíkk. [kiÄhe,{wfkÆ{ yLku ¾qík økúk{eý Míkhu {nuMkw÷ W½hkðLkkh
yrÄfkheyku níkk íku{Lke WÃkh ykr{÷ku yLku rþfËkhku hnuíkk yLku íku{Lke WÃkh MkwçkkLkk {wVíke
hnuíkk. yk heíku fh ÔÞðMÚkkLkwt {k¤¾wt økk{zkÚke Mkwçkk MkwÄe òuzkÞu÷w níkwt. ¾kr÷Mkk «fkhLke
LkkUÄ
s{eLkLkwt {nuMkw÷ MkwÕíkkLk {kxu ykhrûkík níkw. {ku½÷ þkMkLk{kt MkÕíkLkíkfk¤Lke yk ÔÞðMÚkk{kt
yLkuf MkwÄkhk fhðk{kt ykÔÞk. þuhþkn Mkqheyu Ãký s{eLk {kÃkeLku {nuMkw÷ Lkffe fhðkLke ÃkØrík
yÃkLkkðe níke. yk ÃkØrík{kt yfçkhu Úkkuzku ½ýku MkwÄkhku fhe íkuLku rðrþü MÚkkLk ykÃÞw yfçkhLke
yuf ÃkØrík ykELku ËnMkk÷k íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au su{kt ¾uzwík ÃkkMkuÚke AuÕ÷k 10 ð»koLke WÃksLkk
yktfzk {u¤ðe íkuLke Mkhuhkþ ®f{ík Lkffe fhe íkuLkk Ãkh {nuMkw÷ ÷uðk{kt ykðíkw níkw. yfçkhu
s{eLk {kÃkýe {kxu øks-yu-E÷kne Lkk{Lkk MkkÄLkLku {níð ykÃÞw. su s{eLk {kÃkðk {kxuLkwt yuf
{kÃk Ëþkoðíkw níkw íkuLkkÚke s{eLkLkk Mkðuoûký{kt Mk{]Øíkk ykðe yfçkh îkhk MkwÄkhu÷ {nuMkw÷
ÔÞðMÚkk{kt s{eLkLke V¤ÿwÃkíkk, ÃkkfLkwt MðYÃk íkuLke ®f{ík yLku ®Mk[kE MkwrðÄk æÞkLk{kt ÷uðk{kt
ykðíke níke yLku íkuLkk ykÄkhu {nuMkw÷ Lkffe fhðk{kt ykðíkw níkw. {nuMkw÷ [wfððkLke Ãký ¾kMk
ÃkØríkyku òuðk {¤u Au. ¾uzwík nt{uþk s{eLkLkku {kr÷f hnuíkku.
31.13. ÷~fhe ÔÞðMÚkk:
MkÕíkLkík yLku {w½÷ hksÞ ÷~fh Ãkh ykÄkrhík hksÞku níkk. ½kuzu Mkðkh MkuLkk íku{Lkwt
{wÏÞ çk¤ níke MkÕíkLkíkfk¤{kt yheÍ-yu-{w{kr÷f yLku {w½÷fk¤{kt {ehçkûke MkuLkkLkk Mkðkuoå[
ðzk níkk. òufu MkuLkkyku Ãkh Mkðkuoå[ rLkÞtºký Mk{úkxLkwt ÃkkuíkkLkwt s hnuíkw. MkÕíkLkík fk¤{kt rLkÞr{ík
yLku MÚkkE MkuLkk hk¾Lkkhku «Úk{ MkwÕíkkLk çkÕçkLk níkku íÞkh ÃkAe yk ÔÞðMÚkkLku y÷kWÆeLk
r¾÷Syu {sçkwík çkLkkðe yLku ½kuzk Ãkh zk{Lke ÃkØrík (Ëkøk ÃkØrík) y{÷e çkLkkðe.
MkÕíkLkíkfk¤{kt fuLÿeÞ fu þkne yï MkuLkkLku n~{-yu-fÕçk yÚkðk yVðkÍ-yu-fÕçk íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðíke.n~{-yu-yíkhV «ktíkeÞ yï MkuLkk níke yk MkuLkk «ýkr÷ Ëþktþ ÃkØrík
Ãkh ykÄkrhík níke. {w½÷ MkuLkk {LkMkçkËkhe ÃkØrík Ãkh ykÄkrhík níke. {w½÷ MkuLkkLke þkne
yïMkuLkkLkk MkirLkfku su Mk{úkxLkk MkeÄk rLkÞtºký{kt ykðíkk níkk íku{Lku ynËe fnuðk{kt ykðíkk.
çkkçkhLkk yk¢{ý ÃkAe ¼khík{kt íkkuÃk¾kLkkLkku ÍzÃkÚke rðfkMk ÚkÞku MkkÚku MkkÚku çktËwf rLk{koýLke
«ð]r¥k ðÄe. ÃkkÞË¤{kt ÷zðkðk¤k MkirLkfkuLke MkkÚku hkþLk yLku ÔÞðMÚkk fhðkðk¤k MkirLkfkuLkku
Ãký Mk{kðuþ Úkíkku níkku. çktËwfðk¤k MkirLkfku çktËwf[e fnuðkíkk. yfçkhLkk Mk{Þ{kt ÃkkÞË¤{kt
çktËwf[e {níðÃkwýo níkk. rËÕne MkÕíkLkík yLku {w½÷fk÷eLk þkMkfku ÞwØ{kt nkÚkeykuLkku WÃkÞkuøk
Ãký fhíkk níkk. MkÕíkLkíkfk÷eLk yLku {w½÷fk÷eLk þkMkfkuyu MkuLkk Ãkh ¾kMk æÞkLk furLÿík fÞwo níkw
íku{ Aíkkt íku{ýu Lkkifkþrfík rðfMkkððkLkku fkuE «ÞíLk fÞkuo Lkníkku.
226 RríknkMk
31.14. Lkkýk yLku [÷ý ÃkØrík:
MkÕíkLkíkfk¤{kt EÕíkqÂí{þu 175 økúuELkLkk [ktËeLkk xtfk Lkk{Lkk rMkffk [÷kÔÞk níkk.su
Mk{økú MkÕíkLkíkfk¤{kt òuðk {¤u Au. íkuLke MkkÚku MkkÚku ºkktçkkLkk rMkffk su rsík÷ íkhefu yku¤¾kíkk
níkk íku Ãký MkÕíkLkíkfk¤{kt «[÷Lk{kt níkk. 14 {e MkËe{kt yuf xtfk çkhkçkh 48 yÚkðk 50
rsík÷Lkwt «{ký òuðk {¤u Au.MkwÕíkkLkkuyu MkkuLkk-[ktËeLkk rMkffk Ãkh [÷kÔÞk níkk. ÷kuËeðtþLkk LkkUÄ
MkwÕíkkLkkuyu 145 økúuELkLkk MkkuLkkLkk rMkffk suLku çkn÷kune fnuðk{kt ykðíkk níkk. íku [÷kÔÞk níkk
÷kuËeykuyu fÞkhuÞ [ktËeLkk rMkffk [÷ý{kt {wfÞk Lnkuíkk.þuhþkn Mkqheyu [ktËeLkku YrÃkÞk yLku
ºkktçkkLkk xfk suðk rMkffkyku [÷ý{kt {wfe rîÄkíkw rMkffk «ýkr÷ MÚkkrÃkík fhe níke. yfçkh
yLku íÞkhÃkAeLkk {w½÷ þkMkfkuyu þuhþknLke yk rðíkeÞ «ýkr÷ [k÷w hk¾e {w½÷ þkMkfkuyu
178 økúuELkLkk YrÃkÞk (ykihtøkÍuçkLkk Mk{Þ{kt 180 økúuELk) [÷ý{kt {wfÞk níkk. YrÃkÞk{kt 4
xfk Úke ðÄkhu yLÞ Äkíkwyku r{© fhðk{kt ykðíke Lknª. {w½÷kuyu 323 økúuELkLkk ºkktçkkLkk Ëk{
Lkk{Lkk rMkffk [÷kÔÞk su þuhþknLkk xfk Lkk{Lkk rMkffk fhíkk yzÄk níkk. yfçkhLkk Mk{Þ{kt
yuf YrÃkÞk çkhkçkh 40 Ëk{Lkwt «{ký òuðk {¤u Au ÃkAeÚke íkuýu fkøk¤Lkwt {wÕÞ Ãký W¼w fÞwo. 17
{e MkËe{kt YrÃkÞk{kt ºkktçkkLkwt {wÕÞ ½xíkw økÞwt. {w½÷kuyu {kunh yÚkðk yþVeo Lkk{Lkk MkkuLkkLkk
rMkffkyku Ãký [÷kÔÞk níkk. su {kuxu¼køku çkòh{kt ðÃkhkíkk Lknª {w½÷kuLke rMkffk çkLkkððkLke
ÔÞðMÚkk ¾wçk MkwtËh níke su{kt hMkkÞý rð¿kkLkLkwt íku{Lkwt ¿kkLk Aíkw ÚkkÞ Au.
(1) MkÕíkLkíkfk÷eLk ðneðxe ÔÞðMÚkk{kt s{eLk {nuMkw÷ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ çkkçkíkku MÃkü fhku.
(2) {w½÷ hksÞ{kt òuðk {¤íke ÷~fhe ÃkØríkLke [[ko fhku.
(3) {w½÷fk÷eLk {nuMkw÷e ÔÞðMÚkk MÃkü Mk{òðku.
(4) {w½÷kuyu fÞk fÞk rMkffkyku [÷kÔÞk níkk ?
yk «{kýu {æÞfk÷eLk hksÞLkku rðfkMk rðsÞku yLku Mk{LðÞ MkkÚku Mkíkík [k÷íke «r¢Þk
níke yk Mk{ÞLke þkMkLk ÔÞðMÚkk{kt {æÞ yurþÞkLkk MðYÃkku Ãký òuðk {¤u Au. òufu ðneðxeíktºkLkku
Zkt[ku fkÞ{ yuf Mk{kLk òuðk {¤íkku LkÚke. MkwÕíkkLk yLku çkkËþknLkwt ÔÞrfíkíð {níðLkwt MÚkkLk
Ähkðíkw níkw. MkÕíkLkík yLku {w½÷fk¤{kt EM÷k{e yLku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke rð[khÄkhkykuyu
hksÞLke Lkeríkyku Ãkh ¾kMMkku «¼kð ÃkkzÞku níkku.
RríknkMk 227
ík{u su þeÏÞk
økwÃík Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk ÃkAe ¼khíkeÞ hksÞíktºk{kt rðfuLÿefhýLke «ð]rík òuðk {¤u Au
yux÷u fu ¼khík{kt yLkuf ûkuºkeÞ hksÞkuLkku WËÞ ÚkkÞ Au. 13 {e MkËeLke þYykík{kt yuf Lkðk s
LkkUÄ
«fkhLkk hksðtþLkwt ¼khík{kt ykøk{Lk ÚkkÞ Au. suLku ykÃkýu rËÕne MkÕíkLkík íkhefu yku¤¾eÞu
Aeyu.íku{Lku {wÕíkkLk,®Mk½,Ãkuþkðh yLku ÷knkuh Síke ytíkík: rËÕne{kt ÃkkuíkkLke Mk¥kk MÚkkÃke
EÕíkqÂí{þ rËÕne MkÕíkLkíkLkku «Úk{ þrfíkþk¤e MkwÕíkkLk níkku.
E.Mk.1246 {kt çkÕçkLku hksLkeríkLkk ûkuºku {sçkwík MÚkkLk nkMk÷ fÞwo çkkË{kt íku Ãkkuíku MkwÕíkkLk
çkLÞku E.Mk.1246 {kt y÷kWÆeLk r¾÷Syu r¾÷SðtþLke MÚkkÃkLkk fhe. íkuLkk ÃkAe ykðu÷ íkuLkk
¼rºkò y÷kWÆeLk r¾÷Syu MkÕíkLkíkLkku rðMíkkh fhe yLkuf MkwÄkhkyku Ëk¾÷ fheLku MkÕíkLkíkLku
{sçkwík çkLkkðe.
øÞkMkwÆeLk íkwÄ÷fu E.Mk.1320 {kt íkwÄ÷fðtþLke MÚkkÃkLkk fhe. íkuLkk Ãkwºk {wnB{Ë rçkLk
íkwÄ÷fu MkÕíkLkíkLkku rðMíkkh fhe Mk{økú ¼khíkLku ÃkkuíkkLke Mk¥kk Lke[u ÷kððkLkku «ÞíLk fÞkuo. íÞkhçkkË
MkiÞËðtþ yLku ÷kuËeðtþLke Mk¥kk rËÕne Ãkh MÚkÃkkE.
E.Mk.1526 {kt {æÞyurþÞk{kt çkkçkhu ¼khík Ãkh yk¢{ý fhe {w½÷ Mkk{úksÞLke
MÚkkÃkLkk fhe. íkuýu ÃktòçkÚke ÷ELku çktøkk¤ MkwÄe rðsÞ «kÃík fhe VkhMke WÃkkÄe ÃkkËþkn Äkhý
fhe. íkuLkk Ãkwºk nw{kÞwLku nhkðe þuhþkn Mkqheyu ¼khík{kt ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk s{kÔÞw. òufu þuhþknLkk
{]íÞwçkkË nw{kÞwyu Vhe yufðkh {w½÷ Mk¥kkLke ÃkwLkoMÚkkÃkLkk fhe. íkuLkk ÃkAe íkuLkku 13 ð»koLkku Ãkwºk
yfçkh økkËeyu ykÔÞku. su {w½÷ Mkk{úksÞLkku MkkiÚke ©uc hkò níkku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe hks fhðkðk¤k
yk çkkËþknu {kuxk¼køkLkk ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh MÚkkrÃkík fÞkuo níkku. su íkuLkk ðkhMkËkhku
snkt ø keh,þknsnkt yLku yku h t ø kÍu ç ku ò¤ðe hkÏÞku . ¼khíkLkk EríknkMk{kt hksÞ
ÔÞðMÚkk,f÷k,MkkrníÞ yLku yÚkoÔÞðMÚkkLku ûkuºku {w½÷ Mkk{úksÞ ©uc Mkk{úksÞku{kt MÚkkLk Ãkk{u Au.
16 {e MkËe 17 {e MkËeyku{kt ¼khík{kt ÞwhkuÃk yLku ÞwhkuÃk rMkðkÞLkk ðuÃkkhe MktøkXLkkuLke
MÚkkÃkLkk ÚkE. ¾kMk fheLku ¼khíkeÞ [esðMíkwykuLke ÞwhkuÃk{kt ¾wçk {kuxe {ktøk nkuðkLku fkhýu yk
ðuÃkkheyku ¼khík «íÞuf yk¢»kkoÞk níkk.
yk «fhý{kt ykÃkýu {æÞfk÷eLk hksÞLkwt MðYÃk,Mk{úkx íkuLkku Ëhçkkh Wå[ðøko yLku
Mk{úkxLkk ðneðxeíktºk rðþu òýfkhe «kÃík fhe Au. MkkÚku MkkÚku MkÕíkLkíkfk÷eLk yLku {w½÷fk÷eLk
{wÿk «ýkr÷ rðþu òýðkLkku Ãký «ÞíLk fÞkuo Au.
228 RríknkMk
ÃkkXktík «&™ku
(1) rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk{kt {wnB{Ë ÄkuheLke ¼qr{fk MÃkü fhku.
(2) çkÕçkLk yLku r¾÷SðtþLke hksÞ ÔÞðMÚkk rðþu [[ko fhku. LkkUÄ
(3) {wnB{Ë rçkLk íkwÄ÷fLkwt þkMkLk MkÕíkLkíkLkk rðfkMk yLku ÃkíkLkLke fnkLke Ëþkoðu Au-rðÄkLk
Mk{òðku.
(4) 16 {e yLku 17 {e MkËeyku ËhBÞkLk {w½÷ þkMkLkLkwt MðYÃk MÃkü fhku.
(5) {w½÷fk÷eLk hksÞ fuðk «fkhLkwt níkw.
(6) hkòLkk ÔÞrfíkíð MkkÚku Mktf¤kÞu÷e çkkçkíkkuLke [[ko fhku.
(7) MkÕíkLkík yLku {w½÷fk÷eLk «ktíkeÞ ðneðxeíktºk Ãkh xwtfLkkUÄ ÷¾ku.

31 .1 .
(1) E.Mk.1186
(2) E.Mk.1175,1182 yLku 1186
(3) W¥kh ¼khík
(4) E.Mk.1290
(5) E.Mk.1296
31 .2 .
(1) rík{qh yLku [tøkuÍ¾kt
(2) E.Mk.1555
(3) E.Mk.1707
(4) þheÞík
31 .3 .
(1) EhkLke
RríknkMk 229
(2 ) ðÍeh
(3 ) òøkeh
(4 ) 175 økúuELk
LkkUÄ
(4 ) swyku Vfhku-31.3.
230 RríknkMk
MktMÚkkLkðkËe hksÞ {kuzâw÷ - 6 A
LkkUÄ
32
MktMÚkkLkðkËe hksÞ
¼khík Ãkh rçkúxLku Mkðkuoå[ Mk¥kk MÚkkÃkíkk ¼khíkeÞ hksÞLkwt MðYÃk MktMÚkkLkðkËe çkLÞw
¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk ¼khíkeÞ þkMkfkuLke rLkçko¤íkkLku fkhýu ÚkE níke. MktMÚkkLkðkËe
hksÞ ÃkkuíkkLke Mk¥kk ¼khík Ãkh fkÞ{ hnu íku {kxu rðr¼Òk Lkeríkyku yÃkLkkðíkw hnÞw. íkuyku yu
çkkçkíkLku ¾kMk æÞkLk{kt hk¾íkk fu rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLku fuðe heíku fkÞËuMkh hksÞ çkLkkðe þfkÞ.
nuíkwyku
• MktMÚkkLkðkËe hksÞLkku yÚko yLku MðYÃk Mk{S þfþku.
• ¼khík{kt MkktMÚkkrLkf WÆuþkuLku òýe þfþku.
• MktMÚkkLkðkËe hksÞLkk rðr¼Òk ½xfku rðþu òýfkhe «kÃík fhe þfþku.
• ¼khík Ãkh MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkk «¼kð rðþu Mk{S þfþku.
32.1. «MíkkðLkk:
18 {e MkËeLke þYykík{kt s {w½÷ Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk MÃkü ÚkE økÞwt. Ãkrhýk{u ¼khík{kt
hksfeÞ þqLÞíkk W¼e ÚkE {w½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk çkkË çktøkk¤,niËhkçkkË,yðÄ,Ãktòçk yLku
{hkXk ûkuºk{kt «kËurþf Mk¥kkykuyu Mðíktºk hksÞ Lke MÚkkÃkLkk fhe. òufu yk ík{k{ «kËurþf
hksÞku ¼khík{kt hksfeÞ ÂMÚkhíkk ÷kðe þfÞk Lknet Ãkrhýk{u rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu
¼khík{kt ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ WË¼ð {kxu yðMkh {u¤ðe ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkwt þkMkLk MÚkkÃke ËeÄwt.
rçkúxeþ þkMkLkLkwt MðYÃk MkktMÚkkrLkf «fkhLkwt níkw yLku íkuLke hksfeÞ MktMÚkkyku íkuLkk MkktMÚkkrLkf
nuíkwyku «{kýu fkÞo fhíke níke.
(y) MkktMÚkkrLkf hksÞLkku yÚko:

rçkúxeþ Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk Ãkwðuo ¼khík{kt hksÞLkwt MðYÃk swËk «fkhLkwt níkw. íku{kt ykŠÚkf
yLku Mkk{krsf MktçktÄku yLkuf Mktfxku ykððk Aíkkt yÃkrhðíkeoík hnÞk níkk yux÷w s Lknª íkuLkku
Zkt[ku Mkh¤ níkku yLku Mk{økú «òLku òuzLkkhk íkíð íkhefu hksÞLkwt yÂMíkíð Ëu¾kíkw níkw.MktMÚkkLkðkËe
EríknkMk 231
{kuzâw÷ - 6 A MktMÚkkLkðkËe hksÞ
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk hksÞLkku MÃkü yÚko fheyu íkku yuf rðËuþe hksfeÞ Mk¥kk îkhk fkuE hk»xÙLke «¼wMk¥kk (þkMkLk
yLku rLkÞtºký fhLkkh fkÞËkfeÞ Ërüyu Mðíktºk Mk¥kk) Ãkh ykrÄÃkíÞ s{kððwt. hksÞLkk yk
MðYÃkLku þkne MkktMÚkkrLkf rðrþü MktçktÄ{kt òuðk{kt ykðu Au. íkuLku {kxu MktMÚkkLkðkËe Mk¥kk çku
«r¢Þk îkhk þkMkLk fhu Au.(1) íku MktMÚkkLkðkËe hksÞLku fkÞËuMkh çkLkkðu Au yux÷u fu rðËuþe
Mk¥kkLkk yÂMíkíðLku LÞkÞMktøkík Xuhðu Au yLku (2) MkktMÚkkrLkf hksÞ íkuLke ÃkqðuoLkk íku hk»xÙLkk Ëuþe
hksÞkuLku W¾kzeLku ÃkkuíkkLkwt þkMkLk MÚkkÃke ykðk hksÞkuLku rçkLkfkÞËuMkh Xuhðu Au.
LkkUÄ
(çk) MktMÚkkLkðkËe hksÞLkwt MðYÃk:
rçkúxeþhkuyu ¼khík{kt yk «fkhLkk hksÞLkk Mk{ÚkoLk{kt fux÷kf rðrþü Ãkøk÷ktyku ÷eÄk.
suLku íku ykÄwrLkf hksÞLkku WËÞ fnu Au. ykÄwrLkf hksÞ{kt fh W½hkððk {kxu yuf fuLÿeÞ
ðneðxeíktºk, yufs «fkhLke LÞkÞ «ýkr÷,þkMkfku yLku yrÄfkheykuLkwt «rþûký íku{s «rþrûkík
y{÷ËkheþkneLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. rçkúxeþhkuLkku WËuþ yuðk «fkhLkwt þkMkLk ykÃkðkLkku níkku su
LÞkÞ ykÄkrhík yLku rLkÞ{kuLkwMkkh [k÷íkw nkuÞ yux÷u òrík,fw¤,MktøkkÔnk÷kyku yLku ykr©íkkuLku
hksíktºk{kt fkuE s MÚkkLk Lk nkuÞ. E.Mk.1947 {kt ¼khíku Mðíktºkíkk «kÃík fhe íÞkhu ¼khíkLku
MktMÚkkLkðkËe Mkhfkhu ðkhMkk{kt íkuLke ykðe MktMÚkkyku íkuLke þrfíkyku yLku rLkçko¤íkkyku ykÃÞk
níkk.
(f) MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkk WÆu~Þkuu:
19 {e MkËe ËhBÞkLk rçkúxLk{kt yuf rð[khÄkhk W¼e ÚkE yk rð[khÄkhk «{kýu rðïLkk
MkkiÚke ÄrLkf yLku «økríkþe÷ hk»xÙ yuðk Eø÷uLzLkwt yu fíkoÔÞ níkw fu íku rðïLkk yLÞ hk»xÙkuLku
rðfkMkþe÷ çkLkkððk íku{Lke {ËË fhu suLkkÚke íkuyku Mk{]Ø çkLku.yk {kxu rçkúxLk ykðk hksÞku Ãkh
ÃkkuíkkLke Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk fhe íku{Lku fkÞËkLkwt SðLk Sðíkk þe¾u yLku íku hk»xÙLke «òLku MkÇÞíkk
þe¾ðu. ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkfkuLke yk rð[khÄkhk Lke[u «{kýu òuðk {¤u Au.
(1) rçkúxeþhku {kLkíkk fu ¼khíkeÞ «ò þkMkLk fhðk {kxu Mkûk{ LkÚke.
(2) rçkúxLkLkwt yu fíkoÔÞ Au fu íku ¼khíkLke yÚkoÔÞðMÚkk yLku ¼khíkeÞ Mk{ks{kt nMíkûkuÃk fhe
íkuLku LÞkÞMktøkík çkLkkðu yLku MkwþkMkLkLke MÚkkÃkLkk fhu.yk {kxu íkuýu Lke[u {wsçk fkÞkuo fhðkLke
þYykík fhe.(1) s{eLk {nuMkw÷ yufºk fhðw yLku (2) LÞkÞMktøkík ðneðxeíktºk W¼wt fhðwt.
EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu s{eLk {nuMkw÷ «Úkk{kt yk rð[khÄkhk yLkwMkkh fkÞo fhðkLkwt þY
fÞwo òufu íku{kt íkuLkku WËu~Þ ¼khíkLke ÄLk MktÃkr¥k yufXe fhðkLkku níkku. yk LkkýkLkku WÃkÞkuøk ftÃkLkeyu
ÃkkuíkkLke Mkwhûkk {kxu fÞkuo yux÷w s Lknet ¼khíkLkk çkeò ûkuºkku Síkðk {kxu Ãký fÞkuo.
rçkúxeþ hksÞ çku nuíkw {kxu fkÞo fhe hnÞtw níktw (1) rçkúxLkLke sYheykík yLkwMkkh ¼khíkLku
MktÃkwýo heíku ÃkkuíkkLku ykÄeLk fhðw yLku (2) ¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký fhe Eø÷uLzLku ÷k¼ fhe
ykÃkðku. yk «r¢Þk Úkkuzk ½ýk ÃkrhðíkoLkku MkkÚku Mkíkík [k÷w hk¾ðk{kt ykðe. E.Mk.1813 MkwÄe{kt
rçkúxeþ þkMkLkLkku ¼khík{kt «Úk{ íkçkffku Ãkwýo ÚkÞku su{kt íkuýu EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk ðuÃkkrhf
yufkrÄfkhLku Mk{kÃík fÞkuo íkÚkk fh ÔÞðMÚkkLkk {k¤¾kLku ÃkkuíkkLkk rLkÞtºký{kt hkÏÞw.
çkeò [hý{kt rçkúxeþ þkMkfku ÃkhtÃkhkøkík þkMkfku fhíkk swËk Ëu¾kíkk LkÚke. íku{Lke {wÏÞ
fkÞoðkne ¼khíkeÞ f]r»k{ktÚke yíÞkrÄf {nuMkw÷ «kÃík fhðkLke níke. íkuýu ðneðxe íktºk fu LÞkÞ
«ýkr÷{kt fkuE {kuxk ÃkrhðíkoLkku fÞko rMkðkÞ {kºk s{eLk {nuMkw÷ Lkeríkyku{kt rðr[ºk çkkçkíkku
yÃkLkkðe ¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký fÞwo. ¼khíkLku fkuE ykÄwrLkf LÞkÞ ÔÞðMÚkk fu ðneðxeíktºkLke
sYheÞkík níke Lknª íku{ íkuyku {kLkíkk.
232 EríknkMk
E.Mk.1813 çkkË rçkúxeþhkuLke Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞw. rçkúxLk{kt yk Mk{Þu ykiÄkurøkf ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
¢ktríkLkku rðfkMk ÚkE hnÞku níkku. ðkrýsÞøk]nku yLku WÄkuøk MkknrMkfku rçkúxeþ Mk{ks{kt {níðLkwt
MÚkkLk Ähkðíkk níkk. íku{Lku EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk ðuÃkkhe yufkrÄfkh Ãkh nÕ÷ku {[kÔÞku. nðu
rçkúxLk ftÃkLkeLkk rníkkuLku çkË÷u íkuLkk {qzeðkËe ðøkkuoLkk rníkkuLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkw níkw.rçkúxeþ
WÄkuøkÃkríkyku ¼khíkLku ÃkkuíkkLke [esðMíkwykuLkwt çkòh çkLkkððk {ktøkíkk níkk MkkÚku MkkÚku íkuyku
íku{Lkk WÄkuøkkuLkk fk[k{k÷ {kxu ¼khík Ãkh rLk¼o¤ hnuíkk níkk. fÃkkMk,þý,øk¤e,yVeý suðk LkkUÄ
fk[k{k÷Úke íku{Lkk WÄkuøkøk]nku {kuxk «{ký{kt [k÷ðkLkk níkk íkuÚke íku{Lku ¼khíkLku fk[k{k÷Lkwt
MktMÚkkLk çkLkkððkLke Lkerík yÃkLkkðe.
yk {kxu íku{Lku Mk{økú ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLkwt hksfeÞ ykrÄÃkíÞ MÚkkrÃkík fhðkLkwt yLku íku{Lkk
rníkkuLke hûkk fhu íkuðe Lkerík yÃkLkkððkLkwt Lkffe fÞwo. íkuLkkÚke ¼khíkeÞ yÚkoÔÞðMÚkk yLku Mk{ks
ÔÞðMÚkk{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLkku ÷kððk Ãkzu íku{ níkk yux÷u fu ¼khíku nðu rçkúxeþ LkeríkykuLku yLkwfq¤
ÚkðkLkwt níkw.yk {kxu íku{Lku ¼khíkeÞ ðneðxeíktºk{kt yk{w÷ ÃkrhðíkoLk þY fÞko. ykÄwrLkf fkÞËkLke
{ËËÚke ykÄwrLkf ÔÞðMkkÞLku ðÄkhðk,çkòh yÚkoÔÞðMÚkk MÚkkrÃkík fhðk,{wfík ðkrýsÞ MktçkÄku
MÚkkrÃkík fhðk yLku ykŠÚkf ÷uíke-ËuíkeLku MkwrLkÞkursík fhðk MktÃkwýo ÔÞðMÚkkLku çkË÷e Lkk¾e.
íku{Lkwt {wÏÞ «ÞkusLk níkw ¼khíkeÞ yÚkoÔÞðMÚkk Ãkh yufkrÄfkh MÚkkÃkðku. íÞkhçkkË {wfík
ðuÃkkh Ëk¾÷ fhe ¼khíkLku rçkúxeþ [esðMíkwykuLkwt rðþk¤ çkòh çkLkkÔÞw. íku{s ¼khíkeÞ
fk[k{k÷Lku rçkúxLk íkhV {kuf÷ðku òufu yk çkÄk{kt ¼khíkeÞ WÄkuøkøk]nku fu ¼khíkeÞ WÄkuøkÃkríkykuLku
fkuE s MÚkkLk Lk níkw. ¼khík{kt rçkúxLkÚke ykðu÷k yrÄfkheyku yLku f{o[kheyku hnuíkk yLku
¼khíkeÞ «òLkk ykŠÚkf þku»ký{ktÚke {kuxe hkusøkkhe «kÃík fhíkk. ytøkúuòu ¼khíkLkku ykŠÚkf
rðfkMk fhðk EåAíkk níkk. Ãkhtíkw íkuLkku ÷k¼ ¼khíkeÞykuLku Lknª Ãký ÃkkuíkkLku {¤u íkuyku íku{Lkku
ykþÞ níkku. íkuÚke íku{Lku ¼khíkeÞ fkÃkz WÄkuøkLku fÞkhuÞ Mkthûký ykÃÞw Lknª yux÷w s Lknª
íku{Lku ¼khík{kt xufLkef÷ rþûkýLkk rðfkMk {kxu fkuE «ÞíLk fÞko Lknª. ÃkkuíkkLkk rník {kxu nt{uþk
¼khíkLkwt þku»ký fÞwo.
(1) {w½÷ Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk fÞkhu ÚkÞw ?
(2) EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkku ÔÞkÃkkrhf yufkrÄfkh fÞkt MkwÄe [k÷w hnÞku.
(3) fE ½xLkkLku fkhýu rçkúxeþ yÚkoÔÞðMÚkk yLku Mk{ks{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk ykÔÞw níkw.
(4) çkúexeþ WÄkuøkÃkríkyku yLku {wzeÃkríkyku ¼khíkLku þwt çkLkkðíkk EåAíkk níkk. suLkkÚke íku{Lku
ykŠÚkf ÷k¼ ÚkkÞ.
EríknkMk 233
LkkUÄ
r[ºk-32.1. hkExMko ¼ðLk
32.2 þkMkLkLkwt fkÞËkfeÞ MðYÃk:
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu rçkúxeþ Mk¥kk Ãkwðuo ¼khíkLke «¼wMk¥kk {w½÷ðtþ ÃkkMku níke. 19
{e MkËeLke þYykík MkwÄe rçkúxeþhkuyu {w½÷ hksÞLkk ËçkËçkkLku [k÷w hkÏÞku. E.Mk.1835 MkwÄe
VkhMke ¼k»kk hks¼k»kk íkhefu [k÷íke hne yLku rMkffkyku Ãkh Ãký {w½÷ çkkËþknLkwt Lkk{ [÷ý{kt
hnÞw. {w½÷ þkMkfLku E.Mk.1837 MkwÄe íkkuÃkLke Mk÷k{e Ãký ykÃkðk{kt ykðíke níke. yk çkkçkík
«¼wMk¥kkLke «íkef níke rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu ¼khíkLke Mkðkuoå[ Mk¥kk íkhefu ÃkkuíkkLke
òíkLku MÚkkrÃkík fhðk fux÷kf «ríkfkuÚke þYykík fhe. Mkðo «Úk{ íku{Lku «ktíkkuLke hksÄkLkeyku{kt
fux÷kf ¼ðLkkuLkk rLk{koý fhe Mk¥kkLku «íkefkí{f heíku {wfðkLkku «ÞíLk fÞkuo. yu heíku {wtçkELkku
xkÃkw yLku nwøk÷eLkku zuÕxk rðMíkkh ¢{þ: {wçt kE «ktíkLke yLku ¼khíkeÞ Mkk{úksÞLke ¼ÔÞ hksÄkLkeyku
íkhefu ykøk¤ ykðe. {w½÷ Mkk{úksÞLkk hksr[LnkuLku çkË÷u íku{Lku ÃkkuíkkLkk ÃkkMíkwf÷kLkk rMkØktíkkuLkku
¼khík Ãkh ÷køkw fhe ÃkkuíkkLke Mk¥kkLku fkÞËuMkhLkwt MðYÃk ykÃÞw.{wtçkE yLku f÷kf¥kk{kt yk «fkhu
{kuxk{kuxk ¼ðLkku çkktÄe íku{Lku Mk¥kk{kt rçkúxeþhkuLkwt {níð ËþkoÔÞw.
rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLke (su Ãkkuíku s rçkúxeþ íkksLke Lkkufh níke yLku íkuLkwt fk{fks
[kxoh îkhk [k÷íkw níkw) ¼khíkeÞ Mk{úkxLku ÃkkuíkkLkk ðzÃký nuX¤ ÷kððk {ktøkíke níke. rçkúxeþhkuyu
þYykík{kt Mkthûký,y«íÞûk þkMkLk yLku MknÞkuøk suðk þçËkuÚke ðneðx [÷kÔÞku níkku. yk
þçËkuLku ¼khíkeÞ hksÞku MkkÚku MktrÄyku fhðk {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðíkk níkk.su{ fu økðLkoh
sLkh÷ ÷kuzo ðu÷uM÷eyu MknkÞfkh MktrÄ «ýk÷e þY fhe níke su{kt E.Mk.1798 {kt
niËhkçkkË,E.Mk.1802 {kt Ãkuþðk,E.Mk.1803 {kt LkkøkÃkwhLkk ¼kUMk÷u yLku øðk÷eÞhLkk
rMktÄeÞk,E.Mk.1803 {kt sÞÃkwh,E.Mk.180Ãk {kt ðzkuËhk yLku ºkkðýfkuh,E.Mk.1807 {kt
234 EríknkMk
fku[eLk,E.Mk.1817 {kt fkuxk,E.Mk.1818 {kt òuÄÃkwh yLku E.Mk.1828 {kt rçkfkLkuh òuzkE ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
[wfÞk níkk.MknkÞfkhe ÞkusLkk{kt MktrÄ {wsçk òuzkÞu÷ hksÞkuLku rçkúxeþhkuyu íku{Lkwt Mkthûký fhðkLke
sðkçkËkhe ÷eÄe níke. suLku {kxu íku{Lku rçkúxeþhkuLku (1) ÃkkuíkkLkk hks{kt rçkúxeþ ftÃkLkeLke MkuLkk
hk¾ðkLke níke yLku íkuLkku ¾[o ykÃkðkLkku níkku (2) hksÞLkku fkuEÃký yuf ¼køk ftÃkLkeLku ykÃkðkLkku
níkku (3) hksÞyu Mkþ† MkuLkkLkku yktrþf yÚkðk MktÃkqýo Ãkýu íÞkøk fhðkLkku níkku (4) ftÃkLkeLke
ÃkhðkLkøke ðøkh yLÞ fkuE hksfeÞ Mk¥kkyku MkkÚku MktçktÄku çkktÄðkLkk Lknkuíkk íku{s ÞwØLkku rLkýoÞ LkkUÄ
Ãký ÷uðkLkku Lnkuíkku (5) hksÞLku Mk÷kn ykÃkðk {kxu ÃkkuíkkLkk Ëhçkkh{kt ftÃkLkeLkk huMkezuLxLku
hk¾ðkLkku níkku.
E.Mk.1858 MkwÄe{kt rçkúxeþhkuyu {w½÷ hkòþkneLkk r[LnkuLku Ãký Vøkkðe ËeÄk. íku{Lku
AuÕ÷k {w½÷ çkkËþkn çknkËwhþkn ÍVh Ãkh íku{Lkk s {nu÷{kt fuMk [÷kÔÞku yk{ fÞw.o E.Mk.1877
MkwÄe{ktíkku MkkðosrLkf heíku rçkúxeþ Mk¥kk ¼khík{kt MkðkuoÃkhe çkLke økE. Mkk{kLÞ ÷kufku Ãký
Mkt M ÚkkLkðkËLke hksÞ h[LkkLku nðu MÃkü Ãkýu yku ¤ ¾e þfíkk. ¾kMk fheLku
VkusËkh,f÷ufxh,y{eLk,Ãkxðkhe yLku fkLkwLkøkku ytøkúuS fkÞËk yLkwMkkh rLkýoÞ ÷uíkk. íkuyku
ytøkúuS ¼k»kk çkku÷íkk yLku rðþk¤ ¼ðLkku{kt hnuíkk MkuLkkLke Akðýeyku çknkh rLkf¤e V÷uøk{k[o
fhíke yk çkÄe çkkçkíkku Ëuþe Mk{ksLku Wå[ ÷kufku Mkk{u hsw fhðkLke níke. suLkkÚke ¼khíkeÞ {kLkMk{kt
MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLke AkÃk ytrfík ÚkkÞ.
32.3. MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkwt rLkÞtºký:

