Ε κ:u:ΓΜΑΤΕΙΑI ΤΗΙ ΑΚΑΔΗΜIΑΙ ΑΘΙ<ΝΩΝ

ΤΟΜ Ο ε ΚΗ'.- 1 970

ΕΚ ΤΟΥ K ΛH r)OΔOTHMAror ΓΕΟ ΡΓΙΟΎ" Θ. ΦΩΊ'Ε tΝο·y

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡ ΑΦΙΑΙ
ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΛΌΓΟΥ ΠΑΤΜΟΥ

ΥΠΟ
ΑΝΑΣΤ ΑΣΙΟΥ Κ. ΟΡ ΛΑΝΔΟΥ

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
ΓΡΑΦΕ Ι ΟΝ ΔΙ-ΙΜΟΣΙ Ε ΥΜΛ Τ() Ν t liΣ ΑΚΑ Δ ΗΜΙΛΣ ΑΘΗΝΩ Ν

19 7 ο
ΕΚΤ
ΕΚΤ

Η ΑΡΧΙΤΕΚ ΤΟΝΙΚΗ

ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ

ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΠΑΤΜΟΥ

ΕΚΤ

Άποψις τi\ς Μονfjς 'Αγ. Ί">άννοο τοσ θοολόγοu Πάτμοu άπό άέρος.
(Φωτογρο.φiα •Ελλ. Όpγ. Τόupισμ.00).
ΕΚΤ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ή γεραρ<ί βασ1λικη καt πατριαρχικη μονfι •Αγ. Ίωάννου τοϋ Θι:ολόγου

ηϊς nάτμου, εν τli\ν σποuδαιοτάτων μοναστικ<ΪJν κέντρων τής Άνατολijς, απο­
τελεί άλη θη κιβωτόν έργων καί μνημείων Γραμματείας -καί Τέχνης. Περικλείει
πράγματι έν έαυτiJ δχι μόνον μέγαν πλοϋτον βυζαντινών καi μεταβυζαντιν<i>ν
έπισήμων ίσtορικών έγγράφων καl φιλολογικ&ν χειρογράφων κωδίκων, άλλά καi
άνεκτιμήτους καλλιτεχνικοuς θησαυρούς: άρχιτεκτονημάτων, τοιχογραφ ιών,
φορητών εικόνων, μικρογραφιών 6πί χειρογράφων, ξυλογλύπτων τέμπλων, με­
ταλλοτεχνημάτων καl κεντημάτων, συγκεντρωθέντων κατά τόν μακραίωνα της
μονfjς βίον άπό τοϋ Ι Ι 0 • αίώνος ( 1088) μέχρι σi\μερον.
Έκ τών άνωτέρω μνημονευθέντων κειμηλίων η'tν προσοχην των νεωτέρων
έρευνητων είλκυσαν πρώτα, ·καί δι) άπό μακροϋ, τά ίστορικά καl φιλολογικι'ι.
Ήδη τό 1863, i;τοι έπί τουρκικ:ής άκόμη κατοχής της ν11σου, ό σοφός Έλλην
έρευνηη)ς Ια. ΣΑΚΚΕΛΙΩΝ είχε συντάξει τόν κατάλογον τών χειρογράφων
καιδίκων τijς μονt1ς. δστις έξεδόθη μόλις τό 1890 ύπό τόν τiτλον «Πατμιακfι
Βιβλιοθi1κη». Κατά τό αί>τό &τος καί τij συνεργασία τοϋ αύτοϋ iφευνητοϋ και τοϋ
μοναχοu -τής μονfjς Iι;roΘeov ΦΛΩΡΙΔΟΥ, τά ά.νωτέρω &γγραφα περιελ11φθησαν
είς τόν 6ον τόμον της έν Βιένν1.1 έκδοθείσης γνωστf'\ς συλλογfjς τ6:1ν Μ.ικι.οsιcΗ
και M ϋLLER (Αcω e t DiρJornata gι·aeca n1edii aeνi sacrn et pΓOf<1na).
Άργότερον, έπί ίταλικijς πλtον κατοχfjς της ΠάτμοιJ, ό μeν Δ. ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ
f.δημοσίεl)σε συμπλι)ρωμα τοϋ καταλόγου τοϋ Σ.ακκελίαινος (Έκοcλ. Φάρος
19 12-1918, τόμ. 10- 17) ό δi: ά.είμνηστος βυζαντινολόγος καθηγηη)ς FκΛΝΖ
DoLGER έξήτασεν &.πό διπλαιματικfjς πλευρας τά αύτοκpατορικά eγγραφα τijς
βυζαντινfjς περιι)δου (ΒΖ 28, 1928).
Έν dντιθέσει πρός την λίαν eναιρiς άρξαμένην δημοσίευσιν ~ων φιλολογικΦν
καί ίστορικών κειμένων, ή εκδοσις τli\ν καλλ1τεχνικών κεψηλίαιν της μοvης
i\ρχισε πολύ βραδύτεpον. Τήν ένεl<αινίασε τό 1932- 33 άξιόλογος μελέτη τοϋ
Ίtαλοu άρχαιολόγου G. JAcovι περι τών ~ιιl<ρογpαφιών τ&ν κωδί·καιν, των κεν­
η1μάταιν, ένίαιν φορητών εικόνων καi μεταγενεστέpαιν τοιχογραφιών {ιις καί τών
ΕΚΤ
2 ΠPArMATEIAI ΤΗΣ Α ΚΑΔΙ-Ιf\1 ΙΛ!: ΑθΗΝ11Ν

μεταλλοτεχνημάτων του &ησαυpοφυλακίου τfjς μονfjς, δημοσιευΟεΤσα μετά

πολλων έγχpώμων καi μη είκόνων είς τόν διπλοt>ν (Vl - VH) τόμον τi'jς Clara
Rhodos. Ή μελέτη έν το6τοις αϋτη παρέμεινεν i!κτοτε τό μόνον δυστυχ&ς
σχετικόν πρός τc'ι. καλλιτεχνικά έργα τfjς μονfjς δημοσίευμα έπi όλόκληρον
25ετίαν, 'Ιjτοι όχι μόνον μέχρι πέρατος τi'jς ξενικi;ς κατοχfjς της ν11σου (1947),
άλλά καί έπί μίαν άκόμη δεκαετίαν μετά τήν προσάpτησιν τής Πάτμου είς την
'Ελλάδα, ijτοι μέχρι τοϋ 1957.
Ώς Ι1δη θά παρετ11ρησεν ό άναγνιi:ιστης,ένφ πλείστοι τωνόπό των κειμηλίων
άντιπροσωπευομένων τεχνικών κλάδων έμελετ'Ι)θησαν όπωσδ11ποτε έν τφ είρη­
μέvφ μοναδικφ δημοσιεύματι, μόνον 11 άρχιτεκτονικη της μοvιϊς καi έν μέρει αί
κοσμοuσαι τά κτ·ήρΦ αότης το ιχογραψίαι !:μειναν εξω πάσης συστηματιιctjς με­
λέτης. Κ.αί είναι μέν άληθές, δτι έδημοσιεύθησαν καί. παλαιότερον καi. επειτα
περιγραφαt των κτηρίων τf\ς μον1'\ς όπό διαφόρων λογίων έρευνητών -τοuGuέRιΝ
(Oc$cι-iption Ι 858), τοϋ ΜΑΑΑΝΔΡΑΚΗ (Πάτμος 1889, άντιγράφοντος τόν Βυι·e)
καί ίδίςι τοϋ G. GEROLA (Annιιario Sc. lral. τόμ. 2, 1915), παρασχόντος προσθέτως
καί τινας φωτο'{ραφ ι κάς άπεικονίσεις >:αί πρό 20ετiας ηjς κ. Ae. ΤΛΡΣΟΥΛΙ-ι
{Δωδεκάνησος τόμ. Β'), έσχι'ιτως δ' ά>:όμη καi τf\ς κ. Α. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΛΟΥ (Πάτμος
1957)-πλ1)ν δμως αί πεμιγραφαi αύται >:αί λίαν συνοπτικαi εΤναι καi οόδεμία
έξ αότών παρέχει συστηματικην άρχιτεκτονικΤιν μΡ.λέτην μέ σχέδια κατόψεως κα!
τομής όπό κλiμακα οχι μόνον τοD δλου μοναστικοD σιryκ:ροτ'Ι)ματος, άλλ' ούδέ
>:Ιiν τ&ν άπαρ-τιζόνταιν αuτό βυζαντιvων κτηρiων (ΚαΟολικοD, Τραπέζης, Έστiας,
Κελλίων, Μαγκι.πείοο, Δοχείου, ΆΩρείου, Μυλσ>νος κλπ.). Έμενον ο()τω τελείαις
άγνωστα εiς ηiν έπιστημην τά τε σχέδια καl αί. άρχιτεκτονικαί λεπτομέρειαι τΦν
κτηρίων της παλαιάς μονfjς τοϋ 'Οσίου Χριστοδούλου.
· Η περi τ1]ν εκδοσιν των >:ειμηλίων τf\ς μονi'\ς μνημονευθείσα στασιμότης
έξηκολούΟησε μέχρις δτου ληπηρόν γεγονός, όμέγας σεισμός δστις συνεκλόvη σε
η)ν Δωδεκάνησ<>ν τόν Όκτ(ι>βριον τοϋ 1956 καί μεγάλας έπροξένησεν είς τι)ν
μον~Ίν της Πάτμου ζημίας, έγένετο 1) άφορμ1] - οόδέν κακόν ι\.μιγές καλοϋ -
νέας άνθήσεως τi'\ς μελέτης των ίστορικοφιλολογι>:Φν και τ\ί.\ν χαλλιτεχνικΦν
θησαυρών τfjς μονfjς, τήν φοράν δ' αί~τl)ν μάλιστα δι' Έλλ11 νων άποκλειστικώς
έρεηνητών. -ετσι, ϊνα κατι). τόν cθνικόν ποιηη]ν είπωμεν

τό χάσμα n ' dνοιξ' ό σεισμός κ' εύθVς lγιι)μισ' <'lvθη

'Jδou δ& καί κατά ποτον τρόπον :
Ή ύπό του σεισμοD του 1956 βαρέως πληγεΙσα μονή άπηύθυνεν άμέσως
ΕΚΤ Η ΑΡΧΙ1"Ε;ΚΤ0ΝΙΙ( Ι.t KAJ ΑΙ ΒΥΖ ΤΟJΧΟΓΡΆΦJΑΙ TIU: ΜΟΝΗ.Σ ΠΑ'ΓΜΟΥ 3

πρός ηiν έλληνι>.'"'ήν κυβέρνησιν ένtόνους έκκλήσεις βοηθείας, αϊτινες εύτυχ(ί)ς

καί ε!σηκούσθησαν έγκαί.ρως, έγγραφεισ&ν <.ίς τόν προ\iπολογισμόν του 'Υπουρ­
γείο" Θρησκευμι'ιtων καl Έθν. Παιδείας του 1957 σιηιαντικ&ν πιστώσεων έκ
του κονδυλίου τ&ν έπενδ6σεων χάριν άποκαταστάσε<ός τ&ν καταπεσόντων με­
ρων τijς μονfjς (πύργου εiσόδοι> μετά του ϋπερθεν κωδωνοστασίου, όλοκλl1ρου
του δυτικοί) τμ1~ματος τοϋ όχι>ρου περιβόλου μετά τοi) ύπεράνω αύτοϋ ξενώνος
κλπ.), ώς καί χάριν προστασίας των έν ti:J μον'('j κειμηλi.ων.

'Αρχομένου λοιπόν του J957 F.στάλη ε!ς Πάτμον τό πρώτον συνεργείον τijς
τότε ύπό την διεύθυνσίν μου τελούσης 'Υπηρεσίας Ά.vαστηλώσεως άρχαίwν
καi ίστορικων μνημείων του 'Υπουργείου nαιδείας, με·τ· 06 πολι) δέ κα;;έφΟασεν
ε!ς τήν μονήν κα! δ γράφων τάς γpαμμάς ταύτας, χάριν έπιθει.ιψήσεως τΦν έκτε­
λουμένων \1πό τοϋ συνεργείου έργασιων. Ή αύηi Ύπηpεσία Άναστηλ<i>σεως
έπελήφθη άργότερον, ύπό τήν διεύθυνσιν πλέον τοϋ 1(. ε. tτίκα (tεπτέμβριος
1958 Ιίοί έξijς) τi]ς έχπονήσεως τι»ν σχεδίων, ώς και της 3πιβλ6ψεως τijς κατα­
σκευης τετραορόφου χτηρίου κατά τ1Ίν καταστραφεtσαν δυτικi)ν έσχατι&.ν τijς
μονijς, μέλλοντος ν&. στεγάσι:~ ε!ς μέν τό !σόγειον αύτου τιi γλυπτά και r1λλα
βαρέα ιlντικείμεvα, εiς δέ τοι)ς τρείς uνω ορόφους αύτοϋ τό Σκευοφυλάκιον, η]ν
ΒιβλιοΟi1κην καί τόν καταστραφέντα Ξεvωνα τ\'jς μονfjς.

Ό ύπογραφόμενος, έπι.σκεφθεtς !\κτοτε επανειλημμένως τ-ι]ν μονϊ1ν του

Θεολόγου καί cχων ύπ' όψιν ηiν άν!)παρξίαν οίασδήποτε άρχιτεκτονικής άποτυ­
π.ώσεως των άπαρτιζόντ(l)ν την παλαιιiν μονήν κτηρίων, έπελi1φθην α6τοπρο­
σώπως της έκπονi1 σεως λεπτομερωv σχεδίων αύτων επί τφ σκοπφ δημοσιεύσεως
των λειψάνων τής παλαιάς μονijς, δπερ καί έπραξα ijδη έν μέρει, δημοσιεύσας
προσωρινι:Ος τήν μέν Τράπεζαν τijς μονfjς τό 1958 εiς τό Δωδεκαvησιακόν 'Αρ­
χείον (τόμ. Γ), τιί δέ Κελλία καί λοιπά έξαρτiηιατα αύτής (Μαγκιπείον, Δοχείον
Ώρεtον, Μυλ&να) ε!ς τi]ν β' ί!κδοσιν (1958) τfjς Μοναστι1 ριακfjς Άρχιτεκτονι­
κijς μου. Ταυτοχρόνως, t;τοι fjδη άπό του 1957, άνέλαβε νά έκπονήσυ χάριν
άσκήσεως, τό γενικόν τοπογραφικόν διάγραμμα τijς μον·fjς δμάς σπουδαστΦν
τοϋ Πολυτεχνεiου, ηϊς δποίας μετεtχε καί δ' έκ Δωδεκανήσου μαθητής μου καt
άριστος σπουδαστής της Σχολfίς Άρχιτεκτόνων κ. Ίωό.ννης Γερακιός, iiτις,
περατώσασα αύτό έντός του ί>-τους, τό εθεσι; προθύμως είς τήν διάθεσίν μοι>, δι' δ
καί τ1iν εύχαριστώ θερμ&ς καί άπό της θέσεως ταύτης. Τό έν λόγ(ι) σχέδιον συμ­
πληρωθέν ύπ' έμοu δι ' ιδιαιτέρου χρωματισμοϋ των παλαιοτέρων μερών τi'jς
ΕΚΤ
4 ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑt ΑΘΗΝ(lΝ

μονής και δι' άριΟμήσεως τι'i'>ν διαφόρων χώρων αύτης δημοmεύεται είς τόν
πίνακα Α τοD παρόντος 8ργου.

Κατά τά έπόμενα !:τη ( 1958 καί έξής) έστάλησαν ε!ς τ~iν μον1iν ύπό τ<Ον
'Υπουργείων Παιδείας κατ' &ρχάς καί Προεδρίας άπό τοD 1960 άνώτεροι άρχαιο­
λογικοί ί1πάλλ11λοι, οϊτιvες έφρόντισαν δι<'ι ηiν τακτοποίησtν καί έπανίδρυσιν
τοD Σκευοφυλακίου της μονΤjς, έπελήφθησαν δέ καί τής μελέη1ς κα ί δημοσιεύ­
σεως ε!ς τι)ν σειράν των Δημοσιευμάτων του Άρχ. Δελτίου λεπτομερειι'i'>ν τοϋ
όχυροlί περιβόλου τijς μονijς καί των παρεκκλησίων αvτής (ΚΛΝΤJ} ΦΛΊ'ΟΥΙ'ΟΥ)
{ύς καί άλλων έπιγραφών τής μονής (ΣΤΥΛ. Π ΑΠΛΔΟΓΙΟVΛΟt).

Παραλλήλως πρός τό Ύπουργείον Παιδείας μεγάλως ένδιεφέρθη διά τήν

προστασίαν καί ηiν μελέτην τών iστορικ&ν καi φιλολογικι'i'>ν Οησαυρι'i'>ν τής
μονfjς και τό νεοσί>στατον τότε Βασιλικόν Ίδρυμα 'Ερευνων (ΒΙΕ), άποστείλαν
τό 1959 Έπιτροπήν διερευνήσεως καί καταλογογραφήσεως τ&ν έγγράφων &.πο­
τελουμένην έκ τών καθηγητων τοu Πανεπιστημίου Άθηνων Δ. ΖακυθηνοΟ καί
Θεσσαλονίκης Μ. Μανοόσαιcα καί Ί. Καραγ ιαννοπούλου, ένσωματωθείσαν άρ­
γότερον (1960) εiς τό Κέντρον Βυζανιιν&ν Έρευν&ν του αύτοi) Ίδρόματος. Οί
έπιστημονι κοί συνεργάται του Κέντρου τούτου έπισκεπτόμενοι κατ' i.:τος την
μοvήν d.νέλαβον, ύπό την πεπειραμένην καθοδ1~rησιν του συναδέλφου κ. Δ.
ΖακυθηνοΟ, νέαν καί σύμφωνον πρός τάς άπαιτήσεις τής συγχρόνου διπλωματι­
κfjς έπιστήμης εκδοσιν καί μελέτην των έγγράφων τfjς μονής, εφερον δέ μέχρι
τοϋδε είς φως πλοόσιον έπιστημονικόν άμητόν, άπολογισμόν τοD όποίου παρέχει
ό ήδη έκδοθείς τόμος τiί>ν Συμμείκτων τοΟ Κέντροl).

Τ1ϊς έκδοτικf]ς τών κειμ11λίων τijς μονfjς δραστηριότητος μετέσχεv έπί­

σης ένεργ&ς κατά ηiν τελευταίαν πενταετiαν καί αι'>τι) αϋtη ή μονή τοu Θεο­
λόγου, προβdσα ύπό τ1)ν έμπνευσμέν ην ήγεσίαν τοu καΟηγουμένοη αύτής άρχι ­
μανδρίτου κ. Θεοδωρήτοη Μπούρνf\, ε!ς εκδοσιν ϋχι μόνον έκκλησιαστικοϊ:
περιεχομένου βιβλίων, συγγραφέντων ύπό τε τοϋ εlρημένου καΟηγουμένου καί
άλλων κληρικ&ν αότfjς, άλλά καί πλειόνων καί λίαν κατατοπιστικών Όδηγ&ν
περί τε τijς μονης καί τfjς δλης ν11σου, συνταχΟέντων μετά πολλης έπιστάσεως
καί καλαισθησίας οπό του κ. Στ. Παπαδοπούλοη, πτυχιούχοη τijς Φιλοσοφικής
Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Άθηνων.
Ή προβολή τών ~ργων τι)χνrις τής μον1ϊς ί:πεδιώχθη έπίσης καί διά τfjς
έκδ6σεως καλαισθ11του λευκώματος (Παρουσία 1968), ώς καί διά καλλιτr.χνικ(i)ν
έγχρ6ψων δελταρίων καί διαφανειων. Πολύ έπίσης συνέβαλεν ή μον11 , ι1θικως
ΕΚ Τ. "~χηεκτοΝικι< ΚΑΙ Α• τοιχοι·vΑΦιΑι τι-ιΣ ΜΟΝΗΣ nAτMov
Bvz. 5
καί ίιλικ&ς, l<αί είς η]ν εκδοσιν σειρiiς έπισn1μονικών συγγραμμάτων περi τών
θησαυρών αύτης, έξ ών είδεν i\δη ιφά\τον τό φΦς της δημοσιότητος εργον τοΟ
ύφηγ ητοΟ κ. 'Αθανασίου Κομίνη έπιγραφόμενον «Πίνακες τ<Uν χρονολογημέ­
νων κωδίκων τfjς μονfjς Πάτμου». Ήγγέλθη δ" Ι;πίσης καί ή λίαν ιιροσεχής κυ­
κλοφορία το() πιφί των φορητών είκόνων τi)ς Πάτμου έργου το() ε!δικωτάτου
εις τουτο διεuθυντοΟ του Μουσείου Μπενάκη κ. Μαν. Χατζηδάκη.

Τέλος, της προσφάτου έκδοtικf[ς τ(i)ν θησαυρών της μονfίς κινi1 σεως δέν
~μεινεν άμέτοχος Ι(αί ή Άκαδημ!α 'Αθηνών, Ιjτις άνέλαβε νά συμπεριλάβΊJ είς
τάς Πραγματείας αοτfjς τι]ν άvά χεtρας πολuτελi'j εκδοσιν εργου μου, δπερ είς μέv
τό πρώτον αύτοi\ μέρος πραγματεύεται έκτενώς περί τfjς άρχι τεκτοvικi'jς τ'Ι'jς
παλαι1lς τοi\ 'Οσίου Χριστοδούλου μοv1]ς, εις δέ τό δεύτερον περιλαμβάνει τήν
περί tών άποκαλυφθεισ<Uν βυζαντι νων τοιχογραφιών τoti παρεκκλησίου της
Παναγίας ·καί τfjς τραπέζης είκονογραφ ικήν καί τεχνοκριτικήν έξέτασίν μου.
Καλόν δέ θεαιρ& νά σημειώσω δτι αί δημοσιευόμενα~ ένταi\θα είς έγχρώμοης
και Ιiλλους πίνακας τοιχογραφίαι άπεκαλύφθησαν όλως τυχαίως κατά τήν διάρ·
κειαν τ&ν μνημονeυθεισΦν δργασιών Άναστηλώσεως. Ύπi'jρξε δέ μάλιστα 1((1,j

αuτΦv i1 dποκάλυψις dποτέλεσμα τοϋ σεισμοv τοϋ 1956, άφ' ou έξ αlτίας τούτου
άnεκολλήθη τμijμα τών καλυπτουσων τό παρεκκλιiσιον τf\ς Παναγίας μεταγε­
νεστέρων (ΙSοο α!rονος) τοιχογραφιών, δπερ παραμεfναν έφ' ίκανόν χρόνον έτοι­
μόρpοπον καί Ι:πειτα καταπεσόv άπεκάλυψε κάτωθεν αύτοϋ στρΦμα παλαιοτέ­
ρων τοιχογραφιών, χρονολογουμένων, λόγφ τfjς τεχνοτροπίας των, εtς τόν Ι 2°•
αιωνα. 'Ανέφερα τό γεγονός τοi\το ε!ς τό Ύιιουργείον Π αιδείας, τό δι\ Άρχαιο­
λο:yικόν Συμβούλιον &vέκρινε πρ6τασίν μου περί δλοσχεροi'\ς άποκολλi1 σεως δλων
τά\ν μεταγενεστέρων τοιχογραφι&ν τοi\ παρειοςλησίου, τοi'\θ' δπερ καί έγένετο διά
του είδικοu συντη ρ ητοϋ ·ζωγράφου τi'jς Ύπηρεσίας 'Αναστηλώσεως κ. Φ. Ζαχα­
ρίου. Ούτω τό μέν παρεκκλήσιον της Παναγίας άνέκτησε τ r)ν εότυχώς άρκετά
καλώς σωζομένην ώραίσ.ν παλαιάν του διακόσμησιν, τά δέ άπο1<:ολληΟέντα τμή·
ματα των ftεταγενεστέρων τοιχογραφιών αύτοΟ φωτογραφηθέντα έτοποθετ~i Οησαν
έντός ξυλίνων πλαισίων (τελάρων) καi άπετέθησαν είς Εν τών παρuκ1<:λησίων της
μονfjς, προσιτά έφr.ξi'jς εlς τούς έπιΟυμοvντας νά τά μελετi1σουν.

Συγχρόνως πρός τάς τοιχογραφίας τοϋ παρεκκλησ ίου άπηλλάγησαν το;:; εν

μέρει καλύnτοντος αύτάς νεωτέρού άσβεστώματος καί έκαθαρ!σθησαν α! έλtι­
χιστα μεταγενέστεραι τών του παρεκl<λησίου τf\ς Παναγίας τοιχογραφfαι της
τραπέζης, αί δποtαι έπίσης δημοσιεύονται το πρι'Οτον έκτενli\ς έν τφ ~ργφ το(rιφ,
ΕΚΤ
6
προηγηθείσης προχείρου ύπ' έμοϋ δημοσιtύσεως τά'ίv μέν τοv παρεκκλησίου εiς
τά Ca l1iers Archcologiques τοv 1962, ιiμφοτέρων δέ εiς τόντόμον των διαλέξεων
τfjς βυζα ντι νfjς έκθέσεως τοl) Ζαππείου τοϋ J 964.
'Επιθυμώ έν τέλει νά έ1ςφράσω τάς Θερμάς μου ευχαριστίας πρώτον μέν πρός
τήν Άκαδημίαν Άθηνά'ίν, fjτις δ&ν έφείσθη δαπανών χάριν της έκδόσεως καί τijς
άρτιωτέραc; έμφανίσεως τοίι άνά χεtρας ί;ργου, ~πειτα δέ πρός τό πρώην .:αί τό
νϋν ' Ηγουμενοσυμβούλιον της γεραρiiς μονijς •Αγ. 'Ιωάννου Θεολόγου 'Πάτμου
διά τi)ν τόσον προθύμως παρασχεθεΊσάν μοι φιλοξενίαν καt βο11θειαν κατά τάς
έν τf.ί μονf.ί έπιστημονικάς μου έρεύνας.
Πολλάς ώσαύτως έκφράζω εύχαριστίας εlς τόν έξαίρετον συντηρητήν ζωγρά­
φον κ. Φώτιοv Ζαχαρίου, έπψεληθi:ντα της άποκαλύψεως, της συντηpήσεΦς καί
τής φωτογραφήσεως των ένταϋθα δημοσιευομένων τοιχογραφιών, ώς καί είς την
λαμπράν, παλαιάν έν τφ Πανεπιστt1μίφ μαθήτριάν μου καί wν έν τij Άρχαιολο­
γικ(j Έταιρεί.ςι βοηθόν μου κορίαν Μαρίαν Νικολαίδη -Γαβρίλη, πτυχιοϋχον του
Ίστορικοϋ καί Άρχαιολογικοϋ τμήματος τt1ς Φιλοσοφι·κής Σχολijς τοϋ Πανεπι­
στημίου 'Αθηνών, είς τήν μεγάλην ικανότητα κα1 τήν άπέραντον ·προθομίαν τής
όποίας πολλά οφείλει ή δημοσίευσις τοv βιβλίου τούτοι).

Α. Κ. Ο.
ΕΚΤ

ΜΕΡΟΣ Α'.

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
ΕΚΤ
ΕΚΤ

ΚΕΦΑΛΑ Ι ΟΝ

Η ΘΕΣΙΣ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΚΑΤΟΧΑ ΑΥΤΗΣ ΚΤΙΣΜΑΤΑ

'R. μον1i τοϋ 'Αποστόλου ι<:αί Εt'!αγγελιστοu Άγ. Ίωάννου τοίί Θεολόγου
έιcτlσθη έπ ί τijς ιωρυφfjς τοϋ σχ.εδόν ύψηλοτέρου ' βουνοi5 τής Π άτμου, δπερ
ιcεlται ε!ς τό 11:έντρον τοϋ νοτίου ήμίσεος της νήσου. Ή περίοπτος αf>τη Θέσις
είχεν έπισημανθή ijδη άπό τί'jς dρχαιότητος, ίδρυΟέντος πιθαν<i)τατα έπ' αι'»t!'jς
ναοίί τfjς πολιού;ι.ου τi'jς νήσου θεας 'Αρτέμιδος •. Τοίίτο τοi>λάχιστον συνάγεται
άφ' ένός (;κ τf\ς ρητ&<; έν tlJ θέσει τ1ϊς μον1ϊς μαρτυρουμi:νης εύρέσεως &πό τοίί
ι<:τήτορος τοu μοναστηρίου τοίί Θεολόγοι) Όσ. Χριστοδούλου τεχνηί;ντως είργα­
σμένου άπό λίθου λευιcοίί άγάλματος τijς 'Αρτέμιδος', δπερ ό Όσ. Χριστόδουλος
συνέτριψεν ', dλλά καί eξ έπιγραφής ' εύρεθε\σης εν α1)τ1J τl) μον(i, dκόμι1 δέ ι<:αί

1) Κατά τό ιςατ-· ΑϋγσQστον 'to\i 1088 σΙJνtfιχΟέν π-j)(ι."1ιι:όν 1rfJρuδόσεως η)( Πό.τμοtJ i.IJtό το(Ί .cρι-.:οU κui άναyρα~
φέως t&ν Κυ.:λάδων νήσων ΝικοΛ.άοv τ4)i) Τζl.ι1;-ζ 1' :ιιρό~ tόν •0qι~ν Χρι στόδοuλον (MHCΙ..OSΙCH • f\1 ύ Ι.J,.Ε Η , Acta
cι Diρloιηata 'f 6, D ι t\•νη t890, η .57) τό f}uvνόν. tφ' ού t)(;τ,σΟ11 ή ι• ονι'ι εl\•(Ιι 'fό ί;φηλόrεροv 1ijς: vήσ.nι.ι. tοΟθ' δmιρ
δt\• tl\•ι)ι {tl(ριβέι;· δ ιότι tινηλότερο\' αύτοε> ε\ναι --;:ό τQ() rι ροφ1ϊtut> 'J,1ί.(α, (.>; fιδη 1t'ftρετήρησe..• ό 1 ΣΛRΚt:.Λ ιt'ΙΝ
(Ι}λ. σχι;:tt ~~ τόν rιρόλοyQν ι;ιύtοfι r.ίς τήν ύnό τΟΟ ίεr>ΟΟιακόνοu κvι•tl\:\QY nο· ι ΝΗ l1'δο(Ιιr.i('i"<ιν 1·ό 1884 έν ΆΟΙ\·
νuι ~ Ά~ολοv01fιν t()I> Όα . ΧριaτοδοUλ.οu , σ ις' σημ . 2) Τό άπό-.; ι)ι;: tπιφανείας t'i1<θα).όσσιι~ Gνοι; της μονfiς ύχό
μtν l'ό\ι ν (iuι'; κι Ν (J~c:tίp1 ior1 dc l'lk de. P3nηos cι dc l'ile dc Samo.s, Poιri.s 188-6. σ 5.S) ύιι:ολογίζεtαι ιιlι; 216
περίπου μttρα, Uπό δt τ e>σ J Σλ κκ fU\ΙΩΝΟt {l.ό )eiς 660 πr..ρinου lιγγ).,κούς πδδαC &νφ tό ·το\\ προφi1του Ή),ία ό ν&ρ ·
χ_εται εiς 874 (ιγγλιι.:ο(;ς Υtόδα~ (269 ιι f:ιρα) Ί<..α.τά. tόν GuBftιN (l! ά) τό fSνoc; -ι:ο& 11e:ρoe Ή ~.ίu ε~ \•(.ιι 292 μ i<c.ι.tl.ι
δ& -ι:ό Μεσογειακόν ' Ημερολόγιον 266 μ. (R.E. τ XVJlf. σl' 2 119 λ ι•:ηmι>:;)
2) Διiο t>υρ ίως Θεόtη tες έλο:ιρεΟΟvτο t ·v Πάτμ<ί•; tι ~Αρn;ι.Η{ ιςα4 ό ΆnόΛ.Λ.Φν Κ<ι.1 1·1 μέν -Αρtι:μις J:!ςιe~ τό t.n(.
(.lεf(W Πα tιι lο , ό δt Άnόλ>.ων τό Κάρ\•ειος· Ρ>. σχε~. Jοι ιΑ ΝΝΑ ScnMΙOT tv R..Ι~ τ ΧV Ι Η λ f'a\ft)()$.
3) Β ίο; Ι(<ι,ι n:o,.ιtf.lu fOCJ •σc,. Χρ-ιοtοδούλοο Unό lιιΛΝt-:ΟΥ μ.1ιτροπο?.Ποu l'όδοu έκδ ΚΥ J' ΙΑΛ ΟΥ OQ Ι :-; ι-J, '1\θi1·
νησιν 1 8$4.σ 116 '() εί~ δ1·Ηιώδ11 tΗ;ι,ράiρρι;aο1ν 'tOO t754 σuντιJ.χ,θtlς t..; toO Uιt' άριθ 83 ..:ώδ ιιςος tiΊ< Μ Καρuκάλ.λοv
ΙJίοι;. ~ '()σ Χpισ1ΟΟούλ.οu λtyt\ σχι:-1ιl(ιi)!,, δ1ι ό ·0σ1aς :.ιιιW.-ον l.t1ιJ•if.!ι~ ,. lnι ..Uδωλο,. i;.'ιοιι 1!7χ(ιδιιι iκ~i μi
rfχγη~ π4).).,'μ• elς rό IJJ>iJμ(J. rtj: ' Αeτfμιδο;;;
4) Τήν ()άνδα>.ον πρόξιν τή~ κα.τuστροφf'ις 't()() ό.γ(ιλpu1ος (ιπό 1'~ Όσ Χριστ()ΟΟUλ.()U i'})..Ρ."Ι'ξε δρι~1έ«ις
ό Κ 'ΣΛθλ~ (Μ εcrοιων. Uιβλ Ζ' . σ tθ· ), με't(ι ψυχ,._όΟ 6' 6λγοοι; μνrtι.ιό\•!;Φ&ι σ-\,τt\\• k'flί ό L ΣΆκ ι<-ΕΛtΩΝ (\1Ρό·
>.Qyoς d.κολουθ((&ς 1'on 'Οσίου έ.:δόσεr.ος κ. CοΙt-ιιι , σ. ι<α' σημ)

S) ' Η ~ι1ιχιφ1\ uGτη t(•ι,έ0ι\ ίιιιι\ τοο THIERSClf eίς rό δάftεδον tο{ι καθοΑ.ι..-οΟ t iΊ ' μονιί<. dπό,.ι.:ιται δt σ\l~ιερον
tl' Υό Σ':ιJ\νδtκόν α.\>τl)( Λέγι;.1 &' αtίtη, δt 1 ό Όpi:σο~ι; f.:Κ'tισεv έν Π (ι τμφ νr1όν tfις Σι...-υθίu~ (ήτο1 τής: άί.}.~ ).&γο-
2
ΕΚΤ
JO fl PAΓ1\.1ATEJA I 'ΓΗΣ. ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΛΘfJ ΝΩΝ

εκ τινων πενιχρliιν έν τ\j μονίj σι:οζομένων άρχιτeκτονι κli\v λειψάνων της όψίμου
άρχαιότητος 1•
Ό ναός τfjς Άρτέμι δος θά παρέμεινε βεβαίως δρθιος έφ' δσον θά διήρκει
έν τJ] νήσφ καί 11 είδι:ολολατρεία. Αϋτη δμως όπέστη έν Πάτμψ, ijδη λίαν ενωρίς,
τά πλi~γματα τοu Χριστιανισμοϋ, ίδίςι άφ' δτοι> ό ε!ς Πάτμον έξορισθείς καt αί>tόθι
άπό τοtι '}5 μέχρι τοϋ 96 παραμείvας άπόστολος '(ι:οάννης ', δειλι<i'Ιν κατ' άρχάς
και άναθαρρήσας ιiργότερον, ήρχισε, μετά καί τ-ήν έξουδετέρωσιν του uντοπίου
εlδωλολάτρου μάγου Κύνωπος, νά κη ρύσσ~;ι δη μοσίι~ τόν λόγον του Θεοϋ, νά

jιi;νη.ς Τ«υρ<)π/ι).()ΙJ) Άρ t.i:Jtιδος Ί~ btιyρσ~ι) έδ1\μ<>ο-ιε60111ό 1tρU)τ~)ν (ιftό ιοί'Ί L Ross (l.11.script G ι-.ιccac inOOi ιac.

'tε()χος 2., ΆΟi'Ίνοι 1842, ό:ρ. J90). ~t-1 1'u δt όnό τόϋ Wε..ι.cκF.R (Rl1 M us. ιr. 1843. σ 335 K(rf 111, 1845, σ 269-272}. 1nv
FRANZ ( 1{)} Μ ιιs 111. ο ?1), fO() V (iv i: R Ι N (t>cscΓίptic.>I\ de l'ile dc Patmos ~-t dc l' He de San1Q$, ,1•:t ι"i$ Ι8 S6, <:J.
$8·$9). τots 1 ΣλΚ κ ΕΛ ι rι ΝΟ~ ('Αρχ ΊΞφημ 1868. σ 261 δ.ρ '2l9 καt tν .nανδώρq 1 19. ι$69, σ. 4$ 6p 22). -;ot.
Κλ • Η61.. (Epigr-. ΟΓ. Ηερο).f•/Ο\' 1878, 872). ·toO COιJGNY (Anth Ρ...ι.Ι. Uf. rJ:αι;ιίςrtQι ιm, Ν . Πuρά ρt 1 Ορ 258).
τοG HH. L~k νοΝ: GΛιt.t"RΙ NCEN (Sy11 σ. c Ι S2) τι>tι ~<f t-ιfλΛι\.Ν&\{'ΛΚΉ (tlά1μ~. Όδ11σσόc; 1889, σ 4'2). το() Ε
Pl\J3UNl!κ (Hc.rn}C$ 5.S. 1920, σ J85 t) ι.:αί τtλιχ Vttό 't(/() Ο ~'ΙΑΝCίλΝι\RΟ (Ann dell;ι Scuol ιι Ar<:h. lttιJiana
di Atcn~ 46 .. 47, 1963164. ο 336). δσ-τις Π(ιρέσχt ιαιl φαιτοyρ<ιφiιιν uiιt~. <Ι>ωιογρα.φίuν της nιι(>i;o'-x,ov tπlσ •ι<
11.ιιλαι(..rερ()ν μtν ό \V Ε G ει ι, The isl~ t lι.'ι\ is catiαl &.-at ι\\Q<."I, London ι904. σ t 3S, ό.pγό't.ι;pον δt, ε'~ tό f}ιβλ.iον
τηι; trtiη1oς {'Αθήνn 1951, etκ. 4S) t.:ι:ιί }) Λ ~1λΡ,λtΙΑ~ΧΑΤ7.I Ι ΝΙι<ΟΛλ0.Υ, fι tι(, δftως έχρονολόyησ~ 'tήV tπι·

γιχι.φfιv (C. ά ο 1 Ι} e-lς -tόν Suν πρό Χρtσ'tοΟ uiG'>να. Gνφ κατά τόν M AN(iANAR<.) (~ ά} o.G'fll ().νή.-ει είς 'tόν 2ι>"
η )ον μεr(! Χp ι (ttόν υi&να

'Ως tιι: ;u;.11 1 σσοl) σημεcώvομεν l:vt"<tlj()(ι, δ tt nλήν ft\ζ t:ιι-ιγp(ιφ l\ς τ()tl Όρέ~ου t:Vρt01\ t~eιχισμέvΙ\ εlς τό (ί1t"ι:ρiι·
νω τfΊς ctσΟΟου t1}ς ~ovι't; Κ'eί~ιΡ.;\.'Ον Π(Ιρι;:ι<ι<λήσι ον τ()ϋ 'Λ'f. Οοσιλεtοο l('Ut δcu'Ctpα /;πι"(Ρο.ψ •) , 1)1 1ς t{.,<ιιι tιρη tι~όν
ψfιφισμα ύrιέp Άρισ'Cον(t:t)LJ (\νόc;. d.vαφι!~ι δ~ δτι {\ στ{\i.11, ~φ· 1\ς ()ά έχ<ιι1άσσεtο tό ψfΊφ ισμα Οιi ~ΙΙ!ρtπe; νζι Ο'-ι11 •
(li} είr; 'tό ίt:ρf),, -ι~jς ΓΙσιJθ8"°υ. ·~1U: 1δ}) δt. σtr.(νό"Ιttt« 'ΙΊ "Λρtι.~.ιι ς; fφcρε 'fό έκίΟεtον ΠαρΟtν<.)ς; (U ιι ucκt.t ΛNN,

Epiιl1cnt dcoruιη. Λι~iά f$93. q 49) ει)λόγ~ ύ n.ι:.-τi;Οη 6πό ΤΙ\Ι(ί)V {ώ( πχ ίmό toO CΟΟ.ι<, Zcus 111, :Ζ, J940. σ. 986)
δtι Μ .έιtρόι.:tt't() ~tρt 1η, Ι'J.u1μίαc; ',.\ ρι-tμιδ<.~,. i\\' άναιl)tρει ά...,α(Ιη_μ(t--rικ-ι) έ:ιι1~ρ(iφ 1) eύρεΟεfσα nαρ(ι ι-όν λtμt,•cι
tf)ι; Π(ι'fμΟV (ι .!Ακκε,,111Ν, Άρχ Έφ. ι862. σ 261. άρ 230. D • π:εΝΙ)Ε.Jt<Η!.κ, Syll -1 ι t 52). 'Αφ' ής δpως tποχ;f\ς
ό Α . W t (.HEJ..Ιrι.f δι' cίΙC'1τόχοο δι~θ6~~ (Arcl1. Epigr- Μiιι . aus όst ·Unaarι\ χν, r8'12, ο 9) d:itέδεtξev. δtt -.ό
νήφισμα 1)t<t tQv Λr.ρίιQv, kv Λέρφ δέ ΙC(.ι:ι· έξ.()χή"• ώς Πιιρθ ένQι; έλuτ~-m'ύετο ή .AJ>tψ tι;. έ'γένε'tο δι>.κtόν, δτι 1\ έν
·r(i μον{ι ff\ι; Π(,ι.'tμΟV tr,,γr;c:ιφ 1) 6ιsεΦι;u tί' τι)ν Λερίι:ιν Κ'άί ()ύχί (ήν Παrμ(αν•Αρ«:μιν. i:VΦ dφ' ttέρQυ 1Ί t ..·τ~f>::t<Yt<;
<tfις trt4γ(ΧJ.φης. εi< παρεκι.:λi1σtον 1ή( μονf\<; ι-f)ι: 11 άτμοu δη;:αιόλ()Ύtί't(11 1!:λl\ρωι; έ.-: το\> ΎtΎό"16'rό<;. δτ ι fλ0η1 Ο&
μι;τtφl:ρΟ11 cίς; Πά·rμον t.- Λi:ρου, Μα eι.,'αι πισιο:ιοιημένον δι' tπ1σ 1)μΜv ή-γράφων (~1Ι κι. • /\<1(JU.»k. Acta τ. 6 •
•r. 29. 32. 34, 35. 38. 39, 42) ότc ή μο\'ή το!) Θεο)..όyοιι t:txε t;·ti)ματα )(U.i μ(ί}.ιςttu εις χ,G>ρο\· ό\•ομαζόμενον Ι1c:ι.ρ0.::νιοv
(M . f\ιf 6, σ. 42 : rώιι μ<>w.ι.χtί1,, -roii κυf.!<ti'ι .-YΙJιrιroδt, 6).()u rη,, lιεb:Wrι:ί<J'r Αzόι•rω., τον Π<ι~ι!Jr.11ίοv) 1)), σ;ιε'tt ..:(ί)ς 1ςιιi

Α \Vl'LHe~ι . ~ <i <J. 9. ι<uί ο MANCANA\{0, f. «. (J. 308.

1) "Ω( Π •Χ· ροβ&ι>το~ l':OPILOU χίuν~ «'ι1t0tι;λ.οaνΤQς σf)μερον 'tό δεύιερον άttό lk)ρρli στήpιyμα τf'Ις 't()ξοστοι·
'Χ'-« •οΟ μεtα7ι:;νεG'fέροt.1 άνοικω\:ο έξαι\'Ι.iι>θ11._ος τurι κα.Οολ.ικ-ι~ίι (cl.:. 3). Τά έ).άχιστα tv .λόγqJ dρχιτεκ<tοvικlι λt.Ι·
\VUVU δtν άρκοt~σι βι:βα[ως μόνn 'troν :τρό( άπό$ειξtν τίΊς: ί>πύ ι)ξα.χ; ιlpχοίο1> ναού ι;.[( τ ήν Οιkrιν -tf)ς μοvf!.ς, α>ι;
iΊδη έtόνισe nρό ιrο)..λQ.ε; .:<.ιl ό Β l)ACE (Annuttrio c.lelfα Sc. Λπ;J' lt31. di Atcnc J. 19J 4, σ 34)
2) Ε.ιι>ΗΉλJΟt:, J<u"t(ι α\J)tt V, )Ο,:!ι (M10f'I& Β Π 1. 7. σι. ι207) ;ιeόι; τι{) tέ)~ι 't?}'ς .dl),(tt'fιetνoif dρχ)'J(, ΚΛΗΜ
ΑΑι::Ξ: . tv ~i.ΙGNE, Ε n ι-. 9. στ. 647 ΩΡι J'Ι3ΝΙ-ΙΣ. Ύfι όμν. εlς λiοτθ. !(' 20 Ε)'Σβ'UtΟΣ, Έκ"Λ. Ί στ ι r J S, ι · '2
.-αί 20, 8 • 9.
Ε Κ ΤΗ ΑΡχιτι;κτοΝικΗ ΚΑΙ "' svz. τοιχοι'ΡΑΦΙΑΙ ΤΗ~ ΜΟΝΗ:!: nATMOY 11

βα~ττίζι:t μετ(ι. τοϋ μαθητοϋ αίιτο\ί Προχόρου τούς κατοίκους της νi1σοu εiς Χρι­
στόν καί νQ. τελi'j θαύματα, σημαντικώτερον τ&ν όποfων 1')το iι διiι μόνου τοϋ λόγου
του Ίωάννου άφ" έαυτοu κατακρ·ήμνισις τοu παρά τόν λιμένα της νήσου ναοu του
Άπόλλωνος. Πάντα τ" άνωτέρω μετά καί πολλά\ν δ.λλαιν λεπτομερει&ν περί τ&ν
έν ΆσίQ. καί Πάτμφ περιπετειών του "lαιάννου καί τοϋ Προχόρου, πληροφορού­
μεθα &.πό διασωθείσαν παλαιοτάτην λαϊκήν διήγι1σιν" ijτις αποτελεί είδός τι
βιογραφίας τοϋ Άγ. 'Ιωάννου κα! της όποίας ώς συγγραφεύς φέρεται ό &.χώριστος
το\\ 'Ιωάννου μαΟητ~)ς Πρόχορος, α\)τός έκ:εΙνος δηλαδή εις τόν όποτον ό Εόαγ­
γελιστής Ίωάννης, περί τά τέλη τijς εν Πάτμφ παραμον17ς του, Ιστάμενος έντός
παρακειμένου εlς τήν μονήν σπηλαίου ύπηγόρευσεν έv μέσφ βροvτ&ν ' τήν θεό­
πνευστον Άπο1<:άλυψιν, ίσως δέ καi τό 4ον Εuαγγ&λιον.
Ή έν Πάτμφ μακρά παραμονή του 'Αποστόλου καί Εuαγγελιστοϋ 'Jωάννου
κ:αί ή έν αύτij σύνταξις τi'\ς ι<ι)οιδίμου οπτασίας» της 'Αποκαλύψεως καΘηγlασαν
τήν νf\σον καί κατέστησαν α~τήν έφεξfjς εν τ&ν σπουδαιοτ<'ιτων προσιωνημάτων
τf\ς Χριστιανωσύνης. 'Όταν δ' δ Χριστιανισμός διεδδθη κα! έπεrφάτησε ιcαθ' δλην
η\ν Δωδεκάνησον καί τάς Κυιcλάδας κut i\ρχισαν νά &.νεγείραινται κατά τόν 4ον,
5ον καi 6ον α!Ο:.να πολλαί καί μεγάλα~ χριστιανικαί βασιλικαί , πλείστας τιi>ν
όποίων &φερον εtς φ&ς αi προσφάτως iJνεργηθείσαι άνασκαrpαί ', τότε βεβαίως

J) 'J.( διi)γη~ ις u()τη ~ρέρ&ι \όν tί τλον : ''ΙΊ.tρiΟΟό' fιτοι Οuψαtα τ<:>Ο 'Aγ lov Ά;:<tσtόλοu κ<αi. €όαrf&λtοτο0
Ίωά\•VΟ\> τΟΟ θci))..όγ()U, c:tuγγρά.φονt°" tοϋ uύ<ι:οΟ μuθηtοΟ Προχόρου )~ Κ.ριτ-1 ~1)ν ~"δοσιν ro() tςι;:ιμtνοu αόtf'\ς
ιr<ιρέσχε\• ό ι·,_. ΖΑΗΝ (Ι;ι•Ι :ιn.scn J880) iιιιό tόν τίτλcν Aela loannis, σ J.. ι 6s Τδ lργον &π' ωλων ι.ιί>v t1'οποθ~Ιτ()
~rς 1όν z.-.., i\ tόν 4ον μ;Χ. αι, (;ις' δ.λλο>ν δέ όρ&όttρον ( R. Η . F. T OZBR, 'Πιe Isbnds uf thc Aci:;can, Oxfoι·d 1890
.:1,1.l Notes ofa Τουr ϊn the <:ι.$:ί<).<ίc. G~ck ί!tl nrιd.-t,
Thc Acadtιηy 1886, σ. 207 GUiiRΙt-:, & ά. σ. 44 έ. ΖλιΙΝ, Acca roann~
1880, LIX. LιΡSι υs, Apαιtclιcsct:ιίCIJle· '· fJAROβNH6\Vl!R, Ι..Jι. Oc..<>ch J, σ. .S78. Γ: H BNNECKB, NeιιrCSl31't1CtιHiCbί':
Apok_ι•yρhc"• TUbingcn ι964, σ. 40 :ι-403 . (ί , f\1 ,.ΝΟλΚλ RΟ , A nn. $.cιΊ(JI. Ιιal 4 1°42, 1963/ 64, <:t 3~0) t.lt; "tό JtJ}(i)τoν
f'ιμtσυ "totl Sον <J( Μ)yίζtτcιι δ6 μάλιστu Unό ~ολλ.ιi)ν l' διή γησις. αΟτη Ι«&ί ώt; \)~Qβοίο>1J Ι<ι.ίu, 1\40' όσον ό nρόχορο<: ,
οvμφώνώ( ·πρός Π)ί.>ς Ακ-ιcλι~ι:tιασtι.cο~ συyyι:χιφεtι; τών πρώτων ui6:Ινων το~ 6:σχολ,tθtν!α-' ιιt τόν (('ι\πόστολον tf'lς
(ι-y(tιιης)) 'Ιωάννη\• ~<t i τ1')ν tίς 11 (ιtμΟ\• t.ξορ[r.ιν 'tου. δtν ΟεωρΡ.ttαι δτι (rrς~pι;c μο:Οητή' 'to6 Ίωά\•νου Τό nερt tfις
κιιτα...::ρ ημ.νiσι:ω< τοΟ \.'QQ(\ 'f()\> Άτ.όλλrονcχ; θ<ι~c (Ι d\v,ψέρ(:tf.ι.ι εk; τήv σ. 80 1"ίΊς tκδδσεως (ο\) ΖΑΗ Ν. Τέλος
τη,. διά tt'ις δtδuσ.-αλi<ι( τοϋ 'l<ΟΟνν()ο lι::τοι(ρJ'ιμνι<rιν re)O \'{Η">0 -ιοΟ Άπόλ~.ωνος άναφi;pει καi ό ΚG:Ιδιξ ΡΠΙ:Ι ' τf)ς β1-
β).1 ς.θή1<ης 1:1\; μονί\( Π άτμοο

2) "()Οc,ν ΙC(l.t ιιίι)ς 'Ι',jς {/ρό'l!'llfc συνfι0«1( άnοι.:αλεttut ι;ίι; ~ τti. 1\&iμtVU. (Μ'Λί'~ 3, 17) .C(I( tιi mtir.tφ(& .~"I ΙKL
M QLΙ.f.R, Acιa 6_
, σ 45 8'αl Ιι l) .-(ιί tά( έιηγpαφάt; (tπιγρ 't06 17.}ti 1:ΤΥλ , ftAnΛΔόlΊ () Y AOV, ·~n•γραφ~ι; 1\1
Άy Ίωά ν~•ΟU τ()i) Θtολό"(()t), Δημοοlευμι;ι Άρχ Δελτ . U.ρ 9. 1966, άρ. 68 ιcnt 'to\) 1806 cti>τόOt Up 156). Περί 1iΊς
βροντi'ιι; nλ θησαuρόν liP Ι'SKOY Σ'Π:ΦΑΝΟΥ fl_y λ Uρovtf\ .
3) m.. rr.i\ltt._α >ών βασιλΗ•ών Δ~t:<ι.γf\σ()ΙJ ί;πό rι- ΛΛΖΑΡlι.\Η (Γfεκριryμένι:ι tOO Θ ' Δcεθvοί)ι; Βt.ιζα νtι~'ά·
>.ι.>y11<ot> Συνεδρίου t 1, Άθ1)w.ιι 19$5, <11λ'f·.1f.f$). Εlδιιr;ι(',ς δ1(1 'tός βασιί.t"dς τt)ς ΡόδΟ\.Ι βί. Α Οf'ΛλΝΔΟΝ' (έν
Λ(ιΜΓ:, Σ'Τ', 1948, σ 6 t) χαt τfις .t< fό ί,Οι•ΛΑ ΝΔQ.Ν, AJZ 1966. σ 1· 103). 11 ι:ρί δ#. τ&ν βα,..1' 1 α1'ηρί6)ν τl\ς 4\ωδε:·
ιιςανfι(tUιι Oκt.ANOOS (Acιcs <lu Vc:Con,ir-e.<> lntern <l'Arch <...lιrt1 Alx en Pι'OV'tnce 19$4, Ι 9:'S7, ο . 199 ~ 2 1f)
8
ΕΚΤ
12

θ' άνηγέρθησαν καί εν Πάτμφ πλείονες τi'jς μιας βασιλι και, ί1 μεγίστη δ' εξ αύτων
βεβαίως εiς ονομα τοϋ Άγ. 'Jωάνvου τοϋ Θεολόγου τιμωμέvη , θι'ι κατtλαβε τ~iν
θέσιν τοϋ έπί τοl> λόφου της μονi'jς ναοϋ τi'jς Άρτέμιδος, δστις θά ε1χε τότε πρό
πολλοl) καταρριφΟη ύπό τU\ν όπ.αδών τής νέας θρησκείας. Τήν ϋπαρξι v ι'iλλωστε
τής εν λόγφ βασιλιιςijς μαρτυρεί φαv/i)ς 1) εuθύς έξω το\} περιβόλου τ1ϊς μονi'jς
άνεύρεσις τfjς έξfjς σημανηκωτάτης έπιγραφ1'\ς • (ε1κ. 1).

8γέ1ιl:.-το -rιi l-νκέ1ιια

Ιjτοι ή &vι6eωσις ·τοv ι1-
γtον θ'υσιαστηρίόv τοV έ·Jι­
δόξου &ποστόλn·υ κ(αl) Θ(•;)ω-
Fι λόγου 'Ιωάννου iπi τt>iί ιίσι-
ω-r(&τιιιι) bιισκ6(που) ήμι;,,, Έ.τιιΟυμη-
τοϋ μ( ηνός) ε' ιγ' ίνδ(ικτιώνο)ς e' εύ·ωχ(ώ)ς
σir.m•oμouvτoς Θεοδο
σίου τού . ..... . .. .. .
Είιc. 1 Έι~;:ι yραφή εύρtΟεισα έζω tοδ ιιερtθόλοv t 1"ιι; μονl'\ς καt άναφ{:ροvσu n)ν tι;λtt Ι)\• tών tyιαιtνiων
ti'\ι; nρώtr,:; fkι.σ ιλιχtiς t~ ·Λγ Ίιι:ι4ννοu Φαιtοyραφ\u ι.:ul μεταγρuφϊ1 .

Γlρόκειται λοιπόν περί τi'jς τελετης της καθιερώσεως τών ~γκαιvίων του θυ­
σιαστηρίου (iiτοι τής Άγ. Τραπέζης) τοϋ ναοϋ τοϋ ένδόξου 'Αποστόλου καί
Θεολόγου 'Jωάννου, ητις έγένέτο eπί τοl> δσιωτάτου έπισκόπου Έπιθυμητοϋ
τιi ν 1Jην τοϋ ε' μηνός της 5•1< lνδι"-τιώνος, φροντίσαντος περί ηϊς τελετi]ς Θεο­
δοσίου 'fOu ... Δυστυχ_ώς το κάτω μέρος της έπιγραφfjς ε1ναι κολοβόν.

1) · ~ ι tπ ι yραΦlι i:l\ηsι οοtι(~θη τό π(l<!>'f(IV Uvεu σχολίων (,nό Ο ΜΑΝGΑΝΛΑ.0 έν Ann Sc Aι·ch ΙιaJ. di Αtςι,ς

't 4J / 42. 1963/64. σ 346 άρ 50, tm;ι't<ι δt. έ~ιttσης άνευ σχολίων άλλ.' Uκριβl:σt~~ν. iιitO τtις Δδοι; Κ ΦA'tOVPOY,
0\Ι(οδομικές έ"ιyραφι';ς. ϊ Μονi'jς θεολόγοο, ~11μοc:ι(tυμ(J Άρ)'•. Δt.λ<t (ιρ, 9, Ά~f\ναι 1966, σ. Ι tι <:1~1μ 3 Ku-t(ι
tό έν ~tι βιβλι<Ι(tήιι:u τl'iς ι.ιονt\ς όnοκι:ίμενον χ,01ρόγραΦΟν ~ργό\' τ()-0 &ρχιμανδι>rtοιι Γ ΕΡΑl; . Σ~f\'PNAt< H rό tπι~
·rικιφόμι:\.'Q\• Ή μυcttΙΗ,ΙΟΦ6~αξ νt,σος. ' Lαιάννον το\> Θt>ολόγό1) 1) .,.α).Qι:ιμένη Πό1μος (τ . Γ' , σ. 1262) ή tπι·fραφ 1)
ε~iσκctυ ι~tχ.ρι tQU 1907 eίς τό μέ<Jοv totι δαιrΟΟοu τoij παρά Wv ιu;ρίβο"-'>ν tt'lς μο ν1'ς ν(ιΟb Άy Νικολάου τοδ Τιι-

ια!)δ. εκτο1& δt ~ι tτεφtρ()η W'<ι.t φuλόασtτ(Ιι εις 1:ήν σuλλοyήy 1 fi~ J.Ι ~νη, .
ΕΚΤ Η ΑΡΧ11ΈΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑ Ι ΑΙ ΗΥΖ ϊΟιΧΟΓΡΑΦΙΛ Ι ΤΗΣ ~tΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 13
_____ J
)

~-
ΕΚΤ
14 Π1)ΑΓΜΛΤΕIΑI ΤΗΣ ΛΚΛ.ό Ν Μ ΙΑ~ ΛΘ Η ΝΩΝ

1 2

3 4

€t κ. 4. Ίω\'\Ι:lί ~ι ι;tli ιι.·ο:Ι liνt\> tιτ ι Οfιμ<ιtο.; κ ι οvόκρuνα tις τταλαιοχριστιαvι ιι:ών βαηιλ ικΦv
~ριnι:<~Jιt'\10' έv 't\) μοvfΊ.
ΕΚΤ l"f ,\ι-.Χ ΙΤΕΚΤΟΝ ΙΚΗ Κ.Α L Α Ι UYZ. 1'0ΙΧ()fΊ)Α<t1fι\ Ι Tt ΙΈ ΜΟΝΗΣ ΠATf\'fOY 15

Τ1Ίν &κριβ1'j χρονολογίαντijςτελέσεως τii)ν εγκαινίων τijςΆγ. Τραπέζ11ς τfjς

βασιλικijς δέν δυνάμεθα δυστυχως νά συναγάγωμεν οϋτε έκ τοϋ όνόματος τοϋ,
ιiλλοθεν άμαρτυρήτου, έπισκόπου Έπιθυμητοϋ, οϋτε έκ μόνης της άναγραφομέvης
5••< !νδικτιώνος, eπeιδ1i δέν άναγράφεται καt i1 ιiμίφα έν τ\j έπιγραφ't). Μόνον

έκ τοϋ χαρακτijρος τών γραμμάτων αύτijς, !δίq. τοϋ ιJ.λφα 4 , τοϋ σϊγμα ( καt
τοϋ όμέγα UJ δυνάμεθα νά συμπεpάνωμεν, δη δέν φαίνεται νά εfναι νεωτέρα
τοϋ 4''" μ.Χ. αl., fσως δέ μάλιστα καί νά άνijΚ\1 είς τό πρώτον ijμισυ αύτοίί.
Όσον άφορQ, τό έν στ. 7 •iJ'τvΊ(ώ)ς άποτελεί καί τοϋτο άρχαrκόν στοιχείον,
διότι άπαντq. καt ε!ς εlδωλολατρικάς έ1ιιγραφάς' καi ε!ς αύτi1ν άκόμη ηiν έν τ\j
μοv1] έπιγραφήν τοίί Όρέστου (2°0 η 3°0 μ.Χ. αί.), ε!ς τi1ν όποίαν εχει έν τέλει
προστεθij τό εύ'ι'υ'Χώς '.

1) ·~ r. Χ r.ίς tπιγρuφάς ρωμα'(ιι;&ν χ,ρό\'(ι)V toG μουσr.ίοu Ιόyιαι; (<Jodi~nic ΜΟΟΟ rόφ1uι; (9Z2· 2S, σ JJI
~(11 132)
2) Β~ σχεtμι:1)\! φ1,1)τοyρcι.φίuν ιιροχe(Ι)(Ι); ΙUJι)ά Α MAPAUA - ΧΑ1'ΖΗΝΙΚ0ΛΑΟV. Πάτμ~. ι:.ίι: 45).
ΕΚΤ
16 1 1ΡΛ ΓΜΑ1ΈIΑ Ι 1'ΗΣ ΑΚΑΔΗΜIΑΣ ΑΘΗΝΏΝ

Εί,,.- 6. '() διuχι.ι>pισt-ικός κ ι ονίοκοι; 1tις: εiκόνος 7, φtρων {;ιι:ι;.ράν(ι) ώC: 1JΦα9iΟ1ον
κοpι νΟια.«όν tt<ιλαιQχρισ-<ιt(t\ιι ..όν "tονόκρα\•ον.
ΕΚΤ Η APXITEKTONJKH ΚΛΙ Λ Ι nνz. TOΙ XOrPA<l)IΛI ·rΗΣ ΜΌΝf.Ι t nATMOY 17

Ολήν δμως τής έξετασθείσης έπιγραφfiς, τήν !\πί τής θέσεως ηϊς μονής
προuπαρξιν παλαιοχριστιανικής βασιλικijς μαρτυροUσι καί πλείστα παλαιο­
χριστιανικά άρχιτεκτονικά μέλη χρησιμοποιηθέντα εiτε ώς στήριγμα τοl) άνοι­
κτοu τοξωτοv μεταγενεστέρου έξωνάρθηκος του καθολικοl), είτε ώς μετακιόνια

1
ι,
Τ ' r

11)
ο
αι

1
ι ..-o,ag-

Εί..: 7.
- 0.29 -

κιονi'σκοι; πο:ραΟΟΙ)f:ι:Ιν χp~}<Jιμι;Vαιν 4"~ (~.cpoν

σtήpιΎμ« <tΟό μctα-yενtrJttρov '(όξαιtΟU

νάρΟη"ος,.
GξcQ·
•
·· ευ.: tJ. κιων
Jt1βαιρfι)υ

φρί1γματα αύτοΟ (εiκ. 2, 3). Εlvαι δέ τά μέλη ταΟτα είτε κορμοί κιόνων (ε!κ. 2, 3),
είτε κιονόκρανα (εtκ. 4, 5, 6), είτε διαχωριστικοί κιονίσκοι παραθύρων (εlκ. 6, 7).
είτε κίονες ~<ιβωρίου (ε!κ. 8), τά πλείστα δμως εΙναι πεσσ!σκοι τέμπλ.u:ιν (εiκ. 2, 3
i<αt 9). Τά άρχιτεκτοvικά ταϊ\τα μέλη λόγ(!> της άvομοιότητος, τήν όποίανπαρουσιά­
ζουν κατά τε τήν μορφήν καί τάς διαστάσεις, δtν δύνανται νά προέρχωνται έκ
μιας καί της αύτϊjς βασιλικϊjς- ίσως λοιπόν πολλά Cξ αύτών νά μeτεφέρθησαν
έξ Ιiλλων μερών της νήσου, ϊ;νθα θά ύπijρχον κατεστραμμένοι παλαιοχριστιανι-
3
ΕΚΤ
18 ΠΡΛΓλiΛΤΕJΔJ ΤΒΣ ΛΚΑΔf<ΙΜΙΛ1: Α6ΗΙΝ(lΝ

καί βασιλικαί '. Τινά έν τούτοις έξ αύτ<'i\ν δέν ε1ναι άπίθανον νά προέρχ<ι>νtαι
καt έκ τijς έπί του λόφου τής μονης βασιλιl(fjς καί δη συγκεκρψέναχ; ό πολυτελ1)ς
έκ πορφυρίτου λίθου πεσσίσκος της εlκόνος 9,Η καί δ μεθ' έλιl(οειδών ραβδώ­
σεων Ι(ορμός (ε!κ. 8), δστις άναμφιβόλως θά προέρχεται έκ τοϋ περιβάλλοντος
καί στεγάζοντος τtίν · Αγ. Τρά.πεζαν της βασιλικης Ι(ιβωρίου '·
Δυστυχώς λόγφ τΙΙ:>ν πολλΦν νεωτέρων κτισμάτων, τά δποtα κατέλαβον δλον
τόν έντός του περιβόλου τfjς μονfjς χ(ορον, δέν κατέστη μtχρι τοϋδε δυνατόν νά
όρισΟtj ούδέν σημείον τ-fiς παλαιuς βασιλικ11ς, πάντως βέβαιον δύναται νά Οεω­
ρηΟi], ότι έπί τfjς θέσεως αirrfjς θtι έκτ(σθη τό νεώτερον καθολικόν, διότι αίiτη
εfναι ή προσφορ(Ι)τέρα έξ δλων τfjς πι;ριοχfjς δι' ίδρυσιν ναοϋ. 'Η μεγάλη βασιλιΙ<"Ι)
του Άγ. 'Ιωάννου Θά ~iκολούθησε βεβαίως τήν τύχην τ&ν lίλλων .ιαλαιοχριστια­
νικ/.Ον βασtλικών τοϋ Αίγαίου. Θά κατεστράφη δηλ. καi αότη κατά τάς έπi δύο
καί τρείς αίώνας (Ίον - 9ον)' γενομένας έπιδρομάς των Άράβων, οίτινες ού μόνον
τά μνημεία κατέστρεψαν, άλλά καί τούς κατοίκους τών νήσων έξηνδραπόδισαν
θ.πάγοντες αύτούς - lδίι.t τούς νέους - ίνα τούς πωλήσ(Ι)σι ν ώς δούλους είς θ.γο­
ρ(ις η]ς Άφρικfjς καί uλ.λων μερ<'i\ν.
Κατά τούς αίώνας λοιπόν αύτούς, δλόκληρος ή νi)σος παρέμεινεν έρημος.
Oiiτιl) δέ άκατοίl(ητον καί τελείως uνυδρον (cί1Φψον) .ιεριγράφει αότήν τό 904
μ.Χ. καί ό Ια. ΚΑΜεΝΙΑΤΗΣ', δταν, εύρεθείς καί αύτός μ&ταξύ τ(bν αlχμαλ(JJτων
τijς ύπό τών •Αράβων άλ6Jσεως της Θεσσαλονίl(ης, έρρίφθη \ιπδ τ-fjς θυέλλης
είς την Πάτμοv, ενΟα, ώς γράφει , έπί εξ δλοκλi1ροuς ήμέρας πολύ ()π{;φερεν ιJκ
της δίψης.
Όταv κατά τόν ΙΟ0ν α!Φνα εκόπασαν κάπως αί <ίραβικαί έπιδρομαι έκτίσθη .

1) •Άλλtι πυλf1ιοχιηστιανιιι:;(ι lιρχιtι:ttt:Ονικά J.Ι f:);η ένtειχ.ισμένn είς δ1αφόροuς: οίκίας fΊ 'tόΠΟΙJζ τfΊC fl(ι.τμοu tnε-­
c;t,μ(1\•~v f\δη ,, ις Λ ΧΑΤ7.Η ΝΙ.Κ()λΑΟΥ (f14t~ι α;, (J 20).
2) 'Ο~ιοi.._~ ιιετιi oτpε.1tt0v ραf}δώσt\Ον κίονuι;: .: 1 6cι>(.)i1.<1ν β). ~ίς ΟΡΛλΝι).ΟΥ, Ί·Ι ξυΑ.όστεyος nο.λο.ιοχριστιu.·
vική βασιλ1κt1 tfΊς ~ιεσογ , λεκάνης., τ θ', σ. 477, σιιιι 7, 8
J) Βλ , σχ«ΙΚ(i)ς Ο Α ZAK\'Ttfl~OS, ι~ gπιn<fc: br.~che (Χαρ ιΟ"n) ρι ()ν ι.:tς Άν Όρλάνδον r', ΆΙ)ι'Ί1>vι J966,
σ. Jl6 "ο1 317) Ktttά <tόν e w 8ROOKS (J.H sι 1898. σ Ι ;i:2-2()$}αitιιι:ιδρ<ψάl "t{ι)V 'Λρ(ιβωνtiς-rό Λi yαtον f\1')'.IQ'αν
άJtό -ιοο 664-S (~.6 ο 134) nι:».>.ni tδί(f netpςι-tn:αι ιtρός λ.ε.ηλfισlαν «i>ν νήσων trηδpοιιuί tγi:νovtιt c.\nι\ -τσr• 825 καt
tξ.fις {>"ι) τ.;)ν Κα'tύ-λa.βόν"tων .-ην Kpi)τl)ν ...ιχ16.λλ(ι)ν Άρ&βων Unό τήν ήyεσiuν τW Λbu-ι-l•ιns.Qn.1~\Γ (NeRzh.HRQ, Gc$Cl1.
ιι~ b)"',,. Ρ.ι.:k:Ιιt::s: . σ 1:ι9 κ . S:t:ϊTON. On ιΙ1~ ·Rakl-ι of thc ~lόslcιηs in ιhe. At'(:can in tllG 9th ι1nd IOtl1 cen1 ιιr)' , AJA 58.
19$4, ο . 31 Ι t) ~cιiQ μίαν ;&ν όnο(ων ήρ 11 μ6)ι() 11 ιι:υ\ fι Ι'lίrι::~. της όn()t(.1-ς: τ1)ν άnό τοο 1<1-•· ί1 8•)'u αί&wς ιcui: έ.φeξi\ς
t-rκατάλει'f' tν ι:tληρι>φορ<)ύμε.θu ρη·tΦς: <ι.1tό τ04Χ βί ου( θt:ο-.,;-ίο-τη,ς tfις Λtι.1βirις Β>. σχεtΊ Ι(i.ις λι,!:ιπομeρε:reις tv
0ΡΛο\ΝόΟΥ, ΑΒΜΕ. Θ'. 1961. σ 114
4) ΜιG!'Ιι1, Ε 11 t . 109, οτ 619
ΕΚ f l ΛJ)XΙ'J"Sl<TONιKH ΚΑΙ AI RYZ. Τ() Ι ;<ΟΓΡΛΦIΛt "fΙC.Σ ΜΟΝΉΣ ΠΑΤΜΟΥ 19

• •
• •

-
(
'
=
-

~
' . ,
.

'

l~ 1
Ζ Γ

\ /
1~

ι ~
1 t
111
.. • 1 '
Ι L-----J .
L..--- _.,. _
_..J
ΕΚΤ
20 ΠΡΑΓΜΑΤΕIΑ( ΤΗΣ ΑΚΑΔ.Ηtνtl;-\Σ ΑΘΗΝΩΝ

t 111 τfjς Οέσεως βεβαίως το\\ !ερο\ί ' -ri'[ς καταστραφείσης βασιλικi'[ς, μικρόν τι
ναόδριοv, τιμ(ομεvον εις δνομα το\\ ΘεολόγοΙJ. Τοί\-rο δετό ναόδριον σηνήντησεν
δ έντολ'(! το\\ αύτοκpάτοpος 'Αλεξίου τοϊί Α ' τοi) Κομνηνοϋ μεταβάς πρός κατα­
μέτρησιν και περιγραφην τfjς Πάτμου, κριτής καt άναγραφεύς των Κ υκλάδων
νήσων Νικόλαος ό Τζάvζης, προκειμένου vό. παραδοθ\i ή νi'jσος είς τόν Όσιον
Χριστόδοηλον. Γράφει λοιπόν ό Τζάνζης ', ότι οvδέ μ{αν κ.ι:ιί μόνην οlκίαν σιινιστα­
μένηv τό σύνολον (ήτοι άκεραίαν) (εύρεν έν Ωάτμφ) 1) μόνον svκ~ήριον πεvιχρόν lπ'
ονόματι τοv τιμίοv έκτιqμfvον Θ6ολόγοv i!σωθεν τijς περιοχής τοi> ποτέ, ώς τά Ζχvη
δεικ'Ρύοvσι)'t ιJ.)κοδο1ιηιιένου μεγίστου ναο ύ, Εν τιp πάvιωv τών βοvνiϋν ε.ίς Vψος
ύπεeανeστη:<ότι, ένθα τιl Οεiα κal i'ίρρητα ρήματα ό μέγας oirc.oσί lμ·ΙJ1ί/Jη άπ6στολος
καί τιl έξαίσια καl ιιεγάλ...ι έτ:έλεσε Οαύιιατα.
Ό ε!ς τό άνωτέρω χωρίον λοιπόν άναφεpόμενος μέγιστος ναός δέν δδναται
νά είναι άλλος άπό ηiν καταστραφεtσαν ύπό τών 'Αράβων μεγάλην βασιλικήν
τοϊί Άγ. 'Ιωάννου τοϊί Θεολόγοι), τήν θέσιν του ίερου τfjς δποίας κατέλαβεν
άργότερον τό πενιχρόν είικτήριον το\ί Θεολόγοη. Δυστυχώς τά ίχνη τοu· μεγi ­
στου αύτου ναου, τά όποία εrδεν άκόμη διατηροδμενα ό Τζάνζης, δ6ν σώζονται
πλέον σi1μερον, έπειδιi καί του μεγίστου ναοϊί καi του πενιχροί) εύκτηρίου την
θέσ ιν κατέλαβαν κατά τόν 11 ον αί. τa κτίσματα το\ί Όσιου Χριστοδούλου, είς την
έξέτασιν τιιrν δποίων ήδη μεταβαtvομεν.

1) Π>.ti~tα tfvn' τΔ ιt:cιραδε(γμι.ιtα κατοσtpαφ;;ισΦν πα).Ο.Η)χριό"Cιυ.ν ι!Μ)ν DnσιλικΘν, έn:ι tfl-ς θtσεω; τ<ΚΊ tεροι)
tών όtt(){(ι)\• ιiνιyyέρθη σιιv. •ολ.ύ Qρ yό τερον , ναt.Jδρια Ά ναφ(;j)(ι) ~ι><)χti~ tάς βιισ-ι'λ.ιιeάς Aίy«Jot vω \•, θρω~νος.
'Sλooσtw<, Φιι\'Wν Xi~'• Λtιμνι")ύ , τ1)ιων ' 1Ζκιcλι1σ<&~· fl άpot>, Γι αλοιΦρc;ι.φlτιαΟ'<ις ι<q_I Ί\ρκσα lσς Κιιρπlιθου. Άy.
Ά ναι>γ(ιp(ι;)ν ιςαt Λ .ι;ι βrι~iό\Ι Άσtι)n:ui..ύf <ις . Νη μΛ:ορ&ιο\) Σόμη~, Λα1'~ίQU Λtρί'ιύ, βj..υχ«.δί<ι)ν Καi..ύμνQυ, Ά.y .
ΩcιvιFλεήJ.ι οW>: 1'ή λ.c.w, Λι;β ην<JC. ~1 Q;t'ά.'λων . Έπ-1 0..:οιιf\ς Ίεραnkτρα~. 'ΙΖ'ι:ισιcοιtfΚ Κ ιc:t(ιμοι,, Σutιις (Σούy(ι:rς)

Κρi1της κJ..10.
2) r-.1 1κι.οs1cι 1 • tνt ()ι.LE.R , ΛcΗι eι Dίpk>mata 6, Βιέννη 1890. σ 5~$7 Ό ό.νοy ρuφι;.;,ς γpόφt.ι έ τιi<ι ης, δtι

Ρ.ί-ρε <tήν \-•i'iσov lρημοr Cληιι ΚfJ~ J<.6Κ~σωμi-ιιηr κυί 611:6 ,;ών άκαι<ΟW ιι ~αl τώι• dλ..tωι• <JV(!lμTti)v ηl)νιι;κc(f.σμtι•ηr
κQ1 &βιι t'όtt κ.:ιί διtl τύ toil ι-Qπου ά.ιιι--δQQΙ• πrι ντ(ίπι:ι,,Η' (Ϊttιχ.μυ1•. 'Ωι; άοοw.ς ιςαί ΚOtltJGεtΙOJΙiνη π«Qd -;-~ τώJΙ •Αγσ~
..
('ηι-«Ί.., τU)ι• κfιJ.Y}dUρiωr καi ?41' 1οι.φκ.ω καί :~υqύ :fύJΙτ(ΙJν αfχμuλυ,;ι'lζεσΟιι.ι ά\.'<tφi;pε rαι ή rι άτμ<χ wu.ί εί.; r6 v K (t)δr .
~t).λον tf'ις :\1 <.ιθ ή κης tot> Όσlου Χρι στοδού),υυ ( ΜΙΚ LQS ι <;κ • Μ Ο Lι.ε a., Λcιa t..1 l)iι>lomata 6. σ 88). ω; le')μος ιSι1 καl
δtkιΡ«τ.ος Κ"•ιt el~ τό η.γρο,φοv lι nοtόξεω;; toV θtο&κrί<:ιv (°"Jικι.υ$ιCι-ι ~ 1\•1ίιιLl!R , Acιa cc Di pl οιηοι.Ι<ι 6, σ 91)
"fdς' άν«ιrf:ι;w ιι<.ι()tuρiιχ ιti:ρt tρήμοu ι.;αt JtιtνfεM'i)ς <'tοίκου Π ιl ιιι w κ-α tuρρi;tΤtι tvτoύrQt ( tό ά'Ι(ό Ά~ρι}.ίου 1089
( Μ ι κι.ο.sιcι-ι . f\1 ύ ι.J.E R , Α cι:ι ct Dipfonι:ιιu 6, σ $6-58) δy)'pαφον ~ο~ άναγpα.φt<οχ 1ri.; Kci) Χρ1σ rοφόpου Κ οψ ηνοi).
1<.'Ι όιtοΤον ά\.<αφι·~ρι;1 , δι~ ιΊ βq.<ι1λt.(Ι( ά'-α_U.itσσ ει 11'Ίς σ-tρύ. te(ας tούς κut<., iκc'~ τ(\ς 116."tμUt>. 4ν<Jγρι'ι,φεt δt μάλισ Ηι
ιαιi ..-ι.ιτό.λογον Ι;W..:-.:α ό:noσ-iρu τ-Mtν't6'1 v, ~!}<rtt ι'\ flάt11 nς 'tό 1087 iΊto t:ιttφιςηι.ιί;-ν)) (β>. σ)•;ι:tι!Ι:'ιίlς Ε Ρ Β Ρ.ΑJ'<ΟΥΣ Η ,

Τlι lιyt~λοyι κίt κ εlιιr:να το\) Όσίοu Χ ρ1σtοδο1',λ()v. Ά Οrμv.ι 1 966 , ςt . ι Ι :η Έ•εtδή δt ή διησrp(.ι ιευσ ι<4rη•ε 16ν Μ4ρtιον
tt~ 1087, ό δt. Κ"pιτi)ς Κυ"'1.(ιδαιv Τζ(ινς.1 11; bιοο1(1.φ0 1) ~ι)\• νl\ο.ον 1όν Λσ,ο.ιιa:t()ν το6 1088. ή, t.: Βρανούση \ln0-(14-ttΙ ,
δ't e iO'(I~; έν t~ μ"°'rοξύ 1tειρ<ι1η~ή ης tιι ιδρ<:ιμΊ1 θά •'ιςιάvισc tόίι( ό).ιyuρll)μQt.ις κurοf..:οι.ις rf'ι< \1ήσοι.ι
ΕΚΤ
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Ν 11
Η Β Υ ΖΑΝΤ ΙΝ Η ΜΟΝΗ

Ίδρuσις. Ί-1 καί σήμερον έν πλήρει δράσει διατελοϋσα βυζαντιν1Ί μονή τοϋ
'Αποστόλου καt Εύαγγελιστοu Ά γ. 'Ιωάννου τοϋ Θεολόγου εΤναι άποκλειστι1<όν
δημιούργημα τοu μετcφρυθμιστοu του μοναχικοu βίου Όσίου Χριστοδούλου,
τής μεγάλης ταύτης πνευματι1<fjς φυσιογνωμίας τοΟ τέλους τοΟ 11°• αtώνος.
·ο ι;Ί< μικρίiς τινος παρά τι)ν Νίκαιαν της Βιθυνίας κώμης καταγόμενος
εόλαβέστατος οότος άνί1ρ, άφ' ού 1<ατ' άρχάς περιεπλανήθη , μεrαvαστεVων ώς
στ(!QVΟWν •, άνά τάς μονάς τής Παλαιστινιακ!jς έρήμου καί τής Μ. 'Ασίας, Ιiλλο τε
ώς άπλοuς άσκητής έν αi!ταrς εντασσόμενος ' καί άλλοτε ώς προϊστάμενος αύτών
άναγορεοομενος', ήναγκάσθη, ενεκα τών σ1>νεχών προελάσεων τών Τούρκων,
ν' άπομακρυνθ(ί τής Μ. Άσί<ις 1<αί νά καταφύγl) εις τάς άπέναντι τών dκτών
αύτfjς νήσους. Καί 1<ατά πρώτον μέν (1085 - ί087) έγκατεστάΟη έv Κφ, ~νθα iδρυ­
σεν όχ1>ράν μονήν εις όνομα της Θεοτό1<ου των Καστριαvων i1 Πηλίου"', έξ ής
δμως 1<αί πάλιν άπεχώρησε, μή άνεχόμενος τl)ν σuχνl)ν έπιl<Οινωvίαντώv μοναχών
πρός τούς λαϊκούς τ·ής γείτονος πόλεως '. Διά τόν φιλέρημο.• • καi τής •iσ•>χί.ας'

1) ' Η 1tα.ρομοi<Οσι( tl. ί1φθ11 tκ τuV ctι: Χρ1c;rτό00\ιλ.ον 'f;y.,·ωμkιι) tOV nαt{)ι6f)χ()u Άvtιοχείάς Αθ"Νλl;lΟΥ {"Jερο·
διιικ- ΚΥι>(ΛΛΟΥ UOfr-ΙH. Άt.::ολουθίο tό(ί Όσ. Χ ρισrοόοι(.~.οu. !.-_δ. )η, Άθι'Ί νιισι ν J884, <1 41) εί).ημ1ιένη ι<(ι;t <,t\}fη
tk' τοtι Ψα:41οό ι, t: μl$τιtl'Uσrεt.'Vw b1 τd /;ρη ώ;: ιιτeοl!Ο/(),,.

'2) Ώ~ 1t.χ . '11'\~ tν 'Ο).ύμπφ tf'Κ Βιθυν(ας (πρό τοi) }076) f Β lος. Όσ ΧρtσtοδοVλΟΙ) ύr.ι) JOλNN()V JνlηΊρόJιολi_t(Ι.1)
t'όοδου . § Ι~', ~ιι::δ . 311, BolN Ι..f, t. iJ. σ . J 15, Έyκ<iψιον Π σ.-tρ ι όρχtrο Ά ..ιτιοχ_ε:fας Α.θΛΝλΣΙΟΥ εl~ ·0ο Χptοtόδοο:λuν
§ ΓΌ ΗΟΤΝΗ , σ 136)
3) ·~ α) t\• τi\ μοv~ τοi)' !rΨ.ου i:nl τοn 6ρ0ι< Λ (ιtρου ti\C r..tι>• Οχfις ~Ι1λfΊ ·!\)υ (1076-1079) (Υποτύπωσις § r·.
f!t>δ ROfNH, σ 6'9. Μtκιοsι cιι .. ,\10ι .Lι: ({ , Α<:ι :Ί <:t ))ίρtοι:ιΙ<ιta 6, σ. 62· πpβλ. Κ"<.ti 6, σ. 16. Βίος Όσ. Χρισ~οδού­
λου § θ', Εκδ. ΒοΥΝιι, σ . 120 ·εyypαφον το& 11α τp. Νικολό.ου τοi> ϊ. τοί} 1081. Μ Μ Aci:t 6, σ 30). Βλ σχttι­
tt<ίιζ Ι\αl rι . ΒΟΧΟΤΟΠΟΥΛΟJ'οf tν Ε.Ε.Β Σ. 35, 1%6/ ί. σ 83 έ . καi β) i;ν τf.ί :οuρ<Ά. 'ft.,ν ΆλιΚ'υ1>1•Q.Οδόv μονQ t')ς­
tτρof~l~.ou (1079.. 1()8()) ('Υ~οrίιπωσις § ι;-' . fκδ BOJN.tι , σ. 70-7 1, f\i }\ι1. Acta 6, σ 62 't!γκώJ-11οv ΑΕ)ΑΝλι:JόΥ § Ι',
i:t>δ BOINH, σ. 141 )
4) Σιylλλtον A•\f'.:ii:IOY fO') Λ', "!'()!) 1~ $. Μ.Μ . Acttι 6. σ. 24. Ύ:toti:ι~(l)OΊ~ § ς-', έκδ. l!OlNΙ-t σ 72. Μ.!\1,
Αcιιι 6. ι1. 62. Έyκιί>μιον ,.\~ΑΝΑΣΙ-ΟΎ § Ι', !κδ. θΟΙΝ 11. σ. 14Ί . 'F,γι.:(ι~.ιι()ν jJQ1-'(lX.o0 t;)F.Oι.OIJOY εiς ..Οσ. Χρι·
σfό6οu>..ον ~ ι:- ·. ...
~ ο. 8Ο1ΝΙ Ι , <τ. 1()!}, J1ι;ρί tf'I<: ~ιοvης; tο.ίιη1ς β)., f,~ΙΛf. ΚΑΡΙΙΑΘJΟγ, '}f tv Κφ .. . μοvή tf)ς
ΎΛ:φαy. Θοοτό~"<)t) τ(ι)ν Κο.στρ 1 α,_~ν. Δωδεκnν 'Αρχ 4 , 196 1, <r 107 (:
5) Έ't K<i)JHOV f\.{,tA'f'#AflOY § 1Α .. ικδ BOINH, (f 142.
6) 'Ηtκfομιον ΛθλΝλtJΟΥ ~ Γ, ~~8. tlOJN tι . c;;. 1J7.
1) 'P.y.ttί~Hl)V ΛΘΑΝΑtιΟΥ § t;'. tκό. i}01Nfl, σ 13()
ΕΚΤ
22 Πf•ΛΓΜΑΤΕΙΛI ΤΗ:& ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘ ΗΝΩΝ

καi άρtτής διώιυeο•' έ12αστήv 1 Χριστόδουλοv ίδεώδης τόπος πρός 'ίδροοιv μονfiς,
θιί Ι\το μία δλως ερημος νfjσος · ώζ τοια()την δ' εξέλεξε n)v βορειότεροv τfjς Kd\
χαί ~ναvτι τ&v άκτών τfjς Μ ιλήτου κειμένηv Πάτμοv, ijτις ού μόνον θο ιχος,
ιος Ι\δη είπομεv ~το, άλλά ·καί καθηγιασμένη διά τfjς πάλαι έν αύτ"(j άοιδlμQ'1 &πτα­
σwς' ('Αποκαλύψεως) του Άγ. Ίωάννου καί η"'jς \ιπ' αi>τοϋ, ·υίο·iJ τfίι; Ρ12οντfίς',
θεοψ}6γγ"" vπαγορεvσεως τού l!.11aγγeλim' ., . ΕόΟi.ις λοιπόν <!χ; έξέλεξεν ό Χρι­
σ«)δουλος τόν νέον τόπον iδ ρύσεως μονijς, ίiπλευσιJν, άρχομένου τοϋ 1088, είς
Κωνσταντινού.πολιν καί παρουσιάσθ11 είΑ;; τόν τότε αύrοκράτορα τοϋ Βυζαντίου
Άλδξιον Α' τόν J<.ομνηνόν, δστις καί τόν έδέχθη εόμενέστατα•. Μετά δ~εξα­
χθείσαv δt σχετικ:ήν συζήτησιν έπεισΟη τελι κώς ό αύτ.οκράτc;.ψ - μεσιτεί(ι καt
τijς βασιλομί1τορος • - νά έχδώστι χρυσόβουλλον λόγον', δυνάμει τοϋ όποίου
παρεχωρεtτο εις τόν Χριστόδουλον τ(> δικαίωμα νά άνι;γείρ1.~ έπί τ~]ς έρ1ηιου
ν11σου f!άrμου φραvτιQ"'€'ιjριαν έπ' όνόματι τοϋ np Χριστ:ψ διαφερ6ντ:ως i'rrαπημiνου
μαθητοϋ 'Ιωάννου, ώς dν έιι αύτςQ τούς οίκείσυς τε μαθητάς ι!πί τό αvτό σ·νι,αγάγοι
καί οiiτως άπερισπάστως πρQσομιλοίη θεfί>. Ού μόνον δέ τοuτο έπέτυχeν ό Χρι­
στόδουλος άλλά κιιί τήν είς αύτόν ι'ίvευ οi>δεμιdς φορολογικ\'iς έπιβαρύνσεως
παραχώρησιν όλοκλήρου της νήσου, προφαν&ς ίνα άποφύγυ π5.σαν μετά. λαϊ­
κd\ν έπ ικοινωνίαν, ά.ποκλειομένης καί ηϊς έποικίσεως της v11σου ύπ' άλλων
προσώπων. Συνετάχθη δέ μάλιστα ταυτοχρόνως και Πρακτικόν τijς παραδόσεως
της ν11σου είς τόν Χριστόδοl)λον, ίJπογραφόμενον ύπό του κριτοi\ καί άναγρα­
φέως τών Κυκλάδων Νικολάου τοv Τζάνζη, δστις, tντολij τοu αύτοκράτορος,
είχε πρότερον λεπτομερδ\ς καταμετρήσει καί περιγράψει τήν νϊ]σον •.
Παραλαβών ό -οσιος Χριστόδουλος τό κατ' Άπρίλιον τοϋ 1088 άπολυθέν

1) 'Ε:(κώμ\όV ;\Q(Lν(ι.Q'(()\I ~ , . • ~~δ ι:ιοtι-ιΗ. (f 142

2) ΜΙΧ\,Ω.$Ι CΙ-Ι • M (J. Ι. Ll;.R, Αcι::ι 6. σ 64
.\) ΜΙΚ1. . f\1VJ~,,ειt., Act{I 6, σ. d$ καi 111
4) ' YitQt(/Ιtιil('J\ι; θ', Ρ.ι.:δ ΟΟ1ΝΗ. σ 15 lΥ1 Ι Κ.~ • Μ Q ι.ι.,εR. Acιa 6. σ 64
S) Ύποτ\;πωσι' Θ'. l:ι<δ OOINH," 76, 81~ * JA', lf(δ ootNU. ~ 123 Μ ΙΚ L . ~l ύΙ..LER, Αcι<) 6. σ. 64.
6) Τοδτο σvνr:tyι:ιut tκ J:ώriov τοΟ Κ(ι)διιο:l;).).c)t) της Δ1tιOf1κ:ttc (λ1 Μ 6, σ 89), l:νΟα τονiζιm.Η τ6 χρi;ος και ή
ι;lη\>Ο:ι.100\ιν1) tΘν μοw~χΦν ού- μόνον ιι:ρό' t.ι}ν υύtο!ζpV,τοοα Άλtξιον ιόν Λ " ιόν Κομνηνόν άλλά K((i ιτρός -την

μη:tiρu ιιίιtο() •Α \•ν(tν tήν Διιλιι.σσι1νήv, οίtι\'ες' συνειtλ~σ(tV ε~ ιήν dνέγερ<Jι\• 1:tjς. μοvf\ι;.

7) ίό χ!W(JόβοιιλJ..οv totιtQ, σο:ιζόμι;νnv σι\μr.ροv έ\• τ-a βιοβλtοΟήκη ·tf\ς μ()νl)ς, tξeδόΟ'η \;πό tόtι \tpo1$ tu~<,vou
ΚΎf>ΙΑΛόΥ Ί.JOfr-aH ('ΛJC(>λοιιιΟi<~ l.tl)C) tι>G Όσlου κοι θr.οφόρο\) nr~tρός fι11Wν Χpιmοδ..WλΟ\), ~1'-δ·. Jη, Άθ1)νι}σ1 ν
J θ:84. σ ιy' .,(·}. <.ι'Υό'ι:ι;Ι)()ν δ~ κα ί όι::ό τG•\' ~'1ΙKLOStCl-f · tνt(JιLεR /Λcι:.-, eι Dίp!(>ιΜι;ι (), Uιtννη 1890, σ. 44·49)
φtρε1 &t χρονν'λι,,γίαν Άπρ1Ι.iοο 10$8
8) Τό ΠραΚft!\."°όV tt\; r.αροδόιπω:; tδrι11οσ1ι.~Οι1 δμοi<ιJ( ύ'tό IJ(JYNH (l;., « σ 111'· JCι:{) Κ"(Ι.t fntO MIKLOSJCll.
MULJ.ER (Acts 6. σ .'i~-57) Φέ.pε-ι δt χροvW.ογiαν ΑV{οι)σ;οι> ΙG88 .
ΕΚΤ Η ΛΡΧ('fF..Κ1ΌΝΙΚΗ Κ ΑΙ Α Ι ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΛΦΙΑ.1 τι·α: MONHt ΠΑ1'ΜΟΥ 23

ΕΙ.- . 10 'Άιιο_.ιι; (,-:ιό ό.Δ tt>tι φρQt.ιρι ακοtι σuγκροtήμα'tQζ: τf'jς: μονi'j.ι; ι>;αi ti'JC χώpc,ις- ι..:Qtά Uarskjj (r 731).

Εiκ Ι t ''Ά:τοψις toD φpοuρι αιςοδ σuy~·ρο~ή)-ιαtος ti'1( μονϊΊι: Ι\αι(ι t::J1oiseι11 • (~ oιιffitr fΙΊ82).
ΕΚΤ
24 ΠΡΛΓΜΑΤΕlι-\1 Ttιt ΛΚΑι\ΗΜ Ι λf. ΑΘ Η ΝΩΝ

χρυσόβουλλον τοv αύτοκράτορος, eπλευσε κατ· άρχας εiς Κω συνοδευόμενος

ύπό άνθρώπου τοiί θεοφρουρήτου βασιλέως ' (άναμφιβόλως του Νικολάου Τζάνζη)
ε!ς δν παρέδωκε., κατά τά συμπεφωνημένα, τά έν τίϊ Στροβiλ<p καί τίj νήσ<p Κφ
παλαιότερον περιελθόντα ε!ς αύτόν άκiνητα, ε!ς άντάλλαγμα τών όποiων τφ έδω­
ρί1Οη έξ όλοκλί1ρου 11 Πάτμος καί τινα περί αύτήν νησίδια•. Πλεί>σας δ' επειτα
εiς τι]ν νέαν κτJΊσίν του, τήν Πάτμον, παρέλαβε ταί>την l<ατ' Αϋγουστον του 1088,
παρά τοv άναγραφ6<ος καί l<ριτου τ(ί)ν Κυκλάδων Τζάνζη, συνταχθέντος τοϋ f~δη
άνωτtρω μνημονευθέντος 11ρακτικοu τfjς παραδόσεως.

Άφ' οϋ δέ οϋτω έξησφάλισε τήν πλήρη καί άπόλυτον l<υp ιότητα της vtiσoυ,
έπελήφθη, μέ τήν χαρακτηρ\ζουσαν αύτόν δραστηριότητα, της θεμελιώσεως
καί κτίσεως της νέας αί>τοu μονης.
Τό εργον ήτο μέγα καί δόσκολον· διότι δέν έιτρόκειτο περί άνεγέρσεως άπλοϋ
τινος ναοv, άλλά περί όλοκλήρου μοναστικοv συγκροτήματος κ.α! μάλιστα έπί
τόπου βραχώδους ~<αί άνωμάλου. Θά έμερίμνησε λοιπόν βεβαίως πρός το\)το ό
Όσιος νά προσλάβυ, έκ Κωνσταντινουπόλεως (ένθα συχνά με-τέβαινε διά τοϋ
δωρηθέντος ε!ς τήν μονήν παρά του αύτοκράτορος πλοiου)' i1 Cίλλοθεν, -ιcαταλλi1·
λους μαtστορας, οϊτινες θ&. συνειργάζοντο μετά τli\ν συνοδευσάνταιν τόν ·οσιον
έκ Λάτρου καi Στροβίλου καί Κώ μοναχών. Πλ1]ν άλλ' δ~ιως μόλις Τjγγισεν ή
εναρξις τοϋ ί!ργου, οί σί>ντροφοι του Όσίου μοναχοt 1jρχισαν νά δυσφοροϋν,
νά βαρύνωνται καί νά μετανοούν διότι, έγκαταλείψαντες τήν εύχάριστον έν Κφ
διαμονί1ν των, μετέπεσαν ε!ς τfιν τ ραχείαν καί έπίπονον ζωι] ν της Πάτμου. Έγόγ­
γυζον λοιπόν καί έξεφράζοντο εναντίον της κτίσεως νέας μονiϊς, f\ν έθεώρουν
όλεθρίαν· δι' δ καί επαυσαν οι πλείστοι νά πε ιθαρχοuν εlς τά προστάγματα τοϋ
Χριστοδούλου, πλ1]ν έλαχίστων, οίτινες παρέμειναν συγκακοπαθοϋντες μετά τοϋ
Όσίου καί δηλ<i>σαντες, δτι καί νά συναποθάναισι μετ' αύτοiί 1'\σαν πρόθυμοι'. Έν­
Οαρρυνθεiς έ'κ τούτου 6 Όσιος έπελήφθη καί πάλιν μετά ζ11λου της οlκοδομίας.
Ίδού δε τί γράφει σχετικίi\ς πρός τήν εναρξιν των έργασιών είς τήν τό 1091 κατα-

L} ΎnοτίmωσtC Μικ.LόSι CΗ • ιι.1 tιι.ιε κ, Acta 6, σ, 66.

2) Νcrρκϊοι. Λ e-ινώ, ΠρΟΟmεια λέροο Ιlα,ρθi.-νιον ""ί Τt:ιιένιόν : ΜικLΟSιcκ · ΜΟιι:Βι:ι., Acιa .οι 6. σ . 62
(•οΟ 1093), σ. 94 (ΛVσιι; Άλ.εξίοο Λ' τοl} ΚομνηνοΟ toO 1099) ι.:α.ί σ. JJ Ι (λΟΟ ι< Μ(ινουήλ J< ο~ινη~'όtl τοΟ 1158).

3) Χpuσ68οι.>λλον Άλε-ξlου tοϋ Α' w 0 1 08 ~ (Μ 1 κL · fvl (JLι eR , Acιa 6. ο. 51)

4) Ύttοtόπωσις § )Α ' . {;..-Q, OQ11'1H σ. 82, ΜιkιΟS Ι CΗ • M OLLER. Ac-ta 6. σ . 66.
ΕΚΤ
Η ΑΡΧ ΙΤ!; Κ1ΌΝ Ι ΚJ.f Κ.ΛΙ ΛΙ ΗΥΖ. τοιχοrι)ΑΦΙΑΙ "ΓJ-ΙΣ ΜΟΝΙ-ΙΣ flA1.,..1()Y 25

Εί,; , 13 Σημερ ι νή iiι:αψις 'ti'j( μι:ιv Ι"ιι: Uιιό Β Λ.

ΕΚΤ
26 n. Ι'ΑΓΙ\1Λ1Ί~ ΙΛΙ 1ΉΣ ΑΚΑΔt-!ΜfΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

στρωθεΙσαν ίJποτύπωσιν' αύτοu, ό Ιδιος ό Όσ. Χριστόδοuλος: Α.Jτίκα γοvν τοϋ'

θεμελιοvv •)QξάμεΟα καl κτlζε•ν, &πρίξ έχόμενοι τοv σκοποv καί πει;ι~-ε•χlζειν έρvμι•ώς
καl όπ6ση δύναμις άνvψοiίv ~-όν τοίi φροuαfο11 τοvδε πε12ίβολnν έπειγόμε,.οι.
Ήρχισε λοιπόν κατ· άρχάς ό Όσιος τήν κατασκευt)ν τοΟ περιβόλου, τόν
όποtον και ει)στόχως χαρακτηρίζει έν τ\j όποτυπώσει του ώς φρούριον•· διότι
φρουρίου πράγματι οuτος τ1'1ν όψιν πάλαι τε (ε!-κ. 10, 11) καί σήμερον παρου·
σιάζει (εiκ. 12, f 3, Ι 4, Ι 5) ' . Ήτο δ' Cίλλωστι; άπc:ιραlτητος ή κατασκευή τοιούτου
φρουριακοί) περιβόλου, έπειδή ή μονή ύφίστατο συχνάς κατά τούς χρόνους τού­
τους τάς ι\πιδρομάς των Άγαρηνι1\ν, τι1\ν κουρσάρων και τΦν Τούρκων'. Ταύτας
δ' &χων βεβαίως ύπ' δψιν του καί ό Χριστόδουλος έφρόνηζε πάντοτε νά όχυρ(ΟVJ.1
τάς μονάς ε!ς τάς όποιας εΤτε διέμενεν' είτε iδρυεν•;.
Κατά η)ν πρόοδον έν τούτοις τοί) 6ργου παρουσιάσθη καl ή έξης δυσκολία:
Δεδομένου δτι ό "Οσιος Χριστόδουλος είχεν άπαγορεόσει η)ν εtς τήν νf\σον

Ι) · νποt\ιιtωσι<: § Jll', ι..& . θΟIΝΗ σ. SJ, Ι\jικι.οsιcΗ 4 MULU!ιt, Acιa 6, σ.67 Περ~ το0 έν -ιl) βιβλιοθfΊ.:ιt
tl\~ JΙUVi\ς εGρισ...:ομt\'ΟU nρωτοτ\:ιιcοο το(; κειμένοu -τοίιtοu. ώς ι;:ui rtJ;ρt ιtάvt'«ιν yc-vιι:Θς tάΊν ό:yιοί.οyιιο:(ί)\• κt:,J.tl:νωv
toO Ό.σ ΧριστοδQύ.λ.(J•ι βλ n\v ftt:t4 x(l).).fjς. tπι<Jtάαι;αι; καi ά.κριβεjα( οuvτι:-ταγsιέvην δι ι;<t«tορικ-~)ν δ 1 0.1ριβ(ιν tl\ζ

ti:. Er Λ ΒΡ'ΑΝόΥ-ΣΗ, ίι\ ίιy ι l)λ.Q•(Ιι;:ίι t.:ti}ίt;\'U τ()ίι Όα Χρισ'tοδούλου, Άθi'ινuι ι966
2) Γ:lς η)ν δια(Ιi\ιςην τu-u ό Χοιση>δοι>),ος; χσ.ρ(μ.:tηρίζει Ι.n:lσι'ς tόν Πt.ι>iΡολον ι.;αί <i>< ΗαοτΜΑ.ιοv (~1t κ a.osιc:•• •
Μ OLLJ::R. Αt:ι<1 6, σ. 8t).
J) ·εκ tG:lν ά\-αιti:ρω ε-iκδ\'ω\' ι:ι.ι (>χ' άρtθ . ιο καί 1 ι Cξετε).tσΟησαν ΙCάt(ι -tόν 18 ... αίΘνu, 1tροi!ρχο\•tαι δt ή ~ιέν \,,~­
άριθ. 10 tκ το1) fρyοιι 'fι>tι Ρώί,'Ιου Β«σι).e,(ου Πλό.ιc<.ι μοναχοδ Κιοβiτνν θΑRSκιι (Str~n$tνovsnija, St. f(:ιcrsburg
1887) έ1':ι(Jι<tφ()ένt(')( τι)"' μονι)ν tό 1731 κ-uί <ιχcδιάσανtος προοmι*'ή\• 4nόνιν αί;tf\( ιι~ Uρις~ ι)ν lιl\plβι;ιάν κ-«ί )..:-~

ΚfΟJ.Ιtρε(αι;. Τι δέ: i,π· άρι&J,~. 1 ι tκ 'tO~ πολι.rιε1.ο~ ~ΡΥόV Voyag.ε. pi1tυrc.sq11e. dt. J:ι O rWt- (1, J'οι.Γi$ 17$:1. πiv S6) το\ί
Cι-tόtSε ιJ L • (iQVf-' f"IER , ό ~εδιασ τή~ totl όιtοίοu dπtβλt:Ψ'G :ιtf)ιc;Jctό'rtf>ι)V cic; τόv yρα~t~όν ί1 tόν άιcρι βft χαραχτήρα
ά.n:οδόσεr.ος -ro(} ερyοu Πλήν tφν δΟΟ άwοttρω. ό.ιr..όφει.ς' ti\ι; J.Ι()Yf\4; ιιακ:ι>όΟtι•, ιτλ1)\• tvτeλtUς φανταστιι.:ίι:c;, 1!(lρέσχε
tό 17 17 ε(ς tό f:ργον t()O R<:-1a ιi:-on d 'ul\ νoyagc du l..e.V1ιΙH (tόμ '2, l,y(Jn Ι 7ι7, ('j. 14 1 e:<<ιt 145) Κ'(Ι.t ό ΡΙ'ΜΌΝ οε ΤΟ\.Ι'Κ·
NB-FORT Ta-u·!u.ς δtν tQι;αιι()Ι\ctαμι:v σΚ'ό:ι:ιμον νιi άtttικονίσωμεν tνtαΟ&tι. Ai ύπόλόιχ(ΙΙ .ι;tlιι'όνt( Vιt' (ιρ 1 Ο•1 J2 , 13, 14
Κ'U-i Ιj dναι σVnρο\•Οι φώτοyρυφίαι toiΊ tξω-tf;ριι:οtJ τtις μονf'ιι;
4) θί,. σχt.tt~ τΟν<ι.ιW 15 Μuρτίοu ΙΟ9t Κ<ι"6ίJ:tλλt)ν -ι(\ς Δ ιuθήκης_ >οΟ ' Oσiou Χριστοδούλου ('παρ<l l\iΙKW·
StCH • iVfOι.ιεR. Αι:ιa 6. σ. 88) t>αi n)ν <ίnό το\) 1()94 ή'γ(.)αφον ι'lρνησιν ά\'ft.λήνεως tfις ήyouμe\·&inς imό τοtι Θεο·
δοοiοο (MιKLOSΙCH - ~10 L-LJ:R 6, σ 91) &rJ rό τ<ιVrη~ ιιήκιοτ<ι clιιυt κι.ιl πrQti.σO«ι τ{ί" ..:~ Ίή.; lΚ;ιλιίqση; .πJ.oW~

τd hUoι; 6$εψ,tόιtιrα πο).*-,Ιιικά κ(ΙΙ τι:>1~ Ί'ο1'1_)Χ(Η>;. lιι ",ι rOOc ?«Wρσaρtοι.ι,.
$/ Oihω π.χ εlι: ~ΥΥl)ΟφΟ\' tOO ι® το(} Πατp1rίρχρu ΝΙΚΟΛΑΟΥ toίl r · (Μ ΙΚLΟSΙ CΙ-:Ι · MtιLιeR, Α<'tί\ 6, σ 30)
άνaγιν.:ί)σ~ΟJ.ΙδΥ. δtι ό Χρισtό3ο~ τδv εlι; ο~iι• χqηft(,lr/ζrιP rα ΣιιJ)Αv (τήν ~tονήν toO Σtόλοu) , .• elς Κ«οτiλΛιοJ<
άm~rισε πQδ;: ΠΦtrιrJUι.ν ι:·ώv iv ηj μovf1 r elοVιιτω" ά..'fάντwιο.
6) ΟGτω nω.ιν Πιν Δν Κφ μovt\v tf'ις Θεοτό-..:ου- t&ν Κ αο-τριαν&v. i\ν ίδρvσ-eν. tφρόvτισε νό .Sιαμορφώση -eίς; κα ­
σrJΑ)~ο., (Κ αιδfι<t:λ>.Qι; tοϋ 1093, Μικι.001c11 • MOLt.BR, Acta 6. σ. 38); καστiλλι.ο• ίδqtισQμ~ος κrιi ιιονrp. άnόΚ(.Ιιu ~

στ1Jσα' dιoJQQ)JΙ ε~λι3/Jώ• "'--u.t ι.:-α-ταο-Κ"tuύ.σ(Ις θ~yχιΌ• i\τοι όχ,uρόν ιt.εpiβολοv (Ύιι<>τύ:τc:οοις § Ζ', ~.:-δ . BOtNl-1 f1. 1),
tνtικι,οsιcΗ. ('.1ύ.ι..:ιΡ.R , A<:t a 6, σ . 63) Τόνδρc._)ν ΟιJιyκι'ο.,πpός δήλωσιν τοΟ m.:ριτε1χΙσ.11 ατΟ( xv •1σ1~1()π(Hti ~αί δ
ΝιΚΙΙΦΟ1'0Σ Βrv ι;ΝΝΙΟ}; (Ίο-tορ Δ. λδ)
 ΠΑΙ'!\θι10: ΙΙΙ\ΑΞ Α'

ΕΚΤ
k .........

Σ,

..

• • ••

ΓΕΝΙΚΟΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
- --
l~ d::~-~::;::::: ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΟΥ θΕΟΛΟΓΟΥ ΠΑΤΜΟΥ
ΕΚΤ
ΕΚΤ
ι.ι ΑΡΧ.ι ϊΙ:: ι<.1'()Ν1Ι('i1 Κ.Λ I Α Ι ΒΥ2 τοαο rΡΛΦlΑl ΤΗΣ ~i ΟΝΗΣ ΠΑ"ΓΜΟV 27
ΕΚΤ
28
είσοδον γ1>ναικ&ν, &πρεπε κατ' άνάγκην οί tν τii μον1j ~ργαζόμενοι τεχνΤται ij νά
ήσαν Ιiζ1>γες i)τοι (ί.γαμοι, i\ νά έργό.ζαινται μακρι'ιν τ&ν οίκογενει&ν ταιν. 'Επειδιi
δe δί:.ν έξευρίσκοντο άρκετοί άγαμοι μαtστορες, τό δέ εργον ο\Υtω Οά &πεβραδύνετο
πολύ, ήναγκάσθη δ ·οσιος νά κάμl) τήν έξης παρα;r.ώρησιν· έπέτρεψεν eiς τούς
τεχνίτας νά φέρουν τάς συζύγους καί τά τέκνα ταιν ε!ς τήν νfjσον, άλλ' ύπό τόν
δρον δτι αί οtκογένειαι αύται Οά &μενον μακράν -rfjς μονης, είς καθορισθέν ύπό
τοϋ Όσiου μέρος, οί δ& τεχνίται Οά έπεσ κέπτοντο αύτάς κατά Σάββατον κα! ΚΙ>­
ριακήν, έργαζόμεvοι έν τii μον1j συνε;r.Wς άπό δρθρου βαθέος της Δευτέρας
μέχρι της έσπέρας της Παρασκευης '.
Διά της ύποχ_ωρήσεαις ταύτης τοϋ Χριστοδούλου κατέστη μέν δυνατή ή
σ\1νέχισις τf\ς οίκοδομίας το\\ περιβόλου τ·ης μονης, ούχ! δμαις καl ή (ί)ς U.νω
άνέγερσις αύτο\\ μέχρι τοϋ !093, δτε 6 Χρι.στόδο\1λος φεύγων τ~\ν δίωξιν των
Τούρκων, έγκατέλιπε τ1'1ν Πάτμον καταφυγών είς Εϋριπον. Τήν άτόλειαν ταύτην
τοϋ περιβόλο1> μανΘάνομεν εκ τε της ιcατά Μάρτιον το\\ 1093 έν Εύρtπφγραφείσης
διαθήκης τοl) Όσίου' καί έκ τοϋ έγγράφου της &.πατάξεως του χαριστικαρίοη
α\rτοϋΘεοδοσίουτοϋ Καστρισίου του έτους J094, δνθα γράφεται, 6τι τό ~τος τοuτο
δeν εΤχεν άκόμη άπαρτι.σθij ·ί1 μονi1 ".
Td τείχη τοϋ περιβόλου. Τά σήμερον σωζόμενα τείχη του περιβόλου,
!δίι;ι δε τά aνιι> αi>τ&ν μέρη δέν εlναι δλα της πρώτης έποχi'jς, i\τοι τοϋ τέλους
τοσ Ι 1ου α1&νος διότι πολλά έξ αύτών, φθειρόμενα συν τϊl παρόδφ τοϋ χρόνου,
άντικαθ(σταντο, ώς συνέβη π.χ. μέ τάς στεφούσας τόν περίβολον έπάλξεις ',
αίτινες είς τι να μόνον σημεία, ώς π. χ. etς τόν f;ιπl;ρ τήν εΙσοδον πίφγον του
Άγ. Βασιλείοη, καί κατά την άνατολικήv πλευράν (ε!κ. 15) διετήρησαν τήν
παλαιάν βυζαντινήν μορφήν μέ μίαν μόνον κλίσιν ηiς άνω {;πιφανείας των
πρός τά ~ξαι (είκ. 15), tvφ α! άργότερον άνακατασκευασθείσαι ~λαβον τήν
χ,αρακ-ιηριστικήν φραγκικιiv διχαλωτήν η σχi1ματος χελιδονουρuς ίivω άπό ­
ληξιν • (είκ. 10 καί 13). Πλήν δε των άνω μελGΙν καί τινες τ&ν κατωτέρων έπιφα-

------------
Ι) Ύποt<ιmικrι,§ 18", Ιr,fιςδ . θΟIΝ Η ο S3· 84 MιKLOSICH·MOLL.εR, Λ<:Ι~6.σ 66·68 Kι.rtlttt.t&'ι'ά ~XOJJJ~νtv
Πόtμφ Ι!f!-..•1'οήμeρ()ν tργcισ!(ιν καθ' tβ&,>μάδtt καi διήμει;-Ο\' όργίuν Κ(Ι.tά Σάββατον ).;αi Κuριακήν
2) M'KL<)S Ι CH • Μ OLLER, Λ~Ιθ 6 , ~. 8 1 : i•αρ!άμt!ιιυς δl :ιρόΤ$.ffΟΙΙ καο-ι i).λισ f' κιιί dvtβl/kιcro to6to, δσογ ι}\Jυ ·
•fιθηιο, ν.<.ιrαklψα~ tΌfiro άrεΜς .
3) MtJ<t.OS Ι CH. ΜύΙ..Ι..f.t\, Act<ι 6, ο 91 : Jl-'~f& dπσιιtισΟfί"nι4 τi:J.e{w.; .,,,}.. τοια6την fΙ(IJΙtίv.
4) Αίίτ<-11 ctς τό Χtονtκόν τοt> Mopi;ωc (i;κ& Κ.αλο'-'C'ιpοu στ 1483) όνομ6:tονtα~ δόvτια.
$) l1.αpo&:ίy1ιt11u ψpα.'fl.'ικών t1tόλg.ων ).ιέ διχώ..ωtήν 6."'ω ό.r!ό'.Ι.ηξιν ιχοJιεν tν 'Ελλάδι 'td tξf'ιι;: f1ι.ιΜ"ιιοΟ Νιιuα·
ρlνοο (Κ ANt>R.εWS', C'M•les: or 1t1e Μοι;χ:3, Prinocιon Ν. JCΨSC)' J9$.), i;(ll(' 45, 46), Ναuχλf<ις (· Ιτ<- Κα"λJ:) (ΛNDRl:\\'1'.i•
ΕΚΤ 11 ΑΡΧΙΊ"ΕΚΤΟΝLΚΗ ΚΛΙ ΛΙ ΒΥΖ. ΤΟJΧΟΓΡΑΦΙΑ Ι Τt-ΙΣ ινιΟΝtit J1ATMOY 29
νειών των τειχών ό.νακατεσ~ςευάζοντο άργότερον, όσάκις τά παρακείμενα ε!ς
αuτάς κτί1ρια τf\ς μονfίς έτροποποιοuντο η άνεκτίζοντο, ώς τοϋτο έγένετο κατά
τήν δυτικήν πλευράν του περιβόλου. Πfιντως τό. άρχ,αιότερα τμήματα τοϋ φρου­
ρίου είναι τά τfjς άνατολικfjς καί μέρους της βορείου πλευρaς. Ταl)τα έκτισμένα
άρχικως άπό κάτω εως aνω κατακορύφως
&ξετελέσθησαν προφανώς βιαστικά ύπό
τήν σηvεχfί πίεσιν τοu Όσίοu Χριστοδού­
λου, περί τijς όποίας άνωτέρω είπομεν
(σ. 26). 'Η οΟχί πολi:> έπιμελής τοιχοποιία
των ε!ναι πράγματι συντεθειμένη άπό μι­
κροvς σχετικΦς κα( μuλλον f1κανονίστους
λίθους παραμεμειγμένους μετά τεμαχίων
βησάλων Τjτο ι όπτοπλίvθων καί άσβεστο­
κονι(φατος. Παρά ταl)τα έντοότοις λόγφ

του μεγάλου -rαιν ϋψους (aνω τών 15 μ.) και

τών άλλοτε άδιατρ11των έξ &.νοιγμάτων έπι­
φανειίί>ν των ή οψις τΦν τι;ιχων είναι έπι­
βλητική δμα και άπειλητικί1, άληθώς tρυ­
μvtί, ώς τήv χαρακ·τηρίζει καί αvτός ό
Όσιος Χριστόδοuλος έν τij 'Υποτυπώσει
του'· Καt flρχι κώς μέν ούδcμία ύ-π1)ρχεν
έπικοιναιvία των τειχων πρός τό έξωτερι­
κόν, τ&. δέ σήμερον παρατηρούμενα παρα­
Θυροειδf\ άνοίγματα (ε!κ. 13, 15), άλλοιοϋν­ Ε\~ . Ι 6. M~1'~ytνf.o"ttρt:ιt ι< e..:>..ιμένιrι <)νtηρ(δr.ς
(σιι:6 ρί\άι) τf'ι~ Uνσ:ι<ιλιι<~ς π>.tt.tρii(·.
τα -σημαντικώς τόν αύστηρόν τοΟ περι­
βόλου χαρα·κτηρα, είναι μεταγενέστερα.
Γιέντε δλοκλή ρους αi&νας μετά τ~]ν κατασκευήν ταιν, j)τοι κατά τόν 1 7ον
αiώνα, τά τείχη του περιβόλου, είτε λόγφ τών καιρικών μεταβολων, είτε λ6γφ
σεισμών, ο'ίτινες συχνά συγκλονίζουν τά Δωδεκιiνι1σα, erτε καί λόγφ βλαβών
καί έχθρικών-πειρατικΦν ίδ!(,t - έπιδρομων,παρουσ ίασαν εlς τά κάτω ~ιέρη τfίς

·- ······-·--·---
~. 4. ι:ίκ 102 K(li Ε.Λ ιc FORRC."> ΒΟΥΡ. ln Cι·~~lt; 0~, l~()niJOn Ι 9f;Ι, ιιι:fν 111), Φρ(Jι)p((Ιν Κορύοτου (ΑΔ 23,
1968, θ ι (Χt)Ον• ~4) ~ιιιv J89β), Φόλλωv ΕUβοίας πύργο~ {εiκών παρά W. ,.11 1.ιεκ · ΣΗ ΛΑΜΗι-Οv . Ί<:tιορi(ι τtις

Φραγ..:οκρu:tία( tv • Ι;!)J.6.δ1 , 'ΛΟΙ\\'Ι)t 1909~ 10, 't. Α', (J 201 κ<ιί r ΒΌ σ J99}.
1 ) MΙKL0.5 1 Ctl . ~1(JLJ.~k, ι\CΙ3 6 , (! 61.
ΕΚΤ
30 rιΡΑΓΜΑΤΕ ΙΑ Ι ·rJ<fX ΑΚλt.\t-1 ~'11ΑΣ ΑΘΗΝΩΊ·.,

lινατολικi'jς πλευρaς, εvθα ό στρογγύλος πύργος (ε!κ. 12 δως 15), καi. τfjς βορείου,
ένΟα ιΊ εlσοδος της μονης' (είκ. 12), σοβαρά σημεία έξασθενώσεως, έξ <ον i\κιν­
δύvεηεv ή ε{)στ(ιθεια καί των lιv<Qτέρωv μερών, των τε πύργων καl τti)v μεταξύ

αύτG>ν προμαχώνων. Παρέστη τούτου f.νεκα έπείγουc α άνάγκη ύποστηρίξεως

αuτώv, ητ ις καi έπετεύχθη διά τfjς κατά καιροiJς (1601- 1652- 1677-1700) κατα­
σκευilς ε!ς τά κάτω μέρη Ισχυρών καί όγκωδ&v άντηρίδ<οv (πίν. Α, ΣΙ. Σ2) ε!ς
τάς όποίάς ι\δόθη, συμφώνως πρός τάς κρατούσας τότε άρχδ.ς τfjς όχυρωτι κfjς (τάς
όποίας έπέβαλεv ή γενικευθεϊσα χρijσ1ς πιψοβόλων δπλων) μία iσχυρά πρός τά
Ρ.ξω κλίσις (ε!κ. !Ο, 1.1 , 12, 13, 16, 17). Ρητt) μνεία της κτίσεως ταύτης γi.νεται διό.

1) Μ ία άλλη άκόμ η ά.ντισ rήριξtς tγi:νε10 καi ιc:αf(ι tήν νΟtiαν n).cνpc)ν toO ιttpιβόλQΙ.> (:'t'lν Α , Σ4χ (.ιk).' (ι1'Stl')
t(ναι ιιολύ μετ<~γe ~·ι:στi:ριι
ΕΚΤ Η Λ1)ΧιΤεΚ.1ΌΝΙΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦJΑΙ ΤΒΣ fl.10NH.t nΛ"fMΌV 31

του ι<αί σήμερον i:"t ι έν χρήσει είς tε τάΔωδεκάνησα καί τ•iν κυρίωςΈλλάδαδρου
σκ&ρπα είς τάς έπιγραφάς ', αίτινες συνώδευσαν -rά ~)ποστηριχθέvτα μδρη τ&ν τeι·
χών. έντειχισθεΤσαι iiπ' αi>των (πίν, Α, ΣΙ, Σ2, Σ3). Ή κεκλιμένη άντιστ11ριξις
(σκάρπα) των κάτω μερών τοu τείχους άλλοτε μέν συνάπτεται άπλ&ς πρός τό
ΙiνωΟεν αi>τ·fjς παλαιόν χατακόρυφον τμή~ια τοu τείχους, ά.ρκετά συχνό. δμως 11
συνάντησις τl.ίιν δύο έπιφανει&ν τονίζεται iδιαιτέρrος διά συνεχοϋς λιΟίνης λα­
ξευτfjς ζό>νης η ταινίας, τομi'jς ήμι κυκλικfjς (ε!κ. 13, 15, 16). Τοιαuται λαξευταί
ζίόναι στέφουσαι κε1~λιμένας επιφανείας άμυνπκ:Φν τειχων είναι χαρακτηριστι­
καί διά τά ένεηκ:ά Ιδίως μν11μεία τοϋ έλληνικ:οϋ χώρου, συνεχiσθη δμrος •1 χρήσίς
των και έπl Τουρκ:ο1φατίας. Οϋτω συναντrομεν τοιαύτας είς ΚόρινΟον ', Πά­
τρας', Άντίρριον', Ναύπλιον ", Να.υαρΤνον •, Κορώνην, Μεθώvην ', Μυτιλήνην',
Κων (Άντιμάχεια)', Ήράκλειον καί Κίσσαμον Κρί1της ••. T1iv δια σκάρπας ένί·
σχυσιν τ&ν κάτω μερu>ν τειχ&ν έπανευρίσκ:ομεν έπίσης ιcαi εtς άλλα μή ένετ ικά
μνημεία τής Έλλάδος, ώς π.χ. εiς τά τείχη των κάστρων του Μυσφα" καί τ-fjς
Κορίνθου". Χαρακτηριστικ·1'J μνεία σκάρπας γίνεται έπίσης καi είς ~γγραφον
της μονης Πάηιου τοϋ 1737 (rlναφεpόμεvον ύπό τοu ΓΕΡ. ΣΜΥΡΝΑΚΗ έν τQ'>
χειρογράφφ εργφ του: ή μυσtηριοφύλαξ νfjσος Πάτμος, σ. 1190), ένθα γράφεται
δη ο[ μοναχοί «διεπίστωσαν τήν ά.νάγιcην μιό.ς σκάρπας διά τψ βεβαlωσι"
(= έξασφάλισιν) τοϋ τε{χQVς».
Σημειωθ11τω δ' ένταuθα δτι 11 χρήσις όγκωδrον κεκλιμένων άντηpίδων είχεν
έπεκταθ11 άπό τοϋ J600 καί έξης καί εlς τούς ναούς καl είς αύτάς άιcόμη τάς !διω-

1) τα, tnιγραφάς tαUτας έδη,1.ιοοiει,ισεν ι) δ. κ. ΦAτovrov τό t966 ε(~ τό {m' όpι()μ 9 δημ(J(J(ευ,.ια. t()t'ι Άρχ.αιο­
λογικοts Δeλτίοο, έιιωφιιληΟr.tσα t(ί)ν U:ρι«ιιJ άτων, τlι όfτοi'ιz fοη1σeν ή Δ/νσ1( 'Ανuςnηλ4χrt6">ς. το~ 'Ynoυι>ytit'»J Πρι:>ΙJ.·
δρίο:ς 't't\c; ΚυΡερνήαι:αις άιι-ό 19~7·1960, χάριν έnιο ..·ι;ιιf'ιc; -tWν όttό tot μr.yάλου σεισ~tοϋ το!) Ι9jί6 Jl.πt:\.τ,χΟtισΦ\• ζ 11 •
J~Ι6\ν t6°)V iι.ιυνι ι ι.:&ν 1ειχών ,η, ιιονf)' (βλ. ~χttιΙCφι; ε:.snr i8, Ι 9S3, a. 600).
2) k . CΑ tι. t>ειι-ιτι< R • Α )}ΟΝ, 'J"ht Ocfen.SC$ or A<;r(H;Qrίnι h :~ιι:ιd 1he f...owcr TO\\'n, CurίnΙh 111, Ζ. 1936, tί(ι.:. Ι 9S.
3) κ ANDRε:WS, Ca..\'lic:; ofιbιe Μότe:,. Princςtυn Ν. Jc.r:sey 19SJ. ~iκ. 143, t ΣΨ.ΗΚΟΠΟΥ/\ΟΥ, Τά J.Ι tΟ(ιΙ(ι)\'\Κά
κάστρα τοΟ ~1 ωpηΩ. Άθ1'11,.<αι 1968, &iκ 28 και ZCJ
4) ι\ NORF;WS, l!.ά. el'ιC t'19
5) G GllkOLA, Annυari o Sc ,.\rch Jtnf di Aιer1c. Ι 'J./ ~4. 1930/3 1, εlκ. 347 Ι('QΪ- 4 10, ΛNo Rε.ws, ~.ίι. ti..-. 104.,
106, S01, 109.
6) ΛJ•IDRDw~. ί: (χ. ι.ίιr 19',2()
7) ι\Νοκ.~wς, έ.ά. ι;lν. . 50. S4. 59-65, 74,
8) ΙiΑsι.υcκ έν BSA χv. 1908/ 9, ο 261 εlκ- 12
9) G . GEkOL.A, Annuar.io 2, 1916, f.fl(' 33. :W, :18.
10) G . GSROLA, Μ οnuιη Vc» nι::ll'i sol3 dί Creιa 1, 1905, εlκ 62, 67, 7 1. 73, 129
1 1) .Ek Ι C FQRl.J'6S QQY t>, l n Cι:o.>sadel" GJ'teee, ιol'ld(tι,1 1964. ιtίν νι .
12) CARPβN'l"εR • θΟΝ tν C<ι1-ίnt h 111, 2, εiκ. 19$.
ΕΚΤ
32 Πr-ΛΓ~iΛΤΕΙΛΙ ΤΗ Σ AKAΔJ.ft\1JΛΣ ΑΘΗΝΏΝ

τιια!ς κατοικίας. Οϋτω π.χ. εlς τόν έν Πάτμφ διμάρτυρον ναόν της Παναγίας καί
τοϋ Χριστοϋ όλόκληρος ή βόρειος πλεl)ρά τοι) καταλαμβάνι;ται ύπό όγκώδους
σκάρπας', όμοίωςδέ καίείς δύοdλλας eκκλησίας ' · Άλληνδέ περίπτωσιν τοιούτων
όγκωδώv άντηρίδων τοϋ 1700 ii 18'"' αίώνος παρέχει καί ή Καταπολιαvή ηlς
Πάρου •. Χαρακτηριστικόν &.φ' έτέρου παράδειγμα σπιτιοίi μέ σκfφπαν (τοϋ
1700) παρέχει {;κ Πάτμου τό ύπό τfjς κ. ΑΘΗΝΑ~ ΤΑΡtοΥΛΗ &.πειιωvιζόμενον ', ώς
και c'ίλλαι έv l'εθύμνφ οίκίαt '·
Σχίjμα τοϋ περιβόλου καi πύργοι. Ό φρουριακός περίβολος τijς μονfjς πα­
ρουσιάζει εν κατόψει ηiν μορφ1i v &.κανονίστου όρθογωνίου (πίν. Α), του όποίου
ό μέν μέγας, άπ' 'Ανατολών πρός Δυσμάς διεl)θυνόμενος dξων ίiχει μήκος περίπου
70 μέτρων, ό δl; μικρός, άπό Βορρeί πρός Νότον, 53 μέτρων. 'εξαιρέσει της νο­
τίας πλευρaς του, ijτις διατη ρεί ~1 11φόν εύθύγραμμον τμfjμα, μήκους 30 μ. , πuσαι
αί λοιπαί πλευραί του παρουσιάζονται τuθλασμέναι καί λόγφ των άπό τοϋ σώμα­
τος eξεχόντων πύργων καί λόγφ ηϊς κλιμακωτής διατάξεως τών περιφερειακών
κτισμάτων της μονfjς, οί έξωτερικο! τοϊχοι τώv όποίων έχρησίμευον εlς τό dνω
μέρος των καί ώς προμαχGιvες. Άξιοσημε!ωτον είναι τό πλ1Ίθος καί ή ποικιλία
τοΟ σχεδίου τό)ν πύργων, έκ τό)ν όποίων άλλοι μέν παρουσι(ιζουν έν όριζοντί(1
τομ1j σχfjμα όρθογώvιον, 6>ς οί έπί τi'jς βορείου πλευρίiς παρά ηiν είσοδον δύο
πύργοι (πιν. Α, ι1 ι , ni ), άλλοι ήμικuκλικόν, ώς ό τοϋ μέσου της άνατολικfjς πλευ­
ρcrς (είκ. 18, 19 καt πίν. Α, ΓJ4) άλλοι τριγωνικόν, ώς οί της Β.Α . καί της Ν.Α.
γωνίας (πίν. Λ, π~, 116) καί τέλος ε!ς, ό τοί\ μέσοο τής δυτ. πλεορί'.ίς (πίν. Α, Π7)
παροl!σιάζει συνδυασμ6ν όρθογωvίου καί τεφαγώνοο, 1)tοι σχέδιον όμοιάζον
ιφός πρφραν πλοίου •, (είκ. 17 ι'iκρον δεξιόν) δθεν καi πρφρα άπεκαλείτο ύπό
-rων μοναχι<>v ό πύργος οi>τος, ώς πληροφορούμεθα έκ τοϋ έν -τjj βιβλιοθήκ() της
μονής άποκεψένου χειρογράφου ~pγου τΟ\ι U(>χψαvδρίτΟυ rε •. kMYPNAKH '.

1) Β'λ tίt:ό νn Gν 'λ' f: Gειι., .,.~ ί$tC: 11\at ί~ c:ai!cd 'Patn\M, <t 289 Κ<ιi ΣΤ Π ΛΗΑΔΟ ΠΟΥΛΟΧ, Γlό:tJ-Ι{)ς ·Οδη·
yός to~ '6.n Η) Κ"έ-ιtτη, Άθήνu J967, ο l9, σχ 7
2) Gε!Ι Ι.• (: (ι (1 284
:3) Α ΟJ>ΛΑΝ.Δ ΟΣ t \• ' Ε.rτ ΊΖt Κ αιt"λ Μ tλ~«ί')\• $ , t965-6ό. σ 31. εlκ n
4) Ι:ίς tόμ Β' ~ο() fργου τη' Αωδtκάvησc.ι. σ % t: Ιι.: 20.
5) G:eROt.Λ. Monιun. Vcncti cli (.·,·e1:ι Ι Ω , 19 17, t,ίι<. 214
6) Ι'Ιόι)i'Ο\' έv αχήμαtι πρψρας. συναν;Qη,εν Ι('(Α.ί εf' tι'. φpα-yκtκ,)ν fl'lιmρoν ti'Jς Κορυrά ί ν11ς {β;ι. ι:.i ~ό''Ο •ou nαpά
1' RAQUAι·R tν HSA XJll , 1906-7 σ 270. ε lις. 1
'1) Ί·ι μuσ~ ήpιοφ-iιλαξ ν!\Ο()~ Πόtμος , σ 1 1~4
ΕΚΤ 11 Λ'ΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ f(Λ Ι Α Ι ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ Ι Τf-ΙΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤf\10Υ 33

Ε'ίσοδο; τf\ς 11ονijς. 'Η μία Ί<αί μόνη χυρία είς ττ)ν μον1\ν είσοδος εόρί­
σκετο 1<αtά την βόρειον' πλευράν τοϋ φρουριακοiί περιβόλου. nλ1jv δμως ταύτης
ύπfjρχε κατά ττ)v νοτίαν πλευράv παρά τόν πύργον (πίv. Α, Π3) ~<α! μικρά τις
βοηθητι κή πυλiς - 1] παραπvλίς η παοαπvλιο" i\ παραπ6ρτuyι" (είκ. 14). Δέν γνω­
ρίζομεν ομως liν α(ίτη ύφtστατο άρχικ&ς 1\ liv 1'ινοί7,θη μεταγενr;στέρως.

Ή εtς η)ν βόρειον είσοδον της μονης προσπέλασις άπό τijς f.ξωθεν τοu
φρουρίου κλιτύος θά έγί.νετο άρχικ&ς πιθανώτατα δι' άπλοiί, /;λικοειδως ανερχο­
μένου άπότijς .Β. Δ. πλευρΕίς της κλιτύος δρομίσκου καί τοϋτο έπειδη κατά τ1)ν Β.Α.
πλευράν i1 κλιτύς παρουσίαζεν άπότομον πτώσιν. Όταν άργότεροv (1603) ό ρέ­
κτης Κρής ήγούμεvος τijς μον1jς Νικηφόρος ϊδρυσεν, άμέσως πρό τοv άνατολι­
κοD πύργου (ΠΙ) της εiσόδου ·καl παραλλήλως πρός αύτόν εtς άπόστασιν 2 περ ί­
που μέτρων, τό παρεκκλ1iσιοντii\νΆγίωνΆποστόλων • (πίν. Α, άρ. 16 καi ε!κ. 18)
παρέστη άνάγκη έκτελέσεως σ11μαντι11;ών τεχνικών έργων - ίδίί,t πολλαπλόJν
άναλημμάτων - τά δποrα καi προσέδωσαν είς ηiv δληv προσπέλασιν ηΊς εισό­
δου τόv άρκετά μνημειιΜη χαρακτfjρα, τόv όποίον διατηρεί μέχρι σήμερον.
Τότε πράγματι άvτί άπλοϋ έλικοι;ιδοΟς δρομίσκου, κατεσκεηάσθη ίiνετον κλιμα­
κωτόν κεκλιμέvον έπίπεδον, κτιση) δηλαδή κλίμαξ πλ{ιτους περίπου 3.00 μ. μέ
εύρεtας ( Ι.50 - Ι.60 μ.) βαθμίδας, μέ πλατύσκαλα και πτερύγια, δi.ς πέριξ τοv vαοϋ
των •Αγ. 'Αποστόλων κατ' όρθ1)ν γωνίαν καμπτομένην, εως δτου φθtισ1.1 εi.ς τήν
εtσοδοv (βλ. πίν. Α).

Τότε έπίσης κατεσκευάσθη icαi τό πρό τοD ναοD τii\ν Άγ. 'Αποστόλων όρθο­
γώνιον προαύλιον ώς καί 1Ί κάτωθεν τοu ναtσκου δεξαμενή ϋδατος, τό ϋδωρ τfjς
όποi.ας άντ)veύμ&νοv άρχικως διά θυροειδοVς άνοίγματος, κατά τήv άvατολι~<ήν
πλευράν τοί\ ναοu, έλαμβάvετο άργότεροv (1714) μέσφ προστομιαίου έv τφ πρυ­
αυλίφ.

Ή όχύι1ωσις τ ης πύλης. Καρπόν μα·κρας παραδόσεως, άλλό. καί ώρίμου

άμυντtκi'jς σκί;ψεως, άποτελεί 1; κατά την είσοδον τυv πι:;ριβόλου έφαρμοσθείσα

2) Βλ σχετι κli>ς Α 0Ρλλ.Ν.Λ ΟΝ , Μό\'αστηριαι<ι\ 'A J)χ1τtflQν11tή •, 1958, σ 25 K<tl ιός rιUtόΟ ι wο.ρμ.
rtoμιt:fJι;

3) θλ icr.ρι τοtι ναο6 1Ό6tou ·tήν λΕϊ πτΟJ-ιι;ρί'j καί tnιιιελη δ ημοοfεοο ιν 11'1' δ. Κ ι.J>A·rov POY ε ι, •ό 6:t' (rpι~J. 2
δ 11JιόC'1i ~11υ.. 'tι'>ϋ Άρχt).1()).crr1 κoCI Δι:λ 'Ci οο. ΆΟή\•ιι.ι 1962. f;νθα 1(0.ί t'ί.>.Μι ι σχι;τικα i λtτ. -τοιιt-ρ.:ι uι ις-t ρl τ&ν tι11ων 'tf\ς
ι;:ίσόδQ\>
5
ΕΚΤ
34 ΓlPArMATEIAI 1ΊΙΧ ΑΚΑΔΙ:ΙΜtΛ1,: ΛΘΗΝΩΝ

κτηριακη διάtαξις. Πράγματι , δπως εiς τό.άρχαία έλληνικά φρούρια, οiί1'ω καl
ένταuθα, δύο !σχυρ&ς προβάλλοντες πύργοι προστατεύουσι τήν πύλην (είκ. l8).
οι δύο οVτοι π(φγοι, ϋψοvς ένταuθα άνω των 15 μέτρων (είκ. 19) εχοuσι σχfιμα
όρθογώνιον, ε(ναι δέ περίπου ίσοπλατείς (7 μ.) καί άπέχοuσιν άλλiιλων 3 μέτρα·

εικ. 18 Oi ιτρό τi'ις ιαιρίά<; εiσόδοv τf\<; μ()νl\( δΟΟ J:(ίρyοι Ιι'«I tό ~tάρ· (Ι.ίιtούς
παρε..;Ι(λήσιον ιών Ά.,. Άnοσ-τόlων {Ι6t3)

δέν εΙναι δμως συμμετρικώς ιΟς πρός τήν είσοδοv τοποθετημένοι· διότι αί έμπρό­
σθιαι κατακόρηφοι έπιφάνειαί των ούτε έπ' ευθείας κείνται, οuτε έντελώς παράλλη­
λοι ε{ναι (εiκ. 20), έπειδή ό μi;ν άριστερός (άνατολικός) προβάλλει i!ξω του δυτι­
κοϋ κατά J .50 μ., ό δε δεξιός (δυτικός) διεvθύνεται λοξώς έv σχέσει πρός τόν
άλλον. Χωριστοί έμπρός οί δύο πύργοι συνενοuνται ε!ς τό εσω μέρος τοϋ μεταξύ
αύτών κενοϋ, δι' έγκαρσίου, στεvοϋ (3 μ.) τοίχου, ~πί τοϋ όποlοη κάτω μέν άνοί­
γεται 1) πύλη -ιι'jς ε!σόδοη, άνω δύ προβάλλει μ ι κρός μετέωρος έξώστης, εστερη-
ΕΚΤ Η ΑΡΧ ΙΤΕΚΤΟΝ ΙΚ Η ΚΛΙ ΛJ ΒΥΖ ΤΟ Ι ΧΟΓΡΑΦ ΙΑΙ Τ Η Σ ΜΟΝΗΣ ΓΙΑΤΜΟΥ 35
Α

Ι Α F1 4 ΕΞί *5t
ο 1 2 3 ~ 5 "' ·
ΕΚΤ
36 nι'ΑΓΜΑΤΕJΑΙ ·rι-rΣ ΛΚΑΔΗJ.ι1 1 Λl: ΛθΉΝΩΝ

μένος δαπέδου, καί στ ηριζόμενος επί χαμηλωμένου τόξου (ε1κ. 19, Φ καί 21 ). Είναι
δ' δ έξώστης ούτος δ τόσον προσφυώς άργότερον όνομασθεiς ίmό του λαοu φανu5.ς
η ζεματtστeα' έπειδή έξ α\iτοu κατεχέετο λυωμένος μόλυβδος ii ζέον δλαιον η
i\δωρ, κατά τοϋ έπιχειροΟντος νCι παραβιάσΌ τήν είσοδον ~χΟροu.

Εiκ 21. Τό dνω μέJ)()~ toO τοί;χόυ τ-f\~ tlσόδοι> μέ τόν φονιtlν.

Ή εiς τό βάθος τοΙΙ μεταξύ τών πύργων 1Cενοu τοποθέτησις τijς πύλης παροη­
σίαζε τοuτο τό πλεονέκτημα : δτι έδημιούργει ενα θύλακον η κλοιόν παy1δεύ­
σε6>ς το() εiσβολέως, έπεtδή ούτος φθάνων πρό τ1(ς εiσόδου ό.φ' ένός μέν θά
έβάλλετο δεξιά καί άριστερά dπό τών έκατl;ρωθεν πίιρyων, προχωρών δ' έμπρός
ίνα εiσέλθι~ θά έδέχετο τόν Θα\·άσιμον έκ του φονιa χατακρουvισμόν.
Άς έξετάσωμεν ηδη λεπτομερέστερον τήν πύλ11 ν. Εiς ταύ111 ν φθάνει τις

1) Β·;.,. oχttι"(i){ Α 0f'.ΛΑΝΔΟΝ . Μο\·αστηp1ακ ή Άpχιτtκ~όνι .:-tι t, Ι9:SS, '1 10 .tσ.\ ι:Jηι_ι . ιl . (J•ον\cΑ&ι;;
..:α\ εi~ ο'iιcίαι: tf\ζ Γlά:ιμοι.> μνημονεύεt ό Κ ΑΜΆΝ ΤΟΣ , Ήμ Μεy Ί:Ξλλ 1930, σ. SQ4
ΕΚΤ Η ΑΡΧ Ι'Ί'Ε Κ.τΟΝ ΙΚ}Ι ΚΑΙ AI ονz. ΤΟΙΧΟΓΡΑ<fι ΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ r:tAJMOY 37

ιlνεpχόμενος πέντε λιθiνας βαθμίδας (είκ. 19, 20, 22). Τό <'iνοιγμά τι1ς είναι περίπου
τετράγωνον (πλάτους 1.80, ϋψους 2.00 μ.) καλυπτόμενον δι' tσχυpοϋ (ϋψ. 0.54 καί

πάχ. 0.26 μ.) όριζοvτiου ύπcρθύρου μετ' άντι011ματος πάχ. 0.35 καί μήκους 1.98 μ.
(είκ. 19, 22), άνωθεν του ό11οίου έκτ(σθη ήμικυκλικόν άνακουφιστ ικόν τόξον,
χρησιμεϋον ώς 11λαiσιον τfjς έν τψ κτιστψ τυμπάνφ του τόξου έζωγραφημένης
ΕΚΤ
38 ΠVΑΓΜΑ·rΕΙΑΙ 'J'Ι-ΙΣ ΛΚΑt\(iΜ Ι ΑΖ ΑΘΗΝίlΝ

ε!κόνος Άγ. 'Ιωάννου του Θεολόγου. Άξία ση μειώσεως ειvαι ή διά πλειόνων,
μετά «πελεκομόρφων)> κλειδώσεων θολιτών έκτέλεσις το{) aνακουφιστικοΟ τό­
ξου' (είκ. 19 καi 22).
Τό τετράγωνον άνοιγμα τi'\ς πύλης έκλεfετο διά ξυλίνης διφύλλου θύρας,
ώπλισμένης διά σιδη ρών όριζοντίων έλασμάταιν καί χονδρών πλατυκεφάλων
ijλων. 'Ισχυρά κλειδωνιά καί διπλf\ έγ­
καρσία έσωτερική <<ι~μπάρα» έξη σφάλιζον
την άκινησίαν τ&ν κατά τήν νύκτα κλειο­
μένων θυροφ(.>λλων. Κατά. τήν ήμέραν τά
δ6ο φύλλα τijς θύρας, στρεφόμενα πρός τά
Ιiσω κατά. 90° ijρχοντο εl.ς έπαφήν πρός τά
έσαιτερικά τοιχώματα τοο πυλώνος.
Τόv πυλι1>να διαδέχεται είς μf\κος 4
μέτραιv δια{Ιατικον -Ιjτοι Οολαιτός διάδρο­
μος καληπτόμεvος όπό δύο συνεχομένων
σταυροθολίων (πίν. Α, άρ. 2). 'Αφ' έτέρου
είς τόν τοtχον του βάθους του διαβατι κοl)
άνοίγονται τρείς άβαθεfς (0.065 - 0.09) όρ­
θογώvιοι κόγχ,αι (ε!κ. 23), εξ ώv 11 πρός
Δυσμάς τελευταία διεμορφώθη άργότερον
ώς παράθυρον βλέπον πρός εσωτερικόν
• ••
διάδρομον (πίν. Α). Μι κρά μονόφυλλος
θύρα άvοιγομένη άριστερά εlς τό βάθος
το\) διαβατικο\) όδηγεϊ εtς εύρόν, ελαφρώς
τραπεζιόσχημον, καμαροσκέπαστοv χώρον (πίν. Α, άρ. 19) μήκους κατά μέσον
δρον 8 καί πλάτους 3 μ. Ό χώρος ούτος πάλιν δι' άvοίγματος cσωτερικου συγ.­
κοιvωνεt πρός άλλον, μι ιφότερον όρθογώνιον, καμαροσκέπαστον καi αότόν,
χώρον, μέσων διαστάσεων 3.60 Χ 5.00 μ. εύρισκόμενοv ε!ς τό !σόγειον τοu

Ι) ~οιιοιοι μετά πε>.ει..::ομόρφ«Ιν "λt-1 δώσι;ων Οόλlt<.ι1 ί)αι,ιv tν χρήσει f'ι δ η άιtό τ(i)γ ΡωJ-Ια\Κ"ών χJ)όvων, τόσον εt<
τόξu. (Κολοσσ.αtον). δσον καί δl' ~ιπ~ΙJ( θόi.όυ< (Ορ<ιyγη) (β). σχεηκάς ε{κόνα< ιταρά J. O VRM, Οίι: Baukunsι
ι1~r Ειι'u$k~-ι·u"d Rι)mcr, Sιιιtιgar1 1905, ε[ις. 248 Κ"ιt~ 236). Κ41δ<ιχrι v, οUχΙ δμοος nελ.εκόμορφον, άλλάμετά κuκλtt:f'\ς
(ιιι('ΗΡύσw; i<ul Δvcισtοtχου .:οιλόtηt~ t&\• άρnt'bv t&ν &ολςτ(bν ~φ1)ρμοοuν ~'tiι 1-όν 14(Ιν <ιiΘνα xcιt ct Βυζα:ντ\νοt
(n.χ ε:ίι; 1'0 Άφcνtιkό τοtι ~Ι υοτρι1, 0Ι'λλΝ,,,0):, ΑΒΜΕ. Α'. t935, (J 57, εlΚ' 2 ι."ι:ιl 4), 1'(1.~Οχρό\'6>ς δλ ι<(Ιι of Μοu­
σουλμdνοι (π.χ . ε(( τό τόξο\• τ()Ι) Μιχράβ 'toC> tζΟ.ΙJ(Ου to~ Κ«λαοίιν tν _Καiρ(Q, βλ ι:Ιt.:ό\•α πορ(ί R ι νοιΑ:Α. Archiιeιιιir:t

n1u$ulmιιp:\, M i l<ιnO 1914, σ. Ι ()) t,lΚ'. 91)

ΕΚΤ 39
άνατολικοϋ πύργου. 'Αμφότεροι οί μνημονευθέντες χώροι, τελείως σκοτεινοί,
ίiτε έστερημένοι παραθύρων, θά έχρησiμεvον πιΟανώς ώς μέρος διαμονης τοϋ
πορτάρη (θυρωροϋ).

Τό διαβατικόν κάμπτον εiς τό βάθος του πρός τά δεξιά συνεχίζετο εiς κλί­
μακα έξ έπ"Cά άνέτ<()ν βαΟμίδων, φέρουσαv (ί.νω εlς τετράγωνον πλατύσκαλον
(πί.ν. Α).

Έφθό.σαμεν 1\δη εlς τό iλνω μέρος το\) ύψώματος, ijτοι ε!ς ηiν ύπό τοϋ περι­
βόλου περικλειομέvην πολυγωνικην περιοχi1ν, έντός της όποίας ήσαν ιδρυμένα
τα κυρίως μοναστικά κτi1 ρια. Τό dνατολικόv f)μισυ τής περ ιοχίiς ταύτης εύρί­
σκεται ε!ς στάθμηv ύψηλοτέραv άπό τό δυτικόv, δπερ έξ iiλλου παρουσιάζει
καί ίσχυράv πρός Δυσμάς κλίσιv. Έπt το\1άvατολικοϋ1Ίμίσεος της περιοχijς. ιίις
περιφανεστέρου, εΙχεν ίδροθf\, άναμφιβόλως, παλαιότερον δ τε ν<ιός της 'Αρτέ­
μιδος καί μετ' αύτόv ή μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλικΤJ Άγ. ΊcJ)άννου τοl)
Θεολόγου. Ήτο λοιπόν ijδη έπεξειργασμtvος ό τόπος οuτος καί φιχηκόν είναι
.:αi ό νέος, ό βυζαντινός, ναός νά ίδρυθij έπί τής Θέσεως καί τώv θεμελίων τών
παλαιών κ;τι1 ρίωv.

Έκ τfjς πρώτης περιόδου τής βυζαvτινίjς μονής άσφαλώς όρίζεται ή θέσις

τρι&ν έκ των σπουδαιοτέρων κτισμάτων αuτfjς ij τοι 1) του Ναοu η Καθολικοϋ
(πίν. Α, άρ. 4) 2) της Τραπέζης, μετά ηlς συνεχομένης πρός αύτήν 'Εστίας
(πίν. Α, άρ. 7 καί 8) καί 3) τ(Qv Κελλίαιν (πίν. Α, clρ. 9). Όσον άφορ!! τούς Cίλλοος,
δευτερεύοvτας άλλ' άπαραιτήτους, βοηθητικούς χώρους (Μαγκιπείον, Μιιλω­
νείον, Δοχείον, Ώρεϊον κλπ.), οίτινες dλλωστε μνημονεύονται εiς τά παλαιότερα
eγγραφα της μovi'jς ', δεν είναι βέβαιον ilν πάντες ούτοι κατεi'χον έξ άρχης
ηi ν θέσιν ε!ς τ~iν δποίαν εύρίσκονται σi1μερον. Πάντως &ρχικώς μεταξu τοϋ κα­
θολικοv ·καί των κελλίωv θά δπελείπετο εόρi>ς έλεύθερος χώρος, 11 άπαρα(τητος
διά κάθε μοvi}ν rι1Jλή. • Αξιον δέ σημειώσεως είναι, δτι τό καθολικόν, ί:νεκα τοu
άνωτέρω έκτεθέvτος λόγου, δεν ijτo, ώς εiς πάσας τάς μονάς τf\ς Έλλάδος• παντα­
χόθεν έλεύθερον, άλλά προωθηθέν άρκετά πρός 'Ανατολάς έπλησίασε πρός τόν
περίβολον καt Ιjγγισε κατά τιiν Ν.Α. γωνίαν τήν τράπεζαν (πίν. Α, άρ. 4 καί 7).

--------
t) Β). .:(ttΟ)~~ραι

2) Ολ Α . ΟΡΛΑΝJ.ΟΥ, Μ οvο.σηιριu-.::ή Άoxctt:Κ-t~v1t:~ '• 1958, σe>•. 27.

ΕΚΤ
ΤΗΣ Αl<ΑΔΗΜΙΑΣΑθΙ:lΝΩΝ
11ΡΑ r'ΙΑΤΕIΑ Ι
" •
ΕΚΤ 1-1 ΛΡΧΙ1'€Κ.'Ι~0ΝΙΚΗ ΚΛi AJ ΒΥ Ζ. ΤΟ ΙΧ()f'ΡΑΦI Λt "ΓΗ t MON Hr ΙΙΑ Ί' ~tΟΥ 41

Άργότερον, αuξηθέντος τοϋ άρ1θμοi> τών μοναχών', έκτίσθησαν ε!ς τήν θέσιν
τής παλαιας αύλi'jς πλi'jθος βοηθητικ<;)ν κατασκευών: παρεκκλήσια, σκευοφυλά­
κια, βιβλιοθήκη , ξενοδοχεlον (ξενcίJν), !δfq, δέ κελλία· τά τελευταία μάλιστα
ταϊίτα δέν κατεσκευάσθησαν, {ος τά διά κοινοβιαιο)ν ζω1)ν προοριζόμενα πα-

λαιότερα, l]τοι έπιμήκη , θολωτό. διώροφα, ίιλλ' α\;τοτελ1ϊ, ώς α( νει'οτεραι κα­

τοικίαι της Χώρας (Πάτμου), ήτοι τετρύ.γωνα μετά παραθύρων, έστίας, έπιπέδου
όροφijς καί προαυλείου (είκ. 24, 25), δκάστου μοvαχοϊ> jj:χ,οντος πλέον ίδίαν
κατοικ:iαν. Ώς δε ε!ς τάς uξω τfjς μονϊϊς οίκίας οϋ ιω καi ένταϋθα καταλείπονται
μεταξ\ι τΦν ο!κοκελλίων στενοί καί σκολιοί διάδρομο ι η 1'--τίζονται, έλλείψει χώ­
ρου, διώροφα ένίοτε καί τρι όροφα οlκlηιατα πρός έγκατάστασι ν καί ποικίλων

1) ει~ t ι)v fl1u01)KI)\' "'Ιό~ ήy()vμt,•ou Θrοκ-ιtσtQιι τ<.)<S, 1157 ( Μ . ~1 Acta 6. σ. 108-1Ι ()) i'.ι~ογρ6Φό\>v 75 έν δλφ pο­

ΥGιχ.uί άλλ' δ άριθμό~ αύW>ν ~Οά11t . tιe:ρί τό i 1?6. τ()Uς έιι:(ϊτόν ~εντήl(Ο\tffι Ί δο~ τi λtyε\ σχεη"(ί)ς n: ρόσ1αξ 1 ς το~
αύτόκιΧιtο~ Άλr.ξi ου 'l'Oi> ι- ( Μ Μ . 6, (f Ι 3t): fι μον1) 'Λγ 'ΙΦ 1: 0~ Θεοl.όyοu Π ά.tμου elς nολ \hι dpιOμrίJ> μυι'{J ­
χώ,. XόρΙ»<f'O•flι:f<ffι (i'yγQ; μ/·J• )-'ά~ ltO fl t:(Ϊ))' lK(J.Tt}'ιf tr.!l'f'tj-ΚfWT(t /Ι~Ι'ΙΙ(lχ/iι'Ι' ~μ (J,ύηj ~i~ικoiJ,.rflt) Κλ1f
6
ΕΚΤ
42 Ι"Ι ΡΑ Γ1'»1 ΑΊ'Ε Ι Α Ι ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜJΑΣ ΛΘΗΝΩΝ

iiλλων ύπη ρεσιών "!fjς μονΙΊς (έκ:κλησιαρχείοu, σκευοφuλακ:ίου κλπ.), <iτινα σuγ­
κοινωνοϋν πρός <iλληλα διii διαδρόμων καί πολλΦν άνερχομέvων η κατερ;ιομέ­
νων κλιμό.κων, δι' ών τό δλον σιry ιφότημα κατήνιησεν εν δαιδαλώδες οίκοδομι­
κ:όν σύμπλεγμα, <ΪJς φαίνεtαι περiποu καί ε!ς τόν πίνακα Α '.

Ίδιαιτέρας μνείας iiξια εfναι καί τά πολλά - !Ο έν δλφ ' - παρεκκλήσια, τά

όποΤα άπέκτησε σύν τψ ;tρόνφ ιi μονή. Έκ τούτων δύομέν(Παναγίας καίΌσίοu

Ι ) Ό έν 1:@ -aί\V.t:"ι 't°'rtφ '-Wι«\ς άφr.6(:1;; χGΊρQ; (ό.ρ. J9) 11.-ατελαμ(.\(j\·ιr.u <tλl.όtt; ύπό tών ξι;\'Gμ'(ι)ν 1f'ις SΙQνf\ι;; .

Τ()i)τΦ\' ι.'«rασrραφl:νrtι)\' VΙ'ό τQt:ι σι;ισιJΟD <tOC. 1956 .:mεσΙC'l!υάσθη είc; βόθος i>ιtό 'Τί)< Ύπ 11 ρι;σiας ·ΑνασιJρ.<Οσεως tοϋ
Ύιt Ιϊαιδ&iuς κ<ι-;;ά tά i:;η Ι?S7--60 tt:τρ(ι.όρ<)φι)ν ~ t "ρt<.1ν, δ'Ιt~ρ στεyιlζ.ι:ι είς ~ιέν τό ίιπόyt:tΟ\' Ύλιmtά κnt ά?..λer
(kιρt.u άντ ι"r..i~ιε.νu , tί~ τόν nρ&τον ι.;αi δtύτερον όροφον i;(\ νi:ον Q'κ-tοοφιιλάιι:ι()ν ιm.ί ε,ίς -ιδν <tρlτον όr.οφον η\ν vfu.\'
βιβλιQθήκην κnt 'Ιούς νέους ξtνών(f(. Ολ ΕΕΒΣ 28. 19~1$. σ. 600.
2) Ό μtycις άρtΟιJ ός 't'~ν :tuPf.~ι..'λη<:J{ωv όφεlλεuι.ι είς t ήν ίtnό "&ν ιςανόνι.ι)ν 1f'\' 'Ε .:. ....ληοic,ι,.; 'fC0ειμt:\•ην όrwγCp

ι>εvσιν --ιι,;).tοεωc; nί.cιόνων ,η, l)\(i ς. λtιtΟU('ιΥ • Φν Ειιt tf'ιιζ ο.1)-ι: iΊς Άy ·rραπί;ζης, "α"ό ~ήν u(m\ν fΊ~ιCJXr,\' n;. σχεη1'ώ;:
Μ Η f\1ΛΛΛΝ6ΡΛΚΗΝ , '1·1 ncnJ.ι O( . Όδηοσb; ΗΊ!)9 , n 12 αη μ . ),
ΕΚΤ Η Λ l'Xt'rE K1ΌNtKH ΚΑΙ Α1 ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑ.4ΙIΑ Ι THL ~tΟΝΙΙΣ n AΊ',..tOY 43

Χριστοδούλου), εtναι προσκεκολλημένα ε!ς τήν νοτίαν πλευράν τοίί καθολικου

καί του νάρθηκος (nίν. Α. άρ. 5. 6 καί ε!κ. 31), &ν άλλο (Άγ. Νικολάου)
κατεσκευάσθη ύnεράνω του κατά τήν άνατολ1κ1'Jν πλευράν του καΟολι·κου προ-

Etιc. 28. Ή tιρό tol> tξ6)ν6ρθη.-ος ιι;Ι)λ.ι) μt ~:άι; τοξώτόι; , tί.αφ(ΧΪ)( ~VΙ<'Ορόφννι;: ό;vt 11 ρίδας.
ΕΙ' τό 86.Οόι;: 1~ δ ι ιίιr>ι>φιχ O'tviι ιιΤζαφάρ(ΙJ'Ι ,

σηρτημένου παλαιοίί σκευοφυλακίου (πίν. Α, άρ. 14), τρία άλλα - Άγ. Πάντων
(άρ. 13), Τιμίου Σταυροίί (ι'ιρ. 12) καl Προδρόμου (dρ. 11) - έφωδιuσμένα καί μi:
μ ι κρι'ι.ν αύλήν, κατενεμήθησαν μεταξύ των νεωτ(φων ιςελλίων, εν ίiλλο πάλιν
(Άγ. Βασιλείου) έγκατεστάθη εiς τόν tινώτατον όροφον του άνατολικοίι πύργου
τj'\ζ εiσόδου (ιτίν. Α, άρ. 15). Τέλος τρία άλλα παρεκκλ11σια κατεσκευάσθησαν
ΕΚΤ
44 ΠΡΛ ΓtνΙΑΤΕ ΙΛ Ι Τf..Ι Σ ΑΚ.ΑΔJ'ΙΜ ΙΑΣ ΑΘ Ι-ΙΝΩΝ

έξω τοu περιβόλου καί δι) εύΟUς μέν πρό τi'jς πύλης της ε!σόδου τό τών Άγ.
'Αποστόλων (πίν. Α , άρ. 16) τό δέ δεύτερον (Αγ. Φανουρίου) όλίγον κατωτέρω
πρός τά Β. Δ . έπί τfjς κλιτύος (όpατόν επί τοϋ σχεδίου τοu 13Λ•sκ11, ε!κ . 10)
καl τέλος τό τρίτον (Άγ. Γεωργίου) εύρίσκεται όλίγον πρός Άνατολάς τ&ν Άγ.
'Αποστόλων. Ένεκα των άvωτέρω προσθέτων κατασκευών ιi ίiλλοτε εύρεία
αύλη τfjς μονfjς περιωρίσθη είς μικρόν (7 Χ 11.50 μ.) όρθογώνιον ύπαίθριον
χωρον, .Jκτεινόμεvον είιθύς πρό της ε!σόδου τοϊι καΟολικοϋ (πίν. Α, άρ. 3),

Εlι< 29. ΙΊ αρει<κλήQ'ι<ι <tl'jς ~ι ονl'\ς μετi1 κeρ<ψοσκεπι'bν tρούλλων.

μέ ~vτυπωσιακόν πρός Ν ότον τέρμα τοη η)ν κατά τό Ι 698 κατασκευασθείσαν

ένετικοl> ρυθμοu έπιμελως έκτισμι\νη ν διώροφον στοάν, τή ν λεγομένη v Τζαφά­
eαι" (είκ. 28). Όμως καί ό περιωρισμένος ούτος χώρος δέv εtναι πάντως
τελείως πρός τά άνω ελεύθερος · διότι τρία ύψηλά όξυκόρυφα τόξα (είκ. 26,
27 και 28) έπέχοvτα Θέσιν άντηρίδων μεταξύ το\J καθολικοϋ καί των άπέναvτι
αίιτοϋ κτισμάτων, παρ' δλον τόν λίαν διακοσμητικόν χαρακτijρά των, τοϋ άπο­
κρύπτοιιν εν μέρει τήν πρός τό κυανοϋν dπειρον θέαν.
Λόγφ το\ί ~!δικώς εiς τάς νή σους τοl> Αlγαίου εφαρμοζομένου συστη ματος

J) Κ ατά -τό Ίστοpιl(όν Λcξη•t'Ιν τ~ Ά11.""U8ημi<1ς ΆθηνU)v (χ.eιρό'yρr.ιφ« άρ, SOJ. $08, 82S κλπ ) τ-tαφd(!ι
όνομός~ται KfJ.i: ό wοιμενιι.:ός αί:ιλ~ Έπειδή δt ti( -τόν il\'M δροφον ti\ς στοliς ι:-1ναι to1toO&τru1i:νη ξυλiνη σιι.νί<
..-αι κοtλος σ1 δ11ρο1)ς; ).ι<)χλός_, τα δποrα ..,,υποl)ν τιχ)ιtόν t-ι ν<t ώς υύλ()ί, ί'Ι.'fι. dρχίσουν νά 1i ιοΙ>ν ot μεγά:λ.οι
όρtιχάλκη,οι ..,-<ιΧS;ωw;ς 'rf'lς μό\•fις (εικ. 5). ώ'ΙΟ.1-1 άσθ11 σuνει.:&ι,χι~Ι.i.Jς καl }) στο<~ Πάφ6ρc-ι.
ΕΚΤ f l Λ.ΡΧ ΙΤΕΚlΌΝ Ι Κ..(>Ι ΚΑΙ Λf _ΟΥΖ . 1ΌfΧΟrΡΑΦΙΑ I ΤJ-ΙΣ l\10ΝΗ Σ ΠΛΤΜΟV 45

καλύψεως δι' έπιπέδων όροφc'ίιν τό σύνολον των νεωτέρων κτισμάτων (κελλίων

κλπ.) παρουσιάζει μίαν ε!ς πλείονας μονάδας έκτεινομένην όριζοντίαν έπιφά·
νειαν, άπό τής όποίας ξεχωρίζουν μόνον ο! προβάλλοντες Ιί.νω κεραμοσκεπετς
i1μισφαιρικο! τροuλλοι τ(i)ν παρει<κλ11σίων (ε!κ. 29).

ΤΟ ΚΑΘΟΛ Ι ΚΟΝ

·Άς έξετάσωμεν i\δη εν πρός εν τό. τρία σπουδαιότερα στο1 χεία τtϊς μονi'jς:
Ναόν, Τράπεζαν κα! Κελλία, άρχίζοντες άπό τό σημαντικώτερον έξ αύτ<Ί>ν. τόν
Ναόν η τό .Κ α Θ ο λ ι κ <) ν, ώς ε!δικ<Ί>ς ώνομάζετο τό κύριον καί μεγαλότερον
εοκτήριον τ<Ί>ν μον<Ον. Κάτοψιν κcιi κατά μήκος τομijν αύτοίi παρέχουν αί εl κό·
νες 30 κα! 3 1.
Γ[ρέπει έν πρό)tοις νά σημειωθi;j, δτι τό καθολικόν της έξεταζομένης μονfjς
άφ' ένός μεν δέν ίσταται πανταχόθεν ελεύθερον tv τφ χώρφ - δι' δν λόγον
άνωτέρω (σ. έξηγ1iσαμεν-άφ έτέρου δ' οτι τό γενικόν σχέδιον αι)τοu, ώς έχει
0

39)
σi1 μεροv, δέν παρουσιάζεται άπλοϋν καί λιτόν, άλλ • άρκούντως ο(>νΟετον, !Jνεκ:α
τi'\ς κατά διαφόρους έποχάς, άρχ;ομένας ήδη άπό τοίi Ι2ο• αίΦνος, προσθήκης
προσκτισμάτων κατά τε τό πλάτος του καί τό μfjκος καί τό ϋψος άκόμη, καί δή
παλαιότερον μέν παρεκκλη<:!ί<οv, άργότερον δέ στο&ν, προσέτι δέ καί χώρων
οοχί καθαρ<Ί>ς λο.τρευτικ1]ς φί)σεως, ώς π.χ. βιβλιοθήκης (βλ. τομ1]ν είκ. 30).
Άρχικός πυρijν τοl> καΟοληωu, κ:τισΟε!ς βεβαίως ί'.iμα τ·(j έπί τοϋ ύψώματος
έγκ:αταστάσει τοl> Όσ. Χριστοδούλου, ijτοι εύθύς μετά τό 1088, ύπηρξεν 1'1 όρΟο­
γ(iινιος αίθουσα ΑΒΓΔ (είκ. 31), έσωτcρικ&ν διαστάσεων 6. 15 χ 9 μ . , &χουσα τόν
μtγαv iίξονα αοτijς πρός Ά νατολάς έστραμμένον. Ή αίθουσα αΟτη ά:ιτετέλεσε τόν
κυρίως ναόν, εις δν προσετέθη μετ' οό πολu' ·πρός Δυσμάς στενομήκης έλαφρ&ς
τραπεζιόσχημος νάρθηξ ΑΔ.ΕΖ (εlκ. 31) διαστάσεων 2.30 >< 7.18 !!ως 6.92 έκταθείς
πρός Νότον κατ(ι τι πλέον τf\ς αίθούσης. Ό κυρίως ναός δέν παρουσιάζει αύστη­
ρ<Ί>ς όρθογώνιον σχέδιον, επειδή ο! μακροί τοϊχοι αότοϋ, Αθ καt ΓΔ, δέν είναι
έντελ<Ί>ς παράλληλοι ά.λλ' άφίστανται άλλήλαιν κατά τι πρός 'Ανατολάς, οϋτως
ωστε τό πλάτος τfjς μέν πλ&υρ<iς ΑΔ ν&. είναι 6. 1Ο τό δέ της ΒΓ 6. 19 μ.
Είς τό άνατολικόν τοίχον (ΒΓ) τοl> όρθογωνίου ό.νοίγονται τρετς i1μικυι<λ1-
καί κόγχαι : μία μέσ11 μεγαλυτέρα, κατά τόν άξονα του ναοϋ (διαμ. 2.45 μ.) καί
άνά μία μικροτέρα έκατέρωθεν αοτης (διq.μ. 0.90). Α1 κόγχαι δμως αύται, παρά
ΕΚΤ

kο..&ΟλΙ ΚΟΝ Μ. ~Γ. IUJb..NN~ ΤΟΥ θΕ.ΟλΟΓΟΥ ΠΟ.ΤΜΟΥ

ΤΟΜΗ k b-Tb- MHKOC

L_
,-.
>
Ί
Ι
~
ίίb.ffr.<λ.
nΑλ~Ι~
~
Αr.ΝΙ ΚολΜ >
Β ΙΒλΙΟθΗΚΗ ~
•
ί<
>
7'
>
~
r
>
Μ
>
Θ

Ζ
:J
Ζ

ο i 2 3 4 5 6/Jι.
Α.Ο.
ΕΚΤ

!
>
'
χ

~
~
~
z
~
!
-,;.
>
)

•
-{
~

"~
~

~
-'
'~
)
.;
'
"~
c
Ζ
\ !
'
"-·-· f1

=
~
i
-
"
-{

ο 2 ;; ι. 5 6 Μ.
•
Α.0.
ΕΚΤ
48 flPΛ l.. lw.fAϊE:ΙAr 'ff-I Σ ΑΚΑΑΗΜΙΑΣ ΛθΗΝΩΝ

τ!)ν κατά τοl>ς μέσους βυζαντινούς χρόνους κρατοuσαν συνήθειαν, δέν έξέχουσιν
ένταuθα πέραν του Cινατολικοu τοίχου, διαμορφούμεναι μδ i1μικυκλικόν ij τρί·
πλευρον σχδδιον, άλλ' ανοίγονται είς τό πάχος του άνατολι κοu τοίχου (είκ. 31),
όπότε 11 άvατολι!C1] πλευρά του vαοϋ άποβαίνει εύθύγραμμος '.
• Αξιον σημειώσεως έπiσης είναι ένταuθα, δτι 6 πρό τών κογχ&v διά τό Ιερόν
προοριζόμενος χ&ρος δέν φέρει τοίχους χωρίζοντας τό κυρίως βfiμα aπό των
ιταpα βημάτων.
Ε!ς τό έσωτεριι;:όν τf\ς όpθογωνίου αίΟούσης ίστανται τέσσαρες μαρμά.ρι­
νο ι κίονες, τ&ν όποίων οί ί:iξονες σχηματίζουσι τετράγωνον πλευρaς κατά μέσον
δρον 3.46 fl. (εiκ. 31), δπερ δμως δtν ζυγίζεται συμμετρcκ(ί)ς εν σχέσει πρός
τάς δύο στενάς πλευράς του όρθογωνίου (ΑΔ καί 'Β Γ) άλλ' είναι τοποθετημένον
πλησιέστερον πρός τήν dνατολι κιi ν πλευράν (ΒΓ), οί>τύ)ς ώστε ό παρά τιiν δυτι ­
κ1iν ΑΔ πλευράν, τ!)ν φέρουσαν δηλαδή τάς τρεϊς θύρας είσόδου χώρος ν' άπο­
βαίνι;~ εόρύτεpος τοl) πρός τό Ιερόν, δπερ, ώς έκ τών σωζομέναιν Ιχνών τοl> στυλο­
βάτου του τέμπλου άποδεικνύεται, έξετε!νετο άπό του Cινατολικοv τοίχου μέχρι
η'\ς ύπό τών δύο άνατολικιi\ν κιόνων το!\ τετρακιονίου όριζομένης γραμμi'jς.
Όμοίαν ακριβώς κατανομ1) ν του έσωτερι ι<οί\ χ(ι.1ρου του ναοu παρουσιάζει ό έν
Λ ιουμπότιν της Βουλγαρίας ναός ' χα! oi δύο έν Άχρίδι τετράστυλοι ναοί; τοϋ
Άγ. Ίωάννου καί τοv Άγ. Κλήμεντος •.

οι τέσσαρες έσωτερικοi κίονες βαστάζουσι τόν ϋπερθεν αότ&ν ύψούμενον

τρουλλον μέσφ διασταυροομένων καμαρ&ν (είκ. 30, 32, 33). ΆνΙ1κει κατά ταuτα
ό ναός είς τήν κατηγορίαν τ&ν μετά τρούλλου σταηρικiόν έγγεγραμμtνων τετρα­
χιονίων ναών καί δή, λόγφ έλλείψε<ι:>ς τ&ν διαχωριστιι<<ον τοίχων του ίεροv, είς
τήν παραλλαγήν έκeίνην, τήν όποίαν παλαιότερον έχαρακτήρισα ώς ά π λ ο ϊί ν
τετ ρ α κ ιόν ιο ν τύπον Γ, ijτοι έκείνην, εtς τ1)ν όπο!αν τό (>πό τόν τροuλ­
λον σταυρικόν τετράγωνον έπε·κτεινόμενον πρός 'Ανατολάς καταλαμβάνει όλό­
κληρον τόν πρό τ&ν κογχών του ίεροu χώρον, οί>τινος οί διαχωριστικοί τοίχοι

1) Ί•J πt;plnτωσcς tUOuyρό.;.ιJ-• OU Δ\•(ltολικ f'jς ίι:πολfιξεως το() tolχoo tοδ ίεροΟ δδν ε(\'α.t μοναδική, ουνηθ ιζομέ­

~·η tδΙ~ ι:~ ν 1}91ώηι.."c)Vς: \'ίl.Οίχ; 1η.ς TOOJ»>()Kfl(ιtloς, ώ( π Χ cίς: 1'Οί>ς Άγ Άr.:οστό).οιις (Jι eτοχ. ΛΩγyοuβό:ρδας), εtς td
είσΟΟw. καί ι;tι;; τόv Ί'αl;~Uι>χην -rf\ι; Άγοpδς t f\ς lΊό!)()\) (ΟΡΑλΝΔΟΣ, ADt.'fE, Θ', 1961 . t:i.:. 77, 79, 80).
2) Ν (\1 AVRQDΙN()V, L'~gli~ tι 11c( uι) Ιqιιe cι J 'Cs,Ιi sc cn.ιciforιηc, Sofin 193 1, ι:lΚ'. 98 t<<ιi είΚ' 89, 9 1.
3) Κάt0'11Ις' Jt(lpά f{ , ΗΑ.ΜΑΝΝ - ΜΛ C.LΙ;.ΑΝ - ι-r . HALLHNSl..f!-0 ~1". l)ic Mo1 1 u 111t 1 1 t:'ll r1η\}Cr'e ί ίιι S(;r'bJeη
c111<l ~fakedonί cιι . {; ί c81ico 1963. σι. 20.
ΕΚΤ Η ΑΡΧΓΓ ι~ ΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΛΙ ΒΥΖ το1χοr1 •ΑΦIΑ Ι ΤΗΣ f\.10ΝΗΣ ΠΑΤL\·ΙΟΥ 49
εiτε καταργοDνται όλοσχερiϊις' η περιορίζονται είς μόλις σημειουμένας παρα­
στάδας •.
Ώς θit παρατηρήσ1) δ &.ναγνώστης μεταξύ τών έν σημ. 1 παρατιθεμένων πα­
ραδειγμάτων όμοίου πρός τόν 1) μι.\τερον ναόν τύπου περιλαμβάνt.-ται καί τό καθο­
λικόν τijς έπί τοϋ Ύμηττοϋ μονfjς •Αγ. 'Ιωάννου τοϋ Θεολόγου (εiκ. 50), εlναι
δε άξιον Ιδιαιτέρας προσοχης, δτι τό καθολικόν τοϊ\το παρουσιάζει πλήν τ&ν
γενι·κωv διαστάσεων καί τοϋ ό.ρχιτεκτοvπ<:οΙJ τύπου (Γ) καί τινας ίiλλας 1διαζού·
σας όμοιότητας πρός τό καθολικόν τijς Πάτμου - περί ώv κατωτέρ<ι) - ώστε

t) rJιιpuδt ίγμυ;m : Ά,;ηι.."'Ιι: Κ(Ι.Οι)λιΙCό\• Μ Άγ. Ίωάννοu τοG θt:ολόγο1.1 • γμ ιιn()Ο (Λ Ί< 0VΑλΝΔΟt , EMMU
J "Ό Ά6i'\νuι J933, σ. ι 68, cίνι:: 227) Νάός τtις Μ eταμ<>pψώσr.ω; (;-\ . ΞVΓΓΟΗΟΥ~\Ο~. IZMM(! Η'. ΆΟί)ναι 1929, σ. 15,
εί" , 7J) ΚuΟολικόν Μ Καρέα (Α. 0VAANΔ0t, Et\fME Γ, 1933, σ 189, ι;Ιις 253), ΚαΟολt>:όν Μ. . Jlι.ντέλης (Α
ΟΡ.ΛΑΝι\Οt,, ΕΜf\1ΕΓ, 1933, σ 1 89.ι:tl'. .%5.1) nι;Λ.οn6ννησ()CΝ<ιός "Βλ.tJχέρν<ιςΜάνης(f-f . f\<fΟΟλW, ΒSΛ33, 1932/33.
σ. i49, c,IΚ' S). Ν<ιόι; Πpι:>φ1)τQ\Ι 'tlλi11 Κον,δί-..σα' Λ.ακωνi« (Α. 0ΡΛ ΛΝΛ0Σ.'F..λλι)νικά 15, J957. σ 90, t.ίκ. 1) Κp1)τ1ι~
Νο.ός Θwτόf(Ι)u tlς ΛUιιnην;)v (0 Gcιt:Οι.Λ, Monumcnti V<'n..:ιί 2, Vencι:i.a J90$, t:J 2 19. ι;:ίκ. 207) ΝtΗ.'1ος Θtotόl('OO ι;ίc
Xcwιιt:ιrr1(ιvo1) (MtJ>αι~,.f.U.00) (Q GΒRΟ.ιΛ, Mon. Ve.n. 2. ο 241, εi.;. 282). Ναός •.Ay rεωρytοο ε:i:ς ηu1tς (Μuλο πο­

τ'όJ100) (0 UeRot. A , ~. (ι ο 244, εί-.: . 293). Πrνδόυ : Μογή Βράχαι; (Α . 0.ΡΛΛΝ6.Οt:, ΑΕ J9$$, Χpονιt:'ά σ 3, r.\1' 2)
J3οu>.γαρ\α: Άχρl~. "ΆΊ. Νuούμ Μονil<; 'Λρχ(.ιγγέλοι~ (Ν. MAV\l.OOΙNOV, A l tbuLgaιi:;cl:ic Κu ο~ι. Sofia ι959. σ. 111,
r.ίκ . J 84) Κ(l-ί ναός l!ν Λιοομ~όην (Ν. MAVKt'H>ι r-ιov , i.·~gfi~e ;,\ ι'd unίqιιc cι l'f;gli~ c.n~ifoι-mc, Sofia J93 J, ει~. 98}.

2) Ι lαραδεiγιια'W: Ά0i1νι.ι': Νιχ~ Άyiαιν ΆσωμΔtΦν Θ11σι:{οu (Ε. Σ'ΙΊ'ΚΑΣ. ΔΧ,Α ι.! Ι{δΡ Δ". τόμ , Α', 1959, σ
123. εiκ 5) β' fιμισυ Ι tον α.ίU>\•Ο' Ό (Όu<:ιιΑub (Choi.ιc d'όgtί1'Cs byz:ι11tinc:::ι cn GnΚe. Paris J842, χίν 40) &χt8 1 6ζc~
~ ι)ν ..-άιΌψ i ν to1> tσφαλ~ιtνο>e &νε1> παιχιστ<'ιδων, t\τοι ~όν ίιΜrtι tr, τt\\• Ι(uτιtyορί(Ιν Λ'. Νιιός 'Α 'Υ Νιl<'ολlιοο i'((fl(Qβ.il
(Λ. Ξ:;ΥΓtΌΓΙ Ογλ()~. ΕΙ\1ΜΕ Β', ΆθiΊναι t929, σ . 9.:i f: iκ. 1()6). ΟελοιW νν11σος: Ιορtuνί(Ι, Κ(.ι.Οολι..-όν -tfιC r.αλα1 dς'
Μοvι'Ί~ ΦιλοσόΦου (Α. ΖλΧΟt, ΑΔ 8, 1923. σ 62 είιc . Ζ. Ν 1ν1 ΟΥΤtΟJΙΟΥΛQΣ, · 1ι άρχt"C"ε..-tόνι~ -τών t..-dησιιΤιν καt

tων t-ιΟ\'tι-σtηρiων t"c; Γ(Jρtυvfι.ις. Άθi'ι\-αι 1956, σ. 21. ε lι; 7). Καθολικόν Ι'Ιt.α< Μόνi\' ι<α).αμ_ίοιι, 17"~ <ιί. (Ν.
~'ν10ΥΤΣΟΟ ΟΥΛΟΣ, ι: lι. (j 8.\, tll(, 48) Νοόc; Πα\•tι.ι\.'ό.σσιtς Μο\•ει-ιβα.σίας. J2ou αι (Α J(. 0ΡΑΑ Ι"/ι\Q1;. Α8t..Ιε, Λ ',
1935, (j. 140 G1R'. 2) Μι'ινι\: K(l4.)ft\ΦCt(lη, ~1 ι;~,ιιόf)φ(ι)(n~ Σωtη(Ιος, 1050 (TRAQUAfR, BSA 15, 1908/ 09, rtlv. ΧΎ).
K('tt'(L, "Άγιος Γt/Ι)ρyιος, 11 50 (TRAQVA Ι R, ΙJ.SΙ\ 1$, 19'00/09. ιιι:ίν. Χ Ι ). Μετf.ι.ορι:ι: Καθολtl<'όν Μονrιc 'Αγία'
'Ί'ριό~, 14?6 (r. mηι ι>Ι ύΥ., EEl)t 9, t!>J2, σ. 397 εiκ 14) Χ:u0ο).1κόv f\ι1Ονf'ι' θuρ).(Ιίψ, )536 (r. tnTHPIOY,
~ ά. σ. 399, εl~ . J6). "Ί·lιu:tpo(' ; Κό.;..-ιν11 Έκκ~ησιά (Α . Κ . 0Ρι\ΑΝι\0Σ , 'J i ·Jf&tpωt. χ,)()νι-.;(r 2. 192?. σ. JS5, είt.:. 1).
Χρi1 ;η : Ν~ Ά·(, '1οοάννοο ε(( Ρι:>uκάvι (Τέμενος) (G Gι=ΙtΟLλ . Mon Vcn, 2. Vcnczίu 1908, σ 22.J, εlικ 2 18)
~Λt-Kupytlt ν\•ης Άλυtt«:,ι\'(JΟ, <ι' 1'μ 11'"' ιri (G. G~ROLA. lvton Vcn. 2, σ 239 εlΙC' 273, Α . Κ 0ΡΛ ΑΝΔΟΣ, ΑΒΜf-Ξ,
Ι-ι ', 1955-56, σ. Ι 76, εtκ. 30} Να<Χ :ειι;:ρβ1 ,ρτίt1C11Κ 'Ιtλησfον Άγ ·Jιι>ΔννΦ> -ιοtι θtολόγοο (G. Gf.ROLA, f\1011. Vt:o. :ι.
σ. 221, Gί..-. 214). Ναό< ·A·r Δημηtpi όu εlς τό x_(l)j) ~ΑγιQC ~ηιι ι)τριος ι)tθtιμνης (G GEROLA, ~1on. Vcιt. 2. <'· Zt9
είκ . 206) Ναός Θεο~όκοο r.Ιι; ΛουμιηνιtΧ ιτλησlον tol> ιJ~~ (lν1ΙJΜποt4.μοο) (Q. (iΙJf<όLA , Jνl on Vtn. 2, ο. 22-0
ε.ί-.. 21()), Κάτω Ίτι.ιλίf.ι : Κι;ι:Οολιιι:ή Στύλου ΚαλαΟρίας (ίδια1Πρu όμοtόt ης r.ρό< tό 1'•ιχθολ.t1(όν ιf)' fJ άtμoo) ( Η,
TOOOORU, Έρltcnt. Dιιοοι-οηuι.n..'\, ι ν, 1926- 7, σ. 149 LaCatoljca di Scilo ((Ν<tροΗ nobίliss.imaι> 12.
έ. O. ΛDA't'fNO.

