Haarlem de Eerste Beginselen

In dit deel van de analyse vind je de geschiedenis van Haarlem vanaf haar eerste beginselen tot de hedendaagse situatie. Er zijn onder andere
analyses gemaakt over de verschillende uitbreidingen van de stad door de jaren heen en de invloeden van verschillende gebeurtenissen op de
stad, de bebouwing, de economie en de demografie. Na de analyse van de gehele stad wordt er gekeken naar de oevers van het Spaarne en
haar omgeving en als laatste word er ingezoomd op de koepelgevangenis als icoon van Haarlem en haar geschiedenis.

Haarlem is ontstaan rond 1200 en verkreeg in 1245 haar stadsrech-

ten. Het oude stadscentrum is niet het centrum zoals je het ziet op de
afbeelding hiernaast. Van de eerste vestiging is onbekend hoe ze
er echt uitzag, omdat er geen kaarten en prenten van bestaan. Wel
weten we dat Haarlem alleen aan de westkant van het Spaarne
gevestigd was en dat er een kerk in het midden stond waar nu de
bavokerk staat.

In de afbeelding hiernaast zie je de eerste historische kaart die is

gemaakt van het Haarlem door Jacob van Deventer. Van de jaren
hiervoor is eigenlijk geen documentatie te vinden dit komt waarschijn-
lijk doordat Haarlem pas echt belangrijk werd toen ze in 1429 tol-
rechten kreeg en ze een handelsfunctie aannam.

Chaniek Mellink 1
 Vestiging Haarlem - Gunstige Handelslocatie

Haarlem staat via het Spaarne in contact met het IJ en had hierdoor een
gunstige handelspositie. Dit is dan ook de reden voor de ligging van de
stad. Via het IJ konden goederen niet alleen over de Zuiderzee naar an-
dere steden in Nederland geëxporteerd worden, maar ook via het open
water van de Noordzee naar verder gelegen steden/landen.
Omdat Haarlem zo dicht bij Amsterdam lag hadden zij goede handel-
scontacten. Haarlem was in den beginne zelfs belangrijker dan het nu gro-
tere Amsterdam.
Daarbij lag Haarlem vroeger dichtbij zee. Het enige wat de stad van de
zee scheidde was een smalle strandwal. Tegenwoordig is het duingebied
veel groter door de groei van de strandwallen door de jaren heen.

2 Chaniek Mellink
 Pre-urban Structures

Legenda
Veen
Veen + Zand
Zand

Zoals hierboven te zien is, is Haarlem gesitueerd op een grote zandrug.
Deze zandrug liep dwars door Noord-Holland en ook de belangrijkste
oude wegen liepen hier overheen. Eigenlijk is de stad dus ook zo gesitu-
eerd, omdat deze zandrug met zijn oude wegen hier lag. Haarlem was
ook wel de schakel tussen Amsterdam en de zuidelijkere steden.
De zandrug en zijn ligging hebben veel bepaald voor hoe Haarlem er nu
uitziet. De belangrijkste wegen lopen nog steeds over de zandrug en de
belangrijkste assen volgen haar lijnen en die van het Spaarne. Ook het
station is binnen dit gebied gevestigd, waardoor de route van het station
naar het oude binnencentrum nogsteeds over de zandrug loopt.

Chaniek Mellink 3
 Ontstaan Steden - Kerkelijke Macht
Haarlem 1560
Stadsweefsel
Rondom de kerk
Vroeger was de kerk het centrum van de gemeenschap. Steden waren dan
ook vaak niet één groot geheel, maar bestonden vaak uit kleine clusters
van gemeenschappen met ieder een eigen kerk. Deze mensen kenden
elkaar goed en hielpen elkaar in hun kleine maatschappij. Ook in Haarlem
zie je dat dit gebeurd. Op de kaart hierboven zie je de locaties van de
kerken en het stedelijkweefsel wat daaromheen gevormd is.
Wanneer de bavokerk groter en belangrijker wordt en zeker wanneer
het protestantisme de overhand krijgt, dan verdwijnen veel kleine kerken,
4 Chaniek Mellink
Kern van de Stad
De Kerk
omdat ze er minder toe gaan doen. De bavokerk word het centrum van
de stad en de gesegmenteerde stad word meer één geheel. In de rechter
afbeelding kun je zien dat de bavokerk zijn positie heeft gevonden in het
midden van het oude stadscentrum op de belangrijke as van de zandrug.
En dat ze naast het stadhuis op de as naar zee en Amsterdam staat.
Wanneer de kerkelijke macht minder groot en invloedrijk wordt, dan daalt
het aantal kerken nog verder.
 Ontstaan Haarlem - Groei door de jaren heen
In analyse hierboven is te zien dat Haarlem langzaam is opgebouwd rond-
om het oude, historische centrum. Dit oude centrum is vrij klein en lag ge-
vestigd aan één zijde van het Spaarne. De stad is zoals eerder benoemd
ontstaan rond 1200. In de tekening is duidelijk gemaakt dat de bavokerk
in het midden van het oude centrum gevestigd is. De latere uitbreidingen
Chaniek Mellink
Vlekkenkaart Haarlem
van de 14e, 15e eeuw liggen om het oude centrum heen. En pas in de 17e
eeuw breid de stad uit richting het noorden. Later zal uitgelegd worden
waarom het bovenste deel zo’n gevarieerd tijdsbeeld heeft.
5
 Eerste Bloei 1300 - 1425

Rond 1300 werd Haarlem steeds belangrijker qua handelsfunctie en door de groei van de bevolking moesten er meer woningen komen. Allereerst vond
er een verdichting van het huidige stratenpatroon plaats en daarna werd de stad toch verder uitgebreid naar buiten.

