Indian Culture & Heritage PDF

{kæÞr{f yÇÞkMk¢{
223 - ¼khíkeÞ MktMf]rík yLku ðkhMkku

ÃkwMíkf - 1
yÇÞkMk¢{ MknÞkusf
ykh.yuLk.{eLkk
¼k»kktíkh MknÞkusf
zkp.hksuþ fw{kh
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

(yu{.yu[.ykh.ze, ¼khík Mkhfkh nuX¤Lke yuf MðkÞík MktMÚkk)
yu - 24-25, EÂLMxxâwþLk÷, yuheÞk Mkufxh - 62 LkkuEzk -201309 (W.«)
ðuçkMkkEx : www.nios.ac.in, xku÷ £e Lkt. 18001809393
© hk»xÙ e Þ {w õ ík rðãk÷Þe rþûký Mkt M ÚkkLk
(fku Ã ke)
Mkr[ð, hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk, yu-24-25, EÂLMxxâqþLk÷ yurhÞk LkuþLk÷ nkEðu 24, Mkuõxh-62, LkkuEzk-201309 îkhk
«fkrþík yLku {wrÿík
Mk÷knfkh Mkr{rík
zkp.rMkíkktþw yuMk.suLkk zkp.fw÷ËeÃk yøkúðk÷ fw{khe økkuÃkk rçkMkðkMk
yæÞûk rLkÞk{f (þiûkrýf) MktÞwõík rLkÞk{f (þiûkrýf)
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk
LkkuEzk LkkuEzk LkkuEzk
yÇÞkMk¢{ Mkr{rík
zkp.~Þk{®Mkøk þþe «ku.ykh.Ãke.þ{ko «ku.r¼ûkw MkíÞÃkk÷ ©e ykE.yuMk.yMÚkkLkk
{nkrLkÞk{f ¼qíkÃkqðo ðzk yLku zeLk çkkirØf yÇÞkMk rð¼køk ¼qíkÃkqðo yk[kÞo
«fkþLk rð¼køk, M I B rþûký rð¼køk rËÕne ÞwrLkðŠMkxe ¼khíkeÞ zeøkúe fku÷us
¼khík Mkhfkh rËÕne ÞwrLkðŠMkxe Lkðe rËÕne VÁ¾kçkkË, W.«.
«ku . yu { .fu . ËkMk zkp . nw { k {Mkw Ë zkp . «íÞw þ fu . {kt z ÷ zkp . ELËw rðhu L ÿ
zeLk, VufÕxe ykuV yußÞwfuþLk «kuøkúk{ ykurVMkh MknkÞf yæÞkÃkf (EríknkMk) MknkÞf yæÞkÃkf
yu{.S.fkþe rðãkÃkeX (rþûký) ÞwLkuMfku DESSH, NCERT, Lkðe rËÕne ò{eÞk {e÷eÞk EM÷k{eÞk
ðkhkýMke, W.«. ÞwrLkðŠMkxe, Lkðe rËÕne
fw . yrLkíkk Ëu ð hks zkp . yu M k.yu M k.nMkLk zkp . h{u þ [t ÿ ©e hk{LkkhkÞý {eLkk

yk[kÞo MktMf]rík VkWLzuþLk ¼qíkÃkqðo hezh (yÚkoþk†) þiûkrýf yrÄfkhe (MktMf]ík)
ze.yu.ðe.ÃkÂç÷f Mfq÷, Lkðe rËÕne DESSH, NCERT & SEO, NIOS yLku yÇÞkMk¢{ MktÞkusf (ICH)
çknkËwhøkZ, nrhÞkýk Lkðe rËÕne þiûkrýf rð¼køk, NIOS
zkp . Mke.yu { .¾Òkk

yæÞûk, MDPP& SK, Lkðe rËÕne
ÃkkX ÷u¾fku yLku Mk{eûkfku

©e ykE.yuMk.yMÚkkLkk fw.yrLkíkk Ëuðhks zkp.h{uþ [tÿ ©e rníkuLÿ ©eðkMíkð
¼qíkÃkqðo yk[kÞo yk[kÞo ¼qíkÃkqðo hezh (yÚkoþk†) yk[kÞo, MÃkuMk EÂLzÞk Mfq÷
¼khíkeÞ zeøkúe fku÷us ze.yu.ðe.ÃkÂç÷f Mfq÷, DESSH, NCERT & SEO, NIOS ¾tòðk÷k, rËÕne-81
VÁ¾kçkkË, W.«. çknkËwhøkZ, nrhÞkýk Lkðe rËÕne
zkp . Mke.yu { .¾Òkk zkp . ELËw rðhu L ÿ zkp . «íÞw þ fu . {kt z ÷ zkp . Mkðo Ë k{Lk r{©k
yæÞûk, MDPP& SK, MknkÞf yæÞkÃkf MknkÞf yæÞkÃkf (EríknkMk) ÷uf[hh, EríknkMk
Lkðe rËÕne ò{eÞk {e÷eÞk EM÷k{eÞk DESSH, NCERT, Lkðe rËÕne Mkhfkhe fku÷us, ys{uh (hks.)
ÞwrLkðŠMkxe, Lkðe rËÕne
©e hk{LkkhkÞý {eLkk
þiûkrýf yrÄfkhe (MktMf]ík)
þiûkrýf rð¼køk, NIOS
MktÃkkËfku
©e ykE.yuMk.yMÚkkLkk fw.yrLkíkk Ëuðhks zkp.h{uþ [tÿ ©e hk{LkkhkÞý {eLkk
¼qíkÃkqðo yk[kÞo yk[kÞo ¼qíkÃkqðo hezh (yÚkoþk†) þiûkrýf yrÄfkhe (MktMf]ík)
¼khíkeÞ zeøkúe fku÷us ze.yu.ðe.ÃkÂç÷f Mfq÷, DESSH, NCERT & SEO, NIOS yLku yÇÞkMk¢{ MktÞkusf (ICH)
VÁ¾kçkkË, W.«. çknkËwhøkZ, nrhÞkýk Lkðe rËÕne þiûkrýf rð¼køk, NIOS
yÇÞkMk¢{ MkÞkusf
©e hk{LkkhkÞý {eLkk
þiûkrýf yrÄfkhe (MktMf]ík)
þiûkrýf rð¼køk, NIOS
økúkrVõMk ykŠxMx
©e {nuþ þ{ko
økúkrVõMk ykŠxMx
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk,
LkkuEzk
5ú{w¾©e™ku ‚tËuþ
r5úÞ yÇÞuŒk / rðãkÚkeo
‚ŒŒ 5r2ðrŒoŒ ÚkŒk sŒk s™-‚{ks™e sY2eÞkŒku fux÷ktf sqÚkku™e ‚{Þ ‚kÚku 5r2ðrŒoŒ Úkðk™e
5ÎÄrŒ y™u ykðzŒ™u 5r25qýo f2ðk {kxu sY2e y5uûkkyku y™w‚k2 ƒË÷kÞ Œu yr™ðkÞo ƒkƒŒ økýkÞ.
rþûkýyu 5r2ðŒo™ {kxu™wt yuf yËftw ykusk2 Au. ÞkuøÞ ‚{Þ™wt y™u ÞÚkkÞkuøÞ rþûký s ‚{ks™e
{níðkfktûkkyku™e yk5qrŒo f2ðk W52ktŒ ™ðe™ ‚{MÞkyku™ku ‚k{™ku f2ðk Œu{s Œu {kxu skuEŒe rnt{Œ fu¤ððk
‚kY ÔÞkðnkr2f 5r2ðŒo™™e ykð~ÞfŒk nkuÞ Au. yðk2 ™ðk2 Œu{s Œƒffkðk2 2eŒu 5kXÞfú{ku{kt sY2e
Vu2Vk2ku îk2k y‚2fk2f 2eŒu ykðwt ‚½¤wt 5r2ðŒo™ f2e þfkÞ. fkuE 5ý sz (y5r2ðŒo™ þe÷) 5kXÞfú{
ykðku fkuEs nuŒw 5k2 5kze þfu ™net. fk2ý fu Œu ykðe fkuE ðiÞrfŒf yÚkðk ‚k{krsf (‚k{qrnf) sY2eÞkŒ™u
5ku»kkŒku nkuŒku ™Úke.
yuf{kºk WfŒ nuŒw‚2 ‚{økú 2k»xÙ™k fu¤ðýefk2kuyu ‚{ÞkLŒ2u yufXk ÚkE™u ykðk 5r2ðŒo™ {kxu
sY2e [[ko-rð[k2ýkyku f2ðe skuEyu. ykÚke s yuf [[ko-rð[k2ýk™e V÷©wrŒ Y5u 2k»xÙeÞ 5kXÞfú{ {k¤¾k
(NCF 2005) ™e 2[™k f2ðk{kt ykðe Au. Œuýu rðrðÄ fûkkyku suðe fu 5kÞk™e 5úkÚkr{f,{kÎÞr{f Œu{s
Wå[ {kÎÞr{f rþûký ‚tË¼uo rð»kË [[ko- rð[k2ýkyku™u ytŒu yuf ¼qr{fk ŒiÞk2 f2e Au.
WfŒ Œ{k{ -2k»xÙeÞ ŒÚkk ‚k{krsf ƒkƒŒku™u ÎÞk™{kt 2k¾e ™u y{u ŒksuŒ2{kt {kÎÞr{f fûkk™ku
5kXÞfú{ yãŒ™ Œu{s sY2eÞkŒ y™w‚k2™ku ƒ™e 2nu yu 2eŒu ‚wÄkÞkuo Au yk{ Œku yÇÞk‚ ‚k{økúe™wt Wí5kË™
yu NIOS fkÞofú{ku {wfŒ rðãk÷Þe fu Ëq2ðŒeo rþûký™ku yuf ‚ðkOøke ŒÚkk yrŒykð~Þf ¼køk økýkÞ. yu LÞkÞu
y{u ¾k‚ fk¤se 2k¾e™u yk yÇÞk‚ ‚k{økúe Œ{k2k suðk W5Þkuøk fŒko (yÇÞuŒkyku) {kxu Œu {iºke5qýo,
2‚5úË ŒÚkk yrŒykð~Þf ƒ™e 2nu Œu {kxu 5q2Œku 5úÞkMk fÞkuo Au.
yk ‚tË¼uo yºkuyk yÇÞk‚ ‚k{økúe™u 2‚5úË ŒÚkk Œ{k2e sY2eÞkŒ {wsƒ™e ƒ™kððk{kt {ËËfŒko
Œ{k{ rðÏÞkŒ rðŒs™ku™ku yk¼k2 {k™wt Awt. ykþk 2k¾wt fu Œ{™u 5ý Œu y‚2fk2f Œu{s ŒL{Þ f2e Ëu™k2
ƒ™e 2nuþu.
2k»xÙeÞ {wfŒ rðãk÷Þe rþûký ‚tMÚkk™ ðŒe yºku nwt yk5 ‚ðuo ™u yíÞtŒ Wssð¤ Œu{s ‚V¤ ¼kðe
{kxu þw¼fk{™kyku 5kXðw Awt.
zku. yu‚. yu‚. su™k
yæÞûk©e, NIOS
r™Þk{f©e™e ™kutÄ
r5úÞ yÇÞuŒkyku / rðãkÚkeoyku
2k»xÙeÞ {qfŒ rðãk÷Þe ‚tMÚkk™ (NIOS) ™ku yu nt{uþ™ku 5úÞí™ Au fu Œu Œ{™u yðk2 ™ðk2 ™ðku Œu{s Œ{k2e
sY2eÞkŒ™u Ãknkut[e ð¤u Œuðku yÇÞk‚fú{ yk5u. nðu y{u {kÎÞkr{f fûkk™k Œ{k{ rð»kÞku™k yÇÞk‚fú{
‚wÄk2e 2nÞk Aeyu. yk ‚tË¼uo Œ{™u ™ðku yÇÞk‚fú{ yk5ðk™k nuŒw‚2 y{u CBSE (‚utxÙ÷ ƒkuzo ykuV Mfq÷
yusÞwfuþ™)Œu{s rðrðÄ 2ksÞku™k {kÎÞr{f rþûký ƒkuzo ‚kÚku swËk swËk rð»kÞku ‚tË¼uo {‚÷Œku Þkuse Au.
hk»xÙeÞ yÇÞk‚fú{™tw {k¤¾wt þiûkrýf ‚tþkuÄ™ y™u Œk÷e{ {kxu™e hk»xÙeÞ ‚tMÚkk™u ykÄk2u ½zkÞ Au. yk{
ÔÞk5f y™u Œw÷™kí{f yÇÞk‚ ƒkË y{u seð™™u ‚w‚tøkŒ Œu{s ‚2¤ yuðkt yÇÞk‚fú{ ½zeyu Aeyu.
hk»xÙ™k skýeŒk rþûkýðeËku / fu¤ðýefk2ku™u ‚kÚku ÷E™u Œu{™k {køkoËþo™ ytŒøkoŒ y{u yÇÞkfú{ku™u ‚wÄk2e™u
yãŒ™ ƒ™kðŒk 2neyu Aeyu.
yk W5t2kŒ y{u þiûkrýf-yÇÞk‚fú{ ‚køkúe 52 5ý ™s2 2k¾Œk nkuEyu Aeyu. y{u yu{kt™e
sq™e5q2kýe ŒÚkk ™fk{e ÚkE økÞu÷e {krnŒe 2Ë f2e™u Œu™e søÞkyuu ™ðe™ ŒÚkk ‚w‚tøkŒ ƒkƒŒku Œu{kt W{u2e™u
yk yÇÞk‚fú{™u ykf»kof Œu{s y‚2fk2f ƒ™kðŒk 2neyu Aeyu. ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚k™ku rð»kÞ
ðkMŒð{kt 2‚5úË y™u yk™tËËkÞf Au su™kÚke Œ{™u ™ðk t™ðkt ûkuºkku{kt yk5ýk Ëuþ™k 5úËk™™ku ÏÞk÷ ykðþu.
{™u ykþk Au fu yºku Œ{k2k {kxu ½zkE 2nu÷ yk yÇÞk‚ ‚k{økúe ‚k[us 2‚5úË y™u ™ðwt skýðk™e
WíftXkðk¤e ƒ™e 2nuþu. yk ‚tË¼uo Œ{k2k fkuE5ý ‚q[™ ykðfkÞo Au.
{k2k Œ2VÚke yk5 ‚ðo™u ‚w¾e yu™ ‚V¤¼kðe™e yÇÞÚko™k.
(zkp.fw÷rË5 yøkúðk÷)
r™Þk{f þiûkrýf
yk5™e ‚kÚku ƒu ƒku÷
r5úÞ yÇÞuŒk
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚k suðku 2‚5úË rð»kÞ 5‚tË f2ðk ƒË÷ yr¼™tË™. rð&ð™e 5úk[e™Œ{
‚tMf]rŒyku{ktÚke yuf yuðe yk5ýe ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ yuf ÷ktƒku ErŒnk‚5x Ä2kðu Au.su™kÚke yk5 ‚w{krnŒøkk2
nþku s. yk 5kXÞfú{{kt Œ{u yk5ýk ¼ÔÞ 2k»xÙ™ku ‚{]ÎÄ y™u V¤ËkÞe ‚tMf]rŒ ŒÚkk ðk2‚kÚke ‚w{krnŒøkk2
Úkþku, y™u {™u ¾kºke Au fu Œ{u yk 5úk[e™Œ{ ‚tMf]rŒ™k yuf ytøk nkuðk ƒË÷ sY2Úke økðo y™w¼ðþku. Œ{u
fÕ5™k5ý ™net f2e nkuÞ fu yk5ýk 5qðoskuyu yuf {k™ð Œ2efu setËøke™kt rðrðÄ ûkuºkku suðkt fu f÷k y™u
MÚkk5íÞ,‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf, rð¿kk™, rþûký, Œíð¿kk™ y™u Ä{o ƒkƒŒu 5kuŒk™e {u¤u s fuðku yË¼qŒ
rðfk‚ ‚kÎÞku nŒku. yk5ýe ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚ku yux÷k ƒÄkt Œku ykf»kof nŒkt fu Œu™u y5™kððk™wt fu y™w‚2ðk™wt
fk{ ½ýkt 2k»xÙkuyu 5ý fÞwo Au. Œ{u yu ƒÄk rðþu yk yÇÞk‚ ‚k{økúe{kt ðkt[ðk {¤þu. y™u {™u ¾kºke Au fu
Œ{™u yu ðkt[Œkt yíÞtŒ yk™tË y™u ‚w¾Ë ¾wþe 5úkÃŒ Úkþu.
yk5ýe rðþk¤ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚k™u ÷økŒe ‚½¤e {krnŒe ykx÷k xqtfk 5kXÞfú{ Úkfe fne ™ þfkÞ.
52tŒw nwt yux÷wt [kuff‚ fneþ fu Œu Œ{™u yk™u ÷økŒk 5wMŒfku ðkt[ðk Œu 5wMŒfk÷Þ ‚wÄe sY2 Ëku2e sþu. sku Œ{u
EåAþku Œku yk™u ÷økŒe yZ¤f {krnŒe Œ{™u ELx2™ux 52Úke 5ý {¤e 2nuþu. Œ{k2k{ktÚke fux÷kf yk ƒÄw
5kuŒk™e ykt¾kuÚke y™u 5úÚk{ fûkk™k y™w¼ð f2ðk skuðk {kxu ÚkE™u ykðkt MÚk¤ku™e YƒY {w÷kfkŒ ÷uðk 5ý
¼køÞþk¤e ƒ™e 2nuþu. yk {kxu™ku ƒesku {krnŒe MºkkuŒ Au. Œu™k ¼tzk2 ‚{k ‚økúnk÷Þku™ku sÞkt Œu™k ‚t2Úkk™fku
ykðk ™{q™k™u M™un y™u ¼k2u snu{Œ5qðof sk¤ðe 2k¾Œk nkuÞ Au.
yk yÇÞk‚ ‚k{økúe™ku nuŒw Œ{™u yuf r{ºk, ŒíððuŒk™k Y5{kt ¿kk™ {kxu™e Œ{k2e ¾kus™u ‚kÚkof
f2ðk™ku y™u yu îk2k Œ{™u 2‚5úË {krnŒe ûkuºku Wtzk WŒ2e sðk™e Œf yk5ðk™ku Au. sku yk{ ÚkE þfþu Œku
y{™u ‚ðuo NIOS ¾kŒu yu™e ský ÚkŒkt ¿kk™ {u¤ððk™e Œ]»kk Œ]ÃŒ f2kÔÞk™ku ŒÚkk yk5ýk 5qðoskuyu MÚkk5u÷k
ði¼ð ðk2‚kLku Œ{k2k ‚wÄe 5nkut[kzÞk™ku yíÞtŒ yk™tË Úkþu.
yk ‚tË¼o{kt fkuE5ý 5úfk2™e xefk-xeÃ5ýe fu ‚q[™™u y{u ykðfk2eyu Aeyu. yºku yk5 ‚ðuo™u
Œ{k2k rþûký, fk2feËeo ½zŒ2 y™u seð™{kt Œ{k{ ‚V¤Œkyku nkt‚÷ ÚkkÞ Œuðe yÇÞÚko™k.
yk2.yu™.{eýk
þiûkrýf yrÄfk2e(‚tMf]Œ)
(‚nÞkusf,¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚ku)
yÇÞk‚ ‚k{økúe™k W5Þkuøk™e 2eŒ
yr¼™tË™, nðu Œ{u MðÞt yÇÞk‚w ƒ™ðk™ku 5zfk2 rMðfkÞkuo Au. NIOS yu 5úíÞuf zøk÷u y™u 5øk÷u Œ{k2e
‚kÚku 2ne™u {k™‚þkMºkeÞ Zƒu,r™»ýkŒku™e ‚nkÞÚke Œ{™u ÎÞk™{kt 2k¾e™u yÇÞk‚ ‚k{økúe ŒiÞk2 f2e Au.
MðÞtrþûký™k {k¤¾k™wt yºku y™w‚2ý f2ðk{kt ykðu÷ Au. sku yºku yk5u÷e ‚q[™kyku ÎÞk™{kt 2k¾þku Œku
Œ{u Œu™ku {n¥k{ ÷k¼ WXkðe þfþku. yÇÞk‚ ‚k{økúe{kt y™u ™e[u Ëþkoðu÷ [eLnku Œ{™u [kuff‚ {køkoËþof
ƒ™e 2nuþu.
rþ»kof ({Úkk¤w): Œu{kt ‚{krðü™e M5ü ‚q[™k yk5u Au. {kxu Œu yð~Þ ðkt[ðw.
5úMŒkð™k : yu Œ{™u 5kXÚke yðøkŒ f2kðþu y™u ‚kÚku‚kÚku økŒ 5kX ‚kÚku ‚ktf¤e 5ý 2k¾þu.
nuŒwyku / WË]u~Þku: Œu 5kX™k yÇÞk‚ ƒkË r™»5L™ ÚkÞu÷k (™e5su÷k) y™u y5urûkŒ ¿kk™™e furVÞŒ
yk5þu. su Œ{u {u¤ðe [qfÞk nkuðkÚke Œu™u yð~Þ ðkt[e™u ¾kºke f2ku fu Œ{u Œu {u¤ÔÞwt Au ( fu ™net ?)
y™wfú{ : ‚t5qýo y™wfú{™u rð¼køkku ŒÚkk 5uxk rð¼køkku{kt rð¼kSŒ f2u÷ Au. rð¼køk Œ{™u yufÚke
ƒesk ‚kÚku ‚t5fo f2kðþu. sÞk2u 5uxkrð¼køkku y™wfú{™k Œíðku ‚kÚku™e ‚{s fu¤ððk{kt {ËËY5
ƒ™e 2nuþu.
™kutÄ : 5úíÞuf 5]c™e ƒksw{kt nkt‚eÞk{kt 5q2Œe søÞk yk5ðk{kt ykðe Au. suÚke Œ{u íÞkt sY2e {wË]k
fu ™kutÄ x5fkðe þfku.
5úð]r¥kyku : rð[k2™u (ÏÞk÷™u) 5]c f2ðk™k ykþÞÚke fux÷ef 5úð]rŒyku™e ¼÷k{ý f2ðk{kt
ykðe Au.
5kX‚t÷ø™ 5ú&™ku : 5úíÞuf rð¼køk™u ytŒu ½ýk xqtfk y™u skŒu s ŒiÞk2 f2e þfkÞ Œuðk 5ú&™ku¥k2ku
yk5u÷ Au. su Œ{™u Œ{k2e 5úøkrŒ [fk‚ðk{kt {ËËY5 ƒ™þu. Œu™u sY2Úke Wfu÷þku (n÷ f2þku)
yu™e ‚V¤ 5qýoŒkÚke Œ{™u ÏÞk÷ ykðþu fu Œ{u ykøk¤™ku yÇÞk‚ þY f2e þfku Œu{ Aku fu Œ{k2u su
Œu 5kX™ku V2e yÇÞk‚ f2ðku sY2e Au.
Œ{u þwt þeÏÞk ? : yu{kt Œ{™u 5kX™k {wÏÞ {wÏÞ {wË]kyku xqtf{kt ykÃÞk Au. su Œ{™u 5kX™ku ‚k2ktþ
sýkðe 5w™2kðŒo™ f2kðþu. Œu{kt Œ{™u Œ{k2k 5kuŒk™k {wË]k 5ý W{u2ðk™e Aqx Au.
5kXktŒ 5ú&™ku: yk yuðk ÷ktƒk y™u xqtfk 5ú&™ku Au su Œ{™u ‚{økú 5kX™e M5ü ‚{s yk5ðk {kxu™e
Œf 5q2e 5kzþu.
5kXktŒ 5ú&™kuŒ2: yu Œ{™u fE 2eŒu 5kXktŒ 5ú&™ku™k ‚k[k W¥kh yk5e þfkÞ Œu ‚{skðþu.
5kXktŒ 5ú&™ku™e ‚q[™k : yu Œ{™u ‚k[k W¥k2 þkuÄðk{kt {ËËY5 ƒ™þu.
y™wfú{rýfk
5úf2ý-1 ‚tMf]rŒ................................................................ 1
5úf2ý-2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ....................................................... 10
5úf2ý-3 5úk[e™ ¼k2Œ......................................................... 20
5úf2ý-4 {ÎÞÞwøke™ ¼k2Œ...................................................... 50
5úf2ý-5 ykÄwr™f ¼k2Œ........................................................ 73
5úf2ý-6 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krnŒÞ- 1...................................... 93
5úf2ý-7 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krnŒÞ- 2...................................... 112
5úf2ý-8 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ Ä{kuo y™u Œíð¿kk™...................................... 130
5úf2ý-9 {ÎÞÞwøke™ ¼k2Œ™k Ä{kuo y™u Œíð¿kk™................................... 148
5úf2ý-10 ykÄwr™f ¼k2Œ™e Äkr{of ‚wÄk2ýk [¤ð¤ku............................... 162
5úf2ý-11 ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k...................................................... 179
5úf2ý-12 ¼k2ŒeÞ 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f÷kyku: ‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf
(¼k2ŒeÞ 5úMŒwrŒ - 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f¤kyku)............................. 194
5úf2ý-13 ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ....................................................... 216
5úf2ý-14 ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe......................................... 246
5úf2ý-15 5úk[e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku.............................................. 264
5úf2ý-16 {ÎÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u ði¿kkr™fku............................... 275
5úf2ý-17 ykÄwr™f ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku............................................. 284
5úf2ý-18 ¼k2Œ{kt rþûký........................................................ 295
5úf2ý-19 ¼k2ŒeÞ ‚k{krsf {k¤¾wt.............................................. 315
5úf2ý-20 ‚{fk÷e™ ¼k2Œ™k ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf {wË]kyku.......................... 335
5úf2ý-21 ¼k2Œ ƒnk2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2.................................. 346
yÇÞk‚fú{ ........................................................................ 369
™{q™k™wt (ykËoþ) 5ú&™5ºk
5úrŒ¼kð 5ºkf
‚tMf]rŒ™ku 5r2[Þ {kuzâw÷ - 1
Mkt M f] r íkLke
Mk{s
LkkUÄ
1
‚tMf]rŒ™ku 5r2[Þ
ytøkúuS þçË ˆfÕ[2ˆ {q¤ ÷urx™ þçË ‘fÕx' fuu ˆfÕx‚ˆ{ktÚke WŒ2e ykÔÞku Au, su™ku yÚko ¾uzký f2ðwt
yÚkðk Wøkkzðwt yÚkðk þwæÄ f2ðwt y™u 5qs™-y[o™ f2ðwt yuðku ÚkkÞ Au. xqtf{kt Œu™ku yÚko fkuE yuf
[es ðMŒw™wt yuðwt Œku ðkðuŒ2 fu þwæÄef2ý f2ðwt fu Œu yk5ýe 5ú‚tþk fu ‚L{k™™u ÞkuøÞ ƒ™e 2nu. yu
ðkMŒð{kt ‚tMf]Œ ¼k»kk™k ‘‚tMf]rŒ' þçË suðwt s Au. yk{kt ‚tMf]rŒ þçË ‘fe' (f2ðwt) su ‚tMf]Œ
¼k»kk™k {q¤ þçË{ktÚke WŒ2e ykðu÷ Au. yk{kt {q¤u ºký þçËku WŒ2e ykðu÷k Au. ‘fe', ‘5úf]rŒ' (su
Œu™wt {q¤ MðY5) y™u ‚tMf]rŒ (‚wÄ2u÷ ƒkƒŒ fu rMÚkrŒ) y™u 'rðf]rŒ' ( ƒË÷kÞu÷wt fu ™ü ÚkE sðk
5k{u÷e rMÚkrŒ ðk¤wt ) sÞk2u 5ý 5úf]rŒ yÚkðk {q¤ ðMŒw™wt ™ðwt þwæÄ Äk2ý f2kÞ Au íÞkt Œu™u ‘‚tMf]rŒ'
y™u ßÞk2u Œu ™»x ÚkE skÞ Au yÚkðk ƒøkze skÞ Au íÞk2u Œu™u ‘rðf]rŒ' fnuðk{kt ykðu Au.
nuŒy
w ku
yk 5kX ðktåÞk 5Ae Œ{u

• ‚tMf]rŒ™ku {q¤ ÏÞk÷ y™u yÚko ‚{S þfþku.
• ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk ðå[u™ku ‚tƒÄ MÚkkr5Œ f2e þfþku.
• ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚k ðå[u skuzký / y™w‚tÄk™ f2e þfþku.
• {k™ðSð™{kt ‚tMf]rŒ™e ¼qr{fk y™u 5ú¼kð™e [[ko f2e þfþku.
¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 1

{kuzâw÷ - 1 ‚tMf]rŒ™ku 5r2[Þ
Mkt M f] r íkLke
Mk{s
1.1 ‚tMf]rŒ™ku ÏÞk÷
‚tMf]rŒ yu yuf Sð™™ku {køko Au. Œ{u su ¼kus™ ÷E 2Ìkk Aku , ðMºk 5r2Äk™ f2ku Aku, su
¼k»kk ƒku÷ku Aku, su E&ð2™e 5qsk f2ku Aku Œu Œ{k{ ‚tMf]rŒ™kt rðrðÄ ½xfku Au. yíÞtŒ ‚kËk
LkkUÄ þçËku{kt fneyu Œku ‚tMf]rŒ yux÷u yk5ýk su ðMŒw f2eyu fu rð[k2eyu Aeyu. Œu Œ{k{™wt {q¤ MðY5.
yk yus ðMŒw Au fu su yk5ýu ‚{ks™k yuf ‚ÇÞ Œ2efu 52t52køkŒ 2eŒu f2Œk ykÔÞk Aeyu. yu
árüyu ‚k{krsf sqÚkku™k ‚ÇÞ Œ2efu™e {k™ð skŒ™e Œ{k{ r‚ræÄyku™u ‚tMf]rŒ fne þfkÞ. yk{
f÷k, økkÞ™- ðkË™, MÚkk5íÞ ,rþÕ5f÷k, Œíð¿kk™,Ä{o y™u rð¿kk™™u ‚tMf]rŒ™kt ytøkku Œ2efu skuE
þfkÞ. yu skuŒk ‚tMf]rŒ{kt r2ðks, 52t52kyku, Œnuðk2ku, Sð™ Sððk™k {køkkuo ŒÚkk ®sËøke™e
rðrðÄ ‚{MÞkyku™u ‚{krð»x f2e þfkÞ.
‚tMf]rŒ{kt {k™ð ‚rsoŒ ðkŒkð2ý fu su{kt ËwLÞðe ŒÚkk ËwLÞðe ™ nkuÞ Œuðe / Ëiðe [es
ðMŒwyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ‚{ks rð¿kk™eyku{kt yuf ‚k{kLÞ f2k2 Au fu ‚tMf]rŒ yu yuf MÃkü /
¾qÕ÷e y™u ‚t5qýo yuðe {k™ðskŒ îk2k øk]rnŒ ÔÞðnk2™e ÃkæÄrík Au. yk ðkŒ 5wMŒfku îk2k
nMŒktŒr2Œ ÚkkÞ Œku {k™ð sqÚkku™e rðrþü r‚ÂæÄyku™wt ½zŒ2 Œu{™k MÚkq¤ Œu{s f÷kí{f MðY5{kt
r™¾2ðk {ktzu, ‚tMf]rŒ™ku yíÞtŒ {níð™ku yÚko Œku yu{kts 5zu÷ku Au fu Œu{kt sÞk2u yirŒnkr‚f
{q¤™e ‚kÚku ‚kÚku Œu™kt {qÕÞku™u 5ý 5‚tË f2ðk{kt ykðŒku nkuÞ. n{ýkt n{ýktŒku ‚tMf]rŒ™u yirŒnkr‚f
2eŒu nMŒktŒ2eŒ f2ðk™e ÃkæÄrík MÚkq¤ 5úrŒfku{kt Ëþkoððk™u ƒË÷u ÷kufku 5kuŒk™k Sð™ Œ2V™k
yr¼øk{ îk2k 5kuŒk™wt ¿kk™ ‚tðrÄoŒ y™u rðfr‚Œ f2e™u sýkððk™wt ðÄw 5‚tË f2Œk ÚkÞk Au.
‚tMf]rŒ yux÷u yk5ýe 5úf]rŒ y™u Sð™ þi÷e ŒÚkk rð[k2‚2ýe™e yr¼ÔÞrfŒ, Œu yk5ýk
‚krníÞ, Äkr{of ÔÞðnk2 ™ð2[™k Œu{s yk™tË 5ú{kuË{kt Í÷fŒe nkuðe skuEyu ‚tMf]rŒ™u ËwLÞðe
y™u Ëiðe ™k{™kt ƒu rðrþü ytøkku Au, ËwLÞtðe ‚tMf]rŒ nuŒw ‚kÚku ƒtÄ ƒu‚u Au fu su yk5ýk Sð™™k
ËwLÞðe 5k‚k suðkt fu ðMºkku, ¾k™-5k™ ½2ð¾2e™e [esðMŒwyku, sÞk2u ƒe™ ËwLÞðe ðMŒwyku
yux÷u rð[k2ku, ykËþkuo, ÏÞk÷ku y™u {kLÞŒkyku.
5úíÞuf MÚk¤u-MÚk¤u ŒÚkk Ëuþu-Ëuþu ‚tMf]rŒ y÷øk y÷øk nkuÞ Au Œu™ku rðfk‚ MÚkkr™f fûkkyu
5ú[÷eŒ yirŒnkr‚f 5úrfúÞk 52 ykÄkr2Œ nkuÞ Au. WËkn2ý Œ2efu skuEyu Œku yk5ýu yLÞ™u
yr¼™tËðk, ðMºk5r2Äk™, ¾k™5k™, ‚k{krsf Œu{s Äkr{of 2eŒ¼kŒ ŒÚkk ÔÞðnk2 ðøku2u{kt
ƒeskÚke swËk 5zeyu Aeyu. ƒesk þçËku{kt fneyu Œku fkuE5ý hk»xÙ™k ÷kufku™u Œu{™kt rðrþü ÷ûkýku™u
ykÄk2u s y÷øk Œk2ðe þfkÞ.
2 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
5kXøkŒ 5ú&™ku 1.1
1. Œ{u yuðwt fE 2eŒu fne þfku fu fÕ[2 y™u ‚tMf]rŒ ‚{k™ yÚko Ä2kðu Au ?
................................................................................. LkkUÄ
2. ¾k÷e søÞkyku 5q2ku :

(y) {k™ðskŒ y™u Œu™kt sqÚkku™e r‚ÂæÄyku...............fnuðkÞ.
(ƒ) ‚tMf]rŒ™u ƒu rðrþü ytøkku suðk fu ËwLÞðe y™u ............ Au.
1.2 ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk
‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk ™k{™k ƒu þçËku {kuxk¼køku yuf ‚{k™ 2eŒu / yÚko{kt ð52kŒk nkuÞ Au. Œu{ AŒkt
Œu ƒt™u™u yufƒeskÚke swËk 5kzu Œuðk Œu™k yÚko Au. ‚ÇÞŒk yÚkkoŒ Sð™ Sððk™ku ©uc{køko nkuðku
y™u fÞk2uf Œku 5úfr] Œ 5ý Œu{™e sY2eÞkŒku 5r25qýo f2ðk ƒtÄkÞu÷e sýkÞ Au. Œu ‚{ks™kt 2ksfeÞ
2eŒu rðrþü sýkŒk sqÚkku fu su ‚{qnøkŒ 2eŒu fk{ f2e™u Œu{™k ¾k™ 5k™ ™e [es ðMŒwyku,
5kuþkfku, ‚t[k2 5úýk÷e ðøku2u™u Wíf]ü ƒ™kðu Au.
ƒeSƒksw ‚tMf]rŒ™u yktŒ2 {™ ‚kÚku ‚tƒtÄ Au. fu{ fu Œu {™ku{rMŒ»f ‚kÚku™e ‚tMfkr2ŒkÚke
skuzkÞu÷ Au. Œu{kt f÷k, rð¿kk™, økkÞ™ ðkË™, ™]íÞ ‚rnŒ™e {k™ðSð™™u ÷økŒe rðrðÄ 5úðr] Œyku™u
5ý ‚tkMf]rŒf 5úð]rŒyku økýkðe þfkÞ. yuf ÔÞrfŒ fu su øk2eƒ Au y™u ‚MŒkt ðMºkku 5nu2u Au. Œu™e
øký™k fËk[ y‚tMfk2e fu y‚ÇÞ {ký‚ Œ2efu ÚkŒe nkuE, Œu{ AŒkt 5ý Œu ðkMŒð{kt yíÞtŒ
‚tMfk2e ÔÞrfŒ nkuÞ þfu Au. yus 2eŒu fkuEf yZ¤f ‚t5rŒ™ku Ëu¾kð f2ðkÚke ¼÷u ‚tMfk2e sýkŒku
nkuÞ 52tŒw nrffŒ{kt Œu ‚tMfk2e ™ 5ý nkuÞ.
yux÷k {kxu ßÞkhu ßÞkhu yk5ýu ‚tMf]rŒ™ku rð[k2 f2eyu íÞk2u yk5ýu ‚{sðwt hÌkw fu Œu
‚ÇÞŒkÚke ftEf y÷øk ƒkƒŒ Au. yk5ýu ykøk¤ skuE økÞk Œu{ ‚tMf]rŒ yu {k™ð skŒ™e yktŒ2ef
‚tMfk2eŒk Au. {k™ð yux÷u {kºk þkr2r2f yrMŒíð s ™net. 52tŒw Œu™e ºký fûkk - þk2er2f,
{k™r‚f y™u ykæÞkrí{f MðY5™tw Sð™ y™u fð[ / fŒ]íð. ŒuÚke ‚k{kSf Œu{s 2ksfeÞ Sð™
Sððk™e W¥k{ 2eŒku y™u yk5ýe yk‚5k‚™e fwË2Œ™u {kýðk™e ÃkæÄrík™u s ‚ÇÞŒk fnuðkÞ.
sku fu ‚tMfk2e ƒ™ðk {kxu ykx÷wt 5ÞkoÃŒ ™Úke. Œu Œku {kºk íÞk2u s ‚tMfk2e fne þfkÞ fu sÞk2u
{k™ðe™e ƒkirØfŒk™tw Wtzký5qðof™wt MŒ2 y™u ‚skøkŒk Œu™e yr¼ÔÞrfŒ{ktÚke A÷fŒe nkuÞ.

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
1. ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk ðå[u þku ŒVkðŒ Au ?

LkkUÄ .................................................................................
2. ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk ðå[u 2nu÷ ƒu ‚{k™Œkyku Ëþkoðku.
.................................................................................
1.3 ‚t M f] r Œ y™u ðk2‚ku .
‚ktMf]rŒf rðfk‚yu yirŒnkr‚f 5úrfúÞk Au. yk5ýk 5qðosku Œu{™k 5q2kuøkk{eyku 5k‚uÚke ½ýwt ƒÄtw
þeÏÞk Au. ‚{Þ5x 52 ykøk¤ ðÄŒk yu{™u yu{kt 5kuŒk™k y™w¼ð™u ykÄk2u ½ýku W{u2ku 5ý fÞkuo
Au, y™u su ™fk{wt sýkÞ Au, Œu™u sŒw fÞwo Au. yk árüyu yk5ýu yk5ýk 5qðosku 5k‚uÚke ½ýwt þeÏÞk
Aeyu. ‚{ÞktLŒ2u yk5ýu Œu{kt ™ðk ÏÞk÷ku W{u2ðk ‚kÚku ™ðk rð[k2ku fu su yrMŒíð{kt / nÞkŒ nkuÞ
Œu™u [k÷w 2kÏÞk Au ŒÚkk su nðu fk{™k ™Úke Œu™u Akuze ËeÄk Au. yk 2eŒu ‚tMf]rŒ 5uZe Ë2 5uZe
nMŒktŒ2eŒ ÚkE™u ykøk¤ ðÄŒe s 2ne Au. yk 2eŒu yk5ý™u yk5ýk 5qðosku îk2k ðk2‚køkŒ
{¤u÷e ‚tMf]rŒ yus yk5ýku ðk2‚ku økýkÞ. yk ðk2‚ku ½ýk Œƒ¬u nÞkŒ nkuðk™wt sýkÞ Au. yk{
‚{økú 5ýu {k™ðkuyu su ‚tMf]rŒ™u ðtþ 52t52køkŒ sk¤ðe Au Œu™u {k™ð ðk2‚ku fne þfkÞ. yuf
hk»xÙ 5ý yk 2eŒu su ‚tMf]rŒ ðk2‚k{kt yk5u Au Œu™u su Œu hk»xÙ™ku ‚ktMf]rŒf ðk2‚ku fne þfkÞ.
‚ktMf]rŒf ðk2‚ku ‚tMf]rŒ™k yuðk ƒÄk 5k‚k, {qÕÞku™u ykð2e ÷u Au. fu su {k™ð skŒ™u Œu™k 5qðosku
îk2k 5uZe Ë2 5uZe nMŒkLŒ2eŒ ÚkŒku ykÔÞku nkuÞ. Œuyku™wt 5ku»ký, 2ûký y™u r™¼kð ykðk yíkwx
Œu{s ‚kŒíÞ5qýo ðk2‚k™u ÷eÄu ÚkŒku nkuðkÚke Œu™ku Œu{™u økðo 5ý Au.
ðk2‚k™ku ÏÞk÷ MÃkü f2ðk {kxu fux÷ktf áüktíkku yºku xktfÞkt Au. su 5ÞkoÃŒ ÚkE 5zþu.
Œks{nu÷, rËÕne y™u økktÄe™øk2™tw yûk2Äk{ Mðk{e™k2kÞý {trË2, ykøkúk™ku ÷k÷ rfÕ÷ku, rËÕne™ku
fwŒwƒr{™k2, {i‚q2™ku 2ks{nu÷, Ëu÷ðkzk (2ksMÚkk™) ™k si™ {trË2ku, r™Ík{wrËT™ yku÷eÞk™e
Ë2økkn, y{]Œ‚2™wt Mðýo {trË2, rËÕne™wt rþþøkts økwYîk2k, ‚kt[e™ku MŒq5, økkuðk™wt r¾úrMŒ Ëuð¤,
ELzeÞk økux ðøku2u yk5ýk ðk2‚k™k {níð 5qýo MÚk¤ku Au y™u Œu{™wt fkuE 5ý ¼kuøku 2ûký Úkðwt s
skuEyu.
MÚkk5íÞ f÷k rð»kÞf 2[™kyku, 5w2kðþu»kku, f÷kí{f [esku, ƒkiræÄf r‚ÂæÄyku, Œíð¿kk™, ¿kk™™ku
¾sk™ku, ði¿kkr™f ‚tþkuÄ™ku y™u þkuÄ ¾ku¤ku ðøku2u 5ý ykðk ðk2‚k™ku s yuf ¼køk Au. ¼k2Œ™k
‚tË¼o{kt skuEyu Œku ƒkiæÄkÞ™, ykÞo¼è, ¼kMf2k[kÞo™wt økrýŒ, ¾økku¤ þkMºk y™u sÞkurŒ»kþkMºk
rð»kÞf, fýkË y™u ð2knr{rn2™tw ¼kirŒfþkMºk ûkuºk™wt, ™køkkswo™™wt 2‚kÞýþkMºk rð»kÞ™wt ‚w©wŒ

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
y™u [Mf™wt ðiËfþkMºk rð»kÞf ŒÚkk 5Œts÷e™wt ÞkuøÞ þkMºk rð»kÞf ¿kk™ yu ðkMŒð{kt ¼k2Œ™k
‚tkMf]rŒf ðk2‚k™ku yøkkÄ ¾sk™ku Au. ‚tMf]rŒ 5r2ðŒo™þe÷ Au. 52tŒw yk5ýku ðk2‚ku
y52eðŒo™þe÷ Au. yk5ýu ÔÞrfŒøkŒ 2eŒu fkuE yuf ‚tMf]rŒ ‚kÚku fkuE [ku¬‚ sqÚk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷
nkuEyu yÚkðk yk5ýu su ¿kk™ Ä2kðeyu Aeyu Œu fÞktfÚke WAe™wt ÷eÄu÷tw nkuÞ Œu{ AŒkt yk5ýwt ¼k2Œ™k LkkUÄ
‚ktMf]rŒf ðk2‚k ‚kÚku™wt skuzký yV2 / y5r2ðŒo™þe÷ Au. yk5ýk ¼k2Œ™ku ‚ktMf]rŒf ðk2‚ku
yk5ý™u 52M52 ƒktÄe / skuze 2k¾u Au. Ëk.Œ. ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ y™u Ä{o øktÚú kku suðkfu ðuËku, W5r™»kËku,
økeŒk y™u Þkuøk 5úÚkk ðøku2u yu ‚k[wt ¿kk™, ‚k[wt f{o, ðŒoýwtf, y™u 2eŒku Úkfe ‚tMf]rŒ™k 5q2f yuðk
rðfk‚ {kxu ½ýwt {kuxw Þkuøk Ëk™ ykÃÞwt Au.
1. ‚tkMf]rŒf ðk2‚ku yux÷u þwt ?

.................................................................................
2. ‚tkMf]rŒf ðk2‚k™k fux÷ktf áüktíkku xktfku.
.................................................................................
1.4 ‚t M f] r Œ™kt ‚ðo ‚ k{kLÞ ÷ûkýku
ykðku yk5ýu nðu rð&ð¼2™e rðrðÄ ‚tMf]rŒyku™k fux÷kf ‚ðo ‚k{kLÞ ÷ûkýku™e [[ko
f2eyu.
1. yuðe ‚tMf]rŒ fu su ƒnw©wŒ/ rðîŒk5qýo y™u MðÞtr‚æÄ nkuÞ :
MðÞtr‚æÄ ‚tMf]rŒ yux÷u yuðe ‚tMf]rŒ fu su ðtþ ðk2‚køkŒ 2eŒu [ku¬‚ ðŒoýwfku rðf‚ðk
5k{e nkuÞ. ðiÞrfŒf 2eŒu fux÷ktf økwýku {ký‚™e 2eŒ¼kŒku{kt rðfMÞk nkuÞ 52tŒw ‚k{kSf
‚ktMf]rŒf ðŒoýwtf{kt Œu ðk2‚køkŒ 2eŒu WŒ2e ykÔÞw ™ nkuÞ. Œu ƒÄws 5r2ðk2™k ‚ÇÞku
ŒÚkk sqÚkku y™u su ‚{ks{kt SðŒk nkuÞ Œu™e 5k‚uÚke þe¾ðk {¤Œw nkuÞ Au. yu™k 52Úke yu
ŒËT™ MÃkü ÚkkÞ Au fu {k™ð ‚tMf]rŒ 52 ¼kirŒf Œu{s ‚k{krsf ðkŒkð2ý fu ßÞktÚke Œu™wt
5k÷™5ku»ký ÚkkÞ Au.íku «¼kðf Ãkrhçk¤ku hÌkk Au.
2. ‚tMf]rŒyu ÷kuf sqÚkku ðå[u ðnut[kŒe ƒkƒŒ Au :
3. ‚tMf]rŒ yux÷u yufºkef2ý: ‚tMf]rŒ{kt ¼¤u÷ MÚkq¤ y™u rðrðÄ ¿kk™™u yufÚke ƒeS 5uZe ‚wÄe
5nkut[kzðk™wt nkuÞ Au. ykðe ‚{Þ ‚kÚku ðnuŒe ‚tMf]rŒ{kt ðÄw™u ðÄw ¿kk™ W{u2kŒwt sŒwt nkuÞ

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
Au. yk{kt™wt 5úíÞuf Sð™{kt ykðŒe ‚{MÞkyku™k Wfu÷ / W5kÞ Œ2efu fk{ f2Œw y™u
yufÚke ƒeS 5uZe ‚wÄe 5‚k2 ÚkŒwt 2nuŒwt nkuÞ Au. ykðe þ]t¾÷k yuf [ku¬‚ ‚tMf]rŒ™k Y5{kt
‚{Þ ‚kÚku [k÷Œe sŒe nkuÞ Au.
LkkUÄ 4. ‚tMf]rŒ 5r2ðŒo™þe÷ Au :
ykðk ¿kk™, rð[k2ku fu 2eŒr2ðksku™kt Y5{kt 2nu÷k ÷ûkýku ‚tMf]rŒ{kt su{ su{ W{u2kŒk
skÞ Œu{ sw™k ÷ûkýku rð‚2kŒk / ÷qÃŒ ÚkŒk skÞ Au. ‚{Þ sŒk su Œu ‚tMf]rŒ{kt 5r2ðŒo™ku
ykððk™e þfÞŒk 2nu Au.
5. ‚tMf]rŒ økrŒþe÷ ðuøkðk™ Au :
fkuE ‚tMf]rŒ fkÞ{e Äku2ýu 5ú¼kðþk¤e Y5{kt 2nu÷e ™Úke. ‚tMf]rŒ ‚ŒŒ 5r2ðŒo™ 5k{Œe
2nu Au. su{ su{ ™ðk ÏÞk÷ku y™u ÃkæÄríkyku W{u2kŒk skÞ Au. Œu{ ‚{Þ rðŒŒkt sw™k {køkkuo
ƒË÷kŒk fu ™ðk Y5 2tøk{kt Z¤Œk sŒk nkuÞ Au. yk ‚tMf]rŒ™wt yuf ÷ûký Au fu su ‚tMf]rŒ™k
MÚk¤{ktÚkes 5r2ðŒoþe÷Œk™ku økwý ÷E™u ykðu Au.
6. ‚tMf]rŒ yk5ýu™u [k÷e þfu Œuðe r‚Ø ðŒoýwtf™e ÃkæÄrík™e yuf ©uýe yk5u Au :
Œu Ëþkoðu Au fu fkuE yuf 5úð]rŒ fu{ f2e™u [÷kðe þfkÞ y™u fE 2eŒu fkuE yuf ÔÞrfŒyu
ÞkuøÞ 5ýu 5kuŒk™e ðŒoýwtf f2ðe skuEyu.
7. ‚kt M f] r Œ rðrðÄŒk:
yk yuf 2eŒ Au fu su{kt rðrðÄ y™u 5k2M5r2f ykÄk2ku Ä2kðŒk ¼køkku Au. sku fu yk ¼køkku
MðŒtºk Au, Œu{ AŒkt Œu ‚{økú 5ýu ‚tMf]rŒ™wt ½zŒ2 f2ðk {kxu 52M52 r™¼o2 2nuŒk nkuÞ
Au.
8. ‚tMf]rŒ yuf yku¤¾ Au :
{kuxu ¼køku yuðwt skuðk{¤Œwt nkuÞ Au fu ðŒoýwtf™e yuf ykËþo 2eŒ Au, fu su fkuE yuf ÔÞrfŒ
Œu{s Œu™k suðes ‚tMf]rŒ Ä2kðŒk ÷kufku îk2k ‚k{kSf y™w‚2ý y™u Mðef]rŒ 5k{u÷
nkuÞ Au.
1. [k÷e þfu Œuðe / rMkØ ðŒoýwtf ÃkæÄrík yux÷u þwt ?

.................................................................................

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
2. yuðwt Œ{u fE 2eŒu fne þfku fu ‚tMf]rŒ ðuøkðk™ / sku2Ëk2 Au
.................................................................................
1.5 {k™ðSð™{kt ‚tMf]rŒ™wt {níð
LkkUÄ
‚tMf]rŒ Sð™ ‚kÚku 5úøkkZ5ýu skuzkÞu÷ Au. Œu W52Úke W{u2kÞu÷ ™Úke Œu™u yk5ýu {k™ð
skŒ™k yuf yk¼w»ký Œ2efu ðk52e þfeyu. Œu fkuE 2tøk™ku M5þo {kºk ™Úke 52tŒw Œu yk5ý™u {ký‚
ƒ™kðu Au. ‚tMf]rŒ ðøk2 fÞktÞ {ký‚ nkuE þfu s ™net ‚tMf]rŒ 52t52kyku , {kLÞŒkyku , Sð™™ku
{køko ðøku2u suðe yíÞtŒ ykæÞkrí{f ƒkƒŒkuÚke ÷E ™u yíÞtŒ ¼kirŒf ƒkƒŒku Úkfe ½zkÞ Au. Œu
yk5ý™u Sð™ Sððk™ku yuðku yÚko Ëþkoðu Au fu su™k Úkfe yk5ýu yk5ýk Sð™™u ÞkuøÞ Ëku2e
þfeyu Aeyu. {k™ðyu ‚tMf]rŒ™k 5k÷f Au. yus 2eŒu ‚tMf]rŒ s yk5ý™u {k™ð ƒ™kðŒe nkuÞ Au.
‚tMf]rŒ™w {q¤ Œíð Äkr{of {kLÞŒkyku y™u Œu™e 5úrŒfkí{f yr¼ÔÞrfŒ{kt 2nu÷ Au. yk5ýu
Äkr{of yku¤¾™wt {qÕÞ ‚{sðwt skuEyu. y™u yktŒr2f ©Øk Þwõík ‚tðkËku fu su ðkMŒð{kt
yktŒ2‚ktMf]rŒf ‚tðkËku Au. Œu™kÚke ‚w{krnŒøkk2 5ý 2nuðwt skuEyu. su 2eŒu yk¾w søkŒ ðÄw™u ðÄw
ðir&ðf ƒ™Œw skÞ Au y™u yk5ýu ðÄw ðirïf yrMŒíð Ä2kðŒk ÚkÞk Aeyu. Œu skuŒkt yuðku rð[k2
ykÔGkk rð™k 2nuŒku ™Úke fu ðkMŒð{kt Sð™ Sððk™ku fkuE yuf s ‚ðo Mðef]Œ {køko nkuðku skuEyu.
‚n yrMŒíð™e sY2eÞkŒ s ‚ktMf]rŒf y™u {kLÞŒkyku™k ‚nyrMŒíð™e ykð~ÞfŒk W¼e f2u
Au. ykÚke fkuE ¼q÷ ™ ÚkkÞ Œu {kxu yk5ýu yLÞ™e ‚tMf]rŒ rðþu skýe™u s yk5ýe ‚tMf]rŒ™u skýeyu
Œu yuf ‚kiÚke ‚k2e ƒkƒŒ ƒ™e 2nuþu. nðu 5ú&™ yu ÚkkÞ Au fu yk5ýu yk5ýe ‚tMf]rŒ™u s ‚k2e 2eŒu
skýŒk ™ nkuEyu Œku yk5ýu yLÞ™e ‚tMf]rŒ ‚kÚku ‚tðkË fE 2eŒu ‚kÄe þfeþw ?
‚tMf]rŒ ‚kÚku 5úøkkZ heŒu skuzkÞu÷k ºký ‚™kŒ™ y™u ðir&ðf {qÕÞku Au - ‚íÞ{, rþð{,
‚wtË2{ ‚tMf]rŒ íku™u s fnuðkÞ fu su yk5ý™u Œíð¿kk™ Œu{s Ä{o Úkfe ‚íÞÚke ðÄw™u ðÄw ™Sf ÷kðe
þfu, Œu yk5ýk Sð™{kt f÷k Úkfe ‚wtË2Œk ¼2e þfu. suÚke yk5ýu f÷kÃkqýo yLku ‚kiËÞo5qýo ƒ™e
þfeyu. yuf {kºk ‚tMf]rŒ s yuðe ƒkƒŒ Au fu su yk5ý™u yLÞ {k™ðkuÚke ðÄw™u ðÄw ‚{e5 ÷kðe™u
M™un, ‚n™þÂõík y™u þktrŒ™k {qÕÞku þe¾ðe þfu Œu{ Au.
5kXøkŒ 5ú & ™ku 1.5
1. ‚wtË2 Sð™ {kxu ‚tMf]rŒ þwt 5wÁ 5kzŒe nkuÞ Au ?

.................................................................................
2. ‚{ks{kt fku™u y‚tMf]Œ fne þfkÞ ?
.................................................................................
Mkt M f] r íkLke
Mk{s
Œ{u þw þeÏGkk ?
• ˆfÕ[2ˆ þçË ÷uxe™ ¼k»kk™k ˆfÕxˆ yÚkðk ˆ fÕx‚ˆ {ktÚke WŒ2e ykÔÞku Au su™ku yÚko¾uzký
LkkUÄ fu þwØ f2ðwt yuðku ÚkkÞ Au.
• ˆ‚tMf]rŒˆþçË ‚tMf]Œ™k {q¤ ˆf]ˆ fusu™ku yÚko f2ðwt ÚkkÞ Au. Œu™k 52Úke WŒ2e ykÔÞku Au.
• ‚tMf]rŒ™ku yÚko,fkuEf ÔÞrfŒøkŒ fu ‚{qnøkŒ Sð™,rð[k2,y™w¼ð fu 5kuŒk™k ‚tøkX™
Úkfe Sð™ Wsððwt yÚkðk Œu™u ƒesk ‚kÚku Ôknu[ðwt yuðku ÚkkÞ Au.
• ‚tMf]rŒ™u 5kuŒk™kt swËks ÷ûkýku Au. Œu {u¤ðe,økq{kðe fu yLÞ ‚kÚku Ôknu[e þfkÞ Au. Œu
yufrºkŒ, ðuøkðk™- økrŒþe÷ Œu{s yk5ý™u rMkØ ðŒoýtwf þi÷e™e rðþk¤ ©t]¾÷k yk5u Au.
Œu ƒË÷e þfkÞ Au. ‚tMf]rŒ™u ¼kirŒf Œu{s rƒ™¼kirŒf yuðkt (ƒt™u)5k‚kt Au.
• Mknus økn™ 2eŒu skuEyu Œku, ‚krníÞ økkÞ™-ðkË™,™]íÞ rþÕ5, MÚkk5íÞ y™u yLÞ rðrðÄ
f÷k MðY5ku™e ‚kÚku ½ýe ‚tMÚkkyku Œu{s yuðkt {k¤¾kt fu su ‚{ks™wt ‚t[k÷™ ‚2¤ y™u
‚wøkrXŒ f2u Au. Œu™u ‚tMf]rŒ fnuðkÞ Au.
• ‚tMf]rŒ yk5ý™u ÏÞk÷ku, ykËþkuo y™u ‚wtË2 Sð™{kt {qÕÞku yk5u Au.
• MðÞt ytfwrþŒ ðŒoýwtf, yLÞ™e ÷køkýeyku™e fË2 f2ðe y™u yLÞ™k n¬ku sk¤ððk yus
‚tMf]rŒ™kt WŒf]ü rþ¾2ku Au.
• ‚ktMf]rŒf ðk2‚ku yux÷u, ‚tMf]rŒ™kt {qÕÞku™kt yuðkt5k‚kt fu su {k™ð™u Œu™k 5qðosku Úkfe ÃkuZe
Ëh ÃkuZe y5kÞ Au.
• MÚkk5íÞf÷k5qýo 2[™kyku, ¼kirŒf f÷kf]rŒyku, ƒkiræÄf r‚ÂæÄyku, Œíð¿kk™, ¿kk™™ku ‚w¾Ë
y™w¼ð, ði¿kkr™f ‚tþkuÄ™ku y™u þkuÄ¾ku¤kuyu yk5ýk ðk2‚k™ku yuf ¼køk s økýkÞ.
‚ºkktŒ MðkæÞkÞ
(1) Œ{u ‚tMf]rŒ™k ÏÞk÷™e ÔÞkÏÞk fE 2eŒu f2þku ?

(2) ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk fE 2eŒu ‚{k™kÚkeo økýkÞ ?
(3) ‚ktMf]rŒf ðk2‚ku yux÷u þwt ?
(4) ‚tMf]rŒ{kt ‚k{kLÞ ÷ûkýku þwt Au ?

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
5kXøkŒ 5ú&™ku™k sðkƒku
1.1.
1. ‚tMf]rŒ™ku þkrçËf yÚko f2ðwt yuðku ÚkkÞ Au y™u ‚tMf]rŒLkku þçËþ: yÚko þwæÄ f2ðwt fu ¾e÷ððwt LkkUÄ
/ fu¤ððwt yuðku ÚkkÞ Au.
2. (y) ‚tMf]rŒ
(ƒ) rçk™¼kirŒf
1.2.
1. ‚tMf]rŒ yux÷u yk5ýu su Aeyu Œu y™u ‚ÇÞŒk yux÷u yk5ýu su Äk2ý f2eyu fu W5Þkuøk{kt
÷Eyu Aeyu Œu.
2. ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk ƒt™u{kt 5r2ðŒoLk ÚkŒwt 2nu Au. ‚ÇÞŒk yu ‚tMf]rŒ™wt ykÄwr™f MðY5 Au.
1.3
1. yk5ýk 5qðosku 5k‚uÚke yk5ýu su ðtþðk2‚køkŒ 2eŒu {u¤ÔÞwt Au. Œu™u ‚ktMf]rŒf ðk2‚ku
fnuðkÞ.
2. Œks{n÷, ykøkúk™ku ÷k÷rfÕ÷ku, ðuËku, W5r™»kËku y™u økeŒk ( MÚkk5íÞ f÷k5qýo 5w2kðþku»kku,
¿kk™™k ¾sk™k , ði¿kkr™fy™u ƒkiræÄf r‚ÂæÄyku )
1.4
1. ‚tMf]rŒ ðŒoýwtf™wt yuðwt ykËþo MðY5 ½zu Au. fu su Ë2uf îk2k ÔÞrfŒøkŒ 2eŒu y™w‚2kÞ Œuðe
ykþk 2¾kÞ Au.
2. ‚tMf]rŒ yrð2Œ 5ýu ƒË÷kŒe 2nu Au. Œu{kt ™ðk ÏÞk÷ku Œu{s ÃkæÄríkyku W{u2kŒk s 2nu Au.
1.5
1. yuf ‚twË2 Sð™ Œ2V yøkúu‚2 Úkðk {kxu ‚tMf]rŒ yk5ý™u ÏÞk÷ku y™u {qÕÞku 5q2kt 5kzu Au.
2. su™k rð[k2ku{kt, ÷køkýeyku{kt y™u fkÞkuo{kt 5kuŒk™kus ytfwþ ™ nkuÞ Œuðe ÔÞrfŒ™u
y‚tMf]Œ(ÔÞÂõík) fnuðkÞ.

{kuzâw÷ - 1 ¼khíkeÞ MktMf]rík
Mkt M f] r íkLke
Mk{s
LkkUÄ
2
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ
yk5ýku yuf {k™ðskŒ Œ2efu™ku rðM{Þfk2f y™u rðrðÄ ûkuºkeÞ rðfk‚ 5Ae ¼÷u Œu
¼k»kk, ‚krníÞ , f÷k y™u MÚkk5íÞ, rð¿kk™ y™u Ä{o ûkuºku nkuÞ Œu ytøku Œ{u fÞk2uÞ rð[k2 fÞkuo Au ?
Œ{™u fÞk2uÞ ™ðkE ÷køke Au fu yk ‚½¤tw fE 2eŒu þfÞ ƒLÞwt nþu ? yk yux÷k {kxu þfÞ ƒLÞwt Au
fu yk5ý™u yu Ë2uf Œƒ¬u ™ðe þYykŒ f2ðe 5ze ™Úke, 52tŒw Œu yk5ýe rðøkŒ / ¼qŒfk÷e™
5uZeyku™k fk{fks 52 r™{koý f2kE Au. Œ{k2u fÞk2uÞ Œ{k2k 5kuŒk™k {kxu 5kuŒk™wt fÚkk5Œ /
÷u¾™ yÚkðk ™ðe ¼k»kkþi÷e rðf‚kððe 5ze Au? yk™ku ÷k¼ ÷uðk™ku yk™tË Œ{™u ‚{ks™k yuf
‚ÇÞ Œ2efu {¤es 2nÞku Au su{kt Œ{k2k 5kuŒk™k / {kir÷f 5úËk™ îk2k Œ{u ¼krð 5uZe {kxu ™ðr™{oký
f2e þfku Aku yk yuf yrð2Œ y™u fÞk2u ‚{kÃŒ ÚkŒe ™ nkuÞ Œuðe 5úrfúÞk Au. Œu ‚tMf]rŒ™k ™k{Úke
rðÏÞkŒ y™u Œ{k2k nMŒf nkuÞ Œuðwt yuf yË¼wŒ Œíð Au. ‚tMf]rŒyu Sð™ Sððk {kxu™ku yuf
{køko Au. Œ{u y™u Œ{k2ku 5r2ðk2 su 2eŒu ykðe ‚tMf]rŒ Ä2kðku Aku yu s 2eŒu Œ{k2ku rðMŒk2 /
5úËuþ y™u hk»xÙ 5ý Œu Ä2kðŒku nkuÞ Au. Œ{u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e ykðe ¼ÔÞ rðþu»kŒkyku skýðk
ŒÚkk Œu™k rðrðÄ ytøkku™u yku¤¾ðk {kxu ykŒw2 nþku. yk yuf{{kt yk5ýu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ fE 2eŒu
{nk™ Au y™u Œu™e þe rðþu»kŒkyku Au, Œu ytøku ‚{s fu¤ðeþwt.
nuŒwyku
yk 5kX™wt yæÞÞ™ fÞko 5Ae Œ{u

• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e rðþu»kíkkyku™k ÷ûkýku ðýoðe þfþku .
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt nkËo r5Akýe Œu™e {nk™Œk ytøku skýfk2e {u¤ðþku.

¼khíkeÞ MktMf]rík {kuzâw÷ - 1
Mkt M f] r íkLke
Mk{s
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt 2nu÷ ykæÞkrí{fŒk™wt {níð [[eo þfþku.
• Œu{kt 2nu÷ yufY5Œk Œu{s rðrðÄŒk ðýoðe þfþku.
• rð&ð™e yLÞ ‚tMf]rŒyku™k ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 «¼kðf íkÚkk yufY5 ÚkÞu÷ Œíðku™e 5úrfúÞk
LkkUÄ
þkuÄe þfþku.
2.1 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k rðrþü ÷ûkýku:
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 5ý Œu™k Sð™™e {kVf ƒnwrðÄ 5k‚k Ä2kðu Au. Œu™u rð&ð™e yLÞ
{k™ð skŒ™e {kVf 5kuŒk™wt ykøkðwt ƒkirÄf Œu{s ‚k{krsf 5k‚w Au. Œu{k 2nu÷ yÄo skøk]Œ {™™e
y2s / y5e÷ [kr2ºk r™{koý 52 ¼k2u 5ú¼kð 5kzu Œuðe Au.
¼k2Œ™k ™fþk 52 yuf ™s2 f2Œk ðuŒ Œ{™u rðrðÄŒk ‚¼2, ¼kirŒf ŒÚkk ‚k{krsf
ðkŒkð2ý Ëu¾kÞ ykðþu. yk5ýu yk5ýe yk‚5k‚ rðrðÄ ¼k»kk - ¼k»ke ÷kufku™u skuEyu Aeyu fu su
rðrðÄ Ä{ko ŒÚkk rðrðÄ 2eŒer2ðkusku™wt 5k÷™ f2Œk nkuÞ Au. ‚kÚku ‚kÚku ™]íÞ y™u økkÞ™ ðkË™™k
rðrðÄ MðY5ku 5ý ½ýe {kuxe ‚tÏÞk{kt Ëu¾kÞ Au. 52tŒw yk Œ{k{ rðrðÄŒk™k 5kÞk{kt 2nu÷ yufŒk
yu™u ƒ¤ yk5ðk™wt fk{ f2u Au. ÷kufku{kt 2nu÷ ykðku 5k2M52ef ‚w{u2 ¼k2Œ{kt ‚ËeykuÚke skuðk
{¤u Au. ½ýe ƒÄe skŒe™k y™u rðrðÄ ykæÞkrí{f Œu{s Äkr{of {kLÞŒkyku Ä2kðŒk ynet ykðe™u
MÚkkÞe ÚkÞk Au. / ðMÞk Au. yk5ýu yu ¼q÷ðwt skuEyu ™net fu r{© 5úfk2™ku ŒÚkk ðuøkðk2 yuðku
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku yk ÷ûký yu yk Œ{k{ rðrðÄ ‚ktMf]rŒf sqÚkku™k ÷ktƒk ‚{Þ5x™wt 5úËk™ Au.
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt yk rðrþü ÷ûký yus Œu™k r™ðk‚eyku™e ¾k‚eÞŒ økýkÞ.
2.1.1 ‚kŒíÞ 5r2ðŒo™
rð&ð™k swËk-swËk ¼køkku{kt ½ýe ƒÄe {nk™ ‚ktMf]rŒyku rðf‚e Au. yu{kt™e ½ýe ƒÄe ™kþ5k{e fu
ƒeS ‚tMf]rŒyku{kt ¼¤e sðk 5k{e Au. ðkMŒð{kt ‚n™þe÷Œkyu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt rðrþü ÷ûký
Au. ½ýk fúktrŒfk2e 5r2ðŒo™ku ykððk AŒkt ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚ yks rËð‚ ‚wÄe Œu™e {níð5qýo
yuf ‚qºkŒk M5ü 5ýu sk¤ðe þfÞku Au.
ykþ2u 4500 ð»kkuo 5wðou ¼k2ŒeÞ W5¾tz{kt 5ktøk2u÷e n2Ã5™ ‚tMf]rŒ ytøku Œ{u ðktåÞtw s
nþu 5w2kŒíðrðËkuyu Œku n2Ã5™ ‚tMf]rŒ™e 52e5õðŒk 5wðou 5ý ynet rðf‚u÷ ‚tMf]rŒ™k ykÄk2¼wŒ
5w2kðkyku þkuÄe fkZÞkt Au. Œu Ëþkoðu Au fu yk5ýe 5kk‚u ½ýku ¼ÔÞ ¼wŒfk¤ Au. ™ðkE 5{k¤u Œuðe
ðkŒ Œku yu Au fu yksu5ý ¼k2Œ™kt økk{zkyku{kt {fk™ ƒktÄðk™e su þi÷e y5™kðkÞ Au Œu n2Ã5fk÷e™
‚tMf]rŒÚke ¾k‚ swËe 5zu Œuðe ™Úke.n2Ã5k ‚tMf]rŒ™e {kŒ]Ëuðe Œu{s 5þw5rŒ™kÚk™e 5wskrðÄe suðe
fux÷ef ƒkƒŒku yksu 5ý ÔÞðnk2{kt 5ú[÷eŒ Au.yu s 2eŒu ðiËef, ƒkuiÄ, si™, ŒÚkk fux÷ef yLÞ

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
52t52kyku Œku yksu 5ý ÔÞðnk2{kt Au. yk ‚tË¼ou yu ™ ¼w÷ðwt skuEyu fu ƒË÷kÞku ÃkØríkyku îk2k
rËÕne y™u {wtƒE suðk {nk™øk2ku{kt ƒtÄkŒk ƒnw{k¤e ¼ð™kuÚke ŒËT™ swËe 2eŒu nsw 5ý ‚tMf]rŒ{kt
{kºk yuf{k¤e {fk™ku s ƒtÄkŒk nŒkt. ynet ™kutÄðk suðe ƒkƒŒ yu Au fu yk5ýe ‚tMf]rŒ{kt ‚kŒíÞ™e
LkkUÄ 52eðŒo™ ykðŒwt økÞw Au. Œu{tk ‚kŒíÞ™e ‚kÚku 52eðŒo™ ™kuÄkŒw økÞw Au.ðkMŒð{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™tw
yu ™kutÄ5kºk ÷ûký 2nÞtw Au fu Œu{kt ‚kŒíÞ™e ‚kÚku‚kÚku 52eðŒo™ 5ý ™kutÄkŒw økÞw Au sÞk2u yk5ýe
‚tMf]rŒ™ku {w¤ ykí{k ÞÚkkðŒ s¤ðkE 2nÞku Au.ykÄwr™f ‚{Þ {kxu su ™fk{w ÚkŒw økÞwt Œu fkZe™u
Vutfe ËuðkŒwt økÞwt Au. yk5ýk ÷ktƒk ¼wŒfk¤{kt ykðk ½ýk WŒk2-[Zkð ykÔÞk Au. 52eýk{u [¤ð¤ku
[k÷e Au ™u ‚wÄk2kyku ÚkŒk økÞk Au. E.‚. 5wðou™k AXk ‚ifk Ë2BÞk™ ðirËfk÷e™ ‚wÄk2k™k [¤ð¤™u
si™ Œu{s ƒkiæÄ Ä{o™e MÚkk5™k ÚkE. ßÞkhu yZk2{kt y™u ykuøkýe‚{kt ‚kifk Ë2BÞk™ Äkr{of Œu{s
‚k{krsf skøk]rŒ ykðŒkt ykÄwr™f ¼k2Œ{kt ði[k2ef ŒÚkk ÔGkðnk2ef ûkuºku fúktrŒfk2e 52eðŒo™
ykðŒkt økÞk Au. Œu{ AŒkt ¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™™kt {w¤ MºkkuŒ ÔÞðnk2{kt [k÷w Au.{kxu ‚kŒíÞ y™u
52eðŒo™ yu ¼k2ŒeÞ™e ‚tMf]rŒ™wt yuf fkÞ{e Œíð 2nÞwt Au.Œu 5ý yk5ýe ‚tMf]rŒ™wt yuf y™LÞ
÷ûký Ëþkoðu Au.
rðrðÄŒk y™u yufŒk
AuÕ÷e ºký þnMºkkçËeÚke ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ þktŒeÚke AŒkt ‚V¤Œkt 5qðof yLÞ Ä{kuo y™u ‚tMf]rŒyku
‚kÚku ¼¤e™u ‚{ÞktŒ2u 5kuŒk™k{kt ykí{‚kŒ f2Œe 2ne Au.
ðkMŒð{kt rð&ð¼2{ktÚke ½ýe ykuAe ‚tMf]rŒ{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ suðe rðrðÄŒk Au. Œu{™u
™ðkE ÷køkŒe nþu fu fu{ fu2¤™kt ÷kufku 2‚kuE ƒ™kððk{kt fku52u÷ ðk52u Au ? sÞk2u W¥k25úËuþ™k
÷kufku 2kÞzk/‚2‚ð™wtw Œu÷ ðk52u Au fk2ý fu fu2÷kyu Ë2eÞkE fkXkt™ku 5úËuþ Au y™u íÞkt ™k2eÞu¤
5w»f¤ 5ú{ký{kt ÚkkÞ Au.sÞk2u W¥kh5úËuþ yu ‚5kx/{uËk™e rðMŒk2 Au y™u íÞkt 2kÞzku/‚2‚ð
{kuxk 5ú{ký{kt 5kfu Au . yuðe s 2eŒu 5tskƒ™k ¼ktøkzk ™]íÞ, Œ{e÷™kzw™k 5kutøk÷ y™u yk‚k{™k
ƒenw ™]íÞ{kt þe ‚{k™Œk Au ? Œu Œu{™e Wsðýe 5kf™e ‚{]æÄ ÷ýýe xktýu s f2ðk{kt ykðu Au.Œ{u
fÞk2uÞ ™kuutæÞww Au fu yk5ýu ƒtøkk¤e, Œ{e÷, økws2kŒe fu WzeÞkt suðe rðrðÄ ¼k»kkyku ƒku÷eyu
Aeyu.¼k2Œ yu y‚tÏÞ ™]íÞku™e y™u økeŒ ‚tøkeŒ™e ¼qr{ Au.su {kxu¼køku ÷ø™xkýu yÚkðk ƒk¤f™k
sL{ ‚{Þu ‚{k™ 2eŒu skuðk {¤Œe nkuÞ Au.
yk5ýk Ëuþ{kt ƒku÷kŒe y‚tÏÞ ¼k»kkyku y™u ƒku÷eykuyu rðrðÄŒk‚¼2 ‚krníÞ™wt ‚so™
fÞwo Au.rð&ð™k {nk™ ykX Ä{kuo™k ÷kufku ynet ¼kŒ]¼kð5qðof yuf‚kÚku ð‚u Au. Œu{™u ¾ƒ2 Au fu
¼k2Œ rð&ð™k si™, ƒkiæÄ, þe¾ y™u y÷ƒŒ rntËw Ä{kuo suðk fux÷kÞ Ä{kuo™e sL{¼wr{
Au.MÚkk5íÞf÷k W52ktŒ rþÕ5 y™u r[ºkf÷k™e 5úøkŒe ynet Úkðk 5k{e Au.yu ƒkƒŒ y‚tÏGk Wí‚ðku
y™u 2eŒ2eðksku{kt 5ý skuðk {¤u Au.yk ƒÄk™u ÷eÄu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ r{© ‚{]æÄ y™u ‚twË2

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
ƒ™ðk 5k{e Au.yk5ýe ‚tMf]rŒ{kt ykðe rðrðÄŒk yk¾2u fu{ Au ? Œu {kxu ½ýktƒÄk fk2ýku Au.
Ëuþ™e rðþk¤Œkt, Œu™e ¼kirŒf Œu{s ðkŒkð2ýeÞ rðrðÄŒkt suðk ½ýkt 52eƒ¤ku yu {kxu sðkƒËk2
økýkÞ.
yk5ýe ‚tMf]rŒ{kt 2nu÷ rðrðÄŒk {kxu™tw ƒestw yuf {níð5qýo fk2ý Œu™k rðrðÄ skrŒswÚkku™tw LkkUÄ
r{©ý Au.M{]rŒ{kt 5ý ™ ykðu yux÷k ‚{ÞÚke ËwhËw2Úke ŒÚkk ‚r{5uÚke ½ýkt ƒÄk ÷kufkuyu ynet
ykðe™u ð‚ðkx fÞkuo Au.yk5ýu ¼k2Œ{kt ykðe™u 5úkuxku-yuMxÙku÷kuEzku, r™økúku y™u {kuøk÷ku suðe rðrðÄ
skrŒyku™k ÷kufku ð‚u÷k skuðk {¤u Au.yu s 2eŒu rðrðÄ Ä{kuo-skrŒyku™k suðk fu E2k™eyku, økúefku,
fwþkýku, þfku, nwýku, yk2ƒku, Œwfkuo, {w½÷ku Œu{s Þw2ku5ðk‚eyku 5ý ¼k2Œ ykðe™u Œu™e 5úsk ‚kÚku
n¤e{¤e™u 2nuŒkt skuðk {¤u Au. ynet ykðe™u ð‚u÷k yLÞ ‚tMf]rŒ™k ÷kufku 5kuŒk™k ‚kÚku Œu{™e
‚ktMf]rŒf ykËŒku, rð[k2ku y™u {Œku 5ý ‚kÚku ÷E™u ykðu÷kt Au. su ynet™e {w¤ ‚tMf]rŒ{kt ykuŒ5úkuŒ
ÚkE sðk 5k{u÷ Au. Œ{™u yu skýe™u ™ðkE ÷køkþu fu E‚w™e {kºk ƒese ‚Ëe™e yk‚5k‚ fwþkýku,
þfku y™u 5nT÷ðku îk2k ‚÷ðk2, fwŒko y™u xku5e ðøku2u suðk ‚eðu÷k ðMºkku ¼k2Œ{kt ykððk ÷køÞkt
nŒkt.yu 5qðuo ¼k2ŒeÞku ‚eÔÞkt ðøk2™kt ðMºkku 5nu2Œkt nŒkt. yu™tw ykÄwrLkf MðY5 yux÷u þxo/
5nu2ý,5kx÷wLk/Mfxo ðøku2u fne þfkÞ Au. su Þw2ku5ðk‚eyku îk2k yZk2{k ‚ifk{kt ÷kððk{kt ykÔÞkt.
yk{, ¼k2Œu rð[k2ku™k r{©ý™e 5úrfúÞk ‚ifkyku rðŒŒkt ™kutÄ5kºk 2eŒu Ëþkoðu÷ Au.yuýu ‚tMf]rŒ{kt
ðirðæÞ y™u ‚t5L™Œk™ku W{u2ku ™kutÄkÔÞku Au. W52kufŒ Œ{k{ ‚tË¼ou ƒkÌk ‚tMf]rŒyku ‚kÚku™wt ¼k2Œ™tw
‚kn[Þo Ä{kuo ‚kÚku™wt y™u rðrðÄ ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™ ¼k2Œ{kt [k÷w s 2nÞw Au.¼k2Œ{kt
÷¾™W™wt r[f™fk{,5tskƒ™wt Vw÷fƒe ¼2Œfk{,fkLŒk™ƒe ƒtøkk¤e ¼2Œfk{ y™u ykur2M‚k™wt
5xku¤k fk{ ðøku2u rðrðÄ 5úkËurþf Axk Ëþkoðu Au.sku fu W¥k2,Ërûký,5wðo y™u 5r&ð{ ¼k2Œ™e
Wõík ÷kûkeýfŒkyku Úkfe 5kuŒ5kuŒk™e ykøkðe ‚tMf]rŒ™wt ËþoLk f2kðu Au. su 5kuŒk™k [ku¬‚/{ÞkorËŒ
‚e{kríkyku™k ËkÞ2k{kt s rðfMÞk ™Úke.ykðk ¼kirŒf rðæLkku nkuðkt AŒktÞ ¼k2ŒeÞ yufÚke ƒesk
¼køk ‚wÄe ÔÞk5k2,2kusøkk2 ŒÚkk Äkr{of 5úðk‚ku/Þkºkkyku {kxu V2Œkt s 2nu Au. fux÷kf rðMŒk2ku
{iºke5qýo 2eŒu skuzkÞk Au. 52eýk{u Ëuþ™k yuf ¼køkÚke ƒesk ¼køk ‚wÄe ÷kufkuyu ‚ktMf]rŒf ykËŒku
y™u rð[k2ku Vu÷kŒkt fÞko Au. ÷~f2e 5úð]rŒyku™u ÷eÄu 5ý ÷kufku yufÚke ƒesk MÚk¤u økÞkt Au. yk ƒÄk
Úkfe rð[k2ku™wt ykËk™-5úËk™ ‚ns ƒLÞwt Au. ykðk ‚t5fkuoÚke s ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt yuf s ‚{k™Œk
rðf‚e Au. su yk5ýk ErŒnk‚{kt yrð2Œ5ýu s¤ðkE 2nu÷e skuðk {¤u Au. ƒeswt yuf Y5Œíð™u
nðk{k™ økýkÞ Au. ¼kiøkku÷ef rðrðÄŒk y™u nðk{k™™u ÷økŒe rð»k{Œk nkuðk AŒkt ¼k2Œu 5kkuŒk™e
Mð¼krðf yufY5Œk sk¤ðe 2k¾e Au. ð2‚kË™e ÃkØrík yu ‚{økú ¼k2Œ™e ¼kiøkku÷ef yufŒkt
y5ð™kÁ yuf ‚kiÚke yøkíÞ™wt Œíð økýkÞ.ð2‚kË™wt ykøk{™ yu ðkŒ™e ¾kºke f2kðe yk5u Au fu
¼k2Œ™kt ÷kufku {kxu ¾uŒeyu yuf {wÏÞ ÔÞð‚kÞ Au.ƒeSƒksw ¼kirŒf ƒkƒŒku{kt 2nu÷e rðrðÄŒk{ktÚke
™e5sŒe ÷kufku™e ¾k™5k™,ðMºk52eÄk™, r™ðk‚ ŒÚkk ykrÚkof 5úð]rŒykuyu ‚k{krsf,ykrÚkof y™u

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
2ksfeÞ ‚tMÚkkyku™k ½zŒ2{kt {wÏÞ ¼køk ¼sÔÞku Au.¼k2Œ™e ¼kirŒf ƒkƒŒku ŒÚkk ðkŒkð2ý™e
ykðe rðrðÄŒk yu s rðrðÄ 5úËuþku{kt rðrðÄŒk5qýo ‚tMf]rŒ rðf‚kððk™wt fk{ fÞwot Au.swËk swËk
5úËuþku™e ykðe ¾k‚ ƒkƒŒku yu s Œu™e ‚tMf]rŒ™e ykøkðe yku¤¾ 5úËk™ f2e Au.
LkkUÄ yk5ýe ‚tMf]rŒ™e ykðe r{© 5úf]rŒyu yk5ýk økkÞ™,ðkË™,™]íÞ™k MðY5ku , ™kxfku y™u
f÷k™k rðrðÄ MðY5ku suðk fu r[ºkfk{,rþÕ5fk{ y™u MÚkk5íÞf÷k ðøku2u 5ý yuf ‚{k™ 2eŒu ¼k2u
5ú¼kð 5zâku Au. swËe swËe ¼k»kkyku{kt 2[kÞu÷ yk5ýwt ‚krníÞ 5ý Œu™e yk 5úf]rŒ™wt 5úrŒ5kË™ f2u
Au.
yk5ýk 2ksfeÞ MðY5ku 52 5ý rðrðÄŒk{kt 2nu÷ yufŒkyu [ku¬‚ 5ú¼kð 5kzâku Auu.
5úk2tr¼f ðirËffk¤{kt økúkBÞ ‚{ks nŒku, fu su{kt ÷kufku ½k‚[k2k™e þkuÄ{kt yufÚke ƒeS søÞkyu
rð[2Œk 2nuŒk nŒk.52tŒw suðe yk ÷kufkuyu ¾uŒe f2ðk™e þYykŒ f2e fu Œw2tŒ Œuyku MÚkkÞe ð‚ðkx
f2Œk ÚkÞk. yu{ktÚke ‚k{krsf 5úøkrŒ ÚkŒkt ™øk2ku™k rðfk‚ {kxu fkÞËk-fk™w™™e sY2eÞkŒ W¼e
Úkðk 5k{e.suýu 2ksfeÞ ‚tMÚkkyku™u sL{ ykÃÞku. Œu{ktÚke ÷kufku™e þk‚™fk2e ¼køkeËk2eÞwõík ‚¼k
y™u ‚r{Œe suðe ‚tMÚkkyku WË¼ðe. ‚{ÞktŒ2u hk»xÙ™ku ÏÞk÷ WË¼ÔÞku y™u rðMŒk2ku 52™wt 5ú¼wíð/
ð[oMð þÂõík Ëþkoððk {kxu™wt yuf {kºk {k5Ëtz ƒ™e 2nÞku.fux÷ef søÞkyu 5úsk‚¥kkf Œtºk™e
2[™k Úkðk 5k{e.¼k2Œ{kt E.‚.5qðou™e AêeÚke [kuÚke ‚Ëe ‚wÄe™ku ‚{Þøkk¤ku {nks™ 5Ëku™k Þwøk
Œ2efu yku¤¾kÞku.ykðk 2kßÞku{kt 2kskyku 5k‚u ¾k‚ ‚¥kkyku nŒe.yu s 2eŒu {nk™ ‚k{úkßÞku{kt
{nk™ ‚{úkxku™e yk5¾wË Mk¥kk y{÷{k ykððk 5k{e. Œ{u ‚{úkx yþkuf ‚{wÿøkwÃŒ y™u n»koðÄo™
suðk {n™ 5úk[e™ 2ksðeykuÚke ðkfuV nþku s. {w½÷kuyu 5ý ¼k2Œ{kt rðþk¤ ‚k{úßÞ™wt ‚so™
fÞwo. rƒúxeþ2ku ¼k2Œ{kt Mk¥kk MÚkk5e þõÞk y™u 1858{kt ¼k2Œ rƒúxeþ Œks™ku yuf ¼køk ƒ™e
sðk 5kBÞwt. Auðxu yk5ýu ÷ktƒk ‚t½»koƒkË MðkŒtºÞ 5úkrÃŒ f2e þõÞk. yksu yk5ýu ‚ðo Mk¥kkÄeþ,
‚{ksðkËe, rƒ™‚kt5úËkÞef y™u ÷kufþkne 5úskMk¥kkf ƒ™e yuf ‚{k™ ‚2fk2™e rðþk¤ŒkÞwfŒ
5úƒ¤Œkt ¾ze f2e ËeÄe Au.
5kXøkŒ 5ú~™ku 2.1
(1) ßÞkt ¼ktøkzk yuf 5ú[÷eŒ ÷kuf ™]íÞ Au yuðk 2kßÞ™tw ™k{ sýkðku.
(2) yk‚k{™wt ™]íÞ fÞkt ™k{Úke 5ú[÷eŒ Au ?
(3) ‚÷ðk2, fwŒko, xku5e ðøku2u E.‚. 5qðou™k ƒesk ‚ifk Ë2BÞk™ ¼k2Œ{kt fkuý ÷E ykÔÞwt ?
(4) 5xku¤k ™k{™k ðMºk {kxu fÞku 5úËuþ skýeŒku Au ?

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
Ä{or™25uûk/rƒ™‚kt5úËkÞef árürƒtËw
¼k2Œ™tw Ä{o rLkhÃkuûk [kr2ºÞ/÷ûkýyu ŒuZ™e 5úsk ÷ktƒk ‚{ÞÚke [kÕÞk ykðŒkt rðrðÄŒkt ‚¼2
‚ktMf]rŒf ‚{LðÞ™wt 52eýk{ Au.‚t½»ko™k fux÷kf y5ðkËY5 áüktíkku r‚ðkÞ {kuxu¼køku ynet™k
÷kufku ‚ËeykuÚke þktrŒ5qðof ‚kÚku 2nuŒkt ykÔÞkt Au.¼k2Œ™e rðÏÞkŒ ‚ktMf]rŒf 52t52k {kuxk 5ú{ký{kt LkkUÄ
rðrðÄ Äkr{of swÚkku ‚t5e™u yuf‚kÚku 2nuŒkt ykÔÞk nkuÞ Œu™wt Wíf]ü WËkn2ý Au.
Œ{™u ÏÞk÷ nþu s fu yk5ýku Ëuþ Mkwrð[k2ku y™u ykËŒku{kt {kuxe rðrðÄŒk Ä2kðu Au. yk
rðrðÄŒk fkuE yuf {kºk rð[k2Äk2k™wt ð[oMð/5ú¼wíð [k÷e þfu ™ne. Œ{™u ÞkË nþu fu ¼k2Œ{kt
rnLËw, {wM÷e{, r¾úMŒe, þe¾, ƒkiæÄ, si™, 5k2‚e y™u ÞnwËe 5úsk yuf ‚kÚku s ð‚ðkx f2e 2ne
Au. ¼k2Œ™wt ƒtÄk2ý Œu™u yuf Ä{or™25uûk hk»xÙ sknu2 f2u Au. Œu{kt 5úíÞuf Mºke-5wY»k™u 5kuŒk™e
EåAk y™w‚k2 Ä{o™wt ¾wÕ÷wt 5k÷™ y™u Œu™wt 5úËþo™ f2ðk™e Awx Au.hkßÞ™u Œu{kt 5kuŒk™ku fkuE Ä{o
™Úke.{kxu 5úíÞuf Ä{o™u ‚{k™ 2eŒu skuþu. fkuE™u Ä{o™u ™k{u 5ûk5kŒ f2ðk Ëuðkþu ™net.ŒuÚke s {kuxk
5ú{ký{kt Œu™k ÷kufkuyu Sðku y™u SððkËku™ku rðþk¤ ÏÞk÷ rðf‚kððku s 5zþu.
yk5ýe 2ks™erŒ Äkr{of MðŒtºkŒk™ku yrÄfk2 yk5ðk™e ‚kÚku‚kÚku Ä{or™h5uûkŒk™e 5ý
¾kºke yk5u Au. 5k&[kŒÞ 52e«uûÞ{kt skuEyu Œku Ä{or™5uûkŒk™ku rðfk‚ yux÷u [[o/Ëuð¤ y™u hkßÞ™wtw
yufƒeskÚke ŒË™ MðŒtºk yrMŒíð ¼k2Œ{kt Ä{or™5uûkŒk™e ðÄw nfk2kí{fŒk ‚kÚku ‚k{ksef
{k¤¾k™k Ëuþ¼2{kt™k ÔÞk5™u 5nkut[e ð¤ðk {kxu y™u ¾k‚ f2e™u ÷½w{Œeyku™k rnŒku™e sk¤ðýe
{kxu y5™kðk{kt ykðu÷ Au.
ðir&ðfŒkðkË
‚kŒíÞŒk™wt ÏÞk÷ hkßÞ™e ¼kiøkku÷ef y™u 2ksfeÞ ‚e{kyku 5w2Œku s {ÞkorËŒ ™Úke ¼k2Œ
5k‚u yuf ðir&ðf ÏÞk÷ Au su™ku þktrŒ y™u ‚w{u¤™kt ‚tË¼o{kt Œu ‚{økú rð&ð{kt yuf ‚tËuþ 5kXðu
Au.¼k2Œu skrŒðkË ŒÚkk ‚tMÚkk™ðkË™k rð2kuÄ{kt Wøkú 5úrŒfk2 f2Œku yðks WXkÔÞku Au.Œu™u rð&ð{kt
‚soŒk Mk¥kk swÚkku ‚k{u rð2kuÄ ™kutÄkÔÞku Au.ðkMŒð{kt ¼k2Œ ƒe™skuzkýðkËe [¤ð¤™kt ‚ÇÞ hk»xÙku™wt
yuf MÚkk5f hk»xÙ Au.¼k2Œ yÄorðf‚eŒ hk»xÙku™kt rðfk‚ {kxu ‚{r5oŒk ƒtÄkÞu÷ Au.yk ‚tË¼ou ¼k2Œ
5kuŒk™e rð&ð ¼kŒ]íð™k ¼køkY5 ðir&ðf rðfk‚ ‚kÄðk {kxu™e sðkƒËk2e™wt ðn™ f2e 2Ìkwt Au.
yºku yu ÞkË 2nuþu fu ¼k2ŒeÞ W5¾tz ÞwøkkuÚke yuf ‚ktMf]rŒf yuf{ Œ2efu 2ksfeÞ ‚e{kzkyku
rðtÄe™u y¾tz 2ne þõÞwt Au.
¼kirŒf y™u ykæÞkí{ðkË
‚tMf]rŒ yu fkuE 5ý skrŒ fu hk»xÙ™k {rMŒ»f, 2‚, ðŒo™, rð[k2, f÷k, fkiþÕÞku y™u
ykæÞkrí{f rðfk‚ {kºk Au.

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
¼k2Œ ykæÞkrí{f™e ¼qr{ nkuðk™wt rðþu»k f2e™u 5r&[{™kt Ëuþku{kt skýeŒwt Au. 5úk[e™fk¤Úke yksËe™
5ÞotŒ™ku ErŒnk‚ Ëþkoðu Au fu ¼kirŒfŒkðkËe y™u y™u rƒ™¼kirŒfŒkðkËe ‚tMf]rŒ skuzuskuzu [k÷w 2nu
Au. Œ{™u ÞkË nþu fu n2Ã5™ ‚tMf]rŒ yu þnu2e ‚tMf]rŒ nŒe. yk yuf yðwt ÃkØrík‚2™wt ™øk2
LkkUÄ ykÞkus™ nŒwt fu ßÞktt {køkkuo yuf ƒesk™u AuËŒkt nŒkt.Œu{™e 5k‚u økrýŒ™wt ŒÚkk Œku÷{k5™wt Wíf]ü
¿kk™ nŒwt.Œu{ýu ði¿kkr™f Zƒu 5kuŒk™kt ™øk2ku ð‚kðe™u 5kýe™k r™fk÷ {kxu ‚wtË2 ÔÞðMÚkk økkuXðe
nŒe.n2Ã5k ðk‚eyku rðËuþ ÔÞk5k2 f2Œkt. ‚w{u2 ‚tMf]rŒLkk ÷kufku ‚kÚku íkuyku ÔÞk5k2ef nuŒw‚2
Ë2eÞku ¾wtËŒkt nŒkt.
Ëðkyku, yki»krÄÞ ð™M5rŒ ,szeƒwxe, Œk2kyku Œu{s økúnku, ™ûkºkku W52 Œu{™u W¥k{ økútÚkku
÷ÏÞk nŒkt.ˆˆ5]Úðe ‚wÞo™wt 52e¼ú{ý f2u Au.ˆˆ yÚkðk ˆˆ 5]Úðe økku¤ Au.ˆˆ yuðkt fux÷ktf r‚æÄktŒku
¼k2Œðk‚eykuyu Þw2ku5ðk‚eykuyu MðefkÞkuo Œu™kÚke ½ýk ðnu÷k 5úMÚkkr5Œ fÞko nŒkt. yu s 2eŒu
økrýŒ ŒÚkk yki»kÄ rð¿kk™™kt y™ y
u LÞ rð¿kk™™k ûkuºkku{kt 5úk[e™fk¤{kt ¼k2Œu nkt‚÷ f2u÷ r‚ræÄyku
‚k[u s ™kutÄ5kºk nŒe. Äkr{of fu yLÞ ÏÞk÷ku/¿kk™ fu¤ððk fu Œu™k 5ú[k2-5ú‚k2 f2ðk 52 fkuE
skŒ™wt rð2kuÄ f2ðk{kt ykðŒku ™nŒku .
Œíð¿kk™ y™u ™krMŒfðkË™u ûkuºku 5ý ¼k2Œ{kt ¾kM‚ku rðfk‚ ÚkÞku nŒku. Œu{u skýŒkt s
nþku fu si™ Ä{o y™u ƒkiæÄ Ä{o{kt ¼økðk™™e yrMŒíð 52 [w5feËe ‚wðkE Au. yk Œ{k{ ƒkƒŒku
yk5ýu fne skÞ Au fu ðkMŒð{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒyu yufe‚kÚku ¼kirŒfðkËe y™u rƒ™ ¼kirŒfðkËe fu
ykæÞkrí{fðkËe nŒe.
ˆˆ ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒyu ‚kËøke y™u økn™ ¿kk™ Ä2kðŒe 5úsk™wt SðtŒ WËkn2ý Au.ˆˆ
2.2 ‚ktMf]rŒf yku¤¾- Ä{o y™u 5úËuþ
yk5ýe ‚ktMf]rŒf yku¤¾ Ä{o y™u 5úËuþ suðk fux÷ktf 52eƒ¤ku 52 ykÄk2eŒ Au. 52eýk{u 5úíÞuf
¼k2ŒeÞ swËe-swËe yku¤¾ Ä2kðu Au. yk yku¤¾ [ku¬‚ ‚{Þ™kt ‚{qnku 52 ¼k2 {wfu Au y™u
2ksfeÞ, ‚k{krsf, fu ykrÚkof 52e5uûÞ fu suŒu ÔÞÂõík 5kuŒu 5kuŒk™e 2eŒu þkuÄe fkZu Au y™u Œu™k 52
s Œu ƒeskyku f2Œkt Vkðe skÞ Au. yux÷u fu ynet 5úíÞuf ÔÞÂõík 5k‚u ƒesk suðwt s ftEf ‚k{kLÞ fu
‚{k™ Au.52tŒw yLÞ ƒkƒŒku{kt Œu ŒËT™ swËe 5zu Auu. Ëk.Œ. {kLÞŒkyku r‚ðkÞ 5qò y™u rðrÄrðÄk™ku
yu ftEf ytþu yuf ‚{k™ ©æÄk Ä2kðŒkt Ëuþ¼2 yLÞ ÷kufku{kt ‚k{kLÞ nkuÞ Œuðwt ¼køÞu s skuðk {¤u
A. y2u 5wsk rðrÄ™kt MðY5ku y™u rðrÄrðÄk™ 5ý ‚kt5úËkÞef Œu{s 5úkËurþf ŒVkðŒðk¤k nkuÞ Au.
yux÷k {kxu s nk÷{kt Œ{k{ rntËwyku fu {wM÷e{ku 5ý yuf ‚2¾k ™Úke. Œ{e÷™kzw™k ƒúkñýku Œu{™k
‚nÄr{o yuðk fk~{e2eykuÚke ŒËT™ swËk Œ2e ykðu Au. yu s 2eŒu fu2÷™kt y™u W¥kh5úËuþ™kt {wM÷e{ku

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
5ý ‚ktMf]rŒf ½ýe ƒkƒŒku{kt swËk 5zu Au. ðkMŒð{kt 5úkËurþf yku¤¾ yu ðÄw ‚k[e ƒkƒŒ Au.swËk
swËk Ä{o™k y™u skrŒ™k ÷kufku{kt 5ý ¼k»kk,¾ku2kf, ðMºk 52eÄk™ ,{wÕÞku y™u rð&ðËþo™ ƒkƒŒu
yuf ‚{k™ nkuÞ Œuðkt ÷ûkýku skuðk {¤u Au. ƒtøkk¤™k 5úíÞuf rntËw Œu{s {wM÷e{ 5kuŒu ƒtøkk¤e nkuðk™ku
økðo ÷u Au. yu s 2eŒu yLÞ fux÷ef ƒkƒŒu 5ý rntËw, r¾úMŒe y™u {wM÷e{ku ðå[u 5úËuþ™k rðrðÄ Œíðku LkkUÄ
‚{k™ 2eŒu ðnut[kŒkt skuðk {¤u Au.
‚iØktrŒf 2eŒu skuEyu Œku swËk swËk Ä{o swÚkku{kt Œu{™k Ä{o™kr‚ØktŒku {kxu Qtze ©Øk nkuÞ Œuðwt
skuðk {¤Œwt nkuÞ Au.Ëk.Œ. ðuËku y™u þkMºkku rntËwyku {kxu fw2k™ y™u nrË‚ {wM÷e{ku {kxu ŒÚkk
r¾úMŒyku {kxu ƒkEƒ÷ yuf 5ú2
u ýk MºkkuŒ nkuÞ þfu Au.Œu{ AŒkt rðrðÄ Är{of ÷kufku™kt Äkr{of rðrÄrðÄk™
y™u Œu{™e seð™þi÷e {kuxk¼køku 52M52 ¼¤e økÞu÷ Œuðwt sýkÞ Au.
s™skrŒyku{kt ykðe Äkr{of ‚tMf]rŒ ‚rðþu»k 2eŒu ½ýe {sƒwŒ nkuÞ Œu{ ÷køku Au. WËkn2ý
Œ2efu ™køkk÷uLz suðk ™k™k hkßÞ{kt yuðe skrŒyku Au fu su 5kuŒ5kuŒk™k ðMºk52eÄk™,ƒku÷e y™u
{kLÞŒkyku{kt 52M52 / yufƒeskÚke swËe 5zu Au. A¥ke‚økZ{kt ƒMŒ2 rsÕ÷k{kt ykðk ½ýkt swËk
swËk Äkr{of swÚkku Au.
2.3 ‚ktMf]rŒf 5ú¼kð
ykÄwr™f 52e5úuûÞ{kt fneyu Œku yk5ýe ‚tMf]rŒ 52 {wÏÞíðu ºký ™kutÄ5kºk ÷ûkýku skuðk {¤u Au. Œu
Au 5rù{ef2ý, yÞkuøÞ hk»xÙeÞ ‚ktMf]rŒf 2eŒku y™u ÷kufr5úÞ ‚tMf]rŒ.
MðkŒtºÞ «krÃŒ 5qðuo yr{2-W{2kðku Œu{s ÷kuf ‚uðkyku™k ‚ÇÞku îk2k 5kùkíÞ þi÷eyku y5™kððk{kt
ykðe nŒe. Œu™ku 5ú¼kð ykøk¤ sŒkt {æÞ{ ðøkkuo Œu{s økk{zktyku ‚wÄe rðMŒÞkuo. yk rðÄk™™k
ykÄk2 Œ2efu økk{zktyku{kt™e nk÷™e ytøkúS {kæÞ{™e þk¤kyku xktfe þfkÞ.
MðkŒtºÞ [¤ð¤ Ë2BÞk™ ™ðe ÃkØríkyku™ku rðfk‚ ÚkÞku. Œu hk»xÙeÞ þi÷e ƒ™e 2ne. WËkn2ý
Œ2efu økktÄexku5e Œu{s ¾kËe™wt 52eÄk™ nðu {kºk yuf rðrÄ fu 5úrŒf ƒ™e 2Ìkwt Au. 52tŒw Œu hk»xÙeÞ
yufŒk y™u ‚ktMf]rŒf yufY5Œk™u ûkuºku ½ýwt ƒÄtw 5úËk™ f2e [wfu÷ ƒkƒŒ Au.
÷kufr5úÞ ‚tMf]rŒyu ƒeS 2eŒu skuEyu Œku 5ú‚k2 {kæÞ{ku™e s Ëu™ økýkÞ. yk ûkuºku rVÕ{ku™ku
5ú¼kð ½ýku {kuxku Au. 2uzeÞku Œu{s xu÷erðÍ™ 5ý ÏÞk÷ku™u ðŒoýwtfku™u ™ðku ykfk2 yk5u Au.Œu{™e
5fz™u ™fk2e þfkÞ Œu{ ™Úke. ykÄwr™f 5ú‚k2 {kæÞ{kuyu 5ý 52t52køkŒ y™u ÷kufneŒ™k {wÆkyku™u
¾k‚ {níð yk5u÷ Au.

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
5kXøkŒ 5ú~™ku 2.2
(1) rðËuþÚke ykðe™u ¼k2Œ{kt ð‚u÷k ÷kufku™kt ƒu áüktŒku yk5ku

LkkUÄ (2) ¼k2Œ™u yufŒk 5úËk™ f2ðk{kt ðkŒkð2ý™k fÞk ¼køk/Œƒ¬k™ku Vk¤ku Au.
(3) Ër2Þk 5k2™k Ëuþku™e ‚tMf]rŒ fu su™u n2Ã5k™ ‚tMf]rŒ ‚kÚku ðu5k2e ‚tƒtÄku nŒk.Œu™wt ™k{
Ëþkoðku.
Œ{u þwt þeÏÞk ?
• ‚tMf]rŒ™ku yÚko/{Œ÷ƒ ½ýku s rðþk¤ y™u ÔÞk5f Au. Œu™u yuf [ku¬‚ ðŒoýwtf Œ2efu 5ý
ÔÞkÏÞkrÞŒ f2e þfkÞ. Œu ‚{ks{kt ð‚Œk ÷kufku™e Sð™ Sððk™e 2eŒ ‚q[ðu Au.
• ‚tMf]rŒ™k ½zŒ2{kt ¿kk™, {kLÞŒkyku, f÷k, ™irŒfŒk, fk™q™,2eŒ2eðksku ŒÚkk yLÞ þÂõíkyku
Œu{s ‚{ks™k ‚ÇÞku Úkfe y5™kððk{kt ykðu÷e ykËŒku™ku Vk¤ku nkuÞ Au.
• 5kuŒk™e rMðf]rŒ ŒÚkk ÔÞk5fŒk™u ÷eÄu s ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ ‚ifkykuÚke ‚t2rûkŒ/‚[ðkÞu÷
2ne Au.
• rðrðÄŒk{kt yufŒk yu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u rðrþüŒk 5úËk™ f2Œwt yuf ¾k‚ ÷ûký Au.
• yksu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ Œ2efu su rðÏÞkŒ Au. Œu™u rðrðÄ ‚tMf]rŒyku™wt Þwøku Þwøku ‚ktMf]rŒf
‚{LðÞ fne þfkÞ.
• ykæÞkrí{fŒk y™u {wÕÞrLkc Sð™ þi÷eyu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku yfo Au. fu su™u ði¿kkr™f
r{sks 5ý Au.
5kXktŒ MðkæÞkÞ
(1) ‚tMf]rŒ™k rðrðÄ ytøkku fÞk fÞk Au?

(2) ËwLÞðe y™u rƒ™ËwLÞðe ‚tMf]rŒ™ku yÚko yk5ku.
(3) ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k Ä{o r™25uûkŒk™k ÷ûký™e ÔÞkÏÞk f2ku.
(4) ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k rðrþü ÷ûkýku™wt ðýo™ f2ku.
(5) ™e[u™k 52 xwtf ™kutÄ ÷¾ku.

Mkt M f] r íkLke
Mk{s
(y) ¼k2Œ{k ‚ktMf]rŒf ‚{LðÞ
(ƒ) ykæÞkrí{fŒk
(f) ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt ykí{‚kŒ/ rMðf]Œ f2ðk™e ¾k‚eÞŒ.
LkkUÄ
(6) ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ‚tË¼o{kt ˆˆrðrðÄŒk{kt yufŒkˆˆ™u ‚{skðku.
2.1 5kXktŒ 5ú&™ku™k sðkƒ
(1) 5tskƒ
(2) ƒenw
(3) fwþkýku, þfku y™u 5nÕkðku (5kŠÚkÞ™ku)
(4) ykur2M‚k

{kuzâw÷ - 2 «k[eLk ¼khík
rðr¼Òk Þwøkku{kt
EríknkMk yLku
MktMf]rík
LkkUÄ
3
5úk[e™ ¼k2Œ
þwt Œ{u yu{ rð[k2ku Au fu ¼k2ŒeÞ «sk™e ‚tMf]rŒ 52k5qðoÚke ykðe s nŒe ? sðkƒ™k s
Au. fkuE ‚tMf]rŒ 5wðoðŒ s¤ðkE 2nuŒe ™Úke. yk ‚íÞ ¼k2Œ™k ‚tË¼ou 5ý yus 2eŒu ÷køkw 5zu Au.
Œu ½ýkt ƒÄk 52eðŒo™ku þk {kxu WË¼ðŒkt nkuÞ Au ? yk{ yux÷k {kxu ƒ™ðk 5kBÞwt Au fu yuðk Œ{k{
ðtþku Œ{k{ ykfú{ý¾ku2ku fu su ¼k2Œ{kt ykðe™u MÚkkÞe ÚkÞkt Œu Œ{k{ yk5ýe ‚tMf]rŒ y™u hk»xÙ 52
5kuŒk™e Ak5 Akuze økÞkt Au.¼k2ŒeÞ ‚{ks™e ðŒo{k™ ‚tMf]rŒ™u ‚{sðk {kxu yu sY2e Au fu
yk5ýu ¼wŒfk¤{kt Úkðk 5k{u÷ 5úrfúÞk™u ‚{S ÷Eyu. {kxu yºku yk5ýu yk5ýk Úkfe 5úk[e™ ¼k2Œ™kt
÷kufku™k Sð™ 52 yuf ™s2 f2ðk 5úÞí™ f2eþwt. su{kt nzÃ5kfk¤Úke ðirËf, {kuÞo Œu{s økwÃŒÞwøk
suðk 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚{kt rðrðÄ Œƒ¬kyku rðþu ðkt[þku.yk{k ¼k2ŒeÞ s™‚{ks{kt
‚{ks y™u ‚tMf]rŒ™k ‚tË¼ou ykððkt 5k{u÷k 52eðŒo™ku 52 ¼k2 {wfðk{kt ykÔÞku Au.sÞk2u yk5ýu
ErŒnk‚™wt ðkt[™ f2eyu Aeyu, íÞk2u ‚{skÞ Au fu ‚Ëeyku 5ÞotŒ™k ÷ktƒk rðfk‚™u ytŒu ðŒo{k™
rðï™ku WËT¼ð fuðe heŒu Úkðk 5kBÞku Au yk5ýu yk5ýk ¼kðe™u ‚t5L™/‚{]Ø f2ðk {kxu
¼wŒfk¤{ktÚke su {u¤ÔÞwt Au,Œu™e fË2 f2eyu Œu ½ýwt {níð™wt Au.
nuŒwyku
yk 5kX™kt ðkt[™™k ytŒu ík{u.....

• ErŒnk‚™k yÇÞk‚™wt {níð y™u W5ÞkuøkeŒk™u Mk{S þfþku.
• n2Ã5k ‚tMf]rŒ™u ¼k2Œ™e «Úk{ ™øk2eÞ ‚tMf]rŒ Œ2efu r5Akýe þfþku.
• ðirËf ‚{ks Ä{o y™u Œíð¿kk™™wt 52eûký f2e þfþku.
«k[eLk ¼khík {kuzâw÷ - 2
EríknkMk yLku
MktMf]rík
• si™ y™u çkkiæÄ Ä{o™k WËÞ {kxu™kt fk2ýku ðýoðe þfþku.
• yk ‚{Þu Ërûký ¼k2Œ™kt 5úk2tr¼f ErŒnk‚™u skýe þfþku.
• ‚V¤ ‚{úkxku™kt þk‚™fk¤{kt ÚkÞu÷ {níð™k ‚ktMf]rŒf rðfk‚™wt rððu[™ f2e þfþku. LkkUÄ
3.1 ErŒnk‚™kt yÇÞk‚™w {níð
{™u ¾kºke Au fu ½ýeðk2 skŒ™u 5wAŒkt nþku fu Œ{u ErŒnk‚™ku yÇÞk‚ þk {kxu f2ku Aku ?
ErŒnk‚™ku yÇÞk‚ yu ¼wŒfk¤ skýðk™ku yuf {køko Au. yk5ýk 5qðosku su{ Œuyku ðŒoŒk nŒk,
Œu{s þk {kxu SðŒk nŒk y™u Œuyku su Œf÷eVku ¼kuøkðŒk nŒkt. Œu{ktÚke ƒnk2 r™f¤ðk {kxu þk
W5kÞku ys{kðŒk nŒkt, yu ƒÄwt skýðk {kxu ErŒnk‚ yuf ‚k2ku W5kÞ Au. Œ{k2k {kxu yu {níð5qýo
Au fu Œ{u yks™k ¼k2Œ{kt su ftE ÚkE 2Ìkwt Au, Œu™u ‚k2e 2eŒu ‚{sðk {kxu Œu™k ¼wŒfk¤Úke
‚w{krnŒøkk2 2nku.yk 5kX™ku yÇÞk‚ fÞko 5Ae Œ{u yk5ýk Ëuþ™e ‚Ëeyku 5wðou þY ÚkÞu÷ ðkŒkoyku
rðþu skýŒkt Úkþku.
ErŒnk‚yu {kºk Œk2e¾ku Œu{s ½x™kyku y™u yu 5ý {nË ytþu 2ksfeÞ ½x™kyku™ku
yÇÞk‚ Au yuðwt {k™e ÷uðk™e sY2 ™Úke. Sð™™kt ½ýk ƒÄk 5k‚k™u ‚{kðe ÷uŒku yu™ku ÔÞk5 ½ýku
s rðþk¤ Au.Œu{kt Sð™™e þi÷e™ku yÇÞk‚ ‚{krðü Au. su™u yk5ýu ‚tMf]rŒ fneyu Aeyu. ‚tMf]rŒ™u
fÞk2uÞ {kºk f÷k, MÚkk5íÞ, ‚krníÞ y™u Œíð¿kk™ 5w2Œe {ÞkorËŒ ÔÞkÏÞkrÞŒ f2ðk{kt ykðŒe
nŒe. sÞk2u yksu Œu{kt ‚{ks™e ‚½¤e 5úð]rŒyku™ku ‚{kðuþ f2ðk{kt ykðu Au. yux÷k {kxu
ErŒnk‚™wt æÞk™ fuð¤ ‚{ks™kt W5÷k ðøko 52Úke nxe™u nðu ‚{ks™kt Œ{k{ Œƒ¬k™k ÷kufku ‚wÄe
5nkutåÞwt Au. nðu Œu 2kskyku y™u 2ksÃkwY»kku™e {kVf s ‚k{kLÞ ÷kufku fu su ErŒnk‚™wt ‚so™ f2u Au.
yu{™u 5ý ykð2e ÷uŒku ÚkÞku Au. Œ{k f÷k y™u MÚkk5íÞ™k yÇÞk‚ W52ktŒ ¼k»kkyku, ‚krníÞ y™u
Ä{o™k rðfk‚ Lku 5ý ‚{kðe ÷uðk{kt ykðu÷ Au.yk5ýu {kºk ‚{ks™k Wå[ ðøko{kt þwt ÚkE 2nÞwt Au
yux÷wt s skuŒk ™Úke, 52tŒw yk5ýu ‚{ks™k ™e[÷k ðøko™wt rnŒ þu{kt r™MƒŒ Ä2kðu Au Œu 5ý
skuðk™ku 5úÞí™ f2eyu Aeyu. yk ƒkƒŒku ErŒnk‚™u ðÄw 2‚5úË f2e™u Œu™u yk5ýk ‚{ks™u ðÄw
‚k2e 2eŒu skýðk {kxu ‚nkÞ¼wŒ ƒ™kðu Au.
yu ÷kufku fu su{ýu yk5ýk ‚{ks™k Wå[ ðøkkuo ŒÚkk ‚k{kLÞ fûkk™wt ½zŒ2 fÞowt nŒwt. Œu Œ{k{
ykðwt þY f2™k2k {w¤ ¼k2ŒeÞ ðøko™k fu ynet s ð‚ðkx f2™k2k s nŒkt yuðtw ™Úke. ½ýkt ÷kufku
yLÞ rðMŒk2{ktÚke ykðe™u ¼k2Œ{kt MÚkkÞe ÚkÞkt nŒkt. Œuyku MÚkkr™f Mºkeyku ‚kÚku ÷ø™ f2e™u íÞkt
ð‚Œkt ÷kufku ‚kÚku n¤e{¤e sE™u ¼k2ŒeÞ s™ ‚{ks™ku yuf ¼køk ƒ™e økÞkt. ŒuÚke s yk5ýk
EríknkMk yLku
MktMf]rík
‚{ks{kt rðrðÄ 5úfk2™k ÷kufku™ku ‚{]æÄ ðk2‚ku 2nu÷ku Au. yk rðrðÄ ÷kufku™e {kuxe ‚tÏÞk™u ÷eÄu
yk5ýk Ëuþ{kt ½ýe {kuxe ‚tÏÞk{kt Äkr{of, ¼k»kkfeÞ Œu{s 2eŒ 2eðksku™u ÷økŒe rðr¼L™Œkyku
LkkUÄ skuðk {¤u Au.
ðŒo{k™ ErŒnk‚ {wÏÞíðu ƒu ƒkƒŒku 52 ykÄk2 2k¾u Au. yk{kt™ku yuf yux÷u yk5ý™u
ErŒnk‚rðËku îk2k ƒ[kð f2ðk {kxu y5kÞu÷ fux÷ktf rðÄk™ku fu su Ä{or™25uûk 2eŒu ÚkÞu÷k rð&÷uøkký
nkuÞ Au. Œu™ku fk¤S5qðof™ku y™u {níð5qýo yÇÞk‚ . ƒeS ƒksw yirŒnkr‚f ½x™kyku™u 5kuŒk™kt
[ku¬‚ fk2ýku nkuÞ Au. su™wt 5qýoŒ: 52eûký Úkðwt sY2e Au. yk W52ktŒ ¼wŒfk¤™wt 5ý rð»kÞ‚tøkŒ
rð&÷uu»ký Úkðwt ½xu. {kºk yk s 2eŒu ErŒnk‚™wt ¿kk™ ykÄwr™f ƒ™e þfu.
¼k2ŒLkku ¼wŒfk¤ fux÷ktf nò2ku ð»kkuo ‚wÄe 5Úk2kÞu÷ku skuðk {¤u Au. Œu™ku yÇÞk‚ {kºk
yk5ýk 5qðosku yk5ýk {kxu su 5w2kðk {wfŒk økÞkt Au. Œu™u ykÄk2u s f2e þfeyu. 5qðou ßÞk2u
Ak5fk{ 5ú[÷eŒ ÚkÞwt ™ nŒwt, íÞk2u fkøk¤ 52 nkÚkÚke ÷¾kÞu÷k ËMŒkðusku/™kutÄku ŒiÞk2 ÚkŒkt. 5ý
ŒuÚke 5qðou fu sÞk2u fkøk¤ 5ý ƒLÞku ™ nŒku, íÞk2u ykðkt ÷¾kýku ‚wfkt ¼kus5ºkku 52 ÚkŒkt. ð]ûk™e
yktŒ2 Ak÷ ŒÚkk Œk{ú5ºkku 52 y™u fux÷ef ð¾Œ Œku Œu rðþk¤ ¾zfku, MÚkt¼ku, 5ÚÚkh™e rËðk÷ku
yÚkðk {kxe fu 5ÚÚk2{ktÚke ƒ™u÷ Etxku 52 fkuŒ2ðk{kt/÷¾ðk{kt ykðŒkt. yuÚke 5ý 5kA¤ yÚkkoŒ
sÞk2u r÷r5 skýeŒe ƒ™e nŒe. íÞk2u 5ý yu 5úk[e™ rËð‚ku{kt Sð™ {kxu™wt yk5ýwt ¿kk™ Œu{ýu
5kuŒk™e 5kA¤ Akuzu÷k yðþu»kku suðk fu Œu{™kt {kxe™kt ðk‚ýku, nÚkeÞk2ku ‚kÄ™ku ðøku2u [esku™k
{kæÞ{Úke yk5ýk ‚wÄe 5nkutåÞw Au. yk yuðe [esku Au fu su ‚¾Œ Au su™u skuE þfkÞ fu M5þeo þfkÞ
Au y™u fÞk2uf Œku Œu ¾2u¾2 s{e™{ktÚke ¾kuËe fkZðk{kt ykðu÷ nkuÞ Au. Œu Œ{k{ ‚ktfurŒf 5úÞk‚ku
yu yirŒnkr‚f ¾sk™ku ¾kuËe fkZðk™e yuf 2{Œ™kt ¼køkY5 nkuÞ AŒkt Œu yk5ýe ‚tMf]rŒ™k yuf
¼køk™wt ½zŒ2 f2™k2 nkuÞ Au. ykðk ‚tfuŒku Œ2efu {kuxu¼køku nMŒ5úŒku™ku ð52kþ ÚkŒku nkuÞ Au.ykðe
5úk[e™ nMŒ5úŒku yus 5úk[e™ økútÚkku Au. 5Ae ¼÷u™u ¼kus5ºkku 52, ƒ[o ™k{™k ð]ûk™e skze Ak÷
52 fu fkøk¤ 52 A5kÞu÷ yûk2ku nkuÞ. yLÞ W52kufŒ 5úfk2ku sux÷k sw™k ™Úke. yu{kt™e fux÷ef
¼k»kkyku su{ fu 5k÷e y™u «kf]Œ ðøku2u{kt ÷¾kÞu÷ økútÚkku yks™k ¼k2Œ™kt ¼k2Œ{kt 2kuStËk
ð52kþ{kt skuðk {¤Œe ™Úke. ƒesk fux÷ktf økútÚkku ‚tMf]Œ y™u y2ƒe ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k Au. suu™u
yk5ýu Äkr{of rðrÄ-rðÄk™ku ðu¤kyu W5Þkuøk f2Œkt nkuEyu Aeyu. 52tŒw 2kuStËk W5Þkuøk{kt-½2{kt
ðk52Œkt ™Úke. ƒese ¼k»kkyku su{ fu Ërûký ¼k2Œ{kt ƒku÷kŒe íkr{÷k ¼k»kk fu su™tw ‚krníÞ 5úk2tr¼f/
5úk[e™fk÷e™ nkuðk AŒkt yksu 5ý Œu ð52kþ{kt skuðk {¤u {¤u Au. Œuðe ƒÄe ¼k»kkyku ˆˆþkMºkeÞˆˆ
¼k»kkyku fnuðkÞ Au. rðï™k ½ýk ƒÄk ¼køkku™ku ErŒnk‚ ykðe ½ýe ˆˆþkMºkeÞˆˆ ¼k»kkyku{kt yk÷u¾kÞku
Au. Þw2ku5{kt 5úk[e™ nMŒ5úŒku {kux¼
u køku økúef y™u ÷uxe™ ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷e Au. sÞk2u 5rù{ yurþÞk{kt
Œu y2ƒe ŒÚkk rnƒú{ w kt y™u [e™{kt þkMºkeÞ [e™e ¼k»kk ð52kÞu÷ Au.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
3.2 5úk[e™ ¼k2Œ
¼k2Œ 5k‚u Œu™k rðþk¤ ‚{Þ5x™u ykð2e ÷uŒku ‚¤tøk‚wºk ErŒnk‚ Au. ƒ÷wr[MŒk™™k
Bknu2økZ{ktÚke E.‚. 5qðou 7000™k ‚{Þ™kt ™ð5k»ký Þwøke™ ð‚ðkx™k 5w2kðþu»kku W5÷çÄ ÚkÞkt LkkUÄ
Au. Œu{ AŒkt ykðe ‚ðo5úÚk{ ‚tMf]rŒ™e r¾÷ðýe ykþ2u E.‚.5wðo™k 2700 Ë2BÞk™ ¼k2ŒeÞ
W5¾tz™k W¥k2 5rù{ ¼køk™k rðþk¤ rðMŒk2{kt ÚkÞu÷ skuðk {¤u Au.su™u nzÃ5k ‚tMf]rŒ™k ™k{u
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk ‚tMf]rŒ™k {kuxk ¼køk™k MÚk¤ku r‚tÄw ™Ëe, Äøøk2 ŒÚkk Œu™e þk¾k ™Ëeyku™k
Œ¤ 5úËuþ{kt ykðu÷ Au.
™øk2eÞ ‚tMf]rŒ Œ2efu ¼k2Œ™e ‚ðo5úÚk{ skýeŒe ‚tMf]rŒ yk n2Ã5k ‚tMf]rŒ ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷ Au. n2Ã5kðk‚eykuyu ‚ðo5úÚk{ ™øk2 ykÞkus™, ‚VkE ÔÞðMÚkk, økx2 ÔÞðMÚkk y™u
5nku¤k ŒÚkk ‚2¾k ƒtÄkÞu÷k {køkkuoðk¤kt ™øk2ku ðMkkÔÞk nŒkt. Œu{ýu 5kfe Etxku™k M™k™ øk]n, 2‚kuztw
Œu{s fwðk™e ‚wrðÄk Ä2kðŒkt ƒu {s÷k/ ¼ðLkku/{fkLkku ƒktæÞk nŒkt. rfÕ÷uƒtÄ ™øk2ku{kt Œku
{nkM™k™køk2, fkuXk2 ŒÚkk ‚¼køk]nku suðk {níð™k ¼ð™ku 5ý nŒkt.
økúkBÞ rðMŒk2ku{kt n2Ã5kðk‚eyku {kxu ¾uŒe {wÏÞ ÔÞð‚kÞ nŒku.su ÷kufku ™øk2ku{kt ð‚ðkx
f2Œkt nŒk Œu{™u yktŒ2-ƒkÌk ðu5k2 W52ktŒ ™øk2ku{kt ð‚Œkt ÷kufku™u {u‚u5kuxu{eÞk suðe ‚tMf]rŒ
Ä2kðŒkt hk»xÙku ‚kÚku økkZ ÔÞk5k2ef ‚tƒtÄku nŒkt.Œuyku Wíf]ü 5úfk2™k ftw¼fk2 nŒkt. rðrðÄ 5w2kríðÞ
MÚk¤kuyuÚke ykðk y™uf ðk‚ýku, 2{fzkt, {wÿkyku, ykf]ríkyku ðøku2u {¤e ykÔÞk Au.ykðk n2Ã5k
r™ðk‚eyku 5k‚u ÄkŒwþkMºk™wt ŒÚkk r{©ý ÄkŒw ƒ™kððk™wt WíŒ{ ¿kk™ 5ý nŒwt. {kunu-sku-Ëzku ¾kŒuÚke
{¤e ykðu÷ fkt‚k™e ™Œofeyu ÷kufku™e rþÕ5 f÷k™e ykðzŒ ŒÚkk ‚kiËÞof÷k™e ‚wÍ Ëþkðou Au. swËe
swËe f÷k y™u Œu™k {kÄÞ{ku Y5u Ae5÷k, nkÚkeËktŒ, nkzfk suðe [esku ð52kŒe. økws2kŒ™k Äku¤fk
Œk÷wfk™k y{ËkðkË 5k‚u ykðu÷k ÷kuÚk÷ ¾kŒu yr~{Þ ƒtË2 /Ä¬ku 5ý nŒku. Œu 5ý ‚wykÞkursŒ
y™u rfÕ÷uuƒtÄ ™øk2 nŒwt .Œu 5rù{ søkŒ ‚kÚku™k Ë2eÞkE ÔÞk5k2 {kxu™wt yuf yøkíÞ™wt ƒtË2 nŒwt.
yk ‚tË¼ou Äku¤kðe2k ™k{™wt økws2kŒ™wt ŒÚkk fkr÷ƒtøkLk ™k{™wt 2ksMÚkk™™wt ƒesw ™øk2 5ý ½ýwt s
yøkíÞ™wwt nŒwt.
yufrþtøkk økuzkðk¤e y‚tÏÞ {wÿkyku, ®Ãk5¤k™k 5k™ y™u ËuðŒk ðøku2u n2Ã5k ðk‚eyku™e
Äkr{of {kLÞŒkyku W52 5úfkþ 5kÚk2u Au. yk ËuðŒk™e 5wsk ykøk¤ sŒkt ¼økðk™ rþð™e y™u
yLGk {kŒ]]Ëuðeyku™e 5wskŒ Œ2efu 5ú[r÷Œ ƒ™e. Œuyku {kuxu ¼køku {]íÞw 5Ae™k Sð™ Œ{s {tºk-
Œtºk{kt {k™Œk nŒkt. 5þwyku™e ykf]rŒyku, ¾qtÄðk¤ku ‚ktZ, nkÚke y™u økutzk™k r[ºkku W5Mkkðu÷ /
fkuŒ2u÷ {wÿkyku 52Úke yu{ MÃkü ÚkkÞ Au fu yu 5þwyku íÞk2u 5rðºk økýkŒk nþu.rÃkÃk¤k™wt r[ºk ½ýe
ƒÄe {wÿkyku 52Úke {¤e ykÔÞwt Au.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
n2Ã5kðk‚eyku ÷u¾™ f÷kÚke ‚w{krnŒøkk2 nŒkt y™u Œu{™e {kuxk¼køk™e {wÿkyku 52
fkuEf r÷rÃk™wt Y5 Ëþkoðu÷wt nŒwt.52tŒw f{™Mkeƒu yk{k™e fkuE5ý r÷rÃk nsw ‚wÄe Wfu÷e þfkE ™Úke.
52eýk{u yk5ýwt n2Ã5k ‚tMf]rŒ™u ÷økŒwt ¿kk™ {kºk 5w2kðþu»kku 52 r™¼o2 2nu÷w Au. ¾kuËfk{Úke
LkkUÄ
{¤u÷ 5wY»k y™u Mºke™e rðrðÄ {wÿkyku 52™e ykf]ríkyku Ëþkoðu Au fu yu ÷kufku fkuŒ2ý y™u
ðýkxf÷kÚke ðkfuV nŒkt.yk ÷kufku {kuxu¼køku , f5k‚ Wøkkz™k2 ‚ki5úÚk{ 5úsk nŒkt. {u‚u5kuxu{eÞk/
E2kf{ktÚke {kuxe ‚tÏÞk{kt {¤e ykðu÷ {wÿkyku Ëþkoðu Au fu {u‚u5kuxukeÞk™e ‚tMf]rŒ™u r‚tÄw ¾eý ‚kÚku
ÔÞk5k2ef ‚tƒtÄku nŒktt.E.‚. 5qðou 1800{kt n2Ã5k ‚tMf]rŒ™wt 5ík™ Úkðk ÃkkBÞw. ¾2u¾2 Œu {kxu þwwt
fk2ý nŒwt Œu yk5ýu yks ‚wÄe skýe þfÞkt ™Úke.
3.3 ðirËf ‚tMf]rŒ
n2Ã5k ‚tMf]rŒ™k 5Œ™ 5Ae™kt ‚ifkykuu{kt øktøkk-s{™k™k {uËk™e 5úËuþku{kt fúr{f 2eŒu yuf
™ðe ‚tMf]rŒ 5ktøk2e yk ‚tMf]rŒ ykÞo ‚tMf]rŒ™k ™k{Úke skýeŒe ƒ™e. yk ‚tMf]rŒ y™u Œu 5qðou ÚkE
økÞu÷ ‚tMf]rŒ ðå[u ™kutÄ5kºk ŒVkðŒ 2nu÷ku nŒku.
ykÞkuo,r‚tÄw ŒÚkk ‚2MðrŒ ( fu su nk÷ yÂMíkíð{kt ™Úke) ™Ëe™k Œ¤ 5úËuþku{kt ð‚ðkx
f2Œkt nŒkt. Œuyku su Ëuðe-ËuðŒkyku™e Ãkqsk f2Œkt nŒkt Œu{™e MŒwrŒ{kt y™u ‚B{k™{kt yu{ýu ½ýkt
Míkkuºk 2åÞkt. Œu ƒÄk }øðuË, ‚k{ðuË , ÞsqðouË y™u yÚkðoðuË suðk [k2 ðuËku{kt ‚tfr÷Œ/‚tøkúneŒ
f2kðu÷ Au. ðuË þçË™ku yÚko 5rðºk y™u ykæÞkrí{f ¿kk™ yuðku ÚkkÞ Au. yk ðuËku™u ‚ðkuoåÞ yuðwt
yk{æÞkrí{f ¿kk™ 5e2‚kŒkt y[wf økútÚkku Œ2efu rMðfk2ðk{kt ykðu Au. þYykŒ{kt yk ðuËku {kir¾f
52t52k{kt s¤ðkÞu÷k nŒkt. íÞk2Úke ÷E™u ykÞkuo™u ÷økŒwt yk5ýtw ¿kk™ yk ðËku 52 s r™¼o2 Au.
yk ‚{Þ™e ‚tMf]rŒ™u ðirËf ‚tMf]rŒ fnu Au.rðmk™ku yk ‚{Þ™u 5úk2tr¼f y™u y™wðirËf fk¤ yu{ ƒu
¼køk{kt ðnut[u Au. 5úk2tr¼ffk¤™wt }øðuË sÞk2u 5kA¤™k ‚{Þ™wt yLÞ Œ{k{ ðirËf ‚krníÞ suðk
fu ƒúkñýku ,y2ÛÞf ŒÚkk W5r™»kËku mk2k 5úrŒr™rÄíð f2ðk{kt ykðu Au. ƒu {nkfkÔÞku 2k{kÞý
y™u {nk¼k2Œ ŒÚkk 5w2kýku skufu ½ýk {kuzuÚke ‚tf÷eŒ f2kÞkt nkuðk AŒkt 5ý Œífk÷e™ Sð™ y™u
‚{ks W52 5w2Œku 5úfkþ 5kÚk2u Au. 5w2kðþku»kku 5ý W¥k2 5úËuþ™kt fux÷ktf rðMŒk2ku{ktÚke W5÷çÄ
ÚkÞkt Au.
}øðuË{kt ÷øk¼øk 250 sux÷e MŒwŒeyku ELÿËuð fu su™u ™øk2ku™k ‚tnk2f Œu{s 200
sux÷e MŒwŒeyku yrø™ Ëuð {kxu 2[ðk{ktt ykðu÷ Au.Œ{™u yu ÏGkk÷ Au fu yrø™ ŒÚkk {ký‚ku ðå[u
{æÞrMÚk økýðk{kt ykðŒku nŒku ?
‚{ks y™u Ä{o
sku fu ykÞkuo™ku ‚{ks r5Œ]5úÄk™ nŒku. Œu{ AŒkt †eykuLku 5w2Œkt {k™-‚B{k™ yk5ðk{kt

EríknkMk yLku
MktMf]rík
ykðíkk nŒk. fwtxwtƒ yu ‚{ks™wt ‚kiÚke ™k™wt yuf{ nŒwt . fux÷kf fwtxwtƒku fw÷ ¼uøkk ÚkE™u yuf økk{
ƒ™Œwt. sÞk2u fux÷ktf økk{ku ¼uøkk {¤e™u yuf skrŒ fu s™5Úk ƒ™Œwt su™ku ðzku 2ks™ fnuðkŒku Œu™k
ðzk™e {wÏÞ fk{øke2e 5kuŒk™e skrŒ™wt çkúkÌk ykfú{ýkuÚke 2ûký f2e™u íÞkt fkÞËku y™u ÔÞðMÚkk sk¤ðe
LkkUÄ
2k¾ðk™wt nŒwt. Œu™u ‚¼k y™u ‚r{rŒ ™k{™e ƒu ‚tMÚkkyku™k ‚ÇÞku Úkfe ‚t[k÷™{kt ‚nkÞ {¤Œe.
5w2kurnŒku Äkr{of y™wck™ku f2kðŒkt.sÞk2u ‚u™k™e ÷~f2™e Ëu¾2u¾ 2k¾Œku. yk ‚{Þu hkßÞ fu
‚k{úsÞ suðku fkuE s ÏÞk÷ ™ nŒku. sku fu 5Ë ðtþðk2‚køkŒ ƒ™e sðkt 5kBÞwt nkuðk AŒkt Œu sku
r™ƒo¤, y‚{Úko fu ¢q2 sýkÞ Œku Œu™u ‚¥kk ¼úü f2e þfkŒku.
W¥k2 ðirËf fk¤{kt ‚{ks [k2 ðýkuo ƒúkñý, ûkrºkÞ, ði~Þ y™u þwÿ{kt ðnut[kÞu÷ku nŒku.suLku
ðýoÔÞðMÚkk fnuŒkt. swËk swËk ðøkkuo™k ÷kufku swËe swËe fk{øke2e ƒskðŒkt.52tŒw ‚{Þ sŒkt yk
rð¼ks™ 52t52køkŒ y™u sz ƒ™Œwt økÞwt.rþûkfku ƒúkñý fnuðkŒkt.hkßÞ f2Œkt ðøko ûkrºkÞ, ¾uzwŒ
ðu5k2eyku y™u ‚2kV ði~Þ, sÞk2u f÷kfk2ku fþƒeyku ©r{fku ðøku2u þwÿ fnuðkÞk. yufÚke ƒeskt
ÄtÄk{kt sðwt nðu {w~fu÷ ƒ™Œwt økÞwt. ‚kÚku ‚kÚku ƒúkñýku™wt ‚{ks 52™wt ð[oMð ðÄŒwtw økÞwt.
ƒeS yøkíÞ™e ‚k{krsf ‚tMÚkk [k2 yk©{ku™e nŒe. Œu{kt ‚{økú Sð™fk¤™e [k2 swËk
swËk Œƒ¬kyku{kt ðnut[e Ëuðk{kt ykÔÞwt nŒwt. su{k™kt 5úÚk{ ƒúñ[Þko©{ (økwY™k yk©{{kt ƒúñ[Þko
yðMÚkk{kt 2ne™u rþûký y™u rþMŒ5qýo Sð™ SððkLkwt 2nuŒwt) ƒesku øk]nMÚkk©{ (fkixwtrƒf Sð™™ku
Œƒ¬ku),ðk™5úMÚkk©{ (‚t‚k2™e {kÞk{ktÚke fúr{f {wÂõík) y™u ‚tLÞk‚k©{ (ËwLÞðe Sð™Úke
yr÷ÃŒ ÚkE ykæÞkrí{f Sð™ Sððk™ku Œƒ¬ku). sku fu Wõík Œ{k{ Œƒ¬k Mºkeyku Œu{s r™B™
ðýo™k ÷kufku™u ÷køkw 5zŒkt ™ nŒkt. ‚{ks{kt Mºkeyku ykË2 ‚ífk2 yLkuu {wÂõík {kýe þfŒe. Œu
rþûký ÷E þfíke y™u {kuxu ¼køku 5kuŒk™e 5‚tËøke™ku Sð™‚kÚke MðÞtð2 Úkfe 5‚tË 5ý f2e
þfŒe. 5Ëko y™u ‚Œe5úÚkk nS 5ú[÷eŒ ÚkÞkt ™ nŒkt. Sð™™wt ytrŒ{ æÞuÞ {kuûk {kuxu ¼køku Ä{o, yÚko
y™u fk{ Úkfe {u¤ðkŒwt f{o yÚkðk fkuE5ý skŒ™kt V¤™e y5uûkk ðøk2™wt V2s5k÷™ f2ðk™ku
¼økðËøkeŒk{kt W5Ëuþ y5ðk{tk ykÔÞku Au. 5úk[e™ ðirËffk÷e™ ÷kufku 5úkf]rŒf þrfŒyku™u 5qsŒkt
ŒÚkk Œu{™u ËuðeËuðŒkyku™ku Ë2ßòu yk5Œk. ELÿËuð, ðYý Ëuð, {kYŒ Ëuð yu yu{™k {wÏÞ Ëuðku
nŒkt. sÞk2u Wøkkk, yrËŒe ŒÚkk 5]Úðe ðøku2u yu{™e {wÏÞ Ëuðeyku nŒe. }øðuË{kt ðýoððk{kt
ykðu÷kt fux÷ktf ËuðeËuðŒkyku{kt ‚wÞo, ‚krðºke, {wÏÞ nŒkt. ðirËf {tºkkuå[k2 ‚kÚku Þ¿kku (ƒr÷Ëk™)
f2ðk{kt ykðŒkt. E&ð2™e f]5k {u¤ððk {kxu ÷kufku yrø™{kt ½e ŒÚkk yLÞ ‚k{økúe nku{Œkt. yø™e™u
E&ð2 Œu{s {ký‚ ðå[u™k {æÞMÚke™k Y5{kt skuðk{kt ykðŒku .ðuËfk¤™k yk ÷kufku s™ fÕÞký
yÚkou ykðe ÔÞrfŒøkŒ Œu{s ‚{wnøkŒ 5úkÚko™kyku f2Œkt.
íÞk2ƒkË™k-W¥k2 ðiri Ëffk¤{kt Äkr{of rðrÄyku{kt Vu2Vk2 Úkðkt 5kBÞkt. 5úk2tr¼f ðirËffk¤™k
5ú¼wËuðku suðk fu ELÿ, yø™e y™u ðYý nðu skýu fu 5kuíkk™wt ð[oMð y™u ÷kufr5úÞŒk økw{kðe [wõÞk

EríknkMk yLku
MktMf]rík
nŒkt. Œu{™wt MÚkk™ nðu rºkËuð MðnMŒf fÞow nŒwt. su{kt ƒúñk™u ‚ðkuoå[/‚sof™wt MÚkk™, rð»ýwt™u 5k÷f
Œ2efu™wt sÞk2u rþð™u ‚tnk2f™wt MÚkk™ {éÞwt nŒwt. nðu Ä{o5qýoŒ: rfúÞkf{o 5úÄk™ ƒ™e [wõÞku nŒku.
‚tMf]Œ {tºkku nðu ƒúkñýku™k yufkrÄfk2 ™e[u ykðe™u Ä{o™ku yuf yrŒ yøkíÞ™wt ¼køk ƒ™e [wõÞkt
LkkUÄ
nŒkt. ƒúkñýkuyu yíÞtŒ þÂõíkþk¤e heíku Þ¿kku™u ¾[ko¤ ƒ™kðe ËeÄkt. ‚{ks™k W5÷k ºký ðøkkuo s
Œu{kt ÷E þfu yðwt [wMŒ 2eŒu ™¬e ÚkE [wfÞwt nŒw.2kskyku y&ð{u½, hkßÞMkqE y™u ðksEÞ Þ¿kku
Úkfe Œu{™e ‚¥kk MÚkkrÃkŒ f2Œkt ÚkÞk. yu skýðwt yíÞtŒ {níðÃkqýo ƒ™e 2nu Au fu ðirËf ‚tMf]rŒ™k
fux÷kf Œíðku ÷øk¼øk 3000 ð»kkuo 5Ae yksu 5ý ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k yuf ¼køk Œ2efu økýkÞ Au.
W¥k2 ðirËffk¤™k ytŒ ‚kÚku ‚{ks{kt 5rhðŒo™ku ykðŒkt ÚkÞkt. ‚ðo 5úÚk{ðk2 nðu ÷kufku fux÷ef
[ku¬‚ {kLÞŒkyku suðe fu ƒúñktz™k ‚so™ ŒÚkk {]íÞw 5Ae™k Sð™ y™u Œu™k MŒ2™e ðkŒ f2Œkt
ÚkÞkt. ykðk Œ{k{ ‚ðk÷ku™k Wfu÷ku ¾wƒs rðøkkË 2eŒu W5r™økkËku{kt [[ko f2ðk{kt ykðe Au.
ËwLÞðe Sð™ y™u f2f‚2
ykÞkuo {w¤¼qík 2eŒu økúkBÞ Sð™ SðŒkt y™u f]r»k 52 r™¼o2 2nuŒkt ÷kufku nŒkt. Œu{kt økkÞ,
½kuzk, ½uxk-ƒf2k y™u fwŒ2k suðk 5þwyku™u 5k¤Œkt. Œuuyku fXku¤, Ëk¤, V¤-V¤kËe, þkf¼kS,
ËwÄ, ŒÚkk ËwÄ™e ƒ™kðxku suðku ‚kËku ¾ku2kf ÷uŒk Œuyku ˆˆ‚ku{ˆˆ ™k{™wt sð™kt 5kýe{ktÚke ƒ™u÷wt Ãkeýkt
5eŒkt nŒkt. Œu{™e 2{Œøk{Œku{kt þŒt2s/[u‚, 2Úk™e nheVkE suðk {™ku2ts™™k {kæÞ{ku
nŒkt.5úkhtr¼f Œƒ¬k{kt ™kýkt™e ÷uðzËuðz fu f2 5úÚkk ™ nŒe. ƒ÷e yÚkðk MðuåAËk™ 5úÚkk 5ú[r÷Œ
nŒe. økkÞku ‚t5rŒ™wt {k5Ëtz nŒe. ‚{Þ sŒkt, ÷ku¾tz™k {kuxk 5kÞk 52™k W5Þkuøkku Œu{™k ËwLÞðe
Sð™{kt 5rhðŒo™ku ÷kÔÞkt. øktøkk ™Ëe™k {uËk™ku{kt ÷ku¾tz™e fwnkze™e {ËËÚke støk÷ku ‚kV f2e™u
¾uŒe™ku rðMŒk2 ðÄk2ðk{kt ykÔÞku. ÷ku¾tz™k ykusk2kuyu f÷k y™u xuf™ku÷kuS{kt ¼k2u 5rhýk{ku
ykÛÞk. ÷ku¾tz y™u ½kuzk™k W5Þkuøku Œuyku™u ÞwæÄku{kt ÷ze™u þºkwykuÚke ‚k2e 2eŒu 5kuŒk™e skŒ™u
ƒ[kðŒkt fÞko. y™ufrðÄ f÷kyku{kt ð]ræÄ, ðÄk2k™k y™ks™e W5÷çÄe y™u ðMŒe ðÄk2kyu Œ{™u
¾k‚ fkiþÕÞku Œu{s ™øk2eÞ ð‚ðkx þeÏÞk. f‚ƒkyku y™u ™øk2ku rðfMÞkt ŒÚkk 5úkËuþef hkßÞku™ku
rðfk‚ ÚkÞku. Wå[ fûkk™k {kxe™k ðk‚ýku ˆˆr[rºkŒ ðk‚ýkuˆˆ y™u W¥k2eÞ f¤k 2tøku÷k ðk‚ýku
½ýkƒÄk rðMŒk2ku{ktÚke {¤e ykÔÞkt Au. r‚¬kyku [÷™{kt ykÔÞkt. s{e™ Œu{s s¤{køkkuo™ku ðu5k2
ykøk¤ ðæÞku. suýu ËwLÞðe ‚kÄ™ ‚t5rŒ{kt ¼k2u ð]ræÄ f2e.
E.‚.5qðou™k Aêk ‚ifk{kt ‚ku¤ sux÷kt {nks™5Ëku™k ™k{Úke skýeŒk 2kßÞku W¥k2 ¼k2Œ
ŒÚkk ËÏ¾ý{kt nÞkŒ nŒkt. Œu{k ytøk, {økÄ, fkiþ÷, fkþe, fwY y™u 5kt[k÷ {wÏÞ nŒkt.
3.4 ÷kufr5úÞ Ä{o‚wÄk2kyku
E.‚.5qðou 600Úke E.‚. 5qðou 200™ku ‚{Þøkk¤ku {kºk 2ksfeÞ s ™net 52tŒw ‚ktMf]rŒf
yufŒk {kxu 5ý yøkíÞ™ku nŒku. yk ‚{Þu ¼k2Œu ƒu ½ýkt s {níð™k Äkr{of ‚wÄk2k yktËku÷™ku suðk
EríknkMk yLku
MktMf]rík
fu si™ Ä{o y™u çkkiæÄ Ä{o skuÞkt, su ¼k2ŒeÞ Sð™ y™u ‚tMf]rŒ 52 5úøkkZ «¼kð 5kzÞku.ðirËf Ä{o
þYykŒ{kt ƒúkñý Ä{o skýeŒku ÚkÞku. fk2ý fu ƒúkñý ðøkou Œu{kt {níð™ku ¼køk ¼sÔÞku nŒku.
5kA¤Úke Œu rntËwðkË/Ä{o Œ2efu yku¤¾kÞku. Þ¿kku/Äkr{of rðrÄrðÄkLk™u ytŒu ƒúkñýkuyu Ëk™-Ërûkýk
LkkUÄ
(Ve 5uxu) {ktøke™u yuf 5úfk2Úke Œu™k øku2÷k¼ ÷uðk þY fÞkuou. 52eýk{ MðY5u ykðk rðrÄrðÄk™ku
yíÞtŒ ¾[ko¤ ƒ™e økÞkt.yk W52ktŒ ƒúkñýku 5kuŒk™e skŒ™u yLÞ ðøkkuo f2Œkt [rZÞkŒk økýe™u
yntfk2e ƒ™Œkt økÞkt. yk™u ÷eÄu ƒúkñýðkË™e yr5úÞŒk ðÄŒe [k÷e su™e ‚wÄk2ýk™e sY2eÞkŒ
W¼e f2e.
yk W52ktík ûkrºkÞku Œu{s ði~Þku suðk fux÷ktf 52eƒ¤kuyu ƒúkñýku™e ‚ðkuo5rhŒk ‚k{u
5úíÞkÄkŒ Ëk¾ðe™u yuf ‚wÄk2u÷e ‚{ks ÔÞðMÚkk {kxu™e {ktøk W¼e f2e. ðirËf Ä{o nðu yíÞtŒ
øktw[ðkzk ŒÚkk rfúÞkfktzku ‚¼2 ƒLÞku nŒku. ŒuÚke ûkrºkÞku™e ykøkuðk™e ‚kÚku øk2eƒ ÷kufku™ku ðøko fu su™u
ykðk {kut½k rfúÞkfktzku 5kuMkkŒkt ™ nŒk. Œu™ku ykfúkuþ E.‚. 5qðou™k Aêk ‚ifk™e yksw ƒksw{kt si™
ŒÚkk çkkiæÄ Ä{oLkk WËT¼ððk{kt 52eýBÞku.ŒuÚke si™ y™u ƒkiæÄ suðk ™ðk Ä{kuo 5ý rntËw Ä{o™e Äkr{of
{kLÞŒkyku y™u rfúÞk f{kuo 52 5ú¼kð 5kzÞku.
si™ Ä{o™k MÚkk5f Œ2efu ð]økk¼ Ëuð™wt ™k{ ÷uðkÞ Au. 24 si™rŒÚkotf2ku{kt Œuyku ‚ðo 5úÚk{
Au. sÞk2u {nkðe2 Mðk{e Œu{kt ‚kiÚke ytrŒ{ Au.su{™u si™ r‚Øktíkku™u yk¾2e Y5 ykÃÞwt nŒwt. si™ku
fXku2 Œ5MÞkt y™u ‚kÄw Sð™ Ãkh ‚rðþu»k ¼k2 {qfu Au. {nkðe2 Mðk{eyu Œu{™u 5kt[ yýwðúŒku
÷uðk {kxu sýkÔÞwt Au. Œu Au y‚íÞ ™ ƒku÷ðwt fkuE 5ý Sð™u nkrLk ™ 5nkut[kzðe, r{ÕfŒ Äk2ý
f2ðe ™net, [ku2e f2ðe ™net ŒÚkk 5rðºkŒk sk¤ððe (ƒúñ[Þo 5k¤ðwwt) (™kutÄ:- yk 5kt[ y™wtðúŒku
økws2kŒe{kt ‚íÞ y™u yrnt‚k 5k¤ðk, [ku2e ™ f2ðe, y5rhøkún yux÷u ðýskuEŒwt ‚t½2ðwt ™ne
y™u ƒúñ[Þo 5k¤ðwt, yu{ fnuðk{kt ykðu Au.) Œ{ýu si™ku™u ºký {køkkuo ‚BÞf(‚k[e ©æÄk){kLÞŒk,
‚BÞf ÏÞk÷ y™u ‚BÞf ¿kk™ Ä2kððk {kxu 5ý sýkÔÞwt Au.
ykøk¤ sŒkt si™ku ƒu ‚t5úËkÞku- &ðuŒktƒ2(&ðuŒktƒ2 Äk2ý f2™k2k) y™u rËøktƒ2 (rËþkyku
su™k ðMºkku Au Œu ™ø™ yÚkðk ðMºk rðrnLk) yk{™k {kuxk ¼køk™k si™ku ðu5k2e fku{™k nŒkt.
ƒeS Ä{o ‚wÄk2ýk økkiŒ{ çkwæÄ™e ykøkuðk™e{kt Úkðk 5k{e(E.‚. 5qðou 563-483). Œu
{nkðe2 Mðk{e ‚{fk÷e™ y™u Œu{™kÚke ™k™e ðÞ™k nŒkt. Œu{ýu [k2 ‚™kŒ™-W{Ëk ‚íÞku þe¾ÔÞkt.
Œu{™ku 2MŒku {æÞ{{køkeo nŒku. Œuyku {k™Œk nŒkt fu rð&ð Ëw¾kuÚke ¼2u÷wt Au y™u yk Ëw:¾ku™wt {w¤
EåAyku Au. su™u ðþ{kt/r™ÞtrºkŒ f2ðk {kxu yüktøk {køko(ykX W5kÞku) s yuf W5kÞ Au. yk
yüktøk {køko yux÷u,
(1) ‚fÞf (‚k[e) ‚{s
(2) ‚BÞf rð[k2ku

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(3) ‚BÞf ðkýe
(4) ‚BÞf f{o
LkkUÄ (5) ‚BÞf Sð™
(6) ‚BÞf Þí™
(7) ‚BÞf ƒwræÄ-[kŒwÞo
(8) ‚BÞf æÞk™
{w¤¼wŒ 2eŒu Wõík ƒt™u [¤ð¤ku ƒúkñý Ä{o™e YZeøkŒ y™u f{ofktz 5ú[w2Œk™kt rð2kuÄ{kt
nŒe. yk ƒt™u ‚wÄk2fkuyu W{Ëk-[kr2ºÞðk™ Sð™ y™u r™rŒ{¥kk 52 ¼k2 {wfÞku.Œu{ýu ƒt™uyu
‚kÄwyku™ku fú{ økkuXÔÞku ŒÚkk si™ Ä{o{ktˆˆ MÚkk™fkuˆˆ y™u çkkiæÄ Ä{o{kt ˆˆrðnk2kuˆˆ ™k{™e yk©{
ÔÞðMÚkk W¼e f2e.
ykøk¤ sŒkt çkkiæÄ Ä{o 5ý ne™Þk™ y™u {nkÞk™ yuðk ƒu ‚t5úËkÞku{kt ðnut[kE økÞku. su™e
‚kÚku ‚kÚku ðskúÞ™ ™k{™ku ºkesku 5tÚk 5ý ¼éÞkuu çkkiæÄ Ä{o rð&ð™k ½ýk {kuxk ¼køk{kt rðMŒÞkuo. su{ktt
©e÷tfk, BÞk™{k2, ftƒkuzeÞk,rðyux™k{, [e™, sk5k™, ÚkkE÷uLz, fkur2yk, {kutøkku÷eÞk Œu{s
yV½kr™MŒk™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yksu 5ý yk Ëuþku{kt çkkiæÄ Ä{eoyku™e s™‚tÏÞk ½ýk {kuxk
5ú{ký{kt Au.
ErŒnk‚ {wsƒ rntËw Ä{o ½ýk ƒÄk ‚wÄk2k{ktÚke 5ú‚k2 ÚkÞku Au. Œuýu ½ýk ƒÄkt Äkr{of
‚t5úËkÞku™u, 5kuŒk™k ËkÞ2k{kt {kLÞŒkyku™k ŒÚkk f{ofktzku™e rðrðÄŒk ‚kÚku rðf‚ðk ËeÄkt Au. çkkiæÄ™e
{kVf rntËw Ä{o™k yLÞ fux÷ktf ‚t5úËkÞku ¼k2Œ ƒnk2 ¾k‚ Œku Ërûký 5qðo yuþeÞk™k Ëuþku{kt rðMŒÞkuo
Au. 5kA¤Úke rntËw Ä{oyu 5ý çkwæÄ™u rð&ð™k yðŒk2 {kLÞk Au.
™e[u™k 5ú&™ku™k sðkƒ yk5ku.

(1) n2Ã5k ‚tMf]rík™k {kuxk ¼køk™k MÚk¤ku fÞktÚke {¤e ykÔÞkt Au ?
.................................................................................
(2) n2Ã5k ‚tMf]rík™k ÷kufku™ku {wÏÞ ÔÞð‚kÞ þku nŒku ?
.................................................................................

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(3) ™ð 5k»kký Þwøk™k ð‚ðkx™k yðþu»kku fÞktÚke {¤e ykÔÞkt Au ?
.................................................................................
(4) Œ{u yu{ fÞkt ykÄk2u fne þfþku fu n2Ã5k ‚tMf]rík™u ¼k»kk ¿kk™ nŒwt ? LkkUÄ
.................................................................................
(5) Œ{u yu fE 2eŒu skÛÞwt fu n2Ã5kðk‚eyku 5k‚u rþÕ5f÷k ¿kk™ nŒwt ?
.................................................................................
(6) ykÞkuo™k fux÷ktf ðiËef ‚krníÞ™kt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
(7) {ký‚™u {wrfŒ fu {kuûk {¤e þfu ?
.................................................................................
(8) ðirËf Þ¿kku {w¤¼wŒ fE 2eŒu ÚkŒkt nŒkt ?
.................................................................................
(9) 5kuŒk™k (‚ðkuoå[) MÚkk™ ™¬e f2ðk {kxu 2ksðeyku fÞkt Þ¿kku f2Œkt ?
.................................................................................
(10) W¥k2 ðirËffk¤{kt Äkr{of rfúÞkfktzku™u ûkuºku fÞkt 5rhðŒo™ku ykÔGkkt ?
.................................................................................
(11) ykÞkuo{kt yk™tË-5ú{kuË {kxu™e 2eŒku fE fE nŒe ?
.................................................................................
(12) E.‚. 5qðou™k Aêk Mkifk{kt W¥k2 ¼k2Œ y™u W52e ËÏ¾™{kt nÞkŒ yuuðk fux÷kf {nks™
5Ëku™k ™k{ sýkðku.
.................................................................................
(13) si™ Ä{o fux÷kt ‚t5úËkÞku{kt ðnut[kE sðk 5kBÞku ?
.................................................................................
(14) yüktøkefk{kt fux÷k {køkkuo ‚{krðü Au ?
.................................................................................
EríknkMk yLku
MktMf]rík
(15) si™ y™u çkkiæÄ Ä{o{kt yk©{ku fÞkt ™k{Úke yku¤¾kŒkt ?
.................................................................................
LkkUÄ (16) çkkiæÄ Ä{o™k ºký 5tÚkku™k ™k{ sýkðku.
.................................................................................
E.‚. 5qðou™k Aêk ‚ifk™k W¥khkÄo{kt W¥kh-5r&[{ ¼k2Œ{kt ½ýk ƒÄk øký 2kßÞku
yrMŒíð{kt nŒkt. ykðk ™k™k-™k™k øký hkßÞku™u yufrºkŒ f2ðk {kxu fkuE yuf ‚ðkuo5rh Mk¥kk ™
nŒe. E2k™ y™u ¼k2Œ ðååku Ë2eÞkE {w‚kV2eyku {kuxk ¼køku ykðk ðu5kk2-ÄtÄk™u 5úkuí‚kn™
yk5ðk {kxu ÞkuskŒe nŒe. 5tskƒ{ktÚke (yk ðkŒ™e ‚{Úko™ f2Œk) fux÷kf 5úk[e™ fk÷e™ E2k™™k
‚ku™k-[ktËe™k r‚ffk {éÞkt Au. W¥kh-Ãkrù{ ¼k2Œ{kt ykðu÷k fux÷ktf ½kx ykðk fk{ku {kxu ð52kŒkt
nkuðkÚke yu {køkou Ë2kÞþ (E2k™Úke) ‚ki 5úÚk{ ¼k2Œ ykÔÞku nkuðk™wt {™kÞ Au. íÞk2 ƒkË r‚ftË2™k
÷~f2™e yuf xwfzeyu yk s {køkou 5tskƒ 52 ykfú{ý fÞwo nŒwt . {kiÞo ‚{úkxku™e þkMk™ ÔÞðMÚkk 52
ykðk, fk2ýku‚2 s y[urt{tz ™k{™k 2ksðe™wt 5ú¼kð ðŒkoÞ Au. ŒuÚke yºku yu W{u2ðwt skuEyu fu
‚ºk5 (økðo™2) ™k{™k E2k™e rƒYËku ¼k2Œ™k 5úktŒeÞ ðzkyku {kxu ÷ktƒk ‚{Þøkk¤k ‚wÄe ˆˆûkºkÃkˆˆ
þçËY5u ð52kŒkt 2nÞkt nkuðk™wt fne þfkÞ. E2k™™k ‚tË¼o{kt fneyu Œku Œu™k (¼k2Œ 52)™ku
‚ktMf]rŒf 5ú¼kð ½ýku s {níð™ku Au. E2k™e ÷neÞk (÷u¾fku)yu ¼k2ŒeÞ ÷u¾™ ûkuºku 5ý ™ðe
þi÷e Ëk¾÷ f2kðe nŒe.su ¾2kurü ÷erÃk™k ™k{Úke yku¤¾kÞ Au. Œu yu2urÃkf r÷rÃk{ktÚke WŒ2e ykðe
Auu. su s{ýuÚke zkƒe Œ2V ÷¾kÞ Au. W¥k2-Ãkrù{ ¼k2Œ{ktÚke {¤u÷k {kuxk¼køk™k rþ÷k÷u¾ku yk
¾2kurü r÷rÃk{kt ÷¾kÞu÷k Au.W¥k2-Ãkrù{ ¼k2Œk{kt Auf E‚w™k ºkesk ‚ifk ‚wÄe yk r÷rÃk ð52kþ{kt
nŒe. yþkuf™e 2ksk¿kkyku{kt ykðŒe 5úMŒkð™kyku 52™ku E2k™e 5ú¼kð 5ý MÃkü ðŒkoÞ Au. yu s
2eŒu {kuGkoÞwøk™e f÷kMÚkk5íÞ W52 E2k™e f÷kþi÷e™ku Wtzku 5ú¼kð skuðk {¤u Au. 5‚kuo5ku÷e‚{kt
ykðu÷k ‚{úkx yu[u{u™ez™k rðsÞ MŒt¼Lkku Ëu¾kð {kuxu ¼køku yþkuf™k 5ÚÚk2{ktÚke ƒ™u÷k ½txkfk2
MŒt¼÷u¾™u {¤Œku ykðu÷ku sýkÞ Au.
3.6 økúef ({u‚uzku™eÞ™) ykfú{ý y™u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 Œu™k 5ú¼kð
E.‚. 5qðoi™k [kuÚkk ‚ifk Ë2BÞk™ Ãkrù{ yurþÞk W52 ð[oMð s{kððk {kxu økúef Œu{s
E2k™e þk‚fku ðå[u ÞwæÄku ÚkÞkt. Auðxu {u‚uzku™eÞ™ r‚ftË2™k ðz5ý ™e[u™k økúef ÷~f2u yufu{urLkz
‚k{úsÞ™ku ™kþ fÞkuo. Œu™u ˆˆyuþeÞk {kÞ™ku2ˆˆ (÷½w yuþeÞk) E2kf y™u E2k™ Síke™u ¼k2Œ
Œ2V 5úÞký fÞow. økúef ErŒnk‚fk2 nu2kuzkux‚™k sýkÔÞk y™w‚k2 ¼k2Œ™e y¾wx( yf÷ÃÞ)
‚t5rík™u ÷eÄu r‚ftË2™u Œu™k {kxu ½ýku ÷økkð nŒku.
r‚ftË2™k ykfú{ý™e 5qðo ‚tÎÞkyu W¥kh ¼k2Œ ™k™k ™k™k y™uf 2sðkzkyku{kt ðnu[kÞu÷

EríknkMk yLku
MktMf]rík
nŒw. yufŒk™k y¼kð™u fk2ýu økúefku™u yk ™k™k 2sðkzk SŒe ÷uðk{kt ½ýe {ËË {¤e 2ne. Œu{
AŒkt {økÄ™k ™tË ðtþeÞ 2kskyku™k ‚iLÞ™e rðþk¤Œk y™u ŒkfkŒ rðþu skýe™u r‚ftË2™k ÷~fhu
ykøkufw[ f2kððk™e ‚kV ™k 5kze ËeÄe. Auðxu r‚ftË2™u 5kAk ð¤ðwt 5zÞwt. {kºk 32 ð»ko™e Þwðk™
LkkUÄ
ðÞu {u‚uzku™ sŒkt ƒuçke÷ku™ ¾kŒu Œu™wt {]íÞwt ÚkÞwt.
r‚ftË2™u Œu™k rðsÞ™u MÚkkÞe f2ðk™e fkuE Œf {¤e s ™ne. ŒuÚke Œu™k SŒu÷k hkßÞku {w¤
rMÚkrŒ{kt 5kAk VÞko. Œu™u 5kuŒk™k SŒu÷k hkßÞku{kt™kt 5qðo Þw2ku5 ŒÚkk Ãkrù{ yuþeÞk™k {kuxk rðMŒk2ku™u
{wÏÞíðu ºký ¼køkku{kt ðnu[e™u Œu{™u økúef ‚wƒk( økðLko2)™e ‚¥kk ™e[u {wfÞkt nŒk. Œu{k™ku 5qðo
Œ2V™ku ¼køk ‚uÕÞwf‚ r™fkux2™u yk5ðk{kt ykÔGkku. suýu r‚ftË2™k yð‚k™ ƒkË 5kuŒk™u 2ksk
Œ2efu sknu2 fÞkuo.
sku fu {u‚u5kuxu{eÞk ðk‚eyku y™u ¼k2ŒeÞku ðå[u ‚t5fo Úkkuzkf ‚{Þ 5w2Œku s s¤ðkÞku,
Œu{ AŒkt Œu{™k 5ú¼kð ½ýku s rðþk¤ V÷f 52 5Úk2kÞu÷ku 2nÞku. r‚ftË2™k ykfú{ýu 5nu÷eðk2
Þw2ku5™ku ¼k2Œ ‚kÚku™ku ‚t5fo ¾wƒ s ™Sf™ku f2e ËeÄku y™u ¼k2Œ ŒÚkk Þw2ku5 ðå[u™ku Ë2eÞkE
Œu{s s{e™e {køko ¾w÷e økÞku. V÷Œ: ƒt™u ðå[u ¾wƒ s økkZ ðu5k2e ‚tƒtÄku MÚkkrÃkŒ ÚkÞkt. ðu5k2eyku
ŒÚkk f‚ƒeyku Wõík {køkkuo ðk52ðk ÷køÞk r‚ftË2u yu™k r{ºk r™ÞkfoMkLku r‚tÄw ™Ëe™k {w¾ 5úËuþÚke
Þwfuúxeþ (™Ëe) ‚wÄe™k Ë2eÞkE rf™k2u yuf ƒtË2 þkuÄe fkZðk/rðf‚kððk sýkÔÞwt nŒwt. økúef ÷u¾fku
yk5ýk {kxu yk rðMŒk2™u ÷økŒe 5w»f¤ {níð5qýo yuðe ¼kiøkkur÷f {krnŒe AkuzŒkt økÞk Au.
r‚ftË2™k ykfú{ý™e ÷eÄu W¥kh-Ãkrù{ rntË™e ytË2kuytË2 Í½zŒe s™skrŒ™k ÷kufku 52
rðsÞ {u¤ðe™u yu Úkfe 2ksfeÞ yufŒk MÚkk5ðk™ku {køko ÚkÞku. yu Ëþkoðu Au fu r‚ftË2u f2u÷k yk
yr¼Þk™™u ÷eÄu [tÿøkwÃŒ™wt yk 5úËþ
u ku 52 ykrÄ5íÞ MÚkk5ðk™wt fk{ ‚2¤ ÚkE sðk 5kBÞw.t r‚ftË2™e
rðËkÞ ƒkË Œw2tŒ s [tËÙøkwÃŒ {kuÞoyu Œu™k ‚u™k™eyku{ktLkk yuf ‚uÕÞwf‚ r™fkuxh™u n2kðe™u Œu™k
yV½krLkMŒk™ ‚wÄe™k ‚{økú W¥kh-Ãkrù{ rntË™k 5Ëuþku 5kuŒk™k ykrÄ5íÞ ™e[u ykÛÞk.
rntË™e rþÕ5 MÚkk5íÞ f÷k™k Wíf»ko rðfk‚{kt økúef f÷k™ku 5ú¼kð 5ý ‚kV sýkE ykðu
Au. økúef y™u ¼k2ŒeÞ f÷k þi÷e™k ‚tÞkus™ Úkfe f÷kûkuºku™e økktÄk2 þi÷e™ku WËT¼ð ÚkÞku. rntËeyku™u
økúefku 5k‚uÚke ‚twË2 ½kxe÷k Œu{s f÷kí{f ¼kŒðk¤kt ‚ku™k-[ktËe™k yk¼q»kýku ƒ™kððk™e f÷k
þe¾ðk {¤e. yu s 2eŒu rntË™k sÞkurŒ»k þkMºk 52 økúef 5úsk™ku Úkkuzkuf 5ú¼kð sýkÞ Au.
W¥kh ŒÚkk W¥kh-Ãkrù{e rntË™e Œífk÷e™ ‚k{krsf Œu{s ykrÚkof rMÚkrŒ ytøku ½ýe ƒÄe
W5Þkuøke {krnŒe yk5ýu yurhÞ™, ™kifk ‚u™k5rŒ r™Þk2‚f y™u {uøkuMÚkr™‚™kt økúef ðýo™ku{ktÚke
{¤e 2nu Au. Œu Œ{k{ yk5ýe ½ýe nw™2 f¤kyku, rðMŒ]Œ ðu5k2 ‚tË¼ou ƒnk2™k rð&ð ‚kÚku™k
‚tƒtÄku Œu{s Ëuþ™e ykrÚkof ‚{]ræÄ 5w2e 5kzu Au. yk ðýo™ku{ktÚke fküf÷k™k rðfrMkŒ ðu5k2 ‚tË¼ou
ƒestw ½ýwt ƒÄtw fnuðk{kt ykðu÷ Au. yu skuŒk sýkÞ Au fu r‚ftË2u r™Þk2‚f™k ðz5ý ™e[u rð&ð
EríknkMk yLku
MktMf]rík
¼k2Œ™kt Ë2eÞkE rf™k2u su ™kifkƒuzku (fkV÷ku) {kufÕÞku nŒku Œu ¼k2Œ{kt s ƒktÄðk{kt (ŒiÞk2
f2ðk{kt) ykÔÞku nŒku.
LkkUÄ r‚ftË2™k ‚kn‚ku™u ÷eÄu 5kùkíÞ søkŒ™u 5ý ¼k2ŒeÞ Sð™ y™u rð[k2Äk2k ytøku
{krnŒe {u¤ððk {ËË {¤e 2nu Au. yu{ fnuðkÞ Au fu ¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™ y™u Ä{o ytøku™k ÏÞk÷ku
ŒÚkk r[tŒ™ 2ku{™ ‚k{úsÞ ‚wÄe 5nkut[ðk 5kBÞkt . Œu r‚ftË2u ¾ku÷u÷k {køkou yk {køkou s ykøk¤ ðÎÞkt
nkuðk™wt fnuðkÞ Au.
økúef ÷u¾fku îk2k r‚ftË2™k{ yr¼Þk™™ku Œk2e¾ƒtÄ ynuðk÷ y5kÞu÷ku nkuðkÚke yk5ýkLku
5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚™u fk¤fú{ y™w‚k2 økkuXððk{kt ‚k2e {ËË {¤e 2nu Au. r‚ftË2™k
ykfú{ý™k E.‚. 5qð™ io k 326™ku ‚{Þ™ku økk¤ku yuf yuðe [kuff‚ r™þk™e Au fu ¼k2Œ™k ErŒnk‚™u
fú{ƒæÄ 2eŒu økkuXððk{kt ‚nkÞ¼qŒ ƒ™e 2nu Au.
3.4 {nk™ yþkuf : ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u 2sw f2Œw yuf y«rŒ{ 5úrŒf
¼k2Œ™k ErŒnk‚{kt ‚{úkx yþkuf™u y«rík{ MÚkk™ {¤u÷ Au.Œu™e ðir&ðf þktrŒ , yrnt‚k
ŒÚkk ‚Ë¼kð™e ™erŒ ‚tË¼ou rð&ð™ku fkuE 5ý ‚{úkx Œu™e Œw÷™k{kt xfe þfu ™ne.
yuf {kºk ‚{úkx yþkuf s yuðku ‚{úkx nŒku fu suýu 5kuŒk™k ‚V¤ 2ksíð™u ykËþoðkË ŒÚkk
Œíð¿kk™ ‚kÚku skuze™u skuÞk nŒkt.ƒesk 2ksðeyku™e {kVf ‚{úkx yþkuf 5ý f÷etøk rðsÞ Úkfe
5kuŒk™k þkMk™™ku 5úk2t¼ fÞkuo nŒku. Œu{ AŒkt sk™{k÷™e yux÷e {kuxe nk™e skuE™u Œu yux÷e nËu
ÿðe WXÞku nŒku fu Œuýu nðu V2eðk2 fÞk2uÞ ÞwæÄ ™ne f2ðk™e 5úrŒ¿kk f2e nŒe. ÞwæÄ rðsÞ™u ƒË÷u
nðu Œu™u Ä{o rðsÞ ÞkºkkykuLke ™erŒ y5™kðe. Œuýu 5kuŒk™k Œu2{k su {níð5qýo þe÷k÷u¾{kt yþkufu
™kuæÞwt Au fu ‚k[ku rðsÞ {kºk ËÞk y™u ‚Ëøkwýku îk2k s nkt‚÷ f2e þfkÞ Au. ‚ir™f þrfŒ™u
ŒkfkŒ™wt yuf {kºk {k5Ëtz økýðk{kt ykðŒku, yuðk ‚{Þu yk 2ksðeyu f2u÷ Wõík r™ýoÞ s Œu™u
ErŒnk‚{kt yÃkúrŒ{ MÚkk™ y5kðu Au.
ðkMŒð{kt ‚{úkx yþkuf yuf ‚k[ku {k™ðŒkðkËe (2ksðe) nŒku. Œu™e ™erŒyku™wt WËøk{
rƒtËw 5ý s™fÕÞký™e ¼kð™k 52 ykÄk2eŒ nŒwt. Œu™ku ‘ÄB{’ (Ä{o) ‚k{krsf sðkƒËk2e 52
r™¼o2 nŒku. Wå[ 5úf2k™k ƒúñýku ŒÚkk r™B™ 5úfk2™k ™kuf2ku ‚kÚku Œu yuf ‚2¾wt ðŒo™ f2ðwt,
ðze÷ku Œ2V yk¿kkrÄ™Œk Ëþkoððk ŒÚkk Sð {kºk™e níÞkÚke ƒ[ðwt. W52ktŒ yk ˆˆÄB{ˆˆ Œ{k{
÷kufku™u Äkr{of ‚Ë¼kð ‚kÚku Sððk™wt 5ý fnuŒku nŒku. Œu{kt ‚½¤k Äkr{of ‚t5úËkÞku™k ‚k2k Œíðku
‚{kÞu÷k nŒkt. ‚{úkx yþkuf skŒu yuf ‚rn»ýwt 2ksðe 5w2ðk2 ÚkÞku. Œu skŒu çkkiæÄÄ{eo nkuðk AŒkt
Œuýu õÞk2uÞ 5kuŒk™e 5úsk W52 5kuŒk™ku Ä{o ÷kËðk 5úÞkMk fÞkuo ™ne. Œu™k rþ÷k ÷u¾ku{kt™k {wÏÞ
yuðk ƒk2{k rþ÷k÷u¾{kt Œuýu sýkÔÞwt A ufu ƒesk Ä{o-‚t5úËkÞku™tw {k™-‚B{k™ sk¤ððk{kt 5kuŒk™k

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Ä{o-‚t5úËkÞ™wt ‚k[tw økki2ð 2nu÷w Au.
yuf 2ksk Œ2efu ‚{úkx yþkufu 5kuŒk™k {kxu ½ýk Wå[ ykËþkuo ™¬e fÞko níkk. Œuýu 5kuŒk™e
skŒ™u r5Œk Œ2efu y™u þkr‚Œ Lku 5kuŒk™k ‚tŒk™ku íkhefu skuÞk Au. Œu™u 5kuŒ™k rð[k2ku y™u Œíð¿kk™™u LkkUÄ
rþ÷kMŒt¼ku 52 Œu{s rþ÷k÷u¾ku{kt fkuŒ2kðe™u ÷kufku ‚wÄe 5nku[
t kzÞkt nŒk. yk rþ÷k÷u¾ku s {kuÞfo k÷e™
rþÕ5 MÚkk5íÞ f÷k™k W¥k{ WËkn2ýku Au. yk Œ{k{ Œu™k ‚{Þ™k SðtŒ 5w2kðþu»kku Au. ‚{úkx
yþkuf Œ{k{ ¾[ko¤ f{ofktzku îkhk Úkíkku ™kýkfeÞ ¾[o yu Ä™™ku r™2Úkof ƒøkkz Au yu{ sýkðe™u
5kuŒk™e 5úsk™u (‚íÞ) ‚{skððk™ku 5úÞkMk fÞkuo. Œuýu ÷kufku™u yrnt‚k™wt yk[2ý f2ðk sýkÔÞwt Au.
Œuýu skŒu s þkne rþfk2 {kus-þku¾™kt 5úðk‚ku™wt íÞkøk f2e™u {kºk ˆˆÄBBkˆˆ Þkºkkyku yÚkkoŒ Ä{o™k
5ú[k2-5ú‚k2 {kxu™e Þkºkkyku™ku yk2t¼ fÞkuo nŒku. Œu™u 5kuŒk™k ‚{MŒ ‚k{úksÞ{kt yuf ‚{k™
(‚ðo ‚k{kLÞ Ä{o) yuf ‚{k™ ¼k»kk y™u ÔGkkðnkrhf 2eŒu yuf s r÷rÃk (ƒúkñe) îk2k Ëuþ™e
2ksfeÞ yufŒk ‚wËZ f2e nŒe. sku fu Œu 5kuŒu çkkiæÄÄ{o ƒ™e sðk 5kBÞku nŒku. Œu{ AŒkt Œuýu fÞk2uÞ
ƒesk ÷kufku 52 çkkiæÄ Ä{o ÷kËðk™ku 5úÞk‚ fÞko rð™kt Ä{o ‚rn»ýwtŒk™e ™erŒ™u y™w‚Þkuo nŒku. Œu™u
çkkiæÄÄr{o ™ nkuÞ Œuðk™e {kVf çkkiæÄ Ä{o™k rð2kuÄeyku nkuÞ Œuðk ÷kufku™u 5ý ykrÚkof ‚nkÞ y™u Ëk™
ykÃÞkt nŒk.
‚{úkx yþkuf™e ÏÞkrŒ™wt ƒeswt yuf fk2ý yu 5ý Au fu Œuýu rð&ð™k ½ýkt 5úËuþku{kt þktrŒ‚tËuþ
5nkut[kzðk 5úÞkMk fÞkuo nŒku. Œu™u økúef hkßÞku y™u Ãkrù{™k hk»xÙku{kt 5kuŒk™k 2ksËwŒku {kufÕÞkt. yk
2eŒu Œu™u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u ËuþÚke Ëw2 Ëw2 Vu÷kðe. çkkiæÄ 52t52kyku y™w‚k2 ‚{úkx yþkufu ©e÷tfk
ŒÚkk {æÞ yuþeÞk™k swËk swËk ¼køkku{kt çkkiæÄ 5ú[k2fku™u {kufÕÞkt nŒk. çkkiæÄ Ä{o rð&ð™k swËk swËk
¼køkku ‚wÄe 5nkut[e þfÞku Au.5Ae ¼÷u ™u ¼k2Œ™ku {wÏÞ Ä{o ™Úke AŒkt ©e÷tfk ŒÚkk Ëw2 5qðo™kt
hk»xÙku{kt yksu 5ý Œu™wt ¼k2u 5ú[÷™ Au.
ðýoÔGkðMÚkk fu su ¿kkrŒ5úÚkk™k ™k{Úke skýeŒe ƒ™e nŒe. fu su™ku WË¼ð ðuuirËffk¤{k ÚkÞku
nŒku. y™u nðu ‚{økú ¼k2Œ{k fú{þ: Œu yuf ‚k{krsf ‚tMÚkk Œ2efu 5ú¼kðþk¤e Y5{kt Vu÷kE [wfe
nŒe. ™ðk Ä{o y™u Œíð¿kk™ ‚kÚku ™ðkt ™ðkt ™øk2ku, nwL™2-f÷kyku Œu{s ÔÞk5kr2f ƒkƒŒku™e
rðfk‚u yk5ýk Ëuþ™e ‚ktMf]rŒf yufŒk™u ‚wtË2 f2u÷ Au. yþkuf ‚{økú ‚k{úksÞ™u yuf nÚÚkw ‚Œk
™e[u ÷kðe™u ÞwæÄ™ku W5Þkuøk {kºk yuf 2ks™eŒe Œ2efu s fÞkuo. ƒese ƒksw Œuýu sýkÔÞtw Aufu Œu Œ{k{
seðtŒ 5úkrýyku 5úíÞu™k 5kuŒk™k }ý (fso) {ktÚke (yk 2eŒu) {wfŒ Úkðk EåAu A.
3.8 f÷k y™u MÚkk5íÞ: {kuoÞkuo™ku 5úk2tr¼ffk¤
{kuÞoÞwøke™ f÷k-MÚkk5íÞ ytíÞtŒ {níð 5qýo nŒwt. çkwæÄ™k Sð™ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ M{]rŒr[Lnku
52 yþkufu ÷øk¼øk 84000 MŒw5ku ƒtÄkÔÞk Au. {uøkuMÚk™e‚ y™w‚kh 5kx÷e5wºk™ku XkX{kX Ehk™e
™øk2 suðku nŒku. yþkuf™k 5ÚÚk2 MŒt¼e÷u¾ku [f[feŒ fu2u÷k 2uŒeÞk 5ÚÚk2{ktÚke ƒ™u÷k nŒk y™u
EríknkMk yLku
MktMf]rík
Œu {Úkk¤u ftw¼e/ {kuxk yûk2ku {wfu÷ nŒkt. yþkuf™k ‚{Þ™ku ‚kiÚke ‚w2rûkŒ rþ÷k÷u¾ ÷ki2eÞk LktËLkøkZ
(rƒnk2) ¾kŒu ykðu÷ Au. yk 32 Vwx Wt[k {Úkk¤u ÷øk¼øk 50 x™ ðs™ðk¤kt ƒuXu÷k r‚tn™e
ykf]rŒ Ä2kðŒwt yk Es™u2e fkiþÕÞ 5ú‚tþ™eÞ Au. 2k5w2k ¾kŒu ykðu÷ ‚ktZ™e ykf]rŒyu {kiÞoÞwøke™
LkkUÄ
f÷k™ku W¥k{ ™{w™ku Au. ‚kiÚke 5úÏÞkŒ yuðe [k2 r‚tn™e {w¾kf]rŒ ŒÚkk Ä{o[fú ËþkoðŒe ykf]rŒ Œku
‚k2™kÚk {wfk{u ykðu÷ Au. Œ{™u yu ðkŒ™ku ÏÞk÷ nþu s fu yk ykf]rŒ™u 5úsk‚¥kkf ¼k2Œ™k
hk»xÙeÞ 5úrŒf Œ2efu Mðefk2ðk{kt ykðu÷ Au.
MŒt¼ku W52ktŒ fux÷ef {kuÞoÞwøk™e 5úrŒ{kyku 5ý ƒnw 5úfkþ{ktt ykðu÷ Au. yk{k™k ƒnw
rðÏÞkŒ økýkŒe rËËk2økts™e Þûk 5úrŒ{k Au. yk 5úrŒ{kyu™e ‚kiÚke ‚wtË2 ƒkƒŒ Œu{™e [kf‚kE5qýo
y™u ÞÚkkŒÚk f÷kfkiþÕÞ økýkÞ fk2ý fu Œu yuf s 5ÚÚk2{ktÚke ƒ™u÷ sýkÞ Au. MŒt¼ku™e {kVf Œu™k
[¤fkx (5ku÷eþ) 5ý yskuz Au.({kxu s Œu {kuÞo™ 5ku÷eþ™k ™k{Úke yku¤¾kÞ Au.) Œ{™u yu
skýe™uu sY2 ykùÞo Úkþu fu ykx÷k ƒÄk ð»kkou ðeŒe sðk AŒkt Œu™k [¤fkx ‚nus 5ý ykuAku ÚkÞku
™Úke. yk W52ktŒ yk rþ÷k÷u¾ku{kt ð52kÞu÷ 5úskÞu÷ 5kf]Œ ¼k»kk nðu 5qðo ¼k2ŒeÞ r÷rÃk økýkŒe
ƒúkñe r÷rÃk™u MÚkk™u Ëuþ™e ‚k{kLÞ s™ ¼kk»kk ƒ™e 2ne.
{kuÞoÞwøk MÚkk5íÞf÷k™wt ƒesw ™kutÄ5kºk 5k‚tw Œu™e ¾zfku{ktÚke fkuŒ2e™u ƒ™kðu÷ økwVkyku Au.
÷ku{Mk}r»k økwVk (Œu™k 5ú¼kðþk¤e 5úðuþmk2 ‚rnŒ) Œu{s ‚wËk{køkwVk ykðe MÚkk5íÞf÷k™k
WËknýku Au. ‚¾Œ ¾zfku fk5e™u/ fkuŒ2e™u ƒ™kðu÷ yk økwVkyku yþkuf çkkiØu¥k2 ‚kÄwyku {kxu Vk¤ðe
nŒe. ykðe økwVkyku ƒ™kððk™e 5úÚkk íÞk2 ƒkË Œu™k y™wøkk{e þk‚fku îk2k 5ý y™w‚2kE
nkuðkÚke Œu™u rþ÷k fk5e™u ƒ™kðŒkt MÚkk5íÞ fkÞo™k 5úk2t¼ f2Œk fne þfkÞ. Œu{™k rþ÷k÷u¾ku
MÚkkr™f ¼k»kk Œu{s MÚkkr™f r÷rÃk{kt fkuŒ2ðk{kt ykÔÞk nŒkt.
3.9 y™w-{kuÞoÞwøke™ ‚ktMf]rŒf rðfk‚
skufu økúefku, þfku, ÃknT÷ðku (5rþoÞL‚) y™u fw»kkýku ðøku2u rðËuþe ÷kufku nŒk. 52tŒw Œu Íz5Úke
MÚkk™ef 5úsk{kt ¼¤e økÞk nŒkt. Œu ÞkuæÄk nkuðk™u ÷eÄu fkÞËk-fk™w™ ½z™k2kykuyu/ðneðx fŒkoykuyu
Œu{™u ûkrºkÞ™wt MÚkk™/5Ë ykÃÞwt. yºku yu sY2 ™kutÄðwt 2nÞwt fu rðËuþeyku™wt ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt ykx÷k
{kuxk 5ú{ký™wt r{©ý/‚tÞku™k {kºk y™w{kuÞo Þwøk{kt s Úkðk 5kBÞwt nŒwt. yk5ýu fne þfeyu fu ykþ2u
E.‚. 5qð™ uo k 200 Úke ÷E™u E‚w™k ºkesk ‚ifk ‚wÄe{kt ykrÚkof ŒÚkk 2ksfeÞ Sð™{kt ¼k2u 52eðŒo™ku
ykððkt þY ÚkÞk. su{™u yk5ýk Ëuþ™e ‚tMf]rŒ™k rðrðÄ 5kt‚k suðk fu Ä{o, f÷k y™u rð¿kk™ ŒÚkk
xuf™ku÷kuS suðk ûkuºkku{kt ¼k2u rðfk‚ ‚kæÞku. rðrÔkÄ nqÒk2-Wãkuøk™ku WË¼ð ÚkŒkt s{e™ 52™k
Œu{s Ë2eÞkE ðu5k2™k ûkuºku ¼k2u 5úøkŒe ykðe.
½ýkƒÄk rðËuþe þk‚fkuyu çkkiæÄ Ä{o økúný fÞkuo. ƒu‚™øk2™kt MŒt¼÷¾{kt sýkÔÞk {wsƒ
nu÷eÞkuzku2‚ (Etzku økúef 2ksðeLkk 2ksËwŒ) 5kuŒk™e skŒ™u ¼køkðkŒ yux÷u fu rð»ýwt ¼õík- ði»ýð
EríknkMk yLku
MktMf]rík
økýkðu Au. yu s 2eŒu fr™»f™kt fux÷ktf r‚¬kyku 52 rþðS™e ykf]rŒ Ëþkoðu÷ Au. Œ{™u ÞkË nþu
fu yuf fw»kký 2ksðe ðk‚wËuð fnuðkŒku Œu™k îk2k ði»ýð Ä{o™wt 5k÷™ f2kŒwt nkuðk™wt ‚kV sýkðu Au.
Œ{™u fr™»f™kt hkßÞk2kuný™k ð»kou E.‚. 78™wt {níð ¾ƒ2 Au ? Œku skýe ÷ku fu Œu þf ‚tðtŒ™ku
LkkUÄ
5úk2t¼ Ëþkoðu Au.
rð&ð™k swËk swËk ÄkŠ{f swÚkku ‚kÚku™k ‚t5fo W52ktŒ ¼k2Œu «[r÷ík yuðk rðrðÄ Ä{kou{ktÚke
5‚tËøke™ku ÞkuøÞ rðfÕ5 5w2ku 5kze™u 5ý yíÞtŒ {níð™ku ¼køk ¼sÔÞku.(su™k ÷eÄu) fux÷ktf rðËuþe
þk‚fkuyu çkkiæÄ Ä{o ytøkefk2 fÞkuo nŒku.fk2ýfu Œu{ f2ðkÚke ynet™k ‚{ks{kt ¼¤e sðk {kxu fkuE
skrŒƒkÄ ykðŒku ™ nŒku.(økúef2ksðe) r{™uLz2u çkkiæÄ Ä{o ytøkefk2 fÞkuo nŒku. fr™»f 5ý Œu™e
(çkkiæÄ) Ä{o {kxu f2kÞu÷ ‚uðk ƒË÷ nt{uþk ÞkË 2¾kþu. Œu{ AŒkt çkkiæÄ Ä{o™e ðÄŒe sŒe ÷kufr5úÞíkk
÷eÄu Œu{kt ¼k2u 52eðŒo™ ykÔÞwt. çkkiæÄ Ä{o Œu™k {w¤¼wŒ MðY5u rðËuþeyku {kxu ŒÆ™ y{wŒo nŒku.
{kxu s Œu{™u yu{kt yuf 5ú{ký{kt ‚2¤ yuðk MðY5™e Œ2VËk2e f2e fu suÚke Œuyku 5kuŒk™e Äkr{of
yuøkkýkykuLku Œ]ÃŒ f2e þfu. yk ‚{Þ™e yk‚5k‚ çkkiæÄ Ä{o ƒu ‚t5úËkÞku{kt ðnut[kÞku sðk 5kBÞku.
su {nkÞk™ yÚkðk {nk[fú y™u rn™Þk™ yÚkðk ™k™wt[fú fnuðkÞku. yk{k™k 5úÚk{ ({nkÞk™ðkËe)
{wrŒo5wsk, f{ofktz Œu{s ƒkuÄe‚íð{kt ykMÚkk Ä2kðŒkt nŒkt. sÞk2u ne™Þk™{kt ykMÚkk Ä2kð™k2k
÷kufkuyu 5úk2tr¼f yðMÚkk™k çkkiæÄ Ä{o™k yk[2ýku sk¤ÔÞkt.
fr™»f Œ2VÚke {nkÞk™™u hkßÞk©Þ {éÞku. íkuýu çkwæÄ™k W5Ëuþku™u ytrŒ{ MðY5 yk5ðk™k
ykþÞÚke [kuÚke çkkiæÄ 52e»kË™wt ykÞkus™ fÞow. Œuýu çkwæÄ™e M{]rŒ{kt y™uf MŒw5ku 5ý ƒtÄkÔÞk.
f÷k y™u rþÕ5fk{
{æÞ{ yuþeÞkE ykfú{ýku™u ÷eÄu ¼k2Œ™e f÷k Œu{s MÚkk5íÞ ûkuºku {níðÃkqýo ÃkrhðíkoLkku
ykÔÞk. Œu™k Úkfe ÚkÞu÷ Ãkrù{™e Ëw™eÞk™k økkZ ‚t5fkuo™u ÷eÄu ¼k2ŒeÞ f÷k{kt ½ýk ™ðk ™ðk
MðY5ku 5úðu~Þk. yk{k ‚kiÚke {níð5qýo 2eŒu økktÄk2f÷k þi÷e™ku rðfk‚ Úkðk 5kBÞku. yk f÷kþi÷eyuu
økúef ŒÚkk 2ku{™ yu{ ƒt™u f÷k þi÷e™kt MðY5ku y5™kÔÞkt. f]»kkýfk÷e™ yLkuf çkkiæÄ 5úrŒ{kykuyu
{¤e ykðe Au.su{kt çkwæÄ økúef ‚qÞoËuð suðk , fuþf÷k-økúef 2ku{™, ŒÚkk Œu{™k ðMºk 52eÄk™ 2ku{™-
xkuøkk þi÷eÚke ‚w‚ss sýkÞ Au. f÷k™k yk r{r©ý MðY5™u ÷eÄu fw»kký þk‚™fk¤ Ë2BÞk™ swËk
swËk hk»xÙku{ktÚke rðrðÄ f÷k þi÷e{k r™Ãkqtý yuðk f÷kfk2ku f‚ƒeyku ynet ykÔÞkt.
{Úkw2k (W¥kh ¼k2Œ) fu su (¼k2ŒeÞ) f÷k þi÷eLkwt {wÏÞ/ {níð5qýo fuLËÙ nŒwt. Œu™k{kt
ykðk ykfú{ýku™ku «¼kð 5zðk 5kBÞku nŒku. ‚[ðkÞu÷ rMÚkrŒ{kt ynetÚke {¤u÷ y™uf xu2kfkuxk(
5fðu÷ {kxe™e) ŒÚkk ÷k÷ 5ÚÚk2™e {wrŒoyku 52 fw»kký y™u þf f÷kþi÷e™ku Wtzku «¼kð ‚kV Ëu¾kE
ykðu Au. {Úkw2kÚke {¤e ykðu÷ fr™»f™e {r»íkf ðøk2™e {wrŒo yu{kt ‚kiÚke ðÄw 5úr‚æÄ Au. su Ä{o
5úk2tr¼f çkkiæÄ ÷kufkuyu çkwæÄ™wt r[ºký f2ðk {kxu {kºk 5úrŒfku™ku s W5Þkuøk fÞkuo nŒku. yk{k {Úkw2k
EríknkMk yLku
MktMf]rík
f÷k þi÷e Œku yuðe ‚ki 5úÚk{ þi÷e nŒe fu su{kt {kºk çkwæÄ™e {w¾kf]rŒyku y™u {wrŒoyku s ½zðk{kt
ykðe nŒe. íku{kt skŒf fÚkkyku™k r[ºkku ÷ktƒk rþ÷k5x Œu{s ¾zfku™e ‚5kxe 52 ¾k‚ Ëku2ðk{kt
ykðŒkt. yk 2eŒu çkwæÄ™e y‚tÏÞ 5úrŒ{kyku ‚soðk™e ‚kÚku ‚kÚku {nkðe2™e 5úrŒ{kyku 5ý ƒ™kðkE.
LkkUÄ
Ërûký ¼k2Œ™ku ‚kŒðkn™ 2ksðeyku
‚kŒ ðkn™ 2ksðeykuyu {kuÞo þk‚™™k ykrÄ5íÞ ™e[u ËÏ¾ý{kt {níð5qýo MÚkk™ {u¤ÔÞwt.
yþkufLkk yðMkk™ ƒkË Œu{™u ‚t5qýo MðíktºkŒk nkt‚÷ f2e Œ{ýu ‚{Úko ƒ™Œk™e ‚kÚku s økkuËkð2e
Œxu 5kuŒk™e 5iXý yÚkðk 5úrŒck™ Lkk{Lke hksÄkLkeLke MÚkk5™k f2e. ŒuÚke Œuyku ûkuºkÃkku y™u ¾k‚
f2e™u þfku ‚kÚku ‚t½»ko{kt WŒÞko. økkiŒ{e5qºk ŒÚkk Œu{™k 5qºk ðr‚ü5qºk ‚kŒfýeo ‚kþ™fk¤ Ë2BÞk™
‚kŒ ðkn™ku {nkþrõíkþk¤e ƒLÞkt Œu{ýu 5kuŒk™k ‚k{úksÞ™ku rðMŒk2 fÞkuo. støk÷ku ‚kV f2e ™ð
‚kÎÞ s{e™ {u¤ðe, 2MŒkyku ƒtÄkðe hkßÞ{kt ‚wtË2 ðneðxe Œtºk MÚkk5eŒ fÞowt. ™ðk ™øk2ku™wt
r™{koý ÚkÞwt y™u E2k™, E2kf Œu{s ftƒkuzeÞk suðk Ëw2‚wËw2™k hk»xÙku ‚kÚku Œu{™k ÔÞk5k2ef ‚tƒtÄku
rðfMÞkt.
fr÷tøk™k ¾k2ðu÷ 2ksðeyku
{kuÞo þk‚™fk¤™u ytŒu {níð™e ‚¥kk MÚkk5eŒ f2ðk ‚kÚku WrËŒ Úk™k2 hkßÞ nŒwt fr÷tøk.
yk fr÷tøk{kt ykÄwr™f ykur2M‚k Œu{s W¥khe yktÄú5úËuþ™ku ‚{kðuþ ÚkÞku nŒku. Œu™ku ‚kiÚke {níð™ku
2ksðe nŒku, ¾k2ðu÷. WËÞøke2e™e xuf2eyku{kt ykðu÷ si™ økwVkyku 5ife™ku nkÚkeøktwVk rþ÷k÷u¾
yk5ý™u ¾k2ðu÷™k þk‚™fk¤™e {níð5qýo rðøkŒku ykÃku Au. 52tŒw f{™‚eƒu Œu ‚2¤Œk5qðof
ðkt[e þfkÞ Œu{ ™Úke. Œu [ku¬‚kE 5ýu Ëþkoðu Au fu ¾k2ðu÷ ‚k[u s yuf {nk™ ðneðxfíkko níkku.
Œku nkuðk W52ktŒ yuf ðe2 ÞkuæÄku nŒku. Œuýu ¼Âõík W52ktŒ ÷kuf fÕÞký™k fk{ku suðk fu sknu2
{fk™ku, {køkkuo Lknuhku y™u ƒkøk ƒøke[kyku™k r™{koý fkÞkuo f2kÔÞkt.
Ërûký ¼k2Œ
rfú»ýk ™Ëe™u Ërûkýu ŒÚkk Œtwøk¼ËÙk ™Ëe Œxu ykðu÷kt rðMŒk2™u Ërûký ¼k2Œ fnu Au. Œu [ki÷,
[u2 y™u 5ktzÞ 2ksðeyku™ku rðMŒk2 Au. Œuyku ‚ŒŒ yufƒes ‚kÚku ÞwæÄ{kt yxðkÞu÷kt 2nuŒkt.
‚kÄ™-‚k{økúe
‚tøk{ ‚krníÞyu yk ºkýu hkßÞku Œu{s Œu™e 5úskSð™™u ÷økŒe {krnŒe {u¤ððk™e {wÏÞ
‚kÄ™-‚k{økúe Au. yux÷kt s {kxu E.‚. 5qðo™e 5úÚk{ ‚ËeLke þYykŒÚke E.‚.™e ƒeS ‚Ëe™k
‚{Þøkk¤k™u Ërûký ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚{kt ‚tøk{fk¤ Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
[ki÷ 2ksðeyku
f2efk÷ yu yk hkßÞ™ku ‚kiÚke {nŒð5qýo 2ksðe nŒku. Œu™u [u2 y™u 5ktzÞ 2kskyku™k
‚tÞwfŒ ‚iLÞ™u 52kMŒ fÞowt nŒw. Œu rMkt÷ku™™k ykfú{ý™u 5ý 5kAw Xu÷kððk ‚V¤ 2nÞku nŒku. LkkUÄ
f2efk÷™u ½ýe ƒÄe ÷kuf fÕÞkýfk2e 5úðr] Œyku f2ðk™ku Þþ yk5ðk{kt ykðu Au. Œuýu fkðu2e ™Ëe{ktÚke
™nu2ku çktÄkðe nŒe. suÚke ¾uzwŒkuLke r‚t[kE sY2eÞkŒ ‚tŒku»ke þfkÞ. f2efk÷ ‚krníÞ y™u f÷k™u
hkßÞk©Þ ykÃÞku nŒku. Œu ðirËf Ä{o™ku y™wÞkÞe nŒku.
5ktzÞ 2ksðeyku
5ktzÞ hkßÞ™e MÚkk5™k yuf 2kýeyu f2e nŒe. Œu™e 5k‚u rðþk¤ ‚iLÞ nŒwt. Œuýu ðu5k2™u
«kuíMkknLk ykÃÞwt. f÷k Œu{s ‚krníÞ™u hkßÞk©Þ 5w2k 5kzÞk nŒkt.
Sð™ y™u ‚tMf]rŒ
yk ‚{Þ™k ÷kufku ‚kËøke5qýo Sð™ SðŒkt nŒkt. Œuyku økkÞ™-ðkË™, ™]íÞ y™u frðŒk
2[ðk™k þku¾e™ nŒkt. Zku÷, ðkt‚¤e y™u þ2ýkE suðk ‚tøkeŒ™k ½ýk ÷kuf r5úÞ ðkrstºkku™e þkuÄ
yu{ýu f2e nŒe.
Œu{™e {kuxk¼køk™e «sk ¾eý5úËuþku{kt 2nu÷e nŒe. su{kt™k ¾uzqŒku nŒk ƒkfe™k fux÷kf
f÷kfk2ku y™u f‚ƒeyku nŒk. Œuyku ™øk2ku{kt ð‚Œk nŒk.íÞkt ¾k‚ f2e™u rf™k2k™k 5úËuþku{kt su
÷kufku™ku ð‚ðkx nŒku. Œu {kuxu¼køku Ër2ÞkE ÔÞk5k2 52 r™¼oÞ 2nuŒk.
‚{ks
økúefku, fqþkýku y™u 5n÷ðku (5krÚkoÞL‚) ÷kufku Þð™™k ™k{Úke yku¤¾kÞk. Íz5Úke ¼k2ŒeÞ
‚{ks{kt ¼¤esðk {kxu Œu{ýu ¼k2ŒeÞ ™k{ku y5™kÔÞkt ŒÚkk ytkŒ2÷ø™ku 5ý fÞko. yux÷u ‚wÄefu
Œu{™k r‚¬kyku 52 rð»ýw, økýuþ y™u {nuþ suðk Ëuðku™e Ak5 5ý A5kðŒk ÚkÞk. Œu{ýu ¼k2ŒeÞ
‚{ks{ktÚke su nrffŒ™ku rMðfk2 fÞkou nŒku Œu™u ‚2¤Œk 5qðfo ‚{SyuŒku sýkÞ Aufu rðËuþe þk‚fkuyu
þk {kxu çkkiæÄ Ä{o y5™kÔÞku nŒku.
n»koðÄo™™ku Þwøk
2ksk n»koðÄo™u ™¬e fÞowt fu Œu Œ{k{ ¾tzeÞ 2kskyku™u 5kuŒk™k ykrÄ5íÞ ™e[u ÷kðe™u s
Ít5þu. Œu Œuýu {níð™k yuðk A ð»kkuo yu{ f2ðk 5kA¤ ¾[eo ™kÏÞk. Ìkw-y™u -ïktøk ™k{™k [e™e
5úðk[e ŒÚkk ƒký¼è ™k{™k Œu™k hksfðe yuf n»koðÄo™™k þk‚™fk¤™u ÷økŒe ½ýe {krnŒe 5q2e
5kze Au. nÞw-y™u-í‚ktøk y™wMkk2 2ksk n»koðÄo™ 5k‚u yuf y‚2fk2f ‚2fk2 nŒe. Œu ykøk¤
W52 sýkðu Au fu, yu ð¾Œu fwxwtƒku™e ™kutÄýe ÚkŒe ™ nŒe. ŒÚkk ðuX5úÚkk 5ý 5ú[r÷Œ ™ nŒe.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
n»koðÄo™™e Äkr{of 5úð]rŒyku
þwt Œ{u yu skýku Au fu n»koðÄo™u ½ýk Ëðk¾k™k ŒÚkk yk2k{øk]nku ƒtÄkÔÞkt nŒkt ? ð¤e Œuýu
LkkUÄ ¾k‚ f2e™u ƒúkñýku Œu{s çkkiæÄ sðk Ä{kuo™u Ëk™™e 2f{ku yk5e nŒe. ykøk¤ sŒkt n»koðÄo™™wt
Sð™ çkkiæÄ Ä{o™e MkkÚku økkzÃkýu Mktf¤kÞu÷w níkwt.
ˆˆ™køk™tËk 2í™kð÷eˆˆ y™u ˆˆ r5úÞ ËþeoŒkˆˆ suðe n»koðÄo™™e ‚krníÞ 2[™kyku™wt 5ý {níð
Au. nÞw-yu™- ‚ktøk y™u ƒký¼è™k ynuðk÷ skuŒk ÷køku Au fu Œuýu 5kuŒk™e ‚kÚku ½ýk rðjk™ku™u
2kÏÞkt nŒk. ƒký¼èu n»ko™k Sð™[r2ºk W52ktŒ ˆˆfkËtƒ2e ˆˆ suðe ‚krnÂíÞf f]rŒ 5ý 2[e Au.
ËÏ¾ý ŒÚkk Ërûký™k hkßÞku
Œ{u yu ‚kŒ ðkn™ku rðþu ðktåÞwt Aufu su{su ½ýk ÷ktƒk ‚{Þøkk¤k ‚wÄe ËÏ¾ý 52 ð[oMð
sk¤Ôke 2kÏÞwt nŒw. Œu{™k 5Œ™ ƒkË ËÏ¾ý™k ™k™k hkßÞku™ku WË¼ð ÚkÞku. Œu{k™wt 5úÚk{ ðkfkxf
hkßÞ, su™u yuf {sƒqík hkßÞ MÚkk5ðk 5úÞk‚ fÞkuo. 5htíkw Œu{kt Œu{™u Äk2e MkV¤íkk ‚kt5ze ™ne.
ðkfkxfku ƒkË íÞkt ðkŒkÃke y™u fÕÞkýLkk [k÷wfÞ 2kskyku ykÔÞkt. [k÷wfÞ 2ksðtþ{kt
5w÷fuþe ™k{™ku yuf þÂõíkþk¤e 2ksðe ÚkE økÞku. yk [k÷wfÞ 2kskyku™u hk»xÙfwx 2kskyku ‚kÚku
(W¥kh ƒkswyu) ŒÚkk 5Õ÷ðku ‚kÚku (Ërûký ƒkswyu) ‚t½»kkuo ÚkŒkt s 2Ìkkt Auðxu E.‚. 757{kt sÞk2u
[k÷wfÞ 2kskyku™u 2k»xÙfwx 2kskykuyu 52kseŒ fÞko íÞk2u Œu{™e ‚¥kk™ku ytŒ ykÔÞku.
ðkfkxfku™e 2ksÄk™e™wt ™øk2 ðkŒkÃke yíÞtŒ ‚{]Ø nŒw.t Œu{™e y2ƒMŒk™, E2k™, E2kf,
÷k÷ ‚{wÿ™k 5rùŒ Œu{s Ërûký 5qðuo yuþeÞk ‚kÚku ÔÞk5k2ef ‚tƒÄt ku nŒkt. 5w÷fuþe rîríkÞyu E2k™™k
þkn¾w‚2ku ƒesk™k hkßÞ{kt 5kuŒk™ku 2ksËwŒ {kufÕÞku nŒku. Œu{ýu ËÏ¾™™e xuf2eyku{kt {tËe2ku
Œu{s økwVk {tËe2ku ƒtæÞkÔÞkt/fkuŒ2kÔÞkt nŒkt. E÷ku2k™e økwVk™k ½ýk ƒÄk rþÕ5ku yk [k÷wõÞ Œu{s
2k»xÙfwx 2kskyku™k ‚{Þ{kt 2[kÞk nŒk.
5kXkøkŒ 5ú&™ku 3.2
™e[u™k 5ú&™ku™k sðkƒ yk5ku.

(1) E.‚. 5ðou™k [kuÚkk ‚ifk{kt ¼k2Œ™k Ërûkýe ŒÚkk Ërûký ¼k2Œ™e ‚k{kse2 y™u ykrÚkof
rMÚkrŒ™e skýfk2e {kxu fÞkt ‚kÄ™ku W5÷çÄ Au ?
.................................................................................