MktMÚkkLkðkËe þkMkLkLkk rLkÞtºkýLkk «khtr¼f íkçkffk ËhBÞkLk ¼khíkeÞ Lkkøkrhf ðneðxe
íktºkLku çkË÷ðk{kt ykÔÞw Lknª. ytøkúuòuLkk çktøkk¤ rðsÞ Ãknu÷k íkuLke su ÂMÚkrík níke íku yu{ s hne
Ãkhtíkw nðu {kuxkûkuºk{kt Vu÷kÞu÷ Mkk{úksÞ yLku íkuLkk ÃkËkrÄfkheykuLku ðuíkLk ykÃkðk {kxu yk ÔÞðMÚkk
Mkûk{ Lnkuíke fkhý fu íkuLkkÚke ftÃkLkeLku fkuE ÷k¼ {¤ðkLkku Lnkuíkku yux÷w s Lknª íkuLke yk LkeríkÚke
MÚkkrLkf ÷kufku çk¤ðku fhu íkuðku Ãký ¼Þ níkku íku Ãký ftÃkLke {kxu ¾íkhLkkf çkkçkík níke. f÷kEðu
ykLkk Mk{kÄkLk {kxu rî{w¾e þkMkLk ÃkØrík yÃkLkkðe su{kt ðkMíkrðf Mk¥kk ftÃkLke ÃkkMku hnu yLku
Lkðkçk {kºk fXÃkqík¤e çkLke hnu. ðkuhLk nu®MxøMku LkðkçkLku nxkðe ðneðxeíktºk ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt
÷E ÷eÄw òufu íkuýu ¼khíkeÞ yrÄfkheykuLku ¾MkuzÞk Lnkuíkk.
32.4. MktMÚkkLkðkËe rð[khÄkhk yLku íkuLkk rMkØktíkku:

EMx EÂLzÞk fÃktLkeLkk ðneðxeíktºk{kt s{eo çkuLÚk{Lkk rMkØktíkku {kuxk «{ký{kt òuðk {¤u
Au. suBMk {e÷ su{ýu ¼khíkLkku EríknkMk ÷ÏÞku níkku yLku ¼khík «íÞu ríkhMfkh Ãkwýo {Ë Ähkðíkku
níkku íku E.Mk.1819 {kt ftÃkLkeLkk Wå[ yrÄfkhe íkhefu ykÔÞku níkku. E.Mk.1831 Úke E.Mk.1836
MkwÄe suBMk {e÷ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk {wÏÞ fkÞoÃkk÷f yrÄfkhe (MkeEyku) níkku. E.Mk.1823
Úke E.Mk.1828 MkwÄe íkuLkk Ãkwºkyu Ãký ftÃkLke{kt fk{ fÞwo níkw {kÕÚkMk nu÷eçkhe fku÷s
u {kt yÚkoþk†Lkku
«kuVuMkh níkku su ftÃkLkeLkk ¼krð yrÄfkheykuLku yÚkoíktºkLkwt yLku WÃkÞkurøkíkkðkËLkwt rþûký ykÃkíkku
níkku. çkuLÚk{ MkkÚku Ãký ¼khíkeÞ ðneðxeíktºk MktË¼uo ðkík[eík fhðk{kt ykðíke níke. s{eo çkuLÚk{
WÃkÞkurøkíkkðkËLkku ÃkwhMfhíkk níkku. íkuýu ÃkkuíkkLkk yk rMkØktíkLkku «[kh-«Mkkh fhðk ftÃkLkeLku ¾kMk
sýkÔÞw níkw nfefík{kt íkuLkku rð[kh íkuLkk rMkØktíkLku Eø÷uLz{kt ÷køkw fhðkLkk níkk. WÃkÞkurøkíkkðkËe
EríknkMk 235
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk rMkØktík {wfík yÚkoÔÞðMÚkkLkk rMkØktíkLku xufku ykÃkíkk níkk yLku yÚkoíktºk{kt hksÞLke Ë¾÷økeheLke
xefk fhíkk níkk. íku{Lku Ëw»fk¤Lke Mk{MÞk Ëqh fhðk çkòh yÚkoÔÞðMÚkkLku {sçkwík çkLkkððk
{íktÔÞ ËþkoÔÞw Ãkhtíkw ¾uíke yLku WÄkuøkLkk Mkthûký {kxu hksÞ ftE s Lk fhðw òuEyu íku{ sýkÔÞw.
yk çkÄe çkkçkíkku ¼khíkeÞ ðrnðxeíktºk{kt R.Mk.1820 MkwÄe {kuxe {kºkk{kt [k÷íke hne. hksíktºkLkwt
MðYÃk {kºk rLkrhûký fhðkLkwt íku{Lku ytøkúuS rþûký Ëk¾÷ fÞwo. E.Mk.1835 {kt ytøkúuS rþûký
Ëk¾÷ fhkððk{kt ÷kuzo {ufku÷uLkwt {níðLkwt MÚkkLk níkw. yk Ãknu÷k {w½÷ yËk÷íkkuLke ¼k»kk VkhMke
LkkUÄ
níke yLku {wÂM÷{ku çkku÷[k÷{kt WËwo¼k»kkLkku «Þkuøk fhíkk níkk. su VkhMke,yhçke yLku MktMf]íkLkwt
r{©ý níke Wå[ rþûký {kux¼ u køku Ä{o MkkÚku MktfkÞu÷w níkw su{kt yhçke yLku MktMf]íkLkwt ¿kkLk ykÃkðk{kt
ykðíkw níkw. EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu E.Mk.1718 {kt f÷f¥kkLkk yuf {ÿuMkkLku yLku E.Mk.1792
{kt çkLkkhMkLkk MktMf]ík {nkrðãk÷ÞLku LkkýkfeÞ {ËË Ãký fhe níke. yux÷w s Lknª ðkuhLk nu®MxøMku
MktMf]ík yLku VkhMke ¼k»kkLkwt yæÞÞLk fÞwo níkw íkuLke MkkÚkuLkk fux÷kf yrÄfkheyku su{ fu Mkh rðr÷Þ{
òuLMk MktMf]ík MkkrníÞ{kt ¾wçk Yr[ Ähkðíkk íku{Lku MktMf]ík MkkrníÞLkk ½ýk ÃkwMíkfkuLkku yLkwðkË Ãký
fÞkuo níkku. «kåÞrðË íkhefu òýeíkk òuLMku E.Mk.1784-85 {kt yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykuV
çkutøkk÷Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
òufu {ufku÷u «kåÞrðËkuLkku rðhkuÄe níke «kåÞrðËkuLkk rMkØktík MkkÚku íku yMkn{ík níkku.
íkuLkk {íku yk çkÄe çkkçkíkku f]rºk{ Au íkuLku fnÞw fu {Lku MktMf]ík yLku yhçkeLkwt ¿kkLk LkÚke Ãkhtíkw íkuLkk
rðþu {wÕÞktfLk fhe þfw Awt. ÞwhkuÃkLkk Mkkhk ÃkwMíkfk÷ÞLkk yuf fçkkx{kt hnu÷k ÃkwMíkfku ¼khík yLku
yhçkeLkk MktÃkwýo Ëuþe MkkrníÞ fhíkk yLkuf økýk {wÕÞðkLk Au. MktMf]ík ÃkwMíkfku{kt òuðk {¤íke
EríknkrMkf òýfkhe Eø÷uLzLke «kÚkr{f þk¤kykuLkk EríknkMkLkk ÃkwMíkfku{kt ykÃkðk{kt ykðíke
òýfkhe fhíkk Ãký ykuAe Au.
yk fkhýkuÚke {ufku÷uyu ytøkúuS rþûkýLke þYykík fhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. íkuýu fnÞw òufu
ykÃkýe ÃkkMku {kuxk «{ký{kt MkkÄLkku LkÚke íkuÚke ykÃkýu Mkk{kLÞ ÷kufkuLku rþrûkík fhe þfeþw Lknª
ykÃkýu yuðku ðøko íkiÞkh fhðku òuEyu su ykÃkýe yLku ykðk ÷k¾ku ÷kfku ðå[u Ëw¼kr»kÞk íkhefu
fk{ fhu su{Lkk Ãkh ykÃkýu þkMkLk fheyu Aeyu. íkuLkwt yuf «ÏÞkík ðkfÞ Au ¼khík{kt ykÃkýu
yuðk ðøkoLkwt rLk{koý fhðw Au su htøk yLku ÷kuneÚke ¼khíkeÞ nkuÞ Ãkhtíkw íkuLke Yr[,íkuLkwt yk[hý
yLku íkuLke rð[khMkhýe ytøkúuS nkuÞ. íkuLkk {ík «{kýu ¼khíkLke MÚkkrLkf ¼k»kkykuLku Ãkrh»f]ík
fhðk yLku Ãkrù{Lkk ¿kkLk-rð¿kkLkLke þçËkð÷eÚke íkuLku Mk{]Ø fhðkLkwt fk{ ykðk ðøkoLku MkkUÃke Ëuðwt
òuEyu.

(1) VkhMke ¼k»kk ........... ð»ko MkwÄe {w½÷ðtþLkwt «íkef níke.
(2) {wtçkE suðe hksÄkLke çkktÄe íku{Lku ¾k÷e søÞk MÚkkrÃkík fhe.
(3) suBMk {e÷ E.Mk............. {kt ftÃkLkeLkk ðrhc yrÄfkhe íkhefu ykÔÞk níkk.
(4) Mkh rðr÷Þ{ òuLMku E.Mk........... {kt yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykuV çkutøkk÷Lke MÚkkÃkLkk
fhe níke.
236 EríknkMk
32.5 MktMÚkkLkðkËe ðneðxeíktºk: ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
E.Mk.1785 {kt ÷kuzo fkuLkoðku÷eMku f{o[kheykuLkku ðøko íkiÞkh fhe su{Lku ðuíkLk ykÃkðk{kt
ykðíkw níkw íkÚkk íku{Lku çkZíke yLku ÃkuLþLkLkk ÷k¼ {¤íkk níkk yk f{o[kheyku ðuÃkkh-ðkrýsÞ
MkkÚku òuzkE þfíkk Lkne ðneðxe íktºkLkk ík{k{ Wå[ ÃkËku Ãkh {kºk rçkúxeþhLku s rLk{ðk{kt
ykðíkk. ¼khíkeÞykuLku íku{kt fkuE MÚkkLk Lnkuíkwt. fkuLkoðku÷eMku çktøkk¤Lkk ík{k{ rsÕ÷k{kt f÷ufxh
yLku LÞkÞkrÄþLke rLk{ýwtf fhe su ík{k{ ytøkúuòu níkk. E.Mk.1806 Úke ftÃkLkeyu Eø÷uLz{kt LkkUÄ
÷tzLkLke ÃkkMku nu÷eçkhe fku÷usLke MÚkkÃkLkk fhe su{kt ¼khík{kt fk{ fhðk ykðíkk yrÄfkheykuLku
íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðíke níke. E.Mk.1833 ÃkAe ftÃkLkeyu yrÄfkheyku {kxu Ãkheûkk ÃkØríkLke
þYykík fhe. E.Mk.1853 ÃkAe íkku ík{k{ yrÄfkheyku ykðe Ãkheûkk ykÃkeLku s ykðe þfíkk
níkk ík{k{ ytøkúuòu íkuLkk {kxu ÷kÞf økýkíkk. yk Ãkheûkk ÃkØrík [eLkLke ÃkØrík WÃkhÚke Wíkhe
ykðu÷e níke yÚkðk íkku «¼krðík níke [eLk{kt 2000 ð»koÚke yk ÃkØrík [k÷e ykðu Au. íku{kt
ÃkhtÃkhkøkík rþûký(þk†eÞ rþûký) yLku ûk{íkk Mk{kLk heíku òuðk{kt ykðíkk ¼khíkeÞ MkLkËe
Mkuðk{kt (1) ¾wçk MkkÁ ðuíkLk {¤íkw níkw yLku (2) rðrþü Mk¥kkyku «kÃík Úkíke níke Eø÷uLz{kt
fkuE y{÷ËkhLku {¤e þfíke Lknª.
E.Mk.1829 {kt rçkúxeþhkuyu ¼khíkLku rsÕ÷kyku{kt YÃkkíktrhík fhe MkLkËe MkuðkykuLkk
yrÄfkheykuLku yrÄfkhe íkhefu rLk{e ðneðxeíktºk{kt ÔÞkÃkf ÃkrhðíkoLk fÞko.f÷ufxh nðu fkÞËku
yLku ÔÞðMÚkkLkwt MÚkkÃkLk fhLkkh íku{s LÞkÞÄeþ íkhefu fkÞo fhíkku níkku.su {q¤ íkku {nuMkw÷e yrÄfkhe
níkku íkuýu rLkhfwtþ Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe níke yk ÔÞðMÚkk rçkúxeþ Mkk{úksÞðkËLkwt «íkef níke
MkLkËe MkuðkLkwt rLkÞtºký rçkúxeþ MktMkË ÃkkMku níkw íkuÚke ¼khík{kt hnu÷k MkLkËe yrÄfkheyku Ãkh
rçkúxeþ MktMkËLke fzf Lksh hnuíke níke yLku ðneðxeíktºk E{kLkËkh níkw.
r[ºk:32.2 ðhk¤ yuÂLsLk

ftÃkLkeLkk ÷~fh{kt 20 Úke 30 nòh rçkúxeþ yrÄfkhe yLku MkirLkfkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku
rçkúxeþ MkuLkk yurþÞkLke MkkiÚke ykÄwrLkf yLku Mkûk{ MkuLkk níke. E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkun ÃkAe
÷~fh{kt rçkúxeþhkuLkwt MÚkkLk {sçkwík çkLkkððk{kt ykÔÞw. E.Mk.1920 {kt rçkúxeþ MkuLkk{kt
{kuxk¼køkLkk yrÄfkheyku ytøkúus s níkk MkuLkkLke fw÷ MktÏÞk ÷øk¼øk 2 ÷k¾ níke. su íkuLkk
ÃkwðuoLke {w½÷ MkuLkk fhíkk LkkLke níke Ãkhtíkw xufLkku÷kuSLke Ërüyu ©uc níke. íku{Lku hu÷ðu LkuxðfoLkku
÷~fhe fkhýkuÚke ¾wçk WÃkÞkuøk fÞkuo. suLkkÚke ÷~fhLke nuhVuh MkwrðÄk Ãkwýo yLku ÍzÃke çkLke.
ðneðxe íktºkLkk Wå[ MÚkkLkku Ãkh E.Mk.1920 MkwÄe {kuxu¼køku rçkúxeþhku níkk ¼khíkeÞ
MkLkËe Mkuðk Ãkheûkkyku E.Mk.1920 Úke Eø÷uLz yLku ¼khík{kt yuf MkkÚku ÷uðk{kt ykðe. yu
rMkðkÞ y{÷Ëkh þkne{kt {kuxk¼køkLkk ÃkËku{kt Wå[ÃkË rçkúxeþh ÃkkMku s níkk su{ fu
EríknkMk 237
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk {nuMkw÷,LÞkÞ,Ãkku÷eMk,rþûký, ykhkuøÞ,hu÷ðu,íkkh yLku xÃkk÷ ðøkuhu yk «{kýu ¼khíku rçkúxeþhkuLku
yLku íkuLke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhLkk LkkøkrhfkuLku ¼khík{kt rðrþü LkkufheLke íkfku Ãkwhe Ãkkze.
E.Mk.1820 Úke E.Mk.1850 ËhBÞkLk rçkúxeþhkuyu ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Ãký
Ãkrù{efhýLkku rMkØktík ÷køkw fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo. íku{Lku çkk¤níÞk yLku Mkíke«Úkk rðYØ «ríkçktÄ
{wfÞku ËkMk «ÚkkLku «ríkçktrÄík fhe. Xøk yLku zkfwykuLku MkkV fhe LkkÏÞk yLku yu heíku Mk{ks{kt
MkwhûkkLke ¼kðLkk W¼e fhe. íku{Lku rðÄðk rððknLku fkÞËuMkh çkLkkÔÞk yLku Ä{oÃkrhðíkoLk fhe
LkkUÄ
r¾úMíke Ä{o ytøkefkh fhLkkh rnLËwykuLku ÃkkuíkkLkk ÃkrhðkhLke MktÃkr¥k{ktÚke rnMMkku ykÃkðkLkku fkÞËku
Ãký çkLkkÔÞku. E.Mk.1861 {kt rçkúxeþ fkÞËk WÃkh ykÄkrhík ¼khíkeÞ Ëtz Mkrníkk y{÷{kt
{wfðk{kt ykðe su{kt ík{k{ ÷kufkuLku yuf s fkÞËk Lke[u fkÞËkfeÞ Mk{kLkíkk ykÃkðk{kt ykðe.
¼khíkeÞ Ëtz Mkrníkk yLkwMkkh nðu çkúkñý yLku þwÿLku Mk{kLk økwLkk {kxu Mk{kLk Mkò Úkíke. yk
«{kýu fkÞËkLkwt þkMkLk yLku fkÞËk Mk{ûk Mk{kLkíkkLkku Lkðku {kÃkËtz íku{Lku W¼ku fÞkuo.
E.Mk.1857 MkwÄe{kt ytøkúuòu Äehu Äehu Ãkrù{efhý îkhk ÃkhtÃkhkøkík ¼khíkeÞ Mk{ksLku
Ãkrhðíkeoík fhðkLke rËþk{kt ykøk¤ ðæÞk níkk. Ãkhtíkw íku{Lke yk LkeríkLku Ãkrhýk{u yLku Ëuþe
hksÞkuLkwt rðr÷Lkefhý fhðkLke LkeríkLku fkhýu E.Mk.1857 {kt rnLËw yLku {wÂM÷{ yu{ çktLku
Ä{ouoLkk ÷kufkuyu MkkÚku {¤e íku{Lke rðYØ {nkrðÿkun fÞkuo. íku Mk{Þu íku{Lke nk÷ík ½ýe ¾hkçk ÚkE
níke òufu {nkrðÿkunLku íkuyku Ëçkkðe þfÞk Ãkhtíkw ¼khíkeÞ Mk{ks «íÞuLke Lkerík{kt íku{Lku ÃkrhðíkoLk
÷kððw ÃkzÞwt. yk {nkrðÿkunLku Ãkrhýk{u ¼khík{ktÚke rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkwt þkMkLk Mk{kÃík
ÚkÞw yLku rçkúxeþ íkksu ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt Mk¥kk ÷E ÷eÄe. ¼khíkeÞ MkLkËe Mkuðkyu EMx EÂLzÞk
ftÃkLkeLkk MktÃkwýo {k¤¾kLku çkË÷e LkkÏÞku. suLkk Ãkh Eø÷uLzLke Ãkk÷ko{uLxLkwt fzf rLkÞtºký níkw.
rçkúxeþhkuyu ÃkkuíkkLke hksfeÞ Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ÷kðe Ëuþe hsðkzkyku MkkÚku Mkkhk MktçktÄku
rðfrMkík fÞko. rçkúxeþ þkMkLkLkk ytík Mk{Þ MkwÄe íku{Lkku yk MktçktÄ [kÕÞw hnÞku Ëuþe hsðkzkyku
yktíkrhf heíku MðkÞík níkk. {kºk íku{Lkk hksÞ{kt rçkúxeþ huMkezuLx hnuíkku íku rMkðkÞ íku{Lku fkuE
ykÃkr¥k Lnkuíke.òufu ¼khík{kt Ãkrù{efhýLkk «ÞíLkku{kt yuf yðhkuÄ W¼ku ÚkÞku. yneLke rþûký
«ýkr÷ rçkúxeþ rþûký «ýkr÷Lke «ríkrçktçkYÃk níke. E.Mk.1857 {kt f÷f¥kk,{ÿkMk yLku {wtçkE
yu{ ºký rðï rðãk÷Þku (ÞwrLkðŠMkxe) MÚkÃkkÞk. òufu {kºk Ãkheûkk ÃkØrík Ãkh ykÄkrhík íku MÚkÃkkÞk
níkk íÞkt rþûký fkÞo Úkíkw Lnkuíkw. íkuLku çkË÷u fku÷us{kt rþûký fkÞo [k÷íkw su{kt ð»koLkk çke.yu. Lkku
yÇÞkMk ¢{ [k÷íkku. rþûký yÄðå[u Akuze sLkkhk rðãkÚkeoykuLkwt «{ký ½ýw ðÄkhu níkw. Mðíktºk
çkwrØ yLku rðãkÚkeoLkk ®[íkLkLku rðfMkkðu íkuðe rþûký ÃkØríkLkku y¼kð níkku ytøkúuòuyu yÄwhe
ytøkúuS fu¤ðýe Ãkk{u÷ku yuðku ðøko íkiÞkh fÞkuo su yux÷ku Ãkrù{efhýLkk htøku htøkkÞku fu íku ÃkkuíkkLke
MktMf]rík yLku ÃkhtÃkhkyku ¼w÷ðk ÷køÞku. E.Mk.1920 MkwÄe ¼khík{kt ykðu÷ rðï rðãk÷Þku MkeÄw
rþûký ykÃkíkk Lknª yux÷u fu {nkrðãk÷Þ{kt s rþûký fkÞo [k÷íkw. E.Mk.1920 ÃkAe {kºk
yu{.yu. fûkkLkk rþûký þY ÚkÞwt yk rMkðkÞ rþûkýLkwt MðYÃk {wÏÞíðu Mkkûkhíkk {u¤ððk Ãkwhíkw
{ÞkorËík níkw. fkuE xufLkef÷ rþûký ykÃkðk{kt ykðíkw Lknª †e rþûký ÷øk¼øk WÃkurûkík hnÞw.
AkufheykuLku 19 {e MkËe{kt rþûký {¤ðwt ¾wçk {w~fu÷ níkwt. ð¤e Wå[ rþûký ytøkúuS {kæÞ{{kt
nkuðkÚke ÷kufku Wå[ rþûkýÚke ðtr[ík hnÞk MkkÚku MkkÚku Ãkrù{Lkk MkkrníÞ yLku rð¿kkLkLkwt MÚkkrLkf
¼k»kkyku{kt yLkwðkË fkÞo Ãký ÚkÞwt Lnkuíkw. íkuLkkÚke Ãký ¼khíkeÞku rþûkýÚke ðtr[ík hnÞk yux÷u
rþrûkík ¼khíkeÞku ðå[u çknw ¼k»kkðkË yu MkkiÚke {kuxe Mk{MÞk níke.
238 EríknkMk
«kÚkr{f rþûký Mkhfkhu hknu [k÷íkw íkuÚke íku{kt fkuE økt¼ehíkk ykðe Lnkuíke. ð¤e MÚkkrLkf ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
MðhksÞLke MktMÚkkyku rþûký [÷kðíke nkuðkÚke «kÚkr{f rþûkýLku ykŠÚkf Ãkku»ký Ãký {¤íkw
Lknkuíkw. Ãkrhýk{u ¼khíkeÞ ðMíkeLkku çknw {kuxku rnMMkku ytøkúuòuLkk þkMkLk{kt yrþrûkík hnÞku.
E.Mk.1947 {kt Mðíktºkíkk «kÃíkLkk Mk{Þu ¼khíkLkk 88 xfk ÷kufku yrþrûkík níkk E.Mk.1930
Lkk Ëþfk{kt rþrûkýLke «økrík Úkkuze ÍzÃke çkLke níke. íku{ Aíkkt E.Mk.1947 {kt ík{k{ çkk¤fku{kLkk
20 xfk çkk¤f s «kÚkr{f rþûký «kÃík fhe þfÞk níkk.Mkk{krsf økríkþe÷íkkLku «kuíMkknLk LkkUÄ
ykÃkðk, ytÄrðïkMkku Ëqh fhðk,†eykuLkku Ëhsòu MkwÄkhðk yLku hk»xÙ{kt yÚkoÔÞðMÚkk ðÄkhðk{kt
rþûkýLke ¼qr{fk çknw s {níðLke nkuÞ Au. su ytøkúuS þkMkLk{kt ykÃkýLku òuðk {¤íke LkÚke íkuLku
çkË÷u íku{ýu ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Wå[ ðøkoLku rþrûkík fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo sÞkhu çkkfeLkku {kuxku
Mk{wn {kºk Mkhfkhe fkhfwLk fu Mkk{kLÞ Mkkûkh çkLke hnÞku.
32.6. MktMÚkkLkðkËe hksÞ{kt ÃkrhðíkoLkLkk ½xfku:

rçkúxeþhkuyu ¼khíkeÞ Mk{ks{kt fhu÷k ÃkrhðíkoLkku {kuxu¼køku Wå[ ðøko MkkÚku Mktf¤kÞu÷k
níkk. ¾kMk fheLku s{eLkËkhku yLku {qzeðkËeykuLku íku{Lku {níð ykÃÞw íku{Lku íku{Lkku WÃkÞkuøk
y{÷Ëkhe þkneLke MÚkkÃkLkk fhðk yLku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ò¤ðe hk¾ðk fÞkuo. yk Wå[
ðøkoLke ykðf ¼khík{kt ¾[koíke níke su{kLke fux÷ef rçkúxLk{kt Ãký síke. òufu ytøkúuòu Ãknu÷kLkku
Wå[ðøko nðu Ãkrhðíkeoík ÚkE økÞku níkku íku nðu {nu÷{kt yíÞtík ykhk{ËkÞf SðLk Sðíkku
Lknkuíkku. ytøkúuòuLke yÚkoÔÞðMÚkkyu ÃkhtÃkhkøkík nMík WÄkuøkkuLku íkkuze LkktÏÞk níkk. su ¼qíkfk¤{kt
yk Wå[ðøkuo çknw {kuxk «{ký{kt íkuLku «kuíMkknLk ykÃÞw níkw Mkhfkhu hu÷ðu,rMkt[kE suðk ûkuºku {qze
hkufký fhe WíÃkkËLk{kt ðÄkhku fÞkuo. íkku Wå[ðøkuo ytøkúuS ¼k»kk yLku ytøkúuS rþûkýLkk «ÞkuøkÚke
Lkðe SðLk ÃkØrík yÃkLkkðe. økk{zk{kt hnuíkku yk Wå[ ðøko nðu Äe{u Äe{u fMkçkkyku yLku Lkðk
þnuhku íkhV Vu÷kðk ÷køÞku. ðfe÷,zkofxh,yæÞkÃkf,Ãkºkfkh,ðuÃkkhe suðk fw÷eLk ðøkoyu íku{Lke
Lkf÷ fhe ÃkkuíkkLke SðLk ÃkØrík Ãký çkË÷e. yk çkÄe çkkçkíkLku fkhýu ¿kkríkLkk ÃkhtÃkhkøkík ÷ûkýku{kt
Ãký ÃkrhðíkoLk ykÔÞw yLku Mkk{krsf økríkþe÷íkk ðÄe. òufu Mkk{kLkÞ ÷kufkuLkk SðLk{kt fkuE {kuxw
ÃkrhðíkoLk ykÔÞw Lnkuíkwt. økúk{eý Mk{ks{kt nsw Ãký ¿kkrík«Úkk,yMÃk]~Þíkk,MktÞwfík ÃkrhðkhLke
ÃkØrík [k÷íkk hnÞk yux÷w s Lknª ¾uíke{kt fkuE Lkðe xufLkku÷kuS ykðe Lknª. ðMíke Mkíkík ðÄíke
hnuíke níke Ãkhtíkw ÔÞrfíkøkík ykðf{kt fkuE {kuxku ðÄkhku Ëu¾kíkku LkÚke.