6 Chaniek Mellink
 Bisdom 1559 - De oude kerk wordt getransformeerd
In 1559 werd Haarlem een bisdom. Deze zou zich gaan zetelen in de
bavokerk te midden van het centrum. Hiervoor moest een grote verbou-
wing plaatsvinden . Zoals je op de afbeeldingen hierboven kunt zien werd
de kleine kapitelkerk omgetoverd tot een heuze kathedraal. Hij werd ho-
ger en statiger en kreeg een grote kooromgang.
Chaniek Mellink
In de rechter kaart kun je zien waar de kerken in deze periode gevestigd
waren. Je ziet onder andere nog het reeds uitgelegde systeem van kleine
gemeenschappen en bijvoorbeeld een groep geclusterde kerken boven-
in waar vroeger de commanderij van sint-jan gevestigd was. Omdat de
bavokerk als kathedraal veel meer mensen trok, verdween langzaamaan
een deel van de kleinere kerken.
7
 Bezetting Spanjaarden 1573 -1577

Toen op 4 juli 1572 Filips II als heer van Haarlem werd erkend en Willem
van Oranje de stadhouder was koos Haarlem vóór de opstand tegen de
Spanjaarden en vóór de religievrede. Een groot deel van de Haarlemse
inwoners was protestants, maar vanwege de Spaanse machten werd het
katholieke geloof aangehouden. Deze keuze betekende bijna meteen de
oorlog. December 1572 verscheen Don Frederik met een leger aan de
grenzen van de stad en begon een lange belegering. Halverwege 1573
gaf de stad zich over en begon de lange bezetting die duurde tot 1577.
Naar schatting werden er 1700 mensen omgebracht bij de inname van
de stad en zijn er gedurende het beleg zo’n 600 burgers en soldaten om-
gekomen. Toen in 1577 de stad in handen kwam van Willem van Oranje
kwam en de Spanjaarden uit Haarlem wegtrokken verkeerde de stad in
een ellendige toestand. In het noorden vele verwoeste en vervallen ge-
bouwen en in het zuiden grote schade van de stadsbrand.

8 Chaniek Mellink
 Stadsbrand - 1576

Situatie +/- 1580

In 1576 vond in Haarlem een grote stadsbrand plaats. Er stond een hele
sterke noord-oosten wind en daardoor verspreidde de brand zich al snel
door een groot deel van de stad. Bijna een kwart van de stad lag binnen
de kortste keren in as. Dit kwam mede doordat de gebouwen in deze tijd
voor een groot deel nog van hout werden gemaakt. Ook was er nog
helemaal geen efficiënt systeem voor het blussen van brand. Brand werd
nog met de hand geblust en het water moest in het geval van Haarlem uit
de Spaarne komen. Je merkt dus ook dat er naast de Spaarne de minste
schade te zien is. Op de analyse hierboven kun je zien hoe de brand zich
verspreidde en waar de schade is gevallen. Op de bijgevoegde historische
kaart is dit nogmaals duidelijk weergegeven.