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(2) ‚{úkx yþkuf™ku ÄBBk rðsÞ fku™u fne þfkÞ ?
.................................................................................
(3) yþkuf™k ƒk2{k {kuxk rþ÷k÷u¾ku{kt ËþkoðkÞu÷ Œu™ku {Œ Ëþkoðku. LkkUÄ
.................................................................................
(4) yþkuf™k rþ÷k÷u¾ku õÞkt fÞktÚke {¤e ykÔÞkt Au ?
.................................................................................
(5) ¼k2Œ™wt hk»xÙ r[n™ fÞktÚke ÷uðk{ktt ykÔÞwt Au ?
.................................................................................
(6) økúef y™u 2ku{™ f÷k þi÷e{ktÚke økktÄk2 f÷k þi÷e{kt fÞkt Œíðku ÷eÄu÷kt skuðk {¤u Au.
.................................................................................
(7) {Úkw2k f÷k þi÷eLke rðþu»kíkkyku sýkðku.
.................................................................................
3.10 økwÃŒ Þwøke™e ‚tkMf]rŒf rðfk‚
5úk[e™ ¼k2Œ™k ytrŒ{ Œƒ¬k™ku 5úk2t¼ E‚w™k [kuÚkk ‚ifk{kt y™u Œu™ku ytŒ E‚w™k ykX{kt
‚ifk{kt ÚkÞku. økwÃŒkuyu yuf {sƒwŒ y™u þÂõíkþk¤e hkßÞ™e 2[™k f2e. Œu{™e 2ksfeÞ yufŒk
™e[u hkßÞk©Þ 5k{u÷e ‚ktMf]rŒf 5úð]rŒykuyu y™uf ûkuºkku{kt rðfk‚ ‚kæÞku. Œ{u skýku Aku fu økúef
ykfú{ýku™u ytŒu ¼k2Œ™k rðrðÄ f÷k MðY5ku 52 økúef-2ku{™ f÷k þi÷e™ku rðþu»k 5ú¼kð 5zðk
5kBÞku. yk f÷k {wÏÞíðu ƒwræÄ™ku yÚkðk Œu{™k rð[k2ku™k r[ºkku ŒiÞk2 f2Œe. 52tŒw økwÃŒfk¤
Ë2BÞk™ f÷k ðÄw 2[™kí{f y™u Œu{kt rntËw Ëuðe-ËuðŒkyku™e Aƒeyku W{u2kŒe økE.
yk Þwøk™k Œu{™k f÷kí{f r‚æÄktŒku økwÃŒfk¤™k rðrðÄ r‚¬kyku{kt ™kswfkE 5qðof™e
fk{øke2e™e rðrðÄ ykf]rŒyku Úkfe 5úËþeoŒ ÚkkÞ Au. ‚k{kLÞ 2eŒu y5™kðkŒe ÃkØrík y™w‚k2
r‚¬k™e yuf Œ2V 2ksk™e Aƒe sÞk2u Œu™e ykMÚkk {wsƒ™e Ëuðe-ËuðŒk™e Aƒe Œu{™k rMðf]Œ
5úrŒf yk r‚¬k™e ƒese ƒkswyu A5kŒe. yu{kt 2ksk™u ðk½ fu r‚tn™ku rþfk2 f2Œkt, rðýk ðøkkzŒkt
fu Wå[ r‚tnk‚™u rƒ2ksu÷e rðrðÄ {wËÙkyku{kt Ëþkoðu÷ Au. yu™e 5kA¤™e ƒkswyu {kuxu¼køku -‚t5rŒ™e
Ëuðe ÷û{e y™u fux÷ktf rfM‚kyku{kt ¿kk™ y™u f÷k™e Ëuðe ‚2MðŒe™e Aƒe Ak5ðk{kt ykðŒe.
r‚¬kyku W52ktŒ økwÃŒf÷k, 5w2kðþu»kku y™u rþÕ5ku 52 2sw ÚkŒe Ëu¾kÞ Au. yk Þwøk™k fwþ¤
f÷kfk2ku 5nu÷k™k ykusk2ku y™u fkiþÕÞ™ku W5Þkuøk ykËþo y™u Œíð¿kk™5wýo ¼k2ŒeÞ 52t52kyku™u
EríknkMk yLku
MktMf]rík
f÷k™e rðrðÄ þi÷eyku îk2k 2sw f2ðk {kxu f2Œkt nŒkt. Œu{ýu Ä{oMÚkk™ku™k 5úíÞuf ¾wýk ŒÚkk
økku¾÷kyku™u rðrðÄ Ëuðe-ËuðŒkyku™e 5úrŒ{kykuÚke þýøkkÞkot nŒk. yk Ëuðe 5úeŒ{kyku™u Ëuðe-
ËuðŒkyku™k 5úrŒr™rÄ™kt s Y5{kt s rMðfk2ðk{kt ykðŒkt. yux÷k {kxu s {™w»Þ™k ykfk2{kt 2nu÷k
LkkUÄ
Ëuðku™u [k2 fu ykX nkÚkðk¤kt (‚{Úko) Ëþkoðk{tk ykðŒkt, ŒÚkk Œu{™k nkÚkk{tk fkuE™u fkuE 5úrŒf
yÚkkð ykÞwÄ yð~Þ Ëþkoððk{kt ykðŒwt. ykðk Ëuðe-ËuðŒkyku™k {tËe2ku ƒktÄðk {kxu 5ÚÚkh, 5fðu÷e
{kxe, Etxku ŒÚkk yLÞ ‚k{økúeyku™ku W5Þkuøk f2ðk{kt ykðŒku.
økwÃŒfk÷e™ f÷kþi÷e™ku ði¼ð ËuðøkZ™k ËþkðŒk2 {tËe2 ŒÚkk WËÞøke2e rMÚkŒ økwVkyku{kt
skuðk {¤u Au. Œu{ AŒkt økwÃŒfk÷e™ rðÏÞkŒ f÷k þi÷e ‚k2™kÚk ¾kŒu™e ƒuXu÷e fu W¼u÷e çkwØ
5úrŒ{ktyku{kt sýkÞ Au.
rºkËuð™e ‚k2™kÚk ¾kŒu™e f÷kþi÷e Úkfe yk5ýLku çkwæÄ™e yíÞtŒ ‚kiBÞ y™u {kÞk¤w ¼kð
Ä2kðŒe yuf 5úrŒ{k {¤e Au. 5ÚÚk2 W52ktŒ økwÃŒ f÷kfk2ku fk‚kt{kt 5ý (5úrŒ{k Zk¤ðk™k) r™»ýktŒ
nŒk. ‚w÷Œk™økts (¼køk÷5w2- rƒnk2) ¾kŒuÚke 5ý ƒu {ex2 Wt[e fktMÞ 5úrŒ{k {¤e ykðe Au.
(su yk ðkŒ™e ¾kºke f2kðu Au.) rþÕ5f÷k™k økwVkyku{ktÚke {¤u÷ Wõík ™{w™kyku ŒuLkku 2[™kfk¤
rðÏÞkŒ E÷ku2k økuVk nkuðk™wt ‚w[ðu Au.
MÚkk5íÞ f÷k
økwÃŒfk÷e™ MÚkk5íÞ f÷k ½ýk {tËe2ku{kt ‚[ðkE Au. rþ÷kyku fk5e™u ƒ™kðu÷ økwVkyku
(ystŒk) ŒÚkk ËuðøkZ ¾kŒu ykðu÷k ËþkðŒk2 {tËe2 suðk {tËe2 MÚkk5íÞku{kt ‚[ðkE 2nu÷e sýkÞ
Au. {kux¼køku ykðk {k¤¾k 5ÚÚk2 yÚkðk Etxku{ktÚke ƒ™kððk{kt ykðŒkt nŒkt. {nkfrð fk÷eËk‚u
økwÃŒfk÷e™ MÚkk5íÞ f÷k™ku WÕ÷u¾ 5kuŒk™e 2[™kyku{kt f2e™u Œu™e yuf Í÷f yk5ý™u yk5u÷ Au.
{nkfrðyu Œu{kt {køkkuo™k {k¤¾k ‚kÚku™e ‚wykÞkuseŒ ™øk2 ÔÞðMÚkk, ƒsk2ku, ƒsk2ku™kt MÚk¤ku
ŒÚkk Aƒeyku ‚kÚku™k øk™™[twƒe {nk÷Þku ðøku2u™u ÷økŒe rðMŒ]Œ Aýkðx f2Œwt r[ºk 2sw fÞowt Au. yk
{nu÷ku™u 5kuŒk™k yktŒ2ef ¾tzku nŒk. su{kt 2ks Ë2ƒk2, fk2kðkMk, LÞkÞk÷Þ Œu{s ‚¼køk]nku™ku
‚{kðuþ ÚkÞku nŒku.Œu™e 5zÚkkz [ktË™eÚke r™Œ2Œe AŒ/yøkkþe Œ2V ¾w÷Œe nŒe. Œ{k{ }Œwyku™k
V¤-Vw÷kuðk¤ku ð]ûkku Ä2kðŒku ƒøke[ku 5ý yu™e ‚kÚku skuzkÞu÷ku 2nuŒku.
skufu økwÃíkÞwøk™u ÷økŒk 5w2kíkÂ¥ðÞ 5w2kðkyku 5ú{ký{kt f{sku2 sýkÞ Au. Œu{ AŒkt ƒtËw ÷
u ¾tz
rðMŒk2™kt {æÞ ¼k2Œ™kt støk÷ku{ktÚke ykðk økwÃŒÞwøke™ {trË2ku þkuÄe fkZðk{kt ykÔku÷ Au.
r[ºkf÷k
økwÃŒfk¤ Ë2BÞk™™e r[ºk f÷k™k MðY5u 5qýoŒk- [kuf‚kE nkt‚÷ f2e ÷eÄe nŒe. ystŒk
økwVk ( yki2tøkkƒkË) Œu{s ƒk½økwVk (øðk÷eÞ2 5k‚)u ¾kŒu™k ¼etŒ r[ºkku yk ðkŒ™ku 5w2kðku yk5u

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Au. sku fu ystŒk™k r[ºkku™ku ‚{Þøkk¤ku E‚w™e 5úÚk{Úke {ktze™u ‚kŒ{e ‚Ëe ðå[u™ku Au. Œu{ AŒkt
yk{k™k {kuxk¼køk™k r[ºkku økwÃíkfk÷e™ Au. yk r[ºkku çkwæÄ™k Sð™ ‚tƒtrÄŒ rðrðÄ ½x™kyku 52Úke
Ëku2kÞu÷k Au. {k™ð, 5þw ŒÚkk Akuz™e ykf]rŒyku 52Úke Ëku2kÞu÷k yk r[ºkku økwÃŒÞwøke™ f÷k™w ‚kríðf
LkkUÄ
y™u ‚tðuËLkþe÷ MðYÃk Ëþkoðu Au. ‚kitËÞ™u ÷økŒe ‚{s yu yk økwÃŒ f÷k™ku yíÞtŒ «¼krðík f2u
Œuðtw Œíð Au. f÷k™k {kæÞ{Úke nkð¼kð™e yr¼ÔÞrfŒ™u 5úkÄkLÞ yk5e™u Œu{ýu skýu fu Œu ykæÞkrí{f
yk™tË 5úkrÃŒ™wt yuf {kæÞ{ ƒ™kðe ÷eÄwt nkuÞ Œu{ sýkÞ Au.
3.11 5Õ÷ð y™u [ki÷ 2ksðeyku
5úk[e™ ¼k2Œ™e fkuE5ý
™kutÄ Ërûký ¼k2Œ™k 5Õ÷ð y™u
[ki÷ 2ksðeyku y™u ŒÚkk Œu{™k
f÷k, MÚkk5íÞ ðneðxe Œtºk Œu{s
rðsÞku™k WÕ÷u¾ rð™k ‚kð yÄw2e
økýkÞ. E‚w ™ e 5ú k 2t r ¼f
‚Ëeyku{kt ½ýk ykuAk ðtþku™ku
yÇÞw Ë Þ ÚkÞku nŒku . Œu { k™k
5Õ÷ð, f÷k y™u MÚkk5íÞ™k
{nk™ yk2kÄfku økýkÞ. Œu{™u Group of monuments at Mahabalipuram near Chennai
ƒktÄ÷kˆˆ 2Úk ˆˆ ™k{™k {nkƒ÷e
5w2ƒ þi÷e™k {tËe2ku Œu™k Wíf]ü WËk2nýku Au. yk 5Õ÷ðkuyu fkt[e5w2{ ¾kŒu fi÷k‚™kÚk Œu{s
ðifwtX 5uY{÷ suðk {k¤¾køkŒ {tËe2ku™wt r™{koý 5ý f2kÔÞwt nŒwt. fi÷k‚™kÚk {tËe2u nsk2ku 5úrŒ{kkuy
Ä2kðŒwt yuf rðþk¤ {k¤¾wt Au. su™k {kxu yu{ fnuðkÞ Auu fu Œu ˆˆ ¼k2Œ{kt 5qðou fÞk2uÞ ™ ÚkÞwt nkuÞ
Œuðwt f÷k ‚t5L™ fk{ Au.ˆˆ {nkƒ÷e5w2{ ({k{Õ÷{ 5w2{) ¾kŒuÚke {¤u÷ ƒkt‚ ™k{™e W5Akðu÷e
ykf]rŒyku™e nk2{k¤kyku 5ý ÃkÕ÷ð þk‚™fk¤™u yk¼k2e økýkÞ. {nkƒ÷e5w2{ ¾kŒu ƒtÄkÞu÷k
ˆˆ5iøkkuzk ˆˆ Œku E‚w™k 5nu÷k ‚ifk ‚wÄe Ëku2e skÞ Au.
{tËe2 r™{koý 5úð]rŒ™ku 5úk2t¼ ¼k2Œ{kt E‚w™k 5kt[{k ‚ifk ƒkË s ÚkÞku. sÞk2u W¥kh
¼k2Œ{kt ™køk2e þi÷e™kt {tËe2ku™wt r™{koý ÚkÞwt. W52 Wt[w rþ¾2, øk¼oøk]n,( sÞkt {wrŒo™e 5úŒøkXk
ÚkŒe nkuÞ, ŒÚkk 2tøk {tz5 Úkkt¼÷kðk¤ku nku÷) íÞk2u Ërûký ¼k2ŒeÞ ÿrðz þi÷e{kt økku5w2{ÞwfŒ
{tËe2ku ƒ™Œk t yÚkkoŒ Œu{kt {wÏÞ 5úðuþjk2k W52 ÷tƒ [ku2‚ ykfk2™wt Wt[w rð{k™ fu rþ¾2
(xku[k) 2nuŒwt. ÃkÕ÷ð 2ksðeyku (E‚w™ku 6 Úke 8 {ku ‚ifku) yuf {nk™ r™{koŒk nŒkt. {tËe2 r™{koý™e
yk 52t52k™wt [ki÷ 2ksðeyku (E‚w™ku 10 Úke 12 {ku ‚ifku ) îk2k 5ý y™w‚2ý- rðMŒ2ý ÚkÞw.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
þwt {Œu skýku Aku fu yk
{tËe2 økk{™wt fuLÿðŒeo MÚk¤ nŒwt ?
íÞkt Ë22kus ‚ksu økúk{s™ku yufXk
LkkUÄ
{¤e™u rð[k2ku™w ykËk™-5úËk™
f2Œk ŒÚkk {níð5qýo ƒkƒŒku Œu{s
ƒÄk™u ‚{k™ 2eŒu W5Þkuøke nkuÞ
Œuðe [[ko f2Œkt. yk {tËe2 yu
5kXþk¤k™e øk2s 5ý ‚k2Œwt.
Wí‚ð 5ú‚tøk xkýu yk {tËe2{kt
™]íÞ, ™kxfku ¼sðkŒkt.
MkqÞo{trËh, fkuýkof, ykurzMkk
[ki ÷ 2ksðeyku ™ e
r‚Øeyku{kt Ë2eÞkE 5k2™k Ëuþku{kt rðsÞku f2ðk W52ktŒ økúk{ MŒ2u MÚkkr™f (5t[kÞŒ) suðe ‚tMÚkkyku
MÚkk5ðk{kt 5ý 2nu÷e Au. ynet™e ˆˆW‚2ˆˆ Œu{s ˆˆ‚¼kˆˆ ™k{Úke skýeŒe økúk{ 5t[kÞŒku 5k‚u
rðþk¤ ‚¥kk nkuðkt W52ktŒ Œu™e 5k‚u ™kýkfeÞ r™Þtºký 5ý nŒwwt. yk ‚tMÚkk™u økúkBÞ ðneðx swËk
swËk 5k‚k™e 5ý ™s2 2k¾ðk {kxu rðrðÄ rð¼køkku{kt rð¼kSŒ f2ðk{kt ykðŒe. yuf rþ÷k÷u¾{kt
‚¼kyku™e fk{øke2e ytøku™e ÷tƒký5qðof™e rðMŒ]Œ ™kutÄ skuðk {¤u Au.[ki÷ 2ksðeyku {nk™ ¼ð™
r™{koŒk 5ý nŒkt. {tËe2™e MÚkk5íÞ f÷k ¾k‚ f2e™u ÿrðz þi÷e [ki÷ 2ksðeyku™k þk‚™fk¤{kt
5kuŒk™e 52kfk»xkyu 5nkut[e nŒe. su™wt ‚wwtË2 WËkn2ý 2ks 2ksu&ð2 yÚkðk ƒ]nËu&ð2 {tËe2
økýe þfkÞ. yk ‚{økú ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ MÚkk5íÞ f÷k™u ûkuºku W5÷çÄ ƒ™u÷ rðrþü r‚Øeyku™e
™kutÄ yð~Þ ÷uðe s 2ne. Äkr{of Œu{s ƒe™ Äkr{of (yu{ ƒt™u) 5úfk2™k ‚krníÞ™ku yk ûkuºku ¼k2u
rðfk‚ ‚kÄðk{kt ykÔÞku nŒku. Ëuþ™k ½ýk ƒÄk ¼køkku{kt ‚tMf]Œ™u 2ks¼k»kk™ku Ë2ssku {¤e [wfÞku
nŒku. íÞk2u Œ{e÷ ‚krníÞ™k ûkuºku 5ý ¼k2u rðfk‚ ÚkÞku nŒku. yÕð2, ™Þ™k2, ði»ýð y™u þið
‚tŒkuyu yk ûkuºku ™kutÄ5kºk 5úËk™ ykÃÞwt nŒwt. yk ‚{Þu Ëuþ™k {kuxk¼køk™k rðMŒk2kuLkk MktË¼uo fne
þfeyu fu yk ‚{Þ Ë2BÞk™ 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚ Äe2u Äe2u ÷wÃŒ ÚkŒkt, ¼k2Œu 5wÔkou fÞk2uÞ ™
skuE nkuÞ Œuðk ÷ûkýkuÞwõík ‚tMf]rŒ™ku rðfk‚ fÞkuo.
3.12 ðirËf ƒúkñý™wt 5ki2kýef rntËwðkË{kt Y5ktŒ2ý
5w2kŒ™ ƒúkñýðkËe &kúæÄk™k yðkor[™ rntËðw kË{kt Y5kLŒ2ý™u økwÃŒÞwøkÚke ykøk¤™k ‚{Þ{kt
ÚkÞu÷ yuf yíÞtŒ {níð5qýo ÷ûký fne þfkÞ. økÃŒÞwøk{kt çkkiæÄ Ä{o™u {¤Œku hkßÞk©Þ yxfe
økÞku. nðu ƒúkñýðkË™w 5ú¼wíð ðæÞwt nŒw. økwÃŒðtþe 2ksðeykuyu rntËwðkË™k ¼køkðŒ ‚t5úËkÞ™u
rðþu»k 5úkÄkLÞ ykÃÞtw. Œuyku 5kuŒk™e skŒ™u ˆ¼køkðŒˆ fnuzkðŒk, rð»ýw¼økðk™™e 5qsk f2Œk,

EríknkMk yLku
MktMf]rík
y&ð{u½ Þ¿kku f2Œkt. ƒúkñýku™u {kuxkËk™ f2Œkt y™u 5w»f¤ {tËe2ku ƒtÄkðŒk. yk ‚{Þøkk¤k{kt s
5w2kýku™wt yk¾2e ‚tf÷™ Úkðk 5kBÞwt. ¼økðk™ rð»ýwt ¼Âõík™k Ëuð Œ2efu 5úr[÷eŒ ÚkÞkt. Œu{™u
ðýoÔÞðkMÚkk™k 5k÷Lk 5ku»kýLkk Y5{kt ËþkoÔÞkt. rð»ýwt Œu{kt fuLËÙðŒeo nkuÞ Œuðe y™uf 5ki2kýef fÚkk-
LkkUÄ
ðkŒkoyku 5ú[÷eŒ ƒ™e. rð»ýwt™k ‚B{k™{kt rð»ýwt 5w2ký ™k{™k yuf 5w2ký™wtw ‚tf÷™ f2ðk{kt
ykÔÞwt. yu s 2eŒu Œu{™k ™k{u ‚ktf¤Œtw rð»ýwt M{]rŒ ™k{™k fkÞËk™ku yk¾ku økútÚk ŒiÞk2 f2kÞku. yk
W52ktŒ E.‚.™k [kuÚkk ‚ifk Ë2BÞk™ yuf rðÏÞkŒ ði»ýð f]rŒ ©e{Ë ¼økðŒ 5w2ký™e 2[™k
f2ðk{kt ykðe. Œu{kt ¼økðk™ ©ef]»ý™e ¼Âõík™ku ƒkuÄ yk5ðk{kt ykÔÞku nŒku. Úkkuzkf økwÃŒ hkßÞku
rþð ¼fŒ 5ý nŒkt. rþð™u ‚tnk2f Ëuð {k™ðk{kt ykðŒkt. ¼køkðíkðkË fu su ŒÚkk çkkiæÄ Ä{o™ku
‚{fk÷e™ nŒku. Œu{s su™ku WË¼ð W5r™»kËku™e ‚kÚku ‚kÚku s þY ÚkÞu÷ rð[k2‚2ýe™u yk¼k2e
nŒku. su yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ ‚ðkuoå[ rþ¾2u 5nkutåÞku y™u ËþkðŒk2 yÚkkð ‚ðkuå[ ËuðŒkt
rð»ýw™
t k Ëþ yðŒk2ku™ku rMkØktŒ yu{ktÚke rMðf]Œ 5kBÞku. yk ‚{Þu ©ef]»ý™u ¾wƒ s {níð™ku økýðk{kt
ykðu Au. rð»ýwt r‚ðkÞ ƒúñk, ‚wÞo, fkrŒofuÞ , økýuþ , Ëwøkko, ŒÚkk ÷Bûke , ‚2MðŒe ðøku2™e 5wsk
Úkðk ÷køke. Œu™e ‚kÚku ‚kÚku ELÿ, ðYý, Þ{ ðøku2u økkiý/÷½w ËuðŒkyku™k Y5{kt 5wskðk ÷køÞk.
™køk, Þ¿kku y™u økktÄðouk™u 5wsðk{kt ykðŒkt. y2u 5þwyku, ð™M5rŒ(Œw÷‚e), ™Ëeyku Œu{s 5ðoŒku™wt
5ý 5ws™ y[o™ Úkðk ÷køÞw. {wrŒo5wsk™wt 5ú[÷™ ðæÞwt. yk{ ykÄwr™f rntËw Ä{o™k {wÏÞ ÷ûkýku yk
økwÃŒfk¤ Ë2BÞk™ s ½zkÞk nŒkt.
yuf ƒksw çkkiæÄ yMŒk[¤ Œ2V sE 2nÞku nŒku, yk{ AŒkt nsw Œu™k y™wÞkÞeyku ™s2u
5zŒkt nŒkt. yk W52ktŒ ytsŒk-E÷ku2k™e f÷kf]rŒyku ŒÚkk Œu ‚{Þu 2[kÞu÷ ‚k2™kÚk™e çkwæÄ
5úrŒ{kyku yu ðkŒ MÃkü5ýu sýkðu Au fu çkkiæÄ Ä{o™e ÷kuf r5úÞŒk nsw yfƒtÄ nŒe. yux÷wt s ™ne
økwÃŒÞwøk{kt si™ Ä{o™wt 5ú[÷™ Ãký skuðk {¤Œwt nŒwt.
3.13 {nk™ þiûkrýf fuLÿ Œ2efu ™k÷tËk™ku yÇÞwËÞ
n»koðÄo™™k þk‚k™fk¤ Ë2BÞk™ ™k÷tËk™ku {nk™ þiûkrýf fuLËÙ Œ2efu yÇÞwËÞ Úkðk 5kBÞku.
ËwrLkÞk¼2™kt swËk swËk ¼køkku{ktÚke rðãkÇÞk‚ yÚkou rðãkÚkeoyku ynet ykðŒk ÚkÞk. sku fu ™k÷tËk™k
Œ{k{ xetƒkyku™tw WíŒ¾™™ f2kÞwt ™Úke. Œu{ AŒkt fÞk2uf {nk™ rðãk‚tf÷ w ku nkuðk™k 5w2Œk 5w2kðkyku
{¤e ykÔÞkt Au. yk{k™k fu÷ktf ¼ð™ku Œku [k2-[k2 {s÷k ‚wÄe Wt[k nŒk.nÞw-yu™-‚tøk™k {Œu
Œífk÷e™ ™k÷tËk ¾kŒu ÷øk¼øk Ëþ nsk2 rðãkÚkeoyku {kxu 2nuXký™e ‚wrðÄkyku nŒe. 200 sux÷k
økk{zkt{ktÚke W½2kððk{kt ykðŒkt f2ðu2k{ktÚke Œu™ku r™ðkon [k÷Œku. {nkÞk™ ‚t5úËkÞ™wt {wÏÞ fuLËÙ
nŒwt. Œu{ AŒkt Œu™k yÇÞk‚fú{{kt Ä{or™25uûk rð»kÞku™u 5ý MÚkk™ yk5ðk{kt ykðŒwt. Œu{kt ÔÞkf2ý,
ŒfoþkMºk, ¿kk™{et{k‚k Œu{s rð¿kk™ suðk rð»kÞku ¼ýkðk{tk ykðŒkt. rðãkÚkeoyku™u ‚ðk÷ 5wAe™u
Œu{™e ytË2 2nu÷e ŒfoþÂõík rðf‚kððk {kxu 5úkuí‚kn™ y5kŒwt. ynet rfúÞkí{f rððu[™ Œu{s

EríknkMk yLku
MktMf]rík
52e‚tðkË™wt ykÞkus™ ÚkŒwt. yu{ fnuðkÞ Au fu n»koðÄo™ îk2k f™kus ¾kŒu Þkusðk{kt ykðŒkt
52e‚tðkËku{kt ‚n¼køke Úkðk {kxu nsk2uf rðjk™ku W5rMÚkŒ 2nuðk™wt r™{tºký 5kXððk{kt ykðŒwt.
yk ‚tË¼ou skuEyu Œku nÞw-yu™-‚tøk ™k÷tËk™u ÷økŒe rðMŒ]Œ {krnŒe yk5u÷ Au. yk ™k÷tËk rð&ð
LkkUÄ
rðãk÷Þ(Þwr™ðŠMkxe) Auf E.Mk.Lkk ƒk2{k ‚ifk ‚wÄe çkkiØef 5úð]rŒyku™k fuLËÙ Œ2efu 5ú[÷eŒ nŒwt.
3.3 5kXøkŒ 5ú&™ku
™e[u™k 5ú&™ku™k sðkçk yk5ku.

(1) økwÃŒfk÷e™ r‚¬kykuu™ku Ëu¾kð fuðku nŒku ?
.................................................................................
(2) ËþkðŒk2 {tËe2 fÞkt ykðu÷wt Au ?
.................................................................................
(3) WËÞøke2e rMÚkŒ økwVk{tËe2ku þk {kxu 5úÏÞkŒ Au ?
.................................................................................
(4) ‚w÷Œk™økts (¼køk÷5w2) ¾kŒu ykðu÷ çkwæÄ™e fktMÞ 5úrŒ{k fux÷e Wt[e Au ?
.................................................................................
(5) økwÃŒf÷k þi÷e™k r[ºkku fÞkt skuðk {¤u Au ?
.................................................................................
(6) n»koðÄo™Lkk ‚{Þ{kt ykÞkuseŒ Ä{o52e»kË fÞkt ƒku÷kððk{kt ykðe nŒe ?
.................................................................................
3.14 ¼k2Œ{kt r¾úMŒe Ä{o
‚tŒ Úkku{‚ E‚w™k 5úÚk{ ‚ifk{kt s 52t52køkŒ 2eŒu r¾úMŒe Ä{o ¼k2Œ{kt ÷E ykÔÞkt. yuf
ËtŒfÚkk y™w‚k2 ÃkkrÚkoÞ™ 2ksðe økkuLzkuV™eoMk (‚™ 19-45 ðå[u ) 5kuŒk™k {kxu yuf ™ðk ™øk2™wt
r™{koý f2kððk™k ykþÞÚke fwþ¤ MÚkkÃkíÞLke þkuÄ{kt 5kuŒk™k 2ksËwŒ™u ‚e2eÞk 2ðk™k fÞkuo nŒku .
yk ËwŒ ‚tŒ Úkku{‚™u ‚kÚku ÷E ykÔÞku. su{ýu 2kskyku W52ktŒ y™uf ‚ÇÞku Œu{s 2ksË2ƒk2eyku™u
5ý Ä{kotŒ2eŒ f2e™u r¾úMŒe Ä{eo ƒ™kÔÞkt. sku fu yk ËtŒfÚkkLke ¾2kE(‚kÚkofŒk) ‚tË¼ou rððkË Au.
ðkMŒð{kt yuðe þõÞŒk sY2 fne þfkÞ Au. ¼k2Œ Œu{s Ãkrù{™k Ëuþku ðå[u ðu5k2ef yð2-

EríknkMk yLku
MktMf]rík
sð2 2nuŒe nŒe. su™u fk2ýu s E‚w™k yk ‚tŒ-rþ»Þ ¼k2Œ{kt ykÔÞkt nkuðk skuEyu. y™uf ðu52eyku,
Wãkuøk5rŒyku ŒÚkk f÷kfk2ku-fMkƒeyku ðøku2u ykðk s{e™ y™u Ë2eÞkE {køkou ¼k2Œ ykðŒkt ‚tŒ
Úkku{‚u ¼k2Œ™k ½ýk ¼køkku{kt r¾úMŒe Ä{o™ku W5Ëuþ ykÃÞku. r{÷k5w2 ({ËÙk‚) 5k‚u Œu{™e níÞk
LkkUÄ
f2ðk{kt ykðe Œu MÚk¤u ‚tŒ Úkku{‚™e fƒ2 ykðu÷e Au. yksu 5ý rMk2eÞ™ r¾úMŒeyku Œ2efu
yku¤¾kðð{kt ykðŒe r¾úMŒe 5úsk ynet fu2¤{kt skuðk {¤u Au. r¾úMŒe Ä{o™k {wÏÞ ƒu ‚t5úËkÞku -
2ku{™ fuÚkku÷ef [[o y™u 5úkxu Mu xtx [[o skuðk {¤u Au. r¾úMŒeyku™ku 5rðºk Ä{oøkúÚt k ƒkEƒ÷ Au.ƒkEƒ÷™k
{wÏÞ ƒu ¼køk Au. su™u ˆˆ sw™ku f2k2 ˆˆ ŒÚkk ˆˆ ™ðku f2k2 ˆˆ fnu Au.nk÷{kt yk5ýk Ëuþ{kt ð52kŒe
Œ{k{ {wÏÞ ¼k»kkyku{kt ƒkEƒ÷ W5÷çÄ Au.
nk÷{kt ¼k2Œ ¾kŒu ÷øk¼øk ËkuZ f2kuzÚke ðÄw r¾úMŒeyku ð‚u Auu. Œu{™e Ëu¾2u¾ ™e[u
Ëuþ¼2{kt fux÷ef r{þLkhe ‚tMÚkkyku fk{ f2u Au y™u Vk÷eVw÷e Au. {kuxu¼køku yk 5úÏÞkŒ ‚{ks
‚uðfkuyu ¾k‚ Œku ÷kuf fÕÞký {kxu ŒÚkk ƒu½2 ÷kufku {kxu yk5ýk Ëuþ{kt ½ýwt fk{ fÞowt Au.
5kXktŒ 5ú&™ku 3.4
™e[u™k 5ú&™ku sðkƒ yk5ku.

(1) ¼k2Œ{kt r¾úrMŒÄ{o™u fkuý ÷E ykÔÞwt?
.................................................................................
(2) r¾úrMŒ Ëuð¤ fÞk fÞk ¼køkku{kt rð¼kSŒ Au?
.................................................................................
(3) {Ä2 xu2u‚k fkuý nŒk?
.................................................................................
(4) fkt[e5w2{ ¾kŒu 5Õ÷ð 2ksðeyku îk2k r™Š{Œ ƒu {trË2ku™kt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
(Ãk) 5Õ÷ðku y™u [ki÷ku™k ‚{Þ™k {trË2 MÚkk5íÞ{kt fE sqËe-sqËe f÷k þi÷e ð52kŒe?
.................................................................................
(6) [ki÷ 2ksðeykuyu ƒtÄkðu÷ {trË2ku™kt ™k{ sýkðku.
.................................................................................

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(7) {qrŒo rðÄk™™e f÷kþi÷e [ki÷fk¤{kt fÞkt ™k{Úke yku¤¾kŒe?
.................................................................................
LkkUÄ (8) {nkƒ÷e5q2{ ({k{Õ÷5q2{)¾kŒu Œ{™u fÞkt 5úfk2™wt (MÚkk5íÞ)fk{ skuðk {¤u Au?
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞkt?
• ¼k2Œ™ku ‚kŒíÞ5qýo ErŒnk‚ E.‚. 5qðuo 7000 ð»ko sux÷k sq™k fk¤¾tz{kt rðMŒ2u÷k Au.
• n2Ã5k ðk‚eykuyu ‚ki 5úÚk{ ™øk2ku ð‚kÔÞk, su{kt ™øk2 ykÞkus™ sknu2 ‚w¾kfk2e/ÞkuøÞ
økx2 ÔÞðMÚkkt Œu{s ½ýk 5nku¤k y™u ½ýe ‚k2e 2eŒu ƒ™kðu÷ {køkkuo 5ý nŒkt.
• ðirËffk¤™k ÷kufkuyu ‚krníÞ, Ä{o y™u Œíð¿kk™u ûkuºku yfÕÃÞ 5úËk™ ™kutÄkÔÞwt Auu. ykøk¤
sŒkt W¥kh ðirËf ‚{ks-ƒúkñýku ,ûkrºkÞ, ði~Þ y™u þwÿ yuðk [k2 ðýkuo{kt ðnu[kÞku.
• rntËw Ä{o, si™ Ä{o, y™u çkkiæÄ Ä{o suðk Ä{kuo ðå[u ÚkÞu÷ ‚tøkkurüyu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u ™ðk
‚tÞkus™ku ykÃÞkt.
• 5úk2tr¼f ðirËf 5úskyu fwË2Œ™k Œíðku™e 5wsk f2e™u Œu{™u Ëuðe-ËuðŒkyku Œ2efu 5úMÚkkr5Œ
fÞkuo.
• {kuÞoðtþe 2kskykuyu W¥kh ¼k2Œ{kt yuf {nk™ ‚k{úksÞ™e MÚkk5™k f2e y™u ‚{úkx
yþkuf™k þk‚™fk¤{kt Œuýu ½ýk ƒÄk ûkuºkku{kt ‚ðkuoå[ rMkrØ 5úkrÃŒ f2e.
• {kuÞo þk‚fku™wt f÷k y™u MÚkk5íÞ ûkuºk™wt 5úËk™ ½ýwt s ™kutÄ5kºk nŒwt.
• ÃkÕ÷ð™k þk‚™fk¤{kt {tËe2 MÚkk5íÞ™e f÷k™u yuf ¼ÔÞ {wfk{ nkt‚÷ ÚkÞku.
• ËuðøkZ™k ËþkðŒk2 {tËe2 Œu{s WËÞøke2e™k økwVk {tËe2ku{kt ©uc áüktŒku skuðk {¤u Au.
• ‚{úk2 n»koðÄo™ Ëw¾Ë ‚tskuøkku{kt, 5kuŒk™k 52eðk2 s™ku økw{kÔÞk ƒkË Úkk™u&ð2 (5tskƒ)™e
økkËeyu ƒuXku.
• n»koðÄo™™k hkßÞ þk‚™™e rðMŒ]Œ rðøkŒku ƒu sýkyu yk5e Au. Œu{kt yuf Au, [e™e Þkºke
nÞw-yu™-‚tøk y™u ƒesku Œu™ku 2ksfrð ƒký¼x].
• n»koðÄo™ yuf {nk‚{Úko y™u 52ku5fk2e 2ksðe nŒku. Œuýu ½ýe ƒÄe ÷kuf fÕÞkýfk2e

EríknkMk yLku
MktMf]rík
5úð]rŒyku f2e nŒe. Œuýu 2ksðe™e ‚uðk f2™k2k rðrþ»x ‚uðfku™u ¼k2u ƒûkeyku yk5e
nŒe. ƒkirØf ûkuºku WåÞ ûk{Œk îk2k rðrðÄ ‚t5úËkÞ™e Äkr{f 5úð]rŒyku{kt ¾k‚ 5úËk™
™kutÄkð™k2k ÷kufku™u 5ý Œuýu rðrþü ¼ux-‚kuøkkËkuÚke ™ðkßÞk nŒk. Œuýu ½ýk ƒÄk Ëðk¾k™kt
LkkUÄ
y™u yk2k{øk]nku ƒtÄkÔÞkt nŒkt. Œu™k þk‚™ fk¤{kt ™k÷tËk rðÄkÇÞk‚™wt yuf ‚ðkuoŒ{ fuLÿ
ƒ™e hÌkwt nŒwt.
• n»koðÄo™ MðÞ{ yuf rðÿk™ ÔÞrfŒ nŒku. Œu skŒu 5ý ™kxfku™e 2[™k f2Œku Œu{s nt{uþk
5kuŒk™e yk‚5k‚ rðÿwík s™ku™u 2k¾Œku.
• [ki÷ 2ksðeyku™u r‚rØyku{kt Ë2eÞk 5k2™k Ëuþku ‚wÄe Œu{™e rðsÞ Þkºkkyku ŒÚkk økúkBÞ
fûkk ‚wÄe ÷kufþkne Œtºk™e økkuXðý™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
5kXktŒ MðkæÞkkÞ
(1) ðirËf MktMf]ríkLku n2Ã5kðk‚eykuÚke fE 2eŒu swËe 5kze™u skuþku ?

(2) si™ Ä{o ŒÚkk çkkiæÄ Ä{o™k , Aêk ‚ifk{kt ÚkÞu÷k WË¼ð {kxu™k ‚tskuøkku sýkðku.
(3) ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 E2k™e ykfú{ýku™ku þku 5ú¼kð 5zÞku ?
(4) {u‚uzku™eÞk™k økúefku™k ¼k2Œ 52™k ykfú{ý™e V÷©wrŒ þe økýkÞ ?
(5) 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ðirËf ƒúkñýðkË™wt 5ki2kýef rntËwðkË{kt Y5ktŒ2 fE 2eŒu Úkðk 5kBÞw.
(6) rðËuþe/ykfú{ýfk2e þk‚fku™k ‚{Þ{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku rðfk‚ fE 2eŒu ÚkÞku.
3.1 5kXktŒ 5ú&™ku™k sðkƒ yk5ku.
(1) r‚tÄw/Äøøk2 y™u Œu™e þk¾k ™Ëeyku™k Œx 5úËuþ 52

(2) f]r»k
(3) ƒ÷w[eMŒk™™k {nu2økZ{k E.‚.Ãkqðuo™k 7000 ð»kkuuo 5nu÷k
(4) {wÿkyku fkuEf r÷rÃk MðY5™wt ÷¾ký Ä2kðŒe nŒe.
(5) yuf rþtøke Œ2efu yku¤¾kŒkt økutzk™e Ak5 Œu™e {wÿkyku 52 skuðk {¤u Au. fkt‚k™e ™Œofe
{kunu-sku-Ëzku ¾kŒuÚke {¤e ykðe Au. ykðk Œ{k{ ËüktŒku yk ÷kufku™k Wååk fûkk™k
rþÕ5fkiÕÞ™e ¾kŒ2e f2kðu Au.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(6) }øðuË, yÚkðoðuË, ‚k{ðuË, ÞswðouË y™u ƒúkñý ‚krníÞ, yk2ÛÞfku y™u W5r™»kËku
(7) Ä{o, yÚko y™u fk{ îk2k
LkkUÄ (8) Œu ðirËf {tºkkuå[k2 ‚kÚku f2ð{kt ykðŒkt nŒk.
(9) y&ð{u½, 2ks‚wÞ y™u ðksÃkuÞ Þ¿kku.
(10) Œu ðÄw™u ðÄw f{ofktzÞwfŒ ƒ™e [wfÞkt nŒk. ELÿ W52ktŒ yø™e, ðYý ðøkuu2u ™ðk Ëuðkuyu
ƒúñk, rð»ýwt y™u rþð™e 5wsk™wt MÚkk™ økúný f2e ÷eÄw.
(11) þŒ2ts Œu{s 2Úk M5Äko suðe 2{Œku
(12) ytøk, {økÄ, fkuþ÷, fkþe, fwY y™u 5kt[k÷
(13) ƒu ¼køk{kt, yuf &ðuŒktƒ2 (&ðuŒ ðMºkÄk2e) y™u ƒesku rËøƒt2 (ð†rðneLk fu ™ø™)
(14) 8 (ykX)
(15) si™ Ä{o{kt MÚkk5fku y™u çkkiæÄ Ä{o{kt rðnk2ku
(16) ne™Þk™, {nkÞk™, ð@Þk™
3.2
(1) yu2eÞ™ ™kifk ‚u™k5rŒ (yuz{e2÷) ™uåÞwÍ y™u {uøkuMÚk™e‚™e ™kutÄku{ktÚke
(2) rðsÞ yu nŒku fu su{kt ËÞk y™u ‚Ë¼kðÚke seŒkÞk nkuÞ Ëk™,÷kuf fÕÞký
(3) yuf ‚t5úËkÞ™k ykË2{kt ƒesk™ku 5ý ykË2 2nu÷ku Au.
(4) ÷ku2eÞk-™tËLkøkZ (rƒnk2 {wfk{u)
(5) ‚k2™kÚk ¾kŒu ykðu÷k rðÏÞkŒ yþkuf MŒt¼ ŒÚkk Œu™e fwt¼e{ktÚke
(6) (1) ‚wÞoËÞ suðku [nu2ku (2) fuþf÷k5 (3) ðMºk52eÄk™
(7) (1) Œu{ýu çkwæÄ™k [nu2k ŒÚkk ykf]rŒyku ƒ™kððe þY f2e
(2) 5ÚÚk2™e ÷ktƒe 5èeyku ŒÚkk rþ÷kyku 52 ÷kuf fÚkkyku Ëku2e™u
(3) Œu{ýu 5twŒ¤k 5ý ƒ™kÔÞkt
3.3
(1) yuf ƒksw 2ksk™e swËe swËe {wÿkyku ðk¤e Aƒe sÞk2uŒu™e ƒese ƒkswyu 5kuŒ5kuŒk™k 5úrŒfku
‚kÚku Ëuðeyku™e Ak5
EríknkMk yLku
MktMf]rík
(2) ËuðøkZ {wfk{u
(3) økwÃŒf÷k
(4) ƒu {ex2 Wt[e LkkUÄ
(5) (1) ystŒk økwVkyku (yku2tøkkƒkË)™k ¼etŒ r[ºkku
(2) ƒk½™e økwVkyku (øðk÷e2 5k‚u)
(6) f™kus ¾kŒu
3.4
(1) ‚tŒ Úkku{‚ ™k{™k fwþ¤ MÚk5rŒ r¾úMŒe nŒkt. Œuyku™u yfM{kŒu s 5krÚkoÞ™ 2ksðe
økkitzkuV2™u‚u E.‚. 19-45{kt ƒku÷kÔÞkt nŒkt. ‚tŒ Úkku{‚u ½ýk ƒÄk ‚ÇÞku™wt r¾úMŒe Ä{o{kt
Ä{koLŒ2ý f2kÔÞwt nŒwt.
(2) (1) 2ku{™ fuÚkku÷ef Ëuð¤ (2) 5úkuxuMxtx Ëuð¤
(3) yuf ‚w5úr‚æÄ r¾úMŒe ‚{ks ‚uðf fu su{ýu øk2eƒku y™u ½2 rðnkuýk ÷kufku {kxu ½ýe {kuxe
fk{øke2e ƒskðe.
(4) fkr÷ËkMk y™u ðifwX 5uY{÷
(5) ™køk2 þi÷e yLku ÿðez þi÷e
(6) 2ks2ksu&ð2-ƒ]nËu&ð2 {tËe2
(7) ÿðez þi÷e
(8) ƒkt‚™e W5‚u÷e ykf]rŒyku

{kuzâw÷ - 2 {æÞfk÷eLk ¼khík
EríknkMk yLku
MktMf]rík
LkkUÄ
4
{æÞfk÷e™ ¼k2Œ
Ä{o, ÷kuf f÷kyku Œu{s ¼k»kk™u ûkuºku ÚkÞu÷ rðfk‚ yu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k 5[2tøke MðY5™k
5úøkŒef2ý ‚tË¼uo {æÞ{fk¤{kt ÚkÞu÷ ‚e{kMŒt¼ ‚{k™ ƒkƒŒ Au. ™ðe Ä{o‚wÄk2ýk [¤ð¤ suðe
fu ‚wVeðkË, rþ¾Ä{o Œu{s ¼Âõík yktËku÷Lkkuyu Wõík 5úrfúÞk{kt 5úký 5qÞkuo. sku Œ{u æÞk™Úke skuþku Œku
sýkþu fu EM÷k{u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k 5k‚kt 52 5kuŒk™ku 5ú¼kð 5kzÞku Au. Œ{u ¼k2Œ™k EM÷k{ef
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ‚w¼øk ‚{LðÞ™k 5úrŒf Y5u skÛÞk nþku fu, Œ{u skuE þfÞkt nþku fu EM÷k{
‚rnŒ™k rðrðÄ Ä{kuoyu ¼k2Œ{kt fuðku 5k2M52ef 5ú¼kð 5kzÞku Au fu ƒeS ƒkƒŒ Œ{u yu 5ý skuE
nþu fu ¼k2Œ™k 5úíÞuf 5úËþ
u {tk 5ú[÷eŒ ÷kuf f÷kyku™u yLÞ ûkuºkku™u [ku¬‚ 2tøkY5-ykfk2 yk5ðk{kt
yk ƒÄkyu fuðku 5k2M52ef 5ú¼kð ‚ßÞkuo Au. økúk{s™ku™u Œu{™k{kt 2nu÷e ‚so™kí{fíkk rðf‚kððk™e
Œf yk5Œe yk ÷kuf f÷k™ku rðfk‚ yu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e yuf {níð5qýo ƒksw Au. ðŒo{k™ ‚{Þu
Ëuþ{kt ƒku÷kŒe rðrðÄ 5úkËurþf ¼k»kkyku™ku 5kuŒk™ku yuf yíÞtŒ 2‚5úË ErŒnk‚ Au. su™ku rðfk‚
yk ‚{Þøkk¤k{kt s ÚkÞku nŒku.
nuŒwyku
yk «fhý™k yÇÞk‚ ƒkË Œ{u .....

• {æÞfk÷e™ ‚{ks™u ‚{S þfþku.
• EM÷k{ ŒÚkk ‚wVeðkË™k WËÞ™u yku¤¾e þfþku.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ™e 2ksfeÞ rMÚkrŒ™u ‚{S þfþku.

{æÞfk÷eLk ¼khík {kuzâw÷ - 2
EríknkMk yLku
MktMf]rík
• ¼k2ŒeÞ Ä{kuo EM÷k{™k 5ú¼kð™wt 52eûký f2e þfþku.
• ¼Âõík yktËku÷™™ku rðfk‚ 5k2¾e þfþku.
• {æÞfk÷e™ ÷kufðk2‚ku ,r[ºkf÷k ŒÚkk ‚tøkeŒ ûkuºku ÚkÞu÷k rðfk‚™wt 52eûkký f2e þfþku. LkkUÄ
• yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™k WËÞ™u 5eAkýe þfþku.
• rþ¾ Ä{o™k WËÞ Œu{s rþ¾ ‚¥kk™k ¼k2Œ{kt rðfk‚™e [[ko f2e þfþku.
• Ërûký ¼k2Œ{kt ÚkÞu÷ 5úøkrŒ™u y÷øk Œk2ðe þfþku.
4.1 rËÕne ‚ÕŒ™Œfk÷e™ 5úskSð™
sÞk2u {wM÷e{ ykfú{ý¾ku2ku rntË{kt ykÔÞk íÞk2Úke s Œu{ýu 5kuŒk™wt ½2 ƒ™kððk™wt ™¬e
fÞow nŒw. Œu{ýu yktŒ2÷ø™ku fÞko ŒÚkk ¼k2ŒeÞku™e ‚tMf]rŒ 5ý økúný f2e. V÷Œ: rð[k2ku y™u
2eŒ2eðksku™w t52M52™wt ykËk™-5úËk™ ‚skoÞwt. ðMºk52eÄk™, ƒku÷[k÷ 2eŒ¼kŒ y™u ƒkirØf
árüfkuý ðøku2u 52 5k2M52ef 2eŒu økkZ 5ú¼kð 5kzâku.
‚{ks
yk Mk{Þu ¼k2ŒeÞ ‚{ks {wÏÞíðu [k2 swÚkku{kt ðnu[kÞu÷ku òuðk Au. Œu{kt y{e2-
W{2kð,Ä{korÄfk2e (‚tŒku-Vfe2ku) ™øk2s™ku y™u økúk{eýku™kuu ‚{kðuþ ÚkÞku nŒku.
y{e2-W{2kðku/Wå[ ðøko™k ÷kufku :
‚w÷Œk™, Œu™k 52eðkhs™ku, y{e2-W{2kðku y™u s{e™Ëk2ku ðøku2u yk Wå[ ðøko{kt
Mk{krðü nŒk. Œu{kt rntËw 2ksðeyku, ‚2Ëk2ku, rntËw ðu5k2eyku y™u þ2kVeyku™e 5ý økýŒ2e f2e
þfkÞ. Œ{ýu Œ{k{ ‚t5rŒ Œu{s ‚¥kk ‚nMíkøkík f2e nŒe. fnuðk™e sY2 ™Úke fu yk ÷kufku yíÞtŒ
þÂõíkþk¤e nŒk. Œyku ½ýe Wå[ y™u ði¼ðe SðLkþi÷e{kt SðŒkt nŒk. ‚w÷Œk™ yk ƒÄkÚke ‚kð
™ku¾ku nŒku. Œu™u 5kuŒk™e ‚ðkuo52eŒk y™u {ku¼ku s¤ðkÞ yuðwt s f2ðw 5zŒwt. Œuýu ‚ŒŒ yuðw ƒŒkÔÞk
f2ðw 5zŒw fu Œu ƒesk ƒÄkÚke ‚kð swËku Au, sÞk2u 5ý ™ðku ‚w÷Œk™ økkËeyu ykðŒku fu Œw2tŒ s
yu™k ™k{Úke þwfúðk2™e ™{ks Lkk Mk{Þu ¾wíƒk y™u 5rðºk f÷{ku™wt 5X™ f2ðk{kt ykðŒwt ŒÚkk
r‚¬k [÷ý{kt {wfðk{kt ykðŒk. yu ™ðk þk‚f™e ‚¥kk MÚkk5kÞk™wt ‚w[ðu Au. yuf ‚ðo Mk¥kkÄeþ
þk‚f ƒ™ðk {kxu yk ‚tË¼ou Œu™u ½ýk ƒÄk y{÷Ëk2ku, ™kuf2-[kfhku ŒÚkk þkne ½2ð¾2e fu su™k
ðzu Œu ði¼ðe SðLk Sðe þfu Œu 5w2e 5kzðk{kt ykðŒe. y{e2-W{2kðku 5ý íkuLkk ‚w÷Œk™™e
™f÷ Œu{s ‚t5rŒ™wt 5úËþo™ f2Œkt.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Ä{korÄfk2eyku/‚tŒku Vfe2ku
‚tŒku y™u Vfe2ku™ku ‚{kðuþ ‚{ks™k ƒesk {níð5qýo ðøko{kt ÚkŒku nŒku. rntËwyku{kt ƒúkñýku
LkkUÄ Wå[ ðøko™k økýkŒk nŒk. Œu 2eŒu {wM÷e{ku{kt W÷u{kyku Œu{™u f2{wfŒ s{e™ku™e ‚nkÞ y5kŒe.
su™ku r™¼kð f2ðk Œuyku ‚¥kkþe÷ ƒ™Œkt. {wM÷e{ ‚w÷Œk™ku 52 W÷u{kyku™ku sƒ2ku 5ú¼kð nŒku.
ŒuÚke Œuyku yðk2-™ðk2 5kuŒk™e ™erŒyku™u Œu{™k W52 ÷kËŒkt 2nuŒk. 52tŒw y÷kWËe™ ¾÷S
suðk þk‚f™k ‚{Þu Œu{™e W5uûkk f2ðk{kt ykðŒe fux÷ef ð¾Œ ykðk Ä{korÄfk2ku™u Äkr{of
rðrÄrðÄk™ f2Œkt ‚kt‚k2ef ƒkƒŒku{kt ‚rðþu»k 2nuŒku.
™øk2s™ku
©e{tŒ ðu5k2eyku, ‚kuËkøk2ku ŒÚkk f÷kfk2ku ™øk2ku{kt ð‚ðkx f2Œkt. y{e2-W{2kðku,
y{÷Ëk2ku y™u ‚ir™fku 5ý ™øk2{kt ð‚Œk. yk ™øk2ku ðneðxe y™u ÷~f2e fuLËÙku nŒk. ¼Âõík‚wVe
-‚tŒku™k r™ðk‚ MÚkk™ku ŒÚkk yøkíÞ™k {tËe2ku-{rMsËku ÞkºkkÄk{ku ƒLÞkt nŒk. f÷kfk2ku-fMkƒeyku
yu{™k 5kuŒk™k ¾k‚ 2nuXkýku{kt 2nuŒk nŒk. ðkMŒð{kt ðýf2ku Œu{™e ð‚knŒku-{nkuÕ÷kyku{kt,
‚ku™eyku Œu{™k yu{ ƒÄk ð‚ðkx f2Œkt nŒkt. yk Œ{k{ f÷kfkhku-fMkƒeyku {kxu yuf ‚ðo ‚k{kLÞ
ÔÞðMÚkk nŒe. yk ÷kufku rðËuþku{kt ðu5k2 yÚkou ði¼ðe ‚2‚k{k™™e r™fk‚ f2Œkt nŒk.þkne fk2¾k™k
fu ðfoþku5{kt ykðk fk2eøk2ku™u fk{u 2k¾e™u yuðe ‚wtË2 [es ðMŒwyku ŒiÞk2 f2kðŒk nŒk fu su™u
‚wÕŒk™ku îk2k fkuE™u ¼ux ‚kuøkkËku™k Y5{kt yk5ðk{kt ykðŒe.
økúk{s™ku
økúk{s™ku y÷ƒŒ økk{zkyku{kt s ð‚ðkx f2Œk nŒk y™u Œu {kuxu ¼køku ¾2kƒ rMÚkrŒ{kt s
nŒkt. Œuyku hkßÞ™u ½ýe {kuxe 2f{™k f2ðu2k [wfðŒkt nŒk. fwË2Œ™k fkuE5ý 52eðŒo™ku™e y‚2
Œu{™k SðLk 52 5zŒe ™ nŒe y™u Œu{™e ®sËøke 5qðoðŒ økwsÞko f2Œe nŒe.
‚Œe5úÚkk ðÄw sz Úkðk sðk 5k{e nŒe y™u yktŒ2¿kkŒeÞ rððkn Œu{s yktŒ2¿kkŒeÞ ¼kus™
52 ‚¾Œ 5úrŒƒtÄ nŒku. 52tŒw rðþk¤ V÷f Ãkh yufƒesk ‚kÚku rð[k2ku™e yk5-÷u ÚkŒe 2nuŒe.
suykuyu EM÷k{{kt Ä{kotŒ2ý fÞowt nŒwt. Œuyku nS 5kuŒk™e 2eŒ¼kŒku™u rð‚k2e þfÞk ™ nŒk.ykðk{kt
yk[k2 rð[k2™k ykËk™-5úËk™™e 5úrfúÞk ÚkE. ½ýk ƒÄk rntËw 2eŒ 2eðksku {wM÷e{ku îk2k y™u
fux÷ktf {wM÷e{ 2eŒ 2eðksku rntËwyku îk2k , su{ fu ¾k™5k™, ðMºk 5r2Äk™ , økeŒ ‚tøkeŒ y™u
yLÞ ûkuºk™k y5™kððk{kt ykÔÞk.
ðuÃkkh
ðuÃkkh™ku rðfk‚ ÚkÞku y™u ðuÃkkh ÄtÄk™u 5úkuí‚kneŒ f2u Œuðk ½ýkt ƒÄkt ™øk2ku 5ý ðMÞkt.
ðkýeÞk, {k2ðkze Œu{s {wÕŒk™e suðe fku{kuyuŒku ðu5k2 ÄtÄk™u s 5kuŒk™ku ¾k‚ ÔÞð‚kÞ ƒ™kðe
EríknkMk yLku
MktMf]rík
÷eÄku. ðýÍk2kyku yu{Lke ðýÍk2(fk2ðk) Úkfe ÄtÄku f2Œkt y™u yrð2Œ5ýu yufÚke ƒesk MÚk¤u
{k÷ ‚k{k™ ÷E™u yð2-sð2 f2Œkt nŒk.
rËÕne ykðe [esðMŒwyku™e ykÞkŒ r™fk‚™wt fuLËÙ ‚{k™ nŒwt. íÞkt 5qðo{ktÚke [kku¾k, LkkUÄ
f™kus{ktÚke ¾ktz, ËkuykƒÚke ½Wt y™u Ërûký{ktÚke W¥k{ 2uþ{ ykðŒwt. yk W52ktŒ ÄkŒw™k ðk‚ýku ,
Íðu2kŒ, ‚wŒ2kW ðMºkku y™u ½ýe ƒeS ðMŒwyku™tw Œu ðu5k2e {Úkf ƒLÞwt. 5qðo ykrVúúfk, y2ƒMŒk™
ŒÚkk [e™ (ðu5k2 yÚkou) rËÕne ykðŒwt nŒwt.Eç™ƒŒwŒk ({ku2kuffku™k 5úðk‚ ÷u¾f) y™w‚k2 Œífk÷e™
rËÕne yuf yË¼wŒ ™øk2 nŒwt. ðu5k2™k rðfk‚™ ÷eÄu ™kýkLkku W5Þkuøk ðæÞku y™u nðu [ktËe™k
xtfk(r‚ffk) ð52kþ{kt ykÔGkk. EÕŒwrí{þ îk2k þY f2kÞu÷wt yk [÷ýe ™kýwt nŒwt. y2u Œu ð¾Œu
W5Þkuøk{kt ÷uðkŒe Œku÷{k5™e 5æÄrŒ, n{ýk {uxÙef 5æÄrŒ ð52kþ{kt ykðe íÞkt ‚wÄe 5ú[÷eŒ
nŒe.
Äkr{of rMÚkrŒ
sÞk2u EM÷k{ Ä{o ¼k2Œ{kt 5úðu~Þku íÞk2u rnËw Ä{o 5qýo heíku 5ú[÷Lk{kt nŒku. 52tŒw íÞk2
ƒkË rntËw Ä{o™e 5fz Ze÷e 5zðk ÷køke. ðnu{ ytÄ©æÄkÞwõík {kLÞkŒkyku, rðrÄ rðÄk™ku y™u ƒ÷eËk™
ðøku2uLkwt «{ký ðæÞw níkwt. ƒúkñýku™wt ð[oMð ðÄe økÞwt ŒÚkk ¿kkrŒ5úÚkk ½ýe sz ƒ™e sðk 5k{e nŒe.
™e[÷k ðøko™k ÷kufku ‚kÚku y¼ÿ ÔÞðnk2 Úkðk ÷køÞku nŒku. rntËy w ku{kt 5ú[÷eŒ yuðe fux÷ef ƒkƒŒkuÚke
EM÷k{ ŒË]™ rð2kuÄe nŒku. Œu ‚{k™Œk, ƒtÄwíð Œu{s yufu&ð2ðk2™ku rn{kÞŒe nŒku. Œu{kt fkuE
{Œ{ŒktŒ2( {Œkøkún) ™ nŒkt. W÷xk™wt ‚2¤ r‚æÄktŒku y™u ÷kufþkne ÔÞðMÚkk™wt Œtºk nŒwt.
RM÷k{™k ykøk{™u Ëuþ™k 2ksfeÞ {k¤¾kk{kt ¼k2u {kuxk Vu2Vk2ku ykÛÞkt ™ne. W÷xk™wt
Œu™u Œku Mkk{krsf 2eŒ¼kŒku™u 5zfk2Œwt yuuðwt {níð5qýo 52eýk{ yux÷u ¼Âõík y™u ‚wVe yktËku÷™.
yk ƒt™u [ð¤¤ku yuðe nfefŒku 52 ¼k2 {wfŒe nŒe fu E&ð2 s ‚ðkuo52e Au. Œu{™k {kxu Œ{k{
÷kufku yuf ‚{k™ Au, y™u Œu™k {kxu Œku ¼Âõík fu ‚{5oý y us {kuûk (ytrŒ{ æÞuÞ ) 5úkÃŒe™ku yuf {kºk
{køko Au. (W5kÞ Au)
4.2 EM÷k{™ku ‚wVeðkË
¼k2Œ{kt {wM÷e{ku™wt ‚ðo 5úÚk{ ykøk{™ E.‚.™k ykX{k ‚ifk{kt ÚkÞwt. Œuýu yk Ëuþ™wt su
Mkk{krsf ðkŒkð2ý skuÞwt Œu™kÚke yr¼¼wŒ ÚkE™u Œu™u s 5kuŒk™wt ðŒ™ ƒ™kðe 2nuðk™ku r™ýoÞ fÞkuo.
{æÞ Œu{s 5rù{ yuþeÞk{ktÚke ¼k2Œ ykðu÷ ðu5k2eyku 5kuŒk™e ‚kÚku ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ W52ktŒ
rð¿kk™™ku 5ú¼kð 5ý ÷uŒkt økÞkt. ŒuÚke EM÷k{ef søkŒ ŒÚkk Þw2ku5 ‚{ûk 5kuŒk™e ‚kÚku ynet™wt ¿kk™
÷E sE™u Œu™k 5ú[k2-5ú‚k2 f2™k2 ÷kufku(ðu5k2eyku) ‚k[k yÚko{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k 2ksËwŒ
ƒ™e 2nÞkt. fkÞ{e ð‚kðkx {kxu ¼k2Œ{kt ykðe™u ð‚e økÞu÷k ÷kufku ynet™k ÷kufku ‚kÚku ðiðknef

EríknkMk yLku
MktMf]rík
‚tƒtÄku ƒktÄe™u ŒÚkk Œu{™e ‚kÚku n¤e{¤e™u yuf Y5 2nuŒkt ÚkÞkt. yk™u ÷eÄu ðMºk52eÄk™,
¼k»kk,heík¼kŒ, YZeyku, 2eðksku ŒÚkk ƒkiræÄf ykÞk{ku ƒkƒŒu ¼k2ŒeÞku Œu{s {wM÷e{ku 52M52
yuf ‚2¾ku 5ú¼kð 5kze þfÞkt. {wM÷e{ku Œu{™u ‚kÚku Œu{™ku Ä{o- EM÷k{ ÷kÔÞkt. su™ku ¼k2ŒeÞ s™
LkkUÄ
‚{ks 52 ŒÚkk ‚tMf]rŒ 52 5úøkkZ 5ú¼kð 5kzðk 5kBÞku. 5úMŒwŒ «fhý{kt yk5ýu 5ÞøkBçk2
{nt{Ë ‚knuƒ y™u Œu{™k EM÷k{ Ä{o ytøku Úkkuzw skýeþw.
5Þøktƒ2 {nt{Ë ‚knuƒu ‚kŒ{kt ‚ifk Ë2BÞk™ y2ƒMŒk™{kt EM÷k{ Ä{o™ku W5Ëuþ ykÃÞku.
íku{Lkku sL{ y2ƒMŒk™{kt E.‚.Ãk71{kt fw2uþ s™skrŒ{kt ÚkÞku.íÞk2ƒkË E.‚.622{kt Œu{ýu
{ffkÚke {Ëe™k ‚wÄe™e rns2Œ f2e. íÞk2Úke rns2e ‚tðtŒ™ku «k2t¼ ÚkÞku. EM÷kr{f {kLÞŒk™w‚k2
fw2kLku þ2eV yÕ÷kn™wt ð[™ Au y™u Œu økuçkúeÞ÷ ™k{™k Vrh~íkk™k {kæÞ{Úke {nt{Ë 5Þøktƒ2 ‚wÄe
5nkut[kzðk{kt ykÔÞwt nŒwt. Œu™wt ¼k»kktŒ2 ½ýe ¼k»kkyku{kt Úkðk 5kBku÷ Au. EM÷k{™k {wÏÞ 5kt[
r‚æÄktŒku ™e[u 5ú{kýu Au. (1) ŒkirnË (yÕ÷kn{kt ©ÎÄk) (2) ™{ks (rËð‚{kt 5kt[ ð¾Œ™e
5úkÚko™k) (3) 2kusk ( 2{sk™ {k‚{kt ÚkŒkú W5ðk‚ (4) sfkŒ (Ëk™) (5) ns ( {ffk™e Þkºkk)
{nt{Ë 5Þøktƒ2™k WfŒ W5Ëuþku nËeÚk fu nËe Mk{kt ‚tøkúnkÞu÷ Au. Œu{™k yð‚k™ ƒkË
r¾÷kVŒ (¾÷eVk yux÷u Äkr{of 2ksfeÞ ‚íŒk ) MÚk5kE. ykðk {wÏÞ [k2 ¾r÷Vkyku ÚkE [wfÞkt Au.
EM÷k{ îk2k ‚{k™Œk, ƒtÄwíð Œu{s yufu&ð2ðkË™e ðkŒ f2ðk{kt ykðe Au.Œu™k ykøk{™u
¼k2ŒeÞ ‚{ks 52 5ú¼kð 5kzÞku.Œu™k {níð5qýo 52e5kf Y5u ¼ÂõíkðkË yLku MkqVe ðkËLke
[¤ðýku{kt ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu. ‚wVeðkË™e [¤ð¤ku™ku Úkðk 5kBÞku. yk ƒt™u [¤ð¤ku {k™Œe
nŒe fu ‚½¤kt {™wøkÞku yuf ‚{k™ Au, E&ð2‚ðo þÂõík{k™ Au ,ŒÚkk E&ð2¼Âõík yu yuf {kºk
{kuûk{køko Au.
4.2.1 ‚wVeðkË™ku yÇÞwËÞ
‚wVeðkË yux÷u EM÷k{ef 2nMÞðkË {kxu 5úÞkuskŒku ‚ðo ‚k{kLÞ þçË. {íkðkËeyku Œu{™k
Äkr{of {Œ ‚tË¼ou ½ýk s WËk2 nŒkt. Œuyku ‚ðoÄ{o‚{¼kððk¤e {kLÞŒk Ä2kðŒkt nŒkt. Œuyku
økeŒ‚tøkeŒ ŒÚkk yÕ÷kn ‚kÚku™e {kunççkŒ™k 2nMÞðkËe r‚æÄktŒ Œ2efu ƒkuÄ yk5Œkt.‚wVeðkË™ku
sL{ E2k™{kt ÚkÞku. ¼k2Œ{kt Œqfeo þkMk™fk¤ Ë2BÞk™ ‚k™wfw¤ ðkŒkð2ý {¤e 2nÞwt. Œu{™k{kt
2nu÷ ËÞk¼kð, Mkrn»ýwíkk, ‚nk™w¼qrŒ, ‚ÓËÞŒk, ‚{k™Œk™e ¼kð™k Œu{s {iºke¼kð ¼Þko
yr¼øk{™u ÷eÄu ½ýk rntËwyku ¾k‚ f2e™u r™B™ ðøko™k ÷kufku EM÷k{ Œ2V ykf»kkoÞk. {kuE™wË]e™
r[MŒe, r™sk{wË]e™ yku÷eÞk, V2eËwËe™, økts-yu-þf2 ðuøku2u ‚wVe ‚tŒku yuðk 5kÞk™k ‚wVe ‚tŒku
nŒk fu, su{™u yks rËðMk ‚wÄe ÷kufku [knu Au y™u {k™ yk5u Au.Œuyku ¾k™fkn (yk©{) ŒÚkk
Ë2økkn™e MÚkk5™k ‚tË¼ou r¾úMŒe Œu{s ƒkiæÄ Ä{o™k økkZ 5ú¼kð ™e[u nŒkt. WíŒ2 ¼k2Œ™k ykðk

EríknkMk yLku
MktMf]rík
‚wVe ‚tŒku îk2k MÚk5ku÷ ¾k™fkn ( ‚wVe ‚tŒku™u {kxu™k yk©{ku) EM÷k{ef ‚tËuþ™u Ëuþ¼2{kt Vu÷kððk
{kxu W5Þkuøke 5w2ðk2 ÚkÞk. {Ík2 (fƒ2) y™u ‚rfúÞk (rð©k{ MÚkk™ku ) EM÷k{ef ykËþkuo™k
5ú[k2 fuLËÙku ƒ™e 2nÞkt nŒk. ‚k{kLÞ 5úsk Œu{ Wå[ ðøko™k ÷kufku yu{ ƒt™u Œ2VÚke 5w2Œku yk©Þ
LkkUÄ
(‚t2ûký) «kÃŒ ÚkÞku nŒwt. ‚wVe ‚tŒku ‚{MŒ {k™ðskŒ Œ2V {k™ ‚B{k™yk5ðk 52 ¼k2 {wfŒk
nŒkt.
‚wVe ‚tŒku {kuxu ¼køku r‚÷r‚÷k (5tÚk){kt ‚tøkXeŒ nŒkt. Œu{™k ykøkuðk™ku suðk fu r[MŒe,
‚wn2kðËeo (fðkËe), ™f‚ƒtËe ðøku2u™k ™k{ku 52Úke [k2 r‚÷r‚÷k™k ™k{ku «ÞkuòÞk Au. ykE™u
yfƒ2e™k 2[rÞŒk yƒw÷ VÍ÷™k {Œk™w‚k2 ‚ku¤{kt ‚ifk{kt ¼k2Œ{kt fw÷ 16 sux÷kt ykðk
r‚÷r‚÷k ( fu 5tÚkku) nÞkŒ nŒkt. 5úíÞuf r‚÷r‚÷k™u 5kuŒk™wt ykøkðwt ¾k™fkn nŒwtw.Œuyku øk2eƒku y™u
5ezeŒku {kxu ŒÚkk ‚tŒku {kxu yk©Þ MÚkkLkLke ¼qr{fk ¼sðŒkt nŒkt. su ykøk¤ sŒkt ¿kk™ rð¿kk™
(rðãk)™k fuLËÙku ƒ™e økÞkt.
ys{u2 Œu{s yskuãk™ yÚkðk 5kf 5íŒ™ (nk÷ 5krfMŒk™{kt) ‚wVeyku™k {níð5qýo
{Úkfku nŒkt. Œu{™u 5e2e {w2eËef (økwY-rþ»Þ) 52t52k þY f2e nŒe. [{ífk2ef r™sk™tË{kxu Œuyku
yufkøkún y™u MðMÚk r[¥ku økeŒ-‚tøkeŒ ‚kt¼¤Œkt, su {w¤¼wŒ 2eíku Vk2‚e{kt nŒkt. 5ý 5kA¤Úke
rntËðe fu rntËwMŒk™e ƒ™e sðk 5kBÞkt. Œuyku yufu&ð2ðkË y™u Œu™k Œ2V ykí{ ‚{5oý™ku
W5Ëuþyk5Œkt nŒk. su r™økwoý ¼Âõík [¤ð¤™k ‚{r5oŒku™u ŒË]™ {¤Œku ykðŒku nŒku. ‚tøkeŒ {kuxu
¼køku ¼k»kk™e øku2 nks2e{kt 5ý ƒÄk™u ykføkkou Au. yu LÞkÞu Äe{u Äe{u Œu rntËwyku™u 5kuŒk™e Œ2V
¾ut[ðk ÷køÞk. V÷Œ: Œuyku ½ýk {kuxk 5ú{ký{kt Ë2økkn™e {w÷kfkŒ f2Œkt ÚkÞkt. yu s 2eŒu ‚wVeðkË
52 rntËw Ä{o™ku 5ú¼kð 5ý r‚æÄ {nkí{kyku™e Þkuøk r¢ÞkLkk Y5{kt sýkE ykðu Au.
(1) {ntt{Ë 5Þøktƒ2 ‚knuƒu {¬kÚke {rË™k 5úÞký fÞwt Œu fE ‚tðŒ™ku 5úk2t¼ Ëþkoðu Au?
.................................................................................
(2) 2kusk þwt Au?
.................................................................................
(3) 5kuŒk™e ¼Âõík,‚rn»ýwŒk, ‚{k™Œk™e ¼kð™k Œuu{s ‚ÓËÞŒk ðzu rntËw y™wÞkÞeyku™u
fkuý EM÷k{ Œ2V ¾u[e ÷kÔÞwt?
.................................................................................

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(4) ykE™u yfƒ2e™k fŒko™wt ™k{ sýkðku.
.................................................................................
LkkUÄ 4.3 2ksfeÞ 5úc¼qr{/5ú&ðkË¼qr{
rntËwMŒk™™k ŒÏŒ 52 E.‚.1206Úke1290 Ë2BÞk™ ‚ŒkYZ Úk™k2 ‚w÷Œk™ku {kB÷qfðtþe
Œwfkuo nŒk. Œu{™k 5Ae ¾÷se, Œw½÷¾, ‚iÞË y™u ÷kuËeðtþ™k þk‚fkuyu rËÕneÚke ÷E™u {kuxku¼køk™k
W¥k2 ¼k2Œ 52 E.‚. 1526 ‚wÄe ‚¥kk ¼kuøkðe Œu Œ{k{ ‚w÷Œk™ Œ2efu yku¤¾kÞk yk ‚w÷Œk™ku
Œwfkuo, r¾÷kVk ðŒe Œu™k 5úrŒr™rÄ Œ2efu yne þk‚™ f2Œk nkuðk™e {kLÞŒk nŒe. yk ¾÷eVk™u
{wrM÷{ku™k ykæÞkrí{f ðzk Œu{s ËwLÞðe ðzk Œ2efu rMðfk2ðk{kt ykðŒk nŒk. ¾wíçkkLkku ðk[LkçkkË
yk ¾r÷Vk y™u ‚w÷Œk™™k ™k{ku ðkt[ðk{ktykðŒk Œu{s swB{k™e {kuxe ™{ks xkýu MÚkk™ef E{k{
(Äkr{of ðzk) ¾wíƒk 5ZŒk.
E.‚. 1526{kt rËÕne ‚ÕíkLkŒ 5k‚uÚke {w½÷ku îk2k ‚¥kk™wt nMŒktŒ2ý f2ðk{kt ykÔÞwwt.
5úk2tr¼f yðMÚkk{kt ykøkúkÚke y™u íÞk2ƒkË Auf E.‚. 1707 (yki2tøkÍuƒ™k yðk‚™) ‚wÄe
rËÕneÚke þk‚™fÞowt. Œu 5Ae Auf 1857 (™k rðÃ÷ð) ‚wÄe yux÷u fu {w½÷ ðtþ™ku ytŒ ykÔÞku íÞkt
‚wÄe Œu{™wt þk‚™ 2nÞwt. {w½÷kuyu Œu{™e fkuE ‚nkÞ fu 5úrŒrLkrÄíð {ktøÞwt ™ne 52tŒwt Œu{ýu ¾÷eVk™u
r™Þr{Œ 2eŒu ¼ux ‚kuøkkËku {kuf÷ðk™wt [k÷w 2kÏÞwt. yk W52ktŒ Œu{ýu (hkßÞk2kuný ð¾Œu) 5kuŒk™k
™k{Úke ¾wíƒk5ý 5ZkÔÞkt.
Œu{ AŒkt yuf yV½k™ ‚2Ëk2 þu2þknu {w½÷ þk‚f nw{kÞw™u {kºk 5zfk2 VutfÞku ™ne
52tŒw Œu™u ÷øk¼øk 5tË2 ð»kkuo (1540-55) ‚wÄe Ëw2 5ý 2kÏÞku.þu2þkn™ku þk‚ffk¤ ½ýe ƒÄe
r‚æÄeyku {kxu skýeŒku Au.Œu{kt™e fux÷ef suðefu ‚k2k {køkkuo™w ƒktÄfk{ su{kt™ku ‚kiÚke ðÄw {níð™ku
{køko {køko-yu-ykÍk{ yÚkkoŒ økúktLz xÙf 2kuz Œku ‚ku™k2 økktð (nk÷{kt ƒktø÷kËuþ)Úke yxkuf (nk÷{kt
5krfMŒk™) ‚wÄe rËÕne ykøkúk™u ‚ktf¤e™u 1500 fku‚ ‚wÄe 5Úk2kÞu÷ku nŒku. yk r‚ðkÞ™kt yLÞ
{køkkuo{kt ykøkúkÚke ƒw2nk™5w2, ykøkúkÚke {k2ðkz y™u ÷knku2Úke {w÷Œk™ ðøku2u™u økýkðe þfkÞ.
Œuýu yíÞtŒ ‚wtË2 yuðk ‚ku™k, [ktËe Œu{s Œktƒk™k r‚ffkyku 5zkÔÞkt nŒk. su™e ™f÷ ¾wË {w½÷
ƒkËþknku îk2k 5ý f2ðk{kt ykðe nŒe.
{w½÷ ‚{úkx yfƒ2 fu su™wt þk‚™ 1556Úke 1605 ‚wÄe [kÕÞwwt, íku ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚™ku
{nk™ þk‚f nŒku. Œuýu 5kuŒk™e 5úsk{kt 2nuu÷ skrŒðkË, Äkr{of y™u ‚ktMf]rŒf Äku2ýku™e W5uûkk
f2e™u Œu{kt ¼úkŒ]¼kð™e ð]ræÄ f2e. Œuýu rntËwyku ‚kÚku {iºke5wýo ‚tƒtÄku rðf‚kððk 5úÞk‚ fÞku.5kuŒk™e
‚k{úksÞðkËe {níðfktûkk™e 5qýo5wrŒo {kxu Œuýu 2ks5wŒ þk‚fku ‚kÚku ÷ø™ ‚tƒtÄku 5ý ƒktæÞk. Œu™wt
‚kiÚke 5úËk™ yu nŒwt fu Œu™u Ëuþ™e 2ksfeÞ yufŒk ‚kÚku fuLËÙ{kt ‚ðo ‚íŒkÄeþ þk‚™™e MÚkk5™k
f2e. su™k yuf ‚{k™ þk‚™ 5úýk÷efkyku y{÷ fÞkuo. ‚{úkx yfƒ2 MðÞ{ f÷k, MÚkk5íÞ Œu{s

EríknkMk yLku
MktMf]rík
rðãk™ku 5ku»kf y™u 5úþt‚f nŒku. Œu rƒ™‚kt5úËkÞef rð[k2 ‚2ýe Ä2kðŒku ‚{úkx nŒku. Œuýu rËLk-
E-E÷kËu ™k{™ku ‚ðo Ä{o‚{¼kð™k™e ð]rŒykuðk¤ku ™ðku s ‚t5úËkÞ MÚkkÃÞku. ‚{úkx yfƒ2 swËk
swËk Ä{kuo™k r™»ýktŒku ™u Ë2 økwYðk2u ( swB{k 2kŒu ) yufXk f2e Œu{™e ‚kÚku Ä{o™u ÷økŒe ‚{MÞkyku™e
LkkUÄ
[[ko f2Œku. ykðe Ä{o[[koyku™wt ‚tÞkus™ Œu ykøkúk 5k‚u ykðu÷ VŒun5w2 r‚fúe™kt EƒkËŒ ¾k™
(5úkÚko™k ‚¼k) ¾kŒu f2Œku . sku fu skŒu r™2ûk2 nŒku. Œu{ AŒkt yuf rðjk™Lku þku¼u Œuðe ÔÞðMÚkk
Œu{kt økkuXðe nŒe. Œu™k 2ksË2ƒk2{kt {wÕ÷k-Ëku-ÃÞkLkS, ÏðkkÍk nfe{, yçËw2 2ne{ ¾k™ yçËw÷
ŒkÞ÷, Œk™‚u™, 2ksk xkuz2{÷, 2ksk {k™r‚tn, ViS ŒÚkk 2ksk rƒ2ƒ2 suðk 5ú¾2 ƒwræÄþk¤e
™ð 2í™ku nŒkt. ‚{úkx yfƒ2™e WËk2{ŒðkËe ŒÚkk Ä{o ‚rn»ýwt ™erŒ™wt y™w‚2ý Œu™k y™wøkk{e
snktøkeh Œu{s þknsnk îkhk f2ðk{kt ykÔÞwt. Œu{ AŒkt yki2tøkÍuƒu yk sLkerŒ™ku ‚ËtŒ2 íÞkøk fÞkuo
nŒku.
yki2tøkÍuƒu xwtfe (‚tfwr[Œ ) ËÙr»x™e (Äkr{of) ™erík Œu{s Ëuþ™k rðrðÄ 5úËuþku (¾k‚ Œku
Ërûký ¼k2Œ{kt){kt yrð2Œ [k÷u÷k ÞwæÄku™u ÷eÄu {w½÷ ‚k{úksÞ™wt rð½x™ Úkðkt 5kBÞwt ykx÷wt nkuÞ
Œu{ Ërûký{kt {2kXk ‚íŒk™ku WËÞ, ™kËe2þkn Œu{s yn{Ëþkn, yçËkýe™k ykfú{ýku,
2ksË2ƒk2{kt y‚tŒwøkx y{e2 W{2kðku™ku yst5ku ŒÚkk WíŒ2-5r&ð{ ¼k2Œ{kt rþ¾ ‚íŒk™k
WËÞu {w½÷ ‚íŒk™wt 5Œ™ ykÛÞwt. Œu{ AŒkt ¼k2Œ Œífk÷e™ rð&ð™ku ‚kiÚke {kuxku r™fk‚fŒko Œu{s
yrŒ ‚{]æÄ Ëuþ nŒku. 52tŒw ykÄwr™fefhý™e M5Äko{kt Œu 5kA¤ 2ne sðk 5kBÞku.
4.4 ‚ktMf]rŒf rðfk‚
Œífk÷e™ þk‚fkuyu f÷k MÚkk5íÞ™u ûkuºku ½ýku Wtzku 2‚ Ëk¾ÔÞku. {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt r{©
‚ktMf]rŒf ÷kûkrýfŒkyku yk ûkuºku ‚kV Ëu¾kE ykðu Au. yk ‚{LðÞ™u ÷eÄuu ELzku-EM÷k{ef Œ2efu
skýeŒe ™ðe þi÷eLkku ykrðo¼kð ÚkÞku. Œu™k æÞkLkkf»kof ÷ûkýku{kt (1) øktwƒs (2) fwŒwƒ r{™k2k
(3) f{k™ y™u (4) ½wB{xLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
{w½÷ku ½ýk {kuxk 5úfr] Œ 5ú{
u e þk‚fku nŒkt. ‚tËw 2 rfÕ÷kyku Œu{s ƒkøk ƒøke[kyku™k r™{koý{kt
Œu{™u yk™tË {¤Œku. yk ‚{Þ™k rðÏÞkŒ {w½÷ Wãk™ku{kt þk÷e{k2 ƒkøk, rLkþkŒƒkøk, suðk
yk5ýk ‚ktMf]rŒf ðk2‚k™k {níð5qýo ytøkku Au. Œu{kt 5kýe™e ™efku ŒÚkk 52M52™u AuËŒkt ºkkt‚k
Vwðk2kyku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku. íÞk2 ƒkË Wt[kýðk¤e søÞkyu ƒkøk-ƒøke[k ƒtÄkðk ÷køÞk.
W52Úke ™e[u™e Œ2V™k Zk¤{kt ðnuŒwt 5kýe y™uf ™k™e {kuxe Äk2kyku{kt ðnuŒwt, Œu™e 5kA¤™kt
2kuþ™Ëk™Úke s¤n¤e WXŒwt. 5kýe ‚{økú ðkŒkð2ý{kt ykn÷kËf ykf»kkoý Wí5L™ f2Œwt nŒwt. Œu
skuðwt r[¥kkf»kkof ƒ™Œwt. ykðk ƒøke[kyku™k W¥k{ ™{w™kyku{kt ÷knku2 (nk÷ 5krfMŒk™{kt) ™ku

EríknkMk yLku
MktMf]rík
þkr÷{k2 ƒkøk {wÏÞ Au. yk ÷knku2 ƒkøk{kt fw÷ ºký Œƒffk Au. 52tŒw Œ™wwt ‚ðkuoŒ{ WËkn2ý
yux÷u ¼k2Œ ¾kŒu ykðu÷ [tËeøkZ fk÷fk {køko 52™wt r5tsku2ƒkøk Au. íÞkt ‚kŒ xÃ5kðk¤ku ƒøke[ku
Au. su™kÚke ¼k2u 5ú¼kðeŒ ÚkÞu÷k ytøkúuskuyu ðkE‚-2eøk÷÷kus (ðŒo{k™ 2k»xÙ5rŒ ¼ð™) rËÕne,
LkkUÄ
¾kŒu yuf ºkeMŒ2eÞ Wãk™™wt r™{koý fÞowt.( su nk÷{kt {w½2 økkzoL‚ Œ2efu skýeŒwt Au.) yk s
f÷kþi÷e™u ykøk¤ Ä5kððk{kt ðe‚{kt ‚ifk Ë2BÞk™ {i‚w2 ¾kŒu ð]Ëktð™ økkzoL‚™wt r™{koý f2ð{kt
ykÔÞwt Au.
r5ÞuxkÙ zw2k yÚkkoŒ yk2‚5nký{kt 2tøkƒu2øt ke 5ÚÚk2 szðk™w-t szŒ2 fk{, Œífk÷e™ rntË{k
þknsnk™k ‚ÇÞ ytíÞŒ ÷kufr5úÞ ƒ™e 2nÞw nŒwt. Mk{Þ{kt rËÕne™k ÷k÷rfÕ÷ku ŒÚkk ykøkúk™ku Œks
{nu÷ ykðk 5úfk2™k fkÞo™k Wíf]»x Ë»xktŒku Au.yk W52ktŒ VŒun5w2 r‚fúe™k yktŒ2{k¤¾k™wt ƒktÄfk{,
ykøkúk Œu{s ÷knku2™k rfÕ÷k ŒÚkk rËÕ÷e ŒÚkk ÷knkuhrMÚkŒ {rMsËku yk5ýk ¼ÔÞ ðk2‚k™ku yuf
yíÞtŒ {níð5qýo ¼køk Au.yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ {rMsËku, ƒkËþknku™e fƒ2ku Œu{s Ë2økknku™wt
5ú¼wíð 5ú[w2 {kºkk{kt skuðk {¤u Au.
r‚ffkyku
f÷k™wt ƒeswt 5k‚w fu su™w yk5ýk {kxu rðþu»k {níð Au. Œu Au r‚ffkyku ‚kÚku™wt y™w‚tÄk™
(r‚ffkyku™ku yÇÞk‚) Œu ErŒnk‚™k fkuE5ý ‚{Þøkk¤k™e {kneŒe {u¤ððk™wt yuf {wÏÞ-‚kÄ™/
MºkkuŒ Au.{wM÷e{ þk‚fku™k r‚ffk ErŒnk‚ {kxu ½ýk rft{Œe Au. Œu™e zeÍkELk, ÷¾ký y™u
xtfþk¤™eAk5 ðøku2u yk5ý™u Œu ‚{Þ™e ½ýeƒÄe 2‚5úË {kneŒe 5w2e 5kzu Au. þkne r¾Œkƒku,
™k{ y™u xtfþk¤™wt MÚk¤ 5ý yk5u A. Œu ‚{úkx™k ‚k{úksÞ™ku rðMŒk2/ÔÞk5 Œu{s Œu™e (ykrÚkof)
rMÚkŒe™ku fÞk‚ fkZe þfeyu Aeyu.{kunB{Ë Œw½÷¾™k r‚ffk rËÕne, Ëku÷ŒkƒkË ŒÚkk Ëuþ™e yLÞ
5úkËuþef 2ksÄk™eyku{kt 5rå[‚ sux÷e swËe swËe rðrðÄŒk ‚kÚku skuðk {¤u Au. Œu{ktÚke {¤Œe fux÷ef
ËtŒ fÚkkyku Œku ½ýe 2‚5úË Au. ˆˆE&ð2™k fk{fks {kxu™ku ÞkuæÞku ˆˆ ŒÚkk ˆˆ suýu ‚w÷Œk™™e yk¿kk
{k™e Au Œuýu ËÞk¤w (52{kí{k)™e yk¿kk {k™e Au.ˆˆsuðkt ‚wºkku yºku WËkn2ý {kxu xktfÞkt Au.
¾k÷e søÞkyku 5w2ku.

(1) ¾÷eVk Œu{s ‚w÷Œk™™k ™k{ku........................ðkt[ðk {¤Œkt nŒkt.
(2) MÚkkr™f yV½k™ þk‚f........................ nw{kÞw™u 5zfkÞkuo ŒÚkk rËÕne™k ŒÏŒÚke
5tË2 ðøkkkuo ‚wÄe y÷eÃŒ 2kÏÞku.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(3) 5kuŒk™e ‚k{úkßÞðkËe {nuåAk™e 5qrŒo fhðk yfƒ2u........................ skuzu ÷ø™
‚tƒtÄku ƒktæÞk.
(4) rƒúxeþ þk‚™fk¤ Ë2BÞk™ ™ðe rËÕne ¾kŒu ykðu÷ 2k»xÙ5rŒ ¼ð™ ............. ™k{u LkkUÄ
yku¤¾kŒt.w
(5) r5xÙkzÞw2k yÚkðk 2tøke™ 5ÚÚk2ku™wt szŒ2 fk{........................™k ‚{Þ{kt ½ýwt
÷kuf r5úÞ ƒ™e 2nÞwt nŒwt.
4.5 ¼Âõík yktËku÷™
Œu ‚{Œu ‚wVe ‚tŒku s Äkr{of rþûkfku/økwYyku ™ nŒkt. 52tŒw ¼Âõík-‚tŒku Œu{kt ‚k{u÷ nŒkt.
Œu{™tw rþûký 5ý ‚wVe ‚tŒku™u {¤Œwt ykðŒwt nŒwt. Œu{™u rþûký yk5ðk™e Œf ½ýk ÷kƒkt ‚{Þ ‚wÄe
{¤e 2ne nŒe. Œuyku þnu2™k f÷kfk2ku, f‚ƒeyku, ÔÞk5k2eyku{kt yíÞtŒ ÷kuf r5úÞ nŒkt. økk{zk™kt
5úsks™ku 5ý ÷kuff÷k™k {kæÞ{Úke Œu{™u ‚kt¼¤Œkt/ {kýŒkt nŒkt.
‚wVe ŒÚkk ¼Âõík-‚tŒku™k rð[k2ku Œu{s ðŒo™{kt ½ýe ‚{k™Œk nŒe. Œu{™e 5kÞk™e {kLÞŒk
nŒe, E&ð2 ‚kÚku™w skuzký. Œuyku E&ð2 ‚kÚku™k ‚tƒtÄku™k 5kÞk{kt 5úu{ y™u ‚{5oý 52 5w2ku ¼k2
{wfŒkt nŒkt. yk Œ{k{™e 5úkrÃŒ {kxu yuf økwY yÚkðk 5e2™e nt{uþk sY2eÞkŒ 2nuŒe.
¼Âõík-‚tŒkuyu nt{uþk Ä{kuo{kt ÔÞkÃku÷e szŒkt ŒÚkk f{ofktzku™ku ¼k2u rð2kuÄ fÞkuo. Œu{ýu
¿kkŒe5úÚk™ku rð2kuÄ fÞkuo y™u Œu{™k Äkr{of {u¤kðzk(ƒuXfku) {kt {ne÷kyku™e ¼køkeËk2e ™kutÄkððk
{kxu 5úkí‚kneŒ f2e .¼Âõík-‚tŒku Œu{™tw ‚{økú ¿kk™ MÚkkr™f ¼k»kk™k {kæÞ{Úke ÷kufku™u yk5Œkt
nŒk. suÚke Œu yuf ‚kð ‚k{kLÞ {ký‚™e ‚{s™k 5ý ‚2¤ŒkÚke WŒ2e þfu.
¼Âõík-‚tŒku swËe swËe ‚k{kSf 5]c¼wr{ Ä2kðŒkt nŒk. AŒkt Œu{k™k {kuxk ¼køk™k s™
‚k{kLÞ{ktÚke ykðŒk nŒk. Œu{k™k ½ýk Œku sL{skŒ f÷kfk2ku-f‚ƒeyku nŒkt y™u 5ú{ký{kt ykuAk
‚w¾e yuðk ¾uŒe™k ÔÞð‚kÞ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k nŒkt. Œu{ýu rðr¼Òk {kýMkku ŒÚkk Ä{kuo ðå[u sY2e
Mkrn»ýwíkk™e ¼kð™k 52 ¾k‚ ¼k2 {wõÞku.
¼Âõík-‚tŒkuLkwt yktËku÷™ Ërûký{kt ¾k‚ skýeŒwt nŒwt. ¼Âõík¼kð5qýo økeŒku y™u ðkŒkoyku™k
{kæÞ{Úke W5Ëuþ yk5ðk™ku ÏÞk÷ {w¤¼wŒ 2eŒu Œr{÷ ¼Âõík ‚t5úËkÞ™kt y÷ð2ku y™u ™Þ™k2kuyu
5úÞkusÞk nŒkt. nðu Œ{u íku{Lkk rðþu yk 5wMŒf{kt ðkt[þku.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(1) økwY ™k™f
økwY ™k™f™ku sL{ nk÷{kt ™k™fk™k Œ2efu yku¤¾kŒkt
LkkUÄ Œ÷ðtze ™k{™k økk{{kt yuf ¾ºke 52eðk2{kt ÚkÞku nŒku. sku fu
økwY ™k™fu rn‚kƒ rfŒkƒ™e Œk÷e{ 5úkÃŒ f2e nŒe. Œu{ AŒkt
Œu{™u ‚kÄw ‚tŒku™e ‚kuƒŒ ðÄw r5úÞ nŒe. íÞk2 ƒkË Œu{™u rËÔÞ¿kk™
(E»x) 5úkÃŒ ÚkÞtw. Œu{ýu ‚tŒku y™u rð2ku™e ‚kuƒŒ {kýðk {kxu
ÚkE™u øk]n íÞkøk fÞkuo. Œu{ýu økeŒ 2[™kyku f2e ŒÚkk 2ƒkƒ
™k{™k ‚tøkeŒ™k ‚kÄ™™k ‚kÚkÚke økkE 5ý ¾2e, Œu{ýe yk
økeŒ 2[™kyku yksu5ý yíÞtŒ ÷kufr5úÞ Au. Œu{ýu 5úu{ y™u
‚{5oý ¼kð yuf {kºk E&ð2™u s ‚{r5oŒ f2ðk sýkÔÞwt. Œu{ýu {wrŒo 5wsk™ku ŒÚkk Äkr{of Þkºkkyku,
ƒ÷eËk™ku ŒÚkk ¼økðk™ ‚wÄe 5nkut[ðk {kxu W5Þkuøk{kt ÷uðkŒkt f{ofktzku™ku ¼k2u rð2kuÄ fÞkuo. Œu{ýu
yk[k2 rð[k2™e þwØŒk™u E&ð2 ‚wÄe 5nkut[ðk™e 5úÚk{ þ2Œ økýkðe. Œuyku {kLkŒk nŒk fu fkuE5ý
øk]nMÚk 5kuŒk™e ‚kt‚k2ef Vhòu ƒskðŒkt-ƒskðŒkt 5ý ykðe ykæÞkrí{f ®sËøke 5úkÃŒ f2e þfu
Au.
‚tŒ 2k{k™ws
2k{k™ws Ërûký ¼k2Œ™kt ‚tŒ nŒk. Œ{ýu
÷kufku™u Œu{™e 5kuŒk™e ‚ðo ‚k{kLÞ ¼k»kk™k {kæÞ{Úke
s W5Ëuþ ykÃÞku. Œu{Lkk rþ»Þ nŒk, 2k{k™tË.Œu{ýu
5kuŒk™k økwY™ku W5Ëuþ W¥k2 ¼k2Œ™k rðrðÄ ¼køkku ‚wÄe
Vu÷kÔÞku.
‚tŒ 2k{k™tË
‚tŒ 2k{k™tË™ku sL{ yÕnkƒkË y™u yÇÞk‚
ðk2ký‚e ¾kŒu ÚkÞku nŒku. Œu{ýu yk ƒt™u MÚk¤kuyu W5Ëuþ
ykÃÞkt nŒk. Œu rntËw Ä{o™u Œu™k yr™»x 2eŒ 2eðksku ŒÚkk
f{ofktzkuÚke {wÂõík y5kððk EåAŒkt nŒk. Œuyku ÷kufku™u
sýkððk EåAŒkt nŒk fu E&ð2™e ™s2ku{kt {k™ð {kºk
yuf ‚{k™ Au ŒuÚke fkuE Wå[ ðýo{kt sL{u÷w fu r™B™ ðýo{kt
sL{u÷wt (yux÷u fu r™B™) ™Úke. Œu{™k y™wÞkÞeyku swËe swËe
¿kkŒeyku{ktÚke ykðŒkt nŒkt. Ëk¾÷k Œ2efu fƒe2 yuf ðýf2,
‚Äk™k yuf f‚kE, 2ðeËk‚ yuf [{k2 y™u ‚u™k yuf nsk{ nŒkt.
EríknkMk yLku
MktMf]rík
‚tŒ fƒe2
‚tŒ fƒe2, ‚tŒ 2k{k™tË™k r5úÞ rþ»Þ nŒkt.økwY ™k™f {kVf Œu{ýu 5ý 5úðŒo{k™ ‚k{krsf
ÔÞðMÚkk™e ¼k2u xefk f2e nŒe ŒÚkk rntËw {wM÷e{ yufŒk 52 LkkUÄ
¼k2 {wfÞku. ‚tŒ fƒe2 yuf {wM÷e{ ðýf2™k 5qºk nŒkt. Œuyku
{wrŒo5wsk, ™{ks suðe {kºk ƒkÌk 5wsk y[o™k, Äkr{of Þkºkkyku
ŒÚkk ™Ëe{kt 5rðºk M™k™ ðøku2u™k rð2kuÄe nŒk. Œuyku yuf yuðk
Ä{ku™
o k W5Ëuþ yk5ðk EåAíkk nŒk fu ‚ðo {kLÞ nkuÞ Œuyku Œ{k{
Ä{o MkkÚku Mktf¤kÞu÷ E&ð2™e 5ý yufŒk EåAŒk nŒk. ŒuÚke Œuyku
E&ð2™u 2k{, økkurðtË, n2e fu yÕ÷kn suðk swËk swËk ™k{kuÚke
‚tƒkuÄŒk/ƒku÷kðŒk/yku¤¾Œkt nŒk. Œ{u yu{™k rntËe Ëkunk fu
AkÃÃkk sY2 ðktåÞk nþu.
‚tŒ [iŒLÞ {nk5ú¼w :
‚tŒ [iŒLÞ ƒtøkk¤™k ‚tŒ nŒk. Œuyku ¼økðk™ ©ef]»ý™k ¼õík nŒk.sku fu Œu 5kuŒu ƒúkñý
nkuðk AŒkt ¿kkŒe5úÚkk™k ¼k2u xefkfk2 nŒk ŒÚkk ƒÄk {™w»Þku™e
‚{k™Œk ¼k2 {wfŒkt nŒk. Œuyku ÷kufku™u ‚k[e ¼Âõík{kt M™un
y™u ‚t5™e ykð~Þfíkk 52 ¼k2 {wfðk™w sýkððk™w EåAŒk
nŒk. Œuyku ©ef]»ý™e ¼Âõík økeŒ ™]íÞ y™u {]ËtøkðkË™ ‚kÚku
f2ðk ‚kÚku xuðkÞu÷k nŒk.
‚tŒ {e2kƒkE
‚tŒ {e2kƒkE yuf yLÞ ¼Âõík ‚tŒ nŒkt. Œu{ýu
¼økðk™ ©ef]»ý™e 5wsk {kxu ¼Âõík økeŒku 2åÞkt y™u økkÞk.
‚tŒ [iŒLÞ™e {kVf Œu{ýu 5ý økeŒ ™]íÞku ‚kÚku E&ð2 Œ2V™ku
5kuŒk™ku 5úu{ 2sw fÞkuo Au.
‚tŒ ™k{ Ëuð
‚tŒ ™k{Ëuð skŒu yuf Ë2S nŒk. Œu{ýu {2kXe ¼k»kk{kt ÷ÏÞw Au. Œu{™e ¼Âõík 2[™kyku
E&ð2 Œ2V™ku y™LÞ M™un y™u ¼Âõík Ëþkoðu Au.
¼Âõík yktËku÷™™e ÷kuf r5úÞŒk
yk ¼Âõík yktËku÷™ ÷kufku{kt þk {kxu ykx÷w 5ú[÷eŒ/÷kufr5úÞ ƒ™e økÞw ? yu {kxu™wt ‚kiÚke

EríknkMk yLku
MktMf]rík
yøkíÞ™wt fk2ý yu nŒw fu ¼Âõík yktËku÷™™u ¿kkrík5úÚkk Œu{s ƒúkñýku™e ‚ðkuo52eŒk ‚k{u 5zfk2
W¼ku fÞkuo nŒku . Œu{ýu ‚wVe ‚tŒku îk2k W5ËuþkÞu÷ ‚{k™Œk y™u ¼kE[k2k™k rð[k2ku™u y5™kÔÞk-
ykðfkÞko nŒk. ÷kufku 5kuŒk™k sw™k Ä{oÚke y‚tŒw»x nŒk. Œuyku yu 5úfk2™ku Ä{o EåAŒk nŒk fu su
LkkUÄ
Œu{™e Äkr{ofŒk™e ‚kÚku ‚kÚku ÷køkýeyku™u 5ý ‚tŒku»ke þfu.
Œ{k{ ¼Âõík ‚tŒku yuf E&ð2 52 ¼k2 {wfŒkt nŒk. Œuyku fnuŒk fu E&ð2 5úkÃŒe {kxu™ku
yuf {kºk {køko ¼Âõík y™u ‚{5oý{kt 2nu÷ku Au ™ne fu fkuE f{ofktz{kt. Œuyku f{ofktz y™u ƒ÷eËk™
5úÚkk™u ð¾kuze fkZŒk nŒk.
W¥k2 ¼k2Œ{kt yk ¼Âõík {køko r™økwoý ¼Âõík y™u ‚økwý ¼Âõík yu{ ƒu ¼køk{kt ðnu[kÞu÷
skuðk {¤Œe nŒe. r™økowý ¼Âõík yux÷u E&ð2™k fkuE5ý ykfk2 ðøk2™k (r™2™e2kfk2) MðY5™e
¼Âõík {kxu su™wt 2k{, økkurðtË, n2e fu 2½w™kÚk yuðk swËk swËk ™k{Úke Œuyku E&ð2 M{2ý f2Œkt
nŒk. fƒe2 y™u ™k™f yu{kt ‚kiÚke rðþu»k ÏÞkŒe 5úkÃŒ ‚tŒku nŒk. ‚økwý ¼fŒku Ëþ2Úk 5qºk ©e 2k{
yÚkðk Ëuðfe y™u ðk‚wËuð™k 5qºk ©ef]»ý™e ¼Âõík f2Œk nŒkt . yu{k™wt ‚kiÚke ©uc Ë»xktŒ nkuÞ Œku
Œu Œw÷‚eËk‚™wt Au. 5kuŒk™k Äkr{of økútÚk ˆˆ2k{ [r2Œ {k™‚ˆˆ {kt Œ{ýu ©e 2k{ ŒÚkk ‚tŒ ‚w2Ëk‚u
ˆˆ‚w2‚køk2ˆˆ{kt ©ef]»ý™e yuf ykËþo 5úrŒ¼k W5‚kðe Au. yuf {wM÷e{ f]»ý ¼fŒ frð 2Mk¾k™u
5ý yk s 52t52k™ku r™ðkon fÞkuo Au.
¼Âõík yktËku÷™™e ‚kiÚke 5úÚk{ fú{u {wfe þfkÞ Œuðe ƒkƒŒ Œu{™ku yufu&ð2 ŒÚkk {k™ð {kºk
Œ2V™ku ¼úkŒ]¼kð økýkÞ. Œuyku ™kŒ (fku{) skŒ (Mºke-5wY»k) ™k ¼uË¼kð™u {níð yk5Œk ™
nŒk. Œu{™e ƒese yuf {níð5qýo ƒkƒŒ yu nŒe fu Œuyku E&ð2™u ‚{r5oŒ nŒk. E&ð2 ‚ðo ÔÞk5e
Au y™u ¼fŒku™k ‚½¤k føkxku n2e ÷uðk sux÷ku ‚{Úko Au. Œu{™e ºkese ¾k‚eÞŒ yu nŒe fu Œuyku
E&ð2 Œ2V WíftX 5úu{ Ä2kðŒkt nŒk. yu s 2eŒu ™irŒf SðLk 52 ¼k2 5ý yuf yLÞ {níð™e
ƒkƒŒ nŒe. Œuyku™e {kLÞŒk nŒe fu yrð2Œ 5ýu f2kŒwt E&ð2 M{2ý su ykí{k™u 5rðºk f2e ŒuLku
E&ð2Lkwt f]5k5kºk ƒ™kðe þfu Au. Œuðe s ¾2e ¼Âõík Œku Mðøko fu {kuûk™u ƒË÷u fuð¤ E&ð2 M{2ý
EåAu Au. Œu™k økwý økkðk sL{sL{kŒ2 yðŒk2 {køku Au.
yk 5Ae økwY yÚkðk ykæÞkrí{f rþûkf™wt MÚkk™Lkwt {níð yk5u Au. Œu{™w fk{ ÷kufku™u 5ÞkoÃŒ
ykþk, ‚k{ÚÞo ŒÚkk yktŒ2ef ŒkfkŒ, ƒûkðk™wt Au. yu{ {™kÞ Au fu økwY MðÞt yk {køkuo ½ýk ykøk¤
ðÄu÷k Au y™u {kuxu ¼køku 52{kí{kyku™ku ‚kûkkífk2 5ý ÚkÞu÷ku Au. yux÷w s ™ne 5ý Œuyku ƒesk™u
5ý Œu{ f2kðe þfðk ‚{Úko Au. Œu{ktÚke 5knw÷ 5úÚkk™ku 5úk2t¼ ÚkÞku. 5knw÷ yux÷u økwY îk2k rþ»Þ™u
y5kÞu÷ 5kýe™e yuðe yuf yts÷e fu Œu™u E&ð2 5úkÃŒe™u {køkou yøkúu‚2 nkuðk™e Mðef]rŒ Ëþkoðu Au.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
ykøk¤ sŒkt þe¾kuyu Œu™u ˆˆŒ÷ðk2 Äkuðk™wt 5kýeˆˆ ™k ™k{Úke yku¤¾kÔÞwt yk rðrÄ™u (¾ktzk Œ÷ðk2™w)t
5kn÷™k ™k{Úke yku¤¾ðk{kt ykÔÞwt. yk ‚tË¼ou þe¾kuyu ‚tŒ ‚ir™f 52t52k™u ykøk¤ ðÄkhðk
{kxu 5e2-{w2eËe (økwY rþ»Þ) 5úÚkk rðfk‚ðe. Œ{u ‚kV skuE þfþku fu ¼Âõík 52t52k™e fux÷ef
LkkUÄ
¾k‚eÞŒku ‚wVe ‚tŒkuLke rð[k2Äk2k™u {¤Œe ykðŒe sýkÞ Au ?
yk ¼Âõík™e ¼kð™k yÚkðk yufu&ð2ðkËe ¼Âõík 52t52k ¼k2Œ ¼2{kt Vu÷kE sðk 5k{e.
Œu{s {æÞÞwøk™e ¼Âõík ÃkhtÃkhkLke çkkçkíkku økwZ 2nMÞðkËeyku™e Äkr{of fkÔÞ 2[™kyku{kt 5ý fkuE5ý
skŒ™k Ä{o fu ‚t5úËkÞ™k ¼uË¼kð{kt WŒÞko rð™k yðŒ2ðk 5k{e. Œu{™k økeŒku nkuÞ fu fÔkk÷e y™u
Œ{k{ Úkfe Œu{ýu ÷kufku™u yuf swÚk fÞko. V÷Œ: MÚkk™ef- 5úkËuþef ¼kk»kkyku™k rðfk‚™u ðuøk {éÞku.
™e[u™k 5ú&™ku™k sðkƒ ÷¾ku.

(1) ¼Âõík yktËku÷™™e {wÏÞ ƒu Äk2kyku fE nŒe ?
.................................................................................
(2) r™økwýo Œu{s ‚økwý ¼Âõík frðyku 5ife™k yuf yuf {níð™k frðyku™k ™k{ sýkðku.
.................................................................................
4.6 ÷kuf f÷kyku™ku rðfk‚
økúkBÞ 5úskswÚk™u ½ýk ƒÄk ûkuºkku{kt 5kuŒk™e ‚so™kí{f 5úrŒ¼k Ëþkoððk™e 5ÞkoÃŒ Œfku
Œ¤e. fux÷ktf 5ú‚tøkku f]r»k ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au. su{ fu s{e™ ¾uzðe ƒes™wt ðkðuŒ2 f2ðwt, f5k‚
ðeýðku, r™tËk{ý (ðÄk2k™w fu ™fk{w ½k‚ [wtxe fkZðwt) f2ðwt ðøku2u ŒÚkk fux÷ef Mkk{krsf s÷‚kyku{kt
økkÞ™-ðkË™ y™u LkŒo™™e Œfku 5w2e 5kzu Au. yu™ku yðks Œ{™u 52er[Œ ÷køku Au ? yk yu s 2eŒu
nk÷{kt su Œnuðk2ku Wsðku Atku y™u su rðrÄrðÄk™ f2ku Aku Œu 52k5qðoÚke Úkkuzkf Vu2kVk2ku ‚kÚku [kÕÞkt
ykðu Au.
ð2‚kË™wt ykøk{™ (y»kkZ-©kðý {k‚{k)yu ™k[ðk økkðk y™u Wsðýe f2ðk™ku yð‚2
ƒ™e 2nuŒku. yu{kt Ëuðe ËuðŒkyku™wt ykðknT™ f2kŒw y™u {tËe2ku{kt rðþu»k 5wskyku ÚkŒe. Œu ¾k‚
sw÷k sw÷kððk™ku yk™tË ÷wxðk™ku yð‚2 ƒ™e 2nuŒku. yu s 2eŒu Mºkeyku™k swÚkku yLÞ Mºkyku ‚kÚku
{¤e™u {kuze 2kŒ ‚wÄe økeŒku økkŒe. ¼k2Œ{kt økk{zkyku{kt ÷øk¼øk ykðw Ë~Gk skuðk {¤Œw. yºku yu
™kutÄðw sY2e A ufu 5úíÞuf 5úËuþu 5kuŒ5kuŒk™e MÚkk™ef ÷Zý ‚kÚku™e swËe swËe ™]íÞ þi÷eyku rðf‚kðe
nŒe. yu{ f2Œk øk2ƒk, fk÷ƒu÷eÞk, ¼ktøkzk, ÍeËk, ðkt‚ ™]íÞ, ÷kðýe ðøku2u ½ýk ƒÄk
EríknkMk yLku
MktMf]rík
yrðM{2ýeÞ ™]íÞku™ku ykrðo¼kð Úkðk 5kBÞku nŒku. nk÷{kt Wõík Œ{k{{ktÚke fux÷ktf 5úsk ‚¥kkfrË™™e
Wsðýe f2Œe ð¾íku 2sw f2ðk{kt ykðu Au.
LkkUÄ yki5[kr2f rþûký yu {rn÷kyku {kxu ƒnw {níð5qýo økýkŒwtw ™ nkuðk AŒkt rðrðÄ ûkuºku
5kuŒk™e 5úrŒ¼k Ëþkoððk{kt Œu{™u fkuE yz[ý ™nŒe. Œu{ýu 5kuŒk™e ytË2 2nu÷e ‚so™ þÂõík™u
¼2Œ øktqÚký Úkfe ÔÞfŒ f2e. 2ksMÚkk™{kt fLÞkyku Œu{™e ykuZýe,5nu2ý y™u ½k½2k 52 ‚twË2
¼2Œ fk{ f2e skýŒe. 2ksMÚkk™™k Mºke-5wY»kku f5zkt 52 ƒktÄýe™wtw ‚twË2 yuðw 2tøkfk{ f2e™u
™Þ™2BÞ ykf]rŒyku ƒ™kðe™u Œu™wt 52eÄk™ f2Œkt. yks u5ý yk5ýu 2ksMÚkk™™k ÷kufku™u ¾wƒ s
¼5fkËk2 2tøke™ ðMºk 52eÄk™ f2Œkt skuEyu Aeyu. Œu ÷kufku 5kuŒk™k 5k÷Œw 5úkýeyku (½kuzk,
ƒ¤Ë, Wtx, nkÚke ðøkuu2u) ™u su 2eŒu þýøkk2u Au. Œu{kt Œu{™wt SðLk 5ý ‚k2e Í¤fe WXu Au. yu s
2eŒu 5tskƒ{kt fLÞkyku ™Þ™2BÞ Vw÷fkÞkuo™e 2[™k f2Œe. sÞk2u ÷¾™W y™u Œu™k ‚{e5ðrŒo
rðMŒk2ku{kt 5nu2ý, ‚÷ðk2, fwŒko, ykuZýeyku y™u ‚kzeyku W52 5ý [ef™ (™k{™wt) ¼2Œfk{
rðfMÞw níkw. íku{ sýkÞ Au fu ™kxÞfk2ku ytøku (™kxÞþkMºk r™»ýktŒ) ¼2Œ {wrLkyu 5kuŒk™k økútÚk
™kxÞþkMºk{kt (5kt[{k ‚ifk{kt) rðøkŒu [[ko f2e Au. Œu nsw 5wýoŒ: ÷wÃŒ Úkðk 5k{e ™Úke. fk2ý fu
{nk2k»xÙ{kt ˆˆŒ{k‚k ˆˆ y™u ˆˆ ÷kðýe ˆˆ ™k{™e ™]íÞ ™kxefkyku {æÞ ¼k2Œ{kt 5ktzðk™e, W¥k2
¼khŒ{kt {u2k‚e‚ ðøku2u Úkfe Úkkuzktf Vu2Vk2ku ‚kÚku W52kuõík f÷k™k ™ðk s Y5u Œu nk÷{kt 5ý skuðk
{¤u Au. Œu{™e {kVf fX5wŒ¤eðk¤k, økkðk ðøkkzðk ðk¤k, {Mf2kyku ðøkuu2u ÷kufku y™ufrðÄ 2eŒu
{ku™2ts™ f2ðk {kxu yufÚke ƒesk MÚk¤u rð[2Œkt 2nu Au. Ëku2zk 52 [k÷™k2kyku (™x fu ƒskýeÞk)
y™u skËwøk2ku , {Ëk2eyku yksu 5ý yuf Úke ƒesu MÚk¤u V2Œk tsýkÞ Au. fux÷ef søÞkyu ÞwæÄ f÷k
fkiþÕÞ ( {kþo÷ ykxo) 5ý rðf‚e Au. sÞk2u fwMŒe™k y¾kzk ‚Ëkfk¤Úke ¼k2Œ¼2{kt yrðM{2ýeÞ
÷kufr5úÞ ƒ™e 2Ìkkt Au.
(1) fkuE 5ý ƒu yøkíÞ™k ÷kuf™]íÞ™k ™k{ sýkðku.

.................................................................................
(2) ¼k2Œ¼2{kt rðf‚ðk 5k{u÷e fkuE5ý yuf ¼2ŒøkwtÚký f÷k™wt ™k{ Ëþkoðku.
.................................................................................
4.7 r[ºk f÷k
EM÷k{ef ‚tMf]rŒ™ku suýu 5ú¼kð ÍeÕÞku nkuÞ Œuðw yLÞ yuf ûkuºk r[ºk økýkÞ. nw{kÞwyu
E2kLk{kt ƒk2ð»koÚke ðÄw ‚{Þu yuf þ2ýkÚkeo Œ2efu økkéÞku nŒku. E.‚. 1555{k Œu V2eÚke rËÕne™e
EríknkMk yLku
MktMf]rík
økkËeyu ykÔÞku. íÞk2u Œu ¼k2Œ{kt 5kuŒk™e ‚kÚku r[ºkf÷k™u 5ý ÷E ykÔÞku. Œu ƒÄk{kt {e2 ‚iÞËy÷e
Œu{s yçËw÷ ‚{Ëu Œku nMŒ5úŒ r[ºkktfLk™e ™ðe s 5æÄrŒ rðf‚kðe nŒe. Œu™k yuf á»xktŒ Œ2efu ˆˆ
ËkMŒk™ yu y{e2 n{sk ˆˆ ™k{™e 1200 r[ºkktf™ðk¤e f÷kf]rŒ™u xktfe þfkÞ. yk ‚{Þu
LkkUÄ
Aƒef÷k ŒÚkk ÷½wr[ºk ({e™eyu[‚o) f÷kûkuºku «økrík™ku 5ý ‚kûke Au. Œu W52ktŒ ¾wƒ ™kutÄ5kºk
ƒkƒŒ økýkÞ fu fux÷ktf r[ºkfk2kuyu Œku þkMºkeÞ 2køkku™k r[ºkktf™ku ŒiÞk2 f2e™u 2tøkku y™u ykf]rŒyku™k
{kæÞ{Úke {wŒo MðY5{kt ‚tøkeŒ™e ‚{s yk5ðk 5úÞk‚ fÞkuo nŒku. ƒk2{k‚k yÚkðk ‚eÍL‚u yk
‚{Þu yuf ‚{ktŒ2 r[ºkf÷k þi÷e yk5e.Œ{™u yk r[ºkf÷kfk2ku™e f÷kþi÷e™ku ‚nus ytËks 5ý
Au ? fËk[ yuf{kºk [e™e ‚eðkÞ rð&ð¼2{kt fkuE5ý f÷kfk2u yk 2eŒu økeŒ, ‚tøkeŒ fu ƒk2{k‚k
(‚eÍL‚u) 2sw f2ðk 5úÞk‚ 5ý fÞkuo ™Úke.
yfƒ2, snktøke2 Œu{s þknsnk ykðk f÷kfk2ku™u 2kßÞk©Þ Úkfe 5úkuí‚kn™ 5wY 5kzŒkt.
{w½÷ r[ºkf÷k þi÷e™ku rðfk‚ s¤ðkE 2Ìkku. yuf WËk2 yLku f÷kLkk WÃkkMkf íkhefu yfƒ2u r[ºkf÷k™u
2kßÞk©Þ ykÃÞku nŒku . Œuýu ËþðtŒ Œu{s ƒþkð™ ÷k÷ suðk rntËw f÷kfk2ku™u 5ý 5kuŒk™k
Ë2ƒk2{kt MÚkk™-fk{ ykÃÞwt nŒw. V÷Œ: yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ ¼k2ŒeÞ E2k™e r[ºkf÷k þi÷e™wt
‚tÞkus™ Úkðk 5kBÞwt. ‚kÚku ‚kÚku Þw2ku5™e f÷k þi÷e™ku ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k Ãkh Ãkzu÷ «¼kð 5ý ™kutÄðku
s 2Ìkku.
{w½÷ r[ºkf÷k þi÷e™ku snktøke2™k fu su ¾wË yuf ‚k2ku r[ºkfk2 nŒku. Œu™k þk‚™fk¤{kt
‚ðkuoå[ fûkkyu rðfk‚ Úkðk 5kBÞku. Œu™ku Ë2ƒk2 WMŒkË ŒÚkk yçËw÷ ‚{Ë suðk ÏÞkŒe 5úkÃŒ f÷kfk2ku
Úkfe þku¼kÞ{k™ ƒLÞku nŒku . yki2øt kÍuƒu Œu™k YZe[wMŒ-‚tfrw [Œ á»xefkuý Œu{s 2ksfeÞ 5qðøo kúnÞwfŒ
{k™‚™u fk2ýu økkÞ™ðkË™ ŒÚkk r[ºk f÷k™u hkßÞk©Þ yk5ðk™wt ƒtÄ fÞowt nŒw. yk W52ktŒ {w½÷
f÷kþi÷e™e ‚kÚku ‚kÚku 2ks5wŒ Œu{s 5nkze r[ºkf÷k þi÷e™u 5ý 5w2Œw 5úkkuí‚kn™ {éÞw. ‚{ks™k
Wå[ ðøkkuo{ktÚke 5ý r[ºkf÷k™u ‚kÚk ‚{Úko™ {¤ðk ÷køÞk. 52eýk{ MðY5u Är™fku y™u {tËe2ku™e
nðu÷e ({nk÷Þ) ykðe f÷k™k ‚wþku¼eŒ yk©Þ MÚkk™ ƒLÞkt . 2ksMÚkk™ ¾kŒu™e ykðe nðu÷eyku
yksu5ý ½ýe{kuxe ‚tÏÞk{kt 5úðk‚eyku™u ykf»kuo Au. sku Œ{k2u 5ý 2ksMÚkk™{kt sðk™w ÚkkÞ Œku
ykðe nðu÷eyku™e {w÷kfkŒ ÷uðkLke Œf y[wf5ýu Íz5e ÷uþku.
{w½÷ f÷k þi÷eyu ‚ku¤{ktÚke yZk2{kt ‚ifk Ë2BÞk™ ¼k2Œ-E2k™ (ELzku-5rþoÞ™) f÷k
þi÷e™e ÷½wr[ºk f÷k™ku yÇÞwËÞ fÞkuo. {w½÷fk÷e™ Ë2ƒk2e r[ºkfk2ku yu {k™ð ykf]rŒ y™u
2eŒe2eðksku™k ‚tÞkus™ ‚kÚku™k fwË2Œe á~Þku Ëku2ðk™k þY fÞko. sÞk2u Œuyku 52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ
þi÷e™k ‚t5fo{kt ykÔÞk íÞk2u ðÄw ðkMŒðef ƒLÞkt. ÷½w r[ºkku{kt økkÞ™ 2sw f2ðk™e 52t52kyku™ku
5ý 5úk2t¼ ÚkÞku. nðu ykðk f÷kfk2ku {krMkf ðuŒ™Úke ™kuf2eyu 2¾kððk ÷køÞkt. Œu{™u ˆˆ[tøkuÍ™k{kˆˆ
ˆˆÍV2™k{kˆˆ Œu{s 2k{kÞý suðe f÷kf]rŒyku™k Ë»xktŒku MÚkkr5Œ fÞko.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
4.8 ‚tøkeŒ-økkÞ™-ðkË™
{w½÷ ‚{úkx yfƒ2, snktøke2 y™u þknsnkyu fux÷ktf ‚tøkeŒ¿kku™u hkßÞk©Þ ykÃÞku
LkkUÄ nŒku. Œk™‚u™ fu su yfƒ2™k Ë2ƒk2™u þku¼kðŒku nŒku. Œu {kºk þkMºkeÞ 2køk2køkeýeyku økkŒku s
™ nŒku. 52tŒw ŒuLke 2[™kyku (fB5kuÍ) 5ý f2Œku nŒku. yu{ fnuðkÞ Aufu þknsnk yuf ‚k2ku yuðku
økkÞf nŒku. ykðk ‚tøkeŒfk2ku ‚{úkxLkw rËð‚™k swËk swËk ‚{Þu Œu™u y™wY5 nkuÞ Œuðku 2køk
2køkeýeyku ‚kÚku {™ku2ts™ f2Œk nŒk.
Œwfo y™u yV½k™ þk‚™fk¤ Ë2BÞk™ ¼k2Œ{kt rntËe E2k™ (ELzku-5rþoÞ™) ‚tøkeŒ f÷k™ku
5úk2t¼ ÚkÞku. {w½÷ þk‚™fk¤{kt Œu™ku rðfk‚ ÚkÞku. Œu ™kutÄðtw yíÞtŒ 2‚5úË ƒ™e 2nu Au fu yki2tøkÍuƒ
¾wË ‚tøkeŒ f÷k™ku rð2kuÄe nŒku . Œu{ AŒkt Œu™k þk‚™fk¤ Ë2BÞk™ ¼k2Œ™k þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™k
Vk2‚e ¼k»kk{kt y‚tÏÞ 5wMŒfku ÷¾kÞk nŒk. W¥k2{kt, rntLËwMŒk™ ‚tøkeŒ þi÷e™k™k{Úke 5ú[÷eŒ
f÷k fkiþÕÞ™ku WËT¼ð ÚkÞku. su ¾k‚ f2e™u ®sËøke™k swËk swËk r{ÍkÍ™u ({wz™u) ÷økŒe {Äw2 ŒÚkk
5ú¼kðþk¤e 2køk2køkeýeyku 2sw f2Œe nŒe. yk 2køk y™u 2køkeýeyku 52 swËk swËk þk‚fku™ku
Œu{™u y™wY5 fu ytøkŒ 5ú¼kð nŒku. ¾Þk÷ Xw{2e y™u økÍ÷ ðøku2 u ™
u ku ykrð»fk2 5ý yk ‚{Þøkk¤k
Ë2BÞk™ s ÚkÞku. yk árüyu Œk™‚u™ yk f÷k þi÷e™ku 5úýuŒk nŒku. yu s 2eŒu Ërûký{kt fýkoxf
þi÷e™e ‚tøkeŒ f÷k rðf‚e Œu{ AŒkt s™ ‚k{kLÞ™k ÷kufkuí‚ð Œku ÷kuf ‚tøkeŒ y™u ÷kuføkeŒku Œu{™k
MÚkkrLkf ykøkuðk™ku suðk fu yÕnkË WË÷ , Ëw÷k÷ ¼èe, si{÷ Vèk ðøkuu2u Úkfe s WsðŒkt 2Ìkk.
¼k2ŒeÞ-{wøk÷ ‚tMf]rŒ(ELzku {w½÷ fÕ[2)
{w½÷ þk‚™u yV½k™ ‚w÷ŒkLk™u ƒË÷u ƒkËþkn (‚{úkx ŒÚkk Ëe™yu 5™kn (©æÄk fu Ä{o™ku
2¾uðk¤) þçË 5ú[÷eŒ fÞkuo. ƒkËþkn {kxu ÷kufku{kt ykË2™e ¼kð™k skøku yux÷k {kxu Œu{ýu
Í2ku¾k Ëþo™ (5úkŒ:) {nu÷™k ÍY¾k{kt ƒu‚e™u ÷kufku™u {¤ðwt (Ëþo™ yk5ðk) 5úÚkk™ku 5úk2t¼ fÞkuo.
Œu{ýu Ë2ƒk2e ‚B{k™™e 5úÚkk ‚sËk (ƒkËþkn™e ‚k{u f{2 ‚wÄe ™{e™u ‚ŒŒ ‚÷k{e f2Œk
2nuðwt) y{÷{kt {wfe Œu{s ÿZŒk5qðof Äkr{of y™u 2ksfeÞ ‚¥kk MðnMŒf f2e.
4.9 yðko[e™ ¼khíkeÞ ¼k»kkyku™ku WËÞ
{w½÷fk¤™e ƒese yuf W5÷çÄe yux÷u fux÷ef yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kk™ku rðfk‚ WËow
¼k»kk {kuxk ¼køku rËÕne™k ‚{e5ðŒeo rðMŒk2ku{kt s WË¼ðe nŒe. Œu y÷kWËe™ ¾÷S™e ÷~f2e
Akðýe™e ¼k»kk Œ2efu ÷~f2{kt 14{k ‚ifk™e yk‚5k‚ Œu™wt ‚iLÞ Ërûký{kt 5zkð ™kt¾e 2Ìkw nŒw
íÞk2u 5ú[r÷Œ ƒ™e nŒe. nfefŒ{kt Œku ËÏ¾™{kt rðsk5w2 y™u økku÷fktzk suðk (ƒn{™e) hkßÞku
ykøk¤ sŒk WËow ‚krníÞ™w 5k2ýw ƒ™e 2Ìkk. Œu™u Úkkuzkf ‚{Þ{kt s 5kuŒk™wt ÔÞkf2ý rðf‚kÔÞw y™u

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Œu yuf ¾k‚ 5ú[÷eŒ ¼k»kk ƒ™e 2ne.
ykøk¤ sŒkt Wå[ ðøko™k ÷kufku 5ý Œu ðk52Œkt ÚkÞk. skýeŒk frð y{e2 ¾w‚2kuyu Œu{Lke
fkÔÞ 2[™kyku þkÞ2eyku f2e™u Œu™u ÷kuf¼kuøÞ ƒ™kðe. frðŒk fu økÍ÷ku W52ktŒ WËwo ¼k»kk{kt LkkUÄ
‚wtË2 økã, ÷½wfÚkkyku, ™ð÷ fÚkkyku , y™u ™kxfku 5ý yZk2{kt y™u ykuøkýe‚{kt ‚ifk Ë2BÞk™
2[ðk 5kBÞkt. 19{k ‚ifk{kt 5úÚk{ ¼køk (5wðkÄo){kt WËwo ¼k»kk{kt 5ºkfk2íð™ku 5ý rðfk‚ ÚkÞku.
suýu MðkŒtºÞ ÷zŒ xkýu ½ýku s yøkíÞ™ku ¼køk ¼sÔGkku.
WËwo W52ktŒ ÷øk¼øk Œ{k{ yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku su{ fu ƒtøkk¤e, yk‚k{e, WzeÞk,
¾zeƒku÷e (rntËe) 5tskƒe, ¼k2ŒeÞ, {2kXe, r‚tÄe, fk~{e2e Œu{s Ërûký ¼k2Œ™e [k2 {wÏÞ
¼k»kkyku-Œ{e÷, Œu÷øw kw, fL™z y™u {÷Þk÷{Lkw ðŒo{k™ MðY5 ŒÚkk rðfk‚ yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™
Úkðk 5kBÞwt.
4.10 ™ðk Ä{kuo
yk ‚{Þøkk¤k{kt ¼k2Œ ¾kŒu rþ¾ Œu{s 5k2‚e suðk ™ðe™ Ä{kuo fu ‚t5úËkÞku™ku rðfk‚
ÚkÞku. ykøk¤ sŒkt rntËw Œu{s EM÷k{e Ä{kuo{kt fux÷ktf Ëw»kýku ½2f2e sðk 5kBÞkt. WfŒ 5úMÚkkr5Œ
Ä{kuo{kt ‚wÄk2k ÷kððk™k ykþÞÚke ¼k2Œ™k rðrðÄ Ä{kuo™e ytË2 ‚wÄk2ýk yktËku÷™™ku yk2t¼
ÚkÞku.
rþ¾ Ä{o
rþ¾ 5úsk {kuxk ¼køku 5tskƒ™e 2nuðk‚e Au. ŒÚkk yk5ýe s™ ‚tÏÞk™ku ½ýku s yøkíÞ™ku
¼køk 5ý Au. YZe[wMŒ rþ¾ 5úsk™u {Œu E&ðhu økwY ™k™f 5k‚u yk Ä{o 5úøkx f2kÔÞku.Œu{™k ykí{k
Œu{™kÚke þY f2e™u Auf Ë‚{k fú{™k økwYøkkurðtËr‚n ‚wÄe 5úðuþ ÷uŒku s 2Ìkku. økwYøkkurðtËr‚nu
Œu{™k ykËeøkútÚk fu su™w skýeŒwt ™k{ økwYøkútÚk ‚knuƒ Au Œu™u 5kuŒk™k økwY {k™ðk™ku ykËuþ V2{kÔGkku.
52tŒw ErŒnk‚ ŒÚkk Ä{o™k yÇÞk‚wyku™u {Œu ¼Âõík yktËku÷™™e r™økwoý þk¾k{kt yk Ä{o™k
ykrð¼koð™k ŒÚkk rðfk‚™k ƒes 5zu÷k nŒk. yk{ rþ¾ku r™2kfk2 E&ð2 ‚{økú {k™ðskrŒ™u
yufY5Œk (‚{k™Œk), økwY™e ykð~ÞfŒk (r™ðkoÞŒk) ŒÚkk 5knw÷ 5ht52k{kt ©æÄk Ä2kðu Au.
õðr[Œ yk økwY5Ë 5kuŒk™k 5qºk (ðk2‚Ëk2)™u Œku fð[eŒ ‚kiÚke ðÄw ÞkuøÞŒk Ä2kðŒkt
rþ»Þ™u 5úËk™ f2ðk{kt ykðŒwt. 5t[{ økwY ysow™Ëuuðu rþ¾ku™u ºký ðMŒwyku™e ¼ux yk5e. 5úÚk{ ðMŒw
nŒe, ykËe økútÚk Œu{kt 5kt[ økwYyku Œu{s ƒesk ‚nkÞf ‚tŒku™k ð[™ku™ku ‚tøkún Au. ƒese ƒkƒŒ nŒe
økwY{w¾e (5tskƒe ¼k»kk™e ÷e5e)™e yrÄf]Œ ÷e5e{kt su{kt Œu ‚ki 5úÚk{ ð¾Œ ÷¾kE nŒe. Auðxu
y{]Œ‚2 {wfk{u n2 {tËe2 yÚkðk ‚wðýo {tËe2 y™u yfk÷ ŒÏŒ {kxu MÚk¤™e ð2ýe (5‚tËøke)
f2e Œu™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe. yk{ yfk÷ ŒÏŒyu rþ¾ku™e ‚ðkuoå[ økwYøkkËe fu 5eX Au fu
EríknkMk yLku
MktMf]rík
sÞktÚke ‚{økú rþ¾ ‚{ks {kxu yæÞkËuþ sknu2 f2ðk{tk ykðŒkt nkuÞ Au.
Ëþ{ økwYøkkurðtËr‚nu E.‚. 1699{kt ¾k÷‚k 5tÚk™e MÚkk5™k f2e. yk ˆˆ¾k÷‚kˆˆ þçË™ku
LkkUÄ yÚko þwæÄ fu ‚kÂíðf ÚkkÞ Au. Œu{ýu 5kt[ ˆˆfˆˆ ™e 5úíÞuf rþ¾ {kxu 5úrŒ¿kk Ëk¾÷ f2kðe su{kt ˆˆfuþˆˆ
(ðk¤-ËkZe ðÄk2ðk) ˆˆftøkeˆˆ (fkt‚fku) ˆˆfzkˆˆ (ÄkŒw™w fzw Äk2ý f2ðw.) fe25ký (Œ÷ðk2) ŒÚkk
fåA (½wtxýÚke W52 ‚wÄe 5nu2kŒw ytŒ: ðMºk) ðkMŒð{kt yk yuf rþ¾ ÞkuÎÄk™ku 5nu2ðuþ y™u
rðrþøkx yku¤¾r[Lnku nŒkt. yk W52ktŒ AuÕ÷u Œu{™u W{uÞwo fu 5kuŒk™k yð‚k™ ƒkË WfŒ ykËe økútÚk
‚knuƒ s Œ{k{ rþ¾ku™k økwY økýkþu ŒÚkk Œ{k{ rþ¾kuyu Œu™wt ‚t5wýo {k™ ‚B{k™ sk¤ððk™wt
2nuþu.
økkÞ™ ðkË™ yu rþ¾ Ä{o™wt yuf{níð5qýo ÷ûký 2nÞw Au. Œu{™u {Œu ‚tøkeŒ™k {kæÞ{Úke s
rLksk™tË fu ‚{kÄe {u¤ðe þfkÞ Au.
5k2‚e Ä{o
5k2‚e fu Íku2kuMxÙeÞ™ Ä{o™e MÚkk5™k E.‚. 5qðou™k ykX{k ‚ifk{kt y»kku s2ÚkúwMxÙ yÚkðk
sku2kuMxÙku2kuyu f2e nŒe. nk÷{k E2k™™k ™k{u skýeŒk 5úËuþ ¾kŒu Œu{ýu yufu&ð2ðkË™ku W5Ëuþ
ykÃÞku nŒku. Œu{ýu yÂøLk5wsk þe¾ðe ŒÚkk ynqh{sËk Œu{s ynqh{k™™k Y5{kt ¼÷kE ƒw2kE™k
ËuðŒkyku™e rþ¾k{ý yk5e. Œu{ýu ËÞk{kÞk (fYýk) Œu{s 52ku5fk2™k ™irŒf rMkæÄktŒku™wt rðMŒ]Œ
r™Y5ý f2u÷ Au.
yk 5k2‚e fu Íku2kurMxÙÞ™ Ä{o ‚{MŒ E2k™{kt Vu÷kE™u íÞk™ku {wÏÞ Ä{o ƒ™e økÞku.ykX{k
‚ifk{kt sÞk2u {wrM÷{yu E2k™ seŒe ÷eÄw íÞkt ‚wÄe Œu™w yne 5ú¼wíð [k÷w s 2Ìkwt. íÞk2ƒkË
{kuxk¼køk™k 5k2‚eyku søkŒ™k swËk swËk ¼køkku{kt rns2Œ f2e økÞk. Œu{kt™k fux÷kf ¼k2Œ
ykðe™u økws2kŒ™k ™ð‚khe{kt MÚkkÞe ÚkÞk. Œu 5AeŒku Œuyku ¼k2Œ™k ÷øk¼øk Œ{k{ 5úËuþku{kt
Vu÷kE sðk 5kBÞk.Œu{ýu 5ý ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ(™k Wíf»kko){kt ™kutÄ5kºk Vk¤ku ykÃÞku Au.‚w5úr‚rØ
y™u 5ú¾2 2k»xÙðkËe™uŒk ËkËk ™ð2kuS yuf Ãkk2‚e nŒk. Œu{ýu ytøkúusku™ku rntËeyku™u ‚w‚tMf]Œ
f2kððk™ku ™ne fu ÷wxðk™ku ¼úk{f ÏÞk÷-Ët¼ ¾wÕ÷ku 5kzÞku nŒku. ykðk s ƒesk yuf Wíf]»x
{nk™w¼kð s{þuËS ŒkŒk 5ý Ãkk2‚e fku{™k nŒk. Œuyku yuf ykøkuðkLk ¼k2ŒeÞ Wãkuøk5rŒ
nŒk. Œu{ýu rƒúxeþ2ku îk2k ÚkŒe ÷ku¾tz Wãkuøk™e øk¤kfk5 n2eVkE™k ‚{Þ{kt 5ý ¼k2Œ ¾kŒu
÷ku¾tz Mxe÷ Wãkuøk™e MÚkk5™k f2e. su yksu 5ý W¥k2kuŒ2 5úøkrŒ™u {køkou yøkúu‚2 Au. Ãkk2‚eykuyu
rntË{kt y‚tÏÞ Ä{koËk ‚tMÚkk™e MÚkk5™k f2e. Ãkk2‚e Ä{o{kt Ä{o 52eðŒo™ {kxu fkuE ÔÞðMÚkk ™Úke.
Œu{s fkuE5ý ‚tskuøkku{kt Œu{kt rðÄ{eo fu ™ðkøktŒwfku™ku 5úðuþ rMðfk2ðk{kt ykðŒku ™Úke.
yk 2eŒu yk5ýu skuE þfeyu Aeyu fu ¼k2Œ™k ‚ktMf]rŒf 5úðkn{kt su su ™ðkøktŒwfku ykðŒkt

EríknkMk yLku
MktMf]rík
økÞk Œu{™ku ‚{kðuþ ÚkŒku økÞku nkuðkÚke ŒuLkk V¤ MðY5u ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™ ÚkŒkt ¼k2ŒeÞ
‚tMf]rŒ™e rðrþ»x yuðe ÷kûkýefŒkyku fu su ƒnw52e{kýeÞ, ƒnw¼k»ke, ƒnwÄ{eo y™u Œu{ AŒkt
‚{LðÞfk2e MðY5™e ƒ™e 2ne Au.
LkkUÄ
¾k÷e søÞk 5w2ku.

(1) ................... ¾k÷‚k 5tÚk™e MÚkk5™k f2e™u ˆˆfˆˆ ™e 5úrŒ¿kkyku {wf22 f2e.
(2) ................... yø™e 5wsf Au. ¼÷kE ƒw2kE™k ËuðŒkyku{kt ©æÄk 2k¾u Au. Œu{s
ËÞk, {kÞk ŒÚkk 52ku5fk2 ð]rŒ™u 5úkkuí‚kn™ yk5u Au.
4.11 Ërûký ¼k2Œ
E‚w™k ™ð{kÚke yøkeÞk2{kt ‚ifk ðå[u Ërûký ¼k2Œ{kt [ki÷ {tz÷{ rðMŒk2™k [ki÷ðtþe
2ksðeyku™w hkßÞ nŒwt. yk [ki÷ 2ksðeyku þÂõíkþk¤e MÚk¤ ‚u™k W52ktŒ ™ki‚u™k 5ý W¼e f2e
nŒe. yu{ fnuðkÞ Au fu 2ksuLËÙ [ki÷u ðŒo{k™ ELzku™uþeÞk™k fux÷ktf xk5wyku seŒe ÷eÄk nŒk.Œu{ýu
MÚkk™ef økúkBÞ fûkkyu ÷kufMðhkßÞ™e ‚tMÚkkyku 5ý rðf‚kðe nŒe.ynet ƒkiæÄ Œu{s si™ Ä{kuo 5ý
5ktøkÞko nŒk. yu{™k hkßÞk©Þ™u ÷eÄu ‚krníÞ, ÷÷eŒ f÷kyku, rþÕ5f÷kyku, ‚ðkuåo åk fûkk™e ÄkŒwyku
Zk¤e™u ŒiÞk2 f2Œe {wrŒof÷k ðøku2u Vw÷eVk÷e nŒe. 14{kt ‚ifk{kt rðsÞ™øk2 ™k{™k yuf ™ðk s
hkßÞ™ku yÇÞwËÞ ÚkÞku. su nk÷{kt fýkoxf Œ2efu yku¤¾kÞ Au. yk hkßÞ™e W¥k2u Œwtøk¼ËÙk ™ËeLke
‚k{u fktXu yuf ™ðwt {wM÷e{ hkßÞ MÚk5kÞw. su™w ™k{ ƒn{™e hkßÞ nŒwt. Œu yksu yktÄú 5úËuþ Œ2efu
skýeŒw Au.ƒn{™e y™u rðsÞ™øk2™k yk hkßÞku ðå[u ‚{]æÄ 2kÞ[w2 Ëkuykƒ rðMŒk2ku™u ÷eÄu
ÞwæÄku ÷zkŒk 2nÞk nŒkt. yk [ki÷ {tz÷{ ûkuºk{kt Œr{÷¼k»kk 5ú[÷eŒ nŒe. sÞk2u fýkoxf{kt
fL™z, yktÄú{kt Œu÷wøkw Œu{s fu2¤{kt {÷Þk÷{ ¼k»kk™ku rðfk‚ ÚkÞku nŒku. su{kt™e Ë2uf™u 5kuŒk™e
yuf ÷e5e nŒe. yuðw ŒÆ™ þfÞ Au fu fkuEfk¤u {w¤¼wŒ 2eŒu yk Œ{k{ 5úËuþku{kt Œ{e÷ ¼k»kk s
ƒku÷kŒe nkuÞ fk2ý fu Œu yíÞtŒ 5úk[e™ ¼k»kk Au. 52tŒw {æÞ{fk¤™k ykøk{™ ‚wÄe Œku yu [k2uÞ
¼k»kkyku 5kuŒk™e swËe s yku¤¾ký 5úMÚkk5eŒ f2e [wfe nŒe. Œu{ AŒkt 14{ktÚke Aku¤{kt ‚ifk
Ë2BÞk™ rðsÞ™øk2 ‚k{úksÞu ½ýe 5úøkŒe ‚kÄe nŒe. 15{k y™u 16{k ‚ifk Ë2BÞk™ yk 5úËuþ™e
{w÷kfkŒu ykðu÷k fux÷ktf rðËuþe 5úðk‚eyku ynet™k 2kskyku Œu™k ™øk2ku ŒÚkk Œu™k 5úsks™ku™e
5úþtMkk f2Œk ÚkkfŒk ™Úke. nB5e ¾kŒuÚke {¤e ykðu÷k 5w2kðþu»kku yksu5ý ËwrLkÞk¼2™u yk&[Þo
[rfŒ f2e {wfu Au. yk [ki÷ 2ksðeyku™k þk‚™fk¤{kt fkt[e5w2{ yu yuf {nk™ rðãkÄk{ Œ2efu
5ú[eŒ ÚkÞwt nŒw. rðsÞ™økh™k 2ksðeyku 5ý f÷k Œu{s rðãk™k {nk™ 2¾uðk¤ nŒk.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Œ{u þwt þeÏÞkt ?
LkkUÄ • þYykŒ™k Œwfo þk‚fku (E.‚. 1206-1526) ‚w÷Œk™ fnuðkŒkt fk2ý fu Œuyku ¾÷eVk
(Äkr{of-2ksfeÞ ðzk) ðŒe þk‚™ [÷kðŒkt nkuðk™w {™kÞ Au.
• {w½÷kuyu rËÕne™k ‚w÷Œk™ku™e søÞk ÷eÄe. Œu{ýu økkÞ™ ðkË™, r[ºkf÷k, Œu{s
MÚkk5íÞf÷k™u «kuí‚kn™ ykÃÞwt y™u E.‚. 1707 ‚wÄe ¼k2Œ{kt þk‚Lk fÞow. Œu{ýu
‚tÏÞkƒtÄ E{k2Œku ƒtÄkðe .E.‚. 1707 5Ae {w½÷ ‚k{úksÞ r™ƒo¤ ƒ™Œkt ðu2rð¾u2
ÚkE sðk 5kBÞwt. yk ytÄkÄwtÄe™ku øku2÷k¼ WXkðe™u rƒúxeþ EMx ErLzÞk ft5™e ¼k2Œ{kt
yuf 2ks‚¥kk Œ2efu W¼2e.
• ‚wVe ‚tŒkuyu Œu{™k ËÞk¼kð, ‚rn»ýwŒk, ‚ËT¼kð y™u ‚{k™Œk™k ¼kð suðk {wÕÞku™u ÷eÄu
¼k2Œ™k ÷kufku 52 Wtzku 5ú¼kð Ãkkzâku.
• [kiË{kt y™u ‚ku¤{kt ‚ifk™wt ¼Âõík ykËku÷™ ƒu 5úðknku (¼køkku)‚økwý y™u r™økwoý{kt rðfMÞw.
• ÷kufkuyu Œu{™e 5kuŒk™e økkÞ™ðkË™ y™u ™]íÞ™e 5úkËurþf ŒÚkk MÚkkr™f ÷kuff÷kyku
(5úÚkkyku)rðf‚kðe.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt WËwo™ku WËT¼ð ÚkÞku.yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ yks™e Ërûkýe {2kXe,
Œr{÷, Œu÷wøkw, {÷Þk÷{ Œu{s W¥k2™e yk‚k{e, ƒtøkk¤e, rntËe fu ¾zeƒku÷e f 5tskƒe
ŒÚkk økws2kŒe ¼k»kkyku™ku WËT¼ð rðfk‚ ÚkÞku.
• økwY ™k™fu rþ¾ Ä{o™e MÚkk5™k f2e. økwY yso™
w Ëuð økwY{w¾e ÷e5e, yrËøkúÚt k Œu{s y{]Œ‚2
{wfk{u n2 {tËe2 {kxu™k ytrŒ{ MÚk¤™k MðY5 5úËk™ fÞwo.
• 5k2‚e Ä{o™e MÚkkÃk™k E.‚. 5qðou™k ykX{k ‚ifk Ë2BÞk™ E2k™ ¾kŒu y»kku shÚkúw»xu f2e.
• [ki÷ 2ksðeykuyu ƒtøkk¤ Œu{s ELzku™uþeÞk™k fux÷ktf 5úËuþku 52 SŒ {u¤ðe Œu{ýu MÚkk™ef
økúkBÞ fûkkyu ÷kuf þkne™e MÚkk™ef Mðþk‚™™e ‚tMÚkkyku MÚkk5e.
• fkt[e5w2{ yuf rðãkÄk{ ƒ™e [wfÞtw nŒw. fýkoxf{kt nB5e {wfk{u rðsÞ™øk2 ‚k{úúksÞ™k
Ãkw2kðþu»kku {¤e ykÔÞkt Au. yktÄú5úËuþ{kt ƒn{™e hkßÞ rðfMÞwt nŒtw.
• yk Œífk÷e™ ¼k2ŒeÞ ‚{ks [k2 ¼køkku y{e2- W{2kðku, Ä{korÄfk2eyku - W÷u{kyku,
™øk2 s™ku y™u ¾uzwŒku{kt ðnu[kÞu÷ku nŒku.
• ykÞkŒ r™fk‚™k yuf {níð5qýo fuLÿ Œ2efu rËÕne ðu5k2e {Úkf Œ2efu ¾eÕÞwt nŒwt.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 EM÷k{™ku ¼k2u 5ú¼kð nŒku. yk ‚{Þ Ë2BÞk™ ƒu {níð5qýo
yktËku÷™ku ‚wVe y™u ¼Âõík Úkðk 5kBÞkt. Œu ‚{Þ™k yøkúøkÛÞ ‚wVe ‚tŒku{kt [eMŒe rVhËkiþe
r™sk{wÆe™ ykur÷Þk™ku ‚{kðuþ ÚkÞku nŒku.
LkkUÄ
• ¼Âõík yktËku÷™ku ‚wrðÏÞkŒ ‚tŒku{kt økwY ™k™f, 2k{k™ws, 2k{k™tË, fƒe2, [iŒLÞ {nk5ú¼,w
{e2kƒkE Œu{s ™k{Ëuð™ku ‚{kðuþ ÚkÞku nŒku.
5kXktŒ MðkæÞkÞ
(1) {æÞfk÷e™ ¼k2Œ™e 2ksfeÞ rMÚkrŒ™wt ðýo™ f2ku.

(2) EM÷k{™k rntËw Ä{o W52™k 5ú¼kð™e [[ko f2ku.
(3) ¼Âõík ‚tŒku™ku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u ‚{]æÄ f2ð{kt ™kutÄkÞu÷ Vk¤k™wt 52eûký f2ku.
(4) yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™k yÇÞwËÞ 52 ™kutÄ ÷¾ku.
(5) rþ¾ ŒÚkk 5k2‚e Ä{o™k ™ðk 5tÚkku™k WËÞ™e [[ko f2ku.
5kXktŒ 5ú&™ku™k W¥k2ku
(1) nes2e ‚tðŒ™e þYykŒ

(2) 2{sk™ {k‚{kt 2kusk™k W5ðk‚ ÚkkÞ Au.
(3) ‚wVe ‚tŒkuyu
(4) yƒw÷ VÍ÷
4.2
(1) ¾wíƒk (2) þu2þkn (3) 2ks5wŒ (4) ðkE‚ 2eøk÷÷kus (5) þknsnk
4.3
(1) r™økowý y™u ‚økwý ¼Âõíkyu ¼Âõík yktËku÷™™k ƒu Vktxk Au.
(2) r™økowý ¼fŒ frð økwY ™k™f y™u fƒe2 (fkuE5ý yuf) ‚økwý frðyku, Œw÷‚eËk‚, ‚w2Ëk‚
(fkuE yuf)

EríknkMk yLku
MktMf]rík
4.4
(1) øk2ƒk, fk÷ƒur÷Þk, ¼ktøkzk (fkuE5ý yuf)
LkkUÄ (2) 5tskƒ{kt Vw÷fk2e, ÷¾™kiW{kt [ef™ (fkuE5ý yuf)
4.5
(1) økwY økkurðtËr‚tn
(2) 5k2‚e-sku2ku»xÙeÞ™

ykÄwrLkf ¼khík {kuzâw÷ - 2
EríknkMk yLku
MktMf]rík
LkkUÄ
5
ykÄwr™f ¼k2Œ
yk5ýk Ëuþ™k ErŒnk‚™u yÇÞk‚™e ‚2¤Œk {kxu 5úk[e™, {æÞÞwøke™ y™u ykÄwr™f yu{
ºký ¼køk{kt ðnU[e þfkÞ. 5úk[e™ Þwøk™ku 5úk2t¼ ½ýku ðnu÷ku, yux÷ku ðnu÷ku fu sÞk2u 5]Úðe Ãkh
{k™ð ð‚ðkx™e þYykŒ ÚkE nŒe íÞk2Úke ÚkkÞ Au. ykøk¤™k 5kX{kt Œ{u {æÞÞwøke™ ¼k2Œ{kt
E‚w™k ykX{k ‚ifkÚke {ktze™u Auf yZk2{kt ‚ifk™k 5úk2t¼ fk¤ ‚wÄe™k ƒ™kðku rðþu ðkt[e økÞk. nðu
yk5ýu ykÄwr™f ¼k2Œ™k ErŒnk‚™ku yÇÞk‚ f2eþwt. Wõík ƒt™u ‚{Þøkk¤k™k yÇÞk‚ Ë2BÞk™
Œ{™u ‚{ks, yÚkoÔÞðMÚkk, 2ks™erŒ Œu{s MktMf]rŒ suðe Œ{k{ ƒkƒŒku 52M52Úke r¼L™ MðY5™e
nŒe Œu{ sY2 sýkÞwt nþu. yk ŒVkðŒku fu su ™u Œ{u 5úøkrŒ fnku Aku. Œu ‚ŒŒ ŒÚkk Íz5e rðfk‚Œk s
2Ìkk y™u Œuýu yk5ýe ®sËøke 52 5úøkkZ 5ú¼kð 5uËk fÞkuo.
Œ{™u ÞkË nþu fu su ÷kufku ƒnk2Úke ¼k2Œ{kt ykÔÞkt, su{ fu Œwfkuo, yV½k™ku y™u {w½÷ku
yu{ýu ¼k2Œ™u 5kuŒk™wt ðŒ™(½2) s ƒ™kðe ËeÄwt. 52tŒw rƒúxeþ ‚tMÚkk™ðkËe ðneðx-fŒkoyku
nt{uþk yk ¼wr{{kt rðËuþe Œ2efu s 2Ìkkt. y÷ƒ¥k Œu{ýu ½ýk ‚k2k y™u Œu{Lku y™wY5 nkuÞ Œuðk
Mkk{krsf, ykrÚkof y™u 2ksfeÞ ‚wÄk2kyku fÞko. yk 5úrfúÞk{kt Œu{ýu su 5ú¼kð 5kzâkuu Œuýu ¼k2ŒeÞ
‚ttMf]rŒ™k ½ýk 5k‚k 52 5kuŒk™e Ÿze Ak5 Akuze. sku Œ{u rËÕne rMÚkŒ hk»xÙ5rŒ ¼ð™ 52 yuf
™s2 Lkk¾ku íkku Œ{™u yk ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ 52™k rƒúxeþ 5ú¼kðLkku MÃkü ÏÞk÷ ykðe sþu. Œ{Lku
yk 2eŒ™e þi÷e™wt fku÷fkŒk, {twƒE y™u Ëuþ™k ½ýk ¼køkku{kt ykðu÷e E{k2Œku{kt 5w™2kðŒo™ ÚkÞu÷w
skuðk {¤þu. yk Œ{k{ ƒkƒŒku nk÷{kt yk5ýk ‚ktMf]rŒf ðk2‚k™k ytøk ‚{k™ ƒ™e økÞk Au.
MÚkk5íÞf÷k W52ktŒ yk ‚kMÚkktr™f hkßÞ yuf ‚{k™ ‚2fk2e ÃkæÄrík, Ãkrù{ ykÄk2eŒ rþûký
5úýk÷efk rð¿kk™ y™u Œíð¿kk™ suðe fux÷ef ƒkƒŒku 5ý 5kuŒk™e 5kA¤ Akuze Au. Œ{k2k{kxu

{kuzâw÷ - 2 ykÄwrLkf ¼khík
EríknkMk yLku
MktMf]rík
yuskýðwt 2‚«Ë ƒ™e 2nu Au fu 19{kt ‚ifk Ë2BÞk™ þY Úkðk 5k{u÷e Mkk{krsf y™u Äkr{of
‚wÄk2ýk [¤ð¤ku yu 5ý ykÄwr™f ¼k2Œ™k ‚so™{kt yux÷e s {níð™e ¼wr{fk ¼sðe Au.
¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku{kt ‚skoÞu÷ ‚krníÞ fu su ytøkúuse fu¤ðýe Œu{s rð[k2ku ŒÚkk ¼k2Œ™k 5kùkíÞ
LkkUÄ
ÏÞk÷ku ŒÚkk ‚tMÚkkyku™k Wtzku 5ú¼kð Íe÷™k2 ƒLÞww Au.
nuŒwyku
yk 5kX™k yÇÞk‚ ƒkË Œ{u......

• 18{kt ‚ifk{kt ÚkÞu÷e ½x™kyku y™u Œu™k ¼k2Œ 52™k 5ú¼kð™u òýe þfþku.
• yZk2{kt ‚ifk™k 5kA÷kt ðøkkkuo Ë2BÞk™™k ¼k2Œ™wt ðýo™ fhe þfþku.
• yk ‚{Þøkk¤k{kt rntËwyku y™u {wM÷e{ku™e Mkk{krsf rMÚkrŒ™wt 52eûký fhe þfþku.
• 2ksk 2k{{kun™2kÞ y™u Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe suðk Mkk{krsf Œu{s Äkr{of ‚wÄk2fku™k
ÞkËe ŒiÞk2 fhe þfþku.
• ÷kufku{kt hk»xÙðkË™e ¼kð™k søkkððk ‚tË¼ou {wÿýk÷Þku (5úu‚)y™u ‚{k[k2 5ºkku™e ¼wr{fk
ðýoðe þfþku.
• ¼k2Œ™e hk»xÙeÞ ÷zŒ™ku ÏÞk÷ yk5e þfþku.
5.1 5rù{™ku WËÞ y™u Œu™ku rntË 52™ku 5ú¼kð
E.‚. 1450 5Ae™k ºký ƒkƒŒku™k yøkíÞ™k rðfk‚u Þw2ku5™e rMÚkrŒ (ykfk2) ƒË÷ðk
5úÞk‚ fÞko. su{kt (1) {wËÙýk÷Þ (5úu‚)™e þkuÄ (2) ™ðskøk]rŒ y™u Ä{o ‚wÄk2ýk™ku 5úk2t¼ (3)
™ðk ÔÞk5k2e {køkkuo™e þkuÄ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. íÞk2ƒkË Þw2ku5u ði¿kkLkf þkuÄ¾ku¤ku ŒkÚk ËkYøkku¤k™u
ûkuºku 5úøkrŒ ‚kÄe. ŒuÚke Œu{™k ¼qr{Ë¤ ŒÚkk ™kifkË¤ rð&ð{kt ©uc ƒ™e sðk 5kBÞk. ði¿kkr™f
rþûký™ku Vu÷kðku Úkðk ÷køÞku.Œfkuo y™u fk2ýku nðu 5úk[e™ rMkæÄktíkku Œu{s ¿kk™™e f‚kuxe f2ðk™k
{k5Ëtz ƒ™e 2nÞkt.
ykðk{kt Þw2ku5™k ÷kufku suðk fu 5kuxowøkeÍ, z[, VúutL[ y™u ytøkúusku ðå[u ¼k2ŒeÞ ðu5k2 52
ykrÄ5íÞ s{kððk™e n2eVkE ÚkE. su{kt Auðxu ytøkúusku ‚V¤ ÚkE þfÞkt. yk{ ytøkúuskuLkwt {kºk
ðu5k2-ÄtÄk 52 s ™ne 52tŒw Ëuþ 52 ÷øk¼øk ƒu ‚ifkyku ‚wÄe ð[oMð 2Ìkwt.¼k2Œ™k ÷kufku™k {k™ð
yrÄfk2ku™wt nLk™ ÚkŒw 2Ìkwt ŒÚkk Œu™e ‚t5r¥k þk‚f Ëuþ (rƒúx™)™k ÷k¼kÚkuo Œu™k Œ2V ðnuŒe s
2ne.5kuŒk™k ytøkŒ ÷k¼ {kxu ytøkúusku ¼k2Œ™e ‚k{krsf y™u 2ksfeÞ rMÚkrŒ™ku ÷k¼ WXkðŒk

EríknkMk yLku
MktMf]rík
2Ìkk. ynet {wøk÷ ‚Œk™k 5Œ™ ƒkË ½ýk ƒÄk 2sðkzk W¼k ÚkÞkt. AŒkt ŒuLkku ÷k¼ ÷E™u ytøkúuskuyu
Œu{™u yufƒesk ‚kÚku ÷zkðe {k2Œkt íkku fkuE™u 2ksøkkËe 52 fçsku sk¤ððk ‚kÚk yk5Œkt 2Ìkk.
{i‚w2™k xe5w ‚w÷Œk™u rƒúxeþ2ku îk2k y5™kððk{kt ykðu÷ ™erík™ku y{÷ f2e™u £U[ku y™u rƒúxeþ2ku
LkkUÄ
ðå[u™k ‚t½»kkuo™k ÷k¼ WXkððk 5úÞk‚ fÞkuo. 52tŒw rƒúxeþ2ku™e fwx™erŒ ŒÚkk Œku5¾kLkk™e ŒkfkŒ
‚kÚku Œuyku xfe þfÞkt ™ne.
rƒúxeþ2ku™k ¼k2Œ 52™k ykrÄ5íÞ™k {wÏÞ ºký Œƒffk Au. 5úÚk{ Œƒffku yux÷u ¼k2ŒeÞ
ðu5k2 52™wt ð[oMð yk{k Œu{ýu ¼k2ŒeÞ {k÷‚k{k™ ykuAe rft{Œu ¾2eËe™u Œu™u Ãkrù{™k ƒsk2ku{kt
Wt[k ¼kðu ðu[ðkLkwt þY fÞwO. Œu{k ¾uzwŒku™u fktE5ý [wfÔÞk ðøk2 Œuyku ¼k2u ™Vku f{kÞk. su{kt Œu{™u
¼k2ŒeÞ þknwfk2ku y™u økw{kMŒkyku™e {ËË {¤e 2ne. ƒesk Œƒffk{kt Œu{ýu Wí5kË™™e 5úrfúÞk
‚neŒ ¼k2ŒeÞ Wãkuøk ÄtÄk Œu{s r™fk‚ ûkuºk{kt 5úðuþe™u yu™ku ¾kí{ku ƒku÷kðe ËeÄku. yk{ f2ðk
¾kŒ2™wt fk2ý yu nŒwt fu ¼k2Œ Œu{™e [es ðMŒwyku™wt ‚t¼rðŒ økúknf nŒwwt. sÞk2u ºkesku Œƒffku yu
rƒúxeþ þkneðkËe ŒÚkk ‚tMÚkk™ðkËe þku»ký¾ku2e™ku ‚{Þ nŒku. ßÞk2u rƒúxeþ2kuyu 5kuŒk™k ykrÚkof
rnŒku™e 5qrŒo {kxu ¼k2Œ 52 þk‚™ s{kÔÞwt.
ðkMŒð{kt rƒúxeþ2ku ¼k2Œ{kt ðu5k2™k {kæÞ{Úke ™Vku 2¤ðk {kxu ykÔÞkt nŒk. Œu 5Ae
Äe{u Äe{u Œu{ýu ¼k2Œ{kt 2ksfeÞ ÷k¼ku y™u ykrÚkof 5ú¼wíð W¼w fÞwO. E.‚. 1757{kt Ã÷k‚e™k
ÞwæÄ 5Ae Œuyku ƒtøkk¤™k ‚k[k {k÷ef s ƒ™e ƒuXkt. Œu{ýu 5kuŒk™k ðu5k2 ŒÚkk [es ðMŒwkuyku™e
r™fk‚ rðf‚kððk {kxu ƒtøkk¤ 52 2ksfeÞ ð[oMð s{kÔÞwt. Œ{™u ¼k2ŒeÞ Œu{s rðËuþe n2eVku™u
ðu5k2ÄtÄk{kt BknkŒ f2e™u fkuE ‚t¼rðŒ n2eV s 2nuðk ËeÄku ™ne. Œu{ýu fk[k f5k‚™kt ðu[ký
52 yuf nÚÚkwt Esk2ku {u¤ÔÞku y™u ƒtøkk¤Lkk ðýf2ku™u {kut½k ƒ™kðe ËeÄk. Œu{ýu rƒúx™{kt sŒk
¼k2ŒeÞ {k÷‚{k™ 52 ¼k2u sfkŒ ÷kËe ËeÄe. suÚke Œu 5kuŒk™k Wãkuøkku™u sY2e 2ûký 5wY 5kze
þfu.
Þw2ku5{kt ykiãkuøkeffúktrŒ™k ykøk{™ ‚kÚku ¼k2ŒeÞ Wãkuøkku™ku fÃkhku fk¤ þY ÚkÞku.E.‚.
1813Úke Œku ¼k2ŒeÞ nMŒf÷k Wãkuøku ½2 yktøkýk™w Œt {
u s rðËuþe ƒsk2 5ý økw{kÔÞw.t nðu ¼k2ŒeÞ
{k÷‚k{k™ rƒúxeþ fk2¾k™kyku™k {þe™ îk2k ŒiÞk2 ÚkŒk Wí5kË™™e ƒ2kƒ2e f2e þfu Œu{ ™
nŒku.
ƒese ƒksw rƒúxeþ ðu5k2eyku f{kÞu÷e yZ¤f ‚t5rŒ nðu ¼k2Œ{kt Wãkuøk-ÄtÄk MÚkk5ðk{kt
2kufŒk ÚkÞk nŒk. EMx ErLzÞk ft5™e Œu{™k fk{{kt ™kýk Äe2ðk ŒÚkk Œu{™ku ykiãkuøkef rðfk‚™ku
5kÞku ƒ™kððk{kt {ËËY5 ƒ™Œe nŒe. yk ‚{Þ Ë2BÞk™ Eø÷uLz{kt Wí5kËfku™ku yuf ðøko ŒiÞk2
ÚkÞku nŒku. Œu{™u ¼k2Œ{ktÚke ðÄw{kt ðÄw fk[ku {k÷ {u¤ðe ŒuLku 5kfk {k÷{kt Y5ktŒ2eŒ f2ðk y™u
Œu™ku ðu5k2 f2e ™Vku 2¤ð{kt 2‚ nŒku.E.‚. 1793Úke 1813 Ë2BÞk™ Œu{™k ðu5k2e Esk2k
EríknkMk yLku
MktMf]rík
y™u Œu™ku yufkrÄfk2¼kuøkððk yk rƒúxeþ Wí5kËfkuyu ft5™e ‚k{u yuf yktËku÷™ ykÛÞwt. V¤ MðYÃku
Œu{ýu EMx ErLzÞk ft5™e ‚2fk2™ku ¼k2ŒeÞ ðu5k2™u ÷økŒku yufkrÄfk2 ‚{kÃŒ f2ð{kt ‚V¤Œkt
5ý ‚kt5ze nŒe. yk{ ÚkŒk ¼k2Œ ykiãkuøkef {nkMk¥kk yuðk Eø÷uLz™wt yuf ykrÚkof ‚tMÚkk™ ƒ™e
LkkUÄ
sðk 5kBÞwt.
5r2ýk{ MðY5u ¼k2Œ™k nMŒ Wãkuøk{kt ŒiÞk2 ÚkŒku ‚k{k™ rƒúrxþ {þe™ku îk2k Wí5krËŒ
‚MŒk {k÷™e ‚k{u xfe þfÞku ™ne.yk {k÷ ‚k{k™ {kxu ¼k2Œ{kt r™:þwÕf 5úðuþ nŒku. yÚkðk Œku
Œu {kxu ™k{ {kºk™e sfkŒ ÷uðk{kt ykðŒe.rntËwyku™wt ykÄwr™rff2ý ÚkE 2Ìkwt nŒwt fu suÚke Œu{™k 2‚
rðf‚u yLku Œuyku 5kùkíÞ [es ðMŒwyku ¾2eËe þfu. yk™u 5rhýk{u ¼k2ŒeÞ Wãkuøk søkŒ™u
rƒúrxþ2ku™k nkÚku þku»kkE™u ½ýwt ¼kuøkððk™ku ðk2ku ykÔÞku. suyku yk ‚tË¼uo ¼k2Œ™k rnŒ™e Mnus
5ý 52ðk f2Œk ™ nŒk. yk ‚{Þ Ë2BÞk™ yu{ýu ¼k2ŒeÞ WãkuøkÄtÄk™u ™k Œku 2ûký ykÃÞwt, ™k
Œku Œu{kt fkuE ykÄwr™f xuf™ku÷kuS™ku W5Þkuøk þY fÞkuo. rðËuþe{k÷™u f2{wfŒ 5úðuþ {¤Œk ¼k2ŒeÞ
nMŒ Wãkuøk™u ™wfþk™ ¼kuøkððk™ku ðk2ku ykÔÞku.ƒeS ƒksw ¼k2ŒeÞ nMŒ Wãkuøk™ku {k÷-‚k{k™
sÞk2u rƒúx™{kt ykðŒku íÞk2u íkuLkk 52 ¼k2u sfkŒ ÷kËðk{kt ykðŒe. yk{ ÚkŒk ¼k2ŒeÞ ðuÃkkh
Auðxu ƒtÄ ÚkE sðk 5kBÞku.
E.‚.1813 5Ae Œku ¼k2Œ rƒúrxþ {k÷-‚k{k™™ku {kuxk økúknf (¾heË™k2) ŒÚkk rð5w÷
5ú{ký{kt fk[ku {k÷ 5q2ku 5kz™k2 yuf MktMÚkkLk ƒ™e sðk 5kBÞku.
Etø÷uLzu ðu5k2ef ™VkÚke ¼k2Œ™wt {n¥k{ þku»ký f2ðk ŒÚkk fk[ku {k÷ ¾2eËe Œu™u ŒiÞk2
{k÷™k Y5{kt ðu[ðk™k ykþÞ ‚kÚku ¼k2Œ{kt ykøkƒkuxku ŒÚkk 2uÕðu ðkn™ÔÞðnk2™e þYykŒ
f2e.
Œ{™u ¾ƒ2 Au fu rntË{kt E.‚.1853{kt {wtƒEÚke Úkkýu ðå[u ‚ki 5úÚk{ ð¾ík 2uÕðu Ëkuzkððk{kt
ykðe nŒe. yk 2uÕðu ÷kE™ku fk[ku{k÷ Wí5kËeŒ f2Œkt ûkuºkku™u Œu™ku r™fk‚ f2Œk ƒtË2ku ‚kÚku skuzŒe
nŒe. 52eýk{u rƒúxeþ {k÷‚k{k™Úke ¼k2ŒeÞ ƒsk2ku W¼2kðk ÷køÞk.
þwt Œ{u skýku Aku fu 2uÕðu yu hk»xÙeÞ skøk]rŒ ‚tË¼ou 5ý ½ýku {kuxku ¼køk ¼sÔÞku Au. Œuýu
÷kufku™u ŒÚkk Œu{™k rð[k2ku™u yufƒeskÚke ™Sf ÷kððk{kt {ËË5w2e 5kze nŒe fu su™e ytøkúuskuyu
ykþk s 2k¾e ™ nŒe. yk ƒkƒŒ ð¢kuÂõík 5qýo ™Úke ÷køkŒe.
þwt Œ{™u yu ðkŒ™e ský Aufu E.‚. 1853{kt s zu÷nkW‚eyu ‚ki 5úÚk{ Œk2÷kE™™ku y™u
yus 2eŒu x5k÷ ‚uðk™ku 5úk2t¼ fku÷fkŒk yLku ykøkúk ðå[u fÞkuo nŒku.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
(1) ¼k2Œ 52 2ksfeÞ 5ú¼wíð {u¤ððk{kt fku™u ‚V¤Œk {¤e nŒe ? LkkUÄ
.................................................................................
(2) ¼k2Œ™k fÞk þk‚fu rƒúxeþ2ku y™u VúuL[ku ðå[u Ëw~{™kðx W¼e f2ðk 5úÞk‚ fÞkuo 52tŒw
Œu{k ‚V¤Œk {u¤ðe þfkE ™ne ?
.................................................................................
(3) ¼k2Œ 52 rƒúxeþ 5ú¼wíð™k fux÷k Œƒffk sýkE ykðu Au ?
.................................................................................
5.2 yZk2{kt ‚ifk™wt ¼k2Œ: ykrÚkof, Mkk{krsf y™u ‚ktMf]rŒf ûkuºku
yZk2{kt ‚ifk™wt ¼k2Œ ½ýk ƒÄk rð2kuÄku y™u rð2kuÄk¼k‚ku™wt r[ºk ËþkoðŒwt nŒwt. ykrÚkof
ár»xyu ¾uŒe yu s ÷kufku™ku ÔÞðMkkÞ nŒku. sÞk2u þk‚fku {kuxk¼køku ÞwæÄku{kt yxðkÞu÷k nŒkt y™u
Œ{™e5k‚u s{e™™e f]r»k rð»kÞf rMÚkrŒ ‚wÄk2ðk™ku ‚{Þ s ™ nŒku.
{wøk÷ þk‚™fk¤{kt rðËuþ ðu5k2 rðfMÞku nŒku. ¼k2Œ {kuŒe, fk[w 2uþ{, W™, ¾sw2,
‚wfk {uðk ðøku2u E2k™e y¾kŒ{ktÚke ykÞkŒ f2Œwt. sÞk2u fkuVe, ‚ku™w , yki»kÄku, y™u {Ä
y2ƒMŒk™Úke, [k , [e™kE {kxe™k ðk‚ýku y™u 2uþ{ [e™Úke, ði¼ðe [es ðMŒwyku rŒƒux r‚tøkk5w2,
ELzku™uþeÞkE xk5wyku Œu{s ykrVúfk y™u Þw2ku5Úke ykÞkŒ f2Œwt nŒwt.
¼k2Œ™e r™fk‚{kt {wÏÞíðu fk[w 2uþ{, 2uþ{e ðMºkku, øk¤e, ¾ktz, {2e {‚k÷k, MkwíkhkW
fkÃkz ‚rnŒ ½ýe [esku ‚{krðü nŒe. ¼k2Œ™k ‚wŒ2kW ðMºkku ‚{økú rð&ð{kt 5úÏÞkŒ nŒk.
ðu5k2™k ykðk ‚k™wf¤
w ‚{Œku÷™ AŒkt ¼k2Œ™e ykrÚkof rMÚkŒe Œu™kt yrð2Œ [k÷Œkt ÞwæÄku™u
÷eÄu ‚wÄ2e þfe ™ne.Ëuþ{kt rþ¾ku,skx y™u {2kXkyku™k ƒ¤ðkyku ŒÚkk ƒnk2™k ykfú{ýku{kt
™kËe2þkn(E.‚. 1739) y™u yn{Ë þkn yƒËÕ÷e (E.‚. 1763) ðøku2u ‚k{kLÞ nŒkt.
18{kt ‚ifk Ë2BÞk™ Vúkt‚ , Eø÷uLz , 5kuxowøk÷, M5u™ suðk Þw2ku5™k Ëuþku ¼k2Œ ‚kÚku ðu5k2
f2ðk{kt 2‚ Ä2kðŒkt nŒk. Œu{ýu Ëuþ{kt 2ksfeÞ y™u ykrÚkof yrMÚk2Œk søkkððk{kt {ËË f2e
y™u Auðxu Œu™e yÚkoÔÞðMÚkk™u s ¾ku2ðe ™kt¾e Ãkrhýk{u ykðk ‚{Þu rð&ð¼2{kt ¼k2Œ™e 5úr‚æÄ
nMŒ Wãkuøk Ä2kðŒe ¼qr{ Lkü ÚkE sðk 5k{e nŒe.
Mkk{krsf 2eŒu skuEyu Œku ÷kufku{kt Mkk{krsf fu ‚ktMf]rŒf ûkuºku ™{w™kY5 yufŒk ™ nŒe. rntËw
yÚkðk {wM÷e{, Ä{o, skrŒ,¼k»kk fu fku{™u Äku2ýu ¼køk÷k 5zu÷k nŒk. ÷ø™™k s{ýðk2 nkuÞ fu
EríknkMk yLku
MktMf]rík
yktŒ2¿kkŒeÞ ¼kus™ y™u yus 2eŒu ÄtÄk™e5‚tËøke™e ðkŒ nkuÞ yu ƒÄk{kt r™Þ{ku™u ¾k‚ æÞk™{kt
÷uðkŒkt nŒkt. ykðk fkÞËk™ku ¼tøk f2Œk sýkÞ yuðk fkuE5ý™u ¿kkrŒ ƒnk2 Vutfe Ëuðk{kt ykðŒku
nŒku.
LkkUÄ
rð¿kk™u ûkuºku ¼k2Œ yuf ‚{Þu ½ýw yøkúu‚2 nŒw Œu økrýŒ Œu{s rð¿kk™™e ƒkƒŒu W5urûkŒ
ƒLÞwt nŒwt. Œuyku nsw 5r&[{u rð¿kk™™k ûkuºku f2u÷e 5úøkŒeÚke ‚kð yský nŒk. Œífk÷e™ ‚{ks{kt
rþûkfku™ku yËk2 ÚkŒku. rþûký nðu 52t52k{kt Vu2ðkE [wfÞw nŒw. rðãkÚkeoyku™u {kuxu¼køku ytf økrýŒ
÷¾ðk yLku ðkt[ðk™w tþe¾ððk{kt ykðŒwt nŒw. fLÞkyku Œku ¼køÞu s þk¤kyu sŒe nŒe. rþûký™u
hkßÞ Œ2VÚke fkuE yk©Þ ‚kt5zŒku ™ nŒku. 52tŒw fð[eŒ MÚkk™ef þk‚fku y{e2 W{2kðku fu
52ku5fk2e ËkŒkyku Œ2VÚke Œu™u 5ku»kðk{kt ykðŒwt.
rntËw-{wÂM÷{ ‚tƒtÄku
yk ƒu Ä{o™k ÷kufku ðå[u {iºke5qýo ‚tƒtÄku nŒk.Äkr{of ‚rn»ýwŒk™ku y{÷ ÚkŒku nŒku. ÞwæÄku™w
yuf y÷øk 2ksfk2ý nŒw y™u Œu Ä{o r‚ðkÞ™k yLÞ fk2ýku‚2 ÷zkŒk nŒk. ƒt™u fku{ku™k ÷kufku
yufƒesk™k Äkr{of Œnuðk2ku{kt ¼køk ÷uŒk nŒkt. ½ýk ƒÄk rntËwyku™u {wM÷e{ ‚tŒku{kt ©æÄk nŒe.
sÞk2u {wM÷e{ rƒ2kË2ku rntËw Ëuðe ËuðŒkyku, ‚tŒ {nkí{kyku™wt sux÷w s {k™ ‚L{k™ sk¤ðŒkt
nŒk. ŒËTW52ktŒ Wååk ðøko™k rntËw y™u {wM÷e{ku{kt fux÷ef ƒkƒŒku ‚ns 2eŒu s ‚{k™ skuðk
{¤Œe nŒe. Œux÷e Œu{™k ðýkuo™k s r™B™ ðøko™k ÷kufku 52íðu Ëu¾kŒe ™ nŒe . ‚kÚku ‚kÚku {wM÷e{kuyu
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u f÷kþi÷e™u y5™kðe nŒe. Œu™u yufƒeskÚke swËe 5kze™u yku¤¾ðe 5ý {w~fu÷
ƒkƒŒ nŒe.
5.3 Mkk{krsf rMÚkrŒ
‚ifkyku ƒË÷kŒk Mºkeyku™e rMÚkrŒ nsw ¾k‚ ‚wÄ2e sðk 5k{e ™ nŒe. fLÞk™ku sL{ nsw
5ý ƒËrfM{Œe økýkŒku. fLÞkyku™k ÷ø™ku ƒkÕÞkðMÚkk{kt s f2e ËuðkŒkt. ðu~Þkð]r¥k skuðk {¤Œe,
Mºkeyku™u nsw r{÷fŒ{kt ¼køk fu AwxkAwzk™ku n¬ {¤Œku ™ nŒku. ‚{ks™k ¾k‚ f2e™u Wå[ ðøko{kt
V2seÞkŒ ðiækÔÞ 5k¤ðk™e 5úÚkk 5ú[÷eŒ nŒe. yk rðÄðk Mºkeyku 2tøke™ ðMºkku 5nu2e þfŒe ™
nŒe. yux÷w s ™ne, 5ý Œu{™e nks2e yr™ðkÞo Lk nkuÞ Œuðk ‚tskuøkku{kt Œku Œu{™u ÷ø™ 5ú‚tøkku{kt
‚k{u÷ Úkðk ËuðkŒe ™ nŒe. ƒk¤÷ø™ku ‚ðo ‚k{kLÞ ƒLÞk nŒk. fux÷ktf rfM‚kyku{kt Œku ™kËk™ fLÞk
rðÄðk ƒ™Œe y™u Œu™e 5k‚u ƒ¤sƒ2e 5qðof ðiÄÔÞ 5¤kððk{kt ykðíkwt níkwt.
yktŒ2¿kkŒeÞ ÷ø™ku {kxu 52ðk™øke {¤Œe ™ nŒe. yux÷u ‚wÄe fu r™B™ ðøko™e ÔÞrfŒ™u
Wå[ ðýo™e ÔÞrfŒ ‚kÚku s{ðk™e 5ý Awx ™ nŒe. {wÂM÷{ {ne÷kyku™e rMÚkrŒ 5ý ÷øk¼øk ykðe
s nŒe. 5zËk 5úÚkk™wt 5ú[÷™, rþûký™ku y¼kð y™u r{÷fŒ{kt ¼køk™k y¼kðu yu{™u 5k2kðk2
{w~fu÷eyku ðuXðe 5zŒe nŒe.
EríknkMk yLku
MktMf]rík
5.4 Mkk{krsf y™u Äkr{of ‚wÄk2ýkyku
EMx ELzeÞk ft5™e™k f{o[k2eyku™e ‚kÚku ‚kÚku Œu{™e Äkr{of rðrðÄŒkyku, ™k{f2ý rðrÄ,
÷ø™ku, {]íÞw fu ËV™ ‚{Þ™e rðrÄ ŒÚkk Ëuð¤™u ÷økŒe ‚uðkyku{kxu r¾úMŒe 5kË2eyku ¼k2Œ{kt LkkUÄ
ykÔÞk. Œu{ýu Œw2tŒ s rƒ™ r¾úMŒe f{o[k2eyku{kt r¾úMŒe Ä{o™k W5Ëuþku yk5ðk™wt þY f2e ËeÄwu
Äe{u Äe{u Œu{ýu ¼k2ŒeÞ ƒk¤fku {kxu þk¤kyku ¾ku÷ðk™wt 5ý þY fÞow. fux÷ef r¾úMŒe r{þ™2eyku
yu Œku r¾úMŒe rð[k2ku ÏÞk÷ku ŒÚkk ‚krníÞ™k 5ú[k2-5ú‚k2 {kxu {wÿýk÷Þ (5úu‚ fu ðŒo{k™ 5ºkku)
Œu{s 5ºk-5ºkefkyku ({uøkuÍeL‚) 5ý þY fÞko.
r¾úMŒeyku™k ykðk 5úÞk‚ku ‚kÚku þY f2kÞu÷ 5k&[kíÞ fu¤ðýeyu ¼k2ŒeÞ ‚{ks ŒÚkk
yÚkoÔÞðMÚkk 52 ¼k2u 5úk¼kð 5kzÞku. rƒúxeþ fu¤ðýe Ëk¾÷ f2ðk 5kA¤™ku {w¤ ykþÞ Œku
Œu{™e 2ksfeÞ Œu{s ðneðxe sY2eÞkŒku 5nkut[e ð¤ðk™ku s nŒku. 52tŒw Œuýu rntË {kxu 5kùkíÞ
¿kk™™k Ë2ðksk ¾ku÷e ™ktÏÞk. Œu™u ÷eÄu rntËeyku™u WËk2{ŒðkË rƒ™‚kt5úËkrÞfŒk, ‚{k™Œk y™u
MðkŒtºÞ™k ™ðk yË¼wŒ rð[k2ku ‚kt5zÞk. Œw2tŒ s ytøkúuS ¼k»kk 5kùkíÞ fu¤ðýe™e yuf {kºk
yr™ðkÞo sY2eÞkŒ ŒÚkk ¼k2ŒeÞku ‚kÚku™k skuzký {kxu™w sY2e 52eƒ¤ sðk 5k{e.
ƒúñku‚{ks y™u 2ksk 2k{{kun™2kÞ
2ksk 2k{{kun™2kÞ™u ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ‚{Þ™k yøkúËqík fu Mk{ks MkwÄkhýkLkk yøkúýe
økýðk{kt ykðu Au. Œuyku økúef y™u ÷uxe™ suðe (y½2e) ¼k»kkyku ‚neŒ ½ýe ƒÄe ¼k»kkyku (Vk2‚e
ðøku2u) ™k skýfk2 nŒk. ¼k2ŒeÞ ‚{ks™k ™ð ½zŒ2 y™u ™ð skøk]rŒ ‚tË¼ou Œu{™tw 5úËk™ ½ýw
s {níð5qýo økýkÞ Au. rntËw ‚{ks{kt 5ú[r÷Œ yuðk ½ýk ƒÄk 2eŒ 2eðksku™u nðu Äkr{of ‚{Úko™
5ý {¤Œw ÚkÞw nŒw. 2ksk 2k{ {kun™2kÞu ykðw ‚{Úko™ ‚k[w y™u þkMºkkuõík ™ nkuðk™w ‚krçkŒ f2e
ykÃÞw. yk ƒÄk{kt ‚kiÚke 5úÚk{ fú{u ‚Œe 5úÚkk ykðu Au. ƒtøkk¤ y™u 2ksMÚkk™™k fux÷ktf ¼køkku{tk
5ú[÷eŒ yuðe 5kuŒk™k 5rŒ™k {]íÞw ‚kÚku s r[Œk ¾zfe™u ƒ¤e{2ðk™e su Œu rðÄðk Mºke™e yk
‚k{krsf 2eŒ ‚rŒ5úÚkk fnuðkŒe. 2ksk 2k{{kun™2kÞu yk 5úÚkk™k
WL{w÷™™w ƒezwtw ÍzÃÞw y™u Auðxu Œu™u ƒtÄ f2kðe™u s ÍtÃÞk. E.Mk.
1828{kt Œu{ýu ˆˆ ƒúñku ‚{ksˆˆ™e MÚkk5™k f2e. su™k rMkæÄktŒku rƒ™
‚kt5úËkÞefŒk ŒÚkk Mkk{krsf ‚{k™Œk (yufŒkY5Œk) ™ku ‚tËuþ {wÏÞíðu
‚{krðü nŒku. Œu{™k y™wÞkÞeykuu yuf ‚ðo‚¥kkÄeþ Eï2™e 5wsk
(yufu&ð2ðkË) {kt {k™Œk y™u {wrŒo5wsk Œu{s y™ufu&ð2ðkË y™u
f{ofktzðkË™wt ¾tz™ f2Œkt nŒk.
Ëu ð u L ËÙ ™ kÚk Xkfw 2 u (xkøkku 2 E.‚. 1817-1905)2ksk

EríknkMk yLku
MktMf]rík
2k{{kun™2kÞ™k W¥k2krÄfk2 Œu{s ƒúñku‚{ks™k ™uŒk Œ2efu fk{øke2e ‚t¼k¤e Œu{ýu ‚{ks{kt
™ðk 5úký VwtõÞk ŒÚkk 2ksk 2k{{kun™2kÞ™k rð[k2ku™u 5ú[÷eŒ fÞko. íÞk2ƒkË fuþð[tLÿ ‚u™u
(E.‚. 1883-84Úke) ËuðuLËÙ™kÚk 5k‚uÚke ™uŒ]íð MðnMŒf ÷eÄw. yk ‚{økú ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™
LkkUÄ
ˆˆ‚{ksˆˆ, ÔÞrfŒøkŒ MðŒtºkŒk, hk»xÙeÞ yufŒk y™u áZef2ý, Œ{k{
Mkk{krsf ‚tMÚkkyku ŒÚkk ‚tƒtÄku™wt ÷kufþknef2ý ðøku2u 52 ¾k‚ ¼k2
{wfðk{kt ykÔÞku.yk 2eŒu ƒúñku ‚{ks ¼k2Œ{kt hk»xÙeÞ skøk]rík {kxu™w
‚ðo5úÚk{ ‚wykÞkuSŒ ‚kÄ™ ƒLÞku.
5úkÚko™k ‚{ks y™u {nkËuð økkurðtË 2k™zu
E.‚. 1867{kt {wtƒE ¾kŒu zku. ykí{k2k{ 5ktzw2tøku 5úkÚko™k
‚{ks™e MÚkk5™k f2e Œu{ýu yktŒ2¿kkŒeÞ ¼kus™, yktŒ2¿kkŒeÞ ÷ø™ku,
rðÄðk rððkn Œu{s Mºkeyku ‚neŒ f[zkÞu÷kt ðøkkuo™k Wíf»ko suðe Mkk{krsf
‚wÄk2ýk Íwtƒuþ ykË2e. LÞkÞ{qrŒo 2k™zu {k™Œk nŒk fu Äkr{of szŒk™u ÷eÄu Mkk{krsf, ykrÚkof ŒÚkk
2ksfeÞ ‚{2‚Œk ÷kððk{kt ‚V¤ ÚkðkŒwwt ™Úke. Œuyku yufu&ð2ðkË{kt {k™Œk nŒk ŒÚkk {qrŒo5wsk
Œu{s ¿kkŒe5úÚkk™wt ¾tz™ f2ðk 52 ¼k2 {wfŒk nŒk.
2k{f]»ý r{þ™ y™u Mðk{e rððufk™tË
¼k2ŒeÞ ‚{ks™u 5wýo Wskoðk™ ƒ™kððk Mðk{e rððufk™tËu 2k{f]»ý {þ™™e MÚkk5™k
(E.‚. 1897) f2e. Œu øktøkkÄ2 [èku5kæÞkÞ fu suyku 5kA¤Úke 2k{f]»ý 52{ nt‚™k ™k{Úke
yku¤¾kÞk Œu{™k rþ»Þ nŒk.
Mðk{e rððufk™tËu 2k{f]»ý 52{nt‚™k W5Ëuþku™u ytrŒ{ MðY5 yÃÞw.
Œu{ýu MðŒtºkŒk, {wõíkrð[k2 ŒÚkk rð[k2-‚{k™Œk™e ¼÷k{ý f2e. Œu{ýu
‚ðo Ä{o yufŒk 52 ¼k2 {wfÞku. Œu 5ý rð[k2ku™e ƒkirØfŒk™u 5úkÄkLÞ yk5Œkt
ðuËðuËktŒ™k Œíð¿kk™™ku 5ú[k2-5ú‚k2 fÞkuo.
rÚkÞku‚kurVf÷ ‚{ks y™u zku.yu™e ƒu‚Lx
{uz{ ç÷uuðuxTMfe y™u f™o÷ yu[.yu‚.ykuÕfkux ðøku2u yu rÚkÞku‚kurVf÷
‚ku‚kÞxe™e MÚkk5™k (y{u2efk ¾kŒu 1875) f2e suýu ‚wÄk2ýk [¤ð¤™u ƒ¤ 5wY 5kzðk™wt fk{
fÞow.
©e{Œe yu™e ƒu‚Lx 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ økútÚkku™wt yæÞÞ™ fhðk (ƒ™k2‚ ¾kŒu) fuLÿeÞ
rntËwþk¤k™e MÚkk5™k f2e.( su ykøk¤ sŒk ƒ™k2‚ rntËw Þwr™ðŠMkxe ƒ™ðk 5k{e) ™k2kÞý økwY

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Ërûký ¼k2Œ™k yuf {nk™ ‚tŒ nŒk. Œ{™ku sL{ E.‚. 1854™k ‚ÃxuBçk2 {k‚{kt fu2¤{kt ÚkÞku
nŒku . MÚkk™ef rþûkf™k {køkoËþo™ ™e[u Œu{ýu 5úkÚkr{f rþûký {u¤ÔÞw.
Œuykuu {÷Þk÷{, ‚tMf]Œ y™u Œr{÷™k ¾wƒ ‚k2k skýfk2 ƒLÞk Œu{ýu.
LkkUÄ
Œ{™u 5rðºk ‚kÄw ‚tŒku™e ‚uðk{kt æÞk™ Þkuøk{kt™e Þkuøkkyku f2ðk{kt 5kuŒk™ku
‚{Þ ÔÞrŒŒ f2ðk {kzÞku. Mðk{e øk÷ y™u ™k2kÞý ƒt™u ÷køÞw fu ‚{økú
fu2¤™kt ‚kðoºkef rðfk‚™ku ykÄk2 su{kt Œu ƒt™u™ku sL{ ÚkÞku Au. Œuðe
™kÞ2 y™u ykzðk fku{™e ‚w¼uåAkyku Œu{s ‚nfk2 52 ykÄk2eŒ Au.
yk ƒt™u fku{ku ðå[u™ku ‚t½»ko fu fu2¤™u ¾tzu2 ƒ™kðe {wfu Au.{kxu Œu{™u y{
ƒt™u fku{ku™u yuf ŒktŒýu ƒktÄðk™wt fk{ s f2ðk™ku r™ýoÞ fÞkuo.
™k2kÞý økwY Mkk{krsf Œu{s Äkr{of ‚wÄk2f nŒk.Œu{™ yk¾e setËøke yuf ‚tLÞk‚e Œ2efu
ðeŒkðe y™u fu2¤™k ÷kufku™e Mkk{krsf ŒÚkk ykæÞkrí{f rstËøke ‚wÄk2ðk 5w2Œk 5úÞkþku nkÚk ÄÞko.
EM÷k{ef ‚wÄkhýk [¤ð¤
‚2‚iÞË yun{Ë¾kt {wM÷e{ku™k yuf skýeŒk ‚{ks‚wÄk2f nŒk. Œu{™u ¾kŒ2e ÚkE [wfe
nŒe fu {wM÷e{ku™ku rðfk‚ {kºk ykÄwr™f fu¤ðýe Úkfe s þõÞ. çkLkþu. ‚iÞË ynu{Ë ¾k™ Äkr{of
fè2Œk, y¿kk™Œk y™u yƒkirØfðkË™k rð2kuÄe nŒk. Œu{ýu 5zËk 5úÚkk ƒnw5í™eíð Œu{s ‚2¤ŒkÚke
ÚkŒkt Œ÷kf™ku rð2kuÄ fÞkuo. ‚iÞË yn{Ë¾k™u y÷eøkZ yktËku÷™™ku 5úk2t¼ fÞkuo.Œu{ýu y÷eøkZ
¾kŒu ytuø÷ku-ykurhyuLx÷ {kun{uz™ fku÷us™e MÚkk5™k f2e.Œu rð¿kk™ y™u ‚tMf]rŒ™k 5ú[k2™wt fuLËÙ
ƒ™e . su ykøk¤ sŒk {wM÷e{ ÞwrLkðŠMkxe Œ2efu rðfk‚ 5k{e.
y÷eøkZ yktËku÷™ {wM÷e{ku™e ™ðskøk]rŒ {kxu yíÞtŒ ‚nkÞ¼wŒ çkLÞwt. íkuýu Œu{™e yuf
‚{k™ ¼k»kk WËow yk5e Au. {wM÷e{ 5uú‚u( ‚{k[k2 5ºkkuyu) WËow¼k»kk™k fkÞo™k ‚tøkún™u rðf‚kÔÞku.
f{™‚eƒu Œu{™k ytŒe{ ð»kkuo Ë2BÞk™ Œu{ýu {wM÷e{ rƒ2kË2ku™u rntË™e hk»xÙeÞ ÷zŒ{kt ™net skuzkððk
‚{skÔÞk nŒk. Œu{ýu fku{ðkËe y™u ¼køk÷kðkËe yk 2eŒu 5úkí‚kn™ 5wY 5kzÞw nŒwt.
Mkk{krsf ‚wÄk2ýk
Œ{™u ÏÞk÷ Au fu yøkkW™e Œ{k{ Äkr{of ‚wÄk2ýkyku ‚kÚku ‚kÚku ‚{ks ‚wÄk2fku 5ý nŒk.
yk{ Úkðk™wt fk2ý ¼k2ŒeÞ ‚{ks™eríkLke, ¿kkŒeðkË Mºke-5wY»k™e y‚{k™Œk suðe 5AkŒ rMÚkrŒ
økýkÞ. suýu ¼wŒfk¤{kt Äkr{of {kLÞŒk 5úkÃŒ f2e nŒe. ‚{ks ‚wÄk2ýkLkk {wÏÞíðu ƒu nuŒwyku nŒk.
(y) Mºkeyku™e MðŒtºkŒk y™u yu{™e Mkk{krsf ‚{k™Œk (ƒ) ¿kkríkðkËe szŒk™e ™kƒwËe ¾k‚
f2e™u y~k5]~ÞŒk r™ðk2ý y™u f[zkÞu÷ ðøko™ku Wíf»ko

EríknkMk yLku
MktMf]rík
Mºke MðkŒtºÞŒk
ðŒo{k™ ¼k2ŒeÞ ‚{ks Sð™™w ¾k‚ ™kuÄt 5kºk 52eðŒo™
LkkUÄ yux÷u Mºkeyku™e rMÚkrŒ. hkßÞ y™u ‚wÄk2fku îk2k nkÚk Ä2kÞu÷
5úÞí™ku Úkfe ½zkÞu÷k fkÞËkyku™u ÷eÄu ƒk¤÷ø™ 5úÚkk yxfkðe
þfkE.
Mºkeyku skŒu s yu{™k 5kuŒk™k fÕÞký {kxu 2MŒkyku suðk
fu rþûký {kxu™e W¥k{ ‚wrðÄkyku y™u fwheríkyku yxfkðe nkuðk™k
W5kÞku Þkusðk {kxu Wíf]»x nŒe. nðu Mºkeyku{kt 5ý 2ksfeÞ skøk]rŒ
ûkuºku ¼k2u ðuøk ykÔÞku nŒku. E.‚.1930{kt Ãk‚k2 ÚkÞu÷
þk2Ëkfwtð2 Äk2ku Akuf2k™e ÷ø™ {kxu™e ðÞ 18 ð»ko y™u
Akuf2e™e ðÞ 14 ð»ko Lk¬e f2Œku nŒku. Œ{u skýku Aku fu Mºke
rþûký™k ûkuºku ©uc fk{øke2e f2ðk ƒË÷ {nr»ko fðuoˆˆ¼k2Œ 2í™ˆˆ
5w2»fk2Úke ‚B{k™eŒ f2ðk{kt ykÔÞkt nŒk. Œu{ýu fLÞkþk¤kyku
Œ{s rðÄðk y™u r™‚nkÞ Mºkeyku {kxu (fk{ f2Œk ½2ku)™e ÔÞðMÚkk
f2e nŒe.
¿kkrŒ5úÚkk ‚k{u [¤ð¤-÷zŒ
yk ûkuºkku{kt 2k{f]»ý r{þ™ ŒÚkk ykÞo ‚{ks îk2k ½ýw
{kuxw fk{ nkÚk Ä2kððk{kt ykÔÞwt .ykÞo ‚{ksu þwrØ yktËku÷™
Úkfe ¼k2u 5úËk™ ™kutÄkÔÞwt nŒw. þwrØ ykËku÷™ yux÷u yufðk2
suyku EM÷k{ fu r¾úMŒe Ä{o 52eðŒo™f2e [wfÞk Au. Œuðk
÷kufku™u V2eÚke 5kuŒk™k {w¤ rntËw Ä{o{kt 5w™: 5úðuþ yk5ðk
{kxu™e rðrÄ.
Ë÷eŒ ‚{ks™k ‚k[k WÎÄk2f Œku nŒkt {nkí{k økktÄe
yLku ƒe.yk2.yktƒuzf2u yu{™k {kxu ½ýe þk¤k-fku÷usku
¾ku÷e.ƒeS ƒksw {nkí{k økktÄeyu n2es™ Œ2efu yku¤¾kŒk
yAwŒ ÷kufku™k WØk2 {kxu fk{ fÞko. Œu{ýu íku{™k (Ë÷eŒku™k)
{kxu {tËe2™k îk2 ¾wÕ÷k {wfðk ŒÚkk Œu{™e ‚kÚku ‚{k™ ¼kðu ÔÞðnk2 f2ðk sýkÔÞwt.
MðŒtºk ¼k2Œ™k ƒtÄk2ýu 5ý Œu{™k {kxu™e yk [¤ð¤™u fkÞËu‚2™ku y™u ƒtÄk2ýeÞ
‚kÚk/xufku ykÃÞku. nðu yM5]~ÞŒk™u ‚sk5kºk økw™ku økýðk{kt ykÔÞku.52tŒw nsw yk5ýu {kxu yuðe

EríknkMk yLku
MktMf]rík
‚{ks 2[™k fu sÞkt ‚t5qýo ‚{k™Œk y™u LÞkÞ 5úðŒoŒk nkuÞ Œu ûkuºku
Eü æÞuÞ nkt‚÷ f2ðk™ku ½ýku ÷ktƒku {køko fk5ðk™ku ƒkfe Au fu sÞkt
fkuE Ãký Mkk{krsf y™u ykrÚkof 5]»X¼wr{ Ä2kðŒkt Mºke-5wY»kku 5ý
LkkUÄ
‚w¾e nkuÞ y™u Œu{™e sY2eÞkŒku 5ý 52e5wýo f2e þfŒkt nkuÞ.
yk5ýu ƒÄkyu ‚kÚku {¤e™u ykðe rMÚkrŒ™k ‚so™ {kxu ‚k{wnef 5úÞk‚ku
f2ðk™k Au.
Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe
Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeLke ‚kiÚke ©uc r‚rØ yux÷u ‚tMf]Œ ¼k»kk
52™ku fkƒw y™u ðuËku™e skýfk2e. Œu{™u ÷køÞw fu rntËwMŒk™{kt s
½ýk ƒÄk yr™økxku ‚ËeykuÚke ½2 f2e økÞk Au su Œu{™k ðuËku{ktÚke {¤Œk ¿kk™™k y¼kð™u fk2ýu
s ‚t¼ðeŒ Úkðk 5kBÞw Au. yux÷k {kxu íku{ýu rntËw ‚{ks™u Œu™e {wrŒo 5wsk y™u Mºke rþûký ‚tË¼ou
5zfk2 VutfÞku.
E.‚. 1875{kt yu{ýu {wƒE ¾kŒu ykÞo ‚{ks™e MÚkk5™k f2e. Œu™ku {w¤ ykþÞ ‚k[k
ðirËf ¿kk™™ku 5ú[k2 y™u Ä{o™u ™k{u 5kA¤Úke rntËw ‚{ks{kt 5úðþ
u e [wf÷
u k yr™økxku™ku ytŒ ykýðk™ku
nŒku.Œu{ýu yM5]~ÞŒk, ƒnwËuððkË, yðŒk2ðkË y™u f{ofktzðkË™ku ¼k2u rð2kuÄ fÞkuo. Œu{™wt ‚wºk
nŒwˆˆ ðuËku Œ2V 5kAk V2ku.ˆˆ su™k 5ú¼wíð™ku Œu{ýu Mðefk2 fÞkuo.
¼k2Œ™k ErŒnk‚{kt ‚ki 5úÚk{ ð¾Œ Œu{™e ytøkŒ Ëu¾2u¾ ™e[u yk ðuË™w Ak5fk{-5úfkþ™
¼k2Œ{kt ÚkE þfÞwt.ytøkŒ 2eŒu Œu{™wt ‚kiÚke yøkíÞ™wt fk{ yux÷u ‚íÞkÚko 5úfkþ ™k{™ku økútÚk.
E.‚.1883{kt Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu Wíf]»x Sð™™u ytŒu ËuníÞkøk fÞkuo. E.‚.
1886{kt Œu{™k y™wÞkÞeykuyu ÷knku2 (ðŒo{k™ 5krfMŒk™) ¾kŒu ËÞk™tË ytuø÷ku ðiËef þk¤k-
fku÷us™ku 5úk2t¼ fÞkuo.yk ze.yu.ðe. [¤ð¤u yu{™k fkÞo™u ykøk¤ Ä5kÔÞwt. íÞk2Úke yks 5ÞotŒ
÷øk¼øk 750Úke ðÄw ‚tMÚkkyku yuf Aºk ™e[u fkÞo2Œ Au.
yk ƒu {nk™ y™u 5kÞk™k fkÞof2ku W52ktŒ yux÷e
s ÏÞkŒ™k{ ÔÞrfŒyku su{ fu rÚkÞku‚kurVf÷ ‚{ks y™u
ykÞo ‚{ksu 5qðo ŒÚkk WíŒ2 5qðo™k ½ýk ƒÄk ÷kufku{kt
skøk]rŒ ykýe™u ytøkúusku™e {ËËÚke ½ýkt ƒÄk Mkk{krsf
yr™»xku 52 5úrŒƒtÄ {wfkÔÞkt.
sÞkurŒ2kð økkurðtË2kð Vw÷u (E.‚. 1827-90)
sÞku r Œƒk™k 5ú [ ÷eŒ ™k{Úke skýeŒk sÞku r Œ2kð
EríknkMk yLku
MktMf]rík
økkurðtË2kð Vw÷u™ku sL{ (E.‚.1827) 5wýu ¾kŒu yuf r™B™ðøko™k {k¤e 52eðk2{kt ÚkÞku nŒku.
Œu{™k {Œu r™B™ ðýo™k ÷kufku ŒÚkk Mºkeyku™k Wíf»ko™ku yuf {kºk {køko fu¤ðýe nŒku.yux÷k {kxu Œu{uýu
¾k‚ f2e™u r™B™ ðýo™k ÷kufku {kxu þk¤k ¾ku÷e ŒÚkk ‚íÞ þkuÄf ‚{ks™e E.‚.1873{kt MÚkk5™k
LkkUÄ
f2e.Œu{™ku {w¤ nuŒw r™B™ ðýo™k y™u ¾k‚ f2e™u yAwŒ økýkŒk 5AkŒ ðøko™k ÷kufku™u Mkk{krsf
LÞkÞ y5kððk™ku nŒku. Œu{™k yk fk{™u Auðxu [kff‚ {k™ ‚B{k™ {éÞwt y™u V÷Œ: Œuyku 5w™k
BÞwr™r‚5kr÷xe{kt yuf ‚ÇÞ Œ2efu [wtxkE ykÔÞkt.
5trzŒk 2{kƒkE (E.‚.1858-1922)
Œífk÷e™ ¼k2Œ{kt y™u {wÏÞíðu {nkhk»xÙ{kt yuf Mºke ‚{ks ‚wÄk2f Œ2efu skýeíkk nkuÞ
Œku Œu nŒkt 5trzŒk 2{kƒkE 2k™zu. Œu{™k {kŒk-r5Œk™k yð‚k™ ƒkË Œuyku 5kuŒk™k ¼kE ‚kÚku
5w2kýku 52 ¼k»kýku yk5ðk {kxu yufÚke ƒesk MÚk¤u V2Œkt 2nÞkt. yk 2eŒu yuf rðËw»ke Œu{s
Äkr{of ðfŒk Œ2efu™e ÏÞkrík Vu÷kŒkt fku÷fkŒk™k 5tzeŒkuyu 5kuŒk™k ™øk2 s™ku™u ‚tƒkuÄ™ f2ðk {kxu
Œu{Lku yk{tºký 5kXÔÞwt. íÞkt W5rMÚkŒ ‚ðou Œu{™k ¿kk™ y™u ðõík]íðf÷kLku skuE rðM{Þ 5kBÞkt. ŒuÚke
nðu ÷kufkuyu Œu{™u 5trzŒk yÚkkoŒ yuf rðjŒk™u ð2u÷e Mºke Œ2efu ‚tƒkuÄ™ f2ðwt þY fÞwot.
E.‚. 1882{kt 2{kƒkE 5wýu 52Œ VÞko. ‚ns 2eŒu 5úkÚko™k ‚{ks ™k{™e ‚{krsf
‚wÄk2ýk™e ‚tMÚkk fu su ƒúñku ‚{ks™k rMkæÄktíkku™ku {nk2køkx{kt 5ú[k2-5ú‚k2 f2Œe nŒe. Œu™wt
ÎÞk™ Œu{™k Œ2V ykføkkeoŒ ÚkÞwt. yne 5ý Œu{ýu Mºkeyku™e rMÚkrŒ ‚wÄk2ðk {kxu ˆˆþk2Ëk ‚Ë™ˆˆ™ku
5úk2t¼ fÞkuo.
{nkËuð økkurðtË 2k™zu ,yk2.se.¼ktzkf2,ËkË¼kE ™ð2kuse ŒÚkk ƒun2k{se {÷ƒk2e
suðk y™uf ÏÞkrŒ 5úkÃŒ {nk™w¼kðkuyu 5ý Ãkrù{ ¼k2Œ{kt Mkk{krsf ‚wÄk2ýk™u ûkuºku ©uc fk{øke2e
ƒskðe nŒe.
5.5 {wÿýk÷Þ (5úu‚) y™u yðko[e™ ¼k»kk Œu{s ‚krníÞ™ku rðfk‚
E.‚. 1798{kt ÷eÚkkuøkúkVe-{wÿýf÷k™e þkuÄ ÚkE. Œu{kt ¾k‚ 5úfk2™k ŒiÞk2 f2kÞu÷
5ÚÚk2™e ‚5kxe™ku W5Þkuøk fkuE5ý ÷e5e, Aƒe fu r[ºkfk{ {kxu ÚkŒku.Œu™e {ËËÚke ½ýe ƒÄe ™f÷ku
Ak5e þfkŒe. {kuxu ¼køku E.‚.1820Úke y™u íÞk2ƒkË ‚utfzku 5ºkefkyku y™u 5wMŒfku yk 2eŒu
Ak5e þfkÞk. ŒuÚke ¼k2Œ™e ðÄŒe sŒe rþrûkŒ s™Œk™e sY2eÞkŒku 5w2e 5kzðk{kt {ËË {¤e.
¼k2Œ™u Ãkrù{ Œ2VÚke {¤u÷tw yk ©uc ð2Ëk™ nŒw.t ykuøkýe‚{k ‚ifk™k ytŒfk¤ ‚wÄe{kt Œku {wÿýk÷Þ
s™{Œ™u f2Œwt ‚kiÚke {kuxw ‚kÄ™ ƒLÞwt.
yk {wÿýk÷Þku {kut½k ™ne nkuðkÚke Œu{™e ‚tÏÞk ¾wƒ s Íz5Úke ðÄðk 5k{e. Œu™k ÷eÄu ½ýk
{kuxk 5ú{ký{kt ykøk¤ ykðu÷k ÷u¾fkuyu ¼k2Œ™e rðrðÄ ¼k»kkyku{kt ‚krníÞ ‚so™ f2ðk

EríknkMk yLku
MktMf]rík
{ktzÞwt.Œu{™k {ki÷ef ÷u¾™, ¼k»kktŒ2 Œu{s 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ fu Ãkrù{™k þkMºkeÞ ‚krníÞ{k™k
Y5ktŒ2ýu yk5ýk ‚ktMf]rŒf ðk2‚k™u ‚{]æÄ f2ðk{kt {kuxku Vk¤ku ™kutÄkÔÞku. yk Œ{k{u rntËeyku{kt
skøk]rŒ 5uËk f2ðk™wt fk{ fÞowt.
LkkUÄ
nðu Ëuþ™e ÷øk¼øk Œ{k{ ¼k»kkyku{kt ‚kÃŒkrnfku, 5krûkfku ŒÚkk Ëir™f ‚{k[k2 5ºkku 5úfkþeŒ
Úkðk ÷køÞkt nŒkt. sku fu Þw2ku5™e 5úsk™e ‚2¾k{ýe{kt yk ‚{k[k2 5ºkku™k ðk[fku™e ‚tÏÞk ½ýe
ykuAe nŒe. Œu{ AŒkt ™ðk s 5úfk2™wt hk»xÙeÞ ‚krníÞ 5Ae Œu ™ð÷fÚkk™k Y5{kt nkuÞ fu r™ƒtÄku y™u
frðŒkyku™k 52tŒw Œu ƒÄkyu hk»xÙðkË™e skøk]rŒ {kxu yuf ™kuÄt 5kºk Vk¤ku ykÃÞku. ƒtfe{[tLÿ™wt ˆˆyk™tË
{Xˆˆ rË™ƒtÄw r{ºk™wt ˆˆr™÷ Ë5oýˆˆ ¼k2ŒuLËw nrh[tÿ™wwt ˆˆ¼k2Œ ËwËoþkˆˆ, ÷û{e™kÚk ƒYyk™k yk‚k{e
¼k»kk™k ‚wƒúñÛÞ{ ¼k2Œ™kt íkr{÷ ¼k»kk™k y™u yÕŒkV nw‚i™™kt WËow ¼k»kk™k ‚krnríÞf 5úËk™u
¼k2ŒeÞ {k™‚{kt ¾¤¼¤kx {[kðe ËeÄku.
‚{k[k2 5ºkku™wt 5úËk™
yk{ ykuøkýe‚{kt ‚ifk™k ytŒfk¤ ‚wÄe{kt Œku ¼k2ŒeÞ {wÿýk÷Þ íÞkt™k s™{Œ™wwt ™ð‚so™
f2ðk,5ú‚k2 f2ðk, ŒÚkk Œu™u rŒûý (Œus) ƒ™kððk {kxu yuf yøkíÞ™wt ‚kÄ™ ƒLÞwt.
‚{k[k2 5ºkkuyu yrð2Œ5ýu xefkyku y™u rxÃ5ýeyku Úkfe ‚2fk2e ™erŒyku ŒÚkk yuðe
‚{kSf y™u ykrÚkof ‚{MÞkyku 5úíÞu skøk]rŒ 5uËk f2e™u rƒúxeþ2ku rð2kuÄe ÷køkýeyku Vu÷kðð{kt
{níð™ku Vk¤ku ™kuÄt kÔÞku. Œuýu Wøkú- ¼k2ŒeÞ skøk]rŒ{kt {ËË f2ðk W52ktŒ ¼k2Œ™k ÷kufku™u yøkíÞLkwt
2ksfeÞ rþûký 5ý 5wY 5kzÞwt.
yk ‚{Þ™k fux÷ktf yøkíÞ™kt ‚{k[k2 5ºkku ™e[u 5ú{kýu Au.