(1) rçkúxeþh ¼khíkeÞkuLku ðneðxeíktºkLkk fÞk ÃkËku Ãkh {wfíkk níkk ?
(2) ¼khíkeÞ MkLkËe Mkuðk rðþu xwtf{kt sýkðku.
(3) {w½÷fk÷eLk ÷~fh yLku rçkúxeþhkuLkk ÷~fh ðå[u þwt íkVkðík òuðk {¤u Au ?
(4) ¼khík{kt rçkúxeþ íkksLkwt þkMkLk fÞkhu MÚkkÃkÞw ? yLku íkuýu EMx EÂLzÞk ftÃkLke MktË¼uo þwt
rLkýoÞ fÞkuo.
rçkúxeþhkuyu ¼khíkeÞ Mk{ks MkkÚku fkuE Ãký «fkhLkku Mkk{krsf ÔÞðnkh fÞkuo Lnkuíkku
íkuyku ¼khíkeÞ ÷kufku MkkÚku rððkn fhíkk Lknª fu íku{Lke MkkÚku r{sçkkLkeyku Ãký fhíkk Lknª.íkuyku
þkMkf Au, yLku ¼khíkeÞku íku{Lke «ò Au.íkuðku ÔÞðnkh íkuyku nt{uþk fhíkk.yuf LkkLkku yuø÷ku-
EríknkMk 239
¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk EÂLzÞLk ðøko yÂMíkíð{kt ykÔÞku níkku òufu íkuLke fkuE rðrþü Mkk{krsf yku¤¾ký Lnkuíke.
ytøkúuòu ÷~fhe Akðýeyku yÚkðk Mkeðe÷ ÷kELMk íkhefu yku¤¾kíke y÷øk rðrþü ðMkkníkku{kt
çkktÄðk{kt ykðu÷ çktøk÷kyku yLku f÷çkku{kt Mk{Þ ÃkMkkh fhíkk. íku{ýu {w½÷kuLke su{ Mkhfkhe
swtfs{k¤ yLku {kuxe MktÏÞk{kt LkkufhkuLke ÃkhtÃkhk [k÷w hk¾e íkuyku y®nLke «òLku çkçkoh økýíkk
yLku ÃkkuíkkLkkÚke Ëqh hk¾ðk «ÞíLk fhíkk íkuyku ÃkkuíkkLke òíkLku yíÞtík {nkLk Mk{síkk. yufkfeÃkýw
LkkUÄ yLku Mðk¼kð{kt y¬z hnuðkLkwt íku{ýu ÃkMktË fÞwo níkw íku{Lkk {kxu rçkúxeþ þçË ¼khíkeÞ MktMÚkkLk
Ãkh hks fhðk {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷eÄku níkku Lknª fu rçkúxeþ þçË yuf ¼kiøkkur÷f Mke{kðk¤w hksÞ
Au íku{ Lknª.
E.Mk.18 {e MkËeLkk ÃkwðkoÄ{kt {w½÷ Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt. rçkúxeþhkuyu EMx EÂLzÞk
ftÃkLkeLkk {kæÞ{Úke ¼khík{kt þYykík{kt yuf «kËurþf Mkk{úksÞ MÚkkrÃkík fÞwo yLku çkkË{kt Mk{økú
¼khík Ãkh ÃkkuíkkLke Mk¥kk MÚkkÃke ËeÄe. íku{Lku ¼khíkLku MktMÚkkLkðkËe hksÞ çkLkkÔÞw íku{Lke ÃkkMku
rðþk¤ ÷~fh, {sçkwík ðneðxeíktºk níkw. 19 {e MkËe{kt Eø÷uLz rðïLke {nkMk¥kk çkLÞw níkw
íkuÚke ¼khík Ãkh ÃkkuíkkLke Ãk¬z {sçkwík çkLkkðe E.Mk.1858 Úke ¼khíkLkwt þkMkLk ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt
÷E ÷eÄw. òufu íkuyku {wÏÞíðu ¼khík{kt fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLke MÚkkÃkLkk fhe s{eLk {nuMkw÷
W½hkðLkkY hksÞ MÚkkÃkðk {ktøkíkk níkk.
çk¤«Þkuøk Økhk «kÃík ÚkÞu÷ hksMk¥kkLku LÞkÞkur[ík Xuhððk íku{Lku fux÷kf fkÞËkyku
y{÷{kt {wfÞk MkkÚku MkkÚku ðneðxeíktºk Ãký W¼w fÞwo. ÷kuzo fkuLkoðkur÷Mku f{o[kheykuLkku yuf ðøko
W¼ku fÞkuo skufu íku{Lku ík{k{ Wå[ ÃkËku Ãkh ytøkúuòuLke rLk{ýwtf fhe níke. ¼khíkeÞkuLku ðneðxeíktºk{kt
fkuE {kuxwt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykðíkw Lnkuíkw. ftÃkLkeLke MkuLkk{kt 20 Úke 30 nòh sux÷k rçkúxeþ
MkuLkkrÄfkheyku fu yrÄfkheyku Mk{krðü níkk.
E.Mk.1920 MkwÄe rçkúxeþ «MkkþLk ykðw s hnÞw E.Mk.1920 Lkk Ëþf{kt ¼khíkeÞ
MkLkËe MkuðkLke Ãkheûkkyku Etø÷uLz yLku ¼khík{kt yuf MkkÚku ÷uðk{kt ykðe. ytøkúuòuyu ¼khíkeÞ
Mkk{krsf MktMÚkkykuLku çkË÷ðk yLku ¼khík{kt Ãkrù{efhýLke «r¢Þk ÍzÃke çkLkkððk ¾kMMkku «ÞíLk
fÞkuo. ¼khíkeÞ Mk{ksLkk fux÷kf Ëw»kýku suðk fu çkk¤feLke níÞk,Mkr¥k «Úkk yLku rðÄðk rððknLke
{LkkE WÃkh «ríkçktÄ {wfíkk fkÞËk fÞko MkkÚku MkkÚku rnLËw Ä{o{ktÚke r¾úMíke Ä{o yÃkLkkðLkkh ÔÞrfíkLku
ÃkkuíkkLke Ãkiík]f MktÃkr¥k{kt rnMMkku {¤e þfu íkuðk fkÞËk Ãký ½zÞk. E.Mk.1857 {kt f÷f¥kk,{ÿkMk
yLku {wtçkE yu{ ºký þnuhku{kt rðïrðãk÷Þku MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk.
ytøkúuòu ¼khíkeÞ «ò yLku Mk{ksÚke swËk hnuíkk íkuyku Akðýeyku{kt yÚkðk Mkeðe÷
÷kELMk{kt ÃkkuíkkLkk çktøk÷kyku{kt hnuíkk. íku{Lkk þkMkLkÚke ¼khíkLkk økúk{eý Mk{ks{kt,òrík «Úkk{kt,
yMÃk]~Þíkk{kt fkuE ÃkrhðíkoLk ykÔÞw Lknª. MktÞwfík Ãkrhðkh «ýk÷e Ãký yu{ s [k÷íke hne
yux÷w s Lknª ¾uíke ûkuºku yu{Lku fkuE rðrþü xufLkku÷kuS þY fhe fkuE ÃkrhðíkoLk fÞko Lnkuíkk.
(1) MktMÚkkLkðkËe hksÞLkku yÚko ykÃke íkuLkwt MðYÃk MÃkü fhku.

(2) MktMÚkkLkðkËLke rð[khMkhýe Mk{òðe íkuLkk rMkØktík ykÃkLkkh ÷kufkuLkk Lkk{ ykÃkku.
(3) MktMÚkkLkðkËe MkkÄLkku rðþu [[ko fhku.
240 EríknkMk
(4) ¼khík{kt MktMÚkkrLkf þkMkLku fhu÷k ÃkrhðíkoLkkuLkku WÕ÷u¾ fhku. ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk

32.1.
(1) E.Mk.18 {e MkËe LkkUÄ
(2) E.Mk.1813
(3) ykiÄkurøkf
32.2
(1) E.Mk.1835
(2) 19 {e MkËe
(3) E.Mk.1819
(4) E.Mk.1785
32.3.
(1) çkrn»f]ík
(2) MktMkË,E{kLkËkh
(3) LkkLke,MkkÄLkku
(4) íkksLkwt,¼tøk

(1) swyku Vfhku-32.1.
EríknkMk 241
{kuzâw÷ - 6B Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkrík
¼khíkeÞ MktMf]rík
LkkUÄ
29
Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkrík

ík{u fÕÃkLkk fhku fu yuf Mkðkhu ík{u òøkku Aku yLku yuf swËk s Ëuþ{kt ÃknkU[e òyku Aku.
sÞktLkk ÷kufku yuðe ¼k»kk çkku÷u Au íku ík{u Mk{síkk LkÚke. íkuyku y÷øk «fkhLkk fÃkzk Ãkunhu Au yLku
yuðku ¾kuhkf ÷u Au su ík{u fÞkhuÞ ÷eÄku LkÚke. sÞkt MkwÄe íku{ íku{Lkk yk ÔÞðnkhLke çkkçkíkku þe¾e
÷uíkk LkÚke íÞkt MkwÄe íku{Lku Sððw Ãký fXeLk ÷køku Au. ÔÞðnkhLkk yk çkÄk {kæÞ{ku yLÞ çkkçkíkku
MkkÚku {¤eLku ykÃkýe MktMf]ríkLkwt rLk{koý fhu Au.
Ä{o,òrík,ðøko fu «Ëuþ «{kýu MktMf]rík Ãký swËe swËe òuðk {¤u Au. ykÃkýu yuf MkkÚku
yLkuf MkktMf]ríkf «Úkkyku{kt Ãký Sðíkk nkuEyu Aeyu su{kLke yLkuf «Úkk ÃkhtÃkhkøkík heíku ykÃkýLku
{¤u Au. su{ktLke fux÷ef íkku nòhku ð»ko swLke nkuÞ Au MkkÚku MkkÚku yk MkktMf]ríkf «Úkkyku{kt ÃkrhðíkoLkku
Ãký ykðíkk hnu Au. yk «fhý{kt ykÃkýu {kLkð yLku MktMf]rík ðå[uLkk MktçktÄkuLke [[ko fheþwt.
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko ÃkAe ík{u...
• MktMf]ríkLke ÔÞkÏÞk fhe þfþku.
• MktMf]ríkLkku WË¼ð fuðe heíku ÚkkÞ Au íkuLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
• MkktMf]ríkf yktíkhr¢ÞkLku MÃkü fhe þfþku.
• ðirïfefhýLke ½xLkkLkku MkktMf]ríkf ÃkrhðíkoLk MkkÚku þwt MktçktÄ Au íkuLke Mk{eûkk fhe þfþku.
29.1. MktMf]ríkLkku yÚko:

MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkk {kæÞ{ku
sÞkhu ykÃkýu hurzÞku yÚkðk xu÷eðeÍLk yÚkðk fkuE Sðtík MkktMf]ríkf fkÞo¢{ òuEyu
Aeyu íku{kt {kuxu¼køku økeík,Mktøkeík yLku Lk]íÞLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk çkÄk MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkk
{kæÞ{ Au. MktMf]ríkLkk yk {kæÞ{ rðrþü MktËuþku Ãký ykÃku Au. su{fu æÞkLkMÚk çkwØLke {qŠík
(r[ºk-29.1.) ykÃkýLku fYýk yLku þktríkLkku MktËuþ ykÃku Au. ÷kuføkeík yLku ÷kuffÚkk rþûký
yLku {LkkuhtsLk ykÃku Au. sÞkhu fwíkwçkr{Lkkh (r[ºk-29.2.) suðk çkw÷tË M{khfku ykÃkýLku
242 EríknkMk
Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkrík {kuzâw÷ - 6B
rð[kh fhíkk {wfe Ëu Au. íkuÚke íku{ fne þfkÞ fu MktMf]rík rðr¼Òk {kæÞ{ku îkhk «Mkkrhík fhðk{kt
ykðu Au. suLkk ðÄw WËknhý ykÃkýu «fhý-31 {kt òuEþwt.
LkkUÄ
r[ºk-29.1. çkwØ r[ºk-29.2. fwíkwçkr{Lkkh
¼khík{kt MkktMf]ríkf MðYÃkkuLke yuf ÔÞkÃkf fze ykÃkýLku òuðk {¤u Au. su{kt {qŠíkf÷k,
r[ºkf÷k,MÚkkÃkíÞf÷k,ðkMíkwf÷k,MkkrníÞ yLku MktøkeíkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk «íÞuf{kt Ãký
yLkuf rðrðÄíkkyku òuðk {¤u Au. su{fu ykÃkýu økeík rðþu rð[kh fheyu íkku ÷kuføkeík, rVÕ{økeík,
¼sLk, fÔðk÷e suðk yLkuf MðYÃkku ykÃkýe Mkk{u ykðu Au. ð¤e swËk swËk økeík MðYÃkku fux÷kf
rðrþü «Mktøkkuyu økðkíkk nkuÞ Au. ½ýeðkh rVÕ{ku{kt òuðk {¤íkk økeíkku Ãký ÷kuføkeíkku yLku
¼sLkLkk MðYÃk{kt ykÄkrhík nkuÞ Au. ík{khe Ërüyu rVÕ{{kt økðkíkw ¼sLk yLku {trËh{kt
¼fíkku îkhk økðkíkk ¼sLk rðþu þwt íkVkðík òuðk {¤u Au ?
29.2 ÷kuff÷k yÚkðk ÷kufMktMf]rík:
Mkk{kLÞ heík ÷kufkuyu ÃkkuíkkLkk Mk{]Ø MkktMf]ríkf ðkhMkkLku ò¤ððk yíÞtík ÷kufr«Þ {kæÞ{
íkhefu ÷kuff÷kLku MÚkkík ykÃÞw Au. ÷kufku îkhk s ÃkhtÃkhkÚke íku Sðíktw hnÞtw Au. ÷kufkuyu ÃkkuíkkLke
òíkLku yLku íku{Lke MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhkykuLku ÷kuføkeík,÷kufLk]íÞw yLku ÷kuffÚkkLkk {kæÞ{Úke çkeS
ÃkuZeLku YÃkkíkrhík fhe Au. íkuLkkÚke ÷kufMkktMf]ríkLkwt rLk{koý ÚkÞw Au.
Mke{eík ¼kiríkf MktMkkÄLkkuLku fkhýu Mkk{kLÞ {kLkðe ¼ÔÞ R{khíkku çkLkkðe þfíkk LkÚke
Ãkhtíkw yLkuf LkkLke-LkkLke [eòuLku çkLkkðe ÃkkuíkkLke f÷k yLku MktMf]rík W¼e fhu Au. su{ktLke fux÷eÞ
[eòu ¾wçk WÃkÞkuøke nkuÞ Au. òufu íku{Lku W¼e fhu÷e yk Mkk{økúe fu [eòu çknw ÷kçkkt Mk{Þ MkwÄe
xfíke LkÚke su{ fu {kxeLkk ðkMkýku,¼hík ¼hu÷k fÃkzk, ÷ktfzk Ãkh Úkíke Lkfþkfkhe,ÃkkËzkyku
yLku {kxeLkk ðkMkýku Ãkh Ëkuhkíkk r[ºkku ðøkuhu. ykÃkýu «k[eLkfk¤Úke [k÷e ykðíke yk MkktMf]ríkf
ÃkhtÃkhkyku rðþu ½ýw ykuAw òýeyu Aeyu.
EríknkMk 243
LkkUÄ
r[ºk-29.3. fi÷kþLkkÚk {trËh
29. 3. þk†eÞ MktMf]rík:
¼hLkkxÞ{ suðk Lk]íÞ MðYÃkkuLku ykÃkýu þk†eÞ Lk]íÞ fneyu Aeyu. su{kt f÷kí{f
yr¼ÔÞrfíkLkwt Wíf]ü MðYÃk òuðk {¤u Au. yu «{kýu fk÷eËkMk MktMf]ík ¼k»kkLkk þk†eÞ frð
íkhefu ¾qçk ykËh ÃkkBÞk Au.[ku÷ hkòykuyu çktÄkðu÷k {trËhku þk†eÞ ðkMíkwf÷k Ãkh fu MÚkkÃkíÞ
f÷k Ãkh çktÄkÞk níkk. yus «{kýu íkks{n÷ {w½÷fk÷eLk MÚkkÃkíÞf÷kLkku {nkLk Lk{qLkku økýkðe
þfkÞ.
r[ºk-29.4. íkks{n÷
ykÃkýu ykÃkýe {nkLk MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhkyku Ãkh økkihð yLkw¼ðeyu Aeyu òufu ykÃkýu yu Ãký
ÞkË hk¾ðwt òuEyu fu E.Mk.[kuÚke MkËe{kt sÞkhu fk÷eËkMk {nkLk MktMf]ík MkkrníÞLke {nkLk h[Lkk
fhe hnÞk níkk. íku Mk{Þu W¥kh yLku {æÞ¼khíkLkk {kuxk¼køkLkk ÷kufku «kf]ík¼k»kkLkku WÃkÞkuøk
fhíkk níkk. su{kÚke yLkuf ykÄwrLkf ¼khíkeÞ ¼k»kkyku rðfkMk Ãkk{e Au.íkuyku fk÷eËkMkLkk LkkxfkuLkk
«kf]ík ytþku Mk{síkk nþu Ãkhtíkw íkuLkk MktMf]ík &÷kufku Mk{sðk yMk{Úko nþu.«k[eLk yLku {æÞfk÷eLk
¼khík{kt fux÷ef òr¥kyku rLkBLk nkuðkLku fkhýu {trËh{kt «ðuþ Ãkk{e þfíke Lknª.
244 EríknkMk
yk «{kýu þk†eÞ MktMf]rík rðfrMkík yLku rðrþü Ãký níke. AuÕ÷k h00 ð»koÚke MktMf]ík
¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷ MkkrníÞ «kËurþf ¼k»kkyku{kt yLkwðkrËík Úkðk ÷køÞw Au íÞkhÚke Mkk{kLÞ
÷kufku Ãký yk {nkLk MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhk rðþu òýíkk ÚkÞk Au yLkuf MkËeÚke ÷kufMktMf]rík yLku
þk†eÞ MktMf]rík yuf MkkÚku yÂMíkíð Ähkðíkk hnÞk Au yux÷w s Lknª çktLku yufçkeò ÃkkMkuÚke ½ýwt
ykí{Mkkík Ãký fÞwo Au.
{kLkð rð¿kkLkeykuLkk {íku MktMf]ríkLkku yÚko: LkkUÄ
{kLkðrð¿kkLk yu {kLkðLkk rðr¼Òk ÃkkMkkykuLkwt yæÞÞLk fhíkw rð¿kkLk Au. MkktMf]ríkf
{kLkð rð¿kkLke yLku Mkk{krsf {kLkð rð¿kkLke ÷kufkuLkk heík-heðks íku{Lke Sðík ÃkØrík ðøkuhu
rðþu Wtzw MktþkuÄLk fhe ykÃkýe Mk{ûk íkuLke ¾krMkÞíkku hsw fhu Au. {kLkð rð¿kkLkeyku MktMf]ríkLku
swËe swËe heíku Mk{òððk «ÞíLk fhu Au. su{fu........
Ãkwhkíkíðþk† yLku MktMf]rík
Ãkwhkíkíðþk†eykuLkk {íku ykÃkýe su{s ¾kLkÃkkLk yLku Ãknuhðuþ Ähkðíkk ÷kufku MkkÚku
ykÃkýe MkktMf]ríkf Mk{kLkíkk Ëu¾kÞ Au.sÞkhu íkuLke rðYØ hnu÷k ÷kufkuLke MktMf]rík ykÃkýkÚke
y÷øk nkuÞ Au. Ãkwhkíkíðþk†eykuyu MkktMf]ríkLke ÔÞkÏÞk ykÃkðk ÃkwhkíkÂíðÞ MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk
fÞkuo Au. íkuyku ½h ¾uíkeLkk yLku yLÞ ykuòh,ðkMkýku,{qŠíkyku suðe çkkçkíkkuLkwt yæÞÞLk fhe
Mk{òðu Au fu «k[eLkfk¤{kt ÷kufkuLkwt SðLk fuðwt níkw. íkuLkkÚke íkuyku suíku fk¤Lke ¼kiríkf MktMf]rík
rðþu MÃkü WÕ÷u¾ku fhu Au.
Ãknuhðuþ yLku ¼kusLk ykÃkýe ¼kiríkf MktMf]ríkLkk {níðLkk ytøkku Au. òufu íku çknw
ÍzÃkÚke Lkü ÚkE òÞ Au. Ãkwhkíkíðþk†eÞku ðkMkýku,nrÚkÞkhku yLku yLÞ [eòu
«kÃík fhe «k[eLkfk¤{kt {kLkðeLke MktMf]rík fuðe nþu íkuLkk rðþu rð¿kkrLkf yæÞÞLk
fhu Au. yk Ërüyu MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkk swËk swËk {kæÞ{ku ykÃkýe Mk{ûk
ykðu Au. su{fu
(y) økeík,Mktøkeík,Lk]íÞw,r[ºk,f÷k,{qŠíkf÷k,MÚkkÃkíÞ f÷k suðe f÷kykuLkk
{kæÞ{Úke MktMf]rík òýe þfkÞ Au
(çk) fkuEÃký MkktMf]ríkf {kæÞ{ su{fu ÷kuff÷k,þk†eÞf÷k yLku yLÞ f÷kykuLkk
{kæÞ{Úke suíku «ËuþLke MktMf]rík òýe þfkÞ Au
(f) Mkk{krsf heík-rhðkòu,ÄkŠ{f rðrÄ-rðÄkLkku yLku su íku «òLkk ¼kiríkf SðLkLkk
rðr¼Òk {kæÞ{ku îkhk ÔÞkÃkf Ãkýu MktMf]ríkLkwt ËþoLk fhe þfkÞ Au.
EríknkMk 245
¼khíkeÞ MktMf]rík ykÃkýu yuf çkkçkík MÃkü heíku Mk{sðe òuEyu fu ykøk¤ ykÃkðk{kt ykðu÷ MktMf]ríkLke
swËe swËe rð¼kðLkkyku yufçkeò MkkÚku økkZ heíku Mktf¤kÞu÷ Au. su{fu r[ºk-29.5.{kt òuðk
{¤íkw {fkLk yuf MkkÚku MÚkkÃkíÞf÷k yLku ÷kufMktMf]ríkLkwt WËknhý «Míkwík fhu Au. fkhý fu {fkLk{kt
hnu÷k ÷kufkuLke ¼kiríkf MktMf]ríkLkwt íku ytøk Au.yk rMkðkÞ ykðk yLkuf WËknhýku ykÃkýu òýðk
«ÞíLk fhðku òuEyu. ystíkk{kt òuðk {¤íkk r[ºkku þk†eÞ r[ºkf÷k Ãký Ëþkoðu Au yLku íkuLkku
LkkUÄ
rð»kÞ ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf nkuðkÚke íku Mk{ÞLke ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf ÃkhtÃkhkyku rðþu Ãký
íku{ktÚke ÔÞkÃkf òýfkhe «kÃík ÚkkÞ Au.

( 1) òuzfk òuzku
(y) Lk]íÞ MktMf]ík fkÔÞ
(çk) íkks{n÷ MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkwt MðYÃk
(f) fk÷eËkMk {w½÷ MÚkkÃkíÞf÷k
(z) {kLkð rð¿kkLk ¼kiríkf MktMf]rík
(E) Ãkwhkíkíð rð¿kkLke Mkk{krsf heík-rhðks
( 2) Lke[uLkk ðkfÞku ¾hk Au fu ¾kuxk íku sýkðku.