Chaniek Mellink 9
 Wederopbouw van de Stad - 1580
Haarlem verkeerde in een ellendige staat toen de Spanjaarden de stad ver-
lieten en er was veel werk aan de winkel. In 1581 werd er een schadeclaim
gedaan vanuit Haarlem op de staten van Holland vanwege de brand. Om
met de stad te compenseren wordt uiteindelijk een subsidie verstrekt. Tegelij-
kertijd krijgt de stad alle in bezit genomen spullen van waarde van de oude
katholieke kerken terug. Deze worden verkocht en de opbrengst wordt ge-
bruikt voor het herstellen van de stad.
Het feit dat de stad voor een deel verwoest is bracht niet alleen maar slech-
te dingen met zich mee. Hierdoor waren er nieuwe kansen om de stad op
te bouwen. Zo werden de door de brand verdwenen straten opnieuw aan-
gelegd met een ruimere opzet, omdat dit dan meer welvaart zou uitstralen.
Ook werd er uiteindelijk een nieuwe manier van brand blussen ontwikkeld
waarbij de eerste brandkranen op de straat geplaatst werden.
Eind 1577 word de religievrede, ontstaan na het vertrek van de spanjarden,
10
beëindigd en krijgt het protestantisme de overhand. Dit brengt onder andere
het veranderen van veel van de kerken met zich mee. De plattegrond word
aangepast en de kerken worden gezuiverd van de poespas van de katho-
lieke stroming. Ook krijgt de stad als stimulatie na de vele tegenslagen vrij-
stelling van belastingen. Dit zorgt voor economische bloei. Veel Vlaamse en
Waalse vluchtelingen vertrekken om deze twee redenen naar Haarlem. Dit
zorgt voor een instroom van veel geschoolde ambachtslieden die de textiel-
nijverheid van Haarlem tot nieuwe hoogtepunten brengt.
De uitbreidingen gedaan in de 16e eeuw, te zien in de analyse hierboven
waren niet erg vernieuwend. De nieuwe wijken werden op de oude klooster-
en industrieterreinen gebouwd zonder de structuur van het stratenpatroon te
verbeteren.
Als gevolg van deze nieuwe en betere tijden is de stad aan het eind van de
16e eeuw aan een nieuwe uitbreiding toe.
Chaniek Mellink
 Historische kaarten - Uitbreiding Haarlem 1670
In 1642 werd besloten dat er een nieuwbouwwijk moest komen buiten de
oude stadsvorm. Dit is de uitbreiding richting het noorden, boven het oude
stadscentrum. De opdracht voor deze nieuwe uitbreiding werd allereerst
gegeven aan de architect Pieter Post en de landmeters Hendrick Duijnman
en Pieter Wils. Zij maakten ieder in het komende jaar individueel een aan-
tal ontwerpen voor de nieuwe uitleg. Veel van deze ontwerpen waren ge-
baseerd op het Italiaanse voorbeeld van de ‘Città Ideale’. Dit manifestieer-
de zich in sterk geometrische stratenpatronen en daarbij hielden ze geen
rekening met de huidige bebouwing en de bestaande perceelomvang.
Deze manier van ontwerpen was een vrij recentelijke ontwikkeling eerder
waren stedelijke uitbreidingen vooral dichtgegroeide buitengebieden, lang-
zaam en uit zichzelf ontstaan.
Hoewel het stadsbestuur eerst grote haast had met het realiseren van deze
plannen, schrokken ze terug van de grootschaligheid van de nieuwe plan-
nen en reageerden terughoudend op het realiseren van één van deze
Chaniek Mellink
plannen. Dit kwam mede door de grote financiële kosten die hieraan ver-
bonden zouden zijn. Er ontstond twijfel en besluiteloosheid binnen de stads-
raad.
Eind 1660 werd er door de vroedschap een nieuwe commissie aangesteld
om opnieuw de mogelijkheden tot uitbreiden te onderzoeken. Nu werden
onder andere Salomon de Bray en Erasmus den Otter uitgekozen om
ontwerpen te maken voor de uitleg. Ook deze plannen waren vrij prag-
matisch en ook nu ontstonden er weer twijfels. Het hielp niet mee dat er al
een stagnerende beweging opgang kwam in de economie. De linnenfabri-
cage en biernijverheid liepen terug in hun welvarendheid. Uiteindelijk word
na veel wikken, wegen en twijfelen in 1671 dan toch besloten tot uitbrei-
den. De plannen van Erasmus den Otter, die inmiddels sterk bijgesteld zijn
en misschien zelfs beïnvloed door argumentaties van Salomon de Bray,
worden uitgekozen voor de uitleg. Deze zal in verschillende faseringen
worden aangelegd.
11
 Uitbreiding 1670 - Erasmus den Otter
In de tekening hierboven kun je de uitbreidingsplannen van den Otter zien
in het donkerblauw. De plannen werden uiteindelijk lang niet volledig ge-
realiseerd. De toestroom van immigranten nam af, en in de loop van de
zeventiende eeuw zal de textielindustrie stagneren. De nieuwe plannen
voor rechtlijnige architectuur en grachten waar welvarende burgers zich
moesten gaan vestigen kwamen dus eigenlijk te laat door het lange twij-
felen van het stadsbestuur. In het huidige stratenpatroon van Haarlem, wat
12
onder dit ontwerp is gelegd in de analyse, kun je de plannen van den
Otter nog wel terug zien. De straten volgen dezelfde rechtlijnige structuur
en hoewel maar één van de grachten is gerealiseerd volgen de straten
wel deze richting. De bastions van de vestingwerken zien er tegenwoor-
dig ook heel anders uit dan wat de plannen waren. In de rechter afbeel-
ding kun je zien welk deel van het ontwerp van den Otter nog steeds de
grootse effecten heeft op het huidige stadsbeeld.
Chaniek Mellink
 Uitbreiding Erasmus den Otter - “De Amsterdamse Gracht”
De uitbreiding van Erasmus den Otter doet sterk denken aan de manier
van bouwen in Amsterdam. Amsterdam is in die tijd de belangrijkere stad
van de twee geworden en Haarlem wil dezelfde welvaart uitstralen. De
Amsterdamse grachten zijn een beeld van rijkdom en vernieuwing gewor-
den en daarom worden deze in veel steden nagemaakt.
Zoals je hierboven kunt zien is de opzet van het ontwerp hetzelfde. Geslo-
ten bouwblokken met een binnentuin gevormd door rijen van smalle, hoge
Chaniek Mellink
panden. Deze gevestigd aan mooie brede grachten met meer groen dan
ze in de oude binnensteden gebruikten. Het idee was dat hier de rijkere
bevolking zich zou vestigen. Dit zou het betere wonen worden.
Wel kun je goed zien dat het een replica is van het origineel de huizen zijn
net de laag en te breed en de grachten hebben net niet de goede ver-
houding.
13
 18e eeuw
De 18e eeuw is vanuit demografisch en economisch oogpunt vooral een
grote periode van achteruitgang. Dit was in heel Nederland het geval,
maar in Haarlem is deze achteruitgang en stagnatie nog sterker te zien,
dan in veel andere steden. De nijverheidsindustrie word vele malen kleiner
en de textielindustrie raakt bijna volledig in verval. Door deze achteruit-
gang neemt de bevolking in steden als Leiden, Delft en Haarlem met een
derde tot de helft af.
Een heel duidelijk bewijs en gevolg van de achteruitgang is te zien in de
uitleg ten noorden van de stad. De 17e eeuwse uitbreiding gepland door
den Otter, welke een chique buurt met een welvarende uitstraling moest
worden, was bij lange na niet afgemaakt. Het geld was op en er was geen
interesse in deze luxe woningen. De hoofdstraten stonden en enkele huizen
waren al gebouwd, maar verder was er voornamelijk braakliggend terrein
te vinden. Daarom word er ook wel gezegd dat deze uitbreiding te laat
kwam. Je zou ook kunnen zeggen dat hij een paar eeuwen te vroeg was,
omdat in de huidige tijd deze straten en het beeld dat deze straten had-
den moeten vervullen erg populair is.
18e eeuw nu
14
Geloof
De patriottische beweging in Haarlem was in deze tijd heel sterk. Vooral
de regenten en gegoede burgerij waren hier grote aanhangers van. Ver-
der was er in de 18e en ook in de 17e eeuw in Haarlem grote pluriformiteit
aan godsdienstigheid. Hierbij waren de katholieken en de doopsgezinden
wel in de minderheid, maar omdat Haarlem een vrijzinnige stad was en de
katholieken hier geen recognitiegelden hoefden te betalen was Haarlem
voor deze aanhangers een goed toevluchtsoord. Toch houd de gerefor-
meerde kerk de overhand.
Demografie
Door de achteruitgang van de economie werd het verschil tussen arm en
rijk in deze tijd steeds groter. De stad was arm en de elite was rijk. De
armoede en onrust onder de gewone burgers leid tot het oppakken van
een middeleeuwse al bijna vergeten traditie. Het aanleggen van hofjes.
Hierdoor word de klassentegenstelling alleen maar groter, omdat ook in
de bebouwing een letterlijke scheiding word gecreëerd tussen armoede
en welvarendheid. Er word niet alleen voor de rijken nieuwe bebouwing/
structuur aangelegd. Het stadsbestuur van deze tijd is ook verantwoorde-
lijk voor het oprichten van onder meer armenhuizen, weeshuizen en oude-
mannenhuizen.
Toerisme
De typische achteruitgang vande 18e eeuw kwam in Amsterdam pas la-
ter op gang waardoor er een shift ontstond van het welvarende Haarlem
als handelscentrum naar Amsterdam. Deze shift is al meerdere jaren in
opkomst, maar zeker nu de stad zo in verval raakt wordt Amsterdam de
belangrijkste van de twee. Dit zorgt ook voor een andere ontwikkeling
namelijk het toerisme. Het bezoeken van de Haarlemmer kermis en Haar-
lemmer hout werd onder de Amsterdammers steeds populairder en de
wereld van herbergen en logementen bloeit op. Chaniek Mellink
 Leegte in Haarlem Noord - Stationsvestiging