ƒtøkk¤ : ˆˆ Ä rnLËw 5urxÙykuxˆˆ, y{]Œ ƒkÍk2 5ºkefkˆˆ (ytøkúuse)
{wƒE : Ä {2kXk (ytøkúuS) , fu‚2e ({2kXe) ƒt™u ‚kÚku ÷kuf{kLÞ rŒ÷f skuzkÞu÷
{ÿk‚ : Ä rnLËw (ytøkúuS) MðËuþr{Lk (Œ{e÷)
5tskƒ : Ä rxÙçÞwx (ytøkúuS) ˆˆfkune™w2ˆˆ “y¾ƒk2 yk{” (ƒt™u WËow)
5.6 MðkŒtºÞ 5úkró ÃkAe
MðŒtºk ¼k2Œ 5ý 5kuŒk™k r‚rØyku {kxu økðo f2e þfu Œu{ Au. MðkŒtºÞku¥k2 rntË™e ‚kiÚke
{kuxe yuf r‚Øe yux÷u rƒ™‚kt5úËkÞef y™u ÷fkuþkne 5úskf‚¥kkf™ku {sƒwŒ 5kÞku ™kt¾kð™e
fk{øke2e. MðkŒtºÞ 5úkró™e ‚kÚku ¼khík ‚t‚ËeÞ 5úýk÷e™k rMðfk2 ‚tË¼ou ‚{Þ™e f‚kuxe{ktÚke
¾2ku 5w2ðk2 ÚkE 5k2 WŒ2e™u yksu Œu rð&ð™e ‚kiÚke {kuxe 5úýk÷e Ä2kðŒku Ëþu Au. ðu2rð¾u2
EríknkMk yLku
MktMf]rík
yuðk Ëuþe 2sðkzk™u yuf‚wºkŒk{kt ƒktÄðk™w tfk{ 5ý Œu™e ƒeS ykøkðe y™u {wÏÞ r‚rØ økýkÞ.
hkßÞkuLkwt ÃkqLkøkoXLkyu yrð2Œ [k÷Œe 2nuŒe 5úrfúÞk Au y™u Œu {wsƒ ™ðk hkßÞku™tw økX™ y™u
fuLÿþkrMkŒ 5úËuþku™e 2[™k ÷kufku™e {ktøk™u y™w÷ûke™u Úkíkwt fk{ Au. ykrÚkof ykÞkusLkLke MðkŒtºÞuík2
LkkUÄ
5úrfúÞk Ëuþ™k ykrÚkof rðfk‚™e ‚kÚku ‚kÚku Mkk{krsf LÞkÞ™e 5ý ¾kŒ2e yk5u Au. 52eýk{u ¼k2Œu
ykrÚkof ûkºku y™u ¾k‚ f2e™u f]r»k Œu{s f]r»k ykÄk2eŒ Wãkuøk ÄtÄk ƒkƒŒu ™kutÄ 5kºk rðfk‚ ‚kæÞku
Au.¼k2Œu rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuse™u ûkuºku 5ý ykðku s ™kutÄ5kºk rðfk‚ nkt‚ fÞkuo Au. Wå[ Œf™efe
ûkuºkku{kt 5ý Œuýu 5qýo rðf‚eŒ 2k»xÙku sux÷e 5úøkrŒ ‚kÄe Au. yux÷k {kxu s nðu íÞkt yktŒ2 hk»xÙeÞ
‚t{u÷™ku ð¾Œu ¼k2Œ™ku yðks 5w2Œk ‚B{k™ ‚kÚku ‚tt¼¤kŒku ÚkÞku Au. Œu™w {wÏÞ fk2ý yu s Au fu
Œuýu 2ksfeÞ y™u ykrÚkof rMÚk2Œk™e ‚kÚkuk‚kÚku yu rðMŒk2{kt 2ksfeÞ {ku¼ku 5ý {u¤ÔÞku Au.Þw.yu™.™k
MÚkkÞe hkßÞ5Ë {kxu™e ¼k2Œ™e {ktøkýe nðu fú{þ: ƒnku¤e rMðf]rŒ/‚{Úko™ 5úkÃŒ f2Œe skÞ Au.
5.6.1hk»xÙeÞ yktËku÷™/[¤ð¤/÷zŒ: 5úk2tr¼f Œƒ¬ku
rƒúxeþþkne ‚tMÚkk™ðkËyu ¼k2Œ™k ‚ðoûkuºkeÞ 5AkŒ5ýk/Ë2eÿŒk™w y™u fk{Ëk2ku
rƒúxeþ2ku™k ÷ku¼ y™u ƒuË2f2e™k ‚kiÚke ðÄw ¼kuøk ƒLÞk nŒk. Wãkuøk5rŒyku y™u {wze5rŒyku 5ý
rƒúxeþ þk‚™Úke ¾wþ ™ nŒk. ykðk xkýu ƒkirØf ðøko™k ÷kufkuyu {níð5wýo ¼wr{fk yËk f2e.rƒúxeþ
þk‚™™e yk ™erík™u ‚{sLkk Œuyku ‚ki 5úÚk{ ÷kufku nŒk. íkuykuLku yuðe ykþk nŒe fu rƒúxeþ þk‚™™w
¾kuðkE økÞu÷w 52ku5fk2e MðY5 5kAw V2þu. nðu Œuyku skuE þfŒk nŒk fu rƒúxeþ ÷ku¼e y™u MðkÚkeo
nŒk.ÔÞrõíkøkŒ 2eŒu Œuyku 5kuŒk™wt ytøkŒ rnŒ rð[k2íkk y™u Œu{kt Auðxu rƒúx™™wt ‚kðoºkef rnŒ
skuŒkt. 19{kt ‚ifk ‚wÄe Œku Œ{k{ ¼k2ŒeÞku yuf ÚkE sðk 5kBÞkt. Œu ƒÄk™u nðu ‚{skE [wfÞw nŒw
fu Œu{™ku yuf ‚ðo‚k{kLÞ þºkw Au y™u Œu rƒúxeþ2 fu su 5kuŒk™k ytøkŒ VkÞËk {kxu ¼khíkLku ¾Œ{
f2ðk ƒuXk nŒk. sku fu ytøkúuskuyu Ëuþ™k ðneðxe y™u ykrÚkof yufef2ý{kt ½ýe ‚nkÞ 5w2e 5kze
nŒe. Œu{ýu 2uÕðu yLku ðknLkÔÞðnk2 suðe ÔÞðMÚkk™e ‚kÚku ‚kÚku xu÷eøkúkV y™u 5kuMx W52ktŒ
sknu2 {køkkuo™e ÔÞðMÚkk W¼e f2e nŒe. suýu yk yufŒk{kt ykøkðku Vk¤ku ykÃÞku nŒku.rƒúxeþ2ku™e
‚kÚku ‚kÚku ¼k2Œ{kt ykðu÷k 5k&[kíÞ rð[k2ku Œu{s rþûkýu 5ý rntËeyku{kt skøk]rŒ 5uËk f2ðk™w
fk{ fÞow. ÷kufþkne, {k™ðŒkðkË, hk»xÙðkË y™u ÷kufku™e ‚ðkuo52eŒk™k ÏÞk÷u rntËeyku{kt hk»xÙðkË
søkkððk™w {køkoËþo™ 5wY 5kzÞw nŒw. {wÿýk÷Þ ŒÚkk ‚krníÞu 5ý hk»xÙðkË™e ¼kð™k™k 5ú[k2
‚tË¼ou yux÷ku su {níð5qýo ¼køk ¼sÔÞku. ½ýk ƒÄk hk»xÙ ¼fŒ ÷u¾fku™k ÷¾kýkuyu ÷kufku™u 5úu2ýk
5w2e 5kze.
19{kt ‚ifk{kt ¼k2Œ™e 5úk[e™ ¼ÔÞŒk™k ‚t2ûkfku 5ý ykÔÞkt. fux÷ktf rðjŒ
Þw2ku5ðk‚eykuyu Œku ¼k2Œ™ku ¼wŒfk¤ y™u ¼ÔÞŒk Wtzký5qðof skýðk 5úÞk‚ 5ý fÞkuo. fux÷ktf
rðjŒ y™u rþrûkŒ ¼k2ŒeÞkuyu 5ý 5úrfúÞk™u Ëuþ ¼2{kt sLkskøk]rŒ Vu÷kðe™u 5kuŒk™wt 5úËk™ ™kuÄt kÔÞw.t

EríknkMk yLku
MktMf]rík
skrŒðkËe yr¼{k™ y™u 5ûk5kŒ yu ¼k2Œ{kt™k rƒúxeþ2ku™e ¾k‚eÞŒ nŒe.EÕƒxo ¾2zk ‚kÚku™e
rð2kuÄe [¤ð¤, ðkE‚2kuÞ r÷x™™e ¼k2Œ rð2kuÄe {k5Ëtzku ŒÚkk ¼ÔÞ y™u WzkW rËÕne Ë2ƒk2™k
yuðk ‚{Þ™k t ykÞkus™ fu sÞk2u y‚tÏÞ ¼k2ŒeÞku™k Ëwfk¤™ u÷eÄu {2ý r™5S 2Ìkkt nŒk. yu
LkkUÄ
Œ{k{ fk2ýkuyu ½ýw f2e™u ¼k2ŒeÞku{kt ytøkúusku rð2kuÄe ÷køkýeyku ¼2e ËeÄe. yk Œ{k{ ƒkƒŒkuyu
19{kt ‚ifk Ë2BÞk™ Ëuþ¼2{kt hk»xÙðkËe ¼kð™kyku™k 5ú‚k2 {kxu™k fk2ýku 5w2k 5kzÞk.
‚2 yu.yku.nÞw{ îk2k E.‚.1885{kt MÚk5kÞu÷ yk 5úfk2™e ÷køkýeykuyu rntËe hk»xÙeÞ
{nk‚¼k™k Y5{kt 2k»xÙeÞ ÷zŒ™wt MðY5 Äk2ý fÞwo. yk rntËe hk»xÙeÞ {nk‚¼k™ku ErŒnk‚ yu s
¼k2Œ™e hk»xÙeÞ ÷zŒ™ku ErŒnk‚ ƒ™e 2nÞku. fkutøkúu‚™u Œu™e MÚkk5™k™k 5úk2tr¼f 20 ð»kkuo{kt yk
‚{Þ Ë2BÞk™ fkuE ¾k‚ 2ksfeÞ VkÞËku 5nkutåÞku ™ne. Œu{ AŒkt Œu™u 2ksfeÞ skøk]rŒ Œu{s
yufŒk™e ¼kð™k 5uËk f2ðk{kt ‚V¤Œk sY2 {¤e. hk»xÙeÞ ÷zŒ™k yk ‚{Þøkk¤k™u {ðk¤ðkËe ™u
™{úŒkðkËeyku™k Þwøk Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
ˆˆ{wM÷e{ ÷eøkˆˆ™e 2[™k™u ytøkúusku™e ¾k‚ fwx™erŒ (¼køk÷k 5kzku y™u 2ks f2ku.)™k
5úÚk{ 52eýk{/V¤Y5u økýðk{kt ykðu Au. ytøkúusku™u yu ðkŒ™ku yk™tË nŒku fu 62 ÷k¾ {wM÷e{ku™u
rntËwykuÚke y÷øk 5kzðk{kt ‚V¤Œk {¤e nŒe.Œu™k Úkfe yk5ýk Ëuþ{kt fku{ðkË™ku Ëw»x 2kûkMk 5uËk
Úkðk 5kBÞku nŒku.
nku{Y÷ yktËku÷™
E.‚. 1914{kt 5úÚk{ rð&ðÞwØ Vkxe r™féÞwt. fkutøkúu‚u rƒúrxþ2ku™u {ËË f2ðk™wt X2kÔÞwt.
¾k‚ f2e™u {ðk¤ðkËe ™uŒkyku yu{ {k™Œk nŒk fu rƒúxeþ2ku {nk ÞwæÄ 5íÞuÚke rntË™u MðkŒtºÞ™e
¼ux yk5þu.52tŒw Œu 5Ae Œw2tŒ s yu{ sýkE ykÔÞw fu su 2eŒu ‚tMÚkk™ku 52 fƒsku s{kððk™k
nuŒ‚
w 2 yk ÞwæÄ ÷zkE 2Ìkwt nŒwt yu skuŒk W52kufŒ ykþk Xøkk2e r™ðzu Œu{ ÷køke 2Ìkwt nŒw.t yk™w»ktrøkf
2eŒu ƒu nku{Y÷ yktËku÷™ku E.‚.1915-16 Ë2BÞk™ 2[kðk 5kBÞkt. yuf 5wýu ¾kŒu ÷kuf{kLÞ
rŒ÷f îk2k y™u ƒesw ©e{Œe yu™e ƒu‚Lx îk2k {ËÙk‚ {wfk{u 2[kÞwt. yk ÷eøk™ku {w¤ nuŒwt MðhkßÞ-
Mðþk‚™™e r‚rØ {w¤ðð™wt nŒwt. yk yktËku÷™u rnt‚f y™u fúktrŒfk2e ÃkæÄrík™ku íÞkøk fÞkuo. yk
nku{Y÷ ÷eøku fkutøkúu‚™e ‚nkÞf/¼røkLke ‚tMÚkk Œ2efu fk{øke2e ƒskðe.
5.6.2 E.‚.1905-1918™ku ‚{Þøkk¤ku
E.‚.1905 Úke 1918ðå[u™ku ‚{Þøkk¤ku ¼k2Œ™e hk»xÙeÞ ÷zŒ{kt snk÷ðkËeyku™ku
‚{Þøkk¤ku økýkÞ Au. snk÷ðkËeyku {ðk¤ðkËeyku™e yu Äku2ýu xefk f2Œkt nŒkt fu Œuyku 5kuŒk™k
™{ú ð÷ý Úkfe ¼k2Œ™ku 2ksfeÞ nuŒw 5k2 5kzðk{kt r™»V¤ r™ðzÞkt Au. Œu{s yk ÷zŒ™u ÷kuf
÷zŒ{kt Vu2ððk{kt 5ý ™kfk{Þkƒ 5w2ðk2 ÚkÞk Au.snk÷ðkËeyku ƒtÄk2ýeÞ ‚wÄk2kyku™u ƒË÷u

EríknkMk yLku
MktMf]rík
‚eÄk 5øk÷kt ¼2ðk{kt yux÷u Mð2ks™e fu Mðþk‚™™e {ktøkýe f2ðk{tk {kLkíkk nŒkt. snk÷ðkËeyku™ku
WËk{ðkËe 5ûk yuf rºk5wxe yÚkkoŒ ÷k÷-ƒk÷ y™u 5k÷ yux÷u fu ÷k÷k ÷s5Œ2kÞ, ƒk÷øktøkkÄ2
rŒ÷f y™u ƒe5e™[tÿ 5k÷ W52ktŒ ƒtfe{[tÿ, Mðk{e rððufk™tË, Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe ŒÚkk
LkkUÄ
y2rðtË ½ku»k ðøku2uyu yk snk÷ðkËe™e rð[k2Äk2k™u Œu{™k rð[k2ku ŒÚkk W5Ëuþku îk2k 5úu2ýk
5w2e 5kze.
ðkE‚2kuÞ fÍo™™e ¼k2Œ {kxu™e ™erŒyku fu su ƒtøkk¤™k fku{ðkËe Äku2ýu ¼køk÷k 5kze™u
ˆˆ¼køk÷k 5kzku y™u 2ks f2ku™e ™erŒ™u 5ku»kíke nŒe, su rð2kuÄ-yktËku÷™™wt Œkífk÷ef fk2ý ƒ™e
2Ìkwt. ƒtøkk¤™k ¼køk÷k ‚k{u ¼k2u ÷kuf yktËku÷™ Úkðk 5kBÞwt. yu {kxu y¾íÞk2 f2ðk{kt ykðu÷k
‚kÄ™ku{kt {wÏÞíðu rðËuþe {k÷™ku ƒrn»fk2 y™u MðËuþe yk5ýk Ëuþ{kt Wí5kËeŒ ÚkÞu÷ {k÷™ku
5ú[k2-5ú‚k2 5ú{w¾ økýkÞ. yk ˆˆçkrn»fkh y™u MðËuþe ˆˆƒt™u yíÞtŒ Íz5Úke Vu÷kE sE™u ËuþÔÞk5e
yktËku÷™{kt Vu2ðkE sðk 5kBÞk.rðãkÚkeoyku Œu{s Mºkeyku ‚rnŒ ‚{ks™k ðøkkuoyu yk [¤ð¤{kt
¼køk ÷eÄku. ŒuÚke Œu ÷kuf [¤ð¤ ƒ™e sðk 5k{e. rƒúxeþ ‚2fk2u Œu™u Ëkƒe Ëuðk {kxu Œ{k{
5úfk2™k rnt‚kí{f 5øk÷k™ku W5Þkuøk fÞkuo.
5.6.3 E.‚.1919Úke 1934™ku ‚{Þøkk¤ku
¼k2Œ ‚2fk2™k E.‚. 1919™k {kuLxuøÞw/[uB‚Vkuzo (yÚkðk {kìLxVqzo) ‚wÄk2kyu 5úktŒku{kt
rîhkßÞ 5æÄŒe y{÷{kt {wfe {ðk¤ðkËeykuyu yk ‚wÄk2k™u ykðfkÞkuo.sÞk2u snk÷ðkËeykuyu
Œu™ku ƒrn»fk2 fÞkuo. E.‚. 1919{kt 2ksfeÞ rnt‚k™u zk{ðk {kxu ˆˆ2ku÷ux yufxˆˆ 5ý 5ú‚k2
f2ð{kt ykÔÞku. ykðk Œƒ¬u ¼k2ŒeÞ 2ksfk2ý{kt yuf ™ðku [nu2ku ™s2u 5zÞku. su™u fkutøkúu‚™e
™uŒkøke2e{kt 5zu÷e ¾k÷e søÞk 5w2ðk 5úÞk‚ fÞkuo. økktÄeSyu Ërûký ykrVúfk{kt rntËeyku ‚kÚku
yk[2ðk{kt ykðu÷e ¼uË¼kð¼2e ™erŒ™k rð2kuÄ{kt ™uŒ]íð r™¼kÔÞwt nŒwt. Œu{ýu su 2ksfeÞ þMºk
ðk5Þowt nŒwt Œu™u ‚íÞkøkún fnu Au (su™u ‚íÞ™e , 5úu{™e fu ykí{k™e þrfŒ 5ý fne þfkÞ) Œu{™ku
¼k2Œ ¾kŒu™ku ykðku ‚ðo 5úÚk{ {nkrðsÞ yux÷u [t5k2ý ‚íÞkøkún. yk Œƒ¬ku ¼k2ŒeÞ MðkŒtºÞ
[¤ð¤™ku ºkesku Œƒffku yÚkkoŒ økktÄeÞwøk™e þYykŒ økýkÞ. ˆˆ2ku÷ux yufxˆˆ( su™u økktÄeSyu fk¤ku
fkÞËku fnÞku Au.) ™k rð2kuÄ{kt ¼k2u yktËku÷™ Auzðk{tk ykÔÞwt. 52tŒw rtnt‚k[k2 ÚkŒk økktÄeseyu yk
rð2kuÄ yktËku÷™ 5kAw ¾utåÞwt.Œuyku rnt‚k™k ¼k2u rð2kuÄe nŒk. y{]Œ‚2 {wfk{u Œk.13 yur5ú÷
1919™k 2kus s÷eÞkðk÷k ƒkøk níÞktfktz ‚skoÞku. ykþ2u 1000Úke 5ý ðÄw r™Ëkuo»k r™þMºk
÷kufku™u s™2÷ zkÞ2™k nwf{Úke {kuŒ™u ½kx WŒk2ðk{kt ykÔÞkt.
™ðuBƒ2 1919{kt r¾÷kVŒ yktËku÷™ þY ÚkÞwt. Œu™ku nuŒw Œwrfo ¾kŒu {wM÷e{ku 52 ÚkÞu÷k
yLÞkÞ™u Ëq2 f2e LÞkÞ f2ðk {kxu ‚2fk2 52 Ëƒký W¼tw f2ðk™ku nŒku.ykøk¤ sŒkt yk r¾÷kVŒ
[¤ð¤™u økktÄeseyu Œu{™k ™uŒ]íð ík¤u y‚nfk2™e ÷zŒ{kt ¼u¤ðe ËeÄe. Œu™u ytŒøkoŒ yu{ýu
EríknkMk yLku
MktMf]rík
rðËuþe™ku ƒrn»fk2 fu su{kt rƒúxeþ ‚2fk2™e ™kuf2eyku, fkuxof[uu2eyku , þk¤k-fku÷usku, EÕfkçkku
y™u [esðMŒwyku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku. Œu™u ÷økŒk fkÞofú{™ku ykht¼ fÞkuou. Œu{kt 2[™kí{f fkÞofú{
Œ2efu MðËuþe ([esðMŒwyku) ™u WíŒus™, yM5]~ÞŒkr™ðk2ý ŒÚkk rntLËw-{wM÷e{ uyfŒk{kt ð]rÎÄ
LkkUÄ
‚{krðü f2Þk nŒkt. ‚e.yk2. Ëk‚ y™u {kuŒe÷k÷ ™unYyu Mð2ks 5úûk™k ™usk ™e[u Äk2k‚¼k™e
52t52k™u ¼tøk f2ðk™wt Lk¬e fÞowt. 52tŒw ºký s ð»kkuo{kt r™»V¤ 5w2ðk2 ÚkE. ¢ktríkfk2e [¤ð¤ku™ku
E.‚.1922 Úke yk©Þ ÷uðk{kt ykÔÞku. su 1934 ‚wÄe [k÷w 2ne. 5úÏÞkŒ fúktrŒfk2eyku suðk fu
¼økŒ r‚tn, [tËÙþu¾2 ykÍkË, 2ksøkwY, ‚w¾Ëuð, 2k{5ú‚kË-ˆˆƒeM{e÷ˆˆ, yMVkfWÕ÷k ðøku2u™ku
Œu{kt ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku. yu{.yu™.2kuÞ, zktøku y™u {wsVV2 yr÷ suðk ‚kBÞðkËe fúktrŒfk2eyku
ðøku2u 5ý nŒk.ˆˆ{u2X fkðŒ2k fu‚ ˆˆytŒøkoŒ ykðk ½ýk ‚kBÞðkËeyku™u ÷ktƒe fu W{ú fuË™e ‚sk
V2ððk{kt ykðe. ykðk ‚tskuøkku{kt ƒøkzŒe sŒe rMÚkrŒ™u ‚wÄk2ðk™k ykþÞÚke ‚kÞ{™ fr{þ™™wt
økX™ f2ð{kt ykÔÞtw.( E.‚.1927) y™u Œu™u ¼k2Œ {kuf÷e yk5ðk{kt ykÔÞwt. yk fr{þ™™u Œu
sÞk sÞk økÞwt íÞkt yrnt‚f AŒkt ¼k2u fzðk rð2kuÄ™ku ‚k{™ku f2ðku 5zÞku. fk2ý fu Œu{kt (fw÷ ‚kŒ
MkÇÞku{ktÚke) yuf 5ý ¼k2ŒeÞ ™ nŒku. ÷knku2 ¾kŒu íkuLkku þktrŒ5qýo rð2kuÄ f2e 2nu÷k ÷k÷k
÷s5Œ2kÞ™wt ÷kXe[kso{kt yðMkk™ Úkðk 5kBÞwt.
E.‚.1928{kt ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðu÷ ™unY ynuðk÷u ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ý™e yuf Y52u¾k
ŒiÞk2 f2e. Œu 5Ae™k-1929™k ÷knku2 ¾kŒu {¤u÷k fkutøkúu‚™k yrÄðuþ™{kt (2kðe ™Ëe™k rf™k2u,
÷knku2 ¾kŒu ƒktÄu÷k-ntøkk{e ÷k÷k÷s5Œ2kÞ ™øk2 ¾kŒu) ˆˆ5wýo Mð2ksˆˆ™k X2kð™ku ‚ðko™w{Œu
rMðfk2 f2ðk{kt ykÔÞku. Œu 5Ae™e 26 skLÞwyk2e 1930™k rËð‚™u (Ëuþ¼2{kt MðŒtºkŒk™k
þ5Úk ÷E™u) MðkŒtºÞrË™ Œ2efu {™kðð{kt ykðu Au. {nkí{k økktÄeSyu {eXkLkku ‚íÞkøkún su
ˆˆËktzefw[ˆˆ™k ™k{Úke ðÄw skýeŒku Au. Œu™ku Œk. 12 {k[o 1930™k 2kus 5úk2t¼ fÞkuo. yk 2eŒu þY
ÚkÞu÷ ˆˆ‚rð™Þ fk™w™ ¼tøkˆˆ™e ÷zŒ E.‚.1934 ‚wÄe [k÷w s 2ne. yu Ë2BÞk™ ˆˆøkku¤{useˆˆ
52e»kËku Þkusðk{kt ykðe.52tŒw Œu r™»V¤ 5w2ðk2 ÚkE. Œu 5Ae økktÄeSyu ykìõxkuƒ2 1934Úke
5kuŒk™e fkutøkúu‚™e 5úð]rŒyku{kt fk{ {wfe™u 5AkŒ skrŒyku™k WæÄk2 Œu{s yAwŒ fu su{™u Œu ˆˆn2es™
ˆˆfnuŒk Œu{™k {kxuLke (2[™kí{f) 5úð]rŒyku 52 rðþu»k ¼k2 {wfðku þY fÞkuo. yk ‚tË¼uo íku{ýuu
ˆˆne2s™ Mkuðf Mkt½ (™k{™e ‚tMÚkk)™e MÚkk5™k f2e.
5.6.4 MðkŒtºÞ5úkrÃŒ™e r‚rØ
E.‚.1935{kt ˆˆrntË ‚2fk2ˆˆ™ku Äk2ku Ãk‚k2 f2ðk{kt ykÔÞku. Œuýu yr¾÷ rntË ‚{ðkÞ
Œtºk™ku ÏÞk÷ ¾wÕ÷ku {wfÞku. ‚kÚku ‚kÚku 5úkËuþef MðkÞ¥kíkk™e 5ý sknu2kŒ f2ðk{kt ykðe. yu{kt fw÷
ðMŒe™k {kºk 14 xfk ÷kufku™u s {íkkrÄfkh yk5ðk{kt ykÔÞku. {wÂM÷{ku™u y÷øk {ŒËk2 {tz¤
yk5ðk{kt ykÔÞwt. (su 1909Úke y{÷{kt nŒw) Œu W52ktŒ rþ¾ku ,¼k2ŒeÞ r¾úMŒeyku, ytuø÷ku-

EríknkMk yLku
MktMf]rík
ErLzÞL‚ y™u Þw2kurÃkÞLkLku ÷kufku™u ykðe ÔÞðMÚkk yk5ðk{kt ykðe. yk Äk2ku hk»xÙeÞ yufŒk™k
WËT¼ð™u nŒkuí‚kn f2Œku nŒku y™u fku{ðkËe y÷økððkË™u (swËk5ýk™u)5ku»kŒku nŒku. fkutøkúu‚u yk
Äk2k™e ¼k2u xefk f2e y™u [wxýeyku{kt ¼køk ÷uðk™wt X2kÔÞwt. E.‚.1937{kt [wxýeyku
LkkUÄ
ÞkuskE.fkutøkúu‚e 5úÄk™kuyu yøkeÞk2 hkßÞku{ktÚke ‚kŒ{kt 5úÄk™{tz¤ 2åÞkt. yk ƒkƒŒu ÷kufku{kt ¼k2u
2knŒ Vu÷kE.fkutøkúu‚™e ytË2 Œu{s ƒnk2 ‚kBÞðkËe rð[k2ku™ku rðfk‚ ÚkÞku. sðkn2÷k÷ ™unY
y™u ‚w¼k»k[tËÙ ƒkuÍ suðk ykøkuðk™ ™uŒkyku 5ý ‚kBÞðkËe rð[k2kuÚke 5ú¼krðŒ ÚkÞk. rƒúxeþ2ku™e
¼køk÷k 5kzku y™u 2ks f2ku™e ™erŒ nðu fku{ðkË Œ2V ð¤e. rƒúxeþ þk‚fku nðu yuf fku{™e ‚k{u
ƒesk™u ÷zkðíkk ÚkÞkt. Œu{ýu rðfMkíkk hk»xÙðkË™u zk{e Ëuðk ŒÚkk {M÷e{ku™u Œu{™k ˆˆ÷½w{rŒ nffkuˆˆ
ykøk¤ Ä2e™u Œu™ku þktrŒ5qýo 2eŒu W5Þkuøk f2ðk sýkÔÞwt. fku{e {ŒËk2 {tz¤ 2[ðk 5kA¤™ku
ykþÞ 5ý rntËeyku{kt VkxVwx 5zkðe™u ðÄŒe sŒe hk»xÙeÞ yufŒk™u yxfkððk™ku s nŒku. yk
fku{ðkË™k rð[k2ku™k V¤ MðY5u ˆˆ ƒu hk»xÙku™ku rMkæÄktíkˆˆ™ku 1938{kt ykrð¼koð ÚkÞku y™u1940
‚wÄe{kt Œku s™kƒ rsLnk îk2k áZe¼wŒ ÚkE sðk 5kBÞkuu. rƒ™ {wM÷e{ fku{ðkËeykuyu fÞk2uÞ ykðe
fè2 fku{ðkËe ¼kð™k™w ‚{Úko™ fÞow ™ne. sku fu 5kA¤Úke íku yuf 5úíÞk½kŒ MðY5u ykððk 5kBÞww.
1933 {kt ƒ™k2‚ {wfk{u rntËw {nk‚¼k™wt ‚t{u÷™ {éÞwt. yu ð¾Œu Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe îk2k
MÚk5kÞu÷ ˆˆykÞo ‚{ksˆˆ y™u Œu™e Ëu¾2u¾ ™e[u þY ÚkÞu÷ ˆˆ þwrØ yktËku÷™kuˆˆ suðk {wÏÞ {wÏÞ
yktËku÷™ku yu 5ý rntËw fku{™u {sƒwŒ y™u þwØ rntËwíððkËe ƒ™kððk™w fk{ fÞowt. zku.nuzøkuðk2u
hk»xÙeÞ MðÞt ‚uðf ‚t½(yk2.yu‚.yu‚.)™e MÚkk5™k f2e Wõík nuŒw™u ƒ2 ÷kððk {kxu yk ‚tMÚkk
rntLËwyku™u skøkúŒ f2e™u yuf swÚk f2ðk fk{ f2Œe nŒe.1939{kt sÞk2u jeŒeÞ rð&ð rðøkún™ku
yk2t¼ ÚkÞku. íÞk2u fkutøkúu‚u ˆˆ5wýo Mð2ksˆˆ™e {køkýe 2sw f2e.1942™k ˆˆrfúÃ‚ r{þ™uˆˆ rntË™u
ÞwØ™u ytŒu ‚ktMÚkkr™f Mð2ks yk5ðk sýkÔÞwt. 52tŒw fkutøkúu‚u yk 5úMíkkð™ku yMðefk2 fÞkuo. ykuøkMx
1942{kt {nkí{k økktÄeS y™u fkutøkúu‚ îk2k ˆˆrntË Akuzkuˆˆ [¤ð¤ Œu{s 5qýo MðkŒtºÞ/Mð2ks™e
{ktøkýe 2sw f2ð{kt ykðe. sÞ 5úfkþ ™k2kÞý™k ™uŒ]íð ™e[u 5ý yk ‚{Þu yuf ÷zŒ [k÷w ÚkE.
yk ÷zŒ/rnt‚f y™u yrnt‚f ƒt™u Y5{kt r™»V¤ sŒe sýkE Œu{ AŒkt ytøkúusku™u nðu yu ðkŒ™e
¾kºke ÚkE [wfe nŒe fu Œu{™u ‚íð2u ¼k2Œ Akuzðwt s 5zþu. ™uŒkse ‚w¼k»k[tËÙ ƒkuÍ y™u 2k‚
rƒnk2e ƒkuÍu ˆˆrntË MðkŒtºk ‚t½ˆˆ y™u ˆˆykÍkË rntË Vkusˆˆ (ykE.yu™.yu)™e r‚tøkk5ku2 {wfk{u
1943{kt MÚkk5™k f2e. sk5k™™k ‚rfúÞ ‚nÞkuøk îk2k ykÍkË rntË Vkusu ¼k2ŒeÞ ‚e{kyku yku¤øt ke™u
fkune{kt fçsu fÞowt. 52tŒw sk5k™™u rƒúxeþ VkuÍ™k nkÚku 5hkßÞ ðuXðk™ku ðk2ku ykÔÞku. 52eýk{u
ykE.yu™.yu [¤ð¤ 5ý ¼ktøke 5ze. sÞk2u ™uŒkS ‚w¼k»k[tÿ ƒkuÍ™wt ykuøkMx 1945{kt yuf
rð{k™ yfM{kŒ{kt yð‚k™ ÚkÞk™wt ™kuÄt kðk 5kBÞw.t rð&ðÞwØ™k ytŒu y™u 1946™k yk2t¼u ¼k2Œ{kt
[wtxýeyku ÞkuskE. fkutøkúu‚u {kuxk ¼køk™e ƒuXfku 52 SŒ nkt‚÷ f2e. 1946™k {k[o{kt ˆˆ fuƒe™ux
r{þ™ˆˆ ¼k2Œ ykÔÞwt. su™ku ykþÞ rntËeyku™u ‚íð2u ‚¥kk ‚kut5e Ëuðk™ku nŒku . Œu™u yk ‚tË¼ou

EríknkMk yLku
MktMf]rík
5kuŒk™e ¼÷k{ýku™e 16 {u,1946™k 2kus sknu2kŒ f2e. yk fuƒe™ux r{þ™™e Þkus™k ƒÄk™u
‚¥kk™k nMŒktŒ2ý {kxu 5úÞí™5qðof ¼uøkk /yuf swÚk f2ðk™e nŒe. 52tŒw fkuuøkúu‚ y™u {wM÷e{ ÷eøk
ðå[u yk (fuƒe™ux r{þ™) Þkus™k™u ÷E™u ‚n{rŒ ‚kÄe þfkE ™ne. ykðk ½x™kfú{ ðå[u rntË™k
LkkUÄ
ðkE‚2kuÞu 5tzeŒ sðkn2÷k÷ ™unY™u ð[økk¤k™e ‚2fk2 2[ðk {kxu yk{tºký 5kXÔÞw. 52tŒw
{wM÷e{ ÷eøk W~fu2kÞu÷w nŒw. su™u 52eýk{u fku{e Ëtøk÷ku ÚkÞk y™u 5w»f¤ ¾w™k{2fe Úkðk 5k{e.
ð[økk¤k™e ‚2fk2 ftE f2e þfu Œu{ ™nkuíke fk2ý fu {wM÷e{ ÷eøk Œu™u fkuE 5ý 5úfk2™ku ‚kÚk
‚nfk2 yk5Œe ™ nŒe . y™u 5kuŒk™e yuf y÷øk hk»xÙ-5krfMŒk™ {kxu™e {ktøkýe™u ‚ÏŒkE5wðof
ð¤øke 2ne nŒe. Eø÷uLz™k Œkífk÷ef ðzk 5úÄk™ f÷u{Lu x yux÷eyu Vuƒy wú k2e 1947{kt yuf sknu2kŒ
f2e™u sw™ 1948 ‚wÄe{kt rƒúxeþ ‚¥kk Akuze Ëuðk sýkÔÞwt. {k[o {k‚{kt {kWLx ƒux™™e ¼k2Œ{kt
ðkE‚2kuÞ™k nkuË]k 52 r™ÞwrfŒ f2ðk{kt ykðe. fkutøkúu‚™u ½ýk ƒÄk fk2ýku y™u Ëƒkýku™u ÷eÄu
¼k2Œ-5krfMŒk™k ¼køk÷kt™ku Mðefk2 f2ðk™e Vhs 5ze. ¾k‚ f2e™u {kuxk 5kÞk Ãkh Vu÷kÞu÷k
fku{e ŒkuVk™ku™u 2kufðk Œu{s ÷eøk y™u s™kƒ rsLnk™k ‚t5qýo y‚nfk2¼Þko ð÷ý™u ÷eÄu yk{
fÞko rð™k fkuE W5kÞ ƒ[Œku ™ nŒku. ytŒu 15 ykuøkMx 1947™k 2kus ¼k2Œ™u ¼køk÷k ‚kÚku
MðkŒtºkíkkLke 5úkÃŒe ÚkE. yu {Ä2kŒ (14-15 ykuøkMx) ™k ƒk2™k xfku2u ƒt™u ðå[u™k ‚¥kk™wt nMŒktŒ2ý
ÚkŒkt yk ‚{økú ÷zŒ™ku ytŒ ykÔÞku.
(1) 5ÚÚk2™e ¾k‚ ŒiÞk2 f2u÷ ‚5kxe Úkfe ÚkŒe Ak5fk{ 5ØŒe™u þwt fnuðkÞ ?
(2) ˆˆyk™tË {Xˆˆ™k ÷u¾f fkuý níkk ?
(3) ˆˆðuËku Œ2V 5kAk V2kuˆˆ™w ‚wºk fkuýu ykÃÞw ?
(4) sÞkurŒƒk Vq÷uyu ˆˆ‚íÞ þkuÄf ‚¼kˆˆ™e MÚkk5™k fÞk2u f2e nŒe ?
Œ{u þwt þeÏÞkt....
• {wÆwýk÷Þ™e þkuÄ™e ½x™k, ™ð skøk]rŒ y™u Ä{o ‚wÄk2ýkyu Þw2ku5™u ¿kk™™k rðMŒk2 Œ2V
ËkuÞow , suýu ÷kuf{Œ yLku ÷kufþkneLkku rðfkMk fÞkuo.
• ¼k2Œ™k Ãkrù{ ‚kÚku™k nfk2kí{f 5ú¼kð y‚tÏGk Äkr{of y™u Mkk{krsf ‚wÄk2ýk [¤ð¤ku
ÚkE fu suýu ‚Œe5úÚkk, ƒk¤÷ø™ 5úÚkk rðÄðk rððkn 52 5úrŒƒtÄ, yûk2 ¿kk™™ku y¼kð,
Mºkeyku 52™k yíÞk[k2 suðk y™uf yr™»xku ‚k{u 5zfk2ku W¼k fÞko.

EríknkMk yLku
MktMf]rík
• ðuËku™ku {nk™ ¿kkŒk Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu 1875{kt ykÞo ‚{ks™e yu{™k
y™wÞkÞeyku™e {ËËÚke MÚkk5™k f2e™u yM5]~ÞŒk, ƒnw5í™eíð, {wrŒo5wskLkku rðhkuÄ fhe
Mºkeyku™k ‚{k™ Ë2ssk {kxu ÷zŒ [÷kðe.
LkkUÄ
• E.‚. 1798{kt ÚkÞu÷ ÷eÚkkuøkúkVe™e þkuÄu ¼k2ŒeÞku™u Äýk þnu2ku{kt {wÿk÷Þku MÚkk5e™u
‚{k[k2 5ºkku y™u 5ºkfk2íð þY f2ðk ‚e{kMŒt¼ Y5 5w2ðk2 ÚkE. Œuýu yðko[e™
¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™k MkkrníÞ ûkuºku 5ý yË¼wŒ rðfk‚ ‚kæÞku.
5kXktŒ 5ú&™ku
(1) Þw2ku5™e ™ð skøk]rŒ ŒÚkk Ä{o ‚wÄk2ýk [¤ð¤™ku ¼k2Œ 52™ku 5ú¼kð ðýoðku.
(2) ‚wÄk2ýk [¤ð¤{kt ykÞo‚{ks™k Vk¤k™w 52eûký f2ku.
(3) rþûký™k ûkuºku Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe™wt 5úËk™ þwt nŒwt ?
(4) ÷eÚkkuøkúkVe yux÷u þwt ? ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™k rðfk‚{kt Œuýu fE 2eŒu {ËË f2e ?
(5) rntËeyku™e skøk]rŒ ‚tË¼ou 2ksk 2k{ {kun™2kÞ™k 5úËk™™w 52eûký f2ku.
(6) rtntË™e MðkŒtºÞ ÷zŒ W52 yuf r™ƒtÄ ÷¾ku.
5kXktŒ 5ú&™ku™k W¥k2ku 5.1
(1) #ø÷uLz
(2) {i‚w2™ku xe5w ‚w÷Œk™
(3) ºký Œƒ¬kyku
5.2
(1) ÷eÚkkuøkúkVe
(2) ƒtfe{[tÿ
(3) Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe
(4) E.‚.1873

¼khíkeÞ ¼k»kkyku yLku MkkrníÞ - 1 {kuzâw÷ - 3
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
LkkUÄ
6
¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ-1
‚køk2 y™u ‚{e2 ytËk{k™ y™u r™fkuƒk2 xk5wyku{kt 2skyku økk¤ðk økÞk nŒkt. Œu{ýu íÞkt
‚{wØ M™k™ f2ðk{kt y™u ™k™k-™k™k y™uf xk5wyku skuðk{kt ¾wƒ s yk™tË 5úkÃŒ fÞkuo. 52tŒw Œu{Lku
íÞkt fux÷ef {w~fu÷eyku™ku ‚k{™ku 5ý f2ðku 5zâku. Œuyku íÞkt MÚkkr™f ÷kufku îk2k ƒku÷kŒe ¼k»kk
‚{S þfŒkt ™ nŒkt. ŒuÚke Œu{ýu ½ýe ƒÄe yuðe ðkŒku økw{kððe 5ze fu su Œu{™u 5kuŒk™kt rðþu
MÚkkr™f 2neþku Œu{™k Mð{w¾u f2ðk {ktøkŒkt nŒkt.yu™k 52Úke Œ{u ¼k»kk™wt {níð fux÷wt Au Œu ‚{S
þfþku. ¼k»kk yuf yuðwt {kæÞ{ Au fu su™k Úkfe yk5ýu yk5ýk rð[k2ku™u ðk[k yk5e þfeyu Aeyu.
sÞk2u ‚krníÞ yuf Ë5oý Au, Œu yuðk rð[k2ku y™u r‚æÄktŒku / ykËþkuo™wt 5úrŒrƒtƒ Au fu su yk5ýk
‚{ks™wt ‚t[k÷™ f2Œk nkuÞ Au.ŒuÚke fkuE5ý ‚tMf]rŒ ŒÚkk 52t52k™u skýðk {kxu yu ½ýwt s yøkíÞ™wt
Au fu yk5ýu íÞkt™e ¼k»kk™ku ÔÞk5 Œu{s frðŒkyku, ™kxf ÚkŒk Äkr{of y™u Ä{o™kt ÷¾kýku ‚rnŒ™kt
‚krníÞ™u r5Akýeyu. yk «fhý{kt ¼k2Œ™e rðrðÄ ¼k»kkykuyu yk5ýk Ëuþ™e ¾k‚ ÷kûkrýfŒk
‚{kLk ƒnwrðÄ ‚tMf]rŒ™k ðk2‚k™k ‚so™{kt su ¼køk ¼sÔÞku Au Œu ytøku ðkŒ f2eþwt.
nuŒwyku
• yk 5kX™k yÇÞk‚ ƒkË ....

• Œ{u ¼k2Œ™kt ‚{]Ø ‚krníÞ™wt 52eûký f2e þfþku.
• ík{u ¼k2Œ™kt ¼k»kk ðirðæÞ y™u ‚krníÞ rðþu™e skøk]rŒ fu¤ðe þfþku.

{kuzâw÷ - 3 ¼khíkeÞ ¼k»kkyku yLku MkkrníÞ - 1
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
• ¼k2Œ™e rðrðÄ ¼k»kkyku y™u Œu™k ‚krníÞ™e ÞkËe ƒ™kðe þfþku.
• ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ{kt 5úðoŒŒe rðrðÄŒk{kt yufŒk™u ð¾kýe þfþku.
LkkUÄ • rð&ð ‚krníÞ{kt ¼k2Œ™tw 5úËk™ ™ffe f2e þfþku.
6.1 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku: ‚tMf]Œ™e ¼wr{fk
52k5qðouÚke {ký‚u ÷u¾™fkÞo ykðfkÞwo Au. yu ÷¾kýku{ktÚke Œu™e ‚tMf]rŒ, Sð™þi÷e, ‚{ks
y™u ‚{fk÷e™ ‚{ks™e 2ks™erŒ 5úËrþoŒ ÚkŒe nkuÞ Au. yk 5úrfúÞk{kt Ë2uf ‚tMf]rŒyu yu™e
5kuŒk™e ¼k»kk Úkfe ½ýkuƒÄku ‚{]Ø ‚krnríÞf 5kÞku ™ktÏÞku Au.‚ÇÞŒk™ku yk ‚krnríÞf 5kÞku s
yk5ý™u Ë2uf ¼k»kk y™u ‚tMf]rŒ™k ‚Ëeyku sw™k rðþk¤ rðfk‚5x™e ðkŒ fnu Au.
‚tMf]Œyu ½ýe ƒÄe ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™e s™™e Au.ðuËku, W5rLk»kËku, 5q2kýku y™u Ä{oþkMºkku
yk ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt s ‚k2e 2eŒu ÷¾kÞu÷ Au.yk5ýu íÞkt rƒ™‚kt5úËkrÞf Œu{s 5úkËuþef ‚krníÞ™e
5ý rðrðÄŒk sýkÞ Au.¼wŒfk¤{kt ‚skoÞ÷ u ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ ðkt[e™u yk5ýu yk5ýe ‚ÇÞŒk™u
‚k2e 2eŒu ‚{S þfeyu ŒÚkk yu ‚krníÞ™e rðrðÄŒk y™u ‚t5L™Œk™u ð¾kýe þfeyu Aeyu.yk
ƒÄwt yu ‚{Þu rðf‚u÷e ¼k»kk™u ÷eÄu þfÞ ƒ™ðk 5kBÞwt Au.
‚tMf]Œ yu yk5ýk hk»xÙ™e ‚kiÚke 5úk[e™ ¼k»kk Au. Œu ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ý{kt ™kutÄkÞu÷ ƒkðe‚
¼k»kkyku 5ife™e yuf Au.‚tMf]Œ ¼k»kk™wt ‚krníÞ ½ýwt s rðþk¤ Au. Œu™ku 5úk2t¼ yrŒ 5úk[e™
rð[k2ku fu su }øðuË{kt xktfu÷k Au y™u su {k™ð skŒ™kt ‚krnríÞf ðk2‚k ‚{kLk ‚ðofk÷e™ Au
Œu™kÚke ÚkkÞ Au.yZk2{kt ‚ifk{kt rðf‚u÷k ¼k»kk rð¿kk™™k y¼Þk‚™u ‚tMf]Œ Úkfe s 5w2Œwt 5úkuí‚kn™
‚kt5zÞw Au.{nk™ ÔÞkf2ýþkMºke 5krý™eyu ‚tMf]Œ ¼k»kk y™u Œu™e þçË 2[™k™wt rðð2ý 5kuŒk™k
y5úrŒ{ ÔÞkf2ý økútÚk y»xkæÞkÞe{kt yk5u÷ Au. ƒkiæÄ Ä{eoykuyu ‚tMf]Œ™k ‚{]Ø ‚krníÞ {nkÞk™
þi÷e, rn™Þk™ þi÷e 5ý 2åÞwt Au.rn™Þk™ þi÷e™wt ‚kiÚke {níð5qýo fk{ yux÷u {nkðMŒw ™k{Lkku
ðkŒko‚tøkún Au. sÞk2u ÷r÷ŒrðMŒk2 yu yuf 5rðºk {nkÞk™ økútÚk Au, su y&ðÄku»k 2r[Œ ƒwØ
[r2Œ{T™e ‚krnríÞf ‚k{økúe 5w2e 5kzu Au.
yuf {kºk ‚tMf]Œ yuðe ¼k»kk Au fu su™u 5úËuþku y™u ‚2nËku™k rðÎ™ku ™zÞk ™Úke. W¥k2Úke
Ërûký ‚wÄe y™u 5wðoÚke 5r&[{ ‚wÄe{kt ¼k2Œ™ku yuðku yuf 5ý ¼køk ™Úke fu su ‚tMf]Œ ¼k»kk™k
5úËk™ fu 5ú¼kðÚke ðtr[Œ nkuÞ. fÕnýf]Œ ˆˆ 2ks Œ2tøkeýe suu fk~{e2™k hkßÞðtþkuLke su rðMŒ]Œ
{krnŒe yk5e Au. {nkfðe fkr÷Ëk‚™e ‚krnríÞf 2[™kykuyu ‚tMf]Œ ‚krníÞ™k ¼tzk2{kt ‚twË2Œk™wt
Œíð W{uÞwt Au.
yLÞ {nk™ ‚krníÞ f]rŒyku fu su ‚tMf]Œ ‚krníÞ™ku ‚wðýoÞwøk Ëþkoðu Au Œu{kt ˆˆ yr¼¿kk™

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
þktfwLŒ÷{ˆˆ y™u ˆˆ {u½ËwŒ{Tˆˆ suðe {nkfrð fkr÷Ëk‚™e f]rŒyku ,ˆˆ{]åAfrxf{ˆˆ ™k{™e þwÿf™e,
ˆˆMðÃ™ðk‚ðËíŒ{ˆˆ suðe ¼k‚™e ŒÚkk ˆˆ2í™kð÷eˆˆ suðe n»ko™e f]rŒyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au ƒese
fux÷ef rðÏÞkŒ f]rŒyku{kt [kýfÞ™k ˆˆ yÚkoþkMºkˆˆ y™u ðkíMÞkÞ™™k ˆˆfk{þkMºkˆˆ ™ku WÕ÷u¾ f2e
LkkUÄ
þfkÞ.
(1) ‚kiÚke 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kk™wt ™k{ sýkðku.

..................................................................................
(2) {k™ð skŒe™ku ‚kiÚke 5úk[e™Œ{ ‚krnríÞf ðk2‚ku fÞku økýkÞ Au?
.................................................................................
6.2 ðuËku
ðuËku yu ¼k2ŒLkwt ‚kiÚke 5úk[e™ y™u skýeŒwt ‚krníÞ Au. ðuËku ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k Au
y™u Œu yuf Úke ƒeS 5uZe ™u {kir¾f 2eŒu ‚kut5kÞu÷k Au. þwt Œ{u yu ðkŒ òýku Aku fu ðuËku™e yksrËLk
‚wÄe™e sk¤ðýe yu yk5ýe ‚kiÚke {kuxe r‚rØ Au. ykðe ðuËkuY5e ‚t5rŒ™e y¾tzeŒ sk¤ðýe y™u
yu 5ý yuðk ‚{Þu fu sÞk2u ÷u¾™ fkÞo ÚkŒwt ™ nŒw ŒÚkk rð&ð¼2{kt ‚eÄe ‚kËe ÷u¾™ ‚k{økúe™ku
5ý y¼kð nŒku yu ¾k‚ ƒkƒŒ økýkÞ.
ˆˆðuËˆˆ þçËku™ku þkçrËf yÚko ¿kk™ ÚkkÞ.rnLËw ‚tMf]rŒ{kt ðuËku™e øký™k yrð™kþe y™u rËÔÞ
2nMÞ Œ2efu ÚkŒe ykðe Au. Œu ‚t{økú rð&ð™u ˆˆð‚wÄið fwxwtBƒf{ˆˆ yÚkkoŒ yuf {k™ð 5r2ðk2 økýu
Au.
ðuËku fw÷ [k2 Au yÚkkoŒ }øðuË,ÞswðuoË,‚k{ðuË y™u yÚkðoðuË Au. 5úíÞuf ðuË™u 5kuŒk™k
ƒúkñýku, W5r™»kËku ŒÚkk y2ÛÞfku (™k{u ‚krníÞ) Au.
}øðuË, ‚k{ðuË y™u ÞswðouË {kuxu ¼køku ˆˆºkÞeˆˆ Œ2efu yku¤¾kÞ Au. 5AeÚke Œu{kt yÚkðoðuË™ku
‚{kðuþ ÚkÞu÷ Au.
}øðuË
}øðuË yu ‚kiÚke 5úk[e™ ðuË Au. Œu ðirËf ‚tMf]Œ{kt ÷¾kÞu÷ fw÷ 1028 &÷kufku™ku ‚tøkún Au
Œu{ktÚke Äýk{kt 5úf]rŒ™wt ‚wtË2 ðýo™ Au {kuxk¼køk™e }[kyku{kt søkŒ¼2™e ‚w¾ ‚{]rØ {kxu™e
5úkÚko™kyku™ku ‚tøkún Au. yuðw fnuðkÞ Au fu yk }[kyku ðirËf }r»k {wrLkykuyu {k™‚ef æÞk™{ø™Œk™e
rMÚkŒe{kt 2[u÷ Au yu Œ{k{ }r»kyku 5ife ðrþ»X,økkiŒ{,ò{ËkÂøLk yLku ¼khîks, ðk{Ëuð,rð&ðr{ºk
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
y™u yrºk ðøku2u {wÏÞ økýkÞ Au. }øðuË™k 5ú{w¾ Ëuðku{kt ELÿ, yrø™, ðkÞw, ðYý, Yÿ, ykrËíÞ,
yrËŒe y™u yr&ð™efw{k2ku™e skuze Au. sÞk2u {wÏÞ Ëuðeyku{kt 5ú¼kŒ™e Ëuðe ˆˆW»kkˆˆ,ðkýe™e Ëuðe
ˆˆðkfˆˆ y™u s{e™ Ëuðe ˆˆ5]Úðeˆˆ ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. þwt Œ{u skýku Aku fu íku{kt™e {kuxk¼køk™e
LkkUÄ
}[kyku ðir&ðf MŒ2™k Wå[ Sð™ {wÕÞku suðk fu ‚íÞk[2ý, E{k™Ëk2e, ‚{r5oŒíkk ,ƒr÷Ëk™
yk5ðk™e ¼kð™kÞwõík ™{úŒk y™u MktMfkrhíkk ðøku2uÚke ¼25w2 Au. yk 5úkÚko™kyku {wÏÞíðu ðir&ðf
‚{]rØ y™u yíÞtŒ ‚w‚tMf]Œ ‚{ks™k rðfk‚ yÚkou 2[kÞu÷e Au. }øðuË yk5ý™u Ä{o™e ‚kÚku ‚kÚku
5úk[e™ ¼k2Œ™e Mkk{krsf,2ksfeÞ y™u ykrÚkof rMÚkŒe™e {krnŒe 5ý 5w2e 5kzu Au.
ÞswðouË
ÞswðouË yux÷u Þ¿kÞkøk W52ktŒ Ëk™ Ä{o ‚rník ‚k{wrnf 5qsk. ÞswðouË {wÏÞíðu swËk swËk
5úfk2™k {tºkku W52ktŒ Äkr{of y™w»xk™ ‚kÚku ‚t÷ø™ Au.Œu Þ¿kÞkøk {kxu {køkoËþo™ 5wY 5kzŒku ðuË Au.
Œu økÄ y™u 5Ä yu{ ƒt™u 5úfk2™wt MðY5 Ä2kðu Au.Œu rfúÞkfktzŒu ÷økŒku 5rðºk økútÚk nkuðkÚke [k2uÞ
ðuËku{kt Œu ‚kiÚke ðÄw ÷kufr5úÞ økýkÞ Au.ÞswðouË™e {wÏÞíðu ƒu þk¾kyku yux÷u þwf÷ y™u f]»ý ÞswðouË
Au.Œu™u ðks~LkuE Mktrníkk y™u ŒiíkrhÞ ‚trnŒk 5ý fnu Au.ÞswðouË {wÏÞíðu økÄ{kt Au.sÞk2u }øðuË
5Ä{kt Au.yk økútÚk rntË™e Mkk{krsf y™u Äkr{of rMÚkrŒ™ku 5ý ÏÞk÷ yk5u Au.
‚k{ðuË
ˆˆ‚k{ˆˆ þçË™ku yÚko økeŒ fu ‚tøkeŒ ÚkkÞ Au.yk ðuË{kt fw÷ 16000 2køk-2køkeýeyku yÚkðk
‚tøkeŒ™kt {w¤ Mð2ku Au.Œu{kt™k ƒÄk {¤e™u 1875 &÷kufku{ktÚke fuð¤ 75 {ki÷ef Au, sÞk2u ƒkfe™k
}øðuË{ktÚke ÷uðkÞu÷k Au. ‚k{ðuË{kt }øðuË™e }[kyku™ku 5kX f2ðk™e 2eŒ Ëþkoððk{kt ykðu÷ Au
ŒuLku yk5ýu 5Ëku fu AtËku™ku økútÚk fne þfeyu. yk ‚{Þ Ë2BÞk™ økeŒ ‚tøkeŒ ûkuºku ÚkÞu÷ rðfk‚™e yk
økútÚk ‚kûke 5w2u Au.
yÚkðoðuË
yÚkðoðËu ™u ƒúñðuË™k ™k{Úke 5ý yku¤¾ðk{kt ykðu Au,Œu{kt fw÷ 99 ƒe{k2eyku™k W5[k2™e
rðøkŒku Ëþkoðu÷ Au,yk ðuË™e 2[™k yÚkðo y™u ytrøk2k ™k{™k ƒu }r»kyku îk2k ÚkE nkuðk™wt {™kÞ
Au.yÚkðoðuË 5úk[e™ ‚ÇÞŒk™k ÷kufku™e Äkr{of rð[k2ýMk2ýe 2sq f2Œku nkuðkÚke Œuýw {níð ½ýwt
ðÄe skÞ Au. Œu™e {wÏÞíðu ƒu þk¾kyku Au. yuf Au 5iÞ5k÷Ëk y™u ƒese Au þki™f,yk økútÚk yk5ý™u
W¥k2ðiËef fk÷e™ rntË™k 5k2eðk2ef, ‚k{krsf Œu{s 2ksfeÞ Sð™™e Ík¾e f2kðu Au.
ðuË™e ‚{s fu¤ððk {kxu ðuËktøkku™wt ¿kk™ nkuðwt yíÞtŒ yr™ðkÞo ƒ™e 2nu Au. Œu ðuËku™k ytøk
Y5 - ‚nkÞf økútÚkku Au Œu yk5ý™u rþûký,ÔÞkf2ý,rðÄerðÄk™(f{ofktz), ™eYfŒ (ÔÞwí5rŒ) AtË
y™u sÞkurŒ»k™wt ¿kk™ yk5u Au,yk Œ{k{ rð»kÞku 52 5ú{ký{kt ‚k2wt yuðwt ‚krníÞ 2[kÞwt Au,Œu Œ{k{

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
‚qºk MðY5u ™erík ð[™ku Œ2efu ÷¾ðk{kt ykðu÷ Au. ykðk ™erík ð[™ku™u Œu™k ÷k½ð™u fk2ýus ‚qºk
ðkfÞ fnuðkÞ Au. Œu™wt ‚kiÚke 5ú[r÷Œ Ëüktík sku fkuE nkuÞ Œku Œu Au 5krý™e™ku ÔÞkf2ý økútÚk-
y»xkÄkÞe.yk økútÚk{kt ÔÞkf2ý™k ƒtÄk2ý (Lkerík r™Þ{ku) ™k W¥k{ WËkn2ýku xktfðk{kt ykðu÷ Au. LkkUÄ
su Œífkr÷™ ‚{ks, yÚkoÔÞðMÚkk Œu{s ‚tMf]rŒ 52 5q2Œku 5úfkþ 5kÚk2u Au.
çkúkñýku (çkúkñýøkútÚkku) y™u yk2ÛÞfku
[k2 ðuËku 5Ae ƒúkñý økútÚkku Œ2efu skýeŒwt ‚kneíÞ fkÞo ½ýk {kuxk 5ú{ký{kt Úkðk 5kBÞwt,yk
økútÚkku ðiËef rðrÄrðÄk™ku™e rðMŒ]Œ y™u ði¿kkr™f {krnŒe 5w2e 5kzu Au. çkúkñýøkútÚkku™k 5r2rþ»x™u
yk2ÛÞfku fnu Au. sÞk2u Œu™k ytrŒ{ y™u Œíð¿kk™ 5qýo 5wMŒf™u W5Lke»kËku Œ2efu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au. su ðkMŒð{kt çkúkñý ‚krníÞ™k Ãkrhrþüku Au. 5úíÞuf - [k2uÞ ðuËku™u 5kuŒ5kuŒk™k çkúkñý
økútÚkku Au su{fu }øðuË™u Œu™k fkirþíkfe y™u yiíkhuuÞ, f]»ý ÞswðouË™ku ŒiíkrhÞ sÞk2u þwf÷ ÞswðouË™ku
þŒ5Úk çkúkñý ™k{™ku økútÚk Au. yÚkðoðuË{kt økkuÃkÚk çkúkñý, Mkk{ðuË{kt íkktzð yuðw Ãkt[rðþ yk Œ{k{
økútÚkku™k {kæÞ{Úke yk5ý™u Œífkr÷™ 5úsk™e ‚k{krsf,2ksfeÞ y™u Äkr{of {krnŒe {¤e 2nu Au.
yk2ÛÞfku™u ykí{k, sL{ y™u {]íÞw ŒÚkk {]íÞw 5Ae™k SðLk ‚kÚku r™MƒŒ Au.yk ƒÄk
rð[k2ku™ku yÇÞk‚ {ký‚u ðk™5úMÚkk©{ yðMÚkk - yÚkkoŒ É]r»k-{w™eyku fu su ð™{kt SðLk rðŒkðŒk
nkuÞ Au Œuðe rMÚkŒe Ë2BÞk™ f2ðk™ku nkuE Au.
yk ‚½¤w ‚krníÞfkÞo ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt Au,ðkMŒðk{kt Œu {kir¾f 5t252k s¤ðkE™u yk5ý™u
{éÞwt Au y™u Œu™u 5kA¤Úke ÷ur¾Œ MðY5 ‚kt5zÞwt Au.
ðuË™ku ‚{Þ ™¬e f2ðk™wt ŒÚkk íku fÞk2u ÷¾kÞwt Œu skýðwt y½2wt Au. {uf‚{w÷2™u {Œu }øðuË™e
2[™k E.‚. 5qðo 1000 Ë2BÞk™ ÚkE nkuðe skuEyu.÷kuf{kLÞ rŒ÷f y™w‚k2 Œu E.‚.5qðo 6000
ykMkÃkkMk 2[kÞku nkuðku skuEyu.
©wrŒ y™u M{]rŒ (‚krníÞ) ðå[u™ku ŒVkðŒ
©wrŒ y™u M{]rŒ ƒL™u yuf yuðk økúÚt k™e fûkk 5w2e 5kzu Au fu su rntËw 52t52k ytŒøkoŒ ™eŒr™Þ{ku™u
÷økŒk fkÞËk ½zu Au. ©wrŒ {kºk fkÞËk™e Ëiðe Wí5rŒ Ëþkoðu Au y™u Œu™k fkuE ¾k‚ ÏÞk÷™e rðøkŒ
yk5Œwt ™Úke. rËÔÞ Wí5rŒ™u ÷eÄu Œu {kºk &÷kufku™u s sk¤ððk™u ƒË÷u Œu™e ‚{økúŒk™e sk¤ðýe f2u
Au. ©wrŒ ‚krníÞ îk2k økeŒku Úkfe Œu™k Ëiðíð™e sk¤ðýe™e EåAk ðÄw nkuðk™wt sýkÞ Au. su 2eŒu
M{]rŒ ‚krníÞ{kt s¤ðkÞwt Au, Œu 2eŒu sY2e ™Úke fu Œu ‚{s y™u {kir¾f 52t52k 5ý r™¼kðŒwt
nkuÞ.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
5kXktŒ2 5ú&™ku 6.2

(1) ðuË™ku þkrçËf yÚko þwt ÚkkÞ Au ?
LkkUÄ
..................................................................................
(2) [k2 ðuËku™k ™k{ sýkðku.
..................................................................................
(3) Þswo þçË™ku yÚko þwt ÚkkÞ? Œu yk5ý™u Œífkr÷™ ‚{Þ™e þe {krnŒe yk5u Au?
..................................................................................
(4) ‚k{ðuË Úkfe fux÷e ‚tøkeŒ{Þ Äq™ku W5skððk{kt ykðu÷ Au ?
..................................................................................
6.3 W5r™»kËku
ˆˆW5r™»kËˆˆ þçË™e Wí5rŒ ˆˆW5ˆˆ (5k‚u) y™u r™»kË (ƒu‚ðwt){ktÚke Wí5L™ ÚkÞu÷ sýkÞ
Au. Œu™ku yÚkoo ˆˆ™e 5k‚u ƒu‚ðwtˆˆ yuðku f2e þfkÞ.Œu Ëþkoðu Au fu rþ»Þku™wt swÚk økwY 5k‚u ƒu‚e™u økwY-
rþ»Þ 52t52k ytŒøkoŒ ¿kk™ku5kso™ f2Œkt.
W5r™»kËkuyu ¼k2ŒeÞ rð[k2Äk2k™e 52kfk»Xk Ëþkoðu Au y™u Œu ðuËku™k 52erþü ytrŒ{
¼køkY5 Au. WÃkLke»kËku yu ðkMŒð{kt økwZ y™u frX™ yuðe Œíð¿kk™5qýo ‚{MÞkyku™k ‚tøkún Au y™u
Œu Auðxu ðk[f (rðÄkÚkeo)™u 5ËkÚko5kX þe¾ðu Au.yux÷k {kxu Œu™u ðuËku™ku ytrŒ{¼køk 52erþü fnu
Au.ðuËku™ku 5úk2t¼ 5ws™-y[o™ ‚kÚku ÚkkÞ Au y™u íÞk2ƒkË Äe{u 2ne™u Œu yk5ý™u ¿kk™ Œ2V Ëku2e
skÞ Au.
÷øk¼øk 200Úke ðÄw WÃkLke»kËku skýeŒkt Au. Œu{k™wt yuf {wrõíkfk Au. su 108 WÃkLke»kËku™e
ÞkËe yk5u Au.yu ‚tÏÞk (108)™e rntËy w ku™e 5rðºk {k¤k™e ‚kÚku ‚2¾kðe þfkÞ.WÃkLke»kËku yk5ýk
‚krnríÞf ðk2‚k™wt yuf MðY5 Au. Œu rðrðÄ 5ú&™ku W¼k f2u Au. su{ fu ƒúñktz™e Wí5r¥k fuðe 2eŒu
ÚkE?, SðLk y™u {]íÞwt þwt Au ? ¼kirŒf y™u ykæÞkrí{f søkŒ yux÷u þw ? , ¿kk™™wt MðY5 fuðwt nkuÞ
? ðøku2u ‚kiÚke 5úk[e™ ykã WÃkLke»kËku{kt ‚ðo 5úÚk{ ˆˆƒ]nËk2ÛÞfˆˆ ykðu Au, su þwf÷ ÞswðouË 52
y™u AktËkuøÞ W5r™»kË ‚k{ðuË 52 r™¼o2 Au. ƒesk fux÷kf {níð5qýo WÃkLke»kËku{kt yuíkhuÞ , fu™
y™u fXWÃkLke»kËku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Œ{u 5ý Œ{k2e 2eŒu fux÷kf yrn ™ ykÃÞk nkuÞ Œuðk ƒesk
WÃkLke»kËku þkuÄe™u Œu{™k ™k{ sýkðku. Œu ðkt[ku Œ{™u 5ý Œ{k2e ‚{ûk ¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™™tw yuf

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
rðþk¤ rð&ð W¼w ÚkÞu÷wt ÷køkþu.WÃkLke»kËku 52 ykÄk2eŒ ½ýk 5wMŒfku ðu[kÞ Au. Œu{ktÚke ™k™e ™k™e
ðkŒkoyku ‚kÚku þY f2ku. Œu{kt 2‚ ÷ku y™u íÞk2ƒkË fkuE 5ý yuf yk¾w WÃkLke»kË ðkt[ku.
LkkUÄ
6.3 5kXktŒ 5ú&™ku
(1) ˆWÃkLke»kËˆ™ku yÚko þwt ÚkkÞ ?

..................................................................................
(2) fux÷kf yøkíÞ™k WÃkLke»kËku™k ™k{ sýkðku.
..................................................................................
6.4 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ
yk5ýk ƒu {nkfkÔÞku yux÷u 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ .ðkÕ{efe 2k{kÞý yu {w¤ -y‚÷
2k{kÞý Au.Œu™u ykrËfkÔÞ y™u ðkÕ{efe™u ykrËfrð fnuðk{kt ykðu Au. 2k{kÞý yuf ykËþo ‚{ks™w
r[ºk ËþkoðuAu. ƒesw {nkfkÔÞ {nk¼k2Œ ðuËÔÞk‚u ÷ÏÞwt Au.{w¤¼wŒ 2eŒu yu ‚tMf]Œ{kt fw÷ 8800
&÷kufku{kt 2[kÞu÷ Au. ˆsÞ‚trnŒkˆ yÚkkoŒ rðsÞ™e rðøkŒku yk5Œku økútÚk 5ý fnuðkÞ Au.Œu 24000
‚wÄe WË¼ðe™u ytŒu ¼k2Œ yÚkkoŒ yuf 5úk2tr¼f ðirËf skrŒ™k ™k{Úke yku¤¾kÞ Au. Œu™w ytrŒ{
‚tMf2ý 100,000&÷kufku Úkfe f2kÞtw Au. s u{nk¼k2Œ ™k ™k{Úke ˆ ‚Œ‚k2Úke ˆ™k{Úke 5ú[r÷Œ
ÚkÞwt Œu fki2ðku -5ktzðku™k ‚t½økko ™u ÷økíkk ð]ŒktŒ ‚tƒtrÄŒ , ðýo™kí{f y™u ™erŒƒkuÄf ‚krníÞ Au.
{nk¼k2Œ y™u 2k{kÞý™w ¼k2Œ™e ½ýe ƒÄe
¼k»kkyku{kt ¼k»kktŒ2 Úkðk 5k{u÷ Au. {nk¼k2Œ
{kt ‚{krðü ¼økðËTøkeŒk yu ‚w5úræÄ y™u rËÔÞ
¿kk™Úke 5úu2eŒ ðir&ðf W5Ëuþ Au. sku fu yuf
«k[e™ Ä{o økútÚk nkuðk AŒkt Œu™w 5kÞk™wt rþûký /
¿kk™ yksu 5ý yux÷ws W5Þkuøke Au.
¼økðËøkeŒk{kt ©e f]»ý yswo™ fu su yuf ÞkuØk
ŒÚkk 2ksfw{k2 W52ktŒ yuf Þkuøke suðk f{o þe÷ Au. Œu{™u rðrðÄ Œíð¿kk™™e ƒkƒŒku Œw÷™kí{f
áüktíkku ‚kÚkuu Mk{òðe V2s 5k÷™ f2ðk™ku ƒkuÄ yk5u Au. Œu økeŒk™u rntËw Œíð¿kk™ y™u Wtzký y™u
/rŒðúŒk™e yuf ‚trûkÃŒ ŒÚkk ykí{‚tÞ{eSðLk {kxu ™e {køkoËŠþfk ƒ™kðe Ëu Au. ykÄwr™f ‚{Þ{kt
Mðk{e rððufk™tË,ƒk÷ øktøkkÄ2 rŒ÷f,{nkí{køkktÄt e y™u ƒesk ½ýk ƒÄkyu ¼k2ŒeÞ MðkŒtºÞ [¤ð¤

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
{kxu yu™ku 5úu2ýk MºkkuŒ Œ2efu W5Þkuøk fÞkuo Au.yk yux÷k {kxu þfÞ ƒLÞw Au fu fk2ýfu ¼økðË økeŒk
yu ¾k‚ f2e™u {k™ð™k f{o™e nfk2kí{fŒk rð»ku s fÌkwt Au. Œu™e ‚kÚku ‚kÚku yu E&ð2 Œu{s {™wøkÞ
5úíÞu™e 5kuŒk™e V2s™w 5k÷™ V¤™e EåAk 2kÏÞk ðe™k f2ðk™ku ƒkuÄ yk5u Au.Œ{™u yu nfefŒ
LkkUÄ
skýðe øk{þu fu økeŒk yu rð&ð¼2™e ÷øk¼øk Œ{k{ ¼k»kkyku{kt ¼k»kktŒ2eŒ Úkðk 5k{e Au.
(1) ‚tMfwŒ{kt ÷¾kÞu÷ ƒu 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ {nkfkÔÞku™k ™k{ sýkðku.

..................................................................................
(2) 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ™k ÷u¾fku fkuý Au?
..................................................................................
(3) ¼økðË økeŒk{kt ©ef]»ý ys]o™™u þku W5Ëuþ ykÃku Au.
..................................................................................
6.5 5q2kýku
Ãkqhkýku rntËwyku™k 5rðºk ‚krníÞ{kt ¾k‚ {ku¼k™wt MÚkk™ Ä2kðu Au.Œu{™wt MÚkk™ ðuËku ŒÚkk
{nkfkÔÞku 5Ae™wt økýkÞ Au. Œu™e ‚tÏÞk yZk2 nkuðk™wt fnuðkÞ Au. yux÷es ‚tÏÞk{kt Œu{™kt W5/
5uxk Ãkqhkýku 5ý Au.Œu{ktÚke fux÷kf skýeŒkt ƒúñ ,¼køkðŒ,5È,rð»ýwt,yrø™,{íMÞ, ŒÚkk økYz
Ãkqhký™ku WÕ÷u¾ f2e þfkÞ.Œu{™ku/WË¼ðfk¤ þkuÄŒkt sýkÞ Au fu sÞk2u ƒkiæÄ Ä{o ƒúñý Ä{o™k
{wÏÞ n2eV Œ2efu rðf‚e 2nÞku nŒku íÞk2u Œu ‚soÞk nþu.
yk Ãkqhkýku , yk{ Œku ËtŒ fÚkkyku/rftðËtrŒyku suðk Au. su {kuxk ¼køku Œu{™ku ykæÞkrí{f
‚tËuþ,ƒkuÄ fÚkkyku ŒÚkk Y5fku™k {kæÞ{Úke Ëþkoðíkk nkuÞ Au.5úsk™k Äkr{of rðfk‚ 52 Œu™ku 5úøkkZ
5ú¼kð Au.
Ãkqhkýku {kuxu¼køku {nkfkÔÞku™e 5æÄrŒ™u y™w‚2u Au. 5úk2tr¼f Ãkqhkýku™wt ‚tf÷™ økwÃŒÞwøk
Ë2BÞk™ ÚkÞwt. Œu ËtŒ fÚkkyku, ðkŒkoyku ,ƒkuÄfÚkkyku y™u Ä{kuo5ËuþÚke ¼25w2 Au.su ‚k{kLÞ 2eŒu
÷kufku™u fu¤ðýe™k ™irŒf ƒkuÄ yk5Œkt nŒkt. Ãkqhkýku{kt yøkíÞ™e ¼kiøkkur÷f ŒÚkk yirŒnkr‚f {krnŒe
yk5ðk{kt ykðu÷ Au. Œu{kt ‚so™, ™ð ‚so™™k økwZ 2nMÞku ŒÚkk ðtþ 52t52køkŒ ðtþkðk¤eyku™e
ðkŒ ‚{kÞu÷e Au. yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ rðrðÄ M{]rŒyku yÚkðk &÷kufku{kt ÷¾kÞu÷ fkÞËk™k
økútÚkku™e 2[™k ÚkÞu÷ sýkÞ Au. økwÃŒÞwøk Ë2BÞk™ yk M{]rŒ økútÚkku 52 xefkyku ÷¾ðk™ku 5úk2t¼ ÚkÞku.
y{2r‚tn ™k{™k þçËfku»k™k 2[™kfk2f sýkðu Au fu Ãkqhkýku {wÏÞŒu ™e[u™k 5kt[ rð»kÞku{kt rð¼kseŒ
Au. (1) ‚øko (2) 5úrŒ‚øko (3) ðtþ (4) {LðtŒ2 y™u (5) ðtþýwfkr2Œk
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
6.6 ƒkiæÄ y™u si™ ‚krníÞ
ƒkiæÄ y™u si™ Ä{oøkúÚt kku{kt yirŒnkr‚f ÔÞrfŒyku Œu{s ½x™kyku™tw rðð2ý Au.5úk[e™ ƒkiæÄøkúÚt kku
5k÷e ¼k»kk{kt nŒkt. Œu {økÄ ŒÚkk Ërûký rƒnk2{kt ƒku÷kŒe nŒe. ƒkiæÄ Ä{oøkútÚkku™u Ä{oþkMºk y™u LkkUÄ
Ä{oþkMºkuŒ2 yu{ ¼køk{kt ðnut[e þfkÞ.Ä{oþkMºkðk¤wt ‚krníÞ ˆˆrºk5exfkuˆˆ{kt ‚k2e 2eŒu yk5u÷
Au.yk ºk5 Akƒ/xku5÷e yux÷u ˆˆrð™Þ r5xfˆˆ ,ˆˆ‚wŒ r5xfˆˆ y™u ˆˆyr¼ÄB{ r5xfˆˆ. yk ºký 5ife
rð™Þ r5xf{kt 2kusetËk ÔÞðnk2™k ™erŒ r™Þ{ku y™u fkÞËk-fk™w™ yk5u÷k Au.sÞk2u ‚wŒ r5xf{kt
™erŒrð»kÞf ‚tðkËku Œu{s ÔÞÏÞk™ku™ku ‚tøkún Au Œu{s yr¼ÄB{ r5xf{kt Œíð¿kk™ y™u Œíð{et{ktþk™wt
rðð2ý Au.
Ä{oþkMºk r‚ðkÞ™wt ‚krníÞ yu s 2eŒu ˆˆskŒfkuˆˆ{kt Ëþkoððk{kt ykðu÷ Au.yk skŒf fÚkkyku
yux÷u ƒwæÄ™k 5qðosL{ku™e 2ku[f fÚkkyku ,yu{ {™kÞ Au fu økkiŒ{ Œ2efu Œu{™ku yu yk¾2e sL{
nŒku.yk 5qðou ƒwæÄu Ä{o™e ‚kÄ™k f2Œkt f2Œkt 550Úke 5ý ðÄw sL{ku ÷eÄk nŒkt.yux÷k ‚wÄe fu
fux÷efðk2 Œku Œuyku 5úkýeyku™ku yðŒk2 5ý ÷E [wfÞkt nŒkt.ykðk 5úíÞuf sL{™e ðkŒko skŒf
fÚkkyku fnuðkÞ Au.yk skŒf fÚkkyku E.‚. 5qðuo Aêk ‚ifkÚke þY f2e™u E.‚.™k 8{kt ‚ifk ‚wÄe™e
‚k{krsf Œu{s ykrÚkof rMÚkrŒ 52 5úfkþ 5kÚk2u Au. Œu{kt ƒwæÄfk÷e™ 2ksfeÞ ½x™kyku™u 5ý
yðk2™kð2 WÕ÷u¾ f2ðk{kt ykðu÷ Au.
si™ økútÚkku «kf]Œ ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k nŒkt. økws2kŒ™k ð÷¼e {wfk{u Aêk ‚ifk Ë2BÞk™ Œu™wt
yk¾2e ‚tf÷™ f2ð{kt ykÔGkwt nŒtw. Œu™e {níð5qýo f]rŒyku Au. ytøk, W5ktøk, 5qfeýo ŒÚkk AtËkuƒØ
‚wºkku y™u {k÷k‚wºkku {níð™k si™ rðî™ku{kt nr2¼ÿ‚w2e,(8{ku ‚ifku) y™u nu{[tÿ ‚w2e (12{ku
‚ifku) ‚{krðü Au. yk si™ ‚krníÞyu ‚{]æÄ ‚krníÞ™kt rðfk‚{kt ¼k2u ‚nkÞ f2e Au. su{kt fkÔÞ,
Ëþo™ Œu{s ÔÞkf2ý™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yu f]rŒyku ykÃkýLku 5qðo 5úËuþ ŒÚkk rƒnk2™kt 2ksfeÞ
ErŒnk‚™e skýfk2e {u¤ððk{kt yíÞtŒ W5Þkuøke ÚkE 5zuu Au. si™ økútÚkku{kt ðk2tðk2 ðu5k2-ÄtÄk
Œu{s ðu5k2eyku™ku WÕ÷u¾ skuðk {¤u Au.
5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ fw÷ çku ©uýe{kt {wfe þfkÞ.
Äkr{of y™u rƒ™ Äkr{of ‚krníÞ:
(y) Äkr{of ‚krníÞ{kt [k2 ðuË ‚{krðü Au.
- }øðuË : ‚kiÚke 5úk[e™Œ{ ðuË Au. su{kt 1028 &÷kufku™ku ‚tøkún Au.su ‚wfŒ yÚkðk ˆˆ‚k2e
2eŒu fnuðkÞu÷ ˆˆ økýkÞ Au.
- ‚k{ðuË : &÷kufku ¾k‚ 5út‚økku5kŒ- Þ¿k fu ƒr÷Ëk™ ð¾Œu ¾k‚ ðøko™k ÷kufku -5w2kurnŒku îk2k
økðkŒkt.
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
- ÞswðouË : ‚k{kLÞ rðrÄrðÄk™ fu nð™ ðu¤kyu økðkŒkt &÷kufku™ku ‚tøkún.
- yÚkðoðuË: økeŒku, skËw{tºk, Œtºkrðãk y™u Ëw»xkí{kyku™e rðrÄyku™ku ‚tøkún.
LkkUÄ (ƒ) ƒúkñý økútÚkku : Œu ðuËku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. Œu Þ¿k-Þkøk y™u ƒr÷Ëk™™k {qÕÞ y™u 5ú¼kð™w
ðýo™ f2u Au.
(f) y2ÛÞfku : Œu ƒúkñý økútÚkku™k ‚k2Y5 ¼køk Au.
(z) WÃkLke»kËku Œu økwYyku 5k‚u ƒu‚e™u þe¾ðk /¼ýðk {kxu ‚skoÞk Au.
(E) {nkfkÔÞku 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ.
(V) ƒkiæÄ ‚krníÞ.
(s) si™ ‚krníÞ.
(1) 5úk2tr¼f ƒkiæÄ y™u si™ økútÚkku fE ¼k»kk{kt 2[kÞu÷ Au?

..................................................................................
(2) rºkr5xefku ™k ™k{ sýkðku.
..................................................................................
(3) skŒf fÚkkyku yk5ý™u þwt fne skÞ Au?
..................................................................................
(4) fux÷kf si™ rðîk™ku™k ™k{ sýkðku.
..................................................................................
6.7 yLÞ ‚tMf]Œ ‚krníÞ
yk5ýe 5k‚u rð¿kk™, fkÞËk þkMºk, ðiËf þkMºk ŒÚkk ÔÞkf2ý þkMºk 52™k y‚tÏÞ økútÚkku Au.
yk 5úfk2™k økúútÚkku 5ife™kt fkÞËk™u ÷økŒk økúútÚkku™u Ä{o þkMºk y™u ‚trnŒk fnuðkÞ Au. ykðk Ä{o þkMºkku
E.‚.5qðo.200 Ë2BÞk™ ‚tfr÷ík f2ðk{kt ykðu÷k sýkÞ Au. ŒuÚke Œu ‚{Þ™kt rðrðÄ ðýo/ skrŒk™kt
÷kufku™e ‚kÚku ‚kÚku 2kskyku y™u Œu™k yrÄfk2eyku™e V2sku ðýoððk{kt ykðu÷ Au. Œu{ýu r{ÕfŒku
Äk2ý f2ðk, ðu[ðk ŒÚkk Œu™ku ðtþðk2‚køkŒ ¼kuøkðxku f2ðk ytøku™k ™erŒr™Þ{ku™ku yu{kt WÕ÷u¾
f2ðk{kt fÞkuo Au. Œu{ýu ÔÞrfŒ îkhk ÚkŒkt nw{÷k™k økw™k, níÞk y™u ÔÞr¼[k2 ‚tË¼ou 5ý 2ksk™e
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
fkÞËkfeÞ skuøkðkE Ëþkoðe Au.ˆˆ{™wM{]ríkˆˆ yk5ý™u ‚{ks{kt Mºke y™u 5wY»kku™e ¼wr{fk Œu{s
Œu{™k 5k2M52ef ÔÞðnk2 ytøku r™Ëouþ yk5u Au.
fkirxÕÞ™wt ˆˆ yÚkoþkMºkˆˆyu {kiÞoÞwøk™ku yuf {níð5qýo økútÚk Au. Œu Œífk÷e™ 2ksÞ™e Mkk{krsf LkkUÄ
y™u ykrÚkof rMÚkrŒ Ëþkoðu Au.su 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ 2ks™erŒ Œu{s ykrÚkof rMÚkrík™e skýfk2e {u¤ððk
{kxu™wt yuf yíÞtŒ ‚t5L™ ‚kÄ™/MºkkuŒ ƒ™e 2nu Au.
yk W52ktŒ ¼k‚, þwÿf, fk÷eËk‚ y™u ƒký¼è økwÃŒ ŒÚkk n»kofk÷e™ W¥k2 ŒÚkk {æÞ
¼k2Œ™e Mkk{krsf y™u ‚ktMf]rŒf rMÚkrŒ™e yuf Í÷f yk5e Auu. økwÃŒÞwøkyu 5ý Ëþkoðu Au fu 5krý™e
y™u 5Œts÷e™kt fkÞkuo Úkfe ‚tMf]Œ ÔÞkfhý þkMºk™kt ûkuºku fux÷ku rðfk‚ ™kutÄkÞku nŒku.
økwÃŒfk÷e™ rðÏÞkŒ ‚tMf]Œ ÷u¾fku
økwÃŒÞwøk yu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku ‚wðýoÞwøk nkuðkÚke Œu MkkrníÞ yLku f÷kLku ûkuºku ‚kiÚke ¼ÔÞ
‚{Þøkk¤ku nŒku. økwÃŒ 2ksðeykuyu ‚tMf]Œ ‚krníÞ™u 2kßÞk©Þ ykÃÞku nŒku.Œu{ýu ‚tMf]Œ™k økúÚt kk÷Þku
Œu{s Œu™k rðîk™ku y™u frðyku™u ‚nkÞ 5w2e 5kze nŒe. ½ýk ƒÄk {nk™ frðyku, ™kxÞfk2ku y™u
rðîk™kuyu yk ‚{Þ™k ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt ‚krnríÞf 2[™kyku Úkfe ½ýe Wt[kEyku nkt‚÷ f2e nŒe.
(1) {nkfrð fk÷eËk‚ : {nkfrð fk÷eËk‚u ½ýk ƒÄkt yrŒ ‚wtË2 fkÔÞku Œu{s ™kxfku™e 2[™k
f2e Au. Œu{Lkk ‚tMf]Œ ¼k»kk™k 2[™kfkÞo™u ‚krníÞ™k 2í™ku Œ2efu Mðefk2ðk{kt ykðu
Au.Œu{ýu þ]øt kk2 5úÄk™ ™kxfku ŒÚkk fkÔÞku 2åÞkt Au.ˆˆ{u½ËwŒˆˆ, ˆˆ}Œw‚¼
t ðˆˆ, ˆˆfw{k2‚t¼ðˆˆ,
ˆˆ2½wðtþ{ˆˆ Œu{™e ‚ðkuo¥k{ frðíð þÂõík™ku r™¾k2 5úËrþoŒ ÚkÞu÷ku skuðk {¤u Au. Œu{™kt
™kxfku{kt ˆˆyr¼¿kk™þkfwLŒ÷{ˆˆ, rðfú{kuðŠþÞ{ˆˆ y™u ˆˆ{k÷rðfkrø™r{ºk{ˆˆ {wÏÞ Au.
(2) rðþk¾Ë¥k : rðþk¾Ë¥k yu yk ‚{Þ™ku yuf {nk™ ™kxÞ ÷u¾f nŒku.ˆˆ{wËÙk2kûk‚ˆˆ ŒÚkk
ˆˆËuðe [ËÙøkwÃŒ{ˆˆ ™k{™kt ƒu {nk™ yirŒnkr‚f (5]»X ¼wr{ Ä2kðŒkt) ™kxfku™e 2[™k f2e
Au.
(3) þwÿf : Œuýu ˆˆ{]åAfrxf{ˆˆ yÚkkoŒ 2{fzk™wt økkztw ™k{™wt yuf Wíf]»x ™kxf 2åÞwt Au.Œífk÷e™
Mkk{krsf-Äkr{of rMÚkrŒ™wt ðýo™ f2Œwt yu {nk™ ‚krnríÞf ‚kÄ™ Au.
(4) nr2»kuý: nr2»kuý økwÃŒÞwøk™k yuf {nk™ frð y™u ÷u¾f nŒkt. Œu{ýu 52kfú{e 2ksðe
‚{wÿøkwÃŒ {kxu 5úþrMŒ økeŒku 2åÞkt Au. su yÕnkƒkË™k MŒt¼ ÷u¾{kt ðýoððk{kt ykðu÷kt
Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
(5) ¼k‚: Œuýu Œífk÷e™ ¼k2Œ™e SðLkþi÷e™ku 5z½ku 5kzŒkt ŒÚkk yu Œ{k{ {kLÞŒkyku y™u
‚tMf]rŒ™u y™wY5 yuðk fw÷ Œu2 ™kxfku™e 2[™k f2e Au.
LkkUÄ fw»kký 2ksðe fr™Mfu ‚tMf]Œ rðîk™ku™u hkßÞk©Þ ykÃÞku nŒku. y&ðÄku»ku 2[u÷ økútÚk -
ƒwæÄ[r2ºk ˆˆ yu økkiŒ{ ƒwæÄ™tw SðLk[r2ºk Au. Œu{ýku 2[u÷ ‚kiË2k™tË yu ‚tMf]Œ ‚krníÞ™e
áüktíkY5 f]rŒ Au.
yk W52ktŒ økrýŒ, ¾økku¤þkMºk, sÞkurŒ»kþkMºk, f]r»k y™u ¼qøkku¤ ðøku2u rð»kÞku{kt
¼k2Œu ½ýtw ƒ½tw ‚krníÞ 2åÞtw Au.
ðiËfþkMºk 52 [2fu y™u ðkzfk5 52 ‚w©wŒu økútÚkku ÷ÏÞk nŒk. {kÄðu r[rfí‚kþkMºk
52 økútÚk ÷ÏÞku, ¾økku¤þkMºk 52 ð2knr{rn2u y™u ykÞo¼èu sÞk2u ÷çÄk[kÞuoyu Œ{k{ ûkuºku{kt
yøkúŒk fú{ {u¤ÔÞku nŒku. ð2knr{rn2™kt ƒwní‚trnŒk,ykÞo¼x]™k ˆ ykÞo¼èÞ{ ˆ y™u ðuËktøk
sÞkurŒ»k ‚kÚku nr2VkE Þkuse þfu Œuðtw fkuE s ™nŒtw.
W¥k2 {æÞfk÷e™ W¥k2 ¼k2Œu fk~{e2{kt ‚tMf]Œ ‚krníÞ™ku WËÞ skuÞku Au. ‚ku{Ëuð™tw
ˆˆfÚkk‚r2í‚økk2ˆˆ y™u ˆˆfÕn™kˆˆ, ˆˆ2ks Œ2tøkeýe ˆˆ suðk økútÚkku™tw yirŒnkrMkf {n¥ð Au. Œu
f~{e2™k 2kskyku™e rðMŒ]Œ {krnŒe 5q2e 5kzu Au. sÞËuð™k ˆˆøkeŒøkkurðtË{Tˆˆ ‚tMf]Œ ‚krníÞ™e
yk ‚{Þ™e W¥k2 fkÔÞf]rŒ Au. yu W52ktŒ yk ‚{Þu, f÷kMÚkk5íÞ y™u rþÕ5þkMºk ‚rnŒ™k
½ýkt ƒÄkt ûkuºkku{kt ‚tÏÞkƒtÄ ‚krníÞf]rŒykuLke h[Lkk ÚkE nŒe.
1. Ä{oþkMºk™tw rð»kÞ ðMŒw þtw A ?

..................................................................................
2. 2ks Œ2trøkýe™e 2[™k fkuýu f2e Au ?
..................................................................................
3. fkr÷Ëk‚™kt rðÏÞkŒ ™kxfku™e ÞkËe ŒiÞk2 f2ku.
..................................................................................
4. frð sÞËuð™e ‚krníÞ f]rŒ™tw ™k{ sýkðku.
..................................................................................

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
5. ðiËfþkMºk™u ÷økŒk økútÚk™k ™k{ sýkðku.
..................................................................................
6.8 íkr{÷, íku÷wøkw, fÒkz yLku {÷Þk÷{ LkkUÄ
Œr{÷, Œu÷wøkw, fL™z, y™u {÷Þk÷{ suÚke [k2 ÿrðz ¼k»kkykuyu Œu™tw 5kuŒk™tw ‚krníÞ
rðf‚kÔÞtw Au. yk Œ{k{{kt ‚kiÚke 5úk[eŒ¼k»kk Œ2efu Œr{÷¼k»kk{kt ‚krníÞ 2[™k ÚkE nŒe su™k
5r2ýk{u ‚tøk{ ‚krníÞ -yux÷u fu Œr{÷¼k»kk™tw 5úk[e™Œ{ ‚krníÞ ŒiÞk2 Úkðk 5kBÞtw nŒtw.
Œu÷wøkw ‚krníÞ
rðsÞ™øk2™ku Þwøk Œu÷øw kw ‚krníÞ™ku ‚wðýoÞøw k økýkÞ Au. 2ksðe ƒw¬k2kÞ 5úÚk{™k Ë2ƒk2e
frð ™kÞL™k ‚ku{™kÞu ˆ W¥k2knk2eðtþ{ˆˆ ™k{™e fkÔÞ 2[™k f2e nŒe. f]»ýËuð2kÞ (1509
Úke 1529) ™k{™ku rðsÞ™øk2 ‚k{úksÞ™ku {nk™ ‚{úkx Ãkkuíku yuf W¥k{ fûkk™ku frð- ‚krníÞfk2
nŒku. Œu™e 2[™k ˆˆy{wõík {kÕÞËkˆˆ yu Œu÷wøkw ¼k»kk™tw WíŒ{ 5úƒtÄ ‚krníÞ økýkÞ Au. Œu™k
Ë2ƒk2™e þku¼k ðÄk2ðk ykX Wíf]»x Œu÷wøkw ‚krníÞf Œk2÷kyku W5rMÚkŒ 2nuŒk su yøkX
rËøøkskuˆ Œ2efu rðÏÞkŒ nŒk. yk{kt™k yuf fu su {™w [r2ík{Tˆˆ ™k fŒko nŒk Œu yÕ÷k‚™e
5uËL™k Œu÷wøkw™k ÏÞkrŒ5úkÃŒ ‚krníÞfk2 {™kŒk nŒk. Œu™u ˆˆ yktÄúfkÔÞsøkŒ™k s™fˆˆ Œ2efu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk r‚ðkÞ™k - ‚kŒ frð2ks{kt™k yLÞ yux÷u ˆˆ 5kr2skŒk5nfk{ˆˆ ™k
2[rÞŒk ™tËe Œu{Òkk , {æÞøke2e {Õ÷ýk Äwso2e , íkuLkkr÷hk{, 2k{¼ÿ frð, 5tøk÷e ‚w2k™,
2ks2ks ¼w»ký Œu{s ŒuLkkr÷hk{ hk{r¢»LkuLk Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
Äqsoxe ™k{™k rþð¼fŒ frðyu f÷knMŒeMð2 {nkí{Þ ŒÚkk ˆˆ f÷knMŒe Mð2 þŒf{ˆˆ
™k{™e ƒu Wíf»x fkÔÞ 2[™kyku™tw ‚so™ f2u÷ Au. yLÞ frð r5tøk÷e‚w2kýeyu 2kÄðk5kLzðeÞ{
ŒÚkk ˆˆ f÷kÃkqhkýkuËÞ{ˆ ™k{™e ƒu 2[™kyku f2e Au. yu{ktÚke yuf f]rŒ{kt yu{ýu 2k{kÞý Œu{s
{nk¼k2Œ™e ƒt™u fÚkkð]íŒku™u yuf ‚kÚku ‚krnríÞf MðY5{kt ‚kt¤÷e™u 2[™k™ku 5úÞk‚ f2u÷ Au.
Œu™kr÷ 2k{f]»ýyu 2kòf]»ýËuð2kÞ™k 2ksË2ƒk2™ku ‚kiÚke 2{wS Ë2ƒk2e yÚkkoŒ 2ksrðËq»kf
nŒku. Œu ‚{Þ™k Wå[ðøko ‚tË¼ou Œuýu f2u÷e 2{qS xefkyku yksu 5ý yk™tË- {rMŒ ‚kÚku ¾k‚
ÞkË f2ðk{kt ykðu Au. yuf yLÞ f]rŒ ˆˆ5kLztw2tøk {nkíBÞˆˆ ™k ‚sof nŒk 2k{f]»ý™ yk
f]rŒ™u Œu÷wøkw ‚krníÞ 2[™kyku{ktÚke yuf Wíf]ü fkÔÞf]rŒ økýðk{kt ykðu Au. yus 2eíku ƒesk
‚krníÞfk2 2k{2ks¼q»kýu ˆˆ ðk‚w [kr2ºkÞ{ˆˆ ™e 2[™k f2e Au. Œuyku ¼x]{qrŒoLkk ™k{Úke 5ý
skýeŒk Au. yu{™e yLÞ ƒu f]rŒyku yux÷u ™2uþ¼q5kr÷Þ{ ˆˆ ŒÚkk ˆˆ nr2æÞk™÷ku5kÏÞk™ Œu
2kÄð5kLzeÞ™ ˆˆ þi÷e{kt 2[kÞu÷ W¥k{ f]rŒyku Au. su{kt 2ksk ™¤ ŒÚkk nr2[tÿ™e ðkŒko yuf‚kÚku
ðkt[ðk {¤e 2nu Au. {æÞøkehe{Õ÷kLk™e 2[™k{kt 2ksþu¾2™k ÞwæÄ y™u 5úu{™e ðkŒko ‚{krðü
Au. yÃÞk÷k 2ksqyu 2k{¼ÿLke 2[™k f2e níke.
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
fL™z ‚krníÞ
Œu÷wøkw ¼k»kk™k ‚krníÞ W52ktŒ rðsÞ™øk2 ‚k{úksÞ™k 2ksðeykuyu fL™z y™u ‚tMf]Œ
LkkUÄ ‚krníÞfk2ku™u 5ý 2kßÞk©Þ ykÃÞku nŒku ½ýkƒÄk si™ rðîk™kuyu fL™z ‚krníÞ™e þku¼k ðÄk2ðk
{kxu 5kuŒk™tw 5úËk™ yk5u÷ Au. frð {kÄðu 5tË2{k rŒÚkOfh W52 Ä{o™k{ Ãkqhký™e 2[™k f2e
nŒe. sÞk2u yLÞ yuf su™ rðîk™ ˆˆ Ä{o 52eûkuˆ ™k{™ku økútÚk ÷ÏÞku Au. Œífk÷e™ ‚tMf]Œ 2[™kyku{kt
{wÏÞíðu 52k‚2 M{]Œ ÔÞkÏÞk f2e þfkÞ.
yk fL™z ¼k»kk™ku 5qýoŒ{ rðfk‚ Ë‚{k ‚ifk ƒkË Úkðk 5kBÞku. fL™z ¼k»kk™e ‚kiÚke
5úk[e™ ‚krníÞ2[™k yux÷u ˆˆfrð2ks{køkoˆˆ Œu hk»xÙfqx 2ksðe ™]5Œwtwøk y{kuÄð»ko 5úÚk{™e
‚krníÞ 2[™k Au. fL™z ¼k»kk -‚krníÞ™k s™f Œ2efu™tw ‚L{k™ 5úkÃŒ f2™k2 frð 5BÞk yu
Ë‚{k ‚ifk{kt 5kuŒk™e Wíf]ü fkÔÞf]rŒyku ˆˆ ykrËÃkqhkýˆˆ y™u rðfú{krËíÞ rðsÞ™e 2[™k f2e.
yk frð 5BÃk [k÷wfÞ 2ksðe yr2fu‚2e™k Ë2ƒk2™e þku¼k ðÄk2Œk nŒk.
frð 5BÃk 5kuŒk™k fkÔÞ ‚so™™k fkiþÕÞ, ðýo™ f÷k™e ‚wtË2Œk , [r2ºkr[ºký ŒÚkk 2‚
r™»5L™ suðk ©u»X økwý ‚t5L™Œk{kt ©uc nŒk. hk»xÙfx 2ksðe f]»ý Œ]ŒeÞ™k Ë2ƒk2{kt Œu™k
2ksÞfk¤ Ë2BÞk™ ƒu ƒesk frðyku 5ý ÚkE økÞkt. yk{k™kt frð 5kuL™k ˆˆþktrŒÃkqhkýˆˆ™k{u
{nkfkÔÞ™e 2[™k f2e. sÞk2u frð 2kL™kyu ˆˆyseŒ™kÚk Ãkqhkýˆˆ™e 2[™k f2e. yk {kxu s frð
5kBÞk 5kuL™k ŒÚkk 2kL™kLku yuf ‚kÚku {¤e™u ˆˆ2í™ºkrÞˆˆ (yÚkkoŒ ºký 2í™ku)™k W5™k{Úke
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
íÞk2 ƒkË Œu2{k ‚ifk{k fL™z ‚krníÞu ™ðe Wt[kEyku nkt‚÷ f2e.frð nr2&ð2u ˆˆnr2&ð2Lÿ
fkÔÞˆ Œu{s ˆˆ‚ku{™kÚk [2eŒ{Tˆˆˆ™k{™e ‚krníÞ f]rŒyku™wt ‚so™ fÞow. yu s 2eŒu ƒtÄwð{ko yu
ˆˆnr2ðt[yåÞwŒˆˆ Œu{s ˆˆSð-‚tƒkuÄ™ˆˆ™e 2[™k f2e. íÞk2ƒkË nkuÞ‚¤ 2ksðeyku™k,
2kßÞk©Þ ytŒøkoŒ fux÷ef ‚krníÞ f]rŒyku 2[ðk 5k{e. su{kt Yÿ¼x] 2r[Œ ˆˆsøkL™kÚkrðsÞˆˆ
ytËEÃ5k™wtˆˆ ˆˆ{Ë™rðsÞˆˆ yÚkðk ˆˆfÕ÷eøkk2fkÞˆˆ™k{™wt ‚krníÞ ‚so™ ‚tMf]Œ™k ‚nus5ý 5ú¼kð
(¼u¤‚u¤) ðøk2 þwØ fL™z ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷ fkÔÞ 2[™k Au. su ‚kY yuðwt ÷kuf Y[e 5úkÃŒ ‚so™
økýkÞ Au.2[kÞu÷ ‚ðo 5úÚk{ ‚w¼kr»kŒˆˆ 2í™frýfkˆˆ fu su™wt ‚tf÷™ ˆˆ‚wrfŒ‚wÄkýoðˆˆ Œu{s
ˆˆfur‚Úkoˆˆ™wt ÔÞkf2ý þkMºk 52™ku økútÚk ˆˆþçË{rý Ë5oýˆˆ yu fL™z ¼k»kk-‚krníÞ™e Wíf]ü ‚krnríÞf
2[™kyku økýkÞ Au. rðsÞ™øk2 ‚k{úsÞ™k 2ksÞk©Þ ytŒøkoŒ [kiË{k y™u ‚ku¤{k ‚ifk Ë2BÞk™
fL™z ‚krníÞ ¾wƒ ‚k2e 2eŒu rðfk‚ 5kBÞwt nŒw.t yu ð¾Œu fwL™2k ÔÞk‚ f]Œ ˆˆ¼k2Œˆˆ y™u ™2nr2f]Œ]

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
ˆˆŒ2kð2k{kÞýˆˆ suðe f]rŒyku 2[kE ÷û{e su{ýu ‚¥k2{k ‚ifk{ktˆˆsir{™e ¼k2Œˆˆ™e 2[™k f2e.
Œuˆˆ fk{Œk-f2e fwŒðk™-[iºk (yÚkkoŒ fýkúxf™k yk{úftws™e ð‚tŒ Œ2efu™w W5™k{ ykÃÞwt.
Œífk÷e™ ‚{Þ™ku yøkúýe nŒku. ˆˆ‚ðos™ˆˆ su ÷kuf frð Œ2efu skýeŒku nŒku. Œu™e ‚wºkkí{f LkkUÄ
rºk5Ëe (yÚkkoŒ ºký ÷exeykuðk¤e) 2[™kyku znk5ý Œu{s Lkerík{¥kk™k ¼tzk2 ‚{k™ Au. fL™z
¼k»kk™e {kuxu ¼køku ‚ðo 5úÚk{ frðÞºke nkuL™kBBk™ku yºku rðþu»k WÕ÷u¾ f2ðku sýkÞ Au. Œu™e 2[™k
ˆˆnkËe ƒËuÞˆˆ (yÚkkoŒ 5rðºk ™k2e™e V2sku)yu ™erŒ{¥kkLke yk[k2 ‚trnŒk yrîríkÞ Au.
{÷Þk÷{ ‚krníÞ
{÷Þk÷{ ¼k»kk fu2¤ ŒÚkk Œu™k ‚{e5ðŒeo rðMŒk2ku{kt ƒku÷kÞ Au. Œu {kuxu ¼køku E‚w™k
yøkeÞk2{k ‚ifk™e yk‚5k‚ WËÞ-rðfk‚ 5k{e y™u 5tË2{kt ‚ifk ‚wÄe{kt Œku yk ¼k»kk-{÷Þk÷{-
yuf MðŒtºk ¼k»kk Œ2efu™ku Ë2ssku 5k{e [wfe nŒe.
ˆˆ¼k‚ fkiþÕÞˆˆ yux÷u yÚkoþkMºk 52™e xefk/xeÃ5ýe Œu{s ˆˆfkufk{tËe‚{ˆˆ yu ƒt™u ynet™e
{nk™ ‚krníÞ 2[™kyku Au. 2k{5ýef2 Œu{s 2k{k™ws™ yuÍnwÚkk[™ yuƒt™u {÷Þk÷{ ¼k»kk™k
Wíf]ü ‚krníÞfk2ku Au. Ërûký™e ƒeS ¼k»kkyku™k 5ú{ký{kt {÷Þk÷{ ¼k»kk ½ýe {kuze rðf‚e
nkuðk AŒkt Œuýu yuf ‚ƒ¤ yr¼ÔÞÂõík™k {kæÞ{ Œ2ef™wt MÚkk™ økúný f2e ÷eÄw nŒwt. ðŒo{k™ ‚{Þu
{÷Þk÷{ ¼k»kk{kt 5w»f¤ {krnŒe 5ºkefkyku, ‚{k[k2 5ºkku ŒÚkk ‚k{rÞfku 5úfkþeŒ ÚkkÞ Au.sÞk2u
÷kufku 5kuŒk™e s ¼k»kk{kt ÷¾e ðkt[e þfu íÞk2u s Œuyku Œu™ku {n¥k{ yk™tË 5úkÃŒ f2e þfu Au. yk{
yux÷k {kxu ÚkkÞ Au fu ¼k»kk yu Œu{™e 5kuŒk™e ‚tMf]rŒ™wt yrð¼ksÞ ytøk Au. Mð¼k»kk ÷kufku™k
Mkk{krsf SðLk{kt yux÷e Œku ‚wøkúÚkeÚk/ykuŒ5úkuŒ ÚkÞu÷ nkuÞ Aufu Œu™k Úkfe s Œuyku Œu{™e ÷køkýeyku
yr¼ÔÞfŒ f2e ŒÚkk y™w¼ðe þfŒk nkuÞ Au. yk ƒkƒŒ Œ{k2e ŒÚkk Œ{k2e ¼k»kk ƒkƒŒu 5ý
yux÷e s ÷køkw 5ze þfu Au.
6.9 Œr{÷ yÚkðk ‚tøk{ ‚krníÞ
Œr{÷ ¼k»kk™u Œu™e yuf ÷ur¾Œ ¼k»kk Œ2efu™e yku¤¾ r¾úMŒe ‚tðtŒ fk¤™k 5úk2t¼ ÃkqðuoÚke
{¤e Au. yux÷k {kxu Œku r¾úMŒe ‚tðtŒ™k 5úk2tr¼f [k2 ‚ifkyku Ë2BÞk™ ‚tøk{ ‚krníÞ ‚k2k yuðk
5ú{ký ÷¾kE™u W5÷çÄ ƒLÞwt nŒww. yu ƒkƒŒ ™ðkE 5{kzu Œuðe ™Úke sku fu Œu™wt ytrŒ{ ‚tf÷™ Œku
E.‚.™k Aêk ‚ifk ‚wÄe [k÷w nŒwt.2ksÞ™ku yøkú yrÄfk2e ðøko Œu{s 2ksÞk©eŒ rþûký ‚tfw÷ku{kt
¼uøkk ÚkŒkt frðykuyu÷kuf f÷kfk2kuyu ºký Úke [k2 ‚ifkyku sux÷kt ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ ‚{økú Ërûký
¼k2Œ{ktÚke {Ëw2kE ¾kŒu ykðe™u yk ‚tøk{ ‚krníÞ™wt ‚so™ fÞowt nŒwt. yk {nkrðãk÷Þku {w¤‚tøk{

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
(5AeÚke ‚tøk{) Œ2efu skýeŒk ÚkÞk. yk ‚krníÞ ‚¼kyku{kt r™øk5L™ ÚkÞu÷ ‚krníÞ yu s ‚tøk{
‚krníÞ. Œu{kt rŒYðÕ÷wð2 fu su{ýu fw2k÷™e 2[™k f2e. Œu™wt ½ýe ƒÄe ¼k»kkyku{kt ¼k»kktŒ2 ÚkÞu÷
Au. yk íkr{÷ ‚tŒku™wt 5úËk™ ytíÞŒ LkkUÄ5kºk Au. yk ‚tøk{ ‚krníÞ ytŒøkoŒ ½ýk ƒÄk rð2 5wYøkkku
LkkUÄ
y™u rð2ktøkLkkyku™e 5úþÂMík f2ðk {kxu 2[kÞu÷ ™k™k {kuxk y‚tÏÞ fkÔÞku-økeŒku™ku ‚tøkún Au. Œu™wt
MðY5 rƒ™‚kt5úËkrÞf Au. yk ‚krníÞ ðkMŒð{kt ½ýwt s Wíf]ü fûkk™wwt Au. ykðk fw÷ ºký ‚tøk{
Þkuskðk 5kBÞk nŒkt. yk{k™k 5úÚk{ ‚tøk{ Ë2BÞk™ ‚tøkúneŒ f2kÞu÷ fkÔÞ f]rŒyku ™»x ÚkE sðk
5k{u÷ Au. sÞk2u îeŒeÞ ‚tøk{ ytŒøkoŒ ykþ2u ƒu nsk2 fkÔÞ™wt ‚t5kË™ f2ð{kt ykÔÞwt nŒwt.
ˆ ykuèfkuèE ˆ ™k{™k ykX MŒ2ku{kt økkuXðkÞu÷ fkÔÞ ‚tøkún{kt ÷øk¼øk 30,000 sux÷e fkÔÞ
5trfŒyku ‚{krðü Au. ˆˆ5èkE™uL™fe÷ˆˆ (18 r™B™ økeŒ ‚tøkún) y™u ˆˆ5¥kk5è ˆˆ (Ë‚ økeŒ™ku
‚tøkún) ™k{™k ynet ƒu {wÏÞ swÚkku 5úðŒou Au. su™ku yºku 5úÚk{ WÕ÷u¾ f2kÞku Au. Œu ‚k{kLÞ 5ýu
5úk[e™ Au. sÞk2u Œu 5Ae™wt su Œu 5ú{ký{kt ™ðwt (5kA¤Úke ‚skoÞu÷) Au y™u Œu ðÄw yirŒnk‚ef
{níð 5ý Ä2kðu Au. frð rÚkYðÕ÷wyð2™e f]rŒ ˆˆfw2k÷ˆˆ fw÷ ºký ¼køk{kt rð¼kSŒ Au. Œu{kt™k
5úÚk{ ¼køk{kt {nkfkÔÞ , ƒesk ¼køk{kt 2ks™erŒ Œu{s ‚2fk2 ŒÚkk ºkesk ¼køk{kt 5úu{ ‚tƒtÄe
2[™kyku ‚{krðü Au.
ˆˆ‚tøk{ˆˆ ‚krníÞ 2[™yku W52ktŒ yk5ýe 5k‚u ˆˆŒku÷ffkr5Þ{ˆˆ™k{™wt ÔÞkf2ý ŒÚkk
frðŒk™u ÷økŒwt 5wMŒf Au. yk r‚ðkÞ yk5ýe 5k‚u skuzfk {nkfkÔÞku-ˆˆþi÷ÃkÆefku2{ˆˆ y™u
ˆˆ{ýe{u¾÷kE 5ý Au. yk ƒt™u™wt ‚tf÷™ E‚w™k Aêk ‚ifk Ë2BÞk™ Úkðk 5k{u÷ Au. Œu{kt™k 5úÚk{
Œr{÷ ‚krníÞ™k ˆˆ2í™ˆˆ Œ2efu ™ðksðk{kt ykðu Au. su yuf 5úu{ fÚkk Au.sÞk2u ƒeswt {nkfkÔÞ yu
{Ëw2kE™k y™ks™k ÔÞk5k2e îk2k 2[kÞu÷ Au. yk {nkfkÔÞku E‚w™k ƒesk ‚ifkÚke Aêk ‚ifk ‚wÄe™k
Mkk{krsf y™u ykrÚkof SðLk 52 5úfk2 5kÚk2u Au.
E‚w™k AX]kÚke ƒk2{k ‚ifk Ë2BÞk™ Œr{÷ ¼k»kk{kt ¼rfŒ økeŒku™e 2[™k Úkfe LkÞ™k2
ˆˆþið ¼fŒkuˆˆ y™u yÕkÞk2 (rð»ýwt ¼fŒku)™k{™k ‚tŒku ¼rfŒ yktËku÷™™kt yøkúËwŒ ƒLÞkt. íku{ýuu
‚{økú ¼k2ŒeÞ W5¾tz 52 5kuŒk™ku 5ú¼kð 5kzÞku. yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ ˆˆftƒ2k{kÞý{ˆˆ
Œu{s ˆˆ5u2eÞkÃkqhký{ˆˆ ™k{™k ƒu Œr{÷ ¼k»kk{kt ƒu þkMºkeÞ ÷u¾™ fkÞo ÚkÞkt.
Œ{u þwt þeÏÞk..
• ðk2‚ku yu yk5ýk ði¼ðe/‚t5r¥kðk™ ¾sk™k™ku yuðku yuf ƒkirØf¼køk Au. su™u yufÚke
ƒese 5uZe ‚wÄe nMŒktŒ2eŒ f2ðk{kt ykðŒku nkuÞ Auu.
• ‚tMf]Œ ¼k2Œ™e ‚kiÚke 5úk[e™ ¼k»kk Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
• }øðuË yu {ksð{kºk™ku ‚kiÚke 5úk[e™ y™u ‚krnríÞf ðk2‚ku Au.
• yk5ýk WÃkLke»kËkuyu rðï¼hLkk Œíðr[tŒfku™u 5ú¼krðŒ fÞko Au.
• 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ suðk yk5ýk {nkfkÔÞku yksu5ý Mkk{krsf {wÕÞku 52 5kuŒk™w LkkUÄ
5ú¼wíð Ä2kðu Au.
• Ãkqhkýku 5úsk ‚{wn™u {køkoËþo™ 5q2ku 5kzu Au.
• si™ Ä{o ‚k2e ðŒoýwf ŒÚkk ™irŒfŒk 52 ¾k‚ ¼k2 {wfu Au y™u Œu ‚kÚku yrntt‚k, ‚íÞ
52kÞýŒk y™u WøkúŒk (fúkuÄ) 52 r™Þtºký 2k¾ðk™ku W5Ëuþ yk5u Au. yk ‚{Þ™k ÷kufku™k
rð[k2ku y™u ®sËøke rðþu skŒf fÚkkyku{ktÚke ½ýwt skýðk {¤u Au.
• ƒkiØ ‚t½ku ¿kk™ 5úkÃŒe {kxu™k {nk™ fuLËÙku økýkÞ Au.
• 5úk[e™ fk¤™k W5÷çÄ ‚krníÞ{ktÚke fkÞËkþkMºk, 2ksÞþkMºk, ðiËfþkMºk, Sðrð¿kk™,
2‚kÞýþkMºk Œu{s MÚkk5íÞ f÷k™e y{wÕÞ {krnŒe {¤e 2nu Au.
• Œr{÷ ‚krníÞ ‚tøk{ ‚krníÞ Œ2efu skýeŒwt Au.
5kXktŒ MðkæÞkÞ
(1) ‚tMf]Œ yu Äýe ƒÄe ¼k2ŒÞeÞ ¼k»kkyku™wt WËTøk{ MÚkk™ Au-‚{skðku.

(2) WÃkLke»kËku™w {níð MÃk»x f2ku.
(3) ƒkiæÄ ŒÚkk si™ ‚krníÞ™k ™k{ yk5e™u Œu{ktÚke Œ{™u øk{Œkt fkuE 5ý ƒu ytøku ™kuÄ ŒiÞk2
f2ku.
(4) ™e[u™k 52 xwtf ™kutÄ ÷¾ku.
(1) ‚tøk{ ‚krníÞ
(2) ðuËku (ðiËef ‚krníGk)
(5) ˆˆrþ÷ÃkÆefk2{ˆˆ ŒÚkk ˆˆ {ýe{u¾÷kEˆˆ økútÚkku 5kA¤ þe fÚkk 2nu÷ Au ?
(6) 2k{kÞý{kt yË¼wŒ fne þfkÞ Œuðe fE ƒkƒŒ Au ?

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
5kXktŒ 5ú&™ku™k W¥k2 yk5ku.
6.1
LkkUÄ
(1) ‚tMf]Œ
(2) }øðuË
6.2
(1) ¿kk™
(2) }øðuË, ÞsqðuoË, ‚k{ðuË y™u yÚkðoðuË
(3) yu™ku yÚko ƒ÷e y™u 5wsk 5kX ÚkkÞ.Œífk÷e™ ¼k2Œ™e Mkk{krsf y™u Äkr{of rMÚkrŒ
(4) ‚ku¤ nsk2
6.3
(1) WÃkLke»kË yux÷u økwY™k ‚ktr™æÞ{kt 2nuðwt.
(2) yºkuÞ, fu™, fX, ƒ]nËfk2ÛÞ y™u AtËkuøGk.
(3) ©ef]»ýyu ysow™™e ‚{ûk yuf ÞkuæÄk™e V2sku ŒÚkk rðrðÄ Œíð¿kk™™ku 52e©{ 5wðof ŒiÞk2
f2u÷ Ëüktíkku y™w Œw÷™kyku 2sw f2e.
6.4
(1) 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ
(2) ðkÕ{efe y™u ðuËÔÞk‚
6.5
(1) 18 5q2kýku y™u 18 W5Ãkqhkýku Au.
(2) Ãkqhkýku (‚]r»x™e) 2[™k™k økwZ fkuÞzk™u ðtþ ðk2‚køkŒ-ðtþkð¤e Mkrník Ëþkoðu Au.
6.6
(1) 5k÷e y™u yÄko{køÄe
(2) rð™Þ rÃkxf, ‚wŒ r5xf y™u yr¼ÄB{r5xf
(3) ¼økðk™ ƒwØ™k 5kA÷kt sL{{kt yu{ýu yk5u÷e Ä{kuo5Ëuþ
(4) nr2¼ÿ ‚w2e (E‚w™ku ƒk2{ku ‚ifku)
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
6.7
(1) fkÞËku
(2) fÕný LkkUÄ
(3) yr¼¿kk™ þktfwLŒ÷{
(4) økeŒøkkurðtË
(5) [2f

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
LkkUÄ
7
¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ-2
fkuE5ý ‚tMf]rŒ™ku ði¼ð ™s2u Ëu¾e y™u ð¾kýe þfkÞ 52tŒw sku ¼k»kk y™u ‚krníÞ™e
ðkŒ nkuÞ Œku Œu ðk[ðwt y™u ‚kt¼¤ðw s 2nÞwt. yk5ýu 5ý yk5ýe ‚tMf]rŒ™k yk 5k‚k {kxu økðo
÷uðku skuEyu. yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞ{™ ÷¾kÞu÷k {nŒ{ 5wMŒfku yk5ýu ðkt[e sðk skuEyu .suÚke Œu
ð¾Œu ƒ™u÷e ðÄw{kt ðÄw ½x™kyku™u ‚{sðk{kt Œu {ËËY5 ™eðze þfu. yk5ýe yksw ƒksw ƒ™e
2nu÷ ½x™kyku™e ‚{s y™. r™fxŒk fu¤ððk {kxu ðÄw{kt ðÄw 5wMŒfku ðkt[e™u Œu{™e yk{ ytøku
{ËË {u¤ðe þfkÞ. yk 5úf2ý{kt ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u Œu™k ‚krníÞ rðþu yÇÞk‚
nkÚk Ä2eþwt. yk ‚tË¼ou yk5ýu r¾úMŒe r{þ™e2eyku îk2k nkÚk Ä2kÞ÷k 5úÞí™ku ytŒøkoÞ 5úk2tr¼f
yðMÚkk{kt ykÄwr™f ¼k»kkyku™k þçË fku»kku ŒÚkk ÔÞkf2ý ŒiÞk2 f2kÞk su™ ykÄk2u ykÄwr™f
¼k»kkyku™k ‚krníÞ™ku rðfk‚ ‚kÄe þfðk{kt Œu{™e þe {ËË {¤e nŒe. Œu rðþu 5ý ðkt[eþwt. yu
5nu÷k yk5ýu ¼rfŒ yktËku÷™ Œu{s 2k»xÙðkË™e yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ™k Wíf»ko{kt 2nu÷k
5úËk™ rðþu skýfk2e {u¤ðeþw.
nuŒwyku
yk 5kX™k ðkt[™ ƒkË Œ{u....

• yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™k rðfk‚™u 5eAkýe þfþku.
• ¼k2ŒeÞ ‚{ks y™u ‚krníÞ ûkuºku ÚkÞu÷k, ‚k{ksef, ‚ktMf]rŒf 52eðŒo™ ‚tË¼ou ¼k2Œ™e
rðrðÄ ¼k»kkyku{kt ¾uzk™™wt 52eûký f2e þfþku.
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
• rðrðÄŒk™k yufŒk™k ‚tË¼o{kt ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™e yuf Ë»xktŒ Œ2efu xktfe þfþku.
• yk ™ð skøk]rŒ™u ûkuºku ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku Œu{s Œu™k ‚krníÞ™ku Vk¤ku {w÷ðe þfþku.
7.1 W¥k2 ¼k2ŒeÞ ¼k»kk ‚krníÞ LkkUÄ
yk5ýu ykøk¤ W52 skuE økÞk Au fu ¼k2Œ™k Œu™k 5úk2t¼ef {æÞÞwøk ‚wÄe ¼k»kkyku fuðe
2eŒu rðf‚e nŒe ? 5úk[e™ y5¼útþ ¼k»kkykuyu ™ðw Y5 Äk2ý f2e ÷eÄw nŒwt yÚkðk Œu ƒesk
2tøkY5{kt ¼¤e sðk 5k{e nŒe.yk ¼k»kkyku ƒku÷[k÷™e ŒÚkk ÷u¾™™e ¼k»kkyku Œ2efu rðf‚e
nŒe. yþkuf™k ‚{Þ™e 5úk[e™ ƒúkñe ÷e5e{kt ¼k2u 52eðŒo™ ykððk 5kBÞw nŒw. yþkuf™k ‚{Þ™e
ðýo{k¤k fË{kt y‚{k™ nŒe. 52tŒw n»koðÄo™™k ‚{Þu Œu™w fË yuf‚{k™ ƒ™u÷ nkuðkÚke Œu ÷u¾™
{kxu fu¤ðkÞu÷k nkÚk™e ¾kºke yk5u Au.
yÇÞk‚ 52Úke V÷eŒ ÚkkÞ Au fu W¥kh¼k2Œ™e yuf {kºk WËow r‚ðkÞ™e Œ{k{ ¼k»kkyku™wt
WËT¼ð MÚkk™ 5úk[e™ ƒúkñe Au.yuf ÷ktƒe y™u Äe{e 5úrfúÞyu Œu{™e yk ½kx/ykfk2 yk5u÷ Au. sku
yk5ýu økws2kŒe, rntËe y™u 5tskƒe ¼k»kkyku™e ÷e5e™u yuf ƒesk ‚kÚku ‚2¾kðeyu Œku yk5ýu
Íz5Úke yk Vu2Vk2™u ‚{se þfeþwt. ƒku÷kŒe ¼k»kk™e ðkŒ f2eyu Œku ðŒo{k™ ¼k2Œ{kt ÷øk¼øk
200Úke 5ý ðÄw ¼k»kkyku fu ƒku÷eyku 5ú[÷™{kt Au. Œu{™e fux÷ef ÔÞk5f 5ú{ký Œku fux÷ef y{wf
5úËuþku 5w2Œe {ÞkoËeŒ ð52kÞ Au. yk ƒÄk{ktÚke {kºk 22 ™ku s yk5ýk ƒtÄk2ýu Mðefk2 f2u÷ Au.
½ýk {kuxk 5úk{ký{kt ÷kufku swËk swËk MðY5{kt rntËe ƒku÷Œ sýkÞ Au. su{kt ðsú¼k»kk,
yðÄe( yðÄ 5úËþ u {kt ƒku÷kŒe ¼k»kk), ¼kus5w2e, {k½Œe, {iÚke÷e( r{Úke÷k™e yksw ƒksw{kt ƒku÷kŒe)
ŒÚkk 2ksMÚkk™e y™u ¾zeƒku÷e (rËÕne™e yksw ƒksw{kt ƒku÷kŒe) {wÏÞ Au. 2ksMÚkk™e yu rntËe™ku
5úfk2 fu yuf ƒku÷e s Au. yk ðøkeof2ý ½ýk ÷ktƒk ‚{ÞÚke {nk™ frðyku îk2k ‚skoÞu÷k ‚krníÞ™u
ykÄk2u fne þfkÞ Œu{ Au. ŒuÚke ‚tŒ ‚w2Ëk‚ y™u ‚tŒ rƒnk2eËk‚ îk2k W5Þkuøk{kt ÷uðkÞu÷ ¼k»kk™u
ˆˆðsúŒe ¼k»kkˆˆ ‚tŒ Œw÷‚eËk‚ îk2k ˆˆ2k{ [r2ºk{k™‚ˆˆ{kt 5úÞkuskÞu÷ ¼k»kk™u ˆˆyðÄeˆˆ rðãk{Œe
îk2k ð52kÞu÷ ¼k»kk™uˆˆ{iÚke÷e ¼k»kk™w t™k{ y5kÞu÷ Au.52tŒw yksu yk5ýu su rntËe ¼k»kk™u
yku¤¾eyu Aeyu Œu ¾zeƒku÷e Au. sku fu ¾w‚2kuyu 5kuŒk™e 2[™kyku 13{k ‚i{kt ¾zeƒku÷e™ku W5Þkuøk
fÞkuo nŒku. Œu™wt ‚krníÞ{kt 5úÞkuøk Úkðk™e þYykŒ Au fu 19™k ‚ifk Ë2BÞk™ Úkðk 5k{e nŒe. Œu™ku WËow
525ý 5ú¼kð Íe÷kÞu÷ Au.
7.2 Vk2‚e y™u WËow
E‚w™k [kÚkk ‚ifk ƒkË WËow™w yuf MðŒtºk ¼k»kk Œ2efu WË¼ð Úkðk 5kBÞku. Œwfkuo y™u {½÷ku™k
¼k2Œ{k™k ykøk{™ ƒkË y2ƒe y™u Vk2‚e ¼k2Œ{kt 52e[Þ Úkðk 5kBÞku nŒku. Vk2‚e Œku Aêk
‚ifkyku ‚wÄe Ë2ƒk2e ¼k»kk Œ2efu 5ú[÷™{kt 2ne. WËow yuf yuðe ¼k»kk Au fu su rntËe y™u Vk2‚e™k
‚tÞkus™Y5u sL{ 5k{e Au.
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
rËÕne rðsÞ (1192-Œ2kE™w ƒesw ÞwæÄ) ƒkË Œwfkuo yk rðMŒk2{kt MÚkkÚke. WËow™ku WË¼ð
ykðk ™ðku ð‚ðkx f2™k2kyku Œu{s Akðýe{kt 2nu™k2k ‚ir™fku ŒÚkk ‚k{kLÞ s™Œk™k 52M52™k
‚nðk‚™u ÷eÄu sL{e Au. {w¤ Œu yuf ƒku÷e {kºk nŒe. 52tŒw sÞk2u ÷u¾fkuyu Vk2‚e ¼k»kk™ku
LkkUÄ
W5Þkuøk f2ðk {ktzÞku fu Œw2tŒ s Œu™u yuf ¼k»kk Œ2efu™k sY2e Œ{k{ ÷ûkýku nkt‚÷ f2e ÷eÄk.
52tŒw sÞk2u Œu™u ynu{Ë ™øk2, rƒsk5w2 ,økku÷fktzk ŒÚkk rƒ22 suðk ƒn{™e 2ksÞyu 5kuŒ™k
W5Þkuøk {kxu rMðfk2e íÞk2u Œu™u yuf 5úu2fƒ¤ {¤e 2nÞwt. ynet Œku Œu ËÏ¾™™e fu Ërûký ¼k»kk
Œ2efu yku¤¾kðk ÷køke. ‚{Þ sŒk Œu rËÕne rðMŒk2{kt 5ý ÷kuf 5úeÞ ƒ™e sðk 5k{e.
yZk2{kt ‚ifk™k 5úk2tr¼f Œƒffk{kt WËwo yíÞtŒ ÷kufr5úÞ ƒ™ðk 5k{e. ÷fku nðu 5kA÷kt
{ku½÷ ƒkËþknku™t™ rðøkŒku 5ý WËow{kt yk5Œk ÚkÞk. Äe{u Äe{u Œu™u yuðwt ‚B{k™ s™f MÚkk™ {¤ðk
5kBÞwt fu ÷fku Œu{kt 5ã y™u økã ‚krníÞk 2[™kyku 5ý f2Œk ÚkÞkt. ytŒu ½kuøkE ƒkËþkn ƒnkËw2
þkn ÍV2u 5kuŒk™e 2[™kyku WËow ¼k»kk{kt s f2e Au.Œu™e fux÷ef 5trfŒ y™u rntËe y™u WËow ¼k»ke
rðMŒk2ku{kt yíÞwŒ skýeŒe ƒ™e sðk 5k{e nŒe.Œu 5Ae ½ýk ƒÄk frðykuyu yuf ƒesk™u Ëu¾k
Ëu¾eÚke WËow{kt fkÔÞ 2[™kyku f2ðk {kze. Œu™u {k™¼Þowt MÚkk™ y5kÔÞwwt. 5úk2tr¼f WËow frðyku{kt
y{e2 ¾w‚2ku (E.‚. 1253-1325) ™ku WÕ÷u¾ Úk÷ þfu. Œu™u ‚w÷Œk™ ƒÕ÷ƒ™k ‚{ÞÚke yu
rðMŒk2ku{kt WËow{k t fkÔÞ 2[™kyku þY f2e. su™ u r™sk{wË]e™ yku÷eÞk 5ý y™w‚Þko nŒk. yu{
fnuðkÞ Au fu Œu{™u 99 fkÔÞku™e 2[™k f2e nŒe. su{kt ˆˆ÷i÷k-{s™w™eˆˆ y™u yÕÕkWËe™ ¾÷se™u
‚{r5oŒ f]rŒ ykÞ™kyu r‚tfË2e {wÏÞ Au . yu{kt™k yLÞ rðÏÞkŒ frðyku{kt r{sko økk÷eƒ , Íkif
y™u Efƒk÷™e WËow 2[™kyku™ku ‚tøkún ƒtøk-yu-Ëk2 fnuðkÞ Au. su{™e 2[™k ˆˆ ‚k2u snkt yåAk
rntËkuMŒk n{k2kˆ yu ¼k2Œ™k Œ{k{ 2k»xÙeÞ ‚{k2kun{kt økðkŒw sýkÞ Au. yk økeŒ™kt ðkË™
r‚ðkÞ™e fkuE5ý ÷~f2e fðkÞŒ 5w2e ÚkŒe nkuŒe ™Úke. rËÕne suðkt {kuxk {kuxk þnu2ku™k {wþkÞ2k
{nuVe÷ku™k fkÞofú{ku{kt ykðŒkt. þkÞ2ku økk÷eƒ, 2kW{ ƒw÷e‚k, ðk2eþkn y™u ½ýk ƒÄk þkÞ2ku™e
™sk{ku y™u økÍ÷ku y[wf økkŒk nkuÞ Au. yk W52Úke Œ{™u y[wf ÏÞk÷ ykðe sþu fu yk5ýku ¼k»kk
‚krníÞ™ku ykx÷ku ‚{]Ø ðk2‚ku yks 5ÞoŒ fuðe 2eŒu s¤ðkE 2nÞku Au ? Œu yk5ýk Sð™™e ‚t5L™
f2ðk ‚kÚku ÷kufku™u 52M52 yuf ƒesk ‚kÚku ykuŒ5úkŒu ÚkE sðk{kt yíÞtŒ {ËËY5 ƒ™e 2nu Au.
WíŒ{ WËow økã 2[™k fk2ku{kt 5t. 2Œ™™kÚk ‚2‚k2fu su{™u rðÏÞkŒ ˆˆ V‚k™k-yu-ykÍkËˆˆ
™e 2[™kyku f2e Au Œu {wÏÞ Au. 5ú2tr¼f rËð‚ku{kt {wLþe 5úu{[tË f su rntËe™k WøkŒk 5ú¼kŒ ‚{k
Au. Œu{™u 5ý 5kuŒk™e 2[™kkuyku WËow{kt f2e Au. WËowyu yk5ý™u frðŒk™wt ™ð÷wt MðY5-™Í{ yk5u÷
Au. WËow™u ÷¾W™k ™ðkƒkuyu 2kßÞk©Þ ykÃÞku nŒku. Œuyku yk ¼k»kk-WËow{kt fkÔÞ ‚tøkúnku 2[Œk Äe{u
Äe{u Œu yíÞtŒ ÷kufr5úÞ ¼k»kk ƒ™e 2ne fu 5krfMŒk™u Œku WËow ¼k»kk™u 2ksÞ ¼k»kk™ku Ë2ssku 5ý
yk5e ËeÄku Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
{w½÷fk÷e™ ‚krnríÞf rðfk‚
{w½÷fk¤ Ë2BÞk™ ‚krníÞ™u ûkuºku yË¼wŒ rðfk‚ Úkðk 5kBÞku. ƒkƒ2 y™u nw{kÞw( ƒt™u)
‚krníÞ™k [knf nŒk. ƒkƒ2 ¾uË Vk2‚e ¼k»kk™ku rðjk™ nŒku. Œu™u ÷¾u÷ 5wMŒf(ykí{fÚkk) LkkUÄ
ˆˆŒwÍwf-yu-ƒkƒ2eˆˆ Œwrfo ¼k»kk-‚krníÞ™wt Wå[ fûkk™wt WËkn2ý Au. nw{kÞwyu skŒu s Œu™w y2ƒe
¼k»kk{kt ¼k»kktŒ2 f2u÷ Au. Œu MðÞt ðk[™™ku ¼k2u þku¾e™ nkuðkÚke Œu™u yuf 5wMŒfk÷Þ MÚkkr5Œ fÞowt
nŒw. ˆˆnw{kÞk™k{kˆˆ ™k{™wt yk ‚{Þu ÷¾kÞu÷ 5wMŒf ½ýe s Wå[ fûkk Ä2kðu Au.
yfƒ2 5ý ðk[™™ku þku¾e™ nŒku. yk ‚{Þu 2[kÞu÷ økútÚkku{kt ˆˆ yfƒ2™k{kˆˆ ,
ˆˆ‚w2‚køk2ˆˆ ,ˆˆ2k{[2‚Œ {k™‚ˆˆ {wÏÞ Au.{÷ef {kunB{Ë skÞ‚ef]Œ ˆˆ5ÈkðŒ skÞ‚eˆˆ y™u
fuþð f]Œ ˆˆ 2k{[trËÙfkˆˆ 5ý yk ‚{Þu s 2[kÞk nŒk. snktøke2u Œku ‚krníÞ™u ©u»X 2ksÞk©Þ
5úËk™ fÞkuo nŒku. Œu skŒ u5ý Wå[ fûkk™ku rðjk™ nŒku .ŒÚkk Œu™u 5kuŒk™w ykí{fÚkk™f 5ý ÷ÏÞwt
Au.(ŒwÍwf -yu-snktøk2e) þknsnk™k þk‚™fk¤{kt yçËw÷ n{eË ÷knku2e ™k{™ku rðÏÞkŒ rðjk™
ÚkE økÞku. Œu™u ˆˆƒkËþkn ™k{kˆˆ ™e 2[™k f2e skufu yki2tøksuƒ™k þk‚™fk¤{kt ‚krnríÞf 5úð]rŒ™u
Xu‚ 5nkut[e.
WËow ‚krníÞ™ku rðfk‚ {ku½÷ ‚¥kkfk¤™k ytrŒ{ Œƒffk{kt rðfk‚ 5kBÞku. Œu™ku Þþ ‚2‚iÞË
yun{Ë ¾k™ Œu{s frð r{Íko økk÷eƒ™u Vk¤u skÞ Au. ‚2 ‚iÞË yun{Ë™e ¼k»kk yíÞtŒ ‚2¤ y™u
5ú¼kðþk¤e nŒe .Œu{™e 2[™kykuˆˆr{Íko økk÷eƒ ˆ suðk yLÞ Œífk÷e™ 5úÏÞkŒ þkÞ2ku™u 5úkuí‚kn™
5wY 5kzÞwt .Œu{ýu WËoq frðŒk™k Wíf»ko ‚tË¼ou {níð5qýo ÞkuøkËk™ ykÃÞwt. yk ‚kÚku fux÷ktf yLÞ WËow
þkÞ2kuyu-÷u¾fkuyu 5ý WËow frðŒkf÷k™u ‚t5L™ f2ðk{kt 2‚ ÷eÄku. {ki÷e{ yÕŒkƒ nw‚i™ y÷e
yfƒ2 E÷knkƒkËe y™u zku.{kun{Ë Efƒk÷ yk 5ife™k ©u»X ™k{ku Au.
yuf Ë2ƒk2e ¼k»kk nkuðk™u ™kŒu Vk2‚e{kt yk ‚{Þøkk¤k Ë2BÞk™ 5w»f¤ ‚krníÞ ‚skoðk
5kBÞw. y{e2 ¾w‚2ku ŒÚkk yk{e2 n‚™ Ënu÷ðeyu Vk2‚e ¼k»kk{kt yíÞtŒ Wå[ fûkk™tw fkÔÞ ‚so™
f2u÷ Au. r{™k‚-W‚-r‚2kÍ, ÍeÞkWÆe™, ƒ™eo Œu{s ELƒƒŒwŒk fu suu™u yk ‚{Þ™k ¼k2Œ™e
{w÷kfkŒ ÷E™u Œífk÷e™ þk‚fku™k þk‚™{kt ynuðk÷ku, yøkíÞ™e 2ksfeÞ ½x™kyku y™u 5út‚økku™wt
Vk2‚e{kt yk÷u¾™ f2u÷ Au.
{æÞfk¤ Ë2BÞk™ WËow ¼k»kk™u 2ks¼k»kk Œ2efu™ku Ë2ßsku 5úkÃŒ ÚkÞku. V÷Œ: yk Vk2‚e
¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k ½ýk ƒÄk yirŒnk‚ef ËMŒkðusku, ðneðxe ™kutÄku y™u yrŒ‚{]æÄ yuðwt ‚krníÞ
yk5ýk ‚wÄe 5nkut[e þfÞwt Au. {ku½÷ þk‚fku{kt ðkt[™ y™u ‚krníÞ™e yuf Wíf]ü 52t52k s¤ðkÞu÷
sýkÞ Au. ƒkƒƒu Œwrfo ¼k»kk{kt Œu™wtˆˆŒwÍfˆˆ (ykí{fÚkk™f) ÷ÏÞw nŒwt 52tŒe Œu™k 5kiºk yfƒ2u Œku
Œu™e Vk2‚e ¼k»kk{kt ¼k»kktŒ2eŒ fÞowt nŒw.( Œu Vk2‚e ¼k»kk Œ2V™ku Œu™ku M™un Ëþkoðu Auu). yfƒ2u

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
5kuŒk™k 2ksË2ƒk2{kt y™uf rðjk™™u yk©Þ ykÃÞku nŒku. Œuýu {nk¼k2Œ(suðk rntËw Ä{o™k 5rðºk
{nkfkÔÞ™wt) 5ý Vk2‚e{kt ¼k»kktŒ2 f2kÔÞwt nŒwt. snktøke2™e ykí{fÚkk (ŒwÍwf-yu)snktøke2e)
LkkUÄ Vk2‚e{kt Au. y™u Œu ‚krníÞ™e yuf Wíf]ü f]rŒ økýkÞ Au. yk{, {w½÷ku îk2k yk Ëuþ{kt yZzf
Vk2‚e ‚krníÞ ‚skoðk 5kBÞwt Au. Œu{ktÚke yk5ý™u yfƒ2 y™u Œu™k ‚{Þ™e 5w2Œe {krnŒe W5÷çÄ
ƒ™e 2ne Au. frð ViÍeyu ‚twË2 Vk2‚e frðŒkyku 2[e Au. {w½÷fk÷e™ ˆˆ5ºk ÔÞðnk2ˆˆ (ELþk)™k
fux÷ktf ytþ yk5ýu {¤e ykÔÞkt Au. {w½÷fk÷e™ ErŒnk‚ 52 5úfkþ 5kÚk2ðk 52 W52ktŒ Œu
rðrðÄ 5úfk2™k 5ºk÷u¾™™e 2eŒku Ëþkoðu Au.ˆˆ[tËÙ¼kýˆ™k{™k yLÞ þknsnkt fk÷e™ ÷u¾f™u Wíf]ü
økã ‚krníÞ Œu{s ErŒnk‚ ÷u¾f Œ2efu økýkðe þfkV. yu s2eŒu yk5ýu yki2tøksuƒ 52 5úfkþ
5kzŒtw yuf ŒƒfkŒ-yu-yk÷{øke2e ™k{™wt 5wMŒf 5ý {éÞwt Au.yfƒ2™k ‚Þ{{kt ƒËkÞw™e ™k{™ku
yuf 5úÏÞkŒ ÷u¾f ÚkE økÞku. sÞk2u ðe‚{kt ‚ifk{kt frð Efƒk÷u Vk2‚e{kt ‚twË2 fkÔÞ 2[™knyku
f2e. yk Œ{k{ nðu ¼k2ŒeÞ ðk2‚k™u ‚tMf]rŒ™ku yuf ¼køk ƒ™e økÞku Au.
yk ‚{Þ™k ™kutÄ5kºk rntËe frðyku{kt fƒe2, Œw÷‚eËk‚, ‚w2Ëk2 y™u 2ne{™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au. fƒe2™k Ëkunk yksu 5ý yíÞtŒ ÷kufr5úÞ Au.sÞk2u Œw÷‚eËk‚ f]Œ ˆˆ2k{[2eŒ {k™‚ˆˆ
rntËw™kt yuf 5rðºk økútÚk Œ2efu skýeŒwt Au. ˆˆrƒnk2e ‚Œ‚Eˆˆ™e 2[™k yfƒ2™k ‚{Þu Úkðk 5k{e
Œu 5ý yíÞtŒ 5ú[÷eŒ (‚krníÞ f]rŒ) Au. yfƒ2™k Ë2ƒk2™k fuþð r{©f]Œ ˆˆ y÷tfkrþ¾2ˆˆ
2sw f2ðk{kt ykÔGkwt nŒwt. Œu ÷u¾™ þi÷e™e Wíf]üŒk ËþkoðŒe {nk™ ‚ttMf]Œ ‚krníÞ f]rŒ Au . yfƒ2u
5ý ¼økðËøkeŒk™k y™u WÃkrLk»kË suðk y‚tÏÞ ‚tMf]Œ økútÚkku™wt Vk2‚e{kt ¼k»kktŒ2 f2kÔÞwt nŒwt.
(1) rntËe ‚krníÞ™k swËk swËk MðY5ku fÞk Au?

.................................................................................
(2) 2k{[2eŒ {k™‚{kt Œw÷‚eËk‚u fE ¼k»kk™ku W5Þkuøk fÞkuo Au ?
.................................................................................
(3) ¼k2Œ{kt WËow ¼k»kk fE 2eŒu ð52kþ{kt ykððk 5k{e ?
.................................................................................
(4) fÞkt Ëuþu WËow™u 2ksÞ¼k»kk™ku Ë2ssku ykÃÞku Au ?
.................................................................................

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
7.3 rntËe ‚krníÞ
yk ‚{Þu rntËe, ƒtøkk¤e, yk‚k{e , WzeÞk, {2kXe y™u økws2kŒe suðe 5úkËuþef ¼k»kkyku{kt
Wíf]ü rðfk‚ ™kutÄkðk 5kBÞku. 14{kt ‚ifk{kt Ërûký{kt {÷Þk÷{ yuf MðŒtºk ¼k»kk Œ2efu WË¼ðe. LkkUÄ
yk Œ{k{ ¼k»kkyku™k WËT¼ðu ‚tMf]Œ™wt yux÷k {kxu 5Œ™ fÞow fu Œu ƒÄe nðu ðneðxe fk{fks{kt yuf
{kæÞ{ Œ2efu ð52kðk ÷køke nŒe. yk 5úkËuþef ¼k»kkyku™k WËT¼ð rðfk‚{kt ¼rfŒ yktËku÷™
y™u MÚkkr™f fûkk™k W5Þkuøku 5ý {níð5qýo ‚nkÞŒk 5w2e 5kze. yk5ýu yk yøkkW ™kutÄe økÞk Au fu
W¥kh y™u 5r&ð{ ¼k2Œ{kt y™uf ƒku÷eyku rðf‚e nŒe.ˆˆ5]Úðe2ks2k‚kuˆˆ {kuxu¼køku yk rntËe
¼k»kkk{kt 2[kÞu÷t ‚ðo5úÚk{ 5wMŒf Au. Œu 5]Úðe2ks [kinký™kþk‚™ku yuf ykÄk2 ¼wŒ ËMŒkðus Au.
skufu Œu™k ÷u¾™{kt fux÷ef Œ]xeyku 2ne sðk 5k{e Au. su{ su{ rðMŒk2{kt ðÄk2ku ÚkkÞ Œu{ Œu{ íÞkt
ƒku÷kŒe ¼k»kk{kt 5ý 52eðŒo™ ykðŒwt 2nu Au. ™ðe ™ðe 52erMÚkrŒyku™k ðýo™ {kxu™k þçËku fktŒku
xktfðk{kt ykðŒk tnkuÞ Au yÚkðk sÞkt Œu™ku rðþu»k 5ú¼kð nkuÞ íÞktÚke ÷uðk{kt ykðu Au. rntËe ‚krníÞ
÷u¾fku nt{uþk ‚tMf]Œ™k þkMºkku suðk fu ¼2Œ{w™e™k ˆˆ™kxÞþkMºkˆˆ ðøku2u™u {køkoËþo™ {kxu ™s2
‚{ûk 2k¾e™u fk{ f2Œkt ykÔÞkt Au. ƒk2{kt y™u Œu2{kt ‚ifk Ë2BÞk™ Ërûký ¼k2Œ{kt þY ÚkÞu÷
yuf [¤ð¤ ¼rfŒ yktËku÷™™k ™k{u skýeŒe ƒ™e.Œu™ku 5ú¼kð su{ su{ W¥kh{kt 5ý Vu÷kŒku økÞku
Œu{ Œu{ økã y™u 5ã 2[™kyku™wt rntËe{kt ‚so™ Úkðk ÷køÞwwt. frðŒkyku nðu {kuxu¼køku ¼rfŒ¼kð
5qýo MðY5™e ƒ™ðk ÷køke. Œw÷‚eËk‚ sukð fux÷ktf frðykuyu 5kuŒk™k rðMŒk2{kt 5ú[÷eŒ ¼k»kk{kt
s ‚krníÞ 2[™kyku f2ðk{ktze sÞk2u fƒe2Ëk‚ suðk yLÞ ‚tŒkuy ufu suyku yðk2-™ðk2 yufÚke
ƒesk MÚk¤u V2Œk 2nuŒk. Œ{ýu Œu{kt Vk2‚e Œu{s WËow¼k»kkyku W5Þkuøk 5ý f2ðk {ktzÞku. sku fu
yu{ fnuðkÞ Au fu Œw÷‚eËk‚ f]Œ ˆˆ2k{[2eŒ{k™‚ˆˆ ðkÕ{efe 2k{kÞý 52 ykÄk2eŒ Au. Œu{ AŒkt
Œu{™u 5ý Œu{kt ÷kuf fÚkk ykÄk2eŒ fux÷ktf ™ðk Ë~Þku y™u 52erMÚkrŒyku™ku W{u2ku fÞkuo Au. Ëk.Œ.
‚eŒkS™k Ëuþðxk™e ðkŒ ðkÕ{efe 2k{kÞý{kt ykðŒe nkuðk AŒkt Œw÷‚eËk‚u Œu™ku WÕ÷u¾ s fÞkuo
™Úke. Œw÷‚eËk‚u fÚkk™k ™kÞf™u Ëiðe MðY5 ykÃÞwt Au. sÞk2u ðkÕ{efe™k fÚkk™kÞf 2k{ yuf ‚k{kLÞ
{k™ð s Au.
E‚™w™k 7{kt-8{ktÚke 14{kt ‚ifk Ë2BÞk™ rntËe™wt y5¼útþ MŒ2 þY Úkðk {ktzÞwt nŒwt. Œu™u
ðe2kur[Œ fkÔÞku yÚkðk ykËef÷k™k suf fu ðe2økkÚkkfk¤ Œ2efu™k ÷ûkýku{kt Ëþkoðk™wt þY ÚkÞwt .
2ks5wŒ 2ksðeyku™k þk‚™fk¤{kt Œu™u 2ksÞk©Þ yk5e™u ¼ÔÞøkkÚkkyku y™u fkÔÞku Œ2efu
™ðksðk{kt ykÔÞkt . yk{kt™e yíÞtŒ skýeŒe 5úrŒ¼kyku{kt fƒe2 y™u Œw÷‚eËk‚™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ
Au. yðko[e™fk¤{kt ¾zeƒku÷e ðÄw 5ú[÷eŒ ƒ™e y™u ‚krnŒÞ™e rðrðÄŒkyku ‚tMf]Œ{kt 2sw ÚkE.
yu s 2eŒu ‚tŒ ‚w2Ëk‚u ˆˆ‚w2‚køk2ˆˆ ÷¾e Œu{kt ©ef]»ý™k ƒk÷ MðY5™u Œu{s yuf Þwðf
Œ2efu økku5eyku ‚kÚku {kus {MŒe f2Œk ËþkoÔÞk Au. yk frðykuyu ©e f]»ýyku™k {™ku{rMŒ»f 52

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
Œu™ku 5úøkkZ 5ú¼kð 5kzÞku Au. 2k{ y™u f]»ý ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Œnuðk2ku 5ý yíÞtŒ ÷kufr5úÞ 5w2ðk2
ÚkÞk Au.Œu s {kxu™ku Þþ yk frðyku™u Vk¤u s skÞ Au. {æÞ Þwøk ËhBÞk™ Œu{™ku yk 5ú¼kðk{kºk
yLÞ frðykuyu s ™ne 5ý r[ºkfk2kuyu 5ý ÍeÕÞku nkuÞ Œu{ sýkÞ Au. 2ksMÚkk™™e ¼k»kk ƒku÷Œkt
LkkUÄ
{et2kƒkE W52ktŒ 2‚¾k™ skufu {wM÷e{ nkuðk AŒkt ©ef]»ý™k økeŒku økkŒk nŒk. ™tËËk‚ ¼ÂõíkÄk2k™k
{níð5qýo frð nŒk. 2ne{ y™u ¼wøkký swËe swËe Äk2kyku™k frðyku nŒkt. ¼rfŒ Œu{™ku rð»kÞ ™
nŒku. ykÎÞkrí{fŒk, ™irŒf yk[k2 ‚trnŒk ŒÚkk ÔÞkðnk2ef r™rŒyku Œu{™e 2[™k™k rð»kÞku nŒk.
frð rƒnk2eyu 17{k ‚ifk{kt 5kuŒk™e (rƒnk2e) ˆˆ‚Œ‚Eˆˆ™k{™e f]rŒ 2[e. su yk5ýu þ]tøkk22‚
W52kŒ ƒesk fux÷ktf 2‚ku™ku ykMðkË f2kðu Au.
‚tŒ fƒe2 r‚ðkÞ™k W52kufŒ ƒÄks frðykuyu {kuxu¼køku 5kuŒk™e ykæÞkrí{f ð]rŒ™k ‚tŒku»k
{kxu 5kukŒk™e ¼kðkr¼ÔÞrfŒ f2e Au. fƒe2se™u ðkzk fu swÚkƒtÄeðk¤k Ä{o{kt ©æÄk ™ nŒe . Œuyku
r™2kfk2 ƒúñ E&ð2™k 52t{ ¼fŒ nŒk. su™k økw™økk™{kt s Œu™w ‚ðoMð ‚{krðøkx nŒwt. WfŒ
Œ{k{ frðykuyu W¥kh ¼k2Œ™k ‚{ks™u 5qðo fkuEyu fÞk2uÞ ™ fÞko nkuÞ yux÷ku 5ú¼krðŒ fÞkuo
nŒku. ¾k‚ Œku økã f2Œkt 5ã 2[™kyku ðÄw ‚nsŒkÚke ÞkË 2nuŒe nkuðkÚke yu 2[Œk frðyku ðÄw
÷kufr5úÞ 5w2ðk2 ÚkÞk.
AuÕ÷k 150 ð»kkuo{kt yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ™k rðfk‚{kt su 5úËk™ ™kutæÞw Œu yk 5úkËuþef
¼k»kkyku y™u ytøkúuS ¼k»kk Úkfe s ‚t5L™ Úkðk 5kBÞwt Au. ƒtøkk¤e ¼k»kk™k yuf {nk™ frðð2
2rðLÿ™kÚk Xkfw2 E.‚. 1913{kt ¼k2Œ™k ‚ðo 5úÚk{ ‚krníÞ ûkuºku™k ™kuƒu÷ 5w2Mfk2 rðsuŒk
(økeŒkts÷e {kxu) ƒ™ðk 5kBÞkt.(Œu ‚k ðkŒ™e ¾kºke f2kððk {kxu 5ÞkoÃŒ økýkÞ )
yk{ AŒkt rntË økã ‚krníÞ Œu™k y‚÷ MðY5{kt Œku 19{kt ‚ifk™k þYykŒ™k ‚{Þ{kt s-
5qðkoÄ{kt yMŒeíð Ä2kðŒwt ÚkÞwt. ¼k2ŒuLËw n2e[tLËÙ rntËe ™kxÞ ÷u¾fku{kt ‚ðo 5úÚk{ nŒk. sku fu
Œu{™k ™kxfku {wÏÞíðu ‚tMfŒ ŒÚkk yLÞ ¼k»kkyku{kt 2[kÞu÷ f]rŒyku™k ¼k»kktŒ2 {kºk nŒk. Œu{
AŒkt Œ{™u yuf ™ðe 52t52k sY2 MÚkk5e nŒe. ƒesk yuf {nkðe2 5ú‚kË ËuðuLÿe nŒk. Œ{™u 5ý
¼k»kktŒ2ku fÞko yÚkðk ‚tMf]Œ{ktÚke Y5ktŒ2eŒ fÞko.ƒtfe{[tËÙ [ux2se (1838-94) yu {wÏÞíðu
ƒtøkk¤e ¼k»kk{kt s ™ð÷fÚkkyku ÷¾e. Œu™wt rntËe ¼k»kk{kt ¼k»kktŒ2ku ÚkÞk y™u yíÞtŒ ÷kufr5úÞ
ƒLÞkt. ðtËu {kŒ2{ ™k{™wt yk5ýwt 2k»xÙeÞ økeŒ Œu{™e ™ð÷ fÚkk yk™tË fX™ku s yuf ¼køk Au.
Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu rntËe ¼k»kk™k Wíf]»ko {kxu su 5úËk™ yk5u÷ Au. Œu™e ™kutÄ ÷eÄk rð™k [k÷u
Œu{ ™Úke. Œuyku {w¤ økws2kŒ™k ({ku2ƒe 5k‚u™k xtfk2k økk{u ðŒ™e) nŒk. ŒÚkk ‚tMf]Œ™k 5ú{w¾
rðjk™ nŒkt . Œu{™u rntËe™u 2k»xÙ¼k»kk ƒ™kððk™e 5úƒ¤ rn{kÞŒ f2e. Œu{™u skŒu s rntËe{kt
÷¾ðk™e (ŒÚkk Œu{kt 5úð[™ku yk5ðk™e ) þYykŒ f2e. ¾k‚ f2e™u Äkr{of ‚wÄk2ýkyku ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷k ‚k{kÞefku (økútÚkku){kt ÷u¾ku ÷ÏÞkt Œu{™u rntËe¼k»kk{kt ÷¾u÷ ˆˆ‚íÞkÚko 5úfkþˆˆ Œu{™e

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
yíÞtŒ {níð5qýo ‚krníÞ 2[™k Au . yk W52ktŒ rntËe ¼k»kk™k ‚krníÞ™wt ‚t5L™ f2™k{ yLÞ
fux÷ktf rðjk™ku™u ™k{ku{kt {wLþe 5úu{[tË {wÏÞ Au. Œu{™u WËow{kt ÷u¾™ «ð]rŒ™ku 5úk2t¼ fÞkuo nŒku.
52tŒw 5kA¤Úke Œuyku rntËe{kt ÷¾Œk ÚkÞk nŒk. ykðk yLÞ ÷u¾f ‚wÞofktŒ rºk5kXe ˆˆ™e2k÷kˆˆ™u ¾wƒ
LkkUÄ
s 5úr‚Øe 5úkÃŒ ÚkE. fk2ý fu Œu{™u ‚{ks{kt ÔÞkÃŒ YZeyku ‚k{u 5ú&™kÚko r[n™ {wfÞw nŒwt. {nkËuðu
ð{ko ‚ðo 5úÚk{ {ne÷k ÷u¾efk nŒk. Œ{™u Mºke ‚{MÞkyku™u ðk[k yk5e . yk ‚tË¼ou {iÚke÷eþ2ý
økwÃŒ™w ™k{ 5ý ™kutÄ5kºk økýkÞwt. sÞ þtf2 5ú‚kËu ‚twË2 ™kxfku 2åÞkt.
rntËe ¼k»kk™ku yðko[e™ fk¤™ku rðfk‚
rntËe ¼k»kk
yðko[e™ (rntËe) ¼k»kk™ku rðfk‚ 18{k ‚ifk{kt Úkðku þY ÚkÞku. yk ‚{Þøkk¤k™k {wÏÞ
÷u¾fku{kt ‚w2‚wËk ‚w¾÷k Œu{s EL‚ky÷en ¾k™™ku ‚{kðuþ ÚkÞku Au. ¼k2ŒuLËw n2e[tLËÙyu 5ý
rntËe{kt ÷u¾™fkÞo fÞow. yu s 2eŒu 2ksk ÷û{ýr‚tnu þktfwLŒ÷™u rntËe{kt y™wðkËeŒ fÞow. rntËeyu Œku
rð52eŒ ‚tskuøkku{kt rðfk‚ ‚kÎÞku fu sÞk2u ƒÄw ‚2fk2e fk{fks WËow{kt ÚkŒwt.
rnt r Ë ‚krníÞ
¼k2ŒuLËw nr2[tLËÙ, {nkðe2 5ú‚kË rºkðËe, 2k{[tLËÙ þwf÷ y™u ~Þk{ ‚twË2Ëk‚ ðøku2u
rntËe ‚krníÞ™k {wÏÞ ÷w¾fku-‚krníÞfk2ku Au. sÞþtf2 5ú‚kË, {iÚke÷eþ2ý økwÃŒ, ‚w{eºkk™tË™
5tŒ, ‚wÞofktŒ rºk5kXe ˆˆ™e2k÷kˆˆ {nkËuðe ð{ko, 2k{Äk2er‚tn ˆˆËe™f2ˆˆ y™u n2eðtþ2kÞ ƒå[™
ðøku2uyu rntËe frðŒk ‚{]Ø f2ðk{kt Wíf»ko 5úËk™ yk5u÷ Au. yu s 2eŒu {wLþe 5úu{[tË, ð]tËkð™
÷k÷ ð{ko y™u E÷k[LËÙ skuþeyu rntËe ¼k»kk{kt ™ð÷fÚkkyku ÷¾e Au.
sku W52kufŒ ÷u¾fku ‚krníÞfk2ku 52 yuf ™s2 f2eyu Œku M5»x5ýu sýkE ykðþu fu yu
‚ðoyu WÆu~Þ5qýo ÷u¾™fkÞo fÞow. Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu ¼k2ŒeÞ s™ ‚{ks™u ‚wÄk2ðk ‚tË¼ou
ŒÚkk ¾kuxe {kLÞŒkyku y™u ‚k{krsf fwr2ðksku™k WL{q÷™ {kxu ½ýwt ƒÄwt ÷ÏÞwt. {wLMke 5úu{[tËu øk2eƒ
÷kufku™e ËÞks™f rMÚkrŒ Œ2V ‚{ks™wt æÞk™ ykf]»x f2ðk {kxu ÷ÏÞw.t sÞk2u {nkËuðe ð{koyu ‚{ks{kt
{rn÷kyku™e fVkuze rMÚkrŒ 52 5úfkþ 5kÚkÞkuo nŒku.ŒÚkkˆr™2k÷kˆyðko[e™e ™ðskøk]rŒ™k yøkúËqŒ
ƒLÞk.
(1) ™kxÞþkMºk™k ÷u¾f fkuý Au ?

.................................................................................

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
(2) ðkÕ{efe y™u Œw÷‚eËk‚™k ˆˆ©e 2k{ 5kºk{kt ˆˆ þwt ŒVkðŒ Au ?
.................................................................................
LkkUÄ (3) ‚w2 ‚køk2{kt ©ef]»ý™e ¼wr{fk fE 2eŒu swËe 5zu Au ?
.................................................................................
(4) yk5ýwt 2k»xÙøkeŒ ðtËu{k2Œ fÞkt 5wMŒf{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞw Au ?
.................................................................................
(5) yk5ý™u yðwt fE 2eŒ u÷køku Au fu rntËe ÷u¾fku [k¬‚ nuŒw ‚kÚku ÷¾u Au ?
.................................................................................
7.4 ƒtøkk¤e, yk‚k{e y™u WzeÞk ‚krníÞ
rntËe 5Ae ‚kiÚke {níð5wýo ‚krníÞ ƒtøkk¤{kt rðfMÞwt nkuðk™w sýkÞ Au.ƒkr2xMx r{þ™
5úu‚™e MÚkk5™k f÷f¥kk ™Sf ‚u2{5w2{kt E.‚.1800{kt ÚkE nŒe. Œu ð»kou EMx ErLzÞk ft5™eyu
Vkuxo rð÷eÞ{ fku÷us™e MÚkk5™k f2e. yu fku÷us{kt ft5™e™k ™kuf2ku ðÄw ÞkuøÞŒk5qýo 2eŒu fk{ f2e
þfu Œu {kxu fkÞËk, 2eŒ2eðks , Ä{kuo, ¼k»kkyku ŒÚkk ‚krníÞ þe¾ððk{kt ykðŒwt nŒwt.
¼Âõík yktËku÷™™ku rðfk‚ y™u [iŒLÞ {nk5ú¼w îk2k 2råkŒ ¼rfŒ-økeŒkuyu ƒtøkk¤e ¼k»kk™e
5úøkrŒ{kt {wÏÞ ¼wr{fk ¼sðe. {tøk÷ fkÔÞku ™k{™ku ðýo™kí{f økeŒku 5ý yk ‚{Þ Ë2BÞk™ yíÞtŒ
÷kufr5úÞ Úkðk 5kBÞkt. Œu{™u MÚkk™ef Ëiðe Œíðku suðkt fu [kLËe ðøku2u™e 5wsk-y[o™k rþð y™u rð»ýwt
suðk 5ki2kýef ËuðŒkyku™k MÚkk™u f2ðe þY f2e.
ðe÷eÞ{ fu2e îk2k yk ‚tË¼ou yuf yøkíÞ™e r‚æÄe nkt‚÷ f2kE Œuýu ƒtøkk¤e ÔÞkf2ý økútÚk
÷¾e. ytøkúuS- ƒtøkk¤e þçËfku»k 5úfkþeŒ fÞkuo. yk W52ktŒ Œuýu ‚tðkËku y™u ðkŒkoyku™k 5wMŒfku
÷ÏÞkt. yºku yu ¾k‚ ™kutÄðww skuEyu fu fkuE5ý ‚krníÞ™k rðfk‚{kt ÔÞkf2ý y™u þçËfku»k ½ýk
yøkíÞ™k nkuÞ Au. ÔÞkf2ý ‚k[e ðkõÞ 2[™k {kxu ÷u¾f™u {køkoËþo™ 5wY 5kzu Au. þçËfku»k
[ku¬‚ 52erMÚkrŒ yÚkðk rð[k2 ‚tË¼ou y™wfw¤ þçËku 5w2k 5kzu Au. Ä{o 5ú[k2fku îk2k [÷kðkŒkt
{wÿký÷Œku (5úu‚) ™ku {wÏÞ WÆu~Þ r¾úMŒe Ä{o™ku 5ú[k2-5ú‚k2 f2ðk™wt nkuÞ Au. Œu{ AŒkt yLÞ ÷kufku
îk2k ‚t[k÷eŒ 5úu‚u rƒ™ r¾úMe™k ‚krníÞ™k rðfk‚{kt ¼k2u {ËË 5w2e 5kze {™u ÷eÄu y‚tÏÞ
‚k{kÞefku y™u ™k™k {kuxk 5wMŒfku ‚skoÞk. ‚kÚku ‚kÚku Äe{u 2ne™u rþûký™ku 5ý 5ú[k2 Úkðk ÷køÞkuu.
sÞk2u xe.ƒe. {ufku÷u 1835™k 5qðkoíÞðkËe (¼k2ŒeÞ {kŒw¼k»kk™k Œ2VËk2) ÷kufku ‚k{u™k
rððkË{kt SíÞku íÞk2u 5k&ðkíÞ fu¤ðýe™ku 5ú[k2 Íz5e ƒ™ðk 5kBÞku.1854{kt ‚2 [kÕ‚o ðwz™ku
¾2eŒku ykÔÞku. íÞk2 ƒkË 1857{kt fku÷fkŒk, [uL™E y™u {wƒ t E {wfk{u ºký Þwr™ð‚eoxeyku MÚkk5ðk{kt
¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
ykðe. þk¤k-fku÷s u ™k 5kXÞ 5wMŒfku W52ktŒ yLÞ ‚krníÞ 5ý ‚skoÞ.w Œu{ AŒkt 2ksk2k{ {kun™2kÞu
ytøkúuS W52ktŒ ƒtøkk¤e ¼k»kk{kt 5ý ÷ÏÞwt. Œu™k ÷eÄu ƒtøkk¤e ¼k»kk-‚krníÞ™u ðuøk {éÞku.
E&ð2[Lÿ rðãk‚køk2 (1820-91) Œu{s yûkÞ fw{k2 Ë¥k (1820-86) ŒÚkk þ2Ë[tLËÙ
LkkUÄ
[ux2S (1876-1938) ŒÚkk ÷çÄ5úrŒr»XŒ ErŒnk‚fk2 y™u økã ÷u¾f yk2.‚e. ËíŒ ðøkuu2uyu
5ý ƒtøkk¤e ‚krníÞ f2ðk{kt 5kuŒk™w 5úËk™ ™kuÄkÔÞwt. yk ƒÄk{kt ‚ðkuoå[ ™k{ Au, 2rðLÿ™kÚk
Xkfw2(xkøkku2)™wt (1861-1941) Au. Œu{™u ‚{økú ¼k2Œ 52 5kuŒk™ku 5ú¼kð 5kzÞku Au. Œu{™e
f÷{u ™ð÷fÚkkyku, ™kxfku,™ð÷efkyku, xefkyku,rððu[™ku, økeŒ-‚tøkeŒ y™u r™ƒtÄku 2åÞkt.
E.‚.1913{kt Œu{™u (Œu{™e ‚krníÞ f]rŒ) ˆˆøkeŒkts÷eˆˆ {kxu ‚krníÞ™wt ™kuƒu÷ 5úkEÍ 5úkÃŒ ÚkÞwt.
5kùkíÞ rð[k2ku™k 5ú¼kð ‚tË¼ou Úkkuz÷ ƒkƒŒku 52 yºku æÞk™ Ëku2ðwt sY2e Au. Œu™ku 5ú¼kð ‚ki
5úÚk{ ƒtøkk¤ 52 5zÞku. Œu 5Ae ‚{økú 52 5zÞku.E.‚.1800 ‚wÄe™w {kuxk¼køk™wt ‚krníÞ Ä{o
y™u 2ksË2ƒk2ku 5w2Œwt {ÞkorËÞ nŒwt . 5r&ð{™ku 5ú¼kð ÷u¾fku™u ‚k{kLÞ ÷kufkuÚke ™Sf ÷kÔÞwt. sku
fu Œu™k rð»kÞku r™2‚ nŒk. yk W52ktŒ Úkkuztwf Äkr{of ‚krníÞ 5ý 2[kÞwt. sku fu Œu{kt 5ý ftE s
™krðLÞ ™ nŒwt.
19{k ‚ifk™k ytŒ ŒÚkk ðe‚{kt ‚ifk 5úk2t¼fk¤{kt yuf ™ðku s rð»kÞ ykøk¤ ykÔÞku. Œu
nŒku ˆˆ2k»xÙðkËˆˆ yk ™ðŒ2 5úðkn{kt ƒu ƒkŒŒku ™s2u [Ze, 5úÚk{ Œku 5úkåÞ rðãk, ErŒnk‚ ŒÚkk
‚tMf]rŒ Œ2V™ku M™un5qýo ykË2 y™u þkuøkký Œ2V™e ‚{s5wðof™e skøk]rŒ, sÞk2u ƒeS ƒkƒŒ
nŒe ¼k2ŒeÞkuyu rðËuþeyku™u ‚{skðe-5xkðe™u fu sku2sw÷{Úke Ëuþ{ktÚke Œøkze {wfðk {kxu™e nktf÷,
ykðku ™ðku 5úðkn Œ{k{ ¼k»kk{kt ‚wƒúñÞ{ ¼k2Œeyu ŒÚkk ƒtøkk¤e ¼k»kk{kt fkÍe™ÍY÷ EM÷k{u
5úðkneŒ fÞkuo. ðk[fðøko{kt 2k»xÙðkË™e 5úƒ¤¼kð™k skøk]Œ f2ðk{kt yk ƒt™u ÷u¾fku™wt ¼k2u 5úËk™
nŒwt. Œu{™k fkÔÞku™wt yLÞ ¼k2ŒeÞ ¼k»kk{kt ¼k»kktŒ2 ÚkÞwt.
yk‚k{e ¼k»kk
ƒtøkk¤e™e {kVf yk‚{e¼k»kk™ku 5ý ¼rfŒ yktËku÷™ Úkfe ¼k2u rðfk‚ Úkðk 5kBÞku. þtf2Ëuð
fu su{ýu ði»ýð ‚t5úËkÞ™u yk‚k{{kt 5ú[÷eŒ fÞkuo nŒku.Œu{ýu yk‚k{e frðŒk{kt rð{k‚
‚kæÞku.5w2kýku™w ¼k»kktŒ2 5ý yk‚k{e ¼k»kk{kt Úkðk 5kBÞwt.
5úk2tr¼f y‚{e ‚krníÞ{kt ƒu2kutse(Ë2ƒk2e ErŒnk‚)‚{krð»x nŒwt. þttf2Ëuð 2[k÷k
fux÷kf ¼ÂõíkøkeŒku™u ÷kufku WÕ÷k‚5qðof økkÞ Au. 52tŒw y‚{e ‚krníÞ{kt ðÄw 5zŒe 2wr[Œku Auf
1827ƒkË s skuðk {¤e.÷û{e™kÚk ƒuÍ ƒYyk y™u 5È™k{ økkunu™ ƒ2wyk yu ƒu ™k{ku 5ý fu{
¼q÷kÞ? ykur2M‚k{kt 5ý ykðk ƒu ™k{ku ™kuÄ5kºk Au.Œu ykuAu Vfe2 {kuËe™ ‚u™k5rŒ y™u 2kÄk™kÚk
Œu{Lkk ÷¾kýku WzeÞk ‚krníÞ™k ErŒnk‚{kt Wíf]ü y™u æÞk™kf»kof Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
W5uLËÙ ¼kLsk (1670-1720)™tw fkÞo Œu{ýu ™ðk WzeÞk ‚krníÞ™wt rðfk‚ f2ðk ‚tË¼ou
{níð™ku Au. yku2eM‚k{kt ‚n÷Ëk‚™wt ™k{ WzeÞk ‚krníÞ™k þw¼k2t¼™e fk¤Úke ‚B{k™5qðof
‚tf¤kÞu÷ Au.
LkkUÄ
(1) ƒk2exMx Ak5¾k™k™ku 5úk2t¼ fÞk2u y™u fÞktÚke ÚkÞku nŒku ?

.................................................................................
(2) ‚2 [ksoðwz™ku ¾2eŒku ¼k2Œ{kt fÞk2u y{÷{kt ykÔÞku ?
.................................................................................
(3) ¼k2Œ{kt fÞkt y™u fÞk2u ºký Þwr™ð‚eoxeyku MÚkk5kE ?
.................................................................................
(4) 2rðLÿ™kÚk Xkfw2™k fÞkt ‚krníÞ ‚so™ y™u 1913{kt ™kuƒu÷ 5w2Mfk2 y5kÔÞku ?
.................................................................................
(5) ¿kk™ fYËðkyu yk‚{e frðŒkyku™e 2[™k{kt fuðe 2eŒu 5úËk™ ™kuÄkÔÞw ?
.................................................................................
7.5 5tskƒe y™u 2ksMÚkk™e ‚krníÞ
5tskƒe yuf rðrðÄ 2tøk r{sks Ä2kðŒe ¼k»kk Au .Œu økwY{w¾e y™u Vk2‚e yu{ ƒu ÷e5e{kt
÷¾kÞ Au.19{k ‚ifk{kt ytŒ: fk¤ ‚wÄe yk økwY{w¾e ÷e5e {kuuxu¼køku ˆˆykËeøkútÚkˆˆ™k{™k rþ¾ku™k
økútÚk 5w2Œe {ÞkoËeŒ nŒe. økwYjk2ku{kt yk 5rðºk økútÚk ðkt[™k2 r‚ðkÞ™k ½ýk ykuAk ÷kufku Œu™u
ðkt[ðk™ku {ÞkoËeŒ 5úÞk‚ f2Œkt. Œu{ AŒkt fkuE ¼k»kk ‚krníÞ rðnkuýe ™ nkuÞ yu Ër»xyu (økútÚk™k
2[™kfk2) økwY ™k™f ‚knuƒ 5tskƒe ¼k»kk™k ‚ðo 5úÚk{ frð økýkÞ. ‚wVe ‚tŒku suðk fux÷ktf yLÞ
‚{fk÷e™ frðykuyu yk ¼k»kk{kt økeŒku økkðk þY fÞko. sku fu ‚wVe ‚tŒku™u fkuE økeŒ 2[™k f2ðe
nkuÞ Œku Œuyku Vk2‚e ¼k»kk™ku W5Þkuøk f2Œkt nŒk. yk ÞkËe{kt sku fkuE ‚ðo5úÚk{ ™k{ y5kŒw nkuÞ
Œku Œu V2eË™wt Au. yu™e fkÔÞ 2[™kyku™u ykËeøkútÚk{kt 5ý MÚkk™ {éÞwt Au. yk ÞkËe økútÚk{kt Œu 5Ae™k
fw÷ [k2 økwYyku™e økeŒ 2[™kyku ‚{krð»x Au. yk ‚½¤w ‚krníÞ ™ð{ktÚke ‚ku¤{kt ‚ifk Ë2BÞk™™wt
Auu. Œu{kt™k ™ðk{kt y™u ytrŒ{ økwY™u Œuøk ƒnkËw2 5ý 5kuŒk™e økeŒ 2[™kyku Úkfe ykËeøkútÚk™e
ykøkðwt 5úËk™ yk5u÷ Au.økwY økkurðtËr‚tn ™k{™k Ë‚{kt økwY™wt rþûký 5x™k{kt ‚t5LLk ÚkÞwt. íÞkt

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
Œu{ýu Vk2‚e y™u ‚tMf]Œ™ku yÇÞk‚ fÞkuo. Œu{ýu 5tskƒe{kt ƒu ‚ðiÞk™e 2[™k f2e 52tŒw Œu
ykËeøkútÚkku™ku ¼køk økýkŒk ™Úke. ðkMŒð{kt Œu rn2-2ktsk, þþe y™u 5wL™k Œu{s ‚kun™e-{neðk÷™e
5ú{ fÚkkyku Au.yk fÚkkkuykuyu yk ¼k»kk™u 5úk2tr¼f rËð‚ku{kt fÞk ƒes 5wY 5kzÞwt Au. 5w2ý ¼økŒ™e
LkkUÄ
ðkŒko™u 5ý fux÷ef frðykuyu xktfe Au. V÷Œ: fux÷ktf skýeŒk y™u yskÛÞk frðyku™e 2[™kyku
yk5ýk ‚wÄe 5nkut[ðk 5k{e Au. ykðk AuÕ÷k ƒ‚ku-ºký‚ku ðøkkkuoÚke MÚkk™ef økkÞfku îk2k økðkŒk
ykÔÞkt Au. yk W52ktŒ MÚkk™ef 2[™kfk2kuyu fux÷ef ÷kuffÚkkyku 5ý 2[e Au. ykðe ÷kuffÚkkyku
yks 5ÞoŒt s¤ðkE Au. yk{kt™e ‚kiÚke yøkíÞ™e Œu ðkr2‚þknf]Œ n2e fÚkk Au. 5úk2tr¼f 2[™kyku{kt
Œu ‚kiŒ‚ ÷kufr5úÞ 2[™k Au. Œu™u 5tskƒe ¼k»kk™k ‚e{kr[n™ Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ‚wVe
‚tŒ ƒw÷eþkn™e ÷kufr5úÞŒk 5ý yu s fûkk™e Au. Œu{ýu yZ¤f økeŒku 2åÞkt Au. Œ™wt yuf MðY5
ˆˆfkVeˆˆ ½ýwt s 5ú[÷eŒ Au. Œu þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™k MðY5{kt økðkÞ Au. ½ýk ƒÄk ÷kufku yk fkVeyku
økkŒkt nkuÞ Au.
ðe‚{k ‚i f k{kt 5t s kƒe ¼k»kk 5ku Œ k™k {w ¤ MðY5{kt ykðe. ¼kEðe2r‚t n u
ˆˆ2kýk‚w2Œr‚tnˆˆ™k{™k yuf {nk fkÔÞ™e yk ‚{Þu 2[™k f2e. yk ‚tË¼ou 5w2ýr‚tn ŒÚkk
zku.{kun™r‚tn yíÞtŒ skýeŒk ÷u¾fku Au. r™ƒtÄku, ÷½wfÚkkyku, frðŒkyku, ™ð÷fÚkkyku, rððu[™/
xefkyku ðøku2u yLÞ MðY5kuyu 5tskƒe ¼k»kk™k ‚krníÞ™u y÷tf]Œ fÞowt Au.
rnLËe™e yuf ƒku÷e 2ksMÚkk™e yu Œu™ku ykøkðku ¼køk ¼sÔÞku Au. økkÞf-frðyku (MÚkk™ef
÷kuf økkÞfku) yu yuf Úke ƒesk MÚk¤u V2Œkt 2ne™u ÷kuf2ts™ 5wY 5kzðk™e ‚kÚku ‚kÚku ykðk ™kÞfku™e
fÚkkyku™u seðtŒ 2k¾u÷ Au. f™o÷ suB‚ xkuzu ˆˆ yu™kÕ‚ yuLz yuLxefðexeLÍ ykuV 2ksMÚkk™ˆˆ (
2ksMÚkk™™e Œðk2e¾/ErŒnk‚ y™u 5úkÃÞ fÚkkyku) ™k{™ku økúÚt k 2[e™ Œu {
u kt ykðe rð2ku[eŒ fÚkkyku™ku
‚tøkún {wfÞku Au.52tŒw {et2kƒkE™k ¼rfŒøkeŒku yk ¼k»kk y™u ‚tøkeŒ™k ErŒnk‚{kt økki2ð5qýo
MÚkk™ økúný fÞow Au. {et2kƒkE™ku ©ef]»ý 5úíÞu™ku 5ú{ fðe[eŒ yuðe rŒðúŒk Ä2kðŒku sýkÞku Au fu su
yk ÷kirff søkŒ ©u»X økkÞfku™k y™ku¾k rð&ð{kt Vu2ðe ™kt¾ðk {kxu ‚{Úko Au.
¼rfŒ yktËku÷™ MÚkk™ef ¼k»kkyku suðe fu rnLËe, økws2kŒe, {2kXe, 5tskƒe, fL™z, Œ{e÷
y™u Œu÷wøkw ¼k»kk™u rðfk‚ 5Úk ‚wÄe Ëku2e sðk 5k{u÷ Au.
7.6 økws2kŒe ‚krníÞ
5úk2tr¼f økws2kŒe ‚krníÞyu 14{k y™u 15{k ‚ifk™k ¼rfŒ økeŒku™k Y5{kt W5÷çÄ Au.
Œu økws2kŒ{kt 5ú[÷eŒ yuf 5úk[e™ 52t52k™u y™w‚2u Au. yk ‚tË¼ou ™2r‚tn {nuŒk™wt ™k{ ‚kiÚke
{ku¾2u ykðu Au. økws2kŒ™k ÷kufku Œu{™k 5kuŒk™k ykðk ¼rfŒ økeŒku™ 5kuŒk™e ÷kuf ™]íÞ y™u Äkr{of
þi÷e{kt Zk¤e™u Œu{™k Wí‚ð xkýu(™ð2kºke ðøku2u{kt) 2sw f2Œkt ykÔÞk Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
™{oË™e frðŒkyu økws2kŒe ‚krníÞ™u {wÄoLÞ MÚkk™ y5kÔÞwt Au. yu s 2eŒu økkuðÄo™2k{
{kÄð2kð rºk5kXe™e ™ð÷fÚkk ˆˆ‚2MðŒe [tLËÙˆˆyu Wíf]üfûkk økún™ f2e™u yLÞ {nk™ ÷u¾fku™u
LkkUÄ 5ý 5úu2ýk 5w2e 5kzu÷ Au. 52tŒw yk ‚tË¼ou yuf fÞk2uÞ ¼w÷e ™ þfkÞ Œuðwt ™k{ Au f™iÞk÷k÷
{kýuf÷k÷ {wLþe. Œuyku yuf Wíf]ü ™ð÷fÚkkfk2, r™ƒtÄfk2, ErŒnk‚fk2 nŒk. Œuyku Z÷økkƒtÄ
yirŒnk‚ef ™ð÷fÚkkyku ÷¾e™u yk5ýu {kxu AkuzŒk økÞk Au. yk ™ð÷fÚkkyku{kt Œu{™u nfefŒku™k
fÕ5™kyku ‚kÚku™k ‚w¼øk ‚{LðÞ ‚k{ÚÞo ËþkoÔÞwt Au. 5]Úðe ðÕÕk¼ Œu{™e ©u»X ™ð÷fÚkkyku{kt™e
yuf Au. yºku ™2r‚tn {unŒk™ku ¾k‚ WÕ÷u¾ fÞko rð™k [k÷u Œ{u ™Úke. fk2ý fu yu{™u 2[u÷k f]»ý
¼rfŒ™k 5Ëkuyu {kºk yu{™u s ™ne 5ý, ‚{MŒ økws2kŒe ¼k»kk™u 5úr‚Øe y5kðe Au.
7.7 r‚tÄe ‚krníÞ
r‚tÄ yu ‚wVe ‚tŒku™wt yuf yøkíÞ™wt {Úkf nŒwt. íÞkt y{ýu rðrðÄ MÚk¤kuyu ¾k™fkn (yk©{)
MÚkkÃÞkt nŒk. ‚wVe økkÞfkuyu yu{™k ¼Âõík5wýo økeŒ-‚tøkeŒ™e {ËËÚke r‚tÄe ¼k»kk™u ÷kufr5úÞ ƒ™kÔÞwt
Au. r‚tÄe ¼k»kk{kt ‚krníÞ ‚so™ f2ðk {kxu™ku Þþ r{Íko fk÷e‚ ƒuøk{ y™u rËðk™ fki2k{ý™u Vk¤u
skÞ Au.
7.4 {2kXe ‚krníÞ
{nk2k»xÙ yuf yuðku 5Xk2 52 ykðu÷wt Au fu sÞkt y‚tÏÞ ÷kufƒku÷e ƒku÷kŒe sýkÞ Au.{2kXe
¼k»kk ykðe yuf MÚkk™ef ƒku÷e{ktÚke s WŒ2e ykðe Au. 5kuxowøkeÍku, Ä{o5ú[k2kuyu 5kuŒk™ku Ä{kuo5Ëuþ
yk5ðk {kxu yk ƒku÷e™ku W5Þkuøk þY fÞkuo nŒku.
5úk2tr¼f {2kXe ¼k»kk{kt økã y™u 5ã ‚krníÞ 2[ðk™wt fk{ Œu2{k ‚ifk{kt ÚkE økÞu÷k ‚tŒ
¿kk™u&ð2u fÞow. Œu{ýu ¼økðËTøkeŒk 52 ÷ktƒe xefk/yk÷ku[™k ÷¾e. {nk2k»xÙ{kt rfŒo™ 52t52k™ku
5úk2t¼ f2™k2 Œuyku s nŒk. ™k{Ëuð, økku2k, ‚u™k y™u s™kƒkE(™k{™k ‚tŒku) Œu{™k y™wÞkÞe
nŒk.ykŒ{k{u økeŒku økkE økkE™u {2kXe ¼k»kk™u 5ú[÷eŒ ÷kufr5úÞ ƒ™kðe. Œu{™k økeŒku yksu 5ý
ð2fk2e 5tÚk™k ‚kÄw-‚tŒku îk2k 5tZ25w2™e 5rðºk Þkºkk™u {køkou [k÷Œkt økðkÞ Au. {kuxk ¼køku ƒu
‚ifkyku ƒkË yuf™kÚk ( 1533-99) ™k fú{{kt ykøk¤ ykÔÞkt. Œu{ýu 2k{kÞý ŒÚkk ¼økðË 5w2ký
52 xefkyku ÷¾e. Œu{k™k økeŒku ‚{økúú {nk2k»xÙ{kt ÷kufr5úÞ 5w2ðk2 ÚkÞk.
íÞk2ƒkË Œwfk2k{ (1598-1650) ykÔÞkt. y{ýu W52kufŒ ‚ðo f2Œkt {nk™ ¼rfŒ
‚tŒ/frð økýðk{kt ykðu Au. Œu 5Ae™k ‚tŒ 2k{Ëk‚ (1608-81) þeðkS™k økwY y™u ykðk
¼rfŒøkeŒku 2[™k2k ytrŒ{ frð nŒk. Œuyku ©e 2k{™k 5wsf/¼õík nŒk. Œ{ýu þeðkS™u 5ú2ýk
5w2e 5kze. ykuøkýe‚{k ‚ifk™ku ytŒfk¤ yu {2kXe ‚krníÞ™k WËÞ™ku ‚{Þ Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
2k»xÙðkËe [¤ð¤u {2kXe økã™u ÷kufr5úÞ y™u þku¼kËk2 MÚkk™ ykÃÞwt. ƒk÷ øktøkkÄ2 rŒ÷fu
(1853-1920) ˆˆfu‚2eˆˆ, {2kXe y™u ˆˆ{2kXkˆˆ ytøkúuS{kt ¼k»kk{kt ‚k{Þef [÷kÔÞwt .Œu{™u Œu™u
{2kXe ‚krníÞ™k rðfk‚{kt {níð5qýo Vk¤ku ykÃÞku. fuþð‚wŒ y™u ðe.yu‚.[e5÷w™f2™wt 5úËk™
LkkUÄ
5ý ‚nusÞu ykuAe ytfkÞ Œu{ ™Úke. n2e™k2kÞý ykÃxu y™u yøk2f2u ÷u¾÷ u e ({2kXe) ™ð÷fÚkkyku
5ý yíÞtŒ ÷kuf r5úÞ ƒ™e 2ne. yk Œ{k{ økã ÷u¾fkuyu {2kXe ‚krníÞ™k Wíf]ü Vk¤ku ™kutÄkÔÞku.
yu[.se. ‚÷økúkuð2f2™wt ™k{ 5úkuí‚knf økeŒku {kxu ÞkË f2kÞ Au. yu W52ktŒ yu{.se. 2k™zu
fu.xe. Œu÷tøk y™u {kxku÷f2 fkÔÞ y™u ™ð÷fÚkkfk2™k ™k{ku 5ý ‚nusuÞ ykuAk {níð™k ™Úke.
7.9 f~{e2e ‚krníÞ
frð fÕn™u ßÞk2u ‚tMf]Œ{kt-2ksŒ2tøke™e ÷ÏÞwwt. íÞk2Úke f~{e2 5úËuþ 5úfkþ{kt ykÔÞku.
52tŒw Œu ðkMŒð{kt Wå[ ðøko™e ¼k»kk nŒe. sÞk2u MÚkk™ef -r™ðk‚eyku {kxu ˆˆf~{e2eˆˆ yu yuf
5ú[÷eŒ ƒku÷e nŒe. yne 5ý ¼Âõík yktËku÷™™u 5kuŒk™ku ¼køk ¼sÔÞku nŒku. ÷k÷Ëun ™k{™e
{kuxu¼køku [kiË{k ‚ifk™e yuf økkÞefkyu ‚ki 5úÚk{ ¼k»kk{kt økkðk™wt þY fÞowt nŒwt. Œu þeð ¼Âõík nŒe.
yk rðMŒk2{kt RM÷k{™k 5ú[k2-5ú‚k™u ƒkË yk ûkuºku ‚wVe 5ú¼kð 5ý ™s2u [Zðk ÷køÞku. nƒk
¾kŒw™,{unÍq2 ÍeLËk fki÷ y™u ™wYËe™ fu su ™wtË }»ke™kÚk skýeŒk nŒk Œu,yÏŒ2 {kuneÞwrË™,‚wVe
økw÷k{ {kunB{Ë y™u Ëe™k™kÚk ™Ëe{ ðøku2uyu f~{e2e ¼k»kk{kt ¼ÂõíkøkeŒku™e 2[™k f2e. yk
÷kufkuyu f~{e2e ‚krníÞ™k rðfk‚{kt 5úËk™ ykÃÞwt.
ykuøkýe‚{k ‚ifk™k ytŒfk¤ ‚wÄe f~{e2e 5k&ðkíÞ 5ú¼kð ™e[u ykÔÞwt ™ nŒw. 1846™k
5úÚk{ þe¾ rðøkún ƒkË íÞkt s{w™k zkuøk2k ðtþe 2ks5wŒku ‚¥kk 52 ykÔGkkt. yk zkuøk2kyku f~{e2e
f2Œkt Œu{™e 5kuŒk™e zkuøk2e ¼k»kk{kt ðÄw 2‚ ÷uŒkt nŒkt. íÞkt rþûký {u¤ððk {kxu ¼køÞu s fkuE
þk¤k nŒe. ð¤e íÞkt {kuxk 5kÞk 52 øk2eƒkE Œu{s ykrÚkof 5AkŒ5ýwt skuðk {¤Œwt nŒww. yk ƒÄe
¾k{eyku™u fk2ýu WíŒ{ 5úfk2™wt f~{e2e ‚krníÞ 2[kÞwt ™ne.
sku fu yðko[e™ ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™e ÞkËe{kt ½ýe ƒÄe ¼k»kkyku ‚{krð»x Au. Œ{ AŒkt
¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ý{kt {w¤ 2eŒu fw÷ 5tË2 suðe fu ƒtøkk¤e, økws2kŒe,rntËe, f~{e2e,{2kXe,WzeÞk,
5tskƒe, ‚tMf]Œ, r‚tÄe,WËow,Œ{e÷, Œu÷wøkw, fLLkz, {÷Þk÷{ ðuøku2u ¼k»kkyku™ku ‚{kðuþ f2kÞu÷
Au. ºký ðÄw ¼k»kkyku yux÷u fu ™u5k¤e, {ýe5w2e y™u fkufýe ðøku2u™ku nðu Œu ÞkËe{kt W{u2ku f2kÞku
Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ CH
LkkUÄ (1) fE ¼k2ŒeÞ ¼k»kk økwY{w¾e y™u Vk2‚e yu{ ƒu ÷e5e{kt ÷¾kÞ Au ?
.................................................................................
(2) 5tskƒ™e ykuAk{kt ykuAe ƒu 5ú{ fÚkkyku sýkðku.
.................................................................................
(3) ƒwÕŒ™þkn™e ‚wrðÏÞkŒ 2[™k fE Au ?
.................................................................................
(4) økkuðÄo™2k{ rºk5kXe™e ™ð÷fÚkk™wt ™k{ sýkðku.
.................................................................................
(5) E‚w™k Œu2{k ‚ifk Ë2BÞk™ {nk2k»xÙ{kt rfŒo™ 52t52k™ku 5úk2t¼ fkuýu fÞkuo.
.................................................................................
(6) f~{e2e ¼k»kk{kt WíŒ{ ‚krníÞ ™ne 2[kðk 5kA¤ fÞk fk2ýku sðkƒËk2 økýkÞ ?
.................................................................................
7.10 r¾úMŒe r{þ™2eyku™wt 5úËk™
Þw2ku5™e 5úskyku™k ykøk{™ ‚kÚku s ytøkúuS, VúuL[ y™u z[ y™u 5kuxowøkeÍ suðe rðËuþe
¼k»kkyku yu ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku{kt ™ðk ™ðk þçËku W{u2e™u yu{™wt þçË ¼tzku¤ ‚{]Ø ƒ™kÔÞwt.
yk ‚tË¼ou r¾úMŒe Ä{o 5ú[k2fku™w ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ™k rðfk‚ ûkuºk™wt ‚nus 5ý WŒ2Œe
fûkk™wt ™Úke. ‚ðo 5úÚk{ Œu{™u MÚkk™ef ¼k»kkyku{kt þçËfku»kku y™u Œu™k ÔÞkf2ý Ak5e™u 5úr‚Ø fÞow.
yu{™k îkhk ÷e¾eŒ 5wMŒfku {kxu ¼køku Þw2ku5Úke (¼k2Œ{k)ykðŒkt. ™ðk 5kË2eyku {kxu nŒk.
ykðk 5wMŒfku yk r{þ™2eyku™u Œu{™k MÚkk™ef 5wMŒf ÷u¾™ {kxu ½ýk {ËËY5 ƒ™e 2nÞkt. Œu™k
fk2ýu Œ{™ ƒtÄ ƒu‚Œku þçË þkuÄðk yÚkðk su Œu þçË ÔÞkf2ý™e árüyu ‚k[ku Au fu fu{ Œu skðk{kt
‚k2e yuðe {ËË {¤e 2nuŒe.
÷eÚkkuøkúkVe 5úeLxeøk 5úu‚™ku Vk¤ku ƒese nfefŒ Au fu su ¼k2Œ{kt ykuøkýe‚{k ‚ifk™k
5úk2t¼fk¤{kt 5ú[÷eŒ ƒ™ðk 5kBÞk nŒk. rðËuþeykuyu MÚkk™ef ¼k»kk{kt ¾k‚ f2e™u ™ðk Ä{o
52eðŒeoŒku ™k ÷k¼ {kxu Ak5¾k™k þY f2e™u ‚krníÞ Ak5ðk {ktzÞwt nŒw. yx÷k {kxu ykðk
{wÿýk÷Þku™e ‚krníÞ™k rðfk‚ {kxu™e ¼qr{fk Wðu¾e þfkÞ Œu{ ™Úke. yk r{þ™2eykuyu þk¤k
¼k»kkyku yLku
H- MkkrníÞ
fku÷usku™e MÚkk5™k f2e yu ºkeS yøkíÞ™e nfefŒ Au. ynet r{þ™2eyku îkhk ytøkúuS W52ktŒ
MÚkk™ef ¼k»kk™w rþûký 5ý y5kŒwt nŒw.t fËk[ yk 5kA¤ Œu{™ku ykþÞ r¾úMŒe Ä{o™ku 5ú[k2 f2ðk™ku
nþu . Œu{ AŒk Œu{™u ™ðku rþrûkŒ ðøko ŒiÞk2 fÞkuo. su{™e EåAk yk ‚krníÞ™w tðkt[™ f2ðk™e
LkkUÄ
2nuŒe. ŒuÚke sÞk2u ¼k2ŒeÞ ¼k»kk-‚krníÞ™k ErŒnk‚™wwt yk÷u¾™ ÚkkÞ íÞk2u yk r{þ™2eyku™e
¼wr{fk Œ2V Ëw÷oûÞ ‚uðe þfkÞ Œu{ ™Úke.
¼k2Œ{kt ytøkúuS yøkúøkÛÞ ÷u¾fku :
¼k2Œ{kt ytøkúuS ‚krníÞk™k y‚tÏÞ ÷u¾fku Au. ¼k2ŒeÞkuyu ytøkúuS ÷u¾™™ku 5úk2t¼
1835 fu sÞk2Úke ytøkúuskuyu {kneŒe™k {kæÞ{ Œ2efu ytøkúuS ¼k»kk y5™kðe íÞk2Úke fÞkuo. ½ýk
ƒÄk ¼k2ŒeÞ ÷u¾fkuyu Œ{™wt ‚krníÞ ytøkúuS{kt 2[ðwt þY fÞow. yu{ktÚke fx÷ktfu yu{™ku 2‚ 5ã
2[™k{kt Œku fux÷kfu økã 2[™k{kt Wtzku 2‚ Ëk¾ÔÞku. {kEf÷ {Äw‚wË2 ËíŒ, Œk2k Ë¥k, ‚2kuse™e
™kÞzw y™u 2rðLËÙ™kÚk Xkfw2uytøkúuS 5ã 2[™k{kt {níð5qýo 5úËk™ ™kutÄkÔÞwt. ‚w2uLËÙ™kÚk ƒu™2se ,
rV2kuÍþkn {unŒk y™u sðkn2÷k÷ ™unY ðøku2uyu ytøkúuS økã Œ2V™ku 2‚ ËþkoÔÞku.
Œ{u þwt þeÏÞk ?...
• ½ýk ƒÄk ÷kufku îkhk rntËe ¼k»kk ƒku÷ðk{kt ykðŒe nŒe.

• WËow y™u Vk2‚e ¼k»kk {ku½÷ rðMŒk2{kt 5ú[r÷Œ ƒ™e nŒe.WËwo™ku sL{ MÚkkr™f ŒÚkk yne
ð‚u÷k Œwrfo ÷kufku ™k ‚t5fo{ktÚke ÚkÞku nŒku. yƒw VÍ÷, [tLÿ¼ký y™u ƒËkÞw™e ðøku2u skýeŒk
{u½÷fk÷e™ ÷u¾fku Au.
• rntLËe‚krníÞ™u ‚tMf]Œ Œ2VÚke {køkoËþo™ ‚kt5zÞw Au. ¼Âõík frðŒkykuyu rntËe ‚krníÞ™k
‚e{kr[n™ Y5 Au. ‚tŒ fƒe2, Œw÷‚eËk‚ y™u ‚w2Ëk‚ ðøku2u rntËe ‚krníÞ™k yøkúøkÛÞ
sÞkurŒoÄ2ku økýkÞ Au.
• ykuøkýe‚{k ‚ifk™e 5úk2t¼u rntËe økã yMŒeíð{kt ykÔÞwt.
• rntËe ƒkË ‚kiÚke ‚{]Ø ‚krníÞ ƒtøkk¤e ¼k»kk{kt 2[kÞw.t 2rðLËÙ™kÚk Xkfw2/ƒtfe{[tLËÙ [ux2S
y™u þ2Ë[tLËw [ux2Syu ƒtøkk¤e ‚krníÞ™ ‚t5L™ fÞow. y~{e ‚krníÞ .............
Ä2kð Au. WzeÞk™e ƒkƒŒu 5ý yuðw s Au.
• ykuøkýe‚{k ‚ifk{kt ytŒfk¤ ‚wÄe økwY{w¾e (÷e5e)ˆˆykËeøkútÚk 5w2Œe {ÞkoËeŒ nŒe. ne2-
hksk suðe 5úýÞ fÚkkykuyu yk ¼k»kk™u fÚkkðMŒw 5w2e 5kze. ‚wŒ {e2kƒkE™kt ¼Âõík økeŒku™w
MÚkk™ 2ksMÚkk™e ¼k»kk y™u ‚krníÞ ½ýwt ‚B{k™s™f økýkÞ Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
• økws2kŒe-r‚tÄe/{2kXe y™u f~{e2e ðøku2u 5kuŒ5kuŒk™wt ‚krníÞ ÞkuøÞ ‚{Þu rðf‚kÔÞwt .
• ½ýk ƒÄk ¼k2ŒeÞ ÷u¾fkuyu yu{™wt ÷u¾™fkÞo ytøkúuS{kt fÞow.
LkkUÄ
5kXktŒ MðkæÞkÞ
(1) r¾úMŒe r{þ™e2eyku™ku ¼k2Œ{kt þku Vk¤ku 2nu÷ku Au ?

(2) rntËe ‚krníÞ™ku rðfk‚ ‚trûkÃŒ{kt ðýoðku.
(3) {æÞ fk÷e™ ¼k2Œ{kt Vk2‚e ¼k»kkyu ¼sðu÷ku ¼køk ‚{skðku.
(4) ¼k2ŒeÞ ‚krníÞu ynet™k ‚{ks ½zŒ2{kt yk5u÷k 5úËk™™u yku¤¾kðku.
5ktXkŒ sðkƒku 7.1
(1) ðús¼k»kk,yðÄe,¼kus5w2e,{køkÄe,2ksMÚkk™e, ¾zeƒku÷e

(2) yðÄe
(3) WËow ¼k»kk™ku ykrðo¼kð MÚkk™ef 5úsk y™u ynet ð‚u÷k Œwfkuo ðååku™k ‚tðkË-‚n[k2™u ÷eÄu
Úkðk 5kBÞku.
(4) 5krfMŒk™
(5) Ërûkýu yÚkkð ËÏ¾™u
7.2
(1) ¼hík{wr™
(2) ‚tŒ Œw÷‚eËk‚™k 2k{™wt r™Y5ý ¼økðk™ Œ2efu ßÞk2u ðkÕ{efeyu yu{™wt [r2ºk r[ºký
yuf {k™ð Œ2efu f2u÷ Au.
(3) ©e f]»ý™e yuf Þwðf Œ2efu økku5eyku ‚kÚku™e 5úýÞ÷e÷k{kt ÔÞMŒ yuðe þ]økkt2 fÚkk™wt r™Y5ý
(4) yk™tË {X
(5) Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu rntËw ‚{ks™k Wíf»ko {kx ½ýtw ÷ÏÞw Au.{wL‚e 5úu{[tËSyu
øk2eƒku™e ËÞks™f rMÚkŒe™tw ðýo™ fÞow Au. {nkËuðe ð{koyu {ne÷kyku™e ËkYý rMÚkrŒ™wt
yk÷u¾™ fÞow Au.