J903. ο. 18-2 1, Ρ OκSf, l.cchicse ba~i l iaι\e nι::ll a Calabria. ΦίΜ-ρΡ.~(<ι 1929, Rcaιlcx ikon zur byz. Kunsι. έν λ.
Qtι.tbri a ~όμ Α', d"'C 813, tll(. 4) f\i Ά<tί<ι ~ \'(ιό; J~i f"S,1nd-yn , \1~ν μΟtχ:tQυλ~ι(.ιν'ΙΙCόν ti:μενQς (J S'TRZYGO\Y'S:KΙ .

K1ci11:\Sicn, Leiι1'.ιig J903, ο 1$6, tlt: 125) flΦ>λ1uρί(Ι: rtριι ι;ι.ν (JΤ,)t'.Οπσ) J006, /Ν MAVJt()O J NOν, ΑΙΙί (lcJ
VCongr 1ntem <li Sιudi θί:ιan(ί ni ι r. R <ιιι':Ί J94(), r.ίν ι..χνιιι, J).
7
ΕΚΤ

\11
ο

Ι
>
Μ

>
φ

7
:J
Ζ

,__ ο 2 3 4"
ΕΚΤ

cχεΔΙΟΝ €CQT€Pl~OY
ΤΟΥ Κ Ί'ΡΙQC ΝΑΟΥ ΚΑΙ
ΤΟΥ Νδ.ΡΘΗΚΟC

'\
\
\
- --)
1
L---- - 1 '
Q
χ
ο

'~
ο
}
-i
Ι
Η

~
~
Ζ
!
Η

ΑΟ.
"'....
ΕΚΤ
52 ΠΡΑ ΓΜΑΤΕJΑ Ι ΤΗΣ" ΑΚΑΔΙ-ΙΜ Ι Λ.Σ ΑΘ J.t:Ν ΩΝ

νά μή εΙναι άπlθανον - iiν ·καt τοi)το δέν μαρτυρείται ρητώς μέχρι τοuδε •- νά
ύπi'jρξε ποτέ τοUτο εν τών πολλiί'>ν μετοχίων, τά δποία έκέ'Κτητο άνά τόν βυζαν­
τινόν χ&ρον i1 μονι) της Πάτμου •. Περί τούτου δμως μόνον μελλονηκαί άρ­
χειακαί ερευναι δ11νατόν νά μας διαφωτίσουν.
Ή διά θόλων κάλυψις του ναοu παρουσιάζει έντα\)θα ποιάν τινα iδιοτυπίαν.
'Ως γνωστόν εις τούς έλλαδ ι·κούς σταυρικούς ι-γγεγραμμένοι>ς τρουλλωτούς ναούς
τά τέσσαρα σκέλη τοϋ σται>ροi) καλύπτονται πάντοτε διά κυλινδριιςι))ν καμαρ(iίν,
τιi δέ τέσσαρα Ι:ξω το\J σταυρο\J μικρά γωνιαtα διαμερίσματα, τηρούμενα πάντοτε
είς στάθμην πολύ χαμηλοτέραν άπό τάς καμάρας τών σκελ&ν του σταυρου, ιςαλύ­
πτονται ε!ς μέν τούς ναούς τijς έλλαδιl<'i'jς σχολijς διά κυλινδρικών καμαρών,
βαινουσών συνήθως παραλλήλως πρός τόν μέγαν liξονα τοϋ όρΘοΎωνlου του
ναοu ·•, σπανιώτερον δε καθέτως πρός αύτόν διευθιJνομένων •, εις δέ τήν σχολήν
τi'jς Κωνσταντινουπόλεως είτε διά σταυροθολ{ων, είτε δι' άσπlδων (caloιtes) ij
καί φουρνικών. ΈνταDθα δμως (ε!κ. 31, 32, 33) συμβαίνει νά καλύπτωνται καi τά
τέσσαρα γωνιαία διαμερίσματα διά καμαρών βαινουσών καθέτως πρός τόν κύριον
άξονα, έχουσ&ν δt τάς κλείδάς των ε!ς μέν τή ν περίπτωσιν τών δύο στενοτi:ρων
άνατολiιςΦν γωνιαίων διαμερισμάτων ίιψηλότερον τών γεννήσεων της καμάρας
του άνατολικου σκέλους τοίί σταυροίί, εlς δέ τι)ν περίπτωσιν τών δύο εύρυτέρων
δυτικων γωνιαίων διαμερ ισμάτων, είς τό αύτό uψος πρός τι) ν κλείδα τi'jς κα­
μάρας τοϋ δυτιχοΟ σκέλους τοίi σταυροί). Άποτέλεσμα τi'jς τοιαύτης διιηάξεως
ύπijρξεν εις μέν τήν πρώτην περίπτωσιν νά δη μιουργηθ\1 άρκεη'! διείσδυσις τi'jς
καΟέτου καμάρας έντός τi'jς καμάρας το() άνατολικοϋ σκέλους του σταυροί), εlς
δέ τ1Ίν δευτέραν ή κατά τόν Cίξονα του ναοϋ δημιουργία σταυροθολίου, προελ-

'' 'Ω< yοάιιΝ:ι ό 4. l<ΛΜΗΟΥΡΟΓΛΟΥ (''fe)"toρ{<& -rων ΆΟrιν&v, t Β', σ. lOJ) ('Ιό βiΟ( 11.--αί αl τίιχαι τ-f\( t\i(>\•l)<. ι;Ισίν
tντελ&ς: 6Υ\'αισt'Ο Ι» πρβλ ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ ιο:αι 'Λ\•Uδρ()μάp11ν 1"f\ζ Άτη.κι)ς, Άθl"ι ..·cιι 1920. σ. 4.S

2) θλtπs σχεη11.'ό'Κ ΑΝ Μ.λ.ΡΛΗΑ · ΧΑΤΖΗΝΙΚ.ΟΛΑΟΥ', Π/ιτμος. Άθ!'\ναι 19)7, σ. "28 ιαιi 13..ΡΑΣ"t Λ nι•ΑΝόΥΣΗ,

ΊΊ.ι άyιολοyιι<ά a:eiμ$νu 1'0G Όσ. Χριστοδούλου, 'Λθfηυι 1966, t:f. 9 κιιι 1?4

3) Βλ. σχ.ε1'tκώς G . λ1Ιι.Lt.1, L'&:oJc gr<..'CQυc d3n$ ι• :ιrchiιccturc byuιnιine. Pari:"ί 19)6, ο. 66 χα~ tξ i),.
4) Άναφtpω ~pοχεiρως 4 'fοιαϋtu ιωpuδtlyμαtι.ι: Ι ) τό tο\'ι h• Άθήνα.ι( νο.οίι ~Λγ 'Jωό.ννοt) τ()t:ι θr.ολό'fQ~ (Ef""'
ρtτήρ-\ον Μεσ f>.1νημ, Ί?;k~. 'Β Ό σ 74 ι;lιι:. 6S) 2) 'tό tι)tι tν Σ.:οπέλ.cρ \-UoV 'Α.γ Μ'χuήλ ~υιι Σ'uννUδων (ff.
λAZΛPlι,\.JLt. ΛΔ 19. 19Μ, Χρον , σ. 277) 3) τό τ'Q\Ι l;\• ΛιΟ:ΙJμnόtιν ti'ις Βουλγαρίας \'Q.Oi) (Ν. ΜΑ VRO Ι>ΙNOV, l 'ι!s/iSoe
it nef unίquc ct J'CgJisc c-.rυciforn1t.\ SοΓιa J9JJ, είι.< 9-tJ) t;αί 4) τό -ror~ \'(100 't(\(ι Z(Wi>μ τf\~ n. Σερβίας(G. ΜιLr..ι:τ. ι..Όtn­
cicn arι sc ι·bε, (!. •3S tti: . .1•16) Κ αί tiς μέν tό άθηνutκόν καί 1ό βο\>Α.y(lpιχόν πι:.ιρόδειγμα t:rκαρσlα~ Κ(ΙJ.ιάpα~ φt_
ρ()Ι)Οι μ(>VQV tά. &ύ<t δυttχά γωνιαt<l δ1ο~ιtρίο~1ut(ι, -εl~ δt ;ό σ ε-ρt\\ιςόν -.16νο:ν tι) δΟΟ όνα'tολικά Κ<ιί ε.1ς ·tό tν

ειcοl\'tλφ ..:αi τά. tέσσαpα. ώι; έν Jl<ι.τ~ιφ.

ΕΚΤ
θόντος έκ τf\ς διεισδύσεως τ&ν δύο ισοϋψών καί ίσης διαμέτροu καμαρών τοϋ
σκέλους τοϋ σταυροϋ καl τ&ν γωνιαίων δuτικών διαμερισμάτων.
Ή τοιαύτη &:συνήθης διάταξις στεγάσεως θά προεκλήθη άναμφιβόλως έκ
της έπιθυμίας δημιουργίας άνωθεν τοϋ δuτικοϋ 11μίσεος τοϋ ναοϋ επιπέδου όρο­
φijς, τοϋ τόσον δηλ. άγαιτητοv ε!ς τάς νήσους δώματος, τό όποίον καί κυριαρχεί
ώς είδομεν είς δλα τά έντός τi'jς αύλης τfjς μονi'jς ·κτίσματα, έξαιρέσει τών τρουλ­
λωτών, ίiτινα εΤνα ι κεραμοσκεπfj •.
Διεισδi>σεις μR.ταξύ κυλινδρικών όροφών παρατηροvνται έπίσης καί μεταξύ
τών μικρ&ν καμαρlίιν, δι' ών οί κίονες συνάπτονται πρός τοί>ς έξωτερικούς

Τ
Τ
...-.t "'.,.
'°
~

1 l
~ 1-+ -ti<2~ ~2>1- Η· -oi

(Β. καί Ν.) το ίχους του ναοϋ καί τ&ν καμαρών των γωνιαίων διαμερισμάτων.
Πi'iσαι αί άνωτέρω διεισδύσεις σ·ημειοϋνται σαφώς έπί τοϋ σχcδίου τ-fjς κατό­
ψεως (είκ. 31), φα1νονται δέ καi εiς τήν ε!κόνα 33.
Ύλικά δομfjς. Διά ποίων ύλικών κατεσκευάσθησαν αt καμάραι τοϋ ναο\J, δl;ν
δυνάμεθα νά γνωρίζωμεν έπειδη τά έσωράχιά των καλύπτονται σή μ.;pον δλοσχε­
ρώς ύπό τοv κονιάματος τά\ν τοιχογραφιών. 'Εάν δμως ιφiνωμεν έκ τi'jς σπάνιος
τfjς έν τij μονij χρ1'ισεως όπτοπλίνΟων άφ' ένός καί άφ' έτέρου έκ της ύπάρξεως
πολλa\ν άλλων θόλων κατεσκευασμένων διά πωρολίθων θά πρέπει νά συμπε­
ράνωμεν, δτι καί αί καμάραι του καθολικο\J ήσαν - ώς καί τόσων άλλων ~λλα­
δικών να&ν τοϋ 1 t oo αίώνος - έκ πωρολiθων κατεσκευασμέναι.

"Ελκυστijρες. Πρός έξουδετέρωσιν των nλευρικών cbθf1 σεων, τι<ς όποίας

Τjσκουν αί καμάραι καί πρός πρόληψιν τών εξ αότων προκαλουμένων nαρα-

J) Ό)ι<ιiu. δ ι ά ι:Ναιιρ()0()).ίιaν κ<ίλuψις ;w.pu1ηpεtτut 1i\( tόν γuνuιι.:ωvίt'ι\ν '!Οtι .,./J1>6 11t.·oς τι'Ί; Μονί'\ς Δ~φv(οu,
ύιπ.ράvω τW δ;~οίόν ή"Ι() ή ..-u.το\Κ{(1 'CQG ή'Υοuμένοο Ι(Uί ή βιβλ.ιοΟή\<\η (€. ~Ι ΚλΣ, ΔΧΑΕ tteρ. Δ ' , τόp Γ', 1?62(63,

σ. 4 ιςαί J,. sίκ 14).

ΕΚΤ
54 ftPAΓM ..\TEIAI ΊΊ•Σ λ .ΚΑΔΗΜJ ΑΣ ΑΘΗΝ{)Ν

μορφ<οσεων έγένετο είς τό καθοληcόν χρijσις ξυλίνων, όρθογωνίου τομi'jς έλκυ­

στήρων διατομ1'jς 0.14 χ Ο.145 καt 0. 14 χ 0. 165 (εiκ:. 34), οίτιvες έτοποθετή­
θησαν εύθύς ύπέρ τύ. κιονόκρανα τών κιόνων i)τοι άρκετά κάτωθεν τ&ν γ&ν­
νtiσεων τών βασταζουσών τόν τροί>λλοv καμαρών (εi.κ. 30). Όμοιαι nρός τούς
i:λκυστf)ρας δοκοί άλλά ι11i έκτελcCσαι τόν αύτόν όργανικόν σκοπόν πρός έκεί-

νους έτέΟησαν ·καi κατiι ηi ν μίαν διάμετρον του τρούλλου στηριχθεΤσαι έπi τ&ν
ποδιωv των παραθύρων καί χρησψεύουσα ι προφαν<])ς δtά τΤ)ν στ·ήριξιν το\J άπό
τοϋ μi;σου αύτών κρεμαμένου πολυελαίου (είκ. 36). Ξύλινοι, ένίοτε δi!. ·καt σιδη ροί,
έλκυστίiρες, εν χρti σει tίδη άπό τ1'\ς παλαιοχριστιανικiiς έποχfjς ', παρουσιά-

ι• 'Άγ J.\111ι1'τρ1..κ; Θι;ο:σ(tλονl,;η ς (Α C1101 ~v. L·arι .J<: tι:\ιir ct\~j'. le..~ l{y~antins , Parls 1883, σ Ι ι8 t.lκ 135.
J) Ι CHL· ιe 1'QURNF..λU ·SA.LAύtN. U$ nκmtιη'Κ:'f!Ι.s chrCι icns <.lt Sat.,n iqιι-=, Ι):υ•ίs 1916, ιt{" ΧVΙΙΙ). Άy Σοφiα Κο1,._
(JffJνΤΙ\ΙΟUΠ:όί.εως ιΑ. CHOISY, c..v ο 122, f:tt( 142 ε ΑΝΤρΝΙΑ~ΗΣ. ~Έ.ι..νrχι<:Ηt; Άγ Σοφic,.ι,ς. -ιόμ Α , ΆΟrι \'(J.ι
0

1'908. ιιW. ΚΕ ιι:ι:ιί κς καί t lt' ι90.'), iti\• Με) ΚΗ'(ttέρνUι K ωvσttιvttV('IUϊtόλε(O( "1n4ν~ι• ϊ';il)•\•ι ι ρi!:ιε ι«ιi Γι.;ι)i:
μ παtόν Σ.ι:ρlιr (Α ("'J ι oι sv. C ά σ t Jf> ιriν. :Χ Ι ΙΙ. Ι )
ΕΚ ιι ΛΡΧΙΤΕΚΤΟΝ.Ι ΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ονz. Τ()ΙΧΟΓΙ•ΑΦlΛI 1rιιt MON•i!. ΠΑΤΜΟΥ 55
ΕΚΤ
56 rιPAΓ~IAΊ'F.J Al ·rΗΣ ΑΚΛΔ Η ΜΙΛΣ ΑΘΗΝΩΝ

ζονται πυκνότεροι κατά τοuς μεσοβυζαντινοUς χρόνους', συνεχίσθη δ' i1 χρi'j ­

σίς των, συχνοτrιτη μάλιστα, καt έπί Τουρκοκρατίας .
.
·-~---~-
~ ~.;;__-
.."8ο~/~~~ .,.:;;:- ~... - -
. •,!:.
.

1) Ναο i Θεσσαλονi 1<η~ : nσναγf(ι Χι.ι).ι<.t.ων ( D Ι Β ΙΗ. - LB TOU R.N 6ΛV - SλLAnJN. k(t σ 158, r.:ίιι: . 70, σ, 159,
εtκ. 71), ·Αγ, Οαvτεl.s.(ιμων (OrF.HL• JBe TOURNEAU - SALAOIN,f.ά. σ. 174 ει... 75, σ 175 είχ. 7διςul π iv. LVJ 'ΑΎ Αf­
Κ(Ι.η;ρfνη (D ιι::ι.ιι. - Lε 'ΓOU.RNEAU ·SΑ ι..Λ ύΙΝ, € ά σ. 184 tiίl('. 80, σ. 185 e:fκ . 8 1) ·Αγιοι 'A1tόσ to/.ot (DΊEH t, - L.β
TOVR.~.EλV - SAt.AOJ N. ~ . ά. σ. 194 tίl('. J3,4, ο . ι 9S t1κ . 8S .,...,,, π(ν. LXVl) N.(Jo\ ""1 00-τρu: Πανtά\'~ισσn (Μ ι ι.ι.ει· ' Monu1\\.
b)'z. dc Mi.&tra. ιιιv 39) n ερiβi.λ>"ΙttQς (Μ ΙιLιπ, f il ttl\•. 13 1) . Ν!ι(')ι Κύ:τρ()ο: Ν«ός Κόmρου Κηρυνιι;(ι.(,. (Γ. ΣΩτrι­
ι •ι οΥ, Β1>ζ. Μ νημstα 'tή< Κώ:ρου. ~Λ.Οi'jναι J9JS, χίν 2..l iίνω) ~• ονΊ) •Αν1ΗpφνΙ\τ'ο0 Κιtρυνι.:Ιcιι; (Γ. :εn·rrιΊ'ιΟΥ , ~- ό, ,
πίν 24 κ<ιtω) Ν Άγγελ.οl("f J σ-~ου Κιτtοu (Γ !Ω'ΓflΡΙόΥ, l ά -ιςlν, 29 δ\'(tι) Ν. Κc..ι,1ο:ι..."(J.(Ηιίι; KuD nα<f i <ιι; ( f' IιtTH f'70Y,
~ ά.11 [ν. 33 .:άtω), Μοναί Άγ. Όρου': Χr.λανΟαρίοο.άρχαi 16'>u αl. (~1 ΙLUΠ, Μοι,ηιn . dc ι· Atl)<)$, π:iν 64,2. 65,3.
70,2 71,2. 73,2.3. 78. Ι ) Κουτλουμ<>υσ i ου. 1$40 (Mtr..wτ, t.(ι . ntν 168. l) ~νοφι'δvτος, Ι-'44·1$63 (M t LLeτ.~.(ι. ~r ν Ι 71)
Δ~ονοο(όι;., J.541 ( ~1 Ι LLfiT l:.(t. π:fν. 199. t 2.,200.1 .2.201. Ι 2,205. 1) Δοχειrιρiου. 1568 (Μ ι ~..ιι;:.τ. t. ά. 11fν 21S-2J 7, 224~

l ,2,2Z, . J.Z,2:28·2)1) Ί βι)ρ(ι)ν. J593· 1603 (!\1ΙLLS'f, 1.6. πί ν 2,55. Ι ). Ν~ ΜQνή Φι ).οσόφου ΓQρtuνtι,ι,ς., 1663
(Ν. ~10VU:QΠ OYΛ0t, Ή άρχιη;κτυνη,-ή tών tκκλησιών κut ~Ι Ο\•<tστ-ηρtα~ν Γορmviι;ις, ΆΟ Ι\νu.ι 195~. ο 12 ι;fις. 4J).
ΕΚΤ Ί..ι. ΑΡχι·r~.Κ.'l'Οt..ιικι-ι ΚΛi ΑΙ BVZ. ΤΟ Ι ΧΟΓΡΛιΊ))Αf TliΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤr.1ΟΥ 57

Είς τόν ναόν τijς Πάτμοt)' ο! ξύλινοι έλιωστfjρες φέροησι κατά τήν μίαν των
κατακορύφων καί τάς κάτω όριζοντίας αύτων παρειάς πρόσθετον μεταγενεστέραν
ξυλίνι1 ν άνάγλυφον, φυτικi]ν έξ έλικοειδ&ν βλαστών διακόσμησιν, πάχους 0.02 μ.
μετά ροδάκων καί Ιiλλων άνθέων (είκ. 37) η JCαί πολυπλοκωτέραν, φυτικήν πάντοτε,
μετά περιβαλλομένων σταυρ&ν καί δ ιασταυρουμένων έλίκων (είJC. 38), τοιαίιται
διaJCΟσμήσεις μtίς ένθυμίζουν ηiν ώραί.α.ν άνάγλυφον, καθαρώς βυζαντινοϋ σχε­
&ίου, διακόσμησιν, την όποίαν φέροι>ν κατά τiις πλαγίας ένίοτε δέ JCαt κατά τi]ν
κάτω αότών παρειάν α) οί τοΟ κεντρικοD τόξου τfjς Άγ. Σοφίας Κωνσταντι­
νοηπόλεως ' καί β) οί μαρμάρινοι έλκυστfjρ~ς τών συγχρόνων περίποι> πρύς
τόν ήμέτερον ναόν έκκλησιων τl'jς Μάνr1ς ''. Δι' ο καί οί έν λόγ(i> ~<ατάκοσμοι
έλιωσt1'jρες της Μά.νης δικαίως χαρακτηρίζονται ύπό τών συνοδευουσ&ν αότούς
έπιγpαφG>v ώς κοσμήται '.
Ξύλινοι έλιωστf\ρες μετά νωπογραφικών κοσμημάτων ύπάρχουσι καi είς
τόν ναόν Άγ. ΝιJCολάοο τοί! Όρφανοi) (1310-1 320) '. Ξύλινοι έπίσης έλκυστη­
ρες πεποικιλμένοι δι' άνθεμί(Ι)ν και ροδάκων εύρίσκονται και εις τάς Μ . JΊέ­
τραν καi Βράχαν τi]ς Πί vδου ".

Ό τροϋλλος. Ύπέρ την διασταύρωσιν τών σκελών του σταυροί>, ijτοι ύπέp
τό όπό τ&ν τεσσάρων έσωτερικώv κιόνων σχη μα.τιζόμεvον τετράγωνον,. ϊσταται

6 1<tpαμ9σκεπής τροϊ)λλος (εiκ. 30, 32, 33 καί 39). Οί>τος ιlποτελεrται έκ της
έσωτeρικώς τε και έξωτ:ερικ&ς κυλινδριl<f\ς σφενδόνης κα! τοu έιι' αύτης βαί·

i) Οt-χ.ί δμως t\':(t\ εί~ 1 1) ν ~ριlιιεζα.\t,~νθα tytνtτo ~Λίσης χρ1\ό'ς ξuλίνων έ)..-:1.:στ-ήρων εiι: -tός -yεννι) οεις to6
cΊvατ-ολιι<οQ θόλοu.

2) C. SHe:PPAl\D. D umb. Oa.ks Puρcrs 19. 1965. σ. 2J7 κ<ιl ι: iκ 1-5 Σuναπτόμενο ι .,ι,..).ο ι ψέροντcς i:νtό:; διr~κό­

σ~ιηaι ν ~ιι: αt(Ιί,1ρ61ν, άvθtιιίωv ιr:().ί ροδάκων

3) ,,) ''Άι-Σtp(11η-yος t<ο..\ΙιΟ\)Μ.ιρ1GΊν, α' ήμιαu 11"'" (R . TRAQUλHι, RSA Ιj, 1908/9. Π(\•. χι . Ν ΔΙ•Α Ν 6.ΑΚΗt,

Κvζ. t(ιιχ.οyραφiαι ff\' ~\<Ιtο-α Μ4vης, έv 'Α0ήν(tις Ι 96:ι, ςf l? χίν. r2) fJ) Άt θcόδΦροι Β<ι~ιβα.κQ, Ι ()'S (ι-ι 'ΓRΑ•
Ql)AI R, θSΙ\ ι s, J90SJ'9. ο 183, rι ~·1ι!(;Α\V. ΗSΛ 3~. Ι 93:Ζ{)), σ. 144. niv J<)β, Ν. Δt>ΑΝΔΑΚΗΣ, ~fί. σ. J9} y) Τα­
ξιάρχuι Π.i:Cou-, nαρQ. τόν n(ιρyον 6ιΡΙ)6. (f\if50λW, Cό.. σ 139) δ) Άyήτpια ( .... ' Αγ. Όδ\)yi)-τρια) (ΔΙΚ ΒΛ.ΓIΛ·
KAl<OJ:. Σιιο:ρηαtιt:d Χρονιkό, f-to( δον. 1943. άρ . φ. 6 1-63 σ 99-(02) ε) Έιι<σκοπή (Ν ΔΡΛΝΔλΚ Ι J Σ.Αd σ.19}

or) Άy BQ.pβ(ιp<t 'Ερήμου. Ι 2ι»•• ο:ι (Δt>ΑΝδ.ΑΚtιι:, ι. «. σ 69) ζ) ·Ar Σέργιος κ<ιl Βάκχο; (Άt rtt.κ.ιy10()
Kir-r«(. Ι 150 ( Κ Τ'ΚΑQύΑ Ι R. ! !):. ~ίν. Χ Ι Η, 4.Ι'ΛΝΔΑκιιt, l:. cί.. σ. 69) ι1) ...Λγ. Νι.:όί.<~ι'Ί( '()χ ι(ί( (J' RΛQ UA Ι R ,
ι. (ι. ('1, 182 ?tίν ΧΙΙΙ) 0) ~~tl'jj) Ι"αρ0ιsν1τσn(, ι JO\I αι (t.. · rRA()UA IR, f.. ύ. ιj, 1$0) ι) Άσώματcχ; Μιtου).(Ιρι&ν,
1 J <)tl αi. οι t'RA()UA IR, (: ά. σ 185) 1\) Άγ. Μαρίνα (R. TRAQCJ A IR. ~ ά. σ 191)
4) TR.AOVArR, OSA 15. 1900/09. σ. 183
5) Α. ΞΥΓΙ'Ο(ΊΟΥΛΟΥ, ΟΙ οrοιχΟ'/J)<ι.\Ί{f.ς τοtι Άy. Νι..:ολι'ι.οο Όr1φ~ν()b Θ~~t1uλοvi..:ης, 'ΛΟ i'ι\.V Ι 1~61', δi~ς. 157
Κ<.ι-i (J 24
6) Αθ,\4Ε-, f;, t9)9/ 40, ., 18! ι«<.1 ΑΕ !958, 'Λρχ Xp • n: ί\•. θ, .α
8
ΕΚΤ
58 n r~AΓMATEfAf ΤΙ-ΙΣ ΑΚΑόf-iΜ ΙΑΕ Ae)HN11N

~-~
,;·· .

LJD
DD
DD

Efl(. 39 Ή μί(.1e1 .;ι. t()J.Jή τοδ τρούλ).ου to\1 ~αΟολ1"'οϋ δ&1..-ν\ιc:ιοου Κ'«L 1111\' δt(tti,1.ξιν
~ttiv .:-tρ(,ι~16)ν.
ΕΚΤ ιι ΑΡΧ"ιΤΕΚΤΟΝΙι< ΙΙ ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧΟ[ΡΑΦΙΑΙ THt ΜΟΝΗΣ ΠΛΤΜ()Υ 59
νοντος ήμισφαιρ ικοϋ θόλοu, ή κλείς τοϋ όποίου εϋρ ηται έσωτερικώς είς ϋψος
8.64 μ. ύπέρ τό εδαφος του ναοu. 'Η κυλινδρι κή σφενδόνη πάχους 0.55 μ. δ ιατρυ­
πaται κατά τά τέσσαρα κύρια σημεία του όρίζοντος ύπό ένός στενοϋ (Ο.60 μ.)
καί δψηλοϋ ( 1.53) μονολόβου παραθύροv, ή κλείς τοiί όποίοu εύρiσκεt<Η χαμη­
λόηφον των γεννi1σεων τοD f)μισφαιρίου,

ωστε νά μt) γεννaται διείσδυσις.

Λόγφ τοϋ παχέος άσβεστοεπιχρίσμα­
τος , τό όποίον καλύπτει σήμερον τήν εξω­
τερικι1ν έπtφάνεtαν τijς σφενδόν11ς (είκ. 40),
δέν δυνά μεθα νά γνωρίζωμεv οuτε διά
ποίων f>λικών (λίΟων f1 πλίνθων) είναι έκτι­
σμένος ό τροΙJλλος, οοτε iiν τά παράθυρα
αί>τοϋ περιβάλλονταt όπό πλινθίνων τό­
ξων μετά ii iiνευ έξωτερικfjς όδοντωτi'jς
ταινίας. Έάν δμως κρίνωμεν εκ τfί>ν όpα­
τών διατηρηθέντων τοίχ(.ι)ν τi'jς τραπέ­
ζης καί του παρεκκλησίου τfjς Παναγίας
φαίνεται πιθανώτατον, δτι 11 σφενδόνη
του τρούλλου κατεσκεuάσθη διά κοινής
τοιχοποιίας λ{()ων, ώς ωυτο συμβαίνει
εϊς πολλούς ναούς του Ι Ο<'• καί του J Ι ""
α!. '. Είς τό άνω μέρος τijς σφενδόνης
Είκ 40 Τμf'Ιμ<ι τiΊς σφι;\•δόνη' -:οί> ~ωτε·
διατηρουνται τά λείψανα όδοντωτiiς ται­ pι._ώ( (iσ~Q'rQχρισμ ένοu tfl()i».1.t.)\ι.
νίας εκ πλίνθων, πάχ. 0.04 - 0.05 μ., i)τις
θά έσχημάτιζε tt)ν στέψιν. Είς ταύτην καταλήγουσι σ·ήμερον σεφαί έπιπi:­
δων όρθογωvίων κεράμων έναλλάξ στρωτήρων καi καλυπτi1ρων (ε!κ. 39).
Πάντως τά παράθυρα τQυ τροι)λλου εΙναι τά μόνα, τίι όπο'ία ιpωτί­
ζουσ ι σήμερον τό έσωτερικόν του καθολικου. Δύν φαίνεται δμως καθόλου π ιθα·
νόν νά συνέβαινε τοiίτο καί liμα τ\j κτίσει του ναου, άλλ' εfναι μαλλον άποτέλε­
σμα τ-ijς κατά πάσας τάς πλευράς τοϋ καθολικοϋ μεταγεvεστέρας προσκολλί1-
σεως βοηθητικ&ν προσκτισμάτ·ων. ~Εν μόνοντοξωτόν μονόλοβον άνοιγμα &πάρ-

t) Μ . Π ιψιστεραιν (ΑUΜε ΖΌ 19Sι, σ. \49 ι;ί-.. 1), νuόe ΜsτUJ,Ιuρφώσtω.; Κ<.1ρ(ι.1n{()υ (0 Ι'ΛΑΝΔU1:, Α1'Με_ θ'•
1961, σ. 13 .-ui 15) . ννός Έrtισ"οιri) ς' €ί1pυτuνίας; (Ο ΡΑλΝΛΟΣ , ΛΙJΜ ε, θ', σ. 1 clκ 4)
ΕΚΤ

60 ΙlΡΑΓΜΑΤΕ ΙΑI ΤΗΣ ΑΚΛόΙΙΜΙΑΣ ΑθΗ'ΝΩΝ

χει ά.vωθενηϊς άγούσης είς τό νότιον παρεκκλήσιον θ(>ρας του l<αθολικοίί (εtκ. 60),
δπερ δμως και αύτό ~iχρηστεύθη λόγφ τfjς κτίσεως τοϋ νοτίου παρεκκλησίου.
Μετα κυλι νδρι κiiς σφενδόνι1ς τροίίλλοι συ­
vηθiζοντο άπό τοί\ 9<>u μ . Χ. αt&νος •. Ύψηλοt
και μέ τέσσαρα μικρCι χαμηλά παράθυρα συναν­
τ&νται επίσης κατά τόν 1Qον., τόν 11Qv ' καί τόν
12°" άκόμη αi.&να, συνεχίσθη δ' 1) χρfjσlς
τ())ν καί άργότερον (13°• ιωi Ι4°ν) αί. μάλιστα
έν Ήπείρq>'.

Ot κίο,•ες. Άς ΙiλΟωμεν ijδη είς τός λεπτομε­

ρε\ας : Οί τέσσαρες έσωτεριl<Οί l<ίονες εtναι, ώς
είπομεν, μαρμάρινοι · άπό ποίου είδους μάρμαρον
δμως δέν δυνάμεθα να προσδιορίσωμεv, έπειδιi
1) έξωτερικi1 των έπιφάνεια καλύπτεται σήμε­
ρον όπό φαιοϋ έλαιοχρώματος. 'Εκ τώv τεσσά­
ρ())ν κιόνων οί μέν δύο δυτικοί, lίνευ βάσεως, πα­
τοϋσιν άπ' εύθεiας έπi τοϋ δαπέδου του ναοu,
ει, •ι . ·Η Ρά<>'<ς tνός ""•δύο οί δέ δύο &.vατολικοί πατοϋσι μέσφ χαμηλfjς πα-
άναtολικ&ν κtό\•ων τΟΟ κu.Θολικ<ι6. λσ.ιοχ.ριστιο.νικ1ϊ.ς βάσεο>ς έ·κ π·λ(ν0ου ·καί σnεί~
pας (είκ. 41), έπί τοϋ στυλοβάτοο τοΙΊ τέμπλου. Τό όλικόν ίJψος τών κιόν())ν

1) Π(fριίδεtΥιιc.ι. ςι ί ιροtί).λοt 10\> ιι:αΟολιιςοϋ ti'ι' πuρ('ι fl\ν Θtσ<Jtιλ(?ν~Κ'Ι}ν μΟνl)ς -tWv Πι;ριt1 rtpών . t()i;ι 871 (Α Κ .
Οι>ΛΑΝΔΟΣ, ΛnM f::, ΖΊ 1951 , ο. 154 εt κ . 2 και σ. 167) t<αί 'tf\( Σκp1nοi)ς δ' ~π(('Ιης ό ν(ιιΧ ($71/7)) )..Vλ1νδρ1κόν Οό

είχ,ε ..::αί 'Ιόν UΡ':(.\Κ{~ν 'fΙ\ς ~ροtιλ>..όν. Κ<ι:tό. 'tόν Η . ~f'ECAW (θSΑ 33.1932/33, σ 13$ σημ. 2) oi 'Λ'λδtσ tοι τών \•cι6'Ιν
'tot. J Q->tι αί Gχ.ουσι 'tόν τροδλλον κυi.ινδpικδν.
2) Έπισκοπ 1) Εύρt)'f(.ιν1rις (Οf'λλΝΔΟΣ. Α6ΜΕ. θ', 1961, σ. 7 ι:.i-.: 4 -.:ι.ιι σ IQ t1iκ 7), tν1ετομόριt<0ιc1ις K σpωniO\>
(ΟΡι\ΛΚΔΟ Σ, A'R~1 F., f)', 1961. σ. 13 είκ . tS ι;:α( σ J7 tlις.
18). Ά<J6\ιιrι'tQζ Μ ό.νης (fR AQ ύA IR, RSA IS, Ι90SJ09,
πt ν. Xl), Ι1.αιιαξ,1ώτ1σσα f"uυρο).fμ \'Ιlς {O PΛ ANbOt, ΑθΜΕ . Α', 19)$, σ. 121 eι.:. Ι }. ''Άτ Λcόνt'Ι (}ζ Οόδοtσ'αC: (~iλ VRό­

Oli\:όV, Atlt dc:I ν 0)ngΓ, d i Sιu.di bit3i11ini ιι . Rοιηa 1940. σ 29)

3) ~Αγιος Γερμανός Ιlρtσπα< (ΩΜ.ΕΚΑ.Ι'((tι.ι ι ε, Βυζ(ιντ ινά Ι(Ι'Jί μετu~αvt\\•ά Μνημεtα τ f\ζ Π ρέσrος: . θι;σσuί...ο­
νiκ 11 1900, σ 15 ι!ίκ. 4, σ 2 1 εl κ. 6), Λο:1ιπαδισ1: 1)ς Ί<όttιχw ( Γ. Σn1ΊΙf'ΙΟΥ, Βυζ. λ1νημttυ τfΊς Κύπρου, εt~. 17).
Άyyr.λό1(tι01"Qς Κiιπροu (Α. ιι nd J . $TV LΙA.NOV, Ί'1ιe _ρniιι tt:d Clη11·chε-s eι f Cyp111s, !964, εtκ. 2, S)
4) 'Άy Δημή'fρ tος Κο:rσούρη (0 Ι•λ,\Ν Λ01:-. AJ1~1E, θ', 1936, σ . 57 ~jt( 1, <1 to t:iιC J), · Ay Άvδρtuι; πορι'ι
tόν Α()(ι.c;ιι()ν (Α 2ΆΧΟ!<, ΑΔ 8, 1923. σ, 71 ι;ίκ 8. Ν . ΜόΥΤl:ΟnΟΥΆΟΣ, ' Η ό.j'>χιtt.Κ1()νι ι.: t) tι:iιν έteι:λl'\-ΙΥtών r(lρ1-r
\•ίας. σ 149 ι:t"' 86). •Λy Διυιf}τpιQς Σσρρι»ν (Ξ vrron O"YAOt:, ·liρε\>να ι ι;tς τά f}t;{uvι ιy(ι Μγι\Jιtία. 1Giν Σtρc6Ιν,
Θεσσαλονί κη L965. πiν 10) . V(tός Ά•..τι φι.ι>νη~()tι Κη ρU\•εiα< Κύπρου ( Α ;ιnd ,1. S1ΎUAN()Y, ι.(ί. εtκ. 74).
S) Κοίμ η σις θεο-~όι;:ου-ΑνΦ /\σμπόβι>υ (BBf'tAKHt. ΑΕ 1916. σ J J .} εtκ. 8), νu.~ R λαχ&yορον r.;i'j (R ι: rtAKH !:,
ΠΑΕ 1914, σ. 244), ·A-r Οασtλεtος r~(ιρα; •Άρτης (ΟΡλλΝbΟ~. ABf\o1B. Β'. σ )48) κλιt
ΕΚΤ Η Α('ΧlίΕΚ.1"0ΝΊ Κι-ι ΚΑι AI ΗΥΖ 1Ό Ι ΧΟΓΡΛΦIΑΙ 1Ί'1 ! ΜΟΝΗΣ ΠATf\-JOY 61
άπό του δαπέδου είναι μετά τοϋ κ ιονοκράνου 2.93 μ . Οί μονόλιθοι και αρρά­
βδωτοι ~<ορμοι των i!χουσι διάμετρον ποικίλλουσαν άπό 0.335 ~ως 0.365 μ. Τά
κιονόκρανα, ϋψους 0.41 μ., άν11κουσιν ε!ς τόν λεγόμενον τεκτονικόν tj λεβη­
τοειδij τύπον (εtκ. 35), δέν φαίνεται δμως σήμερον δ.ν αί πλευραί των έφερον
γλυπτόν διάκοσμον. Παρά τήν τοποθέτησιv έλκυστi1ρωv ύπέρ τά ~<ιονό­
ιφαvά των ό Β. Δ . ιcίωv παρουσι(ιζει σημαvτικ1iν άπόιcλισιν άπό τijς κατακορύφου.

Τό τέμπλον. Ό διά τό πρεσβυτέριον προωρισμέvος χώρος έξετείνετο άπό

του φέροντος τάς κόγχας άνατολικοu τοίχου μέχρι της όπό των βάσε<ι>ν τών
δύο άvατολι·κών ~<ιόνων τοϋ τετρακιοvίου όριζομένης
γραμμfjς, είχε δέ τό δάπεδον αοτοί) ιcατά 0. 10 μ. ύψη ­
λότερον τοu ύπολοίπου πρός Δυσμάς ναοu. Τό πρός
Δυσμάς άκρον τοϋ δαπέδου τούτου έσχημάτιζeν εύθύ­ '•
γραμμος, μαρ μάρινος στυλοβάτης, πλάτους ποικίλλον ­

τος άπό 0.39 μέχρι 0.325 μ., τό έξωτερι1<"όν χεtλος του l

Eiιc . 42 Τομ ή <to~ σ~~twu
όποίου διεμορφοuτο έν είδει μικρaς σπείρας' (εt1<. 42).
~ιι~σοιι τμι'lJ-Ι(ttος toO σtι:ιλο·
Έ~τί του στυλοβάτου gβαινον άφ' ένός μeν αi βάσεις β<itου τοtι 'tέμn.λου.

των δύο άνατολι~<ό>ν κιόνων (είκ. 31), άφ' έτέρου δέ οί

με·ταξu τών μέσων κιόνων άφ' ένός καt τών κιόνων καi τ&ν έκατέρωθεν τοίχων
άφ' έτέρου τοποθετημένοι κιονίσκοι τοϋ βι1ζαvτ1νοϋ τέμπλου, δπερ ρητως μνη­
μονεύεται είς τήv Ύποτύπωσιν τοu !09 ι δπό τόν τίτλον f.eeαl κιγκλίδες'. Δυστυχ&ς
τό τtμπλον τοuτο Mv σώζεται ~τλέον σήμερον· διότι έξετοπίσθη ό~τό του τό 1820'
κατασ1<εύασθέντος περιτέχνου ξυλογλύπτου έπιχρύσου τέμπλου ρυθμοϋ baι·oquc
βαρέος όμως καί δυσαναλόγου πρός τά μέτρα τοϋ ναοϋ (εi·κ. 43), χάρ ιν τοϋ όποίοη
~τροσετέθη είς τόν παλαιόν στυλοβάτην κατά τόν άξονα τοί) ναοϋ καί μαρμαp ίvη
ήμ1 ~<υκλικ1i βαθμίς (εiκ. 43, 44 καί 45}, σημειουμένη δι'έστιγμένης γραμμfjς έπi τοϋ

1) · Α\•άλοyι>;: ~ιttlι οrιr.ίpας 8 1 t.ψόfιφ<ι>ι:r1ς to\I χείλο\>; -ιοG O"tuλ.oJ)άto\I κιιιχιη1ρεftuι ~uι εί~ ~αΑ.αιοχριο'tttι·
\•1Ι(άς βttσιλικ(ι( (Λ . Κ ΟΡΑΑΙ'fΔόΣ, ' f•Ι ξuλόσtι:yος' stαί.uιοχρισncι\11κή βασι/. 1κή τi)ς μ_εσοyε:ιακi'\ς λeκάvης. τόμ
2. ΆβiΊν<ι-ι 1954. ο. S.Z9 εfι.: 493.3)
2) ~\ Ι Κ.LόSΙCΗ • t\1ULLP.R. Αc1:ι 6, α 7 1 : λι}ιpι:τrιι ,.,jv ποtμ<ι ιι ιικt,ι• ράβδοtι Q lE.(ldι;; lιι.101• τιdιι icqιίι ι• κη.tκ.λ/ΙSwι·
πρΟ τ()fι ιίy/<)ιι /)QΠιοσuιρ(ρq κιηt~•'ΙJ"'·
3) 'Η ό \'αΦt~οuσα tήν χρoVQλ<ryluv tκtύ..έσr.ως tπ~γροφi1 iyp<ίφ11 t\•τός. r.{δικοD θιι,:εοr.tδοf)ς ιtλ(Jιοf<,ιQ έπί toCι
t\ι:ξιοϋ ιςίονcι;: τf); Jkισιλείοι> Τ\W..η~ (tt.:. 4:\ κιιl 45) 'Eδη.,tόn~ιtiJOtt (ιπό Σ.τ 11Αf1Α&ΟnονΛΟ"1' (ξ.;ιι yι~οφtς ·ι
Μονής 'Jω. Θ εολόγοι>. Άθi\νtιΙ 1966, σ 13. άρ. 174) Ό ΜΑΑΛ ΝΔf'ΑΚΗΣ (fJ4:tμ(I(. tν Όδ ι)(tnι!\ 1889, <"J 15) ι-ό χρο-.
voλoyεt nει."ΙιSρyως άπι.'> totl 1&19 ϊσω< προtρχετu.ι t.κ χιακοG tρyάο-~ηρiου ό_,•ύ.λό"rα toU ιl πoiou δείyμυ.τu μϋ.ς nιιpt...
χουν td t'f.JHt).(( t ι) ; Μ . Μι;y Σ πηλαίου (ΑΔ 4, J(}J 3, Παράρt σ 51). 18 •\ι cιl.. Cρrον τοΟ Χίου ξυλοyλίιιr tου 'Ηξιδα·

J:tiί,O\) "αί -ιό tν θε.ρολί\•φ έκ Xiou t(IG 1775 (G. θιtOJ<Ek, Frii !,ς:f\r .- Ryz. S:\ 111η 1 lι1n g,Ber li11 1964, ε(1' 32),
ΕΚΤ
62 rιrΑΓ~ΑΤΕ~Α Ι 1''1-Lt· Λ Κ ΑΔΗ~I ΙΑΣ ΛΘΗΝ.t)Ν
Εκ τ ΑΡΧΠΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΛI ΒΥΖ. 'ι'ΟΙΧΟΓt>ΑΦΙΑΙ ΤΗΣ MONHt 11ΑΤΜΟΥ 63

D"
-----
.. -- - ------- ------ -
~.:

. . . .. -~~~':.
,..

,.. ' ' 1

' ·~
~ •

: . • ' .,'
, ~.

... \
\ '
./ . "

/
),,,
t;
'' ..
\ ..
;
. ,·
., /
/. .
 ~
~
~
~

:;;
..,>
;:
,,.~,
~
i
Μ

>
χ

~
:t
ζ
;
"'
>
φ
:ι:
Ζ
Ρ
Ζ

~ (
Ei);, 4S. Τό εύ&Uι; ιtρό τ{)i) τέ;.ιπi.οu t~ιtlpu του μορμο.ροθttnJΙέ\'Ου δa:οιf.δου ..-αl 6 ~<ιtά ιήν βσσ1v <tOG ξυ"'°y/.ό:ttcυ τέμπi.οu
βι}ζαι,.r;ι\ιό<; (Πύ).οβά τ ης. Ή nρό τή' 'Ωραίας Πύλης ή_μ1.n1κλικ'ή β(ιeιptς εΪ\·tιι \~ωτtρu nροσ&ή ιcη .
ΕΚΤ
li ΑΡΧl"ΓΙ!ΚΤ<)ΝΙΚ'Ή 1<ΛΙ ΑΙ ΗΥΖ. ·rοιχοrΡΑΦIΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΓΙ ΑΤr-.1οv 65

..
~
·~

[
'8
~
ο

..
έ
a.

~
g_
·~
i1'
. >
<>

-!"
>
ο
Η
ο
:-a
"
~

~
>ό
~

9
ΕΚΤ
66 ΙΙΡΑΓ]\1ΑΤεfΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑθΗΝ!!Ν

σχδδίου τfjς είκόνος 44. ΤΊ)ν έπ! το() παλαωi) εόθυγράμμου στυλοβάτου iJπαρξ1ν
τοϋ μαρμαρίνου βυζαντινου τέμπλου τεκμαιpόμεθα άσφαλώς έκ της κατά τ·ήν
Ώραίαν Πύλην παρουσίας δύο τετραγώνων έ-yκοπ(J)ν, διαστάσεων 0.26 Χ 0.26 μ.
και 0.28 χ 0.225 μ. κ:αi βάθοι>ς 0.02 μ., άπεχουσων άλλήλων κατά 0.82 μ. (βλ.
εtκ. 44) προοριζομένων δέ ίνα ύποδέχωνται τους τετραγώνους πεσσίσκους τοi>ς
φέροντας τούς άντιστοίχους κιονίσκους τοi) τέμπλου'· Τά άκρα ·του έπιστυλίου
- η κοuμήτοv - τοίί τέμπλου τούτου θά ijρχοντο νά άκκουμβήσουν έκατέρωθεν
έπ! των κορμΦν τ(t)ν δύο άνατολικών κιόνων τοσ τετρακιονίου, (~ς τοίίτο συνέ­
βαινε καί είς πολλο\>ς aλλους βυζαντινούς ναούς".

Το δάπεδον. Ό πάτος, ώς έλέγετο όπό των Βυζαντιvων • τοϋ ίεροίί καί του
ιωρίως vαοϋ, ήτο έστρωμένος διά μεγάλων, μαρμαρίνων, όρθογωνίων κα! τετρα·
γci>νων πλακών, πλαισιουμένων όπό διακοσμητικwν τ(ltνιών έκ ποικιλοχρώμων
μικρών τεμαχίων μαρμάρου (opus sectile) τeτμημένων εtς γεωμετρι κά σχέδια:
τρίγωνα, τετράγωνα, έξάγωνα, ρόμβους. Καt τοϋ μέν iεροϋ σώζεται σήμερον μι­
κρόν μόνον παρά τ~\ν Ώραίαν Πύλην του τέμπλου ψijμα (εi.κ. 31), τοϋ δέ κυρίως
ναοϋ διετη ρήθη σχεδόν δλδκληρον (εl.κ. 44). ΑιαιpεΤται δέ τό τελευταίον τοίίτο
είς δύο τμiηιατα ·iiτοι &ν μεγαλύτερον, τετράγωνον, καταλαμβάνον τόν άμέσως
κάτωθεν τοϋ τρούλλου μεταξ\> τών 4 κιόνων χώρον (είκ. 44) κα! Ι!ν μικρότερον,
όρθογώνιον, έκ:τεινόμενον άπό των δύο δυτικών κιόνων μέχρι του τοίχου του
φέροντος τάς ε!ς τόν κορίως ναόν άγούσας θύρας τοu νάρΟηκος. Πλουσι6>τερον
των δύο τμημάτων διακεκοσμημένον εΙναι τό πρώτ.ον, δπερ εlναι διατε­
ταγμένον ώς έξης: 'Εν τφ κέντρφ τοίί τέτραγώνου έτοποθετήθη μεγάλη, λευκή
ορθογώνιος πλάξ (ε!κ. 45, 46), διαστάσε<ι>V Ο.93Χ 1.47 μ. περιβαλλομένη ύπό δια·
κοσμητικοl> πλαισίου, πλάτους 0.20 μ. άποτελοuμένου έκ τριwν ίσοπλατών ται·
νιών συντεθειμένων έκ μεγάλων λευκών τετραγώνων πλακιδίων έναλλασσομένων
πρός λευκά έπίσης, άλλά μ~κρότερα κα! διαγωνίως τοποθετημένα πλακίδια, τάς
κενάς γωνίας των όποlαιν π.ληροϋσι πράσινα τριγων(δια, ώς τό παρατιΟέμενον
σχέδιον (είκ. 44, 45, 46 καί 47, z) δεικνύει. Πέριξ τi'jς μεγάλης πλακός έτοποθετή­

Οησαν μεγάλαι σχετικώς ορθογώνιοι i\ τετράγωνοι πλάκες, τρε1ς έφ' έκάστης

9)) ν(ι ιιροέρχω'lιl't<ιι t ._ tού τέμιιΜ>u το\:ιτοο.

Ι) ~ισαιι; 'tt\'f.t; τ&v qιοζομtναιν nεσσiσι.."(Ι)\• (ι;iκ.
Ζ) n.·x. t4~ c6~έμιtλον totι tv ~νtορήνQ vαΟΟ τf\< ΊΖιιιιΟ'ι<όΧf'Ις"(Α. J(, 0t'ΛΑΝ60Σ-, ι\ΟΜΕ. Z.'.J9,J,σ. 193 cl~. 8).
3) κ . flΟΡΦΥΡόΓξ.:ΝΝi-ΙΤΟ:t, Dc adm. iιnp. 29. 278 (Morav(ik·Jt:nkil\s). 'Ω<rc.ι.\:ι1ω.ι; εrι; t.:γ)'ρο.φον «f...-τα).μα» το\\ J073
της iιovf); Πlιtμου (MΙJ<LO:>ΙCH. M()Lι.eιt, Acιa. 6. σ. 5) ά\·αφέρι>rαι lκκλφW 6-γzιb{}ηyοι; τ,ροvi.lωτή, β<ισt'ιιζQ~

μένη ~:ιό κι~r<ιι •• Qκtf~ . . . μuf!μά(}όtιαrος.

ΕΚΤ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑ Ι Α Ι ovz. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦιΑι ΤΗΣ f\.10ΝΗΣ ΠΑ~ΓΜ()Υ 67

πλευρuς (Β., Α. καί Ν.), ών τινες εκ φαιου μαρμάρου μέ λευκάς φλέβας - πeρι­
βαλλόμεναι καi αόταί iιπό διακοσμητικοί> πλαισίου πλάτους ά.πό 0.105 €ως
Ο. 14 μ. συντεθειμένου έκ μικρών τριγώνων καi τετραγώνων τεμαχίων λευκου,

πορφυρου, πρασίνου καl φαιου χρώματος, συμφώνως πρός τά παρατιΘέμενα

σχέδια λεπτομερείας (είις. 44, 45, 46 καl 47, r).
Διάφορον κάπως σύνθεσιν παρουσιάζει ή τετό.ρτη, δι>τική, πλευρά τοϋ τετρα­
γώνου, 1]τοι iJ περιλαμβανομένη μεταξu τών δύο δυτικών κιόνων. Αδτη dποτελεί-

Α Δ

.. .'. ,,. ...v .. . ..

~
"

mH3
γ ' ι·

, . ι.. ...'
r ~--~ . v' ,' .. '
··. . ...
., "-<
..
1 • • , '

• .. ...
Ζ
' " , '
./' .. .. ... .....
v ... ·=:'" .:' ' ..'
r . i''
'

Ε.ί". 47. Λι:πτ.ομi:ρeιαt τοΟ μαpt,1αροΟετή~1α.τος -ιοΟ δαιtέδου τοtΊ ιcυρ(ω; \'(.ι.QΙ1.

ται κατι). μέν τά ίiκρα έκ τετραγώνων iιπολεύκων πλακών, διαστάσεων 0.87 Χ O.S8
μ., κατά δετό άντ.ιστοιχοi\ν πρός τι'(ν μεγάλην κεντρικΤιν πλάκα διάστημα έκ δύο
ύπολεύκων όρθογωνίων πλακών (0.33Χ0.52) μeταξύ των όποίων παρεμβάλλεται
τετράγωνος πλdξ φέρουσα στενόν (0.08) πλαίσιον έκ πολυχρώμων πλακιδίων,
τοϋ όποίου iJ dνατολικ1i πλευρά ε!σχωρεϊ είς τήν δυηκ1iν πλευράν τοϋ πολύ εύρυ­
τέρου (0.20) πλαισίου τf1ς μεγάλης κεντρικf1ς πλακός (ε!κ. 44, 46). ·Η περί ής δ
λόγος τετράγωνος πλdξ Οά πρέπει ν<ί. χαραΚ'τηρισθ1j 6) ς ό μ φ ά λ ι ο ν, οχι
μόνον διότι έξαίρεται ίδιαιτέρως μl; τό βαθυπόρφυρον χρώμα τών άποτελούvτωv
αύτι'(ν δύο τεμαχίων πλακαιν, &.λλά και διότι φέρει έν τφ κέντρφ κυκλικόν εμβλη­
μα, διαμέτρου 0.13 μ. μ/; λεπηj ν δικτυωτι'(ν διακόσμησιν, τά κενά τf1ς δποίας πλη ­
ροϋνται δια λεt)Κ'ών, κιτρ(νων καί κοκκίνων πλακιδίων (ε!κ. 47, κέντρον). "Αξιον
ΕΚΤ
68 nΡΛΓΜΑ1".UΛΙ 'Ί"JΙΣ ΑΚΛΛΗ 1\>1 Ι Α~ ΛΘ ΙiΝΩΝ

παρατηρήσεως εΙναι, δτι αι άποτελοϋσαι τό έσωτερικον τοΟ όμφαλίου δύο παρ(ι­

πλευροι πλάκες, προερχόμεναι εκ τfjς σχlσεως μιας καί τfjς αύτfjς πλακός πορ­
φυροu μαρμάρου, έτέΟησαν οί5τως, ι'δστε αί διασχίζουσαι αύτάς &.νοικτοτέρου
έρυθροu (κρασάτοη) χρώματος φλέβες νά έμφανισθοuν συμμετρικ&ς διατεταγμέναι.
Όσον άφορQ. ηΊν Οέσιν τοi) όμφιιλίου, δπερ πpοοριζόμενον ώς τόπος στά­
σεως δι' ώρισμένας ίεροτελεστίας, τοποθετείται συνί1 θως εtς τό κέντρον τοϋ
ύπο τοϋ τετρακιονίου σχηματιζομένου τετραγώνου, παρατηρGι, δτι (>π(ιρχουσι

καi Ιί.λλα παραδείγματα τοποθετ11σεώς τοu μεταξύ τών δύο δυτικών κιόνων, ώς
πρόχειρον δέ τοιοϋτον άναφέρω το τοu καΟολικοΟ τfjς ί\π ί τοu Άμβρακικοv
κόλποu μονfjς Παναγίας τfjς Κορακονησίας ' (Ι 2°• αiώνος).
Τό ύπόλοιπον τμήμα τοϋ δαπόδου τοϋ κυρίως ναοv, t\τοι τό δυτικώς τοϋ κεν­
τρικοu τετραγώνου εόρισκόμενον, παρουσιάζει σήμερον πολύ πτωχοτέραν δια­
κόσμησιν (ε!κ. 44) διότι φέρει μόνον μίαν μεγάλην,
λευκήν, όρθογώνιον πλάκα κατά τόν aξονα τοϋ
ναοi) πλαισιουμένην ύπό ταινίας πλάτους 0.08, ι\κ
μικρtuν γεωμετρικ:ΙUν πρασίνων, λευκων καί κιτρl­
νων πλακιδίων, ένφ τό όπόλοιπον μΤjκός τοv καλύ­
πτεται ()πό σειρuς στενομήκων όρθογωνίων πλακών,
πλάτους 0.40 - 0.42 μ. χρώματος δ' έναλλάξ φαιοu
και λεvκου. Δέν εΤναι έν τούτοις άπίθανον αί τελευ­
ταϊαι αύται πλάκες νά ιlτοποθεηiΘησαν κατά τι να
Εiκ. 48. Τό στόμι('Ιν t'OO ιιpός τήν μεταγενεστέραν άνακαίνισιν των φΟαρεισων άρχι­
t<Η<σfί;ρ\1αν φρ~ιτ~ λαξwj.1 ί:νον f:\•'t.X
π(ιλιιιοχpι σt:tuvι κ(>iι "ι(tν()κ-ρό VOΙJ , ι<:ών μετά μαρμαροθετημένων πλαισίων πλαχ:&ν, δε­
δομένου, δτι τό μέρος τοϋτο τοu κηρiαις ναοu ήτο
τό μuλλον πολυσύχναστον καί έπομένως θά ί><pίστατο και τάς μεγαλυτέρας
φθοράς.

Ή ι.;ινσrtρνα Πρίv η έγκαταλείψωμεν τόν κuρίως ναόν Οά άναφέρωμεν δτι

κάτωθεν τοϋ δαπέδου αύτοϋ ίJπάρχει Οολωτή δεξαμεν1i περισvλλέγουσα τά Ι\μ­
βρια ϋδατα, dτινα τόσον σπανίζουν είς ηiν άνvδρον, αύχμηρQ.ν Πάτμοv. Δυστvχίiiς
τό σχέδιον τfiς κάτωθι κινστέρvας δεν ήδυνήθην νά αποτυπώσω· διότι ε!ς πάσας

J) Όμοiu πuι>(ιθt,~'ς φλeβοφόρων πλακ&ν προε.ρχομέν1\ k ffις σχίσ~ ~.ιιδ.ς "uι •iΊι; αύτήc tt~όt; μάρμ6.ρου
έQηρμόσθη Q1)χ_\•ά ιςut ει, όρθι)ι-Η·ι~ιιρώσGΙ~ nαλαιοχριστι(Ινlt:&ν βασιλ1κ{ί)ν .Βλ. σχεηκ~ Α ΟνΑΑΝΑΟΝ. ' Η
ξuλόσι&γος καλαιοχρ ισ;ιανιkή βασιλική 'fi'tς μεσογε ι UΙ\f)ι; ).ειdινης. 'f Β', Άθfl\.'<&Ι 1954. σ 251 κuι είκ 20:.i
2) 0fΛΛΝΛ01:, Αθf\1Ε. lA', 1969. σ 12 ι;ίκ. '2
ΕΚΤ 1-4 Α Ι>ΧΙlΊ~ ΚΊΌΝΙΚΗ KAJ ι\J J)Y2. 'ΊΌJΧΟΓ'ΡΛΦΙΑΙ ΤΗΣ ;\ιfΟΝΗΣ ΠΑ ΤΜΟΥ 69
τCις έπισκέψeις μου ήτο πεπληρωμένη δ' ί5δατος. τούτου δ' 6νεκα καί δεν έμφανί­
ζεται αuτη είς τάς είκόνας τijς τομ1\ς . Τό ϋδωρ αότt(ς άντλεϊται άπό στομίου (πίν. 1
καi είκ. 48) εύρισκομένου είς τήv Β.Α . γωνίαν τοϋ παρεκκλησίου τfjς Παναγίας.

λαξευΟέντος δ' έντός iωνικοu παλαιοχριστιανικού κιονοκράνου μετ' έπιθ·ήματος.

Αί παρατιθέμεναι φωτογραφiαι, ληφθεrσαι παλαιότερον, δεικνύουν μερικά έκ
των ύπογείων πλ1νθiνων τόξι.Ι)ν τ1'jς κινστέρνας (ε!κ. 49). fιτις εξενείνετο μόνον
ύπό τό κεντρικόν τμfjμα τοv κυρίως ναοϋ.

Ό νάρΟηξ. Ό χυρ(ως ναός φέρ~ι κατά τόν δυτικόν αύτοΟ τοίχον καί άντι-

J) · νπαpξ«: ι.:ινσιtρ\'Q.ς f,χό 'tό\• \v.όν πι:ιρnη\ρt:ft(ιι κcιl ε;lς 6:λλοuς Ρt.ιζ0-νn ν1">i.ις \•(ιQύς. ώς .'!χ ι;lς tόν tν
Κωνσται,.•τινοvχόλει \•αόν •i\< ΝαpJtα~αρίστοv (cJ>ι.'T1xιt--TCcι:1J ί) (.tι~\f!'ΡiιΙιΗ:ι:, '(i.U. Φι>.ολ. ΣVU K/ttό~. ιcο ιWρt.
εις ':'όμον ΧΧ-ΧΧΗ, 1892. σ 31. Αι.1Χ. Q(ίΑΝ i;v Ι:ttl!cιen JJ. J949. ο . 307 ct"'. l1 ·~S)
ΕΚΤ
70 ΙlΡΑΓf\ίΑΤΕΙΑΙ ΤΗ Σ ΑΚΑΔΙ-ΙΜIΛΣ ΛθΗΝΩΝ

στοίχως πρός ~καστον των τριων αύτοϋ κλιτωv, τρία άνοίγματα θυρών', δι' ών
έπικοινωνεr πρός τόν δυτικ<Ί>ς αύτοϋ έκτεινόμενον νάρθηκα. Οί;τος, έλαφρώς
τραπεζιόσχημος (εiκ. 31), εχει μέσον πλάτος μέν 2.85 μ. έκτείνεται δέ πρός νότον
κατά τι περισσότερον άπό τό πλάτος τοί:ί κυρίως ναοϋ καί ι;:αλόπτεται ύπό
συνεχοϋς κυλιvδρικοv θόλου (είκ. 30), χαρακτηριστικου των παλαιοτέρων τοϋ
11"" καi l2 00 αίώνος ναfJ>ν •.
• Αξιον ίδιαιτέρας προσοχi\ς εΙναι τό γεγονός, δτι ό νάρθ-11ξ δέν εχει κοινόν
τόν άνατολικόν του το'ίχον πρός τόν δυτικόν τοσ ·κυρίως ναοD ό.λλό. σχηματίζει
αότόν Ιδιαιτέρως καί έφαπτόμενον έκείνου δι<ί τριών τόξ<ον πάχους 0.59 μ. βαι­
νόντων έπί δύο ένδιαμέσων κιόνων. Διά. τοi\ τρόπου τούτου άφ' &νός μέν ό δυτικός
τοΙχος τοD κυρίως ναοv δέν δέχεται την άμεσον ώθησιν τοD καλύπτοντος τόν
νάρθι1κα κυλινδρικοv Θόλου, άφ' &τέρου δ' ή πρός τόν ναόν πλευρά του νάρθη­
κος άποκτ~ μνημειωδέστερον χαρακτi)ρα διό. τfJ>ν τριfJ>ν τόξων, κάτωΟεν τfJ>ν όποi­
ων έλευθέρως ό.νοίγονται α.! τρείς θύραι i!πικοινωνίας πρός τόν κυρίως ναόν.
Μία τοιαύτη δμως διάταξις νομίζω, δτι δέν Οά περιελαμβάνετο είς τό άρχικόν
σχέδιον, δπερ δέν Οά προέβλεπε καί τόν νάρθη"α ', θά έδημιουργήθη ομως εύθύς
άμέσως, δταν έγένετο αlσθητή ί1 &λλειψις νάρθηκος, ijτοι άμέσως μετά τ~)ν οίκο­
δομίαν τοv άρχικοu ναοϋ.

Όμοία άκριβG>ς διάταξις μεταγενεστέρας προσκολλήσεως του τοίχου νά.ρθη­

κος άπαρτισΟέντος έκ τριών τόξων στηριχθέντων έπί δύο κιόνων παρουσιάζεται
καί εiς τό καθολικόν της έπί τοϋ Ύμηττοϋ μονίjς Άγ. 'Ιωάννου τοu Θεολόγου,

Ι) ϊοGtΌ σuvηΟέσtαtον εiς te-tPQ.ΚΙO\·i~ νuοίις τΟΟ 11ο" cιι : Γοργοειn)κοοc 'Α Οη\•ών ( f\4ι<;:ιιΕL. sτιιυcκ.
ΑΜ 3.1, 1906, σ. 20,4). ΤQ.ξι6:ι>χuι Άγοpίlς Άθηy{j)ν (Εύρr.1". Μεσ. Μνημ , ο· , σ. 97 εiκ. 102);Αγ. Αi.καιερ[νη Άθ11·

\(ίιν (Εύρετ, J}Ό σ. 97 Gtκ. 100), 1'αξιόρ);(Η ~1. Πt:tρtίκη {€\lpeτ. Γ', til(. 158) Ι<'λιt .
2) Να~ Σκριπο{Ί<:, $72/ 3 (Μ. 1:.ωτι1ρ(Qv, Α Ε 193 1. σ. 22 tiκ. 3), νuόι; Έnισιι:a.·rις Ε\ιpυtανίσ.ς. 1011... ι:J-1 (0ι>ΛΑΝ •
ΔΟt, ΑΒΜΕ. Θ', 196J , σ. 5 εiκ. 2t.
3) Ναο\ ά\•ι.'1) νά.,,Ο ηκ°': Άσ6)μcιτό; κuί 'Άy Ν ικόλ(ι.ος Πλάtαςιι; Μάvηι; (R . TRAQVAΙR.. BSA IS, 1908/9,
tιίν. ΧΙ, XV). Μεtαμόρφ(ΟΟΊ ' 'Κσv η\90-pη (Η.. ΪR AQUAIR , f. (\. ~tίν. XV), *Ay. Γt.ώpyιος Κ ίtτας Μό\1η ς (t. (ί,
nlν . ΧΙ).. ν<ι.ός' Με.ταμορφό10εω' 'Αf)ην&ν (Ε\ιρε.τ . R', σ . 15ε l ιι.7. 71), •Αγ. 'J(I) . θt<>λόγος ΆΟι)\ΙG\ν (δι ..:ιόνιQ() (..Εόρι>t
Ό ',σ. 74 e{κ. 68). ·Ay. Ίω. Καρtαι; Ά0ην6)ν (1?.ύρετ . r, σ. ΙS7 ειιc-. 20$), ·/tι.γ. Νι«~λ<ι.Ο(Κ<ιτω Λιοσiων(ΊΞ.ύι>ετ. Γ,
σ. 215 k'(ll 258). ·Αγ. Μιχιιi)}. ΣuνvόδιονΣ:ιςοπέί.οu (ΛΔ. 19, 1964. Χρον., σ. '277), ~αθολικά τ&ν Mo\'t'Uν Εύαyγελισμοf),
Μεt<ΨΟι>φώσtcnς ιι:αt Τιμ(ου Προδρόμου :t..:οχtλου (ΑΔ 19, )964, Χ.ρον, σ . Ζ&8, 289 ~αί 292). Λ«μπο.δισtήι; Κ~
πρου (Γ. rt~·ι·ιιprOY, 81(. ~1νημ . 11\ς Κiιιι:ρaυ, ε ίκ&v fνννtι σ . 108). ·Αγ. 'Jωάννηι; tfιι; Μεσημ0ρlας' (Α . RA·

CHf.NOV. IM Cgli~ (!~ Mtscιnvt'ic., σ. 97 ι;tκ. 53) ό 'Άγ . ΛΟΟνtιος τt\ς Βόδοtοαι; (ΤΑ-rιι, Qlasnic Scoρ.111, 1923.
α. 83, Α . ΜΑνι.οοι!iον , L'tsli.se ;\ ι)~r ι1n iquc eι ι· qf_ί~ cruc-ifQ rnιe e-n pays bulg.arc. Sofia 1931. σ. 15, Ο ΛΥ'rοι.
11."Ο.ί tν AHi dc-1 V Coι,gr lntern di Sιudi bi:aιnιjni. πίν, 68.Ι J ).
ΕΚΤ ,., ΛΡΧ!ΤεΚΤΟΝ!ΚΗ ΚΑΙ AI \iYZ. ΤΟΙΧΟΓΙ'ΑΦIΑΙ 'rκi: ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 71

(ε!κ. 50) τοuθ' δπερ άποτελεt μίαν περαιτέρω 6νδειξ1ν περί της έξαρτήσεως τού­
του άπό της μονfjς τf\ς Πάφου ώς μετοχίου.
Οί στηρίζοντες τά τρία τόξα δύο μαρμάρινοι κίονες, στεροuντα1 βάσεως. Ή
κάτω διάμετρος αύτων μετρεί 0.30, ό κορμός των, iJψους 1.10-1.. 25 μ., εlναι μονόλι­
θος καί άρράβδωτος, ί'ψφανίζε1 δu μείωσιν πρός τά aν(ι) καί στέφεται όnό άνεστραμ­
μένου ><ολουροπυραμιδοειδους κιονοκράνου, τάς τρεΤς όρατάς πλευράς τοϋ
όποlου κοσμοΟσι ν άνάγλυπτοι σταηροί έντός κ6κλου
(ε!κ. 30). Τό άρχικώς χαμηλότερον μέσον τόξον
έτμ1)θη λοξώς μεταγενεστέρως (εiκ. 30), προφανώς
χάριν μείζονος είιρυχ.ωρίας.
Τό δάπεδον τοο νάρθηκος (ε!κ. 3 1) καλύπτεται
διά μαρμαρίνων πλακων καθ' δν περίπου τρόπον καί
τό του δυτικοiJ τμήματος τοϋ κυρίως ναοί\ ήτοι δtά
μιας μέν μεγάλης, όρθογωνίου, λευκfjς πλακός κατά
τόν μέγαν iiξονα τoiJ ναοu, περιβαλλομένης ύπό
στενj'jς (0.08) ται ν!ας έκ τριγωνικ&ν καί τι;-τραγώνων
έγχρώμαιν ·καί λευκ&ν πλακιδίων μαρμάρου, κατά δέ
τόν ()πόλοιnον χ&ρον ύπό στενομήκων, ορθογωνίων
πλακών, πλάτους ποικίλλοvτος άπό 0.29 -0.66 μ.,
τοποθετημένων οϋτως, tόστε 11 μακρά αότων πλευρό.
να ε[ναι παράλληλος πρός τόν μέγαν άξονα του
Εί"' . .SO. J(_(ι-rc>'φ ι ~ γ()U. ιc:u0()).ιι:οϋ
ναοϋ. Τό σύνολον του νάρθηκος περιβάλλεται όπό tl\ς ιιονfιc; θεοί.ό-rοu tπi τοΟ • γ μ_ttrtoU.

διαζώματος έκ λευκών μαρμαρίναιν πλακών, πλά-

τους 0.56-0.64, έκτεινομένου παρά τοός πλήρεις τοίχους καί κατά τόν στυλο­
βάτην το\\ τοξωτοu τοίχου {ε!κ. 31).

Αι Ούραι. Ή άπό του i!.ξαιtερικοiJ ε!ς τόν νάρθηκα είσοδος έτελεϊτο άρχικώς
διό. μιfiς μόνον μεγάλης θύρας άνοιγομένης ε!ς ·τό μέσον τoiJ δυτικοο τοίχου.
Όταν δμαις μετά τόν θάνατον (1093) του Όσίου Χριστοδούλου κατεσκευάσθη
τό νοτlως τοlί νάρθηκος καί εiς μνήμην αύτοv τιμώμενον παρε1(Κλήσιον (ε!κ. 31),
ήνο!χθησαν δύο ά><όμη μικρότεραι θύραι : μία κατ&. ηΊν νοτίαν πλευρό.ντο\\ νάρ­
θηκος, δι' ής οUτος tπεκοινώνει πρός τό παρεκκλήσιον καί έτέρα κατάτήνΝ. Δ.
γωνίαν τοv νάρθηκος, προαιρισμέvη δια τοός ειδικώς έπιθυμοϋvτας νά προσκυνή­
σωσι τό έν τφ παρεκκλησ(φ λείψανον του Όσ!οη.
Πρiν η έγκαταλείψωμεν τόν νάρθηκα Ο&. μνημονεύσωμεν καί τά έξαίρετα
ΕΚΤ
72 ΠΡΑΓΜΑίΕΙ Λ Ι 1' ff:t ΛΚΛΛΙ:'ΙΜ ΙΑ! ΛΘΗΝΩΝ
ΕΚ lt λf1χιr ε κ'Ί'ΟΝΙΚΗ ΚΑΙ A I ΒΥΖ. ιοιχοrι•ΑΦΙΛΙ ΤΗΣ ΜΟΝΒ!: ΠΛΤΜΟΥ 73

Εfκ S2 Λειιτοι.ιέρειcι tl"iς ξvλ.οy).(ιιιrοο ΟΟροι; η'Ί< ci..:ό\·~ SJ.

10
ΕΚΤ
74 f1ΡλΓ\tΛΤ(ΙΑΙ τιιι λΚλι\11\11ΛΣ λθlf'ΝΩΝ

σκαλιστά ξiιλινα θυρόφυλλα αiιτοϋ. Έκ τοiιτων άρχαιότερα λόγφ τής α\ιστηρϋ.ς

κατά τετράγωνα φατνώματα διαιρέσεως τijς έιτιφανείας των, ήτις συνεχίζει τl)ν
βυζαντιvιlν παράδοσιν', εtναι α) τά τi)ς άγοiισης άπό τόν έσωνίιρθψcα εiς τόv

' .

.Gl κ ,J, Δlφιι)J.ος ξuλόγλuπtος OOpu ιtσό3οιι

ύnό roO δo(J)\"liflβl)κoc; tlς tό ttαρeκΚ"λf\ο ι ον

tόΟ Όσ. Χt'ΙΟ'1'~

κ:uρ!ως ναόvμiισηςθύρας (είκ:. 51, 52) Ι\'αi β) τάτijςάγούσηςάιτότοίί νάρΟηκοςεiςτό

παρεκκ:λ11σιον τοϋ Όσ. Χριστοδούλου (είκ. 53, 54), Ιiν καί τά τελευταtα ταϋτα πα-

1) W. rά σχιιr11»ά 11:eιραδεiyμ.ι:ι:1α καtωu':.ριο (ο . 78, (ΙΙ\J-• · ι >·

ΕΚΤ Η ΛΡΧ1ΤF.ΚΤΟΝΙΚΗ t<AI ΛΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧQ ΓΡΑΦIΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 75

ρουσιάζουν πλιΊν των χαρακτηριστικών βυζαντινών fiλων πρόσθετον φόρτον διακο­

σμήσεως ε!ς τά πλαίσια τΦν όρΟογωνίων φατνωμάτων των. Άμφότεραι α! θύραι
αύται φέρουσι μαρμάρινα πλαίσια μi; βυζαντινίζοησαν διακόσμησιν έκ σι)μπλεκο-

Ε.Ι~. S5. Μυ.ι;μύρ 1,·ον πλιιίσtον t\αί ξuλόγλumα θuρόφιιλλα 1f\{ Κ\Ιρίαι; ΟόιχtC εlσόδό\Ι ό-πό -:oG tξώ εl(
tόν t.σω \-.i.,011ι.:u μt παρ(ι:σt'ασιν n)G Ει:J(.Ιγγcλ1σμι>U της Θtρτόκου

μένων κύκλων 11 πρώτη καί συμπλεκομένων έλικοειδrον βλαστών i1 δευτέρα καί

δύναντα ι νά άναχθώσι πιθανως είς τU. τέλη τοΙJ J5ov ii τόν Ι6°νμ.Χ. αίώνα:Ακόμη
μεταγενέστερα ( 17°" i\ 18°" αίίiίνος) είναι τά θυρόφυλλα τών Θυρών έπικο ινω-
ΕΚΤ
76 rι ι)ΛΓ~f ΑΤΕΙΛΙ Τ'ΗΙ ΛΚ...\Δ l-ΙΜΙΑΣ AθHNSlN

vίας vάρθηκος προς τόv έξωνάρθηκtι (ε!κ. 55, 56, 57), τα όποία παροι:σιάζουσι
στρωτ1iv διαΊ<όσμησιv έ1< διδύμων έλικοειδ&v βλαστ&ν έχόvτωv τά κενά πεπλη-

Ει.- 56 Ξυλόγ).untα θ\ιpόφvλ).<ι τi)ς Είιc S1. Ξuλόyί.υtttιι. θuρόφυλλu τtιι;

δευτερεuούση~ (νοtίαι;) Οόρας είσόδοu tξWttριitfις (}όμ(ιζ τοσ χο.ρι;κκλJ,-σ(ου
εfς tόν ν«ρθη..-α. τοV '(Χτ. Χρtστόδι>ίti.οv.

ρωμέvα δι' άνθέων. Μ ιl!ς έξ αiJτ(ί)ν μάλιστα θ(}ρας (ε!ι<. 55) τό ίivω μέρος τών
θυροφύλλων κοσμείται, δίκην βημοθύρου, δι ' άναγλύφου παραστάσεως το\ι Ει)(η­
γελισμοϋ μέ τόν άρχάγγελον Γαβριήλ άριστερά διευθυνόμεvοv μέ δρμη τικ1)ν
ΕΚΤ
t-1 ΑΙ)ΧΙΤΕ.ΚΤΟΝ1ΚΗ KAC AI ΗΥΖ 1ΌιχοrJ)ΑΦ(Λ{ ΤΗΣ MONteε ΠΛΤtι.10Υ 77
ΕΚΤ
78 fΙΙ!ΛrΜΑ1·ε ιΛ Ι Ί•f.Ιt ΑΚΑΔι-JΜ ΙΑt ΛΘΙ-ΙΝΩΝ

κίνησιν πρός την δεξιά, κατά δυτικfιν έπ\δρcισι ν, ε!κονιζομένην γονcιτισηiν καi
εχουσαν έσταυρωμένας τάς χεϊρας πρό το(ί σηiθους Παναγίαν. Εiς τά κενά τΦν
έλικοειδών βλαστiί'>ν των θυροφύλλο>ν τούτων παρεμβάλλονται i:νταvθα πλείονα
aνθη, άκόμη δέ και πτηνά (ε!κ. 55). Τά τελευταία ταϋτα θυρόφυλλα παρουσιά­
ζουσι μεικτήν, δ\>τικήν καi άνατολ1.:ήν, tπίδρασιν τoiJ 16°• και l 7°• αί. καί φαίνε­
ται, ότι θά άντικατι\στησαν κατά τούς αί&νας τούτους φθαρέvτα παλαιότερα
βυζαντινά. Τά τρία τελευταlα τα(ίτα θυρόφυλλα περιεβλ1iθι1σα.ν ~ιεταγενεστέρως
ύπό μαρμαρίνων πλαισi.ο>ν, έξ' ών τό μέν τοξωτόν (ε!.κ. 55) μετά γλυπτijς δια­
κοσμήσεως καi παραδοσιακιυν θεμάτων (εtκ. 58), τά δέ δύο iίλλα όρθογώνια
δι' όμοίου μέν έσωτερικοϋ περιθωρ\ου nεριβληθέντος δμ(Ι)ς έξωτερικΦς δι<i
σειρiiς ώών καθαρ<i>ς ίσλαμικijς τεχνοτροπίας (είκ. 59). Γlαραθέτομεν έv τέλει
έv ύποσημειώσει κατ(1λογοv τιον βυζαντινών προτύπων, ύφ' ών έπηρεάσθησαν

τά σχέδια rών θυροφύλλων '·

ΤΟ ΠΑΡeΚl(ΛΗΣΙΟΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑrΙΑΣ

Είς τόν κυρίως ναόν εfναι προσηρτημένα δύο παρεκκλ1iσια. Τό μεγαλί>τερον

,;ξ αύτ&ν, άφιερο>μένον είς την Παναyίαν, είναι πpοσκεκολλη μέvοv είς τήν νοτίαν
πλευράν τoiJ κυρίως ναοϋ (είκ. 31), τό δέ άλλο, τιμώμι::νον είς μvη μην τόu ίδρυτο(ί
της μοvης Όσίου Χριστοδούλου, ί:κτίσθη κατά προέκτασι ν τοi! νάρθηκος, ητο ι
κατά τήν Ν.Δ. γωνίαν του vαου (είκ. 31).

1) Σχι~tικd Jι:<ιpαδt.ίγμ<.ιt<ι θιιρ6)ν: θυζαντι\ΙΟi όρr. ιχtίλκΗ•ιιι Ούραt μιμΟΟμt.\'αι ξυλiνuι; 1110" il 12"" ι:ιί .) ·A·r
λ,1 άρκnυ Bt\'f.tί(.tς' (ΒΑ. c f" FORLΛTΙ. Lc 1>0rfι\ bi;r.aιιιinc di S Ma ι-co. Yc11czia 1969, elιι> 13). ΘUοοι S. Ct~ιηcnιc

Ι~ι11~{Uκ. e: F. t~ORLATΙ, lίι ι:ί~. ι ,2,9). θ(ιρα \\<fη 1ροιιόί.ι.:ω; A 1ηa l ri ( fJR e: f'. FoJ\u-.·i, 1.. Ο. εί,.. 4) θGρα
Μητρα.Jtόί..&<ι:ι' οι1ς J1 άptια( (Λ . M • CΙ<ttlL tv τi.) ό1-1 ων\ιμ.φ J·Iistoire d ~ Ι' ι-\rι t. 1 Ζ, .Pinis 190$, εi..-. 384) Θ\Ιρα f\1.
1)0.ας. 14\'lu αι.(CΗR. CHΙ:HSTOV • ο. SτoJ Κ.OV- Κ.R. MJJATf,;\', Rif$kij<ιt M<H)tι;Sti r. sorl;a 195 7, ~ίν. .sι κιιt Fιι...ον.
A l tbu lg.:ι 1·isc.l1c Kιιnst. l't!\< 3S) θ(;ρ<ι Μ. Άy ΝιΚ"ολό:οtι Άχρlδος. 12..ι:t.ΙJt).. ιιί. (Fι ι.oν, Altbu1g Kunsι,n:tν J•t). ·ο).

tπίση' ι.."α.i ιtαρnσ-ι((σtιι; ()1,1pΦν ε~ ψ11φ~3ωt6., ιοιχοyJ)<.ιφfuς ,,..αι J.ι tι..•w'tραφlr~ : Άγ. Άιτ())J. ιναρίοο t()i) Ntov Ρα·
θtννα(, ψ ηφιδω1όν Moo-t (Μ;ίnνου Q.tιLLET, "-tcht.Π.:1)($, ει~. 16$), rιtι>if}'-ιιnος t\1wη>δ (t-.111.LF.: r, Mon. byz.
dc MistΓ.t, π'"' · ι 30. 1.2). Πρωτίι-tου "tοιχυγραφtα dι;; - ~δου ΚnθόδΟ\) (Μιι..ι.β'Τ'. Αιh0$, "Jtίν. 12. 4}. teαβολΗ(οG ,._,
Xf;λo."-δn1--.fou. π.ροσε~Ι\ Άγ. Ίαι . foti ΧΙ)t1(Jοσ·τόμου (ι\<11LLCT, l:. d . .,(ν. 79.3), Μ . Β«τοπεδ(ου, τοιχαfρuΦfr.ι Ειnο ­
δi<ι>ν (MH.Llt1Ί ~ - cί :tίv 86, Ι , (h,ιρόcpv).i,(r t4ιttλω'1), Μ. ΔQχttα ι)ί(Μ.ί, t()Ιχ()yραφl(ι ciς -J~δ<)υ ΚαΟό&)ι> (~1ΙLLέ'Γ, ~.ιi
.ςiν. 223. Ι ) , θα\Ίμu δίιό «}ρ',cαγγt:λων (Μ Ι LL Ι:'Ύ~ li {ι ιιίν 2.$0 2), ιιι ttρQγραφίι;ι Ι-λ.ιαπε;.λ.ι αρίου l °""αi , Λέ\•tV'f"pαi).,
(LAZA ιt εv, Storiat. ι:.ίκ. Ι 16), Εύαγγ&λίου τf\ι; θibf. N~t Πuρισiων Coi:sl ίtι 20. Ο· 357 (0ΜΟΝ1', l\1io i~Hιιr<"S κλπ .• ι::ίν
80,4), κώδ.ι"'~ 766 Βιβλ θαtιΚ(Η•ΟΟ (ΑΕ 1942·44. σ t6. P.lt.: 4). ΣυριακΟΟ tιnpαt:vα'(γi:λου τΟΟ Βρετ Μοuσr.(ου
π1Jλu1 ίtρ()(ι (Μ ι ιιι~Ί·, Rcche~hC$, el,.- 614)
ΕΚΤ
Η Λ Ι)ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚ Η Κ ΑΙ ΑΙ ΟΥΖ . ΤΟΙΧΟrΡΑΦlΑ Ι ΤΗτ /\10 Ν ι-~η:: f.l λTM(J Y 79

Τ Ο h1 Η

:Φ: :
c.::::'- - .Jc;..,-...-- - - --- -- - - - - - - -- - - - - - -- - - - :, -:>"'
,,
.... ........... ,,.
\\ .................. ,. ,,. ..... ""

-- --
---

ο ·1 .. 5 .
"'
ΕΚΤ

80 ΙlΡΑΓΜΛ"JΈ ΙΑ.1 Τ!-11: ΑΚΑΔΗΜιΑΣ ΛΘΙ-ΙΝΩΝ

Τό ιταρεκκλ11σιον της Παναγίας (είι<:. 60), στερούμενον κόγχης ίε­

ρου, ~χει σχf\μα έλαφρώς τραπεζοειδοϋς (φθογαινίου, μέσου μήκους 8.50 μ. κ:αί
μέσου πλάτους 3.05 μ. Τό όρΟογώνιον τοuτο καλύπτεται κατά μέν τόν άπό των
στενών πλευρών μέχρι τιΊ)ν ~<ιονίσκων χώρον διά κυλινδρικης καμάρας, κατά
δέ τόν ύπόλοιπον δι' ένός έπιμi1 1<:ους
σταυροθολίου, του όποίου αί δ ι α­
γ(ί)νιοι uκμαί σβύνουν πρός τό μt­

σον, t.δστε νά σχηματίζεται έκ:εr έλευ­

Οέρα έπίπεδος έπιφάνεια πρός ζωγράφη­
σιν. μr) σωζομ~νης σήμερον ι<εντρι κ:fjς
παραστάσεως . Ό πρός τόν κιιρίως ναόν
τοίχός του δέν είναι , δπως κ:αί ό τοu
νάρθη κ:ος, κοινός πρός τόν τοu ναοu
άλλ' αύτοτελi1ς, άποτελεσθείς έξ ένός
μεγάλου, έλαφρώς τεθλασμένου τόξου
έν τφ μέσφ, διαμέτρου 5.57 μ ., καί
ί\ψους κ:λειδός άπό του δαπέδου 4.00 μ.
i<αi δύο Ίιμίσεαιν μικρών ύ.κραιν τόξων
(τεταρτοκι>~<λίων), έξ ών τό μέν άνατολι­
κόν δχει iίvοιγμα 1.37 μ. κα! ί\ψος άπό
τοϋ δαπέδου 2.79 μ. , τό δέ δυτι~<όν άντι­
στοίχως 0.58 μ. ~<αί 2.46 μ. Τά τόξα
ταuτα στηρίζονται έπί δύο χαμ ηλG>ν μαρ­
μαρίνων κιόνων διαμέτρου 0.21 και συvο­
εικ 61 Ιϊαhα• <>χρ1nτιcιν~ΙC'ό\• l( t l)νόΚ'OQV\'tV ~Ο\) λικοϋ ϋψους 1.12 μ., στερουμένων βά­
V rτοqτ l) ρί ζu\•τι>; tό ci.\•αt~λι~όν ~P.'f(l ptoι.:-Udιoν
σεως καi στεφομένων ύπό παλαιοχρι ­
τόξον ιc: ιόνίσιι;:Ο\).
στιανικrΊ)v κιονο~<ράνων,έν δευτέρ~ χρή -
σει, ών τό μέν άνατολικόν κοσμεΤται μέ περιστεράς ·~<άτωΟεν των γωνιΙUν
τοϋ άβακος (ε1~<. 6J) τό δε δυτικόν μ~ άπλας γλuφάς (ε1~<. 60).
Άξία ίδιαιτέρας μνείας εΤναι i1 έλαφρά θλάσις, την όποίαν παρουσιάζουν
κατά τr1ν κορυφήν των τόσον τό μέγα τόξον της βορείου πλευρuς τοϋ παρε~<κλη­
σίου, δσον καί τό της νοτίας, έσωτερικώς και έξωτερι κώς (εtκ. 63 καί πίν. 48).
Ί-! Θλάσις αϋτη, ~ιετριάζουσα τ~\ν πρός τά έξω φοράν τfjς συνισταμένης τtί>ν ώθή·
σεων τοv τόξου, καθιστq τοϋτο στερεώτερον. Δέν πρέπει δμως νά μCί.ς ξενί<η1
ΕΚΤ Η ΛΡΧΙΤΕι<ΤΟΝ Ι ΚΗ KAt At UYZ T()IXOΓPA<IΙIA L 'Ί~F-Ι t ΜΟΝι.11: ι1ΑίΜΟΥ 81
i1 ένταϋθα παρουσία τεθλασμένων τόξων, αν λάβωμεν όπ' δψιν δτι Θλάσις έψηρ­
μόσθη είς τόξα πολύ παλαιοτέρων βυζαντινG>ν κτισμάτων. Τ1iν συναντli'>μεν
πρf~γματι, ijδη &.πό τfjς παλαιοχριστιανικfjς έποχής, εiς κινστέρνας καί τό ύδρα­
γ(J)'yεlον τοϋ Ίουστινιανουτης Κωνσταντινουπόλεως ',ά>ς καί εις τόν έν Μ. Άσitf
ναόν τοϋ Κάσρ-Ίμπν-Βαρντάν ' (περί τό 561), άργότερον δέ (J ι ον αί.) είς τήν Άγ.
Σοφίαν τfjς Άχρίδος'. Μεγάλ11 έπίσης ύπί'jρξεν ,·1 χρfjσις του τεθλασμένου τό­
ξου καί είς βυζαντινά μνημεΤα τής Κύπρου (Λαγουδερά καί άλλαχοϋ) ijδη πρό
του τέλους του ι 2"" αίωvος ', ώς και τfjς Σικελίας' τοu 1200 α!iliνος, ενΟα δμως φαί­
νεται , δτι είναι μάλλον άποτέλεσμα άραβικfjς επιδράσεως. Κατά τόν J3•• αίωνα
ηiν σι.>ναντώμεν έπlσης είς πολλά μνη~ιεϊα τής Παλαιάς Σερβίας'' καί ε!ς η'Jν
Παρηγορήησσαν τfjς "Αρτης ', συνεχίσθη δέ 11 χρήσις αύηϊς ι:ν n. Σερβiςι κα ί
κατά τόν J4ον αiωνα •,προφανώς τώρα και κατά δυτικ1iν έπίδρασιν.
Τό παρεκκλήσιον συγκοινωνετ πρός τόν κυρίως ναόν διά δύο θυρών, έξ ών
ή μία, παλαιά, άνοiγματος 1.02 και (5ψους 1.975 μ., άνοίγεται έν τφ μ(~σφ 'l'OV
μί1 κους καi άγει πρός τό μέσον τμfjμα του κυρί<ι>ς ναοϋ (εί.:. 32 καi 60), η δi:
άλλη, άvο ιχΟείσα πολύ άργότερον, (ώς άποδει κνύει ί] έ.: τοϋ άνοlγματος αύτijς
προκληθείσα κα'Ι'αστροφη τών παλαιli'>ν τοιχογραφ ιών) 1'αl &.νο.τολ1.:ώτερον της
πρώτης .:ειμένη, άνοίγματος 0.80 μ. καί ϋψους 1.80 μ όδηγεϊ πρός τό ίερόν τοϋ
κυρίως ναόϋ•. Ή πρώτη των δύο θυρών φέρει μαρμάρ1νον περίθυρον πλάτοι>ς

1) ~όRCJ.O ι ι;JM i!R · S'fJtZ.Y(i()\V$K Ι , Dk byι.inti 11 ιscl1cr1 Wa$&C\A>Ch~ l ιcr νοn K /ρcl , Ιki l 1 2ι.ι CH DJ εHL .

Manucl ~. t92.S. σ. t80. 1\-ttι.Wr t ... ΜΙC Ι Η,:ι' H isιoiR dc ,. Ar1 1, (f, •33
2) Βυ τι..εκ. Syria Η. An.+ιiιccιurt. ιriv ΙΗ.
3) G. ~1t LLET, L' 6oolc gι·ocquc. σ 40 ι;ίκ 19.
4) Η . MEGAW έν f)ΙJ11)b . 0;tk$ P:1peι·s J6, J%2, <1, 348.
5) (~at ύ. {α.' 1Ίμ ισv 12"" ul) (Cι-ι οιsv, Histoin~ de 1· oιn::hiιcςιur~ Η, 6.3 Ο. D Bt.ιUS, Tl.c λt os3ίcs of Noro1;;111
Skily, Londσn 1949, 1ιίν. Ι ) Cϊιρe.ιΙa 1•1)(3(ίι1a (tJ32) (DF.Atι.ιs, l ~ π(,ι. 8, 101, J04, JJ8) Mar1oron.:ι Ο J4.3) (OF.·
MUS, ~ ό. 1'!'ίν 49Α. 490, .SOA, SOO) 1\'fon1~fe (IJ7().J I S0) (l)J;,MUS., t \\ πiν j 9, 66Α, g.f, 1 06 ~ J07 tf,
K ιttιNGι.:.k , J Mo$aic f d i Monreoιle, Ρ;.ιJtΓι'Ι1<J 1960, t..lt( . 51, 52).
6) Rc)γc>ρόδι't<t« ( 1221) (Α . OEROCO. Arctιiιtc(UN: rt)(')nιιιηcnιatc cι dόοοι-aιί,•c dan~ l<t S<:rbic dιι Moyc11.Jl:gc,
_Bco&r~(I J{)62, ε(~ . 198, ι99) ~1,'λ.f.c.tι:fkι. ( 1234) (Dεκοοο . ( (ι. cίς Ι<ιΟ. Sνετ RAOOJC1.::. r>.HJcscva. Bcograd
1963. σ. 13.76.77), N;:i~ τοΟ rιc:ι~ριαι>χt(οu co() Ρ«. (r.ρό τοi> 12.SO) ((>ι;;κοοο , 1. lι: t:iκ J64), Μι>ι·a~:t ( Ι 2S2)
(OuRoco. έ. ά είk 162). Sopo<:otni (12:$$) (Deιιoco, f. ά. r.t.c. 166. νοι \)JvιιιC. Soι~:Hti, ~tF.Ιd 196).
σ 37, 122, 13 1, 132. 133). Arilj~ (129~) (ιJεROCO, !. ό . tί1ο1 . 170).
~) Oli'a1\ i ιι ~27·3S) (Dι:t:toco, t . d. ειιc 173), rl ρισρl:νη (f,) t:R<)(.ύ, f. (1. f!ίl(' 174) .-λπ

7) Α . 0Ρι\ΑΝ(ι0-Σ, ' Η Ι fα.ρ 11γό1)1\ιtαιnι. Τ(\ς 'Άρ tης ' · Ά<h1νu ι 1963, Q. 11
9) Φtιί \•t:Ηιι σα.φG)ς tni τuV (,π' ίιριθJι. Ι έyχριi>J.Η>U nίνu.-ος άριοwρά.
11
ΕΚΤ
82 ΙlΡΑΓΜΑ .ΓΗJΛ Ι IJt ~ ΑΚΛΛΗ 1\ιf Ι ΑΣ: ΑΘΗΝΩΝ

0.21 μ., στεφόμενον όπό έπιστυλίου ϋψους 0.13 μ. καi λοξοtμήτου γείσου ϋψους
0.075. Τό περίθυρον το\ίτο κατεσκευάσθη μεταγενεστiφως ( 1745) ώς μαρτυρεί i1
έπl τοi) ι\πιστυλίου του ε1ς όμηρικόν ϋφος γεγραμμένη έπί άσβcστοκονίας, διά
μέλαvος χρώματος έπιγραφή (εtκ. 62) άφορά\σα προφανιί>ς εiς τάς μεταγενεστέρας
το1χογραφίας του παρεκκλησiου. Τό κείμεvόν της εχει 6Jς έξης :

Οfiρανός εi;ρt'>ς τε{eεοις τόρwτό τε οίκοις τέμι;vος, ο6ρα·vο·iί Πλατ1ιτέρης : eζω­

γράφητο, παγκάλως τεθημέιιοις. Ι tfφρα πόeρω βάλωσιν dλγεα πάντα. Ίωακε/μ
φ•'γyος δαδοοχών ΤJΎεμόσuvο•. καί καθαρώ11 σοφlης, nιvυτ:όψ(!ΟW>ς, dσας
ιj8ι!θ12ων Ι ο-δτοσί δ/lικεν ρύσια, άνάσσrι Θε.ομήτοeι. : 1745. Ίa>·owetφ 20•.

'Υπεράνω τ.ης tδίας Ούρας ύπάρχει όρθογιονιον τοξωτί>ν uνοιγμα πλάτους

1.15 καi ίίψους 1.43 μ. (εiκ. 32 καi 60). Τοϋτο Οά i\το πρί>τερον πιθανώς παρά·
Ουρον τοtι κυρί(!)ς ναο\ί, σήμερον δέ εΤναι άνοικτόν, tνα φωτίζτι έμμέσως τό έσω­
τιφ1κόν τοϋ σκοτε1νο\ί teαθολικοu, δπερ, ώς fιδη είπομεν, μόνον έκτων τεσσάρων
παραθύρων τοϋ τρούλλου δέχεται σ·ήμερον φ&ς.

JT ρός τό εξωτερ ικόν έπεκοινώνει τό παρεκκλήσιον διά τοξωηϊς Ούρας (ε!.κ.

60) άνοιγομένης έν τφ μέσιρ το\\ νοτίου τοίχου, πλάτους 1.40 μ. καί ϋψοης 2.81 μ.,
έteατέρωθεν ηϊς όποίας teαi εiς ϋψος 1.90 μ. rιπό τοD ί:δά.φοι>ς ό.νοίγονται δύο όρ­
θογώνια τοξωτά παράθυρα, πλ<'ιτους 0.59 • 0.66 μ. teαi ϋψοης 1.30 μ. περιβαλλό­
μενα έξΟ}τερικως ύπό διπλοu βαθμιδωτοϋ ήμιteυκλικοu τόξου (είte. 63, 64) έκ
πλίνΘΦν πλάτους Ο. 10 καί ΟΙ 2 και έσοχης 0.045 μ. Τρίτον dνοιγμα έπί τοϋ αύτοϋ
τοίχου, άποτελοϋν φεγγ(την, άνοίγεται f>περά.νω τi'jς θύρας καλυπτόμενον f>πό
χαμηλωμένου τόξου, πλάτους 1.87 μ. καi \Jψους είς τήν κλείδα 1.22 μ. , περιβαλλό-

Ι) Ίοi tπ1γρuψι) u\Υ'ι 11 tδ1)Jι{>σ 1 tό0η ίιπό Σ'ι· 11Λ.nΑόΟΠΟΥΑΟΥ ('Ειt ιyραφ~ Ί f\1 ον~ ΊωάV\•ΟΟ θοοi,όyου.

Άθiϊ.\Ια1 1966. σ 40 άρ 76 t.\ημoσίt\)J.tU tΛι:;χ Δtλτ {,ιι· όpιΟμ . 9)

ΕΚΤ ,l-1 A('XITl!K1'0Nlkll ΚΑΙ ΑΙ 1ΙΥΖ. ·rοιχΟΙi'ΑΦΙΑ Ι 1Tlt MONH:t ι·rΛΤΜΟ Υ 83

μενον δ' έξωτερικό>ς ύπό μαρμαρίνου πλαισίου πλ(ιτους 0.12 μ. Τό τελε1>ταίον

τοϋτο παράθυρον ι~το άρχικως χαμηλότερον, άργότερον δέ ηύρύvθη πρός τά

Εiκ . 63. Νοτfα i:ξωιερικ-r'ι πλευρά τοU JΙ:ιιρek.:~.ηαlοο κ<ιl τοΟ ιtρό f1Uτoi'I nροστφου

κάτω καταστρtψαν τινάς τών παλαιοτέρων εν στηθαρίοις τοιχογραφιών το\'ί

εσωτερικοϊ\.
'Η μvημο,·ευθείσα Θύρα καί τά παράθυρα τf\ς πρός Νότον δψεως το\\ παρεκ­
κλησiου περιβάλλονται ύπό διπλοϋ μεγάλο» βαθμιδωτοϋ τεθλασμένο» τόξο» εκ
λίθων πλάτοι>ς 0.325 μ., έξέχοντος τi'jς επιφανείας τοϋ τοίχου κατά 0.49 μ. (ε!ι<.
ΕΚΤ
84
63 καί 64). Πρό της θύρας κατεσκcυάσθη έξωτερικως προστφον' έκ δύο πωρίνων
μεθ' {1πλοϋ σχi1ματος κολούροη πηραμ\δος κιοvοκρί1νου κιόνων, διαμ. 0.40 μ.,
τοποθετημένων εις άπόστασιν 0.90 μ. ιίπό τοί) νοτίου τοίχου τοί) παρεκκλησίου
καί στηριζόντων έλαφρ<'i'>ς όξυκόρuφον καμάραν βαίνουσαν καθέτως πρός τόν

εικ 64. Τό .J\'OtOJ.t),:όY πuράΟuρο\• 1 ή~ wτί« l;tωτεp tκή~ όνεφ; tOO πuρ.ειςκί,ησiοv
χuί.υπτόμενον διύ δΗtλο() ή•t\,ς:u.,λικ-00 βο.'Ομι&ο~ο\'ί tόξοu

νότιον τοίχον τοϋ παρεκκλησίου. Δια χαμηλοτέρωv, έλιχφρως όξυκορύφων, τόξων

γεφηροί)νται καi αί πλ(ιγιαι πλευριχί τοϋπροστφοη(εlκ. 63). Λόγφτi'\ς ύφισταμένης
μεταξύ τfjς έξωτερικijς αύλfjς κιχί του δαπέδου τοϋ παρεκκλησίου δψοfιετρικfiς
διαφοράς τό προστφον έτοποθετi1θη έπί κρηπϊδος, εiς τι]ν όποίαν ό:νέρχεταί τις

1) Άι,.'11).Qγο. ιι pόrι-uλα πρό τWν π-ί,uγ(ω ν π4'1JρΦν 1t'Ϊ,η ρο~)μη0ένt(λ ι'f~ό tάς ~(Ι.λQι(,)χρ14 ιιο.ViΚ'ά( Βαοιί.ι..:άς
(βλ Λ , 1(. 0ΡΛΑΝΛ()Ν , Ί-ι ςuϊ'..όσrεγό' ιι:ιιλα1όχp1ο~ιανιις:'ή &.σ ιλιl(iι , cίκ. 342, )43, 344) ouvuγ\:Q~ιι;v κιι ί ι:t< τοϊ;ις
έξ i'ι ς βtιζανtιyούς ,ιtιο\ις 1"00 11•·" .-uί tοε> 1 2<ηι αlώι,.-ος': Κιrπ,• ι κιtρέο.ν (Εύρετ-(}ριον Μ εσ Μνημ, .Β' , 1 929, α69, tίις.

51), Άγ θtοίiV)ι~ ' ΛΙ)η~)ν (1. l'ΡΑΥΛΟΥ,_ Π (}λ. Έξ~. Άθ11,'<i,ν, .;1..:- 99), Άγ. Μονι\ν Ά ρy()i.ίδος (~Ιιι.t.f!Τ, (.;°ι;-()fς
~ι·ι-cque, J..:ιrj!) 1916, είιιr. 69. 70). t-·1 4ριυ;<ικα (~tιιι.ι:.ϊ, ! ί~. cίκ. 84). θϊ.ό.ιtρνuς t"i'\ς ' Ιi λ.ι;iας (Α . Οt>Λι'ΝΛΟΣ-. Α Ε
1923. σ 8 είκ 4). Μονή λΟΙ)Ι(Ο(Ίς (0ΡΛΙ\Ν4Q.ε, J{ME 1920, 431 1ζ(Ιj rpι·rroΠ()YΛOt, Π ελοπονyηcηακά ς',

1963 - 68. σ 133)

ΕΚΤ Η ΑΡΧΙlΊΞΚlΌΝJΚΝ KAf ΑΙ RYZ. ΤΟΙΧΟΓJlΑΦfΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΙ1Σ ΠΑΤ1\10Υ 85

διά τεσσάρων κατά ηiν στενήν δυτικt\ν πλευράν του προστφου τοποθετημένων
βαθμίδων {είκ. 60, 63).
Έν άντιΟέσGι πρός τόν Κ\Jρίως ναόν τον όποίου οι τοίχοι κα:λύπτονται παντα­
χοu δι&. κονιάματος, οί τοίχοι του- παρεκκλησίου ειναι σίηιερον εξωτερικlϊις
γυμνοί, έκτελεσμέvοι (ε!κ. 63) δι' ouχt πολύ κανονικ<t>ς λαξευμένο)ν λίθων καί
τινων όριζοντίων στρίύσεων έκ τριών σειριϊiν πλίνθων, όλικοu πλάτους 0..19 μ . καί
πάχους πλίνθων 0 .035 μ. Τοuτο είναι μία ί\νδειξις άλλ' ούχt καί άπόδε.ιξις, δτι
και ό ναός θά 11το όμοίως έκτισμένος, δεδομένου δτι τό παρεκκλ1iσιον κατε­
σκευάσθη όλιγώτερον του ένός αίιί)νος μετά τόν κυρίως ναόν.
Τό δάπεδον τοϋ παρεκκλησίου (είκ. 65),εύρισκόμενον κατά 0. Ι 3μ. χαμηλότε­
ρον τοu κατωφλίου της πρός τόν ναόν άγούσης θύρας, διαιρείται είς δύο τμi1ματα.
'Εκ τούτων τό ι'1vατολικόν. προωρισμένον διά τό ίερόν, εχει πλάτος Ι .685 μ.
χ,ωρίζεται δ& άπό τοϋ (ιπολοίπου χώρου διά χαμηλου σπειροφόρου στυλοβάτου,
ϋψουςΟ.08 μ., έπί του όποίου ~χουσιλαξευθfj δί>ο τετράγωνοι έyκοπαt (δ ιαστ. 0.135
χ ο. J 55 μ.) μετ' όρθογιονίου άποφύσειος πρός ύποδοχ,ήν των μii (1φισταμi:νων
πλέον πεσσίσκων τt)ς 'Ωραίας Πύλης μαρμαρίνου τέμπλου, ηiν θέσιν του δποίου
κατέλαβεν, άρχομένου του 1700 α!. (1607), έπίχρι>σον ξυλόγλυπτον τέμπλον άρί­
στης τέχνης ('έγχρ. πίν. 1).
Είς τό β(ιθος του tεpoi'i καί έφαπτομένως πρός τόν εόθύγραμμον άvατολικόν
τοίχον διασώζεται εtσέτι 1') Άγία Τράπεζα του παρεκκλησίου συνισταμένη i';κ
ραβδωτfjς βάσεως άpχαlου περιρραντηρίου (ϋψους 0.64 μ.) (είκ. 66) στεφομιiνης
vπό παλα1οχριστ1ανικοϋ ίωνικου κιονοκράνου (()ψους Ο. 11 μ.), όπεράνω τοίι
δποίου έτί:θη μεγάλη μαρμαρίνη πλάξ, διαστάσεων 0.64 Χ Ο. 75 Χ 0.165 μ., φέρουσα.
vψωμένον πλαίσιον πλάτους 0.052 καί κοιλότητα βάθους 0.012 μ. (ε\κ. 66).
Τό δάπεδον όλοκλήρου του παρεκκλησίου ι;fναι έστρωμέvον διά μεγάλων
όρθογωνίων μαρμα.ρίνων πλακών τοποθcτημένων οϋτως, <Ι:ιστε τό μi'jκός των νό.
βαίν11 παραλλήλως πρός τόν μέγαν άξονα τοίι παρεκκλησίου (ε!κ. 65). Αί πλάκες
αύται διακόπτονται είς μέν τό ίερόν όπό τετραγώνου (:) πλακός π.εριβαλλομένης
όnό πλαισίου, πλάτοι>ςΟ.2 1 μ ., άποτελουμένου έκ σειρfiς λευκ&ν έξαγώνων πλακι­
δίων χιαστί τοποθετη μένων, τά μεταξύ τli'>ν όποίων κενά πλη ρουνται διά τετρα­
γώνων καί τριγωνικlϊιν πρασίνων πλακιδίων, α.ί δέ του (ιπολοίποt) χώρου (ιπό
μεγάλ ι1ς (διαστ. Χ
2.225 μ.) βαθυκυάνου όρθογωνίοt) πλακός περιβαλλομέ·
0.835
νης ύπό πλαισίου, πλάτους Ο. 14 μ., εξ ά,ντικορύφων τετραγ<ονων πλακιδίων,
εναλλάξ λευκ&ν καi χρωματισ10Ιϊιν (εtκ. 65).
ΕΚΤ

'
'"
/ , ' , / ',,.\. .. ,':."
,,
( ·~
~ :· ·,, ' ~ ... "
"' J' '"

'_,
'/"' . ' / ,
,/
..ι
/

,.,
/
ί,, /
, .. ' /
\

\
:!
Μ

/ >
~
>
>
!
>
Μ

>
φ

,1 /~
Ι
Ζ
:>
: 11
1 ' .... .,.1
Ι 1
1 -----------
------------ Ζ

1 1
1 1

ο___
1

,.. ___

ο t 1 1 @
ΕiΣ. 6S. fu-.i; ,..,; !ο:ιί« ιιt ~
ΕΚΤ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤόf'ΙΚΙΙ ΚΑΙ AI ΒΥ:Ζ τοιχοn~λΦlλl Ί ιtt ~10ΝΙ-Ω: ΠλΤΜΟΥ 87
Άναφέρομεν έν τέλει δτι κατά τήν Β.Α. γαινlαν του παρεκκλησίου ύrτ<ιρχει
τό στόμιον τi\ς ύπό τόν ναόν δεξαμενης σχ,ηματισΟέν διά διατ · ρηθέντος ίωνι-

..
~

ο'

' - o _.'S6 -

Η ι:>.. r ι'tλ τ Ρ ~ π ε z t>-

τδ Πt:>. Ρ€ Κ ΚλΗC ι'δ
.... '
ό
ΠΡΟCΟΨΙC !y TOMD-1'

.
! ' -- - - - -- ............ ______ _. • •ι
ο 10 ι;.ο 3ο .fo So ώ 1ού..

-
'-----~ ------- ----~
Q.?.
Α. 0

κο(Ι παλαιοχριστιανt 1<'00 κιονοκράνου, διαστάσnαιν 0.41 Χ 0.56 μ. , ί:φ' ou tχο.­

ράχΟη 11 trτιγραφti : 1742 Νοεμβρίου 26' (είκ. 48).

Ι) ΊΙ tιιιτρι;ιφ~ άδtιt t.δημοσιtωη ώιό :ι: /ιι. ΠΑΙ\λ&ΟΙΙΟΥ/\.ΟΥ. 'Ε.ιι:ιyρο.t( Ί ~fι)νf)ς Ίωι'ι\Ι\ΙW Εk.ο)ό-Jοιι
ΆΙtιwι 1%6, ο 39 cip. 7.t
ΕΚΤ
ΠΡΑΓΜλΤΟΑΙ ΤΗΕ ΑΚΑλΙIΜΙΛΖ: AθHNftN

• . ι
r--
•

- .
1
- "t- - - - -,.---
1
,
,,
_.--....- - - - -
....
...
'··
~-
1
1
•
ι

,/
,-
r- ι
J Ι
,' ' \ 1
ι Ι
Ι
Ι ι \ 1 Ι
r-
rr'
ι
11
r'
ι
Ι
1,
/\
1\ Ι ο
ι
'
\

' \
, Ι
1 1 \
''
1
1
1
'
' ..
......
_.,.,,
1- - ~- -- ...:::---- - - -
_J
1 ' ' ... ,
! J 1

-- -
Kbi-TO'+l lC
ΕΚΤ Η ΑΡΧ Ι1.F._Κ:'t0Ν Ι'Κ Η ΚΑΙ AI nvz. ΤΟΙΧΟΓΡΛ<J>JΑΙ ·rH t ΜΟΝΗΧ ΠΑ'ΤΜΟΥ 89

το 11ΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟΝ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΧΡΙ ΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

Μετά τόν έν Εύβοίζι τό 1093 έπισυμβάντα θάνατον τοϋ Όσίου ΧρtστοδοίJ­

λου οί μαθηταί του καί οί συμμοvασταί μετέφεραν, κατά. ρηη)v παραγγελίαv to\i
Όσίου ', τό σκ1)vωμά του είς Γlάτμον. Κατεσl<'εύασαν πρός τοί'>το !δtαιτέραv
μαρμαρiνην σαρκοφάγον κοσμουμένην, ώς συνήθως αί βυζανηνα! σαρκοφάγοι ',

κατά -rήν \iξω κατακόpt>φοv παpειάν της διά σειράς τόξων βαινόντων έπi δι­
δύμων κιονίσκων καt περιβαλλόντων ίσοσκελείς σταυρούς διαφόρων σχεδίων
(είκ. 6iJ. Ή σαρκοφάγος αΟτη έτοποΟετi1θη ό.ργότεpον είς έπίτηδες προβλc­
φθείσαν θέσιν παρεκκλησίου ανεγερθέντος κατά η) ν Ν.Δ. γωνίαν τοι; ναοϋ'. 'Η
προσπέλασις πρός τό παρεκκλήσιον τοί)το έγίνετο άφ' ένός διά Ούρας άνοιγο-

1) Μ , Μ . AC\<t 6. σ 89 ( Κ:<ι)δί~t).λQι; 1:QG ι093): -τ(ι ιti τ·rιπι:ιι•όν /Η'ΙΙJ λriφumv lχtιtιάιι• '1ξt1QΠiι;rν oi μο-,υχQt ό/
nι1yχωιιά<f(ΠΙ1"tς μ qι ' i.ιιοV toG μt.-ταr..Οiι>αt lιι Tfi μηvιJ, Ί.t)α ό θ~ι), ε~ίοδdιrιοι y(ι•b1Οα1 .
2) ΠΙ.J Ρ<ιδcfγμα1et nϊ.ιρκοφό.γm~· τΘν όποίω\• α i ιιρ6σθ ιuι κuιuiWWΨ<>ι πλι.'\Ίρσi ΙCOOJ• ()\'.vt(J.ι δ 1ό ~οξυλλiωγ D<ιt·

νόντωv tni (νι).(i)ν η Οιδύμι.:ιv Κ ι ()\•(σJr:ωv rιrιρέχω "t-ύ t.ξf'ιι; :

Θεσσαλον-ίιcης. νtιΟΟ 'Axε 1 (J(t:ι0tήtoo (Μ ι ι.J υΚΟF, l zνcsι ija Ρωσ. 'J.,•σ ιιt. Κωνj).ε<οιι; 4, J899. σ 28. είl<'. 2),
Θεσσο.λο....ι .. 11( . v. Άy t\ 11JJr~τρi W (r. ιαιl 1\.4 ΣΩ.1Ίιt•ιοv, ' J·I Βt.ι<7 ι).tκή τQ0 Άγ Δημητρίου θr.σσαλονf ~ ης, Ά&q..
ν(ιι 1952, σ 183. Κfλί ιtl\• 58 α•fJ). ,1\ΙΛΜ)γt)ν γ}..Ι.)ι:Τ(Ϊlν Άy. Γεf,,-,py{()υ €)(:ασcιλονιιc1\ι;, έιc τi\ς Άy Σ(ι.φίw;: (;"1
K ALLΙ GΛ. O ic Hagia Soρlιia von Tl\<:$i;Of.1Qnike, \Vίi Γ1bι1_1·g. 19~$. niv. VIH, cti<. 15), Ψιλι;ρήμηt) Ρ6δό\) (0ΡΛΑΝ.Α01:.
ΑUΜ. ι~. :tτ', t?4S, σ . 53, ι~ίκ- 46), Μηνολογ(ου IJο."ttιι.:α"'()σ (C<.1<.Ck:es ς: V<ιΙicani~ ::;e.Ι~ιί νrι ι, ιι /'\1Ί~fιorogio <Ιί & s ilio
11 (('Q<.1 , V3\ Cr. 1613) JΙΙ'ίν 43, 8.3, 10$, 12 1, 2 18, t.f.EΙSENDEJ\O. Grubeι;.lcircbc \ΙJ)d 1\ ~t clk in.:tιι.:.. J..~i pzjr. J908.. Η
rιiν. l lJ), Μοιισι.:-iόv !όφια'° 1'(.)Cι l!~οιις: 1061 (ST ?ν1ASLCV, Oyz. Zcit. SΙ. ι95!$, nίv ΧΗ). fJ)ιάλη( Μ Λι'ιύ(J(ις
Ά"(. ~ορους (Dλ\.1'()Ν. 'O rt Αι'1 :ι nd Aι·cl1oov! Qgy, α. {69 ι:Ικ . 98, μέ δtδύμοιιι: ΊCΙΟ\•tσκοuς, DιtH-11,.. Μ:'ΙΙ, ΙΙC:I ~
Ρ.aι'ί.°' t92S, 1 α 458 tiιc 2C 5). Μ ηtροι00λε:6)( ·Αριι\( (0ΡΛλ Ν.ΔΟΣ.- ΑθΜΕ, Β '. 1936, σ . 35 ι:iιc 30). Μ Πενtf.λη~
(0 ι>ΛΑΝι\Οf, Εf.ιρC1'(\ι)Η)V u ·. σ. 190 ε-1.- 2$4, μέ διδύJωιις ..ιονίσ..ου<)
3) <Χιχt δt ι;(~ tl'l\t βι\βt\Ογ nλε:υρό.v <t()εi ιcαθολικοrι. ώ; <i\"<1.Q$pouv ο1 ΗΙ ΟΙ!"L. κ:ο.t l'A R MG:l\,Ί~R t ν ιι r.::.
τ. ΧVJΙ Ι , σt 2 186.
12
ΕΚΤ
90 ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑC TJiX ΛΚΑΔΗΜ Ι Α}: AΘJtN!lN

μένης είς τ~)ν νοτiαν πλευράν τοϋ νάρΟηκος καί άφ' έτέρου δ1' έξωτερικfjς πρός
τήν αόλήν θύρας (εiκ. 31 -καί6'f).
Τό παρεκκλi1 σιον (εiκ. 3 1 καί 61), τψώμενον εiς μvi1μην του Όσίου Χρι­
στοδούλου, άποτελείται έκ δύο μερών: ένός στενοτέρου διά τό πρός Άνατολάς
ίερόν (διαστ. 1.47 Χ 2.56 μ.) καλυπτομένοη διά καμάρας καί έκ τετραγ(ί>νου χώρου
πρός Δυσμάς (3.23 Χ 3.23 μ.) μt τέσσαρας γιι.>νιαiοης πεσσοl)ς (0.30 Χ 0.30 μ .)

Είκ 69 ·ι-ι ~~cι:ρμαρί νΙ) λόρναξ -ιοb Όσi°'> ΧρισrοδοW..οu μεW τ i\<; t.π• uύti)<: ξvλi \•η ' Χ l)Ι}(1ι;πtγδ\ιtQU Οι)Κt)ι;
μετ· i:κτίι1".ων ιtαρuστά:σεων .

στηρi.ζοντας τέσσαρα τόξα έπί -rών όποίων φέρεται τυφλός χαμηλωμένος σφαι­
ρικός θόλος, διαμέτρου 2.42 μ. Μεταξύ τ(()ν δύο μερών παρεμβάλλεται ξυλό­
γλυπτον έπί. χρυσον τέμπλον του 17<"' αίώνος, άποψιν τfjς Ώραίας Πύλης του
όποίου παρέχει ή ε!κών 70. Εiς τόν παχύν νότιον τοiχον τοϋ τετραγώνου
χώρου προεβUφθη κό.γχη έν είδε~ άρκοσολίου, βάθους Ο. 75 μ. καί διαμέτρου
1.77 μ., εντός της δποίας έτοποθετήθη ή μνημονευθείσα μαρμαρίνη σαρκοφάγος.
Άργότερον τό σκήν<φα έτέθη έντός tδιαιτέρας ξυλίνης θi1κης έπενδυθείσης άνω
καί πλαγίως διά φύλλων έ πιχρύσου άργύρου, φερόντων έκτύπους τάς έξής πα­
ραστάσεις (ε!κ. 69): άνω μέν ηiν Σταύρωσινκαίτούς τι\σσσαρας Ει)αγγελιστάς,
πλαγίως δέ τήν κ:ηδείαν του Όσίου. είς τό dκρον τf\ς όποίας είκονίζονται έν~ός
ΕΚΤ ι-ι λ Ι'>ΧΙίΕΚΤΟΝ Ι ΚΗ ΚΑ Ι Α Ι ΒΥΖ ΊΌ Ι ΧΟf"ΡΑ(Ι)Ιι\f ·rι-tΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 91

κύΚ'λων ό Εύαγγελιστής Ίωάννης καi ό Πρόχορος. Ή ιlργυρii ι:πένδυσις είναι

προϊόν ~ργαστηρίου της Σμύρν11ς τοv έτους 1796.
Έν άντιθέσει πρός τό παρεκκλήσιον τfjς Παναγίας, τό όποίον, λόγφ των
έν αuτφ προσφάτως εύρεθεισrον τοιχογραφιών το\J 12°" αι θά έκτίσθη i\μισυν

ΕίΙ>" 10. 1·0 βημόθυρον tt)Cι ξι:ί.οyί.6πτοu <Τέμn:ί.()1..1 το\) 1t"αJ>εκιcλι)οiου

τοϋ 'Οα Χριαt(ΙδόύΑ.ου (l(ι07)

περίπου αίώνα μετά tό καθολικόν, τό παρεκκλιiσιον τοΌ

0
Οσ. Χρ ιστοδούλου
εΙναι άγνωσ-rοv πότε άρχιΚ'ώς κατεσκευάσθη. Τό σχέδιόν του μe τόν τυφλόν,
&ίς ναοi>ς τ1'\ς ΤουρκοΚ'ρατίας έπικρατοuντα καλυπτi1 ριοv θόλον του, τό όποίον
έμιμήθησαν, ίuς θά iδωμ&ν, καi ί.ίλλα παρεκκλi1σια τής μονης, δεν φαίνεται vά
είναι πολύ παλαιόν. Έάν κρίνωμεν έξ Ιiλλωv σχετικ<1\ν παραδειγμάt(ι)ν' θά πρtπει

1) ~Οσtος f\1ελi:ηο.; <0Ρι\ΑΝΔόΣ tν AJ1MU, ι;, t939/40, ('J 76 t((.(J t,lιt. 12 t:(tl 26) Εrς τtνιι( \'Q~ u( μcι'
άρκοσολiων σ(JβJ(Οφό'(οι rοποΟε;ΟΟνrο.ι ~α ί εί< 1'όν τοιχοv τοι; ι<;:ι.ιJ1iι~ ~·αοΟ t'..4.106 ti}ν ΝΔ Ι\«1 t~ ν Η /1 γιιJνίu\•.
ΕΚΤ
92 ΠΡΑΓΜΙ\ΤΕΙΑt ·rΗΣ ΛΚ.ΛΔ Ι-1 ~1ΙΑ1~ ΛΘΙ-Ι Ν!ΊΝ

vά δ&χθώμεν, δτι άρχικώς >1 περιέχουσα τό έξ Εύβοίας μετακομισθέν λείψ(Lνον

αύτο\J λάρναξ θά i;τοποθετ11Θη ε!ς τό νότιον άκρον το\J νάρθηκος τεθείσα
κάτωθεν άρκοσολίου. 'Αργότερον - έπi Τουρκοιφαrlας, ίσως τόν Ί Sον η τόν 16ον
αί. - ό πρό της σαρκοφάγου χ&ρος διεμορφώθη ώς παρεκκλήσιον καλυφθέν
διά τυφλοϋ χαμηλοlί σφαιρικοϋ Οόλου, στηριχθέντος έπi τεσσάρων τόξων εν
τετραγώνφ, έξ ώv τό άνατολικόν κατεσκευάσθη παχύτερον, ϊνα ι;;αλύψ\1 τό διά
τοiί ξυλογλύπτου έπιχρύσου τέμπλου του 17°0 αl&νος (εtκ. 70), άποχωρισθέν
ίερόν. Τό παρεκκλi1σιον στερείται φωτιστικου παραθ(ιρου.

Ίνα ι;;λείσωμεν τi~ν περιγραφ1)ν τοiί καθολικοϋ θά άναφέρωμεν άκόμη καί

μίαν πολύ μετ·αγενεστέραν προσθ'ήtcην: τήν του έξων(φΟηκος. Ούτος (ε!κ. 2, 3 καί
31 ), πλάτους 1.58 μ., έκτείνεται πρός Δυσμάς καθ' δλον τό πλάτος τοϋ τε καθολικοiί
καί το\ί παρεκ><λησίου τοϋ <Οσίου Χριστοδούλου. Είναι άνοικτός i;μπρός π<.ιρου­
σιάζων τέσσαρα άνισα τοξωτ<'ι άνοίγμαrα ' στηριζόμενα έπί τριών i\λευθtρων
κιόνων και δύο κατά τ' άκρα 3 /4 κιόνων συνημμέν<.ι1ν πρός Ισχνά πλευρικά τοι­
χία καi έ><τελούvτ(J)ν χρέη παραστάδων.
Oi κίονες στεροϊiνται βάσεων, οι δέ ·κορμοί των, uψους 2 περίπου μέτρων,
προέρχονται εξ άρχαιοτέρων κτηρίων διαφόρων έποχΦν. Οϋtω π.χ. ό πρώτος
t.ξ άριστερ&v έλεύθερος ραβδωτός κίων (είκ. 3) προέρχεται άναμφ1βόλως έξ ε!δω­
λολατρικοu ναοί\ δ δέ δεύτερος ό φέρων έλικοειδεtς ραβδώσεις (εtκ. 2, 3 ι<αi 7) θά
άνηκε πιθανώτατα πρότερον ε!.ς τό κιβώριον της μεγάλης παλαιοχριστtανικi'jς
βασιλικijς του Άγ. Ίωάννο.υ, περί ής ijδη tίπομεν (σ. 12). Τέλος ό τρίτος κίων
εlναι άπλοΟς άρράβδωτος. Τά κιονόκρανα δλων σχεδόν τών κιόνων ε1ναι παλαιο­
χριστιανικά ιωνικά μετ' επιθ11ματος (είκ. 4, άρ . 2, 3, 4), tά δέ t.π' αι)τών βαί­
νοντα τόξα ε!ναι έλαφρlί>ς οξυκόρυφα (εiκ. 2, 3). Ό έξωνά ρθηξ καλύπτεται διά
συνεχοuς κυλινδρικfjς καμάρας, fiτις κατά τά δύο πλάγια στενu dκρα του σχημα­
τίζει άνά 6ν iηιισταυροθόλιον (ε!κ. 31 καί 32). Τά μετακιόνια διαστi1ματα
έφράχθησαν κάτω μέχρις Gψους J .00 μ. διά πεσσίσκων διαφόρου προελεύσ~ιος
(ε!κ. 9), οίτινες συνεδέθησαν άνω διά πλακ&ν λοξοτμi1των. Μόνον δέ εiς τό μέσqν
dνοιγμα άφέθη ελευθέρα είσοδος. Ή κατασκευή τοϋ cξωνάρθηκος άvάγεται
πιθανώτατα είς τόν J9ov αίU>να.

1} Ο<hω τό J.Ιi:ν 6ορε.ιόtαtο\' ιι ε.τα.::ι(ινt<>v μι;t fJCi ιιό,•Q\• r 29, "ιό δεiι ~ε-ρον 2 90 μ , τό τι)iτQν 2 61 ιςο i τQ ιΥ.t'(Ι.ρfό\'
{iίκρc)v 6r.ξιόν) 2.25 μ
Εκ ΤΑΡχιτεκτοΝιΚ~Ι ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ 10ΙΧΟΓΡΑΦιΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 93

~Ι ΤΙ'ΑΠΕΖΛ

Παρά η'ιν Β.Α. γωvίαν του καθολ1κοu καi έφαπτομένως του άνατολικοϋ τοί­
χου του παρεκκλησίου τi'jς Παναγίας ύψοϋται 11 τράπεζα της μονης προοριζομένη
άρχtκώς διά η) ν συνεστίασιν τών μοναχών', iiτις δέν γίνεται πλέον σήμερον,
της μονfjς μη ούσης πλέον κοινοβίου.
Ή τράπεζα ί!χει σχi'jμα επιμήκους όρθογωνίου (είκ. 71 καt πίν. Α, άρ. 7)
μέσων έσωτερικ&ν δ1αστάσεων 16.60 χ 6.45 μ., τοϋ όποίου ό άπό Βορρϋ. πρός
Νότον διευθυνόμενος άξων δέν βαivει ά1φ1β&ς καθέτως πρός τόν 1<αtά μηκος
άξονα τοϋ καθολι κοϋ, άλλά σχηματίζει μετ' αύτου γωνiαv 1<ατά 5 περίποη μοί­
ρας μικροτέραν τfjς όρΘfjς.
Ή βόρειος στεvη πλευρά της τραπέζης 8χε ι έν τφ μέσφ διαμορφωθη έν 1<α·
τόψει ούχί , ώς συν11θως, ήμικυ1<λικη ' άλλά μέ σχfjμα περίποη λαβης κανίστρου
(ε!". 71) ϋψ. 4. 19 μ., διαμέτροη 3.45 μ. "αi βέλους 0.65 μ. καταλήγουσα έ1<ατέ­
ρωθεν ε!ς κιονίσκους, διαμέτρου 0.2 Ι καί ϋψους Ι .665 μ., ίmοβαστάζοντας μέσφ
άφ' έvός κοριvθιακοϋ κιοvοκράνοη, ϋψ. 0.21 μ., καί άφ' έτδρου ψευδοπεργαμηνοu,
Gψ. 0.13 μ., τήν βαθμ1δωη)ν μετωπικι) ν καμάραν τfjς κόγχης (είκ. 7 1, τομ1)
καί είκ. 72).
Ή πρός Νότον στ&νή πλευρά φέρει έν τφ μέσφ θίJραν, δι' ής ιΊ τράπεζα f:πε­
"οινώνει πpός τό είς χαμηλοτέραν στάθμην εύρισκόμενον μαγειρεΤοv. Δι' uλλης
θόρας άνοιγομένης έπί της ι'ιvατολικ·r,ς μακρaς πλευρaς συνε1ωινώνει 1'1 τράπεζα
πρός 11μικυκλικόν περίπου διαμέρισμα, τοϋ όποίοη τό δάπεδογ εύρίσκεται "ατά
4 βαΘμίδας ύψηλότερον (ε!κ. 71).
Τό διαμέρισμα rouτo, άνηκον εlς ενα των π()ργων της όχυρ(οσε<ιJς tής μονης,
έχρησ~μοποιεiτο πιθανώς ώς (ιψοφυλάκιοv.

Ι) 'Ev 't(\ Ύπόfυπώ<JG"ι tl)ίι Όοlοο Χριmοδο\•λΟ\·• 1ς,.tι Ρ:tοιις 1091 (f\1. !'.-t Ac'fa 6. σ 76) ό\•αφέρeτ~tι ρη1(i)ς ?j
~tι•1'ι τώιι dδe).φώr rρdnd«. όρ(ζεtαι δ1: (ό' 7$) ι><ιί &'c τών dδελφώl' el; τQ ι;l ι•υ.r τ(!(ι.-u;ζά_ΜQς · ι-ι τράιιt)ζα -rΟ:Ιν
ι•Ο\•αιc!>ν 6νuφ{:ρεται καί ~rς •όν Κ.ωδiκελ)..()ν -n)( διιιθήκηC •oU Όσίου τοϋ tr()t< t09.!, lν0u πι;ιρ/:χονται "αi W.λαt
χί..ηροφορi<ιι σχεttκ<Uς: κρός tοί< δικο.ιοι;.μi:νους νά ~ιιρα.-άθ11ναιι με~ά τl»v μονα>;.&ν tί' rήν 'tράπεζα·ν (~·t. Μ .

Αc.ια 6, σ 86): iv δ(; Ι"!Ϊ ι'ρ(Ι.:ιt:ζtι r ώιr μ~"llώtf μη iχr.ι 1• i~>ι?Ctluι• rtffl καθr(ζmΟ<ιι Κ~μικ/ιr ixr6ς tol: Γlι1nχα;
t'fjς Πr,vrηt<ιψn-ιJ;, -xog' Λ~rJth;κnημϊι,>ιnJ, τ~ί.ι ι• άyί1t11• •Λ ;;(ΧΤ16.ίι.u11 χαί τιjι; Τv.ρι11ijι;$ ,:οί;ς 11~ ύ.'ι(J IΙ~)·οι)ς ι-cΊίος δtJ1•ilr.t}Qtt.
τ((ς τfι l'Q''!i μ1) iχ.ει ι• iξt>Ι)f1[αγ καΟi,rοlk.ιι l" τfι Tl}(.t."ft\!1 iJ ο/~ πiιιt;ι ν . iΦ; lfrQU φiρωσι i't:,.~tdδ-'.. nβλ. τό
iιι:'(ιι) . 3S ~()ιi IJ9S Ιh°γpαφ()ν (Μ'.~1 6, ο . 134)
2} 'Ομ()ίt.ι διάtυξ(ς (:tρι ο..μβεt>tιl(ης ttρO 1:1'\ς .:όΎχης lrντ~. k11ι:ι<»Ptvt-κ tιrι 000 .:ι<1 vtοκων <ft)vt.ινtar«ι ~i ι:ί-ς
rήv i:\• Ά-y " Ορtι Μοvι)ν ΥΟΪJ O uvτoκ-plίt'όpoς (Οι>λΑΝΛΟ:t:. ~10\•tιΟ'η1ρ1υ~:1) ΆρχιιtΚt(>νι.:- i) ~ . ι;ίιc. 68>
ΕΚΤ
94 ΠΡΑ ΓΜ ΛίΕI Α Ι T H:t Α ΚΑ6. Ιi~1 ΙΛ!: ΑΘΗΝΩΝ

/
Μ. Θε Ο ΛΟΓΟ Υ
ΠiλTIYJOY

Ο Ο Ο_

,
ι
'

ο gg

1
-- --
-..:::--_.......:;: ... ...
....... 1
...... ' -- --- - --

~: (f~ ~·,β /
~ΞΞΞ:Jι ~ι
/]:J! @a ιι ~
',
......
f ' ...
- -- -
,,,
1 /

,
1~ Πε:ΡΙΟΔΟC ο

ει~ 11.
ΕΚΤ Η ΑΡΧfΤΕΚΤΟΝ ΙΚ Η ΚΑΙ Af ΒΥΖ ·rΌJ XO il'AιJJJAI Ί'J·ΙΣ ΜΟΝΙiΣ llATl\.'fOY 95

' Η κυρία εΙσοδος τfjς τραπέζης έγίνετο άπό της νοτίως τοϋ παρεκκλησίου
τfjς Παναγίας κειμένης μικρiiς αύλης διά θίφας, διαστάσεων 1.57 χ 2.60 μ., άνοι.
γομένης εiς τό μέσον περίπου της δυτικης μικpuς πλευρuς. μεταξύ δύο ίιψηλών

Εiι: 72 Τό βόιΜ1(1~· f'ιιJ ι m) τl)~ tρι:.ι:tέζης ΔrακρlνcΗ•τα ι οί σ·τηρtζονv.ς τi1ν ι.:αμUραv fi'\c; ι\όrχης

ιιι'ι()ν1<:1Κ'Ι)Ι Κ'{ιi ol ξ(ι).ινC)Ι f.Χιιι'υο-tfιpες 'tιΪ)\° Οόλιί>ν ώς l(ftl uί έ.rtl tων tο1χαιμάtfι\V ιι:ui tOO Οόλοο

σ4.Ιζό11 t~v.1 t'(itχι;rrooφiv ι

άντηρίδων συνδεομένων Ιiνω διά τόξου κα ί φερούσης άνωθεν ήμ11ωκλικόν διά

τεθλασμένου τόξου φεγγίτην (ε!κ. 7 1, 73).
Αί πρός τt) ν τράπεζαν είσοδοι ήσαν άρχικώς δύο, έπί της Δ. πλευράς, τοξω·
ταί, άνο(γματος 1.67 μ. (εlκ. 7 1, θ,θ) καί ϋψους 3.22 μ. Όταν άργότερον μετeσκeυά-
ΕΚΤ
96
σθη εις τρουλλαίαν αί δύο παλαιαί θόραι tφράχθησαv, &ντ' αuτων δέ i\νοίχθη
μία καt μόνη είς τό μέσον ηϊς δυτικής μακράς πλευρuς (είκ. 73).
Ή. τράπεζα, άναφερομένη iiδη είς την άπό του 109 1 Ύποτύπωσιv του Όσ.
Χριστοδούλου ', 1'j το άρχικως άπλουν όρθογό>νιον κτή ριον ι1κτισμένον δι' άκανο-

Ε(...- . 7.~. Ή Κ1)ρί<ι εtοQδος τi\ι; tριιR:i:ζ 11ς &vο1γο~ιέν11 μετ-α~ύ δόό ό.νtt1ρίδ(nν Κ'ι,ιι φέρ()ΟΟ(Ι. ιi.\'ωΟεν
tό όρΟοyώνιον μετuγενr.σti:ρ<ι)ζ ά\•οιr.&tν ;ι;uρ(.ιθvρον

νίστου τοιχοποιίας eξ ήμιλαξευμένων λίθων άνευ πλίνθων (εiχ. 73, 74) τοuθ'
όπερ μαρτυρεί ευτελή καί έσπευσμένην έκτέλεσιν, έχαλύπτετο δε διά δικλι νους
ξυλίνης στέγης. Είς το\>ς παχείς μακρούς τοίχους της 1iνοiγοντο μικραί όpθογώ­
vιοι κόγχαι (είκ. 7 J), iiτοι άρμάρια μετά ξυλίνων ρυμων (ραφίcον), βάθους περίπου

ι) ί\itκι. · ~10L-LεR , Αcι:ι 6, σ 76

ΕΚΤ tl ΑΡΧ Ι1ΈΚ1ΌΝ Ι ΚΗ ΚΑ Ι Α Ι ΗΥΖ. τοι χ.οrι)Αι.Ι> I ΛI 1·~·1Σ t\1()Nl-IΣ ΠΑΤ.\ιΙΟΥ 97
0.55 μ. καi πλάτους 0.52 μ. - 0.60 μ. Άνά μία άπ?,η μικρά 1<όγχη ήνοίγετο καί t~ίς
τά άκρα τοϋ στενοϋ βορείου τοίχου (είκ. 71 καί 72).
Άργότερον τό κτήριον κατέστη θολωτόν κατά τον tξi'\ς τρόπον: Αί δύο
μακpαί πλευραi τοϋ παλαιοϋ κτίσματος επενεδύΟησαν εσωτερικ&ς κατQ. μι:ν ·τό

J3. καί τ6 Ν. ι'iκpον δι • ένος χαμηλοv, ~λαφριϊΊς όξυκορύφο1> τόξου, διαμέτροu περί­
που 4.30 μ. καί ϋψοuς 3.50 i\ως 4.08 μ., στηριχθέντος έπi ήμίσεος μέν πεσσοϋ κατά
τάς γωνίας καί ένός πλi1ρο1>ς πεσσοϋ κατά το μέσον, έξέχοvτος τοϋ παλαιοϋ τοί­
χου κατά 1. 1Ο μ. (ε!ΙC. 7 J, 72 , 75), κατά δέ τό μέσον τμημα δ1 · l;νός ύψηλοϋ έλαφρΙΙ>ς
όξυκορύφο1> τόξου ϋψους κατά τήν κλεtδα 7.02 μ. (είκ. 75). Έπε1τα έπί μi:ν τιi)ν
dκρων τόξων κατεσκευάσθη έλαφριϊΊς όξυ·κόρυφος ήμικυλιvδρική καμό.ρα, τijς
13
ΕΚΤ
98 Tlf>AΓMATFIA I ΤΗΣ ΛΚΛΔΗtο-tΙΑ~ ΑΘΙ -ΙΝS1Ν

όποιας τό κατά τ-ι')ν κλείδα ϋψος ίσοUται πρός τό κατά τιiν κλι:i\δα uψος t(i'>ν τό·
ξων του μέσοv τμήματος του τοίχου, i:πί δ& τοϋ τετραγώνου ηϊς διασταυρό>σεως
τιJ>ν καμαρων πρός τά μέσα τόξα τοv τοίχου ύψιί>Οη, μεσολαβήσει τεσσάρων λο·
φfων, όκτάγωνος τροuλλος. Τό μfjκος τi'\ς πλει;φίlς του εΙναι 2.31 μ., ή εσωτερική

F..Ιιι: 15. Τό \'6t1 ον i'HHO\I ( tις τρα-πtζ11ς, Διο..,.ρίνοντcιι α{ σ.,(όμ.εναι 'fQιχογρ<ι.φίο.ι t~ni 'tiί"1ν θόλων
1'Uί ~ν \'ι)(χων, oi ιrο.'fά τάς ΥC\•νfισGtς τ&ν θό'-ών ξVi..t\'Ot IJ>.ι.:vcrtf1pfX ι->σi Cit:; f<':ι θ-ιί&ος
ή 1':cός tό μαye:ιρεiοv «·rουσα OOpu

διάμετρος 4.20 μ. και τό πό.χος 0.75 μ. Φέρει σφενδόνην έξωτερικοi) ί5ψους 3.38 μ.
διατρυπαιμένην όπό όκτciJ μονολόβων τοξωτών παραθύρων, άνοίγματος 0.54 μ.
καi uψοuς J.38 μ. (είκ. 7 1, τομή). Τά παράθυρα τοu τρούλλου μετά ηνος μικροu
όρθογαινίου άνοίγματος (ϋψ. 0.6 15) τοποθετημένου έντός έσοχi'jς του ύπέρ τήν
ΕΚΤ fi ΑΙ'Χn'ΕΚΤΟΝ ΙΚ Η KAf Αι ηγz_. ΊΌΙΧΟΓf•ΑΦtΑ Ι ΤΗΣ ~iΟΝΗΣ ΗΑ"ΓΜΟΥ 99
βόρειον κόγχην τοίχου (ε!κ. 71, τομ1i) είναι τά μόνα, δι' ών έφωτ ίζετο i1 τράπεζα.
Έπt Τουρκοκ-ρατ(ας πάντα τά άνωτέρω παράθυρα ι'\φρ(ιχθησαν ', ό δέ φωτισμός
τi'jς τραπ(;ζης έγίνετο μόνον διά μεγάλου όρθογωνίου παραθύρου, άσυμμέτρως

Είν:: 76. Τό 1ιi:σ\'>ν τJ.ιΓιμu -ι-rκ tf'άιtl:C 11' μ.t°W tφv tJtί t'()ό αιιι:ώνοtι καi ioO Οόλοu τοιχQΎρ(ιipι<.i:Ι\\
-τό:, δttι"'>fuς ~αtέσ t~'Ιι'εν i;ν μi:fιει )1 ύπεριi\•ω τi)( 0-.'>~~ tiσόδc\.> δι6vοιξ!ς tOO όρΟο-,ωνίοο nαρα0i>JXW

ύπεράνω της μέσης δι>τικfίς πί>/,ης ε!σόδου άνοιχθέντος (εiκ. 74, 76 κιιi εtκ. 71
τομi1). Τό ϋψος τi'jς κλειδός του ήμισφαφικου Θόλου τοϋ τρούλλου άπό του δα­
πέδου άνέρχεται έσωτερ ικ&ς είς Ι Ι .06 11. Διά τi'jς προσθi1 κης τοu τρούλλου τό
σχέδιον της τραπέζης ii.πό καθαρ&ς δρομικόν, οίον ήω άρχικως, άπέβη μία κα-

ι) ·ru nαpύθ1>ρα 't()I) .Υtιο{ι),.).ου ήvοiχΟησον Εκ νέ()v τό 19S8 ύnό τf\ς ύnό ti)v ;$ιWθvνc:r\ν μηu τt.λQ\>σης Ύπηρε­

σiα<: Ά\·α~η\<ΟΟε« toV Ύποι,ρy~f()t> 11ι!ι&! i (ι( Ηλ 07...e,-tιιι:&ς EEBt 18. ]958, σ 600.
ΕΚΤ
100
θαυτό μονόκλιτος ·τρουλλαία βασιλι1α), άποτελοuσα μοναδικόν παρά.δειγμα βυ­
ζαντινfjς καί μεταβυζαντινi)ς άκόμη τραπέζης μέ τοιοuτο σχέδιον'.
·οτι τά επ.ενδύοντα τούς μακρούς τοίχους τόξα εlναι μεταγενεστέρα προσ­
θήκη ά~tοδειιcνύεται 6κ του δτι οί πεσσοί των /.\χι μόνον φράσσουσι τήν μίαν τ(J)ν
παλαι&ν τοξωτών θυρϊον καί τινα των όρθογωνίων κογχαρίων τιον άρχικων ~ξω­
τερικών τοίχων, άλλά καi ΙCαλύπτουσι τάς έπi των το1χωμάτων του παλαιοϋ κτί-
/
Μ. Θ€0ΛΟΓΟΥ Π<λΤ ΜΟΥ

Η ΤΡΟ.Π€ΖΟ.
Α.0

σματος ύπαρχούσας τοιχογραφίας. Ω ρός ιτληρεστέραν μάλιστα άντέρεισιν τcον

έκ τών έσωτερικών θόλων ώθήσεων κατεσκευάσθησαν καi αί μvημονευθεϊσαι
έξωτερικώς τi'jς δυτικi'ίς πλευρ(U; άντηρίδες (βλ. είκ. 73 καί 74) συvδεΟεΤσαι
άνω δι(ι 'tόξων.

• Αξια ίδιαιτέρας μνείας είναι η). κατά 'tόν δ.ξοvα τοϋ κτηρίου κατcσ~<ευα­
σμένα ~<ατ· έπέκτασιv δύο κτιστά, όλόσωμα, έπιμήκη (5.40 καi 8.01 ίι.) όρθο­
Ίώvια τ ρ α π έ ζ ι α, πλ{ιτους Ο. 74 μ. καi ίiψοι)ς Ο. 78 μ., μέ καμπi>λας άπολi1ξεις
(είκ. 71,77), ίίτ ινα χωρίζονται άπ' άλλήλων διά στεvοu (0.92 μ.) διαδρόμου. Α! Ιίνω

Ι ) Ν1α ι.;ρι\•όν πuρc'ι& ιr!tU τοοπtCης Φωt1Cόι~έv11ς δι(ι &ύο tΙ')Ι)Ιi).λQ,1 1 όρφωv φfι)τι.ιyιu)'(Uν είιρ1σ κεtt,ιι έv Hag1,ρa t
<ti\ς Άρμενfας (J Juu αi) Ολ. εiκόνν. τοu εί' 6ρ0pον ιόϋ Α KHA1'CΙtAY'RΙA N tv Renttexikorι .-.111· l)y'1. Κιιι~ Ι 1,
ti,)66, ο ~11..23 ti.- 24 (Ι<'άt~φιις κ<ιl τομή)
ΕΚΤ Η ΑJ)χ ι·ι·εκΊΌΝ ΙΚ lΙ ΚΑΙ ΛI ΒΥΖ TOJXOΓPA~ΙIA L ΤΗ.Σ ΜΟΝΗΖ Ι"fΑΤΙ\10'( JOJ
δριζόντιαι έπιφάνειαι τ&ν τραπεζίων τούτων, ώς κα ί αί πλάγιαι κατακόρυφοι
πλευραi των καλύπτονται διά μαρμαρ(νων πλακ<λ>ν, ών αί liνω φέρουσαι χεtλος
πλάτους Ο. Ι 4 μ. εΤναι έλαφρώς (0.02 μ.) κοίλαι. Είς τάς μα1φC:ις κατακορύφους
παρειάς τlilv τραπεζf<ι)ν άνοίγονται πολλά (8 + 13), μικρά, τοξωτά, ισωτερικως

t
-
..... ο......__
Ο.'1'4-
-
t ο
•
ι$ ~
...<Ο
ό
!
Ο'
.,γ "

0.86-+

! ..._
Ε.ίκ:. 18. Xatd
....... 9'

π:λάt(Jς tΌμή τοδ tpαιιεζίοv τii< τρα;;i;ζ,11<·

-
κοrλα κογχάρια (είκ. 71,77,78), άνοίγματος ποικίλλοντοςάπό0. 22f.ως0.27, ϋψους
0.22 Ί<αi βάθους 0.24 μ., χρησιμεύοντα πρός έναπόθεσι ν των μέσων έστιάσεως.
Τά κογχάρια ταϋτα, δμοια τGΙν όποίων βλtπομεν εί κονιζόμενα καί εϊς τε τοιχο­
γραφίας ' καί μικρογραφίας χειρογράφων', περιβάλλονται έvταϋΟα \>πό συνεχοΟς
άλύσεως έκ γλυπτης, πλεκτης ταινίας, πλάτους 0.10 μ. Άλλη δέ πάλιν γλυπτή
διακόσμησις, ί;κ σταυροΟ i\ντός διπλοΟ όρθογωνtου πλαισίου, καλύπτει τήν καμ-

ι, 1Όιχογραφ\u.ι ; 1) Ορω't('ίt()ν ~Α-γ ·οι)ΟUς (ΜΙLι..ιt:Τ. r..1ι:>1\ι1η'\C.nls d-e ι• Atl\OS. Lcs ρeίnιιιη~s. Pil.rί."I. (927. ?τt ...
26 2) 2) Κcιχρtt. tζ.αμίου Κ<ί)ν/'λλ;ώ( {Ρ. UNPCk\VO()O; T 'hc 1(aι•iyό l)jaιni 11, Lo-n(lon 1967. πί ν 11'2) 3) $1ar(I..
Nagoι·1Cino (MΙLL f.T~ FΌLOW , t.a peiιHuro du Moycn·A&ι: en YQUS081:tvίc. 111. ι 962. 1tί\• 33 ι ι<σί ΗΑΜΑΝΝ.
MAC ι, t:ΛΝ - Ι•ΛLLf.NSl.EHB)>I. Die Mι>ι.\1.111,e('ιιaln,alcr(.j in Scrbi~). \1 ι\11akedonlcn . ' Ci"it:."1$~1\ 1963, εί..-. .280).
*Λy ι ος Κλήμης ' Λχ.ρiδο' (Μιι..ι.ι::τ • 1-"'Roιow. ~. V. 111, ntν 13.2. Κ. \V εi;~εi•• Abι:.n<.1111~J1Ι ιι APQ:i1ι::Ι kon)mι1nίι\n,
kcςkli11ghaι1~cn 1964. σ. 42, κάτω) Μο\•11 KalenίC (D. 'fΛLJJO't Rι cε. Byz ]"<ι ίnιϊnι: 'fhe Uιsι Phasc, London
196$, ~ις(ν ΧΧΧΗΙ) Graι;aniς:a (ΗΛΜΑΝΝ - Μ Α(: 1,ΕΑΝ .. llALL~NSl.CODN. ι ύ.. Ρ.11(' 338}
2) λJ • Κ'f){)yρο.ιρl41; J) Ίβηριτιι<ός 5 (TZJ)IA - Π ΑΠΛΧΑΤ7.ΗΛΑΚΗ, Λέ(ι.Ι((ι)μtι:, :ιιιίν. 22, 32, 37) 2) Ms Gttt 54
(Η . 011ofONT. Μ iι1 i:ιιu~ cf.cs ρtιιs nncic-ns manusc-rits g.rαs , Paris 1929. πtv Χ(.'ΙΗ, 1) 3) Vn ι . (i ι• Ι 927, Φιiλ).()ν 256,
'i'αλμ(>CCXLΙ.V ( f..RN Ύ υe \VALU, Vat G ι• 1927 eνThc 111ιιsιnιιίοn$ i.n ,,~ ΜtΗ,ιιΙ>.CrίμΙ!'( or ιhc $.ι.:.ρtι.ι;ι.~ίnΙ , 111. '·

Princctυn J941.01[v LXH

ΕΚΤ
102 fΙΡΑΓΜΛΊΊΖΙΛ r 'ΊΊ.. Σ ΑΚ.ΑΔΗΜIΛΧ ΑθΗΝ(lΝ

πύλην άπόληξιν του μικ:ροτeρου τραπεζίου (εiκ. 77). Τά τραπέζια βαίνουν έπί
χαμηλής (0.24 μ .) κρηπϊδος, έξsχούσ11ς κατά 0.26 μ. του σώματος τοϋ τραπεζίου
κ:αί χρησψειιούσης, ίνα στηρίζωσιν έπ' αύτής τούς πόδας των ο! έστ ιώμενοι

rι.,:τπ<οc. ΤΡ...:rιε z Α - Ko'rxk 'ΑΙ<ΑΤΟλ Ι ΚΗC nλeYPb. c

μοναχοί, οϊτινες έκάθηντο eπί ξυλίvωv διπλάκωv στηριζομέvων έπί λιθίνωv,

κατ' άποστάσεις τεθεψένων έδράνων. Τά cδρανα ταuτα είχοv σχήμα ι'ψθογωνίοv
παραλληλεπιπέδου, διαστάσεων 0.3 1 Χ0. 335 μ. καί ύψους 0.55 μ., έχοντος λοξ(jjς
άποτετμημένας τάς τέσσαρας κατακορύφους άκμάς του (είκ. 77) καί φέροντος ίί.νω
έγκοπήν βάθους 0.02 μ. πρός όποδοχ1iν τοϋ ξύλου του καθίσματος, οπερ είχε
πάχος 0.08 μ . (r.iκ.77).
ΕΚΤ ι·ι ΛΙ>ΧJ'Ί1.::Κ1ΌΝΙΚ t1 ΚΑΙ Λ1 ΒΥΖ. 1'01XOΓPAtl>IA I ΤΗΣ. tνΙΟΝ ΗΣ ΠΑΤΜΟΥ [Q3

Ά ναφέρομεv έν τέλει, &τι Ιδιαιτέρα όρθογι.ί)\•ιος κόγχη (βάθους 0.62 μ.)

είχε προβλεφθη είς τόν άνατολι~cόv τοίχ,οv τfjς τραπέζης, έvτός τi'jς όποίας iστατο
ό κατά τ1\v διάρ·κ ειαν τ1ϊς έστιάσεως άναγινώσκαιν περικοπάς έξ έποικοδομητι­
κrον καί Ιερών κειμένων άναγvώστης, άντλών αύτάς ί\κ βιβλίου τεθεψ{\vοη ί\πί
κεκλιμένοι> άναλογίου (ε!κ. 79).

το ΜΑΓΕ ΙΡΕ ΙΟΝ

Έν συνεχείι;ι τ·ης τραπέζης, άλλ' είς χαμηλότερον ταύτης έπίπεδοv, κατεσκευά­

σθη τι) μαγε ιρεlον' ij 11 έ σ τι α, ώς έλf;γετο, τ~'jς μονης (πίν. Α, άριθμ. 8 καί

, /
'
..... 1 1 /
... .., 1/

Θ:
., ''
, 1
.ι
1
'
ι
'
' ~...
- •'
'
/
,,.. ...ι

\ 1
' ,
1
Ι'
"
'

Α.Ο
ο 5 10 Μ.

t ) 1.ό μαγε1ρε101ο• "tf\' μοvi) ς (ι.ναφtρι;-tαι tί~ trιpαφ<;ιν χρΟΥ\')ί.QyQιJι;ιεVQν 1-1 εtαξίι 1088 .;αί 1091 (Μ ί\-1 6, σ. 146
lστι"" ~'' τf;, μuγ~ιQ/'t' tί ;)/cJ.frιoς).
ΕΚΤ
104 ΠΡΑΓΜΑΤt.:ΙΑ Ι ΤΙΙ Σ ΑΚΛΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

είκ. 80). Τοuτο δέν εχει ένταϋθα τό σύνηθες ε!ς τάς μονάς' τετράγωνον σχέδιον
μέ τήν έστίαν (άρουλαν) έν τq'> κέντρφ, άλλά παρουσιάζει σχfjμα άκανονίστου
τετραγώνου, μ έσων διαστάσεων 7. ι ο χ 7.50 μ. , δι1.~ρημένου ε!ς δόο ιlνι σα (πλ. 3.00
καί 3.50 μ .) κλίτη διά κιονοστοιχίας έκ δύο όκταγώνων
κιόνων καί δύο κατά τ· άκρα παρασ·τάδων (είκ. 80).
Έκ τ&ν τεσσάρων πλευρ&ν τοϋ μαγειρείου ή μέν
βόρειος εtναι ό νότιος τοίχος τής τραπέζης, δστις φ6·
ρει καi τήν πρός τό μαγειρεlον Ούραν έπικοινωνίας μετά
J της έκ τεσσάρων βαθμίδωνκλίμακος καθόδου.'0 άνατολι­
κός άποτελε1 τμij μα τοϋ παχέος τείχους τοuπεριβόλου τfjς
μονfjς, εις τό όποίον ήνο(χθησαν μεταγενεστέρως τρεiς
ορθογώνιοι κόγχαι καί δύο παράθυρα (ε!κ. 80), ό δυτι­
κός παχiχ;τοίχος φέρει είς τό βόρειον ά·κρον του κλίμακα
καί θύραν ι\πικοινωνiας πρός τr)ν δυτt'κώς τ11ς τραπέζης
αύλήν καί τέλος ό νότιος τοίχος &χει σχfj μα άκανόνι­
στον έπειδή περιλαμβάνει τάς Θολωτός έστίας όπτήσεως
τών έδεσμάτων.
Έκ τών κλιτών τό μ?:ν εόρύτερον άνατολι κόν καλύ­
πτεται δ ιά συνεχοϋς κυλινδρικοΟ Θόλου σχηματίζοντος
κατά τά δύο lί.κρα του σταυροθόλια, τό δέ στενότερον
δυτικόν ·καλύπτεται πάλιν δ ιά συνεχοϋς καμάρας, εiς τήν

•
όποίαν είσδύουν καί ο! τρείς Οόλοι των τοξωτων άνοιγμά­
των ·τής κιονοστοιχίας (εlκ. 80). Ή τελευταία αί5η1 , άπο­
τελείται , ώς έλέχθη, eκ δύο όκταγώνων κιόνων κατεσκευα­
σμένων έκ τfjς έντοπίας σκληρuς, βαθυχρώμου πέτρας (άν-
έ\•ός ·τ&ν κιόνων τ()(.μα-γι;ιpι:ίοο. δεσίτου). της λεγομένης έντοπί<ος πέτl!ας τοt1 .11ανώλακα 2' .
Έκαστος κίων άποτελείται έκ κορμοΟ, ϋψους 1.61 μ., συντεθειμt\νου έξ έπτά
Ισουψ&ν όκταγώνων σφονδύλων, πλευρας 0.255 μ. (εi·κ. 81 ). 'Ως βάσις καi ώς
κιονόκρανον τοu κορμοί) έχρ11σιμοποιή θησαν όκτάγωνοτ κόλουροι πυραμίδες,
11 μέν όρθ11, ή δέ άνάστpοφος, ϋψους 0.33 μ . καt πλευρίiς μεγάλης βάσεως 0.78 μ.
Μ εταξύ κορμοu καl χιονοκράvου παρεμβάλλεται χαμηλόν (0.03) ύποτραχήλιο v, ΙΟ

J) Λ . ΟΡ.ΛΑΝΔΟγ, !\1ονασtηριακή 'ΛΙΥ,(Ιf'tι(t()νι -'1'1 ' · 19.58, εiκ 80. 81. 83, 8.S. 86, 87. $8, 89
2) Dλ Περί .-οο λi θου '\OiJroυ δc:rα f.yρl)ψr.ν ή Κ. ΦΛ ΤΟΥΡΟΥ (rιατJ.110.ιςή «Ρχ • ttι..'°ιόνιιrι) , 1962:. σ. 8-9)
ΕΚΤ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛt ΛΙ UYZ ΤΟ)ΧΟΙ'"t'ΛtlΙIΛΙ 'rιοι!: ΜΟΝΙ-ΙΣ: ΠΑΤΜΟΥ 105

μεθ' ou τό όλι κόν ϋψος του κίονος άποriαίνει 2.25 μ. 'Επί τιJ\ν κιονοκράνων στη·
ρίζονται τά γεφ\)ροϋντα τά μεταξύ των κιόνων κενά τρία ήμικυκλι κά τόξα, τά
όποϊα, ό>ς άνερχόμενα ύπεράνω των γεννί1σεων της καλυπτούσης τό δυτι κδν κλl­
τος καμάρας, δημιουργοϋσιν έντός αότfjς τρετς διεισδi>σεις (βλ. ι;iκ. 80).

ΤΑ ΚΕΛΛΙΑ

Έκ των παλαιiί\ν ~<ελλίων της μοvj'\ς διετηρήΟησαν μέχρι σ1iμερον εξ κατά

σειράν, παρατεταγμί:να εiς τήν νοτίαν πλευράν ·το\) όχυροϋ περιβόλου καί οuχί
πολu μακράν τοϋ μαγειρεί.ου (πίν. Α, άριθμ. 9, 9, 9,).
Τά κελλία ταϋτα εΊναι πά.ντα όρθογ6Jνια, διαστάσεων μήκους 4.56 καί πλά·
τους ποικίλλοντος μεταξύ 2.63 μ. καί 2.90 μ. Καλίιπτονται ύπό χαμηλfjς
κυλι νδρι κ-ης καμάρας βαινούσης κατά τήν ~ννοιαν τοϋ μήκους των (είκ. 82). 'Η
στενι; καί χαμηλή όρθοyώνιος Ούρα τfjς εtσόδοι> των, διαστάσεων 0.70 Χ 2. Ι 5,
είιρίσκεται. ε!ς τήν πρός τήν αiιλήν τfjς μονfjς πλει>ράν τοu κελλίοιJ, εν δέ στενόν
- άναμφιβόλως μεταγενεστέρως άνοιχθέν - παράθυρον, ίJπάρχει έπί τfjς νο­
τίας στενfjς πλευρi'iς έκάστου κελλίου (ε!κ. 82), ήτοι έπί τοϋ τοίχου τοl) περιβόλου.
'Εξαι ρέσει τ<δν δοο άκρων κελλίων πάντα τά λοιπά φέρουσιν εtς τήν γωνί.αν
της βορείου στενης πλευρiϊς των άνά μίαν όρΟογώνιον έστίαν ' (τζάκι). Γlρό τΦν
θηρών τών κελλίων ύπάρχουσιν ί;ν τφ ίσογείφ κτισταί μεσόδμαι, έξοχ1ϊς 1. 15
καί πλάτοος 0.60 μ. , τοποθετημέναι είς (σας ό.π' άλλήλων άποστάσεις (εiκ. 82)
άλλά μii άντιστοιχοuσαι dκρι.βG>ς προς τούς έσωτερικοι'>ς διαχωριστι κούς τοί­
χοης τ&ν κ-ελλίων. Τά μεταξύ των κενά γεφυροϋνται διά καμάρας, οϋτως ό)στε
πρό έκάστου κελλίου νά σχηματίζεται εν κλειστόν θολωτόν προστφον, ϋψους
κατά τι;ν κλε!δα δύο περίπου μέτρων, δ ι άταξις, fiτις μόνον eνταϋθα παρουσιά­
ζεται. Ύπερrινω τών θολωτ<ον προστφων διφορφώθη στοά i\ διάδρομος {1jλιακός)
εκ τριiί\ν τοξωτών άνοιγμά των, διαμέτρου 2.20 εως 2.30 καi ϋψους 1.61 μ., εκτεινό­
μενος ε!ς μfjιως 9. 15 πρό τών άνωγείων κελλίων, φρασσόμενος δ' έμπρός διά στη·
θαίου, ίSψους 0.82 μ. καί πάχους 0.20. Τό πρόσθιον τοίχωμα τοl) ί1λιακοu τούτου
ύψοlίτοι ύπεράνω τwν κλειδών τών τόξων κατά 1.45 μ. καταλt"~γει δέ εiς γείσον
πάχους Ο. 10, σχηματίζον τήν άπόληξιν το\ί όριζοντίου δώματος, δπερ καλύπτει
τά άνώγεια κελλία. Ί-1 είς τόν i1λιακόν άνοδος έγ!νετο δtά λιΟΙνης κλίμακος εκ

1) Πeρl l:mιιί;ν ti~ td μον(ισ·ιηριuκd κ:ελλi« f!λ Α . ΟΡΑι'Ν*QΝ. Μοvασt'ηριακη 'ΑΡ';(ι~r.11.~τονι ~ή i, 1958, σ 33.
14
ΕΚΤ
106 JJΡΑΓΜΑΤεJΑΙ ΤΙ·Ιt ΑΚΛΔΗl\·ΙΙΛΣ ι\ΘΗΝί1Ν

δέκα βαθμίδων, πλάτους 0.72. Τοιοuτοι ί1λιακοί ~]σαν συνί1θεις εiς τάς βυζαντινάς
μονάς'.

Κελλ Ι Ο\
h1. <7εολο
ΓΙ:S ΠΟ..Τ><"!S"

• ••
''
.. --.

Εiκ, 8l. Κό:rο1ινις ιαιi δ~ις πρός 'tι)ν οtJ).ί1ν t(i)\• l;πi tης \'Οtίc;ις π).ι:ιιρδ.; 11")& r.!.Ρ.ριβόi.οιι
tρetδοfιfλ<ων Ι(eλ/.ίων.

Εtς ί~γγραφοv ' τijς μον~ς χρονολογούμενον πιθαν/i\ς μεταξv Αύγούστου του
1088 καί του 1091 ', ό Όσ. Χριστόδουλος, προκειμένου νά άναχωρήσ1J είς Κων­
σταντινούπολιν, παρέχει διαφόρους όδηγίας πρός τούς μοναχούς τfiς μονfiς του,
- -- ------- -
Ι ) Ολ Λ. Ο i•ΑΑΝΛΟΝ. MO\'άc'n"llP• α1r>~) Ά 1η:1τtΚ"t(Jν1 ιci'ι t . 1958, σ 32 6
2) MiκLO.'>Ι C H · t'.10ι..ι.ιtιt , Αcιιι cι Dl ι)Ι omaιa 6, σ l4S
J) Ε θΡΑΝΟΥtΗ , ·ru όyιοi.ογικU ιςι;ίμε\•α toi> Όσ Χριqτοδ<Jύλνν, ιt ι ι ι
ΕΚΤ ii Αf)ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΛΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝt'Ι); Γtι\ΤΜΟΥ J07

όρίζων, ~~ταξv άλλων, καί δη ό μοναχος κiίeις Ματθαίος χαi ίέρεύς ιJφ;;lλει εlvαι
& τφ κατωψ.iφ τοίί έμοu χελλiου. Συνάγεται λοιιrόν εκ τούτου, δτι τό κελλίον
τοu 'Οσίου θά εύρίσκcτο εις τό άνώγειον καί θά i'jτo πιθανώτατα β.ν τών ιlνωτέρο>
περιγραφέντων.

ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ

Τύ. μi;χρι τοϋδε περιγραφέντα κτίσματα, Ιiν καί ύιrέστησαν κατά καιρούς
ιίιρισμένας άλλοιώσεις καί προσθi1 κας, δμως άν1ικουσι πάντα είς τήv άρχικήv
μον1;ν του 11ου αίώνος. Ύπολείπeται ήδη νά έξετασθώσι καί τι να άλλα, βοηθη­
τικά κτίσματα τfjς ~ι ονfjς ·- ό>ς είναι τό μα γ κ ι π ε ίον, τό δ ο χ ε 'ίον, τό
ώ ρε Τον καί τό μυ λ ων ε ίον, περί τG\ν όποίων δμως δέν είμεθα άπολύτως
βέβαιοι /iν τά σ1iμερον έν χρήσει είναι πάντα και τά άρχικά. έπειδή εύρίσκονται
είς διάφορα τοu άνω άνδi1ρου έπίπεδα καί έχουσι ν άναμειχΟf\ μέ τά μεταγενέστερα
κελλία η άλλα μοναστικά κατασκευάσματα.

Τό μαγκιπείον ' η ϋλλως λεγόμενον άρτοκοπείον, εΤναι τό κτi1ριον

&ντός τοu όποίου παρεσκευάζετο ό κοινοβιακός άρτος. Τό σί]fιερον ώς τοιοuτο
χρησιμοποιούμενον εχσι σχ1jμα έπιμήκοιις άκανονlστου όρΟογωνίου (είκ. 83),
διαιρουμένου διά. τοξωτοϋ χωρίσματος εις δύο χώρους: δνα πρός τ' άριστερά,
χρησψοποιούμενον ώς ζυμωτήριον ·καί ενα πρός τά δεξιά περιλαμβάνοντα τούς
κλιβάνους όιr·τήσεως τοi> δρtου. Ή είσοδός του γίνεται άπό τοϋ ζυμωτηρίου,
δπερ καλύπτεται διά. δώματος έπί. ξυλίνης έκ δοκών όροφf\ς, ένφ τό διαμέρισμα
των κλιβάνων καλύπτεται. προφανώς χ(ιριν άσφαλείας έκ τοίί ιrυρός, διά κηστ1jς
κυλινδρικης καμάρας', δια.τρυπωμένης ύπό σωλ1jνος άπαγωγfjς τίί\ν έκ της διά
ξύλων καύσεως τών κλιβάνων παραγομένων άερίων. Οί κλίβανοι η φοuρνοι εχου­
σιv άμφότεροι έν κατόψει σχ1ϊμα κυκλικόν διαμέτρου δ μέν 3.68 μ., δ δt. l.80 μ.
καλύπτονται δέ ύπό χαμηλίί\ν ( 1. 10 μ.) κτιστίί\ν θολωτών όροφών (είκ. 83).
Άξία ί.δ ιαιτέρας προσοχfjς εΙναι 11 κα! σήμερον έντός τοu ζυμωη1 ρ ίου άπο-

- ------....--
J) (O.t:πt ηχι;τικcJΚ Α () Ι"λλΝΔΟΝ, Μι)ν'(ιctτηριu."ή ΆΙ)Χιt~1'1'()νι l('ή •, 1958 σ. 11 i;, f.νθα. ιοοi: tά. tιtρί tf'ις ιhu·
μολογ'u' τfk ί.f,ξεοος.
2) Tι>t'rrQυ "ιtρc)1ρ{(V(ί'Ι( το!) (k\).QιJ τήν καtf,ισιtΡ.υήν - κιιί οίιχί. ώς imε τtΟη , τoil τσξω'fοδ χuφiσμιι:το.ι; - ύtιO\•Ot: i
ή ~i 1 ιQι>μuJ) fv1'' 1tλακό( t'i)( \•Qτfιι ι; ~ Ι()\Ιοσ-ιοι χf(J:ς (τζcιφόρι.ις} 1"1°)ς kενtριιd)ς ι~ύλtiς f;vtt ιχιc:rμ tvη Jt:(lί τδ μύ)'"/t ­
π.{οv όνu φi 1)(1\>σU i;.πιγοαφ ι) τόi) ~--ιυυ<;; 1698, ή δηι ι ()(fι(:οΟt~iοα tιπδ Κ . ΦΑ1'0VΡ0Υ (Οίκοδ . ·ειι ι γραφf.ς tor, r-.1ι\\'(Ι •
στηρiοu τοt:Ι Θεολδγου Πάτμου. σ. 124 ύp, 8)
ΕΚΤ
108 lll·'A rMATεΙAt ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ Λf)ΗΝΩΝ

κειμένη καί έν καλ1] καταστάσει διατηροvμένη μονόξvλος, ·παλαιά σκ{ιφη ζυ­

μώσεως τοϋ c'iρτov.
Αϋτι1 κατεσ.-ευασμένη έκ ξύλου πλατάνου ε!ς σχfiμα λουτijρος (είκ. 84) ί~χει

ΤΟΜΜ Ι(..ιr.Τ~ ΜΗΚ.Ο C" tv1.;.Γ1<. ι rrε ιon

(Α-ι>) ινι Θ'εοΑοrοv

Πι!λt'ΜΟΥ

ΕtΚ' 83. Κάtοψι~ t:flt tομή toi> μuy .,.tιτείοu tίΊι; μονt1ζ

κατά τό άνω αύτijς χε.ίλος μljκος 3.60 μ., πλάτος 0.88 μ. καί ϋψος 0.60 μ. Τό eσω­
τερικόν βάθος της είναι 0.43 μ., τό δε πλάτος τοϋ χείλους της εΤvαι κατά μέν τάς
μακράς πλr;υράς 0.06 μ. κατά δέ τά. σταvάς Ο. 11 καί Ο. 18 μ,
ΕΚΤ fi Λf'XΠEK'ΓQNIKJ.( ΚΑΙ Λ Ι ΟΥΖ Ί'ΟΙΧΟΓf•ΛΦΙΛΙ ΤΗΣ ι\10Ν.Η1: )ΊΛϊ,\10Υ (09

Πρός άποψl)γ"ήν σ1iψεως του ξύλοl) της έκ των ύδά.των καθαρισμοϋ tοϋ
δαπέδοl), ή σκάφη στηpίζετι.ιι σi1μερον i\ πιθαν&ς καί άρχικώς έπt τρι<ί)ν δγκαρ­
σίων δοκών, διατομfjς 0.12 Χ Ο.20 μ. (ε!κ. 84).

τοΥ ΜΑrκ ιne ιοΥ

'-'o----i
...~

Τό δοχείον (είκ. 85). Πρός φύΜι.ξ1ν διαφόρων ι'ι.ντι κειμέv<~ν η τροφω.ι

των μονών δ1ετίθεντο έντός αι)τών ώρ1σμένοι χώροι, ο'ίτινες, άναλόγως του περι&­
χομένου των, ι))νομάζοντο : σκευοφvλάκιο1> μέν δ περιλαμβάνων τά ίερά σκεύη,
ε~ηπλα, τιμαλφfj, θείας είκόνας, βίβλους, ίερά λείψανα, άμφια, βργα χρυσοχοtας
ii άργυροχιiίας, έλεφαντοl)ργiηιατα κλπ., aτινα πάντα κατεγράφοντο λεπωμερώς
είς κατάλογον λεγόμενον βρέβιοv '. οοχείοι• δέ (τό ·καί σήμερον ι<οιν/i\ς λεγό­
μενον δοχειό), περιέχον τά i>φάσματα, ένδύματα, σκεπάσματα κλπ. καί τέλος
δοχείο·ι> i\ κεί.λάριοv, ό τό ~λαιον, τόν κηρόν καί τάς έδωδίμους έν γένει καί
ποσlμους τροφάς περικλείων χι!>ρος.

t ) T(l-ι()\rt~ Ι((°ΟΟιξ β.ρι;βίυυ τοU f;tou< 1201 δ1εσ<i)θ11 έν τι'Ί fJιβ)~ιοθt~κη tl\ς ).ιονtiς μέχρ' σήμtp<~ν, δι,~ιοοη:vΟtl ~
tι1.ό CH l)ΙΗΗΙ . tν Uy.z 7..e:.it.schr J, 1892. σ. 5 11-525. Bλbte. καi f.).).~1ν1t:fιν με-tό.φρ<ισιν 'f()ϋ σχ.:ι1ιο.:0V ιίρ&ροl) τW

l)ιl!l-1L ύn:ό ΣΤ. THJ\. lλKOY . 'fό Οησ<ιuροφui.ΔΙ<'t.ι ον i;:ci! ή βtl}λιQΟ'fιΚ'Ι\ t!'ις tν ΓIUtιιtj) μ()νt\ς tQ\I θt:ολ6γοο> "A0i\Yttl
1910 ({δίι-1 α 39.-42).
ΕΚΤ
110 η ι>ΑrΜΑτf;ΙΛf ·rι-ιΣ .ΛΚΛΔΗΜfΛΣ ΑΘΗΝΩΝ

Τάς κλείδας τ(i)ν διαμερισμάτων τούτων έκράτουν πλείονες, πρός τοϋτο έντε­
ταλμένοι και ύπό τοϋ i~γουμένοη όριζόμενοι μοναχοί, καλούμενοι άντιστοίΥ.ως
<ΙκεοοφύJ.ακες, δάχειά[!ιοι ij κελλαρίται.

Διά τοί) Κωδικέλλου τιϊς Διαιtήκης του 1 ό Όσ. Χριστόδουλος όρίζει ώς δο·
χειάριον τijς μονίjς τόν μοvαχόν Νεόφυτον, άφ' έτέρου i1 "Υποτύπωσις του Όσ.
Χριστοδούλου το\J 1091 όρίζει ', δτι ε!ς τήν μονήν της Πάτμου Θά όπάρχοην
δύο δοχε ιάριοι \ έκ τώv όποιων ό μέν θά έπιμελεrται της δια-χειρfσεως τ6"ι·ν νομι­
σμ(ίτων, iΊτοι τών έξόδων καί έσόδωv τfjς μονfjς, δ δ' iiτF.ρος ι3φt<ίλει κρατι<ίν τά
δι.' <,\pασμάτων εlσοδιαζ6με·να καl έξοδι.αζόμε•·σ., τά περι(J6λαιά τε (ένδύματα) τώv
dδελφώ?• καl η:ί σκεπάσματα .. . καi τό εί'c'οδιuζόμε~•ον όΟενδήποτε κη.ρlον liπαν, dλλά
ι~:ή'' καί τQ έλ(zwν, 6φ' ώ1' ι',φe/.λQυσι παρcι.δίδοσΟαι τ(Jι έκκλ,7σιάρχn . . . τι.ί dρκοVντα τfι
iκκλ17σίq. κ.aο· iκ(lστοv τeτρά;uηνο-v F.λαιdν τε κrιl κηeοί1 ποότι.-qοv κατ:ασκεvαζ&ιιξιιοι
δι' Απιστασίας τού προeστώτος. Ή αύτή Ύποτύπωσις (σ. 75) όμιλεί καί περί κελ­
λ(),(!ίτοv, δστις (i)φειλε νά είναι έκ τ<)jν ε<JJ.σ.{Jεστ/ι(!(Ι)V καί eμπeιροτέρων μοναχiί)ν, θά
είχε δέ ώς βοηθούς δ.:χι παρσ.κελλαρlτας κσ./ {να μάγε•ροι•. Άναφι)ρει έπί.σης i1 Ύπο­
τ6πωσις (6.ά.) καί nl»oχόov, iγκρuτείq. κεκοσμημ{vαv καί <ιταθηρότητι, δστις μέλλει
ΠΟΙ.$ίσθαι τ.Υpι τQij eίqοδtflζομένου παντός οίνου είσοδόν τε καi ;ξοδαν.
Καί τό μέν σκευοφυλάκιον, έγκατεστημ&νον παλαιότεροv ' &iς τόν άμέσωι;
δπισΘεν τοi> ίεροu το\J καθολικοί) χώρον και συγιcοινωνοϋν μετά τοί) ίεροu διά
θύρας, δέv παρουσιάζει άρχιτεκτοvι κώς ένδιαφέρον τι. 'Ομοίως άνευ iδιαιτέρας
άρχιτεκτονικi'jς η iiλλης σημασίας εΤναι καί οί διά τα ένδύματα, τά κλινοσκεπά­
σματα κλπ. καi τό ταμείον η:;'Ιν νομι σμάτων προωρισμένοι χώροι. Πολύ θεαματι ­
κώτεροι δμως έμφανίζονται οί διά τό J!λαιον τιον κανδηλών τής έκκλησίας καί. τήν
λυχνοκαίαν 8ν γένει τών παρεκκλησίων καί τών κελλ ίων τίjς μονίjς προωρισμέvοι
χώροι. Ούτοι ένταϋθα - καί κατά κανόνα iiλλωστε - έτοποθετήθησαν εiς τό iσό­
γειοv καί εiς τά ύπόγεια τών μονων 6ντός καμαροσκεπάστων η f1λλων θολοσκεπών
κελλίων, διατηρούvτων χαμηλ1iν θερμοκρασiαν εύνοοϋσαν τήν συντ11ρησιv tό>v
τροφών. Τοϋτο άκριβώς συμβαίνει καt έν Πάτμφ, ενθα διά τούς πίθους τοϋ έλαίου

t ) Μικι.οsι cΗ . MOιu: R , Αι:ιa 6, σ . ~ι,

2) Μ ι Κ L. - M (Ju..εR . Acca 6. σ. 74 .. 1$.
3) Εlς 1:ήν Μονήν τf1ς Κι:>α)ΙΟσωt&iρu' itn1) pχoν -,;ρε{(: δοχt ι ύpιοt (L. ι•i;;t·ι1· tν l11"''CS"l ij.ι Xlll. ο 40, 4 1).
4) ΣΙ\11 εjJ()ν .:u'f!X''\ε00001\ δ ιά 116 σl(εuοφuλάt;Ι Ο\' tδc<ιιτi:ρα πολύtcλι)ς u(Οουσα, Αν ύ ι'-.ξε t00 Ι10'U.ν "'<Ιλο-ιcιθί\ ((->ς
1(ι ι) νηκι;iμt \οV. t (m ιο .. σχstιις~ Σ·r Π λJlλ ~QΠΟΥΛΟΝ, Πάτμος . .Η ~ιοvή '/ι.,. γ Ίωίι.ννυv τ~1 θ~·()).ό-rW. ο . 34.
ΕΚΤ ι~ ΛΡΧΓΓΕΚιΌΝ Ι ΚΙΙ ΚΑ Ι· Af nνz. ΤΟΙΧΟΓi'ΑΦΙ ΑΙ ·rΗΣ ΜΟΝΗ Σ fΙΛί,..10)' 11 1

&χρησψοποιήθησαν δύο σuνεr.εlς. καμαροσκέπαστοι χώροι (ε!κ. 85) εlς τό iσό·

γειον, τό δάπεδον του όποiου εύρίσκεται δύο μέτρα χαμηλότερον τj'\ς στάθμης
της αύλ1jς.

'Εντός tών χώρων τούτ(ι)ν έτέΟησαν κατά ρυθμικi1ν παράταξιν παρά τούς

ΚΔ.τοΨ1c - Το.tν1 1-ϊ JΟΡ&ι'οΥ κ.δι.ι Δοχ eι'2Ν

Είκ 85. Κόtον;t~ "uί τομή τΟΟ <Opεioo t>αί tι1Ιν δοχεi.ων (ι\Δ) .