Omdat in 1672, een klein jaar na de uitbreiding de stagnatie van de be-
volking begon en de gouden eeuw van Holland tot zijn einde kwam, mis-
lukte de plannen van Erasmus den Otter. De mensen hadden geen geld
voor deze dure woningen en ook de stad had hierdoor geen geld voor
de realisatie. Het noordelijke deel van de stad bleef daarom voor lange
tijd een grote leegte.
Pas tijdens de 19e eeuw toen de industrialisatie op gang kwam werd er
verder gebouwd aan de stad. Dit betekende dat toen er sprake was van
de eerste ontwikkelingen voor een treinstation en zat ruimte was binnen de
oude stadsmuren om een station te bouwen. In 1839 wordt het eerste Ne-
derlandse spoor aangelegd tussen Haarlem en Amsterdam.

Chaniek Mellink 15
 Locatie Stations Vergeleken

In de analyse hierboven kun je duidelijk zien dat Haarlem een geval apart De steden hierboven zijn slechts een voorbeeldreeks. Haarlem is praktisch
is als het gaat om de situering van het station. In alle andere oude steden gezien de enige stad waar de situering er anders uit ziet.
ligt het station buiten de oude binnenstad. Dit dus, omdat de oude bin-
nensteden een hele hoge dichtheid hadden en veel gebouwen inmiddels
onder het beschermde stadsgezicht vielen. Het station vestigde zich dan
eigenlijk altijd in de latere uitbreiding verder buiten de stad.