¼k»kkyku yLku
MkkrníÞ
7.3
(1) E.‚.1800{kt f÷f¥kk 5k‚u ©e 2k{5w2 ¾kŒu
(2) E.‚.1854 LkkUÄ
(3) f÷f¥kk, [uL™kE y™u {twƒE ¾kŒu 1857{kt
(4) økeŒkts÷e
(5) Œu{™u yk‚k{{kt ði»ýð ‚t5úËkÞ™ku 5ú[k2-5ú‚k2 fÞkuo.
7.4
(1) 5tskƒe
(2) ne2-2ktsk, ‚kun™e-{neðk÷, þþe-5wL™k
(3) fkVe
(4) ‚2MðŒe[tLÿ
(5) ‚tŒ ¿kk™u&ð2
(6) øk2eƒkE, ykrÚkof 5AkŒ5ýwt y™u zkuøk2e™ku W5Þkuøk

{kuzâw÷ - 4 «k[eLk ¼khík{kt Ä{o yLku íkíð¿kkLk
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
LkkUÄ
8
5úk[e™ ¼k2Œ{kt Ä{o y™u Œíð¿kk™
suðwt ™ðuBƒ2, ze‚uBƒ2 {k‚™wt ykøk{Lk ÚkkÞ Au fu ykÃkýLku ƒsk2{kt ™ðk fu÷uLzMkoo skuðk
{¤u Au. Œu{kt™k fux÷ktf Œku yíÞtŒ 2tøk-ƒu2øt ke nkuÞ Au.Œu{kt yð™ðk 2tøkku 5w2kÞu÷k nkuÞ Au. fux÷ktf{kt
Œk2e¾ W52 ™k™k r[ºkku 5ý nkuÞ Au. Œu 2sk rËð‚ku nkuðkÚke yk5ýwt ÎÞk™ ¾ut[u Au Œ{u 5ý yu{™k
Œ2V æÞkLkÚke skuÞw nþu.nk Œu Äkr{of fu hk»xÙeÞ Œnuðk2ku Au.‚{økúú ¼k2Œ™u 5úVwÕ÷eŒ f2Œkt ykðk
½ýk ƒÄk Œnuðk2ku Au. sknu2 {køkkuo 52Úke 5ú‚k2 ÚkŒe ðu¤kyu ‚k2e ¾kã ‚k{økúe , ðMºkku,¼ux-
‚kuøkkËku, ÷kufku îkhk Œu{™k Äkr{of MÚk¤kuyu ÚkŒe 5wsk-EƒkËŒ y™u 52M52™u y5kŒe þw¼uåAkyku
ðøku2u ‚ðo ‚k{kLÞ5ýu ™s2u 5zŒe nkuÞ Au.nk ¼k2Œ ‚k[u s ‚wtË2 y™u seððk {kxu™w yuf seðtŒ-
ÄƒfŒwt hk»xÙ Au. Œu yux÷k {kxu Au fu 5úk[e™{fk¤Úke s ¼k2Œu 5kuŒk™k Ä{kuo™u ÷kufseð™™k yuf
{níð 5qýo ytøk Œ2efu Mðefkhu÷ Au.Œu™k ykðk rðrðÄ 2tøk-Y5ku Œu™k WËT¼ðfk¤Úke s skuðk {¤Œk
nkuðkÚke Œu™ku yÇÞk‚ ¾2u¾2 2‚5úË ƒ™e 2nu Au.Ä{o y™u Œíð¿kk™ ðå[u 2nu÷ ykðe r™fxŒk™u
÷eÄu Œu™ku WË¼ð rðfk‚™eøkkÚkk™ku yÇÞk‚ 5ý 52M52 ‚tf¤kÞu÷ nkuÞ Œu 2eŒuu s f2ðku 2nÞku.yk
5úf2ý{kt Œ{u 5úk[e™ ¼k2Œ{kt Ä{o y™u Œíð¿kk™™k ûkuºku ÚkÞu÷ rðfk‚™ku yÇÞk‚ f2þku.
nuŒwyku
yk 5kX™k yÇÞk‚ ƒkË Œ{u.

• Ä{o™ku yÚko þ{skðe þfþku.
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ÚkÞ÷ rðrðÄ Äkr{of [¤ð¤ku™u yk÷u¾e þfþku.
«k[eLk ¼khík{kt Ä{o yLku íkíð¿kkLk {kuzâw÷ - 4
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
• ðirËf Œíð¿kk™™e A þk¾k-{Œ™k {w¤ rð[k2ku ðýoðe þfþku.
• [kðkof-{Œ™e ¼wr{fk™wt 52eûký f2e þfþku.
• ðkMŒrðfŒk™u ÷økŒk si™ Œfo-{Œ™wt ðýo™f2e þfþku. LkkUÄ
• ƒkuØ Œíð¿kk™™k 5úËk™™wt {wÕÞktf™ f2e þfþku.
8.1 Ä{o
Ä{oyu ykí{k™wt rð¿kk™ Au. ™erŒ{íŒk y™u rMktØktŒku™ku 5kÞku Ä{o 52 ykÄkrhík nkuÞ Au.
5úk[™fk¤Úke s Ä{o ¼k2ŒeÞku™k seð™{k t{níð5qýo ¼wr{fk ¼sðŒku ykÔÞku Auu. Œuýu y‚tÏÞ
MðY5ku Äk2ý f2e™u swËk swËk ðøko™k ÷kufku ðå[u y™w‚tÄk™ økkuXÔÞwt Au. yk sqÚkku ðå[u Äkr{of
ÏÞk÷ku,rð[k2ku y™ uf{ofktz{kt Vu2Vk2/V2f nkuE þfu.,ð¤e rðrðÄ Ä{o™k MðY5ku{kt 5ý ‚{ÞktŒ2u
Y5ktŒ2ý ŒÚkk 5úøkrŒyu MÚkk™ s{kÔÞwt 5ý nkuÞ. Œu{ AŒkt ¼k2Œ{kt Ä{ou fÞk2uÞ sz MðY5 Äk2ý
fÞow ™Úke. W÷xk™wt Œu™u Mðk¼krðf 2eŒu s sku2Ëk2 ƒ¤ ‚kt5zÞw Au.¼k2Œ{kt Œíð¿kk™™e 5úíÞuf
5ÎÄrŒyu ¿kk™ {kxu™e þkuÄ ƒ™e 2nu÷ Au. su ƒÄu s y™u nt{uþk yuf s MðY5 Ä2kðu Au.‚t5fo™e
2eŒ ŒÚkk Œfo fËk[ swËk nkuÞ 52tŒw Œu™ku nuŒw yuf s nkuÞ -‚íÞ ‚wÄe 5nkut[ðk™ku 5úÞk‚ {kºk 2nÞku
Au.
ˆˆ {™u yu Ä{o™k y™wÞkÞe nkuðk™wt økki2ð Au fu su Ä{ou rð&ð yk¾k™u ‚n™þe÷Œk ŒÚkk
ðir&ðf ÂMðfkh™e ¼kð™k þe¾ðe Au. y{u {kºk ðir&ðf‚n™þe÷Œk{kt s {k™Œk ™Úke. 52tŒw
5úíÞuf Ä{o™u ‚íÞY5u Mðfk2eyu 5ý Aeyuˆˆ
-Mðk{e rððufk™tË- ‚ðo Ä{o 52eøkkË, þefkøkku-1893
¼k2ŒeÞ yÎÞkí{™k Wtzk {q¤ yk ¼wr{™k Œíð¿kk™ Œu{s Äkr{of 52t52k{kt 2nu÷kt Au. ¼k2Œ{kt
Œ¥ð¿kk™™ku WË¼ð seð™™k økwZ 2nMÞku ŒÚkk yrMŒíð™e skýfk2e {kxu™e 5]åAk{ktÚke ÚkÞku. Ér»k
fnuðkŒk yk ‚tŒkuyu ‚k{kLÞ {k™ð™k {™ku{rMŒøkf™e ‚{sÚke W52 sE™u rðf‚kðu÷ yuf ¾k‚
ykðzŒ-Þkuøk Úkfe Œu nkt‚÷ f2u÷ Au. yk ¾k‚ fkiþÕÞ™e {ËËÚke Œu{ýu ‚kð[uŒeÃkqðof ½ýk Wtzký
‚wÄe {Úke™u {™ðeÞ 5úf]rŒ™k y™u ƒúñktz™k yøkíÞ™k ‚íÞku þkuÄe fkZÞkt Au. yk ‚tŒkuyu þkuÄe fkZÞw
Au fu {k™ð{™/5úf]rŒyu Œu™wt þ2e2 yÚkðk {øks{kºk ™Úke.fk2ý fu Œu yrð2Œ5ýu ƒË÷kŒw y™u
™kþðtŒ Au. 52tŒw ykí{k fÞk2uÞ ƒË÷kŒku ™Úke. ŒÚkk Œu y{qŒoMðY5™ku y™u 5qýoŒ: skøk]Œ -‚kðÄ
nkuÞ Au.
ykí{kyu {k™ð™k ¿kk™, ‚w¾ y™u þrfŒ/Wòo™ku yuf{kºk MºkkuŒ Au. yk }økke-{w™eykuyu
yk W52ktŒ yðwt 5ý þkuÄe fkZÞw Au fu yk ‚ðou y÷øk y÷øk yrMŒíðyu y™tŒ skøk]rŒ™ku yuf ¼køk

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
Au. su fnuðkÞ Au ƒúñyu y™tŒ ðkMŒrðfŒk y™u ƒñktz™wt yM¾÷eŒ fk2ý/fŒ]íð Au. {k™ð™e
‚k[e 5úf]rŒ/{™™e y¿kk™Œk s Ëw:¾ku y™u ƒtwÄ™ku™wt {wÏÞ fk2ý Au. ykí{k y™u ƒúñ™wt ‚k[w ¿kk™
{u¤ÔÞkt 5Ae s Ëw:¾ku y™u ƒtÄ™kuÚke {wrfŒ, y{wŒoMÚkk™,y™tŒþktrŒ y™u 5rh5wýoŒk {¤u Au. su
LkkUÄ
{kuûk™k ™k{Úke yku¤¾kÞ Au.5úk[e™ ¼k2Œ{kt Ä{o yux÷u seð™ seððk™e yuf 2eŒ, su yuf {ký‚™
5kuŒk™e ðkMŒðef 5úf]rŒÚke ðkfuV f2e™u Œu™u {kuûk y5kðu Au. ŒuÚke Œ¥ð¿kk™ {ký‚™u ‚k[ku ÿ»xÙefkuý
Ãkq2ku Au.sÞk2u Ä{o seð™™ku ‚k[ku {køko Ëþkoðu Au.Œíð¿kk™ yuf ÿ»xÙe 5w2e 5kzu Au. sÞk2u Ä{o ÃkqýoŒk
ƒûku Au. Œíð¿kk™ yuf Œfo Ãkq2ku 5kzu Au.sÞk2u Ä{o Œ™u ðkMŒrðf 2eŒ yk5u Au. {kxu s 5úk[e™
¼k2Œ{kt Œ¥ð¿kk™ y™ uÄ{o ƒt™u yuf ƒesk™e 5ú‚[k f2u Au.
yk5ýk {™™u Mk{wßsð÷ f2™k2k ð[™ku yk5ýu ‚kt¼¤eyu ykðku yk5ýu Ë2uf søÞkyu
rËÔÞkŒk™wt Ëþo™ f2eyu. E&ð2™k 5rðºk yÂMíkíð™u yk5ýu ÌËÞ{kt WŒk2eyuu y™u yk5ýk Œ™ y™u
{™Úke f2u÷k f{kuo™u ‚ðo þrfŒ{k™ ‚uðk{kt ‚{r5oŒ f2eyu y™u ‚kïŒ þktrŒ 5úkÃŒ f2eyu.
}øðuË-1-89
8.2 5qðo ðirËf y™u ðirËf Ä{o:
5qðoðirËf ŒÚkk ykãyirŒnkMkef MÚk¤ku™kt 5w2kðMŒwfeÞ rðÄk™ku skuŒkt sýkÞAu fu
yk(ðuËfk÷e™)÷kufku ‚]røkx™wt ‚so™ f2™k2(E&ð2)™e 5rðºkŒk{kt ©Øk2k¾Œk ŒÚkk r5Œ] y™u
{kŒ] MðY5ku™e yk2kÄ™k f2Œk. yuðw ÷køkuAu fu Œyku ‚qÞo-[tÿ suðk 5úkf]rŒf Œíðku™u 5qsŒk.ykÞkuo™k
ykã ‚krnríÞf MºkkuŒ 5ý yk ðkŒ™u ‚{Úko™ yk5u Au.¼k2Œ™k ykÞkuo™e Äkr{of {kLÞŒkyku Œu{ s
ðŒo ý f™k 5ú f k2™u ÷økŒe {krnrŒ }økðu Ë {kt Ú ke {¤e 2nu Au . Œu y ku (ykÞku o ) {ku x u ¼ køku
ELÿ,yÂøLk,ðYý,‚qÞo Œu{s Yÿ ‚neŒ™k yu™uf Ëuðku{kt ©ØkÄ2kðŒkt.Þ¿kku(ƒr÷Ëk™) ŒÚkk f{ofktz
y™w‚k2™ku ¼køk {kt‚ y™u {trË2Lkku nku{-nð™ ðøku2u WfŒ ËuðeËuðŒkyku™u 5ú‚L™ f2ðk {kxu nkÚk
Ä2kðŒe Äkr{]f rðrÄyku nŒe. ‚k{ðuË ŒÚkk ÞsowðuË{kt ƒ÷e yk5ðk™k rðrðÄ f{ofktzku™k 5k‚k™ku
rðMŒ]Œ ðýo™ Au.ƒúkñý økútÚkku{kt yk Œ{k{ fktzku rðMŒk2Úke ðýoððk{kt ykÔÞkt Auu. sÞk2u nøkkoðÄo™{kt
½ýk {kuxk 5ú{ký{kt seððkËe {kLÞŒkyku skuðk {¤u Auu. yk W52ktŒ 5wýo ðirËffk¤{kt }økkeyku
ðirËf f{ofktz™e {kLÞŒkyku ‚tË¼ou Œu{s Œu™k ‚k2k V¤ËkÞe 5ýk ytøku þtfk ‚uðŒk ÚkÞkt. ð¤e
y™ufu&ð2ðkË ‚k{u yufu&ð2ðkË™ku rððkË/5zfk2 5ý ‚soŒk y™uf ËuðeËuðku™k ðkMŒð{kt yuf s
þkïík E&ð2eÞ ‚¥kk™k swËkt swËkt ™k{ku {kºk nkuðk™wt ‚{skÞwtw.
ðirËf ‚krníÞ™k yuf ¼køkY5 ˆˆykhÛÞ ˆˆ y™u W5r™økkËku{kt yuf 5úøkrŒþe÷ rð[k2 2sw
f2kÞu÷ Au.W5r™økkËku yÚkðk ðuËku-ðuËktŒku{kt Äkr{of {e{kt‚k™u ÷økŒe rðrðÄ {kLÞkyku™e Wí5rŒ
ŒÚkk rðfk‚™wt 5úk2tr¼f MðY5 skuðk {¤u Au. 5kA¤Úke 5úk[e™ Œu{s {ÎÞ{fk÷e™ ¼k2ŒeÞ Ä{o

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
y™u ‚{ks ‚wÄk2fkuyu ykðe {kLÞŒkyku™ku s W5Þkuøk fÞkuo nŒku. Œu{kÚke fux÷kfu Œku 52t52køkŒ
2MŒku 5‚tË fÞkuo. Œku ƒkfe™kyu Œku YZ ÚkE økÞu÷ ‚™kŒ™ {kLÞŒkyku íÞse™u WËk2{ŒðkËe {køko
Ãkfzâku.ÞwøkkurðŒkt ¼k2Œu seð™ y™u rð[k2Äk2k™e {w¤¼wŒ ‚{MÞkyku™u 5fze 5kze Au. ¼k2ŒeÞ
LkkUÄ
Œíð¿kkt™ku 5úk2tr¼f ‚íÞ™e Œ5k‚ Úke s ÚkkÞ Au . yk MkíÞ yux÷u nuŒÃw kqðfo ™e ¾kºke W52ktŒ ÔÞrfŒíð™k
rðfk‚ ‚kÚku yíÞtŒ r™fxŒk5qðof skuzkÞu÷k ŒÚkk ‚ðkuoå[ MðkŒtºÞ y™u znk5ý ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Œíð
{kxu Œu {kºk Ëkþo™ef2ý™e rþMŒ fu ‚tÞ{ s ™Úke.52tŒw Œu ðŒoýwtf ÚkŒk ÷køkýeyku y™u Äe2s 52™wt
r™Þtºký Ãkýu Au.
• ŒuÚke ¼k2ŒeÞ ËkþorLkfŒk™wt Œíð¿kk™5wýo Ãk]Úk¬2ý y™u økkZ ykæÞkÂí{fŒk ðå[u™w skuzký
ŒÚkk Œu™ku ËÙøkxefkuýyu 5k&ðkíÞ ËøkxefkuýÚke ŒË]™ swËku 5ze skÞ Au.
• yuðe ykþk 2¾kÞ Au fu Œu yuf 5úk[e™ 2køkxÙ™e ykæÞkÂí{f ÷k÷‚k 52e5wýo f2Œe ™Úke.
52tŒw ykÄwr™f rð&ð™eyu ÷k÷‚kyku™e 5úMŒwŒk Ëþkoðu fu Œu yuf þrfŒþk¤e skuzký Úkfe
{k™ð ‚w¾ ðir&ðf ‚tƒtÄ™e r[tŒk f2u Au.
• ¼k2Œ{kt Œíð¿kk™ yu fkuE ‚x]k™e W5s ™Úke.52tŒw Œu ‚eÄku s y™u ÔÞrfŒøkŒ y™w¼ð
Au.yuf ‚k[ku Œíð r[tŒf yu Au fu su™wt seð™ y™u ðŒoýwf Œu™u {u¤ðu÷ ‚íÞ™wt ¾wÕ÷w 5ú{ký5ºk
Au.
8.3 WËk2{ŒðkËe Äkr{of [¤ð¤
E.‚.5qðo™e 5úÚk{ ‚n‚úkÂçËLkk {æÞ¼køk{kt ÚkÞu÷ y™u {nkðe2 Œu{s ƒwÎÄ suðk ÔÞrfŒyku
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ yk Äkr{of [¤ð¤yu fûkk™e Au. yk ‚{Þu yLÞ fux÷ktf Äkr{of ‚t5úËkÞku nŒkt.Œu{kt™k
fux÷ktf su ‚t5úËkÞku™wt ƒkuÄ yk5Œkt nkuÞ Œu{kt yuðk Œíðku nŒk fu su ðirËf 52t52kykuÚke y÷øk 5zŒk
nŒk. Œuyku ðuËku™e yV2Œk Œu{™ ‚]økxe™e Wí5rŒ ‚tË¼ou 5ú[÷eŒ y5kiYøkkuÞŒk™e ðkŒ™u Mðfk2e ™
nŒe. yuðe 5ý yuf {kLÞŒk nŒe fu økkiŒ{ çkwØ y™u {nkðe2 Mðk{e 5kuŒu s [¤ð¤ [÷kðŒk
nŒk.Œu™k MÚkk5f 5kuŒu ™ nŒk. yÚkkoŒ yk [¤ð¤™u yu 5nu÷kÚke s rðf‚e [wfe nŒe. ðirËf }økkeyku
Œ{k{ ƒúkñý ‚tŒku nŒk. sÞk2u Œu™kÚke W÷xk™wt yk ™ðk W5Ëuþfku{ktÚke ½ýk ƒÄk ûkrºkÞ ðøko™k
nŒk.5úk2tr¼f Œƒffk{kt yk si™ ŒÚkk ƒkiÎÄ ƒt™w ‚t5ËkÞku ™kMŒefðkËe {Œ Ä2kðŒk nŒk.Œu{ AŒkt
ƒkiØÄ{o™k V¤™ku r‚Øktík y5™kððk{kt ykÔÞku ŒÚkk ‚tMfk2sLÞ-MftÄ5qLko sL{÷u Auu.íku{íku Mðefk2{kt
ykÔÞku. ð¤e 5úíÞuf yÂMíkíð ‚kÚku Ëw¾ y[wf5ýu skuzkÞu÷w s 2nu Au.yuðku {Œ 5ú[r÷Œ ƒLÞku. yk
5ife™k fux÷ktf {Œku {wÏÞ {wÏÞ WÃkrLk»kËku 5ý skuðk {¤u Au.
8.4 5ú¼wðkËe Ä{kuo
5ú¼wðkËe ÷ûkýku Ä2ðŒkt ‚t5úËkÞku 5ý yk™e&ð2ðkËe ‚t5úËkÞku™u ‚{fk÷e™ 2eŒu s WË¼ÔÞkt. yk
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
‚t5úËkÞku™k {wÏÞ Ëuðku ðirËf ™ nŒk. Œu{™u Wí5rŒ{kt 5w2k ðirËf Œu{s W¥k2 ðirËf ÷kufŒíðku ÎÞk™
Ëku2u Œuðk nŒk. yk Œ{k{ ‚t5úËkÞku™u 5ú2ýk yk5™k2 {wÏÞ ƒ¤ nŒw ¼rfŒ yÚkkoŒ 5kuŒk™k E&ð2
‚kÚku ™irŒf skuzký5qðof™e ¼rfŒLke 5kuŒk™e ytøkŒ yk2kÄ™k 52eýk{u ðiøkýð, þið y™u þkfŒ
LkkUÄ
suðk rðrðÄ Ä{o ‚t5úËkÞku 5uËk ÚkÞk. su ykøk¤ sŒk YZeðkËe ƒúkñý Ä{o™k yuf ¼køk Œ2efu s
yku¤¾kðk ÷køÞkt. yk Ä{oíkkuLku ‚{Þ sŒkt ƒkiØ ŒÚkk si™ Ä{o™k 5ú[r÷5 MðY5ku 52 5úøkkZ 5ú¼kð
5kzÞku.
8.5 ÷kuf ‚t5úËkÞku :
Þûk ŒÚkk ™køk ‚rnŒ™k fux÷kf ÷kuf ËuðŒkyku™e 5qsk ykrËfk¤Úke [k÷e ykðŒe &kúÎÄk™ku
yuf ¼køk nŒe.Œu{k ¼rfŒ/yk2kÄ™k ½ýku s yøkíÞ™ku ¼køk ¼sðŒe nŒe.5úk2tr¼f ‚krníÞ Œu{
s 5w2kŒíð{kt yk ÷kufÄ{o-‚t5úËkÞ 5ú[r÷Œ nkuðk™k ½ýk ƒÄk 5ú{ký {¤e 2nu Au.
ðk‚w Ë u ð /&kú e f] ø ký™e 5q s k
5kýe™e 2r[Œ ˆyøkxkÎÞkÞe ˆˆ ™k yuf ‚wºk{kt ©ef]»ý ¼rfŒ™ku WÕ÷u¾ skuðk {¤u Au. yus
2eŒu AktËku5r™økkË{kt 5ý Ëuðfe‚wŒ ©ef]øký™ku WÕ÷u¾ skðk {¤u Au.su Ér»k ¼ku2 ytøke2‚™k
rþøkÞ nŒkt. ½ýk ƒÄk ÷kufku yuf{kºk ðk‚wËuð-©e f]øký™e ¼rfŒ 5kuŒk™k ytøkŒ Ëuð Œ2efu f2Œkt
skuðk {¤u Au.þYykŒ{kt yk ÷kufku ¼køkðŒ fnuðkŒk 52tŒw ðk‚wËuð ‚t5úËkÞ fú{þ: rðf‚Œk ŒÚkk
Œu{kt ðirËf Œu{s ƒúkñýðkËe ËuðŒkyku su{ fu rðøkýwt (5úk2t¼{kt Œu ‚qÞo™ku ytþ økýkŒk)y™u ™k2kÞý
(ðir&ðf Ëuð) ðøku2u™u ¼u¤ðe Ëuðk{kt ykÔÞkt. økwÃŒfk¤{kt yk ¼rfŒ-‚t5úËkÞ ðiøkýð ‚t5úËkÞ™k
™k{Úke yku¤¾kÞku.Œu{kt ðirËf rðøkýwt Œ¥ð™wt ð[oMð rðþuøkk nŒwt. ð¤e Œu{k yðŒk2ðkË™k r‚ÎÄkŒ™u
rðþuøkk {níð y5kÞw nŒwt.
Ërûký ¼k2Œ{kt ði ø kýð [¤ð¤
økwÃŒÞwøk™e ‚{kró/5Œ™Úke ÷E™u Œu2{kt ‚ifk™k 5úÚk{ ËkÞfk ‚wÄe™k ‚{Þøkk¤k™ku ðiøkýð-[¤ð¤™ku
ErŒnk‚ {kuxu¼køku Ërûký ¼k2Œ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. ði»ýeð ‚tŒ frðˆˆyÕð2ˆˆ (rðøkýwwt ¼fŒku-
ðiøkýðku {kxu ð52kŒku Œr÷{ ¼køkkk™ku þçË 5úÞkuøk) rðøkýw™‚ yufkí{ ¼rfŒ™ku W5Ëuþ yk5Œk
Œu{s yuf r™økXk5qðof rðøkýwt ¼rfŒ™k ¼rfŒøkeŒku økkŒk Œu{™k yk økeŒku™u ‚{økú5ýu 5úƒtÄ fnuðkÞ
Au.
8.7 þið Ä{o :
þið Ä{o™ku W¥ÃkrŒfk¤, ðiøkýð Ä{oÚke W÷xku 5úk[e™fk¤ økýkÞ Au. 5kýe™eyu þeð ¼fŒku™k ‚{wn™u
þeð-¼køkðŒ Œ2efu ðýoÔÞk Au. Œu{™e ¾k‚ yku¤¾ Œ2efu Œuyku nkÚk{kt rºkþw¤ y™u Ëtz Äk2ý
f2Œkt ŒÚkk {]øk[{o Äk2ý f2Œkt . yk rþð 5úƒ¤ AŒkt rðr[ºkyu rfúÞkfktzku™wt 5kýe™eyu xwtf{kt ðýo™
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
fÞowt Au.
Ërûký ¼k2Œ{kt þið [¤ð¤:- þið [¤ð¤™ku «kht¼ Ërûký rntË{kt ykðu÷ Œ{e÷™kzw{kt
ˆˆ™Þ™k2ˆˆ ™k{Úke skýeŒk 63 þeð ¼fŒ ‚tŒ ‚{wnu nkÚk Ä2u÷ 5úð]rŒyku Úkfe Úkðk 5kBÞku. Œ{e÷ LkkUÄ
¼køkkk{kt 2r[Œ yu{™k WŠ{¼Þko økeŒku™u ˆˆŒuð2{ MºkkuŒˆˆ fnu Au.Œu{™k {kxu ƒeswt yuf™k{ ˆˆÿrðzðuËˆˆ
5ý 5ú[r÷Œ Au. yk økeŒku Äkr{of Œnuðk2ku Ë2BÞk™ þeð {trË2ku{kt økðkŒk nŒk. yk ™ð™k2
¼fŒku{kt Œ{k{ skrŒ™k ÷kufku ‚{krðøkx nŒk. ‚iÄktrŒf 2eŒu skuEyu Œku ½ýk ƒÄk þið ƒkirØfkuyu yk
5ûk™wt ‚{Úko™ fÞow Au. Œu{™k ™k{ ykøk{tŒ,þwØ ŒÚkk rð2 þeð Ä{o suðe þeð-[¤ð¤™k swËk swËk
MðY5ku skuzkÞu÷k Au.u
Œ¥ð¿kk™ yuðwt nkuÞ fu su Mðk¼krðf 2eŒu s ‚2¤ºk nkuÞ y™u Œu™e ‚kÚku ‚kÚku Œu Œ{k{ yuðk
r‚ÎÄktŒku fu su™ku rð¿kk™ 5ý n÷ ™ yk5e þfu. Œu™e 5ý ‚{s yk5Œwt nkuðw skuEyu. yu s ‚{Þu
rð¿kk™™k ‚ktíð™k ‚kÚku™ku ðir&ðf Ä{o fu su fkuE yuf {kºk Ä{o/‚t5úËkÞ 5q2Œku {ÞkoËeŒ ™ nkuÞ Œuðku
{Œkøkún nkuðku skuEyu.
sÞk2u yk5ýu Œíð¿kk™™u rð¿kk™ ‚kÚku skuzeyu Aeyu íÞk2u Œu™ku yÚko yu ÚkkÞ Au fu yk5ýk
rð[k2ð]tË™u yuf ÔÞðMÚkkŒtºk{kt økkuXðeyu Aeyu. suÚke f2e™u Œu yuf {k¤¾k{kt 52M52 rð2kuÄe ™
ƒ™Œkt ‚{økú {k¤¾k{kt ƒtÄ ƒu‚Œk ykðe skÞ.
ˆˆrð¿kk™ yux÷u ¿kk™™wt ytþŒ: yufef2ý, sÞk2u Œíð¿kk™ yux÷u ‚t5wýo5ýu yufef]Œ ¿kk™ yu W52ktŒ
skýðk suðtw y¿kk™ nkuÞ 52tŒw yk yr¼Y[ ‚tË¼ou Œu y¿kk™ yu ykí{k™e 5úf]rŒ™k Œ{k{ r‚ÎÄktŒku™ku
Wfu÷ su{kt Mðøko, E&ð2 y™u ƒtÄw ykðe skÞ ˆˆ
- nƒox M5uL‚2
8.8 ™k™e Äkr{of [¤ð¤ku
þrfŒÃkqsk /økkkfÞ Ä{o Œu{s ‚wÞo Ãkqsk™u WŒf ƒu {wÏÞ ƒúkñýðkËe Ä{o‚t5úËkÞku( þið Ä{o /ðiøkýð)
sux÷e {níŒk ‚kt5ze ™ne. fËk[ 5wðou ðirËffk¤{kt {kŒ]Ëuðe™k MÔkY5™e 5wsk ÚkŒe nþu.52tŒw
ðirËffk¤{kt Œku ‚{]rØ-‚t5rŒ™e Ëuðe(÷û{e) y™u {wrŒo{tŒ Wsko (þrfŒ) MðY5u Œu™u 5wsðk{kt ykðŒe
nŒe. Œu{ AŒkt Ëuðe5wsfku™k yuf ¾k‚ ‚t5úËkÞ™ku MÃkü WÕ÷u¾ 5ú{ký{kt Xef Xef {kuzuÚke ÚkŒku skuðk
{¤u Au. ykøk¤ W52 sýkÔÞk™w‚k2 ¼k2Œ{kt MkqÞo5wsk ykËefk¤Úke ÚkŒe ykðe Au. ðirËf Œu{s
{nkfk¤™e 52kýfÚkk™k E.‚.™k þYykŒ™k ‚ifk{kt WíŒ2 ¼k2Œ{kt ‚wÞo 5wsk™wt 5qrðoÞ E2k™e
MðY5 Ëk¾÷ ÚkÞtw.52tŒw Äkr{of [¤ð¤™k nkËoY5u 2nu÷ Ëuð™e Aƒe Œ2efu Œu™u ykøk¤ sŒk MÚkk™
{éÞw.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
(1) ðirËf ‚krníÞ™k fÞk ¼køk{kt 5úøkrŒðkËe ÿ»xÙefkuý þkuÄkÞu÷ku sýkÞ Au ?

LkkUÄ .................................................................................
(2) ƒkiÎÄ Ä{o Úkfe fÞku r‚ÎÄktŒ 5úrŒ5krËŒ f2kÞku Au ?
.................................................................................
(3) ƒkirÄf y™u si™ Ä{o™u ÷kufr5úÞ ƒ™kð™k2 ‚t5úËkÞ™wt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
(4) ðiËeffk¤{kt {kŒ]Ãkqsk™k r‚ØktŒku™wt fE 2eŒu ‚B{k™ ÚkÞwt ?
.................................................................................
(5) þið ‚t5úËkÞ™k rðrðÄ MðY5ku fÞk fÞk nŒkt ?
.................................................................................
8.9 ðirËf Œíð¿kk™
}øðirËf 5úsk™ku Ä{o yíÞtÞ ‚2¤-‚ns nŒku.yux÷u fu Œu{kt 5úkÚko™k Úkfe 5úf]rŒ™k rðrðÄ
Œíðku™e y™uf ËðeËuðŒkyku™k 5úrŒf Œ2efu ¼rfŒ f2ðk{kt ykðŒe .W¥k2 ðirËf Þwøk{kt ykí{k™k
‚k[k MðY5 rðþu [kuff‚ rð[k2Äk2k y™u Œíð¿kk™ y™u ƒúñ™k ðir&ðf r‚ÎÄktŒ ƒkƒŒu ytrŒ{
ðkMŒðefŒk™ku rðfk‚ ÚkÞku. yk ðirËf Œíð¿kk™ 5qýo 52e¼køkkkyku{ktÚke ykøk¤ sŒkt fw÷ A swËk
swËk Œíð¿kk™5wýo {Œku™ku rðfk‚ ÚkÞku. su™u ˆˆøkkzËþo™ˆˆ fnu Au. yk ‚½¤w Œíð¿kk™ sz-YZeðkËe
©uýe{kt ‚{krðøkx ÚkkÞ Au. fk2ýfu Œuyku ‚½¤ktÞ ðuËku™u ytrŒ{ ‚¥kk Œ2efu rMðfk2u Au.nðu yk5ýu
¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™™k yk A yu A {Œ ytøku skýeþw.
‚ktÏGk Œíð¿kk™ :
‚ktÏGk Œíð¿kk™/Ëþo™™u {Œu ðkMŒrðfŒk™ku ykÄk2 ƒu r‚ÎÄktŒku yux÷u fu ™2 y™u ™k2e 52
r™¼o2 Au. yk ™2(5wYøkk) y™u Mºke (5úf]rŒ) ƒt™u 5wýoŒ: MðkÞík y™u r™25uûk Au.‚ktÏGk Œíð¿kk™
yLðÞu 5wYøkk yu þwÎÄ [iŒLÞ fu su{kt 52eðŒo™ þfÞ ™Úke.sÞk2u ƒese Œ2V 5úf]rŒ fw÷ ºký {wÏÞ
økwýku ‚íð, 2s‚ y™u Œ{‚™e ƒ™u÷e Auu. yk ºkýu økwýku{kt VuhVkhLku ÷eÄu ðMíkw{kt VuhVkh ÚkkÞ Au.
‚ktÏGk Ëþo™ søkŒ™e WíÃkr¥k rðþu ‚{sðk {kxu 5wYøkk y™u 5úf]rŒ ðå[u ‚tƒtÄ MÚkk5eŒ f2ðk 5úÞí™
f2u Au. yk Œ¥ð¿kk™™k ykã 5úýuŒk fr5÷{w™e nŒkt.Œu{ýu ‚ktÏGk ‚wºk 2åÞwt/÷ÏÞwt Au.
ðkMŒð{kt ‚ktÏGk{Œyu {q÷ðýe y™u 5úíÞwŒ2™ku yu rMktØktŒ Au fu su rðjk™ku rð[k2fku Îðk2k
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
W¼k f2kÞu÷k Œífk÷e™ ‚½¤kt 5ú&™ku™ku W¥k2 yk5u Au.
Þkuøk
Þkuøk þçË™ku yÚko ƒu {w¤ Œíðku (yMŒeíðku)™w tskuzký ÚkkÞ Au.Þkuøk™w {w¤ 5Œts÷e™k Þkuøk‚wºk LkkUÄ
{kt 2nu÷wt Au. su E.‚.5wðou™k ƒesk ‚ifk{kt ÷¾kÞu÷wt {™kÞ Au.{™kuÔÞk5k2{kt ÚkÞu÷k 52eðŒo™ku™u
þwÎÄ y™u r™ÞrºkŒ f2e™u Þkuøk 5ÎÄŒe‚2 5wYøkk™u 5úf]rŒ{ktÚke {wfŒ f2e™u Þkuøkef rfúÞkyku Œ™,
5úký y™u ELÿeÞku™u ðþ f2u Au.{kxu yk Œ¥ð¿kk™™u {kuûk 5úkÃŒe™wt W¥k{ {kæÞ{ økýðk{kt ykðu Au.
yk {kuûk 5úkró {kxu ykX ‚ku5k™ Au su™u yøkxktøk Þkuøk fnu Au. Œu{kt ykí{ ‚tÞ{ (Þ{)r™Þ{5k÷™
(™e{) r™r&ðŒ {wÿk(yk‚™), &ðk‚ r™Þtºký («kýkÞk{) fkuE yuf [es ™ffe f2e Œu™k 52
{™™wt æÞkLk fuLÿeŒ f2ðw(t Äk2ýk),rðøkkÞ-ðk‚™kyku{ktÚke {wrfŒ (5úíÞknk2) [kuff‚ [es W52ÎÞk™
yufkøkú Úkðwtw æÞkLk y™u yn{™wt 5wýoŒ:ykuøk¤e sðwt.{™ y™u [esðMŒw ðå[u™k juŒ™ku ytŒ(‚{krÄ)
‚{krðøkx ÚkkÞ Au.yk Þkuøk E&ð2™u 5úrþûkf (økwY) y™u {køkoËþof íkhefu Mðfk2u Au.
LÞkÞ
LÞkÞ™u ŒfoþwØ rð[k2™e 5úÞwrfŒŒ2efu økýðk{kt ykðu Au.LÞkÞ Œíð¿kk™ y™w‚k2 yrÄf]Œ ¿kk™™u
ÞÚkkÚko Œ2efu ÔÞkÏÞkrÞŒ f2u Au.yÚkkoŒ su ðMŒwyku su Y5{kt Au Œu Au Y5{kt økýðk{kt ykðu
Au.Ëk.Œ.‚k5™u ‚k5™u ÏÞk÷™u ÏÞk÷™k Y5{kt yku¾ðku.LÞkÞ Œíð¿kk™ E&ð2™u ‚]økxe™k
‚so™nk2,5k÷f y™u ‚tnkf2 {k™u Auu.økkiŒ{}økke™u LÞkÞ ‚wºkku™k {kLÞ ÷u¾f Œ2efu Mðefk2ðk{Ä
ykðu Au.
ðiþurøkkf :
ðiþurøkkf Œíð¿kk™u rð&ð™e Wí5rŒ™u ÷økŒe ðkMŒðËþeo ŒÚkk ðMŒwËþeo ykÄk2 Œíð¿kk™
økýðk{kt ykðu Auu. yk Œíð¿kk™ y™w‚k2 ðkMŒðefŒk™k ½ýk ykÄk2 Au.su Au 5ËkÚko,økwýÄ{o,
rftG), skrŒ, rðþeøkx ÷ûký y™u yLÞ [esðMŒw{kt fkÞ{e MÚkk™ ðiþurøkkf Œíðr[tŒfku {k™u Au fu
rð&ð™k Œ{k{ 5ËkÚkkuo 5kt[ Œíðku™k ƒ™u÷k Auu.Œu su 5]Úðe, s¤, yrø™, ðkÞw y™u ykfkþ. Œuyku™u
{Œu E&ð2 yuf {køkoËþof r‚ÎÄktŒ Au. seðtŒ 5úkýeyku™u ‚Ëøkwý-Ëwøkowý™e rfúÞk™k ykÄk2 52 f{o™k
r‚ÎÄktŒ y™w‚k2 Œu™ku ƒË÷ku {¤u Au.rð&ð™wt ‚so™-rð‚so™ yuf fwË2Œe [fúkfk2 5úrfúÞk Au. y™u
Œu E&ð2™e EåAk™w‚k2 ƒÄw s ÚkÞk f2u Au.fýkËÉr»k ðiþurøkkf Œíð¿kk™™ku {w¤ økútÚk ÷ÏÞku.
yk {w¤ økútÚk 52 5kA¤Úke ½ýe ƒÄe xefk rðþuøkkýku ÷¾kÞk.Œu ‚ðo{kt AX]k ‚ifk{kt 5úþMŒ5kË
÷¾u÷ xefk rððu[™ ‚ðo ©uøkX økýkÞ Au.
{et { kt ‚ k

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
ðkMŒð{kt {et{kt‚k™wt Œíð¿kk™yu ðirËf ‚trnŒkyku Œu{s ƒúkñý ¾tz™k {w¤ økútÚkku™k yÚko½xLk,5úÞkuøk
y™u W5Þkuøk™wt rð&Õkuøkký Au. {e{kt‚k Œíð¿kk™ yLðÞu ðuËku þk&ðŒ Au.Œu{kt ‚{MŒ ¿kk™ ‚{kÞu÷
Au.Ä{o™ku yÚko Au ðuËku{kt Ëþkoðu÷ fŒoÔÞ™wt ‚k2e(ûkBÞf) 2eŒu 5k÷™ f2ðwt. yk Œíð¿kk™ 5kuŒk™k{kt
LkkUÄ
LÞkÞ y™u ðiþurøkkf 5úýk÷efk™u ‚{krðøkx f2e™u yrÄf]Œ ¿kk™™e ‚tfÕ5™k 52 ¼k2 {wfu Au.Œu™ku
{w¤ økútÚk si{e™e{kt ‚wºkku™u ™k{u yku¤¾kÞ Au. Œu™e 2[™k E.u‚. 5qðou™k ºkesk ‚ifk{kt ÚkE. yk
Œíð¿kk™ ‚kÚku ‚ƒ2Mðk{e ŒÚkk fw{k2e÷ ¼x]™k ‚t÷ø™ Au.
ðuËktŒ
ðuËktŒ ytŒøkoŒ W5r™økkËku yÚkkoŒ ðuË™k ytrŒ{ ¼køk™wt Ëþo™ yk5u Au. þtfúk[kÞo W5r™økkËku, ƒúkñý
økútÚkku , ƒúñ ‚wºk y™u ¼økðË økeŒk 52 ¼køkÞku ÷ÏÞk Au.þtfú[kÞoyu 5úMÚkk5eŒ fÞow Au yÚkðk Œu{™k
Œíð¿kk™™u {{o yjuŒ ðuËktŒ Œ2efu yku¤¾kÞ Au.ðuËktŒ™ku þkçËef yÚko ÚkkÞ Au ƒu ™ne Œu,yux÷u fu
yuf™e ðkMŒðefŒk . þtfú2k[kÞo™k {Œu ytrŒ{ ‚íÞ yuf Au y™u Œu Au ƒúñ .
ðuËktŒ™k Œíð¿kk™ y™w‚k2 ƒúñ ‚íÞk Au y™u søkŒ r{ÚÞk Auy™u skŒ (Ëun) y™u ƒúñ y÷øk
™Úke. þtf2k[kÞo {k™u Au fu ƒúñ™wt yrMŒíð yux÷u y52eðŒo™þe÷ y™u ‚ðkuoå[ ‚íÞ y™u y™tŒ
¿kk™. Œu yu{ 5ý {k™u Au fu ƒúñ y™u skŒ (ykí{k) ðå[u fkuE ¼uË ™Úke. ƒúñ™wt ¿kk™ yu Œ{k{
[esku ŒÚkk yrMŒíð™ku ytrŒ{ yfo Au.2k{k™wsk[kÞo yu ymiŒ {Œ™k ƒesk yuf Wå[ fkuxe™k rðmk™
nŒk.
Œíð¿kk™ rðrðÄ {Œ{ŒktŒ2ku yu yuf Œk2ý fkZÞwt Au. su Ëþo™‚kn™k yuðk rð[k2ku™e [2{‚e{k
Ëþkoðu Au fu su™u {k™ð{™ ¼køÞu s 5nkut[e þfu Au y™u Œu™u ðuËktrŒf Œíð¿kk™ fnu Au.
ðuËktŒ™k Œíð¿kk™{kt yu ‚kn‚ 2nu÷w Au fu M5økx5ýu yn{™k yMŒeíð™u ™fk2e fkZu Au. su yk5ýe
ský{kt nkuÞ Au. yk ‚tË¼ou rð&ð¼2™k Œíð¿kk™™k ErŒnk‚{kt ðuËktŒ™wt yuf ykøkðwt s MÚkk™ Au.
ðuËktŒ yu Œíð¿kk™ 5ý Au y™u Ä{o 5ý Au.yuf Œíð¿kk™ Œ2efu Œu fkuE5ý Þwøk™k fkuE5ý 2køkxÙ™k
Œ{k{ ykøkuðk™ku™u økýŒk rð[k2fku 5ife þkuÄe fkZðk{kt ykðu÷ yuf ‚ðkuoå[ ‚íÞ Au. ðuËktŒ™wt
Œíð¿kk™ yuðwt þe¾ðu Au fu rðrðÄ Ä{kuoyu ½ýk ƒÄk y÷øk y÷øk {køkkuo {kºk Au. fu su™wt ytrŒ{ ÎÞuÞ
yuf s Au.
ðuËktŒ (yÚkkoŒ ðuËku fu ¿kk™™ku ytŒ) W5r™økkËku™ku WÕ÷u¾ f2u Au fu 5úíÞuf ðuË™kt ytrŒ{ ¼køk{kt
ðkMŒrðfŒk™k Ëþo™ ‚kÚku 2sw f2kÞu÷ Au.
ðuËktŒ™ku yfoY5/ ‚k2Y5 ‚tËuþ yu Au fu 5úíÞuf fkÞo™wt ‚t[k÷™ ƒwrÎÄ5qðof y™u 5ûk5kŒ5wýo {k™‚ef
ƒ¤ ‚rnŒ Úkðwt ½xu. {øks ¼w÷ku f2e þfu Au. 5ý ƒwrÎÄ yk5ý™u fne Ëu Au fu suŒu fkÞo yk5ýk

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
{Œ÷ƒ™wt fu 2‚™wt Au fu yÚkðk Œku ™Úke.ðuËktŒyu ykÎÞí{™k 2ksÞ™wt ƒwrÎÄ Îðk2k {wÕÞktf™ f2ðk™e
ûk{Œk Ä2kðu Au .sku fkuE Þkuøk Úkfe ykÎÞkí{™k {køko ðŒowýkí{f 52eðŒo™ y™u ¿kk™krLðŒ Úkðk ‚kÚku
yktŒ2{™™e ‚{s{kt 5nu÷ 5ze sŒkt nkuÞ Au.
LkkUÄ
8.10 [kðkof rð[k2Äk2k
ƒ]nM5rŒ}røkk [kðkof rð[k2Äk2k/{Œ™k MÚkk5f ‚{sðk{kt ykðu Au.Œuðku WÕ÷u¾ ðuËku Œu{s
ƒ]]nËfk2ÛÞ W5r™økkË{kÚke {¤e 2nu Au.Ëkþor™f ¿kk™ ÞwfŒ rðfk‚™u ûkuºku Œu ‚kiÚke 5úk2tr¼f/ykã
økýkÞ. yk Œíð¿kk™™u {Œu ¿kk™ [k2 Œíðku™k ‚tÞkus™™e W5s Au y™u {]íÞwt 5Ae Œu™e fkuEs
r™þk™e ƒ[Œe ™Úke.[kðkof Œíð¿kk™™ku ‚tƒtÄ ¼kirŒf Ëþo™ ‚kÚku Au.Œu™u ÷kufkÞŒ Œíð¿kk™ yÚkðk
‚k{kLÞ 5úsks™™w t Œíð¿kk™ 5ý fnuðkÞ Au.
[kðkof™u {Œu 52÷kuf™wt yMŒeíð s ™Úke.ŒuÚke {]íÞw yu {™wøkÞ™k ytŒ Au y™u ELÿeÞ ¼kuøk yus
seð™™wt ytrŒ{ ÷ûÞ Au. [kðkof ¼kirŒf rð&ð r‚ðkÞ ƒesk fkuE yMŒeíð™ku Mðefk2 f2Œkt ™Úke.
52{kí{k, ykí{k, Mðøko÷kuf, 52÷kuf ðøku2u y™w¼ðe þfkŒk ™ nkuðkÚke [kðkof™k {Œu Œu y{kLÞ
økýkÞ. 5t[Œíðku yÚkkoŒ 5]Úðe,s¤,Œus,ðkÞw y™u ykfkþ 5ife [kðkof ‚t5úËkÞðk¤k ykfkþ™u 5ý
{k™Œk ™Úke fk2ýu fu Œu™u ELÿeÞ™e {ËËÚke y™w¼ðe/M5þeo þfkŒwt ™Úke. Œu{™k {Œu yk ‚f¤ søkŒ
fw÷ [k2 Œíðku™wt ‚tÞkus™ {kºk Au.
8.11 si™ Œíð¿kk™
[kðkof™e {kVf si™ku 5ý ðuËku{kt {k™Œk ™Úke. 52tŒw Œuyku ykí{k™k yMŒeíð™ku Mðefk2 [kuff‚
f2u Au. Œuyku ykMŒef 5t252k™ku Mðefk2 f2u Au.{kxu s {™ 52 fkƒw 2k¾e™u ‚BÞf ¿kk™, ‚BÞf
ËÙøkxe y™u ‚BÞf yk[2ý Úkfe Ëw¾™ku ytŒ ykýe þfkŒku nkuðk™w {k™u Au. si™ Œíð¿kk™™k 5úÚk{
5úðŒof ŒeÚkotf2 ð]økk¼Ëuð økýkÞ Au. yrsŒ™kÚk y™u y2eøkx™u{e™k ™k{ku 5ý }økk¼Ëuð ‚kÚku
÷uðk{kt ykðŒku nkuÞ Au. fw÷ 24 ŒeÚkotf2ku ÚkE økÞk Au. Œu{™u si™ Œíð¿kk™™k 5úMÚkk5f {k™ðk{kt
ykðu Au. 5úÚk{ ŒeÚkotf2™u ¿kk™ ÷kÎÞwt fu si™ Œíð¿kk™™ku ykÄk2MºkkuŒ ykËe™kÚk Au.[kuðe‚{k y™u
ytrŒ{ ŒeÚkotf2™w t™k{ ðÄo{k™ {nkðe2 Au. Œu{™u si™ Ä{o™ku 5ú[k2-5ú‚k2 ðÄkÞkuo.Œu{™ku sL{
E.‚. 5qðou 599{kt ÚkÞku nŒku .ºke‚ ðøkko™e Wt{2u ‚t‚k2 íÞse™u Œu{™u ‚íÞ¿kk™ (fiðÕÞ)™e 5úkÃŒe
yÚkou fXe™ Œ5MÞk5wýo seð™ ÔÞrŒŒ fÞotw. Œuyku ƒúñ[Þo™k 5k™÷{kt yŒwx ©ØkÄk2ðŒkt nŒk.
si™ Œíð¿kk™™ku ðkMŒðefŒk (‚íÞ)™ku r‚ÎÄktŒ :‚kŒ{w¤ Œíðku
si™ku™u {Œu ƒúñktz™e Œ{k{ ¼kirŒf Œu{s 52k¼kirŒf [es ðMŒwyku™wt {w¤ su ‚kŒ Œíðku{ktÚke þkuÄe
þfkÞ, Œu Au seð-yseð, yMŒefkÞ, ƒtÄ,‚tð2, r™so™ y™u {kuûk. su [es™wt yrŒíð Au. Œu
(þ2e2 suðwt) yuf ykð2ý Mðef2e ÷u Au. su yMŒefkÞ økýkÞ. ‚{Þ™e {kVf yk yMŒefkÞ™u 5ý
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
fkuE ykfk2 nkuŒku ™Úke. ËÙÔÞ s økwýku™ku {w¤kÄk2 Au. yk5ý™u ËÙÔÞ{kt 2nu÷ økwý Ëu¾kÞ Au
Œu Ä{kuo Au. si™ku™u {Œu ËÙÔÞ{kt økwý{kt Au. su ‚{Þ™e ‚kÚku ƒË÷ktŒk 2nu Au. Œu{™u {Œu
LkkUÄ fkuE5ý 5ËkÚko nkuŒku s ™Úke. ŒuÚke Œu 5úíÞuf [es{kt nks2/W5rMÚkŒ nkuÞ Au. Ëk.Œ.[iŒLÞyu ykí{k™ku
yuf økwý Au y™u EåAk ‚w¾ y™u Ëw¾ Œu™k ‚ŒŒ ƒË÷kŒk 2nuŒk økwýku Au.
(1) ‚Ëk Ëþo™{kt fux÷k {Œ™wt yMŒeíð nkuðk™wt {™kÞ Au ?

.................................................................................
(2) ‚ktÏÞ Ëþo™™k 5úMÚkk5f™wt ™k{ sýkðku.
.................................................................................
(3) Þkuøk™k 5úýuŒk fkuý Au ?
.................................................................................
(4) LÞkÞ‚wºk fkuý nkuðk™wt økýkÞ Au?
.................................................................................
(5) fÞw Œíð¿kk™ yu{ sýkðu Au fu ðuËku y{wŒo Au y™u ‚½¤w ¿kk™ Ä2kðu Au ?
.................................................................................
(6) W5r™økkËku™wt Œíð¿kk™ þwwt Au ?
.................................................................................
(7) fÞku {Œ yu{ sýkðu Au fu [k2 Œíðku™wt ‚tr{©ý yux÷u ¿kk™ su {]íÞw ƒkË fkuE Ëƒký ƒkfe
AkuzŒwwt ™Úke ?
.................................................................................
(8) si™ Œíð¿kk™{kt fw÷ fux÷k ŒeÚkotf2ku ÚkE økÞk ?
.................................................................................
(9) {nkðe2 Mðk{e sL{ fÞk2u ÚkÞku nŒku ?
.................................................................................
(10) fÞk ŒeÚkotf2™u ðÄo{k™-{nkðe2™w t™k{kr¼Äk™ {éÞwt Au?
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
.................................................................................
(11) si™ku™k {w¤¼wŒ ‚kŒ Œíðku Ëþkoðku.
................................................................................. LkkUÄ
8.12 ƒkiÎÄ Œíð¿kk™
™u5k¤™e Œ¤uxe{kt ykðu÷k f5e÷ðMŒw ™sef™kt ÷wrBƒ™eƒkøk ™k{™k økk{{kt E.‚.563{kt ƒkiÎÄ
Ä{o™k MÚkk5f økkiŒ{ƒwÎÄ™ku sL{ ÚkÞku nŒku.Œu™wt ƒkÕÞkðMÚkk™wt ™k{ r‚ÎÄkÚko nŒwt. Œu{™k sL{ 5Ae™k
rËð‚ku{kt s Œu{™e {kŒk™wt yðþk™ ÚkÞwt nŒw.t Œu{ u ™wt ÷ø™ ‚ku¤ ðøkko™e ðÞu ÞþkuÄ2k ™k{™e yrŒ‚wËt 2
2ksfw{k2e ‚kÚku ÚkÞw nŒwt. ÷ø™™k yufkË ðøkkoƒkË Œu{™u íÞkt 5wºk™ku sL{ ÚkÞku. Œu™wt ™k{ 2knw÷
5kzðk{kt ykÔÞwt.52tŒw {kºk 29 ðøkko™e Þwðk™ðÞu økkiŒ{ ƒwÎÄu øk]nMÚk seð™™ku íÞkøk f2e™u {]íÞw,
{ktËøke y™u øk2eƒkE suðe ÔÞkÄeyku{ktÚke søkŒ™u {wrfŒ y5kððk™k nuŒw ‚kÚku {nkr¼r™økfú{ý
fÞo.tw íÞktÚke Œu{™u ð™{kt sE™u A ðøkko ‚wÄe fXe™ Œ5MÞkt ykË2e íÞk2ƒkË Œuyku ƒkuÄe økÞk (rƒnk2{kt
5nkutåÞk) y™u 5e5¤k™k ð]ûk ™e[u ÎÞk™MÚk ÚkÞk. yk yus MÚk¤ nŒwt. sÞkt Œu{™u fiðÕÞ(¿kk™)™e
5úkÃŒe ÚkE y™u íÞktÚke Œuyku ƒwÎÄ™k ™k{Úke skýeŒk ƒLÞkt. ¿kk™™ku yk ‚tËuþ Vu÷kðe™u ÷kufku™u WfŒ
Ëw¾ku{ktÚke fkÞ{e {wrfŒ-{kuûk y5kððk {kxu Œu{™u 52e¼ú{ý ykËÞo.tw Œuyku 80 ðøkko™e ðÞu yð‚k™
5kBÞkt.
økkiŒ{ ƒwÎÄ™k ºký {wÏÞ rþøkÞku W5k÷e, ‚kÄw yk™tË y™u {nkføkÞ5u Œu{™ku W5Ëuþ ftXMÚk f2e™u
Œu{™k y‚tÏÞ y™wÞkÞe ‚wÄe 5nkut[kzÞku. yu{ {k™ðk{kt ykðu Au fu økkiŒ{ ƒwÎÄ™k yð‚k™ 5Ae
Œw2tŒ 2ksøk]n (rƒnk2) ¾kŒu yuf Ä{o 52eøkkË ƒku÷kðð{kt ykðe sÞkt W5k÷eyu ˆˆrð™Þr5xfˆˆ
(ykËuþ™k r™Þ{ku) ŒÚkk ‚kÄw yk™tËu ˆˆ‚wºkr5xfˆˆ (økkiŒf ƒwÎÄ™k W5Ëuþku fu r‚ÎÄktŒku y™u
™erŒ{íŒk5wýo y™u {wÕÞku) 5úMŒwŒ fÞko. Úkkuzkf ‚{ÞƒkË økkiŒ{ ƒwÎÄ™k ŒŒÔ¿kk™™u ykð2e ÷uŒkt
ˆˆyr¼ÄB{ r5xfˆˆ™e 2[™k f2ðk{kt ykðe.
ƒkiÎÄ Ä{o™k {wÏÞ ÷ûkýku
økki{Œ ƒwÎÄu ‚kËøke5qýo seð™™k r‚ÎÄktŒku Œu{s s™ ‚k{kLÞ 5ý ‚2¤Œk5wðof y™w‚2e þfu Œuðk
ðkMŒðËþeo r™rŒr™Þ{ku 2sw fÞko nŒk. Œu{™u{Œu søkŒ y™uf ÔÞkrÄ/Ëw¾kuÚke ¼2u÷wt Au.{k™ð {kºk™e
V2s Au fu Œu yk økútÚkku™wt yk yktÄ¤wt y™wf2ý f2ðk™e ¼k2u xefk f2e. ƒwÎÄ™k W5Ëuþku ½ýk
ðkMŒðËþeo nkuðk ‚kÚku fE 2eŒu 5wýoŒ: {k™‚ef þktrŒ y™u yk {]Œ søkŒ{ktÚke ytrŒ{ {wrfŒ-{kuûk
{¤e 2nu Œu Ëþkoðu Auu.
[k2W{Ëk ‚íÞku™wt Ëþo™:

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
økkiŒ{ƒwÎÄu W5Ëuþu÷w ¿kk™ ™e[u™k [k2 W{Ëk ‚íÞku{kt 5úrŒrƒtƒeŒ ÚkkÞ Au.
(1) {k™ð seð™ føkx5wýo Au : sÞk2u økki{ŒƒwÎÄu {k™ð™u {ktËøke,føkx,s2k(ð]ÎÄkðÚkk) y™u
LkkUÄ {]íÞwt suðk føkxku ¼kuøkðŒku skuÞku íÞk2u Œu{™u yuf Œk2ý fkZÞtw fu {k™ð seð™ y™uf føkxkuÚke
¼25w2 Au. sL{ ÷uŒk™e ‚kÚku s ykðk Ëw¾ku™ku 5úk2t¼ ÚkE skÞ Au. ‚w¾kuÚke ðt[eŒ Úkðwt 5ý
Ëw¾Ë ƒ™e 2nu Au. yŒ]ÃŒ 2nuðk 5k{Œe 5úíÞuf EåAk Ëw¾Ë ƒ™e 2nu Au.sÞk2u ELÿeÞku™wt
‚w¾ ‚{kÃŒ ÚkE skÞ íÞk2u 5ý Ëw¾ ÚkkÞ Au. yk{ seð™ y™uf Ëw¾kuÞwfŒ økýkÞ.
(2) Ëw¾ku™wt fk2ý : ƒesw W{Ëk ‚íÞ Ëw¾ku(W¼k Úkðk {kxu™tw)fk2ý Au. EåAkyu s sL{ y™u
{2ý™k [fú™wt [k÷f ƒ¤ Au.{kxu EåAk s ‚ðo Ëw¾ku™wt {w¤ økýkÞ.
(3) Ëw¾ku{ktÚke rð2k{ : ºkeswt W{Ëk ‚íÞ sýkðu Au fu sÞk2u seð™{ktÚke Äe2s,EåAk y™u
seð™ {kxu™ku 5uú{ 5qýoŒ: ™kþ 5k{u Au.íÞk2uËw¾ku Ëw¾ ƒtÄ ÚkE skÞ Au. yk ‚íÞ yk5ý™u
r™2kþk Œ2V ÷E skÞ Au. su {k™ð seð™™u Ëw¾kuÚke ¼2e Ëu Au.Œu{kt yn{™ku
™kþ,÷økkð(M™un) ,EøkÞko,þtfk y™u ø÷k™e™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ŒuÚke {k™‚ef rMÚk2Œk
EåAk, ÔÞkÄe y™u fkuE5ý 5úfk2™k ƒtÄ™ (÷økkð){kÚke {wrfŒ™e rMÚkrŒ yk5u Au. yk
rMÚkrŒ r™ðkoý Œ2V Ëku2e sŒe 5wýoŒ: þktrŒ Au.
(4) {wrfŒ ({kuûk)™ku {køko : [kuÚkw W{Ëk ‚íÞ {wrfŒ™k {køko ‚wÄe Ëku2e skÞ Au. ŒuÚke {w¤Œ:
r™2kþkðkË ‚kÚku™k 5úk2t¼ÞwfŒ ƒkiÎÄ Œíð¿kk™ Auðxu ykþkðkË Œ2V Ëku2e skÞ Au. sku fu
{k™ð seð™ ‚ŒŒ ÔÞkÄeykuÚke ¼2u÷wt nkuÞ Au. Œu{ AŒkt Œu™ku ‚t5wýo ytŒ ‚t¼ðeŒ Au.
økkiŒ{ ƒwÎÄu sýkÔÞw Au fu {qrfŒ Œ2V ÷E sŒku {køko ykX ytøkku(yøkxktøk) Ä2kðu Auu y™u Œu
Úkfe r™ðkoý ({kuûk) {u¤ðe þfkÞ Au.
{ku û k (r™ðko ý ){kxu ™ ku yøkxkt ø k {køko :
(1) ‚BÞf( ‚k[e) ËÙøkxe: y¿kk™Œk ¼økkðe™u fkuE5ý ÔÞrfŒ ‚k[e ËÙøkxe 5úkÃŒ f2e þfu
Au. y¿kk™Œkyu søkŒ y™u skŒ ðå[u yswøkŒk ‚tƒtÄku™w tr™{koý f2u Au. Œu {k™ð™k {™{kt
yMÚkkÞe søkŒ™u MÚkkÞe (fkÞ{e) {k™ðk™e ‚{s 5ú2
u u Au.ŒuÚke søkŒ {kxu™e ‚BÞf Eøkxfkuý
Úkfe s ‚BÞf ËÙøkxe {u¤ðe þfkÞ Au.
(2) ‚BÞf ‚tf÷™: yLÞ™u nk™e 5nku[kzu Œuðk ÏÞk÷ku y™u EåAkyku™ku yLÞ Œ2V ™kþ
f2ðk {kxu {sƒw Œ {™ku ƒ ¤ sY2e Au . Œu { kt yLÞ Œ2V ƒ÷eËk™ íÞkøk,
÷køk5ýe,{kÞk¤tw5ýk™ku ¼kð nkuðku sY2e ƒ™u Au.
(3) ‚BÞf ðkýe : {ký‚u ÞkuøÞ ðŒoýwtf Úkfe 5kuŒk™e ðkýe 52 r™Þtºký 2k¾ðwt ½xu. yu™ku yÚko

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
yu ÚkkÞ fu ƒesk {kxu yÞkuøÞ yÚkðk ykf2k ðuý ðk52e fkuE™e xefk f2ðe skuEyu ™ne.
(4) ‚BÞf ðŒo™ : seð™™u ÔÞÚkk-™wfþk™ 5nkut[kzu Œuðe 5úð]ŒeykuÚke ƒ[ðwt skuEyu. yÚkkoŒ
[ku2e, ðÄw 5zŒwt ¼kus™, ‚kitËÞo™k yfwË2Œe W5f2ýku,½2uýkt, yíÞtŒ yk2k{5úË™k 5Úkk2e LkkUÄ
y™u ‚wðýo™k W5ÞkuøkÚke y÷eÃŒ Úkðwt skuEyu.
(5) ‚BÞf seð™ fú{ : ‚k[ku seð™ fú{ yux÷u 5kuŒk™e 2kuse 2kuxe ÔÞksƒe {køkou 2¤ðe. sku
Œu AuŒ25etze , ÷wtx fu [ku2e suðk ÞÞkuøÞ {køkouÚke {u¤ððkŒe nkuÞ Œku Œu fÞk2uÞ ‚k[e/ÔÞksƒe
2eŒ ™ økýkÞ.
(6) ‚BÞf 5úÞk‚ : yu 5ý sY2e Au fu yk5ýu ¾kuxe ÷køkýeyku y™u ¾kuxk 5wðoøkúnkuÚke {wfŒ
ÚkEyu. Œu ykí{‚tÞ{ , fwrð[k2ku fu ‚{s™wwt WL{w÷™ f2ðw yÚkðk Œu ƒtÄ f2ðk Œu{s W{Ëk
ÏÞk÷ku Úkfe skøk]rŒ fu¤ððe.
(7) ‚BÞf {k™‚ef ‚ssŒk : ™ku yÚko ÚkkÞ Au fu fkuEf™k þ2e2,ÌËÞ y™u {rMŒøkf™u ÞkuøÞ
MðY5k{kt sk¤ððk.sÞk2u fwrð[k2ku {øks™ku fƒsku ÷E÷u íÞk2u {w¤ MðY5 ¼w÷kE skÞ
Au. sÞk2u {k™ð™wt fkÞo Œu™k fwrð[k2ku ytŒøkoŒ ½zkŒwwt nkuÞ Au. íÞk2u Œu™u ËËo y™w¼ððwt 5zŒwt
nkuÞ Au.
(8) ‚BÞf ÎÞk™ : sku fkuE ÔÞrfŒ W52kufŒ ‚kŒ ‚íÞku™wt yk[2ý f2u Au íÞk2u su Œu ÞkuøÞ 2eŒu
y™u ‚k[wt ÎÞk™ Ä2e þfu Au. yk 2eŒu ‚k[tw ÎÞk™ (‚{kÄe) Äk2ý f2e™u r™ðkoý ({kuûk)
{u¤ðe þfkÞ.
[kðkof™k {Œ r‚ðkÞ ¼k2Œ™e Œ{k{ Ëkþor™f rð[k2Äk2kyku{kt ykí{k™k ‚tƒtÄ™w ÎÞuÞ yuf
‚ðo‚k{kLÞ ƒkƒŒ Au
{nk™ VúuLåk Œíð r[tŒf rðfx2 fÞwÍe™™u {Œu ¼k2Œ ‚{økú Œíð¿kk™™wt ‚trûkÃŒ ErŒnk‚ Ä2kðu Au.
Œu y ku ykøk¤ W52 ™ku t Ä u Au fu ˆˆyk5ýu sÞk2u 5w ð o ™ k fkÔÞkí{f y™u Ëkþo r ™f
ËMŒkðusku(5w2kðþuøkkku)W52 ÎÞk™ fuLËÙeŒ f2eyu seyu íÞk2u Œu ‚½¤kt ¼k2Œ{ktÚke WË¼ð 5k{e™u
Þw2ku5¼2{kt Vuu÷kÞu÷ sýkÞ Au. ¼k2ŒeÞkuyu yuðk ½ýk ‚íÞku y™u økwZ ‚íÞku(Œíðku) ŒÚkk Œu™k
yÚko5wýo 52eýk{ku þkuÄe fkZÞk Au. fu sÞkt Þw2ku5ðk‚e ƒkirÄfku 5ý ½ýeðk2 yxfe skÞ Au. ŒuÚke
yk5ý™u 5wðo™k Œíð¿kk™ ‚{ûk ½wtxý xufðk™e V2s 5zu Au. fk2ý fu {k™ð skŒ™wt yk 5k2ýwt
‚ðkuoååk Œíð¿kk™™e yk ¼wr{{kt ƒtÄkÞu÷ Au.ˆˆ
{™u ¾kºke Au fu Œ{™u ƒkiÎÄ Ä{o rðþu Úkkuzwt ðÄw skýðk™e WíftXk skøke nþu s .ŒuÚke nðu yk5ýu
rƒnk2™k ƒkuÄeøkÞk{kt sEþwt .suÚke 5úk[e™ {køko 52 ÞkuøÞ 2eŒu rð[2e þfkÞ. {nkƒkuÄe ð]ûk fu

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
sÞkt ‚íÞ™wwt yðŒ2ý fu ykÎÞkí{™ku 5úfkþ 5kÚk2ðk suðwt yË¼wŒ fkÞo WË¼ÔÞwt Au. íÞktÚke yk5ýe
ðkŒ™ku 5úk2t¼ f2eþwt. 52t52køkŒ 2eŒu yu{ sýkðkÞwt Au fu økkiŒ{ ƒwÎÄ yk ¿kk™ 5úkrÃŒ ƒkË økkiŒ{
ƒwÎÄ ƒkuÄeøkÞk {wfk{u ‚kŒuf yXðkzeÞk ‚wÄe 2kufkÞk nŒk.
LkkUÄ
íÞkt Œ{u yr™{u&÷kufk MŒtw5 sY2 skuþku. yu yuðk ½2ku Au fu sÞkt ƒwÎÄ™e yuf 5úrŒ{kt yr™{uþ5ýu
(ykt¾™e 5÷f 5ý ¼uøke fÞko rð™k y5÷f) yk MŒw5 52 5kuŒk™e ™s2 s{kðe™u W¼e Au.
ƒkkuÄeøkÞk™e rntËwyku Îðk2k 5wskÞ Au fu suyku Œu™k rðøkýwt5Ë {tËe2 sE™u ˆˆr5tzËk™ˆˆ f2e™u Œu{™e
{k™‚ef þktrŒ yseoŒ f2ðk {kxu {]Œkí{kyku 5k‚uÚke Ëe÷k‚ku {u¤ðŒkt nkuÞ Au.
íÞk2ƒkË Œ{u 2ksøk]n-2ksøke2e™e {w÷kfkŒ ÷E þfku fu sÞkt økkiŒ{ƒwÎÄ™k yð‚k™ 5Ae™k ™ð‚ku
ðøkkoou [e™e 5úðk‚e VknÞk™u {w÷kfkŒ ÷eÄe nŒe. Œu™u yk MÚk¤uÚke økkiŒ{ƒwÎÄu f2u÷k 5úð[™ku ‚k¼¤ðk™wt
‚ki¼køÞ 5úkÃŒ ÚkÞwt ™Úke.yu f{™‚eƒe {kxu íÞkt 2ze 5zÞku nŒku. økkiŒ{ƒwÎÄ™u ÷økŒe ½ýe ƒÄe
ðkŒkoyku ðkt[e nþu. Œu™e 2[™k ynetÚke Úkðk 5k{e nŒe.Œ{u ƒwÎÄ™u yu{™e 5úÚk{ r™þk¤ fuu sÞkt
5kA¤Úke yuf r{þ™-ÎÞuÞ ƒ™e sðk 5kBÞwt nŒw.5úk2t¼ ynet™e økwVkyku{kt Œuyku 2kfkÞk íÞk2Úke
ÚkÞku nŒku. ynetÚke s {kuÞo 2ksðe rƒtƒe‚k2u ƒkiÎÄ Ä{o y5™kÔGkku nŒku. 5u÷e ðkŒko™wt 5X™ ÞkË f2ku
fu su{kt yuf 5køk÷ nkÚke™u økkiŒ{ƒwÎÄ™u nýŒkt ËuðËíŒ Úkfe yxfkÔÞku nŒku. yk ½x™k ynet ƒ™e
nŒe.ð¤e ƒwÎÄ™e ytrŒ{ Þkºkk 5ý ynetÚke s 5úk2t¼kE nŒe. ‚ðo 5úÚk{ ƒkiÎÄ Ä{o 52eøkkË 5ý yk
‚ÃŒ5ýeo økwVk ¾kŒu s ÞkuskE nŒe,fu sÞkt økkiŒ{ƒwÎÄ™k y÷u¾eŒ W5Ëuþku™u yu{™k yð‚k™ ƒkË
økútÚkMÚk f2ðk{kt ykÔÞk nŒk.{Xðk‚™ku ÏÞk÷ 5ý 2ksøke2Úke s WË¼ÔÞku nŒku fu su ykøk¤ sŒk
yuf þiûkrýf Œu{s Äkr{of fuLËÙ Œ2efu rðf‚ðk 5kBÞku nŒku.
5w2kðMŒwrðãk™k Œ{k2k 5kX{kt Œ{u ™k÷tËk rðãk5eX rðþu ðk[þku.Œu™e MÚkk5™k Eþw5ðq ™ o k
5k[{kt ‚ifk{kt ÚkE nŒe.yk søkŒ¼2™e ‚ikÚke 5úk[e™ rðãk5eX nŒe. økkiŒ{ƒwÎÄu rþûký™u
5úkuí‚kn™ yk5ðk™wt þY fÞwo íÞk2Úke ‚kÄwyku y™u rðj™ku yu{™u rð[k2 rð{þo {kxu ½u2e
ð¤Œk ÚkÞk. ŒuÚke E‚w 5qðo™k 5kt[{k ‚ifk ‚wÄe{kt Œku ™k÷tËk rðãk5eXu økwÃŒþk‚™Œtºk ytŒøkoŒ yuf
©uøkX {X rðãkÄk{ Œ2efu 5úr‚ÎÄe nkt‚÷ f2e ÷eÄe nŒe.
(1) økkiŒ{ƒwÎÄ™wt ƒ[5™™wt ™k{ þwt nŒw ?

.................................................................................
(2) økkiŒ{ƒwÎÄu fÞkt ÎÞk™ ÄÞow nŒwt ?

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
.................................................................................
(3) økkiŒ{ƒwÎÄ™u fiðÕÞ ¿kk™™e 5úkÃŒe fÞk2u ÚkE ?
................................................................................. LkkUÄ
(4) ‚wŒr5xf{kt fÞku rðøkkÞ ‚{krðøkx f2kÞku Au ?
.................................................................................
(5) rð™Þ r5xf 52 fkuýu ¼køkký ykÃÞwt nŒwt ?
.................................................................................
(6) økki{ŒƒwÎÎk™kt [k2 ‚íÞku fÞkt fÞkt Au ?
.................................................................................
(7) ¼kk2Œ™e fE Ëkþo™ef rð[k2Äk2k y™w‚k2 ykí{k™e {wrfŒ ‚tË¼ou rðrðÄ {Œ 5úðŒou Au?
.................................................................................
• Ä{o™wt {w¤ Au 5wðo ðiËeffk¤Úke y÷øk Œk2ðe þfkÞ Œu{ Au.

• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt Ä{o™k ûkuºku ÚkÞu÷ rðfk‚ 52t52køkŒ {kLÞŒkyku™e ‚kÚku ‚kÚku WËk2{ŒðkË™u
5ý y™w‚2u Au.
• ¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™ ÔÞðMÚkk ðuËku{ktÚke WËðu÷ Au.su YZeðkËe ÔÞðMÚkk fnuðkÞ Au.
• ‚ktÏÞ Ëþo™ {k™u Au fu skŒ y™u skŒ ™ne Œu yÚkkoŒ 5wYøkk y™u 5úf]rŒ Úkfe s ðkMŒðefŒk™wt
½zŒ2 ÚkkÞ Au.
• skŒ™k yÇÞk‚ ‚tË¼ou Þkuøku ŒË]™ ðkMŒðËþeo Œíð¿kk™ Au.
• LÞkÞ þMºk ŒfoƒÎÄ rð[k2‚2ýe™e 2eŒ 2sw f2e Au.
• {et{k‚k Ëþo™u {w¤¼wŒ 2eŒu ðirËf økútÚkku™wt rðøk÷uøkký Au.
• [kðkofðkË ,si™ðkË, y™u ƒkiÎÄðkË yu WËk2{ŒðkËe ÔÞðMÚkk økýkÞ Au.
• [kðkofyu ˆˆ¼kirŒfðkËe Œíð¿kk™ Au.ˆˆŒu™u {Œu ¼kirŒf Œíðku r‚ðkÞ yLÞ fkuE™wt yMŒeíð Au
s ™ne.
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
• si™ Œíð¿kk™ y™w‚k2 r™ðkoý({kuûk) yux÷u ykí{k™wt /seð™wt 5ËkÚko (þ2e2)Úke
{wfŒ Úkðwt.
• ƒwÎÄ™wt ¿kk™ [k2 W{Ëk y™u {nk™ ‚íÞku{kt 5úrŒtrtƒƒeŒ ÚkkÞ Au Œu (1)yuf
LkkUÄ
{k™ðseð™ Ëw¾kuÚke ¼25w2 Au. (2) 5úíÞuf Ëw¾™wt fkuEf fk2ý nkuÞ Au. (3) Ëw¾™ku ytŒ
nkuÞ Au. (4) Ëw¾Úke {wfŒ Úkðk™ku {køko 5ý nkuÞ Au.
• økki{ŒƒwÎÎku {kuûk/{wrfŒ {kxu ƒŒkðu÷ yøkxktøk {køko yux÷u (1) ‚BÞf ËÙøkxe (2) ‚BÞf
‚tfÕ5 (3) ‚BÞf ðkýe (4) ‚BÞf ðŒo™ (5) ‚BÞf seð™ fú{ (6) ‚BÞf 5úÞk‚
(7) ‚BÞf {k™‚ef ‚ssŒk yu™ (8) ‚BÞf ÎÞk™
5kXktŒ 5ú&™ku
(1) 5úk[e™ ¼k2Œ™e Ä{o‚wÄk2ýk™k rðrðÄ ÷ûkýku™e ÔÞkÏÞk yk5ku.

(2) [kðkof™k {Œu ¼k2Œ™e Äkr{of [¤ð¤{kt fuðku ¼køk ¼sÔÞku ?
(3) yLÞ Ëkþo™ef {ŒkuŒe [kðkof {Œ fE 2eŒu swËku 5zu Au ?
(4) ‚ËkËþo™ fE 2eŒu YZeðkËe 5úÚkk{kt ‚{krðøkx f2kÞu÷ Au Œu ‚{skðku.
(5) yuf W{Ëk {ký‚ ƒ™ðk {kxu ƒkiÎÄ Ä{o Œíð¿kk™u þwt 5úËk™ fÞowt Au ?
(6) Œ{u yuðw fE 2eŒu fne þfku fu {e{kt‚k Œíð¿kk™u {w¤¼wŒ 2eŒu ðiËefføkútÚkku™wt rð&÷økký {kºk
Au ?
5kXktŒ 5ú&™ku™k sðkƒku

8.1
(1) y2ÛÞfku y™u W5r™økkËku
(2) f{o™ku r‚ÎÄktŒ
(3) ðiøkýð, þið y™u þkfŒ ‚t5úËkÞ
(4) rËÔÞ{kŒk , ‚t5rŒ™e Ëuðe (÷ûke) y™u Wsko™ku MºkkuŒ (þrfŒ)
(5) ykøk{tŒk , þwÎÄk y™u ðe2 rþð{
8.2

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
(1) A
(2) f5e÷k fu suýu ‚ktÏÞ‚wºk ÷ÏÞwt
(3) 5Œts÷e™wt Þkuøk‚wºk LkkUÄ
(4) økkiŒ{
(5) {et{k‚k {Œ
(6) ðuËktŒ, ðuËku™ku ‚k2Y5 ¼køk
(7) [kðkof {Œ
(8) 24
(9) E.‚.5wðou 599
(10) [kðe‚{k fu ytrŒ{ ŒeÚkotf2
(11) seð, yseð, yMŒefÞ, ƒtÄ, ‚tð2k, r™so™, {kuûk
8.3
(1) r‚ÎÄkÚko
(2) rƒnk2™k{ ƒkuÄeøkÞk {wfk{u 5e5¤k™k ð]ûk ™e[u
(3) ƒkuÄeøkÞk -rƒnk2
( 4) ƒwÎÄ™k r‚ÎÄktŒku y™u ™erŒr™Þ{ku
(5) W5k÷e
(6) {k™ð seð™ Ëw¾kuÚke ¼25w2 Au. Ëw¾ku {kxu fkuE [kuff‚ fk2ý 2nu÷tw nkuÞ Auu. Ëw¾ku{ktÚke
rð2k{ 5ý Au.{wrfŒ ({kuûk)™ku {køko
(7) [kðkof {Œ

{kuzâw÷ - 4 {æÞfk÷eLk ¼khík{kt Ä{o yLku íkíð¿kkLk
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
LkkUÄ
9
{æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt Ä{o y™u Œíð¿kk™
þnu2Lkk fkuE 5úûkføk]n/ 5w2k÷Þ (xkW™nku÷){kt ÷øk¼øk Ë2{rn™u MkqVe y™u ¼rfŒøkeŒku™k
økkÞ™-ðkË™™ku fkÞof{ ú ÞkuskŒku snkuÞ Au. yk økeŒku™e ÷kufr5úÞŒk™ku ÏÞk÷ íÞkt W5rMÚkŒ s™{uË™e™u
skuŒk ykðe skÞ Au.Œu™u ‚2fk2,{kuxk Wãkuøkøk]nku fu {kuxk ÔÞrfŒ™wt 5úkuí‚kn™ ‚kt5zÞwt nkuÞ Au. yk
økeŒku Œu{s MkqVey™u ¼rfŒ ‚tŒku™k W5Ëuþku yksu 5ý yux÷kt s 5úMŒwŒ økýkÞ Au. Œ{u skýku Aku fu
{æÞfk÷e™ ¼k2Œu MkqVey™u ¼rfŒ yktËku÷™™ku WË¼ð-rðfk‚ skuÞku Au. yk ƒt™u yktËku÷™kuyu
rntËw-{wÂM÷{ 5úsk ðå[u Äkr{of yr¼ÔÞrfŒ™wt ™ðwt MðY5 ¾e÷ÔÞwt Au.MkqVe yuðk økwZ ‚tŒku Au fu su{™ku
EM÷k{{kt WËk2{ŒðkË ykÛÞku Au Œu{™u ðir&ðf 5ú{ 52 ykÄk2eŒ ‚{k™/‚{¼kðÞwfŒ ‚{ks™k
r™{koý 52 ¼k2 {wfÞku Au. ¼rfŒ ‚tŒkuyu rnËwtíð ¼rfŒ™wt Œíð W{u2e™u E&ð2 «kró™ku {køko r[tÎÞku
Au. Œu{™k {kxu skŒe-ðøko™ku fkuE {Œ÷ƒ ™Úke y™u Œ{k{ {k™ð {kºk yuf ‚{k™ Au. ÷kuf ¼køkkk™k
W5Þkuøk Úkfe Œu{ýu Ä{o™u s™‚k{kLÞ{kt 5ý ‚2¤Œk5wðof ¼¤e skÞ Œuðku y™u yÚko5wýo ƒ™kÔÞku
Au.
nuŒwyku
yk 5kX™k ðkt[™ ƒkË Œ{u,

• {ÎÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt MkqVeðkË y™u ¼rfŒðkË™k WËT¼ð {kxu™k fk2ýku™u ‚{se þfþku.
• MkqVe[¤ð¤™k rðfk‚™u rÃkAkýe þfþku.

{æÞfk÷eLk ¼khík{kt Ä{o yLku íkíð¿kkLk {kuzâw÷ - 4
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
• MkqVe‚t5úËkÞ™k {wÏÞ {wÏÞ 5tÚkku™u yku¤¾e þfþku.
• MkqVeðkË™k {wÏÞ{Œku™wt ðýo™ f2e þfþku.
• ‚tŒ fƒe2 y™u økwY ™k™f suðk ¼rfŒ ‚tŒku™wt Œíð¿kk™ ‚{se þfþku. LkkUÄ
• þe¾ Ä{o™k WËÞ rðþu skýþku.
• ðiøkýð ‚tŒku™e rð[k2Äk2k™u ðýoðe þfþku.
• ¼k2Œ™e r{© ‚tMf]rŒ™k WË¼ð{kt MkqVey™u ¼rfŒ ‚tŒku™wt 5úËk™ ™ffe f2e þfþku.
9.1 ‚qVe yktËku÷™
5qðo¼qr{fk: EM÷k{™ku WËÞ:
Œ{™u ÞkË nþu fu EM÷k{ Ä{o™e MÚkk5™k {nt{Ë 5Þøktƒ2u f2e nŒe.EM÷k{u 5kuŒk™e ytË25ý ½ýe
ƒÄe Äkr{of y™u ykæÞr{f [¤ð¤ku ÚkŒe r™nk¤e Au. yk [¤ð¤™wt fuLÿ {kuxu¼køku fw2k™u þr2V™k
yÚko½x™{kt 2nu÷ nkuÞ Au.EM÷k{ Ä{o{kt ƒu {wÏÞ 5tÚkku-‚wÒke y™u þeÞk-5zu÷k Au.yk5ýk Ëuþ{kt
WfŒ ƒt™u 5tÚkku™k ÷kufku ð‚u Au. 52tŒw Efk™,E2kf y™u 5krfMŒ™k suðk ½ýkƒÄk yLÞ 2køkxÙku{kt
yu{kt™k {kºk yuf 5tÚk/‚t5úËkÞ™k ÷kufku™ku ð‚ðkx skuðk {¤u Au.
‚wLLke 5tÚke ÷kufku{kt EM÷k{ef {Œ™k {wÏÞ [k2 r‚ÎÄktŒku 5ú[÷eŒ Au. Œu fw2k™u þ2eV y™u
nËe‚ (5Þtøkƒ2™k ð[™ku y™u fíkoÔÞ 52t52k) 52 ykÄk2eŒ Au.Œu 5ife™k ykX{k ‚ifk™ku n™kVe{Œ
5wðeoÞ Œwfkuo îk2k y5™kðð{kt ykÔÞku. yk ÷kufku ¼k2Œ{kt 5kA¤Úke ykÔÞkt nŒkt.
YZeðkËe ‚wL™eðkË™k WË¼ð{kt 5zfk2Y5 ¼qr{fk ¼sð™k2 ƒkirØf Œíð¿kk™u yÚkðk {wŒkÍe÷kuyu
‚¾Œ-[wMŒ5ýu yuf&ð2ðkË 52 ¼k2 {wfÞku.Œu{™u {Œu E&ð2 ŒxMÚk Au y™u Œu™u {ký‚™k Ëwøkx
f]íÞku ‚kÚku fkuE sr™MƒŒ ™Úke. {ký‚ku {wfŒ-EåAk y™w‚k2 ðŒoŒk nkuÞ Au y™u Œuyku5kuŒk™k f{kuo
ƒË÷ sðkƒËk2 5ý nkuÞ Au.ykðk {wŒkÍe÷ku™ku ykþ2e{ŒðkËeyku Îðk2k ¼k2u rð2kuÄ f2ðk{kt
ykÔÞku. yk {Œ™e MÚkk5™k yƒw÷ n‚™ y‚k2e(E.‚.873-935) Îðk2k f2ðk{kt ykðe. yk
y‚k2e {ŒðkËeyku 5k‚u 5kuŒk™k ƒkirÄf Œfkuo nŒk.su™k Úkfe Œuyku YZeðkËe r‚ØktŒku (f÷k{) ‚k{u
ƒ[kð f2e þfŒkt nŒk. yk {Œ ðkËeyku {k™Œk nŒk fu E&ð2 skýfk2e Ä2kðu Au.sku÷ þfu Au y™u
ƒku÷e 5ý þfu Au. fw2k™u þ2eV y{wŒo y™u fkuE5ý {k™ð Úkfe ™ ‚skoÞw nkuÞ Œuðwt-Ëiðe ‚so™ Au.
yk {Œ™k {nk™ 5úðŒof nŒk, yƒw-n{eË-y÷-økÍk÷e (E.‚.1058-1111) ) Au. Œu{™u
YZeðkËeyku™u økwZ 2nMÞðkËe ƒ™kððk™ku Þþ yk5ðk{kt ykðu Au.E.‚. 1905Úke yuf MkqVe‚tŒ
Œ2efu seð™ ÔÞrŒŒ f2™k2k Œuyku {w¤¼wŒ 2eŒu yuf {nk™ E&ð2ðkËe rð[k2f nŒk. Œu{™u
YZeðkËe Œíðku Œu{s ‚wVeðkËeyku-yu{ ƒt™u Úkfe 5w2Œku ykË2 {¤Œku nŒku. Œuyku fnuŒk nŒk fu

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
nfk2kí{f ¿kk™ yu fkuE fk2ý Úkfe {u¤ððk/5úkÃŒ f2ðk™e ðMŒwt ™Úke. 52tŒw Œu ykí{r‚rÎÄ™e
ƒkƒŒ Auu. yk MkqVe‚tŒku 5ý fw2k™ ‚kÚku W÷u{kyku sux÷wt skuzký Ä2kðu Au.
LkkUÄ økÍk÷e™k rð[k2ku™ku 5ú¼kð 2ksÞ Îðk2k 5úMÚkk5eŒ ™ðe rþûký 5ÎÎkrŒ 52 5úøkkZ MðY5™ku
nŒku. fk2ý fu Œu Wå[ fûkk™k rþûký {kxu ({ËÙu‚k Œ2efu skýeŒe)‚tMÚkkyku 5w2e 5kzðk™w tfk{ f2u
Au. fu sÞkt rðãkÚkeoyku™u y‚k2e rð[k2Äk2kÚke yðøkŒ f2kðð{kt ykðŒkt nkuÞ Au.yºku yk ÷kufku™u
{wÏÞíðu YZeðkËe ‚wL™e rð[k2Äk2k ‚kÚku Œk÷{u÷ sk¤ðe™u 2ksÞ ‚t[k÷™ fE 2eŒu f2e þfkÞ. yu
þe¾ððk{kt ykðŒwt nkuÞ Au. ykðk rðjk™ku W÷u{kyku Œ2efu yku¤¾kÞ Au. yk W÷u{kyku {æÞfk÷e™
¼k2Œ™kt 2ksfk2ý{kt yíÞtŒ {níð5wýo ¼køk ¼sðŒkt nŒk.
MkqVe‚tŒku
MkqVe‚tŒku W÷u{kykuÚke rð2kuÄe {Œ Ä2kðŒk sýkÞ Au. yk MkqVe‚tŒku økwZ 2nMÞðkËe ‚tŒku
nŒkt.Œuyku 2ksfeÞ y™u ‚k{kSf Sð™™u ûkuºku 5úðŒo{k™ yuðe WŒ2Œe fûkk™e rMÚkrŒ skuE™u yðkf
ÚkE sŒk nŒk. Œuyku s™‚k{kLÞ{kt ‚t5rŒ™k ykAf÷kE5wýo 5úËþo™™ku y™u ™krMŒf þk‚f™u ‚uðk
yk5ðk™e W÷u{k™e 2eŒ™ku ¼k2u rð2kuÄ f2Œk nŒk.¼rfŒ ‚tŒku™e {kVf MkqVe‚tŒku 5ý Ä{o™u ˆˆ
5ú¼w Œ2V™k 5úu{ˆˆ y™u {k™ðskŒ™e ‚uðk {w÷ðŒkt nŒkt. ‚{Þ sŒk MkqVe‚tŒku swËk swËk ‚t5úËkÞku
(r‚÷r‚÷k){kt rð¼kseŒ ÚkE økÞkt. ykðk Ë2uf r‚÷kr‚÷k™u 5kuŒk™k 5e2 ({køkoËþof ‚tŒ) nŒk.
su Ïðksk fu þu¾ Œ2efu yku¤¾kŒk. ykðk 5e2 y™u Œu{™k rþøkÞku ¾k™fkn (yk©{){kt 2nuŒks.
yk 5e2 5kuŒk™e 5úðr] Œ™u ykøk¤ ðÄk2ðk {kxu 5kuŒk™k rþøkÞku{ktÚke fkuE yuf™e y™wøkk{e-rþøkÞ5Ëu
ð2ýe f2e þfŒk. MkqVe‚tŒku ˆˆ‚{kˆˆ (¼rfŒ økeŒku™e {nuVe÷)™wt 5kuŒk™k økwZ yk™tË {kxu ykÞkus™
f2Œkt.E2kf™wt ƒ‚2k MkqVe5úð]rŒyku™wt {wÏÞ {Úkf nŒwt .yºku yu ¾k‚ ™kutÄðwt 2nÞwt fu MkqVe‚tŒkuyu fkuE
™ðk Ä{o™e MÚkk5™k f2e ™ nŒe.52tŒw Œuyku EM÷k{e {k¤¾k{kt 2ne™u 5ú{ký{kt WËk2 yuðe [¤ð¤
[÷kðŒkt nŒk. Œu{™e fw2k™ 5úíÞu™e ðVkËk2e W÷u{kyku sux÷e s nŒe.
¼k2Œ{kt MkqVeðkË
yøkeÞk2{k y™uu ƒk2{kt ‚ifk Ë2BÞk™ rntË{kt MkqVeðkË™wt ykøk{™ ÚkÞwt.yk{kt™k ¼k2Œ ¾kŒu MÚkkÞe
ÚkÞu÷k yuf ykøkuðk™ MkqVe‚tŒ y÷-nwÍðk2e nŒkt. su E.‚.1089 (1089) {kt yð‚kk 5kBÞkt
uŒuyku {kuxu ¼køku ËkŒkøkts ƒûk (yÚkkoŒ ytrŒ{ ¾sk™k™k rðŒ2f)™k{Úke skýeŒk ÚkÞkt.5úk2t¼{kt
{w÷Œk™ (r‚t½)y™u 5tskƒ Œu™k {wÏÞ fuLÿku nŒk. 52tŒw Œu2{k y™u [kiË{k ‚ifk Ë2BÞk™ MkqVe‚tŒku
f~{e2,rƒnk2, ƒtøkk¤ y™u ËÏ¾™ ‚wÄe Vu÷kE sðk 5kBÞkt. yu skýkððwt skuEyu fu ¼k2Œ{kt™k
5kuŒk™k ykøk{™ 5wðou MkqVeðkËu Œu™wt [kkuff‚ MðY5 Äk2ý f2e ÷eÄwt nŒwt. Œu{™e 5kÞk™e ƒkƒŒku
y™u ™irŒf r‚æÄktŒku, rþûký , ykËuþ,W5ðk‚™e ÃkØrík, 5úkÚko™k y™u ¾k™fðkn{kt seððk™e

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
2eŒkuyu ‚½¤w 5wðo r™r&ðŒ nŒwt. yk MkqVe‚tŒku 5kuŒk™e {wfŒ EåAk y™w‚k2 yVÄkr™MŒk™ ÚkE™u
rntË{kt ykÔÞk nŒkt. Œu{™ku þwæÄSð™ rËÔÞ5úu{ y™u s™‚uðkyu Œu{™u yíÞtÞ ÷kuf r5úÞ ƒ™kðe
¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt {k™¼Þow MÚkk™ y5kÔÞwt.
LkkUÄ
ykELk-yfƒ2e™k ÷¾ký Ë2BÞk™ yƒw÷Vs÷ [kiË sux÷k MkqVer‚÷kr‚÷k ytøku sýkðu Au. yk
5kX{kt yk5ýu fux÷ktf yøkíÞ™k nkuÞ Œu™e yuf Y52u¾k {u¤ðeþwt. yk r‚÷kr‚÷k {wÏÞíðu ƒu ¼køk:-
þu2k y™u ƒu-þu2k{kt ðnut[kÞu÷k nŒk. ƒk-þhk yux÷u yuðk ÷kufkufu su EM÷{e fkÞËk (þ2eÞŒ)
™{ks ŒÚkk 2kusk suðk Œu{™k rËþkr™Ëouþku™u y™w‚2Œk nŒk. yu{kt™k {wÏÞ økýkÞ Œuðk [eMŒe,
‚kunk2ðËoe, rV2Ëku‚e, fkË2e y™u ™ûkƒtÄe r‚÷r‚÷k nŒkt. ƒu-þhku r‚÷kr‚÷k þ2eÞkÚke ƒtÄkÞu÷
™ nŒk. {Mík f÷tË2 yk swÚk{kt ‚{krðøkx Au.
[eÂ~ík r‚÷r‚÷k
[eÂ~ík‚t5úËkÞ™e MÚkk5™k (nu2kŒ 5k‚u ykðu÷k ) Ïðksk [eÂ~íkøkk{{kt ÚkE nŒe. ¼k2Œ{kt
[eÂ~íkr‚÷r‚÷k™e MÚkk5™k Ïðksk {kuE™wË]e™ [eÂ~ík(sL{ 1142) ™k fu suyku 1192™e yk‚5k‚
rntË{kt ykøk™{ ‚kÚku ÚkE.Œu{™u yk {kxu ys{u2™u {wÏÞ {Úkf ƒ™kÔÞwt. Œuyku {k™Œk nŒk fu
{k™ðskŒ™e ‚uðk yu s ©uøkX 5wsk-y[o™k-¼rfŒ Au {kxu Œu{™u Ë2eËÙ ÷kufku ðå[u ‚uðk fkÞo f2ðk™wt
þY fÞowt. Œuyku ys{u2 ¾kŒu E.‚.1236{kt yð‚k™ 5kBÞkt. {ku½÷fk¤ Ë2BÞk™ ys{u2 yuf
«rMkæÄŒeÚkoÄk{ ƒ™e økÞwt.fk2ý fu {ku½÷ ‚{úkxku yðk2-™ðk2 þu¾ ({kuE™wÄe™ [eMŒe) ™e Ë2økkn
52 (seÞk2Œ-Ëþo™ {kxu) ykðŒkt. þu¾™e ÷kuf r5úÞŒk™ku ytËks yu ðkŒ 52Úke ykðe sþu fu yksu
5ý ÷k¾ku rntËw {wM÷e{ku 5kuŒk™e {™kufk{™k™e 5wrŒo {kxu ys{u2 þ2eV™e {w÷k{kŒ y[wf5ýu ÷u
Au. Œu{kt rþøkÞku{kt nB{nwÄe™ ™køkku2e ŒÚkk fwŒw{wrÆ™ ƒ¾íÞk2 fkVe nŒk.™køkku2e yuf ‚k{kLÞ
rMÚkrŒ™k ¾uzíkLkwt Sð™ SðŒk y™u s{e™ ¾uzŒk. (Œu{ AŒkt)Œu{™u ‚w÷Œk™ EÕŒwrí{þ™wt økk{zk™wt
y™wËk™ ÷uðk™e ‚kV ™k 5kze nŒe. fwŒw{wrÆ™ ƒ¾íÞk2 fkVe™e ¾k™fðkn (yk©{) 5ý rðÏÞkŒ
nŒe. Sð™™k 5úíÞuf MŒ2ku{ktÚke ÷kufku Œu{™e {w÷kfkŒu ykðŒkt . ‚w÷Œk™ EÕŒwrí{þu fwŒwƒ r{™k2(™wt
™k{kr¼Äk™ f2e™u) yk ‚tŒ™u y5oý fÞkuo nŒku. yskuÄk™(5krfMŒk™™wt 5x]ý)™k þu¾ VkYfne™u
yk [eÂ~íkr‚÷r‚÷k™u ðŒo{k™ 5tskƒ Œu{s n2eÞkýk{kt 5úr‚ÂæÄ y5kðe nŒe. 5kuŒk™k M™un
WËk2Œk™k ƒk2ýk yu{™u ‚ki™u {kxu ¾wÕ÷kt {wfÞk nŒk.ƒkƒk V2en™u ™k{u skýeŒk yk ‚tŒ rntËw-
{wÂM÷{ ƒÄk™ku yuf ‚2¾ku M™un y™u ykË2 5kBÞkt nŒk. Œu{™e fkÔÞ 2[™kyku™u ykËeøkútÚk (økútÚk
‚knuƒ){kt MÚkk™ {¤u÷wt Au.
MkqVe‚tŒ ƒkƒk V2eË™kt ‚ðo ©uc y™u skýeŒk rþøkÞ yux÷u þu¾ r™sk{wË]e™ yk÷eÞk(E.‚.1238-
1325) rËÕne™u [eÂ~ík r‚÷rMk÷k™wt {níð5wýo fuLËÙ ƒ™kðð{kt Œu{™wt 5úËk™ ‚rð»kuþ nŒwt .Œuyku
E.‚.1259{kt rËÕne ykÔÞkt.5kuŒk™k 60 ðøkko™kt ynt™k ð‚ðkx yu{™u ‚kŒ sux÷k ‚w÷Œk™ku™wt
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
þk‚™ r™nkéÞwt nŒwt. Œu{™u þk‚fku ,W{2kðku y™u 2ksÞÚke Ëw2 2nuðwt 5‚tË fÞow. Œu{™k {kxu íÞkøk
yux÷u øk2eƒ-sY2Œ {tËku™u 2kuxe-f5zk™wt Ëk™ f2ðwt. rðÏÞkŒ þÞk2-frð y{e2 ¾w‚2ku Œu{™k
rþøkÞ nŒkt.
LkkUÄ
yuf ƒesk rðÏÞkŒ [eÂ~ík ‚tŒ nŒk þu¾ ™‚2wË]e™ r[2køku rËÕne (rËÕne Ëe5f) Œ2efu
skýeŒk nŒkt.E.‚. 1356{kt Œu{™k yð‚k™ ƒkË , ykæÞr{f rþøkÞku ™ {¤Œkt yk [eÂ~ík
r‚÷r‚÷k™k y™wÞkÞeyku 5wðo ŒÚkk Ërûký ¼k2Œ{kt rð¾2kE sðk 5kBÞkt.
‚wn2kðËeo r‚÷r‚÷k :
yk r‚÷r‚÷k™k MÚkk5f þu¾ þenkƒwË]e™ ‚wn2kðËeo nŒk. ¼k2Œ{kt Œu™e MÚkk5™k þu¾
ƒnkWË]e™ (1182-1262)yu f2e nŒe.Œu{™u 5kuŒk™k «rMkæÄ ¾k™fðkn™e MÚkk5™k {w÷Œk™
(r‚t½) ¾kŒu f2e. þk‚fku Wå[ ‚2fk2e yrÄfk2eyku y™u þuX ©e{tŒku Œu{™e {w÷kfkŒu ykðŒkt. þuË
ƒnkWË]e™ Íf2eÞkyu fwƒe[k ‚kÚku™k EÕŒwrí{þ™k 5úk2tr¼f ‚t½økko xkýu EÕŒwrí{þ™ku 5ûk ÷eÄku
nkuðkÚke Œu™k Œ2VÚke Œu{™u þu¾-W÷-EM÷k{(EM÷k{ef ™uŒk)™wt rƒYË f2kÞwt nŒwt. yºku yuf ðkŒ
¾k‚ ™kuÄðe 2ne fu [eÂ~ík ‚tŒkuÚke W÷xk ‚wnk2ðËeo ‚tŒkuyu 2ksÞ ‚kÚku r™fŒk5wýo ‚tƒtÄku MÚkk5eŒ
fÞko nŒkt. Œu{ýu ¼ux-‚kuøkkËku, skøke2ku Œu{s Ä{kuo5Ëuþ rð¼køk{kt ‚2fk2e 5Ëku 5ý ¼kuøkÔÞkt
nŒk.‚wnk2ðËeo r‚÷r‚÷k™e 5tskƒ y™u r‚tÄ ¾kŒu ‚wËZ MÚkk5™k Úkkð 5k{e . yk ƒu r‚÷r‚÷kyku
r‚ðkÞ yLÞ fux÷ktf rV2Ëki‚e, ‚Œk2e, fkË2e y™u ™ûkƒtÄ ™k{™k r‚÷r‚÷k {wÏÞ nŒk.
MkqVe[¤ð¤™e yøkíÞŒk :
MkqVe[¤ð¤u ¼k2ŒeÞ s™‚{ks{kt yøkíÞ™wt 5úËk™ ™kuÄkÔÞwt Au. su 2eŒu ¼rfŒ [¤ð¤™k
‚tŒkuyu rntËw Ä{o{kt 2nu÷ swÚk fu ðkzkƒtÄe Œkuze 5kze nŒe. Œu s 2eŒu yk MkqVe‚tŒkuyu EM÷ {™e ytË2
yuf ™ðwt WËk2{ŒðkËe ËÙøkxerƒtËw W{uÞowt nŒwt. 5úk2tr¼f ¼rfŒ y™u MkqVe‚tŒku{kt 5k2M5rhf ykË™-
5úËk™Úke 5tË2{k ‚ifk Ë2BGkk™ yuf ðÄw Ä{o ‚wÄk2ýk [¤ð¤™ku 5kÞku ™t¾kÞku Œu ðkt[þku íÞk2u sY2
ÏÞk÷ ykðþu fu ‚tŒ fƒe2 y™u økwY ™k™fu ðir&ðf 5úu{™u ykÄk2u rƒ™ ‚kt5úËkÞef Ä{o™ku W5Ëuþ
ykÃÞku nŒku.MkqVe‚tŒku ðnkËíŒ-WŒ-ðÍqË (Sð{kºk™e yufŒk){kt ©Øk Ä2kðŒkt nŒk.Œu™u ‚tŒ Eç™-
yu-y2ƒe (1165-1240)yu sY2e 5úkuí‚kn™ 5wY 5kzÞwt nŒwt. Œu{™u {Œu ‚½¤k seðku yuf
‚{k™ Au. ŒÚkk rðrðÄ Ä{kuo 5ý yuf ‚{k™ Au. yk r‚æÄktŒ rntË¼2{kt ¼k2u ÷kuf «rMkæÄƒ™e
2nÞku. MkqVe‚tŒku ŒÚkk ¼k2ŒeÞ Þkuøkeyku ðå[u 5ý ¼k2u 5ú{ký{kt ði[k2ef ykËk™-5úËk™ ÚkŒtw.
V÷Œ: nXÞkuøk suðk þkMºkeÞ økútÚkku™wt y2ƒe y™u Vk2‚e ¼køkkk{kt ¼køkkktŒ2 Úkðk 5kBÞwt.
MkqVe ‚tŒku™wt yuf 5úþt‚k 5kºk 5úËk™ yux÷u f[zkÞu÷k øk2eƒ ðøko™e ‚uðk .sÞk2u ‚w÷Œk™
ŒÚkk W÷u{kykuyu ÷kufku™e 2kuseËe {w~fu÷eyku™e W5uûkk f2Œk íÞk2uMkqVe‚tŒku ykðk ‚k{kLÞ ÷kufku ‚kÚku

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
5úøkkZ ‚tƒtÄ ƒktÄŒk-sk¤ðŒkt ‚tŒ r™Ík{wË]e™ yku÷eÞk fkuE™e 5ý ™kŒ, skŒ fku{ yÚkðk Ä{o ‚k{u
skuÞk rð™k {kºk Œu™e sY2eÞkŒku™u y™w÷ûke™u Œu™u ‚nkÞ5w2e 5kzðk{kt skýeŒk nŒkt. yuðwt fnuðkÞ
Au fu ¾k™fðkn{kt W5rMÚkŒ Ë2uf {w÷kfkŒe™u sÞkt ‚wÄe ‚kt¼¤e ™ ÷u íÞkt ‚wÄe Œuyku st5Œk ™nkuŒk.
LkkUÄ
MkqVe‚tŒku™u {Œu E&ð2 ¼rfŒ™wt ©uøkX MðY5 yux÷u s™‚uðk (yÚkkoŒ s™‚uðk yu s 5ú¼w ‚uðk) Œuyku
rntËw-{wÂM÷{ Œ{k{ Œ2V yuf‚{k™ ðŒo™ f2Œkt. y{e2 ¾w‚2ku ™kuÄu Au fu, ˆˆsku fu rntËwyku Ä{o
ƒkƒŒu {k2k suðk ([wMŒ) ™Úke. 52tŒw su{kt (E&ð2{kt) nw {k™wt Awt Œu{ Œuyku 5ý y[wf5ýu {k™u
Au.ˆˆ
yk MkqVe[¤ð¤u (¼k2Œ{kt) yufŒk y™u ƒtÄwíð™e ¼kð™k™u 5úkuí‚krnŒ f2e. EM÷k{u su
‚¼k™Œk 52 ¾k‚ ¼k2 {wfÞku Au Œu™u W÷u{kykuÚke ðÄw yk MkqVe ‚tŒkuyu {níð ykÃÞwt. MkqVe ‚tŒku™k
r‚æÄktŒku™e YZe[wMŒ ÷kufkuyu ¼k2u xefk f2e. sÞk2u MkqVe ‚tŒkuyu W÷u{kyku™e ¼k2u r™tËk f2e MkqVe‚tŒku™u
{Œu W÷u{kyku™u ÷k÷[Úke 5ú2kE™u Ëw™eÞk™u ð¤øke 2nÞkt Au y™u fw2k™u þ2eV™k ÷kufþkneÞwfŒ
y™u ‚{íð¼kðÞwfŒ r‚æÄktŒkuÚke {kut Vu2ðe 2nÞkt Au. yk{ 5w2kŒ™ðkËe YZeðkËe Œu{s
WËk2{ŒðkËeyku ðå[u™e ykðe ¾ut[Œký ‚ku¤{k, ‚íŒ2 ŒÚkk yZk2{k ‚ifk™k yzÄk ¼køk 5ÞotŒ
yrð2Œ5ýu [k÷w s 2ne.MkqVe ‚tŒkuyu (yk Ë2BÞk™) ‚k{ksef ‚wÄk2ýk ûkuºk™k 5kuŒk™k 5úÞk‚ku
[k÷w s 2kÏÞk nŒkt.
¼rfŒ ‚tŒku™e {kVf MkqVe‚tŒkuyu 5ý 5úkËurþf ‚krníÞ™u ‚{]ÎÄ f2e rðf‚kðk{kt {níð5wýo
5úËk™ ykÃÞwt. {kuxk¼køk™e MkqVe‚tŒku frðyku nŒkt.Œuyku MÚkkrLkf fhðk ¼k»kk{kt fkÔÞ 2[™kyku
f2Œkt ƒkƒk V2eËu Äkr{of ÷¾kýku {kxu 5tskƒe ¼køkkk™ku W5Þkuøk 52 ¼k2 {wfÞku. Œu yøkkW þu¾
n{eË]e™ rntËðe ¼køkkk™ku W5Þkuøk fÞkuo. Œu{™e fkÔÞ 2[™kyku Vk2‚e økwZ-2nMÞðkËe f]rŒyku™k
5úk2tr¼f ¼køkkktŒ2™wt ©uc ËøkxktŒ økýkÞ Au. ‚iÞË ¾u‚Ëw 2ks ËÏ¾™e rntËe™k ykã ÷u¾f nŒk.Œ{™u
{Œu 2nMÞðkË™u ‚{sðk™k fk{{kt rnLËe Vk2‚e f2Œk ðÄw y™qfw¤Œk ûk{Œk Ä2kðu Au. ƒtøkk¤e
¼k»kk{kt 5ý y™uf ‚qrV 2[™kyku™wt ÷¾ký f2ðk{kt ykðu÷ Au.
yk Þwøk™k ‚kiÚke rðÏÞkŒ ©uc ÷u¾fku™ku {esks Ëe™ yku÷eÞk™k rþøkÞ yuðk y{e2 ¾w‚2ku
(1252-1325)nŒkV ¾w‚2kuLku 5kŒk™e ¼k2ŒeÞŒk™wt ¼k2u økki2ð nŒwt y™u ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚
y™u ‚t‚f]rŒ™u 5kuŒk™e s 52t52k™k yuf ¼køk Y5u yu{ýu ErŒnk‚{kt skuÞk-r™YÃÞkt Au.Œu{™u
rntËe{kt fkÔÞ 2[™kyku f2e nŒe y™u Vk2‚e AtË 2[™kyku™u rntËe{kt fk{u ÷økkze ËeÄe nŒe. Œ{ýu
‚ƒkf-yu-rntËe ™k{™e ™wŒ™ þi÷e þkuÄe fkZe nŒe.5tË2{k ‚ifk ƒkË rntËe ¼køkkkyu yuf [kuff‚
fË fkXe Äk2ý fÞko y™u fƒe2Lkk suðk ¼rfŒ ‚tŒkuyu Œu™ku ‚wtË2Œ{ W5Þkuøk fÞkuo.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
(1) W÷u{kyku fkuLku fnuðkŒk ?

LkkUÄ
.................................................................................
(2) Œ{u f÷k{™ku þku yÚko f2þku ?
.................................................................................
(3) ËkŒk øktsƒûk™k ™k{u fkuý yku¤¾kŒwwt ?
.................................................................................
(4) ˆˆ ykE™u-yfƒ2e{kt ˆˆfux÷k r‚÷r‚÷k™wt ðýo™ Auu ?
.................................................................................
(5) Ïðksk {kuÞe™wË]e™ [eMŒeÂ~ík™e ¾k™fðkn (yk©{) fÞkt ykðu÷ Au ?
.................................................................................
(6) EM÷kr{f fkÞËk fk™w™™wt ƒesw ™k{ þw Au ?
.................................................................................
(7) r[2køk-E-rËÕne (rËÕne™ku Ëe5f) Lkk Lkk{u fkuý skýeŒww nŒwt ?
.................................................................................
9.3 ¼rfŒ yktËku÷™
¼rfŒ yktËku÷™™ uŒ{e÷™kzw{kt ‚kŒ{ktÚke ƒk2{k ‚ifk Ë2BÞk™ 5kuŒk™wt MÚkk™ s{kÔÞwt .yu{kt
™Þ™k2(þið) y™u y÷ðk2 (ðiøkýð) ‚t5úËkÞ™k÷kufku™e ÷køkýe‚¼2 frðŒkyku™ku -økeŒku™ku
‚{kðuþ ÚkÞku nŒku. yk ‚tŒku 52t52køkŒ 5twsk-5kX™u ƒË÷u yk2kæÞ y™u yk2kÄf ðå[u™k M™un5wýo
‚tƒtÄku™k ƒtÄ™ 52 ¼k2 {wfŒk nŒkt .Œu{™u MÚkk™ef ¼k»kk Œ{e÷, Œu÷eøku{kt økeŒ 2[™kyku f2e {kxu
s Œu {n¥k{ ÷kufku ‚wÄe 5nkutåÞkt. ‚{ÞktŒ2u Ërûký ¼k2Œ™e WfŒ rð[k2‚2ýe W¥k2 ¼k2Œ{kt
5nkut[e . sku fu yk «r¢Þk ytíÞtŒ {tË økrŒðk¤e nŒe.(fk2ý fu ) nsw ‚tMf]Œ ¼k»kk ÷kufku™k rð[k2ku™wt
ðn™ f2Œe nŒe.,(y÷ƒíŒ) Œu™u 5ý ™ðwhtøkY5yk5ðk{kt ykÔÞwt.
yk 2eŒu yk5ý™u sýkÞ Au fu ¼køkðŒ 5w2ký (™ð{ku ‚ifku) 52t52køkŒ þi÷e/Y5{kt ÷¾kÞwt
™ nŒwt.©ef]»ý™e ƒkÕÞkðMÚkk Œu{s ÞwðkðMÚkk™u æÞkLk{kt 2k¾e™u 2[ðk{kt ykðu÷ yk ¼rfŒ økútÚk
Œu{™e ÷e÷kyku™k {kæÞ{Úke økwZ- 2nMÞ5wýo Œíð¿kk™™u ‚kð ‚eÄe-‚kËe ¼køkkk{kt ‚{skðŒwt nŒwt.
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
yk ¼rfŒ 2[™k ¼rfŒ yktËku÷™™k yuf ¾wƒ s {níð5wýo ½xf Œ2efu ðiøkýð ‚t5úËkÞ™k Äkr{of
yktËku÷™™wt yuf 52eðŒo™ rƒtËw ƒ™e sðk 5kBÞtw.
¼rfŒ {køkeo rð[k2‚2ýe™k 5ú[k2-5ú‚k2 {kxu ‚kiÚke ðÄw 5ú¼kðþk¤e 5ÎÄrŒ nŒe.Mð¼k»kk LkkUÄ
(MÚkkrLkf ¼k»kk) ™ku W5Þkuøk ¼rfŒ ‚tŒkuyu Mð¼køkkk™k {kÎÞ{Úke ¼rfŒ økeŒku™e 2[™k f2e s
rðþk¤ s™ ‚{wn ‚{S þfu yu {kxu Œ{ýu ‚tMf]Œ ‚krníÞ f]rŒyku™k (Mð¼k»kk) ¼køkkktŒ2 5ý
fÞko.V÷Œ: yk5ý™u M5økx5ýu sýkÞ Au fu ¿kk™Ëuð {2kXe¼køkkk{kt , ‚tŒ fƒe2,‚tŒ ‚w2Ëk‚,y™u
‚tŒ Œw÷‚eËk‚u rntËe ¼køkkk{kt økeŒ 2[™kyku f2e. [iŒLÞ {nk5ú¼w y™u ‚tŒ [tzeËkMku 5kuŒk™ku ‚tËuþ
ƒtøkk¤e ¼køkkk™k {kæÞ{Úke 5ú[÷eŒ fÞkuo.‚tŒ {e2kƒkEyu rntËe , 2ksMÚkk™e (ŒÚkk økws2kŒe) 5Ëku
2åÞkt . yk W52ktík økws2kŒe{kt ¼fŒ ™2r‚tn {nuŒk y™u y¾kyu ¼rfŒ økeŒku 2åÞkt. sÞk2u
f~{e2e, fL™z, Œu÷eøkw, WzeÞk, {÷Þk÷{ y™u {iÚke÷e ¼køkkk{kt 5ý y™uf ¼rfŒ 2[™kkuy
f2ð{kt ykðe.
¼rfŒ {køkeo ‚tŒku™u {Œu {kuûk 52 5úíÞwf seð™ku yrÄfk2 Au. Œ{™u E&ð2 ‚{ûk ™kŒskŒ
,5tÚk fu Ä{o -‚t5úËkÞ™k ¼uË¼kð™u Œw[A økýkÔÞkt. ¾wË Œuyku skŒu 5ý swËeswËe ¿kkrŒyku{ktÚke ykðŒk
nŒkt. ‚tŒ 2k{k™tË™k rþøkÞku{kt rnËw, {wÂM÷{ ƒt™u™ku ‚{kðuþ ÚkÞku nŒku. sÞk2u Œu 5kuŒu YZe[wMŒ
ƒúkñý 52eðk2{ktÚke ykðŒkt nŒk. Œu{™k rþøkÞ fƒe2 ðýf2 ({kt rntËw y™u WAu2 {wÂM÷{ ðýf2
52eðk2{kt ÚkÞku) nŒku. økwY ™k™fËuð økkt{zkt™k rn‚kƒ™eþ™k ‚w5wºk nŒkt.™k{Ëuð 5kuŒu Ë2se
nŒk. yk Œ{k{ ‚tŒyu ‚k{krsf ‚{k™Œk (y™u ‚{2‚Œk)52 ¼k2 {qfÞku Au.ŒÚkk sz skrŒ5úÚkk™u
yðøkýe™u íÞse ËeÄe Au.yu{ýu yki52e[fŒk5wýo ¼{o™ku Wøkú rð2kuÄ fÞkuo Au. 5kuŒk™e skŒ™u Œu{™u
{kºk Äkr{of rð[k2ku5wrŒo ‚e{eŒ ™ 2k¾Œk ‚{ks ‚wÄk2ýk™ku W5Ëuþ 5ý ykÃÞku. Œu{™u ‚Œe5úÚkk
y™u ËwÄ 5eŒe ƒk¤fe suðe fúw2 5úÚkkyku™ku 5ú[tz rð2kuÄ fÞkuo. Mºkeyku™u 5ý 5ú¼w ¼s™{kt ‚k{u÷
f2ðk 5úkuí‚kn™ 5wY 5kzÞwt. ‚tŒ {e2kƒkE y™u ‚tŒ ÷k÷k (f~{e2)™k ¼rfŒøkeŒku yksu5ý yíÞtŒ
÷fr5úÞŒk Ä2kðu Au.
¼rfŒ {køkeo y™u rƒ™ ‚kt5úËkrÞ ‚tŒku{kt ‚kiÚke ðÄw ykøk¤ 5zŒwt MÚkk™ Ä2kðu Au ‚tŒ fƒe2
y™u økwY ™k™kfËuð Œu{™k rð[k2ku rntËw {wÂM÷{ 52t52k™ku ‚w¼øk ‚{LðÞ Ä2kðŒk nŒk. Œw{™ku
WË]~Þ 5ý rntËw {wÂM÷{ yufŒk ‚kÄðk™ku s nŒku. ykðku yk5ýu yºku yu{™k rðþu rðøkŒu ðkt[eyu.
yu{ fnuðkÞ Au fu ‚tŒ fƒe2 (1440-1518) yuf rðÄðk ƒúkñýMºke™k íÞskÞu÷k 5wºk
nŒkt. ykðe rMÚkrŒ{kt y5wºkyðMÚkkðk¤k yuf {wÂM÷{ 52eðk2{kt yu{™ku WAu2 ÚkÞku nŒku. ‚tŒ
fƒe2™k {Œu MðÞ{ y™w¼ðu÷e y™u ykí{‚kŒ f2u÷e ¼rfŒ ¼kð™k Úkfe s E&ð2 5úkÃŒe þfÞ
ƒ™u Au. (yLÞÚkk ™ne)Œ{™u {Œu MksoLknkh E&ð2 yuf s Au.Œuyku yk 5ú¼w™u y™uf ™k{kuÚke
‚tƒkuÄŒk.su{fu &kúe2k{,&kúenr2,økkutrðË,yÕ÷kn,¾wËk ðøku2u yu{kt ‚nus ™ðkE 5k{ðk suðwt ™Úke fu
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
{wrM÷{ 5úsk Œu{™u ‚qVe ‚tŒ økýŒe.sÞk2u rntËwyku Œ{™u 2k{¼fŒ økýŒk.sÞk2u þe¾kuyu yu{™u
¼rfŒ 2[™kyku™u 5rðºk økwYøkúÚk ‚knuƒ{kt MÚkk™ yk5u÷ Au.‚tŒ fƒe2™u {Œu Ä{o™k ƒkÌkkztƒ2
‚kð r{GÚkkyk[k2 ‚{k™ nŒk. Œu{™k îk2k 2[kÞu÷ Ëkunk y™u 5Ëku{kt Œu{™k WfŒ rð[k2ku 5z½kŒk
LkkUÄ
nŒk.yuf Ëkunk{kt yu{™u ÷ÏÞw Aufu sku 5ÚÚk2 ({qrŒo)5qsðkÚke &kúen2e {¤Œk nkuÞŒku nwt yuf yk¾ku
5ðoŒ 5qtsq yu f2Œk Œku 5ÚÚk2™e ½txe Ãkqsðe ‚k2e fu su fkuE™k 5ux™e ykøk-¾kzku Œku 5q2u Au.
‚tŒ fƒe2 ‚2¤ {™™e ¼rfŒ ¼kð™k 52 ¼k2 {wfŒkt nŒk.Œuyku fnuŒk nŒk fu ¼rfŒyu
5ú¼w 5úkÃŒe™ku W¥k{ {køko Au.Œu{ýu fkuE5ý 5ú[÷eŒ Äkr{of 52t52k ({kLÞŒk™u ) ƒwÂæÄ™e f‚kuxeyu
[fkMÞkt rð™k Mðefk2ðk™e ™k 5kze Auu.Œu{™u {Œu fkuE5ý ÔÞrfŒ fXku2 5rh©{ rð™k r‚rØ nkt‚÷
f2e þfŒku ™Úke. fŒoÔÞÚke ðt[eŒ 2nuðk f2Œkt fŒoÔÞ 52kÞýŒk rð»kuþ 52 ¼k2 {wfu Au.E&ð2 yuf
Au. yuðk ‚tŒ fƒe2™k {Œ™u ÷eÄu rntËw y™u {wÂM÷{ ƒt™u Œu{™k rþøkÞku ÚkŒkt. ‚tŒ fƒe2™k rð[k2ku
{kºk Äkr{ofŒk 5w2Œk {ÞkoËeŒ ™ 2nuŒk Œu{™u ‚{ks™u ‚tfrw [ŒŒk -szŒk5wýo rð[k2‚2ýe™u ƒË÷ðk™ku
5úÞk‚ fÞkuo Au. Œu{™e ¼rfŒ 2[™kyku 5ú¼kðþk¤e (Ë{Ëk2) AŒkt ‚kð ‚2¤ y™u ‚ns nŒe.Œu
‚2¤Œk5wðof ‚{skÞ Œuðe nkuðkÚke yk s 5ÞotŒ 2kuse]Ëe ¼køkkk{kt 5ý ð52kÞ Au.
™™fk™k ™k{™e yLÞ yuf 52t52k™k {wÏÞ 5úðŒof nŒk. økwY ™k™f ‚knuƒ(1469-
1539) Œu{™ku sL{ Œ÷ðtze (nk÷{kt 5krfMŒk™ rMÚkŒ ™™fk™k ‚knuƒ) ¾kŒu ÚkÞku nŒku.
ƒkÕÞkðMÚkkÚke s Œuyku ykæÞr{f seð™ Œ2V Z¤u÷k nŒk. Œuyku øk2eƒ™u sY2Œ{tË ÷kuf™e ‚nkÞŒk
f2Œk.Œu{™k y™ÞkÞeyku 5kuŒk™e skŒ™u rþ¾ku (‚tMf]Œ ¼k»kk™kˆˆrþ»kÞˆˆ 52Úke WŒ2e ykðu÷ þçË
yÚkðk 5k÷e¼k»kk™k rþ¾tz yÚkkoŒ þe¾ðk 52Úke) Œ2efu skýeŒk ÚkÞk.
økwY ™k™fËuð™wt ÔÞrfŒíð íkËT™-‚2¤ ‚kËwt y™u þktrŒr5úÞ nŒwt. Œu{™ku W5Ëuþ ‚{ks{kt
ÔÞkÃŒ ¼úük[k2ŒÚkkne™yk[2ý Ëw2 f2ðk™ku nŒku. Œ{™u ‚{ŒkðkËe ‚{ks ÔÞðMÚkk MÚkk5ðk™ku
{køko ftzkÞkuo nŒku. Œuyku 5ý ‚tŒ fƒe2™e {kVf Ä{o økwY nkuðk W52ktŒ yË™k ‚{ks ‚wÄk2f 5ý
nŒk. Œuyku fnuŒk sku fu {ne÷kyku 2ksk, {nk2kskyku™u sL{ yk5Œe nkuÞ Œku r™ã fuðe 2eŒu økýkÞ
? Œu{™k ykðk ð[™ku yLÞ ykøkuðk™ rþ¾ økwYyku™k ð[™ku ‚kÚku økwY økútÚk ‚knuƒ{kt ‚{krðü
f2kÞk Au.
ði»ýðÄ{eo-yktËku÷™ :
‚tŒ fƒe2, ‚tŒ ™k{Ëuð y™u økwY ™k™f suðk ‚tŒkuyu E&ð2™k r™2kfk2 MðYÃk ¼rfŒ™ku
W5Ëuþ yk5u÷ Au. yk ‚{Þ™u E&ð2™k ykfk2 MðY5™e ykÄk2u yuf ™ðwt Äkr{of yktËku÷™ WË¼ÔÞwt
nŒwt. su ðiøkýð Ä{eo yktËku÷™ Œ2efu skýeŒwt ÚkÞwt. Œu™k {æÞ{kt©e2k{ y™u ©ef]»ý nŒk. su™u
¼økðk™ rðøkýwt™k yðŒk2 Œ2efu skuðkŒk nŒk. yk™k {wÏÞ 5úðŒof nŒk, ‚tŒ ‚w2Ëk‚, ‚tŒ

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
{e2kƒkE, ‚tŒ Œw÷‚eËk‚ y™u [iŒLÞ {nk5ú¼w Œu{ýu 5kuŒk™e ¼rfŒ 2[™kyku suðe fu frðŒkyku ,
økeŒku ,¼s™ku, ™]íÞ y™u rfíkoLkku suðku {kuûk™ku {køko ƒ™kÔÞku Au.
‚tŒ ‚w2Ëk‚ (E.‚.1483-1563) skýeŒk ‚tŒ økwY ðÕ÷k¼k[kÞo™k rþøkÞ nŒk. Œuyku LkkUÄ
sL{skŒ ytÄ frð nŒk.Œu{™e ¼rfŒ 2[™kyku™k fuLÿ{kt ©ef]»ý 2nu÷k nŒk. Œu{™e 2[™k
ˆˆ‚w2‚køk2 ˆˆ{kt ©e f]»ý™e ƒk¤÷e÷kyku ŒÚkk Þkið™ ‚ns ÷e÷kyku™wt ‚w{Äw2 , ðkí‚ÕÞ5wýo ŒÚkk
yk™tË 5úË ðýo™ rðøkŒu ðýo™ f2kÞu÷ skuðk {¤u Au.(E.‚.1503-1573)™e ¼rfŒ 2[™kyku™k
©ef]»ý Œ2V™ku (r™¼o¤ 5úu{ 2sw ÚkÞu÷ sýkÞ Au. Œuyku™™u ™k™e ðÞu ðiæÞÔÞ ¼kuøkððk™wt ÚkÞwwt nŒwt.
Œ{5u {Œu Œu{™k ykæÞr{f rððkn ©ef]»ý ‚kÚku s ÚkÞk nŒk. Œu{™e ¼rfŒ 2[™k™e ykøkðe
rð»kuøkkŒkyku™u ÷eÄu s yks 5ÞotŒ Œu ÷kufr5úÞ Au.
5ú¼w (E.‚.1484-1453) yu Ãkqðo ¼k2Œ{kt ði»ýðÄ{eo ¼rfŒ yktËku÷™™ku 5ú[k2-5ú‚k2
fÞkuo. [iŒLÞ {nk5ú¼w™u {Œu ©ef]»ý {kºk ¼økðk™ rð»ýwt™ku yðŒk2 s ™ne 5ý E&ð2™wt ‚ðkuoíf]ü
MðY5 nŒkt. Œu{™e ¼rfŒ ©e f]»ý™k ¼rfŒ ‚trfŒo™ku{kt yr¼ÔÞrfŒ ÚkŒe sýkÞ Au. ykðk ‚trfŒo™ku
½2, {trË2 y™u øk÷eyku{kt r™f¤Œe þku¼kÞkºkkyku Ë2BÞk™ ÚkŒk tnŒk. ¼rfŒ 52t52k™k yLÞ
‚tŒku™e {kVf [iŒLÞ {nk5ú¼w 5ý ™kŒskŒ™k ¼uË¼kðrð™k Œ{k{™ uykðk ‚trfŒo™ku{kt ykðfk2Œk
ykðk ‚tŒkuyu ‚k{kLÞ{kt ‚{k™Œk (y™u ‚{Œk)™e ¼kð™k ðÄk2e.(E.‚.1400-1470) suðkt
¼rfŒ ‚tŒkuyu ©e2k{ ¼rfŒ™u yíÞtŒ ÷kuf r5úÞ ƒ™kðe) Œuyku ©e2k{™u E&ð2™ku ‚ðkuoŒ{ yðŒk2
{k™Œk nŒk. yk ‚t5úËkÞ {ne÷kyku y™u Ë÷eŒku™u 5ý 5kuŒk™k íÞkt ykðfk2Œku . ykðk ©e2k{
¼fŒku{kt ‚kiÚke ÷kufr5úÞ nŒk.ˆˆ2k{[e2Œ {k™‚ˆˆ ™k 2[uŒk ‚tŒ Œw÷‚eËk‚ (E.‚.1523-1623).
WfŒ ðiøkýð ‚tŒkuyu rntËw Ä{o™k rðþk¤ V÷f™u ykð2e ÷E™u 5kuŒk™k Œíð¿kk™ 5wýo
ÿüefkuý™ku rðfk‚ fÞkuo nŒku. Œu{ýu Ä{o{kt ‚wÄk2f ð]rŒ ŒÚkk ‚kÚkeËk2ku y™u ¼kE¼ktztw ðå[u M™un
ðÄk2ðk 52 ¼k2 {wfÞku nŒku.Œuyku M5ü5ýu {k™ŒkðkËe Œíð¿kk™ Ä2kðŒkt nŒk.
¼rfŒ/MkqVe[¤ð¤™wt {níð
Œu{™uyu ÞkË nþus fu ¼rfŒ [¤ð¤yu yuf ‚k{krsf y™u Äkr{of yktËku÷™ nŒwt. Œu™u
Ä{kotÄŒk Œu{s ‚k{ksef szŒk ‚k{u ¼k2u rð2kuÄ ™kuÄkÔÞku nŒku.Œu™u [k2eºÞ þwrØ Œu{s rð[k2
þwØ52 ¾k‚ ¼k2 {wfÞku.sÞk2u ‚{ks MÚkøkeŒ/rMÚk2 ÚkE økÞku nŒku. Œuðk ‚{Þøkk¤k{kt ¼rfŒ
‚tŒku ™ð [uŒ™k ŒÚkk ™ð ‚k{ÚÞo™ku 5ð™ VtwfÞku .Œu{™u yuf ykí{rð&ðk‚ skøk]Œ f2e™u ‚k{ksef
{qÕÞku™u ™ðe ÔÞkÏÞk yk5e. ‚tŒ fƒe2 Œu{s økwY ™k™f suðk ‚tŒkuyu ‚{ks™u ‚{k™Œk/‚{ŒkðkËe™k
Y5{kt ‚wceŒf2ý 52¼k2 {wfÞku.‚k{ksef ‚{Œk™k Œu{™k 5úÞk‚ku™u ÷eÄu y‚tÏÞ Ë÷eŒku Œu{™k
Œ2V ¾ut[kÞk sku fu ‚tŒ fƒe2 y™u økwY ™k™fu fkuE ™ðku Ä{o MÚkk5ðk™wt sýkÔÞwt ™ nŒwt. AŒk Œu{™k
yð‚k™ ƒkË Œu{™k y™wÞkÞeyku y™wfú{u fƒe25tÚke Œu{s rþ¾ Œ2efu yufrºkŒ ÚkÞk.
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
yk ¼rfŒ MkqVe ‚tŒku™e yøkíÞŒk Œu{ýu MÚkk5u÷k ™ðk ðkŒkð2ý{kt 2nu÷ nŒe. su Œu 5Ae™k
‚ifkyku ‚wÄe ¼k2Œ™k ‚k{ksef, Äkr{of ŒÚkk 2ksfeÞ ðkŒkð2ý 52 5kuŒk™ku 5ú¼kð 5kzŒwt 2nÞwt.
yfƒ2™kWËk2{ŒðkËe rð[k2ku yk ðkŒkð2ý™e s¼ux økýkÞ. su{kt Œu™ku sL{ y™u Wþu2 ÚkÞku
LkkUÄ
nŒku. økwY ™k™f™ku W5Ëuþ 5uZe Ë2 5uZe WŒ2e ykÔÞku.V÷Œ: yuf ™ðwt Äkr{of sw Úk Úkðk 5kBÞwt . Œu™e
¼k»kk y™u ÷e5e-økwY {w¾e 5ý ŒËT™ y÷øk s nŒk y™u Ä{]økútÚk (y™u økwY økútÚk ‚krníÞ )5ý y÷øk
nŒku.{nk2ksk 2ýseŒr‚tn™k ™usk ™e[u WŒ2¼k2ŒeÞ 2ksfk2ý{kt Œu yuf 2ksfeÞ 5r2ƒ¤
Œ2efu W¼2e ykÔÞwt.
¼rfŒ-‚qVeÄk2k™k ‚tŒku™k ði[k2ef ykËk™ 5úËk™™ku Œífk÷e™ ‚{ks 52 Wtzku 5ú¼kð
5zÞku. MkqVe‚tŒku™ku ðnkËŒ-y÷-ðswË (seð™{kºk™e yufŒk)™ku r‚æÄktŒ rntËw Œ¥ð™e W5r™økkË
rð[kÄk2k™u ¾wƒ s {¤Œku ykðŒku nŒku. yk MkqVe‚tŒkuyu 5kuŒk™e ði[k2ef yr¼ÔÞrfŒ {kxu Vk2‚e
f2Œkt rntËe ¼k»kk™ku W5Þkuøk f2ðk™wt 5‚tË f2ðk ÷køÞk. y ‚krníÞ{kt ©ef]»ý, 2krÄfk, økku5e,
Þ{w™k y™u øktøkk suðk þçËku yux÷e 5ú[w2 {kºkk{kt ÷kufr5úÞ ƒLÞkt fu skýeŒk MkqVe‚tŒ {e2 yçËw÷
ðneËu yk þçËku™ku EM÷k{ef 5ÞkoÞ ‚{skððk fnkÞf-yu-rntËe ™k{™wt rðð2ýkí{f 5wMŒf ÷ÏÞwt.
Œu 5Ae™k ð»kkuo{kt ykðk ykË™-5úËk™™ku Ëku2 [k÷w 2nuðk 5kBÞku fk2ý fu yfƒ2 y™u snktøke2
WËk2 Äkr{of ™erŒ y5™kðe.
¼rfŒ ‚tŒku™e 5úr‚ÎÄ/÷kufr5úÞ økeŒ 2[™kyku y™u ¼s™kuyu ‚tøkeŒ™k 5w™YíÚkk™ 5ý
5úËk™ ™kuÄkÔÞwt. rfŒo™ku{kt ‚{wn økkÞ™ {kxu ™ðe Mktøkeík 2[™kyku ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðe. ¼rfŒ
‚tŒku {e2kƒkE™k ¼s™ku Œu{s ‚tŒ Œw÷‚eËk‚™e [k5kEyku yks 5ÞotŒ 5úkÚko™k-¼s™ {tz¤ku{kt
økðkÞ Au.
(1) ði»ýð [¤ð¤™k RrŒnk‚{kt fE 2[™kyku ‚e{k r[n™ YÃk 5w2ðk2ÚkE ?

.................................................................................
(2) ykËe økútÚkyu fÞk Ä{o™e 5rðºk 2[™k Au ?
.................................................................................
(3) yk{ s™Œk{kt ‚tŒ fƒe2 y™u økwY ™k™f fE 2eŒu ÷kufr«Þ 52wðk2 ÚkÞk ?
.................................................................................
(4) fÞk ‚tŒu fnÞw nŒwt fu, ˆˆMºke fu su 2kskyku™u sL{ yk5u Au Œu™e xefk fu{ ÚkE þfu ?

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
.................................................................................
(5) ‚w2‚k2øk™e 2[™k fkuýu f2e ?
................................................................................ LkkUÄ
{æÞ{fk÷e™ ¼k2Œ™wt Œíð¿kk™ :
{wÏÞ {wÏÞ Äkr{of [¤ð¤ku økwZ 2nMÞðkËeyku Úkfe [÷kðkÞk. Œu{ýu Äkr{of rð[k2ku y™u
{kLÞŒkyku™u ûkuºku 5kuŒk™wt 5úËk™ ™kuÄkÔÞwt. yk ¼rfŒ ‚tŒku{kt™k ðÕ÷k¼k[kÞo, 2k{k™usk[kÞo,
r™Bƒfk[kÞo ðøku2uyu ™ðe Œíð¿kk™ 5wýo rð[k2‚2ýe MÚkk5eŒ f2e. su™wt {w¤ þtfhk[kÞo™k yîuŒ
Œíð¿kk™{kt nŒwt. hk{kLkwò[kÞoLkku rðrþü “yZiík ” ðkË :
rðrþüˆˆ îuŒˆˆ ðkË yux÷u ‚wÄk2ýk 5ýo yufu&ð2ðkË. yk íkíð®[ík yLðÞu ƒúñ (E&ð2) yu
ytrŒ{ ‘‚ðkuo52e’ ‚íÞ Auu y™u ¼kirŒf Œíðku ŒÚkk ykí{k Œu™k ytþ Au.
þtf2k[kÞo™ku ˆˆrþðk îuŒðkËˆˆ :
yk Œíð r[tŒ™ yLðÞu ˆˆrþðˆˆ yu ‚ðkuoå[ ƒúñ y™u þrfŒ ‚t5L™ Au. yk rþð En(yk)
÷kuf y™u 52÷f{kt 5ý rðã{k™ Au.
{kÄðk[kÞo™ku îuŒðkË :
ˆˆîuŒˆˆ þçË™ku yÚko ƒu- îe¼kð ÚkkÞ. yk rð[k2Äk2k þtf2k[kÞo™k ˆˆyîuŒðkËˆˆ Œu{s yufu&ð2
ðkËÚke y÷øk Au. Œu{™u {Œu ‚t‚k2 yuf ¼úñ ({kÞk) ™ne5ý ðirðæÞ‚¼2 nfefŒ Au.
r™Bƒfk[kÞo™ku ˆˆ îuŒkîuŒðkËˆˆ :
ˆˆ îuŒkîuŒˆˆyux÷u ˆˆ îuŒðkËeˆˆ yufu&ð2ðkË Œíð¿kk™ y™w‚k2 E&ð2 MðÞ{( 5kuŒk™e
skŒ)™u ‚t‚k2e ykí{kyku{kt Vu2ðe ™kt¾e Au.yÚkkoŒ yk ‚t‚k2 y™u ykí{k, E&ð2 (ƒúñ) Úke
y÷øk Au. Œu yuf {kºk (yÚkðk MðŒtºk) nkuðk AŒkt 52M52Úke r™¼o2 Au.
ðÕ÷k¼k[kÞo™ku ˆˆ þwæÄkîuuŒðkËˆˆ :
ðÕ÷k¼k[kÞou ðuËktŒ Mkqºk ŒÚkk ¼økðË økeŒk 52 xefkyku-¼køkÞku™e 2[™k f2e. Œu{™u {Œu
E&ð2 (ƒúñ) yu ©ef]»ý s nŒk. su{™u MðÞ{™u ykí{k ŒÚkk ¼kirŒf Œíðku MðY5u 5úøkx f2u÷ Au.
({kxu ) ykí{k y™u 52{kí{k y÷øk ™Úke. 52tŒw yuf s Au. yk Œíð¿kk™{kt þwæÄ ˆˆ þwæÄyîuuŒðkËˆˆ
52 ¼k2 {wfkÞku Au.Œu{™wt Œíð r[tŒ™ ˆˆ5wüe{køkeoˆˆ (f]5k{køkeo) ™k ™k{Úke yku¤¾kÞwt ŒÚkk Œu{™ku
yk 5Úk Áÿ ‚t5úËkÞ økýkÞku.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
Œ{u þwt þeÏÞk?
LkkUÄ • ¼rfŒ-MkqVe [¤ð¤ rntËw-{wÂM÷{ Ä{o™e ytŒøkoŒ 2ne™u ÚkÞu÷ [¤ð¤ku nŒe. yk ƒt™uyu
{k™ð y™u E&ð2 (ykí{k y™u 52{kí{k) ðå[u ™ðŒ2ý ŒÚkk yíÞtŒ r™fx™k ytøkŒ
(ÔÞrfŒøkŒ) ‚tƒtÄku 52 rð»kuþ ¼k2 {wfÞku Au.
• MkqVe [¤ð¤ku™ku ‚tËuþ ƒÄk ‚kÚku M™un y™u {k™ð {kºk ‚kÚku ƒÄw Œíð¼kð 2k¾ðk™ku nŒku.
• MkqVe ‚tŒku rntËw rð[k2 ‚2ýe ‚kÚku 5kuŒk™e 5úkýe{kºk ‚kÚku™e yufkí{Œk™k ÏÞk÷™u ÷eÄu s
ði[k2ef r™fxŒk5wýo ‚tƒtÄku MÚkkrÃkŒ f2e þfÞkt.
• ¼rfŒ [¤ð¤™ku WËÞ Ërûký ¼k2Œ™k ˆˆ™Þ™k2ˆˆ(þið) y™u ˆˆyÕð2ˆˆ(ðiøkýð) {kt
ÚkÞku. Œu{™u 5ú¼w ¼rfŒ™k ¼rfŒ5wýo 5úu{ 52 ykÄk2eŒ ™wð™ þi÷e 52 ¾k‚ ¼k2 {wfÞku.
• ¼rfŒ ‚tŒku ƒu ¼køk-r™økoý ŒÚkk ‚økwý™k W5k‚fku{kt ðnu[ðkE sðk 5kBÞkt.
• r™økwoý ¼fŒkuÚke W÷xk ‚nøkwý ¼fŒku ƒúñ (E&ð2) ™u [kuff‚ ykfk2 suðk fu ©e2k{-
f]»ý{kt skuŒk.
• ¼rfŒ-MkqVe ‚tŒkuyu {ÎÞÞwøke™ ¼k2ŒeÞ s™ ‚{ks™k WËk2{ŒðkËe rð[k2 ƒes ™kt¾e™u
ŒÚkk 5úkËuþef ‚krníÞ y™u MÚkk™ef ¼k»kk yku™u ¼k2u ‚{]æÄ f2e™u y{wÕÞ 5úËk™ fÞow.
5kXktŒ 5ú&™ku
(1) MkqVe [¤ð¤u EM÷k{ ytŒøkoŒ fE 5úøkrŒ ‚kÄe ?

(2) Œ{u [eÂ~ík r‚÷r‚÷k™e ‚wnk2ðËeo r‚kr‚÷kÚke y÷øk fE 2eŒu Œk2ðþku ?
(3) ˆˆ¼rfŒ y™u MkqVe ‚tŒkuyu ðkMŒð{kt yuf s r‚ffk™e ƒu ƒkswyku Au.ˆˆ‚{skðku.
(4) økwY ™k™f y™u ‚tŒ fƒe2 ðå[u fE ‚{k™Œkyku 2nu÷ sýkÞ Au ?
(5) ¼k2Œ™k ði»ýð yktËku÷™ 52 yuf Vf2k{kt {kneŒe yk5kuu.
(1) YZeðkËe ‚wL™e rðîk™ku

(2) EM÷{ Ä{o™k YZeðkËe r‚ÎÄktŒku
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
(3) y÷-nwsðk2e
(4) [kiË
(5) þk2eÞk LkkUÄ
(6) ys{u2
(7) þu¾ ™‚e2wË]e™ {nt{Ë
9.2
(1) ¼køkðŒ 5w2ký
(2) þe¾ Ä{o
(3) yk rð[k2ku-{wÂM÷{ 52t52kyku{ktÚke WŒ2e ykÔGkk. Œu{ýu ‚kËe ¼køkkk™ku W5Þkuøk fÞkuo.
(4) økwY ™k™f
(5) ‚w2Ëk‚

{kuzâw÷ - 4 ykÄwrLkf ¼khík{kt Ä{oMkwÄkhýkLke [¤ð¤ku
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
LkkUÄ
10
yðko[e™ ¼k2Œ{kt Ä{o ‚wÄk2ýk [¤ð¤
yksu yk5ýu ‚ðo yíÞtŒ ™‚eƒËk2 Aeyu.yk5ýu rðËuþe ykrÄ5íÞ W52ktŒ yk5ýk
Ãkqðoskuyu ¼kuøkðu÷ y™uf sz{kLÞŒkyku{ktÚke {wõík ÚkE [qfÞk Aeyu 19 ‚ifk™k W¥k2kÄo ‚wÄe{kt
¼k2ŒeÞ ‚{ks ¿kkrŒðkËe ƒtÄ™ku{kt sfzkÞu÷, yð™rŒ 5k{u÷ y™u sz yðMÚkk{kt nŒku. yu{kt
fux÷ktf rfúÞkfktzku yuðk ÚkŒk nŒk fu su {k™ðŒkðkËe ÷køkýeyku fu {wÕÞku s¤ðkŒkt ™ nkuðk AŒkt Œu™wt
AqxÚke y™w‚2ý ÚkŒtw nkuÞ . yux÷k {kxu ‚{ks{kt 5rhðŒo™™e sY2eÞkŒ nŒe.¼k2Œ{kt ytøkúusku™wt
ykøk{™ Úkðk ‚kÚku Œu{™u ytøkúuS ¼k»kk™k {kæÞ{ ‚rnŒ fux÷ktf ykÄwr™f ÏÞk÷ku™ku rntË™u 5rh[Þ
5ý f2kÔÞku. Œu ÏÞk÷ku{kt MðŒtºkŒk, ‚k{krsf-ykrÚkof ‚{k™Œk, ¼kE[k2ku, ÷kufþkne y™u LÞkÞ
{wÏÞ nŒk. su™u ¼k2ŒeÞ s™ ‚{ks 52 ¼k2u 5ú¼kð 5kzÞku. yk5ýk Ëuþ™k ‚Ë¼køÞu 2ksk2k{
{kun™2kÞ, E&ð2[tLËÙ rðãk‚køk2 y™u Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe suðk fux÷ktf rðî™kuyu ¼k2Œ™u
5rù{™kt Ëuþku™ku {wfkƒ÷ku f2kðk {kxu ‚ûk{ ƒ™u Œuðk ‚t½»ko{Þ 5úÞí™ku nkÚk ÄÞko.
nuŒwyku :
yk 5kX™k ðkt[™ ƒkË Œ{u,

• ‚k{krsf-Äkr{of ‚wÄk2ýk [¤ð¤™k fux÷ktf ‚k{kLÞ ÷ûkýku yku¤¾e þfþku.
• 2ksk 2k{{kun™ 2kÞ y™u Œu{™k ƒúñku ‚{ks Äkr{of ‚wÄk2ýk™u ûkuºku ¼sðu÷k ¼køk™u
ðýoðe þfþku.

ykÄwrLkf ¼khík{kt Ä{oMkwÄkhýkLke [¤ð¤ku {kuzâw÷ - 4
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
• 5úkÚko™k ‚{ksu ‚k{krsf-Äkr{of ‚wÄk2ýk ‚tMÚkk Œ2efu ƒskðu÷ fk{øke2e™u y÷øk Œk2ðe
þfþku.
• Œ{u ykÞo ‚{ks™e rð[k2‚2ýe Œu{s ‚{ksef-Äkr{of ‚wÄk2ýk ûkuºku™wt 5úËk™ Ëþkoðe LkkUÄ
þfþku.
• 2k{f]»ý r{þ™™wt 19{kt ‚ifk™e ¼k2ŒeÞ skøk]rŒ{kt™k 5úËk™ku ÏÞk÷ yk5e þfþku.
• rÚkÞku‚kuVef÷ ‚{ks™k 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k 5ú[k2-5ú‚k2™u ÷økŒk 5úÞí™ku™e 5úþt‚k
f2e þfþku.
• {ÂM÷{ku{kt ‚ktMf]rŒf ŒÚkk þiûkrýf ‚wÄk2ýkyku ‚tË¼ou y÷eøkZ yktËku÷™™k 5úËk™™e [[ko
f2e þfþku.
• þe¾ y™u 5k2‚e ‚{ks™u ¿kkLkkÂLðík rþrûkŒ f2ðk™e ÚkÞu÷ ‚wÄk2ýk Ítwƒuþ™wt 52eûký
f2e þfþku.
10.1 ‚k{krsf-Äkr{of ‚wÄk2ýk [¤ð¤™k ‚ðo ‚k{kLÞ ÷ûkýku :
økŒ ykuøkýe‚{k ‚ifk{kt y‚tÏÞ Þw2ku5eÞ™ Œu{s ¼k2ŒeÞ rðîk™kuyu 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ,
Œíð¿kk™, rð¿kk™, Ä{o™ku yÇÞk‚ f2ðk™ku 5úk2t¼ fÞku.o ¼k2Œ™k yíkeŒ™e ¼ÔÞŒk™k ¿kk™u rntËeyku{kt
5kuŒk™e ‚tMf]rŒ {kxu økki2ð™e ÷køkýe ¼2e ËeÄe. Œuýu Œu{™e ‚k{krsf-Äkr{of ‚wÄk2ýk™e [¤ð¤
Úkfe y{k™ðeÞ rfúÞkf{kuo y™u ðnu{ku™e ‚k{u ÷zŒ{kt ‚nkÞŒk 5q2e 5kzu Au.
ßÞkhÚke Œu ÷kufku Äkr{of {kLÞŒkykuÚke skuzkÞk nŒk íÞk2Úke Œu{™e Œ{k{ ‚k{krsf
[¤ð¤kuyu 5ý Äkr{ofŒk™wt ÷ûký Äk2ý fÞowt nŒwt.
sku fu ¼k2Œ™e Œ{k{ fku{ku{kt ‚k{krsf y™u Äkr{of ‚wÄk2ýk [¤ð¤ skøke nŒe.Œu{™u
Ä{kOÄŒk, ðnu{ ŒÚkk 5tzeŒku™k ð[oMð ‚k{u nw{÷ku fÞkuo.
Œu{™u ðýkuo(¿kkŒe)™e ™kçkqËe y™u AqŒkAqŒ, 5Ëko5úÚkk, ‚Œe5úÚkk, ƒk¤÷ø™ku, ‚k{krsf
y‚{k™Œk ŒÚkk y¿kk™Œk™k WL{q÷™ {kxu 5úÞk‚ku fÞko.
yk{kt™k fux÷kf ‚wÄk2fku™u rƒúrxþ y{÷Ëk2ku™ku ‚eÄku fu ykzfŒ2ku xufku {¤e 2nuŒku nŒku.Œku
fux÷ktf rfM‚kyku{kt Œku ‚wÄk2f y™ r™Þtºkf 5øk÷k îk2k rƒúrxþ ‚2fk2u Œu{™u ‚nkÞŒk 5q2e 5kze
nŒe.
10.2 ƒúñku ‚{ks y™u 2ksk 2k{{kun™ 2kÞ
yksu Ëuþ™k Mºke-5wY»kku fux÷ktf nfku y™u MðŒtºkŒk ¼kuøkðe 2Ìkk Au. 52tŒw Œ{™u yu ¾ƒ2

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
Au fu yu ‚wÄk2k yk5ý™u fux÷k ‚wÄk2fku™k y‚tÏÞ 5úÞí™ku Úkfe {¤ðk 5kBÞk Au ? yk ‚{Þ™k ykðk
{nk™ ‚wÄk2fku{kt 2ksk 2k{{kun™ 2kÞ™ku ¾k‚ WÕ÷u¾ f2ðku 2nÞku. Œu{™u Ãkqðo y™u 5rù{™ku
‚w¼øk ‚{LðÞ fÞkuo nŒku. Œuyku ‚krnríÞf y™u rðîŒk5qýo 5úrŒ¼k Ä2kðŒk nŒk y™u ¼k2ŒeÞ
LkkUÄ
‚tMf]rŒ™k Wtzk yÇÞk‚w nŒk. Œu{ýu r¾úMŒe ŒÚkk EM÷k{ Ä{o™k r‚ØktŒku™u skýðk ¾k‚ yÇÞk‚5qýo
5úÞk‚ fÞkuo nŒku .suÚke f2e™u Œu{™e ‚kÚku yuf [kuff‚ ‚{s ‚kÚku ÔÞðnk2 f2e þfkÞ. Œ{ýu ½ýk
ƒÄk rfúÞkfktzku{kt ykfrM{f/¼k2u ‚wÄk2kyku f2kðe™u Œu{™u Äkr{of {kLÞíkkyku 5ý y5kðe nŒe.
Œu{™e ‚kiÚke ðÄk2u 5úkÚkr{fŒk yu nŒe fu rntËw Ä{o™u fE 2eŒu {qrŒo5qsk ,ƒr÷Ëk™ku ŒÚkk
yuðe r™2Úkof MðY5 Äkr{of rfúÞkyku{ktÚke {wfŒ f2kðe þfkÞ ?Œu{ýu 5trzŒku™e ykðe Äkr{of rfúÞkyku™u
5úkuí‚kn™ yk5ðk ƒË÷ ¼k2u xefk f2e .Œ{ýu 5kuŒk™wt {Œ sknu2 f2Œk sýkÔÞwt fu rntËw Ä{o™k
Œ{k{ 5úk[e™ økúÚtú kku yuf&u ð2ðkË y™u {kºk yuf s E&ð2™e 5wsk™ku W5Ëuþ yk5u Au. E.‚.1828{kt
ƒúñku ‚{ks™e MÚkk5™k f2ðe yu yu{™e {nk™Œ{ r‚æÄe økýkÞ .ƒúñku ‚{ksyu ‚{ks ‚wÄk2ýk
f2Œe yuf yøkíÞ™e ‚tMÚkk nŒe. Œu {qrŒo5s q k™ku Wøkú rð2kuÄ f2ðk™e ‚kÚku ‚kÚku Œu r™2Úkof rðrÄrðÄk™ku
y™u Äkr{of rfúÞkfktzku™ku 5ý rð2kuÄ f2Œe nŒe. yk W52ktŒˆˆ‚{ksˆˆ5kuŒk™k ‚ÇÞku™u fkuE5ý Ä{o
52 nw{÷ku /rð2kuÄ f2ðk™e {™kE V2{kðŒku nŒku. 2ksk 2k{{kun™2kÞ™u {Œu {k™ð {kºku ‚íÞ
y™u ¼÷kE økúný f2ðe ŒÚkk y™k[k2 y™u ðnu{ 52 r™¼o2 ƒkƒŒku íÞsðe.
2ksk 2k{{kun™ 2kÞ Äkr{of ‚wÄk2f {kºk ™ nŒk 52tŒw Œuyku yuf ‚{ks ‚wÄk2f 5ý
nŒkt.Œu{ýu ‚kiÚke {kuxe r‚Øe E.‚.1929{kt ‚Œe5úÚkk ™kƒqË f2ðk™e nŒe. 2ksk 2k{ {ku2™2kÞ™u
÷køkŒwt nŒw fu ‚Œe5úÚkk yu rntËw Mºke™e yíÞtŒ r™B™ fûkk™e rMÚkrŒ Ëþkoðu Au. ŒuÚke Œu{™u yzøk ÞkuØk™e
{kVf {rn÷kyku™k n¬ku ƒkƒŒu fk{ nkÚk ÄÞowt. Œ{ýu ‚Œe5úÚkk™e ™kƒqËe ‚tË¼ou ½ýk ð»kkuo ‚wÄe ½ýe
snu{Œ WXkðe. E.‚.1818{kt Œu{ýu yk ‚Œe 5úÚkk™k 5ú&™u sknu2 {Œ ‚tøkún fÞkuo. yuuf Œ2V
Œu{ýu rntËw Ä{o™k 5úk[e™ Ä{oøkútÚkku 52™k yÇÞk‚w rðjk™ Œ2efu yk 5úÚkk ‚k{u ÞÚkk‚t¼ð rð2kuÄ
™kuÄkÔÞku Œku ƒeseƒksw Œu{ýu {k™ðŒk™k Äku2ýu ÷kufku 5k‚u ‚nk™w¼rq Œ™e Þk[™k f2e.Œu{ýu fku÷fkŒk™k
ykðk ‚¤økŒk ½kxe™e {w÷kfkŒ ÷E™u rðÄðk Mºkeyku™k ‚økk ðnk÷k™u ykí{Ën™™wt yk fk{ ™
f2ðk ‚{skððk 5úÞk‚ku fÞko. Œu{™e ‚Œe 5úÚkk™k rð2kuÄ™e yk [¤ð¤™u ÷eÄu YZe[wMŒ rntËwykuyu
Œu{™k 52 nw{÷k 5ý fÞkot.
2ksk 2k{{kun™ 2kÞ ¼k2Œ{kt ÔÞkÃŒ ¿kkŒe5úÚkk™k ¼k2u rð2kuÄe nŒkt. 5kuŒk™k {™Úke
÷kufþkne Œu{s {k™ðŒkðkËe nkuðk™u ™kŒu Œu{™u ¿kkŒe5úÚkk ‚k{u yðks WXkððk ‚kÚku Œu™k rð2kuÄ{kt
÷¾k™ku 5ý fÞko. yuf ƒesk ûkuºk Œ2V yu{™wt æÞk™ Ëku2kÞwt nŒwt. Œu Au rntËw økqZ 2nMÞðkË (ƒúñ¿kk™).
ðuËku Œu{s W5r™»kËku™k økn™ yÇÞk‚™u ÷eÄu Œuyku 5úrŒ5krËŒ f2e þõÞ fu yufu&ð2ðkË{kt s
ðkMŒrðf rntËw Ä{eoyku™e ©Øk nŒe. ŒuÚke Œu{™u ƒnwËuððkË y™u {qrŒo5qsk™ku ¼k2u rð2kuÄ fÞkuou.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
Œu{ýu sknu2 fÞow fu Œ{k{ Ä{kuo y™u {k™ð{kºk {kxu E&ð2 yuf s Au.Œuyku ytøkúuS Œu{s ƒtøkk¤e
yu{ ƒt™u ¼k»kkyku{tk ÷¾Œk nŒkt. Œuyku 5kùkíÞ/ytøkúuS fu¤ðýe™k ¼k2u rn{kÞŒe nŒk. Œuyku
Vk2‚e ¼k»kk™k 5ý ‚k2k yuðk skýfk2 nŒk. Œu{™k fux÷ktf ‚kiÚke WËk¥k y™u ŒfoþwØ rð[k2ku
LkkUÄ
Œu{™k yøkkW™k ÷¾kýku ŒÚkk Œu{™e ¼k»kk{kt ÔÞfŒ ÚkÞk nŒk.
2ksk 2k{{kun™ 2kÞu 5kuŒk™k rð[k2ku™u {qŒo MðY5 yk5ðk {kxu E.‚.1828{kt
ˆˆƒúñ‚¼kˆˆ™e MÚkk5™k f2e nŒe. yk ‚tMÚkk ykøk¤ sŒkt ˆˆƒúñku ‚{ksˆˆ™u Lkk{uu 5úr‚Ø Úkðk 5k{e.
Œu{kt 2tøk, {kLÞŒk ¿kkŒe 2k»xÙeÞŒk y™u Ä{o™ku fkuE ¼uË¼kð 2k¾ðk{kt ykðŒku ™ nŒku. Œu {k™ð™k
‚B{k™ 52 ¼k2 {wfŒku nŒku. Œu {qrŒoÃkqò™ku rð2kuÄ f2e™u ‚Œe5úÚkk suðk ‚k{krsf yr™»xku™e ¼k2u
xefk f2Œkt nŒk .Œu fkuE ™ðku Ä{o-‚t5úËkÞ ™ nŒku. 52tŒw yuf yðwt MÚk¤ nŒwt fu sÞkt E&ð2{kt
{k™™k2k ÷kufku {¤e™u 5úkÚko™k f2e þfŒk nŒkt. Œu{kt fkuE {qrŒoÃkqò fu ƒr÷Ëk™™e fkuE Aqx yk5ðk{kt
ykðŒe ™ nŒe.
îk2fk™kÚk Xkfw2™k ‚w5wºk ËuðuLËÙ™kÚk Xkfw2 (1817-1905)5ý ˆˆƒúñku‚{ks™kˆˆ 2ksk
2k{{kun™2kÞ™k y™wÞkÞe y™uˆˆƒúñku‚{ks™kˆˆyuf ykøkuðk™e ™uŒk nŒk . Œu{™uˆˆƒúñku‚{ks™kˆˆ{kt
™ðk 5úký 5q2e™u 2ksk 2k{{kun™2kÞ™k rð[k2ku™ku Vu÷kðku fÞkuo.fuþð[tLËÙ‚u™u(1838-1884)
ËuðuLËÙ™kÚk Xkfw2 5k‚uÚke ™uŒ]íð MðnMŒf ÷eÄwt. ˆˆƒúñku‚{ksˆˆyu ÔÞÂõíkøkŒ MðŒtºkŒk, 2k»xÙeÞ yufŒk
áZŒk ,‚nfk2 Œ{k{ ‚k{krsf ‚tMÚkkyku y™u ‚ttƒtÄku™wt ÷kufþknef2ý suðk r‚ØktŒku 52 ¼k2
{qfÞku. yk árüyu Œu 2k»xÙeÞ skøk]rŒ™wt yr¼ÔÞÂõík™wt ‚ðo 5úÚk{ ŒÚkk rntË™e 5úsk {kxu ™ðk Þwøk™ku
5úk2t¼ f2™k2 ‚kÄ™ ƒ™e 2nÞwt. Œu{ AŒkt ˆˆƒúñku‚{ksˆˆyu yktŒrhf {™ku{tÚk™{ktÚke skøke™u
þnu2™k rþrûkŒ ðøko™u 5ú¼krðŒ f2Œe ‚tMÚkk ƒ™e økÞku. Œuýu ‚{økú ƒtøkk¤{kt ƒkirØf, ‚k{krsf
y™u 2ksfeÞ ðøko 52 5kuŒk™ku ¼k2u 5ú¼kð 5uËk fÞkuo.
10.3 5úkoÚk™k ‚{ks y™u {nkËuð økkurðtË 2k™zu
E.‚. 1876{kt ƒkirØf 5qsk 5úkÚko™k y™u ‚{krsf ‚wÄk2ýk™k ƒuðzk WÆu~Þ ‚kÚku
zku.ykí{k2k{ 5ktzw2tøku {twƒE ¾kŒu 5úkÚko™k ‚{ks™e MÚkk5™k f2e. yk ‚{ks{kt ƒu {nk™w¼kðku ©e
yk2.‚e.¼tzk2f2 Œu{s ©e {nkËuð økkurðtË 2k™zu ‚kiÚke {níð™k nŒkt. ‚{ks ‚wÄk2ýk™e 5kuŒk™e
5úð]rŒ™u ‚{r5oŒ nŒk.su{kt yktŒ2¿kkŒeÞ ¼kus™, yktŒ2¿kkŒeÞ ÷ø™ ‚tƒtÄku, rðÄðk 5w™: ÷ø™
ŒÚkk {rn÷k Œu{s r™B™ ðøko™k ÷kufku{kt òøk]r¥k ÷kððkLke 5úð]rŒyku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku.
{nkËuð økkurðtË 2k™zu (1842-1901) yu 5úkÚko™k ‚{ks™u 5kuŒk™wt ‚{MŒ Sð™ ‚{r5oŒ
fÞowt nŒw. E.‚. 1861{kt Œu{ýu ˆˆrðÄðk 5wLk÷oø™ {tz¤ ŒÚkk ˆˆz¬™ yusÞfuþ™ ‚ku‚kÞxeˆˆ™e
MÚkk5™k f2e. yk W52ktŒ Œu{ýu ˆˆ5w™k ‚kðosr™f ‚¼kˆˆ™e 5ý MÚkk5™k f2e. 2k™zu™u {Œu Äkr{of
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
‚wÄk2kyku ‚k{krsf ‚wÄk2kÚke swËk ™Úke.Œuyku yu{ 5ý {k™Œk nŒk fu sku Äkr{of rð[k2ku YZe[wMŒ
nkuÞ Œku ‚{krsf, ykrÚkof y™u 2ksfeÞ ‚wÄk2ýk™u ûkºku ÍkÍe ‚V¤Œk ‚k5zŒe ™Úke. yu{.S.2k™zu
5rù{ ¼k2Œ™k yuf ‚{ks ‚wÄk2f Auu. W52ktŒ ‚ktMf]rŒf 5w™YíÚkk™ fŒko 5ý nŒk.
LkkUÄ
‚k{krsf ‚wÄk2ýk™k fkÞofŒko™u Œu{™wt ‚kiÚke {kuxku ‚tËuþ yu nŒku fu ˆˆ‚tÏÞk ƒ¤™wt r™Þtºký
yk5ýk nkÚk{kt ™Úke. 52tŒw yk5ýu yk[k2 rð[k2™e þwrØ, yuf E&ð2{kt s ©Økt ykí{ƒr÷Ëk™
yk5ðk™e ‚ßsŒkyu 5úíÞuf fkÞofŒko{kt yð~Þ nkuðk skuEŒk yr™ðkÞo økwý Au.ˆˆy÷ƒŒ yk 5úkÚko™k
‚{ks 52 ƒúñku ‚{ks™ku 5úøkkZ 5ú¼kð nkuðk AŒkt ‚{ksu {qrŒoÃkqò™k sz ð[oMð ŒÚkk sz ¿kkrík
5úÚkk™k ƒrn»fk2 52 ¼k2 {qfÞku ™ne. ð¤e Œu ðuËku™u yk¾2e /r™ýkoÞf 5ý økýŒku ™ne. ‚{ks
5wLksoL{™k r‚ØktŒ fu yðŒk2ðkË{kt 5ý ©Øk Ä2kðŒku ™ nŒku. Œu™ku fuLÿðŒeo rð[k2{kºk Eï2
yuf nkuðk ƒkƒŒu nfk2kí{f ykMÚkk s nŒku .
10.4 zu2uÍeÞku y™u ŒYý (Þtøk) ƒtøkk¤ yktËku÷™
nu™úe ÷wE rðrðÞ™ zu2uÍeÞku fku÷fkxk™e rnLËe fku÷us{kt yæÞk5f Œ2efu skuzkÞk.Œuyku
Mfkux÷uLzÚke fku÷fkxk{kt ½zeÞk¤ku ðu[ðk {kxu ykÔÞkt nŒk.52tŒw 5kA¤Úke ƒtøkk¤e{kt rþûký™k 5ú[k2-
5ú‚k2™u Œu{™u Sð™ {tºk ƒ™kðe ÷eÄku.
zu2uÍeÞkuyu 5kuŒk™k rþûký™k {kæÞ{Úke ‚wÄk2f rð[k2ku Vu÷kÔÞkt. yk {kxu Œu{™u ‚krníÞ,
Œíð¿kk™, EríknkMk™u rð¿kk™ 52 [[ko ‚¼kyku™wt ykÞkus™ fÞowt. Œu{™u 5kuŒk™k rðãkÚkeoyku Œu{s
y™wÞkÞeyku™u Œ{k{ ‚¥kkÄeþku-yrÄfk2eyku™u 5ú&™ku 5qAðk sýkÔÞwt. zu2uÍeÞku y™u Œu{™k 5ú¾2
2k»xÙðkËeyku™k Y5{kt 2nu÷k rðÏÞkík y™wÞkÞeyku ˆˆÞtøk (ŒYý) ƒutøkku÷ˆˆ™k ™k{Úke skýeŒk ƒLGkkt.
Œu{™u Vúkt‚™e ¢kttrŒ (E.‚.1789) ŒÚkk rƒúx™™k WËkh{ŒðkËLke ¼k2u xefk f2e .{kºk 22 ð»ko™e
íkYýkðÞu zu2uÍeÞku™wt (fku÷u2k™e rƒ{k2e{kt yð‚k™ ÚkÞwt. zu2uÍeÞku™k ykfÂM{f yð‚k™ sðk AŒkt
ˆˆÞtøk ƒutøkku÷ˆˆ [¤ð¤ ÞÚkkðŒ /[k÷w 2ne. yk{ ™uŒ]íð ÍtwxðkE økÞk 5Ae 5ý yk ‚ÇÞku™k yuf
sqÚku rþûký y™u 5ºkfk2íð™k ƒkiræÄf {Œku™ku W5Ëuþ yk5ðku [k÷w 2kÏÞku.
E&ð2[tÿ rðãk‚køk2
ƒtøkk¤™k yuf ™kutÄ5kºk rðîk™ nŒk E&ð2[tÿ rðãk‚køk2 (1820-1891).{nk™ yLku
økn™ rðØŒk Ä2kðŒkt yk {nk™w¼ðu Mºke MðkŒtºÞ yLðÞu yÚkou 5kuŒk™e skŒ™u ‚{r5oŒ f2e ËeÄe
nŒe. Œu{™k ¼2[2 5úÞk‚ku™u ÷eÄu s E.‚.1856{kt rðÄðk rððknLkku Äkhku ÃkMkkh Úkðk ÃkkBÞku
níkku. íku{ýu fLÞk fu¤ðýeLku «kuíMkkrník fhðk{kt {wÏÞ ¼køk ¼sððk ‚kÚku y‚tÏÞ fLÞk þk¤kyku
þY f2kðe. rðãk‚køk2 ™u Äkr{of 5ú&™ku ‚kÚku ¾k‚ ÷uðk Ëuðk(2‚) ™Úke. Œu{ AŒkt Œu Ä{o™k ™k{u
ÚkŒkt ‚wÄk2kyku™ku rð2kuÄ f2Œkt nŒk. Œu{™e ‚k{u 5zŒk nŒk.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
10.5 5rù{ y™u Ërûký ¼k2Œ{kt ‚wÄk2ýk [¤ð¤™ku 5ú[k2-5ú‚k2
ƒtøkk¤ ƒkË ‚wÄk2ýk [¤ð¤ ûkuºk™ku ‚kiÚke {níð™ku rðMŒk2òu fkuE nkuÞ Œku Œu 5rù{
¼k2Œ nŒku. ƒk¤kþkMºke skt¼uf2u {wtƒE (5úktŒ)™k ‚ðo 5úÚk{ ‚wÄk2f nŒk. Œu{™u YZeðkËe ƒúñíð LkkUÄ
‚k{u rð2kuÄ ™kutÄkðe™u rntËwíð™u þwæÄ ‚wÄk2u÷ MðY5 yk5ðk 5úÞk‚ fÞkuo.
Œu{ýu 5q™k, ‚Œk2k y™u {nk2k»xÙÙ¼2™k yLÞ þnu2ku{kt (E.‚.1849)ˆˆ 52{u&ð2
{tz¤eˆˆ ™e MÚkk5™k f2e . Œu{ýk y™wÞkÞeyku yuf E&ð2{kt ©Øk Ä2kðŒk nŒk y™u ¿kkŒe5úÚkk™ku
rð2kuÄ f2Œk nŒk.yu{™e ƒuXfku{kt ‚ÇÞku r™B™ ðøko™k ÷kufku™u nkÚku s 2ktÄu÷ ¾ku2kf økúný f2Œkt
nŒkt.Œuyku {rn÷k rþûký™e ŒÚkk rðÄðk 5wLkŠððkn™e Œ2Vuý f2Œkt nŒk. {nkËuð økkurðtË 2k™zu
ytøkŒ 2eŒu yu{ {k™Œk nŒk fu ‚k{krsf ‚wÄk2ýk r‚ðkÞ 2ksfeÞ Œu{s ykrÚkof ûkuºkku{kt fkuE s
rðfk‚ ‚kÄe þfkŒku ™Úke. Œuyku rntËw {wÂM÷{ yufŒk™k 5ú¾2 rn{kÞŒe nŒk.
yk W52ktŒ 5rù{ ¼k2Œ{kt ƒu yLÞ {nk™ ‚wÄk2fku Œ2efu økku5k÷ n2e Ëuþ{w¾
÷kufrnŒðxe ŒÚkk ˆˆsÞkurŒƒkˆˆ ™k ™k{Úke skýeŒk yuðk sÞkurŒ2kð økkurðtË2kð Vw÷u™u økýkðe þfkÞ.
Œu{™u {rn÷k Wíf»ko {kxu ŒÚkk {rn÷kyku y™u Ë÷eŒ ðøko™e ËwËoþk {kxu™k fk2ýku ‚k{u støk ykËÞkuo.
E.‚. 1857 {kt sÞkurŒƒk Vq÷uyu yu{™k 5í™e ‚kÚku yuf fLÞkþk¤k þY f2e. Œu{™u Ë÷eík ðøko™k
ƒk¤fku {kxu 5ý yuf yLÞ þk¤k þY f2e. sÞkurŒƒk Vw÷u {nk2k»xÙ¼2{kt rðÄðk 5wLk÷oø™™e
[¤ð¤™k MÚkk5f ƒ™e 2Ìkk. Œu{™u ƒúñýku™k 5ú¼wíð ‚k{u 5zfk2 Vutfe™u ÷kufku™k rðþk¤ ðøko™e
5úð]rŒyku™u ‚wøkrXŒ f2e Œu{ýu økúkBÞ 5úsk™e 5úð]r¥k W5kze ÷E™u {nk2k»xÙ™k økúkBÞrðfk‚ {kxu
¼k2u snu{Œ WXkðe™u fk{ku nkÚk ÄÞko. Œu{™k ykðk fk{ku™u ÷eÄu s Œu{™u ˆˆ{nkí{kˆˆ™wt rƒYË yk5ðk{kt
ykÔÞwt. E.‚. 1873{kt Œu{ýu 5kuŒk™e Wõík 5úð]rŒyku™u ƒ¤ 5wY 5kzðk™k ykþÞÚke ˆˆ‚íÞ þkuÄfˆˆ
{tz¤e™e MÚkk5™k f2e y™u Œu™u Ëuþ™k Ërûký ¼køk{kt 5úr‚rØ y5kðe. fkLzwfhe ðe2‚kr÷tøk{
(1848-1919) yktÄ 5úËuþ{kt rðÄðk5w™÷oø™ ŒÚkk fLÞk fu¤ðýe™e [¤ð¤™ku ÃkkÞku LkktÏÞku.
{ËÙk‚ ([uL™E) {wfk{u 1864{kt ˆˆðuË ‚{ksˆˆ™ku 5kÞku ™kt¾e™u ¿kkŒeðkË™e ¼k2u xefk y™u rðÄðk
5w™÷oø™ ŒÚkk Mºke rþûký™u 5úkuí‚krnŒ f2ðk™e 5úð]rŒ nkÚk Ä2kE. Œu™u rntËw Ä{o™k 5ú[r÷Œ ðnu{ku,
yÞkuøÞ Äkr{of rfúÞkfktzku™ku rð2kuÄ f2e yuf{kºk ‚ðkuo52e E&ð2™e 5qsk™ku 5ú[k2-5ú‚k2 nkÚk
ÄÞkuo. [uBƒuxe ©e Ä2k÷e ™kÞzw yk ˆˆðuË ‚{ksˆˆ™k ‚kiÚke ÷kuf r5úÞ ykøkuðk™ nŒk. Œu{™uˆˆðuË
‚{ksˆˆ™k økúÚt kku™tw Œr{÷ y™u Œu÷øw kw ¼k»kk{kt ¼k»kktŒ2 5ý fÞo.w fu2k÷k{kt ©e ™k2kÞý økwY (1854-
1928)yu ¾k‚ f2e™u fnuðkŒk 5AkŒ y™u f[zkÞu÷k ðøkkuo™u ¼k2ŒeÞ ‚{ks ™k Wå[ ðøkkuo™k
¼k2/Ëƒký{ktÚke {wrfŒ y5kððk {kxu yuf yíÞtŒ {níð5qýo [¤ð¤ þY f2e. E.‚. 1903{kt
Œu{™u ˆˆ©e ™k2kÞý Ä{oˆˆ 52e5k÷™k Þkuøk{ˆˆ ™k{™e ‚tMÚkk™ku 5kÞku Lkkt¾e™u ‚{ks ‚wÄk2ýk 5úð]rŒ
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
nkÚk Ä2e.©e ™k2kÞý økwY fku{ y™u Ä{o 52 ykÄkrhŒ ¼uË¼kðku™u r™2Úkof økýe™u ƒÄk™u {kxu yuf
¿kkrŒ/skrík, yuf Ä{o y™u yuf ˆˆE&ð2 ˆˆ™k {Œ™wt ‚{Úko™/5ú[k2-5ú‚k2 f2Œkt nŒk.
LkkUÄ
(1) ˆˆƒúñku ‚{ksˆˆ™ku 5kÞku ™kt¾ðk {kxu sðkƒËk2 ‚tskuøkku Ëþkoðku.

.................................................................................
(2) ˆˆƒúñku ‚{ksˆˆ™kt r‚ØktŒku fÞk fÞk nŒkt ?
.................................................................................
(3) 5úkÚko™k ‚{ksu ‚k{rsf ¼uË¼kðku™k r™ðk2ý ûkuºku fE 2eŒu ‚nkÞ 5q2e 5kze?
.................................................................................
(4) {nkËuð økkurðtË 2k™zu fkuý nŒk ?
.................................................................................
10.6 Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe(1824-1883)
fÞk2uf ykÞo ‚{ks™e ƒuXf/‚¼k{kt ¼køk ÷ku.Œ{™u sýkþu fu Œu{kt ½ýe ƒÄe {rn÷kyku
¼køk ÷E 2ne Au. Œuyku Þ¿k f2Œe Ëu¾kþu. økws2kŒ™k ({ku2ƒe 5k‚u™k xtfk2k økk{) ™k ðŒ™e
{q¤þtf2-ËÞk™tË ‚2MðŒe fu su ¼k2Œ™e Ä{o ‚wÄk2ýk [¤ð¤™k yuf yøkíÞ™k ykøkuðk™ ‚wÄk2f
nŒk. Œu{™wt yk 5kÞk™wt 5úËk™ Au. Œuyku ykøk¤ sŒkt ËÞk™tË ‚2MðŒe™k ™k{u skýeŒk ƒLÞkt. Œu{ýu
1875{kt ({twƒE {wfk{u) ˆˆykÞo ‚{ksˆˆ™e MÚkk5™k f2e. ËÞk™tË ‚2MðŒe îk2k W¥k2 ¼k2Œ{kt
þY f2ðk{kt ykðu÷e yk yíÞtŒ ƒwrØÞwõík Äkr{of -‚k{krsf ‚wÄk2ýk [¤ð¤ nŒe.Œu{™u {Œu
{k™ðSð™ y™u E&ð2™u M5þoŒwt ŒÚkk rð¿kk™™u ÷økŒwt ‚½¤tw sY2e ¿kk™ ðuËku{kt ‚{krð»x Au.
Œu{™u {qrŒoÃkqò f{ofktzku, ŒÚkk 5w2kurnŒku™k ð[oMð W52ktŒ ƒúkñýku îkhk ¾k‚ f2e™u ¿kkrŒ5úÚkk ‚tË¼ou
y5kŒk W5Ëuþku™ku ¼k2u rð2kuÄ fÞkuo. Œu{ýu 5kùkíÞ rð¿kk™™k yÇÞk‚™e Œ2VËk2e f2e.ykðk
y™uf r‚ØktŒku ‚kÚku Œu{ýu ÷øk¼øk ‚{økú ¼k2Œ™wt 5rh¼ú{ý f2e™u Auðxu 1865{kt {twƒE ¾kŒu
ykÞo ‚{ks™e MÚkk5™k f2e.
Œu{™ku ‚kiÚke yøkíÞ™ku økútÚk Auˆˆ ‚íÞkÚko 5úfkþˆˆ. W¥k2 ¼k2Œ™k s™ ‚{ks{kt Œu{ýu rntËe
¼k»kk {kæÞ{ Úkfe f2u÷kt ÷¾kýku Œu{s WÆuþkuyu yu{™k rð[k2ku™k 5ú[k2-5ú‚k2{kt ‚k2e Íz5 y™u
Mðef]rŒ y5kðe. ykÞo ‚{ks ˆˆƒk¤÷ø™ku™ku rð2kuÄe nŒku. ‚kÚku ‚kÚku Œu™u rðÄðk 5w™÷oø™™e rn{kÞŒ
5ý f2e Au. Œuýu fk2ýu 5tskƒ , W¥k2 5úËuþ, 2ksMÚkk™, y™u økws2kŒ™ku rðfk‚ Íz5e ƒLÞku.
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
Œu{ýu ‚{økú W¥k2 ¼k2Œ{kt fLÞk Œu{s fw{k2 rðãkÚkeoyku {kxu þiûkrýf Wíf»ko yÚkou þk¤k-fku÷usku™wt
yuf {k¤¾wt W¼wt fÞowt. ÷knku2™e ËÞk™tË yutø÷ku ðiËef þk¤k-fku÷us ¾wƒ s Íz5Úke 5tskƒ™e yuf
yøkúøkÛÞ fku÷us{kt Y5ktŒ2eŒ ÚkE™u rntŒe Œu{s ytøkúuS™k {kæÞ{Úke WíŒ{e rþûký yk5Œe ‚tMÚkk
LkkUÄ
Œ2efu™wt ËøkxktŒ 5wY 5kzÞwt Au. ÷k÷k nt‚ 2ksu yk ƒkƒŒu ‚kuÚke yøkíÞ™e ¼wr{fk ¼sðe Auu. Mðk{e
ËÞk™tËu E.‚.1902{kt n2jk2 5k‚u (fktøkze {wfk{u) økwYfw¤™e MÚkk5™k f2e™u ðÄwt 5t252køkŒ
5ÎÄrŒ™wt rþûký yk5ðwtw þY fÞowt. su yøkkW™k (5úk[e™ ¼k2™k) yk©{™u Äku2ýu MÚk5kÞk nŒk.
ykÞo ‚{ks ¼k2Œ¼2™k ÷kufku{kt ykí{Œus ,ykí{‚B{k™ ŒÚkk ykí{ r™¼o2Œk™k økwýku
r‚t[ðk™w fk{ fÞow. Œu™u 2k»xÙ5úu{/2k»xÙ¼Âõík™e ¼kð™k{kt ð]rØ f2e. ‚kÚku ‚kÚku Œu™ku yuf ƒesku
WËu~Þku rntËwyku™wt yLÞ Ä{kuo{kt ÚkŒwt Ä{o 5rhðŒo™ 2kufðk™ku 5ý nŒku. Œuýu s rntËwykuyu EM÷k{ fu
r¾úMŒe Ä{o ytøkefk2 fÞko AŒkt Œu{™u MðÄ{o{kt 52Œ V2ðk {kxu ˆˆþwØˆˆ ™k{™e yuf 5úr‚Ø [¤ð¤
5ý [÷kðe.
10.7 2k{f]»ý r{þ™ y™u Mðk{e rððufk™tË
5kA¤Úke 2k{ f]»ý 52{nt‚™k ™k{Úke rðÏÞkŒ ÚkÞu÷ yuf øk2eƒ ƒúkñý -5w2kuneŒ™wt {w¤
™k{ økËkÄ2 [èku5kæÞkÞ (1836-86) nŒwt. Œu{™wt rþûký 5úkÚkr{f Œƒ¬kÚke ykøk¤ ðÄe þfÞwt ™
nŒwt. Œu{™u Œíð¿kk™ y™u þkMºkku™wt y5ki[krhf ¿kk™ ™ nŒwt.(52tŒw)t Œu{™wt ‚{økú seð™ E&ð2™u
‚{r5oŒ ÚkÞu÷wt nŒwt. Œu{™u {Œu E&ð2 5úkró™k y™uf {køkkuo Au. y™u ˆˆs™ ‚uðk yus 5ú¼w ‚uðk
Au.fk2ý fu {™w»Þ s 5ú¼w™wt {wŒo MðY5 Au. yk fk2ýu Œu{™k W5Ëuþ{kt fÞktÞ Äkr{of ‚tfwr[ŒŒk
skuðk {¤Œe ™Úke. Œuyku {™w»Þ {kºk{kt E&ð25úkró™wt Ëþo™ f2Œkt nŒk y™u {k™ð skŒ™e ‚uðk ™u
s {kuûk 5úkró {kxu™ku W¥k{{køko ‚{sŒk nŒk.
ykøk¤ sŒkt Mðk{e rððufk™tË™k ™k{Úke rðÏÞkŒ ÚkÞu÷ ™2uLÿ™kÚk Ë¥k (1863-1902)
yk 2k{f]»ý 52{ nt‚™k W5Ëuþ y{u2efk y™u Þw2ku5 ‚rnŒ ‚{MŒ rðï{kt Vu÷kÔÞku.
Mðk{e rððufk™tË™u rntË™k ykæÞkr{f ðk2‚k {kxu ¼k2u økki2ð nŒwt.52tŒw Œuyku yu{ {k™Œk
nŒk fu fkuE5ý 2k»xÙ fu ÔÞÂõík yLÞ fku{Úke 5kuŒk™e skŒ™u y÷øk2k¾e þfu ™ne.Œu{ýu ðýoÔÞðMÚkk,
sz rðrÄ rðÄk™, ‚ifkyku sq™k ðnu{ku™e ¼k2u xefk f2ðk ‚kÚku MðŒtºkŒk, {wfŒ rð[k2 ŒÚkk
‚{k™Œk™e Œ2Vuý f2e.
Mðk{e rððufk™tË 5kuŒk™k ÓËÞ™k WtzkýÚke yuf ‚k[k Ëuþ¼fŒ nŒk. Œu{™u ¼k2ŒeÞ
‚tMf]rŒ™k rðfkMk {kxu ¼khu ©Øyk níke. íku{Lke yuðe íkeðú WíftXk níke fu ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkkt Œ{k{
‚k2k Œíðku™ku 5w™2kuå[k2 f2e™u Œuyku ¼k2Œ{kŒk™e þõÞ yux÷e ‚k2e 2eŒu ‚uðk ƒskðe þfu.
Mðk{e rððufk™tËu 2k{f]»ý52{ nt‚™k ‚½¤k Ä{kuo™e yufY5Œk 52 ¼k2 {wfÞku nŒku.Œu{ýu
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
ðuËktŒ™k Œíð¿kk™™u yíÞtŒ ƒkirØf 2eŒu rðf‚kððk 5úÞk‚ fÞkuo nŒku.
Mðk{e rððufk™tË™k Œíð¿kk™{kt ‚{ks™k {kuxkðøko(øk2eƒku)™k Wíf»ko 52 ¾k‚ æÞk™ yÃkkÞwt
LkkUÄ nŒwt. Œu{™k {kxu Ërhÿ y™u f[zkÞu÷k ðøkoo™e ‚uðk yu ‚kiÚke Wt[ku Ä{o nŒku.ykðe ‚uðk f2ðk™k
ykþÞÚke yu{ýu 1897{kt 2k{f]»ý r{þ™™e MÚkk5™k f2e. yk r{þ™u yks5ÞotŒ Ëqfk¤ , 5w2 y™u
2kuøk[k¤k suðk 2k»xÙeÞ yk5r¥k™k ‚{Þu {kuxe ‚k{krsf ‚uðkyku 5q2e 5kze Au.
y{u2efk™k rþfkøkku {wfk{u E.‚.1893{kt ÞkuskÞu÷ ‚ðo Ä{o 5rh»kË{kt yu{ýu ¼køk ÷eÄku.
íÞkt Œu{ýu sýkÔÞwt nŒwt fu ðuËktŒ yu yuf {kºk rntËwyku™ku s ™ne 5ý rð&ð¼2™k ÷kufku ™ku Ä{o nŒku.
Œu{™k íÞkt™k WËTƒkuÄ™u rð&ð¼2™k Ëuþku™kt íÞkt W5rMÚkŒ ÷kufku™e ™s2{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt
‚B{k™ ðÄk2ðk{kt {kuxe ‚nkÞŒk Ãkq2e 5kze nŒe.sku fu Œu{™wt yk r{þ™ {kuxu ¼køku Äkr{of MðY5™wt
nkuðk AŒkt yu{ýu {wÏÞíðu 2k»xÙeÞ seð™ (2k»xÙðkË)™k Wíf»ko{kt rðþu»k 2‚ ËþkoÔGkku nŒku. Œu{ýu
Ërhÿ y™u øk2eƒku y™u f[zkÞu÷k ðøko Œ2V 5kuŒk™e Wtze r[tŒk ÔÞõík f2Œkt sýkÔÞw nŒw fu ykðk
{kuxk ðøko™e W5uûkkyu yuf 5k5 Auu. Œu{ýu ¾wÕ÷k {™Úke fƒwÕÞtw nŒww fu ˆˆyk5ýk ‚ðou Ëw¾ku y™u ‚½¤e
yð™Œe {kxu {kºk yk5ýu s sðkƒËk2 Aeyu .ˆˆyu{™u 5kuŒk™k Ëuþðk‚eyku™u 5kuŒk™e {wrfŒ {kxu
{[e 5zðk sýkÔÞwt nŒwt. yk nuŒw {kxu Œu{ýu 2k{f]»ý r{þ™™k {kæÞ{Úke fk{Ëk2ku™u Œk÷e{ƒæÄ
fÞko nŒk.
yk{ Mðk{e rððufk™tËu ‚k{krsf ¼÷kE fu ‚uðkyku 52 ¼k2 {wfÞku nŒku.
(1) ykÞo ‚{ks™e MÚkk5™k fkuýu f2e nŒe ?

.................................................................................
(2) ËÞk™tË yutø÷ku ðiËef fku÷us™e ‚ðo 5úÚk{ MÚkk5™k fÞkt Úkðk 5k{e nŒe ?
.................................................................................
(3) økËkÄ2 [èku5kæÞkÞ (2k{f]»ý 52{nt‚)™u {Œu ík{u fE {kuûk 5úkÃŒe f2e þfku Aku ?
.................................................................................
(4) Mðk{e rððufk™tË™wt {q¤ ™k{ þw nŒwt ?
.................................................................................

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
(5) Mðk{e rððufk™tË™u {Œu ‚kiÚke Wt[ku Ä{o fÞku økýkÞ ?
.................................................................................
10.8 rÚkÞku‚kuVef÷ ‚{ks y™u zku.yu™eƒu‚Lx LkkUÄ
yðko[e™ ¼k2Œ™k Ä{o, ‚{ks y™u ‚tMf]rŒ™u ûkuºku rÚkÞku ‚ ku V ef÷ ‚{ksu ½ýe s
yøkíÞ™e ¼qr{fk ¼sðe Au.Œu™e MÚkk5™k E.‚.1875{kt y{u2efk ¾kŒu 2þeÞ™ ykæÞkrí{f
{rn÷k yu[.5e. ç÷kuðŒrMf ŒÚkk f™o÷ yu[.yu‚.yku÷fkux Úkfe f2ðk{kt ykðe nŒe. Œu™ku nuŒw
5úk[e™ Ä{kuo, Œíðr[tŒ™ y™u rð¿kk™™k yÇÞk‚ îk2k {k™ð{kºk{kt 2nu÷e rËÔÞ þÂõík ¾e÷ðe™u
{ký‚™kt yktŒ2hk»xÙe ¼kE[k2k{kt yr¼ð]rØ f2ðk™ku nŒku.
yk ‚{ks™e ¼k2Œ{kt MÚkk5™k E.‚.1879{kt Úkðk 5k{e.Œu™k {wÏÞ {Úkf Œ2efu
E.‚.1886{kt {ËÙk‚([uL™E) 5k‚u™k yneÞk2™u 5‚tË f2kÞwt. ©e{Œe yu™eƒut‚Lx™k t1893{kt
¼k2Œykøk{™ ƒkË ¼k2ŒeÞ 2k»xÙeÞ [¤ð¤{kt Œu™ku rðþu»k 5ú¼kð Vu÷kŒku Ëu¾kÞku.Œu{ýu y™u
Œu{™e ‚tMÚkkyu rntËw ,5k2‚e y™u ƒkuØ Ä{o™k 5w™YíÚkk™ Œu{s árZf2ý 52 ¼k2 {qfÞku Œu{™u
ykí{k™k 52fkÞk 5úðuþ™e yuf r‚ØktŒ Y5u yku¤¾ yk5e Œu{™u ¼k2ŒeÞ rð&ð ƒÄwtíð™u ÷økŒk
W5Ëuþku 5ý ykÃÞk Œu{™u rþrûkŒ {ký‚ku{kt 5kuŒk™k 2k»xÙ {kxu økki2ð y™w¼ðk suðe ‚{ks
fu¤ðýe{kt sY2e ‚nkÞŒk 5q2e 5kze zku.yu™e ƒu‚tx suðe [¤ð¤ yu yuf [¤ð¤ nŒe Œu su{kt
5rù{™k rðîk™ku îk2k ¼k2ŒeÞ Ä{o y™u Œíðr[tŒ™™e 5úýkr÷fk™ku 5ú[k2-5ú‚k2 f2Œku nŒku yk
ƒkƒŒu ¼k2ŒeÞku™e 5kuŒk™wt ykí{‚{k™ 52Œ {u¤ððk{kt ‚k2e yuðe {ËË 5q2e 5kze.
ðkMŒð{kt zku.yu™e ƒu‚tx™e rþûký ûkuºk™e 5úð]rŒyku ðÄk2u {níð5qýo nŒe,Œu{™u ƒ™k2‚
{wfk{u fuLÿeÞ rnLËw {nk rðÄkÞ÷Þ (fku÷us) ™e MÚkk5™k f2e ,su™u 5kA¤Úke Œu{™u {Ë™ {kun™
{k÷ðeÞkse™u ‚kut5e nŒe Œu{™u yk fku÷us™u ˆƒ™k2‚ rnLËw rð&ð rðÄk÷Þˆ (Þwr™ðo‚exe) Vu2ðe/
rðf‚kðe sku fu rÚkÞku‚kuVef÷ [¤ð¤ rðþk¤ ÷kufr5úÞŒk ™ {u¤ðe þfe AŒkt zku.yu™e ƒu‚tx™k
{køkoËþo™ nuX¤ Œu™u nkÚk Ä2u÷e fk{øke2e yíÞŒ ™kutÄ 5kºk nŒe Œu™u rnLËeyku{kt 2k»xÙðkËe rð[k2ku/
¼kð™k™ku swM‚ku rðf‚kððk{kt ¼k2u 5úËk™ fÞowt. ÚkeÞku‚kuVe÷f ‚{ks™wt yrËÞk ¾kŒu™wt {wÏÞ{Úkf
‚tMf]Œ™k y÷ÇÞ økútÚkkuðk¤k økútÚkk÷Þ Úkfe ¿kk™™ku {wÏÞ fuLËÙ ƒ™e sðk 5kBÞwt nŒw. rÚkÞku‚kuVef÷
‚{ksu yM5]~ÞŒk ‚k{u støk ykË2e™u {rn÷k Wíf»ko™e Œ2Vuý f2e zku.yu™eƒu‚tx ¼k2ŒeÞ s™
‚{ks {kxu 5kuŒk™e yk¾e rstËøke ‚{r5oŒ f2e ËeÄe Œu{™k 5kuŒk™k yk r{þ™™e 5úð]rŒ™u ™e[u™k
þçËku{kt ðýoðe Au. ˆ¼k2Œ™wt fk{ yu 5w™YíÚkk™™wt yuðwt fk{ Au su™k ÚkŒe 5úk[e™ Ä{o™wt árZf2ý y™u
Wíf»ko ÚkE þfu Œu{ Au. yu™u yºku ™ðk ykí{‚{k™ ‚kÚku Mðefk2ðk{kt ykðu÷ Au Œu n{uþkt MðþkMk™™e

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
Œ2Vuý f2Œkt nŒk yk {kxu Œu{™u 1916{kt ˆnku{Y÷ ÷eøkˆ™e MÚkk5™k f2e MðMkkþ™™k ‚ttËuþ™ku
5ú[k2-5ú‚k2 fÞkuo.
LkkUÄ ¼k2Œ{kt rÚkÞku‚kuVef÷ ‚{ks™e þk¾kyku ¾ku÷ðk{kt ykðe y™u Œu™k {w¾5ºk ˆrÚkÞku‚kuVeMxˆ
™u ƒnku¤ku ðk[f ðøko {¤e 2Ìkku yk ‚{ksu ‚k{krsf Œu{s Äkr{of ‚wÄk2ýk™u ¾k‚ f2e™u Ërûký
¼k2Œ{kt ‚k2e yuðe ‚nkÞŒk 5q2e 5kze yk ‚½¤k fk{{kt ©e{Œe yu™e ƒu‚tx™wt 5úËk™ ‚rðþu»k
nŒwt.
5kXktík 5ú&™ku 10.3
(1) rÚkÞku‚kuVef÷ ‚{ks™e MÚkk5™k fÞkt ÚkE nŒe?

.................................................................................
(2) rÚkÞku‚kuVef÷ ‚{ks™e MÚkk5™k fku™u f2e nŒe?
.................................................................................
(3) ¼k2Œ{kt rÚkÞku‚kuVef÷ ‚{ks™wt {wÏÞ{Úkf fÞkt ykðu÷ nŒtw?
.................................................................................
(4) E.‚.1916{kt nku{Y÷ ÷eøk™e MÚkk5™k fkuýu f2e nŒe ?
.................................................................................
10.9 y÷eøkZ yktËku÷™ y™u ‚iÞË ynu{Ë¾k™
Œ{u n{ýkt s rntËwyku{kt ÚkÞu÷ ‚wÄk2k f{ofktzku ŒÚkk Œu™e ‚tMÚkkyku rðþu ðkt[e økÞk.ykðe s
yf ‚wÄk2ýk [¤ð¤ EM÷k{{k 5ý Úkðk 5k{e níke. E.‚.1857™k rðÃ÷ð ƒkË Ä{o ‚wÄk2ýk™k
ûkuºku ™ðk ™ðk ‚wÄk2k ÚkŒkt {wÂM÷{ ‚{ks™k Wå[ ðøko 5kùkÞ fu¤ðýe Œu{s ‚tMf]rŒ ‚kÚku™k ‚tƒÄku
MÚkk5ðk™wt ð÷ý y5™kÔÞwt nŒwt. yk™e þYykŒ ˆ{kun{uz™÷exhhe ‚ku‚kÞxeˆ f÷fŒk-1863™e
™ðkƒ yçËw÷ ÷ŒeV (1828-93) Úkfe MÚkk5™k Úkðk 5k{e Œu™u Äkr{of, ‚k{krsf y™u 2ksfeÞ
5ú&™ku ‚tË¼ou [[ko rð[k2ýkyku nkÚk Ä2e™u Wå[ {wrM÷{ ðøko™k ÷kufku{kt 5kùkíÞ fu¤ðýe y5™kððk
‚tË¼ou 5úkuí‚kn™ 5w2wt 5kzâwt {wrM÷{ s™ ‚k{ks™u r[MŒe-MkqVe‚tŒku fu suyku E&ð2 Œ2V {kºk
‚{r5oŒŒk™ku ¼kðs ™ne 52tŒw Œu{™k ‚tŒku Œ2V 5qsk¼kð 5ý Ä2kðŒk nŒk Œu{™u ¾k‚ 5ú¼kð
5kzÞku ƒeS [¤ð¤ rËÕne™k þkn ð÷eWÕ÷k™e nŒe. Œu{ýu ƒe™YrZðkËe Äkr{of 52t52kyku™ku
¼k2u rð2kuÄ f2e™u þeÞk 5tÚk™k [wMŒ yufu&ð2ðkË™u 5w™: skøk]Œ fÞkuo ÷¾™kuW™k Ve2øke {nu÷™e
Œíð¿kk™ y™u rðØŒk5qýo 52t52k þiûkrýf yÇÞk‚fú{ku{kt ‚k{u÷ f2ðk{kt ykðe ŒÚkk Œu™u
Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
ykuøkýe‚{kt y™u ðe‚{kt ‚ifk Ë2BÞk™ ‚{økú ¼k2Œ{kt 5ú[r÷Œ f2e ƒtøkk¤™k V2eËe yktËku÷™™k
™uŒk nkS þ2eÞŒ WÕ÷k fu su{™u ¾uzqŒku™k 5ú&™ku ŒÚkk {wrM÷{ku 5ife™e ¿kkrŒ 5úÚkk ‚k{u ¼k2u sunkË
WXkðe Œu{™u yk{k 5ý rðþuøkk 2‚ ËþkoÔÞkuu.
LkkUÄ
W¥k25úËuþ™k 2kÞƒ2u÷e™k ðŒ™e ‚iÞË ynu{Ë ¾k™™wt ™k{ {wÂM÷{ ‚wÄk2fku{kt ‚kiÚke
{níð5qýo økýkÞ Au. Œu{™u rð™kþ™u yk2u ykðe W¼u÷k ðýf2 5úð]rŒ™kt Äk{ ‚{k yÕnkƒkË y™u
5xý suðk þnu2ku™k {wÂM÷{ Þtºkþk¤ fk2eøk2ku™u 5kuŒk™e Œ2V ykf»keo™u ‚k{krsf yrMÚk2Œk
fk¤{kt ‚k{kLÞ ©Øk Úkfe yk{s™Œk™u 5kuŒk™wt ‚k[w økki2ð y™u yku¤¾ ykÃÞkt. Œu{™u y™w¼ÔÞw fu
sku {wÂM÷{ku rƒúxeþ þk‚™™k ƒË÷kÞu÷k ‚tskuøkku™u ‚k™wfw¤ ™ne ƒ™u Œku Œuyku ™ðkt ™ðkt fËku y™u
ykrÚkof ‚{wræÄ {kxu™e ŒfkuÚke ðt[eŒ 2ne sþu. Œuyku ykÄ]r™f y™u ði¿kkr™f rð[k2kuÚke ‚k2k yuðk
5ú¼krðŒ ÚkÞk nŒk.Œu{™ku EM÷k{ ‚kÚku ‚k{sÞ MÚkkrÃkŒ f2ðk {kxu ykSð™ 5úÞk‚ku fÞko. Œu{ýu
¼kirŒfŒk5qýo rð¿kk™™k 5úfkþ{kt fw2k™™ku ™ðu‚2Úke yæÞÞ™ nkÚk ÄÞow. Œu{™u ÷kufku™u xefkí{f
ðýo™ y5™kððk ŒÚkk ði[kr2f MðkŒtºk rðf‚kððk ‚{skÔÞk.Œu{ýu ÷kufku™u Ä{kotÄŒk ,{™™e
‚tfwr[ŒŒk Œu{s y÷økŒkðkËe ð÷ý ™ne 2k¾ðk [uŒÔÞkt.Œu{ýu ÷kufku™u WËk2 y™u ‚n™þe÷
ƒ™ðk ‚{skÔÞk.Œu{ýu 1883{kt fnÞwt nŒw fu ˆˆnðu yk5ýu ƒt™u (rntËw y™u {wÂM÷{) rntË™e nðk
52 s r™¼o2 Aeyu.øktøkk s{™k™k 5rðºk ™e2 5eyu Aeyu,yk5ýu ƒuW rntË™e Ä2Œe™e W5s
¾kE™u s Sðeyu Aeyu.yk5ýu ƒt™u yuf s 2k»xÙ Aeyu.ŒÚkk Ëuþ™k rðfk‚ Œu{s fÕÞký™ku ykÄk2
yk5ýe yufŒk 52M52™e ‚nk™w¼wrŒ ŒÚkk 5úu{ 52 r™¼o2 Au.sÞk2u 5k2M5rhf y‚n{rík ,seË
y™u Ëw¼koð™k{kt ð]rØ Úkþu íÞk2u yk5ýku rð™kþ Úkþu.
‚iÞË ynu{Ë¾k™ ÞkuøÞ 5ýu {k™Œk nŒk fu {wÂM÷{ s™ ‚{ks™u yuf÷Œk /y÷økŒk
™wfþk™ 5nkut[kzþu.Œu{ktÚke ƒnk2 r™f¤ðk {kxu Œu{ýu 5kuŒk™kÚke ƒ™Œwt ƒÄwt s ‚w5u2u f2e™u rðfkþe÷
‚kttMf]rŒf søkŒ™kt ƒÄk s ƒ¤ku ‚kÚkuy™w‚tÄk™ f2ðk 5úÞk‚ fÞkuo.Œu{ýu ½ýe snu{Œ WXkðe™u
rƒúxeþ þk‚fku 5úíÞu {wÂM÷{ku{kt 2nu÷ku rŒ2Mfk2 ŒÚkk Œu{™u 5kuŒk™k ‚k[k Ëw~{™ økýðk™e ðkŒ™u
™kƒwË f2ðk 5úÞk‚ fÞkuo.
Œu{™u {Œu {wÂM÷{ku™wt Äkr{of y™u ‚k{krsf Sð™Äku2ý Wt[wt ÷kððk{kt 5kùkíÞ ði¿kkr™f
‚{ks ‚nkÞ¼qŒ ƒ™e þfu Œu{ Au. ŒuÚke ykÄwr™f rþûký™u 5úkuí‚kn™ yk5ðk™k fk{™u Œu{ýu
5úkÚkr{fŒk yk5e. ‚2fk2e 5ËkrÄfk2e Œ2efu Œu{ýu ½ýe søÞkyu 5kùkíÞ rþûký™e þk¾kyku þY
f2kðe. Œu{ýu ½ýk ƒÄk 5kùkíÞ 5wMŒfku™ku Œ2sw{ku f2kÔÞku y™u Œu{™u y÷eøkZ {wfk{u {kun{uz™
yutø÷ku-yku2eyutx÷ fku÷us™e MÚkk5™k f2kðe.su™ku nuŒw 5rù{™k rð¿kk™ y™u ‚tMf]rŒ™k fuLÿ Œ2efu
f2kððk™ku nŒku. ykøk¤ sŒkt yk fku÷us y÷eøkZ {wÂM÷{ Þwr™ðr‚oxe{kt ŒƒËe÷ ÚkE™u rðf‚ðk
ŒÚkk 5úr‚Ø Úkðk 5k{e.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
y÷eøkZ yktËku÷™ 5kA¤Úke ykðu÷k {wÂM÷{ 5w™skohøký {kxu {kuxu ¼køku Þþ™wt ¼køkeËk2 økýkÞ
Au.Œuýu Ëuþ™k rðrðÄ ¼køkku{kt rð¾2kÞu÷ {wÂM÷{ s™‚{wn™u yuf rËþk‚w[™ fÞow. Œuýu ÷kufku™u yuf
‚ðo ‚k{kLÞ ¼k»kk WËow 5qhk 5kzÞkt. {wÂM÷{ 5úsk{kt Ak5fk{ , 5ºkfk2íð ûkuºk™ku rðfk‚ WËow
LkkUÄ
¼k»kk™e 5rh5qýoŒk {kxu s ÚkÞku nŒku. ‚iÞË ynu{Ë™k 5úÞk‚ku ykøk¤ ðÄe™u ‚{ks ‚wÄk2ýk ûkuºku
rðMŒÞkuo. Œuyku {rn÷kyku™u rþrûkŒ ÚkÞu÷e skuðk Œu{s 5Ëko5úÚkk™u ™kƒwË f2ðk EåAŒk nŒk.Œuyku
ƒnw5í™e 5úÚkk™k 5ý ¼k2u rð2kuÄe nŒk.
yk W52ktŒ ƒeskt fux÷ktf ‚k{krsf -Äkr{of ‚wÄk2ýk™k yktËku÷™ku 5ý nŒkt fu su{ýu
{wÂM÷{ku{kt 2k»xÙeÞ skøk]rŒ ykýe nŒe. r{Íko økw÷k{, yn{Ë E.‚.1899{kt yn{ËeÞk [¤ð¤™e
MÚkk5™k f2e. yk [¤ð¤ ytŒøkoŒ yk¾k Ëuþ{kt ykÄwr™f fu¤ðýe Vu÷kððk {kxu y‚tÏÞ þk¤k-
fku÷usku ¾ku÷ðk{kt ykðe. Ä{o™e ƒkƒŒu yk yktËku÷™™k y™wÞkÞeykuyu EM÷k{™k {k™ðŒkðkËe
yr¼øk{ 52 rðþuøkk ¼k2 {qfÞku. Œu{ýu rntËw {wÂM÷{ yufŒk™u ƒ¤ 5wY 5kzÞw.
ykÄwr™f rntË{kt zku. {ntB{Ë Efƒk÷ (1876-1938) ™k{™k yuf {nk™ frð ÚkE
økÞk.Œuyku 5kuŒk™k økn™ ¿kk™ 5ú[w2 frðŒkyku™k {kæÞ{Úke ™ðe 5uZe™k {wÂM÷{ ŒÚkk rntËw Þwðf-
ÞwðŒeyku{kt 5ú¼kðþk¤e 5q2ðk2 ÚkÞkuu Œ{ýu rð&ð¼2™u ƒË÷e ™kt¾u Œuðwt. árürƒtËw 2sw fÞow. Œuyku
{q¤¼qík 2eŒu {k™ðŒkðkËe ‚wÄk2f nŒk.
10.10 5k2‚eyku™k ‚wÄk2ýk yktËku÷™
19{k ‚ifk™k {æÞ ¼køk{kt {twƒE ¾kŒu 5k2‚e ‚{ks™k Äkr{of ‚wÄk2ýk™ku 5úk2t¼
ÚkÞku.E.‚.1851{kt ™ð2kuse V2ËqLkS ËkËk¼kE ™ð2kuS yu‚.yu‚. ƒtøkk¤e îkhk {ÍËk‚™
‚¼k yÚkðk Äkr{of ‚wÄk2ýk ‚¼k™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe . Œu{™ku ‚k{krsf-Äkr{of ‚wÄk2ýk
f2ðk™k ykþÞÚke ‘2k‚økkuVŒk2’ ™k{™e yuf 5rºkfk þY f2e . Œu{™u ¾k‚ f2e™u fLÞk fu¤ðýe™k
5ú[k2 {kxu ¾k‚ 5úÞí™ku fÞko. Œu{™u Äkr{of ûkuºk™e YZeðkËe szŒk ™kƒwË f2e. 5k2‚e ‚{ks™k
ykÄwr™fŒk ‚tË¼ou fLGkk fu¤ðýe y™u ‚ðo ‚k{kLÞ 5k2‚e {rn÷kyku™e rMÚkrŒ ‚wÄk2ðk {kxu yktËku÷™
[÷kÔÞwt .‚{Þ sŒkt yk 5k2‚eyku Ëuþ™k ðÄw 5kùkíÞðkËe ‚wÄk2f ‚{ksef ytøk ƒ™e sðk 5kBÞkt.
10.11 þe¾ku{kt Ä{o ‚wÄk2f
19{k ‚ifk yku™u ytŒu y{]Œ‚2 {wfk{u ¾k÷‚k fku÷us™e MÚkk5™k Úkðk™e ‚kÚku s þe¾ku{kt
Äkr{of ‚wÄk2ýk [¤ð¤™ku 5úk2t¼ ÚkÞku. r‚tÄ ‚¼k(1870)™k rƒúrxþ ‚nfk2 ‚kÚku™k 5úÞk‚kuÚke
y{]Œ‚2 ¾kŒu 1892{kt yk ¾k÷‚k fku÷us MÚk5kE. yk fku÷us ŒÚkk þk¤kyku økwY {w¾e™e ¼k»kk™u
ŒÚkk rþ¾ku{kt 5tskƒe ‚krníÞ™k rðfk‚ ‚tË¼ou ÚkÞu÷ yuf ‚{tkŒ2 5r2ýk{ nŒwt.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
E.‚.1920 5Ae sÞk2u 5tskƒ{kt yfk÷e yktËku™Ë þY ÚkÞw íÞk2u yk rþ¾ ‚wÄk2ýk
[¤ð¤{kt yuf ™ðku ÷Þ ykððk 5kBÞku.yk yfk÷e yktËku÷™™ku ykþÞ økw2kîk2kyku yÚkðk rþ¾
yk©{ku™ku ðneðx fu su íÞk™k ‚tŒku nMíkfLkk nŒku y™u Œuýu 5kuŒk™e ytøkŒ skøke2 ‚{sŒkt nŒk.
LkkUÄ
Œu{kt ‚wÄk2ku f2ðk™w nŒwt. E.‚.1925{kt yuf fkÞËk Úkfe ykðk økw2kîk2kyku™ku ðneðx rþ2ku{ýe
økw2kîk2k 5úƒtÄf ‚r{rík nMŒf ykÔGkku.
10.12 ‚wÄk2ýk [¤ð¤™ku 5ú¼kð:
rƒúrxþ2ku ¼k2ŒeÞ ‚{ks™k YZe[wMŒ Wå[ðøko{kt þktrŒ MÚkk5ðk EåAŒkt nŒk. V÷Œ: ƒu
{níð5qýo fkÞËkyku ½zkÞk {rn÷kyku™e rMÚkrŒ ‚wÄk2ðk ‚tË¼ou yøkíÞ™k 5øk÷kt ÷uðk{kt ykÔÞkt.
Wnkn2ý Œ2efu ‚Œe5úÚkk øku2fk™q™e 5q2ðk2 ÚkE.(1829) ƒk¤níÞk (ËqÄ5eŒe) 5úÚkk øku2fk™q™e
nkuðk™wt sknuh f2kÞwt. 1856{kt 5‚k2 ÚkÞu÷k fkLkq™ yŒtøkoŒ rðÄðk rððkn™u fkÞËk‚u2 sknu2
f2kÞkt. fLÞkyku™u ÷ø™ ÞkuøÞ økýðk {kxu™e Wt{2 1860™k fkÞËk yLðÞu ðÄk2e™u 10 ðøkko™e
f2kE.
E.‚.1872{kt 5‚k2 ÚkÞu÷k fk™w™ ytŒøkoŒ yktŒ2-¿kkŒeÞ Œu{s yktŒ2Är{oÞ ÷ø™ku™u
fkÞËu‚2Œk yk5ðk{kt ykðe. 1891™k fkÞËk {wsƒ ƒk¤rððkn™u 5úrŒƒtrÄŒ (øku2fkÞËu‚2)
sknu2 f2k{kt ykÔÞku. 1929{kt þk2ËkÄk2k Úkfe ƒk¤ rððkn yxfkðŒku fkÞËk 5ú‚k2 ÚkÞku. Œu
{wsƒ nðu 14 ðøkko™e ðÞÚke ™k™e fLÞk y™u 18 ð»ko™k fw{k2 (Akuf2k) ™k ÷ø™ ÚkE þfu ™ne.
Œu{ sknu2 f2kÞwt.ðe‚{k ‚ifk{kt y™u ¾k‚ f2e™u 1919 ƒkË rntË™e 2k»xÙeÞ ÷zŒ yu ‚k{krsf
‚wÄk2ýk{kt ¾k‚ 5úkuí‚knf ƒ™e sðk 5k{e. ‚{økú ¼k2ŒeÞ s™ ‚{ks ‚wÄe 5nkut[ðk {kxu ¼k2ŒeÞ
¼k»kkyku™k {kæÞ{ îkhk ‚wÄk2fkuyu WíŒ2ku¥k2 ðÄw ™u ðÄw 5úÞk‚ku nkÚk ÄÞkot yk {kxu Œu{™u ™ð÷fÚkkyku,
™kxfku , xqft e ðkŒkoyku , frðŒkyku, yLÞ Ak5fk{™ku 1930™k ËkÞfk{kt AqxÚke W5Þkuøk fÞku.o r‚™u{kyu
5ý Œu{™k rð[k2ku™k 5ú[k2-5ú‚k2{kt {kuxku ¼køk ¼sÔÞku.
y‚tÏÞ ÷kufku ‚wÄk2ýk ‚{ksku yu™ Äkr{of ‚tMÚkkykuyu {rn÷k fu¤ðýe™k 5ú[k2-5ú‚k2,
ƒk¤÷ø™ku™ku rð2kuÄ, 5Ëko5úÚkk{ktÚke Mºkeyku™u {wrfŒ, yuf ÷ø™ 5úÚkk ŒÚkk {æÞ{ ðøkeoÞ {rn÷k™u
sknu2 ™kuf2e{kt ¼2Œe f2ðk suðe ƒkƒŒku{kt ¼k2u snu{Œ WXkðe fk{ fÞowt. ykðk fk2ýku‚2 s
¼k2ŒeÞ {rn÷kykuyu rntË™e MðkŒtºÞ [¤ð¤{kt r™ýkoÞf y™u W5Þkuøke ¼køk ¼sÔÞku.
52eýk{MðY5u ½ýkt ytÄrð&ðk‚ku ™kƒwË ÚkE þõÞkt y™u ½ýk ƒÄkt ‚ËtŒ2 yËÙ~Þ ÚkE sðk 5kBÞkt.nðu
rðËuþ Þkºkk™u (5nu÷kt™e {kVf) 5k5 økýðk{kt ykðŒe ™Úke. ( yu Œ{k{ ‚wÄk2kÞwfŒ [¤ð¤ku™u
yk¼k2e økýkÞ Au)

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
LkkUÄ (1) {kun{uz™ yutø÷ku-yku2eyuLx fku÷us™ku 5úk2t¼ fkuýu fÞkuo ?