(1 ) rVÕ{eøkeíkku fÞkhuÞ ÷kuføkeíkku Ãkh ykÄkrhík nkuíkk LkÚke.
(2 ) fÚkkðk[Lk ÷kuff÷kLkwt ytøk Au.
(3 ) ykÃkýe MktMf]rík{kt f{ofktz òuðk {¤íkk LkÚke.
(4 ) Ãknuhðuþ,¾kuhkf yLku hnuXký ykÃkýe ¼kiríkf MktMf]ríkLkk ytøkku Au.
(5 ) ÷kuff÷k yLku þk†eÞf÷k MktMf]ríkykuyu fÞkhuÞ yufçkeò Ãkh fkuE «¼kð ÃkkzÞku LkÚke.
29. 4. ¼khíkLke MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkk fux÷kf {wÏÞ MÚk¤ku:
¼khík{kt {wÏÞíðu Ä{o MkkÚku òuzkÞu÷ MkktMf]ríkf rðhkMkík ykÃkýLku òuðk {¤u Au. MÚkkÃkíÞ
f÷kLkk Ä{o MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {wÏÞ MÚk¤ku{kt {æÞ«Ëuþ{kt ykðu÷ Mkkt[eLkku çkkiØ MíkqÃk, Ërûký ¼khíkLkk
{trËhku,hksMÚkkLk Ëu÷ðkzkLkk siLk ËuhkMkhku yLku rËÕneLke ò{k{ÂMsË ðøkuhu økýkðe þfkÞ.
Þwøkku MkwÄe Ä{o Mktøkeík yLku fkÔÞku {kxu «uhýkËkÞe hnÞku Au su{kt ðuËfk÷eLk É[kyku,çkkiØ òíkf
fÚkkyku yLku yLÞ h[Lkkyku íku{s {æÞfk÷eLk ¼rfík Mktíkku yLku MkwVe MktíkkuLke h[LkkykuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. íkk{e÷Lkkzw{kt ði»ýð yLku þið Mkt«ËkÞ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {níðÃkwýo MkkrníÞ h[kÞw Au.
su{kt yktzk÷ suðk †e MktíkkuLke h[Lkkyku Mk{krðü Au «rMkØ «k[eLk fk~{ehe MkkrníÞLkk frðyku{kt
Ãký ÷kE ËuË suðe {rn÷k MktíkkuLke ÄkŠ{f h[Lkkyku su 14 {e MkËe{kt h[kE níke íku òuðk {¤u Au.
246 EríknkMk
LkkUÄ
r[ºk-29.6. Mkkt[eLkku çkkiØ MíkqÃk

Mktík frð {ehkçkkE,økwY LkkLkf yLku fçkeh suðk {æÞfk÷eLk Mktíkkuyu ÃkkuíkkLkk ¼rfíkMk¼h
MkkrníÞÚke Mk{økú ¼khík{kt ÏÞkrík {u¤ðe Au. ÃkAkík òríkykuu{ktÚke Ãký yLkuf Mktíkku yLku ¼rfík
frðyku {æÞfk¤{kt òuðk {¤u Au MkkÚku MkkÚku ÷kuf MktMf]rík MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÷kuf frðykuLkwt MkkrníÞ
Ãký MkËeykuÚke {kir¾f heíku [k÷íkw hnÞw Au.
Ä{o ykÃkýk ËirLkf SðLkLku Ãký «¼krðík fhu Au ¼khík{kt ÷øLk Mk{Þu Úkíkkt Þ¿k,¼kusLk
Mk{kht¼ku yLku Ãknuhðuþ ÄkŠ{f rLkÞ{ku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k nkuÞ Au. MkkÚku MkkÚku yk çkÄe çkkçkíkku
«kËurþf r¼Òkíkkyku Ähkðu Au. su{fu Ãktòçk{kt hnuíkk rnLËw-{wÂM÷{,þe¾,EMkkE Mk{wËkÞLke
{rn÷kyku {wÏÞíðu Mk÷ðkh-f{eÍ Ãknuhu Au. sÞkhu íkkr{÷Lkkzw{kt rnLËw-{wÂM÷{ yLku EMkkE
{rn÷kyku ð† ÃkrhÄkLk{kt MkkzeLkku WÃkÞkuøk fhu Au. yk Ërüyu ykÃkýk ÄkŠ{f rðïkMk ykÃkýe
MkktMf]ríkf «ÚkkykuLku ykfkh ykÃku Au. Ãkhtíkw MkkÚku MkkÚku ¼kiøkkur÷f yLku «kËurþf ÂMÚkrík Ãký íku{kt
¼køk ¼sðu Au.
r[ºk-29.7 Ëu÷ðkzkLkk siLk ËuhkMkh
EríknkMk 247
LkkUÄ
r[ºk-29.8. rËÕneLke ò{k{ÂMsË
29. 5. Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík yLku MktMf]rík:
fkuEÃký hk»xÙLke Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík íkuLkk MkktMf]rík SðLk Ãkh ÔÞkÃkf
«¼kð Ãkkzu Au. ykÃkýe Mkk{krsf ÂMÚkrík ykÃkýk Ãknuhðuþ Ãkh yMkh W¼e fhu Au. su{fu ¼khík{kt
÷øLk fhu÷,fwtðkhe yLku rðÄðk †eyku y÷øk «fkhLkk fÃkzk Ãknuhu Au yu s heíku ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík
Ãký MktMf]rík WÃkh ¾kMMke yMkh W¼e fhu Au. ½ýk ÷kufku ÷kuføkeíkLku íkku fux÷kf rVÕ{e økeíkkuLku
fux÷kf þk†eÞ MktøkeíkLku íkku fux÷kf ÷kufku Ãkrù{Lkk ÃkkuÃk MktøkeíkLku ÃkMktË fhu Au. yLkuf ÷kufku
hurzÞku Ãkh ykðk MkktMf]ríkf fkÞo¢{ku Mkkt¼¤íkk nkuÞ Au. ½ýk ÷kufku rVÕ{e økeíkku fu ÷kuføkeíkkuLku
Mkh¤íkkÚke þe¾e þfu Au. Ãkhtíkw þk†eÞ Mktøkeík þe¾ðk {kxu fXeLk íkk÷e{ ÷uðe Ãkzu Au yLku
LkkýktfeÞ MkØhíkk nkuðe Ãký ykð~Þf nkuÞ Au. MkkÚku MkkÚku þk†eÞ MktøkeíkLke íkk÷e{ ÷ktçkk Mk{Þ
MkwÄe [k÷íke nkuÞ Au su{kt Mk{Þ ykÃkðku sYhe nkuÞ Au.
¼khík{kt òuðk {¤íke fux÷ef MkktMf]ríkf rðhkMkík W¼e fhðk {kxu ¾wçk {kuxk ykŠÚkf
MktþkÄLkkuLke sYheÞkík W¼e ÚkE nþu. su{fu íkks{n÷ suðe {nkLk E{khík {w½÷ Mkk{úksÞLkk
þkMkf þknsnkt suðe ÔÞrfík s çkLkkðe þfu.
þknsnktyu E.Mk.1632 {kt ÃkkuíkkLke çkuøk{ {w{íkks {n÷Lke ÞkË{kt íkks{n÷Lkwt

rLk{koý þY fhkÔÞw níkw. yk M{khf çkLkíkk hh ð»ko ÷køÞk níkk íkuLkk rLk{koý{kt
þYykíkÚke s 20 nòh sux÷k {swhku Ëhhkus fkÞo fhíkk níkk. íkuLkk rLk{koý
fkÞo{kt 4 fhkuz YrÃkÞkLkku ¾[o ÚkÞku níkku. su íku Mk{Þu ¾wçk {kuxe ®f{ík økýe þfkÞ.
248 EríknkMk
LkkUÄ
r[ºk-29.9. òuíkÃkwhLkku rfÕ÷ku
r[ºk-2910 sÞÃkwhLkku rfÕ÷ku

{æÞfk÷eLk ¼khík{kt ¼ÔÞ rfÕ÷kyku yLku {nu÷ku íkÚkk ÄkŠ{f M{khfku {kuxk «{ký{kt
çktÄkÞk níkk. su {wÏÞíðu íkífk÷eLk hkòyku îkhk çkLkkððk{kt ykÔÞk níkk. hksËhçkkh,Ãkwò
rðrÄ {kxuLkk MÚk¤ku íku{kt òuðk {¤u Au. íkuLke MkkÚku MkkÚku íkuLku çkLkkððkðk¤k þkMkfLke {n¥kk Ãký
íku{kt òuðk {¤u Au. íkuLkk {kxu {kuxkÃkkÞu ¼kiríkf MktþkÄLkku Ãký nkuðk sYhe níkk. íkku Mkk{u Ãkûku
{ehkçkkE suðk {æÞfk÷eLk Mktíkkuyu ÃkkuíkkLkwt ykæÞkÂí{f SðLk Sððk yLku Eïh ¼rfík fhðk
r[¥kkuzLkk {nu÷,ÄLk MktÃkr¥k yu çkÄw s Akuze Mðíktºk Ãkýu ¾wçk ykuAk MkkÄLkku MkkÚku SðLk rðíkkÔÞw
níkw. yksu ykÃkýu {ehkçkkELkk økeíkkuLku ÞkË fheyu Aeyu. Ãkhtíkw íku{Lkk Ãkrík fu íku{Lkk {nu÷ fu
íku{Lke MktÃkr¥kLku ÞkË fhíkk LkÚke.
EríknkMk 249

( 1 ) .............. Lkku MíkqÃk ÄkŠ{f MÚkkÃkíÞf÷kLkwt WËknhý Au.
LkkUÄ
( 2 ) ðuËfk÷eLk É[kyku ............... MktøkeíkLkwt MðYÃk Au.
( 3 ) íkr{÷LkkzwLkk Mkw«rMkØ {rn÷k MktíkLkwt Lkk{ .................. níkw.
( 4 ) fk~{ehLkk Mkw«rMkØ {rn÷k MktíkLkwt Lkk{ .................. níkw.
( 5 ) ¼rfík yLku MkwVe Mktíkkuyu .............. Lke h[Lkk fhe níke.
( 6 ) ÷kuf MktMf]rík ............... îkhk Mk[ðkÞu÷ òuðk {¤u Au.
( 7 ) ykÃkýku Ãknuhðuþ ............. rMkðkÞ ............. yLkwMkkh swËku nkuÞ
Au.
(8 ) rfÕ÷k yLku {nu÷Lkwt rLk{koý ................ îkhk ÚkÞwt níkw.
29. 6. MkktMf]ríkf Mk{LðÞefhý:

¼khík MktMf]rík yuf heíku yLkuf MktMf]ríkykuLkku {u¤kðzku Au yLkuf MktMf]ríkyu ¼khíkLke
ÃkhtÃkhkøkík MktMf]rík MkkÚku ¼¤eLku ¼khíkLku yLkufrðÄ MktMf]ríkLkwt {nkLk MÚk¤ çkLkkÔÞw Au. «k[eLkfk¤Úke
ðuÃkkheyku, rðËuþeÞkºkeyku yLku yk¢{ýfíkkoyku ¼khík{kt ykðíkk hnÞk Au. íkuLku fkhýu íku{Lke
MktMf]ríkLke yMkh ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh Ãkze Au íkus heíku íku{Lku Ãký ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk yLkuf íkíðku
økúný fÞko Au.
yk «{kýu MkktMf]ríkf yktíkhr¢ÞkLku fkhýu ¼khík{kt MkËeykuÚke LkðeLk rð[khku yLku
ÃkhtÃkhkyku ykðíkk hnÞk Au. suýu ¼khíkeÞ MktMf]ríkLku ÔÞkÃkf MðYÃk ykÃÞw Au.
ykÃkýu ¼kusLkLkwt fu ¾kuhkfLkwt WËknhý ÷Eyu þwt ík{u òýku Aku fu ¼khík{kt çkxkfk yLku
xk{uxk suðe þkf¼kS ÃkkuxwoøkeÍ ðuÃkkheyku yLku MkirLkfku ÷ELku ykÔÞk níkk. íku{Lku yk [eòu
{æÞy{urhfk ÃkkMkuÚke ÷eÄe níke ¼khík{kt «k[eLkfk¤Úke [eLk{ktÚke [k ykÞkík Úkíke níke yLÞ
¾kuhkfLke [eòu su{kt ykÃkýu [ku¾k yLku Ëk¤kuLkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu íkÚkk MkhMkeÞw íkÚkk ík÷
suðk íku÷erçkÞkLkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu íku ¼khík{kt yksÚke 5 nòh ð»ko Ãknu÷k WÃkÞkuøk{kt
÷uðk{kt ykðíkk níkk.
ykÃkýu ykÃkýk ¾kuhkf Ãkh Lksh Lkkt¾eyu íkku [kuffMk sýkþu fu yíÞkhu ykÃkýu ÃkhtÃkhkøkík
¼khíkeÞ ¼kusLk ÷uíkk LkÚke çknkhLke yLkuf [esðMíkwykuyu ykÃkýk ¼kusLk{kt MÚkkLk s{kÔÞw Au.
MkkÚku MkkÚku rðïLkk yLkuf Ëuþku{kt ¾kMk fheLku y{urhfk yLku rçkúxLk{kt ¼khíkeÞ ¼kusLk ¾wçk
«ÏÞkík Au. fZe yLku fçkkçk yk Ëuþku{kt {kuxk «{ký{kt ¾kuhkf íkhefu ÷uðkÞ Au. yk heíku MkktMf]ríkf
yktíkhr¢Þk rðr¼Òk MktMf]ríkykuLku yuf fhðkLkwt fkÞo fhu Au.

¾hk ¾kuxk ðkfÞku swËk íkkhðku.
(1 ) ðuÃkkheyku yLku MkkuËkøkhku yu fhu÷e ÞkºkkLku fkhýu MkktMf]ríkf yktíkhr¢Þk ykfh Ãkk{e Au.
250 EríknkMk
(2 ) rðËuþe nw{÷kÚke MkktMf]ríkf yktíkhr¢Þk W¼e Úkíke LkÚke.
(3 ) {æÞ y{urhfk{ktÚke ¼khík{kt [k Lke ykÞkík fhðk{kt ykðíke níke.
(4 ) ík÷ yLku MkhMkeÞw ÃkkuxwoøkeÍku ¼khík{kt ÷kÔÞk.
(5 ) rçkúxLk{kt ¼khíkeÞ fZe ¾wçk s ÷kufr«Þ Au.
29. 7. ðirïfefhý: LkkUÄ

MktÃkwýo rðïLku yuf s ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf Ãkrhðuþ{kt {wfíke «r¢ÞkLku ðirïfefhý
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
¼khík
nðkE {køkkuo yLku yuhÃkkuxoMk
r[ºk-29.11 ¼khík: nðkE {køkkuo yLku yuhÃkkuxoMk
29. 8. ðirïføkúk{:
íku{ rðï yuf økk{zwt Au íkuðe ðkík yðkh-Lkðkh Mkkt¼¤e nþu. fkuEÃký çkkçkík yuf
MkkÚku rðïÔÞkÃke yLku økk{zw fE heíku nkuE þfu «Úk{ Lkshu yk nfefík rðhkuÄk¼kMke ÷køku.
ðirïføkúk{Lkku Mkki «Úk{ ð¾ík WÕ÷u¾ {uf-÷wnkLk Lkk{Lkk yuf rðØkLku fÞkuo íku{ýu
sýkÔÞw xur÷rðÍLk fu yLÞ MktËuþk ÔÞðnkhLkk rðrþü MkkÄLkkuLku fkhýu rðïLkk ÷kufku ¾wçk LkSf
ykðe hnÞk Au. nòhku {kE÷ Ëwh çkuXu÷ ÔÞrfík çkeò ÔÞrfík MkkÚku Úkkuze s Mkuftzku{kt ðkík fhe
þfu Au. Ãkrhýk{u yk çktLku ðå[u fkuE ¼kiríkf ytíkh hnuíkw LkÚke AuÕ÷k fux÷kf ð»ko{kt WÃkøkúneÞ
xufLkku÷kuS yLku yLÞ MktËuþk ÔÞðnkhLkk rðrþü MkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøkÚke {uf-÷wnkLkLke ¼rð»Þðkýe
Mkk[e Xhe Au.¼khík{kt çkuXk çkuXk ykÃkýu LkuÕMkLk {zu÷k suðk Ërûký ykr¢fkLkk LkuíkkLkwt Sðtík
«ð[Lk Mkkt¼¤e þfeyu Aeyu yus heíku þkhskn{kt h{kíke r¢fux {u[ òuE þfeyu Aeyu. yk
çkkçkík MÃkü fhu Au fu ÷kufku ðå[u ¼kiríkf ytíkh ½xe hnÞw Au. òufu yLÞ çkkçkíkku Ãký {níðÃkwýo
Au.
økk{zkyku{kt yuf MkkÚku MktÞwfík Ãkrhðkh{kt hnuíkk ÷kufku {kuxu¼køku ¾uzwíkku nkuÞ Au. íkku
ÄrLkf s{eLkËkhku LkkLkk ¾uzwíkku,nMíkfkheøkhku,s{eLk rðnkuýk ¾uík {swhku Ãký òuðk {¤u Au.
EríknkMk 251
¼khíkeÞ MktMf]rík yk çkÄk ðå[u MÃkü ytíkh Ãký òuðk {¤u Au.yk çkÄk ÷kufku ¼kiríkf Ërüyu yufçkeòLke LkSf
nkuÞ Au Ãkhtíkw Mkk{krsf yLku ykŠÚkf Ërüyu yk çkÄk ðøko ðå[u ¾wçk {kuxw ytíkh hnu÷w Au. s{eLkËkhku
þrfíkþk¤e nkuðkLku fkhýu økúk{eý Mk{ks{kt MkktMf]ríkf,ykŠÚkf yLku Mkk{krsf çkkçkíkku{kt yøkúuMkh
nkuÞ Au yux÷w s Lknet íku{Lkk Ãkh nkðe Ãký ÚkkÞ Au yux÷u fu yktíkhr¢ÞkLku íkuyku «¼krðík fhu Au.
ðirïføkúk{Lke fÕÃkLkk{kt ½ýe Mk{MÞkyku Ãký òuðk {¤u Au. þnuhku økúk{eý Mk{ks Ãkh
LkkUÄ
nkðe ÚkE òÞ Au. þnuhku{kt hnuíkk ÷kufku økk{{kt hnuíkk ÷kufkuLke íkw÷Lkkyu ðÄw «¼kðþk¤e nkuÞ
Au. ykÃkýu ¼khík yLku y{urhfk suðk ËuþkuLkk þnuhku ðå[u yLku økk{zk ðå[u Ãký íkVkðíkLkk {wÆk
MÃkü íkkhðe þfeyu Aeyu y{urhfLk þnuhku{kt hnuíkk ÷kufku ¼khíkeÞ þnuhku{kt hnuíkk ÷kufku fhíkk
ðÄw rðfrMkík sýkÞ Au.
íku{ Aíkkt rðïøkúk{Lke MktfÕÃkLkk{kt yktíkh ½xðkLkwt fkÞo Úkíkw òuðk {¤u Au. xur÷rðÍLk
yuLkwt «{w¾ {kæÞ{ Au Ãkhtíkw rðïøkúk{Lke yk MktfÕÃkLkk MktMf]rík fu Mk{ksLke yktíkh çkkçkíkkuLku MkkÚku
òuzkÞu÷e nkuíke LkÚke. íkuÚke {kºk MktËuþk ÔÞðnkh Ãkwhíke yLku xu÷eðeÍLk «r¢Þk Ãkwhíke íku {ÞkoËeík
hne Au.
29.9.ònuh ¾çkhku yLku WÃk¼kufíkkðkË:

ykÃkýu hurzÞku,xe.ðe.,rVÕ{ku,rðr¼Òk ÷u¾ku yLku rð¿kkLk MktøkeíkLkk fkÞo¢{ {kuxk «{ký{kt
{kýeyu Aeyu íkuLke MkkÚku MkkÚkku {kuxk «{ký{kt ònuh ¾çkh Ãký òuEyu Aeyu ykðw þk {kxu ÚkkÞ
Au? yux÷k {kxu fu rð¿kkÃkLkËkíkk yÚkðk «Þkusf yuðk fkÞo¢{ku {kxu Lkkýk ¾[uo Au su ykÃkýu
òuEyu Aeyu. {kuxk «{ký{kt Ëþofku MkwÄe ÃknkU[ðk [es-ðMíkwykuLke ftÃkLkeyku ÷kufr«Þ fkÞo¢{ku
ðå[u ÃkkuíkkLke ònuh ¾çkh Ëu¾kzu Au suLkkÚke ÷k¾ku ÷kufku MkwÄe ÃkkuíkkLkk WíÃkkËLkLku ÷E sE þfkÞ.
ònuh¾çkhku ykÃkLkkh ftÃkLkeyku íkuLkk îkhk ÃkkuíkkLkk ¾heËkh W¼k fhu Au. ÃkkuíkkLke rðr¼Òk
[es-ðMíkwyku su{fu Mkkçkw,r¢{,fkh yLku ½h{kt òuðk {¤íkk WÃkfhýku ðøkuhuLke {kuxk «{ký{kt
ònuhkík fhe ÷kufkuLku íku ðMíkw ¾heËðk «uhu Au. yk «ð]rík yux÷e nËu ykøk¤ ðÄe [wfe Au fu ÷kufku
ònuh ¾çkhkuu òuE íku{Lkk {kxu Lkfk{e nkuÞ íkuðe [eòu Ãký ¾heËðk yk¢Š»kík ÚkkÞ Au. yk
«r¢ÞkLku ykÃkýu WÃk¼kufíkkðkË íkhefu yku¤¾eyu Aeyu.
yuf íkhV ¼kiríkf ytíkh ½xe hnÞw Au íkku çkeS íkhV çknw hk»xÙeÞ ftÃkLkeyku LkðeLk
xufLkku÷kuSLkk {kæÞ{Úke ÃkkuíkkLkk {kxu VkÞËku W¼ku fhe hne Au. íkuyku {kuxk ¾heËLkkh ðøko W¼ku
fhu Au yLku íku{Lke f{kýeLkku {kuxku rnMMkku ÃkkuíkkLke [eòu ¾heËðk Ãkh yk¢Š»kík fhu Au. yux÷w s
Lknet fux÷ef ftÃkLkeyku ÷kufkuLku ÃkkuíkkLke [eòu WÄkh ykÃkðkLke «ð]rík Ãký fhu Au.
ðíko{kLk fk¤{kt ðirïfefhý {kuxu¼køku yíÞtík ÄLkðkLk ÷kufkuLkk rník MkkÚku òuzkÞu÷ Au.
rðïLkk MktþkÄLkku ykðk {kuxk {kýMkkuLkk nkÚk{kt fuLÿeík Úkíkk Mkk{kLÞ ÷kufkuLku íkuLkku ÷k¼ {¤íkku
LkÚke. íkuLku çkË÷u MktþkÄLkkuLke ðnu[ýe Mk{kLk heíku fhðk{kt ykðu íkku rðïLkk ÷k¾ku ÷kufku su
økheçke{kt Mkçk¤e hnÞk Au íku{Lku Mkþfík çkLkkðe þfkÞ.
ykÃkýu yu ÞkË hk¾ðwt òuEyu fu ðirïfefhýLke yk «r¢Þk{kt Mkk{kLÞ ÷kufkuLku Ãký
MÚkkLk {¤ðw òuEyu MkkÚku MkkÚku ðirïfefhýLke «r¢ÞkÚke Ëuþ rðËuþLke [eòu yLku MkktMf]ríkf çkkçkíkkuLkk
MktÃkfo{kt ykÃkýu ykðeyu Aeyu íÞkhu ykÃkýu yu rððufÃký ò¤ððku òuEyu fu ykÃkýk {kxu fE
[es ÞkuøÞ Au fu yÞkuøÞ. ðirïfefhý MkkÚku ykÃkýu Sðeyu Aeyu Ãkhtíkw ykÃkýu yu Mk{sðwt
òuEyu fu ykÃkýu ykÃkýe þhíku SððkLkwt Au.
252 EríknkMk

( 1 ) ðirïfefhý ............. yLku MkktMf]ríkf Mk{LðÞfhýLkk ûkuºkku{kt MÚkkLk çkLkkðe
hnÞw Au.
( 2 ) ðirïfefhý þçËLkku «Þkuøk Mkki «Úk{ ...............Lkk{Lkk rðØkLku fÞkuo. LkkUÄ
( 3 ) rð¿kkÃkLkËkíkk xe.ðe. fkÞo¢{kuLku .......... ....çkLkkðu Au.
( 4 ) ðirïfefhýLke «r¢Þk Ãkh ............ hk»xÙku nkðe ÚkE økÞk Au.
ík{u su þeÏÞk
MktMf]rík {kLkð yÂMíkíðLkku yr¼Òk ytøk Au íkuLke yr¼ÔÞrfíkLkk yLkuf MðYÃkku Au. ÷kuf
MktMf]ríkÚke ÷ELku þk†eÞ MktMf]ríkLkk yLkuf MðYÃkku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au.hkus çkhkusLkk SðLk{kt
WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk ¼kusLk,Ãkkuþkf, Mkk{krsf heík-heðkòu ðøkuhu MktMf]ríkLkk {q¤¼qík ½xfku Au.
ÄkŠ{uf,Mkk{krsf yLku ykŠÚkf çkkçkíkku Ãký MkktMf]ríkf çkkçkíkkuLku «¼krðík fhu Au. íku ÷kufku ðå[u
yktíkhr¢Þk fhe ykfkh «kÃík fhu Au. yksu ðirïfefhýLke «r¢Þk [k÷e hne Au su {kLkðòík
{kxu r{©eík ðhËkLk Au. yuf íkhV íkuLku WÃk¼kufíkkðkËLku «kuíMkknLk ykÃÞw Au íkku çkeS íkhV
rðr¼Òk MktMf]ríkykuLku yufçkeò MkkÚku òuzðkLkwt fkÞo fÞwo Au. íkuLke «r¢ÞkÚke rðï{kt ¼kiríkf ytíkh
½xÞw Au yLku SðLk MkwrðÄk Ãkwýo çkLÞw Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) yk «fhý{kt ðýkoððk{kt ykðu÷ MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkk rðr¼Òk MðYÃkkuLke Mkwr[
çkLkkðku. íku{ktLke su fkuE çkkçkíkku ík{u yLkw¼ðe nkuÞ íkuLkk rðþu rLkçktÄ íkiÞkh fhku.(WËknhý
íkhefu ík{Lku øk{íkk ÷kuføkeík,÷kufLk]íÞ,þk†eÞ økeík,þk†eÞ Lk]íÞ, r[ºk ðøkuhu)
(2 ) ykÃkýe Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík ykÃkýe MktMf]ríkLku fE heíku «¼krðík fhu Au.
íkuLkwt ðýoLk fhku þwt ík{u {kLkku Aku fu yk «Úkkyku {níðÃkwýo Au.
(3 ) yuðk MÚk¤ku rðþu [[ko fhku sÞkt ík{u «ðkMku økÞk nkuð su{fu fkuE rsÕ÷ku fu þnuh yÚkðk
fkuE hksÞ yÚkðk íkku fkuE hk»xÙ. yk MÚkkLku hnu÷k ÷kufkuLke MktMf]rík rðþu ík{u su fktE
òÛÞw Au íkuLkk rðþu yuf rLkçktÄ íkiÞkh fhku yLku ík{khe MktMf]ríkLkk íkíðku MkkÚku íku MktMf]ríkLkwt
íkw÷Lkkí{f r[ºk MÃkü fhku.
(4 ) ðirïfeøkúk{ MðYÃkLkwt ðýoLk fhku yLku yuf Mkk{kLÞ økk{ fhíkk íku fE heíku swËw Ãkzu Au íku
Mk{skðku.
(5 ) fkuE ËirLkf Mk{k[kh Ãkºk yÚkðk Ãkrºkfk{ktÚke ykuAk{kt ykuAe Ãk ònuh ¾çkhku yufXe
fheLku íkuLkk rðþu ðýoLk fhku.íku{kt ònuh¾çkh ykÃkLkkh ftÃkLke íkuLke ònuh¾çkhLke «Ørík
íku fÞkt WíÃkkrËík ÚkkÞ Au yLku íku fE ®f{íku ðu[kÞ Au íkuLkk rðþu {krníke ykÃkku MkkÚku MkkÚku
EríknkMk 253
rð¿kkÃkLk Ëkíkk íkhV «[kh fheLku ÷kufkuLku íku ¾heËðk fuðe heíku yk¢Š»kík fhu Au íku Ãký
sýkðku.

LkkUÄ
29. 1.
(1 )
(y) MkktMf]ríkf yr¼ÔÞrfíkLkwt MðYÃk
(çk) {w½÷ MÚkkÃkíÞ f÷k
(f) MktMf]ík fkÔÞ
(z) Mkk{krsf heík-heðks
(E) ¼kiríkf MktMf]rík
( 2)
(1 ) ¾kuxw
(2 ) Mkk[w
(3 ) ¾kuxw
(4 ) Mkk[w
(5 ) ¾kuxw
29. 2.
(1 ) Mkkt[e
(2 ) ÄkŠ{f
(3 ) yktzk÷
(4 ) ÷kEËuË
(5 ) Mkk{kLÞ ÷kufku
(6 ) {kir¾f
(7 ) Ä{o,ûkuºk
(8 ) þkMkfku
29. 3.
(1 ) Mkk[w
(2 ) ¾kuxw
(3 ) ¾kuxw
(4 ) ¾kuxw
(5 ) Mkk[w
29. 4.
(1 ) yÚkoÔÞðMÚkk
(2 ) ðirïføkúk{
(3 ) MÃkkuLMkh
(4 ) rðfrMkík
254 EríknkMk
{kLkð rð¿kkLk : íkuLkku þkÂçËf yÚko ÚkkÞ Au {kLkðLkwt rð¿kkLk su{kt ¼kiríkf yLku
Mkk{krsf yuf çktLku çkkçkíkku Ãkh æÞkLk furLÿík fhe {kLkðLkwt Ãkwýo YÃku
yæÞÞLk fhðk{kt ykðu Au.
ÃkwhkíkíðrðË : «k[eLk Mk{ksLkk {¤e ykðu÷k ¼kiríkf yðþu»kkuLkwt rð&÷u » ký -
fhLkkh rð¿kkLke yLku íku{ktÚke MktMf]ríkLkk íkíðkuLku ykÃkýe Mk{ûk {wfLkkh LkkUÄ
rðØkLk
þk†eÞ : [kuffMk çkkçkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾e yLku Wíf]c çkkçkíkku rðþu ðÃkhkíkku
þçË
WÃk¼kufíkkðkË : ðkMíkrðf sYheÞkíkku fhíkk ðÄw [eòu yLku Mkuðkyku {u¤ððkLkwt ykf»koý
ûk{íkk Lk nkuðk Aíkkt Wå[ [esðMíkwyku «kÃík fhðkLke EåAk Ähkðíke
«ð]rík
¼kiríkf MktMf]rík : ykÃkýu hkus-çkhkusLkk SðLk{kt su [esðMíkwyku ðkÃkheyu Aeyu íku
yLku su {qíkoMðYÃk Ähkðu Au íku ¼kiríkf [es-ðMíkwyku su MktMf]ríkLkwt
ytøk çkLku Au íkuLku ¼kiríkf MktMf]rík fneyu Aeyu.
ðirËf É[kyku : [kh ðuË ÉøðuË,Mkk{ðuË,ÞswðuoË,yÚkoððuoË{kt ykðu÷k {tºkku su
rðr¼Òk f{fkOzku,Þ¿kku yLku çkr÷Lkk «Mktøku W[khðk{kt ykðíkk níkk.
EríknkMk 255
{kuzâw÷ - 6B MkktMf]ríkf WíÃkkËLk
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík
LkkUÄ
30
MkktMf]ríkf WíÃkkËLk
Ãknuhðuþ,MkkrníÞ,¾kuhkf,r[ºk,ðkMký yk çkÄe [esðMíkwyku yLku MkktMf]ríkf çkkçkíkku
MkkÚku {¤eLku ykÃkýe MktMf]ríkLkk ytøk çkLku Au.ykÃkýu yk «fhý{kt ykðe [eòuLkwt WíÃkkËLk fuðe
heíku Úkíkw níkw íkuLke [[ko fheþwt
nuíkwyku
yk «fhýLkwt yæÞÞLk fÞko ÃkAe ík{u...............