16 Chaniek Mellink
 Urban Revolt - 1920

Na de Eerste Wereldoorlog, toen het industriële tijdperk

opbloeide, ontstond er in de Nederlanden een beweging
waarin alle steden grote uitbreidingen deden. Waar ste-
den eerst veel losse buitenwijken hadden en kleine ge-
meenschappen los stonden van de grotere stad werden
deze nu samengevoegd. In 1927 vond in Haarlem een
annexatie plaats met de deelgemeenten van Schoten,
Heemstede, Bloemendaal, Spaarndam en Spaarnwoude.
Door deze gebiedsuitbreiding steeg het aantal inwoners
van Haarlem van zo’n 80.000 naar ongeveer 115.000. Dit
was een grote uitbreiding, maar lang niet zo groot als de
uitbreidingen in steden als Amsterdam. Haarlem werd dan
ook terecht op zijn plaats gezet, als provinciale stad. Dit
terwijl Amsterdam de grootste en belangrijkste bleef.

In de afbeelding hiernaast kun je zien hoe het eerst vrij

kleine historische Haarlem buiten de bolwerken een groot
gebied heeft gewonnen in deze tijd. Deze groei werd
niet alleen mogelijk gemaakt door de annexaties, maar
ook door de opkomende trend van in de stad wonen (en
werken) en doordat huidshoudens in deze periode groter
gaan wonen. Kleine gezinnen gaan veel meer ruimte inne-
men en daardoor is er voor hetzelfde aantal mensen ook
meer woningen nodig.

Chaniek Mellink 17
 Beschermd Stadsgezicht en de Vergroening van de Stad

In de analyse hiernaast kun je zien welke delen van Haarlem bij het
beschermde stadsgezicht horen. Opvallend is dat dit eigenlijk alle
uitbreidingen tot de 17e eeuw omvat. Dit zijn dus alle bebouwde
gebieden ontstaan voor en tijdens de gouden eeuw. Ook zie je dat
het beschermde stadsgezicht voor het grootste gedeelte binnen
het water van de bolwerken en het Spaarne valt. Alleen rechts van
het Spaarne is nog een deel van de stad dat binnen de grenzen
valt. Dit zijn dan ook alleen de bouwblokken die bij de historische
binnenstad hoorden. Belangrijk onderdeel van het stadsgezicht van
Haarlem zijn onder andere de Bavokerk en de koepelgevangenis.
Je zou kunnen zeggen dat deze gebouwen iconisch zijn voor de
stad. Andere belangrijke onderdelen zijn de grote parken en de
bolwerken.

De bolwerken zijn door de jaren heen erg in kwaliteit gestegen.

In 1822 werden ze, omdat de militaire verhoudingen veranderden,
herontworpen tot een andere functie. Dit werd gedaan door de
landschapsarchitect Zocher. Hij maakte van de oude bolwerken
een van de eerste stadswandelingen van de Nederlanden. Zijn ont-
werp was in de Engelse landschapsstijl en ook de villa´s in dit deel
van de stad zijn sterk beïnvloed door de Britse stijlen. Niet alleen
de bolwerken werden vergroend. Ook in de rest van de nieuwe
uitbreidingen, van onder andere Dumont, werd meer rekening ge-
houden met groen. Ook de aanleg van het kenau-park draagt bij
aan de kwaliteit van het beschermde stadsgezicht van Haarlem.

18 Chaniek Mellink
 Demografie +/- 1800 en Demografie Nu

Rijke Bevoking Rijkere bevolking

Welvarende/ Rijke Bevolking
Gegoede Burgerij
Normale burger/ Arbeiders
Gezinswoningen/ Middenstand
Jonge Gezinnen en Yuppen
Industrie en Woonwerkwoningen
Woonwerkwoningen
Rijke Bevoking
Welvarende/ Rijke Bevolking
Gegoede Burgerij
Normale burger/ Arbeiders
Rijkere bevolking
Gezinswoningen/ Middenstand
Jonge Gezinnen en Yuppen
Industrie en Woonwerkwoningen
Woonwerkwoningen

Demografie +/- 1800 Demografie Nu

Je kunt zien dat de rijkere bevolking zich buiten de stad vestigde en in de
noordelijke uitbreiding langs de bolwerken waar meer ruimte was voor
groter wonen. De normale burgerij woont in het oude stadscentrum waar
veel woonwerkwoningen zijn en de gegoede burgerij woont voornamelijk
langs het Spaarne.
Chaniek Mellink
Tegenwoordig is er veel veranderd. De rijkere bevolking woont nog
steeds in het noorden, maar nu voornamelijk doordat hier veel meer
groen is. Ook vestigen zij zich aan de oevers van de Spaarne in de grote
oude grachtenpanden. Deze huizen zijn duurder geworden, omdat er nu
minder mensen in wonen. (trend: mensen willen groter wonen). Verder zie
je dat in het midden van de stad nog steeds de woonwerkwoningen ge-
vestigd zijn en dat er een nieuw deel bij is gekomen waar voornamelijk
industrie gesitueerd is.
19
 Demografie - Buitenwijken Haarlem
Al vanaf heel vroeg in de geschiedenis was het een trend om buiten de
stad te willen wonen. Wonen omringd door groen en rust. Voordeel was
wel als je dan toch dichtbij een stad woonde. Wat er dus vaak gebeurde
was dat rondom steden een soort buitenverblijven en villawijken ontston-
den. In deze analyses kun je zien dat de grote buitenvertrekken allemaal in
de groene gebieden om de stad heen liggen. Ook zijn er veel vertrekken
20
aan het Spaarne. Dit was waarschijnlijk deels door het mooie wonen aan
de Spaarne, maar ook omdat vroeger het personentransport via het wa-
ter ging. Naast de Spaarne had je dus de beste bereikbaarheid. De rijke-
re mensen woonden dan ook standaard aan de oevers van het Spaarne
en in de villa’s buiten de stad. Villa’s wou niet perse zeggen grote luxe hui-
zen, maar dit konden ook grote boerderijen zijn.
Chaniek Mellink
 Demografie - Gezinnen