................................................................................
(2) y÷eøkZ {wÂM÷{ Þwr™ðr‚oxe fÞkt ykðu÷e Au ?
.................................................................................
(3) {wÂM÷{ {rn÷kyku ‚tË¼ou ‚iÞË ynu{Ë ¾k™™ku á»xefkuý fuðku nŒku ?
.................................................................................
(4) {kun{uz™ r÷ƒxeo ‚ku‚kÞxe™e MÚkk5™k fÞkt ÚkE nŒe ?
.................................................................................
(5) 5k2‚e ‚{ks™kt ºký ykøkuðk™ ‚{ks-Ä{o ‚wÄk2fku™k ™k{ sýkðku.
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk?
• ¼k2Œ{kt rƒúrxþ þk‚™™k 5ú¼kð ™e[u y‚tÏÞ ‚k{krsf-Äkr{of ‚wÄk2kyku ÚkÞk.

• ykÄwr™f fu¤ðýe, rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuse (5úkã
i kurøkf)™kt 5ú[k2-5ú‚k2{kt ykøkuðk™ ¼wr{fk
¼sððkt Œu{s ‚k{krsf yr™»xku ‚k{u ‚ŒŒ ‚tÄøkko f2ðkt ‚tË¼ou 2ksk2k{ {kun™2kÞ™u
¼k2ŒeÞ 5w™ skøk2ý™k yøkúýe økýðk 2nÞkt.
• {nk2k»xÙ{kt 5úkÚko™k‚{ks™k {kæÞ{Úke yktŒ2¿kkŒeÞ ÷ø™ku™ku 5ú[k2-5ú‚k2 f2e™u ŒÚkk
ƒúkñýðkË™kt ð[oMð{ktÚke {wrfŒ y5kðe™u Œu{s Mºkeyku™e rMÚkrŒ{kt ‚wÄk2ýk îkhk yk2.se.
¼ktzk2f2 ŒÚkk {nkËuð økkurðtË 2k™zuyu 5kuŒk™wt Äkr{of ‚wÄk2ýk r{þ™ (fkÞo) ‚t5L™ fÞowt.
• ykÞo‚{ks™e MÚkk5™k Úkfe Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu {kLkð {kºk™k ðirËf rþûký-
yÚko½x™™k nfefŒ™e Œ2Vu f2e™u Œu{™u ƒúkñýku™k 5ú¼wíð{ktÚke {wrfŒ {u¤ððk {kxu {ËË
f2e nŒe. ð¤e yk ‚tMÚkkyu yM5]~ÞŒk r™ðk2ý yÚkou ¼k2u ‚t½»ko ðuXe™u ¿kkríkðkË ‚tfwr[ŒŒk
‚k{u ƒ¤ðku 5kufkÞkuo ŒÚkk ykÄwr™f fu (5kùkíÞ) fu¤ðýe™u 5úkuí‚kn™ 5wY 5kzðk 5úÞk‚
fÞkuo.

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
• 2k{f]»ý r{þ™™e MÚkk5™k Úkfe {nk™ {k™ðŒkðkËe ‚wÄkf2 Mðk{e rððufk™tËu Äkr{of
fx]2Œk™ku rð2kuÄ f2e™u {wfŒ rð[k2ku™e Œ2VËk2e f2e.Œu{™u ˆˆs™ ‚uðk (yu s 5ú¼w ‚uðk
nkuðkt) 52 ¾k‚ ¼k2 {wfÞku.
LkkUÄ
• ©e{Œe yu™eƒu‚tx™k ðz5ý ™e[u MÚk5kÞu÷kt rÚkÞku‚kurVf÷ ‚{ksu ¼k2ŒeÞ Ä{o, Œíð¿kk™
ŒÚkk Œu™k r‚ØktŒku™ku 5ú[k2-5ú‚k2 fÞkuo.
• ‚2 MkiÞË ynu{Ë ¾k™u {wÂM÷{ ‚{ks{kt Ä{o ‚wÄk2ýk™e 5úðr] Œ f2e. Œu{ýu {wrM÷{ ‚{ks™e
ykÄwr™f (5kùkíÞ) fu¤ðýe {kxu 5úkíu ‚kn™ 5wY 5kzÞw.t ð¤e ƒnw 5í™e5úÚkk Œu{s 5Ëko5Úú kk™e
¼k2u xefk f2e™u Äkr{of fx]2Œk, y¿kk™ Œu{s yŒkrfofŒk ‚k{u™ku yðks ƒw÷tË fÞkuo.
5kXktŒ 5ú&™ku
(1) ¼k2Œ{kt ‚{ks ‚wÄk2ýk™u ûkuºku 2ksk2k{ {kun™2kÞu fuðe ¼wr{fk ¼sðe nŒe ?
(2) Œ{u yuðwt fE 2eŒu fnuþku fu 5úkÚko™k ‚{ksu Äkr{of y™u ‚k{krsf ‚wÄk2ýk nkÚk Ä2e nŒe ?
(3) ykÞo ‚{ksu ðuËku 5úrŒ Ëþkoðu÷ ©æÄk™u Œ{u fE 2eŒu ÔÞksƒe X2kðku Aku ?
(4) 19{k ‚ifk™k ¼k2ŒeÞ s™ skøk2ý{kt 2k{f]»ý r{þ™u þe ‚nkÞŒk 5w2e 5kze Au ?
(5) {wÂM÷{ fku{™k yr™»xku ™kƒwË f2ðk{kt ‚2 ‚iÞË yunu{Ë™k 5úÞk‚ku™e [[ko f2ku.
(6) ˆˆrÚkÞku‚kuVef÷ ‚ku‚kÞxe îk2k ¼k2ŒeÞ s™ ‚{ks™kt 5wYíÚkk™ ‚tË¼ou yk5ðk{kt ykðuw÷wt
5úËk™ yrðM{2ýeÞ Au.ˆˆ ‚{skðku.
(7) rþ¾ ‚wÄk2fku îkhk rþ¾ ‚{ks{kt nkÚk Ä2kÞu÷kt ‚wÄk2k 52 xwtf ™kutÄ ÷¾ku.
5kXktŒ 5ú&™ku™k sðkƒku
10.1
(1) ‚Œe5úÚkk y™u ¿kkrŒ5úÚkk suðk fw2eðksku ‚{ks{kt 5ú[÷eŒ nŒkt.
(2) {qrŒoÃkqò™ku rð2kuÄ, ƒ÷eËk™ku™e {™kE, ‚Œe5úÚkk 52 5úrŒƒtÄ, {k™ðeÞ ykí{ ‚B{k™.
(3) yktŒ2 ¿kkŒeÞ ÷ø™ku Œu{s yktŒ2 ¿kkŒeÞ ¼kusk ‚t¼k2¼ku f2e™u , rðÄðk 5w™o÷ø™ Úkfe
Mºkeyku y™u Ë÷eŒ ðøko™k Wíf»ko{kt ½ýku ‚wÄk2ku ÷kðe þfkÞku.
(4) 5úkÚko™k ‚{ks™k r‚æÄktŒku™k 5ú¾2 rn{kÞŒe .

Ä{o yLku
íkíð¿kkLk
10.2
(1) ykÞo ‚{ks™e MÚkk5™k Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒeyu f2e nŒe.
LkkUÄ (2) ÷knku2 {wfk{u-1886{kt
(3) {k™ðskŒ™e ‚uðk yu s {kuûk™ku 52{ {køko Au.
(4) ™2uLÿ™kÚk Ë¥k
(5) øk2eƒku y™u f[zkÞu÷kt ÷kufku™e ‚uðk
10.3
(1) y{u2efk
(2) yu[.5e.ç÷kuðkuŒMfe-2þeÞ™ y™u f™o÷ yku÷fkux-y{u2ef™
(3) [uL™E ™Sf yËeÞk2 {wfk{u
(4) ©e{Œe yu™e ƒu‚tx
10.4
(1) ‚2 ‚iÞË ynu{Ë ¾k™
(2) y÷eøkZ
(3) {rn÷kyku{kt ÔÞkÃŒ 5Ëko5úÚkk™e ™kƒwËe y™u rþûký™ku 5ú[k2 -5ú‚k2
(4) fku÷fk¥kk {wfk{u E.‚.1863
(5) ËkËk¼kE ™ð2kuS, yu‚.yu‚.ƒutøkk÷e y™u ™ð2kuS V2Ë™S

Indian Painting
¼khíkeÞ r[ºkf¤k
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku
MÚkkÃkíÞ
LkkUÄ
11
¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k
sÞk2u Œ{u ƒsk2 fu ‚tøkúnk÷Þ skð Aku íÞk2u Œ{u y™uf skŒ™k r[ºkku r™nk¤ku Aku. rËðk÷
52 ÷xfkðu÷k y™u {kxe™k ƒ™kðu÷e f]rŒyku r™nk¤ku Aku. þwt Œ{u skýku Aku ? fu yk r[ºkku ½ýk
5úk[e™ fk¤™k nkuE þfu Au. Œu ‚{Þ™k ÷kufku™k 2eŒ2eðksku Œu™k 52Úke yk5ýu skýe þfeyu Aeyu
yux÷wt s ™ne 2kskyku y™u 2kýeyku™k r[ºkku{kt ŒÚkk þkne Ë2ƒk2™k r[ºkku{kt Œu{™k ðMºkku y™u
Œu{™e 2nuýef2ýe™k y™uf 5w2kðk yk5ý™u 5úkÃŒ ÚkkÞ Au. Äkr{of y™u rƒ™‚kt5úËkrÞf(Ä{o
r‚ðkÞ™k) yu{ ƒt™u 5úfk2™k r[ºkku yk5ý™u 5úk[e™fk¤Úke {¤e ykÔÞk Au. yr¼ÔÞÂõík yu {k™ð™e
{q¤¼qŒ sY2eÞkŒ Au. su yk5ý™u 5úkøkyirŒnkr‚f fk¤Úke skuðk {¤u Au. r[ºkf¤k Œu{kt™e yuf Au.
¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k yu y™uf 52t52kyku™wt ‚tr{©ý Au y™u 5kuŒk™wt ykøkðwt MðY5 sk¤ðe 2k¾ðk™e
yuf ‚{]æÄ 52t52k 5ý Au. ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k, ykÄwr™f rð[k2ku y™u 5úðknku™k
yktŒ2r{©ý™wt 5úrŒrƒtƒ Au.
nu Œ w y ku
yk 5úf2ý™wt yæÞÞLk fÞko ƒkË Œ{u,

• ¼k2Œ{kt 5úkøk yirŒnkr‚f fk¤{kt ÚkÞu÷ r[ºkf¤k™ku WËT¼ð ‚{S þfþku.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k™k ûkuºku þwt rðfk‚ ÚkÞku Œu skýe þfþku.
• ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k™k rðfk‚{kt {wøk÷ þk‚fku™wt 5úËk™ ‚{S þfþku.
• ¼k2Œ™e rðrðÄ 5úkËurþf þi÷eyku suðe fu, 2ksMÚkk™e y™u 5nkze ™ku WËÞ y™u rðfk‚
‚{S þfþku.

{kuzâw÷ - 5 ¼khíkeÞ r[ºkf¤k
r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku • yLÞ {níð5qýo r[ºkþi÷eyku suðe fu, fktøkzk, fw÷w y™u ƒ‚ku÷e™ku WËÞ y™u Œu™k rðfk‚™wt
MÚkkÃkíÞ
{qÕÞktf™ f2e þfþku.
• ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k™k rðfk‚{kt 2ksk 2rð ð{ko™k ÞkuøkËk™ rðþu ‚{s fu¤ðþku.
LkkUÄ • ƒtøkk¤ Mfq÷ ykuV ykxo{kt 2rðLÿ™kÚk xkøkku2 y™u yðr™Lÿ™kÚk xkøkku2u yk5u÷k 5úËk™™wt
{qÕÞktf™ f2e þfþku.
• VúkL‚e‚ LÞwx™ ‚wÍk™k 5úøkrŒþe÷ f÷kfk2 ð]tË™e rðrþü ¼qr{fk™e {w÷ðýe f2e þfþku.
• ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k™k ûkuºk{kt ™ðk MðY5ku W{u2™k2 r{rÚk÷k r[ºkf¤k, f÷{fk2e r[ºkf¤k,
ðk2÷e r[ºkf¤k y™u fk÷e½kx r[ºkf¤k suðk ÷kuf r[ºkf¤k™k MðY5ku™wt ÞkuøkËk™ skýe
þfþku.
11.1 5ú k [e™ fk¤: ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k™ku WËÞ

yuf f¤k Œ2efu 5úk[e™fk¤Úke s ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k™k y™uf ™{w™k yk5ý™u 5úkÃŒ ÚkÞk
Au. su 5úkøkirŒnkr‚f fk¤ sux÷k sw™k Au. {æÞ5úËuþ{kt ykðu÷ ¼e{ƒuŒfk økwVk{kt {¤e ykðu÷
r[ºkkuÚke ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k™e þYykŒ ÚkÞu÷e økýkÞ. Œu{kt økwVk™e rËðk÷ku W52 fwË2Œe 2tøkku™e
{ËËÚke rðr¼L™ 5úkýeyku Œu{s Œífk÷e™ ÷kufku™e sY2eÞkŒ™k ‚kÄ™ku™k r[ºkku {¤e ykÔÞk Au. yu
s 2eŒu {nkhk»xÙ{kt ykðu÷ ™2r‚tnøkZ{kt ykðu÷e økwVkyku{kt 5ý n2ý y™u yLÞ r[ºkku™ku ‚{wn
{¤e ykÔÞku Au. yksÚke ÷øk¼øk 4000 ðøkko sux÷k sw™k ‚{Þ{kt 5úðŒo{k™ ¼k2Œ™e {nk™
þnu2 ‚ÇÞŒk nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk{kt 5ý y™uf r[ºkku {¤e ykÔÞk Au.
rnLËw y™u çkkiæÄ yu{ ƒt™u 5úfk2™k 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ{kt 5ý rðr¼L™ 5úfk2™e
r[ºkf¤kyku™k WÕ÷u¾ku {¤e ykÔÞk Au. su{fu, r÷r5r[ºk, ÷u¾kr[ºk y™u Äq¤er[ºk 5úÚk{ þi÷e yu
÷kufþi÷e økýe þfkÞ. su{kt r[ºkfk2 ÷kufðkŒko™u r[ºk{kt Zk¤Œku. ƒeS þi÷e{kt f5zk 52 Ëku2kŒk
2u¾kr[ºkku nŒk. sÞk2u ºkesk 5úfk2{kt ¼kutÞŒr¤Þk 52 Ëku2kŒk r[ºkku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
çkkiæÄøkútÚk rð™Þr5xf(E.‚.5q. 4Úke 3S ‚Ëe){kt Œífk÷e™ 2ksøk]nku™k r[ºkku™e [[ko
ÚkÞu÷e Au. 5 {e ‚Ëe{kt ÷¾kÞu÷ {wÿk2kûk‚ ™k{™k ™kxf{kt y™uf 5úfk2™k r[ºkku™ku WÕ÷u¾ ÚkÞu÷ku
Au. E.‚.™e 6êe ‚Ëe{kt ðkíMÞkÞ™ îk2k 2[kÞu÷ f]rŒ fk{‚wºk{kt 64 sux÷e f¤kyku™k ði¿kkr™f
r‚ØktŒku ‚kÚku r[ºkf¤k™k 5w2kðk 5úkÃŒ ÚkÞk Au. Œku 7 {e ‚Ëe{kt 2[kÞu÷ rð»ýw Ä{kuoŒ25w2ký{kt
r[ºk‚wºk ™k{™wt yuf yk¾wt 5úf2ý r[ºkf¤k 52 2[kÞu÷wt Auu. su{kt r[ºkf¤k™k A ytøkku™u Ëþkoððk{kt
ykÔÞk Au. yk{ 5w2kŒíðeÞ y™u ‚krnríÞf 5ú{kýku™u ykÄk2u yk5ýu [ku¬‚5ýu fne þfeyu fu

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
¼k2Œ{kt 5úkøkirŒnkr‚f fk¤Úke r[ºkf¤k WË¼ðe y™u fú{þ: Œu rðf‚Œe økE. yk f¤k™ku ©uc
MÚkkÃkíÞ
5w2kðku økwÃŒfk¤{kt yrMŒíð{kt ykðu÷ ystŒk™k økwVkr[ºkku økýkðe þfkÞ. ystŒk™k r[ºkku{kt
skŒffÚkkyku fuLËÙ{kt Au. Œu™k fwË2Œe 2tøkku y™u Œu™wt ‚tr{©ý ðŒo{k™fk¤{kt 5ý yux÷wt s 2nMÞ{Þ
Au.
{w2k÷ r[ºkf¤k {kuxu¼køku 5ÚÚk2 52 y™u økwVkyku{kt skuðk {¤u Au. ystŒk™e økwVk ™t.9 LkkUÄ
su çkkiæÄ MŒw5 Au. økwVk ™t.10 {kt skŒffÚkkyku™k r[ºkku {nË ytþu skuðk {¤u Au. 52tŒu 5 {e 6êe
‚Ëe Ë2r{Þk™ økwÃŒfk÷e™ ¼k2Œ{kt yk f¤k{kt y™u2ku rðfk‚ ÚkÞku y™u Ä{or™25uûk r[ºkku 5ý
{kuxk 5ú{ký{kt Ëku2ðk ÷køÞk su Œífk÷e™ ¼k2ŒeÞ Sð™™k Œ{k{ ½xfku™u MVqx f2u Au. yk
r[ºkku{kt yk5ýu 5u÷u‚{kt 2nu÷ 2ksfw{k2e, 5kuŒk™k ƒuXf ¾tz{kt 2nu÷ Mºkeyku, ¼k2ðn™ f2™k2
{sq2ku, r¼¾k2eyku, ¾uzqŒku, 5ûkeyku, Vq÷ku™u skuEyu Aeyu.
5úk[e™ ¼k2Œ{kt r[ºkf÷k{kt W5Þkuøk{kt ÷uðkÞu÷ ‚k{økúe : r[ºkf¤k{kt rðr¼L™ 5úfk2™e
‚k{úøke™e sYheÞkŒ W¼e ÚkkÞ Au. r[ºkþk¤k y™u rþÕ5þkMºk{kt Œu™e rðþË [[ko f2ðk{kt ykðe
Au. Œu{AŒkt {wÏÞíðu W5Þkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu÷ 2tøkku{kt øku2wyku ÷k÷(ÄŒw2k»k), ½kxku ÷k÷(ftfw yÚkðk
r‚tËw2), ¼q¾2ku 5e¤ku(n2eŒ÷k), ELzeøkku(ðkË¤e), ðiËwÞo{ýe™ku ðkË¤e, fks¤ suðku fk¤ku,
¾ze {kxe™ku ‚VuË, øku2wyk {kxe™ku øku2wyku y™u ÷e÷k™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ðiËwÞo{ýe™k f÷2
r‚ðkÞ {kuxk ¼køk™k f÷2 MÚkkr™f fûkkyu {¤e 2nuŒk. sÞk2u ðiËwÞo{ýe(÷u5eÍ ÷kÍw÷e)
ƒËûkk(yV½k™eMŒk™)Úke ÷kððk{kt ykðŒku 2tøkku™k r{©ý™ku 5ý ½ýeðk2 W5Þkuøk f2ðk{kt
ykðŒku. MÚkkr™f ðkŒkð2ý y™u fÚkk™f™u æÞk™{kt 2k¾e 2tøkku™ku W5Þkuøk ÚkŒku nŒku.
çkkiæÄ r[ºkf¤k™k 5w2kðk WŒ2 ¼k2Œ y™u Ërûký ¼k2Œ ŒÚkk ËÏ¾ý{kt 9{e ‚Ëe ‚wÄe
{kuxe {kºkk{kt {¤e ykÔÞk Au. Œu™wt fÚkk™f Äkr{of nkuðk AŒkt yíÞtŒ W{Ëk y™u yktŒ2ef [uŒ™k™u
Wskøk2 f2Œwt Au. Œu r‚ðkÞ rfL™2ku, yÃ‚2kyku, 5úkýe y™u ð™M5rŒ Mk]rü, 5uú{, ‚kitËÞo suðe
ƒkƒŒku™ku 5ý yk r[ºkku{kt ‚{kðuþ ÚkÞku Au. yk 5úfk2™k Wíf]ü r[ºkf÷k™k WËkn2ýku yk5ý™u
fýkoxf{kt ykðu÷ ƒkËk{e™e ºkesk ™tƒ2™e økwVk{kt ŒÚkk fkt[e5w2{{kt ŒÚkk Œkr{÷™kzw{kt ykðu÷
r‚t¥kk™kð‚÷ ™k{™e si™ økwVk{kt Œu{s E÷ku2k{kt ykðu÷ fi÷k‚ {trË2 y™u si™ økwVkyku{kt {¤e
ykÔÞk Au. Ërûký ¼k2Œ™k y™uf {trË2ku su{ fu, Œktskðw2™k ƒ]nËu&ð2™wt {trË2, rËðk÷ku W52
¼k2ŒeÞ {nkfkÔÞku y™u 5w2kfÕ5™ku™k r[ºkkuÚke ‚wþkur¼Œ Au. ƒk½, ystŒk y™u ƒkËk{e yu WŒ2
y™u ËÏ¾ý ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k™e þkMºkeÞ 52t52kyku Ëþkoðu Au, Œku r‚¥kk™kð‚÷, fkt[e5w2{,
{÷ÞkËe5èe y™u rŒ2wýk÷Þ5w2{ Ërûký ¼k2Œ™e rðfr‚Œ 52t52kyku Ëþkoðu Au. r‚¥kk™kð‚÷™wt
fÚkk™f si™ Au. 52tŒw yLÞ f]rŒyku{kt þið y™u ði»ýð ‚t5úËkÞ™ku 5ú¼kð 5ý skuðk {¤u Au. yk
‚{Þ™e r[ºkf¤k yu {æÞfk÷e™ r[ºkf¤k W52 ½ýku 5ú¼kð 5kÚkÞkuo Au.

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 11.2 {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k :
MÚkkÃkíÞ
rËÕne ‚ÕŒ™Œ(E.‚. 1206 Úke 1526)™k ‚{Þøkk¤k Ë2r{Þk™ r[ºkf¤k {kuxu¼køku
2ksk™k {nu÷ku, þÞ™øk]nku y™u {rMsËku{kt skuðk {¤u Au. Œu{kt Vq÷ku 5ktËzk y™u Akuz™k r[ºkku
{nŒ{ {¤u Au. EÕŒwrí{þ(E.‚.1210 Úke 1236)™k ‚{Þøkk¤k{kt yk5ýu r[ºkf¤k™e þYykŒ
LkkUÄ skuEyu Aeyu. íÞk2ƒkË y÷kWËËe™ r¾÷S™k ‚{Þ{kt Œu™ku rðfk‚ skuEyu Aeyu. su fk5z 52
r[ºk f2ðk™e 5jrŒ ‚wÄe rðf‚u Au. Vk2‚e y™u y2ƒe f÷k™ku 5ú¼kð yk ‚{Þ™e ¼k2ŒeÞ
r[ºkf¤k 52 MÃkü ÚkkÞ Au.
yk ‚{Þøkk¤k Ë2r{Þk™ yk5ýu fux÷ef 5úkËurþf r[ºkf÷k þi÷eyku™u 5ý skuEyu Aeyu.
øðkr÷Þ2™k 2ksk {k™r‚tøk Œku{2 su ƒkƒ2 y™u yfƒ2Úke 5ú¼krðŒ ÚkÞu÷k Œu{ýu ½ýwt ÞkuøkËk™
yk ûkuºku yk5u÷wt. Œu{™k 2ks{nu÷ku{kt ‚wþkur¼Œ r[ºkf¤k™k y™uf ™{w™k 5úkÃŒ ÚkÞk Au. {kuxe
ƒkƒŒ™u ‚wû{ 2eŒu Ëþkoððk™e r[ºkf¤k™e yuf {níð5qýo [¤ð¤ 2ksMÚkk™ y™u økws2kŒ{kt
yk5ý™u skuðk {¤u Au. su Ä™kZÞ si™ ðu5k2eyku™k 5úkuí‚kn™Úke WË¼ðe. {æÞ5úËuþ™k {ktzw,
5qðeoÞ WŒ2 5úËuþ™k sku™5w2 y™u ƒtøkk¤{kt 5ý nMŒ5úŒku{kt r[rºkŒ f÷k™k ™{w™k 5úkÃŒ ÚkÞk Auu.
5qðo ¼k2Œ{kt ƒtøkk¤, rƒnk2 y™u ykur2M‚k{kt 5k÷ 2ksðtþ™k ‚{Þøkk¤k{kt yux÷u fu
9{e-10{e ‚Ëe{kt ‚wû{r[ºkf÷k™ku ykrðo¼kð ÚkÞku. Œu{kt çkkiæÄ, si™ y™u rntËw nMŒ5úŒku 52 r[ºkku
ftzk2ðk{kt ykÔÞk Au. su ystŒk f÷kþi÷e™u {¤Œk ykÔÞk Au. {kuxu¼køku Ä™kZÞ ðu5k2e™e {ktøk™u
‚tŒku»kðk ykðk r[ºkku Ëku2kŒk nŒk Œu{ ÷køku Au.
13{e ‚ËeÚke Œwfo ‚w÷Œk™kuyu Vk2‚e 2ks5jrŒ y™u ‚tMf]rŒ™u {nŒ{ y5™kðe. su™ku
5ú¼kð {k¤ðk, ƒtøkk¤, rËÕne, sku™5w2, økws2kŒ y™u ËÏ¾ý™e r[ºkþi÷eyku{kt 5ý skuðk {¤u
Au. yux÷u fu ¼k2ŒeÞ y™u Vk2‚e r[ºkf÷k þi÷eyku™ku ‚{LðÞ yk5ý™u yrntÞk skuðk {¤u Au.
12{e-13{e ‚Ëe{kt si™ ‚{wËkÞu 5rù{ ¼k2Œ{kt r[ºkf÷k™k rðfk‚{kt ½ýwt {kuxwt ÞkuøkËk™ ykÃÞwt.
yux÷w s ™rnt 5úk[e™ nMŒ5úŒku y™u r[ºkku™ku ‚tøkún f2ðk økútÚkk÷Þku™e 2[™k 5ý Œu{ýu f2e. yk
nMŒ5úŒku 52 ŒeÚkotf2ku™k Sð™ y™u fð™ rðþu r[ºkkí{f þi÷eÚke 5ú[w2 {kneŒe {¤u Au. r[ºkku™u
økútÚkMÚk f2ðk™e þi÷e{kt {wøk÷ þk‚fkuyu ¾wƒ {kuxwt 5úËk™ fÞwot. yfƒ2 y™u Œu™k ðtþskuyu r[ºkf¤k{kt
fúktrŒfk2e 52eðŒo™ku f2kÔÞk. su{kt ¼etŒr[ºkku™wt yuf {sƒwŒ MðY5 yk5ý™u {¤u Au. yux÷twts ™rnt
ÔÞrfŒøkŒ økúÚt kMÚk r[ºk5wMŒfkuyu ¼etŒr[ºkku™tw MÚkk™ ÷eÄw.t yfƒ2u fk~{e2 y™u økws2kŒ™k r[ºkfk2ku™u
½ýwt 5úkuí‚kn™ ykÃÞwt nŒwt. Œu 5nu÷k nw{kÞw™k ‚{Þ{kt ƒu rðÏÞkŒ Vk2‚e r[ºkfk2ku Ë2ƒk2{kt
fkÞo2Œ nŒk. r[ºk yr¼÷u¾ku{kt nðu r[ºkfk2™twt ™k{ 5ý Ëþkoððk{kt ykðŒwt. yk ‚{Þ™k {níð5qýo
r[ºkfk2ku{kt yçË-yþ-‚{Ë, ËþkðtŒ y™u ƒ‚kð™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ƒkƒ2™k{k y™u
yfƒ2™k{k suðk {wøk÷fk÷e™ 5wMŒfku™k 5]cku W52 ¾qƒ ‚wtË2 r[ºkku skuðk {éÞk Au. nðu r[ºkf¤kyu

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
Vk2‚e y™u ¼k2ŒeÞ f÷k þi÷e{ktÚke MðŒtºk {wøk÷f÷k þi÷e™wt MÚkk™ ÷eÄwt E.‚.1562Úke
MÚkkÃkíÞ
E.‚.1577 Ë2r{Þk™ 1400 sux÷k fk5z 52 ÚkÞu÷ r[ºkku {¤e ykÔÞk Au. su{kt yk r[ºkf÷k
árüøkku[2 ÚkkÞ Au. yk r[ºkku™u þkne Œku»kk¾k™k{kt ‚tøkúnðk{kt ykÔÞk nŒk.
snktøke2™k ‚{Þ{kt {wøk÷r[ºkf÷k [{kuoíf»ko 52 nŒe Œu 5kuŒu 5ý Wíf]ü r[ºkfk2 y™u
r[ºkf÷k™ku skýfk2 nŒku. nðu r[ºkfk2ku ¼¼fŒk 2tøkku™ku W5Þkuøk f2ðk ÷køÞk su{ fu, {ku2™k LkkUÄ
øk¤k™ku f÷2 yux÷wt s ™rn r[ºkku™u rºk5r2{kýeÞ y‚2 5ý yk5ðk ÷køÞk. {™‚w2, rƒ‚™Ëk‚
y™u {™kun2 snktøke2™k ‚{Þ™k {nk™ r[ºkfk2ku nŒk. {™‚w2u f÷kfk2 yƒw÷ n‚™™wt Wíf]ü
fûkk™wt ÔÞrfŒøkŒ r[ºk ƒ™kÔÞwt nŒwt. Œu 5ûkeyku y™u 5úkýeyku™k r[ºkku{kt ‚wrðÏÞkŒ nŒku. skufu
þknsnkt MÚkk5íÞ{kt ðÄw 2wr[ Ä2kðŒku nŒku y™u Œu™ku {kuxku 5wºk Ëk2kr‚fkun r[ºkf÷k{kt. Œu fwË2Œe
ÿÔÞku, Vq÷Vkuz y™u 5úkýeyku™k r[ºkku™u 5úkÄkLÞ yk5Œku nŒku. sku fu yki2tøkÍuƒu r[ºkf÷k™u fkuE
5eXƒ¤ ykÃÞwt ™ nŒwt. Œu™u fk2ýu f÷kfk2ku {wøk÷ 2ksÞÚke Ëq2 5úkËurþf fûkkyu rðMŒÞko. 52tŒw Œu™e
{ËËÚke 2ksMÚkk™ y™u 5tskƒ™e 5nkze r[ºkþi÷eyku™ku rðfk‚ ÚkÞku. yk r[ºkþi÷e{kt ™k™e 5]c¼wr{
52 ‚wû{r[ºkku ŒiÞk2 ÚkŒkt. {nkfkÔÞku, ËtŒfÚkkyku y™u 5w2kfÕ5™ku Œu{™k fÚkk™f 2nuŒk. yu r‚ðkÞ
}Œwyku y™u 2køk{k¤k™ku 5ý Œu{kt ‚{kðuþ ÚkŒku. fktøkzk, fw÷w, ƒ‚ku÷e, økw÷u2, [tƒk, økZðk÷,
rƒ÷k‚5w2 y™u sB{w{kt 5ý ykðe ‚wû{ r[ºkf¤k™ku rðfk‚ ÚkÞku.
E.‚.™e 15{e 16{e ‚Ëeyku{kt ¼k2Œ{kt ¼rfŒyktËku÷™ rðfMÞwt. su™e y‚2 r[ºkf¤k
52 5ze.
11.3 ykÄwr™f ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k :
18{e ‚Ëe™k WŒ2kÄo{kt y™u 19{e ‚Ëe™k 5qðkoÄo{kt ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k yÄo5k&[kíÞ
Œu{s MÚkkr™f þi÷e{kt nŒe. ¼k2Œ{kt 2nuŒk ytøkuúsku y™u 5úðk‚eykuyu yk þi÷e rðf‚kðe nŒe.
Œu™k fÚkk™f{kt {kuxu¼køku ¼k2Œ™k ‚k{krsf Sð™ yøkíÞ™k ÷kufr5úÞ Œnuðk2ku y™u {w½÷ ‚{Þ™k
{nu÷ku, {rMsËku y™u yLÞ M{k2fku 2nuŒk. yk ƒÄe f]rŒyku 5r2»f]Œ {w½÷ r[ºk52t52k™u 5úrŒrƒtƒeŒ
f2Œe nŒe. þu¾ rÍÞkWËËe™u ÷uze EB5u {kxu f2u÷ 5ûke yæÞÞLk™k r[ºkku y™u økw÷k{y÷e¾k™u
rð÷eÞ{ VuúÍ2 y™u f™o÷ rMf™2 {kxu f2u÷ ÔÞrfŒøkŒ r[ºkku yk ‚{Þ™k Wíf]ü r[ºkf¤k™k
WËkn2ýku Au.
19{e ‚Ëe™k ytŒ ¼køk{kt Þw2ku5eÞ™ f÷k þi÷e™k ™{w™k 52 ¼k2Œ{kt f÷fŒk, {wtƒE
y™u {ÿk‚ suðk þnu2ku{kt f÷k þk¤kyku™e MÚkk5™k ÚkE. ºkkðýfku2™k {nk™ r[ºkfk2 2ksk 2rð
ð{ko™k ¼k2ŒeÞ 5ki2krýf y™u ‚k{krsf rð»kÞ™k Œi÷r[ºkku yk ‚{Þu ¾qƒ ÷kufr5úÞ ƒLÞk nŒk.
2ðeLËÙ™kÚk xkøkku2, yð™eLËÙ™kÚk xkøkku2, E.ƒe.nuðu÷ y™u yk™tË funŒeþ fw{k2Mðk{eyu

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku yk ‚{Þ™e ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k{kt ¾k‚ f2e™u ƒtøkk¤e r[ºkþk¤k™k rðfk‚{kt yøkíÞ™wt 5úËk™ fÞwot.
MÚkkÃkíÞ
2rðLËÙ™kÚk xkøkku2u þktrŒr™fuŒ™{kt f÷k ¼ð™™wt r™{koý f2e ƒtøkk¤e þi÷e™u rðfr‚Œ f2e. ™tË÷k÷
ƒkuÍ, rð™kuËrðnk2e {wf2S, y™u 2k{rftf2 ƒuEÍ suðk 5úrŒ¼kðtŒ r[ºkfk2kuyu ynetÚke 5úrþûký
5úkÃŒ fÞwo nŒwt. ™tË÷k÷ ƒkuÍ™u ¼k2ŒeÞ ÷kuff÷k y™u sk5k™e r[ºkf÷k{ktÚke 5uú2ýk 5úkÃŒ ÚkE
LkkUÄ nŒe. sÞk2u rð™kuËrðnk2e {wf2S 5úkåÞ 52t52kyku™u 5kuŒk™k r[ºkku{kt MÚkk™ yk5Œk. si{e™e
2kuÞ yk ‚{Þ™k yuf yLÞ {nk™ r[ºkfk2 nŒk. su{ýu 5kuŒk™k r[ºkku{kt ykur2M‚k™e 5kxk r[ºkþi÷e
y™u ƒtøkk¤™e fkr÷½kx r[ºkþi÷e™ku W5Þkuøk fÞkuo nŒku. þe¾ r5Œk y™u ntøku2eÞ™ {kŒk™e 5wºke
y{]Œk þu2øke÷ 5ý yk ‚{Þ™k {nk™ r[ºkfk2 økýkðe þfkÞ. y‚kÄk2ý 5úrŒ¼k Ä2kðŒk
þu2øke÷u 5u2e‚ y™u ƒwZk5uMx{kt rþûký {u¤ÔÞwt nŒwt. ¼k2ŒeÞ rð»kÞku™u ÷E™u ŒusMðe 2tøkku™k
W5ÞkuøkÚke Œu{ýu y™uf r[ºkku ŒiÞk2 fÞko nŒk. ¾k‚ f2e™u ¼k2ŒeÞ {rn÷kyku y™u ¾uzqŒku Œu{™k
r[ºkku{kt ¾qƒ skuðk {¤u Au. ƒË™‚eƒu ¾wƒ ™k™e Wt{2{kt Œuyku {]íÞw 5kBÞk Œu{ AŒkt Œu{ýu ¼k2ŒeÞ
r[ºkf÷k™u yuf ‚{wæÄ ðk2‚ku ykÃÞku.
¼k2Œ{kt fú{þ: {æÞ{ðøko™ku WËÞ y™u rðfk‚ ÚkÞku. yux÷w s ™rnt 5ý Œu{™e
rð[k2‚ýe{kt 5ý y™uf Vu2Vk2ku ÚkÞk. su f÷kfk2ku™e yr¼ÔÞrfŒ{kt 5ý 5úrŒrƒtƒeŒ Úkðk ÷køÞk.
rƒúxeþ þk‚™™e fw2w5Œk, hk»xÙðkË™ku WËÞ y™u hk»xÙeÞ yrM{Œk suðk rð»kÞku nðu ¼k2ŒeÞ
r[ºkf¤k™k fÚkk™fku ƒLÞk.
E.‚.1943{kt ƒesk rð&ðÞwæÄ™k ‚{Þøkk¤k{kt f÷fŒk™k r[ºkfk2ku™tw ™uŒ]íð 5r2Œku»k
‚u™, r™2kuË {s{wËk2 y™u 5úËku»k Ëk‚økwÃŒkyu ÷eÄwt. yk swÚku 5kuŒk™e f÷k{kt ¼k2ŒeÞ 5úsk™e
Ëþk™u ™ðe™ Œfr™f™e {ËËÚke 2sw f2e.
yuf yLÞ {níð5wýo ƒË÷kð nŒku. {wtƒE{kt 1948{kt Vkt‚e‚ LÞwx™ ‚wÍk™k ™uŒ]íð{kt
ÚkÞu÷ 5úøkrŒþe÷ f÷kfk2 ‚t½™e MÚkk5™k. yk f÷kfk2 swÚk{kt yu‚. yu[. 2sk, yu{. yuV.
nw‚u™, fu. yu{. yk2k, yu‚. fu. ƒkf2u y™u yu[. yu. økkuzu ‚tf¤kÞu÷ nŒk. Œu{ýu ƒtøkk¤ Mfq÷
ykuV ykxoÚke y÷øk ÚkE MðŒtºk ¼k2Œ™e {sƒwŒ ykÄwr™f f÷kþi÷e 5úMŒwŒ f2e.
E.‚.1970™k ËkÞfk{kt f÷kfk2ku 5kuŒk™e y‚5k‚™k ðkŒkð2ý™wt yk÷ku[™kí{f ‚ðuûo ký
f2ðk ÷køÞk. øk2eƒe, ¼úük[k2, y™irŒf 2ks™erŒ, MVkuxf ‚kt5úËkrÞf Œ™kð y™u þnu2e
‚{MÞkyku Œu{™e f÷k™k ™ðe™ rð»kÞku ƒLÞk.
¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k: MðkŒtºkkuŒ2 ¼k2Œ{kt Ëuðe 5ú‚kË 2kuÞ[kiÄ2e y™u fu. ‚e. yu‚. 5kýef2™k
™uŒí] ð ™e[u {ËÙk‚ Mfq÷ ykuV ykxo™e 2[™k ÚkE. suýu f÷kfk2ku™e ™ðe™ 5uZe WË½kxeŒ f2e.
yLÞ fux÷kf ykÄwr™f f÷kfk2kuyu 5kuŒk™e rðrþü yku¤¾ W¼e f2e nŒe. su{kt ŒiÞƒ {nuŒk,
‚Œeþ økws2k÷, rfúþ™ ¾L™k, {™SŒ ƒkðk, fu. S. ‚wƒ{ ú ÛÞ™, 2k{fw{k2e, yuLsku÷e E÷k {u™™,

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
yfƒ2 5Ë{þe, sŒe™ Ëk‚, snktøke2 þƒkðk÷k y™u yu. 2k{[tËÙ™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
MÚkkÃkíÞ
¼k2Œ{kt f÷k y™u ‚tøkeŒ™k rðfk‚ {kxu ƒu ‚2fk2e ‚tMÚkkyku™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe
Au. Œu{kt™e ™uþ™÷ øku÷u2e ykuV {kuz™o ykxo {níð5qýo Au. su{kt ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k™ku
rðþk¤ ‚tøkún Au. ƒeS ‚tMÚkk ÷r÷Œf÷k yufuzu{e Œ2efu yku¤¾kÞ Au. su Œ{k{ ûkuºk™k f÷kfk2ku™u
{kLÞŒk y™u ‚t2ûký yk5u Au. LkkUÄ
™e[u™k 5ú&™ku™k sðkƒku yk5ku.

1. {æÞ5úËuþ{kt ykðu÷ fÞw MÚk¤ ¼k2ŒeÞ 5úk[e™ r[ºkf÷k™ku ™{w™ku Ëþkoðu Au.
................................................................................
2. 5úk[e™ ¼k2Œ™k rntËw y™u çkkiæÄ ‚krníÞ{kt fÞk ºký 5úfk2™e r[ºkf¤k skuðk {¤u Au.
................................................................................
3. ‚k{kLÞ 2eŒu Äw¤er[ºk fÞk f2ðk{kt ykðu Au.
................................................................................
4. ystŒk™e økwVkr[ºk f¤k™wt fÚkk™f fÞwt Au.
................................................................................
5. fkuE5ý ƒu MÚk¤ku™k ™k{ yk5ku sÞkt 6êeÚke 9{e ‚Ëe Ë2r{Þk™ çkkiæÄ r[ºkf¤k skuðk {¤u Au.
................................................................................
6. ‚wû{ r[ºkf÷k yux÷u þwt ?
................................................................................
7. {æÞfk÷e™ ‚{Þ{kt fÞk 2ksðtþkuyu r[ºkf¤k™u 5úkuí‚kn™ ykÃÞwt.
................................................................................
8. þnu2e ytøkuúS rþrûkŒ f÷kfk2ku™e r[ºkf÷k{kt fÞk fÚkk™f skuðk {¤u Au.
................................................................................
9. ¼k2Œ{kt f÷k y™u ‚tøkeŒ™k ûkuºku fk{ f2Œe ƒu ‚2fk2e ‚tMÚkkyku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................
r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 10. 5èk 5uELxetøk {kxu fÞw 2ksÞ skýeŒwt Au.
MÚkkÃkíÞ
................................................................................
11. 2ðeLËÙ™kÚk xkøkku2u þktrŒr™fuŒ™{kt MÚkk5u÷ r[ºkþk¤k™wt ™k{ yk5ku.
LkkUÄ ................................................................................
12. ºkkðýfku2™k 2ksk 2ðeð{ko þk {kxu rðÏÞkŒ Au.
................................................................................
11.4 ‚wþku¼™kí{f f¤k:
¼k2ŒeÞ 5úsk™e f¤kí{f yr¼ÔÞrfŒ {kºk fk5z, fu™ðk‚ fu fkøk¤ 52 r[ºkku ƒ™kððk
5w2Œe {ÞkorËŒ ™Úke. ¼k2ŒeÞ økk{zkyku{kt 5ý ½2™e ¼etŒku 52 ‚k{kLÞ5ýu r[ºkfk{ f2e ¼etŒ
‚wþku¼™ f2ðk™wt fkÞo {kuxk 5ú{ký{kt skuðk {¤u Au. ¾k‚ f2e™u Œnuðk2ku™k ‚{Þu ¼kutÞŒr¤Þk 52
2tøkku¤e yÚkðk ‚wþku¼™ r[ºkfk{ f2ðk{kt ykðu Au. 5wsk™k 5ú‚tøkkuyu 5ý ykðwt s ‚wþku¼™
f2ðk{kt ykðu Au y™u yk 52t52k 5uZe Ë2 5uZe ykøk¤ [k÷Œe skÞ Au. yk ‚wþku¼™kí{f f¤k™u
WŒ2 ¼k2Œ{kt 2tøkku÷e, ƒtøkk¤{kt yÕ5k™k, WŒ2kt[÷{kt yi5™, fýkoxf{kt 2tøkkð÷e, Œkr{÷™kzw{kt
fÕ÷k{ y™u {æÞ5úËuþ{kt {tzk™k Œ2efu yku¤¾ðk{kt yðku Au. {kuxu ¼køku [ku¾k™ku 5kðz2 yk
5úfk2™k r[ºkfk{ {kxu ð52kÞ Au. Œku ‚kÚku ‚kÚku 2tøke™ 5kðz2 y™u Vw÷™e 5kt¾zeyku™ku 5ý Œu{kt
W5Þkuøk ÚkkÞ Au.
½2 y™u Íqt5zeyku™e rËðk÷ku™u þýøkk2ðk™e 5úk[e™ 52t52k 5ý ynet skuðk {¤u Au.
Œu{kt™e fux÷ef 52t52kyku™u yk5ýu skýðk™ku 5úÞí™ f2eyu.
11.5 r{rÚk÷k r[ºkþi÷e :
{Äwƒ™e ÷kuff¤k Œ2efu skýeŒe r{rÚk÷k r[ºkf÷k rƒnk2™k r{rÚk÷k 5úËuþ™e Au. yk
r[ºkku økúk{eý Mºkeyku {kxe™k 2tøkkuÚke ŒiÞk2 f2u Au y™u AuÕ÷u fk¤k 2tøkÚke Œu™wt 2u¾ktf™ f2u Au. yk
r[ºkku™k fÚkk™f{kt {wÏÞíðu ‚eŒk™ku íÞkøk, 2k{÷û{ý™ku ð™ðk‚ ŒÚkk 5úk[e™ {nkfkÔÞku™e ƒkƒŒku
‚tf¤kÞu÷e Au. ‚kÚku ‚kÚku ÷û{e, økýuþ, n™w{k™ y™u rntËw 5w2ký fÚkk™fku™e ƒkƒŒku skuðk {¤u Au.
yk r[ºkf¤k ‚ktfurŒf nkuÞ Au. su{kt r[ºkfk2 {rn÷k Œu™k rð[k2ku™u r[ºkY5u {qŒo f2u Au. ‚qÞo, [tËÙ,
Œw÷‚e™k r[ºkku 5ý yk5ý™u yk r[ºkþi÷e{kt {¤e ykðu Au. Œku ‚kÚku ‚kÚku ÷ø™, ‚k{krsf {u¤ðzkyku
5ý Œu{kt Ëu¾kÞ Au. yk r[ºkku{kt }Œwyku 5ú{kýu WsðkŒk Œnuðk2ku y™u økúk{eý Sð™[fú ‚w5u2u
MÃkü ÚkkÞ Au. ð™M5rŒ, 5úkýeyku, 5ûkeyku 5ý Œu{kt Ëu¾kÞ Au. fux÷kf ¾k‚ rfM‚k{kt yuf rðrþü
yk[2ý Œ2efu {kŒkyku 5kuŒk™e 5wºke™u ÷ø™™e ¼ux yk5ðk {kxu ykðe f¤kf]rŒyku ÷ø™ 5qðuo s

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
ŒiÞk2 f2Œe nkuÞ Au. su™ku WËuþ ‚w¾e ËktB5íÞ Sð™ {kxu™ku ƒkuÄ 5ý Au. yk r[ºkku™k rð»kÞku y™u
MÚkkÃkíÞ
2tøkku™k W5Þkuøk{kt 5ý ‚k{krsf ðirðÎÞ skuðk {¤u Au. yk r[ºkku fE skrŒyu ƒ™kðu÷k Au. Œu Œu™k
2tøkku 52Úke s MÃkü ÚkE þfu Au. ‚{]æÄ fu Wå[ ðøko™k ÷kufku™k r[ºkku 2tøke™ sýkÞk Au. sÞk2u r™B™
ðøko™k ÷kufku™k r[ºkku{kt ‚kËe ÷k÷ y™u fk¤e 2u¾kyku™ku W5Þkuøk ÚkÞku Au.
ðŒo{k™ ‚{Þ{kt {Äwƒ™e r[ºkf¤k™ku W5Þkuøk {kuxu ¼køku yr¼™tË™™k fkzo{kt y™u ¼ux yk5ðk LkkUÄ
{kxu™e ðMŒwyku Œ2efu ÚkkÞ Au. Œu MÚkkr™f økúkBÞ {rn÷kyku {kxu ykðf™wt ‚kÄ™ 5ý ƒ™e 2nu Au.
11.6 f÷{fk2e r[ºkf¤k :
f÷{fk2e ™ku yÚko ÚkkÞ Au f÷{ îk2k ŒiÞk2 ÚkŒk r[ºkku. yk 5ý yuf 5uZe ƒeS 5uZe™u
ðk2‚k{kt yk5Œe {níð5qýo r[ºkþi÷e Au. su yktÄ5 ú Ëú þ
u ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au. {kux¼
u køku Œu nMŒr[ºkf÷k
y™u ç÷kuf r[ºkf÷k su þkf¼kS™k 2tøkku îk2k f5zk 52 Ak5 5kze™u Ëku2ðk{kt ykðu Au Œu™ku ™{q™ku
Au. yk r[ºkf¤k™wt ƒnwt s skýeŒwt MÚk¤ ©ef÷nMŒe™u økýkðe þfkÞ. {‚w÷e5è™{ 5ý yuðwt s
ƒeswt yøkíÞ™wt MÚk¤ Au. {kux¼
u køku yk f¤k {trË2ku™k øk¼oøk]n™u f5zk™kt 5èkÚke þýøkk2ðk W5Þkuøk{kt
÷uðk{kt ykðŒe su E.‚.™e 15{e ‚Ëe{kt rðsÞ™øk2 ‚k{úksÞ™k yk©Þ ™e[u ¾qƒ rðf‚e Œu™k
fÚkk™f{kt 2k{kÞý, {nk¼k2Œ y™u 5w2kýku™e fÚkkyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk þi÷e{kt 5úÚk{
r[ºk™ku rð»kÞ ™¬e f2ðk{kt ykðu Au. y™u 5Ae Œu™k á~Þku™u r[rºkŒ f2ðk{kt ykðŒkt. Œ{k{
á~Þku™u ð]ûk, 5k™, ðu÷ ðøku2u™e ƒkuzo2Úke þýøkk2ðk{kt ykðŒkt. xfkW y™u ™2{ fk5z 52 yk
r[ºkku ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðŒk. f÷{fk2e r[ºkfk{™e ðu5k2e ûkuºk{kt ¾qƒ {kuxe {ktøk Au.
ykur2M‚k 5èr[ºk :
fkr÷½kx 5èr[ºkku™u ‚{ktŒ2 ykur2M‚k{kt 5ý yk 5úfk2™k r[ºkku™e yuf rðrþü þi÷e
skuðk {¤e Au. su fk5z 52 2tøke™ f÷2kuÚke rntËw Ëuðe ËuðŒkyku™k r[ºkku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au.
Vkz r[ºkf÷k :
2ksMÚkk™™e ÷kuff÷k™u Wskøk2 f2Œe yk rðrþü r[ºkþi÷e Au. su{kt 52t52køkŒ
÷kuføkkÞfku 5kuŒk™e fÚkk™u yk r[ºkku™k {kÎÞ{Úke ‚{skðu Au. yk r[ºkku fkøk¤™e øk¤e ðk¤e™u
ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðu Au. su 2ksMÚkk™™k ¼e÷ðk2k rsÕ÷k{kt rðÏÞkŒ ÚkE Au. Œu{kt ¾uzqŒ™e
2kusƒ2kus™e StËøke, økúkBÞ Sð™, 5úkýeyku y™u 5ûkeyku ð™M5rŒ Mk]rü y™u 5úkýeMk]rü y™u
÷kuf™kÞfku™ku fÚkk™f Œ2efu W5Þkuøk ÚkÞku Au. ŒusMðe f÷2™k W5ÞkuøkÚke yk r[ºkku ŒiÞk2 f2ðk{kt
ykðu Au. su™e ƒkÌk2u¾k fk¤k f÷2Úke ŒiÞk2 f2kÞ Au y™u ƒkË Œu{kt 2tøkku 5w2ðk{kt ykðu Au.
ËtŒfÚkkyku Œu™wt {wÏÞ fÚkk™f Au. 2ksk {nk2kskyku 5ý Œu™k fÚkk™f{kt skuðk {¤u Au. rî52e{kýeÞ
á~Þ 2[™k y™u ½kxk 2u¾ktf™ku yu Œu™wt yskuz 5k‚w Au.

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku yk f¤kþi÷e 700 ðøkkkuo sux÷e sw™e Au. {w¤Œ: 2ksMÚkk™™k r¼÷ðk2kÚke 35 rf.{e.
MÚkkÃkíÞ
Ëq2 ykðu÷ þkn5w2k yk f÷kþi÷e™wt sL{MÚkk™ Au. 2ksk 2sðkzkykuyu Œu™u rðf‚ðk ½ýwt 5úkuí‚kn™
ykÃÞw nŒwt.
økkutz f÷k: yuf yíÞtŒ rðfr‚Œ y™u økqZ r[ºkþi÷e™ku ykrðMfk2 ¼k2Œ{kt ‚ktÚkk÷
LkkUÄ s™skrŒyu fÞkuo Au. su økkutz ykxo Œ2efu yku¤¾kÞ Au. yk s™skrŒ økkuËkð2e ™Ëe™k rðMŒk2{kt
r™ðk‚ f2u Au. Œuýu ykf]rŒ{Þ r[ºkku ƒ™kÔÞk Au.
ƒkxef f÷k :
ƒÄe s ÷kufþi÷eyku y™u Œu™e Œfr™f {kºk ¼k2ŒeÞ ™ nkuŒk ykÞkŒ ÚkÞu÷e 5ý Au.
su{kt™e yuf þi÷e Au. ƒkxef r5úLx, skufu yíÞk2u Œu™w ¼k2ŒeÞf2ý ÚkE økÞwt Au Œu yíÞtŒ skýeŒwt
y™u ¾[ko¤ f÷kþi÷e™wt MðY5 Au.
1. yk5u÷ ‚wþku¼™kí{f f÷kþi÷e™u Œu™k 2ksÞ ‚kÚku ‚2¾kðku.

f ¾
2tøkku¤e Œkr{÷™kzw
yÕ5™k {æÞ5úËuþ
yi5™ W¥k2 ¼k2Œ
2tøkkð÷e ƒtøkk¤
fkuÕ÷{ WŒ2kt[÷
{tzk™k fýkoxf
2. fE r[ºkþi÷e{kt Þwðk 5wºkeyku™u ¼ux{kt r[ºkku yk5ðk{kt ykðŒkt.
................................................................................
3. f÷{fk2e fkÞo fuðe 2eŒu ÚkkÞ Au.
................................................................................
4. f÷{fk2e r[ºkþi÷e™e {wÏÞ ƒkƒŒ fE Au.
................................................................................

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
5. f÷{fk2e f÷kþi÷e™wt ‚kiÚke rðÏÞkŒ MÚk¤ sýkðku.
MÚkkÃkíÞ
................................................................................
11.7 ðk÷eo r[ºkf¤k :
yk r[ºkþi÷e {nkhk»xÙ™e s™skrŒyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au. su økkutz y™u fku÷ s™skrŒyku™k LkkUÄ
½2ku™e rËðk÷ku y™u 5wsk™k MÚk¤ku™u ‚wþkur¼Œ f2ðk ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðŒe. ð]ûkku, 5ûkeyku,
5wY»kku y™u Mºkeyku yu ƒÄkt s Œu™k fÚkk™f{kt ykð2e ÷uŒk rð»kÞku Au. {kuxu¼køku Œu Mºkeyku îk2k ¾k‚
Äkr{of fu yLÞ 5ú‚tøkkuyu Ëku2ðk{kt ykðŒkt ‚kËk ‚VuË f÷2 y™u [ku¾k™e ÷wøkËe ŒÚkk MÚkkr™f
þkf¼kS, økwtË2™ku Œu{kt W5Þkuøk f2ðk{kt ykðŒku. {kuxu ¼køku ¼kir{rŒf ykfk2ku suðk fu [ku2‚,
rºkfkuý y™u økku¤ 5]c¼qr{{kt 2nuŒk. rƒtËwyku y™u ºkqxf 2u¾kyku™ku 5ý Œu{kt W5Þkuøk ÚkŒku. ð™Mk]rü
y™u 5úkýeMk]rü ŒÚkk ÷kufku™k Ëir™f Sð™™u yk f÷kþi÷e{kt MÚkk™ {éÞtw Au. yuf 5Ae yuf rð»kÞ
skuze™u yk r[ºkku™u rðMŒ]Œ f2ðk{kt ykðŒk. Sð™™u ‚wtË2 2eŒu Íe÷e ‚kËk r[ºkku{kt ÔÞfŒ f2Œe
yk ykf»kof þi÷e Au. yLÞ r[ºkþi÷eyku f2Œkt Œu ðÄw rƒ™‚kt5úËkrÞf f÷kþi÷e Au.
11.8 fk÷e½kx r[ºkf¤k :
f÷fŒk™k fkr÷½kx rðMŒk2 52Úke yk r[ºkf÷k WŒ2e ykðe Au. fkr÷½kx f÷fŒk™k
{nkfk÷e {trË2™e 5k‚u ykðu÷ ƒsk2 Au. ƒtøkk¤™k økúk{eý ûkuºkku{ktÚke ykðŒk 5xwyk f÷kfk2kuyu
ËuðeËuðŒkyku y™u ËuðeËuðŒkyku™k r[ºkku y™u Aƒe ƒ™kððk™k ÔÞð‚kÞ ‚kÚku 19{e ‚Ëe{kt
fk÷e½kx{kt ð‚ðkx fÞkuo. fkøk¤ 52 5kýe r{r©Œ 2tøkkuÚke ƒ™u÷k r[ºkku™e [k2u ƒksw MÃkü y™u
‚w2u¾ 2u¾ktf™ f2e ŒusMðe 2tøkku™ku W5Þkuøk f2ðk{kt ykðŒku. yk 2tøkku Œu™e Ãk]c¼qr{™u WXkð
yk5ðk{kt {ËË f2Œk. fk÷e{kŒk ÷û{e, f]»ý, økýuþ, þeð y™u yLÞ ËuðeËuðŒkyku™k r[ºkku
ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðŒkt. yk f÷kþi÷e™wt yuf yrîŒeÞ 5k‚w yu nŒtw fu Œu{kt ƒtøkk¤™k ‚k{krsf
Sð™™u ÷økŒk 5ú‚øt kku™u y‚2fk2f 2eŒu 2sq f2ðk{kt ykðŒwt yk 5úfk2™e 5kxk r[ºkþi÷e yku2eM‚k{kt
skuðk {¤u Au. 19{e ‚Ëe™k ‚ktMÚkkr™f ƒtøkk¤™u fk÷e½kx r[ºkþi÷eyu ykƒunqƒ WŒkÞwo Au.
rð‚fŒk ƒsk2u f÷kfk2kuyu ‚{fk÷e™ ðir&ðf, ‚k{krsf ½x™kyku™u 5ý Œu{™k r[ºkku{kt
MÚkk™ ykÃÞwt. VkuxkuøkúkVe 5k&[kíÞ r‚™u{køk]n y™u ™kxÞøk]nkuyu ƒtøkk¤{kt ƒkƒw ‚tMf]rŒ W¼e f2e.
yk rðr¼L™ ƒkƒŒku yk r[ºkþi÷e{kt skuðk {¤u Au. ƒtøkk¤e ‚krníÞ, r‚™u{k y™u á~Þf¤kyku™k
yk ‚{Þøkk¤k{kt ykðŒk 52eðŒo™ku™u yk r[ºkþi÷eyu rÍÕÞk Au. fkr÷½kx r[ºkf¤k yu Œífk÷e™
ƒtøkk¤e ‚tMf]rŒ™wt Ë5oý fne þfkÞ. rntËw ËuðeËuðŒkyku, ¼ð™ku, yr¼™uŒkyku, yr¼™uºkeyku, ƒkƒwyku
y™u Œu{™e 2nuýef2ýe Œu{™k fuþøkwtV™™e f÷kyku, Œu{™e ðMºkf÷kyku, 5kE5 5eðk™e 5jrŒ
y™u r‚Œk2 ðøkkzðk™e ƒkƒŒku™u yk f÷kþi÷eyu ‚w5u2u ƒŒkðe Au. yk f÷kþi÷e ƒtøkk¤Úke ykðŒe
5úÚk{ fûkk™e økýkðe þfkÞ.

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku ¼k2ŒeÞ nMŒf¤k :
MÚkkÃkíÞ
¼k2Œ yuf yíÞtŒ Wíf]ü fkuxe™e nMŒf÷k fk2eøk2e™ku rðþk¤ ¼tzk2 Au. 2kurstËk Sð™™k
‚k{kLÞ 5ËkÚkkuo™u ƒk2ef f÷kÚke ‚wþkur¼Œ f2ðk{kt ykðu Au. yk ¼k2ŒeÞ f÷kfk2ku™e ‚so™kí{f
yr¼ÔÞrfŒ Au. ¼k2Œ™wt Ë2uf 2ksÞ ykðk y‚kÄk2ý f÷k‚so™™wt økki2ð ÷E þfu Œu{ Au. Ë2uf
LkkUÄ 5úËuþ™e ¾k‚ fk2eøk2e Œu 5úËuþ™e yku¤¾ ƒ™u Au. WËk. Œ2efu fk~{e2 Œu™e økwtÚký¼2Œ f2u÷e
þku÷, økk÷e[k, ™k{Ëk2 2uþ{, þuŒ2tSyku y™u y¾2kux™k ÷kfzk™k Vr™o[2 {kxu 5úÏÞkŒ Au.
2ksMÚkk™ Œu™e ƒktÄýe y™u 2tøke™ fk5z Íðu2kŒ, {qÕÞðk™ 5ÚÚk2(™tøk), y™u 2í™ku, yk‚{k™e
2tøk™k r[™kE {kxe™k ðk‚ýku y™u {e™kfk2e {kxu 5úÏÞkŒ Au. yktÄú5úËuþ rƒËÙefk{ y™u 5ku[{5Õ÷e
‚kzeyku {kxu Œku Œkr{÷™kzw Œu™k fktMÞ rþÕ5 y™u fktSð2{ 2uþ{ ‚kzeyku {kxu ÏÞkŒ Au. {i‚w2
2uþ{ y™u ‚w¾z™e ðMŒwyku {kxu skýeŒw Au. ŒÚkk fu2k÷k nkÚkeËktŒ™e fkuŒ2ýe y™u r‚‚{™k
Vr™o[2 {kxu 5úÏÞkŒ Au. {æÞ5úËuþ™k [tËu2e y™u fkuþk Œu™k r‚Õf {kxu Œku ÷¾™ki r[f™fk{ {kxu,
ƒ™k2‚ s2e y™u 2uþ{e ‚kzeyku {kxu yk‚k{ ™uŒ2™k Vr™o[2 {kxu y™u ƒktfw2k {kxe™k MÚkk5íÞ
{kxu Œku ƒtøkk¤ nkÚkðýkx™k f5zk {kxu rðÏÞkŒ Au. yk Œ{k{ f÷kyku ¼k2Œ™e rð2÷ ‚wþku¼™
f÷k™k fux÷kf WËk. Au. su ykÄwr™f ¼k2Œ™ku ðk2‚ku Au. yk f¤k™u nsk2ku ð»kkuo ‚wÄe 5úkuí‚kn™
{éÞw Au y™u Œuýu y™uf fk2eøk2ku™u 2kusøkk2e yk5e Au. suyku yk f¤k™u Œu{™e 5Ae™e 5uZe ‚wÄe
5nkut[kzŒk ykÔÞk Au. yk{ Œ{u skuE þfþku fu fuðe 2eŒu ¼k2ŒeÞ fk2eøk2ku 5kuŒk™k skËwE M5þoÚke
ÄkŒw, ÷kfzk fu nkÚkeËktŒ™k xwfzk™u f¤k™k ™{w™k{kt 52eðrŒoŒ f2e þfu Au.
1. ðk÷eo r[ºkþi÷e fÞk {¤e ykðe Au ?

................................................................................
2. ðk÷eo r[ºkf÷k ‚kÚku fE s™skrŒyku skuzkÞu÷ Au ?
................................................................................
3. ðk÷eo r[ºkf÷k™e rðrþüŒk sýkðku.
................................................................................
4. fk~{e2 5kuŒk™e fE f÷k y™u nMŒfk2eøk2e {kxu yskuz Au ?
................................................................................

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
• 5úkøkirŒnkr‚f fk¤Úke ÷E™u {¤Œk ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k™e ‚so™ 5úrfúÞk.
• rðr¼L™ 5úfk2™e r[ºkþi÷eyku y™u Œu™e 5úkiãkurøkfe su rntËw y™u çkkiæÄ ‚krníÞ{kt skuðk
{¤u Au. LkkUÄ
• 5r&[{ ËÏ¾ý™e ¾zfku{kt fkuŒ2u÷ ystŒk™e çkkiæÄ økwVkyku y™u Œu™k ¼etŒr[ºkku.
• {wøk÷ þk‚fkuyu ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k™wt Vk2‚e r[ºkf÷k ‚kÚku ‚tr{©ý f2e™u r[ºkf¤k{kt
yuf ™ðk Þwøk™e þYykŒ f2e.
• ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k™u ‚{]æÄ ƒ™kððk 2ksMÚkk™e y™u 5nkze r[ºkf¤k™wt {níð5qýo ÞkuøkËk™
2Ìkwt Au.
• 18{e ‚Ëe™k WŒ2kÄo y™u 19{e ‚Ëe™k 5qðkoÄo{kt ¼k2Œ{kt ÚkÞu÷ yÄo5k&[kíÞ MÚkkr™f
r[ºkf÷k™e þ2wykŒ su™k rð»kÞku {kuxu ¼køku ¼k2ŒeÞ nŒk.
• ykÄwr™f ¼k2Œ{kt f÷fŒk, {wtƒE y™u {ËÙk‚ suðk ¼k2Œ™k {wÏÞ ™øk2ku{kt Þw2ku5eÞ™
þi÷e™k f÷krðãk÷Þku™e MÚkk5™k y™u ƒtøkk¤ Mfq÷ ykuV ykxo™ku sL{ ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k™k
‚e{kr[n™Y5 nŒk.
• VúkL‚e‚ LÞwx™ ‚wÍk, yu‚. yu[. 2sk, yu{. yuV. nw‚u™ suðk 5úøkrŒþe÷ f÷kfk2kuyu
MðŒtºk ¼k2Œ™e ‚þfŒ r[ºkþi÷e™e þ2wykŒ f2ðk ƒtøkk¤ Mfq÷ ykuV ykxoÚke Awxk 5ze
y÷øk swÚk W¼wt fÞwo.
• r{rÚk÷k r[ºkf÷k, f÷{fk2e r[ºkf÷k, ðk÷eo r[ºkf÷k y™u fk÷e½kx r[ºkf÷k suðk rðrðÄ
÷kuff÷k™k MðY5kuyu ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k™u ™ðe™ rûkrŒsu 5nkut[kze Œu{kt ™ðk 5r2{kýku™ku
‚{kðuþ fÞkuo.
5kXktŒ 5ú&™ku :
1. {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k™k rðfk‚ ‚tË¼uo yuf 5r2åAuË ŒiÞk2 f2ku.

2. {Äwƒ™e f÷kþi÷e™wt MðY5 Ëþkoðku y™u Œu{kt fuðe 2eŒu rð[k2kí{f ƒkƒŒku™u r[ºk{kt {qŒo
MðY5 yk5ðk{kt ykðŒwt Œu Ëþkoðku.
3. f÷{fk2e r[ºkf÷k y™u r{rÚk÷k r[ºkf÷k ðå[u þwt ŒVkðŒ Au ?

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 4. fk÷e½kx r[ºkf÷k{kt skuðk {¤Œe ƒtøkk¤e ‚tMf]rŒ rðþu [[ko f2ku.
MÚkkÃkíÞ
5. ‚{skðku fu ¼k2ŒeÞ nMŒfk2eøk2ku Œu{™k skËwE M5þoÚke ÄkŒw, ÷kfzk y™u nkÚkeËktŒ™u
f÷k™k ™{w™k{kt Vu2ðe ™kt¾u Au.
6. {w½÷ku™wt ¼k2ŒeÞ r[ºkf÷k{kt 5úËk™ MÃkü f2ku.
LkkUÄ
7. ™e[u yk5u÷ rð»kÞku 52 xqtf™kutÄ ŒiÞk2 f2ku.
(1) f÷{fk2e r[ºkf÷k
(2) 5nkze r[ºkf÷k
(3) fk÷e½kx r[ºkf÷k
5kXøkŒ 5ú&™ku™k W¥k2ku 11.1
1. ¼e{ƒuŒfk
2. ÷e5er[ºk, ÷u¾kr[ºk y™u Äq¤er[ºk
3. ¼kutÞŒr¤Þk 52 f2ðk{kt ykðŒkt
4. Œu™wt fÚkk™f skŒffÚkkyku y™u çkkiæÄÄ{o 52 ykÄk2eŒ nŒwt.
5. W¥k2{kt ƒk½™e økwVkyku y™u Ërûký{kt ƒkËk{e(fýkoxf)
6. Œu ™k™e Ãk]c¼qr{ 52 ¼k2ŒeÞ {nkfkÔÞku, 5w2kýku, ËtŒfÚkkyku, }Œwyku y™u 2køk{k÷k™k
rð»kÞku W52 2[kŒk.
7. yki2tøkÍuƒ
8. (y) rƒúxeþ þk‚™™wt Ëwü MðY5
(ƒ) hk»xÙðkË
(f) hk»xÙeÞ yrM{Œk
9. (y) Ä ™uþ™÷ øku÷u2e ykuV {kuz™o ykxo
(ƒ) ÷r÷Œf÷k yfkË{e
10. yku2eM‚k
11. f÷k¼ð™

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
12. ykÄwr™f ¼k2Œ{kt 5w2kýfÚkkyku y™u ‚k{krsf fÚkkyku™wt ykuE÷ 5uErLxtøk™k {kæÞ{Úke
MÚkkÃkíÞ
ÚkÞu÷ r[ºký ¾wƒ 5úÏÞkŒ Au.
11.2
1. 2tøkku÷e WŒ2 ¼k2Œ
LkkUÄ
yÕ5™k ƒtøkk¤
yi5k™ WŒ2kt[÷
2tøkkð÷e fýkoxf
fkuÞ÷{ Œkr{÷™kzw
{uLzk™k {æÞ5úËuþ
2. r{rÚk÷k r[ºkf÷k
3. Œu{kt þkf¼kS™e zkE™ku W5Þkuøk ÚkkÞ Au.
4. Œu rntËw Ä{o™e 5w2kýfÚkkyku™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ r[ºkf÷k Au. su ¼kutÞŒr¤Þk™u ‚wþkur¼Œ
f2ðk™e 5jrŒ Au.
5. ©ef÷nrMŒ
11.3
1. {nkhk»xÙ
2. økkutz y™u fku÷ s™skrŒyku
3. Œu ¼kir{rŒf ykfk2ku™u ÷E™u yuf 5Ae yuf rð»kÞku™u ‚ktf¤Œe f÷k Au.
4. ¼2Œ ¼2u÷e þk÷, þuŒ2tSyku, ™k{Ëk2 2uþ{ y™u y¾2kux™k ÷kfzk{ktÚke ƒ™kðu÷wt
Vr™o[2

{kuzâw÷ - 5 rLkËþoLkf¤kyku : Mktøkeík, Lk]íÞ yLku Lkkxf
r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
LkkUÄ
12
¼k2ŒeÞ 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f÷kyku: ‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf

(¼k2ŒeÞ 5úMŒwrŒ - 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f¤kyku)
‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf suðe 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f¤kyku 5úk[e™ fk¤Úke ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k
yr¼L™ ytøk hÌkk Au. Zku÷ ðøkkz™k2™u skuE™u ykn™ku WËøkk2 Mðk¼krðf ÚkE skÞ Au. Œku 5úrŒ
ð»ko 13 {e skLÞwyk2eyu WsðkŒk ÷kun2e Wí‚ð rðþu 5ý ykðku s ¼kð sL{u Au.¼ktøk2k y™u
økeœk suðk 5tskƒ™k ÷kuf™]íÞku ‚kÚku Œu ‚tf¤kÞu÷ Au. yk økeŒku y™u ™]íÞku yk5ðk Sð™ ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷k Au. su yk5ýk ‚k{krsf Äkr{of 2eŒ-2eðksku™wt 5úrŒr™rÄíð f2u Au. fkuE 5ý þk¤k™ku
fkÞofú{ Œu™k rð™k 5qýo ÚkŒku ™Úke. ‚{]ÂæÄ y™u V¤Ëwú5Œk™e ‚kÚku f]r»k ‚tMf]rŒ™u WË½kxeŒ f2Œwt yk
Œíð Sð™ Wí‚ð Au. sku ‚{økú hk»xÙ™k ykðk Wí‚ðku™e [[ko f2eyu Œku yk5ýu skuE þfeþwt fu
¼k2Œ{kt Œu™wt 5qýo rð2k{ þfÞ ™Úke.
¼k2Œ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚ku Ä2kðŒe ‚{]ÎÄ Ä2k Au. Auf ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk™e þYykŒÚke
‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf yk5ýe ‚kÚku skuzkÞu÷k hÌkk Au. 5úk2t¼{kt yk f¤kyku Äkr{of y™u ‚k{krsf
rð[k2ku™k 5ú‚k2 {kxu W5Þkuøk{kt ÷uðkŒe Œu™k îk2k ¼k2ŒeÞ r[tŒfku, W5Ëuþfku, Ä{oøkw2wyku, s™Œk
‚wÄe 5nkut[Œk ðirËf fk¤Úke ÷E™u {æÞfk÷e™ ‚{Þ ‚wÄe™k ¼k2Œ{kt Œu ÷kuf rþûký™wt ¼ÔÞ {kæÞ{
ƒ™e hÌkk. ðŒo{k™fk¤{kt 5ý yk™tË™k {kæÞ{ Œ2efu yk¾w rð&ð Œu™e ‚kÚku skuzkÞu÷w Au.

Indian Painting
rLkËþoLkf¤kyku : Mktøkeík, Lk]íÞ yLku Lkkxf
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
nuŒwyku :
yk 5úf2ý ŒiÞk2 fÞko ƒkË Œ{u

• ¼k2ŒeÞ f÷kyku™k WË]uþku y™u rðr¼L™ Œƒffk 5ú{kýu ÚkÞu÷ku Œu™ku rðfk‚ ‚{skðe þfþku. LkkUÄ
• 5úk[e™ fk¤Úke ÷E™u {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ ÚkÞu÷e yk ûkuºku 5úð]r¥kyku™wt ðýo™ f2e þfþku.
• ¼Âõík y™u ‚wVe ‚tŒku™wt ‚tøkeŒ™k ûkuºku ÞkuøkËk™ skýe þfþku.
• rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ y™u fýkoxfe ‚tøkeŒ™u {q÷ðe þfþku.
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt þkMºkeÞ ™]íÞku, ÷kuf‚tøkeŒ y™u ÷kuf™]íÞku™k ÞkuøkËk™™wt {qÕÞktf™ f2e
þfþku.
• ¼k2Œ{kt rðr¼L™ Œƒffu ÚkÞu÷k ™kxfku™k rðfk‚™u skýe y™u 2tøk¼qr{™wt 5úËk™ ‚{S
þfþku. {k™ðeÞ ÔÞÂõíkíð™k rðfk‚ {kxu yk ºkýuÞ f¤kyku fE 2eŒu fkÞo f2u Au Œu ‚{S
þfþku. y™u
• ðŒo{k™ 5r25uúûÞ{kt ‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf™wt rð&÷u»ký f2e þfeþwt.
12.1 ¼k2ŒeÞ yr¼™Þ f¤k™ku ÏÞk÷ :
f÷k þwt Au ? ˆf÷k yux÷u {k™ð {™™k ‚kitËÞo÷ûke ÷ûkýku™e yr¼ÔÞÂõíkˆ yk ÷ûkýku{kt ‚tðuË™k su™u
yk5ýu 2‚ fneyu Aeyu yÚkðk Œku [2{ yk™tË™e y™w¼qrŒ. {k™ðeÞ ‚tðuË™k™u ™ð 2‚{kt
yk5ýu ™e[u 5ú{kýu rð¼kS þfeyu.
1. nkMÞ
2. ¼Þk™f-r5þk[e þ]tøkk2
3. 2kiËÙ
4. fYý
5. ðe2
6. yË¼qŒ
7. rƒ¼í‚
8. þktrŒ
9. þ]tøkk2

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku f÷k yu {k™ðeÞ ‚tðuË™k™u y™u {k™ðe™k {™ku¼kðku™u rðr¼L™ 2eŒu 5úrŒrƒtƒeŒ f2Œwt
MÚkkÃkíÞ
Œíð Au. yk Œíðku økkÞfe, ™]íÞ, r[ºk, yr¼™Þ y™u MÚkk5íÞ yu{ Œ{k{ f÷kyku{kt skuðk {¤u Au.
yk{kt™e ½ýe f÷kyku á~Þ-©kÔÞ {kæÞ{Úke ÷kufku ‚{ûk 2sq ÚkkÞ Au. ‚tøkeŒ su 5úk[e™ fk¤Úke M{]rŒ
ykÄk2eŒ 2nÞwt Au. Œu ¼k2Œ™wt ‚kiÚke 5úÏÞkŒ MðY5 Au. su™u yk5ýu ‚k 2u økk {k 5k Äk ™e Úke
LkkUÄ yku¤¾eyu Aeyu.
¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ™ttw ‚kiÚke 5w2kýw MðY5 yk5ý™u ‚k{ðuË™k &÷kufku{kt skuðk {¤u Au. ðirËf
}[kyku™u økkðk™e 5jrŒ{ktÚke Œu™ku sL{ ÚkÞku. ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ™e yu 5úÚk{ yr¼ÔÞÂõík økýkðe
þfkÞ. ¼2Œ™wt ™kxÞþkMºk(E.‚.5q. 2 S ‚Ëe Úke E.‚. ™e 2 S ‚Ëe) yu yk ûkuºku ÷¾kÞu÷
{níð5qýo økútÚk Au. su A 5úf2ýku{kt ŒiÞk2 ÚkÞku Au. {kŒtøk™wt ƒúenËþe(E.‚.™e 8 S 9{e ‚Ëe)5ý
yux÷tw s ÏÞkŒ Au. Œku 13{e ‚Ëe{kt 2[kÞu÷ ‚k2tøkËuð™wt ‚tøkeŒ 2í™kf2 ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒf÷k™k
264 2køk™u yk÷u¾Œwt {qÕÞðk™ 5wMŒf Au. 5úk[e™ fk¤{kt ðkt‚¤e, Zku÷, ðeýk, fkt‚e skuz(ÍktÍ)
yu {wÏÞíðu ‚tøkeŒûkuºku ð52kŒk ðkãku nŒk. ‚{wËÙøkwÃŒ suðk {nk2ksk, Äk2k™k 2ksðe 2ksk ¼kus
y™u fÕÞký™k 2ksk ‚ku{u&ð2 ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ™u 5w2»f]Œ f2™k2 yøkúøkÛÞ {nk™w¼kðku nŒk.
‚{wËÙøkwÃŒ 5kuŒu ‚tøkeŒ™k skýfk2 nŒk y™u Œu{™k r‚¬kyku 52 Œu{™u ðeýk ðøkzkŒk Ëþkoððk{kt
ykÔÞk Au. {trË2ku{kt Ëuðe-ËuðŒkyku ‚{ûk 5ý ‚tøkeŒ yk2kÄ™k™wt yuf {kæÞ{ nŒwt. 12 {e ‚Ëe{kt
yku2eM‚k{kt ÚkE økÞu÷k {nkfrð sÞËuðu yíÞtŒ Wíf]ü fkuxe™k 2køk fkÔÞ™wt ÷u¾™ ÚkÞwt. su rð&ð{kt
økeŒøkkurðtË yrŒrðÏÞkŒ Au. 2kÄk y™u f]»ý™k 5uú{ ‚tË¼uo 2[kÞu÷ økeŒøkkurðtË{kt Œ{k{ 2køkku™u
Œu ™ k fÚkk™f ‚kÚku sku z e™u yË¼q Œ 2[™k f2ðk{kt ykðe Au . yr¼™ðøkw Ã Œk™w t 2[u ÷
yr¼™ð¼k2Œe(11 {e ‚Ëe) ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒûkuºku ÚkÞu÷ rðfk‚ rðþu ¾kM‚e {krnŒe yk5u Au.
‚tMf]Œ 5wMŒfku™e su{s Œr{÷ ¼k»kk{kt 5ý ‚tøkeŒ™k y™uf ÏÞk÷ku ‚{ktŒ2u yk5ý™u ‚kt5zu Au.
þið ‚tŒku ™Þ™k2ku y™u ði»ýð ‚tŒku yk÷ðk2ku™wt yk ûkuºku ƒnwt s {kuxwt 5úËk™ Au.
{æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt ¼Âõík y™u ‚wVe ‚tŒkuyu ‚tøkeŒ™u ¾kM‚w 5úkuí‚kn™ ykÃÞtw nŒwt. ‚wVe
¾™fkn(yk©{){kt E&ð2™e yk2kÄ™k yÚkuo økðŒke fÔðk÷e ¼k2ŒeÞ feŒo™ y™u ¼s™™e su{s
ÏÞkŒ ÚkE. yk ‚{Þ™k {nk™ ¼Âõík ‚tŒku{kt fƒe2, {e2kƒkE, ‚w2Ëk‚, [tzeËk‚, Œw÷‚eËk‚
y™u rðãk5rŒ yu 5kuŒk™k fkÔÞkuÚke y™u 2[™kykuÚke ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ™u ‚{]æÄ ƒ™kðe. ‚tøkeŒ™k
{nk™ rðîk™ yr{2 ¾wþ2kuyu fÔðk÷e ™k{™wt ™ðwt MðY5 ‚tøkeŒ{kt Mk{krðü fÞw.o {k÷ðk™k {nk2ksk
ƒkÍ ƒnkËw2 y™u Œu{™k 2kýe Y5{Œeyu 5ý ™ðe™ 2køkku™e þkuÄ {kxu ¾kM‚w fkÞo fÞwot. Eƒúkne{
ykËe÷þkn ƒeskyu 17{e ‚Ëe{kt 2[u÷ feŒkƒ-yu-™ki2‚ ™k{™k 5wMŒf{kt rntËw y™u {wrM÷{
‚tŒku™e y™uf 2[™kyku™u ‚{kðe™u ‚tøkeŒ™ku {nk{q÷ku økútÚk ŒiÞk2 fÞkuo. yfƒ2™k Ë2ƒk2™k y™u
ðir&ðf 5úrŒ¼k Ä2kðŒk Œk™‚u™ yk ûkuºku rþ2{ku2 økýkÞ. yuðk s ƒesk {nk™w¼kð su yfƒ2™k

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
‚{Þ™k s nŒk. Œu nŒk ƒisw ƒkð2k. 5úk[e™ fk¤ y™u {æÞfk¤™k y™uf þk‚fkuyu ykðe 2eŒu yk
MÚkkÃkíÞ
52t52k™u SðŒ 2k¾ðk 5ú‚tþ™eÞ fkÞo fÞwot. {wøk÷ þk‚fkuyu Œku yk ûkuºku ™{w™uËk2 fkÞo fÞwot Au.
ErŒnk‚rðË ÷u™5w÷™k þçËku{kt fneyu Œku ƒkƒ2 5kuŒu s ‚k2ku ‚tøkeŒfk2 nŒku y™u Œuýu ¾Þk÷
y™u fÔðk÷e suðk MðY5ku™u ¾kM‚w 5úkuí‚kn™ ykÃÞwt nŒwt. nw{kÞwyu ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ økútÚkku™u 5w2Œw
5ku»ký ykÃÞw nŒwt. Œku yfƒ2u ¼k2ŒeÞ økeŒku™u y™u ‚tøkeŒfk2ku™u 5úkuí‚kn™ ykÃÞw nŒwt. Mðk{e LkkUÄ
n2eËk‚ y™u Œu{™k rþ»Þkuyu rðr¼L™ 2eŒu y™uf økeŒku™u Œk÷ƒæÄ fÞko nŒk. 5wtzr2f rðê÷ su{ýu
rðÏÞkŒ 2køk{k÷k™wt ‚so™ fÞwot. Œuyku 5ý {nk™ ‚tøkeŒfk2 nŒk. rntËwMŒk™e ‚tøkeŒ {e2kƒkE,
Œw÷‚eËk‚ y™u ‚w2Ëk‚ îk2k 2[kÞu÷ 5ËkuÚke ðÄw ‚{]æÄ ÚkÞwt.
5kXøkŒ 5ú&™ku: 12.1
™e[u yk5u÷k 5ú&™ku™k WŒ2ku yk5ku.

1. 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f÷k™k rðr¼L™ MðY5ku Ëþkoðku.
................................................................................
2. {™ku2ts™ r‚ðkÞ 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f÷kyku yLÞ fE y‚2ku W¼e f2u Au.
................................................................................
3. 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f÷k™wt ‚kiÚke 5úk[e™ 5wMŒf fÞw Au ?
................................................................................
4. 8{e 9{e ‚Ëe Ë2r{Þk™ 2[kÞu÷2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f÷k™k 5wMŒfku™e {krnŒe yk5ku.
................................................................................
5. 2køk y™u Œu™k fÚkk™f™u ‚ktf¤Œw fÞw {níð5qýo 5wMŒf ¼k2Œ{kt 2[kÞw Au.
................................................................................
6. ‚tøkeŒ 2í™kf2{kt fux÷k 2køk Mk{krðü Au.
................................................................................
7. sÞËuð™k økeŒøkkurðtË™wt fÚkk™f þwt Au ?
................................................................................

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 8. fkuE 5ý ƒu Œr{÷ frðyku™k ™k{ yk5ku.
MÚkkÃkíÞ
................................................................................
9. rfŒkƒ-yu-™ki2‚ ™k 2[rÞŒk fkuý nŒk.
LkkUÄ ................................................................................
10. {k¤ðk™k þk‚f ƒkÍ ƒnkËw2 y™u Œu{™k 5í™e 2kýe Y5{Œeyu ‚tøkeŒûkuºku þwt 5úËk™ fÞwto Au ?
................................................................................
12.2 ¼k2ŒeÞ þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™k 5úfk2ku :
{æÞfk÷e™ Þwøk Ë2r{Þk™ ¼k2Œ{kt þkMºkeÞ ‚tøkeŒ {wÏÞíðu ƒu 52t52kyku{kt skuðk {¤u
Au - W¥k2 ¼k2Œ{kt rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ y™u Ërûký ¼k2Œ™wt fýkoxf ‚tøkeŒ.
rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ: rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™ku WË¼ð rËÕne ‚ÕŒ™Œ™k
‚{Þ{kt y{e2 ¾wþ2ku(1253 Úke 1325) Úke økýkðe þfkÞ. Œu{ýu r‚Œk2 y™u Œƒ÷k™e þkuÄ
f2e fux÷kf ™ðe™ 2køkku Ëk¾÷ f2e rðrþ»x ðkã ‚kÚku ‚tøkeŒ 2tøk¼qr{ fkiþÕÞ f¤k™wt MÚkk5™ fÞow.
{kuxu ¼køku rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k ‚tøkeŒfk2ku 5kuŒk™u Œk™‚u™™e 52t52k™k
{k™u Au. rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™e rðr¼L™ þi÷eyku yk5ý™u skuðk {¤u Au. su{ fu, Äq5Ë, Ä{k2,
Xw{2e, ¾Þk÷ y™u xÃ5k. yuðwt fnuðkÞ Au fu Œk™‚u™™k ‚tøkeŒ{kt skËw nŒku. Œu Þ{w™k ™Ëe™e
÷nu2ku™u 5kuŒk™k {u½2køkÚke W[fkðe þfŒk nŒku. Œku yk s 2køk ðzu ð2‚kË 5ý 5kze þfŒk nŒk.
ƒisw ƒkð2k y™u ‚w2Ëk‚ suðk yfƒ2fk÷e™ ‚tøkeŒ¿kku 5ý Œk™‚u™™e su{s yíÞtŒ rðÏÞkŒ
nŒk. ‚kiÚke 5úÏÞkŒ 2køkku{kt ƒnk2, ¼i2ðe, r‚tÄw¼i2ðe, ¼e{5÷k‚e, Ë2ƒk2e, Ëu‚, nt‚Îð™e,
sÞsÞtŒe, {u½{Õnk2, xkuze, Þ{™, 5e÷w, ~Þk{fÕÞký y™u ¾{ks(¾tƒks)™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
¼k2Œ rðr¼L™ þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™k ðkãku™e árüyu 5ý ‚{]æÄ Au. Œu{kt™k r‚Œk2, ‚2kuË, ‚tŒw2,
‚k2tøke, 5¾kðs, Œƒ÷k, {]Ëtøk {níð5qýo Au. yux÷ks {níð5qýo ðkãku{kt ðkt‚¤e, þ2ýkE,
™kËMð2t-Œk™5w2ku y™u nk{kuor™Þ{™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k ‚tøkeŒkfk2ku: ‚k{kLÞ 2eŒu fkuE yuf ¾k‚
‚tøkeŒ þi÷e su™u ½2k™k 5ý fnuðkÞ Au. Œu™e ‚kÚku skuzkÞu÷ Au. ½2k™k™ku ‚tË¼o ‚tøkeŒfk2™k
ðk2‚køkŒ skuzký ‚kÚku Au. su Œu rðrþ»x þi÷e™k fuLËÙðŒeo ‚tøkeŒ™wt 5úrŒr™rÄíð f2u Au. yux÷wts
™rn Œu™u yLÞ þi÷eÚke rð¼ksu Au. ½2k™k{kt økw2w-rþ»Þ 52t52k 5ý yr¼5úuŒ Au. yux÷ufu fux÷kf
rðrþ»x økwY™k rþ»Þku Œu{™k ‚tøkeŒ™k ¿kk™ y™u þi÷e™k ðk2‚k™u sk¤ðe 5Ae™e 5uZe{kt 5ú‚k2u
Au. su Œu ½2k™k™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. ykðk {níð5qýo ½2k™k{kt øðkr÷Þ2 ½2k™k, rf2k™k

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
½2k™k y™u sÞ5w2 ½2k™k™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
MÚkkÃkíÞ
rfŒo™ y™u ¼s™ suðk E&ð2™e yk2kÄ™k yÚkuo ÚkÞu÷ ‚tøkeŒ y™u 2køk yk5ý™u ykrË
økúÚt k{kt y™u {nku2{ Ë2r{Þk™ økðkŒk skuðk {¤u Au. yux÷ws
t ™rn ÷kuf‚tøkeŒ 5ý ¼k2ŒeÞ ‚ktMf]rŒf
ðk2‚k{kt ¾qƒ {kuxwt 5úËk™ f2u Au.
LkkUÄ
12.3 fýkoxf ‚tøkeŒ :
fýkoxf ‚tøkeŒ ºký {nk™ ‚tøkeŒfk2ku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷w Au. suyku E.‚.1700 Úke 1850
Ë2r{Þk™ ÚkE økÞk. Œu{kt ~Þk{ þkMºke, íÞkøk2ksk y™u {wÚÚkwMðk{e rËûkeŒk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
5w2tË2Ëk‚ 5ý fýkoxf ‚tøkeŒ™k {níð5qýo ¿kkŒk nŒk. íÞkøk2ksk ‚tŒ y™u f÷kfk2 yu{ ƒt™u
2eŒu ¼k2Œ¼2{kt ÏÞkŒ nŒk. yu{™wt {wÏÞ 5úËk™ 5úf]rŒ™u ÷økŒwt Au. su f]rŒ Œ2efu ÏÞkŒ ÚkÞwt Au. yk
ºkýuÞ {nk™w¼kðkuyu ‚tøkeŒ™k ™ðe™ MðY5ku Wskøk2 fÞko. yk ‚{Þ™k fux÷kf {níð5qýo
‚tøkeŒfk2ku{kt {nk ðiã™kÚk yiGÞ2(E.‚.1844 Úke E.‚.1893), 5x™k{ ‚wƒú{ÛÞ
yiGÞ2(E.‚.1854 Úke 192) y™u 2k{™kË ©er™ðk‚ ykÞtøk2(E.‚.1860 Úke 1919)™u
økýkðe þfkÞ. ðkt‚¤e, ðeýk, ™kËMð2t, {]Ëtøk, ½kx{ yu fýkoxf ‚tøkeŒ™k {níð5qýo ðkãku Au.
rnLËwMŒk™e y™u fýkoxf ‚tøkeŒ™k MðY5ku ðå[u fux÷ef r¼L™Œkyku nkuðk AŒkt fux÷wtf
‚kBÞ 5ý skuðk {¤u Au. su{fu, fýkoxf ‚tøkeŒ™wt yk÷k5™k yu rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™k yk÷k5 ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷wt Au. Œu{s fýkoxf ‚tøkeŒ™wt rŒ÷k™k yu rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™k Œ2k™k ‚kÚku ‚kBÞ Ä2kðu Au.
ƒL™u Œk÷ y™u Œk÷{ ‚kÚku 5ý ‚kBÞ Ä2kðu Au.
12.4 ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ :
¼k2Œ{kt rƒúxeþ 2ksÞ™e MÚkk5™kÚke 5k&[kíÞ ‚tøkeŒ™ku 5úðuþ ÚkÞku. ¼k2ŒeÞkuyu Œu{kt™k
½ýkt MðY5ku y™u ðkãku MðefkÞko ðkÞku÷e™ y™u þ2ýkE ¼k2ŒeÞkuyu 5kuŒk™e ‚tøkeŒ™e fux÷ef
sY2eÞkŒku 5w2e f2ðk MðefkÞko. {t[ 52 ‚tøkeŒ™wt ð]tËðkË™ yu yk fk¤™wt ™ðe™ 5k‚wt Au. fu‚ux‚™ku
W5Þkuøk ðÄŒkt {kir¾f yr¼ÔÞÂõík su Äq™ku y™u 2køkku 52 ykÄk2eŒ nŒe Œu ½xðk ÷køke. ‚tøkeŒ™e
5úMŒwrŒ ¾qƒ ykuAk y™u ‚kÄ™‚t5L™ ÷kufku 5w2Œe {ÞkorËŒ nŒe. Œu nðu rðþk¤ s™‚{wËkÞ {kxu
skýeŒe ÚkE. nsk2ku ÷kufku suyku ‚tøkeŒ™k [knfku Au. Œu Œu™u {™¼2e™u {kýe þfu Au. ‚tøkeŒ™wt
rþûký nðu økwY rþ»Þ 52t52k 52 r™¼o2 2nÞwt ™Úke. Œu™u ƒË÷u ‚tøkeŒ™wt rþûký yk5Œe ‚tMÚkkyku
rðf‚e 2ne Au.
hk»xÙ™k {níð5qýo økkÞfku y™u ‚tøkeŒfk2ku:
y{e2 ¾wþ2ku, ‚Ëk2tøk yËk2tøk, r{Þk Œk™‚w™, økku5k÷ ™kÞf, Mðk{e n2eËk‚, 5tzeŒ ðe.ze.

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 5÷w‚f2, 5trzŒ ðe. yu™. ¼kŒ¾tzu, íÞkøk2ksk {wÚÚkw Mðk{e ËeûkeŒ, 5trzŒ yku{fk2™kÚk Xkfku2,
MÚkkÃkíÞ
5trzŒ rð™kÞf2kð 5xðÄo™, WMŒkË [ktË¾k™, WMŒkË ƒzu økw÷k{y÷e ¾k™, WMŒkË ViÞkÍ ¾k™,
WMŒkË r™‚k2nw‚u™ ¾k™, WMŒkË yk{e2¾k™, 5trzŒ ¼e{‚u™ skuþe, 5trzŒ fw{k2 økktÄðo,
fu‚2ƒkE fu2f2, ©e{Œe øktøkwƒkE ntøk÷ suðk {nk™ økkÞfku. Œku {nk™ ðkãfk2ku{kt ƒkƒk
LkkUÄ y÷kWËËe™ ¾k™, 5trzŒ 2rðþtf2, WMŒkË ƒeM{eÕ÷k ¾k™, WMŒkË yÕ÷k2¾k ¾k™, WMŒkË
Íkfe2nw‚u™ ¾k™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
÷kuf‚tøkeŒ :
¼k2Œ þkMºkeÞ ‚tøkeŒ W52ktŒ ÷kuf‚tøkeŒ yÚkðk ÷kufr5úÞ ‚tøkeŒ™ku 5ý ‚{]æÄ ðk2‚ku Ä2kðu Au.
÷kuf‚tøkeŒ s™‚{wËkÞ™e ¼kð™kyku™e 2swykŒ f2u Au. Sð™™e Œ{k{ ½x™kyku™u ðk[k yk5ðk
{kxu ‚kËk økeŒku 2[ðk{kt ykðu Au. ¾k‚ f2e™u Wí‚ðku, }Œwyku™k ykøk{™, ÷ø™økeŒku, ƒk¤f™k
sL{ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k ÷kufku, {ktz suðk 2ksMÚkk™e ÷kuføkeŒku y™u ƒtøkk¤e ¼kxeÞk÷e suðe ÷kuføkeŒku™e
52t52kyku ¼k2Œ{kt ¾qƒ 5úÏÞkŒ Au. n2eÞkýk{kt 2køkeýe ™k{™wt ÷kuføkeŒku™wt MðY5 5ú[r÷Œ
Au.÷kuføkeŒku™u 5kuŒk™ku ¾k‚ yÚko yÚkðk Œku ‚tËuþ nkuÞ Au. Œuyku fÞk2uf {níð5qýo yirŒnkr‚f
ƒ™kðku™wt ƒÞk™ f2u Au. fk~{e2™e rðÏÞkŒ 2[™k økw÷2kÍ yuf ÷kuffÚkk™wt MðY5 Au. Œku {æÞ5úËuþ{kt
5ú[r÷Œ 5ktzðkýe ‚tøkeŒƒæÄ ÷kufðkýe™wt 5úrŒrƒtƒ 5kzu Au. {wrM÷{ku {nku2{™k Œnuðk2 ð¾Œu su
þkuf{Þ økeŒku su™u þkuÍÏðk™e økeŒku fnuðkÞ Au. Œu 5ý ÷kuf ‚tøkeŒ™ku 5úfk2 Au. yux÷wts ™rnt
™kŒk÷™k Œnuðk2 5ú‚tøku økðkŒk ‚{wnøkeŒku fu r¾úMŒeøkeŒku 5ý ÷kuf‚tøkeŒ™ku 5úfk2 Au.
1. ¼k2ŒeÞ þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™e fE ƒu {wÏÞ Äk2kyku Au ?

................................................................................
2. rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™e yuf {níð5qýo ¾k‚eÞŒ sýkðku.
................................................................................
3. rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ{kt ½2k™k™ku yÚko þwt ÚkkÞ Au.
................................................................................
4. fux÷kf {níð5qýo rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™k ½2k™k™k ™k{ku yk5ku.
................................................................................

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
5. fýkoxf ‚tøkeŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ f]rŒ þwt Au.
MÚkkÃkíÞ
................................................................................
6. fýkoxf ‚tøkeŒ™k fux÷kf {níð5qýo ‚tøkeŒfk2ku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................ LkkUÄ
7. fýkoxf ‚tøkeŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ðkãku sýkðku.
................................................................................
8. rnLËwMŒk™e y™u fýkoxf ‚tøkeŒ ðå[u fÞk 5úfk2™wt ‚kBÞ skuðk {¤u Au.
................................................................................
12.6 ¼k2Œ™e ™]íÞf¤k :
}øðuË{kt yk÷u¾kÞu÷ þçËku ™]rŒ y™u ™]Œw yu ¼k2Œ{kt ™]íÞf¤k™k {níð5qýo ÷ur¾Œ
5w2kðkyku Au. ƒúkn{ý økútÚkku, si{e™eÞ y™u fkirþŒfe{kt ™]íÞ y™u ‚tøke™e ƒkƒŒku skuðk {¤u Au.
¼k2Œ™k {nkfkÔÞku{kt ‚tøkeŒ™k 5]Úðe 52 y™u Mðøko{kt y™uf yk÷u¾™ku ‚kt5zu Au.
‚tøkeŒ™e su{s ™]íÞ 5ý ¼k2Œ™e rðfr‚Œ 52t52k Au. yu yr¼ÔÞÂõík™wt {nk™ ‚kÄ™
Au.
¼k2Œ{kt ™]íÞf¤k™ku ‚kiÚke 5úk[e™ 5w2kðku yk5ý™u nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk{ktÚke {¤e ykðu Au.
™]íÞ f2Œe ÞwðŒe™e fktMÞ 5úrŒ{k Ëþkoðu Au fu nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk{kt ™]íÞ suðe yr¼™Þ fkiþÕÞ
f÷k™ku ¾kM‚ku rðfk‚ ÚkÞku nþu.
52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt ™]íÞf¤k yu Äkr{of rð[k2ku™u ‚ktfurŒf yr¼ÔÞÂõík
yk5ðk™wt fkÞo f2Œe nŒe. ¼økðk™ rþð™wt ™x2ks MðY5 Mk]rü™e Wí5r¥k y™u ÷Þ™wt [fú ‚w[ðu
Au. yux÷wt s ™rn ¼økðk™ rþð™wt rðÏÞkŒ MðY5 5ý ¼k2ŒeÞ 5úsk™k ™]íÞ 5uú{™wt 5úŒef Au.
Ërûký ¼k2Œ{kt yuðwt yuf 5ý {trË2 yrMŒíð ™ne Ä2kðŒwt nkuÞ su™k MÚkk5íÞ{kt ™]íÞfk2ku ™ nkuÞ.
þkMºkeÞ ™]íÞku™k MðY5ku suðk fu fÚkf÷e, ¼2Œ™kxÞ{, fÚÚkf, {ýe5w2e, fq[e5wze y™u ykuze‚e
¼k2Œ™k ‚ktMf]rŒf ðk2‚k™k {níð5qýo ytøkku Au. skufu yu fnuðwt {w~fu÷ Au fu fÞk ‚{Þu ™]íÞ™e
Wí5r¥k ÚkE nþu. 52tŒw yk™tË™u yr¼ÔÞfŒ f2ðk Œu yrMŒíð{kt ykÔÞwt nþu. yux÷wt [kuff‚ Au.
fk¤ktŒ2u ™]íÞ™k ƒu rð¼køkku WË¼ÔÞk. þkMºkeÞ ™]íÞ y™u ÷kuf™]íÞ þkMºkeÞ ™]íÞku {kuxu¼køku {trË2ku
y™u 2ksË2ƒk2{kt þwæÄ {™ku2ts™ {kxu 5úÞkuskŒk nŒk. ‚kÚku ‚kÚku E&ð2™e yk2kÄ™k 5ý Œu™e
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e nŒe. ¼2Œ™kxÞ{ y™u {kurn™e yè{ suðk Ërûký ¼k2Œ™k þkMºkeÞ ™]íÞku {trË2{kt
E&ð2™e yk2kÄ™k yÚkuo ÚkŒk rðÏÞkŒ MðY5ku Au. Þ¿køkk™, fu2÷™wt fÚkf÷e, 2k{kÞý y™u

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku {nk¼k2Œ™k fÚkk™fku 52 ykÄk2eŒ Au. Œku fÚÚkf y™u {ýe5w2e f]»ý y™u Œu{™e ÷e÷kyku ‚kÚku
MÚkkÃkíÞ
‚tf¤kÞu÷ Au. ykuze‚e ™]íÞ ¼økðk™ søkL™™kÚk™u ‚{r5oŒ Au. fÚÚkf™wt {wÏÞ fÚkk™f f]»ý÷e÷k
y™u ¼økðk™ rþð™e fÚkkyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷w Au. yk ™]íÞ {æÞfk¤{kt 2ksË2ƒk2{kt {kuxk 5ú{ký{kt
ÚkŒwt. Xw{2e y™u økÍ÷ su 2ksË2ƒk2{kt r™ËrþoŒ ÚkŒkt Œu™e ‚kÚku ¼kððkne ™]íÞku ÚkŒkt. {ýe5w2e
LkkUÄ ™]íÞ Äkr{of nuŒw {kxu f2ðk{kt ykðŒwt.
÷kuf™]íÞku ‚k{kLÞ ÷kufku™k Sð™{ktÚke s™BÞk y™u ‚{wn{kt s 5úÞkuskŒk hÌkk Au. yk‚k{{kt
5kf™e ÷ýýe(fk5ýe)™k ‚{Þu ÚkŒw rƒnw ™]íÞ, økws2kŒ{kt øk2ƒk, 5tskƒ™k ¼ktøkzk y™u økeœk,
r{Íku2{™wt ðkt‚ ™]íÞ, {nkhk»xÙ™wt {kAe{k2e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ fku¤e ™]íÞ, fk~{e2™wt Äw{÷, ƒtøkk¤™wt
Akðw yu ÷kufku™]íÞ™k yrîŒeÞ WËkn2ýku Au su{kt ÷kufku™ku yk™tË WÕ÷k‚ y™u y™u ‚k{krsf
ƒkƒŒku™e yr¼ÔÞÂõík ÚkkÞ Au.
yk f¤k™ku rð&÷u»kýkí{f yÇÞk‚ f2eyu Œku Œu ¼2Œ{wr™™k ™kxÞþkMºk ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ
Au. su{kt ¼2Œ{wr™yu ™kxf™k yuf yr¼L™ ytøk Œ2efu ™]íÞ y™u Œu™k rðrðÄ ytøkku™e rðMŒ]Œ
Aýkðx f2e Au. {w¾™k nkð¼kðku, þk2er2f ¼kð¼tøkeyku, nMŒ{wËÙkyku y™u 5Ë‚t[÷™ yu
Œ{k{™u Œu{ýu ºký ƒkƒŒku{kt rð¼kSŒ f2e Au. su{kt ™]Œ(5Ë ‚t[÷™), ™]íÞ(ytøk ‚t[÷™) y™u
™kxÞ(yr¼™Þ)™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. 5úk[e™fk¤{kt 5w2w»kku y™u Mºkeyku ™]íÞ{kt ¾wƒs 2‚ ÷uŒk
nŒk. 52tŒw fk¤fú{u ‚{ks ™Œofeyku Œ2V ½]ýk 2k¾Œku ÚkÞku skufu ‚k{krsf Äkr{of ‚wÄk2f [¤ð¤ku
y™u {nk™ ‚tøkeŒ¿kku™k 5úÞí™ku™u fk2ýu {rn÷k f÷kfk2ku Œ2V ‚L{k™™ku ¼kð W¼ku ÚkÞku Au.
{æÞfk÷e™ fk¤u fÚÚkf ™]íÞ {wrM÷{ ‚w÷Œk™kuyu 5w2Mf]Œ fÞwo. {wøk÷ þnu™þknku™k ‚{Þ{kt
yki2tøkÍuƒ r‚ðkÞ Œ{k{ {wøk÷ 2kskyku Œu™u 5úkuí‚kn™ yk5Œk. Œku Ërûký ¼k2Œ{kt {trË2ku,
2ksË2ƒk2ku{kt ™]íÞf÷k™u ¾k‚ 5úkuí‚kn™ yk5ðk{kt ykðŒw. ™ð2‚, ¼økðk™ 2k{ ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷e fÚkkyku, f]»ý[r2ºk, økýuþ y™u Ëwøkko yu ™]íÞ™k rðr¼L™ MðY5ku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au.
WŒ2 ¼k2Œ™k yuf rðÏÞkŒ {wrM÷{ ‚w÷Œk™ ðkrsË÷e þkn ‚tøkeŒ y™u ™]íÞ™k ƒnw s {kuxk
5w2MfŒko nŒk. su{ýu ÷¾™ki ½2k™k™wt yÚkðk Œku ™]íÞþk¤k™wt ƒes 2kuÃÞwt. 5trzŒ ƒe2sw {nk2ks
suðk ykÄwr™f ™]íÞfk2ku ÷¾™ki ½2k™k™e Ëuý Au. {æÞfk¤{kt Ërûký ¼k2Œ{kt ‚tMf]Œ 5wMŒfku
ykÄk2eŒ ™]íÞf÷k 5ktøk2e nŒe.
ykÄwr™f ‚{Þ{kt yk5ýu {kuxk¼køk™k ™]íÞfk2ku™u Ërûký ¼k2Œ{kt ykðŒk skuEyu Aeyu.
fq[e5wze ¼2Œ™kxÞ{, {kurn™e yè™ y™u fÚkf÷e ƒnw s 5ú[r÷Œ Au. 5qðeoÞ ¼k2Œ{kt ykuze‚e
™]íÞf÷k ¾wƒ rðfr‚Œ ÚkE Au.
þkMºkeÞ ™]íÞku™e ‚kÚku ‚kÚku ÷kuf™]íÞku 5ý yux÷k s 5ú[r÷Œ ÚkÞk Au. 5úkËurþf fûkkyu

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
MÚkkr™f ™]íÞku ¾wƒ s ÏÞkrŒ 5kBÞk Au. {rý5w2e ™]íÞ, ‚ktÚkk÷ ™]íÞ, 2ðeLËÙ™kÚk ™]íÞ, ™kxf,
MÚkkÃkíÞ
AkW, 2k‚, økeœk, ¼ktøk2k y™u øk2ƒk yu ykðk ÷kuf™]íÞ™k {níð5qýo 5úfk2ku Au. su ¼k2Œ™k
rðr¼L™ 5úËuþku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au. Œu{kt fú{k™w‚k2 ‚tþkuÄ™ku 5ý ÚkŒk hÌkk Au. yk{ skuðk sEyu
Œku yk5ýk Ëuþ™k Œ{k{ 5úËuþku{kt 5kuŒk™e ykøkðe ÷kuf™]íÞku™e 52t52kyku skuðk {¤u Au. WËk.
Œ2efu yk‚k{{kt rƒnw ™]íÞ, ÷Ëk¾{kt {kun2k ™]íÞ, {u½k÷Þ{kt ðktøk÷k ™]íÞ, r‚¬e{{kt ¼wxeÞk fu LkkUÄ
÷uÃ[k. fux÷kf ™]íÞ {kþo÷ ykxo ‚kÚku 5ý ‚tf¤kÞu÷k Au. su{fu, WŒ2kt[÷™wt Aku÷eÞk, fu2÷™wt
fk÷2e 5ixw, {rý5w2™wt Úkktøk-Œk ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su ¾qƒ rðÏÞkŒ ÷kuf™]íÞku™k 5úfk2 Au.
ðŒo{k™ ‚{Þ{kt yk ºkýuÞ f¤kyku ¼k2Œ{kt ¾qƒ s 5ú[r÷Œ ÚkE Au. ‚tøkeŒ þk¤kyku
y™u ‚tMÚkkyku y™uf f÷kfk2ku™u Œf 5w2e 5kzu Au. þk¤kyku, {nkþk¤kyku y™u rð&ðrðãk÷Þku{kt
5ý ‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rð¼køkku MÚkk5ðk{kt ykÔÞk Au. ELËe2k f÷k
rð&ðrðãk÷Þ su ¾u2økZ{kt ykðu÷ Au. Œu ‚tøkeŒ™wt rþûký yk5Œw rð&ðrðãk÷Þ Au. Œku økktÄðo
{nkrðãk÷Þ y™u fÚÚkf fuLËÙ suðe ‚tMÚkkyku 5ý ‚tøkeŒ™ku 5ú‚k2 f2ðk{kt {níð5qýo MÚkk™ Ä2kðu
Au. ‚tøkeŒ 5r2»kËku, ƒuXfku, ÔÞkÏÞk™ku, 5úËþo™ku 5ý Œu™k 5ú[k2-5ú‚k2 {kxu ¼k2Œ¼2{kt økkuXðkŒk
nkuÞ Au. M5ef-{ufu, ErLzÞk ELx2™uþ™÷ Y2÷ fÕ[2÷ ‚uLx2 suðe ‚tMÚkkyku ¾qƒ s W¥k{ 2eŒu
ykÄwr™f 5uZe™u yk5ýk ‚ktMf]rŒf ðk2‚k ‚kÚku skuzðk™wt fkÞo f2e 2ne Au.
¼k2Œ™e ƒnk2 2nu÷k f÷k2r‚fku {kxu 5ý {níð5qýo ‚tøkeŒfk2ku yk ûkuºku ½ýwt fkÞo f2u
Au. 5trzŒ 2rðþtf2, WMŒkË y÷e yfƒ2¾k™, yÕ÷k2¾k suðk {nk™w¼kðku yk ûkuºku y™uf
rðËuþeyku™u rþûký yk5u Au. rðËuþe rð&ðrðãk÷Þku 5ý Œu{™k rðãkÚkeoyku™u ¼k2Œ™k ‚tøkeŒ,
™]íÞ y™u ™kxff÷k™k ðk2‚kÚke yðøkŒ f2kððk ¾k‚ rð¼køkku [÷kðu Au. rð&ð¼2{kt ¼k2ŒeÞ
f÷kfk2ku™u y™uf 5ú‚tøkkuyu y™u 5ðkuoyu r™{trºkŒ f2ðk{kt ykðu Au.
ykÄwr™f ¼k2Œ™k ¾qƒ s skýeŒk ™]íÞfk2ku :
fÚÚkf :
• 5trzŒ rƒ2sw {nk2ks, 5trzŒ þt¼w {nk2ksk, r‚Œk2k Ëuðe, 5trzŒ økku5ef]»ý y™u 5trzŒ
÷åAw {nk2ks.
¼2Œ™kxÞ{ :
• ‚2kusk ðiã™kÚk™ 5Ë{k ‚wƒú{ÛÞ{, økeŒk [tËÙ™
ykuze‚e :
• fu÷w[2ý {nk5kºk, ‚tswfŒk 5krýøkúne, rf2ý ‚unøk÷ y™u {kÄðe {wËøk÷

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku fw[e5wze :
MÚkkÃkíÞ
• MðÃŒ‚wtË2e, ‚íÞ™k2kÞý þ{ko, 2ksk 2uœe, 2kÄk 2uœe y™u ‚ku™÷ {k™r‚t½
¼k2Œ™k {nk™ ‚tøkeŒ¿kku :
LkkUÄ • ¼2Œ{wr™, {kŒtøk{wr™, ™k2Ë{wr™, 5tzeŒ ‚k2tøkËuð, 5trzŒ ‚ku{™kÚk, 5trzŒ ynkuƒk÷k,
5trzŒ ðutfx{¾e, 5trzŒ 2k{k{kíÞ, yu‚. yu{. xkøkku2 y™u yk[kÞo fu.‚e.ze. ƒ]nM5rŒ
AuÕ÷k fux÷kf Ë‚fkykuÚke ™]íÞ y™u Œu™e 5úMŒwrŒ{kt ½ýkt 52eðŒo™ku ykÔÞk Au. Þwðk™ku
5kuŒk™k ÔÞÂõíkíð rðfk‚ {kxu ™]íÞ þe¾ðk ÷køÞk Au. Œu™u {kxu þk¤kyku, {nkþk¤kyku y™u
rð&ðrðãk÷Þku{kt Œk÷e{ fuLËÙku 5ý [k÷u Au. 5Ë{©e y™u 5È¼w»ký suðk hk»xÙeÞ fûkk™k
5kr2Œku»kfku rðÏÞkŒ ™]íÞfk2ku™u yk5ðk{kt ykðu Au. Œu™e 5uú2ýk 5ý ykðk Þwðk™ku™u yk f÷k
5úíÞu ykf»kuo Au.
ErŒnk‚™k rðr¼L™ fk÷¾tzku{kt su{fu, r‚tÄ¾
w eý™e ‚ÇÞŒk{ktÚke {¤e ykðu÷k ™]íÞktøk™k™e
fktMÞ {qrŒoÚke ÷E™u ðŒo{k™fk¤™k ‚k{kLÞ ÷kufku ‚wÄe™k Œ{k{ ð»kkuo{kt yk™tË y™u þkuf™e ÷køkýe
yr¼ÔÞfŒ f2ðk yk f÷k skuðk {¤e Au. 5uú{, rð2kuÄ, ykfktûkk, Mkt½»ko yk ƒÄk s ¼kðku™u yk5ýe
‚tMf]rŒyu yk f÷k™k {kæÞ{Úke ƒk¾wƒe ÔÞfŒ fÞko Au.
1. ¼økðk™ rþð™e ™x2ks {qrŒo þu™wt 5úrŒr™rÄíð f2u Au.

................................................................................
2. ™]íÞ™k {wÏÞ ƒu 5úfk2ku sýkðku.
................................................................................
3. yk5u÷ skuzkfkyku™u ÞkuøÞ 2eŒu skuzku.
™]íÞ™ku 5úfk2 ™]íÞ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ 2ksÞ
rƒnw ƒtøkk¤
øk2ƒk r{Íku2{
¼ktøk2k y™u røkœk {nkhk»xÙ
ðkt‚ ™]íÞ fk~{e2

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
fku÷e ™]íÞ 5tskƒ
MÚkkÃkíÞ
Äw{÷ økws2kŒ
AkW yk‚k{
4. ™]íÞ™e fE ºký {níð5qýo þi÷eyku Au. LkkUÄ
................................................................................
5. fÚÚkf ™]íÞ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ fkuE 5ý ƒu 5úÏÞkŒ ™]íÞfk2ku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................
6. ¼2Œ™kxÞ{ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rðÏÞkŒ ™]íÞfk2ku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................
12.7 ™kxf :
5úk[e™ 52t52kykuÚke ÷E ykÄwr™f fk¤™k ‚tþkuÄ™ku ‚wÄe ™kxf™e [[ko ÚkŒe ykðe Au.
ðuËku, 2k{kÞý y™u fkirxÕÞ™k yÚkoþkMºk{kt yk 5úMŒwrŒ f÷k rðþu ½ýe skýfk2e {¤u Au.
™kxf yu yuðe 5úMŒwrŒ f¤k Au su ‚{ÞktŒ2u ƒË÷kŒe 2ne Au. ƒk¤2{Œku{ktÚke Œu™e þ2wykŒ
ÚkE. ƒk¤fku ™f÷ f2u Au. 5kX ¼sðe þfu Au. y™u Xêkr[ºk 52 fkÞo f2e þfu Au. fËk[ yk 2eŒu
[kuff‚ ™kxf™e þYykŒ ÚkE nþu.
¼k2ŒeÞ 5ki2krýf fÚkkyku{kt Ëuð y™u Ëk™ðku ðå[u ÚkŒk ÞwØku rðÏÞkŒ Au. yk fÚkk™f™u
÷E™u 5úk[e™ fk¤{kt {níð5qýo ™kxfku ÷¾kÞk. ‚ki 5úÚk{ ¼2Œ{wr™yu ™kxÞþkMºk ™k{™wt ‚tþkuÄ™
2sw fÞwo. Œu{ýu y{]Œ{tÚk™ y™u y‚w2 52ksÞ suðk rðÏÞkŒ ™kxfku™wt ‚so™ fÞwo. ™kxÞþkMºk
5úMŒwrŒ f¤k™k ûkuºk{kt ÷¾kÞu÷ {nk™Œ{ økútÚk Au. ¼2Œ{wr™™e su{ s ¼k»k ™k{™k yLÞ yuf
{nk™ ™kxÞfk2 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ÚkE økÞk. Œu{ýu WËÞ™, 2k{kÞý, {nk¼k2Œ™e fÚkkyku™u
÷E™u Wå[ fkurx™k ™kxfku ykÃÞk. E.‚.5qðou 2 S ‚Ëe{kt 5Œtsr÷yu Œu{™k ‚w5rú ‚j økúÚt k {nk¼k»Þ{kt
™kxf™k rðrðÄ ytøkku rðþu rðMŒ]Œ Aýkðx f2e Au. su{kt f¤kfk2ku, ‚tøkeŒ, 2tøk¼qr{, 2‚ suðe
5úMŒwrŒ™u Ëþkoðe Au. su™u fk{‚ðÄk y™u ƒk÷eƒtÄk Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
yk 5úMŒwrŒ f÷k™k ‚tË¼o{kt ¼2Œ{wr™yu ™x(ÃkwY»k f÷kfk2) y™u ™xe(Mºke f÷kfk2),
‚tøkeŒ, ™]íÞ, ‚tøkeŒ™k ðkãku, ‚tðkËku, rð»kÞku y™u 2tøk{t[™e rðMŒ]Œ [[ko f2e Au. yk 52Úke
yk5ýu fne þfeyu fu ¼2Œ{wr™™k ‚{Þ Ë2r{Þk™ ™kxfu Wå[ MŒ2 5úkÃŒ fÞwo nŒwt. ¼2Œ{wr™™e
árüyu ™kxf ‚t5uúøkký™wt ‚t5wýo {kæÞ{ Au. Œu{ýu ™kxf™k yuf ‚e{kƒtÄ rðMŒk2™e 5ý ‚tfÕ5™k

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku yk5e Au. Œu{™k økútÚk{kt þi÷wtøkk ™k{™e yuf rðrþ»x skrŒ™ku WÕ÷u¾ Au. su ÄtÄkËk2e ™kxÞ{tz¤eyku
MÚkkÃkíÞ
[÷kðŒe nŒe. ‚kn‚fÚkkyku™u ™kxf{kt ðýe ÷uðk™wt ¾wƒ ÷kufr5úÞ ƒLÞw nŒwt. ™kxf{kt yk fÚkkyku™u
økkðk™wt 5ú[r÷Œ ƒ™Œk. fwþe÷ð ™k{™k yuf ÔÞð‚krÞf økkÞf ðøko™ku 5ý WË¼ð ÚkÞku.
ƒwæÄ y™u {nkðe2™k ‚{Þ{kt ™kxf yu ƒt™u Ä{kuo™k r‚jktŒku™u ÷kufku ‚wÄe 5nkut[kzðk™wt
LkkUÄ ‚ƒ¤ {kæÞ{ nŒw. yk{s™Œk™u rþrûkŒ f2ðk ÷½w™krxfkyku y™u ÷ktƒk ™kxfku 5ý ¼sðkŒk
nŒk. ‚tøkeŒ y™u ™]íÞ 5ý ™kxf™ku 5ú¼kð ðÄk2ðk{kt yøkíÞ™ku ¼køk ¼sðŒk.
10{e ‚Ëe ‚wÄe™k ¼k2Œ{kt rþrûkŒ ÷kufku ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt ÔÞðnk2 f2Œk nŒk. ŒuÚke
™kxfku{kt {kuxu ¼køku yk ¼k»kk™ku 5úÞkuøk ÚkŒku. Œu{ AŒkt r™B™ ðøko™k 5kºkku(Ëk‚ y™u Ëk‚eyku) ŒÚkk
{rn÷kyku™e ¼k»kk 5úkf]Œ 2nuŒe. fkirxÕÞ™wt yÚkoþkMºk, ðkíMÞkÞ™™wt fk{‚wºk, fkr÷Ëk‚™wt
yr¼¿kk™þkfwtŒ÷{ suðk ™kxfku Œu fk¤™k rðÏÞkŒ ™kxfku nŒk. su ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt ÷¾kÞk nŒk.
¼køkku 13 sux÷k 5úÏÞkŒ ™kxfku™e 2[™k f2e nŒe. 10 {e ‚Ëe™k ytŒ ‚wÄe{kt ™kxf{kt 5úkf]Œ
¼k»kk™ku 5úÞkuøk ½ýku ðÄŒk. 5úkf]Œ ™kxfku 5ý ÷kufr5úÞ ÚkÞk nŒk. ÷øk¼øk 14{e ‚Ëe Ë2r{Þk™
ÚkE økÞu÷ rðãk5rŒ ¼k2Œ™k WŒ{ fkuxe™k ™kxÞfk2 nŒk. su{ýu rntËe y™u yLÞ 5úkËurþf
¼k»kkyku™u økeŒku{kt Zk¤e™u ™kxfku™e 2[™k f2e nŒe. W{k5rŒ r{© y™u þk2Ëk Œ™Þk 5ý yk
‚{Þ™k skýeŒk ™kxÞfk2ku nŒk.
™kxf™k {wÏÞ ƒu 5úfk2ku yk5ýu skuEyu Aeyu. yuf þkMºkeÞ su{kt rð»kÞ™wt ‚tfw÷5ýwt y™u
™kxf™k rðrþ»x ÷ûkýku™e ƒk2efkE™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. sÞk2u ƒesku 5úfk2 ÷kuf™kxÞ su MðÞtMVw2eŒ
fu ‚ns ™kxf™wt MðY5 nŒw. Œu{kt ÷kufƒku÷e™ku W5Þkuøk ÚkŒku. ŒuÚke ¼k2Œ™k rðr¼L™ 5úktŒku{kt
rðr¼L™ 5úfk2™k ÷kuf™kxÞku rðfMÞk. ‚tøkeŒ y™u ™]íÞ ‚kÚku™e yr¼™Þ f÷k ¾twƒ 5ú[r÷Œ ÚkE.
ykðk {níð5qýo 5úËuþku y™u Œu{™e ™kxÞf÷k™u skuEyu Œku,
(1) ƒtøkk¤{kt skºkk, feŒo™eÞk ™kxf
(2) rƒnk2{kt rƒËuþeÞk
(3) 2ksMÚkk™{kt 2k‚, Íq{2 y™u Zku÷k {kY
(4) W¥k25úËuþ{kt 2k‚, ™kixtfe, ~ðktøk y™u ¼ktz
(5) økws2kŒ{kt ¼ðkE
(6) ÷k2eŒ y™u Œ{kþk
(7) Œr{÷™kzw, fu2÷ y™u fýkoxf{kt fÚkf÷e y™u Þûkøkk™
fwtŒ÷u&ð2 ËiíÞ{ ™k{™k ™kxf™k {kæÞ{Úke yk5ýu skýe þfeyu Aeyu fu fkr÷Ëk‚

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
økwÃŒfk¤{kt ÚkE økÞk nŒk.
MÚkkÃkíÞ
Zku÷, f2Œk÷, {tS2k, ¾ts2e suðk ðkãku ÷kuf™kxÞ{kt ð52kŒk nŒk.
{æÞÞwøk ‚tøkeŒ y™u ™]íÞûkuºku ‚{]æÄ nŒku. 52tŒw yk fk¤{kt ™kxf™u ðÄw {níð {éÞw ™
nŒw. skufu ðkrsËy÷e þkn suðk f÷k2r‚fu ™kxf™wt ‚t2ûký fÞwo nŒw. Œu f÷kfk2ku™u ™kxfku{kt ¼køk
LkkUÄ
÷uðk 5úkuí‚krnŒ f2Œku y™u ‚nkÞ 5ý. Ërûký ¼k2Œ{kt ÷kufƒku÷e{kt ¼sðkŒk ÷kuf™kxfku ½ýk
÷kufr5úÞ nŒk.
¼k2Œ{kt ytøkuúsku™k rðsÞÚke ‚{ks™k MðY5{kt 5ý 52eðŒo™ ykÔÞwt. 18{e ‚Ëe{kt
yuf ytøkuúsu fku÷fkŒk{kt 2tøk¼qr{™e MÚkk5™k f2e. yuf 2rþÞ™ ™kxÞfk2 nku2urþ{ ÷uƒuËuðu ƒtøkk¤e
2tøk¼qr{™e MÚkk5™k f2e. su™u ¼k2Œ{kt ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ 2tøk¼qr{™wt 5úÚk{ ‚ku5k™ økýkðe þfkÞ.
ytøkuúS ™kxfku su{kt ¾k‚ f2e™u þuf‚5eÞ2™k ™kxfkuyu ¼k2ŒeÞ ™kxfku W52 ¾kM‚ku 5ú¼kð W¼ku
fÞkuo. yk ‚{Þ™k rþrûkŒ ¼k2ŒeÞkuyu ‚tþkurÄŒ f2u÷k Mxus, 52t52køkŒ ¾wÕ÷k {t[kuÚke r¼L™
nŒk. su{kt ¾ut[e þfkÞ Œuðk 5zËk y™u ƒË÷kŒk á~Þku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. {wtƒE{kt MÚk5kÞu÷ yuf
5k2‚e 2tøk¼qr{ ‚tMÚkkyu 2tøk¼qr{™ku ÔÞð‚krÞf nuŒwyku {kxu 5ý W5Þkuøk ÚkE þfu Au Œuðwt MÚkkr5Œ
fÞwot. ™kxfku{kt nðu f2wýk, nkMÞ y™u ™øk2Sð™™e srx÷Œkyku 5ý 2sw Úkðk ÷køke. yux÷wts
™rn Œu rðr¼L™ 5úkËurþf ¼k»kkyku{kt 5ý ÷¾kðk ÷køÞk. ‚kÚkku‚kÚk skºkk, ™kixft e, ÏÞk÷(2ksMÚkk™e
÷kuff÷k) y™u ™k[ suðe ÷kuf™kxfku™e þi÷e rðMŒ2e. 5úMŒwrŒ f¤kyku™u y‚2fk2f yuf yLÞ
5r2ƒ¤ nŒw, ÷kuf™kxfku™u þkMºkeÞ MðY5ku{kt Zk¤ðk. yk f¤k ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rððu[fkuyu 5kuŒk™e
f¤k™u yk{s™Œk™e ‚uðk™k {kæÞ{ Œ2efu W5Þkuøk{kt ÷uðk™wt ™¬e fÞwot. Œu™u {kxu Œu{ýu ÷kuff÷k™ku
yk©Þ ÷eÄku. ™kxf ÷¾ðk™e ƒkƒŒ{kt 5ý yk s rMÚkrŒ Wí5L™ ÚkE. {æÞÞwøk{kt ÷¾kÞu÷ yuf
{níð5qýo ™kxf rðãk‚wtË2 52 ƒtøkk¤e ÷kuff÷k skºkk™ku 5ú¼kð nŒku. yux÷wts ™rn. {nk™frð
sÞËuð™k økeŒøkkurðtË 52 feŒo™eÞk ™kxf y™u Þkºkk™ku 5ú¼kð M5ü Ëu¾kÞ Au. su{kt f]»ý™e fÚkkyku™u
2sw f2ðk{kt ykðe Au.
ðŒo{k™ ‚{Þ{kt yk f÷k{kt y™uf 5úÞkuøkku ÚkÞk Au. su{kt 5k&[kíÞ 5ú¼kð árüøkku[2 ÚkkÞ
Au. þt¼wr{ºk, ViÍ÷ y÷fkÍe, ƒkË÷ ‚2fk2 y™u ðe. su. Œutzw÷f2 Œu{kt yøkuú‚2 Au. yíÞk2u su
rðr¼L™ 5úfk2™e þi÷eyku 5ú[r÷Œ Au. Œu{k,
y. Mxux rÚkÞux2({t[ 2tøk¼qr{)
ƒ. 2uzeÞku ™kxf
f. ™wffz fu þu2e™kxf
z. yuf5kºkeÞ yr¼™Þ

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku R. ‚tøkeŒ ™kxf
MÚkkÃkíÞ
E. ÷½w ™kxefk
W. yufktfe
LkkUÄ ‚so™kí{f ‚krníÞyu ™]íÞ y™u ™kxÞ™u Wskøk2 f2ðk{kt {níð5qýo Vk¤ku ykÃÞku Au.
Œuýu r[ºkf¤k™u 5ý yux÷twt s rðf‚kÔÞwt Au. su{ fu, sÞËuð™k økeŒøkkurðtË{u 13 {e ‚Ëe{kt ‚{økú
5úMŒwrŒ f÷kyku 52 {nk™ 5ú¼kð W¼ku fÞkuo. su yk5ý™u ™]íÞ y™u ™kxfku™k Œ{k{ ûkuºkku{kt
¼k2Œ¼2{kt skuðk {¤u Au. {rý5w2 y™u yk‚k{ suðk 5qðeoÞ 5úËuþkuÚke ÷E økws2kŒ™k 5r&[{
¼køk ‚wÄe y™u {Úkw2k y™u ð]tËkð™ suðk W¥k2eÞ ûkuºkkuÚke ÷E Œr{÷™kzw y™u fu2÷ suðk Ërûký™k
5úËuþku ‚wÄe yk y‚2 rÍ÷kE Au. økeŒøkkurðtË{™e {kuxk 5ú{ký{kt nMŒ5úŒku ŒiÞk2 ÚkE suýu ¼k2ŒeÞ
5úËuþku{kt 5úMŒwrŒ f÷k™k rðfk‚{kt {níð5qýo ÞkuøkËk™ ykÃÞwt. ði»ýð Ä{o™k rðfk‚u 5ý ™]íÞ,
™kxf y™u ‚tøkeŒ™k rðfk‚{kt yøkúøkÛÞ Vk¤ku ykÃÞku.
12.8 fux÷kf {níð5qýo ™kxfku y™u Œu™k 2[rÞŒkyku:
™kxf yu yuf yuðe f÷k Au. su™e ¼k2Œ{kt yirŒnkr‚f 5]»X¼qr{ ¾wƒ ÷ktƒe Au. Œu™e
rð&÷u»kýkí{f ‚{eûkk y™u ÔÞkf2ýrð»kÞf yÇÞk‚ ¼2Œ{wr™™k ™kxÞþkMºk{kt skuðk {¤u Au.
Œu{™k yk økútÚk{kt yu MÃkü Ëþkoðu Au fu ‚tøkeŒ y™u ™]íÞ ™kxf™k yrð¼ksÞ ytøkku Au. 2k{kÞý,
{nk¼k2Œ, fkr÷Ëk‚ îk2k ÷¾kÞu÷ ™kxfku ¼køkk y™u ƒký¼è îk2k ÷¾kÞu÷ ™kxfku yk ºkýuÞ
f¤kyku™k ‚tr{©ý™k W¥k{ WËkn2ýku Au. fux÷kf rðÏÞkŒ ™kxfku™e ÞkËe ™e[u yk5u÷e Au.
y.™t. ™kxf™wt ™k{ ÷u¾f
1. {u½ËqŒ{T fkr÷Ëk‚
2. yr¼¿kk™þkfwtŒ÷{T fkr÷Ëk‚
3. 5Ë{kðŒe {Äw‚wË™
4. n»ko[r2Œ{T ƒký¼èt
5. ™e÷Ëuðe ¼k2ŒuLËw
6. ‚íÞnr2&[tËÙ ¼k2ŒuLËw
7. ytÄu2™øk2e ¼k2ŒuLËw
8. [tËÙkð÷ sÞþtf2 5ú‚kË
9. yskŒþºkw sÞþtf2 5ú‚kË

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
10. 2ksÞ©e sÞþtf2 5ú‚kË
MÚkkÃkíÞ
11. [tËÙøkwÃŒ sÞþtf2 5ú‚kË
12. 5úkÞr&[Œ sÞþtf2 5ú‚kË
13. f2wýk÷Þ sÞþtf2 5ú‚kË LkkUÄ
1. ™kxf™wt þYykŒ™tw MðY5 fuðwt nŒwt ?

................................................................................
2. ¼2Œ{wr™™k ƒu ™kxfku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................
3. ¼2Œ{wr™™e árüyu s™‚kÄk2ý™u ‚tËuþ yk5ðk™wt ‚t5wýo {kæÞ{ fÞwt Au ?
................................................................................
4. fÞk ‚{wËkÞ ÔÞð‚krÞf ™kxÞft5™eyku™e þ2wykŒ f2e.
................................................................................
5. fwþe÷ð fkuý nŒk.
................................................................................
6. ðŒo{k™ ‚{Þ{kt fÞk rðr¼L™ 5úfk2™e ™kxÞþi÷eyku skuðk {¤u Au.
................................................................................
7. fkr÷Ëk‚™k fkuE5ý ƒu ™kxfku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................
8. 5Ë{kðŒe™k 2[rÞŒk fkuý nŒk.
................................................................................
9. sÞþtf2 5ú‚kË™k ƒu ™kxfku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 12.9 ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5úMŒwrŒ f÷kyku™wt MðY5 :
MÚkkÃkíÞ
¼k2Œ{kt ™]íÞ, ‚tøkeŒ y™u ™kxf yu{ ºkýuÞ 5úMŒwrŒ f÷kyku ðŒo{k™{kt ¾kM‚e rðf‚e
Au. AuÕ÷k 50 ð»kkuo{kt økktÄðo {nkrðãk÷Þ y™u 5úÞkøk ‚tøkeŒ ‚r{rŒ suðe ‚tøkeŒ ‚tMÚkkykuyu
þkMºkeÞ ‚tøkeŒ y™u ™]íÞ™k 5úrþûký{kt Wíf]ü fkÞo fÞwo Au. y™uf þk¤kyku, {nkþk¤kyku y™u
LkkUÄ rð&ðrðãk÷Þkuyu yk f¤kyku™u 5kuŒk™k yÇÞk‚fú{{kt 5ý MÚkk™ ykÃÞwt Au. ¾u2økZ ¾kŒu ykðu÷
ELËe2k f÷k ‚tøkeŒ rð&ðrðãk÷Þ yk ûkuºku yøkúøkÛÞ økýkðe þfkÞ. fÚÚkf fuLËÙ, ™uþ™÷ Mfq÷
ykuV zÙk{k, ¼k2ŒeÞ f÷k fuLËÙ y™u yLÞ ½ýe ‚tMÚkkyku 5kuŒk™e 2eŒu yk f¤kyku™ku 5ú[k2-5ú‚k2
f2u Au. ‚tøkeŒ 5r2»kËku, ƒuXfku, ÔÞkÏÞk™{k¤kyku y™u r™Ëþo™ku 5ý ÞkuskŒk 2nu Auu. ‚tøkeŒfk2ku,
Œs¿kku, ‚tøkeŒ rþûkfku y™u rððu[fku yk f¤k™u ÷kufr5úÞ ƒ™kððk 5úÞí™þe÷ hÌkk Au. M5ef{ufu
‚tøkeŒ ™kxf yfkË{e suðe ‚tMÚkkyku hk»xÙeÞ y™u yktŒ2hk»xÙeÞ MŒ2u ¼k2ŒeÞ 5úMŒwrŒ f¤k™u
rðfr‚Œ y™u ‚t2rûkŒ f2ðk {níð5qýo 5úÞí™ku f2u Au.
yktŒ2hk»xÙeÞ fûkkyu yk ûkuºku ‚tøkeŒfk2kuyu {nk{w÷w ÞkuøkËk™ ykÃÞwt Au. 5trzŒ 2rðþtf2,
WMŒkËy÷e yfƒ2¾k™ y™u WMŒkË yÕ÷k2¾kt ¾k™u þ2w f2u÷e ‚tøkeŒ ‚tMÚkkyku ¾qƒ 5úrŒrcŒ
‚tøkeŒ fuLËÙku Œ2efu skýeŒe Au. yk ‚tMÚkkyku rðËuþeyku™u ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ™ku 5r2[Þ f2kðu Au.
rðËuþku{kt y™uf rð&ðrðãk÷Þku{kt ¼k2ŒeÞ 5úMŒwrŒ f÷k™k y÷øk rð¼køkku Au. su{kt rðãkÚkeoyku™u
5Ëðe 5ý yu™kÞŒ ÚkkÞ Au. ‚{økú rð&ð{kt ¼k2ŒeÞ f÷kfk2ku™u 5kuŒk™e f÷k™wt r™Ëþo™ f2ðk
yk{tºký 5ý {¤Œk 2nu Au. y™uf Wí‚ðku{kt ¼køk ÷uðk y™u ¼k2ŒeÞ f÷k™wt r™Ëþo™ f2ðk
Œuyku™u ¾k‚ yk{trºkŒ f2kÞ Au. ELzeÞ™ fkWrL‚÷ ykuV fÕ[2÷ 2e÷uþ™(Þnn[ - ¼k2ŒeÞ
‚ktMf]rŒf ‚tƒtÄ Ãkrh»kË), {e™eMxÙe ykuV nÞw{™ r2‚ku‚o zuð÷5{uLx, {k™ð ‚t‚kÄ™ rðfk‚
{tºkk÷Þ) suðe hk»xÙeÞ y™u yktŒ2hk»xÙeÞ fûkk™e ‚tMÚkkyku Þwðk™ f÷kfk2ku y™u 5úÏÞkŒ f÷kfk2ku™u
y™wËk™, rþ»Þð]rŒ, ‚tþkuÄ™ {kxu™e ‚økðz(r2‚[o Vu÷kuþe5) Y5u 5úkuí‚kn™ yk5e ¼k2ŒeÞ
‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf™u rð&ðfûkkyu 5ú‚2kðu Au. yux÷wts ™rn ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™™k y™uf
fkÞofú{ku Œu™k ™usk ™e[u ÞkuS™u r™2tŒ2 Œu™ku 5ú[k2-5ú‚k2 5ý f2u Au.
12.10 {k™ð ÔÞÂõíkíð™k rðfk‚{kt f÷kMðY5ku™wt 5úËk™ :
f÷k {k™ð™k ÔÞÂõíkíð™u rðf‚ðk{kt ¾qƒ {kuxku ¼køk ¼sðu Au. {Lkw»Þ™k ykí{k ‚wÄe
5nkut[e™u yuf y÷kuirff ¼kð søkŒ W¼wt f2u Au. f÷k™wt ¿kk™ y™u r™Ëþo™ f÷kfk2ku™k ÔÞÂõíkíð™u
rðf‚kðu Au. Œu™kÚke f÷kfk2™k Sð™{kt þktrŒ, 5uú{, Mðkr¼{k™™k økwýku fu¤ðkÞ Au. ykí{rð&ðk‚
y™u Œ{k{ ‚t½»kkuo™ku ‚k{™ku f2ðk™wt ‚k{ÚÞo 5ý 5úkÃŒ ÚkkÞ Au. ™fk2kí{f ÷køkýeyku yk f÷kyku™k
‚t5fo{kt ykððkÚke Ëq2 ÚkkÞ Au.

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
5kXøkŒ 5ú&™ku 12.5 MÚkkÃkíÞ
™e[u sýkðu÷ 5ú&™ku™k W¥k2ku yk5ku.

1. ¼k2Œ ‚2fk2™k Œu rð¼køk™wt ™k{ yk5ku su 5úMŒwrŒ f÷k™k ºkýuÞ MðY5ku™u rðf‚kððk
LkkUÄ
{ËËY5 ÚkkÞ Au.
................................................................................
2. yuðe yuf yktŒ2hk»xÙeÞ fu hk»xÙeÞ fûkk™e ‚tMÚkk™wt ™k{ yk5ku su 5úMŒwrŒ f÷k™k rðfk‚{kt
fkÞo f2u Au.
................................................................................
3. ‚2fk2 rðÏÞkŒ f÷kfk2ku™u fuðe 2eŒu ‚nkÞ f2u Au.
................................................................................
4. yk5ý™u 5úMŒwrŒ f÷kyku fE ƒkƒŒku{kt {ËËY5 ÚkkÞ Au.
................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk
• ‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf suðk f÷k™k ºký MðY5ku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k yr¼L™ ytøkku Au.
• yk5ýu ™kxÞþkMºk™k 2[rÞŒk ¼2Œ{wr™™k ™kxÞûkuºku ÞkuøkËk™ {kxu }ýe Aeyu.
• ¼k2Œ{kt y™uf ð»kkuo™e 2ksfeÞ WÚk÷5kÚk÷ 5ý yk f÷k MðY5ku™ku 5ú¼kð ½xkze þfe
™Úke.
• s™‚k{kLÞ y™u rðþu‚¿kkuyu f÷k MðY5ku™u þkMºkeÞ 2eŒu xfkðe 2k¾ðk fXe™ 5r2©{
f2e Œu™k 5ú‚k2 yÚkuo 5wc¤ fkÞo fÞwo Au.
• ¼k2ŒeÞ 5úMŒwrŒ f¤kyku 52 5k&[kíÞ 5ú¼kð {nËytþu y™u yøkíÞ™ku hÌkku Auu.
• yksu 5ý ¼k2Œ y™u ¼k2Œ ƒnk2 yk f÷kMðY5ku™wt økki2ð 2nÞwt Au.

r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
5kXkLŒ 5ú&™ku
1. ¼k2ŒeÞ 5úMŒwrŒ f÷kyku™ku WÆuþ y™u ÷kûkrýfŒkyku sýkðku.

LkkUÄ 2. ¼k2Œ{kt 5úMŒwrŒ f÷k™k rðfk‚™wt 2u¾kr[ºk ŒiÞk2 f2ku.
3. ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ{kt ykðu÷ 5r2ðŒo™™wt {qÕÞktf™ f2ku.
4. ÷kuføkeŒku™wt 5úMŒwrŒ f¤k{kt þwt MÚkk™ Au. fux÷kf ÷kuføkeŒku™e [[ko f2ku.
5. þkMºkeÞ ™]íÞ™wt {níð™wt ÷ûký þwt Au.
6. ¼k2Œ™k fux÷kf þkMºkeÞ ™]íÞku™k ™k{ yk5ku.
7. ¼k2Œ{kt rƒúxeþ ‚k{úksÞ™ku WË¼ð ÚkŒkt ™kxf™k ûkuºku {níð5qýo 52eðŒo™ ykÔÞk. yk
rðÄk™™u rðMŒ]Œ 2eŒu ‚{skðku.
8. 5úMŒwrŒ f÷kykuyu ¼k2Œ™k rðfk‚{kt {níð5qýo ¼køk ¼sÔÞku - [[kuo.
5kXøkŒ 5ú&™ku™k sðkƒku 12. 1
1. ™]íÞ, ™kxf y™u ‚tøkeŒ

2. Œu s™‚kÄk2ý™u rþrûkŒ f2ðk™wt {kæÞ{ nŒwt.
3. ¼2Œ{wr™™wt ™kxÞþkMºk su E.‚.5qðuo 2 S ‚ËeÚke E.‚.™e 2 S ‚Ëe Ë2r{Þk™ 2[kÞwt
nŒwt.
4. {kŒtøk™wt ƒ]nËþe
5. ƒ]nËþe
6. 264 sux÷k 2køkku Mk{krðü Au.
7. 2kÄk-f]»ý™k 5uú{™wt yk÷u¾™
8. þið ‚tŒku ™Þ™k2ku y™u ði»ýð ‚tŒku y÷ðk2ku.
9. Eƒúkrn{ ykrË÷þk ƒesk
10. Œu{™u ™ðe™ 2køk 5ú[r÷Œ fÞko nŒk.

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
12. 2
MÚkkÃkíÞ
1. y. WŒ2 ¼k2Œ{kt rnLËwMŒk™e þkMºkeÞ ‚tøkeŒ
ƒ. Ërûký¼k2Œ{kt fýkoxf ‚tøkeŒ
2. Äúw5Ë, Ä{k2, Xw{2e, ¾Þk÷ y™u xÃ5k LkkUÄ
3. Œu økwY-rþ»Þ 52t52k™e rðrþ»x þi÷e Au.
4. sÞ5w2 ½2k™k, rf2k™k ½2k™k y™u øðkr÷Þ2 ½2k™k
5. {wÏÞ r™Ëuoþ™
6. y. ~Þk{þkMºke
ƒ. íÞkøk2ksk
f. {wÚÚkwMðk{e
z. 5w2tË2Ëk‚
7. ðkt‚¤e, ðeýk, ™kËMð2t, {]Ëtøk y™u ½kx{
8. y. fýkoxf ‚tøkeŒ™wt yÕ5k™k yu rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™k yk÷k5 ‚kÚku ‚kBÞ Ä2kðu Au.
ƒ. fýkoxf ‚tøkeŒ™wt rŒ÷k™k yu rnLËwMŒk™e ‚tøkeŒ™k Œ2k™k ‚kÚku ‚kBÞ Ä2kðu Au.
f. ƒt™u þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™k 5úfk2ku Œk÷ y™u Œk÷{ 52 ¼k2 {wfu Au.
9. y. {ktz-2ksMÚkk™
ƒ. ¼rxÞk÷e-ƒtøkk¤
10. Œu Sð™™e Œ{k{ ½x™kyku™u ‚kËk økeŒku îk2k yk÷u¾u Au.
12.3
1. ƒúñktz™wt ‚so™ y™u rð‚so™
2. Œu ™]íÞ y™u ÷kuf™]íÞ™wt yuf þkMºkeÞ MðY5 Au.
3. rƒnw - yk‚k{
øk2ƒk - økws2kŒ
¼ktøk2k y™u røkœk - 5tsk

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku ðkt‚™]íÞ - r{Íku2{
MÚkkÃkíÞ
fku÷e™]íÞ - {nkhk»xÙ({kAe{k2ku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ™]íÞ)
Äw{÷ - fk~{e2
LkkUÄ AkW - ƒtøkk¤
4. y. ™]Œk(5Ë ‚t[÷™)
ƒ. ™]íÞ(ytøk ‚t[÷™)
f. ™kxÞ(yr¼™Þ)
5. 5trzŒ rƒ2sw {nk2ks, 5trzŒ þt¼w {nk2ks, ‚eŒk2k Ëuðe, 5trzŒ økku5e f]»ý y™u 5trzŒ
÷åAw {nk2ks
6. y. økeŒk [tËÙ™
ƒ. zku. 5Ë{k ‚wƒú{ÛÞ{
f. ©e{Œe ‚2kusk ðiã™kÚk™
12.4
1. ƒk¤fku™k yr¼™Þ, ÔÞtøk y™u Xêkr[ºkku{ktÚke
2. y‚w2 52ksÞ y™u y{]Œ{tÚk™
3. ™kxf
4. þi÷wøkk
5. ÔÞð‚kÞe f÷kfk2ku îk2k ™kxÞkí{f 2eŒu økðkŒe {nkÃkwY»kku™e økkÚkkyku
6. y. Mxus rÚkÞux2
ƒ. 2urzÞku rÚkÞux2
f. ™wffz yÚkðk þu2e ™kxf
z. ‚wû{™kxf(yuf ÔÞÂõík îk2k yr¼™eŒ)
R. ‚tøkeŒ rÚkÞux2
E. ÷½w™kxf

Indian Painting
{kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
W. yuf5krºkÞ yr¼™Þ
MÚkkÃkíÞ
7. y. {u½ËqŒ{T
ƒ. yr¼¿kk™þkfwtŒ÷{T
8. {Äw‚wË™ LkkUÄ
9. y. yskŒþºkw
ƒ. [tËÙøkwÃŒ
f. 5úkÞr&[Œ
z. 2ksÞ©e
R. f2wýk÷Þ
12.5
1. yu{.yu[.yk2.ze.
2. ykE.‚e.‚e.yk2.
3. f÷kfk2ku™u y™wËk™, Vu÷kuþe5, Mfku÷2þe5 yk5e™u y™u fkÞofú{ku økkuXðe™u {ËË f2u Au.
4. 5úMŒwrŒ f÷k yk5ý™u {k™r‚f þktrŒ, Œ{k{ 5úíÞu 5uú{, ykí{rð&ðk‚ y™u ‚t½»kkuo ‚k{u
÷zðk™e þÂõík yk5u Au.

{kuzâw÷ - 5 ¼khíkeÞ MÚkkÃkíÞ
r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
LkkUÄ
13
¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ
yk5ýu yu {níð5qýo ‚{Þ™wt M{2ý f2eyu Aeyu fu sÞk2u yksÚke 4500 ð»ko 5qðou ¼k2Œ{kt
{nk™ ‚ÇÞŒk™ku WË¼ð ÚkÞku. suýu yk5ýk Sð™ y™u ‚{ks 52 Ÿtze y‚2 5kÚk2e Au. Þw™uMfkuyu
830 sux÷k rð&ð ðk2‚k™k MÚk¤ku sknu2 fÞko Au Œu{kt™k 26 sux÷k MÚk¤ku ¼k2Œ™k Au. þwt yk yuf
yuðe ‚krƒŒe ™Úke fu suýu 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ‚so™kí{f ûkuºku y™u ykiãkurøkf ûkuºku {nk™ rðfk‚
‚kÎÞku nkuÞ. ¼k2ŒeÞ 5úsk™u {¤u÷e fwË2Œ™e yk ƒu™{w™ Ëuý fne þfkÞ. yuf Œ2V 5úkøk
yirŒnkr‚ffk÷e™ ¼e{ƒuŒfk™k økwVkr[ºkku Au. Œku ƒeS Œ2V {nk™ ¼ð™ku, 2ks{nu÷ku, {trË2ku,
{rMsËku, økw2wîk2k, [[o, MŒw5, fƒ2ku y™u þnu2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
rËÕne, ykøkúk, sÞ5w2, {wtƒE y™u f÷fŒk suðk þnu2ku 52 ™s2 ™kt¾eyu Œku yk5ý™u
y™uf ‚wtË2 E{k2Œku árüøkku[2 ÚkkÞ Au. su{kt™k fux÷kf M{k2fku, {nu÷ku, {trË2ku y™u M{]rŒr[Lnku
Œku E.‚.5qðuo™k 5ý Au. y™uf 5uZeykuyu MÚkk5íÞ™k yk ûkuºk{kt fk{ f2e™u yk5ý™u ferŒo y5kðe
Au. fk2ýfu MÚkk5íÞ f÷kþi÷e yu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt {níð5qýo 5k‚w Au. ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚™k ÷ktƒk
‚{Þ5x 52 Œu 5Úk2kÞu÷e Au. ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ™ku ‚kiÚke 5úÚk{ {níð5qýo 5w2kðku yk5ý™u nzÃ5eÞ
‚ÇÞŒk™e ™øk22[™k{kt skuðk {¤u Au. nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk ƒkË ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞþi÷e rntËw, ƒkiæÄ
y™u si™ þi÷eyku{kt rð¼kSŒ ÚkkÞ Au. sÞk2u {æÞfk÷e™ ‚{Þ{kt Vk2‚e y™u 5úkËurþf MÚkk5íÞ
þi÷eyku 5ý Œu{kt skuzkÞ Au. íÞk2ƒkË ‚ktMÚkkr™f ¼k2Œ{kt 5k&[kíÞ MÚkk5íÞ þi÷eyku skuðk {¤u
Au. yk 52Úke yu{ fne þfkÞ fu ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k yu 5úkËurþf þi÷eyku y™u rðËuþe
MÚkk5íÞþi÷eyku™wt ‚tr{©ý Au. 52tŒw 5kuŒk™k ÷ûkýku{kt yskuz 5ý Au.

¼khíkeÞ MÚkkÃkíÞ {kuzâw÷ - 5
r[ºkf¤k,
nuŒwyku MÚkkÃkíÞ
yk 5úf2ý™wt yæÞÞLk fÞko ƒkË Œ{u

• ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷kþi÷e™k ÷ûkýku™u Œðk2e¾ðk2 ‚{S þfþku.
LkkUÄ
• ‚{Þk™w‚k2 ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞf÷k™u {w÷ðe þfþku.
• çkkiæÄ y™u si™ Ä{o™wt ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ þi÷e{kt 5úËk™ skýe þfþku.
• økwÃŒ 2kskyku, 5Õ÷ð 2kskyku y™u [ku÷ 2kskykuyu ¼k2Œ™k {trË2 MÚkk5íÞ ûkuºku f2u÷
{níð5qýo fkÞkuo™u skýe þfþku.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ þi÷e 52 5zu÷ rðr¼L™ y‚2ku™u skýe þfþku.
• ‚ktMÚkkr™f ¼k2Œ{kt WË¼ð 5k{u÷ {níð5qýo MÚkk5íÞ þi÷e™ku yÇÞk‚ f2e þfþku.
13.1 MÚkk5íÞ: ¼k2ŒeÞ 5r25uúûÞ{kt WË¼ð
MÚkk5íÞ yu fkuE ykÄwr™f yðÄk2ýk ™Úke. 5úk[e™fk¤{kt {k™ð økwVk{kt 2nuðk™wt þeÏÞku Œu
‚kÚku s Œu™ku sL{ ÚkÞku. sÞk2u økkZ støk÷ku™k 5úkf]rŒf r™ðk‚{ktÚke Œu ƒnk2 ™eféÞku íÞk2u 5kuŒk™k
r™ðk‚ ƒ™kððk y™u Œu™u rMÚk2 f2ðk™wt þY fÞwot. ðÄk2ku {kuxk y™u Wíf]ü søkkyku™e þkuÄ{kt Œu™wt
f÷kí{f ¿kk™ 5úøkx ÚkÞwt. Œuýu 5kuŒk™e yktŒr2f ‚kitËÞo árüÚke r™ðk‚ku ƒktÄðk™wt þY fÞwot. su ykn÷kËf
÷køkŒk nŒk. ykðe 2eŒu MÚkk5íÞ™ku sL{ ÚkÞku y™u ykð~ÞfŒkyku y™w‚k2 fÕ5™k, ‚k{økúe,
fkiþÕÞ, ‚kÄ™ku, søkkyku ƒktÄfk{ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ {k™ðþrfŒ y™u fk{Ëk2ku™e ûk{Œkyku™ku ‚{LðÞ
ÚkÞku.
MÚkk5íÞ MðY5ku y™u r™{koý™e rðøkŒku: t rðr¼L™ ‚{Þu MÚkk5íÞ f¤k{kt MÚkkr™f y™u
5úkËurþf ‚ktMf]rŒf 52t52kyku y™u ‚k{krsf sY2eÞkŒku, ykrÚkof ‚{]ræÄ, Äkr{of 2eŒ2eðksku ðå[u
‚k{tsMÞ MÚk5kŒw skuðk {¤u Au. ŒuÚke yk f¤k™ku yÇÞk‚ yk5ý™u ‚ktMf]rŒf rðrðÄŒk™wt yæÞÞLk
f2ðk{kt {ËËY5 ÚkkÞ Au.
¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞf÷k Ëuþ™k rðr¼L™ ¼køkku y™u 5úËuþku{kt swËkt swËkt ‚{Þu 5úøkx ÚkE.
5úkøkirŒnkr‚f y™u yirŒnkr‚f Þwøkku{kt ÚkÞu÷ WífúktrŒ™u ƒkË f2Œkt 5ý ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k ƒeS
½ýe yøkíÞ™e yirŒnkr‚f ½x™kykuÚke 5ý 5ú¼krðŒ ÚkE. su {nk™ ‚k{úksÞku y™u 2ksðtþku™k
WíÚkk™ y™u 5Œ™ ÚkÞk Œu{ýu 5kuŒk™e 2eŒu MÚkk5íÞ f÷k™k rðfk‚ 52 5ú¼kð 5kÚkÞkuo y™u MÚkk5íÞ
f÷k™e WífúktrŒ™u ykfk2 ykÃÞku. su{kt rðËuþe y‚2ku 5ý ‚{krðü Au. Œku ‚kÚku ‚kÚku Ëuþ™k rðr¼L™
¼køkku 5ý y‚2 f2Œk Au. ykðku yk5ýu ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k™e rðfk‚ 5úrfúÞk 52 árü5kŒ
f2eyu.

r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
13.2 nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™ku Þwøk
nzÃ5k y™u {kunutskuËzku suðk nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™k y™uf MÚk¤kuyu ÚkÞu÷ Wí¾™™kuyu yu MÃkü
ËþkoÔÞwt Au fu yk ‚ÇÞŒk ykÄwr™f þnu2e ‚ÇÞŒk nŒe. su{kt rðrþü ™øk2 2[™k y™u Es™u2e
fkiþÕÞku sýkE ykðu Au. yíÞtŒ rðfr‚Œ økx2 Þkus™k y™u Þkus™kƒæÄ ŒiÞk2 ÚkÞu÷k {køkkuo y™u
LkkUÄ
r™ðk‚ku MÃkü5ýu Ëþkoðu Au fu ¼k2Œ{kt ykÞkuo™k ykøk{™5qðuo 5ý yuf yíÞtŒ rðfr‚Œ ‚ÇÞŒk™wt
yrMŒíð nŒw. r‚tÄw¾eý™e ‚ÇÞŒk(nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk)™k y™uf MÚk¤ku™wt Wí¾™™ rƒúrxþ ‚2fk2u
MÚkk5u÷ ¼k2ŒeÞ 5w2kŒíðeÞ ‚ðuûo ký rð¼køk îk2k f2ðk{kt ykÔÞwt nŒw.t nzÃ5eÞ ÷kufkuyu ºký 5úfk2™k
MÚkk5íÞ rðf‚kÔÞk nŒk. r™ðk‚MÚkk™ku, r5÷2ðk¤k ‚¼køk]nku y™u sknu2 ƒktÄfk{.
nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™e MÚkk5íÞ þi÷e™k {wÏÞ ÷ûkýku.
1. nzÃ5eÞ ð‚knŒku E.‚.5qðuo 3000 ð»ko™ku ‚{Þøkk¤ku Ëþkoðu Au.
2. fux÷ef {níð5qýo ð‚knŒku r‚tÄw ™Ëe™u rf™k2u {¤e ykðe Au. sÞkt 5w»f¤ 5ú{ký{kt 5kýe
W5÷çÄ nŒw. y™u r‚tÄw ™Ëe 5r2ðn™ {kxu ‚2¤ ‚kÄ™ nŒw. su™k îk2k ðu5k2-ðkrýsÞ,
y™ks y™u yLÞ ‚k{k™™wt 5r2ðn™ ÚkŒwt nŒwt. fwË2Œe 2eŒu s ™Ëe ‚w2ûkk 5w2e 5kzŒe
nŒe.
3. yk ‚ÇÞŒk™k ™øk2 MÚkk5íÞ™e yuf rðrþü ƒkƒŒ yu nŒe Œu rËðk÷kuÚke ½u2kÞu÷e nŒe.
4. r‚tÄw ¾eý ‚ÇÞŒk™k ÷kufku ƒktÄfk{ {kxu 5kfe Etxku™ku 5úÞkuøk f2Œk.
5. þnu2ku{kt 2MŒkyku yuf ƒesk™u fkx¾qýu fk5Œk nŒk.
6. fux÷kf rðþk¤ 5r2{kýÞwõík ¼ð™ku™k 5w2kðk 5ý ynet {¤e ykÔÞk Au. su ‚kðosr™f
¼ð™ku yÚkðk Œku ðneðxe ¼ð™ku fu ðu5k2e fuLËÙ nkuE þfu Au. MŒt¼kuðk¤k rðþk¤ ¾tzku y™u
rfÕ÷uƒtÄeðk¤k ¼ð™ku 5ý skuðk {¤u Au. ynetÞk {trË2™ku fkuE 5w2kðku 5úkÃŒ ÚkŒku ™Úke.
7. sknu2 {fk™ku su{kt fkuXk2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su{kt y™ks ‚tøkúrnŒ f2ðk{kt ykðŒwt Œu
y™ks™u yufXwt f2ðk™wt y™u ðnut[ýe f2ðk™e y¼wŒ5qðo ÔÞðMÚkk Ëþkoðu Au.
8. ynetÞk ykðk sknu™ ¼ð™ku W52ktŒ yuf yku2zk™k fk{Ëk2ku™k r™ðk‚MÚkk™ku 5ý {¤e
ykÔÞk Au.
9. nzÃ5eÞ ÷kufku {nk™ Es™u2ku nŒk su™tw á»xktŒ yk5ý™u {kuns tu kuËzku{kt {¤u÷ sknu2 M™k™køkk2
Y5u {¤u Au. su™u {nk™ M™k™køkk2 fnuðk{kt ykðu Au. Œu ðŒo{k™ M™k™køkk2™e su{ s
ƒtÄkÞu÷wt Au. Äkr{of 2eŒ2eðksku ‚kÚku Œu ‚tf¤kÞu÷wt nkuÞ Œu{ ÷køku Au. yux÷wt s ™rnt Œuyku

r[ºkf¤k,
þwØŒk™k ykøkúne nŒk Œuðwt 5ý Œu™kÚke Vr÷Œ ÚkkÞ Au. {kuxk ¼køk™k r™ðk‚MÚkk™ku{kt ƒkÚkY{
MÚkkÃkíÞ
y™u fwðk Œu yk ‚ÇÞŒk™e ™kutÄ5kºk ƒkƒŒ økýkðe þfkÞ.
10. fux÷ef søkkyku 52 ÔÞðrMÚkŒ rfÕ÷kyku Wí¾™™ îk2k {¤e ykÔÞk Au su ™øk2™k 5r&[{
¼køku ykðu÷k Au. su{kt sknu2 {fk™ku y™u fkuXk2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Œu™ku yÚko yuðku f2e
þfkÞ fu yk ™øk2ku 52 þk‚™ f2™k2 fkuE 2ks™irŒf ‚¥kk yrMŒíð Ä2kðŒe nþu. LkkUÄ
11. rËðk÷ðk¤k ™øk2ku™u V2Œe rfÕ÷uƒtÄe yuðwt 5ý Ëþkoðu Au fu ƒnk2e ykfú{ý xk¤ðk {kxu
yk 5úfk2™wt MÚkk5íÞ WË¼ÔÞwt nþu.
12. økws2kŒ{kt ykðu÷ ÷kuÚk÷ ™k{™k MÚk¤u ƒtË2™k yðþu»kku {¤e ykÔÞk Au. su MÃkü f2u Au fu
nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk ‚{wËÙe {køkuo ðu5k2-ðkrýsÞ{kt yøkúøkÛÞ nþu.
nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™e y‚kÄk2ý fu ™kutÄ5kºk ÷kûkrýfŒk yu ‚wykÞkursŒ økx2ÔÞðMÚkk nŒe.
½2ku™e ™k™e ™k™e 5kýe r™fk÷™e ™¤eyku™u ƒnk2 2MŒk 52 ykðu÷e {kuxe økx2 ÷kE™ ‚kÚku
skuzðk{kt ykðu÷e nŒe. yk ™efku Zktfðk™e ÔÞðMÚkk 5ý nŒe y™u Œu™u ‚kV f2ðk ¾w÷e þfu Œuðk
Zktfý™e ÔÞðMÚkk 5ý f2ðk{kt ykðe nŒe. 2nuýktf™k {fk™ku [eðx5qðof ƒ™kððk{kt ykÔÞk nŒk.
su{kt {uzku fu ËkË2 fu ‚eze nkuðk™k 5w2kðk 5úkÃŒ ÚkkÞ Au. ynet {¤u÷k fux÷kf ½2ku ƒu {k¤™k 5ý
skuðk {éÞk Au. ½2™k ƒk2ýk {køkkuo Œ2V ™ 2¾kŒk ytË2™e þu2e{kt 5zu Œu{ 2¾kŒk nŒk. suÚke
{wÏÞ {køkkuo™e Äw¤ ½2{kt 5úðuþ ™ f2u.
nzÃ5eÞ MÚkk5íÞ f÷k™k yíÞtŒ {níð5qýo ÷ûkýku yu Œu{™e ™øk2ykÞkus™™e fwþ¤Œk Œku
Au s. su ‚wMÃkü-‚w2u¾ ¼kir{rŒf ykfk2 fu sk¤eËk2 ™fþk MðY5u Vu÷kÞu÷w nŒw. {køkkuo yufƒesk™u
fkx¾wýu fk5Œk nŒk. nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™k r™ðk‚ MÚkk™ku ™Ëe rf™k2u ƒktÄðk{kt ykðŒk nkuE™u y™ufðk2
™Ëe{kt ykðŒk 5w2™u fk2ýu ™kþ 5k{Œk nŒk. Œu{ AŒkt r™ðk‚eyku V2eÚke Œu s søkkyu ™ðk
ykðk‚ku ƒktÄŒk yk™u ÷eÄu Wí¾™™ Ë2r{Þk™ {fk™ku y™u 2nuýktf rðMŒk2ku™k yuf W52 yuf yuðk
y™uf MŒ2ku {¤e ykðu Au. E.‚. 5qðuo 2 S ‚nMºkkçËe{kt r‚tÄw¾eý™e ‚ÇÞŒk™wt 5Œ™ fu rð™kþ yu
ðŒo{k™ fk¤ ‚wÄe 2nMÞ{Þ ƒkƒŒ 2ne Au.
r[2kuze y™u 5fðu÷e {kxe™e EtxkuÚke ƒ™kðkÞu÷ yíÞtŒ skzk Úk2™e rËðk÷ku nzÃ5eÞ
ƒktÄfk{ûkuºku ð52kÞu÷e nŒe. su yíÞtŒ {sƒwŒkE ƒûkŒe nŒe. yk {sƒwŒkE™u fk2ýu 5000 ð»ko
sw™k ƒktÄfk{™k yðþu»kku fu r™ðk‚ku yk5ý™u skuðk {¤u Au.
nzÃ5kðk‚eyku™u rþÕ5 MÚkk5íÞ y™u nMŒ fk2eøk2e™wt ¿kk™ y™u fkiþÕÞ nŒk. rð&ð™e
5úÚk{ fktMÞ 5úrŒ{k su ™]íÞ f2Œe Akuf2e™e Au Œu zkL‚etøk øk÷o {kunutskuËzku{ktÚke {¤e ykðe Au. Þkurøkf
{wËÙk{kt rMÚkŒ yuf ÃkwY»k™e {kxe™e {qrŒo 5ý ynetÚke s {¤e ykðe Au. ‚wtË2 ytøkŒ yk¼w»kýku,

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku r[ºkkí{f fkuŒ2ýeðk¤e {wËÙkyku, ¾qtÄðk¤ku ƒ¤Ë, yufþ]tøke 5þw5rŒ ðøku2u 5ý Wí¾™™ Ë2r{Þk™
MÚkkÃkíÞ
{¤e ykÔÞk Au.
nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk ƒkË ErŒnk‚™k 5x 52 ykðu÷k ykÞkuo ÷kfzk™k, ðkt‚™k y™u ½k‚™k
{fk™ku{kt 2nuŒk nŒk yux÷ufu ykÞkuo™e ‚tMf]rŒ yrÄfktþŒ: økúk{eý nŒe. nðu yk fk¤{kt yk5ý™u
LkkUÄ {kuxk ¼ð™ku fu ‚kðosr™f MÚk¤ku™k yðþu»kku skuðk {¤Œk ™Úke. fk2ýfu ykÞkuo ¼ð™r™{koý {kxu
÷kfzk™ku W5Þkuøk f2Œk nkuÞ ‚{Þ sŒkt Œu ™kþ 5kBÞk nkuÞ Œu{ sýkÞ Au. ðirËf ‚{Þ Ë2r{Þk™
Þ¿kðuËeyku {kuxk 5ú{ký{kt skuðk {¤u Au. su Œu{™k ‚k{krsf y™u Äkr{of 2eŒ-2eðksku 52 5úfkþ
5kÚk2u Au su ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5ý {níð™wt ÷ûký 2nÞwt Au. {kuxk¼køk™k rntËwyku™e
÷ø™rðÄe Ë2r{Þk™ Þ¿kðuËe™e ¼qr{fk yíÞtŒ {níð™e Au. {tz5 y™u Þ¿kðuËe™u ‚wþkur¼Œ f2ðk
{kxu ƒ™kððk{kt ykðŒe rËðk÷ Œu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷wt yøkíÞ™wt MÚkk5íÞ økýkðe þfkÞ. ƒË™‚eƒu
yk 5úfk2™k 5w2kðk yk5ý™u 5úkÃŒ ÚkŒk ™Úke.
E.‚.5qðuo™e 6êe ‚Ëe{kt ¼k2Œ yuf {níð5qýo Œƒffk{kt 5‚k2 ÚkÞwt. çkkiæÄ y™u si™
Ä{o™ku Wíf»ko yk ‚{Þ{kt ÚkÞku suýu ðirËf Ä{o™u 52eðrŒo™ f2ðk™ku 5úÞí™ fÞkuo. Œu{™e 5k‚u 5kuŒk™e
ykøkðe MÚkk5íÞ þi÷e 5ý rðf‚e nŒe. yk ‚{ÞÚke {økÄ 5ý yuf {nk™ ‚k{úksÞ ƒ™ðk sE hÌkw
nŒw. Œuýu 5ý MÚkk5íÞ™k rðfk‚{kt rðrþü ÞkuøkËk™ ykÃÞtw. ynetÚke MÚkk5íÞ y™u f÷k™e þi÷e™u
yk5ýu Œðk2e¾ðk2 skýe þfeyu Aeyu. yu árüyu yirŒnkr‚f 2eŒ E.‚.5qðuo™e 6êe ‚Ëe
{níð5qýo økýe þfkÞ.
çkkiæÄ y™u si™ Ä{o™k WËÞu ŒÚkk rðfk‚u ¼k2Œ™e yk2tr¼f MÚkk5íÞf¤k™u rðf‚ðk{kt
{ËË f2e. sÞkt çkwæÄ™k yðþu»kku ‚k[ððk{kt ykÔÞk nŒk. íÞkt çkkiæÄ MŒw5ku™wt r™{koý f2ðk{kt ykÔÞwt.
yux÷wts ™rnt sÞkt çkwæÄ™k yðþu»kku ËV™ f2ðk{kt ykÔÞk nŒk. íÞkt 5ý {kxe™k økk2k™k rðþk¤
fË{kt ™k™e 52tŒw 5kfe r™r&[Œ fË™e Etxku fk¤S5qðof 2k¾e™u MŒw5ku™wt r™{koý f2ðk{kt ykÔÞwt.
÷wtBƒe™e fu sÞkt çkwæÄ™ku sL{ ÚkÞku nŒku íÞkt ‚ki5úÚk{ MŒw5 ŒiÞk2 f2ðk{kt ykÔÞku. ƒesku MŒw5 sÞkt
çkwæÄ™u ¿kk™ 5úkÃŒ ÚkÞwt nŒwt. íÞkt ƒkuÄøkÞk{kt r™r{oŒ f2ðk{kt ykÔÞku. su ƒkurÄð]ûk™e ™e[u ykðu÷ku Au
y™u ºkesku MŒw5 ‚k2™kÚk{kt r™r{oŒ f2ðk{kt ykÔÞku. sÞkt Œu{ýu ‚ki5úÚk{ ð¾Œ 5kuŒk™ku W5Ëuþ
5kuŒk™k rþ»Þku™u ykÃÞku nŒku. sÞk2u [kuÚkku MŒw5 fwþe™k2k fu fwþe™øk2 ¾kŒu r™r{oŒ f2ðk{kt ykÔÞku
sÞkt økkiŒ{ çkwæÄ 80 ð»ko™e ðÞu {nk5r2r™ðkoý 5k{e™u ‚ËøkŒ ÚkÞk nŒk.
økkiŒ{ çkwæÄ™k yðþu»kku sÞkt ‚k[ððk{kt ykÔÞk nŒk Œu Œ{k{ MÚk¤ku Œu{™k Sð™ ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷ {nk™ ½x™kyku™u WË½krxŒ f2u Au. yux÷wt s ™rnt Œu Œ{k{ MÚk¤ku ¼k2Œ™k {níð5qýo
MÚkk5íÞ MÚk¤ku Au. çkkiæÄ Ä{o{kt {k™™k2 y™u ‚t½{kt Sð™ Sð™k2 çkkiæÄ ‚kÄwyku y™u
‚kæðeyku(r¼Ï¾wyku y™u r¼Ï¾wýeyku)™k 2nuðk™k MÚk¤ku yksu yøkíÞ™k ŒeÚkoÄk{ku ƒLÞk Au. su™u

r[ºkf¤k,
rðnk2ku yÚkðk {Xku Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk çkkiæÄ ‚kÄwyku y™u ‚k{kLÞ 5úÚkk ðå[u
MÚkkÃkíÞ
rð[k2økkurc {kxu ŒÚkk ‚kÄwyku™k ‚uðk 5wsk™k MÚk¤ {kxu rðrþü ‚¼k¾tzku 5ý ƒktÄðk{kt ykðŒk
nŒk. su™u [iíÞku Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
çkkiæÄ y™u si™ Ä{o™k W5ÞwofŒ MÚkk5íÞkuÚke skuE þfkÞ Au fu nðu Ä{o MÚkk5íÞ f¤k™u 5ú¼krðŒ
f2e 2nÞku Au. çkkiæÄ y™u si™ Ä{eoykuyu ykðk Äkr{of MÚkk5íÞku ƒktÄðk™tw þY fÞw.to íÞk25Ae økwÃŒfk¤{kt LkkUÄ
5úÚk{ ð¾Œ rntËw Ä{o™k {trË2 ƒktÄðk™e 5úð]r¥k þY ÚkE.
1. ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k rðfk‚™u Œ{u fE 2eŒu ‚{skðþku ?

................................................................................
2. nzÃ5eÞ 5úskyu 5kuŒk™e ‚ÇÞŒk™u fuðe 2eŒu xfkðe 2k¾e ?
................................................................................
3. nzÃ5eÞ 5úsk™e ƒktÄfk{ûkuºku Es™u2e f÷k™k 5w2kðk yk5ku.
................................................................................
4. økkiŒ{ çkwæÄ™wt r™ðkoý fÞk MÚk¤u ÚkÞwwt nŒwt ?
................................................................................
5. çkkiæÄ MŒw5ku fÞk MÚk¤kuyu skuðk {¤u Au ?
................................................................................
6. ¼k2Œ{kt 5úÚk{ ð¾Œ {trË2 MÚkk5íÞ fÞk2u ÚkÞwt ?
................................................................................
7. MŒw5, rðnk2 y™u [iíÞ rðþu Œ{u þwt skýku Aku ?
................................................................................
8. nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk{kt ƒtË2 y™u Œu™ku Äffku fÞk MÚk¤uÚke {¤e ykÔÞk Au ?
................................................................................

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 13.3 5úk2tr¼f yirŒnkr‚f Þwøk :
MÚkkÃkíÞ
¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f¤k™ku {níð5qýo Œƒffku {kiÞo ‚k{úksÞ ‚kÚku þY ÚkkÞ Au. {kiÞkuo™e ¼kirŒf ‚{]rÎÄ
y™u ™ðe™ Äkr{of [uŒ™k™u 5r2ýk{u Œu{ýu y™uf ûkuºkku{kt ‚V¤Œk 5úkÃŒ f2e. ‚uÕÞwf‚ r™fux2™k
økúef 2ksËwŒ {uøkuMÚkr™Íu {kiÞo 2ksË2ƒk2{kt ½ýku ‚{Þ rðŒkÔÞku nŒku. Œuýu [tËÙøkwÃŒ {kiÞo™k
LkkUÄ 2ks{nu÷™u y÷kirff rMkÂæÄ Œ2efu rƒ2ËkÔÞku
Au. su ÷kfzk 52 fkuŒ2ýe f2e™u ƒ™kððk{kt
ykðu÷ rðþk¤ {nu÷ nŒku.
{kiÞofk÷e™ ‚{Þ{kt(E.‚.5qðuo 322 Úke
E.‚.5qðuo 185) ¾k‚ f2e™u yþkuffk÷e™
MÚkk5íÞ yu {nk™ 52t52k™wt ãkuŒf Au. {kiÞfo ÷k
y™u MÚkk5íÞ Vk2‚e y™u økúef 5ú¼kð Ëþkoðu
Au. yþkuf™k þk‚™fk¤ Ë2r{Þk™ y™uf
yufk~{ 5ÚÚk2ku{ktÚke MŒt¼ku™wt r™{koý f2ðk{kt ykÔÞwt su™k 52 ÄB{™k W5Ëuþku fkuŒ2ðk{kt ykÔÞk
nŒk. yíÞtŒ [¤fŒk y™u Œu™k {Úkk¤u 5úkýeyku™e ykf]rŒykuÚke ‚wþkur¼Œ yk MŒt¼ku ƒuskuz y™u
rð[ûký Au. ‚k2™kÚk™k MŒt¼ 52 2nu÷ r‚tn™e ykf]rŒ ¼k2ŒeÞ 5úsk‚¥kkf™k hk»xÙeÞ r[Ln
Œ2efu Mðef]rŒ 5k{e Au. Ë2uf MŒt¼ 50 x™ ðs™
Ä2kðŒku y™u 50 Vqx™e Wt[kE Ä2kðŒku nŒku.
‚kt[e y™u ‚k2™kÚk™k MŒw5ku {kiÞo MÚkk5íÞf÷k™k
5úŒefku Au. ‚kt[e™k MŒw5™k 5úðuþîk2 W52
skŒffÚkk™k 5ú‚tøkku 2sq f2Œk ‚wtË2 rþÕ5fk{
Au. Œu Œífk÷e™ f÷kfk2ku™e ‚kitËÞo Ë]røkx y™u
Œu{™e f÷kfkiþÕÞ™ku ‚wtË2 ™{w™ku Au.
økú e f MÚkk5íÞ f÷k y™u ¼k2ŒeÞ
MÚkk5íÞf÷k™k ‚tr{©ýÚke økktÄk2 f÷k ™k{™e yuf rðrþü f÷kþi÷e™ku sL{ ÚkÞku. Œu r‚ðkÞ ¼k2Œ™e
{níð5wýo f÷k y™u MÚkk5íÞ þi÷eyku{kt {Úkw2k þi÷e y™u y{2kðŒe þi÷e™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
þi÷eyku MÚkkr™f þi÷eyku nŒe. Œu™k f÷kfk2kuyu çkwæÄ™e {kuxk 5ú{ký{kt {qrŒoyku ƒ™kðe su E.‚.™e
1 ÷e ‚Ëe™k fwøkkký þk‚™ ‚{Þ™e sýkÞ Au. økktÄk2 f÷kþi÷e{kt árüøkku[2 ÚkŒk çkwæÄ y™u
ƒkurÄ‚íð økúef ËuðŒkyku™u {¤Œk ykðu Au. su{kt rð[k2ku y™u 5úŒefku ŒÚkk rðøkkÞku ¼k2ŒeÞ Au. yk
þi÷e{kt þ2e2‚kicð™u ½ýwt {níð y5kÞwt Au. y™u yk¼w»kýkuÞwfŒ çkwæÄ ËþkoðkÞk Au. yk MÚkk5íÞku
5ÚÚk2, {kxe, ‚e{uLx suðe ‚k{økúe{ktÚke ŒiÞk2 ÚkÞk Au.

r[ºkf¤k,
{Úkw2k þi÷e™k MÚkk5íÞku ÷k÷ 5ÚÚk2{kt {¤e
MÚkkÃkíÞ
ykÔÞk Au. su ykãkrí{f y™w¼qrŒÚke ÞwfŒ Au.
ynetÞk çkkiæÄ r‚ðkÞ si™ MÚkk5íÞ 5ý {kuxk 5ú{ký{kt
skuðk {¤u Au.
y{2kðŒe MÚkk5íÞ þi÷e™ku rðfk‚ yktÄ™ ú k LkkUÄ
‚kŒðkn™ þk‚fku™k ‚t2ûký nuX¤ ÚkÞku. økkuËkð2e
™Ëe™k ™et [ kýðk¤k ¼køk{kt ykðu ÷
y{2kðŒe{kt yuf rðþk¤ MŒw5 {¤e ykÔÞku Au.
MŒw5™e rËðk÷ku W5‚kðu÷e ykf]rŒykukðk¤k [tËfÙ ku
y™u ŒrfŒykuÚke þýøkk2ðk{kt ykðe Au. ykðwt
s yuf yLÞ çkkiæÄ MÚkk5íÞ™wt ƒeswt MÚk¤ ™køkksw™
o
fkutzk økýkðe þfkÞ.
‚Œt¼ku ðøk2™k MðŒtºk rntËw {trË2ku™k
MÚkk5íÞ r™{koý™e þYykŒ yu økwÃŒÞwøk™e
rðþu»kíkk Au. Íkt‚e rsÕ÷k{kt ykðu÷ ËuðøkZ™wt {trË2 Œu™wt W¥k{ WËk. Au. su{kt ðå[u™k ¼køk{kt
øk¼oøk]n Au y™u Œu{kt ¼økðk™™e {qrŒo MÚkkr5Œ f2ðk{kt ykðe Au. fk™5w2 rsÕ÷k{kt ykðu÷ r¼Œ2e
økk{ yk ‚{Þ™k {trË2 MÚkk5íÞ™ku ƒesku yøkíÞ™ku 5w2kðku Au.
økwVk MÚkk5íÞ :
¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ™k ErŒnk‚{kt økwVk MÚkk5íÞ™ku rðfk‚
yuf yLÞ rð2÷ ÷kûkrýfŒk y™u {níð™ku Œƒffku
Ëþkoðu Au. E.‚.5qðuo 2 S ‚ËeÚke ÷E™u E.‚.™e 10{e
‚Ëe ‚wÄe™k ‚{Þøkk¤k{kt 1000 f2Œk 5ý ðÄk2u
økwVk MÚkk5íÞ™k 5w2kðk Wí¾™™ Ë2r{Þk™ {¤e ykÔÞk
Au. Œu{kt ‚kiÚke {þnw2 {nkhk»xÙ{kt ykðu÷ ystŒk y™u
E÷ku 2 k™e økw V kyku ŒÚkk yku 2 eM‚k{kt ykðu ÷
WËÞøke2e™e økwVkyku Au. yk økwVkyku{kt çkkiæÄ rðnk2ku, [iíÞku, rntËw ËuðËuðeyku™k MŒt¼kuðk¤k {trË2ku
y™u {tz5ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
þi÷ {trË2ku(¾zfku{ktÚke fkuŒ2u÷k {trË2ku) :
yk 5úfk2™k {trË2ku rðþk¤ ¾zfku™u fkuŒ2e™u ƒ™kððk{kt ykÔÞk Au. E.‚.™k þYykŒ™k ð»kkuo{kt

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 5r&[{-ËÏ¾ý{kt yk 5úfk2™k {trË2ku r™r{oŒ ÚkÞk nŒk. su Wí¾™™ Ë2r{Þk™ {¤e ykÔÞk Au.
MÚkkÃkíÞ
fk÷uo ™k{™k MÚk¤u ykðu÷ [iíÞ Œu™e Wt[kE y™u [{fËk2 rËðk÷kuðk¤k MÚkk5íÞ™wt y‚kÄk2ý WËkn2ý
Au. hk»xÙfqx 2kskyu E÷ku2k ¾kŒu ƒ™kðu÷ fi÷k‚ {trË2 y™u 5Õ÷ð2kskykuyu {nkƒr÷5w2{ ¾kŒu
r™r{oŒ f2kðu÷ 2Úk{trË2 ¾zf{ktÚke fkuŒ2e™u ƒ™kðu÷ {trË2 MÚkk5íÞ™k rðrþü WËkn2ýku Au. {kux¼
u køku
LkkUÄ yuðtw sýkÞ Au fu ¾zf™wt MÚkkÞe5ýwt y™u {sƒwŒkE yk 5úfk2™k MÚkk5íÞ r™{koý™ku WË¼ð f2ðk{kt
ykf»koý 5w2w 5kzÞwt nþu. su{kt ‚wËt 2 rþÕ5ku ½ze {trË2ku™u þýøkk2ðk{kt ykðŒk nŒk.
MðŒtºk W¼k {trË2ku™e þi÷e:
økwÃŒ þk‚™ Ë2r{Þk™ WË¼ð 5k{u÷e {trË2 MÚkk5íÞ™e yk þi÷e ‚ŒŒ rðfr‚Œ ÚkŒe 2ne. Ërûký
¼k2Œ{kt 5Õ÷ðku, [ki÷ku, 5ktzÞku, nkuÞ‚¤ku y™u rðsÞ™øk2™k þk‚fku {trË2 MÚkk5íÞ™k {nk™
r™{koŒkyku nŒk. 5Õ÷ðkuyu {nkƒr÷5w2{{kt ŒxeÞ {trË2™wt r™{koý fÞwot ŒÚkk fi÷k‚™kÚk y™u ðifwtX
5u2w{÷ {trË2™wt r™{koý fÞwot. Œku [ku÷ðtþe 2kskykuyu 5ý y™uf {trË2ku™wt r™{koý fÞwot. su{kt Œktsku2™wt
ƒ]nËu&ð2 {trË2 ‚kiÚke ðÄw rðÏÞkŒ Au. [ki÷kuyu {trË2 MÚkk5íÞ™e yuf y™ku¾e þi÷e rðf‚kðe su™u
¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ þi÷e{kt ËÙrðz þi÷e Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Œu{kt rð{k™ fu rþ¾2 Wt[e
rËðk÷ku y™u 5úðuþîk2 økku5w2{Úke ‚w‚ss f÷kþi÷e™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ƒu÷w2{kt yk 5úfk2™k
5ÚÚk2™e fkuŒ2ýeðk¤k Wíf]ü {trË2™wt r™{koý
f2ðk{kt ykÔÞwt nŒw. W¥k2 y™u 5qðo ¼k2Œ{kt 5ý
fux÷kf ¼ÔÞ {trË2ku yk5ý™u skuðk {¤u Au.
W¥k25qðo ¼k2Œ™e {trË2 MÚkk5íÞ™e yk þi÷e
™køk2þi÷eÚke yku¤¾kÞ Au. Œu{kt™k {kuxk¼køk™k
rþ¾2ku ‚5kofk2 fu f{k™kfk2 nkuÞ Au. Œu{kt
øk¼oøk]nku y™u ‚¼k{tz5ku MŒt¼kuðk¤k ¾zfkuÚke
‚w‚ss ƒ™kððk{kt ykðŒk. yku2eM‚k ‚wtË2
{trË2 MÚkk5íÞ™k 5w2kðk yk5u Au. r÷tøk2ks™tw {trË2 su øktøkþk‚fkuyu ƒtÄkÔÞwt nŒwt y™u ƒ]nËu&ð2™wt
¼wð™u&ð2™wt {wfŒu&ð2 {trË2 Œu{s 5w2e™wt
søkL™kÚk fu søkËeþ {trË2 ¼k2Œ™k {trË2
MÚkk5íÞ{kt rðrþü MÚkk™ Ä2kðu Au.
13{e ‚Ëe{kt øktøk þk‚f ™2r‚tnËuð
5úÚk{u ƒtÄkðu÷ fkuýkfo™wt ‚qÞo{trË2 ¼økðk™ ‚qÞo™u
‚{r5oŒ f2ðk{kt ykÔÞwt nŒw. yk {trË2™wt r™{koý
12 5izk™k [fúkuðk¤k 2Úk™k ykfk2{kt f2ðk{kt

r[ºkf¤k,
ykÔÞtw Au. MÚkkÃkíÞ
10{e y™u 11{e ‚Ëe{kt {æÞ5úËþ
u ™k ƒwËt ÷
u ¾tz™k [tË÷
u þk‚fkuyu r™r{oŒ f2kðu÷ ¾sw2knku
¼k2ŒeÞ {trË2 MÚkk5íÞ{kt yíÞtŒ {níð5qýo MÚkk™ Ä2kðu Au. Œu{kt™wt ftËk2eÞk {nkËuð™wt {trË2
‚ðkorÄf {níð5qýo Au.
LkkUÄ
2ksMÚkk™{kt ykðu÷ {kWLx ykƒw yu si™ rŒÚkoft2ku™u ‚{r5oŒ Ëu÷ðkzk™k Ëu2k {kxu skýeŒw
MÚk¤ Au. ‚VuË ‚tøku{2{2Úke Œu™wt r™{koý ÚkÞwt Au. Œu yíÞtŒ Wíf]ü fkuŒ2ýeÚke ‚wþkur¼Œ Au. su
økws2kŒ™k ‚ku÷tfeðtþe 2kskyku™k 5úkuí‚kn™Úke ƒtÄkÞk nŒk. økws2kŒ{kt ykðu÷ ‚ku{™kÚk {trË2,
ƒ™k2‚™wt rð&ð™kÚk {trË2, {Úkw2k™wt økkurðtË {trË2, økwðknkxe™wt fk{kÏÞk {trË2, fk~{e2™wt þtf2k[kÞo
{trË2 y™u f÷f¥kk™k fkr÷½kx{kt ykðu÷ fk÷e {trË2 ¼k2ŒeÞ W5¾tz{kt {trË2 MÚkk5íÞ þi÷e™k
Wíf]ü WËkn2ýku Au. su Ëþkoðu Au fu ‚{økú ¼k2Œ{kt {trË2 r™{koý™e 5úð]r¥k Mðk¼krðf nŒe.
1. [tËÙøkwÃŒ {kiÞo™k {nu÷ rðþu {uøkuMÚkr™Íu f2u÷ rðð2ý Ëþkoðku.

2. {kiÞo MÚkk5íÞf¤k™e rMkÂæÄ ËþkoðŒk ƒu MŒw5ku™k ™k{ yk5ku.
3. yþkuf™k ‚{Þ{kt ÄB{™ku W5Ëuþ fÞkt Ëþkoððk{kt ykðŒku nŒku.
4. 5úk2tr¼f yirŒnkr‚ffk¤™e MÚkk5íÞ þi÷eyku™k ™k{ yk5ku.
5. WËÞøke2e økwVkyku fÞk ykðu÷e Au ?
6. yu÷ku2k™wt fi÷k‚{trË2 fkuýu ƒtÄkÔÞwt Au ?
7. {nkƒr÷5w2{™k 2Úk{trË2™tw r™{koý fkuýu f2kÔÞwt nŒw ?
8. MÚkk5íÞf÷k™e ËÙrðz þi÷e™k ÷ûkýku Ëþkoðku.
9. Œtsku2™k [ku÷ 2kskykuyu ƒtÄkðu÷k {trË2ku™k ™k{ yk5ku.
10. MÚkk5íÞ™e ™køk2þi÷e™e ÷kûkrýfŒkyku sýkðku.
11. fkuýkfo™k ‚wÞo{trË2™wt r™{koý fkuýu f2kÔÞwt nŒw ?
12. 2ksMÚkk™™k {kWLx ykƒw{kt ykðu÷k rðÏÞkŒ si™ {trË2ku™wt ™k{ yk5ku.