τοίχους πi1λινοι, όξυπύθμενοι πίθοι, βυθισμένοι έντός του χ(ί>ματος τοu δαπόδου
κατά 0.45 μ. (είκ. 85).
Τό ώρεϊον. Ωρός έναπόθεσιν καί προφύλαξιν τοu ύπό της μονης συγκομι~
ζομένου σίτου - δστ~ς σημειωτέον πpοήρχετο χατά τό πλείστον έκ Κρήτης,
ώς μαρτυροuσι τά έγγραφα' - διετίθεντο (ορισμένα δοχεία. Cί.τινα όνομάζονται

J) Μικι.οsιcι' - Μ ~ιι.ε.a.. Ac1a 6. σ. 107 (Διuθήκη Θεο,.tίστοu). σ Ι JΙ Ί,iγγρuφον •OU Ι J69 τ<'\\ ήγουt,1ένου

Άpσενίου (700 J.Ιόδ101 σiτοu). σ 244 ~Εγyικ,ιφοv τοG ι 127-28 (Δtα.Οή.:η ήγοuμtΝοu Σά ββα)
ΕΚΤ
112 11PΛrMATfllΛI 1'f4Σ: ΑΚΑΔΙ•IΜΙΛ! A(o) l lNΩN

εtδικώτερον ύπό τά'>ν Τυπικών τGιν μοvωv ώρεiα ', ό δ' έπιμελούμενος αί>τG\ν μο­
ναχός ώρειάρως '. Τοιοί)το ώρετον ijτοι σιτοδοχείον ί:ιφίσταται εiσέτι έν τij μονij
της Πάτμου, έγκατεστημένον παραπλεύρως των δοχείων τοΌ έλαίου. Πρόκειται
περt τετραγι:l)νου χώροv, διαστrtσεων 3.45 χ 2.55 μ., καλυπτομένου διά δώματος
'1-πί στρογγύλων ξυλlνων δοκών (είκ. 85 άριστερά). Έν τφ μέσφ του (>πάρχει
θολωτΤ\ δεξαμεvη έν σχ,ήματι κυψέλης 1\ μεγάλου πίθου, ϋψους 2.20 μ. ;)κτισμένη
διά λίθων καί iiχουσα κάτω μέν δι(ψετρον 2.60 μ., καi Cίνω στενόν κυκλι κόν,
όλlγον έξέχον στόμιον, διαμέτρου Ο. 78 μ . Όλα τά μεταξu τfiς δeξαμενfiς Ί<αί τ(ί)ν
τοίχων κενά έπληρώθησαν, χάριν στεγανότητος της δεξαμενfjς διά τοιχοποιίας
(είκ. 85).
Τό μυλωνι:ίον (είκ. 86). Μεταξu του μαγειρείου ·καί τών κελλίων τGιν μονα­
χών, παρι;μβάλλεται ακανόνιστος πολυγωνικός, δι<ί δώματος έκ ξυλίνης όροφfjς
έστεγασμένος χ(ί\ρος (πίν. Α, &.ρ. 10), δστις φέρεται, κατά παράδοσιν, ώς τό
<<μυλωνεtονι>, της μονfiς, αν καί ούδέν στοιχείον τfjς χρi1σεως αi>τοϋ (ος μυλώνος
διασώζεται πλέον έν αύτφ, ώς π.χ. οί σκληροί στρογγύλοι μυλϊται ii μυλικοί
λίθοι', οϋς βλέπομι:ν συνήθως ε!ς τ<'ις σκηνάς τιμωρίας τ·ης Δευτέρας Παρουσίας
κρεμασμένους άπό τοϋ λαιμοϋ τοί) άμαρτωλοϋ μυλων(l '· Ό χαiρος οδτος έπικοι­
νωvεί διά. μιaς μεν θύρας, μέσφ μικρaς ύπαίθρου αόλfjς, πρός τό μαγειρεlον καt
τό ύπόγειον αί)τοϋ, δι' έτέρας δε πρός τόv πρό τ(ί)ν κελλί(ι.)ν διάδρομον. Ε\ς άχρό­
νιστον !iγγραφον της μον1ϊς '' περιέχον ~vταλμα και παραίνεσιv τοϋ Όσ. Χριστο­
δούλου πρός τούς μοναχούς της μοV1]ς, σuνταχ_Οέν δέ πάντως μεταξu των έτών
!088 και 1092 •, έπικειμένης τfiς έκ Πάτμου ε!ς Κωνσταντινούπολι ν μεταβάσεως

Ι ) Ί-1 λέξις n:.:ιρι'χγετ<ιι έιc toO λαnv11\'oiJ huΙTCι11~\, δ ιιεο ()'1ι~11)! νt 1 1ό ν αιτοβο).ι'.1:Ινu χα i τό οιtοδοχεrον 'Ε.ϊ.ί.η ·
νtσtί γράφιtαι t\>QdtJ••, ι:;eι'q,, "αί D_ρι()" (διίt ψ1 >.i'ις ι>αί οt>χ ί δασ&ίuι;!) Π tι> I ώρ.ι: ίά) ν βλ. Α. ΟΡΛΑΝΛΟΝ. Μο·
Υ(.ι.σ'fηρ. Άρ;tι~&κ tονι κr) ..., 19:58, σ. 75. εις lγγραφον ~oiJ 1087 r.αρα~&αχ τ(ύν ιιρι)(J.Οtε(tι>ν -τtjς Λ~ροu κα.Ι τtις νήσου
Λ ι; ιψόίίι;; e(ς ~όν ·οσ Χριστόδοuλον (f\'\ΙKL - Mύ Lι.GR, Acta 6. σ. 41 } dνr.ι.φέρι;.:ταt hι.qt11• Uc;,irjtrriι• .)ρύμικύι• χρ.,,-­

μαrlζο,, @ρσi.ο ν

2) Τυπη>όν ΝΙ . /\tαχαιρίί ( t..tJKL - MO Lι..E R , AC.1a S, σ . 415. 4 19). 'Ί'uπιt.:όν Μ. Κ εχαρι ιωμ tνης (M ΙJC L • Μ Q ι .
LΙΗ\. Acta 5, σ. JSI. Π β).. ~αί ι\ΧΜ ι?:Ι" Ό\·cιροκριη-.:όν (1., 72. (iιQεiοιο). ,..1 Έrι;ιμο)•• 197, J2, rεωπον. 7. l8 δριο.v) .
3) ιJ.lΟος μΙJ!.ικό~; 1ιl:!!l 1'rίΡ τρd,tt]λοιο αύtοι1 cί,·uφl:Pt'fσι καί εtς tό .,;αtά ~1Α..,Κ0Ν (t),42) E\ισffl). 1 0\'
4) .BJ. ιtpQχt( ρo~ Αl!ί\4 Ε., Δ' , ι938 , σ 178 ε1κ-. 1J9 t"Ά-,. · ιω Πρόδρομος) ι.-uί ΑΔ 12, 1967, Χρο""Ι(ό, ttiv.
265· β ( Μ ο,•ή .Έtι--r<J()ι.ι, 1691)
S) r-.uκι.0$1 <;11. /\ot0LL6R, Αcι:ι 6, α. 146
6) Μ . ]\.f Αcι<ι 6. σ 146. flβi. Ε. ΒΡΛΝΟ ΥΣ.Η , Τά άγ1ολοy11<Ί') ι.-εi1-1 t\'tι 10G Όσ ΧpιστΟΟοίιλοu . Ά& iΊνα \
1966. σ J ΙJ .
ΕΚΤ Η Αι>χιτεκ·ΤQΝ ΙΚΗ ΚΑΙ AI ΟΥΖ. ·rοιχ οι~Ι,ΑCΙ~ΙΛ Ι τ•ι>: ΜΟΝΗΣ ΠΑΤ~10Υ 113
αύτοϋ, άναγινώσκομεν: 6 δi: αδελφι:iς μο·υ (δηλ . τοϋ iΊΎουμένου) μοναχύς κvρις

.·

6/./\. Α. 0

Ι
/
Ι
/
/ Ι
Ι 1
;-- · ι -
Ι
Ι
Ι
Β
Ι Ι
Ι Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι

---
------------ ---
ΚΑΤΟΨ 1 C
-----

Φιf>τιος, iiστω μυλωνiiς. Οδτος λοιπόν θι\: εΙχε καi τήv έπιμέλειαν τοu μυλ
"Γοιοϋτοι aλλως τε μuλ/Ονες ι:lvαφέρονται καi είς ι1λλας μονάς '·
Ι ) 'ί}ς χ .χ. etς -t Ι) \.' έν Ά&<ι> Ι'(ΙΧJιl(_ι\ν \\'10..,ήν τοi) "A y . J'Ιc.χντι;λε11μο"-ος (Acta M ona~ι\:ril Η.<ι,.;sίςί, Κ(ι:
α 100).
ΕΚΤ
114 J'JJ>/\_f~/\1ATJ;:_ΙΛ I 'tι.Ιt ΑΚΑΑ Ι·JΜ I ΑΣ ΑΘttΝΩΝ

ΤΑ VΙ10ΛΟΙΙ"! Α rιΑΡΕΚΚΛΗΣ: Ι Α

Εϊπομeν άνωτέρω (σ. 42) ότι ί~ μονή ·περιλαμβάνεt πλήν -τών έξετασθέντων
ηδη δύο παρεκκλησίων της Παναγίας l<«i τofi Όσ. Χριστοδούλου ·καί ίiλλα
όκτώ άκόμη, έκάστου τών όποίων ιcαθωρίσαμeν άνωτέρω (σ. 43, 44) τήν θέσιν.
Τά τελει)τατα ταΟτα, Ιiν κα1 δέν άνήιcουν ε!ς τ~)ν καθαυτό βυζαντιν-ήν περίοδον
τfις μον1]ς, δμως έθεωρ1ίσαμεν l<αλόν νά τά περιλάβωμεν ένταϋΟα, έξετάζοντες
μόνον η'ιν άρχιτεκτονικί1 ν των, ίνα παράσχωμεν πληρεστέραν εlκόνα τών κυριω­
τέρων έν τij μονij άρχιτειcτονημ άτων.
Όσον άφορίj, τόν άρχ1τεκτονικόν τύπον των παρεκκλησίων τούτων οt>τος
τών μέν παρεκκλησί(ι)ν του Ά γ. Β α σι λ ε ίου (ι;iιc. 87) ιcαί τύίν 'Α γ.
Π άν τω ν (εiκ. 88) εtναι άπλij καμαροσ·κέπαστος βασιλικ ή, μικρών πάντοτε
διαστ(ισεων, καί δli μέ τοuς μαιcροuς τοίχους έντελΦς μέν άδ1αρΟρώτους ε!ς τόν
Άγ. Βασ!λειον, μετά δύο δέ τυφλών άψίδων άνοιγομδνων κατά τήν Β. πλεl)ράν
καi στηριζομένων έπί ένδιαμέσου ί11ιικίονος, ε!ς τούς Άγ. Πάντας (εtκ. 88).
Ή μικρά κόγχη τοϋ ίεροϋ άμφοτέρων τών παρεκκλησίων, άνοιγομένη εiς
τό πάχος τofi Ά ν. το ίχου, dρχεται άπό ϋψους ένός περίπου μ. καί εΤναι είς μέν
τόν Άγ. Βασίλειον όρθογωνικί1 (εiιc. 87), eiς δέ τοiις Άγ. Πάντας ι']μικυκλιl<'ή
(ε!κ. 88) ' ·'Αμφότερα τά παρεκκλi1σια χρονολογοΟνται ιτtθανώς άπό του 17°• αί .
Καμαροσιcέπαστον έπίσης ι1λλ' έπ! άκανονίστου πενταγώνου βάσεως είναι
και τό ύπεράνω τοΟ παλαιου σκευοφυλακίου κατεσκευασμένον ύπερφον παρεκ­
κλήσιον του Ά γ. Νικολάου (ε1κ. 89). Τρείς ορθογώνιοι κόγχαι άνοιγόμεναι
έπί τ&ν δ()Ο συγκλινοl)σών άνατολιιcών πλευp&ν (αίτινες συμπίπτουν πρός τόν
εξωτερικόν περίβολον), άντιστοιχοϋσιν ή μέν μέση πρός τήv κόγχην του ίεροu
βί11ιατος, ή ίiκρα άριστερά πρός τ ήν της προθέσεως καί ή μι κροτέρα ι'ί.κρα δεξιά
πρός τήν τοϋ διαl<ονικοϋ. Τό -rέμπλον είναι τοποθετημένον παραλλήλως πρός
τ ήν χορδήν rής άνατολικής γωνίας τοΟ πενταγ(uνου (εlκ. 89).
Τό παρεκκλήσιον τοϋ Τιμίου Σταυροϋ (είκ. 9 1) έχον έν κατόψει
σχή μα τετράγωνον καλύπτεται ύπό ήμισφαιρικοΟ θόλου βαίνοντος, τ(\ μεσολα­
βήσει λοφί(ι)ν, έπί τεσοορων έλαφρ&ς όξυκορύφων άψίδων έκ λαξευτών λίθων,
άρίστης έργασίας, στηριζομένων έπί τεσσάρων γωνιακών πεσσΦν. Ή βάσις τofi
τρούλλοι> τονίζεται έσωτεριχώς διά λαξευτ-ης ζώνης τομής λεσβίου l<υ~ιατtου. Ή

1) Ίδιu ι τt.(Χο>ι;: ι;lς 1:ό πuρe ιcκ)~ήσ1ον τοU 'Α"Ι· :UUσιλ.εl ου δtετ110!\θ11οαν 1<;αt(! ti} ν βόρεcον ·ιtλευράν τοιχογρ(ι­
φftιt, μίu τών ό1tοίωv εt-."Ονiζι.:ι ίι;i)Uρχ11ν κοτενά:ιιrιον φέροντα nολιισταύριον φαιλόνt(Ι\• k(ι} ώf.ιοφδρ 1 ον μί:: μtylι.
>.ους μώιροuς οtο.\)ρούς. μ&σφ το(> όι:~οίοο κpαtBi διά τfΊς άριοτεpΟς; Εύαγγ(;11ον, tνφ διcΊ -tt)ς δr.ξιbς είιλοyεt.
ΕΚΤ Η Λ Ι)ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚ.Η ΚΑΙ AI nvz. 1ΌΙΧΟΓΡΑΦΙΛΙ ΤΗΣ MONHt 11.ΛΤ!>.·ΙΟ\" 115

- r:i - -

TOMk ,K b..Tb. ΠλΑΤΟC

ί!ι:λΡΕ::ΚΚλΗC Ι ΟΝ
••
..
~
C>.Γ. Βδ-CΙλΕ:Ι ~

2
•

ο
- -· - ·- - - ·- ·- TOtrt H Κ .Ο.Τ.>. nλZ>TOC

ΓΊδ.ΡΕ:ΚΚλhC Ι ΟΝ
δ-Γ. Γlb-NTQN

ο 3 ....
ΕΚΤ
116 ΠΡΑΓf\1ΑΤΕIΑ( ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ.Σ ΑΘΗΝί!Ν

άψ tς το\> 1εροu άνοιγομένη ε iς τό πάχος τοϋ τοίχου είναι καί έδω i1μ1κυκλικi1,
άρχομένη άπό ϋψους Ιtνός περίπου μέτρου. Ό έξωτερικώς κεραμοσκέπαστος
τροuλλος βαίνει έπί χι.ψηλοϋ τυφλοu όκ-ταγωνικοu τυμπάνου. 'Υπεράνω τf\ς ύπό
μαρμαρίνου πλαισίου περιβαλλομένης θύρας είσόδου άνοίγεται , έντός μαρμα­
ρίνοη τετραγώνου περ1 βλiηιατος φεγγίτης, καληπτόμενος ύπό τεΟλασμένου τόξου

••,,,

δ ι πλΤjς καμπυλότητος. φ?:ροντος liνω έκατέρωθεν αν& εvα ρόδακα κατά σύνθεσιν
χαρακτηριστικ1jν τών χρόνων τής Τουρκοκρατίας. Ό φεγγiτης ούτος μετά τοϋ
κατά την βόρειον πλευράν τοξωτοϋ παραθύρου άποτελοuσι τά μόνα φωηστικά
άvοίγματα τοl} παρεκκλησίοt) . Έξωτερ ι κώς η το ιχοποι ία, άπαλλαγι:!σα σi1μεροv

τοu πρότερον καλύπτοντος αύτti ν άσβεστοχρίσματος (εiκ. 90), έμφανίζεται έπ ι­

μελής, περίπου tσόδομος καί μέ άρμοi:>ς (φμολογημένους διι'ι σψέντου. Όσον
άφορq τούς χρόνους κατασκευf\ς του 6 ΣΜ\Ι'ΝΑΚΗΣ γράφει, δτ ι τό παρεκκλ11-
σιον τοuτο !δρύθη ύπό τοϋ Λαοδικείας Νικ ηφόρου τοϋ .Κρη τός «έν ετεσι \598>),
χωρίς δμως νά άναφέp\] πόθεν άρύεται τι'ιν χρονολογίαν ταύτην '. Πάντως ή
παρεχομένη χρονολογία άνταποιφίνετα1 πρός τά dρχιτεκτονι.κά δεδομένα•.

1) · r-ι 11 vσt11 ριιιφi.;ί..άξ ''1Ί Ο'Qς Ίαιlιν\•()u ooi) ΘF.ολόγου. cr. 1.577
2) Βί,. ι.;αi Κ. ~IΙΑΤόΥΙ'ΟΥ0 n α.tμιάt: Ι) ·Λρχιt, (1 ι6, f\Ιθlι tιr(l.ρi:χCTfH l{iι'fOVΙ,; t<Ui τομή tOCI μνημε\Qιι .
ΕΚΤ Η ι\Ι)Χ(ΤF,,ΚΤΟΝJΚΗ ΚΑΙ Λ Ι RYZ ·rο Ι ΧΟΓΡΛΦΙΑΙ ΤΗΣ ~10ΝΗΣ ΠΛ ΤΜΟΥ 117

ToiJ αt>τοi) μαυσσωλλειοδοUς τ6πο\) άλλ' άπλουστέρας διαρθρώσεως είναι καί

τό τιαρεκ"'λήσtον τοϋ Πρ ο δρόμο v (ε1κ. 92). Τοvτο, Ι!χον κάτοψιν ά.κανοvί­
στου τετραγώνου, καλ6πτεται ύπό σφαιρικο~ κεραμοσκεποϋς τρο(>λλο\), δχι δμως

πλέον r(ί μεσολαβήσε ι τεσσάρων άψίδων κα1 λοφίων άλλ<'ι βαίνοντος άπ' εlι­
Οεfας έπt των έξωτερ ιι<&ν τοίχων διαμορφουμένων άνω κυκλοτερ&ς κατά τάς
γωνίας τοϋ τετραγώνου. Ή τοιχοποιία του ετναι πολύ άμελεστέρα η'jς τοϋ Τι­
μίου Σταυρού, φέρει δέ καί αύτό κόγχας i1μικυκλ1 κάς άνο ιγομένας εις τό πάχος
του άνατολιι<ο\J τοίχου καί δ6ο θύρας είσόδου, ούδέν δέ φωτιστικόν παράθυρον.
Διά τ~]ν χρονολογία ν της κατασκευfjς του δύναται vά βοηθi1συ σημείωμα
τοϋ κτ1iτορος της γυναικείας μοv ί'jς Πάτμου ΠαρΟενίου Παγκώστα διαθέσαντος
τό J605 χρηματικόv τ ι ποσόν πρός λειτουργίαv του παρεκΚ"λησίου '.
Τοσαuτα ώς πρός τά δντός ηϊς μονfίς παρεκκλήσια. Ύπ(ιρχουσιν Ι.\μως, ώς
εlπ.ομεν, πλήν αi>τών και τρία άλλα παρεκκλήσια άνi1 κοvτα tίς τl']ν μονήν κεί-

ι) '() ΣMYPNA Klit, ~ Η μι>m: ι)ι)ΙΟφίi).fJξ Ytiσo.; Ί ω '106 ΘεολόyΟ'Ι). σ . Ι S84, Ο:\l\'Ι~χt1 1 (JΡ.ν <1.'tόπιtις 16 Π(J_pe:ιι:κ).ή~
σιόν -tQi) Jϊι>οδρόμοΙJ ιι:ρc).: 1<) ('ι \•(.tφtι>όμt:Υ('ν tlς tήν Διιιθήκην τοΟ τεtUρτοv t'l r<>Ψt:VOt> της: ιιον~, τt)D ~r()Ι>ς;
1(27/28 (Μ Μ At:ιa 6, σ '242 1$) ;cρ6:ηιu άδUνατι;>ν },όy(i111'ς ttχνΟtι>Μί«C: rο\ι παρ.:κιΟ, ι ισίου καί ti'ι<;: σχέσει.~><
ιιiiτο\ί πρός 'tάς Jt{l.fl(ll\εtμδ\•aς οiιςοδομάC, ώς ήδt' Π(Ι;ρt.Τ Ι'1ρηοι.: i«.ti " κ ΦΑΤΟΥΡΟΥ { J1(J1'j.1 Άρχ. σ t7)
ΕΚΤ
ι ιs

μενα δέ εόθύς iiξω τijς βορείου είσόδου της (πίν. Α, 16). Σποt)δαιότατον ~ξ αύτ&ν
εtναι τό τών · Α γ. ·Απ ο σ τ ό λ ω ν τοϋ J 603 (εiκ. 18), μιιφά μονόκλιτος
εγγεγραμμένη βασιλική μετά όκταγωνι κοίί, ούχt τυφλοϋ, τροόλλου βαίνοντος επί

τ
ο
ο
,,;

τ -Τ-

0 2 3Μ,

€.ίι.: 91. Ε1κ 92. Πι;ιρε.,..:λήσt()\.• 1(')fι Πρnδρόμου

όξυκορύφων άψ ίδων, άρίστης τεχνιιcής έκτελέσεως. Είναι δργον τοϋ Κρητός

ήγουμένου τijς μονijς Νικηφόρου 1
• Ή έκκλ ησία αϋτη 8μελετήθ ι1 λεπτομερώς
ύπδ Κ. Φατούρου '. εtς τ~jν μeλέτην η1ς όποιας καί παραπiψπω τδν άναγνώστην.
Τά. δύο άλλα μικρότερα έξωτερικά παρεκκλήσια, τοϋ Άγ. Γ εωργίου
καί Ά γ . Όνου φρι ου, εΤναι άπλα καμαροσκέπαστα εκκλησίδια, έξ' ών τδ
τοϋ Ά γ. Όνουφρίοι) χρονολογείται άπό του 16 Ι Ι .

1) Περί τοϋ οt:ι.::t<Ιυ toUτov ήγο«.>J.ι f.\'()υ και χαρtόφVλακ«. εtια &~ ,..αι t~ιιιQκόnοu Λι:ι:οδι••ι:ίut;. βλ. 'Jtροιιόν.

I Εf'ΟΘ βΟΝ ΦΑΩΡΙΛ ΙiΝ έν όε)~τ. Ίστορ «'αι ·εeνολ Έτ<ι ι ρεfιις 2. 1885. σ. 6.S t.
2) Πο.'t)J ιαι<ή Άρχι tεκτονική Ί·Ι tκκ>.11σία τ,1;1.., Άγίων 'Λnοστόλrον. Άθί'i\'Οt 1962, όη•1ΟΟiεuι1« '\'ΟΟ Άρχαιο-­
λο1 1 1<()& Δελ~ιου, άρ. 2. σ. ι • 39
ΕΚΤ

ΜΕΡΟΣ Β'.

ΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ
ΕΚΤ
ΕΚΤ

Ώς δεύτερον Οέμα τfjς παρούσης έργασ(ας έτέθη ή έξέτασις τών βuζανtι ·

νών τοιχογραφιών της Μ. του Θεολόγου, έπειδή δέ βυζαvτιναί τοιχογραφίαι
ένεφαvίσθησαν, μέχρι σήμερον, μόνον εiς τό παρεκκλ11σιον τής Παναγίας καί
έν μi\ρει είς τήν Τράπεζαν τfjς Μονi)ς, τi)v έξέτασιν ήμιί>ν θά. περιορίσωμεν εtς
μόνα τά δύο ταuτα μέρη, άποκλείοντες τ1) ν τών imολοίπων (κυρίως ναοίi, έσω­
νάρθηκος, παρεκκλησίου Όσ. Χριστοδούλου, έξωvάρθηκος) ώς καλυπτομένων
σ11 μερον διά τοιχογραφιών γενομένων έπί Τουρκοκρατίας', τοu δέ έξωνάρθηκος
μάλιστα κατά τά τέλη του 19°0 αiώνος'. Άποκλείεται έπίσης καί ή έξέτασις τών
τοιχογραφιG.'>ν του παρεκκλησίοο του •Αγ. Βασιλείοο, ώς γενομένων έπίσης έπί
Τουρκοκρατίας.

ΚΕΦΑΛΑ Ι ΟΝ

ΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ τον ΠΑΡΕΚΚΛΗΣJΟΥ ΤΗΣ Π.ΑΝΑΓIΑΣ

Μέχρι τοϋ 1957. ο·τε άνελήφθησαν οπό της Διευθύνσεως Άναστηλώσεαις

του Ύπουργείου Θρησκευμάτων καi Έθνικijς Παιδείας έργασίαι άποκαταστά­
σεως τών έκ τοϋ σεισμοϋ τοϋ 1956 έπελθουσών εtς η)ν Μον1)ν τοi> Θεολόγου
σοβαρ&ν ο!·κοδομι κών ζημιών, όλόκληρον τό έσωτερικόν τοu παρεκκλησίου της
Παναγίας έκαλίmτ.ετο διά τοιχογραφιd\ν, ι:ι.ί όποίαι, συμφ(ί1νως πρός τήν έπί τοϋ
ύπερθύρου τ·Ι'jς πρός τόν κυρίως ναόν θύρας cπικοινωνίας τοu παρεκκλησίου σω­
ζομένην γραπτΤ)ν διά. μέλανος χρώματος έπιγραφ11ν (εί.κ. 62), έξετελέσθησαν τό
1745. Μέγα τεμάχιον τΦν το ιχογραφιών τούτων καταπεσόν, πιθανώτατα sνεκα
της έκ τοϋ σεισμοu lσχυρίiς δονήσεως, άπεκf1λυψε την κάτωθι αύτοϋ uπαρξι ν
στρώματος βυζαντινών τοιχογραφιών, αϊτινες διετηροuντο σχεδόν άθικτοι, έπει-

Ι) ΙiΗναι ό,V((μφif\<•Μν ι'h"ι. ώς αi rot> Jtαρ.r.κκλησiοο τf\ς J1 uναγiας οι'JtΦ !C'fΛ 1ou Κ'fλθοΛι"'οο rι.( cηι11 t-pηιο:ι
rοι'.(Ο"(ριι.φίαt καΜ;;ttΟυοιν 4λλας nρ(Υγ~~νtmέρrις. ιιf't ι νει;: ι:i:ιχtις Cργον θό. ή1() ν(ι U;ι:cιc(Jλ\)ιn:()\•to -ιό 1uχt'>'ltf)O\'.
~Υπιι,ρξις 1Ιlρογενοο-ιt.fΚΙ'> 'tQG J8<ιv ut. ο-τpώ,.ι(rt"ος το1 ;ιογραφιων δu;-ιιισ1'ώ0η Ιjδ1.1 t.:(ιtαιΟtν 't'COν tΟιχQΥ(.)(.ΙΦ1Φν τqt)

έσωΥ{ιρΟηκ~. Πρβ).. Μ. ΧΑΤ7,.Η.ο.ΑΚΗΝ, ΑΔ 21, 1 966~ Χρονικά. σ 35.

2) Ko:t" έJtt"(Ι>(ιφ ιΊ ν δ ιά μtλανος χρώμςιt()ς m.;: ι()ιχοyρ(tφfcι;ς τοtι έξαι1.'6ρθηκ« tξ&τέλεσεν b Κ«ιΡστ. BV:1-oρd~
.ποvλο, ζωγ(.!d9ιος. Θ~σrισ),qμιίyΡη~ rύ 1891.
16
ΕΚΤ
)22 ΠΡΑΓ~1Α1ΈΙΑ Ι 1"J.ΙΣ ΛΚΛό l tΜΙΛ:t ΛΘΗΝ1)Ν

δή, έξαιρέσει δύο ii τριών παραστάσεων•, δέν εΤχον δεχθη τά συνήθως χάριν
καλυτέρας προσφύσεως τοϋ μεταγενεστέρου κονιάματος φερόμενα ιςτυπ11ματα

της σφύρας (κοινιi\ς ματσακονίσματα), τά όποΤα τόσον σ1>χνά παρατ·ηροϋντα ι

ε!ς άνανεωθείσας παΜ:ιιάς τοι χογραφίας.
Κατόπιν τf\ς άνωτέρω γενομένης διαπιστώσεο>ς, προτάσει rοϋ τότε Διευθυν­
τοϋ τi\ς 'Αναστηλώσεως κ. Ε. Στίιςα, παρεσχέθ η ύπό του 'Αρχαιολογικοϋ Σημβοη-

Cϊ..- 9J Στηf)άρ~α nροnutόρών ,;σί Eίiuyye)..ισt&Ύ

t~ ί τοCί ιJφαcpιΟ/;ντ(Ι( ιιt:rα.ytvtα-!έροιι σrρC::')J.lat~

t<.)1χαyρ(\φ 1 ii.'ιν 't\)ϋ όόλffi.) rοί) πcιρι:.κκλt}σίςι1>

λίου ή άδεια dφαιpέσεως δλων τών μεταγενεστέρων τοιχογραφι&ν τοϋ παρεκ­

κλησίου, 'f\τις καί συνετελέσθη, μετά λεπτομερf\ φωτογράφησιν αuτών, διά τοϋ
ι\μπειpοτάτου συντηρητοϋ ζωγράφου κ. Φ. Ζαχαρίου'. Άπεκαλύφθη οϋτω όλό­
κληρος σχεδόν ή παλαιοτέρα άγιογραφία του παρεκκλησίου της 'Παναγίας,
δείγμα της νεωτέρας τοιχογραφίας τοϋ όποίου έθεωρήσαμεν καλόν νά παραΟέ­
σωμεν ένταϋΟα (είκ. 93) πρός σ{yγκρισιν. Είς τοϋτο /;ιςατέρωθεν εύθείας, ()'Πει -

----·-----
J) ·Ως: π >: 'tfιC tCΙC'()νιζ(Ι''.ιο1tς tό θαCιμα τi\ς" Οερα:ιπ:ίu.( t""ιι; Εννιc-vπ1Ί'>ίιι";ι1ς yιι\•ιιι.;ός" (ιtίν 37) a:αί -τ~ς ιt"αρα­

ο rόσr.ιος. Ά·γ , Ίωάννοu -.:ο() Χtιοο()<tτόμου ώς Π η-yf'κ 'tΙ\~ Σοοία( (nίν 38).
2) λt fι.r.ο'tt\χισθεtσο.• τοι;ιογρuφίl).ι 'tt;Ottσu.ι #.νtός ~ιισiων (~εΛ.άρ(υν) d..tttlJηQ(ιν eίς f..v ταιv Πf,Ιρι~.:λησ!ιον
τι)ς ~'ονl)ς ~ι;ιί et..'(ιι προσι ·ται ε(( τό\χ;; t-ιηΟv~'ΟCινtας vά tάζ μελετi1σοον.
ΕΚΤ 11 ΑΡΧΙΊΈΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ τοιχο rΡΑΦΙΛI ηιε ΜΟΝΗ~ ΓIΑΤΜΟΥ l23

ροει.δώς άνελισσομέvης ταινίας έζωγραφημένης κατά ηiν κλείδα τοu σταυροθο­

λίου, είκοvίζεται σειρό. έφαπτομένων κύκλων περιεχόντων άφ' έvός μέν στηθά-

εt~ 94. Ίi rtερι&έουσα tό κάtω μέρος tOO 1οίχοt) t1tοδiχι ~ιεtά διαl\οομi'\σοο"
J;ιι: y~/Χ)ι<()uφικι:tιν ypαJ ιμ ύ:rι,.ν

ρια τώv προπατόρων (Άβραάμ, 'Ισαάκ, 'Ιακώβ κλπ.) άφ' έτέρου δε Εύαγγελιστών
(Ματθαίου, Ίωάννου; κλπ.) ·τών μεταξι) των κύκλων κενών πληρουμένωv δι(i
μικρογλαφύρου, κομψοu άνθεμωτοu κοσμή ματος (εlκ. 93).
Άς tλΟωμεν ηδη εiς τήν έξέτασιν τών βυζαντινών τοιχογραφι<Uν.
α) Ό άνατολικός τοϊχος. Ό στενός (3.07μ.) οδτος τοιχος, τελείως
επίπεδος επειδ1) στερειται κόγχης, λόγφ τijς δπισθεν αuτου προϋπαρχούσης τραπέ­
ζης (βλ. είκ. 3 1καί60) διαιρείται εlς τρείς καθ' {)ψος ζώνας χαιριζομένας άπ' άλλί1 -
λαιv δι' έρυθρiiς όριζοvτίας ταινίας, πλάτους 0.05 μ. Έκ τώv ζωνών τούτων'~ μF.ν
κατωτάτη, 6ψους 0.75 μ., καταλαμβάνεται ύπό συνεχοuς ποδέας, 11 μέση, ϋψους
2.255 μ., φέρει τιjν παράστασιν τijς Παναγίας ένθρόvου, βρεφοκρατούσης καί
συνοδευομένης ί>πι'> δύο άρχαγγέλων, ή δέ άνωτάτη τρί111, ητοι 1i έπί τοϋ κάτωθεν
του σταυροθολίου Ί)μικυκλι κου τυμπάνοι> εiκοvlζει τι)v Άγίαν Τριάδα δηλ. τ1jν
ύπό τοϋ 'Αβραάμ φιλοξεvίαν των τριιον άγγδλων, θέμα συχνότατα είιωνιζόμενον
ύπεράνω τοϋ τεταρτοσφαιρίου τiiς άψϊδος.
ΕΚΤ
124 Ι'ΙJ'.ι\i''ΜΛ'rt:.ΙΑ• ΤΗΣ ΛΚΑΔΗΜΙΛΣ Λ ιΞΗ-ΙΝΩΝ

1. 'Ή είς η)ν κατωτάτη ν ζώνην είκονιζομi;νη καθ' δλον τό πλάτος τοi) τοi ·
χου ποδέα εΤναι όπόλευκος (ίνοίι-e) καί πτυχωτή ', nαρίσταται δέ άνηρτημi;νη,
μέσφ κρίκων, άπό λεπτfjς όρι ζοντ ίας μεταλλικής ράβδου (είκ. 94}. Κοσμείται ,
aνω μέν καi κάτω δι ά τριπλής κερασοχρόοη ται νιας, εiς δέ τό μέσον της ζώνης
δι&. ψευδοκουφικΦν γραμμάτων καί τινων μικρΦv ύπερ(ιvω καί όποκ(ιτω των
γραμμάτων κύκλων καi τετραγ<ί>νων (είκ. 94).
2. "Η ύπεράνω τής ποδέας σύνθεσις εiκονίζει την Παναγίαν χαθημένην έπί
πολυτελοuς ξολογλόπτου, τορνωτοϋ θρ6νου, τοϋ όποίου τούς μέν πόδας σχη­
ματίζουσι κίονες μέ κορινθιακά κιονόκρανα κοσμούμεvα μέ όριζοvτiας σεφάς
μαργαριτΦν ', τό δέ μέτωπον της όριζοντίας πλακός τοϋ καθίσματος μέ παρατε­
ταγμένα όρθια καρδιόσχημα άνθέμια (είκ. 96) - θέμα μιμούμενον πιθαν<ος
άνάλ<Υyον κόσμη μα τών (φχαίων έλληνικών έπαετίδων ' -- καi τύλος τήν λυρό-

1) Ηλ r•.ι.ι οiα~ π tιιχωτός lf()U.rις e-rς -t'Οίι; V(ιc>\-ς Sιa MaJ·ia Aotka ~Ας Ρώιιιηζ (W DH (iRUN f:ιsι:N. Sainιc
Moιric Anliquc, R oιnc J91 t, tl~. 101, Ι 10 Jζf'rί nf ν. ΧΧΙ. ΧΧΧΙV • XXXVI), ιοG Σtάρο Ναyκορiισινο τrις fι. Σιρβιcι.ς
(M ΙJ.LE:l' - .FR(')(.()w, La. ~in! 111<e dι.ι Μ ΟΥ1:•1 • Λι,~ e11 Yoι1 g<~laνfe tfl, l~ti:ιt t 962, 11:(ν, 1Ι?, .J..S). tOO Ι'"ι.;pύ.νtαtς

11270) { ΜιιLtrτ.. f'HO.Ι.OW, ι; 6 Η. J9.57. ιι:iν $1. J-2), •'l' '''t ορ6 rσαc' (1:1$2) ..-uί tf'lι; Δοβι δόβι τσ(ι~ {Α. DEROl(ό,
Archlι(:cι ιιre ~1onun1 . (fons l;ι Se.rbjc dυ !\1 Ase. Lk..'C.}8r<1(! 196l, ι;ίκ-. 4S2Ί, ά< '>«t 'tf'1ς tΡ'(Lπέζ ης 't 1'ς tv Άγ
·oι:itt t\10\•i'lζ Δtο\ιuαiοιι f!\1H. Lb,., Αιhο!>. Lcs pci.nιun:s, πiν. 20')) .-ι.π

2) Δι(1 ποί.ι1τtμwν λiθω\•, (δίt;Ι" ~1uργαρΙ"t(ί)ν κ-G..-0<1JΙ)}J•tν(>ι Οpό νο 1 fic:sα.ν c:snνt)Otιι; 1'tιtά ·t'δ 1 ήν :tuλα1ο;ιρισ-;:ια ­
''\1' Ι)ν ιι.'(lί ·η\ν β\)ζuνfινf)ν tποχήν . ΓJuρο.8δiγμα~;α: ι<α tu1'1:6μβη Κοιιοl)()J.η ς (G Wι;.ι..ι.eΝ . Tl\ootokt'<S, .1!)61, ι;Ι"
~}. S11' Muria M αg&iore '1fις Ρ1.bμης (C. CF.ccιιειιι . Ι Μ Ο.$.., ίQ c.lclfa biιsiLί..::tt di Sιu ~1at·i3 MagGiore.• Τοriι1ι.>
t9.S6. έ'tXJ> πlν. 65), •Λγ Ά::-ολ).ι.,..ψι ος δ Νtος Ρuβt\«νnς ('W5ι.ιι:;ι.; , ι.ά. είκ. 29b). ΕύΦJ'«Οι<ιν•) βασιλι κή τοι')
Jluρf,;vtl()\) ( Pan:.1\?.Q} (\V ει.Lf'...N, t . ό t iιc. 29a). "-UQL της Ktι1tKOδ(>K(fJ.ς, ιι χ. ΤσιJJk>vσ,ν. ( Οος, qίών (Μ Rι1ST ιn,

D i~ byι.. \\Ι~υ1d ι"~ Ιcι~ί ίn κ1e;n3$kι'I , 1~ α-k ll1'&h 1tu!!ιtf'ι J96S, εt~. 11 1, 196). ΛΤβ(Ι:λί • Κtλιαέ (·περί τό 900 J-ι Χ ) {Ν.
tl Μ . T.Hfl.H tRY tν Cah ΛΠ:hΟ:όΙ. IS, Ι 96S . Q 13$, ci~. 28. 29), Γ'Ι(t;ρt,μ(;. f2<ι; ι-.ι.L ( Μ RfS1LB. ε ά. ε~ι.;. J()6),
J>aJa dΌro Άγ. i\1άρι.:οο Οενεtiαι;(J 0 6 L VΙΟΙ l)QMOR Ι ~ A(;, J~ι:.s Cιπ<\ιιχ- bfί.;ιn ιίπ.s de IA ι>:ι l:ι d ' Οι·ο. Ζ.ί'ιrίch
1966. α 9>. K~)j)J ι :tlνoβo Πuί.ο.ι Ο.ς Σι:ρ1Sίαι; (J•t."tά );Ορινθιu"'οG "'ιονο.:ρό\'Ο~ ι;ί~ τc.Wι; ~όδuς) (Λ. Ν ικοιοvsκ ι ,
Dic Fι·cskcn von Kι11'bin,)Vι), ι;ίιι:. 26), ν. Π<ι\'C'1)'((ις 'tOO Άράκοο ε.ίς λογ~ι;ρά K~pou (t\. ~1)d J. SτΥιΙΑΝΟ υ.
Ί'he 11ajnιt(1 CΙ1ιιr(.b~ of Cypι·ι~$, tt~ . .16).
3) l)υκ~ι. ι)ίc 831,J kun~ ι d c•· Gricclιcn, r.ί.: . 234. 25(Ία Α. ORl.A/'IDO..'>, J.l<.: t-t. 1 1 -121 1947/48. πί ν Ζ

Ά1tαν1a ια1 t·nioη' 1) €1ζ βι.:ζο:νη ..'ά χι;ιj1όy(Χι.φ(;& (ιr.ό 1'()Cι 10 1•1.1 ιιi&vος: ι:•ά>JΙΙ), ood. gΓ 16 )3. 976. ι αιs (λ ι. FιtλΝΤΖ.
l)yr.<1nlinc lll ιιminat<'d 01·n<ιn1cnt, Αrι Ι)ι1 ΙΙ t6, 193·1, JΙ:ίν. Χ ΙV. (Lp 11). Κώδ 'ΕΟν θιβλ Π uptσ iωv, gr $ 19. toi.) ιΟΟ7
(Λ. Fkλt-.'TZ, l;.ό. n(v. X IV , άρ JJ), Όι.ιιλί.αι rρ\ty<)ρ(ou 10UNuζιανt: 11\'(,liί, ι>-ar CMistiι\ 239. ~οί'i l (O\t α( (OMoN·t.
Mi11isιi11•es d~$ plt ι:i .aι)C-iens nιan. gι-c<:$, Ρ.ι,·ί.:t 1929, πίv CXVJ) 2) εl< ό\'!λy).ι.ιιw του ι2uu (Jf/1)\·n; καi tξiΚ : Ι\1nριιά·
ρη•ον ά'-"ά'(λΙJΦΟν t~όν (>πι:ρό ''ώ ·Ay Πι':tροu ιςα i Ά'( fJ.αiιλou ·toO l-J cnnilit6~. 12<)" tιl. tH. 11. DAN.CK, Oyzantinc
ΑΓΙ. in t hc Cο):ι".(..'1ίοηs όf ιJ1c υss ιι . f\1 oskow 1965. εί.:. 23S κιι ί 236), Μυ ρ~ι(ιpιν<>ν tιιιστ\ιλ ΙΙ)V τ/..ιπλ~ t()ϋ

ν Ταξ\άρχ.ου Λοκρίδος (Α 0Ρλι\ΝΛ0t έν Ρ. Ε Β.Σ . 6. 1929. σ

36S. εi ι.; , JS .:αί 17) J) tί~ 't(HχQ'rρ.J,tpί~
ν. Σοκόtσ(Ι.νηζ Π Σr.ρβία(. 1265 (Ζ:Α ΟΟι:t.~Λ JλNC, Oι'namcn ιa Frcsaca,
Boos:rnd 1961. Qρ , 29:Ζ), \'. Λ ΟΟ"ν.
βο, 1 337 ~ 1346 (Cι i\fιJ.LβT, LΊιncίcn <ιrΙ ~erbc, Ι).ιιrJs 19 19, t-ΪΙ> 12) ι.:αί 4) ι~ίι; σμάλtον τ1'ς' ΟιJ}λιοθ 1.. l\Jor•
ga11 τj\~ Ν. Ύ. τρiπη>χοv Sιaνclot ( Kt. W ι!$.'iG ι., Οίι: byι f.:m.-ιtk 1.111-!lt . Rcckli 11gha ι1sεn 1961, Uρ 47b)
ΕΚΤ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ AI Β ΥΖ TOtXOΓPA(J)IA I ΤΗΣ MONJ.. t ΓΙΑΤf\10Υ 125

σχημον ράχιν' πτυχωτόν, άμυγδαλόχρωμον (νeι-t an1a11de) uφασμα (εtκ. 95 ιcαί

πί ν. 2), 1φεμάμι<νον άπό τfίς l.ί.νω όριζοντίαζ άπολήξεως του Ορόνοι1 καί μιμού-

1) Ί-1 ),,.u,ι:ιόςrχη~ιος μο pφ1) τού θρόνοο, tν χρ'Ι°\Q'ι;~ f\δ1) ζίn.ό 'f()ι) 6'1"' ί,ιlΦνοι; . <J\~\.-ι,;χ\σθη ,._α( μί:.χJΗ tΟ\ι 1 4vν, άi.λ'
tκt.>ρι(ίt>χ.ησε Ι(α tίι Wν Ι 1ιw καί τόν Ι 2••Υ αίώ\'Ο, ώς ά.~rο&ι"'νόοuv (.lf OtιrNci>Oet:σtiι κολt.ιάpιΟιι οι ώtεικονίσι;ις ο:Υ..
t f\(, 41ν ~ω.ρα06t~εν 1trιραδι=.:fyι.ιαtα: Π α ί. ο: t ο r. ι> ι σ τ t α v ι "«: Λι;ι·ψ<ινσθfι1tη G r11do (ΡειRcε- ·rvwR.
LΊ\rl byx 11. Paris (924, n(ν. Ι 37d Ο Α . \VC:Lι.f:N, Tlιe<.,1υkos, Uιrι'ιC:hι - Antwcrι')e.1'1 1961 , εiκ ι1 ~ν . σek 223,
Η. Η ΑRΝιιsο-Ν, Αrι Hull 20, J936. t:I «" 1$), ν 11ιρ 1 ~ωτόv Χριοtοi> ένΟρόνο.; μGταξ\> ό:yγt).ο)ν f.ν S. Aρ011ίnart'
Νuονο (FR DliιCHΔtANN\ f-'ι•ίihd1r Ά:Ίvιcn \'Qt) R.aνenna , Radεn. Βιιdc11 1958. είκ-. J 1,1), S Λg:!lιba Magsίore

(GΛ Rk U(';όf, SiιH-ia. τόf.ιοι; ιν . 'ί\:(V. 2J4) Το ιχογβ(;ιφία.ι : s /\.'1arfa Λ ιΗka <'"' οε GR (.ιNF.JSF.N, s. M~ri~
Antiquς, Jtoιw;, ι9 Ι Ι. σ 138. εiκ. JQ:'i ι.;αi (j:, \V ε 1.ι..1;; Ν , Ε (J 1!1.<uvtι Qt:),. 182). \jι'1\φtδcι>tόν Άy ΔηJ,ιηtpιοο
Θεσσ<ιλ()νiκ;rις; (Οιn.ιιt. • 1.. 6 TOUkN6AV • SΛl..ΑΡΙΝ, ;\>ton chr cJe S<1 IQ11 ίque, J>:IΙ"i~ HIJ8~ ιtfν XXVIJ) Χ e Ι·
ρ ό γ ι'Ι ιι φ «: ΌΗιλί<ιι )~ρ1\Υ()1)ίΟΟ t:OO Ν(Ιζιανζι\νο(}, θibι N'ttC 3 10, φ 440 (867 • 868), sιt ~σμQ (S. OER
Nf:R:)~'>$1λt-l. O υn1b Oak.$ Pap. J6, J%2. t;ll(. 15 Ι((ιι ο TALOOT Rι ce.. Τhς, Λι1, ()f hyl_:)f1Ιi11111. L(>ι)don L959,
nίv 84) - Χ/Φον f•;ιri.s.
Coislin 7?, φ. z.
J ltι" αi ((JMON·r, l .« πlν. LΧ ΙΗ ) - Χ/φος κlϊ>δ. 2 rν1 Διοwσiοο
φ Ον (WΊ!Ί1·ΖΜ ,,ΝΝ, D ί e: θy1.. BnςtιnH\ 1 Crei •••• Berlίu 1935. ι:Ιι: '1 14) - Χ /φ1)Υ R11)1. N~1t . ' r~\ris . ι; r . 68,
Φ :S6v (V.'ειτz,..1ΑΝΝ. ui>-ιόβι εiκ 485) - Χειρόγραφον Ψ&uΟΟ • •Amrtα\'()i), 1'.>f ι;ι.ρt:1ιrνi) Βιβλ. Βενεtίας cod
sι· 479, φ, J9-- • μi';. pάχιν ύφοσμα, Uρχ&ν 1Jou αι (Κ . \V(!,'t"tMANN, Grcck ~1yt})().(.)8)' 11'1 ι}yΖ Λ Ι"I, l~ι·inccton
19$r. ιιiν χι.ι , r.ί.: 14 1) - Όμ1λί<.ιι Γρ)rrορl~ Νιιζι υνζη""()Ο, • Λθως rι..ι. Πα\>«λι-~i1μον« ~G>δ 6, φ Ι Ι6r , μ l!
ρόχ1\• Gφ(ισJιΟ:, ι ι9'' "ι. (Κ. W ~tT7.MλNN. r:. ι1. π ιν. VΙ Ι , ι;ί" 22} κ-<.ι.t Φ 163• (Κ w ειrι Μ~ΝΝ. ξ « ιιtv. χνιι ,
c-Ικ 58) - 'i'α). ι;1ρ10\• S.ιιzd;ιt. J , ...,, ui (tλΖ"" ι:ιeν, "Ισtορία ιtυζ Ζαιγρ (ρtίΚ1). Μόσχ<ι 195J, σ 229) - 'Ι'uλ:τ ή ­
ριον fi(ι<Jι λεiw u· Βου~~γαροκτόvου. Οεν«lα. Μαρκtαν1) Ο ι6λ. 27, τοt"} JΟ Ι 9 (0
J27J- ΤΑι.J•ΟΊ· R ι cu. !!:. ά εtιιc
Χ/φόν ·rωι·ιννοu τΟΟ Κλίμακος. Cod. Vaι. .ιtΓ 394. φ 62t' μί: ()φασJ.•«. ι ιοv ο:\. (J Λ f\1AR1ΊN , Tlιc 1-.fca\•cιιfy
ί,.'tιSiJ-c.ι·. PΓinccton 1954, tιiν ΧΧΙΧ, et~ 99 ι«ΙI 12"} )- Ψαλτήριον 'F.Ον. Βι~λ Uιtνvη ,, ι 1"'" ui • μ~ ί'~φι:ιct•ιιι
(J..AZ.ΛREV, Sιoria•. εi..-. 209) - 'Ομ ι).i(Ι.Ι '1(1:.κ@βου μονur.οtι, V{'ΙΙ gr Ι 162. 12"" αι (C. SΤΟRΝλ~Οι..Ο, Μ ίηίιι ~
ture αι:ιιc 0-nιilic di Gitl-(..'OΓl'O Monac<\, π'ν ) ιι:αt 50) - Κ<ΟΟ ΣινuΥt 4 LS, Φ 283, 290. ιz~,., o:t. -
ι:ϊιt)yyέ).ιον θαttt\ανf}' l~ ιfJλto$ft,._.η, W\) ιι2.Ζ. ΙΗ~ (>φ(]ΟJΙQ (LAZAR'eV, S! oria~. ~i~ 15 1) ··- ΜΙΚjΚ))'(ι(ι·
φf<ιι Κοοι ι iι Ί νδι ~ο~ιιλι:όστοu,
ιιi; ιjφασι.tα (J. STRZYQOW:->K Ι , f)er Uιtιlcrkι·cJ~ (ICS gr Ί•h)'siologus, Wicn
Ι ~. -πiν. J..S. :z~. Ί7.
ZS nρ(}λ., σt;λ. 161. f62, 163, J6S} ··- Χε,pόγρσ.φον ι'ιp. 7 1, ΊΖΟ\•. Ι~tβλιοΟftl("Ιtζ 'Λ Ο ι) •
γ(\γ, 14 •v α(. (θUθF.R\.. Die Miniaιurhnnd$Cbt·. , \ Vicn 19(7, πiν . ΧΧ Ι Χ. άρ. 81) - Χ/φοv Vatί..: . ι: r. Ι 8S ι ,
φ J t' , ( 4".Ιοtι αf. (SΊ' RZYOOW$K Ι f. v Ryz. 7.eiι 1901, πiν Vf, ,) Ψ η φι 0 ω r (ι : Άy, Σοφίας Κ ω\•/ιιόλr.ως ιοD

886·9 12 (ΓΙ'Ι \Vι ι'Ι1'fF.M0At!, TJ~ Μ Q$Ιιί<::$ ()1. Sι $Qρfιia ' · t93.1, ιtf\• X fl t>'ιit LAZAWV, S toriaJ, εί .ς. I S2) -
Grotιa F'crrat:.>ι ($CH t .ιJMRΙ;R(H! R , ερopee ι, σ. :S8 Ι ι;,α( w. 0Α t-: e8ΗΟ "Γί, Thc Mosaics or l{Ott\G, Lοι1d()ι\
1961, tί ι.: 24.)) - lνtunJ·ι:Ale., 1176 . ι )$9. μί: \Sqχισ.ιια (Κtτ~.Ι ΝQξR , 1 MO$()icf dί ~4()Ι"'Cale. J':.~ι:ι'1n<) 1969. Π-iν 86
.-:αί 0F.MUX, ·rt.e Mosaics <Η Nonnan s;cily, Ι..ondon Ι ?49. ιt.ίν 63) - Ρ<iιι.' 11 · S1:1 Μι1rί;ι. in TrtιS-tc~·c. τοό
1140. μέ 6φασι1 ιι (W 0A.Kts 1 10"rτ. Ι! . ό . -,ι:[ν. XXV) - Sιa W.aria t-.1aggi<H·c. "tt').ooς. 13<' 11 - J4•H• ο.ί.. μέ. ϋφιισ1ιrJ

(ff ΚΛRΡΡ. Dίc Mosaikcn in S ~1aι·ia Ma,s:sίor~ ΖιJ RCI\), 1 9(~. ,ιίν 20?) Το\ Χ ο'( ρ ιι Φ 1 ~t ι : Άγ Σοφlιι;;

'Λχplδvς, 1040 • 104$, ι.et {ιφασμα (L.,\ZAιtflν l:v Αcι~ du XΙJc Coιigr J111ι::r11 . d' έι.ιιdcs ByJ". J, θcosr:ι<I J963,
~ίt<" 1) - Μ rJεtp1 'tζoO (~1ιtu~σι.."όβου) το() J()SJ, ιιt 6Φαο11« (,'\.Ρι>Α ΚΟ~"ΙΌVΑ - Κ . KuS'tOiι, Rscfιk<1w:'ίkl !l.i11N1Sli1·,
S('fit:ι 1963. πίν. :&6. 21) - Ά y, Σοφία Τικιnτ{ο6vt~. μt C'0Ι'ισμα Ο) Τλ_Ι.Β()'f ltιcε., Ί·rebj',...Qnd, P...djnbtιη: 19<•8.
ιrlν JJ ~-.ιi34 Α B. C ) - '-1αι>ρ!ώησσr.ι Κοmοριdς, J30\• αί. μi:: Οφcσ;.ια (Ν . 1\<tΟΥ'ΓΧ:ΟΠΟΥΛΟΣ, Κασ't()ριά,

ΆΟi'\ναι t967, σ 91 ΚC\ί r. ί~. $0, 81) - K /;πn"~~fl)ς : ΕΙ Nazaι', ~έλη JQ.-.v αί (Μ . Rεs'Ι·ιε, Dic b)'~. \Vιι.ι\d·

malcrei ίn K tcinn~ic;n, Rcck li 11gl1:tι1~ 19()7, Η, ι;~κ . 6), Κ ιλ ι t(f)ι.(ι:p, <ι ' i)μ 11()" tιl. (Μ R αι."'τι.~ J!: ί,ι. ι;;t,.-. 281).
,Εί.μ(tλt, 1 t90 - 1200 (λ11" n. ..:s'rLF., ι; ύ ctκ 171), Τσcιρ,εl<λt:. β' fιμ J2:<>" υ.l (λ1. RεSΤΊ.Ε. ;; ά εlιι:: J%). Κuρανλtις,
ΕΚΤ
126 Γ1ΡΑΓΜΑΤΕΗΑΙ Τ Ι-Ιt λ)(ΛΔΗ~11ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

μενον πιθανώτατα, μέ τήν εντεχνοv έπεξεργασίαν των πτυχώσεών του, &.νάλα­

φροv μεταξωrόν. Τό ϋφασμα το\ίτο τf\ς ράχεως φέρει δύο πλατείας όριζοvτίας
διακοσμι1τικάς ταινίας f.ξ έρυθρ&v κοσμημάτων, έξ ών τά μέν τ-fϊς άνω όμοιάζοuν
πρός 1)νθισμένα κουφικά (coufiques fJeu ι·is) τά δέ τfjς κάτω άποτελοuνται έκ
σεφΟ.ς έφαπτομένων κύκλων, πφιβαλλόντων σταυρούς μετά διαγωνίων ό.νθε­
μίων (i1yχρ. πίν. 2).
Κόκκινον προσκεφάλαιον καλύπτει τό κάθισμα του θρόνου. 1) Παναγία
δμ(J)ς δέν κόθηται. άπ' ε(>θεlας έπ' αύτοϋ άλλά τύ μεσολαβi1 σει ύποπρασiνοu
\>φάσματος, δπερ φαίνεται σuνεχίζον τό ϋφασμα της ράχε(J)ζ, τοϋθ' όπερ πιστο­
ποιεfται καi όπό τfjς εiς τc'ις 'Ομιλίας το\J μοναχοί\ 'Ιακώβου (φ. Ι 17 ν) παραστάσεως
κενοϋ θρόνου '.
εις τό κάτω έμπρός μέρος φέρει ό θρόνος όρθογώνιον, χαμηλόν ύποπόδιον,
α! φεΤς κατακόρι;φοι πλευραί τοϋ όποιου κοσμοuνται διό. διατρήτων τοξυλλίων,
ένψ ή lί.νω όριζοντία ~ πιφάνειά του, έφ' ής πατο\Jσι τά έρuθρά, βασιλικά σανδά­
λια τf\ς Παναγίας καλύπτεται δι(ι τάπητος κοσμουμένου μέ φολιδωτόν κόσμημα
καί τρίφυλλα. Τό όποπόδιον ~χει παρασταθi'\ κατ' άντίστροφοv προοπτικήν
(τήν λεγομένην κινεζικήν), 1jτις συχνάκις, ώς γνωστόν, έφηρμόσθrι ύπό των
β1)ζαντινών άγ ι ογράφων.
Ή Παναγία (πίν. 2 1'0.ί 24Α) ε!κονιζομένη α\Jστηρ&ς 1'ατά μέτωπον ε\ναι
ένδεδυμένη έσωτερικ&ς μtν βαθuγάλαζοv χιτώνα, φαινόμενον μόνον κατά

tl00· 1210 (~1 RfSTLl1, ι ά. εi.ι< 225) - Βρt\•δήα1aν. Κρόπ·η\ Sι<t l.uci.- {Ολι..τοι-ι-. 13yι, Αrι, .,,t._ 163) - Κ()..
nρο< , ν. 1.=Ις Άρά-ωv (Α aι}d J S'J'yι..rA-NOY, ΤΙ 1c Ι?&inιcd Chιιrcl1es, r.r..:. :~6) Φ ο ρ η τu 1 13: 1 ..- όνε ς :

Φορηtι) ε-i..Wv Μ. Σ1va τuV Ι Jnν αl (Wι::1·rz,.t .tr.NN • CBA'r"/...IDA K Ι $ • MtAT'lt'' · J{ADOJCf~ , _μrϊιhe Jl,;oiιe ιr, \.VieJΙ
u. ΛfiiJ1c J1cn 1965, n(ν. 2)), το(; 13"" ui (Γ καi ~1 . :tητΗ rΙΟ'ι', Cll\"(•vεC τηι; Μ . ΣινU, ΆtΊΙ'\ν(ιι 1956, tlι< 191)
.:-ot 10~ 15"1ι u.ί (Γ 1"αi Μ tnτtt11ιov. i;, ά εi1" 232) - Ένθρόνοu Παναγίu( Μ()Ι>Ο"~ίοιι Εί~ασηι<Wν 'Τt;χνών
Μόοχuι;. β' ήμ. 1)οΊ> (ιi { Lλ:tΑ.ιιeν. StoJ·ia ,, v.ί ~· 448). Σ J.1 ό. λ 't fJ.: Σμύλ1ον txi άργ\)ρο{) κιfk~ηδi<w ioO Βα:.ι­
κuνού. ~f us.oo Sacro, μt ()φuσμα 0' Η l.AU lόR, 1\1011. f"io1 χν. 1906. ιτlν Χ) . - Χροοοi>ν σμά).τοv τ00~1οοσεiοu
ΤιΦλίδο:;, -ιοΟ 11 <•ι.ι αl., 11! ύφασ.ιια (Κ ι,. W&όί,'i.f.L, l)jc byι E1n;;ι il kι1nsι , Recklingl,auscn 1967. άρ. 34) - ΣJ,ιάλτον
~1ουσ Hermiι<'k.ge. ύ.ρ . t.'1 11 92. Ι ι c.v αi (Η. θ, ΒΛΙ'Ι'CΚ. Byz. Αrι ίn tho(.Qlttctloi.~ of ιbc USSR, 1965, tiις. 192).
Ύ φάσμ (1 τα: ~Υφaσμu -το(ι Χρισ-r. Μ0ιι.ισ. t'()f) Βt:ιΤΙ Ι((ΑVΟtί μt παράστtισιν τοΟ ewπt>.ισιι ()(ι -τ-fί( θεοtδ..
ι.:ου ((.i. \V&.L.f.:'N, TJ)COtoko.<ι, ιv. t:ΙCλ. 60,d). Ν Ο μ ( σμ α t ά: Νόμισ~ια Ρωμu\.•ο\') ;\.' 106 Λακα11:ηνοι'J ~αl

Κωνστuντ(\."C.)\), -τοfι ιΟ._..ν αί. ({..A.MJ>A.f<.1.$, Jνltmι.)i.l.'t:, ο. 93). -- Νό.ιι<:ιμu το(\ Λέοντος Σr (886 · 9 1ι) (\V.
WkOTH, ltnperi:ιl byz. Cc:ιinS: ιn thc Dritish Mu::;cun). τόμ 11. nίν. 1,.1, 12). ~ t'Ιό,ι.ιισμ<ι Καιν01'fιvt!νοu Θ' (1042 -
10$4) (\V \VROTH, 11 (ι πiν LVflf, 12). Έ ί. t φ eι v t ο σ τ ti : Τρίί'Τ't\.1"4ΟV Λο\>βροο, Ι Ι <)ν ul. (SG:Hi.UMOF.k(i!!Jt,
LΊ~ρ(ιρte byunιirκ: J, 37) - Κά>.vμμι.ς lι.<f1)1ρ Mouintoo Ν. 'Υόρκης, JJo... - 12"'" αl . (Gο 1.ομ..-.-ι 11.1,ιυτ- \\Ιειrι:­

"tλΝΝ. DJe. byz. Elfι:.nb~ίn$ lctι lf)t,urt-o, J3eι'Jίn 19.'JO, :ιiv. Ι...Χ) - ΔίΠ.ΥΙJΧQV νο.οU ι..Ις Clιan)tκ-ι·y, J2"u ιιi.
(Wuι..FP, Λlι~hr und by;: Κ\11'~ 11, ε\ιc 527).
1) S'f'OR}'IAJOLO, Lc Mls) [kιuι·c dclle On\ilic: di Giacon10 ~fu ιιtιΟΟ. (C'όdice$ e: V:ιιic.'lnit> SιL'lc.-cιi Ι ) ιtίν S().
ΕΚΤ Η ΛΡΧΙΤεΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΙ ΛI ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦlΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΓΙΑΤΜΟΥ J27

τό lίκρον τf\ς άριστερiίς της χειρ!δος και έπ' αίιτοϋ τό βαθυπόρφυρον (gι·enίιt)
συριακόν μαφόριον μέ ίσχυρ&ς τονιζομένας τάς πτυχάς του. Τοϋτο καλύπτον
τ~]ν κι;φαλ11ν της, φέρει χρυσf\ν παρυφ1]ν περιβάλλουσαν τό πρόσωπόν της καί

EU.:. 95 Ή (7)Ρ,()tόκοι; μετά tΘV δύο άl)".(.QΥ'(ί;λων,

έμφανιζομένην ~πειτα διπλf\v ε!ς τό καλύπτον η)ν άριστεράν της χετρα πτυχω­
τόν του άκρον, πτπτον δ' επειτα δεξιά φθάνει μέχρι του tiριστεροl) ποδός της,
ίνα καταλi1ξ11 έμπρός μεταξί) των ποδ&ν είς τόν άξονα τοv σώματος.
Ή Πα.ρΟένος (έη:ρ. πίν. 2 καί 24Α) έχεt τό κανονι κ6ν ((ιοειδές. έλλη νιστι­
κόν πρόσωπον, η)ν λεπη'ιν εύθεΤα.ν ρΤνα, τό μι κρόν στόμα καί τούς κάτωθεν
ΕΚΤ
128 ΠΡΑ Γ\\1ΛΤΡ. Ι ΛΙ 'fΉΣ. ΑΚΛΔΗf\11ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

τών καμπί>λων όφρ(>ων μεγάλους - έδώ όλίγον άλλοιθωρίζοντας - άμυγδα­

λωτούς, ελαφρώς ύπεσκιασμένους όφθαλμούς, ήτοι τά χαρακτηριστικά έκεtνα
πού παρουσιάζουν αί nαvαγίαι των μεσοβυζαντινών καi των άμέσως ·επειτα χρό­
ν<ι)ν. Εlς τήν εiκόνα μας τά χαρακτηριστικά ταϋτα άπεδόθησαν ζωηρά, τό δC
πλάσιμον τοϋ προσώπου επιτυχώς μ& θερμόν τόνον u)χρας cίς τά φωτιζί>μcνα μέρη
καt μέ καστανούς τόνους εiς τάς σκιάς, ο[ όποϊοι, καθ' δλως ζωγραφι κόν τρόπον,
σβήνουν όμαλώς διά νίι. προσδώσουν τόν όγκον.
Μία ζωηρίι. κόκκινη κηλίς έτέθη ύπό τά μf\λα τΦν παρειιijν, οϊαν βλtπομεν
συχνά καί είς παλαιότερα ί!ργα •, ίδίως ομως είς τοιχογραφίας του τέλους τοϋ 12°0
αι.• άλλά καί άργότερον ' ·

IJ Ψη.φ ιδοηU ν Κοιμήσεως Θεοτόκου Νιι.-r..ιία<. $'111'-~w υ.ί. ($Μ 1·τ, L)ie Koini.ef;i.$ .. Kit't"IH:- νο11 Nic.. i••· Bci··
lin - Uίοzί~ 1927. χtν XV- XXIV). Ψ1,φ.11Κοtά τρο('t),.λ.(:ιu Ά-,. Σ<:Ι~ία' θεσqα).ο,•\'ιlί;η<, .9.,.., "' ιυ1 εΗι. -Lε TOU.R·
N6AU 4 SALΛDIN. -πίν. χι.νιι. 2, GR.Atιιι.R, lconoc!{L-.ιηc. Ρ~ι·ί~ 1957. εlκ. 136} Χδιρόyραφον 'Εθν Βιβ?.Η)θή-.· 11ς
Παρισίων, Ms g,r .StG, φ. 440 (0ΜΟΝ'1', ~1ίniaturcs.. 1t(ν LIX).
ΙΟuι; ((ίώv : Κώδιξ "rώ-1) .l\,.Juρa.:1uνi'i" Οιβλι ΟΟ i,κ't'ι;; ( LΛ ΖΑΜeν, 'fοτορ[(ι Ζωγρ Τέχνης. {ροοα) 2, ttiν. $S). \~'αί.~
η]ρt(1\' 'ΕΟ\• θιβΛ.ιοθήκης Παrισiων, f'.1$ g.r. I J9 (ΟΜQ Ν'Γ, ·~-1i 11i :Ίιt.11'C\'il, ιtlν. VΗΙ)
Ι Ι .,~ αίών: Ψηφιδωτά Όσ. ΛοuκΟ (Dιεz. Dr;;t.t vs. Οy,ι: Λ.1()$ίιk.'$ i11 Greect, ι;ίιι.:. ~.9, 41) 1Όtχοrιχιφ[(.ιt
Jlαναγinς Χαλλ'i:Μν Θεrt<rϊι.λQν!κ-ης (Δ. ΕΥΑ1'ΓΒ.ΛΙΔf-Ι, Ή Παναγία τ6Sν Χαλι..i:ων. θ/ν1κ1ι 1954., n,ν. 6., 1 ι..'"(1 1 ΚΑΚ
f'ΑΡΑυΟt'όυω, Dίc.- \Vnrκlι,,alcre.icn dtι~ ΧΙ Jah.tl,. in dcr Kirchc Tl tJ\'«γiιι τ~ν Χαλ.κtων. Graz·K~:;ιn Ι 96J , ι;i" 9.
10, 24, 23) Άγ Σ:οφiα 'Λχρiδο( (~1 ιι. ι.Ρ.'Γ · f'ROι.ow Ι. :τ.ίv. S, 9 Ι -2) TQιz.oγpaφί(Lt Άγ. Σοφία< Κιtβοu
(()ι PoWST.GNKO. "ι"he ( 'athc:dral οΓ SI. Sόphί.a. in Kjcv (.ρ(ι)ι7.) 1()$4, t:ί t>. 84, 86, 92) 93, Jό4, H)S, 119. J30) κ ii.
Ψηφιδαιtόν Κων/νο'> f\1ονο~ι6χ.ου ι.-0;l Ζωl'\ς ΆΊίαι; Σοφiα.ς Κων/ ιι6λι;ως (WΒ Ι 1Ί'ΒΜΟιte, Tlιt- MosUi<:s οΓ f'faghit1

$ophia .:tt l $'anbιιl, 3d Ι•relin1 Rcrιor-ι, OxΓot(I 1942, Jt!ν 6, 11. 15 κοi: GR"θλR. Pci.111 byzan ι ίnc., (icι~νe 19SJ,
σ 18) ·t·ο,;<οypα.φ;α •t' V ύn' άριΟ. 23 νuό\» ιιίι; i-:&pcμt (Μ Rεs-ι•ι.ι.;. J)ic byz. W~αιt111alcrci~·n ίn i<le.ln<'~icn ιι.
ι;(a,: 2.50).
2) 1 2··~ αιών; ·rοιχογριιφ(nι ν Άγ Jlu\•tελεi1μo~ εtι: Νερtςι , ι J64 (Μ tLιι>τ . f'tι<) Ι.O\V ι . πίν. J 5. 16. 20. 21)
'1-'ηφιδωt<ι Ίn(ιννQu R' Κοιι νηνc>1:ι ιι:ι.ιι Είρ1\νηζ εiς Άγ Σοφίu.ν Κωv/ n:όλr.~ (\VΗ ιΤεΤΜΟ&ιε. ϊ;. ύ' nίν ΧΧΗ, ΧΧΙV,

χ χνιι ι Κ'(.1.1 G KAUAR, ι~ιnι byι.. 1951, σ 99) 1'σιχ(Ι"fl)fι.φfα ι \'O.Of> Κοορμ~ίvοβο, ι 191 (Olllλ.Ur- Μι:! R ΙΝ, J::Ore:;.qιJC~

~ι J<:όnt$ , 1958, εt κ (4 καί Νικ()LQν::;κι, L)ie Prt$t:~ ν'όn Kurbi1\0\.'0, Bcog_rad 1961, ει .e . 6, 9, ι c, Ι.9. 22.. 23,
21. 32, 60} Τοιχοyραφίnt Κuστορι&~. ν ΆΎ. Ά\•αpγίιρων (Α. Οι>ΛΑΝ:Λι)t:. ΛΒΜC, Λ', J9J8. til\. :Z.S. 26. 27, 28.
10), v Άγ. Ν1κu),Q()υ Κuσ\·(tζη (Α. 0.l'ΛΑΝΔΟΣ, ΑΒΜΕ, ΔΌ ι93\t . ι:.ί._. 99 • 101 ....:α-i tτ. {lF,ΛG'ΚλΝΙΔΗΣ. Κ(ι·

~tι)pι (ι, r.:ίν

8. 13, 14. Ι~. 20, 2 1, 24 CΆΊ ΆνUι>Υ\>ρ<>ι) καί πίν. 45. 46, 47. 55 \Αγ. Νιι.-όλαος Κασνftζη) . Ν .
. λσiνοu. J 106 (Α, •1.nd 1 sτvι.ι.ι.ΝΟV, Thc 'ρ;~ίι~ιt:d <:ht11'Ct1e$ QfC'yj) ΙV$, (t ss $l" 17) Sanι' Angelo in FotrΊΊ iS
( R . CλtlS/\. Sanι A ngclo ίn Fυrmi.s-. ~tilαno J963. ιςi\• J, ;\, 6, 10). JkισΊλιιςιί UtSlts11a Ρα~•νη' (λ1URΑ1Ό Ι' Ι',
P.eint. By7antinc. «fν 106) Το(.Ιρεκλέ Κι ).ισέ, p· fι~ ι 12•η: (ιί , (~·Ι. RESTLP., Dίe by;ι \Vundmakr-.:ί in Kk:ίna~cn.
ι;l.:. 203, 206} 'E),~ιu>.t Κ.1J.ισt-, 1190 - 1200 (RES'fι. G, l ό. ~l.: 185. 186. 187, Ι 9t. 192) Ν . Σαιτl"ιρος Σπάς Νι:ρt­
νtιοσι ((Ή ΛΜΙ RΑΝΑ(:1-tνιι.ι tv l.'<1.rt byz. ch~ Jc.~ Slaνt$, He J~ ccιιeil dάliC b
ΤΙ) Usrcnskij, Paι·is 1932>tlt: 44)
Άγ toφiw;: Νοβγορόδ, 1144 (\1 1..ΛΖ.Αιtε.ν. ISkι~tv;ι ΝΟνgόι"ΟιJ1'. Ml)$kw11 1941, tiι< 6). MιΚ'POYf)u9!rn χ.tιρο.
γράφοu μοvαχοΟ Ί(Ι.κcΟβοιι ~1 Κοhκtνοβάφου (SWR.NΛ.JQ ι.o. Le mirιi~ιure ιJi Ο i ~cοιι10 Μοιιacι>. -.ςiν 11, t$, 17, 18).
3) IJ"ι; άfών : ·rοι ιογl)«φrcι~ \' Άχ.r.ιρο:tοιfιtι>υ Θεσσαλονίκης: (Α Ξvr ro n OY A(')Σ, ΑΕ 1957, σ. 14. t>lκ 10).
Τοι:ιt>γpuιρ ίαι Κ.αρανλt._ Κιλισt , 1-ZJO . 12'20 (Μ RES'Y'J.\ό., Qjc by7 Wandmafercl in Klcinasic:n. t:ίκ 221, 222, 229.
ΕΚΤ Η APXJTEKTONIKl-I ΚΑΙ Α Ι ονz ·rο ι χοrΡΑΦ Ι λt 1Ή:ε Μ ΟΝ ΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 129

Άξιον προσοχής εtναι πόσον σύμφωνα πρός τi)ν (>πό τοv μοvαχοϋ Επι·
ΦΑΝΙΟΥ (περl τό 800 μ.Χ.) γραφεισαν Ι!κφρασιν -τ-i'jς μορφ1jς τi'jς Παναγίας άπε­
δόθησαν ύπό τοv ζωγράφοι> μας τά χαρακτηριστικά τi'jς Παρθένου. Λέγει
πράγματι ό ΕπιΦΑΝLΟΣ ', δτι ή Μαρία i')το : σιτύχροος, ξανθιW(!ιξ, ξανθ6μματος,
ι-ύόφθαλμος, μ.ελανόφ121>r., lπ{.ρρινος, μaκρόχειρ, μακροδάκτvλος, μακροπρόσωπος,
χάριτος Οείας καl ώQαιότητος πι"Πληeωμένη.

Μέ τά μακροδάκτυλα έξπpεσσιονιστικά της χέρια κρατεί ή Παναγία άπό

τοϋ στήθους καί τοv άριστεροv ποδός τό είς τούς Κ'όλπους της καθήμενον παtδίον
Ί11σοίίν (πίν 25). "Ο μέ τό βρέφος 1Cαθi1μενον είς τούς κόλπους τi'jς .Παναγίας
εικονογραφικός οδως τύπος ε!ναι ό τής Θεοτόκου ώς βασιλέως καΟΜρας,
οtαν άποκαλεί την Γfιιρθέvοv 1<'1.tί ό 'Ακάθιστος Ύμνος •. Συμβολίζει δ' ό τί>πος
ούτος τό μυστήριον τi'jς διά τfjς μητρός του Θεου έναvθρωrt11σεως, τό συvδεδε·
μένον πpός τ~iν διά τi'jς θυσiας τοu Χριστοϋ άπολύτpωσιν ' · Ή όπό ί\νστα.ύρου
φωτοστεφάνου περιβαλλομέvη κεφαλ1i του παιδίου μέ την Ιiτακτον κόμην καί
τόν πρό τοϋ μετώπου σγοϋρδον ', η)ν ελαφρώς καμπύλην ρίνα και τό 1ωματιστόν
άνω χεrλος εΤναι είργασμ/;νη πλαστικ:ώτεpον άπό τ1)ν κεφαλ1iν τi'jς Παναγίας. Ό
νεαρός Χρισ-rός εικονίζεται &νταϋθα εύλογων δι(ι ri'\ς δεξιίiς, ένφ διά ηjς άpι­
στεpiiς κρατεί διπλ(ι)μένον τό είλ11τόν τοϋ Νόμου · τούτου δ' eνεκ(ι και ή ~κφρα­
σις του προσώπου του απεδόθη μιlλλον αόστηρά ii παιδική , άναγγέλλουσα τόν
μέλλοντα Κριτ~)v του Κόσμου •.

230) Τοιχογριι.ιρf<ι.\ ~ιιλιi.σεβο, t\)U 1234 . ΙΊ3.S (ι.."tlτ(ι τόν ~ν R.Αυοις.ι~. ιcς ~.faitι'<:s dc l'anc. ~i ι11ur<: scrα,
Bcogι·ad 195.S, σ 113, βλ κα1 Sν RλOOJO: ΙC, Μ i1ι::."-(ν~. lt.e<.ιgNΙd t%3, tιiν l · Jll, VJ·XJ)
1) Μ Ι GΝΒ, Ε. Π f 120. σr. 193.
Ζ) }(σt!!~ Ιiτι \ιτ&qχι:ις: (Jrιιtιλt<ο ; καΟΜ(!(ι.
~1{!8 ότr βασr<i!;ι:ι.; τ(iι• βαrιτrί.ζrιν1α ~(t
(Ν, 8 ΤΟ~λe.ΑΚΗ., Ί..ι Άt:UQισt'Οι; b)ptfl .:c:ιί ή Ύμνολοyiα tης~ Ά(Jfl \'CJ.ι 1964., σ 35. c:tt 14) Π(Ιf))•. ιι;:uί

ΤΡιΩ.ΔfΟΝ τό καtΟ.\'UΚtιt;όν, ί,.δ. &γ.;1:1uς 1839, σ. 3t4. Περι 't06 τύιιιοο τfι' 11.uνu.ylαc: ri" βuσι λt.α~ κα0tδραζ
βλ. (ί , WJ1U..6N, Tbootokα:ι. U' rcchι • Atlt\νe-rρeι\ Ι %ι, Q. 154.
3) 'Ο πατρι4r-..<ης Φm'Ι Ο:t (61.ιιλια J7η , t-κδ. θ . Ααοόρδu, θι>σοαλονtι<η 1959, ·~ην1κά, παράρτημιι. 12, σ J67)
όi,ιtλών τό 867 από rοϊι δ~ιβ~.u..'()ζ 'tι'\ς 'Αγ. Σοφtας 'Μ;yει tά. t~i\I; ιt.ειJί ""ff\( ttιι:ό..·ι')ζ 1f'iι; βρeφο.:ραtούση.ς Θεοtόι>Οt):

11of!θiwκ; μtίrη(! άyJ'α1ι:: dyκιιi).αις τQ,, κQι ιrQ1• φέ(!ΟψΙα JJ.λ&'1'Nl" ~lς κοο•ή-,; τοtί y6νQ "'- f!Φτt~(ltt ,;>; βρi~ ιίJ.<t­
κJ.Η•όμρ·οv, rό μi)'U 'fr.ι ιJr:o )(<ιt <Ϊφρ<ισr;Q-,; fι) ; nίχqιοομ{(,Ι,; JΗ)Πt.~ίgιο•. Hi- "αi ΧΡ ΑΝΔΡό\"~()Υ, ΔQyμc;ι:tική t,

1956. σ. 169 ι«ιl G Α . \V ει.ιεt'l, Ί'heoΙόkOS. σ. 1$4

4) Ολ.. oxtt1ι<&; ~ρός cόν ΟΎΟ0ρδοv Μ. Χ.Α'1-.1. Η Α,\ΚΗ Ν lv ~ E.D.:r. 14, 1938, σ. 396.
.S) Ό νεαρό( Χρι(Jτός πtιροuαι<.ιζει μ eyάλην όιιοιό tηt« π,JιΧ τόν 't()tί ψηφιδωt.Qt τfι( Μ Χελuν&ιρ!ου. tzei.v
ut. JJλ tγχ pώJ_ιον εtις_όν<;ι 'ι:Οι> ιι<ιρά EC.ι.f.R - WOl,F, 1\1.ό:sal:kt.τι .. f'reskcn • ~1 ini.atιΙJ'Cn, ~IJ ίinche-n 1967, εlκ !S.
Όμοιάζ~-ι έι;(οηC ;ιrοΜ.ι "ul ιιρός τόν Χριστόν ΈμJ-ι CJνοοήJ. ΤΙ\~ Μητρ<:>r.6kt(ΙΧ; to'tt Monι-ι:a lc., L180 - 1190 { ΚrrιΙΝ·
17
ΕΚΤ
130 Πl'ΛΓΜΛΤΕJΑΙ ΤΗΣ ;\ΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘ1-ΙΝΩΝ

Τό άνοικτόv πορτοκαλt φόρεμά του κάμνει ζωηράν άντίθεσιν πρ6ς τό βαθυ­

πόρφυρον μαφόριον της Παναγίας, άντtθεσιν τήν δποίαν έπιτείνουν αί πυκναί
χρυσοκονδυλιαι πού τό διασχίζουν (πiν. 25). ΤοιαiJται χρυσοκονδυλιαί συνηθί­
ζονται μέν iiδη άπό τοϋ 11"" αi., εtναι δμως έν μεγάλ\] χρήσει άπό των μέσων
του 12 00 αί., πολλαπλασιαζόμεvαι και πυ-κνούμεναι κατά τι'ι τέλη τοu α!&νος καί
κατά τόν J 3°ν α!. είς φορητ(ις εικόνας -καί μικρογραφίας χf.ιρογράφων '· Μί'lς
ύποβοηθοϋν έπομένως καί είς τήν χρονολόγησιν τών τοιχογραφιών μας.
Τι)ν Ι~νθρονοv Παναγiαν παραστέκουν όρθιοι, άνά. εtς όκατέρωθεν τοϋ θρό­
νου της, οί δύο κορυφαϊοι άρχάγγελοι καί δή δεξια μέν α&της δ Γαβριήλ, άρι­
στερά δ' δ Μιχαηλ σημειούμσνος έπί το\} βαΟυγαλάζιου άέρος τi'jς συνθέσεως
δια τοD όρχικοϋ τοϋ όνόμα:rός του γρ6.μματος Μ . 'Επί τοϋ άtρος έγράφησαν
έπίσης διά λευ·κοϋ χρώματος έκατέρωθεν τi'jς κεφαλ1;ς Τ1iς Π αναγίας καί τά
συνi1θη σχετικci συμπιλήματα ΜΡ ΘV (Μ(ήτη)ρ Θ(εο)Ο).
Ώς 11 Παναγία εiκ-ονίζονται 11:αί οί uρχάγγελοι είς αvστηρ&ς μετωπικήν καί
άπολi>τως συμμετρικήν στάσι ν, συμφώνως δέ πρός χαρακ:τηριστικήν σην11θειαν
τ/i\ν έργων τοϋ J J νν κ:αί τοϋ 12<" αiώνος, τό βλέμμα των δέν διευθύνεται πρός τόν
θεατηv άλλd λοξεi>ει πρός τα πλάγια (πίν. 4α καί 26).
Mi\ έλαφρ<'&; άνοικτά τά. καστανά πτερά των, διαστιζόμενα άπό κιτρίνας
άποχρώσεις, κρατοΟσιν ο[ άρχάγγελοι διά μeν τljς πρός τόν Ορόνοv χειρός των
τό έρεισίνωτον α\JτοΟ, διά δέ τfίς Ι/λλης χειρός τό ·κατακορύφως ύψο\Jμενον λά­
βαρον. Είναι άμφότεροι ένδεδυμένοι τήν πλοησίαν, μαργαριτοποίκιλτον αvτο-

aεκ, ι Mos.aίcj ιli M onre.1Je, P;:ιterι'l'I() 1900, q. 114, είκ . 57). Μ έ σοβαρδ.v G-κφρuσι ν παρι)Ι.)(J~ft(ιrυι ώσ{J.i!tως 'Ιό
~pi:QO{ 'Jησu\Χ ι;::uί είς 116 '(Ιηφ\δαιt4ν tf'ι~ tν Γt.Φί)y(ι,ι βuC. μον1\ς Gclaιί (1 L3Q) (CH. J\ΜΙRΑΝΑ<; Ηνι ιι , fs:ιori:a

Cίru ιίnskOJ,:O tskusstva. ~loskv;ι 1963. ιtiν. ΙΗ. ~ιιί). ~rόν l ντοvον ιtαtδtκόν TOU χαραιςτΥιρu ο· &JΙ'όΚΤή<η} 6 Ί 11σόΓΙ(
...-ο:τύ tοίιc; r.ιι.λαιο).οyerοuς χρόνοι;ις.

J) ηαραδεiγμuτα . J Ι°' αt<"ίlν; Ν . Μονι) X loo (Α . GRADAR. Lα petn11/1'C byunιίι)C, G~nC\·c 1953. Skira, σ . 101).
Jz nc. o.tΦv: 'Άγ Μι-;ιοι\). Κιt\β()\Ι, iu:ρ\ τό ιι οβ . Χρ ισt"&; Είιχαρισtiας (V. LAZΛ R eν. Stoι·ίa t, ι: l~. 286). To-n.-cJlo,
α· Γι ι1ισυ .1 20,•αid)VU((GMA.~AR, t}~inrιιι-c byzo nι ine., 1>,:ι,.ίs Ι 95J , σ. J21). Maι·torιιna . 114• . J,88 ({)t!.MuS, 'rhe Μο-.
~ic.s- 0 1· Norιηun Sicily, εl~ 63). Mι1'1)rcaJc., ι JSO 4 j194 (J{ ιτΖιΝGΙ:: R, 1 l\1ooaici, 1960. ·ιtίν . 86). Φορ ηt1Ί ι;t..ωv
σιιλί.ογf\ς Trςtjakoν Μόσχα~. rfανα.γ(ος 'tOG Βλ(tδιμί1 ρ , :u;ρi -tό 1 J.SO (V LAZAΊC EV , lstoria RuiRikOgO J Sktt~ Ιν:~,
(r. 198, Dαι.νΟΥΒ, Αrι byzarιH n, ι:ίκ. ι3S). 1 30~ ιιfΟΟν : Jiί l\(i)\• Μ . Σι v(t (Γ. )\'Q.i Μ . l'.rι'•'Uftl OV. Εi ..όνt' τη, ~t.

Σινϋ, 1956, tlκ. 191). Εtκών ΠαΥΙ::tyiα< Ι.lt)eψι>ι<~tούσ~ ιlκ Κ.ολοχ<Ι•ιχις ~ν \V:1$J)ίns,1011 , Nat. Gallcry (Fwcε rrJ ·
Ι... ι EfH'i NFEΙ..S, ,Uyι; J k(J'J)Cnιη alcrei, J956, σ. 64, 65). Ψηφιδωη) g{.t\ών 1QO 1ιue. Mό\H:Jr.kw Ά()η\<GJν, κr.ι-τά μέν 'fόν
r . ΣΩ'JΗΡ!ΟΥ (Gu i<Ιe:~ 1932, σ. 82) τu(ι J4ov α.Ι, Ι((ι~ά δt -tόν Fει.ιcι::rrι • ι.ι ι;:RF,Νι.'ει.s (!. ά <1 73) τοG JJ""
αi ΜιΚρο"ι'ρ(.ιφ(α ti\ς Ί:ον. Ο 1 (Jλ1 0Ο1)κης Ά θη\'{i)\• ({1'. BUbξR J. .. ι-ι. O fZRSTINC,ER, Di~ b)"'~ Ha11dsCl)r., Lciρrig
1938, :'tl ν. 16, 27).
ΕΚΤ r·Ι ΛΡΧιτ·εκΊΌΝΙΚΗ Ί<ΛΙ ΛI uvz. τοιχοr.ι)ΑΦIΛΙ ΤΗΣ r-.iONHΣ ΠΛ'ΓΜΟΥ 131

κρατορικt)ν στολ11 ν ( διβητήσιον) ', μέ τό. χαρακτηριστικά ύψηλά, μαργαριτοκό·

σμητ(1, κόκκ ινα βασιλικά όποδήματα (τζαyκία} ', ττ) ν κατάκοσμον τραχηλέαν περί
το()ς ώμοι>ς και τούς, πλατεfς ώσαύτως, ~ςατακ:όσμους έπί τrjς προσθίας των οψεως
καί έρυΟρο\>ς έπί τf!ς όπισΟίας λώρους, οί δποίοι, ό.ναδιπλούμενοι ύπέρ τόν πfiχυν
τrjς χειρός των πίπτοι>ν πρός τά. κάτ(Ι).

Τό κόσμημα τών λώρων (ε!κ. 95 καί 97) συνίσταται έξ άνθεμίων έγγεγραμμέ·

νων εντός άντινώτων καρδιοσχί1 μωv σχεδίων καί /;ξ έτ>:ρων μικροτέρων άνθεμίων

Είlιι' 97 Τό γραnτόν κόσ~111μα 1'&ν λώρων Tii>\• άρχαy"{tλων

i:κφι>ομένων έγκαρσίως άπό τών κόμβων συναντ11 σεως τών άντινώτ(Ι)ν κ:αρδιο­
σχήμων θε~ι άτων. 'Όμοιον άκριβώς κόσμημα εϋρητσι είς τοιχογραφ ίας', ε!ς ψη·
φιδωτά ' ώς καt εiς μιιφογραφ(ας χειρογράφων • τοϋ 1 J ου καί τοϋ J2o" αί. Και ό
μι\ν f'αβρι ηλ φορεt βαθι>πόρφυρον ~νδυμα, δ δέ ΜιχαΊ)λ πρασινογάλαζον μέ κατά·
κοσμον παρυφήν. Όλίγαι καί μαλακαί ώχρέρυθροι σκια! είς τό ε\Jρέως φωτιζό·
μενον, τρυφερόν καί όπό βραχείας οuλης κόμης περιβαλλόμενον πρόσωπόν των,

1) ΛΜΝ Γι>Αι-JΜ Α,.ΙΚΟt., σ 2•6. 19 (ιι.:δ Βόννηζ) κ. ΠΟΡΦΥΡΟΓUΝΝΙΙΤΟ~. Π ερι βοσ . ~άξαι><, σ. 142.. JO. 2 3
(tιιςδ . Ι'ιόν\•ηc). &td .-ήν <Τtολt\ν β).. •ι\φιδαιtόν Ά"r . Σοφiuς Κ /πόλεαις (LAZλ R.ISV, Storia •, Gίκ. 1$5)
2) ΛΙ"..ΩΝ ΓΡΑ1'1 λ1Α1'Ι ΚΟΣ, σ 246. 20 (t!ι:δ θόνν 11ς). ΣΥΝΒΧ Θ Ρ.ΟΦΑΝΟΥΊ:, σ. 682. 2. 8:33. 1 . 83:\. J3. J6 (Cιςδ. θόν­
ν 11ς) n1·Ωxof1 ft<.)l\J'()M01:. J•oζ-sues J"t()dN)ιuiq\ι C$ , ΛΙΙ)!)tc,-Ι'd~ο ι 19,0, 111. 68, σ. $1 (f.1ςl). li~selin,g · Pernt>ι),

nΑΣΧΑι\IΟΝ Χ ΡΟΝ . , α, tit4 5 (ί-ι.:δ. Ί:.\όνν 11ς:). Ψ nΥΔό • 'ΚΩΔ\ΝΟt, Περί άξιωμ . ΙC1:φ. 3 (ll(δ Vcηx:aux. σ, 171 , 12).
~1ΑΛΑΛΑΖ, Χρο νο'(ρ. σ . 4 13. 17 (.Βόvν11ς) .

~) Ν . Άγ ~οφiα< Άχ_pί.δό(, 1040 .. 1 04~ (MΙLL}l'f - FιtOLOW, La J)('inιure du .Μ. λ . t •) Υ6ι1 g()$! 01 νίe r. P;ιrjs
1954, •iν. 87. 6) - Ν. ΓΙ(pύνταt(", Ι.270 (ZA<:'rtHt KA JANC, O ι·naαιcnta Fres.ιc.:3, lk.:c,)gπιd 1%J. ι\ρ, 294),
Ν Μάτι:γtτ~. J 4σv ι.ιι (Ζλο . JANC, ί'. U. άρ. 315).
4) "'f!νδυJ.ια α<ιτο..ραtεiρuc l!ίρfιv 11 ι; ι:ί.; 'tι) ν Άγ . Σοφί c:ιν Καινστuντιw~υJΙtόλtωc. t όίι ι t ι 8 (ί,Α:ι.Α. Rεν. $Ι()ι'i:\
(Ις,IΙ::ι PiHura bizantίna •. εί.:. 289. 290).

S) ΣινQ.ftι ..;6ς ~ι.:ώδ. Ί Φάνν()υ τf'ιζ Κλίμnιrος, gr 4ΗΙ~ τΟΟ 12011 ur.. φ, 254r (J, R. ΜΑk'ΙΊΝ , 1'hc Jfca\'Cιιly

Laddcr, Princcton 1954, ι:ί κ. 211). - Όμιλ\αι Γρt)"yopίou <roG Ν(Ι.ζΙ<t\'ζηνοδ. Ρ<ιΓ gι' SSO, φ. S, τοtι Ι 2nv (fί.
(Or.fo:-ι·r, Miniaιu~s de!I. ρl us anci-1:J1s m<ι"ιι~ι·i ιs g_ι·εcs;. Paris 1929, ~Ιν. ΧΟΙ ) .
ΕΚΤ
132 ΠΙ)ΑΓt.1Α1Έ1Α Ι ΤΗΣ ΑΚΑ Δ Ι.JΜΙΑ~ ΑΘι..ιΝΩΝ

προσδίδοην την πλαστι κότητα. Δέν λείπουν καί άπό τούς άρχαγγέλους αί ί)ΠΟ­
γραμμίζουσαι τά μfjλα τώv παρειά'>ν ιcόκκιναι κηλίδες.
Ή δλη σύνθεσις τfjς Παναγίας -καί τών άρχαγγέλων άποπν~ι βαθεiαν iερσ.­
τικότητα. Είναι εργον έπαρχιακόν μέν πλήν ίσχυρόJς 6πηρεασμένον ~ςαί άπ(\ η)v
τέχνην τijς Π ρωτευούσης. Δεικν(ιει ε(>αισθησίαν είς τό σχέδιον καί τό πλάσιμον
των δγl(ων ~ςαθώς καί μέγα αίσθημα εύρuθμίας.

3. Ε!ς τήν τρίτην i\τοι την (>περάνω τijς Παναγίας ζώνην, ijτις πλαισιου­
μένη άπό ΙCΟΙ(Κίνην ταινίαν άπλο\\ται εύθύς ύπό τή ν άνατολικfιν καμάραν τοϋ
σταυροθολίου εικονίζεται 11 Φιλοξενία των φιών άγγέλων ύπό τοϋ 'Αβραάμ,
Η ΑΓIΑ ΤΡΙΑΣ, ())ς τήν χαραι<τηρίζει 11 διά λεuκ&ν γραμμό.των έπi τοίί βαθυ­
γαλάζιου κάμπου γεγραμμένη έπιγραφή (πίν. 3, 4β, 27). Άγία Τριάς εfναι όπα­
λαιότερος τίτλος η)ς Φιλοξενίας, δστις έπανέρχεται καί μετά. τ·ήν Άλωσιν,
!δίq. είς τάς τοιχογραφίας το\: Άγ. Όρους'.

Ή !Jπiφ την Πλατυτέραν, fjτοι 6ντός του Ί . Βήfιατος, άπεικόνισις τής Φιλο­
ξενίας είναι ί1 κανονι><ή· διότι 11 Φιλοξενία εΤνω θέμα εόχαριστιακόν, συνδεό­
fιεvον πρός τήν iεροτελεστίαν τοϋ μυσ-rηρίου της Θείας ε(>χαριστίας, δπερ άρχί­

ζει ε!ς τήν ΠρόΟες~ι ν •. Εlς Π1:ιpαστάσεις τijς Φ1λοξενίας τΦν παλαιολογείων χρό­
νων καί άργότερον. ίδίq. έπί φορητών εi.κόνων άλλά καί έπί τοιχογραφιών, ή
είκών τιτλοφορείται Ή eν τfί σκηνfί τοv 'Αβραaμ τής ζαιαρχικής Τριάδος έμφύ.­
νισις '. Πάντ<uς 1) παράστασις τf\ς Φιλοξενίας άπετ(;λεσε" έπί ·πολλούς α!ώνας
τ·ήν σομβολικήν άπόδοσιν τής Άγ. Τριάδος.
Π έριξ στρογγύλης', διά λευκοϋ τραπεζομανδήλου κεκαλυμμένης τραπέζης,

J) Μ Ι 1.LΕΤ, Aι l1 C):S. ί,t:$ ρei.11 1 ιιι't$~ πiν. 12}. 3 (Λ<r.6(Ι(ι) 206 2 (ΔΙf)\•UQίOV) 293 3 (Δ()χeιι:ιρ10\J).
2) Γ ΣnΊΗJ'Ι ΟΥ, Ν ' Εσt(α Χρ:στουγ J9$$ σ 412 f"(ρβ). i;:u.ί Α . G RAΙ-JAR, Ι .a ρcinι ιι(C ι-e.ligieιι~ <:f\ t.i\ι:g.-ι­
rk; Pari.ς ι 928, σ ?9
~) E.Ιr..:Wv Μι)ιι()'. 1-te1•1ηi1 iιsc (rιuρ{ι ΝΤ 11ΑΓΙ /\.Χιtιl>λΛΛΜΟΟ'iΣ - ~1 ογrικ11. ΔΧΑΕ. "Ιtερ Δ' . 'Ιόμ . ΓΌ 1962-6'3.
π lν "34) - Είι«ί)ν •i'Κ N;irbonrι~ (αύ1όθι πiν 3) - Είν:Wν TQ\i Ηvζ. MOU<1tlό\J 'ΛΟ1,νGΙν (ο.iίtόΟι Π{\• 33• -.;).1t.
4> Ή tρό.ιtf'.ζα 'tf\ς Φιλοξενίας Gίκον(ζ.t.--ται., « tv:αCiOα, CJ'H)O'/Ύόi. 11 ιιό..,ον εiς tό ΨΙ,J,Α:tήριον 'ft)tι θρeτ«ννι"ΟΟ
Μουαι;fοv (aιld. 19352) ιQU J066 (Ο. Dλ l..YON. B}'nΩιine Art anc.I Aπ:haool ogy, QJΙ.f(,ιι'(ί 191•. tix 412). Ο'ννt\(k.,ς
διι<•\ς tiνl'.tt t\)η"'υιςλι.n), ~1c; -αι ffui.(Htί λ{Οι\•(ι \ρ(ιttf.ζισ 't&ν μον<Ί)ν <totl 'A'Viou Ό~ (Α . ΟνΛΑΝόΟΣ, Μονι;ι.οτ1,1ηΙJ.ι..-ή

Άρχιη;κτον1.-1'1 1 .1 9,s3, σ. ~2 . til\. 6.5). Άn:t1ιrονίο:t1<;' ()μι~ιΗ..λικ&ν rρ()>Uζων σuναν~εν έ·ιι:iσης: εiι;: Τσαρεκλδ Κι ­
>.ισ.t tfις Καπn:ι~δαι:ίας (0. r>P. J E Rf'HAN Ι ON. U:ii C-gli$~ tυι)(S!ι-<~s de Cappadocc. ΛεUκωμn 11, nlν , J28 J). 1Ιο"
tι(, ~:ίς "tήν 6:ιι' ό.ριθ 747 Όκτόtι:.υχον toO 0α'Ctt>ανuίι ((;". MORllV, εarly Cl,risι . Art '• Priι"·cιon 1953, σ . t47),
ciς tt'fν Άy. Σοοφlοv της Άχρlδ<)ς. J Ι ·•v αι <ΜΙLΣ_.ξΤ - f ROJ..()W, 1..Ο'Ι r~iιιιu ι•e dιι ΜΟ.)'Cι~ ~ Αgι: 1, 1954, -πίν. 2. 3 4 1

χαi. 11-'ΜΑΝΝ - ΜΑ(; L~:A~ · H ALl.EKSLβόfN, Dic ~1onunw.8'1 31mί\ter~i, 1963, tίl(. 21)), ι;ίς MQn~a,le,

1160. 1 Ι δ0 (Ι! ι< ιτ.:,ι ι-.-c;ι; κ , 1 ~fQs;:ι !ςi dί ~1onrcatc, Palcrmo (900, πίν 34), εt( 'Cό.ι; Ό~tιλία< toU ~ιοναχοΟ
ΕΚΤ li Α Ι>ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚ Η ΚΑΙ Al ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑ<DΙΑΙ ·r·ΗΣ ΜΟΝΗ1: Ι'lΑίΜΟν 133

έφ' ής εΤναι άποτεθειμένο1 τρεrς μικροt σφαιρικοί άρτοι - προφανώς οί έκ

σεμιδάλεως lγκρυφiαι της Γραφijς' - τρία μαχαιρια και μία λοπάς ~ιετά κωνικί'jς
βάσεως (πίν. 3) πλήρης φαγητοϋ', κάθηνται μέ αύστηρG>ς σ1>μμετρικi1ν διάταξιν
οί τρείς άγγελοι ό είς κατά τόν άξονα της παραστάσεως έντελδ>ς κατά μέτωπον
και ο! δύο δλλο1 t. κατέρωΟεν αi>τοΟ μέ στροφι)ν 3/4 πρός τόν θεατήν. Μέ άνο1-
κτά τά μlίλλον ίσχνά ' πτερά των είναι καί οί τρεfς ένδεδ1>μένοι οί μtν δύο πλάγιο1
χιτ&να άνοικτοπράσινον μι'; μεγάλα φώτα καi έπ' αύτοΟ !μάτων ροδόχρουν, ό δέ

'faκcitβuι. (<; S·r<)RNAJQW, Mi1'i"H1rt \Jelft: Q1"ili~ ~),.π, nίν 1'1), ι:ίς -:όν Ίβηpιtιιι:όν Κώο."i 5. J)"" αί, (ΛtU,.~α
Ί"tι~~Α • ΗΑΠ ι\ΧΛΤΖΙΙδοΑΚΗ, 'ΑΟ 1)\'C1ι J9J2-. ε.iκ .$7), ε\ς Κ οp(ινσιι::ιό\' 1"Ι)ς r.fιι).<ι1Uς Σtρβ{<ις:, = 1325 (Vι. PETKQ.
ν1 C, Pregicd, σ. 540. eίκ. 59), ~1< 'tην Ούι)Uν ~ίι<; Λlt:~:Ι;n(ltov:ι tι>Ο Lcningrad, 1336 (M Ι LLB'I.', RcςJ)C rd)t$.
είκ 667>. eίς τόν \•ιιό" -ι~~ Μtttα.μοpφιΟσεως toG Νοβyορόδ, 137-ιt (V t.AZARl!ν, ίhooι)t\ane!\ d~r
Griffl1e, Wiς.n
u Mίinchc.n 1968, n1ν. 27), εl( τό Σε:ρβι lti:όν Ψα>.τήριΟ\' τοl} /\.iο\.'ό:·χοο, tso" al. (JO:s S1'R2.YGOWSKf, (> ίe Μί·
ni.a111rcn <les scrbischcn Psaltcι-s ίn Mϋ ι:ιchcn. Βιtννη ι906. π(ν 00. 1) κλπ · ενϊοτκ \)ι ι ω;: '' ιρό.:τt~ιι ct):.ti>1άCciα1 καi
όρθ())"ώνιος. όι>(Ηιι fι χ?..ιιγιr.ισ'tή . ώς tν S1a Maι·ia Magg.k\rc. 5οι.ι αf. (C, CUCQΙ ELLI, 1 Μι.»:ιicί tli Slu Murin
Maggiorc. Torioo 19:S6, πίν Χ Ι t:tt~ XV), είς ·Ay. "Rttc'ιλιονΡιιβέ\•\ι(fς:, (t.<!t•ι.ιi (RJCCI ·CΟι.ΑSΑΝΤΙ. L ' ιιι·tc bizan-
ιin in Ιιιιli:-~, Jιlν. Ι)). ε:iι; τι\ν Caρpclla ·ρalaιi11s 1'()() ΠQXl:l).l!(IU, Ι2nν y,i (0. DEMUS. 11)C Mosιtic::. ol' Νοιτ"an

.' )jcily, πiν. 3J). ι.t' rι)ν Vπ' lιρ 8 '(>κτ'(rτε;ι.ιχον tι>tι Le.ρuyf()I) -r1)( Κων/πόλε<rΚ;, J 1"" tιι (F LISPιlNSKJJ,
Δελ<τίον Ρωσιιςοϋ Άρχ • r,ιστ Κ:ών/ ιtόλc<iιc; (= Ι~~sιιja) 12. Λι;ϊ)κw1 1 ι.ι,, Μόνv.χον 1907, ιιίν. χιν. 46),
~ί<; τό\• κcQ.'i.ι.-α θεο).ογικ&ν f;ργων 'Τού Ί αιάννοt> Καντα.;οvζιινοϋ. ur.· δ,ρe Ο 1242 't'ηι; "F.Ο,1ιιςf\' Η1 ..
βλ1οθ1Ίκ11ς τώ\• Παρ•σiων, 1371·137$ (Η QMQNT, Μί ιιί<Ι Ι U~"S (1($ l' IUS <\n<.i<:rι!i ιςλιt , r;iν 127β = V. ιA<!AREV,
Storiat, ι:l.: 54t, 1.vχ ρ. ei..:-fbν κa:{ 11tαpά ΣΤ Λλ Μ ΠΡΟ ~. λεύκ(!J$lcι τ&ν βι;ζ. Αi.ιtοκραtόρ<ιw, ΆΟi'ιναι 1~30. πίν. SI).
εί"ς !.(η(6 t<:1ιιν1), Ι2fiS (V. OJutt ι C, SoρOCani. Beograd ι963. ,ς(ν Sf). είς Γrχι'tσά\•ιτσα, tJZI (V ι. Ρ.ε.τcονιC, La
ι~ι\Ι ~ιr..: ~ri)I; c.t1.1 !\ιt('yen .. Ag,e ι, Beos,1-ad ι93(Ί, tt!ν Sοισ) Σvχνό. ~r..,,1ς <'ι:n:εικονiζες-ο.ι .,)ριζονt{οιι; tκτει\-ομένη

όρθο·((Uνι~ τράκεCα ειι;: 90ρq~ι;: t:lι.."6~ -ιών itα>.cι.c)),σytlων χρό\1(.ο)ν, ώς tlς tήν ~ρητήν r.ί~όν<ι t<,:ιΟ Μουαe(οο
~1πeν(ικ:η.• ~ιf.σων ι4<ΗΙ ui (Α . Ξν ι·_rQΠΟΥΛΟ):. Μοοοuίον Μm:."-ά"" Κu:ι<ίλογ(Ις Εtι<όνfι)ν, ΆθΙ)\VΙ 1936, tιί\' S)
~ι..ιl t(ς 'ιι\ς 'tut\ J ~u ι«ιί: 'tOιJ 16-•U ιιιώ~·οc; φορη'ίά~ ε(1'όνα~: "to\\ r-.1σvσuioo Hf;}'tΙ\it;\!,~ ε\c; Lcningnιd, tο(Ί τ(:>.οv;
1:t)(ι 1 Sι\" αt (0. W ULPti • ALl'ATOV. Dcnkιηil.tcr dcr J koocnιna~rci. 192-5. εiκ:. 52 ι.:-αi Ν1• nAl1AXAl)AAAMΠfiVΣ •
Μι;>ΥΙ'ΙΚΗ t\• Δ χ Λ ι~. πι:v ():, tόι ι. ϊ. 1962 ~ 63, .ιι i ν 311), -τήν φο·ρητΤιν ε\ι.:όνα τrκ Nnrbonnc. dP"X"ώV
Ι<)<Ιv u.ί. (ΝΤ Πλ Ι1 ΑΧΑ Ρ,λλι\11.Η10ΥΣ·"-ιl ΩΥΡrΚΗ, i'. 6 χίν 35), 1t)ν t:)Qρη1;, ,. Ι'.ί'ι.;ό\'fJ- τοtι Ο\)ζ ~10\)(Jf.(Ou

ΆΟηνW ν, t.ι' ή μ lσcσς 161111 ι.ιι (αί>τόet niν. 33). τήν φορι)-r 1' y εtιι;:6νu τοϋ ι<(ΧΙ,)()).1.:οϊ> -rrις Μ ιi(,.1one.δit>\I ((rι)-rόΘt
ι;iν. 37. 1), 'fήt• φορητή,, tl.:όvu 1Όb ~1ουσeίο1> Κεp!((ι.ρο.ς (αύ~όΟt ~ίν 37 1). ι;i' -τοιχογpαιpiuν 1:00 ι..-u(kJJ.1iςoU 1-rι~
Μ Μι:rα~ιόρφ6)(7~ Μ1~..τ1~(ι)(:ων -το~ J5S2 (ι:tίιt:όΟι πlν. 38). ιι:-λιr.

~' rf.νet:S1 ; ιη', 6: K(Jl ldntvαli'v .Αβιχιϊiμ bt ι' Tήlf 1'1Κ'"1Ν?v ~ Σ4ι,?e<ιΙΙ )((ff fί.πε,. <ιVτfl• 4"JCVσo11 ι.ιαi φυ~

eιinoι• τ.ρlα μέ τρα σιηιWdλfcω; κυt πnίη.,Q• iγκ!Jιιψίαι; ΊΞ:γ..-J)ι!φί<tς εi'ο'Uι ό έ'' "ttφρ(t 1) o-noδci~ ι}φημtνος: Uρτ°'.
ή σ-τα:;ttόπtτ-;α. Υ\'(ι)σtός IC'Uί παρ'lιΡΧαlοις "F.λλιιο eν (ΗΗΊΟκι:-. 336. J4. ΛΟΥΚ. Νεκι). Διάί. :10 4)
2) Κ.ατό τήν Ιρι:ιφi'ν (J"t.νr.σι ς c11·. 7) 1ό φ(.ιyητόν τΟΟτο συνίσ(αrο tξ «lιιto:λ~iJ μQο"χuρί(Ιt})) 1• άΊ'1:1ρcuμ{;VQ1t
sιt «βοίιn.ιρον ιςυi y(ίJ.u)I Τό ιιοσχ6ρt(Ιν ψ.ιί\·ετι.ιι σcιφΘς εiς τι\ν εlκόν(ι της Φtλ*ν-Ια< ::ο& Άy ΟιΗιλiοο τιl ς Ρ<ι·
βtV\'U«;' ('MIJRATOf'I', P1:inl . ι))' t. niν 38) Κάί ~lς M01\(('a!c. {K ΙTZΙNGRR. l Μο:->αiCί di r-.·tonι~(C, nίν , 34).
3) Τοι:χο σίινιιθε< 1tεpi W. tf.).11 (0& Ι 2ον αi : SRnι Al'lgelo in Foι·l'l\i,i> (RAP CλV!iΛ, Sa111 Anzclo ίn F<1rn1is.
M ifano 1963. ιιi\•. 2.4) K uσrop.t(ι ·Ay Άνάργ\)ρ01, e.ύαγγι-;).1 σJ 1 ό; -.wρ(ι 1<) φρέ(tρ (0 tοΛΛ.ΝΔΟ1:. Α.ΒΜΕ, ΔΌ 1 9.'\8~
ι:ι il2 tll(. 29, Π Ρ.Λ ΡΚΑΝlι\tι>;. ΚcιmοριU. ttiν I Sα).
ΕΚΤ
134 ΓIΡΑf~ΜΛΤΕrΛΙ 'ΓΙ-fΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ Αθl-fΝΩΝ

μέσος κόκκινον χιτώνα καί έπ' αuτοϋ γαλαζοπpάσινον Ιμάτιον. 'Επί τοϋ δεξιοϋ
βραχlονοι; τοϋ χιτώνός των φέρουσι καί οί τρείς άγγελοι τό χαρακτηριστικόν
διακριτικόν κόκκινον, ταινιωτόν CΜjμα (clιινus) '. ' Η κόμη των συγκρατεΤται διά
λεπτ!Ίς λευκής ταινίας άνωθεν του μετώπου, ήτις δπισθεν καταλi~γει ε!ς άνεμιζό·
μενα άκρα. Καί οί τρείς άγγελοι καθήμενοι έπί άπλών σκιμπόδων μι\ χιαστά
ξύλα στερεώσεαις καί πατοϋντες έπί τών σuνδεόντων κάτω τούς πόδας τijς τρα­
πέζης ξύλων, εύλογοuν διά τ~jς δεξιaς τούς άρτους, ένφ διά t'ijς άριστερίiς οί
μέν δύο πλάγιοι κρατοϋν τό έπί τό\ν ι'δμων των άκκουμβισμένα καί liνω ε!ς άνΟος
καταλ1ηοντα σκήπτρά των (πίν. 27 α), ό δέ μέσος διπλωμένον ε\λητ6ν.
Τρία c'iκρα ύφάσματος ε\κ:ονιζόμενα έπί τf]ς τραπέζης παρά τούς μηρούς
κάi τG>ν τριών άγγέλων (πίν. 3) πρέπει νά άν11κοuν οχι ε!ς τό σύνηΟsς 1'οι νόν
χειρόμακτρον τών συνεστιωμένων, άλλά εiς μιιφά, άτομικά, τετράγωνα χειρό­
μα~"Τρα η μα~•δ1jλιu ', διότι φαίνονται αuτοτελσ>ς άποτεΟειμένα ύπό τG>ν άγγέλων
έπί ηjς τραπέζης.

Ά.ξ ιον πcφατηρ·ί1σεως εΊναι, δτι ό μέσος Ι:ίγγελος ο\> μόνον εiς μέγεθος ύπε·
ρέχει τών δύο άλλων άλλά καi μόνον αύτός κρατεί εlλητόν. Τοϋτο δμως άποτε­
λεr χαρακτηριστι κόν στοιχεi'ον τi'jς εΪ1'Ονογραφ!uς το\J Χριστοϋ, ijδη ι'ιπό των
πρώτων χριστιανικών χρόνων, δι' δ καi ύπετέθη - δταν μάλιστα φέρει οδτος
περi την κεφαλην καί !ίνσταυρον φωτοστέφανον ' - δτι συμβολίζει τόν Χρι­
στόν" η Ιίατ' άλλους παλαιοτέροvς • τόν Θεόν Π ατέρα.

Ά ριςηερά ι<αί εtς μικροτέραν των άγγέλων κλίμα1'α ε!κονiζεται βαδίζων

προς τiιν τράπεζαν lι 'Αβραάμ, μέ πλουσίαν μακράν κόμην καt πuκνήν γενειάδα
πατριάρχου κρατών δι' άμφοτέρων τών χειρών f1μισφαιρικόν δοχείον • πλή -

J) JJ,)._ 07.t<:'tιςΦι; J. fBιtκ.WLT, Lcs urιs so1ηrι11ai res dc Byιaricc. σ . 58.

2) Βλ Φ ΚΟΥΚΟΥΛ2. ΒυζfJντt νών θί~ κοί Πo).ι itσJi<I' tόJΙ. .S'. 19$2, ο. 145.
3) ·ι·1ι: ε-1~ τό '11αλ:tΊ)f>\ Ον -tοίι Ηι>tτανν. Mo,1<1c.fou add. 19352 (DAt..TON, iά) τήν Όι.:-tάfι:.υχον tοσ Βαη.-ο.\ΙΟG
όρ. 747 (C•_ι MOR BY. Erι rly Chrisιio.ιt) Α ιi'ι, Pri11ceιon Ι9S), σ. J47) 14} Ψολτήριον Hamifton '1:00 Βρε-ταννικοt'Ι
Moι)(felou, J 3t.ιν rιl. (Αι.~Α1'0V έν (.~chos d' Orίc:nl 26, 1927. ι:.tκ. Ζ9) εi< ΚορΔνοι.«ιΟΤ (VL. Ρ6'fκόνιC, Prcglcd,
ό. S40, t t-'. 59 r,Ι ς 1.t)ν ΟUι:ι<tν Alcxa nd roνa 1011- L.cningrad (Μιι. ι..ε1·. f{<:eh~1·clιe..1, ct--:. 667)
4) Ν . MλlfCKΙJ, Sc:η1irι Kond:ι kc:ιvianuni 2, 19l8 (ραισ,), σ. 36, 37 ιcui V. l.λZARJ!v, G-a:ιcιιc ~ Bcau" Arl$
S4. 1959. (f. 299 ~1JJ. 6.
S.) Λ ι.ΡΑ'rΟ'Ι, Ecl>os d' Ο 1•k!1) Ι 16. 19 2 7, α. 159 κοi 184, Ηι. cκει,, Die. 1'rinίtiit. <:J. 6S.

6) 'fi °E(ψl\vεio. ΔJΟΝΥΣ(ΟΥ 'tOtι ~" Φοuρ\'d ό\•ομάζcι tό δοχε:lον, δπtρ Kl)c)ter ό Άβραdμ μtΊtJtT<ι6tjι (fl("δ .
11 (1.1(.(ιδ. Κ~ρ. σ. SΙ). Ή λtξι ; δ x(tνtQ- i\δη Πtιρf'ί κ . nο~ΦγΡοr"εΝΝ UΤΩ ι (ΠΡ,pί (Ιtμό.1"(1)ν, Dόνvης, (1 15 14 Ι('υ,ί
Βαι$. Τάξεω< . Uόv\•. σ , 8.2 17) i>rtΔ 1'όν -τό~οv μι..ιπrv,;(!tDJt. Όνwιόζο\ffα ι δ' οίSτω tι.:f:I lιρy~f){i ό.,.fιγ/ι.ιιφα δc»:εlu "ρtJΙό·
ΕΚΤ Η ΑJ>Κtί~.kίΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ Ο''Ζ. 'fΟΙΧΟn>ΑΦΙΛΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ. ΠΑΤ~10Υ 135

ρες έλαιών η φασιόλων, τό όποtον σπεύδει νά προσφέρτ~ εtς τούς φιλοξενοη·

μένοης τοιJ. Τά eνδύματά του, μακρός λευκοπράσινος χ.ιτών καί ροδόχ.ρουν tμ(ι.
τιον, ή ι\σχ;ηματοποιημένη πλουσία λευκ11 , πατριαρχ.ική γενειιχς καί 11 μακρά
λευκή κόμη του, -ταρασσόμενα άπό ηiν κίνησlν του ..-άμνουν ζωηράν άντίθcσι ν
πρός τήν μεγαλειώδη t)ρεμίαν τli\ν άγγέλαιν.
Ούδεμί.α δi1λωσις έδάφους η βάθους 11 τοπίου πορατηρεΊται είς τήν είκόvα
μας. Οuτε αότή ή δρϋς της Μαμβρη, παρά τήν δποίαν uγένετο ή φιλοξενία (Γέν.
ιη '), είκονίζεται. Ή dποησlα κάθε βοηθητικοl) άρχιτεκτονι κοϋ η άφηγηματικοϋ
στοιχείου άπό την σύνθεσι ν, ή τελείο συμμετρία τιί>ν άγγέλων, ή γαλήνη καί
ει)γένεια της στάσεώς των προσδίδουν είς τ1iν σύνθεσιν αuηjν πολύ μνημειώδη
χαρακτήρα.
Τά πρόσωπα των άγγέλαιν άφ' έτl:ρου (πίν. 4β καί 27) παρουσιάζουν αύστη·
ράν καί τεταμένην !:κφρασιν έκδηλουμένην μέ tήν ζαιι1ρότητα τον βλέμματος
καί τούς σχετιιcω<; μακρούς λαιμούς των. Καί τούτων τό. μίjλα το>ν παρειων ύπο·
γραμμίζονται μι\ καστανάς κηλίδας.~
Ό έπίσημος αι)τός χαρα..-τ11ρ. 11 {φμονία τοi» συνόλου, t1 γαλ11νη ε!ς τi1ν
στάσιν καί τήν ι'.κφρασιν τ<ί>ν προσιi>παιν είναι χαρακτηριστικά της τέχνης τοϋ
τέλους τί'jς δυναστείας τΦν Κομνηνων καt τΦν 'Αγγέλων. Χαρακτηριστικοί έπί­
σης εtναι καί οί μελωδικοί συνδυασμοί το>ν, συμπληρ<ιψατικών κατά τό πλεΊ­
στον, χρωμάτων rΦν ένδυμάτων των. Ο(ίrω ό μέσος άγγελος φορεί κόκκινον χι­
τώνα καί κυανοπράσινον ίμάτιον, ο! δέ δύο άλλοι πρι'Lσινον χιτιJ»να μέ μεγάλα
λευκά φωτα και Ιμάτιον κρασάτον (lie dc νin). Συνεχίζονται λοιπόν ιcαί έδω άιcό­
μη οί κλασσικοί συνδυασμοί των συμπληρωματικων χρωμάτων. Άλλά καί ε!ς
τ~)ν πτυχολογίαν των ένδυμάταιν συνεχίζεται έπίσης, μι\ λεπτότητα ιcαί έπιμέ·
μέλειαν, 11 σοφ1i διάταξις τής κλασσικιζούσης σχολ1ϊς τής Π ρωτευούσης, κατά
τρόπον δμως τοπικι:ί)tερον καt γραμμι1(ώτερον '.

μενcι δt' άί.Uσεων καί χρησιμ&ύονtα 11:ρός; ψαι'ftΟ)ιόν. όπόU! tό "-μισφοιριl(όν σχιUι lι 1ιον 1tpοσαpJ-1όςεtuι iiρισ"α

διόη ή λiξ.ις ..-ώ σήμερον άκ~ιη σι1μ.cιi\'6ι (Κρήτη) μi't~" rtιt:11efP-, Πρβλ, G. MEVBR, Neψ·k:chisclι~ Stvdien 111,
σ. '14: JΙΙ<J<\()j)(t = Schθsscl. Napr, J-ΙΙCScι&ρι ~ ΝaρΓ. Ηλ. οχι;ιιι«ϊ~ Κ"<ιt DuCANGε, Gloss. mOO. cι iιιΓ. G ι·a~. έν λ lv1ou--
σ-c)1'JOU. Κ"αί Μ()vζο(ιs)ιν, Ι((ιt έν ?... μίνοος, 1!~ )'ρ6φtt'(Η "ινσόρι()ν, ι1ιν<Jό1ριον και ΙΗ νd()ύρι<)ν. Εiς f.yyρ<ιφον δt\μe)­
σιε\ΙΟ!ν ~ό 1. ΣΑΚΚΕΛ Ι1lΝΟΣ (Δe:Λ:t. Ίστ. ' SΟ-ν. 'Εt'αιρ. 2, 18$), σ 586) ά\•αφ(;ρtrαι όστqdκιι•ο •• μιnοίVJι:ν ώrο·
σrαλiν τφ ffarριd(}χrJ. flpς),..t;.ιttιι tκGt ;;ρο:φα~ 1fερi άyγεtοu . Τάς: ά\Ι(.Ι)i'tρω a-ληροφορίαc; όΦ&iλω ι;ί:ι; τ6ν Δ/τ'Ι'ν

τοi) Κtντpιοο Συντάξεως τοtι 'Jσtopιl\oO Λεξιιςο(• '""' Άκαδημί11ς Άθη\-Φν κ. Λικ. θα·tιακ(ο:ον, τόv όπο{ον καl
άκό τ{1ς θtσcαις ταύτης r.ύχ<ιριστ&.

1) Ηλ. ιςερt τ&v κJ1λfδων τήν <rη~1 . Ι •fic ο Ι 28.

ΕΚΤ
J36 ΙΊΡΑrΜΑΊ.'Εt;\Ι ι·Η:ε ΛΚΑι\Ιif\11ΑΣ ι\(-:}ΗΝΩΝ

Άξία παρατηρήσεως ε!ναι 11 γεωμετρικότης μέ ηiν όποίαν άπεδόθησαν ώρι­

σμένα μέλη το\J σώματος των μορφών, ώς π.χ. οί ώμοι, ο( μηροί καi τό γόνατον.
Τiι μί;λ11 ταϋτα διεμορφ6)0ησαν ένταuθα ώς α!χμ 11 ραί eλλείψεις (ώμος άρι­
στερο\J άγγέλου, μηρος Ά βραάμ). Ί·J γεωμετρικ1) αύτ~i σχηματοποίησις, ί\μφα­
νιζομένη ήδη άπό του 900 μ.Χ . ' συνεχίσθη καί κατά. τούς έπομένους αtώνας,
!δίςι δέ τόν 12ον καί τόν Ι Jον. Ti1v επανευρίσκομεν πρ(ιγματι κα! μάλιστα λίαν
εντονον είς τάς τοιχογραφίας της Προδοσίας καί τf\ς Άποκαθηλώσεως της
τραπέζης της Πάτμου (περ ί ών βλέπε κατωτόρω).

Σημειώνομεν επίσης ένταuθα ΙCαί την επιτήδευσι ν μεΟ' 1)ς ~χει άποδοθή τό
άκρον τοu περί τόν άριστερόν βραχίονα του Άβραάμ άναδιπλουμόνου Ιματίου
του, δπερ διαμορφοϋται εlς πολλάς ιιικράς καt βασανισμένος πτυχάς, i;νθυμιζοι>­
σας ζωηρώς άντιστοίχους πτυχάς τr"Uν άγγέλων τοl) Κουρμπίνοβο (1 19 1)'.
Τεχνοτροπικώς οί άγγελοι τής φιλοξενίας παρουσιάζουν μεγάλην όμοιό­
τητα πρός τόν ίiγγελον τοl) στηθαρίου της Συλλογfjς Tι·eιjakoC τής Μόσχας, τόν
δποϊον ό l-AZΛREV χρονολογεί ε!ς τάς άρχάς τοi) 13°• αlώνος '.
Ή έπί του έπιπέδου άνατολικου τοίχου είκονιζομένη μετά τ&ν άρχαγγέλων
Θεοτόκος ύποκαθιστ~ ένταvθα την συνήθως έντός τf\ς κόγχης του τεταρτοσφαι­
ρίου το() ί.ερου παρισταμι\νην .Παναγίαν. Έντεvθεν καί τά άμέσως πρός τόν άνα­
τολικόν τοrχον συνεχόμενα τμ1ηιατα του βορείου καί τοi) νοτίου τοίχου τοl)
παρεκκλησίου, τά διi1κοντα μέχρι του τέμπλου, ύποτίθεται, δτι άν1)κουν άκόμη
είς τό ίερόν, άντιστοιχοΟντα πρός ηiν προσκομιδ1iν καί τό διωcονικόν, δι' δ
και εtκονογραφήθησαν ένταUθα μέ σχετικ(ις πρός τά μέρη ταϋτα παραστάσεις,
συνεχιζομένης καί είς αύτά τfjς ποδέας (πίν. 52 ). Οϋτω εις μέν τόν βόρειον
τοtχον εiκονίσθη άμέσως ύπiφ την ποδέαν ίερουργών ίεράρχης βο11θούμενος
ύπό διακόνου, ε!ς δέ τόν νότιον συλλειτουργουντες ίεράρχαι κ4i i1περάν<ι}
αύτΦν τά Ε!σόδια τf\ς Θεοτόκου .

· ο ίερουργ&ν ιεράρχης τοtι βορείου τοίχου (πίν. 5 καί 29), δστις, συμφώνως
πρός τήν έπί τοϋ σκοτεινοϋ γαλάζιου κάμπου διά λευκών γραμμάτων έπιγραφήν

1) 'Α.πό<n()Μ'}( t.c tflς: 11:αρι;ιο·τό:σr.ω< -:i'iς: Άναλr\φα»ς εf~ Ι\(βα,)..ί K tλι(Jt Κuπιt«δ<ιΚ'ίcις, -πeρl tό 900 Ι!·.Χ. (Ν . cι
!\'1 . Tι·HERk Y t.ν (':ι.Ι\ Λ1'Cl1Col. ιs, 1965, σ. 114 είt: LI).
2) Α f'JJκc;H.όνSKJ , Dίc Frcskcn von Κιι.rbίn()νl), θto~rad J 9tι ι , w-iν. 6, 22, 23.
3) rsιo ι·ia R uς_c; kogo l:sktι.s..'\l\'Q ίι:οιό ν. Ν. ιAZARl!V ..."Ui ν s . KAMflNJ!t'
. 1' (έκδοσις Άκuδ. ΣoJJ1 ι:tικtt< 'Ε.νώσεω,,).
Μ όσχα J9$3 (PQ)J.1' τ Ι σ. 485.
ΕΚΤ Ji ΑΡΧΙlΈΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ ΊΌιχοrΡΑΦIΑΙ ΤΗ.Σ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤ~10Υ J37

είναι δ Ά γ. Ί ά κ (1) β ο ς ό Ά δε λ φ ό Θ ε ο ς ', είκονίσθη κάτωθεν τοϋ iiνατο­

λικοi'J τεταρτοκυκλίου (βλ. είκ. 60), δπερ εχει πλάτος μ6ν 1.37, i.ίψος δέ 2.73 μ. ,
ορΟιος καί δλόσωμος, έστραμμένος πρός 'Ανατολάς. Είναι ένδεδυμένος ποδήρες
λευκόν στιχάριον μέ πρασίνας σκιάς καί επ· αuτοϋ ροδό;ι,ρουν έπlβλημα (πίν. 5).
Τόν λαψόν τοΙJ περιβάλλει στενόν, λευκόν ώμοφόριον μέ μεγάλοος μαύρους
σταυρούς, δπερ Κ"ατέρχεται πρό τoi'J στήθους μέχρι των ποδων καταλf\γον είς
ιφοσσούς. Ό σεβάσμιο<; γέρων, κi>πτΦν εί>λαβώς πρός τrι έμπρός, άναγιν6>σκει
τήν έπί ιiνοικτου είληταρίου, τό όποίον κρατεί όψωμένον δι' άμφοτέραιν τ&ν χει­
ρ&ν, διό. μελανών γραμμάτΦν γεγραμμένην εόχήν τt;ς προσκομιδijς, i:χουσαν
οϋτΦ: Ό Θ(εός), ,; Θ(εός) ήμ(ilιv) 6 τ(όν) ούράνωι• li'ρτον τ(ή") >:ροφ(ήν) η>iί
π[αντός κόσμου, τόν J<ύρων καί Θεόν ήμων Ί11σοϋν Χριστόν έξαποστείλας κλπ.]'.
Ή πλi1 ρης έκφράσεως, σηγκεντρώσεως και βαθείας πνευματικότητος κεφα­
λή του 'Jακ6>βου παρουσιάζει ίσχυράν πλαστικότητα καi σχηματοποίησιν της
κόμης καi τοϋ γενείου. Όπως δέ καί είς τήν κεφαλήν του Άβραάμ τfϊς Φιλοξε­
νίας (πίν. 28) ύπάρχει καί εtς τήν κεφαλι)ν τοϋ Ίακώβοv ~•ία γραμμική
σχηματοποίησις καi τ(J)ν φώτων, τα δποία δέν τίθενται επί των σαρκών ώς κηλί­
δες, άλλ · ώς πλατείαι γραμμαi αύστηραi καi νεορ(ί)δι;ις.
Ό άριστερά τοϋ Άγ. Ίακώβου εiκονιζόμενος κατ' έvώπιον νεαρός δ1cικοvος,
(πίν. 5) είναι, ώς i1 παρά τήν κεφαλ11ν του γeγραμμtνη έπιγραφ1) λέγει, δ ίίγιος
Στ] t φ α ν ος ό π ρ ο τ ο μ ά ρ τ υ ς, μορφη λόγφ της ίδιότη τός της πάντοτε
έντός του ίερου ε!κονιζομένη. Ε!ναι ενδεδυμένος λευκόν, ποδήρες, στενώς χειρι­
δωτόν στι;(άριον μέ λαιμόν και φέρει άπό του άριστεροu του (δμου τό σ(>νηθες
λευκόν όρό.ριον. Τάς παρvφιiς τοϋ τε στιχαρίου καί του όραρίου τονίζουν πράσ1-
ναι γραμμα!. Καl διu μδν τfjς δι.;ξιας κρατεί τό Θυμιατήρι ον, δ~ i.ι δf. της χάτωθεν
τοϋ όραρίου άνυψοημένης άριστeρ(!ς, μέσφ κοιαίνοv πολυτcλοϋς ύφάσματος,

Ι) Πpόκ(:ιτο ι πr.-ρl τοG πρεσβvτtρου f'IG~λ.Oa..; <ilk:)~φon ,το\\ Ίησοϋ (ΜΑ,.θ 1γ. )$. /\1Αf'κ. ι;". 3 Ι1ρόξ
12 17 ~ Ι S. 13 -lι 1$t. Α' Κορινθ rs. 7 Γuλό.t. β', 9. ι:ι Ίο..:.«-'. 1 καi Ί ουδ 1). Qστι( t'ytνC'tO ό πρώtό( l:πtσι.."όf{()(
Ίεροσολύι.ιwν, χιι,,t<11η δl: t.'ιti εlς τήv 11.·11&:-iο:ν ~ης ]"Jα \uγrac (ΜΙCΝ.Β. ε,11 t. %, στ. 749} ω:; tόν J}i.l!i;1t<.1μι;,ν
συχνά καί εtς τόιχοyραqιJφ; 1~ς Κοιμήσαιtις ti'iς' θοο~ό~ςοο 'Α.πtΟ<ινι:: λ.1ΟοβοληΟεiς (ιοΣ , 'rot.,&, 'ΑΡΧ ~ 9, 197 •
20.J) τό 62 μ. . Χ.

2) Έκ τl\ς )..εtτ-οοργίαC: Ίω. 10U Χρι~ιr.ιοοt(ψο", cύχή to-0 tερtω; δν τφ σι."'CΟΟΦu).α,..(φ <'itt:Qtιθq.ιt:~u toCι Uρτου

(Ω. 1'ΡΕ,.ιι'Ι eΛΛ . Λί τρεtς ϊ..ε.ιτοορyiυ.t. "ΛΟflιναι 19$5, α. 17). -uλ καί GΟΛΑ , Εhιολ6y 1 ό,~. 0r'a2: .1%0. σ. .S Ι . Τήv
αίιτιlν ι;.Vχι)ν βi..tπομι.!ν ii.ν«γι \!ώσl(ΟΥtα τόν ·Αγ Jktσίi.tιov t i' tOιχιrrpoφlov t~C: άψtδο( -τ<W rtρoti τοi;ι ναόtι Άy .
Άιtοσ~όλων το\ι ~11ριι.:-fιρη tf'lς Δ . Κρή tης (Κ ΛΛt~JθtΩΤΑΧΗ~. Κρι)'t . Χρον. 21. 1%9. σ 193)
18
ΕΚΤ
138 ΓΙΡΑr;.ιιιΑΤΕΙΑ! ΤΙΙΣ ΑΚΑΔΗ~J J ΑΣ AΘrrN.f1N

κατάιωσμον μεταλλίνην κ:υλινδρικήν μεθ' ήμισφαιρικοϋ πώματος είιχαριστιακήν

πυξίδα (πίν. 5).
Παρu τήν ίiκαμπτον στάσιν της άποκτ~ ό μορφή αϋτη ποιάν τινα κίνησιν
διά τf\ς κυματοειδοuς παραστάσεως τ&ν τριων άλύσεων (βασταγίωv) f<πό τ&ν
όποίων ιφέμαται τό Ουμιατήριον, όπερ οϋτω φαίνεται κινούμενον.
Εοθι)ς άμέσ(J)ς ύπεράνω του Άγ. 'Ιακώβου καί του Άγ. Στεφάνου σίκ.ονί­
ζονται, εξω τοϋ τεταρτοκυκλίου (είκ. {Ol>) τρετς αγιοι: είς πρεσβύτης, είς μεσiiλιξ
καί είς νεαρός (τελευταίος πρός 'Ανατολάς). Ό άρι στερά ε!κονιζόμενος, όλόσω­
μος κα ί γενειοφόρος, φορεί λεοκόν, ποδήρη χιτΦνα έζωσμένον, μέ κεντηηi v
κιτρίνην τραχηλέαν καί χειρίδας καί έπ' α\ιτου βαθοπόρφυρον χλαμί>δα μέ άνοι­
κτοτέρου χρώματος τετράγωνον ταβλίον. Κρατεί διά της δεξιaς πρό του στ11-
θους λευκόν τόν σταυρόν του μάρτυρος. Ή κόμη του εΤναι iiτακτος. 'Η άριστερά
του χείρ κρύπτεται κάτωθεν της πορπουμένης παρά τόν ώμον χλαμύδας'.
Παραπλεύρως της περιγραφείσης μορφης εiκονίζονται δύο χρυσοί έφα­
πτόμενοι άλλήλωv κί>κλοι (εiκ:. J()O), περιβάλλοvτες στηθάρια άγίωv, ί\ξ ών
ό πρός τ' (ιριστερά μεσiϊλιξ, φορεί έσωτερικ&ς χιτΦνα μέ κεντηη)ν τραχηλέαν
ε·π;' αύτου δέ βαθυπρασίνην χλαμύδα πορπουμέvηv επι το\! δεξιοu του (i>μοΙJ.
Οίιτος διά μέv της δεξιaς κρατεϊ όψωμένον πρό του στήθους τον σταυρόν του
μάρτυρος, η] v δΙ; ιλριστεράv άκκουμβ~. όρΟΙαv πρό του στi1θους μe τ1iv παλάμηv
πρός τιi 8ξω ijτοι ι;ίς ίJκφρασιν δεήσε«)ζ. Τό μέ tσχυρόν πλάσιμον πρόσωπόν του
περιβάλλει nυκν1) κόμη και γέvειοv.
Ό δεξιός, ijτοι ό πρός τόν άνατολικόν τοϊχοv, uγιος εΤναι προφαν&ς διά­
κονος. Νεαρός καί μi: ξλι~φρόν ξανθόv γέvειον, φορεί λευκόν ποδΊ'jρες στιχάριον
μέ σκοτειν1]ν παρυφήν είς τόν λαιμόν καί λωρίδα κατακόpυφοv. Κρατsί διά της
δεξι.uς λεπτόν κόκκινον σταυρόν καt διά της άρι στερaς, μέσφ κοκκίνου όφάσμα­
τος, σφαιροειδές κιβωτίδι ον. Έπειδή καί τΦv τρι&v (;γίωv εχουσιν έξαλειφθη αί
έπιγραφαt ε!κάζω, δτι ό μέv πρώτος έξ άρι στερό>ν ε{vαι δ •Αγ ιος Γουρίας, ό δε<)·
τερος ό • Αγ. Σαμωvuς καί ό τρl'Τος ό Άγ. -Αβιβος, δστις διετέ/..ι;σε διάκονος'.

~) 'Ομοίuν Λuflόtnιι.nιv 1'1)1) Γοορ[Qυ, δtόtι nερi tού~ου nρόκιηωι {όλλίι iιt. ~ιuφυ()t'tι~>:ι\ χρGη.ιαtα t.\>-δt:ι)ιι'rτψν)
ciιpi.QKO;ll(;V .,ι , f(tι ;ι:ι;rτπc.ιφk:ιν 't'Otl f't(tρt.J:ιdηo ίoυ τtiς Μ. 1:ήζ Χώρα( (Ρ. U ΝDιΗt\νΟΟυ, τι,c Kaι'i.)·~ l)j:in'i ),
l..\>ιιdύη J967, 9 . ) 10 "«-i :Sι 1) . Ί-1 t.:f;ΦΟλ'fι τοο efκονfζεtοι ιαιί είς yη φιδωτόν σrηθfι:ριον τ~ (ιl,ιτ-f'Κ Movf}ς
(UNDF.RV.'OOD. έ . ό: 2 . 1967, σ 308)
2) θλ σχ~ικ&; Σ!ΜιΡΟΝΙΟΥ €ΥΣΤΡΛ ΤΙ •\ΔΟΥ , L\.>1Ηtλ~)Ο<ι>ΙΑ« ΆyΙQρf:ιτικων ι<'α't<ιλόγαιν Ua toπε&iou καi
ΛαGρας, .1;.Δrj~ 1930, σ 13 Περt Γοvρίοιι ιr;;αC Σαμθ)\fι} 6ρι.ι οά Λcιa Ssncιonιnι conr. Guriac cι Shaιnonc, Ρώμη 1899.
7r..,ρi δ~ •Οίι Άβ{~" τ1\ν f.ιr;;δ . Ρ. lk:dja.n, ι\ctι\ 1η01rtyrιι πι, rιαρίQ1ό\ 1890-1897 ί, 144· 160. Ei.:όvu 1:(bV "/\y Γουρiου
ΕΚΤ Η ΛΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΛΙ DYZ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦJ ΛΙ Ί'ΗΣ ΜΟΝΗΣ ΙlΛΊ'ΜΟΥ 139

Οί τρεις ούτοι άγιοι έμαρτύρησαν έπί Λικινίου καί Διο><λητιανοϋ (303,

306), συνεορτάζονται δέ ττ)ν 15ην Νοεμβρίου. Έθαυματούργησαν όμοu εν Έδέσ­
σ1,1 καί είκονίζονται συνήθως παραπλεύρως άλλήλων. Έτάφησαν όμοο ε!ς τήν
είς δνομα καί των τριών τιμωμένην μονήν. Ή ένταοθα παράστασις το() μέν
πρώτου όλοσώμου, των δέ δύο άλλων έν προτομϊϊ προi'jλΟεν έκ του σχήματος
τoiJ διακοσμητέου δπέρ τό άνατολικόν τεταρτοκύκλιον χώρου (είκ. Ιοο). Τέλος
εύθύς όπεράνω τοϋ κιονίσκου είκονίζετο όλόσωμος (ϋψ. 1.05) ό μάρτυς, διάκο­
νος, Θεολό"(ος κ.1ί πρεσβύτερος της κατ' Άντιόχειαν παροικίας Άγ. Λουκια­
νός. Τούτου δυστυχ&ς μέγα μέρος τοϋ σώματος καί τής κεφαλiiς κατεστράφη
~νεκα τi'jς τοποθετi1σεως του μεταγενεστέρου ξυλίνοι> τέμπλοη (του 1607).
Έπi της άπέναντι !jτοι της ν ο τ ί σ ς π λ ε υ ρ ί'ί ς τ ο ϋ ί ε ρο u είκονίσθη
κάτω μέν, έν μέρει ένταϋθα διασωθεrσα, πτυχωτή ποδέα, άποτελοuσα συνέχειαν
της έπί τοϋ άνατολικοϋ τοίχου, άνω δ' α&τfjς έντός πλαισίου έξ έρυθρών ταινιών
δύο ίεράρχα ι συλλειτουργοϋντες, έστραμ~ιένοι πρός την Ηαναγίαν καl ιφατοuν­
τες άνεπτυγμi::να ε!λητάρια, έφ' ών ύπfjρχον άλλοτε έπιγραφαί. αi όποίαι δμως
σήμερον 1Cατύστησαν εξίτηλοι, ό)στε δι\ν δt>νάμεθα νά γνωρίζωμεν περί τίνων
άκριβ&ς έκ τών συνi1θως έν τφ ίερφ είκονιζομέvων !εραρχών πρόκειται, άφ' οο
καί αί προσγεγραμμέναι είς τάς κεφαλάς των tπιγραφαί @ς καi τά χαρακτηριστι­
κά τσi\ προσώπο1> των όπέστησαν τ~)ν iδίαν τiΥ;::ην.
Οί δύο ίεράρχαι καταλαμβά.νοι>σιν έπιφάνεια:ν ϋψους J .31 καί μψ<Ους 1.34 μ.,
τό δυτικόν τέρμα τfjς όπο{ας σχηματίζει ~<ατακόρ1>φος κοσιιηιιατική ταινία πλά­
τους 0.30 μ.

Τέλος ύπεράνω τύ\ν δύο ίι;ραρχών καi ε!σερχομένη όλίγον έντός τών γενν11-
σεων του ύπερθεν κυλινδρικσu θόλοΙ> eκτε{νεται μεγάλη ( 1.37 Χ2.28) σί>νθεσις,
εί1<ονίζουσα τά Ε ι σ ό δ ι α τ -η ς Θ ε ο τ 6 κ ο υ {ι-γχρ. πίν. 6).
Τό κύριον πρόσωπον τής σl)νθέσεως ταύτης άποτελει ή μ ι κρά - μόλις τριε­
τής - Παρθένος, ijτις τούτου Ι!νεκα εΤναι τοποθετημένη είς τόν aξονα ηϊς εiκό­
νος. Ένδεδυμένη βαθυγάλαζον χιτώνα καi άπό κεφαλijς τό βαθυπόρφυρσν μαφό-

ι.;αί Σf.ι.}ιωνδ. παρl:σχuν; ό !\1ιι.ι.t<Τ, 1.).-plιni , <J. J~t1 ..,"@ ι32 lινtισf()ίχι&; καt ol DΙDZ · Dθ~tUS, Βy:ι:. Mosιtίcs
in Grecce, ι911. πίν. 79-. "tol> δ& Άγ Άβiβοu .ιιt σtολήv δtο.ΙCόνΟΟ ι:i( 'F.i..,ιJ αλέ Κtλισf. τf\ς Κ(ιπnι:.ιδοιι::fαι: 6 Jf: !ι·
f'ΗΑΝΙόΝ, (ft&lises ι'Up dc Cappιtd<Κ"C, PJ <J IJ, ιιιiν 1i7. 4 ) ι;iς δt t OΙ:(O"fpuφίuς "uί ν ηφ1Ι)Ο)τ(i "ffjς tνl. 11)1
Χώρα~ ό Ρ.. UΝοεRν•ΟΟο, ΤΙΗ~' Kariyέ Djan\ί 2, Lo11don 1967, σ. 307·8 (Ι'οορία( Μtιι<.,,V,, ·ΛJ}ιιk<) ι.:uί :
σ• .SIJ (Γοι~ρίαζ' καi tα~ιω\'iί.() Ε!"όνt< t«Jν t-πttJ>11ς ιcσί εις 'Ε1tισκοπήν Σαντορήνη( {ΟΡΑΑΝ.ι.'Ο~ ι-\Η~1S , Ζ
1951. t1K. 14 · 17). Jl0\1 uί.
ΕΚΤ
140 ΠΡΑ Γ~1Λ.ΤΓ:fΛΙ ΤΗ Σ' ΑΚΑΔΗ~Ι ΙΛΣ λθt-tΝΩΝ

ριον, ϊσταται πρό το\J κλειστο\1 άδια~<οσμήτου ξυλίνου βημοθ(ιρου 1 το\J τέμιτλου
τοϋ ίερο\J, uίς τό βάθος τοϋ όποιου διακρίνεται τό μετά κρεμαστοu ή μισφα ιρικο\Ί
θόλου έπί λεπτών λιθίνων κιονίσκων στηριζόμενον κι βώριον, δπ~;ρ /;στέγαζε τήν
Άγ. Τράπεζαν. Τήν μικράν Π αναγίαν όποδέχ,εται άπό τοϋ ίεροϋ ό άρχ,ιερεiις
Ζαχαρίας φορών τήν έπίσημον άρχιερατικήν στολήν του, !jτοι (ινοικτοκύανον
χιτ<Ονα μέ λευκά φtlιτα καί ί;π' αύτοΟ κόκκινον χρυσοπάρυφον μανδί>αν. Ή ύπό
φωτοστεφάνου περιβαλλομένη καί φέρουσα τήν κίδαριν κεφαλ'iι του εΙναι δυστυ­
χώς πολύ ·κατεστραμμένη, άλλά f1 κίνησις. τοϋ ύπολοίπου του σώματος τόν δει·
κvύr.ι κύπτοντα πρός τήν Παρθένον και τείνοντα πρός αύηj ν τάς δύο χείρας,
!να η;ν όποδεχθiϊ. Άνταποιφι vομέvη πρός τήν -.;:lvησιν τοϋ άpχιερέως 11 μικρά
Παναγία τείνει καί αuτη πρός αί\τόν άμφοτίφας τάς χείρας.

Όπισθεν της Παρθένου 'ίστανται συνδιαλεγόμενοι καί ώσεί σχολιάζοντες

τό γεγονός, ο! γονείς αύτi'jς. 'Εκ τούτων δ μi;ν '.!ωcικείμ, ένδεδυμένος άνοικτογά­
λαζον χιτ&να καί έπ' ω'>τοiJ κρασfi.τον (lie-de-νin) ίμάτιον, ε\κονίζετα~ βαδίζων
κα\ φέρων εύλαβώς η'ν μέν δεξιάν πρό τοϋ στήΟους διά δέ τi'jς aριστερας όδ11γΦν
τήν μικράν Παναγίαv πρός τό ίερόv, tνφ συγχρόνως στρέφει τi]ν κεφαλι']ν πρός
ηi ν Άνναν. Αίίτη, ένδεδυμέvη ποδi1 ρη άνοiκτογάλαζον χιτώνα. καί άνοικτόν
κόκκινον μαφόριον, ϊσταται όλίγον όπίσω, φέρουσα όμοiως τ tjν δεξιάν πρό τοϋ
στήΟους ένφ -η)ν άρ1στεράν χεΤρα τείνει πρός η'~ν πα1δίσκη ν. ΟίJτω άμφότεροι
οί γονείς φαίνονται ο!οvεί ιφτευθύνοντες τ~)ν Παρθένον πρός τό Ιερόν, το\1 τέμ­
πλου του όποίου καί διακρίνονται έκατέρωΘεv της κορασίδος οί δί>ο έκ πορφυρο­
φλεβοϋς μαρμάρου (σομακί) χαμηλοί πεσσίσκοι της 'Ωραίας Πί>λης (πίν. 6).
Όπισθεν των γονέων της Παναγίας καί κάτωθεν παραστάσεως i\πιμ11κους
ύψ ηλοϋ κτηρίου μετά μονολόβων τοξωτών καί δi>ο στενών όρθογ<:>νίων παραθύ·
ρων, άποδtδόντων πιθανώς τ1;ν πλαγίαν δψι ν τοi) ναοϋ έξωτερικώς (είκ. 98) ώς
μαρτυροϋσι ν άνrιλογοι εiκόνες τών Όμιλι&ν το\J μοναχοϋ Ίακώβου ', είκονίζονται
εiς τήν ούράv της συνοδείας ,άλλ' είς μικροτέραν κλίμακα, έπτά φiλαι τής Π ανα-

J) 'fό β 111-1όθυρον toOto εtt>oνiU:tαι μ ί: ιr;:ο;μ!t1))..qν δ:ν<ι> (ι'1:ό).ηξιν, ώς: tό 1Jλt1tομεν κα~ εiς τόν V;ιt <Jι', t J62: ο
(C . Srol<.NA J<ιι.o, Lc ι"iniatuΓe: dclfc omilie (fί Oiiltόrn<) 1)1onuco (Cod. ~ V&(icaι:ιϊ$ Sc!αti IJ l{on)a 1910. 11:iν. 29)
~ύι r,Ίς διuτηρι1 Θtν1α μtιtι:ytνέαn::ρu Ιkζα\\'τtνά κα;:ό.ιςοομ,α βη~ιc)()υρα, ώ.; ;'(χ., 1 fις Καστοριdς (Άy Γεωρyiοtι

tl'ις flολιtεiα.ς , 0ΡλΑΝΛQ:!.:, ΛΒΜΕ~ Δ", 1938, σ. 173 είκ 116)

1) $T()RNAJQLQ, ~ Ιι nίν '27, 29, 30, 35, )6
ΕΚΤ Η Λf>ΧΙΤΕΤ<ΤΟΝ Ι ΚΙ-f ΚΑΙ ΑΙ DYZ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΊΊ-f t MONflr ΠΑ 1'ΜΟν 141

γίας ' - αί άμiαvτοι 011)'αιέρες τι:υ,. Έ{Ιραlωv' - κρατοϋσαι άνημμένας έκ κιτρ(.

νου κη ροϋ λαμπάδας'· Μέ ξαν(}i]ν δλαι κόμην σuγκρατουμ(;νην ύπό i;ρυ­
Ορώv ταινιU>ν (~γχρ. πiν. 7) καί lοχυρόν πλό.σιμον του προσώπου, άπό τό όποιον
δέν λείπουσιν καί αί σχετικαί ύπό τα μi]λα τ(ί)ν παρε(ών κηλίδες, ε(ναι ένδεδυμέ­
ναι πολυτελ1) φορέματα με τραχ ηλέαν κεκοσμημέν11 ν δ ια καλλιγράμμωv κοσμ•1·
μάτων έκ δiς άνακ·αμπτομένωv κυματιστών 11μιαvθεμίων •. 'Εξαιρέσει της μεσαίας
πασαι αl λοιπαί στρέφουσι τό βλέμμα πρός !1)ν Παναγίαν. Τό κάτω μέρος των
δυστυχcί.\ς κατεστράφη Ιίπό τό uκρον του ε!ς τόν τοtχον έμπηχθέντος ξuλίνου
έπιστυλίου τοu μεταγενεστέρου (1607) χρυσοξυλοyλί>π-του τέμπλου (πίν. 7, 37
καί uίκ. 98) τοϋ παρεκκλ11σiου.

Διά νcJ. ίσορροπi1 σι:ι η)ν &ίκόνα, ή όποία i'jτo ύπερφορτωμένη δεξιά άπό
πρόσωπα, ό ζωγράφος προσέ.θεσεν άρι.στερά τήν σκηνi1ν, δπου 1) μικρά nαναγία

1) Ά.ργό η;rιον άχό "tOO Ι 4οv ul. ό.1.λ' ο(>χί ι.:ιιi ιtύνtό\t uf "(0\'ttι; τ1\( Ιϊι.(νuγi υ~ tO:t()0R.tΊ'>0 vnι~ 6rt1αθεν, cι{
δΙ: •fl iλαι t 11' i:tα.p ' ο.\\-τ ήν : Πρω-τ4tον (ιι· tέτup1ον ΙΦ 1" «i) (/\.1 Ι LΙ. ι-.,., Λ(J\ό~. Jt~v 29 1 :Ζ) Στe)1.;vttv,tcr(.c, 131 3/ 4
(tlAMΛN \'f ~1ACL-BA. K - 1-f1' ι..ι1! Ν SιεnεΝ, Die ~1onιι 111cntalm <\ le1·ei in Scι bίen ntHI t\.1~k«l<ιn iet\ , (~ ί~~ι' ι%3,
ct..- 26S-26'J), •Λy . Κ λ ήJ~ ηι; Άχ plδος {r~· 1έtορ1οv t4o" o i ) (ΗλΜΑΝΝ )(λΠ. ε iκ 270). Νογl('Ορίτσ1 νο {1314),

fLΛΖΑRι:-ν. St<1rί1' ι , cί κ :ί69), ιmΟ<ιλ.ι ιrόν ll.1. Xc~'·δα.ftiov (λ1JLΙ.F.T, ΑΙ"Ο$. πίv. 74 2), !\1 Οcι ~οπι.'δίοο (:-V!IU. E1Ί
At l10$, 1\'Ιν 86), \! , Άy. Νι-.:οJ.άοv τfΊ{ Ροδι(Jζ' Άρτι'' (Α. 0ΡΛλΝι.\ΟΤ., AUi\1'ε. "" 19.16, σ. 139 ειt( tl) κλιt.
2) Πραιιεvα'f'(hλι ον IAK!JbOY ~αρά C "'fisι:l) tι) doι·f, P.\'angeli;) Λραl")'plΗι, Λι:ι~φίι.ι 1353. >:εφ V Ι Ι . 2 σ. 14
3) 'J"ήν σημuσί<J\• tωv 1.ϊ~μ ιτάδωv '{00tω,, μnνΟό νομε:ν tις 1()\Ί 1tραι~r.uαγγελί.01.1 "=ΟCι fΑκΩnΟΥ (E\•angelia A po·
~ryplHι εκδ (', Ti$C"hCΙ)d O ι·f, Λf.Ι '41ίtι 18$3, ..:εφ. ν ι ι 1-2) δ11:ερ 'λ.έγει: Κ(Ji q~rιιt'Q τρι.t.η)ι; )) ιιαfι;, J<(ι i: ι;f-Πι.•

'l«Κιxdp ΚQ)J·}ΠQ-r:ι; ι-d~ ()ιryσ,τ!:q«' ι(ί11• • 6β(!(ι.(ω11 τ<ί" t)μW.ιττ()ttς κyί λα/Μτιvσ<a U1•1ί J.ι:ιμπ&δu, k<ιί &πωοογ 'f<ιW ~
Jιει•(J,t; ίJ'Q /tή <Tt(?<lφfj ή ΠfAk $/:; ~a ώf/q(JJ J<(I/ uJxμaλωι-ttJfJ(ί •ιί ~oq{Jiα Q't'Tιjι,; bc ι•α()iί Κ1.Υ]/α σ.
' ' ) Τό μ e1ά δlι; ά:νuδ17tλι)ιιμέ,,φν ~ιJιιι"1)qι Ιφν κ.όαμ ηJJ(Ι ε(>ρiακετu ι δμοιον ιι:ntiι μi:\• τό τti.O( τυ(» 11"" ιϊl<'δ·
νΟ( α) tU; τq /. ι-δύμαt« 't<Ιi) t.tίrιο.:ρ(ιτι)(.Ιc~ Ν(Κ' ι)cρόροu 't()U D<rtυ\ιetlι.toιι, t(lt. άρχιιyyl:}.οο ί\1 ιχα:ή). ( ιαβλίο\'} "'αί
>ιbν ό.ξι~αςοf<ΧωV 'tOU ιίnεικονιtόμι;:\V!
ti' tό' 'Ο~ι ι λ.ίαι: rιΗ'ΙΎΟj)1ΟΟ Τι>(» Ναζ\άΥζη\•Q(• (1018·10..'Ι 1j, 'Εθν Rι β? 10-
θή~ς η Παrι1σiων. Coί$lin ~·
11, Ιν. 2t , 2v (ΟΜΩΝΤ. Mini;ιt""$ de:> σlι1 $ nn<:ίtn.~ 1\'\.3.t111 ~Ι'iΙ $, J''arί$ 1929, JC(ν
79,
LXI. LXIJ, LΧ Ι Η . LXIV κιιJ Hn.p F. iκών τοδ φ 2 nαρά 'ΓΑWΟΤ RJCt!", The. A rt ol Uyt.:ι nι iι1 1rι, L Oo<lou 19$9.
45) β) (:it; ·n) v π(ιl)t)φήν tCJO χιt(ί')ν()ζ τc)fι Ά γίου Π ροκοπlου btl φοριιτt\ς εl.,:όνος tl\C Μ Σι νδ, τοί} J f <'Ιν αi.
( 1 ~«i 1\1 . ΣΩΤl·Η'1όΥ, €ί.,"i)νcς της Μ Σιν<ί, 'ΑΟΙ\\ιαι 1'156. εi:ι< . '17 καl CH D CLVOYF., Ar t byιantin, ε(..- 134)
<'~ καi. ε\' '!Ο\χuγραφίας τη .;: 'Λγ Σ<ιφ(α' t iΊς 'Λχρίδ<ιC, 1040..HMS { Μιι_Lι:.1· - FκOLOW 1. 1C lν 87 1) Kntd τό\•
Ι ~•)" ui. rό αί>τό κ6σJ.1 η~1α e.ϋρη rαι εlς τύ' ' Ομιλία' 101) JJ O\.xιχun Ία"ιλ:βου, V:ιι gι-. J 162, φ 82 (C. S'rOR Nλ ­
JOLO, Lc Miniaturc dcllc Omific. <li Giaoomo Monaco. 1Cιν. 32) κα ι έιtί τ.&>ν διυΚΟΟJ.ΙΙlΤΙ Κών γ).vπτWν τf'ι' r-t ' ()q.
(\'11•4:t(Qυ .6όfω~•αιι; (Λ . ()Ι'ΛΑΝΔΟt, ΛΒΜΕ, Ε', 193940, <f 98 εtκ. 45 ι.:οi σ. 99 ε iκ. 46) ~αi l:itί Οωραι.:iου t QV

Μuοοι;ίου Θ ι,βών (Α. ΟΡΑλΝΛQΣ, ΛΗ!\>t ε, F.' , 1939-40, ο. 139 el~ . 21).
Ί'όν ΙJ"ν αl . συναV1άtαι εfι; •δ μ(J ρJ,1(ιρ1νC)\• t1W\•oo.-Uoιc>v το& ν<ιΟfJ f6\v 'Λ11ι3eWν 1f'ίς Αιι κωvίιις (,.\ Οι•ΛΑ Ν·
ΛΟt, A0i\1 E~ Α', 1 93~. σ 130. ~Ιιc S καi σ JJ2:. ει,,.. 7). (ί)..).' ή χ ρ l'Jσi ' τΌJ.> l(p<Κl("'tti\'t"f(Jt κνιi Κ(,ιt'ι'ι τόν 14σv t.'rJI
tόν 15"" ul. : 'Γοιχογρα.φiαν Γκρα.tσό:νι•ςσα, tJ l 8 (ΖΑ.Ο J,ι1.NC. Orn11 mct1(;~ r.:-J'O~<'lς;t , .Hι.•ns:r·:ιd 1961 , tίρ . 281) ΓΑ.υ·
nτό. το~ Mι.>O tt>ii ( Μι ι. tϊ:r. Μο11 . by1. <le Jvfί sJ ra, ))ar is J9 10. ~(ν 513. fl 14 , 57. 10, ~9 9).
ΕΚΤ
142
καθ ι1μένη έπί πλουσίου πορφιψοφλεβοϋς, μαρμαρίνου θρόνου, όμοίου πρός τούς
επισκοπικούς ', τοποθετημένου εiς τ'Ι)ν κορυφ1jν τριβάΟμοιι συvθρόνοu ', τρέφεται
κρυφίως άπό aγγελον - τόν άρχάγγελον Γαβριήλ -, δστις, εικονιζόμενος ίπτά-

Εlκ 98. Είσόδια τfΚ Θωτό ..-<.ιt) Λ f l:ιιn(ι σίlνtpΟΦ<tι "tης Πα.νς,r.γίcrς Ρ.Ις τό β40ος ύνηλόν
έη:iμηκες tctή pιoν, iς;« ι\ 10λαy ί α όψ1 ( τοi) νuoU .

μενος iίνωθεν αύτfίς &ν προτομ1}, τ ης φέρει μυστικά sνα στρογγυλόν άρτiσκον,
τi1ν τροφήν της, i\ν αϋτη παραλαμβάνει τείνουσα άμφοτέρας τάς χεtρας.
Έχομεν λοιπόν sδ<ί> μίαν σΙ.Υyχώνευσιν δόο έπεισοδtων, συν·ήΘως χωριστ&v,

Ι_) J3i... σχtδια tπισι.."Qιι-1 1<&\• 0J)ό \1'ι)V /. ν Α. ΟΡ"ΛΑ ΝΔΟΥ, Ξυ).όσ":eyος Βuσι).ι ., ή t Β. 19.54, εi κ 464-466.
2) Σ\Ιμφώvο~ ιtρό( tζt ιi,:;:() κρvφΟν t:ρ(ι)'((;\Ι«yy/:).ιον 1'()6 I AKtιBO Y (TiRC}H~rΙdotf. Eνan~l ia A pocr>•pha, Vll.
9) δ1tερ λtyει : /(<ιl ht&Oισt..,, αtί rr) .- (ό ίι:~>tiχ) l.<ti τρlτ(Jt) βαQμο(ι i QQ Or;rntιιrtηρίotJ . Πθλ.. 1'α.1 σχeηκ ήν tn:ι·rρa·
φήν e!ς ~ι φ Vaι . g.1· ι 162 68• tGιν Όμιλ ι &ν 'Ι:Οί> μΟ\'<l(c>ι1 Ία..Φβόι,ί {$'J'ORN AJ() t..0~ ιc. Oιηilie d l C ·ia"'()m()
1'11(Ι ιΗΙΟΟ, ;ς( \'. 29)
ΕΚ 11 λΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧΟf'Ι)ΛΦIΛΙ 11-ft fl.10ΝΙΙΣ ΩΑΤΜΟΥ 143
άμφοτtρων είλ11μμέvων άπό τό πρωτι:υαγγέλιον τοϋ "Jαι.:<οβοu ', πρ(ίγμα σύνηΟcς
είς μνημεtα τοϋ ι ιοu καi τοϋ 12"" αί(ί)νος (ώς π.χ. εiς τό Δαφνί'. είς είΙCόνα τfjς
Μ . Σινδ τοϋ 1200 αi.' ΙCλπ.) χαί πολύ σuχνότερον εiς τάς φορητάς είΙCόνας ΙCαί τάς
τοιχογραφίας των μετά τήν • Αλωσιν αiώvων '.
"Από είΙCονογραφιιcίjς ιcαί τεχνοτροιιικf\ς άπόψεως ή σύνθεσις τ6>v Εiσοδίων
άναπαράγει άκριβώς τά παλαιά πρότιιπα, τόσον ώς πρός τήν διάταξιν τG>ν προσώ­
πων, δσον κα! ώς πρός τά χρώματα καi τήν πτuχολογί\lν των ένδuμάτων των.
Μ όνον αί φίλαι τ1)ς Γlαναγίας ε!κον!ζονται ί':δ61 με περ1σσότερον ρεαλισμόν,
μέ χρ<i>ματα πλι\ον κτυπητά ΙCαί πλf.ον ποικlλα, άληΟώς άνθηραί, ώς τάς χαρακτη·
ρlζει εiς τάς Όιιιλίας του ό μοναχός "Ιάκωβος της Μονijς Κοκκινοβάφου '. ' Η διά­
ταξις τj)ς όμάδος των καί f1 τεχνιιη; η1ς cκτελέσι;ώς των μfiς ένθυμίζοuν ζωι1ρώς
τήν όμάδα των 'Αγίων γυναικών τοΟ Άγ. Δημητρίου τοϋ Βλαδψήρ, χρονολογου­
μένην εiς τό τέλος τοu 12"" αίώνος (πcρi τό 1194) 4•
Άι; fλΟωμεν τ<i>ρα είς τήν καλύπτουσαν τό ίερόν κuλινδρι1ο)ν όροφiιν.
Λϋτη διαιρείται δι' άξονικijς έρυΟρδς ταινίας εiς δ(ιο όμοίας έκτάσεως πίνακας,
μή1.:ους 1.71 μ. Καί •:ίς μέν τόν βόρειον πίνακα είκονίζεται. έντός βαΟυγαλάζιοu
κάιιποu, ή σκηνή τijς Σαμαρείτιδος, ε!ς δi; τόν νότιον ή ίασις του ΠιιραλuτικοΟ.
!Ζίς τήν παράστασιν τής Σ α μα ρ c ί τι δ ο ς (πίν. 8 ιcαί 32) εί..:ονίζεται
δεξιά δ Χριστός καΟί1μενος cπί λαξε111ijς όρΟογu>νίοv πέτρας καί όπ ισθεν αuτοΟ
ορθιος άνήρ πιΟανίίις ό μαθηηiς αuτοΟ "Ι άκωβος - &ριστερά δέ γυνή όρΟίu
- 1i Σαμuρεtτις - παρά τό χ_εΤλος κυλινδρι κοu προστομιαlου φρέατος', δπ(:ρ
σημβολtζcι προφανώς τ~iν καrά lιΜΝΝtιΝ (δ,5) nrnι-r)'ιι τον Ίακώ{Ι.

1) ( ' 'Ji.SC'..Ι i. NOOkt' , Ί!νangctia λpocr)'pha, Λr.ιy(ο l~S3. Χ ΙΗ 1 ..ι1{ XV 3: ή ciro.-1.ριJφeiσo ιl; -..-d dγιt! rQ}tt dγlw,.
Κfιl .,(ΨVι},. ~1tιο. Ικ Xti{16c ιίy-;tλο1J. Καtl.ι tό ΜJΙ~Α10Ν (σ . 14)) καl tι>ν όpθpον '\1)' 21 Ν04tβρiοο. 6 4πι:>.ος
°'1!"~ lttO 6 άρχ_ά.πδλος Γαβριι)λ: b&J' T('i.fl*Ι rι# r,ι/J{μt}J. "''tHi ιιt~η· ,,ξιι bι! /ιΙ~-ι+ '<'Oi τό Ίr.ιiei d'Of J.Jιω,.,
ΠΙ\λ. ιr.uι ~1 . Ί!σιιιρt\Ιόν t1'( 21 Νοεμβρίου (.,1ιtΝ.λtΟΝ ο 140. tιι;δ Ιkνιt(α( toO 187l).
2) Ο ~ιιιιι_τ, Lc monas2~rc: de Dapbnί, Pari:s 1899, ιrί ν 19.
3) ι· ~(11 )1. mΤΗΠΟΥ, εfκό\-tς rfιιι; 1"1 Σι\'&, ι:Ιιι. 99· 101 .. οι 11).
4) ΤΙ Χ clC tl,ν ~Ι /\u\ιρ:t<: "Σο(; ΆΊ. 'Όρόυ( (0 ΜιιLΓf. λ•hοιί.. t C$ ι~ιl'ι1υ~ dν. 136 2) t>k•
.5) r-.tΙ(iNL~ t. 11 Τ. 127, σ1 612:
6) ν LΑ.LΑι.ι.ν. lstor-ιa n.ιsstoio J;skιl§tv:a 1, ο 4δ) ~1 C'ιtAl'l.IOι\ KIS tν PropyW,iι:nkunsΙ~ ), ιιlιr 310
7) 1ό ιι:ροσιομwι.rον ~ΚΟν(ζt.:tαι μδ διάφορα tQoroic OXilJ.Ιd:tt.r : •AUote ,;:{νaι ,_"1.Ιλινδρι.ιι."όν, ώς fvtαfιOa, 'OJΙI •
).luι 1 ·ρι1y Νu(ιοv(ην(J(ι Hibιl Ν:ιι . .SΙΟ φ. 2ι5 (Dun1b. 0.-ιΙιι ι J);ιρ, J6, )%2• .e,-iι<'. 8), &ι.nt Λngclo ίn F'orm~t (RAP
CAUSA, SιιnΙ Α11s.~Ιο in ι•orm.ι.s, ~lil~fl(I 1%3. ι:fν 1, Jιttti ροβΜ)σι;ων), καθ0Jt.1Ι('όv Μ Χι>.0:ν&ιφi01J 'Λγ. ·owuc
(f\iιι..ι.ι ι', Af1H)8, 77. J) •trJηρι ηJ\:ός 5. τt~ 1}1)\1 ( f l.fMA .. l l A11AXAT-lllΔΛKf-I, λεfR..'tιψα. ιtiν, 47), 'Άy Νικό•

..:l•λαος 'Oc>ιpu"«• 1310 (ΞV ι'1ΌιtΟΥΛΟΣ, Οί ~οι-ιοyr~φlι::ς Άy Ν ι ιιςο>..ιJον tϊ;Ο ΌρφονQΟ, ~ι!'i:ν J77) Κιι χριl:. Τ(<111Ι
( Ρ, UNOfKW()(JΙJ, Κιιι•iyC J.>j:ιmi. f,fl( 2S1ά). ..Α"γ. Νιι.ήrιιc Ί'ο<ιvrσbρ. όf)χ{\)ν 14QV (M Ι LLΙ:"t~ Fιto ι .Ow, Ι .α l'JιCi Ι",
ΕΚΤ
144 ΤΙΡΛf. ΜΑΤ€ΙΑΙ '1ΊΙ~ ΑΚΑΛΗ/Ι.1 Ι Λ!. Α~~ΙΙΝΩΝ

Ό Χριστός, τοϋ όποίου ή κεφαλη περιβάλλεται ύπό έvσταύρου φωτοστεφά­

vου, εlναι ενδεδυμένος πορφιψοϋν χιτώνα καί έπ· αiιτοϋ γαλ{ιζιον Ιμάτιον, δπερ
(ί.φίνει ιJλε6θερον τόν δεξιόν του ιΙψον. Διό. της προτεταμένης δεξιuς αοτοϋ εύλο­
γετ ii μeiλλον προσφωνεϊ τΤ)ν &ναντι αύτου ίσταμένην γυναtκα, ένφ διά τής άρι­
στερuς του, τ~)ν (Ητοίαν άκκουμβ~ έπt του μηρου του, κρατε1 κόκκινον διπλω­
μένον ε!λητόν.

Ό δπισQεv αύτου ίστάμενος βραχυπώγων καί άνευ φωτοστεφάνου μαθητ~)ς

του Χριστου, προσβλέπων καί αύτός την Σαμαρείτιδα, φορετ avοικτοκύανον
χιτώνα καί έπ' αοτοϋ, καταπΤπτον άπό τοϋ άριστεροϋ τοι> ά'Ιμου, άνοικτοϋ χριίψα­
τος saιιmon ίμάτι ον. Τήν δεξιάν του φέρει πρό το\\ σ-tήθους μέ τΤ)ν παλάμη ν πρός
τά i!ξω, ε1ς iίνδε;ξιν εuλαβc\ας η δεήσεως, ένφ διά της <Ί.ριστερuς &.νtχει τό πι:ρί
αότήν άναδιπλούμενον ίμάτιον.

Ό Χριστός καί ό μαθητής του προβάλλονται επί ύψηλοϊί κιτρινωποϋ βρύ.χου,

εις η)v βάσιν καί τ~)ν κορυφηv του όποίου είκονίζονται Ο.γρια φυτά.
Ή παρά τό φρέαρ !σταμένη ΣαμαρεΤτις εΙvαι έvδεδυμένη λευκά έvδύματα
μi: πρασίνας πτυχάς, φέρει δ' έπ1 τής κεφαλής λεt>Ι<"όν Ί<&Ι<"ρύιpαλοv. Κρατεί διά
της δεξιiiς κοκκίνην - προφανώς πηλίνην - ()δρίαν ', τήν όποίαν ίίχει προσδF­
δειιένην άπό τοϋ λαιμοϋ διά σχοινίου, τό όποίον φαίνεται κάτω άρισερά τυλιγμέ­
νον καί κουλουρ ιασμένον.

Ή ε!κονογpάφησις τfjς έν τφ χατά lΩΑΝΝΗΝ Εύαγγελίφ (δ, 4 - 40) μαχρας

du 1\4 A!ii\' ~" Yot.ιgosfavίe. Jll, 1962, nίv, 29 4). PQr~ er, 74- (0ΜΟΝΤ, J~v110.gilt.-S κλ,; πi ν. 150). άλλοτε ιοtναι
όρl)(ηιί:Ινιον Ι)aι· gι· 74 (O~t.ONT, {; c) πlν. t5 1), άλλοτε εtwιι πε.νtόγοοwν ώ; εlc; ti1ν Μα\1ρtώτ 1 σσuν tfιι; Κuσιο­

ριδ:" ( Ν. ΜΟΥΤΣΟΤΙΟVΛΟ~. Κιιcnοpι(ι, ΆΟf'ι\•Cιι 1967, εiκ . 19}. 4.~Tf: όtιι'τόyιι>vον ώς ι.l ς: τήν Μη-ιρόtι()λιν τοΌ
.Μ t>σ1'pό (Μtι.ι. 1-:ΊΊ Mon. t'y:r dc Mi.~ιra, πlν 71) i.i).i.ort <ttυυpόσχηιιοv elς Σcπδrccιvη, l 200(VOJ DJtJιυC. Sορ<>i'u.ι1ί,
Jkograd 1963. σ .13.9) ι.:uί "Αγ. l"ι;ώρ·(tΟΥ r-τ(cρ() Nσrl('<tf.litσινo, ϊιpχc\)ν J4?., ql (Μ Ι LLι!'Ι' ~ F°RόL()\Y Ηί , ι:;ίν. 1.25 4)
καί 6.λ.1...οt-ε ttJ.oς' 'tP.:tρlιφυUov ώς ~lς ·Αγ . ι\'1 aρκον 13ι:.νε-τ4U.<, 12"" α1. (Ίjετt•Ι ΝΙ , 1\<1()$;Ί1ci ;,ιοιίςhi, πiν. 36. 2).
κ(Ι.θQλt"όν Λnύrχις 1S3S (~HLΙ.f.1". Att\OS, π:ίv 1 ι-? Ι) Πβλ. Κ(ιί Μι ..:ροyρ Κώδ . 14 {11 -τάφου) φ 2.2Jν . ( ιιιο• ι~ι

{\V. ι-r Ρ ΗΑ'Ι'<: ιι. OΓ<:ck :tt\d Syrίan "f\.'finί.1ιιu 1·c~ ίn Jcrιιsalcnt, J \)3ι, cs 72. ιιίν. XV).
tυχν6κ1 < G.ιt-iση<: r.iκQνiζr,tαι (;n:εp(ιv:ι) -t()U Qt0)1{()1,) ,.α; β(ι.f>όt.)..ις()v, ιi:ι; 1t. χ. tfς tόv Par-is. gr. 74, l l ()tι n\
(ΟΜΟΝΤ, Eνangi lcs. πt\•, ιs1, f\1t ι ιι.ε·r. Jt~htr<;ht.'$. ι;ικ 624) );(ti εtc τόν >'J()ι•ι11$J)clίcial'"Um (MΙLLε·r, ·~eςh. εlκ 625).
1) Τό ΕΟΟγγέλtΟ\' (I Ω δ, S Κfιι 28} όνομάι;c ι τό άyyaToν τtις ~αρεi 11δος: ύ&ρiι:ιv .:αί τοιuί>t11 ~ράnιαη ι;-fι;-ο·
vlζ..troι έ1" της ήμeτέιχu; εf "'όνQς. · Η ·Ερμηvcfο τΘν Ζωγράφων (lκδ. Πα:πnδοπούλοο - Κr.ρα11i:ως. σ. 90) δ~ι rος τό
χαι~«ι.."'tηplζtι δι4 1:()0 λ(t{Κ(ι)1έρυ1) μe-tαγt;vι;σ-r.l:ρόu όvόιιατc>ς μ..-r.αχ'}d~ζι, δπε,p, ι;-rιtά tό Ktνtpov Σtινtό.ξf.(ι>ς
'Ίστορ ικοϋ Λ t~ι κοti Ά._αιlηιι iα< Άθηνών, ti.i1φθ 11 J:.: t'<)f) τQνριςιι.;οί} b>i-kr:Ί~ Ι<άl (1η_μ(J.ί\.'tΙ χαλχοΟν ~ι~ λ.«βι)ν
σ..:εtιος ποtt.:ίί'.11ς χρfισ~ ~αί διο.φόροu χιηρη~:t._όςη:rος (xpr·tςrtμoν \.:uρ-io~ διά μεταφοpόν ίίΟΟ.-τ«). 'Ομοίόυ σ:c~Ί_μα­
tος nρός τό τi'jς Πάτ}.Ιοο ίιyyειον κρι,ιτεi i\ Σομιιρr.Ιτ-ις κui εlc; το•χογpαφίuν το\ι ·rσοt>'ϊσtρ Π Σερβiυ ;, ι\ριι!>ν

14•1v ο{. (MtL.L-BT- F~OLO"'"• Ίa pclrιιurc: dιι Μ Agc cn You:oota1"ic IH, 1962. -ιtiν . 39.4),
ΕΚΤ Ι·Γ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑ Ι AI ΒΥΖ. 1'ΌιχοrJ'Αcf)IΛ Ι ΤΗΣ f\-iONHΣ llATMOY l4 5

πεpιγpαφijς του έπεισοδiο» τf1ς Σαμαρείτιδα; μετrι τοϋ Χριστοϋ κατετμήθη i.ιπό
τών βυζαντινών άγιογράφων είς τέσσαρας σκηνάς ', έξ ών ή πρώτη άποδίδει τοuς
στίχους 4-7 του ΕΙ>αγγελίου, 11 δευτέρα τοuς στίχους 26-28, iι τρίτη τούς στίχους
28 καί 29 καί ι) τετάρτη τούς στίχους 30 - 40. Έκ τώv φάσεων τούτων είκονισθη
έντuvθα ή συνηθέστερον δλι.ον τίί)V llλλων άπειιcονιζομένη Ι η σκηνή , καθ' ijν
δηλ. 1] Σαμαρείτις γυν1i μόλις εχει φθάσει είς την πηγην τoii 'J.ακώβ καί, πρiν
άκόμη άντλi1στι ϋδωρ διά τής ()δρίας, τήν δποίαν κρατεί έπί του χείλους του
φρέατος, άντικρύζει τόν, λόγφ τfjς μακράς δδοιπορίας καθήμενον κουρασμένον
Ίησοϋν, δστις ηϊς λέγει : Δ6ς μοι. πιεi·ι"
Είς τιiν πρώτην ταύτην σκην1iν ό Ίησοϋς άλλοτε μέν είκονίζεται δεξιά.
ώς ένταl'ίθα καί ε!ς τήν Μ. τijς Χώρας', συνηθέστερον δμως άριστερά, συvοδεt>ό­
μενος ύπό δύο !j tριών μαΟητ&ν μετά ij aνευ φι.οτοστεφάνου, ώς είς τάς Όμιλίας
Γρηγορίοι> τοϋ Ναζιανζηνοv • (τ{;λοιις 9°•α1.) ε!ς τόν ΡaΓίs. Gr. 74 ( 1 Ι •• α!.) •, τόν
Άγ. Μάριων τfjς Βενετίας ' ( 12•" αί.), τό Monreale ' ( 1 183-1 193) τήν Σοπότσανη
( 1265) ', τόν Ίβηριτικόv κ6)δικα άρ. 5 (τέλους 13°• αί.)', τόν Άγ . Νικόλαον
Όρφανόν τijς Θεσσαλονίκης (περί τό 13 1Ο) ', τόν Άγ. ΝιΚ"ήταν Τσουτσέρ (άρχών
\4"" αι) ••, την Μ. Μεγ. Λαί>ρας τοϋ Άγiου Όρους ( 1535)" καi τιi ν Μητρόπο·
λιv τοϋ Μυστρα " ·
Είς τ1)ν 1iμeτtραν είκόνα δ Ίησοvς συvοδεόετc~ι &πό ~να μόνον μαθητΙ1 ν,
έπειδ1i ο! άλλοι, συμφώνως πρός την φράσιν του Εύαγγελίου (fιi. δ, 8-9) μετέβη­
σαν εiς τήν πόλιν ιιπρός &γοράν τροφijς>.>, άλλαχοϋ δμως τόν συνtροφείιοι>ν πλείο·
νες μαθηται ώς π.χ. εlς τήν Σοπότσανη "·

J) f\.1ιι.ι,eτ. R«tι~n:~ :,:tιr Ι' i<.-uoosnaρh(e de Ι ' έ~11gilt '. P;tri$ 1%0. <:ι 002
2) Ρ { jt.fO.CRWOOu, Kari~ Ojan1ί 2. niν. "257.
:Ί) Κώδ .S ι Ο τi\( Ηiι)Ι N:nionalc -ι(ι)ν Παρ ισtων. Εfιςιί:)ν nαριl Η . OMON'f, f'~C$i1l'liMs ιl c~ ιη iniιιι1Jrί.-s, φ 2'$
""i s. _nε~ 'NF.RS6.-.SΙΛN tv Ι)υ1ηb3 1•1<>1) Oak$ P'aι>eJ'S J6, 1962, είκ. tι φ 2S5
4} Η 0ΜΟΝΤ. (~\'<1n&il e$ a~-c pιι..•ir'lr111'es by:ι.anιίnc.~ dtt Ι t~ sil:clc, φ. Ι 73 11:ίν. Ι 50
5) S ΒC.τΤΓΝ r . ~1o~ici antichi dί S fl.1 ;ι;ι'C() ;ι Ύene.ιi;) , Oerga 1ηo, Λ:(ν 36 2 .
6) ΚιttιΝσ ει::ι. , 1 i\ιlosaici di Monreate. P~lermό J960. ci1':. 44
;) νοι ()JvR ι C , Sopoc'anί, Bcograd Ι96J. σ. 139
8) Λεύι:ωμα T"lλ!l.fA. fl.A11,\XAT'LHΔAKH , JitLν 47 Ι('α( ν LΛZARt:.V . Sιοrί:ι '• ·rol"'ίno t%1, ttίιι." :317.
t}) Α. ΞΥΓΓΟΓιΟΥ~ΟΥ. Ot tοιtό'ΥJ>αφi,.~ Ά γ Νιtec)λ(ι.ου 1'Ού Όρφανο('>, Άθή\ΙU J964, εiκ. ~ -9() καt 176-177.
" Η ttnρ{«Νι;ιαις nδtη tl\Uι άκριβ(Λς όμοία πρό< τ-tΊ\• tfιι; ΠζιtJ-ιΟΟ
10) MΙLLl!J' • FH O LόW, _La l°)C'inture dυ Mόyen·Agi: e11 Yo-ιg(l!{f;"ric Ι Η, 1962, 1'tί\! . :394.
1 1) G, Μ Ι J...ι..UΤ. ΛΙhο~. tes pciι~tιll'C5, πίν. (19 1.
12) ~tΙJ. ιετ. Mon by.ι . de _r...1is1r.-.. nί\• 7 1.2
13) Dιu·r.ιιC, t .d σ. 139
19
ΕΚΤ
146 ΠΡΑΓ~·t ΑΤΕΙΑΙ 1·ι-rΣ ΑΚΛΔ Η ΜfΑΣ ΛΘ Η Ν ί:!Ν

Ί ασ ι ς τ ο ii Π αρ α λ υ τ ι κ ο ϋ (πίν. 1, 9β καί 33). ' Η έπί τoii νοτίου ι)μί­

σεος τοϋ θόλου παράστασις, τ\jς όποίας τό Cί.νω tjμισυ είναι δυστυχώς κατεστραμ­
μένον, εlκονίζε ι τό χωρίον το\J κατά JΩΑΝΝΗ Ν (ε, 2-9) Εόαγγελiου, καΟ' δ:
έπ/ ·ιf] έ" Ίsροσολ'6μοις προβατικfl κολvμβήθρq. τfι tnιλεγομi-vτι έβραίστi Βηθζαθd
( ij κατΊiλλην γραφιi ν Βηθεσδά) . . . t}v ιί.ν0eωπ6ς τις τριάκ01'τα καί όκτι;, έτη fχων έν
τfi dσθεvεl~ αVτου· τούτον ίδών J ., lησοϋς κατ:ακείι.ι8νον1 και yνούς ότι πολύν ήδη ΧQό ...
νον fχει, k'γει αύτψ· θέλεις ύγιΤJς γε,,έσθαι; άπεχρlθη αύτψ ό άσΟενών· !(veιε, άνΟρω­
πο·ν υύκ i'χω, Ζνα δταν ταραχθ?ί τι) -ϋδωρ βάλrι μ• εlς τήv κολvμβήΟραν· έν φ δέ fρχο­
μαι iγώ, ιί.λλος πρό έμοv καταβαίνeι· λέγει αότφ ό Ίησοϋς· C-γειρε άρω> τόι• κράβατ6ν
σαν κσi π-Ριeιπάτει · καi εύθέως lyένετο ύγιΥ}ς ύ ύ.ι,Ορωπος και ήeε τd11 κράβατmι
α·ύτοϋ κσ.ί. πe.ριεπάτει.
Τούς δύο τcλευταίους άκρ ιβόχ; στίχους (8-9) το\J 12ύαγγελίου εtκονίζει ή
ή μετέρα παράστασις, ίiτις κατά μi;ν τόν άξονα περίπου ηϊς είκόνος παριστάνει
ύψουμένην άπό τοϋ πρασί νου ι1δάφους τετράφυλλον ', πλ!1 ρη ϋδαtος κολυμβή­
θραν, άρι στερά δi: και παρ' αύn) ν δρθιον τόν Χριστόν (τοί.ί όποfου σώζεται μόνον
τό κάτω ijμ ισυ τοϋ σώματος) ένδεδυμένον σκο-rει vόν iόχροην χιτΙJΊνα καi έπ'
αύτοϋ βαθυπράσινον Ιμάτιον, όπισθεν δ' αύτοu Ιστάμενυν i!να μαθητήν του (σω­
ζόμενον καί αύτόν μόνον ·κ ατά τό κάτω ijμισυ τοv σό.)ματος) .:αi φοροuντα σκο­
τεινόχρωμον χιτii'>να καί έπ' αUτοϊί Ιφυθρωπόν Ιμάτιον.
Δεξι<'ι τfjς κ:ολιψβήθρας εiκονίζεται, άπό τU>ν ό'Jμων καi κάτω, ίστάμενος μu
δ ιεστηκότας τούς πόδας άν11ρ, ~νδεδυμί;vος λευκόφαιον μι'; σκοτεινοτέρας πτυ­
χάς χιτ&vα, φθάνοντα μέχρι τό>ν γονάτων. Ή στάσις του δε1 κνύει, δη θά είχεν
ύψωμένας τuς όλίγοv φαι νομένας εiς η)v ε!κόvα μας χεϊράς του (πίν. 33), ϊvα
βαστάσ1.1 τόν i\πί τ\jς ράχεως αότοϋ φερόμενον κράβατοv, τοϋ όποίου φαίνεται
~πί τf\ς εi κ:όνος μας τό κάτω μέρος του, μετά τοi> δικτυωτοϊί ξυλίνοη πλαισίου του.
Ή ήμετ{;ρα παράστασις περιλαμβfι.νει τόν μικρότερον δυνατόν άριθμόν προ­
σώπων. Είς dλλας, καί παλαιάς (ικ:όμη '. το ι χογραφίας τό θέμα της !άσεως τοϊί

1) Ί"t~ραφόλλοu σ>:,i}μtιtος κολιιμβf10 ραι ήσαν (J\)V),()ι;ι ' fι~ η (ιιιc'ι rί"Κ πα>.uιuχρ 1 Q;fte)νικt\ς f.ttoχ"ς (ftλ.. Α. ΟΡ ·
ΑΑΝΔΟΝ lv Λ0~1Β, ΣΤ' , 1948. σ 41 ε ilC'. 34 -καί σ . 4:l ~ικ. 35) t\αl Α, <)RΙ,.ΑΝ Ι>Ο.S, Ι..ι.-'$ b:ιpιisι~rcs du Dod..:-
c:a ι~e t.ν Λcιcς du Sc Con sμ·O::s lnιcrnaιional d' ;;ιn,;11.:οtοιΡι: cl1rCt1..:nαe.. 1957. rs. 20':J εl-. 16). ΈuνtχίσΟ ι\ δ' (\ χρi1·
σι( <toO τt>Τ(Χιφόλ).ου σχt111 ιιtος ι<:<ιl ~tς βuζ(Ζ.νtινο(ι~ χ,pόνους J>ar a.1· 74 (ΟΜΟΙ'ΙΤ. ί~"':\ngiles. tti\• 1$2. 160) ..-αi
Σο11:ό~σο.ν11 (V. DHJJtι·(:, $1)ρ(~:Ι r1i, 'θl:<>grtι(I f%3, σ 138) ιά~ διc) ι<ρήν(ι< (Δ<ιφν(, Μιι, ι..ι:τ, 1...e mόnl)JSIC~ 4ι: 'D<'1>h11i,
πiν. 19. 1). nροστο~ιιαfα φpε;f.ηων (f\λ ('(V(ι.)tι':ραι) ι<'λιt
2) ιι χ. ~iΊς, Πανnγία; Μαηριωτίσοης Κuσt()ρ ι(ι.ς, 1 3<)\Ι αί (Ν. ΜοvτrοηυvΛΟΣ, Κσοtοpιά. na,•u-yiα Μuυ·
~ι6>ηοσα, ΆOtivuΙ 1%7. 1ι(ν. 18)
ΕΚΤ Η ΑΙ'ΧIΤΕΚ 'ΙΌΝΙΚ Η ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ 'fHt MONHt ΓΙΑΤΜΟΥ \47

Παραλυτιχοu πλουτίζεται χαt διά η)ς άπεικονίσεως τ<ίJV ύπό τοϋ Εύαγγελlοl)
(Ιη. ε, 2) προσθέτως άναφερομένων περi τ~)ν κολ\)μβήΟραν στοών, ώς καί δ1ά τοu
πλήθους τών έν α&tαίς &ποκειμtνων άσθεν&ν. Ή 'Ερμηνεία τών ζωγράφων' άφ'
έτέροο προσθέτει άκόμη καί iίλλα θέματα, ώς π.χ. ενα άγγελον έχοντα τά χέρια
του μf..σ' στο fJδωρ τfίι; κολvμ{Jήθρας ώς καt παπλώματα έπi το\) κραβάτοο, χαt
πλείονας μαθητάς. Ή κολυμβήθρα έπίσ11ς δέν είκονί.ζεται πάντοτε τετράψl)λλος,
<ός ένταuθα, έν ΚαστοpιQ- (ένθα Κ'αί ό dγγελος) καί έν τij Μητpοπόλeι τοΟ Μυ­
στρα ' , άλλά καί κυλινδρικη' ώς τό πpοστομιαΙον της Σαμαρείτιδος (πίν. 8).
Μεταβάλλεται έπίσης ένίοτε καί 11 Θι:σ1ς τοϋ Χριστο\) έν σχέσει πρός τήv
κολυμβήθραv· διότι άλλοτε μέν οδτος τοποθετείται άριστερά ', ώς έvταΌθα, καί
άλλοτε δεξι(ι '.
Ή παράστασις τοΌ Παραλυτιιωl) δέν είναι άσχετος πρός τiiv εν τφ παρεκ­
κλησίφ λατρευομένην Θεοτόκον. Εtς λόγον του «Είς τό γενί;σιοv της Ύπερα­
γίας Δεσποiνης ήμών Θεοτόκου IΩΛΝΝΙΙ~ ό ΔΛΜΛ~κ~ι Νο~ · λέγει: Χαieοις πeο­
βατικ>} τijς τοi! Θεοii Μητeός τό lεριύτατοv τέμενος. Όνομάζει δ' οϋτω τήν κολυμ­
βi1θραν έπειδή εκεi, κατά τ-ήν ίστορικήν παράδοσιν', ύπi'jpξε καi ή ο\κ:ία τών
γονέων η1ς Παναγίας 'Ιωακείμ καί Άννης, έν 11 έγεννήθη 11 Θεοτόκος. 'Εκεί δέ
εΙχεν ίδρυθη καί ό ναός της Άγ. Άννης.
'Η ί α σ ι ς τ ο 1) τ υ φ λ ο 1) (πίν. 9α καi 34). ' Η μέση έρυθρά γραμμή του
θόλου του ί εροv συνεχίζεται πρός Δυσμάς και εις τήν κλεlδα τοD άνατολικοl) ήμί­
σεος τοϋ μεγάλου σταυροθολίου. τό 6ποίον καλύπτει τό παρεκκλήσιον, καt χω­
ρίζει αύτό εtς δ(10 τραπeζιοσχήμους πίνακας, έφ' ών \ιφίατανται άκόμη μερι καί
τοιχογραφίαι. "Εκαστος τ<ί>ν πινάκων τούτων περιβάλλεται όπό στενfjς έρυθρu,
ταινίας τεθειμένης έπί τών διαγωνίων άκμών του σταυροθολίου. Καί έπί. μέν τοί
βορείου έκ των άνωτέρω δύο πινάκων σώζονται πενιχρά τιvα λείψανα &ξιτ11λο1
και δ\)σδιαγνώστου παραστάσεως δύο καθημένων γυμνΦν πt~ιδίων, έπί δi; το'
νοτίου τμijμα 'tijς ίάσεως τοϋ Τυφλοu (πίv. 9 α).