In de analyse kun je zien dat gezinnen zich voorname-

lijk vestigen in de voormalige industriegebieden. Deze
zijn nadat de scheepsnijverheid en de linnenindustrie
verdween getransformeerd tot woonwijken. Gezinnen
vestigen zich over het algemeen niet in de chaos van de
binnenstad, maar willen toch gebruik maken van de ge-
makken vvan een grotere stad. De oude industriewijken
zijn hier ideaal voor. Ze liggen op een steenworp afstand
van het centrum, maar zijn toch vrij afgezonderd van de
drukte van de stad.

Tegenwoordig word de binnenstad wel steeds meer be-

woonbaar gemaakt voor gezinnen, omdat ze de woon-
functie weer terug willen brengen naar het centrum.

Chaniek Mellink 21
 Demografie en Bevolking - Inwoner Aantallen
Aan de inwoneraantallen van de steden kun je goed zien hoe de omstan-
digheden in een stad zijn op dat moment. Op de tekeningen hierboven zie
je de ontwikkeling van de steden door de jaren heen en kun je zien hoe
groot Haarlem is ten opzichte van andere Nederlandse steden. In eerste
instantie is Haarlem dus één van de grootse en daarmee ook belangrijkste
steden van Holland. Tijdens de tweede verstedelijking was er echter geen
groei in Haarlem waardoor ze niet langer echt een grote stad was voor
Nederland. Dit kwam doordat er van 1635 tot 1637 een pestepidemie
heerste hieraan bezweek ongeveer een kwart van de bevolking.
22
Een positief bijkomen van de pestepidemie was dat doordat veel mensen
overleden de gezinnen kleiner werden. Dit maakte dat er meer geld was
in de huishoudens voor andere dingen. Ook hechtte men hierdoor meer
waarde aan dingen zoals natuur en beleving, omdat ze beseften dat het
leven en de mens vergankelijk zijn. Door een verbetering in de economie
en de vernieuwde interesses werd kunst belangrijker voor de bevolking.
Men wou graag schilderijen kopen van natuurtaferelen, zodat ze ook op
slechte dagen van de buitenwereld konden genieten.
Chaniek Mellink
 Stedenbouwkundige Ontwikkelingen Stadsdeel
In de gebiedsontwikkeling van dit deelgebied kun je zien dat de overkant
van het Spaarne pas vrij laat en heel langzaam ontwikkelde. Voor een
lange periode waren hier voornamelijk weilanden. In 1839 werd het eerste
treinspoor van Nederland aangelegd tussen Amsterdam en Haarlem. Dit
kun je goed zien in de tekeningen. Allereerst is het treinspoor nog niet aan-
wezig. Hierna zie je het treinspoor door het gebied heen lopen. En daarna
kun je zien dat de spoorwegen belangrijker worden en uitbreiden tot een
groot complex systeem.
Verder kun je in de afbeelding zien dat koepelgevangenis eigenlijk ge-
vestigd is op het laatste stukje groen van de omgeving en dat ze vroeger
omsloten was door water. De grachten die langs de koepel liepen zijn
tegenwoordig allemaal gedempt. Wel zijn er plannen deze terug te halen
voor het verbeteren van het straatbeeld en om bij te dragen aan het te-
gengaan van het “heatisland” effect.
Chaniek Mellink
Ook valt op dat de oevers van het Spaarne ook in de vrij late perioden
nog steeds groen blijven. Hierna vestigden zich aan het water marktplei-
nen voor onder andere bloembollen, Friesche varkenshandel en textiel-
nijverheid. Doordat deze pleinen buiten gebruik zijn geraakt zie je in het
huidige stadsbeeld alleen nog terug dat de straatprofielen hier breder zijn.
Als laatste zie je in de eerste tekeningen linksboven een hele grote hal. Dit
waren waarschijnlijk oude opslagplaatsen/ stallen van hout voor de opslag
van marktproducten die daar vlakbij aan het Spaarne verkocht werden.
Dit zou verklaren waarom een gebouw van deze omvang nu niet meer
bestaat en dat er niet bekend is wat voor functie het heeft gehad.
23
 Datering Bebouwing - Stadsdeel
Zoals je kunt zien dateert veel van de bebouwing van dit stadsdeel uit
de latere eeuwen. Vooral de kant van de koepelgevangenis is vrij recen-
telijk gebouwd of verbouwd. De grachtenpanden aan de oevers van het
Spaarne dateren eigenlijk ergens uit de 16e eeuw, maar zijn recentelijk
gerenoveerd of aangepast.
24
Rondom de koepelgevangenis is te zien dat de bebouwing dateert uit de
21e eeuw en ook het gebied daarboven, waar voornamelijk bedrijven zijn
gevestigd, is 21e eeuws. Aan de westkant van het Spaarne zijn nog wel
veel resten van oude gebouwen te zien. Dit komt omdat dit onderdeel
was van het oudste stadscentrum, daterend uit de 13e eeuw.
Chaniek Mellink
 Functies aan het Spaarne