• r[ºkku çkLkkððk {kxu fE xufLkku÷kuSLkku yLku ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku íku òýe
þfþku.
• «k[eLk fk¤Úke ¼khík{kt çkLkíkk ð†ku rðþu òýfkhe «kÃík fhe þfþku.
• {nkfkÔÞkuÚke ÷ELku ÷kuføkeíkku MkwÄe ¼khíkeÞ MkkrníÞLkk Mk{]Ø ðkhMkk rðþu {krníke
«kÃík fhe þfþku.
• ¼khíkLkk rðr¼Òk «Ëuþku{kt f]r»k WíÃkkËLk,yLkks yLku ¾kuhkf fuðk «fkhLkku níkku íku
ytøku òýfkhe «kÃík fhe þfþku yLku íkuLke rðrðÄíkkMk¼h {krníke «kÃík fhe þfþku.
30 .1. r[ºkf÷k,f÷kfkh yLku íkuLkk Mkthûkf:

yk ¼køk{kt ykÃkýu f÷kfkh yLku íku{Lke f÷k rðþu òýfkhe «kÃík fhe þfeþwt. íku{Lku
fÞk «fkhLkk r[ºkku íkiÞkh fÞko yLku íku fkuLkk {kxu fÞko íku òýeþwt.
r[ºk-30.1. nzÃÃkeÞ MkÇÞíkk{kt òuðk {¤íkk {kxeLkk r[rºkík ðkMkýku
256 EríknkMk
MkktMf]ríkf WíÃkkËLk {kuzâw÷ - 6B
¼qíkfk¤{kt rþÕÃk yLku f÷k ËirLkf SðLkLkk rnMMkk níkk su WÃkÞkuøke yLku MkwtËh níkk.
ykÃkýk Ãkqðoòu îkhk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk MkkÄLkku ¾kMk fheLku ðkMký,fÃkzk,½h suðe çkkçkíkkuLkk
yðþu»kku {kuxk «{ký{kt {¤e ykÔÞk Au. ½h{kt †eyku ½hkuLke rËðk÷ Ãkh [ku¾k,n¤Ëh yLku
ftfwLkk r{©ýÚke su r[ºkku íkiÞkh fhíke íku ¾wçk Wíf]ü «fkhLkk sýkÞ Au. rçknkhLkk økúk{eý
ûkuºkkuLke {rn÷kyku {ÄwçkLke Lkk{Lke yuf rðrþü r[ºkf÷k MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Au. su{kt sL{kü{e
suðk rnLËw Ä{oLkk Ãkrðºk íknuðkhkuLkk r[ºkku Ëkuhðk{kt ykðíkk. f÷kLkk ykðk Ëüktíkku Ä{o MkkÚku LkkUÄ
Mktf¤kÞu÷k yLku Ãkrðºk {kLkðk{kt ykðíkk.
«k[eLkfk¤{kt ¼khík{kt økwVkyku{kt Ãký r[ºkf÷kLkk yË¼wík Lk{qLkk «kÃík ÚkÞk Au.
{æÞÃkk»kký ÞwøkLkk yk r[ºkku ¼kuÃkk÷ ÃkkMku ¼e{çkuíkfk{kt {kuxe MktÏÞk{kt {¤e ykÔÞk Au. ykðk
økwwVk r[ºkku W¥kh«ËuþLkk r{hÍkÃkwh,hkÞøkZ ÃkkMku ykðu÷ ®MkøkLkÃkwh,®ðæÞk[÷ Ãkðoík{k¤k{kt
ykðu÷k {nkËuð xufheyku yLku fýkoxf{kt ykðu÷ çkuÕ÷kheLke økwVkyku{kt òuðk {¤u Au. yk r[ºkku
{kuxu¼køku rþfkhLkk ÿ~Þku Ëþkoðu Au MkkÚku MkkÚku íku ûkuºkLkk Ãkþwyku,ðLkMÃkrík íku{s {kLkð SðLk
rðþu Ãký ¾kMMke òýfkhe ykÃku Au. yk r[ºkku{kt ÄLkw»Þ,çkký yLku fwnkzeLkk r[ºkku «kÃík ÚkÞk Au.
rþfkh{kt MkV¤íkk {¤u íku {kxu ykðk r[ºkku ËkuhðkLke {kLÞíkk nkuÞ íkuðwt sýkÞ Au.
þYykík{kt yk f÷k MðYÃk ÃkkuíkkLke sYheÞkíkku {kxu W¼w ÚkÞw Ãkhtíkw ÃkAeÚke f÷kLku þkMkfkuyu
Mkthûký Ãký ykÃÞw. íkuLku fkhýu f÷kfkh ðøko yk ykfkh ÃkkBÞk.
{æÞ«ËuþLke çkk½ økwVkyku yLku {nkhk»xÙLke ystíkk yLku E÷kuhk økwVkyku{kt òuðk {¤íkk
r[ºkku ¼khíkeÞ r[ºkf÷kLkwt Wíf]ü WËknhý Ëþkoðu Au.ystíkkLke økwVkyku{kt òuðk {¤íkk r[ºkku
{kuxu¼køku økkiík{ çkwØLkk SðLk [rhºk{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞk Au. ¾kMk fheLku òíkf fÚkkyku{kt çkwØ
rðþu su çkkçkíkku òuðk {¤u Au. íkuýu r[ºkYÃku ystíkk{kt ykfkh ykÃkðk{kt ykÔÞku Au fux÷kf r[ºkku
hkus-çkhkusLkk Ãký sýkÞ Au. ystíkk{kt yk «fkhLkk r[ºkku{kt ¾wçk s rðÏÞkík r[ºk ©]tøkkh{kt
{þøkw÷ hksfw{kheLkwt {¤e ykÔÞw Au. ystíkk yLku E÷kuhkLke r[ºkf÷kLku økwÃík þkMkfku yLku ðkfkxf
hkòykuyu Mkthûký ykÃÞw níkw yk r[ºkf÷kLkk Lk{qLkkyku E.Mk. [kuÚke Úke ÷ELku Aêe ËhBÞkLkLkk
Au. yk r[ºkku ÃkkuíkkLkk yr{x htøkkuLke Ërüyu rðï rðÏÞkík ÚkÞk Au. yk rMkðkÞ Aêe Úke ËMk{e
MkËe ËhBÞkLk þkMkLk fhLkkh ÃkÕ÷ð hkòykuyu {nkçkr÷Ãkqh{ økwVkyku{kt íkiÞkh fhkðu÷k r[ºkku
¾wçk s {níðÃkwýo Au. íku{kt ykÃkýLku ystíkk yLku E÷kuhkLke r[ºkf÷kLke þi÷eLkku WÃkÞkuøk ÚkÞu÷ku
sýkÞ Au.
{nkçkr÷Ãkwh{([uÒkkE ÃkkMku ykðu÷ MÚk¤) {kt ¾zfku fkÃkeLku çkLkkððk{kt ykðu÷ {trËh
Lkh®Mkn Lkk{Lkk ÃkÕ÷ð hkòLkk Mk{ÞLkwt Au su Mkkík{e MkËe{kt çktÄkÞw níkw. ynªÞk Ãknkz fkÃkeLku
økwVk íkiÞkh fhe íkuLkk Ãkh {nk¼khíkLkk fÚkkLkf Ãkh ykÄkrhík r[ºkku Ëþkoððk{kt ykÔÞk Au yux÷w
s Lknª {wíkeoyku Ãký çkLkkððk{kt ykðe Au. su ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke yË¼qík rðhkMkík Au.
r[ºkf÷kLku þkMkfkuyu ¾wçk Ãkku»ký ykÃÞw þkneËhçkkhÚke ÷ELku þnuhku yLku fMkçkkyku
MkwÄe yk f÷k rðMíkhe. {w½÷fk÷eLk r[ºkf÷k ¼khíkeÞ r[ºkf÷kLkk ûkuºku {níðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
16 {e 17 MkËe ËhBÞkLk ykfkh Ãkk{u÷e yk f÷k EhkLk yLku rnLËwMíkkLkLke ÃkhtÃkhkykuLkwt ¼kðÃkwýo
r{©ý Au. {w½÷ yLku hksÃkqík þkMkfkuyu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk ûkuºkku{kt r[ºkf÷kLku ¾wçk Ãkku»ký ykÃÞw MkkÚku
MkkÚku yk çktLku f÷kLke þi÷eykuyu yufçkeò Ãkh {kuxe yMkh W¼e fhe níke. rsÕËMkkÍe yLku
Ãkktzw÷erÃk r[ºk suðe çku {wÏÞ r[ºkf÷kyku yk Mk{Þ{kt rðfkMk Ãkk{e níke. {w½÷ r[ºkf÷kLkku
W¥k{ Lk{qLkku ÃkkËþknLkk{k{kt òuðk {¤u Au. su{kt Ãkktzwr÷rÃk r[ºk þi÷eLkku «Þkuøk VkhMke f÷kfkhkuyu
EríknkMk 257
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík fÞkuo Au. yfçkhLkk{k Lkk{Lkk økútÚk{kt Ãký Mkw«rMkØ r[ºkLkku Mk{qn òuðk {¤u Au. yk çktLku økútÚkku
{w½÷ hkòykuLkk SðLk [rhºk Au yLku íku{kt òuðk {¤íkk r[ºkku íku{Lkk SðLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au.
Mkr[ºk siLk Ãkktzwr÷rÃk YÃku òuðk {¤íkk r[ºkku ¼khíkeÞ r[ºk þi÷eLkk MkwrðÏÞkík Lk{qLkk
økýkÞ Au. yk Ãkktzwr÷rÃkLke þYykík E.Mk.Lke Aêe MkËe{kt ÚkE níke. siLk rðØktLkkuyu ÃkkuíkkLkk
«k[eLk ¿kkLkLku Mkwhrûkík hk¾ðk Mkr[ºk Ãkktzr÷rÃkLkku WÃkÞkuøk fÞkuo níkku yLkuf ðuÃkkhe yLku MkkuËkøkhkuyu
LkkUÄ ykðe ÷erÃk íkiÞkh fhLkkh f÷kfkhkuLkwt Mkthûký fÞwo níkw. yk Ãkktzwr÷Ãkeyku{kt ¾wçk MkwtËh ÷½wr[ºkku
òuðk {¤u Au. siLk Ä{oLke {kLÞíkk yLkwMkkh «Úk{ íkeÚkOfh É»k¼Ëuð Ãkkuíku Ãký fwþ¤ r[ºkfkh
níkk. ykðk Mkr[ºk siLk Ãkktzw÷erÃkyku{kt MkkiÚke {níðLkk økútÚkku íkhefu yüMkn†efk «¿kk Ãkkhr{íkk
yLku rºk÷kufÞ rËÃkefkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. rºk÷kufÞ rËÃkefk siLk Ä{o yLku siLk ËþoLk ykÄkheík
r[ºkf÷kLkku Wíf]ü Lk{qLkku økýkÞ Au.
«k[eLk yLku {æÞfk÷eLk r[ºkf÷k yk heíku hksÞ fu Ä{oLkk Mkthûký{kt {kuxk «{ký{kt
«Mkhe níke. ykÄwrLkf r[ºkf÷k{kt sYheÞkík yLkwMkkh ½ýk çkÄk ÃkheðíkoLkku òuðk {¤u Au. su{fu
ÃkkuMxh,nkuzeOøMk yLku ònuh ¾çkhkuLku r[ºk îkhk ykfŠ»kík fhðk{kt ykðu Au. òufu íku{kt Mkk{kLÞ
sLkSðLkLkwt rLkYÃký òuðk {¤íkw LkÚke.
(1 ) Lke[uLkk ðkfÞku ¾hk Au fu ¾kuxk íku sýkðku.

(y) {ÄwçkLke r[ºkf÷k f{ofktz yLku ÄkŠ{f ÃkhtÃkhk íkhefu þY ÚkE níke.
(çk) økwVk r[ºkf÷k þi÷eLku hksÞLkwt Mkthûký «kÃík ÚkÞw níkw.
(f) ¼k»kktíkrhík LkÚke ÚkÞku
(z) yfçkhLkk{k yLku ÃkkËþknLkk{k hkòykuLkk SðLk [rhºkku Au.
(2 ) «k[eLk ¼khík{kt økwVk r[ºkf÷kLkk MÚk¤kuLkk Lkk{ ykÃkku.
30.2 ¼khíkeÞ ð† yLku Ãknuhðuþ:

¼khíkLke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík yLku ÃkÞkoðhýu ¼khíkeÞ ÷kufkuLkk Ãknuhðuþ Ãkh «¼kðf
yMkh fhe Au. W¥kh¼khík{kt WLk yLku MkwíkhkW fÃkzkLkku «Þkuøk ÚkkÞ Au íkku økh{ ykçkkunðk
Ähkðíkk Ërûký ¼khík{kt {kuxu¼køku MkwíkhkW fkÃkzLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. økh{ ûkuºkku{kt ÃkwY»kku Äkuíke
yLku ÍÇ¼k suðk ð†ku Ãknuhíkk. W¥kh ¼khík{kt ÃkwY»kku Mkeðu÷k þxo yLku ÃkuLx Ãknuhu Au suLku fwíkko
ÃkkEò{k íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk. †eyku {kuxu¼køku A øks ÷tçkkELke MkkzeLkku WÃkÞkuøk fhu Au
íkku fux÷kf ûkuºk{kt Mk÷ðkh fwíkkoLkku WÃkÞkuøk fhu Au. Mkkze ÃknuhðkLke ÃkØrík Ãký ¼khíkLkk swËk
swËk ûkuºkku{kt rðr¼Òk òuðk {¤u Au. {nkhk»xÙ yLku íkk{e÷LkkzwLke †eyku Lkð øks ÷tçkkELke Mkkze
Ãknuhu Au. sÞkhu fuh¤Lke †eyku 4-5 øks Lke Mkkze Ãknuhu Au.
yuf {kLÞíkk «{kýu «k[eLk ¼khíkLkk ÷kufku MkeÔÞk ðøkhLkk fÃkzk Ãknuhíkk níkk. yu
fnuðw {w~fu÷ Au fu ¼khíkeykuyu Mkeðu÷k fÃkzkLkku WÃkÞkuøk fÞkhÚke þY fÞkuo nþu. òufu E.Mk.Lke
Ãknu÷e MkËeLke {¤e ykðu÷ {qŠíkyku yLku r[ºkf÷kLkk Lk{qLkkyku{kt fw»kký MkirLkfku ÃkuLx (Ãkkx÷wLk)
yLku sufux Ãknuhu÷k Ëþkoððk{kt ykÔÞk Au. y{hkðíke (yktÄú«Ëuþ) yLku çkú]nËuïh{
258 EríknkMk
(íkk{e÷Lkkzw){kt {¤e ykðu÷ «k[eLk {Šíkyku{kt {kºk Lkkufhðøko yLku Lk]íÞktøkLkkyku Mkeðu÷k fÃkzk
Ãknuhíke Ëþkoððk{kt ykðe Au. sÞkhu hkò yLku Ëuðíkk MkeÔÞk ðøkhLkk fÃkzk{kt Ërüøkku[h ÚkkÞ
Au.
¼khíkLkk hk»xÙeÞ Mktøkúk÷Þ{kt {Úkwhk f÷kþi÷eLke {¤e ykðu÷ frLk»fLke {qŠík Mk[ðkÞu÷
Au. yk {qŠík{kt hkòLkk {kÚkkLkku ¼køk Lkü ÚkE økÞu÷ku Au Ãkhtíkw íkuLkk ÄzLkk ¼køk Ãkh fkux Ãknhu÷ku
sýkÞ Au. LkkUÄ
¼khík{kt fÃkkMkLkwt WíÃkkËLk «køk yiríknkrMkf ÞwøkÚke ÚkkÞ Au nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkLkk
{kuxk¼køkLkk þnuhku{kt fÃkkMkLkk WÃkÞkuøkLkk ¾kMMkk «{ký {¤u Au. Ãkwhkíkíðþk†eÞykuyu ynªÚke
íkf÷eyku Ãký «kÃík fhe Au yÚkðoðuË{kt fkÃkz ðýðkLkk [h¾kLkku WÕ÷u¾ ÚkÞku Au. fkÃkz ðýðkLkwt
fk{ «k[eLk ¼khík{kt {kuxu¼køku {rn÷kyku fhíke níke.
¼khíkeÞ ð†ku{kt ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke Í÷f ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu. htøk ykf]rík yLku
fÃkzk ÃknuhðkLkk rðr¼Òk yðMkhku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au. ÷øLk Mk{Þu fLÞk ÷k÷ htøkLkk fÃkzk
Ãknuhíke íkku ¼w¾hk yLku MkVuË htøkLkk fÃkzk ykæÞkÂí{f Mktíkku Ãknuhíkk. rðÄðk †eyku MkVuË fÃkzk
Ãknuhíke. fk¤ku htøk yþw¼ {kLkðk{kt ykðíkku òufu Ërûký ¼khík{kt øk¼oðíke †eyku fk¤k htøkLkk
fÃkzk Ãknuhíke íkuLke ÃkkA¤Lke {kLÞíkk òuíkk sýkÞ Au fu ¾hkçk LkshÚke ÃkkuíkkLkk çkk¤fLku çk[kððk
ykðk fÃkzk ÃknuhðkLkku heðks nþu. øk¤e yLku {suXe suðe ðLkMÃkríkyku{ktÚke htøkku íkiÞkh Úkíkkt.
ykÄwrLkf fk¤{kt hMkkÞý þk†Lkk rðfkMku yk ûkuºku yLkuf LkðeLk [eòu þkuÄe fkZe Au.
ð†ku Ãkh ¼kir{ríkf ykf]ríkyku Ëkuhðk{kt ykðíke fux÷kf ûkuºkku{kt fkÃkzk Ãkh
Vw÷,Íkz,sLkkðhLkk r[ºkku Ãký Ëkuhðk{kt ykðíkk. íkuLkkÚke íkuyku fE fE [eòuÚke Ãkrhr[ík níkk íku
òýe þfkÞ Au. ¼khíkLkk {kuxk¼køkLkk «Ëuþku{kt f{¤ yLku fuheLke ykf]ríkyku ð†ku Ãkh òuðk
{¤u Au. ¼khík ð†kuLke çkkçkík{kt yuf Mk{]Ø ÃkhtÃkhk Ähkðíkku Ëuþ Au ðkhkýMkeLkwt huþ{ su{kt
shefk{ fhðk{kt ykðíkw íkuLku ò{ËkLke fu ò{uðh íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíke. fk[eÃkwh{{kt
huþ{Lkk ð†Ãkh MkkuLkkLke hu¾kyku Ëkuhðk{kt ykðíke íkku ykMkk{,ðkhtøk÷ yLku fýkoxfLkwt xMkh
«fkhLkk huþ{Lke rðï rðÏÞkík òík níke.MkwíkhkW fÃkzk {kuxk «{ký{kt çkLkíkk yLku MkkËk [h¾kÚke
íkiÞkh Úkíkk sÞkhu sheðk¤k huþ{Lkk ð†ku çkLkkððk rðrþü [h¾k çkLkkððk{kt ykðíkk. ÄLkðkLk
÷kufku huþ{e fÃkzk Ãknuhíkk.
swËk swËk «fkhLkk ð†kuLkwt rLk{koý fhðk swËe swËe xufLkku÷kuSLke sYh Ãkzíke níke. xkE
yuLz zkE Lkk{Lkwt ð† suLku rðr¼Òk MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhkyku{kt swËk swËk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðíke.
su{fu hksMÚkkLk yLku økwshkík{kt çkktÄýe íkhefu,ykurhMMkk Efík íkhefu,íkr{÷Lkkzw{kt [wtøkze íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðíke.çkktÄýe çkLkkððkLke «r¢Þk{kt fkÃkz yÚkðk MkwíkhLku fzf çkktÄðk{kt yLku
htøkðk{kt ykðu Au.
f÷{fkhe ð† yktÄú«ËuþLke yuf rðrþü ÃkhtÃkhk Au suLkku yÚko ÚkkÞ Au f÷{ îkhk r[ºk
fhu÷ ð†. 14 Úke 17 {e MkËeyku ËhBÞkLk ËÏ¾ýLkk MkwÕíkkLkku yLku ÄLkðkLkkuyu íkuLku ¾wçk Ãkku»ký
ÃkwÁ ÃkkzÞw níkw. ð† Ãkh Ëkuhðk{kt ykðíkk r[ºkLkku rð»kÞ rnLËw yLku {wÂM÷{ yu{ çktLku Ä{o{ktÚke
÷uðk{kt ykðíkku. yksu f÷{fkhe {þeLk îkhk çkLkkððk{kt ykðu Au yLku íkuLke r«Lx ç÷kuf îkhk
íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au. íku Mk{Þu yk çkkçkík nMíkf÷k fkheøkhe MkkÚku Mktf¤kÞu÷e rðrþü ÃkhtÃkhk
níke.
EríknkMk 259
LkkUÄ (1 ) çkktÄýe xufLkku÷kuS rðþu {krníke ykÃke íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ «ËuþkuLkk Lkk{ ykÃkku.
(2 ) f÷{fkhe yux÷u þwt ?
(3 ) ð†ku {kxu fE ðLkMÃkrík{ktÚke htøk çkLkkððk{kt ykðíkku.
(4 ) ò{ËkLke yux÷u þwt ?
(5 ) ¼khík{kt òuðk {¤íkk rðr¼Òk «fkhLkk huþ{Lke [[ko fhku.
30 .3. ¼khíkeÞ MkkrníÞ:

nðu ykÃkýu ykÃkýk Mk{]Ø yLku ðirðæÞÃkwýo MkkrníÞ Ãkh Ërü Lkkt¾eþwt. {nkfkÔÞkuÚke
÷ELku ÷kufMkkrníÞ yLku þk†eÞ MkkrníÞ MkwÄeLkk yLkuf ÷kufr«Þ MðYÃk ykÃkýk MkkrníÞ{kt òuðk
{¤u Au yLkuf ¼k»kkyku ¼khík Ëuþ{kt çkku÷kÞ Au. ÷øk¼øk 3hÃk sux÷e WÃk¼k»kkyku yÚkðk íkku
çkku÷eykuLkku WÃkÞkuøk yk Ëuþ{kt ÚkkÞ Au. W¥kh¼khík{kt rnLËe ¼k»kk {wÏÞ ¼k»kk Au íkku MkkÚku MkkÚku
y®nÞk 85 çkku÷eykuLkku çkku÷ðk{kt WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su rnLËe ¼k»kkLkk «kËurþf MðYÃkku Au.
ykÃkýw MkkrníÞ ÄkŠ{f yLku Ä{uoíkh yu{ çktLku «fkhLkwt òuðk {¤u Au. MktMf]rík{kt ÷¾kÞu÷
ðuË ykÃkýk ÄkŠ{f MkkrníÞLkwt {níðÃkwýo ytøku Au sÞkhu þqÿf suðk LkkxÞfkhu ÷¾u÷ {]åAfrxf{
suðwt Lkkxf MktMkkhLkk rð»kÞ Ãkh ÷¾kÞu÷ MkkrníÞ f]rík Au.
¼khík{kt {kuxk «{ký{kt «kËurþf MkkrníÞ Ãký h[kÞwt Au su {nkfkÔÞkuLkwt fÚkkçkes ÷ELku
Ãký h[kÞw nkuÞ íku{ sýkÞ Au. ðkÂÕ{feyu MktMf]ík{kt ykrËfkÔÞLkk Lkk{u {nkLk f]rík hk{kÞýLke
h[Lkk fhe íkku íkw÷MkeËkMku íkuLku rnLËe{kt hk{[rhík{kLkMkLkwt MðYÃk ykÃÞwt. [ku÷ þkMkfkuLkk Ëhçkkhe
frð ftçkLku ík{e÷¼k»kk{kt hk{kÞýLke h[Lkk fhe sÞkhu íku÷wøkw{kt yuf ¾uzwík {rn÷k {kuÕ÷kyu
yíÞtík ÷kufr«Þ hk{kÞýLkwt MksoLk fÞwo níkw.
MkkrníÞ{kt ÷u¾fLke ÷u¾Lk þi÷e íkuLke Mkk{krsf ÂMÚkríkÚke yíÞtík «¼krðík ÚkkÞ Au.
Ëk.ík. ftçkLk ÃkkuíkkLkk f]rík{kt fw÷eLk ðøkoLke ¼k»kkLkku «Þkuøk fhu Au. sÞkhu {kuÕ÷k yíÞtík Mkk{kLÞ
¼k»kk «Þkusu Au. {kuÕ÷k MkqÞkoMíkLkwt ðýoLk fhíkk ÷¾u Au fu Mkqhs yuðe heíku ykfkþ Lke[u [kÕÞku
økÞku su{ fkuE {swh rËðMk¼h {nuLkík fhe Úkkfe yLku MkwE òÞ Au.
{nk¼khíkLkk Ãký ykðk yLkuf ûkºkeÞ MðYÃk ykÃkýLku òuðk {¤u Au. {q¤ík: ðuË ÔÞkMku
MktMf]ík{kt íkuLke h[Lkk fhe níke. {nk¼khíkLkwt íku÷økw MðYÃk Ãký {¤u Au. su{kt ÞwrÄrchLkk Lkuík]íð
Lke[u Ãkkzðku ËwÞkuoÄLk rðYØ ÃkkMkkLke h{ík{kt nkhe økÞk níkk. íÞkhu ÿikÃkËeyu ÃkkMkkLke h{ík{kt
¼køk ÷uðkLkk ÃkkuíkkLkk yrÄfkhLkku WÃkÞkuøk fÞkuo níkku. íkuLku ËwÞkuoÄLk «íÞuÞ ríkhMfkh Ëþkoðe ÃkkMkkLku
÷kík {kheLku Vufe ËeÄk yLku íÞkhçkkË íkuLkk Ãkríkykuyu nkhu÷e ík{k{ [es SíkðkLke þY fhe. yk
heíku Ërûký ¼khíkLke {nk¼khík{kt ÿkiÃkËeLkwt rðrþü yk÷u¾Lk ÚkÞw Au. yLku ÿkiÃkËe þrfík íkhefu
ÃkqòÞ Au.
{nk¼khíkLkk yuf ík{e÷ MðYÃk{kt ÃkktzÞhkýe y÷ehkýeLkku WÕ÷u¾ {¤u Au. yk hkýe
ÃkwY»kku «íÞu LkVhík fhíke níke yLku {kºk {rn÷kykuLke {ËËÚke hks fhíke níke fnuðkÞ Au fu íkuLku
260 EríknkMk
yswoLkLku Ãký ÞwØ{kt nhkÔÞku níkku yLku íÞkhçkkË íkuLke MkkÚku ÷øLk fÞko níkk. W¥kh¼khíkLkk rn{k÷Þ
ûkuºk{kt òuðk {¤íke {nk¼khíkLke «kËurþf fÚkkyku{kt ¼e{ {níðÃkwýo Ãkkºk Au. rn{k[÷ «ËuþLkk
{tze «Ëuþ{kt ¼e{ yLku íkuLke sLkòrík Mk{ks{ktÚke ykðíke ÃkÂíLk nuzBçkk {wÏÞ ËuðeËuðíkk Au.
ÿkiÃkËe Lke MkkÚku Ãkkt[ ¼kEykuyu fhu÷k ÷øLk yu {nk¼khíkLke çknwÃkrík «Úkk Ëþkoðu Au. su ¼khíkLkk
fux÷kf «Ëuþku{kt yíÞkhu Ãký òuðk {¤u Au. {nk¼khíkLkk A¥keMkøkZe (A¥keMkøkZ{kt òuðk {¤íkwt)
MðYÃk{kt ÃkktzðkLke fÚkk{kt ¼e{ {wÏÞ Ãkkºk Au. W¥khÃkwðo ¼khíkLkk yLkuf sLkòrík Mk{wËkÞku LkkUÄ
ÃkkuíkkLku ¼e{ yLku nuzBçkkLkk ðtþòu sýkðu Au su{fu Ëe{kÃkwhLkk Ëkhtøk f[khe Lkk{Lkk sLkòrík
Mk{wËkÞ ÃkkuíkkLku ¼e{-Lke-Vk yux÷u fu ¼e{Lkk çkk¤fku íkhefu yku¤¾kðu Au.
{nk¼khíkLke yLkuf ½xLkkyku yLku [rhºkku yuf {nkLk MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhk Ëþkoðu Au. su
Mk{økú ¼khík{kt òuðk {¤u Au yLkuf Mkt«ËkÞ Ãkkuík ÃkkuíkkLke heíku íkuLkwt «kËurþf MðYÃk W¼e fhíkk
òÞ Au yLku yu heíku yk fÚkk{kt yLkuf Lkðk íkíðku W{uhkÞk Au. yu Ërüyu {nk¼khík ¼khíkeÞ
«òLke rðr¼Òk MktMf]ríkykuLku «rík®çkçkeík fhíkku {nkøkútÚk Au. íku{kt þk†eÞ ðýoLkkuÚke ÷ELku
÷kuføkkÚkkyku suðk ík{k{ MðYÃkku òuðk {¤u Au.

(1) ðuË fÞk «fkhLkk MkkrníÞLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au.
(2) ¼khíkLkk fÞk ûkuºkku{kt ¼e{ yLku nuzBçkk Ëuðe Ëuðíkk íkhefu ÃkqòÞ Au.
(3) hk{kÞýLkwt rnLËe MðYÃk fÞk {nkLk ÷u¾fu fÞwo Au.
30 .4 . ¾kuhkf:
nðu ykÃkýu ¼khíkeÞ ¼kusLk-¾kuhkfLke rðr¼Òk «Úkkyku rðþu òýeþwt. yk rðþk¤
Ëuþ{kt «kËurþf r¼ÒkíkkykuLku fkhýu ÷kufkuLkk ¾kuhkf{kt Ãký rðr¼Òkíkk òuðk {¤u Au. swËk swËk
ûkuºkku{kt swËk swËk «fkhLkk yLkks ÚkkÞ Au íku{ íku{Lke MkktMf]ríkf fÚkkyku Ãký íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷
Au. MkkÚku MkkÚku ¾kuhkf{kt ykŠÚkf yLku Mkk{krsf ÂMÚkríkLkwt ËþoLk Ãký ÚkkÞ Au. rMktÄw-øktøkk ûkuºkLkk
÷kufkuLkku {wÏÞ ¾kuhkf ½ô Au íkku Ërûký ¼khík{kt rLkðkMk fhíkk ÷kufkuLkku {wÏÞ ¾kuhkf [ku¾k Au
fkhý fu Ërûký ¼khíkLkk ûkuºkku{kt çknw ykuAk «{ký{kt ½ôLkwt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
yLkksLkk ÃkwhkíkÂíðÞ yðþu»kku {¤ðkÚke ykÃkýu «k[eLk ¼khíkeÞkuLkk ¼kusLk rðþu
{krníke «kÃík fhe þfeyu Aeyu. çk÷w[e MÚkkLkLkk Ãkk»kýfk÷eLk MÚk¤ LknuhøkZ{kt ½ôLkk yðþu»kku
{¤e ykÔÞk Au yu s heíku fýkoxfLkk çkúñøkehe yLku nÕ÷qh,yktÄú«ËuþLkk rÃkfr÷n÷ yLku
íkk{e÷LkkzwLkk ÃkiÞ{Ãk÷e suðk V¤ku{ktÚke [ku¾k,çkkðxku (hkøke) suðk yLkksLkk yðþu»kku {¤e
ykÔÞk Au. rÃkfr÷n÷ ÃkþwÃkk÷f Mk{ksLkwt r[ºký fhu Au. su{kt økkÞ,çk¤Ë,½uxk yLku çkfhkLkk
yðþu»kku Ãký {¤e ykÔÞk Au.
Ãkkýe yLku yLkks ¼hðk {kxuLkk íku{s ¼kusLk çkLkkððkLkk ðkMkýku Ãký ÃkwhkíkÂíðÞ
yðþu»kku íkhefu ykÃkýLku {¤e ykÔÞk Au. «k[eLkfk¤Lkk ¼khíkðkMkeyku ¼w¾hk htøkLkk
ðkMkýku,fk¤k yLku [{fíkk ðkMkýkuLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk. {kuxu¼køku yk ðkMkýku {kxe{ktÚke
íkiÞkh fhðk{kt ykðíkk níkk. íkk{e÷LkkzwLkk ykrË[LkÕ÷wh suðk fktMÞ ÞwøkeLk ÃkwhkíkÂíðÞ MÚk¤ku{ktÚke
EríknkMk 261
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík fkMkkLkk yLku MkkuLkkLkk ðkMkýku Ãký {¤e ykÔÞk Au. suLkku WÃkÞkuøk ÄLkðkLk ÷kufku fhíkk nþu.
¼khík{kt swËk swËk ûkuºkkuLkk ÷kufkuLke ¼kusLk íkiÞkh fhðkLke heíkku Ãký íku{Lkk ¾kuhkf
«{kýu swËk swËk òuðk {¤u Au su{ íku{Lkku ¾kuhkf swËku Au íku{s. yktÄú«Ëuþ,fýkoxf,fuh÷ yLku
íkk{e÷Lkkzw [kuÏ¾k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ¼kusLk MktMf]rík Ëþkoðu Au. Ërûký ¼khíkLkk Ez÷e,zkuMkk yLku
WÃk{k nðuíkku Mk{økú ¼khík{kt ÷kufr«Þ ÚkE [wfÞk Au. W¥kh ¼khíkeÞ «Ëuþku{kt ykðe [eòu
LkkUÄ ykððe íku MkktMf]ríkf Mkt«uMkýLkwt WËknhý økýkðe þfkÞ.Ãkrù{ çktøkk¤ yLku fuh¤ suðk «Ëuþku
ËrhÞk rfLkkhu nkuðkÚke íku{Lkk ¼kusLk{kt {kA÷e {kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au. ¼khík{kt {w½÷kuLkk
ykøk{Lk ÃkAe íkLËwhe [efLk íkÚkk Mkª¾ fçkkçk suðk {w½÷kE ÃkfðkLk yLku íkhçkw[ suðk V¤kuyu
¼khíkeÞ ¼kusLk{kt ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk s{kÔÞw. W¥kh «ËuþLkk yðÄ{kt yksu {kuxk «{ký{kt {w½÷kE
Lkðkçke MktMf]ríkLku «rík®çkçkeík fhíke ¼kusLk «ýk÷e òuðk {¤u Au. 16 {e MkËe{kt ¼khík{kt
ÃkkuxwoøkeÍku yLku yLÞ ÞwhkuÃkeÞLk «òyu ¼khíkeÞ ¼kusLk{kt çkxkfk,xk{uxk yLku {h[kLkku Mk{kðuþ
fÞkuo. yk ËhBÞkLk Ã÷kMkçkªLk (VuL[ Mku{) Ãký ¼khíkeÞ ¼kusLkLkwt ytøk çkLÞwt. ykðe heíku MkktMf]ríkf
yktíkhr¢Þkykuyu ykÃkýe ¾kuhkfLke ykËíkku{kt ÔÞkÃkf çkË÷kð ykÛÞku.
{kuxu¼køku ¼khíkeÞ ÃkrhðkhLkk MkkÄkhý ¼kusLk{kt hkux÷e,þkf,Ëk¤ yLku ¼kík òuðk
{¤u Au. †eyku ¼kusLk çkLkkððkLkwt fk{ fhu Au sÞkhu {kuxk ¼kusLk Mk{kht¼{kt yLku nkux÷ku{kt yk
fkÞo ÃkwY»kku fhu Au. ¼khík{kt nòhku økheçkku ¾wçk Mkk{kLÞ ¼kusLk Ãkk{u Au íkku ÄLkðkLkku yLkuf
«fkhLkk þkfknkhe yLku {kMkknkhe ¼kusLk ykhkuøku Au. {kMkknkhe ¼kusLk þkfknkhe ¼kusLk
fhíkk {kut½k nkuÞ Au ÷øLk Mk{kht¼ku{kt ÷kufku yLÞ Mkt«ËkÞLkk ÷kufkuLkk ÃkfðkLkkuLkwt Ãký æÞkLk hk¾u
Au.