1) • e,ρμ1,ν1;ίn -ιG':Ιν 'ωγ ο(ΙΦCο>ν έιι:'δ. Πt.1ιiιJδ('ι f'r:()δ).οο · Κtριψέαις. Πι>.tρούπολt~ 1909, σ. 95
2) /\ι.1tι.ι.ε·r, Moιnιn\C11ts byz. dc Mistra. κ-1ν 72 Ι (Μ11,.ρό:~ι:ολι()

3 ) Κα0όλ1ι.:όν Μ . Λc..ι''>~ Ά"!. 'ΌΡΟΟς (Μιι.ι.1!1', Athos.. Les pς:inl1Jres. πtν. 1J9 . 3);καθολικόν Μ . ΚουτΑ.
ι.ιουσίοu (Μιι.Lετ, t (1. ο;tν. 164. 3).
4) Μονϊι Koutλouμoooiou {Μ ιι. ι.Ε:.,Ί Afh~ . 164 3)
5) Μονή Λu()ρας Άγ. 'Όρους (MH,. LET, Λιhc>$, ιςiν. J 19 3)
6) Μ ΙGΝ1'. Ε.Π τ %. <11'" 677,
?) .1)), σχετι~ Μ Σιfn'ΗΝ t.ν ΉΟ. ιcui Θρησκ-. Έγιαικλοπαιδείrι ),., Ι)rιΟοοΟΟ..
ΕΚΤ
148 ΠΡΛ(..f'..1Λ.ΤΙ~ΙΛΙ lΊ·U: ΑΚΛΔΙΙΜJΑΣ ΛθΗΝtlΝ

Έκτων πολλών iάσεων τυφλών, τάς όποίας δτέλεσεν ό 'Jησοϋς εiκ:ονίζεται

ένταϋθα τμijμα ηΙς ι\ν τφ Εόαγγελίφ τοϋ IΩΑΝΝΟΥ (θ, 2-41 ) διά μακρών πεpιγpcι·
φομένης Ιάσεως τοϋ έκ γενετης τυφλοϋ.
Τό θcιuμα τοUτο περιλcιμβάνει τάς έξ;ijς σκηνάς' ο.) (Τη. Ο, 2-5) τυχαία συνά.v­
τησις τοϋ Ίησοίi μέ τόν τυφλόν πcιρουσi~ των μcιθητG\ν του β) (θ, 6) επάλειψις
διά πηλοϋ των όφθαλμών τοϋ τυφλοϋ ύπό τοu Ίησοίi γ) (θ, 7) νίψ ις τοίi τυφλοϋ
εις η)ν κολυμβr1θραν τοu Σιλωάμ δ) (θ, 8-33) άν(~κρισις του τυφλοίί καi τ(i)ν γο­
νέων του ύπό τών Φαρισαί(ι)ν και ε) (Ο, 33-4 1) έκδίωξις τοv τυφλοϋ έκ tfjς συvα­
γωγίjς.
Ε!ς τόν Ι1μέτερον πίνακα εiκονίζοντο πιθανώτατα μόνον αi συνηθέστερον
εικονιζόμεναι 2α και 3η σκηνΙ1 ', r;ξ ι!ιν δμως διεσώθη μόνον 11 3η, έπειδ1i τό ύrto·
λειπόμενον άριστερόν τμijμα τοιi πίναι<ος εΤvαι δι>στ1>χ/Ος κατεστραμμένοv· δέν
είναι δμως άπίθανον νό. πι;ριελάμβαvε τοuτο και τήν \ην. Εlκονίζεται λοιπόν
ένταϋθα ό τυφλός νιπτόμεvος είς η]ν κολυμβήθρcιν του Σιλωάμ, παριστανομένηv
μέ σχijμα όρθογωνίου παραλληλεπιπέδου, κιτρίνου tξωτερικώς καl μέ λευκόν
τό εντός α&τijς ϋδωρ (πίv. 9 α).
Ό νεαρός ' άν1)ρ (πlν. 9 α καί 34) ε{ναι ένδεδυμένος iόχρουν, έζωσμένον, χει ­
ριδωτόν χιτώνα, πτυχούμενοv άδρίiχ; καi φθάνοντα μέχρι τών γονάτων, πλαισιού·
μενον περί τόν λαιμόν .-αί τό κάτω i1κρον του ύπό εύρείας σκοτειvοχρώμου παρυ·
φf\ς . Φ(;ρει ε!ς τοός πόδας ύψηλt~ λευκά ύποδήματα • άλλ' εχει γυμνούς και έξω
τών ύποδημάτων τοός άκρους δακτύλους τΦν ποδ11>ν '. ' Η 'Ερμηνεία τών ζωγρά­
φων • άπαιτεί νά φέρ\1 ό τυφλός άπό του ciJμoυ τορβαν 1'iτο1 σαι<κίδιον, rος τόν
βλέπομεν ijδη εις τήν μιιφογραφίαν (1 1"" αί.) τοίi Ρaι-ί$. gr. 74 (φ. 186)'. Τοιοίίτο
γραφικόν σακκ:ίδιον ομ(J)ς δέν φiφει ό 11μέτερος τυφλός. Οi'>τος κλίνr11ν nρός τήν

1) Uλtπc Ο"'Χδ'ΗΚ~ (; MΙLLE'f l:v Rιxhcrctk:s .sιιr 1' k;onήJ;Jr<tphi~ d~ Ι ' έv.anι;.ikt, (f 61 2
1.) Ίδοίt « ιχει 1'ό σχ_ι;t,κόν πpός τας ) ,.;ρώτcις σ ~ ηΥάι; χrορtον rοϋ 1ΖύttrΎt:1.ίοι.ι : Ό 'f rtσόϋ; (;l&~ i'irOQω:ttΙV
·tι:φlOtt bι yt:ι·ι:~ίj; . . . ht:tιJO"t:.- χαιιοχί κο.l. l;ioί'lflt;J' πrιλδv iκ ~σiί :ιτ ι.~μ<Η·<>:;, κα; bdΟηκε.. αiJrη-ij Τδ ι• π-η,.Οr bi
r(I~ iXpOσJ.1w,1,, χιιί 11/πι:r ι~ίιιψ· 611αγε •l'IHJ; ΙJ.t, τr)ι• κQJ.vμβήθq<ηr rοιί' ΣV.αχί1, · ιiπήλθt• (ί.ι),., "ΚΟ.l b/1μι:rο 1(41'

ήλΟGιr β).tπωr.
3) εtι;; ηί( ;Ιt«'-«• <>Χ~)Ι Ο'ttUνιtο:άς σαpκοφ(ιγοu< ιι t γΜ>:t"ιι\ν 1tαρίι.σ1ασ1 v 1ης Ιόοcω; 'f()(; lv "Υ&\Ιεςfις wφλοC., ()\\τ()ς
ttαρtc.:rw.τα t μ(: Uνά~η.1-1α :tο:ιδtοο <()>.. αχn tι~ ι. R ~AU, l<:.on ogr<ι.phie (le Ι 'οιι"ι chreιic11 , 2 ' • ί9S? . σ :J72)
4) Ένθυ,.ι i(ο,•tα τ<i. (ιμοια nημt;ρ( ν(t ).ιυι(ό. Κρηηκά κcι~ Δωδr:.κανησιαιι:ό tιτt;itlvιQ,
$ ) 'Ως όn(.ι.ιτe:t καi ή ·ερμ η.\'6(α τών (ό)ΊΙ)ά.'ι»>'' ΔΙΟΝΥt:rΟΥ τQΟ έ"t:" Φοuρνa (δκδ Γlαιι-αδο;ι;ο(ι).ο.:ι · Κeριιμέως,
r·ιετρο\;ιιιολιι: 1909. <). 100)
6) ~ ενe· ό.\·ωτtρω

?) }-Ι. ΟΜΟΝΤ. f~vunsi~ 3\'« (leinιuι·c.s b;vηιn1 inι:s dιι 1 Ι •· .s. 11. π~''· 159
ΕΚΤ li Λ}•ΧΙ1'Ε Κ1ΌΝJΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗ,Σ ιιΑΤΜQΥ 149

κολυμβήθραν φέρει άμφοτέρας τάς μακροδακτύλους χείράς του πρό του προσώ­
ποο του, τό όποίον Τjδη ίiνιψsν άφίνων ν& φαίνωνrαι oi δί>ο μεγάλοι καί <οραίοι
οφθαλμοί του (πίv. 34).
Όπισθεν του νιπτομένου τυφλοϋ διακρίνεται, ήμικατεσφαμμi;νη, έτέρα όρ­
Θία μορφί1 , φί:ρουσα όμοίαν πρός τόν νιπτόμενον στολήν, .άλλ' έστραμμένη άνtι­
Οέτως dις:είνου (πίν. 9α). ·Άν ις:ρίνωμεν έξ άλλων σχετικών παραδειγμάτων ' ή μορ­
φ1) αϋτη πρi;πει νά είναι καί πάλιν ό τυφλός, εiς τόν όποtον δ περαιτέρω άριστερά
εiκονιζόμενος καt μή σωζόμενος πλέον ένταϋθα Ίησοϋς έπιθέτει τόv πηλόν έπί
των όφθαλμ&v του. Έv δλλοις λόγοις nαρ1στάvετο ένταϋθα παραπλεύρως χαί i1
2α σκηνή.
• Α γ ι ο ς Έ π ί μ αχ ο ς. Είς τι'ι. παράπλcυρα πρός τοι)ς δύο τελευταίους
6ξετασθέvτα.ς πίναις:α.ς πτερύγια τοϋ σταυροθολίου ε!κοvίσθησαν, έντός χρυσών
κ(>ις:λωv, άνά εiς Άγιος έν προτομij. Έκ τούτων ό μέν έπί του βορείου πτερυγίοι>
είναι τελείως κατεστραμμένος, δ δέ τοϋ νοτίου σωζόμενος, είναι, συμφώνως πρδς
τf]ν έπί τοϋ βαθυγαλίιζ1ου κάμπου σο>ζομέvην λευκήν έπιγραφi1v, δ Άγ. 'Επίμα­
χος' (πίν. 35).
Μ έ πρόσωπον άσκητικόν, uτακτον κόμην καί βραχύ γένειον εtναι ένδεδυ­
μένος λευις:όν χιτώνα μέ κατάκοσμον τραχηλέαν καί 8π' αιfiol) χλαμύδα άνοικτό­
χρωμον, φέρουσαν έπεpραμμένον τό λοξώς τετμημtvον τετρά.γωνον ταβλίον,
nορπουμένην δ' έnί τοiί δι;ξιοiί του ό.\μου. Κρατεr διά της ύψωμένης πρό του στi1-
θο1Jς δεξιίiς τόv σταυρόν τοiί μάρτυρος, ένφ n~v άριστεράν κρύπτει ύπό τήν χλα­
~ι()δα. "Αγιοι μάρτυρες μ~ τό όνομα 'Επ ίμαχος είναι Ύνωστοί τρείς :
α) Ό έ1c Ρώμης καταγόμενος ις:αί ώς e<νέος» χαρακτηριζόμενος, ξίφει δέ

1) Lat11·cι\ιiaι\U$ νι 23, φ \Κι\ (Μιι . ι.Η1\ Recl\-e.ι·cl'lε~. r;(ι< . 663) Όμtλf(ιι ΓpΙ1"fΟι.>ίοι> Ναi;ιανζ.1-ινοi) Ρaι·ί!$ ( ΙJibl

Νaι ) SJO, φ 316 ~i~)V ΠΟΡ'(t ('Ιr;:Tf;R SΙNGE,r.ENJll!R(i tv λι'( Βιιl!cιίn 40, ι 953. σ. JJQ) P<ι rί.sjf)IJ..~ &•.. 74
(li 0ΜΟΝΤ, ~v;ιngil.ςs JI, ιςiν 159). Ίβη ρ1η"ό( $ ('1°'7,ΙΜΑ • 1'1Α ι 1ΑΧΑ'1"LΗΔΑΚΗ. ΛεWαιμα, n\ν 49). St An~clo in
f:orιηi.s (SΙNOELF.:-< θBRO, ι ύ. σ 109, r.iκ 7) ' Ε.rησι<οπή Uιν"tορ1\ν1\ι; (()J)ΛΑΝΔΟt, ARME. Ζ'. 1951 , nlv. XIV
εt.- . 34 ιcί..n) Μιντρόnολ\ς Μιιc:ιτρα {Μ ιLι.t.ΙΥ, Μοη. byι. dc. ~1isιnt . '11:.ίν, 712)
2) Τό tn:cι'Ji)ι;ιιιμ k\•1-.ν παρό tι\ν οχι(Jιιήν <t1'ις χ).cιμύδος, έfι~ το\> σ1i1θους:. nρόσΟε;-rην, c,nι\11ΊΟω< Κ"Ι)Ι(Ιζί\•ου χρώ·
μι,ι't()( ιι-uί διι( τοi< βασι41'ς Χρ\)σ()()ν tcτρόγ(ι)\•()ν 1\ '-.ο~ τc:rμημένον όρθογιi>νι<.'v ύφασιιu. tό λtγόμενοv
ταβi../ο,., εlναι όηλωηκόν ύριοvtι..:οi) rίξιΦμtιtόC:, ΙlνuΦl:(.Ιt;ιαι δέ 41ιχ.vό.ιος ίmό -τ~ν βuζαντι\/Φν χρονογράφων:
ΚΡΑ-ΡΙΙΝΟ:&, ΙJόvνt\ς' σ. 34 2 1 : χJ.uμΟΟϊις ixo-tJoac- •ιιfJi.lo ρούσια -.α\ 35 Ι : z1.σμι.;Jο.; {1rιrιι1.rκά-; Π'Q!?!Ptl(ιd.; iχfl6rιw;,
tαβλίtι χ~wicι. ΠΑ!:ΧΑΛ ΙΟΝ XJ)()NIKON. σ 2 17 18; χλαμί'3ι:r.ς lχοι.'.σαc ταβλ(α ('Qt.Wια. !Ι.1ΑΛΑΛΑ~, Χ1>0ν0yρ <1 33. 16:
χ).fqιιfδnς iχQιΧ;(Jς τ(Ιβ).ί(J gιιΟΟι:ι:~, 19: ταβi.ία χ9υοι.'ί, 2 1 ~ 'tuβJ.Ιι..ι πορφtιψ., σ. 4 13 Ι ~ ; dι>ιί ΠQ!,Ιφ~1i tσβλι'() tJ
mυσι,V11 (ΙαtJt)~κό11 τ.11{JJ.lo1• Κ ΓIΟΙ'Ψ ΥΙ'Ο Ι"nΝΝ Ι., ΤΟt, Β<ισ. tuξ . σ 64ι . t4, 16 : 6ξ$ω~ τrι,βλl~))•, 8)_ σχ.~11116ις
HASE?:Lo..·,Cod. p1.1ι·p~1 Ι'ΙΙ!!Ι)$ R(lι<)$a11c;l'l.$.i~, σ 69 ιαι.t <11. t(όvκO'f/\f{N. Βυζαντινών f\ioς ιοο.ί πολtτισJ-ιός: Η'. Ζ. ο 47
ΕΚΤ
JSO Ι1ΡΑΓ~iΑΤΕΙΛI ΤΗ.Σ ΑJ<ΑΔΙ-ΙΜΙΑt Af:HIN('lN

τελειωθεiς μετά τοϋ Γορδιανοu. Κατι'ι τόν Μ. Συναξαριστiιν' ή σί>ναξις άμφοτέ­

ρων έτελεΤτο εiς τόν ναόν το\ί 'Αγ. Μάρτυρος Στρατονίκου, f) δέ μνήμ η του έορ­
τάζεται (Ιπό τfίς έκκλησίας την 9ην Μαιου. ·ο αύτός προφανό)ς Άγ. Έπίμαχ0ς
έορτάζεται μετά του Γορδιανοi\ καί τήν 3Ιην Όκτωβρίου' διότι και ιί1ς Ρωμαίος
φέρεται Ί<αl μετά τοϋ Γορδιανοϋ συντιμίίται καί ξίφει, ώς εκείνος, f.τελειώθη.
β) Ό μετ' Άπολλωνίου καί Άλεξανδρίωνος, ξiφει τελειωΘ;;ίς ού 11 μνiηιη
τιμίίται τήν 6ην Ίουλίου •.
γ) Ό έκ Πηλουσίου καταγόμενος καί έν Άλεξανδρεί~ άθλ1)σας ~πί Δuκίου
τόν γ' μ. Χ. αί&να, δν άναφέρει ό ΕΥ~ειιιοε •, ΣΥΜΗ.αΝ δέ δ Μ ΕΤΑΦΡΑΣΤιι~
&γραψε τό μαρτύριον α&τοο •. Ή μνήμη του τιμf.ίται τ1ιν 3 J ηv 'Οκτωβρίου".
Έκ τιϊΊν τριών (ινωτέρω Έπιμάχων νομίζω, δτι εiκοvίζ~-ται ένταϋθα μf.ίλλον
δ Ρωμαίος, λόγφ τi)ς πολυτελοϋς στολής, ήν φέρει .
'Αμβλυνομένων των διαγωνίων άκμών τοϊ> καλi>πτοντος τό δλον παρεκκλiι­
σιον μεγάλου σταυροθολίου δ 11μ1ουργεΤται περί τό μέσον α&τοu μία έγκαρσία,
σχεδόν έπίπεδος, επιφάνεια, πλάτους περ ίπου 2.25 μ. tjτις χωρίζει τρόπον ηνα
τό δλον σταυροθόλιον εiς δύο μέρη ; εν aνατολικόν - τό όποίον ijδη tξη τάσα­
μεν - καί εν δυτι κόν.
Έlς το μi~σον τ1jς i.--γκαρσίας ται)της έπιφαvεi.ας δέν εfναι. άπίθανον νά εtκο­
νίζετο, ~ντός κ()κλου, προτομi1, πιθαν(ι>τατα τfίς Παναγίας, άφ' ου καί είς μεταγε­
νεστέρας τοιχογραφίας niv Παναγiαν βρεφοκρατο\Sσαν καί ιi>ς πλατυτέραν των
ούραν<ίiν χαρακτηριζομένην, ε!κονίζουν ε!ς τήν θέσιν ταύτην 1tεριβαλλομέν11ν
ί>πό rou τόξου τιϊς ίριδος. Έκ τfiς παλαιας δμως παραστάσεως ούδεν σώζεται σήμε­
ρον. Μόνον είς τι'ι πρός τι'ι δύο i1 μίση νοu σταυροθολίου συνορεί>οντα άκρα τίjς
έγκαρσίας ταινίας - καί δχι είς δλα - διεσώθησαν λείψανα το1χογραφ1&ν κα!
δή εiς μέν τό. πρός Ά vατολάς (παραπλεύρως τοϋ στηΟαρίου τοϋ Άγ. 'Επιμάχου)
δύο όρθαi μορφαί κρατοϋσαι λευκόν κλειστόν είλητάριον (πiν. 36 α), εlς δέ τά
πρός δυσμάς μόνον καί παραπλεύρως τοίJ στηθαρίου τοCι Άγ. Άρέθα ή παρά­
στασις τών δέκα λεπρών.

1) '"Ε...:δ. Η. Jv1 (1.t(Ί(l.{oυ 1964, t"όμ ε·. σ. 247.

2) Ολ. Μ~ tuναξάf)Ι Ο'tι)ν t-. 1 ('Ο~<i:>βρ ιος) ο. 699. 0f.L6λY8. Synιax 01' . 182.
3) Μ . Σvναξαpισn\<' 't z· ο. )()$. ίιλ. ι<ul Σs'ι.Φι'()ΝΙΟΥ Ε'i:t'rΥΑΊ'ΊλΔΟΥ, Άyιολό'(ιΟ\', σ. 134. DGL6.LIAY6,
S}ηaxariυm Eccl. Con:;. t;ιn •ine>poli\an:.ιt . σ• 804
4) ΈΚ'Ι<'λ Ί <:tΤ VJ 46
S) ΜίσΝε, ε .π 'f. ιιs. ct. Ι 3ι9- 1326
6) /\·Ι . !'7\uξuρισι ήι;, ι. J, Όις'fώβριος σ. 692.
ΕΚΤ Η ΑΡΧ 1ί€Κ.Τ0ΝΙΚΗ ΚΛ f AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦJΑΙ ΤΗ~ ·~1ΟΝΗΣ ΠΑΤr>-10Υ 151

Βλέπομεν πράγματι έκεΙ (πίν. 36 β) ε!κονιζομένους τούς ίσχνούς ιωί πλi1 ρεις
στιγμάτων πόδας πέντε λεπρ&ν, οίτινες ίστανται ε!ς παράταξιν, έστραμμένοι
έλαφρGίς πρός τά δεξιά, των ύπολο ίπων πέντε δντων κατεστραμμένων. 'Εξαιρέσει
του πρι!>του, δστ ι ς φέρει περί τό μέσον τοϋ σώματος ι\ζωσμένον βραχύν χιτ&να ',
πάντων τών λοιπωv τό άνω σGJμα εΙναι κατεστραμμένον.
Τό ι<ατά ΛοvκΜ• ΕiJαγγέλιον άναφέρει (ιζ', 11-14) δτι είσερχομένου τοϋ
Ίησου είς τινα 'Κ61μην συνήντησαν αότόν δέκα λεπροί άνδρες, οϊτινες Ι;στάθη σαν
μακράν και ()ψωσαν φωνi)ν λέγοντες :
Ίησοv lπιστdτα, iλέησοv fιμόι;· καί lδώv (ό Ίησοϋς) εlπέΙ' αύ't"οίς· πο.ρε·ι;θέv't"ες
έπιδεlξατε έαυτούς τοίς ΙερεVσιV' κal. iγέvετο lν τφ Vπdyeι·v αύτούς lκaΟαρlσθησαν.
Είς άvαλόγους, άκεραίας σωζομένας παραστάσεις του θα(ψατος τ-fjς tάσεως
τών ΛεπρΦν, ό Ίησοϋς ίσταται πρό αuτ&ν εlιλογών αύτούς. Καi άλλοτε μεν ' oi.
λεπροl εικονίζονται δεξιά, δ δέ Χριστός, συνοδε\Jόμενος i>πό ένός 11 πλειό"νων
μαθητ&ν αuτοί), άριστGρά, άλλοτε δ& πάλι ν, ώς ένταuΟα, οί μέν λtπpoi Ίστανται
άριστερά ό δt Χριστός μετά τ&ν μαθητGJν αl>τοu δεξιά.
·επ ί τοί) βορείου πτερυγίου τοu διιτικοϋ ήμίσεος τοϋ σταυροθολίου καί
παραπλεύρως τf\ς παραστάσεως τών λεπρ&ν ε!κονίζεται έντός χρυσου κύκλου
έν προτομij προβαλλόμενος tπi πρασίνο\) κάμπου ό Ά γι ο ς Ά r έ Ο ας (είκ.
99). Ό πρεσβύτης "Αγως κρατΦν διά τ11ς πρό τοϋ στήθους ύψωμένης δεξι<ί.ς
τόν λε\JΚόV σταυρόν του μάρτυρος άπεδόθη φαλα>φός ', fΙέ ίσχνάς τuς παρειάς,
όλίγην λευκήν παρά τά ώτα κόμην καί βραχύ, λευκόν, iiτακτον γένειον. Οί όξεlς,
βαθέως κάτωθεν τών όφρύων ε!σέχοντες όφΟαλμο ί του διι;uθύνονται πρός τ' άρ ι­
στερά. Φορεί έσωτερικ(])ς λευκόν χιτ&να με κατάκοσμον 1'ερt τόν λαιμόν τραχη­
/.J;~ν καί cπ' αiιτοϋ κοκκίνην χλαμύδα μετά ταβλίου, πορπο\Jμέv11ν κατά τόν δf.ξιόv
το\J ι<>μ<>ν καi πίπτουσαν κατά τό dριστερόν της ημισο έπi τής ράχεως αύτοu.
Τόσον τά χαρακτηριστικά του κουρασμένου προσιίιπου τοϋ Αγίου, δσον καί ή
0

πολυτελ1iς «ίοuστινιάνειος)) ένδ\Jμασία to\J άποδίδουν πλήρως, δσα π.ερί αότοϋ

έκ των πηγ&ν γνωρiζομεν.

J) 'Κ Έρμηvι;ψ t6'ν ζιi,rfp/Jφ(i)ν (Cκ:δ. ΠΙJnc.ιδ ~ Κ CJ)(ι.μ , σ. ?9) ώt<)k'r.r).εl 1ό 'Ι(r.ρί~ι,ι το-i>το βιJfιxfQ••
2) 'Ομ ι λ(cιι Γpηy. Νι:ιζιuνζΊ)νi\() Paι·is 510, φ 215 (S. D eR NF..RS~ΙAN, D11mbιιι1·• 011 ()aks Ι)~ιχ:~·s. 16. 1?62,
elιι:. 8 Ό Xp1.C1t6ς 1 1έ f°:VJ,( ιιόvοv ι• ι:ιΟηη)ν). !\·1onre3Jc { Κ Ι Γ'kΙΝΟRR, ι l\·1o.'\.lιici dί Μοnι·αιtc, J)ι:ιlcrmo 1960, ιιi\'. ('9,
10) Κ<ιΟ<tλη;::Qν ~t ΧGλ.ανΟαρiοu (~111. ι.e:τ, AthQ::;. l..e$ pι:int ιJ ι'~. πlν 15. :2)
J) Mt πhοοοίαν άtακτον κόμ11ν 1ιr1ρεστάθn ό Άρi:Οα.~ niς τό ll pιωri).;:όv ( Μιι.ιετ, Λ t1iόs, itiν. 56 3)
ΕΚΤ
152 nr•ΛΓΜΑΤΕ(Λ I ΤΗΣ ΑΚΑΔΗλ1JΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Πράγματι f;κ μέν το() Συναξαρίου του' μανθάνομεν, δτι ό 'Αρέθας έμαρτύ­
ρησsν έπί Ίουστίνου τοϋ Β' (565-578) άποτμηΘεlς τi)ν ι<εφαλήν ε!ς iσχατον

f:iις. 99. ιΊα~ιο;),ήσιόv tf1< llu,•σ;riα{ Στι\0Qρ~ην τόΟ 'Αγίοο Ά~ tιιί t()i) βορι:ίuυ
ις-τι;ρuyiw ro& δυtιl\<.Η> t\JttσεO( rOO σται~ρο(k:ι>.fον.

γ?jρας} κατάκοπος τψ σώμα:r:ι και 1uηκέτι δvJ'dιιε,1ας χρήσασΟαι τοϊς ποσtv, έκ δε

το\5 συγγράψαντος τό μαρτύριον αiιτοϋ ΣΥΜΕΩΝ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΛΣΤΟΥ '. δτι ήτο

1) 1-1. Dι;ι.6.ΗλΥΙi., Syruικαιiυn' €α;Ιςsi\ι~ (;onsιa nιinυpι0Ji\fl.n;ie, Rι·uxc:tl is 1902 (t1"ς 24η;; 'QΙ('((1)β.ρJ~)) <ιt 161 .
.θ).. ~α1 rόν καςlt dότο.; βίον ιtύτο0 εtς 'tό\.' f\1{ν:Jt> Π<ι.ρdδ~ι(JQΙ' <ιοσ ArA nΙOY ΛΑΝΔόΥ, ~κδ. ι\ι;"\'G"tί<ι' J641 .
2) Μι<η.ιe, Ε Π 1 t 1S, cn 1256 ~<ι1 i>v Ribl. Hagiogr. Grac:c;\. σ. 167. 'fό SΙ«JJt\ιρtoν tιtiση< Ι\αi tν Anal.
Rolla 1, d i'fl~ 24, "· 17${(;Α( C<)C) G ι•acc. Α,_.;ο. ~48, f 239:-264). Ό{.. Κ'rJt ΒοιSWΝΛοΟε. Αnι.:α!οιa CiraCl<ι S. σ. } 62.
ΕΚΤ Η Λ~)ΧΙΤΕΚΤΟΝ'fΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΙJΥΖ. ΤΟΙ Χ()r"'ΡΛΦΙΑt τιι:t ΜΟΝΗ"! ΠΑΤΜΟΥ 153

άρχων της έν Αiθιοπί~ πόλεως Νέγρας πλοvτφ καί δόξ17 καl σ~ινι!σeι ηrιv
dλλω·v πολιτών διαφέeων.
'Ιδιαιτέρας μνείας άξία εΙναι ή δύναμις τιjς έκφράσεως καί πνευματικότιμος
της προσωπογραφίας ταύ~ης τοl) Άγίου, ώς καi ή Ισχυρά σχηματοποίησις της
κδμι1ς, του γενείου καί Ιδί.~ τών Φ-των, Ιiτι να ~χουσιν άποβfj μuλλον κόσμημα.
Ή ί>πόλοιπος έπιφάνεια τοϋ δυτικοϋ ήμίσεος τοϋ σταυροθολίου τής όροφf\ς
οόδεμίαν τοιχογραφίαν διασώζει, δι' β καί μεταβαίνομεν ε!ς τήν έξέτασιν τοϋ
στενοϋ δυτικοu τοίχου.
Έπί τοϋ τοίχου τούτου i:χομεν δύο μόνον μεγάλας συvθtσεις, αίτινες δι>στι>­
χώς, έν άντιθέσει πρός δλας τάς άλλας, ίiχουσι δuχθη τ& πλi1γματα της σφύρας
χάρι ν καλυτέρας προσφύσεως του έπ' αότών τεθέντος δευτέρου στριiψατος τοιχο­
γραφιών τοΟ 1745.
Είκονίζονται λοιπόν έντal)θa δ6ο οi>χί σ1>χν& άπ<ιντΦσαι παραστάσεις καί
δή άνω μtν ijτοι εi>θύς ύπό τόν κυλι νδρικόν άκρον θόλον του σταυροθολίου ή
ίασις τf\ς συγκυπτούσης γυναικός, ύπ' αύτι;ν δέ ή παp(ιστασις Άγ. 'Ιωάννου
τοϋ Χρυσοστόμου ώς Πηγfjς τfjς Σοφίας. Έκαστος των π.ι ν{ικων τούτων κατα­
λαμβάνει δλόκληρον τό πλάτος του δυτικοl) τοίχου ίjτο ι 3.07 μ.
Εiς τι;ν παράστασιν τijς Ί άσε ω ς της συ γκυ π τού σ η ς γ υ ναι -
κ ό ς (πίν. 37) εlκονίζεται καί ένταυθα, ώςσυν11θως, ό Χριστός ίστάμενος ε!ς τό
aριστερον μέρος τf\ς εiκόνος καί εόλογ<Ον η προσφwνών. Τούτοι> δμ(J)ς ένταίίθα
σώζεται μόνον τό έμπρόσΟιον ijμισυ τfjς δι' ένσταύρου φωτοστεφάνου περιβαλ­
λομένης κεφαλής καί 11 προτεταμι\ν 11 καί εύλογοϋσα δεξιά χείρ . Έναντι του,
δεξιά, παρίσταται προσερχομένη πρός τόν Χριστόν γυνι; κύπτουσα πολύ πρός
τά ~\μπρος τ!)ν ράχιν, fιτις δ1αγράφει έλtιφρaν καμπύλην, καί στηρίζουσα ηiν
μeν uριστεράν χ.εϊρα έπi εi>Θεiας ράβδου, ένφ τήν δεξι&ν τείνει ίκετικώς πρός
τόν Χριστόν.
Ί-1 γυνή φορεr έλαιόχ.ρουν χιτώνα καί έπ' αύτου άπό της κεφαλ~Ίς πορφυροl)ν
τό σ1>ριακόν μαφόριον. 'Επιγραφή γεγραμμένη άν<ο, παρ&τήν κεφαλήν τοl) Χρι­
στοu, λέγει •ί προσκύνησις (τf\ς συγκυπτούσης). Πρόκειται λοιπόν 1;,rταϋθa προ­
φανlός περt της σκηνης εκείνης τοϋ κατ& ΛοΥΚΑΝ (ιγ', !Ο· 12) Εύαγγελιου,
καθ' ηv ό 'fησοl)ς έξελΟών κατά τι Σάββατον έκ μιaς τών σι>ναγωγά\ν, !\νθα έδί·
δασκεν, είδε γυναίκα πwεiίμα lχ!)ιισαv d.σΟεvε{ας έτη δεκαοκτώ, καl ήν σ1ιγκύπτοvσα
καί μη δυναμένη δ.νακϋψι.ι εl.ς τό παντελές. 'Ιδύ)v δέ α.Ιτήv ό ΊησQuς ΠΙ}Οσεφώvησεν
καl εlπεν α1J-ι?Ί : γύv(,ιι, άπολέJ.vσαι της άσθδ1,είας σο1>.
20
ΕΚΤ
154 JΙΙ1ΑΓf\1 ΑΤS Ι Λ Ι ΤΗ1= ΑΚΑΔΗf\.11ΑΣ ΑΘΗ.Νί1Ν

Πλ1]ν δμως τών δύο ΚΙJρίων προσώπων τfjς παραστάσεως εiκοvίζονται, Ιστά­
μενα κατά τόν Ιiξονα αύτi]ς , καί Ιiλλr.- εtναι δέ ταϋτα δύο γενει0φόροι άvδρ ι καi
μορφαί προβαλλόμεναι έπί καμπύλοΙJ βράχου(:) ii κτηρίου καί φέρουσαι έπί τής
κεφαλής κιιί μέχρι το() λαιμοl) τι\. συνήθη έβραϊκά λεΙJι<ά ίερατικά καλύμματα.
Έκ τούτων ή μέν εtς τό πρώτον tπίπεδον προβάλλουσα εfναι ένδεδυμένη γαλά­
ζιον χειριδωτόν χιτώνα καί λευκόν μέ καφέ σκιάς ίμάτιον, 1) δέ δπισθεν αοτής,
ής φαίνεται μόνον τό άνω μέρος τοϋ σώματος, βαθυγάλαζον Ιμάτιον. Ή πρώτη
καί σπουδαιοτtρα τών δύο τοi>των άνδρικών μορφών, ύψοuσα τάς χείρας, φαίνεται
τρόπον τινά άγανακτοϋσα καi διαφωνοϋσα πρός τόν Χριστ6ν, δν προσβλέπει.
Νομ ίζω τούτου ενεκα, δτι θά ε!κονίζει τόν άρχισυνάγωγον •, δστις, καθ' α λέγει
περαιτέρω τό Εύ(lγγέλιον (Λοvι.;. ιγ', 14-16) 1)γανάκτησεν δτι τφ σαββάτφ ι!θεαά·
πευσεν ,; Ίησοϋς, έν(!> iil; ήμέραι εlσ/,, ι!ν αlς δι;ί έρyάζεσθαι, εiς δ άπ11 ντησeν
ό Ίησοί>ς (Λοvκ ιγ', 15 - J 7) Ύπ<>κριταl, /1.καστος vιιών τφ σαββάτφ σV J.vει τiJ,. β01Jν
<1ύτοϋ i} τύν ό11ον άπι) τής φάιvης κ.αi άπαγαγWν ποτίζει; τα6τη~ι δε θtJyατέρα
Ά{Jραάμ οt~σαν, ηv ί!.δησεν 6 σατανάς ί.όού δέκα κα/ ι!κτώ Ι!τη, ο~ ίίδει λtιθfίναι άπό
τού δεσμού τ.οvτο11 τfi •jμέr!(t τού σαββά-ι:QV;
Έχο~ιεν λοιπόν ~νταϋθα σύμπτυξιν τών δύο σκηνών, ijτις δέν σvνανταταc
είς τάς Ιiλλας ιrαλαιοτέρας σωζομέvας παραστ6.σεις τi]ς Ιάσεως της συγκυπτού­
σης γυναικός, είς τάς όποίας δ Ίησοϋς iiλλοτε μi:ν συνοδεύε-rαι άπό !:να 11 πλείο­
νας μαθητάς του ', Ιiλλοτε δέ εικονίζεται μέν πλην αΟτσϋ καl δμιλος Έβραlων
άλλά πολu δπισΟεν της συγκυπτούσης ' καt τέλος uλλοτε εικονίζονται μόνοι ό
Χριστός μετά της συγκ:υπτούσης".
Ό κ(ιτωΟεν της συγκvπτούσης καi άπ' α&της δι' δριζοντίας έρυθρaς ταινίας
χωριζόμεvος ιrί να.ξ εΤνα ι δεξιά και άριστερά κατεστραμμένος (πίν. 38). Είς τό
σωζόμενον μέσον τμi'jμά του διακρίνεται, άριστερά, ξύλινον, όρθογώνιον χαμη­
λόν άρμάριον μετά Οuρίδος, δμοιον πρός τά εtκονι.ζόμενα ε!ς τάς παραστάσεις

1) 'Ως 6.λλ.ι.)(Jtι: άιt(tlt't:t ..:ιιί 11 'Ερμη\•ι;tα ":ί'ις ζωγραφικi'j( ~χνης (fκδ Π(11tαδο1t0Uλόv - Κ .:ρο..μ t.ω;, σ 98).
2) ltarJs . gl". j Ι Ο (~v <ιι) (Η. 0ΜΟ1'Π, ~1ίni;Η(ΙΙ'e$ dc:s pl ι1$ :ιnciws ιnanuscrils gι·~ιs. n-iv. XCV ιο.'Ι).ί σ 26) -
t\10111"\:al~ (l)r:Mus, "J'he Mosaics of Nor 111a11 Siclly. 1ttν 89. Λ ~«i Kn'ZΊNC~R. Ι M('.S<ιici <li ~ιοnι·«ιl~, Pa!erι:no
J9(ι(), ιι:ίν 68) ( Ι Ζιtv ut) Αι-Σ<tράιηγοι; Μιι:ουΜιριών ~1Uνης (Ν. ΔΡΑΝΔΑΚ Ι·η:, Βυς:uντη'f'ιί tοιχογραφ(αι τiΊ~ Μ έσα
0

f\'Ιάνι\ς, 'ΛΟΙ'\νw 1964, r.(ν 32β) ( Ι 2m;ο t.ιi) TQ'QlftC'fέρ. ν Άγ. Νιιι;:1Ί τα ( 1 3ό9) (MΙLLl!.'1' - FROLOW !Η. 196:2, n.iν 39 3)
3) Paris. gr 74 (Η . 0Μ()Ν'1', έ\·3-1,gile!S n,•e.c t>eintures by:ιantinc.:s dιJ ι ι c-. is. Ρι:. rί..$ 1908, πιν. 121).
4) ~ΑΎ Νικόλ«°' 'Ορφανό; Θι:σσαλονi~•1< (ι :ιrΟ) (Α ΞΥΓΓΟnΟΥΛΟΥ, Τοιχοyραφίες Άγ Νtι<ολι'ι:ου- Όρφα­
νοi>, ttr< 84) - Καθολικόν Μ. Χr,λο.νδ<ιρ (ού, ό.ρχών ι ιtοι.ι α( (MΙLLBT, Athos LC."> ptίl11 \tι'CS, πίν. 76 t) - Κ«θο­
)..1!(ό\• f\1. Λuύιχις (f\1ΙLLeJ'. t. ά. ιιlν 124. t). Δtά t i)ν r.αράσ1'4J.σt ν τott κα$ολ11(0i) ti'Κ ~·1 Λ ΟΟΚ'()tι.:; δέν άvαφέ­
ρονται λs-r.'t0Jtι';ρ1>-1u.t (mό 'ΙΟδ δημοσιεό<rανιος Τ. ΓΡrΊ'ΣΟΠΟΥ ΛΟ)' (Ι'ΙtλΟR(>\•νι\(1t()Κ'ά ΣΤ'. 1968. σ 139)
ΕΚΤ 155

των .Εύαγγcλιστών. Τό ·κοκκίνοη χρώματος άρμάριον τοtίτο χρησιμεύει ώς βά­

σις διά τόν πόδα άναλογίου, έπί τοϋ δποίου είκονίζεται άνοικτόν βι βλίον. Χείρ
δεξιά τεθειμένη έπί του άναλογfοu, ώς καί δύο άκρο ι πόδες εικονιζόμενοι παρά
τ1)ν βάσιν τοϋ άρμαρίοη, μcφτυροΟσιν, δτι όπισθεν τοϋ άναλογίοu 6κάθητο μορφ1i
άναγινι:ί)=οησα τό έπ' α(rτοu βιβλίον, άλλrL μή σωζομέvη πλέον σ11μερον.

'Από της κορυφijς τοϋ άναλογίου έκρέοην τρείς καθ' ϋψος κροηνοί ij ποταμοί
ϋδατος ύποκηάνοη, διαρρέοντος δλην σχεδόν τ1) ν έπιφάνειαν του άμαηροϋ χρώ­
ματος πίνακος. Παρά τούς ποτcψοi>ς το&τοuς παρίστανται διάφορα πρόσωπα,
aλλα κατακεκλιμένα και φέροντα τι'> στόμα είς άμεσον έπαφl)ν πρός τό ί5δωρ,
άλλα καθi1 μενα κα1 λαμβάνοντα δι ' άγγείοη ϋδωρ έκ τοϋ ποταμοϋ και άλλα δρ­
Οια καί σηζητοϋvτα .

Οϋτω παρά μέν τι) άνώτερον ρεϋμα βλέπομεν άριστερά δύο μορφάς i1μ1κα­
τακεκλιμένας και πινούσας άπ' εύθείας ii συλλεγούσας έκ τοϋ ρsύματος ϋδωρ.
Έκ το&των i1 μέv πρώτη φορεί μc.ι.Ιιρο ράσον, 1) δέ δευτέρα κόκκι vον. Δεξιά αότών
βλέπομεν δύο όρθίας κα1 συζητούσας διά χειρονομιών μορφά.ς ένδεδυμέvας, ή
μtν μα\Jι)ον ράσον, δπερ σχίζεται κάτω άφίvον να διαφαίνεται πορφηροί\ν στιχά­
ριον, ή δέ γαλάζιου σχιστόν έπίσης εlς τό κάτω μέρος ρfισον. 'Επί τfις κεφαλ1ϊς
•i μέν πρ('>τη φέρει λεηκόν σκοuφον, i) δε δεητέρα μικρόν κόκκινον κάλυμμα
(caloιιe).

Παρά τό μέσον ρεϋμα εικονίζονται δύο καθήμενα• μορφαί. '.Εκ: τούτων i1

μ ία (f1 άριστερά) ε1ναι γενειοφόρος, φορεί μtλqνα ένδύματα καί φέρει έπί της
κεφαλης λευκόν σ'κοuφον προσδεδεμένον διά λεηκi'jς ταινίας κάτωθεν τfjς σια­
γόνος. Διά τijς δεξιί'ίς χειρός κρατεr πρόχουν όμοίαν πρός τι)ν τ ijς Σαμαρεί­
τιδος (πίv. 8), διά τ i'jς όποίας λαμβ<ινει ί)δωρ f.-κ του ποταμοϋ. Ή δεητέρα (δεξιά)
μορφή είναι νεαρά, ε!κόνίζεται δί! πίνοησα Ι;κ κ1>πέλλου ϋδαιρ.
Τέλος εiς τό κάτω ρεϋμα εικονίζονται πάλιν δύο κατακεκλψέναι μορφαί,
αϊτινες δμαις εΤναι δησδιάκριτοι λόγιρ φΟορe\ς των.

Έάν κρίνωμεν έξ Cιναλόγων παραστάσεων' πρόκειται και ί\νταυΟα nερt άπει-

1) •Λν<ίί..ttyοι παιχι.σιάαttς [ειχφχ~\' ώς Π ηγ iΊ< 1:οφίας c'ί-1t-αφ{;{)ονtα1 κui tl( tΊW; 6t'lιc) /'ιll.οικ;; lιyίοι,ις t i'j' τριό ~
δος, f\toι τόν 'Άy. Ηασfλeιον Κ(ιί 1'ό\• ·Ay. Γρηγόριον τόν ΝW:tα\(1ινόν. ι:αt'' tιιtκτuσ1ν δ~~ 11:αi cί( το\)( 6λλο1.1<
Ιερύρχ«C, ~Jς πχ. tl<; τ(ιν ''Άy. ΆtΝ.η>Δ<tιον. Καl δ ι ά μέν tό\• ..Λγ. Βασiλι>ιον Ι\αi τόν •Αγ. Γprιγόριον ί1nάρχουσι ν

dιtεικονίσει< εl( Λi;σ,.·οβό "ti\ς rι Σcp~(U( (13·19) (ΟΚυΝΗV ~ν L' Αrι byz che:ι: tcs 5/:ι\·~ (, f930, pJ XXXlll~
σ. 239 καί ·r V.F:t.MAN!> tν Synt l11·<>noυ, P'Ari.~ 1968. ο 124 Κ'οf (:ίκ. <1) i«ιl 1"6 θpονtόχ,ιον toi:I Μυσ·τρ4 ( Μ Ι LLΓ;Γ,
M on byz. dc M isιra, κlν. 10) 2 4). Τοιχογραφία, 1Gλc(, τοΟ ',..\γ. Ά0α\'tlσl\)!J ιΟρrι<tuι εις_ tόν \•cιόν 1'ob λtcfν(1βο
(j1λ. t(ι< l'tOC('ι ϊ Vt!Lt.(λNS. l',ά. σ 123 είκ J),
ΕΚΤ
156 nΡΑΓΜΑΤΕΙΑJ ΤΗ1: Αf<.Λό.ΙfΜΙΑt ΑΘΗΝΩΝ

κονίσεως του άλληγορικοϋ καί πολυπλόκου θέματος τοϋ Χρυσοστόμου ώς πη­

γης της σοφίας, ijτοι της ώφελεlας, τήν δποίαν παρέχουν είς τούς πιστούς αί διδα­
σκαλίαι καί έρμηνείαι του μcγάλοu αύτοΟ ρήτορος καί πατριάρχου. Καί ή μέν
όπισθεν το() άναλογίου μορφή εtναι προφανϋ>ς 'Ιωάννης δ Χρυσόστομος, αί δέ
παρά τούς ποταμούς μορφαί μοναχοί καί κληρικοί.

Τό εικονογραφικόν θέμα τοϋ Χρυσοστόμου ώς πηγfjς τijς σοφLας συνηνώΘη

ϊ1δη λίαν ένωρίς, πρός Ιiλλο παλαιότερον θέμα, δπερ είκόνιζε τόν Χρυσόστομον
καθήμενον πρό τοϋ άναλογίοη τοιJ καί όπισθεν αοτοϋ τόν Άπόστολον Παυλον
δρθιον καί όμιλοuντα είς τό οι)ς τοϋ Ίεράρχοu - σ1>μ βολικ1i παράστασις τiiς
πηγης έμπνεύσεως τοϋ Χρησοστόμου. Τό πάλαιότερον παράδειγμα τfjς συνενώ­
..
σεως τών δύο άνιι:rτέρω Θεμάτων παρέχει μ11φογpαφία του κώδιχος Α 172 τfjς
Άμβροσιαν1ϊς βιβλιοθ·ήκης του Μιλάνου του Ι 2<>v ~ι .Χ. αίώνος '.
Άπό τijς έποχ1(ς ταύτης τά δύο εiρημένα θέματα άπετέλεσαν πλέον μίαν
ί;νιαίαν σύνΟεσιν, fιτις έφηpμόσθη τόσον έπί της έποχfjς τών Παλαιολόγων
- παραδείγματα ~στωσαν ή τοιχογραφία του έν Π . Σερβί~ ναοϋ τοϋ Λέσνοβο •
( Ι 346) έξ έπιγραφijς της όποίας καί διδασκόμεθα, δτι δ Χρυσόστομος έθεωρείτο
ώς διδάσκαλος καί τών ζωγράφων άκόμη ', άναμφιβόλως λόγφ τι;,ν ώραίων άλ­
λοιγοριών καί μεταφορών, τάς όποιας έχρησιμοποίει ό μέγας ρ11 τωρ (δ καί διά
τοϋτο άπό του 6°" 'Ιjδη αίΟ>νος άποι<ληθε!ς «Χρυσόστομος))) Ίεράρχης ε!ς τ<'ις
όμιλίας του καt ή φορητή παλαιολόγειος εί·ι<ι;)ν της έν 'Αθήναις Συλλογijς Λο·
βέρδου' - όσον καί έπί Τουρκοκρατίας, όψαίον δ6ίγμα τ<ί,ν όποίων παρέχουν
α) τοιχογραφία της l;πl τijς vησΙδιχ; τών 'Ιωαννίνων μονijς 'Αγ. Νικολάου τοϋ Ντί­
λιοη ' ( 1543) και β) ή &-ν τφ ναφ τοϋ Ώογκάνοβο της Βουλγαρίας' ( 1500).

1) Πε-ρ1γρrιφή (liYι()t) •<1pό AC. t-.1AR'J'1NΙ καi D Dλ.SSΙ. Ca ::ιl (;()ιl . ϊ,:.ι·;ια-. l\ibl Anιbι·o:.iana<:-, Μ~'ί.άνον 1906,
1, σ. 18 lip 65 Εtκών τΙ\ζ σχ~τι ι.:f\t; ~Η.:ρ<ryραφ / c,ι.; U(rpi\ Λ. ΞYf' ΓOnOY/\n•. Άρχ Έφ.. 1942 · 44, σ. 24 καt πα.ρ(ι.
ΜΛftιι\ .LV Ι &λ Of!.N'(;ARO .. t-' M LOONf ~Ο . νιι.ι..Α , C<,dίc-i 4ςςοr;.t1ί e 11'i11iaι i dcll' A1nbι·os:ia 1ιιι, π(ν. t.Hr, ;τροσφό:t(ψ;
Ν; καί παρά Ν . θ. ΔΡΑΝ.6.Λι<Η1. Εl•:ονοyραφi(ι τ&ν Τρι&ν ΊGρaf)'X<iJV, ')ω(ιννt\<(J 1968. ;ο;ίν. J6.

2) Ν Oι<.VNF.V. LC5novo l:v ι: ΑΙ"Ι byzan l iJΙ $h~ IC:$ sιιι~·~. Rttucil UspC'nski: 1, .P:tris: 1930, 236. $ν )tADOJC Ι (
έν Jnhrb. dςr ()$\crr. θyz.. G~l!sC'h.βft 7. 1958. σ. J 16 ε\~ . 2 κui toχlt!<ι);_ t:C,ti Τ V Ε Ι, ΜΛ!'Ι S:, S)'ntι·ono11,
1 9(ι8, σ. Ι 19 έ.

)} Ο . Dεr.iUS έν Οιιη1ΟΟ.rιοn O<tk$ Paρt:rs 14. 1'>60. ο. JiJ ιΊβ;.. . καl Δ ΠλΛΛΑl'il tν Ε.Ε. Β.Σ 34, 1965, 320.
4) Α. Ξ.ΥΙ'ΓΟΠΟΥΛΟΣ, Α ε. 1941-44. σ. 1 Ι;..
$) Α . ΞΥΓfΟΠΟΥΛΟt, Ή1tειρ Χρον. 1. 1926. t42. ε:ί.:ών ιςαί 1.ν Α f: 1942-44. tt. 29
6) Α~ (HtASAR, L"\ rcinιurc r~l igieusc m θιιlμric. ι\δύΚ'ωJ.ΙΟ πίv ινιιι, ιJ\'(μ ό..ρ ι meρζι: ιcαl Τ. \'ELl\fANS t.v
Syntbronun. PM'i..~ J968, σ 1Ζ6 ο\..: 6.
ΕΚΤ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝικι-ι ΚΑΙ ΛJ ΒΥΖ. TOlXOΓPAΦJAJ 1ΉΣ MONHt ΠΑΤJ\ι10Υ ! 57

Έκ τ/i\ν άνωτέρω λεχθέντων καί δεδομένο1>, δτι αί Ι1μέτεραι τοιχογραφίαι

είναι παλαιότεραι τοu 14"" αίώνος, άπό τoiJ ό·πο(οu κα! μόνον Εfιφανίζεται ένίοτε
τί> θέμα της πηγfiς της σοφίοο; καί άνe1> τοϋ Ωαύλο1> ', θά πρέπει νά δεχθώμεν, δτι
είς τό κατεστραμμένον σήμερον άριστερόν ι'i.κρον του πίνα~cός μας θιi είκον(­
ζετο όπισθεν τοϋ άναλογίου δχι μόνον ό Χρυσόστομος άλλά καί ό Άπόστολος
Παϋλος, δρθιος ~cαί όμιλU>ν ε!ς τό ο~ τοϋ Ίεράρχου, 6πάρχει δ' άλλωστε καi δ
σχετικός πρ&ς τοϋτο χ/i\ρος.

Π ροσθέτομεν έν τέλει , δτι ιωρία πηγη έμπνεύσεως τών άγιογράφων διά. τό

είκονογραφικόν θέμα της παραστάσεως τfjς διδασκαλίας τoiJ Χ ρυσοστόμου <!Jς
ποταμο\J ()πfjρξεν ή πλο1>σία περί τοu Ίερ(φχο\) τούτου άναπτυχΟείσα ύμνολογία,
ίδίq, δέ ή τfjς Ι 3ης Νοεμβρίου', δτε έορτάζεται 11 μνήμη τilς ~cοιμήσεως αι'>τοu,
καί 11 της 27ης 'lανο1>αρίοu έπετείου τ-ης άνακομιδfjς τli)ν λε ιψάνων του. Καίριον,
!δίςι. διά. τόν παραλληλισμόν τοϋ Χρ1>σοστόμου ώς ποταμοί) σοφίας καί τής σχε­
τι~cijς παραστάσεως τr»ν έξ αι'>τοu άντλούντων υδωρ, ύπήρξε τό τροπάριον τfjς
Θ' ώδ·fjς, τοu Α · ~cανόνος τfjς 27ης Ίανουαρίου ', τό λέγον : Σv τής Ιικ•·,,ώτοv πr1 •
γής άvτλήσας τά ρείθρα, ποταμούς δογμάτων τfί Έκκλησi<ι προχeειι;, t'ξ ϊbν πιίvτες
οί διψa1ντες ά1,τλυiίμέν νάματα χρvσόρρειΟρε Χρυσόστομε. Oir,ϊ t)ττον uίς τή ν σύλ­
ληψι ν τfjς συνθέσεως θά συνετέλεσαν • ~cαί δσα παλαιότερον &-yραψαv Γεη•nοΣ

ό Α Λf.::ΞΑ!\ί6ΡΕΙΛΣ :. καί Λ ε:riN ό Σo<iιQL ".

Τά δύο στενά τοιχώματα (άνατολικόν κα! δυτικόν) και ή σταυροθολικi1
όροφη τοϋ παρεκκλησίου, τά δποία έξητάσαμεν μέχρι τοuδε, περιεlχον κυρίως
συνθέσεις καί έλαχίστας μεμονωμένας μορφάς άγίων, όλοσώμ<ι)ν η είς στηθάρια.
Είς τούς δύο ύπολειπομένους μα~cρούς τοίχους (βόρειον καί νότιον), τούς δπcί-

Ι) Α.>.. σ;>ι.--t • Κ~ -ιήν f.χτι:νt) πcpi τον Οi:μ(Ιt<ις ιιtλέt"ηv 1:(1-Ο Α ΞvrronOYΛO'I t\• ΑΕ 1942-44, σ. 1·36,
t&ic.ι ο :l.l ιι;αt -ιήv .,-ρόσφαtον nι;.ρi ii'Jc ε.iκ-ο\•ογi)(ι.φίαc "tf'jς: Πηγf')' τ-fΚ ι;ωrιι; εtc tt\ν βιλ'uντινήν tι~ρόδι>n1ν δι((·
"tρ1βήv τής ·r. νεL~1 Λ.ΝS Gν S)"ntl1Γonon, Ριιιis 1963. σ 119-1:14.
2) ΜΗΝλΙΟΝ Νω.μ βρlου clς τήν 1Jη\• και είς ·τήν 27ηv ·raνουαρίΟ\Ι

3) "'1HNAf0N ΊανΟι!(ψi<)t1, 1.Ι(δ . Ηt:ν~Ιιις 187.t, 2308

4 ) ~~ όρΟ~. όδηΎJ)0ti( (i~ό 't()tι fJ. ΝΙ)(ΟΛΟfΙΟΥΛΟΥ, J!.γρ<ιψtν ό Ν. Δ1°λΝΔΑkΗ.Σ, f , ίt. σ. 19
$) nιοyραφία Χροονσtόμό1) rταρ(( Η. $ALAV JLL.e, τ()rι Ι:.ν δγiοι ς πutρά; t\JιWv 'ϊ(Ι)όνν(ΙΟ <ίρχ,ι εrt1(ηrόJΙΙ:~J J((Q\'-

σt<.ινηνου;τόλεως" -ιού Χρ1Χfι)στόμοιt τών ci:ρισκομ,i:νων ·η>~ι 8. Eton;)C: 1612, σ. ΙS? f.: <1 ~:Υqιστ.Κ l;r.~μJι•ii σιι
πρό; ιίμ(ίς dώ(tu.ι 'ttί; φtιχ(lς ήμWv χιιί :ιοrlσαι iιιι tώJ< 111/γWν -r;&J σω"Τ"Ι)ρlοv, o/J ah~ lδωqήο'ατό qοι,
6) Λ 6yος !γι.:ωμιι).Ο"t ιΚ'ός «εlς τόν μ δγαν 10{!. θι;οε> άρχ1ερtr1 καi κοινόν 1ί'jς Οiιι:οuμένης: Λιμένcι ·fωάννην
Χρι;.σόο'τομον.) (M1CNF., .~. n Τ. 1 07 ,ςn 237 B .. C) αύ tός δd fι(ι·i rις (Ϊil'J'(IO<ς κιμίνη, tτj; διlJΚl}idoo:Jς Τώl' ΓριιψWΡ
t 6 6&1(! βJ.«ω., d1>vtihόJ.ωroν, τοl~ πιίσιν bΧιψίJ.ει.ΙtJt}.
ΕΚΤ
158 nι,Αr.ΜΛΤεΙΑ Ι 1ΉΣ ΑΚΑΔΗ~1ΙΑΣ ΛθΗΝΩΝ

ους τ(ορα Θά έξετάσωμr.ν, εικονίζονται μόνον μεμονωμέναι μορφαί άγίωv, (iλλων

όλοσώμων, των περισσοτέρων δμως έν προτομ!) εντός χρυσών κύκλων.

Β όρε ι ο ς τοίχος (ε!κ. 100). Τήν έξέτασίν μας θά άρχίσωμεν ιiπό τόν
βόρειον τ()ίχον δηλαδ1) -τόν ~ν έπαφi'j πρός τό καθολικόν, δστις, ώς ijδη εrπομεν
(σ. 80), δέν είναι όλόσωμος άλλ · gχει τήν μορφήν τριπλοu τόξου στηριζομένου
έπί δύο χαμηλών κιόνων. Έκ τών τριών τούτων τόξων τό μέν μέσον cίναι μεγα­
λύτερον των δύο άκρων καl έλαφρU\ς τεθλα.σμένον εiς τήν κλετδα (εiκ. 60 καi 100),
τrι δέ δύο πλάγια, nολύ μικρότερα καί ε!ς σχ1ϊμα ήμίσεος τεθλασμένοl) τόξου.
Έκ τών δύο πλαγίων τούτων τόξων, έξητάσαμεν ~δη τάς τοιχογραφίας του
ά.νατολικοu, έπειδή το\Jτο άνήκει εiς τό ίερόν του παρεκκλησίου· ύπολείπε­
ται λοιπόν ηδη νά είπωμεν καί περί τt'ί'>ν τοιχογραφιών των δύο άλλων τόξων,
αίτι νες κοσμοϋσιν ϋχι μόνον τά μέ τωπα καi τό εσωτερικόν τύμπανον αότόίν
άλλά και αότά.ς τάς άντυγάς των (έσωράχια).

Μ έ σ ο ν τ ό ξ ο ν. "Οπως εlς τό ίερόν, ούτω καί δνταϋθα α! τοιχογραφίαι

δεν ίiρχονται άπ' εύθείας άπό τοϋ έδάφους άλλ' άπό τινος ϋψους (0.66 μ.) ύπερά­
νω αότοϊ:\, δ&ν εΙναι δμως ιiπιθανον νά έμεσολάβει καί ένταυθα ή πολυτελής πο­
δέα του ίεροu, iiτις θά κατεστρι'zφη. 'Υπεράνω της νuν aκοσμήτου ταύτης ζώνης,
τονιζομένης aν(t) δι' έρυθρtiς ταινίας, nλάτους 0.05, ό.φιεμένης δέ πάντοτε διά
τούς πρακτικούς λόγους της (ιποφυγf]ς φθορuς f\ ρυπάνσεως τόίν τοιχογρα­
φιών, (.ίρχεtαι ύψηλή (2.60 μ.) ζωφόρος διακοπτομένη ί:.ν τφ μέσφ ί>πό της 06ρας
συγκοινwνίας τοϋ παρεκκλησίου πρός τό καθολικόν Ί<:αί ύπό iiλλης μικροτέρας
θύρας, άνατολικώτερον τi'jς πρώτης, άνοιχθείσης μεταγι:νεστέρως διά καταστρο­
φijς τμήματος τών τοιγ,ογραφιών (βλ. είκ. 100 καί πίν. Ι). Ή ζωφόρος αϋτη άποτε­
λείται άπό τέσσαρας, Ι~νά δύο έκατέρωθεν τfjς θίψας ε!κονιζομένας μορφάς
ίεραρχG>ν, ο'ίτινες, συμφώνως πρός τάς έκατέρωθεν τ·i'jς κεφαλi'jς των κιονηδόν
γεγραμμένας, λευκάς έπιγραφάς, είναι : ό μέν (ίκρος άριστερός δ Ά γ. Σ α λ ο 6-
σ τ ι ο ς Ί ε ρο σολ ύ μ ων (486-494 μ.Χ.), ό παρ' α\ιτόν 'Ά γ . Μακάρι ο ς
ό Ί ε ρο σολ ύ μ ων (ό Α', 314-333) (πίν. 39, 40 καί εiκ. 101), ό δεξιά της
θύρας άνιονυμος έπίσκοιτος 'Ιεροσολύμων καί τέταρτος δ Άγ.
'Ηλίας δ Ί ε ρο σολ ύ μ ων (δ Α', 494-506), πάντες δηλονότι ίεράρχαι
'Ιεροσολύμων (π!ν. 41) .
Μέ ραδινά κα! σχεδόν Ιiνευ δγκου σώματα παρατάσσονται οί ανωτέρω iε­
ράρχαι είς μίαν κιiπως μονότονον σειράν, άλύγιστοι καί μ& αίιστηρrος μετωπι ι<ήν
ΕΚΤ Η ΑΙ?ΧΙ1'1~ Κ 1ΌΝ Ι ΚtS KAJ Al ΒΥΖ ·roιxOJ'"J>A<t:o l ;\~ ΤΗ.Σ. ΜΟΝΗΣ .nAT MOY 159

ο 3 <Μ

'0 ' ••
«~,,,
'
:::: - 1

-:.~.: ~.=:~~~-ln
,~
.--. . •. V
~ ι~~..,.'----1

,' ''1
''
'
''
''
''
-- -
'
'

1
.. ... ::
1\
' ",
'' ...
,,
,,. ..
Ιί
ι
'ι
..... -

ι. . . ι. . . ι. . .J ~
~ .... ,_.., ____ __: ,~ :~;
Εiις 100. Κ<ιτοw ις ιι;αt πρόσQψ ις τοt'ι βορε ίου τοiχοu τοU :ι:(ι.ρ(;t:κ).ησ(ου. έ~ιφαi νουσα τt\ν .,.((tQ\'ι)te ήν
'fψν tι:• (ι.ί;\tο(ι τσιχογραφ ι&ν.
ΕΚΤ
160 ΙlΡΑΓΜΑΤΕΙΑΙ Τ'ΗΣ AKMl·fMIAt ΑΘ ΗΝS."1Ν

στάσιν. Όμως ο! όφθαλμοί των δέν προσβλέπουν τόν θεατήν άλλά διευΟύνονιαι
λοξά, <1.λλων δεξιά ι<αί <1.λλων ό.ριστεpά καi εις τρόπον, &στε τά βλέμματά των νά
συγκλίνουν άνά δύο.

r.-ίις. Ι ΟJ. Ι'Jιιρg.:1<'1.ήοιο\• τ11 ς ΠαΙι.'ΟΥlας Βό~ιος, τσ1χρ.; ΈΙ!'(σ~ςοιtοι ·Jεροσοί.i;μων.

Άρισ'fερά ΣW.ούαtιnς Δctι<ι Μ(ι1<άριος.

Προβαλλόμενοι έπί άέρος, κάτω μέν φαιοπρασiνου άνω δέ βαΟυγαλάζου,

φοροi>ν δλοι ύπεράνω στιχαριου μέ κατάκοσμα τά Ιiκρα τ/Ον χειρίδωv ( περιχεί­
ρι.α), μονόχρωμα - οόχί πολυσταύρια - φαιλόνια κα1 έ·π' αότtον λευκά, μέ μεγά­
λους, μαύρους σταυροl>ς κοσμού~ιενα <bι.ι οφόρια, άτι να άναδι7tλούμενα περί τόν
λαιμόν καταπίπτουν έμπρός καtά τόν dξονα του σώματος eως κάτω.
Τήν μονοτονίαν τfjς παρατ(ιξεως των !εpαρχtον διασπq. κάπως ή διαφορά
χρ6Jματος τών φαιλονίων των. Οuτω τοD μέν Σαλουστίου τό φαιλόνιον stναι ίό­
χρουν (gι«•11at) μέ πολλά λευκά φωτα, το\'\ Μακαρίου άvοικτόν πράσινον, τοu
Εκ ΤιτεκτοΝικι-ι ΚΑΙ ΑΙ τοιχοrι>.~ΦιΛι ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ evz. 161

άvωvύμου ίερ(ιρχου άvοικτόv καφέ μέ πολλά dσπρα γραψίματα καί τοi\ Ήλία
ί..ευκόν.

Όλοι οι ίεράpχαι εύλογοϋντες διά της δεξιίίς ιφατοuσι διά τfjς κ:άτωθF.ν
τοϋ φσ.ιλοvίου τωv άριστερδ.ς χειρός εσταχωμέvοv μαργαριτοκόσμητοv Έύαγγέ­
λιοv, οι)χί δμως κατά τόν αότόν πάvτες τρόπον - πρlίγμα τό όποίοv μετριάζει
καί αύτό τήν μονοτονίαν της παρατάξεώς των. Οϋτω οί μέν δύο πρώτοι κρατοϋ­
σιv όρθόv τό Εi>αγγέλιοv, ό δέ δεξιά της Ούρας πλαγιαστόν. Τοϋ 'Ηλία δέν σώ­
ζετα ι .

Ό χρωματισμός τοϋ προσώπου των εlναι σιέννα άνοικτί1 , αί δι' σκιαί των
έγράφη σαν μέ σκοτεινοτέραν δμπραν. Ή κόμη καί τό γένειον ε{ναι λευκά, τών
τριών μάλιστα πρώτων ή κόμη σχηματίζει πρό τοϋ μετώπου καί τό μϋ. Τό πλά­
σιμοv τοίJ προσώπου εtvαι άδρόv, μάλιστα δέ τό του μετώπου τοϋ δεξιά της κεν­
τρικfjς Θύρας άvωvύμου ίεράρχου (πίν. 4 1) . Γενι κ:iί'ις αί μορφα! π.αρουσιάζουν
μεγάλην σχηματοποίη σιν (πίν. 39, 40, 41 καί εiκ. 101). Ρίς, ώτα' κ:αί κόμη εχουν
καταvτήσει σχεδόν διακοσμητι·κά στοιχε\α, ύποτι;ταγμέvα εtςεvα αύστη ρώς γραμ­
μικόν ρυθμόν (πίν. 40) . Τά μακρόσυρτα σώματα τών άρχιερέωv, ώς καί τά ένδύ·
ματά των μέ τάς παραλλήλους, άλυγίστους πτυχώσεις, ίiν καί διαφέρουν άπό εί κό­
νος είς εlκόνα, άποβαίvουν σχεδόν μονότονα. Καί αύταί δ' αί μορφαί των ><αταv­
τοϋν μαλλοv συμβατικαί · άλλ ' ί1 μοvοτονία αϋτη είvαι ~)Οελημέvη · εΙναι δμοιομορ-

Ι) Ί'ό Qpχαιότι;ρον nαpάδ~tγμ.α ώtόC ώζ ι..:οσ~ιήJ-ιατ °' σvναντ(ι:~(1ι ι:l.ι; τό. μi:σ(ι τοίΊ 1 ι- αi. είc tήν Ά γ Χ.οφi αν
τi'Ί( Άχρίδο( ( Μ ι ι.r..nτ-Fιιοι.οw. ι_c peintuΓc <Ιιι ~f Α. tι) Yc>us,o~ι:ινic. [. 1954 πίν. 8-10 .:αi Ο ι ιι"'μ ι · J\.1.f.tι1~ .
Prc:sken ιιnd l ko·ncn. MUncl)<:n 1958, εiκ 4 -10), 'ΑλJ.α παραδεί11 1 utα ~ι>ϋ Ι 1°" (Jlώνος παρtχοuν: Κ&διξ τής
Πατραιρχ Dt6λιοΟ Ι'ικη; ' fεροσολU~ι αιν (Ο . Η } >, H ATCι-t, Grccl{ an<I Syri;Hι Μini:ιιιιι·es in JcnιS<tk.n1. Can,bridιι:;e
rvtas~ιc-l1u sscιt.s 1931, "Πlν. ι ν, ΧV Ι, χχιν. χχν. XXVIJ, τοι ~01ραφ i α 001) Κυραιιπ6' Κ ι >.ισi: τι'\; ΚcιπΑ:<ιδοκfας
(G. 01! J E R.PllANJόf'l, εglί$(:$ rιι ρ<;S;ι ι·c.~. 1' 1. 3, πίν J97 2), ιcσΟολtιςόν Μ . ' Qσ. Λο"'ι.::(ι ~iδος (DIGZ - 0-Βο
MUS, flyζ. ΜΟ$:ι~ in Grt:tςς, J9JI, δίt.:. 14-11, 23-33 1'l:ΙΛfλ- Πι..nΛΧΑ1?.tr;).Α ΚΗ, Λι.:\>~ιια, σιτ-ορόδ11ν).

όιt1 τc.,\ν ΙΖ'-' " αl&να (t.;J..11) ό \•αό( τοn Κοορμ.ιrίνοβο (fJΙ HALJΙ . f\1e" ι N, f.(ι. . εiκ. J4. Α . Νιιι::Ο Luνsκt, (>ίe F~·
~kι!.η Vύη K ιιrbinovo, Beog:rad 1961, ι):(Χ 4 , IJ. 14, 16, J ~ ις. ίj;) κα\ ό ναός 'f()() Σrοτf1ρος τ-οtΊ Νεριiδίtσι (("t-ι ΛΜΙ •
Ι\ΑΝΛCJiVιι..ι tν L' arι byι. cltcz Ιcs Slaνcs, Jle Rccucil d~di.6 3 τι) ι;sι'ICJ'slr:ij, Paι·i$ 1932, πiν . ΧΙΙΙ καί σ . 1 17
t(ΙC. 45). Δ ι<ι τ<μ; άρχάς "tό~ J3"" (11 ό -.'fιός της Σ<touvtf.vιτσα. J2Q8.. J2.ό9 (ΜΙΙ.Ι...έΤ· FROLOW, f, ci 1, 1954, π(ν, 31.
34, JS, 38. 4 1. 43. καl (>. Tλ!i • C (;v ~1 1 1dcn i~ a , Boog-rnd 196S. σ. J7 t) όιι::όJιη &t ιι::ul 1) Άχtιροιιοίη η~ ~tις (J>εσσ-α­
λονfι:ης (Α. Ξ\'Ι'ΓΟΠΟVλΟl:., Α ε 19$7. σ. 21 "1'.). Εt:ν(.ι.ι iι:ληθtς, δτι όJ.ι οία ΙtUpάσt{(OI( cfJt(i)\' (JUΥUντα.ται κu.i: άρrό·

τtpον οiιχι δμως t.iζ ι.ι.ε•(ό:λιι .-ο.λ.λιu.χ.νιtςά κ(:.vτι,<ι. άλ>: είς δεu~ρεΟΟναι t:ι-αρ;ι1αιςό., 1ά όποί<ι. i:φαρμόζοον και
άργό<tt:pοv <t1'1ν σχημα~αιιο(ησιν σuνεχίtονw. τi1ν παρ(ιδοοtν

21
ΕΚΤ
162 11PAIMA't'EIAI Ϊ)'I~· ΑΚΛΔΗΜ Ι ΑΣ ΑθΗΝΩΝ

φία έπιβαλλομένη ύπό τοϋ συστiΊ;ιατος πρός τό όποίον ετεινεν i1 ζοyγραφικi] του
12'"' αiii>νος τοϋ συσηΊματος της σχηματοποιήσεως τα>ν φυσικών μορφών, πpοό)­
θουμένης μέχρι κοσμημαηκου μοτίβου, όπισθεν τοϋ όποίου δμως κρύπτεται είς
βαθUς συμβολισμός τών μεγαλυτέρων μυστικών τijς πίστε<0ς.
Έπi τοϋ ί>περάνω τiΊς ζωφόρου τ&ν !εραρχ,Ι>ν 1iμικυκλικοΙΊ τυμπάνου είκο­
νίζονται, έκατέρωθεν τοϋ διατρυπΟ)ντος α\ιτό τοξωτοϋ ανοίγματος, άνά εν στη­
θάριον εντός χρυσοϋ κύκλου καί άνά μία όλόσωμος μορφι) άγίου, πάντα προβαλ­
λόfιενα έπί πρασι νωποϋ άέρος (εtκ . 100).
Tii\v δύο στηθαρ(ων ά.γ(ωv αί έπιγραφαί Ι:χουσιν άπαλR.ιφΟη' (πίν. 10, 42,
43, 44), άμφότεροι όμως είχονίζουσιν άσφαλ&ς διακόνους άγίους- διότι ί!καστος
αlιτών καί νεαρός, άρχιγένης, ε{ναι, καί κρατεί διά τiiς άριστερ«ς χειρός ύψω­
μένον μαργαριτοπο\κιλτον κυλ1νδρικόν χιβωτίδιον μεθ· i1μισφαιρικοu πώματος,
δηλαδι) εόχαριστ1ακήν πυξίδα, όμοίαν πρός έκείνην, η)ν όποίαν είδομεν δτι
κρατεΤ κα! ό Άγ. Στέφανος (βλ. σ. 138).
Έκ τu)ν διακόνων άγίων ό μέν πρός τ' άρ ιστερά (πίν. 10 καi 42, 44β) εχει
βραχcίαν οuλην κόμην, φορετ δ' έσωτερι κως λευκόν στιχάριον καί έπ' αότοϋ
άχειρίδωτον gι-e11at ένδυμα περασμένον άπό τόν λαιμόν. Ότι δέ περί τι νος μάρ­
τυρος διακόνου ·πρόκειτα1, συνάγεται έκτου μ ικροϋ λευι«οϋ σταυροtι, τόν 6-ποίον
κραrεί διό. τijς δεξι(iς, ί>ψωμένον πρό τοD στήΟους'. 8tς τό πρόσωπόν του φέρει
κάrω τών ~11ίλων τ&ν πα ρειών κηλίδα κοκκl.νην.

Ό δεξιός έν προτομg νεαρός άνώνυμος δι(ικοvος iiγιος (πίν. ΙΟβ, 43, 44α)
φορεl όμοίως λευκόν στιχ.άριον καi έπ' αύτοu άχειρ ίδωτον γαλάζιον ένδυμα.
Έχ.ει κοντά καστανά μαλλιά καί κοκκίνην κηλίδα εlς τήν παρειάν.

οι δύο έκατέρύ>θεν τοϋ τοξωτοu άνοίγματος δλόσωμοι iiγιοι, οίτινες κατά

τάς παρ' αύτοiJς κιονηδόν γεγραμμένας λευκάς έπιγραφάς εΤναι ό μεν άριστερός
ό Όσιος έπίσκοπος Ν 11 φ ων ' (πίν. Ι Cα, 42, J 2 β, 45β), ό δε δεξιός ό Ίερομάρ-

1) Ίi nαρσ.τιιροομ.(:νs) tξαφ4νι(:ι'ις: 1'G)ν <n>..>Οδευο1>0Φν τοt>; άyίου-;' έ:ιηγριιφι'δν ι}φt:Ι).~τu ι r;lς τό 1r.γονός. δtι
ιιύται t'JiOεvτo άΦ' ο6 .εlχον τολειώσει κ:α\ στ:nγ'1ώσtt ul \"Φ~οyρι,ψtl).ι -τ&v ό γ\ων χα{ s.ιόΜσ-τr.ι διό. λwκQG χ~1(1;1:0ζ
(fcm rc:ra). tό όJtO{OV εύκό).αις άnα).είΦεtαt, έπr.181) δ~\' 4:ιόpροψtίΊ'(λ.1.
:Ζ) nε:ρί t()(ί '4\ΙΚ'(Ι() μ ι~ροϋ mauρol) ώς διακριηκ:οl) -,νωpίσματος ~\! ~ΙάJ)1ύl)<ιΙ\' ι'tyίoov '~λ. G D~ ,Ι εRΙ?tfλ ·

f'llQN tν Vo\x. ~ n.'\41)\Ηιί(ι\t!ι, Ron\a-Paris 1911 . σ. 308.

3) Γόνος ιιλουσiας οίκ:οycνι;iα' l'!Ολ•1σι:-ν eν Κ(ον/rιόλ.ι;ι, έγένcτο δ' ίχlσκοιtΟ( Κ<#νσταντιανtις ιc:ατ' 'ι\1.tξό.νν
δριtαν. ' Η lrιc:o).ι:N01o 't()\) διεσώθη είς trϊ:ιΟΟι)Ι('u -ιfΊς Μ Κ.pαιtt('Ιctιf.1'Ι()1ις (Ν. 'Ελλ 15, J92 Ι ,σ J29·'t!κ"λ (()(111<χ:
3.S. 1936, σ. 204-2(1) Ή μνί1 ~ι η tov 11J.ιδ1ϊ.ι:ι τΊ\ν 2 1 ην Δε~ι.ιβι,Ιοu.
ΕΚΤ Η ΑΡΧΠΕΚΤΟΝΙΚΙ-Ι ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧQΓ(->ΑΦΙΑι ΤΗΣ ΜΟΝΗ1': nΛT~iOY 163

τuς Ά γ. Μ ώ κ ι ο ς ' (πίν. ΙΟβ, 43, Ι 2α, 45α), ιφατο\)σι διά τfjς άριστερfiς πολυ­
τελι.ϊ>ς έσταχωμένον Εuαγγέλιον, διά Μ τfjς δεξιίiς ό μέν Άγ. Νήφων εύλογεί, ό
δέ Άγ. Μώκιος κρατεί ύψωμ.ένον τόν μαρτυρικόν σταυρόν. Ό Όσιος έπίσκο­
πος Νήφων, φορεί στακτt στιχάριον με λευκά φ&τα καi έπ' αuτοϋ σκοϋρον
grcnnι έπενδύτην, κάτωθεν τοϋ όποίου φαίνεται τό άκρον κρεμαμένου λώρου.
Ό πρεσβύτης ίiγ ιος φέρει βραχύ λευκόν γένειον καί κόμην έπίσης λευκ1jν καί
βραχεϊαν, σχηματίζουσαν ~ν είδος φωτοστεφάνου πέριξ του γηρασμένου προσώ­
που του (πίν. Ι2β, 45β). Όμοίαν πρός τόν Νήφωνα στολήν φέρει καί δ συμμε­
τρι κώς πρός αότόν ε!κονιζόμενος ίερομάρτuς Άγ. Μώκιος.
Έρχόμεθα τώρα ε!ς τό περιβάλλο'Ι τό τύμπανον τεθλασμένον τόξον, δπερ
φέρει άγιογραφίας κατά τε την άvτυγα (έσωράχιοv) αότοl) l(UL κατά τό 8ξωτερι­
κόν του μέτωπον. Είς ηiν dvτυγα είκονίζοvται κατά μέν τήν κλεΤδα έντός μεταλ­
λίου στηθάριον νεαροϋ άρχιγενείου άγiου, δστις, συμφώνως πρός την προσγε­
γραμμένην είς ηj ν κεφαλήν του έπιγραφiιν, εΤναι ό • Α γ. '1 σ μ α ή λ (πίν. 46).
Έπειδ1i δέ οδτος ιφατεΤ όψωμένον πρό τοl) στήθους μικρόν λευκόν σταυρόν,
πρόκειται περί του μrφτυρος 'Ισμαήλ' (καί οόχί τοϋ όμωνύμου υίοϋ τοϋ 'Α βραάμ
μcτiι της δούλης του Άγαρ), δστις συνεμαρτύρησε μετά τών 'Αγίων Μανου1)λ
καί Σαβέλ. μεθ' ών καί συνεορτάζεται τήν Ι 6ην 'Ιουνίου.
'Εκατέρωθεν το\J Ά γ. 'Ισμαήλ εiκονίζεται άνύ. ε!ς δλόσωμ ος νεαρός άγιος
(πίν. 47α,β). Άμφότεροι κρατοϋσι ν ί)ψωμένον διά της δεξιί'iς τόν σταυρόν τοi> μάρ­
τυρος τήν Μ άριστεράν φέρουσι πρό τοϋ στήθους μέ η)ν παλάμη ν πρός τύ. !iξω.
Είναι όμοίως ένδεδυμένοι πολυτελf\ έζωσμένον χιτώνα .κα,ταπίπτοντα εiς άδράς
μετ' άνταυγειών πτυχάς καί φέροντα κατάκοσμον περί τόν λαιμόν τραχηλέαν,
έπί ηjς όποίας πορπο\Jται βαθυπόρφυρος χλαμi>ς καταπίπτουσα όλόκλ11ρος έπt
τfjς ρ<'Lχεώς των. οι άκροι πόδες καί αί κνημαl των καλ6πτονται ύπό έλικοειδώς
πι;ριτυλιγμένων λωρίδων όφάσματος (ένδρομίδων), ο[ δ6ο δέ μηροt ύπό κατακό­
σμου πλει<τοϋ όμοίου προς έκεΤνο, τό όποίον φοροϋσι συνήθως οι άνατολικοί

J) Γό\<Ος ι.-λ.οοσίQ:ς οiκογι:ve(α.ς Ρωμαίων. tytνcτό προοβ(ι-te()(t; 1: f'ις, Ι((ι•:° Ά~ιφi11:ολ• \• έκκλησfα<. ΆnGκεφαJ.iσ01)
~r.I Διοl(ληttα\•οG tν Κων/ttόλει. f \A)Q άνηytρ()11 n()).(Ιt'i;λής vο:ό.; bt' ό\ιδμιιti ·τοι~. .-i~ καί: μονή ό~ιώνυμ« (JJibl. Hag.
Gr ΙJ σ. 124 Ν. 'Ελ.λην. 8. 1911. σ 11.7. tS, 1921, σ. 324). n~pl τοt> ν:ι.οσ totι Άy. Μω.:ίου βλ JΑΝΙΝ, Ι ..'ι
gCos:r ecclCsίastiquc dc ι· Empirc by:ιantin IJJ. )'aι·ϊs 1953, (91 1, σ. 367 - 371 'Η μνή μη του tιμά·uιι τ-ιlν 11ην Mutoυ,
2) Δ Ι ΟΝΥΣΙΟΥ τοi) έκ Φοuρν(ί, Έι)J.ιt\νr.{ιι. 1fις ζωyραφικf\ς t&χ\•η< (f;);:). Α . Ι l<ιπuδο~()(>).οο · Κερα.μέω<;,

σ. 20S); • fσμα,/λ μά(ιW!; άρχιyb·tιος. '10 111•/ov /~. D ι!ι.Ι!ΗΑ vn, SynaxaΓi um εί~ ;ήν 1711v 'ιοιΝί<..Ψ c:rt. 153.
ΕΚΤ
164 ΓΙ !"Λl"1\ιfΑΤΕΙΛf ΤΊiΣ ΑΚΑΔΙ-f/Ι.1ΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

μάγοι ' καί δ Προφήτης Δαν11iλ' π.χ. είς τούς Άγ. Άναργύρους τfjς Κ αστορι/'iς •,
ώς καί είς την' Αγ. Σοφίαν τοi) Νοβγορόδ' ( 11 08). Πρόκειται πιθανως περί νεα­
ρ&ν στρατιωτικ&ν η ε&γενοϋς, άνατολικf\ς καταγωγf\ς, άγίων, τ&ν όποίων άγνοοϋ­
μεν τά όνόματα, έπειδ1i αί συνοδεύουσαι αοτοί>ς tπιγραφαί έξηλείφθησαν.
'Ολόκληρος ή κάτωθεν τ&ν άγ ίων μακρά έπιφάνεια τiϊς άντt)γος καλύπτεται
δι' ώραίου, συνθέτου έγχρώμου βυζαντινοιl κοσμίηιατος (πίν. 1, άρισrερά καί
57), περί ού κατ<ι>τl;ρω.
Έπl τοίΊ 0.66 μ. πλατtος μετώπου τοϋ τόξου παρουσιάζεται στέφανος έξ
έννέα, συμμετριιαuς δ ι ατεταγμένων, κυκλικ&ν μεταλλίων περιβαλλόντων Ισά­
ριθμα στηθάρια άγίων (πίν. 48, εiκ. 100). Ό κάμπος των εtναι έναλλάξ βαθυγά­
λαζος καί πρασινωπός, ό δέ όριωcός κύκλος των χρυσοϋς ένισχυόμεvος διc•
λευκf\ς ταινίας πλάτοt)ς 0.04 μ.
'.Εκ τ&ν έννέι.ι εlκονιζομένων στηθαρίων άγίων, οι δύο κατά τάς γεννήσεις
του τόξου -rοποθυτημένοι είναι , συμφώνως π ρός τάς συνοδεύουσας αύτούς έπι ­
γραφ(ις, δεξιά μεν ό Ά γ. Έ ρ μ υ λ ο ς (πiν. 49 β), άρισrερά δέ ό Ά γ.
Σ τ ρ ατόν ι κ ο ς (πίν. 49 α).
'Αμφότεροι, καιά τόν ΣυναξαριστΙ1 ν', έτελειώθησαν ριφθέντες είς ποταμόν
(Ίσrρον), δι' (\ καί συνεορτάζονται την 1 3ην 'Ιανουαρίου.
Κατά τήν Έρμηνείαν τ&ν ζωγράφων (σ. 198) ό μέν Έρμυλος εικονίζεται ό>ς
διάκονος άρχιγένης, ό δέ Στρατόνικος ιhς γέρων στρογγυλογέν11ς. Έtς τάς f~με­
τtρας εlκόνας ό μέν "Ερμυλος είκονίζεται μέν πράγματι ώς νέος άρχιγένης, ο&χί
δμαις ώς δ ιάκονος· δ ιότι φορεΊ έσωτερικως μtν λευκόν χιτίί'>να μετά κατακόσμου
τραχηλέας, έπ' αύτου δέ σκοπ1νοτιiρου χρώματος χλαμύδα, πορπουμένι1 ν έμπρός
καί πίπτουσαν κατά τό i1μισυ έπί τfjς ράχεώς τοη, ένφ είς τό έμπρόσΟιον Ϊ]μισυ
φέρει έπερραμμένον τό διακριτικόν της άνωτέρας κοι.νωνικijς τάξεως αύτοί1
ταβλ!ον. Άφ' έτέρου ό Στρατόνικος παρίσταται ένταΟΘα καt αύτός μίiλλον νεα-

r, πtν 47,Ι)
Ζ) (;.ί1η:ιν C\• Menologio di ι ιasίlio Η (Codkts c Vatίetιnί$ Scltcti VΙΙ Ι. 1Όrino i907. ni\• ZS2) ~αι χροχεfρως
7t(ιρά DΛι,ΤΟΝ . (Ιy.ι. Αrι 1,\11d Λn:-h~cology, σ. 479 ε{.:, 286
3) ο..ΛΑΝΔΟί., ARt-.1t'l, ΔΊ ι?3S, (1 49 eίk . '30. Όμο(α( ΠkGΚ"!:\\ς: Ι't:Ι;ρΙJΗ)ρ(Wς φορεt εl( toV<: 'A:y Ά"~ργύροuς
καt ό 'Άy. ΓεώΡΎιος (f\ιf CHATZIDAKIS, Pι·oρ)'Jιl~kuns ι s: . JIJ. 196$, ct.c. 178).
4) ΕΙ~rον ιwρά ν LΛΖΛιtε:ν. l$ktιsstvo NovgoroU;t, Μι}σ:(« \947. t l): 2
5) Μ . Χ:ι>\'Uξu.ριστtι ι; Ν ιχΟΛΗ:>tΟΥ e-Ις τήν l3ην '•u.vovu.ρ(o" 'Έκδ ΆΟη\-'&ν 1868. σ. )ί$ Dειε~ΛΥf'.,
S)'naχ:ιrίιι ιη Eα-lc.~i ac Co11s t<ιnt iη0p01it;)nac, α-r. 387.
ΕΚΤ 1-1 ΑΙ"ΧIΤΕΚ1ΌΝΙΚΙ Ι ΚΑΙ Α1 RYZ ΤΟΙΧΟΓΡΑ~Ι1ΙΑΙ ΤΙ-ΙΣ Ι\'10ΝΗΣ ΠΛΊ.ΜΟΥ 165

ρός καί μi; βραχi) καστανόν γένειον, ούχί δέ γέρων στρογγυλογένης, φέρει δέ
χαί αύτός λευκόν χιτώνα μέ χατάκοσμον τραχ ηλέαν καί επ' α(ιτοϋ λευκην χλα­
μύδα πορπουμένην πρό τοϋ λαιμοϋ, άλλ' άνευ ταβλίοι>.
'Αμφότεροι κρατοϋσι διu τijς πρό τοϋ στήθους ύψωμένης δεξιάς τόν λευκόν,
μαρτυριχόν σταυρόν καί φuρουσιν i>πό τά μijλα τώv παρει&ν τάς συνί1θεις κηλί­
δας (πίν. 49 α, β).

οι ύπόλοιποι έπ! του τόξου εiκονιζόμενοι έπτά Ιiγιοι μάρτυρες (πίν. 48)
παριστάνονται πάντες νεαρώτατοι καί άγένειοι i1 άρχιyένειοι. Έκ τούτωl' δύο
- ό κατά τήν κλείδα του τόξοι) (πίν. llα, 50β) καί δ μετ' αuτόν δεύτερος του δε­
ξιοu σκέλους του τόξου (πίν. 50 α) - εΤναι άνώvυμοι, eπειδή αί διά του άσταθοϋς
λευκού χρώματος προσγεγραμμέναι έπιγραφαί των &χουσιv έξαλ~ιφθij. 01 Ιiλλοι
πέντε φέρουσι τ&. έξijς όνόματα: Ό πρώτος μετά τόν 6πί τijς κλειδός 6πί τοv
άριστερου σκέλους του τόξου εικονιζόμενος ονομάζεται Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς
(π ίv. 48), ό δεύτερος Μ α ρ τ Ι ν ο ς καί ό τρίτος Ά ν τω ν τ ν ο ς (πί ν. 48).
Άφ' έτέρου ό πρώτος μετά τόν επί τijς κλει δόςέπίτοΙJδεξιο\3 σκέλους του τόξου
εικονιζόμενος όνομάζεται Μ α ξ ι μ ι λ ι α ν ό ς (πίν. Ι Ι β, 5 Ι α). δ μετ' αί>..:όν
εΤναι dνώνυμος (πίν. 50α) καί ό τρί.τος φέρει τό όνομα Ί ωά ν ν η ς (π!v. 5J β).
ΔιiL τl.Ον πέντε δμως ά.ναγραφομέvων όνομάτων χαρακτη ρίζονται Ισάριθμοι
iιφοί «παίδες>) έκ τών έν τφ σπη λαίφ τής Έφέσου κοψηθέντων μαρτύρων, οίτινες
φέρονται συνήθως μέ τόν iερόν καί συμβολικόν άριΘμόν έπτά '. Κατά ταυτα ο(>δε­
μία νομίζω ύπολείπεται (ιμφιβολία, 6-τι καί οί έπτά νεαρώτατοι έντΟς τών μεταλ­
λίων του μετ<i>που του τόξου εικονιζόμενοι μάρτι>ρες εtναι οί «έπτά» ίιφοi έν τij\
σπηλαίφ τ ής 'Εφέσου ><:οιμηΟέντες δι' δ καί παρεστάΟησαν πάντες μέ τήν αύτήν

1) 0 1)ro1 tf\'IJ.ι ()1 t(fΊC: ΜαξιJ-11.«vό( (t\-1~1μ ιλ.λ.ιανό'). ' lάμfJ>.c:r;oι;. Μ<ipτιμος ( Μ(Ιρτi~. Διοvύσtος, 'Εξ<ιι<-ου
σtοuδ1uν()' (F..ξο.κουστόδι ανό<;), Άντωνfν°', 'ιωάννι)ς: A('fto(lι:: Uνα!Ι)tpε1"' IJΙθΛ Ι ΟΟΗ ΚΗ Ί'ΟΎ ΦΩΤΙΟΥt;ι:ι.1 ΓrΗrΟΡΙΟΥ
Τοupώνης ή P:1S$i1) νιι Oonη ienιium n 1>11<Ι l.:ρhc:ιum (Ο ~ KRVSCf-1. An;ιl fi.Ql l~ 1,dίana 12. 1893, σ. 37 1-38?), -rό
ΣΥΝΑ&ι\f'ΙΟΝ (10-12.. 2Ζ ΌΚ1'. οe.ιcιιΛ'tΊi:, Synax<ιriun1. στ 155} και τ<\ ΜΗΝQΑΟΙΊ<>Ν rJ«Qιλt(()t) Β' (23 Όκ-t.)
Ι)ρβλ.. G DC J.CkrΙ Ι ΛΝΙΟΝ. Lcs C~lises rupci;tr.::s dc.. Cappadoι:c JΙ . ι . Pt1ri:'S J9J9, ο J Ι 6--32 Ι , δπ(Μ,) ..-α) ).~ιιτομt!·
ρι;.i' ιιi\Ι(.Ι~ε( -tGΊν ό\•Ομό·tων t(ι}ν Άργόtερον Gν 1οόtοις <tά ό\1όμ(ι'ffι συγχi:ον~αι iΊ ι.αi παrαδ\δονιu ι περ~qcWtt:-J)(.ι..
ΟΡ-tω fι Έρμη,•e((ι 't'Qν Ζαιγρι):φ(Ον Δ ι'ΟΝVΣ10Υ t()C. ~... ΦοιJρ\Ιrι (!.:δ. Π(ιιt<ιδοιtοUλοu. Κ&ραμt(t)(', nι;ιρ()(Ιrιοi.ις

Ι 90'J) Λ\\Ι.1φέρc1 Uλ).nτ-t JΙέν tπτc'ι (σ. 161). δπου ι:Ις η)ν Οtσιν 'for1 Ίti>t'l\1VOU ά\•α:yράφεt<t ι ό κω..'Ο'tανtiνοζ. δ,),λο1ι:
~σ 272) t:ι, R<ιρυλε,:~0μtν0" τοV Άνtωνl()u καt lίλλοτ:ι;. τtλΟ< ~ νδt-ι.:'u (ο. 297) : Oi h'ιtά nt.ιiδες ιιl ii• '/:,:φlσ<,ιι κοt ­
μώμ(ΙJ>οι b rψ Οlιtjλι:.ι.lψ. /\'/()j άyiι•ειοι ftlαξrμια~, '/1)•rώνιο-~. '/:::ξιv«ιl)tJtοδιuι•ός, Δuδιt.ινlις, J,luρ-riνoς. Ίωάνγης,
'lrl}ιβJ.ιχσ;, EV{JovλiJι; (-,/;ο,)? •;(διιιι.ιrδς (•1.ος όΕΙl)'έιtης)? ΚΙ#ων (tιfo' ιι r t)(YrJ'tΙJ.or~"η.;), Τqι!~οι• (d:yiJΙtrO(}.
Όιιο.διkήν ιιαράστcισιv t<Uν tmά έ\• τφ Σιtl\).αίφ κοιμωμ.ένων ιtαρt·χε:ι τό Μι-1ΝΟΛΟ 1~1 0Ν fi(ισrλtίοο Β' (Vaι . 1613)

ni ν 1)3
ΕΚΤ
166 11Ι)ΑΓΜΑ'1"€ΙΛΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜ Ι ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

σχεδόν στολήν έκ χιτιuνος με κατάκο­

σμον τρα;ι.ηλέαν καί έπ' αότοϋ χλαμύ­
δος πορπουμένης πρό τοϋ στ·ήθους, πάν­
τες δέ καί μι\ έπερραμμένον επί του χι­
τ&νος τό ταβλίον.
Είς τό άριστερόν άκρον τοϋ βορείου
τοί.χου εικονίζονται ;
α) Εlς τό βάΟος τοϋ 2.46 μ. ύψηλοϋ
άριστεροl> τεταρτοκυκλίου, δλόσωμος
νεαρός, άγέν&ιος η άρχιγένης iiγιος, μέ
βραχείαν, καστανi1ν, οί;λην κόμην, cν­
δεδομένος μακ-ρόν, χειριδωτόν, πολλα­
πλι'δς πτυχούιιενον χιτωνα καi i:π' αίnοu
χλαμύδα πορπουμ(;νην κατά τόν λαιμόν
~ςαi πίπτουσαν έπί τijς ράχεως. Κρατεί
διά της πρό το\J στήΟΟΙ)ζ fJψωμένης δε­
ξιaς τόν μαρτυρικόν σταυρόν.'Επιγραφή
γεγραμμέvη δεξιά τijς κεφαλ1ϊς του μίiς
πληροφορεί, δτι εΤναι δ Ά γ. Θ ε ό­
δ ο υ λ ος (είκ. 102). Μάρτυρες Θεό­
δουλοι άναφέρονται πλείονες, ών ή μνή­
μη τιμΟται τήν 4ην Άπριλίοl), τήν 28ην

'Απριλίου, τήν 2αν Μαtου, τήν 18ην

Μαίου, τ~)ν 12ην Σεπτεμβρίου χαί τ1)ν
23ην Δεκεμβρίο1). ·Εκ τούτων πιθανώτε­
ρον φαίνεται νd είκ:ονίζεται ένταϊ>θα ότε­
λευταίος, δστις κατά τό Συναξάρι ον' καt
η)ν Έρμηvείαν των ζωγρά<ρων (σ. Ι 59)

ι:Ιις. ~02. Π(tρtJ(i<"1.f)oιov Tttι; ΠΙJ\!(ι'f[fις. Ό r.tς tό

ύπήρξεν εfς, καί δή ό πρώτος των ιο,
β«Θοι; 1'όG δutιι(Q() tεtαptΌκυκί.fου είκονiζόμι:\!Qι; έν ΚρήΤΌ άθλησάντων μαρτύρων ', χα­
Jtάρ~ . A:·ft~ Θ&όδοιι),()(.
ρακτηρίζεται δΙ; ώς νέος άγέvειος.

1) l)ξl.F,JIAYF,:, $}'1'1-ι'Ιλ . (ff. 338.

2) Οί δέ~"U tv Kpi\tl'\ μάρmρες ι\(1Uν: ό Θcό&wλ.Q(, ό !αtορνfνuς, ό Είiιtορο;, ό Γf:λάσιος, ό fiύ\'1ιςια\•ό,, ό
2'(1)-:1ι.-ό(:, ό ΆγοΟόπους. ό Uοσιλδ.ίδη<, ό ι1Μ()rtστΟ" ό flόJJιtt°'. ' Η ~ινflμ,η fων τiμllteιι tήν 23ην Δe:κε~ιβρiοι:ι . Τό
μαρtόp;όν tων σuνtγιχι-,.~ ΣΥ:\ΙΙ!ΩΝ ό MC'l'AΦPAtTH:t', Ον1Ι GΝδ, Ε n . τ Ι 16, στ 565·514) "<tl έtrρc:ι:yμσ-τε.-ύΟη tό 1946
Ε ι-r ι\ ΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑ Ι Α Ι RYZ 'ΓΟΙΧΟΓι·•ΑΦ Ι ΑΙ lΉ Σ ΜΟΝΜΣ ΠλΤ~fΟ\' 167

β) Έξω καt πλαγίι.ικ; το() τεταρ·τοκυκλίοη ητο ι εύθύς ύπεράvω το\j κίονος
ά-νό>νημος όλόσωμος Ιεράρχης (ε!κ . 100).
γ) Ύπεράvω όριζοvτίας έρηθρdς ταινίας εικονίζονται δύο μt αuστηρΦς

εt..-. 103. Πα.ρει..:ι.:)~i1 0 1 όν τ i\( 11«ν<:ιΊί«C" Δ(Ι(Ι {η•ών1)JJΟι ί ι;:ράρχtιt

ά\'<ι>θεν τοΓι ΟΟτι~οϋ tι>ταιη-οιn.ι ιc?.ίοv

μετωπικi)ν στάσι v όλόσωμοι, άνώνυμοι iεράρχαι είς κό.πως ~~ιιφοτέραν κλίμακα

(ε!κ. 103). Φopo(jv λευκrι στιχάρια μέ κατάκοσμα έπψάνικα καί μονόχρωμα

ό FR D8CΛVΛLI~kl. Έyι.."ti)JHOV cίι;; t()\ις Άy(οuς 10 κuλλιν1.:ο« μ(.(pτupας Ο\>\'(;;γpαuιεν ΑΝΔΡΙ;Α 1: δ Kf'H. 'ΓHt ό

Ίt.j)()('J'Qλομί<tης, δit(';j) ~.ξιf.δωκc Jtροσφάτωι; ό fiAt ΛΑΟV'J'Ι'ΔΑΣ (Κρητ Χρον r. 1949. σ ι οι.1 1 1).
ΕΚΤ
168 11ΡΑΓΜΑΤΕΙΑΙ ΊΉΣ ΑΚΛΔ Ι Ι ΜΙΑt Αέ>tΙΝ(}Ν

φαιλόνια -- gι-enat ό άριστερός, άνοικτόν έλαιόχρουν ό δεξιός -- καi έπ' αύτών

λευκά ώμοφόρια μέ μεγάλους μαύρους σταυρούς. Αί πτυχαi των φαιλονίων
άποδίδονται μ/; μι;γάλας μ.ελαίνας γραμμάς τονιζομένας μέ παράπλευρα φώτα.
Άμφότεροι οί ίεράρχαι εί>λογοϋν διά τfjς δεξιίίς, διά δέ τ~ϊς άριστερiiς ιφα­
τοDν κατάκοσμον Εύαγγέλιον. Μετρiα εlναι i) διατi1ρησις ηjς τοιχογραφίας
ταύτης.

δ)Έτι ύψηλότερον παρά τόν Θόλον, έντός τοπίου μετά Θά~ι vων καt βράχων,
εiκον!.ζεται τ6 κι'tτω f]μισυ άκεφάλου άvδριι<fjς μορφfjς, άγν(οστου όvόματος,
ενδεδυμένης βραχi>ν έλαι όχρουν χιτώνα (είκ. 100).
Άς ~λΟωμεν τώρα r,tς τόν ν ό τ ι ον μακρόν τ ο τ χ ο ν του παρεΚ"Κλησίου.
'ΕξαιρΡσει τών δύο άκραίων τεταρτοκιικλίων, τά όποτα δtν δπηρχε λόγος ν&.
ύφίστανται είς τόν νότιον τοίχον, κατά τά λοιπά 1) διάρθρωσι ς τοu νοτίου τοί­
χου άνταποκρίνεται πρός τήν του βορείου. Έχομεν πράγματι καί έδ'ί'ι προβάλ­
λον ciς τό μέσον μέγα καi ύψηλόν, ίσοϋψtς πρ6ς τό βόρειον, έγκάρσιον τεθλα­
σμένον τόξον, τοϋ όποιου καί τό τύμπανον καί ή ίίντυξ καt τό μέτωπον καλύ­
πτονται δ,- άγιογραφιών καt κοσμημάτων, μέ τήν διαφορά.ν δτι του νοτίου τοι­
χώματος αi τοιχογραφίαι δεν διατη ροϋνται εν τφ συνόλφ των, έπε ι δή τό παρά
η'1 ν Ν.Δ. γωνίαν τμijμά των §χει ύποστij μεγάλας φθοράς.

Τ1ίν έξέτασιν τών τοιχογραφιών Οά &.ρχίσωμεν καi πάλιν άπό τό τίψπανον,

τό όποίον εδο>, {ΙJς βλέπον πρός tήν αvλήν, διατρυπαται ύ.πό περισσότερα ανοί­
γματα ijτοι. άπό μίαν Θύραν έν ·τφ μέσφ, έξάγοuσαν πρός ηiν αvλήν μέσφ του
δικιονίου προστφου (&!κ. 60, 100), άπό δύο όρθογώνια, ίίνΦ δέ τοξωτά, έκα­
τέρωΘεν σ.ίιτης παράθυρα Ί<αί τέλος άπ6 ~να ύπερ(1νω της θύρας φεγγίτην
καλυπτόμενον διά. χαμηλωμένου τόξου.

Όπως εις τόν βόρειον τοίχον οϋτω καί ένταϋθα είς μ ι κρόν άπό τοϋ έδάφους
ϋψος (0.60 μ.) σχηματ{ζ6ται χαμηλή ζώνη, έφ' ής διεσώθησαν τμήμα'tα τής
ποδέας (πίν. 52). Άνωθεν αύτfjς έζοryραφήθη σειρά Ιεραρχών, άντίστοιχος πρός
τήν όμοίαν ζωφόρον τοϋ βορείου τοίχοι>. Λόγφ δμως της ένταϋΘα παρουσίας
τ(i)ν ύ.νοιγμάτων ο[ ίεράρχαι δέν παρεστάθησαν κατά ζεύγη άλλά μεμονωμέ·
νοι , 1;νός έκάστου τοποθετηθέντος εις τά μεταξύ των άνοιγμάτων Ί<ενά. Έκ
των τεσσάρων Ιεραρχών, οίτινες άρ·χικως δπηρχον cνταϋΟα tσώΟησαν μόνον οί
τρείς, καταστραφ}:ντος τοϋ μεταξύ τοϋ δεξιά τijς θύρας παραΟύρου καt του στε­
νοu δυτικοϋ τοίχου εtκονιζομένου.
Oi ί ε ρ ά ρχ α ι (πίν. 52, 53), φορουντες λευκά. φαιλόνια μe κατάκοσμα έπιμά-
Ε ~ ΑΡ:Χr"ΓiΞΚ'ΤΟΝrΚΙ-{ KAJ AI nvz. '1·οιχ(Jf'ΡΑΦIΑ( τι-ιχ: ΜΟΝΗΣ ΠΑ'r!ΙΛΟΥ 169

νι κα καί. χυανίίς πtυχάς καί έπ' αUτών λευκά ώμ οφόρια μδ μαύρους σταυρούς,
προβάλλονται καί ι\δω έπί βαΘυγαλάζιου άέρος. Καί ό μέν πρώτος (πίν. 52) διά
της δεξιάς εί>λογεί ένφ δια τ ης αριστερίίς κρατεί μέσφ τοϋ φαιλονίου του πεποι­
κιλμένον ευαγγέλιον. ό δέ δεύτερος (πίν. 53) αντί να εύλογij διά η1ς δεξιίίς συγ­
κρατεί δι' αύτης τό ύπό τijς άριστερίίς φερόμενον Εύαγγέλιον. Ot !εράρχαι
παρουσιάζουν τά αοτά καί ο! τοϋ βορείου τοίχου μακρόσυρτα σώματα, τήν
α\!τ1)ν αυστηρώς μεtωπικl'ιν στάσιν, τάς α&τάς πεpί7tου χειρονομίας, τήν αuτήν
ίσχυράν σχηματοποίησιν καί τήν αυτήν καί οί τοϋ βορείο\J τεχνικήν τf\ς έχτελt­
σεως. Τών δύο έκ τ<:Ον τριων τά όνόματα 1)τοι το\; παρ(• τό τέμπλον, λίαν δυστυ·
χώς έφθαρμένου (πί ν. 52) καί τοϋ άp.ιστεpά της θύρας (πίν. 53) άγνοοϋμεν, έπειδή
α! συνοδεύουσαι αtιτοUς έπιγραφαί έξηλείφθη σαν. Μόνον δ& τοϋ τρίτου, ίjτοι
τοϋ εtκονιζομένου δεξιά της θύρας, έσώθη όλόκλη ρον μtν τό δεξιόv Ιjμ ισυ της
έπιγραφfjς ΙΕΡΟCΟΛ ΥΜΩΝ, τοϋ δέ άριστερά γεγραμμένου ονόματος μόνον τά τι\σ­
σαρα τελευταία γράμματα ... ΛΙΟC. "Αλλ' ώς έκ του καταλόγου • των έπ ισκό7tων
'Ιεροσολύμων qυνάγι~ται, δύο μόνον παλαιοί ίεράρχαι ~φερον όνόματα λΊηοντα
εiς ... Λ ΙΟC, εΤναι δ' ούτοι 6 Πραόλιος (4 .17-422) καί ό Ίουβεvάλιος (422-458). ΕΤς
λοι7tόν τ&ν δύο τούτων Θά ε! κονίζετο ένται;θα καί πιθαν6>τερον ό Ίουβενάλιος,
έξέχων ίεράρχης, οστις μετέσχε καί δ<ιο κατά αίρετικών Ο!κουμενικrον ΣΙ)vό­
δων (Γ καί Δ") '.
ΕύΟi>ς \J7tεράνω τijς σειράς τών ίεραpχων τρέχει ζωφόρος έξ έφα7tτομένων
χρυσών κύκλων περιεχόντων στηθάρια άγlων, έκ τών όποίων σώζονται σήμερον
πέντε καί fιμισιJ, εόρισκόμενα έκατέρωθεν τοϋ ήμι~ωκλι κοu τόξου της θύρας.
Εiκονίζουσι δέ ταDτα τούς έξf\ς έξ άριστερrον κατά σειράν {ιγίους : 'Α ρ κ ά­
δ ι ο ν, Ξ εν ο φ & ν τα (πίν. 54), Ί ω ά ν ν η ν, Ν α θ α να 1) λ καί Ί ω (]. ν­
ν ί κι ον' (πίν. 55).
Έκ τούτων οί τρείς nρωτοι άποτελο\ίσιν όμάδα συνεορταζομένων την 26ην
Ίανουαρίου άγίων •. Πρόκειται πράγματι περi nατρός (Ξενοφ/i\ντος) ε!κονιζο­
μένου μεταξu τtl>ν δύο υίωv του, Ά ρκαδίο\J άριστερά καί 'Ιωάννου δεξιά. 'Ως δέ

1) χι-·v εοε'ι·ο,.•οv ΠΑΠλ ΔΟΙ10ΥΛΟΥ. ·Jσtορiα τι}( "€κκλ•1πfας Ίeροσολύμαιν, 'Ιεροσόλυμα ι.:αi Ά~4ό.\<δρε;ια
1910. σ. 152-174. 8 . Σ'Τε:•DΛ.ΝΙΔΟΥ. 'Ε.ι.:1'λ1ισ 1 <.ισt tιcή Ίσιορiαν, 'Αθj\ν(.ιι J959, σ . 22J, 226-2$4.
2) Ια ΚΑ.,~ιιvι-ι, 1'4 δογμu.-τ·ι κ-4 ι«ι.t ουιιβ()λι κό. μνη~u;tα 'ςfις όοC)οδ. ι:cι(k))~. '& ιrλ., J. 1960, σ. 134 Ι\αί ΙS7
3) ι\Ι)σt\>Χ<Ϊ.< τό U.vω μl:ρ()( πο)J.Φν 2ι< τ,ί)\• με-t(.Jλλiων αύτών κατtστράφη, ..>ταν 4 ιε-rεθ6v0η πρι); -tcl ιr<ό'tω δ

4) Η L)EL6J-tAYE, Syutι:ιti\rίun1 Ectlt$ίac C'Onf.:t3.1Hirtopolilanac. Bn.ιxtlJ i:s. 1902. σ ι .423, Ν ι κΟtιΗΜΟΥ, Μ Σοο.-uξu.·

ρισ,τής;, ' ΛΟi"jνnι ΗΙ68 , σ. 4 Ι S .

22
ΕΚΤ
l70 nι•ΑΓΜΑΤΕJΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜ(;\Σ ΑΘΗΝΩΝ

i:κ τοϋ βιογρό.φου τοϋ Άγ. Ξενοφώντος ΣΥΜ SΩΝ τ.οί) Με·rΑΦι>ΛΣΤΟΥ' καί
τοί) σχετικοί) Συναξαρίου διδασκόμεθα, 6 ΞενοφGιν διετέλεσε συγι<λητ ι~<ός έπi
Ίουστινιανοί), άργότερον δέ τόσον αότός, δσον καt ή σύζυγός του καί τά δύο
τέκνα του έγένοντο μοναχοί έν Παλαιστίνυ «τελειωθέντες έv τϋ έρ ίηιφ>J, τούτου
δ. ένεκα καί ε!κονίζονται ένταϋθα καί οί τρείς φοροΟντες τό κλειστόν μέ μελαί­
νας γραμμικάς πτυχάς μοναχικόν ~νδυμα. έλαιόχρουν ό Ξενοφ&ν l<αί γαλάζιο
οί υίοί του.Κρατοί\σι δέ καί οί τρείς τόν λευκόν μαρτυρικόν σταυρόν διά τijς
δεξιiiς, ένφ τήν άριστεράν 6χουσιν ύψωμένην πρό τοί) στήΟους μέ τήν παλάμην
πρός τά eξω, ήτοι μέ τό σύνηθες διά τούς άσκητάς σχfjμα δf,1'1σεως. Δέν άναφέ­
ρεται έν τούτοις ρητώς εις τά κείμενα Μ.ν οuτοι ύπέστησαν τόν μαρτυρικόν
θάνατον '.

Έκ τών ύπολοί,πων στηθαρίων ό άμi:σως μετά τόν ·Αγ. Ίωάννην, ·Αγιος

Ναθαναήλ (πίν. 55β) εΙναι πιθανώτατα δ έν Α!γι>πτφ περί τάς άρχάς τοίί 5""
αtωνος διαλάμψας άσl<ητής, δστις ε!κονίζεται ένταuθα φέρων βαΟt>πράσινον μο­
ναχικόν itνδυμα καί l<ρατών διά τijς δr.ξιας ύψωμtνον τόν λευκόν σταυρόν του
μάρτυρος, ένφ τήν άριστεράν φέρει πρό τοi) στ1)θους μi; τ.,i ν παλάμην πρός ·τά
ίiξ(ι). Τόν βίον του συνέγραψεν ό ΠΑΛΛΛΔΙΟΣ', έξ οϋ δμως δtν προκύπτει σα·
φως καί δτι έμαρτύρησεν.

Τέλος 6 κατά τή ν δεξιιlν {.ίκραν εικονιζόμενος έν προτομ (Ι "Α γιος '[(!)αννίκιος

(πίν. 55 γ) είναι ό μέγας καί θαt>ματουργός δσιος, ό έν τφ Όλύμπφ, o u ή μνήμη
τιμίίται τ1iν 4ην Νοεμβρίου'. Φίφων μακράν λευκ-ήν γενειάδα καi έχων τ1iν l<όμην
άκατάστατον ε!ναι ένδεδυμένος τό μοναχικόν ~νδυμα. και διά μεν της δεξιaς
εύλογεf, δια δέ tt1ς άριστερaς κρατεί λευκόν συνεπτυγμένον ε!λητόν. Τόν
βίον καt τήν πολιτείαv τοl} Ίωαννικίου συνί.-γραψε Ση1εΩΝ 6 ΜεΤΑΦΡΑtτΗΣ '.
Έπί τi\ς ιivτυγος είκονίζονται καί έδώ δύο έπιμi1 κεις άνδρικαί μορφαί άγίων
(πίν. 56α και β), φέρουσαι λευκοuς ποδή ρεις χιτώνας καί έπ· αύτών χλαμύδα, 6

1) Μ Ι CΝΒ, Ε Π t . 114, <η: 1029

2) Όλόσωι.ιοv πι~ρdσtάΟtν r(ι)ν 'fριG>ν άνωtέl)ώόyiων παρι';χεt Ι\Uί τό !\1JΙ~ΟΑΟΓ 10Ν Dασtλείου .Β· (Vitt J613),
t:i' 'rι1ν ό nolα.v προcπτi:Ο11 ~u.ί ι\ ε(t-·tiw -ιtις σ\(ύyοιι 100 Ξενοφ<'bνtος, η'(ιt;: ώσιιόtως: i1 t1χί,t.ι:οοεν. Έvτ-αCι&ιt oi
ro\·eT; stκονiζονται χωριστά tκα-τtρωΟεν 1ων i:v τqι μ f.σφ όμQΟ iστωιένων <tέκναιν 1:Φν :Κ4t ι)ί 'ttcσιιpt:ς άyτοι «ι.ψΡ.­
Ο'<άθησαν to:άtroθεv tt'>l&V tόξ<ΟV βαινόVf(ο)\.' tτ.i. lifΙ()\•(ql((ί}ν, tξ ών τQ μt:ν δύο 6κρα ι;{\•αι ήJ.11\Vt\λιι.:ά, 1'6 δλ μ~(t(J V
-tρΙ'(Ο)VΙICόν (Codiccs c \'aticaojs Sckcti, VΙΗ. Τοιinι> ι9σ7. πt v 351).
J) ΜΙ<;ΝG, l1 J"f' "f. 34, (1Τ. 1().1 1 . 1042.
4) .Η . DF..UJiAYF,, ~. (j ι;π. 191 Ν ΙΚΟΔΗΜΟΥ . f\'I, Σv\'nξιrρ1σtής:. σ. 137.
5) M.iONE, ΕΓΙ . τ. 1 16, σ-;. 36·9'2
Ε κ ΊC'F.ΚΤΟΝΙ ΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΤΟΙΧΟΓi'ΑΦΙΑI ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ RYZ. 171

μέν άνοικτόχρωμον, 6 δέ σκοτεινόχρωμον, μετά ταβλίοι>. Ό ε\ς έξ αmων (π\ν.

56 β) είναι. άσκεπής, 6 δέ Ιiλλος φέρει χαμηλόν 11μισφαιρικόν κάλι>μμα. 'Αμφότε­
ροι ιφατοϋσι διά τf'ίς πρό τοϋ στήθους ύψωμένης δcξιaς τόν μαρτι>ρικόν σται>ρόν.
Αί μορφαί αύται άποτ.ελοi:iσι τό πάρι.σον (pend;ιnt) τών έπί της aντυγος τοD βο­
ρείοι> έγκαρσίοι> τόξου μορφών (πίν. 47 α-β).
'Εννέα στηθάρια άγίων, έξ ών σήμερον σώζονται μόνον τρία καi ημισυ,
ήσαν έζωγραφ ημένα έπί τοϋ μετώπου τοu μεγάλοι> ύπερ την θύραν εισόδου
τόξου -· συμμετρικά δηλ. πρός τά τοϋ βορείου τοίχου. •Αγνωστοι δμως παραμέ­
νουν οι έντός αύτiΟν εικονιζόμενοι, έξ ών ιίλλοι μέν κρατοi)σι τόν σται>ρόν τοϋ
μάρτυρος aλλοι δ' eχουσι τiιν δεξιάν πρό το\) στήθους μέ ηi ν παλάμην πρός
τά εξω.

Τέλος τάς μεταξύ τοϋ μεγάλου τόξου καί τοf> φεγγίτου έπιφανείας, ώς καί τάς
τοtι πάχους το\J φεγγίτου, έγέμιζον ποικίλα γεωμετρ ικά καί έλικοειδfί βυζαντινά
κοσμ i1ματα (ε!κ. 104 καί πίν. 57, 58 α, β, γ, 59). περί ών κατωτέρω:
Ή θερμη πρός διακόσμησιν άγάπη τ/Uν βι>ζαντινών {ιγιογράφων δi:ν άφινεν
άκόσμητον ούδέ τήν έλαχίστην έπιφάνειαν. Οuτω συναντ&μεν κοσμi1 ματα όχι
μόνον είς μέρη πρόσφορα καί δι' άπεικόνισιν άγίων - ώς π.χ. τ1iν άνωγα τοϋ
μεγάλοι> τόξου (πίν. J καί 57) - άλλά καί εί.ς τά πλδον κρυφά μέρη, ώς π.χ. ε!ς
τά έσωράχια τιί'Jν τεταρτοκυκλίων (πίν. 58 γ), εi.ς τάς iiνηΥyας τ(Ον παραθύρων
(πίν. 58 β), ε!ς τά πλάγιςι, δρΟια τοιχώματα το\J άνοίγματος τfjς έξωτερικfjς
θύρας (πίν. 58 α) καi το\ί ()πέρ αότήν φεγγίτου (πίν. 59 κάτω) κλπ.
Είναι δέ τά κοσμήματα ταϋτα άλλοτε άπλa γεωμετρι.-ά - δμόλογοι ρόμ βοι
(πίν. 58α) είς τό δεξιόν (έκ τιuν εσω) μέρος τi'\ς θύρας έξόδοι> είς τήν αόλήν
καί δικτυωτό, μετά κύκλων έντός των ·κενών των ' (πί ν. 58 β) α) utς τό έσωράχιον
τi'\ς θύρας !Jξόδου προς την αύλtΊν β) εiς τό έσωράχιον τών δύο τεταρτο-."1J·
κλίων γ) ε!ς τό έσωράχιον το\\ πρός τό Ιερόν παραΟύρου. Άλλοτε πάλιν
εΤναι συνθετ6ηερα καi πολυχρωμότερα μέ tφμονικως έλισσόμενα ήμιανθέμια
καί Q.λλα φι>τικά θέματα, τρίφι>λλα έντός καρδιοσχήμων καί aλλων σχημάτων
(πίν. 59). Σπουδαιότερον έκ τούτων εΤναι τό πολύχρωμοv φυτικόν κόσμη μα, τό
όποίον καταλαμβάνει μέγα μέρος τi'\ς dντυγος τοu μεγάλοι> βορείου τόξου τοu

1) ..ΟJ-ιοιον .:όσιιημα καl είς Καρr.ινλt..: Κιλισί;. ΠιC: .Κu.ιτ-ιtαδc.ηcίας (G. Οι! 1ER••ι-JANJO}'t, έιJ . .n.ιp. dι: CO'lp!>"·
doce ι . ι . σ. 26t tl κ. 3 ι "c:ι} ο. 259 εικ. ')(), Aibι1m ι. ttiν . 101). '.Unίσ-η' clι; τό tvδuμ(.t τοtι ι'.ιρχαγyέ'λου ~iιχαΊ'ιΛ.
κcι-ι εl<; ;ιro&tuv ffις Τρο-.tζης τοG Muα'ttκotι Δt:ίΛνοu εl ς rό ~χι t Ansel<> in Ρ<tι:ι\ιί.s, τt:>.ι.-utα.fov τt·ιαρτΟ\' Ι Ζ<)ι.t αt.
(RAJ", CAUSA. S;ιnι Angelo 11\ Fοrιη ίs, l\1ilano Ι 963, πlv. 1 ι<(ιl 8).
ΕΚΤ
172 ΠΡΑΓ:\tΙΑίf.~ϊΑ Ι ΤΙ~~ ΛΚ ΑΔ Η,\.ΗΑΣ ΛΘΗΝί)l"

παρεκκλησίου (πίν. 1, 57 καί cίκ. J04). Τό έν λόyφ κόσμημα προκύπτει έκτης

διασταυριί)σεως δί>ο λευκών άτερμόνων έλικοειδιi>ν βλαστ<λ\ν τά μεταξύ των
όποίων δημιουργούμενα έλλει ψοειδη κενά πληροϋνται διά μεγάλων λευκών
άνθεμiων μέ φύλλα μηνοειδ!j έναλλuξ πράσινα καi
πορφυρίl προβαλλόμενα έπί όμοιοσχήμου κάμπου καί
ένθυμίζοντα πολύχρωμα ά.νατολικά (σασσανιδικά)
rφότυπα, έvφ τύ. εξω τ<λ'>ν κόμβων ι'\γκάρσια κενά
πληροuνται διά μικροτέρων λευκών έλληνιζόντων
καρδ ιοσχήμων άνΟεμίων προβαλλομένων όμοίως έπί
κι'ιμπου έξ 1iμισείας πρασίνου καί πορφυροϋ. Άνάλογα
παραδείγματα τοϋ 1ωσμf1ματος τούτοι> εύρί.σι<ομεν δχι
μόνον είς τούς λώροuς τών άρχαγγέλων τοu 11μετέρου
ναοϋ (ε!κ.97) άλλά καί εiς τόν Άγ. Παντελεήμονα
τοϋ Νcρέζι ( 1J64)' καί εις τόν ύπόγειον νεκρι κόν
ναόν τfjς μοvης Ωετριτζοϊί (Ι'νfπατσκόβου) '. Π ολλαl
επειτα παραλλαγαί κοσμημάτων της αύτης οtκογε·
νείας, προκύπτουσαι εϊτε έκ της διασταυρώσεως ij
τοu παραλληλισμού πλειόνων 'tών δύο έλικοειδ&ν
πλοχμιi>ν, είτε καί διά τΙ)ς παρεμ βολής έκατέρωθεν
τών κόμβων κύκλων η 1ωρδωσχi1μων ψευδονατου­
ραλιστ ι κών άνθεμίων ij άλλων κοσμημάτων, συναν­
τώνται iiδη άπό τοϋ τέλους τοi) 11"" αtώνος ', ίδίc;ι
Ε.fι.:: 104 Τό tπί ~ι;: Uvαιyo~ δμως κατά τόν Ι J<>ν' κα i τόν 14ον αtwνα '.
τοU βορr.iοο τόξοu το() nu.ρεκ-
• Αλλο τ1')ς αύτής οικογενείας φυτικόν κόσμημα
καλύπτει τήν κατακόρυφον πλευριiν τοv μετά χαμη­
λωμένου τόξου παραθύρου, δπερ ανοίγετα ι dνωθεν
τ1ϊς πρός τήv αύλt)ν θύρας ί';ξόδου τοϋ παρεκκλησίου. Τό κόσμημα τουτο

J) (Ι.1ι.ι..L~ϊ - J:.Roι.ow. U pςinturυ- dtι MOYC11 • λg<:. e.n YOυg~1.tvit. J, πίv. 8S 2. 4.

2) Α KOS'ΓOVA - Κ . Κ οsτον, &Ckoνs.lc-i Manast iι·, So(ίa 1963, e(κ 38, β' ήμίσεος Ι 2~u fι{

3) Δαφνί (MΙLLt:.'1'. Ο;,ιι)hιιί. ι•a rii 1 ~99, t!I<'. 40 Κάl 45)

4) ''Άy Ι"ΟΟ>ργιο' Βάρδα< Ρόδοu. 12g9..90 (Λ. Οι•ΑΑΝ ι.\Οr . ABM C'. L'Γ' . J948, σ. IJ~ εί..-. 11$). 2'..iτοα. Η .
κut Ν 1tαρε~κλr\σιον, τέλους JJo\I αi. (~fJ Lι.ε.τ · f'ROLOW. f., ά. (, rιίγ, 92. 5·6 .:υ• 7F9) "'Ay Θεόδωροι tνιοοτρd
(~1Jι..LΒ1Ό f\1on byz. dc MiMra, n(ν, 39. 4).
S) Πα•'l>tl\Κλi\(ιι<)ν Άγ. 'J(ώνV()υ MucrtρO. (~1ιι.ιεr, Mon. byz. dc r-.tistra , ftίν. 187. 5) Πρωclitον ~ΜΙLLι~Ψ,
Aιhos, 11(v. 14. "3) Ρsβάνι τσ<ι Π Σ.t;ρβίας (YL J)eΤΚΟνΊ C, J:i.rcgkd, Boogrnd J9SO. σ. 1093) Βλ σχtηl(Φς τήν

ι.ιcλttf\ν τόV Cι~ Αυοε 1.Ιiι>Αc.';ε tν CaJ) A.fd~tol J9, 1969, ο. 199.
ΕΚΤ J.f .... PXl'ff.K·roNιKH ΚΑΙ Λt ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡι\ΦIΑΙ τι-ιt f\.tONHΣ ΠΑΤl\10Υ 173

(π(ν. 59 κάτω) ><:ατό. μέν η'ιν μεταξύ. των κόμβων δημιουργουμέν11ν ~λλειψ1ν
παρουσιάζει τ1)ν αi)η)ν καl τό προηγούμενον διάταξιν (ινθεμίων, διαφέρει
δμως τοD άλλου κατά τοϋτο, δτι τό. l;κατέραιθεν τοu κόμf\ου δη μ ιουργού­
μενα κενά δέν πληροϋνται διά καρδιο­
σ;r;ήμων άνΟεμ(ων άλλά διά τpίς άνα­
><:αμπτομέναιν 1]μιανθεμίων. -οπως δέ εtς
τό προηγούμενον, οϋται καi ένταuθα. oi
βλαστοί καί τα ήμιανθέμια αφ ινονται
λε\)κά, προf!ςιλλόμενα έπί ποpφυpοϋ ij
πρασίνου κάμπου.
Τέλος aλλο άκόμη, ό)ραιότατον φυτι­
κόν κόσμημα ά.τλοuται ιςατά λίαν έπιτυχ1]
τρόπον είς τό μεταξύ του τόξου καί η'jς
παραστάδος τοϋ αύτοϋ ώς ανω παραθύρου
δημι ουργούμενον κενόν σχ11ματος όpθογω­
vίου τριγώνου (πίν. 59 tίνω). Μ έγα καρδιό­
σχημον ιpύλλον μέ τ1)ν κορυφήν του διευ·
Θυνομένην πpός η']ν όpΟήν γωvίαν πλ η­
pοl)ται έσωτερικώς δια λημνίσκου, έντός
καί πέριξ τοί\ όποίου έκφύονται άρμονι­

κώτατα δευτερεύοντα άνθέμια, ένφ τά &ξω

τοί'> καρδιοσχήμου φύλλου παρά τήν dναι
καί την κάτω γωvίαν τοu τριγc:ί)νου δη­
μιουργούμενα κενά πλη ροί\νται έπ ίση ς διά

λιγυρων όρπ11κων καταληγόντων εlς άν­

Οέμια. Καί είς τό κόσμημα τοϋτο πάλιν
οί μέ;ν βλαστοί καί τά άνθέμια άφέΟη ·
σαν λευκά, 6 δέ (>πόλοιπος κάμπος τοϋ κοσμ1~ματος έπληρώθη διά σκοτει­
νοτέρου χρώματος, έξαίροντος ζωηρii>ς τό ώραίον σχέδιον.
Ίδιαιτί;ρας μνείας άξιον εtναι καί τό συνήθως είς τό.ς όρΘίας παρειάς (πα­
ραστάδας) Θυρών καί παραθύρων ναών ζωγραφούμενον διακοσμητικόν Ιiμα καί
συμβολι κόν θέμα τοίS σταυροί\ (άπλοί> fj σταυρώσεως)', άπό τfjς βάσεως το\J

1) Άνα~ραι n-pοzείρωc: 1ii i;ξή~ πι.ιραδείη.1ατ« στuuρι.'ί'Jν - άχΜ>ν η σ';αuικίΚJ~ - tςαιγραφημι';\'ΟΟν εiς: ΟΟρα-ς
η πuράθυριι βu{:αντιν61ν VQ:(i)v : Ταξιάnχοu Κα~οριaς (ΟΙ"ΛΛΝ(\Qt. ΑΒΜε. ΔΌ 1940-41, σ 69 εi.- 48. ΟΟικιC),
ΕΚΤ
174 ΠΡΑ Γ ΜΑΤΕΙΑ1 Τ'ΗΣ ΛΚΛ61ΙΜΙΑ1: ΛθΗΝΩΝ

όποίου έκφύονται f.λικοειδώς έκατέραιθεν άνερχόμενοι ορπηκες καταλήγοντες

ε~ φύλλον tΊ ήμιανθέμιοv. Τοιούτος μέγας σταυρός και μάλιστα μαργαριτοκό­
σμητος, φέρων δΙJ καί εις τά τέσσαρα γαινιαΊά 'tou διαμερίσματα τ1'Jν έκ τi'jς
λει'tουργίας τΦν προηγιασμένων ειλη μμένην σvντετμημένην tπιγραφi}ν ιc χc
ΝΙ ΚΛ (πίν. 60 καί ε!κ. 105) έζωγραφήθη έπι της άνατολικi'jς πα.ρειliς τοϋ παρά
tό μεταγενέστερον τέμπλον παραθύρου τοt• νοτίου τοίχου.

Άγ. Νtκόλά<>•Ι Ό(Ιφ(ινΟΟ Θt.:σο:11λονtκης (;ΥrrοΠΟΥΛΟΣ. Οί 'fοιχογρuφίε( Άγ. Νιιςολόοο ΌpφανόU, ι;l..-. J32~
183. ιt<ιραθνρc;>ν), 'Λγ Π(1paς.tl('t\)J°\ς ΛOOC1<t1C 1 G:lν (Χσνfων) (Κ. Λι'ΣΣΙΘΙJΠλΚΗ.t. Kp. Χρον.. 2 1, 1969. σ . 219, θ\ι.ρα(),
Άγlοι> ΓεΦpγ(ι>V ~'!(ιι')t) Ν<ιγ...c>pίτοι\•Ο, 1318 (rι.!ιJι.ιι~ · F KOLO'"-'. La ρcinι;,)re du r-.1.A. Jll. ntν. 127. 3).
Τό Οί;ιια τοi>το ι:ΙΙ\ονiζ.cfαι σνχ\'ά J:αί ει, (ι"-(ι.1)..vφα 0(1,""Jt){ι.:ιtι η -ιό.tQρός σιφt;οφάyαιv κάτωθt!ν τόξου φιιρο~t\•01>
bιtό κ10\•iσκων. flαραΟstyμαη.ι: τtμπi.ον ~1. Ολα:ιt:J)\.Wν ..ΛΡ1'Ι)ς (Οi"ΛλΝΔΟt. Λ. Β~1Ε, .ΒΊ 1936, σ. 26 elκ. 2 1),
συρ.:οφόγος Μηtραι;όλεως: ·Aρrrιc (0ΡΛΑΝ.;u:ι:., ι\6Μ ιί, J.\', 1936., σ. 3S. Glιe-. 3σ), θ(ορόι<ιον θuζ'. Μοοοείου ΆΟη­
ν!Αιν (Γ. Σ!)Υ'ΗVΙΟ Υ, Εbρeτήριον Β\>ζ. Μνη).1 ι>iων •tϊJ.ϊ:.&α:, Μtρος Α ', •ΑΟi'jνι,ι.ι J927, tf 58, eί.: 45}, Οωράt: tο Κο­
ρi νθοu (R. $CRAl'l1'0N tv CoriιHh χνι . J.tri n~ton 1957, πi.ν 21 f4, t5 "'"'Ο.ί n f3) j('(J,( itλt\(t'((ι ω.λ(ι,
ΕΚΤ

Κ ΕΦΑΛΑ Ι ΟΝ 11
Α'. ΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΦΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΙΕΖ~1Σ

ίράιpοντες άνωτέρ<ιJ (σ. 96) περί της άρχιτeκτονικfjς τfjς Τραπέζης είπο­
μεν, δτι αϋτη άρχικως μέν παρουσίαζε τό σχήμα έπιμi1κους όρθογωνίου μt cπι­
πuδους τοίχους κατασκευ1]ς, καλυπτομένης διά ξυλί νης δικλινοϊίς στέγης, άρ­
γότερον δ' ελαβε τήν μορφήν τρουλλαίας βασιλtκfjς, διά προσθήκης άφ' έκατέ­
ρας τών μικρ&ν πλευρών της τυφλών τ6ξων, έπt των όποίων έστηρίχθησαν
κατ(ι μέν τ(ι (ίκρα κυλι νδρικοt Οόλοι κατά δi: τό μέσον τροΟλλος. Τόσον της
πρώτης δσον καt τfjς δευτέρας μορφf\ς της τραπέζης τά κατακόρυφα τοιχώμα­
τα καt οί θόλοι έκοσμήθησαν διά τοιχογραφι&ν, αίτινες διεφαiνοντο μέν καί
πρότερον, άπεκαλύφθησαν ομως πληρέστερον κατά τάς γενομένας τό 1958 έν
τη μονi) έργασίας ύπό της Διευθύνσεως Άναστηλώσεως τοϋ 'Υπουργείου τίjς
Jlαιδε!ας διά τοΟ συντηρητοϋ ζωγράφου κ. Φ. Ζαχαρίου.
Καί τijς μέν παλαιοτέρας περιόδοι) αί τοιχογραφίαι εΙναt όλiγαι · διότι
άπεκρύβησαν διά τών τυφλ&ν τόξων τfjς νε<ιηέρας θολο:ιτης κατασκευης, παρου·
σι(tζουν δ' έπί πλέον καi τά χάριν καλυτέρας προσφύσεως του μεταγενεστέρου
κονιάματος κτυ-π·ί1ματα τi'jς σφύρας, ένφ τούναντίον αί τfjς δευτέρας φάσεως
τοιχογpαφi.αι καλύπτουσι μέγα μέρος -n1ς δ1>τικης μακράς πλευράς τiiς τρα·
πέζης, έν μέρει δέ καί τοu ϋπερθεν αύτijς θόλου, διατηρούμεναι δπωσδήποτε
καλώς μέν αί τού βορείου 1]μίσεος, μετρiως δι α! του νοτίου. Όλαι δμως αί
(ίλλαι ί\πιφάνειαι της τραπέζης καλύπτονται σήμερον δι' άσβεστοκονιάμαtος
(εiκ. 72, 75, 76) κάτωθεν τοu δποίου δεν γνωρίζομεν αν διατ11ροuνται παλαιαί
τοιχογραφίαι.
Παλαιό τε ρ αι το ι χ ο γ ρ α φ ία ι διετ11ρήθ11<:rαν κιφί<0ς εiς τό βάθος
των δύο τυφλlίΊν τόξων της δυτικής μακράς πλευρίlς (πiν. 6L) i\τοι τοu παρά -niν
κόγχην εύριςικομένΟΙ! και του παρά. τόν νότιον τοϊχον. Τό βωJος της πρώτης κόγ­
χης, δπερ διασώζει καί δύο όρθογώνια tοξωτά μετά ρυμοu (ραφίου) άρμάρια
(διαστ. 0.45 χ 1.10 t•.) (εiκ. 109), διαιρεiται ε!ς τρεΤς καθ' ϋψος ζώνας (πίν. 61).
ΕΚΤ
176

Έκ το(ιτων 11 μέν κατωτ(Lτη, ϋψοvς 2.05 μ., εΤναι άκόσμητος, ή δε δευτέρα

dποτελεί ζωφόρον (ϋψ. 0.80) εκ -.:ων έξfjς τεσσάρων έξ άρισ-.:εριi>ν πρός -τά δε­
ξιά διασ1iμων μοναχών άγί.ων, ο'ίτιvες προεβάλλοντο έvταϋθα ε!ς τούς έστιω­
μένους μοναχούς, ώς όπόδειγμιι. dρετης ·καί έγκrατείας: τοϋ Άγ. Εύθομlου
(τοi\ όποίου τό (ιριστερόν τμi'jμα άποκρ6πτεται όπό τοi\ μεταγενεστέροu τόξου),
του Άγ. Χαρίτωvος, τοϋ Άγ. Ίλαρίωνος καί tvός άvωvίιμοu άγίοu ~χοντος
ύψωμένην τήν δεξιάν, άλλά κεκρυμμένον ύπό τοϋ τόξου τό δνομα. • Απαντες
ο! ι'ί.γ ιοι οίiτοι εικονίζονται έν προτομ ij.
1) Ό ·Α γ. Ε ύ θ ύ μι ο ς ό Μέγας (377-474) (ιιίν. 62α), έκ Μελιτηνi'jς της
'Αρμενίας καταγόμενος, ύπijρξε λίαν εύπαίδευτος μοναχός. Έλαβεν ένεργόν μέ·
ρος κατά τών χριστολόγων αiρετικών τοϋ 5ov αiο>νος, τρανώς ύπερασπίσας τό
δ6γμα τfjς έν Χαλκηδόvι Οiκοιψ. Συνόδου (βλ. κατωτέρω). Διατελέσας διδά­
σκαλος -τοϋ Σό.βα, κατέλαβι; πρωτεύουσαν θέσιν εις τt\v όργάνωσιν τοϋ πα­
λαιστινιακοϋ μοναχισμοϋ δι' δ και «καθηγητι)ς τ-ijς ι;ρήμου)) άπεκλήθη. Είς
τήν εν Ραν-ελ-Άμάρ, μεταξύ Ίεροσολύμων καi Νεκρίίς Θα4ίσσης ί!ρημον, κει­
μέvην μονήν τοl), ε!ς τί> ~cέντρον της όποίας ·καi ό τάφος του', i:φ1iριωσε μει­
κτήν δ ίαιταν, ήτοι συνδυασμόν τfjς έρημιτικ·fjς ζωfjς τοϋ 'Αντωνίου καi της κοι­
νοβιακης τοϋ Ωαχωμίου. Είς τ~)ν ύποτύπωσιν του Όσ. Χριστοδούλου •,ώς καλύ­
τερον σύστημα έκλοyης ·i1Υουμέvου Θεωρείται τό έν τψ βίφ «του Θεοφορ i1του
πατρός Εύθυμίοl)}) ιivαφερ6μενον, ijτοι τό «διά κοινής κρίσειt)ς καί ψ1iφου των
τε προκρίτων τijς άδελφότητος και πάντων ιiπλύ'ις τι:ϊ:Ιν τής ίερί'ίς μονijς μοναχών!>.
Παροιμιu)δης έγένετο ii όλιγοφαγiα -του άνδρος (ϊiτρωγε μόνον καί δ~) όλίγον
κατά Κιφιακι)ν) ώς καί 11 άποφuγή του ϋπνου, τήν όποίαν έnετύγχανε παρα­
μένων όρθιος καΟ' δληv n)ν νύκ"'<α ~ςαί κρατών δι" άμφοτέρων τιi>ν χ.ει.ρών σχοt­
νίον 6ξηρτημένον άπό της όροφfjς τοϋ κελλίου του. Άπέθανεν εις 'Ιεροσόλυμα
ε!ς 1)λικtαν 97 έτών. Ή μνήμη του τιμuται την 20ην 'Ιανουαρίου >, τόν βίον του
συνέγραψε ΣvΜΙ!ΩΝ ό ΜιΖΤΑΦΡΑΣΤΗΣ '. Άπεικονίζsται συνήθως μέ μακροτ(L·την
γενειάδα.

- - ---·-----
1) Ολ. σχεηκ~ λεπτοιιεΡf;i«< ιςσρά [) J. Cι.ιtf'f'I tν Palc.<i ι Εχι>Ιοι-. Fund. Qιι arιcrly St<ιtcmc:nι διά τ') J930,
rt. 8\ , Ι52- S3 κο:\ διό. 'tό 1932. σ. 188-203. 1tίν. ι ..uι ν.
2) Μικ.ιοsιct-ι . f\.1 0 Lι..ι-:κ . Acta eι Di1'IOf)\at:ι 6, <1 1 1
3} ι-J. J).εLEH A γ ι;, S}·naχaFiun1 Erel. Cons.1 , στ:. 405.
4) ι\11Gr.ie, F..Π τ 114, σt , 596-733 Βί. "αί J!o. SCH\VAR1'7., Teιctc unι.1 U ntc.rsικ:hu11gc11 Η. 2 xoi Α J.
'FESTUC ι tRε, ,\.Ιoitte$1 dΌric-11t 111, 1 (1962). Ρ. Kλl'(LIN · HΛYT'F. R tν θγιanιiοο 2S .. 21, 1955 · 51, σ. 1 έ.
ΕΚΤ 11 APXITCKTONfKl-1 ΚΛI A I DYZ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ 'fJ'f,t MONHt ftΛ"f,\.iQY J 77

Ή μεγάλη φi1μη του έδημιούργησe πλείοvας εικόνας τοη. Οϋτω iiδη κατά
τόν gον α!ώνα τόν συναντώμεν είς τοιχογραφίαν της έν Ρώμη Sta Ma ι·ia Antica •,
τόv 10 °• α!. etς τό Μηνολόγιον Βασιλείου τοϋ .Β'' (Vat. gr. 1613) κα! τόν
κώδικα 43 της έν Άγ, Όρει Μονf\ς Σταυρονικf1τα • (φ. 152), τόν 11°• α!. είς τόν
Όσ. Λουκαν Φωκίδος• καί τfιν Νέαν Μονfιν τf\ς Χίου ' καί κατά τόν 12°" αί.
εiς τοιχογραφίας τών Άγ. Άναργύρων Καστοριας • καi τών έν Κύπρφ μον(ον
τοσ Άσίνου ( 1106)' κα! τοι) 'Αγ. Νεοφύτου• ώς ιωi εi.ς φορηη)ν ε!κόνα τ1)ς Μ.
Σιν(ί '· Κατά τόν 13ον αi. είς τήν 'Αγ. Σοφίαν Τραπεζοuντος '" καi κατά τόν
14•" α!ώνα είς τό Γ/ρωτaτον ", τfιν Μ. η'\ς Χώρας" καί τήν Ψάκα της n. Σερ­
βίας "· Κατά τήν Έρμηνείαν των ζtJYyράφwv (σ. 162) i) γενειάς του έφθανε μέχρι
τών μηρϊον του "· Εiς τήν i1μετέραν εiκόvα (πίν. 62α) παροησιάζεται μ& ο(ιχί
πολu άσκητικά χαρr~κτηριστικι'ι., έν μέρει φαλα~φός, (ί)ς λέγει καi 1) Έρμηνε{α,
άλλ' i] γενειά.ς του δtν φαίνεται νά εtναι τόσον μακρά, ώς άλλωστε καί εις τάς
παλαιοτέρας &.πεικονίσεις αότοD. Ή κτενισμένη χαί λίαν uσχηματοποιημένη
κόμι1 του καί τά άπαλα χαρακτηριστι1<ά ωϊ) προσ6)που του δηλοuσι περισ­
σότερον πνευματικόν η σωματικ:(])ς βασανισμένον, άσκητικόν άνδρα.
2) Ό • Α γ. Χαρί των (πίν. 14, 61 άριστερά, 63) tξ 'Ικονίου της Λυκαο­
νίας «καθηγηη)ς τf\ς έρt] μου καί όμολογητί1ς», <(γηραιός πάνω> κατά τ1)ν Έρ­
μηνείαν τ&ν ζωγράφων (σ. 164). Ό Βίος του uν Anal. Bol. 16,1897, σ. 3 15 κ:αt
23,97. Ή μV'ι)μη του έορτάζεται τήν 28ην Σεπτεμβρίου (Dει..ΕΗΑΥε, SyrJax. στ. 85).
1) W. Dβ 01\ (JNβ(SUN , Saίntc fv1arjc. Anι;quc. Roma 19JI , ι;tιι:. 9 1 -.<ii 1?. ){OMA.N l2LL.t· Ι'. J. NOR υHAGC!'t.

S. Mori:1 ΑιΗiqιιa. Ronia 1964, Jtiν. 29.

2) 11 Meι)ologio dί βas:il(o, 1'oriιto 1907, 11 Albunt, κίν 3)8.
3) Κ. Wι::ι·ι"ΖJ.tΑΝΝ , H)'t;)nttrίbc:t\c .Bucl)lnstc.ι-ci, ~ίν XXXf. ιίp . t1S.
4) ScH vι..-i·z. 0.ARN~LGY, 'f'be λ1<ι-ι):ι.ιtιery of Sι. L.uk~ or Sιί ι•is in Pltokis, l.ondon 1904, σ. 53. ΤtΙΜΑ • ΠΛΠΑ·
ΧλΠ..Ιiι\λt<Η, ΛWις<Φα. 3, π•\•, 7, (i. j;πΚΑ, ϊό uϊιιι:οδομι..:"ν Χρονι !(όν r~ς Μ. 'Οσ Λοοιcδ, Ί\θj\νοι 1970, 1t1ν 32.
S) Οιε;ι • Dc~•vs. Oymnιiιιt Mo~u.ic:i: iιι G ι"ei:ιcc-. 1931, ι.:tι.:. Ι ι<>. Λεόκ(όtι4 1'LΓΜΑ • fΊ ΑΠλΧΛ1'7.ΙΙΑΑΚJΙ, 11fν 62.
6) ΣΤ ΠΕΛS!Κ ΛΝ1 6tιt, Κuοτορtά, nίν 29.
7) ~1 SACOVOUL-0, Asinov cn 1106, Bruxelles 1966, n:'i\•. χχιχ • Αγ. Ν-Wφυτα:.

8) Α. a nd J SΤΥLΙΑt-ιόυ, τι,~ ρaint<:d Churx:1\c!i. οι· Cyρι·us, (9()4 , σ . t3J.J34.

9) 1'". καi Jν.Ι . l:ΩΤΗV Ι ΟΥ, Sίι..-όνt~ της Μ. 1:ινδ., 'Λ(li)''lli 1956, ~{!(. J70 μέ 1toλU ~1 nl(pdν γενεtύΟΟ.
10) D~ 1". .Rιcε. The ('hurςh Ηο.ιg Sι.>phi:ι ηι 'rrebttQl)d. εdiJ~l>tιι•gl) ΗΜ8, 11ίν 444 κ<ιt εtς- εi.:ό\'U τi)ς Μ. Σινlt
(Γ. 1(€ιί Μ Σρ-ιΉΡΙΟΥ, Εiκόνες. εtκ. 180)
11) ~1JLL DT, At))OS. ?:fν. 44 ι.

12) 1) UN ι,tiR\YOOO, 1Ίι<: Kar·i).C Dja111i 2, 1..on<fon 1967, σ. 319.

JJ) (Ι.1ιι,.LΙ;:ϊ. Vf, LMAN$, L..'\ peinιιιre dιι Μ. Ago C1' Yougos l aνίc JV, 1%9, εί~. 123.
14) ΟGται ιιρδγμutt εiκονί\εται ε.tς; να.ό\Χ; τι)( Kαc:Jt<)pιUς (ΠeΛΕΚΑΜΔΗΣ, Κιιστο ι)ιά, 19SJ, "Λ(ν 29 β ·Αγ.
Άνitρyυpο1 , 12..:1v ιιi, 227ιι Πανuγία Ρασιώτισοα. 16')" αi., 24 Ι β ΠαvαΎίt.ι f()t'» Άποα:τολάκη).

23
ΕΚΤ
178 rιr•Λr.\.fATEIAI ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ:t ΑΘΗΝ!lΝ

.Εlκονίζεται σl)χνιί μετά τοϋ Άγ. Ίλαpίωνος ώς π.χ. είς τ•iν Γ!αναγίαν του Άρά­
κου της Κύπρου' άλλά καt αότοτελώς ηδι1 άπό τοu so• αί&νος ' .
3) Ό Ά γ. '(λα ρ ί (J.) ν ό μέγας (πίν. 13, 61 μi~σον, 64) ύπίjρξι;ν άναχω­
ρητ1iς καί θαυματουργός παγκοσμίου φήμης. Περί τό 307 Ρ.πεσκέφθη εις Αlγυ­
nτον τόν Άγ. Άντώνιον, έγένετο δ' i:πειτα, νcαρός cτι,«ιcαθηγητής τf\ς eρήμου»,
1]τοι άρχηγός τfjς έν Παλαιστίν\1 έρημιτιιcijς ζωfjς, άνεγείρας nαρά τi\ν Γάζαν
τό πρωτον μέγα παλαιστινιακόν μοναστί1ρ10ν. Περ! τά τέλη τijς ζωijς τοl) έτα­
ξίδευσεν εις 'Βαβυλώνα, Αίγυ1tτον ιcαi Σιl(ελίαν, κ:ατέληξε δέ νά έγκατασταθ'(ϊ
εiς Κ ύπρον " έπi τών άποκρήμνων όρέων τijς Κυρηνεlας, πλησίον φρουρίοl)
τινος γνωστοv -καt σιiμερον ώς τοϋ Άγ. Ίλαρίωνος. 'Εκεί διαβιώσας έπt πενταε­
τίαν• άπέθανεν όγδοηκοντούτης τό 371, άποβάς τελικως τοπικός ίi.γιος της
νήσοu r..
Ώς «Οαϋμα τοϋ Σύμπαντος,, • θεωρούμενος, άπεικονίσθη σοχν6κις εi.ς μηνο­
λόγια, ναο!Jς καi μονάς. Οδτω κατά μέν τόν 10•" αί. συναντ&μι;ν αbτόν ε!ς τό
Μηνολόγιον Βασιλείου τοu Β'' (~'at. gι-. 1613), κατά τόν 1 ιον αi. ε!ς ψηφι­
δωτόν τής Μ. 'Οσίου Λουκa Φωκίδος' καί τό Μηνολόγιον της Μ. Έσφιγμένου
14, κατά τόν Ι2•ν αt. είς τόν Άγ. Μaρκον Tfjς Βενετίας' καt τό MonΓeule ''
cΊ.κόμη δέ καi εις τούς τρείς σπουδαιοτέρους ναούς το\'\ 12°u α!&vος τfiς Κύ·
προι> ", Ι!νΟα iδιαιτl;ρως έτιμfiτο. Τέλος κατά τόv Ι 3<>ν αi . ε\ς τήν Στοl)ντένtτσα "

1, Α. :1ntl J SτνιΙΑ Ν() V . 1'hc p;ι i ntc<I ChtΙΙ'Che$ ()( (,)'r ι·ιιs., 1964, <1 93 Εί-.·ών του είς Πr..ιιραrμ~\'0. e·
But Συνc.δplοu t. ι9S5. ιιiv 155. 2 .
2) Φορηη) el κrdν Μ . Σιw: (Γ ΙCOI Μ . ΣΩTHr,rov , Εf 11.""ό ν~ τl'j~ ~1 . 1:1\'ίi , ΆΟΙ\νuι 19.S6. t l κ- 29 K(rt 170).
'F.:tί<1ηι; ιι:-qt e(ς 1όν ν 'Λy f'ι.:(l)f)y(ov Σ1(t.pQ Ν<cγ t<()ρί'fσινο , t 3t8 ( ~ιtι.ι..ετ - FROι.Qw ιι ι . Ι % Ζ.. niν . Ι 17 2}
3) !'0.ΖΟΜ ~ΝΟΣ , Ί~κλησ 'Jotop. ν, 9 "-f!GNe, ε n t 67, m 1088
4) J, t-IACJ<f."M', Α J·Hsιory ο( ιhι: Orιhoιt()X Clιι1rct1 t>f Cyι) ι'ιι.<t, Londo" 1901 , σ 4JO
5) ι-ι l)r,ι, f,tΙA Υ β. t.cs sajnιs t.lc Chy prc, σ. 224 ~ 5
6) ΝΟΟΦΥΤΟV ΥΗΣ ΕrΚ Λ ΕΙΣΤrΛΙ! . 'Εyι:ώμιο ν εtς Γt: ν\~&ιο ν ίιρχιι; nίςrk'{ηtό ν Ί< αινι:J-t(Ιν"ft\•(Ιuιιιόί.εως ιταριί

Dι!LfHfAY~, ! ά. σ 242
7) 11 Menύl<ιgiq di l,\tH;,iliQ Κ"λιt . ΤQυρi~Ον 1901. Η Albun.\, ιιίν. 128
8) SCHULτι. . β}t..R 'NS ι...n v. Th~ M<ιn<ι:s1t-ry of $ (. l. 11ke όf S1iris. σ S2 ΤΣ.ιΜλ - ΠλΙΙΛΧ:ΑΤUι ο.ΑΚΗ . Λ W,.wtιιι Όο.
Λ ι.wι.."δ. 3, 1'!:{ν. 9 Ε Σ1ΊΚΛ, Τό οικοδομι..-όν Χj')()νη:ό ν tί'j t;; Μ· . '011. ΛuυΚ'ι'ί, Άθfι\'(ιt 1970. πl ν 35.
9) Di.'"T'f ι N t, Ί\1o~ici antίchi di S ~laroo a Vcn~ί1.1: . ~iν χνηι.

10) 0 D~MU S, The Mosak's of Nor n:w.n Sk:ily. JAn(fόn J949. πίv. ι).lι\. Ι! ΚιΊ'Ζ1Ι'l0 1Ηt, 1 r-.1Q$8ίci dj iVΙ onn:alc.
σ χιι ι.:•~i :;ίν. Η , ί, 4
IJ} Άσi.νου, J ΙΟ6 ( Μ SA Cόl'όVt.O, Λsinou e.n 1106, Oruκellc.."1. 1966, ιι:(ν. XXV Ι JJ}. -Α γ Νεόφ-.>τον, J l8)~ 119 6
(IΝΟ Ι λ ΝΟS · Τι'\Ο,_t~Ν . Κ\.Ιnρ Σttouδui tll, ι ~40, (f. 32). Πι);νίJ:Υ i(ι '\'t)O Άρ(ι...:ΟΙJ . t 19 2 (Α. and J ST'\'l.1AN()U. 'Π,c
pai ιιt cd Chιιrchcs . 1964. σ. 9 3)
12) D TASιC, SιιιdcnΚ:a. Ueosr::ιd 196$, σ. 79
ΕΚΤ 11 ΛΡχιτr:.κ·rοΝιΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΨJΑΙ 1"ΗΣ f\10ΝΙ-ΙΣ ΠΑΤΜ()Υ 179

(1208 - 1233). Αί προσwπογραφίαι δμως αόται άφίστανται πολi> άλλι)λων ώς

πρός τά χαρακτηριστικά, οϋτω δ' ί1 άκρι βης fιορφή του παραμένει άιcαθόριmος.
f!ιογραφίαν του Άγ. Ίλαρίωνος συνtyραψε λατινιστί ό Ar. lει>nΝΥΜΟΣ ',
άρυσθείς πολλaς περί αί>τοϋ πληροφορίας &κ το\ι διατελέσαντος μαθητοlι τοϋ
Ίλαρίrονος · Αγ. Έπιφανίου, Ι\πισκόπου Κωνσταντίας Κύπρου. Ή μνήμη τοϋ
Άγ. Ίλαρίωνος έορτάζεται την 2Ιην 'Οκτωβρίου'.
Λ1 πλήρεις δυνάμεως -καί ίσχυρίiς έκφράσεως κεφαλαί αίrrαι (πίν. 63, 64)
δμοιάζουσαι άπολύτως ιbς πρός τ~)ν τεχνοτροπίαν πρός τάς κεφαλάς των' Αγίων
Σαλουστίου (πίν. 40). Μωκίου καί Νi1φωνος του παρεκκλησίου (πίν. 45 α, β),
. δέν ί:χ;οuν τίποτε τό κοινόν μέ τό άρχ;ατον, ζωγραφικόν πλάσψον τοϋ προσώπου,
δποιι ό όγκος άπεδίδετο μi; μίαν άπαλήν διαβάθμισιν τiϊ>ν τόνων. Ε!ς τά παρα­
\ δείγματά μας ό ζωγράφος δέν άντιγρό.φει πιστ&ς η)ν φύσιν, άλλ' €χει ύποτάξει
τά στοι.χεία τοΌ προσώπου ε!ς ώρισμένα γεωμετρικά καl. γραμμικά σχήματα.
Παραμελων τάς λεπτομερείας συλλαμβάνει τά καθ' €καστον στοιχεία ώς μίαν
γεωμετρικ1)ν μίiζαν καΟ' έαυ-r!)ν η ι'δς άποτελούμενα άπό σειράν όμοιομόρφων
γεωμετρικών τεμαχίων. Σαφ&ς είς τάς ε!κόνας μας φαίνι:ται μέ ποίαν ίσχυράν
σχηματοποίησιν παρέστησεν ό ζwγράφος τι)ν κόμην καί τό γένειον καi πόσον
κατασκr;υαστικα! τών έπt μέροιJ<; γεωμετρικων όΎκωv εtvαι α[ έσωτερικαt παράλ·
ληλοι γραμμαί, πού τούς γεμίζουν. Άλλ' i1 σχηματοποίησις δέν περιορlζεται. μό­
νον είς τ~)ν κόμην καί τό γένειον· έφηρμόσθη και εiς τά ΎUμνά μl;ρη του προ­
σ<.δποu. γίνεται δέ τοVτο κατ' έξοχήν είς τά γεροντικά πρόσωπα. τά όποία προσ­
φέρονται καλύτερον ε!ς τοϋτο: διότι έπιτρέπουν τόν τονισμόν της γραμμijς τών
ρυτίδwν τοϋ μετώπου, των παρει&ν .:α! τijς γωνίας τfjς ρινός. Οiίτω τό μέτωπον
καί τι'ι μijλα τών παρειwν τ&ν είκόνων μας εγγράφονται έντός ώpισμένων γεω­
μετρικ&ν σχημάτων, τά όποία έξαίρονιαι lδιαιτέραχ; ιιέ φ&τα, καί σκιάς. ' Η σχη ­
ματοποίησις μό.λιστα αι)τι) φθάνει μέχ ρι του σημείου νά παρισrό.ν1.1 μερικά μέρη
τοϋ προσιi>που, (\)ς π.χ. τά ιί>τα, ώς εν άληθινόν κόσμηιια, χωρίς εν τούτοις μέ
δλα αiιτά νά χάν1J ί1 μορφή εlς δύναμιν έκφράσεως. Τοbναντίον μάλιστα αί τονι­
σμέναι γραμμα! άποτελουν έδ& τό κύριον μέσον της έκφράσεως, άφ' οδ άκόμη
καί αbτά τά φ(ί.')tα, δηλαδη τά φωτιζόμενα μέρη, Ιίχουν ύπαχ;Θij ε!ς γραμμικήν
σχηματοποίησιν.

1} j\<1IGNι,;, Λ Π . 1:. 33, ()"(. '29·54 'E),), 11vtι< i\ μι.~{(φpασiς '7ης' έδ •Η.ΙΟσιr.ύ0ι\ i.ιπό STOV'Γ ._-Οί Λ . ΙlλtιλΑ0110ΥΆόΥ•
K iΣPAλfF.t1Σ εi< Ά~Κ1α Ί.ι;ροο<>λuμ Σ-rσχοολογl{1 ι;:, ΠΡ.tρού!'ιολις' J89S. σ 82·13~ "'ιιi 42()..22.
2) J... DELF.llAYl5. Syn:ιx;1riι11n, <)"t' tS3.
ΕΚΤ
180 J1ΡΑίJ\.1Α. 'ΓtΙΑ Ι Tf l1: 1\KA ό.l'J ;\>fJA.t ΛΘΗΝί!Ν

Αότή λοιπόν ή σχηματοποίησις, τfjς όποίας τό άπόγειον συναντώμεν κατά

τό β' fiμισυ τοtι 12°0 α!ώνος, ετναι 1iθελημέν11 καί σηνειδητή. Είναι μία άπλο­
ποίησις τοu ζ(.ι)γραφικοϋ προτύπου, ί1 όποία άντικατέστησε τ(1ς χριοματικάς
έπι φανείας μ& γεωμετρικά σχήματα ·καί καηΊvτησε τελικώς ν' άποβ1j άπό μέσον
έκφράσεως σκοπός καθ' έαητόν, Είναι δ' άναμφισβήτητον, δτι ή μtθοδος α\ιτή
έrτεκράτησε γενι κώς, διότι αύτή ένεσιίρκωνε καλύτερον τό βυζαντινόν άσκητ ι κόν
ίδε&δες.
Άκρος δεξιός εις τftν σειράν των προτομών της τυφλης άψίδος είκονί­
ζεται iί.γιος όλιγώτερον γηραιός των δύο Ι.ίλλωv, είναι δμσ>ς καί αύτός ένδεδυ­
μένος τό κλειστόν μοναχικόν ί;νδυμα (πίν. 61 και 62 β). Δέν γνωρίζομεν τό δνο·
μά του· διότι 1i σχετικη επιγραφfι uχει έξαλειιpθη. Έν άντιθέσ6ι πρός τούς γεί·
τονάς του ό δσιος ούτος ε!κονίζεται είς αύστηρώς μετωπικ1)ν στάσιv καί έλα­
φρώς άλλοιθωρίζων, ύψώνει δ~ είς εύλογiαν (;) τήν δεξιάν του χεΤρα. Ί·! κόμη,
ό μόσταξ καί τό γένειόν του εfναι περιποιημένα καί έσχημα·rοποιημένα. Καίτοι
δt τό πλύ.σιμον του προσώπου του δεν ε{ναι τόσον εντονον δσον τ&ν δύο γει·
τόνων του, δμως τό πρόσωnόν του παρουσιάζει ηiν αύηiν ώς καί οί άλλοι τε­
χνικτ)ν τf\ς ικτελέσεως, τά δέ Φτά ΤΟ\) παρεστάθησαv ώς έλι.κοει.δiϊ ·ι)μιανθέμ ια
(πίν. 62 β).
Πολi> χειρότερον διατηρημένη έμφανίζεται 1Ί άνωτάτη ζώνη της παλα ιο­
τέρας διακοσμί1 σεως, i]τις προσθέτως παρουσιάζει κιιί τά συνήΗη πλήγματα
της σφύρας (ματσακονίσματα) (πίν. 61 Ι.ίνω). Ί-1 ζώνη αϋτ 11 διαιρεtται δι' έρυ­
Θρaς κατακορύφου ταινί(1ς εiς δύο πίνακας και τούτους κολοβούς λόγφ μερι·
κfjς έπ1καλύψεώς των ύπό τοϋ μεταγενεστέρου τόξου. Καί είς μέν τόν άριστε­
ρόν έκ των δύο τούτων πινάκων είκονίζεται Θάλασσα μέ πλοιάριον, sχov άδρα­
νεΤς είς τά όπίσω τάς δύο κώπας του, έντός δ' αύτο\J καΟημένιις δί>ο μορφάς,
αίτιvες άνασύpοι>σιν εκ τfjς Θαλάσσης δίκτυον - τόv κ-ύρταv - πλf\ρF,ς ίχΘ(ιωv '.
Όλίγοv iJξω τοϋ δικτόου είκονίζεται κολυμβών άνήρ, φέρων 1•όνον {ιπλοuν,
κόκκινον περίζωμα καi πpοσπα.Ο&ν νά έξέλΟΙJ εις τήν ξηράν.
Άξία παρατ11pήσεως είναι ή ίσχυρά. σχηματοποίησις τ6\ν έλαφρ6\ν .:υμά­
των της Θαλάσσης, τό. όποια τό γεωμετρικόν πνεtιμα τοϋ ζωγράφου άπέδωσε διά
σειρίίς κομβολογιοει.δως είς έπαλλήλοης όριζοντίας ζώνας διατεταηιί;νων σφcι.ι-

1) Σ\.ιμφώνrος JΙρός 'tό Κ<ιtά IΩΛΝΝΗΝ (Ιζ(t', J 1) Ε\ισ:yγiί'.t()Υ ()ί {ι).ιl!v!Μνrες iχθύ~ 1)GQV έΚΟ:·tόν 11:ενrήr.:ονtα Τρ&t.;
ΕΚΤ Η ι-\ Ι>ΧJΤΕΚΤΟΝΙΚ Η KAJ ΑΙ HYl,.,. τοιχοrΡΑ<ttΙ ΛΙ ·r.-.ι.Σ ΜΟΝJ.ιΣ ΠΛ'f:νfΟΥ 181

ριδίων, η;ν άφρώδη όyρότητα τών όποίων 6 ζωγράφος έδήλωσε yεμίσας τόν
όγκον των διά πολλών λευκών καμπύλων γραμμών.

ΕΙναι προφανές, δτι ό πίναξ παριστάνει σκ:ηνήν, η'\ς όποίας 11 όπόθεσις

έλ11φθη &πό τό !Οον εις τόν Όρθρον καί πρό τίjς λειτοιφγίας άναγινωσκόμενον
κατά 1ΩΑΝΝΗΝ (κα', 1-2) έωΘινόν Εόαγγέλιον, τό περιγράφον τήν έμφάνισιν τοϋ
Ίησοϋ ι:ις τοι'>ς μαθητι'tς του παρά ηiv Ο ά λα σ σ α. ν τ f\ ς Τ ι β ε ρ ι ά­
δ ο ς. 'Από τήν ε!κόνα μας έλλείπουv, λόγφ παρεμβολi\ς του μεταγενεστέ­
ρου τόξου: όλόκληρος 6 Χριστός, δστις ϊστατο άριστερά εόλογών, μέρος
τοϋ πλοίου καi ή κεφαλ1i του κολυμβΦντος, δστις βεβαίως είναι 6 Πέτρος.
Είς δέ τόν δεξιόν πίνακα, του δποίου φαίνεται μόνον τό άριστερόν i\μισυ
(πίν. 61) εtκονίζεται , κατ' ό.ντίστροφον προοπτικ11ν, τετράπους, άρκετό. όγκώ­
δης τράπι;ζα, έπί της όποίας εΙναι ίιποτεΟειμένοι τέσσαρες μεγάλοι στρογγυλοί
liρτοι και 3 η 4 !χΟύι;ς, έξ ών συμπεραίνομεν, δτι Θά εiκονίζετο έδΦ ή πρώτη σκη­
νή τοϋ θαί>ματος τοv πολλαπλασ ι ασμοu των liρτων(ΜΧτ0. ιδ', 15),
καθ' fiν ό Χριστός Θά ϊστατο δεξιά κρατων τόν πέμπτον Ιiρτον καί εύλογΦν
τούς ύ~τολοίπους.

Τοιχογραφίαι τοϋ παλαιοτέρου στρώματος διετηρήΘησαν καί είς τό iiνω

μέρος τοi! τι>μιτάνου του νοτίου τυφλου τόξου της δυτικής μακρας πλ&υρiiς.
Όπως δt είς τό βόρειον τόξον, οϋτω καί tνταυθα 11 μέν κάτω επιφάνεια !ίχει
παραμείνει άκόσμητος, ή δέ ήμ1κυκλικ:~1 0.νω διαιρείται καί έδω διά κατακο­
ρύφου έρυθρας ταινίας εις δύο πίνακας. Έκ τούτων έπί τοϊι άριστεροϋ εiκοvί­
ζεται ό θάνα τ ος το 11 Δικαίου (πίν. 22, 23α καt 65) σκηνή έποικο­
δομητικ1i καt συμβολικης σημασί.ας, συχνάκις άπαντωμένη είς τοιχογραφίας '

J) Ω\Υt(1) R" χ είc: ιήν τρύιιεζ<.ιv ti)ς tν Άy. ·ορει μονfις <ti'\"( 1'ι1ι:'( Λα\!ιχι' ((j Μ 1LL.P.T, Λι1\ο~ . Ι..c..;;; ρ<:inιurcs ,
πiν ι43. 2), Gί' ·τόν ναόν 1 i'ι~ Ά y. Σοφiuς' Άχρtδος. Ι3 ι 3- 1 31 4 (G ~'1 t,. Lξ1' - Λ . ι=Rοι.Ο\ν. 1..3 J)ι:ίnl\~l"t d,1 "t-.tnyen
λ gt ~n Y ouao::; Ιcινic: J, Paris 1954, πίν J3.2), είι; τόν wιόν το() Λ tονοβο τt)ς η Σι;ρβiας. J34t (Ν. Οκι;Νεν.
f...r R<χ:ιιcιl <.ICdiC a TJ1. Uspcnskij, Paris 1930, σ 22.2 έ. πίν. XXfX ι:"άt<ι>) , clς "tόν ναόν τttς ftαvo:rtαι; tfις
λ(ν.δοu J>ό&>Ί.J (Α Οι'ΛΛΝΔΟΣ, Α θΜfΖ, ΣΤ', 1948, σ 204,tiΚ' 154),ti ,'fήν~«:t 1'fις Π (νδοο μονήν l~ίνηι;. [662
(Α ε. (958, Χρονικ(ι:, σ. 9) t\αi εις -ι(Ι.ς fξf'ις μον«ς τf'ίς Ρον~ιαviυ.ι; iQ-1) Ι ()Οv trι"tιί 1 7"ν (.Ι.[&νQΙ;: Μ Χοιιμόρ,
151$ ( R evi~Ι \\ dc r~ιu<:ιnΓ.\Ι'ίa si fc.'lctor ΙΖΌ θη<::-.•~Η 1967. σ. 135. εi-.:. 0, Μ . nόpι,vt<t, 1S4-7 (1.. ά . σ. 13(),
ei:ιc 1 ,. COMλltNt':SC() , Vόroncι. n uci. 1·e$Ι J959. Sil\. 76. 82, 8J Pl"όpyl ι\<::n Κ..~n$ι8e$Cbi<::hte. ~. «iv. 39). t.<f. Σοι.ι­
τσtβif(4 1606 (G θAJ...S, Bisc.ritilc moJdovcnt:sli tν Bu.Jdinul Con1ίsiι1njί Jnόnιιrnc.n 1 cto1· 1stόrk~ XX:f. 191g. Α Μ.
Μv:.ι:.ιc:ε.«.ν. Μ. 8eRZA, Monastcrc.1. Succvitai. Βιιcu ι·csιί J958. S. ULEλ, Or·ielnca si senιni fίcaΙi.a i doolog~ α
ρicι utii rt}()ldovςnςsti l.ν S CL Α., Χ. t?δJ, σ. 68, Α. G~AθAR, Ru.n1 Anicn {i:κδ. Uικ:sοο). n:iv. J8), ΡΜΙ('α
(ST~FλNf'~'U. ι:t\'Olυl io n dc Ja ιx:int\ll'C n::li)ι!icusι:: <11 Burovine cι en M oldaνic, l)ari:> t?28, Albun1, wtν 95 ι)
ΕΚΤ
182 ΠΡΑΓΜΛ1."έ ΙΑΙ ·ιΊi! ΛΚΛ4Η,..1ΙΑΣ ΛθΗΝΩΝ

ναών καi τραπεζών μονών καί είς μι κρογραφίας χειρογράφων, iδί(Ι ψαλτηρίων'.
Πρό 11;1>βικοί1, !σοδομικώς έκτισμένου κατασκευάσματος, εiκονίζεται δεξιά
χατακεκλιμtνος έπί πενιχρeίς χαμηλ1jς ψιαΟίνης κλίνης μέ όψωμένον τό πρός
τήν κεφαλΤιν dκ ρον, νεκρός άνή ρ, ένδεδυμένος βραχι'>ν έζωσμένον χιτ&να. Άπό
τοϋ στόματός του έξέρχεται διαγωνίως ύπό μορφ1) ν φuιοϋ, γυμνοϋ μικροσκο­
πικοϋ dνθρώπου i1 ψυχ1) τοϋ έκπνέοντος άνδρός •. Τό είδώλιον τοϋτο σπεύδουν
νά παραλάβουν δύο άριστερά εί κονιζόμενοι καί nρός τόν νεκρόν προσκλίνον­
τες άγγελοι (πίν. 65), ιιέλλοντες ν(ι φ(;ρωσι τι) ν ψυχήν εiς τόv κόλπον τοϋ 'Α­
βραάμ', ένδεδυμέvοι F.ναλλά.ξ έλαιόχρουν χιτώνα καί λεύκόν ίμάτιον καί τεί­
νοντες άμφοτέρας τr1ς χείρας πρός τό εiδιολιοv, ένψ τρίτος, δεξιά Ιστάμενος

Ι ) \f'u:).:rfιρι<tν C'h luud(>ν, φ 1()2• fι:fι.:(t\.'i)"(ρ(ιφηαις. rou ψι,ι).1.1 όt:ι 102, tl~" ιttipά G ΒΛ._Ι C , Cah. ι\rcl'IOOI . 12,
1962, σ ;1)$, εlι.; 2.1). vαλτ/ιριον (\oWiί~, θι• Ι\iι1$ ood Add Ι 93S2.. φ Ι 17(tίk'Ο.,'tW,ρ(ιφησ1ζ cotι ψ(ιλμοΟ 102.
εi .,ών n:αρά G Ι)Α ΙJ Ιt . i' ά σ 335, ~:Ικ. '23). '.(t:Ιι>iJΎWφό\• 'Ι ω(ινν4)V ΚΛ.i μul('ι)( ρι·ίικ-eιοn, U.nίν Lib. Gsfn:ιι Ms 16,
φ, 63 .. (J R. ΜΑRΤΙ ~. Tl1e Jllustratio n οΓ tl1e H ι:u.vς:nl)' L;id<Jςr οι· JtJl1n CJiιnt\Cιl.$., Prif'lζ'(:ΙϊJn 19$4. ι.;fις 36), χeιρό·
γραφο\• Vat θarb ι:,ι· 371, φ. 1 67ν toO 1092, ψαΑ.<τήριον Duλtιμόρ11<· Wn l ιer:S Λrl Cίafltι·y, \ V, 7.13. Φ· 69" , πι:ρι
'ιό J 100 (r.i ΚΟ\'()")'ρό.φησις 'l'oti νι.Ο.,ι.1 ()(\ 101. 26. DORO'ΓHV ~1ΙΝΕR.. Tt\e <1Mona~tίcι1 p$iΙlter ot thι:- WotlΙ.:1·5 Αrι

C{lllct'\'. Laιe CIΔ..'IS ;ind ~.fcd S ι udic~ in !ιorwr οΓ Α Jv1 Frίcnd J r 1955, tik" 1S), χ~Ιρό'(Ι)(.Ι.ψο'' ύp 65 'Τής Μ Διο­
'"-'σiόU. φ 11 r , )JC)v αl. (tl,.- πuριi Ο. WιΗ~μρ, Di~ Malcreicn dι"r Λ$ke.1eι1J) f.ι1ι"l'J dcs f_a1n10S, tνl ilc:, &rJin. σ. 207.
~'~ ι ·2'4). QΙJ,>61 ..όν ψuλτ •l(.ΗΟ\' 'tό\) Μονόχοο. ,.,,.... <ιl (t:tl(O\~yρ(ιφ1\<rtς 1:()() y(Ι:λμοtι ι 18,2. J ST'RZ.YCOW$XI,
t>iς: :'Ιι1ίl'!i;ι!ιιι·erι <Jι:S: $C{bisc~n f•~ Ιtς:r,s, Wicι' 1?06, ιτ-lν 33 (j:p. 38 ιςαί ο .S9). ψώ,.η) ι)t(}\• ραισ1 1<όν φ Ι 83τ -τ~ IJ97
(J J ΤΙΚΚΑΝf.Ν . ι>tc: P$aftc:rillι1str-<1tio o ίflι Miιtcl:ι l ιer. 1-lel :sί,,gf'όc-,; J i:t9j, ςr . 32. ι;tκ- 44)
Ά:tόδeιξ.ι ν η)c; σuχvi'ις 6r.εtκοviσι:~ τής. σκηνής: •oQ Οcινάtοu το\\ Διιςαiοv JΗι~χcι ή ί,nό 't<"I~ ΔΙONYtLO'W' τοf>
(;_ις <Ρ()ο,>ρν(ι ι;ίς t'ι'ιν •ι;ριι. ινt(ιι ν 't<iιν ZΦ"rl)('tψCt\v :τc.ρ1γραφή u\nt)ς l:χοιισα ο(ίτω (t:-κδ Πu"JW.δ.•Κ ι.:pαμtως, σ 212):
•iΑ \<θρtι)ι«t<; άρχιγtνt1( ιι.:cί11 t\'όζ iί:τrι(Ι( οcμ\'Ι'Λς ι.:ιιί είχ4κτως &nl •tιιθίοο ~εvιχροi>. !:χων τά ι1ά11α κλt ι σμtνο: i.:ut t(ι
χtρια σταuρωμιh•α εί< •ό στfιΟόr; του, fi«i tnάν(Ι"\Οt:ν 100 iir')'P.λr>ς βλl:rrιnv nρδς uΊ)τόν Ιλα~ ιςιιi tSροσην&r; . >..0J1fk\\.W\I
π'μ• vυχήν του ιιt 'ΤCΙΙήν καi εlJ).όi}t.ιανν

2) ' Η (>1η') ~1όρφ1)ν l<νerκuttlιncoυ !ξf:ρχομfvου i;ις τοi) στόματος" rotι νειι:ρο-0 νuxt\ cικονίζι;ται γι.ηιν"1 .-tι:i 6νtυ
ιιτspών εtι:: τ(• ψ αλτ 1)1>1 Ο\' 01toodoν , 90" υi (είκών παρά 8.ΑΒΙt , f ό. . ο. JJS, t:ίκ 22), εi( τό χ/φον τQU Λονδ i·
\'00, Dr Mu1'; «Ι<.Ι Ad<I. t?3S2, φ Ι J? (tlιι:Wν n«ρh nAott, ~ () σ. 335 elκ. 23), είς tό χ,/φον Ίωά.ν\ΙΟυ Κ.i.iμαιι;Ο(.
Princcton Unίν Lib. Gaι:Ttιt M i. 16, φ. 63ν (J. Ι( ΜΑιι·nΝ\ i:': (ι clι.:. 36), ει~ tό pωσιιςόν ψ<ιλ'tήριον φ 13gr, toO
1397 (ΤΙΚΚλΝΕΙ'f. ii ά ι:tκ 44). Έnίοl)(,, ι;;(ζ τό ~\uθισtόpηJ,Ια το!) Οα_ρλα(iμ t.:α.ι Ίό}άο(Ι.φ φ 58. '(()() 144'" o.i (S D 8 R
Nt\RSl!S~fAN, t_'i{Ιιιst~ιιίι)i\ dιι Rcι111n l\ dc. .Ra ι·Ιa:ι.ιη c.ι loa..<;tιpl\, Parί1'; J9J7, πίν LXll Ι cti:. 2.. 7). ·~ ι'l?.ί.Qυ γυιι ,•ή

Jtέν άλλά. nt.ι>ιχι>τι' παρίστο:tα• εί' tό οcρβικ:,όν ψάλ1'~ρ1ον ton Μονάχοο, ι4οv αι (J. sτκzvo:owsκt, !!. ά nίν.
38 lι ιJ . 88), nlς t1Ί ν Κοfpησιν τf1< θrοτόJ.·ου tOO ν. ' ;.\γ. Νικολάοu ΞοΟΟιτσιιι;, ~λου; ι Jov cιi. (G J"\AJ,HC i;γ Cah
Λr<:~Ι. Ι 2, 1962, εlκ. 9), όμοίι;ος δ& ώς Κ<1ί: ιt ίi:κ τΟΟ σι6ματ« ι-f\ι; °'yt(ι.-τρός Τf\ς Χαν\'(!\Ι((ίιις έξερzομ{;\ιι) ΨV,ι::h
εtςΜQ1\Ι·~ι~. ιtϊΟ· Ιt SΟ (ΚιΊ:Ζ.ΙΝGΡ.ι:t,. 1 /\fo~ίci d i Monn:alc, 1960, π\ν. '1) J:((t ή i:!~ rotι rt"ιόμαtος το~ δcιι~ιονι·

ζομένο u μον<t:ι<>U '00 λιΧινοβο (Μιι.ί.fn.' . V B(,l\fANS ι ν. είκ. 37). Ένδώ1)μ1';ν11 ι) Ψt>:.<1) t!Κ'()\•ίζε:τάι liw.t> 1:Tte6)ν
μέν ε iς tό νuί.τήp\(_)\' 'f1'k Βαί.τιμ(1pης, Waltcrs Αι·c Gallcry. W. 733 9 69"· Ιttρt τό t .tOO (l)o·R. ΜιΝΒR., f.. Ιι.

tlΚ'. ι5). tνφ ί11tό ~ιορφήν ntφαιτή\' άn:t.tV'ιR ιir; 11)ν nuWο-τωην τ~ς: Κοιμήο~ 01'".οτό.:-οο είς 'ΤόV '>'r.tόv Άγ
Νικ<>λ.6.αι> Γlρι ).fιποο, 1299 (Μ ι ι.w1·4 f°RO\,OW Η Ι . 1 96Ζ, r.ίν 21β).