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 13.4 {æÞfk÷e™ ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ :
MÚkkÃkíÞ
rËÕne ‚ÕŒ™Œ ‚{Þ™wt MÚkk5íÞ :
13{e ‚Ëe{kt ¼k2Œ™k Œwfkuo™k ykøk{™ ‚kÚku MÚkk5íÞ
f¤k{kt yuf ™ðe þi÷e™ku sL{ ÚkÞku. 5þeoÞk, y2uƒeÞk
LkkUÄ
y™u {æÞ yuþeÞk™e MÚkk5íÞ þi÷eyku Œwfo 5úsk ¼k2Œ{kt
÷E™u ykðe. yk þi÷e™e E{k2Œku{kt su Es™u2e ÷ûkýku
sku ð k {¤u Au . Œu { kt økw t ƒ sku - ½w B {xku , f{k™ y™u
{e™k2kyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. rËÕne ‚ÕŒ™Œ™k
þk‚fkuyu r™r{oŒ f2u÷k {nu÷ku {rMsËku y™u {fƒ2kyku{kt
yk þi÷e MÃkü skuðk {¤u Auu. Œu{AŒkt yk MÚkk5íÞ f¤k™k
÷ûkýku{kt fux÷kf ¼k2ŒeÞ Œíðku 5ý ár»xøkku[2 ÚkkÞ
Au. fk2ýfu yk E{k2Œku{kt ¼k2ŒeÞ f÷kfk2kuyu fkÞo
fÞwo. yu™ku yÚko yu ÚkÞku fu yk fk¤™e MÚkk5íÞ f¤k EM{kr÷f y™u ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f¤k™wt ‚tr{©ý
nŒw. yk 5úrfúÞk ðÄw 5r2Mf]Œ ÚkE y™u {kuøk÷ Þwøk{kt {nk™ rMkÂæÄ nkt‚÷ f2e. ‚kËøke‚¼2 EM{kr÷f
MÚkk5íÞ y™u ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ þi÷e ðå[u yufY5Œk ‚ÄkE.
‚ÕŒ™Œfk¤™k 5úk2tr¼f MÚkk5íÞku{kt ‚ki5úÚk{ rËÕne™e fwð¥kw÷ EM÷k{ y™u fwŒwƒr{™k2™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. fwŒwƒr{™k2 70 {ex2™e Wt[kE Ä2kðŒku y™u W52 Œ2V sŒk ‚ktfze økku¤kE
Ä2kðŒku 5 {k¤™ku xkð2 Au. {rMsË y™u {e™k2k yu{ ƒt™u 52 ‚wtË2 yûk2ku r[rºkŒ Au. 5AeÚke
ykðu÷k ‚w÷Œk™kuyu y™uf E{k2Œku r™r{oŒ f2e. y÷kWËËe™ r¾÷Syu fwð¥kw÷ EM÷k{ {rMsË™u
rðf‚kðe y™u Œu™e ƒnk2 {kuxk Ë2ðksk™wt r™{koý fÞwot. su™u y÷kne Ë2ðksk fnuðk{kt ykðu Au. su
yíÞk2u 5ý MÚkk5íÞ f¤k™ku ‚wtË2 ™{w™ku økýðk{kt ykðu Au. yk W52ktŒ y÷kWËËe™ r¾÷Syu
rËÕne{kt nkus-yu-¾k‚ ™k{™k ‚2kuð2™wt r™{koý f2kÔÞwt. {n{Ë Œw½÷f™ku {fƒ2ku, rV2kuÍ Œw½÷fu
ƒ™kðu÷ Œw½÷¾kƒkË ykðk s {níð5qýo MÚkk5íÞ f¤k™k WËkn2ýku Au. Œu ƒnw ‚wtË2 ™Úke. 52tŒw
‚þfŒ Au. y™u y‚2fk2 Au. yV½k™ ‚w÷Œk™ku™k ‚{Þ{kt rËÕne{kt Eƒúkne{ ÷kuËe™ku {fƒ2ku,
y™u ‚‚k2k{{kt þu2þkn™ku {fƒ2ku {níð™k MÚkk5íÞ rþÕ5ku Au. yk MÚkk5íÞku Ëþkoðu Au fu Œu™k
r™{koŒkykuyu fuðe 2eŒu ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ þi÷e™u EM÷kr{f MÚkk5íÞ þi÷e ‚kÚku r{r©Œ f2e Au. yk
fk¤{kt Œwfo ‚w÷Œk™ku rMÚk2 ÚkE 2nÞk nŒk. y™u {tøkku÷ ykfú{ýku™ku ¾Œ2ku Œu{™k 52 ‚ŒŒ 2nuŒku
nŒku. suyku yíÞtŒ ŒeðúŒkÚke W¥k2™k ¼køkuÚke ¼k2Œ 52 nw{÷k f2Œk nŒk. Mðk¼krðf Au fu Œu™e
‚k{u 2ûký {u¤ððk ‚ÕŒ™Œ fk¤™e E{k2Œku {sƒwŒ, ƒw÷tË y™u ÔÞðnk2ef Au.

r[ºkf¤k,
5úkËurþf MÚkk5íÞku :
MÚkkÃkíÞ
yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ yrMŒíð{kt ykðu÷k fux÷kf 5úkËurþf 2ksÞkuyu 5ý 5kuŒk™e ykøkðe MÚkk5íÞ
þi÷e rðf‚kðe nŒe. su{kt ƒtøkk¤, økws2kŒ y™u ËÏ¾ý™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. sk{k {rMsË, r‚Ëe
‚iÞË {rMsË y™u r‚Ëe ‚iÞË™e sk¤e ŒÚkk Íw÷Œk r{™k2k yu y{ËkðkË(økws2kŒ)™e MÚkk5íÞ
þi÷e™k W¥k{ ™{w™k Au. {æÞ¼k2Œ{kt ykðu÷ {ktzw{kt sk{k {rMsË, rntzku¤k {nu÷ y™u snks LkkUÄ
{nu÷™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ËÏ¾ý™k ‚w÷Œk™kuyu y™uf E{k2Œku ŒiÞk2 f2kðe su{kt økw÷ƒøkko™e
sk{k {rMsË, rƒz2{kt {n{wË økðk™e {Ë2u‚k, ƒesk5w2{kt økku¤økwtƒs y™u Eƒúkrn{ 2kusk ŒÚkk
økku÷fwtzk™k rfÕ÷k™ku {níð5qýo MÚkk5íÞ f¤k{kt ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. økku¤økwtƒs rð&ð™ku ‚kiÚke {kuxku
½wB{x Au. yk ƒÄe E{k2Œku™e þi÷e W¥k2 ¼k2Œ™e þi÷eÚke Úkkuze r¼L™ sýkÞ Au. ƒtøkk¤{kt MÚkk5íÞ
þi÷eyu 5kuŒk™k ykfk2 y™u AŒ™k MÚkk5íÞ{kt rðrþüŒk nkt‚÷ f2e. ykðk MÚkk5íÞku{kt {Ëe™k
{rMsË y™u 5ktzwyk{kt ykðu÷ s÷k÷wËËe™™ku {fƒ2ku ŒÚkk r¾÷ Ë2ðksk y™u økku2{kt ykðu÷
fkrLŒ52k™e {rMsË™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ‚2fe þk‚fkuyu ƒtÄkðu÷ sku™5w2™e yxk÷k {rMsË rðþk¤
½wB{x™ku ™{w™ku 5w2ku 5kzu Au. Œku {k÷ðk{kt ykðu÷ nku‚tøkþkn™ku {fƒ2ku 5ý ‚t5wýo ‚tøku{2{2{kt
ƒ™kðu÷ 5e¤k y™u fk¤k 2tøk{kt ‚ss ‚wtË2 E{k2Œ Au. rðsÞ™øk2™k þk‚fkuyu y™uf ‚wtË2
MÚkk5íÞ f÷k™ ™{w™k r™r{oŒ f2kÔÞk nŒk. su{kt rðþk¤ {trË2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. skufu Œu{ktÚke
rðê÷ Mðk{e y™u nsk22k{k™k {trË2ku su nB5e{kt r™r{oŒ f2ðk{kt ykÔÞk nŒk Œu yrMŒíð{kt Au.
ƒn{™e™wt MÚkk5íÞ :
ƒn{™e™k ‚w÷Œk™kuyu 5þeoÞk, ‚e2eÞk, Œwfo y™u Ërûký ¼k2ŒeÞ {trË2 MÚkk5íÞ þi÷e™ku ‚{LðÞ
f2e y™uf MÚkk5íÞku r™{koý f2kÔÞk. Œu{ktÚke ‚kiÚke
W¥k{ ™{w™ku økw÷ƒøkko™e sk{k {rMsËku økýkðe
þfkÞ. Œu™e V2Œu ƒktÄðk{kt ykðu÷ rËðk÷{kt
y™uf ½wB{xku skuðk {¤u Au. yk yuf{kºk yuðe
{rMsË Au su [k2u Œ2VÚke rËðk÷Úke 2rûkŒ Au.
{wøk÷fk÷e™ MÚkk5íÞ þi÷e :
MÚkk5íÞ f¤k{kt {wøk÷kuyu yuf ™ðe™ Þwøk™ku
5úk2t¼ fÞkuo. yíÞk2 ‚wÄe rðr¼L™ þi÷eyku™wt su
‚tr{©ý [k÷Œw ykÔÞw nŒw. Œu ynetÞk 52kfkøkXkyu 5nkutåÞw. {wøk÷ þi÷e™e þYykŒ yfƒ2™k
‚{ÞÚke økýkðe þfkÞ. rËÕne{kt nw{kÞw™ku {fƒ2ku su ÷k÷ 5ÚÚk2Úke ƒtÄkÞu÷ Au. y™u ƒøke[k ‚kÚku
ƒ™kððk{kt ykðu÷ku Au. Œu Œks{nu÷ 5qðuo™ku rðrþü MÚkk5íÞ™ku ™{w™ku økýkÞ Au. yfƒ2u ykøkúk
y™u VŒu5w2 r‚fúe{kt ƒtÄkðu÷ rfÕ÷kyku yk fk¤™k {níð™k MÚkk5íÞ rþÕ5ku Au. ƒw÷tË Ë2ðksk yu

r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ {wøk÷ ‚k{úksÞ™e þk™-þkufŒ™u 5úrŒrƒtƒeŒ f2Œwt {nk™ WËkn2ý Au. su yfƒ2™k økws2kŒ rðsÞ™e
ÞkË{kt ŒiÞk2 f2ðk{kt ykÔÞku nŒku. yk Ë2ðksku 41 {ex2™e Wt[kE Ä2kðu Au y™u rð&ð™ku fËk[
‚kiÚke {kuxku Ë2ðksku Au. ‚÷e{ r[MŒe™ku {fƒ2ku, skuÄkƒkE™ku {nu÷, EƒkËŒ¾k™k, rƒ2ƒ÷™wt
r™ðk‚MÚkk™ suðe y™uf E{k2Œku VŒu5w2 r‚fúe{kt ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðe nŒe. su Vk2‚e(5rþoÞ™)
LkkUÄ y™u ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ þi÷e™wt ‚tr{©ý Au. snktøke2™k fk¤{kt ykøkúk 5k‚u ykðu÷ r‚ftË2k{kt
yfƒ2™ku {fƒ2ku ‚wtË2 MÚkk5íÞ rþÕ5 Au. ‚kÚku ‚kÚku yuŒ{kË-WË-Ëki÷k™ku {fƒ2ku 5ý ‚t5qýo
yk2‚{ktÚke ƒ™kðu÷ yË¼qŒ E{k2Œ Au. þknsnkt yu {kuøk÷fk¤™ku {nk™Œ{ MÚkk5íÞfk2 nŒku.
suýu yk2‚™ku ¼25w2 W5Þkuøk fÞkuo. szŒ2fkÞo{kt ‚wtË2 ykf]rŒyku fu ykfk2ku su™u r5yuxÙkzÞw2ku
fnuðk{kt ykðu Au. Œu Œu™k MÚkk5íÞ™e rðþu»kíkk nŒe. ‚wtË2 f{k™ku y™u r{™k2kyku Œu™e ‚wtË2Œk{kt
ðÄk2ku f2Œk. rËÕne{kt r™r{oŒ ÷k÷rfÕ÷ku y™u sk{k {rMsË y™u yk ƒÄkÚke 52 Œks{nu÷ yu
þknsnktyu ƒtÄkðu÷ {wøk÷ MÚkk5íÞ™k Wå[Œ{ rþ¾2ku Au. Œks{nu÷ yu þknsnk™e 5í™e
{w{Œks{n÷™e ÞkË{kt ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðu÷ fƒ2 Au. su ‚VuË ‚tøku{2{2{ktÚke r™r{oŒ f2ðk{kt
ykðe Au. Œu{kt {wøk÷Þwøk Ë2r{Þk™ rðfr‚Œ MÚkk5íÞ f¤k™k Œ{k{ ÷ûkýku árüøkku[2 ÚkkÞ Au. Œu{kt
yuf fuLËÙðŒeo ½wB{x Au. [k2 ¼ÔÞ r{™k2k Au. {wÏÞ Ë2ðksku Au. y™u ‚{økú E{k2Œ{kt szŒ2fkÞo
f2u÷wt Au. y™u E{k2Œ V2Œu rðrþü ƒøke[ku ƒ™kððk{kt ykðu÷ku Au. MÚkk5íÞ™e yk rðrþü þi÷eyu
5Ae™e y™uf MÚkk5íÞ þi÷eyku™u ™ðe s rËþk yk5e. 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ þi÷e™ku 5ú¼kð 5ý skýu fu
ynet skuðk {¤u Au. su{kt 5úÚk{ ð¾Œ MÚkk5íÞ rþÕ5ku{kt nkÚke, r‚tn, {ku2 y™u yLÞ ‚wtË2 5ûkeyku™u
MÚkk™ yk5ðk{kt ykÔÞwt Au.
{wøk÷Þwøk ƒkË ykðu÷ ytøkuúskuyu ÷øk¼øk 200 ð»ko ‚wÄe ¼k2Œ 52 þk‚™ fÞwo. su{ýu
5k&[kíÞ MÚkk5íÞ f¤k™ku ðk2‚ku ¼k2Œ™u ykÃÞku. su™u yk5ýu ‚tMÚkk™ðkËe þi÷e yÚkðk Œku
‚tMÚkk™ðkËe MÚkk5íÞkuÚke yku¤¾eyu Aeyu.
yfƒ2u VŒu5w2 r‚fúe{kt ƒtÄkðu÷ {níð5qýo MÚkk5íÞku:
yfƒ2™k ‚{ÞÚke {wøk÷ MÚkk5íÞku™e þYykŒ ÚkkÞ Au. suýu {níð5qýo E{k2Œku™u sL{ ykÃÞku.
5kuŒk™e ™ðe™ 2ksÄk™e VŒu5w2 r‚fúe{kt su ykøkúkÚke 40 rf.{e. Ëw2 ykðu÷ Au íÞkt rðr¼L™
MÚkk5íÞf¤k™k ™{w™k ŒiÞk2 f2kÞk. r‚fúe yu 5ÚÚk2ku{kt 5uú{™wt 5úrŒf Au. ƒw÷tË Ë2ðksku rð&ð{kt
©ucŒ{ fne þfkÞ Œuðe E{k2Œ Au. ‚÷e{ r[MŒe™ku {fƒ2ku yu™e ‚wtË2Œk™u fk2ýu yË¼wŒ Au. Œku
skuÄkƒkE™ku {nu÷ yu 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞf÷k™ku Wíf]ü ™{w™ku Au. Vk2‚ef÷k þi÷e™u Wskøk2
f2Œe sk{k {rMsË 5ý ƒu™{w™ Au. rËðk™-yu-yk{ y™u rËðk™-yu-¾k‚ yu ykÞkus™ƒæÄ y™u
‚wþkur¼Œ MÚkk5íÞ f÷k™k ™{w™k Au. Œku EƒkËŒ¾k™k y™u 5t[{n÷ yíÞtŒ ™kutÄ™eÞ E{k2Œku Au.
5t[{n÷ yu 5e2k{ez 5úfk2™wt 5kt[ {k¤™wt MÚkk5íÞ rþÕ5 Au. su çkkiæÄ rðnk2™e 5uú2ýk ÷E™u
ƒ™kððk{kt ykðu÷ Au.

r[ºkf¤k,
E.‚. 1526Úke {wøk÷ MÚkk5íÞ þi÷eyu {fƒ2k™k MÚkk5íÞ{kt rðrþüŒk Ëþkoðe nŒe. Œu Wt[k
MÚkkÃkíÞ
Ã÷uxVku{o(5økÚkk2) 52 r™r{oŒ f2ðk{kt ykðŒk. su™e [k2u Œ2V ƒøke[ku ƒ™kððk{kt ykðŒku y™u
Vwðk2kykuÚke ‚wþkur¼Œ f2ðk{kt ykðŒku. yk 5úfk2™wt W¥k{ WËkn2ý VŒu5w2 r‚fúe™e {rMsË Au. su
290 * 470 Vqx™k 3 ½wB{xku Ä2kðu Au. su™e ‚kÚku 2 2ksðe {fƒ2kyku ‚{krðü Au.
yLÞ yuf {fƒ2ku fu fƒ2 yu yfƒ2™e r‚ftË2k(E.‚. 1593 Úke 1613){kt ƒ™kððk{kt LkkUÄ
ykÔÞku nŒku. ykøkúk{kt þknsnkt îk2k r™r{oŒ Œks{nu÷(E.‚.1630) Ëwr™Þk™e yskÞƒe{kt MÚkk™
5kBÞku Au. yk 2ksðe fƒ2 ‚tøku{2{2{kt r™r{oŒ y™u 18 Vqx Wt[k y™u 313 Vqx [ku2‚™k
Ã÷uxVku{o 52 ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðe Au. Œu™ku {æÞ½wB{x 80 Vqx™e Wt[kE y™u 58 Vqx™ku ÔÞk‚
Ä2kðu Au. s‚5k2 y™u ysux suðk y{qÕÞ 5ÚÚk2kuÚke Œu ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðu Au. s{w™k ™Ëe™u
rf™k2u ykðu÷ yk MÚkk5íÞ ‚tøku{2{2™k Í2w¾kykuÚke y™u Vwðk2kykuÚke ‚ss ŒÚkk ‚kÞ5ú‚ ð]ûkkuÚke
ykåAkËeŒ Au. {wøk÷ ‚k{úksÞ™k ytŒ ‚kÚku {kuøk÷ MÚkk5íÞ 5ý Äe{u Äe{u 5Œ™ Œ2V økÞw.
{wøk÷ MÚkk5íÞ™k rðfk‚™ku yskuz ™{w™ku yu Œu{ýu ƒ™kðu÷k ‚wtË2 ƒøke[kyku Au. su
{fƒ2kyku y™u E{k2Œku™e V2Œu r™r{oŒ f2ðk{kt ykÔÞk nŒk. fk~{e2™ku þk÷e{k2 ƒøke[ku y™u
÷knku2™ku ƒøke[ku snktøke2 y™u þknsnktyu ŒiÞk2 f2kðu÷ W¥k{ MÚkk5íÞ rþÕ5 økýkðe þfkÞ.
{wøk÷kuyu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u MÚkk5íÞ™k rðfk‚{kt ƒu™{w™ ÞkuøkËk™ ykÃÞwt Au.
1. Œwfo þk‚fkuyu MÚkk5íÞ™k ûkuºku fE þi÷e™ku ykrðMfk2 fÞkuo.

................................................................................
2. ‚ÕŒ™Œ Þwøk Ë2r{Þk™ ƒtÄkÞu÷ {rMsËku y™u {fƒ2kyku™k ™k{ yk5ku.
................................................................................
3. rð&ð{kt ‚kiÚke {kuxku ½wB{x fÞk r™r{oŒ ÚkÞku nŒku.
................................................................................
4. r5ÞuxÙkzÞw2k yux÷u þwt ?
................................................................................
5. {wøk÷ ‚k{úksÞ{kt r™r{oŒ fE E{k2Œku {nk™ yk&[Þkuo sL{kðu Au ?
................................................................................

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 13.5 ‚ktMÚkkr™f MÚkk5íÞ y™u MÚkk5íÞ™ku ykÄwr™f Þwøk
MÚkkÃkíÞ
¼k2Œ{kt ‚tMÚkk™ðkËe MÚkk5íÞku {kuxu ¼køku Œu{™k fkÞko÷Þku™k {fk™ku{kt skuE þfkÞ Au. 16{e ‚Ëe{kt
ykðu÷ Þw2ku5eÞ™kuyu y™uf [[o y™u E{k2Œku r™r{oŒ f2kðe. økkuðk{kt 5kuxøow keÍkuyu ½ýk [[kuo ƒtÄkÔÞk.
su{kt™k ‚kiÚke 5úÏÞkŒ ƒu‚e÷efk ƒku{S‚‚ y™u ‚tŒ VúkL‚e‚™k [[o økýkðe þfkÞ. rƒúxeþ2kuyu
LkkUÄ ƒtÄkðu÷ ðneðxe y™u r™ðk‚e E{k2Œku{kt ‚ktMÚkk™ðkËe ferŒo skuðk {¤u Au. Œu{™k MÚkk5íÞ 52
økúef y™u 2ku{™þi÷e™ku 5ú¼kð árüøkku[2 ÚkkÞ Au. rËÕne{kt ykðu÷ ‚t‚Ë ¼ð™ y™u fku™kux 5u÷u‚
Œu™k Wíf]ü WËkn2ýku Au. ™wxÞwL‚ ™k{™k MÚk5rŒyu hk»xÙ5rŒ ¼ð™ su Œu 5qðuo ðkE‚2kuÞ™wt
r™ðk‚MÚkk™ nŒw Œu™e 2[™k f2e nŒe. 2uŒe™k 5ÚÚk2ku{ktÚke ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðu÷ yk E{k2Œ{kt
2ksMÚkk™e sk¤e y™u AŒ™e þi÷eyku™ku ‚{kðuþ f2ðk{kt ykÔÞku Au. f÷fŒk™wt rðfxku2eÞk
{u{ku2eÞ÷(M{k2f) su rƒúxeþ ¼k2Œ™wt rËÕne 5qðuo™wt 2ksÄk™e MÚk¤ nŒw. Œu yk2‚™e ¼ÔÞ E{k2Œ
Au. ðŒo{k™{kt Œu rƒúxeþ f÷kf]rŒyku™wt ¼ÔÞ ‚tøkúnk÷Þ Au. f÷fŒk™wt 2kEx‚o rƒÕzetøk sÞkt rƒúxeþ
fk¤{kt y™uf ‚2fk2e yrÄfk2eykuyu fkÞo fÞwo Au. Œu MðŒtºkŒk ƒkË 5ý ƒtøkk¤™wt 5ú‚k‚r™f fuLËÙ
Au. f÷fŒk™k ‚tŒ 5ku÷ fuÚkuzÙ™ suðk [[o™e E{k2Œ{kt økkurÚkf þi÷e árüøkku[2 ÚkkÞ Au. {wtƒE{kt
rðfxku2eÞk xr{o™‚ suðwt yíÞtŒ 5ú¼kðe 2uÕðu Mxuþ™ ytøkuts MÚkk5íÞ™ku {nk{w÷ku 5w2kðku Au. Œu{™e
yk þi÷e 1947{kt ¼k2Œ™u {¤u÷ MðŒtºkŒk 5Ae 5ý [k÷Œe 2ne Au. su{ fu Vuú[ ykrfoxuf fkƒworsÞ2u
r™r{oŒ f2kðu÷ [tËeøkZ ŒÚkk rËÕne{kt ykurMxÙÞ™ MÚk5rŒ MxuE™u ŒiÞk2 f2kðu÷ ErLzÞk ELx2™uþ™÷
‚uLx2 yíÞk2u 5ý ðir&ðf fûkk™e Wíf]ü E{k2Œku Au. 2ksÄ™k™e{kt ƒkiræÄf 5úð]r¥kyku™k fuLËÙ‚{k™
ErLzÞk nuƒexux ‚uLx2 rƒúxeþ MÚkk5íÞku™ku W¥k{ ™{w™ku Au.
AuÕ÷k fux÷kf Ë‚fkyku Ë2r{Þk™ y™uf 5ú¾2 ¼k2ŒeÞ MÚk5rŒykuyu ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ{kt
5úrŒ¼kðtŒ MÚkk5íÞku ykÃÞk. Œu{kt™k fux÷kf rËÕne™e rðÏÞkŒ Mfw÷ ykuV Ã÷k™etøk yuLz
ykrfoxuf[2{ktÚke 5úrþrûkŒ ÚkÞk nŒk. 2ks 2uð÷ y™u [kÕ‚o fku2uyu suðk MÚk5rŒyku ™ðe 5uZe™k
5úrŒr™rÄyku Au. 2ks2uð÷u Mfku5 fkuB5÷uûk y™u sðkn2 ÔÞk5k2 ¼ð™ suðk MÚkk5íÞku™e rËÕne{kt
MÚkk5™k f2e. Œu 2uŒe™k 5ÚÚk2ku suðe Ëuþe ƒktÄfk{ ‚k{økúe ðk52ðk{kt økðo y™w¼ðŒk nŒk. su{kt
2ku{™ Ã÷ksk y™u ‚eze™e þi÷e™wt r{©ý f2e W¥k{ E{k2Œku ŒiÞk2 f2Œk nŒk. rËÕne™wt
‚e.ykE.E.xe. rƒÕzetøk Œu™ku W¥k{ ™{w™ku Au. {wtƒE™k [kÕ‚o fku2uyu fku™kux Ã÷u‚ rËÕne{kt Sð™
ðe{k ¼ð™™wt r™{koý fÞwo. su{kt Œu{ýu Wt[e R{k2Œ{kt 5úfkþ™k 52kðŒo™ {kxu fk[™k yøkú¼køkku™ku
5úÞkuøk f2e™u ƒw÷tË Wt[kE™ku yk¼k‚ Wí5L™ fÞkuo.
AuÕ÷k Ë‚fk{kt ½2u÷wt MÚkk5íÞ{kt ½2 ƒktÄ™k2e ‚nfk2e {tz¤eyku rƒ÷kze™k xku5™e {kVf
{kuxk 5ú{ký{kt skuðk {¤u Au. Œku ½ýe søkkyu Wå[Œ{ ykÞkus™ y™u ‚kitËÞo árü ‚kÚku W5ÞkuøkeŒk™k
‚{LðþY5 MÚkk5íÞku 5ý skuðk {¤u Au.

r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
1. 5kuxwoøkeÍkuyu økkuðk{kt MÚkk5u÷ ‚kiÚke rðÏÞkŒ [[o™wt ™k{ sýkðku.

................................................................................ LkkUÄ
2. hk»xÙ5rŒ ¼ð™™k r™{koý ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ MÚk5rŒ™wt ™k{ sýkðku.
................................................................................
3. rƒúxeþfk÷e™ E{k2Œku{kt fE MÚkk5íÞ þi÷e skuðk {¤u Au.
................................................................................
4. rðfxku2eÞk {u{ku2eÞ÷ rƒÕzetøk™ku yíÞk2u f÷fŒk{kt þu™u {kxu W5Þkuøk ÚkkÞ Au ?
................................................................................
5. [tËeøkZ þnu2™e rzÍkE™ fkuýu ŒiÞk2 f2e.
................................................................................
6. rËÕne™k ErLzÞk ELx2™uþ™÷ ‚uLx2™e rzÍkE™ fÞk MÚk5rŒyu ŒiÞk2 f2e ?
................................................................................
7. ykÄwr™f ¼k2Œ™k fux÷kf rðÏÞkŒ MÚkk5íÞ rþÕ5ku™k ™k{ yk5ku ?
................................................................................
13.6 Lkøkhku yLku ¼khík þnuhku
Œ{u yk 5úf2ý{kt 5úk[e™, {æÞfk÷e™ y™u ykÄwr™f ‚{Þ™k ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ rðþu
skÛÞwt Œu 5qðuo Mfq÷ ykuV Ã÷k™etøk yuLz ykrfoxuf[2 E™ rËÕne ŒÚkk Œu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ƒkƒŒku™u
5ý r5Akýe. yk Ã÷k™etøk yu nfefŒ{kt xkW™ Ã÷k™etøk™ku r™Ëuoþ f2u Au su þnu2e rðfk‚™e ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷ Au. yk rð¼køk{kt yk5ýu ¼k2Œ{kt fMƒkƒku y™u þnu2ku™k rðfk‚™u Ã÷k™etøk y™u þnu2e
rðfk‚™k ‚tË¼o{kt ‚{sðk™ku 5úÞí™ f2eþwt. yk yíÞtŒ 2r‚f fÚkk Au. ¼k2Œ™k {wÏÞ [k2 þnu2ku
[uL™E, {wtƒE, fku÷fkŒk y™u rËÕne rðþu 5ý Œ÷M5þeo skýfk2e {u¤ðeþwt. Œu™k {q¤¼qŒ Œíðku
y™u Œu™k {níð5qýo MÚkk5íÞku y™u E{k2Œku rðþu 5ý skýfk2e {u¤ðeþwt.
Œ{™u skýe™u ™ðkE ÷køkþu fu nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™k ‚{ÞÚke ÷E™u ðŒo{k™fk¤ ‚wÄe™ku
xkW™ Ã÷k™etøk(™øk2 ykÞkus™)™ku yuf ÷ktƒku y™u ¼ÔÞ ErŒnk‚ ¼k2Œ Ä2kðu Au. su E.‚.5qðuo

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 2350Úke yk5ýu skuE þfeyu Aeyu. nzÃ5k y™u {kunutskuËzku{kt skuðk {¤Œe økx2 Þkus™k 2MŒkyku™wt
MÚkkÃkíÞ
ykÞkus™ y™u rfÕ÷kyku suðe rƒÕzetøkku ™e[÷wt ™øk2 fkr÷ƒtøk™ su 2ksMÚkk™{kt ykðu÷wt Au Œu y™u
økws2kŒ™k fåA{kt ykðu÷ ‚w2fkuxzk{kt 5ý ykðwt s ™øk2 ykÞkus™ skuðk {¤u Au. Œku þnu2ef2ý™ku
rîŒeÞ Œƒffku E.‚.5qðuo 600 yk‚5k‚ V2e yuf ð¾Œ yk5ý™u skuðk {¤u Au. su ykÞo y™u
LkkUÄ ËÙrðz ‚ÇÞŒk™k ‚{LðÞ suðku Au. 2ksøke2, ðk2ký‚e, yÞkuæÞk, nrMŒ™k5w2, Wssi™, ©kðrMŒ,
fr5÷ðMŒw, fku‚ktƒe suðk y™uf þnu2ku yk ‚{Þ{kt árüøkku[2 ÚkkÞ Au. {kiÞo ‚{Þ{kt y™u yu 5qðuo
™k™k þnu2ku Œ2efu yku¤¾kŒk s™5Ëku y™u {kuxk þnu2ku Œ2efu yku¤¾kŒk {nks™5Ëku 5ý {kuxe
‚tÏÞk{kt skuðk {¤u Au.
{wrM÷{ku™k ykøk{™ ‚kÚku ¼k2Œ{kt EM÷kr{f y‚2 ™øk2 ykÞkus™{kt 5ý Ëu¾kÞ Au.
{rMsËku, rfÕ÷kyku y™u {nu÷ku Œu™k ãkuŒf Au. yƒw÷VÍ÷™k {Œu E.‚. 1594{kt ¼k2Œ{kt 2837
sux÷k ™øk2ku yrMŒíð Ä2kðŒk nŒk. {kuxk økk{zktyku ykðk fMƒkyku fu ™øk2ku{kt 52eðrŒoŒ ÚkŒk
nŒk. su MÚkkr™f f‚ƒeyku y™u fkiþÕÞ Ä2kðŒk nMŒfk2eøk2e™k ÷kufku™u fk2ýu Äe{u Äe{u Œu{™wt
{níð ðÄk2Œk sŒk {kuxk þnu2ku{kt Y5ktŒ2eŒ ÚkŒk sŒk Œu{™e nMŒfk2eøk2e™k ûkuºku rðþu»kíkkyku™u
fk2ýu 5ý Œu yku¤¾kŒk. su{ fu, yk2‚5nký y™u [{o Wãkuøk ûkuºku ykøkúk, ‚wŒ2kW fk5z™k ûkuºku
r‚tÄ, ‚wðýo y™u 2uþ{e Ëku2kyku ‚kÚku ðýkxfk{™k ûkuºku økws2kŒ suðk ûkuºkku ‚{økú ¼k2Œ{kt 5Úk2kÞu÷k
nŒk.
Œ{u skýku Aku Œu{ 16{e ‚Ëe Ë2r{Þk™ Ë2eÞkE {køkuo ykðu÷e Þw2ku5eÞ™kuyu ™ðk ƒtË2ku™ku
rðfk‚ f2e ƒtË2eÞ þnu2ku™e 2[™k f2e su{ fu, økkuðk{kt 1510{kt 5ýS, {nkhk»xÙ{kt 1532{kt
{wtƒE, 1605{kt {A÷e5è™{, 1658{kt ™køk5è™{, 1639{kt {ËÙk‚, 1690{kt f÷fŒk. yk
5úfk2™k ƒtË2eÞ þnu2ku rðf‚kððk 5kA¤ rƒúxeþ2ku™ku nuŒw Œu{™k ykiãkurøkf rnŒku™u sk¤ðe
2k¾ðk™ku nŒku. fk2ýfu Œu ‚{Þu Etø÷utz rð&ð{kt ‚kiÚke {kuxwt ykiãkurøkf yÚkofk2ý Ä2kðŒwt hk»xÙ nŒwt.
Œku ‚k{u 5ûku ¼k2Œ Ëwr™Þk{kt ‚kiÚke ðÄw fk[ku {k÷ Wí5L™ f2Œwt hk»xÙ nŒwt. Etø÷utz™e ykiãkurøkf
ð‚knŒku {kxu yk {k÷™ku W5Þkuøk f2ðk rƒúxeþ2kuyu ŒÏŒku økkuXÔÞku. 1853 ƒkË ¼k2Œ{kt 2uÕðu
÷kE™ ™kt¾ðk{kt ykðe. Œu 5ý ¼k2ŒeÞ fk[k{k÷™u Etø÷utz {kuf÷ðk™k E2kËkÚke y™u Etø÷utz™k
Wãkuøkku™u VkÞËku f2ðk™ nuŒwÚke ŒiÞk2 f2ðk{kt ykðe. 1905 ‚wÄe{kt 28000 {kE÷™e 2uÕðu
÷kE™ku ¼k2Œ{kt ™t¾kE su rƒúxeþ2ku™k ykrÚkof, 2ksfeÞ y™u ÷~f2e rnŒku™u ‚tŒku»kŒe. x5k÷ y™u
Œk2 ÷kE™ku 5ý ‚tËuþkÔÞðnk2™k nuŒwÚke ¼k2Œ¼2{kt økkuXððk{kt ykðe.
20{e ‚Ëe™k 5úk2t¼u ƒkuBƒu(nðu {wtƒE), f÷fŒk(nðu fku÷fkŒk) y™u {ËÙk‚(nðu [uL™E)
ƒnwt s {níð5qýo ðneðxe ðu5k2e ykiãkurøkf þnu2ku Œ2efu W¼2e [wfÞk nŒk. fux÷kf skýeŒk
MÚk¤ku{kt f÷fŒk{kt zu÷nkW‚e Mfðu2, {ËÙk‚{kt Vkuxo ‚utx sÞkuso, rËÕne{kt fku™kux Ã÷u‚ y™u {wtƒE{kt

r[ºkf¤k,
{2e™ zÙkEð rƒúxeþ2ku™u Þw2ku5™e ÞkË y5kðŒk. skufu Œuyku™u ¼k2Œ™e ykƒkunðk {kVf ™ ykðŒk
MÚkkÃkíÞ
Œu{ýu fux÷kf øke2e{Úkfku™u þnu2ku{kt Y5ktŒ2eŒ fÞko. suÚke ¼k2Œ™k ykf2k W™k¤kÚke ƒ[e þfkÞ.
ykðk þnu2ku{kt W¥k2 ¼k2Œ{kt {‚w2e, r‚{÷k y™u ™i™eŒk÷. 5qðo ¼k2Œ{kt Ëkrsor÷tøk y™u r‚÷kutøk
ŒÚkk Ërûký ¼k2Œ{kt ™e÷øke2e y™u fkuzkEfu™k÷™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
™ðe™ 2nuýktf rðMŒk2ku suðk fu ‚eðe÷ ÷kEL‚ y™u fuLxku™{uLx‚ fuB5 5ý þnu2ku{kt LkkUÄ
ðÄðk ÷køÞk. ‚eðe÷ ÷kEL‚{kt {kuxu ¼køku ‚2fk2e yrÄfk2eyku™k r™ðk‚MÚkk™ku ykðu÷k nŒk.
sÞk2u fuLxku™{uLx{kt rƒúxeþ ‚u™k™k yrÄfk2eyku™k ykðk‚ku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku. þwt Œ{u skýku
Aku ? fu ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5ý yk ƒu 5úfk2™k rðMŒk2ku yrMŒíð Ä2kðu Au.
nðu yk5ýu ¼k2Œ™k fux÷kf {wÏÞ {nk™øk2ku™ku WÕ÷u¾ f2eyu. su{ fu, [uL™E, fku÷fkŒk,
{wtƒE y™u rËÕne. Œ{u yk þnu2ku rðþu skýŒk s nþku.
1. 5úk[e™ ¼k2Œ{kt yrMŒíð{kt ykðu÷ 5kt[ þnu2ku™k ™k{ yk5ku.

(1)....................... (2)...................... (3).......................
(4)....................... (5)......................
2. rƒúxeþ2kuyu MÚkk5u÷k 5kt[ ƒtË2ku™k ™k{ yk5ku.
(1)....................... (2)...................... (3).......................
(4)....................... (5)......................
3. rƒúxeþ2kuyu rðfr‚Œ f2u÷ fkuE 5ý 5kt[ øke2e{Úkfku™k ™k{ yk5ku.
(1)....................... (2)...................... (3).......................
(4)....................... (5)......................
4. ‚eðe÷ ÷kEL‚{kt fku™k r™ðk‚MÚkk™ ykðu÷ nŒk.
................................................................................
5. fuLxku™{uLx yux÷u þwt ?
................................................................................

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 13.6.1 [uL™E
MÚkkÃkíÞ
[uL™E su 5nu÷k ‚k{kLÞ 2eŒu {ËÙk‚ Œ2efu yku¤¾kŒwt nŒw. Œu Œkr{÷™kzw™e 2ksÄk™e Au.
su ¼k2Œ™wt {níð5qýo {nk™øk2 Au. yk þnu2 Vkuxo ‚utx sÞkuso™e yk‚5k‚ rðfr‚Œ Au. y™u
yk‚5k‚™k fMƒkyku y™u økk{zktyku™u ‚{krðü f2e™u ŒiÞk2 ÚkÞwt Au. 19{e ‚Ëe{kt {ËÙk‚
LkkUÄ 5urú ‚zuL‚e{kt ykðŒtw yk þnu2 rƒúxeþ ‚k{úksÞ™k Ërûký rð¼køk™wt
{wÏÞk÷Þ nŒw.t E.‚. 1947{kt ¼k2Œ™e MðŒtºkŒk ƒkË Œu {ËÙk‚
2ksÞ™e 2ksÄk™e ƒLÞwt. 1968{kt {ËÙk‚ 2ksÞ™u Œkr{÷™kzwt
™k{ yk5ðk{kt ykÔÞw.t su Œu™e Œr{÷ rnLËw ‚tMf]rŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷
Au. {ËÙk‚ ¼k2ŒeÞ y™u rðËuþe ‚tMf]rŒyku™wt skýu fu r{÷™ MÚk¤
Au. y™uf rƒúxeþ MÚkk5íÞku suðk fu fuÚkuzÙÕ‚([[o) y™uf rðþk¤
¼ð™ku y™u rðþk¤ ð]ûkku ‚kÚku™k {fk™ku skuðk {¤u Au.
1892{kt ƒtÄkÞu÷ nkEfkuxo ¼ð™ yu ÷tz™ fkuxo 5Ae™wt rð&ð™wt
{kuxwt ¼ð™ økýkŒw. Vkuxo ‚utx sÞkuso Œu™k ‚wþkur¼Œ r{™k2kyku, 52‚k¤ku
y™u ™ðe™ MÚkk5íÞ þi÷e™u fk2ýu yË¼wŒ ÷køku Au.
ykE‚ nkW‚ ™k{™k MÚkk5íÞ™e 5uú2ýk W¥k2 y{ur2fk{ktÚke
÷uðk{kt ykðe Au. sÞkt fk5u÷k ƒ2V™k ‚2kuð2™ku ynu‚k‚ ÚkkÞ Au.
¼k2Œ{kt 2urVús2uþ™™k nuŒw‚2 yk 5úfk2™k ¼ð™ku ƒtÄkŒk.
yuðwt s yuf ‚wtË2 MÚkk5íÞ ‚utx snku™™k [[o™wt Au. su rðþk¤ økkurÚkf þi÷e{kt fk[™e
ƒk2eyku™k W5ÞkuøkÚke ƒ™kððk{kt ykðu÷wt Au. xkð2 Ä2kðŒwt yk yøkíÞ™wt ¼ð™ Au. Œu™e rËðk÷ku
Etxku™k ™k™k xwfzkykuÚke y™u fw÷ko ™k{™k 5ÚÚk2kuÚke 2[ðk{kt ykðu÷e Au. Œu{kt 5ku2ƒtË2™k 5ÚÚk2ku™ku
W5Þkuøk ÚkÞku Au. ÷kfzk™k Ak52kðk¤k yk ¼ð™{kt
Etø÷utzÚke {tøkkððk{kt ykðu÷e xkEÕ‚Úke ¼kutÞŒr¤Þwt
ƒ™kððk{kt ykðu÷wt Au.
yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ ƒ™u÷ yuf yLÞ
{níð5qýo E{k2Œ{kt 1872{kt 5qýo ÚkÞu÷ 5kuMx
ykurV‚™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su™u s™2÷ 5kuMx
ykurV‚ fnuðk{kt ykðŒe. yu ƒnw s rðþk¤ {æÞMÚk
nku÷ y™u Wt[k zku{ ‚kÚku ƒktÄðk{kt ykðu÷. ƒu‚kÕx
¾zf y™u fw÷ko y™u ÄúktøkÄúk™k 5ÚÚk2ku{ktÚke Œu™wt r™{koý fkÞo ÚkÞu÷wt. yk yuf yíÞtŒ {níð™wt 5úðk‚
MÚk¤ Au. yk E{k2Œ rƒúxeþ ‚¥kk™e ‚{]ræÄ y™u þrfŒ™wt ãkuŒf Au.

r[ºkf¤k,
13.6.2 fku÷fkŒk
MÚkkÃkíÞ
f÷fŒk™ku {q¤¼qŒ ErŒnk‚ yíÞtŒ 2r‚f Au. þwt Œ{u skýku Aku? fu f÷fŒk rƒúxeþ ¼k2Œ™wt
1911 ‚wÄe 5kx™øk2 nŒwt. rƒúxeþ2kuyu 1686{kt f÷fŒk MÚkkÃÞwt nŒwt. 1756 ‚wÄe{kt Œu rðfk‚
5kBÞwt. sÞk2u ƒtøkk¤™k ™ðkƒ r‚2ks-WË-Ëki÷k y™u rƒúxeþ2ku ðå[u 1757{kt ‚t½økko ÚkÞku íÞk2u
Œu rƒúxeþ2ku™k nkÚk{kt ykÔÞwt. 2kuƒxo f÷kEðu Ã÷k‚e™k LkkUÄ
þwØ{kt rðsÞ {u¤ðe ™ðkƒ™u n2kðe yk þnu2 52
fƒsku s{kÔÞku.
E.‚. 1774{kt f÷fŒk{kt ‚w5úe{ fkuxo™e
MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe. E.‚. 1911{kt ™ðe rËÕne™u
f÷fŒk™e søÞkyu 2ksÄk™e™wt þnu2 ƒ™kððk{kt
ykÔÞwt. E.‚.2001{kt f÷fŒk™wt ™ðwt ™k{kr¼Äk™
fku÷fkŒk f2ðk{kt ykÔÞwt. yk þnu2™k ðŒo{k™
{níð5qýo ¼ð™ku 52 yk5ýu árü Vu2ðeyu.
nwøk÷e ™Ëe 52 ƒtÄkÞu÷ nkð2k rƒús su
nkð2k™u f÷fŒk ‚kÚku skuzu Au. Œu ‚kiÚke {níð5qýo
MÚkk5íÞ økýkðe þfkÞ. 270 Vqx™e Wt[kEðk¤k
r5÷2 52 fkuE 5ý skŒ™k ™x y™u ƒkuÕx ðøk2 ƒtÄkÞu÷ yk 5w÷ f÷fŒk™wt 5úrŒf ƒ™e økÞku Au.
rð&ð™ku yu ‚kiÚke 5úð]¥k 5w÷ økýkÞ Au.
W¥k2 f÷fŒk{kt 1835{kt ƒtÄkÞu÷ {kƒo÷
5u÷u‚ ykxo øku÷u2e Œ2efu 5ú[r÷Œ Au. Œu{kt f÷k,
MÚkk5íÞ, r[ºk y™u Œi÷r[ºkku™wt y™ku¾wt ‚tøkúnk÷Þ
ykðu÷wt Au. su{kt 5úkýe ‚tøkúnk÷Þ 5ý Au. su{kt
¼kŒ¼kŒ™k 5ûkeyku y™u 5úkýeyku skuðk {¤u Au.
yux÷wt s ™rnt rð÷wÃŒ ÚkŒe sŒe 5ûkeyku™e fux÷ef
rðrþü skŒku 5ý ynet ‚tøkúnkÞu÷e Au.
nwøk÷e ™Ëe™k rf™k2u ykðu÷ Vkuxo rð÷eÞ{
1696{kt 2kuƒxo f÷kEð™k ðz5ý nuX¤ ƒtÄkðku þYt
ÚkÞku su 1780{kt 5qýo ÚkÞku. {kuxu¼køku yk rfÕ÷k™u
ƒ™kððk 5kA¤ ÷~f2e fk2ý 2nu÷wt nŒwt. ðŒo{k™

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku ‚{Þ{kt yk rfÕ÷k{kt 5úËþo™ku y™u {u¤kyku Þkusðk{kt
MÚkkÃkíÞ
ykðu Au.
1921{kt Œi Þ k2 ÚkÞu ÷ rðfxku 2 eÞk
{u{ku2eÞ÷ nku÷ f÷fŒk™wt rð&ð 5úr‚j ‚tøkúnk÷Þ
LkkUÄ Au. rð&ð¼2™k 5úðk‚eyku ErŒnk‚ skýðk™k nuŒwÚke Œu™e {w÷kfkŒ ÷u Au. f÷fŒk™k ‚kiÚke ©uc
f÷k ‚tøkúnk÷Þ Œ2efu Œu yku¤¾kÞ Au. 64 yuf2{kt
5Úk2kÞu÷ y™u 184 Vqx Wt[wt yk y5qðo ƒktÄfk{ Au.
þwt Œ{u skýku Aku? fu Ez™ økkzo™‚ rfúfux
f÷ƒ Auf 1864{kt f÷fŒk{kt yrMŒíð{kt ykðe
nŒe. ðŒo{k™ ‚{Þ{kt Œu™e ûk{Œk 120000 ÷kufku™u
‚{kððk™e Au. yk 5ý f÷fŒk™wt {níð5qýo skuðk÷kÞf MÚk¤ Au.
1690{kt f÷fŒk{kt ykfk2 5k{u÷ 2kEx‚o rƒÕzetøk EMx ErLzÞk ft5™e™k ™ðkuËeŒ ÷u¾fku
{kxu ƒtÄkÞww nŒwt. økkurÚkf þi÷e™wt yk MÚkk5íÞ 1877{kt ÷uVxLx økð™o2 yuM÷u yuz™™k ‚{Þ{kt
rðÏÞkŒ ÚkÞwt.
13.6.3 {wtƒE
y2ƒe ‚{wÿ™k rf™k2u ykðu÷wt {wtƒE 5r&[{
¼k2Œ™wt {níð5qýo þnu2 Au. yu ‚kŒ xk5wyku™wt ƒ™u÷wt
Au. ykã yirŒnkr‚f ‚{ÞÚke íÞkt {k™ð nkuðk™k 5w2kðk
5úkÃŒ ÚkÞk Au. 17{e ‚Ëe{kt rƒúxeþ2kuyu Œu™k 52 fƒsku
s{kÔÞku y™u Œu ƒkuBƒu Œ2efu yku¤¾kÞwt. yk 5úÚk{ þnu2
nŒwt. sÞk 2uÕðu™e þYykŒ ÚkE. f÷fŒk r‚ðkÞ™wt yk
yuf {kºk ™øk2 nŒwt. sÞkt ðŒo{k™5ºkku™e MÚkk5™k ÚkE.
19{e ‚Ëe™k WŒ2kÄo{kt {wtƒE{kt y™uf sknu2
E{k2Œku MÚk5kE su rðfxku2eÞ™ økkurÚkf þi÷e™e nŒe.
su{kt 1874™wt ‚r[ðk÷Þ, 1876™wt Äk2køk]n y™u
1890™e yuÕVeLMx™ fku÷us™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
W52ktŒ yíÞtŒ ykf»kof yuðtw rðfxku2eÞk xr{o™‚(nk÷{kt
Aºk5rŒ rþðkS xr{o™‚) ™k{™wt rðþk¤ 2uÕðu MÚkk5íÞ
1887{kt yrMŒíð{kt ykÔÞwt. W¼2Œe rËðk÷ku y™u

r[ºkf¤k,
fk[™k ‚tÞkus™Úke ƒ™kðu÷wt yk MÚkk5íÞ {wtƒE™e ykøkðe yku¤¾ Au.
MÚkkÃkíÞ
ƒnwt s rðÏÞkŒ yuðwt MÚkk5íÞ økux ðu ykuV ErLzÞk ELzku-Þw2ku5eÞ™ þi÷e{kt 5e¤k 5ÚÚk2kuÚke
ƒtÄkÞu÷wt Au. Œu Etø÷utz™k 2ksk sÞkuso 5t[{ y™u 2kýe ƒu2e™k ¼k2Œ 5úðk‚™e ¾wþe{kt ƒtÄkððk{kt
ykðu÷. 24 ÷k¾ Yr5Þk™k ¾[uo 1924{kt yk E{k2Œ 5qýo ÚkE. su Œu ‚{Þ™wt yk&[Þo økýkðe
þfkÞ. Œu 26{ex2™e Wt[kE Ä2kðu Au. y™u 5e¤k ƒu‚kÕx™k 5ÚÚk2ku fk5e™u Œu™u ykfk2ðk{kt LkkUÄ
ykÔÞwt Au.
MðŒtºkŒk ƒkË {wtƒE ¼k2Œ™wt {níð5qýo ðu5k2e y™u ykiãkurøkf þnu2 2nÞwt Au. Mxkuf
yuûk[uLs y™uf ykiãkurøkf ð‚knŒku, rVÕ{Wãkuøk su ƒku÷eðwzÚke 5ú[r÷Œ Au. {wtƒE ykÄwr™fef2ý
y™u 5r&[{ef2ý™wt skýu fu ¼k2ŒeÞ {wÏÞk÷Þ Au. fk5zWãkuøk rVÕ{ Wãkuøk suðk {níð5qýo Wãkuøkku
ynet Au. su rð&ð¼2{kt ykøkðe yku¤¾ Ä2kðu Au. y™uf rnLËe rVÕ{ku ynet ƒ™u Au. økux ðu ykuV
ErLzÞk yk5ý™u {wtƒE{kt rƒúxeþ þk‚™™e ÞkË y5kðu Au.
1. [uL™E™k [k2 rðÏÞkŒ MÚk¤ku™k ™k{ yk5ku.

(1) ..................................... (2) ..................................
(3) ..................................... (4) ..................................
2. f÷fŒk™k [k2 5úr‚j MÚk¤ku™k ™k{ yk5ku.
(1) .....................................
(2) ..................................
(3) .....................................
(4) ..................................
3. {wtƒE™k [k2 5úrMkØ MÚk¤ku™k ™k{ yk5ku.
(1) .....................................
(2) ..................................
(3) ..................................... (4) ..................................
13.6.4 rËÕne
þwt Œ{u skýku Aku? fu rËÕne rƒúxeþ ¼k2Œ™wt 1911{kt 5kx™øk2 ƒLÞw nŒwt. 2011{kt

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku rËÕneyu 5kuŒk™e þŒkrçË Wsðe. 1911{kt ™ðk rËÕne™e 2[™k ÚkE. skufu rËÕne ½ýku sw™ku ErŒnk‚
MÚkkÃkíÞ
Ä2kðu Au. y™u Œu{kt {níð5qýo ‚kŒ þnu2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su ¼uøkk {¤e™u rËÕne™e 2[™k f2u
Au. 5úÚk{ rËÕne Þ{w™k™k s{ýk fktXu ÞwrÄr»X2 îk2k ƒktÄðk{kt ykðu÷. 5ktzðkuyu Œu™u ELËÙ5úMÚk ™k{
ykÃÞwt nŒwt. Œ{u {nk¼k2Œ{kt yk ™k{ yðk2™ðk2 swyku Aku. ËtŒfÚkkyku y™w‚k2 rËÕne™e MÚkk5™k
LkkUÄ 2ksk rÄ÷wyu f2e nŒe. E.‚.™e 2S ‚Ëe{kt xku÷u{e ™k{™k rð&ð5úr‚j ¼qøkku¤ðu¥kkyu 5kuŒk™k
™fþk{kt rËÕne™u ËEËk÷k Œ2efu MÚkk™ ykÃÞwt Au.
rËÕne™k hk»xÙeÞ ‚tøkúnk÷Þ{kt yk 5ú{kýu rËÕne rðþu
rðMŒ]Œ {krnŒe yk5ðk{kt ykðu Au. 5úk[e™ fk¤Úke s rËÕne
rðf‚Œwt 2nÞwt Au. ðŒo{k™ ¼k2Œ™wt yøkúøkÛÞ {nk™øk2 Au.
rð&ð{kt 5ý Œu™e ykøkðe yku¤¾ Au.
yuf yíÞtŒ 2‚5úË ËtŒfÚkk rËÕne ‚kÚku skuzkÞu÷e Au. yk fÚkk{kt ðk‚wrf(™køk2ks) su
5kŒk¤{kt 2nuŒk Œu fwŒwƒr{™k2™e ™e[u ÷ku¾tz™k r5÷2™e ™e[u 5kuŒk™wt MÚkk™ Ä2kðŒk nŒk. su
yþkuf™k ‚{Þ{kt ƒtÄkÞu÷ku nŒku. y™uf ðøkkkuo ƒkË y™tøk5k÷ ™k{™k Œku{2 ðtþ™k 2kskyu ÷k÷
fkux™e rËÕne{kt 2[™k f2e. y™u Œuýu yk r5÷2™u W¾kzðk™ku 5úÞí™ fÞkuo. Œu ‚{Þu ¼rð»Þðkýe
ÚkE fu rËÕne 52 fkuE 5ý ‚¥kk ÷ktƒk ‚{Þ ‚wÄe þk‚™ f2e þfþu ™net. Œku{2ku 5Ae [kinkýku
ykÔÞk su{ýu yk þnu2™wt ™k{ rf÷k2kÞr5Xku2k ykÃÞwt. su ÷k÷fkux{kt {un2ku÷e 5k‚u ykðu÷wt Au.
5wÚðe2ks [kinký yk ðtþ™ku {níð5qýo 2ksðe nŒku. su
{un2ku÷eÚke þk‚™ f2Œku nŒku.
rËÕne V2e yuf ð¾Œ økw÷k{ðtþe 2kskyku™k ‚{Þ{kt
5ú[r÷Œ ÚkÞwt. fwíƒwËËe™ yiƒf îk2k MÚkkr5Œ rðÏÞkŒ
fwŒwƒr{™k2 su 5AeÚke EÕŒwŒr{þu 5qýo fÞkuo. íÞk2Úke rËÕne{kt
{wrM÷{ MÚkk5íÞ™e þYykŒ ÚkE.
ƒkË{kt y÷kWËËe™ r¾÷S rËÕne™ ‚w÷Œk™ ÚkŒkt ‚e2e ‚¥kk fuLËÙ{kt ykÔÞwt. ‚e2e™ku rfÕ÷ku
su þkn5w2 sŒ Œ2efu rËÕne{kt yku¤¾kÞ Au. {tøkku÷
ykfú{ýkuÚke ƒ[ðk {kxu y÷kWËËe™ r¾÷Syu
rËÕne{kt yk 5úfk2™e rfÕ÷uƒtÄe f2kðe nŒe.
y÷kWËËe™ r¾÷Syu rfÕ÷k™e ƒnk2 2nu÷k
{tøkku÷ku™u 5fze™u Œu{™e ¾ku52eyku™u ‚¤økkðe
þnu2™e rËðk÷{kt [ýe ÷eÄu÷e Œuðe 5ý ËtŒfÚkk

r[ºkf¤k,
rËÕne ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au. rþ2™ku yÚko ÚkkÞ Au {kÚkwt. su rþ2e™k rfÕ÷k™u yk5ýe ‚{ûk yÚko‚¼2
MÚkkÃkíÞ
{wfu Au.
Úkkuzk ð»kkuo ƒkË Œw½÷f ðtþ rËÕne{kt ‚¥kkMÚkk™u ykÔÞku. ‚w÷Œk™ øÞk‚wËe™ Œw½÷fu
Œw½÷fkƒkË™e MÚkk5™k f2e. Œu™k {]íÞw 5Ae Œu™k r{ºk {nt{Ëƒe™ Œw½÷fu ykøk¤™k Ëþkoð÷
u k þnu2ku™k
¼køkku™u skuze. snkt5™kn ™k{™k ™øk2™e MÚkk5™k f2e. LkkUÄ
{n{tËƒe™ Œw½÷f™k Ë2ƒk2{kt ykðu÷k rð&ðrðÏÞkŒ Þkºke Eç™ƒŒwŒkyu rËÕne þnu2

rðþu ¾wƒ 2‚5úË {krnŒe yk5e Au. Œuýu ÷ÏÞwt Au ¼k2Œ™wt yk {nk™øk2 Au. yíÞtŒ rðþk¤ y™u
‚wtË2 ŒÚkk ‚wáZ þnu2. Œu™e [k2u Œ2V rfÕ÷uƒtÄe f2ðk{kt ykðe Au. su rð&ð{kt yskuz Au. ¼k2Œ™wt
Œku Œu ‚kiÚke {kuxwt þnu2 Au. {wrM÷{ ‚k{úsÞku{kt fkuE Œu™e Œku÷u ykðe þfu Œu{ ™Úke.
Œw½÷f ðtþ{kt rV2kusþkn Œw½÷f 5ý yux÷k s yøkíÞ™k ‚w÷Œk™ nŒk. Œu™k ‚{Þ{kt
rËÕne™e ð‚rŒ{kt y™u rðMŒk2{kt ¾kM‚ku ðÄk2ku ÚkÞu÷ku. Œuýu rV2kuÍkƒkË su rV2kuÍþk fkux÷k 5k‚u
ykðu÷wt Au ƒtÄkÔÞwt nŒwt. ‚{2ftË™k 2ksk Œi{w2u E.‚.1398{kt rËÕne 52 ykfú{ý f2e snkt5™kn
‚rnŒ ‚{økú rËÕne™u ™økx f2e ™ktÏÞwt nŒwt. Œu ¼k2ŒeÞ MÚk5rŒyku™u y™u fzeÞkyku™u 5kuŒk™e ‚kÚku
‚{2ftË ÷E sE. {rMsËku ƒ™kððk EåAŒku nŒku. íÞk25Ae™k þk‚fkuyu ykøkúk™u 5kuŒk™e 2ksÄk™e™wt
þnu2 ƒ™kÔÞwt.
{w½÷þk‚™ fk¤{kt nw{kÞwyu 5úk[e™ ELËÙ5úMÚk™e søkkyu rË™5™ktn ™k{™k ™ðk ™øk2™ku
5kÞku ™ktÏÞku. nw{kÞw™k 5ú5kiºk þknsnktyu rËÕne™wt ‚kitËÞ y™u 5úrŒ»Xk V2e yuf ð¾Œ MÚkkr5Œ fÞko.
1639{kt þY ÚkÞu÷ y™u 1648{kt 5qýo ÚkÞu÷ ÷k÷ rfÕ÷k™wt ƒktÄfk{ Œu™k îk2k ÚkÞu÷wt {níð5qýo
MÚkk5íÞ Au. Œuýu 1650{kt sk{e {rMsË ƒtÄkðe yux÷wt s ™rnt þknsnktyu ƒtÄkðu÷wt rËÕne
þknsnkt™kƒkËÚke 5úÏÞkŒ ÚkÞwt. {nk™ frðyku y™u økÍ÷fk2ku suðk fu ËËo, {e2Œfe {e2 y™u
r{2Ík økk÷eƒ y™u yLÞ {nk™ WËwo frðyku yk ‚{Þ{kt ÚkÞk yuðwt fnuðkŒwt þu þknsnkt™kƒkË
E2kf™k ƒøkËkË y™u Œwfeo™k fkuLMxuLxe™ku5÷ f2Œk ðÄk2u ‚wtË2 Au. E.‚.1739{kt ™kËe2þkn
™k{™k E2k™e 2ksk y™u 1748{kt ynu{Ëþkn yçËk÷eyu 5kuŒk™k ykfú{ýkuÚke rËÕne™u ¾trzŒ
fÞw.to yk ƒÄe yz[ýku nkuðk AŒkt rËÕne ‚ŒŒ rðf‚Œwt 2nÞw.t y™u ‚tøkeŒ, ™]íÞ, ™kxf y™u ðirðæÞ5qýo
ÔÞts™ku™u fk2ýu ŒÚkk ¼ËÙ ‚tMf]rŒ, ¼k»kk y™u ‚krníÞÚke rðÏÞkŒ ÚkŒwt 2nÞwt.
yuðwt fnuðkŒwt fu rËÕne 24 sux÷k rðÏÞkŒ ‚wVe ‚tŒku™wt r™ðk‚MÚkk™ nŒwt. su snkt5™kn{kt
2nuŒk nŒk. Œu{kt™k fux÷kf skuEyu Œku
1. fwíƒwËËe™ ƒ¾ríÞk2fkfe su{™e ¾k™fkn(yk‚2) {un2ku÷e{kt ykðu÷ku nŒku.
2. r™Ík{wËËe™ yku÷eÞk su{™ku ¾k™fkn r™Ík{wËËe™{kt ykðu÷ku nŒku.

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 3. þu¾ ™‚e2wËËe™ {n{wË su yíÞk2u 5ý r[2køk-yu-rËÕne Œ2efu 5úr‚j Au.
MÚkkÃkíÞ
4. {nk™ frð rðîk™ y{e2 ¾wþ2ku.
1707{kt yki2tøkÍuƒ™k {]íÞw ƒkË {wøk÷ ‚¥kk ™ƒ¤e 5zŒkt rËÕne 5ý r™ƒo¤ ÚkÞwt. E.‚.
1802-03{kt ytøkuúskuyu rËÕne SŒe ÷eÄwt. fk~{e2 økux yux÷u fu fk~{e2 Ë2ðksku y™u ‚eðe÷
LkkUÄ
÷kEL‚ nðu rËÕne™k yøkíÞ™k MÚk¤ku ƒLÞk. sÞkt rƒúxeþ2kuyu y™uf E{k2Œku™e 2[™k f2e.
1911{kt rËÕne™u ¼k2Œ™wt 5kx™øk2 ƒ™kððk{kt ykÔÞwt y™u ™ðk þnu2™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe.
su ™ðe rËÕne Œ2efu yku¤¾kÞ Au. ErLzÞk økux rðfx2e nkW‚ su yíÞk2u hk»xÙ5rŒ ¼ð™ Au,
‚t‚Ë¼ð™ ŒÚkk ™kuÚko y™u ‚kWÚk ç÷kuf rƒúxeþ þk‚™™k ykÄk2MŒt¼ku nŒk. su rƒúxeþ ‚ðkuo52eŒk™k
5úrŒf nŒk. 1932{kt ™ðe rËÕne 5qýo ÚkÞwt. fku™kuxÃ÷u‚ yu rËÕne™e {níð5qýo ðkrýrsÞf E{k2Œ
nŒe. rËÕne ykrÚkof, ‚ktMf]rŒf y™u 2ksfeÞ 2eŒu ¼k2Œ™tw fuLÿ 2nÞwt Au. rðþk¤ ¼ð™ku, ‚wtË2
ƒøke[kyku, rðþk¤{køkkuo, {uxÙku xuÙ™, ‚wtË2 yu25kuxo, þiûkrýf ‚tMÚkkyku, ‚tøkúnk÷Þku, ƒsk2ku y™u
rð&ð™k Œ{k{ Ëuþku™k nkEfr{~™2ku™e ykurV‚ku rËÕne™u ‚kitËÞo ƒûku Au. yuðwt fnuðkÞ Au fu rËÕne ni
rË÷ðk÷kuft e.
1. rËÕne™k yk5u÷k MÚk¤ku™u Œu™e ‚kÚku skuzkÞu÷ 2ksk ‚kÚku økkuXðe.

¢{ þnu2™wt ™k{ Œu™u ƒtÄkð™k2 2ksk™wt ™k{
1. ELËÙ5úMÚk 5]Úðe2ks [kinký
2. ÷k÷fkux {kunt{Ëƒe™ Œw½÷f
3. {un2ku÷e Þwrcrc2
4. ‚e2e rV2kuÍþkn Œw½÷f
5. snkt5™kn nw{kÞw
6. Œw½÷økkƒkË þknsnkt
7. rV2kuÍkƒkË y÷kWËËe™ r¾÷S
8. rË™5™ktn y™tøk5k÷ Œku{2
9. þknsnkt™kƒkË øÞk‚wËe™ Œw½÷f

r[ºkf¤k,
2. snkt™kn{kt r™ðk‚ f2™k2 [k2 rðÏÞkŒ ‚wVe ‚tŒku™k ™k{ yk5ku.
MÚkkÃkíÞ
(1)..................................... (2)...................................
(3)..................................... (4)...................................
LkkUÄ
Œ{u yk 5kX{ktÚke þwt þeÏÞk ?
• ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ y™u rþÕ5f÷k™ku ErŒnk‚ nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk sux÷ku s sw™ku Au.
• ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f¤k yu ¼k2ŒeÞ ‚ktMf]rŒf ðirðæÞ™u Ëuþ™k Œ{k{ 5úËuþku™e ‚kÚku ŒkËkíBÞ
‚kæÞwt Au. Œu ‚ktMf]rŒf 52t52kyku, Äkr{of 2eŒ-2eðksku™u rðr¼L™ ‚{Þ™k ‚tË¼o{kt ‚{skðu Au.
• çkkiæÄ Ä{o y™u si™ Ä{uo ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k™k rðfk‚{kt ½ýwt ÞkuøkËk™ ykÃÞwt Au. su{fu,
MŒw5, rðnk2 y™u [iíÞ ¼ð™
• økwÃŒfk÷ 5Õ÷ðku y™u [ki÷ku™k ‚{Þ{kt {trË2 MÚkk5íÞ™ku ½ýku rðfk‚ ÚkÞku Au.
• rËÕne ‚ÕŒ™Œ y™u {kuøk÷Þwøk Ë2r{Þk™ ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k{kt Vk2‚e MÚkk5íÞ f÷k™ku
‚{kðuþ ÚkE yuf ™ðe™ þi÷e ELzku-5þeoÞ™™ku WË¼ð ÚkÞku.
• rƒúxeþ‚o y™u yLÞ ‚tMÚkk™ðkËe Þw2ku5eÞ™ Ëuþkuyu ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k{kt ½ýku 5ú¼kð
5kÚkÞkuo. Œu™kÚke ¼k2ŒeÞ f÷k ‚tMÚkkøkŒ f÷k{kt Y5ktŒ2eŒ ÚkE. Œu{™k Ë2ƒk2ku y™u Œu{™e
ykuVe‚ku, LÞkÞ÷Þku suðk ¼ð™{kt Þw2ku5eÞ™ þi÷e yk5ý™u árüøkku[2 ÚkkÞ Au.
• nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™k fk¤Úke ™øk2 ykÞkus™™ku rðrþü ErŒnk‚ ¼k2Œ Ä2kðu Au. su™e
þYykŒ E.‚.5qðuo 2350{kt ÚkE.
• Œu ‚{Þu y™uf þnu2ku yrMŒíð{kt ykÔÞk.
• 1594{kt ¼k2Œ{kt þnu2ku™e ‚tÏÞk 2837 sux÷e nŒe.
• 20{e ‚Ëe™e þYykŒ{kt {wtƒE, fku÷fkŒk y™u [uL™E ƒnwt s {níð5qýo ðneðxe ykiãkurøkf
y™u ðkrýrsÞf þnu2ku Œ2efu rðfk‚ 5kBÞk.
• E.‚.1911{kt rËÕne rƒúxeþ ¼k2Œ™wt 5kx™øk2 ƒLÞw.t skufu rËÕne™ku ErŒnk‚ ½ýku sw™ku Au.
• yu MÃkü Au fu ÷øk¼øk 7 sux÷k {níð5qýo sw™k þnu2kuyu ¼uøkk {¤e™u rËÕne™e 2[™k f2e
Auu. Œu{kt ELËÙ5úMÚk, ÷k÷fkux, {un2ku÷e, ‚e2e, Œw½÷¾kƒkË, rV2kuÍkƒkË y™u
þknsnkt™kƒkË™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.

r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ 5kXktŒ MðkæÞkÞ
1. nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™e MÚkk5íÞ þi÷eyku™tw ðýo™ f2ku.

2. økwÃŒ 5Õ÷ðku y™u [ki÷ þk‚fku™k {trË2 MÚkk5íÞ f÷k™wt ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ f÷k{kt ÞkuøkËk™
LkkUÄ
MÃkü f2ku.
3. ¼k2Œ{kt rþÕ5 y™u MÚkk5íÞ™e rðr¼L™ þi÷eyku fÞkt fÞkt skuðk {¤u Au.
4. çkkiæÄ Ä{o y™u si™ Ä{uo ¼k2Œ™k MÚkk5íÞ ûkuºku rðfk‚{kt {níð5qýo ÞkuøkËk™ ykÃÞwt Au-
rðÄk™ [[kuo.
5. rËÕne ‚ÕŒ™Œ™k ‚{Þ Ë2r{Þk™ ƒktÄfk{ y™u MÚkk5íÞku™k rðr¼L™ 5úfk2ku™e [[ko f2ku.
6. {wøk÷fk¤ Ë2r{Þk™ ¼k2ŒeÞ, Vk2‚e, {kutøk÷ y™u {wøk÷ f¤kyku™ku MÚkk5íÞ f÷k{kt fuðe
2eŒu ‚tøk{ ÚkÞku. Œu™e MÃkü ‚{swrŒ yk5ku.
7. Œ{k2k þçËku{kt rËÕne™e fÚkk™wt ðýo™ f2ku.
8. rËÕne ni rË÷ðk÷kutfe yu þçË™k ‚íÞ™u 5úËrþoŒ f2e Œu™k 52 yuf r™ƒtÄ ŒiÞk2 f2ku. Œu™k
{kxu ELx2™ux yÚkðk ‚k2k 5wMŒfk÷Þ™ku W5Þkuøk f2ku.
5kXøkŒ 5ú&™ku™k W¥k2ku

13.1
1. {nk™ ‚k{úksÞ™k WíÚkk™Úke ¼k2ŒeÞ rî5fÕ5{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku rðfk‚ ÚkÞku.
2. {kunutsku Ëzku{kt {¤e ykðu÷ sknu2 M™k™køkk2 Œu{™k Þtºkrðãk™e fwþ¤Œk 5úËrþoŒ f2u Au.
3. fwþe™øk2
4. ÷wrBƒ™e, ‚k2™kÚk, ƒkurÄð]ûk y™u fwþe™øk2
5. økwÃŒfk¤ Ë2r{Þk™
6. ¼økðk™ çkwæÄ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Äkr{of MÚkk5íÞ
7. økws2kŒ{kt ykðu÷ ÷kuÚk÷{kt
1. yuf rðþk¤ {nu÷ su ÷kfzk{ktÚke ƒ™kððk{kt ykðu÷.
2. ‚kt[e MŒw5 y™u ‚k2™kÚk MŒw5

r[ºkf¤k,
3. ‚wû{ 5k»kký 5ÚÚk2ku™k r5Õ÷2ku 52 rLkËþoLkf¤kyku yLku
MÚkkÃkíÞ
4. økktÄk2 f÷k, {Úkw2k þk¤k y™u y{2kðŒe þk¤k
5. yku2eM‚k{kt
6. hk»xÙfwxku LkkUÄ
7. 5Õ÷ðku
8. {trË2 MÚkk5íÞ þi÷e{kt rð{k™ yÚkðk Œku rþ¾2 Wt[e rËðk÷ku y™u økku5w2{Úke þku¼Œk
5úðuþîk2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
9. ƒ]nËu&ð2 {trË2
10. {trË2 ƒ™kðx{kt rþ¾2, øk¼oøk]n y™u {tz5™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
11. ™2r‚tnËuð 5úÚk{
12. Ëu÷ðkzk™k {trË2ku
1. økku¤kÄo, ƒkýkøkú y™u r{™k2k
2. rËÕne{kt ykðu÷ fwð¥kw÷ EM÷k{
rËÕne{kt ykðu÷ fwŒwƒr{™k2
{nt{Ë Œw½÷f™ku {fƒ2ku
rV2kuÍ Œw½÷f™ku {fƒ2ku
rËÕne{kt ykðu÷ Eƒúkrn{ ÷kuËe™ku {fƒ2ku
‚‚k2k{{kt þu2þkn ‚w2™ku ykðu÷ {fƒ2ku
3. økku¤økwtƒs
4. {wøk÷fk¤ Ë2r{Þk™ ¼ð™ku™k ƒktÄfk{{kt ‚wþkur¼Œ fkÞo f2ðk{kt ykðŒwt.
5. ƒw÷tË Ë2ðksk
1. ƒu‚e÷efk, ƒku{ S‚‚ y™u ‚tŒ VúkL‚e‚™k [[o
2. ÷wrxÞL‚
3. økúef y™u 2ku{™ MÚkk5íÞ þi÷eyku

r[ºkf¤k,
rLkËþoLkf¤kyku yLku 4. ‚tMÚkk™ðkËe f÷kþi÷eÚke 5wýo øk]n ‚tøkúnk÷Þ
MÚkkÃkíÞ
5. VuúL[ MÚk5rŒ fkƒworÍÞ2
6. ykurMxÙÞ™ MÚk5rŒ MxuE™
LkkUÄ 7. (1) 2ks2uðk÷ (2) [kÕ‚o fku2eÞk

1. yk 5úf2ý{kt nzÃ5k, {kuns
tu ku Ëzku, fkr÷ƒtøk™, ‚w2fkuxzk, 2ksøke2, ðk2ký‚e, yÞkuæÞk,
nrMŒ™k5w2, Wssi™, ©kðrMŒ, fr5÷ðMŒw, fkiþktrBƒ r‚ðkÞ yLÞ þnu2ku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku ™Úke.
2. 5ýS, {wtƒE, {A÷e5è™{, ™køk5è™{, {ËÙk‚ y™u f÷fŒk r‚ðkÞ yk 5kX{kt ‚{kðuþ
ÚkŒku ™Úke.
3. {‚w2e, r‚{÷k, ™i™eŒk÷, Ëkrsor÷tøk, rþ÷kutøk, ™e÷øke2e y™u fkuzkEfu™k÷ r‚ðkÞ yk
5kX{kt ‚{kðuþ ÚkŒku ™Úke.
4. ‚2fk2e yrÄfk2eyku™k r™ðk‚ku
5. ÷~f2e yrÄfk2eyku™k r™ðk‚ku
1. nkEfkuxo ¼ð™, ykE‚ nkW‚, ‚utx snku™™wt [[o, s™2÷ 5kuMx ykurV‚ r‚ðkÞ Œu{kt
‚{kðuþ ÚkŒku ™Úke.
2. nkðzk rƒús, {k2ƒ÷ 5u÷u‚, 2kEx‚o rƒÕzetøk, Vkuxo rð÷eÞ{, Ez™ økkzo™ y™u rðfxku2eÞk
{u{ku2eÞ÷ r‚ðkÞ yLÞ MÚk¤ku™ku yk 5kX{kt ‚{kðuþ ÚkŒku ™Úke.
3. ‚r[ðk÷Þ, Äk2køk]n, yurÕVLMx™ fku÷us, rðfxku2eÞk xr{o™‚ y™u økuxðu ykuV ErLzÞk
r‚ðkÞ yLÞ MÚk¤ku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku ™Úke.

r[ºkf¤k,
MÚkkÃkíÞ
1. fú{ktf þnu2™wt ™k{ þnu2 ƒtÄkð™k2 2ksk
1. ELËÙ5úMÚk ÞwrÄrc2
2. ÷k÷fkux y™tøk5k÷ Œku{2 LkkUÄ
3. {un2ku÷e 5]Úðe2ks [kinký
4. ‚e2e yÕ÷kWËËe™ r¾÷S
5. snkt5™kn {kunt{Ëƒe™ Œw½÷f
6. Œw½÷fkƒkË øÞk‚wËe™ Œw½÷f
7. rV2kuÍkƒkË rV2kuÍþkn Œw½÷f
8. rË™5™ktn nw{kÞw
9. þknsnkt™kƒkË þknsnkt
2. fwíƒwËËe™ ƒ¾ríÞk2 fkfe, r™Ík{wËe™ ykur÷Þk, þu¾ ™‚e2wËËe™ {un{wË y™u y{e2
¾wþ2ku r‚ðkÞ yLÞ ‚wVe ‚tŒku™ku ‚{kðuþ yk 5kX{kt f2ðk{kt ykÔÞku ™Úke.

{kuzâw÷ - 6 ¼khík{kt rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfe
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
LkkUÄ
14
¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkã
i kurøkfe
rð&ð{kt ð‚Œk fkuE5ý ÔÞrfŒ™u ði¿kkr™f rð[k2ku{kt 2‚2wr[ nkuÞ Au. su yskÛÞwt Au Œu
skýðk{kt y™u 5úÞkuøkþe÷ 2eŒu Œu™tw r™2eûký f2ðwt yu ði¿kkr™f {k™r‚fŒk Ëþkoðu Au. yk fÕ5™k
sÞk2u ‚å[kE Äk2ý f2u Au íÞk2u Œu™e y™ufrðÄŒk y™u srx÷Œk™u 5ý 5úËrþoŒ f2u Au. ði¿kkr™fku™e
yu sðkƒËk2e Au fu ‚íÞ 5kA¤ Aw5kÞu÷k 2nMÞku™u {k™ðŒkðkË™k rðfk‚ {kxu Wskøk2 f2u. nðu
5Ae™k yk 5úf2ý{kt Œ{u ykðe s ‚íÞ™e þkuÄ‚¼2 ¿kk™™k ûkuºk™e þkuÄ¾ku¤ku y™u 5úÞkuøkku ŒÚkk
¼k2Œ™k ÷kufku™k 2kurstËk Sð™{kt ÚkŒkt Œu™k W5Þkuøk rðþu skýfk2e {u¤ðþku.
nuŒwyku
yk 5kX™u ytŒu Œ{u skýe þfþku fu

1. ¼k2Œ{kt rð¿kk™™ku rðfk‚ fuðe 2eŒu ÚkÞku.
2. rðr¼L™ ði¿kkr™f ûkuºkku™u y™u fÞk ¼k2ŒeÞkuyu Œu{kt 5úËk™ ykÃÞwt Au Œu.
3. rðr¼L™ ‚{Þu ¼k2Œ{kt ÚkÞu÷ ði¿kkr™f rðfk‚™e 5kA¤ 2nu÷k 5r2ƒ¤ku y™u fk2ýku™u
skýe þfþku.
4. Œ{u ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ rð¿kk™ y™u Œu™k ‚{]æÄ ði¿kkr™f ðk2‚k™wt ‚tÄk™ ‚kÄe þfþku.

¼khík{kt rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfe {kuzâw÷ - 6
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
14.1 5úk[e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™™ku rðfk‚
økrýŒ su{kt ytføkrýŒ, ƒesøkrýŒ, ¼qr{rŒ, ßÞkurík»k y™u ¾økku¤rðãk™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku Œu
¼k2Œ{kt 5úk[e™ fk¤Úke s 5ú[r÷Œ nŒw. ytføkrýŒ™u y™ufrðÄ ™k{kuÚke yku¤¾ðk{kt ykðŒwt. LkkUÄ
su{fu, 5èe™økrýŒ(5kxe 52 økýkŒk Ëk¾÷k) ytføkrýŒ yktfzkyku™e ‚kÚku økýkŒk Ëk¾÷k. ¼qr{rŒ™u
2u¾køkrýŒ Œ2efu y™u ƒesøkrýŒ™u ƒeSðøk÷uøkký Œ2efu ŒÚkk ßÞkurík»k y™u ¾økku¤rð¿kk™™u
ßÞkurík»k™e 5r2¼k»kk{kt økýðk{kt ykðŒk.
¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuS
¼k2Œ 5k‚u rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™ku yŒwÕÞ ðk2‚ku Au. 5úk[e™fk¤Úke s Ä{o y™u rð¿kk™ ƒnwt s
™SfÚke skuzkÞu÷k Au. yk5ýu yk rðfk‚™u fú{þ: skuðk™ku 5úÞí™ f2eyu.
¾økku¤þkMºk
¾økku¤þkMºk™ku W¥k{ rðfk‚ ÚkÞu÷ku skuðk {¤u Au. økúnku™e rn÷[k÷ y™u Œu™wt r™2eûký Œu™e
‚kÚku skuzkÞu÷ Au. ßÞkurík»k ðuËktøk ™k{™ku økútÚk yu ¾økku¤rðãk ûkuºku W¥k{ økútÚk nŒku. su E.‚.™e
499{kt ykÞo¼è îk2k 2[kÞu÷ku. Œu{™e f]rŒ ykÞo¼èeÞ 121 5úf2ýku{kt ðnu[ t kÞu÷e ßÞkurík»krðãk™e
yË¼qŒ f]rŒ økýkÞ Au. Œu{kt rðr¼L™ rð¼køkku{kt ¾økku¤rðãk™e ÔÞkÏÞkyku Œu™k ¼køkku, Œu™e
5jrŒyku y™u Œu™e ‚k[e rMÚkrŒ™e ‚{sý y™u Œu™e rn÷[k÷™e 5r2rMÚkrŒ ŒÚkk ‚qÞoøkúný y™u
[tËÙøkúný™k økýŒ2e5qðof™k WÕ÷u¾ku skuðk {¤u Au. Œu{ýu fnÞwt fu 5]Úðe ‚qÞo™e yk‚5k‚ V2u Au
y™u Œu™ku 5zAkÞku [tËÙ 52 5zŒk [tËÙøkúný ÚkkÞ Au. yuðe s 2eŒu [tËÙ™ku 5zAkÞku 5]Úðe 52 5zŒkt
‚qÞoøkúný ‚skoÞ Au. yk ƒÄk s r™2eûkýku™e rðþË [[ko ð2knr{rn2u Œu{™k rðÏÞkŒ økútÚk
5t[r‚jktrŒfk{kt yk5u÷k Au. su™u ¾økku¤rðãk™e 5kt[ þk¾kyku Mk{krðü f2Œwt {nk™ 5wMŒf økýðk{k
ykðu Au. ykÞo¼èu ðirËf ¾økku¤rðãk™u ði¿kkr™f 5jrŒyu {wfe y™u Œu{™k y™wøkk{eyku {kxu yuf
{køkoËrþofk ŒiÞk2 f2e. 5úk[e™fk¤{kt ßÞkurík»krðãk y™u fwtz¤e™wt rþûký y5kŒwt nŒwt. ykÞo¼xu
52t52køkŒ [kÕÞk ykðŒk ÏÞk÷ku™u ði¿kkr™f 5úÞkuøk{q÷f ƒ™kððk{kt {níð™ku Vk¤ku ykÃÞku.
økrýŒ
nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk{kt skuðk {¤Œwt ™øk2ykÞkus™ Œu{™k ¼qr{rŒ y™u {k5rðãk™k ¿kk™™u
Ëþkoðu Au. E.‚.™e 3S ‚Ëe{kt økrýŒþkMºk yuf MðŒtºk rð¿kk™ Œ2efu W5‚e ykÔÞwt. þqÕð‚qºk yu
¼k2Œ{kt økrýŒþkMºk™e 52e5kxe þY f2™k2 {níð5qýo økútÚk Au.
E.5q. ™e ƒeS ‚Ëe{kt yk5MŒt¼ ™k{™ku økútÚk ƒnwt s ‚wû{ŒkÚke ¾wýkyku™u Ëþkoðe ¼qr{rŒ{kt
5kuŒk™wt y{wÕÞ 5úËk™ Ëþkoðu Au. Œu™e {ËËÚke Œífk÷e™ 5úsk yrø™ðuËeyku ŒiÞk2 f2Œe. økrýŒþkMºk{kt
{wÏÞ ºký 5jrŒyku yk ‚{Þu yrMŒíð{kt ykðu÷e sýkÞ Au. su{kt þwLÞ™ku W5Þkuøk Ëþkt‚ 5jrŒ
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
y™u {k55jrŒ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk ™tƒ2ku™u 2ku{™ ytfþkMºk ‚kÚku ‚2¾kððk{kt ykðŒk nŒk.
þwLÞ™e þkuÄ E.‚.5qðuo ƒeS ‚Ëe{kt ¼k2Œ{kt ÚkÞu÷e sýkÞ Au. ƒúñøkwÃŒ™ku ƒúñMVqx™ku r‚jktŒ yu
LkkUÄ 5úÚk{ økútÚk nŒku. suýu þqLÞ™u yuf ytf Œ2efu 5r2»f]Œ fÞkuo nŒku. Œuýu þqLÞ™u W5Þkuøk{kt ÷uðk™k
r™Þ{ku 5ý ŒiÞk2 fÞko nŒk y™u ƒesk ytfku ‚kÚk Œu™u fuðe 2eŒu skuze þfkÞ. Œu 5ý MÃkü fÞwo nŒwt.
ykÞo¼èu ƒesøkrýŒ y™u rºkfkuý™u 5r2»f]Œ f2e rºkfkuýr{rŒ™ku ykrðMfk2 fÞkuo nŒku.
‚qÞor‚jktŒ ™k{™ku ƒnwt s rðÏÞkŒ økútÚk yk ‚{Þ{kt skuðk {¤u Au. E.‚.™e 6êe ‚Ëe{kt
ð2knr{rn2™wt ƒ]nË‚trnŒk yLÞ yuf ¾økku¤þkMºk™wt 5kÞk™wt fkÞo skuðk {¤u Au. Œu 5ú{kýu [tËÙ
5]Úðe™e yk‚5k‚ y™u 5]Úðe ‚qÞo™e y‚5k‚ 5úËrûkýk f2u Au. Œuðwt ði¿kkr™f ‚íÞ Œu{ýu Œu{kt
sýkÔÞwt Au. íÞk25Ae ÚkÞu÷ {kuxk ¼køk™e ¾økku¤þkMºkeÞ þkuÄ¾ku¤ku yk r‚jktŒ 52 ykÄk2eŒ
nŒe. økrýŒ y™u ¾økku¤rðãk ‚tÞwfŒ 2eŒu ‚{Þ y™u ƒúñktz™k 2nMÞku™ku 5k{ðk{kt fkÞo f2e 2ne
nŒe. su nðu 5Ae™k rðfk‚™k 5kÞk{kt 2nuðk™e nŒe.
ðiËfþkMºk
2kuøk Œu™wt r™Ëk™ y™u Œu™k yki»kÄku™u ‚tÞwfŒ 2eŒu ‚{skððk ‚ðo5úÚk{ yÚkðoðuËu fkÞo fÞwot.
Œkð, þ2Ëe, ft5ðk, Íkzk, 2fŒr5Œ, yku2e, yAƒzk suðk y™uf 2kuøkku™ku Œu{kt WÕ÷u¾ ÚkÞu÷ku
skuðk {¤u Au. 5w2kýe {kLÞŒkyku{kt fkuE ¼uËe Œíð {ký‚™k þ2e2{kt 5úðuþe ykðk 2kuøk Wí5L™
f2Œwt Œuðwt {™kŒwt y™u Œu™u {kxu skËwErðãk ys{kððk{kt ykðŒe.
E.‚.5qðuo 6êe ‚Ëe yu Œkrfof rð¿kk™™e ‚Ëe økýkðe þfkÞ. Œûkrþ÷k y™u ðk2ký‚e suðk
ðirËf þkMºk™k {níð5qýo fuLËÙku yk ‚{Þu yrMŒíð{kt ykðu Au. [2f îk2k 2r[Œ [2f‚trnŒk y™u
‚w©]Œ îk2k 2r[Œ ‚w©]Œ‚trnŒk 5úk[e™ ¼k2Œ™k ‚kiÚke {níð™k økútÚkku nŒk. [e™, {æÞyurþÞk suðk
y™uf Ëq2™k 5úËuþku{kt 5ý Œu{™wt yk ¿kk™ 5nkutåÞwt nŒwt y™u rðr¼L™ ¼køkkkyku{kt Œu{™k fkÞo™ku
y™wðkË 5ý ÚkÞku nŒku.
ð™M5rŒ™ku ðiËfþkMºk{kt Ëðkyku Œ2efu W5Þkuøk ÚkE þfu Œuðwt [2f‚trnŒkyu MÃkü fÞwot. 4
Úke ‚Ëe{kt ðkZfk5rðãk(þMºkrfúÞk) 5ý þ2wt ÚkE. yk þMºkrfúÞk™e rðãk™k s™f Œ2efu ‚w©]Œ™u
økýðk{kt ykðu Au. yu{ýu 121 sux÷k ðkZfk5rðãk™k ‚kÄ™ku™e [[ko f2e Au y™u þMºkrðãk™u
ðiËfþkMºk{kt ‚kiÚke Wå[MÚkk™ ykÃÞwt Au. Œu{ýu yku52uþ™™e 5jrŒ, nkzfk ‚ktÄðk™e 5jrŒ, ykt¾™k
{kurŒÞk™e ‚k2ðk2 suðe rðr¼L™ ƒkƒŒku™u MÃkü 2eŒu [[eo Au. Ã÷krMxf ‚so2eÚke 5ý 5úk[e™
¼k2Œ™k ÷kufku 5r2r[Œ nŒk su{kt ™kf, fk™ y™u nkuX™e ‚so2e f2ðk{kt ykðŒe. ‚w©]Œ 760
sux÷e ð™M5rŒ™ku W5Þkuøk ðiËfþkMºk{kt ÚkŒku nŒku Œu{ MÃkü f2u Au. ð™M5rŒ™k {q¤, zk¤eyku,
Vq÷ku y™u 5ktËzktyku swËkt swËkt 2kuøkku{kt W5Þkuøk{kt ÷E þfkÞ Œu{ 5ý MÃkü f2u Au. {k™r‚f Œký,
yknk2™e ¾kuxe xuðku™u ÷eÄu Wí5L™ ÚkkÞ Au Œuðwt 5ý MÃkü f2u Au y™u {eXkt ðøk2™k yknk2™e
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
¼÷k{ý f2Œkt zkÞux Ã÷k™ 5ý yk5u Au. [2f‚trnŒk y™u ‚w©]Œ‚trnŒk yu ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk™k
rðfk‚{kt 5kÞkY5 ¼qr{fk ¼sðu Au. skufu þYykŒ{kt ðkZfk5rðãk ðk¤tË™k ‚kÄ™kuÚke ÚkŒe nŒe.
ÄkŒwrðãk LkkUÄ
nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk{kt {¤e ykðu÷ røk÷ex f2u÷ ðk‚ýku y™u Œk{ú ŒÚkk fktMÞ™k ykusk2ku
Ëþkoðu Au fu Œu{™e 5k‚u yíÞtŒ rðfr‚Œ ÄkŒwrðãk™wt ¿kk™ nkuðwt skuEyu. ðirËfÞwøk™k ÷kufku y™ks
y™u þkf¼kS™u ‚k[ðe 2k¾ðk™wt skýŒk Œu{s zkE ƒ™kððk™wt 5ý ¿kk™ rðfMÞwt nŒwt.
E.‚.™e 5úÚk{ ‚ËeÚke ÷ku¾tz, Œktƒw, s‚Œ, ‚ku™w, r5¥k¤ ðøku2u™wt MðŒtºk Wí5kË™ {kuxk
5kÞk 52 ¼k2Œ{kt ÚkŒwt nŒtw. ÷kunMŒt¼ su fwŒwƒr{™k2 5k‚u ykðu÷ku Au. yu Œu™wt W¥k{ WËkn2ý Au.
yur‚z y™u ƒuEÍ™ku W5Þkuøk Ëðkyku ƒ™kððk ÚkŒku nŒku. 2tøkku y™u zkE ƒ™kððk™e 5úkiãkurøkfe™ku
rðfk‚ 5ý ÚkÞku nŒku. ¾k‚ f2e™u fk5z Wãkuøk{kt Œu ‚kiÚke ðÄk2u W5Þkuøk{kt ÷uðkŒe. ystŒk™k
r[ºkku 2tøkku™e ©ucŒk Ëþkoðu Au. su yks ‚wÄe 2tøkf÷k™k ðir&ðfûkuºku W¥k{ ™{w™k Au.
¼køk÷5w2 5k‚u ykðu÷ ‚w÷Œk™økts{ktÚke {¤e ykðu÷ 2 {ex2 Wt[e çkwæÄ™e fktMÞ5úrŒ{k yu
ÄkŒwrðãk™wt ¼k2Œ™wt ‚ðo©uc WËkn2ý økýkðe þfkÞ.
¼qøkku¤
{Lkw»Þ y™u 5úf]rŒ ðå[u ‚kŒíÞ‚¼2 [k÷Œk ‚tðkË™wt 5úrŒf yk5ý™u ¼qøkku¤™k rðfk‚{kt
skuðk {¤u Au. ÷kufku 5kuŒk™e ¼kiøkkur÷f 5r2rMÚkrŒÚke ¿kkŒ nŒk. yux÷wt s ™rnt [e™ y™u 5r&[{™k
Ëuþku sÞk2u 5]Úðe y™u 5kuŒk™e ¼kiøkkur÷f 5r2rMÚkrŒÚke yský nŒk. íÞk2u ¼k2ŒeÞkuyu yk ûkuºku
¾kM‚wt 5úËk™ fÞwo nŒwt. Ër2ÞkE ðnkýku™k ƒktÄfk{™ku Wãkuøk 5úk[e™ ¼k2Œ™ku 5ú{w¾ Wãkuøk nŒku. su
¼k2ŒeÞku™k rËþkyku 52íðu™k ¿kk™™u y™u ¼kiøkkur÷f 5r2rMÚkrŒ™k ¿kk™™u Ëþkoðu Au. økws2kŒ{kt
{¤e ykðu÷ nzÃ5eÞ MÚk¤ ÷kuÚk÷{kt ƒtË2™ku Ä¬ku {¤e ykÔÞku Au. su Œífk÷e™ ‚{Þu Ër2ÞkE {køkuo
rð&ð ‚kÚku ¼k2Œ™wt skuzký MÃkü f2u Au. ŒeÚko y™u ŒeÚkoÞkºkk suðk ÏÞk÷ku su þYykík™k {æÞÞwøke™
‚{Þ{kt skuðk {¤u Au. Œu ƒnwt s {kuxk ‚{wn™k ¼kiøkkur÷f ¿kk™™u skýeŒwt f2ðk {ËËY5 ÚkŒkt Œu™kÚke
÷kufku™u rðr¼L™ MÚk¤ku™e ¼kiøkkur÷f {krnŒe {¤Œe. 5w2ký y™u MÚk¤5w2ký suðk ÏÞk÷kuyu 5ý yk
¿kk™{kt ðÄk2ku fÞkuo.
1. ði¿kkr™f rðfk‚™wt {níð þwt Au ?

.................................................................................

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
2. ykÞo¼è™wt ¾økku¤rðãk 52íðu þwt 5úËk™ nŒwt ?
.................................................................................
LkkUÄ 3. yk5MŒt¼ þwt Au ? økrýŒþkMºk{kt Œu™wt 5úËk™ [[kuou.
.................................................................................
4. 5úk[e™ ¼k2Œ{kt økrýŒþkMºk™k ûkuºku {wÏÞ ºký þk¾kyku™e [[ko f2ku.
.................................................................................
5. 5úk[e™ ¼k2Œ™ku fÞku ðiËføkútÚk ð™M5rŒ™ku Ëðkyku Œ2efu W5Þkuøk ÚkkÞ Au Œuðwt Ëþkoðu Au.
.................................................................................
6. ‚w©]Œ‚trnŒk{kt ðkZfk5rðãk™k fux÷k ‚kÄ™ku™e [[ko f2ðk{kt ykðe Au.
.................................................................................
7. ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk{kt {níð5qýo ƒu øktúÚkku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
8. 5úk[e™ ¼k2Œ™k ÷kufku Ëðk Œ2efu W5Þkuøk{kt ÷uðkŒe fux÷e ð™M5rŒ™u skýŒk nŒk.
.................................................................................
14.2 {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt ði¿kkr™f y™u 5úkiãkurøkfeÞ rðfk‚
{æÞfk÷e™ ‚{Þ( 11{e ‚ËeÚke 18{e ‚Ëe) Ë2r{Þk™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkf™k
rðfk‚™u ƒu ¼køk{kt ðnut[e þfkÞ. yuf rð¼køk su 52t52køkŒ 2eŒu [kÕÞku ykðŒku nŒku. Œu y™u
ƒesku su fux÷ef ™ðe™ ƒkƒŒku ‚kÚku ¾k‚ f2e™u EM÷k{ y™u Þw2ku5eÞ™ 5úsk™k 5ú¼kðÚke Wí5L™
ÚkÞku Œu™u økýkðe þfkÞ. {fŒƒ y™u {ËuÙ‚k yu yk ûkuºku ™ðe™Œ{ ¿kk™™ku W{u2ku fÞkuo. 2ksË2ƒk2
Œu™u {ËË f2Œku. þu¾ yçËw÷k y™u þu¾ yrÍÍqÕ÷k ™k{™k ƒu ¼kEyku yu ¼k2Œ{kt Œkrfof rð¿kk™™k
5w2MfŒko nŒk. su™u EM÷k{e rð&ð{kt {økw÷Œ fnuðk{kt ykðu Au. Œuyku ‚t¼÷ y™u ykøkúk {ËuÙ‚k™k
ðzk nŒk. y™uf rðîk™ku y2uƒeÞk, Vk2‚ y™u {æÞyurþÞkÚke ykðe {ËuÙ‚kyku{kt rþûký yk5ðk
{kxu ¾k‚ yk{trºkŒ f2kŒk.
yk ‚{Þu ¼k2Œ{kt y™uf fk2¾k™k™ku sL{ yk5ýu skuEyu Aeyu. su™e þYykík ¾wË
‚w÷Œk™ku y™u W{2kðku f2Œk yux÷wt s ™rn. Œu{™e s2w2eÞkŒku ‚tŒku»kðk fk2¾k™kyku™k y÷kÞËk
‚2fk2e rð¼køkku 5ý W¼kt f2ðk{kt ykðŒkt. fk2¾k™kyku{kt 5úkiãkurøkf y™u Wí5kË™™e Œk÷e{

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
5ý y5kŒe nŒe. fk2¾k™k{kt ŒiÞk2 ÚkÞu÷ Œk÷e{ƒæÄ ÷kufku™u yLÞ MÚk¤kuyu {kuf÷ðk{kt ykðŒk
y™u fú{þ: Œu™ku rðfk‚ f2ðk{kt ykðŒku.
{wrM÷{ þk‚fkuyu ¼k2Œ{kt 5úkÚkr{f rþûký{kt ½ýkt ‚wÄk2k fÞko nŒk. su{kt ytføkrýŒ, LkkUÄ
¼qr{rŒ, ¾økku¤þkMºk, ™k{wt, sknu2ðrnðx y™u f]r»krð¼køk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. skufu rð¿kk™™ku
ƒnw {kuxku rðfk‚ ÚkÞu÷ku sýkŒku ™Úke. yk ƒÄk 5úÞí™ku ¼k2ŒeÞ 52t52køkŒ ði¿kkr™f ‚tMf]rŒ™e
‚kÚku ŒkËkíBÞ ‚kÄðk™k nŒk.
siðrðãk
n{‚kËuðkyu 13{e ‚Ëe{kt 2[u÷ {køkko-5k‚e-þkMºk ™k{™ku økútÚk Sðrðãk ûkuºku {níð5qýo
økýkðe þfkÞ. {æÞfk÷e™ þk‚fku ÞkuæÄkyku nŒk y™u rþfk2™k þku¾e™ nŒk. Œuyku ½kuzk, fwŒ2k,
r[¥kk suðk ½2u÷wt y™u støk÷e5úkýeyku ‚kÚku fk{ 5k2 5kzŒkt. yfƒ2u ½2u÷wt 5úkýeyku™k rðfk‚ {kxu
y™u Œu{™e W¥k{ yku÷kËku W¼e f2ðk™k ¾k‚ 5úÞí™ku fÞko nŒk. su{kt nkÚke y™u ½kuzk™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au. ŒwÍwf-yu-snktøke2e{kt snktøke2™k ‚{Þ{kt 5úkýeyku™e Wå[Œ{ yku÷kËku rðf‚kððk™k
ÚkÞu÷k 5úÞkuøkku rðþu [[ko ÚkÞu÷e Au. snktøke2 5úkýeyku™e 36 ‚tf2 skŒku rðþu ¾wƒ rðþË [[ko f2u
Au. Œu™k Ë2ƒk2{kt 5úkýeyku™k yË¼qŒ r[ºkku Ëku2™k2 {nk™r[ºkfk2 {™‚w2 nŒku. Œu™k r[ºkku
yíÞk2u 5ý ‚tøkúnk÷Þ{kt ‚tøkúrnŒ Au. snktøke2 5úf]rŒ5uú{e nŒku. Œuýu 57 sux÷k rðr¼L™ Vq÷Akuz™e
rðþË [[ko 5ý f2e Au.
økrýŒ
7{e ‚Ëe{kt ƒúñøkwÃŒkyu økrýŒûkuºku rðMŒ]Œ [[ko f2e }ý ™tƒ2™e 5jrŒ y™u Ä™ ™tƒ2™e 5jrŒ™u
rðf‚kðe nŒe. su Ëþkoðu Au fu 5úk[e™ ¼k2ŒeÞku økrýŒ™ku Sð™{kt 5ý fux÷ku W5Þkuøk f2Œk nþu.
þYykík™k {æÞÞwøke™ ‚{Þ{kt ƒu W¥k{ fkÞkuo økrýŒ ûkuºku ÚkÞkt su{kt økrýŒ‚k2k su ©eÄ2u
y™u ¼kMf2u 2[u÷ ÷e÷kðŒe™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. økrýŒ‚k2k økwýkfk2, ¼køkkfk2, [ku2‚ y™u
÷tƒ[ku2‚ yu ƒÄe ƒkƒŒku™u ‚{kðu Au. ÷e÷kðŒe 52 økýuþ Ëið¿k ™k{™k rðîk™u 2[u÷ xefk
ƒwræÄrð÷k‚e™e Œ2efu skýeŒe Au. su ytføkrýŒ{kt W¥k{ ‚tþkuÄ™ Ëþkoðu Au. ViËe ™k{™k rðîk™u
÷e÷kðŒe™ku 16{e ‚Ëe{kt Vk2‚e{kt y™wðkË fÞkuo. Œku ƒesøkrýŒ™ku y™wðkË þknsnkt™k ‚{Þ{kt
ykŒkWÕ÷k2rþËeyu fÞkuo. yfƒ2™k Ë2ƒk2{kt rƒ2ksŒk r™÷ftX sÞkurŒrðoËu ŒkrÍf ™k{u Vk2‚e
5úkiãkurøkfe 52 fkÞo fÞwot. yfƒ2u rþûký{kt økrýŒ™u yuf rð»kÞ Œ2efu ¾k‚ MÚkk™ yk5ðk nwf{ fÞkuo
nŒku. ƒnkWËËe™ y{w÷e, ™‚e2wËe™ Œw‚e, yk2f y™u y÷fþe yu økrýŒ™k ûkuºk{kt {níð5qýo
5úËk™ fÞwot nŒwt. ™‚e2wËe™ Œw‚e yu {2½kt r™2eûký™ku MÚkk5f r™Ëuoþf nŒku.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
2‚kÞýþkMºk
5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ fkøk¤™e þkuÄ 5qðuo Œkz5ºk y™u ¼kus5ºk 52 ÷¾kŒwt. {æÞfk÷e™
LkkUÄ ‚{Þ{kt ¼k2Œ{kt fkøk¤™ku W5Þkuøk þ2w ÚkÞku. fk~{e2, rþÞk÷fkux, skV2kƒkË, 5xýk, {wþeoËkƒkË,
y{ËkðkË, yki2tøkkƒkË, {i‚w2 suðk ûkuºkku fkøk¤™k Wí5kË™{kt ÏÞkrŒ 5kBÞk nŒk. rx5w ‚w÷Œk™™k
‚{Þ{kt {i‚w2{kt fkøk¤ ƒ™kððk™e Vufx2e 5ý MÚkkr5Œ ÚkE nŒe. su ‚k{kLÞ fkøk¤ W52ktŒ
‚ku™k™e ‚5kxe Ä2kðŒk fkøk¤ku ŒiÞk2 f2Œe. 5u52 ƒ™kððk™e yk 5jrŒ ÷øk¼øk ‚{økú Ëuþ{kt
yuf ‚kÚku [k÷e. skufu swËe swËe søÞkyu Œu™e ƒ™kðx™wt MðY5 y÷øk-y÷øk nŒwt.
{kuøk÷Þwøk{kt ¼k2Œ{kt ËkYøkku¤ku ƒ™kððk™e 5jrŒ 5ú[r÷Œ ÚkE nŒe. rðMVkuxf ‚k{økúe
ƒ™kð™k2k fk2eøk2ku 5ý W5÷çÄ nŒk. ‚ÕV2, [k2fku÷ y™u ‚kuÕx5ex2™ku 2k‚kÞrýf W5Þkuøk
f2e ykðk rðMVkuxfku ŒiÞk2 ÚkŒkt. nðk{kt Akuzðk {kxu™k 2kufux‚ y™u ykøk Wí5L™ f2Œk ‚kÄ™ku
5ý ŒiÞk2 ÚkŒkt ŒwÍf-yu-ƒkƒ2e{kt ƒkƒ2u yk 5jrŒyku™ku r[Œk2 ykÃÞku Au. ykE™-yu-yfƒ2e{kt
5ý yfƒ2fk÷e™ ÞwæÄ‚k{økúe™ku r[Œk2 yk5ðk{kt ykÔÞku Au. økw÷kƒ™wt y¥k2 ƒ™kððk™e 52t52k
yk ‚{Þu 5úÏÞkŒ ÚkE nŒe. su ™w2snkt™e {kŒkyu þkuÄe nŒe. ø÷uÍz xkEÕ‚ y™u {]Ëƒktzku 5ý yk
fk¤u rðrþüY5u rðfMÞk.
¾økku¤þkMºk
{æÞfk÷e™ Þwøk{kt ¼k2Œ{kt Wssi™, ðk2ký‚e, {Úkw2k y™u rËÕne suðk ûkuºkku{kt ðuÄþk¤kyku MÚk5kE
nŒe. rV2kuÍþkn Œw½÷fu rËÕne{kt {níð5qýo ðuÄþk¤k þ2w f2kðe nŒe. Œku Ëku÷ŒkƒkË{kt rV2kuÍþkn
ƒn{™eyu nfe{ nw‚u™ røk÷k™e y™u ‚EË {wnB{Ë fkrÍ{e™e {ËËÚke ðuÄþk¤k™e MÚkk5™k f2e
nŒe. [tËÙ5t[køk y™u ‚qÞo5t[køk yu{ ƒt™u 5t[køk yk ‚{Þu W5Þkuøk{kt ÷uðk{kt ykðŒkt.
rV2kuÍþkn Œw½÷f™k 2ksË2ƒk2{kt 2nuŒk rðÏÞkŒ ¾økku¤ðu¥kk {nuLËÙ‚w2eyu Þtºksk
™k{™k {níð5qýo ¾økku¤þkMºkeÞ ‚kÄ™™ku rðfk‚ fÞkuo nŒku. yk ‚{Þ™k yLÞ skýeŒk
¾økku¤ðu¥kkyku{kt 52{u&ð2k y™u {nk¼kMfÞko™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Œu{ýu 5ý ¾økku¤þkMºk™k Þtºkku™e
þkuÄ f2e nŒe. r™÷ftX ‚ku{‚wŒð™ ™k{™k rðîk™u ykÞo¼è 52 5kuŒk™e xefk 2[e nŒe. f{k÷f2
™k{™k yuf rðîk™u EM÷k{e ¾økku¤þkMºk™wt WtzkýÚke yæÞÞLk fÞwo nŒwt. sÞ5w2™k {nk2ksk ‚ðkE
sÞr‚tn ƒeskyu 5kt[ sux÷e ðuÄþk¤kyku rËÕne, Wssi™, ðk2ký‚e, {Úkw2k y™u sÞ5w2 ¾kŒu
MÚkkr5Œ f2e nŒe.
ðiËfþkMºk
ÓËÞ™k Äƒfk2k y™u 5uþkƒ™k r™2eûký™e 5jrŒyku y™u Œu™k 52Úke 2kuøkr™Ëk™ f2ðk™e
2eŒku yk ‚{Þu 5ú[r÷Œ ƒ™e nŒe. ‚k2tøkÄ2 ‚trnŒk yu ðiËfþkMºk{kt yVeý™ku Ëðk Œ2efu {níð5qýo

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
W5Þkuøk ÚkE þfu Au Œuðwt MÃkü fÞwot. 2‚r[rfí‚k 5jrŒ y™u rðr¼L™ ¾™esku™ku Ëðkyku Œ2efu
W5Þkuøk 5ý yk ‚{Þ™k {níð5qýo ÷ûÞktfku nŒk. ŒwnVŒ-W÷-{ku{e™e™ ™k{™wt {níð5qýo 5wMŒf
17{e ‚Ëe{kt {nB{Ë{w™e™ îk2k 2[kÞwt nŒwt. su{kt y™ufrðÄ ðiËf5jrŒyku y™u y™uf ðiËku™k
LkkUÄ
{Œku™wt ‚kÞwsÞ skuðk {¤u Au.
ðiËfþkMºk{kt ¼k2Œ{kt Þw™k™e 5jrŒ 5ý 5ú[r÷Œ ƒ™e nŒe. y÷e-ƒe™-2çƒk™ ™k{™k
rðÏÞkŒ ðiËfþkMºkeyu økúef ðirËf 5jrŒ y™u ¼k2ŒeÞ ðirËf 5jrŒ™k ¿kk™™wt ‚tr{©ý f2Œwt
{níð5qýo 5wMŒf rV2Ëkuþwt-rnf{Œ 5úr‚j fÞwot nŒwt. {wrM÷{ku Þw™k™e 5jrŒ™u ¼k2Œ{kt ÷E ykÔÞk
y™u 11{e ‚ËeÚke Œu ¼k2Œ{kt rðfr‚Œ ÚkE nŒe. nfe{ r÷Þk {kunB{Ëu {rÍ™e-yu-rËÞk ™k{™wt
{níð5qýo 5wMŒf ðiËfþkMºk 52 ÷ÏÞwt su{kt y2ƒe, 5k2‚e y™u ¼k2ŒeÞ ykÞwðuoË ðiËf¿kk™™ku
‚{LðÞ skuðk {¤u Au. rV2kuÍþkn Œw½÷fu 5ý rŒçƒ-yu-rV2kuÍþkne ™k{™ku ðiËfþkMºk 52™ku
økútÚk ÷ÏÞku. yki2tøkÍuƒ™k Ë2ƒk2e ðiãu rŒçƒe yki2tøkÍuƒe ™k{™ku ykÞwðuoË 52 ykÄk2eŒ {níð5qýo
økútÚk 2åÞku. Œku Ëk2krþnkuf™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ yLÞ yuf rðîk™ ðiã ™w2wËe™ {nB{Ëu {þk÷sŒe
Ëk2krþfkune ™k{™ku økúef ðiËfþkMºk 52 ykÄk2eŒ økútÚk 2åÞku.
f]r»k
{æÞfk÷e™ ¾uŒe 5jrŒ {kuxu¼køku 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ¾uŒe 5jrŒ suðe s nŒe. ‚{ÞktŒ2u fux÷kf
{níð5qýo 52eðŒo™ku Œu{kt ykÔÞk. rðËuþe 5úðk‚eykuyu yk ûkuºku ™ðk 5kfku ð]ûkku y™u Vw÷Akuz™e
þYykík f2kðe. yk ‚{Þ™k {níð5qýo ¾uŒe5kfku{kt ½Wt, [ku¾k, ƒks2e, Ëk¤ku, Œu÷eƒeÞk, f5k‚,
þu2ze y™u øk¤e nŒk. 5r&[{½kx{kt {2e y™u Œs W¥k{ fûkk™k ÚkŒkt Œku fk~{e2{kt V¤ku y™u
fu‚2™e ¾uŒe 5ú[r÷Œ nŒe. Œkr{÷™kzw{kt [tË™, ykËw, Œs y™u ™kr¤Þu2™e ¾uŒe ÚkŒe. su{kt fu2¤
5ý skuzkÞwt. Œ{kfw, {2[k, ƒxkfk, sk{V¤, fksw, 5kE™u5÷ suðk 5kfku 16{e - 17{e ‚Ëe{kt
¼k2Œ{kt 5ú[r÷Œ ÚkÞkt. {k¤ðk y™u rƒnk2{kt yrVý™e ¾uŒe 5wøkf¤ 5ú{ký{kt ÚkŒe. ƒkøkƒøke[kyku
y™u Vw÷ku™e ¾uŒe 5ý {kuxk 5ú{ký{kt rðf‚e nŒe. økkuðk{kt r¾úMŒeykuyu 16{e ‚Ëe{kt 52t52køkŒ
5jrŒÚke y÷øk 2ne™u ÔÞðrMÚkŒ 2eŒu fu2e™e ¾uŒe f2e nŒe.
r‚t[kE ÔÞðMÚkk{kt yk ‚{Þu fwðkyku, xktfeyku, ™nu2ku y™u 2nx ŒÚkk [k2‚ Œu{s Zutf÷e™ku
W5Þkuøk ÚkŒku. yk {kuxk¼køk™k ‚kÄ™ku{kt ƒ¤Ë™ku W5Þkuøk ÔÞk5f 5ú{ký{kt ÚkŒku. 5rþoÞ™ ðe÷
ykøkúk suðk ûkuºk{kt r‚t[kE ÔÞðMÚkk{kt W5Þkuøk{kt ÷uðk{kt ykðŒk. f]r»k 5uËkþku y™u Œu™e ykðf
2ksÞ™e {níð5qýo ykðf økýkŒe nkuE ¾uŒe™e s{e™™e {k5ýe, s{e™™wt rð&÷u»ký y™u Œu™e
V¤Ëwú5Œk ðÄk2ðk™k 5úÞí™ku suðk 5øk÷kt 5ý yk ‚{Þ{kt ÷uðkÞk.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
1. {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt fk2¾k™kyku þtw fkÞo f2Œk ?

LkkUÄ
.................................................................................
2. 13{e ‚Ëe{kt 2[kÞu÷ {køko5ûkeþkMºk™wt ‚tÞkus™ fkuýu fÞwo nŒwt ?
.................................................................................
3. {2½k r™2eûký 5jrŒ™k 5w2MfŒko fkuý nŒk ?
.................................................................................
4. Vk2‚e ¼køkkk{kt ÷e÷kðŒe™ku y™wðkË f2™k2 rðîk™™wt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
5. fÞk {wøk÷ ƒkËþknu økrýŒ™u yuf rð»kÞ Œ2efu yÇÞk‚fú{{kt Ëk¾÷ f2kÔÞku.
.................................................................................
6. fkøk¤™e þkuÄ 5qðou ‚krníÞ™u fÞk {kæÞ{Úke ‚tøkúnðk{kt ykðŒwt nŒwt.
.................................................................................
7. fÞwt 5wMŒf {æÞfk÷e™ ¼k2Œ™k yøkúøkÛÞ ðiËfþkMºk™wt r™Ëþo™ f2u Au ?
.................................................................................
8. ™q2snkt™e {kŒkyu fÞk y¥k2™e þkuÄ f2e nŒe ?
.................................................................................
9. ykE™-yu-yfƒ2e þu™e rðþË [[ko f2u Au ?
.................................................................................
10. {nk2ksk ‚ðkE sÞr‚tn ƒeskyu fux÷e ðuÄþk¤kyku™e MÚkk5™k f2e nŒe ? yk ðuÄþk¤kyku
fÞkt ykðu÷e Au.
.................................................................................
11. Þtºksk ™k{™k ‚kÄ™™ku rðfk‚ fkuýu fÞkuo.
.................................................................................

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
12. Þtºksk yux÷u þwt ?
.................................................................................
13. fE Þw™k™e ðiËf5jrŒyku ¼k2Œ{kt {wøk÷Þwøk Ë2r{Þk™ ykðe. LkkUÄ
.................................................................................
14. 2‚r[rfí‚k 5jrŒ rðþu sýkðku.
.................................................................................
15. 16{e y™u 17{e ‚Ëe™k ¼k2Œ{kt fÞk ™ðe™Œ{ Vw÷Vkuz yrMŒíð{kt ykÔÞk ?
.................................................................................
14.3 ykÄwr™f ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe
MðŒtºkŒk 5Ae ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkãkurøkfe™k rðfk‚™u skuŒk 5qðuo yk5ýu rð¿kk™ y™u
5úkiãkurøkfe™ku yÚko ‚{sðk 5úÞí™ f2eyu. rð¿kk™™u yk5ýu ¼kirŒf søkŒ™k ¿kk™5úkrÃŒ™e ykÞkuSŒ
5jrŒ Œ2efu {w÷ðe þfeyu. sÞk2u yk ¿kk™™ku W5Þkuøk f2e rðfk‚ fu Wí5kË™ f2ðk™e 5úð]r¥k™u
yk5ýu 5úkiãkurøkfeÚke yku¤¾e þfeyu. yk ÔÞkÏÞk 5ú{kýu rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe ðŒo{k™ ‚{Þ{kt
yuf ƒesk ‚kÚku MÃkü 2eŒu ‚tf¤kÞu÷k Au.
¼k2Œ™k hk»xÙeÞ rðfk‚{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™ku Vk¤ku ‚{sðk ‚2fk2u f2u÷k
‚wr™ÞkursŒ 5úÞí™ku™u ‚{sðk 2nÞk. ƒeS 5t[ð»keoÞ Þkus™k™k ykÄwr™f rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™u
‚kiÚke {níð™wt 52eƒ¤ økýðk{kt ykÔÞwt nŒwt. E.‚.1971{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ™ðe™
ykÞk{ku W¼k f2ðk rz5kxo{uLx ykuV ‚kÞL‚ yuLz xuf™ku÷kuS(zeyu‚xe)™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe.
yux÷wt s ™rnt 2ksÞku{kt 5ý ykðk s 5úfk2™e fkWrL‚÷™e 2[™k f2ðk{kt ykðe. hk»xÙeÞ ™erŒ™k
yuf¼køkY5u fuLËÙ ‚2fk2 y™uf ði¿kkr™f ‚tþkuÄ™ku y™u rðfk‚™e Þkus™kyku ƒ™kðe ¼k2Œ{kt
ði¿kkr™f 5úð]r¥kyku ðÄu Œu {kxu ‚ŒŒ 5úÞí™þe÷ 2nuþu. Œu{kt™e fux÷ef Þkus™kyku y™u {wÏÞ 5úðknku™u
ykÄwr™f ¼k2Œ™k rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuS™k rðrþü ‚tË¼uo ‚{sðk™ku yk5ýu 5úÞí™ f2eþwt.
f]r»k
yu ƒkƒŒ rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k rðfk‚™u s yk¼k2e Au fu f]r»kûkuºku ¼k2Œ yksÚke 30 ð»ko 5qðuo
50 ÷k¾ x™ y™ks™wt Wí5kË™ f2Œwt nŒwt. Œu ðÄe™u yíÞk2u 135 ÷k¾ x™ ‚wÄe 5nkuåÞwt Au. 5kfku™e
™ðe™ skŒku, ‚tf2 rƒÞk2ý y™u Wsko™k {u™us{uLxÚke yk þfÞ ƒLÞwt Au. ErLzÞ™ fkWrL‚÷ Vku2
yuøkúefÕ[2÷ 2e‚[o(ykE.‚e.yu.yk2) ™k{™e hk»xÙeÞ f]r»k ‚tMÚkkyu yk ûkuºku {ku¾2k™wt ÞkuøkËk™
ykÃÞtw Au. 73 sux÷e f]r»k Þwr™ðr‚oxeyku, 32 sux÷e ðux2™2e ‚tMÚkkyku, 8 sux÷e f]r»k Es™u2e
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
fku÷usku y™u zu2e Wãkuøk™u ÷økŒe fku÷usku MÚkk5e™u ¼k2Œu f]r»kûkuºku n2ýVk¤ ¼2e Au.
ykE.‚e.yu.yk2. ‚tMÚkkyu f]r»k™k ði¿kkr™f yÇÞk‚™u {níð yk5e ‚kÚku ‚kÚku Œu™k ÷k¼kÚkeoyku
yuðk ¾uzqŒku™u 5ý skøk]Œ f2ðk {kxu ŒÚkk Œuyku™u f]r»k™e ‚kÚku skuzkÞu÷ Wãkuøk ÄtÄkyku su{fu,
LkkUÄ
5úkýeWAu2, {íMÞkuãkuøk y™u støk÷ku™k rðfk‚{kt 5ý {køkoËþo™ 5w2wt 5kzÞwt Au. [ku¾k™k Wí5kË™™ku
rðMŒk2 fú{þ: ðÄŒku 2nÞku Au. Œku Ëk¤ y™u Œu÷eƒeÞk suðk 2kufrzÞk 5kfku nuX¤ ykðŒe s{e™{kt
5ý ¾uzký fkÞo ðæÞwt Au. ‚k{krsf ð™ef2ý™ku yuf ™ðku s ÏÞk÷ rðfMÞku Au. su ytŒøkoŒ 2k‚kÞrýf
¾kŒ2ku™u ƒË÷u sirðf fu fwË2Œe ¾kŒ2™ku 5úÞkuøk {wÏÞ Au.
ykiãkurøkfef2ý
ykÄwr™f rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfeyu ¼k2Œ{kt ykiãkurøkfef2ý ûkuºku fúktrŒfk2e fkÞo fÞwot Au.
ykiãkurøkf rðfk‚™u ûkuºku ¼k2Œ ‚2fk2 rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™ku ðÄw™u ðÄw W5Þkuøk f2ðk™k
5ûk{kt 2ne Au. ƒu ‚2fk2e ‚tMÚkkyku fkWrL‚÷ ykuV ‚kELxefef 2e‚[o(‚e.yu‚.ykE.yk2)
y™u rzVuL‚ 2e‚[o yuLz zuð÷5{uLx ykuøkuo™kEÍuþ™(ze.yk2.ze.yku.) yk ûkuºku {níð5qýo fkÞo
f2e 2ne Au. su{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe ûkuºku ‚k{kLÞ ÷kufku™k ¼÷k {kxu y™u ÷~f2e nuŒwyku ‚2
{kuxk 5kÞu ‚tþkuÄ™ fkÞo f2ðk{kt ykðu Au. ‚e.yu‚.ykE.yk2. ‚tMÚkkyu ykiãkurøkf Wí5kË™ku{kt
ðuøk ÷kððk {kuxk 5ú{ký{kt 5úÞkuøkþk¤kyku W¼e f2e Au. su{kt ¾k‚ f2e™u f]r»k {þe™2e, 2‚kÞýku,
Ëðkyku, ¾kŒ2ku, 5kf™k 2kuøk r™ðk2ý {kxu™k stŒw™kþfku ŒÚkk Vqz xuf™ku÷kuS y™u [{oWãkuøk ûkuºku
ŒÚkk fk[ y™u r‚2kr{f, 2tøke™ xur÷ðeÍ™ y™u yLÞ y™uf Wí5kË™ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
‚tþkuÄ™ku™k W5ÞkuøkÚke fku÷‚k™e ¾kýku{ktÚke Wí5krËŒ fku÷‚ku y™u Œu{ktÚke Wí5L™ ÚkŒe ðes¤e™wt
{n¥k{ Wí5kË™ ÚkÞwt Au. ÷~f2{kt rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuS™u ûkuºku ¼k2Œu ykí{r™¼o2Œk 5úkÃŒ f2e
Au. r{‚kE÷ku™wt Wí5kË™ f2e ¼k2Œu yk ûkuºku 5kuŒk™k ‚tþkuÄ™™ku 52[ku ykÃÞku Au. fux÷ef r{‚kE÷
Œku ykð™k2k ‚{Þ™e ykð~ÞfŒk ‚{S rðfr‚Œ f2kE [qfe Au.
ykrÛðf Wsko
ykrÛðf Wsko™ku rðfk‚ f2ðk™ku ¼k2Œ™ku nuŒw þktrŒ5qýo Au. Œu 5úsk™k rnŒ {kxu rðf‚kðe
2nÞtw Au. AuÕ÷k 60 ð»kkuo Ë2r{Þk™ y™u E.‚.1948{kt yuxkur{f yu™So fr{þ™™e MÚkk5™k ÚkE
íÞk2Úke ¼k2Œu yk ûkuºku {níð5qýo rðfk‚ fÞkuo Au. xÙkuBƒu{kt E.‚.1957{kt ¼k¼k yuxkur{f 2e‚[o
‚uLx2(ƒe.yu.yk2.‚e.)™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe. ¼k2Œ™e yk ‚kiÚke {kuxe ði¿kkr™f ‚tMÚkk
økýkðe þfkÞ. Œk2k5w2({nk2k»xÙ) ¾kŒu LÞwrf÷Þ2 5kð2 Mxuþ™ 5ý W¼wt f2ðk{kt ykÔÞwt. Œku
ykðk s LÞwrf÷Þ2 5kð2 Mxuþ™ fkuxk(2ksMÚkk™), f÷5ff{(Œkr{÷™kzw), ™2ku2k(W¥k25úËuþ)
y™u fktf2k5k2(økws2kŒ) ¾kŒu W¼kt f2ðk{kt ykÔÞk. íÞk25Ae™k rðfk‚™k Œƒffk{kt ¼k2Œu
LÞwrf÷Þ2 5kð2 2eyufx2 MÚkk5ðk™wt þ2wt fÞwot. 52eýk{u yksu ¼k2Œ rð&ð™k yuðk økÛÞkøkktXÞk
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
hk»xÙku{kt™wt yuf Au. suýu MðŒtºk5ýu 5kuŒk™k ykøkðk ‚tþkuÄ™Úke LÞwrf÷Þ2 2eyufx‚o W¼kt fÞko nkuÞ.
yux÷u fu fkuE5ý 5úfk2™e rðËuþe xuf™ku÷kuS™e {ËË ðøk2 ¼k2Œu yk ûkuºku rð&ð{kt rðrþü MÚkk™
5úkÃŒ fÞwot. LÞwrf÷Þ2 rð¿kk™ W52ktŒ ¼k2Œu rðfk‚™ fkÞkuo{kt ¾wƒ yøkíÞ™k ‚tþkuÄ™ku fÞko su{kt
LkkUÄ
E÷ufxÙkur™f‚, Sðrðãk, f]r»k, Ëðk y™u ÄkŒwrðãk ûkuºkku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
ytŒr2ûk 5úkiãkurøkfe
¼k2Œ™ku ytŒr2ûk rðfk‚™ku fkÞofú{ hk»xÙ™k rðfk‚ {kxu MðŒtºk 5úkiãkurøkfe rðf‚kðð™ku
2nÞku Au. ¼k2Œu yk ûkuºku ¾kM‚e ‚V¤Œk 5úkÃŒ f2e Au. 1975{kt ‚ki 5úÚk{ ð¾Œ yðfkþ{kt
ykÞo¼è ™k{™ku W5økún Œ2Œku {wfe ¼k2Œu ytŒr2ûk 5kiãkurøkfe ûkuºk™k {tzký fÞko. íÞk2ƒkË ¼kMf2
5úÚk{ y™u ¼kMf2 rËðŒeÞ ‚kurðÞuŒ 2rþÞkÚke ytŒr2ûk{kt Œ2Œk {wfðk{kt ykÔÞk. ‚t5wýo ¼k2ŒeÞ
ƒ™kðx™wt yu‚.yu÷.ðe.-3 2kurnýe ™k{™ku W5økún y™u yu5÷ W5økún Þw2ku5eÞ yur2Þk™k 2kufux
5ý ytŒr2ûk{kt Akuzðk{kt ‚V¤Œk 5úkÃŒ f2e. ytŒr2Þk¤ rðMŒk2™k rðãkÚkeoyku™u Œu{s ‚k{kLÞ
5úsk™u W5økún ykÄk2eŒ rþûký yk5ðk™ku 5ý 5úÞkuøk f2ðk{kt ykÔÞku. yu‚.ykE.xe.E.™e yk
{kxu 1975{kt 2[™k f2ðk{kt ykðe. Œku ‚kÚku‚kÚku EL‚ux-1 ykE.ƒe. 1983{kt yðfkþ{kt
Œ2Œku {wfðk{kt ykÔÞku. su™ku W5Þkuøk 2uzeÞku, xur÷rðÍ™, ‚t[k2 y™u ‚tËþ
u kÔÞðnk2 ŒÚkk ykƒkunðk™e
ykøkkne ‚tË¼uo Úkðk ÷køÞku. 1985 Úke 1995™k Ë‚fk{kt ¼k2Œu ƒ]nË ytŒ2eûk fkÞofú{™wt ykÞkus™
fÞwot. su™ku nuŒw M5u‚ xuf™ku÷kuS™u ‚{økú hk»xÙ{kt ‚tËuþkÔÞðnk2, ‚ðuo y™u fwË2Œe ‚t‚kÄ™ku™e
þkuÄ¾ku¤™ku nŒku.
E÷ufxÙkur™f‚
MðŒtºkŒk {¤e íÞk2Úke s ¼k2Œu rðr¼L™ E÷ufxÙkru ™f [esðMŒwyku™u ûkuºku ƒnku¤k Wí5kË™™e
ûkŒk W¼e f2e nŒe. 2uzeÞku, xur÷rðÍ™, ‚t[k2ÔÞðMÚkk, ƒúkuzfkMxetøk™k ‚kÄ™ku, 2zk2, LÞwrf÷Þ2
2eyufx‚o, 5kð2 fLxÙku÷ ‚eMxB‚ y™u yLz2 ðkux2 ‚eMx{ rðf‚kðe nŒe. yk ƒÄe ƒkƒŒku {kxu
¾wƒ {kuxk 5ú{ký{kt s2w2e ‚kÄ™ku™wt Wí5kË™ 5ý ¼k2Œu MðŒtºk5ýu fÞwot. AuÕ÷k Ë‚fk{kt 18%
sux÷ku rðfk‚Ë2 yk ûkuºku ¼k2Œu {u¤ÔÞku Au. ¼k2Œ yíÞk2u rð&ð™k y™uf Ëuþku{kt E÷ufxÙkur™f
ðMŒwyku™k rðr¼L™ ¼køkku™u r™fk‚ f2u Au. fkuBÃÞwx2u yk ûkuºku ðÄw ûk{Œk W¼e f2ðk{kt {ËË f2e
Au. [tËeøkZ{kt ‚u{efLzfx2 ÷e{exuz Œku {wtƒE{kt ™uþ™÷ fkuBÃÞwx2 ‚uLx2 y™u rËÕne ¾kŒu ™uþ™÷
ELV{uþo ™ ‚uLx2 suðk 5úkËurþf fkuBÃÞwx2 ‚uLx2 W¼k f2e ¼k2Œu E÷ufxÙkru ™f‚™k Wãkuøk{kt n2ýVký
¼2e Au.
yk2kuøÞ y™u ËkfŒ2e rð¿kk™
ËðkþkMºk y™u Ëðkyku™k Wí5kË™™u ûkuºku ¼k2Œu ½ýku rðfk‚ fÞkuo Au. y™uf 2kuøkku™e Ëðkyku ¼k2Œ

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
ƒ™kðe þfu Au. þeŒ¤k y™u yku2e suðk 2kuøkku™u ¼k2Œ ™kÚke þfÞwt Au. Œku ¼k2Œ{kt xe.ƒe., {u÷2 u eÞk,
VkE÷u2eÞk, øk¤‚qtZku y™u fuL‚2 suðk 2kuøkku {kxu Ëðkyku rðf‚kððk™wt þfÞ ƒLÞwt Au. Œu™u {kxu
¼k2Œ yk ûkuºkku{kt ‚tþkuÄ™™u ¾qƒ 5úkuí‚kn™ yk5u Au. ¼k2Œ{kt yk ûkuºku ÚkÞu÷k fkÞkuoÚke {]íÞwtË2{kt
LkkUÄ
¾kM‚ku ½xkzku ™kutÄkÞku Au. yux÷wts ™rnt 2‚ef2ý™k fkÞofú{ku™u fk2ýu ƒk¤{]íÞwtË2 5ý ½ýku ½xe
[qfÞku Au. ‚2fk2e r[rfí‚k÷Þku, rzM5uL‚2e, 2e‚[o fkWrL‚÷ y™u 5úkÚkr{f yk2kuøÞ fuLËÙku™e yuf
‚ktf¤ 2[e ¼k2Œu økúk{eý ûkuºk ‚wÄe ÷kufku™k MðkMÚÞ ‚wÄk2ðk 5úÞí™ fÞko Au.
‚{wËÙrð¿kk™ y™u Ë2eÞkE rðfk‚
Ë2eÞkE rðfk‚™u ûkuºku 5ý ¼k2Œu ½ýwt fkÞo fÞwot Au. Ë2eÞk™k 5uxk¤{kt 2nu÷k ¾™esŒu÷
5úkÃŒ f2ðk ‚tþkuÄ™ku nkÚk ÄÞko Au. yux÷wts ™rnt {íMÞkuãkuøk™ku 5ý ½ýku rðfk‚ ¼k2Œ{kt ÚkÞku Au.
yku‚™ zuð÷5{uLx ™k{™k yuf MðŒtºk rð¼køk™e 1981{kt MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe. su™k 5ú{w¾5Ëu
¼k2Œ™k 5úÄk™{tºke rƒ2ksu Au. yk rð¼køk ‚{wËÙ™u ÷økŒk ‚tþkuÄ™ku f2u Au. yk rð¼køk 5k‚u ƒu
‚{wËÙeðknfku Au su y™wfú{u yku.yk2.ðe. ‚køk2fLÞk y™u yuV.yku.yk2.ðe. ‚køk2‚t5ËkÚke
yku¤¾kÞ Au. yk rð¼køk ‚{wËÙþkMºk, ‚{wËÙ™k 2‚kÞýku, ‚{wËÙ™k 5uxk¤{kt [k÷Œe 5úð]r¥kyku,
‚{wËÙeSðku y™u ‚{wËÙe¾™esŒíðku rðþu ‚tþkuÄ™ f2u Au. AuÕ÷k Úkkuzk ðøkkkuo{kt ¼k2Œu ‚{wËÙ{kt ¾ký
fkÞo 5ý þ2wt fÞwot Au. ykðk s ‚tþkuÄ™ {kxu™k ‚{wËÙeðknfku økðu»kýk y™u Ërûký øktøkkuºke™u yuLxkforxfk
¾tz{kt ‚tþkuÄ™ {kxu {kuf÷ðk{kt ykÔÞk Au.
yLÞûkuºkku
W5ÞwofŒ {wÏÞ ƒkƒŒku r‚ðkÞ ¼k2Œu yLÞ ûkuºkku suðk fu ¾™esŒu÷™k Wí¾™™ {kxu ykuE÷
yuLz ™u[2÷ øku‚ fr{þ™(yku.yu™.S.‚e.)™e MÚkk5™k f2e Au. ‚kÚku‚kÚku Œu™e 2eVkE™2eyku™e
2[™k f2ðk{kt ykðe Au. 5Þkoð2ý™k 2ûký {kxu ™uþ™÷ fr{rx Vku2 yuLðkÞ2{uLx÷ Ã÷k™etøk
Œu{s ‚qÞo Wsko™k rðfk‚ {kxu ‚ku÷2 yu™So rð¼køk™e 5ý MÚkk5™k f2e Au. ‚uLxÙ÷ øktøkk ykuÚkku2exe
™k{™ku rð¼køk øktøkk ™Ëe{kt ÚkŒkt 5úËw»ký™u 2kufðk {kxu ¾k‚ W¼ku f2ðk{kt ykÔÞku Au. su™k ytŒøkoŒ
øktËk 5kýe™u [kuÏ¾k 5kýe{kt ƒË÷ðk™k 5úÞkuøkku ÚkE 2nÞk Au.
rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuS™k rðfk‚™wt {qÕÞktf™
yu MÃkü Au fu ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™ku rðfk‚ ¾qƒ ‚k2ku ÚkÞku Au. y™uf ™ðe™
5jrŒyku, Wå[ økwýð¥kk™e [esðMŒwyku, Wí5kË™{kt ð]ræÄÚke Ëuþ™ku rðfk‚ ÚkÞku Au. ¼k2Œ ¾qƒ
Íz5Úke yk ûkuºku ykøkufq[ f2e hÌkwwt Au. ¾k‚ f2e™u ytŒ2eûk rð¿kk™ y™u yuxkur{f yu™So™k ûkuºk{kt
¼k2Œ 5k‚u ykÄwr™f 5úkiãkurøkfe™ku {sƒwŒ 5kÞku Au. yux÷wt s ™rnt ¼k2Œ rð&ð{kt ºkesk ™tƒ2™wt
ði¿kkr™f y™u 5úkiãkurøkfe {k™ð‚t‚kÄ™ Ä2kðŒwt hk»xÙ Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
¼k2Œ™e yk rðfk‚økkÚkk{kt fux÷kf yøkíÞ™k 5ú&™ku 5ý Au. 5kÞk™k Wí5kË™ku suðk fu
fk5z Wãkuøk y™u Mxe÷ nS 5ý rðËuþe 5úkiãkurøkfe W52 ykÄk2eŒ Au. ¼k2Œ yk ûkuºku ™ðe™
xuf™ku÷kuS rðf‚kðe þfÞwt ™Úke. y™uf yøkíÞ™k ûkuºkku su{fu, ÷~f2{kt yíÞkÄwr™f þMºkkMºkku
LkkUÄ
rðf‚kððk{kt ¼k2Œ nswt ‚V¤ ÚkÞwt ™Úke. rðfr‚Œ hk»xÙku f2Œkt ¼k2Œ yk rËþk{kt ½ýwt 5AkŒ Au.
øk2eƒku {kxu™k 2nuXký suðe ƒkƒŒku{kt 5ý ¼k2Œ ½ýwt 5AkŒ Au. LÞwrf÷Þ2 yu™So y™u ytŒ2eûk
ûkuuºku ¼k2Œu ½ýkt ‚tþkuÄ™ku fÞko Au. 52tŒw Œu™kÚke {kuxe ‚tÏÞk{kt 2nu÷k øk2eƒku™u fkuE {ËË {¤e ™Úke.
yk5ýu yu{ fne þfeyu fu sÞkt ‚wÄe ‚t5wýo ¼k2ŒeÞ 5úsk{kt ‚{k™Œk ÷kðu Œuðe ykÄwr™f rð¿kk™
y™u xuf™ku÷kuS™ku ¼k2Œu rðfk‚ f2ðku skuEyu.
5kXøkŒ5ú&™ku 14.3
1. rð¿kk™ yux÷u þwt ?

.................................................................................
2. 5úkiãkurøkfe™e ÔÞkÏÞk yk5ku.
.................................................................................
3. ¼k2Œ ‚2fk2u ze5kxo{uLx ykuV ‚kÞL‚ yuLz xuf™ku÷kuS™e MÚkk5™k fÞk2u f2e ?
.................................................................................
4. ‚k{kLÞ ÷kufku {kxu y™u ÷~f2™k nuŒwyku {kxu fkÞo f2Œe ƒu ‚2fk2e ‚tMÚkkyku™k ™k{
yk5ku. su rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuS ûkuºku ‚tþkuÄ™ f2Œe nkuÞ.
.................................................................................
5. ¼k2Œ{kt ykðu÷k 5 LÞwrf÷Þ2 5kð2 Mxuþ™ku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
6. ¼k¼k yuxr{f 2e‚[o ‚uLx2™e MÚkk5™k fÞkt y™u fÞk2u f2ðk{kt ykðe ?
.................................................................................
7. ¼k2Œ™ku 5úÚk{ ytŒ2eûk W5økún fÞku Au ?
.................................................................................

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
8. EL‚ux-1 ƒe W5økún™wt fkÞo þwt Au ?
.................................................................................
LkkUÄ 9. 2‚ef2ý™k fkÞofú{Úke ¼k2Œ™u þwt VkÞËku ÚkÞku ?
.................................................................................
10 Ërûký øktøkkuºke ™k{™e 52eÞkus™k ¼k2Œu fÞkt y{÷e ƒ™kðe Au ?
.................................................................................
11. ‚{wËÙe rð¿kk™™ku rð¼køk fÞk ûkuºk{kt rðr¼L™ 5úð]r¥kyku f2u Au ?
.................................................................................
12. øktøkk™Ëe{kt ÚkŒkt 5úËw»ký™u 2kufðk {kxu fE ‚tMÚkk fkÞof2Œ Au ?
.................................................................................
13. ¾™esŒu÷™wt Wí¾™™ f2Œe y™u fwË2Œe ðkÞwyku™e 2eVkE™2e Ä2kðŒe hk»xÙeÞ ‚tMÚkk™wt
™k{ yk5ku.
.................................................................................
14. ¼k2Œ{kt rðËuþe xuf™ku÷kuS™e ykÞkŒ™k øku2VkÞËk sýkðku.
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk
• 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ÷kufku rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ûkuºku ½ýkt rðfr‚Œ nŒk.
• ßÞkurík»krðãk, ¾økku¤þkMºk, r[rfí‚kþkMºk, økrýŒþkMºk, ÄkŒwrðãk™ y™u 2‚kÞýþkMºk™k
Œu{™k ¿kk™™e y‚2ku ykÄwr™f ði¿kkr™fku 52 5ý 5ze Au.
• {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ ¼k2ŒeÞku yk2ƒku™k ði¿kkr™f ¿kk™Úke {krnŒøkk2 ÚkÞk.
• Œwfo y™u {wøk÷ þk‚fkuyu rðMVkuxf ‚k{økúe ƒ™kððk™e þYykík f2e.
• Wssi™, ðk2ký‚e, {Úkw2k, sÞ5w2 y™u rËÕne{kt ðuÄþk¤kyku ykðu÷e Au.
• ykÄwr™f ¼k2Œ{kt ‚2fk2 5t[ð»keoÞ Þkus™kyku îk2k ði¿kkr™f rðfk‚ ‚kÄðk™ku 5úÞí™
f2u Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
• LÞwrf÷Þ2 yu™So™ku W5Þkuøk þktrŒ5qýo nuŒwyku {kxu ÚkkÞ Au.
• ¼k2ŒeÞ ytŒ2eûk fkÞofú{ yu Mðr™¼o2 xuf™ku÷kuS™k rðfk‚Úke hk»xÙeÞ rðfk‚™ku WËuþ
Ä2kðu Au. LkkUÄ
1. 5úk[e™ ¼k2ŒeÞku™e ÄkŒwrðãk ‚tË¼uo [[ko f2ku.

2. {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt 2‚kÞýþkMºk™k ûkuºku fkuE5ý ƒu ‚tþkuÄ™ rðþu rðøkŒu [[ko f2ku.
3. ðiËfþkMºk y™u MðkMÚÞ ‚tƒtÄe ‚uðkyku™k ûkuºku ¼k2Œu f2u÷ku rðfk‚ ‚rðMŒ2 [[kuo.
4. f]r»k y™u f]r»k ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Wí5kË™ku{kt rð¿kk™ y™u xuf™ku÷kuS™k W5ÞkuøkÚke ÚkÞu÷ fkÞkuo
rðþu ™kutÄ ŒiÞk2 f2ku.
5. ykÄwr™f ¼k2Œ{kt rð¿kk™™ku rðfk‚ Ëþkoðe ¼k2Œ™ku ði¿kkr™f ðk2‚ku MÃkü f2ku.
14.1
1. rð¿kk™ yu yk5ýu fwË2Œ 52 ykuAku ykÄk2 2k¾ðk {kxu™ku rðfk‚{k™ 5r2ƒ¤ Au.
2. Œu{ýu ðirËf ¾økku¤rðãk™ku ði¿kkr™f Zƒu yÇÞk‚ fÞkuo
3. yk5MŒtƒ yu E.‚.5qðuo 2 S ‚Ëe{kt økrýŒþkMºk ‚tƒtÄu ÷¾kÞu÷ Au. Œu{kt ¼qr{rŒ™wt ‚[kux
¿kk™ Au.
4. (y) ytf5jrŒ (ƒ) Ëþkt‚ 5jrŒ (f) þwLÞ™ku W5Þkuøk
5. [2f‚trnŒk
6. 121 sux÷k þMºkrfúÞk™k ‚kÄ™ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
7. [2f‚trnŒk y™u ‚w©wŒ‚trnŒk
8. 760 sux÷k Vw÷Akuz™ku ‚{kðuþ f2ðk{kt ykÔÞku Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
14.2
1. Œuyku [esðMŒwyku™e ƒ™kðx W52ktŒ Œu ƒ™kððk™e Œfr™fku þe¾ððk Þwðk™ku™u Œk÷e{
LkkUÄ yk5ðk™ku 5úƒtÄ f2Œk.
2. nBþkËuðk
3. ™k‚e2wËËe™
4. ViÍe
5. yfƒ2
6. Œu 5k{™k Akuzðkyku îk2k Ërûký ¼k2Œ{kt ‚k[ððk{kt ykðŒk sÞk2u fk~{e2{kt ‚krníÞ™u
¼kus5ºk 52 ÷¾e™u ‚k[ððk{kt ykðŒwt.
7. ŒwÍwf-yu-ƒkƒ2e
8. økw÷kƒ{ktÚke ŒiÞk2 ÚkÞu÷wt y¥k2
9. Œu{kt yfƒ2™k ‚{Þ{kt y¥k2™k W5Þkuøk rðþu {krnŒe ‚tf¤kÞu÷ Auu.
10. yk 5kt[ ðuÄþk¤kyku{kt rËÕne, Wssi™, ðk2ký‚e, {Úkw2k y™u sÞ5w2™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
11. rV2kuÍþkn Œw½÷f™k Ë2ƒk2{kt {nuLËÙ‚w2e ™k{™k ¾økku¤þkMºke 2nuŒk nŒk.
12. Œu ¾økku¤þkMºkeÞ ‚kÄ™ Au.
13. Þw™k™e 5jrŒ ‚kÚku ‚tfékkÞu÷ Au.
14. Œu ‚iæÄktrŒf 2eŒu ¾™esŒíðku{ktÚke ƒ™kððk{ktÚke ykðŒe Ëðkyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. su™k
W5Þkuøk{kt ÄkŒwyku 5ý Mk{krðü ÚkŒe.
15. Œ{kfw, {2[wt, ƒxkfk, sk{V¤, ‚V2s™, fksw y™u y™k™‚.
14.3
1. Œu ¼kirŒf rð&ð™k ‚wÔÞðrMÚkŒ ¿kk™™u 5úfkþ{kt ÷kðu Au.
2. Œu rð¿kk™™k ¿kk™™u Wí5kË™™k ûkuºkku{kt W5Þkuøk{kt ÷kðu Au.
3. E.‚.1971{kt
4. ‚e.yu‚.ykE.yk2.(fkWrL‚÷ Vku2 ‚kÞrLxrVf yuLz ELzMxÙeÞ÷ 2e‚[o) y™u
ze.yk2.ze.yku.(zeVuL‚ 2e‚[o yuLz zuð÷5{uLx ykuøkuo™kEÍuþ™)

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
5. Œk2k5w2({nkhk»xÙ), fkuxk(2ksMÚkk™), fÕ5ff{(Œkr{÷™kzw), ™2ku2k(W¥k25úËuþ) y™u
fktf2k5k2(økws2kŒ)
6. xÙkuBƒu ¾kŒu E.‚.1971{kt LkkUÄ
7. ykÞo¼è
8. yk ‚tMÚkk 2urzÞku, xur÷rðÍ™, ‚tËuþkÔÞðnk2, nðk{k™þkMºk™e ‚uðkyku yk5u Au.
9. Œu ƒk÷{]íÞwË2™u ½xkzu Au.
10. yuLxkforxfk{kt
11. yk ‚tMÚkk ¼kirŒfþkMºk, 2‚kÞýþkMºk, SðþkMºk, ¼wMŒ2rð¿kk™, ‚{wËÙþkMºk y™u
nðk{k™þkMºk™k ûkuºku fkÞo f2u Au.
12. {æÞøktøkk ‚¥kk{tz¤
13. yku.yu™.S.‚e.(5úkf]rŒf ðkÞw y™u Œu÷ 5t[)
14. Œu Ëþkoðu Au fu yk5ýu ™ðe™ 5úkiãkurøkfe™ku rðfk‚ f2ðk{kt ykuAe ÷kÞfkŒ Ä2kðeyu Aeyu.

{kuzâw÷ - 6 «kr[Lk ¼khíkLkk ði¿kkrLkfku
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
LkkUÄ
15
5úk[e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku
yøkkW™k 5úf2ý{kt Œ{u rð¿kk™ y™u 5úkuãkurøkfe ðå[u™ku ‚n ‚tƒtÄ ‚{sÞk. yk 5úf2ý{kt
Œ{u 5úk[e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ ûkuºku {níð5qýo ði¿kkr™fku™wt 5úËk™ skýe þfþku. økrýŒ, rð¿kk™ y™u
Œu{kt Mk{krðü ðiËf þkMºk, ykÞwðuoË, Þkuøk, ßÞkurík»k y™u ¾økku¤rðãk suðk rðr¼L™ rð¿kk™ku™k
ÚkÞu÷ 5úËk™™u ‚{S þfþku. Œ{™u skýe™u yk©Þo Úkþu fu, y™uf ð»kkuo 5qðou ¼k2ŒeÞku fux÷wt ‚kY
ði¿kkr™f ¿kk™ Ä2kðŒk nŒk.
nuŒwyku
yk 5úf2ý ðkåÞk ƒkË Œ{u,

(1) rð¿kk™ y™u økrýŒ™k ûkuºk{kt ¼k2ŒeÞku™k 5úËk™™e ði~ðef ûkuºku ÞkËe ŒiÞk2 f2e þfþu.
(2) 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ði¿kkr™fku ¾k‚ f2e™u ƒkiÄkÞk™, ykÞo¼è, ƒúnt{øk]ÃŒ, ¼k»f2k[kÞo,
fýkË, ð2k{ene2, ™køkkswo™, þw©wŒ, [nf, 5Œkst÷e™wt 5úk[e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™f ¿kk™{kt
5úËk™ MÃkü5ýu ‚{S þfþku.
15.1 økrýŒ y™u ¾økku¤þkMºk
rð¿kk™ y™u økrýŒ 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ¾kM‚k rðfk‚ 5kBÞk nŒk. 5úk[e™ ¼k2ŒeÞku økrýŒ
y™u Œu™e rðr¼L™ þk¾kyku rðþu ½ýwt ¿kk™ Ä2kðŒk nŒk. yk rð¼køk{kt yk5ýu økrýŒ y™u økrýŒyk
ykrþ~fk2ku ‚kÚku skuzkÞu÷e fux÷ef ƒkƒŒku Œu™k ½ýk r‚jktŒku rðþu ðkt[eþwt sku fu, 5úk[e™ fk¤Úke
økrýŒ™wt ËMŒkðuS f2ý su{ ykÄwr™f 5úrù{{kt skuðk {¤u Au Œuðwt 5úk[e™ ¼k2Œ{kt {¤Œwt ™Úke.

«kr[Lk ¼khíkLkk ði¿kkrLkfku {kuzâw÷ - 6
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
15.1.1 ƒkiØkÞk™
ƒkiØkÞk™ Œu 5úÚk{ økrýŒ þkMºke nŒk. su{ýu økrýŒ™k y™uf ÏÞk÷ku ykÃÞk su 5AeÚke
Ãkrù{™k rðï ‚wÄe 5ý 5nkuåÞk. 5kE™e ‚ki 5úÚk{ ð¾Œ økýŒ2e f2™k2 Œuyku {nk™ økrýŒ LkkUÄ
þkMºke nŒk. Œ{u skýku Aku fu, økkrýŒeÞ ƒkƒŒku{kt 5kE™wt fux÷wt ƒÄw {níð Au. ¾k‚ f2e™u økku¤kfk2
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Œ{k{ økýŒ2eyku{kt 5kE™wt {níð5qýo MÚkk™ 2nu÷wt Au. yk5ýu su™u 5kEÚkkøkku2þ™ku
r‚jktŒ fneyu Aeyu Œu {q¤¼qŒ 2eŒu Œku ƒkiæÄkÞk™™k þwÕð‚qºk{kt yu 5qðuo s ‚krƒŒ ÚkE [wfÞku nŒku.
su 5kEÚkkøkku2þ f2Œk ½ýk ð»kkuo 5nu÷k ÷¾kÞku nŒku.
15.1.2 ykÞo¼è
5kt[{e ‚Ëe{kt ÚkE økÞu÷ ykÞo¼è økrýŒþkMºke, ¾økku¤þkMºke, ßÞkurík»krðË y™u
þ2e2þkMºke 5ý nŒk. ¼k2ŒeÞ økrýŒ™k Œuyku MÚkk5f økýkÞ Au. 23 ðøkko™e Wt{2u Œuykuyu
ykÞo¼èeÞ ™k{™ku rðÏÞkŒ økrýŒ økútÚk ÷ÏÞku. su [k2 rðrþü 5úf2ýku{kt Mk{krðü Au.
5úÚk{ ¼køk{kt Ëþkoþ 5jrŒyku™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ fux÷kf ÏÞk÷ku yk5ðk{kt ykÔÞk Au. Œku
ƒesk{kt ytf™e 5jrŒyku, ¼qr{rŒ, rºkfkuý{eŒe y™u ƒesøkrýŒ ‚{skððk{kt ykÔÞk Au. sÞk2u
yLÞ ƒu rð¼køkku{kt ¾økku¤þkMºk™e rðþË [[ko f2ðk{kt ykðe Au.
ykÞo¼èu yu ‚krƒŒ fÞqo fu þqLÞ™wt yuf 5úrŒf Œ2efu ÏÞk÷kí{f {níð Au. þqLÞ™k ykrð»fk2u
Œu{™u 5]Úðe y™u [tËÙ ðå[u™k ytŒ2™kt ‚tþkuÄ™ {kxu 5úÞko yux÷wt s ™ne þqLÞ™k ykrðøkfk2u }ý
ytf™ku ÏÞk÷ 5ý W¼ku fÞkuo
ykÞo¼è™k ¾økku¤þkMºkeÞ ¼køkku{kt ði¿kkr™f yr¼øk{Úke ßÞkurík»k™u ‚{skððk™ku 5úÞí™
ÚkÞku Au.
5úk[e™ ¼k2Œ{kt ¾økku¤þkMºk ½ýwt rðfMÞw nŒw. ™kt÷Ëk{kt yuf ðuËþk¤k ykðu÷e nŒe. sÞkt
ykÞo¼èu rþûký ÷eÄw nŒw. rð¿kk™™k yk ¼køk™ku rðfk‚ f2ðk 5kA¤™ku nuŒw MÃkü 5t[køk ŒiÞk2
f2ðk™ku ŒÚkk ð2‚kË y™u ðkŒkð2ý™u ‚{sðk™ku nŒku. yux÷wt s ™ne Œu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ f]r»k
5kfku, rðr¼L™ }Œwyku y™u Œu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Wí‚ðku rËþkyku, ‚{Þ™wt {k5™, fwtz¤e™wt ¿kk™
y™u ßÞkurík»k™wt V÷ þkuÄðk™ku 5ý nŒku. ¾økku¤þkMºk™ku yuf yLÞ nuŒw Ër2Þk™e ¼2Œe y™u ykux
ŒÚkk Œk2k y™u ™ûkºk™u skýðk™ku 5ý nŒku. su™kÚke ðu5k2 ðkýesÞ{kt ½ýe {ËË ÚkŒe. 2ý y™u
Ër2Þkyku 2kºke™k ‚{Þu 5ú‚k2 f2ðk 5kA¤ 5úk[e™ ¼k2ŒeÞku™wt ¾økku¤¿kk™ sðkƒËk2 nŒw.
yk5ýe sw™e {kLÞŒk 5ú{kýu yk5ýku økún 5]Úðe y[÷k fnuðkÞku Au. ykÞo¼èu 5]Úðe 5kuŒk™e
Ä2e 52 ‚qÞo™e yk‚5k‚ V2u Au Œuðku ÏÞk÷ ykÃÞku. Œu{ýu yu MÃkü fÞwo fu, 5qðo y™u Ãkrù{{kt ‚qÞo

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
Wøku fu ykÚk{u Au Œu y‚íÞÚke ¼2u÷wt Au. sÞk2u fkuE yuf ÔÞrfŒ ™kð{kt ‚V¤ f2u Au íÞk2u rf™k2u
2nu÷k ð]ûkku Œu™e rðYæÄ rËþkyu skuðk {¤u Au. [tËÙ y™u yLÞ økúnku ‚qÞoÚke 5úfkþeŒ Au Œuðwt Œu{ýu MÃkü
fÞwo. yux÷wt s ™ne ‚qÞo y™u [tËÙ™k økúnýku™u ði¿kkr™f ykÄk2kuÚke ‚{skÔÞk. Œu{ýu yu ðkŒ™wt ¾tz™
LkkUÄ
fÞwo fu, 2knw yÚkðk fuŒw yÚkðk 2kûk‚ku îk2k ‚qÞoøkúný y™u [tËÙøkúný ÚkkÞ Au. nðu Œ{™u MÃkü ÚkÞw
nþu fu þk {kxu ¼k2Œu ‚ki5úÚk{ ð¾Œ ytŒ2eûk{kt {kuf÷u÷ W5økún™u ykÞo¼è ™k{ ykÃÞw Au.
15.1.3 ƒúñøk]ÃŒ
‚kŒ{e ‚Ëe{kt ÚkE økÞu÷ ƒúnt{øk]ÃŒu 5kuŒk™k økrýŒ™k ¿kk™Úke Wå[Œ{ MÚkk™ W¼w fÞwo.
¾k‚ f2e™u økwýkfk2™e Œu{™e 5jrŒyku y™u økrýŒ™k {wÏÞ ¼køk su{kt {qÕÞku™ku r‚jktŒ 2nu÷ku Au
yu yksu 5ý yux÷k s 5ú[r÷Œ Au. Œu{ýu }ý ytfku™u þqLÞ ‚kÚku r™ËuorþŒ f2e økýŒ2e™k rðfk‚{kt
y{qÕÞ ÞkuøkËk™ ykÃÞw. Œu{ýu ƒúñMVwx r‚jkrŒfk ™k{™ku {nkøkútÚk 2åÞku. su™kÚke yk2ƒ ÷kufku ¾wƒ
5ú¼krðŒ ÚkÞk.
15.1.4 ¼kMf2k[kÞo
12{e ‚Ëe{kt ÚkE økÞu÷ ¼kMf2k[kÞo™ku sL{ fýkoxf™k rƒsk5w2{kt ÚkÞku nŒku. r‚jktŒ
r‚ýku{2e ™k{™k økrýŒ™k {nkøkútÚkÚke Œuyku ¼k2Œ¼2{kt 5úr‚j ÚkÞk. Œu [k2 rð¼køk{kt rð¼kSŒ
Au. ÷e÷kðŒe (ytføkrýŒ), ƒesøkrýŒ, økku¤kæÞkÞ y™u øk]nøkrýŒ (økúnku™e økkýeŒeÞ ƒkƒŒku),
¼kMf2k[kÞou ƒesøkrýŒ™k ûkuºku [trfúÞ {uÚkz su™u [fúkðŒ 5jrŒ fnuðk{kt ykðu Au Œu™e þkuÄ f2e. yk
5jrŒ Þw2ku5{kt Auf 600 ðøkko ƒkË W5Þkuøk{kt ÷uðkE. 19 {e ‚Ëe{kt su{ Mxu÷2 ™k{™k ytøkúusu
÷e÷kðŒe™wt ytøkúuS{kt ¼køkkkŒ2 f2e ¼kMf2k[kÞo™k yk {nk™ fkÞo™u ‚{økú rðï{kt skýeŒw fÞwo.
15.1.5 {nkrð2k[kÞo
si™ ‚krníÞ{kt (E.‚.5qðuo 500 Úke E.‚.5qðuo 100) y™uf økrýŒ þkMºkeyku™e [[ko
f2ðk{kt ykðe Au su{kt ½ýk ƒÄk rðæðk™ku si™ Ä{oøkwYyku nŒk. Œu{ýu ƒesøkrýŒ™k r‚jktŒku ÷kuøk™k
r‚jkŒku™u þqÔÞðrMÚkŒ 2eŒu ‚{skÔÞk Au. ykðk s yuf si™ Ä{o økwY {nkrð2k[kÞou E.‚.850 {kt
økrýŒ‚k2 ‚tøkún ™k{™ku {níð5qýo økútÚk ÷ÏÞku su ðŒo{k™ ‚{Þ{kt {¤e ykðŒwt økrýŒ™wt 5úÚk{
5kXÞ5wMŒf økýkðe þfkÞ. ðŒo{k™ økwýkfk2 5jrŒyku y™u ytføkrýŒ™e {níð5qýo 5jrŒyku
su{kt ÷½wŒ{, ‚k{kLÞ yðÞðku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Œu™ku Œu{ýu rðþË yÇÞk‚ f2e yk økútÚk{kt
Mk{krðü fÞkuo Au. sku™ ™u5eÞ2 f2Œk y™uf ðøkkkuo 5nu÷k ¼k2ŒeÞku økrýŒ™k yk ¿kk™™u skýŒk
nŒk. su rðïu 5AeÚke skÛÞw.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
1. økrýŒ™k ûkuºku ƒkiØkÞk™u yk5u÷ fkuE 5ý ƒu 5úËk™ ‚{skðku.

LkkUÄ
.................................................................................
2. þqLÞ™e þkuÄ fkuýu f2e ?
.................................................................................
3. ƒúñMVwx r‚jkŒ™wt {níð þwt Au ?
.................................................................................
4. ™e[u yk5u÷ økrýŒ þkMºkeyku™u Œu{™k økrýŒ™k ¿kk™-økúÚkku ‚kÚku ‚2¾kðku.
¿kk™økúÚkku økrýŒþkMºke
1. ‚qÕð‚qºk ykÞo¼è
2. ykÞo¼èeÞ {nkrð2k[kÞo
3. ƒúñMVwx r‚jkŒefk ƒkiØkÞk™
4. r‚jktŒ rþ2ku{ýe ƒúñøk]ÃŒ
5. økrýŒ ‚k2 ‚tøkún ¼kMf2k[kÞo
15.2 rð¿kk™
økrýŒ™e su{ s 5úk[e™ ¼k2ŒeÞkuyu rð¿kk™™k ûkuºku Wíf]»X 5úËk™ ykÃÞw Au. 5úk[e™ ¼k2Œ™k
{níð5qýo ði¿kkr™fku rðþu skýðk™ku yk5ýu 5úÞí™ f2eþwt.
15.2.1 fýktË
ðiþurþfk þk¾k™k {nk™ ði¿kkr™f fýktË Aêe ‚Ëe{kt ÚkE økÞk. yk ðiþurþfk þk¾k ¼k2ŒeÞ
Œíð¿kk™™e 6 þk¾kyku 5ife™e yuf {níð5qýo þk¾k Au. fýktË™wt {q¤ ™k{ yki÷wfÞ nŒw. yýwt-fý
(yux{) ™k yæÞÞ™™u fk2ýu Œuyku fýktËÚke rðÏÞkŒ ÚkÞk. Œu{™e yk yuxku{ef 5jrŒ ykÄwr™f
yuxku{ef 5jrŒ ‚kÚku ‚2¾kðe þfkÞ Œux÷e MÃkü Au. fýktË™k {Œu ‚{MŒ ƒúñktz yýwtÚke (yux{)
ƒ™u÷wt Au. su {k™ð ELËÙeÞku îk2k skuE þfkŒk ™Úke. su yrð¼ksÞ Au. Œu™ku ™kþ þfÞ ™Úke fu Œu
skuE þfðk þfÞ ™Úke. ykÄwr™f yýw rð¿kk™ 5ý fýktË™k yk ‚qºk™u MÃkü Mðefk2u Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
15.2.2 ð2knr{ne2
yLÞ yuf {nk™ 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ði¿kkr™f ð2kn{ene2 nŒk. Œuyku øk]]ÃŒfk¤{kt ÚkE økÞk.
LkkUÄ ¼qMŒ2rð¿kk™, 5kýe rð¿kk™ y™u ðkŒkð2ý 52™k Œu{™k {nk™ 5úËk™Úke Œuyku skýeŒk ƒLÞk.
Œuyku 5úÚk{ ði¿kkr™f nŒk su{ýu MÃkü fÞwo fu ð™M5rŒ ¼qMŒ2{kt 2nu÷ 5kýe™u 5kuŒk™k {q¤ îk2k
þkuøkku Au y™u SðtŒ 2nu Au. Œu{ýu 6 sux÷k 5úkýeyku™e 30 sux÷e ð™M5rŒyku™e [[ko f2e™u
Œu{™k{kt 2nu÷k 5kýe Œíð™e [[ko f2e. Œu{ýu ÷kfzk™ku ™kþ f2™k2 WtÄE™e 5ý [[ko f2e Au.
yux÷wt s ™ne s{e™{kt 5kýe Œíð™e nks2e y™u Œu™k 5ú{ký™u {k5e™u ½2 ‚wÄe 5nku[kzðk™e
5jrŒyku™ku 5ý ykrðMfk2 fÞku.o ¼qf5 t þkMºk rð»kÞ™k Œu{™k y™w‚Ät k™u ‚{økú rðï™wt æÞk™ ykfr»koŒ
fÞwo Au. Œu{™k ƒ]nŒ ‚rnŒk ™k{™k {nk™ økútÚk{kt yk ¿kk™ Mk{krðü Au. 32 sux÷k 5úf2ý Ä2kðŒk
yk økútÚk{kt ¼qft5 þkMºk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. økúnku™e y‚2, Ër2ÞkE™k 5uxk¤{kt ÚkŒe økrŒrðÄeyku,
¼qøko¼s¤ y™u ðkË¤ku™e rMÚkrŒ ŒÚkk 5úkýeyku™k y‚kÄk2ý ðŒo™™e {ËËÚke ¼qtf5 skýe þfkÞ
Au. Œuðwt Œu{ýu r™Ëk™ fÞwo.
ð2kn{ene2u ¾økku¤þkMºk y™u ßÞkurík»krð¿kk™{kt 5ý rðrþ»x 5úËk™ fÞwo Au su 5úk[e™
¼k2Œ{kt ¾qƒ Wå[MÚkk™ Ä2kðŒw nŒw. Œu{ýu ßÞkurík»k™ku yÚko 5úfkþ™wt rð¿kk™ yuðku fÞkuo Au su
{q¤Œn ðuË{kt 5ý skuðk {¤u Au. ykÞo¼è y™u ð2kn{ene2u ði¿kkr™f 5jrŒ‚n Œu™wt ‚tþkuÄ™ fÞwo.
Œ{u skuE [wfÞk Aku fu ykÞo¼èu 5kuŒk™k 5wMŒf{kt ßÞkurík»krð¿kk™ 52 ½ýe [[ko f2e Au. yk rð¿kk™
¼rð»Þ™wt fÚk™ f2Œw rð¿kk™ fnuðkÞ Au. rðfú{ykrËíÞ™k ™ð 2í™ku{kt ð2kn{ene2 rðrþü MÚkk™
Ä2kðŒk Œu{™w ¼rð»Þ fÚk™ ¾wƒ [kuff‚ nkuðk™u fk2ýu rðfú{ykrËíÞyu Œu{™e ð2kn™e W5{k
yk5e nŒe.
15.2.3 ™køkkswo™
™køkkswo™ 10 {e ‚Ëe{kt ÚkÞu÷ ði¿kkr™f nŒk. Œu{™wt {wÏÞ ‚tþkuÄ™ ûkuºk ‚qðoýfýku{kt 2nu÷k
5úÞkuøkku nŒk. su{fu Ãkrù{ rðï{kt yu÷fu{eMx™k ‚tþkuÄ™ku ÚkÞk Au Œu{ sku fu Œu{™wt yk fkÞo 5qýoŒk
‚wÄe 5nkuåÞw ™ nkuŒw 52tŒw ‚wðýo suðku [¤fkx Ä2kðŒk 5ËkÚko™u þkuÄðk ‚V¤ 2nÞk nŒk. yk
5úkiÄkurøkfe E{exuþ™ sðu÷2e™k ûkuºk{kt yíÞk2u 5ý yux÷e s 5ú[÷eŒ Au. 2‚2í™kf2 ™k{™k
{níð5qýo økútÚk{kt ÄkŒwyku suðe fu, ‚ku™w, [ktËe y™u Œktƒk™e rðr¼L™ 5jrŒyku™u y™u Œu{kt f2e
þfkŒk 5r2ðŒo™ku™e [[ko Œu{ýu f2e Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe

1. fýktË fkuý nŒk ? fýktË ™k{ Œu{™u fuðe 2eŒu {u¤ÔÞw ? LkkUÄ
.................................................................................
2. ƒ]nË‚trnŒk™k 2[EŒk fkuý nŒk.?
.................................................................................
3. ™køkkswo™u fE ‚V¤Œk 5úkÃŒ f2e nŒe. ?
.................................................................................
4. 2‚2í™kf2{kt ™køkkswo™™wt fÞk ûkuºk{kt ‚tþkuÄ™ skuðk {¤u Au ?
.................................................................................
15.3 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ðiËfþkMºk (ykÞwoðuË y™u Þkuøk)
Œ{u ykøk¤ yæÞÞLk fÞwo Œu 5ú{kýu ði¿kkr™f ¿kk™™u ûkuºku 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ¾k‚w fkÞo ÚkÞw nŒw.
‚kÚku ‚kÚku ðiËf rð¿kk™ fu ËkfŒ2e rðãk™ku rðfk‚ 5ý 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ‚w5u2u ÚkÞku nŒku. ykÞwoðuË
yu 5úk[e™ ¼k2Œ™e 5kuŒk™e ði¿kkr™f ËkfŒ2e rðãk nŒe. ykÞwoðuË™ku yÚko ÚkkÞ Au r™2kuøke 2nuðw
y™u MðMÚk Sð™ Sððwt. 5úk[e™ ¼k2Œ™e yk ËkfŒ2e rðãk {kºk 2kuøk r™Ëk™ 5q2Œe {ÞkoËeŒ ™
2nuŒk 2kuøk Úkðk 5kA¤ fÞk fk2ýku sðkƒËk2 Au Œu™e y™u 2kuøk™k fÞk r[n™ku Au Œu™wt 5ý ‚tþkuÄ™
f2Œe nŒe. yuf 2eŒu Œu MðMÚk y™u {ktËk ÷kufku {kxu {køkoËrþofk 5ý nŒe. rºkËku»k ™k{™e 2kuøk
5k2¾ðk™e Œu{™e yuf rðrþü 5jrŒ nŒe. 2kuøk r™Ëk™ {kxu™e Ëðkyku 5úf]rŒ{ktÚke s {u¤ððk{kt
ykðŒe y™u Œu™e {q¤økk{e ‚k2ðk2 f2ðk{kt ykðŒe. Œu™ku {q¤ nuŒw {™wøkÞ™wt ÷ktƒw y™u r™2kuøke
Sð™ nŒku. yk5ýk økún 52™e Œu ‚kiÚke sw™e ËkfŒ2e rðãk Au. yiŒ2uÞ‚trnŒk yu rðï™ku ‚kiÚke
sw™ku ËkfŒ2e økútÚk økýkðe þfkÞ. [2f ™k{™k rðæðk™u ykÞwoðuË™e Ëðk þk¾k™k r5Œk økýkðe
þfkÞ y™u ©w‚wŒ™u ykÞwoðuË™e þMºk rðãk™k r5Œk økýkðe þfkÞ. ©w‚wŒ, [2f, {kÄð, ðk½¼è
y™u Sðf suðk {nk™ ykÞwoðuËk[kÞkuo 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ÚkE økÞk. ykÞwoðuË 5AeÚke Œku Ãkrù{ rð&ð{kt
¾wƒ 5ú[r÷Œ ÚkÞw. fk2ý fu ykÄwr™f ðiËf þkMºk su™u yk5ýu yu÷ku5uÚke fneyu Aeyu su Ãkrù{™k
rð&ð{kt þkuÄkE Œu™k f2Œk ykÞwoðuË™k økwýku ðÄw V¤ËkÞe Au.
15.3.1 ©w‚wŒ
©w‚Œw yu ¼k2Œ{kt þMºkrfúÞk™k MÚkk5f nŒk. Œu{ýu þ2e2 rðãk™w yæÞÞLk f2e þMºkrfúÞk™e
y™ufrðÄ 5jrŒyku þkuÄe nŒe. Œu{ýu {]Œ {k™ð þ2e2™wt r™2eûký f2e þ2e2 rð¿kk™ rðf‚kÔÞw
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
nŒw. ©w‚wŒ ‚trnŒk™k 1100 sux÷k 2kuøkku rðþu Œu{ýu [[ko f2e Au. su{kt 26 sux÷k Œkð rðþu, 8
sux÷k f{¤k rðþu y™u 20 sux÷k 5uþkƒ™k 2kuøkku rðþu rðþË Aýkðx f2e Au. 760 sux÷k Akuz
Ëðk Œ2efu W5Þkuøk{kt ykðu Au. Œu™e Œu{ýu [[ko f2e Au. ð]ûk™k fu Vw÷ Akuz™k {w¤eÞk, þk¾kyku,
LkkUÄ
2‚, Vw÷ku™ku 2‚ rðøku2uÚke 2kuøk 52 fkƒw {u¤ðe þfkÞ Au Œu™e ‚nË»xktŒ ‚{sý Œu{ýu yk5e Au.
ykËw, n¤Ë2, ÷tðeøk, Œs suðe ½2økÚÚkw [esku™ku Ëðkyku Œ2efu W5Þkuøk ÚkE þfu Au Œuðwt Œu{ýu MÃkü
fÞwo Au.
©w‚wŒ ‚trnŒk™k {]Œ {k™ð þ2e2™u ËkfŒ2e rðãk™k ði¿kkr™f yæÞÞLk {kxu ‚k[ððk™e
rðrþü 5jrŒ™e 5ý Œu{ýu [[ko f2e Au. {]Œ {k™ð þ2e2 su 2kuøkeMx nkuÞ Œu™ku yÇÞk‚ f2ðk{kt
ykðŒku ™ne. {]Œ þ2e2 2kuøk rðne™ nkuðw skuEyu y™u Œu™u ‚k[ððk ð]ûk™e Ak÷™ku W5Þkuøk
f2ðk{kt ykðŒku. 7 rËð‚ ‚wÄe ykðk þƒ™u ÔÞðrMÚkŒ 2eŒu ™Ëe{k 2k¾e ƒnk2 fkXðk{kt ykðŒw
y™u ƒúþ îk2k Œu™u ‚kV f2e ðkþ™e {ËËÚke Œu™k ðk¤ y™u yLÞ ƒkƒŒku™w r™2eûký f2ðk{kt
ykðŒw íÞk2 ƒkË {]Œ þ2e2™k yktŒ2ef y™u ƒkÌk ¼køkku™wt r™2eûký f2e yæÞÞLk f2ðk{kt ykðŒw.
Ã÷kMxef ‚so2e ûkuºku 5ý ©w‚Œw ™w {nk™ 5úËk™ 2nÞw Au yux÷w s ™ne {kuŒeÞk™k yku52uþ™™e
5jrŒ 5ý Œu{ýu rðf‚kðe nŒe. Œu ‚{Þ{kt ËkurøkkŒku™k ™kf-fk™ fk5ðk™e ‚sk ‚k{kLÞ nŒe Œku
‚kÚku ‚kÚku ÞwæÄ{kt ÞkuæÄkyku™k ™kf-fk™ fk5ðk™e 5úÚkk ¾wƒ 5ú[r÷Œ nŒe. ©w‚wŒ ‚trnŒk™k f5kÞu÷k
ykðk ¼køkku™e Ã÷kMxef ‚so2e f2ðk™e ‚wÔÞðrMÚkŒ 5jrŒ y™u yku52uþ™™wt rð‚Ë ðýo™ skuðk
{¤u Au. ðŒo{k™ ‚{Þ™k Œƒeƒku 5ý ©w‚wŒ™e yk 5jrŒ™u y™w‚2u Au. ©w‚wŒ ‚rnŒk{kt þMºk
rfúÞk{kt ð52kŒk 101 sux÷k ‚kÄ™ku™e [[ko f2ðk{kt ykðe Au. øk¼koþÞ ƒnk2 fkZðk™k øktr¼2
yku52uþ™ku 5ý f2ðk{kt ykðŒk, {qºkkþÞ{ktÚke 5Úk2e fkZðk™k yku52uþ™™e rðøkŒku 5ý Œu{k
yk5ðk{kt ykðe Au. þwt yk ƒÄw yk5ý™u yíÞtŒ 2‚5úË ÷køkŒw ™Úke ?
15.3.2 [2f
5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ðiËf þkMºk™k r5Œk Œ2efu [2f™u yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Œuyku fr™»f™k
2ksðiËÞ nŒk. ðiËf þkMºk™k {nk™Œ{ økútÚk [2f ‚trnŒk™k Œuyku 2[EŒk nŒk. y™uf 2kuøkku y™u
Œu Úkðk 5kA¤™k fk2ýku y™u 2kuøk r™Ëk™™e 5jrŒykuÚke ÷E™u Œu™e r[rfí‚k™e 2eŒku yk økúÚk{kt
Mk{krðü Au. [Þk5[Þ™e rfúÞkyku 5k[™Œtºk y™u 2kuøk5úrŒfk2f þrfŒ™e [[ko f2ðk ðk¤k Œu 5úÚk{
{nk™ ðiËf þkMºke nŒk. Œu{ýu 2kuøk™e Wí5Œe™u s Ëw2 f2ðk™k W5kÞku Ëþkoðe™u 2kuøk™e {q¤økk{e
‚k2ðk2™ku 5kÞku ™kÏÞku. s÷e÷ rðãk™k {q¤¼qŒ ÏÞk÷ku 5ý Œu{ýu ykÃÞk. yksÚke 2000 ðøkko
5qðuo ¼k2Œ{kt ykx÷w ƒÄw rðf‚eŒ ðiËf þkMºk™wt ¿kk™ nkuðwt yu yíÞtŒ yk~[oÞ™e y™u yk™tË™e
ƒkƒŒ yk5ýu {kxu økýkÞ.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
15.3.3 Þkuøk y™u 5tŒs÷e
5úk[e™ ¼k2Œ{kt ykÞwoðuË rð¿kk™™e su{ s Þkuøk rð¿kk™ 5ý rðfMÞw nŒw. su{kt Ëðk ðøk2
þk2er2f y™u {k™‚ef MðMÚkŒk™e [[ko f2ðk{kt ykðe Au. Þkuøk þçË {q¤ ‚tMf]Œ þçË Þkufºkk LkkUÄ
52Úke WŒ2e ykÔÞku Au. su™ku yÚko ÚkkÞ Au 5kuŒk™e ytË2 skuðwt y™u {™™u rMÚk2 2k¾e ytkŒ2 søkŒ™wt
yæÞÞLk f2ðwt yLÞ rð¿kk™ku™e su{ Œu™k {q¤ 5ý ðuËku{kt skuðk {¤u Au. Œu r[Œ™e rðr¼L™ ƒkƒŒku
su{ fu, rð[k2ku, ÷køkýeyku, ykfkûkkyku y™u {k™ð [uŒ™kyku, skøk]rŒ™e [[ko f2u Au. Œu yuðk
WrË5f™u ‚suo Au su Ëirð Œíð ‚kÚku {k™ð [uŒ™k™u ‚tfku¤u Au. Þkuøk yu þk2er2f y™u {k™‚ef rfúÞk
Au. þk2er2f Þkuøk™u nX Þkuøk 5ý fnuðkÞ Au. ‚k{kLÞ 2eŒu Œu™ku nuŒw þ2e2™u 2kuøk {wõík f2e MðMÚk
2k¾ðk™ku Au. {k™r‚f Þkuøk™u 2ksÞkuøk fnuðk{kt ykðŒku su{kt Mð™e yku¤¾ y™u ykæÞkí{ef
WL™rŒ Mk{krðü nŒe.
Þkuøk™e rðr¼L™ 5jrŒyku 5uZeyku Ë2 5uZe {kir¾f 52t52kÚke ykøk¤ ðÄe 5tŒs÷e suðk
{nk™ ði¿kkr™fu Þkuøk™u ÔÞðrMÚkŒ 2eŒu ‚{skððk 5úÞí™ fÞkuo. yk {kxu Œu{ýu Þkuøk‚wºk™wt ‚so™ fÞwo.
yku{ yu E&ð2™w 5úrŒf Au y™u Œu 52ƒúñ™ku ‚kË Au su™wt ðk2tðk2 Wå[k2ý {™w»Þ™u [uŒ™k ‚¼2
ƒ™kðu Au. Þkuøk‚wºk r‚ðkÞ 5tŒs÷eyu ðiËf þkMºk 52 {níð5qýo fkÞo fÞwo y™u 5kýe™e™k ÔÞkf2ý
økútÚk 52 {nk¼k»Þ ™k{™e rxfk 5ý 2[e.

1. ykÞwoðuË yux÷u þwt ?
.................................................................................
2. ðiËf þkMºk™wt ‚kiÚke 5úk[e™ 5wMŒf fÞw ? .............................................
3. ©w‚wŒ ‚trnŒk fÞk ûkuºk™wt 5wMŒf Au ? ................................................
4. 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ðiËf þkMºk™k r5Œk fku™u økýðk{kt ykðu Au Œu{ýu fÞw 5wMŒf ÷ÏÞw?
5. Þkuøk™ku yÚko þwt ÚkkÞ Au ?
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk?
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u økrýŒ™ku Wå[Œ{ rðfk‚ ÚkÞku nŒku.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
• 5úk[e™ ¼k2Œ™k {níð5qýo økrýŒþkMºkeyku{kt ƒkuÄkÞ™, ykÞo¼è, ƒúñøkwÃŒ, ¼kMf2k[kÞo
y™u {nkðe2k[kÞo™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
LkkUÄ • 5úk[e™ ¼k2Œ™k {nk™ ði¿kkr™fku{kt fýkË, ð2knr{rn2 y™u ™køkksw™

o ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ðiËfþkMºk 5ý ¾wƒ rðfMÞwt nŒwt.
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ykÞwðuoË suðe Wå[Œ{ r[rfí‚k5jrŒ™ku rðfk‚ ÚkÞku nŒku. ykÞwðuoË™ku
yÚko ‚k2k MðkMÚÞ y™u ÷ktƒk Sð™™wt rð¿kk™ f2e þfkÞ.
• [2f ™k{™k rðîk™ ykÞwðuoË r[rfí‚k 5jrŒ™k r5Œk økýkÞ Au. sÞk2u ‚w©wŒ ™k{™k
rðîk™ þMºkrfúÞk™k r5Œk økýkÞ Au. ‚w©wŒ™wt {nk™ 5úËk™ Ã÷kMxef ‚so2e y™u ykt¾™k
{kuŒeÞk™e þMºkrfúÞk ûkuºku nŒwt.
• ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk{kt [2f îk2k 2r[Œ [2f‚trnŒk ‚kiÚke {níð5qýo økútÚk økýkðe þfkÞ.
• ykÞwðuoË™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rð¿kk™{kt Þkuøk™wt rð¿kk™ {níð5qýo nŒwt. su Ëðk ðøk2 þk2er2f
y™u {k™r‚f þktrŒ {u¤ððk™wt {kæÞ{ nŒwt.
• 5Œtsr÷yu ði¿kkr™f Zƒu Þkuøk‚wºk™wt r™{koý f2e Þkuøk™u ‚kÞL‚™e fkuxe 52 {wfe ykÃÞwt.
1. ykÞo¼èu ¾økku¤rð¿kk™ ûkuºku yk5u÷ r‚jktŒku™e [[ko f2ku.

2. ¼kMf2k[kÞo™k r‚jktŒ rþ2ku{ýe™k ÷ûkýku™e [[ko f2ku.
3. økrýŒþkMºk™wt 5úÚk{ 5wMŒf ÷¾™k2 {nk™w¼kð™wt ™k{ sýkðe. Œu{ýu yk5u÷ fux÷kf
rð»kÞku™e Aýkðx f2ku.
4. ði¿kkr™f ¿kk™ûkuºku ð2knr{rn2™k 5úËk™™u MÃkü f2ku.
5. Er{xuþ™ sðu÷2e(½2uýkt)™k ûkuºku ™køkkswo™™wt 5úËk™ MÃkü f2ku.
6. 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ðiËfrð¿kk™ 52 yuf r™ƒtÄ ŒiÞk2 f2ku.
7. ™e[u™e ƒkƒŒku™u rðøkŒu ‚{skðku.
(y) ‚w©wŒ‚trnŒ{kt Ëþkoððk{kt ykðu÷ {]Œ {k™ðþ2e2™u ‚k[ððk™e 5jrŒ.
(ƒ) nXÞkuøk y™u 2ksÞkuøk

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
(f) [2f™e rºkËkuøkk r[rfí‚k 5jrŒ
(z) Þkuøk™k ûkuºk{kt r[¥k™ku ÏÞk÷
LkkUÄ
5kXøkŒ 5ú&™ku™k W¥k2ku.
15.1
1. (1) Œuyku 5úÚk{ økrýŒþkMºke nŒk su{ýu 5kE™tw {qÕÞ þkuæÞwt nŒwt.
(2) yk r‚jktŒ ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5kÞÚkkøkku2‚™ku r‚jktŒ fnuðkÞ Au.
2. ykÞo¼è
3. yk2ƒku ™e[u sýkðu÷ rðîk™ku™k økrýŒ™k ¿kk™Úke ykfr»koŒ ÚkÞk nŒk.
økrýŒûkuºk™wt ¿kk™ Œu™k 5w2MfŒko
þqÕð‚qºk ƒkuÄkÞ™
ykÞo¼èeÞ ykÞo¼è
ƒúñMVqxr‚jktŒ ƒúñøkwÃŒ
r‚jktŒrþ2ku{ýe ¼kMf2k[kÞo
økrýŒ‚k2‚tøkún {nkðe2k[kÞo
15.2
1. ðiþur»kfk þk¾k™k Aêe ‚Ëe™k {nk™ ði¿kkr™f fýkËu fý-yýw™ku r‚jktŒ ykÃÞku.
2. ð2knr{rn2
3. 5ËkÚko™u ‚wðýo suðk [¤fkx Œ2V 5r2ðrŒoŒ f2Œe 5jrŒ
4. Œuykuyu ‚wðýo[¤fkx suðe 5jrŒ™ku ykrðMfk2 fÞkuo yux÷wt s ™rnt y™uf ÄkŒwyku ðå[u
2k‚kÞrýf 5úrfúÞkyku™ku r‚jktŒ MÚkkÃÞku. suðe fu ‚ku™wt, [ktËe, yuÕÞw{e™eÞ{ y™u Œktƒw
15.3
1. 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ðiËfþkMºk™e ykøkðe 5jrŒ su™u ykÞwðuoË fnuðk{kt ykðu Au. Œu™ku yÚko
MðkMÚÞ‚¼2 y™u ÷ktƒw Sð™ yuðku ÚkkÞ Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
2. yºkuÞ‚trnŒk
3. þMºkrfúÞk ûkuºku
LkkUÄ 4. [2f îk2k 2r[Œ [2f‚trnŒk
5. r[¥k™u fuLËÙ{kt 2k¾e 5kuŒk™e skŒ{kt skuðk™e árü
5úð]r¥kyku
1. þwt Œ{u ðirËf økrýŒ rðþu ‚kt¼éÞwt Au? ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5ý þk¤kfeÞ ûkuºku Œu ¾wƒ skýeŒwt
Au. Œu™k rðþu þkuÄ¾ku¤ f2e yuf r™ƒtÄ ŒiÞk2 f2ku.
2. ykÞwðuoË y™u ðŒo{k™ yu÷ku5Úke r[rfí‚k 5jrŒyku ðå[u™ku ŒVkðŒ skýðk™ku 5úÞí™ f2ku.
5r&[{™k Ëuþku{kt ðÄk2u™u ðÄk2u ÷kufku ykÞwðuoË 5jrŒ Œ2V ykfr»koŒ ÚkE 2Ìkk Au. Œu ‚tË¼uo
yuf ynuðk÷ ŒiÞk2 f2ku.
3. Þkuøk 5jrŒ 5ý ¾qƒ s skýeŒe ƒ™e Au. Œu™k rðþu ðÄk2u skýðk™ku 5úÞí™ f2e y»xktøk{køko
yux÷u fu Þkuøk™k ykX Œƒ¬kyku 52 yuf ynuðk÷ ŒiÞk2 f2ku.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
LkkUÄ
16
{æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u ði¿kkr™fku
Œ{u 5úk[e™ ¼k2Œ™k rð¿kk™ y™u ði¿kkr™fku rðþu ykøk¤ ‚{s {u¤ðe [qfÞk Aku. {æÞfk÷e™
Þwøk Ë2r{Þk™ rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ¼k2Œ{kt ƒu 5k‚kt skuðk {¤u Au. 1. su 52t52kÚke [kÕÞku
ykðŒku nŒku Œu rðfk‚ y™u 2. EM÷k{ y™u Þw2ku5eÞ ÷kufku™e y‚2Úke W¼ku ÚkÞu÷ku rðfk‚. yk5ýu
yk ƒt™u ‚tË¼kuo™u æÞk™{kt 2k¾e™u ¼k2Œ{kt yk ûkuºku ÚkÞu÷k rðfk‚™u yk 5úf2ý{kt ‚w5u2u ‚{sðk™ku
5úÞí™ f2eþwt.
nuŒwyku
yk 5úf2ý ðktåÞk 5Ae Œ{u

• {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ rþûký™e 5jrŒ™k WË¼ð y™u rðfk‚™u ‚{S þfþku.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k rðfk‚™u skýe þfþku.
• rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ûkuºku skýeŒk ÚkÞu÷k rðîk™ku™k ™k{™e ÞkËe ŒiÞk2 f2e þfþku
y™u Œu{™k 5úËk™™u ‚{S þfeþwt.
16.1 {æÞfk÷e™ Þwøk{kt rð¿kk™
Œ{u skýku Aku Œu{ {æÞfk¤ yu ¼k2Œ{kt EM÷k{™k ykøk{™™ku ‚{Þ Au. íÞk2Úke 52t52køkŒ
¼k2ŒeÞ þkMºkeÞ þiûkrýf y™u yLÞ ƒkƒŒku þe¾ððk™e 5jrŒ{kt Úkkuzwt 52eðŒo™ ykðu Au. Äe{uÄe{u
¼k2Œ rþûký™e yk2ƒ Ëuþku suðe 5jrŒ™u y5™kðŒwt 2Ìkw.t 52eýk{u ¼k2Œ{kt {fŒƒku y™u {Ëu‚
Ù kyku
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
MÚk5kðk ÷køÞk. yk ‚tMÚkkyku™u 2ksË2ƒk2™wt 5eXƒ¤ nŒwt. ykðe y™uf {ËuÙ‚kyku y™uf MÚk¤kuyu
W¼e f2ðk{kt ykðŒe. su yÇÞk‚fú{ ½zðk™wt fkÞo f2Œe. ƒu ¼kEyku þu¾ yçËwÕ÷k y™u þu¾
yÍeÍwÕ÷k yk ûkuºku ¾wƒ s ™k{ktrfŒ nŒk. su{ýu Œkrfof rð¿kk™™u yÇÞk‚fú{{kt ‚{kðe ‚ktƒ÷
LkkUÄ
y™u ykøkúk™e {ËuÙ‚kyku{kt {níð5qýo fkÞo fÞwot. ¼k2ŒeÞ MÚkkr™f rðîk™ku W52ktŒ ½ýkt rðîk™ku
yk2ƒ, Vk2‚ y™u {æÞ yurþÞkÚke yk {ËuÙ‚kyku{kt rþûký yk5ðk ykðŒkt.
þwt Œ{u skýku Aku fu {wrM÷{ þk‚fkuyu 5úkÚkr{f þk¤k{kt [k÷Œkt yÇÞk‚fú{ku™u ‚wÄk2ðk
5úÞí™ fÞkuo nŒku. Œu{ýu ytføkrýŒ, ƒesøkrýŒ, ¾økku¤þkMºk, ™k{k5jrŒ, sknu2ðneðx y™u
f]r»k suðk rð»kÞku™u 5úkÚkr{f þk¤kyku™k yÇÞk‚fú{{kt MÚkk™ ykÃÞwt nŒwt. skufu rðîk™™u nS yux÷wt
ƒÄtw {níð {¤Œwt ™ nŒwt. 52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ ði¿kkr™f ¿kk™ y™u ‚tMf]rŒ™wt yæÞÞLk f2ðk{kt
ykðŒwt ŒÚkk {æÞfk÷e™ rð&ð™e ‚kÚku Œu™ku Œw÷™kí{f yÇÞk‚ ÚkŒku. y ‚{Þ Ë2r{Þk™ rðfk‚™k
fux÷kf [ku¬‚ ûkuºkku™u skuðk™ku yk5ýu 5úÞí™ f2eþwt.
{kuxe fkÞoþk¤kyku su™u fk2¾k™k fnuðk{kt ykðu Au. Œu™ku r™¼kð ðMŒwyku™k Wí5kË™ {kxu,
økkuzkW™ {kxu ÚkŒku yk fk2¾k™k 2ksðe fwxwtƒ y™u ‚2fk2e rð¼køkku {kxu [esðMŒwyku ŒiÞk2
f2Œkt. yk fk2¾k™k {kºk [esðMŒwyku s ƒ™kððk 5w2Œk {ÞkorËŒ ™ 2nuŒk Œuýu Þwðk™ ÷kufku™u
Œk÷e{ yk5ðk™wt fkÞo 5ý fÞwot. fk2¾k™k{kt Œk÷e{ 5k{u÷k ÷kufku swËe swËe søÞkyu sE 5kuŒk™k
MðŒtºk fk2¾k™k 5ý MÚkk5e þfŒk.
16.1.1 økrýŒþkMºk
yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ økrýŒþkMºk{kt ‚e{kr[n™Y5 fkÞo ÚkÞk. ™2r‚tn Ëið¿k™k 5wºk ™k2kÞý
5trzŒ yk ‚{Þ™k {nk™ økrýŒþkMºke økýkðe þfkÞ. Œu{ýu økrýŒfki{wËe y™u ƒesøkrýŒðkŒ{þk
™e 2[™k f2e nŒe. økws2kŒ™k øktøkkÄ2 5ý {níð5qýo økrýŒþkMºke nŒk. su{ýu ÷e÷kðŒe,
f2{rË5efk, ‚wÄktŒkrË5efk y™u ÷e÷kðŒeÔÞkÏÞk suðk økrýŒ™k {níð5qýo økútÚkku™e 2[™k f2e
nŒe. rºkfkuý{eŒe™k {níð5qýo ‚wºkku™u Œu{ýu Wskøk2 f2e ‚kE™Úkexk, fku‚Úkexk suðk {níð5qýo
økkrýŒeÞ ‚wºkku y™u Œu™k fkÞkuo 5ú[r÷Œ fÞko nŒk. ™e÷ftX, ‚ku{‚wŒð™ ™k{™k rðîk™u Œtºk‚tøkún™e
2[™k f2e su rºkfkuý{eŒe™k 5kÞk™k ÏÞk÷ku y™u r™Þ{ku ‚{skðŒku økútÚk Au.
økýuþËið¿k ™k{™k rðîk™u ÷e÷kðŒe økrýŒ 52 ƒwræÄrð÷k‚e™e ™k{™e xefk 2[e
ytf5jrŒ™e MÃkü [[ko f2e. ðk÷nÕ÷kn fwxwtƒ{ktÚke ykðŒk rfú»k™k ™k{™k {nk™w¼kðu ™ðfwt2™e
2[™k f2e. ¼kMf2k rîŒeÞ™k ƒesøkrýŒ 52 ‚tþkuÄ™ fÞw.to yux÷ws t ™rn 5úÚk{ y™u rîŒeÞ økrýŒ™k
‚wºkku™u ÔÞðrMÚkŒ yku5 5ý ykÃÞku. ™e÷ftX sÞkurŒorðËu ŒkrÍf ™k{™ku økútÚk 2[e ÷ktƒk ytfku™u ‚{kðŒwt
Vk2‚e 5jrŒ™wt ¿kk™ W5Þkuøk{kt ÷uŒwt þkMºk þkuÎÞwt. yfƒ2™k 2ksË2ƒk2e ViÍeyu ¼kMf2k[kÞo™k
ƒesøkrýŒ™wt ¼k»kktíkh fÞwot. yfƒ2u yÇÞk‚fú{{kt økrýŒ™u ¾k‚ MÚkk™ yk5ðk™ku ykøkún 2kÏÞku
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
nŒku. ™‚e2wËËe™ yŒ-Œwþe ™k{™k {níð5qýo økrýŒþkMºke yk ‚{Þ{kt ÚkE økÞk.
16.1.2 Sðrð¿kk™
Sðrð¿kk™ ûkuºku 5ý ‚{ktŒ2u rðfk‚™ku Œƒffku [k÷Œku nŒku. n{þkËuðk ™k{™k rðîk™u LkkUÄ
Sðrð¿kk™ ûkuºku ¾kM‚wt 5úËk™ ykÃÞw.t {køko5ûkeþkMºk yu 13{e ‚Ëe{kt 2[kÞu÷ Sðrð¿kk™™ku {nk{w÷ku
økútÚk Au. skufu Œu 5úkýeyku y™u 5ûkeyku™e ‚k{kLÞ {krnŒe yk5u Au. {wrM÷{ ‚w÷Œk™ku suyku ÷zðiÞkyku
y™u rþfk2e nŒk Œu{ýu rðr¼L™ 5úkýeyku™u r™¼kÔÞk nŒk. su{kt ½kuzk y™u fwŒ2k™ku ¾k‚ ‚{kðuþ
ÚkŒku. Œuyku r[¥kk y™u ‚kƒ2™ku rþfk2 f2Œk. ½2u÷wt 5þwyku y™u støk÷e 5þwyku™ku yk 5wMŒf{kt
ÔÞðrMÚkŒ r[Œk2 yk5ðk{kt ykÔÞku Au. 5kuŒk™e 2ksfeÞ fk2rfËeo{kt yíÞtŒ ÔÞMŒ nkuðk AŒkt ƒkƒ2
y™u yfƒ2 5ûke y™u 5úkýe rð¿kk™™k ûkuºk{kt ¾wƒ s 2‚ ÷uŒk nŒk. yfƒ2u ½2u÷wt 5úkýeyku™e
rðrþü skŒku rðf‚kððk ði¿kkr™f Zƒu 5úÞí™ fÞko nŒk. Œuýu nkÚke y™u ½kuzk 52 þkuÄfkÞo f2ðk
rðîk™ku™u ykðkn™ fÞwo nŒwt. snktøke2u Œu™k 5wMŒf ŒwÍwf-yu-snktøke2e{kt 5þw5ûkeyku™e 36 sux÷e
skrŒyku 52 Œuýu f2u÷k r™2eûký y™u ‚tf2 skrŒ Wí5L™ f2ðk™k Œu™k Sðrð¿kk™eyku™k 5úÞkuøkku™u
MÚkk™ ykÃÞwt Au. Œu™k Ë2ƒk2{kt rƒ2ksŒk {nk™ r[ºkfk2 {™‚w2u 5úkýeyku™k y™u 5ûkeyku™k
yË¼qŒ r[ºkku ŒiÞk2 fÞko nŒk. su yíÞk2u 5ý y™uf ‚tøkúnk÷Þku{kt ‚tøkrnŒ Au. snktøke2 yk ûkuºku
yuf 5úf]rŒrð¿kk™ sux÷e skýfk2e y™u 2‚ Ä2kðŒku. Vw÷Akuz™k ûkuºku 5ý Œu™wt rðrþü ¿kk™ yk5ý™u
skuðk {¤u Au. Œu™k f÷kfk2u rðr¼L™ 5úfk2™k 57 sux÷k Akuzðkyku™wt {níð5qýo {krnŒe yk5Œk
r[ºkku ŒiÞk2 fÞko nŒk.
16.1.3 2‚kÞýþkMºk
þwt Œ{u skýku Aku fu {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ fkøk¤™ku W5Þkuøk þY ÚkÞku nŒku? fkøk¤™k Wí5kË™
5kA¤ 2‚kÞýþkMºk™wt ¿kk™ sðkƒËk2 nŒwt. fk~{e2, r‚Þk÷fkux, skV2kƒkË, 5xýk, {wþeoËkƒkË,
y{ËkðkË, yki2tøkkƒkË y™u {i‚w2 suðk ûkuºkku{kt fkøk¤™wt Wí5kË™ ÚkŒwt nŒwt. fkøk¤ ƒ™kððk™e
5jrŒ yk¾kÞ Ëuþ{kt ÷øk¼øk yuf‚{k™ nŒe. {kºk Œu™k 5úkËurþf fûkkyu {¤Œk swËkt swËkt fk[k{k÷™u
fk2ýu Œu{kt Úkkuzwt ðirðæÞ ykðŒwt.
{wøk÷kuyu øk™ 5kðz2(MVkuxf 5ËkÚko)™ku rðfk‚ f2e ÷~f2{kt Œu™ku ƒnku¤ku W5Þkuøk fÞkuo
nŒku. yu r‚ðkÞ 2‚kÞýþkMºku Œu™ku {k™ðW5Þkuøk™ku rnM‚ku Wskøk2 fÞkuo nŒku. ¼k2ŒeÞ fk2eøk2ku
MVkuxf 5ËkÚkkuo™u ƒ™kððk™wt ¿kk™ Ä2kðŒk nŒk. þwfúk[kÞo™u ‚{r5oŒ f2ðk{kt ykðu÷ økútÚk þwfú™erŒ{kt
yk MVkuxf 5ËkÚkkuo™k W5Þkuøk rðþu y™u Œu™e ƒ™kðx{kt W5Þkuøk{kt ykðŒk øktÄf, fku÷‚ku, ûkk2™wt
ykð2ý suðk 5ËkÚkkuo™wt ¿kk™ yk5ðk{kt ykÔÞwt Au. yux÷wt s ™rnt rðr¼L™ 5úfk2™k 2‚kÞýku rðr¼L™
2eŒu ðk52ðk™e [[ko 5ý f2ðk{kt ykðe Au. nðk{kt ykøk ÷økkzðk™k 5ËkÚkkuo, s{e™ 52 rðMVkux

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
f2ðk™k 2‚kÞýku suðe ƒkƒŒku™e 5ý MÃkü [[ko Œu{kt f2ðk{kt ykðe Au. ykE™-yu-yfƒ2e
yfƒ2™k ‚{Þ{kt Wí5L™ ÚkŒkt y¥k2 rðþu [[ko f2u Au. økw÷kƒ{ktÚke ƒ™kððk{kt ykðŒwt y¥k2
¾wƒ s 5ú[r÷Œ ƒLÞwt nŒwt. su™e þkuÄ ™w2snkt™e {kŒk yM{Œƒuøk{u f2e nŒe.
LkkUÄ
1. {æÞfk÷e™ Þwøk{kt 5úkÚkr{f þk¤kyku{kt fÞk rð»kÞku™ku yÇÞk‚ f2kððk{kt ykðŒku nŒku?
.................................................................................
2. yfƒ2u fÞk rð»kÞ™u V2SÞŒ5ýu 5úkÚkr{fþk¤k™k yÇÞk‚fú{{kt MÚkk™ y5kÔÞtw nŒwt?
.................................................................................
3. fk2¾k™k™k {wÏÞ ƒu fkÞkuo sýkðku.
.................................................................................
4. ™e[u yk5u÷ rðîk™ku™u Œu{™k 5úËk™™e ‚kÚku ‚2¾kðku.
rðîk™™wt ™k{ Œu{ýu yk5u÷wt 5úËk™
1. ™k2kÞý 5trzŒ 1. ƒwræÄrð÷k‚e™e
2. øktøkkÄ2 2. {køko5ûkeþkMºk
3. økýuþËið¿k 3. økrýŒfki{wËe
4. nt‚Ëuðk 4. ÷e÷kðŒeÔÞkÏÞk
5. snktøke2 5. ŒkrÍf
6. þwfúk[kÞo 6. ŒwÍwf-yu-snktøke2e
7. ™e÷ftX sÞkurŒrðtoË 7. þwfú™erŒ
5. {æÞfk÷e™ ‚{Þ Ë2r{Þk™ ¼k2Œ{kt fkøk¤™wt Wí5kË™ f2Œk fkuE5ý [k2 MÚk¤ku rðþu
sýkðku.
.................................................................................
16.1.4 ¾økku¤þkMºk
yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ ¾økku¤þkMºk™ku 5ý rðfk‚ ÚkÞku. ¾økku¤þkMºk{kt y™uf xefkyku su

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
yk 5wðuo 2[kE [wfe nŒe Œu™k 52 fkÞo 5ý ÚkÞwt.
rV2kuÍþkn Œw½÷f™k Ë2ƒk2{kt rƒ2ksŒk {nk™ ¾økku¤þkMºke {nuLËÙ‚2w eyu Þtºksk ™k{™k
rðrþü ‚kÄ™™e þkuÄ f2e nŒe. fu2¤{kt 52{u&ð2 y™u {nk¼kMfÞko ™k{™k ƒu rðÏÞkŒ fwxwtƒku LkkUÄ
¾økku¤þkMºk ûkuºku skýeŒk ƒLÞk nŒk. Œuyku sÞkurŒ»krð¿kk™ y™u fwtz¤erð¿kk™ûkuºku 5ý skýeŒk
nŒk. ™e÷ftX ‚ku{‚wŒð™ ™k{™k rðîk™u ykÞo¼è 52 xefk™e 2[™k f2e nŒe. f{÷f2 ™k{™k
yLÞ yuf rðîk™u EM÷k{e ¾økku¤þkMºk™k r‚jktŒku™ku yÇÞk‚ fÞkuo nŒku. y™u Œu yk ûkuºku ‚kiÚke
rðrþü MÚkk™ Ä2kðŒku nŒku. sÞ5w2™k {nk2ksk ‚ðkE sÞr‚tn ƒeskyu ¾økku¤þkMºk™k yæÞÞLk™u
¾kM‚w 5úkuí‚kn™ ykÃÞwt nŒwt. Œu{ýu rËÕne, Wssi™, ðk2ký‚e, {Úkw2k y™u sÞ5w2 suðk 5kt[
ûkuºkku{kt 5kt[ ¾økku¤eÞ ðuÄþk¤kyku™e MÚkk5™k f2e nŒe.
16.1.5 ËðkþkMºk
ykÞwðuoË sux÷wt 5úk[e™ ¼k2Œ{kt rðfMÞtw nŒwt. sux÷wt {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rðf‚e þfÞwt ™rnt.
fk2ýfu Œu™u 2ksÞ Œ2VÚke fkuE ‚nkÞ {¤e ™net. Œu{AŒkt ykÞwðuoË{kt ‚k2tøkÄ2 ‚trnŒk y™u
r[rfí‚ktøkún suðk økútÚkku™k 2[rÞŒk ðkø‚u™ ŒÚkk ÞkøkúŒƒsw2k y™u ¼kð5úfkþ suðk økútÚk™k 2[rÞŒk
¼kðr{©yu {níð5qýo fkÞo fÞwot. ‚k2tøkÄ2‚trnŒk™e 2[™k 13{e ‚Ëe{kt ÚkE nkuðk™wt {™kÞ Au.
su{kt yVeý™ku Ëðk Œ2efu™ku W5Þkuøk y™u 2kuøkr™Ëk™ {kxu {wºkr™2eûký™e 5jrŒyku™ku WÕ÷u¾ ÚkÞku
Au. Ëðkyku Œ2efu fux÷ef ÄkŒwyku™k W5Þkuøk™u 2‚r[rfí‚k5jrŒ fnuðk{kt ykðŒe Œu™ku 5ý W5Þkuøk
5ú[r÷Œ ÚkÞku nŒku.
2‚r[rfí‚k 5jrŒ yu ÄkŒwyku{ktÚke Ëðkyku ƒ™kðŒe 5k2k™k W5Þkuøk y™u 5k2kðøk2™e
Ëðkyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e rðrþü 5jrŒykuÚke Œkr{÷™kzw{kt r‚j 5jrŒ ™k{™e r[rfí‚k5jrŒ 5ú[r÷Œ
nŒe. Œu{kt ÄkŒwyku™ku Ëðk Œ2efu ƒnku¤ku W5Þkuøk ÚkŒku nŒku.
{æÞÞwøk Ë2r{Þk™ ¼k2Œ{kt Þw™k™e rŒçƒ 5jrŒ™ku 5ý rðfk‚ ÚkÞku. yr÷ƒe™2çƒk™
™k{™k rðîk™u yk økúef 5jrŒ™u 5úfkþ{kt ÷kðe ¼k2ŒeÞ ËðkþkMºk ‚kÚku ‚ktf¤ðk™ku 5úÞí™ f2Œk
{níð5qýo 5wMŒf rV2Ëkuþ-w rnf{Œ™e 2[™k f2e. yk Þw™k™e økúef Ëðk 5jrŒ 11{e ‚Ëe{kt {wrM÷{ku
¼k2Œ{kt ÷E ykÔÞk Œu{ {™kÞ Au. nfe{røkÞk{nt{Ëu yk2ƒ, Vk2‚ y™u ykÞwðuorËf
r[rfí‚k5jrŒ™ku ‚{LðÞ f2e {rÍ™e-yu - rËÞk ™k{™k r[rfí‚køkú t Ú k™e 2[™k f2e.
‚w÷Œk™rV2kuÍþkn Œw½÷fu rŒçƒ-yu-rV2kuÍþkne ™k{™ku r[rfí‚køktÚk 2åÞku nŒku. Œku ykÞwðuorËf
ykÄk2ku 5ý 2[kÞu÷ rŒçƒe-yki2tøkÍuƒe ™k{™ku økútÚk yki2tøkÍuƒ™u y5oý f2ðk{kt ykÔÞku nŒku.
™w2wËe™{nt{Ëu {w‚÷sŒe Ëk2krþfkune ™k{™ku ðiËføkútÚk Ëk2krþfkun™u y5oý fÞkuo nŒku. su{kt Þw™k™e
økúef ðiËf5jrŒ Œu™k r‚jktŒku y™u ykÞwðuorËf r[rfí‚k 5jrŒ™ku ‚{LðÞ f2ðk{kt ykÔÞku nŒku.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
16.1.6 f]r»k
{æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt f]r»k{kt 52t52køkŒ 5jrŒyku 5ú[r÷Œ nŒe. fux÷kf {níð5qýo
LkkUÄ 52eðŒo™ku rðËuþe ðu5k2eykuyu ™ðe™ 5kfku{kt y™u Vw÷Akuz{kt fÞko nŒk. {q¤¼qŒ 5kfku ½Wt, [ku¾k,
Ëk¤, Œu÷eƒeÞk, f5k‚, þu2ze, øk¤e suðk 2Ìkk nŒk. 5r&[{½kx{kt fk¤k{2e y™u fk~{e2{kt
fu‚2 y™u V¤ku™e ¾uŒe ÚkŒe nŒe. Œr{÷™kzw{kt ykËw y™u ÷rðtøk, Œs, [tË™™e sÞk2u fu2¤{kt
™kr¤Þu2™e ¾uŒe 5ú[r÷Œ nŒe. Œ{kfw, {2[k, ƒxkfk, sk{V¤, ‚V2s™, fksw y™u y™k™‚ yu
¼k2Œ{kt 16{e y™u 17{e ‚Ëe Ë2r{Þk™ ykðu÷k ykÞkŒe 5kfku nŒk. {k÷ðk y™u rƒnk2™k
fux÷kf 5úËuþku{kt yVeý™e ¾uŒe 5ý f2ðk{kt ykðŒe nŒe. ƒkøkkÞŒe ¾uŒe™wt 5ú[÷™ 5ý ¾kM‚wt
rðfMÞwwt nŒwt. 52t52køkŒ 5jrŒÚke swËe y™u ykÞkursŒ 5jrŒ îk2k fu2e™wt Wí5kË™ f2ðk{kt ykðŒwt
nŒtw. yk 5jrŒ r¾úMŒe 5kË2eyku îk2k økkuðk{kt 16{e ‚Ëe™k {æÞ{kt y{÷{kt {wfðk{kt ykÔÞwt.
{wøk÷ ‚k{úksÞ Œu™k yË¼qŒ ƒøke[kyku {kxu rðÏÞkŒ ÚkÞwt nŒw.t sÞkt {kuxk rðMŒk2{kt V¤ku™k ƒøke[kyku
ƒ™kððk{kt ykÔÞk nŒk.
r‚t[kE™k ‚kÄ™ku{kt fwðk, xktfe, ™nu2ku, 2nx, [k2‚, Zutf÷e [k2‚(ƒ¤Ë îk2k fku‚
skuze™u [k{zk™k 5kºkÚke fwðk{ktÚke 5kýe fkZðk™wt ‚kÄ™)™ku W5Þkuøk ÚkŒku nŒku. ykøkúk suðk 5úËuþ{kt
5þeoÞ™ Ône÷ {kuxu ¼køku ð52kŒwt nŒwt. {æÞÞwøk Ë2r{Þk™ s{e™™e {k5ýe y™u s{e™™wt rð&÷u»ký
Œífk÷e™ ‚w÷Œk™kuyu fÞwot.
1. sÞ5w2™k {nk2ksk ‚ðkE sÞr‚tn ƒeskyu fÞk fÞk þnu2ku{kt ¾økku¤eÞ ðuÄþk¤kyku™e
MÚkk5™k f2e nŒe?
.................................................................................
2. {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ ykÞwðuoËûkuºku 2[kÞu÷ ƒu {níð5qýo xefkyku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
3. rV2Ëkuþwt-rnf{Œ yux÷u þwt ?
.................................................................................
4. fÞk 5wMŒf{kt y2ƒe, Vk2‚e y™u ykÞwðrou Ëf r[rfí‚k 5jrŒyku™ku ‚{LðÞ skuðk {¤u Au ?
.................................................................................

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
5. {æÞÞwøke™ ¼k2Œ{kt þY ÚkÞu÷ fkuE 5ý [k2 5úfk2™k 5kf™e {krnŒe yk5ku.
.................................................................................
LkkUÄ
Œ{u þwt þeÏÞk?
• þiûkrýf 5jrŒ{kt ykðu÷wt 52eðŒo™.

• y2ƒe rþûký 5jrŒ™wt ðÄu÷wt 5ú[÷™.
• {ËuÙ‚kyku y™u {fŒƒku™e {kuxk5ú{ký{kt ÚkÞu÷e MÚkk5™k.
• ‚w÷Œk™kuyu f2u÷k þiûkrýf ‚wÄk2k.
• økrýŒ, 2‚kÞýþkMºk, Sðrð¿kk™, ¾økku¤þkMºk y™u ðiËfþkMºk™k ûkuºku ÚkÞu÷k y™ufrðÄ
fkÞkuo y™u yk ‚tË¼uo ÷¾kÞu÷ {níð5qýoøkútÚkku.
• {kuxk¼køk™k ði¿kkr™f fkÞkuo 52t52køkŒ fkÞkuo™u ykøk¤ Ä5kð™k2k nŒk.
• y™uf {níð5qýo ði¿kkr™f fkÞkuo ¾økku¤þkMºk, ðiËfþkMºk y™u yLÞ rð¿kk™{kt ÚkÞk. Œu{kt™k
fux÷kf™wt ‚tMf]Œ{ktÚke Vk2‚e-y2ƒe{kt ¼k»kktíkh ÚkÞwt. Œku fux÷kf™wt Vk2‚e-y2ƒe{ktÚke
‚tMf]Œ{kt ¼k»kktíkh ÚkÞwt.
1. {æÞÞwøk Ë2r{Þk™ rðfr‚Œ þiûkrýf 5jrŒyku™e [[ko f2ku.