(1 ) ¼khíkLke «kËurþf ¾kLkÃkkLkLke çkkçkíkku fuðe heíku ykfkh Ãkk{u Au íku sýkðe ¼khík{kt
Úkíkk {wÏÞ ÃkkfkuLke [[ko fhku.
(2 ) Ërûký ¼khíkLke ÷kufr«Þ ðkLkøkeykuLkk Lkk{ ykÃkku.
(3 ) ykÃku÷ òuzfkLku ÞkuøÞ heíku òuzku.
hkux÷e fuh¤
WÃk{k ÃkkuxwoøkeÍ
Mkª¾fçkkçk ík{e÷Lkkzw
{h[w W¥kh ¼khík
{kA÷e {w½÷kE
ík{u su þeÏÞk
yk «fhý{kt ykÃkýu ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt òuðk {¤íke ûkuºkeÞ rðr¼Òkíkkyku yLku íku{Lkk
¾kLkÃkkLk yLku íku{Lkk Ãknuhðuþ rðþu {krníke {u¤ðe. ykÃkýu òuÞwt fu «k[eLk ¼khíkðkMkeyku
{kxeLkk ðkMkýkuLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk. ÃkAeLkk Mk{Þ{kt r[ºkf÷k yLku yLÞ f÷kykuLku hksÞLkwt
Mkthûký {¤ðk ÷køÞw. ¼khík yuf rðþk¤ hk»xÙ Au yLku ðkíkkðhý Ãký «Ëuþu-«Ëuþu swËw òuðk
262 EríknkMk
{¤u Au. íkuLku fkhýu ¼khíkeÞ ð†ku{kt Ãký «kËurþf r¼Òkíkk òuðk {¤u Au. yk «fhý{kt ¼khíkeÞ
ûkuºkkuLkk ÷kufku fuðk fÃkzk Ãknuhu Au íkuLku rðþu ykÃkýu òýfkhe «kÃík fhe. ¼khíkeÞ Mk{ksLkwt r[ºký
ykÃkýu ¼khíkLkk MkkrníÞ{kt MkwÃkuhu òuðk {¤u Au. {nk¼khík yLku hk{kÞý suðk {nkLkøkútÚkku yLku
íkuLkk «kËurþf MðYÃkkuLku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLku yË¼wík heíku hsw fÞwo Au.
LkkUÄ
ÃkkXktík «&™ku
(1) ytsíkk yLku E÷kuhkLke r[ºkf÷k rðþu rðMík]ík rLkçktÄ íkiÞkh fhku.
(2) «k[eLk yLku {æÞfk÷eLk r[ºkf÷k fhíkk ykÄwrLkf r[ºkf÷k fE heíku swËk Ãkzu Au íku MÃkü
fhku.
(3) ÃkhtÃkhkøkík ¼khíkeÞ ÃkkuþkfLke [[ko fhe íkuLkk htøkku yLku íkuLkk Ãkh Ëkuhðk{kt ykðíkk
r[ºkkuLkwt {níð MÃkü fhku.
(4) {nk¼khík {nkfkÔÞLkk fux÷kf «kËurþf MðYÃkkuLke [[ko fhku.
(Ãk) ¼khíkLkk rðr¼Òk ûkuºkku{kt òuðk {¤íke ¼kusLk «ýkr÷ rðþu yLku íkuLkk MðYÃk rðþu
ðýoLk fhku.

r[ºkf÷k
(1 ) (y) Mkk[w (çk) ¾kuxw (f) ¾kuxw (z) Mkk[w
(2 ) «khtr¼f økwVk r[ºkku ¼khík{kt {æÞ«ËuþLkk ¼e{çkuxfk,W¥kh «ËuþLkk {ehÍkÃkwh yLku
çktËk, {æÞ«ËuþLkk rMktøkLkÃkwh,®ðæÞk[¤ Ãkðoík{k¤kLke {nkËuð xufheyku yLku fýkoxfLkk
çkuÕ÷khe{ktÚke {¤e ykÔÞk Au.
ð† yLku Ãknuhðuþ
(1 ) çkktÄýeLke «r¢Þk{kt Mkwíkh yLku fkÃkzLku çkktÄeLku htøkðk{kt ykðu Au. økwshkík yLku
hksMÚkkLk{kt íku çkktÄýe íkhefu òýeíke Au íkku ykurhMMkk{kt íkuLku Efík yLku {ËwhkE (íkk{e÷Lkkzw){kt
íkuýu [wtøkze íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
(2 ) f÷{fkhe yux÷u fkÃkz Ãkh f÷{Lke {ËËÚke r[ºk íkiÞkh fhðk
(3 ) (y) Mkk[w (çk) ¾kuxw (f) ¾kuxw (z) Mkk[w
MkkrníÞ
(1 ) MktMf]ík{kt ÷¾kÞu÷ ðuË ¼khíkLkwt «k[eLk ÄkŠ{f MkkrníÞ Au.
(2 ) ¼e{ yLku nuzBçkk rn{k[÷ «ËuþLkk {tze yLku rfÒkkuh «Ëuþku{kt ÃkwòÞ Au.
(3 ) íkw÷MkeËkMku MktMf]ík hk{kÞýLkwt rnLËe YÃkkLíkhý fÞwo níkw.suLku hk{[rhík{kLkMk íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
¾kuhkf
(1 ) ¼khíkLkk {wÏÞ yLkks{kt [ku¾k yLku ½ôLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. Ërûký ¼khík{kt {kuxk
«{ký{kt [ku¾kLke ¾uíke ÚkðkLku fkhýu íÞktLkk ¾kuhkf{kt [ku¾kLkwt «{ký ðÄkhu òuðk {¤u Au. yus
heíku W¥kh ¼khík{kt ½WLkwt «{ký ðÄw nkuðkÚke íku{Lkk ¼kusLk{kt ½ôLke [eòu {wÏÞ Au.
EríknkMk 263
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík (2 ) Ez÷e,zkuMkk yLku WÃk{k Ërûký ¼khíkLke {wÏÞ yLku ÷kufr«Þ ðkLkøkeyku Au.
(3 ) Mkk[k òuzfk
hkux÷e W¥kh «Ëuþ
WÃk{k ík{e÷Lkkzw
Mkª¾ fçkkçk {w½÷kE
LkkUÄ {h[wt ÃkkuxwoøkeÍ
{kA÷e fuh¤

she : huþ{e fÃkzk{kt MkkuLkkLkk Ëkuhk Ãkhkuðe
ðýkx Lkwt yuf ¾kMk fkÞo
Ãkkf «ýk÷e : ¼kusLk çkLkkððkLke þi÷e
fw÷eLk : Wå[ ðøko MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Mk{wn
íkÃkkðu÷e {kxe : ¼êe{kt {kxeLkk ðkMkýku íkiÞkh fhe íkuLku
íkÃkkððk{kt ykðu Au su Ãkkfe {kxeLkk
ðkMkýkuLkku MðYÃk «kÃík fhu Au.
¼khíkeÞ ðkË¤e f÷h : ¼khíkeÞ øk¤e{ktÚke {u¤ðkíkku ðkË¤e htøk
{SXk : ¼khík{kt òuðk {¤íke ðu÷ku WÃkh Úkíke
ðLkMÃkrík suLku Wfk¤eLku íku{ktÚke ÷k÷
htøk {u¤ððk{kt ykðu Au.
÷½wr[ºk : «{ký{kt LkkLkk çkLkkððk{kt ykðu÷k r[ºkku
çknwÃkrík «Úkk : ÷øLkLke yuf ÃkØrík su{kt yuf †eLku yuf
fhíkk ðÄkhu Ãkrík nkuÞ Au
MkVðe : EhkLkLkk Vfeh MkVeLkku hksðtþ ¼khíkeÞ
f÷k yLku MÚkkÃkíÞ Ãkh VkhMke «¼kð
Mkw r [ík fhðk MkVðe þçËLkku «Þku ø k
fhðk{kt ykðu Au.
264 EríknkMk
MkktMf]ríkf {kæÞ{ku {kuzâw÷ - 6 B
LkkUÄ
31
MkktMf]ríkf {kæÞ{ku
sÞkhu ykÃkýu LkkLkk níkk íÞkhu ykÃkýk ðze÷ku ¾kMk fheLku ËkËk-ËkËe,LkkLkk-LkkLke
ykÃkýu ¼kík-¼kíkLke ðkíkkoyku Mkt¼¤kðíkk. yk ðkíkkoyku{kt ÄkŠ{f fÚkkyku,hkò hkýeLke
ðkíkkoyku,[{ífkh yLku skËwE ½xLkkyku yLku ÃkþwÃkûkeykuLke fÚkkykuLkku Mk{kðuþ Úkíkku. yLkuf
ðkíkkoyku {wÏÞíðu hk{kÞý, {nk¼khík suðk {nkfkÔÞku yLku ÄkŠ{f økútÚkku{ktÚke íku{s Ãk[íktºk,
y÷eV÷u÷k, rníkkuÃkËuþ suðk fÚkkMktøkúnku{ktÚke fnuðk{kt ykðíke. {wÂM÷{ yLku r¾úMíke çkk¤fku
fwhkLk yLku çkkEçk÷ suðk Ä{oøkútÚkku rðþu òýíkk yk ðkíkkoykuLkk {kæÞ{Úke ykÃkýe MkktMf]ríkf
rðhkMkík ykÃkýLku ðkhMkk{kt {¤u Au. MktMf]rík yLkuf {kæÞ{kuÚke Vu÷kE Au. {kir¾f heíku,r÷r¾ík
MðYÃku,Mktøkeík,rVÕ{ yLku xur÷rðÍLk suðk MkkÄLkkuÚke íku «Mkhu Au.
nuíkwyku
• ¼k»kk ÷u¾Lk þi÷e yLku {wÿýf÷k MktMf]ríkLkk «Mkkh {kxu fuðk {kæÞ{ku Au íku òýe þfþku.
• MkktMf]ríkf «MkkhLkk {kæÞ{ku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ fux÷ef rðrþü ÃkØríkykuLke Mkwr[ íkiÞkh
fhe þfþku.
• swËk swËk rð[khkuLku «Mkkheík fhðk{kt Mktøkeík fuðe heíku WÃkÞkuøke ÚkkÞ Au. íkuLkwt rð&÷u»ký
fhe þfþku.
• «k[eLk ¼khíkLkk çkkiØ Ä{oLku yuf rðïÄ{o çkLkðkLkk {nkLk fkÞoLku òýe þfþku.
31 .1. MktMf]ríkLkku «Mkkh:

þwt ykÃkýu ¼k»kk ðøkhLkwt rðï fÕÃke þfeyu ? ¼k»kk {kLkð Mk{ksLke {q¤¼qík rðrþüíkk
Au. íku yuf-çkeòLku Mk{sðkLkwt MkkÄLk {kºk LkÚke Ãkhtíkw MkktMf]ríkf çkkçkíkkuLkk «MkkhLkwt {kæÞ{ Ãký
Au. ytËhku ytËh çkku÷kíke ¼k»kk ÷kufkuLku yufçkeò MkkÚku òuzu Au yLku yLÞ ¼k»kk çkku÷íkk ÷kufkuÚke
íku{Lku swËk Ãkkzu Au. Ëk.ík. ÃktòçkLkk ÷kufku Ãktòçke ¼k»kkLku fkhýu yufçkeò MkkÚku òuzkÞ Au. Ãkhtíkw
yLÞ ¼k»kkLkk ÷kufku su{Lke {kík]¼k»kk Ãktòçke LkÚke íku{LkkÚke íku swËk Ãkzu Au.
EríknkMk 265
{kuzâw÷ - 6 B
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík Ãktòçke ¼k»kk rðþu yuf yøkíÞLke çkkçkík ¼k»kkyu Au fu, íku ÃkkrfMíkkLk{kt MkkiÚke ðÄw çkku÷kíke çku
¼k»kk ÃkifeLke yuf ¼k»kk Au. ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt rðr¼Òk ËuþLkk ÷kufku îkhk çkku÷kíke yLÞ yuf
¼k»kk çktøkk¤e Au.
¼k»kk yLku MktMf]ríkLkwt «[kh-«Mkkh ¼kiøkkur÷f fkhýkuLku yk¼khe nkuÞ Au. çkksw-çkksw{kt
hnuíkk ÷kufku {kuxu¼køku Mk{kLk ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk fhu Au. sÞkhu Ëqh hnuðkðk¤k ÷kufku íku{LkkÚke
LkkUÄ y÷øk ¼k»kk «Þkusu Au sÞkhu ðknLk ÔÞðnkhLkk ykÄwrLkf MkkÄLkkuLkku y¼kð níkku íÞkhu ¼k»kk
yLku MktMf]ríkLkwt «Mkkhý ¾wçk Äe{w Úkíkw níkw yLku rðr¼Òk MktMf]ríkyku y÷øk-y÷øk ¼kiøkkur÷f
ûkuºkku{kt y÷øk-y÷øk hne síke níke.
økkZ støk÷kuðk¤k yLku Ãknkze ûkuºkku{kt yksu Ãký MkktMf]ríkf «Mkkh frXLk çkkçkík Au.
½ýeðkh íkku yuðw çkLku Au fu Ãknkze ûkuºk{kt yuf íkhV hnuíke sLkòrík íkuLkkÚke Úkkuzk rf.{e. Ëqh
hnuíke sLkòrík rðþu fþwt s òýíke Lk nkuÞ. ykðk ûkuºkkuLke çkku÷e swËk swËk «fkhLke òuðk {¤u
Au. sÞkhu {uËkLk «Ëuþ{kt ðMkíkk ÷kufku çknw Mkkhe heíku òuzkÞ Au. su{fu W¥kh «Ëuþ yLku rçknkhLkk
rðþk¤ {uËkLkku{kt ðMkíkk ÷kufku Mkh¤íkkÚke MkktMf]ríkf ykËkLk «ËkLk fhe þfu íkuLku fkhýu íku{Lkk
heík-heðkòu yLku íku{Lke ¼k»kkyku{kt ½ýe Mk{kLkíkk òuðk {¤u Au.
¼khíkLkk rðþk¤ ûkuºkku{kt rnLËe yLku íkr{÷ suðe ¼k»kk {kuxk «{ký{kt çkku÷kÞ Au íkku
½ýeðkh yuf rsÕ÷kLke ¼k»kk çkeò rsÕ÷k fhíkk swËe nkuÞ íku{ Ãký òuðk {¤u Au. òufu yk çkÄe
çkkçkíkku çkku÷e MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au.
MkktMf]ríkf «MkkhýLkwt MkkiÚke {níðÃkwýo {kæÞ{ ¼k»kk økýkðe þfkÞ íku{kt yu r÷ÃkLke þkuÄ
çkkË íkuLke økrík ðÄe. íkuLku fkhýu ËqhLkk ÷kufku yufçkeò MkkÚku MktÃkfo çkktÄe þfÞk.
yksÚke 4000 ð»ko Ãknu÷k ¼khíkLkk ÷kufku r÷rÃk òýíkk níkk nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkLke r÷rÃk
yks MkwÄe Wfu÷e þfkE LkÚke.1750 E.Mk.Ãkq. Lke ykMkÃkkMk nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkLkk r[LnkuLke MkkÚku
íkuLke r÷rÃk Ãký ¾kuðkE økE. íÞkh ÃkAe E.Mk.Ãkq.Lke 3S MkËe{kt yþkufLkk rþ÷k÷u¾kuLkk {kæÞ{Úke
çkúkñe r÷rÃkLke òýfkhe ykÃkýLku «kÃík ÚkkÞ Au. çkúkñe r÷Ãke Mk{økú ¼khíkeÞ r÷rÃkykuLke sLkLke
Au.
þYykík{kt þkMkfku yLku ÄLkðkLk ÷kufkuyu yøkíÞLkk ËMíkkðuòu rþ÷k÷u¾ku Ãkh ÃkÚÚkhku Ãkh
yLku íkk{úÃkºkku Ãkh fkuíkhkÔÞk níkk. fkÃkz,[k{zw yLku ÍkzLke Ak÷ suLku «k[eLk fk¤{kt ¼ksÃkºk
fnuðk{kt ykðíkw íku{s íkkzÃkºk fu íkk÷Ãkºk Ãkh ykðk ËMíkkðuòu ÷¾ðk{kt ykðíkk níkk.
«k[eLkfk¤{kt fuðk ÃkwMíkfku nþu íkuLkku ykÃkýu fÞkhuÞ rð[kh fÞkuo Au ? Ãkwhkurníkku ÄkŠ{f
økútÚkkuLkku WÃkÞkuøk fhíkk fkÞËkLkk ÃkwMíkfkuLkku WÃkÞkuøk hkòyku yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {tºkeyku
íkÚkk yrÄfkheyku fhíkk. «k[eLk Mk{Þ{kt yk «fkhLkk ÃkwMíkfku h[kÞk níkk ÄLkðkLkku ÃkkuíkkLkk
{LkkuhtsLk {kxu Lkkxfku yLku fkÔÞkuLke h[Lkk fhkðíkk. {kuxk¼køku rðþu»kkrÄfkh ¼kuøkðíkk Wå[
ðøkkuo yk «fkhLkk fkÞkuo MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk.
{nk¼khík yLku hk{kÞý suðk {nkfkÔÞku,òíkffÚkkyku yLku rníkkuÃkËuþ suðe ÷kufr«Þ
h[Lkkyku íkÚkk Ãkwhkýku{kt {kuxe{kºkk{kt {kEÚkku÷kuSf÷ (ÃkwhkfÕÃkLk) ykÏÞkLk òuðk {¤u Au.
ykðk MkkrníÞ{ktÚke [khýku,¼kx yLku fÚkkfkhku MkkÚku MkkÚku MÚkkrLkf {trËhLkk Ãkwòheyku ÷kufkuLku
÷kuffÚkkYÃku Mkt¼¤kðíkk yk heíku ¼khíkeÞ MkkrníÞ ÷kuf{kæÞ{ îkhk rðþk¤ sLkMk{wn MkwÄe
ÃknkUåÞw. òufu fÚkk fnuðkðk¤kLkk ¿kkLk yLku ykðzík yLkwMkkh Mk{Þ MkkÚku íkuLkk fux÷kÞ ÃkrhðíkoLkku
ÚkÞk. yíÞkhu ykðk MkkrníÞLkwt su MðYÃk òuðk {¤u Au íku sÞkhu h[kÞw íÞkhu Lknª nkuÞ ¾wçk ykuAk
266 EríknkMk
÷kufku ÷¾e-ðkt[e þfíkk níkk íkuðk Mk{Þu ykðk ÷kufkuyu MkkrníÞLku íku{Lkk MkwÄe ÃknkU[kzÞw yLku yu
heíku ykðk ÃkwMíkfkuyu ÷kuf SðLk{kt MÚkkLk «kÃík fÞwo.
ÃkwMíkfLke «ík nkÚkÚke íkiÞkh fhðe Ãkzíke níke suLku ykÃkýu nMíkr÷r¾ík Ãkktzwr÷rÃk fnuðkÞ
Au. {æÞfk¤{kt yk «fkhLkwt ÷u¾Lk yuf rðrþü f÷k íkhefu òuðk {¤u Au. íkuLku ÷¾Lkkh r÷rÃkf
MktwËh nMík÷u¾Lkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk suLku ¾wþLkrðþe íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkwt . yk «íkkuLku
MkwtËh r[ºkku îkhk Mkòððk{kt ykðíke íkuLkwt {w¾Ãk]c Ãkh Ãký r[ºkku Ëkuhðk{kt ykðíkk Ãkktzwr÷rÃk LkkUÄ
íkiÞkh fhðkLkwt fkÞo ¾wçk ©{ {ktøke ÷uíkw níkwt. íkuÚke ÷ktçkk Mk{Þu ¾wçk ykuAe {kºkk{kt íku íkiÞkh ÚkE
þfíke níke.
{wÿýf÷kLke þYykík 16 {e MkËe{kt ÚkE.fkøk¤Lke þkuÄ çkkË nðu ykuAk Mk{Þ{kt
{kuxe{kºkk{kt ÃkwMíkfku íkiÞkh Úkðk ÷køÞk Ãkhtíkw ¼khík{kt Mkkûkhíkk ykuAe nkuðkLku fkhýu íkuLkku «¼kð
ykuAku níkku. 19 {e MkËe{kt yk ûkuºku {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLk ykÔÞw sÞkhu hk»xÙðkËeyku yLku Mk{ks
MkwÄkhfkuyu ÃkkuíkkLkk rð[khku Vu÷kððk AkÃk¾kLkwt yLku {wÿýf÷kLkku ¼hÃkwh WÃkÞkuøk fÞkuo.
¼khík{kt E.Mk.1784 {kt EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk yuf yrÄfkheyu Mk{k[kh ÃkºkLke þYykík
fhe níke. òufu íku ÞwhkuÃkeÞLkku Ãkwhíkw {ÞkorËík níkw. íku{ktÚke íku{Lku ÞwhkuÃkLkk Mk{k[kh {¤e hnuíkk.
Ãkhtíkw 19 {e MkËeLke þYykík{kt ½ýk Mk{k[khÃkºkku ¼khíkeÞ ¼k»kkyku{kt þY ÚkÞk. ¼khíkLkk
hk»xÙðkËeyku yLku Mk{ks MkwÄkhfkuyu íku þY fÞko níkk yux÷w s Lknª íkuLkku «[kh-«Mkkh Ãký
Mkk{kLÞ ÷kufku MkwÄe ÚkÞku níkku. 19 {e MkËeLkk ¼khíkeÞ r[tíkfkuyu íku yLkw¼ÔÞw fu sÞkt MkwÄe ¼khíkeÞ
Mk{ksLkk yrLküku LkkçkwË fhðk{kt Lknª ykðu íÞkt MkwÄe ¼khík Mkûk{ çkLke rçkúxeþhkuLke Mkk{u
ÃkkuíkkLkk nffku {kxu ÷ze þfþu Lknet. íku{Lku «uMkLkk WÃkÞkuøkÚke MkwÄkhkðkËe ÷kuf{ík íkiÞkh fhðkLkwt
¼økehÚk fkÞo fÞwo. íku{kLkk Mkki «Úk{ yLku yøkíÞLkk níkk çktøkk¤Lkk {nkLk MkwÄkhf hkò hk{{kunLk
hkuÞ. E.Mk.1821 {kt hkò hk{{kunLku çktøkk¤e ¼k»kk{kt MktðkË fki{wËe Lkk{Lkwt Mk{k[kh Ãkºk þY
fÞwo yLku E.Mk.1822 {kt VkhMke ¼k»kk{kt r{hík-W÷-y¾çkkh íku{s ytøkúuS ¼k»kk{kt çkúkñrLkf÷
{uøkuÍeLkLkwt «fkþLk fkÞo fÞw.o yk Mk{k[khÃkºkku îkhk íku{Lku Mkíke«Úkk,òrík«Úkk,çknwËðu ðkË,{qŠíkÃkqò
suðe Mk{MÞkykuLku LkkçkwË fhðk Íwtçkuþ [÷kðe íkku MkkÚku MkkÚku rþûký,¾kMk fheLku †e rþûký yLku
rðÄðk ÃkwLkorððknLku «kuíMkknLk ykÃÞw. íku{Lku rðïLkk ík{k{ {wÏÞ Ä{oLou ke W¥k{ çkkçkíkku Ãkh ykÄkrhík
yuf ykËþo Mk{ksh[Lkk W¼e fhðkLkwt Mð¡ MkuÔÞw.íku{Lku çkúñku Mk{ks Lkk{Lke yuf MktMÚkkLke
MÚkkÃkLkk fhe su{kt ½ýk çkÄk çktøkk¤rþûkeík yLku «økríkþe÷ ÷kufku òuzkÞk. íku{Lkk Mk{k[kh ÃkºkkuLku
fkhýu íku{Lkk rð[khku yLkuf ÷kufku MkwÄe ÃknkUåÞk, íku{Lkku rðhkuÄ fhðk {kxu YrZ[wMíkkuyu E.Mk.18hh
{kt Mk{k[kh [trÿfk Lkk{Lkwt Ãkºk «fkrþík fÞwo. yk çkkçkík yu MÃkü fhu Au fu hkò hk{{kunLk hkuÞLkk
rð[khku fux÷k «çk¤ çkLke hnÞk níkk.
yk «{kýu ykÃkýu òuEyu Aeyu fu ðíko{kLkÃkºkku yLku Ãkrºkfkyku fu Mkk{rÞfku {kºk ËwrLkÞk{kt
çkLkíke ½xLkkyku rðþu Mkw[Lkkyku s ykÃkíkk LkÚke. Ãkhtíkw sLk{kLkMkLku ½zðkLkwt fkÞoÃký fhu Au.
íku{Lkk rð[kh yLku ðíkoLkLku çkË÷u Au. rð[kh yLku ËrüLkwt ykËkLk-«ËkLk ½ýk «k[eLkfk¤Úke ÚkkÞ
Au Ãkhtíkw ykÄwrLkf fk¤{kt Mk{k[kh Ãkºkku yLku yLÞ MktËuþk ÔÞðnkhLkk MkkÄLkkuLku fkhýu íkuLke
íkeðúíkk yLku «Mkkh ½ýk ðæÞk Au.ðirïfefhýLkk yk Þwøk{kt ykÃkýu Ëhhkus íkuLkku yLkw¼ð fheyu
Aeyu.
EríknkMk 267
{kuzâw÷ - 6 B

(1 ) ykÄwrLkf ¼khíkeÞ r÷rÃkykuLke sLkLke íkhefu fE r÷rÃkLku yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?
(2 ) «k[eLk ¼khík{kt fuðk «fkhLkk ÃkwMíkfku ÷¾kíkk níkk ?
LkkUÄ (3 ) Ãkktzwr÷rÃkLkwt rLk{koý fkÞo yíÞtík fXeLk fu{ níkw ? íku MÃkü fhku.
(4 ) ¾hk-¾kuxkLkwt rLkþkLk Ëþkoðku.
(y) ¼k»kk MkktMf]ríkf «MkkhLkwt {kæÞ{ LkÚke.
(çk) rníkkuÃkËuþ fÚkk-ðkíkkoykuLkku yuf Mktøkún Au.
(f) hkò hk{{kunLkhkuÞ 19 {e MkËe{kt «uMkLkku WÃkÞkuøk fhðkðk¤k
yuf{kºk MkwÄkhf níkk.
(z) r÷ÃkeLku fkhýu MkktMf]ríkLkwt «Mkhý ËqhLkk ytíkh MkwÄe Mkt¼ð çkLÞw Au.
31.2 MkktMf]rík «Mkkh{kt MktøkeíkLkwt «ËkLk:

Mktøkeík yLku Lk]íÞ MktMf]ríkLkk {q¤¼qík ytøkku Au. økeík yLku Lk]íÞ «k[eLkfk¤Úke {kLkð
Mk{ks MkkÚku òuzkÞu÷wt Au. yus heíku økeík yLku Lk]íÞ MkkÚku ðøkkzðk{kt ykðíkk MktøkeíkLkk rðr¼Òk
MkkÄLkku Ãký ½ýk ÷ktçkk Mk{ÞÚke ykÃkýu òýeyu Aeyu. Zku÷,{tShk,ðktMk¤e suðk yLkuf «fkhLkk
MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku ykÔÞku Au. økwshkíkLkk økhçkk,fuh¤Lkwt fÚkf÷e,ÃktòçkLkwt ¼ktøkzk yLku røkÆk
suðk Lk]íÞ yLku ÷kufLk]íÞ rðþu ykÃkýu òýeyu Aeyu yk Lk]íÞ ¾kMk íknuðkhkuLkk Mk{Þu yLku
yøkíÞLkk Mk{kht¼ku{kt ykÞkursík fhðk{kt ykðu Au. yk ÃkhtÃkhk yksu Ãký Sðtík Au.
÷kuføkeíkku{kt ÉíkwykuLkwt ðýoLk ¾wçk MkhMk heíku ÚkÞu÷w òuðk {¤u Au. ¾kMk fheLku ðMktíkÉíkw
yLku ðhMkkËLkk ykøk{Lk Mk{Þu íku{s yLkksLkk ÃkkfkuLke ÷÷ýe Mk{Þu økðkíkk ykðk ¾kMk økeíkku
h[kÞu÷k Au.fwt¼khku,MkwÚkkhku,ÃkþwÃkk÷fkuLkk Ãký økeíkku Au. fkheøkhku yLku ¾uzwíkkuLku Ãký íku{Lkk ¾kMk
økeíkku nkuÞ Au.
†eyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ yLkuf «fkhLkk økeík {kuxe {kºkk{kt ykÃkýLku òuðk {¤u Au. ¾kMk
fheLku «ur{fkLkk økeíkku,suLkku Ãkrík fu «u{e ÃkhËuþ økÞku nkuÞ íkuLke ðuËLkkLkk økeíkku,÷øLk økeíkku yLku
íÞkt MkwÄe fu MkkMkw-ðnwLkk Í½zkLkk økeíkku Ãký h[kÞk Au.
÷kufMktøkeík Mkk{wrnf heíku økðkíkwt. su{kt ÷kufkuLkku yLkw¼ð Ãký rðfrMkík Úkíkku sýkÞ Au.
÷kuff÷kLkk yLkuf MðYÃkku ykÃkýLku òuðk {¤u Au. íku fkuE ¾kMk ©kuíkkðøko fu Ëþofðøko {kxu nkuíkk
LkÚke, íku{ Aíkkt ykÄwrLkf Þwøk{kt ÷kuf MktMf]ríkLkku WËu~Þ çkË÷kÞku Au. yux÷u yíÞkhu ykÃkýu yLkuf
÷kufLk]íÞLku {t[ Ãkh òuE þfeyu Aeyu.
«fhý-29 {kt ykÃkýu þk†eÞ MktMf]rík rðþu òýe [wfÞk Aeyu. þk†eÞ Mktøkeík yu
MktøkeíkLkwt rðfrMkík MðYÃk Au. su Mkwû{ rLkÞ{ku Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au suLku MktøkeíkLkwt ÔÞkfhý fnuðk{kt
ykðu Au. íkuLkwt økkÞLk yLku ðkËLk þe¾ðk {kxu økt¼eh íkk÷e{ ÷uðe Ãkzu Au. íkuLku Mkkt¼¤ðkÚke
÷kufkuLku ykLktË «kÃík ÚkkÞ Au. rVÕ{ku yLku ÷kuføkeíkkuLke yLkuf ÄwLkku þk†eÞ hkøkkuLkwt Mkh¤ MðYÃk
nkuÞ íku{ sýkÞ Au. MkËeykuÚke þk†eÞ yLku ÷kufMktøkeík çktLku yktíkhr¢Þk îkhk yufçkeòLku Mk{]Ø
fhðkLkwt fkÞo fÞwo Au. fÞkhuf íkku yu çktLku ðå[u fkuE íkVkðík Au yu fnuðw Ãký y½Y çkLku Au.
þk†eÞ MktøkeíkLku þkMkfkuyu Mkthûký ykÃÞw níkw. su{fu {nkLk Mktøkeíkfkh íkkLkMkuLk {w½÷
268 EríknkMk
Mk{úkx yfçkhLkk LkðhíLkku ÃkifeLkk yuf níkk. ðíko{kLk Mk{Þ{kt ÔÞðMkkrÞf ½hkLkk íkÚkk hk»xÙeÞ
yLku yktíkhhk»xÙeÞ MkktMf]ríkf MktøkXLkku þk†eÞ MktøkeíkLku Mkthûký ykÃke. íkuLkku «[kh-«Mkkh fhu
Au. yLkuf þk†eÞ økeíkku yLku ÷kuføkeíkku rðþu Ä{o nkuÞ Au. ¼khík{kt ÄkŠ{f MktøkeíkLkwt Mkki «Úk{
WËknhý Mkk{ðuË{kt òuðk {¤u Au. yksÚke 3000 ð»ko swLkk yk økútÚk{kt Þ¿k{kt çkr÷ ykÃkíke
ð¾íku økðkíkk ðirËf hkøkkuLkku Mk{wn Au.
{æÞfk÷eLk ¼khík{kt ¼rfík yLku MkwVe Mktíkkuyu yLkuf ÄkŠ{f frðíkkyku yLku økeíkkuLke LkkUÄ
h[Lkkyku fhe. íku økeíkku yksu ¼sLkku yLku fÔðk÷eykuLkwt MðYÃk ÃkkBÞk Au.yk «fkhLkk økeík{kt
Eïh «íÞu rLkck yLku «u{ ÔÞfík fhðk{kt ykðu Au. íkku fÞkhuf íku{kt MkktMkkhef Mk{MÞkyku Ãkhíðu
ytøkq÷erLkËuoþ fhðk{kt ykðu Au.yk çktLku «fkhLke h[Lkkyku{kt þk†eÞ yLku ÷kufMkkrníÞLkku ykÄkh
÷uðk{kt ykðu Au.
¼sLk {kux¼ u køku ÷kufkuLkk yLkw¼ðku MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au. su{fu fçkehLkk ¼sLkku{kt íku{Lkk ÔÞðMkkÞLkwt
yLku Mkk{krsf yLkw¼ðkuLkku MktË¼o òuðk {¤u Au.
fÔðk÷eyku {kuxu¼køku Ëhøkkn yux÷u fu yíÞtík MkL{krLkík MkwVe MktíkkuLkk {fçkhk MkkÚku Mktf¤kÞu÷
Au. økwYîkhk{kt þe¾ Ä{oLkk Ãkrðºk økútÚk MkknuçkLku MktøkeíkçkØ heíku økkðk{kt ykðu Au. økútÚk Mkknuçk
ËMk þe¾ økwYyku yLku yLkuf ¼rfík yLku MkwVe MktíkkuLkk ðkt[LkkuLkku Mktøkún Au.
økútÚk MkknuçkLkwt økkÞLk fhíke ÔÞrfík {kºk ÄkŠ{f ÃkhtÃkhkyku s òýíke nkuÞ Au íkuðw LkÚke. Ãkhtíkw yk
økkLk fhðk {kxu íku þk†eÞ MktøkeíkLke íkk÷e{ Ãký «kÃík fhu Au. íkuÚke íkuLku hkøke íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
rVÕ{ MktøkeíkLkwt yuf Lkðw MðYÃk Au þYykíkLke rVÕ{ku{kt þk†eÞ yLku ÷kuf Mktøkeík Ãkh
ykÄkrhík Mktøkeík òuðk {¤íkw. yLkuf ÷kufr«Þ swLkk rVÕ{e økeíkku ¼khíkeÞ yLku ÃkkùkíÞ þk†eÞ
MktøkeíkLke ÄwLkku Ãkh ykÄkrhík Au. rVÕ{ økeík Mktøkeíku yksu yLkuf rðþu»kíkkyku «kÃík fhe Au. íkuýu
¼khíkeÞ ðkãkuLke MkkÚku MkkÚku Ãkrù{e þk†eÞ Mktøkeík MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ykufuoMxÙkLkku WÃkÞkuøk Ãký fÞkuo
Au. yksu íkku Ëhhkus VÞwsLk MktøkeíkLke Lkðe ÃkØrík òuðk {¤u Au.
rnLËe rVÕ{ AkÞkLkwt yíÞtík ÷kufr«Þ økeík EíkLkk Lk {wsMku íkq ÃÞkh çkZk 18 {e MkËeLkk
ykurMxÙÞLk {nkLk Mktøkeík¿k {kuÍkxoLke MkeBVLke Ãkh ykÄkrhík Au.{wøk÷u-ykÍ{Lkk ík{k{ økeíkku
þk†eÞ rnLËwMíkkLke Mktøkeík Ãkh ykÄkheík Au su{fu {wnççkík fe swXe fnkLke Ãku hkuyu økeík hkøk
Ëhçkkhe fLkË Ãkh ykÄkrhík Au.
rVÕ{e økeíkku {kºk rVÕ{Lkk rð»kÞ Ãkh Lknª Ãkhtíkw íkuLke xufLkku÷kuS yLku íkuLkk ®[íkLk Ãkh
Ãký ykÄkh hk¾u Au. 20 {e MkËeLke þYykík{kt hufkuzeoøk «r¢Þk yuf ð¾ík{kt {kºk Mkkzk 3
r{rLkxLke ÚkE þfíke níke. íkuLku fkhýu økeík Ãký 3 Úke Mkkzk 3 r{rLkxLkwt íkiÞkh fhðw Ãkzíkw níkw.
xufLkku÷kuSLkk rðfkMku hufkuzeoøkLku nðu ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe íkiÞkh fhðkLkwt Mkt¼rðík fÞwo Au. òufu
rVÕ{eøkeíkkuyu íkuLke swLke ÃkØrík [k÷w s hk¾e níke. ík{u sÞkhu hrzÞku Ãkh økeík Mkkt¼¤ku íÞkhu íku
fux÷k r{rLkxLkwt íku òýðkLkku «ÞíLk fhòu.
MkktMf]ríkLke ík{k{ yr¼ÔÞrfíkykuLke su{ Mktøkeík Ãký rð[kh «r¢ÞkLku ykøk¤ ðÄkhu Au.
çktøkk¤Lkk çkkW÷ ÷kufMkkrníÞLkk MðYÃku ÃkhtÃkhkøkík heíku økðkíkk ÃkkuíkkLkk økeíkkuLkk {kæÞ{Úke rðï
çktÄwíð yLku rLkMðkÚkoÃkýkLkku MktËuþku rðïLku ykÃÞku Au.
EríknkMk 269
{kuzâw÷ - 6 B
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík ¼rfíkøkeíkku {kºk ¼fíkkuLke ¼kðLkk s ÔÞfík fhíkk LkÚke Ãkhtíkw yLkuf ÷kufkuLku ÃkkuíkkLkk
Mk{wn{kt ¼u¤ðu Au. ykÃkýu ðirïf økúk{ rðþu òÛÞw su{kt MktøkeíkLkwt ©uc «ËkLk Au. Mktøkeík ykÃkýe
{nkLk MkktMf]ríkf rðhkMkík Au.íku {kxu ykÃkýu yu Ãký æÞkLk{kt ÷uðw òuEyu fu sÞkhu Lkðk MðYÃkku
íku{kt Mk{kðuþ fheyu íkku fÞktf ykÃkýe yk «k[eLk rðhkMkík ¾wðkE Lk òÞ.
LkkUÄ
(1 ) ÷kuføkeíkku yLku Lk]íÞku{kt fÞk «fkhLkk WíMkðku òuðk {¤u Au ?
(2 ) ¾k÷esøÞk Ãkqhku
(y) {kxu øknLk íkk÷e{Lke sYheÞkík nkuÞ Au.
(çk) ¼rfík yLku MkwVe MktíkkuLke h[Lkkyku yLku Lkk{u yku¤¾kÞ
Au?
(f) çktøkk¤Lke çkkW÷ yLku Lkk rðþu økeíkku økkÞ Au.
(3 ) ¾hk-¾kuxkLkk rLkþkLk fhku.
(y) ÷kufLk]íÞ {kºk {t[ Ãkh fhðkLkwt Lk]íÞ Au.
(çk) þk†eÞ yLku ÷kuf Mktøkeíku yufçkeò MkkÚku fÞkhuÞ yktíkhr¢Þk fhe LkÚke.
(f) rVÕ{e Mktøkeík fÞkhuf þk†eÞ ÄwLkku Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au.
¼khíkLkku rðËuþ MkkÚku MktÃkfo E.Mk.Ãkqðuo h S MkËeÚke ÔÞkÃkf «{ký{kt çktÄkÞku. hksfeÞ
yLku ÔÞkÃkkhe «ð]ríkyku îkhk rð[khkuLkwt ykËkLk-«ËkLk Ãký ðæÞw íkuLku fkhýu ¼khíkeÞ MktMf]rík
rðïLkk yLkuf rðMíkkhku{kt «Mkhe. yus heíku ¼khíkðkMkeyku Ãký rðïLke MktMf]ríkykuÚke Ãkrhr[ík
ÚkÞk. çkkiØ Ä{o yk çkkçkíku {níðÃkwýo fkÞo fhu Au, yLkuf rðËuþe suLku ykÃkýu ELzku-økúef hkòyku
fneyu Aeyu íku{Lku çkkiØ Ä{o yÃkLkkÔÞku níkku yLku {æÞyurþÞkLkk yLkuf þkMkfkuyu Ãký yk Ä{o
yÃkLkkÔÞku níkku. íkuLku fkhý çkkiØ Ä{oLkku ÔÞkÃkf «Mkkh ÚkÞku. çkkiØ Ä{o «[khfku ðuÃkkheyku MkkÚku
{æÞyurþÞkLkk ËqhLkk ûkuºkku MkwÄe síkk íÞkt íku{Lku {X Ãký MÚkkrÃkík fÞko níkk. ynªÚke çkkiØ Ä{o
¢{þ: [eLk,fkuheÞk yLku òÃkkLk MkwÄe ÃknkUåÞku.
økúef «ò MkkÚku ¼khíkeÞ «òLke MktMf]rík òuzkíkk ¼khík{kt yuf rðrþü f÷kLkku sL{
ÚkÞku. suLku ykÃkýu økktÄkhf÷k fneyu Aeyu. þYykík{kt çkwØLke Ãkqò MíkwÃkkuLkk îkh Ãkh Lkfþefk{
fheLku íku{kt r[Lnku {wfeLku «íkefkí{f heíku fhðk{kt ykðíke su{fu [¢,f{¤ yLku ÃkeÃk¤kLkwt ð]ûk
suðe çkkçkíkku MíkqÃkku Ãkh {wfe çkwØLkk SðLkLku Ëþkoððk{kt ykðíkw. økktÄkhf÷k{kt çkwØ økúef Ëuðíkk
yuÃkku÷kuLke su{ {kLkð MðYÃk{kt «Míkwík ÚkÞk yux÷u fu nðu çkwØLke {qŠíkyku Ãký çkLkðk ÷køke.
MkkÚku MkkÚku {kEÚkku÷kuSLkku Ãký rðfkMk ÚkÞku. ÃkwLkosL{Lkk rðïkMk ykÄkrhík çkkiØ Ä{o{kt
yLkuf f÷kLkk Lk{qLkkyku W¼k ÚkÞk. çkwØLkk Ãknu÷kLkk sL{ku çkkurÄMkíðku íkhefu yku¤¾kíkk níkk.
çkkrÄ MkíðLke fÕÃkLkk ÃkkuíkkLke MkkÚku hnuíkk ÃkþwÃkûkeyku yLku «kýeykuLkk fÕÞký {kxu ®[íkk MkuðLkkh
ËÞk¤w yLku {nkLk ÔÞrfíkLkk MðYÃk{kt fhðk{kt ykðe Au. yk Ërüyu çkwØLkk Ãkqðo sL{kuLku òíkf
fÚkkyku íkhefu «Míkwík fhðk{kt ykðe yLku òíkf fÚkkyku{kt {¤íke fÚkkykuLku MÚkkÃkíÞ f÷k{kt
íku{s r[ºkf÷k{kt {níðÃkwýo MÚkkLk «kÃík ÚkÞwt.
270 EríknkMk
31 .3 . çkkiØ Ä{oLkku «Mkkh yLku MkktMf]ríkf MðYÃk:
ykÃkýu òuÞwt fu Ä{o ykÃkýe MkktMf]ríkf rðhkMkíkLke {níðÃkwýo rðrþüíkk Au. MktMf]ríkLkk
{kæÞ{Úke ÄkŠ{f rð[khku «Mkkh Ãkk{u Au. ynªÞk ykÃkýu çkkiØ Ä{oLkk WËknhý îkhk íkuLku Mk{sðkLkku
«ÞíLk fheþwt.
E.Mk.Ãkq.6 MkËe{kt çkwØLkku sL{ ÚkÞku, íku{ýu MktMkkh Ëw:¾ËkÞf Au. yLku yk Ëw:¾kuLkwt {q¤
{kLkðeLke EåAk fu ík]»ýk Au. íku{ýu WÃkËuþ ykÃÞku fu EåAk WÃkh fkçkw {u¤ðe {Lkw»Þ «økrík fhe LkkUÄ
þfu Au. yk {kxu íku{ýu ÷kufkuLku MkËk[kh Ãkwýo SðLk Sððk,MkíÞLkk {køkuo [k÷ðk,MktÞ{
ò¤ððk,¼kuøkrð÷kMk Akuzðk yuf rðrþü {æÞ{ {køko suLku yüktøk {køko fnuðk{kt ykðu Au.
íkuLkwt yk[hý fhðkLkwt fnÞw. çkwØLkku MktËuþ yLkuf Mkk{kLÞ ÷kufkuyu ÂMðfkÞkuo fkhý fu çkwØ ÷kufkuLke
¼k»kk{kt ðkík fhíkk níkk. íku{Lku çkúkñýkuLke MktMf]ík ¼k»kk Akuze ÷kuf¼k»kk «kf]ík{kt ÃkkuíkkLkku WÃkËuþ
ykÃÞku. suÚke Mkk{kLÞ ÷kufku Ãký íku{Lkk rð[khkuLku Mk{S þfu.
çkkiØ Ä{uo yLkuf MktMf]ríkf «ÚkkykuLku sL{ ykÃÞku. íku{Lku fux÷ef «Úkkyku yÃkLkkðe Ãký
yk Ãkwðuo [k÷íke níke. su{fu ð]ûk Ãkqò. íku{ýu ð]ûkLke Ãkqò çkkuÄeð]ûkLke Ãkqò MkkÚku Mkktf¤e ÷eÄe.
çkkiØ ÃkhtÃkhk yLkwMkkh çkwØLku yk ð]ûk Lke[u MkkÄLkk fhðkÚke ¿kkLk «kÃík ÚkÞwt níkw.
yLÞ yuf MkktMf]ríkf «Úkk{kt yðMkkLk Ãkk{u÷ ÔÞrfíkLkk yðþu»kku Ãkh M{khf çkLkkððkLke
«Úkk Mk{krðü Au. yk M{khf økku¤kfkh çkLkkððk{kt ykðíkw. çkwØLkk yLkwÞkÞeykuyu íku{kÚke
MíkqÃkLkwt rLk{koý fÞwo. çkwØLkk {nkÃkrhrLkðkoý çkkË íku{Lkk yLkwÞkÞeykuyu yk «fkhLkk MíkqÃk çkLkkðe
íku{kt çkwØLkk M{]ríkr[Lnku hk¾e íkuLke Ãkqò-y[oLkk þY fhe. yk{kt çkwØLkk Ëktík,íku{Lkk ðk¤ ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
r[ºk-31.1. økkiík{ çkwØ

çkkiØ Ä{o ÔÞkÃkf «{ký{kt «Mkkh ÃkkBÞku. ¾kMk fheLku ELzkuøkúef hkòykuLkk Mk{Þ{kt íku
¼khík çknkh Ãký ÔÞkÃkf «{ký{kt Vu÷kÞku. ËuðíkkykuLku {kLkMk MðYÃk ykÃkðkLke ÃkhtÃkhk økúef
«ò Ähkðíke níke. çkkiØ Ä{oLkk ÷kufkuyu yk ÃkhtÃkhkLku yÃkLkkðe çkwØLku Ãký yus heíku «Míkwík fÞko.
yuf òíkf fÚkk{kt fwfzku yLku rçk÷kzeLke fÚkk òuðk {¤u Au. fwfzku Íkz Ãkh çkuXku Au Lke[u W¼u÷e
rçk÷kze fwfzkLku fnu Au fu íku íkuLke MkkÚku ÷øLk fhðk {ktøku Au. nfefík{kt rçk÷kze ÃkkuíkkLke ÞkusLkk
EríknkMk 271
{kuzâw÷ - 6 B
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLkwMkkh fwfzkLku Íkz ÃkhÚke Lke[u Wíkkhe {khe ¾kE sðkLke níke. Ãkhtíkw fwfzku çkwrØþk¤e níkku.
íkuýu ÷øLk fhðkLkku ELfkh fÞkuo. çkkiØ WÃkËuþfku Ëþkoðu Au fu yk òíkf fÚkk{kt çkwØ çkwrØþk¤e
fwfzk íkhefu «ÞkuòÞk Au. ykðe yLkuf fÚkkykuLku MÚkkÃkíÞ{kt {qŠíkf÷k yLku r[ºkf÷k{kt Sðtík
fhðk{kt ykðe Au. {æÞ¼khíkLkk ¼khnqík MíkqÃk{kt ykðe òíkf fÚkkykuLku MÚkkÃkíÞLkwt MðYÃk
ykÃkðk{kt ykÔÞw Au.
LkkUÄ çkkiØ Ä{o MkkÚku yLkuf ÷kufr«Þ ÷kuffÚkkyku Ãkh Mktf¤kÞu÷e Au. çkkiØ ÃkhtÃkhk{kt íkuLku òíkfku yux÷u fu
çkwØLke ÃkwðosL{ fÚkkyku fnuðk{kt ykðu Au. ykðe òíkf fÚkkyku ystíkkLke økwVkyku{kt íkÚkk
{æÞ«Ëuþ{kt Mkk[eLkk MíkqÃk{kt {kuxk «{ký{kt r[rºkík ÚkÞu÷e Au. íkuLkkÚke ÷kufkuLku çkkiØ Ä{oLke {krníke
Ãký «kÃík ÚkE þfu Au. ÃkkuíkkLkku MktËuþ Vu÷kððk yk heíku MkktMf]ríkf MkkÄLkLkku WÃkÞkuøk fhðkðk¤k
çkwØ yuf÷k Lknkuíkk. ykÃkýu rnLËw,siLk,r¾úMíke yLku EM÷k{ Ä{oLke ÃkhtÃkhkyku íkÃkkMkeyu íkku MÃkü
Úkþu fu r[ºk,Mktøkeík,økeík,Lk]íÞ,fÚkk,WÃkkMkLkk suðk f÷kLkk yLkuf MðYÃkku íku{s ðkMíkwf÷kLkku WÃkÞkuøk
Ä{oLkk «[kh-«Mkkh {kxu {kuxk «{ký{kt fhðk{kt ykÔÞku Au.
þrfík ÃkqòLke ÃkhtÃkhk Ãký çkkiØ Ä{o MkkÚku ÃkAeÚke òuzkÞ Au. «k[eLk yLku ÷kufr«Þ
«sLkLk WÃkkMkLkkyku Ãký çkkiØ Ä{o{kt {kEÚkku÷kuSf÷ Mk{krðü ÚkE Au. ík{k{ çkkurÄMkíð yuf
†e Ëuðe MkkÚku òuzkÞ Au. suLkku WÕ÷u¾ íkkhkËuðe íkhefu çkkiØ Ä{o{kt ÚkÞku Au. çkkurÄMkíð yk ËuðeykuLkk
{kæÞ{Úke fkÞo fhíkk níkk. yuf heíku †e yLku ÃkwÁ»k yu çktLku þrfíkykuLkwt MkkÞwsÞ fneÞk òuðk {¤u
Au. ÷kufkuLkk rðïkMkku yLku ÷kuf«ÚkkykuLku ykðk MkktMf]ríkf MðYÃk ykÃkeLku çkkiØ Ä{uo ÷kufkuLku ÃkkuíkkLke
íkhV ykf»keoík fÞko. íkuLku fkhýu çkkiØ Ä{oLke ÷kufr«Þíkk ðÄe íkku Mkk{u Ãkûke çkwØLke {q¤¼qík yLku
Mkh¤ WÃkËuþ íkÚkk rþûkk ¼w÷kððk ÷køÞk. çkwØu Ãkkuíku {qŠíkÃkqò yLku [{ífkhLkku rðhkuÄ fÞkuo níkku.
sÞkhu nðu íku{Lkk yLkwÞkÞeykuyu íku{Lku EïhLkwt MðYÃk ykÃke ËeÄw níkw yLku çkkurÄMkíðkuLke fÚkk
îkhk yLkuf [{ífkhkuLke ðkíkku çkkiØ Ä{o{kt òuze ËeÄe níke.
çkkiØ Ä{o Äe{u Äe{u ÃkkuíkkLkk {kík]¼qr{ ¼khík{ktÚke ÷wÃík ÚkE økÞku. yuf íkhV çkwØLke
Mkh¤ yLku MkíÞ çkkçkíkku ¼w÷kððk ÷køke níke. íkku çkeS çkksw çkwØu suLkku rðhkuÄ fÞkuo níkku íkus
çkkçkíkku çkwØLkk yLkwÞkÞeyku fhe hnÞk níkk. þkMkfku yLku ðuÃkkheykuyu {XkuLku ¾wçk ËkLk ykÃÞw
nkuðkÚke {XðkMkeykuLkwt SðLk yíÞtík Mkw¾-MkwrðÄk ðk¤w çkLÞw níkw. íkuÚke íku{Lku ÷kuf MktÃkfo økw{kðe
ËeÄku níkku. yux÷w s Lknª «kf]ík ¼k»kk Akuze çkkiØ Ä{uo MktMf]ík ¼k»kk{kt ÃkkuíkkLkk økútÚkku ÷¾ðkLke
þYykík fhu níke. su Mkk{kLÞ ÷kufku Mk{S þfu íku{ Lnkuíkk.
(1 ) çkwØu fE ¼k»kk{kt ÃkkuíkkLkku WËuþ ykÃÞku níkku.

(2 ) fE MktMf]ríkLkk MktÃkfo{kt ykððkÚke çkwØLke {qŠíkykuLke «Míkwíke þY ÚkE.
(3 ) òíkf fÚkkyku rðþu xwtf{kt sýkðku.
(4) ¾k÷e søÞk Ãkqhku
(y) MíkqÃkku{kt çkwØLku , , «íkefku Økhk Ëþkoððk{kt
ykÔÞk Au.
(çk) çkkiØ Ä{uo †e Ëuðe òuzkÞu÷k Au.
272 EríknkMk
(f) MíkqÃk îkhk çkLkkððk{kt ykðu Au.
ík{u su þeÏÞk
ykÃkýu íku Mk{sðk «ÞíLk fÞkuo fu ¼k»kk MktMf]rík ðknLkLkwt {níðLkwt {kæÞ{ Au. íkuLkk LkkUÄ
yLkuf MðYÃkku îkhk íku MkktMf]ríkf rð[khkuLkwt ðnLk fhu Au. íkuLke MkkÚku MkkÚku Mktøkeík yLku Lk]íÞ suðe
f÷kyku Ãký MktMf]ríkLkk ðknfku Au. MktøkeíkLkk çktLku MðYÃkkuyu MktMf]ríkLku Mk{]Ø fhðk{kt yLku íkuLkku
«Mkkh fhðk{kt {níðLkwt ÞkuøkËkLk fÞwo Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1) MktMf]ríkLkwt «Mkhý fhLkkh {níðÃkwýo {kæÞ{ku sýkðku.
(2) ¼k»kk,÷u¾Lk yLku {wÿý MktMf]rík «Mkkh{kt þwt ¼køk ¼sðu Au ?
(3) rð[khkuLku «Mkkrhík fhðk{kt MktøkeíkLkwt {níð MÃkü fhku.
(4) MktMf]ríkLkk rðr¼Òk {kæÞ{kuyu çkkiØ Ä{oLkk «Mkkh{kt fhu÷w «ËkLk MÃkü fhku.

31 .1 .
(1) çkúkñe
(2) ÄkŠ{f økútÚk yLku þk†
(3) íku nkÚk ðzu ÷¾kíke níke
(4) (y) ¾kuxw (çk) Mkk[w (f) ¾kuxw (z) Mkk[w
31 .2 .
(1) «kf]ríkf ÃkrhðíkoLkLke ½xLkkyku yLku SðLkLkk ykLktË yLku þkufLkk «Mktøkku.
(2) (y) þk†eÞ Mktøkeík (çk) ¼sLk yLku fÔðk÷e h
(f) rðïçktÄwíð yLku rLkMðkÚkoÃkýw
(3) (y) ¾kuxw (çk) ¾kuxw (f) Mkk[w
31 .3 .
(1) «kf]ík
(2) økúef «òyu
(3) økkiík{ çkwØLkk ÃkqðosL{kuLke fÚkkyku
(4) (y) [¢,f{¤ yLku ÃkeÃk¤kLkwt ð]ûk
(çk) çkkurÄ Mkíð
(f) MíkqÃk
EríknkMk 273
EríknkMk (315)
«&™ÃkºkLkwt {k¤¾wt
rð»kÞ:-EríknkMk yÇÞkMk¢{:- Wå[íkh {kæÞr{f
fw÷ økwý-100 Mk{Þ:-3:00 f÷kf
(1) çknw rðfÂÕÃkÞ «&™kuLkwt økwýktfLk

nuíkw økwý fw÷ økwýLkk xfk
¿kkLk furLÿík 26 26 %
Mk{sý furLÿík 25 25 %
ûk{íkk furLÿík 22 22 %
(2) «&™kuLkk «fkh ykÄkheík økwýktfLk
«fkh «&™kuLke MktÏÞk økwý fw÷ økwý Mk{Þ

(r{Lkex{kt)
÷ktçkk «&™ku 05 10 05 100
xwtfk «&™ku 08 04 32 48
¾wçk xwtfk «&™ku 04 02 08 12
Lkfþk 01 10 10 10
10 (rhðeÍLk)
180
(3) yÇÞkMk¢{ «{kýu økwýktfLk

«fhý yLku Ãkuxk «fhý økwý
(1) «k[eLk ¼khík 20
(h) {æÞfk÷eLk ¼khík 20
(3) ykÄwrLkf ¼khík 15
(4) ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{ yLku Mk{fk÷eLk ¼khík 15
(Ãk) Mk{fk÷eLk rðï 15
(6)(y) hksÞLkku WË¼ð yLku rðfkMk 15
yÚkðk
(6) (çk) ¼khík{kt MktMf]rík
(4) Míkh «{kýu «&™Ãkºk

Míkh økwý fw÷ økwýLkk xfk
fXeLk Míkh 10 10
Mkk{kLÞ Míkh 60 60
Mkh¤ Míkh 30 30
EríknkMk (315)
Lk{qLkkLkwt «&™Ãkºk
rð»kÞ:-EríknkMk yÇÞkMk¢{:- Wå[íkh {kæÞr{f

fw÷ økwý-100 Mk{Þ:-3:00 f÷kf
Mkw[Lkk: (1) ík{k{ «&™kuLkk sðkçk ykÃkðk VhrsÞkík Au. s{ýe íkhV Ëþkoðu÷ ytfku økwý Ëþkoðu Au.
(2) 1 Úke 4 «&™kuLkk W¥khku h0 Úke ðÄw þçËku{kt ykÃkðkLkk hnuþu.Ãk Úke 1h «&™k W¥khku 80 Úke ðÄw
þçËku{kt ykÃkðkLkk hnuþu yLku «&™¢{ktf 13 Úke 17 Lkk W¥khku 200 Úke ðÄkhu þçËku{kt ykÃkðkLkk hnuþu.
«&™-1 Mktøk{ MkkrníÞ rðþu sýkðku (2)