)) ι\ΟΥΚΛt '~" 19. 2s· nρβλ . lnB 20, JS.

ΕΚΤ Η ΑΡΧΠΕΚ1ΌΝJΚ Β KAJ AJ ΒΥΖ. 1ΌΙΧΟΓΡΑΦJΑΙ ΤΗΣ Μ0ΝΙΙ1: flA"t'MO'Y 183

άγγελος, όψώνει τήv δεξιάv εlς σχi'jμα εόλογίας. Παρά τόv τελευταίον τοvτον
άγγελοv Ισταται δ Δαυίδ (εί.-. J07) ', ί\vδεδυμέvος την πορφυρί1v βασιλικήv

Είκ- (07 Τρ4ιttς(ι ·,.\ρχαιόtερον σtρ&μu.. Τοιχοyρο.ιpiυ. 1"()0 'Ν;.ι tt6νΏιt tf\ς νοτ1<ις t;όnης

tOO δvrιι:'ο& tofx.ou. Λεκιομtρειu i:o\> θα νάιου τοV Δtι.."«~00-

στολi]v καi φέρων έπi τijς κcφαλής κατ(ικοσμοv στέμμα. Ό προφητάvαξ κλίvωv
καi α\Jτός tλαφρι;:>ς προς τόv vεκρόν κρατεί λοξι:Ος τετράχορδοv μουσικόν όρ-

1) Εις tό ψό:).η\ριον tΟ(ί ~tovό;(.OU n>.tιν toCι Δι:tuiδ, κpατοi:ινt~ λ(ιρ.:ι.v όι.ι.όίαν ~ρός 'tή .ν t~ς Πά tJJOU, εl.:ονί·
ζe:ια..ι Κ'C,i: ό Σοi.(>J.Ι ϊi)\• Ι\'((iζ«tν κιΟ(.ιj)(ιν (1((,1'(() Sιo~yg:o~ki) ό:λλ-i ι.ιδλλον θοJ.ι(}ο\)ι)αν ($-fRZYGOWSK Ι , ι. ι'ι (f ~?)

'Ομ()ξοο σχf'ιμαι(){),.ύρ«ν(;iΚ<Jνίζt.10.ι ιtόl!:,cι>ν μeιύ. δ()ξι)ρlου 1-ι ουσι κός εlς τοι χογραφία'' 10\> ~ο~}.iό\> 1;'Ίς; ΆΊ·
Ι:<ιφίαι; ~06 Κι6βοο (Οι,, ΡΟW!:ΠΕΝΚό, The ('(lιlH:dι'at of .S1 $.aphia in Kieν. Ι Q54. εt..: 178 Ι((tί σ. 13ί) , 'Α ργό-ιε·
ρον (1~ t.ti ) e lς tόν πύρyοv n'ις Μ J)Π.α' (Ιlοvϊ.γαρίu') ttarονiζε~υι tj.δων τους ψο.?ι.;t.ι~ τοσ Δf.ιυtδ μουσι ,_"ό(
Jrο.Οήμι;νQς t(<ιi νί"ΙΟ<'fΦν (i'\101 dνεu δoξu.p(ou) δργανοv σχήJλ<ι'tΟ~ βιο,,iοt.ι (A'r frUSCHKOV, Monun,cntalc "''andm.ι­
terei l:J u.Jg:ι riE:11$, f\·Ι aiι~z 1%9, σ. 54) Πρβλ ..:οι dί.λην εικόνα ό,Joio., \ιιικτοσ μοvσι,..οG όργ6:vοu t.ίς τοι χαγρα·

φίαν το.Ο Λέ:σνοf.\ο l f\1H.ι... eτ • VF. LMAN ~ ι ν, 1 ςι6<}, ct,.. 16).

ΕΚΤ
184 r1ΡΑf'ΜΑΊ'b Ι ΑΙ τι-ιΥ; ΛΚΛόf-Ι ΜΙΛ t ΑΘ ΗΝ(}Ν

γανον' - δμοιον πρός τi1ν σημεριvήν κρητι κήν λύραν ' - έπi τοϋ όποίοv σύρει
τό δοξ(φιον. Όπισθεν τοϋ Δαυίδ είκονίζεται νεαρά άγένειος μορφι'ι άγίοt>. ώς
δηλοί 6 περιβάλλων τήν κεφαλήν αότοϋ φωτοστέφανος καί ί:τι πλέον δπισθεν
αύτ&ν διακρίνονται ο! κύκλοι τ<Uν φωτοστεφάνων έτέρων τριό.\ν 6.γίων μορφών,
πιθανιοτατα άγγέλων. Χαρακτηριστική εiς τ·ήν σύνΟεσιv ταύτην είναι ή διά
της κηκλικής διατάξεως τών κεφαλών 11:αί τών φωτοστεφάνων τών άποτελούν­
των αύηiν προσιi)πων έπιτυγχανομένη συγκέντρωσις της προσοχής το\J Οεα­
τοΟ είς τό κύρ ιον σημείον τής ε!κόνος, iΊτοι τ1)ν ψυχ1)ν το\1 νειφο\J.
Άλλ' ή σύνθεσις δέν τελειιίJνει έδ&· διότι εlς τό άριστερόν dκρον εικο­
νίζεται ί:μπροσθεν βουνου καί ώς πό.ρισος τρόπον τινά του Δαυίδ γη ραιά μορ­
φ1) γενειοφόρου μοναχοί), fiτις η)ν μi;ν άριστεράv χείρα φέρει πρό τοϋ μετώ­
που διά δέ τής δεξιliς δεικνύει τόν κατακεκλψένον νεκρόν. Πρόκει-ται ιίρά γε
περί της παραστάσεως αί,τοi'ί το\}του τοϋ νεκρου ζι"δντος εtσέτι:
Ό παριστών τόν Θάνατον του Δικαίοη πίναξ φαίνεται δτι διετηρi1θ11 καt
δταν άργότερον κατεσκευάσθη τό έπενδύσαν αότόv τυφλόν τόξον. Τότε μάλιστα
καί συνεπληρώθη διά της έπί του έσωραχίου του τόξου άπει κοvίσει).)ς άρι­
στερα μέν δύο προτομών πετώντων καί δορυφορούντων άγγέλων καί.. κάτωθεν
αότών, σκελετιι>δών άνθρωπίσκων (ψυχιί.iν;), οίτινες παρεστάθησαν π fπτοντες
κατακορύφ<t}ζ είς ·τό κεν6ν, δεξιι'ι δέ άγyέλου καθ ιπταμένοη καt τείνοvτος η\ν
χείρα πρός δσιον μοναχόν, 11:(ιτωθεν κα! δεξιά το\:'> δπο(οι> εiκονίζεται eτερος
δσιος μοναχός έv προτομij (;) πλησίον ξυλίνου κατασκευάσματος έξ όρθίωv
στύλων σι}νεvουμένων δριζοντίως δι' ίiλλων. Δυστυχώς αί παραστάσεις α\ι·ται
εrναι πολi> έφΟιφμέvαι.
Είς τόν δεξιόv πίνακα, το\J όποίου μέγα μέρος άποκρ()πτετω ύπό τοί> μετα­
γενεστέροη τυφλου τόξου, είκονίζεται άριστερά, έντός σκοτεινου άέρος, όρ­
θιος καί κατ<ι κρόταφον, γέρων μέ 01Cοτcινόχρωμον κουκούλλιον, μοναχός, δι­
χαλογένης, ί)σιος δέ, ώς δηλοί ό περι βάλλων η']ν κεφαλi1ν του φωτοστέφανος
(πίν. 22 11:αί 66). Ούτος τήν μέν άριστεράν φέρει είς τ.ην σιαγόνα τοη διά δέ

1) Τό άιιιδοι;ιδοt< oχ))Jtαt« 1.γχορ&,ν μttό" ι{ιξ()ιi μοι~ηι::όν δργανον ttκμηριοδtαι &i~ tόν χΦ-ρQν τ(Ι4) 0-.i(avtfov
~δ η ~nιά τόν ~ α f&\'Ο.. ώς σuνάytταt άιιό η)ν προσφώνησιν >ό\ι πε:ρσι~f)c; ι."άt(J."/'ω7ης lbn Horr:ιdad bι:.11 π~)ός τόν
Χαλfφην ."tl-Mιιιa ιnid (f 893), r.ις tήν όποfαv άναφέρt.-t(ιt., δtι ol Βvζuντ:tνοί εfχον ξ\>Χ.ι νόν μοοοι κόν όργαΥΟν με-τα

~όξου ..-αt ·Rtνtε χορδα.Ιν όV(η.ιαζόJ.ιεν<>ν Ιιιrn ( =).ί>pι;ι), f(ιUtόοημ()Υ 1!'ρός τό r~ιb<tb τ(ί)ν 'Αράβων (β).. ιι . c. Fλ ltMF,R,
1bn Kburdadhbil\ on nHι.:sk:aι tnstrιιι\ιc;ni$, J\,1.1rιι.'Ι.ι or {lι~ RQy.ιι λs-b.ιίc Socie.ιy 1928. σ. SO'J t .) Τι\ν <'ιΎmtέpαι κλι1ρο­

φοpi(&\• όφ(:U.(Ι) r.ίς τόν μ QUΟ Ι Ι\'Ολόyον *'· Φ. Άνω·rειaνάκην.

2) ·J-tτι( μ/:, δμόι<-ν σχl)~ια άnαντύ1'<.ιι t.'((! tίς τit Δtοδεκd νησα t.:αi δλλu~ ν1'σQΙΧ, iικ{Ιjιη &i:. ~αl tiC' f\iαι..,;δονiαν
t.:αί θρ4~η\•
ΕΚΤ Η 1\ l"XITfΞ K 'ΓONftcr•Ι ΚΛI ΛI ΒΥΖ TOIXOl..f'Λι:J)JΛ I 'Γl-JΣ ΜΟΝΗΣ ΠΛΤΜΟΥ 185

τljς προτεταμένης δεξιdς χειρός του δεικνύει ό δσιος κάτι, τό όποίον ομως
κρiJπτεται κάτωθεν του τόξου. ΕόΟύς πρό αύτοϋ, έπί τοϋ έδάφους είκονίζεται
ι'Jπίμηκες, όρθογώνιον σαρκοφαγοειδές κατασκει)ασμα, αί παρειαt του όποίου

καλύπτονται ύπό μακρcrς, έμμέτρου έπιγραφijς γεγραμμένψ; διά λευκοiί χρώματος,

λίαν δ' aμυδρdς κ-ατά τοι)ς τελευταίους στίχους (είκ-. 108). Ίδού πώς έχει τό
κεiμενον αύτljς :
• Αθρει Οεοσύλλ8κτον aΟ(!οισμα Γη,.,
·ίf" αvτός έστήσατο Σατciν llελ!.αe-
ώς ού(ρα)νό>' ψ)ύ.νουfσαν ι·lς ψυχών άγρα"­
καί α~'ιθις lς Άδοv τύ στόμα [ κε}-
χηνοτος - ρηπειγ(!ος καi ... βρiί.ψα τούς γάρ/ηκε
... τ[ή}ς φύσεω> Ιlς άρeταίς έv ίδ(αις Ο(!aλολωσα
.... . . . . ταις - ά.ιιεμισ . .

!.τ.! Σaf<iιr fJe.ll«Q, ~βpαϊκαi ί.!ξ~ι ι; nημ(Ιί\<Ουσ(lΙ tόν {ιotf.ρtq:T<)ν ~Ονt)ρόν όιιfμ()ν(t., tόν έλ).ηνι<τιί ).ι;yδJtt\'QV
Σατανδν i\ Διάβοi.ον t:ί.;:: τι)ν .Uiβί,ο,, γ(Ι4φC;ται σνν~θι.ι" Ηαλ((ι)., (\).).'ο( "'ΕUην«. t.."U't' όι»sιαϊ~1\\• ,ηθο,νό1ς: tιti.δρα ·
σιν, tόv ΎΑάφοιιν Βαλιάp ΟΟtαι t/ «lιtοιι:αί.ει ._αt ό ΠΑ ΥΑΟΣ tόν Ά\•τi ιrιιστο" ( Β . <tρό< Θεσσnλον. 6. 16)

24
EKJ ΙΙΡΑΓΜΛΤΕJΑΙ τ·ι.ι.ε Α Κ Λ.ό.ΗΙ\ΙJ ΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

26 25 20 13 1 4- 1't'

22
21 18
8 5 6
2 3 4

D
Εί~. 109. .Διά:γραμμιι τ&ν tiΚ"όνογJ>«Φικ(i')ν θεμό:tων 1f)ς δ\)tιι<:ης πλr.wΚtς tf'ις' Τρι-ιιιέζης (oi άριΟμ οi δή).ι:>Οσι τό
neριεχό11 &\Ιόν ταιν). Βάθος i}ορείοο wφλi')ς f.ιψ(δοι; : Ι ...Λy 1!1'ιΟύ1ttος 2 • Αγ Χαρ1 tι11ν 3. "ΆΎ Ίί.αρiω\• 4. Άνώ­
νuμος' • Αγιος 3. ΊΞμφόν•σι< Ίrισοσ είς Τιβr.ρι 600. 6. θαΟ,.1α πi:ντε "Aρtcl)V. ('Ειιl τοο b::rrovα;ιlQυ τοϋ άνηστοίχοι>

τόξο't> άρ.ιστιpά ό -Λ-, Άμφιλόχ.ι ος ιι:(.11 6 'Άy Κ unpιαν()ς, δεξιό ό 'Ά.γ . Διc-1νUσιΟ( ό Άρt0παγίτφ;.) Βάθος \'U·

τrr.rς τυφλι)ς; ό.vt~: 7 θό.V(ιtος t~ Δ11,"αίου 8 Μοναχ~ ι.:αi έπιyρ(tφ ι\. ('6~ 1 -ιοΟ έηWραχίοο ϋrο•.λοι ι.:αl nί·
movttι; ό.νΟpωιtlσκοι ) Οόρειψ; κ<:ι11Uρο : 9 ·Λy . Γρη'(όpιο; ό Άι.:ι)α γ<ιν ti\.'f(Ιν ι ο. Ό ' (ησο\)ς ε1ς- tή ν θάί..<ιασαν

..n.; Τιβεριάδι'>ς Ι Ι Θ<ι·tιμα 1ιl:ντ-ι; ~Λρτων ι :z. Προδοαία. Ίούδc:ι 1) Ι1ροσι;υχ1'1 t:ti totl όρους 14 Μ t:t'fιλιιφιο;:

'Α11:οσtόλων ΙS /\1&t6δο<:tι ς ι;lς "Α. ποσ'Τόλο~ 16 Νι πtήρ Rόρι;ιον tύμ.ιιανον: ('] 'Υιιοδοχή τρ.ιVΗ' 'ΛγytλΦν
f)Πό Άβικιάιι Ί}yκ(ιρ<Jιον κλλ'τος : 18 Σιfl6ριοοι ' 19 ΆκuΟόpιQ"τος σκηνή 20 Ι1οιητο l a:ιιι ~Αγγελόt Qvώ&v
Σtr~ΟΟ((Ι(Ν:<ι'Ις ( ' Ειtί τ&v τοιχωμάτων κιιt 1ΓΊς lί.νη.ryuς toQ ιj:γl('αρσl()υ 1όξι>υ· βόρεtόν Ι\111 σι) Ι!ι.: τ{i)ν κάτω ,;ρ~

τ(ι U\ιαι : f'Jορευθ&ν-ιες μαΟητe»σuτe:, "ΑρνΙ\-ι:JΙ( Π έfρου. b ΊησοCιι; rι1)ό 'tG1ν 'Α ()"Χ ιερtων Νό-τ ιον ijιιισu έl( t(i)\•

ι.:άtω κρ6' ιά ίί.ναι: Άιtοktι0t)λι.χ:rιο;:, Μι;ρισ~ιός. Έτοtμnσiu Σταupοϋ.) Notίu κ•ιιιUpu.: 21 ' 8nιfάφtος <->ρi'),·ο~

22 Μuροφόp111 tί<; "Ι'ι\ 11,•f\JΙU. 2~ 'Ανύ.σwσ ι ς 24. Δcut~ρ« Οtκοu:ιιενικϊ1 Σύνοδος: 25 Ί'ε tάpτη Οίκουιιtνι~ il

Σι'>νοδος 26. "El(tt\ Οίl{ουιιtνι~ή tύνοδ~.

ΕΚΤ Η ΑΡΧιΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΗΥΖ ίΟΙΧQίΡΑΦIΑf Τf.ΙΣ ,._10ΝΗΣ J1ΛΤJιιJΟΥ 187

Της δλης έπιγραφfjς τό νόημα παραμένει σκοτεινόν. Όσον δ' άφορ~ τόν
eίκονιζόμενον δσων μοναχόν δέν άποκλείεται νά πρόκειται διά τόν ίδρυτήν τi'jς
μόνfjς, έλληνομαθέστατον Όσιον Χριστόδουλον.

Β'. ΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ ΦΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

Ί-J εlκονογράφησις της δευτέρας φάσεως τfjς τραnέζης άκολουθεί γενικώς

τό καl ;;lς τούς ναούς έφαρμοζόμενον σύστημα τΤjς κατ· Δπαλλήλους δριζοντίας
ζώνας διατάξεως τών θεμάτων, καθ' i)ν είς μέν Η]ν κατωτάτην ζώνην τοποθε­
τοuνται, κατά παρά·ταξιν, δλόσωμοι ίίγιοι, εlς δέ τάς άνω εικονίζονται χριστο­
λογικαί σκηναί. Άλλ' ένφ είς τοί>ς ναο(ις α! χριστολογικαί αδται σκηναt παρα­
τάσσονταt κατά χρονολογικ·i}ν άλληλουχίαν, εiς τήν τράnεζαν τf\ς Πάτμου καi
δii εiς τό β6ρεων αύτης i)μισυ, τό γειτνιάζον πρός τήν έν τίj κόγχ.•J θέσιν τοϋ
1Ίγουμένου, δέν tτέθησαν κατά χρονολογιιοiν σειράν άλλά μuλλον έκλεκτι­
κ&ς, καί f,ν σχέσει, κατά τό μάλλον ii 11ττον, πρός τ~iν έστί.ασιν. Οϋτω εiς
μέν τό τύμπανον τfίς στενής βορείου πλευρuς εiκονίσθη i1 Φιλοξενία τοiί •ι'.·
βραάμ, εlς δf; τόν άμtσως σvνεχόμενον δΙJτικόν τοiχον τό Οαϋμα τίi)ν ntντε
άρτων, ή Θαυμαστ~i άλιεία τfjς Τι βεριάδος, 11 Μετάδοσις καt Μετάληψις τών
Άττοστόλων κλπ., ένφ dφ' έτέρου αί σ•·ηναi τ&ν παΟϊον άπωθήθησαν ε!ς τό
μέσον Ι<'αί τό νότιον Ϊ]μισυ τοϋ κτηρίου, έν γειτονί(ι πρός την παράστασιν τ·fϊς
μεταξi> ορθοδόξων κ-αt αίρεηκών διαμάχης.

Τήν έξέτασιv τών τοιχ.ογpαφιών τi]ς τραπέζης θ(ι άρχίσωμεν dπό τό βόρειον
ijμισυ αίιτης καί θά nροχωρi1σωμε.v εκ τών κάτω πρός τά άνω.

Μορφαί μεμονωμένων άγuον, ~ν ττροτομυ η όλοσώμων, εικονίζονται έν

πρώτοις εiς τό έσωράχιον τοϋ πρώτου άπό J3ορρί'ί. τυφλοu τόξου. Είναι δ' αύται,
κατά μέν τ~jν άρ1<1τερά.ν γέννι1σιν τοϋ τόξου καί οίονεt ώς συνέχεια της έξε­
τασΟείσης ζωφόρου, ~πιφανων μορφών τοϋ μοναχισμοϋ, οίος ό Άγιος Α0>1Λοχιοc 1
(sic) έν προτομ"(i (πίν. 67 CJ). Πρόκειται περί τοϋ διασ·~'1μου έπισκόnου 'Ικονίου
Άμφιλοχίου τοϋ μεγάλου, σπουδαίας μορφης της εκκλησίας το\\ 400 αi&νος καί

Ι} 1.!t( ι}πι'\' ι)αφ~ν tοίι 'Α'(βW..ί Κι).ισδ t~ Κf.ι.Ι":'ιtιιδΦ<:ί(lς ό ~Αγι~ tίναγρά0δt«t 'ΑΦψtλόκt°' (Ν tl ~1 ΤΗΙΓ;RRν

f;\• C':iιh Λι-cb~Q1 1 ~. 196$, Q. 103}.

ΕΚΤ
188 ΠΡΑΓ!\.1λ1Ί!ΙΑΙ ϊιιt ΑΚΑΔΗΜΙΑ:t ΛΘΙ Ι ΝΩ.Ν

φανατικοϋ διώκτου το'>ν αίρετικών '. Ό Άγιος παρουσιάζεται μt λευκl1 ν, βρα­

χείαν έσχηματοποιημένην κόμην καί βραχύ λευκόν γένειον καi μύστακα, φαί­
νεται δέ μίiλλον ένδεδυμένος τό κλειστόν μοναχικόν ί\νδυμα, δπερ. είναι φυσι­
κόv, &.φ' ου, κατά τόv σΙJ')'γράψαντα τόv βίον αι)τοΟ ΣΥΜΕΟΝ τόν ΜεΤΑΦΡΑΣΤΗΝ .
διi]Ύαγε κατ' άρχάς αί>στηρόν άσκητικόν βίον έντός σπηλαίου παρά τά Όζi­
ζαλα τής Καππαδοκίας. Καί δ συναξαριστής δμοίrος' άναφέρει, δτι ό Άμφιλό­
χιος «€λαμψε μ~ θείαν άσκησιν». Συν11θως δμως ό "Αγ. Άμφιλόχιος είκονίζεται
μέ τήν επισιωπικ1iν αuτοϋ στολήν φέρων ώμοφδριον μέ μεγάλους μαύρους
σταυρούς. (ος π.χ. εiς τό παρά τό Νοβγοpόδ Νερέντιτσι (1199) ' καί ε!ς τόν Άγ.
Δη f11iτριον τοu Μυστρiί' (άρχών 14ou αί.).
'Επί τής ίιπολοίπου επιφανείας τοϋ αύτοu έσωραχίου καί έπί πρασινογαλά­
ζιου κάμποι>, πλαισιουμένου f. κατέρωΟεν ύπό έρυΟράς ταινίας παρακολουθούσης
έσωτερικως καί έξωτερικως τήν καμπύλην τοϋ τόξου, εtκονίζονται δλδσωμοι
καί άντίνωτοι δύο ίεράρχαι, έξέχουσαι φυσιογvωμίαι τijς άpχαiας έκκλησίας
καί δή δεξ ιά μέν δ Ά γ. Διονύσιος δ Άρε ο π α.γ ί της" (πίν. 15 χαi
68), πρcϊ)τος έπiσκοπος 'Αθηνών'. Θεωρούμενος ύπό τής έκχλησίας ώς μάρτuς,
ciρισ'tερά δέ 6 Ά γ. Κ υπ ρ ι αν<~ ς• (πίν. 16 καί 69), πρΟ>τος 'Αφρικανός
έπίσκοπος καί μάρτυς καί δεινός των α!ρετικίΟν πολέμιος.
Άς ίδωμεν ijδη πλησιέστερον τούς δύο τούτους iεράρχ(Ις.
Άμφότεροι εικονίζονται οόχ! κατά μέτωπον ciλλά μι\ έλαφράν πρός τά
δεξιά κλίσιv, τ·ην όποlαν παρακολοvΟεΤ .-αι τό βλέμμα των. 'Η στολi1 των άπο-

1 ) Oi>t~ διά ·~ σι>νόδο\.>, ΤΤ)ν όκοίαν mΛ>εκlιλ.εσ-εν .ι;lι; 't-ό Ίι.:ί>νιον τό 376 ,.•(,rttδlι<o.<i:t 1Ίίς 1.ιί!)tσr.1ς τώ\• Σιι+
βεJ,J...ttι.\~V. τών ΆΥομοίων, τQ)ν Άρεια\'6)ν καi τ&ν ΠνεύμαwμUχι.,ν (όiΟ( ό Ι\'1ακtδόνιοι;), δι" l'ί ι«ιL Οκ~.:λήθη ό
'!ffλtκvς τώ" (tίρitιι;υ~•. Tir Ι!ργq_ tOO tν MιGN.e, ε 11 t :39. στ. 9·130 καί ό βi σ( τοι• ~ν 1 Ι 16, σr 9SS Πλ'Ι'Ίι>11ς
f$ιβ).1ό'fΡ«φί« (mό η·. ΝΙΚΟΛΟrΙΟΥΛΟΥ !-..• Ί·fθιι.:'() ..-ιι.ί Θρ1)σκeυτι~1Ί Έyιςuιςλοιι; 1.. Άs.1'11λόχι°' 'ti 11\•ήμη t<)u
ηιι6rα.t •Ι)ν :Ζ3ην Νοεμβρiοu (Ι)εLέΗΑΥΕ, Syo:tx.ariιe m, cπ 248)
2) M •GNF. ε. n τ ι 16. σ• . 95S.
3) ΝιΚΟΔΙi~fΟΥ 't~)() ΆΎtΟ1)είτοu, Μ έγας: Σι>\•οξαpι<.n 1'1(', 'AOi\\•l}t 1868, Q 244
4) Εiιcών 1t((.ρό ("Η ΛΜ1"Λ ΝΑC._I ΥJΙλ έν J..'Arι by7., <--l1ez \~ Sl~\'i."$, 111\•<: Rttut:il US'\)(°l)Skij, f'aT1s f932. ιιi ν.

χ rιι "«ί ις>(Ι.ρ(ί. ν ί,.ΑΖ-ΑRι;ν, Ιskιrssc\•o Novgoι·oda, Μόσ-χύ 1940, πlν 2.

5) fίιςών ;wρ« Ν ό ι>ΑΝΔΑΚΙ-f.. '() \'(1όζ tιϋν Άγ. Θι::οδιi>(Ι(ι)v τη~ Λu..:ωνιιςf'ις Τρ6nης, Ε ε.ο . ~: . 25. 195$, σ 63.
εiκ 19.
6) Ή ~ιά ti'Ίς κεφα~.fΊς to& 'Αγίου t-πιγραιρή ypι\tιιι::ι 6 Άραιοπαγlτης (βλ ιriν. 15)
7) f<a t' ι'ί).).()ι>ς tιριiιt<ις έπiσκοnος Ά.θηνtf)\• tγένεtο ό Αγ Ί cρόθεα:; 'Ο Λ1όνόο1 ος, ιcα14;ι. 1 1)\• tt(f(Ιάδοσιv, Δχttρο­

tο-.·1'ι θη Cκίσκ:οπQ( ύπό 100 Ά:ιοσtόλοu Π.;ι(ι,.ου, tοό όπο\οu ι.αι f-κfιρξε μαθηι:i'ιc ( Ι1ρ6.ξ Άnοοτ 1'7. 39) Άργό1cι>ον
,;>λ6κrιιηιWη έιι nυ.ρl (Syna;(ariuαι. 01 iΟ Ι ) ·ι ι JJ~Ιιη -ιοο έQρtόζtται 1ήν 3ην Όχ--τωβpίοu .
8) Έπiσιcοπος Καρχ11δό\«. όιτοτ~ιη &&ί' τι)ν Ι'α:w>.:ι)\• tό 258 Σu,•f.:ιώλεσε τρεις κα-rά σι;ιράν συ\ΙύΟΟυc Ι\αtά τotl
6απι(σματος 'tό)v (J;ίpttι l('ών. Ή μvήjHl: 'tOΙJ t-ι:λ&iται 't'Ι)ν 2αν Ό.. τωβpiοu (Os;Lf!Hλ ΥΕ . Synax , ατ 91)
ΕΚΤ
Η ΑΡΧΙΤΕΚ1ΌΝ ΙΚ fl ΚΑ Ι AI ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ 1 1ΉΣ ΜΟΝΗΣ flATMOY ) 89

τελεΤται 1) άπό τό έσωτερικόν ποδήρες χι:ιριδωτόν στιχάριον, ύποκίτρινον τοϋ

Διονυσίου καί γαλάζιον τοϋ Κωφιανοu (πίν. 15, 16) 2) άπό τά έξfjς επί τοϋ στι ­
χαρίου τιθέμενα κατάκοσμα στοιχεία, l.ίτινα, κατά ΒΑΛtΑΜΩΝΛ ', ήσαν τfjς
άποκλειστικijς κατά τούς μέσους βυζαντινούς χρόνους χρήσεως t&ν άρχ.ιερέων
i\τοι α) τό ύφαντόν η κεντητόν καστανόχρουν μετά λευκ<Uν λίθων έγχεlρων
(πίν. 1S), β) τά έπ ί τ&ν Ιiκρων τ&ν χειρίδων του στιχαρίου έφαρμοζόμενα πλου­
σίως διακοσμημένα lπι,μανlκια γ) τό στενόν λωρ[Q,, ii ποταμιiς, φθάνον εως
κάτω (πίν. 16) καί δ) τό ύψηλόν mριλαίμι.ον. 3) Άπό τό όπερ(ινω τοίι στιχαρίου
τιθέμενον εύρύ, μακρόν, μονόχρωμον ·- λ<Jυκόν του Διονυσίου κα1 ροδόχρουν
τοίι Κυπριανοίί - φαιλ6,ιιον κα1 4) άπό τό μέ μεγάλους μαύρους σταυρούς
κοσμούμενον ώμοφ6ριον, τό όιτοίον, σταυρούμενον πρό του στ·ήθους είς μέν
τόν Διονύσιον πf.πτει κατακορύφως 8ως κάτω, εις δέ τόν Κυπριανόν άναδι­
πλοϋται περί τον άριστερόν βραχίονα. 'Αμφότεροι ο! ίεράρχαι διά μl;ν τfjς δε­
ξtας χειρός εύλογοϋσι, διά δέ τijς άριστcρiίς κρατοl)σι μέσφ τοϋ ώμοφορίου
ορθιον, πλουσίως έσταχωμeνον καί διά μαrγαριτων πuποικιλμl;νον Εύαγγέλιον.
nαρά τά. κοινά έντο&rοις στοιχεία, τά. δποΤα παρουσιάζουν α! εiκόνες
των δύο Ι.εραρχων, μι,.-yάλη ύφίσταται μεταξύ των παραστατικ1i διαφορά· διότι
ένφ i1 εύλογουσα δεξιά χεi.ρ τοϋ Διονυσίου φέρετα~ ήρέμα εις έπαφt)ν πρός τό
στi'jθός του, παραμένουσα στατικ1) ένtός τοϋ κλειστου περιγρ(r.μματος του σώ­
ματος, ή άντίστοιχος χεiρ τοl) Κ υπριανοu δχι μόνον ύψουται δραμαtικιί)τερον '
πλαγί0>ς καί δεξιά και ~ξω το\\ περιγράμματος του σώματος άλλu και δημιουργεί
διά. της ύψώσεώς της ταύτης πτυχά.ς ε!ς τ6 φαιλόνιον, αϊτινcς, έν συνδυασμφ
και προς τάς διό. τ~ϊς άνεχούσης τό ευαγγέλ ιον άριστιφίiς χειρός δημ ιουργου­
μένας συμμt:τρικάς πτυχάς, δίδουν η)ν έντ6πωσι ν, δτ ι ό Ίερ(ιρΧ,ης φέρεται έπί
1iμιανοίκηι>ν πτερύγων. Δικαίως κατά. ταϋτα εγραψε κατά. τόν J 5<>ν αι ΣνΜeΩΝ
δ θΕΣΣΑΛΟΝΙ ΚΕΥ:t :<ι, δτ ι τι) φα-ινόλιοv . .. rι.lρeται VπΟ τι.Ον χe~ώv ι:1κ πλαγία-υ έμ τ('[J

καιρψ " " " ίεeών ί'ργων, οlον ώς πτερά γιν6μεvον διά το άγγελικόv τijς άξ[ας.

1) MHiNE, Ε. 11 . ι Ι 38. οτ 988: ή τώΡ brιμ(ι,ι'κuη• κqί τώ"" e.~ιyo•·u-tfw,. irιχntάiη i•δυμhι'(l μ4rυ~ 'tdi( ύρ;ιιι:­

ρWσι ΠtφιΪ.()Ί:(μtp.·u~ . θλ. σχεtΊΙΙ.'ώς BR ΛUN, Oie litι ιrg.\scbc: (;cw:ιndιsng., Fr~ib-υrg 1907, σ 550 έ . τ. ΡλΡλS. S!udicn
zur- Gc:schiclHc dc4· Mc...ιtSg~·fl nde ι· ίm by7. Ι~ i Ιιι$, Mιinι.'hen t96,.. σ. 84 . 132. n),, ..-αί: r LMHPIUV. Γltρί ιf\( /:~
τι;ρ11tf'\"ς ~~t}ιβόλf\ς t'Wν κλι1ρt,"dιν, περ . r·ρηyόρtο< ό ΊΊαλαμ.ιJζ, θωσαλονi ιςη 1919, σ. 237 έ
2) Τ()CιΟ' δ πtρ ο\)J.ιφαιvε{ ...-uί πρι)< τήν tδιό.-η tό. του ώς με.-yό.λοο ρή 1ορος:, n:ερi: 1); βλ Γr ι.ι rοrιοv ΤΟΥ Θεο­
ΑΟ Ι'ΟΥ • />.ό'y()ν Κ.ό.. ε(C ·tόν Άytον tε ρομύρτuρα Kottptn\<ό\•, ΜιCΝΙ$, f! Π. 't . 35, ο..: \ i 76: τdχα μi:tι διά ϊψι 1"ώl"
Μyω;ο οlιιelωοι.,, οlι; τorroifl<ι ιr tώιι UJ.J.<ι.ιP iκσd'η;ι;, rίσον τd Μγιιώ r1j' W.&you φύσιw,.
3) ~'1ΙΟ"ΝF.. Ε . Π τ. 155, Ot 389.
ΕΚΤ

190 Ι Jl)Αf'ΜΑΤει Α Ι ,~..... Σ ΛΚΑόΗ~\11Λ Σ ΑΘΙ Ι ΝΩΝ

Φυσιογνωμικώς i1 κεφαλ•i τοϋ Διονυσίου (έγχρ. πίν. 15 καi πίν. 68)

μέ τό έπίμηκες σχημά της, τό εuρu προέχον μέτωπον καί η)ν ύπόλcυκον ξαν­
θήν, στρογγίιλην γενειάδα. ουδεμίαν παρουσιάζει συγγόνειαν πρός τό κοντό­
χονδρον πρόσωπον μέ τό όποίον έμφανίζεται ό liγιος οi>τος ιcατά τόν ΙΟον α!ώνα
είς τό Μηνολόγιον τοϋ Βασιλείου τοϋ Β' '. Οuχί περισσοτέραν όμοιότητα πα­
ρουσιάζει ή ένταΟΟα κεφαλi1 του καi πρός ηiν ψηφ ιδωηiν είιcόνα της μον1Ις
Όσ. Λουκα • (Ι ι ου α!.), τελείως διάφορον άκόμη καί ώς πρός τό μέλαν χρώμα
της κόμης καi τοί\ όξέος γενείου, άλλ' οi\τε καί πρός τάς dπεψιλαιμένας κατά
τό μέτωπον ·κεφαλάς του, Ιiς βλέπομεν είς ψηφιδωτά τής Σικελίας', πολλ<!> δέ
μάλλον καί πρός τήν κεφαλ1iν τής Μ. Άσίνου ', ενΟα λευκή πλέον ή κόμη
του καταβαίνει , έν εϊδει στεφάνης, εως τό μέτωπον, ώς συμβαίνει άργότερον
και είς τό Π ρωτaτον '.
Κατά ταϋτα εικονογραφικώς ή μορφή τοϋ Άγ. Διονυσίου τοί:Ί 'Αρεοπαγί­
του έμφανίζεται μίiλλον ρευστ~i καi. άκαθόριστος.
Τε;ι;νοτροπικώς αi κεφαλαί τών δύο Ιεραρχών παρουσιάζουν τά χαρακτη­
ρι στικά, Ιiτινα λεπτομερ<Ϊ>ς i:ξεθέσαμεν όμιλοϋντι;ς περί τών κεφαλών τών μο­
ναχών της ζαιφόροιJ τοϋ τυμπάνου τοϋ τόξου (σ. 179). Ή αύτη καί eδώ ίσχυρά
σχηματοποίησις τιi'>ν έπί μέρους μελών τοϋ προσώπου (βλ. ίδίςι τοϋ κρανίου
τοi'ι Άγ. Διονυσίου, πίν. 68), τ~]ς κόμης καί τοϋ γενείου, καί 11 αύτή <1χ; κοσμη­
ματος άπόδοσις τ<'iίν ι.!ηων (πίν. 6R). 'Αξιοσημείωτος εΤναι καί ί1 άρμονiα τ&ν
χρωματισμ<i>ν τών tνδυμά.των<, τά όποία περιβάλλουν τάς χαρακτη ριστικά;
διά τόν 1zον καi τόν Ι 3°• αί&να ψ ιλολ[γνους κορμοστασιάς των, μέ τήν κά­
πως ίiξεζητημένην πτυχολογίαν των, dκόμη δέ καi 1) λεπτολόγος &.πόδοσις τών
διαφόρων κοσμημάτων τών εγχειρ1ων. f1τις χαρακτηρίζει κατ· έξοχ1iν τά
~ργα του ι 3 00 αlώνος.
Έπi τοί\ άριστερά του τuφλοϋ τόξοu κατακορύφου τοι;ι;ώματος εiκονίσθη

Ι) 11 Men()IQ&i<> di U.ι~i li o (Cod. Vat. 1613). Torino (907. 11. nίν 82.
2) SCf:IVLT:(. .. θARN$LEY, ·r 11e !\1<)r):ι~tcry of sι Luk~ ο Γ Sι ίJ'is in Pbok ίs. Londur1 1904, πlν. S2 Λt~K(l)j_ΙQ
ΤΣΙΜΑ. ΠΑΠΛΧλlLJ;ιΛλΚΗ , iιι:iv. 60 Ε. Σ11ΚΑ, Τό οίt:οδομι ~όν Χρuνtκόν ti'\ς Μ. 'Q(1. λ()υ~ι:ά,, Jtiν 61 y, &.
3) Ο Ι)JΞMUS, The Mosai<.'$ οΓ Νοι-ιηan Sicily. πiν. 7. θ (C'..efrιlύ), nι ,,. 12 tCapclta Palatina).
4) 1\1, $ΑΟΟΡόuι.ο. Λslηο-:.ι e:n Ι 106, BrιιxcllC$ 1966, πίν ΧΧ Ι . β.
5) Μιι,Lετ, i-\tJ1c:ts. Μ$ ι>einturn, ιτfν. <ΙJ. 1.
6J Ίδ ίq. toV Άy. ΚυιrριανQϋ, ni\• 16 k'().t 69
ΕΚΤ , .. Al'Xf"J"CKTONI Klf ΚΑΙ ΑΙ nvz τοιχοrΡΑι~Ι Α Ι ΤΗΣ /l.iONHL ΠΑΤΜΟΥ l9 Ι

δψη λά έν πpοτομίj καί μέ τό μοναχικόν uνδυμα ό Α ΚΡΛ ΓΑΝΤΗ ΝΩΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟC '
(nίν. 67 β), «γέρων κοντογένης» κατά τήν Έpμηνε(αν (σ. l 55, 268, 291). Ό είς

Είιι; J JO. Γρα•τόν φu·ιικόν ιc(!.αμη~1 (ι. t,I( ιιe:yάλ<ι>\• Κ(.ιρδιοσχήμαιν σuμϊtλε·
κομδνων φύλλων ι<fιι ..-ύd(ι'Ιν tπi τpiJ ι:;ξWραχfου tόϋ d1>'Uτολ1 Ι('(>ι1 ηιφλοtι
<tόξου 10U. Ι)ορeίοu τοίχου

βαθύ γή ρας άποθανών έπ ίσκοπος οίιτος συχνά είκονίζεται είς τούς ναοι)ς 'tou
Ι tου •, του 12"" ". του J3o• ", καί τοi'> 14••' αίώvος (είς τόν έγχpωμον πίν. 17

1) 'Έζ11Q'Ι> l((lt~ J J:( R ι..US( l-exikon ΓUr η1cntοιιίe und Kirςhc ΙV. 1 2ό5) ά"ό 5.59 μι);χρt 603 11 Χ •Ύιιό i.ί~λώ\•

~οποθετtϊrαι ι:(~ ~ β' i)JHO'IJ το~''"' al. ( Ε ε nΣ 19. 1?4?, σ 15S-J6t) 81ογραφίnι tov πsριέχονται εl< e tι . τού
Μιοκ•• (τ 98, σ• $49·716 καi t . Ι Ι 6. c:;τt. ι 89-269) Ή μ\•))μ•1 tου έorιtό.ζtτtJt -r1)ν 23η\• Νοεμβρiοu ό~ι οtι μδ τήν τοi:Ι
Ά.,. Άμφιλι.χCου.

~) Δαφνί (Μ ιtJ.'δΤ, ()aρhni. niν Χ Ι) Κ.αππαδu~·,α. ,.i;ος ναό< Τοk'αλt. (0. υι:. )Ι'!ΚΙ'Ι-«ΑΝΙΟΝ, έι;Ιίsc~
ι'Upeinι~ de. Caρ:HIOCc 1, 2, c. 319 καl πiν 87 1) . f {ανuy{u ΧQλκέων θεσσαλονίκψ;- (Κ.. Ρλ ΡΑΙΚΗ>ΟULΟS, l)ie
Wandιηakre~n des ΧΙ J11.hΓh. ίι1 der Ki ι·cne Π Dνο.γιcι ταιν Χαλκi:(.ι)ν. Grn-z. • Κ&Ι n 1966, εtκ . 6)
3) Έπισ)(οnή Μόν1κ (Ν . ΔΡΛΝΔλκΗε, Ηυζ τοιχ_ο·aκιφl(.ι ι τt'.( /Ιι.ι1έ<1α ~1άνης, Άθi'jνDι 1964, σ 93 t:αί

ιιίν 70. 2)
4) Άr Σοφία. Τραπeζοtιντιχ:, Ι2CΟ (0 Τ lttCB, l·fagbi~ Sorhitι aι T1..:bi:ιond. f.dιιiι)ιι rgl' 1968. α. 121) 'Λρi).~
γιε . 1296 (Ml1..LJΞ.'J' .. Ϊ'ROS.O\V, L:A ιxJnHι ri; du Μ .· Age cn Yoιιgostaν~ Η. 19$1, -ntv 7ό 3)
S) ~Αγ Νι~ό).αοc, Όρφανός (Λ ΞΥΓ ι·οι ι ΟΥΑό Σ:, οι τοιχ()'fραφί.ες Ά·r. ΝικοΑ.όοο Όρφα't'()(ι, r;lt: 12$ tι'Q:t ι12)
ΕΚΤ
192 ι'Η"ΛΓΜΑΤΕ(Α I ΤΗ1: ΛΚΛΑ)•ΙΙ\1 1Λ! ι\θΗΝΏΝ

διακρίνεται μόνον 11 κόμη του) πάντοτε δμ<~ μέ τ~)ν άμφί8σιν ίεράρχου, ένφ
ένταϋΟα μέ εvδυμα μοναχοί), οΤος καi διετέλεσε κατά τήν νεότητά του, ώς μdς
πληροφορετ ΣvΜF.ΩΝ ό ΜΙ!ΤΛΦΙ'Α>::Τ>1>: 1•
Τό μεταξύ το[) όρθογωνίου πλαισίου τοl) Γρηγορίου Ι(αί τοϋ γειτονικοu
τυφλοί) τόξου καταλειπό~νον καi έν μέρει Ι(aτεστραμμένον τρ!γφνον έπλη ­
ρώθη διά περιέργου συνθέτου κοσμήματος έκ συμπλεκομένων με-γάλων καρδιο­
σχi1μων φύλλων κα! κίJκλ<ον (πίν. 17 καί ε!κ. 110).
Έρχόμεθα τώρα ε!ς τήν άμέσως ύπεράνm ζ<i)νην, μήχους 6.33 καt ϋψους 1.33 μ.,
f1τις, περικλεισμένη έντός δύο έρυθρ&v όριζοντίων ταινι&ν, φθάνει μέχρι της
γεννήσεως το\J θόλου (είκ. 109). Ή ζώνη αuτη, τ·ijς δποίας μtγα μέρος κατά τό
μέσον του μήκους της καταλαμβάνεται ύπό του κάτωθεν είσδύοντος εtς αύτήν
τυφλοi) τόξου, διαιρεfται ε!ς δύο πίνακας.
'Εκ τούτων ό άριστερός ε!κονίζει τήν μετά η)ν Άνάστασιν έμφάνισιν του
Χριστου ε!ς τοι)ς μαθητάς του παρά η)ν θάλασσαν τ·ijς Τιβεριάδος (πίν. 17 καί 70)
ητο1 τήν σκηνi1ν, τήν όποίαν λε11τομερ&ς περιγράφει τό 1Ο0ν, κατά IΩΛΝΝι·ιΝ,
έωθινόν Εύαγγέλιον (κα', J - 14). Είς ήρεμον βαθυγάλαζον θάλασσαν σχηματ!­
ζουσαν τό βάθος του πίνακος, καταπλέει έν μέσφ άφρόεντος κυματισμοϋ έπίμηκες,
τοο συνi1θους μηνοειδοϋς τύπου, πλοιάριον συγκρατούμενον είς Cικινησίαν δια
δύο κωιrΦν ε!ς τό όπίσθιον αύτοϋ μέρος.
Έντός τοu πλοιαρίου ίστανται είς ποικίλας στάσεις και μέ ζωηράς ·κινήσεις
έπτά Cίνδρeς ' -μαΟητα! τοu .Κυρίοl) - έvδεδl)μένοι πάντες βραχείς χιτ(ί')νας,
χρώματος έναλλάξ φαιοκυάνου καi ροδόχρου. οι δύο πρώτοι συvομιλοϋσι με­
ταξύ των στρεφόμενοι πρός τήν άκτήν, 6 τέταρτος χειρονομεί άποτεινόμενος
πρός τόν τελευταtον, δστις κρατεt τάς κώπας εiς άκινησίαν, οι δέ όπόλοιποι
τρεtς κύπτοντες άσχολο\Jνται νά άνασύρουν έκ -riiς θαλάσσης πλ1(ρες ιχθύων
δίκτυον'· 'Αμέσως προ του δικτύου τούτου, εικονίζεται ιωλυμβ&ν δ Σίμων Πέ-

• 1) MΙ<.itol':! , Ι!. n 't. ' 16, σt . ιg,9 • 270.

2) Ό ύ.ριθμ~ 16)ν tν 1'φ :tλι:ιιαρίφ ι.ιι:ι.t)ηtών δtν εf\•α• στuθc:ι>ό<;. Κuτ(ι 16 f.:CιuΊ~t:λιον ιιη. Κfι'. 2). 1jσα\•, ιi.νεu
rol:I Πtrρου, διtτά... Έν τούτοι~ είς tάς ά~εtκονiσει< τ-fΊ( σκηνf1ς ό Upι Ο,.ιό' 'ι:tl)v Ιr>'VμΟίνtται μεςαξb 3 ..:αi 7. Οϋtω
π χ . εlς tv J('(l.J μόννν πt~ράδr.ι·'η-Ι<ι. 'fόν Pari.sjnus 74 (ιι~ρi τό 1066) συναντ&J.ιεν εiς μtν "tό ι:αtU 1'.1ΑΤΘΑ\ΟΝ Είιαγyέ·
;\ιον 4 •ιαΟηt«)( ( J•I. 0ΜΟΝ1'. έν;ιngiles 8 \ '0C pcinftιl-C:S bp..antinc.ι, du XJ~ s .• ~ίν. 26), e(ς' 'tό Ι((.ι;rά ΜΑΡΚΟΝ 4 (t. ιi .
nίν. 7()), ι;tς: τό ~ατά ΛΟ\'ΚΑΝ 3 (r:.(j,. 11:{ν tS4) ~nι ι;(~ 'fό f((l.t/ι (ΩΑΝΝΗΝ t:nά (0ΜΟΝ'Γ, Ι! . i.ι. π(ν. 134J άλί.ά
ιςο:( 4 (.n-ίν 185). IC«i ι;(~ η.1.ς; ~«λ«t<>ιtρuc; tο~χ<>rρq~ία' <tljς tl)<i:W~ης tt~~1 tν, δtt ()[ tν τφ ϊ.Μ.Υιu:ρ(1;9 μαθηιu:ι
ι;tνut &\\ο i\ "Jρε:t< (βλ.. άνωι σ Ι 80).
3) Κcιtά. tό Εύαrιtλtt')\• 'tOG ln.ΛNNOY (~α·, 1 J) ο\ όλtι;Ί)θtvtε' tχΟύt;' ήσαν fιςαtόν JW\•τή"'ovι:u τρδfς. καi δή
J!tγ6λο1 1((11 δμι»; τό δiκη.)()ν - ό δλλω; }.ε.γόμr.νος κ6!.>το~ - δt.ν t:σχ1σθη .
ΕΚΤ
Η Λ PX1TF.K ΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΛI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΛcιtΙΑI 1·1-11: ΜΟΝΙ-ΙΣ- ΠΑΤt\10Υ 193

τρος, φορων μόνον άπλοϋν ροδόχρουν περίζωμα' καί σπεύδων νά έξέλΟ~:ι εις
τt)ν ξη ράν πρός συν(ινtησιν tοϋ Χριστοϋ, δστις εiιcονlζεται F.ίς τό άριστερόν
dιφον τοϋ π1 νακος δρθιος και εύλογων τούς μαθητάς του δια τfjς προτεταμέν11ς
δεξιiiς ιιύτοϋ ένφ δι.ά τf\ς άριστερiiς κρατεΤ συνεπτυγμένον εtλητόν.
Ό Χριστός, tνδεδυμέvος βαΟυπράσινον χιτώνα καί έπ' αliτou σκοτεινόv
καφέ ίμ6.τιον. εικονίζεται gχων παριl τους πόδας του όψάριοv i:rιί άνQρακιάς,
συμφώνως πρός τό Εύαγγέλιον (\1). κα·, 9) καi παραπλεύρως αότοD μέγαν στρογ­
γύλον άρτον (πίν. 17 καί 70).
Χαρακτηριστική είναι κui έδrϊ\ 1) ίσχηρά σχ11ματοποίησις τών dφριζόντων
κυμάταιν της θαλάσσης, άτινα παρεστάθη σαν ώς Δπάλληλοι όριζόντιαι σεφuι
σφαιριδίων, ή ύγρότης τ/ί)ν όποίων έδηλώθη διά nολλt7>ν λευκών, καμπύλων
γραμμG>ν, αί όιιόιιιι γεμίζουν τό. σφαιρίδια •.

Ό πρός τά δεξιά πίναξ εικονίζει τό θαϋμα τοϋ πρόΗΟι> π ο λ λα π λα σ ι α ·

σμοϋ τ<ί)ν πέ ν τε <iρτιον καt τ<)}v δύο iχΟύωv, τό όποίον λεπτομερrJ.\ς περ ι­
γράφουν τά συνοrττικά Εvαγγέλια (ΜΛΤΘ. ιδ', J5-21, ΜΛΙ'κ. ς', 34-44, Λοvκ. θ',
] 1- 17, IΩΑΝ. ς·. 5-14). Ή σχετική παράστασις (π!ν. 71 καί 72) χωρίζεται ένταϋΟα
εις δύο σκηνάς: τι')ν της εύλογίας τ&ν 5 iί.ρτων ύπό τοϋ Ίησοϋ (πίv. 7 1) καί τι')ν
της διανομης τώv κλασ~ιίιτων είς τόν οχλον (πίν. 72). Ή πρώτη σκηνι) κατα­
λαμβάνει τό δεξιόν ίίκρον τοϋ πί.vακος. Έκεϊ επί λε?tτόποδος ξυλίν11ς τραπέ­
ζης, σχεδιαζομένης κατ' άντiστροφοv προοπτ1κΊ1ν, είκονlζοvται ό.φ' ένός μέν
τρείς μιιφόtεροι στρογγύλοι dρτο ι πλαγίως άποτεθειμένοι καί παρ' αύτούς δύο
!χΟύδια καί άφ' έτέρου μέγας στρογγύλος άρτος, ίσοδυναμών πρός δvο μικρο(>ς,
τόν δποίον κρατεί διίι τ&ν χειρG>ν της δρθιον δεξιά ίσταμένη άvδρικ1) μορφη
- πιΘανώτατα δ άπόστολος 'Ανδρέας (πρβλ. lo ς.. , 9) ένφ dφ' 8τέρου 6 άρι­
στερά ίστάμεvος Χριστός εύλογεί τούς (.ίρτους διά τής προτεταμένης δεξιας
αότοD χειρός. Τόν δεξιά ίστάμεvον μιιθηη)ν συνοδεύοην τρετς ίίλλοι άκόμη

() Κuί ούχi ~JΙ>.GνδUτην. ~ γρc.i.φι;ι ιό εοογγf).ι()ν (1() ..:u'. ?). Rραχότ<ι<tον ιιερίζαιμα φέρι;;ι ό ΠGr(ΙΟς κα( είι;
τόν PariS ει· . 74 tί'\ς" ΈΟν. Βι!J),ιοθήκης «δν ι·rαρισίων (1:1. 0 MON'r, ε:νal'IQ.ifC$ ιc"λ.-:ι. , ιt(ν Η14) .
2) Όμοίαις έσχημ(ιtοRοιημtm κίιμrιτα βλi:ΠOJ-• GV κοί ιίς 16 άπb τοtι β' ..,μ i σtιχ TofJ \2-t,)o ~{iί)\1~ χρο\Ιολογού­
J Ιt\'QΥ y ηφι~όν τοtι (ti)f()O θέψc.κιοι; 1oi) Άγ . ΜάρJ;ου 'ti'\ς' ΙJ.εwτίαc ιr. ΜU ΚλΊόf1F, Ι~~ pciιHUl'C byzaιHinc,
1928. πίν 134, s Οε'r'tΙΝ Ι , Λnci<:;i) i /\4ι)Saίcj di s. Marco. •(ν 14), ώς t~fσι1ς ι:αi ει.: τ(ι t<;.tκ 3 λαt,νι..:4 Χt;Ιpόγpαφα :
[ ) ναλτ-ι\ριον τ~ tkισιλίσο1ι~ ~'1 ι;kισ<(νδ11ς 10() Rρt't C\1oootί oo (Ege.rton (JJ9), τοl} ι.τοl)( ( J 3J..ιf3 (εί~ςc,ι)ν ΙtUριλ.
... θ\JCH THAL . M ioi.aιιιre P<ιiJ;H irιg _jl) t.hot UιΙjr) J<.l11gdonΊ ()r J c.n.ιsalεt\\, Oxl'ord ι 957, n,ν, Ια) 2) μ.ιιr;ρο-yραφίαν
Νuuμu-χlιι<; εlς Κpήη1ν, θρεt. Μοοσεlο" (Λ(l(I J.5268) (ff HUCt ι ·rιJAL. Ι!. 4 . π-iν 1ΙSc) (1f ρό 1ΌΙ) 1291) ..-ι.ιi 3) r.ίς
Πλοδν tf'ις Άρyοtο; 1 Ι'ι ζ Β<t<:ιtλ Βtβλ~ τ&ν ΗρuξελΜί>ν UριΟμ 1017$ ( 1270 • 1280) ( Η-. ΒUCΗ1'Ι ΙΛΙ., f. U ιτrν . 1IΟβ).
25
ΕΚΤ
J94 (1f'ΑΪΜ~":Γι!ΙΛ Ι 'ΓΙ-Ι:t AKΛόtil\11Λ t ΛΕΗΙΝΩΝ

μαΘηταί φοροϋντες, έναλλάξ, πράσινον χιτωνα καί κόκκινον ίμάτιον. Ό Χρι­

στός άφ' έτέρου εtναι ένδεδυμένος άνοικτόv γαλάζιον χιτωνα καί έπ· αi>τοϋ κα­
στανόχρωμον ίμάτιοv. Ύπεράνω τf'jς διίι φωτοστεφ{ινου περιβαλλομένης κεφα­
λ 1jς του είναι γεγραμμένη διά λευκ&ν γραμμάτων έιtί τού βαθυκυό.νου βάθους
•i επιγραφή : ΧΙ'ΙΣΤΟΣ. Άνοικτόν όρθογώνιον παράθυρον η άρμάριον είκον(­
ζεται εlς τό <'ί.νωθεν τής τραπέζης βάθος (πίν. 71), φέρον iί.νωθεν έντοιχισμέvηv
~ιικράν άνάγλυφον πλάκα.
Ίcl δευτέρα σκηνή i:ξελίσσεται εiς τό άριστερόν ftμισυ του πί vακος, ήτοι
όπισθεν το\J Χριστου, δστις άποτελεί τρόπον τι,ιά τόν ίίξονα τ\'jς δλης συνθέ­
σεως. Εuθi>ς όπισθεν τοϋ Σωτηρος ϊστανται , βλ{;πουσαι πρός τ' άριστερά, δίιο
άνδρικαί μορφαi - μαΟητΦν βεβαίως ·- 1\χ; συνuγετα1 {;κ τf\ς διηγήσεως τ&ν
Εuαγγελ!ωv •.
Έκ τούτων i1 πλ11σιεστέρα πρός τόν θεαηiν, ένδεδυμi!νη φαιογάλαζον χι­
τCιινα 1<α ί κόκκινον ίμάτ 1 ον, είναι γενειοφόρος και εχει τήν κόμην ατακτον

(βεβαίως ό Άνδρέας'). 'Η δευτέρα φαiνεrω άγένειος (Φίλιππος ;"'). άλλ' ,1 κε­
φαλή της εfναι ι<ατά τό π4ίστον μ6ρος της κατεστραμμένη (πlν. 72).
Πρό τοϋ πρώτου μαθητοϋ εiκονίζεται, στημένος tπί του έδάφους κόφινος
- λίαν έξίτηλος δυστυχιος - περιέχων βεβαίως τά κλάσματα τοΙJ iiρτου. Έκ
τούτων ό μαθητfις λαβ<i>ν εν δίδει αότό εlς όμ6.δα παιδ(ων πpό αuτοίi επi του ι\δά­
φους καθημένων καί λR\)κά ένδεδυμένu)ν (πίν. 72). Άvάλογον πρός τόν πρώτον
μαΟητήν χειρονομίαν διανομfjς τροφfjς - iχθύος πιθανώταrα - ι<άμνει καί ό
δεύτερος μαθητ~iς πρός τάς πρός α(1τόν, μέ ζωηρcuς έρυθρούς χειριδωτούς χιτ&νας
έvδεδυμένας κα! ίκετεητικ-ιυς τεινούσας τάς χεiρας γυναίκας, αϊτινες καί ήγουν­
t<ιι όμάδος Ci.λλαιν γι>ναικ&ν, δμοίως έvδεδυμcνων καί συνωθουμένων παραπλεύ­
ρως των (πίν. 72).
Τελευταlοι προσέρχονται πρός τούς δύο μαθητάς βραδυπορουνrες, ε!ς τό
άριστερόν άκρον του πίνα.-ος, δύο άνάπη ροι ανδρες : εlς χωλός, /;νδεδυμένος
λευκόν χειριδωτόν χιτωνα καi στηριζόμενος εις δι;κανίκια καί, δπισθεν αύτου,
τυφλός πιθανιυς, flνt)ρ κρατ(ί)ν βακτηρίαν, ένδεδυμένος δ~ <pαιόν βραχύν, έζω­
σμένον και χειριδωτόν χιτωvα.
Ή 11μετέρα παράστασις παρουσιάζεται πολύ άπλουστευμένη βν σχέσει πρός

1) Jν1Α. Ρ Κ ι;' . 4i - ΛΟΥΚ 0', 16

2) IΩ ς- ·. 9
3) l.S't ς', s
ΕΚΤ Η ΛrXrrEKTON Ι T<1i ΚΑΙ Α( Β\'Ζ . ΤΟΙΧΟΓΡΑ<Ι>JΑJ ·ι·J-ι}~ ΜΟΝΗ~ ι•tΑΊ' ΜΟΥ 195

άλλας παλαιοτέρας, ώς π.χ. τήν τοϋ χειρογράφου Lauι-e11tianιιs νι 23 φ. 30 καί

32' (11"" αl.) καί τήν τοϋ Ρaι·ίsinιι~ 74 ( 11 ou αί.) • διότι : Ι) καταργεί τό μέγα πλϊϊ­
Θος προσώπ(ι)ν, τό δποiον, άκολουθοϋσαι πιστii\ς τό Εόαyyέλιον', έμφανίζουσιν
ί\κείναι, 2) περιορίζει άπό τρεlς είς δύο τάς σκηνι1ς τi'jς δράσεως, καταργοϋσα
η]ν &νδ ι άμεσον ~τοι τήν ι)πό τοΟ ΊησοiJ παράδοσιν τό)v πληθυνθέντων άρτων
είς τούς μαθητάς cου καt 3) άντί τών όπό τοϋ Ε\)αγγελίου• άναγραφομί;νων
δ(οδεκα κοφίνων πλ11ρ«>ν aρτου είκονίζει συμβολ1κώς μόνον εvα ..
Δέν ηρκtσθη δμως δ άγιογράφος μας μόνον ε!ς άφαιρέσεις, άλλ' έπέφερε
και τάς έξης τροποποιιiσεις καί προσΟήκας : άντί δμάδων άναμενόντων άνδρών
(όχλου) εικόνισε μόνον δμάδα γυναικών καί μετ' αοτών όμάδα παιδίωv ijτοι Ι.ίτο­
μα, τά όποια, ιbς λi;yει τό Εόαγγέλιον •, δtν συμπερι.ελαμβάνοντο είς το\1ς πεντα­
κισχιλίους περίπου χορτασΟέντας. Προσέθηκε δ' έπίσης καί τόν χ,ωλόν καί
τόν τυφλόν, κατ' έμπνεuσιν προφα.νίί>ς έκτου ύπό του Εύαγγελίου' μνημονεuομέ­
νου δευτέρου πολλαπλασιασμοϋ ητοι τοϋ τών έπτά άρτων, καθ' δν ετχον προ­
σέλθει είς τόν Ίησοvν lίχJ.oi πολλοi llχονιeς μεθ' έαυτι;;,, χωλούς, κvλλvύς, τυφλούς,
κωφm5ς 1 %αί iτέρους nολλο·ύς, καf. lQQLψαν r1,,$τ&Uς παρά i:oVς π6δας αύτο·V.
Έχομεν κατά ταϋτα όδίί> μίαν σiψπτuξιv η μίiλλον συγχώvευσιν των δύο
όπό τίί>ν Εύαγγελίαιν μvημονεί>ομέναιν πολλαπλασιασμό)ν άρτων, άλλά συνάμα
κ:αt {1πλοποίησιv αύτώv.
Ή άμέσως άνωτέρα ζώνη, έκτεινομένη πλέον έπί τi'jς γεννi1σεως τοϋ κυλιν­
δρικο\\ Θόλου, ετναι !σοίiψής ( l .57 μ.) πρός t1)ν πρά>τηv, χωρίζεται δέ διά δί>ο
καΟέτων έρυθρli\ν ταινιcον εtς τρείς, περίπου ίσομήκεις, πίνακας'. Εiς τόν πρ&­
τον έξ άριστερό'>ν· έκ τούτων εικονίζεται ή η ρ ο δ ο σ ί α το 15 Ί ο ύ δα (~ιίν.
73, 74). Ώς συνi1Θως σιιμβαlνει ε!ς τό Οέμα τοuτο ό Χριστός ίσταται είς τόν

----------·
t) Εlιc:cόν παρά G . ~1fLLΠ. 1{..:X:h('~l1~ .S1Jf l'iconograρl)ie dc J'έvangitc:, εil( 6SΙ.
2) Η . O~fONT, έ''<'J1gi!C$ :ινre ρcintιιι·cs byzanιincs dι1 ΧΙ~ $ ~1<:, :ti\• 7(). φ 76ν ι.-uί 1 ιz , ~p . 121" κ<.ι.ί ιzS v.

3) fl.1ATf) ιό', l'l, Μλι•Κ ζ". 45. fΩ ςΌ 11

4) f\1A1'0 ιδ', 201 Μλl'Κ. ι;-·. 43. ΛQΥΚ Ο'. 17, ln ι;'. 13 .
.5) m.1)ρ.εις l((ti (1\)\ιθεtωtέρu~ ΛΟΙΧΙ<Τfό<ttιι; 'f()G fJ.;ι(1μcctoς tΘν ntνtδ ·Αρtω\• βλ. τ.:uρά G ~1 1 ι.ι.1;..,., l~~ςrc:hcs
$tιι· Ι' iOOlfOSJ"at)l,iό dc t' Evangilc, σ 646 t .. ε\ις. 6$().6$$, tlς tάς ώtοfυς nρoo&1tov κιιί τό δις Πις Άγ. Σοφl<tζ
<tfις Τρuπttοϋντ<.1c; ~iU\' tνδιιιφέρο\• nιιράδe\γμα (0 TAι.s<rr R!CU, Ήaghia Sophia. at Trebίzoιιd, Edinburg.Jt 1968,
i!lν. νι. νιι, 52. 53. 54. εiις. 93. 94)
6) MATt) 1δ', ΊΙ : ot δi i.οθ{ο.,&~ r}aι:ι.-ιr ύιrδρ.eς ι~eί 11.eι•τσ.κιtJχ,{λι')t -χω(!ίς j'CJf'llt~'&iιr καί nαιδι'wv.

7) ΜΆ1'Θ t ', 29..39· :ιιβλ . ιrο:ί ΛΟΥΚ. ι(ϊ, 13

8) Mr\.:•1 c.ι;, 6:ρ1στε..ικ<ιν πσός τό. δr.ξιΔ ό.ιτό Uξο~ εί< ('ίξο\•α :ιί\'().Ι(ψ;: 2 OJ. 2.JO κα.l 2 00 J-Ι
ΕΚΤ
196

Ιiξονα του πίνακος έστραμμένος ένταυΘα έλαφρώς πρός τ' άριστερά. Είναι έν·
δεδυμένος βαΟυγάλαζον χιτGJνα καί έπ' αύτοu ποδfjρες μελιτζανί !μάτιον. Ή
κεφαλi1 του ~χει δυστυχώς τελε ίως καταστραφfj. Πρός τόν άτάραχον ίσrάμενον
:Σωτfjρα διευθύνεται, έρχόμενος έξ άριστερών - συμφώνως πρός τήν παλαιά.ν
tλληνιστικήν Ί<αί τήν άμέσως άκ:ολοuΘοΟσαν αοη)ν βυζαντινήν παράδοσιν -
μέ όρμητικήν κίνησιν ό 'JΌύδας, δστις ίίχει !Ίδη έιτιθέσει η)ν δεξιάν του eπί τοu
στi1θους του Κυρίου. Ή κεφαλ1) καί αύτοu είναι κατεστραμμένη, ϊιλλά τό εκ
τu>ν δπισΟεν κατά τά τρία τέταρτα όρώμενον σώμά. του 11αρουσ1<iζει έξαίρε­
τον πλαστικότητα καt ζωντάνιαν. ένΟυμίζουσαν ζω11ρώς <~νάλογον παράστασι ν
του 'Ιούδα είς τήν Μητ ρόπολιν του Μuστρι1 ' (&.ρχών 1400 α!.). 'Ενδεδυμένος
βραχύν, έζωσμένον μέ πλατείας καί κολπουμtνας χειρίδας, έλαιόχρουν χιτGJνα,
έχει ρίψει άιτό του άριστεpοu όίμου του πρός τά ό-rτίσω τό ρόδι νον ίμάτιόν
του, ό-rτερ, πτι>χούιιενον περί τά σφυρ(χ, άφίνει άσκεπη η)ν ράχιν καi τό >Cάτω
iiμ ισυ του σφριγ11λο1> σ6Jματός του.
'Αμέσως δπισθεν καi άριστερά του 'Ιούδα διακρίνεται τό κάτω μέρος τοϋ
σώματος ε&τραφοι;ς άνδρικijς μορφης φερούσης καί αύτfjς βραχύν, έζ<0σμένον
χιτώνα μέ έπαλλήλους όριζοντίας πτυχάς επί τοϋ θώρακος. Θά π ρόκειται ίσως
η περί τοu Χιλι&ρχοv, τόν δποϊον άναφέρει τό κατά .IΩΑΝΝΗΝ Εύαγγέλιον
(ιη", 12) ii περί τοϋ άκολουΟοΙ>ντος συνήθως τόν Ίούδαν στρατιωτικοϋ, του
λοχαγ(rt) εκείνου πιθανώτατα, τόν δποίον άvαφέρει δ ΝιΚΟΛΛΟΣ Μ εΣΣΑΡΙΤΗΣ',
περιγράφων τήν σχετικήν σ101ν1iν των 'Αγίων Άποστόλων τ·fjς Κ ωνσταντινου­
πόλεως καί τόν δποίον βλέ~τομεν ε!κονιζόμενον ήδη 1<ατά τόν 6°ν αίΙΙ>vα εiς
τόν Άγ. Άπολλινάριον τόν Νέον τf\ς Ραβέννας •, Ι!πειτα δέ καί κατά τόν JJ 0 •
αίώνα είς τό Δαφνί ", τόν J2°ν εtς τόν Vaιic. Gr. 1156' καί τόν 13°"/ 14"" είς τόν
Ριιrίs. gr. 54 ".
'Αμέσως δεξιά το\J Χριστοί\ eiκονίζεται tiτi κεφαλης σπείρας (IΩΛΝ. trι', 3)
στρατιώ·της βαίνων όρμητικώς πρός τόν Κύριον, πρός τόν δποtον τείνε ι εν­
τόνως ό.μφοτέρας τάς χείράς του (ΜΑΤΘ. κς", 50), προφανώς ϊνα τόν σuλλάβ1). Ε!ναι
ι\νδεδυμuνος τήν συνήθη τ(.ί)ν στρατ.ιωτών στολήν, ήτοι πλειcτόν μεταλλιΙ<"όν Θώ·

ι) r..1ιι..ι.nτ, Monu l)~t:s byι. ..ι~ Μ iΜ1';Ι., πiν 6$. 1

2) Α H tιSt"N θl!RO, Grabcskirc.l1e und Λp()$tι::IJ;.ίte1)e 1n K on$Ιt1 1Hinopc1, σ. 56. 5
3) Ο. 80\ftNt, S31H'Apollino.rc Νιιονο in 'Rcιvtnn<ι. Mi l ;ιno Ι\)61, <' 26.
4) ΜιLι.. π• .t.c n10 1H1st6rc dc Daρhni. nίν XV Ι
5) Μ~Lι.. ι;.ϊ, Recherι:lιc~. tiκ: 344.
6) O~tONT, Miυia.turt$ ιl e:ι- pfus 3nc:lcn$ J)Hιnuεcril.s ι,r«.s dc la θib)iOΙhi'<J ι1e N(111onalc, πlν. 9:ι
ΕΚΤ Η Αι:.χιτι:.κ·rοΝΙΚΗ ΚΛΙ Λ1 ΒΥΖ. ΤΟJΧΟΓΡΛΦJΑΙ ΤJ-ΙΣ ~10Ν!iΣ ΠΑΤΜΟΥ 197

ρακα ( κϊ.,βάvιον ), λeυκάς κνημίδας καi λευκόν κωνικόν πίλον, φέρει δε καί σπά­
θη ν έζωσμί:νην περi η)ν όσφύν.
Κάτω καi άριστερCι τoiJ 'Ιούδα ε!κονίζεται έντός μιιφ<1ς σπ11λαιώδους 1'Οι­
λότητος ή γνωση'J eκ του Εί>αγγελίου' σκηνή, καθ' fjv εtς τών συνοδευόντων
τόv Χριστόν (ό n tτρος) χωρίς νά γίνεται άντιληπτός άπό τόν διδάσκαλον, πατά­
ξας 't'όv δοϋλον τον άρχιeρι!ως. 11'/ά.λχο••", ά.ποκό rηει διά μαχαίρας τό δεξιόν
αύτο(j όJτίον. τα πρόσ(ι)nα τοϋ έπεισοδίου τούτου είκονίζονται συχνά όρθιο
και τά δύο.• 1.iλλοτε είς τό δεξιόν • ·καί άλλοτε εtς τό άριστερόν • άκρον τοϋ
πίνακος οί>χί σπανίως δμως ' .• ώς γίνεται καi ένταuθα, συμφΦνότερον πρός τό
πα't'άξ~ 'tοϋ Ε\)αγγελίου, ό Πέτρος έχει ρίψει κάτω τόν Μάλχον κρατεί δ' αύτόν
άκίνητον έκεr διά τοϋ κεκαμμένου γόνατός του, ϊνα εύκολώτερον τοϊί άποκόψ\1
τό <l>tάριον '· Άλλο παράδειγμα τfjς αι)τi'jς ~ντός σπηλαίου ένεργείας τi'jς άπο­
κοπi'jς γνωρίζω μόνον τό τοu Πρωτάτου τοϊί Άγ. Όρους• (άρχο.\ν 14°0 α!.).

Ό πίναξ της Προδοσίας συμπληρο()ται διά τής κατά τό &.ριστερόv αύτοϋ

άκρον άπε1κονίσεως τεσσάρων t) π8ντε ύψηλιi\ν καί σοβαριοv γενειοφόρων μορ­
φών, cνδcδυμένων ποδ11 ρεις χιτώνας καi έn' αί)τ&ν 1'λειστόν μανδ6αν έν είδει
ράσου. Ούτοι π.αρακολουθοϋντες άπαθώς τά συμβαi vοντα κρατοi)σι ν ι;(ς τ~
χείράς των πολοτελείς φιινο1)ς (πρβλ. Ια. ιη ', 3) σχfηιuτος όρθογωνίου παpαλλ11-
λε11ιπέδου μcτά δικλινοϊίς στι\γης fίτοι έv εrδει ο ίκίσκου• (πίν. 73). Πρόκειται

J) ~1Λ'J"θ. r:-ι;-', 51 Μ:Jι.ΡΙ( ιδ', 41 ΑΟΥΚ ~β ·. 51 JQAN, 1η', 10.

2) ;\ι!Α1'"Θ Ι(ι; ' . s ι ι\όΥΚ κβ", Sf
3) t<οι ο&χl <•νοοpόν σ-cραn<i>τι1νι>. •11( φtpε!/Xt tl.ι; c11ν 'Rρμι}νtίtχν 1:1\c; ζ<υyρuφιι.:iις τέχ.νης (1...-δ. Πι.ιπcιδο~
λ<.1'1 • Κι;ρομi:rος, σ 104).
4) Μtτ<tλ/.ί:ιι: Κιλισέ Κu1tιrιιδοκί(aς', Paris. ν.r .» (φ 96).
5) 'fttPQ-t.uόyγtλόν Πα).{ιτ1\1f'ις Dιβ).ι<>θfι~ης Πό:ρμ(t.ς Pal. 5. ψιιλ11)ρ1ον Λovl;fνuu. τcτ-ρucv6nt:i.O'' Ot:l3Ι,

ι.. . ,.... vr. 23.

6) νaι . gr Ι 1$6. Bς.roJ. Qu. 66. Αmbrαιιί~ 1l1,1$ D 67 suρ, F..ΟΟytt:Λ.ιύριοv ΈΟν Β ι βλ1οθ Παρισiων Suppl gr 27
(φ J 18). ·Ay. Κλή~ιης Άχρfδοc;. θεοτ(}t..:« εtc; Λαμr.ιώt't( 1C'(tί •Άy Όγq(Ιφρ1ος Γέ,•νας Κ ι.,t')tηι;. Ιlραιt'Dτον Άy.
'Όρους. Μ Ι)(~1οn:εδ{°'>. Μ Χεi.α\•δαρfου ι:αί Μ . Διονvσ(ου, Ταξιάρχιι< Μητρο:tδΛ.εω< Κ..u<rt<•~~16-(, "Ά,γ. Ν'1 ι."'όλ(rος
1'00 Κυρifζη Κασfοριύ.ς:, Σt(χρο Να)')'ορίtσινο. θlagovjr~ί-nie. ναόc; 1r·λ.ησίον το() Ίβ«V<>βο tfίι; Aouλyuρluι;
1) Βλ . (Jχt.τικ/ις εl,.·6\•((ς Κ(ιί lξ Ίt<ιλίας-- Αs.-tis i. Pcrugίa.. Φλωpr.vttα - παρά G Μιι.ι..Ρ.·r, R.cchcιx:-"ι::s,

εi1' . 3$6, 3Si, 3$8.

$) Μ ιι .ι.ετ. Athos. Lc:> peiιι tιι~:i. \ΟΙ'(ν 2J. Ι
9) ·ομοtον σχέδιον φ(.(vοί} έν είδει οίκίσt;ου.. ό.λλ<i εύτελεστtρου., ε(..-ονίζεται είc ti'tν σιςηνήν τf'j ς 1ΊΙ)οδοσίος:
ε:iς ·Ay K Λ.flιιC;vt(& Άχρ-(δ(); (dρχGιν J<!IM• αi) (,,.ilLJ.L>T - FROLOW 111, 1962, ttίν. 7. 1) t:cιi εlς taιχό'γραο(αν tΟι>

. Λy Νιιι:()/.ύοι.; τοϊ;~ Κ vρtτζη t'f'ις: Κtι<;tΤοpι6ι;: ( Ι4 ••v ur) ('Σ'Γ. Π ελι?ΚΑΝΙΔΗΣ. Κ.<ι<t"t()J)Ιό, 1953, Πf\.1. 157}. Τοι':•\'Q\'1'ίΟν
&ιάφορον σχέδιον φανο() βλέ.ιιομtν πολύ- άργότερον δίζ fήν Προδοοiαν ti\( /\1. Δ1όνοοiοι> ~οίι '.ι\'r. 'Όρο~
(f\4 ΙLLE1', Aιhos. ιιiν '200. J),
ΕΚΤ
198 11f•ΛΓ~·Ι Α1Έ.Ι Α1 ΤΗ Σ ΑΚΛΔΗ~11ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

άναμφιβόλως περί τι'ϊ)ν 'Ιουδαίων πρεσβιrrέρωv, rlρχιερέων καί Φαρισαίων, π~ρi

τώv όποίων τό Εύαγγέλιον άναφέρει (ΜΑΤΘ. ~ς', 47, Μ ΑΡΚ. ιδ', 43), δτι πrοσηλ­
θον εtδοn:οιηθέντες ύπό το\> 'Jούδα.
'Η t:νταυθα παράστασις ηϊς Προδοσίας τοϋ Ίούδα εΤναι άξία πολλ1ϊς προ­
σοχης. 'Αξιοπαρατή ρητος έν πρώτοις ε1ναι ή ύπερβολική σχηματοποίησις
i1 μίiλλον γεωμετρικοποίησις όχι μόνον τ&ν μυών άλλά καί τώv ένδυμάτωv,
τά όποία, παρακολουθοΟντα τήν φυσικήv διό.πλασι ν του σώματος, σχεδιάζονται
συχνάκις ύπό τοϋ ζΟΟΎρό.φοο ώς καθαρώς γεωμετρικά σχέδια. Τοιαϋτα εΤναι π.χ.
ό κατά τούς γλοοτούς τοϋ Ίούδα σχη ιιατιζόμενος l;ν είδει στρογγύλης άσπ ίδος
κύκλος (πίν. 73, 74) και αί χλειδώσεις τοϋ rομοο χαi τοϋ γόνατος τοϋ Πέτρου,
αϊτινες άπεδόθησαν διι'ι γεωμετρικώς χαραχθέντος κανονιιωu κύχλου, ένlρ αί
χειρίδές του διεμορφώθησαν διά σειρίiς μι κρ&ν κανονικών κυλίνδρων έν εΤδει
άρχαϊκοϋ άστραγάλου '.
'Αλλά και άπό εiκονογ ραφικΓ]ς άκόμη άπόψεως είναι άξιοπpόσεκτος δ
πίναξ τής Προδοσίας δ ιότι ένφ συνι'1Οως ό 'Ιούδας είκονίζεται δεξιά η άριστερά
τοϋ Χρ1 στοΟ κατά χρί~rαφον, tvταuθα τόν βλέπομεν περίπου ι'J; όλοκλή ρου έκ
τr1\ν νώτων μέ έπιτυχη προοπτ ικήν άπ&ικόνισιν καί τοϋ κινουμένου σώματος
κα! τώv έκ τijς κι ν11σεως α()τοϋ άνεμιζομένων ένδυμάτων ' · Εόρισκόμεθα δηλ.
πρό του θέματος τfjς έκ τών νώτων άπόψuως των προσ(Μων,διιερ σπανίως συναν­
τuται είς βυζαντι ν('L εργα' καi τό δποϊον i;γαγον άργότερον εtς rίσύγκρ ιτον
βαθμόν τελειότητος ol μεγάλοι ζωγράφο~ τfjς τε πρωίμου και τfjς ι~ρίμου άνα­
γενν1ισεως και μετ' αύτούς εn:ειτα καί ο[ δ ιδαχθέντες έξ έκείνων μεταβοζαvτινοt
ζωγράφοι (Μιχαήλ Δαμασκηνός κλπ .). Δεν ύπολείπεται ιιράγματι είς τδν πίνακ(ι
μας παρά μικρι'ι άκόμη στροψή πρt>ς τά δεξ ιά τοϋ σώματος τοϋ 'Ιούδα, ίνα
φΟάσωμεν εις τελεiαν άπό τών νώτων αύτοϋ δψιν, οίαν μας εδωκε κατά τά
τέλη του13°0 α!. δ G iotto είς τήν 'Αρέναν της Padoνa • καi άργότερον κατά τάς
άρχάς του J5°0 α!. ό Fra A11gelico είς τόν πίνακα τfjς Προδοσίας του Άγ.
Μάρκο\) τljς Φλωρεντίας (1437) '.

1) .Αλλο παρ(ιδιηyμα γι;ώμt;tρ\.:ό1ητοι; (1\)\')}νtfισc:ιμsν 1(<ι1 είς tό\• 'Αβραάμ τiΊ~ t]>ϊλοξc-νίuι; l:ών '/\yytλων

τοt ~tο ρει:κ).ησίο" 1'iΊ< Jlα\.'<'!Ύ'iα' (πi.ν 3).

2) Ά'•ά.λογό'' σtρ<ιφι)ν t:αί Κ'fν11σιν ιt(Ι~ιf.ιCει ό 'Jο\>δαι; καi εi~ τ r\ν Ι}ρ.ο.ί)οσ iαν -t()ϋ τΕ:tιχιtοοy·,tλου τc)t. Ce.
f;ιι. 1"2"" αi {J\.tιι ι.ιrι·, kech . tl" . 345).
3) f\1.ονή Χώρας K / r.(iλl;(i'<: Ρ . UNDΊ1RY..'OOO. Thc.: Kariyt Djωι\i , 2, l,.oιι(Jt)11 1967, πiν. 109, 113, 118, 14ov nt.
4) Ν. MnεPTQY , "rςιότ-το, Ά()fΊ\.Vι 193 1, σ 95.
5) F'~ Ι DA SCHO'rTM(H•.ι.εR . .l:Γ<\ Λngclico da F'i~le. Sιuιιg:ιrt- Leί pzi.i,: 19J Ι . σ . ΙΖ~ (&ξι6)
ΕΚΤ ι-r .ΛΡΧJΤF.ΚΤΟΝΙΚ.Η ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑιJ)Ιι\Ι ·r}ΙΣ :\<ΙΟΝΗΣ ΠΛΤΜΟΥ Ι 99

Όπωσδ1)ποτε ό ί\πιτuχt)ς χειρισμός τοu άπλοϋ βεβαίως ένταϋθα θέματος

τούτου μαρτυρεί περ ί μι<Χς άρκετά, διά την έποχήν της, προηγμένης καλλιτε­
χνικης στάθμης του άγιογράφου μας, ο! χρόνοι της όπσiας δεν δύνανται πλέον
νά τοποθετηθοuv cίς τά τέλη τοίι J2ου άλλά μάλλον εις τάς πρώτας δεκαετίας
1.ΟίJ ] 3ov αίι()νος.

Ε!.ς τόν δεξιά τfjς Προδοσίας μεσαίοv πίνακα της ζώνης, εικονίζεται σκην1)
χρονικ<Jίς άμέσως προγενεστέρα τijς προδοσίας : ή έ π ί τ οϋ δ ρ ο u ς (χω­
ρίον Γεθσημανή) π ρο σε υ χ 1'ι τ οϋ '( η σ ο v. Καί ή παράστασις αiΥτη
περιλαμβάνει δύο σκηνfις. εις τό δεξιόv ~ϊμισυ ·cov πίνακος εικονίζει γονατι­
στόν ', έπi της δ ιά Θαμvίσκων έσπ(.φμένης κλιτύος τοv ίlροι.>ς, τόν Χριστόν
(πίν. 75, 76), δστις κλίνων πρός τά έμπρός προσεύχεται ύψ6>νωv πλαγiως καi
πcιρr~λλ11λαις πρός τά ανω ήvωμένας τάς χείρας.

Έπιγραφή γεγρ<φμένη δ ιά λευκών γραμμάτων i;πί του σκοτεινοu άέρος του

πίνακος, δεξιά πρό τijς κεφαλής τoiJ Χριστοί}, άναγράφει τό χείμενοv η"\ς προ­
σεuχfjς τοu, ώς τοuτο ιrαραδίδεται ύπό τοu ευαγγελίου (MΛ·re. κ;", 39· πβλ. ιcαί
Λοvκ. κβ', 42): Π(άτ)ερ μου εί δ1f,,ατ6ν έστι πα/ρeλθfτω άπ' lι,wv/ τό ποτήρu>ν τοϋτο ·
πλήν/ οvχ ώς iγώ θέ/λω άλλ' ώς 0'6.
•Αγγελος, προβάλλων κατά τό iίνω ήμισυ του σώματός το1> • άπό τεταρτο­
κυιcλίου τ"f\ς άνω δεξι<Χς γωνίας του πίναιcος, κ:αθ(πταται πpί,'\ς τόν Χριστόν, εό­
λογών αότον διά της προτεταμένης δεξιaς του καί έvισχόωv αίηόν (ΛΟΥΚ. κβ',43).
'Υπεράνω της χεφαλfjς τoiJ πpοσευχομένου Ίησοϋ εΤναι γεγραμμένη δευτέρα
έπιγραφί1 είλημμi:νη έκ τοϋ κατά lΩΛΝΝ>ΙΝ (ιζ', 1-2) Εόαγγελίου καt λέγουσα
το(Jς ί:ξi'jς τόϋ Ίησου λόγους : Π(άτ)ερ, έλ>jλυθεν ή /!ιρα· δ6ξασ6,. σου τον ·υlόν
['ίνα κ:αί δ υίός] σου δοξάσει σε καθώς lWωκας α·hι)ί lξουσίαv πάσης σαρκός.
Ή δευτέρα, εiς τό άριστερόv ημισu τοϋ πίvακος, είιcονιζομένη σκηνή παροu­
σιάζει δρθιον εν τφ μέσφ τόν Χριστόν καί βαδίζοντα πρός τήν άpιστεpά είκονι­
ζομέν11ν δμάδα τίί\ν ιcαθευδόντων ~ιαΟητών, όπεράνω τής όποίας ύπάρχει 11 έπι ­
γραφi1 ; Η ΡΑΘΥΜΙΛ. Ό Χριστός στρεφόμενος πρός το(Jς μαθητάς τείνει πρός
αότούς ηΊν χείρα ε!ς σχfjμα εόλογίας, τό όποιον ώς γναιστόν σημαίνει καί προσ-

Ι) ~Η σχε-ι:ι1<ή ιu:ριιςοr;ή -to(i Κ"Utύ ΜΑΤθλ t όΝ f.ύαmί.ίΟtι (Κ"ι;- · . :'\9) λtyει . δtι ό ΊησQ\U; lnι:σιι• hri rt{!6tιωrrov
fι.ιί'rο1ί tι(!(Ισ~χύμe!fός,.
2) ·ΟJ;Jοιοι;, ό).δl().ηρος διιως. άγγελος καθίπαιταt nρό( 'tόν γοwπ.ι:1η Χρισtόν ι;(ς 'φΙ)φιδιι>'ιόν toi) 'Αγ. Μόρ·
.:οο -t(\ς Βt.νει{<ις, 1ttρ\ τό 1220 (0. DεΜιιs. Dic. l\'losaikςn ν(Jη S. M::ιret) ίn Vcncdig., Wίeιι 193$, tι.._. 33).
ΕΚΤ
200 nr•ΛΓ~'fATEIAI ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

λαλιάν '· Τί δέ ά1φ1βG1ς λέγει πρός αi>τούς ό διδά.σκαλος <'ιναγράφει 11 ύπφάνω

έπί τοl) σκοτει νοϋ ά~ρος γεγρι:ψμένη καί έ.:. τοu Εύαγγελlου (ΜΛΤΘ ~ς', 40-4 1,
ΜΑΡΚ. ιδ', 37 - 38, Λοvκ. κβ', 48) καί αϋτη είλημμένη έπιγραφή, Ι<χουσα ο(iτω:
καί άναστ()ς άπιJ τfίς προσευχής Ι!ρχι.τa. πρός 'Ι:Οvς/ μαθητaς κα! εiιρ{σκει α\J'Ι:ούς
κσ.ΟεΜοντας και λέγει / τφ Πέτρq;> οiiτως ούκ iσχύσατε μίαν wραν γρηyορείσε ($ic)
μετ' έμοϋ; (γρηγορείτε] καί προσε'5χεσ0ε lνα/ μή είσέλθητε εlς πeι/ι:ιασμ(J>.
Οί ύπό της λύπης κύπτοντες .:αi καθεύδοντ~,ς μαθηταi εί κ:οvίζονται είς τό
άκρον άpιστερόν τού πίνακος (πi.ν. 76). Καθi1μενοι ό ι;ίς πσρά τόν άλλον συνω­
Οοvνται, Τνα 4ποφύγωσι τό νυκτερι νόν ψϋχος τοv ορους, φέρουσι δέ τούτου
tνι;κα l<αi πρόσθετα ι\νδύματu. Οί πλείστοι έξ αύτών παρίστανται καθ1'11ιενοι καί
στηρίζοντες τήν κεφαλ1)ν έπi τi'jς χι;ιρός των, ώς π. χ. ό είς τ1]ν λεπτομερή uiκόνα
(πίν. 76) παριστάμενος άγένειος μαθητής ιςαί δ δεξιά, έν τφ μέσφ τής γενικής
Ρ.tκόνος (πίν. 75), Πέτρος, πρός τόν όποίον καί άποτείνει ό ΧρισηΊς τόν λόγον.
Πρόκειτω βεβα!ως περ! μ1άς πολυπλόκου καt δυσκόλου συνΟέσεως λόγφ συγκεν­
τρ(οσεως πολλwν προσιi)πrον καί τών άφ\Jόνων καμπύλων των ράχεων καί τ(ι)ν

ποικίλως ιςολπουμένων ένδυμάτων των. Τό σ6νολον τών μαθητών φαίνεται νά

ε!κονίζεται άφ' ύψηλου προοπτικιυς, άλλ' ώς είναι τοποθετημένον ε!ς τόν πίνακα
άποτελεΙ και εvα πάρισον τi'jς δsξιiί.ς κλιτύος όγκον, έπί τοΌ όποίου εlναι ώσάν
σ.:αλισμέναι μέ άρκετ~] ν cι.ύτοτέλειαν στάσεων καi κηn'1σεων α! ποικίλαι μορφ(lί
τGJν μαθητ&ν. Ώς δί: βλέπει τις l<αί έκτης παρατιθεμένης λεπτομερείας (πίν. 76)
ό τεχνίτης έφή ρμοσε καί έδόi, ouχt δμως τόσον εντόνως, τ1)ν γεωιwτρικΤιν ij
μϊίλλον στερεομετρι .:-1iν έκείνην σχηματοποίησιν των μ'-λίον του σώματος, περί
τl'jς δπο ίας είπομεν έξετι'ιζοντες τόν προηγούμενον πίνακα.
Εiς τόν τελευταfον πίνακα τf\ς έξεταζομένης δευτέρας ζώνης εlκονίζεται
11 Μ ετ (ι. λ η ψ ι ς των Ά ποστ όλων (πίν. 18 καί 77)· τοϋτο άλλωστε
δηλοuται καί διά της ιϊνω άριστερά έπi τοϋ σιωτεινοΟ άέρος γεγραμμένης καί
έκ τοΌ κατά ΜΑΤΘΑΙΟΝ (κςΆ, 28) εύαγγελίου l<αί έκ τf\ς λειτουργίας' εlλημμέ­
νης γνωστης προσφωνήσtως :
ΠΙΕΤΛΙΕΞΑ ΥΤΟΥΠΑΝΤΕCTOYTOECT!TOAI MAMOYTOTHC ΚΑΙΝ HC ΔΙΑΘΗ Κ HC

Τήν Μετάληψιν τελεί ό Χρ1στός, ίστό.μενος όπισθεν των χαμηλών κιγκλίδων

J) θλtπε σχGtΙ):iίl< δ(Jα ιςtpi 't'φ)tαι) l}ypιι_.εν ό G. ι:>~ J.6-~ Ι"ΗλΝΙόΝ !ν Uι. \ΙΟίχ (les 1nonu 1ϊ~.-nts. Ron)a · Parig
t9'38. σ 303.
2) Π . ΤΡ.f...ΜΠfλι.. Αί fρε fς λειfοvργlύι, ΆΟtινω 1935, <:ι. J09 (~Γ<'.:Χιe vnd f·oNSc:hι1r1ge11, ιιιι· Hy" Neιιgf'. J''11il(}o
\ι)gic-, lι.ρ. ΙS).
ΕΚΤ 1"1 Aι,xn-εK'f(JNIKH ΚΑ( AI ΗΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑ4ΙfΑΙ ΪΗΣ ΜΟΝΙ-Ιt rιΛΤΜΟΥ 20 1

toi) τέμπλου, έκ του όπ<J ίου φαίνεται εδ& μόνον τό κλεισ'tόν δiφυλλ<Jν, ξύλι­
νον βεβαίως, μετα δt'Ι<:τυωτοu κοσμήματος καί ήμικυκλικijς iίνω άπολήξεως f3η­
μόθυρον καί τό παρ· αύτό χαμηλόν, όρθογώνιον θωράκιον. "Οτι δ' dλλωστε έν
τφ ίεpφ ϊσταται ό Χριστός άπ<Jδεικνύει προσθέτως καί τό κ:ατα τόν uξονα τ fjς
παραστάσεως είκοvιζόμεvον κιβώριον, δπερ καλύπτεται ύπό ήμισφαιρικου ωφε­
μαστοiJ>> θόλου, στη ριζομl;νου, μέσφ τεσσ6.ρων ι) μικυκλικών τόξων, 6πί ισαρί­
θμων λεπτ&ν κιόνων. ·'Εντός τοi) tεροu c6ρίσκeται έπtσης, βοηθ&ν τόν Χρ1στ6ν,
και νεαρός διάκονος, δστις, παρίσταται δεξιό. ένδεδυμένος τό τυπικόν λευκόν
στ1 χάρ1οv καί κρατών λοξώς τό λειτουργικόν ριπίδιον πίν. (18 καί 77).
Ό παρά τάς ιεράς κιγκλίδας ίστ(!μενος μεγάλου καί έπιβλητ ικοu άναστ-11-
ματος Χριστός, tνδεδυμf.νος βαθl}Πόρφυρον (grena t) ποδ11ρη χιτώνα, στρέφει
τό σώμά του όλ(γον πρός τά dριστερά καί κλίνων τt)ν εξόχου πραότητος καί
ύπό ένσταύρου φωτοστεφάνου περιβαλλομένην έπιμi1κη κεφαλήν του (πίν. 78),
τείνει τό δι' dμφοτέρων των χειρών του κρατούμενον, τετράφυλλον μετά κωνι­
κijς βάσεως ποτήριον τf\ς μcταλt'\ψεως ', ϊνα πίr.ι (;ξ αύτοϋ ό πρ&τος τών έξ
άριστερών κατά σειράν προσερχομένων εξ άποστόλων. 'Η βαθέος καστανοi)
χρώματος κόμη τοϋ Ίησο\> διαρρU;ται άπό λευκάς κυματοειδείς, παραλλt'1λους
γραμμάς δηλοόσας τάς έκτενισμένας τρίχας αuτf\ς, πίπτει δέ c'ίφΟονος έπl του
αύχι\νος του. Ό ελαφρός του μί>σταξ καμπι~λοϋται πρός τά κάτω, τό δέ ιcαστα­
νόχρωμον έσχηματοποιημέν<Jν γένεtόν του πσρεστάθη διά σειρίiς σφαιρο­
σχt'1μων τριχών περι βαλλουσ&ν τάς παρειάς και τήν σιαγόνα (πίν. 78).
Ό πρ&τος της σειρίiς άπόστολος (πίν. 79) ε\ναι, ώς έιc τών χαρακτηρι­
στικών τοϋ προσώπου του (άτάΚ'τΟυ κόμης κλπ.) δύναταί τις νd συναγάη1. πι·
θαvώτατα ό 'Ανδρέας.
Προβάλλων τον δεξιόντου πόδα, iνα πλησιάσ11 τόν Χριστόν, κύπτει tσχυρ&ς
πρός τά έμπρός καί μέ μεγάλην κατάνυξιν άκκουμβQ. τiι χεlλη τοι> είς τό άγγείον,
φέρων ταυτοχρόνως η'!ν μέν δεξιάν άνω προς τά έμπρός, διά δέ τtjς &.ριστερίiς
κρατών τό προσόψιον, δι' οδ Οέλει έπψελώς &.πομάξει τά χείλ11 του μετά τήν

1) Ό~tοlουσχfιμcιt.ος ποτήριον ιιεταΑ.1)-,.1.:ω( ε(tςονίtεt«~ ις<ι.t Ι )t ίς Άαf.νου -ιης Κόπρου (w.ι.ός Π<ιναylω; ΦQρ­
β1ωtί<td•)(;), 1106 (Α . and J. sτyι ,rANOV. 'The poιίrιtcd Chut.Vhes <>( Cy1)1·ιr$, 1964. σ. $S, ~ι~. Ι ?, c(..:Φν ι..v.t
έv ΜΑR Ι ΝΑ $ACO}'()uLO, Λ.sinou cn ι t06, Bn.ιxdJσ 1966. κ(ν. ΧΧ, c} t.-α( 2) είc tόν \<αόν '/\γ. ~Α:ιr::οστόλων rJερα~
χ.ωριοG k.\;:ιι:ροu {Α. ME<.'fA\\' · Ε 1 \Υ. HA\VKCN'S, Thc Church of thc Hofy J-\ po:;t(e:<; ;;tl Petach<.lrio. Cyprι1$1
al).d its Fι·c.sooe~ . 0\11\1bart..H\ Οa.ι.:~ l~peι:$ Ι 6, 19ε2. ιι" . 22, 24J ·Αργόte.ΡQν ( 1265) tό ουνα.ντ~εν ιrο.ί εt( τι\ν Σο:ς(~~
-ιοα.νην tf'ις n Σερβίας (ΥΟΙ \)J ί,J RtC, SόPo6af\ί. ~()j,ιι'.3<1 (963, (J 127)
26
ΕΚΤ
202 ..
JlPAΓ/\o1ATEIAf τ α: ΛΚΛόf'Ι~11ΑΣ ΛΘJΙΝ!lΝ

μετάληψtν. Χαραιcτ11ρ1στικός είναι ό μακρός έξπρεσσωνιστικός λcιιμός του

(πίν. 79), δ ι ά του όποίου δ ζι()γράφος 1)Θέλ11 σε βεβαίως νά έκφράσ!] τήν
ιcαταβαλλομένην μεγάλην προσπάθ1;ιαν του 4ποστόλου πρός άπολύτως εοπρεπi]
μετάληψιν άλλό καi ηi ν tξαίρετον σημασίαν, fιν ούτος 4ποδίδεt εiς τό τελού­
μενον μ υστήριον.
"Ολοι οί έπόμενοι άπόστολοι, φοροϋντες κατά τό πλείστον λευκοί1ς χιτώ­
νας καi ροδόχροα ίμάτια, ίστανται μέ εuλάβεtαν προσβλέποvτες τόν Χριστόν,
εχοντες τάς χείρας έσταυρωμένας πρό το!) στήθοvς. Ή παρά.ταξiς των άποκτ11-
π~ρισσοτέραν κίvησιv μ& τήν έλαφράν προβολ1\ν των δεξιών ποδ&ν των, μαρ·
τvροϋσαν τιi ν πρός τά έμπρός κίνησίν των άλλά ταυτοχρόνως προκαλοϋσαν
καt τόν έντοvιί)τερον φαιτισμόν τοϋ περιβάλλοντος τόν δεξιόν μηρόν των ένδύ­
ματος. Τ&ν ένδυμάτων γενικι\>ς αί πτυχαί σημειοl)νται μi:ν δtά μελανi]ς γραμμi'\ς,
της δποίας δμως ή sντασις αύξάνει διά τi'\ς άμέσου παρ' αf>τιiν παραθέσεως
λ•;υκfjς ταινίας.
Χαρακτη ρtστική είναι ένταϋθα καί ή έφαρμοσθείσα τεχνικΙ1. Αί σάρκες
τοϋ προσώπου άπεδόθησαν διύ. καστανοϋ χρώματος, 11 λευκιi κόρη τ&ν όφθαλμιον
ύπεγραμμίσθη διά μελαίνης καμπύλης, τέλος δ' αf παρειαί, στερούμεναι έδ& ι<η­
λίδων, άπtκτησαν τόν ποθητόν όγκον δι' έλαφρCίς διαβαθμίσεως των τόνων.
Προσθέτομεν έν τέλει, δτι iiνωθεν των κεφαλδ:ιν τ(ί)ν άποστόλων εiκονίσθη
είς τό σκοτεινόν βάθος μακρόν όρθογώνtον οικοδόμημα μέ τοξωτόν έν τι)> μέ­
σιρ πυλ&να καί δίλοβα έκατ~pωθεν αύτοϋ παράθυρα, στεγαζόμενον διό. ι<εραμωτfίς
στέγης (πίν. 18 καί 77).
Ή συν11θως εiς μiαν γραfφ-ήν μέ τήν Μετάληψιν ..:αι συμμετρι κ<Ος πρός
αόηiv ε!κονιζομένη Μ ε τ ά δ ο σι ς (πίv. 19 καί 80) {;τέθη ένταϋθα ύιιεράνω
η"jς πρ6)της, εiς τό δεξιόν dιφον τής ύπερκεψένης τετάρτης ζώνης, i)τις tδιατέρως
έδ& &πλαισιώθη δχι μόνον άπό άπλijν έρυΟράν γραμμήν, άλλd κcιί άπό εόρείαν
ταtνίαν έκ σειρiiς κατά κορυφήν τεθειμένων τετραγώνων έχόvτων τάς πλευράς
των κλιμαι<.·ηδόν έσχηματισ~ιένας' (ιιίν. J9 καί είκ. J 1J). Όμοί.α μάλιστα κοσμη·

Ι } *Ομ οιον κ-ό<Υμημ(l μέ τ(ι τι:ιρόγωνα 6).λοτε ((π). Q l"ui «).J..oiι; πc(~ιβο).λόμε,ιu iικό κύχλων rinαvt!) ι;lς Ίι.i νti •
φ1 δι1'ιό. ιοQ ΌtJ. Λόv'Ι\.U (Ε Σ'Ι'LΚΛ.Σ. Τό ο\χοδο).11κόν Χρονικόν τi\C Μ. Όc:tίοι.ι Λu"κll, ttίν 29. 30. :\S, 36) . εl(
τοi.>ς 'ι\y, Άναργ\Ιικι« -της .Κ(t(Μ"ΟριΟ.ς (Π ΜΙ! ΚΑΝJΔΙi Σ, Κ ιισtοpιr.ί, πiν 10, Ι J . 19, 21, 22). εiζ "ό"'' Ίβηpιτ-t"-όν
κώδ, s (Τ1:1ΜΑ. ΠΑΠλΧΟ\ΤΖ:f-J~ΑΚΗ, ΛεUι.::ωJJU, niv. )4), elς tnittt).oν ~οίι Vtιtic gr. 1162, φ, 134 (~'ϊ()R,Νλ~Οι.ο.

Le Ontifie a:-kJΙ: . , JΙ:ίν S9). c-lc; Ι l cρα;cu-.ριό tq~ ΚVn:ρου. ΙJ60 · Ι ιSΟ (l'.1EOAW· l':IAWKJNS., Ι'>ιιιηb O:ιks Papcrs J6,
J962. εi .. 4), εi~ 16ν \'&ΙiρΙ ..ό\• \.Vόν -τ'i)ς Μ. Πεtpι tζοi; (Μm.ι'fσ.:όβοο) (ΑΡΡλ KOSTOVA .. KQNST. κοsτοv. Bst·
koνski Mιtnasιir. So(iα 1963. Gί..:. 37) ...-άt tίς tiH• Παναγiαν ΤΟ() Κ iιΟ"Τρου Ρόδοιι {ΟΡΑι.ΝΔQΣ, ΛΙSΜ ε, Σ'f', 1948,
n 161, ι;.ί~· 129) Έrιfα11ς tlς tήν '()μορφι)ν Έ"ι<Λ.ησ1dν Άπι1ο:fι< (α' Ι\μίπtος 14(1" ιtί) (σχεδόν άπαρά).)..αι..-t()ν)
ΕΚ li Αf'ΧΙΤεΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ AI nvz. lΌ Ι ΧΟrΡΑΦIΛ Ι 'Ι l•ΙΣ f\'10ΝΗΣ ΠΑ'ΓΜΟΥ 203
ματικι'ι ταινία άντικατέστησεν έδω καί τάς άπλάς κατακορύφους χ())ριστικ:άς τών
πι,·άκ())ν έρυθράς γραμμάς (πίν. 19 καί 80).
Όπως και εi.ς την παρ{1στασιν της Μεταλήψε())ς, οϋτω καt ε!ς ττ)ν τfjς Μεταδό­
σεως δ Χριστός, εικονιζόμενος ε!ς μεγαλυτέραν τών άλλων προσώπ<Ι>ν κλίμακα,
ϊσταται δπισθεν του φράγματος τoCi τέμπλου, του δποίου φαίνεται καί έδώ μόνον
ή κλειστi1 , δίφυλλος, ξυλίνη φατνωματικ1'ι (ταμπλαδωη)) καi είς i1μικ.ύκλιον άνω
άπολήγουσα Θύρα, όρθουμένη μεταξύ δ\10 μαρμαρίνων μετά φλεβιϊιν πεσσίσκων,
στεφομένων ύπό μ11λου (πίν. Ι 9 καί 80) Ι<"αί το\) παρ' αύτην όρθογωνίου μαρ­
μαρίνου μετ4 φλεβών έπίσης Q())ρακίου, -roi'> όποίου ή προσθία παρειά κοσμείται
διά του συνήθους κατά τούς μεσοβυζαντι νούς χρόνοnι; κοσμήματος ' : i)τοι όρθο-

γωvίου περιβάλλοντος μέγαν κύκλον έν τφ μtσφ καi τέσσαραι; μιιφοτέρους κατά

τάι; γ())νίας περΊέχοντας δυσδιακρίτους μικρογλαφύρους παραστάσεις.
Ό Χριστός, τοu όποlου i) κεφαλή εΤναι κατά τό πλείστον κατεστραμμένη,
&!ναι ένδεδυμένος ποδήρη, βαΟυγάλαζον χιτ&να, φέροντα είς τόν δεξιόν βρα­
χίονα τό διακρ ι.τι κόν σημ~iοv καί έπ' α\ιτοv πορφυρο\Jν ιμάτιον. Καi διά μέν
της δεξιiiς χειρός του δίδει εtι; τόν πρG'>τον της σειρας των άριστερά προσερχο­
μένων άποστόλων τεμάχιον ήγιασμένου άρτου, ένφ ταυτοχρόνως λαμβάνει
διά της άριστεράς δτερον τεμάχιον εκ λευκοu δοχείου, σχήματος άβαθοϋς, μετά
κωνικ~"iς βάσεως καβάθας (του panari ιιm) προοριζόμενον διά τόν δεύτερον

1> llαpα.Ohι~ πρ<>χι:lρ« τύ: tξ*"' όλίγα παραδει·{lιt.ιο:« ~ιαρ~ιαρ"ι\"Φν Ο<ι.1puιςίω\• μt; τό αίιtό κόαμημ.α: Θωρf.tl'ί'Ι«
tέιιπ>.οο Άy. Θι:οί5<i)8'0'> Καφ ιόνας f\1άνιι( (Ν. ΔrΑΝ~ΑΚΙ-ΙΣ , Τοιχόypαφία ι Mi:σu f\·J~ν11ι;. πίν. .S(Yy) Θοορt.ί.κιον
τtμπλοu t~ -τfΚ Άyοpδ:ς: τιuν ΆΟη,.ων {ι:ίκ<ί)ν π<ιρι'ι Α ι.. f'RANn. Τhι.: !\1ίι:fdf" ;.\gc ίn ιJιe Αιhι:tιίan Λgοι·a, Pril)ceιorι.
Ν. JCJ-scy 1961, εii-: 51) Θωράκιον "Λy. Θεοδώρου (Κ ι).ισ& ΤCαμt) Κιι:ιν/κόΜ.ωι;. (.liBri.R$0ι..T, R Λ. 14, 1909.
c:ι. 33 εί.:. 26). Θωρά1''1 tι Moo<Jε[ou Κων/~ό'λ.R.ω; (Α. GRΛ6AR, Sculptum byι;oιι:ιtine:s dι: Con~tantίnc>pJc. P.:ι.rt:; 1963,
πίν. 63) "ΛJ.λο 0ιι)ι:ιάJΟΟ\ι (12MJ (1() Κω\•/ι:tόλεως (D. ΤΑι.θΟΤ Rιc e . 'fh-c Art <tf 6ΥtΜΙ iιιtη. LOnίl('Ίn 1959,
ε.tκ. Ι .S6). Θωρό..: 1 ον φ1άΧrις /'1.1 Λuόριις; 'Λγ. 'Όοοuς (Η . BROCKHAv s·. D~ Κuηsι in <Ιeη Atlιo.<t·Kl•'istc.:m ' •
Lcil)'Lig 1924, π-iv 8. DΙ EHL~ M:1,ιtι1elt, 192.S, c(.:,. 214). Θωρ(ιιc-ιον Άy Σοφ ί(ις Κιtβοο (0. ΡΟWSΤξ:Ν.ΚΟ. Thc

CaιhOOrιιl or Sι. S<:ιpbia iJJ Kiev, ι 9S4, α. 91, δόο nαρα.δ&fγμάt'4). θωρlι"'t« lνfΟ')αtf<"Ιυ f\1ι.ιστρΔ (Μ ι.ι.ι.t'1". Mon. by:ι.

dc fl.1 \stra, 1ιi\• 50. ', 2. 3, S)

ΕΚΤ
l04 ΠΡΛrΜΑΤ(~ LΑΙ THt ΑΚΛΔΙiΜ Ι Α!: ΛθJtΝΩΝ

μαθητtiν. Ό Κόριος συνοδεύεται ·και έδrο ύπό λευχειμονοuντος vεαροΟ διακόνου,

ιφατοϋντος λοξ&ς λειτουργικόν ριπiδιον. Το()'tου δμως ti κεφαλt] εΤναι τελείu>ς
κατεστραμμένη.

Ό πρώτος τi'jς &ριστερά είκονιζομέvης σειρaς άποστόλων, δστις, ώς έκ

τοϋ σγουροΟ σχηματισμοί) της κόμης του και τοϋ κοντοu γενειου άναγνωρ(ζεται,
δτι εΤναι ό Πέτρος (πίν. 81), προβάλλων, ώς συvήΟως πρός τό τέμπλον τόν δεξιόν
του πόδα, κόπτει μετά βαθείας κατανύξεως, ίνα λάβτι δι' άμφοτέρων τών ύψωμt­
νων χεφ&ν αύτοu τό διδόμενον ε!ς αύτόν όπό τοϋ Χριστοu τεμάχιον iiρτου. Εtναι
ένδεδυμένος λευκόν χιτώνα κα! φl;ρει έπ' αl>τοu σιτόχρουν (bcigc) Ιμάτιον, δπερ
ό.φ( νον άκάλυπτον τόν δεξιόν του ώμον πίπτει από τοϋ άριστεροϋ είς πλουσίας
πτυχάς έπi του άνtιστοίχου βραχί.ονός του.
Έκ τών δύο δπισθεν τοϋ Πέτρου γενειοφόρων άποστόλων, δ μέν πρ&τος
(πίν. 82), φέρων ροδόχρουν χιτcονα καί ίμάτιον, κλίνει tλαφρώς προς τά ι:μπρός
ύψώνων πλαγίως τ1)ν δεξιάν εtς σχi'jμα δεi1σεως, δ δ6 δεύτερος, ίστάμενος
σχεδόν όρθιος, φορεί λεuι<:ι'>ν χιτΦνα και ροδόχρουν Ιμάτιον. Τέλος δ έντελώς
ε!ς τδ άριστερόν άκρον τοϋ πίνακος εi1<ον1ζόμεvος καί μόλις διακρινόμενος
τελευταίος της σειρί'ίς άπόστολος, είκονίζεται γενειοφ6ρος καi μέ ροδόχρουν
στολi1ν. Τ&ν εvδυμ{rτων αί π-rυχαi έδηλώθησαν δι' έντόνων σκοτεινών γραμ μών.
'Αξία προσοχijς ειvαι ή ίσόρροπος -rοποΟέτησις τ&ν δόο δμάδων έκατtρω­
Οεν ένός νοητοϋ άξονος του πίναtcος. Πράγματι δεξιά μέν αί όπτιι<:Φς βαρεΤαι
ι<:ιγκλ(δες, μετά τοϋ εόσώμου και ύψηλοϋ Χριστοu καί τots παρ' αότόν φέροντος
τό (κατεστραμμένον νuν) ριπίδιον διακόνου, συ-γκροτουν eν σύνολον {σου πε­
ρίπου βrιρους πρός τ'Ι')ν άριστερά εικονιζομέvην όμάδα τti\ν ιωκλικti\ς προσκλι­
νόντων άποστόλων, τοι)ς δπο(ους δ ζωγράφος 1ίθελημένως περιιbρισε μόνον
εiς τρείς, σχεδιάσας μόλις όρατόν καί &να τέταρωv, προφανώς ϊvα μη δι' αύτοϋ
αύξηθ'(ί &πέρ τό δέον ό δγκος της άριστερuς δμάδος.
'Αριστερά του πί.vαι<:ος τi'jς Μεταδόσεως σώζεται ή κάτω δεξιά γωνία έτέ­
ρου πίνακος, δστις Θά είκόνιζε τόν Ν ι π τ ij ρ α (εlι<:. 112). ΤοΟτο τοόλάχιστον
ιίποδεικνι)ει ·τό εις τό κάτω μέρος σχεδιαζόμcνον ξύλινον η μαρμαρεπένδυτον
βάθρον η θρανίον, (ή προσθtα επιφάνεια τοϋ όποίου καταλαμβάνεται άπό περαστά
φατνώματα) " και ή eπ' αuτο\ι άπει ι<όνισις τών ποδων άνδρικi'jς μορφfjς, έξ ών
----··-·-
J) Β).. όιιοίαν πυράσtuq•ν tot> Οpc:ιν(<'Ιυ tiς ψηφ1δω•ά tf\' Μ όο.φνί()u (Μι.ι..ι.ι::r. l>apL11Ji, ιt{ν XV 2). (Ι'\ς Ν Ν1ονi\ζ
Χiοιι (ORι....ι..NDQS. f\'1όrt byι CIJiQS, π:ίν. 20 J), ~iς εtκόνα. ~of) JJO ν ιι1. <τf'Ις Μ Σινd (Γ ιςαi l\i. !.fι'tl-ιP1 0V,
ϊ~ ίκ{1νι:ς !\1 Σ....v. tlιι:: . ~')), είς ν 1\φιδωτόv t()tι Monrcale (Ε Κιπ..ιΝόΙΗt, ~1os3ic-i di Monrcale. rtiν l6 ιςαί 12).
Ε Τ
Η Α)•χι·rεκ1·0ΝΙΚΒ ΚΛ[ Af ΒΥΖ. ΤΟΙΧΩΓΡΑ•J)JΑΙ ΤΗΣ f\•1.Ο~ΙiΣ ΙΙΛ"ΓΜΟΥ 205

ό μέν εrς πατεί ι1πt τοv έδάφους, ένψ ό άλλος, ύψωμένος, πατεί λοξά έπi του
άνω μέρους του βό.Οροu, ένφ μία τΦν χειρών της κρατεί την πτέρναν αΜijς.
Mt τοιαύτας δμως στάσεις, εtς σειράν καθημέvωv άποστόλωv, είκονίζεται
συχνά δ Ν1πτήρ, ώς μαρτυροuσι πλείονα σχcτικά. παραδείγματα'.

Εiκ, 112 Τό σ<ι>ζόμeνοv τμi'J μu έις tf\ς παρtισ.Υ<ίσf..(Ι)ς τοi:ο NtπtiΊP«·

'Ίνα συμπληρώσωμεν τόν κι>κλοv τών τοιχογραφ ιών του βορείου ήμίσεος
της τραπέζης θά. έξετάσωμεν ά.κόμη καί τήν μί,)vην έπί του άριστεροu i1μίσεος

ε:tς <tόν Ρ:ιr. gr. C<:>ί$Ι in 20 καί 2 1. φ. J57ν ιςui: φ. 276ν (0ΜΟΝ1-. C ό ις.(ν. Ί..ΧΧΧ LXX.Xlll), εiς Ε6ι,ι.yyβλιον το()
Λι!νιvrι.:ραό (LΛZA l.\ GV, Storia >ι, ε{Κ". 116), είς ψ ηφιδωι-όν Άγ Μάρκου τfΊ<: Dtνttίαι; (θΒΤΊΊΙ'lΙ 1 A1Hfcl'i Mos~ici di
S 1'.1 arro, πί\• 15). $:ίς' tό <tρίrτtυχον -r-ι\ζ Τερ"Υέση1ς (ι:Ιιι<ών παρά !\111..ιετ. R<.-ch..:rchc$ σ 31$, ΙJi"' 306) ...-l.1t.
1) ~οπαις tt ;ι ι;:i:ς τό τριrι'fι'ΧΟν 'tης 1'r.ργέστης (f\.fΙLLBT, f d ), ι;.ίς -ιόν -σσιον .Λοvrι;ίν (Η. GΙE$S , Οiι: Fιι $s.~
w;ιschu11g C l11' is1i, RοιηΑ 1962, t1κ-. 20-::) ~(.Jt t.iς ~<fonrea1c (G ι εss. f.. ά. εί... 2ι, ΚΙΤΖ Ι Ν(.iΙ;:R , Ι Mosaici (li
AvJ oιιtc~!c, Ι>al.erιη(I 1960. ϊtίν. lS). εlς tόν θcroline11s i s Qu (~ (ι:iκώ\• tν ~111, ι.εr, ιtecb~1e:'>, &tκ . 301 ). δίι: την Ν .

Μο\•t\ν Χίου (Ο κι. Α ΝDΟ$, Μόι. t)yz d-o C l1ios, Α1Μ~ 1930, 11ίν. 21. 1), είς: φορητήν είκόνα Ν ιπιfιρος. 1 J<>ν α( . Άγ.
Αίκατ.ι;ρiνη( 100 1:ινd (Γ, .-αi Μ. t'ΩΤΗΡΙΟΥ, f:li:ό,t( tf\t; Μ Σι1i'Ο., εικ <19 ι«ιί LA7λ.RBV, Storia', ε(κ-. 32·1).
ΕΚΤ
!06 ΓΗ'ΑIΜΛ1Ί;ΙΑ I ΤΗΣ ΑΚΑΔΗ~11ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

τοϋ ύπό τόν θόλον ήμικυκλι κοiί τυμπάνου τοiί βορείου στενοί! τοίχου εόρισκομέ­
vην τοιχογραφlαν. Ταότης τό βαθυγάλαζον βάθος είναι δεξιά, χάτω χαt <iνω άπο­
λεπισμέvον, φαινομένου μόνον το\! λευκοϋ όποστρώματος <'ισβέστου, δπερ ιcατα­
πεσόν είς τι σημείον άπεκάλυψε τήν κάτωθεν iiπαρξι ν παλαιοτέρου στρώματος
τοιχογραφι&ν, ϊ;τοι τi]ς πρώτης ξυλοστέγου φάσεως τi]ς τραπέζης.

' Η δπi το\\ άριστεροϋ ημίσεος τοϋ τυμπ(ινου σωζομέvη παράστασις είκο­
νίζει τόν Ά β ραάμ ύπ ο δ εχ ό μεν ο ν τ ούς τ ρ είς άγ γ έ λ ο υ ς •
(π!ν. 20 καi 83). Άlδού τί λέγει τό σχετι κόν χωρίον της Γενέσεως (ιη ·, 1-2) δπ<.ρ
έvέπνευσε τήν είκόνα: Ώ<[.θη δέ αvτιfι ( = τφ 'Αβραάμ) ό Θεός προς τfί δρυί τrϊ
Μαμβριϊ, κσ.Οημένοv αύτοϋ bιl τi'jς θύρας τfίς σκηvfις αύτοϋ μεσημβρ{ας. 2. άναβJ.έ­
ψας δέ τοίς όφθαλμοίς αύτοϊί εlδε, καί lδυύ τρείς d"δρες εlστήκεισαν έn&νω a-δτοv·
κσ.Ι iδι<ιι1 προσέδραμεν εlς σ·υν&ντησιv αvτοίς ώτό τfjς θύρας τfίς σκηνfίς αvτοϋ και
πeοσεκ'6vησεv έπl -r.ήv Ύ'Ϊ•·
ει ·κονίζεται πράγματι. ένταϋθα (π(ν. 20, 83), κάτω άριστερά, παρά η)ν φουν­

τωτην δρ\ιν ' (τήν Μαμβρη), πεσμένος είς τά γόνατα έπί τοϋ έδά.φους (πίν. 84),
ό πολιός γέρων Άβραάμ, ένδεδυμένος ίόχρουν (ιηιιuνe) χιτΦνα μέ άνταυγείας
καί προσκυν&ν, μέ ύψωμένας ίκετευτικ&ς τάς χείρας, τούς brάvω αvτο6 έκ δεξι&v
έρχομένους καi είς παράταξιν πρό αύτοϋ !σταμένους τρεΊς άγγέλους (πίν. 23β
καi 85). Ούτοι ένδcδυμέvοι όμοιοιιόρφως άλλά μέ έναλλασσόμeνα χρώματα, οί
μέν δύο <'tκραίοι, τά αοτά, ijτοι χιτ&να άνοικτόν έλαιόχρουv καί επ· αύτοϋ (μά­
τιον εiς χρΦμα κρασατοv (lie de vίn), ό δέ μέσος έξ όλοκλήρου μέ χρώμα κρασ11-
τον, κλiνουσιν sλαφρώς καί έρασμίως τ~iν κεφαλήν πρός τόv Άβραάμ, εύλο­
γοϋντες αότόν καί οί τρείς διά της λοξά πρός τά κάτω διευθυνομένης δεξιaς των
χειρός, τόν βραχίονα τi]ς όποiας περιβάλλει ή έρυθρά διακριτικιi ταινία, τό
σημείον (claνus) . Τά δπισΘεν ύψωμένα μακρά ·κόκκινα καί καμπύλα πτερά των,
δίδοντα τήν α'ίσθησαν μιας ύπερφυσικi]ς δυνάμεως, βα!νουσιν όμολόγως πρός

1) 'Cπί t(tfι <.tήιι eρ<)ν dσΡtστωtιtνοu δeξιQb ήμίσeος -tOO τι>μnάνου 'tOύtoo θ<ί εiκονίU:.το ό\'Ο.~ιφι~)λώ( ή W.•t.-
σω:: tr.ακολ.ο\>Qήηαοά ΤJ)ν ~&rιr\\• φι).υξεvίu, ti( fl)ν τρό.πeζαν tQD Άβραιψ, &!δομένοu, δtι ιι{ δύο α(Jmι σvν­
etσε ι' συνδυάζ.ονται οvνήθω;, η&έμεvα1 εlτε :wραnλr.ύρωι: {) μtu τi}' Ιj).>.η~. tTrt fι s.ιrfl Κ"ά1Φ&ι:ν tΓι~ tt>.λης. ΠαwδΡ.!·
'(μ(ι'f.;ι. πι,1αί(Jν : Monrca\c (ΚΙΤΖιΝCδR, ι tvtooajcί dί Mon ι·~Jc. πiν 33), Ά ·r. Σοφία Άχί>i δ« (f·tAMλNN . ΜλC
LllAN ....~ HA1.LEN~ι..ιttt\tN, Die. Mon,ιmenιalmalcf't.i, ιi:(ν. 20 - 2 1). Κcίtωθεν ; Κ&διξ Ίβήρων 5 (T~/\tA. • t'LA. tιAXλ T'.t.H,·
ΔA.Ktl, Λι;Uκαιμο.. εί.-. $7), Santa Μaι·ί;,ί Μ;ιgι;ίοr'Ι:. Ρι.i)Ιtη ($Oi u,i.) (V. LAZλftEV, Stoι·ia •. :τfν 20).
2) 'f'ι δρV<; u(),η _,ικονiζ.1ηαι κόκκ1... 1j, tntι8ή, ι.uτu~νtQς tαti χρώJ-ιαt~. ~χ.ιη μεtνr.ι ~-ιόνον μέ tόν ι>όιcΙιCι­
νον nΡΟιtλασμόv 1'ης.
ΕΚΤ Η ΛΡΧΙτεκ·rοΝΙΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ 1ΉΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜ()Υ 207

τήν καμrtόλην τοϋ θόλοι> καί προβάλλονται έπί των εlς τό βάθος ε!κονιζομέ­
νων βουνών.
Τό ίμάτιόν των εtναι είργασμένον μέ προπλασμόν χονδροκόκκινον (ι·ouge
anglais) καί σκιάς δμπρας. Τό φως εχει δώσει ό ζωγράφος μέ χρώμα άσπρο
χαί χονδροκό·κ-κινο . Εlς τάς παρειάς έτέθησαν καί έδώ ύπό τά μηλα κηλίδες. Ό
κάμπος είναι παντου βαθυγάλαζος.
Ή ρυθμιχή παράταξις τών νεαρΟιν χαί πλήρων δροσιδς προσώπων των
ξανθων άγγέλων, ή όμοι ομοpφία τi'ίς ήρέμου κινήσεώς των, ή είJγένεια ·καί γα­
λ11 νη των προσ(ί1πων των, ι) έπιτυχής πτυχολογία καί οί άρμοvικοί χρωματικοί
συνδυασμοί τli'>ν ένδυμάτων των, συνθέτουν δλα μίαν άληθινήν ζωγραφικήν
μελφδίαν. Πόσον διαφορετικά έχειpίσθησαν τό θιiμα αίJτό οι μεταγενέστεροι
'Ιταλοί ζωγράφοι, μαρτυρεί π.χ. ό ύπ' άριθ. 834 πiναξ τοu G ίan Όomet1ίco Tie·
polo, τής Accaderηia της Βενετίας' μέ τάς δλtl)ς δραμα.τικάς στάσεις καί τάς άπο­

τόμους κινήσεις τι7>ν άγγέλων τοι> !

Έρχόμεθα τrhρα ε1ς τήν έξέτασιν τι7>ν τοιχογραφιΟιν τής συνεχομένης πρός
τό βόρειον ijμισυ τijς τραπέζης άβαθοϋς έγκαρσίας καμάρας, έπί της όποίας
στρεφόμεναι σ\)νεχίζονται καί αί ζΦναι του βορείου iηιίσεος της τραπέζης. Έν­
ταϋθα tκ μέν τijς κατωτάτης ζώνης, διετηρήθη έλ(ιχιστον μόνον τμημα τοιχογρα­
φίας, έκ δέ της δευτέρας όλόκληρος όρθογ<i>νιος πίναξ, (ίψοl)ς 1.60 μ., ε!κονi­
ζων (υiκ. 72, πίν. 86) τtiν ύπό τοϋ Ίησοϋ Ά ποστ ο λ η ν τ ι7> ν Μ α θ η τ ώ ν
• • ·' 6 ~ παvτα
α·vα τυν κ σμοv; εις Ι τα ε"'θJ'η 1 •
\ 'ξωσι το• Ε'
ιΊια κηρυ 'λιον, βαπτ fJ; οvτες αvταυς
vαγγε , •
είς τι) ΙJ,,ομα τοiί Πατρός καί τQiί Υίο,; καί τοiί Άγ. Jf,,•-6μo:r:oς (ΜΛΤΘ. κη', 19·
πρβλ. καί ΜΑΡΚ. ι;-', J 5). Είς τόν ήμέτερον πίνακα 86 είκονίζεται έν τφ μέσφ
καl κατ' ένώπιον πuλώpιος δ Χριστός. Ένδεδι>μέvος έλαιόχρουν χιτώνα καί έπ'
α\Jτοu καστανόν ίμάτιον πατεί έπ! στρογγύλου δρους eκτείνων έμπρός και έ-κα­
τέρωθεν τάς χείράς του, ϊνα είJλογήσι~ ij μίiλλον προσφων1'ισ1J το\Jς έ-κατέρωΟεν
τοϋ δροl)ς εlς δύο σl)μμετρικά ·ι)μιχόρια τεταγμένους &νδεχα μαθητάς αύτοl).
Ποίον εlvαι τό είχονιζόμενον δρος, μαvθάνομεν έξ έπιγραφfίς γεγpαμμένης
διά λευκ~ν γραμμάτων δπί του βαθυκυάνοι> άέρος, άριστεpά τ1]ς κεφαλijς του
Χριστοu. Ή έκτου Εόαγγελίου τοϋ Μ ΑΤΘΛΙΟΥ (κη', 16) ε!λημμένη έπιγραφή αϋτη
λέγει : 01 δέ ίi~-δεχα μαθηταί l-πορεύθησαv εiς τ•iν Γαλιλαίαν (ε!ς τό δ]ρος [ού
έτάξατο αότοίς ό Ίησοϋς]. Πρόκειται λοιπόν περί τijς τελει>ταlας είJλογ(ας τών

J) Lc R Gallςι·ic dclta .-\ccnd('mia dί Vςnc.zia Kaιatoeo. ι92$. σ. ΙS4 (l}otogι\:t 1924)

ΕΚΤ
208
μαθητων ύπό το() Ίησο\), πρό τί'jς άναλήψεως αύτοσ, ευλογίας οϊα συχνάκις απει­
κονίζεται καί ~πί χειρογράφων• καί έπi τοιχογραφιόίν ', άκόμη καί έπί tλεφαν­

τουργημάτων '.
οι έκατέρωθεν τοϋ ορους Άπόστολοι εi·κοvίζονται πέντε μέν δεξιά, εξ δ'
αριστερά, τ&ν όποίων προεξάρχει ό Πtτρος. Ένδεδυμένοι π.άντες χιτώνας καί
έπ' α6τ&ν πλουσίως πτυχούμενα ίμάτια, ϊστανται Ι.ίλλοι έντελ&ς δρθιοι, iiλλοι
δ' έλαφρως πρός τα έμπρός κύπτοντες καί ηjν μίαν χείρα πρός τόν ΣωηΊρα
όψοϋντες ε!ς ένδειξιν παραδοχijς τιi\ν λόγαιν του. Ό Χριστός εύλογων αύτούς,
όμιλετ πρός αυτούς dπό τοϋ δρους, λέγων δσα ή δεξιfl η]ς κεφαλίiς αύτοϋ γε­ ..
γραμμέvη καί έκ τοϋ κατά ΜΑΤΘΑΙΟΝ (κη', 18-19) Εύαγγελίου είλημμένη έπιγραφή
γράφει, f\τοι: κο:ί πeοσεl.Οόv [ό Ίησοϋς έλά)λησ.,, α[ότοίς λLΎ]ωv 1 έδόθη μ<ιι
πiiσα έξουσία 1 έv οvρανφ κα/ έπ1 γijς. Πο\ρεvfΜνrες μα0ητε6σατε 1 πάντα τcί i!.Ονη• .
'Αμέσως ύπεράνω τf\ς Άποστολfjς τ&ν Μαθητ&ν, ijτοι έπί των γεννήσεων
τοϋ θόλου πλέον, είκονίζεται ή •Α ρ ν η σι ς το 1) Πέτρου (πίν. 87 α)
δυστυχως οόχί ά><:εραία. 'Αριστερά ύψοϋται τό οtκημα του άρχιερέως Άννα,
φ6ρον Ιί.νω μέν άέτωμα, έμπρός δi; θύραν άνοικτ~iν μετά βήλου. Είς τό μέσον,
ij τοι είς τtiν αi'.ιλήν, ϊσταται παιδίσκη ένδεδυμένη βραχείαν i;σθfίτα, φαιάν
κάτω μέ φωτα καί γκ:ρενά iiνω μέ τραχηλέαν, όψώνουσα τάς δύο χείράς της
και άποτεινομβνη πρός τόν άριστερά της εύρισκόμενον Πέτρον. Οδτος l;νδε­
δυμένος άνοικτογάλαζον (bleιι electι-ίque) χιτωvα, φέρει πρό του στήθους του τάς
δύο του χείρας μ& τάς πα.λάμας πρός τά βξω, εiς ενδειξιν άρνήσεως των ύπό

1) Χr.ιρόyρcιφα. : Όμιλίοt ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ το6 ΝλΖ(λΝΖΗΝΟΥ ("Par-is Gι· 510) φ. 426 ($. Dlifl. Nto.RS~SSIAN,
J)1JP)b Oa\~ f'•\J>Cf'S J6. 1962, εt..: 17) li'ibl Νaι. Supρl Grtt 9 14 φ '12 ( 1 2ιw αi.) (CRAttAR, ,Μίι, ί:ttt,ιι'C.'Ι b}".ι;Sιι~
ιin-e..<; dc !;'Ι fijbl. Nat. raι·i..oι 195), r,ί~ . 57). f_aι11<e.t11ianιι.s νι. 2.\ φ. !9 ( 1I ΙΝ fi 12/)V αί.) (φωr s. DU~R~NNE,

Cah. Ardtςof J1, 1967, ~. J36 1:ί1". 11). Ι)ftrls.. gr. 74 φ. 4.S (f-1 Οι.tΟΝΤ. t.νιsng.iJcs it(ν 37). Rcrol gr. JV 66,
φ. 260~ ( l:lΛ/l.tANN .. ~1AC LΕ.ι\Ν ι\ν f'es.ΙS(.'t1rift Uscι,cr, 1967, σ ~6 ttκ. 1) Ή cιi>fi' n:ιιράσt(ισις ήιτλοnοιrιμtν''
ε.6ρ(σκε1ιι' Ι((ιι ει~ ιστορημένον ΙΞύuyγtλιον roO ΊΞλλ•\V. Ί\ισ·fl tούτοο Oc\•t;-:iuς;, φ J30β (Α. Ξ\'Γι~QΓΙ ΟΥΛ()t.

Θη"άVΡί<Jμ(ιτΊ:ι. 1, 1962, ι' 7! ιcrιt niν '7", 4).

2) 'rο1χ.σrιχιφl<ιι : Καπτ.<ιδοιcl«ς Τοκ(J.).έ Κι >.ισt, ΙΟ<>v <ι.(, ΙC(lt Τσu.οiιζ ~lν, ιο~u αί. ((; οι;: JE~.PHΛNtO.N.

Us. Cκli.sc:s Π)Ι1':$1rL\'Ι (~ Capρattoce. Λ.C(>ι<<ι:ιιu.~ rς{,•. SO. Ι κ:.υ-1 140) Ό!\.γ Σοφfrι Τρωαιζm5νtος (D ΤΑι.οοτ R.Jcε.
Trebiz(:ιnd, tt{ν, 4$ tι ιςαt t:ίις, 9"() (ο. 118) ..~tμι;vον σ 126 "'-"Uι 172). nρcρtfιtnυ Άγ. ''Όροι.ις (Μ ι ιι:eτ, Athos. ιtίν.
19. 3) κuί Μ . Χε.1.ι.ινδαρίοtJ (ιιίν. 62 4) Pct , ·~\γ Ά.ιτοσ>ύλων (1-j AMAl'IN • MAC Li!AN - HΛ LLl!NS'LEllF.N,
Oie Monumcncatnw.tc.rci. κλχ.. εiις. !06) κλχ.

)) 'Ελεφι:ιντ<Jαtntιν t()t> MQUOtloυ τοδ ΛΟΟβρΩυ ( Ι C)ι)ν 41 ). 'Οδηγός θυt 'Εκθέσι>.ο>ι; ΆθηνΦν 1964, άρ. 87
4) Κ.α:t(ι τU ΛCΤΑ JOANNIS" (lkδ . Th 7-ihn, 'J;r-lttngc:n J8NO. σ 40) ό {(hρ<Ιζ <i•Jιί).η(J(; ιt~ τ(Μ>; l;v Γr,OσllJJQ\1\
ο-ι,.·rκcντριuθtντας; Ά;ιοσιόλσυι;; ntPi ti\' Δtαθι)ιςη' το~) Κuρiου. δι ά τfk όποiα' t.δi&io ή tντohti : IJσcεvΟήw.ιι et;;
11ά11ω Οlκονμl...ηιv και Νt)9iίξιιι καl βr1.1tτlσα•. 'Ιδrιt': l.ytQ ά:ι·ιιaτ.ιυ.ω lιιιd-: ((ιc πρ6βαrα ltι μι"tιφ Λi:κιοιο, γl•€.σθe ()~ μ
φψνηιοι ώι; Q/ ifι;;ι:ιs κtι l iί.κCc.αιtιι ώι; αt Πt!Jt<'ft'q.,ιαf.
ΕΚΤ Η ΑΡΧΠΈΚΤΟΝJΚΗ ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟJΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗ!: t>.10ΝΗΣ ΠΛ'Γ/\10Υ 209

της παιδίσκης λεγομένων. Ή dπί τοu βαθυγαλάζιου άέρος τοu πίνακος γεγραμ­
μένη καi έκ τοu Εuαγγελίου' είλημμένη eπιγραφ1) άναγράφει τ~iν σχετικήν
στιχομυθίαν. J;χουσαν ούτω : Μή καί σt'; ήσο μετa τ/οv Γαλιλσ.U>υ ; δ δέ ήρ/νή­
π.~το, ούκ οl/δα τί λέγεις.

'Υπεράνω τfjς Άρνi1σεως τοϋ Πέτρου σ(οζεται τό κάτω δeξι.όν μέρος έτέ­
ρου πίνακος. Έπί τούτου (πίν. 87β) εϊκονίζονται τρsϊς μορφαί, έξ ών μία άριστε­
ρά καθημένη, ijτις βλέπει πρός τόν πρό αuτijς ίστάμενον ύψηλόν dνδρα - τόν
Χριστόν βεβαίως, ώς άποδr.ικνύει καί τό μέγεθος αι)τοϋ και ό περιβάλλων ηiν
κεφαλήν του φωτοστέφανος. ·ο τελευταΊος οi>τος φορών τόν συνήθη ποδήρη
χιτ&να κλίνsι έλαφρ<Ι>ς πρός τά έμπρός τήν κεφαλήν καί f;χει τάς χείρας
6σταuρωμένας πρό του ση']Θους. Όπισθέν του είκονίζεται στρατιώτης μέ λευκάς
κνημίδας, Θι:ίψακα (κλι βά.νιον) καί κράνος, eχων ηiν δεξιάν dπειλητικ&ς πρός
τόν Χριστόν ύψωμένην. Πρό κειται πι Οαν&ς περί τμήματος παραστ{ισεως τοϋ
Χριστοl> πρό τοϋ Πιλάτου η πρό τ&ν Άρχιερέων Άννα καί Καϊάφα, όπότε ό
δεύτερος άρχιερεύς Οά είκονίζετο είς τό κατεστραμμένον (ιριστερόν μέρος τοϋ
πiνακος.
Αί τοιχογραφίαι συνεχίζονται καi έπί τοϋ τυμπάνου τοϋ έγκαρσίου κλί­
τους, δπερ διατρυπiίτα ι , άφ' ένός ύπό της παλωfiς. μετ· όξυκορύφου φεγγiτου
θί>ρας καi άφ' έτέρου i>πό μεταγενεστέρως άνοιχΗέντος fuτερά.νω τijς αι)τfjς θύ·
ρας τετραγ(J.)νου παpαθί>ροι) (εlκ. 76 καt 109), τοϋ όποιου t) κατασκε1>1Ί κατέ­
στρεψε πολλά.ς τοιχογραφίας.
Αί ~πί τοϋ τοίχου τοΙJ τυμπάνου, οι)χi καλ&ς δισ:τηρο6μεναι καi δι' άσtα­
Οεστέρων χρωμάτων έκτελεσμέναι, τοιχογραφίαι άρχονται είς ϋψος τριών περί­
που μέτρων άπό τοϋ έδάφους, ή δέ κατωτάτη έξ αύτ&ν είκονίζει, άριστερά -.ης
θύρας, τήν Στα ύ ρ ω σι ν (πίν. 21 καί 88).
Ί~πi. χονδροϋ κοκκiνου σταυροϋ, προβαλλομένου έπί τοϋ βαθυ>.-υάνου άέ­
ρος τοϋ πίνακος (8γχρ. πίν. 2 1 καi 88) κρέμαται l<αθηλωμένος, ό μόλις έκπνεύσας
Χριστός, i!χων τf1ν, δυστυχιΙ>ς άpκετά έφθαρμένην, κεφαλήν του έλαφρώς κε­
κλιμένην έπί τοu δεξιοu του ώμου. Αί όριζοντίαις έκτεταμέναι χεϊρές του nα-­
ρουσιάζουν έλαχίστην κάμψιν ', τό δέ σώμά του διαγράφει άριστεpά (ώς συνη-

1) Μ λΤθ κς', 69 -7 1, ΜΛΡΚ 1 δ ', 66-Μ, ΛΩΥΚ κβ' , 56-57.

Ζ) 'ΕνΦ fιδη εtς tήν Σ'tΟUΥtένι t~αν (1207) α( χείρι;ις εlναι no/..() ιη:καμμS\•αt (CΗ ΛΟl.Ι ΟλΚ Ι $ tv Propylt'i ~n
Kιιnst~chichιe- 3. εί "'. 23 1)
ΕΚΤ
210 Π Ι'ΑΓΜΑ'ΓΕJ-ΛI ΤΗ Σ. ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΛΘΗΝΩΝ

Θίζουν κατά κανόνα οί Βυζαντινοί έν dντιθέσει πρός τοl)ς Δυτικοl)ς, οίτινες την
σχηματίζουν δεξιά'), tλαφράν, άρμονικήν κοιλόκυρτον καμπύλην κολπουμένην
κατά τό στf\Θος καί προβάλλουσαν l<ατά τά 1σχία, χαρακτηριστικήν διά τόν
11°• καt τόν 12•• αίώνα, άλλά συνεχιζομένην καi κατά τόν 13°•.
Ό Σωτή ρ φορεΤ μόνον άπλοvν άνοι1"τογάλαζον πτυχωτόν περίζωμα ', άρ·
χόιιενον πολu κάτω τfjς όσφύος καί φθάνον σχεδόν μέχρι τίi\ν γονάτων. Μ έ 11νω­
μένας καί έλαφ ρώς έπικαλuπτομένας τάς ίσχνάς κνi1μας του πατεί ό Χριστός
έπί τετραγώνου, προοπτικώς εtκονιζομένου ί>ποποδίου, στηριζομένοu έπ ! τοϋ
καμπύλου λόφου τοϋ ΓολγοΟα (πίν. 21 , 88), έντός του όποiοu μόλις διαιφί­
νεται 1"ρανίον.

Κάτω άριστερά, καταβεβλημένη ύπό τιϊς θλίψεως, ε!κονίζεται 11 Παναγία

κύπτουσα λιπόθυμος πρός τόν σταυρόν ~ςaί έτοίμη νά πέστι άλλά συγκρατου­
μένη διακριτι~ςώς ύπό μιiiς τών γυναικ&ν, ποu τ~]ν συνοδeύοuν, ίσταμένης παρά. τόν
σταυρόν ά.λλά βλεπούσης πρός ηiν Θεομi1τορα. ΙΞ!ναι ένδεδυμένη γαλάζιον
χιτώνα καt έπ' α&του, άπό κεφαλijς, τό σύνηθες συριακόν βαθυπόρφυρον μα·
φόριον. Όπισθεν τtjς γυναικός τα&της διακρίνονται αί iiνευ φωτοστεφάνου
κεφαλαt καί έν μέρει τά. σώματα δύο aλλων άκόμη γυναικών •.
Δεξιά. του 'Εσταυρωμένου είκονίζεται, πλήρης Θλίψεως καί συντριβής. ό
ήγαπημένος το(} Χριστοϋ μαθη της Ίο>άννης, φέρων τι]ν μέv δεξιά.ν παλάμην του
εlς τl)v (ιντίστοιχον παρειάν. τήν δέ (φιστεράν χείρα Ιίχων ιφεμαμένην". ΕΤναι

1) MΙLLf.T, RcclH~ ι·cl1cs. ιf, 4SS

2) r~ τc'ί ι\C'ί'Α '' Ι LΑ'rι ο. ~ 3 ('J'ιsd1er1dorf, cT 281) ούχl τό ιttρ{ζωμα άί.λtι τό παλuιόt.fϊ.pον ένδΙJμu. toi} Χρι·
στοlί, 6 d.ρ"αφος: i'I< rώl' ilrω Uφαιι-ι-6ς δι' iJJ.o tι ~ιτ.ό•• ( (η 10'. 23) f\ κοΝJ{Ιιο,, ό:νtφέρe"fι.ιt ώ~ !}ά"ο" kύκιrι.~v.>Ι' Περ(
1ηι; σηJ.c<ισi«ς τοΟ ένδi>J_ια;ος τούτου βλ. Ι~ι:ιι.., Κ.ι·eιι :dgvo.g. σ . 83·81.
J) Af yuvι:.ι;ιιcες 0-ίtrιιt ι) o(lv Kl.ιtd JnANNttN (ιθ'. 25) ftiι"J.ρlα t} roti J{Λωιr.ij in~t ι11aeirr ή Αlαyδι:ιlη1>ή. Π ρβ).
);(li ΓΕΩΡΓ101'1 tόν ΝtΚΟΜΗΛ.ει,\Σ t:ν t-.1ΙΟΝΕ, F..n. τ JOO. στ. 1488 Α.

d) Ό •1~ ·η)ν 4ρtστεp(ιν 'Χ,&Τρα ό:nJ.ι"' t).C\iO#.ρ<.ιv (κl)eμ(tμένt\ν i\ όριζοντ(αιι; τοιtοθε'Ι:ημένην έ"Jfί to\) tνί$ύιJJα1ό<
'tl)\I) ή;:ο\ 1.1.ή .-ρατοϋσtιν βιi}ί.{ον η 6.U.O τι ιiνηκεiμt.ΥQΥ -tύJΙΙt~ 'ι'()() '(Q)ιίv..·νν t(ν(ιι ό .:αθnuτό βuςο.νtινόι;. { Μι ι. ι..εr,
R<.'Cl1e~hes, σ 405) . Τόν συν.;ινtώμeν ιt:ράη-ι<ι;ι ~ρί τ<ί τέλι\ tOG ι0οv cι"ίώv<χ ι:tς tό Ψα):tήριο ν ~σσ Egbcn (SAUl:!ιt 4
l.AND+ HA Si!LOι:rr~. Oer J):ι;aJιcι- Erzl>i$Cl)o ( Ecbcns νοn Tric.r in (ϊvjdα lc. 'fήeι• 1901. ιιίν 44), Ι<"uτ<ι τΟν
11 <>ν uίιbνα t:i( τόν "Οσ ι ον Λοι>κι.'iν ($(;Ηυι:ι·z - llARNSLf.Y', Thc Monastery ο/· Sι . l..ι1C at Stiι-ί$ ί 11 l'hOkiS, L011dόn
Ι90J, ιtίν 3S, Ε . ΣΤΙΚΑr. Τό οi-κοδ Χρονικόν τi)( Μ· . '"()q Λ ()\)ι(i'ί, 1970, rtί\• Γ U} (~uθολη:όν}_ ;τ;ίν 90 ().·ρί:n·η')).
εiς ;ήν Νέά\• Μον1)ν 1'1'\ς Xlou (IQ4'2-1054)(A. ORιANt>Q~. ,.,1C)Oun,enιs l>Y.t dc Cbioo, 11. ΛthWcs 19 30, π l ν 19.2).
εiς τοιχόΥΡάφ1(1\' ~οtι Καρομπάς Κιhισ6 ti\ι; Ku1tιtαδo""iuς. -ιοU t06i (Q ι)ε JΊ!RΙ'ΗΛ.tιιοrι, έ,ιΙisς~ rυpC$tre.s,
Λe(ι1'::1J}JI((. 111, χίν 199 J). Glς π<.ερt;Ι('Ι().ήσιο ν t()t. Γι:r.ρεμt (JΕΜ Ρf-ΙΑΝΊόΝ, e «.) t;αί Gf( 1ΌJ'OC llo (M ΙL LET, Col!e-

cιion des .H ιιul<.::S Eι.ud;;::s c 766) Ku td τόν 1 2<>ν αiΦ\'fι, εlς μιh:ροyραφrαν 'ΧΕ'tρογρ(ιΦόV r.tτJ)W.VIJ.ή'έi.όυ
τtις Π Δρ~ι <ις, Pal:it. 5 φ 90) (f\'1H.U.Π. R.cςh;;:ιτhes. 4i2), tJς -ιό χε«ρόyραφον το!; Βρε-τ<ιννtκοίl ~1·οοοι:;ίοιι }l;ιrl~)'
ΕΚΤ Η ΑΡΧ Ι'Ι'ΕΚΤΟΝΙΙ(Η ΚΑΙ Λ Ι Β ΥΖ ;οιχοrι~ΛΦ Ι Α Ι ΤΗ Σ ΜΟΝΗΣ" ΠΑΤΜΟΥ 211

ένδεδυμένος άνοικτόν γαλάζιον χιτώνα και έπ" αότοl> κόκκινον Ιμάτιον καταπΙ­
πτον άπό τοl) άριστεροiί του ώμου.
Παραπλεύρως ·καί όλί.γον όπισθεν τ-οϋ 'Ιωάννου ίσταται, δεικνύων τόv Χρι­
στόν διά. τής i>ψωμένης και κατά τόv άγκώνα -σημφώνως πρός τόν γν1; σιον βυ­
ζαντινόv τύπον- κεκαμμέvης' δεξιaς αότοl) χειρός ό κατά ΜΛ1'ΘΛΙΟΝ μέv
(κζ', 54) και ΛοvκΑΝ (κγ', 47) Έκατόντ.αρχος ' , κατά δέ τόν ΜΑι•κΟΝ (1 ε', 39)

1810 φ. 204 (DAL'tON, r.ιyz Αrι. σ 411 . ti ι.: 261). ι:iς ομό'λτον τι'ic Patu d'Οι"Ο τοt\ Άy. Μ tιρι.-οο (W,
VOl,.RACH f\'fJ1 ).t)ι ποi , ϊ.::1 ι>aJa (l'Oro, Fin~rιu: 1965, Ι'ι'(ν. XLIV ...-αl J 1).6 Lυ ιοι - POMORl ~AC, LC:$ έιη.'ι.ιiχ b)~
7.a'1ιi.ns dc la l'n l :ι 4'0Γο , Z.ϋl"ich 1966, σ 66 tii.. 8.S) , εtς άρμενικδν Εί.ιιιγyέf.ιον f,.ν Ι~t:\'tt(ςι. τοi) .Ι 193
($. DC.R NcRSF-<;:Sι AN , M~nu:$C;riι:'> Arn1~11ίens i l l11 St ι'~S., Paι·i$ 1937, ~ί.v. 28 . φ. USv), r.ίς Nt 1Jl:ν1Ttσ\ ιςαρά τό
Νοβyορι)δ ~ς Ρωσ ία( (1198) (~111. ι. ετ , H α:::J1c 1't:ht$, σ. 40S, l \•O<i δt,ιο:>ι.; ή btt' ό.ρ. 9 πapαπομ_rτ1) εlναι λανθα•
σui:vrι}.. ι::f( Λάtμον (WιεQ ΑΝΓ> , Laιmo~. ιτ-ιν. 7. 1), ξl( ·ο\ν tι'061t-t f\\' -tf\ς ~4η tρΟJ":ό~ ~ rιc: Άκuλ11ίας ( ,R ,
VAl.LAND, A.Qιιitδc. εί); 2), εfζ ειλ.ηtόν tκ ti'!< ~ςα.ρά t1'ιν nt.oot αν ~ιονi)( Δο11 κρ<i.ζ. σiιμCρό\' έν ήj Ί:eν. Βιβλ.ιc­
Οή..-η Άθην&ν (Λ Α ΜΠ.ΑΚΗΧ , φωt. Jl.57 - J Ι 6(). tι'Ι ΛΑ Μ ΙΙΙ>()t , Ν . ·ι:;~.).η\•ομν. Ιϊ, Ι9J6, c:r. 270). ε;I< <tεtpcιεuάy­
γε')..ο\• Μ. Βtιt.οJtΙΙδίοο Καιδ. 610. φ 119 (Μtι..ι..ετ, ξίις. 428). Καtά tάς (ι.pχά< tοίι JJev αί. είς ~ό οuρι<ι ..:όν
6Uay-y&ιo v ~ο~ Ά'γ. Μόρ~οv t(ί)ν 'l()ι.,"'(IJβιtGΊv, 122 1/ 1222 (~1ιι..ι.ετ. RC'Chc.:che:!i σ. 40S) Κατά τό β. i'ιμ 1συ cotι 130••
utιί1~vς tl( 'γ).ιmtόν 'tf\' σv).)..()γη, Άp'fη( {λ ΟΡΛΑΝΔΟΣ, ΑΒΜ Ε. ο·, ι9Jό , σ
169 είκ . J 7), r.iς άρμcνι.,..όν
F.ύ<trrl'.Mo\• Ίtι>ΟΟ(ΙλόJ.ι(ί)ν άp.2.SJJ. ioO 12?2 (S. l)~R Nl'!RSf!SSIΛN, Λrmcnia and ΙΙ1e b)'lantinc Empirc, Ca11,b1·i<lge -
M<tS$ac::t1u.setι~. 1947. πίν. 2.6.2), εfς τι::τραευάγγι>λσν το~ Κ.ι έ-~) (('L:l'Ί' ROU, T rud .>• V An;haool. Sjcrda ι1 τirti>•e
ιtίν ΧV Ι Ι), ι;.ί( τόν κοn·tαιραβικόν κώδικα 1 ( 12.50) t o6 καθοi.ικοΌ Ίνσt ι-cο.\ιt()U τc»ν Π<ιρtQ iΦν ( KL Wε.c;.s-~L.
Dic Κrcιιιisιιηg, σ 73), είς eί.:όwι <toi) CLιemokmcd i (ΚΟΝDΑΚΟν. J>a111ja1 ni Jιi 1<.Ι"uRli, (1. 122 t:ίκ. 60J). εCc
'ΙΟιχ.ογ~φίαν toG έν Ρόδφ vaoϋ Άy. Γεωρy[οο t(>O Βάρδα, τ\'W 1289 (0ΡΛΑΝ ΔόΣ , ΛΗΜΡ,., !1... 1943. σ. 127
r.Jκ ~08), εί~ έ>.eφuντoett()()\• τ f'tς σ\Ιλ>.ογ~ Oppcnbcim (SC H LUJ.Ι BERGBIL. Μ<ιrι. Piot 6. J S9$, χ(ν. ν ι ι, 2 Ο AYfO~,
έpopec, 2, σ. 13). Κιι cά. tόν 14<JV αl. tlς φ.Qι)ηtdς tlιι(όνtις Μ. Ση•a fΓ, ..:αi Μ ΣΩΤ ΗΡΙΟΥ, F:ίι.:όν~. tίκ.
1 9~ ..:uι 20S) 1.:J..ιt.
Ι ~ ""Η cοι oUχl τε;tαμtvης- ώς σννηΟίζtτο ύιιό tδ)ν δuτιι.,'(Ι)ν (M ΙLLCT , Rcclι . σ . 449).
2) ϊοrιτον ό\•QJtό.ζ.ε ι λοy'(tνον nαλαιόtcρον ι.ιtν ·τό Άπόf\ρvφ()ν f:Vαyγtλιον coU Νιι<ΟΔι.tΜΟ V, 1, 2. κι;ςι. Χ Ι,
Ι (1'1$<:1,t> ι,dQ ι·r, Cν:ιngclia Apc:ιkrypho. σ. 283), ό.ρyότ~ ρον δt ιςuί ~ ,ι tτu:γtνtcttέρv. όρθόδ()ξος άγ ι..:>).(ry ι~ι) παρ(Ι:δοσι '
(,Μ Η ΝΑ Ι ΟΝ Όκτωβρίοο ε(( tάς' 16, δtt> ιc:αt tορτάCεtαι η μν ι) ~ιη 'Τ(Ιυ, Ι;ιςδ. )(αιv/ tιό).εαις 1843. <ι. 11.3, ι 16, l:Ι(δ )J.tνt·
tίας 1880, ο SS.$6) κσί ΣΥΝΛSΑ ΡΙΟΝ ~ 161'1( Όκτωβρ iοο (DE LJ'ΩiA Υ Ε, $yl)4'1JC F..ccl Const. (J'C. •·1 1) . Εlς t(ι( Ι\α~tπα•
δοκικάς τοιχογρο.φιας ti'ίς Στr11>ρώσεrος tnίση( ό · εκαtόνtιιρχος συνοΟ.c.ύετα ι ένίό'fe όπ() 'Τι\ν ι':.π1γραφr')ν Λον"'J''<>'
,f ~Δ"Ίι:άr6ιοrαρχ~ (vi:oς νcιός Τοι«,ιλέ, J ξ RΙ'Η ΑΝ ΙΟΝ, έ,;ιi scs. Rupe:;trcs, κε-Jμ&\'Ο\' Ι, σ. 348) ιlc δt tοιχογραφiαν
t'Ού 1202 tfiς έν Λιικωνiq_ tvfovf'ις Κλeι(Jούρuς ( Πά).ι()μΟ\•lισ1ηρο) Βροντ<ιμιt iιt tήν t-ις1 γραφJ1ν Λοvκκ-)jw:>' ό 'ι~·κα·

τ&ιιτιι.yχnς (Ν. ΔΡΑΝΔ.ΑΚΗ.t, Ί·Ι (<7"f()(t1 ιι'ή •4Ονι\ cης Κλcισ(')Ι')ρ.ψ;, Άθl'ιν<.~ι 1958. σ 14). Είζ tάς περισσοτέραι;::
Qμι»ς t()ιχΟΥΙ)(J.ΦίΩς 11)ς Στu.vρώσε<ιχ τQ.ιν \'(Ι.φν της" ~.α~tιmδοκί~ t{ιρίe1κ<()~ιι;v τό δνομcι Λ ονχ~jι·ος i'ι ΛΟΙ"/Τί"°" fι Λ(ιι..-ν·
yήιιQς ν<ι (fι1ν<>δt(ΙU πά ντ()tι; τήν έlκό\'U τοΟ διό τi'ι( λόγχη' <ΤΟύ τ-ι)ν πλε;υρίιν τοG tσ-r<rυικοJιέν~w Χριστ(Ιtι λ()-yχl·
σαν~~ Q'tfXJ'f1ώτou (Κtλετσλόι> ιςαί 'Γσσρcκ:λt. Κι)..ισδ, Τσα()\)C • 'Ίν. Jt: κvHAN10~ . f.ά . 1, σ. 224, '164. 540) ~
ιςαt μt Τ(\ όνο11u L(1oginυs εiς tοιχοyραφίαv t iΊ< έν ΡΦ~ι υ Santa ~laι·ia An ιic:i (υe ΟΑΟΝ ΕΙS!!Ν, $tιίnιe t\1;ιric
Antiqve, ni v. 1..Χ , 1 ιςαί ΧΧΧΙΧ) Ί•Ι όνοιιασία α6τη Οά nροfiλΟε nροφα« t.'Κ owxV~ πpόζ 1~)ν ).όγχ ι )ν, 1Ί\ν
όJΙ"οiαν κρα~.εt ό ρr,Οεl~ σtρ<ιtι<iηης και 't'il ν όκο(αν οUδέχοcε σχεδόν .: ραιι.η ό "Ε.καtό\•tα Ι)Χ«· ΤοQ.,υντlον ό "Λοτt ­
σας 8t' δξοv' tόν Χρtσtόν σ"t ρατιώτης όΥΟJ.ιάζεtο.ι δι' t~tιγf)(ιΦΙ\( Σ'!Ρ,φάtω ν (β/. σχε~ι..-Ιbς' Α . ;v1• 1"'()11 ()vΛON ?..\'
ε. ε. Β .Σ. '30. 1960-6 1 ~ σ. 55 t καί KL W l3SSEι., J)ic- Κ: 1"( υ 7,ίguιιg. Reckliι,gl1ausen 1966. σ, 70)
ΕΚΤ
212 Π ΡΑΓ!νΙ ΑΊ'ΕIΑ Ι ΤF.,ΙΣ ΛΚ.ΑΔΗΜΙΛΣ ΛθJiΝiΊΝ

κεvτ·veίωv (πίν. 21, 88, 89α). 'Ηγούμενος σπείρας λογχοφόρων καi λαοϋ ε!ναι έν­
δεδυμένος στρατιωτικήν στολ1'1 ν μέ κιτρίνας δερματίνας κνημΙδας, κυανc'i περι­
πόδια, πορφυροϋν χειριδωτόν χιτώνα φΟάνοντα μέχρι τών γονάτων καt έπ' α(>τοu
κίτρινον δερμάτινον θώρακα μετά μεταλλικi'jς ζώνης. Εtς τήν ράχιν φέρει έρριμ­
μένην μακράν πορφυρίlν χλαμύδα. Τr)ν κεφαλήν του δέν περιβάλλει ένταuθα
φωτοστέφανος, άλλά τό σύνηθες συριακόν κάλυμμα, πρασινογάλαζον ένταϋθα,
δπερ ·κατέρχεται μέχρι τοϋ λαιμοi), τόν όποιον περισφίγγcι . Φωτοστέφανον
φέρει ό 'Εκατόνταρχος οόχi πολύ συχνά είς χειρόγραφα της χρ ιστιανικijς Ά να­

τολfiς (Καππαδοκίας, Συρίας, 'Αρμενίας) τών παλαιοτέρων αίώνων. Κατά τούς

ftέσους βυζαντινούς χρόνους δέν φέρει' συνήθως, ώς ένταϋθα, πλ1)ν τινών έξαι­
ρέσεων ' · 'Από τοϋ τέλους δμως τοu J 2°u αίι))νος' καί ίδί~ κατά τόν J3ον αίσ>να •
καί μάλιστα κατά τούς παλαιολογείους χρόνους καί έφεξi'\ς • τ~)ν κεφαλήν τοίJ
Έκατοντάρχου περιβάλλε ι είς τήν σ κην1; ν τijς Σταυρώσεως φωτοστέφανος,

έπειδή έΟεωρήθη ύπό τών {ιγιογράφων καί τοϋ λαοiί ώς c'iγιος, μόλις έξεφώ­
νησε τό dληΟwς Θεού υίΟς ->}v οvτος ".

1) Νi:α Μόνι) X'ioo, ~ιΟΟων 1101.1 αί (Ο~ ι Αrοιυοs , Μοη by:t. dc ChiQ~. ιιίν J9 . 2) Τ&τρα&Uύ.γγεί.ον Πύ.ρμw;.
1-.ιιl 5. φ 90. rοδ J ι ο" η J2ou α.i ( KL W~'i..<>F..L, Ι'>; e f( rcυ;ιig1111g, σ 63) Σ-rt:tιt(tης Βuζ . Μουσδiου Άθην(ί)v (Ή
Βυζ(ινt1 v ή tέχνη .1·ιχv η Εi.Ιρωnαlκή, ΆOtiνut 1964. ά rι 110) Άγ. !οφία Κ.ιtβο\1 (μl:(J(I. 11 ov ui.) (0 1)0\\'STfNKO.
ΤΙ1e Ca11t«lral or Sttι Sopl\ia ίn Kicν, 1954, είκ σ 135) Φορ11τή είκών καί tπιmύ).ι()ν Μ . Σινlί (Γ κ-c.ιi ι\ιf . ΣΩ-
1· 1 1ΡΙΟΥ, Εi'κό,rες, *i.... 51 κ(ιί 89).