Langs het Spaarne zijn veel van de belangrijke functies van Haarlem gevestigd zoals onder meer de scheepsbouwnijverheid en de linnenindustrie. Ook
de biernijverheid vond zijn plekje tussen de vele scheepswerven en grote grachtenpanden. Dat deze funties aan het water liggen is er logisch, omdat
het hoofdtransport vroeger via de rivier ging.

Chaniek Mellink 25
 De Oevers van het Spaarne - Huidige Bebouwing

In de tekening hierboven is aangegeven wat voor bebouwing er langs de oevers van het Spaarne te vinden is. Een aantal van deze gevelbeelden zijn
uitgelicht in de aanliggende schetsen. Op de volgende pagina word uitgelegd waar bepaalde stijlen en patronen vandaan lijken te komen, wanneer je
ze beredeneert vanuit de cultuurhistorie.

26 Chaniek Mellink
 De Oevers van het Spaarne - Straatbeeld uit 1902

6
5
1
4
2
3

In de kaart hierboven is aangegeven waar de Amsterdamse stadspoort
zich situeert. Dit is gedaan omdat we hieruit kunnen afleiden dat alle ge-
bouwen die je ziet, wanneer je de poort uit loopt, representatief moesten
zijn. De gebouwen aan de westerkade van het Spaarne zijn dus de meer
representatieve gebouwen. In figuur 1 en 4 op de vorige pagina zie je
dat het huidige gevelbeeld ook monumentaler aandoen dan de gevels in
figuur 3. Dat deze gevels een minder statige uitstraling hebben komt door-
dat ze dus eigenlijk de achterkant van een blok vormen. Ook is het zo dat
de oostkades van de Spaarne vroeger veel minder dicht bebouwd waren.
Veel van de bebouwing die we daar nu zien is dus vrij recent.
Op de plaats waar figuur 6 zit zijn op deze historische kaart bijna dezelf-
de gebouwen te zien als op de schets. Dit geld ook voor het derde en
vierde gebouw in figuur 5. De nieuwbouw die we zien in figuur 2 is ook
vanzelfsprekend, omdat de oever hier ook nog vrij leeg was in de 20e
eeuw.

Chaniek Mellink 27
 Uitbreiding 1670 - Stadsblok

Hierboven zie je nogmaals de uitbreidingsplannen van 1670 door Erasmus
den Otter met daaronder de huidige stadsplattegrond. Wanneer je verder
uitgezoomd kijkt naar het gebied van de koepelgevangenis zie je dat hier
de bolwerken helemaal niet gerealiseerd zijn. En dat er ook veel minder
water in dit deel van de stad te vinden is. Het water wat er was is tegen-
woordig gedempt. Het enige wat je wel nog terug ziet is de vorm. Het
bouwblok van de koepelgevangenis heeft eigenlijk dezelfde vorm als de
contouren van het plan uit 1670. Ook zie je dat de bouwblokken binnen
dit, niet gerealiseerde, kader toch een ander soort deel van de stad vor-
men dan de bebouwing eromheen. Het vormt een eigen cluster.

28 Chaniek Mellink
 Belangrijke Gebouwen - 3 Iconen

1. De Amsterdamse Stadspoort als entree van de stad

De Amsterdamse stadspoort is de laatste bewaard gebleven stadspoort van
Haarlem. Vroeger waren de stadspoorten de plaats waar je de stad binnen
kwam vanaf buiten. Hier was meestal ook een wachter of iets dergelijks te
vinden. De Amsterdamse Stadspoort was eigenlijk de belangrijkste entree
van de stad. De buitenkant van de stad was hierdoor het representatieve
deel van de stad. Hier stonden de grootste en meest statige gebouwen.

2. De Bavokerk voor de linkerkant van het Spaarne

De bavokerk is de grootste kerk van Haarlem en zoals eerder benoemd het
hart van het centrum. De bavokerk heeft veel veranderingen doorgemaakt
door de jaren heen. Ze is onder andere tijdens het ontstaan van de bisdom
Haarlem verbouwd van kapittelkerk tot kathedraal. En na de opstand werd
ze een protestante kerk in plaats van een katholieke. Hiervoor moest de plat-
tegrond van de kerk vrij drastisch veranderen.

3. De koepelgevangenis voor de rechterkant van het Spaarne

De koepel is het icoon voor de overkant van het spaarne en de laatste
schaal van deze analyse. De koepelgevangenis werd ontworpen door dhr.
Metzelaar jr. rond 1900 en volgde het bouwprincipe: panopticum principe.