2. {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ ðiËfþkMºk™k rðfk‚™wt r[ºký f2ku.
3. {æÞÞwøke™ ¼k2Œ{kt 5ú[r÷Œ r‚t[kE 5jrŒyku™e Y52u¾k yk5ku.
4. ˆ{æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u ði¿kkr™fkuˆ yu rð»kÞ 52 yuf r™ƒtÄ ŒiÞk2 f2ku.
16.1
1. ytføkrýŒ, ƒesøkeýŒ, ¼q{eŒe, ¾økku¤þkMºk, ™k{k5jrŒ y™u f]r»k.
2. økrýŒþkMºk.
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
3. (1) Wí5kË™ yuf{ku (2) Þwðk™ku™u Œk÷e{ƒæÄ f2Œk Œk÷e{fuLËÙku
4. rðîk™™wt ™k{ Œu{™wt 5úËk™
LkkUÄ ™k2kÞý 5trzŒ økrýŒfki{wËe
øktøkkÄ2 ÷e÷kðŒeÔÞkÏÞk
økýuþËið¿k ƒwræÄrð÷k‚e™e
nt‚Ëuð {køko5ûkeþkMºk
snktøke2 ŒwÍwf-yu-snktøke2e
þwfúk[kÞo þwfú™erŒ
™e÷ftX sÞkurŒrðoË ŒkrÍf
5. Œu{kt™k [k2 MÚk¤ku{kt fk~{e2, r‚Þk÷fkux, skV2kƒkË, 5x™k, {wþeoËkƒkË, ynu{Ë™øk2,
yki2tøkkƒkË y™u {i‚w2{ktÚke fkuE5ý [k2™ku ‚{kðuþ f2e þfkÞ.
16.2
1. rËÕne, Wssi™, ðk2ký‚e, {Úkw2k y™u sÞ5w2
2. ‚k2tøkÄ2‚trnŒk, r[rfí‚ktøkún, ÞkøkúŒðsú y™u ¼kð5úfkþ
3. y÷eƒe™2çƒk™u økúef y™u ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk™ku ‚{LðÞ f2e økútÚk™e 2[™k f2e nŒe.
4. {rÍ™e-yu-rËÞk
5. Œ{kfw, {2[kt, ƒxkfk, sk{V¤, fksw y™u y™k™‚™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
5úð]r¥kyku
1. sÞ5w2™k {nk2ksk ‚ðkE sÞr‚tn ƒeskyu MÚkk5u÷ fkuE5ý yuf ¾økku¤eÞ ðuÄþk¤k™e
{w÷kfkŒ ÷E Œu™k W5Þkuøk rðþu y™u íÞkt skuðk {¤Œkt rðrðÄ 5úfk2™k ‚kÄ™ku rðþu ™kutÄ
ŒiÞk2 f2e fkÞo f2ku.
2. fkøk¤™wt Wí5kË™ f2Œkt fk2¾k™k™e {w÷kfkŒ ÷E Œu™k Wí5kË™™e 5jrŒ rðþu yuf ynuðk÷
ŒiÞk2 f2ku.
3. Œ{u 5úk[e™ ¼k2Œ{kt 5ú[r÷Œ ykÞwðuoËr[rfí‚k 5jrŒ y™u {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt EM÷k{™k
ykøk{™Úke ykðu÷e Þw™k™e rŒçƒ ™k{™e ƒu r[rfí‚k 5jrŒyku™wt yæÞÞLk fÞwot Au. Œ{u

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
skýku Aku fu Œ{u sÞk2u ƒe{k2 5zku Aku íÞk2u zkufx2™e {w÷kfkŒ ÷ku Aku yk zkufx2 yu÷ku5urÚkf
5jrŒÚke Œ{k2e ‚k2ðk2 f2u Au. yk ‚k2ðk2 5jrŒ ykÄwr™ffk¤{kt ¼k2Œ{kt rƒúxeþ
5úsk ÷E ykðe nŒe. Œ{u yk ºkýuÞ r[rfí‚k5jrŒyku™k {q¤¼qŒ ÷ûkýku™u þkuÄe fkZðk™ku
LkkUÄ
5úÞí™ f2ku y™u Œu ºkýuÞ fE fE ƒkƒŒku{kt yufƒeskÚke y÷øk 5zu Au. Œu MÃkü f2ku. yk
{kxu {krnŒe yufrºkŒ f2ðk Œ{u ™e[u {wsƒ™wt fkÞo 5ý f2e þfku.
(y) Œ{k2k rþûký ‚kÚku [[ko f2ku.
(ƒ) økútÚkk÷Þ{ktÚke 5wMŒfku yufrºkŒ f2e yk ‚tË¼uo ðkt[™ f2ku.
(f) ELx2™ux ™k {kæÞ{Úke þkuÄðk™ku 5úÞí™ f2ku.
(z) zkufx2™u {¤e™u Œu{™e ‚kÚku yk ‚tË¼uo [[ko f2ku.
W5ÞwofŒ ƒkƒŒku™u æÞk™u ÷E Œ{k2ku ynuðk÷ ŒiÞk2 f2ku.
4. ¼k2Œ{kt {æÞÞwøk Ë2r{Þk™ ™ðe™ 5kf Œ2efu ykðu÷k fkuE5ý ƒu 5kf rðþu ‚tþkuÄ™ f2ku.
y™u þkuÄe fkZku fu Œu{™wt {q¤ fÞkt Au y™u Œu fÞk2u ¼k2Œ{kt 5ú[r÷Œ ÚkÞkt. yk ‚tË¼uo ðkŒko
MðY5u ÷¾ký f2ku.

{kuzâw÷ - 6 ykÄwrLkf ¼khíkLkk ði¿kkrLkfku
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
LkkUÄ
17
ykÄwr™f ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku
ykÄwr™f ¼k2Œ{kt ði¿kkr™f rðfk‚ 5kA¤ {nk™ ði¿kkr™fku™wt y¼wŒ5qðo 5úËk™ 2nu÷tw Au.
19{e ‚Ëe™k WŒ2kÄo{kt ©e ‚e. ðe. 2k{™u ¼k2ŒeÞ ði¿kkr™f rð[k2Äk2k{kt y¼wŒ5qðo 52eðŒo™
ykÛÞwt. zku. nku{e su. ¼k¼k ykrÛðf ¼kirŒfþkMºk™k r5Œk økýkÞk. su{ýu ¼rð»Þ™k ¼k2ŒeÞ
rð¿kk™™ku 5kÞku ™ktÏÞku. SðþkMºk ûkuºku zku. su. ‚e. ƒkuÍ {níð5qýo 5úËk™ f2e [qfÞk nŒk. Œku
ykrÛðf Wsko y™u Œu™k ykiãkurøkfef2ý{kt W5Þkuøk ûkuºku zku.rðfú{ ‚k2k¼kEyu {níð5qýo ÞkuøkËk™
ykÃÞwt. ÷~f2e xuf™ku÷kuS™u ûkuºku zku. yu.5e.su. yçËw÷f÷k{u {níð5qýo ‚tþkuÄ™ku fÞko. ykÄwr™f
¼k2Œ™k yk {nk™ ði¿kkr™fkuyu rð¿kk™ûkuºku fúktrŒfk2e 52eðŒo™ku ÷kðe ¼k2Œ{kt ði¿kkr™f ‚{]ræÄ™k
îk2 ¾ku÷e ykÃÞk.
nuŒwyku
yk 5úf2ý ðktåÞk ƒkË Œ{u

• {nk™ ¼k2ŒeÞ ði¿kkr™fkuyu ykÄwr™f ‚{Þ{kt rð¿kk™™u ûkuºku {u¤ðu÷ {níð5qýo r‚jeyku™u
skýe þfþku.
• {k™ð ‚{ks™e ‚uðk{kt 5kuŒk™k ¿kk™Úke Œu{ýu f2u÷k 5úËk™™u ‚{S þfþku.
17.1 ©er™ðk‚ 2k{k™ws™(E.‚.1887 Úke 1920)
©er™ðk‚ ykÞtøk2 2k{k™ws™ yu ¼k2Œ™k {nk™ økrýŒþkMºke nŒk. suyku 22 rz‚uBƒ2,
1887{kt Œr{÷™kzw™k E2kuz ™k{™k økk{{kt s™BÞk nŒk. Œu{™k {kŒkr5Œk {ËÙk‚Úke 160 rf.{e.
Ëq2 ykðu÷ fwBt ƒfkuý{{kt E2kuzÚke MÚk¤ktŒ2eŒ ÚkÞk nŒk. 2k{k™ws™u fwBt ƒfkuý{™e xkW™nku÷ þk¤k{kt
ykÄwrLkf ¼khíkLkk ði¿kkrLkfku {kuzâw÷ - 6
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
rþûký ÷eÄwt nŒwt. økrýŒ™k yktfzkyku skýu fu Œu™u ykf»koŒk nŒk. 13 ðøkko™e ðÞu Œu{ýu S.yu‚.fk2
™k{™k {nk™ økrýŒþkMºke™k 5wMŒf r‚™kuÃ‚e‚ ykuV yu÷e{uLx2e 2eÍÕx E™ ÃÞku2 {uÚku{uxef‚™ku
yÇÞk‚ fÞkuo nŒku. íÞk2ƒkË Œu{ýu økrýŒûkuºku 5kuŒk™k rð[k2ku rðfr‚Œ f2ðk fkÞo þYt fÞwot. Œu{ýu
LkkUÄ
f2u÷k fkÞo™e Œuyku rÍýðx5qðof ™kutÄ 2k¾Œk.
yk5ý™u Œu{™k ºký ‚tþkuÄ™økúÚt kku {¤u Au. su™u 2k{k™ws™™e ™kuÄt 5kuÚkeyku Œ2efu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au. 5kuŒk™k økrýŒ™k ‚tþkuÄ™™u fk2ýu Œu{ýu fku÷s u rþûký™ku íÞkøk fÞkuo nŒku. 5kuŒk™k ‚tþkuÄ™ku™u
Œuyku ¾wƒ rðÏÞkŒ s™o÷ ykuV ErLzÞ™ {uÚku{uxef÷ ‚ku‚kÞxe{kt {kuf÷Œk nŒk. ƒ™kuo÷e ™tƒ‚o ™k{™wt
yuf {níð5qýo ‚tþkuÄ™ yk s™o÷(‚k{rÞf){kt 1911{kt Œu{ýu 2sq fÞw.to yk ‚tþkuÄ™u Œu{™u {ËÙk‚{kt
økrýŒsqÚk{kt ¾qƒ s 5úrŒ»Xk y5kðe.
‚k{kLÞŒ: fku÷us rþûký ™ ÷uðk™u fk2ýu ™kuf2e {u¤ððk{kt Œu{™u ¾wƒ {w~fu÷e 5ze y™u
Œuyku yuf ‚k{kLÞ fk2fw™ Œ2efu {ËÙk‚ 5kuxo xÙMx™e ykuVe‚{kt ™kuf2e {u¤ðe þfÞk. skufu ynetÞk
Œu{ýu y™uf ÷kufku™u økrýŒ™e Œk÷e{ yk5ðk™wt fkÞo fÞwot. S.yu‚. nkzeo™k rð&ð rðÏÞkŒ 5wMŒf
ykuzo‚o ykuV ELVe™exe™ku yÇÞk‚ fÞkuo. yux÷wts ™rnt yk {nk™ ÷u¾f™u 120 sux÷e økkrýŒeÞ
5jrŒyku™ku ‚{kðuþ f2Œku yuf {kuxku 5ºk ÷ÏÞku. ©e nkzeoyu Œu{™k ¿kk™™u ð¾kýe y™u Œu{™u ÷tz™
ykððk™wt yk{tºký ykÃÞwt. Œu{™u xÙe™exe fku÷us{kt rð¿kk™™k M™kŒf™e 5Ëðe {kxu ƒu ðøkko rþûkýfkÞo
÷uðk 5úðuþ yk5ðk{kt ykÔÞku. ynetÞk Œu{ýu ©e nkzeo ŒÚkk yuðk s skýeŒk su. E. ÷ex÷ðwz ‚kÚku
økrýŒ™k ûkuºk{kt {níð5qýo ‚tþkuÄ™ku f2ðk™e þYykŒ f2e. ÷tz™{kt Œu{ýu y™uf ‚tþkuÄ™ 5ºkku 2sq
fÞko. Œuyku yuðk ƒesk ¼k2ŒeÞ nŒk su 2kuÞ÷ ‚ku‚kÞxe ykuV ÷tz™™k ‚ËMÞ ƒLÞk nŒk y™u yuðk
5úÚk{ ¼k2ŒeÞ nŒk suyku xÙe™exe fku÷us™k Vu÷ku ƒLÞk nkuÞ.
E.‚. 1917{kt Œuyku økt¼e2 {ktËøke{kt ‚5zkÞk Œu{ AŒkt økrýŒ™wt ‚tþkuÄ™ Œu{ýu ykøk¤
Ä5kÔÞwt. ƒË™‚eƒu Œuyku økt¼e2 ƒe{k2e{kt 5xfkŒk E.‚.1919{kt ¼k2Œ 5kAk VÞko. ¼k2Œ{kt
ykÔÞk íÞk2u yuf {nk™ ði¿kkr™f Œ2efu Œu{™u ™ðksðk{kt ykÔÞk. E.‚.1920{kt Œu{™wt yð‚k™
ÚkÞwt. Œu{™k økrýŒ™k {níð5qýo 5úËk™u yu MÃkü fÞwot fu ¼k2Œ økrýŒ™k r‚jktŒku™wt sL{MÚkk™ Au.
17.2 [tËÙþu¾2 ðe. 2k{™(E.‚.1888 Úke 1970)
‚e. ðe. 2k{™ Œ2efu skýeŒk [tËÙþu¾2 ðe. 2k{™ {kºk {nk™ ði¿kkr™f s ™nkuŒk 52tŒw
Wå[ fkuxe™k {k™ðe 5ý nŒk. 1930{kt ¼kirŒfþkMºk{kt ðir&ðf 5úËk™ f2ðk ƒË÷ Œu{™u ™kuƒu÷
5úkEÍ yk5ðk{kt ykÔÞtw nŒwt. yk yuðkuzo {u¤ð™k2 Œuyku 5úÚk{ yurþÞ™ nŒk.
‚e. ðe. 2k{™™ku sL{ Œkr{÷™kzw™k rŒ2wr[2k5Õ÷e{kt 7 ™ðuBƒ2, 1888{kt ÚkÞku nŒku.
Œu{™k r5Œk ¼kirŒfþkMºk y™u økrýŒ™k yæÞk5f nŒk. Œu{™ku WAu2 ‚tMf]Œ ‚krníÞ, rð¿kk™ y™u

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
‚tøkeŒ™k ðkŒkð2ý{kt ÚkÞku nŒku. 5úf]rŒyu skýu fu Œu{™u yufkøkúŒk, ƒwræÄ{Œk y™u fwŒwn÷ð]r¥k™e
¼ux yk5e nŒe. Œuyku ELzeÞ™ ykurzx yuLz yufkWLx‚ yufÍk{e™uþ™ ™k{™e hk»xÙeÞ fûkk™e M5Äkoí{f
52eûkk{kt 5úÚk{ ykÔÞk nŒk y™u {kºk 19 ðøkko™e ðÞu f÷f¥kk{kt ™kýkt {tºkk÷Þ ¾kŒu yk‚eMxLx
LkkUÄ
yufkWLxLx s™2÷ Œ2efu r™Þwõík ÚkÞk nŒk. 5kuŒk™k rð¿kk™ 52íðu™k 5uú{™u fk2ýu ykx÷e Wå[
™kuf2e™ku íÞkøk f2e f÷f¥kk Þwr™ðr‚oxe{kt ‚kÞL‚ fku÷us ¾kŒu ¼kirŒfþkMºk™k yæÞk5f Œ2efu fkÞo
þY fÞwot. yux÷wts ™rnt ‚tøkeŒ{kt 5ý y5úrŒ{ 2‚ nkuðk™u fk2ýu Œuyku ðeýk, ðkÞkur÷™, Œƒ÷k y™u
{]Ëtøk™e ‚kuƒŒ 5ý {kýŒk y™u Œu™k 52 ‚tþkuÄ™fkÞo 5ý f2Œk. E.‚.1921{kt Œu{ýu 2kuÞ÷
‚ku‚kÞxe ykuV ÷tz™{kt ‚tøkeŒ™k W5ÞwofŒ ‚kÄ™ku™k r‚jktŒ 5kA¤™k rð¿kk™ 52 yuf ‚tþkuÄ™5ºk
2sq fÞwot. E.‚.1924{kt Œuyku 2kuÞ÷ ‚ku‚kÞxe™k Vu÷ku ƒLÞk. 5kuŒk™k Etø÷utz 5úðk‚ ð¾Œu Ë2eÞk™k
ðkË¤e 2tøku Œu{™u ¾wƒ ykfr»koŒ fÞko y™u Œu{™u {™ ÚkÞwt ‚tþkuÄ™ f2ðk™wt fu ‚{wËÙ™k 5kýe™ku 2tøk
{kuskyku WA¤ðk AŒkt ðkË¤e þk {kxu ÷køku Au. ‚qÞo5úfkþ 5kýe™k rƒtËwyku 52 5zŒk Œu™wt 52kðŒo™
ðkË¤e 2tøk{kt ÚkkÞ Au Œuðwt Œu{ýu ‚krƒŒ fÞwot. yk ûkuºku nðu Œu{ýu Wtzwt ‚tþkuÄ™ nkÚk ÄÞwot y™u yu
‚tþkuÄ™™u 2kuÞ÷ ‚ku‚kÞxe ykuV ÷tz™{kt 5úMŒwŒ fÞwot. Œu{™e fwþkøkú çkwÂæÄÚke rð¿kk™rð&ð MŒçÄ ÚkE
økÞwt.
2k{™ EVufx
sÞk2u yuf s f÷2ðk¤e ‚5kxe Ä2kðŒk 5k2Ëþof 5ËkÚko 52 5úfkþ 5‚k2 ÚkkÞ Au íÞk2u
Œu 52kðrŒoŒ ÚkkÞ Au. 2k{™u yk ŒqxŒk 5úfkþrf2ýku™ku yÇÞk‚ f2e 5kuŒk™wt ‚tþkuÄ™ 2sq fÞwot.
5úf]rŒ™e yk {nk™ 2{Œ™ku Œkøk Œu{ýu {u¤ÔÞku y™u Œu{™k yk ‚tþkuÄ™ku™u 2k{™ EVufx ™k{
yk5ðk{kt ykÔÞwt. Œu{ýu 5úfkþ™k yk fýku™u Vkuxku™™wt ™k{ ykÃÞwt.
zku.2k{™ {nk™ rþûkf y™u {nk™ {køkoËþof nŒk. 5kuŒk™k rðãkÚkeoyku{kt Wí‚kn™ku ‚t[k2
f2Œk. Œu{™k yuf rðãkÚkeoyu yuf rf÷kuðkux 5kð2™wt yuf‚-2u {þe™ ŒiÞk2 fÞwo nŒwt. íÞk2u Etø÷utz™k
ði¿kkr™fku 5kt[ rf÷kuðkux 5kð2™k yuf‚-2u {þe™ 52 fkÞo f2Œk nŒk. zku. 2k{™™k {køkoËþo™Úke
Œu{™ku yk rðãkÚkeo Ë‚ rf÷kuðkux 5kð2™k yuf‚-2u ‚kÄ™ ‚wÄe ‚tþkuÄ™ f2e þfÞku.
zku. 2k{™™wt Sð™ yk5ýk ‚ki {kxu y™wf2ýeÞ {nk™ WËkn2ý Au. ¼k2Œ ytøkuús ‚¥kk
nuX¤ nŒwt. íÞk2u ¼k2ŒeÞku™u ‚k{kLÞ ‚økðzku fu ði¿kkr™f þkuÄ¾ku¤ku {kxu 5ý ÍÍw{ðwt 5zŒwt yuðu
‚{Þu 5kuŒk™k {™™u s ÷uƒku2ux2e ƒ™kðe fkuE5ý skŒ™e ‚2fk2e {ËË ðøk2 Œu{ýu {níð5qýo
‚tþkuÄ™ku nkÚk ÄÞko. skýufu Œu{™wt Sð™ s Œu{™ku ‚tËuþku nŒwt.
17.3 søkËeþ[tËÙ ƒkuÍ(E.‚.1858 Úke 1937)
su. ‚e. ƒkuÍ ykÄwr™f ¼k2Œ™k {nk™ ði¿kkr™fku{kt™k yuf nŒk. su{ýu hk»xÙ™u rð¿kk™™k
ûkuºku {nk™ r‚ræÄ y5kðe. Œu{™ku sL{ 30 ™ðuBƒ2, 1858™k 2kus {kÞ{u™r‚tøk ™k{™k økk{{kt
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
ÚkÞku nŒku. su yíÞk2u ƒktø÷kËuþ{kt ykðu÷wt Au. íÞkt s Œu{ýu 5úkÚkr{f rþûký ÷eÄwt nŒwt. Wå[ rþûký
Œu{ýu f÷f¥kk™e ‚utx ÍurðÞ‚o fku÷us{kt 5úkÃŒ fÞwot. E.‚.1885{kt Œuyku ¼kirŒfþkMºk™k yk‚eMxLx
5úkuVu‚2 Œ2efu 5uúr‚zuL‚e fku÷us{kt r™{ýqf 5kBÞk. ytøkuús yÎÞk5f f2Œkt yzÄku 5økk2 {¤ðk™u
LkkUÄ
fk2ýu Œu{ýu yk ™kuf2e™ku rð2kuÄ ‚kÚku íÞkøk fÞkuo. yk ½x™kÚke Œu{ýu r™Äko2 fÞkuo fu Œuyku ði¿kkr™f
ûkuºku {níð5qýo ‚tþkuÄ™ku f2e 5úk[e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™f ðk2‚k™u Wskøk2 f2þu. Œu{ýu rðãwŒ
Œ2tøkku™wt yæÞÞ™ þY fÞwot. 1917{kt Œu{ýu Ä E÷ufxÙku{uø™uxef 2uzeÞuþ™ yuLz 5ku÷2kEÍuþ™ ykuV
E÷ufxÙef 2u 52 rðÏÞkŒ ‚tþkuÄ™5ºk 2sq fÞwot. yk ‚tþkuÄ™5ºku 1920{kt Œu{™u 2kuÞ÷ ‚ku‚kÞxe
ykuV ÷tz™™k Vu÷ku ƒ™kÔÞk. ¼kirŒfþkMºk™k ði¿kkr™f Œ2efu ykðwt rƒYË {u¤ð™k2 Œuyku 5úÚk{
¼k2ŒeÞ nŒk.
rfúMfkuøkúkV 52™k Œu{™k ‚tþkuÄ™u zku.ƒkuÍ™u rð&ðrðÏÞkŒ ƒ™kÔÞk. Vw÷Akuz™k rðfk‚™e
5kA¤ 5úfkþMkt&÷u»ký™e su økrŒðeÄe ÚkkÞ Au y™u fkuøkk™k Sð™™u ykøk¤ Ä5kðu Au Œu 5úfk2™k
‚tþkuÄ™kuyu Œu{™u ¾wƒ ÏÞkrŒ y5kðe.
zku.ƒkuÍu y™uf ði¿kkr™f ‚kÄ™ku™e þkuÄ f2e nŒe su™u ði¿kkr™f rð&ð{kt ƒkuÍ ‚kÄ™ku Œ2efu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ÄkŒwyku 52 5ý ðkŒkð2ý™e y‚2ku ÚkkÞ Au. Œu™k 52 52 Œu{ýu ‚tþkuÄ™
fÞwot.
Œu{ýu ðkÞ2÷u‚ 5jrŒ™ku rðfk‚ f2ðk 5kA¤ ‚tþkuÄ™ fÞwot. ‚ðo5úÚk{ ð¾Œ ðkÞ2÷u‚
2uzeÞku r‚ø™÷ zexufx2 ™k{™k ‚kÄ™™e Œu{ýu þkuÄ f2e rðãwŒŒ2tøkku 52 fkÞo fÞwot. rð¿kk™™wt
‚tþkuÄ™ {k™ð Sð™™k W5Þkuøk {kxu Úkðwt skuEyu Œu{ Œuyku MÃkü {k™Œk.
1. ¼k2ŒeÞ yýw rð¿kk™™k r5Œk Œ2efu fku™u yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?

................................................................................
2. ©er™ðk‚ 2k{k™ws™u fÞk ûkuºk{kt 5úËk™ fÞwot?
.................................................................................
3. s™o÷ ykuV ErLzÞ™ {uÚku{uxef÷ ‚ku‚kÞxe{kt 2k{k™ws™u fÞwt ‚tþkuÄ™5ºk 2sq fÞwo nŒwt?
.................................................................................

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
4. ykuzo2 ykuV ELVe™exe ™k{™k {nk™ ði¿kkr™føkútÚk™k 2[rÞŒk fkuý nŒk?
.................................................................................
LkkUÄ 5. ¼kirŒfþkMºk{kt zku.‚e.ðe.2k{™™u fÞkt ð»ko{kt ™kuƒu÷ 5kr2Œkur»kf {éÞwt?
.................................................................................
6. Etø÷utz™k 5úðk‚ Ë2r{Þk™ fE ƒkƒŒu zku.‚e.ðe.2k{™™wt æÞk™ ykfŠ»kík ÚkÞwt nŒwt?
.................................................................................
7. 2kuÞ÷ ‚ku‚kÞxe ykuV ÷tz™{kt zku.‚e.ðe.2k{™u 2sq f2u÷ ‚tþkuÄ™5ºk™wt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
8. 2k{™ EVufx yux÷u þwt ?
.................................................................................
9. VkuxkuL‚™ku yÚko ‚{skðku.
.................................................................................
10. ÷tz™{kt fÞk fkÞoÚke søkËeþ[tËÙ ƒkuÍ™u ™kEx™ku r¾Œkƒ {éÞku nŒku?
.................................................................................
11. rfúMfkuøkúkV™e þkuÄ fkuýu f2e nŒe?
.................................................................................
12. rfúMfkuøkúkV 2ufkuzo™wt fkÞo sýkðku?
.................................................................................
13. fkuýu ðkÞ2÷u‚ 2uzeÞku r‚ø™÷ zexufx2 ™k{™k ‚kÄ™™e þkuÄ f2e nŒe?
.................................................................................
17.4 nku{e snktøke2 ¼k¼k(E.‚.1909 Úke 1966)
zku. nku{e snktøke2 ¼k¼k ¼k2Œ™u yýwÞwøk{kt ÷E s™k2 {nk™ ði¿kkr™f nŒk. ¼k2Œ™k
ykrÛðf rð¿kk™™k r5Œk Œ2efu Œu{™u yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Œu{™ku sL{ 30{e ykufxkuƒ2,1909™k
2kus ¼k2Œ™k 5úr‚j 5k2‚e fwxwtƒ{kt ÚkÞku nŒku. ÞwðkðMÚkk Ë2r{Þk™ s fwþkøkú çkwÂæÄÚke Œu{ýu y™uf
E™k{ku 5úkÃŒ fÞko nŒk. þYykŒ™wt rþûký Œu{ýu {wtƒE{kt {u¤ÔÞwt nŒwt. Œu{ýu furBƒús Þwr™ðr‚oxe{kt

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
r{fur™f÷ yurLS™eÞ2etøk 5úÚk{ ð»ko{kt 5k‚ fÞwo nŒwt. y™u íÞkt s 1935{kt 5eyu[.ze. 5qýo fÞwo
nŒwt. ƒesk rð&ðÞwæÄ™k ‚{Þu Œuyku ¼k2Œ ykÔÞk nŒk.
¼k2Œ{kt ykÔÞk 5Ae Œuyku zku. ‚e. ðe. 2k{™™e rð™tŒe™u {k™ yk5e ƒutø÷ku2{kt ErLzÞ™ LkkUÄ
EL‚xexÞqx ykuV ‚kÞL‚ ¾kŒu 2ez2 Œ2efu skuzkÞk y™u xqtfkøkk¤k{kt s ¼kirŒfþkMºk™k 5úkuVu‚2
Œ2efu r™{ýwtf 5kBÞk. ¼kirŒfþkMºk™e y™uf þk¾kyku{kt ‚tþkuÄ™ f2ðk {kxu ‚tþkuÄ™ ‚tMÚkk W¼e
f2ðk™ku rð[k2 Œu{ýu 5úMŒwŒ fÞkuo. ©e Ëku2kƒS xkxk™u 5ºk ÷¾e ¼k2Œ{kt LÞwrf÷Þ2 5kð2
Mxuþ™ MÚkk5ðk {níð5qýo fkÞo f2ðk y™w2kuÄ fÞkuo. yk ELMxexÞqx MÚk5kðkÚke ¼k2Œ rð&ð™k
fkuE5ý Ëuþ™e {ËË ðøk2 yk ûkuºk™k r™»ýktŒku ŒiÞk2 f2u Œuðku Œu{™ku {Œ nŒku. 52eýk{u 1945{kt
xkxk ELMxexÞqx ykuV VLzk{uLx÷ 2e‚[o(xe.ykE.yuV.yk2)™e zku. ¼k¼k™k ðz5ý nuX¤ MÚkk5™k
f2ðk{kt ykðe.
ErLzÞk™k yk 5ú Ú k{ ykrÛðf ‚t þ ku Ä ™ fu L ËÙ ™ u yíÞk2u ¼k¼k yu x r{f 2e‚[o
‚uLx2(ƒe.yu.yk2.‚e.) Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. su xÙkuBƒu ¾kŒu MÚkk5ðk{kt ykÔÞwt nŒwt. Œu{™k
{køkoËþo™ nuX¤ ¼k2Œ™wt 5úÚk{ yuxkur{f 2eyufx2 yÃ‚2k 5ý þYt f2ðk{kt ykÔÞwt nŒwt. 1948{kt
¼k2Œ ‚2fk2u MÚkk5u÷ yuxkur{f yu™So fr{þ™™k Œuyku 5úÚk{ yæÞûk ƒLÞk nŒk. Œu{™k yuxr{f
yu™So(ykrÛðf Wsko) 52™k ‚tþkuÄ™kuyu ‚{økú rð&ð{kt ½ýe ™k{™k {u¤ðe nŒe. Œuyku yktŒ2hk»xÙeÞ
5r2‚tðkËku™k [u2{u™ Œ2efu yðk2™ðk2 rð&ð¼2{kt 5úðk‚ f2Œk. Þw™kExuz ™uþL‚™k þktrŒËqŒ
Œ2efu Œu{ýu ykrÛðf Wsko™ku þktrŒ {kxu W5Þkuøk f2ðk™e Íqtƒuþ [÷kðe nŒe. ¼k2Œ ‚2fk2u
Œu{™k yk y5úrŒ{ ÞkuøkËk™ ƒË÷ Œu{™u 5Ë{¼q»ký™ku E÷fkƒ ykÃÞku nŒku. E.‚.1966{kt yuf
rð{k™ yfM{kŒ{kt zku.¼k¼k™wt yfM{kŒu {]íÞww ÚkÞwt.
17.5 zku.rðfú{ ytƒk÷k÷ ‚k2k¼kE(E.‚.1919 Úke 1970)
ykÄwr™f ¼k2Œ™k {nk™ ði¿kkr™fku{kt zku. rðfú{ ytƒk÷k÷ ‚k2k¼kE™wt yøkúøkÛÞ MÚkk™
Au. ¼k2Œ™k 5úÚk{ W5økún ykÞo¼è y™u ytŒr2ûkrð¿kk™™k rðfk‚ 5kA¤ Œu{™ww ÞkuøkËk™ 2nu÷wt
Au. Œu{™k {kŒkr5Œkyu MÚkk5u÷e þk¤k{kt s Œu{ýu 5úkÚkr{f rþûký ÷eÄwt nŒwt. zku. ‚e.ðe. 2k{™™k
{køkoËþo™ nuX¤ fkurM{f 2uÍ rðøkkÞ 52 furBƒús Þwr™ðr‚oxe{ktÚke Œu{ýu 5eyu[.ze. fÞwo nŒwt. ƒúñktz™k
2nMÞku 5k{ðk ytŒr2ûk rð¿kk™ 52 Œu{ýu ‚tþkuÄ™ fkÞo þY fÞwo. ‚qÞorf2ýku 5]Úðe 52 ykðŒk
‚wÄe{kt fuðk fuðk Y5ku Äk2ý f2u Au Œu 52 Œu{ýu yæÞÞLk fÞwot.
zku.‚k2k¼kE yu ƒnw{w¾e 5úrŒ¼k Ä2kðŒk {nk{k™ð nŒk. Œuyku {nkWãkuøk5rŒ nŒk.
Œu{ýu ‚k2k¼kE fur{fÕ‚, ‚k2k¼kE ø÷k‚, ‚k2k¼kE {fuoLxkE÷ ÷e{exuz suðk y™uf Wãkuøkku
MÚkkÃÞk nŒk. ÷~f2e ‚t‚kÄ™ku™wt Wí5kË™ f2e ¼k2Œ™k f2kuzku Yr5Þk ƒ[kððk™wt ¼øke2Úk fkÞo
Œu{ýu fÞwo nŒwt. yux÷wt s ™rnt yuLxeƒkÞkuxef Ëðkyku y™u 5u™e‚e÷e™™wt Wí5kË™ ¼k2Œ{kt f2kððk
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
ykøkún 2kÏÞku nŒku. Œuyku yun{ËkƒkË xufMxkE÷ ELzMxÙeÞ÷ yu‚ku‚eÞuþ™ y™u {e÷ yku™2
yu‚ku‚eÞuþ™™k MÚkk5f nŒk. yk ‚tMÚkkyku™k ™usk nuX¤ økws2kŒ{kt y™uf Wãkuøkøk]nku MÚkk5ðk{kt
Œuyku ‚V¤ ÚkÞk nŒk.
LkkUÄ
zku. rðfú{ ytƒk÷k÷ ‚k2k¼kEyu yktŒ2hk»xÙeÞ ÏÞkrŒ5úkÃŒ y™uf ‚tMÚkkyku MÚkk5e nŒe.
su{kt™e {níð5qýo ‚tMÚkk{kt ELzeÞ™ ELMxexÞqx ykuV {u™us{uLx‚ (ykE.ykE.yu{.yu‚.)™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su ðir&ðf fûkk™wt {u™us{uLx ¿kk™ yk5Œe ‚tMÚkkyku Au.
Œuyku ELzeÞ™ ™uþ™÷ fr{þ™ Vku2 M5uþ 2e‚[o(ykE.yu™.‚e.yku.yu‚.5e.yu.yk2)
y™u yuxkur{f yu™So fr{þ™™k yæÞûk 2nÞk nŒk. Œu{™k ðz5ý nuX¤ ÚkwBƒk Efðuxku2eÞ÷ 2kufux
÷kurL[tøk Mxuþ™( xe.E.yk2.yu÷.yu‚.) MÚk5kÞwt nŒwt. økúk{eý y™u ytŒ2eÞk¤ rðMŒk2{kt ð‚Œk
rðãkÚkeoyku™u rþûký yk5ðk {kxu W5økún ykÄk2eŒ rþûký ÔÞðMÚkk™k Œuyku MÚkk5f nŒk. 1966{kt
¼k2Œ ‚2fk2u Œu{™u 5Ë{¼q»kýÚke ™ðksÞk nŒk. Œu{™k {]íÞwt ƒkË Œu{™u {2ýku¥k2
5Ë{rð¼w»ký™ku r¾Œkƒ yk5ðk{kt ykÔÞku nŒku. Œu{™k {]íÞwt™u fk2ýu ¼k2Œu rð¿kk™ûkuºku {kuxku
¾k÷e5ku y™w¼ÔÞku Au.
17.6 zku.yu.5e.su. yçËw÷f÷k{
zku. yu.5e.su. yçËw÷f÷k{ ¼k2Œ™k {nk™ ði¿kkr™f y™u ¼k2Œ™k 11{k hk»xÙ5rŒ Œ2efu
r™Þwõík ÚkÞu÷ ykÄwr™f ¼k2Œ™k ½zðiÞk 5ife™k yuf Auu. Œkr{÷™kzw™k 2k{u&ð2{ ™k{™k fMƒk{kt
15 ykufxkuƒ2, 1931{kt Œu{™ku sL{ ÚkÞku. ¼k2Œ™k ‚ðkuoå[ r¾Œkƒ ¼k2Œ2í™Úke 1997{kt
Œu{™wt ‚L{k™ f2ðk{kt ykÔÞwt. rð¿kk™ y™u Es™u2eûkuºku Œu{™k {nk™Œ{ 5úËk™Úke Œuyku rð&ð¼2{kt
skýeŒk ƒLÞk Au.
zku.f÷k{u 2k{u&ð2{kt 5úkÚkr{f rþûký 5úkÃŒ fÞwot. Œu{ýu yu2ku™kuxef÷ yuLS™eÞ2etøk™e
zeøkúe 5Ëðe {ËÙk‚ ELMxexÞqx ykuV xuf™ku÷kuS{ktÚke 5úkÃŒ f2e.
E.‚.1963Úke 1982 ‚wÄe Œu{ýu ErLzÞ™ M5uþ 2e‚[o ykuøkuo™kEÍuþ™(E‚2ku) ¾kŒu
rðfú{ ‚k2k¼kE M5uþ ‚uLx2{kt V2s ƒskðe. ‚uxu÷kEx ÷kuL‚ Ônef÷(yu‚.yu÷.ðe.-3)™ku
ykrðMfk2 fÞkuo. 2kurnýe ™k{™k W5økún™u yðfkþ{kt {wf™k2 yk Ônef÷ Œu{™k îk2k r™r{oŒ ÚkÞwt
nŒwt. 1982{kt Œuyku rzVu™‚ 2e‚[o zuð÷5{uLx ykuøkuo™kEÍuþ™(ze.yk2.ze.yku.) ™k r™Þk{f
ƒLÞk. Œu{ýu ELxeøkuúxuz økkEzuz r{‚kE÷ zuð÷5{uLx 5úkuøkúk{ ytŒøkoŒ ¼k2Œ™u yðfkþûkuºku {ku¾2k™wt
MÚkk™ y5kððk sðkƒËk2e ðn™ f2e. yk {kxu 5kt[ sux÷k 5úkusufx 5]Úðe, rºkþq¤, ykfkþ, ™køk
y™u yrø™ suðk þY fÞko. ytŒr2ûk rð¿kk™™u ûkuºku Œu{ýu ¼k2Œ™u ykí{r™¼o2 ƒ™kÔÞwt. s{e™
52Úke s{e™ 52 5únk2 ûk{Œk Ä2kðŒk yrø™ r{‚kE÷™wt ‚tþkuÄ™ y™u Œu™e ‚V¤Œk yu Œu{™e

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
{nk™ W5÷rçÄ nŒe. yk W5÷rçÄyu ¼k2Œ™u rð&ð™k rðfr‚Œ Ëuþku™e n2ku¤{kt {wfe yk5e.
íÞk2ƒkË ykuAk ðs™ Ä2kðŒk yrø™ r{‚kE÷ W¼k f2ðk{kt Œu{ýu ‚V¤Œk {u¤ðe. yux÷wt s
™rnt Œu™wt ‚V¤Œk5qðof ‚t[k÷™ f2ðk{kt 5ý ‚V¤Œk {u¤ðe. Œu{ýu 5ku÷eÞkuøkúMŒ ÷kufku {kxu fkƒo™
LkkUÄ
5ËkÚkkuo™e rzÍkE™ îk2k 5kuŒk™k ‚tþkuÄ™™ku W5Þkuøk f2e yrø™™e xuf™ku÷kuS™u 5ku÷eÞku™k r™Ëk™{kt
W5Þkuøke ƒ™kðe nŒe. ÓËÞ2kuøk™k ËËeoyku {kxu yuLSÞkuÃ÷kMxe ™k{™e su ƒ÷w™ 5jrŒ W5Þkuøk{kt
÷uðkÞ Au Œu Œu{™e yk þkuÄ™u yk¼k2e Au yux÷u rð¿kk™™ku W5Þkuøk {k™ðe™k ¼÷k {kxu ÚkE þfu Au
Œu Œu{ýu MÃkü fÞwot.
zku.f÷k{™wt Sð™ ¼k2Œ™k ykí{rð&ðk‚™wt 5úrŒf Au. Œuyku ¼k2ŒeÞ 52t52k y™u Ä{o™wt
y™w‚2ý f2Œk {nk™ ði¿kkr™f Au. Œu{ýu rð¿kk™™u Ä{o y™u Œíð¿kk™ ‚kÚku skuzðk™ku y™LÞ
5úÞí™ fÞkuo. {k™ðe™e yktŒr2f [uŒ™k 52 Œu{™ku y5úrŒ{ rð&ðk‚ árüøkku[2 ÚkkÞ Au. Œuyku fnu Au
fu {ut ftE {u¤ÔÞtw ™Úke ftE ƒktæÞw ™Úke ftE ykÃÞwt ™Úke {k2u ™Úke fkuE 52eðk2 fu 5wºk fu 5wºke nwt yk
fþk{kt {k™Œku ™Úke. {™w»Þu 5kuŒk™e skŒÚke W52 WXe ytË2™k yðks™u yku¤¾e fkÞo f2ðwt skuEyu.
1. zku.nku{e su. ¼k¼kyu fÞk ûkuºk{kt ‚tþkuÄ™ fÞwo nŒwt?

.................................................................................
2. zku.¼k¼k™k 5iŒ]f ðk2‚køkŒ ½2(xÙkuBƒu ¾kŒu){kt E.‚. 1945{kt fE ‚tMÚkk™e MÚkk5™k
f2ðk{kt ykðe nŒe?
.................................................................................
3. ¼k2Œ™k 5úÚk{ yuxr{f 2eyufx2™wt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
4. ƒúñrf2ýku yux÷u þwt ?
.................................................................................
5. zku.rðfú{ ‚k2k¼kEyu fuðe 2eŒu ¼k2ŒeÞ ™kýkt™ku ƒ[kð fÞkuo nŒku?
.................................................................................
6. xe.ykE.yk2.yu÷.yu‚. yux÷u þwt ?
.................................................................................
rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
7. yu.5e.su. yçËw÷f÷k{u rðf‚kðu÷e ÷~f2e ‚uðk {kxu™k 5úkusufx™wt ™k{ yk5ku.
.................................................................................
LkkUÄ 8. 5ku÷eykuøkúMŒ ÷kufku™k ¼÷k {kxu zku.yu.5e.su. yçËw÷f÷k{u þwt fkÞo fÞwo nŒwt?
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk?
• ©er™ðk‚ 2k{k™ws™ ¼k2Œ™k {nk™ økrýŒþkMºke nŒk su{ýu yk ûkuºk{kt {níð5qýo

r‚jeyku nkt‚÷ f2e nŒe.
• E.‚.1930{kt ¼kirŒfþkMºk™wt ™kuƒ÷ u 5kr2Œkur»kf {u¤ð™k2 ‚e.ðe.2k{™ {nk™ ¼k2ŒeÞ
ði¿kkr™f nŒk. Œu{™k 5úfkþ™k rf2ýku 52™k ‚tþkuÄ™ku y™u 5úfkþ™k fýku su™u Vkuxku™ Œ2efu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Œuðk ‚tþkuÄ™ku™u 2k{™ EVufx ™k{ yk5ðk{kt ykÔÞwt Au.
• zku. su. ‚e. ƒkuÍ rfúMfkuøkúkV™k þkuÄf y™u Akuz™k rðfk‚ {kxu™k ‚tþkuÄ™ku{kt {krn2 nŒk
yux÷wt s ™rnt yk {kxu Œu{ýu ƒ™kðu÷k y™uf ‚kÄ™ku™u ƒkuÍ ‚kÄ™kuÚke yku¤¾ðk{kt ykðu
Au. ¼k2Œ™u yýwÞwøk{kt ÷E s™k2 zku.nku{e ¼k¼k ¼k2Œ™k {nk™ ði¿kkr™f nŒk.
• zku.rðfú{ ‚k2k¼kE ykÄwr™f ¼k2Œ™k Ëe½oá»xk yuðk ði¿kkr™f nŒk su{ýu ¼k2Œ™k 5úÚk{
W5økún ykÞo¼è™u ytŒr2ûk{kt {wfðk™wt fkÞo fÞwo yu {nk™ Wãkuøk5rŒ 5ý nŒk. Œu{ýu
y™uf Wãkuøkku™e MÚkk5™k f2e nŒe. Œuyku ykE.yu™.‚e.yku.yu‚.5e.yu.yk2. y™u Ä
yuxkur{f yu™So fr{þ™™k yæÞûk5Ëu 2ne [qfÞk nŒk.
• ¼k2Œ™k 5qðohk»xÙ5rŒ y™u {nk™ {nk™ ði¿kkr™f zku.yu.5e.su. yçËw÷f÷k{u
yu‚.yu÷.ðe.-3 ™k{™k 5úûku5kMºk™wt ‚so™ f2e 2kurnýe W5økún™u ¼ú{ýfûkk{kt {wfðk™wt
fkÞo fÞwot. Œuyku ze.yk2.ze.yku.™k r™Þk{f 5ý 2Ìkk. Œu{ýu 5]Úðe, rºkþq÷, ykfkþ, ™køk
y™u yrø™ suðk 5kt[ r{‚kE÷ 5úkusufx 5qýo f2kÔÞk. ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5ý ¼k2ŒeÞ Þwðk™ku
{kxu Œuyku 5uú2ýk{qrŒo økýkÞ Au.
‚ºkktŒ MðkÎÞkÞ
1. rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ûkuºku søkËeþ[tËÙ ƒkuÍ™wt 5úËk™ MÃkü f2ku.

2. ¼k2Œ™u ‚w52 LÞwrf÷Þ2 5kð2 ƒ™kððk {kxu zku. nku{e su. ¼k¼kyu f2u÷ 5úÞí™ku™e ™kuÄt f2ku.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
3. zku. ‚e. ðe. 2k{™ fuðe 2eŒu {k™r‚f þÂõíkyku™k rðfk‚Úke rð¿kk™™k {nk™ r‚jktŒku
2[ðk{kt ‚V¤ ÚkÞk nŒk Œu ‚{skðku.
4. zkuu. f÷k{™wt Sð™ ¼k2Œ™e ‚k[e ¼kð™k™wt 5úrŒf Au yk rðÄk™ ‚rðMŒ2 [[kuo. LkkUÄ
17.1
1. nku{e su. ¼k¼k
2. økrýŒþkMºk
3. økrýŒ™k ƒk2™ku÷e ytfku 52 f2u÷ ‚tþkuÄ™5ºk
4. S.yu[.nkzeo
5. E.‚.1930{kt
6. ‚{wËÙ™k ðkË¤e f÷2u
7. yuf fý 5úfkþ™k rf2ýku™u rð¼kSŒ f2u Au.
8. rð¼krsŒ 5úfkþ ƒu 2u¾kyku{kt ‚{ktŒ2u 5úfkþ 5kÚk2u Au.
9. yk yýwyku ¼uøkk {¤e™u 5úfkþ‚t2[™k WËT½krxŒ f2u Au.
10. Œu{™k ‚tþkuÄ™5ºk E÷ufxÙku{uø™urxf 2urzÞuþ™ yuLz 5ku÷2kEÍuþ™Úke
11. søkËeþ[tËÙ ƒkuÍ
12. Akuzðk™k ‚uLxe{ex2™ku 10 ÷k¾{kt rnM‚k™ku rðfk‚
13. søkrËþ[tËÙ ƒkuÍ
17.2
1. ƒúñktzeÞ rf2ýkuí‚øko
2. xkxk ELMxexÞqx ykuV VLzk{uLx÷ 2e‚[o(xe.ykE.yuV.yk2.)
3. yÃ‚2k
4. ƒúñktzeÞ rf2ýkuyu ƒkÌk søkkyuÚke ykðŒkt Wsko™k rƒtËwyku Au.

rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfe
5. Œu{ýu ÷~f2e ƒkƒŒku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ [esku™wt Wí5kË™ f2ðk™wt þYt fÞwot ŒÚkk 2kuøkku™u ™kÚkðk
5u™eþe÷e™ y™u yuLxeƒkÞkuxef Ëðkyku™wt ¼k2Œ{kt Wí5kË™ f2kððww þYt f2kÔÞwt.
LkkUÄ 6. ÚkwBƒk Efðuxku2eÞ÷ 2kufux ÷kuL[etøk Mxuþ™

7. 5]Úðe, rºkþq÷, ykfkþ, ™køk y™u yrø™
8. Œu{ýu fur÷5‚o™wt ðs™ [k2 rf÷kuøkúk{Úke ½xkze {kºk 400 økúk{ f2ðk{kt ‚V¤Œk {u¤ðe.

¼khík{kt rþûký {kuzâw÷ - 7
rþûký
LkkUÄ
18
¼k2Œ{kt rþûký
yíÞk2‚wÄe Œ{u ‚tMf]rŒ™k rðr¼L™ ÏÞk÷kuÚke {krnŒøkk2 ÚkÞk Aku su{ fu f÷k, MÚkk5íÞ,
Ä{o y™u rð¿kk™. ‚tMf]rŒ™wwt yLÞ yuf {níð5qýo ytøk yu rþûký 5ý Au. 52tŒw rþûký yux÷u þwt Œ{u
fne þfku fu rþûký yux÷u þk¤k{kt fu 5wMŒfku îk2k ftEf þe¾ðwt Œu skufu ytþŒ: ‚k[wt Au. rþûký yu
þe¾ðk™ku y™w¼ð Au. 52tŒw þe¾ðwt yu Sð™¼2 [k÷Œe 5úrfúÞk Au. þe¾ðk™e fux÷ef 5jrŒyku
ykfrM{f fu 5úkf]rŒf nkuÞ Au. 52tŒw þiûkrýf y™w¼ð yu 5qðor™Äko2eŒ y™u nuŒw‚¼2 [k÷Œe 5úrfúÞk
Au. su{kt ðŒo™ y™u ÔÞÂõíkøkŒ yu{ ƒt™u ƒkƒŒku™ku yÇÞk‚ ÚkkÞ Au. Œ{u yk 5úf2ý{kt ykðk s
y™w¼ð{ktÚke 5‚k2 Úkþku. þwt Œ{™u Œu skýe™u yk&[Þo ÚkÞwt fu rþûký ‚tMf]rŒ ‚kÚku fE 2eŒu ‚tf¤kÞ
Au. ‚tMf]rŒ yu yufrºkŒ y™w¼ð™ku ‚{wå[Þ Au y™u ykøk¤™e 5uZeyu {u¤ðu÷ rMkÂæÄyku 5Ae™e
5uZeyku™u y5kŒe 5úrfúÞk Au. su ‚{ks{kt r™2tŒ2 [k÷u Au. ‚tMÚkkøkŒ 5úrfúÞk{ktÚke 5‚k2 ÚkE ‚k{wrnf
2eŒu y™w¼ð 5k{e r‚rjyku {u¤ððk™e rfúÞk™u yk5ýu rþûký fne þfeyu yux÷u rþûký™ku yÚko
{kºk yuf 5uZe ƒeS 5uZe™u ‚kt‚f]rŒf {kLÞŒkyku y™u rð[k2ku yk5u Œux÷ku s ™Úke. 52tŒw Œu yk
‚ktMf]rŒf {kLÞŒk™u ykfk2 yk5ðk™wt y™u Œu ‚tMf]rŒ™ku yuf ½xf ™ ƒ™u íÞkt ‚wÄe {ÚÞk 2nuðk™wt
‚k{ÚÞo Au. ‚tMf]rŒ{kt yðŒk 52eðŒo™ku™e y‚2 þiûkrýf 5jrŒyku 52 5ý 5zu Au. yk 5úf2ý{kt
Œ{u [kuff‚ rþûký 5jrŒyku™wt {qÕÞktf™ f2e þfþku y™u ¼k2Œ{kt Auf 5úk[e™ fk¤Úke y5kŒk
rþûký y™u ‚{ks{kt rþûký™k 5ú[÷™™u skýe ‚{S þfþku.
nuŒwyku

• ¼k2ŒeÞ ErŒnk‚™k 5úk[e™, {æÞ y™u ykÄwr™ffk¤{kt rþûký™wt MðY5 ‚{S þfþku.
{kuzâw÷ - 7 ¼khík{kt rþûký
rþûký
• si™ y™u çkkiæÄÄ{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rþûký 5jrŒyku™wt 5úËk™ ‚{S þfþku.
• ‚{ks{kt Mºkeyku™wt þiûkrýf MŒ2 skýe þfþku y™u Œu™u {w÷ðe þfþku.
LkkUÄ • þiûkrýf ƒkƒŒku{kt rËÕne ‚ÕŒ™Œ™k ‚{Þ{kt ÷uðkÞu÷k fux÷kf 5øk÷ktyku rðþu {krnŒe
{u¤ðe þfþku.
• rþûký™u ðÄw Œkrfof ƒ™kððk™k {kuøk÷ þk‚fku™k 5úÞí™ku™u rƒ2Ëkðe þfþku.
• ‚ktMÚkkr™ffk¤(rƒúxeþfk¤) Ë2r{Þk™ ykÄwr™f rþûký™k Vu÷kðk™wt r™2eûký f2e þfþku.
• MðŒtºkŒk5úkrÃŒ ƒkË ¼k2Œ{kt 5kÞk™k rþûký, Wå[ rþûký y™u 5úkiZ rþûký ûkuºku ÚkÞu÷k
{níð5qýo 5úÞí™ku™u ‚{S þfþku.
18.1 5úk[e™ ‚{Þ{kt rþûký
18.1.1 ðirËf fk¤
5úk[e™ ¼k2Œ{kt rþûkfku™u økwY fnuðk{kt ykðŒk su 5kuŒk™k rðãkÚkeoyku™u ¼uøkk f2e Œu{™e
‚kÚku s Œu{™k fwxƒ
tw ™k ‚ËMÞ ƒ™kðe ¿kk™ yk5ðk™wt fkÞo f2Œk. yk MÚk¤™u økwYfw¤ fnuðkŒw.t økw2fw ¤
w ™wt
fkÞo ½2u÷w þk¤k suðwt nŒwt. yk©{{kt ƒk¤fku økw2w™k nkÚk ™e[u ÔÞÂõíkøkŒ ‚q[™kyku™wt 5k÷™ f2e
þe¾ðk™wt y™u rðf‚ðk™wt fkÞo f2Œk. {kux¼u køku rþûký Wå[ ¿kkrŒyku™u s yk5ðk{kt ykðŒw.t økw2rw þ»Þ
52t52k y™w‚k2 rþûkf y™u rðãkÚkeo ðå[u yuf rðrþü ‚tƒtÄ ƒtÄkŒku. þe¾ðk™e 5jrŒ™e þYykŒ
Äkr{of 5úkÚko™kykuÚke ÚkŒe. W5™Þ™ ‚tMfk2 yk5e rþûký™e þYykŒ f2kððk{kt ykðŒe. rþûký{kt
‚k{kLÞŒ: {kir¾f 5jrŒyku™ku W5Þkuøk ÚkŒku. ðuË y™u Ä{o‚wºkku 5qýo fu ytþŒ: ÞkË 2k¾e™u ŒiÞk2
f2ðk{kt ykðŒk. ÔÞkf2ý, ŒfoþkMºk y™u Œíð¿kk™™w yæÞÞLk 5ý f2kððk{kt ykðŒwt nŒwt. {iºkuÞ™e
WÃkrLk»kË yk ‚tË¼uo 5úfkþ 5kzŒk sýkðu Au fu ¿kk™ yu þe¾u÷ rðãk, r[tŒ™ y™u Œ5™wt 5r2ýk{ Au.
ykí{rð&÷u»ýk yux÷u ‚íð™ku Mðk¼w™ð, {™™wt þwræÄf2ý y™ ykí{k™ku ‚tŒkuøkk suðk Œƒffkyku
rþûký ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k 2nuŒk. Wå[Œ{ ¿kk™5úkrÃŒ™k {kæÞ{ Œ2efu Mðrþûký™e 5jrŒ yk ‚{Þ{kt
©uc økýðk{kt ykðŒe. ŒiŒ2eÞ WÃkrLk»kË{kt sýkÔÞk 5ú{kýu ðYý™k 5wºk ¼]økw Œu{™k r5Œk™u ƒúkn{ý™ku
yÚko 5qAu Au íÞk2u Œu{™k r5Œk Œu™u æÞk™ îk2k 5kuŒk™e skŒ{kt s þkuÄðk™ku W¥k2 yk5u Au.
18.1.2 {kiÞofk¤
{kiÞo y™u {kiÞoÞwøk 5Ae™k ‚{Þ{kt ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt {níð5qýo 52eðŒo™ku ykÔÞk y™uf
þnu2ku ðu5k2e fuLËÙku, ðu5k2e ‚{wËkÞku ‚{ks{kt {níð™k MÚkk™ 52 ƒu‚ðk ÷køÞk. 52eýk{u
ðu5k2eyku™u rþûký yk5ðk™e fux÷ef rþûký 5jrŒyku™ku ykrðMfk2 yk ‚{Þ{kt ÚkÞku. skufu yk
rþûký fuLËÙku{kt Œu{™u Œfr™fe rþûký y5kŒwt y™u ¾ký, ÄkŒwrð¿kk™, ‚wÚkk2efk{, ðýkxfk{ y™u

rþûký
zkE ƒ™kððk™wt rþûký yk5ðk{kt ykðŒwt. {fk™ku y™u MÚkk5íÞ{kt ™ðe™ 5jrŒyku yrMŒíð{kt
ykðe. þnu2e Sð™™ku WË¼ð ÚkŒkt ™ðe™ þnu2e MÚkk5íÞf¤k rðf‚e. þknwfk2ku™ 5uZykuyu
¾økku¤rðãk, Œk2kyku™k MÚkk™ suðk rþûký™u ¾wƒ 5úkuí‚kn™ ykÃÞwt su Œu{™u Ë2eÞk{kt rËþk‚q[™
LkkUÄ
{kxu yíÞtŒ W5Þkuøke nŒwt. ¾økku¤ðu¥kkyku y™u ƒúñktz 52 yæÞÞLk f2ðkðk¤kykuyu fk¤ yux÷ufu
‚{Þ™e [[ko™ku yk2t¼ fÞkuo. Œu™kÚke ‚{Þ™wt rŒûý ¿kk™ W¼wt ÚkÞtw su yk 5qðuo™k ¿kk™ f2Œkt swËwt y™u
rðfr‚Œ nŒw.t ðiËfþkMºkûkuºku ykÞwðËou u ÔÞðrMÚkŒ rþûký™wt MðY5 ÷eÄw.t su™u yk5ýu ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk
fneyu Aeyu. yk {kxu MðMÚk þ2e2 2k¾ðk ºký Œíðku™wt ÞkuøÞ ‚{LðÞ sY2e Au Œu{ {™kŒwt.
Ëðkyku Œ2efu W5Þkuøk{kt ÷uðkŒk fwË2Œe Œíðku™wt ¿kk™ y™u Œu™ku W5Þkuøk ¾wƒ Wå[ fûkkyu 5nkutåÞku
nŒku. yk ûkuºku [2f ¾wƒ rðÏÞkŒ ÚkÞk nŒk sÞk2u þMºkrfúÞk{kt ‚w©wŒ ƒnw s skýeŒk nŒk. ËðkþkMºk
52 [2f îk2k 2[kÞu÷ økútÚk [2f‚trnŒk ‚kiÚke ðÄw yrÄf]Œ ƒLÞku nŒku.
[ku¬‚5ýu Œ{u [kýfÞ rðþu skýŒk s nþku su ¾qƒ skýeŒk Œíðr[tŒf, rðîk™ y™u
rþûkf nŒk. Œu{ýu yÚkoþkMºk ™k{™ku {nk™økútÚk 2åÞku nŒku. yÚkoþkMºk{kt 2ksftwð2ku™u fÞk 5úfk2™tw
rþûký yk5ðwt skuEyu. Œu™ku rðøkŒu yÇÞk‚fú{ y™u 5jrŒ yk5ðk{kt ykðe Au. W5™Þ™ ‚tMfk2ƒkË
2ksfw{k2u [k2uÞ ðuËku™ku y™u ðuË ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rð¿kk™™tw yæÞÞLk f2ðwt skuEyu. yux÷tws ™rnt
Œu{ýu ŒfoþkMºk, yÚkoþkMºk y™u hkßÞþkMºk™wt yæÞÞLk 5ý f2ðwt skuEyu. Œu ‚{Þu rþûký {q¤Œ:
ðŒo{k™ rþûký f2Œkt ½ýwt swËwt nŒwt. 2k{kÞý{kt Ä™wðuoË, ™erŒþkMºk, nkÚkeyku y™u 2Úkfk2ku {kxu™e
rþûkk, yk÷uÏÞk y™u ÷uÏÞk(2tøkf{eoyku y™u ÷u¾kfk2ku {kxu™e rþûkk), ÷kt½ýk(fwËðk™wt rþûký)
y™u Œi2ýk(Œ2ðk™wt rþûký)™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su 2ksfw{k2ku™u rþûký™k ¼køkY5u þe¾ððk{kt
ykðŒwt.
18.1.3 økwÃŒfk¤
økwÃŒfk¤{kt si™ y™u çkkiæÄ rþûký 5jrŒyu rþûký™u swËe s rËþk yk5e. çkkiæÄ ‚kÄwyku
rðãkÚkeoyku™u 10 ðøkko {kxu rþûký yk5ðk™e ÔÞðMÚkk f2Œk. þYykŒ™e 5jrŒ {kir¾f 2nuŒe y™u
fú{þ: ðkt[™ y™u ÷u¾™™e 5úð]r¥kyku™ku yk2t¼ ÚkŒku. Œuyku 5wMŒfk÷Þku 2k¾Œk su{kt {níð5qýo
nMŒ5úŒku y™u Œu™e ™f÷ku™ku ‚tøkún 2nuŒku. [e™ y™u Ërûký 5qðeoÞ yurþÞk{ktÚke ykðk çkkiæÄ
rðãkfuLËÙk{u kt rþûký ÷uðk {kxu rðãkÚkeoyku ykðŒk. çkkiæÄ rðãkÄk{ku™u 2ksk îk2k ŒÚkk Ä™kZÞ ðu5k2eyku
îk2k ™kýktfeÞ ÷k¼ fu y™wËk™ yk5ðk{kt ykðŒkt. Œuyku 5úkËurþf y™u ƒnk2™k rðîk™ku™u yk{tºký
yk5Œk. VkrnÞk™ ™k{™k [e™e Þkºkeyu 5kxr÷5wºk{kt çkkiæÄ Ä{o™wt ¿kk™ ÷uðk ½ýkt ð»kkuo rþûký 5úkÃŒ
fÞwo nŒwt. 5kxr÷5wºk r‚ðkÞ ðk2ký‚e, {Úkw2k, Wssi™ y™u ™kr‚f çkkiæÄrðãk fuLËÙ{kt skýeŒk
ƒLÞk nŒk. ™k÷tËk rð&ðrðãk÷Þ Œu™k Wå[Œ{ Äku2ýkuÚke y™u rðîŒk‚¼2 yÇÞk‚fú{kuÚke ‚{økú
yurþÞk{ktÚke skýŒwt ƒLÞwt nŒwt. ðuËktŒ Œíð¿kk™, 5w2kýrðãk, {nkfkÔÞku, ÔÞkf2ý, ŒfoþkMºk,

rþûký
¾økku¤þkMºk, ðiËfþkMºk suðk rð»kÞku ¼ýkððk{kt ykðŒk. {kæÞ{™e ¼k»kk ‚tMf]Œ 2nuŒe. si™
rðãkfuLËÙku{kt 5ý ykrË5ðo™k y™u ÞþrŒ÷fk suðk ‚tMf]Œ ‚krníÞ™ku yÇÞk‚ f2kððk{kt ykðŒku.
rþûký skýeŒwt ÚkŒkt si™rðãk fuLËÙku{kt 5úkf]Œ y™u yLÞ 5úkËurþf ¼k»kkyku suðe fu Œr{÷ y™u fL™z™u
LkkUÄ
MÚkk™ yk5ðk{kt ykÔÞwt. si™ y™u çkkiæÄ Ä{o™k 5wMŒfk÷Þku{kt 5k{ð]ûk™k 5ktËzkyku 52 ÷¾kÞu÷
rþûký™e rðøkŒku {¤e ykðe Au. su™u økútÚk fnuðk{kt ykðŒk. Äe{u Äe{u si™ y™u çkkiæÄ rðãk fuLËÙku™u
hkßÞ Œ2VÚke {¤Œe ykðf ƒtÄ ÚkŒkt Œu{™wt 5Œ™ ÚkÞwt. ƒúkñýku îk2k MÚk5kÞu÷ {X çkkiæÄ y™u si™
{Xku™e su{ rþûký fuLËÙ Œ2efu [k÷Œkt nŒk. Œu{™wt fkÞo yk©{{kt 2ne rðãkÚkeoyku™u rþûký yk5ðk
suðwt nŒwt.
18.1.4 økwÃŒfk¤ 5Ae™ku ‚{Þ
n»ko™k ‚{Þ{kt f÷k y™u ‚tMf]rŒ Wå[Œ{ rþ¾2u 5nkutåÞk nŒk. Œu™u Œ{k{ 5úfk2™k rþûký™u
5úkuí‚kn™ ykÃÞw nŒwt. {trË2ku y™u {Xku{kt rþûký y5kŒwt. Œûkrþ÷k, Wssi™, økÞk y™u ™k÷tËk Wå[
rþûký™k {níð5qýo fuLËÙku nŒk. nÞwyu™&ðktøk ™k{™k [e™e ƒkiræÄfu ™k÷tËk{kt çkkiæÄ Ä{o™ ÷økŒe
nMŒ5úŒku™wt yæÞÞLk f2ðk ½ýkt ð»kkuo rðŒkÔÞk nŒk. þe÷¼ËÙ ™k{™k rðÏÞkŒ rðîk™ yk
rð&ðrðãk÷Þ™k ðzk nŒk.
7{e y™u 8{e ‚Ëe{kt {nkþk¤kyku su™u ½xefkyku Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au Œuðe {trË2{kt
[k÷Œe þiûkrýf ‚tMÚkkyku™ku WËÞ ÚkÞku. yk ½xefkyku ƒúkñýeÞ rþûký 5jrŒyku™k fuLËÙku nŒe. su{kt
rþûký™wt {kæÞ{ ‚tMf]Œ nŒe. {trË2{kt [k÷Œe yk {nkþk¤kyku{kt Wå[ðøkkuo™u 5úðuþ y5kŒku. su{™u
rîs fnuðk{kt ykðŒk. ‚tMf]Œ ¼k»kk {kæÞ{ Œ2efu nkuðkÚke ‚k{kLÞ ÷kufku Œu™kÚke Ëq2 2nÞk nŒk.
rþûký W5÷k ðøko™k ‚{ks 5w2Œwt skýufu {ÞkorËŒ ÚkE økÞwt.
18.2 rþûký™k nuŒwyku
5úk[e™ ¼k2Œ{kt rþûký™ku nuŒw ÔÞÂõíkøkŒ rðfk‚™ku nŒku. rðãkÚkeo™k ÔÞÂõíkíð™ku ‚t5qýo
rðfk‚ yu Œu{™wt æÞuÞ nŒwt. yk nuŒw ‚kÚku y5kŒwt rþûký Œu™k rðfk‚ y™u ykí{¾kus™u rðr¼L™
5úrðrÄyku, r™Þ{ku y™u 5jrŒyku ‚kÚku ‚ktf¤Œwt nŒwt. yuðtw {k™ðk{kt ykðŒwt fu {Lkw»Þ™ku rðfk‚
Œk÷e{ƒæÄ 2eŒu y™u ‚tMÚkkfeÞ Äku2ýu yk5ðk{kt ykðu Œku ¿kk™‚¼2 ÚkkÞ Au. yk ¿kk™ Œu™k ‚so™kí{f
‚k{ÚÞo™wt ãkuŒf nŒwt. {™™þrfŒ yu rð[k25úrfúÞk™ku r‚jktŒ nŒku su rð»kÞ 52™k rð[k2 f2Œk ðÄw
{níð™ku nŒku. yux÷u rþûký™ku {w¤¼qŒ rð»kÞ {Lkw»Þ™wt {™ MðÞt nŒwt.
18.3 rð»kÞku
¿kk™™u ‚tƒtrÄŒ rð¿kk™ku suðk fu ÄkŒwrðãk, Etxku ƒ™kððk™e 5jrŒ, ÷kËeyku ƒ™kððk™e
5jrŒ, 5úËuþ™tw {k5™ y™u sÚÚkk™wt Ë¤ {k5™ suðk rð»kÞku 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ÏÞkrŒ 5kBÞk nŒk.

rþûký
5&[kË ðirËf ‚{Þ{kt ËkfŒ2eûkuºku ði¿kkr™f 5jrŒ™ku rðfk‚ ÚkÞku. Œûkrþ÷k y™u ðk2ký‚e suðk
{nk™ þiûkrýf fuLËÙku{kt ðiËfþkMºk fuLËÙ™wt MÚkk™ Ä2kðŒku. [2f‚trnŒk y™u ‚w©wŒ‚trnŒk suðk Wíf]ü
fkÞkuo yk ûkuºku ÚkÞk. ‚w©Œw îk2k þkuÄkÞu÷ þMŒrfúÞkyu r[rfí‚k 5jrŒ™u {níð5qýo rð¼køkku{kt rð¼kSŒ
LkkUÄ
fÞwot. økrýŒ{kt ytføkrýŒ, ƒesøkrýŒ, ¼qr{Œe, ¾økku¤þkMºk y™u sÞkurŒ»krðãk™ku ‚{kðuþ ÚkŒku
nŒku. ðu5k2 y™u ðkrýsÞ{kt 2‚™u fk2ýu ytføkrýŒ ¾kM‚w rðfMÞw nŒwt. ykÞo¼èu økrýŒþkMºk 52
2[u÷ ykÞo¼x]eÞ økútÚk økrýŒ{kt ‚kiÚke Wíf]ü 5úËk™ økýkðe þfkÞ. ƒúkn{ýðkËe ytÄ©ÎÄk nuX¤
¾økku¤þkMºk ËƒkE økÞtw nŒwt. ‚qÞor‚jktŒ ™k{™ku {níð5qýo økútÚk ¾økku¤þkMºk™wt ði¿kkr™f yæÞÞLk
f2Œku y™u [ku¬‚ r™2eûký 5jrŒyku Ä2kðŒku nŒku. fktMÞ y™u Œk{ú suðe ÄkŒwyku Auf r‚tÄw¾eý
‚ÇÞŒkÚke skýeŒe ƒ™u÷e nŒe. su Œu{™k 2‚kÞýþkMºk y™u ÄkŒwrð¿kk™™k rðfr‚Œ ¿kk™™wt ãkuŒf
nŒe. [k{zk™e ðMŒwyku ƒ™kððk™e 5jrŒ, zkE ƒ™kððk™e 5jrŒ suðe 5jrŒyku yk ‚{Þ{kt
rðf‚e.
18.4 ¼k»kk
5úk[e™ ¼k2Œ{kt ‚tMf]Œ ¼k»kk™wt ykøkðwt MÚkk™ 2nu÷wt Au. Œu ƒúkn{ýrðãk™wt {kæÞ{ nŒe.
Wå[ðøko™k ÷kufku ŒÚkk rntËw þk‚™fŒkoyku y™u 2ksË2ƒk2eyku ‚tMf]Œ ¼k»kk™wt yæÞÞLk f2Œk.
çkkiæÄÄ{o™k WËÞÚke 5úkf]Œ ¼k»kk rðfk‚ 5k{e. su ‚k{kLÞ ÷kufku™e ¼k»kk ƒ™e. {nk™ {kiÞo ‚{úkx
yþkuf 5kuŒk™k yr¼÷u¾ku{kt 5úkf]Œ ¼k»kk™ku 5úÞkuøk f2Œk nŒk. yu ƒnwt 2‚5úË y™u ™kutÄ™eÞ ƒkƒŒ
Au fu ‚tMf]Œ ™kxfku{kt Mºkeyku y™u r™B™ [r2ºk ¼sðŒk f÷kfk2ku 5úkf]Œ ¼k»kk ƒku÷Œk. 5úkf]Œ{ktÚke
5k÷e ¼k»kk™ku sL{ ÚkÞku. çkkiæÄ Ä{o™wt {níð5qýo ÷u¾™fkÞo 5úkf]Œ y™u 5k÷e ¼k»kk{kt ÚkÞwt nŒwt. Œku
fux÷wtf ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt 5ý ÷¾kÞwt nŒwt. økws2kŒ y™u 2ksMÚkk™{kt ð‚Œk si™ Ä{eoykuyu y5¼útþ
™k{™e yLÞ yuf ¼k»kk{kt frðŒkyku™k ‚tøkún rðfr‚Œ fÞko. ÿrðrzÞ™ ¼k»kkyku{kt Œr{÷, Œu÷wøkw,
fL™z y™u {÷Þk÷{™ku ‚{kðuþ ÚkŒku su ¼k2Œ™k Ërûký ¼køk{kt W5Þkuøk{kt ÷uðkŒe. yk ¼k»kkyku{kt
½ýwt ƒÄwt ‚krníÞ yk ‚{Þ{kt 2[kÞwt Au.
5úk[e™ ¼k2Œ{kt ‚kiÚke {níð5qýo y™u WËkn2ýeÞ fne þfkÞ Œuðe ƒkƒŒ ™k÷tËk
rð&ðrðãk÷Þ™e MÚkk5™k nŒe. rð&ðrðÏÞkŒ [e™e {w‚kV2 nÞwyu™~ðktøku ™k÷tËk rð&ðrðãk÷Þ
y™wM™kŒf 5Ëðe yk5Œwt y™u Wå[Œ{ fûkk™wt rþûký y™u ‚tþkuÄ™ f2Œwt rð&ðrðãk÷Þ nŒwt Œuðe
™kutÄ f2e Au. ™k÷tËk Œu™e ðkË-rððkË þk¾kyku(¿kk™ ykÄk2eŒ) {kxu 5ý skýeŒwt nŒwt. yk ðkË-
rððkË yk rð&ðrðãk÷Þ{kt 2nuŒk rðãkÚkeoyku ðå[u [[ko MðY5u f2ðk{kt ykðŒku. 2ksk ƒk÷5wºkËuðu
skðk™k rðãkÚkeoyku {kxu ™k÷tËk{kt yuf {trË2™e MÚkk5™k f2e nŒe. suÚke yk rðãkÚkeoyku íÞkt 2ne
™k÷tËk{kt yÇÞk‚ f2e þfu.

rþûký
LkkUÄ 1. rþûký fuðe 2eŒu ‚tMf]rŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞ Au?

.................................................................................
2. W5™Þ™ ‚{k2t¼ yux÷u þwt ?
.................................................................................
3. 5úk[e™fk¤{kt rþûký™e 5jrŒyku sýkðku.
.................................................................................
4. 5úk[e™fk¤{kt ¼k2ŒeÞku™e ðiËfþkMºkeÞ 5jrŒyku™wt {q¤ Œ5k‚ku.
.................................................................................
5. ƒu yøkíÞ™k ‚krnríÞf fkÞkuo sýkðku su™e 2[™k 5úk[e™ ¼k2Œ™k si™Ä{eoykuyu rþûkýûkuºku
f2e nŒe.
.................................................................................
6. ‚k{kLÞ {ký‚ku 5úk[e™ fk¤{kt rþûkýÚke ðtr[Œ 2nuðk™k fk2ýku™e Œ5k‚ f2ku.
.................................................................................
18.5 {æÞfk¤{kt rþûký
rËÕne ‚ÕŒ™Œ™e MÚkk5™k ÚkðkÚke {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt EM÷k{e rþûký 5jrŒ Ëk¾÷ ÚkE.
ƒøkËkË™k yçƒk‚eyu W¼e f2u÷e 52t52k y™w‚k2 ¼k2Œ{kt rþûký 5jrŒ™ku rðfk‚ ÚkÞku. 52eýk{u
‚{2ftË, ƒw¾k2k y™u E2k™{ktÚke ¼k2ŒeÞ rðîk™ku™u {køkoËþo™ yk5ðk y™uf rþûkýrðËku ¼k2Œ
ykðŒkt. y{e2¾w‚2ku ™k{™k 5úrŒ¼kðk™ rðîk™ yk ‚{Þ{kt ÚkÞk. su{ýu ÷u¾™f÷k™ku rðfk‚
fÞkuo. yux÷tws ™rnt frðŒk 52 {níð5qýo fkÞo fÞwot y™u MÚkkr™f 5r2rMÚkrŒ™u æÞk™{kt ÷E Œu™u y™wY5
™ðe ¼k»kk WË½krxŒ f2e. fux÷kf ‚{fk÷e™ ErŒnk‚fk2ku suðk fu, r{™nkÍ W‚r‚2ks,
rÍÞkWËËe™ ƒ2™e y™u yrVVu ¼k2ŒeÞ rðîk™ku y™u ¼k2ŒeÞ rþûký 5jrŒ 52 ¾kM‚wt ÷¾ký
fÞwot Au.
{ÏŒƒ ™k{™e ‚tMÚkkyku þk¤kfeÞ rþûký yk5Œe sÞk2u {ËuÙMkk ™k{™e ‚tMÚkkyku
Wå[rþûký™k fuLËÙku nŒe. {ÏŒƒ ÷kufku™k Ëk™Úke [k÷Œe ‚tMÚkk nŒe sÞk2u {ËuÙ‚kyku þk‚fku y™u
W{2kyku îk2k [÷kððk{kt ykðŒe. yk ‚{Þu yk5ý™u A sux÷e rðr¼L™ 5úfk2™e ‚tMÚkkyku skuðk
rþûký
{¤u Au. su{kt 1. yuðe ‚tMÚkkyku su þk‚fu y™u W{2kykuyu þY f2e nkuÞ. 2. yuðe ‚tMÚkkyku su
ÔÞÂõíkøkŒ 2eŒu fkuE rðîk™u þY f2e nkuÞ y™u hkßÞ Œu™u {ËË f2Œwt nkuÞ. 3. yuðe ‚tMÚkkyku su
{rMsËku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ nkuÞ. 4. yuðe ‚tMÚkkyku su {fƒ2kyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ nkuÞ. 5. yuðe
LkkUÄ
‚tMÚkkyku su ÔÞÂõíkøkŒ 2eŒu rðîk™ îk2k s [÷kððk{kt ykðŒe nkuÞ. y™u 6. yuðe ‚tMÚkkyku su ‚wVe
‚tŒku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ nkuÞ. ykðe rðÏÞkŒ {ËuÙ‚kyku{kt {iÍe, ™k‚e2e y™u rV2kuÍe rËÕne{kt ykðu÷e
nŒe. Œku rƒz2{kt {n{tË økðk™u yuf {ËuÙ‚k™e MÚkk5™k f2e nŒe. y™u VŒu5w2 r‚fúe ¾kŒu yƒw÷VÍ÷u
f2u÷e {ËuÙ‚k™e MÚkk5™k™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. rþ2Œ-E-rV2kuÍþkne ™k{™ku økútÚk Œu ‚{Þ{kt
¼ýkððk{kt ykðŒk [kiË rð»kÞku™e Aýkðx f2u Au. su{kt LÞkÞ 5jrŒ, ‚{Þ™wt 5úƒtÄ™, fw2k™
ðkt[™™e 5jrŒ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
EM÷k{e rþûký 5jrŒ™wt {wÏÞ ÷ûký yu nŒwt fu Œu ¼kð™kí{f 2eŒu 52t52kðkËe nŒwt y™u
yÇÞk‚fú{™e árüyu Äkr{of nŒwt. yÇÞk‚fú{™u ƒu rð¼køk{kt ðnut[ðk{kt ykÔÞku nŒku. 1.
52t52køkŒ({™fw÷Œ) y™u 2. Œkrfof({fw÷Œ) rð¿kk™ku. 52t52køkŒ 5jrŒ{kt fkÞËku, ErŒnk‚
y™u ‚krníÞ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. sÞk2u Œkrfof rð¿kk™ku{kt ŒfoþkMºk, Œíð¿kk™, ðiËf, økrýŒ y™u
¾økku¤þkMºk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. 5AeÚke Œkrfof rð¿kk™ku 52t52køkŒ þkMºkkuÚke ðÄw {níð 5kBÞk.
52t52køkŒ rð»kÞku {kuxu ¼køku EÕŒwrí{þ(E.‚.1210 Úke1236)Úke r‚ftË2 ÷kuËe(E.‚.1489Úke
1517 ‚wÄe) 5ú¼kðe 2nÞk. r‚ftË2 ÷kuËeyu ƒu ¼kEyku þu¾ yçËw÷k y™u þu¾ yrÍÍqÕ÷k™u
{wÕŒk™Úke rËÕne rþûkýûkuºku ™ðe™ef2ý f2ðk yk{trºkŒ fÞko íÞk2Úke rþûkýûkuºku {níð5qýo
5r2ðŒo™ku™e þYykŒ ÚkE. yk ƒt™u rþûkýþkMºkeykuyu Œíð¿kk™ y™u ŒfoþkMºk™u yÇÞk‚fú{{kt
‚{krðü fÞko.
{nk™ {wøk÷ku™k ‚{Þ{kt rþûký 5jrŒ :
rþûký™e ƒkƒŒ{kt {wøk÷ ‚{Þu {níð5qýo 5úËk™ fÞwo Au. {wøk÷ ‚{úkxku þe¾ðk™e f¤k™u
¾qƒ 5uú{ f2Œk. ŒuÚke Œu{™u rþûký™ku ÔÞk5 ðÄk2ðk y™uf 5øk÷kt ÷eÄkt. Œu{ýu 5kXþk¤kyku,
rðãk5eXku, {fŒƒku y™u {ËuÙ‚kyku™e {kuxk5ú{ký{kt MÚkk5™k f2e rþûký™ku ÔÞk5 ðÄkÞkuo. yfƒ2
þiûkrýf ‚tMÚkkyku™u y™wËk™ yk5Œk nŒk. sk{k {rMsË™e 5k‚u Œu{ýu yuf {nkþk¤k 5ý þY
f2kðe nŒe. Œu ‚{Þu rþûký yu hkßÞ™ku rð»kÞ økýkŒku ™net. ‚k{kLÞ 2eŒu {trË2 y™u {rMsËku{kt
rþûkýfkÞo ÚkŒwt nŒwt y™u Œuyku þk‚fku™k Ëk™ 52 ykÄk2eŒ nŒk. Ä™kZÞ ÷kufku y™u ËkŒkyku Œu{™u
Ëk™ yk5Œk. {trË2ku{kt ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt y™u {rMsËku{kt Vk2‚e ¼k»kk{kt rþûký y5kŒwt. Mºkeyku™k
rþûký {kxu fkuE ÔÞðMÚkk f2ðk{kt ykðŒe ™net. 2ksðe fwxwtƒ™e Mºkeyku y™u Ä™kZÞ fwxwtƒku™e
Mºkeyku ½2{kt s rþûký ÷uŒe nŒe.
{wøk÷ þk‚fku ‚krníÞ y™u rþûký™k 5w2MfŒko nŒk. Vk2‚e y™u rntËe ¼k»kk™k ‚{LðÞÚke
WËwo suðe ¼k»kk™ku WËÞ ÚkÞku. yk WËÞ Œwfo {wrM÷{ku y™u ¼k2ŒeÞku ðå[u ÷ktƒk ‚{Þ ‚wÄe™k ‚t5fo™u
rþûký
yk¼k2e nŒku. ƒkƒ2u ŒwÍwf-E-ƒkƒ2e ™k{u ykí{fÚkk ÷¾e nŒe. nw{kÞwyu økrýŒ, ¾økku¤þkMºk
y™u ¼qøkku¤ suðk rð»kÞku™u rËÕne{kt [k÷Œe {ËÙu‚kyku{kt MÚkk™ y5kÔÞw nŒwt. Œu™k yk fkÞoÚke
rþûkýûkuºk{kt ÔÞk5u÷ 5qðoøkún Ëq2 ÚkÞk y™u y™uf rntËwyku Vk2‚e ¼k»kk™wt yæÞÞLk f2ðk 5úkuí‚krnŒ
LkkUÄ
ÚkÞk. yux÷wt s ™rnt ‚tMf]Œ{ktÚke Vk2‚e ¼k»kk{kt {kuxk 5ú{ký{kt ¼k»kktŒ2fk{ ÚkÞwt. yfƒ2u
™k{k5jrŒ, sknu2ðneðx, ¼q{eŒe suðk rð»kÞku [÷kðŒe ‚tMÚkk™e 5kuŒk™k 2ks{nu÷ 5k‚u MÚkk5™k
f2e nŒe. Œu skŒu yk fkÞoþk¤k™wt r™2eûký f2ðk sŒk Œuýu Ä{or™25uûk y™u ði¿kkr™f rþûký5jrŒyku
rðfk‚ fÞkuo. su YrZ[qMŒ ƒkƒŒku™u ™fk2Œe nŒe. yfƒ2™wt yk fkÞo ‚Ëeyku ‚wÄe [k÷Œw 2nÞwt.
18{e ‚Ëe{kt fux÷kf W{2kðkuyu ¼k2Œ{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷e 5r&[{e rþûký5jrŒ™ku rð2kuÄ fÞkuo. yk
5jrŒ fwŒwn÷ð]r¥k, r™2eûký5jrŒ, Œ5k‚ y™u 5úÞkuøk™k 5kÞk 52 W¼e nŒe. {wrM÷{ rþûký5jrŒ
su {ËuÙ‚kyku{kt [÷kððk{kt ykðŒe nŒe. Œu{kt [[ko, ÷u¾™ y™u ÞkËþrfŒ™u {níð yk5ðk{kt hk»xÙ - hk»xÙ
ykðŒwt nŒwt. yfƒ2 y™uf rðîk™ku™u 5úkuí‚krnŒ f2™k2 ‚{úkx nŒku. ykðk rðîk™ku{kt yƒw÷VÍ÷,
ViÍe, 2ksk xkuz2{÷, rƒ2ƒ÷ y™u 2rn{™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk rðîk™ku Œu™k 2ksË2ƒk2™k
™ð2í™ku{kt ‚{krðøkx nŒk. su{ýu ‚tMf]rŒ y™u rþûký™k rðfk‚ y™u ÔÞk5 {kxu yfƒ2™u {ËË
f2e nŒe.
1. {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ fE ‚tMÚkkyku þk¤kfeÞ rþûký ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ nŒe?

.................................................................................
2. {æÞfk¤{kt {ËuÙ‚kyku™wt 2k¾2¾kð fkuý f2Œwt nŒwt?
.................................................................................
3. {æÞfk¤™e 5úÏÞkŒ {ËuÙ‚kyku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
4. EM÷k{e rþûký 5jrŒ™k {wÏÞ ÷ûkýku™e [[ko f2ku.
.................................................................................
5. {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ 5r&[{™k 2k»xÙkuyu fuðk 5úfk2™e rþûký 5jrŒ y5™kðe nŒe.
.................................................................................
6. yfƒ2u rþûkýûkuºku 52eðŒo™ ÷kððk {kxu fuðk 5øk÷kt ÷eÄkt.
.................................................................................
rþûký
18.6 ykÄwr™f ¼k2Œ{kt rþûký:
18.6.1 18{e ‚Ëe : ykÄwr™f fk¤™ku 5úk2t¼
¼k2Œ™wt ‚k{krsf Sð™ skuŒkt y™uf 52t52køkŒ 5jrŒyku îk2k rþûký 5úð]r¥kyku [k÷Œe LkkUÄ
2ne nŒe. Œûkrþ÷k, ™k÷tËk, rðfú{þe÷k, søkËË÷, ð÷¼e y™u fkt[e suðe {nk™ ‚tMÚkkykuyu
‚Ëeyku ‚wÄe rþûký™e ‚uðk ‚w5u2u yk5e. ƒeS Œ2V EM÷k{™k ykøk{™Úke {wrM÷{ 2kskyku y™u
W{2kðkuyu EM÷k{e rþûký 5jrŒ™ku rðfk‚ fÞkuo. rnLËw ð‚rŒ {kuxk 5ú{ký{kt nkuðk™u fk2ýu Ëuþe
‚krníÞ y™u þkMºkeÞ fkÞkuo™u rþûký yk5ðk™wt fkÞo Œu{ýu 5ý [k÷w 2kÏÞwt. 1891{kt Úkku{‚ ™k{™k
÷u¾fu ÷ÏÞwt yrntÞk fkuE hk»xÙ ™Úke. sÞkt þe¾ðk 52íðu 5uú{ nkuÞ y™u ‚w‚ss þiûkrýf 5jrŒ
5ú[r÷Œ nkuÞ Œu™k 5ú{kýu ytøkuúskuyu ¼k2Œ{kt 5kÞk™wt y™u Wå[ rþûký yk5ðk™ku 5úÞí™ fÞkuo. yk
5qðuo rþûký ÔÞðnkr2f MðY5 Ä2kðŒwt nŒwt. y™u ‚krníÞ Œíð¿kk™ y™u Ä{o þiûkrýf yÇÞk‚fú{™k
5kÞk{kt nŒk.
÷øk¼øk 150 ð»ko™k ytøkuúsfk¤ Ë2r{Þk™ Œu{ýu y™uf ‚ktMf]rŒf 5úð]r¥kyku™e ‚kÚku þiûkrýf
ƒkƒŒku™ku rðfk‚ f2ðk™wt fkÞo fÞwot. E.‚.1781{kt ðku2™ nurMxtøÍu f÷f¥kk {ËuÙ‚k þY f2e Œu™k
r™¼kð {kxu™k 5úƒtÄ™Úke 5ki2kíÞ rþûký 5jrŒ™u ykøk¤ Ä5kðe. ðneðxe fk2ýku‚2 Œuýu 5úkÚkr{f
rþûký{kt ½ýkt ‚tþkuÄ™ku f2kÔÞk. 1792{kt ðk2ký‚e™k r™ðk‚e y™u ytøkuús sku™kÚk™ ztf™u ‚tMf]Œ
fku÷us™ku 5kÞku ™kt¾e rntËwyku™k ‚nfk2Úke Þw2ku5eÞ™ku™u ‚tMf]Œ þe¾ððk ‚tMÚkk W¼e f2e.
ŒËw52ktŒ r¾úMŒe r{þ™2eykuyu 5k&[kíÞ rþûký 5jrŒ™u ¼k2Œ{kt Ëk¾÷ f2ðk y™uf
þk¤kyku þ2w f2e. Œu{ýu ‚{ks™k 5AkŒðøkkuo™u 5ý yk rþûký{kt Ëk¾÷ fÞko.
18.6.2 19{e ‚Ëe
19{e ‚Ëe™ku 5qðkoÄo þiûkrýfûkuºku 5úÞkuøkþe÷ 2nÞku. EMx ErLzÞk ft5™e™k 1813™k [kxo2
y™w‚k2 ft5™e rþûký 5kA¤ y™u rþûký™e ƒkƒŒku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ 5úrðrÄyku 5kA¤ ðkŠ»kf 1
÷k¾ Yr5Þk™ku ¾[o f2þu. rƒúxeþ ¼k2Œ{kt rð¿kk™™k ¿kk™™ku ÔÞk5 ðÄk2ðk 5ý yk [kxo2{kt
sýkðkÞwt nŒwt. yk ‚{Þu 5ki2kíÞðkËeyku y™u rƒúxeþ2ku ðå[u yðk2™ðk2 rþûký™k {kæÞ{ y™u
Œu™k ÔÞk5 rðþu ‚ŒŒ [[ko [k÷Œe. Auðxu 1835{kt ÷kuzo rð÷eÞ{ ƒurLxf™k ‚{Þ{kt {ufku÷u™e
5jrŒ rþûkýûkuºku Mðefk2ðk{kt ykðe. Œu 5ú{kýu ‚2fk2e y™wËk™ Þw2ku5eÞ™ ‚krníÞ y™u rð¿kk™™k
rðfk‚ {kxu ¼k2Œ{kt yk5ðk{kt ykðþu. ÷kuzo rð÷eÞ{ ƒurLxfu ytøkuúS ¼k»kk™u fkÞko÷Þ™e y™u
‚2fk2e ¼k»kk Œ2efu {kLÞŒk yk5e. ÷kuzo nkrzotøku 1844{kt yuðk ¼k2ŒeÞku™u y™wËk™ yk5ðk™e
þYykík f2e su{ýu ytøkuúS rþûký 5úkÃŒ fÞwot nkuÞ.
E.‚.1854™ku ðwz™ku ¾2eŒku rþûký 5jrŒ™k nuŒwyku MÃkü f2Œku {níð5qýo X2kð nŒku.
rþûký
Œuýu Þw2ku5™e f÷kyku, rð¿kk™, Œíð¿kk™ y™u ‚krníÞ™u ytøkutS yÚkðk ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ¼k»kk{kt
yÇÞk‚ f2kððk™wt X2kÔÞwt. Œuýu yu 5ý fnÞwt fu ¼k2Œ{kt rð&ðrðãk÷Þku™e MÚkk5™k f2ðe skuEyu.
yk ¾2eŒkÚke {wtƒE, {ËÙk‚ y™u f÷f¥kk{kt rð&ðrðãk÷Þku™e MÚkk5™k ÚkE. Œuýu ¾k™øke 5úÞkusfku™u
LkkUÄ
5ý y™wËk™ 5jrŒ{kt ykð2e ÷E rþûký ‚tMÚkkyku W¼e f2ðk y™u rþûkfku™u Œk÷e{ yk5ðk ŒÚkk
Mºkerþûký þ2w f2ðk ykðkn™ ykÃÞwt. E.‚.1857{kt yk5ýu ykøk¤ skuÞwt Œu{ yk s ¾2eŒkÚke
{wtƒE, {ËÙk‚ y™u f÷f¥kk™e Þwr™ðr‚oxeyku MÚk5kE. yk r‚ðkÞ 1882{kt 5tskƒ y™u 1887{kt
y÷knkƒkË rð&ðrðãk÷Þku™e MÚkk5™k ÚkE.
18.6.3 20 ‚Ëe™ku 5qðkoÄo
1901{kt ÷kuzo fÍo™u r™Þk{fku™k 5r2‚tðkË{kt þiûkrýf ‚wÄk2ýk fux÷kf {wÆkyku y{÷{kt
{wfðk sýkÔÞwt. 1904{kt ErLzÞ™ Þwr™ðr‚oxe yufx 5‚k2 f2e Þwr™ðr‚oxe™u fku÷usku™wt r™2eûký
f2ðk. rþûký5jrŒyku{kt ‚wÔÞðrMÚkŒ Vu2Vk2ku f2ðk y™u økwýð¥kk‚¼2 Wå[rþûký W¼wt f2ðk
ykËuþ fÞkuo.
‚ktMÚkkr™f þk‚™ nuX¤ {kuxk ‚{wn™k þiûkrýf 5ú&™ku™u nkÚk 52 ÷uðk{kt ykÔÞk ™nkuŒk.
yk ‚{Þu {kuxu¼køku þnu2ku{kt 2nuŒk Wå[ ðøko™k ÷kufku rþûký {u¤ðŒk. suyku 5úsk y™u þk‚fku ðå[u
{níð5qýo fze ƒ™e 2nuŒk. nkEMfq÷ y™u Þwr™ðr‚oxe fûkkyu 52eûkk 5jrŒ 5ý 5ú[r÷Œ ÚkE. skufu
ytøkuúS rþûkýu ƒnwt {kuxku V2f 5kzÞku ™nkuŒku. þnu2ku{kt økk{zktyku f2Œk rþûký™wt MŒ2 ðÄw ÔÞkÃŒ
nŒwt. yu™ku yÚko yu ÚkÞku fu {kuxk ¼køk™k økk{zktyku rþûkýÚke ðtr[Œ nŒk. skufu ytøkuS rþûký™ku yuf
VkÞËku [ku¬‚ ÚkÞku fu Œu™kÚke rþrûkŒ ÚkÞu÷ku yuf yuðku ðøko ¼k2Œ{kt W¼ku ÚkÞku. suýu 2ksfeÞ ™uŒ]íð
y™u ‚k{krsf ‚wÄk2f Œ2efu™e {níð5qýo ¼qr{fkyku 5w2e 5kze yux÷wt s ™rnt yk s ðøkuo ¼k2ŒeÞ
MðŒtºkŒk ‚tøkúk{™wt 5ý ™uŒ]íð ÷eÄwt. ðŒo{k™5ºkku y™u [ku5k™eÞk îk2k yk s ðøkuo ¼k2Œ™k {kuxk
s™‚{wn™u skøk]Œ f2ðk™ku {níð5qýo 5úÞí™ ykËÞkuo.
18.6.4 ytøkuúS rþûký™e y‚2ku
ytøkuúskuyu ytøkúuS ¼k»kk™u þk¤kyku y™u fku÷usku{kt Ëk¾÷ f2e fk2fw™ku y™u f{o[k2eyku
{u¤ððk™ku 5kuŒk™ku 5úkÚkr{f nuŒw r‚j fÞkuo. Œu™kÚke Œu{™u ðneðxe ƒkƒŒku{kt ‚2¤Œk 5ze. r¾úMŒe
r{þ™2eykuyu 5ý ytøkuúS þk¤kyku™ku rðfk‚ fÞkuo. Œ{u yíÞk2u 5ý Œu ‚{Þu W¼e f2ðk{kt ykðu÷
þk¤kyku™u skuE þfku Aku. rËÕne{kt ykðu÷ fkuLðuLx ykðe s yuf þk¤k Au. su yíÞk2u 5ý ‚wtË2
þiûkrýf fkÞo f2e 2ne Au. y™uf ¼k2ŒeÞku yk 5úfk2™e þk¤kyku{kt 5kuŒk™k ƒk¤fku™u yÇÞk‚ {kxu
{kuf÷Œkt suÚke ‚2fk2e fkÞko÷Þku{kt Œu{™u ‚2¤ŒkÚke ™kuf2e W5÷çÄ ÚkkÞ.

rþûký
rƒúxeþ þk‚fkuyu 5kuŒk™k MðkÚko {kxu þY f2u÷ ytøkuúS fu¤ðýe s2k swËe 2eŒu ¼k2ŒeÞku™u
¾wƒ W5Þkuøke ‚krƒŒ ÚkE. fk2ýfu ¼k2Œ{kt y™uf 5úkËurþf rðr¼L™Œkyku™e ‚kÚku 5úkËurþf
¼k»kkyku™ku 5ý 5ú&™ W5rMÚkŒ ÚkŒku nŒku. swËe swËe ¼k»kkyku ‚kÚku SðŒe yk 5úsk fkuE yuf ¼k»kk
LkkUÄ
‚kÚku yuf {t[ 52 ykðe þfu Œu{ ™nkuŒe. ytøkuúS ¼k»kk y™u Œu™k rþûkýu ‚{økú ¼k2Œ{kt ytøkuúS
fu¤ðýe 5k{u÷k {æÞ{ðøkeo y™u Wå[ðøkeo ÷kufku™u skuzðk™wt fkÞo fÞwot. ytøkuúS 5wMŒfku y™u ðŒo{k™5ºkku
rð&ð¼2™k ‚{k[k2kuÚke Œu{™u ðkfuV f2Œkt. 5k&[kíÞ rð[k2ku suðk fu MðŒtºkŒk, ÷kufþkne, ‚{k™Œk
y™u ¼úkŒ]¼kðu ¼k2ŒeÞku™u ykfr»koŒ fÞko y™u ytøkuúS ¼k»kk™u fk2ýu yuf hk»xÙeÞ [uŒ™k 5úøkxe. yk
s ytøkuúS fu¤ðýe 5k{u÷k ðøkuo rƒúxeþ þk‚™™e ‚k{u MðŒtºkŒk™ku Þ¿k þY fÞkuo.
18.7 MðkŒtºkÞkuŒ2fk¤{kt ¼k2ŒeÞ rþûký
yk5ýu skýeyu Aeyu fu ¼k2Œu 1947{kt ytøkuúS þk‚™{ktÚke {wÂõík {u¤ðe y™u yuf
sðkƒËk2 ¼k2ŒeÞ ‚2fk2 Œ2efu rþûký™wt ‚wÔÞðrMÚkŒ ykÞkus™ f2ðk 5øk÷kt ÷eÄkt. ‚k{krsf,
ykrÚkof, 2ksfeÞ, ‚ktMf]rŒf y™u ÔÞðrfŒøkŒ yu{ rðr¼L™ûkuºku rþûký îk2k rðfk‚™e Œ2un
y5™kððk{kt ykðe. ‚{økú ¼k2Œ{kt yuf ‚{k™ þiûkrýf 5jrŒ Ëk¾÷ f2e rðr¼L™ 5úËuþku™e
¼k»kkfeÞ, ‚k{krsf y™u ‚ktMf]rŒf rðr¼L™Œk™u ÎÞk™u 2k¾e rþûký™erŒ ½zðk{kt ykðe. hk»xÙ{kt
rðãkÚkeoyku {kxu yuf‚{k™ yÇÞk‚fú{ ½zkÞ yux÷wts ™rnt ðirðÎÞ Ä2kðŒk yk hk»xÙ{kt Œu{™e
5úkËurþfŒk y¾trzŒ 2nu Œu 5ú{kýu rþûký™erŒ™wt ykÞkus™ f2ðk{kt ykÔÞwt.
ykrÚkof y‚{k™Œk, Äkr{of y‚tŒw÷™ y™u ‚k{krsf 2eŒu 5AkŒ suðe ¼k2Œ™e Œífk÷e™
‚k{krsf ‚{MÞkyku™u æÞk™{kt ÷uðe ¾wƒ s2w2e nŒe. Œu™k r™2kf2ý {kxu fkuXk2e fr{þ™™k
™k{Úke yku¤¾kŒwt E.‚.1966{kt yuf 5t[ ™e{e™u Œu™ku ynuðk÷ ŒiÞk2 f2ðk{kt ykÔÞku. suýu
rþûký™u þktrŒÚke ‚k{krsf 52eðŒo™™k {kæÞ{ Œ2efu MðefkÞwot. 1976{kt ƒtÄk2ýeÞ ‚wÄk2k îk2k
rþûký™u ‚tÞwfŒ ÞkËe{kt {wfðk{kt ykÔÞwt nŒwt y™u yu ™¬e f2ðk{kt ykÔÞwt fu rþûký yu hkßÞ y™u
fuLËÙ yu{ ƒt™u ‚2fk2™e ‚tÞwfŒ sðkƒËk2e Au.
18.7.1 5úkÚkr{f rþûký
5úkÚkr{f rþûký yu rþûký™ku ‚kiÚke y½2ku 5úfk2 2nÞku Au. fk2ýfu ƒk¤f™k 5úÚk{ ykX
ðøkkkuo yux÷ufu Äku2ý-1 Úke 8 ™wt rþûký yu Œu™k ÔÞÂõíkíð™k rðfk‚™ku 5kÞku økýkÞ Au. yux÷wt s ™rnt
Œu™k ykí{rð&ðk‚, xuðku, yr¼øk{ku, Sð™5jrŒ, ¼k»kk™ku rðfk‚ ðøku2u ƒkƒŒku Œu™e ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷e Au. ykÚke ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ýu ƒtÄk2ý™e 45 {e f÷{ 5ú{kýu 14 ðøkko ‚wÄe™k ƒk¤f™u
V2rsÞkŒ y™u {VŒ rþûký yk5ðk™e skuøkðkE f2e Au. yk skuøkðkE™u fk2ýu rþûký™u {w¤¼qŒ
yrÄfk2 Œ2efu ‚{kððk{kt ykÔÞku Au. yk5ýu ykøk¤™k 5úf2ý{kt Œu™e rðøkŒu [[ko f2eþwt. E.‚.

rþûký
1986™e hk»xÙeÞ rþûkýr™rŒyu 5úkÚkr{f rþûký™k ûkuºku f2u÷e {níð5qýo skuøkðkEyku skuEyu Œku,
1. {n¥k{ ƒk¤fku yk rþûký 5kA¤ skuzðk skuEyu. 2. ðir&ðf Äk2k-Äku2ýku 5ú{kýu 14 ðøkko
‚wÄe™k ƒk¤fku™u þk¤k™wt rþûký {¤ðwt skuEyu. 3. økwýð¥kk‚¼2 rþûkýÚke ƒk¤f Wå[Œ{ rðfk‚
LkkUÄ
f2e þfu Œuðwt ykÞkus™ f2ðwt skuEyu.
5úkÚkr{f rþûký™u ðir&ðffûkkyu {wfðk ¼k2Œ ‚2fk2u E.‚.2001{kt ‚ðorþûkk yr¼Þk™
™k{™ku hk»xÙeÞ fkÞofú{ ½ze fkZe rþûký™k rðfk‚{kt {níð5qýo 5úÞí™ fÞkuo.
18.7.2 {kæÞr{f rþûký
{kæÞr{f rþûký™ku ‚{Þ yu ƒk¤f™k þk2er2f 5r2ðŒo™ku y™u Mð™e yku¤¾™ku økýkÞ
Au. yux÷tws ™rnt yk Wt{2{kt ƒk¤f Wsko‚¼2 nkuÞ Au.
MðŒtºkŒk ƒkË yk ûkuºku ½ýwt fkÞo ÚkÞwt Au. Äku2ý-9 Úke 12 ™ku økk¤ku yux÷ufu ƒk¤f™e Wt{2™ku
14 Úke 18 ðøkko™e ðÞ™ku økk¤ku Œu{kt ykð2e ÷uðk{kt ykðu Au. E.‚.2001™e ð‚rŒ økýŒ2e
5ú{kýu 88.5 r{÷eÞ™ ƒk¤fku {kæÞr{f rþûký{kt 5úðu~Þk nŒk. skufu 2001-02{kt ‚2fk2u ƒnk2
5kzu÷ ynuðk÷ {wsƒ Œu{kt™k 31 r{÷eÞ™ ƒk¤fku yu nks2e yk5e nŒe. 52eýk{u ‚2fk2u yk
‚{MÞk™k r™ðk2ý {kxu {kuxk 5ú{ký{kt þk¤kyku™e MÚkk5™k f2ðk™wt y™u rþûkfku™e ‚tÏÞk ðÄk2ðk™wt
™ffe fÞwot. fk2ýfu yk ‚{MÞk™k {q¤{kt rþûkf y™u rðãkÚkeoyku™wt 5ú{ký ƒ2kƒ2 ™nkuŒwt. sku ¼k2Œu
ðir&ðf fûkk™ku þiûkrýf rðfk‚ f2ðku nkuÞ Œku rþûký™ku ÔÞk5 ðÄk2ðku s 2nÞku. yk ƒkƒŒku™u
ÎÞk™{kt 2k¾e ‚2fk2u {kæÞr{f rþûký™u 10{kt Äku2ý ‚wÄe {ÞkorËŒ f2e ðÄw™u ðÄw rðãkÚkeoyku
rþûký ÷u Œuðe Þkus™k ½ze fkZe. 5úkÚkr{f þk¤k{ktÚke Úkkuzk ykuAk økwýktfu 5‚k2 ÚkÞu÷k rðãkÚkeoyku™u
5ý {kæÞr{f þk¤k{kt rþûký 5úkÃŒ ÚkkÞ Œuðwt ykÞkus™ økkuXðkÞwt. ‚ðorþûkkyr¼Þk™™k {kæÞ{Úke
su{ 5úkÚkr{f þk¤k™k rþûkýûkuºku ‚2fk2™u ‚V¤Œk ‚kt5ze nŒe. Œu™ku y™w¼ð ÷E ‚2fk2u {kæÞr{f
rþûký{kt hk»xÙeÞ {kæÞr{f rþûký yr¼Þk™ îk2k {kæÞr{f rþûký™ku ÔÞk5 ðÄk2ðk™ku 5úÞkuøk
yk2tÇÞku su™e rðøkŒu [[ko yk5ýu 18.9 {kt f2ðk™k Aeyu.
Œk÷e{ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ rþûký su™u Wå[Œ2 {kæÞr{f rþûký fnuðk{kt ykðu Au Œu rðãkÚkeoyku™e
rðr¼L™ 5úð]r¥kyku™u ÄtÄk 2kusøkk2 ‚kÚku skuzðk™wt fkÞo f2u Au. Wå[Œ2 {kæÞr{f þk¤k{kt ykðwt
Œk÷e{e rþûký ¾wƒ {níð™wt MÚkk™ Ä2kðu Au. su™u 1968™e rþûký™erŒ{kt yrøkú{Œk yk5ðk{kt
ykðe nŒe. skufu Œu™u ƒnw {kuxe ‚V¤Œk nS ‚wÄe {¤e ™Úke. 50% sux÷k rðãkÚkeoyku 10 ð¥kk 2 ™e
Œ2un{kt skÞ Au Œu{kt™k ½ýkt ykuAk Œk÷e{e rþûký{kt 5úrðøkx ÚkkÞ Au. ykÞkus™5t[™k 11 {e
5t[ð»keoÞ Þkus™k™k ynuðk÷ 5ú{kýu ¼k2Œ{kt 5114 ykiãkurøkf Œk÷e{ ‚tMÚkk, 57 Es™u2e y™u
50 rƒ™Es™u2e xuÙz Ä2kðŒe ‚tMÚkkyku Au. yk ûkuºku ‚wÔÞðrMÚkŒ fkÞofú{ ½ze fkZðk ‚2fk2u ™uþ™÷

rþûký
Mfe÷ zuð÷5{uLx r{þ™ yuLz xuÙr™tøk ™k{™e {níð5qýo Þkus™k y{÷{kt {wfe Au.
18.7.3 Wå[ rþûký
¼k2Œ™k 5úÚk{ ðzk5úÄk™ 5trzŒ sðkn2÷k÷ ™un2w ¼k2ŒeÞ ykÄwr™fŒk™k WËøkkŒk nŒk. LkkUÄ
Œu{ýu Wå[ rþûký ûkuºku ykÄwr™fef2ý™ku 5kÞku ™kt¾Œk sýkÔÞwt nŒwt fu rð&ðrðãk÷Þku{kt sku W¥k{
fkÞo Úkþu Œku yu hk»xÙ {kxu 5ý yux÷ww s rnŒfk2f nþu. Wå[rþûký Wå[Œ2 {kæÞr{f ƒkË yux÷ufu
Äku2ý-12 5Ae þ2w ÚkkÞ Auu. rðãkÚkeo nðu rð&ðrðãk÷Þ™ku fku÷us îk2k yuf ¼køk ƒ™u Au.
Wå[rþûký{kt Œu™ku MÃkü rðfk‚ ÚkkÞ Au.u y™uf {nkþk¤kyku y™u rð&ðrðãk÷Þku þiûkrýfûkuºku Wå[Œ{
5úËk™ f2e 2ne Au. skufu ‚k{kLÞŒ: 2køkxuÙ nsw yk ûkuºku ½ýww fkÞo f2ðk™wt ƒkfe Au.
18 ð»koÚke 20 ð»ko™e ðÞ™k rðãkÚkeoyku™e ‚tÏÞk Wå[ rþûký{kt ½ýe ykuA sýkÞ Au.
¾k‚ f2e™u fux÷kf 5úËþ u ku{kt Mºkeyku{kt y™w‚rq [Œ skrŒ y™u y™w‚rq [Œ s™skrŒyku{kt Wå[ rþûký™wt
5ú{ký ½ýwt ykuAwt Au. økúk{eý ûkuºkku 5ý økwýð¥kkÞwfŒ Wå[ rþûkýûkuºku nsw nktr‚Þk{kt s Au. fku÷us{kt
‚t‚kÄ™ku™e ¾wƒ sY2eÞkŒku nkuÞ Au. yu ¾wƒ s yøkíÞ™wt Au fu Wå[ rþûký{kt yuðk fkÞofú{ku y™u
yÇÞk‚fú{ku ½zkðk skuEyu. su Sð™5Þkuøke nkuÞ ŒÚkk ÔÞÂõíkíð™ku rðfk‚ f2™k2k nkuÞ. rðãkÚkeo{kt
þe¾ðk™e y™u 5k2¾ðk™e ûk{Œk ƒûkŒk nkuÞ. hkßÞ Wå[rþûký ûkuºku ½ýwt fkÞo f2u Au. {nkþk¤k™k
rðãkÚkeoyku 5ý ™Sðk Ë2u Wå[ rþûký {u¤ðe þfu Œuðwt ykÞkus™ ÚkÞwt Au. ‚2fk2 {kuxu ¼køku Wå[
rþûký{kt ½ýku ƒÄku ¾[o f2u Au. yk Yr5Þk ™køkr2fku™k Au y™u yu™ku ‚Ëw5Þkuøk yu{™k Wå[ rþûký
{kxu Úkðku skuEyu yuðku nuŒw 5ý ‚2fk2 ‚{ûk 2nu÷ku Au. ¼k2Œ{kt Wå[ rþûký 52™k yuf ynuðk÷
5ú{kýu E.‚.1950-51{kt 12{kt Äku2ý 5Ae Wå[ rþûký{kt Ëk¾÷ ÚkŒkt rðãkÚkeoyku™wt 5ú{ký
0.7%Úke ðÄe™u 2006-07{kt 11% sux÷wt ÚkÞwt Au y™u 11{e Ãkt[ð»keoÞ Þkus™k™u ytŒu yux÷ufu
E.‚.2012 ‚wÄe{kt Œu ðÄe™u 15% ‚wÄe 5nkut[þu Œuðe ykþk 2¾kÞ Au.
5wÏÞ ðÞ™k ÷kufku {kxu rþûký
5wÏŒ ðÞ™k ÷kufku {kxu rþûký™ku ¾k‚ nuŒw ¼k2Œ{kt sýkÞku Au. 15 ð»koÚke 35 ð»ko™e ðÞ
Ä2kðŒk ÷kufku™u 6êe Þkus™k{kt yk ûkuºku ykð2e ÷uðkÞk Œu™u {kxu ™uþ™÷ ÷ex2‚e {eþ™ ™k{™ku
yuf rðrþü fkÞofú{ 5ý ½ze fkZðk{kt ykÔÞku. su™kÚke y¼ý 2nu÷k 80 r{÷eÞ™ ÷kufku™u ‚k{kLÞ
rþûký yk5ðk™wt X2kððk{kt ykÔÞwt. MðŒtºkŒk ƒkË ¼k2Œ™ku ‚kûk2Œk Ë2 7% sux÷ku 1951{kt
ðæÞku nŒku. sÞk2u ð‚rŒ™ku Ë2 18.3% ðÎÞku nŒku. 2011{kt yk Ë2 74% sux÷ku ÚkÞku Au. 5w2w»kku™ku
‚kûk2Œk Ë2 82.14% y™u Mºkeyku™ku 65.46% skuðk {éÞku Au.
18.7.4 Œktrºkfe y™u 2kusøkk2÷ûke Œk÷e{ ûkuºku rþûký ÔÞðMÚkk
5úkiãkurøkfe™wt rþûký ™fk2ðwt yu rðf‚Œk ‚{ks{kt yþfÞ ƒkƒŒ Au. ¼k2Œ rð&ð™wt {kuxk
hkßÞ - hkßÞ
rþûký
hk»xÙku 5ife™wt yuf Au. su™e 5k‚u ¾wƒ {kuxk 5ú{ký{kt Œk÷e{ ÷E þfu Œuðwt {k™ð‚t‚kÄ™ Au. 5úkiãkurøkfe
y™u ‚t[k÷™ suðk yÇÞk‚fú{ku yíÞk2™e ¼rðøkÞ™e ykiãkurøkf s2w2eÞkŒku™u 5nkut[e ð¤ðk ŒiÞk2
f2ðk yu ‚{Þ™e {ktøk Au. 5úkiãkurøkfe rþûký 5úkÃŒ ÔÞÂõík ði¿kkr™f y™u ykiãkurøkf rðfk‚™ku
LkkUÄ
5w2kðku Au yuðwt nt{uþk fnuðkÞwt Au fu 5úrŒ¼kðtŒ Es™u2 rðãkÚkeo Œu™u skuEŒe ™kuf2e {u¤ðe þfŒku
™Úke. yux÷wts ™rnt Œu™u {¤u÷e ™kuf2eÚke Œu™u ‚tŒkuøkk 5ý {¤Œku ™Úke. ¼k2Œ{ktÚke rðfr‚Œ hk»xÙku{kt
5÷kÞ™ f2e sŒkt ykðk rðãkÚkeoyku™u ƒuúE™zuÙE™ ‚t¿kk yk5ðk{kt ykðe Au. su 5úrŒ¼kþk¤e Þwðk™
5w2wøkkku fu Mºkeyku Wå[Œ{ rþûký 5úkÃŒ f2u Au Œuyku ðÄk2u ykðf™e ykþkÚke rðËuþøk{™ f2u Au.
yk 5úrfúÞk™u ¼k2Œ™k ƒwræÄ Ä™™wt ƒnk2 [kÕÞk sðwt fnuðk{kt ykðu Au. ¼k2Œ{kt 5úkiãkurøkfe™wt ¿kk™
yk5Œkt y™uf {níð5qýo ‚tMÚkk™ku rðf‚kððk{kt ykÔÞk Au. su{fu, ErLzÞ™ ELMxexÞqx ykuV
xuf™ku÷kuS y™u ErLzÞ™ ELMxexÞqx ykuV {u™us{uLx
hk»xÙeÞ rþûký™erŒ
MðŒtºkŒk {¤e íÞk2Úke s ¼k2Œu rþûký 5kA¤ hk»xÙ™k ‚t‚kÄ™ku™wt ¾kM‚wt yuðtw 2kufký fÞwot
Auu. yux÷wt s ™rnt þiûkrýf ‚tMÚkkyku™e fkÞo5úýk÷e{kt 5ý ÔÞk5f ƒË÷kðku ykÛÞk Au. 1968{kt
hk»xÙu 5úÚk{ ™uþ™÷ yusÞwfuþ™ 5ku÷e‚e y¾íÞk2 f2e MðkŒtºkÞkuŒ2 ¼k2Œ™k ErŒnk‚{kt
þiûkrýfûkuºku WËkn2ýeÞ 5øk÷wt ¼Þwot. Œu™ku nuŒw hk»xÙ™ku rðfk‚ f2ðk™ku nŒku ‚kÚku‚kÚku ™køkr2fþkne
y™u ‚tMf]rŒ ŒÚkk hk»xÙeÞ yifÞ™ku 5ý rðfk‚ f2ðk™ku nŒku. Mðk¼krðf Au fu yk ™erŒyu þiûkrýf
5jrŒ{kt sz{q¤Úke Vu2Vk2 f2ðk 52 ¾k‚ ¼k2 {qfÞku. 5úkiãkurøkfe ™irŒf {qÕÞku y™u rþûký™e
‚kÚku 5úskSð™™u skuzðk {kxu yk ™erŒ™wt r™{koý f2ðk{kt ykÔÞwwt nŒwt.
™ðe hk»xÙeÞ rþûký™erŒ 1886{kt ƒnk2 5kzðk{kt ykðe. Œuýu yk 5qðuo {¤u÷e rMkÂæÄyku™u
æÞk™{kt 2k¾e rþûký™erŒ™u ½zðk™ku 5úÞí™ fÞkuo. ¼k2Œ{kt þk¤kyku™ku ÔÞk5 ½ýku ðÄe [qfÞku nŒku.
hk»xÙ™e 95% sux÷e ð‚rŒ 1 rf.{e. f2Œk 5ý ™Sf 5úkÚkr{f rþûký 5k{e þfu y™u 80% sux÷e
ð‚rŒ 3 rf.{e.™e ytË2 {kæÞr{f rþûký {u¤ðe þfu Œuðwt ykÞkus™ f2ðk{kt ykÔÞwt. 1886™e yk
r™Œe™k ‚tÞwfŒ fkÞofú{™u ™uþ™÷ ÷ex2‚e {eþ™(yu÷.yu™.yu{.) ‚kÚku ‚ktf¤ðk{kt ykÔÞwt. su
15 Úke 35 ðøkko™e ðÞswÚk™k ÷kufku {kxu Þkusðk{kt ykÔÞwt nŒwt.
¼k2Œ{kt 2urzÞku y™u Ëq2Ëþo™™k ½ýkt ƒÄkt fuLËÙku ykðu÷k Au. W5økúnu y™u xur÷rðÍ™ ™uxðfoÚke
‚{MŒ ¼k2Œ™e 5úsk™u skuzðk™tw ‚k{ÚÞo hk»xÙ Ä2kðu Au. Œu™u rþûký™erŒ ‚kÚku skuzðk™wt yuf y¼wŒ5qðo
5úÞkuøk f2ðk{kt ykÔÞku. su™u Ëq2ðŒeo rþûký5jrŒ™wt fu fkÞofú{™wt ™k{ yk5ðk{kt ykÔÞwt.
Ë2uf rsÕ÷k{kt ™ðkuËÞ rðãk÷Þku™e MÚkk5™k yu 5ý yux÷wt s {níð5qýo 5øk÷wt rþûkýûkuºku
økýkðe þfkÞ. ÷kufku™u rþrûkŒ f2ðk™wtw fuLËÙ ‚2fk2™tw yk {kºk ð[™ s ™nkuŒwt 52tŒw ‚ki™u rþûkýûkuºku
‚{k™ Äku2ýu ÷kððk™wt {nk™ fkÞo nŒwt. økúk{eýûkuºkku™k y™u Wå[ økwýð¥kk Ä2kðŒk yu{ rðrðÄ
rþûký
rðãkÚkeoyku økwýð¥kk‚¼2 rþûký ÷E þfu y™u Œu{™k {kŒkr5Œk™e ‚k{kLÞ ykrÚkof 5r2rMÚkrŒ{kt
5ý hkßÞ îk2k rþûký 5úkÃŒ f2e þfu Œuðe yk Þkus™k nuŒw‚¼2 Au.
{wfŒ y™u Ëq2ðŒeorþûký 5jrŒ LkkUÄ
yuðk y™uf rðãkÚkeoyku Au suyku fkuE5ý fk2ýku‚2 52t52køkŒ rþûkýÚke ðtr[Œ 2Ìkk Au.
™kýktfeÞ, ¼kiøkkur÷f, þiûkrýf fu MðkMÚÞ ‚tƒtÄe fk2ýku Œu™u {kxu sðkƒËk2 nkuE þfu. {wfŒ y™u
Ëq2ðŒeo rþûký(yku.ze.yu÷.) ykðk rðãkÚkeoyku™u rþûký yk5ðk™wt fkÞo f2u Au. fkuE 5ý skŒ™k
ðøkkuo ¼Þko r‚ðkÞ Ëq2ðŒeo rþûký yk5Œk fuLËÙ ‚kÚku skuzkE 5kuŒk™ku yÇÞk‚fú{ 5qýo f2e Œu rþûký
{u¤ðu Au. Œu{kt™k ½ýkt rðãkÚkeoyku ™kuf2e fu ÄtÄk{kt skuzkÞu÷k nkuðkÚke yk 5úfk2™wt rþûký Œu{™k {kxu
yíÞtŒ ÷k¼ËkÞe Au.
yk rþûký 5jrŒ{kt rðãkÚkeo™ku ™kŒku rþûkf ‚kÚku skuzkŒku ™Úke. ƒL™u ðå[u ytŒ2 nkuÞ Au.
{wõík þk¤kyku 10{kt Äku2ý™k y™u 12{kt Äku2ý™k rðãkÚkeoyku™u rþûký yk5ðk™wt fkÞo f2u Au. su{
Œ{u ykðk {wfŒ rþûký™k ‚n¼køke ÚkÞk Aku Œ{k2k r™Þr{Œ ÄtÄk 2kusøkk2e AkuzÞk ðøk2 ykðk
{wfŒ þk¤k™k ðkŒkð2ý{kt Œ{u yÇÞk‚ f2e þfku Aku. ynet yk5ðk{kt ykðŒkt 5kXfú{ ŒiÞk2
f2ðk{kt ¾qƒ æÞk™ 2k¾ðk{kt ykÔÞwt Au. yk {wfŒ 5jrŒ Au. yux÷u MÚk¤, ‚{Þ suðe ƒkƒŒku{kt
Œ2÷ Au. Œu{kt {™øk{Œk rð»kÞku y™u 5kuŒk™e Yr[ y™w‚k2™k rð»kÞku 2k¾ðk™e ‚t5qýo MðŒtºkŒk
yk5ðk{kt ykðu Au. yux÷wts ™rnt Œu™ku økk¤ku 5ý 5kt[ ðøkko sux÷ku ÷ktƒku 2k¾ðk{kt ykÔÞku Au.
Wå[rþûký ûkuºku ykðwt fkÞo ELËe2k økktÄe ™uþ™÷ yku5™ Þwr™ðr‚oxe f2e 2ne Au.
ykðe ‚tMÚkkyku yuðk ¼k2ŒeÞ ™køkr2fku™u rþûký yk5ðk™wt fkÞo f2u Au suyku 52t52køkŒ
fu r™Þr{Œ rþûký 5k{Œk ™Úke. yk Þkus™kÚke rþûký™ku ÔÞk5 ðæÞku Au. hk»xÙ™k rðfk‚ {kxu yifÞ
{kxu ‚{k™Œk suðk økwýku {kxu y™u Wíf]üŒk {kxu {Lkw»Þ™u 5r25qýo f2Œe yk 5jrŒ ¾qƒ V¤ËkÞe
™eðze Au. Œu™kÚke hk»xÙ™ku 5úíÞuf ƒk¤f ÷½wŒ{ rþûký Œku 5úkÃŒ f2e s þfu Au. Œu™k ‚ðkotøke rðfk‚
{kxu yk 5úfk2™tw ðkŒkð2ý ‚soðwt yíÞtŒ s2w2e Au. ™ðe™Œ{ rð[k2ku yk rþûký™u ðÄw 5wü ƒ™kðu
Au.
18.8 ðŒo{k™ ‚{Þ{kt rþûký{kt rðfk‚
2kEx xw yusÞwfuþ™ yufx(rþûký™ku {q¤¼qŒ yrÄfk2)
¼k2Œ™e ‚t‚Ëu E.‚.2002{kt ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ý™k 86{kt ‚wÄk2k îk2k ™køkr2fku {kxu
rþûký™u {q¤¼qŒ yrÄfk2 Œ2efu sknu2 fÞkuo Au. {wfŒ y™u V2rsÞkŒ rþûký yu ƒk¤f™ku yrÄfk2
Au. Ä 2kEx ykuV r[ÕzÙ™ xw rVú yuLz fB5÷‚2e yusÞwfuþ™ yufx yk ™k{™ku Äk2ku {q¤¼qŒ yrÄfk2
yk5u Au su ¼k2ŒeÞ ‚t‚Ëu yur5ú÷, 2010{kt 5‚k2 fÞkuo.
rþûký
fkÞËk™k r™»ýktŒkuyu yu MÃkü fÞwo Au fu 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞ™k Œ{k{ ƒk¤fku™u MÚkkr™f
MðhkßÞ™e ‚tMÚkkyku y™u hkßÞ ‚2fk2ku fu Œu{™k ½2™e yk‚5k‚ s 5úkÚkr{f rþûký 5w2wt 5kzðk
5úÞí™ f2ðk™ku 2nuþu. ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 22 f2kuz sux÷k ƒk¤fku 6 Úke 14 ð»ko™e ðÞsqÚk™k Au.
LkkUÄ
su{kt™k 92 ÷k¾ sux÷k ƒk¤fku nsw 5ý rþûkýÚke ðtr[Œ 2nÞk Au.
yk fkÞËk y™w‚k2 þk¤k 5úƒtÄ™ ‚r{Œe yÚkðk Œku MÚkkr™f ‚¥kk þk¤k{ktÚke WXe sŒkt 6
ð»koÚke ðÄw ðÞ™k ƒk¤fku™u þk¤k{kt {kuf÷ðk 5úÞí™ f2þu. yux÷tws ™rnt Œu{™e ðÞ 5ú{kýu Œu{™u
¾k‚ Œk÷e{ yk5ðk™wt ykÞkus™ 5ý f2þu.
hk»xÙeÞ {kæÞr{f rþûkk yr¼Þk™(yk2.yu{.yu‚.yu.)
hk»xÙeÞ {kæÞr{f rþûkk yr¼Þk™ yu fuLËÙ ‚2fk2u W¥k{ rþûký yk5ðk y™u økwýð¥kk‚¼2
rþûký™u ðir&ðf fûkk™wt ƒ™kððk 11{e Ãkt[ð»keoÞ Þkus™k{kt ŒiÞk2 f2u÷ fkÞofú{ Au. Œu™ku nuŒw
{kæÞr{f rþûký™u økwýð¥kk‚¼2 ƒ™kððku y™u ðÄw™u ðÄw rðãkÚkeoyku suyku 15-16 ðøkko™e ðÞ™k
Au y™u Äku2ý-11 -12{kt 5úðuþðk÷kÞf Au Œu{™u ¾k‚ yk Þkus™k{kt ‚{kððk. 2015 ‚wÄe{kt
ð‚knŒ™k 5 rf.{e.™e ytË2 {kæÞr{f þk¤k™e MÚkk5™k f2e ðÄw{kt ðÄw rðãkÚkeoykuyu þk¤kyu
ykðŒk ÚkkÞ Œuðtw yk Þkus™k™wt ykÞkus™ Au. ‚kÚku‚kÚku ð‚knŒ™k 7 rf.{e.™k rðMŒk2{kt yuf Wå[Œ2
{kæÞr{f þk¤k™e MÚkk5™k f2e Äku2ý-11 y™u 12{kt 5úðuþ {u¤ððk yÚkðk Œku 5úðuþ÷kÞf
rðãkÚkeoyku™u ½2 yktøkýu þiûkrýf ‚wrðÄk yk5ðk™ku Au. hk»xÙeÞ {kæÞr{f rþûkk yr¼Þk™™k nuŒwyku
1. {kæÞr{f þk¤kyku™e ‚tÏÞk ðÄk2ðe yuðk {w¤¼qŒ WËu~Þ ‚kÚku yk2.yu{.yu‚.yu.™k
{wÏÞ nuŒwyku ™e[u {wsƒ™k sýkðkÞk Au.
(y) {kæÞr{f rþûký™u ðÄw ‚wrðÄk5qýo ƒ™kððk ðøko¾tzku, ÷uƒku2ux2e, fkuBÃÞwx2 ‚uLx2,
÷kÞƒuú2e Y{, Akuf2kyku y™u Akuf2eyku {kxu y÷øk xkuÞ÷ux suðe 5kÞk™e ƒkƒŒku
ðÄk2e yu™k økwýku¥k2{kt rþûkfku™e r™{ýwtf f2ðe.
(ƒ) nk÷ [k÷Œe {kæÞr{f þk¤kyku™u ðÄw rðMŒ]Œ f2ðk Œu{kt ðÄk2k™k ðøko¾tzku,
fkuBÃÞwx2 ÷uƒku2ux2e, xkuÞ÷ux suðk ‚t‚kÄ™ku ðÄk2ðk ‚kÚku‚kÚku rþûkfku™e ½x 5q2e
f2ðe. Œu™e ðŒo{k™ rð¿kk™ rð»kÞ™e ÷uƒku2ux2e™u ðÄw ‚wrðÄk5qýo ƒ™kððe. s2w2
nkuÞ Œku Œu™e {2B{Œ f2kððe y™u þk¤k™k {fk™™u ðÄw ‚wrðÄk5qýo ƒ™kððk Œu{kt
Vu2Vk2ku f2ðk.
2. ‚k{krsf y‚{k™Œkyku™u xk¤ðk 5úÞí™ f2ðku y™u y™w‚rq [Œ skrŒ, y™w‚rq [Œ s™skrŒ,
÷½w{rŒ y™u ‚{ks™k yLÞ 5AkŒ ðøkkuo™u ¾k‚ 5úkuí‚kn™ yk5e Œuyku™u rþûkýkr¼{w¾
f2ðk.

rþûký
3. økwýð¥kk‚¼2 rþûký yk5ðk ™e[u™e ƒkƒŒku 52 ¾k‚ ¼k2 {wfðku. su{fu,
(y) 5wMŒfk÷Þ y™u rð¿kk™ rð»kÞku™e ÷uƒku2ux2e™e MÚkk5™k f2ðe.
(ƒ) rþûkfku™u ÞkuøÞ Œk÷e{ yk5ðe. LkkUÄ
(f) þk¤k™k yk[kÞo™u ™uŒ]íð™e Œk÷e{ yk5ðe.
(z) yÇÞk‚fú{ ‚wÄk2ðku.
(R) rð¿kk™ y™u økrýŒ™k rþûký 52 ¾k‚ ¼k2 {qfðku.
(E) fkuBÃÞwx2™wt rþûký yk5ðwt y™u yu™u ykÄk2eŒ þiûkrýf 5jrŒ rðf‚kððe.
(W) rþûkýuŒ2 5úð]r¥kyku™ku ‚kÚku‚kÚku rðfk‚ f2ðku y™u yu 5úð]r¥kyku™u ‚w[k2wY5u
[÷kððe.
(W) þiûkrýf ‚kÄ™ku™e yAŒ r™ðk2ðe.
1. 1835™ku ÷kuzo ƒurLxtf™ku Äk2ku þu™k 52 furLËÙŒ nŒku.

.................................................................................
2. fkuýu ytøkuúS ¼k»kk™u ‚2fk2e ¼k»kk Œ2efu MÚkk™ ykÃÞwt.
.................................................................................
3. fÞk ðøkko{kt ErLzÞ™ Þwr™ðr‚oxe yufx 5‚k2 ÚkÞku.
.................................................................................
4. E.‚.1857{kt fE ºký Þwr™ðr‚oxeyku™e MÚkk5™k f2ðk{kt ykðe.
.................................................................................
5. ‚ktMÚkkr™f ¼k2Œ{kt rþûký yk5ðk™ku {wÏÞ nuŒw fÞku nŒku ?
.................................................................................
6. MðkŒtºkŒk 5qðuo ¼k2Œ{kt ytøkuúS rþûký™wt fÞwt nfk2kí{f 5k‚w sýkÞ Au.
.................................................................................

rþûký
7. fÞk2u rþûký™u fuLËÙ y™u hkßÞ yu{ ƒt™u ÞkËe{kt ƒtÄk2ý{kt ‚{kððk{kt ykðu?
.................................................................................
LkkUÄ 8. rþûký™e ™ðe hk»xÙeÞ ™erŒ fÞk ð»ko{kt y{÷e ƒ™kððk{kt ykðe.
.................................................................................
9. 5úkÚkr{f þk¤k™k rþûkýûkuºku nsw 5ý fE ƒkƒŒku ¾wxŒe sýkÞ Au?
.................................................................................
10. {kæÞr{f rþûký™wt {níð þwt Au ?
.................................................................................
11. Wå[Œ2 {kæÞr{f rþûký™e rMÚkrŒ{kt fE ƒkƒŒku r[tŒks™f Au?
.................................................................................
12. 5wÏŒðÞ™k rþûký {kxu fE ðÞswÚk økýðk{kt ykðu Au.
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk
• ðirËffk¤{kt yk©{ yu rþûký™tw {kæÞ{ nŒk su{kt Wå[ðøko™k ÷kufku™u rþûký yk5ðk{kt
ykðŒwt.
• E.‚.5qðuo 200Úke E.‚.300 Ë2r{Þk™ W¼kt ÚkÞu÷k ðu5k2eðøkuo 5kuŒke™ 5uZeyku îk2k
xufr™f÷ rþûký™u 5úkuí‚kn™ ykÃÞtwt.
• çkkiæÄ{Xku y™u si™Ä{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ fuLËÙku yu ¼k2ŒeÞ rþûký™k ûkuºku ¾wƒ {níð5qýo
¼køk ¼sÔÞku Au yux÷wts ™rnt Œu{™k 5úÞí™kuÚke ¼k2Œ ðir&ðfûkuºku {níð5qýo rþûký fuLËÙ
ƒLÞwt nŒwt.
• rËÕne ‚ÕŒ™Œ™e MÚkk5™kÚke ¼k2Œ{kt {qrM÷{ rþûký 5jrŒ Ëk¾÷ ÚkE. Œuýu 5úkÚkr{f
rþûký™e ‚kÚku Wå[rþûký™u skuzðk™ku 5úÞí™ fÞkuo.
• 5k&[kíÞ rþûký5jrŒyu ¼k2Œ™k rþûký{kt fux÷kf {níð5qýo 52eðŒo™ku fÞko. Œuýu ƒÄk
{kxu rþûkýyu Y52u¾k 52 y~5]~Þku™u 5ý rþûký ‚kÚku skuzÞk.

rþûký
• 1886™e hk»xÙeÞ rþûký™erŒ yu ¼k2ŒeÞ rþûký™k ErŒnk‚{kt ‚kiÚke {níð5qýo 5øk÷wt
¼2ðk{kt ykðu.
LkkUÄ
1. 5úk[e™fk¤{kt rþûký™k rðfk‚™u xqtf{kt ‚{skðku.

2. {æÞfk¤fk¤{kt rËÕne ‚ÕŒ™Œ™e MÚkk5™kÚke rþûkýûkuºku ykðu÷k 52eðŒo™ku y™u rþûkýûkuºku
÷uðkÞu÷ 5øk÷kt™e [[ko f2ku.
3. {wøk÷fk¤ Ë2r{Þk™ þiûkrýf 5jrŒ{kt fuðk fuðk 52eðŒo™ku ykÔÞk.
4. E.‚.1854Úke 1904 Ë2r{Þk™ ¼k2Œ{kt rþûký™k rðfk‚™u yk÷u¾ku.
5. MðŒtºk ¼k2Œu r™2ûk2Œk r™ðk2ý yÚkuo ÷eÄu÷k 5øk÷ktyku™u ‚rðMŒ2 ‚{skðku.
18.1
1. rþûký5jrŒ ‚tMf]rŒ{kt ykðŒk ƒË÷kð ‚kÚku ƒË÷kÞ Au.
2. rþûký™e þYykŒ ƒk¤f™u Þ¿kku5rðŒ ‚tMfk2 yk5ðkÚke ÚkŒe.
3. yk©{
4. ðkÞ, fV y™u r5Œ
5. ykrË5w2ký y™u ÞþrŒ÷f
6. (y) rþûký{kºk ‚{ks™k Wå[ðøkkuo 5w2Œwt {ÞkorËŒ nŒwt.
(ƒ) rþûký{kt ‚tMf]Œ ¼k»kk {kæÞ{ Œ2efu nŒe.
18.2
1. {fŒƒku.
2. þk‚fku y™u W{2kðku.
3. {kErÍ, ™k‚e2e y™u rV2kuÍe yu ºký - rËÕne{kt,
{nt{Ë økðk™™e {ËuÙ‚k - rƒz2{kt,
rþûký
yƒw÷VÍ÷™e {ËuÙ‚k - VŒu5w2 r‚rfú{kt
4. Œu ¼kð™kí{f 2eŒu 52t52køkŒ nŒe y™u rð»kÞ™e árüyu Äkr{of nŒe.
LkkUÄ 5. yk þiûkrýf 5jrŒ{kt þkuÄ, r™2eûký, 5úÞkuøk y™u Œ5k‚™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku.
6. Œu{ýu Ä{or™25uûk y™u ði¿kkr™f rþûký5jrŒ™ku ykrðMfk2 fÞkuo.
18.3
1. Œu™ku nuŒw Þw2kur5Þ™ ‚krníÞ y™u rð¿kk™™u rþûký{kt MÚkk™ yk5ðk™ku nŒku.
2. rð÷eÞ{ ƒurLxf
3. 1904
4. {wtƒE, {ËÙk‚, f÷f¥kk
5. yk rþûký îk2k yuðku rþrûkŒ þnu2e ðøko W¼ku f2ðk™e Þkus™k nŒe su þk‚f y™u 5úsk
ðå[u Ëw¼kr»kÞk™e ¼qr{fk ¼sðe þfu.
6. yk rþûkýÚke ‚k{krsf ‚wÄk2ýkûkuºku y™u 2ksfeÞ ™uŒ]íðûkuºku yuf ™ðku s ðøko W¼ku ÚkÞku
suýu hk»xÙ™k MðŒtºkŒk‚tøkúk{{kt 5ý ™uŒ]íð ÷eÄwt.
7. 1976™k ƒtÄk2ýeÞ ‚wÄk2k îk2k
8. E.‚.1986{kt
9. (y) Œ{k{ rðãkÚkeoyku™u þk¤kyku{kt 5úðuþ yk5ðk 5úÞí™ f2ðku.
(ƒ) 14 ð»ko™e ðÞ ‚wÄe™k Œ{k{ ƒk¤fku™u rþûkýûkuºku ykð2e ÷uðk.
(f) ƒk¤f 5kuŒk™e Wt{2 5ú{kýu s økwýð¥kk‚¼2 rþûký {u¤ðe rðfr‚Œ ÚkkÞ Œu nuŒw
2nu÷ku Au.
10. ¿kk™™e {w¤¼qŒ þk¾kykuÚke ƒk¤f 5r2r[Œ ÚkkÞ Œu.
11. (y) 18Úke 20 ð»ko™e ðÞswÚk™k rðãkÚkeoyku WååkŒ2 {kæÞr{f rþûkýûkuºku ½ýe ykuAe
‚tÏÞk{kt skuðk {¤u Au.
(ƒ) Mºkeyku y™w‚qr[Œ skrŒ y™u y™w‚qr[Œs™skrŒ suðk ‚k{krsf ðøkkuo™k ƒk¤fku
Wå[rþûký{kt 5w2Œk 5ú{ký{kt sŒk ™Úke.
12. 15Úke 35 ð»ko.

¼khíkeÞ Mkk{krsf {k¤¾w {kuzâw÷ - 8
Mkk{krsf
{k¤¾w
LkkUÄ
19
¼k2ŒeÞ ‚k{krsf {k¤¾wt
yk5ýu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ðirðæÞ‚¼2 ðk2‚k™u ykøk¤™k 5úf2ýku{kt ‚w5u2u ‚{sÞk

Aeyu. ¼k2ŒeÞ ‚{ks™e 52t52kyku y™u 2eðksku ŒÚkk Œu{™e rðr¼L™ Sð™þi÷e™ku 5r2[Þ
yk5ýu fÞkuo Auu. yk¾kÞ rð&ð{kt fËk[ ¼k2Œ yuf {kºk yuðku Ëuþ nþu sÞkt™e 5úsk ykðe
rðrðÄŒk‚¼2 skuðk {¤u Au. Œu™e y™ufrðÄ yku¤¾ 5úMÚkkr5Œ ÚkE Au. su{fu, 5úkËurþf r¼L™Œkyku
(W¥k2 ¼k2ŒeÞ, ËÏ¾ý y™u Ërûký ¼k2ŒeÞ) ŒÚkk Äkr{of ðirðæÞ su{fu, rnLËw, {wrM÷{, r¾úrMŒ,
çkkiæÄ, si™, þe¾, 5k2‚e, ÞnwËe ðøku2u. yk ƒÄk ðå[u yktŒ2ef y™u ƒknÞ ‚k{krsf ‚tƒtÄku
5úMÚkkr5Œ ÚkÞk Au. Œu{™k ‚k{krsf {k¤¾k swËkt swËkt Au. Œu{ AŒkt Œuyku yuf ŒktŒýu skuzkÞu÷k Au.
{kxu s ¼k2ŒeÞ ‚k{krsf {k¤¾k™u ‚{sðwt yk5ýk {kxu yíÞtŒ s2w2e Au su™kÚke ¼k2ŒeÞ
‚{ks{kt ‚{krðü Œ{k{ rðr¼L™ 5r2ðuþ{kt ykðŒkt ÷kufku ðå[u™k yktŒ2‚tƒtÄku™u yk5ýu ‚{S
þfeyu. yk ƒkƒŒ yk5ý™u ‚k{krsf ‚tMÚkkyku y™u fk¤fú{u Œu{kt ykðu÷ 52eðŒo™ rðþu 5ý
‚{sý 5w2e 5kzþu. yk 5úf2ý{kt ¼k2ŒeÞ ‚{ks™e 5úøkrŒ y™u ‚{ÞktŒ2u Œu{kt ykðŒkt ƒË÷kð™u
skýðk™ku yk5ýu 5úÞí™ f2eþwt.
nuŒwyku
yk 5úf2ý™wt yæÞÞ™ fÞko ƒkË Œ{u

• ¼k2ŒeÞ ‚{ks™wt {k¤¾wt Œ5k‚e þfþwt.
• ¼k2ŒeÞ ‚{ksÔÞðMÚkk{kt y~5]~ÞŒk rðþu skýe þfþku.
• ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt økw÷k{e5úÚkk rðþu ‚{S þfþku.
{kuzâw÷ - 8 ¼khíkeÞ Mkk{krsf {k¤¾w
Mkk{krsf
{k¤¾w
• 5wY»kkkÚko, yk©{ y™u ‚tMfk2™u ‚{S þfþku.
• Þs{k™e 5úÚkk rðþu skýe þfþku.
LkkUÄ • ¼k2eŒÞ ‚{ksÔÞðMÚkk{kt fwxwtƒ y™u ÷ø™‚tMÚkk™ku Ë2ssku {k5e þfþku.
• ¼k2ŒeÞ ‚k{krsf {k¤¾k{kt Mºkeyku™k MÚkk™ rðþu ‚{sý 5úkÃŒ f2e þfþku.
• ¼k2Œ{kt ð™ðk‚eyku™e - ykrËðk‚eyku™e 5r2rMÚkrŒ™wt r[ºký f2e þfþku.
19.1 ¼k2ŒeÞ ‚{ks™wt {k¤¾wt
‚k{krsf ‚tøkX™™k 5úkËw¼koð2w5u yk5ýu s™skrŒ™u {wfe þfeyu. {wtzk, nku, yku2kW™,
¼e÷, økœe, ‚tÚkk÷, fku÷, ftÄ, ¾k‚e, økk2ku, r{Íku, ™køkk suðe s™skrŒyku ¼k2Œ™k swËkt swËkt
5úËuþku{kt ð‚u Au. yk ƒÄe s™skrŒyku ¼uøke ÚkE™u ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ý{kt y™w‚qr[Œ s™skrŒ Œ2efu
MÚkk™ 5úkÃŒ f2u Au.
5ú&™ yu W5rMÚkŒ ÚkkÞ Au fu s™skrŒ yux÷u þwt ? y™u yuf s™skrŒ ƒeS s™skrŒÚke fE
2eŒu swËe 5zu Au. skrŒ fu ðýo suðe ÔÞðMÚkk ‚kÚku Œu™wt skuzký Au fu fu{? yk 5ú&™™ku sðkƒ ykðe
‚tMÚkkyku™u Œ5k‚ðkÚke {¤e þfu. s™skrŒyku™e yku¤¾™u yk5ýu yk 5ú{kýu {w÷ðe þfeyu. (1)
yk s™skrŒ™k Œ{k{ ‚ÇÞku yufƒesk ‚kÚku ÷kune™k ‚tƒtÄkuÚke skuzkÞu÷ nkuÞ. (2) Œ{k{ ‚ÇÞku™wt
MÚkk™ yuf‚{k™ nkuÞ. (3) Œ{k{ ‚ÇÞku yu{ {k™Œk nkuÞ fu yu Œ{k{ yufs 5úfk2™k 2eŒ-
2eðkskuÚke ‚tf¤kÞu÷k Au. (4) Œ{k{ ‚ÇÞku yuf s 5úfk2™k ‚t‚kÄ™ku™ku W5Þkuøk f2Œk nkuÞ. (5)
¾k™øke r{÷fŒ™ku y¼kð nkuÞ. (6) ‚k{krsf swËk5ýwt {kºk Wt{2 y™u r÷tøk™u fk2ýu s nkuÞ
yLÞÚkk ™rnt. s™skrŒyku ½ýeðk2 rðr¼L™ skrŒyku{ktÚke 5ý WŒ2e ykðe nkuÞ. Œu{™wt økkuºk suðe
ƒkƒŒku y™u ‚tMÚkkyku Œu{™e yku¤¾2w5u 5úMÚkkr5Œ ÚkkÞ.
ðirËffk¤{kt fux÷ef s™skrŒyku yk5ý™u skuðk {¤u Auu. ¼2Œ, ÞËw, Œwðo‚k, ËwúÞw‚, 5w2w
y™u y™wøkk suðe xku¤eyku ðÄw {níð Äk2ý f2Œe nŒe. yk xku¤e™k ðzk™u 2ksk fnuðk{kt ykðŒk.
su yk xku¤e{kt™e s yuf ÔÞÂõík nkuÞ. {nË ytþu yk ‚{ks{kt ðýo yÚkðk Œku f÷2™u fk2ýu ÷kufku{kt
r¼L™Œk ykðe. yux÷ufu ðirËf xku¤eykuÚke su ÔÞÂõík ‚tf¤kÞu÷ ™ nkuÞ Œu Ëk‚ ðýo{kt ‚{krðü ÚkŒku.
ykðk ÷kufku fk¤k f÷2™k y™u yskýe ¼k»kk ƒku÷™k2k Œu{s yu{™kÚke swËk ËuðŒkyku™u 5ws™k2k
nŒk.
yk s swËk5ýwt 5AeÚke ¼k2Œ{kt yuf ‚tfw÷ ðýoÔÞðMÚkk™wt MðY5 Äk2ý f2u Au. sÞk2u yk
xku¤eyku ‚{ks{kt ƒúkn{ý, ûkrºkÞ, ði~Þ y™u þwËÙ suðe ‚{ksÔÞðMÚkk{kt Y5ktŒ2eŒ ÚkkÞ Au. yk
‚k{krsf fûkkyku 5AeÚke ðÄw ËÙZ ƒ™ðk™wt fk2ý xku¤eyku-xku¤eyku ðå[u™k y™u yktŒr2f 2eŒu
Œu{s ƒknÞ 2eŒu rðr¼L™ xku¤eyku ‚kÚku ÚkÞu÷k ÞwæÄku nŒwt. ÞwæÄ™k ™uŒk™u ÷qútx{ktÚke {¤u÷k ™kýkt fu
Mkk{krsf
{k¤¾w
‚t5r¥k 5AeÚke y‚{k™ 2eŒu ðnut[ðk{kt ykðŒwt.
ƒúkñý ðýo ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ‚ÇÞku 5w2kurnŒ™wt fkÞo f2Œk sÞk2u ûkrºkÞ ðýo ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷
‚ÇÞku™wt fkÞo 2ksÞÔÞðMÚkk™wt ‚t[k÷™ f2ðk™wt nŒwt. ði~Þ ðýo™k ÷kufku {kuxu¼køku f]r»k ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k LkkUÄ
nŒk. sÞk2u þwËÙ ðýo™k ÷kufku ‚uðf ðøko™e fûkk{kt ykðŒk. 5úÚk{ fûkk{kt ykðŒkt ƒt™u ðýkuoyu ði~Þ
ðýo™wt {kuxk 5ú{ký{kt þku»ký fÞwot y™u 5AeÚke Œku W52™k ºký ðýkuoyu þwËÙ ðýo™k ÷kufku™wt {n¥k{
þku»ký fÞwot. W52™k ºký ðýkuo™u W5™Þ™™ku ‚tMfk2 yk5ðk{kt ykðŒku y™u yk ‚tMfk2 5úkÃŒ f2Œkt
Œuyku rîs fnuðkŒkt.
5&[kË ðirËf fk¤{kt yÚkoðÞðMÚkk{kt {níð5qýo 5r2ðŒo™ku ykÔÞk. yk 52eðŒo™™k 5kÞk{kt
çkkiæÄ Ä{o suðe Äkr{of - ‚k{krsf ‚wÄk2f [¤ð¤™ku 5ý {kuxku Vk¤ku nŒku. skufu çkkiæÄ Ä{o ¿kkrŒ
ÔÞðMÚkk™u ™kþ f2e þfÞku ™rnt. çkkiæÄ Ä{o™k {Œ 5ú{kýu ûkrºkÞ yu ðýoÔÞðMÚkk{kt ‚kiÚke W52™e
fûkk{kt nkuðk skuEyu. ƒúkñýðkËÚke þkur»kík ÚkÞu÷k ði~Þ ðýo™k ÷kufku çkkiæÄ Ä{o{kt {kuxk 5ú{ký{kt
5úrðü ÚkÞk. skufu çkkiæÄ y™u si™ Ä{o skrŒðkË{kt fu ðýoÔÞðMÚkk{kt {k™Œk ™rnt. ðýo y™u
skrŒÔÞðMÚkk{kt {n¥k{ 5r2ðŒo™ku ¼k2Œ{kt ƒnk2Úke ykð™k2 þf, fw»kký, 5krÚkoÞ™ y™u ¼k2ŒeÞ
økúef 2kskyku y™u ÷kufku™k ykððkÚke ÚkÞk. yÚkoÔÞðMÚkk yk 52eðŒo™™wt {q¤ fk2ý Œku nŒwt s Œu™u
÷eÄu þnu2ef2ý ÚkÞwt. Wí5kË™{kt ðÄk2ku ÚkÞku y™u ðu5k2-ðkrýsÞ rðf‚Œk ©uýeyku y™u 5uZeyku™e
MÚkk5™k ÚkE. su 5AeÚke fú{þ: skrŒyku{kt ðnut[kŒe økE. ykðe 5uZeyku fu ©uýeyku™e ykøkðe yku¤¾
nŒe. Œu{™ku y÷øk Ë2ssku y™u y÷øk LÞkÞ ÔÞðMÚkk 5ý nŒk. su™u ©uýeÄ{o fnuðk{kt ykðŒwt.
ƒutfku suðwt fkÞo Œu{™wt 2nuŒwt. Œuyku ™kýkt™k Äe2Äk2 ‚kÚku fk{ f2Œk y™u ™kýkt™k xÙMxe 5ý 2nuŒk.
©uce yu ðu5k2eyku™ku yuðku ðøko nŒku. su yk ©uýeyku™k ðzk Œ2efu fkÞo f2Œku nŒku. (ðŒo{k™
‚{Þ{kt W¥k2 ¼k2Œ{kt þuX Œ2efu yku¤¾kŒkt y™u Ërûký ¼k2Œ{kt [uèe y™u [uxeÞk‚ yÚkðk Œku
þuxeÞk‚ Œ2efu yku¤¾kŒk ÷kufku.) E.‚. 5qðuo 500 Úke E.‚.500 ‚wÄe™ku ‚{Þøkk¤ku skuEyu Œku Œu
skrŒ ÔÞðMÚkk{kt {níð5qýo 52eðŒo™ku ÷kð™k2 økýkðe þfkÞ. y™uf ™ðk Wãkuøk ÄtÄkyku y™u
½ýe ƒÄe skrŒyku™k ¼k2Œ{kt ÚkÞu÷k ykøk{™Úke Œu{s yktŒ2¿kkrŒÞ ÷ø™kuÚke ykðe 5r2rMÚkrŒ
W¼e ÚkE. ykðe skrŒyku fu xku¤eyku fú{þ: ¿kkrŒyku{kt 52eðrŒoŒ ÚkŒe økE. Ä{oþkMºkku y™u M{]rŒyku{kt
Ë2uf ¿kkrŒ™e V2sku rðMŒk25qðof ‚{skððk{kt ykðe Au. ¿kkrŒyku ðå[u™k ‚tƒtÄku Œuyku fÞk ÔÞð‚kÞ
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. Œu™k 52 r™¼o2 2nuŒk.
5 {eÚke 7 {e ‚Ëe Ë2r{Þk™ ðýo fu skrŒ™k ‚tøkX™{kt fux÷kf 52eðŒo™ku skuðk {¤u Au.
s{e™Ëk2ku™k W¼kt ÚkÞu÷k ™ðk s ðøkuo ði~Þku™wt ¾uzqŒku{kt Y5ktŒ2ý fÞwot. ¾uŒeûkuºku ‚tf¤kÞu÷e ƒeS
y™uf xku¤eyku™u fu sqÚkku™u þwËÙ ðýo{kt {wfðk{kt ykÔÞk. nðu yk þwËÙku ¾uŒe ‚kÚku ‚tf¤kÞk. øktøkk
™Ëe™k rðMŒk2{kt s2k swËwt s ‚k{krsf r[ºk skuðk {¤u Au. Œku ƒtøkk¤ y™u Ërûký ¼k2Œ{kt {kuxu

Mkk{krsf
{k¤¾w
¼køku ƒu skrŒyku skuðk {¤u Au. ƒúkn{ý y™u þwËÙ W¥k2 ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt 2ks5wŒku™ku WËÞ yu 7
{e ‚Ëe™e {níð5qýo ½x™k økýkðe þfkÞ. yk ‚{Þøkk¤k{kt skrŒ ÔÞðMÚkk 5qýo5ýu ¼k2ŒeÞ
{k™‚{kt MÚkkr5Œ ÚkE [qfe nŒe. yux÷u ‚wÄe fu Akuzðkyku™u 5ý skrŒ™k ykÄk2u yku¤¾ðk{kt ykðŒk.
LkkUÄ
yuf 5wMŒf{kt ðýoÔÞðMÚkk 5ú{kýu Œu{™k ½2ku™wt r™Ëþo™ 5ý f2ðk{kt ykÔÞwt Au.
yuf {níð5qýo rðfk‚ yk ûkuºku {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt yk5ý™u ¾k‚ f2e™u Ërûký ¼k2Œ{kt
skuðk {¤u Au. su{kt þwËÙ ƒu fûkkyku{kt ‚Œ y™u y‚Œ ðnut[kÞ Au. Ërûký ¼k2Œ{kt su{™u EztøkE
yux÷ufu zkƒku nkÚk y™u ðu÷tøkE yux÷ufu s{ýku nkÚk fnuðk{kt ykðu Au. {™wyu 61 sux÷e r{©
skrŒyku™e(‚tf2 skrŒyku™e) ‚qr[ yk5e Au. su 5AeÚke 100 sux÷e ‚tÏÞk 52 5nku[ t u Au. 2ks5wŒku™e
su{ s yk ‚{Þ{kt fkÞMÚk ™k{™e yLÞ yuf skrŒ fu ¿kkrŒ™ku WËÞ 5ý {níð5qýo Au. 52t52køkŒ
2eŒu yk fkÞMÚk ÷rnÞkyku™wt fk{ f2Œk. su 5AeÚke yuf y÷øk ¿kkrŒ™ku Ë2ssku 5kBÞk. ¾ºke W¥k2
¼k2Œ™e yøkíÞ™e ¿kkrŒ nŒe. su 5kuŒk™u ûkrºkÞku{ktÚke WŒ2e ykðu Au Œu{ ËþkoðŒe. 52tŒw ðu5k2-
ðkrýsÞ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e y™u yuf y÷øk ¿kkrŒ™wt s Y5 Äk2ý f2Œe ði~Þ fûkk{kt økkuXðkÞu÷e nŒe.
yu s 5ú{kýu økwso2, Íkx y™u ykrn2ku 5ý 5kuŒk™wt {q¤ ûkrºkÞ ðýo{kt nŒwt Œu{ ËþkoðŒe y™u 5AeÚke
yu{™ku ‚k{krsf Ë2ssku r™B™ ÚkÞku Œu{ {k™Œe. yk yk¾eÞu 5úrfúÞk 1950 ‚wÄe [k÷Œe 2ne
sÞk2u ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ýu 5AkŒ skrŒyku™u ‚2fk2e ™kuf2eyku{kt y™u Þkus™kyku{kt yk2ûký ykÃÞwt
íÞkt ‚wÄe.
¿kkrŒ5úÚkk™u 5kuŒk™k 5úkËurþf ÷ûkýku nŒk. 8 {e ‚Ëe{kt ykðu÷k 5úkËurþf 52eðŒo™kuyu Œu{kt
¾kM‚ku ¼køk ¼sÔÞku. W¥k2 ¼k2Œ™k ƒúkn{ýku {kºk økkuºkÚke s ™rnt 52tŒw Œu{™k r™ðk‚MÚkk™kuÚke
5ý swËk 5zðk ÷køÞk. fkLÞfwçs ‚2Þw5r2Þ2 y™u {iÚke÷k ƒúkn{ýku suyku f™kus, ‚2Þw ™Ëe y™u
r{rÚk÷k 5úËuþ{kt 2nuŒk Œu™kÚke yku¤¾kŒk. Œku yu s 2eŒu 2ks5wŒ ‚{ks 5kuŒk™k {w¤¼qŒ skrŒ fu
xku¤eyku™k ™k{Úke yku¤¾kŒe su{fu, Œku{2, fAðknk, nkzk y™u [kinký ykðe yktŒ2skrŒyku™u
5ý 5kuŒk™k økkuºk nŒk. yk{ {æÞfk¤{kt ¿kkrŒ, 5uxk¿kkrŒ y™u økkuºk™e ‚tÏÞk W¥k2ku¥k2 ðÄðk
÷køke. {2kXk 5ý yuf ¿kkrŒ s nŒk.
ykÄwr™f ‚{Þ{kt ¿kkrŒ ÔÞðMÚkkyu fux÷kf ™ðe™ ÷ûkýku Äk2ý fÞko Au. ¿kkrŒ™wt ‚q[™ ™k{
‚kÚku f2ðk{kt ykðu Au. ½ýeðk2 yuf f2Œkt ðÄk2u 5uxk skrŒ ‚kÚku yuf s skrŒ™k ÷kufku ‚tf¤kÞu÷k
nkuÞ Œuðwt 5ý ƒ™u. y™uf WËkn2ýku ykðk skuðk {¤u Au. ¿kkrŒ y™u 5úrŒ¿kkrŒ [¤ð¤kuÚke ykÄwr™f
‚{Þ{kt ƒeS ™ðe™ ¿kkrŒyku™ku W{u2ku ÚkŒku skÞ Au. su{fu, ƒúñ‚{kS yu ¿kkrŒ™u {¤Œku Ë2ssku
Ëþkoðu Au.
¿kkrŒ ÔÞðMÚkk W52 5ú{kýu skuŒkt sýkÞ Au fu yíÞtŒ ‚tfw÷ fkÞoþi÷eÚke W¼e ÚkE Au. Œu{kt
Mkk{krsf
{k¤¾w
y™uf 5úkËurþf rðr¼L™Œkyku Au. ½ýeðk2 Œku Œu™wt {q¤ þkuÄðwt yíÞtŒ {w~fu÷ nkuÞ Au. fk2ýfu 5úËuþ,
5úËuþ™ku 5ý fkuE yuf ¼køk Œu™ku ykrÚkof Ë2ssku, 2ksfeÞ ‚¥kk ‚kÚku Œu™wt r™fx5ýwt Œu™e ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷ ÄtÄku 2kusøkk2 suðe y™uf ƒkƒŒku 52eðŒo™þe÷ 2eŒu ¿kkrŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ nkuÞ Au. ŒuÚke
LkkUÄ
Œu fnuðwt y½2wt Au fu {q¤Œ: yk ¿kkrŒ fuðe 2eŒu WŒ2e ykðe.
¿kkrŒ5úÚkk™ku ½ýku 5ú¼kð ¼k2ŒeÞ ‚{ks 52 5zÞku Au. {æÞfk÷e™ ‚{ks‚wÄk2fkuyu ¿kkrŒ
ÔÞðMÚkk™k Ëw»kýku 52 ¾kM‚wt ÷u¾™ 5ý fÞwot Au. ƒk‚ð, 2k{k™tË y™u fƒe2 suðk ‚tŒkuyu Œu{™k
y™wÞkÞeyku™u ¿kkrŒ ÔÞðMÚkk™ku íÞkøk f2ðk™ku ‚tËuþku ykÃÞku Au. þe¾ 5ý ¿kkrŒ ÔÞðMÚkkÚke W52
ykðe þfÞk ™Úke. {wrM÷{ku{kt 5ý ykðk ¿kkrŒ‚{wnku Au. fu2k÷k™k ‚e2eÞ™ r¾úrMŒyku 5ý rð¼krsŒ
ÚkE y™u ¿kkrŒ 52t52k{kt 5r2ðrŒoŒ ÚkÞk Au. y™uf r¾úMŒeyku Œu{™e ‚kÚku ÚkÞu÷k 5qðoøkúnku™u fk2ýu
ŒÚkk Wå[ ¿kkrŒyku™k þku»ký™u fk2ýu 5kuŒk™e {q¤ ¿kkrŒyku{ktÚke r¾úMŒe ‚{ks{kt 52eðrŒoŒ ÚkÞk Au.
(1) ‚k{krsf ‚tøkX™™wt 5úkÚkr{f ÷ûký fÞwt nŒwt ?

.................................................................................
(2) ðirËf ‚{Þ Ë2r{Þk™ yrMŒíð{kt 2nu÷e fkuE 5ý ƒu xku¤eyku - skrŒyku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
(3) rîs þçË™ku yÚko þwt ÚkkÞ Au ?
.................................................................................
(4) ¼k2Œ{kt ¿kkrŒ ÔÞðMÚkkûkuºku y™uf 5r2ðŒo™ku ÷kð™k2 fÞk fÞk ‚{wnku rðËuþ{ktÚke ¼k2Œ{kt
ykÔÞk nŒk ?
.................................................................................
(5) þwÿ ‚{ks™wt ‚Œ y™u y‚Œ{kt ÚkÞu÷ rð¼ks™ fku™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au.
.................................................................................
19.2 y~5]~ÞŒk
¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt þwæÄŒk y™u 5úËw»ký™k ÏÞk÷™u y~5]~ÞŒk™e rð¼kð™kÚke ‚{skððk{kt
ykÔÞk Au. yíÞtŒ Œ2efu yku¤¾kŒku yk ‚{ks ƒúkn{ý ‚{ksÚke ƒnk2 økýkŒku. y~5]~ÞŒk yk5ý™u
5&[kË ðirËf ‚{Þ{kt skuðk {¤u Au. ¾k‚ f2e™u økkiŒ{ ƒwæÄ™k ‚{Þ{kt Œu M5ü Ëu¾kÞ Au. fÞk2uf
Mkk{krsf
{k¤¾w
Œu™u 5kt[{kt ðýo Œ2efu yku¤¾kðkÞku Au. y~5]~Þku {kxu [ktzk÷ þçË 5úÞkuskÞku Au. Œuyku økúk{{kt ykðe
þfŒk ™rnt y™u Œu{™u {kxu ¾k‚ økk{™e ƒnk2 ykðk‚-r™ðk‚™e ÔÞðMÚkk økkuXððk{kt ykðe nŒe.
{kuxu ¼køku Œu{™wt fkÞo {]Œ 5þwyku™u ÷E sðk™wt y™u M{þk™{kt fkÞo f2ðk™wt nŒw.t Œuyku {kºk ÷ku¾zt {ktÚke
LkkUÄ
ƒ™kðu÷k ½2uýk 5nu2e þfŒk y™u Œqxu÷k Vqxu÷k ðk‚ýku{kt ¾kðk™wt ¾kE þfŒk. økwÃŒfk¤ Ë2r{Þk™
Œu{™ku Ë22sku ðÄk2u ™e[u WŒÞkuo. Œuyku nðu økk{{kt 5úðuþŒe ð¾Œu 5kA¤ skztw ƒktÄe™u 5úðuþe
þfŒk. rþfk2e(r™‚Ë), {kAe{k2(fiðŒo), [k{zk™wt fk{ f2™k2([{ofk2), 5kÞ¾k™k ‚kV
f2™k2(fwfwþ) y™u xku5÷eyku ƒ™kð™k2(ðutË) suðe ¿kkrŒyku y~5]~Þ økýkŒe. yux÷ufu Wå[ ðýo™k
÷kufku Œu{™u yzŒk 5ý ™rnt. Ëku{ y™u ËkuBƒ ™k{™e ƒu xku¤e fu ¿kkrŒ‚{wn 5ý økwÃŒfk¤ Ë2r{Þk™
y~5]~Þ ¿kkrŒ ©uýe{kt {wfkÞk. yk5ýu ½ýk þwËÙ 2kskyku{kt ËkuBƒ 2kskyku rðþu ‚kt¼éÞwt Au. {÷uåA
5ý y~5]~Þku™e ©uýe{kt {wfkÞk nŒk. y~5]~ÞŒk ðŒo{k™ ‚{Þ ‚wÄe 5ú[r÷Œ Au. y~5]~ÞŒk yu
fkÞËkfeÞ 2eŒu økw™ku økýðk{kt ykðŒwt nkuðk AŒkt Œu 5ú[r÷Œ Au. {nkí{k økktÄeyu y~5]~ÞŒk rð2kuÄe
¾wƒ {kuxe [¤ð¤ku [÷kðu÷e. Œu{™u y~5]~Þku™u n2es™ ™k{ 5ý ykÃÞwt nŒwt. ¼k2Œ ‚2fk2u
y~5]~Œk rð2kuÄe y™uf fkÞËkyku ½ze Œu™u ™kƒqË f2ðk 5w2Œk 5úÞí™ku nkÚk ÄÞko Au. rþûký y™u
‚k{krsf ‚wÄk2ýk [¤ð¤kuyu Œu{kt {kuxku Vk¤ku ykÃÞku Au. yk y{k™ðeÞ 5úÚkk ƒnw Íz5Úke ™kþ
5k{u Œuðe yk5ýu ykþk 2k¾eyu.
19.3 økw÷k{e
þkMºkeÞ 2eŒu skuEyu Œku økúef y™u 2ku{™ ‚{ksku{kt skuðk {¤Œe økw÷k{e 5úÚkkÚke ¼k2ŒeÞ
økw÷k{e 5úÚkk ½ýe swËe Au. {uøkuMÚkr™Íu yux÷k {kxu s ÷ÏÞwt nŒtw fu ¼k2Œ{kt økw÷k{e 5úÚkk skuðk {¤Œe
™Úke. Œu™wt yk fÚk™ ‚íÞÚke ðuøk¤wt Au. ¼k2Œ{kt økw÷k{e 5úÚkk yu fkÞËkfeÞ 2eŒu y™u ‚k{krsf ‚tMÚkk
Œ2efu ƒnw MÃkü 2eŒu skuðk {¤u Au. fkuE økw÷k{ Mºke™u Œu™k {kr÷f îk2k ƒk¤f yðŒ2u Œku Œu™u
{kr÷f™k 5wºk Œ2efu MÚkk™ {¤Œwt yuðk WÕ÷u¾ku yk5ý™u ‚kt5zu Au. yÚkoþkMºk suðk økútÚk{kt sýkÔÞk
5ú{kýu fkuE 5ý ÔÞÂõík sL{Úke fu MðuåAkyu yÚkðk Œku ÞwæÄ{kt 5fzkÞ íÞk2u yÚkðk Œku fkÞËkfeÞ 2eŒu
økw™uøkk2 nkuÞ íÞk2u Œu økw÷k{ ƒ™e þfu. ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt økw÷k{ {kxu Ëk‚ þçË™ku W5Þkuøk ÚkÞku Au.
su™ku yÚko yuðk ÷kufku su ykÞkuo îk2k rsŒkÞu÷k nŒk. Ëk‚ {kuxu ¼køku ½2u÷w ™kuf2 Œ2efu y™u ytøkŒ
™kuf2 Œ2efu fkÞo f2Œk. {kr÷f™k ‚nkÞf Œ2efu 5ý fkÞo f2Œk. skufu {kr÷f™u Œu™k Sð™ 52
fkuE yrÄfk2 ™nkuŒku. yux÷wt s ™rn ¼k2Œ{kt þYykŒ{kt økw÷k{ku™e fkuE ƒsk2ku 5ý skuðk {¤Œe
™Úke. su E.‚.™e þYykík™e ‚Ëeyku{kt r¾úMŒe rð&ð{kt skuðk {¤u Au Œu yk ‚{Þu 5r&[{ rð&ð{kt
økw÷k{ku™ku ðu5k2 ÚkŒku. skufu yuðk 5ý WÕ÷u¾ {¤u Au fu ¼k2Œ y™u 2ku{™ ‚k{úksÞ ðå[u økw÷k{
Akuf2eyku™ku ðu5k2 ÚkŒku nŒku. 5Ae™k WÕ÷u¾ku 5ú{kýu 16{e ‚Ëe{kt rðsÞ™øk2 ‚k{úksÞ{kt økw÷k{ku™k
ƒsk2ku™ku MÃkü WÕ÷u¾ yk5ý™u {¤u Au.

Mkk{krsf
{k¤¾w
rËÕne ‚ÕŒ™Œ™k ‚{Þ{kt økw÷k{e 5úÚkk su™u ƒtËøkk™ fnuðkÞ Au Œu {kuxk 5ú{ký{kt skuðk {¤u
Au. skufu Œu{™e 5r2rMÚkrŒ s2k swËk 5úfk2™e nŒe. {÷uf fkVw2 ™k{™ku y÷kWËËe™ r¾÷S ™k{™ku
økw÷k{ 5AeÚke Œu™e ‚u™k™ku ‚u™kÎÞûk ƒLÞku nŒku. 16{e ‚Ëe{kt 5kuxwoøk÷ 5úskyu økw÷k{e ðu5k2™u
LkkUÄ
¾wƒ {níð5qýo ƒ™kÔÞku. r÷L‚kuxu™ ™k{™k yuf ÔÞÂõíkyu økkuðk{kt 5kuxwoøkeÍku îk2k ÚkŒkt økw÷k{e
ðu5k2™ku ¾k‚ WÕ÷u¾ fÞkuo Au. yuýu fÌkwt Au Œuyku økw÷k{ku™u yuðe 2eŒu [÷kðu Au suðe 2eŒu yk5ýu
½kuzkyku™u ntfk2eyu Aeyu. ¾k÷e‚k 5úfk2™e s{e™(2ksk™k Œkƒk nuX¤™e) y™u fk2¾k™kyku{kt
ykðk økw÷k{ku ¾wƒ {kuxk 5ú{ký{kt fkÞo f2Œk. rƒúxeþfk¤ Ë2r{Þk™ 5ý yk 5úfk2™e økw÷k{e
ÔÞðMÚkk [k÷w s 2ne nŒe. 52tŒw ÷kuzo fku™oðkur÷‚u Œu™k 52 5úrŒƒtÄ {wfŒk ¼k2Œ{kt økw÷k{e 5úÚkk
™kƒwË ÚkE.
19.4 5w2w»kkÚko, yk©{ y™u ‚tMfk2
ÃkwY»kkÚko, yk©{ y™u ‚tMfk2 yk ºkýuÞ ÏÞk÷ku yufƒesk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au. ÃkwY»kkÚko™ku yÚko
ÚkkÞ Au. Sð™™u [k2 yk©{ku{kt ðnut[ðwt y™u Ë2uf yk©{ ‚tMfk2{kt ðnut[kÞu÷ku Au. ðýko©{Ä{o
yuðwt yk5ýu ‚kt¼¤eyu Aeyu yu™ku yÚko ÚkkÞ Au ðýo™ku Ä{o y™u Sð™{kt Œu™wt MÚkk™. Sð™™k [k2
Wáuþku Ä{o(‚k[wt Sð™), yÚko(Sð™ Sððk {kxu™k ‚kÄ™ku), fk{(EåAkyku) y™u {kuûk(5ú5rŒ).
[k2 ÃkwY»kkÚko ‚kÚku skuzkÞu÷k ÔÞÂõík™wt Sð™ [k2 yk©{ yÚkðk Œku Sð™™k Œƒffkyku{kt
ðnut[kÞ Au. yuf yk©{ 5Ae ƒesk yk©{{kt skýu [k2 5økrÚkÞk W52Úke ™e[u WŒ2Œk nkuÞ Œu{
‚{skðkÞwt Au.
5úÚk{ yk©{™u ƒúñ[Þko©{ Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. su{kt ÔÞÂõík W5™Þ™ ‚tMfk2
yux÷ufu s™kuE Äk2ý f2ðk™ku ‚tMfk2 5úkÃŒ f2u Au. yk yk©{™k ‚{Þøkk¤k Ë2r{Þk™ Œu rþûký
{u¤ðu Au ŒÚkk rþMŒ EåAkþrfŒ y™u ÷køkýeyku rðþu skýu Au. Œu 5kuŒk™k økw2w ‚kÚku støk÷{kt ykðu÷k
yk©{{kt s yk ‚{Þøkk¤k Ë2r{Þk™ 2ne økw2w™e yk¿kk™wt 5k÷™ f2u Au. økw2w {kxu 5eðk™k 5kýe™e
ÔÞðMÚkk f2ðk™e y™u yk©{™u ‚kV 2k¾ðk™e sðkƒËk2e 5ý r™¼kðu Au. ‚kËw Sð™ y™u Wå[
rð[k2 ‚kÚku yk yk©{ ‚tf¤kÞu÷ku Au. 2ksfw{k2ku 5ý yk s 5ú{kýu yk yk©{{kt V2s ƒskðŒk.
ƒúñ[Þo™ku yk Œƒffku ÔÞÂõíkøkŒ rðfk‚™ku y™u øk]nMÚke Sð™ þY f2ðk {kxu™e sðkƒËk2eyku
‚{sðk™ku nŒku.
øk]nMÚkk©{ yu ÔÞÂõík™k Sð™™ku ‚kiÚke {níð5qýo Œƒ¬ku økýkŒku. su{kt Œu yÚko y™u fk{™u
Ä{o™e ‚kÚku ‚ktf¤e™u ÔÞðnk2 f2Œku. Œu ÷ø™ f2Œku. ƒk¤fku™u sL{ yk5Œku y™u fwxƒ
tw ™wt ¼2ý5ku»ký
f2Œku yux÷wt s ™rnt ‚k{krsf WŒ2ËkrÞíð 5ý r™¼kðŒku.

Mkk{krsf
{k¤¾w
øk]nMÚkk©{ 5Ae™k Œƒ¬k™u ðk™5úMÚkyk©{ Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðŒku su{kt ÔÞÂõík 5kuŒk™k
fwxwtƒ™u íÞS™u støk÷{kt 2ne. r™ð]¥k Sð™ økk¤Œku. yrntÞk Œu ‚{økú søkŒ™u skýðk 5úÞí™ f2Œku.
V¤ y™u þkf¼kS ŒÚkk ftË{q¤ ¾kE ‚kËk f5zk 5nu2e Sð™ rðŒkðŒku. æÞk™ y™u 5wsk y[o™k
LkkUÄ
f2Œku. yk Ë2r{Þk™ sku Œu™wt {]íÞwt ÚkkÞ Œku Œu {kuûk 5kBÞku Au Œu{ fnuðkŒwt yLÞÚkk Œu nðu 5Ae™k
Œƒffk ‚tLÞk‚yk©{{kt 5úðuþŒku. sÞkt Œu 5qýo 2eŒu E&ð2 5úíÞu 5kuŒk™ skŒ™u LÞkuåAkð2 f2Œku.
Œ{k{ ‚k{krsf ‚tƒtÄku Vøkkðe ËE {kºk {kuûk {kxu s Sð™ ÔÞrŒŒ f2Œku.
yk yk¾eÞu 5úÚkk ykËþo Sð™ Ëþkoðu Au. 52tŒw ÔÞðnkr2f 2eŒu yu 5qýo5ýu sk¤ðe þfkŒe
™rnt. {kuxk ¼køk™k ÷kufku yk 5úfk2™wt Sð™ Sððk{kt r™»V¤ sŒkt. Úkkuzkf ÷kufku ƒesk yk©{Úke
W52 WXe þfŒk. rþûký, ‚k{krsf Sð™ y™u ÔÞÂõík Sð™ Sððk™k Œƒffkyku 5qýo5ýu {kuxk
¼køk™k ÷kufku 5k¤e þfŒk ™rnt. çkkiæÄ y™u si™ Ä{uo Þwðk™ku™u 5ý øk]nMÚk Sð™ SðŒkt SðŒkt
{kuûk5úkrÃŒ {kxu ‚ífkÞkuo îk2k fkÞo f2e þfkÞ Œuðku ‚tËuþ yk5e 5kuŒk™e Œ2V ykfr»koŒ fÞko. su
YrZøkŒ yk©{ ÔÞðMÚkk{kt skuðk {¤Œe ™Úke.
yk©{ ÔÞðMÚkk™k yk [k2 Œƒffkyku {k™ðe™k ¼kirŒf sL{™e ‚kÚku ™rnt 52tŒw Œu™k
W5™Þ™ ‚tMfk2Úke {k™r‚f sL{Úke þY ÚkŒkt. ƒk¤f W5™Þ™ ‚tMfk2 Äk2ý f2u 5Ae s ‚{ks™ku
‚ÇÞ økýkŒku. Sð™™ku yk {níð5qýo Wí‚ð nŒku. ykðk 40 sux÷k ‚tMfk2ku yk5ý™u skuðk {¤u
Au. su{kt™k fux÷kf skuEyu Œku øk¼koÄk™, 5w‚tð™, ‚e{tŒkuL™Þ™, skŒf{o, r™økfú{ý, yL™5úk‚™,
[wzkf{o, W5™Þ™, ‚tðŒo™, rððkn y™u ytíÞurøkx yk ƒÄk s ‚tMfk2ku W52™k ºký ðýkuo {kxu s
nŒk. þwËÙ y™u y~5]~Þku yk ‚tMfk2 {kxu yÞkuøÞ økýkŒk. skufu Wå[ ðýo™e Mºkeyku 5ý {kuxk
¼køk™k ‚tMfk2kuÚke ðtr[Œ s 2nuŒe.
19.5 ss{k™e 5úÚkk
5qðo {æÞfk÷{kt ss{k™e 5úÚkk ƒnw s {níð5qýo ‚tMÚkk Œ2efu W¼2e ykðe. su ykÄwr™f
fk¤u 5ý økúk{eý ‚{ks{kt 5ú[r÷Œ Au. yk 5úÚkk{kt skøke2Ëk2 y™u økk{™k fk2eøk2ku ðå[u ‚k{krsf
ÔÞðnk2™ku r™Ëuoþ skuðk {¤u Au. ‚uðkyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e ¿kkrŒyku s{e™Ëk2™u ‚uðk yk5Œe Œku
‚k{u s{e™ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ {kuxk ¾uzqŒku fu skøke2Ëk2ku 52t52køkŒ 2eŒu ™ffe f2u÷k y™ks Œu{™e
‚uðk™k ƒË÷k{kt yk5Œk. yux÷wts ™rnt fux÷kf rfM‚k{kt s{e™ku 5ý ¼ux{kt yk5Œk {ku[e, ðk¤tË,
5w2kurnŒ, {k¤e, ¾uzqŒ, ÷wnk2, ‚wÚkk2 suðe ¿kkrŒyku ykðk skøke2Ëk2 ‚kÚku ss{k™e 5úÚkkÚke
skuzkŒkt. fux÷kf ¾k‚ 5ú‚tøkkuyu Œu{™e ‚uðkyku™u rƒ2Ëkðe {kuxk skøke2Ëk2ku Œu{™u s{e™ku ¼ux{kt
yk5Œkt. skufu y{wf ¿kkrŒyku 5kuŒk™e [esðMŒwyku y™u ‚uðkyku ðu[e þfðk 5ý ‚{Úko nŒk. ‚uðk
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ yk ‚k{krsf ‚tƒtÄ ™øk2ef2ý y™u ykiãkurøkfef2ý™u fk2ýu ƒtÄ ÚkÞku. {æÞfk¤{kt
yk 5úfk2™k ‚tƒtÄku yuf 2eŒu VkÞËkfk2f nŒk.
Mkk{krsf
{k¤¾w
¾k÷e søÞk 5q2ku. LkkUÄ

1. ..................™u 5kt[{kt ðýo Œ2efu yku¤¾kðkÞk Au.
2. {nkí{k økktÄeyu y~5]~ÞŒk r™ðk2ý yÚkuo ½ýwt fkÞo fÞwto Œu{ýu y~5]~Þku™u ...................
™k{ ykÃÞwt nŒwt.
3. ..........................™k{™k økúef {w‚kV2u ¼k2Œ{kt økw÷k{e 5úÚkk™wt yrMŒíð ™Úke
Œuðwt ™kutÎÞwt Au.
4. ÔÞÂõík sL{Úke, MðuåAkÚke 5kuŒk™e skŒ™u ðu[e™u, ÞwæÄ{kt ÞwæÄfuËe Œ2efu, yÚkðk Œku fkÞËkfeÞ
2eŒu økw™uøkk2 ‚krƒŒ ÚkÞku nkuÞ íÞk2u Œu økw÷k{ ƒ™e þfu Au Œuðwt ................. ™k{™k
økútÚk{kt sýkðkÞwt Au.
5. ˆÃkwY»kkÚkoˆ yu [k2 ......................{kt rð¼krsŒ ÚkkÞ Au.
6. ss{k™e 5úÚkk Œqxðk™wt yÚkðk Œku ƒtÄ Úkðk™wt fÞwt {níð5qýo fk2ý Œ{™u sýkÞ Au.
.................................................................................
19.6 fwxwtƒ
52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ fwxwtƒ yu {kuxu¼køku ‚tÞwfŒ fwxwtƒ™e ÔÞkÏÞk{kt ykðu Œuðku ‚{wn Au.
su{kt yuf f2Œk ðÄk2u 5uZeyku yuf AŒ ™e[u yuf ‚kÚku 2nuŒe nkuÞ. ƒÄk s ‚ÇÞku™e ‚k{wrnf ‚t5r¥k
nkuÞ. ½2™k {wÏÞ ðze÷ yu ‚{økú ½2™e y™u ‚t5r¥k™k ðzk Œ2efu ¼qr{fk ¼sðŒk nkuÞ. ykÄwr™f
f‚ƒkyku{kt {kuxk 5ú{ký{kt ‚wû{ fwxƒ tw ku™u yk5ýu skuEyu Aeyu su{kt 5rŒ, 5í™e y™u Œu{™k ƒk¤fku™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. fux÷ef søkkyu yk5ý™u ‚tÞwfŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk skuðk {¤u Au. ¼k2Œ™k fux÷kf
¼køkku{kt ‚tÞwfŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk{kt Mºke™e fwxwtƒ™k ðzk Œ2efu ¼qr{fk 5ý æÞk™kf»kof Au. ¾k‚ f2e™u
fu2÷ y™u ™køkk÷uLz ŒÚkk {u½k÷Þ{kt yk 5úfk2™e ‚{ks ÔÞðMÚkk skuðk {¤u Au.
fwxwtƒ™e 5úf]rŒ øk{u Œu nkuÞ 52tŒw Œu ‚{ks™wt 5úkÚkr{f ½xf Au. ©æÄk ™k{™wt Œíð fwxwtƒ™k
Œ{k{ ‚ÇÞku™u skuzŒwt Œíð Au. ‚r5tz yux÷ufu yuf s fw¤ y™u yu 52íðu™e ©æÄk fwxwtƒ™k Œ{k{
‚ÇÞku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au. su™u ‚r5tz Wí‚ð ‚kÚku 5ý skuzðk{kt ykÔÞku Au. yk 5úfk2™e ÔÞðMÚkk
Œ{k{ ‚ÇÞ™u ‚k{krsf ‚w2ûkk 5úËk™ f2u Au. Ë2uf ‚ÇÞ yufƒesk ‚kÚku r™fxŒkÚke skuzkÞu÷ nkuÞ
Au. Wí‚ðku y™u ÷ø™ku{kt yk 5úfk2™e fwxwtƒ ¼kð™kÚke Œuyku fkÞo f2Œk skuðk {¤u Au.

Mkk{krsf
{k¤¾w
52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk fkÞËku y™u r2ðks ™k{™k ŒíðkuÚke ‚t[kr÷Œ ÔÞðMÚkk
Au. Œu™ku 5kÞku fkÞËkfeÞ 2eŒu yk5ý™u r{Œkûk2k y™u ËkÞ¼køk{kt skuðk {¤u Au. ƒtøkk¤ y™u
yk‚k{ suðk 5úËuþku™k {kuxk ¼køk™k fwxwtƒku ËkÞ¼køk ÔÞðMÚkk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au. sÞk2u ƒkfe™k
LkkUÄ
¼k2ŒeÞ fwxwtƒku r{Œkûk2k 5jrŒÚke skuzkÞu÷k Au. ‚tÞwfŒ fwxwtƒ™e ‚t5r¥k yu ÔÞÂõíkøkŒ ‚t5r¥kÚke
ðÄk2u {níð Äk2ý f2u Au. {æÞfk¤ ‚wÄe ‚t5r¥k™wt MðY5 ykðwt yrð¼kSŒ hÌkwt Au. ¼k2Œ{kt
MðŒtºkŒk ƒkË ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ýu Œ{k{ Ä{o™k ÷kufku™u fu ‚{wËkÞku™u Œu{™k ytøkŒ 2eŒ 2eðksku
5ú{kýu ÷ø™, AwxkAuzk, ƒk¤f™u Ë¥kf ÷uðwt, ¼2ýÃkku»ký f2ðwt ðøku2u™e Aqx yk5u Au. yk ÔÞðMÚkk
rntËw r‚ðkÞ™k ‚{wËkÞ™u ÷køkw 5kzðk{kt ykðu Au. sÞk2u rntËw, çkkiæÄ, þe¾ y™u si™ ‚{wËkÞ 1955-
56™k rntËw fkÞËk 5ú{kýu ðŒuo Au. {wrM÷{, r¾úMŒe, 5k2‚e 5kuŒk™k Ä{ko™w‚k2 fkÞËk™wt 5k÷™ 2eŒ-
2eðksku™k {k{÷u f2u Au.
19.7 ÷ø™
fwxwtƒ yu ÷ø™ ™k{™k {níð5qýo ‚tMfk2™wt 52eýk{ Au. Œu™e 5úf]rŒ{kt Œu ½ýk 5úfk2u ðnut[kÞ
Au. su™u y™w÷ku{ y™u 5úrŒ÷ku{ ÷ø™ku Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au Œuðk ÷ø™ku{kt ÃkwY»k fu Mºke 5kuŒk™k
ðýo™u Akuze yLÞ ðýo™e ÔÞÂõík ‚kÚku ÷ø™ f2u Au. yk 5úfk2™k ½ýk ƒÄk ÷ø™ku rðþu ¼k2ŒeÞ
‚{ks{kt ¾kM‚k WËkn2ýku 5úkÃŒ ÚkkÞ Au. 52t52køkŒ 2eŒu skuEyu Œku ÷ø™™e sðkƒËk2e {kŒk-
r5Œk™e s økýkÞ Au. su™u ©uc ÷ø™ fnuðk{kt ykðu Au. su{kt {kŒk-r5Œk 5kuŒk™k 5wºk fu 5wºke™u {kxu
5kuŒk™k s ðýo™k Þwðf fu ÞwðŒe™e 5‚tËøke f2u Au. skufu Œu{kt yuf ƒkƒŒ™ku ¾k‚ ÏÞk÷ 2k¾ðk{kt
ykðu Au fu Œu{™wt økkuºk yuf s nkuðwt skuEyu ™rnt. 5úð2 y™u økkuºk yu rîs ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ÏÞk÷ku Au.
su r™B™ ðýo™u Œu{ktÚke ƒkfkŒ 2k¾u Au. skufu {kuxk ¼køk™k ‚{wËkÞku™u 5kuŒk™k økkuºk nkuÞ Au. 5úð2
þçË 5úrŒƒtrÄŒ ‚kÚku skuzkÞu÷ku Au. su{kt yuðk 5úfk2™k ÷ø™ku 52 5úrŒƒtÄ {wfðk{kt ykðu Au. su{kt
Œuyku fkuE™u fkuE 2eŒu Þwðf y™u ÞwðŒe ‚kÚk 5uZeyku{kt ‚tƒtÄ Ä2kðŒk nkuÞ. Ërûký ¼k2Œ{kt ykðk
r™Þ{™wt 5k÷™ ÚkŒwt nkuÞ Œuðwt yk5ý™u sýkŒwt ™Úke. Œu{kt r5Œ2kE ðå[u 5ý ÷ø™ku ÚkkÞ Au y™u Œu™u
fkÞËku y™u ‚{ks {kLÞŒk yk5u Au.
yuf5í™eíð™e 5úÚkk 52t52køkŒ 2eŒu Mðefk2ðk{kt ykðe nŒe. skufu ƒnw5í™eíð™e 5úÚkk
5ý 5úrŒƒtrÄŒ ™nkuŒe. y{e2 y™u þrfŒþk¤e ÷kufku yuf f2Œk ðÄk2u 5í™eyku 2k¾Œkt Œu™e 5kA¤
fux÷kf fk2ýku skuðk {¤u Au. 2ksk yLÞ þrfŒþk¤e swÚkku™k ™uŒk ‚kÚku 5kuŒk™ku ‚k{krsf ‚tƒtÄ
MÚkkr5Œ f2ðk Œu{™e 5wºkeyku ‚kÚku ÷ø™ îk2k skuzkŒku. yux÷ufu yk 5úfk2™k ÷ø™ku{kt 2ksfeÞ
fk2ý Ë]røkxøkku[2 ÚkkÞ Au. [tËÙøkwÃŒ {kiÞo y™u yfƒ2 suðk {nk™ þk‚fku yk™k ©uc WËkn2ýku
Au. sku Äkr{of fk2ý skuEyu Œku 2ksk™u ðk2‚Ëk2 Œ2efu 5wºk nkuðku s2w2e Au. yux÷u ƒnw5í™eíð
5wºk sL{™e ‚kÚku 5ý ‚tf¤kÞu÷. ykÄwr™f fkÞËkyku 5ú{kýu ƒnw5í™eíð 5úÚkk øku2fkÞËu‚2 Au. {kºk

Mkk{krsf
{k¤¾w
{wrM÷{ ‚{wËkÞ™k ÷kufku Œu{™k Äkr{of fkÞËk y™w‚k2 [k2 ð¾Œ ÷ø™ f2e þfu Au.
‚kŒ Vu2k™e ‚kÚku rntËw ‚{ks{kt ÷ø™5úÚkk skuzkÞu÷e Au. su{kt Þwðf y™u ÞwðŒe ‚kÚku {¤e™u
yrø™™e ‚kûkeyu þ5ý økúný f2u Au. ‚tÞwfŒ 2eŒu Sððk™k þ5ÚkÚke yu MÃkü ÚkkÞ Au fu AwxkAuzk™u LkkUÄ
Œu{kt fkuE MÚkk™ ™Úke. yÚkoþkMºk ™k{™ku økútÚk ¾k‚ rfM‚k{kt AwxkAuzk™u Mðefk2u Au. 5AeÚke yk
ÔÞðMÚkk{kt ½ýk 52eðŒo™ku ykÔÞk. r™B™ økýkŒe ¿kkrŒyku{kt ðŒo{k™ ‚{Þ{kt 5ý AwxkAuzk ¿kkrŒ™k
r™Þ{ku 5ú{kýu ƒnw ‚2¤ŒkÚke y5kÞ Au. ykÄwr™f ‚{Þ{kt fkÞËkfeÞ 2eŒu ƒt™u Œ2VÚke 5w2Œk
5ú{ký yk5ðk{kt ykðu Œku AwxkAuzk økúkÌk 2k¾ðk{kt ykðu Au.
yk5ýu ËÙk5
i Ëe 5kt[ 5ktzð ¼kEyku ‚kÚku 52ýe nŒe Œu skýeyu Aeyu. yk™u ƒnw5rŒíð5úÚkk™k
÷ø™™wt WËkn2ý økýkðe þfkÞ. fux÷kf ‚{wËkÞku{kt yk 5úfk2™k ÷ø™ku ÚkŒk nŒk. {kuxu¼køku yuf
Mºke Œu™k 5rŒ™k ¼kEyku ‚kÚku ÷ø™ f2Œe yuðwt fux÷kf ‚{wËkÞku{kt ƒ™Œwt. sÞk2u fux÷kf ‚{wËkÞku{kt
yk 5úfk2™k ÷ø™™u y‚k{krsf økýðk{kt ykðŒk. ½ýe søÞkyu Œu™u þ2{ økýðk{kt ykðŒwt. Œku
½ýe søÞkyu Œu™u yr¼{k™.
19.8 ¼k2ŒeÞ ‚{ks y™u Mºkeyku
¼k2Œ{kt Mºkeyku™ku ErŒnk‚ yu rðfk‚kí{f 5AkŒ5ýk™e fnk™e Au. ðirËffk¤{kt Mºkeyku
ÃkwY»k™e su{ s Œ{k{ 5úfk2™k nffku™ku W5Þkuøk f2Œe yux÷ws ™rn xku¤eyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Mºkeyku
ÞwæÄ{kt 5ý ¼køk ÷uŒe. Œuyku ðuËku™e }[k ÷¾™k2 rðËw»keyku Œ2efu 5ý skuðk {¤u Au. yux÷wts ™rnt
÷ø™ {kxu 5kuŒk™e 5‚tËøke y™w‚k2 5kºk™u 5‚tË f2Œe 5ý yk fk¤{kt skuðk {¤u Au. 5&[kË ðirËf
‚{Þ{kt ykðe xku¤eyku™e fu skrŒyku™e ‚tMÚkkykuyu Mºkeyku™k Ë2ssk™u fú{þ: r™B™ fûkk™ku ƒ™kÔÞku
íÞkt ‚wÄe fu þYykík™k ¼k2ŒeÞ fkÞËk 5wMŒfku{kt Mºke™wt MÚkk™ þwËÙ™u ‚{fûk {wfðk{kt ykÔÞwt. MºkeÄ™
r‚ðkÞ fkuE5ý 5úfk2™e ‚t5r¥k™e Œu {kr÷f ™nkuŒe. ðirËf ¿kk™ Mºkeyku™e ‚kÚku ½ýwt økkZ 2eŒu
‚tf¤kÞu÷wt nkuðk AŒkt Ä{o™k ‚t5úËkÞkuyu y™u Ä{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ÷kufkuyu ðirËf Þ¿kku 5w2Œwt Mºkeyku™wt
{níð 2nuðk ËeÄwt. {æÞfk¤{kt W¼2e ykðu÷k Œktrºkf ‚t5úËkÞkuyu Œu{™k ‚t5úËkÞ{kt Mºkeyku™u
{níð5qýo MÚkk™ ykÃÞwtw. yux÷wts ™rnt Œu{™k yk©{ku{kt Mºkeyku ‚tŒ™e fkuxe 5ý 5k{e.
‚k{kLÞ 2eŒu yu{ fne þfkÞ fu 5úk2tr¼f ErŒnk‚fk¤{kt yux÷ufu 5&[kË ðirËf ‚{Þ{kt
y™u íÞktÚke ÷E {æÞfk¤™k ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™u ƒkiræÄf 5úð]r¥kykuÚke Ëq2 2k¾ðk{kt ykðe.
Œu{™wt {w¤¼qŒ fkÞo ÷ø™ f2e fwxwtƒ™e ‚t¼k¤ 2k¾ðk™wt økýkðkÞwt. Wå[fw¤™e Mºkeyku fux÷wt rþûký
÷E þfŒe su{kt™e fux÷ef Mºkeyku fðrÞºkeyku y™u ™kxÞfk2 Œ2efu 5ý 5úÏÞkŒ ÚkE nŒe. {wÏÞMºke
[r2ºkku ‚tMf]Œ ™kxfku{kt ðkt[™, ÷u¾™ y™u ‚tøkeŒ™e ÔÞðMÚkk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k nŒk. {æÞfk¤{kt
‚tøkeŒ y™u ™]íÞ Wå[fw¤™e Mºkeyku {kxu ðsÞo økýkŒwt y™u Œu {kºk r™B™fw¤™e Mºkeyku y™u ðu~Þkyku

Mkk{krsf
{k¤¾w
{kxu s nkuÞ Œu{ {™kŒwt. skufu þYykík™k fk¤{kt ykðwt skuðk {¤Œwt ™Úke. }øðuË™k fk¤ 5Ae fú{þ:
Mºkeyku™ku Ë2ssku ½xÞku. fk2ýfu ƒk¤÷ø™ 5úÚkkÚke Œu™ku {k™r‚f rðfk‚ yxfÞku. Œku {æÞfk¤{kt
‚Œe5úÚkkyu ¾wƒ {kuxk ‚k{krsf yr™ü™wt ‚so™ fÞwot. rðËuþe Þkºke Eç™uƒŒwŒkyu ‚Œe5úÚkk rðþu
LkkUÄ
¾kM‚e ðkŒku Œu™k rðËuþ5úðk‚™k ðýo™{kt ÷¾e Au. rðÄðk™k 5w™rðoðkn ÚkŒk ™rnt. skufu fux÷kf
rfM‚kyku{kt rðÄðk™u ‚t5r¥k™ku yrÄfk2 yk5ðk{kt ykðŒku.
{æÞfk¤{kt 5zËk5úÚkk fu ÷ks5úÚkk ¾qƒ 5ú[r÷Œ nŒe. ¾k‚ f2e™u Wå[ðýo™e Mºkeyku Œu™e
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e nŒe. yk2ƒku y™u Œwfo {wrM÷{ku yk E2k™e 52t52k™u 5kuŒk™e ‚kÚku ¼k2Œ ÷E
ykÔÞk nŒk. W¥k2 ¼k2Œ{kt Œu{™k 5ú‚k2™u fk2ýu W¥k2 ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt 5zËk5úÚkk™wt {kuxk5ú{ký{kt
[÷ý ðÎÞwt. Mºke™k Ëu¾kð™u ÞkuøÞ f2ðk™k nuŒwÚke yÚkðk Œku 2skufk¤ Ë2r{Þk™ 5k¤ðk™k r™Þ{™k
¼køkY5u 5úk[e™ ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt ƒnw s ykuAk 5ú{ký{kt yk 5úÚkk nŒe Œuðwt fux÷kf rðîk™ku {k™u
Au. 52tŒw {æÞfk¤{kt yk 5úÚkk Wå[ ðøko y™u Wå[ ‚{ks™k 5úrŒf Œ2efu yux÷wts ™rnt Œu{™k
‚k{krsf {ku¼k ‚kÚku 5ý skuzkE økE. 5AkŒðøko™e Mºkeyku Wå[ ðýo™e Mºkeyku™u skuE™u yÚkðk Œku
‚tMf]rŒf2ý™k ¼køkY5u 5zËk5úÚkk y5™kðŒe økE. skufu Wå[ðýo™e Mºkeyku sux÷e sz {kLÞŒk
Œu{™k{kt ™nkuŒe.
{wøk÷ ‚k{úksÞ™k ytŒ 5Ae ¼k2Œ{kt rƒúxeþ þk‚™ MÚk5kÞwt íÞk2Úke ykÄwr™f rð[k2ku
‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚{ks™ku ™kŒku ƒtÄkÞku. ykÄwr™f rþûký™e y‚2 Œ¤u 19{e ‚Ëe{kt Mºkeyku ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷k y™uf yr™üku ‚k{u ½ýe ƒÄe ‚{ks‚wÄk2ýk™e [¤ð¤ku [k÷e suýu Mºkeyku™k MÚkk™{kt
{níð5qýo 52eðŒo™ ykÛÞwt. 2ksk2k{ {kun™2kÞ y™u ÷kuzo rð÷eÞ{ ƒurLxf™k 5úÞí™kuÚke ‚Œe5úÚkk
52 5úrŒƒtÄ {wfŒku fkÞËku 1829{kt 5‚k2 f2ðk{kt ykÔÞku íÞk2Úke ‚Œe5úÚkk™ku ytŒ ykÔÞku.
1856{kt {nk™ ‚{ks ‚wÄk2f E&ð2[tËÙ rðãk‚køk2™k 5úÞí™kuÚke rðÄðk 5w™rðoðkn™ku fkÞËku
½zkÞku. 1860{kt 5trzŒ rð»ýwþkMºkeyu rðÄðkrððkn ‚tMÚkk™e MÚkk5™k f2e. yk ƒÄk™u 52eýk{u
Mºkeyku™k MÚkk™ y™u Ë2ssk{kt ‚wÄk2ku ÚkÞku. 1895{kt ƒk¤fe™u ËqÄ5eŒe f2ðk™e 5úÚkk 52 5úrŒƒtÄ
{wfŒku fkÞËku ½zðk{kt ykÔÞku y™u ƒk¤fe™u ËqÄ5eŒe f2ðk™e rfúÞk™u níÞk™ku økw™ku økýðk{kt ykðe.
1955™k rntËw ÷ø™Äk2k 5ú{kýu ƒk¤÷ø™™u 5úrŒƒtrÄŒ f2ðk{kt ykðu y™u Mºke™k ÷ø™ 18 ðøkko
5qðuo ™ ÚkE þfu yuðwt X2kððk{kt ykÔÞwt. ŒksuŒ2{kt s ¼k2Œ™e ‚ðkuoå[ yËk÷Œu 5wºke™u 5kuŒk™e
‚t5r¥k{kt 5wºk sux÷wt s {níð yk5e ‚2¾ku rnM‚ku yk5Œku fkÞËku f2e Œu{™k MÚkk™{kt 52eðŒo™
÷kððk™ku MŒwíÞ 5úÞí™ fÞkuo Au. ¼rð»Þ{kt ‚k{krsf skøk]rŒ ykððk™u fk2ýu y™u fkÞËk™e MÃkü
¼qr{fk™u fk2ýu Mºkeyku™k MÚkk™{kt ¾kM‚k 52eðŒo™ ykðþu y™u Œuyku ÃkwY»k sux÷e s MðŒtºkŒk
5k{e þfþu Œuðk ‚{ks™wt r™{koý Úkþu Œuðe yk5ýu ykþk 2k¾eyu Aeyu.