2) fliνuξ σμω..του Μοuσείοu ~1ονά;ιοu . tϊ l\μ(σεοζ ι zov uit.iίνu( ( KL \VESSl!Ι., Dic by:ι En\ailku n~. 1?67. l'((V.
S J).'Ι 'οιχοyραφfιι Έγκλε(σ·ηχις Νεοφ(;rου ΚύιτρΟυ . Jzou αίών.Χ (Ϊ Σι1·rιιf'ΙΟΥ, Βηζ Μν1\J-Ι ΚύΛ"ρου. πlv 69u-β).
3) €tιιιγ•(i"λtQν Btνe'<'iQ.ς (ιρ 1Jί35, τοi:ι 1193 (S D6R. Νειιs·~Ι ΑΝ, Annenίa a.ιtd tl\C byι.. Emρirc., 1947. 'Ιt'ίν.
XXVJ. 1). Σμ(ι>.τ<ιν tί~l3 <l'Qι·o. 124111 ιιlci>ν()ζ (VΟΙ,ΟΛCΙ Ι • PεP.TUSA κ ϋ , La Ρ.-13 dΌ ιΌ, Firen:ιc 1965, π,ν, 44
J J)ιt LUΙ O I ΡΟΜόRΙ~Αc. Lts ~ιnaux l)p::H1lin-!ι dc. la Ρ313 <l'Oro, Ι 9Cι6, εlκ 8:ί). ·rο~χογρα"ί((t Τοϊι;ρt;κ-).t, 'ελ·
μuλt. lo:'ut Καραvλtκ ΚιλιοG (1\1 Rεs·ιι.~. Ί')ie byz: \Vandnt:\fcΓeί 11'1 Kkina.siεn 11, ειι.::. 209, 183 Ιο\αί 237).
4) Στο1>γη';νι τοα, 120'7 (l\1J.LL.t:'t~ FkΟΙ.Ο\ν, La J)Cintu ι·e du Μ . Α . cn Υ(>ιι~ο~Ιaνl~ 1, ·nίν 37 3) Zirσu,
J 219· 1235 ({\1ι ι,,ι,.ι;..τ • f·ROLQ\V, e ά rti'' 53 2) Εi1ι:rγγtλ1(ι.pιον toti J250 ( .,. Κοnτοαραβικι'Ι( .,.-@81 ~ 1 \'Ο& KfιO<ιXιl(Qi:t
Ί νσιιτοόtοο τ6iν Παρισίων) (KL \VESSEL. Di~ Κι'C11 κίgι1 οg, α. 73). f\4nογιά\•l!, 1259 ( ι~..ι . ~CHWSΙNΙ-URΊ", D ie

Fι-c:$k~ιι νοη Bojana, Μαίnz Ι %5. e(κ 26). UίιαΎγi:λιον Ίι;ριχrοi.ίιμ(ι)ν, ~ίι). 2563. τού 1272 (S OER ΝF.ιι,sεsSιΑΝ,
S ά ftiν XXVI. 2). Μιιυριώτισσ(ι Κασt'οριdς ( 0 .6.ΛF. ΚΑΝ ΙΔΗΣ, Κ.ασιοpι(ί. 11ίν. 70-71 ΜΟΥΤ!:ΟΠΟΥΛ.ΟΣ, Κασt<>­
ριά, πiν 6:2. 63, 66 Διiι -ι-Ι'ιv χρQ\.'Ολογlαv, (nρώt<tt δεκάδες το.Ο IJO'I αί ), βλ. l\<I CHΛTZIDΛK I S,tνSyn\posίun\ dc
SopoCani. J9M. Bt<tgl"tld 1967, σ 64)
5) Σtύ'ινd:νιτσα, 1313· 1314 (1·1ΑΜΑΝΝ. l\-tAC LEAι-.i- l·IALΙ.tNSLGBGN, Oic Monιιπt<'4H<t1nuιlc~i. είιc 261).
Στό:ρο Ναγ11·ορίtσ1 ν0, Ι )Ι8(1\1Ί LΙ.C'Ι' · Fr-c.oιow 111. Πi\• 92. Ι) . Γριιτσάνιτσu (i'IAMA:NN. ε ά r.ίκ 330) Πρωτaτον
(f\1ΙLLB'r, Atho:s Lc.'S ~i111um, 1ςίν 12 3) f\1 Βαtο:(εδίου (M Ι LLE T, f ά ιτ1ν. 83 2) Μ Χελ.(ινδc~ρtοο {Μιι.wτ,

t ζι.. π'ν 69. 2) Φορητή εί..ων ΚιιθίσJ •ατο' B\'J\l'(Ύe).to)ι<>tι Πό.-η_ιου, άρχ&v J4ou αί (Η Βvζ<ιντιvι) Τtχ.ν•1. iιp 185)
6) 0), σχt.tt~&ς Α. ΞΥΙ.ΓΟfΙQΥΑΟΝ. e. (ι, tf. 60
ΕΚ ι-r A ι:.-xι ·reKT<"JNIKJi ΚΑ Ι ΑΙ ΒΥΖ . 1ΌΙΧΟΓΡΑ<1>1ΑI ΤΗΙ f\10ΝΗ Σ flATMOV 213

ΟΙ δπισΟέν του ιiνδρες' κινούμενοι πρός τόν Έσταυρωμένον φέρουσι λευ­

κάς ·κνημίδας, γαλάζιον χιτΦνα καi. πορφυροiJν Ιμάτιον κα! δμοια πρός τόν Έκα­
τόνταΡΎ.,ον περί τiiv κεφαλ1iν καλύμματα, οί δέ τελευταίοι λογχοφόροι στραηώ­
ται τό'ϋ -ήyεμ6,,ος • μεταλλικά κράνη. Δέν πρόκειται δμως έδΦ περί όμάδος ύβρι­
στών τοϋ Χριστοϋ (ΜΑΤΘ. κζ', 39) άλλά περ ί άνθρώπων, οίτινες lδόvτες τdν σει­
σμ.όν καi τι:\ y•-νόμε••α κατά τήv Σταvρωσιν iφοβήθησα•• σφόδρα καί είπον μετά τoiJ
Έκατοντ(.φχου άληθώς Θεού vl.ός ήν οδτος '.
Ό Ίωάννης καί ό 'Εκατόνταρχος προβάλλοντα ι ο&χι, ώς συνi1Θως, επί των
τειχών της Ίερουσαλήμ, ά.λλ· έπί κιτρι νολεύκου κτηρίου φέροντος δύο ερυθράς
όριζοντίας ταινίας.
Πλην δμως των μνημοvευθέντ<ι)ν προσώπων ό πίvαξ μας περιλαμ βάνει προσ­
θέτΦς καί τά έξης άκόμη σημαντι κά στοιχεία : Κάτωθεν τής άΝστερuς χειρός
τοϋ Κυρίου -ενθα καί ή έπιγραφη Η CTAYPΩC tC - εiκονίζεται έν προτομ1j
νεαρά γυναικεία μορφi) (πtν. 89 β) ένδtδυμένη κλειστόν λευκοκίτρινον χιτ<J:>να
καί φέρουσα έπί η~ς κεφαλης λευκόν κάλυμμα. Κ ρατετ διά τi'jς ύψωμένης δεξιίi.ς
της, μέσφ τοϋ όφάσματος τοϋ χιτ&νός της, δοχι:ίον μέ τετράφυλλον στόμιον,
ήτοι ποτήριον μεταλi1 ψεως ετοιμον νά δεχθf.i τό έκ της πληγijς τοϋ Χριστοu
έκχυνόμεvον αίμα καί ϋδ<ορ. Τό άμέσως δπισθεν της μορφtjς ταί>της τμημα του
πiνακος εlναι κατεστραμμένον (πίν. 89β).
Συμμετρικύ>ς πρός τόν Χριστόν είκονίζεται, δεξιά, ητοι ίιπό τήν άριστεράν
χείρα του 'Εσταυρωμένου καi ύπεράνω το\J κτη ρίου, έφ' ού προβάλλονται ό 'Ιω­
άννης καί δ Έκατόνταρχος, (ίγγελος βι.ιίνων όρμητικ&ς πρός τά δεξιά καt εκ,τεί­
νων τήν δeξιάν του χείρα πρός γηραιάν γυναίκα (πί.ν. 89α), τι]ν όποίαν φαίνεται
ώς νά άπωθij. Εfναι i\νδεδυμένος έλαιόχρουν χιτ<J:>να καί κόκκινον ίμάτιον, δπερ
άνεμίζεται όπισθεν λόγφ τi'jς βιαίας κινήσεως αύτοϋ. Ί-r γηραιά γυνi1 , εi.κονιζο­
μέν11 κατ' ένώπιον, φέρει τάς χείρας σταυρ<ι)τ(ις πρό τοl) στ-ί1Θοl)ς, φορεί δε άπό
τf\ς κεφαλf\ς βαθυπόρφυρον μαφόριον. ·ομοιος, άλλά προστατευτικός και όδηγός

1) Oi μet-' Q"ύτΟU, ώς roUς. λέγε ι τQ κατά Μp.ΤΘ;\ιΟΝ (ιι.-(", 54) εΟΟγy~λιον, ,,; ' fov&,Jiof ι..'"(tr' &Λ'ιyραφή ν roi) ){~
λεtc:ι>.(Ιρ Κ ιλισt (J RΚ Ρ~Ι λΝ Ι ΟΙ"', li. ά_ Ι . σ 224 ιι.-:αι niv. so. 2.).
'2.) Ί'(Η)τ~ έπιγραφι) τ()() Τσι:ιρειιι").έ Κ tλισt (JERf'llANION, t:. (ι,, 1, σ 464 ιe(ιl ιtίν. 13 1) άποκαλεt α'tf!άrιWTfJ.(
τω., "/oι-OOJwv ι':-~.'C.ι) τό ι.:ατό. ΜΛΤθΑΙΟ Ν ΟU\'ΟΠ tη:ό ν ΕUtι"γγέλιο ν (ιςς. 27) τον~; όνι.>ιJ ι'ιζει όρ(,Ι&; π'lQt'ΙΥιώtuς τνν ήγtμό·
''"" fι10' ΡΦJ,Ιαίου(".
3) tνfATt) ιςζ' . .54 πρβλ, ιςαί r>.1APK ιt', 39. θλ.. ~ί ΛΝΑΦΟΡΑ~ Π ΙΛΑ1ΌΥ Λ. 7.3 (παρ(1 Ti!':Cl\('1~ do ι·f, EV3 rιge.l ia
Λροkryρhιι, σ 4 17); σκύrος' l)'/T$TO lφ' δ:tηι• "' 'ίι• ο#ιοΙJμi"'Τ" . . . . . . "Ωφ()ησαJ• &? έ,. rtύ τϊf> τfjj- φQβι!• v~Υ..ρυi
d Ptιtn&ι• n:ς κλR.
ΕΚΤ
214 ΠΡΑΓΜΛΤ.ΕΙΑΙ τι.ι:ε ΑΚ.Α Α..ΙΜΙΑΣ ΛΘJΙΝΩΝ

αύτός, άγγελος, Θά ε!ιωνίζετο πιθανώτατα, ίiν κρίνωμεν έξ άναλόγων παραδει­

γμάτων', έπί του uφθαρμένοι> σήμερον μέρους τοϋ τοίχου, 1\τοι όπισθεν τijς άρι­
στερiίς μορφ1)ς. Τά dνωτέρω περιγραφέντα πρόσθετα πρόσωπα εικονίζουν
βεβαίως συμβολικiί~ άφ' ένός μέν τ'ήν 'Εκκλησίαν', συλλέγουσαν τό αίμα του
Χριστοϋ καi αφ- έτέρου τ'ήν έβραϊκ'ήν Συναγωγ'ήν, διωκομένην.
Τό θέμα τοϋτο έθεωρείτο dλλοτε καί θεωρεrται &.κόμη ώς δημιούργημα
τfjς τέχν11ς της Δύσεως, ί:νθα εϋρηται πράγματι τελείως άνεπτυγμένον ijδη κατά
τήν Καρολίνειον και τtiν Ρωμανικήν έποχήν •, άπό δέ τοϋ J2ou αίii\νος είσήχθη
είς τε τήν μνημειώδη γλυπτικήν καί τήν μικροτεχνία\• τijς Δύσ•:ως '. Συναντdται

J) Χεtρόγραφον ι•ar a1· 74 φ . 59 (0ΜΟΝΤ, ia.~1ans,ίk'$, χlν. 51) 'fοιχυγραφlυ Άί . Σ rρdt ι} yOO Μ άγψ;: (Ν .ΔΡΑΝΔΑ•
JCHΣ, ΑΙ 101x.oypc:.ι φ lu.1 11\ς J\.f έσσ Μδ \'ης, 1964. πiv. 3$). '1'01 χ.όγpαΦi« JI.~ Κλtι<rόίιρι;ι; θρ<tνrαιι(ι (Ν . 4t•ΑΝΑΑΚΗΣ ,
Ί.f (σt()ρ1 ~1) Μ ΚλtιοQόpαι;, 1958, ο. 13). Τοιχογραφία Μ. Ί:rκλδiσt-puι;' Νοοφύ1:οv Κ V"ιχ:ιυ (ί, trιτHPrQY, Τά βυ­
ζαvtt\'Ι.i μν•ιιι ttα "t i'ις;JCόιtl)()H. Jtίν. 69β}. ι;ΟΟnι:'λ ιάριοv ·Α ρμ Παιριαριδ ίου (J ι:n.ιs. c<>d. 2563) (S nι;ιt NΠRS6SSrAN,
Arn1cniιι and Che byz:, .l!m piι-e, 1947, ·nίν XXVJ 2}. Τοιχοyραφlα Σt(w\11'J.νιτσας ( 1208) (01.H λUJ • ΜeιΗΝ, Frcsken u
l koncrι , 1958. tt ίν. 28) tΕ;ρβι,.όν ·ι~ιιί.τfιρtό\' Μ ό\•(tχο1) (J. S'rn.Z YOOWS ι<ι, Dic ~Hniaturcn <les ~<:rb P$atι~ ι·s, 1906,
rtίν. Χ, 24) Συριf.ΙΙ(όν tVι:tλτήριον. \ 'at. C<XJ :syr .$$!} (JCRl'HANΙόl"f. ·ιι:s ιηίni:Ηιι re~ du ιtι:tιι ςyι•ί;tqu~. ΙiΝΟ . ις-iν XIX).
1:υρι((ιςόν ψc:.ι.λ1 fι pιον London, 8r. M us. A<ld. 7J 70 (JεR.ΡΗΑΝΙΟΝ. G. ά sfις. 46) CUο:rrελι(ι.ριον <»<t. M011cn.ιd-iίnιn
7644 {f)UR'NOWό, Arιn<.'T'lisc-l'c
l\1inf:anιι·cn, 1960, σ 91). ΆρyuρΟΟν t>άλιιμ~α ΕΟΟyγελίοu Άy Κί~ήμ&νt<><; Ά χρί­

ΟΟς (L. UR tt11 εκ , La Scu l pf ι.H'ι', 1936, -ιι:ι ν. L(X) Τvιr.οιrραφί<ι Πρω'tlιτου (Μιι.ι.ετ. Mon. de J'Athos. ιτ tν. J2 3)
ΤοιχοΎρ«φία 1'αθολ.t"7οϋ Μ Χ$λάνδο:ρί0\> (ι\>fιLLLJ:T, Μ οο. d~ Ι'Αtl,αι, ιιιν 69. 2). Τοιχοyραφfιχ ν Γκ ρα-rσάvιτσας
(l{λΜΛΝΝ 4 l\1.AC L ΕΛΝ - J.tA Ι+Ι.t:NSLE.ot:N. Οίe M or11,1n\Cntalma!crei.. , t.lι<. 330). Τοιχ,mραφ[cι ΆΎ ·Jιi>άνwv Bo-
g<)slov eίς Zeιηcn Βουλγαρία~ ( ι), PANAl<)T()VA, f)i~ bιιlg . /\<I Ι)ι'Ιιι1~1eιιιa1η);ιlcrcί in' J •Ι. Jtιhrh . S()fίa 1966, Q. J4S).
2) 'f!ι; J<.<ιινt\ Δtnθήι.:η χαρακtηρ\ζε''<U\ ή μορφή ο.Uτη δι ' έ::\ιγραφi'jι; tic; μιςpυγραφiο.\' 1\'lfJ Σ:tρ8 ψ<U. η\ ρiοο
τοU Μ οvό.χό\Ι, φ. 3 ι r (J. STR.7.Ycowsκι, Oie Minίιιt u.ren dcs scΓb l'Salter.s. 1906, ιτi\•. Χ. άρ. 24) ιςαί r.fc- τό ά.ρyupοσν

""άλΙJJιμιι t:ίιιι.rre.i..iόv ιοtι ΆΎ. Κ.λ(\μe\•t(ις Ά χρ !δος (ι.. θR.~u ι ε~. La scufρtur~ (:t lc:s .ιrιs minei.11·s byzanfins. Paris
1936, 1Ι'ίν LΙΧ) ιϊχ: ι.:αί ι.\<; τ(Ηχογρuφίcιν 'ti'jς' ?νt. !Ιιft.~wιι>ι)φιtκ,t.ώι; Με-τt.ώpαιv (φω1. Παιtο.χ(ι"tζηδάκη). ' Εξ Ο.λ.λοο
εις 'tΟιχοyρu.φiαν 1tj~ "ατακόμβ11' $011\ Gtήη\'\ι'() τrις Νw.~~φι; (6'>V uί ). ctt:ο\•(ζ_ουσαν tήν ΣttιUpαισtν, άνε')' νώσθ11
t\ έτ.ιγι><~.Φή EC<Cί,E)SI A . yeypuμJ.ιi:vη ά,ριστsρ(ι. τοΟ στιιl.)ρο\ι. '1•1 "'α"'t) διαtι\ρησ1ι; τ ης t()ιχ<,tyf)(ιφiψ; όδη1ι.:r tiι;
'1ήν \>r.:όΟεσιν, δη έ-ι.:ι:r βιl tστ<ιτο μοpφl1 τις (.Α, ΑC11ε::1.1~ . D ie .Κ.-ι ιοι kαιnb1::η ·νοn Neaf'WI, LelιY.ιig 1936, εi._. 46").
ΤΙJ,ος t ni ti.εφαντοσt()\>'ι(.1ι'> ~1ι)\1σtt.()U 1:<)~ 'Βερολ(νου, 12<iv αtΦν~ ( Ρ. Τι-ιοιtv, ίΛ:. Cnι<;.ifix, Nαote!s (9~9. ε{κ. l IS)
t'ι vnγινώσκο\'ται ιιΊ t:~ηy ραφuί: ECCLESIA κ(.ι.ι SINAGOGE.
3) Π :χ.. εi~ "ιύ. tλεφαν::οσ>ίι. 1'α)..όι1μαtα €iιnΥΊtλ,uJ)ί6)ν τοn S)u.v υ.'<»\•~); 'ιΟG Gaι\naι τfις Γι:ιλλ\ας (L -8RΒΙΙ Ι 6.k .
Ι..'arι chrCti~. 2e Cd , .Pa.ri~ Ι~Η tt. ο. 24 1) .,.α, τf\c; 't!Oν11o~-f\C Η1 βλιο('ΙftιcήC τΦν Ν.:ιιηο·iαι ν Πο),λ(ι <.ίλλ<ι n<ιρcιδt.ίyμ(Ι'tfι
1ιGριtχόνt«ι tlι; tO ~ρyov <to1} Λ GοιD::ΙCΗΜ ΙΟΤ, J)jc r:.ιreobejnskι1lpι\Jre11 ~ u:-; (Ιeι· 2:t.iι dC)' Ka.ι·()li1,giscl\cη υ. SΛ·
c:bsί:scheo Κ :U$ι:.ι" νnι . • ιχ. Jahfh ). Είι; tιάνια 1ά ά.\•αιti: pω μνημεtu ή "&κi.ησία σι.ιiJ.tγει τό αiμα ti~ nοή)ριον

( tνl εταλή \!Ιεω( tννοοtη..a1ι tι δt 1Λ;>νuy<()"f'' ό.?rοts-rρέ-φcι τό πρόσ((ΙιτQν ΚΡ4ΤΟ00ι.ι μuρε.ιμένο\' κλάδον ή έσ:(\σμtνον φλιλ·
μοι,λον η ράκο; άναι φλογ<Χ; ~ιc ~ιιιcι>urOOΦiuc: Λειt()Ι)j)'yιa:δν βιβλίον τοt> Drogorι, uρi tό 850 (Τιι<Κ λΝΕ:.Ν, Dic
r•.sa.ltcri11ustmιio n ίιn ~1ittc1altcι:', ti~1Sί'-'Sf()Γ$ 139$. σ. 243) ιςu\ '!η<,; ·ε.ον Βιβ).. Πιιριοίων. 10.,.Ίt(ι(ιί)~ (Ε. St.MON,
Jslη'b dcs Jl)St. 79, 196•~ σ. 329 ..:ο.ί είκ. 24).
4) fϊ...uιtτόν θωρUκιοv τοδ <if,t fjι.ι)"'« t 'l' 1t1,τροn;όΜως τtιι; Γ14ρ•ι(,&ς, f.ρyov τ(Ι(ι Dcnedc:tto Anιclaιti -to6 1 Ι 18
(~1ιCΙ-ι e.L, Hist dc ι· Art 1, 2, σ 301 ε:tκ 390) Ίο'tορημt:\'()V "710 1'-όΚραΝ(tν tης :τ'(tλa:1cJ;.; Μη'tρQΙ'!'ό}_.tr.ος Ά y. Tf t.·
Ε Τ
Η ΑΡΧ Ι"Ί'f: ΚΤΟΝΙΚ Η Κ ΑΙ AI Β ΥΖ. 1ΌΙΧΟΓΡ,\ΦΙΑΙ Τ Η Σ .ο\-Ι ΟΝ Η Σ Ι'JΛΤΜΟΥ 2 15

άκόμ11 κα! είς τά έ'yχρωμα ύαλουργήματα ' καί τά.ς μικρογραφίας δυτικών χειρο­
γράφων ', !δίι;ι. ψαλη1ρίων ".
Παραδείγματά του εδρίσκονται έπίσ11ς ·καi κατά τόν 14ον καί τόν ι sο•· α!ώνα.
'.Εν τούτοις i1 uπαρξις τοi) θέματος α\ιτοΟ πισ-rοποιεΤται ftδη άπό το& 10°0 α!&­
νος καi είς βυζαντινά μνημεία, τ&ν όποίων δ άρι θμός η ύξήθη έσχάτως κατά
πολύ, ώς έκ τοο παρατιθεμένου έν ύποσημειώσει καταλόγου έμφαίνεται ".

tPQU tiΊς revεόηc; (ΙΖ°' αt) ( \V , DtOl'"NA. Genava 27, 1949. σ 154 ι>n\ 1!ίν. XVll). 'Γ\;J-ιιt<t\'Ον 10(} κεντρικοu
Οuι>ώJJα'fος τ1Ίς Μ ηιpοπόλεως 'fOO. Σ·rρo.σβc)Upyou. 131.., <ιlGΊνος ( B RJ1JΙ Ι BR, L'art chl"ttic.11 •, σ . 299, &iκ . 171. 112).
Έ).εφανtΟ<:ΤtΟΟv τοi) Μουσε(οu ~ροί.ίνοu, 12.:>υ <tl1i1 ~ (Ι>. T 110 l)V, Lc Crucirix, Nanιc:s 1959, εlιc. 118)
J) Μηtρόπολtc; τf\c Ι)Qιι~. _ι Jou αr. (Ε Μ Λ ~ε. L'<'lrt rtli:Qϊeιuι <:n J:."r"•ιr1α 2. ι;ί..- . JOO ~αι 3 ι:iιι 163).
2) Μι.:ρογ(Χιφiαι wO Ι-Ιοn ιι.:; Dclicitirιιm 'tf1( D ιβλιοθ1'1 κηc; τοδ Σtρασβοόργνν. 12"" αί.
3) Ψtιλ1ήρ\ΟV τfΚ λ~i'ιι; 'tfΚ Κuσ1 ίΑ.λης. 1220 (Bίblio1hCquc dc l'Λrsc:nt\1) 'h:<ι\ νuλτήριον τ οt lk' nn101ιt ( 01·
β).ιΟΟfι ,,;:ι' Η~αι,1(,"όn) ,
4) J()o-; uί.: Σμάλτον Clιeιnok1)'1..-d i 't4)Cι Μι)1)ο'tίοο Τι φλ.Ιδος (Cι ι ΑΜΙRλΝΑCf"ι ν ι u, l.cs Emaux dc GOOrgic.
J:>;Ίris 1%2., σ. 37 ιςι.ι( K L. W~SSJ'!L., Dlc byz. Eιn:ιilkunst, Rcckll1~gl)θι18en 1967, εlκ . 18) 11 ι>; - J2.-..; nί. · J>a risl1\U~
Οι·. 14 'F.θνη..Τιι; Dιβλt()Ο ι' κ-"' τ-wν Παρι<Jlαιν. φ. S9 (Η Ο ΜC)Ν 'ι·, ~V.H'l{:.il<:$ θ\'CC ~nH11·c~ by?.antinc..cι ~i u ι 1 ~ 8.eclc.
1fίν Sf). 120: <ιί: ΤΟι χοyραφίιι Μαυ11 1 &~tισσαc- .Κ ασ~ορ1δ., (Ν . r-.1oyrt011όYΛOt-, KU<J'toριd· Μ<ι•>ιηώtισσn.
Άθι}\'αt 1967, niν 61, 64) 'rοtχογραφiα ναο\> .. Λι·Στράη1γο1.> Μποι.>λαριιbν Μόν11' (Ν . Δ1'ΑΝΔΑΚΗ Σ, Λι l}u{. tοιχο­
γραφiιι.ι ti'\ς Μέσι:ι. Μά"vης, ΆΟf'ιναι J964, σ 43 ιςuί π1". JS). Τοιχογραφί α Μ. Κλεισοόpα' παρή 'tό Χ· ,θ pονtwι rι
( Π αλ.ιομο\•άστηρο) λαχ:ωνi α< {Ν . ΔΡΑΝΛ Α Κ ι-ιt. Ή ίστορική Μον i1 Κ λf! ι σΟΟρας η fJ ο:ί.11ομονάσtηρο U-ρονw.11 11
Λ(Ιι«Ονί<,ς, ΆθΓ\νuι 1958. ο . 13). Τοιχογραφίu Μ Έγι.:),eiστραι; Νεοφότοο Κύιιροu (Γ Σnτ ι-.ι rι οv, 1·d θυζα\•'tιν·ά
Μ νιιμr.Τ<.ι. τ ης Κ:t)~ςρου, Άθtιναι 1935, ~(ν. 69β). 1 30~ (lf : Εί:ιιzγγr.λιό.ριον 100 °ΑΡJ-1t:νικΟΟ n ατριαρχείοι.>, 'Ιεροοο:αi;r'Ιμ
.,.'ύd 256J (S. οεR NERSESS Ι λN, Αιη\('.nίιι and thι- byz. E111pίre, Caιηbri dg:c 1947, ι:ι-1 ΧΧVΙ. 2). Τοιχογρ(Ι.φίϊι wιΟΟ
ttούνttνιτσα(Π.Σερβ(ο.ς( Ι 208) (B Ι •• Aut- ΜΒk ιΝ, F'1•C1.ken u lkonen, r-..1tirιc.J1cn Ι9S8, tt(v. 28 Κ(ιl PJ·oρyl:')cn Kι11u.t­
r.ι:~hich ιc, 3, J968. r.Ικ. 2:!1) 1:ι)p6ιι.:όν ψ<.ι.λ"'t~ριον τοΟ MU\.-lιx_o-.. (J $"rRzvt;owsκ1 , Oic ~tiniaιυren dcs scrbi:scJ1eι1
Psafters dcr StaaL~bibHuιhe.k in) Miinchcn. \Vie.n 1006, πίν. Χ. l4). Σι.>ριnκόν χβιpόγj)Ο.ΙΡQν, cod. :$yr'. SS<J, φ. 139
(1219/1220) (0 DC JΕRf'ΙΙΑΝ ΙΟΝ, Les n1 ini111υre:s du πιa n ιιS(:rίι :;yri;ιq ιι c no 559 dc: Ιtι Ίt ίblio1 h6q11e Vatk:oane, Ci ιtΛ
dctVaιίcano 1940, πίν Χ ΙΧ) Dril. Μu:ι. Adιl. 7 170. r. l.19r (0. nε Jε-RΡΗΑΝ Ι ΟΝ,
Σι.>ρι αιςόν ψuλτi'ιριον Λονδ ίνου.
t. ά . σ. 101, tiκ 46), Ε.Ι)α·ryελιάριον
Cod. Mattn<'ldnran 7644, Er-i,1:an (Κιλικία') (1.. Α . J)URN0\\'0. Ar~ i ·
:ιt:hς Mir1ia111te"11. KQln 1960. ο~ 97). Χειρόyρnφον Djirouιchi Γεωρy(nς (G. M1t.LF.T, lconographic dc Ι 'ένaneile,
σ 713). 14q' αi.: Άρyuρο'5ν "όλυμμι;ι ΕΟΟγyε>.ιαρίοι> Άγ. ΚλfιμΘΥt'°' Άχρiδος (L. ΒR.ειι ι ειt , ι...-ι SculpΓtιιrc. cι
lcs <tr'~ niineurs. Ραιis J936, xfv LIX). Τοιχο'(ρ<ιφία Πρωtό:t()υ Άγ 'Όροιιι; (G. λ1 ι ι.ι..ε.τ, Moιiυ mcnιs dc l'A ι hos.
n:ίν J 2 3) Τοιχσyρcιφfιι cι:ι.Οοi.~κοG l\1. Χtιλι~"·δ.:ιρίου (0. Μιι.ι..ετ, Μοnιιmcηιs dc Ι'ΑΙhο.s. ·:tί\• 69. 2). Τοι χ.;,yρο.φ(α
\'1)1)\'Ί XpιotoG tiς tνtοοκ).ιi Δut. .l(p ι) tl)c; ( Α. 0ΡΑΑΝΔ0t, Α'θ~1 Β,. Η '. 1955-56, σ. 158, eiκ. 2 1, β). κ<ιί "tήν Qύtόθι
β~β).ι<)γρc-ιφ4ιν) rrc>ιχόγpαφία ε.ι , ν. ι-ιςραt()'(ινιtσα~. 1)20 (Η"λΜΑΝΝ . ΜΑ<; Ι.ΕΑΝ - H ALLl!NSLtJUG:N, ΜQnιι n~Ι31 ·
l1'1ί1IC1~i. t.iΚ'. 3!0) ϊοιχογραφίu ' Λy , 'lωάννο:.> JJog<ι:;toν εtς Zeιnen Βουλγαρ(ας (0. l)ANAJ <>'r<)VA, Ι)ίe bιιlg. MQnu•
1ncnf:Ί l 1 1~ιtt.~ί im 14 Jh , SoΓia 1966, σ. 14$), Χειρόyρcιφον Έλι σάβετyκραδ (ΡΟΚJtον.·s κ ιι, έν!Ο'J)gί le(ρ(οο) σ . 328, εiκ
166) Τοιχοyραφlα 'tOCI πο.ρΡ.κκλησί()'Ι> tOCI Άγ• .Νικολάnu t~ς έν Άy "Όρtι t'-1. tfις Λαύρας (ST Ιt.ZYOOW$KΙ , f . d.
<J. 27). Ή 6πιιρξtς toG θέμ(ιtος bι(.Τ'!()ΙtΟιήθη Κ(Ι.ί εiς νtJΙ)ύι; τ-Ι')ι; ΒQιtl(()βfν«ς: (WLADY$Ι,A W PoD fλCHλ, Malowidla
scicnnc w ce.ι·kwiach Bukow1ny. Lwowie 1912, (,Υ. 9.S, ιο ι - J. $Tι!~ANl!SCU, La ρcin1u 1·c i·cli gicιιsc CΙΙ R1JCOνi11e,

P;H'is 1928, ιtlv 7 1,2 ('Άγ. 1..tιi)P'ftO( .εο,τrσe<ιl)σ, Ι6ον ·uί) "αί ~.(\. J>;ι,ι•ί$ 192?. 1t'(v 47 Ι ('Άγ r"ε6Jργ1ος
Χαρί.6()1.)_. Ι6ον αi ).
ΕΚΤ
216 ΠΡΛr,\<ΙΑΤΕΙΑΙ T1~.t Αl<ΛΔ1-1~1fΑΣ ΛΘΙΙΝΩΝ

Ή εiς άρtθμόν 1»ιεροχ1) τών δυτικών δναντι τών βυζαντινών μνημείων i\γα­
γε παλαιότερον τόν ΚοΝDΑκον καi τόν WεnεR ' εiς η)ν γνώμην, δτι ή χρijσις
τοϋ c1&roϋ Θέματος καί έν Βυζαντίφ 1jτο άποτέλεσμα δυτι~<ών έπιδρίισεαιν. Πρός ηi ν
θεαιρίαν 1tεpί δυτι~<ης καταγωγf\ς άντετάχθησαν οί ·ΡΦσοι R έυιΝ' κατ' άρχάς
καί i\πειτα ό HASELOJ'F', στηριχθέντες εtς τό "(f:"(Ονός δτι τό θέμα τοί\ άγγέλου όδη·
γοiJντος η άπωθοuντος τάς προσωποποιήσεις Έ1αλησίας καί Σl)ναγαιγf\ς δέν έμ­
φανίζεται εiς η)ν Δύσιν, ένφ τούναντίον είναι εύρέως διαδεδομένον ε!ς τήν Άνα­
τολήν ~<αί δέν είναι ι'ιπίθανον νά όφείλ11 τήv εμπνευσίν το[) είς τόν κατϊι τήν Τε­
τάρτην τfjς Α' 'Εβδομάδος τών νηστειών άπαγγελλόμενον μέγαν Κανόνα τοϋ
Κ(ιtά τόν 7ον αίό>να ζ11σu.ντος ΑΝΔΡΕΟΥ του Kt•HT H t, δστις λέγει (22ον τροπ.
ώδ. δ') : Ι<ρατήρα ή 'Εκκλησία eκτ:fισατ:ο τήv πJ.εvράv σQι> τήv ζωηφ6(!οv, Ι!ξ ής 6
διπλούς t}μίv έξέβJ.vσε Κ(!ΟVVός τής άφέσεως καί γ~•ώσεως είς τύnοv τής Πάλαι,
τής Νέας· των δύο Ιlμα ΔιαΟηκωv, Σwτερ •ίμώv'.
Μί<ιν σι>μβιβαστικήν λύσιν έπρότεινεν έσχάτως ό G. J)E JΕRΙ'ΗΑΝΙΟΝ •, δσ­
τις έδέχθη μέν τήν δυηκfιν χαταγωγfιν τοi) Θέματος, άλλά και την προσαρμο­
γήν καί μεταμόρφαισιν αύτοϋ έν Κωνσταντ1νουπόλι>ι r<ατά τά τi;λ11 του 11ou
αίιί.\νος. Μεταξύ των άλλων ι\π1χειρημάτων του Jerphnnίon περί δυτιr<11ς 1tpοε­
λεύσεως του θέματος εΤναι κ:αί δτ ι είς τινα παραδείγματα ί1 Έκκλησία εtκ:ονi­
ζεται έστεμμένη. Τουτο δμ<iις έβεβαιι:ίΨη , δτι συμβ<ιίνει και διά τάς άvατολικάς
παραστάσεις της 'Εκκλησίας', μόνον δέ τά εtς τά συριακά χειρόγραφα φλάμουλα,

Ι) Ρ \VΙ:όΗf.Μ., (icί$ιlichcs Schaυsι)ie-1 ιι , kίrclΊ! icttc ΚιΗΊst, 1konog:i·aρhie dcr Kirche ι:ι1d Synag.,gc., SHΙΙtgan

1894, σ. 235.
2) RCDΙN. f\1 Cιuoirc.s de Ι;ί $:(~ l ι nl)tri;jJι: <l'Hf$1Qf~ ι-;ι <J'Λιτh4ό!Qg.ί~ dΌdes.-<;3 {J>f))CJ) ΧΧΙ (1898). nίν. JV. 2
3) .Η. SAUERLAND · Α HA&Γ;J.OF.F, J)cr P$Ulttr _frzλ.,~hof _E.gbl}rιs vQn 'J',ι·~·. TrJ<..'f' J90J, ςr. 181 t.
4) ΜιGr.ιι!, r:. n 't. 97, m. 1352 Jlβλ. καί 'Ιό τοGΚαιαννκτικου τrιnιΛ.ιοv (εΙΙ':δ Ρώμη,, !879, σ. 614 καί l:~δ
Δ• , θενεtί«C Ht76 t:Ι 311) : '11 (WΙJΦ&ι.κι; ιιοιι :ιJ.t1.<Qιί~ ώς ~ 'Ι::δf.μ~ ΠΙfΥι} tΟΟβλύζοΙΝΧι Ν)Ι' ' Εκκλιμιlα.~ ~του Χρι­
αΥΑ ώς: ί.Qγικόv noτl!.εr Παe&&~σΟ'ΙΙ, in.J-ιJ0'1• ιι~eίζnικfη,, ώ;:; r,lς <4',κ:Uς εlς 7irιrιtιιχι l!.'ι'Κ,ιγγθ..ιu . . . Άξ.iα ση).\f:tώ·
CJP.O'>;. έ\>tuOOo. ε\νtι.\. ~ι.ι\ 1\ λειψu\.'οθήκη το\Ί Ο 110αuιχιφl)Μικtίοο Άγ. 'Μό ι:rις()ι) "(fι~ Be\·t-tiuς tttριtχQ\)(1(1. (ιtμu ΙC'(ιί φέραι,..
σu 1.ήν έξfις ~~ί~ {cιμβιv:ΟΟ<; σ1iχ,<Κ>ζ έιtϊyρ(ιφήν ; 'f'q)nMιι δο;ιΕlον «lιcιcio.: {'ωηφ6Qου Λό;ιο ιι ni.ινqάς ι•νh'&'q.; iξ
d'fQΙ1fOV (Α. FkO!.OW, Lεs rclίqu~ cι lcs ι-eli(ΙU<ιirc.o; b~'ZΔnlins d"C SΙ ,..1arc, Δ ΧΑ ε. περ. Δ.', τ. Δ', 1964/6,,
σ. 220).
5) G. οε JF.~ΡΙ-ιλΝ Ι ΟΝ, ι~ ιη.ίnί3ιιι1"(:$ du m:,ιιuscriι $)'riaqι•e no .S.S9 dc. Ι:ι Bibl.iothCque Vatkunc, CiιtA
dcl Vatkano 1940. σ. ΙΟι t
6) Ή Ί;ΚΊCλησία ι~u.ρlστατα1 tστεΗ~ιJ,;v)) tiς tll κόtοΊθι μνημ erα ~
0
Άτ Σrρότηγος f\<fάνης (Ν ΔΡΛΝ4ΑΚ t1%:, έ. ά
:τ[v . 35). Μ Έγχλr.(σιρας Νεοφ6τοο Κόπρου (I", tm'HPtOY, f;. ά. πiν 696) Σtρβι.-όv ψ(l)..'fftριov Μονάχ,νν
(J . s·rHZYG<.)\o.'SKf. ι- (1. 1:(ν χ, 24) Συρ t (:ι:teόν ψ'Ο.λ.τήριον• .θr f\.iιιs Ad<I. 7 170, φ 159-r (J,εΙtrl-fANιON, r:. d
εiι.;. 46). Sύu11~ιύpιοv M :1ttnad:ιn111 7644, Eriwan (l)URN0\\'0, .δ ά. σ 97). Άρ'(Ι.1ρο0ν κάλυμ~ιu Εύαyyελιαρ i ου
ΕΚ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑ Ι ΛI ΒΥΖ Ί·οιχΟίf'Λ(fΙΙΛI Ί'ΊΙ!: ΜΟΝΗΣ ΠΛ.Τfο,10\' 217

τά προελΟόντα έξ έπ1δράσεως σταυροφοριακΦν κρατΦν προέρχονται πιθανΦς

έκ: δυτικών έπιδρό.σε<Ο}v. Τελι·κώς θά 1) δύνατό τις vά παραδεχθ'(j eiτε μίαν κοι­
νήν, διά τε 't"ήv δυτικήν κα! τήν άνατολtι<'Ι)ν είκονογραφίαν, παλαιΟχpιστιανι­
Κl)ν πηγήν, άπό τήν όποία.ν δμως ουδέν ιχνος διετηρήθη ε!ς τάς διασωθείσα.ς
παραστάσεις τfjς Σταυρώσεως, εϊτε μίαν παράλληλον έξέλιξιν αύτών '·
Τό θέμα τi'jς ύπό του άγγέλου όδη γίας τΤjς Έκκλησίας i1 tιπωθήσεως της
Συναγωγης δέν 8φηρμόσθη μόνον είς τήν παράστασιν της Σταυρώσεως άλλά καί
είς εικονογραφήσεις ΛειτοuργικΦν βιβλίων (κατ' άρχάς ίσως είς Λειτουργικa
ό.ναγνώσματα), άπό τών όποίων έπειτα έπεξετάθ η καί είς ciλλα βιβλ(α, ώς είς
Ψαλτή ρια, Εύαγγέλια καί 'Ομιλίας, ιbς π.χ. τάς Γρηγορίου τοiί Ναζιανζηνοiί '.
Μίαν πρώτ-ην παραλλαγl)ν του θέματος άποτελεϊ ή ύπό αύτijς ταύτης τ-ijς
Παναγίας συλλογ1\ τοD αίματος, διά τΦν χειρΦν της, τάς όποίας τείνει πρός
την πληγ1i ν του 'Εσταυρωμένου. Παραδείγματα τής παραλλαγijς ταύτης μας
παρέχουν αί έξης δύο τοιχογραφίαι τi'jς Καππαδοκίας: τοϋ Άτσικέλ Άγa
Κιλισc ' (9"" αt.) καί του Μπαχατίν Σαμανλγί Κιλισί; '.
'Ετέραν παραλλαγήν του θέματος άποτελεϊ ή ύπό προσιπταμένου άγγέλοv,
aντί τΤjς 'Εκκλησίας, έντός ποτηρίου περισυλλογή του αίματος του Σωτijρος.
Τ1)ν παραλλαγ1)ν ταύτηv συναντώμεν άρκετa συχνά είς τε τήν βυζαντιν1; ν •

Άγ Κλήμενtο< Άχ,ρίδΟ( fί,. O ι:t i1H 1 F. Jt . l.<'I S(;ιιlpl urc.1. .:λπ χfν l~IX) Π ρmtUtov Ά 'γ. ''Ορ()t.ις (M Ι LLE1', Λt hos,
ttί\• 1'2: 3) ~ι . Χελι.Ι.W>αρίο11 (~'1.ιι..ι...ϊ. i; ά. ιτ:ίν 69.2). f'Ι>'J)αtσtιν~ tσας (ΗΑΜΑΝ'Ν .. ι\1ΑC L-εΑΝ - J-fΑ Lι.εΝ:.> ι.. εΒF,Ν .
f. Cι . εlκ . J:J()), Άϊ 'Ιωάννη( θοg()$1()ν (PANAJ()TOVA. J)ι~ b1Jlι\ Mo11Hn,c.nιs lιη.;ι,lefci, σ 145)
Ι:) Βλ σχε.-τιι..GΧ; Κ \. Wε&SEL tv Jt~\lcxikon :ιur θy·ιaη1 . Κ\11)!'!.(, Η , ι9()7, όt. :\J. ΠρUλ κuί Ο DεMUS,
l)ie Enιstchunιi dcs l'aJ doΙoa.c~Hl.s. BcriclHe dc.~ Ι Ιtc:n lnιcm J(ηngr.. Μί1ηι:hcn i 9$$, σ 34 καί σημ . 148.
2) Β).. G GA l.AVA R ΙS, 11\C l llustrations o l' the Liture:icul HQmίlfe:5 or O ι·cgorγ Naι;i<).07,cιιus. Princcton Ν J .
1969. ςι 9$ ιςu~ eίκ 94 (London, Briι ~1ιιs Cod Add 24381. φ 2" toG 1088), ~Ικ JJ9 (Αθι.ο~. Πανιελ.εήpονος ι.:~
6. φ 30.-. ι ι ο " ο ί ). είκ 195 (J~ι·is, Uibl. Nat. cod Cois1in 239, φ 22" . 1 Ι •ΊΙ (ιί ), εi κ. 358 (ΑΟαις, Διοννσιοv
..-ώδ 61 cp. Ι 7r, ιι(Ι-u _ t2·)ΊΙ ώ). etl( 407 (Pu ι·is Hibl. Νaι . cod. gr. 550 φ. 30", 12- οί)

3) Ν Ι C ·ru ι l!KRY, Cιιl1. Aι'('l1 ίiot. Χ\1 111 , 196$. σ 49. tlκ. 13.
4) Νι c. ΤΗ Ι 6RΚΥ, ι. i.ι.. σ. 50. &tκ. 14
5) Φι)ρηti) ~ι ,.-ώv t'f'ι ι; Σταυρώσαι>ς τοΟ '61.ιζ ,.,fοοσείου Άθη \Ι(\ιν, <t'fΡΦιια. ι ι ~".ι nι {Μ iΧι:Τι-ι PfOY, .ι.\ Χ Α. ΙΖ neρ
ΙJ.ι.', t. Λ'. 1959, σ Ι 3S. Ι;. "".;ιl Όδηyός 9•1~ U\>ζtιν1ιvf'ις: ·εκθέ.σε.(ΙΧ, ,964, ό p. 184) Χσλχiνη ~ μl: •ι'ιν ·mιράσ1:α·
01ν τfις: Σ'Ι°(Ι.Ι>()ώσf.ι.ος, QV).>.wtις: rι Κανελλοπούλου. J)"'" • 1 4"'ν οί<ϋνοι; (~Οδι~γόC 9'ti Βυζ 'ε.._i)i:otoχ, ι964. άρ.
~67). a>λόy).υπtο; k'fιO:<:Jtλ.λa {b.1hut) l\1 Πούtνιις J)ΟQ}.1(Ινiας Ι :Ι"'ν αi. (0 TA l-'RA LΙ, .ιι:: ς rt$or by:ι:. ()u Mόnas.!Crc:
ι.Ιe Pouιna , Pari~ 1925, π(ν ΧΧ dW», ΚΡ.:ι.ιέvου σ. 28) Τοιχογρα~ρίu ν &1<; Διμυ).ιόν, tl>ot)vroυιc7,ί Ρόδου,

ι :ϊον <ιιών« (Α. 0Ι1ΛλΝλ01:, ΛΙ1~1 Ε, Σί, 1948, 1.;t..: 14.S). <tιορητή είκών tfι< Σταυρώσεως tοσ Κ.αθ<)λικο~ tt\ς
Μ ι.\.tλi.α·ιtάί(. κw11 νεί<ις {r.1;ΩTJiPΙ OV, Ί~«. r~uντ-t\•lι Μνι1μti~ τl); Κύ•ρου, ιt:(ν. 127). Κ(U..\)J.Ιμα ΕtΧ.nελfου
Άr ·ορους: (άδrιμοσtευτοy), lΌι~ογραφία κu&οΛ.ικοϋ 1\1. Λf~\Ιρu;, Ι S3S ( f\>1Η.ι:ετ. f\.i on de l'Athos, κi v.
J2'J 1·2) ~Ρορη-τή εlκών nα).α1 οσ Αω&κuόpτου τοi> Πρωτίηοu (όδημοοίευτΟ() Τοιχ<>ΥJ)(ΊΦ(α ιt<ι.ρr.ιι:dtισl<>v θ&ι>­

λόγοιι ~"ς Μ . Διοwσ(ου (άδημοσιεutο<)

28
ΕΚΤ
2 18 ΠΡΛΓλ1Α'{'Ε1Λf ΤΙ4Σ Λ k.Λ .Ο.ΗΜΙΑ.t ΑθΗΝ!)Ν

καί Ιδιαιτέρως είς τ1)v δυτικήν είκονογραφίαν τοϋ μεσαίωνος •.

Πάντως τό δη τό συλλέγον τ6 αίμα τοϋ Χριστοϋ πρόσωπον ήτο ίερόν
άποδεικνύει ό φωτοστέφανος, τόν όποΤον φέρει ή μορφ1) της Έκκλησίας είς ώρι­
σμένας παραστάσεις'.

Σημειώνω έν τέλει καί μίαν σπανιώτερον σuναντωμένην παράστασιν τής

ΈΚ"Κλησίας συλλεγούσης τό έκ της νυχθείσης πλευρϊις του Χριστοu έκρtον
αΤμα καί ϋδωρ. ' Η Έ"Κκλησία ε1 κονίζεται έκεί όπό μορφήν γυναικός ·κ:αθημένης
παρά η)ν βttσιν του σταυροϋ Ί<αi συλλεγούσης τό l;κ: τfjς πληγf'\ς του 'Εσταυ­
ρωμένου καταρρέον αfμα καί ίiδωρ. Παραδείγματά της ί!χομεν Ι ) είς τό άπο­
λεσθι\ν χειρόγραφον το(} Φυσιολόγου της Εύαγγελικijς Σχολ1jς τής Σμύρνης'
καί 2) εiς τόv στεατίτην του Μουσείου η]ς Μητροπόλεως τοu Τολέδου
( 12•>u α!ώνος) '.

Όμοία εν τούτοις παράστασις μορψl'\ς καθημένης παρά τόν πόδα τοϋ σταυ­
ροϋ καί συλλεγούσης τό αίμα εύρ(σκεται Ί<αtά μέν τόν 1 1ον α!ώνα - καi μάλιστα
δiς- είς τόν ύπ' άριθμ. 74 (Ι 1 00 αί.) χειρόγραφον κώδικα της Έθνικf'jς Βι­
βλιοΟiικης τώv Παρισίων ', φ. 59 (svθα μάλιστα 1>πό τόν δεξιόν βραχίονα rοϋ

ι ) 1"ό θt~ια τι):; περισuί.ωyrις τuο i:ι.: ti'\ς" π).ηyί\ς τοΟ Χ ρισrοϋ ρΟΟντο.; uϊ11 ι:ιtος οι ~t<ιλt~ιότ~.ροι , t~ 1 iΊς Ι}υ{αν·
nνtι' εί.-ονογwφf«ς ~ΙΙ:"ηρr,.ιισμl:v(Η 'J ταΜi ζωγράφοι ,το!) ( )Qu κιιί "toi) 14?" (.11., πα!)t<1tΊ1Ο((ν ιιrάιcως δ ιuφορεtικώnιι>ον.
Οϋtω άνtt 1:1\ς π()(JΟ'Φ~uπο, ι)σtοοι;: 111ς ·εl'Κ'λι,(.S"ίtι( ώς ΎU\•Uι ι<ός σuνοδwομl:νικ \>1tό (ι..yγ(:ί..οv ι«ιt 11)ς 1λtvαΎ<ι>Υi\; ώς ΎU-­

\•rιι..:ός διfi>ι.. o,ιtνrtC ύ.nό άγyέλου,.είl(όνισαν μόν{)ν άy1!i.Q~, ιr,ν ό μέν fπt(ψr.νcχ; πυρό τ·ί')ν πλ11γι\ν tOU Κ \Jρί('Ι') σ'>λ­
λt'tGι tvt« t..v.ti:λλοιι τό ιι{μu , ό δt ίrtτάμενuς: συιι~ι ι:τρι..:0( iοιοο~ρtφr.ι τό 'Ιfρόσωπον η άnΜ~ 1ιtταt(Ι.ι Uνnmol·
χ(()( ~ιρός tόν 11:ρό)τον. 1'ι'ιν 11:ρ(i)1ην πε.ρf:ιη:ιοσ 1ν u(οθέτησεν ό Cι Μ ΑθU& (<tέλη Ι )<>u o:i ) έν A.ssi:-;ί (Α 'Νιcι:ιο ιSΟΝ,
Cimabuc . Princcιαι) 1922, t.-il('. ι 2. Ρ 'ΓΗΟ Ο Υ', Lc Crι1cilΪ;(, Νaοι ι::s J9.S9, πiv. 91) tήν δi! δι!mέραν ό GJOT1'Q, όμοίως
tν As.si ~i (ρ, ~n~ou v. Ι: (ι. ις.i\• 126, r.ερι tό 1310- 1320) -.ι\γγεΜ'ι ι σv).)Jγovttς tό ~ι< τt'ις !tληγi\ι;' 1:0~ Χρισtο6
«Tμr..t ι;ί.,.·ονi ι;ο\•tα.ι lt'tι.i: έ'<ί rοί'Ι ι<ι βωτiόv tf'ι.:; ΟοΜ,'>νίι.ις (εtκών του ·παρά ί\'1 ι ιι r.'Γ, Rechcrcl'c~• .ε tι< 481) Κ'ΟI έn-1

τl)' ύπ ' άριΟ. 21 φop11 t /'k Ιl iκόνος tΛς AcC<t~e111it1 t'i\ς; Dtνε-tίΙJ-ς; ()ιέσων J4ov α!) ( MιLt,Δ'r, 1. ά t:il( 482)
2) Τοιχ_ογρ<ιφ(α tv1. Κ~ιαο(>ρuς Uρονταμa Λακοινία,, 1202 (Ν ΔΡΑΝΙΙ./\ΚΗ . ' (i tστοp1 κ1) Μ 1,.)ν'fι Κ ).ε.ιοοϊ)Ι)(ις,
1958, σ t)). f.Wrrι-:Ί.ιάριuν 'Λ()}ιι;ν fl(ιΤ(ΙΙUρχε.lου, Ί ερουσαΛ.ίΊι.ι cod. 2563 (S oe.n. NER~F.$SΙAN, Αι·ιϊw:ι'ί" 3ttd
Ιflc by~ fl)\f)irt, 1947, pl χχν ι . 2)) ·roιχuypu.9lr1 \"C"ιοGΣwυνt&"\'ησας ( ffιH'A υc • ~t l!RΙN, Frc:skc.n. ι• ιk<1ι:ιt:ιt. 19$8,
Ο';ίν ZS) ~ε;ρβικό \' ψιιλ~ήριον ΜοΥάΧΟ1J (J S·ι RZ YGOWSKl, Dic M inί.atιιn:n (lt:$ ~ ι·bi<iebcn Psaftc.r::;, J906, πiν. Χ.
24). Συριιικόν Ψ(ιλ't1)ριον, Vat cod S)'Γ. 55\) (JER PHA!'tlύN, 1.e:s mintatιιι·c:;. ιlιι ι1)3Ι'Ι !1>yriaquc, Βα tικcινόν 1940.
ιιr(ν. XIX) Σιιρι~J::όν y((>.r()ριον. Οι· Mus add 7170 (JeR,.HAN: ΙON, l ά ο t0'2, ι:iκ 46}. ΚυΟοi.ι .:όν Μ Χελιχνόu­
ρ(9ι1 (ΜΙLW'ι', Mon dc Ι'ΛιhοS, 1\iν ().9 2) ~1<ιλι:ήριον Βελη·ραδlου (~tι LUT, Rcchcrchc.:.~ $ιιι· l'ίοοαοgr de l'έ,-an­
l}ilc, ε:ι~ 444).
3) ι S'Γ R 7,Y<;c:nνs..:1, !Χι· Bildeιi:.ι-..:i:- dc:ι.: griocl1 PJ1ysioloaus. Uίρtlg 1899, ~iν XXJlf, βλ ι..(Ι i q 44 έ
·i>ScιιιvΜDβR.Gειι, έpopCc J, α. 465 DAL1.όN, nyi Art θ!'Ιd A ι·ctιu.CόlOSY. Qxford 191 ι . είκ 1 4~ 1) 'ΓΑ Ι .θόΤ
Ιtιc.~. f}ywn1i njSc114.: Κιιι1s1, Tteι111i11g<.'n 1964. cί~ 4i3
S) Η OMoro.~. Eν<ιngilt:'S avec::: 1:ιeintι1rcs by.ι.anH11ςS dιι Ι J ~ιη~ siCclc., 1, :ιίν ~ι Κ1.1ι 11. ~(ν 180
ΕΚ H~-;f'XJTEKTONIKH ΚΑι Ai ΒΥΖ. το ιΧΟΓΡΑtJ>ΙΑΙ Tl=1t. ΜΟΝΗ:ε ΠΛ~(. ΜΟΥ 2 19
Έσταυρωμένου εικονίζεται fJ 'Εκκλησία δδηγουμι\νη ύπό άγγέλου), κατά τόν
/4ον αίώνα εtς δύο σλαβωνικά άντίγραφα του άνωτcρω μνημονευθέντος (ιπ' άρ.
74 κώδικος τfjς Έθνικi'jς "Βιβλιο&ήκης τ&ν Παρισίων', καt τέλος τόν 16°ν αί&·
να εις τό i:>π' άρ.
14 σλαβωνικόν Εύαγγέλιον τfjς Μονi'jς Σουτσεβίτας τijς Ρου­
μανίας (1595 · 1606)', μέ η')ν διαφοράν δτι εtς πάντα τα(Ιτα τό ε!ς αuτάς είκονι­
ζόμενον καί σ\)λλf,γον τό αίμα πρόσωπον δ&ν είναι πλέον ή ΈΊ<κλησία - άφοϋ
ε{ναι άνδρικόν Ί<aι μάλιστα Sνίοτε γενειοφόpΟν, φέρει δ' έπ\ Πλέον eπι τής
κεφαλής .:α/. μ ικράν άσιατικην κίδαpιν - άλλ' άν1jρ καί δή, ώς έξηκρίβωσεν
ό κ. Ξυγγόπουλος>, Ίάκωβός τις Ίουδαίος, όόποiος, κατά τ~jν περί τοϋ μαρτυρίου
τοD Άγiου Βαριψαββα διήγησιν • καί ι'ίλλην τινα όμοίαν •, Οεωeή<rας τό11 στρα·
τιώτη,,, τον l.6γχ'!J έκκεντήσα•,τα τη,, :ιιλεvράν τοϋ f(υρίου, καί τό έκ/Jλύζυv έκ ταύ­
της αίμα καl vδωρ, δραμd>J' έλαβε κολοκύνθη• κι;ι/. έν acτfl lδέζατο τυvς θeορρύτου;
κρο1η1ούς . ..
Δέν κρίνω <:ίσκοπον νά προσθέσω άκόμη καί δτι ώς συλλέκτης τοϋ αίματος
τοu Χρι στοί> εικονiζεται uτcίσης ένίοτε και ό λογχίσας τόv Κύριον στρατιώτης,
ό μετανοήσας μετά τόν λογχισμόν και φέρων συνί1 Οως είς τάς τοιχογραφίας
τό όνομα Λογχίνος η Λογγίνος (βλ. άvωτέρω σ. 211 ση μ. 2). Όχι δέ μόνον
αύτός άλλά. καί ό άλλος έκ τών άκολουθούντων τόν Έκατόvταρχοv μετανοήσας
στρατιώτης, ε!κονίζεται ένίοτε κρατών δοχέίον, δι' ot> θά συνέλεγε τό έκ τi'jς
πληγfjς τοϋ Χριστοϋ έκρέον αίμα".
Ίt περιγραφείσα πολυπρόσωπος παράστασις τής Σταυρώσεως άποτελεΤ
μίαν καΟαυτό βυζαντιvfιν σόνθεσιν, γραφικf~ν συνάμα καί συμβολικ1)ν καί ίστο­
ρικί1 ν, μέ αδστηρ&ς συμμετρικΤ}ν περί τόν Έσταυρωμένον τήν διάταξιν τών
προσώπων της . ..Εν μόνον tδιαίτερον χαρακτηριστικόν εlκονογραφικόν στοι­
χεΤοv τήν διακρίνει άπό τάς άλλας μεσοβυζαντινάς παραστάσεις τi'jς Σταυρώσε(Ι)ς:
11 πρός τά .έμπρός Ισχυρά κα! δραματική κϋψις τi'jς λι ποθυμούσης και έτοίμης
νά πcσ~:ι Παναγίας. Άν πράγματι άνατρέξωμ8ν ε!ς τά.ς παλαιοτι\ρας τοποθετή-

Ι) Έ..: 'fΟ\'>tων ~ό μtν ε,, εi:>ρίσι.:&'tαι cl~ τό ΊJρstαν,•ι ιι:δν Μουσεtο ν και έyράφη t'Ι1(ι τόν βσο-ιλtu Ίωάν\•11 ν-Ί\Μ';.
ξuνδρον (Β . FιΙ,.Ο\f, 1 ~~ l\1in i~1ιuι-e) de l'bνoιnt;.ile du r't)i Jcan-AJcxandrc. b. l~on<l 1-es, Sofi~ι 1934, niν 38 6;ρ. 91),
-ιό δt c1λλο είς Έλισ«βετ-(Κ".ικίδ t-1\C Ρωσία~ (Μιι . ι..t!Τ, ιtoc,t) .. ~ Ικ. 459).
2) s DflR. NF.RSF-'>SI ΛN, Thc Λrt 1,\,1Ηι,.1ίn 9, J9Z7. ι;lιι' 34.
3) ε. ε θ Σ 30, 1900-61, σ 7 1,

4) D.ε-ι:fΗ ΑVΙ?, Synaxarium Ecclesiuc Con.stanι i.oc;ιpoιiιanae.. UrιJiιclll$ 1902, 32

5) Λcιa Sonc.ιoι·un) Scρtcn,bris 111, 498 t.

6) Βλt;,.:1;. ctχtτt-.ιϊχ; Α. Ξνι-·rοnοv λΟΝ, r; ά. . (f 64 f..

ΕΚΤ
220

σεις τfjς Παναγίας eναντι τοu Έσταυρωμένου, θά ίδωμεν, δτ ι εlς μέν η)ν παλαιάν
άνατολικ1)ν εtκονογραφίαν, •i Παναγία ϊσταται παρά τόν σταυρόν όρθ!α καί
σταθερά, f'Κ(:τεύουσα τόν ΥΙ,ό1• καί Οε6ν της' μέ τούς κάτωθεν του μαφοpίου
ύψουμένους πρός αύτόν βραχίονάς της'. Άργότερον οί Βυζαντινοί των μέσων
αίώνων, θεωροGντες άφ(κ;ικον διά μίαν μητέρα νά συγκpατt\ άnολύτως τι)ν θλί­
ψιν καi τήν συγ1<ίνησίν της ενώπιον του φρικτου μαρτυρίου του Y!ou της,
παρέστr1σαν αύτ·ι)ν έκδηλοϋσαν τόν ψυχιχόν της πόνον, οχι δμως μέ άποτόμους
άλλά μι\ έλαφράς πάντοτε κα! διακριτικάς χειρονομίας, όμοίας τών όποίων
συναντώμεν ε!ς τάς 1)ρέμως πενθούσας μορφάς τ<i\ν άρχαίων έλληνικ&ν έπιτυμ­
βίων άναyλύφu>ν. Οϋτω π.χ. τήν βλέπομεν, σταθεράν π(ιντοτε καί -f\ρεμον, ι'ίλλο­
τε μέν νά φέp1J τό χέρι διπλωμl:vον πρό των χειλέωv • ij κάτω άπό η)ν σια­
γόνα', άκόμη δέ συνηΟέστερον νά άκκουμβq, ώς ό 'Ιωάννης, ηi ν παλάμην της
άρισ1'εp{ίς χεψός έπί τής παρειdς της, uvφ τήν δεξιάν εχει aλλοτε τεθειμέ­
vην δριζοντίως πρό τοίί στί1 θους, είς εvδειξιv εύλαβε ίας >, Ι:ίλλοτε δέ καθει ­
μi;νην'' καί ι'ίλλοτε δεικνίιουσαν τόν 'Έσταηρωμέvον ', τ11 ροϋσαν δμως εtς πάσας
τάς άνωτέρω ·περιπτώσεις τό αlσθη μα έκείνο ηΊς εuπρεπεί.ας, μi; τό δnοΤον
τήν Π6ριγράφsι τόν 9ον α!ώνα ΓεΩΡnοε δ ΝικοΜΗΔΕΙΑt • λf;yων, δtι τ<Ρ π&Οει
κοσ14ίως καί ούκ άγεvtιώς πeοσιιJμίλει.

Μίαν κάπως διαφορετικ1)ν στάσιν λαμβάνει ή fJαναγία κατά τόν Ι 2°ν καί.
tδίςι τόν 1 3ον α16\να, όπδτε τ'r)ν μeν άpιστεράν χείρα φίφει άπλ&ς πρό ωϋ στή-

1) Ι)Ω.ΜΑΝΟΥ 'Ι'όΥ ΜΙΕΛ!1ιό()Υ, "ΥJΙ \•(,)ς Κ Α . rrσ~JΙΙ (tΚ'ός ..-Qδιξ 213, φ 95... - 98' • tπ0δ9< t<uνt<ι,κ'irAv Μ Πuρι.ι·
σl("ι:ι1ft' (tιςδΝ . θ. Τωμαδόκη, <όμ . n·, ΆΟίΊ.,'αι ~\)54, σ .1$6 i .)
2) Κώδιξ Rabιιlu (586) SaιHa Ma1·ia A"tico Ρώμης (80" αί.) Άτσικέλ Άyα Κιλισt Καιmcι&,κiα' (9~., υi.),
Parίs jr. SJO. φ. )Ο ν (9U" αi) Τρ(~ιτuχον έλεφυ.ντΟ<Μ~ν Μοοο&ίοu Uι;.pο).(νου ( l <Jov (ιt) Τοκuλέ Κ1.λιοt Καn·
~τιιδσκluς ( ΙΟι•v al.) Σtαvρ<)()ι:\ι-:η 'Γc:<ι(Ι Ι'Ο d i San Marco Οενε~ί<tς (Ι(}Οιt uί.) ~IJoP •1'fl) tl.κΦν Μ Σινό , fi:/.ouς J J•v

υtΦV\'Ι(.
J) Ψαλτήριον Μ. Πιιντο.:ρότορος: 6 1 ι<t,.tmMjp Κυιmαδοk'ίιtι; (ιrr.:ρi ~ό 900).
4) Φορηη\ εtκώ\• Μ Σινll (9-<>" ι,ι() ψηφι&..1όν ~1 όαφνί(Ιν (τ~~)ζ ι ιο • {tί ) , Τοιχογρuφίu ΚρύJΠ'rιι: 1\1 1 1τοο-

πό)..cιος Ά""J).))ftιι; tβ ' fj,μ Ι 2ον «i.)

') Σ:<rα.υρό( Άγ , Σ"χοία( Νόβγορόδ. Σ<tό.χαισιι; EOO:yγeλ[ou ΆΎ ·ο~ (140 11 σι).
6) EOO.yyt).ιov Βενετία( ίιιι' ά,ριΟ . Ι 63S (12~·· ιι1 )
7) Φορητή e(κών Μ Σι-.'4 (Sa\! uί) Ί'ό((ΟΥρ<ι<JΙi~ Άy. Ά\>Qργύρων Καστοριδς (Ι2ο" αi ). v~ιic:Ίn Q,-. Ι JS6
(120"' cι1) Λιl1ι'f1 . 93 (l26v <ιi) Πλlι:ξ Μο\-ό.-χοο («' i\ι.ι . 12ον ut ). '.Ett1(J'tύλιov Μ Σ1νδ. (ιΊa" α( ) . 'εϊ.μαλi. Κα·
ραv>.tκ καi 1Όαρι;.κ).J: Καπtιαδοκίc,ι ι; ( 120" αί) Paι·ts Gι- 550. φ. 3" ( 12<»• <ιl ). Κdλuμμt). βιβλfοu Άy Ι\.'l άρκου
Οενεtία~ (Ι 2ον αi ) Κοορμniνοβ() (Ι 191) ΜUλv-Γ,.-ρΔδ n Σερβίας ( 14ou αl) 'flpιστU.t~)ν Ά'f . ·οοοος (ι1ρχ(;tt 14°" ιιi ),

Φορι\τή εiι«ί>ν f\1. Π6:tμοο ( 14')W ο.ί)

8) f\'I Ι ONli, Ε 11. t 100. στ. 1486 D .
ΕΚ Η APXITEKTONJKl·f ΚΑΙ A I ΟΥΖ, 'ΓΟ Ι ΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗΣ ~10ΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 22 f

θους εις ενδειξιν σεβασμοtί, ένψ διά της ελαφρώς προτεταμένης δεξιaς δεικνύει
τόν Χριστόν •, πpuγμα τό όποίον θά κάμυ έντονώτερον κατά τόν J4o•· καί τούς
έπομένους αίώνας '.
Προανάκρουσμα ένδεχ,ομέvης άδυναμ(ας της Παρθ~νου \mοδηλοtίται προ­
φανώς διά της δπισθ•;ν αi'Jτfjς άπεικονίσεως μιας η πλειόνων γυναικών συντρόφ<ι.>ν
της, α'ίτινες θά τήν βοηθήσουν εν άνάγκl,l.
Ήδη άπό τοtί 8°" αίωνος • οί άγιογράφοι τfjς Συρίας καί τfjς Καππαδοκίας,
έμπνεόμενοι dπό τά Άπόκρυφα, εικόνισαν παρά τη ν Παναγίαν μίαν άγίαν γυ­
ναrκα, ϊνα η)ν ύποστηρίζ1J καί τήν παρηγορ(\ κατά τt)ν Ολίψίν της, συγκρατοϋσα
αίιη)ν είτε άπό τους ώμοι>ς εΥτε κάτω (ιπό ·τήν μασχάλην.
εις η)ν κυρίως Έλλάδα καi τήν πλήρη έργαστη ρiων βυζαντινοv πνεύματος
Ίταλίαν, f1 βοήθεια α&τη παρεστάθη πολύ άργότερον, μόλις τι\ β' fiμισυ του · .f2ου
αίU\νος. Τότε f1 Παναγία άρχίζει νά παρουσιάζι1 τά πρώτα σημεία άδυναμίας,
τά όποία βλόπομεν είς τάς βυζαντινάς τοιχογραφίας της Άκυληίας' καί του
Παλέρμου " δέν κάμπτεται δμως κ:αt ~κεί άκόμη ι) Παρθένος· ζητεt μuλλον τι)ν
ήθικήν συμπαράστασι ν μιας τών συνrρόφωv γυναικών, <iiς όποιας πιάνει άπλU\ς
τό χέρι. Τό έντελώς άνθρώπινον τοϊ'πο αϊσΟημα, τό δποϊον Μ;έφρασαν τά έv Ίτα­
λί<~ βυζαντινά έργαστήρια κατι:l τ6ν J2°ν αίώνα, συνεμερίσΟη κατά τόν αίιτόν
αί&να καt ή βυζαντι νι) τέχνη τοϋ δυτικοί), tjτοι. τοϋ πρός τήν 'Άδριατι><ήν μέ­
ρους τΦν Ί3αλκανίων, δπερ διεκδικεί «κατά μέγα μέρος καί τ~\ν δημιουργίαν
συνθέσεων πλήρων πάθους» ".
Π ολύ έντονΦτερον tξcφράσθη ί1 κατά την Σταύρωσιν λιποθυμία της Πανα­
γίας είς τε τά Βαλκάνια καί τΊjν Ίταλίαν ><ατά τόν JJou καί τόν 14°" αι&νας,
κατά τούς όποίους ;1 λιποθυμία ύπflρξε λίαν άγαπητόv θέμα τl'jς τε βυζαντινής

Ι) Σμάλ.τον Che111okmcdi (l(Y-1" <ιt.) Σα..-λι Κιλ~οέ: Καιtnαδοκ[αc (1070). Ρ:ι laι . S 06ι>ΙJΟς (β' f\•ι. ι _ι ~v αί.).
'f•ι1φ ιδωτc\ lvl , Όσ. Λου)."α (1 1~ οί) καl Νtιις f\.10\•fΊς Χίου (J 101: c:ιί) Σμ(&).:~ον PaJ;, <l'OrQ 'λγ ~1άρκοο Β.Ρ.­
νι;t((Ις ( l 2όυ ιci ). ''Ά"f . Μ\ψ..:<>ζ Ί3tvtτ((Ι:ς ( 12<1" (J.r.). Τ<ιyκUρ Κ(J.'Κkαδοιι:i<u; Ναό<; Θεομ1'ιτυρ0' !~ουν1ένιτσα( Π.

~ρβίυ.ς ( 1208). Ψ11φιδω-ι~) ι;ttιι:Ιbν Ri;J)<.J}_{,•(lι> (τf.),()~ 1 3~ ~JI.).

2) Χ()Qνι κό ν M (J.νuσσt'j Τοιχ_ογpα.φiu λ<Ιόλι.> .. ra.:ρdδ "fJ( ~t. Λtι6ρ(ις 'Ay. ~Ο~ Κάλυ,,Jμα εύuyγελιι.ι:ρίόv

Μ Ί!σφ~y1 1 t 1.·~,.;ι Λcιψuν<ιθί\a,;η 11ησ-σur>iω VQ( Μονι\ Άy 11 uύλο\ι Άγ. 'Όρους

3) Cύκι ι)ρ ι (1\• •Α γ Ιlα ύλοu ιαιί Ίωά ν,•ου Ρώμη ς. \•αοί ϊο..:α>.Ρ,:, Σόγl((Ινλι Κιλισt ι.αi Τσαοός ·1 ν Κα~­

:ιιaδοκίαc.
4) I{ , VALl,.ANQ, AquilCc cι lcs oι·ja,i ι\cs byzanι ioc::r. de la Rcna i :ssι1 nc..:. ι'>;ιι·i~ 1963, tl~ 8.
5) GRλVINA, II Dιιο1ηο di l\1onrcalc, Pa1cι·n\o J8S9, 1t(v. ΧΧ Α 0 . D t!,.tVS, '111e ,_,i ί).'1;:)1(:.'Ι οΓ Νοrιηaι:~ Sicily ,
εί .: 7Ι Α . G. f\1ΙLLl31', Λιι f ί!.tl ν Corιg:ι·. 1940, σ. 232, elκ. 4
6) f\1ΙLι.ι::ι·, Aιti \kl ν Con.gr. σ 294
ΕΚΤ
222 η~·ΛΓ!νΙΑΤΕIΑ5 ΤΗΣ ΑΚΑΔ1iΜΙΑΣ ΑΘΗΝ{Η..ι

καί τfjς πρωίμου ίταλικfjς τέχνης, έμφανισΟέν κατά τούς έξ11ς τρείς διαφορετι­
t<'ούς τρόπους άπεικονίσεως τfjς Παναγίας : α) διά τfjς πρός τά έμnρός, όλίγης
fι ίσχυρiiς, κάμψεως η κύψεως τοu κορμοίi της β) διά τfjς πρός τά όπίσω
άνal<'λίσεως τοv κορμοϋ αύτfjς καί γ) διά τijς πρός τά πλάγια κλίσεως του
κορμοu της.
Κατά πάντας τούς άνωτέρω τρόπους ή Παναγία δποβαστάζεται ύπό μιίίς t\
δύο άγiων γυναιι<&ν ii i>Πό μιίiς έξ αύτ&ν καί τοϋ άποστόλου 'Jωάννου, μετατε­
θέντος έχ τfjς άλλης πλευρuς τοi'ί σταυροΟ, &νθα συνήθως εiκονίζεται, εiς τι)ν
πλευρ6.ν, eνθα ίσταται ή Παναγία.
Ό πρώτος έκ τών άνωτέρω τρόπων έφηρμόσθη καί έν 'Ελλάδι, κυρίως
δ8 οπό των βυζαντινrον άγιογράφων της Μακεδονίας (Παλαιάς Σερβίας), ό
δέ δεύτερος' ι<α/ ό τρlτος' όπό τε τ<iJν άκολουθούντων τά βυζαντινά πρότυπα
πρωίμων (primίlifs) καλλιτεχνών τfjς 'Ιταλίας, συγχρόνως δέ περίπου καί όπό
τών Βυζαντινών τfjς άπέναντι τfjς 'Ιταλίας πλευρiiς τfjς Άδριατικfjς, δηλ. τοl)
δυηκοϋ 11μίσεος τc!>ν Βαλκανίων.
0
Η έξεταζομένη τοιχογραφία τfjς Πάτμου άνi1κει βεβαίως είς τιiν πρόJττ\ν
κατηγορίαν, έντός η]ς όποίας πάλιν διαιφίνομεν τούς έξfjς δύο βαθμούς εντά­
σεως τfjς πρός τά έμπρός κόψεως τfις Θεοτόκου.
Κατά τtiν πρ<ότην έξ αύτών 11 Παναγία, ~χουσα έσταυpωμένους πρό τοv
στήθους τούς βραχίονας, κλίνει έλαφρc!>ς η'tν κεφαλ1)ν πρός τό μέρος τοϋ σταυ­
ροϋ, συγκρατουμύνη άλλυτε ύπό μόνου τοl\ Ίωάννου και iiλλοτε ύπό τε του
Ίωr1ννοο καί μιiiς τών Μυροφόρων, η καί μόνον ύπό τ&ν Μυροφόρων, αίπνες,
nαρά την ε!ς τήν Παναγίαν παρεχομένην βοi1θeιαν, δ~ν παύουσι προσβλέπου­
σαι τόν 'J ησοϋν.
ι Τήν περίπτωσιν τ"ς έλαφρίiς εξ άδυναμίας κάμψεως ij κύψεως τfjς Πανα­
γίας συναντό'J~ιεν είς πλείονα μνημεία τοϋ 1 39~ καί τοϋ α' f1μίσεος τοl\ 14""
αίώνος. "Εν των παλαιοτέρων έξ αύτών (1289)' παρέχει τοιχογραφία τ"ς μ ι κρuς

ι ) θί,(<.ιvt ινd 'Πc;ιιχιδε('ι'μο-αι. ·ΕλuQρό. άWκΜσι' : Κό:J.υμμα Εύα γγe.).ιι.(ρίου ~"1 . ·εσc~ιιrμt\•ου \γ(JJ.rι)pιo\• Μο·
Wχου ϊοιχ()'yρv,φί<ι Μ. Λf.ι.1~ρι,..; Ίσχυρά: iι.\•άι<λισις: : f\.1 Βατοι:;εδίου, όpχών 14<'Ιν cιί. Ε.iκών ι\1ουσe(οο "Αλs:·
ξιίνδροι,ι f... Μόσχ."' (t4"ν αί) Δ\.Ιtι~·ά: ιtάρι;ιδttyμα1'α : Έ'λrιφρά άνάκλισι ' : Τρirιtυχον Τr.ρytσ'fης . 'J<fχϊιρι'ι: lι:v<ι­
κλισtζ: Πίvαξ άρ. 3) ti)C Acc.1<Jemi;1 τi'J< 1:ιένΥ(rς: Tp(Nf\J;r,:Ov t~ς Socictit di Ρiι: Ί)ί~-ι~i-z.ia.11i , Ορcr;ι dc1 DuOl')'lQ
Σιbννας (reιablc "\'ΟCι Dιiccio) ,

2) Βu/;(ι~·ηνά πuρ<ιδι(yμmu : Σ1"ο.:uρός OuΓl<'lcl,cr Ν Ύόρ~ης 1'ρίι«υχον Μοοσείc;υ ·rερytστη~ Δυτικά ιt<ιρα·
&:iγμ,(Ι.t(). : Π!ναl; άρ. 2 1 1:f\t; Accadcι\)ia-ι:tjς θε νεtiα< Π ιναι;οθή..-11 J_futtΚ'(ι\°(J'ij <ίρ. 172 ~Αγ. ~>ραγκtσ-.:ο( ε:ίς ι>i stoia .

3) όιά τiιν χρονολογί.ο.ν τuιjη1ν βλ., Λ Μ . SCHNΊ!tD ι?R, Ε . Ε IJ Σ . , 6, 1929, σ. 308.

Ε 11 ΛΡΧΙΤΕΚΤΟΝιΚΗ ΚΑΙ ΛI DYZ. τοιχοrι•ΑΦΙΑι ΤΙΙΣ ΜΟΝΙ..ιr ΙΙ ΑΤ~ΙJΟΥ 223
Όμορφης Έιςκλησιi'ίς Αίγίνης '. Έκε! i1 Πα,•αγία •. συνοδεοομένη ύπό τρι&ν
άκόμη Μυροφόρων, ών ή μία ϊσταται μεταξύ αύτίjς καί τοϋ σταυροϋ, κλονιζο­
μένη κλίνει τό σώμά της άρκετά πρός τό μέρος τοϋ σταυροϋ στηρίζουσα
τήν κεφαλήν της περίλυπος η κλαίουσα(;) cπl τf'\ς ίιπό τοϋ μαφορίου της
καλυπτομένης άριστερi'ίς χειρός της. Ταυτοχρόνως μία τ&ν όπισθεν αύτής ίστα­
~ιένων Μ υροφόρων τήν συγκρατεί έκτείνουσα διαγωνίως έμπρός τήν δεξιάν της
χείρα πρό τοi) στήθους τijς Παναγίας.
Άλλ11ν περίπτωσιν, καθ" i\ν i1 Παναγία, i1ττωμέν 11 ύπό τής θλίψεως, λιπο­
θι>μεf κάμπτουσα κατακορύφως τό σώμά τψ;, μι'.Ις παρέχει τοιχογραφiα τοi)
ναοiί Άσωμ(ιτων τGΙν Άρχ,ανών Κρή της', τοi) Ι)τους 13 15-16 •. Έκεl i1 Πανα­
γία, πcρ1<ΤτΟ 1 χιζομένη άπό τέσσαρας Μυροφόρους, tξ ών δύο τήν κρατοi)ν άπό
τάς μασχι:V.ας, rοαρουσιάζεται μέ τάς χεΤρας κρεμαμl:νας εμπρός καί σχεδόν
γοvατίζουσα, χωρίς νά παύυ εντούτοις, ύψοοοα τιiν κεφαλήν, νά άτενίζι1 τόv
Έστοuρωμένον.
Τι)ν περίιττωσιν τί')ς έλαφρi'ίς κύvεως τf\ς Παναγίας συναντ&μεν καi είς
δύο ίiλλας βυζαντινάς, ιτερίπου συγχρόνους, τοιχογραφίας της Μακεδονίας
( Παλαιi:ίς Σερβίας). ~ργα τοϋ αύτοϋ καλλιτεχνικοϋ έργασrηρίοu. 'Εκ τούτων
ή μέv πρώτη εύρίσκsται είς τήν μιιφιί.ν cκκλησlαν τοϋ Άγ. Νικήτα τoiJ Π ρι­
λάπου •, χρονολογουμένη μεταξύ τώv έτιt>ν 1309 και 1320, i1 δέ δευτέρα είς
τήv l:κκλησίαν τοiί •Αγ. Γεωργίου τoiJ παρά τά Σκό·π ια χωρίου Ναγκορίτσινο,

1) Γ, Α. tnY111•1ov, Ε.Ε. Β .Σ. 2. 1925. σ. 269, c lκ. 16 .

11'\( ΣταuρcUι(rεως: ...·u.Oηy. Γ Σωtηρίον, ο-,:f'Ιpι χΟι;Ιc t"I
.ι) 'Ο 1ό ιιcj)G)tuν δ 11μοοιι:Uο'f1r. rήv 1tcιράστιcαιν tιι.Utην
-,:η( nροσyιγjχ1ιι11Cν11ι; ι.Ιι; 1'1°)ν d.pισιερό τοn C'ff(lυ~ f;[ι;ονιtοιιtνην YV''(l{K(f Ο\/vtet11ημί;\<η( δ3tιγραφi\ς: ~11' - ΘΥ
(- f\1ήτηρ θr.ι>n) tOtd,fi ι,oι;. δι.:αkιχ;, 'tήν JJέν yι,ιV(tlιt(r fιι(1την ώC t"v 11 u,\'fή'(ιιν, τήν δέ πuραπ)..εύρω< aύtr,c
λ111:οθuμοΟοο,ν tίte tι\ν ~1(1Ύδcιληνήν. Φ(ιί\-·ttϊu tντQό1()ιι; "Ιtkι\Ψtutυν, δtι ό 'r(Ju lf't.ιJ; τήν σuνuιτμημένην ιιαp{ι
1ήν aρώτην yuνcιt~cι. μςtαΊtνt0tίf)Ι.1ν 1t-Ιθu:νιiς, brιyJ)(ι.Οήν ήιteιtι'ΙΟη CΪ)ς ιιρόι; τό c(-..-ονιζόμεΥΟν 1ψόσωιιον, ιιι:~ο.ο.·
\Ο( ιόγφ tf'ι( ιnύο"18(, f\v t<Mo παροuσιάζςι ι.u ί f\t-.( δμοιύtcι apό( tήν otlf(IΙν, f\ν λο.μβ(ίνει ή Πo.\'O.flcι ε'(
dliιιon.ρoc JΙΙΟΡQΟt&ς,ςις τ-fΚ :ετ~ cβλ ci\Wlι,,. t:ι. 220J ~•c ~ δμ4k; uρiωu aρός: tήν 1\ι.ιι:·
ttpaν ΙΙΟρ(ι(Ιt(ιοcι( αVtΙΚ (τclς 6aoiaO:: uριyρ(ιφομεν ςατφ"'*) ή λικοθuμσΟοο. τuvfι "VI ό(,χl ή -χ-ορ' cd;riίv 6τ6-
ρα:χ0( Ισταιιl.V1"1 μuροφόρος &iι:ονiζLι τήν Π<nQy\α.ν θi Ιιtο t11 ρt\'n.ιοτι iί.Wικον "<Q λι ~οΟι.ιι•Ο ή ~ΙοJ&ιληνή LC..I
νό ιι:.tνn οχaιι:~ ώτ4ροχnι; aιιρ· ούtήν, aρό to6 ~ιnοδ μupτ-vρlou τοΟ \lfol) tη(, Ιι; flαν..ιτίο 'Οι;: τfιν Πoν(J'fluv
δ).λωο'tΙ Οςιοορcι ιlς tι\ν Σ1(Ιί>ρωοιv t1'\c; Λ(γlνης τήv λλ ποβι..~,ιQΟοuν Ύ\ινΩf ι.α ι..αi ό LA~AREV (Sιorιa '• ο 190).
3) ~ι . ΧΑt711ΛΑΚΗΙ.. Κ ρητ. ΧρC)ν. 6. ι9S2, σ, 71 κιιl •lν r. 2 λ nroκonrov, Τό 110:...:ε&cηικό (ή ιημιι

tι'(ll 1\ βueιιν1ινΊ*Ί Cοιγραφι ...:Ιι, 'Αθi)να-1 1962, 111:ίν. 50

4) Δ1ι) 1ι\ν χρονόλ.σriαν Ι}λ χ. ΚΑΑόΚΥ11ΙΙΝ, Af pιι((Lνt Ι\!fJt 't(}l)_()'yl)άφfv ι τ-ηc; Κ ρiΊt~ 1957, σ 74 ι.:οl
λ. Ι1ΡΟΚΟΠ ΙΟV, 1. ίι . σ . 43
S) J IVANOV, θ ι1Ιμri.11kί SttιΓil)i ίz Mak~d όnU ί1, 1931, tι 70. (ι,ρ, 17 ~rι.'(.Ι)ν n(Ιρό fνllLLBT, Λιιί dcl V
ι:οn&•', κtν 88, ι , ιςc,ιpd R VAι..l.AND, ΛquHόc, ι;la: 8 καt Μιι.ι.11 1· ° F1oe.oιo w ι ι ι . nίν 52 3.
ΕΚΤ
224
χρονολογουμένηv από τοϋ ~τους 1316 '· 'Α μφότεροι αί ανωτέρω τοιχογραφίαι
εfναι Ι:ργα τ/i\ν ΊΞλλi1νων άγιογράφων Μιχαήλ χαί Εύτuχίου Άστραπa, ό>ς μαρ­
τυροuσιν αί έπ' αύτων σωζόμεναι έλληνικαί ύπογραφαί των•.
Είς τιiν αόηiν κατηγορίαν τi'jς έλαφρaς κύψεως ύπάγεται χαί ή έπι τοv ύπ'
αριθ. 2563 άρμενιιωϋ Ε\ιαγγελίου των 'J εροσολύμων τοΙJ ετους 1272 ', παρά­
στασις της Θεοτ6κου, ijτις παρουσιάζει χα! dλλας όμο ιότητας πρός τ1j ν 1)μετέ­
ραν εtι<:όνα ('Εκκλησίαν καί Σuναγωγιjν ύπό τά<; χείρας τοv 'Εσταυρωμένου
ώς καί την άγίαν γυναίκα, ijτις ύποστηρίζει τήν Παναγίαν, ίσταμένην μεταξι)
τοϋ σταυροϋ καί της Παναγίας).
-Αλλο παράδειγμα, άV11κον είς τιiν πρώτην κατηγορίαν τi'jς l;λωpρaς κλί­
σεως, παρέχει χαί ή έπί φορητf\ς είκ:όνος τj'\ς μονi'jς Σινa ' παράστασις τ11ς
λιποθυμούσης Θεοτόκου. Ένταϋθα i1 Παρθένος, κ:λίνουσα καί πάλιν πρός τό
μέρος του σταυροί), όποστηρ\ζεται όπό δύο γυνα ι κών ίσταμένων έκ(ιτέρωθεν
αύτf\ς, α! όποίαι εχουν περάσει τάς χείριiς των κάτω άπό τάς μασχάλας της,
!;νφ ή όπισθεν αύτών ίσταμένη Μαγδαληνή ύψώνει πρός τόν ούρανόν άμφο­
τtρους τούς βραχίονας. Ή είκών αϋτη, liv καί διατηρεί σαφιuς ηiν βυζαντι νήν
ε!κονογραφ ικήν παράδοσιν, δμως παρουσιάζει, ώς ijδη παρετηρήθη ', καί τι vα
σαφη tταλικ<'1 στοιχεία, ώς π.χ. τούς χιαστί καθηλωμένους πόδας ·τοϋ 'Εσταυρω­
μένου, τόν χαρακτi'\ρα τί'jς πτυχολογίας καi τf)ς χρυσοκονδυλιtiς, τήν πολi> στιλ­
πνti ν τεχνικ1j'ν τf\ς έκ·τελέσι;ως κλπ. Θά πρέπει διά ·τοuτο νά προέρχεται ~><: τινος
βενετοβυζαντιvου έργαστη ρίου τοϋ β' ήμiσεος του 13"" αtΦνος, εtναι δμως πάν­
τως !tργον ΊΞλληνος άγιογράφου, ιbς μαρτυρουσιν αί συνοδεύουσαι έλληνικαt
έπιγραφαί.
Εiς τήν αότήν τέλος κατηγορίαν άνi) κει καί ή tπi τοϋ έκ στεατίτου κιβωτίου
τ·fϊς Βολtι>νίας πολυπρόσωπος παράστασ1ς της Σταυρώσεως'· Εiς ταί>την 11 Πανα­
γία ύποστηρίζεται καt πάλιν ίrnό δύο έκατέρωθεν αύτ·ης ίσταμένων Μυροφόρων,
αtτινες 6χουν περάσει κατά πολi> ρεαλιστικόν τρόπον τάς χεϊράς τ<ι>ν κάτω άπό

J) Ctκti,ν ιιαρι.ί λ-t ι LLΙΠ, l; ά itl\' 88 -2 ΜJΙ.Ι..ΕΤ- F'Roι,ow, Ί..;ι ρι:irιlure du f\1. Ag.c JJI. ntv. 92 1
2) r-.tι LLST, Αιιί deJ ν Congι·.• σ. 281 . Α_. XYNGOf'OULOS, ThC's.sι\lunicμιc t;Ι la ρein11.1rε. macC<ιonίcnne, ΛιhC­
r1as J9$S, σ 34 t. Jlο:\•ομοι 6rοπα τ(i)ν ύποyραφών β>.. πιri)(:ι Sν RAOOJCΙC, ι...:s τn~ιiι ι·~ t1e ~·aη<:ίι:ιΗ)ό ι>einιιιι•ι: $C1..
bc, J;&cιι:ιgmd 1955, σ . 19 i;..
3) S υ~ιι NERSllSSΙ.\.N, AJ·o>enia and tl-i.e by.ι . Επ'Ι?i~. C'οι 11Ιιη•;dge l\'fass.ochu~ιιs 1947, 'Ιt(ν, 26.2
4) Γ κuί λi !ηΤΗJ>Ι ΟΥ, 'βίΚ'ό\•ες τrκ Μ Σ1νι1. "Α Οi'ινtι.Ι J95S, Ur 194
5) ΑύtόΟι G 177
6) Ρ.ΙΙ(ών πιιρά ~1ιι..ι.ιsτ. Rcchcι-ςh~ . είι: . 4$1
Εκ ΊΓΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΠ'ΑΦΙΑΙ ΤΙΙΣ ΜΟΝΗΣ ΠΛΤΜΟΥ 225

τάς μασχάλας της. Τόσον ή ο&χί πολύ άξιυπρεπής σtάσις τijς ΠαναΎίας, δσον
καί 1) βιαιότης τijς συΎκραηiσεως αόηϊς ύπό των γυναι1<ων, μαρτυροΌσιν, δτι
δi:ν πρόκειται περί βυζαντινοΌ άλλά περί τινος έντοπίου ίταλικοΌ δργου τοϋ 14°•
αί&νο,, ώς δλλωστε προσεπιμαρτυροϋσι καί αί πολεμικαί στολαί καί oi πiλοι των
προσώπων, καί τά δπλα t&ν -rε πεζ&ν καί τ&ν 1-ππl:ων στρατιωτrον καί τέλος ή
συχνή καη.'ι. κρόταφον παράστασις πολλliJν των προσώπων•. Όποία δμως δια­
φορά ύπάρχει ~ι υταξt) των εόγενων στάσεων καi κινήσεων των βυζαντινι\\ν τοι­
χογραφι&ν καί των μliλλον χυδαίων το() κιβωτίου τί'jς Βολωvίας '!
Π . Ή δευτέρα φάσις τ·ης πρός τά πρόσω κύψεως εικονίζει τ~iν Παναγίαν
πίπτουσαν τόσον πολt) πρός τά έμπρός, ό\στε τό πρόσωπόν της νά έγγίζ\1
τήν χείρα τοϋ συνοδεύοντος καί πρός α\>τι)ν προσκλίνοντος 'Ιωάννου, τοϋ
όποίου ζητεί τρόπον ηνά τήν 1iθικήν καί πραγματικήν ένίσχυσιν.
Ή περίπτωσις αϋτη έμφανίζεται είς βυζαντινήν τοιχογραφίαν τοi> 1264 τοϋ
έν Παλαι~ Σερβί~ ναοϋ η)ς Σοπότσανης, i)τις είναι !iργον πρωτδτυπον μεγά­
λου δημιουργοϋ ζωΎράφου, τολμηρώς ε!κονίσαντος τό δρ1iμα τfjς λιποθυμίας '·
Ή κίνησις αϋτη τfjς Παναγίας εlναι (ώς παρετήρησεν ηδη δ Mi llet, ιι ά.) 1) αύτt]
πρός τι)ν τoiJ ζU>γράφου «του Άγ . Φραγκίσχου» Fι·a Gιιglίclnio καί του Cin1<1bιιe,
τάς δποίας συναντώμεν ολίγον ένωρίτερον, &στε νά μι) είναι μέν άπίΟανον δ
βυζαντινός τεχνίτης νά &δανείσθη μέν άπό -rούς Ίταλούς συγχρόνοης τοu τό
θέμα αύτό, βεβαίως δμαις καί νά τό i1 ρμήνεοοε κατι'ι τόν !δικόν τοu μεγαλειώδη
τρόπον <ψέ εί>ρείας μορφάς καί λιγυράς γραμμάς, σοφάς aμα και τολμηράς>>.
Εiς τι)ν αοτ1)ν πρός τι)ν της Σοπδτσανης κατηγορίαν έντάσσονται άφ· ένός ή
τοιχογραφία της Μαυριωτίσσης -rijς Καστοριίίς • καi άφ' έτέρου 1) ήμετέρα της
Πάτμου. Ε!ς τήν πρώτην ή Παναγία, κύπτουσα πολύ πρός τό μέρος τοϋ σταuροD,
&μφανίζεται συγιcρατουμένη κατ' άρκετά βίαιον τρόπον κάτω άπό τάς μασχά­
λας άπό μίαν τών όπισθεν αί>τf]ς συντρόφων, ijτις, ;~αρά η)ν παρεχομένην είς

t) Άνtεστραμ~ι(;νον άνt(γραφον τfι< u\ltf\ς; ονν6έσει;;w; ~ρίοι:.'Β"ttιι και e{ς tό ξu1..όγλuιtτον 1<1βώttον 1 f'\ς με«ι­
φορΔς τοf) ).ει'JΙ'ά\<ΟU 'A 't 'Jωcίν\•ου toO N l:ot> (ιrρό tOO 1402) τοΟ (ι-1t(Η<'t 1μέ-νου εiς: τι)ν f.\• Pt)'.)J.tnνiq. J-ΙΟνήν τtις Πι>ότνας
(Q. ΪAFRΛl.J. Lc ιι·όsοr byzan1in cι ι·οιιmaίn du Mo11a.s1~rc ~c:: Ρt>ιιlι):;ι, 1'.arl~ 192.S, α. 28).
2~ Ίi '!tt.ρ i~t<OOtς τf\ι;; έ4φριlς ι<tψεαις μέ (ι;r.J.fιv Uιtο<tt1)ριι~ν ύπό γuναι~ <Τύ~~ύt<ιι ~ut ι;:(lοι(ι tό\• 14""'
ol • ώι; 't'l'jν βU1Ι!c:ψtν el~ τfιν Πίί).ην της Afcxandro\•a (MJt,. ι.JΠ, .Reche.ιx'1e:t, εtκ 443) ι«ι.&ως ~ui tίς τό Ψα).τι\­
ριον tοσ Rt)..ιγράδfοt.> (~fΙL Lm", Αιι ί, σ . 2$6, tl~. 9 β)
3) Ι-ιf ι t.ι.J!τ, Αι ιi , σ :Ζ9Ι Εfιςών ιtαuά MΙLLl!'I', ιι ά. -πtν 87 ι. καt ν. DJυaιι;, Sοr<ι<"αιιi , Otogrti:d 1963,
:ιτίν. χνιι.

4) ΠF..ΛεΚ.ι.Ν •6Η&, Κοσtοριά irιfv 7 1, 72β. ΜοvτιοηnΥΛΟΣ-. Καnτ:nρ,Ιι Πo\•(l"t'iu ή f\.1ο.υι)ιώησσα. πί~· . 6~.
65. f\1 CΑΊ\ΤΖΙDΑΚΙS έ\• L·arl bya111in du Xlll " .s S)·mposiιιιn dι:.. Soρolani 1965·, lk.'Ognt<.t 1967, eί.-. 8 .
29
ΕΚΤ
226 Ι"JΡΛΓΜΑΤCΙΑ Ι ϊιιJ: ΛΚΑΔΙ:JΜ Ι ΑΣ ΛΘι-!'ΝΩΝ

τήν Παρθένον βοi1 θειαν, έξακολουθεί νά παραμέν\1 όρθία καί νά προσβλέπ1.1

τόν Έσταυρωμένον. Καί έδώ τής Παναγίας i1 στάσις δέν φαίνεται τόσον άξιο­
πρεπi1ς, ιhς ήδη παρετήρησεν δ Χατζηδάκης'. Εlς η)ν Πάτμον τέλος i1 Παναγία,
κύπτουσα πολύ πρός τα έμπpός πρός τό μέρος τοίι σταυροί>, συγκρατε'ίται ύπδ
τijς μεταξύ αότijς καί τοi) σταυροί) ίσταμένης καt πρός αότ~i ν έλαφρώς κλινούσης
Μυροφόρου. Ή ένταlίθα στ(ισις καi ή έν γένει σύνθεσις τής Παναγίας φαίνεται
μέν άξιοπρεπιJστ{φα άπό τήν τfjς ΚαστοριW; αλλ · ε!ναι π(ιντως πολύ ύποδεεστέρα,
ώς πρός τήν δλην κίνησιν καί τήν άπeστρογγυλευμένην σόνθεσιν, άπό τήν μεγα­
λειώδη παράστασιν τijς Σοπότσανης. 'Ιδιαιτέρας προσοχi'jς άξία είναι ι\νταυθα i1
καί ε!ς τό άρμενι κόν Εύαγγέλιον των Ίεροσολύμων συναντωμένη τοποθέτησις
τής βοηθούσης τ'ήν Παρθένον Μυροφόρου, ίjτις στρέφει τι\.. νιί'Jτα πρός τόν σταυ­
ρόν έλκύουσα οϋτω ηiν προσοχ1iv του θεατου πρός τόv πόνον τf'\ς Παναγίας,
πρίίγμα τό όποιον Θά ήτο άδιανόητον δι' ενα άγιογράφον του 1200 άiώνος.
Τ1\ν τοιχογραφίαν τής Μαυριώτισσας ό ΧΛ1'ΖΗΔΑΚ ι·ιΣ ' τοποθετεr δικαίως
είς τά.ς πρώτας δεκάδας του 1300 αίωνος Εiς το\>ς αύτούς χρόνους περίπου ;i
καί άκόμη άργότερον ·θά πρέπει νομίζω νά τεθij, λόγφ τfjς όπερβολικf'\ς της
κλίσεως, καί ή Παναγία της Σταυρώσεως ηjς Πάτμου.

ΆνωΟεν της Σταl)ρώσεως (πίν. 90) είκονίζονται /;ν παρατάξει ·καi έν προτομίj
αί έξης τέσσαρες μορφαί : Άριστερά, συμφώνως πρός t1)ν συνοδεί>ουσαν έπι­
γραφήν, ΚΟΣΜΛΣ ό ποι ητής, λε1>ι<:ογένειος. Φορών έλαιόχροl)ν χ1τώνα καί
κόκκινον ίμάτιον, κρατεί διά τijς δεξιίίς άνεπτυγμένον είλητόν, διά δδ τijς λοξά
καί δεξιι1 πρός τά κάτω προτεταμένης άριστερaς δει κνύει τ~')ν ύπό ένστα(>ρου
φωτοστεφάνου περιβαλλομένην κεφαλ1)ν του 'Εσταυρωμένου. Παραπλεύρως
καί άκριβiί>ς άνωθεν τijς κεφαλf\ς τοϋ Χριστοϋ είκονίζονται δύο άγγελοι, τών
όποίων αί πτέρυγες όρΟούμενι:ιι όπlσω συνενοϋvται σχηματlζουσαι ήμικύκλιον.
Έκ τών άγγέλων ό μέν άριστερός καλύπτει, είς ίiνδειξιν ύψ\.στης θλίψεως. τό πρό­
σωπόν του διά τοi) ιματίου του, ό δέ δεξιός, ένδεδυμένος ι1λαιόχρουν χιτώνα καί
άνοικτόν κόκκινον ίμάτιον, δει κνύει τόν Έσταυρωμένον μέ τήν πρός τά κ(ιτω
λοξά προτεταμένην δεξιάν του χεΤρα.
Ή τελει>ταία πρός τά δεξιά μορφή ε!ναι, ι<ατά τήν συνοδεύουσαν αύτήν
πλαγίως ιJπιγραφi)ν, ό ποιητ'ής ΙΩΛΝΝΗΣ δ ΔΛΜΛΣκ.ΗΝΟΣ. Γενειοφόρος καί

1) L'arι byzanιin <lu ΧΙΙΙ•· :s . Sy111 p<:ιsitιιη <~ Sof}()C :ιni 1965, fkog.rad 1%7. σ 65
2) 1\1 . (Ί ΙΑΤ4ΙDΑΚ Ι S, ~ iJ <'· 65.
Ε Η Α:ιχ ιτε κ·r·οΝΙkΗ ΚΑΙ ΑΙ RYZ. ΤΟΙΧΟΓΡΑ<f)ΙΑ I ·rι.. Σ ΜΟΝΙ-ΙΣ Ι Ι ΑΊ.ΜΟΥ 227

φέρων τό σύνηθες άvατολικόν σαρι κοειδές κάλυμμα, φορεί χιτώνα χρώματος

ό)χρας καί Ιμάτιον έλαι όχρουν. Καί διά μεν της δεξιeις χειρός δεικνύει καi αύτός
τόν Έσταυρωμένον, διά δε της άριστερaς κρατεί, ώς κα! 6 Κοσμeις, άνεπτυγμi;νον
ε!λητόν. Έπί των ε!λ11τών των δύο ποιητών θά •'~σαν βεβαίως άναγεγραμμένα

Είιc 113 Τρά.ιtεζα. ό\)τ-t ιςι\ ·nί..wρι).. .J(()λOfXtl ι::(1Ι)(ι<Jtάσf;ις. σχe11καt πρά;
τήν Σ-~:ι:ιUρωσιν i1πtρ t Ι)ν δ'n-ικΊi\• θ1'>J)αν είσό&u

χωρlα l;κ των ποιημάτων των σχετι κά πρός την Σταύρωσιν τοΟ Κυρίου'· ΤαΟτα
δμως σήμερον έχοοοι τελείως έξαλειφθij.
'Λναφέρομεν έν τέλει , δτι δεξιά της Σταυρώσεως καί άκριβό'Jς iιπcράνω τοϋ
τόξου τής θύρας εiσόδου, fιτοι έν συνεχεί~ τής συνοδείας του Έκατοντάρχου,
ε!κονίζεται κατ' ένώπιον μέχρι των γονάτων άνδρι~cti μορφti φέρουσα πολύπτυ­
χον, έζωσμένον χ,ιτώνα καί εχουσα ηi ν μέν δεξιάν χείρα πλαγίως τεταμένην κα!
δεικνύουσαν τόν Έσταυρωfιένον, κρατοϋσα δέ διά τi'jς ι'.ιριστερCίς άνεπτυγμένην
δeλτον, έφ' ής 1) έ-κ τοl) Δ εν-rει>οΝοΜιον (κη', 66) είλημμένη έπιγραφή (ε!κ. 113) :
ΌψεσΟε τήv / ζο>ήv •)μ<iΊ" / Κ(!Εμομiι/vην άπi-vα1ψι, τώ•• 6qλ}/αΪ.μών ύ/μϊίJv.
Συνάγεται ει< τούτου, δτι ή είκονιζομέvη μορφη εΤναι ό προψήτης Μωϋσijς,

1) Rλ. tti' χαιρf(l ~e:ιrιrc.ι ιι(ιρiι CH R.ΙSΊ° • PAΚANIKAS. Anί l)Ologi a gracca CILrJ\1jnunι ChΓi S Ιi;ΙnΟrιι ιη , J..eiρz is 1$71 ,
σ. Ί94 • 201 Πρβ). ιι:αi ' Ι'ι>UΙ•Δ•ΟΝ Κ(1·tuνu~ι ~όν , !.:δ . -θενtτίαι; 1839, c.1· 4 16 έ. κοί 444 t.
ΕΚΤ
228 rrr•ΛΓΜΛΊ'ειΑJ 1Ί Ιt Α Κ ΑΔ Η~1 JΛΣ· ΑΘΗΝ$)Ν

δστις συν11θως παρίσταται ε!ς ηi ν σ~cηνήν τής Σταυρώσεως φέρων τ~]ν ι)πι­
γραφήν ταύτι1 ν, ώς π.χ. ε ίς τ•i ν Παρηγορi1τισσαν ηϊς Άρτης '.
"Ετι περαιτέρω πρός τά δεξιά εικονίζεται όρθογωνία σαρκοφάγος ~cαί παρ
αόη)ν τό κάται μέρος των στικτ<i\ν ένδυμάτων δύο όρθίων μορφ&ν (είκ. 109 άρ.
!9 καί J 13). Πρόκειται πιθανως περt της παραστάσεως του κατά ΜΛΤΘΑΙΟΝ
(κζ', 52-53) χωρίου, καθ' δ, μόλις δ "lησοϋς έξέπνευσεν •) γιϊ tσεlσΟη, καl αί
πέτρrμ έσχt<tΟησαν, κα.ί τά μνημεία άνεψχθησσ.ν καί πολλα σώμα.τα τώ~, κεκοι­
μημέvων ·άγlwν ήγέeθησαν· καί έξελ06ντες έκ τών μνημεtων. .. ;iτοι θέματος, δπερ
συναντώμεν άπε ι κονιζόμενον κατά μέν τόν 1 Ι ov αiG>να εiς τό δπ' άριθ. 74 χει­
ρόγραφον της Έθνικijς .Βι βλιοΟψcη ς των Παρισίων ', κατά τόν J )ον αt&να εiς

τήν Σοπότσανην •, κατά τόν J4o• αl&να είς τήν Περίβλεπτον το\J ΜυστρQ.' καi
είς τήν Μ. Χελανδαρίου του Άγ. Όρους ', πολύ δ' άργότερον είς τάς φορητάς
εικόνας Γωνιaς Κισάμου τής Κ ρ11της ( 1638), έργον του Κωνστ . 11αλαιόκαππα';
καi είς ρωσικήν τοϋ ι?οu αi&νος '·
ειναι άληθές, δτι ε!ς πάσας τάς μ νημονευθείσας περιπτ(όσεις 1) παράστασις
των έκ: τι'iίν μνη μείων έξερχομένων τοποθετείται είς τό κάτω μέρος καί έκατέ­
ρωθεν τοu σταυρου καί 01)χ_i, ώς έγένετο ένταϊ)θα, προφανώς δ1 • ~λλειψ ι ν χώρου,
δεξιά αότοu. Πάντως ή είκονιζομένη συρι<οφάγος δέν δύναται νά άνήκτι είς τήν
παράστασιν τi'jς εις • ~δου Καθόδου· διότι ή τελευταία αϋτη εί~cονίζεται εiς τό
νότιον άκρον της δυτι-κf]ς καμάρας της τραπέζης (βλ. κατωτέρω).
Άνωθεν τijς περιγραφείσης δμάδος καί άριστερά το() νεωτέρου τετραγώνου
παραθύρου διεσώθη τό κάτω f1μισυ π ίνακος, ε!ς τοϋ δποίου τό άριστερόν άκρον
είκονίζεται ύψηλός βρ.ά;(ος μι':: μι κρούς, άpι:ιιούς θάμνους καί πρό αύτο() τό κάτω
ήμ ισυ μορφης μεγάλης κλiμακος - προφανως το;) Χριστοϋ - iρερούσης πο­
δήρη χιτωνα καί βλεπούσης πρός τά δεξιά. Οολύ πλησίον τής μορφής ταύτης
εiκονίζονται, μέ κλiσιν πρός αδτήν, τρε'ίς πόδcς άπό των γον{nων καt κάτω περι­
βεβλημένοι λευκάς κνημίδας - στρατιωτών βεβαίως - πατούντων έπί κεκλι­
~ιένου βράχου καi διεuθuνομέvων δρμη τικι1iς πρός τόν Χριστόν.

J) Α κ . Q μΑΑ.J"ΔΟ Υ. ' Η 11uρηγopi\-rιo·c:s« tfις •Αρtηι;, 'Αθfiναι J963, σ. 92. ·n ρβ).. ιοο.ι τήv 'Ερι.ι ηνεiαv τ-f\ς

Ζωy ραφιt:1\ς' ~έχvι}' Δ ΙΟ.ΝVΣΙΟΥ to\> tκ- ΦovpW. {~Ι(δ. Π(J'ποδοnούλοιι • J<ti)(.(lt.;ωι;. rftt'l)O'VXQ).ις 190CJ). ιι. 276
2) Η OMo~·r, ένangilcs ιιvcc pei.nt Ι.J ι·e.s byl;3 ιn ines du ΧJ ιι :s,. 1'3ri$ (ί.. ~•• niν S ι
3) VOJ ΟJυ ι.ι.ι l!.. SoPC>ttιni. Bcognιd J963, πίν χν ι.
4) Ο . tv11LLL'T, !νlQnvιηeJlL.~ bγ~nιins de M.ίstr.ι. πίν. 111. 2.
5) G. Ι\Η ι...ι.ε:r, At h ό:3. U:s peίηι ιιι·c~" · ~(v 69. 2.
6) G ΠRΟιΑ. Mon Vcncιi cιe-11' i ~'(J l a, tli (.'rcιa Η, α . 325'. εt ~. J76 ~αl Μ ι LLΙ:.'Τ, RcclH~.ι·cl1e$, είκ 480.
7) Ν. J' LιCΙΙ Α~Gν~ f\1aιcriιι1y di;α ist~'>rίi 1'1t!!skaya. Jko ua pίS<•nU~, Atl<':t. Πετpο():ι:ολ.ις t906. ϊtlν. 275, SZ9.
ΕΚ ,"LCrrεκτON•KH ΚΙ\Ι 1\1 nvz ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ• ·rΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΙ\ΤΜΟΥ 229
Πρόκειται. crρά γε περ! ηϊς παραστάσεως τοϋ !; π ί στα υ ρ ό v έ λ κ Ο·
μέ v ου Χ ρ ι στο ϋ; Άνάλογον σ6νθεσιν συναντΦμεν εις τήν λει.ψανοθήκην
τοϋ Gra11 ' και ε!ς τοιχογραφίαν του Μάρκο-μα.vαστ'ί1ρ ', ενθα εΤς στρατιώτης
ώθεΤ έπί τοϋ ό>μου τόν με έσταυρωμένας τάς χείρας ίστάμενον άτάραχον Χρι­
στόν.
Μέ τήν παράστασιν τα&τη.v έξαvτλοίJ.vται τά έπί τοi) τυμπάνου τοϋ iiγκαρ­
σίου κλίτους θέματα χαί έρχόμεθα tjδη ε!ς τήν νοτίαν παρειάν του έγκαρσίου
κλίτους, εις τό li.νω μέρος η)ς όποιας, ώς καί ε!ς τό έσωράχιον του σχετικοv
τόξου διεσώθησαν τοιχογραφfαι, τάς όποίας θά έξετάσωμεν άρχόμενοι καί πά­
λιν έκ τών κάτω.

Έχομεν λοιπόν έvταϋΟα, εναντι άκριβώς τfjς παραστάσεως τijς •Αποστο·

λ1ϊς τών Μαθητών τιjν παράστασιν τijς 'Αποκαθηλώσεως (πίν. 91), (uς
δηλοι και σχετικ1j διά λευκων γραμμάτων έπ ί τοv σκοτεινοv άέρος έπιγραφ11 :
ΑΠΟΚΑΘΗΛΩCιc. 'Επi. μεγάλου, κοκκίνου, έν τφ μέσφ έμπεπηγμένου σταυροί}, έκα­
τέρωθεν τfjς έξεχούσης dνω κεραίας τοϋ όποίου ε!κονίζονται. δύο li.γγελοι. έν προ­
τομtj κλαίοvτες καί 1<αλύπτοντες τό πρόσωπόν των δι.ά του Ιματίου των, ε!κο­
νίζεται ό έσταυρωμένος Χριστός, τοΟ όποίου εχει ψ)η άποκαθηλωθη ή δεξιά
χείρ. Ταί>την, κρεμαμένην άπό του άψόχου σώματος πρός τά κάτω, άσπάζεται
συμφώνως πρός τά ύπό Γwvrιoy του ΝικοΜΗΔΕΙΑΣ ' λεγόμενα, 1] άριστερά, μετά
μιίiς dλλης έκ τών Μαρι10ν •, εiκονιζομέvη Παναγία, καθ' δν χρόνον 6 μέν Νικό·
δημος ύψώνων άμφοτέρας τάς χεiράς του προσπαθεί νά άπο.:αθηλώσυ καi τήν
άριστcρCιν χείρα τοϋ Χριστοv, ό δέ 'Ιωσfiφ ό άπό 'Αριμαθείας, εικονιζόμενος
άριστερά, ι;χει άγκαλιάσει τόν Σωτ·ηρα, άπό τ~)ν μέσην καί τούς μηρούς έπιχει­
ρών νά τόν καταβιβάσΊ,J έκ τοv σταΙJροϋ •, καί τέλος 6 'lωάνvης κύπτων δεξιά,

Ι) G SCHLV Mθl;.R(>J; R , έΡοιχ..~ t. σ $ 1. IJΙl!ltL , ~fa11ιtCf. σ . 648 εlκ. 328

2) Rl~ν tt(ιρά MH..-k6T. H.cchc::n.:.hf:S, σ . 417.
3) rεονι·ι οΣ ό Ν ι κοΜ_Ι tόCΙλΣ (9.ο; αl.) ·(pclφεt σχι:1t..-ως tlι; τόν ~ν λόγον 1ου. δη -ή r Ια ναγία -r~ Uπο·
J.v6μttv μέλη πι'qι:-ιτvσqομC.•η και·r:φ{Λ~t (M ι ctoιe, Ε n. τ. 100, στ 1483;\,).
4) At ΜυροφΛpοι 1ι<Jc.ι\'. t..-αt/1 f\ιfΑι•ΚΟΝ {ιε', 47). t\1αρ(α i\ Μαrδ«λη ..··ή ••αί MιJl)i(l 'ICΊ>σl\ .
5) ~οη ;ιιερι "t"(ί)ν δΟΟ τ()ότοιν ιc <ιθητGν, Νιι.::οδf\μου ..:<ιt Ίωσήφ, ΠJ)()κειιrαι, διδu.ο'Ι(~εθα dφ' t ..•ός έκ τοσ ..:α:tά
JnANNHN ΕΟΟ)'yδλίου (ιΟ ' , 38-39) Ι\""Uί ιlφ' kτέροο tιι: tΑς δ ιηγήσεως ιού- ΆριμαΟtίαι; 'fι:»σήφ, σuντιιχΕΜίσης' ιόν
7ον αiώνο έν Π(J,λαισriνα ιςαί yYωσti'j( ι$κ γαοpγιαν~ μ t.'f(tψράσr.αις. Εtς 'Utύτην pητ~ (ιvo.φtρttά t inιό τ<Η) Ίιιχτήο.
δn &:Μι~ μ1;'f· ώ>tοΟ τόv Νtι.:όδημον ιιαΟηtήν toV X()to-tot>. ώς uότ~ ιι:αl τόν κατεβί βι1e1cιν d:τό -ιό ξίιί.ο\Ι
μέ "tά< χε-iράς t'(ι.)ν (ACfA Ρ Ι :ι.Α τι ι, κεφ χιι. bc&. Ίϊ&ef)eι:ι<to rf, E\•a.ngelia Apocryph<t. σ ~43_, 3). Πρβλ.. σχetι.k'ι'iις
κcιί tό Ίόιόιιt).()v τοtι 'Εσ:τeρινοδ της ~1. Παρασ...--ευι'Κ : καΟ~λιJ1ν '/ωr;ιηtp Qπύ 't'oiί CVΛοι.ι οVν Λ'ιχοδlι/Η!) (ΓΙ'ιΩ:ΔΙΟΝ
κ<ιtανυκttΚό\\ lκδ Ηινι;τlας 1876, σ 398. Ιiιcδ. "Λθη\<ΘV 1896, σ . 422).
ΕΚΤ
230 ΠΡΑΓΜΛΤΕΙΑΙ ΤΙ·Ι 1: ΛΚ ΑΔ ΗrνΙΙt\ t ΑΘ.ΙΙΝ !Η...:

παρά τήν βάσιν του σταυροϋ, άσπάζεται τούς πόδας το() διδασκάλου του. Πρό­
κειται λοιπόν ένταϋθα περί της πρώτης έκτων πολλών κατ<ί χρονολογιΚΤ\ν σει­
ρό.ν φάσεων της αποκαθηλώσεως, τάς όποίας δι~κρινεν ό Μί!Jeι '. έ κείνι1ς δη­
λαδή, καΟ' i\ν i1 Παναγία ίσταμένη αριστερά το() σταυροu άσπάζεται τι)ν άπο­
καθηλωθείσαν δεξ ιάν χείρα τοl) καταβιβαζομένου νεκροί} Y!ou της. Έχομεν
κατά ταϋτα ένταϋθα άκριβΦς τ6ν κατά τόν Ι J0 • καί 12ον αtώνα έφαρμοσθέντα
ύπό τιί>ν Βυζαντινών ' τύπον αποκαθηλώσεως, τ6ν δπο\ον μuς παρέχουσι ν άφ'
ένός τό τετραευάγγελον της Πάρμας Pίtlat. 5 (φ . 90) ' (είκ. 114) καί τό ά1φιβέζ
άντίγραφον αότοϋ ύπ' άρ. 73 έλεφαντοστουν του Βρετ. Μουσείου' καί άφ' έτέρου
τοιχογραφία τής έν Κύπρφ Έγκλuίστρας του Νεοφότου ' , πάντα ))ργα τοϋ Ι 2""
αίώνος '. Του χειρογράφοη της Πάρμας άναπαράγομεν eδω καi τήν ι;ίκόνα,
έπειδfι ό ήμέτερος σχι;πκός πίναξ 9 1 δέν εΤνω δυστυχο>ς πολύ εtικρινής. nάντα
τά άνωτέρω παραδeίγματα έπαναλαμβάνοην, ώς i\δη έσιηιείωσεν ό M illet ', i:ν
πολύ παλαιόν πρότυπον ( Ι Ο<>υαί.), τό καρολίνsιον έλι;φαντοστοϋν τοΟ Λοi>βρου •.
Ή Παναγία καί f1 συνοδεύουσα αότήν γυνιi φέρουσιν άπό κεφαλfjς βαθυ·
πόρφορα μαφόρια, ό δέ Ί(Ι>σi1φ ι'ινοικτογάλαζον χιτώνα καί l;π' αύτοϋ κόκ­
κινον ίμάτιον.

Είς τόν άμέσως ύπεράν<ι> τi'jς ΆποκαΟηλtοσεως πίνακα (αρ. 92) εικονίζεται
ή Έ το ι μα σ ί α τ ου Στ α υ ρ ο iJ, σωζομένη μόνον κ:ατά τό κάτw ijμ ισυ.
'Επί του δι' άνθυλλίων κατεσπαρμένου βραχώδους λόφου τοΟ Γολγοθα, εΤναι
έμπεπηγμένος έντός όπiϊς • χονδρός κόκκινος σταυρός φι\ρ(Ι>ν eiς τό κάτω αύτοϋ
μέρος προσηλωμένον κ:αί τό όρθογώνιον ύποπόδιον. Άριστερά, παραπλεύρως
άλλου ύψηλοu βράχου μετά θαμνίσκων, εικονίζεται, γονατιστός έπί τ~1ς γης,

}) R α:-J)cι·c11cs, σ. 475-482 κιιί ίδifl. έ\• Α ιιί (leJ ν C4.•ns•:ι::sso lι:\t~rn (li SιΙJ<li Bί.7..<ιntini, H.om<'I 1940. σ. 275.
2} M.tLtι:τ, Rcct1ε--ι~l1c~ sur J' l ooι1 ogrnι>J1jc 1 σ 4 7f,
3) Εt.,.ών nuρά Μ ο.. ι.ι:;.τ, Ιt.«:he:Ι'Cb~. 496. R . VΑU.ΛΝΊ>, Aqtιilόc, 1963, r.ί~. 19 K L W F.SS.EΙ,, Dic Krcιι;-;j .
g.ιιι>g, 1966,. σ. 63
4) Glif.AE'Vl!N', Atιctιι·i s1 1ichc EJfcnbcinrclicΓs . J. 50. DΛΙ~τοrι. C-.ιι . Ι νt11Ύ ca rν, niν . ΧΧ:Χ Η

5) Γ. tι1τΗt'ΙΟΥ , Βυζu.νtιW μνι11uία 1 rις Κύιιροu, ΆΟΙ'\\'άι t93S, π(,. 68

6) Ό αύtά; τύκος σt>Y(J.νtdrαι &.-όi~ •l ι.αi 11."'Qf(ι tόν J4ov αi , ιίις :ς Χ· (;i~ tόν Τ«ξιάρχην τι)ς Κασ·tοριUι;
<Οι•ΛΑΝΔΟΣ, Αθf\1Ε , Δ', Η/38, σ. 92, είκ 64 Π ΕΛ !:Κι'Νlι)Ιlt , .ι<..ασ,;ορtά, πi ν 12$)

7) 'R ccl1cι•cJ'ιe~ , ο 4 72.

8) GOLQ.'iC-HMH>T, f)ie. byz ε11e11 bc-i nsJ.:ul ριun:n, dρ 80.
9) 'l'ήν tπi ~ βράχ.οο toU r'"o>.yo04 ).<ι.ξω~ιt νt\ν δ~(ι n)ν Ι!μ11:ηξιν rοό σ-tαυροi) ό1t1\ν t<tiίtt\ν μι:-cd σι: βιι.σμοΟ
~tιJlt'έιtt'oνro ι)ί ιrροσ..:υνη'ι'οt ΙC'α τά. tόν 1l"ν uiώ"'« (IΙ) ΦΩΚ ΛΣ, κtφ 14 έ"δ. Troiclcij, 1•alc:sι Sbornik t 8, 3
Q , 1 _,, ΔΑΝΙ Ι-tΛ ΠρQ(1~υνη'Ι!ής l:Ι(δ , 8 D E K ΙllTA()V(). l (ί11Cr<ί!.ίr<,::s l'U'.i.1$CS t:n (>ι·ιtJ'Ι , • 1 (], ΙS).
Ε Η λ1~ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Κλ l AI ΒΥΖ ΊΌ Ι ΧΟΙ J)λΦIΛI ΤΗΣ ΜΟΝΒΣ ΠΑΤΜΟΥ 23 1

~:~
.. ~' j
1

'1
}.,
•.l
~

Efl(, 114 Μικρuyρuφiα τ:()(• V3l-ari111J$ $ (φ ~>0) χι:1ροyρ(ιφου t,tρα&υαγγt).Qύ τ1)ι; Π ίιριι (Ις
(12(1U α() tίκονiζουσu 1' ι'\ V " Λ"01((.J$r'\λωσιν.
ΕΚΤ
232 ΠΡΛΓΜΑΤΕJΑ.1 ΤΗΣ ΑΚΛΔ 1-1 ~1J ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

'Ιουδαίος γενειοφόρος δήμιος, τοίJ δποίου τδ ijμισυ ση'jθος αφ ινει γυμνδν δ

σκοτεινοπράσινος βραχύς καt άχειρ!δ«>rος χιτών του. Ό άνήρ 6ψώνει μt τήν
δεξιάν του χεfρα σφϋραν, τ~iν δποίαν έτοψάζεται νά καταφέp1J επt σφη νός,
τόν όποίοv κρατεί μέ τήν άριστεράν του χείρα πορά τήv βάσιν του σταυροϋ,
χάριν Ι(αλυτέρας στερεώσεως τούτου έπί τοϋ βράχου. Δεξιι'ι του σταυρου ε!κο­
νίζεται κλlμαξ ι'ικκουμβισμένη iiπl το\1 σταυρου, τήv όποiαν l;λαφρ(ι)ς κεκλι­
μένηv, ιφατετ, δι' άμφοτέρων τό)ν χειρΦν μορφή ίσταμένη όπισθεν τΤjς κλί­
μακος, πιΟαvώτατα στρατιώτου, ώς δηλοΟσι τiι λευκά όψηλά όποδήματα,
τά όποίu φορεί.
Άνάλογον παράστuσιν έμπήξεως σφηνός είς τήν βάσιν του σταυρου, καί
δή μέ τήν αuτtj ν άκριβώς στάσιν του έμπηγνύοντος, ε!κονιζομένου άριστερό.
τοϋ σταυροϋ, συναντrομεv είς τό 12<>0 αίωνος ψαλτήριον BarbeΓiι1 i
(Vat. gr. 285) ',
εις τό ψαλτήριον τοϋ Λονδίνου' (Add. Ms. 19352. τον 11°0 α!.) καi είς
τοιχογραφίαν τοv καθολικού της Μ . Βατοπεδίου (άρχών .1 4"'' αί.) '· Τοuναντ!ον
εi.ς τόν 'fβηριτ ικόν 5 (τέλους 13ου αί.) ', είς τοιχογραφ!αν τοϋ Άγ. Κλήμεντος
Άχρίδος του 1296' , του 'Αγίου Νικ11τα Τσουτσέρ (1307) • καί της Ματέϊτσας'
( 1356 - 1.360), ώς κα/ ε1.ς τt)ν λειψανοθήκην τοΟ Βησσαρίωνος' (15•• αί.), ό
έμπηγνίJων τόν σφijνα είκονίζεται γονατιστός δεξιά τοv σταυροί>. ·Η εtκο)ν είναι
προφανliίς έμπνευσμένη ι'ιπό τό άπόκρυφον Εόαγγέλιον τοΟ ΝικοΔΗΜΟΥ •. Ση­
μειώνομεν έν τέλει, δτι άνω άριστερά έπi τοϋ σκοτεινοΟ βάθους τής εiκόνος
σώζεται τό κάτω μέρος λευκογραμμάτοη έπιγραφής, fjτις λέγει :
. . βJ.bτουσι, πρός τήι, Τlvλ·ψ [ά.γγέ]λω11 αί. τάξεις.
'Ως τάξεις έδώ νοοuνται, ώς ρητΦς καί ή έπιγραφ11 λέγει, αί τΦν άγγέ­
λων, αϊτινες, κατά τάς διαφόρους σχέσεις τijς διακονίας αί:>τΦν, 6χουσι καi
Ι>ιάφορα όνόμαtα "'·
J) J.!f,ςών 42S 1Ι(ιρά G. Μιι ι.tn', Rcch~\·cl\CS ιςkιt .

2) Ut~. 4~4 ltQρ6. Μ ι ι..ιβ'r, Rcch:c('C)\e..~ κλn

'3) Jv1H..J.F.τ. ΜC)ι\ . dc. 1' Athι'1$, π tν. 92.2.
4) 'Γι.tt-fA - ΠΑ.Ι:t Α.ΧΑΤΖΗΔΑΙ-(Η, ΛεWc<ιιμα., niν. 34 κc:ιι Ρ H u ».eR , A lb0$, Zίiι·ich 1969, εtκ. 142.
SJ f.IAt-fANN - tνfιι.c- UλΝ - J.IAt.f~fiNSJ..f.-ORf'ol', Dic. Λionu ιncnιnιn\11.fcrci κλπ. είκ. ι 67 κοί Mtr...ι. e.τ - F.ι;ιοιοw.

Lc pcinnι rc cn Yoυgostavie Η Ι, 1962, 1tlν. 82

6) Μ ι ι.LF.T - FJ:toωw ιιr. 1 962~ :tιi\• 31 2
7) Εiκών 4 1ι J'HJ.ι)t\ G. Μιιι.~r, Ke<:ht.reht$ ΙΟλϊt f\ι1ΙLLι'.Τ ~ VELMANS, &,.."\ 1Χ\i1\Ιι1 ι'e. dιi Μ ..>\ \V, 19()9, t.\κ . 71$.
8) GaJ lcΓίιJ. dι:!ΙΙ ' Aoo.ιdem ia τf)ι; θtνtt\~ (V L.λΖΑ R ι;ν, sιοι·i-tι~. t;lιι;:. '76)
?) Ύi~l,cn<ιorf, Ev:ιngcH:ι aι>c>kι·yph<'I, Λiψία 1853, σ 283, ιθ χι;φ Χ, 3 ; rQr* ά~.εσώΟησι.ι.ιι ,;, -τδν J.εγ&με--­

'ν.>γ Kρω/J'J't' τ.4'ι-Qν .• , καi ίκ~1 6σ~ηι:ιu ν ui ~ /ο ιν'kJiοι τ.ύι> Μ(Ιι .-ρ&ι•"
JO) Bλtιrc σχcrι <ώ; ΧΙ• ΑΝι.\ΡΟΥΥΣΟV, ΔtrtJ.i<ιrιx:ή, ΆΟf'ι\•(,ιι 1966, σ 126 Πρβλ . t:α l τό Ί'ροκύριον έι< t"<°i)v
ΕΚ 1 ~ΧΙίΕΚΤΟΝ Ι ΚΗ ΚΑ Ι AI ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦ I ΑΙ ΤΗΣ ~·Ι ΟΝΗΣ ΓΙΑΤ,\10Υ 233
Συνi1 θως είς τήν ιιαράστασιν -rης έτοιμασίας τοϋ σταυροΙJ εικονίζεται παρά
τ1)ν κλίμακα δ Χριστός δρΟιος '. t:τοιμος ίνα (ινέλθι.1 είς τόν σται>ρδν. ΈνταΙJΟα
ι) μοpφt) αίlrη δέν ύιιάρχει, έλλείψει ιιιΟαν&ς χ<οροι> (βλ. πίν. 92).
Άμέσως ι'iνωθεν τ~ϊς Άποκαθηλώσεως, i\τοι έπί της καμιιύλ11ς τοϋ θόλου,
u!κοviζεται, σιψφώναις και πρός τt) ν συνοδε6ουσαν έπιγραφ11 ν, Ο ΜΕΙ'ΙCΜΟC
παράστασις, ήτις συχν<ί τοποθετείται ε(>Ούς κάτωθεν τf\ς βάσε(>)ς τοϋ σταυροϋ
τi'jς Σταυρώσεως '.

Έπί του ήμετέρου λίαν έφθαρμένου πίνακος 93 κά-ιω μέν κα! δεξιά είκονί­
ζονται καθήμενοι τρείς στρατι&ται φέροντες κνημίδας κα! κλι βάνια, οίτινες
κρατοϋσιν uφασμα - τόν Ιiρραφον χιτώνα (\Ω ιθ', 23) του Χριστοϋ - 6πί τοϋ
όποίου πρόκειται νά β&λωσι κλήρον'. Είς τό ι'iκρον άριστερόν εικονίζεται
όρθιος, {,στραμμένος πρός τούς στρατιώτας και ·κρατών άνεπτυγμένον εiλητό ν
6 ιιροψήτης ΔΑ(υί)Δ, ένδεδυμένος πορφυρ(.(ν βασιλη<1)ν στολήν καί στέμμα. Έπί
τοϋ εlλητοϋ του άναγράφεται ή έκ τοϋ Ψαλμοu του (κα' [κβ'), 19) ε!λημμένη
έπιγραφή : διιψεefσαντο τά lμ.άτιά μ.υv ι!uvτοίς καt lπί τόv fιιfLτισμόν μ.<>v i!βαλον
κλήιρv.
Μ r. τά τό έγκάρσιον κλίτος θά 6λθωμεν εi<; τό συνεχόμενον πρός αύτό νότιον
ii μ ισυ τίjς Τραπέζης, εiς τό όποιον αί τοιχογραφίαι ε!ναι πό.λιν διατεταγμέναι
καΟ' όριζοντίας επαλλ1iλοuς ζώνας άντιστοιχούσας καΟ' ϋψος πρός τήν 2αν
κα! τ1) ν Jην ζώνην του βορείου 11rιίσεος (εtκ. !09). Θά άκολουθ,ήσωμεν και
ένταϋθα n) ν αi>τήν άπό Βορρli προς Νότον έξέτασιν των τοιχογραφιών, άρχί>­
μενοι άπό της κατωτ&ρας ζιί)νης. Εiς τόν πρώτον έκ δεξι&ν πίνακα ταύτ ης εlκο ­
νίζεται , έπί βαθυγαλάζιου κάμπου, ο ΕΠIΤΛΦΊΟC Θl'HNOC (πίν. 94 καt 22

tyκαιjJ(αιν τι'\ς a· οςό.σεως τοl) ~fεγ Σο.ββά.του: JVotf!<J/ οε τάξεις ήπλ<>Jμtιrf) ι• '"'κQ()ν κu0Qιx7Jvυr δι ' rίμ6' iξ~-
;τ),1j r ~<••• r o κ~ιJ.unτόμt..u.ι 1ϊιi~ π1'~ιιξι L'ωn}ιι (Τι>ΙQ.•ΑΙΟΝ Κ:ατανuιςt ιιcό\• , t!ιιςδ . θ~νt:τ(uς 1876, σ. 400).
Ι) 'ί}ς ι:ιι; τή ν Ζφι)δόχον Π ηyήν toO Γεριιι<fοιι κα ι τήν tνtατtί"rσο.\• τ fι ι; 11 D:: ρβί«' (tί.:-όνt4 παρό Ο Μ ι:ι.J..ι:τ,

RcclιGJ'ι;:h4!$ . «ρ. 400 ~ui 4' 1)

2) 8(/~ / 9 •ς υtΦν: tίκών Μόvf\ς Ση'Ι1 ( 1'"' Κ:αi Μ !ΩΤΙΙΡιΟΥ. Εiκόνες τi')ς Μuνι)C' ~ινδ, l!l.t: 2.S K L \V ι;;sSε L.
Dic Κ ι·ι:u:ιitιι111g, σ Ζ7) l l <i~ α1 ών : (k:.ι•ι'Ιli.neσ $ί~ qιι . 66 (Μ ι ι...ιε1·. R cchc:π;hc:s, .r.lις 4$1 WES~ t:L, t. ςi

σ ΊΟ). 12-<. nfών: Κοπ τικό< κιi'>δ1ξ Ι 3 r1uρ1σiων {W ε..~'\ει,,, r: Cι <:t. 12}. Σ-n<.ιιf(t11ς Βυζαvηνοi) Μονσε i ου Ά011 vti:lv
(\Vι:SS E L, f ά σ 6 4), Σμό:λtον Μ ο\•άχου (\V ι:S$6 Ι., t (ι, σ . 25). "'Λγ /\.1~ριrος Rενεtίuς, vηφιδαιτόν (S. θ6ΤΤΙΝΙ .
Mo:<s:ι id antkl1i di S /l.iaroo -a Venczia, κiv. 24 ν , LAZARE\', Sι<> rla 1 , 1;t,.;. 37ι} 14 'i uiιi)ν: Ψαί.t ήριον Βελι yρι:ι·
δlου (~1Ι L Lι~r. Rc<:::t•~rch~;{. e!ι< 4 44 W l!SSBι... r.. ~ σ 76) λεtΨ<ιΥο0 1)κ 11 Οιισσσρi rι:ιν« ( Μ ιι•.ι.Ε'f, l lι t. I" 478,
W~ssε.ι.. t; ά σ .4$) Φ~')f!ι\Η\ ι~:tΥ:.;ιν n<.ι1μ0\• (\Vt:.S$ι:ι., r.. <ί. σ. 50) 1?<>ς utών : "Γοιχ.\'Ιy('Ι(ιφ(<.ι- Γωv'ιΊ.ι;: Κι~(\tης,
( Πu).uι ό..-uJιr.u.) ( Μ. ΙLLΙ:.Τ. r: ύ εί.eι- 4 $4, \Vf!SSέL, Ι!. Q σ. 85)
3) ΜλΤθ ι.:ζ'. 35. ΜΑΡΚ ιε', 24. ΛΟΥΚ ιςγ' , )$.
30
ΕΚΤ
234 ΠΡΑΓΜΛΤΕrΑ ι ΤΗΣ ΑΚΛΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

iiκρον δεξιόν), θέμα, δπερ δέν άvαφέρεται ρητώς όπό τών Είιαγγελίων, άτινα
κάμνοvςrι μνείαν μόνον τοϋ ένταφιασμοu, πρός τήν σύνθεσιν δμ(j)ς τοΟ δποίοv ό
Ορηνος παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία'. ΕΤναι iiλλωστε ό θρf\νος άπότοκος
τοΟ ένtαφιασμοϋ, ώς όπεστήριξεv ό Κ. Wr.ιΤΖΜΛΝΝ'.
εις τ~iν κάτω πλευράν τοϋ πίνακος εικονίζεται, eξηπλωμένος έξ άριστcρών
πρός τά δεξιά, έπί πορφυροφλεβοϋς λιθίνου, όρθογωvίου ί>ποβάΟρου (πίν. 94}
ό Χριστός, τοϋ όπο ίου τά χαρακτηριστικά τοϋ προσώπου t-χουσι τελείως σχεδόν
6ξαλειφθfj. Ό νεκρός φορεΙ μόνον περί ηiv όσφuν τό αύτό γαλό.ζ10ν περίζ<ομα,
δπερ !!φερε καi έπ ί τοϋ σταυροϋ. ΓΙJΩrrιοΣ δ ΝικοΜΗΔΕΙΑΣ' γράφει, κατά
τόν 8°ν αί<ί)να, δτι. οταν κατεβ1β(ισθη έκ τοΟ σταιφοί\ ό Χριστός πρός τfι yfj
τό πανάγιον άνεκλtθη σwμά τυv. Ήπλωμέvοv γfι άναφέρει έπίσης τόν Χριστόν
καί τό τροπάριον τfjς β' στάσεως τοϋ Μ. Σαββάτου'. 'Ενταύθα έν τούτοις ό νε­
κρός Χριστός εtκονίζεcται tπί άρκετά παχέος πορφυροφλεβοϋς, όρθογωνίου λί­
Οου, δστις δliν είναι aπίθανον νά άποδtδυ τόν άνδρομήκη, έρvθρfiι, λίΟοv έκεί­
vον, δστις, μεταφερθείς έξ Έφέσου, δπου 6δέχθη τόν Χριστόν άποκαθηλωθeντα
'ίνα μυραιθlj, έλατρεύετο εν τφ έν Κωνσταντινουπόλει ναφ τοϋ Παντοκράτορος.
Προσθέτει δε μάλιστα Ν ικ ι~·rΑΣ ό ΧΩΝΙΑΤΗΣ', ότι αύτός ούτος ό αύτοκράτωρ
Μανουήλ ό Κομνηνc'>ς (Ι 143-1148) τόν μετέφερεv ι\πί τών ώμων του άπό τοϋ λι­
μένος τοϋ Βουκολύοντος sίς τήν εκκλησίαν του Φάρου.
Παρά τόν ϋπτιον, γυμνόν Χριστόν είκονίζεται άριστερά ι) Παναγία, περι­
βεβλημένη τό σύνηθες πορφυροϊ>ν μαφόpιον. Θpηνοuσα eχ.ει πέσει έπί τοϊ> σώ­
ματος τοϋ Υtοϋ της καί διά μέν της δεξιaς αύτίiς χαιρός άνασηκώνει τ ι'ίν βα­
ρείαν έκ τοu θανάτου κεφαλήν του, ίνα, πλήρης μητρικής τρυφερότητος άκκουμ­
βήσ1.1 τήν παpειάν της έπί. τής παρειuς Έκείνου ', ένφ τα(Jτοχρόνως διά τοϊ>
άριστεροΟ της βραχίονος περιβάλλει τό σ&μά Του.

1) tι>.. π . χ rt\ν εt.-:όνο: τοϋ t-ντuφwσιιοG t<)b \ύQU tt'\ς Μetιιι,ιορφώσt:ως' ~&ν f\1εσ.-:)λ(ιν τ f\( ό Κ pήτι-ις
(0ΡΑΑΝΛ01:, ΑΗΜΕ, Η'. Ι<>5S '6. σ J62 εtκ _23)
1.) Ί!ν Essa>'S: in hοnιΗΙ[ of Ε Panofsky, Nc:w York Ι 96 ι , Tl\c ΟΓ'lgίιt ο( ιtι~ l'hrc-no$, σ 476 t
3) f\1 ΙCNn. Ε π 't. 100, σt 1 488Α

4) ΤΙ•ιs~ ~ιΟΝ Κu~αw...-τικόν. ~κ-δ ιη-: vtt«.ι.ς Ι 816, α 402

.S) VIJ,7 t.κδ. Βόννη( ο 289 στ t) t
6) ·ομοtος σηΚ"tός λ\θος).Ιuρώοοος εί.-ονitε-ιuι εi(•Άγ Κ}.f'ιμι;νtl) ci)ς Άχρiδα; (dρχ€1ν 14"1') (βΙΗΛΙ.J Ι · lt.1ERΙN.
t7rcskc11 und Jkonen, ;\·1Unc11cn ι?S8, ~ι..- 47) και ι;ίς &tJ\όvn τοσ Θρ;)νοv της Λccι1<Ιe1)1 ίa τf'ι( Βtνtτiης. ώς ..:ai Ρ.ίς
ι'ί.).λην <.,μ,Οiι.ι.ν τ ij~ ff c\'αι«Jθή"ης "~ Pcι·ugia (cιfΟοοιισ<ι Ι η ά:ρ. 7. Vι;.NTVR,.Ι, Sιι>ri:Ί dell' arιt: ίιuliana τ S. ι:Ικ 8$,

ΜΙLLι;:τ, RccJ1 σ SH) ε:iκ $3)) iιt tt)ν tιιιyρtιφήν hir. pο$;ιuι /ιιί.ι ιιιpι:r Jopi.Jeιa.
1) Τόν θρt'ι\ΟΟν '"'~ flο.ναyiας 1'C~)ιγ,Κιfρt' (\ Β' Π(ίρeι).).(ι.Ύή t oC. U.ιtο.:ρ(ιφοu Εύαγyeλ.ίοu τοV ΝιΚΟΔ.Ι:trι.t<>Υ
n·ischc.>nd σ rf. Ewιngc.lia Αροςεγρhιt, ι.clρ:ι;ίg 185), Acrs Ι'il.aι i Β ,:eφ Χ Ι , σ 292)
ΕΚ 1 ί'i.f'ΧΙΤΕΚΤΟΝ Ι ΚΗ ΚΑ Ι Α Ι ΒΥΖ. ΤΟJΧΟΓΡΛΦ Ι Α I ΤΗΣ ι\<Ι ΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 235

Εύθύς παρ· αύτήν ό Ίωάννης, γοναηστός, κύπτει πρός τά έμπρός και δψώνων
πρός αύτόν τ~iν άριστεράν χείρα τοt> διδασκάλου του ' ασπάζεται εί)λαβώς τοi>ς
δακτύλους της. Παρά τοuς πόδας τοϋ νεκροϋ. όκλάζοντες καί Ισχυρ&ς πρός
τά έμπρός σκυμμi;νοι είς ι:;\)λαβf\ 1φοσκiJνησιν του νεκροt>. εiκονίζονται εtς μέν
τό πρώτον έπίπεδον ό γενειοφόρος Ίωσήφ, ά=ουμβruν τήν κεφαλήν του έπi rl'jς
κνήμης τοϋ Κυρίου, παραπλεύρως δ' αότοϋ, είς τό δεύτερον έπίπεδον "Καi μέ τήν
αύηiν στάσι ν ό Νικόδημος. Καi οί τρuϊς μαθηταί φέρουσι περί τ~jν κεφαλήν,
κατ' άνατολικήν έπίδρασιν, δι καιολογουμένην έκ τών Άποκρύφων, χρυσοϋς
φωτοστεφάνους, τά πρόσωπα δμως αuτών iiχουσι σχεδόν τελείως έξαλειφθη.
Άξιοπαρατήρητα είναι τά ·κτυπητά, ώς έπί τό πλείστον συμπληρωματικά,
χρώματα τών ένδυμάτ<ον τών μαθητrllν. Οϋτω ό μέν Ίωάννης φορεϊ άνοι κτοπρά­
σι νον χιτώνα και ροδόχρουν ίμάτιον, δ 'Ιωσήφ ι':λαιόχρουν χιτώνα καί ρόδινον
Ιμάτιον καi ό Νικόδημος σιτόχρουν (beige) χιτώνα καί πράσινον ίμάτιον. Τό
φώς προσπίπτον ί\πί τών ζωηροχρώμων καί άδρώς πτυχουμένων ένδυμάτων τών
μαθητ&ν προσδίδει είς τά ρυθμικως τοποΟετημένα καί κινούμενα σώματά των
μεγάλην ζωιiν καί πλαστικότητα (πίν. 94).
Όπισθεν της Παναγίας εiκονίζονται συσπειρωμέναι ε!ς σεμνήν όμάδα
tξ ίiγιαι γυνατκες (Μυροφόροι), φέρουσα• φωτοστeφιiνους καί -τ&ταγμέναι είς δ(>ο
σειρfις : τρείς έμπρός καί τρεΤς όπισθεν. Έκ των τριών έμπροσΟίων αί μέν δύο
κλαίουσι καλύπτουσαι έν μέρει τό πρόσωπόν των διά τών χειρrον των, i1 δέ τρίτη,
προφαν&ς ή Μαγδαληνi1 , στρεφομένη άριστερά καί ιτροσβλέπουσα τό πρόσωπον
τοϋ Χριστοϋ, τίλλει τάς τρίχας τf\ς κεφαλϊ;ς της διά τοϋ δψωμένου άριστεροϋ
βραχίονός της, ένφ τόν δεξιόν της 8χει πρός τά έπ(ινω δψωμένον. Ώς δε ο! μαθη­
τα ί , οϋ-rω και α! γυναίκες εtναι ένδεδυμέναι ένδύματα μέ κτυπητά χρώματα. Οϋ­
τιο ή άριστερά. τf\ς πρώτης σειρίiς φορεί κδκκι να, ή μέση χρruμα σιέννας ώμf\ς,
ή δ6 Μαγδαλην1) βαθύ !όχρουν (ι:naιινe). Τών άλλων γυναικών φαίνονται μόνον
οί φωτοστέφανοι.
Όπισθεν τών μαθητιi)ν καί τ&v γυνα ι κών είκονίζονται δεξιά καί &.ριστερά,
δίδοντα τι]ν εννοιαν τοϋ βάθους, πολυώροφα, κεραμοσκεπ1ϊ ο!κήματα, φέροντα

J) •t-r t(( tόν l:ιτιtόφιο ν θρι\νον nα ρQιιοί<ι καί tνεργύ< 01)~1J 1 ι.--tox1) τοΟ '(ωό ννοt.>. μ1'1 •111ρ rι>1)0UJ.ιl:v11 t( c'ίλλ11 '
tηιός 'Ι:ηγ·f\ς, ιιρt1t1;.ι \{ι νο η&~ , .:αt.c)_ t bv W Ε ΙΤΖΜΛΝ Ν ( E.'::':Sιt.)':5 in 1) ΡΙJΟU Γ or '! P:.\l'H:>(Sk )', Ne:w~ Vo ι·k 19(11 , σ. 436)
dις tl('φρι.ισι~ το\ι Λαr...σ\ι αίσΘ1'1 Jιαt'-"· δπγ,ρ άr.ήrι; ι tt'l v ιtαρουσiαν 'CσΟ Ί αιάν\•οο ci ~ tά( όλι t5tρcϊ>t'tρ(ι( σηnιάς' τl'\ς
ΙΊ ~νuyί(Ις. άφ' 00 tσταuραψi;νος Ιjδt1 ό διδάqι.;αί.ό;: τςιυ, cruvtσιησεν εις uύtόν tήν eρον τίδο. t /Ί( Παναγία; ώς
JΙηtρός 1'Ου (Jn ιθΊ 2 7 ; Ίι)e '~ μι~ιι}(! σον) Ui... σχC'tt κ6ις ι<αι tό ό:πi•ιcρι>φQν Ει)ι:ιγγέλιον τοG Nιk.Oι\ ti~fO Y πιι.r d
Tischc"dorr. Evang<"lia Aρocryph<ι Ι R κ:εφ Χ . 4
ΕΚΤ
236 fΗ•Α ΓΙ\1Λ1Έ Ι ΑJ ΤΙΙΣ ΛΚΑΔΗΜ Ι Λt ΑθΗΝΩΝ

εtς τούς (iνω όρόφους παράθυρα, dλλα όρΟογώνια καί ιίλλα τοξ@τά. Άξιον iδι·
αιτέρας προσοχfjς εΤναι τό δεξιόν έκ των ο!κοδομημάτ@ν τούτων, δπερ έν(ί\
κάτω παρουσιάζει !σχυράν tσόδομον τοιχοποιίαν, άνω έμφανίζει ε!δος άνοικτi]ς
στοας (loggia) μέ λευκοuς »ιονίσ-.:ους στηρίζοντας τρίφυλλα τόξα' (πίν. 94).
Τόν πίνακα κλείουσιν : dνω άριστeρά δ Προφήτης Δαυίδ, ~tκονιζόμενος
κατά τό άνω i\μισυ τοϋ σώματος μέ πορφυροϋν, έζωσμένον καί μαργαριτοκό·
σμι1τον χιτώνα καί εiς τ·ήν κεφαλ1Ίν σ-ιέμμα μέ πραιπενδούλια. Κλίνων πρός-rά
ciριστερά τiιν ι<εφαλην φαίνεται ι))ς νό. ϊιναγινώσκtι άνεπτυγμένον είλ11τόν μέ
εξίτηλον έπιγραφ1Ίν, δπερ κρατεί ciνοικτόν μl; τCις δοο χεΤρ{ις ωυ. Συμμετρικώς
περίπου πρός τόν Δαυ!δ ε!Ί<ον!ζεται, δεξιά, ετερος ίiγιος φορών κλειστόν ι<αφέ
σκοϋρο ένδυμα. Οδτος διά μ/;ν τfjς δεξιiiς χειρός δεικνύει τόν νεκρόν Χριστόν,
διά δέ τfjς (φιστερας κρατεί άνεπτυγμένον καί κολπούμενον ε!λη τόν, ίiφ' ou ή
έπιγραφή ' : Άvω σε / έν Ορ6νφ / καl κάτω / έν τάφφ / · τά imεQκόσ/μι.α κul ύπο·
χ06νι/α κατιι'Ι'οσVν/τα σ(ωτ )ήe μοv/ ι!δονείτο τfι f νe,ιρώσει / σοv, ύ:τιέρ νοm' ώfράθης
γά(!, νε/κρος ζωαρχικώ/τατος, είλημμένη άπό τό τροπάριον τijς α' ώδijς το\\ Κα·
νόνος τοϋ Μ. Σαββάτου'· Τέλος μεταξο τών δύο ίiκρων άγίων είκονίζονται,
πετώντr.ς πρός τ' άριστερά, δ(\Ο ίiγγελοι έν προτομ(j, καλύπτοντες τό πρόσωπόν
τ@ν δι · ύφ(~σματος η διά τών πτερών των. flρόκειται βεβαίως περί τών Σερα­
φείμ, τά όποία άναφέρει τό τροπάριον έκ τών έγκωμίωv τfjς δευτέρας στάσ.:ως
τοϋ Μ. Σαββάτου<.
Όμοίαν άι<ριβώς πρός τήν ήμετέραν κλειστ-ήν σύνθεσιν τοϋ νεκροϋ Χρι·
στοϋ, -rijς Παναγίας χαί τών τριδ'>ν μαθητι»ν μέ η)ν όμοιόμορφον κίνησιν των
ζώντων πρός τόν προσφιλiϊ νεκρόν, συναντl.ί>μεν κατό. τόν 12°• αίώνα: είς τόν
Άγ. Παντελεi1 μονα τοϋ Νερέζι ( 1164)', είς τοιχ,ογραφίαν ti'\ς Μονijς Μίrο:ι: (1200

Ι ) Ϊόto.Gtuι σtoot <k•gg.ia<:) r.σ.ρ<ι.-τι)~Ονtαt εί~ οi.-οδομήματα ~rις rtαλι~f'ις Άνup::ννfι<'f;(dς, ti>t; r.l.χιι rc χ ή
tnαu).-C Sa lvi:ιr~ πιιρι\ τήν <tιλωρε ~ίυν (J OIJP.M. Diu Baukunε.t der Ren ~is:.-ιa t~ iι1 H :tll~ι' '• J.~iρ?,ig 1914, ο . 376,
ι:i..:. 3(Η) "αi tc.ί. μtyαρα θr-:ra Μιλ.όνοv ιαιί Ro ι·gι\~C:. Ρώ~ιι\ς (DURM. (; ό' &ίι: 481. 43:ι) .
2) Ποιητής toU tpo1tαρioυ toio100 ιι:ίναι i(OtMA~ δ Μ λ ι ΟΥΜΑ, δστι ς ι:i,•αι nροφανtiχ: κtti ό δι;ξι(ι ιl~-ον1·
ζόμ t!"« ιί.γιος
.3) ΤΡfίΊ ΔΙΟΝ KutαV\>K 11iςόv, Atνttiu 1876, σ 294.408 Ί'ριφδιον •ΛΟι~vώv σ 42S Κ<ιtά 'tό Τρ~ι~5ιον ή ό.ν•
-;(>ρω 'QS·ή ι::\\.'Ct ι Gργο\' ~JΛ t>κ ον . tiςι ΟΚ"ό:tΟ\' •γ δρQ&νtο~ (9ou α i) JJ ρβλ C i;MER ~A u. f-(y1n1\ogrsρl)i by.1..a1Hi»;,
έchό$ d' Oricnι 23, 1924. σ 409
4) ΤρΗ!}διον Κcιt(ινuκτι~όν (~κδ &ν&τi~ 1876), σ 402: "Al"W οιι .tωrl,y, dr.ωρfrι rω' τφ Πα~(/ί πv"4π<ι,
κ&τw r}i 1•~κρόv ήπ).(ι'ηι~"Ο" )'fί, Ψ!fl"et<ιuσιιι Qo(Qι-i« τά Εt(!(l.φ/μ.
$) MiLL C-r· ~ J:-J\όLO\ν, ι.a 1κ1nιu rc du ι\1 -λ ('.n Υόtιsσ~•~tνJι- J. 1952. ιιιίv 1 9~ ' ΕnρωJ.Ι ο< "Ι\π.ι;ι ιςόνισtC 1t« l'«
1\ (;Κ ΑΗ-'Μ... ι..;. pt.1nt ιι n: l~yro<11" ine, Paris 1963, σ 143 (Skira)
ΕΚΤ Η ΛΡΧΓΓΕΚΤΟΝtΚΗ ΚΑΙ ι-\ 1 ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΛΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗ.Σ ΠΛΤΜΟV 237

αί.) ', εlς τό uπ· άριθ. 1J56 (φ. 194') !στορημέvον Είιαγγέλιοv τοϋ .θατικανοϋ '
καi είς τό ψαλτήριον τίjς βασιλίσσης Μελισάνθης ". Τήν εδρίσκομεν έπίσης καi
είς πλείονα πλακίδια έξ έλεφαντοστοϋ τοϋ 12<"' αίιJ>νος '. Ή χρήσις αuτής
συνεχίσθη καί κατ!t τόν 14ον αί., ώς τήν βλέπομεν π.χ. είς τοιχογραφίαν τής έν
Άγίφ Όρει Μ. Βατοπεδίου • (άρχών 1 4ου α!.), μέχρι καί. τοϋ 16"'' αί&νος: Καστο­
ριά (Άγ. 'Απόστολοι τοϋ rεωργίου του J 547 • καί Θεολόγος Μαυριωτίσσης τοϋ
1552 '). Μέ έλαχίστας επίσης παραλλαγάς συναντώμεν τήν αότι)ν σύνθεσιν είς τήν
κρύπτηvτ&ν 'Αγ. Έρμαγόρου καί Φορτουνάτου τής Μητροπόλεως τής Άκυληίας •
(τέλους 12°• αι) καi σίς τα σύγχρονα τετραευάγγελα :τi'jς Πάρμας' φ. 90 (Ριιl<ιι. 5)
καi του GeJMi '", ίiτινα πάντα φαίνονται άντιγράφοντα κοινόν τι πρόωπον.
Άξία ίδιαιτέρας προσοχης είναι ή παράστασις της τιλ),ούσης τό.ς τρίχας
τίjς κεφαλ1ϊς της Μαγδαληνi'jς. Είς τάς μέχρι καi τοϋ Ι2νν αίώνος άπεικονίσεις
του Θρi1νου αί συνοδεύουσαι τήν Παναγίαν iiγιαι γυναίκες είκονίζονται μέ
τήν πατροπαράδοτον έλληνι κήν συγκρατημl;νην Ι!-κφρασιν τοϋ ψυχικοϋ άλγους,
i'jτοι άνευ βιαίων κινi1σεων" τών χειριi'>ν η παραμορφωτικι'i\ν συσπάσεων τοv
προσ61που. 'Από τοu JJoυ δμως. αiώνος καi 6ντeuθεν αί γυναΤκες, προεξαρχούσης
τ1ϊς Μαγδαληνής, είιcονίζονται μέ βιαιοτέρας κινήσεις πρός 8ιcφρασιν τi'jς όδύ­
νης των, πιθανώς κατ· έπίδρασιν τών συγχρόνων πρωίμων 'Ιταλών (pι-i ιnitifs)
τής Τοσκάνης''.

1) Ν , Κ ΟΝΟι\.ΚΟν, Russklja dre.,.oosι J ν 5Ja1,'lj3Ι nιkach lskusstvo t VJ, Πεtρούπολιι; 1895. <t 181
2) Είι.:ών γραμμ ι i<ή r.(Ιρό. ΜιιLιπ-. Rcchcι-ch~~. όρ 533 ι<αl φωιογραφlα ~~αρά Κ Wt:ιttMAf'll'l , Essays ίη

J1onuur of Ε Panorsky. N ew York 196 1, Ρ!;ι Ι e.'\. σ \ 66 εt..- ι6.

3) :νιι ι.Lnτ. Rttl)crches. είιc . 534
4) Μοtι<tε,(οο Οικ-t(i)ρίας ιςαi Ά),βί;ρtοο fOI} Λονδινου (G OL DSCH1'tl0'Γ . WειΤ2.ΜΛΝΝ. D i..: E1Γenbcin $kιιlι-..

ι u ι-e.11 dc.'I Χ ΧΙΗ Jit.hrh 11. Bcrlin 1934. rτίν 7), Μουσε ίου Ραβtνv\•αι; < CόLO .. \Vl!ιΤ'.ι. r: ό . Πi\• 67), Κρο:ttκiΊς
61βi.~ο(Ι(}ιι;:t\ς το(> θερολ.(νοu (Go ι.D. - \Vειτz ε. Δ nίv 68). /\1ουσt>ίου Rosga 1·ιco fl'ιι; tv ' Ε:λβε ~ίQ Κωνσ·ταν~ίιις
(Consιa11et) {Gο ι.1) • w eιτz l (}, rτfν 68)
5) Μ ι t-ιF.τ. Athos. Lc.s ~i11tι1rcs, 1"':ίν 93, ι

6) ΣΤ 1 Ι ΕΛt:ι<λΝΊΔΟV, K(J.<)'t(lf)ιιi 1953. ιt ίν Ι 47<ι_.

7) Ν ~.\όΥΤΣΟΩΟΥΛΟΥ, Καστορι(t, 'Λθf\ναι Ι 96Ί, ιtiν 2<1
8) t:ί.κών ~αρά [(.. VAt.ί,.ANQ , Αιμιil~e, Pa.ι·is 1;)63. ε i ~ 11
9) Μ Ι L Ι .ΒΤ, Rcc)1e.ι·cl1~. r.ίις. 53 1
LO) MILLET. Rccttcrcl1cs. είκ-. 535
Ι Ι) 'Εξο:Ιρ.εαιv τοtι κrηιόνος -τού tου ιςάμνtt τοιχ.οΥ~Χtφία τοσ Το11."tιλι~ Κ ι λι<#; (ttλ.11 1()<'\" αί ) t1'<; Κ u~ιι.:αδοκίαι;:.
ι:νθα crς τi\ν σκη νήν τf\ς: ο·Φι.ιyf'ις τ&ν \•η "Λfων ή Ρ<ιχήλ tρ<ιuΟ tά< τρiχuι; τ-1)( ιςόμ ιtι; -τ 11 ι; (Μ R ESTιe. J)ic by.ι..
\ν::1 11d11)alcre-i j1) K !cin:ι$J.e.ι1 11, kcι-klingt)a11sc1\ 1%1, ε!κ- 85)
12) Ώ' πχ tQi) Ou«i<> { l :JS5· 1319) ι;ίι; τ'ήν εί)(όνu τqΟ Ι{ctablc -τtι ι; ΣιfJ:νναι; (f\i Ι J.. Ι .ET, Reclιerches., t.lιc $41)
ι.;αί to6 G ioHo ( 1276·13 J6), δσn ς:. εiς ι;;iι.:όνα τrj< Α ' α ίθούσ'l( τϊΊ; Πι•ι(ι,~Ι)()ή 101ι; -t<'t'> Βrιτιιςανοίl , r.αρ~σ-τ 1111ε τολμ11 •
ΕΚΤ
238 ΠΡΑΓΜΑΤΕ.ΙΑr "(ΉΣ ΑΚΛΔΗΜIΑΣ ΛΘΗΝΩΝ'

Οϋτω βλέπομεν μίαν ij δύο των Μοροφόρων νά ύψώνουν δρθιαι i1 γονα­

τισταt την μίαν i'j ίιμφοτέρας τάς χείρας πρός τόν ο\ιρανόν, iίλλοτε §ντελό">ς κατα­
κορύφως καt άλλοτε κ.εκαμμένας '.
Άργότερον έπίσ11ς ε!κοvίζοvται τινi;ς έξ αύτ&ν μέ ~τι εντονώτερον βαθμόv
πάθους : τίλλουν τίις τρίχας της κεφαλής των' η σχiζουν τάς παρειάς των διά

- -··--··---
ρό1ιι.τα τάς r-.1uροφόρο~:ι(: tόtΊ θf)))νm:ι tιι: t&ν νώτων (Μιι.ι..-eτ, Rcchcrch~. σ 507. σημ 5). Πρβλ. κ-αί τόν "Ιti\•ο.κα
έ~ ιtrαιίμου (ρriιniιit') •i\~ Σιt""'~ Accadentia Νο J2 (lνΗι.ι.ιrr, εit: 542). Σημr.ιιtι'ι'έ<t'' δη.• ιί>' δ 1 ε.ιτ·iσ1ωσεν ό
M~LLε1' (Rcchcrch~. σ. $05). σ;ε,•οtCιτπ ovyy~νtιu. οuνδ&.1 1t\v Σttν\•tηι ;ιpός tιl Βο'-.χά:νι(J.. (ι.)στι; ,.(ι μι) ό.11οκλεlf!·
rυι, ω.Μ ν{ι Ύ1Vf.1''1Ι τΟΟναντfον πιθανή καi ι. άvtίστροφο< tκ ~(()ν Βσλ11:tινΙΦν npδς Ίτσ.i.ίαν (:;r(δρu<'Ι~, t<,)lj()'
6ιτ-~ρ iιf)y(ιtCρ.c)v Ι(αί σ.i.ιτός ό ΜιLι...~τ με-τ-ϊt τάς νw>τtρο< δη μοσιεύσG1 < (ι\ι ι r dc1 ν Cc)Dgr. ο. 283) ι.:;αί {iλλ<>t t6ι' n χ.
1'\ ΥΑΙ.1..ΑΝΙ) , Λquileι:, ο 44) ~nχt'ιt(ι)t; Πιtpιιδέχοντα.ι
1) ΠΊ;ιpιυδt.fγμttt(ι: Τ~τρω!ΟΟ.·ryeλ.ο\• 100 ()eli\Ιi., 12•' " α-iώ\•Ο' (~1 ΙL Ι. ε'J•, R('C!)Cι'ChCR t;I,... S3$), t;(J(.Ι.γγf.λι()ν Rcι'fΙ·
ιcuνoi} ύp 11$6, ι-ιοι1u~ Ocliciarυm. στεuτ\1η< το() Ίkι'f1ι<:ανοσ (Μιι.ι,ι,.,-, Ret·J)cr<:bes ι;t~ S43), στιιuρt)()Ι\..- 11 'f1,.)D
Mυsw ('ίνic() τη" 111 (.ος 'f()iι 1320 (MtLLΔT, Rech. είκ. 539). .:ιβαι;ίδιον η)< 6ολαινlα< <Μ ι ιι.ετ. Rcct,. S$7) Τοι ~
χογρ11φiα1 : Κ ρUιιτη' Μη1ιχnτό>.c~ της Ά,;υληiας, τti.ouς 12 '" αi (R . νAΙ.t.;.ND, Aqιι i !Ce, Paτi$ 1 9ι3, εiκ i ι ),
Νο~ Ά-γ Γεω-ρyίοu Κουρμr.iνοβu»(Α Ν ι κοι.ονsκfι, Die F'rcioken νοn Kurbinovo, 19(:-3, εl" 46). Άy. ΣοQi«ς Τpιι·
κ.cζοt'iντος, J260 (l\1H.1_.f:.'T, ltQCht-ι·cJ)(.'$ sfις 559). Φορητή εiκών Σ-ια~ΧJeιι,ς, ~1 Σιvα, άρχων J ).:i.v αf&\.'Ος (Γ. κrιt
Μ ΣΩ'fΗ'Ρ Ι ΟΥ. ΕiκόνF..ς τfις f\.1. 1:1\•δ:. &(Ji J9 4). Άγ. f>t()/)(;)ρ(Ι)ν Mootpil, Ι J,ον αiΦννc (~1fLLlt1', ,.,.,08' b)'Z. de Misιra.
Jfίν. 88 2). Άy Ν'ιι<ήtι,ι. πλησίον -ιο~ Τσοντqtp, <\pχGΊv 1 4·>ν οtιQνος (ΜιLι.ι;:τ • F'ROLO\\+, U ρein1,1rc du Μ . Λ.
en Yoιιg<JS:Jtιvie 111, 1962, ιtlν 37 2 κα! 4S 1) ·,.\y ·Ν,ιc:ο~.«ου J1ρtλόποι~. 14~\Ι αίώνος (Ι\1ΙJ..LΙ;;ϊ •.PιtOLόW l ά.
ιt{ν 26 !\, Ταξιό.pχοv Μ11τροπ6Ϊ.i~ti'Ιις Κuατοριi);ς (Α. όrΑΑ.ΝόΟJ: , 1\Bf\.1E.. Δ', 1938. σ. 93 ~ί"'. .6$}. Κ οιμήσε«
11.lς θpό\.'t~ Κρ1)tι1, . 14..,ιι o.I~\'« ( Κ . ΚΑΛΟΚΥt•Η, Τοιχ<>γραφ!οι Κρήιι\-ς~ 1::Ιν. 42). Άy Νικολάου toO Κuρίtζη
Κ<.ιστοριtiς, 14ou αiώ~ (/Ιιtι ι. ι .ιπ, Ι:t.«:11 tfκ. S44 •:αί Σ'r. Π δΛtχΑΝΙΔΟΥ, K<ιCTt"<t(ltό., Θtοασ).ονfκη J9S3, ιt iν Ι58u).
Άγ. Κλ•\.11 .:-vτος Άχρ(δος. άρχων 14"'\Ι ut.nvoς (Dιwι . Cοιt~Ακον. TJic FΓe~kcn in dar ι<ιr-che d~ Jil Klcn..cns
:ιι1 Oc-Ι1rtd, ncι,grad 1961. σ 40 κ<ιί Μιι.Ι....eΤ' · f'kOLOW , Uι pcinture d ι1 ~1 Α. e11 Y<ιι1gOSl~vί.: 111 . 1962~ πίν 9 3).
ΝαοV tt~ ('ραtσό:νι tQ(ΙΥ tUO 1320 (MILLE'f\ RQC.J1c:rchcs. ~tκ. SSt). Μ Χι>λανδαρfοu, Μ. Uατοπtδίοu, (ιρχων Ι4ον αiώ·
ν<χ: (MJLLET, Aιl1os . ~ pcl111ures. 1\\ν, 67 κnt 83. 2). Κρή1ης: J Si>ιι αt&νος, 'ι\γ 6\rtuxίoUT(HO~\U\.~ν Σ:ι;.λίν('ΙΙ.>,

Άρχuγγέ.λο\Ι Μιχαt)λ Καμ 1ϊ).ιι.ι.νtί\ν Κισόμι"ΜJ, 1440 ~(ιt 'Α"'( Βc.σιλείοu Γλώσιις Κισ(ψοο (Κ ΛΑΣJ:Ι ΑΙΩΤΑΚflt.
Κρη ηf<ά Χρο..,ιι.:3. Ιθ', 1967, ιιιiν Μ2. ΚΛ.' !969, ιιclv Κ.θ' ι , Ι\Uί σ. 493), NuoO: Άwλ ιίψεcο; r.-ίς Κοu~σε6tσιε (.ΜJι.ιι:.τ.
Reιcl) r.fκ 550) Ή ~ιt Wωμένα~ ;ιλς χ&ίραC: παρ(ισηισι ' σuνεχiζt.tιτι Κ'ιιl έιιί ΤοορΚΟΙ(ρ(11:((Jς eίς τQιχ()"(ροφί~ι,c;
...uι φορητ~ςr.i κόWJς_: cοι:ι.ογρnφlαι Μ Λαύ~'Αγ 'Όρου<. τοΟ Ι $~S (~1ΙL L Β'Γ, Atl100 t.cs ρcίncu ι-cs, ιι:::(ν. 127. 4),
Μολλ)J)(J.,;ι().1)<Jt6ς . 1536 (ΜιΙ.J.-.θΤ. Athos t. ά χiν 154. 2) και vαO'i'> Θεοi.δγοu Μuνρι ιι>tίσ&qς: ΚQc:~tοριϊις, -~ον 1ss1
(Ν ΜQΥ'Π:όJΙΟΥλΟt. KQ<ttOι>tά. Ί\Of1ν{it 1967. nίν. 24) Φορη"Ι-1) ι;f.,-(i)ν ',€μ /\αμπάρδο1.>, α' τt'{(i(ltOO 'Ι:ο\1 17""
αiΟ:ινο< ;fις Συ>.λογfις-Έ. !:τuΟό~Οι) (Α. ΞΎΓΓΟΩΟΥΛΟV', ΣΨ-λQ'Υι\ Έ Σ't<tθάοςοο. Άθf'ιναι 195 1. πίν. S). Άw.ι.φf.ρω
h\• tf.λιι δtt κuί ή 'Uριι ηνεiu Τfι' Ζωγοοyη:Γι' ιtχν 11( (Ρ....-δ. nwιοδοποU>.ου • Κε:pοJ.Ιέαις. σ. 109) δί~ "tάς ~aροστά·
(1f.t( 'totι θρfμ•ου ~pο$λέ1tε1 τόσον τήν ϊι~ωσιv tώ\• 'ΧΙ>tρών Uπό Τ4ί>\' tο.~ι•ροφόρtt.Ιv, (JΟ()ν ι«ι.i: τό ,..~ρό.βιryμrt» t&ν

rρι χ(iιν tf}ι; ιrι".tφιr>.tις τcnv

2) _(J αρuδείγ)1 uτα ΟUνα\•tώ).ι ι;ν ει, t()ι?:ό)'J)uψίι::ι{: "()•Αόf>φΙ}ς 'Ε.κ.-).))ΟtQς Α\γ(νι)ς ( 1289) (Γ, .Σ;ΩΤΙi ..,QΥ, Ε.6 B.L
1, 1925. σ. 267), Πupγίο1.> IΖόβοίας. Ν Μι;tαμόpφώσαοc;: (IJ 10) (J\. ιΩΑ Ν'ΝΟΥ. Βuζ ΤQιχ,ογρ(tφ(ι:ιι ..:tις Εί~βι)ί<ις,
Άθf'ιναι 195-9, ε(ιc 52-. 5) κu.ί 'Γ VBί,trofλN$ , {";th_. Arcl' J8, 1968, <ι 196 ttΚ'. 4 κ(Ιi 197 tlκ , 6). ~1 Όnτο:ιtδfΟί)
(άρχΦν 14ov (ι{) ( Μιι.ιΑ!Τ. Λ1 1 Η'>S. LC$ ρciυtur~. 11{ν 83 1 κει' 2), Άγ Κλfηιενt~ 'Λχρ\δος, ύ.ρχ&ν t4ον tιiΦVO(
ΕΚΤ Η Αι-•χι·ι·εκτοΝΙΚΗ ΚΛΙ ΑΙ ΒΥΖ. ·rοΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ nATfl.10Y 239

τ&ν ονί>χων των ', ώς φέρεται ύπο τών Άποκpύφων' πpάξασα έν τf.j άπογvώσει
της κ.αt ή Παναγία. Όμοίας θpηνωδούς, όψούσας άπελπιστικGJς τάς χεtpας, θ(1
έπανεύρωμεν ολίγον άpγότερον εiς έργα Τοσκαν&ν άγtογράφων, ώς π.χ. εtς τό
Retable τfjς Σιέννας τοϋ Duccio, είς η)ν Arena τής Παδούης τοϋ O i oιto κλπ. Εlναι
λοιπόν προφανές, δτι έκ της βυζαντινής εικονογραφίας πα.ρέλαβον κατά τά τέ­
λη τοϋ J3oo αί&νος ο! Τοσκαvοί άγιογράφοι τό θέμα τfjς μετά πάθους έκφράσεως
τοϋ άνθρωπίνου πόνου, τό όποΊον άνέπτυξαν ούτοι επειτα εtς άκόμ11 μεγαλύτερον
βαθμόν, ώς π.χ. ό μέγας γλί>πτης Ν . Pisa 110 ( Ι 260) είς n) ν Σιέvναν κα! ό Ci ιnabue
(τέλη 13°0 α!.) εις τό Assisi, δστις έξαρτίlται άμέσως άπό τά βυζαντινά πρότυπα.
Ή ε!ς τήν έξεταζομένην λοιπόν παράστασιv άπεικόνισις τfjς Μαγδαλην11ς
τιλλούσης τάς τρίχας τής κεφαλfjς της μiiς άγει είς τό αuτό συμπέρασμα, είς τό
όποtον κατελ11ξαμεν καi έκ τf!ι; έξετάσεως τής λιποθυμούσης Παναγίας είς η)v
παράστασιν τfjς Σταυρώσεως, δτ ι δηλ. αί έξεταζόμεvαι τοιχογραφίαι τίjς Τραπέ­
ζης είναι έργα τοϋ 13"'- αίώνος καt δι) πιθαvώτατα τών μέσων αοτοϋ καί έπέκεινα.
Ό άριστερά τοϋ 'Επιταφίου Θρήνου πίναξ, μήκους 2.00 μ. δέν εΙναι ορθογώ­
νιος, έπειδη κόπτεται κάτωθεν ύπό τοi) τόξου τίjς νοτίας τυφλfjς άψtδος. Έντός
α&τοϋ είκονίζονται αί Μ υ ροφό ρο ι ε tς τ ό μ ν fj μα (π ίν. 22 καί 95).
εις τό Ιiεξιόν άκρον παρίσταται, έλαφρώς κεκλιμένη, μεγάλη , όρθογώνιος μαρ­
μαρίvη Θύρα λαξευτοϋ έν τ\j rιέτρ(~ μνημείου, μορφης όρθίας σαρκοφάγου, τfjς
δποίας τό περιχείλωμα φέρει συνεχείς, μικράς, όρθογωνίους έντομάς προωpι­
σμένας νά δύχωντα ι άντιστοίχους έντομάς λαξευμένας έπί τίjς πλακός τοϋ φράσ-

(D. Co.RNAKOV, Die F'resken in ιlt.r Kin:hcde~ ΗΙ K.lentι;n~ :ιuOclt.rίd , o~:ogra<I 1%1 είκ. 40, 41, 43 ι;α.{ Mιι.Ler­
FR OLόW 111, 1?62. ιι-Ιν. 9.3. JQ.2). Ταξιό:ρχοv ~111τροι~:όλεως ι<.αστοριός (Α 0ΡΛΑΝΑΟ~. ΛUΜΕ, Δ', 1938,
σ 93. ι:ίκ- ~$), \•αο& 'Αναλ ή ψεως Κοufσr.βίστε ιταpU τά Σκόπιο (l\1JΙ.LE1'. Rcchι:n.:hc~. εl,.; ,Sj()J, ώ< -.--u.ί ι:I< «i ,χtι·
ρόyρnφον Yiιlι>ι>e<Jin~ιs 735. 10(1 ι~ "" ο.ίΘνος (Μιι.uι.Ί·. 1! ί" 548) ΆρyόtΡ.ροv τtλος ε ίς 'tοιχογραφία< 1'00 ..-αΟολιι;οίι

t1'ις /\1 Διονυσίου. 1547 (Μιι.ιιrr. Αιhο~ Les ρcinιuι•cs, 1tίν. 199. 2). rtις r-.1. Δοχe1nρrου, 1568 f Μιιι . ι;τ. Λth o~

1: cί. 'Ιι'{ν
226 2) t>'αi ~()0 παρρ;κί. ησiοο Ί ωύ.ννuu τοi) θι;ολόγΟΟ tf)ς- /\1 Δ ι οναιtQο, 161 5 (Μιι.t.δΤ, AΙl1os. έ. ά
πίν 213. 2)
1) 'Ω( 1"ό :tt:ι)ι γιχ'ιφtι '\Uί· ΙΟ ό ΧΡΥΣΟl:ΤQ.ΜΟt;Ομιλ εiς' Μα ~Ο 88.2 (Μ Ι QΝΕ, ι;: 11. "1. 58. nτ 116) Π<ιιχιδc.Ι')'μοct<ι :
Σtαυρόζ -ιόϋ $ (ίi 1'11 igrιιtoό Ιfιο.i ι ι.ιετ. Rcch~rchcs. εlκ 540), 1-οιχ_σγραφiαι Τuξι(ι;ρχοο Μ 111ροπ64ι1>; Καστοριlί:<
(Α. ΟΡΛΑΝΔΟΣ. AflME. Δ'. 1938. σ 93 siκ. 65), \'άοt\ Ρουδένιfσας π. Σερβi« (:0.-1Ι L LΙ:.ϊ, R~hε 1·ch~. ι;t~. 5$8).
Μ Ξt>\ΙΟΙp(.i)ντος. 16,.\1 αflλlνος, (l\iΙLt.ιfr, Λthos: Lcs 1>eirιtι11·cs. πίν 173 J κul f78 J), ι..·αΟόλι-.όG Μ Δι()ννοί(Ι\). 1541
(f\·11Lι.ε.τ. Athos. έ . ά ~(v 199 2). r>.1 Δό;ιΡ.ιαρΙQV. 1568 (Μ ι ιι.ΙJΊ', Aιhos. ~. ό: . n:ίν. 226. 2). παρεκκλήσιον 'Jωάy..
VQ\) θεολόγΟ\ι 11'jς f\.f ΔΙt)\•ικ:rίΟv, 16JS (f\.1(LL ~-ι', AΙl1Qis, ε (ί :ι:ίν. 213. 2).
2) AC'JΆ JI LLΛTΙ , R Ι('ι;φ ΧΙ (Ίί$Ch<;ιιdοι1', Uνo:ιnιtcli~ Aρ(\Cr)•ph.a, Λ6ι'1iα J3S3 σ 202): Γ/Wς rlι i!μtJγ :r(!6'16mrι1'
οι} σπο~ξ{ΙJ ~οί.; ό11ι-ξι1• , Πρβλ 11.-ui Κανόνα roU Μι;γ, Σ<ιββάtοο ΚΟΣΜΛ τού Μ ~fΟΥ~ιΛ, f0δ1\ 9, Τf'ίΩ ΔtΟΝ θtνt·
τiuς. σ 4 1 Jλ καi ΤΊ•ΙΩ1.ό ΙΟΝ 'Αθηνών 437Λ.
ΕΚΤ
240 ΠΡΛΓΜΑΤUΙ.ι\ Ι ·rιιt ΑΚ.ΑόΗΜ Ι Αt ΑΘΝΝΩΝ

σοντος -τό μνημε1ον καλύμματος, χάριν τελειοtέρας συναρμογΪ]ς τούτου μετά

τοί) περιχειλώματος τf\ς θύρας καi έπομένως μεγαλυτέρας άσφαλείας τοϋ μνη­
μείο». Εiς τήν εlκόνα μας φαίνεται 11 εκ παρδαλοί> μαρμάρου καλυπτi1ριος πλάξ
άποσπασθε1σα τijς θύρας καί λοξά, άριστερά. αirτf\ς τοποθετημένη '. Έντός τοϋ
άνοίγματος εiκονίζονται ιiθικτα τά όθόνια (Λοvκ. κδ" , 33, IΩ. ιθ", 40, καί κ',
5, 6, 7), fιtοι (ίνω μέν αί κΒιetαι ' δηλ. αί. πάνιναι ταινίαι μέ τάς δπο ίας ε!χε
περιτυλιχθij <rό σώμα τοΟ νεκροu Χριστοϋ, κ(ttω δέ τό καλuψαν τήν κεφαλήν
αuτου σ&vδάρι.ον (ΙΩ. ια". 44 καί κ', 7).
Κά.τωθεν του μνημείου εικονίζεται όμάς τεσσά.ρων η πέντε στρατιωτών μi;
πλi1ρη η)ν στολήν των (χρώματος <:δχρας καί grcl)at) καi τοi>ς σκοτεινοχρόους,
κωνικοi>ς ~ιετ ' αi>χενίου πίλους των έπί της κεφαλf\ς. Έχοντες <lκκοημβήσει
όπι.σΟεν τάς λόγχας των κάθηνται η όκλάζουν, στηρίζοντες τάς χεΤρας ι'iλλοι
κατά yijς καi t'ίλλοι είς ·τά γόνατά των, κλίνοντες δέ τήν κεφαλήν, φαίνονται
κοιμιί>μενοι 11 ώσεί νεκροί d:ιιι> τιw φ6βου (ΜΛΤΘ. κη', 4), λόγφ τοϋ γενομένου
μεγάλου σεισμοϋ (ΜΛΤΘ. κη', 2). Παράβαλε και τό άναστάσιμον Αn<>Λvτι κrΟΝ
του πλαγίου δευτέρου i'\χοο : "Αγγελικαi δυνάμεις έπl τιJ μ••fίμα σου, κο.t οί
ψυί.(.ίσσο'Jιτες dπεν~;(Q(hΟησα11 :..
Άριστερά της σαρκοφάγου κάΟηται ιiπι βράχου i\ κυβικου λίθου', μέγας
τό σχf\μα, μόλις κατελθών εξ ο(φανοϋ άγγελος, ώς μαρτυρεί i1 ιbραία, δυναμικ1i
καμπύλη άμφοτέρων των άνοιιcτών πτερύγων του. Ένδεδυμένος άnαστράπτοντα
λευκόν χιτώνα καi ίμάτιον - Jivδνμα λwκόv ιi>σel χιd)ν κατα τό Ε\.>αγγέλιον
(ΜΑ:Ι'Θ . κη· , 3) -διά μi;ν ·t-ijς άpισtερίίς κρατεί σκ1'"jπτρον, διά. δέ τ-ijς κατά τόν
άγκώνα όριζοντίως κεκαμμέ,•ης δεξιaς δεικνύει τήν σαρκοφάγον λέγων, ώς
μαρτυρεί 1) έπi του γειτονικοϋ πρός αί>τόν βαθυγαλάζιου κάμπου καi έκ τοϋ κατά
ΜΛΙ>ΚΟΝ (ις"' 7) ευαγγελίου εiλημμένη επιγραφή : ίδε ύ τόπος δποv /fθηκαν αvτόv.
Άριστεpά του άγγέλοv ϊστανται α! δίιο Μαρίαι, ή Μαγδαληνή καt ή άλλη
Μαρία (ΜΑΤΘ. κη·, 1-7) &, αϊτινες έλθοuσαι, ϊνα ίδωσι τόν τάφον, 8ντρομοι Cιντι -
·-·--------
J) 'tό l.}ύu:yy(:).ιQν ~ΜΛ'rθ κζ ', 6) όι-111.er ιιερl μvημr.ίrι υ }.(ιrrιμ t;Oi"JtTQι; iP tt} πΑ rρQ;, itto~ m;ρi ύ.Λλοtι ό.ypott4
!('()(\ tύιtOIJ οπηλαίοιι , t\ 0
1
l:νtα00α tό μ ν)tμr.:iο ν ~X.tl πρ()()'λ&β~ι μνη μr.ιαιδtσn:ρσν άιΥ..( 1rεΚ'1"ΟΥι ..·ό v 'ΧfJ ραι..-~fΊ{Χι, f(f.αις
ι;Ιι>μφώνως 1tρός 'tή~· παρά ΛΟΥΙ(. Αt ta.-·/ • .S3) φιχίσ1ν έ., μ,.ιjμαr:• J.aξι;υrrjJ.
2) ΙΩ ΧΡvτοtΤΟΜΟΣ. ΜΙ ΟΝF. ε 11 τ 6ι, ot 7Jς

3) nΑ ΡΑΚ.Α.ι-Ι ΤΙΚΙΙ ftτo.1 f) Μ εγάλη '()κηί:Ι • ιχοι;, έ'ι' θεννtίςr 1831, (J . 271.
4) Oiη:i li'Πi 1'(\οϋ .:ιιί.ιοεΊt\•tος ση:ιογγόλου λfθοu tΜ ΑΤθ ,;r(. ))
5} 'rof) Ίιι σι:>Ό Ι'ι t(1ϋ 'Juκώ!X>u ic(rtά MAt>KON ( ι t·. 47 " οι ις'", 1·2}. fJρβλ. ,;ni Jn ΧΡν);Q1.•ΟΜΟΥ. Όμ ιλi u.ν
εi~ Μαtθαf()V ~. l (Mι<.JNC , ε τ1 t 58, dt. 778: ../·/ι• Μ ~fαl}lu. η /lfuyc)rιλt;ιrr) κu1 ή ι1J.λιι JIU!jkl καΟΙ;ιιt:.νυ.ι
t'i.:tiJ'ά.PTt- τ<ΊU Ί..dφοι•).
ΕΚΤ Ι>t ΑΡΧfΤΕΚΤΟΝΙΚΙ•Ι ΚΑΙ ΛΙ 'ΟΥΖ. 1'0ΙΧ0ΓΡΑΦΙ ΑΙ Τf-ΙΣ tν10ΝΗ.Σ 11ΑΤΜΟΥ 24 1

κρύζουν τόν ώς άστραπ1iν (Ματθ. κη ', 3} έμφανισΘέντα· εις αύτι'ις άγγελον. Ή

μία μάλιστα έξ αότών, 1Ί πλησιεστέρα πρός τόν Ιlγγελον, κάμνει έ κ τοϋ φόβου
της μίαν κίνησιν δtά νά φύγ1.~ θέτουσα τ1iν δεξιάν της χείρα έπί τοϋ στ11θο1Jς
της άλλης, χ,ωρiς δμως και νά άποσπQ. τά βλέμματ(ι της άπό

του άγγέλου.
Άμφότεραι αί γυναrκες φέρουσιν άπό κεφαλf\ς τό συ­
ριακόν μαφόριον, ή μ&ν πρός τά δεξιά (Μαρ{α του >Ιακώ­
βου) χρώματος ώμfjς όίχρας gπι χιτ/i.\νος saιιmon, 11 δ6 άλλη,
ή Μαγδαληνi~, χρ6ιματος πολi> βαθέος πρασίνου t\πί &.νοι­
i<του έλαιοχρόου χιτώνος. 'Ή δευτέρα αϋτη Μυροφόρος είς
μέν τόν δεξιόν της βραχίονα έχει περασμένον δtά. τi'jς ήμι·
κυκλικi'jς λαβi'jς του λευκόν καλάΟ ιον περιέχον τά μυρα'
(ΜΑΡΚ. ις', 2) διά δέ της όριζοντίας όπισθεν τής συντρό­
φου της προτεταμένης άριστερaς θυμιατήριον, σφαιρικοϋ
σχ1iματος, έξ έκείνων, τά όποrα άνοίγουσιν όριζοντ!ως, όνο­
μάζονται δέ κοιν/ί'>ς κατσία.
ΌπισΟεν τών Μ υροφόρων και περί τήν κλείδα τοϋ κά­
τωθεν τυφλοΙ:» τόξου εί-κοvίζεται τεταρτοκύκλιον μετά θαμνί­
σκων ~<αί dνθυλλίων, περιβάλλον όρθογώνιοv άνοιγμα γει­
τονικοϋ τι νος μνημείου λατομηθέντος έν τφ βράχφ (πί ν. 22).
Έτι άριστερώτερον τών Μυροφόρων, 1)τοι ύπ.εράvω του
έτiφου 11μίσεοι; τοϋ τυφλοϋ τόξου, διασώζεται ό τρίτος καί Εiκ Ι !5 1'6 μ&τ((ξ~

τελευταίος πίναξ τi'ίς έξεταζομένης ζώνης, δστις χωρίζεται f)C>φ<) ρων κιιi: rt'ίς Ά­

άπό τόν προηγούμενον διd χαθέτου, 0.25 μ. πλάτους, με­ \ll'JmUσ~ χαρεμβαλ·
λόι.ιενον .._-όσμ11~ιι:ι.
ταξύ δύο έρυθρών ταινιών κοσμi1 ματος έξ έλικοειδώς άνα-
πτυσσομένωv καί συμμετρικώς συντεθειμένων ήμιανθεμίων • (είκ. Ι Ι5 καί
πi.ν. 22 καί 97). εις τόν πίνακα τοlίτον εiκονίζετο, συμφ(ύνως πρός t1iν επι του
σ1eοτεινοϋ ιiέρος γεγραμμένην λευκ1)ν έπ ιγραφήν Η ANACTACI(: ί]τοι ί~ ε!ς
• ~δου κάθοδος τοlί Κυρίου. Ταύτης δμαις δυστυχώς μόνον τό ι'iνω fιμισυ διε­
σόιθη, τοi) όπολοtπου αότfjς άσβεστωθέντος.
Έκ τοϋ κάτω ήμίσεος διεσώθη μόνον, μεταξύ των δύο όψηλ/i.\ν κωνικίi\ν

1) ΜΛf'Κ ιι;'. Ί. rlJ)βλ . ι.ο:αί Ι η X••v rόl-'TOMOY. Όμιλiιt\.' r.ίς /\.1ιι~0utον 88. 2 (Μ ιΟΝΕ, Ε Π τ, 58, Ο"<! 773)
2) "Ο;ι c>ι υν πcρί nου ιι;όσμι1 μα ε.ύρηια• και εiς τό Δάφν( (/\.1ιι..ιnτ, D:t1)h11i, ι:Ιι< . 65) ..:"111: ~Ις ·η)ν eν Rοvλyαρίq.

Μο\•ήν ~οϋ Πcτρ1τζοtl (~1πα:τσκόβου) (Α . KOSTO''" · Κ KόS'rOv, U;ιChkόν~k i ~l88'3.$Ιίr, ~ofia 1963. εiκ 3$)
31
ΕΚΤ
242 ΠPAΓMAl'L I AJ ·rΗΣ Λ ΚΛΔ Η ;"ν1Ι ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

βουνών, τά όποϊα πλαισιώνουν τόν ΓολγοΘαν, ό πιφ~βίιλλων τήν κεφαλ1iν του

Χριστου φωτοστέφανος μετά τμ11ματος της .cεφαλf\ς το\\ Κυρίου, δσtις εβάδιζε
πρός τά δεξιά .cρατlί)ν πρό αύτου διά της άρισ-τερας χειρός τόν ύψηλόν διπλοvν
σταυρόν (σταυρώσεως), τοiί δποίου διsσώθη τό ιivω μέρος. Ή σύνθεσις αϋτ ι1 είναι
άιφ1βως όμοiα πρός ηiν το() όπ" άριΟ. Ι 156 .cώδικος του Βατικανου ( 12"" αί.) ' καί
πρός φορητήν ε!κόvα Δωδε.cαόρτοl) της Μ. Σι να', άρχων 12•><> αίώνος. Κό,τω θά
ε!κονίζοντο .cαί έδω δεξιά μέν (πίν. 96) οί προφητάνακτες Δαυίδ καt Σολομών,
όρθιοι έντός σαρκοφάγου, άριστερu δS ό Άδuμ καi ή Eilα όρΟιο ι όμοίως έντός
σαρκοφάγου, τούς όποίους δ Χριστός άνασύρει διά της δεξιuς του χειρός.
'Εκ τοί> iίνω ήμiσεος διεσώθη τό δεξιόν iiκρον, παρά τtiν κλείδα τοϋ τόξου
Εί κονίζονται ένταϋθα άριστερά μέv σχεδόν όλόσωμος, ό πολιός, βραχυγέvειος
ΠροφΙ1της Δαυίδ (έπιγρ . ΔΛΔ) ένδεδυμένος πορφυροϋν, μαργαριrοποίκtλτον,
ποδi1ρη χιτώνα μετά διακόσμοv ζώνης χαί κατακόσμων περιχειρίων καί έπ'
αύτοv, πορπούμενοv πρό τοϋ στήθους δtά πολυτελοϋς φίβλας l(at έπί της ράχεως
πίπτοντα βαθυγάλαζον ~ιανδύαν. Έπί ηϊς κεφαλfjς φέρει πολυτελές, πολυγωνι­
κόν στέμμα μέ τέσσαρα πραιπεvδούλιu i\ κατάσειστα (πίν. 97). Έστραμμένος πρός
τόν κάτωθεν Χρισ-τόν δtά μέν της πλαγίως προτεταμένης δεξιuς τόν δει1'νύει,
διά. δέ τfjς ύψοψένης άρι.στερiiς .cρατεί &.νεπτυγμένον είλητόν, έφ • οδ 11 έκ τι>ϋ
Ψαλμοiί (ξζ' [ξη · ), 2) είλημμένη έπιγραφή : άι•αστήτω δ Θεός και δισρκορπ<σΟήτω·
σαν οί iχθροl αύτυϋ.

Παραπλεύριος του Δαυίδ, πιφά τό κόσμημα (πίν. 97), είκονίζεται &ν προτο­
μ\'j, συμφώνως πρός τ1iν προσγεγραμμένην έπιγραφ1)ν, ό •Α γ. Έ πι φ ά νι ο ς
ό Κu i π ρου (sic). Ό πολι6ς γέρων Ιεράρχης εΤνaι ένδεδυμένος πολυσταύ­
ριον φαιλόνιον καt φέρει έπ' αύτοϋ ώμοφόριον χοσμο(>μενον διά μεγάλων μαύ­
ρων σταυρίi\ν. Έστραμμένος καί αύτός πρός τόν Χριστόν χρατεί διά τής άριστερi'.ίς
δψωμένον&.νεπηιγμένονείλη τόν, έφ' ού 11 έχτοiί «Λόγουι> t01) «εtςτήν Οεόσαιμον
•
ταφl]ν χαi τl]ν i\ν τψ ~δ1) κατό.βασιν του Κυρίου ~<αί Σωτ·ijρος»' ειλημμένη έπι­
γραφi1: Ίiγειeε δ κσfJε6δων καi άνάστα έκ τwv νεκρώ?• κai lπιφσύσeισοιό Χριστός'.
ΙΖίς τήν Q.ν(ι.) άριστερά.ν γωνίαν μόλις διακρίνονται δύο iiλλοι Ο.γιο ι .