«&™-2 íkr{÷Lkkzw yLku fuh¤ suðk ËrhÞkE hksÞku{kt ík¤kðku îkhk ®Mk[kE ðÄw (2)
÷k¼«Ë níke- Mk{òðku
«&™-3 y÷kWÆeLk ¾u÷SLkk ykŠÚkf MkwÄkhk ÃkkA¤ fÞk WËuþku hnu÷k níkk ? (2)
fkuEÃký çku fkhýkuLkwt rð&÷u»ký fhku.
«&™-4 {qzeðkË þçËLke ÔÞkÏÞk ykÃkku. (2)
«&™-5 nzÃÃkeÞ MkÇÞíkkLkk ÃkíkLk rðþu òuðk {¤íkk rðr¼Òk {íkkuLke [[ko fhku. (4 )
yÚkðk
ðirËffk¤Lku W¥kh ðirËffk¤Úke y÷øk fhíkk íkíðku sýkðku.
«&™-6 nq{kÞwLke Mk{MÞkyku rðþu [[ko fhku.(fkuEÃký [kh) (4 )
yÚkðk
rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLkk ÷~fhe MktøkXLkLke YÃkhu¾k ykÃkku.
«&™-7 çktøkk¤Lkk Lkðkçk rMkhkÍ-WË-Ëki÷k yLku ytøkúuòu ðå[u ½»koýLkk {wÏÞ fkhýku (4 )
íkÃkkMkku.
yÚkðk
rçkúxeþ EMx ELzeÞk ftÃkLkeyu MÚkkÃku÷e s{eLk {nuMkw÷ ÃkØríkykuLke [[ko fhku. (fkuEÃký [kh)
«&™-8 rçkúxeþhku îkhk fuðe heíku ¼khíkLkwt ykŠÚkf þku»ký Úkíkw níkw fÞk hk»xÙeÞ Lkuíkkykuyu
ykŠÚkf hk»xÙðkËLke h[Lkk fhe íkuLkku rðhkuÄ fÞkuo níkku. (4 )
yÚkðk
WËknhý ykÃke Mk{òðku fu hk»xÙðkËLkk rð[khkuLku MkktMf]ríkLkk rðr¼Òk {kæÞ{ku îkhk yr¼ÔÞfík fhðk{kt
ykÔÞk níkk.
«&™-9 «Úk{ rðïÞwØLkk yøkíÞLkk fkhý íkhefu Mkk{úksÞðkËLke [[ko fhku. (4 )
yÚkðk
rîíkeÞ rðïÞwØLkk çkes ðMkuoÕMkLke Mktr½{kt hkuÃkkE økÞk níkk-rðÄkLk Mk{òðku.
«&™-10 ykufxkuçkh E.Mk.1929 {kt y{urhfk{kt þY ÚkÞu÷ {nk{tËeLkk fkuEÃký çku fkhýku sýkðe ÞwhkuÃk Ãkh Ãkzu÷e
íkuLke yMkhku MÃk»x fhku.
(4 )
yÚkðk
xÙq{uLkLkku rMkØktík Mk{òðe y{urhfkLke rðËuþLkerík Ãkh íkuLkku «¼kð MÃkü fhku yLku yks MktË¼o{kt y{urhfkLke
{kþo÷ ÞkusLkk rðþu xqtfLkkUÄ ÷¾ku.
«&™-11 E.Mk.1945 Úke [eLk EríknkMkLkk fËk[ MkðkorÄf ¢ktríkfkhe yLkw¼ð{ktÚke (4 )
ÃkMkkh ÚkÞw níkw.íkuýu ÃkkuíkkLke òíkLku fw÷eLk ðøkoLkk ð[oMððk¤k Mk{ks{ktÚke ÃkeÃkÕMk heÃkÂç÷f ykuV [kELkk
íkhefu yku¤¾kíkk MkkBÞðkËe hksÞ{kt ÃkrhðŠíkík Úkíkw òuÞwt Au- rðÄkLk Mk{òðku.
yÚkðk
{qzeðkËe ykiÄkurøkfefhý îkhk rðfMkeík ÚkÞu÷ çku Lkðk ðøkkuoLke h[Lkk rðþu sýkðku.
«&™-12 sLkÃkË hksÞ{ktÚke {nksLkÃkË hksÞLke h[Lkk fuðe heíku ÚkE-íku Mk{òðku (4 )
yÚkðk
ykÃkýk MkktMf]ríkf ÔÞðnkhLkwt Mkk{kSf yLku ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkríkyku fuðe heíku «¼krðík fhu Au. íku ytøku ík{khk
rð[khku WËknhýku Mkrník Ëþkoðku.
«&™-13 økwÃíkfk÷eLk ðrnðxeíktºkLke MkrðMíkh Mk{sqíke ykÃkku. (10 )
yÚkðk
«khtr¼f {æÞfk¤Lku Ëþkoðíkk Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkkuLke [[ko fhku.
«&™-14 rËÕne MkÕíkLkíkLkk furLÿÞ ðneðxeíktºk rðþu sýkðe íkuLke {wÏÞ rðþu»kíkkykuLkwt ( 10 )
ðýoLk fhku.
yÚkðk
{w½÷ Mkk{úksÞLkk ðneðxeíktºkLke [[ko fhe íkuLkk {wÏÞ ÷ûkýku MÃk»x fhku.
«&™-15 ¼khík{kt ÃkkùkíÞ rþûkýLkku WËÞ Mk{òðe ntxh fr{þLkLke {wÏÞ skuøkðkEyku (10 )
rðþu [[ko fhku.
yÚkðk
E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLkk fkhýku yLku Ãkrhýk{ku MkrðMíkh Mk{òðku.
«&™-16 MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkk rðr¼Òk [hýku rðþu sýkðe íkuLkk ytík yLku ÃkwLko ykht¼ (10 )
fhðk ytøkuLke çkkçkíkku MÃkü fhku.
yÚkðk
¼khík fuðe heíku Mðíktºk ÚkÞwt ? òufu Mðíktºkíkk «krÃík yíÞtík ykLktËLke çkkçkík níke íku{ Aíkk nS ¼khíkLku
MktÃkwýo rðsÞ «kÃík ÚkÞku Lnkuíkku- rðÄkLk Mk{òðku.
«&™-17 ykÄwrLkf Mk{Þ{kt ¼khíkLkk hk»xÙT hksÞLkk rðfkMkLkk rðr¼Òk [hýkuLke ÔÞkÏÞk (10 )
fhku
yÚkðk
¼khíkLke ¾kLk-ÃkkLk MktMf]rík rðþu rLkçktÄ íkiÞkh fhku.
«&™-18 (1) ¼khíkLkk Lkfþk Ãkh yuf LkðÃkk»kýfk¤Lkwt MÚk¤ yLku yuf nzÃÃkeÞ (h)
MkÇÞíkkLkwt MÚk¤ Ëþkoðku.
(2) ¼khíkLkk Lkfþk Ãkh ®MkÄeÞk,nku÷fh,¼kUMk÷u yLku økkÞfðkz (4 )
hksÞLke MkhnËku Ëþkoðku.
yÚkðk
¼khíkLkk Lkfþk Ãkh {r÷f fkVqhLkk Ërûký rðsÞLkk [kh MÚk¤ku Ëþkoðku.
(3 ) ¼khíkLkk Lkfþk Ãkh ÃkkuxwoøkeÍ yÚkðk £kLMkLke ðMkkník Ëþkoðku. (1 )
(4 ) ¼khíkLkk Lkfþk Ãkh Mkkçkh{íke yk©{ yÚkðk ËktzeLku MÃkü Ëþkoðku. (1 )
(5) ¼khíkLkk Lkfþk Ãkh fkuE yuf {nksLkÃkËLkwt r[ºký fhku. (1 )
(6 ) ÞwhkuÃkLkk Lkfþk Ãkh «Úk{ rðïÞwØ çkkË Mðíktºk ÚkÞu÷ hk»xÙLkwt hu¾ktfLk fhku. (1 )
økwýktfLk ÃkØrík
EríknkMk Lk{qLkk Ãkºk
sðkçk.1
(1 ) Ërûký ¼khíkeÞ Mk{ks,hksÞ ÔÞðMÚkk yLku yÚko ÔÞðMÚkk (E.Mk.300 Úke E.Mk.300) òýðkLkwt {wÏÞ †kuík
(2) íkr{÷¼k»kk{kt h[kÞu÷ Ä{o rLkhÃkuûk MkkrníÞ
(3 ) íkuLke h[Lkk yLkuf frðykuyu yufXk {¤eLku Mktøk{(Mk¼k) íkhefu {ËqhkE{kt {¤u÷ frð Mk¼kyku{kt hkòyku
yLku òøkehËkhkuLkk «kuíMkknLkÚke fhe níke.
sðkçk.2
(1 ) {kuMk{e LkrËyku nkuðkLku fkhýu
(2) ÷kufku ík¤kð îkhk rMkt[kE fhíkk.
sðkçk.3.
(1 ) ÷~fhLku ÞkuøÞ ¼kðu SðLk sYheÞkíkLke [esðMíkwyku {¤e hnu íku {kxu.
(2) ½kuzkLke ¾heËe yLku íkuLkk ðu[ký{kt ÃkkhËþeoíkk ykðu yLku Wå[ òríkLkk ½kuzk ÷~fh{kt ðÃkhkÞ íku {kxu furLÿÞ
ÔÞðMÚkk økkuXðe níke.
sðkçk.4.{qzeðkËyu {q¤ {qze þçË ÃkhÚke Wíkhe ykÔÞku Au. su{kt r{÷fíkLku Mk{]rØLkk «ríkf íkhefu òuðk ykðu Au.
sðkçk.Ãk. Lke[u {wsçkLke rð[khÄkhkyku òuðk {¤u Au

(1 ) «kf]ríkf ykÃkËkyku su{fu ¼qftÃk yLku Ãkqh
(2) ½øøkh-nkfhk LkËe{kt huíke yLku ¾khkþLkwt Ãkwhý ÚkðkLku fkhýu
(3 ) ykÞkuoLkk yk¢{ý MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rð[khÄkhk
(4 ) MkÇÞíkk yufkyuf ÃkíkLk Ãkk{e Lnkuíke Ãkhtíkw íkuLkwt íkçkffkðkh økúk{eý MktMf]rík{kt YÃkktíkhý ÚkÞwt níkw.
yÚkðk
(1 ) ÷ku¾tzLkk WÃkÞkuøkLke þYykík
(2) sLkMktÏÞk{kt ðÄkhku ÚkÞku fkhý fuu ¾uíke ykÄkheík yÚkoÔÞðMÚkk W¼e ÚkE
(3 ) Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkrík{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞw
(4 ) Mk{ks ðýoÔÞðMÚkkLkk {k¤¾k{kt økkuXðkÞku
(5) yk©{ ÔÞðMÚkkLke þYykík ÚkE
sðkçk.6.
(1 ) Lkðk SíkkÞu÷ «ËuþkuLkwt ðneðxeíktºk ÞkuøÞ heíku økkuXðkÞw Lk níkw.
(2) çkkçkhLke su{ nw{kÞw {w½÷ W{hk Ãkh ytfwþ MÚkkÃke þfÞku Lk níkku .
(3 ) ¾kMk fheLku [wøkíkkE yr{hku nw{kÞwLke MkkÚku hnÞk Lk níkk.
(4 ) yV½kLkku nw{kÞwLke rðYØ{kt níkk.
(5) nw{kÞw yu ÃkkuíkkLkk hksÞ yLku Mk¥kk ÃkkuíkkLkk ¼kEyku{kt Mkh¾u rnMMku ðnu[e níke.
yÚkðk
rðsÞLkøkh
(1 ) þ†ku yLku ½kuzk
(2) rËðk÷ku Ãkh Vufe þfkÞ íkuðk ËkYøkku¤k
(3 ) LkkÞf ÃkØrík
(4 ) Mkk{tíke LkkÞfku
sðkçk.7.
(1 ) ftÃkLkeyu íkuLku su ÃkhðkLkku ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku íkuLkku Ëqh WÃkÞkuøk fÞkuo níkku.
(2) ftÃkLkeLkk Lkkufhkuyu rðþu»kkrÄfkh {u¤ðe yktíkh yurþÞkE ðuÃkkh{kt ÍÃk÷kÔÞw níkw.
(3 ) ftÃkLkeyu f÷f¥kkLke rfÕ÷uçktÄe fhe níke.
(4 ) ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLku þtfk níke fu çktøkk¤Lkku Lkðkçk £uL[ EMx ELzeÞk ftÃkLke MkkÚku òuzký fhe hnÞku Au.
yÚkðk
(1 ) ftÃkLkeLku {kuxk¼køkLkwt {nuMkw÷ s{eLk{ktÚke {¤ðkLkwt níkw yLku íku{Lkku {q¤¼qík nuíkw rçkúxeþ ðneðxeíktºkLku ykøk¤
ÄÃkkððkLkku níkku.
(2) fkÞ{e s{kçktÄe
(3 ) hiÞíkðkhe s{eLk {nuMkw÷ ÃkØrík
(4 ) {nk÷ðkhe s{eLk {nuMkw÷ ÃkØrík
sðkçk.8.
þku»ký
(1 ) ¾uzwíkkuLkwt yíÞtík fh ¼khý fheLku
(2) ¼khík MkkÚku yMk{kLk ðuÃkkh W¼k fheLku
ykŠÚkf hk»xÙðkË
(1 ) ftÃkLkeLke Mk¥kk ¼khíkeÞ «òLkk rníkkuLke rðYØ Au íku{ Ëþkoðu Au.
(2) þku»ký rðYØ hk»xÙðkËeykuyu þrfíkþk¤e Ë÷e÷ku fhe yLku ÷kufku òøk]ík fÞko.
yÚkðk
(1 ) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk fux÷kf íkíðku su{fu ¿kkrík «Úkk,ÄkŠ{f ytÄ©Øk yLku Mkíke«Úkk
(2) ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh rçkúxeþhkuLkk «¼kðLku rðhkuÄ fhðk.
WËknhý
Mkíke«Úkk
rðÄðk ÃkwLkŠððkn
ytøkúuS Ãkkuþkf ÃkØríkLkku rðhkuÄ
sðkçk.9.
(1 ) 19 {e MkËeLkk W¥khkÄo{kt Mkk{úksÞðkËLkku rðMíkkh
(2) E.Mk.1876 Úke E.Mk.1900 ËhBÞkLk MktMÚkkLkðkËLkku rðfkMk
(3 ) ík]íkeÞ Mkt½ yLku ríkhk»xÙeÞ Mkt½Lkku WËÞ
(4 ) íkuLku fkhýu hk»xÙku ðå[u þtfk yLku ½»koý{kt ðÄkhku ÚkÞku.
yÚkðk
(1 ) ðMkuoÕMkLke Mkt½e{kt þktrík yLku MðíktºkíkkLkk rMkØktíkkuLku yðøkýðk{kt ykÔÞk níkk.
(2) s{oLkeLku yÃk{kLk sLkf ÃkrhÂMÚkrík{kt {wfe íkuLke fku÷MkkLke ¾kýku Ãkh r{ºk hk»xÙkuyu ÃkkuíkkLkku ytfwþ MÚkkÃÞku níkku.
(3 ) Ãkku÷uLzLke Mk{MÞk
(4 ) ykr£fkLkk MktMÚkkLkkuLku s{oLkeyu xufku ykÃÞku.
sðkçk.10. {nk{tËe
fkhý- yríkWíÃkkËLk yLku ðnu[ýeLke yMk{kLkíkk.
yMkh- ÞwhkuÃk{kt çkuhkusøkkhe,økheçke yLku ¼w¾{hkLkku ðÄkhku ÚkÞku.
yÚkðk
(1 ) xÙq{uLk rMkØktík- MkkBÞðkËLkku rðMíkkh rðï{kt ðÄðku òuEyu Lknª.
(2) rðËuþ Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk ykðeLku yk¢{f çkLkkððe.
(3 ) {kþo÷ ÞkusLkk- 10 r{r÷ÞLk zku÷h sux÷e {kuxe hf{ ÞwhkuÃkLku hk»xÙkuLku ykÃkðe. suÚke MkkBÞðkËLkku «Mkkh
yxfkðe þfkÞ.
sðkçk.11.
(1 ) {kykuLke ÃkØrík
(2) E.Mk.1949 {kt òÃkkLk,£kLMk yLku rçkúxeþhkuLku nªfe fkZeLku.
(3 ) E.Mk.1980 Úke ðuÃkkh yLku WÄkuøk ûkuºku ðkrýsÞðkËLkku ÂMðfkh fheLku.
(4 ) rðËuþe hkufký ðÄkheLku
yÚkðk
(1 ) fk{Ëkhku yLku {æÞ{ ðøkoLkku WËÞ
(2) {æÞ{ ðøko- Wå[ {æÞ{ðøko yLku rLkBLk {æÞ{ ðøko{kt ðnu[kÞ Au.
(3 ) fk{Ëkh ðøko {kuxu¼køku {qzeðkËe WÄkuøkku MÚkÃkkíkk {swhe îkhk ðuíkLk «kÃík fhíkku ðøko.
sðkçk.12.
(1 ) sLkLkku yÚko ÚkkÞ Au sÞkt ÷kufkuLkku Mk{qn fu xku¤e hnuíke nkuÞ.
(2) sLkLkku rðMíkkh ÚkðkÚke íku{Lku ÷~fh hk¾ðkLke Vhs Ãkze yux÷w s Lknª íku{kt Mkk{krsf yLku ykŠÚkf SðLk{kt
ÃkrhðíkoLk ykÔÞw yLku ¢{þ: sLk íkuLkkÚke {kuxk yuf{{kt ÃkrhðíkoLk ÃkkBÞku.
(3 ) sLk{ktÚke rðMíkhý Ãkk{e {nksLkÃkËLkku sL{ ÚkÞku.
yÚkðk
(1 ) †eyku yLku ÃkwY»kku y÷øk-y÷øk «fkhLkk ð†ku Äkhý fhu Au. íku{Lke ykŠÚkf ÂMÚkrík íkuLkk Ãkh yMkh fhu Au.
(2) ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík Mktøkeík f÷k MkkÚku Ãký òuzkÞu÷ Au. su{fu þk†eÞ Mktøkeík þe¾ðw {ku½w nkuÞ Au.
(3 ) íkks {nu÷Lke h[Lkk þknsnkt s fhe þfu fkhý fu íkuLke ÃkkMku rðþk¤ MktMkkÄLkku níkk.
sðkçk.13.økwÃík Mkk{úksÞLkwt ðneðxeíktºk
(1 ) rðfurLÿÞ fhý Ãkk{u÷w
(2) ykLkwðtrþf hkòþkne
(3 ) fh ÔÞðMÚkkLkwt {k¤¾wt
(4 ) LÞkÞ ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk
(5) Mkk{tíkðkËe ZçkLkwt {k¤¾wt
yÚkðk
Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkku
(1 ) ¿kkríkykuLke MktÏÞk{kt ðÄkhku Úkðku.
(2) s{eLkLkk MðYÃk{kt yLkwËkLk ykÃkðwt.
(3 ) f]r»k {wÏÞ yÚkoÔÞðMÚkkLkwt MÚkkLk «kÃík fhu Au.
(4 ) hksÃkqíkkuLke WíÃkr¥k
(5) hksÃkqík ðøkoLkwt f]r»k ÔÞðMÚkk MkkÚku Mktf¤kððw.
sðkçk.14. rËÕne MkÕíkLkík
(1 ) rðÍkhík
(2) rËðkLk-yu-yrhÍ
(3 ) rËðkLk-yu-ELþk
(4 ) rËðkLk-yu-hMkk÷ík
(5) yLÞ rð¼køkku{kt ðfe÷-yu-Ëh,y{eh-yu-nkÍeçk,Mkh-yu-òLkËkh,y{eh-yu-yk¾wh yLku y{eh-yu-
{sr÷þLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
yÚkðk
{w½÷Þwøk
(1 ) Mkk{úksÞ rLk{koíkk
(2) ðrf÷ yLku ðÍeh
(3 ) rËðkLk-yu-fq÷
(4 ) {eh-çkûke
(5) Mkÿ-WMk-MkËh
(6 ) {eh-yu-Mkk{kLk
sðkçk.15.
(1 ) ¼khík{kt 18 {e MkËe{kt ytøkúuS rþûkýLke þYykík ÚkE.
(2) E.Mk.1813 Lkk [kxoh yufx {wsçk rðÄeðík heíku ytøkúuS fu¤ðýeLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku.
(3 ) E.Mk.1813 Lkk fkÞËkyu r{þLkheLkk «ÞíLkkuLku ðuøk ykÃÞku. íku{Lku ÃkkùkíÞ MkkrníÞ yLku rþûký îkhk ytøkúuS
{kæÞ{Lkk Mknkhu ¼khík{kt r¾úÂMík Ä{oLkku Vu÷kðku fhðkLkwt fk{ fÞwo.
(4 ) ¼khíkLkk rþûký ðøkoLku «kuíMknLk ykÃkðkLkwt fkÞo.
(5) ¼khíkeÞku{kt rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuS ytøku Y[e òøk]ík ÚkE.
ntxh fr{þLk
(1 ) zçkÕÞw zçkÕÞw ntxhLkk ðzÃký nuX¤ E.Mk.188h {kt íkuLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
(2) yk fr{þLkLkwt fkÞo «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûký{kt MkwÄkhk Mkw[ððkLkwt níkw.
(3 ) yk fr{þLkLku ¾kMk fheLku «kÚkr{f rþûkýLkku ytfwþ LkøkhÃkkr÷fk yLku rsÕ÷k çkkuzoLku MkkUÃkðkLkwt Mkw[Lk fÞwo.
(4 ) Wå[ rþûký su rðï rðãk÷Þ fûkkLkwt níkw íkuLku y÷øk fhe hkusøkkh yr¼{w¾ çkLkkððwt.
(5) ¾kLkøke MktMÚkkykuLku rþûký{kt «kuíMkknLk ykÃkðwt.
E.Mk.1857 Lkk {nkrðÿkunLkk {wÏÞ fkhýku

(1 ) Mkk{krsf
(2) ykŠÚkf
(3 ) hksfeÞ
(4) ÷~fhe
(5) ÄkŠ{f
(1) ÷kuzo zu÷nkWMkeLke ¾k÷Mkk Lkerík su{kt ðkhMkËkh ðøkhLkk hksÞLku rçkúxeþ Mkk{úksÞ{kt òuze ËuðkLke LkeríkLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2) {nkrðÿkunLku fkhýu ¼khík{kt EMx ELzeÞk ftÃkLkeLkku ytík ykÔÞku yLku ¼khík rçkúxeþ íkks Lkk þkMkLk Lke[u
ykÔÞku.
sðkçk.16.
rðfkMk
(1 ) MkkÞ{Lk fr{þLkLkku rðhkuÄ.
(2) 11 {wÆkLku fkuE «rík¼kð Lk {éÞku.
(3 ) {nkí{k økktÄeyu ÃkkuíkkLkk 72 MkkÚkeËkhku MkkÚku 12 {k[o 1930 Lkk hkus Mkkçkh{íke yk©{Úke Ëktze ÞkºkkLke
þYykík fhe.
(4 ) 6 yur«÷ 1930 Lkk hkus {nkí{k økktÄe Ëktze ÃknkutåÞk yLku íku{Lku {eXkLkk fkÞËkLkku ¼tøk fÞkuo.
(5) yk yktËku÷Lk çktøkk¤,{nkhk»xÙ,ykMkk{ yLku fhkt[e suðk Ëqh-Ëqh Lkk ûkuºkku MkwÄe «Mkkh ÃkkBÞw.
yktËku÷LkLku MÚkrøkík fhðkLkk fkhýku
(1 ) {nkí{k økktÄe yLku ðkEMk hkuÞ ÷kuzo EŠðLk ðå[u fhkh ÚkðkÚke
(2) økkuh{uS Ãkrh»kË çkku÷kððkÚke
ÃkwLk:þYykík
(1 ) økkuh{uS Ãkrh»kË{kt ¼khíkLku fkuE ÔÞðÂMÚkík çkknuÄhe Lk {¤ðkÚke økktÄeSyu MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLkwt yktËku÷Lk
ÃkqLk: þY fÞwo.
yÚkðk
(1 ) E.Mk.1939 {kt rîíkeÞ rðïÞwØLke þYykík ÚkðkÚke
(2) fkUøkúuMkLke «ktríkf Mkhfkhkuyu hkSLkk{k ykÃÞk.
(3 ) E.Mk.194h {kt ®nË Akuzku [¤ð¤
(4 ) rîíkeÞ rðïÞwØ ËhBÞkLk ¼khíkeÞ Lkuíkkyku MkkÚku ytøkúus Mk¥kkLke ðkxkøkkxku
(5) Ãkrhýk{u E.Mk.1947 {kt ¼khíkLku Mðíktºkíkk {¤e.
¼khíkLku ÃkwLko: rðsÞ «kÃík ÚkÞku Lknª
(1 ) fkhý fu ¼khík,¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk Lkk{Lkk çku hksÞ{kt rð¼kSík ÚkÞwt.
(2) fku{e h{¾kýku {kuxk «{ký{kt Vkxe rLkféÞk.
sðkçk.17.
(1 ) EMx ELzeÞk ftÃkLke yLku rçkúxeþ Mk¥kkLku fkhýu ¼khík yuf MktMÚkkLk çkLÞw níkw.
(2) EMx ELzeÞk ftÃkLkeyu rðr¼Òk fkÞËkyku îkhk E.Mk.1857 MkwÄe hks [÷kÔÞw.
yÚkðk
¼khíkeÞ ¾kLk-ÃkkLkLke MktMf]rík
(1 ) ¼khík{kt ¾kLk-ÃkkLkLke MktMf]rík{kt «kËurþf ðirðæÞ òuðk {¤u Au.
(2) ÷kufkuLkk ¾kLk-ÃkkLk{kt ÃkrhðíkoLk Úkíkk hnuíkk nkuÞ Au.
(3 ) ¾uíke ÃkØrík Ãkh ¾kLk-ÃkkLk {kuxku ykÄkh hk¾u Au. ½ô,[ku¾k rðþu»k Ãkfðíkk ûkuºkku{kt íkuLkku ðÄw WÃkÞkuøk ÚkkÞ
Au.
(4) þkfknkhe yLku {kMkknkhe ¾kuhkf
(5) {w½÷kuLkk ykøk{Lk ÃkAe {w½÷kE ¾kuhkfLke ÃkØrík «[r÷ík ÚkE.
(6) ÞwhkuÃkeÞLk «òLkk ykøk{LkLku fkhýu yktíkh ¾zeÞ ¾kuhkf ÃkØrík ¼khík{kt «[r÷ík ÚkE.
5|lTlS|IF VG[ 5F9M
5F9 5F9G]\ GFD lJQFIJ:T] EFQFF lR+ TD[ X]\ XLbIF
G\P D]xS[, DGMZ\HS D]h
\ JT]\ ;FNL Hl8, p5IMUL lAG p5IMUL B]A H p5IMUL lAG p5IMUL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
V\lTD OM<0 VG[ ;L,
12.
13.
.
---+LHM OM<0----
---RMY]\ OM<0----
5]6o SZL VFH[ 5|lTlSIF OMDo 5M:8 SZM
5|lTlS|IF p5Z 5|`GM

5F9 G\P 5F9G]\ GFD Intext 5|`GM
lJnFYLo lD+M4 8lDGo,5|`GM
p5IMUL lAGp5IMUL ;C[,F D] x S[ , B]A D]xS[,
TD[ VF VFBF :JFwIFI 5]:TSG[ RMSS;56[ VFG\NYL DF^I]\ CX[P VCL\ VDFZM 5|ItG 1.
2.
VF VeIF; ;FDU|LG[ ;];\UT4 V;ZSFZS VG[ Z;5|N AGFJJFGM ZæM K[P VeIF;
3.
;FDU|L T{IFZ SZJL V[ läDFUL” 5|lS|IF K[P TDFZF 5|lTEFJM VDG[ VF VeIF; 4.
5.
;FDU|LG[ ;]WFZJFDF\ DNN~5 YX[P YM0M ;DI SF-LG[ VCL\ VF5[, 5|lTEFJ5+S
6.
EZM H[ Y L JW] Z;5| N VG[ p5IMUL ;FDU| L AGFJL XSFIP 7.
8.
VFEFZ
9.
o 8[ Z
SMvVMl0G 10.
11.
sLkk{k ÃkæÄríkf 12.
13.
ALHM OM<0
  
TDFZ]\ ;]RG
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
X]\ TD[ DGMlJ7FGGF VeIF; DF8[ ALHF SM. 5]:TSGM p5IMU SIMo m
CF q GF
HM CF4 TM p5IMU SZJFG]\ SFZ6 VF5MP
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
GFD : _______________________ lJQFI : _________________

V[GZM,D[g8 G\P _________________ 5]:TS G\P : _________________
;ZGFD]\ : _____________________
_____________________
Z_!#_) (I]. %FL. )

V[-Z$-Z5, >lg:88I}XG, lJ:TFZ, ;[SŸ8Z- &Z, GM.0F-
(MHRD), EFZT ;ZSFZ C:TS (:JFI¿) ;\:YF)
l8lS8
ZFQ8=LI D]ST lJnF,I lX1F6 ;\:YFG
85F,
DNNGLX lGIFDS sX{1Fl6Sf
SM. HM0F6 DFgI GYL

History Book 2-3 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

History Book 2-3 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wå[íkh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

rð»kÞ MktÃkkËf ¼k»kk MktÃkkËf

{kuzâq÷-6(y): ¼khík{kt hksÞkuLke Wí¢ktrík {kuzâq÷-6(çk): ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk

¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk - 1857

16 .3 çktøkk¤ Ãkh ytøkúuòuLkku yrÄfkh: Ã÷kMke yLku çkfMkhLkk ÞwØku

¼khíkLkku Lkfþku 16.1

ÃkkXøkík «&™ku- 16.3

çktøkk¤{kt þÁykíkLkk íkçk¬k{kt ftÃkLkeyu {w½÷ Mkk{úksÞLke þkMkLk ÔÞðMÚkkLkwt yLkwfhý

¼khíkku Lkfþku 16.2

¼khíkLkku Lkfþku 16.3

16 .6 MktMÚkkLkðkËe ðneðxe ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk

16 .7 LÞkÞ ÔÞðMÚkk:- LkkUÄ

ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð

EMx ELzeÞk ftÃkLkeLke s{eLk {nuMkw÷ Lkeríkyku:-

ÃkkXøkík «&™ku- 17.1

LkkUÄ (1 ) ¼khík{kt rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkk ºký íkçk¬k MÃk»x fhku ?

17 .2 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku çkeòu íkçk¬ku ({wfík ðuÃkkh)

E.Mk.1943 {kt çktøkk¤{kt ¼e»ký Ëw»fk¤

ÃkkXøkík «&™ku- 17.2

17 .3 . rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ºkeòu íkçk¬ku:-

ÃkkXøkík «&™ku- 17.3

ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

ÃkkXík «&™kuLkk Mktfuíkku:-

ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk

18 .1. ¼khík{kt rçkúxeþ MkktMf]ríkf Lkeríkyku:-

ÃkkXøkík «&™ku- 18.1

íku{ýu E.Mk.1814-15 {kt ykí{eÞMk¼kLke MÚkkÃkLkk fhe íkífk÷eLk Mk{ÞLke {níðLke

r[ºk 18.2. Eïh[tÿ rðÄkMkkøkh

fuþð[tÿ MkuLk (E.Mk.1838 Úke E.Mk.1884)

Ãkrù{ ¼khík{kt Mk{ks MkwÄkhýk yktËku÷Lkku

MkwÄkhýk yktËku÷LkLke yMkhku:-

ÃkkXøkík «&™ku- 18.2

ytøkúusLke þÁykík yLku E.Mk.1813 Lkku [kxoh yufx:-

rþûkýLkwt {kæÞ{ yLku ÷kuzo {ufku÷uLke ¼qr{fk

ðwzTMk rzMÃku[ (ðwzLkku ¾heíkku yÚkðk ðwzLke rþûký ÞkusLkk)

ÃkkXøkík «&™ku- 18.3

18.4. ¼khík{kt ÃkºkfkhíðLkku rðfkMk

ÃkkXøkík «&™ku- 18.4

ÃkkXktík «&™kuLke yku¤¾ký:-

¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ

19.1. sLkyktËku÷Lkku {kxu sðkçkËkh fkhýku fu ÃkrhÂMÚkríkyku

ÃkkXøkík «&™ku- 19.1 LkkUÄ

19.2. ytøkúuS þkMkLk rðÁØ ÚkÞu÷k {wÏÞ sLkrðÿkun

(2) ykrËðkMke rðÿkunku (yktËku÷Lkku)

ÃkkXøkík «&™ku- 19.2

(1) fÞk ûkuºk{kt MktÚkk÷ rðÿkun ÚkÞku níkku ?

19.4. E.Mk.1857 Lkku {nkrðÿkun

r[ºk 19.3íkkíkeÞk íkkuÃk r[ºk 19.4LkkLkk Mkknuçk

ÃkkXøkík «&™ku- 19.3

(1) ¼khíkeÞ MkirLkfkuLke íkf÷eVkuLkwt ðýoLk fhku.

19.5 rðÿkunLkwt MðÁÃk yLku íkuLkk Ãkrhýk{ku

rðÿkunLke yMkV¤íkkLkk fkhýku

ÃkkXøkík «&™ku- 19.4

ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

ÃkkXøkík «&™ku- 20.1

(1 ) Lke[uLkk ðkfÞku Mkk[k Au fu ¾kuxku íku sýkðku.

(3) hk»xÙðkË ykÄwrLkf ykiÄkurøkf yÚkoÔÞðMÚkkLkwt Ãkrhýk{ økýkÞ Au.

(2 ) ¼khíkeÞ hk»xÙðkËLku Mk{sðk {kxuLkk çku {wÏÞ {wÆkykuLke [[ko fhku.

(1) Lke[uLkk «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.

20 .3. ykŠÚkf hk»xÙðkË

(1 ) Lke[uLkk «&™kuLkk W¥khku ykÃkku.