Mkk{krsf
{k¤¾w
1. y™w÷ku{ y™u 5úrŒ÷ku{ ÷ø™ku fku™u fnuðk{kt ykðu Au. LkkUÄ

.................................................................................
2. ƒnw5í™eíð™e 5úÚkk yux÷u þwt ?
.................................................................................
3. 52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ fwxwtƒ™k 2eðks y™u fkÞËk™wt ƒÞk™ f2Œe ƒu {níð5qýo 5jrŒyku™k
™k{ yk5ku.
.................................................................................
4. 5úk[e™ ¼k2Œ{kt Mºkeyku™e 5kuŒk™e ‚t5r¥k™u þwt fnuðk{kt ykðŒwt su™k r‚ðkÞ Œuyku yLÞ
fkuE 5ý 5úfk2™e ‚t5r¥k Ä2kðe þfŒe ™rnt.
.................................................................................
19.9 ¼k2Œ™k s™skrŒ ‚{wËkÞku
s™skrŒ þçË yu ykÄwr™f fk¤{kt ¾wƒ 5úk[e™ ‚{wËkÞku {kxu ð52kÞ Au. su yk W5¾tz™k
‚kiÚke sw™k r™ðk‚eyku nŒk. ‚k{kLÞŒ: s™skrŒ ‚{wËkÞku ™e[u {wsƒ™e ÷kûkrýfŒkyku Ä2kðu Au.
1. 5úk[e™ fk¤Úke s s™skrŒ ‚{wËkÞku™k {w¤ yk s Ä2Œe ‚kÚku skuzkÞu÷k Au.
2. Œuyku {kuxu ¼køku 5ðoŒeÞ 5úËuþku y™u støk÷ku{kt yLÞ ‚{ksÚke Ëq2 2nu Au.
3. Œu{™ku ‚k{krsf, ykrÚkof y™u þiûkrýf rðfk‚ yíÞtŒ s2w2e {™kÞku Au.
4. Œu{™k ‚ktMf]rŒf ÷ûkýku(Œu{™e ¼k»kk, Œu{™e ‚tMÚkkyku, Œu{™e {kLÞŒkyku y™u Œu{™k 2eŒ-
2eðksku) Œu{™e Sð™5jrŒ ‚{ks™k ƒesk ¼køkku f2Œk ½ýk swËk Au.
s™skrŒyku™u [kuÚkk rð&ð Œ2efu yÚkðk Œku [kuÚkk rð&ð™k ÷kufku Œ2efu 5ý yku¤¾ðk{kt
ykðu Au. Œuyku hk»xÙ™e {w¤ skrŒyku yÚkðk Œku {w¤ r™ðk‚eyku Œ2efu yku¤¾kÞ Au. 52tŒw ðŒo{k™{kt
5kuŒk™e ‚2nËku y™u 5kuŒk™k n¬kuÚke 5qýoŒ: yÚkðk ytþŒ: Ëw2 VutfkE økÞk Au. Œu{™e ‚tMf]rŒ,
Œu{™ku Ä{o, Œu{™e ‚k{krsf y™u ykrÚkof ‚tMÚkkyku yk ƒÄwt s ‚{ks™k yLÞ ¼køkku f2Œkt {kuxk
5ú{ký{kt y÷øk 5zu Au. ƒnk2™k ÷kufkuÚke Œu{™wt þku»ký ÚkkÞ Au. fux÷kf ÷kufku Äkr{of 2eŒu Œku fux÷kf
ykrÚkof 2eŒu Œu{™wt þku»ký f2u Au. Œu{™k ‚ktMf]rŒf ÷ûkýku™u sk¤ðe 2k¾ðk Au. Œuyku ¼qŒfk¤™k

Mkk{krsf
{k¤¾w
‚tMÚkk™ðkË™k ¼kuøk ƒLÞk Au. fux÷kf ÷kufku 5kuŒk™e ‚tMf]rŒ™k 5úËþo™ îk2k 5ux ¼2u Au. Œku fux÷kf
fÕÞký Þkus™kyku Mðefk2e™u Sðu Au. ½ýkt ƒÄkt ÷kufku fk2¾k™kyku{kt fk{ f2ðk skÞ Au. Œku ƒnwt s
ykuAk yLÞ 2kusøkk2e{kt skuzkÞu÷k Au. Œuyku ƒnwt Ë]ZŒk5qðof 5kuŒk™e s{e™ ‚kÚku y™u ‚tMf]rŒ ‚kÚku
LkkUÄ
Sððk {køku Au. Œu{™k ‚k{wËkrÞf Sð™ y™u yu 52íðu™k yr¼øk{ Œu{™u Sð™ Sððk™wt ƒ¤
5w2wt 5kzu Au.
¼k2Œ{kt ‚k{kLÞ 2eŒu s™skrŒyku™u ykrËðk‚e fu {w¤ r™ðk‚e Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu
Au. 5úk[e™ y™u {æÞfk÷e™ ¼k2ŒeÞ ‚krníÞ Œífk÷e™ ‚{Þ{kt 2nuŒe y™uf s™skrŒyku™ku WÕ÷u¾
f2u Au. ƒúkn{ýÞwøke ¿kkrŒ ÔÞðMÚkk ykðe Œu 5qðuo ‚{ks swËe swËe skrŒyku{kt s fu xku¤eyku{kt Œu{™e
su{ s ðnut[kÞu÷ku nŒku.
¼k2Œ ‚2fk2u 427 sux÷k ‚{wËkÞku™u y™w‚wr[Œ s™skrŒ™ku Ë2ssku ykÃÞku Au. Œu{™u
¾k‚ ‚t2ûký yk5ðk{kt ykðu Au y™u ¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ýu Œu{™k rðfk‚ {kxu 5w2Œwt r™Ëuoþ™ ykÃÞwt Au.
ðMŒe™e Ë]røkxyu skuEyu Œku økkutz, ¼e÷ y™u ‚ktÚkk÷ s™skrŒyku 30 ÷k¾ f2Œkt 5ý
ðÄk2u ð‚rŒ Ä2kðŒe {níð™e s™skrŒyku Au. íÞk2ƒkË {eýk y™u {wtzk 5 ÷k¾ f2Œk ðÄk2u
ð‚rŒ Ä2kðu Au. íÞk2ƒkË 5 ÷k¾ ‚wÄe™e ð‚rŒ Ä2kðŒe 42 sux÷e y™w‚wr[Œ s™skrŒyku
¼k2Œ{kt ™kutÄkÞu÷e Au. ¼k2ŒeÞ s™skrŒ{kt ‚{krðü yk ‚{wËkÞku y™w‚wr[Œ s™skrŒ Œ2efu
¼k2ŒeÞ ƒtÄk2ý{kt 8.43 f2kuz sux÷e ð‚rŒ Ä2kðŒk y™u ¼k2ŒeÞ ð‚rŒ™k 2001™e økýŒ2e
5ú{kýu 8.2% ¼køk Ä2kðŒk ÷kufku Au.
¼k2ŒeÞ s™skrŒyku™u Œu{™ ð‚rŒ y™u rðMŒk2™e Ë]røkxyu 7 sux÷k rð¼køkku{kt ðnu[
t ðk{kt
ykÔÞk Au.
1. W¥k2 rð¼køk
W¥k2 rð¼køk{kt rn{k[÷5úËþ u , 5tskƒ, rn{k÷Þ ‚kÚku™ku W¥k25úËþ
u ™ku ¼køk y™u rƒnk2™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. íÞkt ð‚rŒ {wÏÞ s™skrŒyku{kt ¾k‚k, Úkk2w, ¼kuf‚k, ¼kuxeÞk, økwss2 y™u
ski™‚k2e™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ¾k‚k y™u ¼wxeÞk suðe s™skrŒyku fk5zðýkx y™u þuŒ2tSyku™k
fkÞo ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. su ¼k2Œ™e [e™ ‚2nËuÚke {kuxk5ú{ký{kt ðu5k2™wt {kæÞ{ Au. yk
s™skrŒyku™ku ‚kiÚke {kuxku 5ú&™ r™2ûk2Œk, øk2eƒe, s{e™™ku y¼kð y™u ‚tËuþkÔÞðnk2™ku
y¼kð økýkðe þfkÞ.
2. W¥k2-5qðeoÞ rð¼køk
yk rð¼køk{kt W¥k2-5qðeoÞ ‚kŒ 2ksÞku™e s™skrŒyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su{kt ™køkk,
¾k‚e, økk2ku, {eþetøk, ™e2e, fk2ƒe™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. W¥k25qðeoÞ ¼k2Œ™e ykƒkunðk y™u
Mkk{krsf
{k¤¾w
¾uŒ5jrŒyku™e yrðfr‚Œ 5r2rMÚkrŒ Œu{™k rðfk‚ ykzu™k {wÏÞ 52eƒ¤ku Au. yk s™skrŒyku
¾wƒ Wå[ 5úËuþku{kt 2nu Au yux÷wt s ™rnt ¼k2ŒeÞ 5úsk™k {wÏÞ 5úðknkuÚke 5ý ½ýe yský 2nu Au.
Œku ‚kÚku ‚kÚku Œu{™k rðþu ¼k2ŒeÞ ‚{ks™k yLÞ ½xfku 5ý fþwt skýe þfŒk ™Úke.
LkkUÄ
3. {æÞrð¼køk
yk rð¼køk{kt y™w‚qr[Œ s™skrŒyku™ku ‚kiÚke {kuxku ‚{wËkÞ ð‚ðkx f2u Au. Ërûký
{æÞ5úËuþÚke ÷E Ërûký rƒnk2 y™u W¥k2 ykur2M‚k™ku {kuxku ¼køk yk ‚{wËkÞkuÚke ¼2u÷ku Au. Œu{kt™e
{wÏÞ s™skrŒyku{kt ‚ktÚkk÷, nku, ƒiøkk, y¼ws™2eÞk, {w2eÞk, {wtzk y™u rƒ2nku2™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au. s{e™™e yAŒ y™u r™2ûk2Œk yu Œu{™u ‚ŒkðŒk 5ú&™ku Au. ƒnw {níð5qýo ƒkƒŒ yu Au
fu yk 5úËuþ™e ‚ktÚkk÷ s™skrŒ™u 5kuŒk™e ykøkðe r÷r5 Au su™u yku÷u[efe Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu
Au. ƒiøkk‚ ¾uŒe ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ s™skrŒ Au. 52tŒw rƒ2nku2 yk 5úËuþ™e ¾wƒ 5AkŒ s™skrŒ Au
y™u ‚kiÚke ðÄw þku»ký™ku ¼kuøk ƒ™e Au.
4. Ërûký rð¼køk
yktÄú5úËuþ y™u ™e÷øke2e 5ðoŒ{k¤k ŒÚkk fýkoxf™u ‚ktf¤Œku yk rð¼køk Œkuzk, fkuÞk, [u™[w
y™u yÕ÷2 suðe s™skrŒyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ku Au. {kuxu ¼køku 5þw[k2ý ‚kÚku Œu{™ku ™kŒku Au.
yÕ÷k2 økkÞku 5k¤u Au y™u Íkz 52 2nu Au. [uL[w s™skrŒ {kºk rþfk2 52 ykÄk2eŒ s™skrŒ Au.
yk ƒÄe s skrŒyku ykrÚkof 2eŒu ¾wƒ 5AkŒ Au. ¼k»kk™k 5ú&™ku™u fk2ýu 5ý Œu{™ku rðfk‚ yxfe
økÞku Au.
5. 5qðorð¼køk
5r&[{ ƒtøkk¤ y™u yku2eM‚k™k yk rð¼køk{kt 5k2sk, fkutZk, ƒkutzk, ¼wr{Þk, økËkƒ‚
y™u Mfku2k suðe s™skrŒyku ‚tf¤kÞu÷ Au. su ykrÚkof 2eŒu ¾wƒ 5AkŒ Au. ð™ yrÄfk2eyku y™u
støk÷{kt fk{ f2Œkt Esk2kËk2kuÚke ŒkrzŒ yk 5úsk þkur»kík Au. íÞkt W¼k ÚkÞu÷k WãkuøkkuÚke Œu{™u
fux÷kf rðr[ºk 2kuøk 5ý ÷køkw 5zÞk Au.
6. 5r&[{ rð¼køk
2ksMÚkk™ y™u økws2kŒ™u ‚ktf¤Œk yk rð¼køk{kt ¼e÷, øk2kr‚Þk y™u {eýk suðe
s™skrŒyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Œu{kt™e {eýk s™skrŒ þiûkrýf 2eŒu ¾wƒ rðfr‚Œ ÚkE Au.
7. xk5w rð¼køk
yktËk{k™-r™fkuƒk2, ÷ûkrî5, Ë{ý y™u rËð™ku xk5w rð¼køk{kt ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. {nk™
yktËk{k™e, ‚uLxkE™ur÷‚, sk2ðk, ykutøku‚, r™fkuƒk2e, ‚t5u™ suðe s™skrŒyku yk rð¼køk{kt

Mkk{krsf
{k¤¾w
‚{krðü Au. su{kt™e {kuxk ¼køk™e 5AkŒ Au. Œu{kt™e fux÷ef s™skrŒyku 5k»kkýÞwøke™ Sð™ Sðu
Au. ¼k»kkÚke ÷E™u yLÞ s™skrŒyku™e su{ y™uf nffkuÚke Œuyku ðtr[Œ Au.
LkkUÄ ‚2fk2™ku {wÏÞ nuŒw yk s™skrŒyku™u 2ûký yk5e Œu{™ku ykrÚkof rðfk‚ ÚkkÞ y™u Œuyku
yLÞ ‚{ks™k ÷kufku™e su{ ‚k{kLÞ 5úðkn{kt ¼¤e skÞ Œu 2nÞku Au. xÙkEƒ÷ ‚ƒ Ã÷k™ ™k{™e
yuf Þkus™k 5 {e 5t[ð»keoÞ Þkus™k{kt ¾k‚ {wfðk{kt ykðe nŒe. su Œu{™k ‚ðkotøke rðfk‚ ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷e nŒe. yk Þkus™k™k {w¤¼wŒ WÆuþku{kt s™skrŒyku™tw þku»ký Ëq2 f2ðwt y™u Œu{™ku ‚k{krsf
ykrÚkof rðfk‚ ÚkkÞ Œu{s Œu{™wt Sð™ økwýð¥kk‚¼2 ƒ™u Œu™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
1. s™skrŒ ‚{wËkÞ™k ƒu ÷ûkýku™e [[ko f2ku.

.................................................................................
2. {w¤ r™ðk‚eyku yux÷u þwt ?
.................................................................................
3. s™skrŒyku {kxu ¼k2Œ{kt fÞku þçË 5úÞkuskÞku Au ?
.................................................................................
4. ¼k2Œ{kt fux÷k ‚{wËkÞku™u y™w‚qr[Œ s™skrŒ{kt ‚{kððk{kt ykÔÞk Au ?
.................................................................................
5. ¼k2Œ{kt y™w‚qr[Œ s™skrŒ™e ð‚rŒ fux÷kf xfk Au ?
.................................................................................
6. ¼k2Œ{kt s™skrŒ ‚{wËkÞ™u ™zŒk 5ú&™ku fÞk fÞk Au ?
.................................................................................
7. fÞk ƒu ÷ûkýkuÚke s™skrŒ™e yku¤¾ 5úMÚkkr5Œ f2e þfkÞ Au.
.................................................................................
8. W¥k2 ¼k2Œ™e 5ú{w¾ s™skrŒyku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................

Mkk{krsf
{k¤¾w
9. 5qðeoÞ rð¼køk™e s™skrŒyku™e ‚{MÞkyku [[kuo.
.................................................................................
10. yuðe s™skrŒyku™k ™k{ yk5ku su{™e ðMŒe ¾wƒ ykuAe nkuÞ. LkkUÄ
.................................................................................
11. xÙkÞƒ÷ ‚ƒ Ã÷k™ Þkus™k fÞk2u þY f2ðk{kt ykðe ?
.................................................................................
12. xÙkÞƒ÷ ‚ƒ Ã÷k™™k {w¤¼qŒ Wáuþku fÞk fÞk Au ?
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk
• ¼k2Œ yu rðrðÄŒk‚¼2 Ëuþ Au. su{kt y™uf Ä{kuo, ¼k»kkyku y™u 5úËuþku 5kuŒ5kuŒk™e ¾k‚
‚k{krsf ÷kûkrýfŒkyku ‚kÚku ‚ËeykuÚke yuf ‚kÚku skuðk {¤u Au.
• xku¤e fu skrŒ yu 5úk2tr¼f ‚k{krsf {k¤¾wt Ëþkoðu Au. su ðirËffk¤{kt 5ý árüøkku[2 ÚkkÞ
Au.
• 5úk2t¼™k fk¤u skrŒyku ðå[u ¼uË¼kð™wt fk2ý 2tøk nŒwt. su 5AeÚke srx÷ ðýoÔÞðMÚkk
Œ2efu skuðk {¤u Au. su{kt ƒúkn{ý, ûkrºkÞ, ði~Þ y™u þwËÙ suðe fkuxeyku ÿ~Þ{k™ ÚkkÞ Au.
• 5&[kË ðirËf ‚{Þ{kt ðýoÔÞðMÚkk ðÄw 5ú[r÷Œ ÚkŒe skuðk {¤u Au. çkkiæÄ Ä{o y™u si™
Ä{o™k WËÞÚke ÷E ¼k2Œ{kt ykðu÷k þf, fw»kký, 5n÷ðku y™u ¼k2ŒeÞ økúef 5úsk yk
ðýoÔÞðMÚkk{kt ‚{krðü ÚkŒe økE.
• 5úkËurþf rðr¼L™Œkykuyu ¿kkrŒÔÞðMÚkk™u sL{ ykÃÞku. ¾k‚ f2e™u 8 {e ‚Ëe 5Ae Œu ðÄw
srx÷ ƒLÞku. ¿kkrŒyku™e 5ý 5uxk ¿kkrŒyku {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt {kuxk 5ú{ký{kt W¼2e
ykðe.
• y~5]~ÞŒk ™k{™e ÄúwýkM5Ë ÔÞðMÚkk 5&[kË ðirËf ‚{Þ{kt ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt skuðk {¤u
Au su ƒwæÄ™ku ‚{Þ ykðŒk ‚wÄe{kt yuf y÷øk yku¤¾ Ä2kðŒe ÚkkÞ Au.
• þkMºkeÞ 2eŒu økúef y™u 2ku{™ ‚k{úksÞ{kt skuðk {¤Œe økw÷k{e 5úÚkk f2Œkt swËk 5úfk2™e
økw÷k{e 5úÚkk ¼k2Œ{kt yk5ý™u skuðk {¤u Au.

Mkk{krsf
{k¤¾w
• ÃkwY»kkÚko, yk©{ y™u ‚tMfk2 yufƒesk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k ÏÞk÷ku Au.
• ss{k™e 5úÚkk ™k{™e yuf rðrþü ÔÞðMÚkk økúk{eý ûkuºkku{kt skøke2Ëk2 y™u yLÞ fk2eøk2
LkkUÄ ðøkkuo™u ‚{ksÔÞðMÚkk{kt ‚ktf¤Œe skuðk {¤u Au. ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ økúk{eý ‚{ks{kt 5ý
Úkkuzk ‚{Þ ‚wÄe Œu skuðk {¤e 52tŒw þnu2ef2ý y™u ykiãkurøkfef2ý™e y‚2u yk ÔÞðMÚkk
Œqxe økE.
• ÷ø™ ™k{™k {níð5qýo ‚tMfk2™k 5r2ýk{ fwxwtƒ™ku sL{ ÚkÞku. ÷ø™ku™k fux÷kf ¾k‚
5úfk2ku ¼k2Œ{kt skuðk {éÞk Au. rðr¼L™ ðýkuo ðå[u ÚkŒkt ÷ø™ku™u y™w÷ku{ y™u 5úrŒ÷ku{
÷ø™ku fnuðk{kt ykðu Au. Œku yLÞ ÷ø™ku{kt yuf5í™eíð, ƒnw5í™eíð y™u ƒnw5rŒíð suðe
‚{ksÔÞðMÚkk 5ý ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt skuðk {¤u Au.
• 52t52køkŒ ¼k2ŒeÞ ‚{ks ‚tÞwfŒ fwxwtƒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. r{Œkûk2k y™u ËkÞ¼køk
suðe ƒu 5ú[r÷Œ fkÞËk 5jrŒyku fkÞËkfeÞ 2eŒu Œu™u {w÷ðu Au.
• ¼k2Œ{kt Mºkeyku™ku ErŒnk‚ yu rðfk‚kí{f 5AkŒ5ýk™e fnk™e Auu. Mºkeyku™k ‚k{krsf
Ë2ssk{kt fú{k™w‚k2 ½xkzku ÚkŒku skuðk {¤u A. 5k&[kíÞ rþûký y™u ‚k{krsf-Äkr{of
‚wÄk2f [¤ð¤kuyu ¼k2ŒeÞ Mºkeyku™k MÚkk™{kt ÔÞk5f 52eðŒo™ ÷kððk ¾kM‚k 5úÞí™ku
fÞko.
‚ºkktŒ 5úð]r¥k
1. ¼k2Œ™e rðrðÄŒk‚¼2 yku¤¾™k {w¤ rðþu ‚rðMŒ2 [[ko f2ku.

2. ðýo y™u ¿kkrŒÔÞðMÚkk ðå[u™k ŒVkðŒku MÃkü f2ku.
3. ¼k2Œ{kt ¿kkrŒÔÞðMÚkk™e ÷kûkrýfŒkyku™e [[ko f2ku.
4. ‚{skðku fu 5wwY»kkkÚko, yk©{ y™u ‚tMfk2 yuf ƒesk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au.
5. ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt skuðk {¤Œk rðr¼L™ 5úfk2™k ÷ø™ku rðþu ™kutÄ ŒiÞk2 f2ku.
6. ¼k2ŒeÞ ‚{ks™k ErŒnk‚{kt Mºkeyku™k MÚkk™ rðþu xefkí{f 52eûký f2ku.
7. ss{k™e 5úÚkk yux÷u þwt ? ðŒo{k™ ‚{Þ{kt yk 5úÚkk ™kƒwË Úkðk™k fk2ýku Ëþkoðku.

Mkk{krsf
{k¤¾w
19.1 LkkUÄ
1. xku¤e
2. ¼2Œ, ÞËw, 5w2w ðøku2u
3. ƒu ð¾Œ sL{ Äk2ý f2™k2.
4. þf, fw»kký, 5n÷ð y™u ¼k2ŒeÞ økúef ðøku2u
5. {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt
19.2
1. y~5]~ÞŒk
2. n2es™
3. {uøkuMÚkr™Í
4. yÚkoþkMºk
5. yk©{ku
6. þnu2ef2ý y™u ykiãkurøkfef2ý
19.3
1. Œu™wt {w¤ rðr¼L™ ðýo ðå[u ÚkŒkt ÷ø™ku{kt skuðk {¤u Au.
2. yuðk ÷ø™ su ÔÞÂõík yuf s ÔÞÂõík ‚kÚku yuf ‚{Þu f2u Au.
3. r{Œkûk2k y™u ËkÞ¼køk
4. MºkeÄ™
19.4
1 (y) s™skrŒyku™k {w¤ ½ýkt 5úk[e™fk¤Úke yk s{e™ ‚kÚku skuzkÞu÷k Au.
(ƒ) Œuyku 5ðoŒeÞ 5úËþ
u ku y™u støk÷ku{kt ‚{ks™k yLÞ ½xfkuÚke y÷øk Sð™ rðŒkðu Au.
2. s™skrŒyku
3. ykrËðk‚e
Mkk{krsf
{k¤¾w
4. 427 ‚{wËkÞku
5. 8.2%
LkkUÄ 6. yuðk ‚{wËkÞku su{™u ðneðxe y™u 2ksfeÞ árüfkuýÚke W52 WXkððk™e s2w2eÞkŒ Au.
suyku y÷øk 5r2rMÚkrŒyku{kt støk÷ y™u 5ðoŒeÞ 5úËuþku{kt 2nu Au y™u rðfk‚™k {k{÷u
½ýk 5AkŒ Au.
7. Œw÷™kí{f árüyu y÷øk 5zŒkt y™u 5AkŒðøkkuo Au.
8. ¾k‚k, Úkk2w, ¼kuf‚k, ¼kuxeÞk, økwss2 y™u ski™‚k2e
9. ykrÚkof 5AkŒ5ýwt y™u ð™ yrÄfk2eyku ŒÚkk støk÷{kt fk{ f2Œkt XufuËk2kuÚke þkur»kík Œu{s
s{e™™k y¼kðÚke y™u Œu{™k rðMŒk2{kt ykðu÷k ykiãkurøkf yuf{kuÚke y™uf 2kuøkku™ku
¼kuøk ƒ™u Au. ykðe ‚{MÞkyku Œu{™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e Au.
10. {nk™ yktËk{k™e, sku2ðk, r™fkuƒk2 y™u þB5w2
11. 5 {e 5t[ð»keoÞ Þkus™k{kt
12. yk Þkus™k™k {wÏÞ WÆuþku{kt y™w‚wr[Œ s™skrŒyku™wt þku»ký Ëq2 f2e Œu{™ku ‚k{krsf-
ykrÚkof rðfk‚ f2ðk™ku {wÏÞ WÆuþ Au su™kÚke yLÞ ‚{ks™k y™u Œu{™e ðå[u rðfk‚™e
¾kE 5w2e ÚkE þfu yux÷wt s ™rnt Œuyku økwýð¥kk‚¼2 Sð™ ÔÞrŒŒ f2e þfu.

Mk{fk÷eLk ¼khíkLke Mkk{krsf-MkktMf]ríkf Mk{MÞkyku {kuzâw÷ - 8
Mkk{krsf
{k¤¾w
LkkUÄ
20
‚{fk÷e™ ¼k2Œ™k ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf {wÆkyku
yøkkW™k 5kX{kt Œ{u ¼k2ŒeÞ ‚k{krsf {k¤¾k rðþu {níð5qýo skýfk2e {u¤ðe Œ{u
s™skrŒyku, økúk{eý y™u þnu2e ‚{ksku, ðøko y™u skrŒ™k MŒ2ef2ý rðþu, fwxwtƒ, ÷ø™ y™u
¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™k MÚkk™ rðþu Œu 5kX{kt ðktåÞwt Au. ¼k2ŒeÞ ‚{ks y™uf ÞwøkkuÚke rðr¼L™
5úfk2™k rð[k2ku y™u ‚k{krsf 52eðŒo™ku{ktÚke 5‚k2 ÚkÞu÷ku ðirðæÞ‚¼2 Au. ¼k2ŒeÞ ‚{ks™k
‚{ks‚wÄk2k rðþu 5ý Œ{u yÎÞÞ™ fÞwo Au. Ë2uf ‚{ks{kt ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf {wÆkyku nkuÞ Au. su
su Œu ‚{ks™e yku¤¾ ‚{k™ y™u Œu ‚{ks{kt [[koŒk 2nu Au. ÷kufku™e ‚w2ûkk ¾k‚ f2e™u 5AkŒðøko,
Mºkeyku, ƒk¤fku y™u ð]æÄku™e yu ‚{fk÷e™ ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt ‚kiÚke yøkíÞ™ku {wÆku økýkðe þfkÞ.
yk 5kX{kt yk5ýu æÞk™ {ktøke ÷uŒk {wÏÞ ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf {wÆkyku™u ‚{sðk™ku 5úÞí™
f2eþwt. suÚke yk5ýkt ‚k{krsf y™u ‚ktMf]rŒf {qÕÞku™e sk¤ðýe ÚkE þfu. ¿kkrŒðkË, Ënus5úÚkk,
fku{ðkË, ™þku f2ðku suðe y™uf ‚k{krsf ƒËeyku ‚{fk÷e™ ¼k2Œ{kt rðã{k™ Au. su™k rðþu
rðþËu [[ko Úkðe skuEyu. yk r‚ðkÞ 5ý ½ýk ƒÄk {wÆkyku ‚{fk÷e™ ¼k2Œ™e ‚{MÞkyku Œ2efu
yk5ýe ™s2u [zu Au. su™k rðþu yk5ýu rð[k2ðwt hÌkwt. þwt Œ{u ykðk {wÆkyku™e ÞkËe ƒ™kðe þfku.
nuŒwyku

• ‚{fk÷e™ ¼k2ŒeÞ ‚{ks™e fux÷ef {níð5qýo ‚{MÞkyku rðþu skýe þfþku.
• ¿kkrŒ5úÚkk, Ënus5úÚkk suðk ‚k{krsf Ëw»kýku rðþu [[ko f2e þfþku.
{kuzâw÷ - 8 Mk{fk÷eLk ¼khíkLke Mkk{krsf-MkktMf]ríkf Mk{MÞkyku
Mkk{krsf
{k¤¾w
• ƒk¤fku, Mºkeyku y™u ð]æÄku™e ‚{MÞkyku y™u Œu{™u ÷økŒk {wÆkyku™e Aýkðx f2e þfþku.
• øk2eƒe y™u ƒu2kusøkk2e suðk ykrÚkof 5ú&™ku™e [[ko f2e þfþku.
LkkUÄ 20.1 ¿kkrŒÔÞðMÚkk
yøkkW™k 5kX{kt Œ{u [k2 ðýkuo rðþu skýe [qfÞk Aku Œu™u Œ{u ÞkË f2ku.
.........................................................................................
.........................................................................................
¿kkrŒ5úÚkk™wt {q¤ yk5ý™u 5úk[e™ ¼k2Œ{kt skuðk {¤u Au. yk©{ Ä{ou 5úƒkuÄu÷k r™Þ{ku y™u
V2sku™k ‚tË¼oÚke ÔÞrfŒøkŒ Sð™™u ðnut[ðk™ku W5fú{ yk5ýu skuÞku. 5AeÚke ðýo yÚkðk
¿kkrŒÔÞðMÚkk ytŒøkoŒ ÔÞrfŒyu 5kuŒk™e V2sku 5kuŒk™e skrŒ 5ú{kýu ƒskððk™e 2nuŒe. þYykík™k
‚k{krsf {k¤¾k{kt ‚k{krsf 2eŒu ‚ki ‚{k™Œk, fkuE5ý ÔÞrfŒ fkuE5ý fkÞo fu ÔÞð‚kÞ f2e
þfŒku. yux÷wt s ™rnt yLÞ ÄtÄk2kusøkk2 Ä2kðŒk ÷kufku ‚kÚku ¾kðk5eðk™ku y™u ÷ø™™ku ÔÞðnk2
5ý [k÷Œku nŒku. 52tŒw ðtþk™wøkŒ ÔÞð‚kÞ™ku sL{ ÚkðkÚke yk 5r2rMÚkrŒ{kt ƒË÷kð ykÔÞku y™u
nðu f{o 5ú{kýu ™rnt 52tŒw sL{ 5ú{kýu ¿kkrŒÔÞðMÚkk W¼e ÚkŒe økE. ‚k{krsf y™u ykrÚkof rðfk‚™e
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ yk 5úrfúÞk 5AeÚke sz ‚k{krsf 5úÚkk{kt ƒË÷kŒe økE y™u ytŒŒkuøkíðk ‚{ks Wå[
¿kkrŒyku y™u r™B™ ¿kkrŒyku ðå[u ðnut[kE økÞku. yktŒ2¿kkŒeÞ ÷ø™ÔÞðMÚkk fu yktŒ2¿kkŒeÞ
¼kus™ÔÞðMÚkk 52 5úrŒƒtÄ {wfkÞk. su ÷kufku r™B™ ¿kkrŒyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k nŒk. Œu{™wt þku»ký ÚkŒwt
hÌkwt y™u Œu{™e 5r2rMÚkrŒ ðÄk2u™u ðÄk2u ¾2kƒ ÚkŒe økE. Œuyku øk2eƒ nŒk y™u ‚k{krsf
y‚{k™Œk™ku ¼kuøk ƒ™u÷k nŒk. yux÷wts ™rnt Wå[ ¿kkrŒyku™k rðMŒk2™k fwðkyku{ktÚke 5kýe 5ý
¼2e þfŒk ™rnt ŒÚkk {trË2ku{kt 5ý sE þfŒk ™rnt. yk{ ¿kkrŒ ÔÞðMÚkkyu yuf MðMÚk ‚{ks™wt
r™{koý f2ðk™u ƒË÷u sL{ ykÄk2eŒ y™u ÔÞð‚kÞ ykÄk2eŒ ‚{ks ÔÞðMÚkk™wt r™{koý f2e
økwýð¥kkÞwfŒ ‚{ks™u ELfkÞkuo.
yk skrŒ ÔÞðMÚkkyu ¼k2Œ{kt ÷kufþkne™k rðfk‚™u 5ý yð2kuÄu Au. yk¾ku ‚{ks f]rºk{
swÚkku{kt ðnut[kE økÞku Au. ‚{økú [qtxýe ÔÞðMÚkk ¿kkrŒ ykÄk2eŒ ÚkE Au y™u ¿kkrŒ ykÄk2eŒ rnt‚k
5ý WËT¼ðe Au. su Œu ÔÞÂõík Äk2køk]n{kt [qtxkðk {kxu fux÷ku ÷kÞf Au Œu skuðk™u ƒË÷u Œu™e ¿kkrŒ™k
{Œku fux÷k Au Œu™k 52 ¼k2ŒeÞ ÷kufþkne skýu fu W¼e Au. ¼k2ŒeÞ ÷kufþkne™k MðkMÚÞ {kxu yk
5úrfúÞk yíÞtŒ ¾2kƒ Au. Œu™kÚke yk5ýk Ëuþ™ku rðfk‚ yð2kuÄkÞku Au.
MðŒtºkŒk ƒkË ‚2fk2u fkÞËkfeÞ 2eŒu yk ‚{MÞk™u r™ðk2ðk fux÷kf 5øk÷kt ÷eÄk. ykðk
5øk÷ktÚke Úkkuzku½ýku ‚wÄk2ku ™kutÄkÞku Au 52tŒw nS yk {wÆu ½ýwt f2ðk™wt ƒkfe Au.
Œ{k2kÚke r¼L™ ¿kkrŒ‚{wn{kt™k fkuE yuf ÔÞrfŒ™k ½2™e {w÷kfkŒ ÷E Œ5k‚ f2ku fu Œ{k2e y™u
Mkk{krsf
{k¤¾w
Œu™e ðå[u Sð™ Sððk™k ŒÚkk ¼kus™ suðe ƒkƒŒku{kt fux÷ku ŒVkðŒ Au. yk ŒVkðŒ™k y™u
‚{k™Œk™k {wÆkyku xktfe yuf r™ƒtÄ ŒiÞk2 f2ku.
20.2 Mºkeyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ‚{MÞkyku LkkUÄ
yk5ýk ƒtÄk2ýu 5wY»kku y™u Mºkeyku™u ‚{k™ n¬ku ykÃÞk Au. yksu Mºkeyku {ŒkrÄfk2,
‚t5r¥k™ku yrÄfk2 suðk yrÄfk2ku™u ¼kuøkðu Au. yux÷wts ™rnt ƒtÄk2ýu Mºkeyku™u ™ƒ¤k ¼køk Œ2efu
Mðefk2e Œu{™k rðfk‚ {kxu 5øk÷kt ÷uðk™wt ¾k‚ ‚q[™ fÞwo Au. E.‚.1947Úke s y™uf fkÞËkyku
Mºkeyku™k MÚkk™{kt WL™rŒ ÷kððk ½zðk{kt ykÔÞk Au. ÷ø™, ‚t5r¥k, AwxkAuzk y™u Ënus 5úrŒƒtÄf
fkÞËkyku™ku Œu{kt ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. 1976{kt ½zkÞu÷ yuf fkÞËk 5ú{kýu yuf s 5úfk2™k fk{ {kxu
ÃkwY»k sux÷wt s ð¤Œ2 Mºkeyku™u 5ý yk5ðwt Œuðwt X2kðkÞwt Au.
ŒksuŒ2{kt ƒk¤feyku™k rðfk‚ {kxu y™u Œu{™k 2ûký {kxu ‚2fk2u ÷kz÷e ™k{™e {níð5qýo
Þkus™k y{÷{kt {wfe Au. yk Þkus™k 5ú{kýu ƒk¤fe™k sL{ ‚{Þu ‚2fk2 yuf r™r&[Œ 2f{ yu
ƒk¤fe™k ™k{u {wfu Au. su Œu™u 18 ðøkko 5qýo ÚkŒkt {¤u Au. yk 2f{ Œu™k rþûký y™u ÷ø™ {kxu 5ý
ðk52e þfkÞ Œuðe ÔÞðMÚkk Au. så[k-ƒå[k Mfe{ ™k{™e Þkus™k 2ksÞ ‚2fk2ku îk2k y{÷{kt
{wfðk{kt ykðe Au. su ytŒøkoŒ ™ðskŒ rþþw y™u ƒk¤fku™u Ëðkyku™ku ¾[o yk5ðk™e ÔÞðMÚkk Au.
Œu{ AŒkt Mºkeyku™e rMÚkrŒ{kt 52eðŒo™ ÷kððk skuEyu Œux÷wt æÞk™ furLÿŒ f2e þfkÞwt ™Úke.
yux÷wt s ™rn Mºkeyku™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e y™uf ‚{MÞkyku ‚{fk÷e™ ¼k2Œ{kt yk5ý™u árüøkku[2
ÚkkÞ Au.
20.2.1 r÷tøk ykÄk2eŒ yLÞkÞ
¼k2Œ{kt Mºkeyku™u y™uf ûkuºku yLÞkÞ™ku ‚k{™ku f2ðku 5zu Au. yk2kuøÞ, rþûký y™u
™kuf2eyku{kt Œuyku Mºke nkuðk™u fk2ýu ELfk2kÞ Au. fLÞk Ënus5úÚkk™ku ¼kuøk 5ý ƒ™u Au. yux÷wts
™rnt Ënus ‚kÚku ÷E 5kuŒk™k {kŒk-r5Œk™wt ½2 íÞS ÷ø™økúrÚkÚke ƒtÄkÞ Au. Œu{ AŒkt ‚{ks{kt Œu™k
Mºke nkuðk™u fk2ýu ÃkwY»k sux÷ku Ë2ssku Œu 5k{Œe ™Úke. {kºk Akuf2e nkuðk™u fk2ýu s ¼úwýY5u Œu™e
níÞk ÚkkÞ Au y™u ÷øk¼øk rðfk‚™e Œ{k{ ƒkƒŒku{kt Œu™u Œ2Akuzðk{kt ykðu Au. 2ksMÚkk™ suðk
2ksÞ{kt Mºkeyku™e 5r2rMÚkrŒ ¾wƒ ¾2kƒ Au. Œku n2eÞkýk suðk 2ksÞ{kt Akuf2kyku™k sL{ f2Œk
Akuf2eyku™ku ykuAku sL{ yux÷ufu ½xŒwt sŒwt MºkesL{™wt 5ú{ký ¾wƒ r[tŒks™f Auu. yk ‚{MÞk™u
r™ðk2ðk ‚2fk2u Mºkeyku {kxu þiûkrýf ‚wrðÄkyku{kt ðÄk2ku fÞkuo Au. ‚kÚku‚kÚku ™kuf2eyku{kt Mºkeyku™u
¾k‚ yk2ûký yk5ðk{kt ykÔÞwt Au. Œu{s 2kusøkk2 {u¤ðŒe Mºke ‚øk¼ko ƒ™u íÞk2u A {k‚™e 2sk
yk5ðk™wt fkÞËkfeÞ 5úƒtÄ™ fÞwo Au.

Mkk{krsf
{k¤¾w
ðÕzo ƒutf™k ËMŒkðus yu LÞw yusLzk Vku2 ðw{L‚ nuÕÚk yuLz LÞwxÙeþ™(ðkurþtøx™ 1995)
5ú{kýu rðfk‚þe÷ hk»xÙku{kt 450 {e÷eÞ™ 5wÏŒ ðÞ™e Mºkeyku y™uf ‚{MÞkykuÚke 5ezkÞ Au. su{kt
¾k‚ f2e™u fw5kuøkký y™u 5úkuxe™ÞwfŒ yknk2™ku y¼kð {wÏÞ Au. Mºkeyku™u ƒk¤ðÞÚke s yk
LkkUÄ
‚{MÞkyku skuðk {¤u Au. y™uf ‚{ksku{kt Mºkeyku y™u Akuf2eyku™u n÷fe fûkk™wt y™u ykuAe{kºkk{kt
¾kðk™wt yk5ðk{kt ykðu Au. sÞk2u Œu s ‚{ks{kt Akuf2k fu 5wwY»k™u ‚k2wt ¾kðk™wt {¤u Au. ƒe{k2
Mºkeyku™e ‚k2‚t¼k¤ ÷uðk{kt ykðŒe ™Úke. sÞk2u 2kuøk ¼Þtf2 MðY5 Äk2ý f2u íÞk2u s Œu{™u
økt¼e2ŒkÚke ÷uðkÞ Au. ðir&ðf fûkk™k yk ËMŒkðusu yu MÃkü fÞwo Au fu rð&ð{kt Mºkeyku ‚kÚku ¼uË¼kð¼Þwo
ðŒo™ f2ðk{kt ykðu Au y™u MðkMÚÞ suðe {q¤¼qŒ ƒkƒŒku{kt 5ý ÃkwY»k f2Œkt Œu™k 52íðu ykuAwt
æÞk™ yk5ðk{kt ykðu Au.
{kuxk ¼køk™k hk»xÙku{kt ÃkwY»kku f2Œkt Mºkeyku™ku ‚kûk2Œk Ë2 ½ýku ™e[ku Au. 66 sux÷k hk»xÙku{kt
ÃkwY»k ‚kûk2Œk Ë2 Mºke ‚kûk2Œk Ë2 f2Œk 10% f2Œk ðÄk2u skuðk {¤u Auu. Œku 40 sux÷k hk»xÙku{kt
ÃkwY»kku™ku ‚kûk2Œk Ë2 Mºkeyku™k ‚kûk2Œk Ë2 f2Œk 20% ðÄk2u skuðk {¤u Au. 2011™e
ð‚rŒøkýŒ2e 5ú{kýu ÃkwY»kku™ku ‚kûk2Œk Ë2 Mºkeyku f2Œkt 16.7% ðÄk2u Au. 82.14% 5wwY»kku™e
‚k{u 65.46% Mºkeyku ‚kûk2 Au. rð&ð¼2{kt ÷øk¼øk 24.5% yux÷ufu ÷øk¼øk 85 {e÷eÞ™
ƒk¤kykuyu þk¤kfeÞ rþûký ÷eÄwt ™Úke. Œu™e ‚k{u 16.4% ÃkwY»k ƒk¤fku þk¤kyu økÞk ™Úke.
{kuxk¼køk™k ¼k2ŒeÞ fwxwtƒ{kt ƒk¤fe™k sL{™u ykðfk2ðk{kt ykðŒku ™Úke. 5úk[e™fk¤{kt
Mºkeyku™u ½ýwt ‚L{k™ yk5ðk{kt ykðŒwt nŒwt. yuðwt yk5ýu skuÞwt Au. Œuyku 52t52k™e ðknf nkuðk
AŒkt rþûký, 2eŒ-2eðksku y™u ‚k{krsf rfúÞkyku{kt ÃkwY»k sux÷wt {níð 5k{Œe ™Úke. ‚{ks™ku yk
Ë]røkxfkuý Mºke™k rðfk‚™u 2wtÄe ™k¾u Œuðku Au. ŒksuŒ2{kt s 5úfkrþŒ ÚkÞu÷ yuf ynuðk÷ 5ú{kýu Mºke
yu Ëwr™Þk™e ‚kiÚke ðÄw rŒ2Mf]Œ ¼ux Au. Œu y{wÕÞ yuðe {k™ðŒk Ä2kðŒwt Œíð nkuðk AŒkt ‚{økú
rð&ð{kt ‚k{kLÞ sY2eÞkŒku 5ý 5kuŒk™e 2eŒu 5qýo f2e þfðk y‚{Úko Au. yux÷wt s ™rnt Œu™u Œu™k
5úkÚkr{f n¬kuÚke 5ý ðtr[Œ 2k¾ðk{kt ykðu Au.
Mºkeyku™e sY2eÞkŒku y™w‚k2 ¼kus™, f5zkt, {fk™ku, MðkMÚÞ ‚wrðÄk, rþûký, Œu{™e
5úrŒ¼k ¾e÷u Œuðe ÔÞðMÚkk Œu{s Œu{™e 2{Œøk{Œ {kxu fkuE ÔÞðMÚkk f2ðk{kt ykðŒe ™Úke. ‚÷k{Œe,
MðŒtºkŒk y™u þku»kýÚke {wrfŒ suðk Œu{™k yrÄfk2ku Œu{™u {¤ðk skuEyu.
Mºke ƒk¤f ‚kÚku 5qðoøkúnÞwfŒ ÔÞðnk2 f2ðk{kt ykðu Au. Œu™wt WËk. yk5ýu skuEyu Œku
2011™e ð‚rŒøkýŒ2e{kt 5úrŒ nsk2 ÃkwY»k ƒk¤f™e ‚2¾k{ýeyu {kºk 914 Mºke ƒk¤f skuðk
{¤u Au. su 2001™e ð‚rŒøkýŒ2e{kt 927 nŒe y™u 1961{kt 976 nŒe. yk{ ÃkwY»k ƒk¤fku™e
‚2¾k{ýeyu Mºke ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ‚ŒŒ ½xŒe skuðk {¤u Au.

Mkk{krsf
{k¤¾w
20.2.2 Ënus5úÚkk
Ënus5úÚkk yu ‚kiÚke ¾2kƒ ‚k{krsf yr™ü Au su yk5ýe ‚tMf]rŒ™u nkr™ 5nkut[kzu Au.
1961{kt ¼k2Œ ‚2fk2u Ënus5úrŒƒtÄf fkÞËku ½ze™u {níð5qýo 5øk÷wt ¼Þwot Œu{ AŒkt Ënus5úÚkk™ku LkkUÄ
‚{w¤økku ™kþ ÚkÞku ™Úke. økúk{eý y™u þnu2e Œ{k{ rðMŒk2{kt yk fw5úÚkk skuðk {¤u Au y™u fkÞËku
nkuðk AŒkt ƒu2kufxkuf yk 5úÚkk [k÷u Au. Ënus™u fk2ýu ÚkŒk {]íÞwt r[tŒks™f Au. yux÷wts ™rnt yk
5úÚkk™u fk2ýu Mºke ½2u÷wt rnt‚k™ku ¼kuøk ƒ™u Au y™u Œu™kÚke {k™r‚f y™u þk2er2f ºkMŒ ÚkkÞ Au.
2kusƒ2kus ½2u÷wt rnt‚kÚke y™uf Mºkeyku 5ezkÞ Au. yk 5úÚkk yíÞtŒ fzf nkÚku Ëkƒe Ëuðk™ku ‚{Þ
skýu fu ÚkE økÞku Au. ‚k{krsf, ykrÚkof, 2ksfeÞ y™u ðneðxe 5øk÷ktyku ÷E ‚k{wrnf 2eŒu ¼k2ŒeÞ
‚{ks™k yk 2kuøk™u Ëq2 f2e. ¼k2ŒeÞ ‚{ks™u 2kuøk{wfŒ f2ðku skuEyu.
Œ{k2e yk‚5k‚™k rðMŒk2{kt yuðe ƒk¤k þkuÄe fkZku su þk¤kyu sŒe ™ nkuÞ Œu™k
{kŒkr5Œk™u {¤e ‚2fk2™e ÷kz÷e Þkus™k rðþu Œu{™u sýkðku y™u ‚{skðku fu yk Þkus™k ƒk¤fe™k
¼rð»Þ {kxu ¾wƒ s yøkíÞ™e Au. su™kÚke ƒk¤fe Œu{™k {kxu ¼k22w5 ™Úke. ŒuÚke Œuyku Œu ƒk¤fe™u
rþûkýÚke ðtr[Œ ™ 2k¾u.
1. ¿kkrŒÔÞðMÚkk ¼k2Œ{kt ÷kufþkne™u fuðe 2eŒu y‚2 f2u Au ?

.................................................................................
2. ¼k2Œ ‚2fk2™e ÷kz÷e Þkus™k rðþu sýkðku.
.................................................................................
3. Ënus 5úrŒƒtÄf fkÞËku fÞk2u y{÷{kt ykÔÞku.
.................................................................................
20.3 ÔÞ‚™ y™u Œu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ‚{MÞkyku
ËkY, Œ{kfw, ƒeze-r‚øk2ux, zÙø‚ suðk ÔÞ‚™ku 5ý ¼k2Œ™e {níð5qýo ‚k{krsf ‚{MÞkyku
økýkðe þfkÞ. ÔÞ‚™ f2Œk ÷kufku™e ‚tÏÞk ðÄŒe s skÞ Au. ¾k‚ f2e™u Þwðk™ku{kt Œu™wt ðÄŒwt
5ú{ký r[tŒks™f Au. yk ‚{MÞk 5kA¤ y™uf fk2ýku sðkƒËk2 Au. ½2™wt ðkŒkð2ý y™u
‚{ðÞMf swÚkku™k Ëƒkýku Œu{s {k™r‚f Œký suðk fk2ýku Œu™e 5kA¤ nkuÞ Œuðwt sýkÞ Au.
{™kuði¿kkr™f {ËËÚke yk 5úfk2™k ÔÞ‚™ku™ku ‚k{™ku f2e þfkÞ. {kŒkr5Œk™e skøk]rŒ y™u

Mkk{krsf
{k¤¾w
‚{s ykðk ÔÞ‚™kuÚke Œu{™k ƒk¤fku™u Ëq2 2k¾e þfu. Œ2wýkðMÚkk yu fwË2Œe 2eŒu s {Lkw»Þ™k
ði[kr2f y™u ‚k{krsf ‚tƒtÄku {kxu {níð5qýo Œƒffku Au. yk Œƒ¬k{kt sku Œu™u ÞkuøÞ ðkŒkð2ý ™
{¤u Œku Œu ykðk ÔÞ‚™™ku ¼kuøk ƒ™e þfu Au. ‚{ks™wt ðkŒkð2ý fwxwtƒ™wt ðkŒkð2ý rþûký y™u
LkkUÄ
‚k2k r{ºkku Œ2wý™u ykðe ‚{MÞkÚke Ëq2 fu2e þfu Au. ™þkfk2f 5eýkt y™u Äw{ú5k™ yu yk5ýk
Ëuþ{kt ‚k{kLÞ 2eŒu {kuxk 5ú{ký{kt skuðk {¤Œe ‚{MÞk Au.
™þku f2Œk 5ËkÚkkuo™wt ‚uð™(¾k‚ f2e™u ËkY) yk5ýk ‚{ks™e økt¼e2 ‚{MÞk Au. ÷kufku
yuðwt ‚{su Au fu 5kuŒk™k Ëw:¾ku, Œ™kð Ëq2 f2ðk {kxu fu Œu™u ¼w÷ðk {kxu ËkY 5eðku skuEyu. y™u ytŒu
Œu yk rð»k[fú{kt sfzkÞ Au. ¾qƒ ykuAe ykðf Ä2kðŒk ÷kufku 5ý ykðk rð»k[fú{kt ‚5zkÞu÷k Au.
½ýeðk2 ÷êk suðk yíÞtŒ rð»k{Þ 5ËkÚkkuo™wt ‚uð™ 5ý ykðk ÷kufku f2e 5kuŒk™ku Sð økw{kðu Au.
™þku fÞko 5Ae Œuyku 5kuŒk™wt ¼k™ økw{kðu Au. ½ýeðk2 ™þk™u fk2ýu fkÞ{e ¾kuz¾kt5ý fu {]íÞwt 5ý
ÚkkÞ Au. {kuxu¼køku ykðk ÷kufku™k ƒk¤fku y™u 5í™eyku™u ½ýwt ‚n™ f2ðk™wt ykðu Au.
Äw{ú5k™ 5ý MðkMÚÞ {kxu yíÞtŒ nkr™fk2f ƒkƒŒ Au. Äw{ú5k™ f2™k2 ÔÞrfŒ sux÷e s
y‚2 Œu™e yk‚5k‚ 2nu÷k ÷kufku™u ÚkkÞ Au. fk2ýfu ðkŒkð2ý{kt yk Ëwr»kŒ ðkÞwyku ¼¤u Au. sku
yk5ýu ÷kufku™k yrÄfk2ku™u {k™ yk5Œk nkuEyu Œku sknu2 MÚk¤kuyu Äw{ú5k™ xk¤ðtw skuEyu. ¾k‚
f2e™u ƒ‚, 2uÕðu, ƒsk2, fkÞko÷Þku{kt Äw{ú5k™ Úkðk Ëuðwt skuEyu ™rnt. 5úËw»ký {kxu 5ý Äw{ú5k™
sðkƒËk2 Au. Œku fuL‚2, n]ËÞ2kuøk y™u &ðk‚™k 2kuøkku {kxu 5ý Äw{ú5k™ sðkƒËk2 Au. ðÕzo nuÕÚk
ykuøkuo™kEÍuþ™™k sýkÔÞk 5ú{kýu Œ{kfw y™u Äw{ú5k™™ku W5Þkuøk f2Œkt ÷kufku™wt {]íÞwt rð&ð{kt ‚kiÚke
ðÄk2u ÚkkÞ Au. ‚t½eÞ 5úÄk™{tz¤u sknu2 MÚk¤kuyu Äw{ú5k™ 52 5úrŒƒtÄ {wfðk™wt X2kÔÞwt Au. þk¤kyku
y™u fku÷su ku™e yk‚5k‚ Œ{kfw™tw ðu[ký øku2fkÞËu‚2 X2kðððk{kt ykÔÞwt Au. Œ{kfw™k Wí5kË™Œkoyku
{kxu yu yíÞtŒ ykð~Þf Au fu Œu™e ¾2kƒ y‚2ku sýkðŒe [uŒðýe Œu Wí5kË™ 52 ytrfŒ f2u.
20.4 fku{ðkË
¼k2Œ y™uf Ä{o‚t5úËkÞku™ku ƒ™u÷ku Ëuþ Au. y™uf ‚{wËkÞku suðk fu rntËw, þe¾, {wrM÷{,
r¾úMŒe, 5k2‚e ðøku2u ¼k2Œ{kt 2nu Au. fkuE yuf fku{ ƒeS fku{ 5úíÞu 5qðoøkúnÞwfŒ y™u ykfúkuþ5qýo
ÔÞðnk2 f2e ‚k{krsf Œký Wí5L™ f2u Œuðe yðMÚkk™u yk5ýu fku{ðkË fne þfeyu. fku{e
2{¾kýku{kt ‚utfzku ÷kufku™k {]íÞwt ÚkÞk Au. yk ‚{MÞk ¼k2Œ™e ‚kiÚke {kuxe ‚k{krsf ‚{MÞk økýkðe
þfkÞ. ¼k2ŒeÞ ÷kufþkne {kxu yk ‚{MÞk yuf 5zfk2 Au. Œu™kÚke yk5ýk hk»xÙ™ku rðfk‚ 2wtÄkÞku
Au. rþûký îk2k ‚{ks{kt ‚kinkËo™e ¼kð™k W¼e f2e yk ‚{MÞk Ëw2 f2e þfkÞ. yk5ýu yu ÞkË
2k¾ðwt skuEyu fu ‚kiÚke 5nu÷kt yk5ýu {k™ð Aeyu 5Ae yk5ýu fkuE Ä{o fu ‚t5úËkÞ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷
ÔÞrfŒ Aeyu. yk5ýu Œ{k{ Ä{kuo™u {k™ yk5ðwt skuEyu. yk5ýwt hk»xÙ rƒ™‚kt5úËkrÞf hk»xÙ Au. su™ku
yÚko yu ÚkkÞ Au fu Œ{k Ä{kuo ‚{k™ Au y™u Ë2uf ÔÞrfŒ MðŒtºk5ýu 5kuŒk™ku Ä{o 5k¤ðk {wfŒ Au.
Mkk{krsf
{k¤¾w
Äw{ú5k™, zÙøk, swøkk2e fu ËkY™ku ™þku f2Œe fkuE ÔÞrfŒ™u {¤e Œu™u yk ÔÞ‚™kuÚke ÚkŒe nkr™ rðþu
‚{skðe Œu{ktÚke ƒnk2 ykððk {ËË f2ku.
20.5 ð]æÄku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ {wÆkyku LkkUÄ
rð&ð™e ð‚rŒ{kt ð]æÄku™e ‚tÏÞk {n¥k{ Au yÚkðk Œku Œu ðÄe 2ne Au. 1950{kt rð&ð{kt
8% ð]æÄku nŒk. Œku E.‚.2000{kt Œu ‚tÏÞk ðÄe™u 10% ÚkE Au y™u y™w{k™Œ: 2050{kt Œu ðÄe™u
21% Úkþu. ¼k2Œ{kt 1961{kt 5.8% sux÷k ð]æÄku™wt 5ú{ký ™kutÄkÞwt A. sÞk2u 1991{kt Œu ðÄe™u
6.7% y™u 2011{kt 8.1% ŒÚkk 2021 ‚wÄe{kt 137 {e÷eÞ™ ð]æÄku y™w{kr™Œ Au. 60 ðøkko fu
ŒuÚke ðÄk2u ðÞ™k ÷kufku™e ‚tÏÞk ykð™k2k Ë‚fk{kt ðÄþu. ‚k{krsf, ykrÚkof y™u {™kuði¿kkr™f
{ËËÚke Œu{™ku {w¤¼wŒ y™u ‚k{krsf rðfk‚ f2e þfkÞ.
¾k‚ f2e™u þnu2e rðMŒk2ku{kt ‚tÞwfŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk Œqxe 5zðkÚke ™k™k fwxwtƒku™ku sL{ ÚkÞku
Au. Œu™kÚke ð]æÄku™e ‚{MÞk{kt ½ýku ðÄk2ku ÚkÞku Au. ð]æÄku 52íðu æÞk™ furLËÙŒ f2ðwt y™u Œu{™u {ËË
f2ðe yíÞtŒ ykð~Þf ƒkƒŒ Au. yk5ýe ‚tMf]rŒ ðze÷ku™u {k™ yk5ðk™e Au. sku Þwðk 5uZe Œu{™u
sk¤ððk™e ûk{Œk fu¤ðþu Œku Œu{™e ‚{MÞk n÷ f2e þfkþu. yk ð]æÄku 5ý yuf ‚{Þu Þwðk™ nŒk
y™u Œu{ýu Œu{™e sðkƒËk2eyku ‚k2e 2eŒu r™¼kðe Au. Œu yk5ýu ¼w÷ðwt skuEyu ™rnt. yux÷k {kxu
s Œ{k2u Œ{k2k ð]æÄ ËkËk-ËkËeyku™u ‚k[ððk™e sðkƒËk2e ÷uðe skuEyu.
fkuE ð]æÄk©{™e {w÷kfkŒ ÷E Œu{™e Sð™þi÷e r™nk¤ku. Œ{u Œu{™k ‚w¾e Sð™ {kxu þwt
f2e þfku Œu rð[k2e Œu{™u {ËËY5 Úkðk 5úÞí™ f2ku.
1. ÔÞ‚™ yux÷u þwt ? Œu™k 5úfk2ku rðþu [[ko f2ku.

.................................................................................
2. ðÕzo nuÕÚk ykuøkuo™kEÍuþ™u fÞk ÔÞ‚™™u 5úÚk{ ™tƒ2™k ¾w™e Œ2efu sknu2 f2u÷ Au.
.................................................................................
3. 2021{kt ‚wÄe{kt rð&ð{kt ð]æÄku™e s™‚tÏÞk fux÷e Úkðk™ku ‚t¼ð Au?
.................................................................................
4. þk {kxu ð]æÄ ÔÞrfŒyku 52íðu ÎÞk™ furLÿŒ f2ðk{kt ykðŒwt ™Úke ?
.................................................................................
Mkk{krsf
{k¤¾w
20.6 øk2eƒe y™u ƒu2kusøkk2e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ‚{MÞkyku.
rðMŒk2™e árüyu ¼k2Œ ½ýku rðþk¤ Ëuþ Au. rð&ð™e ¼qr{™ku 2.4% ¼køk Œu 2kufu Au.
LkkUÄ 52tŒw ¼k2Œ™e s™‚tÏÞk rðþu rð[k2 f2eyu íÞk2u yk5ý™u ‚{skÞ Au fu ð‚rŒðÄk2ku yu ¼k2Œ™e
¾wƒ {kuxe ‚{MÞk Au. 2011™e ð‚rŒøkýŒ2e 5ú{kýu rð&ð{kt ¼k2Œ™e ð‚rŒ™ku Ë2 16.7% Au
y™u ¼k2Œe™ fw÷ ð‚rŒ 1210 {e÷eÞ™ Au. ykx÷e rðþk¤ ð‚rŒ™u fk2ýu y™uf ykrÚkof
‚{MÞkyku™ku sL{ ÚkÞku Au. ¾k‚ f2e™u ƒu2kusøkk2e, Vwøkkðku, øk2eƒe y™u ¼kððÄk2ku ¼k2Œ™e
{níð5qýo ykrÚkof ‚{MÞkyku Au. yk5ýk Ëuþ™ku yuf {kuxku rnM‚ku øk2eƒe 2u¾k™e ™e[u Sðe 2Ìkku
Au. ƒu2kusøkk2e, Vwøkkðku y™u ¼kððÄk2ku Œu{kt ðÄk2ku f2u Au.
øk2eƒe 2u¾k™e ™e[u SðŒk ÷kufku økwýð¥kkðøk2™wt Sð™ Sðu Au. Œuyku{kt 2kuøkku™wt 5ú{ký
ðÄu Au. Œu{™ku ‚kûk2Œk Ë2 ¾wƒ ™e[ku Au. Œuyku fw5ku»ký™ku ¼kuøk ƒ™u÷k Au. y™u Œu{™k ƒk¤fku
{sËw2e f2u Au. ¼k2Œ™e ð‚rŒ™ku 25% sux÷ku rnM‚ku øk2eƒe 2u¾k™e ™e[u Sðu Au. øk2eƒe yu
árüyu skuŒkt ¼k2Œ™e {w¤¼qŒ ‚{MÞk Au.
ƒu2kusøkk2e™e ‚{MÞk 5ý ¼k2Œ™e {níð5qýo ‚{MÞk Au. ÔÞrfŒ fk{ {u¤ððk{kt r™»V¤
skÞ íÞk2u Sð™ Sððk {kxu skuEŒe ‚wrðÄkyku™ku y¼kð ‚skoÞ Au. 5úAL™ ƒufk2e y™u øk2eƒe
{k™ð{qÕÞku™ku nÙk‚ f2u Au. øk2eƒe™u fk2ýu {kŒkr5Œk 5ý 5kuŒk™k ƒk¤fku™u {sw2e f2ðk {kuf÷e
Œu{™ku {k™r‚f y™u þk2er2f rðfk‚ 2wtÄu Au. y™uf ƒk¤fku 5kuŒk™wt ƒk¤5ý økw{kðu Au. Œuyku
rþûký, 2{Œøk{Œ suðe {níð5qýo ƒkƒŒkuÚke rð{w¾ ÚkE øk2eƒe™k ¾Ã52{kt nku{kÞ Au.
20.6.1 ¼e¾™e ‚{MÞk
¼k2Œ{kt yk5ýu V2eyu íÞk2u yðk2™ðk2 yk Ëw:¾Ë ‚{MÞk™ku y™w¼ð f2eyu Aeyu.
ƒsk2ku, 2uÕðuMxuþ™, Ëðk¾k™kyku, {trË2ku y™u 2MŒk 52 5ý yk5ýu nkÚk Vu÷kðe™u W¼k 2nuŒk
r¼¾k2eyku™u skuEyu Aeyu. Œuyku 5i‚k y™u ¾ku2kf™e {ktøkýe f2Œk nkuÞ Au. yk5ýu y™uf ƒk¤fku™u
5ý þu2eyku{kt ¼e¾ {ktøkŒk skuEyu Aeyu. ¼k2Œ™e yk {kuxe y™u rðr[ºk ‚k{krsf ‚{MÞk Au.
øk2eƒe y™u ƒu2kusøkk2e Œu™u {kxu sðkƒËk2 Au. yíÞk2u økw™uøkk2ku™e ½ýe xku¤eyku ykðk ÷kufku™ku
W5Þkuøk f2e Œu{™u [ku2e suðk ÔÞð‚kÞ{kt Äfu÷u Au. yk ‚k{krsf ‚{MÞk™wt WL{q÷™ f2ðwt s hÌkwt.
Œ{u 2MŒk 52 fu yLÞ søkkyu ykðk r¼¾k2eyku™u swyku íÞk2u Œu{™u ‚{skðku fu ¼e¾ {ktøkðe Œu
fkÞËkfeÞ økw™ku Au. ¼e¾ yk5ðe 5ý økw™ku Au.
20.7 ƒk¤fku™e ‚{MÞkyku
fkuE 5ý hk»xÙ ƒk¤fku™k rðfk‚ r‚ðkÞ rðfr‚Œ ÚkE þfŒwt ™Úke. fk2ýfu ƒk¤fku yu hk»xÙ™wt
¼rð»Þ Au. su ƒk¤fku MðMÚk ðkŒkð2ý{kt WA2u Au. Œu hk»xÙ™e þrfŒ y™u rðfk‚™wt 5úŒef ƒ™u Au.
Mkk{krsf
{k¤¾w
yk5ýk Ëuþ{kt ƒk¤fku™e ‚tÏÞk ¾wƒ {kuxe Au. ŒuÚke yk5ýe yu V2s ƒ™u Au fu Œu{™u Œfku yk5eyu
Œu{™u ‚k2wt rþûký yk5eyu y™u Œu{™k ‚k2k MðkMÚÞ {kxu fk{ f2eyu.
øk2eƒe™u fk2ýu y™uf ƒk¤fku þk¤kyu sE þfŒk ™Úke. þk¤kyu sðk™u ƒË÷u ƒk¤fku LkkUÄ
fk2¾k™kyku, Etxku™k ¼êk, nkuxu÷ku{k,t 2uMxku2Lxku{kt, Ëwfk™ku{kt fk{ f2Œk skuðk {¤u Au. Œu™kÚke
Œu{™ku þk2er2f y™u {k™r‚f rðfk‚ 2wtÄkÞ Au. Œuyku ‚ŒŒ y5{k™s™f 5r2rMÚkrŒ{kt Sðu Au.
y™u hk»xÙ {kxu W¥k{ ™køkr2f ƒ™ðk™u ƒË÷u øk2eƒ y™u ƒunk÷ ÔÞrfŒ Œ2efu Sð™ rðŒkðu Au.
6 Úke 14 ð»ko ™e ðÞ Ä2kðŒk Œ{k{ ƒk¤fku þk¤kyu sðk s skuEyu. 52tŒw ƒË™‚eƒu
200 {e÷eÞ™ ¼k2ŒeÞ ƒk¤fku{ktÚke 11.3 {e÷eÞ™ ƒk¤fku þk¤kyu sðk™u ƒË÷u {sw2e™wt fkÞo
f2u Au. fux÷kf yu™.S.yku.™k {Œu ykðk ƒk¤fku™e ‚tÏÞk 60 {e÷eÞ™ sux÷e ðÄk2u Au. ƒu ÷k¾
sux÷k ƒk¤fku Œku ½2ku{kt fk{ f2Œk skuðk {éÞk Au. Œu{™wt þk2er2f y™u {k™r‚f þkuøkký ÚkkÞ Au.
Œu{™k 52 ºkk‚ økwsk2ðk{kt ykðu Au. Œu{™u {k2ðk{kt ykðu Au y™u Œu{™wt skŒeÞ þku»ký 5ý
f2ðk{kt ykðu Au. yíÞtŒ økt¼e2 yuðe yk ‚{MÞk™u ƒk¤fku 5úíÞu™e fú2
w ™erŒ yÚkðk Œku ƒk¤‚Œk{ýe
fnuðk{kt ykðu Au. E.‚.2009{kt rþûký™ku yrÄfk2 îk2k Œ{k{ ƒk¤f™u rþûký nuX¤ ykð2e
÷uðk{kt ykÔÞk. rþûký™ku sku yk nuŒw ‚V¤ ÚkkÞ Œku yux÷wt [kuff‚ Au fu ƒk¤fku ðÄk2u ‚k2e 2eŒu
Sð™ Sðe þfþu.
1. 2011™e ð‚rŒ økýŒ2e 5ú{kýu ¼k2Œ™e s™‚tÏÞk fux÷e Au ?

.................................................................................
2. þk {kxu ÷kufku 5i‚k, ¾ku2kf y™u f5zkt™e ¼e¾ {ktøku Au ?
.................................................................................
3. Œ{u fkuE r¼¾k2e™u {¤ku Œku Œu™u þwt ‚÷kn yk5þku ?
.................................................................................
4. ƒk¤‚Œk{ýe fku™u fnuðk{kt ykðu Au ?
.................................................................................

Mkk{krsf
{k¤¾w
Œ{u þwt þeÏÞk
LkkUÄ ðŒo{k™ ‚{Þ{kt ¼k2Œ{kt ¾wƒ {kuxk yr™ü Œ2efu Ënus5úÚkk, ƒk¤{sËw2e, ƒk¤fku ‚kÚku
fqú2Œk5qýo ÔÞðnk2 y™u ÔÞ‚™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Mºkeyku y™u ƒk¤kyku ‚kÚku skŒeÞ yLÞkÞ5qýo
ÔÞðnk2 f2ðk{kt ykðu Au. Œu™kÚke Œu{™u Œu{™k {w¤¼qŒ n¬ku {¤Œk ™Úke. ‚tÞwfŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk
Œqxe 5zðkÚke y™u ‚wû{ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk™ku sL{ ÚkðkÚke ¼k2Œ{kt ð]æÄku™e ‚{MÞk{kt ðÄk2ku ÚkÞku Au.
øk2eƒe y™u ƒu2kusøkk2e ‚{ks{kt økwýð¥kk‚¼2 Sð™ ‚k{u ‚kiÚke {kuxku 5zfk2 Au.
1. ¿kkrŒÔÞðMÚkk™ku WË¼ð fuðe 2eŒu ÚkÞku ?

2. Ënus5úÚkk yu yuf ‚k{krsf ‚{MÞk Au [[ko f2ku.
3. Mºkerðfk‚ ‚{ks y™u hk»xÙ™k rðfk‚{kt þwt ¼wr{fk ¼sðe þfu ?
4. ƒk¤f yu hk»xÙ™e ‚t5r¥k Au - Œ{u yk rðÄk™ ‚kÚku ‚n{Œ Úkkð Aku.
5. 1961™ku Ënus5úrŒƒtÄf Äk2ku Ënus ‚{MÞk™u Ëq2 f2ðk {kxu fux÷ku W5Þkuøke ™eðzÞku Au
Œu™k rðþu [[ko f2ku.
6. Mºke yu Ëwr™Þk™e ‚kiÚke ðÄw rŒ2Mf]Œ ¼ux Au [[ko f2ku.
7. øk2eƒe y™u ƒufk2e y™uf ‚k{krsf ‚{MÞkyku™tw {q¤ Au ‚rðMŒ2 [[kuo.

20.1
1. ‚{ks f]rºk{ 2eŒu y™uf ¼køkku{kt ðnut[kE økÞku su ÔÞrfŒ 5kuŒk™e ¿kkrŒ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ku
nkuÞ y™u yu ¿kkrŒ™e s™‚tÏÞk ðÄk2u nkuÞ Œu yÞkuøÞ nkuðk AŒkt W{uËðk2 ƒ™e þfu Au.
2. yk Þkus™k Mºke ƒk¤f™u 2ûký yk5Œe Þkus™k Au. Œu 5ú{kýu ƒk¤fe™k sL{ ‚{Þu yuf
r™r&[Œ 2f{ ƒk¤fe™k ™k{u s{k f2ðk{kt ykðu Au y™u Œu 2f{ ƒk¤fe™k 18 ð»ko 5qýo
ÚkŒkt Œu™u 52Œ f2ðk{kt ykðu Au. yk 2f{™ku W5Þkuøk ƒk¤fe™k rþûký y™u ÷ø™ {kxu s
ÚkkÞ Œuðwt 5úkðÄk™ Au.

Mkk{krsf
{k¤¾w
3. 1961™ku Ënus 5úrŒƒtÄf fkÞËku.
20.2
1. ËkY 5eðku, Œ{kfw-ƒeze-r‚økk2ux y™u zÙøk suðk ÔÞ‚™ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. LkkUÄ
2. Œ{kfw
3. 137 {e÷eÞ™
4. ‚tÞwfŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk Œwxðk™u fk2ýu y™u ¾k‚ f2e™u þnu2ku{kt ‚wû{ fwxwtƒ ÔÞðMÚk™wt [÷ý
ðÄðk™u fk2ýu ð]æÄku fwxwtƒ{kt r™B™ MÚkk™ Ä2ðŒk ‚ÇÞku ƒLÞk y™u Œu™kÚke Œu{™e
‚{MÞkyku{kt ðÄk2ku ÚkÞku.
20.3
1. 1210 {e÷eÞ™
2. øk2eƒe y™u ƒufk2e
3. ¼e¾ð]r¥k yÚkðk Œku ¼e¾ {ktøkðe y™u ¼e¾ yk5ðe yu fkÞËkfeÞ 2eŒu økwLnku Au.
4. 6 Úke 14 ðøkko™e ðÞ™k ƒk¤fku þk¤kyu sðk s skuEyu 52tŒw ƒË™‚eƒu 200 {e÷eÞ™
¼k2ŒeÞ ƒk¤fku{ktÚke 11.3 {e÷eÞ™ ƒk¤fku {sw2e f2u Au. yu™.S.yku.™k {Œ 5ú{kýu
60 {e÷eÞ™ ƒk¤fku þk¤kyu sŒk ™Úke y™u 2 ÷k¾ sux÷k ƒk¤fku ½2fk{ f2u Au. yux÷k
s ƒk¤fku {sËw2e f2u Au. yk ƒk¤fku þk2er2f y™u {k™r‚f 2eŒu þkur»kŒ Au. Œu{™k 52
ºkk‚ økwsk2ðk{kt ykðu Au y™u Œu™wt skŒeÞ þku»ký 5ý ÚkkÞ Au. yk yk¾eÞu ‚{MÞk™u
‚k{kLÞ 2eŒu [kEÕz yuçÞwÍ(ƒk¤ ‚Œk{ýe) fnuðk{kt ykðu Au.

{kuzâw÷ - 9 rðï{kt ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkku «Mkkh
rðï{kt ¼khíkeÞ
MktMf]ríkLkku «Mkkh
LkkUÄ
21
¼k2Œ ƒnk2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2
yksu ÷kufku {kuxk 5ú{ký{kt 5úðk‚ f2u Au. 2MŒk {køkuo, nðkE {køkuo, Ër2ÞkE {køkuo y™u 2u÷
{køkuo ŒÚkk yLÞ {køkkuoÚke 5ý ÷kufku ykðkøk{™ f2u Au. 52tŒw þwt Œ{u skýku Aku fu ¼wŒfk¤{kt ¼k2Œ{kt
2u÷ðu fu rð{k™ku ™nkuŒk íÞk2u 5ý ÷kufku ÷ktƒk ytŒ2 fk5e™u {w‚kV2e f2Œk nŒk. E.‚.5qðuo 3000
ð»kkuo 5nu÷kt 5ý ¼k2ŒeÞ 5úsk ¼k2Œ ƒnk2™e 5úsk ‚kÚku ðu5k2-ðkrýsÞ y™u ‚ktMf]rŒf ƒkƒŒkuÚke
skuzkÞu÷e nŒe. ¼k2Œ™e ºký ƒksw Ë2eÞku Au y™u W¥k2{kt rn{k÷Þ sux÷ku {kuxku 5ðoŒ nkuðk AŒkt
¼k2ŒeÞku ðir&ðf 5úðknkuÚke fÞk2uÞ y¤økk 2nÞk ™Úke. W÷xk™wt Œuyku Ëw2™k ytŒ2ku ‚wÄe rð&ð¼2{kt
5kuŒk™e ‚ktMf]rŒf Ak5 Akuze þfÞk Au. ƒnk2 sE™u ¼k2Œ 52Œ ykðŒkt ¼k2ŒeÞku 5úk[e™fk¤Úke
s rð&ð¼2™k rð[k2ku, 52t52kyku, 2eŒ-2eðksku y™u íÞkt™e y‚2ku ¼k2Œ{kt ÷E ykðŒkt. yk
ƒÄe ƒkƒŒku™e ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 5ý skuzkÞu÷e Au. rð&ð¼2{kt sÞkt sÞkt ¼k2ŒeÞku økÞk Au
Ëk.Œ. {æÞ yurþÞk, Ërûký 5qðo yurþÞk, [e™, sk5k™, fku2eÞk ðøku2u{kt ¼k2ŒeÞ ‚ÇÞŒk™e
y™uf ƒkƒŒku árüøkku[2 ÚkkÞ Au. ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2 yu {níð5qýo nŒku. yu fkuE [esðMŒw îk2k fu
rðsÞ îk2k fu ¼Þ îk2k 5ú‚Þwo ™nkuŒwt 52tŒw MðiråAf 2eŒu s ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ¼k2ŒeÞ
ykæÞkrí{f {qÕÞku rð&ð¼2{kt 5ú‚Þko nŒk. yk 5úf2ý{kt yk5ýu ¼k2Œ ƒnk2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k
5ú‚k2™u skýe þfeþwt. yk 5úf2ý yLÞ hk»xÙku ‚kÚku yk5ýkt ‚w{u¤¼Þko y™u þktrŒ5qýo {iºke‚tƒtÄku
rðþu 5ý ‚{skðþu. yLÞ ‚{ks, Ä{kuo y™u ‚tMf]rŒyku™u 5ý yk5ýu skýe þfeþwt.

rðï{kt ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkku «Mkkh {kuzâw÷ - 9
rðï{kt ¼khíkeÞ
nuŒwyku
yk 5úf2ý ðktåÞk 5Ae Œ{u

• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ ¼k2Œ ƒnk2 fÞk {kæÞ{Úke 5ú‚2e Œu ‚{skðe þfþku. LkkUÄ
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ‚ktMf]rŒf 2ksËwŒku Œ2efu ðu5k2e {køkkuo y™u ðu5k2eyku™u skýe þfþku.
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ¼k2Œ™e rþûký ‚tMÚkkyku(Þwr™ðr‚oxe), rþûkfku, ‚uðk¼kðe ‚tMÚkkykuyu
fuðe 2eŒu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u 5ú‚2kðe Œu skýe þfþku.
• 5qðoyurþÞk y™u Ërûký 5qðo yurþÞk™k hk»xÙku{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k 5ú‚k2™u ‚{S þfþku.
• 2ku{™ ‚k{úksÞ ‚kÚku ¼k2Œ™k ðu5k2 ‚tƒtÄku™u skýe þfþku.
• þktrŒ™k Ä{o Œ2efu yku¤¾kŒk çkkiæÄ Ä{o™u y™uf hk»xÙku{kt 5ú‚2Œku skuE þfþku.
• ‚tMf]Œ ¼k»kk y™u ‚krníÞ yLÞ hk»xÙk{
u kt fuðe y‚2 5kze þfÞk Au Œu™tw r™2eûký f2e þfþku.
• ¼k2ŒeÞ {nkfkÔÞku, ¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™ y™u ¼k2ŒeÞ ðneðxeŒtºk ŒÚkk fkÞËkyku yLÞ
hk»xÙku{kt fuðe 2eŒu Mðef]Œ ƒLÞk Œu™e 2w52u¾k yk5e þfþku.
• rðþk¤ {trË2ku, MÚkk5íÞku, r[ºkku, [esðMŒwyku ‚ËeykuÚke ¼k2ŒeÞ ðk2‚k™u rð&ð2¼2{kt
{wfŒk {kæÞ{ Œ2efu skýe þfþku.
• yk2ƒ ‚ÇÞŒk ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt ‚k{tsMÞ ‚{S þfþku.
21.1 ðu5k2eyku, rþûkfku y™u ‚uðk¼kðe ‚tMÚkyku™k {kæÞ{Úke ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2
5úk[e™fk¤u ¼k2Œ{ktÚke ðu5k2eyku ™ðe™ ðu5k2e Œfku™e þkuÄ{kt ¼k2Œ ƒnk2 ykðkøk{™
f2Œk. Ãkrù{{kt Œuyku 2ku{ ‚wÄe y™u 5qðo{kt [e™ ‚wÄe Œuyku 5nkutåÞk nŒk. E.‚.™e 5úÚk{ ‚Ëe{kt
‚ku™k™e þkuÄ{kt Œuyku ELzku™urþÞk y™u fBƒkuzeÞk™e Þkºkk f2e [wfÞk nŒk. skðk™k y™uf xk5wyku
‚w{kºkk y™u {÷kÞk 5ý Œu{™kÚke yský ™nkuŒk. yk Œ2V™k 5úËuþku™u yux÷k {kxu s ‚wðýorî5
fnuðk{kt ykðu Au. fkþe, {Úkw2k, Wssi™, 5úÞkøk y™u 5kxr÷5wºk suðk Œífk÷e™ {níð5qýo ¼k2ŒeÞ
™øk2ku™k ðu5k2eyku yk MÚk¤kuyu 5nkutåÞk nŒk. {k{Õ÷5w2{, Œk{úr÷rÃŒ, 5w2e y™u fkðu2e5è™{
suðk 5qðeoÞ ¼k2Œ™k ƒtË2ku ‚{wÿ {køkuo ðu5k2-ðkrýsÞ{kt 2Œ 2nuŒk. fr÷tøk ™k{™k hkßÞu yþkuf™k
‚{Þ{kt ©e÷tfk ‚kÚku ðu5k2e ‚tƒtÄku ƒktæÞk nŒk. sÞk2u sÞk2u ðu5k2eyku ykðk hk»xÙku{kt sŒkt íÞk2u
íÞkt™e 5úsk ‚kÚku ‚ktMf]rŒ ‚t5fkuo W¼k ÚkŒkt. ykÚke yu{ fne þfkÞ fu yk ƒÄk ðu5k2eyku ¼k2ŒeÞ
‚tMf]rŒ™k 2ksËwŒku nŒk ŒÚkk su Œu hk»xÙ ‚kÚku ‚ktMf]rŒf ‚tƒtÄku ƒktÄ™k2 {kæÞ{ nŒk.

rðï{kt ¼khíkeÞ
5qðo ¼k2Œ™k Ër2Þkrf™k2k™e su{ Ãkrù{ ¼k2Œ™k Ër2Þkrf™k2k™k MÚk¤ku 5ý ykðe s
2eŒu ¼k2Œ ƒnk2 ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™ f2Œk 2nÞk. fk÷uo, ¼s, fLnu2e, ystŒk y™u E÷ku2k
yu ykðk {níð5qýo MÚk¤ku{kt MÚkk™ 5kBÞk Au. yk ƒÄk MÚk¤ku çkkiæÄ Ä{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k Au.
LkkUÄ
‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™™wt ‚kiÚke {níð5qýo {kæÞ{ yu ¼k2ŒeÞ rþûký ‚tMÚkkyku fu
rð&ðrðãk÷Þku nŒk. Œu{ýu rð&ð¼2{ktÚke rðãkÚkeoyku y™u Œs¿kku™u 5kuŒk™e Œ2V ykf»kkoÞk nŒk.
¼k2Œ ƒnk2Úke y™uf rðîk™ku ™k÷tËk Þwr™ðr‚oxe™k økútÚkk÷Þ{kt yæÞÞLk yÚkuo ykðŒk. yk økútÚkk÷Þ
‚kŒ {k¤™wt ¼ð™ nŒwt. ykðk rðîk™ku rþûký™e ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚ktMf]rŒf ðk2‚k™u 5ý 5kuŒk™u íÞkt
÷E sŒk. [e™ Þkºke nÞw-yu™-~ðktøku Œífk÷e™ ¼k2ŒeÞ rð&ðrðãk÷Þku rðþu 5ú[w2 {krnŒe yk5e
Au. Œuýu ™k÷tËk y™u ð÷¼e rð&ðrðãk÷Þ rðþu ¾kM‚e {krnŒe yk5Œk Œu{™e ¼wr{fk™u {níð5qýo
{k™e Au.
ykðe s yLÞ yuf Þwr™ðr‚oxe øktøkk ™Ëe™k s{ýk rf™k2u rðfú{þe÷k ™k{™e nŒe. Œk2k™kÚk
™k{™k rŒƒurxÞ™ rðîk™u Œu™k rðþu ¾wƒ [[ko f2e Au. ynet™k rðîk™ku ¾wƒ s 5úÏÞkŒ nŒk. rŒƒux™k
2kskyu yk Þwr™ðr‚oxe{kt yuf 5úrŒr™rÄ{tz¤ {kuf÷e ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u rþûký rðþu skýðk™ku
5úÞí™ fÞkuo nŒku.
yk ‚{Þ{kt rƒnk2{kt WËktŒk5w2e ™k{™e 5k÷ 2kskyku™k yk©Þ ™e[u [k÷Œe yuf {níð5qýo
Þwr™ðr‚oxe skuðk {¤u Au. yneÚke y™uf çkkiæÄ ‚kÄwyku rþûký 5úkÃŒ fÞko ƒkË rŒƒux sE ðMÞk nŒk.
ƒu {níð5qýo rþûkfku [e™e 2ksðe™k ykøkúnÚke y™u yk{tºkýÚke E.‚.67{kt [e™ 5nkutåÞk nŒk.
Œu{kt™k yuf nŒk. f~Þ5{kŒotøk y™u yLÞ nŒk Ä{o2rûkŒk. Œu{™u ™k÷tËk, Œûkrþ÷k, rðfú{þe÷k
y™u WËktŒk5w2e™k y™uf rþûkfku y™w‚Þko nŒk. sÞk2u yk[kÞo fw{k2Sð ™k{™k {nk™ rðîk™
[e™ økÞk íÞk2u [e™™k 2kskyu Œu{™u ‚tMf]Œ 5wMŒfku™ku [e™e ¼k»kk{kt y™wðkË f2ðk rð™tŒe f2e
nŒe. yuf yLÞ rðîk™ ƒkurÄÄ{ko Þkuøk y™u Œíð¿kk™™k {nk™ rþûkf nŒk. su{ýu [e™ y™u sk5k™{kt
Œu{™e rðãk™ku 5ú‚k2 fÞkuo nŒku.
™k÷tËk rð&ðrðãk÷Þ™k yk[kÞo f{÷kþe÷™u rŒƒux™k 2kskyu ¾k‚ yk{tºký ykÃÞwt nŒwt.
Œu{™k {]íÞwt 5Ae rŒƒux™k hkßÞu Õnk‚k{kt M{k2f ƒ™kÔÞwt nŒwt.
¿kk™¼ÿ ™k{™k yLÞ yuf {nk™ rðîk™ Œu{™k ƒu 5wºkku ‚kÚku rŒƒux rþûkýkÚkuo økÞk nŒk.
WËktŒk5w2e rð&ðrðãk÷Þ™k ™{w™k 52 rŒƒux{kt 5ý yk s 5úfk2™wt ¼ð™ ƒktÄðk{kt ykÔÞwt nŒwt.
rðfú{þe÷k rð&ðrðãk÷Þ™k ðzk yk[kÞo yrŒþk suyku rË5tf2 ©e¿kk™k Œ2efu 5ý ÏÞkŒ
ÚkÞk nŒk. Œuyku 5ý 11{e ‚Ëe{kt çkkiæÄ {Œ™ku 5ú[k2-5ú‚k2 f2ðk y™u rþûký yk5ðk rŒƒux
økÞk nŒk. ÚkkuL{e‚t¼kuŒk ™k{™k rŒƒux™k {tºke ™k÷tËk rð&ðrðãk÷Þ™k rðãkÚkeo nŒk Œuðwt [e™e

rðï{kt ¼khíkeÞ
Þkºkk¤wt nÞw-yu™-~ðktøku ™kutÎÞwt Au. Œuyku ynetÚke ¼ýe çkkiæÄ {Œ™ku 5ú[k2-5ú‚k2 rŒƒux{kt f2Œk
nŒk. y™uf rŒƒuxeyku çkkiæÄ Ä{o™wt yæÞÞLk f2ðk ¼k2Œ{kt ykðŒk. íÞkt™k 2ksk 5ý çkkiæÄ Ä{o{kt
{k™Œk y™u AuÕ÷u çkkiæÄ Ä{o™u hkßÞÄ{o Œ2efu Mðefk2Œk skuðk {¤u Au. 5 {e ‚Ëe{kt fw{k2Sð
‚kiÚke {níð5qýo rðîk™ økýkðe þfkÞ. su{ýu ¼k2ŒeÞ rþûký™u W¥k2{kt 5ú‚2kÔÞwt nŒwt. LkkUÄ
21.2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku yLÞ {kæÞ{ku îk2k 5ú‚k2
2ku{‚ yÚkðk rsÃ‚e 5úfk2™k ¼k2ŒeÞ ‚{wnku su™u yk5ýu ðýÍk2k fneyu Aeyu Œuyku
{kuxe ‚tÏÞk{kt ¼k2Œ ƒnk2 ykðkøk{™ f2Œk. Œuyku 5kuŒk™e skŒ™u 2ku{‚ fnuŒk y™u 5kuŒk™e
¼k»kk™u 2ku{k™e Œ2efu yku¤¾kðŒk. 52tŒw Þw2ku5{kt Œuyku rsÃ‚e Œ2efu 5ú[r÷Œ ÚkÞk nŒk. Œuyku
ðŒo{k™ 5krfMŒk™ y™ yV½kr™MŒk™™k {køkuo Ãkrù{ rð&ð{kt sŒk ŒÚkk Œu{™e ‚kÚku {kuxk 5ú{ký{kt
ƒ¤Ëøkkzk, ½kuzkøkkze, 5þwyku(fk2ðkt)™ku ‚{wn 2nuŒku y™u yk 2eŒu Œuyku E2k™, E2kf ÚkE ŒwfMo Œk™
‚wÄe sŒk nŒk. íÞktÚke 5þeoÞk, Œki2eþ™e 5nkzeyku yku¤tøke fkuLMxuLxe™ku5÷ ÚkE Þw2ku5™k y™uf
Ëuþku{kt 5ú‚2Œk. yíÞk2u 5ý Œuyku økúe‚, ƒÕøku2eÞk, ÞwøkkuM÷kðeÞk, 2ku{k™eÞk, ntøku2e, Íuf, ~÷kuðfu ,
2rþÞk, 5ku÷uLz, MðeÍ÷uoLz, VúkL‚, Mðez™, zuL{kfo y™u Etø÷utz{kt skuðk {¤u Au. ÷øk¼øk E.‚.™e
þYykŒ™e 4 ‚Ëeyku ‚wÄe Œuyku yk hkßÞku{kt 5ú‚Þko ytŒu Œuyku 5kuŒk™wt {q¤ ðŒ™ ¼w÷e økÞk. 52tŒw
Œu{™e ¼k»kk, 2eðksku, Sð™5jrŒ y™u 2kusøkk2 ‚Ëeyku ‚wÄe Œu{ýu sk¤ðe 2kÏÞk.
2ku{‚ Œu{™k ‚tøkeŒ y™u ™]íÞ {kxu ¾wƒ skýeŒk Au. yuðwt fnuðkÞ Au fu Ë2uf 2ku{k ‚tøkeŒfk2
y™u ‚ûk{ f÷kfk2 nkuÞ Au.
1. yk5ýe ‚tMf]rŒ™u fkuýu ¼k2Œ ƒnk2 5ú‚2kðe.

.................................................................................
2. nÞw-yu™-~ðktøku fÞk ƒu rð&ðrðãk÷Þ rðþu [[ko f2e Au su™e Œu{ýu {w÷kfkŒ ÷eÄe nŒe.
.................................................................................
3. rðfú{þe÷k rð&ðrðãk÷Þ rðþu fÞk rŒƒuxeÞ™ rðîk™u r™2eûký fÞwot Au. E.‚.67{kt [e™{kt
økÞu÷ ƒu rþûkfku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
4. yk[kÞo fw{k2Sð þk {kxu [e™ økÞk nŒk.
.................................................................................
rðï{kt ¼khíkeÞ
5. 5úk[e™ ‚{Þ{kt rsÃ‚e fku™u fnuðk{kt ykðŒk.
.................................................................................
21.3 {æÞ yurþÞk{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ
LkkUÄ
E.‚. 5qðuo™e 2 S ‚ËeÚke ¼k2Œu [e™, {æÞ yurþÞk, Ãkrù{ yuþeÞk y™u 2ku{™ ‚k{úksÞ
‚kÚk ðu5k2e ‚tƒtÄku fu¤ÔÞk nŒk. {æÞ yurþÞk yu 2eŒu {níð5qýo nŒwt. fk2ýfu [e™, 2rþÞk,
rŒƒux, ¼k2Œ y™u yV½kr™MŒk™ ‚kÚku s{e™ {køkuo Œu skuzkÞu÷wt nŒwt. [e™e ðu5k2eyku y™uf
rðztƒýkyku AŒkt ðu5k2 yÚkuo yk 5úËuþ{kt ykðŒk. 5AeÚke yk ðu5k2e {køko r‚Õf2wx(2uþ{ {køko)
Œ2efu rð&ðrðÏÞkŒ ÚkÞku. 2uþ{ ‚kÚku yk {køko™wt ™k{kr¼Äk™ yux÷k {kxu ÚkÞwt fk2ýfu yk {køko 52
[e™e 2uþ{™ku ðu5k2 {kuxk 5ú{ký{kt ÚkŒku nŒku. 5AeÚke yk ðu5k2e {køkuo y™uf rðîk™ku y™u ‚uðk¼kðe
÷kufku ykðkøk{™ f2ðk ÷køÞk. yk {køko skýu fu rð&ð™e y™uf ‚t‚f]rŒyku™u ‚ktf¤Œku {nk™
{kæÞ{ ƒLÞwt. ¼k2Œ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2 {æÞ yuþeÞk{kt Œu™u fk2ýu ÚkÞku.
{æÞ yurþÞk™k hkßÞku{kt fw[e {níð5qýo nŒwt. sÞkt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku ¾kM‚ku 5ú‚k2 ÚkÞku
nŒku. ynetÞk 2uþ{ {køko VLxkŒku nŒku y™u [e™ ™net Ëw™ nwðktøk økwVkyku Œ2V sŒku nŒku. ynetÚke
W¥k2 y™u Ërûký™k 2uþ{{køkkuo W¼k ÚkŒk nŒk. W¥k2™k {køkkuo ‚{2ftË, fkþøkno, ŒwtBþwf, yûkw,
fk2k‚n2, Œw2Vk™ y™u nk{e ÚkE™u sŒk. sÞk2u Ërûký 2uþ{{køko Þk2ftË, ¾kuŒk™, fu2eÞk,
[u2[u™ y™u {e2k™ ÚkE™u sŒku. y™uf ¼k2ŒeÞ y™u [e™e rðîk™ku yk {køkuo çkkiæÄ Œíð¿kk™™wt
yæÞÞLk f2ðk y™u f2kððk ykðkøk{™ f2Œk.
5úk[e™ fk¤u ƒtÄkÞu÷ MŒw5, {trË2ku, {Xku, 5úrŒ{kyku y™u r[ºkku{ktÚke ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku
{æÞ yurþÞk™k hk»xÙku{kt ÚkÞu÷ku 5ú‚k2 skýe þfkÞ Au. yk {køkkuo{kt çkkiæÄ ‚kÄwyku™u yk2k{ f2ðk
{kxu™k rðnk2ku 5ý skuðk {¤u Au. yux÷wt s ™rnt Þkºkk¤wtyku y™u ðu5k2eyku™u 2nuðk™e ‚økðzŒk
Ä2kðŒk y™uf MÚk¤ku 5ý skuðk {¤u Au. yk ƒÄk MÚk¤ku çkkiæÄ Ä{o™k yæÞÞLk fuLÿku 5ý nŒk. 2uþ{,
½kuzk, rft{Œe [esðMŒwyku, ðu5k2-ðkrýsÞ{kt {ku¾2k™wt MÚkk™ Ä2kðŒk nŒk. 52tŒw çkkiæÄ {Œ™ku
5ú[k2-5ú‚k2 yu ‚kiÚke ©uc ƒkƒŒ nŒe. Œu™kÚke ðu5k2e {køkkuo Ä{o 5ú‚k2™k ŒÚkk Œíð¿kk™, rð[k2ku,
{kLÞŒkyku, ¼k»kk, ‚krníÞ, f÷k y™u ‚tMf]rŒ™k {køkkuo ƒLÞk.
Ërûký 2uþ{ {køko{kt ykðu÷wt ¾kuŒk™ yk ƒÄk{kt ©uc MÚkk™ Ä2kðu Au. ¼k2Œ™k Œu™e ‚kÚku™k
‚ktMf]rŒf ‚tƒtÄku 2000 ðøkko sw™k Au. ¾kuŒk™ Œu™k 2uþ{™k fk2¾k™kyku, ™]íÞ, ‚tøkeŒ, ‚krníÞ,
ðu5k2e 5úð]r¥kyku y™u ‚ku™k ŒÚkk rft{Œe sðu2kŒ {kxu 5úÏÞkŒ nŒwt.
¼k2Œ y™u ¾kuŒk™ ðå[u ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™™ku ErŒnk‚ y™uf rþûkfku y™u çkkiæÄ
‚kÄwykuÚke ¼2u÷ku Au suyku ¾kuŒk™ sŒk nŒk. 5úÚk{ ‚Ëe{kt {¤e ykðŒk r‚¬kyku{kt [e™e y™u

rðï{kt ¼khíkeÞ
¾2kurc r÷r5 skuðk {¤u Au. su ¾kuŒk™{kt rðr¼L™ ‚tMf]rŒyku™ku ‚w{u¤ Ëþkoðu Au. y™uf ‚tMf]Œ
nMŒ5úŒku, y™wðkËku y™u çkkiæÄ Ä{o™k 5wMŒfku ynetÞkÚke {¤e ykÔÞk nŒk. su 5AeÚke ‚tË ™k{™k
MÚk¤u ƒk¤e ™kt¾ðk{kt ykÔÞk nŒk.
21.4 5wðo yuþeÞk{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ LkkUÄ
[e™
E.‚.5qðuo™e 2 S ‚ËeÚke ¼k2Œ y™u [e™ ðå[u ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™ þY ÚkÞk™wt {™kÞ
Au. ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u [e™{kt ÷E s™k2 ƒu çkkiæÄ rðîk™ku f~Þ5{kŒotøk y™u Ä{o2rûkŒk nŒk suyku
E.‚.67{kt [e™™k 2ksk {etøk-Œe ™k yk{tºkýÚke [e™ økÞk nŒk. íÞk2ƒkË y™uf rðîk™ku ¼k2ŒÚke
[e™ y™u [e™Úke ¼k2Œ ¼ú{ý f2Œk 2nÞk. [e™e 5úsk ¾wƒ ¼ÿ nŒe. Œuyku çkkiæÄ fÚkkyku ‚kt¼¤ðk
‚Ëk Œí52 2nuŒk. Œífk÷e™ ‚{Þ™k [e™e Þkºkk¤wykuyu ¼k2Œ y™u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ rðþu 5ú[w2
{kºkk{kt ÷ÏÞwt Au. su ¼k2Œ™k ErŒnk‚ skýðk™ku 5ý {níð5qýo ‚úkuŒ Au. rðîk™ rþûkfku su ¼k2ŒeÞ
rð&ðrðãk÷Þku{ktÚke [e™{kt sŒk Œuyku íÞkt ¾wƒ ÏÞkrŒ 5k{Œk nŒk. ƒkrÄ Ä{o ™k{™k fkt[e5w2{™k
yuf rðîk™ su{ýu ™k÷tËk rð&ðrðãk÷Þ{kt yæÞÞLk fÞwo nŒwt. Œuyku [e™ økÞk nŒk. æÞk™ y™u
Þkuøk™k Œíð¿kk™™ku [e™{kt {níð5qýo 5ú[k2-5ú‚k2 Œu{™k îk2k ÚkÞku nŒku. su™u [e™{kt 5AeÚke
[k™ Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðŒk. yuðk s {níð5qýo rðîk™ ƒkurÄ Ä{o nŒk su{ýu [e™ y™u sk5k™™u
¼k2ŒeÞ Œíð¿kk™™u 5ú‚2kÔÞwt nŒwt. [e™e rðîk™ku™u çkkiæÄ Ä{o™k Œíð¿kk™u ¾k‚ ykf»kkoÞk nŒk.
fk2ýfu fkuLVÞwrþÞ‚ ™k{™k {nk™ rðîk™u [e™{kt Œíð¿kk™™e þk¾kyku W¼e f2e nŒe.
E.‚.™e 4 Úke ‚Ëe{kt ðu-E ðtþ™k 2kskyku [e™{kt ‚Œk MÚkk™u ykÔÞk Œu{ýu çkkiæÄ Ä{o™u
hkßÞ Ä{o™ku Ë2ssku ykÃÞku. Œu™kÚke [e™{kt çkkiæÄ Ä{o™ku {níð5qýo 5ú‚k2 ÚkÞku. yk ‚{Þ{kt
nsk2ku ‚tMf]Œ 5wMŒfku™ku [e™e ¼k»kk{kt y™wðkË f2ðk{kt ykÔÞku. y™uf yz[ýku™ku ‚k{™ku f2e
‚knr‚fŒk5qýo ‚V¤ ¾uze ƒwæÄ™wt sL{MÚkk™ yuðk ¼k2Œ™e ¼wr{™e {w÷kfkŒu [e™e 5úsk ykðŒe.
yux÷wts ™rnt ¼k2Œ{kt ykðe çkkiæÄ Ä{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k MÚk¤ku™e {w÷kfkŒ ÷E çkkiæÄ Ä{o ‚kÚku
‚tf¤kÞu÷e nMŒ5úŒku yufXe f2e ¼k2ŒeÞ rþûký ‚tMÚkkyku{kt yæÞÞLk 5ý f2Œk. [e™{kt çkkiæÄ
Ä{o™k 5ú‚k2Úke íÞkt™k MÚkk5íÞku{kt çkkiæÄ MÚkk5íÞku™ku 5ý 5ú‚k2 ÚkÞku. 5ÚÚk2ku y™u økwVkyku{kt ykðk
y™uf MÚkk5íÞku skuðk {¤u Au su{kt çkkiæÄ fÚkkyku r[rºkŒ f2ðk{kt ykðŒe. Ëw™ nwðktøk, Þw™ fktøk y™u
÷wtøk{u™ ykðe rð&ðrðÏÞkŒ økwVkyku Au. ynetÞk ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e y‚2 MÃkü5ýu skuðk {¤u Au.
yk rðîk™ku y™u çkkiæÄ ‚kÄwyku ‚ktMf]rŒf ‚t5fkuo y™u rð[k2™k ykËk™-5úËk™ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k nŒk.

rðï{kt ¼khíkeÞ
fku2eÞk
[e™™k W¥k2-5qðo ¼køk Œ2V fku2eÞk ykðu÷wt Au. Œuýu [e™ 5k‚uÚke ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k
½ýk¾2k Œíðku y5™kÔÞk nŒk. ‚wtËku ™k{™k çkkiæÄ ‚kÄw fku2eÞk s™k2 5úÚk{ ¼k2ŒeÞ nŒk su{ýu
LkkUÄ E.‚.352 {kt fku2eÞk{kt çkwæÄ ‚wºkku y™u çkwæÄ 5úrŒ{k ‚kÚku ¼ú{ý fÞwo nŒwt. Œuyku {Õ÷k™tËk ™k{™k
yk[kÞo™k rþ»Þ nŒk. suyku 384{kt íÞkt økÞk nŒk. E.‚.404{kt ¼k2ŒeÞ çkkiæÄ ‚kÄwykuyu fku2eÞk™k
ÃÞkutøkÞktøk ™k{™k þnu2{kt ƒu çkkiæÄ {trË2ku™e MÚkk5™k f2e nŒe. y™uf ¼k2ŒeÞ çkkiæÄ rþûkfku Œu{™u
y™w‚Þko nŒk. Œu{ýu Œíð¿kk™, Ä{o, {qrŒof÷k, r[ºkf÷k y™u ÄkŒwrðãk™u fku2eÞk{kt 5ú‚2kÔÞk nŒk.
fku2eÞk{ktÚke 5ý y™uf rðîk™ku ¿kk™™e þkuÄ{kt ¼k2Œ ykðŒk 2nÞk nŒk. Œuyku ¾k‚ f2e™u
¾økku¤þkMºk, sÞkurŒ»krðãk, ðiËf y™u ¿kk™™k yLÞ ûkuºkku{kt yæÞÞLk f2Œk nŒk. ‚{økú fku2eÞk{kt
çkkiæÄ {Xku y™u {trË2ku yk fk¤u MÚk5kÞk nŒk. su yæÞÞLk fuLÿku Œ2efu {kuxe ™k{™k Ä2kðŒk nŒk.
ynetÞk y™uf çkkiæÄ 5wMŒfku™ku fku2eÞk™e MÚkkr™f ¼k»kkyku{kt y™wðkË 5ý ÚkŒku nŒku.
E.‚.™e 8 {e y™u 9 {e ‚Ëe{kt ¼k2Œ™wt æÞk™Þkuøk™wt Œíð¿kk™ fku2eÞk{kt 5nkuåt Þw.t fku2eÞk™k
2ksk, 2kýe, 2ksfw{k2ku, {tºkeyku, ‚u™k5rŒyku yk ƒÄk 52 æÞk™Þkuøk™e ¾kM‚e y‚2 5ze nŒe.
6000 nsk2 ¼køkku{kt çkkiæÄ økútÚkku™u fku2eÞ™ ¼k»kk{kt Y5ktŒ2eŒ f2ðk{kt ykÔÞk. Œu{™k îk2k s
¼k2ŒeÞ r÷r5þkMºk 5ý fku2eÞk 5nkutåÞwt.
sk5k™
yksÚke 1500 ðøkko 5qðuo sk5k™{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒyu 5úðuþ fÞkuo nkuðk™wt {™kÞ Au.
E.‚.552 {kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku {níð5qýo 5w2kðku yirŒnkr‚f ËMŒkðus Œ2efu sk5k™{kt yk5ý™u
skuðk {¤u Au. fku2eÞk™k 2kskyu çkwæÄ™e {qrŒoyku, ‚wºkku y™u 5wsk™u ÷økŒe ‚k{økúe MÚkk5íÞku, r[ºkku
ðøku2u sk5k™™k 2ksk™u ¼ux Œ2efu {kufÕÞk nŒk. 5AeÚke sk5k™{kt çkkiæÄ Ä{uo 2ksÄ{o™wt MÚkk™
økúný fÞwot. nsk2ku™e ‚tÏÞk{kt sk5k™e 5úsk çkkiæÄ ‚kÄwyku y™u ‚kæðeyku Œ2efu Ëeûkk økúný f2e
çkkiæÄ Ä{o{kt rð&ðk‚ Ëk¾ðŒk ÚkÞk.
‚tMf]Œ ¼k»kk sk5k™{kt ¾qƒ ÏÞkrŒ 5k{e nŒe. ynet™k ‚kÄwyku™u ‚tMf]Œ {tºkku y™u
yÇÞk‚fú{ku îk2k ‚tMf]Œ™wt rþûký yk5Œe ¾k‚ Œk÷e{ þk¤kyku W¼e f2ðk{kt ykðe nŒe. Œuyku
Œu™u r‚¥kk™ fnuŒk. yk r‚¥kk™ r‚æÄ{™wt MðY5 nŒe. y™u Œu™e r÷r5 r‚je Œ2efu 5ú[r÷Œ ÚkE nŒe.
yksu 5ý sk5k™e rðîk™ku ‚tMf]Œ ¼k»kk þe¾ðk ¾wƒ Wí‚kne nkuÞ Au. çkkiæÄ 5úkåÞ rðãk™k
¼k»kkfeÞ ™{w™kyku su ‚tMf]Œ{kt Au Œu ¼k2Œ y™u sk5k™ ðå[u ‚ktMf]rŒf ‚k{tsMÞ™k {níð5qýo
5w2kðk Au. [e™e ¼k»kk{kt ÚkÞu÷ çkkiæÄ ‚wºkku sk5k™™k 2ksðe ‚kuŒkufwŒi»ke™k ‚{Þ{kt 7 {e ‚Ëe{kt
sk5k™ 5nkutåÞk. yk 2ksk çkkiæÄ Œíð¿kk™Úke ¾wƒ s 5ú¼krðŒ ÚkÞk nŒk.

rðï{kt ¼khíkeÞ
rŒƒux
W¥k2 rn{k÷Þ{kt ykðu÷tw rŒƒux {níð5qýço kkiæÄ fuLÿ Œ2efu ÏÞkŒ Au. rŒƒux™k 2ksk ™2Ëuðkyu
5kuŒk™k {tºke ÚkkuL{e‚t¼kuŒ™u 16 rðîk™ku ‚kÚku ¼k2ŒeÞ rðîk™ku™e r™©k{kt yæÞÞLk f2ðk {økÄ
{kufÕÞk nŒk. ÚkkuL{e‚t¼kuŒ fk~{e2 5ý økÞk nŒk. 7 {e ‚Ëe{kt ƒúkn{e r÷r5 52Úke Œu{ýu rŒƒux™e LkkUÄ
™ðe r÷r5 W¼e f2ðk™wt ¼øke2Úk fkÞo nkÚk ÄÞwo nŒwt. yks5ÞotŒ rŒƒux{kt yk s r÷r5 [k÷e 2ne Au.
‚kÚku‚kÚku {tøkkur÷Þk y™u {t[w2eÞk™e r÷r5yku 52 5ý Œuýu 5ú¼kð 5kÚkÞkuo Au.
ÚkkuL{e‚t¼kuŒ Œu{™e ‚kÚku y™uf 5wMŒfku ÷E økÞk nŒk. rŒƒux 5nkut[e yk 5wMŒfku™k ykÄk2
52Úke ™ðe™ ÔÞkf2ý™ku Œu{ýu ykrð¼koð fÞkuo su ¼k2ŒeÞ {nk™ ‚tMf]Œ ÔÞkf2ýfk2 5krýr™™k
yøkÞkæÞkÞe 52 ykÄk2eŒ nŒwt. Œuyku su 5wMŒfku ÷E™u rŒƒux økÞk nŒk. Œu™kÚke rŒƒux™k 2ksk ¾wƒ
¾wþ ÚkÞk nŒk. yux÷wt s ™rnt rŒƒux™e ¼k»kk{kt yk 5wMŒfku™ku y™wðkË f2kððk Œu{ýu 5úƒtÄ fÞkuo
nŒku. 52eýk{u 7 {e ‚ËeÚke ÷E 17 {e ‚Ëe ‚wÄe ‚ŒŒ yk 5wMŒfku™wt y™wðkËfkÞo [k÷Œwt 2Ìkwt.
su™kÚke 96,000 ‚tMf]Œ 5wMŒfku™ku rŒƒuxeÞ™ ¼k»kk{kt y™wðkË þõÞ ƒLÞku.
1. [e™ Œ2V sŒkt {køko™u þk {kxu 2uþ{ {køko fnuðk{kt ykðŒku nŒku?
.................................................................................
2. fw[e fÞkt ykðu÷wt nŒwt y™u Œu þu™u {kxu rðÏÞkŒ nŒwt ?
.................................................................................
3. [e™e, 5úkf]Œ y™u ¾2kurøkX r÷r5{kt {¤e ykðu÷ 5úÚk{ ‚Ëe™ku r‚¬ku fÞk MÚk¤uÚke þkuÄkÞku Au ?
.................................................................................
4. Ëw™ nwðktøk, Þw™ fktøk y™u ÷twøk{u™ þwt Au ?
.................................................................................
5. fku2eÞk{kt æÞk™Þkuøk ™k{™wt Œíð¿kk™ fÞk2u 5nkutåÞwt?
.................................................................................
6. sk5k™{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ fuðe 2eŒu 5nkut[e ?
.................................................................................

rðï{kt ¼khíkeÞ
7. sk5k™{kt skýeŒe ƒ™u÷ r‚¥kk™ þu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au ?
.................................................................................
8. 7 {e ‚ËeÚke ÷E™u 17{e ‚Ëe ‚wÄe rŒƒux{kt fux÷k ‚tMf]Œ 5wMŒfku™ku y™wðkË f2ðk{kt
LkkUÄ
ykÔÞku nŒku.
.................................................................................
21.5 ©e÷tfk y™u Ërûký 5qðo yurþÞk{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ
©e÷tfk
Œ{u [ku¬‚5ýu {nk™ {nkfkÔÞ 2k{kÞý rðþu ðktåÞwt s nþu. su{kt ¼økðk™ 2k{ suyku
yÞkuæÞk™k 2ksk nŒk y™u 5kuŒk™k 5í™e ‚eŒkS™u ÷uðk {kxu ©e÷tfk økÞk nŒk. þfÞ Au fu Œu ÷tfk Œu
‚{Þu fËk[ fkuE swËe s søkkyu nþu. ‚{úkx yþkufu ¼k2Œ ƒnk2 çkkiæÄ Ä{o™ku 5ú[k2-5ú‚k2 f2ðk
{nk™ 5úÞí™ku fÞko nŒk. Œuýu 5kuŒk™k 5wºk {nuLËÙ y™u 5wºke ‚t½r{ºkk™u çkkiæÄ Ä{o™ku ‚tËuþku ÷E Œu™ku
5ú[k2-5ú‚k2 f2ðk ©e÷tfk {kufÕÞk nŒk. y™uf rðîk™ku Œu{™e ‚kÚku skuzkÞk nŒk. yuðwt fnuðkÞ Au
fu Œu{ýu ƒkurÄð]ûk su ƒkuÄøkÞk{kt ykðu÷wt Au. Œu™e yuf þk¾k ©e÷tfk{kt 2ku5e nŒe. Ëuðk™kt{ r5Þk
rŒM‚k Œu ‚{Þu ©e÷tfk™k 2ksk nŒk. Œu ‚{Þu çkkiæÄ Ä{o™tw rþûký ¼k2ŒÚke økÞu÷k ÷kufku îk2k ©e÷tfk™e
5úsk™u {kir¾f MðY5u yk5ðk{kt ykðŒwt nŒwt. ÷øk¼øk 200 ðøkko ƒkË ©e÷tfkyu {nuLËÙ îk2k ykðu÷
çkkiæÄ Ä{o™k økútÚkku™u íÞkt™e ¼k»kk{kt økútÚkMÚk fÞko. ©e÷tfk{kt {nkrðnk2 y™u y¼Þøke2e ™k{™k ƒu
{Xku 5ý yk ‚{Þu MÚk5kÞk.
yksu 5ý ©e÷tfk çkkiæÄ Ä{o™u [wMŒ5ýu 5k¤u Au. Œu{™e ‚krníÞ™e ¼k»kk 5ý 5kr÷ Au.
©e÷tfk™e ‚tMf]rŒ™u Wskøk2 f2ðk{kt çkkiæÄ Ä{o™ku Vk¤ku {nk™ Au. Ëe5ðtþ y™u {nkðtþ ©e÷tfk™k
s ™rnt 52tŒw ‚{økú çkkiæÄ Ä{o™k r‚jktŒku skýðk™k {níð5qýo økútÚkku Au.
çkkiæÄ Ä{o™e ‚kÚku ‚kÚku ¼k2ŒeÞ f÷kykuyu 5ý ©e÷tfk{kt 5úðuþ fÞkuo. ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ
rðãk, r[ºkf÷k, ™]íÞf÷k, ÷kuf™]íÞku ðøku2u ¼k2ŒÚke ©e÷tfk 5nkutåÞk. økwVkr[ºkku 5ý ¼k2ŒÚke s
©e÷tfk{kt økÞk nŒk. r‚øke2eÞk ™k{™k MÚk¤u ykðu÷ çkkiæÄ {X{kt ykðk økwVkr[ºkku ¾kM‚e ‚tÏÞk{kt
{¤e ykÔÞk Au. 5 {e ‚Ëe{kt 2ksk f~Þ5u 45 sux÷k MÚk¤kuyu çkkiæÄ MÚkk™fku W¼k fÞko. ¼k2Œ™e
y{2kðŒe MÚkk5íÞ þi÷eÚke ykfr»koŒ ÚkÞu÷k y™uf r[ºkku ynetÞk skuðk {¤u Au.
BÞk™{k2
E.‚.™e þ2wykŒ{kt s ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ ¼k2ŒeÞ 5úsk îk2k BÞk™{k2{kt 5nkut[e nŒe.
¼k2ŒÚke [e™ Œ2V sðk™k {køko 52 BÞk™{k2 ykðu÷wt Au. y{2kðŒe ™k{™k ƒtË2eÞ ™øk2Úke

rðï{kt ¼khíkeÞ
÷kufku ykð™-skð™ f2Œk. yux÷wts ™rnt Œk{úr÷rÃŒ 5ý BÞk™{k2 sðk {kxu™wt ¼k2Œ™wt {níð5qýo
ƒtË2 nŒwt. y™uf ðu5k2eyku, ƒúkñýku, f÷kfk2ku, fk2eøk2ku BÞk™{k2 ykðkøk{™ f2Œk nŒk.
ƒ{ko™wt 5uøkk™ ™k{™wt MÚk¤ çkkiæÄ ‚tMf]rŒ™wt 11 {e Úke 13{e ‚Ëe Ë2r{Þk™ {níð5qýo fuLËÙ
nŒwt. yksu 5ý yk MÚk¤ Œu™k rðrþü 5uøkkuzk™u fk2ýu rð&ðrðÏÞkŒ Au. 2ksk yr™2wØ suyku {nk™ LkkUÄ
¼ð™ku™k ƒktÄfk{{kt 2‚ ÷uŒk nŒk. Œu{ýu MðuÍuøkku™ 5uøkkuzk y™u ÷øk¼øk 1000 sux÷k {trË2ku™e
MÚkk5™k f2e nŒe. BÞk™{k2u 5kuŒk™e ykøkðe 5kr÷ ¼k»kk W¼e f2e çkkiæÄ y™u rntËw ËMŒkðusku™wt
yæÞÞLk f2ðk Œu{kt y™wðkË f2kÔÞku nŒku.
ƒ{ko™k 2ksË2ƒk2{kt ¼k2ŒeÞ 52t52kyku ¾wƒ {kuxk 5ú{ký{kt skuðk {¤Œe nŒe. n{ýk
‚wÄe hkßÞ™k yrÄfk2eyku suyku {kuxu ¼køku ƒúkñýku nŒk Œu{™u 5L™k‚ Œ2efu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
hkßÞ™k ¾økku¤þkMºkeyku y™u rðîk™ku ¼k2ŒeÞ 52t52kyku r™¼kðŒk skuðk {¤u Au. yuðwt {™kÞ Au
fu Œuyku {ýe5w2 Úke MÚk¤ktŒ2eŒ ÚkÞk nþu. 5kuŒk™k rð¿kk™, ðiËf y™u sÞkurŒ»k rðãk™k ¿kk™Úke
ykðk 5trzŒku ƒ{ko{kt ¾wƒ 5úÏÞkŒ ÚkÞk nŒk.
ÚkkE÷uLz
E.‚. 1939 ‚wÄe ÚkkE÷uLz Œu™k {w¤¼qŒ ™k{ r‚Þk{Úke skýeŒwt nŒwt. ÷øk¼øk 5úÚk{
‚ËeÚke s ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e y‚2ku ynetÞk skuðk {¤u Au su ¼k2ŒeÞ ðu5k2eyku y™u rðîk™ku îk2k
ynet ykðe nŒe. ÚkkE 2kskykuyu y™uf ‚tMf]Œ ™k{ku™u MðefkÞko nŒk. su{fu îk2kðŒe, ©erðsÞ,
‚w¾kuËÞk y™u yÞwrÚkÞk. yux÷wt s ™rnt ÚkkE÷uLz™k þnu2ku™k ™k{ 5ý ¼k2ŒeÞ ™k{ku™u {¤Œk ykðu
Au. su{fu, ft[™kƒw2e yu ft[™k5w2e W52Úke WŒ2e ykÔÞwt Au Œku 2ksƒw2e 2ks5w2e 52Úke WŒ2e
ykÔÞwt Au. ÷kuƒ5w2e ÷kðk5w2e W52Úke Œu{s 5úk[e™ƒw2e ‚et½kƒw2e suðk yLÞ þnu2ku™k ™k{ku 5ý
‚tMf]Œ ¼k»kk 52Úke WŒ2e ykÔÞk Au. yux÷u ‚wÄe fu þnu2ku™e øk÷eyku™k ™k{ 5ý 2ksk2k{, 2ksk2k™e,
{nksÞk, ff2kÞ{þk suðk skuðk {¤u Au su ÚkkE÷uLz{kt 2k{kÞý™ku MÃkü 5ú¼kð Ëþkoðu Au.
rntËw Ä{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ 5úrŒ{kyku y™u çkkiæÄ {trË2ku 3 S y™u 4 Úke ‚Ëe{kt ynetÞk ƒtÄkÞk
nŒk Œu™k y™uf 5w2kðk 5úkÃŒ ÚkkÞ Au. ¼økðk™ rð»ýw™e ‚ki 5úÚk{ ð¾Œ {qrŒoyku ÚkkE÷uLz{kt {¤e
ykðe Au.
‚{Þ™k 5úðknu skuEyu Œku ÚkkE÷uLz™k 2kskyku yuf søkkyuÚke ƒeS søkkyu 5kuŒk™e
2ksÄk™e™wt MÚk¤ktŒ2 f2Œkt 2nÞk Au. Œuyku yk Œ{k{ MÚk¤u {trË2ku ƒtÄkðŒk. yÞwrÚkÞk(yÞkuæÞk)
ykðwt s yuf {níð5qýo MÚk¤ nŒwt sÞkt {kuxk 5ú{ký{kt {trË2ku ƒktÄðk{kt ykÔÞk nŒk su yksu 5ý
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e ÞkË ŒkS f2u Au. ÚkkE÷uLz™k 5kx™øk2 ƒuøfkuf{kt 400 sux÷k ykðk {trË2ku
skuðk {¤u Au.

rðï{kt ¼khíkeÞ
ftƒkurzÞk
ƒnwt s rðÏÞkŒ [t5k(yL™{) y™u fBnwsk(ftƒkuzeÞk)™k hkßÞku {w¤Œ: ¼k2ŒeÞ {q¤™k
2kskyku™k nkÚk ™e[u rðfr‚Œ ÚkÞk nŒk. ¼k2Œ y™u ftƒkurzÞk ðå[u ‚ktMf]rŒf ‚t5fkuo™ku ErŒnk‚
LkkUÄ ½ýku sw™ku Au. ÷øk¼øk 5úÚk{ y™u ƒeS ‚Ëe{kt ¼k2ŒeÞ {w¤™k 2ksðeyku ynetÞk hkßÞ f2Œk
skuðk {¤u Au. ftƒwsk{kt fkitzwr™Þk 2ksðtþ su {w¤Œ: ¼k2ŒeÞ nŒk. Œu{™wt E.‚.™e 5úÚk{ ‚Ëe{kt
þk‚™ 5úðŒoŒwt nŒwt. yk5ýu y™uf ‚tMf]Œ rþ÷k÷u¾ku y™u ‚krníÞ{ktÚke yk 5úfk2™ku ErŒnk‚ skýe
þfeyu Aeyu. ‚kÚku‚kÚku yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ ƒtÄkÞu÷k {trË2ku{ktÚke 5ý yk s 5úfk2™ku ErŒnk‚
yk5ý™u ‚kt5zu Au. ftƒkurzÞk™e 5úskyu ¼økðk™ rþð, rð»ýw, çkwæÄ y™u yLÞ rntËw ËuðŒkyku Œu{s
¼k2ŒeÞ {nkfkÔÞku y™u 5w2kýfÚkkyku™k fÚkk™f W52 ykÄk2eŒ rðþk¤ {trË2ku y™u MÚkk5íÞku™wt
r™{koý fÞwo nŒwt. 14{e ‚Ëe ‚wÄe ftƒkurzÞk™e ðneðxe ¼k»kk Œ2efu ‚tMf]Œ ¼k»kk™ku ËƒËƒku 2nÞku
nŒku.
íÞkt™k 2kskyku ‚tMf]Œ ™k{ Äk2ý f2u Au yux÷wts ™rnt ƒúkÌký 52t52kyku y™u rntËw
2ks™erŒ™k r‚jktŒkuÚke ‚{økú ‚2fk2 [k÷Œe nŒe. {trË2ku{kt yk©{ ÔÞðMÚkk 5ú{kýu yæÞÞLk fuLÿku
5ý [k÷Œk nŒk. y™uf MÚk¤ku™u ¼k2ŒeÞ ™k{ku {éÞk nŒk. su{fu, Œk{ú5w2, Äúwð5w2 y™u rðfú{5w2
Œu{™k fu÷uLz2™k {rn™kyku{kt 5ý [uŒ, rƒ‚kƒ, su‚, y‚kZ suðk ¼k2ŒeÞ ™k{ku skuðk {¤u Au.
Úkkuzkt ½ýkt þçË¼uËu nsk2ku þçËku fBƒkurzÞk™e 5úskyu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{ktÚke MðefkÞko Au.
ytøkfku2ðkx su ¼økðk™ rð»ýw ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Au. Œu{™k MÚk¤™u ðifwtXÄk{ fnuðkÞ Au. Œu™k
52Úke WŒ2e ykÔÞwt Au. ‚w{u2w 5ðoŒ 52 ykðu÷k yk {trË2™u 5 xkð2 Au. ‚qÞoð{o™ ™k{™k 2kskyu
rð»ýw™e ykMÚkk{kt Œu™wt r™{koý f2kÔÞwt nkuðk™wt {™kÞ Au. yuf [ku2‚ {kE÷ sux÷k rðMŒk2{kt Vu÷kÞu÷wt
rntËw Ä{o™tw {nk™ yk MÚkk™f Au. yk {trË2™e rËðk÷ku W52 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷
fÚkk™fku ytrfŒ f2ðk{kt ykÔÞk Au. ‚{wËÙ{tÚk™™e fÚkk™wt ‚wtË2 r[ºký ¾wƒ ¼ÔÞ 2eŒu yk {trË2{kt
f2ðk{kt ykÔÞwt Au.
11 {e ‚Ëe{kt ƒtÄkÞu÷wt ykðwt s yuf {nk™ {trË2 ÞþkuÄ25w2{kt skuðk {¤u Au. su™u
ƒkVwyku™Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. 2k{kÞý™k {níð5qýo 5ú‚tøk 2k{ y™u 2kðý ðå[u™k ÞwæÄ™k
fÚkk™f 52 ŒÚkk fi÷k‚ 5ðoŒ 52 þeð y™u 5kðoŒe Œu{s þeð™k nkÚku ÚkÞu÷ fk{Ëuð™k {Ëo™™wt
r[ºký ynet ¼ÔÞŒk5qýo f2kÞwt Au.
rðÞux™k{ ([t5k)
2ksfw{k2ku y™u ðu5k2eyku yu rðÞux™k{{kt 5kuŒk™k 2ksfeÞ y™u ykrÚkof rð[k2ku ÷E sE
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u ykøk¤ Ä5kðe ELËÙ5w2, y{2kðŒe, rðsÞ, fkitÚkk2 y™u 5ktzw2tøkk suðk þnu2ku™k
™k{ku 52Úke yu MÃkü ÚkkÞ Au fu ‚t5wýo rðÞux™k{ 52 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e y{ex Ak5 skuðk {¤u Au.

rðï{kt ¼khíkeÞ
[t5k™k ÷kufku [k{ Œ2efu yku¤¾kŒk Œu{ýu y™uf rnLËw y™u çkkiæÄ {trË2ku™wt r™{koý fÞwo nŒwt.
[k{ ÷kufku þeð, økýuþ, ‚2MðŒe, ÷û{e, 5kðoŒe, çkwæÄ y™u ÷kufu&ð2™e 5wsk f2Œkt. þeðr÷tøk
y™u ykøk¤ sýkÔÞk Œu ËuðŒkyku™e {qrŒoyku {kuxk 5ú{ký{kt Œu{™k ½2ku{kt y™u rðÞux™k{™k {trË2ku{kt
yk5ý™u skuðk {¤u Au. su ðŒo{k™ ‚{Þu 5ý yux÷k s ÏÞkŒ Au. LkkUÄ
{÷urþÞk
5úk[e™fk¤Úke s {÷urþÞk ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku ‚t5fo 2nÞku Au. 2k{kÞý, skŒffÚkkyku,
r{r÷LË5kLnku, rþÕ5Ëefk2{, 2½wðtþ suðk y™uf {nk™økútÚkku yu ƒkƒŒ™e ‚kûke yk5u Au fu
{÷urþÞk{kt þið5tÚk ¾qƒ 5ú[r÷Œ nŒku. ðu÷uM÷e™k ‚{Þ{kt fuËkn{kt yk 5ú{kýu™k WÕ÷u¾ku MÃkü
{éÞk Au. {kŒ]fkËuðe™e {qrŒoyku 5ý {¤e Au. økuú™kEx 5ÚÚk2Úke r™r{oŒ ™tËe™e {qrŒo, Ëwøkko™e {qrŒo,
økýuþ y™u y™uf rþðr÷tøk 7 {e 8{e ‚Ëe™k ynetÞkÚke {¤e ykÔÞk Au su {÷urþÞk™k ÷øk¼øk
Œ{k{ MÚk¤kuyuÚke 5úkÃŒ ÚkÞk Au. 5úk[e™ {÷urþÞk™e r÷r5 5ý ƒúkn{e r÷r5 s nŒe. fuËkn{ktÚke
çkkiæÄ Ä{o™k 5wMŒfku {¤e ykÔÞk Au. ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt 5ý ½ýwt ‚krníÞ 2[kÞwt Au. yksu 5ý Œu{™e
¼k»kk{kt y™uf ‚tMf]Œ þçËku skuðk {¤u Au. su{fu, Mðøko, 2‚, økwý, ËknËk, {tºke, Äe5rŒ y™u ÷ûk,
n™w{k™ y™u økYz {÷urþÞk{kt Ëiðeøkwýð¥kkÞwõík r™2w5kÞk Au.
{÷urþÞk{kt {¤e ykðu÷k ‚tMf]Œ ¼k»kk™k rþ÷k÷u¾ku {÷urþÞk ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku
‚{LðÞ Ëþkoðu Au. E.‚.4 Úke 5{e ‚Ëe™k ykðk y™uf 5w2kðk yk5ý™u 5úkÃŒ ÚkÞk Au. r÷økku2
™k{™k MÚk¤uÚke ¾wƒ {níð5qýo ‚tMf]rŒ yr¼÷u¾ku 5úkÃŒ ÚkÞk Au. yk søkkyu 50 sux÷k {trË2ku 5ý
{¤e ykÔÞk Au.
ELzku™urþÞk
Äkr{of MÚkk5íÞku{kt ¾qƒ {ku¾2k™wt ‚Úkk™ Ä2kðŒk {nk™ rþð {trË2™wt r™{koý ELzku™ru þÞk™k
skðk{kt ÚkÞwt nŒwt. su 5úƒ™™Úke y¤¾kÞ Au. 9{e ‚Ëe{kt ŒiÞk2 ÚkÞu÷ yk rþð{trË2™e ‚kÚku ƒúñk
y™u rð»ýw™k {trË2ku 5ý ykðu÷k Au. Œu™e ‚k{u™e Œ2V Œu{™k ðkn™ku™k {trË2ku 5ý Au. su{fu
rþð™k ðkn™ Œ2efu ™tËe, rð»ýw™k ðkn™ Œ2efu økYz y™u ƒúñk™k ðkn™ Œ2efu nt‚™k {trË2ku
5úkÃŒ ÚkÞk Au. yk ƒt™u™e ðå[u Ëwøkko, økýuþ™k 8 {trË2ku y™u ƒesk ™k™k 240 sux÷k {trË2ku™ku
‚{wn skuðk {¤u Au. MÚkk5íÞf¤k™wt ðir&ðf fûkk™wt yk ƒu™{q™ WËkn2ý Au. yk {trË2™e rËðk÷ 52
2k{kÞý y™u ©ef]»ý™e fÚkkyku ytrfŒ ÚkÞu÷e Au. rð&ð™wt yk 5úfk2™wt yk ‚kiÚke 5úk[e™ r™Y5ý
økýkÞ Au.
5wsk™k ‚{Þu Œuyku ‚tMf]Œ &÷kufku™wt økk™ f2Œk. 5000 sux÷k &÷kufku yk5ý™u ynetÞk
skuðk {¤u Au. rþð, ƒúñk, Ëwøkko, økýuþ, çkwæÄ y™u yLÞ Ëuðe-ËuðŒkyku ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ {níð5qýo

rðï{kt ¼khíkeÞ
MŒkuºk ƒk÷e{ktÚke {¤e ykÔÞk Au. ƒk÷e yu yuf{kºk yuðku Ëuþ Au. sÞkt rntËw ‚tMf]rŒ rðf‚e y™u xfe
2ne Au. yksu ELzku™urþÞk{kt EM÷k{ Ä{o 5¤kÞ Au. 52tŒw ƒkr÷ yíÞk2u 5ý rntËw Ä{o y™u ‚tMf]rŒ™u
y™w‚2u Au.
LkkUÄ skðk{kt rntËw ‚tMf]rŒ™u ÷økŒk y™uf 5w2kðk 5úkÃŒ ÚkÞk Au. 5k{ ð]ûk™k 5ktËzkt 52 fkrð
™k{™e 5úk[e™ r÷r5Úke Œu ÷¾kÞu÷k Au. fkrð r÷r5 ƒúkn{e r÷r5 W52Úke s WŒ2e ykðe Au. Œu{kt
‚tMf]Œ ¼k»kk™e Aktx 5ý skuðk {¤u Au. {wÏÞíðu þið ‚t5úËkÞ y™u Œu™e rV÷ku‚kuVe ‚kÚku Œu ‚tf¤kÞu÷
Au. ynet™k ‚kiÚke sw™k {níð5qýo økútÚk Œ2efu ¼wð™fkuþk™u økýkðe þfkÞ. Œu{kt ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt
520 &÷kufku™ku ‚{kðuþ f2Œk þið Œíð¿kk™™k {níð5qýo WÕ÷u¾ku Au. yux÷wts ™rnt yk &÷kufku™k
yÚko 5ý Œu™e ‚kÚku ‚{krðøkx Au.
fËk[ Ërûký-5qðo yurþÞk™ku yuf 5ý 5úËuþ yuðku ™rnt nkuÞ sÞkt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u
Ä{o™ku 5ú¼kð ™ 5zÞku nkuÞ. ‚tMf]Œ yr¼÷u¾ku y™u ¼k2ŒeÞ r÷r5yku™k {¤u÷k 5w2kðk yk s ðMŒw
‚krƒŒ f2u Au. yrnt™e Œ{k{ ¼k»kkyku W52 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™e ¾kM‚e y‚2 skuðk {¤u Au.
yux÷wts ™rnt ¼k2ŒeÞ Ä{o, 2ks™erŒ, ‚krníÞ y™u ‚k{krsf ‚tMÚkkyku™e y‚2 52 Ërûký-5qðo
yurþÞk{kt 5ú[w2 {kºkk{kt skuðk {¤u Au. ¼k2ŒeÞ ðýoÔÞðMÚkk ynetÞk 5ý skuðk {¤u Au. skufu
¼k2Œ sux÷e Œu sz ™Úke. ðirËf ¼k2Œ™k ‚{ks™e ‚kÚku Œu {¤Œe ykðu Au. ¾k‚ f2e™u ƒk÷e{kt yk
ƒkƒŒ MÃkü5ýu skuðk{kt ykðu Au. Œu{™k ÷ø™™k 2eðksku 5ý ¼k2ŒeÞ ‚{ks™u ‚{ktŒ2 Au.
Ërûký-5qðo yurþÞk{kt 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ 52 ykÄk2eŒ y™u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt
suu™u yk5ýu fX5wŒ¤e fneyu Aeyu Œu 5úfk2™k {™ku2ts™ku ¾wƒ ÏÞkŒ Au.
1. ©e÷tfk økÞu÷ 5úÚk{ ƒu çkkiæÄ rðîk™ku™k ™k{ yk5ku.

.................................................................................
2. ©e÷tfk{kt çkkiæÄ Ä{o™ku 5ú‚k2 fuðe 2eŒu ÚkÞku ?
.................................................................................
3. ©e÷tfk™e ‚krníÞ™e ¼k»kk fE Au ?
.................................................................................
4. ytøkfku2ðkx rðþu sýkðku.
.................................................................................
rðï{kt ¼khíkeÞ
5. ytøkfku2ðkx{kt {¤e ykðu÷ 5kt[ r{™k2k þwt ‚w[ðu Au ?
.................................................................................
6. ytøkfku2ðkx™wt r™{koý fkuýu y™u þk {kxu f2kÔÞwt nŒwt ?
LkkUÄ
.................................................................................
7. ytøkfku2ðkx™wt {trË2 þu™tw 5úrŒr™rÄíð f2u Au ?
.................................................................................
8. ytøkfku2ðkx {trË2™e rËðk÷ku 52 ÚkÞu÷k r™2w5ý rðþu [[ko f2ku.
.................................................................................
9. ytøkfku2ðkx™e rËðk÷ 52 r[rºkŒ ÚkÞu÷ ‚kiÚke {níð5qýo r[ºk rðþu sýkðku.
.................................................................................
10. ƒkVwyk™ {trË2 52 ÚkÞu÷ ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k r™2w5ý rðþu [[ko f2ku.
.................................................................................
11. ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 ykÄk2eŒ yuðk rðÞux™k{([t5k)™k ƒu þnu2ku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
12. {÷urþÞk{kt þið{Œ™k 5w2kðk fÞktÚke 5úkÃŒ ÚkÞk Au.
.................................................................................
13. {÷urþÞk{kt {¤e ykðu÷ {níð5qýo {qrŒoyku rðþu sýkðku.
.................................................................................
14. {÷urþÞk™e ¼k»kk{kt skuðk {¤Œk ‚tMf]Œ þçËku{ktÚke fux÷kf™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
15. 4Úke 5 {e ‚Ëeyku™k {÷urþÞk{ktÚke {¤e ykðu÷ ‚tMf]Œ yr¼÷u¾ku rðþu sýkðku.
.................................................................................
16. r÷økku2{ktÚke fux÷k {trË2ku 5úkÃŒ ÚkÞk Au ?
.................................................................................

rðï{kt ¼khíkeÞ
17. 5útƒ™™ yux÷u þwt ?
.................................................................................
18. rþð, rð»ýw y™u ƒúñk™k {trË2ku™e ƒ2kƒ2 ‚k{u fÞk MÚkk5íÞ™k ™{w™k 5úkÃŒ ÚkÞk Au?
LkkUÄ
.................................................................................
19. ELzku™urþÞk™k skðk xk5w 52 fux÷k {trË2ku {¤e ykÔÞk Au ?
.................................................................................
20. ELzku™urþÞk™k {trË2ku 52 fE fÚkkyku™wt r™Y5ý skuðk {¤u Au ?
.................................................................................
21. ELzku™urþÞk™k ƒk÷e{kt fE ƒkƒŒku MÃkü ÚkkÞ Au ?
.................................................................................
21.6 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku yk2ƒ ‚ÇÞŒk ‚kÚku ‚t5fo
5úk[e™fk¤Úke s Ãkrù{ yurþÞk ‚kÚku ¼k2Œ s{e™ y™u ‚{wËÙ yu{ ƒt™u {køkuo skuzkÞu÷wt hÌkwt
Au. sÞk2u hk»xÙ™ku ÏÞk÷ 5ý ™nkuŒku íÞk2u 5ý ‚ktMf]rŒf 2eŒu ƒt™u ðå[u ¾kM‚w ykËk™-5úËk™ hÌkwt
Au. Ãkrù{ yurþÞk{kt EM÷k{e ‚ÇÞŒk™k WËÞ y™u rðfk‚™e ‚kÚku 5ý yk 5úð]r¥k [k÷Œe s 2ne
Au. ykrÚkof ÏÞk÷ku™u ÷ûk{kt ÷E 9{e ‚Ëe™k {æÞfk¤{kt yk5ýu y™uf yk2ƒ ðu5k2eyku y™u yLÞ
{w÷kfkŒeyku™u ¼k2Œ ‚kÚku ‚t5fo ‚kÄŒk skuEyu Aeyu. y÷-{‚wrË™k ðu5k2e ‚w÷u{k™, Eç™nf{,
y÷-Eÿe‚e ðøku2u ðkrýrsÞf ykËk™-5úËk™ {kxu ¼k2Œ ‚kÚku ‚ŒŒ ‚t5fo{kt 2nuŒk. 8{e ‚Ëe
y™u Œu 5qðuo ‚ktMf]rŒf ‚t5fkuo™u ÷ûk{kt ÷Eyu Œku Œu™k y™uf 5w2kðk 5úkÃŒ ÚkkÞ Au.
y™uf ûkuºkku{kt ¼k2Œ y™u Ãkrù{ yurþÞk ðå[u ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™™k 5w2kðk {éÞk
Au. EM÷kr{f rð&ð 5ý Œu™kÚke ¾wƒ 5ú¼krðŒ ÚkÞwt nŒwt. Œu yk ƒkƒŒÚke MÃkü ÚkkÞ Au. ¾økku¤þkMºk™k
ûkuºk{kt ¼k2ŒeÞ ƒúñMVqx r‚jktŒ su™u yk2ƒkuyu r‚rÄt™ y™u ¼k2ŒeÞ ¾tzkÏÞkfk r‚jktŒ su™u
yk2ƒkuyu ykfotË Œ2efu ƒøkËkË ‚wÄe Vu÷kÔÞk nŒk. yk ¿kk™™e 5kA¤ ¼k2ŒeÞ rðîk™ku™ku ¾wƒ
{kuxku Vk¤ku 2nÞku Au. ¼k2ŒeÞ ¾økku¤rðãk™u y2ƒe ¼k»kk{kt Y5ktŒ2eŒ f2ðk™wt ¼øke2Úk fkÞo
y÷Vsk2e ™k{™k rðîk™u Þkfwƒ-E™-Œk2ef™e {ËËÚke fÞwot. ykÞo¼è y™u ð2knr{rn2™k
¾økku¤þkMºk 52™k økútÚkku skýufu yk2ƒ rð&ð™k ði¿kkr™f ‚krníÞ™ku ¼køk nŒk.
yLÞ ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt {níð5qýo 5úËk™ yu yk2ƒ ‚ÇÞŒk™u {¤u÷wt økrýŒ™wt ¿kk™ Au.

rðï{kt ¼khíkeÞ
Œuyku økrýŒ™u rntËe‚k(¼k2Œ{ktÚke 5úkÃŒ ÚkÞu÷) fnuŒk. y÷rftËeyu ¼k2ŒeÞ økrýŒþkMºk 52 ¾kM‚w
fk{ fÞwot. yk2ƒku{kt økrýŒ™wt 5ú[÷™ ðÄkÞwot. ¼k2ŒeÞ Ë‚ktþ 5jrŒ™u Œu{ýu ƒnw Íz5Úke Mðefk2e
÷eÄe. þwLÞ 5ý yu s 2eŒu Œu{ýu MðefkÞwot. r‚2eÞk™k {nk™ rðîk™ ÷¾u Au nw yu fnuðk {ktøkw Awt fu
™ð ytfku rðþu yk5ýu skýeyu Aeyu. økúefku Œu™k rðþu yr¼{k™ Ä2kðu Au fu Œu{ýu rð¿kk™™e rûkrŒs LkkUÄ
5úkÃŒ f2e Au. 52tŒw {k2u yu fnuðwt skuEyu fu ƒeskyku 5ý(¼k2ŒeÞku) yk ûkuºku ½ýwt ƒÄwt skýu Au.
ƒøkËkË™k ¾r÷Vk nk2w™-y÷-2rþË(E.‚.786 Úke 809)™k ‚{ÞÚke ÷E™u 13 {e ‚Ëe
‚wÄe ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk y™u ðiËf 5jrŒyku y2ƒe ¼k»kk{kt 2w5ktŒ2eŒ ÚkŒe 2ne. yk ¼k»kktŒ2
fkÞo{kt y™uf ¼k2ŒeÞ rðîk™ku™ku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku. ‚w©wŒ‚trnŒk™wt y2ƒe{kt 2w5ktŒ2 {t¾ ™k{™k
yuf ¼k2ŒeÞ rðîk™u fÞwo nŒwt.
¾økku¤þkMºk W52ktŒ sÞkurŒ»krðãk, økrýŒ y™u ðiËfþkMºk™k ûkuºku yk2ƒ y™u ¼k2ŒeÞ
‚ÇÞŒkyku ðå[u ¾kM‚ku ‚t5fo 2Ìkku. Œu{ýu y™uf ¼k2ŒeÞ økútÚkku™wt y2ƒe{kt Y5ktŒ2ý f2kÔÞwt.
yux÷wt s ™rnt Œu™u ykøk¤ 5ý Ä5kÔÞwt. ‚k5™k rð»k, 5þwrð¿kk™-5þwr[rfí‚k Œu{s ŒfoþkMºk,
Œíð¿kk™, ™irŒfŒk, hkßÞþkMºk y™u ÞwæÄ™k rð¿kk™ rðþu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 5k‚uÚke y™uf ƒkƒŒku
Œu{ýu økúný f2e. ðknýƒktÄfk{™k Wãkuøk™u 5ý Œu{ýu ¼k2ŒeÞ árüfkuýÚke y5™kÔÞw.t su™k 5AeÚke
Œuyku {kMx2 økýkÞk. ðnkýWãkuøk ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k y™uf ¼k2ŒeÞ þçËku y2ƒe¼k»kk{kt skuðk
{¤u Au. su{fu, nku2e{ktÚke nw2Œe, ðkrýÞk{ktÚke ð™kðe yÚkðk ðrýf, zkutøke{ktÚke zkur™s ðøku2u.
21.7 ¼k2Œ™ku 2ku{ ‚kÚku™ku ‚t5fo
Ërûký ¼k2Œ™e [esðMŒwyku™e {ktøk Ãkrù{{kt ¾wƒ s nŒe. E.‚.™e 5úÚk{ ºký ‚Ëeyku{kt
Ë2eÞkE ðu5k2 ¼k2Œ™e Œ2Vuý{kt 2nÞku nŒku. Ãkrù{ rð&ð{kt 2ku{™ ‚k{úksÞ ¼k2Œ™wt ‚kiÚke
{kuxwt ƒsk2 nŒwt. yk ðu5k2e ‚t5fkuo™e {krnŒe yk5ý™u 2ku{™ r‚ffkyku{kt skuðk {¤u Au. su
fkuEBƒŒw2 y™u {Ëw2kE{ktÚke {¤e ykÔÞk Au. Œu{s ‚krnríÞf ‚kÄ™ku 5ý Œu™e ‚kûke 5w2u Au.
÷rðtøk, {2e, Œs suðk {níð5qýo {‚k÷k, rft{Œe 5ÚÚk2ku, rn2k, Yƒe, su{, {kuŒe, nkÚkeËktŒ,
2uþ{ y™u {‚r÷™ fk5z™e 2ku{{kt ¾wƒ s {ktøk nŒe. 2ku{{ktÚke ¼k2Œ{kt ‚ku™wt ykðŒwt nŒwt.
fr™~f™k ‚{Þ{kt ‚wðýo{wËÙkyku ¾wƒ s 5ú[r÷Œ nŒe. Œr{÷ 2kskyku Þð™ku™u 5kuŒk™k ytøk2ûkfku
Œ2efu r™ÞwfŒ f2Œk. 5úk[e™ ¼k2Œ{kt Ãkrù{ yurþÞk y™u ¼w{æÞ ‚køk2™k rðMŒk2™e 5úsk ŒÚkk
økúefku y™u 2ku{™ku {kxu Þð™ þçË5úÞkuøk ÚkÞku Au. fux÷kf ErŒnk‚fk2ku™u {Œu Þð™ ytøk2ûkfku
2ku{™ ‚u™k{ktÚke ykðŒk ‚ir™fku nŒk.
yk ‚{Þu rð&ððu5k2™k {níð5qýo {Úkf Œ2efu fkðu2e5è™{ ¾wƒ rðÏÞkŒ ÚkÞwt nŒwt. ynetÞk
ðu5k2-ðkrýsÞ {kxu™k fkuXk2 yLÞ [esðMŒwyku y™u Ë2eÞkE ðu5k2™u 5úkuí‚kn™ yk5ðk
ðnkýðxk™ku Wãkuøk y™u ÔÞðrMÚkŒ ŒiÞk2 ÚkÞu÷ suxe™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. [ku÷ 2kskyku™k ðk½
rðï{kt ¼khíkeÞ
5úrŒf yk [esðMŒwyku 52 ytrfŒ f2ðk{kt ykðŒwt nŒwt. ðu5k2eyku 5k‚uÚke [ku÷ 2kskyku ykÞkŒ
f2 W½2kðe ðu5k2eyku™u ðu5k2 f2ðk™e Aqx yk5Œk. ynetÞk Þð™ ðu5k2eyku {kxu 2nuýktf™k
{fk™ku™e ‚økðzŒk W¼e f2ðk{kt ykðe nŒe. ynet™k ðu5k2eyku rðËuþe ðu5k2eyku ‚kÚku rðr¼L™
LkkUÄ ¼k»kkyku{kt ðkŒ f2Œk skuðk {¤u Au. {kuxk ƒsk2™e MÚkk5™k 5ý yneÞk Mðk¼krðf5ýu s ÚkE
nŒe. Ë2S, {k¤e, 2uþ{™wt fk{ f2™k2, ‚wŒ2kW fk5z™wt fk{ f2™k2, {kuŒe y™u [tË™™wt fk{
f2™k2 fk2eøk2ku y™u Œu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ykusk2ku™wt 5ý {níð5qýo ƒsk2 nŒwt. ynetÞk y™ks™k
ðu5k2eyku, Äkuƒeyku, {kA÷e y™u {eXwt ðu[™k2kyku, ‚wÚkk2ku, MÚkk5íÞfk2ku, 2{fzkt ƒ™kð™k2kyku
y™u r[ºkfk2ku™ku {kuxku ‚{wn 2nuŒku nŒku. ‚kÚku ‚kÚku Ë2eÞkE ðu5k2{ktÚke ykðu÷k ½kuzkyku™wt 5ý {kuxwt
ƒsk2 ynetÞk nŒwt.
{kuxk ¼køk™e [esðMŒwyku™e ynetÚke r™fk‚ ÚkŒe. søkrðÏÞkŒ {w‚kV2 Ã÷e™eyu ¼k2Œ{ktÚke
ÚkŒe r™fk‚™e 5kuŒk™k økútÚk{kt ¾kM‚e [[ko f2e Au. yk r™fk‚{kt ykËw, ÷rðtøk, Œs™ku ¾k‚ ‚{kðuþ
fÞkuo Au. {‚k÷kyku Ãkrù{{kt ‚kiÚke {kuxe {ktøk Ä2kðŒk. ¾k‚ f2e™u 2ku{™ ‚k{úksÞ{kt.
rðËuþku ‚kÚku ðu5k2™tw yuf {níð5qýo 5k‚w yu 5ý Au fu ¼k2ŒeÞ 2kskyku y™u 2ku{™
‚k{úksÞ ðå[u ðu5k2e 5úrŒr™rÄ {tz¤™wt ‚ŒŒ ykðkøk{™ ÚkŒwt 2nuŒwt. 5ktzÞ 2kskyu 2ku{™ ‚{úkx
ykuøkMx‚™k Ë2ƒk2{kt E.‚.5qðuo™e 5nu÷e ‚Ëe{kt 2ksËqŒ {kufÕÞk nŒk. yux÷wts ™rnt E.‚.
99{kt ynetÚke xÙkuÞ ¾kŒu 5ý yuf ËqŒ{tz¤ {kuf÷ðk{kt ykÔÞw nŒwt. r‚÷ku™{ktÚke f÷kWrzÞ‚ ŒÚkk
yLÞ hkßÞku{ktÚke xuÙÍ™, yuLxkuL{e‚, 5wE‚, ELMxe{uLx suðk y™uf 2ksËqŒku ¼k2ŒeÞ 2kskyku™k
2ksË2ƒk2{kt ykÔÞk nŒk.
‚ku5k2k, ¼Y[, 2ku{™ ‚k{úksÞ ‚kÚku™k ðu5k2™k {wÏÞ ƒtË2ku nŒk. su Ãkrù{ Œ2V ykðu÷k.
Œku fku2ku{tz÷ suðk ƒtË2ku 5qðo Œ2V™k ðu5k2 ‚kÚku ‚tf¤kÞk nŒk. 5qðo Œ2V™k ðu5k2™u
‚wðýo¼qr{(økkuÕz™ [u2‚kur™Í) y™u ‚wðýorî5(økkuÕz™ [kÞ‚o) fnuðk{kt ykðŒku. [ku÷ 2kskykuyu
5kuŒk™k ƒtË2ku{kt rËðkËktze™e 5ý 2[™k f2kðe nŒe. 5kutrz[u2e 5k‚u ykðu÷k y2ef{uzw{ktÚke ƒnwt s
5úÏÞkŒ Exkr÷Þ™ 5kux2e({kxe™k ðk‚ýku) su™u yu2uxkE™ fnuðk{kt ykðu Au Œu Exkr÷Þ™ fwt¼k2kuyu
ƒ™kðu÷k y™u Œu{™k ËMŒkðuS Ak5ðk¤k {¤e ykÔÞk Au. yux÷wts ™rnt 2ku{™ rËðzk 5ý ynetÞkÚke
5úkÃŒ ÚkÞk Au.
yktÄú5úËuþ ‚kÚku 5ý rðËuþe ðu5k2 yux÷ku s 5ú[r÷Œ nŒku. 5iXý(5úrŒck™) ™k{™wt þnu2
rðËuþ ‚kÚku ðu5k2{kt ‚ŒŒ 2Œ 2nuŒwt. ‚wŒ2kW fk5z, {‚r÷™ y™u rft{Œe 5ÚÚk2ku™e ynetÚke
r™fk‚ ÚkŒe. yktÄ5úËþu ™k 2ksk Þ¿ku©eyu y÷ÇÞ yuðk r‚ffkyku ƒ™kðzkÔÞk nŒk su™k 52 ðnký™e
ykf]rŒ ytrfŒ f2ðk{kt ykðe nŒe. su Œu™k hkßÞ™k Ër2ÞkE ðu5k2™e 5úrŒck Ëþkoðu Au.

rðï{kt ¼khíkeÞ
21.8 ðnkýku y™u rðËuþ ðu5k2
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u rð&ð{kt Vu÷kððk{kt ðu5k2-ðkrýsÞ™wt ¾wƒ {kuxwt 5úËk™ 2nu÷wt Au. ½ýkt
5úk[e™ fk¤u 5ý ðnkýku îk2k rðËuþ™k Ë2eÞk{kt ¼k2ŒeÞ ðu5k2eykuyu ðu5k2 fÞko™k y™uf 5w2kðk
5úkÃŒ ÚkÞk Au. rðËuþe ‚krníÞ, f÷k y™u MÚkk5íÞ 52 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk™e y{ex Ak5 LkkUÄ
skuE þfkÞ Au. ‚w2e™k{ y™u fu2urƒÞ™ xk5wyku 52 ŒÚkk y{u2ef™ Ë2eÞkrf™k2k ‚wÄe 5úk[e™
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k 5w2kðk {¤e ykÔÞk Au.
‚{wËÙøkwÃŒ(E.‚.340 Úke 380) þrfŒþk¤e ‚u™k Ä2kðŒku 2ksk nkuðk W52ktŒ {níð5qýo
y™u ‚þfŒ ™kifk‚u™k 5ý Ä2kðŒku nŒku. {æÞøktøkk y™u {÷kÞk 5úËuþ{ktÚke {¤e ykðu÷k fux÷kf
yr¼÷u¾ku{ktÚke Œífk÷e™ ¼k2ŒeÞ ™kifkþrfŒ™ku 5r2[Þ {¤u Au. ‚{úkx n»koðÄo™™k ‚{Þ{kt ykðu÷
[e™e {w‚kV2 nÞw-yu™-þktøku ¼k2Œ™k Ë2eÞkE ðu5k2 y™u ðnkýku rðþu ½ýe ƒÄe {krnŒe yk5e
Au. [ku÷ þk‚fkuyu 5ý þrfŒþk¤e ™ki‚u™k W¼e f2e Ë2eÞk5k2 ‚k{úksÞ rðMŒk2 fÞkuo nŒku.
5kuxwoøkeÍ ðu5k2eyku y™u þk‚fkuyu ™kutÎÞwt Au fu y™uf ¼k2ŒeÞ ðu5k2eyku 5k‚u Œu{™e 5kuŒk™e
{kr÷fe™k 50 f2Œk ðÄk2u ðnkýku Au. yk ðu5k2eyku Œu™k îk2k Ëwr™Þk¼2™k Ëuþku ‚kÚku ðu5k2 f2u Au.
ErsÃŒ y™u {u‚ku5kuxu{eÞk™e ‚ÇÞŒk ‚kÚku 5ý ¼k2ŒeÞ ‚ÇÞŒk™ku {u¤k5 E.‚. 5qðuo
3000 ð»koÚke [kÕÞku ykðu Au. ¼k2Œ yk r‚ðkÞ 5úk[e™ Vk2‚, økúef y™u 2ku{ ‚kÚku 5ý 5kuŒk™e
‚tMf]rŒ™wt ykËk™-5úËk™ f2Œwt 2nÞwt. yux÷wts ™rnt ¼k2ŒeÞ Ä{o y™u 2eŒ-2eðksku™ku 5ú¼kð 5ý
yk hk»xÙku{kt 5zÞku. ðu5k2™k rðfk‚u 2ku{™ ‚k{úksÞ ‚kÚku ¼k2Œ™k økkZ ‚ktMf]rŒf ‚tƒtÄku rðf‚kÔÞk.
2ku{™ ErŒnk‚fk2 Ã÷e™e ™kutÄu Au Œu{ 2ku{{ktÚke ‚ku™wt ¼k2Œ{kt Z‚zkE skÞ Au.
21.9 yk ‚t5fkuoÚke ¼k2ŒeÞkuyu þwt {u¤ÔÞwt
økúef y™u 2ku{™ 5úsk 5k‚uÚke ‚wðýo r‚¬kyku™e ƒ™kðx y™u Œu™w [÷ý ¼k2Œ{kt ‚ðo5úÚk{
ykÔÞwt. Œuyku [e™™k 2uþ{{ktÚke ‚wtË2 ðMºkku ƒ™kðŒk. ¼k2ŒeÞkuyu rðËuþe ‚kÚku ðu5k2e ‚t5fkuoÚke
‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™ 5ý fÞwot. ¾k‚ f2e™u f÷k y™u ‚tMf]rŒ™k rðr¼L™ ½xfku ¼k2Œ™k rðËuþku{kt
y™u rðËuþku™k ¼k2Œ{kt Y5ktŒ2eŒ ÚkÞk.
1. ¼k2Œ y™u yk2ƒ Ëuþku ðå[u ykrÚkof ‚tƒtÄku fux÷k sw™k Au ?

.................................................................................

rðï{kt ¼khíkeÞ
2. yk2ƒ™k {níð5qýo {w‚kV2ku™k ™k{ yk5ku.
.................................................................................
3. ¼k2Œu ¾økku¤þkMºk™k ûkuºku yk2ƒ rð&ð™u yk5u÷ ƒu {níð5qýo ƒkƒŒku™e [[ko f2ku.
LkkUÄ
.................................................................................
4. yk2ƒku™k økrýŒ™k ¿kk™ ‚tË¼uo ¼k2Œ™wt 5úËk™ MÃkü f2ku.
.................................................................................
5. ‚w©wŒ‚trnŒk™wt y2ƒe ¼k»kk{kt ¼k»kktŒ2 fkuýu fÞwo nŒwt ?
.................................................................................
6. y2urƒf ¼k»kk{kt ¼k2ŒeÞ ðiËfþkMºk y™u r[rfí‚k5jrŒyku™u ÷økŒwt fkÞo fkuýu fÞwo nŒwt?
.................................................................................
7. yk2ƒku ¼k2ŒeÞ ¿kk™™k fÞk fÞk ûkuºkku{kt 2‚Yr[ Ä2kðŒk nŒk ?
.................................................................................
8. ¼k2Œ{kt 2ku{™ r‚ffkyku fÞktÚke {¤e ykÔÞk Au ?
.................................................................................
9. yk2ƒ{kt fE [esðMŒwyku™e ¾k‚ {ktøk 2nuŒe nŒe ?
.................................................................................
10. fw»kký ‚k{úksÞ{kt ‚wðýo r‚ffk™wt [÷ý fuðe 2eŒu y{÷e ƒLÞwt ?
.................................................................................
11. Þð™ku fkuý nŒk ?
.................................................................................
12. 5úk[e™ ¼k2Œ{kt Þð™ku™wt fkÞo þwt nŒwt ?
.................................................................................
13. rð&ðrðÏÞkŒ Exkr÷Þ™ 5kux2e yu2uxkE™ ¼k2Œ{kt fÞktÚke {¤e ykðe Au ?
.................................................................................

rðï{kt ¼khíkeÞ
14. fÞk yktÄú 2kskyu 5kuŒk™k r‚ffk 52 ðnký™e ykf]rŒ ytrfŒ f2kðe nŒe?
.................................................................................
Œ{u þwt þeÏÞk LkkUÄ
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 5úk[e™fk¤Úke s rð&ð¼2{kt rðr¼L™ 2eŒu 5Úk2kÞu÷e skuðk {¤u Au.
• ¼k2Œ™k rð&ðrðãk÷Þku rð&ð¼2™k rðãkÚkeoyku™u ykføkkoŒk {nk™ yæÞÞLk fuLÿku nŒk.
yk rðãkÚkeoyku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ËqŒ ƒ™e™u 5kuŒk™k Ëuþ{kt sŒk.
• ‚tMf]Œ y™u çkkiæÄ Ä{o™k y™uf økútÚkku rð&ð™e rðr¼L™ ¼k»kkyku{kt Y5ktŒ2eŒ ÚkÞk su{ýu
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 5ú‚2kððk {níð5qýo ÞkuøkËk™ ykÃÞwt.
• y™uf hk»xÙku{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u Ä{o™k 5úrŒf ‚{k™ {trË2ku y™u çkkiæÄ {Xku™e 2[™k
f2ðk{kt ykðe.
• y™uf hk»xÙkuyu ¼k2ŒeÞ f÷k Mðefk2e.
• ¼k2ŒeÞ {nkfkÔÞku ¾k‚ f2e™u 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ Ërûký 5qðo yurþÞk™k hk»xÙku{kt
¾wƒ s ÏÞkrŒ 5kBÞk.
• ©e÷tfk çkkiæÄ Ä{o™u y5™kððkðk¤wt 5úÚk{ hk»xÙ ƒLÞwt.
• Ërûký-5qðo yurþÞk™k y™uf hk»xÙku{kt ¼k2Œ™e ƒúkn{er÷r5 W52Úke y™uf r÷r5yku y™u
¼k»kk™ku sL{ ÚkÞku.
• ‚tMf]Œ yr¼÷u¾ku yurþÞk™k yLÞ hk»xÙku{kt {kuxk 5ú{ký{kt {¤e ykÔÞk Au su ¼k2Œ y™u
yurþÞk™k yLÞ hkßÞ ðå[u ‚ktMf]rŒf ‚t5fo™k {níð5qýo MŒúkuŒ Au.
• ƒ{ko, ÚkkE÷uLz, ©e÷tfk y™u ftƒkurzÞk suðk hk»xÙku{kt çkkiæÄ Ä{o™ku ¾wƒ 5ú‚k2 ÚkÞku. su
ðŒo{k™{kt 5ý 5ú[r÷Œ Au.
• yk2ƒ ‚ÇÞŒk™u ¼k2Œu yk5u÷e økrýŒ™e ¼ux Œu{™k {kxu ‚kiÚke {nk™ ƒkƒŒ nŒe.
1. ¼k2Œ ƒnk2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2 fÞk fÞk ûkuºkku{kt ÚkÞku ?

2. ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u ¼k2Œ ƒnk2 5ú‚2kððk{kt 5úk[e™ rð&ðrðãk÷Þku™ku Vk¤ku ‚rðMŒ2
‚{skðku.
rðï{kt ¼khíkeÞ
3. 5qðo yurþÞk™k hk»xÙku{kt þktrŒ™k Ä{o Œ2efu çkkiæÄ Ä{o™ku 5ú‚k2 fuðe 2eŒu ÚkÞku?
4. ÚkkE÷uLz{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ rðþu {¤e ykðu÷k r™Y5ýku [[kuo.
5. ¼k2Œ y™u 2ku{™ ‚k{úksÞ ðå[u ðu5k2e ‚tƒtÄku™u xqtf{kt ‚{skðku.
LkkUÄ
6. [[ko f2ku - Ë2eÞkE ðu5k2 y™u rðËuþ ðu5k2™k ûkuºku 5úk[e™ ¼k2Œu {nk™Œ{ r‚ræÄ nkt‚÷
f2e nŒe.
21.1
1. ðu5k2eyku, rþûkfku, ‚kÄwyku y™u Ä{o5ú[k2fku.
2. ™k÷tËk y™u ð÷¼e rð&ðrðãk÷Þku.
3. rŒƒurxÞ™ rðîk™ Œk2k™k.
4. f~Þ5 {kŒotøk y™u Ä{o2rûkŒk.
5. Œuyku [e™™k 2ksk™e rð™tŒeÚke fux÷kf ‚tMf]Œ økútÚkku™u [e™e ¼k»kk{kt y™wðkË f2ðk [e™
økÞk nŒk.
6. su ¼k2ŒeÞku Þw2ku5{kt sE™u ðMÞk nŒk Œuyku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ðir&ðf ËwŒku nŒk.
21.2
1. fk2ý fu 2uþ{ yu [e™{ktÚke ykðŒe {níð5qýo ðu5k2™wt {kæÞ{ nŒwt.
2. {æÞ yurþÞk{kt ykðu÷ fw[e ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™wt {níð5qýo fuLËÙ nŒwt ynetÚke 2uþ{{køko
rð¼krsŒ ÚkŒku nŒku.
3. ¾kuŒk™ y™u ykuyu‚e‚ ‚k{úksÞku.
4. rð&ð™e ‚w5úr‚j økwVkyku.
5. E.‚.™e 8{e y™u 9{e ‚Ëe.
6. sk5k™{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ fku2eÞk™k {kæÞ{Úke 5nkut[e. E.‚.552{kt fku2eÞ™ 2kskyu
çkwæÄ5úrŒ{k ‚wºkku y™u 5wskrðrÄ™u ÷økŒe ‚k{økúe ŒÚkk MÚkk5íÞ, r[ºkfk2ku sk5k™™k ‚{úkx™u
¼ux MðY5u {kufÕÞk nŒk.

rðï{kt ¼khíkeÞ
7. r‚¥kk™ Œ2efu yku¤¾kŒe r÷r5 su{kt {tºkku y™u Wå[k2ý™u ÷¾ðk{kt ykðŒk.
8. 96000 sux÷k ‚tMf]Œ økútÚkku.
21.3
LkkUÄ
1. {nkrðnk2 y™u y¼Þøke2e.
2. ‚{úkx yþkufu 5kuŒk™k 5wºk {nuLÿ y™u 5wºke ‚t½r{ºkk™u ©e÷tfk{kt yuf 5úrŒr™rÄ{tz¤ ÷E
çkkiæÄ Ä{o™k 5ú[k2-5ú‚k2 yÚkuo {kufÕÞk nŒk. Œuyku Œu{™e ‚kÚku ƒkuÄøkÞk{kt ykðu÷ ƒkrÄð]ûk™e
yuf þk¾k r{ºkŒk™k 5úrŒfY5u ÷E™u økÞk nŒk.
3. 5k÷e.
4. rð»ýw.
5. ‚w{u2w 5ðoŒ™e 5kt[ xku[ Œ2efu Œu yku¤¾kÞ Au.
6. 2ksk ‚wÞoð{o™u rð»ýw™k yðŒk2ku™wt r™Y5ý fÞwo Au.
7. Œu yuf [ku2‚ {kE÷™k rðMŒk2{kt 5Úk2kÞu÷wt Ä{oMÚkk™ Au.
8. yk {trË2™e rËðk÷ 52 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ™k 5ú‚tøkku™wt r™Y5ý ÚkÞtw Au.
9. ‚{wÿ{tÚk™™wt á~Þ
10. 2k{ y™u 2kðý ŒÚkk 5kðoŒe ‚kÚku fi÷k‚ 52 rƒ2ksu÷k rþð y™u fk{Ëuð™wt {Ëo™ suðk
á~Þku ytrfŒ ÚkÞu÷k Au.
11. ELËÙ5w2k, y{2kðŒe, rðsÞk, fkiXk2k y™u 5ktzw2tøkk
12. fuËkn ™k{™w MÚk¤ ðu÷uM÷e™k Œkƒk{kt nŒwt.
13. Ëuðeyku™e {qrŒo, ™tËe, Ëwøkko, økýuþ y™u rþðr÷tøk.
14. ykðk þçËku{kt Mðøko, 2‚, økwý, ËknËk, {tºke, Äe5rŒ y™u ÷ûk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
15. r÷økku2 ™k{™k MÚk¤uÚke ‚kiÚke {níð™ku yr¼÷u¾ 5úkÃŒ ÚkÞku Au.
16. 50 f2Œk 5ý ðÄk2u {trË2ku.
17. skðk™k xk5w 52 ykðu÷ ¼økðk™ rþð™k ƒ]nË {trË2™u 5útƒ™™ fnuðk{kt ykðu Au.
18. ynetÞk rþð, rð»ýw y™u ƒúñk™k ðkn™ku™k {trË2ku ykðu÷k Au.
19. ykX {kuxk {trË2ku su™e yk‚5k‚ 240 ™k™k {trË2ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
rðï{kt ¼khíkeÞ
20. 2k{kÞý y™u ©ef]»ý.
21. ¼økðk™ rþð™u ‚{r5úŒ 5000 f2Œk ðÄw &÷kufku y™u MŒkuºk ŒÚkk ƒúñk, Ëwøkko, økýuþ y™u
¼økðk™ çkwæÄ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ƒkƒŒku ynetÚke {¤e ykÔÞk Au.
LkkUÄ
21.4
1. E.‚.™e 9{e ‚ËeÚke Œu™e þ2wykŒ ÚkE nŒe.
2. ‚w÷u{k™({nk™ ðu5k2e), y÷{‚wËe, Eç™nf÷ y™u y÷EËÙe‚e.
3. y. ƒúñMVqx r‚jktŒ y2ƒMŒk™{kt r‚tÄe™ Œ2efu yku¤¾kŒku.
ƒ. ¾tzk¾ÎÞfk yu y2ƒe ¼k»kk{kt ykfotzÚke ÏÞkŒ nŒwt.
4. þwLÞ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ Ë‚ktþ 5jrŒ™ku ÏÞk÷.
5. {kL¾
6. ¾r÷Vk nk2w™-y÷-2þeË
7. ‚5o™k rð»k, 5þwr[rfí‚k™e f÷k, ŒfoþkMºk, Œíð¿kk™, ™irŒfŒk, hkßÞþkMºk, rð¿kk™ y™u
yLÞ.
8. {Ëw2kE y™u fkuEBƒŒw2{ktÚke.
9. Œs, ÷rðtøk, {‚k÷k, rft{Œe 5ÚÚk2ku, rn2k, 2wƒe, {kuŒe, nkÚkeËktŒ, 2uþ{, {‚r÷™.
10. 2ku{ ‚kÚku™k ðu5k2{ktÚke ¼k2Œ{kt {kuxk 5ú{ký{kt ‚ku™wt ykðŒwt nŒwt Œu™u fk2ýu fw»kký
‚k{úksÞ{kt ‚wðýo{wËÙk 5ú[r÷Œ ÚkE.
11. Ãkrù{ yurþÞk y™u ¼w{æÞ ‚køk2{kt 2nuŒk ÷kufku økúefku y™u 2ku{™ku Þð™ Œ2efu yku¤¾kŒk.
12. ÞwæÄ¼qr{{kt Œtƒwyku ÷økkððk™wt fkÞo f2Œk y™u Œu{ýu {Ëw2kE™ku Ë2ðksku ŒiÞk2 fÞkuo nŒku.
13. 5kutrz[u2e 5k‚u yðku÷ y2efk{uzw ™k{™wt MÚkk™.
14. Þ¿k©e.

223
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚ku
yÇÞk‚¢{
1.0 ¼qr{fk
¼k2Œ yu rð&ð™e 5úk[e™Œ{ ‚ÇÞŒkyku Ä2kðŒk 2k»xÙku{kt™wt yuf Au. skufu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ yLÞ
‚ÇÞŒkyku f2Œk fux÷ef ƒkƒŒku{kt r™2k¤e Au. Œu™e 5kuŒk™e ‚ktMf]rŒf 52t52kyku nkuðk W52ktŒ yLÞ
‚ÇÞŒkyku 5k‚uÚke 5ý y™uf 52t52kyku Mðefk2e™u Œu ‚k{wrnf ‚ktMf]rŒf rð2k‚Œ Ä2kðu Au. su Œu™u ðÄw
{sƒwŒ ƒ™kðu Au. ¼k2ŒeÞ f÷k, MÚkk5íÞ, ‚tøkeŒ, ¼k»kk, Œíð¿kk™ y™u Ä{o rðrðÄŒk‚¼2 nkuðk W52ktŒ
y™uf ‚ËeykuÚke [k÷Œk ‚kŒíÞ‚¼2 ðk2‚k™ku ‚{wåÞ Au. ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚k™wt yk ‚kitËÞo Au.
yuf ¼k2ŒeÞ ™køkr2f Œ2efu yk5ýu sY2 Œu™wt økki2ð ÷E þfeyu. yux÷wts ™rnt yk ‚{]æÄ ðk2‚k™wt
yæÞÞ™ 5ý f2eyu y™u nuŒw‚¼2 Œu™wt {qÕÞktf™ 5ý f2eyu.
2.0 nuŒwyku
yk yÇÞk‚fú{™k {wÏÞ nuŒwyku yk 5ú{kýu Au.
• rðãkÚkeoyku™u ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚kÚke Œu{s Œu™k rðr¼L™ ÏÞk÷kuÚke yðøkŒ f2kððk.
• Ä{o, Œíð¿kk™, rð¿kk™, f÷k, rþûký, ¼k»kk y™u ‚krníÞûkuºku {nk™w¼kðkuyu yk5u÷k 5úËk™™u
rðãkÚkeoyku ‚{ûk 2sw f2ðwt.
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k rðrðÄŒk{kt yufŒk™k ‚wºk™u rðãkÚkeoyku [2eŒkÚko f2u.
• rð&ð™k rðr¼L™ hk»xÙku{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e y‚2ku rðþu rðãkÚkeoyku skýŒk ÚkkÞ.
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt yLÞ ‚tMf]rŒyku™k r{©ý™u ‚{sŒk ÚkkÞ.
• rðãkÚkeoyku{kt hk»xÙ 5úíÞu 5uú{ Wí5L™ ÚkkÞ y™u Œu™k ‚ktMf]rŒf ðk2‚k™u Œuyku ‚k2e 2eŒu skýe þfu.

3.0 yÇÞk‚fú{™wt rðð2ý
rð¼køk þe»kof økwý
1 ‚tMf]rŒ 10
2 rðr¼L™ Þwøkku{kt ErŒnk‚ y™u ‚tMf]rŒ 15
3 ¼k»kk y™u ‚krníÞ 10
4 Ä{o y™u Œíð¿kk™ 12
5 r[ºkf¤k, r™Ëþo™f¤kyku y™u MÚkk5íÞ 12
6 rð¿kk™ y™u 5úkuãkirøkfe 10
7 rþûký 09
8 ‚k{krsf {k¤¾wt 10
9 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒyku rðËuþku{kt 5ú‚k2 12
fw÷ 100
yÇÞk‚fú{™wt rðð2ý
rð¼køk-1 ‚tMf]rŒ
fw÷ økwý 10
yÇÞk‚™k f÷kfku : 20
yr¼øk{
yk rð¼køk rðãkÚkeoyku™u ‚tMf]rŒ™ku yÚko y™u Œu™k rðfk‚™k rðr¼L™ ÏÞk÷ku ‚{skðu Au. ‚kÚku‚kÚku
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e {níð5qýo ÷kûkrýfŒkyku™e Aýkðx f2u Au.
5úf2ý : 1 ‚tMf]rŒ : 5r2[Þ
• ‚tMf]rŒ™ku ÏÞk÷
• ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk
• ‚tMf]rŒ y™u ðk2‚ku
• ‚tMf]rŒ™k ‚k{kLÞ ÷ûkýku
• ‚tMf]rŒ™k rðr¼L™ ÏÞk÷ku
• {k™ðSð™{kt ‚tMf]rŒ™wt {níð

5úf2ý - 2 ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ
• ‚tMf]rŒ™ku yÚko
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e {q¤¼qŒ ÷kûkrýfŒkyku
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e yku¤¾ : Ä{o, 5úËuþ y™u rð[k2ku
• ‚ktMf]rŒf ykËk™5úËk™
rð¼køk-2 rðr¼L™ Þwøkku{kt ErŒnk‚ y™u ‚tMf]rŒ
fw÷ økwý 15
yr¼øk{
yk rð¼køk™ku nuŒw ¼k2Œ{kt yirŒnkr‚f 2eŒu ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u ‚{skððk™ku Au. rðr¼L™ Þwøkku{kt ¼k2ŒeÞ
‚tMf]rŒ™wt Ëþo™ f2kððk™ku Au. rðr¼L™ Þwøkku{kt su{fu, 5úk[e™, {æÞfk÷e™ y™u ykÄwr™f{kt ¼k2ŒeÞ
‚tMf]rŒ™k y™u ErŒnk‚™k ÏÞk÷ku™u Ëþkoððk™k Au. Œu{s ‚ktMf]rŒf rðfk‚™e 52e5kxe yk5ðk™ku Au.
5úf2ý - 3 5úk[e™ ¼k2Œ
• nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk
• ðirËf ‚tMf]rŒ: ‚{ks y™u Ä{o, ¼kirŒf seð™ y™u yÚkoÔÞðMÚkk
• yøkíÞ™k Äkr{of ‚wÄk2k
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 Vk2‚e ykfú{ý™e y‚2ku
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ 52 økúef ykfú{ý™e y‚2ku
• {nk™ yþkuf
• {kiÞo y™u 5&[kË{kiÞofk÷e™ ¼k2ŒeÞ f÷k y™u MÚkk5íÞf
• økwÃŒÞwøk: MÚkk5íÞ y™u r[ºkf¤k
• ðirËf ƒúkñýðkË{ktÚke 5ki2krýf rnLËwðkË{kt 52eðŒo™
• rðãk™k {nk™ fuLËÙ Œ2efu ™k÷tËk™ku WËÞ
• ¼k2Œ{kt r¾úMŒeyku
• Ërûký ¼k2Œ: 5Õ÷ðku y™u [ku÷ 2ksðeyku.
5úf2ý-4 {æÞfk÷e™ ¼k2Œ
• {wrM÷{ku™wt ykøk{™

• ‚wVeðkË™ku WËÞ
• yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ 2ksfeÞ 5ùkË¼qr{fk
• ¼k2Œ{kt ‚ktMf]rŒf rðfk‚
• Ä{o y™u ‚{ks 52 Œu™ku 5ú¼kð
• ÷kuff÷kyku, ‚tøkeŒ y™u r[ºkf÷k™ku rðfk‚
• ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku™ku WËÞ
• ™ðe™ Ä{kuo™ku WËÞ: þe¾ y™u 5k2‚e
• Ërûký ¼k2Œ: [ku÷ 2ksðtþ, rðsÞ™øk2 y™u ƒn{™e ‚k{úksÞ{kt ‚ktMf]rŒf rðfk‚
5úf2ý-5 ykÄwr™f ¼k2Œ
• 5r&[{e ™ðskøk]rŒ y™u Ä{o‚wÄk2ýk [¤ð¤ku™e ¼k2Œ 52 ÚkÞu÷e y‚2ku
• 18{e ‚Ëe™k ytŒ¼køk™wt ¼k2Œ: ‚k{krsf y™u Äkr{of 5r2rMÚkrŒ
• ‚k{krsf y™u Äkr{of ‚wÄk2fku: 2k{{kun™ 2kuÞ, Mðk{e ËÞk™tË ‚2MðŒe, sÞkurŒƒk Vq÷u, ™k2kÞý
økw2w, 5trzŒk 2{kƒkE
• 5úu‚ y™u ykÄwr™f ¼k»kk Œu{s ‚krníÞ™ku rðfk‚: ðŒo{k™5ºkku™wt 5úËk™, fux÷kf {níð5qýo
ðŒo{k™5ºkku
• MðŒtºkŒk ‚wÄe™wt ¼k2Œ: ‚k{krsf y™u 2ksfeÞ rðfk‚.
rð¼køk-3 ¼k»kk y™u ‚krníÞ
fw÷ økwý 10
yr¼øk{
yk rð¼køk™ku nuŒw rðãkÚkeoyku™u ¼k2Œ™k ¼k»kk y™u ‚krníÞÚke yðøkŒ f2kððk™ku Au. 5úk[e™
¼k2Œ{kt ‚tMf]Œ™k 5úËk™™u ‚{skðe, ‚tMf]Œ ‚krníÞ rðþu rðþË {krnŒe yk5ðk™ku Au. ‚kÚku‚kÚku 5úkf]Œ
y™u 5k÷e ¼k»kk{kt 2[kÞu÷ ‚krníÞ™ku M5þo 5ý f2kððk™ku Au. Œr{÷ ¼k»kk{kt 2[kÞu÷ ‚tøk{ ‚krníÞ
Œu{s Ërûký ¼k2Œ{kt Œu÷wøkw, fL™z y™u {÷Þk÷{ ¼k»kk{kt 2[kÞu÷ ‚krníÞÚke rðãkÚkeoyku yðøkŒ ÚkkÞ Œu
nuŒw 2nu÷ku Au.

5úf2ý - 6 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ - 1
• ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku: ‚tMf]Œ ¼k»kk™wt 5úËk™
• ðuËku: }øðuË, ÞswðuoË, ‚k{ðuË y™u yÚkðoðuË
• W5r™økkËku
• {nkfkÔÞku: 2k{kÞý y™u {nk¼k2Œ
• ¼økðËøkeŒk
• 5w2kýku y™u M{]rŒyku
• 5k÷e, 5úkf]Œ y™u ‚tMf]Œ ¼k»kk{kt ƒkiÎÄ y™u si™ ‚krníÞ: rºkr5xf y™u skŒf fÚkkyku.
• yLÞ ‚tMf]rŒ ‚krníÞ: Ä{o‚wºkku, fkirxÕÞ™wt yÚkoþkMºk, þwËÙf, fkr÷Ëk‚, ƒký¼x], ðiËfþkMºk 52™k
økútÚkku, fk~{e2{kt ‚tMf]rŒ ‚krníÞ.
• ‚tøk{ ‚krníÞ
• Œu÷wøkw, fL™z y™u {÷Þk÷{ ‚krníÞ
5úf2ý-7 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ-2
• WíŒ2 ¼k2ŒeÞ ¼k»kkyku y™u ‚krníÞ ŒÚkk ¼k»kk™ku rðfk‚: ƒku÷[k÷™e y™u ÷¾ðk™e ¼k»kk,
ƒúkn{er÷r5, rnLËe y™u Œu™e ƒku÷eyku
• WËwo y™u Vk2‚e ‚krníÞ
• rnLËe ‚krníÞ
• ƒtøkk¤e, yk‚k{e y™u WrzÞk ‚krníÞ
• 5tskƒe y™u 2ksMÚkk™e ‚krníÞ
• økws2kŒe ‚krníÞ
• r‚tÄe ‚krníÞ
• {2kXe ‚krníÞ
• fk~{e2e ‚krníÞ
• r¾úMŒe {eþ™2eyku™ku Vk¤ku: r{þ™2e þk¤kyku, fku÷usku y™u r÷ÚkkuøkúkrVf 5uú‚™wt 5úËk™

rð¼køk-4 Ä{o y™u Œíð¿kk™
fw÷ økwý 12
yr¼øk{
yk rð¼køk™ku nuŒw rðr¼L™ Þwøkku{kt ¼k2ŒeÞ Ä{o y™u Œíð¿kk™™u ‚{sðk™ku Au. {níð5qýo Äkr{of
52t52kyku y™u Œíð¿kk™eÞ rð[k2Äk2kyku rðãkÚkeoyku ‚{su Œu Au. yk rð¼køk{kt {níð5qýo Äkr{of [¤ð¤ku
y™u rðr¼L™ Ä{kuo™u rðr¼L™ Þwøkku 5ú{kýu ‚{skððk{kt ykÔÞk Au.
5úf2ý - 8 5úk[e™ ¼k2Œ{kt Ä{o y™u Œíð¿kk™
• 5qðoðirËf y™u ðirËf Ä{o
• YrZðkrËŒk ‚k{u Äkr{of [¤ð¤ku: ƒkiØðkË y™u si™ðkË
• {níð5qýo Ä{kuo - ðiøkýððkË, þiððkË y™u þkfŒðkË
• ÷kuf‚t5úËkÞku - Þûk y™u ™køk™e 5wsk
• Ërûký ¼k2Œ{kt þið y™u ði»ýð Ä{o™e [¤ð¤ku
• ðirËf Œíð¿kk™ - ‚ktÏÞ, Þkuøk, LÞkÞ, ðiþur»kfk, {e{kt‚k y™u yîiŒ
• Œíð¿kk™™e [kðkofo þk¾k
• si™ Œíð¿kk™
• ƒkiæÄ Œíð¿kk™
5úf2ý-9 {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt Ä{o y™u Œíð¿kk™
• ‚wVe [¤ð¤-r[MŒe y™u ‚wn2kð2Ëe 52t52kyku, ‚wVe [¤ð¤™wt {níð
• ¼Âõík[¤ð¤ - ¼rfŒ™e r™økwoý y™u ‚økwý þk¾kyku: fƒe2, ™k™f, {e2ktƒkE y™u yLÞ {nk™
‚tŒku™wt 5úËk™.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt Œíð¿kk™- rðrþ»xkîiŒ, rþðkîiŒ, îiŒ, îiŒkîiŒ, þwæÄkîiŒ
5úf2ý-10 ykÄwr™f ¼k2Œ{kt Ä{o‚wÄk2ýk™e [¤ð¤ku
• ƒún{ku‚{ks y™u 2ksk2k{ {kun™ nkuÞ
• 5úkÚko™k ‚{ks y™u 2k™zu
• ykÞo ‚{ks y™u ËÞk™tË ‚2MðŒe
• 2k{f]»ýr{þ™ y™u Mðk{e rððufk™tË

• rÚkÞku‚kuVef÷ ‚ku‚kÞxe y™u yu™eƒu‚Lx
• y÷eøkZ [¤ð¤ y™u ‚iÞË ynu{Ë¾k™
rð¼køk-5 r[ºkfékk, r™Ëþo™f¤kyku y™u MÚkk5íÞ

fw÷ økwý 12
yr¼øk{
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™e ÷kûkrýfŒk Œu™k f÷kí{f 5k‚ktyku{kt 2nu÷e Au. r[ºkf¤k, MÚkk5íÞku, ‚tøkeŒ
y™u ™]íÞ ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k yr¼L™ ytøkku Au. yk rð¼køk ¼k2Œ{kt rðr¼L™ f÷kyku, f÷kŒíðku™u
rðãkÚkeoyku ‚{ûk {wfe yk5u Au. su{kt r[ºkf¤k, nMŒf÷k fk2eøke2e, ‚tøkeŒ, ™]íÞ, ™kxf, MÚkk5íÞ y™u
rþÕ5f÷k™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
5úf2ý - 11 ¼k2ŒeÞ r[ºkf¤k
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt f÷k: nzÃ5eÞ ‚ÇÞŒk™e ‚so™kí{f r[ºkf¤k, ƒkiæÄÄ{o ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ r[ºkf¤k™k
™{w™kyku, økwVkr[ºkku, r[ºkþk¤k y™u rþÕ5þkMºk
• {æÞfk÷e™ ¼k2ŒeÞ f¤k, {wøk÷fk÷e™ r[ºkf÷k, 5nkze r[ºkf¤k
• ykÄwr™f ¼k2Œ{kt r[ºkf¤k: 2ðeLÿ™kÚk xkøkku2 y™u yð™eLËÙ™kÚk xkøkku2™e y‚2ku, ™tË÷k÷
ƒkuÍ, yu{.yuV.nw‚u™ y™u yLÞ {níð5qýo r[ºkfk2ku.
• ‚wþku¼™ f÷k: 2tøkku¤e, yÕ5k™k, yi5™, 2tøkkðr÷, fwÕ÷{ y™u {utz™k
• ÷kuf r[ºkf÷k: r{rÚk÷k r[ºkf¤k, f÷{fk2e r[ºkþi÷e, ðk÷eo r[ºkþi÷e y™u fk÷e½kx r[ºkþi÷e
• ¼k2ŒeÞ nMŒf÷k fk2eøk2e: 2ksMÚkk™™e ƒktÄýe, yktÄú5úËuþ™e ƒez2e y™u 5ku[{5Õ÷e ‚kzeyku,
Œkr{÷™kzw™wt fktSð2{ 2uþ{, {i‚w2™wt 2uþ{ y™u [tË™, yk‚k{™wt ðkt‚™wt Vr™o[2 y™u ƒtøkk¤™wt
{kxefk{.
5úf2ý-12 r™Ëþo™f¤kyku: ‚tøkeŒ, ™]íÞ y™u ™kxf
• r™Ëoþ™ f÷k™ku ÏÞk÷: Œu™ku xqtfku ErŒnk‚
• ¼k2ŒeÞ þkMºkeÞ ‚tøkeŒ™e {wÏÞÄk2kyku: rntËwMŒk™e y™u fýkoxfe
• ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ ‚tøkeŒ y™u ÷kuf‚tøkeŒ
• ¼k2Œ™k ™]íÞku: ™]íÞku™k rðr¼L™ 5úfk2ku, ykÄwr™f ¼k2Œ™k rðÏÞkŒ ™]íÞfk2ku
• ™kxf: þkMºkeÞ y™u ÷kuf™kxf, ykÄwr™f rÚkÞux2™ku WË¼ð, ™kxf™k rðr¼L™ 5úfk2ku, {níð5qýo
™kxfku, ™kxârðËku y™u ÷u¾fku.

• {k™ðe™k ÔÞrfŒíð rðfk‚{kt r™Ëþo™f÷kyku™ku 5ú¼kð.
5úf2ý-13 ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞ
• MÚkk5íÞ: Œu™wt {w¤ y™u ¼k2ŒeÞ ‚tË¼o
• ¼k2ŒeÞ MÚkk5íÞf÷k™ku rðfk‚: 5úkøkirŒnkr‚f, nzÃ5eÞ ‚{Þ, }øðurËffk¤{kt ÚkÞu÷ku Œu™ku rðfk‚,
þ2wykŒ™k yirŒnkr‚f ‚{Þ™ku rðfk‚: økwVk MÚkk5íÞ, 5nkzku fk5e™u ƒ™kððk{kt ykðŒk {trË2ku,
{trË2 MÚkk5íÞ y™u {wøk÷fk¤{kt MÚkk5íÞ.
• ‚tMÚkk™ðkËe MÚkk5íÞ y™u ykÄwr™ffk¤
rð¼køk-6 rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe
fw÷ økwý 10
yr¼øk{
‚tMf]rŒ™k rðr¼L™ 5k‚ktyku™e ‚kÚku ‚kÚku ¼k2Œðk‚eykuyu rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ûkuºku 5ý
y™uf ‚ku5k™ku ‚2 fÞko Au. yk rð¼køk{kt ykðk {níð5qýo rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™k ðk2‚k™u Œu™k WË¼ðÚke
÷E rðfk‚™k Œƒffkyku ‚wÄe ‚{skððk{kt ykÔÞk Au. ‚kÚku‚kÚku ¼k2Œ™k {nk™ ði¿kkr™fku™u y™u Œu{™k
‚tþkuÄ™ku™k 5úËk™™u Auf 5úk[e™fk¤Úke ÷E ykÄwr™f fk¤ ‚wÄe rðãkÚkeoyku ‚{ûk r™Y5ðk{kt ykÔÞk Au.
5úf2ý - 14 ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™™e rðr¼L™ þk¾kyku™ku rðfk‚: ykÞo¼è y™u ð2knr{rn2™wt ¾økku¤þkMºk
y™u økrýŒþkMºk{kt 5úËk™, [2f y™u ‚w©wŒ™wt ðiËfþkMºk{kt 5úËk™, ¼qøkku¤ y™u ÄkŒwrðãk{kt 5úk[e™
¼k2Œu f2u÷ rðfk‚.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe™ku rðfk‚: EM÷k{e rð&ð y™u Þw2ku5™wt ¼k2Œ™k
ði¿kkr™f y™u 5úkiãkurøkfeÞ rðfk‚{kt 5úËk™: {fŒƒ, {ÿu‚k y™u fk2¾k™kyku™ku WËT¼ð y™u Œu{™ku
yk ûkuºku Vk¤ku: økrýŒþkMºk, 2‚kÞýþkMºk, ¾økku¤þkMºk y™u ðiËfþkMºk suðk ûkuºkku{kt ÚkÞu÷ rðfk‚:
f]r»k ûkuºk{kt ÚkÞu÷ ™ð‚tþkuÄ™ku y™u Œu™kÚke ™ðe™ 5kfku ŒÚkk ™ðe™ ¾uŒ 5ØrŒyku y™u ™ðe™
r‚t[kE 5æÄrŒyku™ku ÚkÞu÷ rðfk‚.
• ykÄwr™f ¼k2Œ{kt rð¿kk™ y™u 5úkiãkurøkfe: suðe ‚tþkuÄ™ ‚tMÚkkyku™ku rðfk‚: yuxkur{f yu™seo
fr{þ™™e MÚkk5™k, ytŒ2eûk{kt {wfðk{kt ykðu÷ W5økúnku, rð¿kk™ y™u 5úkãkurøkfeÚke ¼k2Œ™ku
ÚkÞu÷ku rðfk‚.
5úf2ý - 15 5úk[e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku
• økrýŒþkMºk y™u ¾økku¤þkMºk
• ƒkuÄkÞ™

• ykÞo¼è
• ƒún{økwÃŒ
• ¼kMf2k[kÞo
• {nkðe2k[kÞo
• rð¿kk™
• fýkË
• ð2knr{rn2 y™ ™køkkswo™
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt ðiËfrð¿kk™(ykÞwðuoË y™u Þkuøk)
• ‚w©wŒ
• [2f
• 5Œtsr÷ y™u ÞkuøkþkMºk
5úf2ý - 16 5úk[e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku
• {æÞfk¤ Ë2r{Þk™ rð¿kk™™e þk¾kyku
• økrýŒþkMºk
• Sðrð¿kk™
• 2‚kÞýþkMºk
• ¾økku¤þkMºk
• r[rfí‚kþkMºk
• f]r»krð¿kk™
5úf2ý - 17 ykÄwr™f ¼k2Œ™k ði¿kkr™fku
• ©er™ðk‚ 2k{k™ws™:ƒk2™ku÷e ™tƒ2 52™wt ‚tþkuÄ™
• ‚e. ðe. 2k{™: 2k{™ EVufx
• søkËeþ[tËÙ ƒkuÍ: rfúMfkuøkúkV y™u ðkÞ2÷u‚ ‚kÄ™ku™e þkuÄ
• nku{e snktøke2 ¼k¼k: xe.ykE.yuV.yk2.™ku þ2wykŒ, yuxkur{f yu™seo fr{þ™™k 5úÚk{ [u2{u™
• zku. rðfú{ ‚k2k¼kE: {nk™ Wãkuøk5rŒ, 5u™e‚e÷e™ y™u ÷~f2e ‚kÄ™ku™wt Wí5kË™ þ2w f2kð™k2
{nk™ ði¿kkr™f, ErLzÞ™ ™uþ™÷ fr{þ™ Vku2 M5uþ 2e‚[o™k yÎÞûk, ÚkwBƒk 2kufxu ÷kurL[tøk Mxuþ™™k

r™Þk{f, 5Ë{¼w»ký y™u 5Ë{rð¼w»kýÚke ‚L{kr™Œ {nk™ ði¿kkr™f.
• zku.yu.5e.su. yçËw÷f÷k{: ¼k2Œ™k 11{k hk»xÙ5ú{w¾, suðe ði¿kkr™f ‚tþkuÄ™ ‚tMÚkkyku™k ðzk,
¼k2Œ™u ykí{2ûkýûkuºku ÷E s™k2 {nk™ ði¿kkr™f.
rð¼køk-7 rþûký
fw÷ økwý 9
yr¼øk{
rþûký yu ‚tMf]rŒ™wt ðknf Au. yufXk ÚkÞu÷k ¿kk™™u ‚{ks™k 5Ae™k ðøko ‚wÄe ÷E s™k2 {níð5qýo
{kæÞ{ Au. 5úk[e™fk¤Úke ¼k2Œu rþûký™k ûkuºku {níð5qýo ‚ku5k™ku ‚2 fÞko Au. su™e y‚2 rð&ð™e yLÞ
‚ÇÞŒkyku 52 5ý ¾kM‚e 5ze. yk rð¼køk ¼k2Œ{kt rðr¼L™ ‚{Þu y{÷{kt ykðu÷e þiûkrýf 5ØrŒyku™ku
r[Œk2 yk5u Au. yux÷wt s ™rnt yk ûkuºku {níð5qýo 5úËk™ f2™k2 {nk™w¼kðku™wt r[ºký 5ý f2u Au. ‚kÚku‚kÚku
rðãkÚkeoyku ykÄwr™f ¼k2ŒeÞ rþûký 5ØrŒyku™e ‚kÚku yu 5qðuo™e rþûký 5ØrŒyku™wt Œw÷™kí{f yæÞÞ™
y™u 52eûký f2e þfu Au Œu 5úfk2u r™Y5ý f2ðkkt ykÔÞwt Au.
5úf2ý - 18 ¼k2Œ{kt rþûký
• 5úk[e™ ¼k2Œ{kt rþûký: ðirËf yk©{ku, {kiÞo y™u 5&[kŒ{kiÞofk÷e™ rþûký ‚tMÚkkyku y™u 5uZeyku,
si™ y™u ƒkiØ {Xku{kt yk5ðk{kt ykðŒwt rþûký, ½xefkyku yÚkðk Œku fku÷us, rþûký™ku WÆuþ,
ykð2e ÷uðk{kt ykðŒk yÇÞk‚fú{ku y™u rð»kÞku, Mºkeyku{kt rþûký™wt MŒ2.
• {æÞfk÷e™ ¼k2Œ{kt rþûký: {ËuÙ‚k y™u {fŒƒ, 52t52køkŒ y™u Œkrfof rð¿kk™ku, ™ðe™ rð»kÞku
Œ2efu ÷kuf5ú‚kþ™, ¼wr{rŒ y™u ™k{k5ØrŒ(yufkWLxL‚e)™ku WËÞ.
• ykÄwr™f ¼k2Œ{kt rþûký: ‚tMÚkk™ðkËe rþûký 5ØrŒ, {ufku÷u™ku Vk¤ku, ðwz™ku ¾2eŒku, ¼k2ŒeÞ
rð&ðrðãk÷Þku™ku fkÞËku.
• MðkŒtºkÞkuŒ2 ¼k2Œ{kt rþûký: 5úkÚkr{f rþûký: ðir&ðf 5úðkn™ku ‚kÚku ¼¤Œwt ¼k2Œ, {kæÞr{f
rþûký, 2kusøkk2÷ûke rþûký, Wå[rþûký, 5úkiZrþûký, 5úkiãkurøkfe™wt rþûký y™u ‚k{krsf
yr™ðkÞoŒk, hk»xÙeÞ rþûký ™erŒ, Ëw2ðŒeo rþûký, 5ºkÔÞðnk2 îk2k rþûký™e 5ØrŒyku.

rð¼køk-8 ‚k{krsf {k¤¾wt
fw÷ økwý 10
yr¼øk{
¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™u skýðk {kxu ¼k2ŒeÞ ‚{ks™wt {k¤¾wt ‚{sðwt yíÞtŒ ykðMÞf Au. yk rð¼køk ¼k2ŒeÞ
‚{ks™k rðr¼L™ ¼køkku™wt 52eûký f2u Au. ‚kÚku‚kÚku ‚{fk÷e™ ¼k2Œ™k ‚k{krsf y™u ‚ktMf]rŒf 5k‚ktyku
ŒÚkk ‚{MÞkyku™e [[ko f2u Au.
5úf2ý - 19 ¼k2ŒeÞ ‚k{krsf {k¤¾wt
• 5úk[e™ s™skrŒyku, ðýo y™u skrŒ
• yM5]~ÞŒk
• økw÷k{e
• 5wY»kkÚko, yk©{ y™u ‚tMfk2
• Þs{k™e 5úÚkk
• ¼k2Œ{kt fwxwtƒ y™u ÷ø™‚tMÚkk
• ¼k2ŒeÞ ‚{ks{kt Mºkeyku™wt MÚkk™
• ¼k2Œ{kt y™w‚qr[Œ s™skrŒyku
5úf2ý - 20 ‚{fk÷e™ ¼k2Œ™e ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf ‚{MÞkyku
• ¿kkrŒ5úÚkk
• Mºkeyku™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e ‚{MÞkyku
• Ënus5úÚkk
• Mºkeyku y™u ‚øke2 ƒk¤kyku™e ‚{MÞkyku
• Mºkeyku ‚kÚku ÚkŒe ½2u÷wt rnt‚k
• fku{ðkË
• ð]Øku™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ ‚{MÞkyku
• øk2eƒe y™u ƒu2kusøkk2e
• ¼e¾
• ƒk¤fku™wt skrŒÞ þku»ký y™u Œu{™e ‚{MÞkyku

rð¼køk-9 rð&ð{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2
fw÷ økwý 12
yr¼øk{
½ýkt 5úk[e™fk¤Úke ¼k2ŒeÞku ¼k2Œ ƒnk2™k rð&ð ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷k nŒk. Œuyku Ëq2 ‚wÄe {w‚kV2e
f2Œk y™u 5kuŒk™e ‚ktMf]rŒf Ak5 rð&ð¼2{kt 5ú‚2kðŒk. ErŒnk‚™k y™uf ƒ™kðku{kt yk5ý™u ykðtw
skuðk {¤u Au. y™uf rðËuþe {w‚kV2ku ¼k2Œ{kt ykÔÞk Au y™u ynetÚke ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k {nk™Œ{ Œíðku™u
5kuŒk™k hk»xÙ{kt ÷E s™k2k ðknf ƒLÞk Au. rð&ð™e y™uf ‚ÇÞŒkyku{kt ¼k2ŒeÞ ‚ÇÞŒkyu 5kuŒk™ku ‚w2
5w2kÔÞku Au. yk rð¼køk ykðk ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™™u M5»x f2e ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku rð&ð¼2{kt ÚkÞu÷
5ú‚k2-5ú[k2 ‚{skðu Au.
5úf2ý - 21 rð&ð{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2
• ‚ktMf]rŒf ykËk™-5úËk™™k {kæÞ{ku:- ðu5k2eyku, rþûkfku, 2ksËwŒ {tz¤ku, ‚uðk¼kðe ‚tMÚkkyku,
Ä{korÄfk2eyku-‚kÄwyku y™u seÃ‚eyku.
• {æÞ y™u 5qðo yurþÞk{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2
• ©e÷tfk y™u Ërûký 5qðo yurþÞk{kt ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku 5ú‚k2
• yk2ƒ ‚ÇÞŒk ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku ‚t5fo
• 2ku{ ‚ÇÞŒk ‚kÚku ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku ‚t5fo
• ¼k2ŒeÞ ‚tMf]rŒ™k ðir&ðf 5ú‚k2{kt rðËuþ ðu5k2 y™u ðnkýðxk™wt 5úËk™.

¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðkh‚ku
(hh3)
«§…ºk™wt {k¤¾wt
rð»kÞ: ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðkh‚ku fûkk: {kæÞr{f
fw÷ „wý: 100 ‚{Þ: 3
f÷kf
1. ½xfku™ku ¼khktf
½xfku „wý fw÷ „wý{kt Œu™ku rnM‚ku
¿kk™ …0 …0%
‚{sý 30 30%
rðr™Þku„ h0 h0%
100 100%
h. «§ku™k «fkh «{kýu ¼khktf
«§ku™ku «fkh «§ku™e ‚tÏÞk «§™k „wý fw÷ „wý
÷ktƒk «§ku … 8 40
xqtfk «§ku 9 4 36
ðÄw xqtfk «§ku 8 h 16
ðifÂÕ…f «§ku 8 1 8
30 100
3. rð»kÞðMŒw™ku ¼khktf
¢{ rð¼k„ „wý
1. ‚tMf]rŒ 10
2. rðr¼Òk Þw„ku{kt ErŒnk‚ y™u ‚tMf]rŒ 15
3. ¼k»kk y™u ‚krníÞ 10
4. Ä{o y™u Œíð¿kk™ 12
5. r[ºkf¤k, r™Ëþo™f¤kyku y™u MÚkk…íÞ 12
6. rð¿kk™ y™u «kuãkir„fe 10
7. rþûký 09
8. ‚k{krsf {k¤¾wt 10
9. ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒyku rðËuþku{kt «‚kh 12
„wý 100

™{w™k™wt «§…ºk
¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ y™u ðkh‚ku(hh3)
{kæÞr{f yÇÞk‚¢{
{n¥k{ „wý : 100 ‚{Þ : 3 f÷kf
1. ¾hkuce r÷r… fuðe heŒu ÷¾ðk{kt ykðŒe. 1

(y) s{ýuÚke zkƒu (ƒ) zkƒuÚke s{ýu
(f) W…hÚke ™e[u (z) ™e[uÚke W…h
2. «k[e™ ¼khŒ{kt si™ku y™u ƒkiæÄku rþûký™ku «‚kh fhðk fÞk {kæÞ{™ku W…Þku„ fhŒk. 1
(y) {trËhku (ƒ) {Xku
(f) þk¤kyku (z) …t[kÞŒ øk]nku
3. Ënus «rŒƒtÄf Äkhku fÞkhu …‚kh ÚkÞku ? 1
(y) 19…1 ƒ) 1971
(f) 1961 (z) 1981
4. Mºke¼wúý níÞk yux÷u þwt ?
(y) …wÁ»k ƒk¤f™e níÞk (ƒ) Mºkeƒk¤™e níÞk
(f) {kŒk™e {™kuÞkŒ™k (z) y…h {kŒk™e níÞk
5. ‚wû{ fwxwtƒ yux÷u þwt ? 1
(y) …rŒ,…rJ y™ (ƒ) {kºk …rŒ
(f) {kºk …íLke (z) ËkËk ËkËe
6. W…™Þ™ ‚tMfkh yux÷u þwt ? 1
(y) {]íÞwt ðu¤k™e rðrÄ (ƒ) ytrŒ{ ‚tMfkh
(f) s™kuE yk…ðk™e rðrÄ (z) «Ëw»ký {kÃkðkLke ÃkØrík
7. ƒkiæÄ {Œ™e {nkÞk™ y™u rn™Þk™ þk¾kyku{kt ði[krhf {Œ¼uË™wt fkhý yk…ku. 1
(y) ÞwæÄ (ƒ) yM…]~ÞŒk
(f) {qŠŒ…wò (z) ƒk¤fku™wt þku»ký
8. W¥kh ¼khŒeÞ frðyku{kt fƒeh …kuŒk™k W…ËuþkuÚke fE heŒu y÷„ Œhe ykðu Au ? 1
(y) yuf søÞkyuÚke ƒeS søÞkyu VhŒk hnuŒk y™u Ä{o™e fkuE ‚tMÚkk{kt ™ {k™Œk.
(ƒ) yuf s s„kyu hnuŒk y™u ÄkŠ{f ‚tMÚkkyku{kt
(f) VhŒk hnuŒk y™u ÄkŠ{f ‚tMÚkkyku{kt {kLÞŒk ÄhkðŒk
(z) yuf søÞkyuÚke ƒeS søÞkyu VhŒk hnuŒk y™u Ä{o™e fkuE ‚tMÚkk{kt ™ {k™Œk

9. ‚t„{ ‚krníÞ™u ÏÞkrŒ y…kð™kh ƒu fkhýku™e [[ko fhku. 2
10. ELzkuEM÷kr{f MÚkk…íÞ f÷k™e [kh ÷kûkrýfŒkyku sýkðku. 2
11. 19{e ‚Ëe{kt {wÂM÷{ ‚{ks{kt þiûkrýfûkuºku ‚iÞË ynu{Ë¾k™™wt «Ëk™ M…ü fhku. 2
12. rð¿kk™ y™u «kiãkur„fe™k ûkuºku zku.yu.…e.su. yçËw÷ f÷k{™e rMkrØyku xqf{kt [[kuo. 2
13. ykÄwr™f ‚{Þ{kt f]r»kûkuºku rðËuþeykuyu fhu÷ ‚tþkuÄ™ku y™u ™ðe™ …kfku sýkðku. 2
14. Œ{u fuðe heŒu fne þfþku fu «k[e™ ¼khŒ r[rfí‚krð¿kk™ ûkuºku ‚kÁt ¿kk™ ÄhkðŒwt nŒwt. 2
1… ‚tMf]rŒ ‚kÚku rþûký fuðe heŒ ‚tf¤kÞu÷wt Au ? 2
16. 6 Úke 14 ð»ko™k ƒk¤fku {kxu þk {kxu «kÚkr{f rþûký VhSÞkŒ ƒ™kððk{kt ykÔÞwt Au. 2
17. ½hu÷w ®n‚k rðþu Œ{u þwt ‚{òu Aku ? 4
18. «k[e™ ¼khŒ{kt si™Ä{o y™u ƒkiæÄ Ä{o™k WËÞ …kA¤ sðkƒËkh fkuE…ý [kh fkhýku™e [[ko fhku. 4
19. 18{e ‚Ëe™k ykht¼{kt WËwo ¼k»kk fuðe heŒu rðÏÞkŒ ÚkE ? 4
20. ¼khŒ{kt ‚krníÞ™k rðfk‚{kt r¾MŒe r{þ™heyku™ku Vk¤ku ‚{òðku. 4
21. «k[e™, {æÞfk÷e™ y™u ykÄwr™f ¼khŒ™e MÚkk…íÞ f÷k{kt ykðu÷k …heðŒo™ku M…ü fhku. 4
22. ÷~fhe þMºk‚htò{™e ƒ™kðx™u ûkuºku {w„÷fk÷e™ ¼khŒ{kt ÚkÞu÷ fkÞkuo rðþu ™kutÄ fhku. 4
23. E.‚.18…4 Úke E.‚.1904 ‚wÄe ¼khŒ{kt þiûkrýf ‚wÄkhk ûkuºku ÚkÞu÷ «Þk‚ku [[kuo. 4
24. «k[e™ ‚{Þ{kt …rù{ yurþÞk{kt ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ™ku «¼kð M…ü fhku. 4
25. ¼khŒ{kt yuf s™òrŒ ƒeS s™òrŒÚke fE heŒu y÷„ Œhe ykðu Au ? 4
26. Auf «k[e™ fk¤Úke ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒyu rðrðÄŒk{kt yufŒk ‚wºk™u fuðe heŒu ‚kÚkof fÞwo Au ‚{òðku. 8
27. {æÞfk÷ Ëhr{Þk™ ‚k{krsf y™u ÄkŠ{f ‚wÄkhýk [¤ð¤u ¼khŒeÞ ‚{ks{kt fhu÷ …heðŒo™ku™e ‚rðMŒh
[[ko fhe Œu™wt «Ëk™ M…ü fhku. 8
28. «k[e™ ¼khŒ{kt »kzËþo™Úke ÏÞkŒ A swËkt swËkt «fkh™e Œíð¿kk™eÞ þk¾kyku sýkðe fkuE …ý yuf rðþu
‚rðMŒh ™kutÄ ŒiÞkh fhku. 8
29. ¼khŒ{kt Þwhku…eÞ™ku™k yk„{™Úke ™kxÞrðãkûkuºku ykðu÷ …heðŒo™ku M…ü fhku. 8
30. [e™ y™u Ërûký …qðo yurþÞk{kt ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ™k «‚kh{kt ¼khŒeÞ ðu…kheyku y™u Ä{korÄfkheyku™k Vk¤k™wt
{qÕÞktf™ fhku. 8

Indian Culture & Heritage PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Indian Culture & Heritage PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

{kæÞr{f yÇÞkMk¢{

223 - ¼khíkeÞ MktMf]rík yLku ðkhMkku

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

fw . yrLkíkk Ëu ð hks zkp . yu M k.yu M k.nMkLk zkp . h{u þ [t ÿ ©e hk{LkkhkÞý {eLkk

zkp . Mke.yu { .¾Òkk

ÃkkX ÷u¾fku yLku Mk{eûkfku

yk 5kX ðktåÞk 5Ae Œ{u

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 1

2 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

2. ¾k÷e søÞkyku 5q2ku :

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 3

1. ‚tMf]rŒ y™u ‚ÇÞŒk ðå[u þku ŒVkðŒ Au ?

4 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

5kXøkŒ 5ú&™ku 1.3

1. ‚tkMf]rŒf ðk2‚ku yux÷u þwt ?

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 5

5kXøkŒ 5ú&™ku 1.4

1. [k÷e þfu Œuðe / rMkØ ðŒoýwtf ÃkæÄrík yux÷u þwt ?

6 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

5kXøkŒ 5ú & ™ku 1.5

1. ‚wtË2 Sð™ {kxu ‚tMf]rŒ þwt 5wÁ 5kzŒe nkuÞ Au ?

(1) Œ{u ‚tMf]rŒ™k ÏÞk÷™e ÔÞkÏÞk fE 2eŒu f2þku ?

8 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 9

yk 5kX™wt yæÞÞ™ fÞko 5Ae Œ{u

10 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 11

12 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 13

5kXøkŒ 5ú~™ku 2.1

14 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 15

16 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 17

(1) rðËuþÚke ykðe™u ¼k2Œ{kt ð‚u÷k ÷kufku™kt ƒu áüktŒku yk5ku

Œ{u þwt þeÏÞk ?

(1) ‚tMf]rŒ™k rðrðÄ ytøkku fÞk fÞk Au?

18 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

2.1 5kXktŒ 5ú&™ku™k sðkƒ

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 19

yk 5kX™kt ðkt[™™k ytŒu ík{u.....

3.1 ErŒnk‚™kt yÇÞk‚™w {níð

22 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 23

24 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 25

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 27

5kXøkŒ 5ú&™ku 3.1

™e[u™k 5ú&™ku™k sðkƒ yk5ku.

28 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

30 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

32 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

36 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 37

ËÏ¾ý ŒÚkk Ërûký™k hkßÞku

5kXkøkŒ 5ú&™ku 3.2

™e[u™k 5ú&™ku™k sðkƒ yk5ku.

38 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

40 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 41

42 ¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

¼khíkeÞ Mkt M f] r ík yLku ðkhMkku {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ 43

3.3 5kXøkŒ 5ú&™ku