Ι ) Εί.:όνσ βλt~n:t Ιf(ιρίι R VALl..ANO, A'-ιui1"'C eι Ιt$ 0Πgi11cs l)y,aι nι incs dc l:t R~n<1i~sa 11cc. f'<ιι·ιs J96J. rti'' }Ο
;) f4 ιςαt Μ 1'irrιοιι•ιοv. Ε i"δνες τι"ις Μ tιν« . (ιρ }9.
J) ΜισΝε, Ε 11 Τ 43. (ft '161.
4) Τό ο ίtfό χωρiον C):p~1σιJΙΟ~Qι{\Οη ίιnό <oG ·Α.χοσtό)..ΑΝ ΠΑΥλόΥ tν t l) r.~ Έφeσ(ους έιηοtι)λι'\ (ε:'. t4)
Άλ),(t ιι.·ο.ι ό Π11C!λος φα(νε'tnι . δη tvt-nνεύαθ η <lί.ιtό έl(' τ1tς π Διι:ι.Οi1κης ( θi~ Jll:AIAN 26. 19 λ·cti 60, 1)
ΕΚΤ 11 ΑΡΧ ΙΤ ι~ κ·ι·οΝικιι ΚΛΙ Λ I ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΛ(!)IΑΙ ΤΗ~ ΜΟΝΗΣ Π ΛΤι\ιfΟΥ 243

11 L\Ι ΙΜΛΧΗ Τ ~ Ν Οf'ΘΟΔΟΞQΝ Π ι>ΟΣ ΤΟΥΣ ΑΙΡΕΤΙΙ<ΟΥΣ

Περιλ11μβανομένη μεταξi> δύο έρυθρC:Uν δριζοvτίων ταινιών έκτείvεται έιτί

των γεννή σεων iou κυλινδρικοί} θόλου i1 δευτέρα πρός τά t'iνω ζώνη, βψους J.75
μ., μή χωριζομέν ι~. ώς i1 κάτω, εις πίνακας διά καθέτων ται νιων, άλλ' άποτελοΙJσα
συνεχ_fί ζωφόρον, περ ιλαμ βάνουσαν δέ άρχικώς μtν τέσσαρας, σήμερον δέ τρtr<;
μόνον όμάδας ό ρ θ ο δ όξ ω ν δ ι αλεγ ομέ νων π ρ ός α ί ρ ε τ ι κ ο ύ ς,
Ι;πειδή ή &κρα άριστερά είναι άσβ~στωμi:νη (πίν. 24 καί ε!κ. 75).
Τοιούτου είδους όμάδες εικονίζονται συνήΟως ε!ς τό κάτω μέρος των παρα­
στάσeων 01.κουμενι κών Συνόδων, ε!ς τάς όποίας τό uνω μέρος καταλαμβάνει
πάντοτε ή παράστασις τοϋ Άγ. Πνεύματος και Ιδί~ τοϋ Αύτοκράτορος, έπt των
f1 μερii'>ν τοϋ όποίου συνεκροτήθη i1 Σύνοδος καl δστις συνειςάλει αοτάς '. Παρα­
λειφθέντος ένταϋθα τοϋ ίiνω τούτου μέρους αί i1 μέτερtιι ε!κόνες δύναντα ι νά θεω­
ρηθώσιν ώς άπλουστευμέvαι παραστάσεις Οί.κουμενικii'>ν Συνόδων τοσούτψ
μiiλλον καθ' δσον καί α! δύο έξ αύτών (ή Ιη καί i1 2α)' συνοδεύονται ύπό σχε­
τι κών έπιγραφών, αiτινες χαρακτηρίζουσιν αύτάς ώς τάς ι\ν Κωvσταντινουπόλει
καί έν Χαλκη δόvι Οtκουμενικάς Συνόδους. Ε!ς άντίκρυσμα δμως τijς ι\κ τijς πα ρα-

Ι) 111.tιtε διά τιi.( ηαρο.σ~ύ:Ο'tιι; 't"&ν Οtκοuμενικ&ν Σvνό&>ν Δ(ΟΝΥ~ΙόΥ toO tk ΦουρνCt . 'Ερμη\'ε-ίαν τl'iς Ζωyριιφι­
κι)' τiχνι \' ((;.κδ. Α . rrα1ιαδο1tούλου- J(ι;ρcιμ~. Πετροl)χολι ( 17 1-1 73 1909). σ
2) flαιχι.στό.σtι< Οίκοuμεν ικών Σuνόδων ι;ύρί.σκονται ι:.ί~ τcl ι'>,ξi\<; ΙΑ\'Ι1 ~ιt.it.ι.: Τf\ς Α' (32-5) : ttς 'V(ιόν 'Λ-yiΦν Γf~-
1ροu "αl Παύλοο Τυρ'.'όβοu .Βοο).yαρiας', 14'"' ο.Cωνος(:) ( Η $Α Ι. Α VΙL Ι.F., ect10$ d'01•ίel\1 2S, 1916, σ 162) Εiς "!ι)ν
'Γρό.11:ες<.ιν ti'ιc r-.·1 Λ<.ιUριιι;. Άy -ο~. 1512 ( ΜΙLι.F.τ, Αιh<>:ο;. Lcs peintures, ιςίν. 140 2) Ι~t, ναόν Γιννήσtώ(
Xρtσtot) εlς Arbιιt1assi θου).')'σρtας. 1649 (Κ. KRBSTfiV -V SΑCΙ-Ι ιι. Rι εν. Λltc: bulga ι·i$JCl)C· M:Jlcι-ci , Dt·t$(1en f!}«).
ι:iι(. 54). Τ~ Β ' (381): Pari<>. gr 510, φ 3SS. 10.,., (ΙίG'ιν()ζ (Η. ΟΜ.ΟΝΤ, Minίnιurt$ de:-; ρ!Uδ ;ιrιvieos rι).;ιι1uscrits

gι·cc~ dc. la B.ibJ Νaι., l'ari~ 1929, JΙίν. L). Ek \'Uόv Arbaι1assi (Η. SALAVILLt'., έchos dΌricnt 25, (926. σ. 164).
Σ.: ι,,..;~ t:..: ti'iι; J!' 01"'()\)ιιe:νιι.::Ιi< Σ\)νόδού παρι1;χt.ι ._αί ό Ο GALAVAι:t rs (The IJl υsιnιι-ions U!' ιhc JiHιrgicuJ Hon1ilics
of Orι:gory N::ιιJ~ r)~enu~. Pri 11cct<)ι\ 1969, σ 6J, είκ Ι 19, 271, 296, 116, 231, 445, 135) ΤΙ)ς Γ (43() : tiι; ναόν
Τvρνόβου ιι;;αί δί' ναόν Aι·OOntιs.._i (SΑ Ι. Ανιι ι . ι:, .ι: . ά. σ 165 ..αι 166). Tf1< Λ' (4S(): tlι; ναόν Τhρνόl)ου (Α . GkA ~
DAR. L.1. peint uι·c Γtf\l,ιicιιS<: t,;11 Ou lg.'tι·i c, Prιris L928, Ιti\' χι.νιι) ειι: \'Q.e,\ν Λ i1>J 11a.<;si (SAt. AVILLε. ~ lι (J 169). Τfιι;

Ε' (553) : tν Arb3nMSί (SALλVILLE. t. ά σ. 171). ~ς c;· {680) : tν A.rbaι-3!\Si (SALΛVΙ LLll, {: ά. σ. J12,
Α. nοsαικον, Monumcnta)c \Vand!cι-ci Bulgarίcns, Mainι: '969. σ . 142) της 'l..' (787) : ι:ιι; τό Mι\\fQi.bγιo\• ΙJ.ι:nι·
κυνοb(Vaι gτ. J613)-ιof198S ( LA ZAkι,.V,Sior-ia'. ι,:il(, 124) Εiς t iΊv lνl η-tρόπολιν toU Μ1.ΙΟ'Τι)(ι, 14<J1.1 αiώνυς
(r-.f ι ι Llr'I'. r-.1on byzanι ins dc ,_fii;tra, ~(ν. 11. ]) Είς τήν r<.1. Δοχεtαplου (G Μ ι ι.ι..F. τ.A lhQS: l..es ρeintu~. P;)rίs
1921, ιιlν 239 :1). P.i°' νΟό\• A ι·bana..cιsi (SΑ ι Α νιι . 1.ι:l, J! <} σ 11]). ΑΙ έit'Τά Οίιςσt.ιμενtt;α1 t\:.νοδοt ε(ι:ονiζ,οντα~.

cwλλ1\βδ11 ν t(ς 'tόν νυ.6ν 'tfιζ Σο«6t(f(Ι.ν 11ς( t-.μLι...ιπ. FRO LόW , L' an du MO)'ee\ λgc 11, Π(\' 2Α 3 ti:<A{ V 0JVR1~ ,
S...1p0Canl, θ«ΙgΓ~ιd 1963, ο. 132) Σ~νόΟΟι άι:u&οpίσ~οv ιl) ξιχι>ι: cικννίζ()ν1α~ εlς πο>.>.οi>ς νuoi); ti'ις Ρουμανfuς:
ά\'(.tφι;ρc>Jιέvοuι: &ιιό J (> ST6FANF.$C'V εiς ·tά l:ρyα 1ou L' C\•oluli<)n dc ιa peίι'Ι ιι ι-e ι·eligi cvsc cn Huooνinc ct cn Jνto1-
da1fiι:, ΡtιΓi$ 1928. ιιtίν. J..XX ( Η ίtι·ι..u), LΧΧΧ Ι (Sιr(:cvi ιa) l(<il La pcinιure ι·cli.ιi-eust -cn V~ l:ι cl1 ie e-1 1Ί·ansylν>' n ie.
Parι.:> 19'30. πίv 16. J (tv1 . Coria).
ΕΚΤ
244 ll l"'AΓ,\.fATF.IA J ΤΗ Σ A K A Δ H l\1 JAt ΑΘΙ·Ι ΝΩΝ

λεf.ψεως τίi>ν Cίνω μερών προιφχομένης άπλουσ·tεύσεως έπλουτίσΟησαν αf 1Ίμέ­

τεpαι είκόνες τcυν Συνόδων διά τfjς πpοσθήιcης πολλών ένεπιγρ(ιφ<ι)ν είλητΦν,
έφ' ών άναγpάφονται αί θεωpίαι, τάς όποίας tπρέσβευον τά clντιμαχόμενυ. μέρη
(βλ. πίν. 98 ί)ως J02 καί itγχρωμον πίνακα 24). Τά εiλη τi< ταϋτα κρατοϋσιν δρθια
καί άνεπτυγμένα ο! 1)γέται των έκατέρωθεν όμάδων.
Πρ ίν ii έλθωμεν εtς ηjν έξέτασιν τοϋ κειμένοt> των εtλητG>ν άναφlφομεν,
δτι ol μέν ήγέται τών όρθοδόξων, ίεράρχαι Ιίγιοι, φέρουσι περί ηi ν κεφαλ1iν
φωτοστέφανον κα! ειναι cvδεδυμέvοι τtiν άρχ1ερατικ1iν αύτώv στολή ν, ίjτο ι στι­
χc\:ριον λευκόν t\ ρόδινον μετά χατακόσμοt> έγχειρίου και λώρου καί έπ' α&του
πολυσταύριοv φαιλόνιοv' μετά ώμοφο ρίου κοσμουμένοιι μέ μεγάλους μαύρους
σταυρούς, ένφ άφ · έτέρου οι ήγέται τι'i\ν αl ρετικών, στερούμενοι παντελcuς ψ(ι)το­
στεφciνου, φοροi'ίσι ποδi1 ρεις χειρι δωτούς, κιτρiνους ii χρώματος grenat άκοσμή­
τους χιτώνας καί έπ' αύτων λευκά φαιλόνια μέ άπλοϋν περί τόν λαιμόν f\ τοi>ς
βραχίονας έλιχοειδές ποίκ ιλμα ' (πίν. 24).
1) f\.lt:χρι t()ϋ Ι 1"" α i6•\•Ος τ(ι: φι(ιι ί.όν ι ιι tφν Ιr,wpχ_mν fι<Jov όμοι (J.χΡf;_ιμα t1 το 1 tίνt.u ~οσ1-1 •111άιων Άιτό "t0-0 1 I Ο\ι
<>11ωt; καi f.ξ')C διtκοσιιοQνtο μt. π(Ιλ).Q\)ς στννροt'ις, δ&~ .:α ί JιολuσιαUιηα ~)..tγu\•τQ. · t:φερnν δέ: 'tuιkιι .-υι>ίωc; οι ;ro_.
τρW ι)ΧCΗ (Ί". PAPPAs. ~t ιι(l ien ιu r-' Ciesc-h;chι ι: c;ter Messge"'•:lnder, ?νtιinchcn 196S. σ . 112 • Ι 13), ό'-ό τι)() J 2ιΊu δέ cι.ιωνος

ή χ f) i'j"O ί< των q.ι;νι..:εGθ11 ιι;αι ε1<: τοV( ttJ)&:ρχας, όποι'ιδΊ)ιtnt~ -roG ν<ιοtι f!.{r<ον ιζομέvοvι;: Ο\;.χl δέ ό.ποk'>..Ι! ι στ ι κ(;)ς δtec.ν
uό1:οι εlκονiζαιντα~ συλi.ειτουpγQi)νtt;ι; tίς τ'Ι"ιν <ι lfϊδt~ 't:<)I) ί$ρΟΟ, ώς ύιιεστή ριξεν ό Μ XATLHΔA K Ι-tt: (ΔΧ Α Ε•. nερ
Δ '. τόJt, Α, J9$9, ο 9 9) CI~ "tήν Τρά'Π~α.ν τήc; .Π4t11 ou τοιο()το ιιιοJ..uστιι(ιριον φιιιλόνιο v φtρόοοι Κ.όρι λ/..<ιο; ό Άλt#
ξανδρι;(α' (ιtiν . !J9). ό Π.α-ιριάρχ ιr; Κwνσ τuντ-ι νο,ιι~όΧl:Q..'Ιο;; ~Λwι.tό>.ιος κut ό ·Αγιο< ·~ιt ιφάνιος ό ι<όιtρ<)Ι)
(n i.ν. 97) Ίε ράρΧα( με«l nολυσταuρίω ν ι;>ο.ιλονiων μή ).Ι.Ι:ι<tοι.ιρyοΟνt~ /:ιt(.t νν:υρiσ..:οJ.Ι tV : u) t:I~ ι1ι κpο..
γραφ((.tς : δ i~ ε ις τό Εύα yγέλ ιον τl\~ Συ:nν, άρ '25 φ. 292. t:νΟα εi.-ονίζ.c1"(1• f1ό\'(>δQς Θις 14 tιησΚ"όπ<οv φορο\ινταιν
ό.πόνt<ό\• n:ο>.uσταύριn• ..-αι (ιρ. 109 φ. 228 (Μι ιc.ετ. La Coll d c:$ ['Ι aιιιes-ι21 udc.'S Ρ::ι ι'ίi Ι 95 S}. 0) εiς'v η φιδαι τd ti'i-:t•·
κeλlά~ τών ιι έσrι:ι v 'Η)δ 1 '2·~~ ι •l&νος: Cι:fatiι , ( D BMUS. f\.1 o.s οι· Norrη.1.n Sicily, ιιιίν 7Λ. 1' f\1 U l( ATO Γ< P. La pcίn ι υ rc
by7 , J'a ι·ί~ 1928, ttiν 122). γ) ι; lς τοιχογJΧιQtrι.ς : Κ δnροu. Άσ ίνοu. 11 06 ( Μ SA CO ι>Ou LO , A~i ι)OU cn 1106, Β η•·
ιcel!e~ 1!)66, π(ν ΧΧ1 «., Gνθα ι',σφίιkJ!ένι>; ό iητόίΊ 'c'λc·,.Q Jo:(tl Άρι'.ικοu παρά tiι Λιι;γουδι;p{ι, 1192 (Λ ΣΤΥ Α Ι Α ΝΟΥ, Π Ι'.·
ιςpu.yμtwι θ" ΙWζαντινόΟ ΣuνεΟ ι)i όu ΆΟΙ\νu.ι 19.SS, nfv. Ι S.3). Π . Σε.ρ βiας. Άρ[):y ι ,; (±. ΙJ;C>6) (Μ ιι..J .εΊ· . J;ιt() Lόw ,

ι.., ρcίnt u rc <l u Μ •Α. en Youso~fa νie Η, 1':1ν 94 λ 9.S Ι). Έτ ιχι} pι:\ν ΆΥ Κλr,.ι l':νtος '_;\χρiδος ( r..f ι ι ι~ΒΤ v FROLOw.
J;, U. 111, ·πiν. (4, 1). Ζ( tσας • .1219-123:i, 1tαράσ η1σ 1 ~ Κο1μ i1 σεω<; θι_:._)tόKffi) {M O. Lf:T • F ROJ.;OW, ~ (ι J, πi ν 54. Ι )
καί J315 (t.<Ι ι ιιετ . f"'Roι.o w ~ ίι Ι . ι;{ν S9 1) :V1οοτρδ(, Μητρό ποί.ι~, σκ11 w.ι.ι Κ.ολ.6.σ~ ιr.:Qi Δι.:αic.)ν (Mι LLt:.ϊ,
ι\1 οn byz dc fl.fi.s ι rιι. ιtiν 8 1.2 καr 81 .S), Βροντόχι ον. 'Άy Ίωά ν\/η' Ε"i>χ((ί τtt)Υ πρό 'tώ \• ΣοΦcϊ>ν (t-.fΙLL !;Ί', /'; ά
1t ί\• 103 6}, llr.ρ ίβ)~"Jt toς (Μ ι ι. LβΤ. έ d 11:fν 1 1~ 4) "Αγ Όροc. <ίι.;άθισ"tο< Ί"ραπ~ης; 1\( 'Χι;λuνδαρi 01.1 . σ ιρ. 19·20
( Μ Ι •~ ι..eτ, A :l1os Lc.s ρci1Hures . 1tiν 103 3), Οιιrιιnε(α ΝεΟΦUτου i.ιJCό Άγ ~ β βα (ις ίν 10$ 4). Γ.(ι.:ρσις βuσιλέ.ως: Στr.φά­
...'()U (_101. 1). κοίμ ησις Άγ Σάββ(ι ( 109 2). άνQΚί\ ρυξtς Άγ Σό ββα ε ί ς & rχt~:pW. ( 107 )).\)) ι;t( φορ 1 1τάς ι:Ικό\•cις :
Ε:[Ι(fλν μο νης Σι ν.1 eίl(ΟνiζΟtϊσtι τό ν Π ατρ1 άpχ1\ν Ί r:ροσολύμωv Εiιθi;.μ ι ον, α· ήμισυ 13"" α.lώνο( ( Γ και Μ Σfη r ι­

ι•ιόv. ΕiΙC"δνr;ς ΝΙ Σt viί,δ ι) 158). ψη φ 1 δrt1τiΊ Χρυσοc:πόμ οu, ό(r.(Wν 14"" αfω\•ος τGiν Συλλο'{(ί)\• τc>G D umba rto11
O<tk$ ( ιΑ J>.Αιt εν, Storiιι ' , εlκ 491), ~ης Μ Σ1 νU tξό tt η.ι-χό ν, ~υο τt>.C>ι:ις ιοt J4·•v «l(ί}\'()ζ (Γ κuί t-.1 ~n·rι ι νι όv ,
CΑ κόγεις. Μ. . :tιν«, tίκ-. l l7).
2) Άρyό ιι:ρον )'1 Έ ρμ η \1tία til ' Ζω)' ραφικiΊς: τέχνης ΔΙΟΝ ΥΣΙ ΟΥ τού !.. <Dot>ρ\•a, τοιw4)ι;'t~f 6-ιti τών ώμων τών
(.tίpεttιcίilv δ ιαβόλους (Εκδ Α rιαπαΟΟ πούλου - Κ ι:ραμ.~. Π r.τροόιtολις 1909. σ 172 ·παρ 3$,. 37. 38).
ΕΚΤ 11 ΑΙ)Χ11Ί: κ.·t'ΌΝΙΚΙ<Ι ΚΛI Α Ι RYZ. ΤΟΙ ΧΟΓΡΛΦIΛI 1ΉΣ ΜΟΝΗΣ ΠΛΤf\10,~ 245

At όμάδες τών όρθοδόξων -καί τίί\ν αtρετικ&ν άντικρύζουσιν άλλ11λας διά

τ&ν άρχηγών των, ο'ίτινες ε~κονίζονται ύψοuντες την δεξιάν, ένφ διά τi'jς άρι­
στερiiς κρατουσιν δρΟιον άνεπτυγμένον εtλητόν, έφ' ο\>, άναγράφονται διά με­
λαv&ν γραμμάτων α! Θεωρίαι των.

Ταυτοχρόνως έπιγραφαί, γε-ypαμμέναι διά λcυκίί\ν γραμμάτων έπί τοϋ σκο­

τεινο() κάμπου, διδάσκουσι τά όνόματα τών τε αίρεσιαρχι:Uv καί τών όρθοδόξων,
ώς χαi τήν σχετικήν σvνοδον, καθ' i\ν διεξ11χθη ό μεταξ\ι αι)τ&ν διάλογος.

Άς Ιδωμεν τώρα τό κείμενον τών έπιγραφ&v καl τ&ν διαλόγων:

Ι . Άι<ρα δεξιά όμάς (πίν. 24, 98, 99 καi ε!κ. 109 ιiρ. 24). Άνω εiς τόν σκοτει·
νόν κάμπον :

~ Ι ΑΓΙΛ ΚΛl ΟίΚΟΥΜΡ.ΝΙΚΗ CYNOΔOC

11 CΥΝΕΛΘΟΥCΑ vno l'N" ΛΓΙΩΝ ΘΕΟ(ΦΟΙ'ΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ)

Α1eεσιάρχω Όρθόδο~οι
ο
Μακεδόνιος /(ύριλλος ίι;(ράρ;ιης)
Λ
καί Σαβέλλιος r 'Αλε~ανδρείας
1
ο
c
Έπιγραφαί &π ί των είλητ&ν (πίν. 24 καl 97, 98)
τ&ν αίι>sτικώv των όρθοδόξαιν

Οi!τως γάρ 2 'Ημείς Μ.­ 3 + ().ύχ o15rwς δυσαλω ­

δοξάζομf!'ι• γομf!'Ι• τι:i κ6τατοι καί eμ{ΙριΟέσ­

ήμεiς f:ν πν(εϋμ)α τό {;ί.γι­ τατοι ούχ οϋτ-ως· άλλά

πρόσω- ον μ>) ~l- 1,ιί1111 Οεότ1'μα κ-,7ρύ­
πον έπi ναι Θ(εό )ν ιi­ ττοι~εν τρισνπόστα-
τής δ.γίας J.ηΟιι•όv τον· J.7(ατ)(!(ό)ς Υi.οϋ καl άγf.ου
Τριάδος καl dλλά κτίσ- Πv(εύματο)ς· Π(ατέ)ρα άγέwητον
llλλον εl- ,ιια '
κα.ι. '-
ποι dπερ{γeο.πτυν· ά1•α-
να~ τdJι έvα11- ημα >!-αl οό- λλο{ωτο11 καl '1)ι0ιι γε-

θeωπήσαv- κ δνtα έκ τής 1•vηrον έκ τ·ής αύτής

τα Χ(ριστό )v ούσtι..ς το·ϋ π(ατρό)ς τοi; Π (ατ )ρ(ό)ς· ο•Jσlας' καί το
{;ί.γιον JJ'v(εϋμ)α σvΝίνορ ·
χον τώ fl(ατ)ρi καί τφ Ύιφ
ΕΚΤ
246 ΠJ'ΑΓΜΑ"ΓΕΙΑ Ι ·rιJ_Σ ΑΚΑόΗΜιΑι;, ΑΘ Ι-ΙΝ(lΝ

Ή έν τ ι) έπιγραψ~ άναφερομένη Β' Οίκουμενι κή Σύνοδος συνεκλήθη έν Καιν­

στιιντιvουπόλει 6πό του αύτοιφάτορος Θεοδοσίου του Μεγάλου τό 381 μ.Χ.,
άπετελέσθη δέ, ώς καi έν τij έπιγραφiJ άναφέρεται, ύrtό ρv' i\τοι 150 πατέρων '.
Τήν σύγκλησιν αότijς επέβαλοv άφ' 1:.νός μί;ν 11 μετ('ι τΤ]ν Α' Οίκουμενιχ:ήν Σύνο­
δον ~:πικρατ11σασα έν τ1j Έκκλησίςι; ταραχ•i 6νεκα τίiιν σφοδρών πρός έ·πικρά­
τησι ν ι.lγ(ονων των καταδικασθέντων όπό ηϊς Συνόδου έκείνης Άρειαν&ν καi
άφ' έτέρου λόγφ της έμφαvίσεως νέων αiρέσεων, οtαι 1) των Μακεδονιαν&v,
όπό τόν i]μιαρειανόν α!ρεσιάρχην Μακεδόνι ον τόν Κ ι:ονσταντιvουπόλεως, ή
τ(ί>ν Σαβελλιαv&ν, ύπ6 τόν αίρεσιάρχ11ν Πτολεμαίδος Σαβέλλιον, 1) τU>ν 'Απολ­
λιναριστων mtό τι'>ν αίρεσιάρχ11ν Λαοδικείας Άπολλινάριον χαί άλλαι.
Οί ύπό τόν Μα><:~δ6vιον αιρετικοί ήσαν πνευματομάχοι, Τ]ρνοϋντο δηλ. τήν
Οεότητα τοϋ Άγ. Πνεύματος, Θεαιροϋντες αύτό κτίσμα καt οχι Θεόν, οόδέ όμο­
ούσιον τφ Πατρί καί τφ Υίφ '. Άφ' έτέρου οί Σαβελλιανοί έδέχοντο τόν cι6τόν
εΖ1·αι /Τατiρr.ι., τόν ut}tόv Υίόv1 τόν αύτ<lν είναι ~;Ιlγιοv Γfvεσι,α, ώς εlναι έν
ιιιι~ Vποστάσει τρείς ι311Qι.ιασίας 1j J,ς έv άvθρι&πι~ σtiJιια ψυχ1j καl πνεϋι.ια !Ι, Πά~
σας τι.lς άνωτέρω αίρέσεις ><:ατεδ!κασ&· ι<αi άνεθεμάτισεν ή Β' Οiκουμενικ·ή Σύνο­
δος διά τοϋ πρώτου κανόνος αύτfjς •. 1'1) ν αίρεσι ν το(} Σαβι;λλίου εΤχεν, ήδη τό
376, καταδικάσει καi 11 ε!ς Ίκόνιον ύπό του Άγίου Άμφιλοχίου σt>γκληθείσα
Σύνοδος '·.

Συμβαi.νει εν τούτοις ε!ς τ1)ν ήμετέραν είκόνα τό έξfjς άνηφατικόν: .Ως

iηέτης τU>ν 'Ορθοδόξων iiρα και πρόεδρος τijς Συνόδου άναγράφεται ένταϋΟα
ρητώς δ Άγιος Κύριλλος 'Ιεράρχης 'Αλεξανδρείας, ένφ τfjς Β. Συνόδου
προι'1δρευσαν l<ατ' ό.ρχaς μέν Μελέτιος δ 'Αντιοχείας, τούτου δ' άποθανδντος
Γρηγόριος ό Ναζιανζηνός καi τούτου παραιτηθέντος ό έν τφ μεταξύ έκλεγεtς
Νεl<τάριος Κωνσταντι νουπόλεως. Κύριλλος ό Άλεξανδρείας εΤναι γνωστόν •,
δτι. προήδρει1σε της 50 δλα 6τη άργότερον έν Έφέσφ, τό 43 l έκ 200 πατέρων

Ι) Θε04ΟΙ'tΙΤΟΥ, '&:ιςλ Ίc,-τ(\p . 7, 2. Δt<Ί t()Ι)ς π~tt~•ς: της Συνδδο.'>\) 'tU6n1ς βλ Ν. Q, ΚΙΝΟ, Stud~a -Paιri ·
sι iαι ι, &ι·tin Ι9S7, Ο'· 63S~64 1

2) ΖfιΝΑΡΑΣ ~ιιί ΒΛΑΣΑΜΩΝ παρό J'λΛΛΗ• .:αι ΠO'rA H t, ~'>νtC,i'(J.lfl Οr.iαιν κα i {ep&\• κανόνων Η , σ J65. 167.
J) Ε! ιtΦΑ~ΙΟΧ. Π α\•όριον 62, Ι (λ-, ΙCΝ~. Ε 11 τ 41, στ 241 πρβ}. Ι(αί H)S;!•J061}.
4) ΡΑΑΑ Η -.·α\ πο·rΑ Η , .Ι;: <i ιι, σ. 165.

$) Βλ.. ύ.νν)ftρω σ. 120.

6) Rλ . ΙΩ ΚΑ Ρ~1ιrι1 . Τ« ΟΟyματι,..ά ιc<ιί nv11 ~λ~l(lι κ-tlμε-\'fl τf'Ις ΌρθοΟΟξοο Κ:uUoλtκi\' Ί!"dηι::τiα(. tv
Άθι)\•tιις 1960, σ •34
Ε ~Τ.ΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ A I DYZ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 247

συνελθούσης Γ' Οίκουμενι κijς Συνόδου συγκροτηθείσης ένcιντίον τοCί Νεοτο­

ριανισμοϋ ~<αι τοίί Π'ελαγιανισμοii. Τί συνέβη λοιπόν ; Έσφαλεν δ ζωγράφος τίjς
ε!κόνος μας άπεικονίσας τόν Κύριλλον πρόεδρον της Β' Ο!κουμενικijς Συνό­
δου; Δ/Jν τό πιστεύω. Θεωρώ μϋ.λλον πιθανόν, δτι ύ.φ' ένός β,νεκα τών αλλεπαλλή ­
λων άλλαγών Προέδρων της Β' Συνόδου, τάς δποίας άνωτέρω άνεφέραμεν, καί
άφ' έτέρου ενεκα τϊjς κατ&. η)ν r· Οiκοημενι~<ήν Σύνοδον, ftς προήδρεησεν δ
Κύριλλος, γενομένης ρητfjς διακηρύξεως αύτοl) δτι «άναΟεματίζει τούς αiρετι­
κοuς Άπολλινάριον καί Εύνόμιον καί Μα κ ε δ ό νι ον και Σ α β έ λ λ ι ον καί
πρός τούτοις τόν Νεστόριον» ', t κρίθη ίσως σκόπιμον νά είκονισΟ(i καί εiς τήν θ'
Ο!κουμενικήν Σύνοδον ό Κύριλλος ώς 1]γέτ·ης τών 'Ορθοδόξων '· Πρόκειται λο ι­
πόν όνταiiθα περί τινος σημφυρμοϋ της Β' και τijς Γ Οίκουμενι ι<ijς Συνόδου.
Ώραίαν καί nλήρη άπεικόνισιν τf\ς Β' Οίκουμενι;;:ίjς Σ\)νόδοη παρέχει ή ί:.ν
τφ 11αρισινφ Κώδι κι 510 (φ. 355) μικρογραφ ία τών 'Ομιλιών .Γρηγορίου τοίί
.Ναζιανζηνοϋ της Έθν. Βιβλιοθήκης τ&ν Παρισίων', τοϋ ιοοv αίώνος. Άλλην
επίσης, άλλά μεταγενεστέραν, άπεικόνισιν εi>ρίσκομεν εiς τόν ναόν .Γεννήσεως
τοϋ Χριστοϋ του χωρίου Aι·banassi τfjς Βουλγαρίας τοϋ 1649 ', σκηνάς δέ μόνον
έκ- της αύτfjς πιΟανώτατα Η' Οί.-ουμενι κης Συνόδου, εlς τάς όποίας δμως δέν
παρίστατrιι οΟτc ό αύτοκράτωρ, οϋτε οί αίρeτικοί άλλά μόνον Γρηγόριος 6
Ναζιανζηνός, συνδιαλεγόμενος μετά τών 'Επισκόπων, παρέσχε πλείστας ό
Γ. Γαλό.βαρης '·
Τέλος δσον &φορ~ τό cπίθcτον δυσαλοκώτατος τοΟτο Οά έγρ<'1φη προφανώς
κατά παρανάγvωσι ν τοϋ πρωτοτύπου ύπό του ζωγράφου άντt τοlί δυσαλωτότα­
τος (- έκ-ι;ϊνος τόν όποίον πολύ δυσκόλωs κυριεύει τις 1\ έννοεί). Διότι καi (iν
σχετίσωμεν τό δυσαλαικότατος πρός τό άλλόκοτος καί πάλιν όχ.t μόνον άνσρ­
θόγραφος μένει 11 Μ:ξ ις άλλά καί άνευ έννοίας.

1) ΜΑΝSΙ . Concilioι·un1 ampliJ;siι\1a collcctio ιν, 1320 SCH\VΛRTZ. Αcι:ι ~1Cίli οrιιιη Qott:u11~nioorυn1, l";ι.
ι·is iis (927. ι. 30,22
2) Λ όγον ι<ι:ιtά Σαβ~i.Λ.ίόυ <Jυνiγραψ ι:ν 6 Κ όpι ).λος, δν Ι't~ριl:).αβeν ΕVθΥΜ ΙΟ.t ό ΖΙΓλ'ΟΙ-1 1"'0~ είς ti1ν Δοyμα·
t-ιΚ'~V '(()U fla.\•Onλ(uν (~1Ι(ί ΝΙ'., Ε n. t 130, nt 328 έ) Κιόδιι.-ι.ι: π(!:ριtχονtα δοyμcιt1-.· i1ν Πα\<αιtλ(ιιν ΕίιΟψ(ου 'tΟδ
Ζ ι γcι,βηvοο ~~Ι<"Τ.ητ«.ι Ι\Uί ή μονή τΟΟ Θοολόγου (β). ΑΘ Κ όΜΙΝ Η , flί'-''U.Ktς; χpο..·ι)).C)γημ t ....ω... Πcιtιιια,,..Wν ΚΦδίt:rιJν,
t.ν 'ΛΟΙ),•e;ι.ις 196$. άρ Ι 2Α. <to6 f."touς 1156 ( 7
J) 11 0ΜΟΝΤ. Minintuι't>'I dcs. plu~ a.ncicns 1η t1 1l\1.'lcri1 s gt"('C$ de la θ ibl. Nal , Ρ;.\ι·i$ 1929, ;ςίν $1).

4) Η , Sι..LAV I LL B, ~Cf1 0~ (l'QΙ"i<:i1Ι 7.S, 1926, ο 164

.S) Ci <)ALAVA RΙ S, Th~ lllu.str•1tions ur ιh~ Liιurs.ic;ι1 l l ς11ηi l ie$ of ι:; ι·cgοrΎ Nazia n zcΙJus. Pri11cct(lon Ν J.
1969. σ ι;ι, εiκ. 119, 272. 296. 176, 231 . 445. 135
ΕΚΤ
248 ΓiΙ~Α ΓΜΛ1ΈΙ ι\Ι ΤΗΣ ΛΚΑΔΗ~1ΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

2. Μέσος πίναξ (πίν. 24, 100, 101 καi είκ. 109 άρ. 25). Άνω καί έπί του σκο­
τεινοu κάμπου:

Η ΕΝ ΧΑΛΚΗΔΟΝΙ [άγία καi ο!κουμεvική σύνοδος

Άριστερά Δεξιά

Λ ί,ρεσιάρχαι.
Ε-ότύχιος •
Α JΝΑ{τόλιος
καi Διόσκο·
ρος

Έπιγραφαi έπi τών εlλητών (πίν. 100)

τών αίρετικG'>ν των όρθοδόξων

4 Ναi οiiτως S Ήμsίς θeσπί­ 6 + Q~ίκ ίl.στι.ν

λαίγομεv ζομR.v lfn οJτως ο\Jκ iστιv
και μίαν άπο­ •ί σάρξ τοϋ Χ(ριστο )ύ' άλλά Χ(pιστό)ν τόν Θ(εό }v
τελεσΟήv- ο&" ι~στι τijς σ ήμών' τιί~• ~κ τfjς
αι μe τlι. τά η)ν U(!Κdς ήμίν άγlας Θ(εοτό)κο1J' s6-
έvωσιν καl ώς όιι,οούσιος δοκ•iσαvτα σάρ-
tv φαvτασία άl.λ' έκ δύο φύ­ κα φοeέσαι δι'
ηrι' Χ(ριστό)" φο(!i­ σεων t'1}v [J,ω ­ r/,ιιϋς· όμοο-ύσι-
σαι. κt.U 11.W.1' σιν yειιέq- οv τώ π(ατ)el αύτοϊ;
•
ειναι . . . fJαι. και φυρ­ καi εl μή σάρκα
fJψ,αι τάς όμοούσιοv δμο·
φύσ>.·ι,ς (εiς) λογοϋ~ι,έ'Jf και κη­
l!v. ρt)τrQ/.lf;Jl, διπλούν

τfι φύσει. ο•} τ"Ρ' v-

πόστασι1•· ι.ιία:ν
σύνΟεσιφ έι1
δύο ούσίαις ·

Ί-1 έν Χαλκηδόνι Δ' Οίκουμενικ1] Σύνοδος συνcκλi1θη τό 451 ύ~τό τΦν α&tο­
κρατόρων Μαρκιανοίί καt Πουλχερίας. "Ηδρευσεν έν τφ ναφ τής Άγίας Εύφη­
μίας καί &.πετελέσθη έξ 630 περίπου πατέρων ()πό τ1\ν πpοεδρίαν το\J Πατριάρχου
ΕΚ ff ..- ΡΧΙΤΕΚΤΟΝ Ι ΚΗ KAJ ΑΙ ΒΥΖ. ΤΟ Ι ΧΟt'ΡΑΦJΛI ΤΗ'Σ- ΜΟΝΗ:Σ ΠΑ1'ΜΟΥ' 249

Κωνσταντινουπόλεως Άνατολίου '· Κατά ταύτην κατεδικάσθη ό αιρεσιάρχης

Εύτuχής (€ντα\Jθα .Εi>τύχιος) καt ό προστατεύσας αότόν Διόσκορος, Πατρι.άρχης
Άλsξανδρείας, διάδοχος το\J Κυρίλλου, έξεδό(}η δέ συνάμα τότε καί 6 περί­
φημος δογματικός δρος, δι' οο κατεδικάσθησαν 6 Νεστοριανισμός καί ό Μο·
νοφυσιτισμός.
Ό μοναχός, πρεσβύτερος, άρχιμανδρίτης Εύτυχής ένl!> καt' άρχάς ήτο
συνεργάτης το\J Κυρίλλου ε!ς -rόν κατά τοΒ Νεστορίου άγώνα ~ςαί θιασώτης τοί)
ΜονοφυσιτισμοΟ, έπειτα 1<:.ατήντησ&ν άρχηγός νέας μονοφυσιτικi]ς αίρέσεως
(nεό τήν προστασίαν τοu Πατριtφχου 'Αλεξανδρείας Διοσκόρου •. Ό Εύτυχι)ς
έπρέσβ&υεν, δτι tν τφ Χριστφ, μετά την ένανΟρώπησιν δέν ύπάρχουν πλέον δί>ο
φύσεις - θεότητος καί άνθρωπότητος - ώς Ισχυρίζετο ό Νεστόριος, άλλά μία
μόνον, ή θεία, προελΟοuσα ί:ξ άναμείξεως καi συγκράσεως άμφοτέρων '. Πληρη
άπει~ςόνισιν της ic:v Χαλκηδόνι Δ. Συνόδου παρeχeι τοιχογραφία έκκλησίας τών
Άγίων Πέτρου καί Παί>λου τοΟ Τυρνόβου τής Βουλγαρίας• καί Ιiλλαι. (βλ. σημ.
11'\ς σ. 243).

3. Ή τρίτη i;iς δεξιών όμCις (πίν. lOI , 102 καi εiκ. 109 άρ. 26) φέρει τάς έξijς
έπιγpαφάς: Άνω έπ! του σκοτεινοu άέρος:

HJ ΛrΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝ!ΚΗ CYNOΔOC CΥΝΕΛΘΟΥCΛ

ΕΝ ΚΩΝ ί,":'ΊΆΝ11ΝΟΥΠΟΛΕΙ· vno 1'0' ΑrωΝ Π(uτέ) ΡΩΝ

Κάτω άριστερά Κάτω δεξιά

Α!ρεσ]!ΑΡΧΑΙ + ΟΙ 0/'ΘΟΔΟΞΟΙ
Cέpγ]ΙΟC ΚΑΙ ΟΝΩ[ριος Ο θΕΟΔΙ!ΡΟC'
Α ΚΩΝ,ΑΝ

rI ΤIΝΟΥΠΟ
Ο ΛΕΩC
c

Ι ) ι . ΚΑΙ'Μ ΙΡ.Η , Tlr δοyμ(;rf"ι'ΙΙ:'(ι κuί ον11 βt)λικlι μνημr.i(ι: κλπ , σ 219
2} J, ΜΑΝSΙ, S"ά'. Conc An,ρl Coll. V Ι , 744, 745. Ε SCΙΙWARTZ, Acttl ('ό11Cil. αc1.ι:11~1, icnru1η 19"27,
ι ι ι. ι ι4J. J44 .
.3) ΖfΙΝΆΡΑΣ καί θΑ~ΜΩΝ π:αρά ΡΛΛΛΗι ι.:α( l lO TAHι , ~\rt:U.γ~ιtt 1ών θείων kαi ίι;ρώv ..:α"\ΥCι)V 11, σ. 216.
4) Α Gι.tABAR , La ρci ntuι·c rcligicusc. cη Uulg.'tri~, Paι·is t928, niv. XLVI Ι.

32
ΕΚΤ
250 ΠΡΑΓΙ\1ΑΤF.ΙΑΙ TfiΣ ΛΚΑι\ΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Έπ! τ&ν ι;ίλητwν (πίν. !OJ, 102)

τών αίρετΊΙ<ών τών όρθοδόξων

7 Ναι &fJτω <i.λη­ 8 'Τiμεϊς σ8- 9+Ά

θο>ς οί'τος δο­ β<>με•· •'ν λλ' ·ήμεiς
ξύ.ζομεv· δη τιμ Χ(ριστ)ψ δύ- οvχ οihως· dλλa
καί κατά φuvra­ ο φvσεις και δύο φύσεις t'ν
σίu·v -ύ.ι-ιεδύ- μlαν ο~\σί- τφ Χ(ριστ)ω σέβομε(ν)
θη τό άv(θρ6)π )ιον γέ­ αν· καl 1ιί- Bv Jιιi}. ύποσ r άσeι
νος καl ~ κα- αv 8νιίργeι- μ1} τραπεlσας
τά άλήθειαv. (.L~, - fo, ()έλη- είς άλλήλας
'Όθεν και τά πάθη μα: τώ·v δ6- μήτε ψυeΟείσα-
α iJπiστη <Ρ«"' α­ Q q.Vσeων ς τ7j ένιbσει ά-
σιωδ,jjς πάvτ . ... σv1,δεδραμ·η- 1.λ:' έκατiρας φι)-
ροϋιιτο κιkf.ι>J'" σεως τa γvωρί,σ-
καί eίς ;,, φv- ματα τώ•' δίο τού-
ρΟήναι: τ(ΖιV των σr.ίία φυλά-
. .
eκατερων
'
φυ- ττειν, τ·ής θεό-
σεωv τά γνω- τψ:ος ή Οε6της
ρίσματu καί τijς ά1•θ(ρωπό)τητος
>ί ύ.1,Ορωπότ ης

Ή <;' Οίκουμενική Σύνοδα; συνεκλf1Οη ύπό τοΟ αύτοκράτορος Κωνσταν­

τίνου του Ιlωγωνάτου έν Κωvσταvτινο\>πόλι;1 τό 680-81 πρός καταδίκηv τfjς
αίρέσεως τοΟ Μονοθελητισμου καί του Μοvοενεργητισμοu, άπετελέσθη δi; χατ'
(ίλλοuς έξ 150, κατ' ιiλλους έξ 174 και κατ' ιiλλοuς έκ 289 πατέρων. Ή ήμετέρα
έπιγραφ1) όμιλεί περί ρο", Jiτοι 170 πατέρων. Εfς τά πρακτικά τfjς Συνόδου ' φέ­
ρονται ώς προεδρεύσαvτcς τijς Συνόδου ό Παφιάρχης Κωνσταντινουπόλεως
Γεώργιος ' καi ο! άντιπρόσωποι τοίι Πάπα Άγάθωνος, πρεσβότιφοι Θεόδωρος
καί Γεώργιος. Θά ί~πρεπε κατά ταυτα ώς ήγέτης των όρθοδόξων vό. dναγρό,φεται
ό _Πατριάρχης Κωνσταvτινοuπόλεως Γεώργιος, άντ' αύτοϋ δμως άναγράφεται
περιέργως έvτuυθα ώς ~'ηέτης ό Ά γ ιο ς Θεόδωρος (Πατρι&.ρχης)

1) M~s1 , Conc an1ρ! Coll, ΧΙ ο "200. 21,, 265

2) ι KAf'l-tJPH. 1'ό δO)'J.ΙCCt'tι<ύ ..ui σν11 βολ1κ~\ μν1'111ι:it.1 tf\ζ Ό~οu Κuθολικtις 'Ειc:κλt)σ!r.ις Ι . Άθi)νοι 1960.
σ lJ9.
Ε ΊrχιτεΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΜ>ΙΛI ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΛΤΜΟΥ
AI 251

Κ ων σ τ α ν τ ι ν ου π ό λ ε ως. Οuτος έπατριάρχευσε πράγματι άπό του 676

μέχρι τοϋ 678' άλλ' έξεβλ11θη όπό τοί\ αότοιφάτορος Κωνστ-ανtίνου τοϋ Πω·
γωνάτου' έκλεγέντος άντ' αuτοu τοu Γεωργίου. Τούτου δ' άποθανόντος τό 683
ό Θεόδωρος έπανijλθεν ε!ς τόν θρόνον -του, ε!ς τόν δποίον παρέμεινεν επί δύο
εiσέτι ετη '. 'Ορθώς λοιπόν τά nρακτικά τijς <;' Συνόδου άναγράφουv ώς μετα­
σχόνrα αότης τόν Γεώργιον. 'Επειδή δέ δέν είναι άπiθαvον νά μετέσχc τijς Συνό·
δου καl ό Θεόδωρος και νά έλαβεν ίσως ένεργότερον τοϋ Γεωργίου μέρος κατά
τ&ν αίρετι κ&ν, άνεφέρθη ένταuθα αι'~τός <ος 'Ϊ)'(έτης τ&ν όρθοδόξων άντί τοϋ Γεωρ­
γίου.
Όσον άφορ(j τοfις δύο αίρεσιάρχας, έκ: τούτων του μέν πρώτου σώζεται μό·
νον i1 κατάληξις τοίί όνόματος ... ιοc, του δε δεητέρου, μετά τό ΚΑΙ, τό πρώτον
i)μισυ του όνόματος ΟΝΩ ••.
Γνωστοu δμως δντος, ' δτι κατά τ~; ν Σύνοδον ταύτην κατεδικάσθησαν 61<,
α!ρετικοl δ Πατριαρχης Κ ωνσταντινουπόλεως Σέργιος καί ό Πάπας 'Ονώριος,
Οά πρέπει νά σι>μπληρώσωμεν τήν ίΊμετέραν έπιγραφfιν δ1ά τΦν όνομάτων τούτων,
ήτοι ώς έξης : tΣέργJιος κ:αί Όvι.b[ριος).
Ό Σupος τi) ν καταγωγιlν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σtργιος ύπε­
στήριξεl', δτι έν τφ Χριστφ ύπήρχον μέν δύο φύσεις, i1νωμέναι δμως έν ένί προ­
σώπφ, δπερ είναι· τό πρόσωπον τοϋ Θεοϊl Λόγου, 8χον μίαν θέλησιν καί μίαν
t\νέργειαν. Ή θεωρία του δμως αϋτη άντετάσσετο πρός τι)ν όρθόδοξοv δ ι δασκα­
λίαν περί δύο θελήσεων καί δύο ένεργειων έν τφ Χρισtφ. Πρός η)ν Οεωρίαν
ταύτην εΤχε προσχωρήσει καl ό τό 638 άποθανών Π άπας Ρώμης 'Ονώριος, δστις
έθεωρήθη διιΊ. τοl:>το ώς αίρετικός καί συγκατeδικάσθη μετά του Σεργίου ύπό τi)ς
<;' Οίκουμενικ-i'jς Συνόδου.
Έκ τ&ν άνωτέρω έκτεΟέντ(ι)ν συνύ.γεται, δτι ι\πi τ·ijς δυτικής παρειίίς τοϋ νο­
τίου θόλοι> τijς Τραπέζης είκ:ονίσΘησαv αi άρτίου άριθμοu Οίκουμενικαί Σύνο­
δοι (2α, 4η καi 6η). Εuλογον λοιπόν εfvαι νά i>ποθέσωμεν, δτι έπt t1ϊς άπέναντι
(άνατολικfjς) πλευρίίς του αύτοϋ θόλου θά είκονίζοντο αί περιττοu άριθμοϋ O i·
κοl)μενικαί Σύνοδοι (Ιη, 3η, Sη, καί 711). Εiς τοιαύτας μνημειώδεις καί έπισiηιους

Ι ) \\1 ΓCόΟΟΝ. Πutριcιρχιι;οί Π ί \'Ι'ιι<ες. σ 249-251

2) εΦl'Albl, στ 9854 (86ννης σ 395 ιζ(Ι\ ΜιCΝΕ, Ρ G t 143, O'f, Jω)

3) KQ.r/t ~όν ΘCοΦΛΝΙΗ•.ι {θόV\•ης σ S54) Δ θi:όδαιρ~ παρCpε ι νεν ώς" Πατριάρχης i:ιιί tp(a ~ίc;ι.-: η ί:tη, ijt<)ι

μtΧJ)1 τοΟ 686

4) ΙJλ. cτχt-ιικ:~ 1. KΛf'~JJί'H, Ί'ύ 5ογιι c.ι1ΊΚ'ύ. Ι('(ιi σuμβολιι.:-ά μνllJ.J ~i(t <tfις Όρθ<>'-Sόξm1 Κ.αθολι,·iJζ '6.t\-:λη­
σία' ι , σ :ιι9.
ΕΚΤ
252 Π.ΡΑΓΜΛΤl;ΙΑt τΗΣ ΑΚΑΔΗ~1fΑΣ ΑΘΗΝΏΝ

παραστάσεις αtσθάνεταί τις νά ύπεισέρχεται πολύ iσχυρόv τό ίερατικόν στοι­

χcϊον, τό όποίον tδιαιτέρως ήγάπων νά προβάλλοην οί Βυζαντινοί.
Έχο~ιεν κατά ταuτα είς τήν Τράπεζαν τf\ς Ωάτμο1> μίαν άπό τάς άρχαιοτέ­
ρας όμαδικάς άπακονίσεις τώv έπτά Οίκοημεvικών Συνόδων, είς τάς δποίας δμως
παρεστάΟησαν μέν μόνον οί ί•εταξύ όρΟοδδξων καί αίρετικών διάλογοι, προσε­
τέθησαν δμως "αί τά κείμενα τΦν θεωριG>ν τών έκατέρωΗεν παρατάξεων, τουΟ'
δπερ, καθ· ϋσον τούλάχιστον γνωρίζω, σπανιώτατα συvαντaται '.
Παράλληλον παράδειγμα όμαδικi'iς παραστάσεως τ&ν Ο!κουμενικών Σηνό­
δων σύvαντ&μεν ε!ς τήν έν Gelati ηjς Γεωργίας βυζαντιν1iν μονήν. Τόν νάρθηκα
τoii καθολικοϊ> τf]ς μονfjς ταύτης κοσμο\Jσι τοιχογραφίαι, χρονολογούμενα~
μεταξύ των έτ&ν J 125 και. 1130' και είκονίζουσuι, Ι((Lτά χρονολογικήν σξφάν,
τάς έπτά Οίκουμενικάς Σηνόδους. Αί Σύνοδοι ε\κονίζονται κατά τό σύνηθες σχέ­
διον, i)τοι. μέ τόν ω)τοκράτορα καθήμενοv άνω εiς τό μέσον καί εχοντα έκατέ­
ρωθcν αiιτοii tπισκ.όπους. Εi.ς κατώτερον έπίπεδον εικονίζονται άρ ιστερά μi:ν of
όρθόδοξοι 6πίσκοπο ι δεξ1α. δέ οί αίρετικοί. Οίιτοι παρίστανται, dJς έν Πάτμφ,
άνευ φωτοστεφάνου και χειρονομοϋντες, τιvές δέ μάλιστα καί άποστρέφουσι
τό πρόσωπον άπό τόν θεατ11ν. 'Ως δ' tν nάτμφ, οίJτω καί έκι:ί έπιγραφαί, εtς γεωρ­
γιανήν γλίiίσσαν, παρέχουν τά όνόματα τ&v 1Cι>ριωτέρωv προσι\1πων. τα δποία
μετέσχον έκάστης Συνόδου •.
Ή tδιαιτέρα προτίμησις της παραστάσεως Οίκουμενικ&ν Συνόδων έν τίi
Τραπέζη δεν εΙναι <'.ί.σχcτος τtpός τάς δογματικάς ένασχολήσεις τών Πατέρων
της μονi]ς. Αuτός οuτος ό ίδρυτt\ς τfjς μονfjς Όσιος Χριστόδοηλος εlχε συντά­
ξει ε!δικόν Ηανόνα τijς μοναδικής πολιτείας i} Όe<>v του κατά Θεον πολιτeύματος.
Τό ~ργον το\Jτο του Χριστοδούλου, τό δποϊον εiχεν έν άντιγράφφ πρδ δφθαλμ&ν
δ βιογράφος του IΩΜ<ΝΙΙΣ δ ΡοΔοv (δστις σηνέταξε τόν βίον του όλίγας μόνον
δεκαετίας μεηί τ~iν τελευτήν του Χριστοδο\Jλοη) δέν περιεσώθη, τινά ομως μό­
νον των περιεχομένων τοη άναφέρε1 ό IΩΑΝΝΙΙ>: '. Μεταξύ αοτώv, λέγει ό
βιογράφος, ό ΧριστόδοΙJλος τιίv πεeί τών δογμάτων λό-yον έξακριβοί τρανό­
τατα καί τό μvστήeιον τής έκ Πατρ(ις ίιϊδίοv τυiJ Θεού ιJι;γο·υ γεννήσεως καί -ι:ής

1) Π Ι!ρiπου ό~ιcίιιν σt:ηνήν :{\Ι(ι)ρ{ζώ Η6\•Qν 1.ιί(.Ιv: τι)ν 10() \'όρθ111ς~ τ'i'ις tκκλι)σiο' "tΙ)\Ι Άρίλγ ι t;1fΊζ n ~ Σ~ρ~
βίιιt; (1296). Lνθtι Ρ.ίΚΟ\•ίζε1'<ιι Σύνοδο< Ο\Υ'(ΚληΟtiσά ί.ιχό τ<ιf, Στr;φά~, Neιηan.i;,1 Κ<ιtά τcfl\• «ιίι>ιtη-.ών t1σrC>Jιι>.ι,,v
' Η σ:ιιtτ'ιι<:ή tite{i:ιv rt(Ιρό: Μι ιLe 1·. F~OLO\V. Uι pcin(ιιre (Ιι1 ι\1Q)'eιt·Ago e11 Ύou30slaνie IJ, ~trίs 19.S7. πi\• 94, 9.S.
2) ν ι.Α;::ΑR~ν. St()ι'ia dclts ρίtιuη~ llir.aι\tina~. Tori.ιt<J 1967, σ 2ι9

3) VιRSALADJV. ι1;\• Αι·s (;ι:otgic-a 1959, σ 163-206

4) Βλ σχε-ηκdχ;. Er θι>Αt<ΟΥΣ.Η , 1'(ι: <!γt<ιλόγιιο:<) Ι(r.r11 eνιι 100 'Οο\οο Χ'ρ10-~::C)δο\)1.οο, ΆΟΙ),•(η ι966, σ. 129 ""fJι Ι JO
ΕΚΤ Η Af•XΙTF.KTONIKH ΚΑΙ AI ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑ•ΙΙIΛΙ "Ι·J·ΙΣ f\10ΝΗΣ ΠΑΤΙ\10Υ 253

iπ:ι iσχάτων τών χρόι.1α''' τούτων σαρκώσεως λογογραφεί κά}J,ιστ·ά τε καl Vφη­
Μτατα, πραγματεόεται δηλ. θέματα, περί ών ασχολοϋνται καί τά επt των είλητ&ν
γεγραμμένα κείμενα.

Τά κ ο σ μ 11 ματ α. Μετά η)ν έξέτασι ν τών είκονογραφικών Θεμάτων Οά

εiπι;υμεν όλίγα κα! περί τών κοσμημάτων τίjς Τραπέζης. Έξαφέσεt της χωρ ι-

Είκ . Ι 16 Κcιρδιόσχ.ημον γρα:ιτόν ..::όσJ.ιημα τοδ tou.pαxίoQ τ-fΚ .:uρiαι;; 06ρnς ΙJ.ίσόδου ~ "Γρωι-f.ζης'
• Λνω. φωτογρ-.ιφία. KUtω, γραμμικ:όν Qχtδ1ον

ζούσης τά καθ' cκαστοv θέματα τ&v τοιχογραφιών της βορείου καμάρας ταινίας.
ijτις πλη ροϋται διά σειρaς βαθμ ιδωτών τετραγώνων έναλλασσομένων πρός τρί­
γι;υνα (πlν. J9 καί ε!κ. l I J), πάντα τά λοιπά κοσμήματα τής Τραπί:ζης καλύ­
πτοησιν εiτε μικροτέρας έπιπέδους παραπλη ρωματικάς επιφανείας, κυρlά)ζ
δμως τά έσωράχια καί τάς πλαγ ίας κατακορύφους έπιφανείας άνοιγμάτι;υν 11
κογχ&ν αότijς. Ούτω Ι ) ό μ~:-ταξί> του όρΟογων(ου πλαισίου, έφ' ov είκονίζε­
ται άνω ό "Αγιος Γρηγόρι ος ό 'Ακραγαντίνων καt του έξωραχlου τοϋ γειτο·
νικοu τόξου της βορείου τuφλijς άψίδος καταλειπόμενος μικρός τριγωνικός
ΕΚΤ

Ε(" 1f7 Τό έκ συνr.χcμέ\'t»V όμολόyωv ρόμβο}\• -γρα-κ·tόν ~"όσμημα <t1'< -παλσιοtiι>ας

ιtρός 1:ή\/ (iίι).ήν όyοUσης tΟξ(ΟΤΙ\ς θ\~~
ΕΚΤ 11 ΑΡΧΙΤΕΚΤ()ΝIΚΗ ΚΑΙ ΑΙ θΥΖ. ·TOJXOΓL)A~DIAI ΤΗ~ r-..tONHi: 11A'fMOY 255

χώρος έπληρ<ί>Οη διά τοϋ κοσμ1'1ματος της εtκόvος 110. περί τοϋ όποίοη <Ϊ>μι·
λήσαμεν 'f\δη είς τήν σελίδα 192. 2) Τό έσωράχιοv της τοξωτtjς θύρας είσό·
δοη τfjς δητικijς πλευρας έζωγραφi1 Οη με τό έκ σειρuς καρδιοσχήμων' καί είς
Ιiλληλα είσδυόντων φi>λλων ώραίον κόσμημα τijς είκ. 116. 3) Τό έσωράχιον
τοϋ τόξου της παλαιοτέρας πρός τήν αuλ1)ν άγούσης θύρας έvτός της νοτ ίας
τυφλijς άψτδος έιcοσμ1'1θη μέ τό έκ συνεχομένωv όμολόγων ρόμβων ιcόσμημα

ΕiΚ" 120. Τό έπ l 't'ών 6).κυ:":Jtι)ρων ς-f\ς ΤριαιέC11; ιrομcιtοι>ιδi;ζ κόσμ η~ι n

τijς ε!ιc. 1J 7. δπερ συνηντήσαμεν ε!ς παρομοίας Οέσεις εiς τό παρεκκλί1σιον

(βλ. πίv 58α). 4) Μέ τό αιJτό ώς άνω κόσμημα έκ:οσμi1θησαν καί αί κατακό·
ρυφοι παρειαί του ύπερ(ινω τfjς κόγχης της βορείου πλευρας άνο1γομένου στε·
νου παραθύρου. άλλι'ι μέ πλέον σtενομi1ιcεις τούς ρόμβους (ε!κ. J J 8). 5) Ό
ύπεράνω τοϋ κτιστοϋ έν τ1] κ:όγχΙ] της &νατολικfjς πλευράς άναλογίου
(είκ:. 79) χώρος έκ:οσμi1θη μέ τό δtκτvωτόν κόσμημα (ε!Κ'. 119), διτερ συνην­
τi1σα~ιεν έπανειλημμένως καt cίς τό παρεκ:κλi1σιον τfjς Παναγίας (βλ. πίν.
58γ) καί δπερ προφανιος Οά άνήκει είς τήν πρώτην φάσιν των το1χιyyραφιών
τής Τραπέζης.

Π ροσΟέτω έν τέλει, δτι καί οί έλκυστfίρες τών κυλινδριl(ών θόλων τfίς Τρα·
πέζης (είιc. 72) φέροΙJσιν, ιuς καί οί τοϋ καΟολικοϋ, τό έκ κυματιστοϋ βλα·
στου και έλ1κοειδ.:Ον άvθεμίων κόσμημα τής ε!κ. 120.

1) ΤΟ κul)διόσχημον Qύλλο\• OV\'0.\•1"ύ.tuι σ~>:''(ι. tlς '-:QOμ l) μ(ltU χeιροyράφων τ-ο() t:ι••ιι ιιιt>>VQς', C~ lf·X t:i<: tύ~
ιι ι.:ρογρι.ι.φίn< tιi>v "όμιλι~ν τοί} J-ΙOY'<tχo\J Ί ακ-Φ(Κ.υ tf'ιC fl.1. ΚC)n ι νοJ)ά~. Vnr. Gr 162, φ 2J (C SΤΟι:tΝλJΟιο.
J..c M i11intι1rc dclle Omilic dί Giacomu Mόn"co ((·αι e V;t1if:.;ιrιί..~ setecιi 1, Rοιηa 1910. cd. ι ni n} niν. 8). '1!11:(01'}(
σtc ιcώδιιc<ι τfiς 1'-f. Σt νG, Sin Gr 418. φ JΙ~ . 31f. 142" . 254 ' (εiκ(iJν ιςαp(.ι J. R Μι..RΤΙ Ν. Tl1e l llustnoιtion oftt.c
ι-ιc:ινι-:"Ιy ιaddcr οΓ John <:ιiιηacι1s. Princ.cιon Ν J 1954. είκ . 182. 183, 19j, 21 Ι ) icλ:t .
ΕΚΤ

Η ΧΡΟΝΟΛΟΠΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ τον ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ,

ΤΟΥ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ , ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΙ-ΙΣ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΝΤQΣ Α ΥΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙQΝ

Μετά τήν λεπτομερi'\ έξΔτασιν των τοιχογραφιών τοϋ τε παρεκκλησίου

τί)ς Παναγίας καi τfjς Τραπέζης, άπομένε1
έκτελtσεως αύτιi>v. Έπειδ11 δε
vά είπωμεv καί περ\ του χρόνου
1] χρονολόγησις αστη είναι συνάρτησις και τοϋ
..
χρόνου άνεγέρσεως, προσθηκών και τροποποιήσεων τό'\ν δύο τούτων κτηρίων,
θά πρέπει νά rφοτίιξωμεν ·καi τόν περί τοϋ χρόνου τούτου λόγον.
Καί πρό'\τον δσον άφορ~ τό Καθολικόν. Δεδομuνου, δτι ή Πάτμος έδω­
ρήθη ε ίς τόν ·οσ. Χριστόδουλον τό 1088 διά χρυσοβούλλου λόγου τοϋ α\Jτο­
κρίιτορος 'Αλεξίου τοϋ Α' τοϋ Κομνηνοϋ και δτι, ώς είδομεν (σ. 24), 6 Όσιος
Χριστόδοι>λος iiρξατο άμέσως τijς κατασκευi'jς τοϋ περιβόλου τijς μονής, βε­
βαίως δέ και του άπαραιτf1του ναου, θά πρέπει νά. δεχθιi>μεν, δτι τό καθολι­
κόν Θά ειχεν fιδη άνεγερθη περί τό 1090, iiτοι είς χρόνους πρός τούς όποίους
σι>μφωνε\ πλή ρως και δ έγγεγραμμ&νοu σταυροϋ μετά τρούλλου άπλοϋς τε­
tρακιόνιος τύπος του καί άλλαι τεχνικαι λεπτομέρειαι αύτου (τρόπος χαλύ­
ψεως, σχij μα τοϋ τρούλλοu, άναλογίαι κλπ.) μάλιστα δέ -rό ι<αλώς διατηροi>­
μενον μαρμαροθετημένον δάπεδόν του (είκ. 44 - 46).
Εtς τόν άρχικόν κι>ρίως ναόν• προσετέθησαν ολίγον αργότερον άφ' ένός
ό πρός δυσμάς αίιτοv έσωνάρΟηξ, άφ' έτέρου δέ τό χατά την νοτίαν αbτοi) πλευ­
ράν προσκολληθΔν παρεκκλήσιον τijς nαναγ ίας. Τούτων άμφοτέρων ή πρός
τdς άvτιστοίχοuς παρειdς το\; ·καθολικοί\ έπαφή δέν έγένετο οuτε διά χρησι­
μοποιi1σεως αί>τοί> τούτου τοu άντιστοίχοu τοίχου το\) καθολι·κου, οtrτε δι' άλλου
προσθιτοο πλήροος τοίχου, άλλά. τij βοηθείq. έλαφροτέρας κατασι<ειιf\ς fιτοι
τοξοστοιχi.ας έπι δύο κιόνων, ητις έδέχθη καί τάς ώθήσεις των άντιστοίχων
θόλων. Των δύο τούτων προσθηκών ή ανάγκη Θα έγένετο ταχέως αισθητή άφ'
tνός έκ τfjς έλλείψεως χώροη τοϋ κυρίως ναοu καί άψ' /Jτέρου έκ τl'jς όλονέv

J) ~Οοηc; J}ε:βpί~ Οά δ ιιJΚ"Οdμfιθη f:Κ'tote διά ~01χογρ(ι9tlbν. ιιίηνει; Οοοtνχ<'\)(: tι.:uλ\>1ρ()11σ-αν 1.nl Toup..-ό)\J)Utiuς
ι.:αi ό.ργό-τερον δ\' ιi:λ).(Ι)ν λ(ο.ν ό:ttχ,οων, <ι.( όποt<ιt θά πpbt~t κlι.ιtοtε νιl άφαιρεΟοϋν
ΕΚ ...,.. ΑΡΧΙ'ΓΕΚ1ΌΝΙΚΙf ΚΑ Ι ΑΙ DYZ ΤΩ ιχοr·ΡΛΦΙΑI "r ΗΣ f\10ΝtιΣ ΠΛΤΜΟΥ 257
αύξούσης λατρείας τfjς Θεοτόκου κατά τούς χρόνους έχείvους δι' δ καi δέ­
χομαι τάς προσθήκας αύτάς συντελεσθείσας ύντός τοiί 12°0 αίGΙνος '·
"Ας fλθωμεν τώρα εις τήν Τράπεζαν. 'Όπως τό καθολικόν, σ()ται καί ή Τρά­
πεζα ήτο έκ τών πρώτων κατασκευαζομένων κτηρiων μιaς κοινοβιακής μονής,
οΥα ήτο άρχικώς καί ι) τής Πάτμου. 'Αναφέρεται άλλως τε ρητlί>ς ή uπαρξις
Τραπέζης καί εiς τήν κατά τό 1091 γραφείσαν 'Υποτύπωσιν τοϋ Όσ. Χριστο­
δούλου. Θά πρέπει λοιπόν νά Θεωρί1σωμεν καi τ~; ν άνtγερσίν της σύγχρονον
πρός τήν τοi> καθολικο\\, iiτοι γενομένην περί τό 1090.
Καί κατ' άρχi.ις μέν f1 Τράπεζα είχεν, ώς Ι1δη έλέχθη (σ. 96), τό σχημα
cπιμί1κους όρθογωνίου, διευθηνομένου καΟέτως πρός τόν ναόν (παρένθ. πίν. Α καi
εiκ. 31) καi καλυπτομένου διά ξυλίνης δικλινοϋς στέγης. Τρετς μεγάλαι τοξω­
τα! Ούραι, άνοιγόμεναι έπί της δυτικ1iς μακρaς πλευράς τοi) όρθογωνίου (είκ.
71) έχρησίμευον ώς είσοδοι έκ τl'\ς νοτίας αύλης είς τήν Τράπεζαν.

Ώς δμαις είδομεν (σ. 97) 11 άρχι κή, τύποη ξυλοστέγοη δρομικi'jς βασιλικής,
Τράπεζα μι;τετράπη άργότερον είς θολωτήν καί τρουλλαίαv. Καi έραιτaται :
11ότε έγένε·το 11 μετατροπιi αϋτη: Έάν λάβωμεν ύπ' δψιν α) δτι έκ τίi'>ν τριGΙν
πρός η)ν νοτίαν αύλήν άνοιγομένων Ουρ&ν τfjς άρχικής Τραπέζης παρέμεινε
κατά η'\ν δευτέραν αύτής φάσιν μόνον 11 μέση, τι7ιν δύο dλλων τοιχισθcισι7ιν
καί κ1>ρίως β) δτι 11 τοίχισις τής βορειοτέρας έκ τών Ουρι7ιν το\rτων προεκλήθη
έκ τfjς είς τιiν νοτίαν πλευράν τοu καθολικοί\ ·προσltί1κης του παρεκκλησίου
τfjς Παναγίας, προς τον άνατολικόν, fιτοι τόν τοfχον του ίεροϋ τijς όποίας
θά έξέβαλλε παραμένοησα 11 ε!ρημένη θύρα, εύλογον εΙναι νά ύποθέσωμεν,
δτι και 1i ~τατροπή τi1ς άρχικfjς Τραπέζης ε!ς τpουλλαίαν βασιλικήν Οά άνή­
κει εiς τό αύτό εύρύ, μεταρρυθμιστικόν ιiρχ,ιτεκτονικόν πρόγραμμα, εiς τό
όποίον Ο.νήκει καί 1i προσθi1 κη του έσων(φθη·κος και του παρεκ-κλησίοο τής
Π αναγίας καί έπομένως, δτι καί 11 μετατροπ1'ι α(lτη Οά συνετελέσΟη ~ντος τοϋ
12"" αίώνος καί δή μ<1λλον κατά τό πρ&τον i1μισυ αύτοϋ.

Συνοψίζοντες τCι άνωτέpω καταλήγομεν είς τά έξ1ϊς χρονολογι κά ώς προς

τά ο!κοδομήματα συμπεράσματα :
'Ανέγερσις τοiί καθολικοϋ χαί τijς άρχικijς Τραπέζης : περί τό 1090.

1) ΓΙ ρέ7tt ι ~vτ'αί\$u \<ά αι)Jιt.tό>Ο{'ι, δ-\ 1 κοl σήμtρον !!11 <tό tt-cιρει:Ιι\ί.i1σ~ον tt'ιC Πο\•αyiuι;: η;.λt:ί χρtη χαρανcipθη~ος.

J.ιε.τ· ιδιαιtέρα( ά πό Νόι<Ψ Glσό$1)u (ι::ι" ) Ι "(li 60). tU: <fόν όποιο\• iσtαντ-<tt αl rυvα:t11.--ε( καtΟ: ιήν ώρο.ν <ι:iΊς λει ­
τουργίας..

33
ΕΚΤ
258 Πf1ΑΓ~<1ΑΤΕJΛI ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Προσθήκη i\σωνάρΟηJ<ος καί πορεκ-κλησlου τi'ίς Πανογiας εiς τό καθολ ι ·

κύν : f.ντός του 12"" αίωνος.
Μtηατροπη τfjς Τραπέζ11ς εiς φουλλα(αν βασιλικήν : έντός του J 2ov αiίi\­
νος καί μάλλον κατά. τό α· fiμισυ αύτοϋ.
Τούτων δοθέντων ώς tenninιιs post qιιen1 έιςτελέσεως τών τοιχογραφ ιών,
αϊτινες κοσμοϋσι τό τε παρεκκλi1 σιον καi -τά.ς δύο φάσεις τfίς Τραπέζης, προ­
κύπτει τό Ι 100. Άκριβεσ·τέραν δμως χρονολόγησιν αύτ&ν Οέλει παριί.σχει εiς
i1μaς f1 είκονογραφ ι χή καί τεχνοτροπική έξέτασίς των, ε\ς τήν δπο(αν ήδη
·και μεταβαίνομι;ν.

α) Πα ρ ε κ κ λ ή σ ι ο ν τ η ς Π α να γ ία ς κα ί άρχτ κή Τ ρ ό. π ε ζ α

Κατά ηiν έξέτασιν τ&ν lrnί μέροl!ς μορφ&ν του παρεκκ:λησίο1> καi τfjς α'
φάσεως τi'jς Τραπέζης ι1λάβομεν έπανειλημμένως άφορμήν νά ύποδηλώσωμεν
καί τόν χρόνον έκτελέσεως αύτ&ν, κρίνοντες έκ διαφόρων εiκονογραφικων,
!δίι;ι. δl; τεχνοτροπικών -καί άλλων άκόμη σ-τοι.χ.είων. Οϋτω όμιλο\\ντες περί τ&ν
είς τό κάτω μέρος τοi\ βορείοu και -τοϋ νοτίοu τοίχου παρατεταγμένων όλοσώ­
μων ίεραρχ/.Ον (σ. 161 ε!κ. Ι ΟJ, 103, πlν. 39, 41) εξήραμεν iδιαιτέρως τήν ραδινό­
τητα καί τήν Ι!λλειψιν δγκου τ&ν σωμάτων των, τήν αύστηρGις μετωπιι<ήν καί
άγν&ς ίερατι κ-ι)ν στάσιν των, τήν γραμμικότητα του σχεδίοu των μέ τάς σκλη­
ράς -καί άλυγίστους πτυχάς τών ένδυμάτων, καί τέλος, τ-ι)ν ίσχυράν σχηματο­
ποίησιν ηjς κόμης, του γενεiου, τών όφρύων καί τιον ώτων, άκόμη δ& καί αύτών
τών φώτων τοΙJ προσι;ί)ποv των. Π άντα δμως τ' ά.νωτέρω στοιχεία, τ&ν όποίων

ηjν δπαρξιν διεπιστώσαμεν -καi εiς πολλάς Ιiλλας μορφάς τοΟ παρεκκλησίου,
ιος π.χ. εiς τόν "Αγιον'lάκωβον τόν ΆδελφόΘεον (πίν. 5 καί 29), ε!ς τόν Άγιον
Στέφανον (πίν. 5), ε!ς τόν Άβpαάμ τi'jς Φιλοξενίας τ&ν ΆγγέΜοv (πίν. 28)
άκόμ11 δέ καί εlς τούς <iσκητάς ΆγίοΙJς Ίλαpίωvα καί Χαρίτωvα (σ . Ι 79 καί.
ττί ν. 63, 64) τfίς πρώτης φάσεως ηϊς Τραττέζης, <iποτελοuσι χαρακτr1ριστικά
γνωρίσματα των έργων τοίj β' ήμίσεος του J 2"" αiωνος.
Πλ1i ν δμως τών καθ' εκαστον ίεραρχών, οΥτι νες παροuσιrιζουσι τά. άνωτέρω
μνημονευθέντα χαρακτηριστι-κά. τοϋ 12"" αi.G>νος γνωρίσματα, καi αi>ηi 1Ί καθα­
ρώς διακοσμηηκή σί>νθεσις αι'>τιi>ν εiς μίαν όμοιόμορφον, αύστηρώς μετωπι­
-κ1\ν παράταξιν έπί έντeλ&ς οι)δετέρου άέρος, άκόμη δέ καί ή ύπι) τό α&τό πνcυ­
μα συντεθειμένη διακόσμ ηqις δλοι<~:ήροu τοϋ ύττεράνω τG1ν ίεραρχ&ν τοιχώ·
ματος (ε1κ. 100), διά μεμονωμένων αύστηρώς μετωπικών μορφών, όλοσώμων ij
Ε κ ι- ΑΙ'ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ τοιχοrΡΛΦΙΛΙ ΤΗΣ ΜΟΝι~t ΠΛΤΜΟΥ AJ svz. 259

έν στηθαρίοις, εΙναι καί αύη) χαρακη1 ριστικ11 των εργων τοϋ τέλους το\J 11°"
άλλά κυρίως το\J 12 00 αiώνος. Τ1iν συναντώμsν πράγματι α) εiς τοιχογραφίας
ναfl:ιν, ώς π.χ. της Σικελίας', Παναγiας τι;ς Άθηνιωτίσσης' (βόρειος τοΤχος
τοϋ σηκοϋ του Παρθεvώνος), είς η)ν Μητρόπολιν της Τεργέσ;ης (α' ijμισυ
120• αί.) ', είς τόν ναόν του Σωτl'jρος εiς Νερέδιτσα', παρι~ τζ> Νοβγορόδ τl'jς
Ι'ωσίας (1199) κλπ. β) Είς ι'ι.νό.γλυφα, φς rc.χ. εtς τόν περίφημον στεατίτην τfjς
συλλογfjς BcnΓn, ένθα είκονίζονται κάτω μέν δρθιοι καί άκίνητοι κατά μέ­
τωπον τέσσαρες στρατηλάται 11γιοι, Cίνω Μ ή Έτοιμασία τοϋ Θρόνου μέ δύο
έκατέρωθεν αύτοϋ κατά μέτωπον καί αύστηρώς συμμετρικούς άρχαγγέλους • καt
εtς τήν έκ σχιστολίθου πλάκα τi'\ς Χερσονi1σου τfjς Ν. Ρωσίας εtκονίζου­
σαν έν παρατάξει καί εiς αύστηρώς μετωπικ1iν στάσιν τρείς σ·τρατιωτικούς
άγί.ους κάτωθεν τόξου". γ) Εtς φορη τός είκόνας π.χ. τl'jς Μ. Σινii, τέλους (l ou
αί&νος μέ τέσσαρας άγίους ε!ς αόστηρώς μετωπικήν π<ιράταξιν', δμοίως είς
Μηνολόγιον τοl} f2ou αtωνος' τής αοη'(ς μονi'jς και είς φοpητr)ν είκόνα τοϋ
Ι3 00 αίfl:ινος' έπίσης τής αi>της μονης καt τέλος δ) είς ίστορημένα χειρό­
γραφα, ώς είναι π. χ. τό Συναξάριον τής Δημοσίας Βιβλι οθt1κης τοϋ Λέ­
νινγκραδ (gr. 373), μέ τήν α&στηρώς μετωπικήν παράταξιν τών 'Αγίων Πέντε
είς δύο έπαλλήλους ζ(ι)vας '", είς τό όπ' άριθ. 3807 ψαλη'!ριον τ~ϊς Χριστ .
Άρχ. Συλλογfjς τοϋ nανεπιστημίου το\; Βερολίνου", μέ δύο έπαλλi1 λοης ζώ­
νας αuστηρώς μετωπικων άγίων έν παρατάξει κλπ.
Εiς πάσας τάς άνωτέρω περιm:<ίJσεις ό κάμπος, ~φ • ού προβάλλονται αί
μορφα! εΊναι πάντοτε ijσυχος καi ένιαίος, άλλοτε χpι:τσοϋς, δταν πρόκειται
περi ψηφιδωτών, καί Ιiλλοτε βαθυκ ύανος, δταν πρόκειται πυρί τοιχογραφιών,

1) Cefa l ίι , 1131 - 1148 (0 DRMUS, TJic Mosaics Qf 1''or1ηan S icily, ef.:. 4Α, 40, 7Α. 7J3), Μαρ'tορU~<ο. IJ4S
(Ot.:λt us, € ό. ι:tκ-. S7), Μονρ.ι;άλυ-, 117()..Ι180 (() ι:-~t uS, 1.. ά. P.lte. 6ιt)
2) Λ. :=:vrro110YλO~ ΑΕ ι920, α 4'3, ε\~ . 11.
3) .1..Α:ιΑRι:.ν, S1·01·f3t, εi._ . ~1.
4) J, ΕιιεR.sοι..τtvΜοn f~ίί>Ι 13, 1906, σ 47. ι:;ίa: . $(6όι>t~'Χ 'tOiχ°".ctιι::.6 (\οότ1ι;ις tοtχα;:) . ν LAZAkl!Y, fskus-
!'i"tνo Noνgoroda. Μόσχο. 1947, itί,v ι S ...:uί 21.
5) Εfκώ\• παρά G . SctιιUM&E.R.\otk, ,.,.,on. J>iol 9. 1902, πι,, ΧΧ ι~.:αί Cοcι.1 ε υε LΛ F'ER'Ί't, L 'a n 1iqιι.i16chι~ιicnnc:
aύ t.1use,lc dιι Lοιι νru, Paris 19S8, ό.ρ. 60.
6) θλ. tlid>''« (ιr.:ό Γ. D. CεLον έν Sol)ctskajs Archeologija, Μόσχα J960. ;&i)χ. 2. σ. 2SS.
7) Γ ..-σι 1\.f Σ.ΩΤΗf'ιόv. F.ίκόνtι; 1"1\ς t.>Ι Σιι.ν., &ρ. 85.
8) -Ε~' άνωτtρω εt._ 12s.
9) -ε,.σ· άνωτtρω t>iκ. 180.
10) Ε(ικών παρά. LAZAA eν. StOιiQ t. 2.18 (<tέ).ους I J <ιu «i)
t ι) Etl«i>ν rια.ρit LA.'ZΛfl&V, Sιoriu:~. 238 (τtλου.; 11 ο" αί.)
ΕΚΤ
260 ΠΡΑΓ'ΜΛΤ(;tΑΙ Ί'Ι tt ΛΚΛΑΗΜ Ι ΑΣ ΛΘΙtΝΩΝ

καί άλλοτε ίiχρους καt τελείως οόδέτερος, δταν πρόκειται περί άναγλύφων li
άλλων 6λών, πράγμα τό όποίον τοπ.οθετεt τάς μορφάς έκτός χρόνου καί τόπου.
Πρέπει δ. ένταϋθα νά δμολογηθi), δτι ή παράταξις όμοι ομόρφαιν, μεμονω­
μένων, α\J<Ηηρ<uς μετωπικιον μορφ&ν, άκάμπτων i\ μi; eλαχίστην ijρεμον κ(­
νησιν καί μάλιστα ε!ς έπαλλήλους ζώνας προξενεr βεβαίως μίαν κάπως μονό­
τονον έντύπωσιν, άλλ' εΙναι έν τούτοις ήΟελημένη. Διότι εΙναι μία όμοιομορφία
έπιβληθείσα i>πό τοl) συστήματος ρυθμικότητος, γεαιμετρι><:ότητος καί σχηματο­
ποι ήσεως, πρός τό όποίον sτεινε, προφανώς ύπό τ~']ν έπiδρασιν του τόσον κατι'ι
τόν !2°• αίωνα ένταθέντος άσκητισμοϋ" 1) ζωγραφικη του αίωνος τοότου, συ­
στi1ματος, τό όποτον δέν περιωρίσθη μόνον είς τ~']ν ρυθμικ~']ν όργάνωσιν των
συνθέσεων άλλ' έπεξετάθη καί είς τήν γεαιμετρ11<0ποίησιν μελών τοϋ σώματος
(rομων, γοφων καί γονάτων) κυρίως δέ καί είς τ~']ν σχηματοποίησιv τ&ν χαρα­
κτηριστικων τοϋ προσώπου (κόμης, γενείου, όφρύαιν καί &των), Ciτινα τώρα
σχεδόν &.πέβαλον η;ν φυσικήν μορφi1ν των, άποβάντα στερεά γεωμετρικά σχή­
ματα ij καθαρι'Ος διακοσμι1τικά μοτίβα.
Τήν αόηiν καί αί μεμονωμέvαι μορφαί μετωπικότητα, ρυθμικότητα καi άκι ­
νησίαν βλέπομεν &ντα\ίθα έφαρμοζομένην καt δταν πλr,ίονr;ς τfjς μιας μορφαί
συνθέτουσι μίαν παράστασιν. 'Ωραrον παράδειγμα τοιαύτης συνθ/;σr;αις παρέχει
;1 έν τφ μέσφ τοu άνατολικοίJ τοί.χοιι τοσ παρεκκλησίου παράστασις τi'\ς ένθρό­
νου βρεφοκρατούσης Θεοτόκου ώς καθέδρας του βασιλέως συνοδευο~1έν11ς ύπό
τιλ>ν δύο βασιλικ&ν φρουρών άρχαγγtλων Γα βpι1)λ κα! Μιχαήλ (ε!κ. 95). Όλα
τά πρόσωπα - μηδ' αύτου του παιδίου Ίησο\ί έξαφουμl:νου - εικονίζονται
έκεί μi; αύστηpώς μεταιπιk't)ν στάσιν. Οί δύο άρχάγγελοι, φέροντες πανομοιο·
τύπους αύτοκρατορι1<άς στολάς, ίστανται εντελώς συμμετρικuις έ·κατέρωθεν
τ1jς Παναγίας. 'Άιcίν11τοι καi είς στάσιν προσοχής συνοδεύουν η;ν Dαρθένον
βλέποντες μόνον έμπρός καί κρατοϋντες κατακορύφως τό λάβαρον, χωρίς νά
στρέφαινται προς τήν Θεοτόκον, ιbς κάμνουν εiς προγενεστέρας Κ(Lί εiς μΙJτ(L­
γι:νεστέρ(Lς άκόμη δl; καί ε!ς συγχρόνους' πρός τήν ήμετέραν παραστάσεις της

Ι ) Dlf.H ΙΙ ., Μan ιιι.:Ι d'<ιrι by;, '• σ ~Ι

2) Ί·οtχοyρ<ιφία νι{οii Άσίνοu Κόιιροu ( ! 106) Η"' Ι'sη-ΗΡΙΟΥ, ·rσ βuς . μν•ιι.ιι:Τu J< Uπpou. π1ν 8ΙJ)). ψJ\φιδ(ι)1'δν
~1 Grl;Hi fι;~) yία(', J Ι Z.S· IJ 30 (Λ,.fΙRΛΝΑCΗV Ι t. Ι. Ίστορίι:ι τf)ζ Γι:ωρy Ίϊ:χνης (ρ<t)Ο" ) , ~tό<:1χ4 196). nίν ΙΗβ), vη·
φιδωτόν tν1η-ιροπόλεως Τε·ργi:σ'i"Jtς, J-ιi;σ<ον )1ι>v uίώ\'Ο( (WL WnΙ'DLt\, !\-1osaici Vcnczi;ιni, f\1ilanO 1<)$6, ε-[k". J2. 13).
ψηφ1δmtό\• Mon«.'31<:·, ± ι 185 (Κι rι.ιΝcειι, ι M ~a.iι,;i <Ιi M oιιrea.Ιe . ιι(ν 1$6), mι~οyραφtα ναοό Άpά..οu, Λu.ϊοοδε~ν
Κ\>:\ροu, ι 192 (Α Ι\'α.ί J. $·( Y Ι.JA~ou . Τlις, pajnιt:d Chul"(:hc:; of(;yρι·us, 19Vd. (:fκ 36), τοι:r.ογραφ(u Μαuριωτfσσηζ.

Καστορ ιό,{. άρχών ι J<.>1' αi(i)YO;; (Στ Π FAf!.ΚANIΔ ltt, Καο tοριά.. :tiν 63}
ΕΚΤ Η ΑΙ'>ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ RYZ. '1'01XOΓPA<J>JAI Τ"ΗΣ ~Ι ΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 26 1

Dλατυτέρας . .Καi αύτή λοιπόν ή σύνθεσις ίiχει ενταvθα πειθαρχήσει εις μίαν άπό·
λυτον μετωπικότ ητα καί τρόπον τινά σχηματοποιηΟΙ'! προσλαβοΟσα ενα έπi·
σημον, αύστηρό'>ς ίερατικόν και ύπερβατικόν χαρακ:τi'jρα, σύμφωνον πρός τήν
θεολογικήν τέχνην της πρωτευούσης '·

Ση μαντικόν πιψάδειγμα ρυθμικ1'jς συνθέσεως ·παρέχει καt ή ε!ς τό ciνω μέ­

ρος τοϋ αi>τοv άνατολικοu τοίχου, εύθύς ύπδράνω τi'jς Π λατυτέρας, εiκονιζο·
μένη παράστασις τfjς άγγελικfjς Τριάδος (Φιλοξενίας του 'Αβραάμ), f\τις τόσον
άρμονικδ)ς έγγράφεται έντός της έλαφρ&ς ώοειδοϋς χαμπω.ης του θόλου τοϋ
παρεκκλησίου (πίν. 3). εις ttiν παράστασιν ταύτην αίιστηρά μετωπιJ<ός είJ<ονί­
ζεται μόνον ό ε!ς τόν άξονα τΤjς συνθtσsως καί εl.ς τό βάθος τ ης τραπέζης J<αθή­
μενος dγγελος, δστις θά i'jτo καί ό άρχηγός των <1/,λων, δι' δ καi παρεστάΟη κατά
τι μεγαλύτερος έJ<είνων ' κα ί κρατ&ν διπλωμένον είλητόν (πίν. 3 J<αί 4β). Οί
δύο άλλοι άγγελοι εtκονίσθησαν μέν καί αότοί καθήμενοι πέριξ της τραπέζης
άλλ' αi>στηρά συμμετριχ&ς πρός τόν εiς τόν άξονα είκονιζόμενον σύντροφόν
των. Τόσην δέ προσοχήν εtς τiiv αt'.ιστηράν σημμετρ(α.ν έδωκ:εv ό τεχνίτης, ι'δστε
και τάς εύλογούσας χεΤρας τ&ν άκρων άγγέλων έσχεδίασεν άπολί>τως συμμετρ ι­
κάς καί μέ πλί1 ρη σημμετρικήν άνταπόκρισιν χρωμάτων των χιτώνων, τών iμα­
τίων καί αότών τών έπί τών βραχιόνων των έρηΟρών διακριτικών σημείων. Προσ­
θέτω έν τέλει, δτι , χάριν ίσορροπίας τΤjς σηνθέσεuις, ό ε!ς μικροτέραν κλίμακα
είκονισθεiς Άβρα()μ (πίν. 3) κατέλαβε τήν θέσιν του κατερχομένου δεξιου πτε­
ροu του άκρου άριστeροu άγγέλου, σχημα.τίσας τρόπον τι νά άντ ίβαρον του εως
κάτω κατερχομένου πτεροίi τοϋ δεξιοu άγγέλου.

Ι ) ' Η αίισ τηρως J•tτ(ι):ς1κ 1) διάταξι ς: ένΟιΚΗ-ου Θεοτόιςοο - Καθtδρuς; tQf.ι θtιο ι λ.tως - tχο(>ο1~ι; tl( τιί. γόνσ«ι
u;ύt:f'ις 'fό Μιιδ(ον eι\λογοi)ν διά η"iι; δεξιός: t>Ui Ι(ρ(J:Τοi)ν διά: tf'\ς άρισn;:ρdς; δtιι)..ωιιtνΟν τό tl).!~'tόν 'TC)(} ΝόJJ (Κλ OU\.'0•
δει;ιομ1~νης δ" έi<'στi:οu.ιΟεν fιιtό σ-ιο1 π"tρl)φόρων άyyi:).ων ό'uνι1θ ίςεtο πολ.iι ε\ς παλαιοχριστ ~σ,.νι""(i,ς βc;_σ1λ1ιr.;ά,, (i~ π.χ
ι;f( t:ήν μ ονitν τοC. Άπολλώ τtι; A (yό1tt'(fl) (δψ lς ltr,<)O t4,16tιlι' iι(tι θ 28 πcιρεκdι~σίοv: (;, WΕι. ιεΝ, Thc::oιokQS. Ulr«hl
• Anιwcι•pcn J961. εiκ. 33α), tl~ n'ιν ι.1ον1) ν 'Αγ Ίι;pι.ψ!QΙΙ) 1t\ς Saqqara. (fιψί~ lr.ρoU τοσ ύχ' άριΟ. J727 κελl.fου :

G. \V~ L L ~N. ί: ά είκ. 33fi ), εiς; τι\ν tν lruρεV"li<i• Εύφρασιuνr\ν βασι ).ικήν, Jιtσαιν το\) ι;ι... αtωνος (εtκ. Jι:ορU
Cι-t DεL ~οvε. L"a ι·t byιa 11 1 i11 , ι;(..-. 2;\). είς τόν ναόν τοΟ: Άγ. Άn:ολλ1να.pίοu <tOO Νέοv τf\ς Ραβένvιις, ι;.ι... (Ι.!Θνα; (FR
Οε.ιc;ι-ιΜΑΝΝ, Frϋ lι ch riSΙliche l}aιιtcn undMαιa i ~cn vοι1 R avenn~. Uadι:n - 0;\(!('ι'Ι 1958, t:i8'. 112) tiς 'fόν vcιc}ντntι
Άy Δ •ιι.ι ηtρ(οu θοοσα).Qνί.: 11ς (Ν κο~n ;\ ι<.ΟV. Jko nos.ra(ija 0CJ80Πlil.t('Γi . ι . 1914, ε11\. ;z38, Όιι!ΗL . Lί! 'rό uk NEAU -
Sιι.LΑD Ι Ν . Lcs ιυ <>ουm~nι~ cl1rόtiςns dc Su l όn i tιι:c. nίν XXVH) Πρβλ.. ΙCαl η\ν ά.ιςό τ-οV 660 Jι Χ χρόνuλuγuυμtν η ν
t-i ~ό\•tι τfι' f\1 Χ1vά (Γ καί ινt . ΣΩΤΗ ΡΙΟΥ, ~iΚό\•eς 1ι)ς Μ . Σινd. Άθfι\'Ο.ι 1956. &ίκ 4)
2} ToDt() θΔ i.γένt"tό βε()Qiwc ..-uiδι' δν λό'(Ο\' tξ11 r1°1σuιcι;ν (ιγωτt.ρώ (σ . 134) lιU.' ό.:όμι\ Ι('(ι.ί δ ιά >.όγc"Ιt>ι; ζtχιγ ι:~<ι·
φικοι"<:· ~t1 δ1}, tc)ν tσχtδιάt;;εtο "'αί c6tt1' δJ.ιοιος ι.ιt tc\'J~ ω..λc~. θά i:μεvε. ~:ολύς ι..τνόι:' χώρ« p tχ,ρι τfι( κλtιδ6'
τοi} 061.<tv (βλ.. πiν 3)
ΕΚΤ
262 ΠΡΑΠ.fΑΤΕIΛI τ Η Σ ΑΚΑΔl-Ι ΜΙ,\Σ Λθ ΗΝΩΝ'

Ώς ijδη καί πcριγp(ιφοvτες η'ιν •Αγίαν Τριάδα έσημειώσαμεν (σ. 135). ό μνη­
μειώδης χαρακτήρ, τόν όποίον άποκτέ;ί. 1') σ6νθεσις η'jς Φιλοξενίας δια της άφαι­
ρέσεως παντός βοηθητικου, τοπιακου καi άφηγηματικου στοιχείου (δρυός Μαμ­
βρfj, οίκίας 'Αβραάμ, Σάρρας), 11 άρμονία τοϋ συνόλου, 1Ί γαλ1iνη είς τε τήν στά­
σιν καί τήν έκφpασι ν τών προσώπων εΤναι χαρακτηριστικά τfjς τέχνης τοϋ τέ­
λους τfjς δυναστείας τδ.\ν Κομνηνων κ:αί των 'Αγγέλων.
Πλ1)ν τών άνωτέρω έκτεθεισών παρατηρ11σεων ί\πί τijς όργανι:l1σε<ι>ς -rων
συνθέσεων τοD πα ρεκκλησίου, άνεφέραμεν f\δη, κ:ατό. η)ν έπί μέρους έξέτασιν
των είκονογραφ ικωv θεμάτων καί τι να χαρακτηριστικά στοιχεία αότών, τά όποία
εόνοοi:Jσι μέν τήν είς τόν J2°• α!ίί>να άναγ<υγ1)ν των τοιχογραφιών, χ_ωρίς δμαις
καί νά έ πιβάλλωσιν αότήν εiς τόν αίώνα τουτον, λόγφ χρ11σ&ως αότίί>ν καί
κατ' Ιiλλους αίωνας. Έlναι δέ τά στοιχ_εrα ταύτα έν συνόψει τά έξης:

1) Τ<> ?.υρόσχημον σχ_έδιον τ1(ς ράχεως του ΘρόνοιJ της Παναγίας (εiκ. 95),
περί ού βλ. σ. 125, ση~ι . 1. Χρfjσις αότοi) έγιiνετο άπό τοσ 600 μέχρι κ:αί τοϋ
14νν αίωνος.
2) Τό καρδιόσχημον κόσ~ι ημα του μετώπου της πλακός τοσ καθίσματος
τοσ αi>τοl) θρόνου (είκ. 96). Βλ. σ. 124, σημ. 3. Χρfjσις : άπό ΙΟ00 μέχρι 1300
αίώνος.
3) Τό κόσμημα των λώρων των &.ρχ_αγγέλων (είκ. 97). Βλ. σ. 13 1, σημ. 3,
4, 5. Χρfjσις: άπό τοϋ 11 <><> μέχρι καt τοϋ 1400 αίώνος.
4) Αί χρυσοκονδυλιαί τοϋ ένδ6ματος του παιδiου Ίησοϋ (πiν. 2 καi 26).
Βλ. σ. 130, σημ. 1. Χρησις: dπό το(; 1000 μέχρι -rοσ 1300 α!ώνος.

5) Τό 6ξ άναδιπλουμένων 11 μιανθεμίων κόσμημα τών τραχηλεcον των παρ­

θένων (πίν. 7 καi 31) καί τών μαρτύρων άγίων (πίν. 44, 46, 50, 51). Βλ. σ. 14 1,
σημ. 4. Χρήσις : &.πό τοϋ 11οο καί 1 2ου αίώνος καί πέραν.
6) Τό κόσμημα του έσωραχ.ίου του τόξοο (είκ. 104). Βλ. σ. 172 Χρήσις:
άπό τofi 11 00 μέχ ρ ι του 14°0 αiωνος.

7) Ai έπ ί τών παρειών σκιαστικαi κηλίδες (πολλαχου). Βλ. σ. 128, σημ.

ι,2, 3. Χρήσις : ά·πό 8°0 εως τάς άρχάς τοσ J3νν α!ώνος.
8) Ή διαμόρφωσις τών ό:ηων ό:>ς κοσμήματος. Βλ. σ. 16 1, σ11μ. 1. Χρήσις:
άπό τών μέσων του 11 00 iiως τάς άρχάς τοv J 3°0 αί<Dνος.

·εκ των άvωτέρω στοιχείων χρήσιμα εiναι κυρίως τά δόο τελευταία, ijτοι
τό τών κηλίδων χαί τό τών &των ώς κοσμημάτων · διότι ταυτα περιορίζουν το
κατόJτατον οριον χρήσεως αότΦν είς τίις πρώτας δεκάδας -rου 13°0 αίώνος.
Ε Κ.ΊΙeι<ΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ τοιχοπ'ΛΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ rιΛΤΜQΥ nvz. 263

Είς τά άνωτέρω χαταγpαφέντα βοηθητιχά στοιχεtα θά προσθέσωμεν άκόμη

καi τά έξης:

1) Τή ν διό.ταξιν της κόμης των διακόνων κα! τών νεαρών έν γένει άρρένcι)ν
άγl<ι>ν (π.χ. τοl) Άγ. Μαξψιλιανοϋ, πίν. Ι Ιβ, 46, 47, 50, 51) ~,λπ. Αϋτη άποκρυ­
πτομένη r'ίνω δπισθεν τ(i)ν @<ων άναφαίνεται και πάλιν κάτωθεν αότών εiς ούλους
βοστρύχους. Τό εtδος τοuτο τfjς κομμώσεως ι>ίναι σύνηθες είς άναλόγους μορφάς
iJργων του 1200 αi&νος, ώς π.χ. είς τούςΆγ.'Αναργύρους της Καστοριίiς ', ε!ς ε!κόνα
τοu Άγ. Δημητρίου έπί έπιστυλίου τέμπλου του Herιnitage • (άρχων 1200 αi.), εiς
τοιχογραφίαν τοϋ Άγ. Προκοπίου της Μ. Άγ. Χρυσοστόμου Κουτσοβέντη Κύ­
πρου (άρχών Ι 2ou αi.)', ε!ς τό παιδίον Ίησοuν τi'jς έν f'εωργί~ βυζαντινi'jς μονής
Gelat.i • (1 130), εις ψηφιδωt1)ν είκ6να το[) Άγ. Δημητρίου τfίς έν "ΑΟφ μονής
τοu Ξενοφ&ντος •, εtς τοιχογραφίαν τοl> Άγίου Παντελεήμονος της έν Νερέζι •
(Π. Σερβίας) δμωνύμου μov-ijς (Ι 164), είς τόν Άγ. Γεώργιον τοu Κουρμπί­
νοβου; ( 1191), είς τοιχογραφίαν τοu Άγ. Άβίβου τ1ϊς έν Κ ύπρφ μονijς Πανα­
γίας τοu Άράκου • ( 1192) κλπ.

2) Τ1Ίν if.ξοχον λιτότητα μεθ' 'Ι'ις r•πεδόθη τό φυσικόν τοπίον. Οϋτω π.χ.
δ κωνικός λόφος, 6φ' oi> προβάλλεται δ καθίηιενος Ίησοuς είς τήν παράστασιν
της Σαμαpείτιδος (πίν. 8 καί 32) παρεστάθη (.ος μία μονόχρωμος, άπολύτως έπl­
πεδος επιφάνεια, άνευ ούδεμιuς δ11λώσεως τών άνωμαλιών τοu βράχου καί μέ
Ιί'κραν φειδώ τfjς έπ" αύτοϋ φυτιχfiς βλαστήσεως, στοιχεία δηλωτι χά τijς κατά
τόν 12•• αιώνα έφαρμοσθείσης άφαιρtσεως.
3) Τήν εiκ:ονογραφικ:ήν ·και μορφολογικήν όμοιότητα, t1iν όποίαν παρου­
σιάζουν αί τοιχογραφίαι τοl) παρεκχλησlου πρός τάς άντισ1σlχους άλλων μνη­
μείων, άσφαλώς χρονολογουμένων άπό τοϋ 12°0 α!&νος. Κ α.ί δ11 α) τήν &ξαιρε­
τι κήν όμσιότητα τfις ένθρόνου Θεοτό-κοι> πρός τήν Γlαναγίαν τijς Μητροπό-

1) ΟΡλλΝΔΟΣ, Αθf\1 Ε , Δ', 193$. σ 41 tCi.: 28 (Ά·r 1 ·εώργ ιο') rιu.ΛCΚλΝΙόΗΣ. Κuστορ\U . ~ιi ν, 1 3α, 23β,

Ζ) Α Η Ί)Α,...CΚ, ny-~. Λrι !n Ι hC Collccιioι'ι~ of t11e USSR, Lcninιι"aιl, Moskow 1966, είκ 230
3) Α a11<1 'J. S'rvLΙAN()u, ·n1c p~fιιι<:d CIH..11'CIH:s of Cyprus. 1964, ε{ι.:. ί3.
4) CH A11..11RANA<:Hwiι..1, ι ά.
S) ν, LA~R BV, Sιoria • , εi κ. 319.
6) Μ ιι ιετ - FR.oιo w. La pcin 1ιιι·c du Μ . . Α . e.n Yσu_;ι).~la."·ic 1, 1\'ίv 16 3. 1 .ΑΖΑ"-εν, Stvι'ia ·•. είJi' . )08.
7) Νικο ωνsκι, Di~ Frcskcn νοιι Kι1rbin o..'O, lkιυ&r;i.(1 1961, ~i..-. 23 ('Άγ ΕV.ρpόσvνος).
8) Α Ε1'ΎλΙΑΝό Υ, Πιμιραyμtνα t'OO Θ' Βυζcινηνολοyι ι;ο6 !uνt;δρίου 1, ΆΟf\νu.ι 19$$, niv 154, J
ΕΚΤ
264 nι>ΛΓΜΑΤΕIΑ( ΤΗΣ Α Κ ΑΔ ΗΜΙΑΙ. ΑΘΗΝΩΝ

λεως τοϋ Μονρεάλε • (+ Ι 185), f}ης κάΟηται και αi>η) έπί όμο!ου, πρός τόν της
Πάτμοο λυρόσχημον καi μt έξ ύφάσματος ράχιν Ορόνον, έμφανίζει δ' έπί πλέον
χρυσοκονδυλιάς μόνον είς τοii παιδίουτό ίiνδυμα, ένφ, ώς f~ δη είπομεν (σ. 130),
κ:ατά τόν 13ον α!ώνα α! χρυσοκονδυλιαl έπε-.ηείνονται καί είς τά ένδύματα τίjς
Παναγίας, άκόμη δέ καί ε!ς τά τών συνοδευόντων αύτήν άρχαγγέλαιν. Έπειτα
β) η)ν δμοιότητα τής παιδι.:ης μέν πλ1)ν σοβαρaς μορφής του ε!ς τους κόλπους
της Παναγίας καθη_μδνοu παιδfοu Ίησοu άπό τε άπόψεως στάσεως καί έκ­
φροοεως πρός μορφάς τοϋ παιδίοο έπi ίίλλων μνημείu>ν του 12°<> αίΦνος, (<>ς π.χ.
τoii έν τφ νοτίφ γυναικωνίτι,1 της Άγ. Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως ψηφι.δωtοϋ,
τoii tτους 1118, τοϋ ε!κ:ονίζοντος τήν βρεφοκρατοiiσαν Παναγίαv μεταξυ τοϋ
ζεύγους τών αύτοκρατόρων Ίωι'ιννου Β' τοϋ Κομνη νοϋ καί τής συζύγου αότοϋ
Ε!ρήνης', του ψ ηφιδωτοϋ τής μονής Χελανδαρίου (12 00 αίG>νος) ', του ψηφι­
δωτοiJ τfjς Μητροπόλεως τοϋ Μονρεάλε • (1Ι85), τοϋ ψηφιδωτου της εν Γεωργίq;
μον!\ς Gelati ' ( 1130) κλπ.
4) Τήν μεγάλην τεχνοτροπ ικήν καl (.ίλλην όμοιότητα τών τοιχογραφιών
της Πάτμου πρός τάς τοϋ έσωτερικου μέσου κλίτους τών Άγ. 'Αναργύρων τήc;
Κοστοριaς καί πρός τάς του Άγ. Νικολάου Κασνίτζη τijς αύτης 11όλεως, θ.ς
άμφοτέρας έχρονολόγησα, ηδη άπό του 1938 <, ε!ς τ&. τέλη του 12°0 αί&νος η
τάς άρχάς τοϋ 13ου. Πράγματι είς άμφοτέρας τάς περιπτώσεις - Πάτμου καί
Καστοριας - συναντώμεν δχι μόνον τά αϋτά έπιμηκυσμένα σώματα μέ τάς άκάμ­
πτοuς κατακορύφους πτυχάς, (Ί,λλά καί τό αύτό πλάσφον των προσώπων μέ τάς
σκιαστ11cάς κηλίδας τΦν παρειών. Το 11λάσιμον τοϋτο εiς μέν τάς νεανικάς μορ­
φάς (Παναγίας, άγγέλων, νεαρruν μαρτύρων) έπιτυγχάνεται δι' άρκετά πυκνG>ν
καστανών η καστανeρύθρων σκ:ιii\ν, τεθειμέναιν έπί προπλασμοiJ έκ Οερμfjς Φχρας
καί μέ μαλακ11ν, ζαιγραφικήν διαβάθμισιν προσδίδουσαν τον όγκον, άλλά καί

J) Q . -D fiMUS, Ί'l'c Μο!\ιιic.~ ο( Nor1n.an Sici))' σ. 148 KU( e. ΚΙΤΖΙΝ(';f.R, 1 /\-10$;;;ιίct dί :'\.1oιH'CaJc, ρ3Jcr1η<ι 19(Jιl),

σ. 19. 2S.
2) WJΙ nT.EMόR F-. Ί"he Mι>~iCS Ο( S. Soρh ia, Third Rcρoι·t , Oxrord 1942, 1ι'ίν. ΧΧΙ K«i XXIJI .
.3) e:LLBR. wοι.Ρ, Mosαjken-Frc:ske:11 · t>.-fίni~ιor('n, ~iιincl1ι:n 1967, Ρ.ίt: 18.
4) Ε . Κ1τzιΝ<Jε~, 1 Musai<:i <li Μόrιrς:;,11(:, ~Ιer111Q 1%0. σ Ι t4, 11ιtv. 51.
$) C'ιΙ AMΙRΛNACHVJLI, ls!oria Grur.ins-k'uκo f:;1nιssιv.ι, ~1 <.1$ι:-w~ι 196.3 1 ftlν t;ι δι::ξιά.
6) ΑΗΜε;., Δ' 1938, σ 60 ("Ά 1. Άνίι.ργι>ροι) και ο 145 ('"Λγ. Νt);όλα°' Κuσνίτ(η) Ό μtτu7eνέa1epoν μι;λε1)Ί •

σcις tά~ uUW.< 1οt;ιογl')«φία' κ. tτ Π f:ΛeΚΛΝΙ~J ΙΣ tό.ς χρονο>.οyεt τ-ε>.ευ•αlωc;; 41tό τιί.Ιν άρχΦν tO\} J;Ζς.ν αtCι:ιν«
(C'orsί di cιιttι1.1·ι, S1ιlt' arl(: ){~ V1:-l'J10\le 1
. 1, 1964, Q . 358). ό δέ κ. Μ. XAt'ZJJ&AΚ.Ut άπό τcι(Ί W~ toi). Jzον αίcUνο<
(L'ιιrt byzantin du Xllll' Si.e clt. Syrnραι:.i um dc SopoCani 1 96~, Βοοgι<ιd 1967, σ. 63).
Ε i:Ι..c.Αι}Χ11'ΕΚΤΟΝΙΚ1-i ΚΑΙ Λ( ϊιν2. ΤΟ ΙΧΟΓΡΑΦιλι 'fΒΣ t'.10ΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 265
δημ1ουργο!ίσαν τήν έντύπωσιν s\:ιτραφοον μ\Χλλον κα! ijκιστα ασκητικών μορφrον '.
Τούναντίον είς τάς γηραιάς μορφάς τό πλάσιμον έγένετο δι' άποτόμωv άντιθέ­
σεων σκιας καί φωτός, αϊτιvες προσδίδουσιν ίσχυροος άνάγλυφον έντύπ(ι)σιν,
συνάμα δέ καί άσκητικόν ήθος, δπερ ύποβοηθοiJσι μεγάλως καί υ.ί ρυτίδες: το!ί
μετιlιπου, των πλαγίων της ρι ν6ς, το!ί λαιμο!ί Ί<λπ. ' . Πρέπει δ. έvrαuθα νό. σημειωθ(i,
δτι ii καrό. τόν J2ον αl.ωνα συνύπαρξις του ζωγραφικοu πρός τόν γραμμικόν τρό­
πον έκτελέσεαις εlναι άρκετά συχνή, ώς i>πέδειξεν δ LΑΖΛRΕν (Stor·ia ' , σ. 202).
5) Τήν άπό τε διατάξεως κα! τεχνικf\ς τijς εκτελέσεως όμοιότητα τών ιjμε­
τέρων Π αρθένων τ(J}ν Εtσοδlων τf)ς Θεοτόκου (π ί ν. 7) πρός τήν όμάδα τ&ν εύσε­
βι:1>ν γηνςιικ&ν το() Άγ. Δημητρίου τοϋ Βλαδψi)ρου, χρονολογουμένην είς τό
J 194 ' .
6) Τ1iν tντονον όμοιότητα των άγγtλων τf\ς i1μετέρας Φιλοξενίας (πίν. 3
καί 4β) πρός τό στηθάριον dγγέλου της έν Μ.όσχ~ Συλλογijς Τρετιάκοφ •, χρονο­
λογούμενον ύπό το!ί LΑΖΑΙ< εν ε!ς τάς άρχ.άς του 13°• α!ωνος.
Πολύ άσφαλέστερον δμως τεκμi1 ρ 1ον χρονολογήσεως τών i1μετέρων τοι ­

χογραφ11bν άπό του β' ή~ι ίσεος τοu 120• αιώνος παρέχει εiς i1μaς ή ~ιεγάλη
γραμμικότης, 'Ϊ\ttς χαρακτη ρίζει, ίδίq τάς κεφαλάς, τόσον τών ίεραρχών (πίν.
40, εtκ. LOJ) καί aλλων άγίων ('Αβραάμ, πίν. 28, 'Ιακώβου τοϋ Άδελφοθέου,
πίν. 29 κλπ.) τοϋ παρεκκλησίου, δσον κ:αί τcuν άσκη τά\ν 'Αγίων Χαρίτωνος καi
Ίλαρίωνος τijς α' φάσεως της Τραπέζης (πίν. 13, 14).
Περιγράφοντες άνωτέρω (σ. !61 καί 179) τάς ·κεφαλάς (πίν. 63, 64) των
είρημένων άγίων έτονίσαμεν Ιδια ιτέρως τήν tσχυράν σχηματοποiησ ιν όχι
μόνον τfjς κόμης και του γενεiου των άλλά καί των γυμv(J}ν μερ&ν τοl) προσώπου
των, ητοι του μετώπου καί τ&ν παρειών των, Ιiτι να έγγράφονται εντός ώρισμέ­
νων γεωμετρικ&ν σχημάτων, έξαιρομένων ίδιαιτέρως διά λt-πτ&ν λεuκ&ν γραμ­
μών εlς φά\τα καί σκιάς. Τlροσεθέσαμεν δ' έπίσης και ότι ί~ σχηματοποίησίς των

ι ) ι ι(ι.τ~ιος: "Αγ. Μ<ιξ1μ ι:l11,1νός (wίν, J Jβ) . "Ay. Ίωάνν11ς (ιτίν SlfH, ·A-r. 'Jσμ_rι.ήλ (ις-ίν. 46). J<όραι ' F.βpα.ίαιν
(ιtίν. 7) t\λπ - Κc,ι,(Μ'Ο(Ι1ό. : ..Ay Έλε.,>θtριος (ΟΡΛ~Νι\ΟΣ. ΛΟΜ Ε., Δ'. 1938, σ. 40 εil( 27) -,,γ Γι;φ.ρ·μ°' (ιιiιtόΟt
σ 41, είκ 2$), 'Άγ 11».G1pσ.:; (ΠΙ'!ΛΙ!ΚΑΝΙΔΙ-Ιt, Κ(ισtοριά, πiν. 2$). 'Άγ Jlροl(όιι:ιος Κασνί~ζη (J"lε..\l:'KANtΔ H r
e. (J., πtν. .58), 'Ασιr.α<:J~ιό( Έ>.ιο6βr.1" K(1t Μαρf~ (Οf"λλ\'ΙΔΟΣ. A'U~t ε, Δ', 1938, σ 43. εiι.:. 30)
2) Jl iν. 28 ΆβpαόJ.ι, 29 'Άγ Ί{ίl(ωfJu.; , 40"ι\γ Μ(ΙΙC{ίριος. 4ι '(ερόρχ.u.ι 'Hλlu; K(ll. όνώννμοc;. 45α -Ay Μώ~ιος,
4$β "Α-, Νήφων, S4β -Ay Ξενοφών , 5$γ •Ay. Ίωαννι~1<ις J((ιl εικ. .?CJ ·Αγ. 'Αρt()uς.
3) ν Ν . ί,.λ~λktν κcιt ν . S. Kλ..l\tF..Ntn•. l~H:ι ria ru~~()gQ lskus.;.ι\1:1.. έκδοσtC ΆκQ,δι~μίc.t.ς Σοβιεtι~ι\ς 'Ε\'(ί)·
σεωι:, 1'<1όσχα 1953 (ρω«1) τ-. ι , σ 463.
4) 1... BOLSC'HAKOVA • Ε KAMCNSKAJλ. State Trςtyakό\' G-a}lcry. Eaι· J y Rυsιsiun Α 1·1, /lιt()$0::0W 1968, ~ίν . 3.
3t
ΕΚΤ
266 llf>AΓ'MATEIAf Τf·Ι Σ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑθΗΝί)Ν

φθάν~ι μέχρις <'~ποδόσεωι, τών ώτων ώς κοσμήματος, χωρίς μi; τουτο νά χά'''.1
τίποτε t) μορφή εtς δi>ναμιν έκ:φράσεως. Όχι δέ μόνον εlς τό πλάσιμον άλλά χαί
είς τά φωτα του προσό>που έκτείνεται i1 γραμμ ική σχηματοποίησις· διότι τώρα
έγκαταλείπεται πλέον ό ζωγραφικός τρόπος, καθ' δν ό ογκος άπεδίδ6το μέ μίαν
άπαλ1)ν διαβάΟμισιν τll>ν τόνων. έφαρμόζεται δέ ό εις τά ψηφιδωτά συνηΟιζό­
μενος διά γραμμων διαχωρισμός τα>ν διαφόρως φωηζομ{;νc.)ν έπιφανειών. Διά
τfjς /ί.κρας ταύτης γραμμικfις σχηματοποιήσεως ή έmφάνει<ι το\ί προσ(ι.>που κατα­
τέμνεται εtς μι κρούς, ποικιλοσχ,ήμους τομείς, σχηματίζοντας &.ληΟινόν άρα­
βούργημα. γραμμ&ν. Ό γρι:ψμ ικός λοιπόν αίιτός άλλά καί διακοσμητικός συνάμα
τρόπος ά1'οδόσεως των μορφίi\ν είναι χαρακτηριστικός δι' !Jργα το\J δευτέρου
i~μiσεος του 12<><> αiο>νος. Τόν έπανευρίσκομ11ν πράγματι τό 1164 είς ~να άνώ­
νυμον Ο.γιον τG>ν τοιχογραφιll>ν τοϋ Άγ. Παντελεi1 μονος είς ΝερΔζι ', τό J 167
ε!ς τοιχογραφίας το\ί ναοϋ τfjς Παλαιί'ίς Λαδόγας', τό 1180 εις κεφαλι)ν Άπο­
στόλοι> του vαου 'Αγ. Γε(ι)ργίου του Ράς' (Τζούρτζεβι • Στούποβι παρά τό
Νόβ1-Παζάρ τfjς Π. Σερβίας), τό 1189 εις τοιχογραφίαν του ναοu του Άρχαγγέλου
είς Νοβγορόδ', τό 1199 εlς τοιχογραφίας άγίωv του τρούλλου τοϋ είς Νερέδι­
τσα ', παρά τό Νοβγορόδ, ναο\ί το\ί Σωτijρος, εtς τοιχογραφίαν τfjς Βιβλιο­
θήκης της Movfjς Βατοπεδίου ", είκονίζουσαν τάς κεφαλάς t&v δί>ο κορυφαί.ων
Ά.~<οστόλων ί;ν έπαφίj, τιiν όποίαν ό RΛ001cιc πειστικ(ι)ς χρονολογεr ε!ς τό 1197-
99, είς τοιχογραφίας το.υ ναοu τίi>ν Άγ. Άναργύρωv τf\ς ΚαστοριQς', ·του τέλους
τοϋ 12ou α!Ιl>νος, είς τοιχογραφίας τfjς κρύπτης τijς Μητροπόλεως τfjς Άιω­
ληίας •, του β. ήμίσεος το\ί ι 2°u α\ωνος t<αί τέλος ε!ς τοιχογραφίαν τi'jς έν

J) Μ ι .ι..r.GΤ- FROLό\V, ~ ptί.rιtιιι-.: (fιι !'1.1. ~ Λ &<.: t:11 Yo1,ιι;;_oslavic. 1. -ιτ~v JS. 3. 4. Ηλ.ΜΑΝΝ - ΜΑ<.: LeA.N -
HAu..€NSι."-W!N• J)ίe- mQ11ι1 m. r-.'aJcι"ci κ).π, r.tιι:. 43 ν J.,.λ('.ARGν, S1or1a ", ι;.t~. 305
2) ν , LA7.A.ιt.F.V, f"ι·c:>ki Staroi Lad υg:i (ροοσ ), Ι\100χμ 1960, σ. 1()0.
3) Sν RAOOJrJC:, Πtιrρ<ι'(μέ,:u t()& Θ' Βuζuντι"-ολοyικοtι Συνεδρίου f. ;ιιι:ίν 102, 1, { .A:ι:AR l1V, Sιoria =', tll(. 34 1
Ί;1>1χ6:1'ιί~ h LAZ.ARb'\.I τ~ίc τοιιc>θtftί ιsίι; tό Ι 168 (Frη)ti ~ιaroi Lado@i σ. JOO).
4) V. Lι'Z.AR 6-'\', l~~ιιδSινο Νοvgσ::όd.α , Ρ.16σχu 1947. εiι<>. 6.
S) ~'IJASOtt'>OF, Frcski Sριι.sa Ncreι.liti, 11i\• VllJ, σ Ζ Α 1ά τ'ι')ν Χ/)()\.'\)λοy!.;ιν βλ. J EDEJtSO Ι,T. Monurn Ρiοι
•3. 1906, σ 36 ~ιl CH ΑΜ Ι RλΝλCΗVΙt..Ι, tν MCtan~ Uspenskij Η, J):;ι ι'i~ 1<)J2, 11:ίν χιν
6\ Sν ~Α Ι)(')Jι; 1.,:, /': 6 χιν. 102. 2 Ο Av1Όt, Lc$ ιna1ιrc.s dc !' an<:i<:nne pe.iotύl"(: $~ι·be. 0Cl)&Ι'3d, Ι9SS, σ 6 1
εi..-. Ι

7} '{!<, π χ. Γρηγόριος .,) θ l'Αλόyο< ιfk: ιι;όγχη' 'tό\J iel)(M) (Α ΟΡΛΛΝΔΟt;. ΑθΝΙ Ε, Δ' ' J936. σ 39, ciι.; is.
Σ Π Ι:Αt;ΚΑΝIΔΗΣ, Και:rtΌ1)1 ό, πίν. 9).
8) Ί δlq ιι~ν'Άγ Νtι:ό).(Ι.()ν(Μιι...ιετ ένΑΙΙi dC'I V C'-'n!P' !11Ιι:tι1 tι, lt Qιη :1 1960, πlv. 89, R VALLANυ,
Λquil.tι· ι:ι Ι es orjgi1)C$ bΥ'ι ι1e- lι'Ι Renaisg.ancc, -Pa ι· is 196'3, π\ν 9 , t(), ι1
ΕΚΤ Η Λ,ΡΧΙΤΕΚΤΟΝJΚΗ ΚΛι ΛΙ ΗΥΖ ΤΟΙΧ<)ΓΡ,\ΦΙΛr ΤΗΣ l\10ΝΗΣ ΓΙΑΤΜΟΥ 267

•Αθφ Μον1ϊς του Ραβδούχου'·, έίκονίζουσαν όλοσώμους καί εtς φυσικόν μέγεθος
τούς άποστόλους Πέτρον καi Παυλον, τήν όποίαν δ ΧΑ'Ι'Ζι<ΜΚιιt ' χρονο­
λογεί εiς τάς άρχι'ις τοi> 13"" αiώνος.
Εiς αύτόν λοιπόν τόν κύκλον τοιχογραφι&ν του β' ήμίσεος τοϋ J2"" αiώ·
νος νομίζω, δτι Οά πρέπει νά ένταχθοϋν καί αί τοιχογραφίαι του παρεκκλησίου
τfjς Παναγίας καt δή rιλέον συγκεκριμένως περί τά έτη 1 185 iiως 1190. Λέγω

Μ τοϋτο στηριζόμενος άφ' ένός έrιt Τ1jς καταπληκτικi'\ς όμοιότητος της fηιετέ­
ρας ένθρόνου Θεοτόκου (εiκ 95) πρός τήν Παναγίαν τi\ς Μη τροπ6λεως τοϋ
Μονρεάλε ' (..!:: J 185), περί ής άνωτέρω εϊπομt:ν (σ. 263), καί άφ' έτέρου έπί τ1Ίς
Κάπως έξεζητι1 μί>V1}<; Καί Πεpιτέχνου διαμορφώσεως τι))ν uιφων πτuχ<ί)ν τοi) ίμα•
τίου τοϋ ι'ιμετέρου 'Αβραάμ εις τήν σκην1iν της Φιλοξενίας (πίν. 3), προαναγ·
γέλλουσαν τρόπον τινά τι)ν ετι μεγαλυτέραν έκζi1τ11σιν, ;jτις παρατηρε!ται είς
τούς ά'(γέλους το\J Κουρμnί νοβου (1J9 J) • και εiς τόν Χριστόν ηϊς Ά ναλί1 -
ψεως ηϊς εν Κύιτρφ Παναγίας τοΙJ Άρ(ικου ( 11 92)'.
'Η εις n)v άνωτέρω χρονικήν περίοδον (1185 - 1190) τοποθέτησις τής κατα­
σκευης τ<J>ν τοιχογραφι&ν του παρεκκλησίου τi'jς Παναγίας έπικουρεϊτω καί
έκ τοu δτι συμπίπτει πρός τοuς χρόνους τijς 1iγουμεvείας τοl> δραστηρίου Άρσε­
νίου (1183 - 1207:) ", καθ' ο\\ς ή μον1i του Θεολόγου 8φθασεν ε!ς τόv κολοφιi\να
Τ11ς άκμfίς της άριθμοϋσα, περί τό 1196, δύναμιν cκατόν ιτεντήκοντα μοναχ&ν '.
Άv μάλιστα ληφθί\ uπ' όψ ιν καi δη δ έν λδγ(!> ήγούμενος μετέβη - ώς είναι
έξηιφιβωμένον' -- τό 1183 εiς Κώνσταντι vούπολιν, δυνάμεΟα εύλόγως vά όπο­
θέσωμεν καt δτι οuτος θcι διεπραγματεύθη είς τήν βασ~λεύουσαv τήν είς Πά­
τμον κfιΟοδον τοl> συνεργείου των άγιογράφων μας.
Ά v δμως δεχόμεθα διά τι'ις τοιχογραφίας τοl> παρεκκλησίου τήv ό.νωτέρο>

1) M1t.LB1·. Atltos. Lcs ρcinιurcs, 1'«(ν. 97. 3~ ·ι

2) L'arι by7.anτin du Xlllt .~i~clc. Synηχιsiuιn dc Sopι">taι1i 1%5, Boograd 1967. σ 64

3) Ο. D&tus, 'Γ!Η; f\.1v-s:ιi<:s ot Νόn"~tι Sicίly, .Ι .ondoιt 1949, ti Κ'. 6:i. ε. K1T7,.iNV Γ-.R . 1 Mo:;.aici di Monrdlt,
Pi.ler'1119 1960, ιι·(ν 86.
4) Η. ιJUθΙΝΚ()VΙ(" , .$.t;)J';) Ι r::;kνa Κιι ι:-l')ίn<ιν;ι tν $ta1·1nfll' JS, 1940, σ. 3 (αερ6 σ 101· 123) NΙKOLOVSKJ. !>ie
FJ-cskcn νυ 1ι Kurbino••o. J~g.nιιt ι961, <&lις . 6. Ζ, 23
S) Α };ΤΥ./\ ΙΑΝΟΥ. Πεπραγμένα tot> Θ' ΟυζανηvολογtκοGΣυvεδρίοu, 'tόJ• · 1, π(ν. 152, 2. Λ. and J S'tYLΙA-NOV ,
:Πti; painted CIHιι·ches ο! Cyprus. r.tκ. 3S
6) ΕΡ -Οr>ΑΝΟΥΣΗ, Tli ό'!'tΟλ()y ι ι<'ό. ιι:εiJ-Ιf.'Ι•'(ι. -rc)Q ·0σ. Χι)-ισfοδοUλοο, Άθί)ναι Ι96ι'i·, σ . 157 ~uί 188
1) Πρό<tfαξις toU Αί1!ΟΙ(p(ιtορ.ο.; ~Αλε~!οu -roo Γ' : ~1ικι:.οsιcι·ι · f\1 0LΊ:.ι1Ρ., Λcιa 6. σ JJΙ .
8) Οlος '()n Λt(Jντiοο παρ(ι Θf.(Ιδ(Μ)(Οι1 μο,'UιQ(> τοΟ Γοοδ(:?.η ο. 428 F.:P θt'λΝΟΥΣΗ . Πα-cμιcικιi .Β,.

Π ρόqt<ιξtς l'vla\'()1;'1')).. Xαptotf)pι()v 1:i( Ά. Κ Όp,.Q:νOOv R'. 1964, σ 18 .. 9?

ΕΚΤ
168 f1Ι)λΓ~1Α1ΈIΑJ ΤΗ.Σ ΛΚΛΔΗΜΙΑΣ ;\θΗΝ{lΝ

χρονο:Ιωγίcιν (Ι 185 - 11 90), δέν δυνάμεθα νά πράξωμεν τό αότό καί διά τάς
τοιχογραφίας τijς πρώτης φάσεό>ς τi'jς Τραπέζης, έπε1δ1) α! δόο ιrπουδαιότεραι
σωζόμεναι τοιχογραφίαι αότής, ήτοι αί τών 'Αγ. Ίλαρίωνος καt Χαρίτωνος. δέν
παρουσιάζουν μόνον η)ν iσχυράν σχ11ματοποίησ1ν τG>ν μερών καί τών φώτων
.:ol> προσ(ί)που άλλ' άποδίδουν συνάμα, διά τijς σrροφfjς τfjς κεφαλ1)ς των καί
τfjς ζωνταν·ijς των έκφράσεως καί τόν ιiσωτερι><όν κόσμον, τήν t.σώψυχον διά­
Θεσιν, τό χαλοκ(ιγαθον ήθος τών δύο έξεχόντων τούτων άσκητG>ν, πρCi.γμα τό
δποίον μuλλον ε!ς τάς άρχάς ·t j τάς πρώτας δεκάδας του 13°• αί&νος εΤναι φυσι­
κόν νά επετεύχθη.

β) Ή δευτέρα φάσις τi'jς Τραπ έζ ης

Αί τοιχογραφίαι τ·ης β' φάσε(ι)ς της Τραπέζης παρουσιάζουν στοιχεfα,

τά όποϊα τάσσουσιν α\ιτάς &.σφι:ι.λώς είς τόν 1 3ον α!ώνα. Πρέπει δμως νά σημειω­
θ(j, δτι δέν εΤναι πiϊσαι τών αότίi)ν χρόνων. Το βόρειον t\μισυ τfjς Τραπέζης
μi.-χρι το\1 έγκαρσίου κλίτους φαίνεται δτι έτοιχογραφήθ11 ύπό συντηρητιι<:ω­
τέρου ζwγράφου καt άρκετά ί)τη ~νωρίτερον τοl> νοτ ίου, δπερ cκοσμl1 θη ύπό
Ιiλλου άγιογράφου, πλέον έξειλιγμένου άλλά καί χρησιμοποιi1 σαντος ζωγρα­
φικά ύλικά. κατωτέρας ποιότητος, τά όποϊα δέν ό.ντέσχον είς τt'ιν ύγρασίαν καί
τό πέρασμα τοϊi χρόνου, ι.\νφ τούναντiον αί τοϋ βορείου i1μίσεος τοιχογραφίαι
παρουσιάζουν πολύ καλυτέραν διατήρησιν. Διά τοϊiτο εις τάς μεγάλας συνθέ·
σεις τijς Σταυρώσεως καi τοϋ 'Επιταφίου Θρ·ί1νου. δλαι σχεδόν αι λεπτομέρειαι
τών προσιί>πων ί!χουσιν, ώς ijδη παρετtψi1σαμεν (σ. 209, 235) σχεδόν τελείως
έξαλειφθη καi δεν μiϊς ί'Πιτρ~πουν νό. κρίνωμι;ν περί της καλλιτεχνι κης άξίας
του ζωγράφου των.
'Εκ τοϊi βορείου ί1μίσεος τi'jς Τραπέζης κ:αίριον χαpακτηριστικόν στοιχείον
διά ηiν είς τόν JJοναίώνα ύπαγwyι)ν τιον τοιχογραφιών παρέχει. 1) σίryκρισις της
άποδόσε<ι>ς των μορφων αΜής πρός τάς άναλόγους μορφάς τοϋ παρεκκλησίου
τής Π αναγ!.ας. Οίiτω π.χ. ~ναντι της δλως στατικfjς καί Ο.κάμπτου μετ<~πικijς
άποδόσεως τΦν ίεραρχών τοϋ παρε><1<.λησίου (πίν. 39, 41), ol. ίερίιρχαι τής β'
φάσεως της Τραπέζης, ώς π.χ. ό Άγ. Κυπριανός (π ί ν. 16) καί δ Ά-ι. Διονύσιος
δ Άρεοπαγίτης (πίν. 15) μέ τ~)ν έλευθερίαν τΦν κινήσεων ><αi τήν iiνετον διά­
Οεσιν των άμφίων των άντανακλαισι τό έλευθεριώ-τεpον πνεϋμα τής τέχνης
του Ι J o• αί&vος. 'Αξιόλογον έλευΟερίαν κινi1σεων παρουσι<1ζει επίσης καί 11
σύνθεσις τι:Ον έν τφ πλοιαρίφ της Τιβεριάδας ίσταμένωv καί συζητούντων μα·
ΕΚΤ Η Λ ι:•ΧΙΤF.Κ1'0ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ. τοιχοrι•Λ.ΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ 11ΑΤΜΟΥ 269

Οητών (πίν. 17), ώς καί ή σύνθεσις τών άγγέλων, τούς όπσίους uποδf.χεται ό
'Αβραάμ ε!ς τό βόρειον τύμπανον τοϋ θόλου (πίν. 20) έν άντιΘέσει πρός τι]ν
έπίσημον fερατικην στc~σιν τών άγγέλων τ!jς Φιλοξενίας τοϋ παρεκκλησίου
(πίν. 3).
Άλλο έπίσι1ς χαραl<'τηριστικόν στοιχε1ον διά η) ν είς τόν 13ον αίUινα ύπα­
γωγ!)ν τών τοιχογραφιών άποτελεί καi ή μετά μεγάλης λεπτομερείας άπόδοσις
τ<'i'>ν κοσμημάτων τών έγχειρίων καί τών εύαγγελίων τ&ν ίεραρχ&ν "Αγ. Διονυσίοι)
του 'Αρεοπαγίτου (πίν. 15) καί Άγ. Κυπρια.νοϋ (πίν. 16, 69), όμοίαν τ!jς δποίας
βλέπομεν καί έπί τ&ν τοιχογραφιών έγχειρίων καί aλλων άμφί<ον του μ{:σου
παρεκκλησίου τfjς Ν. πλευρίiς τοϋ ναοϋ τής Σοπότσανι1ς τοϋ 1165 '.
Π pόσΟετον ~πυιτα στοιχείον προηγμένης ά.ναπτύξε(j)ς τοο άγιογράφου τοv
βορείου ι)μίσεος της Τραπtζης άποτελεϊ και 1) σχεδόν έξ δλοκλi1ρου ά.πό των
ν6>τ<Ον παράστασις τοv Ίούδ" εiς -η1ν σκηνήν τfjς ΓJ ροδοσίας (πίν. 73), περί
της .όποίας έκάμαμεν ηδη μακρόν λόγον έν σ. 198, ώς καί ή σχεδόν προοπτικι)
εκ τών άνω άπόδοσις τijς ραθυμίας τών μαθητών ε!ς τΤ\ν σκηνήν τ·fjς Γεθσημανiϊ
(πίν. 75).
Πολύ διάφορος του μlίλλον συvτηρητικοϋ άγιογράφου τοu βορείου ήμiσεος
έμφανiζεται ό ζωγραφήσας τό έγκάρσιον κλίτος καί τό νότιον τμfjμα τfjς Τρα­
πί<ζης, τών όποίων αί τοιχογραφίαι ~ι αρτυροvσι τήν χείρα ζωγράφου πλέον
προοδευτικοϋ, άπει κονίζονtος τά διάφορα πρόσωπα έλευθεριώτερον καί μcτ'
έντόνου δραματικοί) πάθους, ο[ον δέν συνηθίζι;το κατ(ι τόν l2°ν καί τό α' f]μισυ
τοϋ 13"" α!ίϋνος. Οδτος π.χ. εiς μi:ν η; ν Σταύρωσιν (πίν. 21 και 88) άπει.κόνισε
την Παναγίαv λιποθυμο\Jσαν καί κύπτουσαν τόσον, &στε ν<ί εrναι έτοίμη νά
πέσ1,1 ', εlς δέ τήν σκηνήν τοϋ 'Επιταφί.ου Θρi1νου (πίν. 94) παρέστησε τήν Μαγδα­
ληνην τραυο\iσαν τά. μαλλιά της. Ώς δ' Ι:ξηγ11 σαμεν κατά τ~iν έπί μέρους έξέ­
τασιν τοϋ θέματος, τοιαϋται &ντονοι έκφράσεις όδύν11ς μόνον εiς τό β' iiμισυ
του 1300 αιώνος καί έξης εΙναι πιθανόν νά ·τοποθετηθ&σι , εiς χρόνους δηλαδιl
καθ' οϋς θά uφίσταντο άμοιβαίαι έπιδράσεις των δύο πλευρών της -Αδριατικής
(Βαλκανίων κ(ι( Ίταλίας). Συμφωνεί άλλωστε πρός το\iτο ·καί 11 προσπάθεια τοϋ
ζωγράφου νά. δώσ'.1 βάθος ε!ς τόν χώρον των σκηνών του διό. τfjς άπεικονίσεως

1) 0). . ε(κόνα -ιαιν Π(ιριί Ο ΒΛUΙ •~ . Lc..,.. cl,nρcllC$ nnnexcs dcs ~gl i~ b)•Jc:)ntι1)e$, ι•s ι·ts 1%9, εi ι.: 126,
2) " Η l:ντιιΟΟι.ι k'ι',ψ ι ς 'tf\ς Πc;ι,•α;ylc.ις γ(i.•r.:t(LΙ με<t' ci>ttρ.t1tεfας έν ά\•ttθέσε• nρό< τ·ϊ"Jν t1\( Μο υριαι1{σσης τf1ς Κασ-tο·
pι{ις. eίς tήν όt!Ο((Ιν tι t-=δ1,i.c001" τη,, i.ιπ{)(Ιtψlας 7l νt:t~ι JΙέ μdλλον προστVχ~ κινι\σtις, J~ή Ο'U~ιφ(ι>νQύοο.ς: πpός
τtιν βυζαντ1νiιν ιτι.ιr.ι<'ιh<κπν ;f\ι; καρτερικης: οwιι::J>αt l)σtαι<; «~•ν έqe.ιλtζόντων 'f'ΙΥ,(.tΚών σU\•uιc:ιΟι\ιι&:t(όν .
ΕΚΤ
270 Π' ΡΑΓΜΑΤΕΙΑΙ ·rΗΣ ΑΚΛΔΗΜ1ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

ο\κοδομημάτων και μάλιστα τοιούτων πλέον έξειλιγμένης ά.ρχ;ιτεκτονι κl'jς μορ­

φης, fiτοι μετ' ά.νοικτ1jς στοaς εlς τόν άνώτατον δροφον (πίν. 94).
Έχοντες im' δψιν τά άνωτέρω θά τάξωμεν -ιάς μέν τοιχογραφίας τοϋ βορείου
1Ίμίσεος της Τραπέζης ε!ς τό πρlbτον fiμισυ τοϋ J3°• α!ώνος, τάς δ& τοϋ νοτ{Οt>
i1μίσεος αότijς εlς τό δεύτερον ίjμισυ τοϊi αοτοi) α!ώνος.
'Υπολείπεται ijδη νά εϊπωμεν και περ! τf\ς -κ:αλλιτεχνικijς σχολfjς είς τ~)ν
δποίαν άνήκουν αi έξετασθεrσαι τοιχογραφίαι.
Δεδομένης άφ' ένός τi'jς γειτνιάσεως της Πάτμου πρός τ·ήν Μικράν 'Ασ(αν
- ή νf\σος κετται ώς έλέχ;θη (σ. 22) άκριβώς εvαντι καί πλησίον της Μιλή­
του - και άφ' έτέρου τfjς άνατολικi'jς προελεύσεως τοϊi iδρυ·τοD της μονης τοϋ
Θεολόγου Όσ. Χριστοδο6λου, παλαιοϊi άναχωρητοϋ τi'jς Παλαιστινιακfjς έρ11-
μου, χρηματίσαντος πρότερον ήγουμένου πλειόνων μονών της Μ. Άσίας ',
θά 1)δύνατό τις εόλόγως νά συμπεράν'Ι.], δτι και αί κοσμο\Jσαι η)ν μονήν του
·Αγίου 'Ιωάννου τοιχογραφίαι θά 1)κολ-0ύθουν μϊiλλον άνατολικά πρότυπα, μέ
μορφάς σημιτικοίJ τύπου, κοντόχονδρα μαλλον σώματα, ύπερμέτρΦς μεγάλους
όφθαλμούς καί φυσιογνωμίας κενάς έκφράσεως. Πϊiν άλλο έν τούτοις f\ τοιοϊiτον
τι συμβαίνει ένταiJθα. Ε!ς τήν Πάτμον οί άνθρώπινοι τύποι εtναι έλληνικοί,
μέ βαθεταν κατά τό πλεrστον έσωτερικότητα και εντονον έκφραστικότητα, τ&
σώματα λεπτά κα! ραδινά, !σορροπημένα κα! μέ όρθάς άναλογίας. Μελωδικοί
έπlσης καί μέ Θερμ1)ν καί ποικίλην χρωματικ1)ν κλίμακα ειναι καi οι χρωματι­
κοί συνδυασμοί τών κατϊι τό πλεΤστον, συμπληρωματικών, φωτεινών χρωμάτων.
Τδ>ν ένδυμάτων, ίδί(t (πίν. 18, 19, 20) αί iσχυρώς τονισμέναι γραμμαί τδ>ν χρη­
σιμοποιουμένων πτυχώσεώγ των, Ιi.ν καί τραχεiαι ένίοτε, εtναι έν τούτοις άρμο­
νικαί πρός τf]ν έκλεπτυσμένην διάπλασιν τδ>ν μελών το\) σώματος. Τό πλά­
σιμον τδ>ν προσώπων τέλος έμφανίζει τήν συνύπαρξιν άφ • έvός μέν το\) ζω­
γραφικοϊi τρόπου, είς τάς νεανικάς μορφάς, άφ' έτέρου δέ τής πολυπλόι<0υ γραμ­
μικi'jς σχηματοποιήσεως εtς τά γεροντικά πρόσωπα, ijτις τά έμφανίζει ώς κοσμη­
ματικ.όν τι σχέδιον.
'Ως έπανειλημμένως κατά τήν έξέτασιν τδ>ν τοιχογραφιΦν έσημειώσαμεν •,
οί κατά 1':αιροι)ς φιλοτεχνήσαντες τάς τοιχογραφίας τοϋ τε παρεκκλησίου και

Ι) Ώς π.χ . <t11ς μ.ονfΊ ' το\ί ΣWλοο tnt τοtι δρουι; Λ(.ι.τροv ( 1076-79) (Μιιι::: ι,., • ΜΟι.LεR. Acιn 6, σ. 24, 30), τη,
μονf'Ις 't·ης Στροβίλου 11:αρό. η)ν Άλικαρνασσόν tι0'79· 10S.S) (MrKL. - ΜΟι.ι εR , Ac.ιa 6. σ. 62, 6.S, 66), τf\' μονfι~
τ(Uν Κασ1Ι)ιάνΦν tv Κ,φ (1085-)087) (f.1.f\f, 6, σ. 24).
2) Βλ . σ. 132. J3S. 196. 21() (1Ιtμ .... 2ιι. 219, 230, 261.
ΕκΊ[ΚΤΟΝfΚΙΙ ΚΑΙ ΛI θΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦIΑI ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ 27l
της Τραπέζης άγιογράφοι άκολουθοi:\σιν άγνιΟς βυζαντιν<'ι iiτοι κωνσταντινου­
πολ1τικά πρότωεα. Εύεξ1η ητός uλλωστε τυγχάνει 11 ε!ς τ1iν τέχνην το\ί μεγάλου
και εiς τ·ή ν Α1'>λ1iν {>ποτεταγμένου καλλιτεχνικοϋ κέντρου τijς Πρωτευούσης
προσt\λ@σις τ&ν 11μετέρων άγιογράφων ii.ν λάβωμεν ύπ' δψιν τιk; στενοτάτας
σχέσεις, αϊτινες συνέδεον τήν μονήν της Πάτμου πρός τ1iν Αόλ1iν της Κωνσταν­
τι νουπόλεως και τήν Πατριαρχικήν 'Εκκλησίαν το\ί Βυζαντίου, ηjς δποίας καί
μέχρι σήμερον άκόμη i} μον1) τοi) Θεολόγου δ ιατελεί σταυροπήγιον. Μή λη ­
σμον&μεν, δτι όλόκληρος 11 νfjσος της Πάτμου εfχε δωρηΟη τό !088 ύπό τοΟ
αύτοκράτορος 'Αλεξίου του Α ' του Κ ομνηνου είς τόν Όσιον Χριστόδουλον,
καi δτι ή μονή του Θεολόγου παντοιοτpδπι»ς έβοηθείτο καί έπροστατεύετο ύπο
της Αόλ1ϊς τoiJ Βυζαντίου δι' έπ ι χ.ορηγίας, προνομιακijς παροχi]ς φορολογικών
άτελειrον ', άδείας κατοχfίς ίδίου έμπορικοϋ στόλου έκ 4 πλοίων', έφοδιασμοϋ
διά σ( του' κλπ. Συχνά δ' άφ' έτέρου μαρτυροϋνται καί τά ταξίδια τών {:κάστοτε
ήγο1))lέν@ν της Μονής• ε!ς τήν βασ1λεύοl)σαν πρός διευθέτησιν διαφόρων ζητ η­
μάτων αύτi]ς, κατά τά όποια Οά έγίνοντο βεβαί@ς καi αί σχετικαί διαπραγμα­
τεύσεις πρός άγιογρ(ιφους περί καθόδου των είς Πάφοv χάριν ιστορήσεως
τοϋ μέν παρεκκλησlου 1'iδη πρό τfjς άλώσεως τfjς Κωνσταντιvουπόλει»ς ύπό τών
Φράγκων ( 1204), τijς δt Τραπέζης μετ' αόηiν, όπότε πολλοί μαίστορες έξεπα­
τρiζοντο φεύγοντες τ·ιiν πίεσιν τοϋ κατακτητοϋ, συμπαραλαμβάνοντες δμως
μεθ' έαυτων και τf~ πλο6σια πρότυπα σχέδια ναών τής Πρωτευο6σης.
Πολλο i ό:λλ(J)στε ()πijρχον κατά τοi>ς χρόνο\Jς έκείνους oi περιοδεύοντες
ι1μπειροτέχναι καί μαiστορι<ς άνά σύμπαντα τόν βυζαντινόν χώρον, δχι δη λ.
μόνον είς τάς μεγάλ.ας πόλεις άλλά icαt δπουδήποτε τfjς περιφερείας τοϋ Βο·
ζαντινοu Κράτους. Ούτοι έφωδιασμέvοι συνήθως μi; τά σχετικά ά•θfΡολa'• έκ·
κλησιαστ ικών παραστάσεων έκ ναών τfjς πρωτευούσης καi συμβουλευόμενοι

1) ΧρυσόβοvΛJ..ο<λόγος 'Ισα.αι.-t οιι Άyγi;λοu tοί'ι ΙJ36. t-'I JKUJSΙ CH · MU L ι.ι: κ , Λ cl$ 6, d ΙΙ 9·J 21 ()OL(Httt,
Rcgc:sιcn . άρ, 1570.
2) ~ι1κι. . MQ1.t.ER, Acta 6, σ. 8'2.
'3) Ει• ΒΡλΝΟΥΣΗ , Πι>όm:uξ1ς r..1 ανουήλ, Χιιρt στήρ10\• ε{<; Α Κ 'Ορλάνδον t{Ιμ . ο·, 1966, σ. 80. ΤJ·ιε ΑΥΤtΙΣ,
Ίώσ'1)φ Ί1,.1.οίt1)ς, 2:<ιJ.1iιtH>TU λ'. (J 345·351 . Π ρJ~). KBi (\1 ΙΚ Ι~. - f\.f OLι..CR, A~a 6. σ. J07. L3J, 244.
4) Χpι οtοδυόλου ('f>.'1 Μ. 6. σ 64. J46, J86J 'ι\j)Ot,\•(<)t> (1183), (Άtιχ Όσ Λooνtlou σ. 428, ε. Dl'ANOYiH, Τά
6.)'Η>λογι..-(r ...:δi~ιε\•α τοϋ Όσ Χρι0108σ\Ιλοu, σ J57).
S) ' Αι·ΟlβοJ.οι• η UJ10ιβ6J.ιuv (έκ <roO όlY.(.uiou άt-τrβ6J.σιογ) σι1μuiνει χάρ-ι Ι \'()V, yρα11Jιt._όν 1\ 1.γχpωJ-10\' ~ντ i γρfι•
φον άρχετ6ιι-οu σχr.δ(οο (κοι v&ι; &χνάρι) έκκλησιασ-ι ικi'J< τ 1 ν°' fι 6.λ.).ης nαρασιάσt:«· 'rtt;pί τοϋ tρό~ιοt: ,:η, παρα­
σ""\>υf!ς του μlίς δtδίιακtt ΛΑ::πr<ιμιρΦ; ή 'Ερμηνεία t iΊ< ζωγρα~Η.;f\ς t.έχ\•ης ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ το\> t .. (J•ουρV() ( f,,..δ rιαπαόο •

noιJ).ι)ιr K tl)UJΙfω<;. n ετρο\iΑ:ολι ' (9()<), f1 247)

ΕΚΤ
272 ΠΡΑrΜΛΤΕΙΑI 'rtJ~ ΑΚΛΔΗΜιΛΣ ΑΘ1-tΝΩΝ

τά εομετακόμιστα ίστορημένα χειρόγραφα, i)τίθεντο έnί κειpαλης συνεργείων

καi ά,νελάμβανον η)ν κατά παραγγελίαν εκτέλεσιν τοιχογραφιών ε!.ς διάφορα
μέρη, προσλαμβάνοντuς ένίοτε καί έντοπίοt>ς βοηθούς. Έντεuθεν έξηγείται καi
ή σt>γγένεια τοϋ uφοος πολλων .::όκλων τοιχογραφιών, παρά, τ1)ν μεγάλην άπό­
στασιν, ijτις έχώριζε τούς τόπους, ένθα αύται εύρίσ.::οντο. Πρέπει δ' ένταuθα νά
σημειωΟ\j καί δη τά. ύπό τ6>ν περιοδευόντων άγιογράφων &παναλαμβανόμενα
κωνστανηνοοπολιτικά πρότυπα ύφίσταντο συχνά ύπ' αδτων δχι μόνον άπλο­
ποίησιν άλλά καί άλλοιώσεις, ένίοτε δέ καί έπικίνδυνον έπεξεργασίαν- δι' δ
καί δέν πρέπει πάντοτε, δταν συναντG>μεν μητροπολιτικό. πρότυπα, νά δεχώμεθα,
δτι αirtot οίιτοι οί μεγάλοι ζωγράφοι ηϊς πρωτει)ούσης /Jξετόλεσαν αύτοπpοσώ­
πως τάς έπαρχιακό.ς τοιχογραφίας (βλ. σχετικώς LAZAREV, Sιοι·iι1 ', σ. 2 J1 ).
Τοιαuτα λοιπόν ύπό έμπειρους πρ<!)τομαiστορας συνεργεία συση1μ.ένα
είς τ~iν ήμb-ιέραν περίπτωσιν καi ύπό τ11ς Avλfjς ii της 'Εκκλησίας του Βυζαν­
τίου Οά έξετέλεσαν πιθανώς καί τό.ς τοιχογραφίας το\} τε παρεκκλησίου η)ς
Παναγ ίας καί της Τραπέζης τής μονής τής Πάτμου &πί τii βάσε1 κωνσ~αντινου­
πολιτικών προτόπωv.
 ΒΙΒΛ Ι Ο ΓΡΑΦΙΑ
:>:ΧΕΤ Ι ΚΗ ΠΡΟΣ ΤΗ Ν Τ ΕΧΝΗΝ

l"r1·τόΝ υe TovRN6fOR1', Relution d'urι VO)•agc du [A:v:-ιLlt. τόμ. 2ος:, Lyon 1717. σ . J40 - ι sο.
GιιSRΙΝ ν., Όc~crί ption de J'lle de Patn1os e.ι de l'ile de s~mos. Parί$ 1856.
CHOIS.6UL.. GovFPIEJt, Voy.tιgc piιι oresqιιc de ιa Grece J, Patis J872, Ο'. 100- 105.
8Q1ΝΗ:ι κ.ΥΙ•ΙλλΟl: Ίεροδ ι(χκ:Ο\•ος, •Ακ.ολοι>Θiα (ερd τοσ Όqtου καi θεοι.ρόρου πcιτρό.; ήμιί)ν Χριστο-
δούl.ου. fκδ. 3η. ΆΟήν11σ1ν 1884.
To7.ER ..R.H.f'., Νοιe& or Η Τοuι· in ιhc Asi;-ιtic Greek lslaods. The. Ac~ιdcnιy 1886.
ΜΑΛΑΝΔΙ"ΑkΙΙΣ Μ. Η . , Ή Π άτμος. ΌδησσΟς 1889 (ι<αtά μετάφρασιν το() έργου τοσ Βυt~).
Μ ικιοsι αι Fa - ~f Oι..LliR ]os., Act~-1 et Dίp l oιna ιa graec.a medii a e\'i. Τόμ. Vf, Vindobonac 1890,
Diploιn~ιta eι Acta monastcrU s.a11ctl Johannis T hco l ogί in Ρaιιηο ίnsιιl a. Ύπο­
τiιnωσις Όσ. Χρ ιστοδούλ<η• : σ. 59 - 80. Δ ι(ιΟήκη Όσ. Χρισ·τοδοι)λου: σ. 8J "85.
Κ ωδi κολλος Όσ. Χρι σ-rοδούλοv: σ. 85 - 90.
t ... κκι>.ΑιΩΝ Jη .• ·πα τμια κ ή :Βι βλιοθ f1κη~ Άθηναι. 1890.
Τσ<ΒR R.H.F .• Thc Ί slands ο ι· the Λcgean. Oxt·ord 1890.
Βιοεz J, .. ΡΑ.RΜΕΝ"ΤιιιΑ. ι._,. Un sCjοιι.ι· 3 l'a tmos. Gand 1895.
ΣΜv~·'ΝΑΚΙ-lΣ r.,,.., Ή μυστη ριοcρύλσ.ξ νfΊσος ~Ιωάννου τοσ Θεολόγοι), 11 καλουμέν η Π άτμος,
τόμοι 3 LΧ ειρόγραφον tργοι.• trov άρ-χΦν τοϋ 2000 c:ιt<υνος άποκeiιιενον tν τfj
R ιβλ10Θήκ11 η1ς Μονijς].
GειL W. Ε., "fhc isre t·haι 1s <:al(cd Patmo::;, 1-AJnc'lo n f905.
ΡΑCΩ n.~ Ricord i classίci dell'iS()la dί Patιl'IOS, AnJlιιario Se-. Atch. Aten.c J, 1914. σ. 370-372.
GειιοJ..-Α. G ., 1 Mon\ιmcntί mcdίoevali delle tι·edίci Spoι·~~dί, Annιιario Sc. Λι·c ι,, Atene 2? 1915. σ. 84·91.
DOL(if..κ f R., Όίe Kaii;erurk.ιιndςη dc:-; Johanιιcs TL1cologos Klosιcr i•u f P~itlno.s, Byz. Z-e iιscltrirr 28.
1928. σ. 332 - 371.
JAcorι G .. ι.\nc·cxlota Pa tmiaca, 6oLJetino dΆ 1·ιe 10. 1930, σ. 120 · 127.
JACόPt G .. Le Miniaturc dci co<lici di -Patιno. cimcli <Jcl ric;:-11110, <le11 <ι piιtιιra c dclla toJ·eιιtica ncl
tcso ι·o del MQnastero di Pat\l'IO, Claι·a Rhodos VΙ- Vll, 3. 1932 - 33, σ. S69 έξ.
JACOPI G., P attnc'), Coo c le mi.nori isoJe iαΊ lian e dcll' Έgco, Βcr~μι ιηο 1938 ( ...,... lca l ίa artisιi ca , ι 15).
TAPl:OYλJt ΑεηιΝΑ, Δωδει<ά\1ησος , -ςόμ. Β'. Άθηναι 1948, .ΓΙ ά-ςμος : σ . 11· 132.
Scι-ιΜιnΤ Jοι-tΑΝΝΛ . .,Α ρΟρον Ρaιη10~ r,,, Rctιl- E11cyc lop;ίιtie. τόμ. XVr(ι, 4. •949~ στ. 2174 - 2191,
όn.ou και παλcιιοτtρα βιβλ ι οyρ.:ιφ{α.
35
ΕΚΤ
274 tΊPArf\ιΛl".S JAJ ·r.ι-•t ΛΚΛΔIΙΙ\1ΙΑ.t AQJ~NS):N

ΟΡλλJΙΙΔΟt ΑΝ. Κ .. Μονα στη ριακή Άρχιtεκτονικ iι. ~κδ. p·, ΆΟ1\Υ!Η t 958.
ΜΑfΑ θΛ·ΧΑΤΖΗΝΙΚQΛι\ΟΥ ΑΝΜΑ. Πάτμος, Άθ1)να 1951. CoJJectίon de l'fost. Franγais ιl'Λι b~nes. άρ.63 .
ΟΊ•λΑΝΔΟ.& ΑΝ . }(.,' _Η Τράπεζα της έν Πάτμ<_Ι) )\;fόνf'jς ~ΑγLοΙJ 'f<ι>i\•VOU τοσ Θ.~ολόγου, Δωδεκανη -
Ο'ιάκ6ν Άρχt.:ίΟ \.', τόμ. f ", J958, σ. 3 - 8.
~1Αι•ΑΟλ .. ΧΑΤ7..ΙtΝΙΚΟΑΛΟΥ ι\.., Ή ψ1)φιδωτ-1) είιc,όνα. t i'\; nό.τμΟ<), ΔΧι\.13. π&ρ. Δ', τόμ. Α' . 1959, (t,

127 . 134.
0RLANOO.S ΑΝ· C.. f'ι·e:sqιιι:s byι.anti.n.cs dυ Mon::\stC ι·ι:. dι: Pί1 t m os, C<'Ιhicr& ArchCυ l ogi quc:i τό μ .

12. 1962, σ. 285 • 3Q2.

([ΙλΤ'Ο ΥΙ'όΥ κ. χ .. Πατμιu~ι) Άρχι-τεκτονικι'}. Ή Cκκλησtα. -ι(i)v Ά·'(((Ι)\' Άποστό)~ων, Ά&i)ναι ι962 .
Δ11 μοσtευμα. τοσ Άρχα ι ολογικοσ Δελτίου, ά.ρ . 2.
ΜΑΝΟΛΝΆ RΟ Ο .. L e ff)~ rji.i on i (.[elle l~u le ~1i le~ie. Annιιario d ς.Ha Scι.ιοtι:ι Arch. ι.\tene , τόμ. 41 - 42,
1963 - 64, cτ. 331: l $cι· i1,io11i <lί Ριι.ιιnο .
Η ΒΥΖΑΝΤΙ ΝΉ Τ5χΝιι - ΤtχΝΗ ΕvrοrιΛΙΚΗ. Ένάτη 'ΈκΟεσις. Uιrό τ))'/ cιiγfδα τοσ Συ~ιβουλιου ti\.;
Ει\ρώπη ς . ΆΟf\vαι 1964. Φορηταi εlκόνες rlάτμου: iιρ. 162. 185, 198, 203.

204. 213. 217, 232, 235. 242. 245. 246. 261. 263. 265, 267, 271 . Χε ιρ όγραφα: άρ.
289, 315. 321. 327. 329, 332, 339, 343, 359 . .Κ εντf1 μωα: (ι.ρ. 592. 593.
l·J ~eRMANN L., L"Ί. νί$ίοrt cJc P~tιJ1os, l)ru;<c::Jle$ 1964 (CoH. L'lt<HΊ1.U$).
Β ΡΑΝΟν~:ιι· Ε Ρ Λ., Τά ιiγιολογι~rι ιη:iμενα τοt> ' Οσtου Χριστοδούλου. Φι).ολογιιcι) πσ:ράδοσις
καt (στορι~α.i μαρtυρίαι. Άθ ι1\Ιαι 1966. έναtσιμος tr::l δtδακιορi</ διατριβή.
Η ΑΥτt<, Σr.φ(ί. ΙiρΟρων ~πό ιόν τlτλον 11Α,.ΜΙΑκ.: Α ' (Ε.Ε. Β.Σ. τόμ. 33, 1964. σ. 52 • 69).
Β' (Χαρι στήριον ιοί ς Ά. Κ. Όρλάνδον τόμ. Β '. !964. σ. 78 • 97). r · (Δ ΧΑΕ
•ερ. Δ'. τόμ . ΔΌ σ.
345 - 35 1). Δ ('Ε1J,ι1νικά τόμ.
0
1964. 19, 1966, σ. 216 • 225).
ε· (Σ\>ιψεικτα ΚΒΕ τόμ. Α'. 1966. σ. 95 • 119). ς-- (Σύμμr.ι~"<α ΚΒΕ τό μ. Ν.
1966. σ. Ι 37 - Ι 62). z· (Π r.πι>«γμι~V« 13' ΔιεΟνοσς Κρ ι1τολογικοu Συνεδρίου
tόμ. Γ", 19611. σ. 5 • 15).
0ΡΑ Λ.Ν ΔΟf. Α Ν . Κ. ., ' Η έν Πάτμφ μονι\ Άγtου '[ω«ννου το() Θ-t:c>λόγQU ( Ή 4ρχ_ι.ttκ-τονι~t) ~α ί αί
β υζαντινα! 101χογ pαφlαι της). ΆΗ Βυζαντινή Τέχνι) - Τέ.χνη Εiιρωπα!κi1. ΔιαΜ­
ξ• ις, Άθi\ναι J96ό. σ. 63-87, π ίν. 35 - 7 1.
ΠΑtΙΑΔόnΟΥΛΟ~ Σ1'. Α. _, '8πιγραφt; Ίι;pllι; Μοvης 'Ιωάννου Θεολόγου. ~\·. Άθηvαι 1966. Δ ιηιο.­
σιευμ« τοσ Άpχαιοί,ο-γι κου Δελτίου, άρ. 9.
ΦλΤΟΥJ'ΟΥ κ. χ., οικοδομικές έχιγραφές Ί. Μονijς Θεολόγου. Β". Άθηναι 1966, Δημοσlευμα του
•Αρχα.ιολοy ι κοD Δελτiοt>, c'ιρ. 9.
JlAn.MOΠOYAO:ι:: Στ Α., Νεο<ρi>τοι> -τοϋ ς""', Πατριάp·χου ΚωνσταντινοUΙΙfόλεως. "Εγγραφcι ι<αί Άφιε­
ρώμαtα πρt•; τι)ν Ί. Μονήν 'J(J>ά \Ινου Θεο,..όγοι> Πάτμόv, Χc'tpιστ'ήριον f:l~ Ά. Κ.
Όρλά1•δον τόιι . Δ', Άθljναι1967. σ. 220 · 246.
ΓIΑΠΑΔΟf{ύ VλΟ t Ι;,· Α. , 'J. Μονι) ~ΙωUννου Θεολόγ<:η>, β' έ~δ .. Ί-\_Οrjναι 1967 f'Εκδοσις 'ί. Μο νt1ς.
Όδη-yός έλληνιστί. γι:ι.λ'λιστi 1962, γeρμανιστ! 1963. ά-yγλιστ! 1964).
ΠΑΙΜΑΟΠΟΥΑΟΣ Σ·r. Λ., Πάτμος. () δ11γός το(; έnισι<έπτη. ΆΟijναι 1961 ΓΕκδοσις τijs '[. Μονfjς] .
0

.Κο.,ιιΝΗt Α . Δ .. Γlίνοκει; ~pονολογημ έναιν π.α.τμtακών κwδtκων. •Αθf'jνtιι 1968. [Βfισ. "Ίδρ. 'Ερεννών].
1••• Μο'"' lnι.Nr<OY Θεο•Οt'ΟΥ. Παρουσtα, 1968 (σ. 61. 67: Πατμιακή 13ιβλιογραφlα. 1958 eξ.).
ΕΚΤ

·.

Π ΙΝΑΞ N EQT EPQN ΕΛΛΗΝQΝ ΚΑΙ Ξ ΕΝQΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕQΝ

A bali110 (': , 49, 1 rιon Α β),. C'ιtr('Cnte r R,

λchcll~ Α , '214,, BoschJtov Α1 • 1$3, 1 • 243,,
'Α κόΟ ισt()( w Vμ νnς, 129, 129., Οόνirιi ( ) , Ι 96, 1
A lp11 1 oν /\1 W , 134.:ι . 5 • β>., , .:u r \Υι1Ι ΙΤ () Boyd, Ε.ι·ίc l 'οι~tι~.
29 σιιν σ11ιι 5 σtλ. 28, 31, 1 ,
Άμιι ντ~ Κ., J6, 1 J1r.tιi n .
189. 1
Λ η1Ιrι.nΚ'hνίΙΙCh , 128, 1 • 130 σuv 011~1 3 οι::λ 129, βrthicr ι.. 214, 1.,, •• 2 15 σιιν σ ιιμ 4 σι'.λ. 2 11.1 , 2 JS, 1.,
161.,. ι sι.•. 21s,., 200.ι. 263... 264 .~. zu., 2 1 7σuν οη~ι 6mλ 216
ΆW!ρtu< 6 Κ μ"'fη(. 167 σι..-ν σruι . 2 Ο'cλ 166, 2 Ι Λ Orαlc hau:t: 11 , 201, 1
λodrwrι Κ • 18.•• 31 4 ...., . . .-i Br\\ker c.. ει.~
'Λ~οοc Χρ.., 129.1 • 13~1 • βroot.."-f W, 18.,.
'λνι•νιόlικ: Ε. 54,, B.ruckmann 10 οι•ν οημ .S mλ. 9
Άιrόκρuφα ι:tιanti-ιa.. 221, 235, 239 rt:)- tml Ί6ιι:a­ l:Jubui Ρ , J 2}, 1 • Bubc'rl Ρ • G~i'ψr Η • 110,1
βος. Νικόδιιμος Bucbthal l.f , 19). 1
Amιι.wn Η . Η , 12.S. 1 Dιιιe. 2
'Λz ιι tt. Όν~ιpο~ρι t11(όν. 112, 1 Buι lcr. Η (', tH, 8

θα y 1 ιιt.~ ..-σς Δικ , 51,:1'. Ι3S Q'•ν OtH1 () σcλ 134 Γt&;Wν 1\.1., Ζ$1 •1
lkιλσcη.ιών, 1ιw. 246.,. 249.J 1-tνεσι~. Ι 33., .•. Ι 3S
6αρ1ψ<ιJ)βΔ 'Λylοιι, Διfι~η<tι ' ι1 (.Lp1vptov, 2 1•) Γcώιrrι« b ΆΜC,ονδρείας, 157
8(ρσ(ο, ης •Ι~ρ • 60,, ι·εώρyιοc; ό Νι ιι(Ιμ (Ιδιlα(, 2 10 ••• 2:20. 224. 229, 2)4
Βρανο(ιιση IΞp. 20,,, ~ 1• 32,,. 106.1 • 112 ••• 1.52, 1, Γρηγόριος ό Eko)..όyO( 189,,
267•• ••. 27•~... Γρηyόριος ό Γο~rκ. 16S. 1
Bol\/ftC Κ (Ιρ, 9, 1..... 21, 1 .-.s..•s....,. u._..,. 26.. 111, ι ΓtιιτσΙtιιοW.οc ι . ιsι .. *"·•·
Ro«ot6AoW.o.. Ι J. 11., C3~tcr R • l\cm Λ, 31 ... ι•
&bΚ: Ο, 18'1.ι ~t• 269, 1 Caιasa Rar. ι:ι.s, 1• ι)J, 1• Ι4J,,. 111.,
»aΙ); σ. ιsι. 1 ea.~ικ:.n. ι::-,. όι'. 167 01.ιν σ11μ 2 (Je).. ιι.tι
θa ~~ λ ο , 124, 1 , 126 cτυν σημ Ι oc). l lS, 'Ζ6:ι,, Cecc.lιclli \ . 124 ... 1)) σνν σημ 4 σελ. 132
Bitrd~n lw:-ν.cr, ι 1. 1 Ceιον. r υ . 1,9,.,
(.klr11 ~ley,
S 11 , βλ. Sdιu1ιt., R \ V ct1a.1 t.Ι(Ι :.kls ·"" , 143,,, ι &:ι,, , 20). 1 • 22s.~ . 216, 1
θaΙ"ΛkU. 231 tlΚ" ι ο. 26,,. 44 β). κα 1 ΧQ.tζ ι) δά...· 11~ Μ , \\'εi ι ι111.;1ο n Κ
θll.$Sί f) Ρλ M a 1·tir1i Ac Ch !ιt y , r> . .1 • Ι 76.1
Rcr-1~1 ~1 . Ι)~. Mιι iic.xscu Α Μ Choiscι.!-Go 11 ffιct, Μ (ί . Λ . F ., \"~e ιJe.. 4:3. εί.κ 11 , 21\,,
o.:ιιini S, 144 σuv nη~ς 7 σε).. 14) , 145,,. 178,,. 1 9,},~, Chvi~Y Α. , ... ,. sιι ••
ΊQ.S O'UV σηι,1 . ι mλ 2(Η Chrί:s.ι • V-.ι.Ι"'.ίnιkι~. 2:1. 1
Btdc7 • l,ιιr~:ter, 89,.ι Οιrίsιον Chr• • ~•OJkOV G • ~1 i_;areν K r, 7$, 1
Βίhatιι. 1\t crίn ο. 128,~. 161,1• 214, 1, 21$.4. 213.,. 234,. COιCtot cJc ιa
f.'cni. 2S9,6
θoιuont<tt. J t>r . 151. 1 Comιι.rnαco ι• . 181,,
Bohιc:NLoνa Ι • KatrtΦ$ka.;a ε.• l6S. 1 ~οπιa.kον Dιn:ι, 1)8., 1 • D9 συν οημ 2 οcλ. 2)8
ΕΚΤ
276 ΩΡΑrΜ ι\'fεJΑΙ ΤΗτ ΑΚΑΔΗ~1ΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

(;on~. JO m:ιv σημ. S οrλ 9 Br. e. F, 78, 1

Forlaιi,
Coucl1aud ι.\. , 49 .i rι.>~tιh~iJ))CΓ
rn. • St r~ygow-sk i J > 8(,,
C<>ιιg.Ry, 10 σvν σ •}J-t. S σt:λ. 9 Frantz AJ . 124, 3 , '203,,
Frolow Α., 2 16,,· βλ "αί, Milleι Ο .
Δι:ι.μασκην6' β)., Ίωtί.ννη~ -
Δ«ν1 1)'- προοκ()νηt Ι)(, z.3.1),, Gataνaris Ο, 2ι7. 1 , 243.ι_. 247.5
Δεu1 cρο~<όμ ιον. 227 OarJ·ιιcci, 12.5.-,
Διονiισι ο.; tκ <J)οvρνό. βλ. 'Ερμ ιμιι:Ια ζ.ωyρα~ικ1)' n:;ινι1( Gcil, "ιλ' e., ι ο σ:uv. δ Ιlμ _; σ-e:λ ?. 32.ι- 11
Δ(Χι~tδ(rιι.:η·; Ν • 57,,, J.Sιl ,11 , 1$6, 1 , J,7,,, t88,., 191 ... , Gcngaro, Maria Lui.s<t- Lront l~Γ -\fi lla 0 , 156, ι
20'3 ..... 2ιl. t. 21 4 .ι, '!15, 1 , 216,,, 2 18,i 0CΓ(l!<t (i , 2, 31 •J.••••<J• 32,_ι., 31, 1, 49,υιι• 228111
t)1)ftOJ1 Ο.. Χ9,11 , 126 σuν σημ Ι σε'λ 125. 132 •.ι. 134.,,, Gcrstin~c.r Η · βλ. Bubcrl Ρ.
164.2 , 21 1 οvν οrιιι . 4 σελ 2Jό, 21$,,. Gics:ι Η., 205,,
DcicJtmnnrι Fr., 125, 1 , 261, , Go~ r. ι 37,1
t>efelt~}'C! J-tip, 2 1.a, 150, 1 , 8 , 152.ι. 163.,, J64.,., 1 6~ .•• Go!dscl)111idt • Wci tmιan1), 126 συ\• σ11ι.ι. 1 σε:). 123,
J66,1 , 169,,ι, 170~. 176,;ι, Ι ί7, 1 1$-.s~• J 7ι},t• 188, 1, 11 , 2 14.,. 2»••. 237,,
2 19. , (;ι";ι.b;Ιι' Α, 128,,,,, 130, 1, 1 32 .~. 156.•• 181 .1. 203.).
D~l~'O):C' CIJ., 130. 1 • 14 1•.ι,. 261, 1 208,,, 24.},,,., 249.~
Dc111us Ο., 61 ,~, 12$.(, 1~0.,, 13') ovv. <1'Ι1μ 4 or.,, ι32. Grac~n. 2 JΟ..ι
IS4.t. 156,., _t78, 1. , 190, 1 , J99.t, 2 17,1 , 221,6, Ζ44, 1 , ΟrΑνi ιιa, 221,,
259,J, 264.1 , 267,3· βλ.. κα ί f)iez GrUnciscn. \V dc, 124, 1 • 125, 1, 177. 1• 21 1,,_
Dconn.1. ν. , 2 1.s ονν. σ1 1μ. 4 οtλ 214 G utι·in ν ., 2, 9, , , 10 σι1v σιιιι . S <Jt:). 9, 11 ,ι
D<'roc.o Α, 81,11,.1, 124,ι
Di.::·hf C h., 8J. 1 • 89,~, JΟΟ, ι. 203.ι . 229.,. 26Οιι Ζr.tιm.ιθ11\•όι; 4ο, 4· βλ . "«1 Z:tkyιhinos D Α.