Chaniek Mellink 29
 De Koepelgevangenis als icoon van Haarlem

De koepel vanaf burgwal

De koepel vanaf de oude V&D

De koepel vanaf de vrouwebrug

Zoals eerder benoemd is de koepelgevangenis het Icoon voor Haarlem aan de rechterkant van het Spaarne. Het is echter niet alleen belangrijk voor die
kant van het Spaarne, maar je kunt het gebouw herkennen vanuit veel verschillende punten in de stad. De koepel heeft dus ook een functie als landmark.
In de tekeningen hierboven kun je zien hoe de koepel achter de verschillende bebouwing vandaan komt.

30 Chaniek Mellink
 Koepelgevangenis - Bouwprincipe
Panopticum Principe
De koepelgevangenis is gebouwd volgens het bouwprincipe: Panopticum
Principe. Dit is een principe naar de ideeën van Jeremy Bentham (1791). De
mogelijkheden van het panopticum principe zijn om het individu te contro-
leren, disciplineren, bewaken, bestuderen, vergelijken en verbeteren. Hierbij
werden de volgende principes gebruikt: individualisering; volledige zicht-
baarheid van het individu; celbewoners worden door de opzichter gezien,
maar de celbewoners zien de opzichter niet en er is sprake van machts-
maximalisering door middel van het gevoel dat je bekeken wordt.
Chaniek Mellink
Het principe toegepast in een oude gevangenis
Het principe kan gebruikt worden voor onderwijs, om te zorgen dat stu-
denten niet durven te spieken; als gevangenis, om de gevangen in toom
te houden; voor psychiatrische instellingen, zodat de patiënten elkaar niet
kunnen beïnvloeden en voor labaratorische praktijken om het individu of
object goed te kunnen bestuderen.
31
 Verbouwingen en Uitbreidingen Koepelgevangenis

Ontwerp 1901

Op de rechter afbeelding zie je het eerste ontwerp voor de koepelgevangenis van Haarlem. De koepel bestond voornamelijk uit de strafgevangenis, het
huis van bewaring en de woningen voor de directeur, de bewakers en de adjunct-directeur. De ontsluiting van de koepel zou in eerste instantie geregeld
worden via de uitstekende gebouwen aan de zijkanten. In het gereliseerde ontwerp zitten de trappen aan de binnenkant van de koepel. Ook zijn er
veel extra gebouwen bij gekomen.

32 Chaniek Mellink
 Koepelgevangenis - Functies

In deze analyse is weergegeven waar de verschillende functies van de koepelgevangenis gesitueerd waren. Onder andere zie je dat in het later gerea-
liseerde deel in 1986 werkplaatsen gesitueerd zijn. Dit was een ontwikkeling die te maken had met het nieuwe besef dat het geen nut had gevangenen
alleen maar op te sluiten. Hier werden het geen betere mensen van. Voor de psychologische ontwikkelingen was het beter wanneer je ze aan het werk
zette. Daarom worden sindsdien ruimtes aan de gevangenis toegevoegd waar de gevangenen kunnen werken. Ze verrichten in die tijd onder andere
werkzaamheden als het maken van wasknijpers.

Chaniek Mellink 33
 Vergelijking Koepelgevangenissen - Brede, Arnhem en Haarlem

Breda

Koepel Haarlem t.o.v. Koepel Arnhem en Breda

Opvallendste verschillen:
Vergelijking
• andere architect: zoon ipv vader Metzelaar
• soberdere architectuur
• geen toegangspoort
• geen traptorens aan buitenzijde
• bovenste ring verschilt, zie doorsneden
• interieur: ander kleurpalet
• plek in de stad: meer in de samenleving

Arnhem Drie koepels

Koepel Arnhem Koepel Haarlem

Breda

Wanneer je de koepelgevangenis van Haarlem vergelijkt met de drie
andere koepels zijn er een aantal belangrijk verschillen. Het eerste grote
verschil is dat het een andere architect aangaat, namelijk de zoon van
dhr. Metzelaar. Hierdoor is de stijl van het gebouw toch enigszins anders
geworden. De architectuur heeft een soberdere uitstraling. De gevange-
nis heeft geen traptorens aan de buitenzijde, maar aan de binnenzijde. Er
is geen toegangspoort. Het interieur heeft een ander kleurenpalet en in
andere steden is de gevangenis buiten het centrum gesitueerd. De koepel
van Haarlem staat veel meer binnen de samenleving.. Verder kun je in de
doorsneden zien dat de bovenste ring van het ontwerp verschillend is.

34 Chaniek Mellink
 Conclusie Demografie, Huizen, Groen, Bereikbaarheid, Dichtheid etc

In de bovenstaande conclusie analyse kun je zien dat de rijkere bevolking Het is interessant om te zien dat de clusters binnen de verschillende analy-
voornamelijk gaat wonen op plekken waar meer groen is aangelegd, ses dezelfde grenzen aanhouden als de grenzen van de verschillende uit-
waar grotere huizen gebouwd zijn, waar de huizen minder dicht op elkaar breidingen van de stad.
staan en waar de bereikbaarheid het best is (het station).

Chaniek Mellink 35