Oichf..Le. ·rourn<:aιι·Saladi"~ S4, ,, sε.,, J25 ,~ . J28. 1 , ::.6f.ι ΖάχιΊ( Α .. 49.2

f)itt 1! • OenH1S ο. , 128. 1, 139 σuν. σ11J-1. 2 σ&λ ι38, Ζι·rαβη~<: β).. _είιGνμ ιο~

161, 1, 171,,\ ~)Vtι:(>iJ(, 246,,, 249,:i

J)iιtcnbergcι· w.• ! Ο συν. σημ. S 9σι:λ
·Ημ.r.ρ()).ό'y,ον ΜεοογεΗικόν, 9. ι
Oj1Jr1(; Voj , 81,,, Ι 33 σνν σ)lμ 4 σtλ Ι 32, 144 Q'υν. ση~ι
Ήσα1υ~ , 242,.
7 σι:λ. 143, !45,1, 11, 14(~, 1, 201,ι. 225,!ι, 22S,11 , 243.8
ι:>ιtJg4.:'ι· ~1J· . ι . 211.,
:Backe.1, 134,.
Durrenni; S., 208.ι
Hackett J ., J 78,4
Ouca.ι\g<;,135 σuν . οημ. G mJ... 134 1·1<t1Jt.:nslebc:n 1-:(. βJ,, J-l;ι nιann . Mac Ί,.e8 1'
l-l:ι1n.1nn • Mac Lcan r{ • 2()8:,)
Dιιι·m J., 38,1 • 1 14,~, 2J6, 1
tlaιnann • Mac Lc<ιn R - Hs!lcns icbtn J·Ι., 48, 1 , 101, 1 ,
Duι·no\VO, L. Α ., 214, ,, .21$,~, 2 16,_.
132, •• 141 ,1• 206. 1, 2:08.8, 112,,. 2t4, ,, :213.-ι, 2 17
<Jιιν. σ ιιμ . 6 σ~ί... 2\6, 232.,.,, 266.i
Ebc-rso l ι 1-, 134.~, 203"' 259,,, "266,~ 1-laselorr. t49,ιι. 2J6• βλ. ~ς(.11 Saucrland
Ε\ρηvαtο~. ι ο,. lln.:i;luck. F . \V., 31, 1
Eιfc.I" Κ. • Wι>lt' D . 129.ι. lfA3
Hatch~ Ο F-J. Ρ, 144 <rον. οη_μ 7 σtλ 143, 161, 1
έιηcrt:ιιί G. 236.:ι t--tn"•IUαιs-. Η . J \V. βλ. ~lcgaw Α
'f.inι φό;νιι~ 129, 242, 246,.. Hci:s;cnbαt·g Α .• 89,,, 196.'1
'fριιη ν<:ια tf'jζ ζωγραφιιςfΊς. τέχνης, ι κ• . 1 44, ι. 147, liennccke Ε., 1Ι,~
!'11,), 148, J48,i. f.$ 1 ,.ι., J $4,,, 163,2/ t64, 165,, , 166.
Hel'i.btrg, 18.s
177, 182,ι. 191, J97,3, m,,, 24'3,,, 244,... 271,i J-fcs~Jins, .. 1>crrι1>1 , 131 '*
Et.'ctγycl..ίδη ς Δ., f2ιt.1 HHbc:ι· 1)., 232, ~
Εiιuγγtλιον βλ. '1ωίtvνη<, Λουκύ:<, Μι;-ριcqς, Μtι1Οαtο;
ΈOOU~t« ό Ζ•γαβη \•6'. 241,,_ θtο&ι\ρ ηΤΟ(, 246,ι
Εύοέβι ος. ι ο.t. ι so Θεοφάνι\ς, 251,)
Εύστρuτιάδης Σωφρό\•tος'. l JS . ι, 150.~
Θε.οφό'νοιις Συνtχιστιιί. t3ι.11
·_εwμο>.οrικόν Λ-1 . , ι ι:z. .•
ΈΦιχι.ίμ, 2.S 1,1! 'Ιάκωβο(; < n ρωαιχιy1tλιυν)~ 141,, ,), ι 42,1• 143, 143. 1•
11\ι,,Ιίa l)ό-$ Α C - Tl,01np$0n G . Η,, 178,,.
F arn,cr J Ι.G .• Ι8ι1 ,1 'Ι11:nοκρύ:της, 133, 1
FcHretι i - Licb<.nfcl.s W , 1 30. ι Ινanον J , 223.$
FcstugiCn~. Α J • J 76, , Ίω«vvη,, εύαyγt;).ι(1t'iις, 1::!3. J43, 1 4.:ι, 144.,. 145.
F'i:<,ν Ι~ , 7S,,, 2 19, 1 1 ~6, 147, 148, 148.t. 192. 192,,.:J> Zl!J,~ z:i5 ,,, 240
ΕΚΤ Η ΑΡΧ ΙΤ/!ΚΤΟΝΙΚ Ι< ΚΑΙ λΙ UYZ ΤΟ Ι ΧΟΓΡΑ ΦΙΑΙ T Ht M ONHt ΠΑΤΜΟΥ 277
'Ιωάννη~ ΔαJ~U<:J~ • ιvό(. 147, 226 Λcισσιθιωτό:κη~ Κ. 137, 1, 174 συν. σημ . Ι σΡ.λ 173.238, 1
Ίωάννηι;. μη-τροn:ολlτης Ρόδcw, 9.11 • 252 J.iιιιcr Ph, 126 Ο\>\'. ο't)μ Ι ο&λ. 115
Ίωι.'ί:ννη~ cJ"C.ί)κί'tt;, 2)0.• La7.an~.ν. ν. Ν. 78, ., 12s, 1 • 126 cruν σημ ι σε>. ι ~.s.
Ίr.Κ..ννης ό Xρι.kfι~<:rt'OμOC. J 37.2 , 239, 1. Ζ40,,,~, 241 , 1 128,1 ••• 130, 1• 13 1, 1 , 4 , 133 συν. σημ. 4 σε>. 132,
Ίωά.ννοu Ά .. 238. 8 134. 1 , 136. 14 1, 1, 14J.,", 145,, , i64, 1 , 188, 1 , 205 συν.
ΊΦβ, J82,11 σημ. ι σe:)... 204, 205, 1• 206••• 223••• 2 32.~. 233.<ι,
'fωσήφ Άριμnθeίuς-. Δ ιfι ·r~1<:~1ς, 229,11 24'1,1, 2,S2•t• 2$9,.,l>Ι•• Ι f • 263>!\•C• 265. 266t 1•'l •$ ·~·
Ji'ΙCΟρί Q, 1 272. L..a~reν V Ν · Kamcncr· V. S. 136.a. 2~5.\1.
Ja.ι~e-Jagorka, J 24, 11, 131.,,., 14 1. 1 Λ&ιtουρyιt;(~ βιβΜα, 217
Janin Ι~ , 16), 1 Lconi F ι• Ολ Gcng_aιΌ, r..1 L.
Jeι:ikin~ βλ MOι:':.\\'C~ik Lepa,e:e C laudc. 1 72.~
J eι·ρhnnion, G dc. 132,,., 139 σuν σηιι. :! σε)•. 138, ι.e · rοur"ι\~~ιι β). Dielίl CΊ~
(6t.ι. 161..11• 164 ,ι . 165. 1, Ι 7J, 1 • 191 .z, 200, 1 • 208,t:, Λf.ων Γρcιμμ(ι.tικός. 13 1. 1••
2ιο. ι. 21 1.1 ., 2 13, 1 ,1 , '114"1, 21.5, 4 • 2J6, 216,.. 218,t Λtων Σοφό<. Ι $'1 •
Licl)aCcv, Ν 'Ρ . 228,τ

Κ.1ibe1 ( ) ., 10 συν σημ S σι:λ 9 Liρsiιιs. 1 1, 1

Kalli iιas Μ • 89,~ L.jιιbίnkovK R, l67,,.
Κ αλλ4ιαχ,« Δ ., 1 λΟ\>ΙCiί.ς, l:1'κryytλtα-tής. 151, 153, 154, Lf!2 ,, , 192,,,
Κ<ιλο.:ύρ ι~ ς Κ , 2:l3,_., 1-.18 , 1 2JJ,3. 240. 240,J
Καλονάρος, 28,~ Λοι:..-ιαν<-ι.; , J 33, 1
K:i ιηencr, V S. f\), ι...uarcν, V . Ν Luigί - ι.>οιηοl"ί~ac. J d~. 124.t. 2 1 ι 01.tv σ 11μ 4 σελ 210,
Ka.ιηcn:>kaja Ε. βλ. t3ol$C.1-ι;ιkova (. 2.12.11
1<.αμι;νtι'ι.t η( Ίωά.ννι ι ζ, 18
Κι.ι,μ1fοiιρογλ(Μ,) Δ, 52, 1 Μαλ.ά.λαι;. 131.,. 149.-i
Καρυ.yιαν νόποuλ~ Ί , 4 /Ι.1u:).α.\fδρ(ι._ης. Μ Η. , '2, !0 (Ι\)Υ Qι\μ 5 ι,τt),. 9, 42,,. 6 1.a
Ks ι·Jin Ί>. .. t-l ~yιer. 176., M!Hc Ε . 2 15,.i:
ΚιιpJ-tίρης Ί(!) , 169, 1 , 246.11• 249,1 • Ζ50.1 , 2SJ ..ι f\"!::ι l ickij Ν , 134,,.
Ί<ι:ιρπάθι ο; 'ι~w.ι... 2 1. • Mang.s.naro G, 10 σι.ιν σ11μ. 5 σeλ . 9, Ι 1,1, 12, 1
Knrpρ Η • Ι 25, 1 Μανο-ύσακu.; ~'1 • 4
Κtδρ ηνός. _149,t
l\1a ιιs i J . , 247, 1 , 249,i, 250.•1
K•ι:Hc.batri;ι.n Α • 100.ι Μσ.ραβ(l - χ(~-:ζηνι..ολάοu -Αvνα. 2. 10 uuν. σημ, 5 οc.λ.•
Κ.L1iιruνo1 Β d~ 230, 11 9, 1 $,ιc. 1$.. 1 , 52,,
King, Ν Q., 246. 1 r-.1t:ιρκ°'. ΕΟΟyys'λιση)ς, 1 ι ••• J 12.3 , J92-.~. 21 J,$. 229.,,
Ki ιι.i ngeι· Ji ., 81,,), 115,ι• 12Q·f• 1 30.ι , 132•• , 133, 1• 145._., 23.3,,, l40, 2.40,11, 241, 24 1,,
1 51.ι. 154, 11 • 178, 111, 1 82~ ~· 204,,, 2051 ι , 206,1. 260,., f\1iiι>Κ'~. /t.Ι\l~Κ'()Πος ΎδροΟντος, 236,,.
264,. ••. 267,,. Ma rιi 11, J Η••• ll..S,1• 1 31,,~. J82. 1 •t· 255 , 1
Κ ί.~)μ ικ Ά>.eξι:ινδρσ-όι;~ ιο,. t>.farι i 11 i Ac • 6a...<ιsί D , 156, 1
Κομiνης Άθ , S. 247,1 Maslcν Sι . 89,"
K(>rι(lak ov Ν .. 2 1Ι συν. ση_μ
4 σελ.. 210, 2 16. 237, 1• 261, 1 Mα~iQ<, βΟΟ,γyιΧισtiι;, 123, 1 92,ι., 213, 2 l 3ι ι •t•••
Κοσμ4ς ό Μο.1m:ιμι1, 236,2 , 23?.,. 228, 233,:ι. 240. 2.40. ,, 24 1
KosΙQνa Αp~ι • Κ<•.:>Ιον Κ , 125,, , Ι 72,.,,, 202,.1, 24 1,, Mavnxl111ov Ν , 4$,<:, 4!), 1,,. 52,,, 60.•• 70,ί
Κ οοκοuλές ιt> , 134,1, 149,1
Meyer Ο, 13.S συν (Πlμ 6 <Jt,)• . 134
Κr<ιιι.S .~ .. 191, 1
Mcgav.· J·I., 49,J• 57 ••• 60. 1 , 81.ι
-κ ~ι<!:ν Κ . • $.<ι;etι;H·ίev ν , 243.11 ~Ιεg;tιw Η • l lawklι\S., Ε. J. W., 2('1 ,,, 2.Οl.ι
Kru.sch θr , 165. 1 M η \'tiioν . 143,,, 15 7,t.3
Κωδινός l \l1~'5o -J, JJ1.1 Μ ίa:)o~dof, 266.,)
K OO\l(f'f(IVt ivaς Πορι11Vρογt:νν11το~. 66,11 . 1 31 . 1.134,ιι, 149, 11 ~t.id\cl . St ι-ιic}:, 7(), 1
~Hg11c. ιο.•. ts .•. 129. 1, 137.,. J43.~ . 14 7,... 1 50,.ι, ιs2•••
Λ1ιζαρ ίδ 11 ς Π, 1 Ι.~• .52,. 1 s1.~. 166.-ι. 110.,.1.:.. 116••. ι1s.~ . 179. 1 , ι ss. ι·•·
Λο:μπ(ι "ης r., 2 1 ι σuν ση)ι. 4 σ~λ. 210 J8')•1•t•ll• 191,,, 192.ι, 2 1 0,;ι. 220,,. 229>!1• 234,,, 239,,,
l..aιnpakis G., 126 ουν. ση~ι 1 σε1•• 125 240.1,, , 24 1. 1 • 242,,, 247.a. 2SJ *
Λά~ti1>ιΧΙι; Σπ,. J 33 σuν σημ 4 οt-λ. 132, 2 1 Ι σuν. nημ . 4 Mij11.1ev ί< (. βλ. Ch rjsιoν C!ιι• , Weiι ,ιιιι;ιηn Κ
οελ. 2 10 · βλ. ~αi r-.tillc.r \V. Miklo.sich Fr. - t\-1ίi llcr J os , 1. 9, 1 , 10 (JΙΙν σημ . ;') σιλ.
Λύ...-δος; Άγά.ιtι~. 152, 1 9. ι1... 20.s. 21..... 22 .•.11 .•••• ,.,.11.
24 . ,. ~·:ι ·~·
Λα (Ιύρδι ις n., 129, 3 , 167 συν. σημ 2 αελ. 166 26.,, ,•••ΙΙ•Cι 28.1 ,t•ΙΙ• 29,,. 4 1 ,ι, 61,,, 66, :ι, 89,,,.
Ε 278 .
Τ ΠΡΑΓΜΑΤΕιΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

93,ι, 96. ι. ιΟJ,ι. 106.ι-, 1 10,ι,t• ll J , ι , J Ι 2.ι.•t••••· Ogan Λtίι, 69 1

176,1 , 261,1 , 270,ι,. 271 , 1 , ~· •·• Okunc:v Ν., Ι 5S. 1 , 156,,, JSJ. 1
~1iljukof, 89,, Omόnt Η., ιο ι ,1,
124,11 , 1 25,ι. (28. 1 • 13J , 6 , 133
78, 1 •
Mϊlkr \V. • Λ.δμπρ~ Σ·n•. 29 ονν. σημ. S σ&>... 28 4 σελ.. 132. 141 ••• 144 συν. σημ. 7 σs>~.1 43,
σον. σημ.
Milleι G ., 52,.,4 , 56,ι. 78,1 • 81, 1 , 3 , 84. 1 , 101, 1 , 124,_a.:ι, 145,•••• 146,1, 148,,, \ $4,t>J.• \ 92,t, 1 93, ι , 195,,,
ΙJ2. 1• 133 σuν. σημ, 4 σελ. ι 32, 134.,. 139 σuν . Ο"ημ . 1% .•. WS σον. σημ . t σeλ. 204, '208.t. 215, 1 • 218,, .
2 σελ.. J38. r4 Ι ,1, 143,,.,,., 7 , 144 σuv. σημ . 7 σeλ~ 228.,, 243.t. l.47.3
J43. 1 45, ι_,ιι• ι.ΙΙ• 146. 1 • 147,2.,....... 148, 1, 149.,_, 'Ορλάνδος, Άν. Κ ., 1Ι,11 , 18,,_,~, 32,:ι, 33,,. 36,1 , 38, 1 ,
151,.,_,, 1.54 ,,, ISS.1 0 J72.s•t• J77.14, 181 1 1, 190_,,., 39,.., 43... 49,1, 8 • 59.1• 60.ι.·•·•·•· 6J •1• 66.1 • 68, 1,,.
191, 1 , Ι9S,1,1ιο J96, 1 , .. ,,, 1~7,1,1 ,, , 198,1 , 203, 1 , 70.t. 8 1,,, 84,1 , 89, 1 , 91 ,μ 93,1 , 104, 1 , 105, 1, 1 06,μ
204,1 , 205 σuν. σημ . 1 σελ. 204, 205, 1, 208,s. 210, 1 , 4 , 107,ι. 1 12.ι• 124,,, ι u.•. J32 ••. 133 ••• J 39 συν. σημ. 2
:ΖJ Ι σuν. οημ. 4 οελ. 210, 2Jl, 1,.. 212,1 , 2 14.b 2 15, 1, Qι;λ. 13$, 14(1,ι., J41, 1 • 142.ι. J46, 1, 14<>, 1 , J64,3.
2170\>ν. σηJ-Ι 6σe).. 2 t 6,217,1• 218,ι.,,2.22.ι ,~.... 221,,. 172,... 173. 1• 174 συν. σΊ\μ. 1 σeλ. 173, 181, 1 , 202, 1 ,
224.Jιt•ΙΙ· 225. 225.a·~· m._..1.,,
229.a. ZJO, 230, 1,ι, 211 οuν. σημ.
4 σελ. zιο. 2 12. 1 , 2ιs••• 217.6. 228, 1 ,
232. ι• Ι•t>-t•(Hf• 2)3.ι· t• 234 ••• 236,5, 2)7.t•Jl•ll • •10.Ιt • 230,ιι,
234, 1 , 238, 1 • .?.39 σνν. σηJ-ι. 2 σι;'}... 238, 239, 1•
238 συν. σημ . 12 cnλ. 217. 238., .... 239 cn.ιν. οημ. 2 26'JH, 265.,, 266,7
σ&λ. 238, ?.39. 1• 241.,, 24) ••,244.ι. 266.8 • 267. 1 Oι·f~ndO$ Α .• 124,:ι. J 46. ι. 204. 1• 205. 1 , 2 10 ••
~iill cι Ο . • Ρι·οιοw Λ., 101,1 , 124, 1, 128, 1 ,t, 1~1 .,, JJ2.., Orsi r ., 49,1
141,4 , 143,,. 144 συν. σημ 7 σε).. 143, 144, 1 , 143, 10 ,
154,2 , 16J, 1, 172.1 ,.. , 174 σuν. σημ . Ι σελ. 173. 178,1 , Πr.ιλ'>..ύ.διος', 170
ιsi, 1 , ιs2,t. ι 9ι,,., 191,11 • 2 12,••1'> 221,,,, Ζ24, 1, ηωα, Δ., 156,,
212,,.~. 236.6 , 238. 1 , 239 συν. σημ . 2 οελ.. 23~. 243,,, Πωι(ιδόχt)υί.1Χ - KtpoJ.Wi>ι; Λ ., 134.,, 144,,, 148,,, 154,1,
Ζ44,,, 2$·:Z>t, 263.,, 266, 1 165. 1, 179, 1 , 182, 1 , 197,~, 243, 1• 244,J
fl.i i ll~G. • Velιηans ·r., 177., 11 • 182.:;. 183, 1, 232., Παr.uδόιιοuλ« rτ . , 4, 1 J •t• 32, 1• 33,,..61, 11, 82, 1 • 87, 1, Ι 10,4
:-Vtincr Dorolhy, 182,1 .t Πα'Ιt'αδδιtουλο; Χ ιwσάnομ<)(, 169, 1
λ>foι-avcsjk ~ Jcnkins, 66,, rιαnα;χ:αραλάμπους - tνfοορίκη Ντ ., JJ:Z, 1 , 133 συν. σημ.
Μορtως Χρονικόν . 28... 4 αcλ. 132
M oroy CfJ., 132, 4 , 134,,, Παπαχατ(ηδάκης βλ. Τσlμας
Μοι>ρί..:η Ντ. βλ Πcrπ(ι:χαρnλό.μωuς t'1,ι;ιl)(Uύ..η't1.κ1) , 240,,
Μοοtσόπουλος Ν, 49,t, 56,1 • 60, 1, Ι Ζ5, 1 , J44 συν. σημ . Π<ισχά'λιον ΧΡQ\•ιιcόν, 13f,1 , ~49,t
7 σε).. 143, 146,.., '212,.... 215,., 225,... 23'1,,, 23t, Πui>λ«. ιs.s. 242,,
Μ .-έρ-ιος Ν., 198,., ΠtλeιtC)viδη~ Στ., 60,ΙJ> 128,t• 1 )3,:ι. 177,,,, 197,,, 202,J,
Jd~OtΙPV~( θεοδ ., 4 212.•. 22$,4 , 230,,, 237,ιι, 238, 1, 260,~, 264. ._. 265, 1 , 266,,
M\111cr Jυs. β.λ. M ik!osicl1 F'r. l'J1λ6:tόv 'Αναφορά. 213, 3
tvfιιraιorr Ρ. , 1
. 28,t, U3,t. J9J. 1i. 244.1 Ποτ~ης βλ. ΡΔ>.λης
Muzioι::sou Α. Μ ... Oena ~..f., 181, 1 Προl(Ο~ίου Α., 223 , ,~
n~ωχ:οπ.ρόδρο~ι°'• J3J,,
Νι;.όφοι~ tfι(' Έγκλιtστρα;. 178., Pacc Β., 10, ι
Nerscssian, S. dc.r, 125, 1• 14$,ιι. J.Sl ,,.. 208.ι.• 211 σuv. ~1Mjo1ow-.ι D., 214, 1, 215.4, 217 συν. σημ. Ο σελ. 216
σημ , 4 σβλ. 2 10, 212.,••.• 214,1 , 215, 4 , 218,,, 219, 1 • '224. 8
.Ρο<ιpadορουιο Kiιr. , J 28., 1 , 191.1
Nlcl~ol$on Α., 2f8,,
Papρas 1'. 189, ,, 244, 1
Νικ ή·ται; Χωνιάn1ς>. 234
P;ι~·me.ιnie.Γ βλ. Oidcz:
Νικη φόρο( Βρuέννι~, 26,.
Peirce-Tylcr, t2.S,,ι,
Νικόδημος' iEOOyytλιoν) 2J 1·•· 229, 1 , 232, 2J4,7 • 235, 1 , Pcrnot βλ, Hcsscling
239., Ρerιιι$J βi.. Vόlb<ίεh
Νιιι(όδη_μ()( Άγιο(Ιf.1της, 164.,, 169,.., 170, •• 188,11
L., 110.•
_(>eιit
Ν ιι.>ό}.αος' f\1οοσαρf.τηι;, ι96
Pctkovit νι., 133 συν. σημ. 4 σελ. J32, _134.•, 172,,,
Νιl(όλόπονλ.ος f(, 157 ·•• Ι 88.. 1 2tl C'7\Ιν. σ11μ . 4 σδλ. 2 10
Nikoloνsk i Α., 124,,.. 128,1 , 136,,.. 161 · ι· 238.ι, 261,,, 267,..
Podlaεha wr., 2 15 ••
Pokrowskίj, 21 5,ι
Ξύγ'(όιιtοuλο; Α ., 49.1 • 1 • 57.,,, 60. 1 • 1 28. ι,. 133 συν. σημ,
·po"·~ΙCt) \ι:O ΟΙ., 128, 1, J1:13.1, 203oJ• 212, 1
4 σ&λ. 1 32.. 143),. 14$.•. JS4,•• JS6,, ... ,,,, JS1, 1 , 161 .1,
174 συν. ςtημ. 1 <.ttλ. 17:3, 191,6 , 208, 1, 2 1ι ,,, 21 2,ιι.
219, 219.•• 22.3.a. 238. 1 • 2.S9,a &ι.. Xyngopouιo.,. Α . Ρ ά.λλης καi Πο'fλtις, 246,,,., 249,11
Ρ('ι)Jι ανό:;" Μ&λ<ι>δός . 220,ι
Oakest'IQΙΙ w .• Ι 2$, 1 Rschcn-oν Α .. ?Ο,,
ΕΚΤ Η ΛΡΧfΤΕΚΤΟΝΙ ΚΗ ΚΑΙ AI ΑΥΖ. 1Ό Ι Χ0fl'ΑΦJΑΙ ΤΗ~ MONΙ-t t ι ι Α·r,\ο!ΟΥ 279
RadojCit Sv 81.4 , 129 σuν. σ11μ J σe-λ. 128. 156. ~, StcΓt1.11cscu, J.0., 181, 1 , 2 14,., 2·13,-ι
214,~. 266, 266.ι βλ )((Ιί WciΙ7.111a n 11 Stojkoν G . β). Christoν Chr
R~au ι.. 148,11 Sιornaj<)!υ,Cαι. ι~.,. J:ι6, 1 • J~8•2-· ΙJJ συ"• σημ 4 σε)•.
Rι!din, 2 16 132. f40. 1,'l. 141.,. 1'12,,. 202, 1• 2ss.1
Rcil. 2 10,t Stι'tygu"'·ski J, 49,.,, 125, 1, 133 συ\• σημ 4 σeλ, 132,
R <:sι\e t\i , 124. .._. ~2S, 1 , Ι26σuν. σημ 1 σε). 125. 128.,,.11. 8, ι s2, 1 ,1 • 18.\,1, 214;1. 1• 21s .... .2ι6,,., :zιs.1.3' 6>. ~r,rι
212.a. 23?,11 ι•·orcbhcίn\Cr
Ricc:i · Colasanιi. 133 σι)\' σ ημ 4 σελ 132 StyJ iaιH)ιι , Α. αιtd
J, 60,J,4 , 124,.,, J26 01..iV σημ 1 σελ
Ι~ ice. Ό raιbo ι 101. 1 , 125,,. 14 1, •• 111,,0 , 19 1,.... J9s,,, 125. 128,,., 177,,. 178, 1 , 11 • 201, 1 , 260. :. 263,.., 267,,.
203,1 , 208,,
R,j\·bil't'I, 38., TafnιH Ο . 217, 5 , 225._..
Ross L. 10 σuν. σιιμ 5 σε>.. 9 ΤαρσοUλη Άθ.. 2 . .12
1'a$iι.'. D , Ι 61·•• Ι 7S. 1 t
Σ60<ις Κ , 9,c T.aιi C Μ • 70,0
Σακκfλίων Ί .. ι. 9, 1 , 1 , 10 σ1.>ν σημ 5 σr.λ 9. ι .1s αον Teodvrιι t ι .. 49,,
ιιruι 6 σεi. ι J4 Τηλιcιl<'ός "Σt' • 109, 1
Σt~ρiδης., GIJ, 1 Ί'bier•"Y ~ic. 217.~ •• Ν cι Μ .• 124,t• 1,\6, 1, 1$7,1
1":\('\Ιtψ: 1\1., 147,, 1'hiC!"$CI) ~•J
Σμt•ρνά..:ηι; Γcρ , 12, 1 , ;ιι. 32. 116, Ι 17, 1 Thob~· Ρ . 214,i, 2 15 αuν Q1\μ 4 σελ Ζ Ι S , 2 18, 1
tτr.φανiδη ι; Ο. 169,1 Tikkancl), J J , 1~2·ι·'t· 21·14
Στ~.ινοι; 'Rρ . , Ι Ι ,t 'Γί'SChcndorf C . 141 .,.;,. 142,t, 14). 1• 210.*. 2 1Ι.1 . 2 Ι J., .
Σtlιι:ας Ε, 3,49.a. 53," 122, 177, 1 , 178.11 , 190.,. 202, 1 ,2 10 •• 229,,, 232••• 234.,. 235,,. 239,,
Σ:tι>λιυνοl) Α . 244.ι, 261,., 267~· β)~ ιαιί Slyfίa nutJ . Α Ί'ourncforι , Ρitιο ι ι dι::, :Ζ(),*
Σφ~,ι<όιt()U).(Ις Ί ., 3J., Γo:.:cr, R. HF, 1 1. ι
Συμεών 6 Θεσσcιλονlιι:11 ,. ιι~9. - ό ~1εη.ιφρό.ση1ζ. 150. '1Taq1J~ i l" Η. • J:Z••• 49,t. 57.$••· 60.2. 70.t
152, 166.t. J70, 176, IS8. 192 'Γραι.ιλός Ί , 84, 1
Συ~"(ιξ(ιρισιής !\ι1 ., ISO, 150,t. t66· ΙJλ Kt.ιl Dc!ehayc Ηiι) τ()έ.l\'>1~ fl ., 137 t• 200.ι
);αi Νικόδημος Άyιο1κίτηι; Tri«i>δt<t\'. 129,'l• 216.,. 227. 1• 2~9•$ • 2 JJ συν σιιι-ι. 10
rδ~Ομe,νός, ι 7$,J σt>λ 232, 2J4. 4 • 236.ιι·•· 239, 1
Σωτηρίου, Γ. Α, 49,~, 56. 1 , 61).:ι . 130. ι. 132,t., Τσiμιιt; - flαιtu.:tαtζηδcλ κη.ς, ιο ι ••, 133 ou... σημ 4 σsλ.
174 σνν σημ . 1 σελ 173, J89, 1, '212.,:. 214, 1 , 215,4 , 132, 143.1 • 145 .• , 149, 1 , 1 6 1 , ιο 177.4 ,•• 17ξt,11 , 190.2 ,
216,$. 211.,. 223.1,,. 2:i.O.t.. 238.,. 260,1 - ι- και Μ., 2()2, 1, 206 1, 232, 1
89.,. 126 σuν σημ J σr.λ Ι 2S, 110, 1 • 14 t ••. 143.3 , Τωμάδίιι<ης, Ν. Β. 129, 2 , '!20,,
177••,10 • 17S,t• 204,,, ZQS ,1 , 21 1 σuν. σημ 4 σt.λ
2 10, 2ΙΖ. 1 • 224~ι· 23J,t, 238, 1 , 242,,, 244, 1 , 259 7 • U le:a S. 18 1, 1
.261, 1 .- \t, 2 17,s Undι:rw<.1od Ρ•• 101,1. JJS. 1 • 139 O\J\' σημ. ,2 σsλ 138•
Sacl1arev ν βλ Κ ι·.:sιcν Κ. 143,'1• J4S,t , 117,1 , , 198, 3
5"Ιcοροιιtο Mar. 177,,, Ι 78. 1 1 • J<>O.~. 201 ••• 244, 1 Uspcnskij F.. 133 σuν σι1μ 4 <ttλ 13:!
Satadin βλ Dtcl ιl
Sal;ι\·ίlle 14., 24),,. 247,,. V alland R .211 σuν ση_μ 4 σeλ. 2 10.221, •• 223••• 230,1 •
Saιιerland Η . • HascJofr Λ , Zt0. 1 • 216,t 2J7,11 , 2.38 οvν οηJ.1 J 2 σελ. 237. 238, 1 • 242, 1, 266.,
Scl,lumbe11ter Ο. J2S, 1 • 126 συν. ο ιιμ . ι σδλ.. 125, Vcl:i1ans Τ. ΙSS. 1• 156.11 •11• 157, 1, 238.11 • βι ~Ι ίllc:ι G
21 Ι nt:ι\•. <t• ιιι . 4 σsλ 210, 218, 1, ?'29, 1 • 259 • Venι ιιΓi 234,,
Schnιjd t Joh 9,,,. \lcrpc:ι uχ . 131 ,t

Scl1nek.le r. Λ Μ ., 222.~ VίlJ<1 0 βλ. Gc.ng;tn.J ~'1 L

~hoιtmϋllcr Fride, 198, 11 ViNa!adjc 252,11
Schu1t::ι. R.\V. - Bunιsfty S Η., 1 77,~ . Ι 78οιι · 190,1 , lLO,, Volbactι w. 21 ι σι>ν σημ 4 σι:λ 2ιο

Sι;t,warιi Ecl . 176, •. 247... 249,t νοΙΟΟctι • Percιιsί, 21ι. 1

ScliwcίnΓuΓt Ph •• 212,4
&:nιrιton lt, 1?4 συν ση~ι 1 σeλ. 173 Waιd. Er11. ·r. dc, 101,11
Shcρpanl C. 57.11 \Vc.bcr. 2 Ι ι)
Sc:ctun Κ , Ι 8,11 \Vci<.tlc wι . 260,,
$.ίιηοn ΙΖ , 214.,J \Vciιu"sn11 Κ. 125.t. 177,,. 234, 235,1 , 237.,
Singc~nbe.r3 Pic:Ccr ι.ι?,1 Wc:iιzman n • ChaΙ7-id<ιki$ • tν1ίaιι:ν • RudoJ(.iC 126 αuν
~ ιJ\ίι, 123,1 ΟΙ}μ. ι σtλ J25· βλ K<.tl Oold$CIHni ι1 1
 ΠΡΑΓΜΑ1'Εlλl ΤΗΣ λ Κ.λ6ΗΜIΑΣ ΑΘΗΝQΝ

We!cker , 10 συν. σημ . S σελ. 9 Φλωplδ η~ ·ι ι:ρδθε.ο.;, ι , ι ιs,1

Wetlen ο . . 124,,, 125. 1• 126 συν. crημ . 1 σι;λ. 125, Φωκδς βλ. ' (ωάννης
ι 29,,,ιι. 261,ι Φd>-tι°', 12.9, 1. 165.,
w~ι κι.. 101. 1 , 124. 1 , ι z6 σw. ση_μ. ι <:tε).. t25, 2J 1
συν. σημ. 4 σtλ. 210, 2 11,i. 212,ι.1 ·•· 215, ,. 211, 1 , Χαιζηδάκης Μ(Lν. 5, 12 1,,_, 129..t. 2 12,,, 223,,, 226,
230.•. 23),. 244,1. 264,.
WhiHetnι.>n-. 'th.., ι~.,,. Ι .28.1.,. 264,, Χι:ι-τζην~κοΜο~ "Α.ν. β).. Μu(:!(.ιβ(ι- Χ(ttζηνιl<'οlάου 'Άν.
Wicga.nd Th., 2J ι συν. σ ημ, 4 σeλ. 210
Wίlhelm Α . , 10 οuν. σημ . S σtλ. 9 Ψαλμός, 133, 241
Wolf D. βλ. Elfcr Κ .
Wroth \V,, 126 συν. σημ . Ι σελ. 12.S 'Ω ριrtvnc. 10.1
Wulff Ο. , 126 συν. σημ . ι σtλ. 125, 182,1
V.' ul_ff Ο. - Alpa(ov, 133 σι)γ, ση μ. 4 σελ. 132 Xyngoρoulos Α., 224.a

Φατο\Ιpc)\) Κ. , 4, 12:,1, 31, 1 , 33,3 , 104,1 , 1 07,ι;. 116.,. Zahn Th., ι Ι ,ι. 208,.
1 1 7, ι, 118 Zaky•hinos D. Α ,, J 8,i

ΠΙΝΑΞ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑ ΤΩΝ

·Αβ ιβός •Α1ιοι; (χι:ιp.) J38, 138, 1 , 263, π (ν. 30 Εί:αΥ(ελtου, 22, 1 . - Ίβ fι ρων Μ. 56, 1 .- °1(00.νvου
Ά L\ιχdΨ 123, 134, '134, 4 , 135 (χι-τών), 136 (ψ(ιτιον), θεόλόγοο ~αρω.,.--κλ. βλ. Δ ιονvσ(ου Μ. Κουτ).οu..
137, J63, 182, J9S.ι• 206, 258, 261, 262., 265, 26.5,,, μοοσtοο ~ . 56, 1 • 147., ... - Λαόρας Μ. 1 32.ι. 143..,.,
167, 169 144 συν. σημ , 7 σελ. 143. 145. 1 , J47,i•&• 154,, . 2 J 5...
Ύιτο&χή "tριlί)ν Άγγi:Μuν bπό Άβρc:W:μ (ΠfJp.) 186. 2 17,.,, 2.Ζι, 1, 22:2,,_, 238, 1 . - τρ6πεζcι 18 1 ,ι, 243, 1 .-
εtκ. 109 dρ , J7, 198.,, 206, πiν. 20, 23β, 83, 84, 85, 90 - . φ ιΔλη 89,"-, 203, 1 . - ΜολυβοκΚ'λησιΔ 238, 1. -
β).. KCtf Φιλ.οξενl.α ·Αβραάμ Ξt:\'Ο'Φό)vtος Μ• .56, 1 , :Ζ.39. 1, 263. Πο.νttλι ήμονος Μ .
Abu • H af$ • Omur 18,11 113, 1 • Πανt'Qκρ(ιtορα; Μ. 93, 1 • Παόλοο Άy . Μ.
•Α-yάθων (πlιιιο.;) 250 221, 1 • Πρωτδ.~ο ν 78, 1, JOl, 1, 141, 1 15 14 • 172.,.. 177.
"Άγc;ι:ρ 163 19(), 197, 197,,, 208,., 2 12.,,, 214, ι, 2 1$,.., 2J7 (tl)V.
Ά-yαθόιwu; Ι 66.a σημ. 6 σεi.... 2 16, 21 1.~. 220,,. ΡαβΟΟύχου Μ . 267.
άγγελοι;,· οι, 133 t.ι.ιάτιον), JJ4 (ιςόJ,ιη, tμά.·
(Χιτών, ετο:uρονικήτα Μ. 177. Χt:>.α.νδαρ(ου Μ, 56, 1, 78-, 1,
τιον, χ.ι·ιών. σκ:-1\;ιι:τιχV,
13.S, 136. 142, 143,,_, 147, 182, {29,..... Ι 4J , 1, 143,1 , J SJ,ι. Ι.'54, ., J97,,, 208,a. 212.,,
183, J84, 186, 199, 206, 207, 2J3, :ΖΙ 4~ 116, 217, 2 14, 1, 215•• , 2 17 O\IV, σημ, 6 σι;)., 2J 6, 2 18,,, 2.28,
218, 1, 219, 226, 229. 23:1, 236. 24(), 24J, 26 1, "26.S, 238, 1 , 264.- τράΜ(α. 244, 1
-οι ε{ς ·η)ν &ι:σιν Έ1(Κ'λη<1ίας ι<αι Συνcryωγf\ι; 2 18, 1 ~Αyιος. ·οι 138.- οι άσκmαι 1 70. 265 , πiv . 62β~
~ <i πQ)(\ιι'ί)ν -ι:"ν Συναγαιγήν 2131 2 17. - δδ η yωv τι'Ίν - ot tv π:ρο"tομ{ί 149. 187, 226. 242. - μ6,ρτuρtι;
'Ε.κχλη σίαν 214. 1 (Μpαδtiγματ<ι).- ~ριουλλtγrον 165, 262., 264, tι(ν. 47α. β. - μο..·ι:ι.-χοι 180.- ων
'tό αψα τοΟ 'Εστο.\)ροομέ\ΙΟυ 2 1 7..ι (n:αραδεfγμαtα) μορφα{ 158, 162. 1 70, 184, 187. -Λ:(ν. $6.- οι όλό ·
- σκη7tt-ροφόpος, 26J .... - οι t:α i nί πτοv't&( άν· σtι>ι;Wι 163, 166, J81, ~ι::ίν. 1()(),, β, 48. ~ (ι)ν στη_Οά·
θρΦ~(σιrοι (παρ.) J86 tlιι: . 109 ρια n:(v. 8, 10 (Ι..β, 50 α.- σιρα ιηλάται 259 - στ.ρα.·
Άyγ(;i.ων δO\'UO"ttt(I. 262 'Ι:Ι(Ο"Ι:tΚΟi )64. 259
{ι:yιοyράφοι, Κα111tαδο!\:(~ 22 ι , ΜΟ.Κ'tδc>νί<ι:c 222, Συ· Λcc.-ιdcι,\ia.., Galleria dcll' - -. βλ.. Βι!w.~ία
ρίας 221 'Αδάμ 142
·Α.γι(>ν 'Ό~ 132. 132"4, 217,,, 220...- Uo:wittδ(oυ "~δοο Ί<.ά.Οοδοι;, ~ - . 78, 1 , 223, 24ι
Μ . 78,1., l33 συν. σημ. 4 σελ. t32., 14J, 1, 197,., 'Αδριανός Ι 65, 1 (μάρrο.;)
212:0.$• 222, 1, 232, 237, 238, 1 , 1 • 266.- Διονυσιοu l\4". Άθανάσtος • ΑΎtο.; 15.S.,
56, 1, 132, 1• 1.97,,. ., 239 συν, ση ιι. 2 σt;λ. 238, :239,ι• - 1t1'Y1"1 Σοφluς (ιtαρ.) Ι S.S,i
- fρά:~α 124. 1.- Ι((Ι;ρe-ι<;ιc,λt\σιοv 'Ιωάννου 't"OO Άθf\ναι 49, 1 • ΆΎορά 201. 'Α')'ορdς Ταξ.ιάρχ,αι 70,,.
Θεολόγου, 2J7,, , 239 συν. ση μ. 2 σ.ελ. 138. 239. 1 . - Att..""Otεpίvrκ Άγ, ν. 70,ι.. Άσωι.ι6.τ<ι>ν Άγ(ών ν.,
Δοχ,ειαρίου Μ . S6.H 78,ι. ·~z. ) . 2.)9 <1t)V. <Jη~ι. ι Θ η cnίοl.), 49, 1 • ΒιβλωΟ~ις11 'Βθνιt..'1) 1 30, ι· βΛ.. .:οι
σtλ. 2:38, 239, 1 , 243, 1 .- Έσφιyμένου fo.f,, t.:άλuμμα. Χεtρόγpιιφον. Γορyοε1tήΚ'οος 70, 1 • Θιwδώρων "Α·
ΕΚΤ ιι ΛΡΧΠΕΚΤΟΝΙΚJ-1 Ι(ΆI λl nν~ ΓΟΙΧΟΓΡΑΦIΛΙ THl. ,.ΙΟΝfΙΣ. ΠΑΤ~10Υ 281

y(4ltY ν. 84. 1 Ί.rινν<:ιv (kο).ότοv Άy v. 5),,.. 10., Άχο),J.ιw,φιοtοi 146

Κ ανιλλο!ΙΙ:Ού).οu Π • σt.ιλλοyfι, 21 '7.. Κσ:ΙΙΜκaρtα. Ά1t6λλωνΚόρνcισς9, 1 - ο; νΩόι; fνnάηιφ.9. 1• Ι Ι. Ι Ι. 1
84. 1 Κάιω Λ1όο1α. \' Άγ. Νι-.οΜου. 70.1. ~i ~tα· ·λ1tΟλλΦνιος 150
fισρφώο'r.:ω; ν.49. 1 • 70,. tι.fo->CJι;f(lν tt\ζuν1ινόν130, 1 , Ά1ι0qτο)..fι τcbν ΜctΟ'ητ&ν (ιrι:ιρ.) 2()7, ~. 1 (χu.ραδςfyιιa.
132.a. Ι 33 συν 0'1J-•, 4 σε~. IJ2. 174 (f'IJν. σ1"ι. 1 rα bcl χeιl'Qfι>41φαιν), :ros••
(ιιαl)(lδclyιι. tnf tοιχο.
(le).. l 'f), 2 12. 1, 2 17,,. 23~•• - Mntν6t.: 1\ 133 σνν ·rιχιφ1ιbν), 108,. (ιuιρο&;ίyιι. tιti tλεφανιοupy 11ι• tι ·
σι1Jι. ι1 ο-.:>... 132. Νικολό.ου Άy. Ι'ο.Υt.:4)1).ι) ν 49, 1 • 't'Μν), 229
1 Ιι.:tp(ι l(Ιl Μ (ν. Ί'~ιξ1<rρχ_ών), 70, 1 -Λραβι;ς, ι~1t1 δι}()1ιr.ιι fδν, 18, 26, 184. 1
ΛtyαΤ9ν 18 (t.ις-ι δpομαi ε.(ς_ -) Άr:rroί.fς. 'Λy(rι Μονή, 84,.
Αtyινα. 'Οι.ιοpφη Έ...,κ). 11σ ιά, 223. 238.... Άρ.,.-, βλ. llλ(Jt.ς ο0<
Λlyόοθt.Υ(Ι. θασιλtκή, 20. 1 Άοtθας ·λγιος (ιιι:.ιρ) ι.SΟ, 1$1, 1$1,1 , l'il, 1 ., (flίo;
Α 1yυιιt«. Μονtι tοιίi "'Λaολλώ ~61. 1 μιιρ«)ριον). dιι; 99, 265,,.. • lv. 36β
Α(ι.u 214,. 116..., 218, 1 Άρtι<ινοοί 188. 1• 146
ώρtοc.ιc Ά~iων 188.J. Άρι;ιο.νQν 138, 1, ΠΥD.Jμα·
Α~aυ'9
τομόι•ν ιss.1. Σο.βε)λφ\'Αιν ιas .• ΆρQ3ιο< 'Αyιος C•OP) 169. κiν S4o
u(ρcοt6,ρχαι 244 Ά.ρμcν(α., f·laghρaι, 100, 1
u[ρcιtκol (KOJ'I) 244,1 βλ και Σύνοδος: "λpνησις Πt.1ρ<>υ (ιιcrρ) 186. εlιιι' 1()9, 20$. ιιiν 81α
'Λι(60ΙΟ"fΟς ' Υμνος 129, 244, 1 Άροtνισ.; fιyoV;.ι c~ 11 ι ... 267
· ΑΚι;>U'(ΟΥ'tlνΦν f\λ., Γpη)'όριος 'Λρtα. θeι.σ ι λι;lοu Άy Ι..εφί>ΙΥ•C ν 60, ι Ολ.uχ.ιρνιbν ~1 .
0
ΛΚ'υ).11Ιο. 221 (τιιιχl))'ρό.φiuι) - c; Μιι τι>όιtοΛις :ιι ι 114 συν Q'η11 Ι σι:λ. 17). Δ1\μ ηιρ(ου Άγ. Κ(ιt(Jο(ιρι)
οuν σ 11J • 4 σs). 210, 220,4 , 2:\•.,
(κ1Wιtr1,), 266 ν 60,,, Μ t)tρΛιιο)..ι( 89.ι, 174 σuv. σ •1 J.Ι Ι σGλ. J?)
ς κΟΟκ'fη Άy. 'fριι αγόpου ιi:o.i <ΙJορtόυνότο" 2)7 Νικολ6νν Άy. ' ΡΟΟιtι' ν. 141 . 1 • Πnρηγu1,'1t 1 c:ισc•
ΆΜωνδρr.ια β).. Κ ύρι >.Μχ; 81. 223 Σu>J.o'rl'Ί yλ~ν 21 r συ"·· σημ. 4 οcλ 2 10
'Λλι~ι,ιδj')((ι'Υ 1 S0 •ΑΙ)τειι~. - ιδ« 4-γαλμα 9 - ναό; έν ΓΙi.ιtJ.ιοΙμ 9. 10,
Ale..111(1.ndt"O\ιΔ Πύλη ~1 Λtvtνyκράδ 11. 39 Λφl.α 10 cn>v 01'\Ρ· $ σε:λ. 9.- ΠαψL<ι 9,,,
'λ.~ι~ λ ' Κομνη>Jό; 20. 21, 2'6, ;ι7Ι 10 cn.;ν oru• J ο:). 9 - Παρθένος 10 CJ\IV 0'1'\JI .S
-
οο χι>•><>l>llνν>,>.ος λό7<>ς 12. 1Α- Ζ'6 od.. 9 - Σ.tι;~ο 9'4 Ιt'άl ιο οuν σημ. 5 αU.. 9 , -
'λ~ ι .. , κρόαtοξις - w r-, 41, 1• 2:67,, Τα:υροκόλ« 9"' IC'OI 10 συν. οημ S oc).. 9
· λλιι:ia Ιkrι.,ιιιστfι (ιςορ.) βλ. Ίηcrof< κc1ρ6 tt\ν λlμνηv ·Αρτσ. Π tνιc. θrcιtιμο ttν, 1'J.,.. ΠοU.cιaλ.α.οιαομΔ(
tfΚ ΤιΡ,-ριdδοζ "Αρχciτrε:ωι•• ος, Ι2J. 121. c1ιr. 9s. J30, 1 3ιι-_ ι.cι ••• 141.
· ΑJ.ι ., ορνασοό(, Μ . ΣtpoJSiλou 2'70., 172, 2S9, 260, 161, 164 ου Μο\·ή. ν. Ά1. NctQ(ιμ
0
Αμφ1 ).Qι1 cκ •Λyιος (-κuρ) 186, ι:Ικ 109, 187, " ''· 11 49, ι·- (ϊ)Υ θο0~ι (1 '18,,
188. 14(1, ~iv. 67α Άρχιr.J)ttς. Ίιιc:rοΟι; ~. 1-.ό 1<1)ν - tαιv (•<ιΡ) βλ. Ί11οοrιc
'λμφl11.Ι)λ1 c;163,, ΆρχιοuνιlγΟ:)ΥΟC 1$4
Άvuyινν11σι' 13(..,, Άσίt( 11 • Μ 1κρc1 49,,, '270
'λ\•ά.J.raν1' 136, 1, 267 Άσχαομός ' ελιΟ'iιl}t-r ιt(ιί MtJρiιtς: 26S, 1
Άνdσcαοιc ΗΙ6, ,.1... 109 άρ 2J. 241 A~ί:s,i J97, 1, 2 18, 1, 219
'Αν01 ιΜ" 1 "Ασ-ιρωιας Ι::.ι)tbχιο.; 224 Μ ιχαήλ 224
Άνντόλ«χ (ιιιοtρι6ριης Κι:.ν/).ω)ς) 244., (.ορ.). 248, 149 'Αττική 4C), 1 ... ..(hW)J)9Q Ί:κκλr)(Jιό. 202, 1
αύtο.:ράτ.ρ 1$2 (ιtl( τός 1ιαpασtάσι;:~ ~)
Ά- dJιό<πολο.; 1 9.ί, 194, 201
4νδρις t\Υ(ιcηρό4 194 'λ9ιλόχ.ιοc 'Άγιος 187
Λrφι".IΙCΟ ι-:-π. 198 Άφφι).ό.W)C "'Λy1Qς Ιt7. 1

6\<θρc8Λίσι..οι ιιιiΙJtονrες 186 'λχρίc49. 1 Ί•\Ι'ΥΟΟΆy. '' .f8 Κλ'-μr;νtοe 'Λy ν• .ι.ι.
·λννα 140. J47.- ί\ Δο:Μισσηνή 22.., 101,1, 141 ,,, 197., ••• 232, '23:1, 0 • 138,,,,, 2Α•οι
• Λ ΥΥ(Ις 208, 20~ -dργιιρσ(Ιv Μ~ιΑ.ι,.111 ι1 C.iιιηryc)..ioo 214. 1.t. 2 Ι S.,,
Άνόμόιόι , (ffροο1ς - ων, 188, 1 2 16, 11 Νιιrολόuv Άy . ν 78, 1 ΣQφitJ< Άγ. ν. ΧΙ,
Λι11clrJ11I Ι k' 11cdc1 10 214, 1 12s, 1• Ι 2R, , , 131 ••, 13:!,.. 141.,. 161.J. 181. 1, 20f•, 1
Άν11όχ.r.1υ. 6λ Μ ελtιιος-ι;
'Λνςίχι> 1 σt~ ιS5 Βαλιrίλ 185
'λνιων1ν°' (J.ιό.ptυc;) 165, 16$, 1 Βι:ιλιόρ 18$
Άνι~νιοr; 176, 178 θαλι.:άνιο 238 οuν σ"~ι Ι 2 c;rrλ. 23'7
'ΛΧ(lιlο.001\λ.οχfιι; (ιιορ) 136, ι86, ι;.t l(, Ι()'), 129, 1:31, θιισιΑιi&ης Ι 66. 1
c\Ι<", 114, 1J3, Λίν 91 Βαο1λειος "'Αy1ος 117,.,. - ,ςηyή Σοφίας (•αρ.) 1$$. 1
ΛJωιι.6λwιc ι ι lkroιλdov 8 θοuΑΎQροtι:tόνοu. μη\'Ολόttον, •uλt*'•
'Αω1λtΥ61Ηο; Α~ 246 ριον βλ_ Χιιρόy"'"'°ν
36
ΕΚΤ
282 Πf•ΛΓ~1Α1ΈJΑ ( ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ Αθi-t ΝΩΝ

»αtι-:-ανόν. Mu:ieo Sικ:rο. J26 οον σημ. ι σt-.λ. Ι2S, Γρηγόριος ό θι~>.6yος '266,,.
ι3$, 1 ι1ιν(ΙΙC'..,0f'ι~rι z22••, ZJ7. 1"' Γρηγόριι); ό ΝfJζιανζηνός, '(}μι).(nt βλ. Χειρό-,ρrιφον
Ο~ι·n Ο\ιλλοy1) 259 (<.ttεατ( tΊ)ς) - 155, 1
~η-γή Σλ,)Q(α.ς (παρ,)
flι.(vρόιτοvλος Κ Θεσσαλομ6γνης f2J, 2 Γυ\'Ι:ι~~ "Α1ιuι J43, 2.()S.- οι'~ν1'1)0φ(Η ιηι; ΙΊ ι;rναγ(ύ(
Rενετlα, Accad~1'1\i a, (i ;:.ΙΙ~ri:Ί dtll'-, 218. 1 • 212.ι. 2J2.,. είς -ti\ν Σ'tαUρ:οοιν 2'2L έ. 222, 224
:l34.oj t.1ό:ρ);ου Ά y . ν. 18,., 144 σuν. <rηJL. 1 σcλ Ctιambery ν. 126 συν σ11μ Ι σι;). J2S (δiιrnιχο\•)
t43, Ι4S, ι1~. 1 93,~, 199.1 • 205 σι.ιν. <1t\μ ι σtk. 204, CΙ,eιηokrn.ed.i <)'Jώλτον βί.. 'fιφ>.fς., ι\1 οικτe,ίον
21 1 ()'ύν., Q 1 1μ. 4 σtί., 210. 221, 1 , 233,,..-, Pttfa d ' Ci111ubuc 2J8, 1 • 225. 239
()Ι'Ο 124.i, 211 (l"UV. 0Ι1Jt. 4 σδλ 210. 2 1 2,.ι. 22 ι ., Cόnstatteιe 237_.
- , ' rt::roro 1.16,.. {>.ει~uVQOt}l(rt). 220.;ι (σηιuvο•
θήκ11}. 220,~ (~ιiλυμιια 8tΡλίοο)
f\~f\QH.ι., Μ Δομπρl'Jς, 2J Ι συν. σηιι. 4 σδλ . 210 Δn.βιδδβιτοι:ι. 114, 1
Jkpc)λi\'Oν, Moυqt:toν, 214.,ι, 2 1$ Q\J\' , <>• 1 ~1. 4 σε>.. Zt4, Δι.ιΟιαΥός 165. 1
220,~, 221,, - Κj)(.ιηt.71) θιβλι()θΙ)~η 2)'1,. όttν1 ήλ164
Ο11θωΟΟ 146. ΒηΟζαδιl 146 Δαviδ JSJ, J83,J, 184. 233, 236, 242, nlv. 22, 97
Α ηαι)(fp(r,.\ν, λι;.1ψuνοθi1κ11-n;. 12t, •• 2Jl. l3;\, 8 όάφν(οιj Μ . 53. 1, 146, 1, 191 ••. 196, 204, 1 , 2:W,1• 241.a
Ηλοδι~ιήρ, Π<ινα:γ{ι:t >Ο& - . 130. 1 Δcίnνο<; t~.iοο~ιιeός 18, 1
t~l :ιsόv~t~ni<: 197 •• Δέι.:<ι tν Κρήη:ι Ηάρηιρr.ς ιGG.~

Βογόι.ιι.Μ>ι 1.S2, 1 ι.ι~ιcιο.; ι~ο

Βογορόδιtσu 8f, 6 Δωτέρα· Π ο:ρΟΙ)σία J 12
ΙJόδOtQ'tJ.. Άγ, ι\eovιlou v. (i(),_. 70-.1 Δη~ιή;tι>ι ιr. ·Αγ 2f:ι3
Dολων(α, ~ 1 β(1ιτiδιον, 2 18.,. 238,.._ Δ 1 (tι)),ι<η Κ οινι' {1!<ιι't) 214,t
Ηοοκολέοvtος λΙJJ ήν 234 Δι6βολο; '85, 244• .,
lιQv,.γαρί(ι 49. 1 .t• S2._. Arlxl11t1$$i, ν, Γuνv 1)σα.Υ. Χρι­ AiWOOvoς. ~οι, 136, 137, JJ8. 162, 164. 2ο ι , 204. 26.'.
σtοtι. 14~•t• 24'1 Ζαούμ, ν εiς -. 52.,.. 2'.cm.tn, v, ιt(ν. 42, 44a, 44'!
Άγ. 'lωδν\•ου nι)gos1<ιv, Ζ.14,,, 215,4 , 2 17 συν σl'Ι.J• Δ1αμά;ιη bρf)ο8όξων i.;:ui ulρε-rι ις&ν (παρ) 1$7, 2Α) έ:.,
fl οι.:)•• 216 'iβ(ινοβο, ν πλ ι)οiον τοΟ ·-, 197.• itfν 24 βλ κο.ί 1:\Ί'•όδι.>ι Οlιωυμι."·1κuί
Atoψnlnιν, ν. tlς .-, 48. 49. 1, 52,_1 Μιt(ησι«~βοu Μ Δί.κuιοι (n:αρ,) 244.J
βλ.. ΙΊε:ιpι τζοn Μ . rι~pιτζοa Μ. 12s, 1• ι7'2, 202.i. ό.ιι.ικλητ-ια11'('>ς; 139, 163, 1
241,ιι: . .Ι1cryιςάνοβο 156 Pi4tι; Μ . 1$,,, 183, 1 Σόφιας Διονν.σιc-.ις ό 'Λρt()tι(Ι'γ(τ η~ ~Α1ιος (~p-.) 186, ι:ί.,:, 109.
~1οuσε..Ιον ~•• 1'ϋρ~ιJ3ον.ν . Άγ Πέτρο\) "4ί f1\1ύ • ιss. ιss ...
190. 268, πιν. ιs. 68
λνν, 243.t- 249 ι).\ΟνΟΟιc>.; μ_άρη.ιc;. 165, 165·, 1
Bour-gc~. Μητρό~tολ1 ς. 215,~ Διόσ"ορο; 'Αλeξ(.ιν8ί)(:.(Ctς 248, 2d9
ΙJρt:ιupών, βασ1λuο), 20, 1 Δομι:.tιο.Υός ιΟ. t
Β1)1 \•δι'ιο1ον, -.ρίιntη Sι:ι Lιιci:..ι. 126 σι;ν σημ Ι σcl.. Ι 2S ΔΟjΗtp(ί:ς 1\ο1. 8λ .Οδ:ροια
δοχ~ιόρ1ος 1 ιο
Δρ~ τοΟ Μαμβρti 135, 206. 2061 , . 262
Γαβριήλ άρ;ιfιγγtλο.; 76, 130, Ι 3ι, 142, 143. , . 260
Δ6~cκ&v!\(1α. 11, 1 1.-ι. r84,i
f"<.wρQλίι1 ν11, Πι.ι~χιξιώt\Οσα, 00,,,
Δο>δι>"'i.ιορtο\• 2 17._,, 242
Γι.~λίιο ιο; HJ.6••
Dιι~i<> 22:ι 1 • 231, 11, '239
Γενεύη, ΜΑγ. fJtf(.lc)(. παi.αιά f\.iηιρόπολ~ς. 214,4
Dun1ba1·ton Oa'k$ Σ'υλΜ)γιιί 244, 1
('tp(ικι, ν. 7...ωοδ6:(οο Γl 1)~1)-ς. 233,i
Duι·foιcheι· Σταυρός βί.. Ν Ύόρκη
Γεθοη11 ανf'ι J?9, 269· βλ. κοί Πρι)σευχ1) έ~ι τ(>ίι δpο~
Γεωργ{α, Μ Οc.Ι aιί ΙJΟ OV\'. σηJ.ι, 5 σd 129. 252. 260.~,
263, 264 Έβριιίων θuγα1έρι:ς dJ_ι itιVfOI (tιι:t(ι σίιvt()Οφ()ι t"'i1ς fΊα ·
ΓΟΟΙ)γι<)ς "Λγ\<:ις 164-:ι. 263. 1 , 265,i.- Κωνc,ΥCαν(ιVΟv• νuγtqι;) (1\Q.P,) Ι 4 ι , 14C ,1• 142, εtιο: 98. 265,ι, niv 7,31
πόλαο; 250, 2SΙ.- nι)εσl}Uτε:ρο:; 250 &;(cl c:)..~i:ι 2.14,,
tόλyoOa:; (όm) 14.ιιιήξr..ι•~ Σ-ι:«vρι)i)} 230,. "Εδέμ 216'4
)ΙΟν(:fς 't~ fl άνσγiας ι40, 141_ . i (:ιrαραδΡ."[γμαιι.a), 147 J:.ίρ i1 ν1} ~i>ιοκι>. 1is .•t 13),, - m'.(, Ίωiιv\•ου n· Κ ο·
Γορδιανός Ι 50 μνην<.ιΟ 2("1
ίορτυvίu, Κολr.ιμiοu. Νtι.ι t.1ovή 49,,. Λοίιι.'11 ος., • Λγ. Εισόδια Θcοtόκοο (nαρ) 18 .•• 136. 139. 1'12, ι:iι( ?$,
Άνδρtα' rtι.ιρά 1όv-. 00,_. Φιλοσόφων f\1. νf.ιι 56,;. 14~. 26$, ιιίv.
6, 7, JJ
- ttu.λ.o.ι1i 49,, Ί~ιο:utδνΗιρχος (tt<ιρ.) 2 11, 2ιt . 'l, 212, 213. 219, 221
_rουρίας ·Αγι~ (πuρ. ) J38, 138,.,. Ί!Jαλησil.t (ιταp) 2 ι 4. 214- 1 (όδttyovμt\•η ύnό άrγέλοιυ),
Γρι)yόJ)\ος ό 'ΛΙ\ρ<.1 '/<tντfνu1ν 'Άγιο; (nαρ) LS-6. ε(ι:. 109 2 14,J, 245,. (nιιρ<.ιδε-tγμαι-ο ι:ίς ΙWζ μvl)μttu), 2J6,
άρ. 9, t9 Ι , 19J , 44, 1 -<> (nαpαστάσεις), 253, nίv, 67(.J ll(\..., 2 17. 2 1 8,ι, (ύγγr.λοι 11ίς ,-ή'' Οtσιν ~ ς), 1J9,
Ε fl λΡΧΙΤι:ΚΤΟΝΙΚΗ Κ λl λl ΒΥΖ ΤΟΙΧΟΓΡλΦΙΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΙΙΣ ΠΑΤΜΟΥ 283
21.ι, ttlν. 89t1.- b;,teμρ!νη 216. ..,- 6ιι; yuνι\ 218, 1 Zoxu~~ 140
- μt φ(ΟΤΟΟ-ttφα\.-'ΟV 118. 218,, :ΖCΟ,ή 128,,
tl('ιιλt)(Υ16ρχ 1κ 110 ΖιντικιΚ 166,ι
'S:λtkt•cι, f'). KmvcJrcιvτto.
'Ηλί~ "λγ. Ίr.ροοο).U11~ν (ιt<.ψ) Ι.13, 161, 2bj, .. ιtlv. 41
'L;λtuotρ1ό( - λΎι« 2~,,
Έ:.λιuσlς:, fkrο-ιλ.ι ιcή, 20., 'H ').ι:fn, ΒΜ1χtρν(Ις ν 84 , ι

Ί~1 ιι<ιU1~ β}., Άοnιισμό' MJΙπtιρόC 60,.. ΙtΑαχ~vοικινtCfι ν. ()Ο,~ Κ<ιll'«ινη Ί .-11:

'Ελ.ισ<-J)ιτyι<ράδ βλ Ρωσία ιcλησιά 49, 1 λάJιn:οΡον 'Α \<ω. ν. Κοιμι)σι:ωι; Θι::ο·

'ι:λ.-όJ1eνσς Χριστός: 229 tόl(OV 60.,, ι:tλ'CσΟU Μ. 112,...
·ι:.'W&ο.; ι<άοtρα 31
'f'~ΥΙ)Ι.ιlιλ l)l. Χριστ~ Hennιtap M ouσcTov 124.:ι (ήνι6γ1...uφον Πttροο .:ol
"1.ν«ιφι.ο.c:r,ιός 234, 1 rt<ι:όλ.οu). 126 ουν. σημ. ι οελ 12.j. J}2111, ΙJ) οuν.
'F_,ξot.oucnouδwv« ·Ατ 165,1, κιν )ΟΡ οημ. • σ:cλ. ι J:l~ 26J
·ι.t..ω~ 61,. hon't1lm Jl2••
' LJΙιιΟuμηtός: bίσκοως; 12. ιs
"Γ:.11ίι,.μιιοc 'Άyιος (~ορ) 149. Jtfv. :ΊS. 36ι.ι θά\ιιtος toO όι8'nlou (ιι:αρ.) 181, ιsι. 1 (ιι:ο,ρcιδdyμ••t<ι),
'LΛ[ΟΙ(ΟΊtΟ Ι 1S2 183, ι;{Κ. t07, 184, 186., tlι<'. J()9ό,p 7, JtίV, 22. 2JO, 6$
·ειιη96\'Ιός ό Kώtpou •λγrος (ιι.ο.ρ) 17'9. 142 (ό K t;f. θεόδι')Uλe>ς "Άyιοc (ιrιιρ) ι66. ι:Ικ. 102. J66.,
ιτροv), 244, 1, πi.ν. 22. 97 Θεοδόσ1 οt J2:. 26,ι Κασtρίσιο; 28. - M tyα(, 246
'P.ntti πσt/Sf'.( tv 'f:φt~ Ι 6~. Ι δ.S,, f-)~Ot)O; Κώvσtανtινουr:όλεαις ιι:u1ρ 1 Uρχ1κ:, 2-49,
-~,>ι ιv).οc 'Άγιος (n:αρ.) 164, ftlv. 49β 2SI, '251,1 - ιrρr:βi,tt')°' 2.50
'rltoιμfm{σ. Οι\(\~ 25?. ΣtuυροΟ (ιιαρ) 18(•, al". 109, t)οοιι:τ(σtr~ " Λ οοf'l(ι.. βlοι;, Ι&,....
2)0, 11\'(V 92 θr.όt<:ttσ:·to; 111, 1 - οο fιyουμtνοο Διαθftκη 41, 1, 11 Ι .,
f'(kι 142 θώο; Jιατ~ρ Ι 3'4
ΕUαπt).ιοv 40ν ι ι θtοtδιrος 136. 147, '2U.- βιι.αιλhuι;. ιιrυΟUρι:.ι J l9. 119,.,
Ε.Οcιτfd.,ιομός θεοt~οu (11:ι.ι.ρ) 75. ι.ltι:' $$, 76. 126 συν. 260, 261, 1 t~ριι»'"' ~pg;τοΟσα 1.14 t. 126.
οημ. ι ot"J.. Ι 2.S.- ιιορ6 τό 9J)tιιρ ι JJ,. 121, d.:. 91. Ιl9.. 260, 263, 267, JΙ: ίν.1, 4ο, 2..ιο, Z.S,
~'otol (aο.ρ) 90. 123, 128. W. 9J. IJ.S 26 ιu.., και Π<ιW'τlο
E,;W~t°' •66-.
Εί~θοιο. Κορ(ιmου οροόριQν, 29 cnιv. ι:ΥΙ'\μ .S od.. 28
etoou.λ.o\11.cη , Λlt.ιιτι-'4)Ινης Άy ν.
Άy. ν 56, 1,
$6. 1 •
Άχ:cιροιιο1ήtοu v 89, 1 ((7(1.ριrοφUγος).
'Λ~ό).Αeν

Ι1uργ,, v Μ ι::tοι,οΡ9ώσε;ω; 238. 1 4~. n(jρyoς, 29 128.., 161, 1 • Γr.t\ψyioo Άγ σv)J.oyή y)..u"tιbv 89. 1•
m>''· σημ. 5 αι:ι 28 Δημη1ρlοο Ά γ. v. S4... 89,.,, {σσ.ρι<'uφι)γ()(), 12s, 1 ,
~j'\Qv).Qς 165. 1 261, 1 Νι ιrοΜου Άy Όpφα:νο~ \•. 57, 1 4 .ι,. 14, ,
U()Ο(ιμιος "A 't'HX (ιιcrρ.) t7(), 111, 1116, .;1ιc. 109 όρ ι. 154, •. 17d (JllV OΙlJ J 1 (,ff,)., ι ?.3, 191,, Jl(lνu ylfJ ;
ιιtv. ~'2.ιι -- 'Ι&ροσολ\.Ιμων Πι.ιςριάρχηc (:tορ.) 244, 1 Χαλκtων ν. $(1, 1, 123,ι, 19 1,-,. Ιlανιελε.fιμΟ\'όι; Άy,
f1\\νι~cιαν~ Ιlιtί,s, ν. 56. 1 1Ι cριnttι~ν Τ\.1 59,,. 60, 1 lioφ(oC ' Λ 1. ν,
ΕiJνόμΙ()( 14 7 89.~, 118.,
Ι::,Ua).ος • Λyιο; 263. 1 θηβι»\Ι' M Ql.ιO&tov ιιιι.,.
ι:ιnιοροι; ι 66, 1 θ~wj.ιιςη 184••
EUρutoνfo.. ν ΊΞχ,οκΟΛ~ς. 59, 1• f:I0. 1• 70,, θρ"-...:>; 'Uιι~ (ιιαp.) ι86. c:iκ . ΙΟ'J dρ. 21, 2J).
Lbnιx/\< 1Α9 234 •..,.. υs ... 2)7. 238 mw οημ 12 cιύ.. 13?, m.
ΕΔW:ιιος U8 268, 269. ιι1ν 21. 94
ι.bφιρόοu~ ".Λ-yισ.; 263,1 &ρηvφ&ι.ι 2J9 ρ). ιcΌι \iι.ροeόρο1 θρή .. ,w
'Εφtο:ου αιmιαιοv 165 Dλ ιςαί 'Ε111ιά ιιια1&r..c

Ία.:ώβ 1.13 - Ιlη yfι 143. 145

l"iι·...nnt:.lyn v. 49, 1 Ί (u:~ ό ' ΛΑΙ'λ~,{)( 'Ά-rιc.~ (π<ι Ο) Ι.;11, 138. 2Sfι,
Ρ'οι•11 1i~. ~nι· An&clo i11-, 128, 1 • 133.1. Ι-43,1 , 1 Α9. 1 ,
26jί, '26j,,., «lv. 5, 29
171., - άιWση:>λ« 14J
GeΙ~ιι ι Μ βΑ.. Γεωρyi r.ι. 6 Ί οο8αΤος 219
(;l.-1ia,nn110 S. 239, ι (C7Ταύ~) - μ όΥαΧ~ (Μ. Κ υι.;,...ι νοUάφοο), 'Ομιλίαι βλ. Χιι·

(ίi04ΙΟ ι98, 118, 1 , 237, 1 , , 239 ρ(rηχιφιον

Grιι<to 12,, 1 fUινανcιΟήιιςη) Ί(ψθ;λιχ~ 16$.ι

Onιn 2:19 (leινa~~) lbn Hor.,·ad;adbch 1&4 .ι
Groιιa Γcrraι:a ΙlS., ' Ιςρόρχuι (ΛCιtι.) ι ιιι, 1• 139 (εr.c 106 't1)ι; σιλ ι 7.ιιl), 161.
OuιtWmo F'r.ι ns dk. 103. 1$$. 161, 168, 188. l4:Z. 244. -uι .• (φιοιλι.\·
ΕΚΤ
284 rrPAr.'1Λ'J'C.IA! 1ΉΣ. ΑΚΑΔΗΜrΑΣ ΑθΗΝΩΝ

νιι:~), 245, 26$,, 268, πiv 52, $3 - Ι'}ζ Ιeροορ"(ών Ι 36. Καvt:Uόιrόυ).Q.; J1 flλ. ' Λθfίvαι, - ou συλλογή
- αι μή Ι.ι;.ιτοuργΟΟvτι;ς Ζ44, 1 (μ& 1tολι.σταUρια φαι · κ(~.._ια 22 1....\τβu.λί Κιλισt 124,t. ~~6·ι• 181,)
).ι.)ΙΙι Q') ..... ό~JJόι Ι 67, 2$$.- "ηy1) ~οφrο.ι; (nαρ. ) 211, 220,,. r ...r,pεJιt 124•.t.
Άrσιι..-t>. 'Λyί'J. Κ.ι Α.ισi:
ουλ/.ι:ctουρyοtινη:ς Ι 39. 244,,
155, 1 - 128,)• 2JO•• 'F.λιι<ιλλ Κ1λισε 125, 1 , ι28.a. Ι J9 σ\>ν
Ίeροουλύμω\Ι tf\.\σιι::οκ~ 137,J - iεράρχuι ~ιν. 39, 40, m,μ 2~ελ. 138,214.220.., Bf"ιa7.<1,. ιzs., κ.~.ι.ι:ι<ψπός
41.- J'!<ι.fρι()Ι)χ(tι βλ t~ιJ(h'Jμtoς, 'Ηλi~, ,...ίQr.:άριος, Κιλtσέ 16 1 ,,ι, :ιιο .•. Κ4ρανλtι<- Κ.1 ).ιο-έ 125, .... 128.~.
Σαi.ούσηος 111, 1 , 212,~, 220.; Κελειαλ.ίιρ Κ•λισt 125.J, 164, 1•
Ίeροοοuλή.ι.ι, τtίχη τη; ·-·, 2 13 2i1,:z. 2 13.,, 220.i Μmιλi..έκ Κ:ι).,σt 197,,. ~1πα~α·
ΊηnΌΟζ 14$, 151 · - fΊ ιι{~ (r;ο:ρ) Ι ~ f., 129~ (..:<ιρ<ι· 't\ν ~ι:ιμαλyi Κ ι).ισt 217 'Οζ.iζιιλ(Ι. J88 Σα.κλt Kt·
δf:ίrJ-ια.tα). 130 ουv σημ .S α~.λ.. 129, 260, 262. 263, ?..ισt 221, 1 Σοyκανλέ Κιλισέ 2ll ,31 Ταy..Vρ 22J, 1
264, ιrίν. 25 - nαpίι τήν 1.iμνι ιν tf}ς. 1·,β.1;pι6δό.; ΊΌκαλf. Κ\λ1οt 208,. , 220,, , 21.t,., 237., 1 . - · γi;ος
(ttuρ.) ι sο. is ι , 186, t:Ι~ Η)9 6ρ ~. ιο. 187, 192. ~\ι;~ 1 9ι,,.,21 1.-, 1'σ<ιοUς ·rν 208.). 21 1,.t• 22r,11
192.t.268, πlν 17,70 - πρό t&\ιΆρχιερέων(ιωρ) Τσιιρcκ'ϊ.t Κ •λ1σt t25. 1• Ι 2θ•t• 132,,. 211-:• 212,,.
136., tiκ J09, π'ίν 376 2 13,,. Ζ2Ο.,
Ίι.:ό ..•ιον, 46νuδ(ις - ou, 246 Κ(ιρνtιος t~ 'Α1tόλλων
Ίλο.ρiωv ~Αyιος (χαρ.) 176. 178 (παραδείγJ-ιαια), 179, Κάpιι-αθος. Άρl(ασίας βασ1 λ1κ-i1 2ό, 1 ϊΊ.;ιλο-ι.(Ι)Ο«φιtfσ
Ι θ6, e~... Ι Ο9Vρ. 3. 2~$,265, 1.6$, π•v ι;ι, (J4 σψ;: β(ι.σ~λι~ι) 20, 1
'ιοuΟεvό.'λιοι; t69 Καρiιτuινα J.2,• (~<t01ρον)
'Jοu&ι.τοι 1(3. 1 Κά.α~) • " ls.ittν • Βαρν"tάν να~ S 1
'Ιουδαίο;. δή)ιΗ.:ι.; 2~:.! ΚασtQριά 147, ι11... (νuCJi), 260,~. 263. 264, 265, 1 •
'iοΟΟας 198, 11• 269 Ά\vρ-/(ιρ<ι)\Ι Ά.γ ν 128, 1 , 133-3, 164. ιΜ~. 117,
Ίσe)(l.: J2J 1 77, 1 ~, .'202. 1• 220. 7 • 263. 264. Ζ~ Άποσtόλ.ων 'Λy.
Ίσαά.t.:ιο.:; •ΑyyΡ.λος 211, J (Χι)\.>Q"(>βι)νλΜ:,ς λ,'ιγ(Ιος.) v :Ζ37. rΊ:ωρy i w Άy. tΊολι tcίιcι;, ν. 140. 1 Θεολό--
'Ι<rιι1.1ή~. ..Λγιuς (r.αρ) 163, 265,J, πiν 46 100 Μιιupι(Ι)'fίσσης. ν 238. 1 Ίωό:VΥΟ\Ι Ιlpοδρόμνν
~ισtρος 16.i ν. ΙJΖ.,. Μα1.ιt)1iι.n1οσ~ fJά'Χ.Ιγi(Ι. -, 125, 1, 14•$ συν.
Ίtα>.ίcι49,t (Κάtω), t97,~. 22 1 (βυζt.ινtιvά έρ-,uσi:i1p 10 ), Q'I\~• 1 σtλ. 14.t. 146,,., 2J2,~. 21}, 1, 225. 2Jι\ :1;}7,
233σvν. ση_μ, ll σtλ 2.}7 200. 11• 269.~ Ν ι κολάοv Άγ τοσ Κο:ονi t(η ν JU,,.
·~•αλοι ζωγράφοι 2t8,,, 222 (ριi!ηfιif~). 2.J7 (pr1mitifs) 264 Ν1ΙC(Ι),(ι.ςnι Άy. "10\Ι K\\p(<tζt) ν. 197,.,,,. 238.,
Ί(Ιίι'(κtlμ 140, 147 Ιlαvα'tiας, to() Ά1tΟΟ't'ολ4:..:η ν 1 77, 1~. rrανuγiας
·1 ι00vνης. ό1'(\(τtι>Μ>.; ιc;..,_1 cl>tι"'γytλισt"ι'ι~ JO, 1Ι (βιογρα­ l'rισιωtίσσης ν J77, 14 Ί«.ις1Uρ;t'>ν Μη1ρο1tόλε-ωι;
φία), ,i, 1 (nr.ρ(οδος), 22. 38, 91. 165. 1• 210. 7.JU... \'. 17,,1 , J')7,ι:. 230, 4 • 238,,. 239.,. 239 συν σημ 2
(tl<; ι))\' Χταόρωσιν), 213. 220. 222, 22j, 229, 235, σε>. 238
23.S. c• 26S. 1 Κα1'cιπολιανή 32
- 'Λ).iξuνδρΟς 219., ~&λλσpltσ.1 J ιο
- Δαμασκηνόι; (πορ.) 226.. :((v. 90 Κt.ναιρiων 2 12.
- ΕύχuΤrων η:ρό τG>ν Σοφ&ν 244, 1 Κipι;;ι)οο, M~)ootioν, 133 ο\)ν, σι\ιι . 4 <Je~. Ι:i2
- · Κc.ι.νtα"-Ο\:ζ11νός· βλ . χ~,pόγραφοv Κt.ι(ι:f)ttωμένης ~f t 12.f> (tuιt ικόν)
- Κλίμ(J;~(Jς' βλ. Χι:ιρόyρ(ιφον Κir.βον. Μιχαήλ Άy. Υ, J)0. ι. -' 1:c>φiα.; Άy. ν. ι:ιs.ι.
_.. n· Κομνη"'ό<; 128,t. 264 133.1 (ι..'"όχ}J<14), 203,1, 212.,
- μ(ιρ'ι))ς 16:5, 110, 1ιίν. ~Ιβ Κ ιλ1ι:Ιcι, Eri\oιan , βλ. Χι;cρόγριιφοv
- ό Νέος 225,, (λr.ιψανον) Κοίμησι' Θ);οτόκο1> 137,,., J82. 1 • 144, 1 - 'Λ1 Σ6ββο
...... Άyι()(. οtόι; 2.Gνοφ(i}ν ι~ (11;αρ) 169, ιcrν. 55ι:ι 144,,
- Χροοδc:tτψος 71$, 1 (ιιρι">Οtι.,rιή), 137,.,_ (λεtτοοpy(ο.) Κοιcκιvοβό.φου Μ . βλ. Χι:ιρόγραφον, Ό~ιιλίαι lνfοναχοσ
ιιηγή Σοφίας, (tt<ιρ) t22.i. ιs.i. πίν. 33
- · ιακώfΧw
'Jwα\<V.iι;;ιος ·,.\γ1ος (ttαp) 169, J70, 26~•t• ιιίν $S Υ Κό).<ισι~ (ΊC(ΙΙ).) 244, 1
'ltt.1P.
βλ. Χε.;ρό'γ,>υψ(Ιν Κολοσ~αtον 38. 1
Ίαισ(\φ, ό cίιιό Άρψα.θεiας, 2'29. 229..,., 230. Z3S Κομνη\'Οi. δu-ναση:ία - Wν, 1:6Ζ β).. "\{ιl 'Λλtξιο;,
Ίω(ι.ννηι; ιι·

f((l.Qtδρcι ιz9. ι2~.t :Ζ()(Ι. 261, 1 (Θεοτόκος. ώς βασι· Κ.ό\'(ι}ν (Jιόp<tuς.• 165. ,
λέω; -) ΚQpαι.;ονησία, λ-t . τfις Ι'J<Ι\'fΊγi~ -ι;. 68
J<ι.ίοο&ος ι:ίς ·J)δο1> βλ ~,~δο\ι ..... ΚόpινΟ« 174 σQv. πημ Ι <:J~ 173 (θ(i)ρlι:ΚΊΟ:)
Κόi1>Ον. ~(Ιλ(\()1)ν 'Γζ<ιμl 38,ι Κ<,ραι.ιιl, ~1eτ<ιμ:ορφώσt:ως ν 59. ,ι. 60.•
Κώ.αβρίcι, ΚcιΟολtκi\ Σt&οι> 49.~ Κοσμi!ς Ίνδικ()Rί,ε(ι<rι:ι).; 12.S.J - (> nοιι\-ιι\~ 226. 221
Καλοχώρα 1JO. ι - ..Λ'f ό Μutοομ α (-,ιοp) 236,'l
Κtιλ:ι>J(\'«: , 0)..1.)χιι.Οίω'• f!ψ.σιλ1κή 20. 1 Κοομοσαιτι:tpας Μ . ι ,Ο,3
ΕΚΤ Ι·Ι Α ΡΧΙ'f'ΕΚΊ'<)Ν Ι ΚΗ Κ Α Ι Α Ι nvz. ~ΙΌΙΧΟΓΡΑΦ Ι Α Ι Τ ΗΣ ~1 0ΝΗΣ Π Α1"1\.10 Υ 285
.Κ.p.,ινiου τόπuς 232. 11 δώρου Άy. 20'3, 1 Ίuοοτι νι<ι.νοϋ {ι()o(CYω'ff!foν i•
Κρ fι.1 11 49, 1 • 1• Ι3S σιιν. σηJJ 6 οι:;). 134 , J9J,2 'ΑλιιιςιαV()(). Κ.0,χριe '('(«1ιt β)... Μ τtις Χώρο' ΚιλtσG rζnJιi βλ.•
~Λ\ .Κ.υρ)'tάννης, 49, 11 Άρχό.νες, ν Άι,ό'ι)_ι(ιτ<~ν. 223 Θεόδωρος ..Αγ. Mouσ.ι;tov ΖΟ3. 1 l\1 J:.iν • μ1tίρ • vt•·
Βι.ιtt.ς, ν •Λγ . Γεωρytοο 49, 1 ΓδV\·α. ν Άy. 'Ο ν<)υ­ ρέ,.; ..-ι νσt.&11\--U 540 • !ν1Φι..'-fοu Άγ. ν 163, 1 Π ιψJJ Ι.1•
φρέου, 197,~ Γω\•ιό 228, 233.~. όrιιιητ p ίο1,.1 'ι\ y, '( t t:ό.ρ t σ<:ος 69. 1 JΊ ανιοκρά tορος ν . 234 toφJ(tι; Άy.
ν. Άγ 4rι ιι rtfι>ιου. 49, 1 Έιησιι:αιτή ΊΙ3ρtι πtι~ β(t­ ν 54. ,. 125, 1• 1is.,_, 2 , 131, 1 ,. 2(ι4. Χώpος Μονή ι i\ι;,
σtλι κή, 20. 1 Έπ1σl(()π ι) Κ.ισ(ιιιοο. βασιλι l\ ή 20,J ΗΗ, 1 • 138,., 143.,, 145, (77. ι98~
Θpό.,.-ο;, ν Κοιμήσεω~ 238, 1 Καμ 1,ί..ιαν{~., ν Άρχο.γ• Κ(ί)(;. βασ1λικαι ιι., Μ Θοοτόt.:ΟtJ Κtιο-~ρwν<bν, 'ΖΙ,
rhλnι> Μ ιχ<ιiιλ 231:f, 1 .Κίσ01ιος βλ. Γωνιά. Έιι:ι · 2 ι .•• 26,,.. Ί7(), 1 • Ι\·1 Πι\λlοο βλ ~\>Ι . Θεοtόι.:οι•
<.11ς()ις-ή, Κcιμηλιαν{J.. Λα~1 1! 1 1νl), ν θεότόκο", 4 9, 1,
Λ ιψ ttι Uι~:ιχ. ν. Θ•;οτό.,ου. 197, 4 Λ r.Dι)ν, βασι λ1κi1 Λ iΗC'(ι)νl fι ' Α ι;ιδεcιt , v ~Ιι; -ός. 14 1 .~ Β-ιχινιάιι lίς, Μ .
20.,. Λοο~ιπιvιtς, ν, θοοt-όιςο.>, 49,t· Λοuσάκια, ν Κ λstσοίιpαζ (ί\ Τlαλ11ο~•Ο\'άσι11 1)(1) 1 11,.,, 214, 1 ,
Άγ. Π«ι>ασκwtις 174 συν οημ ι σeλ 173. Μ«· 2 _1s.,.. 218,, Κ Ο\•1δ{1'σιι, \!. ΠρσφήtΟΙJ Ήλiu, 49, Ι.
ται..α. βιισιλ ι ιc:1) , ::!Ο, 1 ~<J ε.pαμπtλλου βλ. Χουι1 ερy1lι. · Παληομο\-ό:στη ρο βλ. Βρονι(.ψaς;
\'OU r-.<ι ι:σκλlι.. ν l\ιl t«.Ι.Jι<)ι)Ιf!(ί:ΙΟ~ Χpι στ<.1V .zιs._.. λ«ιιπάρδός: 'UμJι i38,1
234, 1 .Μ \ίλοftόt(tμος: β>. Βrι.-τl:ς;,λοuμπ ινι />.ς 1)έ0υJ ι \-ΟV Λοοδιια:t<ι ι 18., (tπίΟ'κο:τσς • ς), 24ό
βλ Δημ fΊ-τι) ι~ 'Αγ ,χ. ι>οV'~ι°(νι. ν "ΑΎ. 'Ιωό.vνου. 49. .,. Λά:ιμ°' i 1 ι συ'" σημ 4 οtλ 2 10
Σtλ.ιν°' bλ Τσισ.:ι<ι.Υό Σt.ρβιιi)τιc:ισα n.'λ. v Άγ Λ(;J τρ-ο~. Μ >.:'f,°JλOO 270. 1
Ί ωάV'\.'(1U Θtολι)yό\» 49,a Σ11 pι ι.:άρη, ν Άγ Άn:ο· Λειψιι\ 24. 11 • 112. 1
στόλων. 137, 11 Σutα (Σ:Qόγια), fkισ c.>.ιιtή, 20.,. ΤΙtιι ι;.. t~ingι~ιl , Ούρα A l e.x.a11 ι:l1'(')ν:1 133 ονν. αημ 4 σuλ J32,
''« βλ,f.•~')Ul(ό;V1. ·rmσιςιuν(ι. v 'Λ"f. f;.iιrυιχ,Lσυ, 2~8. 1 114,3• 225., βλ ι<αi HcΓn1j 1aιc- MQ\>GClov
ΙJ>όδελ.t: βλ Λουμιtt\•ιtι; 'XuV1U βΑ.. /\Ουσάκι (r Χοο­ /\ι;όντι οι; ~οσ 267,11 {β(c,ς)
J • ι;.pγιάvοu, ν Θεοtόκου 49, 1 Λέt..\' !:τ' 126 (fυν σημ. ι σελ Ι 2S
Κ ιιJ;λQδ~ 9, 1,• 1 Λt:προι Δέ~α (1t<1ρ.) 150, ISI, :τrν. ;J6β
Κύ\•ων (μάγος tv Πά1μφ) 10 /\ερίιι βλ. •Α ρtr..μ ι ς
Κ υπl)ι(f \•ός; ..Λy ιοc (χαρ) 186. εtt\: 109, 188. 190.•• 268 Λtρος Ι Οσuν . σημ Sσελ 9, 11 2. , . Λ<tι>t</(Μ) fk1C)ιλ 1κ1\
-πiν.
'61 69 2Q, 1 β'λ
.."(tt 1Ι<ιρΟένι ()ν. Τε~ι Δνιον
Κ6προς 56. ,. 00'-J·•· 124, ~ 'Λγyελοιcτ i σtοι) v J}λ κ •~ Λhμνος. βασtλική , 20. ,
ttO\'. Άνtιφαινητο(S ~1 Ρλ Κ11ρύνε 1 α Άπσστόλω\• Λικ ί νιος; 139
Άy, ν, βλ nερσχωριό . Ά ιΧ!ιcι:>u ν βλ. Λο:yου&;ρ«. Λ ιποΟ\)JJ ί<ι nο...•αy!οι; 22J , 221., (ιttt ρα~;tγμο·ια), 225
Άσί"'ΟU• l\1, fl«\.'Ο.Ύ(ας Φορβιωtlσσηζ. 128.ι, 11'1, Aurr'l\loς: 2 1ι . ~ (t"φορα1 tOO δνόJ,ιut°'), 21?
178, 1 1 , 190. 201.,, 244,_1, 261),'t 6υζι)νι•\•ά μνιιιιι;tσ Λ<>ι.1)ίς, ν. 1'αξι όρχοο 124,:ι
(y&v) 8 1 Δέλ.Α.α. πά\ς Μ βλ.. Κηρ6νει ο. . Ίλ.άρlωνος Λονδ(νον. Μ συσεtον Η ι11.."tωρίας και ' Λλ(\tρτνν 2.17,4
Άy. φρ(>ύριc.1\• Ι 78. Κ (tναιςαριύ-ς; ν, β"ι... Καρπασία Λι>Οβρον Μοοσι>i Ο\• 126 σvν. 01111. Ι c;ft".λ. 125 (tρ,ιπu·
Kαρnttσ!u, ν Κttνακ<ιρtaι;, 56. i Κ ~1 ι>ό\ιr:w., Μ 'Αν· χον). 208.;ι (tλεφι.ιvtοσ·tοC;\•)
~ιφων11 tοϋ, 56, 1• 60.. Μ. Δέλ.λ.α • nά\; 2 17•• Ν Λόuκd •Οσίου (\1 128, 161, 1 , 177, J78, 190, 20 2,i.
ΚάQ'Τρου 56,, Κίτ c οv, ν. Άγyr.).οtr:'τίστου 56.-,, 60•• 2o s , 1• 21(), 1, 221, 1
ΚουtσοfJtντ η, Μ Άy. Χρuqοσ-rόμου. 263. Λf.ι:yοι.:ι~ Λοοκια\Ι()ς -Αγιος (παρ) 139
3-ι;,,6, ν Π αναyi<ις; rοϊ> Άρά:~Ο\1 παρά ~ό. -. 1 24. ~. ΛOVttQi;; Μονή 84. ,, 1S4-ι
126 (n)'Ιι'. σημ . ι (J.f',.λ. 125, 178. 1 78,ι ι • 244,, 260,\!.,
263. 267 Λuμn«διση'ιι; 60 4 , 70.3 ΜαχαΊρι'l Μ . (ro· ι\Ιαyδαλ η ν ή β). tι.>1 αρία ή -
n:tΚ'(\ν} 112, 1 ΝtοφVτ(')υ 'Eγ«').f,"fO"fj)(l ( Μ }, 177, Μ (ιγιjιw; 11 0
178._1 1 , 2 12,e, 2 14.,, 215.,. 216, •• 230 Π ε1)(1χαι:ρ ιό. Μά•tοι 164
ν Άγ Άnοσ·τόλςι,ν 201, 1, 202-, 1 4~ορβ1ωt iσσης: ν ΜuΟηtαί ΊησοΟ 145. J46, 14 7, 148, 1.:1 1. 154. 192, 194,
Ι}λ. Άσί\'()\1 Χρυσc.Ι<ttόιιοο Μ β).. Κοvτσοl)tντ 11 19'), 200, 201, 2~2. 203, 20S, 207. 235, 236. 268
Κδριλλος ό ΆΜξ.α,'δρείαc (παρ.) 244.t. 245. 246. /\ι1αtmορες t~ Κων/nόλι:ως 24. 27J, 21'2
241,,, 249 Μ ακά,ριι~ -Αγ., Ίεροσο>..(~ιων t.χ-ισκοttος. (r.ap ) 158,
Κeι>νσ--τιιντiϊι, r-.1οιισt.ίQν Η οψι·ι~n. 2..)7, 1 160, ε("-.
101, 265, 11, niν. 39. 40
Κωνσ'f«Vtιανή κι.ι:τ' Άλεξάνδι)(:tαν f62~ i\<Ι α-.εδονία 184. 1 • 222
ΚωVσ'ταν;f\'~)ζ Θ ' ό ΜU\.'(ΙJι((χος 126 σνν <:J•H•· 1 c;rελ. Μ<ι.«e& νιαWJI 246
Πωrωνu.τος 2SO. 251
125, 128. 1 . - Μαι.:ι>δόνιος; 188. 1 , 245, 246
Κ ων/χόλεω( Ι1αtfΗάρχαt βλ, Άνuτόλ-ιος;, Θεόδωρος Μ<iλχ~ 197
Κων'(Μ'άvt•\'Οόπο).ις 24, 52, 267 βλ. "'ιιi ',\V(ι1όλιο;. Μανασσl'\ Χρο\•ι ι>όν 221 .s
NtJ;tόpιcκ, Άn:οστόλ(t)Υ Άy ν, 196. Γερέ~ι ιtαtάν Μ ίινιι 49. 1 , 57, 57,~ 70•• Ά Ί~f'j)t(ι ( = Όδη y"ιrριο.) .S7,1 .
!~ρ(ι,Ι ..-ι νqτt.ρνcι 54,,. C1'JφηJιi fις Άγ. ν. 24$ Θtο• Βλf.ιχέρ\•etς ν 49. 1 Βάμβα ..-α., ν, Άy θεοίiώρων 57.1
ΕΚΤ
286 ΠΡΛΓΜΑΤΕΙΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜ ΙΑΣ ΑΘRΝΩΝ

Γαρδtνiτσα, ν. Σωτ f1 pιχ 57,,. Έ11tισκοπή S7.a. J91.8 • Μοvοενερyη τ-ισμός 250
''Έρημο~ ν. Άγ. Βαpβάρας S7 ,,, l(u,φu)V(&, ν, Ά-y. Μ_Qνο0t:λ.11τισμ6'
2SO
Θεοδώρας 203,i (οΦράt.:tΟν). K(tτ(l, ν. Άγ. Σeργίοu Μονοφυσιtισμόζ 249
κ:αt Ι~ηοο ι•Αy. Γεώργιος) 49,ι_. S74 • 70.a ,Κουtή­ j.Ι()ρφαί, tξ.ερχόμ&\ΙQΙ tκ 't'&V μνημι;iων, 186, ι;(ι;;:, JQ!J ό,p,
φ<ι,ρη, ν. Μ ε'tαμορφ(ικn;αι.ς: Έωτt'iρος, 49. 1 • 70.~ι· 19, 228.- 6ρθιαι μt εlλητάοιι1 ιtιν.
36<1
Ml'tOUλ.«ptoi, ν, "Ασωμάτοι> 51,a 60, 1 .- "At - Σ'fρά­ Μόσχα. Μουcrεtον 'Αλ.eξ(1νδρου Γ 22(ι., 1• 11.iοοσεtον ι,;.
~~1γο.; 57,,, 154, 1 , 2 14, •. ΊΙS..ι. :ιι6,.,. Μαρiνης Άγ. Κ'(t0'1 ιι~;_Wν Τι>-χ.Υιf.Ιν, 126 σvv . σημ, 1 σελ. J 2.S.- Έ\))..
ν. 57.,. Όχtά, ν, Άγ . Νι κ:ολδου, 51.a. Πλάtσα, ν. λογή Tr<!tjako r f 30, 1
Άσαι~ιό"tου 70,,.- , ν. Άγ. Ν ικολάου 70•3.• 'J'uξιαρ­ ~ιουσικός 183, ι
χΘν Γλ.έ(ο~. \'., παικ't τό\• m)ρyov Διροi), 51,.$ Μουσουλ_μζiv()ι 3S,J
Μανουήλ • Αγ. 163 Μυροφόροι , Άχοι«ιθ1ιλώσεαιι; 229,.,
Μανοv f)λ Κ,Οf.4 vη vός, 234, 267,• (πρόσtαξtς) - θρή,<01.> 23.5, 237, 2J.7,", 2)8, 238 συν. σημ.
Μ<ι\•ώλακα., r.έ'tρα 'toO - 104 12 σtλ. 237, 238, 1 (Πα~(yμα1'C1}, 238,2 (ttapu·
ΜαξtJ.tιανό~ • Αγ. 165, ι δι;:ίγμαtα). - εlι; τό Μνί1μα (παρ.) 186. εt._. 109 ι)ρ .
Μαξ1μ1).1ανό(, JJ !ιptυς. (ιαιρ.) 165, 16S,.. 263., ~6$. 1 , 22, 239, 241, πtν. 22, 95, 96.- 1:ταvρώσεω; 22:2,
πtν.
1Ιβ, 5Ιu. 22J, 224, 226
Μαρία βλ. Θοο-ιόt(ος, Πανα.y(α .- ς καt 'Ελιοάβει Μ \ΧΤτιl(ό; Δεtιtνό; J7 Ι , 1
ά.Ο'WΟ)J ός 265, 1. Μαι)Ια, ή δλλ.11 , 2.40, 240.;,ι.. Μο.ι>lα, t\<1υστρδς, Άψ.ντικό 38, 1 . Βρονtόχιον 155, 1, 244. ί •
'tofι Ί αι..:ώβου,
2404 , 2ΑΙ. Μ~lα τQΟ ' (ησοG, 240.ι.. -yλν~;τ<'' 141,,. Δημ11τρίοο Άy . v βλ, Μηtl)ό:tοΜς.
λ1αρια ·ιιοσfι 21'9. 1 • ~feιρία.. ή totι Κλ<ι>πΔ, 2 ιο.~ . θοοδ&)Ι)<i)\' Άγ. ν. 171.,., 238, 1 • ΊQΚιννοu 'Αγ. ν. 172,,..
J\ic.iρίeι , Μαγδαληνή 210,.,. Ζ23 ••, 224. 229>i• 235, );άσ'fρα31. Μηtρόnολtς. 144 σuν. ση μ. 6 σελ. 14),
237. 2 39, 2ΑΟ. Z40.r,. 269 14S, 147, 147,,,.. 149, 1 • 188. 196, 243, •• .244, 1. Μοι>­
σc-tον 203, ι· n(Ι.νtά\'ΟΟσ<ι S6,i. 11~ι)ίβλe«tος 56, t •
f\1(Ιp1Cιι'tνός 248
Μάρτιμος (μάρτυς) .Ι 65,, 228, 244,,
Mutan1 ίd, ;ι<ι:λ(φης AI .._, 184, 1
Λ-1.αρτt~ (μ6ρtος} 165. Ι 6S,,
μάρτuρr.ς άyιοt 165. 16$ 1 , Ζ62, 264, ιc(ν. 47α, β Μώ~ιQι; "Άγι°' ('Jr(l.f>.) 163, 179, 265, 1 , ιτlν. 12α, 43, 45α

tι.i atenad~ιrnn βλ. Χεψόγραφον ΜωιΊσfις 221

t.tαtOOioς μοναχός 107

Μαχαιρ/.1 Μ . j Ι 2,t (τvntκ(\ν) Ν().(kι\'(ιt'ιλ ..A11cx (11:αρ.) 169, 170, 1t(ν. 5Sβ
Μ &γό.'λ.οο tπηλ(ΙfΟΟ Μ . 61 .~ Na.Γbonnc. 1324 , 133 συν. σηJ-ι, 4 σt:Α... 132
Μ&Μτιος Ά νηοχείας Ζ46 ΝαρΚ"ίΟι 24,-i
Μ ~τιος 'Όσιος 9 1,.., 103,. - Μ. 14 1 ,~ Neιooρt\'OV ()αλα ιόν 28,r.
Μελtσάνδ η, t\ασ0.ια(1(1..., β>... Χειρόγραφον Ναuι.ιαιία εl-ς Κριϊtην (παρ.) 193, 1
Μe.ρι(Jμός (11:αρ.) 186. εtκ. ι 09, 233, 233.t (nuραδt:i· Ναvπ).(ο., - ιτς. Κaλέ 28.,.
'"ι'ι.tαtά και ίσtόp ιιn) Ι}wιδρομή), πίν. 93 Νεtιttολtς, San Gι:nnaJΌ καtο.11."όμΡη, 2 14,t
Μtρμnακυ., ν. εtς-, 84, 1 Νέα Ύόρκη , Βιβλtοθήκη l'ierρont Morgnη J 24,3, Dιιr-­
Μ εαημf)ρiα. v. ' Αγ. "f(()(ιννου. 70.;ι l3cbc.r σtάι)ρό' 222,1 Μηtpοπολιtικόν M()Q(Jeίoν
Μ&~ό.δοσις εις 'f()~ Άπ00'1'όλουι; (M,p,) J 86, ~(.._. 109 J26 συν. σημ. ι σελ.. 125
6ρ. 15, 187, 202 t .. <Πiν. 19, 80, 81, 82 Ν&ΙΙ."tάριος; (Κων/nόλι:.αι;) 246
[\,·ι:ι:(tλ η ψις Άnοαtόλών (11αρ.) J 86, tlι.: . 109 <)ρ. 14, Νι::όιρυτος, μοναχός 1 10. - <>υ Oεf)(Jne(α (παρ) 244, 1
J87, 200. 203, "tν. 18, Ί7, 18, Ί9 - tως ποtήριο~· Νε(ttοριανισμός: 247, 249
20J, 1 , 213, 214~ Νη ιtίων σφrιΎή 231.ιι
Με~έωρο., Βcιρλα(ιμ Μ. 49. 2 • Μετα~ιόι>ΦΦσ"f.CiΙς f\1 . !33 Νήφων 'Όσ . (παρ.) J62, 16J, 179, 26$,,, πίν. Ι 1β, 42, 4-Sβ
συν. σημ . 4 σελ. 132, 214,,. Τριάδος Άy. f\1 . 49.a Ν!κ(Ι.teι, ν. Κοιιιι}σεο:ις Θοοtόκοο~ 128, 1
ΜιΧδ:νον. Ml:-yuρov Brcra, 236, 1 Νι11.,1φόρος: ήγούμεV()ς 33. Βοtuν1>ιά:trκ J4Ι ... -ό Κpής
Miroz Μονή 23~ J 16, J 18 .
Μιχ~λ dρχ(ιγγtλ()ζ, J30, 13 1, J4Ι..ι. 1 71.υ 260, πίν. Νικόδημος 229. 219.6 , 235
..., 16 Νι,.όλ.ο.c>; • A y. (παρ.) 266• ._. ·Ν1,.0Μiού Άγ. το() Ντ-1·
f\i ιχαήλ ό Δαμuσ..ηνό' 198 λι ου Μ . ι·S6. Ν ιιιc:ολά0t> Άy. Τnλιαρd Μ. 12. ,.
μνημtίο., μόρφο.ι f.ξeρχ.ό,ι.ιενο:ι tι.: τΦv μνι1μεlων, 186, Νι~όλαος ό Τζάνζης, 9, ~ . 20.,. '24. - οο τοϋ - Ώρα.·
είκ. J09 ά:ρ . 19, 228 ι.:tιι..."<)ν 9, ι• '11
f\.1ό\'(ι.ΧόV, Movσti"OV 2 ι2....
220.1. 233, .. Ν ι π:tήρ(χuρ.) 186, t.lk. t096.ρ.16,204,205. εlκ. 112,
ΜΟ\'4'1.χός,• οί, 176, 184 (δσι~, 185, 186, εt ~. 109 ilp. 205,ι
8 • .187. 190, π{ν. 22, 66.-δαιμοvtζόμε'-<ος" (ΊW.Ρ.) 182. 2 Νοεικιι τ(ιξι;:ις ZJJ σuν. σruι. 10 οι:λ. 2)2
ΜοΎψβ(Ι.σiα, Πα.νtCιvάσσηι; ν., 49, 2 \<lί:ι tα.. tκ τ&\• - ωv· παρ . , 238 συν. σημ. 12 σύ.... 237
Ε Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΙ ΑΙ IJYZ. ΤΟLΧΟΓΙ)ΑΦΙΛΙ ϊιιε ΜΟΝ Ιi Σ r(ATMOY 287
&~ "λ Υt<Χ (κc.μ.) 169, 170, 170, .. 16.5,., •(ν S4f\ J6 (τρο(})J..ο~). 256, "°Ρ· ιι:ίν. Α, άρ. 4. Κελλιd. 2. ),
3'9. •ι . 10.S t.. 106 dι:- 81. 107, ι Ι l. cuρ. ιιiν. Α.
Οiνοχόοις: ι ιο
dρ. 9. Κ1νοο-dρ"'Ο. 68 t. 68 εί.:. 48 (Q'tόιιιον). 69
Όμιlίο1 Ι)λ.. Χειρόyj)(Ι.φο.... 'Ομ.Ο.Ια ι Γρ11 γορ(σ.ι Ναζιιιν. elιι 4?, 8 1 Κτίσματα Ι)ό11Οη-~1ιι~ ιι ονης 41. L01 t
ζηνο(), 'J(ιl(ώβου ~\<Ιuναχο()
Κωδο\\\ΙΟtιiσ1ον 1$ Glto:. ' (ΙJE'ttfYΙΙνtoιttx>ν) λιμήν
'ό\•ώριος ~ιιιω; ~49, zs,i
10 ()\)\• σημ. S οε). 9, ι ~ , t-.1 nγt\f)l~toν 93. 98 t:Ικ.
Opρenhein\ cnιUοΎή 211 σνν. αημ. 4 σ(.).. 210 15, 103 t.. dl(" 80, 112. ιtιφ χίν Α '. 6p 8. /\icιylt'Ι•
'Ορό-τyη ».• adoν 1. 3. 39. 101, 101., ύ:κιrt•••ον), 108, ι:Ι..-. 8,),
'Ορtοτης 9~. 15 Μ ~ν 2. 3. ι ι J. εlι: 36 ~·1 uΑ.Θνe:tον 39. 101. ι 12 ι
παρ. Ι\'lν /\, dρ 10 Ναός άρχαfος; 10, 1. Ν. "Αf\'ό). .
Π άδουα. Άpiινο, 2.19 λmν~ ? .•• ιι, ι ι , , Ν , ΆJ>ι411 ~c 9 •••,.. 10, 12
(lάθη , σι<η\'11.1.1-&ν, 187 Ν Π ονc.ι:yicι.; tt«i X ριc:rtoG 32. ΝCΌΙΟδDι<ιν θr.ολό•
ώΘους tηtραο-ι~ 221,1 (Uα.φιρό ά\ι'dl(~Οιζ, fσzΨ6 70U 20. ε.,,'Οδοχ.εtον ..tι . Ξt,,<ών 3• .ι l, 1 , 01.κiαι 36.,.
άνlα"lισ-ις: aoρuklyμιιιu). 22.S.1 ftλ~ dίγι(), 41 . Πολοιοχρισηαvιιο..ά dρx_ιtncroνι.W μiλη 17 t.
2J7,, ι ftoαvQ, κόμην) , 2J$, 1 (tραutJ Κ"όJ.ιην. ;tεfρ~ι., Παριιςιο. ιl\qιο τf'\ς M tιvfk: 42. 44, c lιι; , 2?. 45. ι 14 t.
6ψ«ψ tνοι), 238,1 Πα ρειιι:λ. 'Λτ Άποοτόλιυν 33, 34, ιιfκ, J8. 44, Ι 18.
nα•δες ίε:οοι Ι(J.S· παιδlο yι>μYCi 141 iwρ, Ι\'lν Λ, flρ. 16. ΠftPf\K'>>. Άy Ιkt<.Jιλεfοιι 10
Pa1a d' Οι-ο Βλ IΚ\'tti(J~ "Λ'r .λfά1>a.:°' α-ιιν. σ11μ. s οτ.λ. 9, 43, ι 14. 114, ι (101χ.011χιφlιι1 ).
ΠαλcιιόκωrΛ(Ι(. ΚΦΥα"1". 221. 2.33•• JIS, dtrt. 87. 121, ιtcιρ κίν Λ. ά,ρ . 1~. tlύ.Ρt"'ιύ...
Γfψ.(ιtΟ'tίνη 22914 Ά1. Γwρyιοu44. Ι 18 Παρικκ.1.. Άy. Νι 1rrϊ~.ι3.
Jlα:\o'O:tfα 78. J26. 128, 1 ,1 , 1 (ιιοροστ6:σtιςt; 129, 1)9, ι 14, ι 16. ι;:I .: 86., ιιορ. ιιlν Α. (ίρ 14-.. nιιρc.κ,:λ
140, 14 1, ιsο. ;ιιο. 2 11. 2 19. 220. 22 1, 222. 22:\, Ά γ, Όν"ι.ι4fpίοΙJ 118. Ιl uρι;κl(")., lli.ι\'t.ίJloς 42. 47,
223,ι, 22ι4. 21.S, 126, 229, 219,1 .230, 234, 2.)4,7 , 2JS, ε lις. 3 1, 59. 69. 78 t .. 79. εικ. 00, 83. ctιo.· 63, 84,
236, 2J7, 239. 260, 262,, 26.3. 264, 267, 8 - ή Άθ11• clr. 6$, 87, t;:ίt:. 66, 91, 9). 9S. Ι 14, 11 $, ιtκ 88, 121 f::
νι.&tιοοeι 2.59. IJρι:φοιι:-ρa1οδσο 130. 1, ς; τo...uc. Cι-0tιοyρcι.tαι). 121 .., 12-8, εla.:. 93 (μι«ι~ι
140, 141 • 1 - ι:; l1i:9f'lό0t<. 'tOCι μονοχοο 'Ειιι:ι.,.:ι'Vίοο,, τοιχσγρα,.te,ι:ι). ΙS9, ιc ...
100.. 1.55. 2$6. 251. 2s1, 1 •
129. - r.νΟρονc)ς_ 12,l, 124 t. - ς κηδc::(u Ι 37,,. - ς; 258. 2~ 1. 261. 267, 268. 17 1. •ι:ιρ ιι lν. Α, (ιρ, 5.
λυtοΟυ11lα 225, 239, 269. - αι μ.:;σοβvζ,<ιντιναι 12.Λ n:iv. 1 Π αntι<κ-ι. Άy. Πάντων 43, Ι 14, π(Ιρ. ιtfY. Λ
- ά tf)tΦΟιιtνη ίιπό ΆΎ\'tΜΝ 142. -ς φiλαι 140, 14.1 &ρ 1.1. Ι1αρr.κι<λ Ιl ροδρ{ΊΙJW 43, Ιt 7, 1 1 7,ι. ιι ιι,
Πtιρ6 δr.:Ι<JΟ( 216,.. είιc. 92, παρ πi \'. λ 4fl 11 . Πu~ κ""λ· 1"ιμ.fοο Στ-αυ­
ιt0.ρι;rrd.λαρfωι 110 ριοΟ .43, ιι•.111.ει..- 90. ιιs. tiκ. 91, ιι:αρ aiν. Λ.
1Ιοραλι.ιtιιο. 6ς. f(.&οις • ο0., (ιwρ.) 14}, 146, ιι{ν 9J), JJ άρ. 12 ΠuΡ'"""'λ. 'λy, Φιι~lοu 44. Παριρntλ.
Παρένηον, f!όφpασιανι) Ροσιλική , 124, t, 2(i l,, 'Οσ . Χp10-1οδοόλοu 43, 47, εiκ. 3 1, 71, 14, εlκ• .SJ,
Ρ;ιι"Ct'Ι.fι'> β),, ΓΙ 1,1ρt\•τιον 76, ι~.Ικ . $8. 78, 88, ι:;fti' 67, 89 /:, 91, εl ιc. 70, 92,
Παρθtνι~ rlα yκώιτtαι;
11'1 114, 12 1, rτ:ορ. 1!:ίν.Λ. άρ. 6 Περifkι>.ος όχ\)ι)ό<; 3,
ΙJ~-.ον 10 crνv. σ11μ. S ~. 9. 24., 26 t.., 104. IOS. 256, 111\pyo( Άy Uοο-ιλclου, 28
Π..,et- 262. 26S Π ύρy« ~ 3. Ιιτοδοχ:εtον 111 1.~·
Παρtιfνιος, 119, 140- Ρλ ιο."(ιlt 'Άρτεμις, θcοιόtι<ος. Πα· ΚΙ()ν ), .ιι, 42, 43 (ιια).ιιιόν). 109. );.Ιfή)..UΙΟ'ν IJ. Σ\Μ.­
\'Ο:'γ(ιt λογή 12. 1, 220 ,, (ttκ4'ν) 233., (εtκό)\'), Τρά-,ς-εζα 1,
Π tι.ρθG\.'ών 1$Υ 3, 39, 9) t:, 94 t!lΙC'. 7 1, 95 tlκ 72, 17$ t ( τοιχ_()γρα·
l'ΙάΡJ.Ιfι. Μιatρόιιολις. 78, 1, 2 14., Φlο • » 183, ει.: 107, 185. ct-.. 108. 244, ,, 256, 251.
Πύ:ρος 98,., 'λyl.ιον Ά•ΟΟ'CόJ.aν ν. 48,, LkJoδU..ν ν 268 ι. (tοι:ιογραφtοι). 111, JtUρ ιιfν. λ, cφ. 7
4$.J. ΛοΥΤΟ\ΙΟcίρδο β).. 'λy. 'Αa:οσtόΑοι ίαξιάρzηι;; Φροι.ιριο ιι;όν ~ρό1ruιο. 23. 27~ d "'". ιο- ιs. •ρο.
Άγορδ(. 48, ,. · rριWν ·~.. ιο.ληοιc»ν Βοοιλ.ιl("ι\ 20,, μctωιtfς, ιιαρ ιιiν, Α. Ώ~Ι4.Ιν 1, 3. 39, 107, Ι 11, ι ι z.
ι l ι:tr}J{U Ρλ••Λρη;~_ιις
εlκ. 8$
Πό.1ιιοι;;. 'Λι>χ<ιιότητος όνΙJιοο λt:iψα\•α 10 Ά1>1.α1ό­ Jtαtριά p χu1 244. 1
ttρα l('fj\j')ιa. 92. Αiιλη ~1 ον "ς 44, 1 12:. ιιc.ι,ρ. ιtίν. Α,
ΠαΟΛος J ~6. JS1~ 267· βλ.. \:'CΙ4 Π ttρο,;
άρ. 3. Βοοιλιχή 'λy. ΊC8Q-ννου θε:ιολ6}οι>. 12 t ..
Ποιciιμ~ ι 76
17, 18, 10, 39, 9'2. Rιβ).ιοΟΙ'/11:η J, 41. f'uwιιk'Qν doo·
δος είς •Ον, 28 Δο:Χr.Ιον 2. J, 39, 107, 109&: ,111 , mριι:τιa.ιι tχιδρομα.Ι 18, 20.,. 26. 29
&(J>, 85, ιιορ. π4ν. Α, άρ. 18. Είσοδοι; Μ υνf\ς ~αρ . ι ι ιλα y1 αν1 Qμός 247
«fν. Λ , ίιp, 1 'Εκk'λ•w ι~ρχι:tον fthj) Jι'(ν Α , Δp. ι 7 1Ιf!Α.01ιόνν11οc>t; .ι9, 1 .,.
Έστiα Ί, 39. Κ.άΟιομα ~εl..ισμοδ 212.s Καθir Γlέντ:ε "λyι οι 259
1.u::όν ~fovf'tς 2. 9,..., 10. 1• 13. εlι(. 1. 3 (~pΟη~). Πςνιtλη, Μ ονi\. 49~ι· 89,,
J9. 4J. 4S &.. 46 εfιc JO. •1 d:ιc JI, 51 ειιι. JJ. 55 εfκ. Peτus::ιa 191.,, 234••
 rιΡΛ.ΓΜΑΤΕΙΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Πέτρο; 181. 191 (Σlμωv - ), 192,t• 193, 1, 197, 198, 200. Ρωι.ιnrοι 213,.
2()4, 203, 267• βλ.. κ<ιl "Άρνησtς Πtrρου Ρωμανός Α' Λαι:cι:n1,vι).; 126 συν. σ!'ΙJ-1. Ι Q"ε)•. 125
Πέt"ρος ..αi ηαtλος 124.11 Ριί>μη, Aa.at hu M<ιaeiorc S. 125, •. Borahcsc Μέγαρον
Πηγή Π'ι' Cωf\c; 1s1, 1 216, 1 CleJnenιe. $., 78+ι. Κ ομοδίλ'λ.•)t.: ..ατα.:όμβη
- ΣQ.φtας Ι 55~ι" βλ.. και Σόφiο' Ιt"ηγ~ J24,t Maria Anιίca $~a
124,_1, f25,,, 177, 21 1,,.
nιςα.. Musco Civi.co. 23$,, MA.rί.aMatt~iore Sιa 124.t,. 125, 1, 133 συν. σημ.4 σελ.
nίνδος 49, 1• ΌρΔχας ~f . 49,ι• Ρεντ•νη, r-.1 . J$ Ι ,1 132, 206, 1 • Μ~Γi;ι in · rrasιevcrc Sι.ι. J2S, 1 • Παύλου
Pίsano Ν. 239 Άγ• ..:αl Ίαιό.ννοt> εUι.."tfιρ ι()\' 221-a
Pi.ιs-ιoia, •Αγ. Φρ<ιΎJι:(<JΙ(ι)Ι1 ν., 222.~ ΡΦ(fί(). ΔrΗι'ητρίου Άγ. τοtι Βλαδιμήρ \•. 265. Νερέδt·
Πλαηκtρα 132_. 150. 26J τσι ν.• πΩρά 1'ό Νοβyορόδ, ·:ι ι 1 <:fύ\'. οΊΗt· 4 σε~.
πλευ-ρά ζq>11φόρ~ 216,. 2 10 . Νοβγορόδ, Άρχαyγέλοu ν., 266.- Μeταμορ·
πλιtyή Χριστοι:> 218, ι φώσr.ωι; ν. J33 συν. σημ. 4 σελ. J32. -, Σοφίας Άγ.
ΠλοΟς ΆργοΟς 193, 1 v •• 128,.! 164, 220>)
Πνrλ)μα ·Αγ. ι43, 245, 246
ΙΊνWμt.J--ιQι.ιάχοι 11.8, 1 Σάi)ας 176
Ποιηταt J86. εtκ 109. ~ρ. 20, •fν 90 ~β6ας ·Αγιο; («"αρ. ) 244, 1
ΠοίJ.οnλάσttμJμός τ&ν ·Αρτωv (παρ.) 181, 186, tW. rάββιις ι) "(όόιtC:\'°' ι 1J •J (διαθήικη)
109 dρ. 6. άρ. 11, 187, 193, 195, 195.:,. ιιtν . 71, 72 ΣάJ)tλ Άγ. 163
Π6μ"Λιοc; \66,, }λ)β.ε).).~ανο\ 188. 1
n oρcul)t,\•«:ς μ<ιθη·η:.ύσαtε (παρ.) J86. tl.:, 109, -πlν.
ΣuΡέλλι<.>ς 14$, 246. 247, 1
86• βλ, );Uί Άποσtολ 1) τΘν ιι(Ι.θηt&ν
tnλ.ούσ•ιος "Αγιο.;, 'l t>..f)0<10λ1)s1ων tπίσι<ΟΛQ.;, (nαρ)
Πουλχιρία 248 Ι5S, 1()(), ct... 101. 179, 1tίν. 39
n,ροιϊλ.ιος 169 .Σα,μuρεtτ ις (ιτ<:ιρ) 143, 144, 144,._, 14S. 147, 155, 26J
Πρέσπα, Άγ. Γε>ριι uνοΟ ν., 00"'. Γtρμαν ν. 49,, πi ν, 8, '32
primiιit 238 (n)ν. qημ . 12 σελ. 2)7 Σ-αμω\ϋ:~ "Λγιος (ιwρ.) 138. 138, 11, f!'ίν 30.
Προδοσία 'Jούδn (παρ.} Ι 36, 186, ε:ll(. 109 Ιι.ρ. 12.
Σα\•tορlνη, Έ:ο;ισκ:οχf\ς ν. , 66, 21 , 139 συν. σηι.ι . 2 σελ.
195, J97,1, 198, 2, 269, Π4\'. 73, 74 138. 149.,
Ι1ροιι:όrηος •Αγ. 14J, 4, 263, 163,,ι., 265.•1
Saqqara, Ί ι;:ρ.ει.ι(οu /\y. lνf, 261. 1
0

Προπάτορε;, στηΟάρι(.ι 123, 128 εικ. 93 (με-rογ.} Σάρρα 262

Γl ρΟΟt:'Υ.{•\ bι;Ι t()ϋ δρους; (παρ.) 186. εί ... 109 ό.p. 13, Σαtάν Dε:λιάp 185 Σιιτανας ι8S
199, πtν. 15, 76 t(Π<ιρνtνuι; 166,~
Προσκομιδή 136
Σερβtα Π. 52, 1,81 . 'Λρ(λyιc ν. 81 , ~, )91,4 , 244, 1 , 2S2, 1,
11pcχr~ςννη1«Ι 230,,
Γκρlινιαtς ''· 124, 1 , 131 , 1 • Γκρα~σάνι'tσα. ν. 101,ι ,
Προφήτης 'Ηλίας 9.1
1)) O\)V Oηj.t, 4 cn;)., 132, 141•.t• 212,.., 2 J4>t> 217
Ωρόχορnς ΙJ. 11, 1, 91 σι:w. Qημ . 6 Qf').., 2\6, 238, 1. _ZίtC!U ν. 2 12,.., 244, 1.
Πραιτεύουσα, σχόλιl 135, 261· β,λ. καi Κων/rtολ..ις --. D. και Ν Π(lρεκκλήσιον, J 72, 1 • Κάί..sVΙtς 1'.i .
Ι ΟJ, 1 • Κ ορ~νσκιό\ ν, J3) οuν. σ ι}JJ . 4 σ.μ, J32,
Ραβtννα 26t. 1 Άnοί..λμ•αρiοο Άγ. t40 Νέου ν. 134,1 , ΚοuρμχtνοβQ, ν. ΆΑy. rεωρyίοο, 124,t, 128,!,
78, 1, 124,.,., 12S. 1, 196, 261, 1 • Βιtαλ!οu Άy. ν. 133, 1 , J 36. 161. 1• 220.1, 238, 1 • 263. 267. Κουtσεβίστε, Άνα·
133 συν. σημ.. 4 σε).. 132. Μουσεtον 237.•. Ursίana λi\•εΦι; ν. ~ιιαρ(.ι τίι Σι...""όrς;ι (l 238, 1, 239 σuv. σημ. 2
βασ'λική Ι 28. 8 σελ. 238. Λέσνοβο ν. 124,:,. 15$•)• 156, 181,,, 182,,,
Ι)αΟuιιiα J•tιθητu)ν Ι 99. 269 Ι83, 1• l'ο1 άλι> · Γκρό.δ ν. 210,1 , 221,jj. Μ άρκο · t..to-
ΡΔν • tλ · "Αμάρ 176 \'{l.Qτflp 229. ~1άτ-&yιτς ν. JJ 14 • 232, 233, 1 (\i ν.,t.
Ραχ1)λ 237, 11 αεβα ν. 8J, 8 • 12.9 σύν. σημ.. 3 σι;).. 128. Μόι><ιt<Jά
Ι~ecabli:. 222", 237, 1 ,_, 239 8 1, 1 • 124, 1 . Νερtζι, \'. Ά"(. Πανtf:λεήμονος. 128, 2.
Ρόδος · βuοιλικαl 1Ι ,,. Γι;ωρyίου ' λγ. τοCΙ l\U.pδo: ν, 172, 236, 263. 266. Νtt~σανη 8 1,i• Π<ιλ«ιd.; Λαδό-­
172,_,, 2 11 σvν. σημ . 4 οε>.. 2 10. Λ l\•δοι;, fr(J.ν~yltι-; γας \'. 266. ΙΊέτς, ν. 'Λγ. 'Λ1ι0<:tιόλοον 208, ι.. -..,. ν.
t()i) l(lιοτροιJ v.• 181, 1, 202..ι· Φιλέρημο.; 89, 1 • Φουν­ tόΟ Παtριαρχεtοu, 8 1, • . Πριλ.αποι;:, ν, Άγ. Νικο·
τοοκλί, ν. εις Διμυλ1ά, 217,i λάου 182,,_, 238. 1 • Πρισptνη ν. 8 1, •. Ραβόvtt4(1 ν.
Ρννμανία. lJopovt.t Μ. J81,;.. Β()Qκ.οβ{\'CΊ. βλ. Σοοτ<Jtά.. 172_.. Ράς. ν. Άγ, f'Ct••P"(fνν 266. Ρουδέvιτσα ν.
βα. Μ. Χt.Jρλ4οο. Coxia Μ . 243,~, Π ούτνα.ς Μ., ξu­ 139•.\• Σοπόtσανη ν. 8 1, •• 124.3, 133 σ'Ι)v. σ11Jι. 4
hόyλuntoν κι βώτιον, 217,;. 22S, 1, Ρό.σιςα 181, 1 , σeλ. 132. 144 συν. σ·ημ_, 7 σtλ. 143, 14S, 146, 1,
Σοvτσώβσ. rtωρy i oιJ Ί-\γ. ν. 215..ι. Σοοτσεβίτα (\1 . 201, 1, 225, 226. 228, 243, 2 • 269. ΣοΟΟt'tσα.. ν. Άγ.
181, 1 , 219, 243,, Χαρλ.άου. Γεωργίου Άγ. ν. 2 15,,. Νιιι::ολάου, 182, •. Σr.άς 'Ν&ρtδιtσι, ν. F.(i)tf\ι)Oι,: 1'28,,,
243.t Χοοι.ιόρ Μ . 18 1, 1 161, 1, 188. 2$9, 266. Σtύ.Ρό Ν<ιyκορiτσινο ν. Άy.
ΕΚΤ J.Ι 1\ ΡΧ ΙΤΕΚΤΟΝ ΙΚΗ ΚΑΙ Λ Ι ΒΥΖ, ΤΟJΧΟΓΡΑΦΙ ΑΙ 1'1-iΣ ΜΟ Ν ΗΣ ΠΛΤΜΟΥ 289
Γεωργίοο ιοι ••• 124, 1 , Ι 4ι,,,. 144 σ1.1ν. σηJι. 7 σeλ. Σψη, N11μttopεH>O βασιλική, 20, 1
143, 174 συν. σημ, J σε)•. 173. 178,,, 1 97,ι;. 212,, , Σ:υνα:(Φγ ή (ιmρ.) 213 (ι'iyyt).~ ό.wΦ06Ίν ιi\v Α 1) \•), 214,
223. Στοοvttνιτσ<ι, ν. θtομ1)tΟ~ 141, 1, 161>1 , 178, 214,, (Sίιιagogc), 214,11: 2 Ι 5~~ (παριιδε{Ύ~ι ntα), 2 16,
209.i, 212n•o• 2 14, 1, 218,., 221•t· ΤΙ;ο'ύρtζεβι - Σtού­ 2 17 (ιlγγε).ο; άιιωΟ«ιν tήν • ήΥ), 218. 1, 224, π i v. 89ο.
Jtοβι 1tU(Κι τό Νόβι · Παζdρ βλ. Ρας, ν. Άγ. ΓtωΡ• -, ~γελοι εtς 'Ο)\• θέσιν 'f f'jς • Ι\ς, 218. 1
γiou . Τσουτσέρ, • λ y. ν. Ν ι "'°~) τα 143. 1 , 144. 1• tuνοδι..:όν (τfiι; ιιόνi\ς} 9,$
145. 154.,J, 223. 232. 238 •• Σύνοδος 14 'Επισκόπων (παρ) 244,"
Σεραφε-tμ 236 t\:ινυδοι Οt~οvιι t:νικetί (ι;:αρ.} 243, Z43, 1.t• ZS.2. Λ' (325)
Upγιοι; Ζ49. 251 (ttoρ.) 243, τ, 246. Β' (.'181) (πορ.) Ι 86. tlι.:-. 109 Uρ .
Σέρραι, Δημt\'tΡίΟ'-> Άγ. ν. 60,1 24, 24J,i:. 246, Π ί\'. 93, 99. Γ' (431) (ιtσ.p.} 243,t •
tιt""v. 2.38 συν. ση μ, 12 σr.i•. 2J7 . Acca<.temί<a 222.ι. 247. Δ' (4SI) (παρ.) 186, ctκ. Ι.09 ό.ρ.. 2,, 243, 2 , χlν.
238 συν. σημ. Ι 2 σcλ. 237. Opcinι <Je1 f)u()ιno 222, 1 • 100, ιοι ' 1'' (SSJ) (παρ.) 243,,. ΣΤ' (680) (<αρ.) J 86.
Rc(able 22'2, 1 , 237, 111 εικ. 10<) iιρ. 26, 243,'1> 249, 250, 25 1, 11iν. 101, ι ο2 .
Έι.-ελ(u 81, 2S?.Capell :ι l);,J<'!tirιa 81,0• 133 σ1.1ν. σΊ').μ. 4 Ζ' (787) (παρ) 24:3.,. Χαλκηδόνος 248. Katd τ<δν

σι;λ. 132.c:cra ιu 8t.ι.. 244, 1, 25?, 1 • M:ιrιorana 130, ι:ιtpι:-cιι.."ών /iQΊQμiλων 2.$2, 1
259, 1 M on rtt\ I~ 81 .•. 125. 1, f29.~, 132.ι, 133,1, 145. Συρ(u 22 1
J51,1:• 154. ... 178, 182, 1, 204• .ι. 1.0$, 1 , 2()6,,, 2S9, 1 •
200.... 264,267. Π r.ιλtpμοu tοιχ()'Jραφίαι 22ι Ταιιροπόλος βλ, •Αρwμι ι;
Σιλιοό:μ, κολλ)μβ1)Οj}(1 τ()-6 - . 148, 148,1 Τt•-~νιον 24,•
ΣtYt1. /\1 . Άγ, Αfκα1ερ(νr}; 205,; εlκόνες φορη-rαt 126 Τεργέστη. Μ η tρόιtοί.tς 259, 260.:ι • Μ ουσεtον 20.S ΟΊ)\•.
σuν. ση)ι . Ι ο-tλ. 130, 1. 14 1,4 , 177, 177,ιο•
lz.5, σημ. L σελ. 2()4, lUS,ι• 2:22.ι•t
178,t. 204η. 21 Ι <>t>ν. σ•tJ.Ι . 4 σt>•• 2ιο, 212,,, 220,,, Τtιλος, Άγ. Γ/αντδλεήμον()ς βασιλcκή 20,ι
1>7• 224, 233.4, 238. ι. 242, 244.ι. 254. 26•.ϊ mι­ jι βcpι«ς (}λ. Άλte(α -..:(1.ρ(ι. τr)ν ).{μην -άδος
σ ώλιον 220,7 Ticpolo 207
Σι(i>V Κόραι βλ. Έβρ.ο i (ίιν ι.;όι~«ι 'fιφΛ.iς, Μοοοι;\(,)ν, 126 συν. σηJ-ι ,1 σελ. J25, ~ι ι
Σι;:ιrοοιρύλut.:ες 1ιΟ 01;ν. 011μ. 4 αελ. 210, 21~ .... 221, 1
Σχό11~ . Εόι:Γyγι;λισμοί) ~1 70,• J\1ετο.~1ορφώσ~ Τολδδον. Μ ηtpόπολι ι;. 2\8
Μ . 70.11 • Μ ιχαήλ.Αγ. Σuν\•Ι).δων ν. $2 .•, 70,:ι Τι11 {οu Torccllo Ι 30,,.. 2 10,4
Νρο.δρόιιοο Μ 70 4 Τοσκα\'οi άγ1ογράφοι 239
Σκριποl:i '" (:ι0, ι. 70,, ΤΟΙ$ΚΟ~ρο:τi(J 3J, 43," $6, 91, 92, 99. 1 16, 121, 156,
Σκυ(Jίο. βλ. - ;\ρ«.μις 238, 1 , 256, 1
SocteιA di Ί;tic Disi>0sl:ι;io1)j .122.ι Τι)ι:ιπι:(Q\'.ι.;.. ' Λ:χ. !:c>φiας ν. (25. 177, 19J.,.,,, 195,6, 208,,,
Σοί..σsιών 183. 1 , 24 2 238,.ι
Σόφιn, Mt)IJ<;f~it)ν 15, 1 Ί'ριitς Άγ. (n«ρ) l.J, 132 έ.. 1 32-.ι (παραδείγματα). 261
Έοφlαζ nηy1Ί βλ. Άθανό.σιος: 'Ά1 .• &:11[).eιος 'Άγ., (άntλιΚ"Ι)), 262· βλ. κ<ιί cf>ιλ()ξι;ν(α
Γρ11 yόριι:χ Νι;ιζια.νζ 11\'ός -Αγ.. ' (ωάννης Χρυσό­ Ί'ρWων 165, ι
σςο1ιος 'Αγ. 'n1φλόζ. Εtισις -ο~ 147, 148,3, nίν. 9α. 34
Σ tαθό:rο.> Έ, <JUλλnytι, β).. ΆΟf\νu.ι
Σw.ύρωσ ις (~αρ,) 90. 173. 1• 186. r.ι.:. 100, 200, 2 11 .τ, ΎδJ>Ο(>ς 236,,
2 14,,, 217, 217"", 219, 223,~(Λtγίνης). 22.4. 22~. 227, Ύμ ητ~ός, Άγ. Ί ωάν\•αυ Θεολόγου Μ . 49, 49, 1, 70,
ι:iκ. 113, 228, 233. 238 . .ι , 239, 268~ 269, 1tί v. 21, 88, 71 tlιι:. SO. •Αγ. ·r~ννου- Κuρέα ~i. 49, 1, 70,)
89α. β Ύποδο,;,η 'fι'Ht11v ΆγΊiJ).ων Vιιό Άβρα\\μ βλ. Άβραό.J.ι
Stavdo ι τρί-πτuχοv J24,.
Σ"ttφ(ιν()ι; δ npli)"toμύ.ρro:; ~Αγtος (ttfιρ.) 137, 138. 162, Φ6pικ, 't;κ:κλrισir.t tοϋ ..uu, 234
258, 11ίν. 5 <ι>iλι:ι:ιtος 194
Σ'ttφuνος Neoi;ιnj3 244, 1• 252. ι,.t <(')ιλοξενtα. Άβραύ.J.ι (π(Jρ.) 123, 132 ~.. L3Z,4 , \33,,,
Σ-ιr.φό."tων 2 1 Ι,iι J3?, 187, 198, 1 , 206,,, "2$$, 261, 262, 265, 267, 269,
Σtρασfk>i}ργο\•. Μηtρ{mολις, 215 ονν. cιιμ 4 σ&λ. 214 πίΎ. 3, 4β, 27(1., β, 28
Q'tρα-τι&Ίt(Ι.ι 196 (σι-ολή),
209. 219. 225. 228. 229, 232, (Ρλωpενt (α 197,1. Άγ. Mlip~ou ν. , 198. Ss l νi:ιr'i C.'1tαι>-
233. 240· τοi) ήγ1:μόνοι; 2 13. 2 13,-i· t&ν' Lοvδαίων2 Ι 3. ι >.ιι;• .236,1
Σ<tραtόνι«~ "Αγιο< (παρ,) 164, π' ν 49α Φλ&ρος • Ay. 265, 1
Σttχ_ηρόν (παρ.} 244, 1 (i:Ιωκiς. 8λ. Λοοκ« ·σσ. Μ οΥ1)
l."t()λ()U Μ . βλ. Λάιρος; Φώ-ι: 1 ο.;. ιιονα;ι(ι.;:. Ι J3
Συγt>όπtοuσα, 0<.ι.Cφ('t 00,ραJιε:ία~ ~tι ς • ης ΎU\•r.ιικός
(παρ.) 12.2, 1 • 153 (fαιης. πρnσι<ύνιtσις), π(\'. 37
37
Ε 290
Τ ΠΡλΓ'ΜλΤΕΙΑΙ τιι_Σ λΚΑΔΙΙΜΙλΣ λθΗΝΩΝ

Χορlτφν ·λ'Τ'« '()ιμο).οyηt'fκ (ιφρ.) 176. ιπ. 186. dιι. Bonmonι ναλτfιp1<0ν 2154
109 4ρ. 2.. m. us. '268. ιι:tν. 14, 6J &ρ.~11αι, ΒασWιcή Βι~~η. χιιρ&yρ. ά.ρ.
Χcιρtιyραφον 1017.S : J93.,
• Αyιον "Όρος; : Oιloudoν γαλτήριον 181, 1, 1
Μ. θα<teπεδίοο κ.&3 . 6 10 (τιτρα.eυάyyελον) 21 ι O'UV. OJίrouιcbi Γι;ωργiας χειρό"(ρ. 21.S,..
σημ. 4 σ&λ. 210 Οrοaοι:ι, Λe-ι"Cοορyιιι:όν β1β).(ον "Co0 - , 2 14,,
- κ&δ. 73S: 239 σuν. 011μ. 1 Ο'Ι'.λ. 2.)8 S&bcrι. •αλτήρ ιον tot) - , 2 10..ι
Μ . Διονυσ{ΟΙ) κΦδ. 2 : ι 15,, '6Μο6βι;τγιςρ<Ιδ (JJ'ωσiας,) χι:ιοόyρ. (•ο>..αβωνιιeόν
- - ('Ομ.ι)..~ο;ι Γρηy, Νιι'ι~\(ηνόΟ)
- 61 217, 1 t\vt{'rρ(aφ()V ~(Ν Pa.r. &r. 74) 21$.,., '2:19, 1
Μ. 'Εοφι'(μtνοο t6o.yyd..,4,pιov 221,, Bri~·ι.n Κ ιλικίας. cod. Maιenιιdaran 764ιl : 214.,,
- μηνολόytον Ι 78 2 1s... 216••
Μ . 'ΊfιήρΦν ι::&δ. s: ιοι.,. 133 ονν. c:rημ. .- σcλ.. Oanruιι (ΓcιU.ι<ιc) 214..
1)2. 143..,.. 149••• 201 •• 206., Οcιιι πtροαι6nε).ον 19'7... 198,., 2)7, m .•
Μ . Κσρωι.ι.υ..,., .-&. IJ (-β4ος 'Οσ, Χρι<>«>δώ- Ίcροοω•>ιιa, ΠαtΡ\Ο.ΡΧ•ιι;iι 818)..ιοtfικη, a:a&. 161.,
1.οο) 9., ~. 14 (..ι::Τόφιου) 144 O\IV. οημ., 7 oc)... 143
Μ . Πανrι;λεήμονος ΙC'IN 6 ( - '()μιλiat rinιroρίoo ~ιον Δw-eνιι;:όν d:p. 1S63: 21 1 Ο\ΙΥ. οημ. 4
Να(ιι~\'(ηνοΟ) ιis. 1 • 2 ι 1, σι>... 210, 111..ι,
214, 1 , 215•.,. 218••• '124, 226
- Παντοκρό.'fΟΡQι; ψuλτ'fιριον 61 : 2204 Kewttλλη, ΑευΙC"ή, 'fαλtfιι>ιl)ν 2 1$,,
ΆΟf\να-ι, Έθνtιcή 1) 1 βΛιοΟ1'κη 211 σuν. σημ , 4 Κl ιιβον, tδ·tpαwt'rrrελoν, 21 Ι ouv. σημ . 4 οελ. :210
m:λ. 2 10 Κρ\m'C()φ(;ρρης Μ. t<Φδ. J 62.ι
-
1 1 : 12s. 1 ιι:Cbδ. Κ.ωV<JtΟ.νtινοόχολις, Όa:tό.tι:υχος !:c.ραy ioo 132..-.
93 : 2:20.,
- ..:&Ί.δ. 133 οuν. σrιμ. 4 ot:).. 132
Lιurt111ia.ι1ua ντ. 23 : 149,ι. 197,•• 208.ι
λ_mbrosja nus D 67 5up. : 197.,
Λ t.νιvyκράδ. ΒιJJλιοθήκη, εόαyτι)..ι6ριον 7$, 1 , 205
Άuιοvο6 (Ψcυδο • J JC'&&. 11',,
Βcιλτψόρη, WaJιe:r;ι An OιJJιery, •αλτήριον 182., 1, 1 ονν. ςnuι. ι «"- 2ό4
Συνοιό.ριον 2S9
Βορ1οcψ ςώ Ί4Ιόσοφ ~ήμα Ι&l.,
Λονδινον. Βρςα;ιννι-.όν
Μουσdον (British Mu-
Bα:nmvή Βι~fιιςη :
ιeum~ Λdd. 15268 : 193••
Cόd. ar. 394 <-χe.tρόyρ. Ί-6.ννου Κλiμaκος) 115,,
cod. ιr. l IS6 : 197,,. 220.,, m .• - λdd. 191S2 (- •αλτήρ~ον) 132.,., 134~ 182,. 1, 1
<:Od. gr. J 161 (""''()μιλtfΗ μονα.χοl) Ία...-Φβου <rfΚ - λdd . 24181 (-'Ομύ.Ια Γρηy. Νο(,) 217,,
tι.1 . Κοκχ-ινοβάφοο) 12, 11 , 126, J21S,,, 132.•• 140, - e&erton ( - ψόλτήριον βασ1λ(σοι1' Μιλισάνδης)
J40, ι , 141,. 142, 1 , 1 , 143, 202.,,, 25$, ι 193 ••• 237
ι»d. ιr. 1613 (= Μ ηνσλ(rrιον Βασιλεtοu ο·) 89, 1 , - H1.,11illon, wαλη'Ιριον, 134,11
124.., 165,., 170, 1, 1 , 177, 177,tι 173, 178,71 190, - Haι·1ey χr.ιρόγρ. 1810: 210, 1
190, ι... 243,, - Σ)..ο,Ι)ΦV1ιςόν 4νttyραφον '100 Par. ιr. 74: 219, 1
C()d. &Γ. 1851 : 12$οι - .tυρ ιαΙC"όν tετραι;υάyγd..ον 78, 1
cod. gr. 1927: ιοι •• - Σuρu,ι:ιcόν ,,αΑ.τf\.ρLόνΑdd . 7170: :Ζ Ι 4, 1 , 21$,., 216,c
cod. Barb. ar. 312 : ιι2.1 ΛΟνδtVQν, ,,ολτήριον (~.) 181.ι. 197.., 231
Barbtrini •ο.1.τήριον 1)2 Mcrwιoof) Χροναόν 221, 8
Ε.uσ'(Υ'Uιον 12.S,1 • 1)7 M6\'CQ::oY, ο:φθιήιν ~tήριον -C)U. 132,.. 1))
Cod. syr. SS9: 114. 1 , :zιs..,. 211., συν. οημ. 4 οελ.. 132. ιn. 1 , 18),1, 114, 1, . , 21.s....
"Οnά-ιωχοι; Δρ. 747 : 1)2. 1 • 1)4 4 216. •• 218• ._, 222. 1
.Βελιγρά.δtοv, 9αλ:τηριον 218.,,. n.s... 233., Παρ(οιαι.. 'Ε.θνιιcή Βιβ).ι()4h\ι.:η :
&νt'r(o, •ελλην,κόν 'fVO'tt.toOtoν, cύαntλιον 208, 1 - Coislin 20 : 78, 1 , 205 οuν. οτιμ. Ι οιι>.. 104
- . Μ<ι-ρκιeινr) 8ιβ).ιο0ήl(η, cόoyyU.ιoν ά:ρ. 163.S: - Colslιn 21 : 205 σνν. οημ, Ι od.. 204
212.11. 220,, - Sιιρpl. gr. 27 (εt.αyγeλι~ρ~ν) 19? ••
- ε:όο:γyί>..ιον Δρμtνι~όν 111 συν. σι1μ. 4 - iΓ, 54: 101,,, 197,c
σελ. 210 - ar. 68: J25, 1
- 'ΙC&δ. 'tώβ J 28, 1 gr. 74: 144 συν. σημ. 7 αιλ. 14), 146,1, 149,.,
- ~. 27 <- •ιιλfήpιον JJo.oιλtioo a· θοολ- 1.$<4,., ιn •. J93ιιο 208 ••• 214·,1· 21$,.
ycφοιcτόvου) 12.S, 1 - <.:oιsll.n Ί9 <-·ο-,ι>.iαι Γρηy. ΝοtwΥ!;ηνοΟ) 12s. 1 •
ια!iδ. IT•
- 4'79 : 11$,_ 14 Ι,.
Btrolinπuis Qu. 66: 197••• 20s•.., ~ •• m., - ιr. 139 (-ναλriιριογ) 128,1
Βφολlvον, Ποvε:ι:unfψιον, 1'Q).11\ρων άρ. 3801:2.59 - Colslfn 239 (-'<)μύ.lα• Γρηy. Ν.ι;.,.ςηνο<>)
Βιtννη, 'ξθνucή Βι!D.ιοit\ιιη. ,.w.τη_. ι:ιs,, 12Α._, 211••
ΕΚΤ J·I ΑΙJΧ'n•ι.: κ ·rοΝιΚΗ ΚΛΙ ΑΙ ΒΥΖ. ΤΟ ΙΧΟΓΡΑΦΙΑ Ι ΤΗΈ l\10ΝΗΣ ΠΛΤ~10Υ 291
- sr. 5 10 (--' Ομtλiαι Γρηγορίοu Ναζ ια\•ζη ,ιοD) - α. άV(ttο).ι κά 2 12. - α. δυτικά 215
125. ι . 1 23,ι, 1 4 1 ~ . 143,,, 145, J4S•)• J49•J• 1 5 1 ,'ι.• - ()V Μ.ιηνικόν 1 93,~

154, t• 208, 1 • 217. 2 17,::. 220,,, 243,, 246, 247 Χίοι; 6 1 ,:ι . Νtα Μ ονή 130, 1 , 177, 204.i• 20s. 1• 210•••
- g.1·. 519: 124,3 2 12. 1 , 221, 1 • Φαvά, βασιλ ική 20, 1
- ~·. 550 ( - Όμ1λ!αι Γρ η γορίο" Νf.ιζιιινςη,•ι>i;)
Χριστόδουλος 'Όσιος 9, 9, 1 , 9. 20, 21 f., 29, 45, 11,
1~4,,, J ) t.:,, 2 17,t• 220,,
~9. 90. 96, t06, 11 0. 112. ι 12. ι• 176, 187. 252. 256,
- Suppl. gr. 914: 208. 1
270, 27 1 Bi«· β).. Χιιρc) ·,ριιφον, Μ. Κα,,αιι;:άλ·
- gr. 12 42 ( -tργον Ίωάν. ΚανιακουCηνοΙJ) 132..,.
λου Διαθ1)κ11 20. 1 • 22, •• 26,,.... 28, 110. Kη&i u 90.
133 συν. σημ. 4 σtλ. 13"1
A (t(.l\'O:~ 89, tiκ. 68, 90 ι;.lιc. 96. Παρtι iνι>..σις Ι 12.
- Λtι ιοοργιιο.:όv θι βλίον 2f4.,
Σ'°'ήναιJ--ΙU 8?. 90. 'Yttςtt-(ιno)()'~ 26, 29, 96, 110,
ΚαΟοΜ.κόν ΊV(ttι<toCΙo:oV' ι.:rυδ . 1('01t'';Ο«;>u.J}ιι.;ός Λ·
176, 257
2 1ι συν. ση.ι.ι. 4 σεl•. 210, 212,. - ο· 2)3,*
χι>κττολο-γικαi σκηναi Ι 87
ι)αισικόν ψ(ιλ°!ήριον 1 82~ , .•
Χριστός 129,~, 130, 1 • ι ~4 . 143, 144, Ι 4S, 146. i47, ι.sι ,
Πάριιu., Π αλαηνή Βιβλιοθfιι<~1. 1•;ιιaι . 5 ( ..... ιrι>·
"tp(ιt\>6-yy~).nν) 197.,, 2 1 0..ι . 2 12. 1 , 22 1,J• 230, 23 1, JS3, 154. 181, 193. 194. 195. J96. 197, 198, 199,
εiκ. J 14, 2.17 199,t, m.
20 1, 20.:z, 203, 204, 201. W9, 213,20s.
ΠUηιός ο-βλ.ιοΟ ήκ η, κ(Ι)δ ΡΠfΙ ' ιι,,, κιiιδ .
247,1 2 18, 221, 226, 228. 233, 234, 236, 240, 242. 267
ι:>rinreιon, U 1,i ver$ίιy Library. Garre-H f\.1 s. 16 - 'Εμμα\1001\λ ι 29.,:. - ιcρό τ()i) Ι11λάτ~v 209
( -- χtι ρό'γρ , 'Ιωάννου Κλlμιιιι:ο;) 132.. 1 , 2 Χρ ι στ()φορος Κ<>Ψ~1νό( 20,,
R abula κωδιξ 220,, Χρvσόστομ όο; (π<Ψ ) 156, JS7, 244, 1
Σ:tνll Μ . κώδ. gr. 418 ( = χι;ιρόγρ, Ίαιό:ννου Κλί· - π η γ 1) Σοφf<ιι; 122._.. 156
JtΟΙ<Οι;) 12.S.,1• 13 1"', 255, 1• Ρ.1ηνολόγιQν 259
Σ:tών. Εόο.yγtλ ιοv 244, 1 Ψάιςu 177
Σι((ιρνη , ι;.\;αγγελιιcή Σχ<:>λ~. ιJ>οοιό).όγοο χtι ρόyρ, Ψυχιi γυμνή dvι;:υ 1'ι<tερό)ν 182,t' Ύύ~• v~i trt tpωt ι) 182.. 1 '
218 ένδεδυμ&νη d\•&υ ?ι'tt:ρ(i')ν 182.,· ένδεδυμένη -nteρω-
Σ-rι:ιt~σβοi;ιργον, :Sιβλιοθ fικι\, F-l <:>ι·ιus .IXJiciarun1 1'tj 182,'1-· - 1'; 1 1 aρ~ ί ιsz. 184 -νρ;ροl> 183. 184
2ιs.,, 238. 1
Συριαχόv f.ύιrγγ/>-.λ.1 ()\1 'Λγ .~1ό.ρκου '_Ιακωβι tlυν WA$hi.ngι()n, NO\t. (ίalk: 1')' 130.ι
2 1t (Π)ν. σημ , 4 σ~λ . 210
Suιdal νcιλ.τi'}ρt()V ιzs., Ώρειάριος 11 2

Ε.ΥΡΕΤΗΡΙΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

δΙJ<•ξ 80 iινtίΟ 11110 J7

άγια 'fών άγ(ων 143, ι ι\ντισtήρtξtς ις&..-λtμf,νη 31
4_ι 1 π(iρα. 38 δ:νrοξ r.ll<'. ι 04
άμφια 109. 268, 269 άρyuροχοiο: J09
άμφtοοιι; 192 (iι;.ράρ χοj) άριι:οσόλιc>ν 90, 92
(ινύyλι:ιιttο ι σιc;ι:υροί 71 άρμάριον 96. 155, 194
ό:νιίyλυφα 200· βυι;,ανtινό. 124,11 Ι:λλι)νtι<ά l:n:tτ'όμ l} ι u δ:ριΗ)λ(ι ι 04
2l0· χ:.ρ.ισ-τι(Jν1Κ"ό:
259 άρτοκοnεtον J07
άναyνώσcης 103 iiρt~ J07, (κ>.i~wx - w) J33, ••
άναλόγ tό\' 103, ISS - ΚΟ\\1Οβtι.ιι<ό~ 107
dν$1.μια 124, 126. 131, l i'2, 173, 2-SS Κάρδ ι όσχημ« άρχαιόtης {~(ψ α\'U - -ιος) 10, ιο. 1
(παρ<ιδι::fγμ .) 1 ~· ώς ιςοσJ.ιfιμα.tα kώραιν 1 31.;.,.1 ,~ itσιcηtισιι ό; 260
0.\-Οη 56. εlις, 37 άσ-ιrfδες 52
άνθi βόλιχ 271 αιJλή :J9, 44, $4, 95, r04, ιοs. 101,s. ι ι ι . ι 12. ι:iκ. 26,
άνιtί)(ι>σις Ι Ζ 27, 28, παρ. nίν. Α ' dρ . 3
dνοlγματ« τοξωtό. 92, 105 αύλός ποιμενικός 44,ι
άνι ηι)ίδeι; 44, 9$, 100, εlκ. 73, 74· ις.εκλιμέvαt εll(. Ι 6. άχ v<ίρ ι 27 1 ..ι
17 · tοξωtuι ειιc. :Ζ6, 21. 28· τ-οξωtο:ι tλαφρ(Uς άνiς 123· (εροδ 116. 244. 1• όξυκδρυφος 114, 1 18·
c)ξ.uκόρuφοι Gίt\, 28 -ιιιc;ιλή 114
ΕΚΤ
292 Π ΡΑrΜΑ'ΓΕΙΛ I ΤΗ:Σ ΑΚΑι\ΗΜ Ι Αk ΑΘl'ΙΝΩΝ

bahut 2 17,, 5. 109, 126 σuν. σημ_. J σ&λ.

t:IΙ('ών. εiκόνt:ι;; φορ 111αι ι.
βαθμ ίς 85. t-iκ. 45 (-ήμ 1ι..-υκλ1ιςή) 12.s, 130. 130, 1, 132, 1 32~.-. J..33 ονν. <11)J-Ι . 4 σε"-.
βα()μόt: 142,,1 t32. J41.~, 156, 177. 178,11, 205,ι, 2J2•J>&• 2 17Μ•
bakraς, 144. 1 2.10.i.,,,, 244. 228, iJJ ••• Ζ34.~, 238, 1, 242, 244., 1, 254·
βuρο\!λκον 143,1 , J44 σuν. σημ ; οtλ. 143 μt:ιι.ιβι(C):νtιwιι 143• yη φιδ<ι>tαt J:Jc>. 1 • 244,., 263
βιιστ4γιι:ι 138 εlληtό:ριον 137. 139. I SO
Ρ<ιmιστtιριον 1ι 4 ειληtόν 129 (-tό6 Νόμνν}, 134.. 144, 170. 193. 2Ι J
Ι)ασιλικαί 11, 1J 4 • t2. 17, Jδ.20. 20,~ (μι;1('( \•tωrt(X)\) (J')ν. <1~,μ . 4 αελ. 210, 226, 227, 233, 236. 242, 244.
6 1, •• 63. ι• ιοο (--tpoυ)••
ι.:τiσματ:()ζ: Jt(l(>f,ι:6tfyJ.t(l1'ct}. 245, 2-50, 253. 261. 261, 1 (--ιοG Νόμο\>)
λ4Ια), tl4 (-καμαροσκtπnςnος), 118, 26 1 ,ι (πα­ ctσ~ )3 (- ~ιονf\ζ), 36, .)ί, e:ικ. 2ι, 22 (..--<Uχυροί-
λαιοχρισ·ηαν1 ι..-ο.ί -) μtνη). 95 (-'Μξωtή), 96 εlκ . ?3. π<ι.ρ., ιtίν. Λ" <ίρ 1
βάσι~ κι6\'αιν (πt.ιλ<ιt<.'Ιχριοτ(«νι~ι\) 60, tl κ. 4Ι έΑ....:λησία. tΎχώρι1y<>c; 'tρουλ'λ,.(ι)η) 664
βf}σολο- 29 tκκλησιQJ)Χ.f.ίΟν 42, "JCUι> ntν. Α' άρ. 17
βf\μα 48 tλάcηια«ι 38
βημόΟι,r(>Ο\' elκ, ίΟ, 140, 140,J (μt Ι('(J,μn!)λtιν δν<ι) άttό- tλεΦctvtοσιοι>ν, -it, J2() (1Ι)ν <Jημ. 1 σΡλ 125, 208,1 ,
ληξιν). 201 2 1Ι σ'Ι)\•. ση μ.4 σr.λ. 2 10, 214,.,4 , 2 15 οuν. ση_ιι. 4
ΒιtΟ.ι()Οήκη ), 4S σtλ. 2 14, 220, •• 237,.,
βιο).(ον Ι 83, 1• dνw ~ορίw Ι 83. J. t)..cφ(Ι.ντοορyfι~ι(1t0: JO?
βλασ-τός tλικοειStις r..iκ. 37 f:).l(υmtιp, - f'ipες, SJ, 56 εtκ. 31. 3$, 6 1, 2$S, tί~. t'2()
6ρ<Α.8'ί()\' 1S t ι ι μορι_ι{ψινό\ 57 JJ fi'ff'.lβ\,'ζuvrινoί 56· ξiιλινοι 54 εik'.
βρtβιον 109, 109~ 1 35, 57 (μt.1:ίι ναιποyραφιιι;:4':Ιν χοσμ,ημ_ά\tον), 95 ι;tιι,-.
12, 98 cί.-. 1$· nι:χ4ιι vχρισιισνιΚ'C)ί $4
'Yf:Ϊ(tl)V IQS• - λόξότμ ητ()γ 32 έ•ι!J~η~ttι 1"~λικόν 67
γί!vειον 1J1. 138 tνδpομ(δf.ς J63

Ύι:.ωt-Ιεtρικότη' 198. 1 lνδυμο. 141.,.· JΙ()ν(tχικόν 17(), 180. 188, 192

"ι'λυκ«ι δt(JKO<YJJηtι.:~ J4114 tvδυιι<ιΟ'iο. tοοοrινιά\•ειος Ι SJ
yρύJti(α tα JS (tπιyραφfις) ένν;η);ά μνημt~{(ι 31
- ψt,uδοιι.·οοφι ι.:'ά (παρ) cίκ. 94, 124 tξόρίu 11, 1
ctι)νυ$ ι 34, 206 1.ξαινάρθηξ Ι 3 ι:;ιχ. 2. 3 (τοξ<i>τό~ μl.m)yι;:i;.OO:τ..:-p<X), 92
tnω;'ti δt~ ι 24

δώιεδ()\' 9,.z.. 66 t .. 7t (\'ό;ρΟηκο;), 84, 85, ει.- . 44, 45. i:π(ιλξe~ 28, βuζu,•τιναί 28. φραγιη"'σ.ί 28
46, 47. 65 έ.πένδυσι' άp·(Ι)ρδ. 90
&ξεψενή 87· Οολωτή ι 12· -flδcit.oι; 33 έ ιtε,ιδότ-ηι; Ι 63, 193, ,
διαβuτ-1κόν 38, tiκ. 23, nrip. r.[ν. ,'\ dp. 2 tιtl βλllJ-1 (1 137
διάt<f)J.ι(& 71 tnιγο\•ό tι«· 189, 1

δ ιu,Κ(Ι νι~όv 11 4, 136 tπ1yιχ.ιφ 1) 9, 9~, ιο συν. σημ.5 σελ. 9. (2 έ. είιc. Ι.

διαιι;:δα:μησις ξ\ι?..b'γλuπtος 51 ιs, 82. εί..-. 62. 87, .ιzt, 131,
139. ιs s (- ~ιΙJ«:~Ι)Ο<;.).
ΙSιβ η·τήσιοv 1·3 1 εi"' 108, 24S, 248, 249, 250
δiιcrοον ΙΥ2.:ι tπ1Jιάνικο. 189"
bι:ι,.ιειν(.-ια 167, J89
δfπτυχον 126 σuν. σημ. • σι:λ. 125
δοκός, άνU.pη)σ,...(Ι)ι; :SS, .ι:-Ικ 36 - tJ..κοο~ ι'ιJΧ1)ν 53, ι;Ιιι>. lιιtπλσ 109
34· - -ιpοόλλου 54 tniqκoiiιικol θρόΥΟι J42. i
δομης Uλ~ t;ά $3 C. tnισrύλιον 82. 2ι2.,, :Z2Q,?

Οοξό:ριον lt14 tcn:iu 2, 103, t04 ( - θολοnή}, 105

δ(i)μ(ί Vl)GIOltι8'όV S) !<:ffi>νάρΟηξ 5J. &ίι.-• .33, J:ZJ, 2j6, Ί51, 2S8
εύαy·(ι::)..ιάριόν βλ χe:ιpι)"JJ)αφnν, Μ. Ί~σφιyμέ1/Ο\.Ι

lπρuφα J,.. tV~ιιχ.G'Ις 12. as

εύχi1 Ιι;.ρtως 131,,.
έyκαίνι(t 12 (~νκένια), J S
tyιι:ριιφία1 ~'3). JJ3. 1 ζεμα:11σ1ρα 36
t-r;c:εf pι<>v 184., 190, 244, 269 ζψ(Ι)t ιΊρι<>ν 101~ Ι Q9 ι;ικ. $4
tγ;ι{ι)ρηγος βλ. ικΚ"λησlα ζωγρόφn.; 12J,s
έδρανα t02 ζtb\1'α ι λαξ.εv;οί (tni 6}.IU'''HJ\ώV 1'tι x6)v) 3J
ι;.ΙΟωλΟλαtρία 10
ι;IΙCονοc:rιάQ'ιον μ<.ιρ•ιάρινον 141 •t 'Ι)λ'(.ι~ός ι ο s. Η)6
εικονογρα9ία Jk(ανttνή 218, 1 ήλοι ~uνnvol 75. πλαt1.ιt;tφαλ.ο • :38
ΕΚΤ Η Af»XΊTEKTONlKH ΚΑΙ ΑΙ nvz. Ί'Ο ι·χοrΡΑΦ(Α Ι ΤΗ'Σ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤ~fΟΥ 293
ήμιανΟtμια 141. 141.• (..rαραδείγματα), 17J, 113. 174, ικfρ<ψ.Qι S8 t:lκ. 39, 59 (tροόλλου)
24[, 262 κιβώριον J 7 εtιc:. 8 (κi ων -ou), 92, 140. :201
Ι),ι.ι ικίων J 14 1(1.βω tίδιον 126 συν. σημ. ι οι,:>... Ι 2S (άργuρο'Ον).
ήJ.11σ-ιαυJ)όθόλιόν 92 225. 1 (ξuλόγλuπτον)
κιγκλlς 6 1 (-δ« fεp.a(), 135, 1
ΟάλCι:σσα ΗΙΟ, 192, J93 κίδα.ρις 140. 219
θι:.ιμβούρα: 183, 1 κιθι'ιρα 183, 1
Οi1 ι.:η 90, ct-..
69 (ξυλiνη -χ.ροοε-1!.G\•δυtςις) ιcινσ"tέρνα 54. 1, 68 t.. 69 (τόξα. -ς)
&nλ1tαι 38 Ι('\Qνίσκ« . ..οι, 80, ,~tk. 61, 93, 95 εtic. 72, J39, 140-'
θ6Μχ, οι, Sl, 98, 99 75, 76, 104, 114, 146, 180·
st~. δ ια-χωρtm'ι..-:ός 16. 17 ειιc. 6 .7· ο ι δ(&\.ΙJ.tΟι 89, 89, 1•
ήμισφαιρι ιcός 140· κνλινδρ ικ~ 70. 104, ι 39· '!υ4,Ρλός 'tCJ-t~ f$u(uνnνo0 6 ι
90. 9 1, 92 ι: ιο\.'όκpι.ι.\'Ον, ·(t, 54, εlκ. 3S (ιcnθολ-ικο()), 61, 93. J 14,
ΟpιΎΚtc.>ν ( = Q.χ.ιιρΟ; ιtf:ρiβο).,ο;)
26. 11 J 24,'l. 214 ,.e --α. ίωνt ικά
J4. δικ. 4. ΙS cl~. 5· κό­
θρ6νος, οι, έ1!ι<JΙ('()~ι:ικ-c).; 142. 141, 1 ).ΟΟρα 84, J()4· -ον ιcολοuρι:r.:uραμιδοr. ιδές 7 Ι · 8'<>-
- ""οσμο\>μ&ΥΟι διά ιι:ολuτfμων λiOtYV 124,, (π<ιρ(l­ ρινθιακόν .16 ε(t.: . 6, 124,•ϊ 1':αλutOXPtσt1 Q,\'lt\όV 16,
δ1;iyμrιt<ι)- λυρόσχημος 124, 125, 1 (παραδι:.t')'ματα εί l\, 6. 63 είι.:-. 43, 69. 30, tί~. 61 1 83, 87, 92
κr.ιι ιοτ{)ρtκι) άν(ιδι»μή), 262-. 264· μαρμάρινος J4Z k'fαιν, κtc>νι.:ι;. 10, 1 (ραβδωτός), 17 εi.κ. 8 (- ,;:ιfk•)ρίοο).
θtίμιαtήρ ιον 137. 138, 24 1 53, 60 έ.. (ι<:άΟΟΛ.ιι.:()i)) ι~tιι:. 41, 71), 7 1,
80. 34~ 92, 1()4
Οi'ψα 10, 1 (τρ{(ι (ι\•()ίγμο:tα -- Q.lv εiι; τόν vάρθηκα, 1!:αρα- (j.t(l.1eιρttw) ει~ 81, 124• μαρμάρινοι 43
0.Ιγματα), 7 1 έ, 81, 8ι, 83, 89, 90, 93. 9S. %. 99 1Cί...tβ(ινt(>ν 197, 209, 233
(!IK. 76, 1()4, 105, JJO, 1 12. ΙJ6, 117 κλi \•η 182
- (nαρ.) 78, 1 {Ρ.lς μιΚ"ρ<Jγ(Χιφtu~ τό,χογpuφίας, 't.'Vf)μit;, iδt-.t;, 197, 209, 2.12, 213, 228, 2)3
'Jlηφιδαιιά)· δίφυλλ~ 72. 73. 74, εtι<. 5 1, S4. 53. 54 κογχίι.ριcι JOO. ΙΟJ
ξuλlνη 38· ξυλόγ).υ-:ιτοι; 72, 7). 74 εικ. 51, 52, 53. κόγχη, άι, 3$, etk'. 23, ιJS, 90, %, 9?, 99, 103, J04
54· - uι όρε1χ<ιλκιναι 78. ,· 1'οξω•ιχι JOO άνο-yνώσtοο 102. ει..:. 79. ή).ιt..:υκλική 117 tωοσ.
Οvρόφuλλι:ι βιιζανcη•(ι 78, 1 (παριχδε(γιιατα), .ξ(>λιV(ι 74. 80, J 14, J )6· όρ(kι7φvι<>; 1J4· τ(χι.πi:ζης 95, εi.:. 92
ξ\)).όγi.υ1Π:fι. 75, -1 6 ε( κ . 55. 56. 57, 58• τέμπλων 78. ι );Ολόi)ιον 2 10 .t
ΟVC1ιασ-τήριον Ι 2, 142., "-' κολ,>μβήθ ρα 146. .ι. (παραδf>ί7μ<ιtcι.), 147· πpοfkι:ι:ιιο) 146
&ωρά.. ιον 1 4 1,~. J73,t. 114 οuν. σημ. Ι σr.λ. 173. 203, 1, •ετρόφ~ 146,,
2 14,.. ι.*<',ιμη 138, 14 1, 149. 151. 15"3. 161, 162, J63, 166, 170,
177, 179, L80, Ι Si:I . 190, 192, 194, 204. 237, 11 , 2S8,
tειχ)ν 8$, 90, 92, ιι ο, 1)6, 137, 1)9, )40, 143 260, 263, 265
(ι.ιiίτιονJJ5. 136. 140. 144, 146, Ι S4, 182. J9J. 194. κονίαμα 85

196. ;!()2, 203, 204, 207, 208. 211. 2 13, 226. 227, ..όσμημα γ).un."tόν 56, ε1 11". 37, 38 γρο.rτ1όν 127 eiιι:: 96,
229, 2~0. 235, 24(), 261, 267 131 tlι., 97, 111 έ. , 112 εlκ. 104, 190, 241 είκ. 11s,
241, 1, 253 Ρ.. 262. :ι:;ίν. 51, 59· ά\'θC]t(ι)tόν 123· Ύf:ΟΟ­
Κ(tθολιιι;όν Ι)λ.. Πά t}ΙΟΟ Μ . μετρι.._όν 17 1, 11iν. ~8 διΚ't\ιω-tόν 254 είκ. 118·
καΜΟιον μl)pων 24 1 ~J-110.\'θιψ [ων δiς άνr.ιδιπΜ>ψi:ν<ι)V 141,1• ι.:αρδιόQ-χη·
κόλt>wα Είκι·nελίοο 214·,ι · t·-ιι215,,. {lιρyυροGν), 2 16,. μον 253 εiιι:. Ι 1.6, 262 .:uμα tοcιδtς 255 εlκ. 120·
(ι\ργι>ροVν), 2 1 7,~.
220,,. 222. 1 ~(r}'ρ(tφι.:όν 57· t1e σύνι;χομi;.:\-ων όμ.ολόyων ρόμ·
κάΜ.>ψιι; 52 (δι4 Οόλων). 33, 1 (διi'ι σ•ι:tΨσΟολfrο ν) βων 254 ε.itt. 117· μ~ τετράγωνα. 202, 202,, (11:αρα·
ι«.ιJιάρα 90, 105, βαθμιδωtΤι 93, - αι διασταuρο\)μεναι &;ίγμ(Π:(J)· φυτικ-όν S6. είκ.. 3i:I, J7J, 17.1, J91 cl~.
48, ι((ryχηι; 93, Ιt:'ι)).1νδpι.; ή SZ. 80, 92. JOS, JΟϊ, Ι 10, 192, 241
όξαιcόρυφο; 84. 9?, τρο()λλοο S4 ~οομή η1ς.. {\ιαι. S7, ()6 (tέμιιλοu)
κασσtλλ.α ξυ).ό'yλνπτ<χ 2 17.,. κοuφικύ. ή\•Οισμέvα 126
ιcα<;f·ιέλλιον 26,,4 .,. 28. 1 κιι.,tν°' 194
ι.:άσrρον βλ, Κ.uρ\:tαινα κράβσ.τος: 146
t.:αt(Ι.ΙCόJΙβ Ι) 2 14,11 κρfινrι 146, 1 (t'ε-ιρά~ι;)
t.:(Ι; \°άσεισ·ια 24 2
κρη·nι; 84, Ι 02
tarτσiu 24J
~j)(JJttJ'ι 266
ιc·ε.ιρi.(Ιι 240
κι:κρ'ύφαλος J 44 κ-τfιριον (~αρ.) 142 t4κ. 98
~κλος 19 1 εlκ. J ι ο
..:ελλcίριον 10?
κt.λλlrιJ 10. J f 2• άν&Ύε Ι α ι05 δαιματηρό. 40 ε(ι.:. 24, 25 κδρtος J 80, ι 9l.3
t.:ε\•ιήμαw J καιδαιν. ·&ς μονf\~ 44. 1 (όρειχάλκιvοι)
ΕΚΤ
294 ΠΡΑΓ~1ΛΤΕJΑΙ T1i! ΛΚΛΔΗΜ Ι ΛΣ ΛΘΗΝΩΝ

Λ().βαρον 130, 260 όμφόλ\ΟΥ 67. 68

λιαμπά&ς 141, 141.* όΠ'rόtι).Ι\.00t $)
Μ)pνοξ 9~ oρu.s scct ίlc 66
λεlνανα (ερά 109 όράριον J J7
λι:ιψαvοο~...-.Ι't12.S. 1 , 216,.., 229 ~(Ι'f~νον μοιιc)ιt<όν 183,J• 184. Ι 84,ι'ίι1ηδοr.ιt\ές &γχuρ­
λι)μνίαι:α; ι 73 δον με~ά τόξο!), 184, 1• ννκτόν 183, 1• ξ6'.-ι\•Ον ι g4, 1
λίθοc; ιι\Ιλι κόι: t JZ, Ι 17:., όριον ι 12,1
λί,Οος μυλl.1'ΙΚ 112· ο-tι1'1"ός μuρώσεως 214.$ σ"tl)c)y.. όροφfι ttιtπεδος 45• θολωτή 107• ΚΊ.ιλιW:iριι.:ή SJ. 14)·
γ()).ος 240.• ξυλi.νη 107, J ι2
λι~ιή v 234 (.Uνν1«.>Μοv-ιο<:) c)ριtΊ'\~f'.ις; J 7), 174
logsia 136, 1 οδς, ώτα(~ ..,όομημu) 161. 1 (ιςαραδtiγιια ι(Ι.). 179, 180,
λοnάς 133 19(), 258, 262. 26<;
λ.οφίC)ν 98. 11 4 όψοφu).όιηον 93
λύρα 183. 1 • J84•J• κpι1η"ΙCή 184· μι:.tά 6Qξ(ιp\οο 183.,
lura 184, 1 πα.λαιολόγr,ιοι χρόνοι 130 σuν. σημ. 5 σελ. 129
λvχ.νο1«1Τιι Ι 10 ttW.αιοχρtσ·tιαν~ι;:~ J:Z$, 1, 146, 1
λωpiov 189 ρ<tη;·ι riu ιn 20 3
Μ;'>f)()ς 131,...,.,$ (JC'On).ll'\J.ιf11U. •6)V), 163, 172, 244, 162 tt<ι.ροβήμαrα 48
παράθεσις φ).ι;β(>ιρόρων πλο:~\' 63, 1
μ.<l'r"Ιρt'(ΟΥ 98, t!1K 75, J03 t ι 105· βλ. κο.i Π6:τμος n«.ρ(t0t)f'IOV 84, .;tΚ'. 64, 104. J05• μοvόλοβον 59, 98,
J-Ι Uγκιπεtον βλ. Πάτμο; 140- όρθογώνιον 96• .ι;ίκ. 7), 99 ειιι:. 16, J40· tοξω·
μι;ινδ,)λιόν J 34 tόν 82., 98, J 16, 140
JΙ(Ι.νδ~ 140, 191 n:αριι\>άρθηξ 257, 1
JιαρμαροΟέ "t ημ« 6J • 6$, ι;.t~. 44. 47 nαραιιιόρt\Ον 33
JJ (.ιj)μ(Ιpό~'(Ι-10~ 66,:ι n«ρα:;Vλιόv 33
μαt<:tα.-ο\•(<~μα"Τ« 122 πο.ριιm>λiς 33
~ιαφόpιοv J27, 139, J40, 1$3, 210, 213, 220, 223, 130, παρασrάΟΟ>; 92, 104, Ι 73
:!.34, 24 1· φ)ρια.-όν J27, J53. 210, 241 nnρ(Ι.~(ιοεις f.κ-tωcοι 90, r.ικ. 69
μc:ιχr.ιlρια. Ι3:Ί παρε-...~i.ήσιοv89, 91, 92, J 10, ΙJ6. 141· J}λ• ...-o.t Πάtμος
μοοόδμ~ι 10$ πά.tοc; 66
μt-Urκtδνια 92 :rιeριβολή ι.:ληι>ιι«bv 189.ι (έξω-tε:ρικίι)
μεταλλοιέχνημu Ζ πeρlβο).ος 26,~. 29
μt-Τρον σπηf)ών 13$ Q\IY. οημ 6 σ(;). . 134 περίζωμα ι~ο. L93, 193. 1, 210, 234
μίν,,ος t34,,. 135 σuv. σημ. 6 σr.λ. J 34 nepίOvpoν βλ. πΜ:ιίσιον ΟορGΙν
μι\<σο(;ριοv 134, •• 13.S συ ν σηιι 6 οtλ. 134 (τόποι περικνημίς πλcκ'fι) 164.:.ι
το() όνόJ1Uτ()() nι;pιλυ.iμ1ον }89
μνημc. Α.uξευτόν 240, ι χf,pι μηρ{ς f64~
μ\•ημε1οv λαtόμ\1θt.ν 24(), 1 ,τe.ρlοδος: (fηοι θαύμαrα) tbcιγ. '1<06.ννου 1t, 1
ιιοοχάpιον Ι 33,,_ 1tεΡtnό&ια 212
μοχλός 44, ι 'Ι!(!'j) Ι ρ(Χινt"()f)ΙΟV
85
μ11:α ;cριitCt 144., 7!r.ρ1χεiρια 160, 242
ιιi)ρΟv 24 1 m:σσίσ..οι, nσλαιοχ.ρισηαν~ι.;:οi , 19. &lιc, 9
~σi~.όι 85, 9l
ναός, ot• άνευ Υύ,ρΟη"~ 10.,:ι: εiόώλοΜ:r.·τρικός 92· Π.CO'<JOl 90, 9'1. 100, 11,f, 140
έλλαδιl(ός ~3· Q"rtιuf)ικ~ tπqpc;ιμμi;W>ς τj')()t)Α.Μι). 11ιtθος J ιο. ι ι ι
tόι; $2· ~t;t(Ι(U:tόνιος 48, 49, 1 (παραδc(yμutα), 70, 1 • tιλcιίσιον Οuρών, ι•α.ρι.tr.i:ρ,ι.·ον, 1S, 77 ι:ίις, SS, 56, 78,
Qπ).ΟΟς 49,, 4S
(nαραδειnιατα)' π ηΧι.σαι).ο; 31, &3, ι οι, 116
νάρθηξ (llά•μou)43, 4S,46t:tκ. 30, 691:., 1(), 1 , '78, ~. πλα~fδιav 237 (έξ έλ.ε<;ιtι\<tαrt()ti )
81~ 9(), 92, 12J, 126 cft)V. C-ηj.Ι. 1 Οι:?.. 11:5 πλ<Ι.ξ 220,,
nλiνΟος, Ο\, 39. 82,. $$
n:οδtιι (πQρ.) 123, ε lκ. 9-1, 124, 12:4, 1 (nο.ρ<ιδC;lγ~ι(Ι'fο),
136. 139. 158. l/;8, 11 1, 1 , \lf(V, 52
60όvια 240 πoλuti.Q;ι~ .:SS t:t.!\. 36
oi.-,..iu 36, 1 nQρtάρης 39
οιι.:ο..;,c;λ.λίu 4 t ft'Ο~αι,ιό; 189
ΕΚΤ Η ΑΡΧ1ΤΕΚΤΟΝΙ1<Η ΚΑΙ AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ Tlit ΜΟΝΗΣ ΠΑΤ!Ι.1 0Υ 295
'ΙtΟ'(ήρ1ον J.tG.ταλ·ήψε.ω' 201 (ιrα.ρα&iyμ ). 201, 1, 2L 3. 2 14,.1 <Τtάzωσ~ 220,~
n-ρα•ιttνδόύi.ια 23-6, 242 (ftεnτ-fτης 2f2, 1 , 133, t
npο.Κ't"ικόν παραδόσεως 9, 1 σ'fi..-γη ξu1( νη945
πραrβύf'tριον 61 σι4ιμα Ι 83, 233, 236, 242
προαύλιον 33 <Τttψις 59
πρ60001ι; J 14, 13.Ζ cπ 110<tι>u>ν 136, 138. ιsο. Ι6Ζ, 163:. 164., 169, 110. 111,
προμ<ιχών 32 259, 265
Λρο:f7.ασιι~ 207 Ο'fιβά\•tο 1 48.,ι
πpοσι:tφ(ι).(JU)Υ 116 <rtιχό ριον 13?, 138. 155, 160, ι62, 163, t67, 1891 201. 244
πρόσt.-τ ισμ<ι 45, 59 στοά 44.,. 45, J41~ 236. 1, 270· διώροφος 43 ι-tκ:. 28
πρόσtαξις Άλεξiόυ _Γ' 41 •.ι, , 267,..,, - M ow:i.,>t)λ 261, 11 στο)."ι (ι.Ι)Χ.ιf:ρι:ιτική 244· αύtοκpατοριι(ή 260-- βα.σιλ~κι\
πj)(Ι(Μ'(Ιμ_ι(Jt<)ν φρf.cιt'<>ι; 14), 143,1 (nορ(Jδεtyματα), J47• 183. 233· έ'πισtο."(ιιιιιd\ 188• πολεμιιο) 225· στpσtιω­
ιαιλινδρι.-όν 143,1 (1-1ε1ά ραβ&ΟΟ-εαιν)" όκτf.ιγωνόν f ι.,.η 212, 240
144 συν. σημ. 7 σελ. 143· όρΟογQ,νιον 144 QUV. στόJΗΟν φρέατος 68 ε•κ. 48
(Jημ . 7 σε). . 141· ~νtά.γωνον 144 συν. σ11μ. 7 m;J.. στυλοβό;tης 6:1, 71, 85
143· σtuυρόσχημον J44 συ''· σημ. 7 οι:>:. 143· te• - τi;μπλου 48, 00. 6 1 εί.:. 42. 64 ιU.-. 45
tράφuλλοv 144 σι.ιν. cι'ΙJΙ. 7 o't>... 143, 146, 1 συμπίλημα J 30
?tρaστφον 83 εiιc. 63, 84, Ι ΟS σl)\.'l)ρl)\IQV {41
πρόχ<ιvι; 1 ss σQε'\'δόνι' 59, είκ. 40. 98
πινχολοy(cι (i'.νδL'f.Ι(ι-των) 135, 143, 190, 207, 224
Πύλt) ώραία 64 c;iκ. 45, 85. 90,, J40 -ιαβλίον 138. 14 1,4 , 149, 149. 1 • ΙSJ, 164, 165, Ι 6'i, ι7Ι
m:ιι;ις t~_αρι('trιαι<t) 133, 162 'ttιι\'1(1 ΎΡ<ι πτή 203 ει~. ι ι ι · όδοντ<hτt) 59
'lfύp·fo;, οι. 32, 34, 35. εt-.. ιs. 19, 20. 93 1αμεfον J 10
,;(ο)ρ<)λιθος 53
~ά1ιηι; J26
tr:tχα; 30, 31
ρ(ι.(ιον 155, 1?7, 210,r τtμnλον 6 1 t .• ι 14. 124,,. 136. J40. 263• ~ανηνόν
ρόδαt S6. είκ. 37 μορμ(tρινον 6 1, 66, SS· ξw..ό·r1ΙJR1:Ον Ι , 61, 6Ιψ
(Jόμβοι δμό>.ογοι j)λ. Κ'όσμιιμu γρα«tόν 62. 64 είις. 43, 45, 8$, 90, 92. 139. 141
ρuμοi ξύλινο ι 96 τεταρτοl(\ιΚ'λι<)ν tόξον 80 ε(.: . 61
.rub<'I) 184.a tζαyκ-(α 13 Ι
ι<τζαφάρα» 43 εSκ . 23, 44, 107.t τ:t,u1ράρ1 44, 1
σcι:νδάλια Ι 26 τ()ιV)'}'ραφίο.ι 1, 2. 5. SJ, 91, 95 εt .: . 72, 98 t{IC'. 75, 99
σαρι«κ>άγος 89, 89•t• 90. J73, 1 , 174 συν. Q'ημ. 1 αελ. ε(κ. 76. 100. 101, 114. 1, 121 έ , 125, 1 , 132, J32N.
173, 228. 240, 242· -οι ι.ιετ· άριι;:οσολtων 91. 1• βv-­ 141, 1, 2S6,,ι.. 258 t., 259. 263, ~66. Uϊ, 2.72
ζuνηvαi (•tιpuδδtnι<ι.to.) 89, ι' παλnιοχ.ρ1 01ιανι­ - μ~yενέσ·τt.ραι (Ι 8ου ι:ιί.) 5, 55 r.tκ. 36, 121, 1 ,
Κ"Ο.t 148,, 121,ι. 143 ιιίν. 36α
Gyo6ρδu.; 129, 1'29,ι 'C(ιξον 10. 74 tίκ 97, 80, 81 ($Μ.iσι~ • C)tJ, ιcπόριιc ι'Ί ~\•(1-
σtισ~-1ός 2• .S δρομή), 89, 90. 92. 9S. 98, tOO, 105• άναι.:ουφισn·
nημεtον 203. 206 .:όν 37· β(ιθμιδαιtόν 82, 83, 84 εί...: . 64· όξuιςόρ.>•
σ\μι<τ ιιι::οrι tύπόu μόpφαί 270 φον 44, 84, 9'!, 97· aλίνθι\.-ΟV 69 Ρ.ί.κ. 49· -,;t:Ο).u.nμέ­
σ..:<ι,ρ πcι 29, 30, r..iκ. 16, 17, 31 f: νον 81, 83, 116
σι<cίQt) (ζυμώσεως) 108, 109 εtκ . 84 (ξυλiνη) T()ft(Oν 26:)
σκ(\11ιτρον 240 -ιράnεζα μονi'ις 59, 104, 123. 182. 271
σιcιμποδες 114 - Άγία 12 (έγι;:αίνι α), \.S, 85, 140
σμόλ-ιον 124.t• 212.i•t• :ι 1 s•.1• ;uι , 1, 233,t 'tραnl:ζ.ιον 100 εt k'. 17, 101 εrκ . 101 . 132.• (πιιραδeίγμα­
σουδ(ιριον 240 -ια διuφόρων σ-χηιιάtων). _ 134. J9J· iuηι.u...-:>.ικόν
<Jπήλαwν 240, ι 132,. (~r.ιικι&-iγμ.)· ~τισ-τόν 100, 101, 101, 1, . (nαρο.­
σπίτια (μt c;Jιι'6ριιαν) 12 δείvιt.)' στl)c)Υ'Υύλον J32· τε tρά1t00ν 181
ι)"{αι;ιροθήκη 220, 1 , 238, 1 τραχ,ηλtα 138. Ι 4J, 149, ι sι, 163, 164, 16S, 166, 2$8, 262
σtαupοΟόλιο\'. α. 38. 52, 53. 1 (κάλ~ις διά. -ων). 8(), τρο~).~ (ι;:αθο).ικοc:ί) 48, 55 εlκ. 36. 57 έ., 58 &l κ. '39.
104, 123, 112, 147 82, 99. 114., 116. 117, 118· κtpο,~οσ~ής 44 tίt:.
(ΜΩΙJρ~ 220.8: άνάγλuΜος 71· γλωt~ός ΙΟΙ · ypαιιtά; 29. 45· ό~ς.τάγC'ι)\'ι>; 93· μ ε1lι dΦf.νδόνης κ-υλι...οδρικi'ις
ι 73 tίt:. 105, π(ν. <iC)· ίσόσι<'ελr)ι; 89· i.Ιrol(ό; 162.1 00 (παρσ&ίγ~ι ) ύ't'ηλός 6{). 1 (JQr.v αt.), 60.~ (1 )ου
(μαρτUρων) αl.), 60..ι (12.<ιv αί.), 60," (tν 'J:Ι'ΙU'.ίρψ)
σταχ1ό1t • 't't<ι 133,i 't\)J.ιRQVO\' 99 ι;.ί~<. 76, 12:3· ~υφλό\• 116
Ε Τ
296: ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜ1ΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

όαλοόργημα 21S φ(.Υ..λuν καρδιόσχημ.ον L9J εtκ. J 10

όδρα.γωγι{ον SJ φωtcrγφγόc; 1'pοολλ.όμοpφος ι 00. 1
{)δρfα 144 φω~οσ~έφανοc; L40, J63, 184, 194, 209, 2ΙΖ,. 218. 226.,
'όrtέpθυρον 37 (μετ· άντιθημα:ι:~. 82 tιk'. 62 2)$. 242,. 244. 2$'1· -ltΥ<Πα(Ιριχ 129, 134, Ι-14, 153
όπόyeιον J ιο. 1 12
ύπόδημα 148• βλ . ιc<ι.ί 'tζαyκfα χαριm ιιfflpιος 28
ί>n-οπόδιον 126, 230 -ιειρiς 138, J 98
χι;ιρόμαχ:tρόν 134
"""""-<ζ
()φασμα
61
126 σuν. σημ, 1 σελ. 125 χιτών 135, 138, 139, 140, J41,4 , 144, 146, 149, 151, 153,
(>φαφlδ-ιον 16 ει.c. 6 163, 164, 165. 166. 170, 182, 192, 193. J 94, 196, 201,
202. 203, 204. 206, 201. 20s. 2io. 210, 2 , 21 ι, 212.
φαιλόνιον,u, 160, 168, J69, 189, 242, 244• -α όμοιό-
213, 226, 227, 230, 2.32, 23S, 236, 240, 24J. 24l,
261 · 6.ppα.φος; -zιο,,, ZJ"J· ~tοδήρη~ 191, 209, 229·
χριομα 244, 1 • n:ολυσ't'α6ρια 244.ι (παρα.δGfnt.)
χε.ιρι,δωτός 148, 154, 166, 194, 196, 244
φανός 197. 197 •• (tν ι;iδει οt-.:-ίσΙΟΟQ, πnρClδtiyμ,)
χλ.αJ_ι\ι.; 138., 149. 151 , 163, 164, 165, J66, t70. 2 1 -Ζ
φάτν(Ι)μ(ι 74, 7$
χpuσόβουλλΟ< λόγΟ< 2:1. 24.,. ZS<\, 27J.,
~Υ'Ί'(tης 82, 9.S, 116
χρικrοιcονδuλιiι 110, 130, 1 (11:r.ι.ρα&tγμαtα)
φιάλη 203,ι
χρυσοχοtα ι 09
φlβΜ>. 242
χ,Φρισμ<ι rο:ξωtόν Ι 07
φλlιμουλον 216
φονιdς 36. ει ... 2 1 φηφ ιδωtόν 12s, 1 , 259, 264, 266
φl)(J.Ύk'Ι~όζ: 28 (tπόλξt.ιι; -(J.()
φρέαρ 143· βλ.. ιcαt 1\'ροσιομιαίον ώθ(\σεις (ιι:<~μ(lρ&ν) 53
φρΟvςwτfοιριον 22. ώμοφόριον 137, (60, 168, J69, J88, 18?, 242, 244
φρQύριον 26, 34 (άρχα[α tλληνιιςU -) ώρt;fον 112• ._ ώpiον ιι z. ~

ΠΡΟΣΘΗΚΑΙ

σ.•15, σημ. 1. Πt>.λεt>όμορφοι. θολitάι tφηpμόσθ η ­ σ. 125, σημ. 1. Εί.ς: 1"ά παρο.δt;(γμu'tά ;.._,ροι;: ιδGν θpό·
σαν t•t ΤοuρκΟ..pαt"ί~ "ι:ιt εlς τό χο:μηλα»μt\.'Ον νιον Πf}O<Jθι;tiQ ν t>αi τ.ό έν Rab (Arbe) τfiς: Δ<ιλμα ·
tόξον της θύιχις t oO καθολικοσ τ~ς' tν Άy(φ τ{ας: tντοιχισμtνον εi( τήν Νpόσόψιν τ-ης Μη1ρQ•
'Όρει MoV)'\' Διονυσiου (Η. 8.ROCKIIAU$, Dίe πό)..εαι.; (Μ. ABRAMιC, Rcticrs d' origine byzantίnc
Kuns:ι ίn dcn Aιtlos.kι&ιe.rιιt, Leiρ:ιig J924, σ. 2491 cn Oal mιHie tν L' Αrι byz. c;bez IC$ SJavc:s:, 20 Rc-
εlιι:. 18). cueίl d6di6 :i 'Th. tJsι>eskij, 1932, πlν. LΧΙΧ ~νοΥ1ι
σ. 181 σημ. 1. eις τt\ nαραδetv~ι αtα βυζαvtιν<Uν φ(ιτ· οtλ. 321).
νωμαtιιcό)ν (tetμn~.αδ<Οτ&ν) θυρ&ν πeοσ0εt'lα ιcαι σ. 208. οημ. 1. ει, τά ιιαραδιίγμ<ιτu. τf'Ίι; Ά;ιοστό­
-tά έξfις : cι) τf\ς ΟΟρας τού ι<u.Θό).ι -.•οf> tf\' Μ. Άγ. ).f\ι; τQ:Ιν f\ιfι.ιθητGν 'lf(!Qtιθ~iQν Ι((lι τό τοG ~rop.
Α{ιcαtt:ρίνης: tι\'Ο. (J. FόRSYTH έν
Dun\b. Osks ΧΧΊ τοG Λ~ν ινyιςράδ (C. R. MOREY έν The Ar-t
P~ ι>ers 22. 1968, α. 8, είιι:. 7 - i Ι) ι.αι β) τό "tf'\<; Bul. ι J, 1929, σ. 62. εi l(. 71).
μ.έσης 06ρι.ις: τοΟ καθολtκοU τf\' tν Άγ. 'Όρει σ. 215, σημ. 4.. S.fς τό. mιοαδιί11•ιιrα .Στa.υρώσεα:ις
Μ . Διονυσίου ((•J. Tι~OCKHAUS, l . ά. πίν. 29). μetά ·ειcιι:λησi{.Jς: ιι:cιι Σuναγrογ~ς ~sτio,, ιcα.i
σ. 81. Εlζ τά nα.pαδe-{yμα:τα τεθλα.σμtνωγ τόξων t.ό το(S να.οδ tfίς: ΠcιναΎiας tfC" Κάντα"\.'0\1 ('Α.νισά­
π.(!όCOethw ιcαt τό τf\ς: Μ ηtρο..δλ.ι;οος -toG ~iΙXSτca ρ{ιιcι) Ι{ρ*'tΊ"Ιι; (Κ,. ΛΑΣt.ιθΙΜ'λΚΗ.Σ, Κρηt. Χρον .
(Ο . ~1ΙLL-ι:Τ, Mon. by:ι. de Mis(ra, κ(ν. 71) . 21. 1970, σ. 194 σχ;Μ. 68β) .
ΕΚΤ

Κ ΑΤ ΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ Ε Ι ΚΟΝΩΝ

liiκ(i;v tελ.t(

Ι. 'Ε •ιγρυφ~ είιρεΟεtσα tξω τοΟ ••ριβόλου ιης μονης κα ι ά\'uφt.ροοοα rήν τελετήν tών

t)'καιν(ων τf\ς •ρώτ~ς Ιkισιλικijς τοiί Άγ. Ίωόννον. Φa>τογραφία καl μεταγρα9ή 12
1. tχtδιον τοΟ μεταyι:νεσtέρο<> tοξωτοl> έξαι•-άρΟηκοι; tofι ~αΟολικοu . . . . . . . . . 13
3. •Λaοψι; τοο μι;τιιyενιστέ-ρου tξο>~ρθηιcος -τ:οΟ ιιcαΟολι .. οο . . . . . . . . . . . . ι3
4. Ίων":ά: ιιετίι ιcαι ciνcυ btιθήμάτe»ι; κιο"-όΚρ<ι\'(ι tκ a:αλοιοιριστισ\ιικ&ν βιισιλι κών
ι:ύρ ισκόμε\.'Ο tν tύ μονQ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
5. ·rωνοcόν κιο\'όκρσνον -ς:ο6 ιιt:σαiοu π.εσσ[σκ_οu τοΟ μeταycνεατέροι> "ωδωνοστασίου 15
6. 'Ο διαχιορισrικός κιονισκος τi\ς ε.iκ6νος 7. φf.ρι..;ν ύΛ'εpάνcο <ί'Ιζ ίιφαψiδιον κορι νθια·
κ:όν πuλαιοχ.ρ ι στιαν ικόν κιονόκρανον . , . . . . . . . . . . . . . . 16
7. Jlαλu ιοχριστ ιcι νι ..:,ός διιιχ<ιJρισιικ.ό.; κιονlσκος nαροΟόρ(Ι)V χ,)ησ ιμr.ίJ<ι>ν ώς ά"ρον
στϊι pι γιι« τοΟ J.ιcιι.ιyενεστtρου τοξ(οτοσ l:ξc.ι)νό.ρΟ 1-1Κ' ~ , J7
8. ΚΙων "'IJωι>lou . . . . . . • . . . . . . . . . . 17
9. (_ Ι αλαιοχρ,σtιονtt.:Qί ιιεσσ(σ ιcο ι τέμπλου εύρισl\όμcνο ι ~ν 't(\ μον't} 19
10. "Λποψις ά•ό fl .Λ. τοϋ φρουριακοϋ σvγ<ροrf~ μr.ιτος τ~ς μονl\ς και τ-f'ι-ς χώρας κ uιά
uor,kij (1731) . . . • . . . . .
. .......•.... 23
11. "t\ΛΟψι ς τοϋ φρουριιιι.:οϋ σuγιφοτήματος τ~ Μονf\ς <ατά Choiseu1 - Gouffier (1782) 23
12. tη11tρινή /iποψις τοG φpοuριuκοϋ σvr<ροτή11στος tl\ς μονl\ς ά•ό Β . Α. . . . 25
13. tημ•ρινή 4•0,.1ς t!Κ μονfjς άχό Β.Α. . . . . . . . . . • 25
14. Ά•ο••ι; τοϋ φροοριαιcοο σuγκροτήματοι; •1\ι; μονΙΙι; άπό Νότοu (φιοτογρ. Ε.Ο.Τ.) 27
ιs. Άχοyις toll tξ"'τερι<ού η)ς μονής ά•' ΆνατολΘν • . . . • . . . . • . 27
16. Μ εταy&νtοτεραι κc..-λιμέναι άντηρ(δες (σιcά.ρπαι) tl\ς άνιι<ολιι<Ι\ι; πλει>f>ά.> . 29
17. Μr.ταγeνt.στcραι ιcεκλtμέναι άντηρlδες (σκάρπuι) τl\ς δutι<Ι\ζ χλευρ!Ιζ . . 30
J8. 0[ πρό τη~ κυρfftς ε iσόδοu της μονf'ις δiJO π 6ργοι Ι\αt tό πυρ• αiι~οίις παρεκ-.:λήσΗ>ν
τGΊν Άγ. 'Αποστόλων (16 13) . . . . . . . . . . . • . . . 34
19. ·ιι μι:τα.ξU t&ν δύ-ι., πύργ(Ι>ν πύλ1ι τf1ς εlσόδοι}. <b φονιdς , 35
20. Όριζονι(r.ι «>ιιή τιi'>ν πrό η1ς •iσόδου πύργων (n,. 11 ,J . . 35
38
ΕΚΤ
298 J'JPArMATl.Ξ_(A. 1 ΤΗ$ A K Λ~J.iMJΛ_r ΛΘ.Ι:JΝΩΝ

21. Τό ιίνω μέρ~ t -01> τ()fχου της ~ίσόδοι> μι'; -ιbν φονιϋ."' . . . . 36
22. Ί Ι ώχυρ<ομένtι βό p<ι<>ς 1<ορiα οίσοδιχ; τi\ς μονi\ς . . . . . . . 37
23. Ό ο!ς τό βάθος τοϋ δ ι αβιιηκοi> μετά τ pι t.>ν κογχΦν τοτχος 38
24. "ι\ποψ ι ς νεωτέρων &οματηpΦν ~αιλλiαιν τής μονi'jς , . , , , 40
25. Άποψιι; νεό)τέρων δωματι1ρΦν κολλίων της μονijς 40
26. "Λnοψ ις ά~ιό Νότου τη ς δια<tεμνομ{:νη ς ύπό μεταγενcΟ'τέρων 'tοξαι1li>ν 6vτ ηρ~δων αUλης 41
21. "Άποψις &κό ΔυαμU'ν t'f\ς διατεμνομένης ύπό μεταyενeστέρ<ι>ν τοξωtΦν Uντηρίδων
οiιλης . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . 42
28. 'Η πρό τοΟ {;ξωνάρθηκος α.ύλή μi; τάς τQξu><άς. έ?4φρG\ς όξιικορ(>φοος άντηρ ίδος.
Εlς το βάθος ή διώροφος στοά «Τζαφιίραι> . 43
2.9. Παρει<ιcλ·() σ ια τfiς μον rjς μt,;τά. κcρα.μοσιι.:αιt&ν τρο6λλων . 44
30. Τομ ι' κ.αtά μ'f\κοι; του κιι.θολtκ.οV κ.αί τών ναρθίικαιν . . . 46
3 1. Κάτοψις τοί) καθολ ι ι<οU τf1ς μονf1ς μετά "tlLν παρεκκλησ1 ων -της J1 α.ναyίιις K(ti το(J
Όσ. Χριστοδούλου . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . 47
32. Τ4μ1) -.:ι:ιτά. πλάτος τοσ καθολικοϋ κui τοσ. πιιρεκκλησ(οι> tfjς. Π'αναγίας (Σχ.έδ ιον "ΙΌ
Γφu1<ιοi)) . . . , . . . . . . • . . . . . . . . 50
33. Προοπτη.."1) άποψις της tσ(J)tt.ρ ι ιcl1ς διατάξεως toO κυρί(Ι)ς ναοi> ιςαi τοΟ iσ(ονtίpΟ ιtt<Ος 51
34. 'l~ο~ιαι τΟJν ()οκlj)ν τΦν tλκυστ-ήρ<ον . . . . . . . . . . . 53
35. Ξ\1λι νοι δ\ακεκοσμη~ιtνοι eλκοοτηρες 6περάνω t<ϊ>ν ~\Ον<η::ράνων 'tOtJ καθολικοί) . 54
36. Δοl(ός άνα.ρτήσεcος πολι1εί~αίοv Κ(ιτά τ1lν διάμετρον toCι τροόλ,...οu tοϋ καθολικοΟ
i.ιπι) n:t.ιp<ιθύροι) είς παράθι>pον και μεtαyενέσt eραι 't(>ιχογραφtαι το\> tpo(>λλou . 55
37. Γλυπτόν ~όσμημα -roU έλκυστj\ρος έ.ξ έλικοειδοϋς βλαστού μι.;-ιιi ροδάκαιν κα4 άνθέων 56
38. <J)UftKόν yλυπτόν ΠΟλVΠλΟΚ<Οttpας μορφi"fς Κ()σμ11μ(! τΟU έλΚ'1.>Ο'tf\pος . . , . , , . 56
39. 'flμίσεια-το~η) του τροVλλ<>v τQU καΟολικοϋ δεικνΟΟοοα κα.i τ1'\ν διάταξιν -ιών Κξ:ρόμ(ι)ν 58
40. Τμημα της σϊpεvδόνη~ τοϋ eξωτερικ~ άσβεστοχρισμ~νου τρό\1λλQU 59
4 1. " }-1 βάσις ένός τι!ι\t δύο άνατολtκών κι.όV(J)V τΟi) κl.ι.Οολιιι:οl) 60
42. ίομtί του σ(.ι>ζομtνοQ.ιιέσου -τμήματος ·r<>"ϋ στuλοβάτου tοσ τέμπλου 61
43. ΤΙ> νεώτερον (1820) περίτeχνι>v ξυλόγλυιttοv τέμπλον τοΟ καθοϊ.ικοΟ 62
44. Σχέδιον τών μα.ρμσ.ροθ~;τημά.t<J)ν toU ι<uρ(<ι)ς ναού . . . . . . . . . 63
45. Τό r.ί'θ~ ·ηρό τοι1 ·ιέJ.ιπλου tμt1μα. τοσ μαρμαρο01';τημf:νου δαπt.δου κcιί ό κατιί ·r ι)ν
β<ί(11ν τοΟ ξυλογλuπτου tέμ1<λοο βοζαντιvl>ς στυλοβάτης . Ί-1 πρό της Ώpαίιaς Πi>λης
ήμ ικ.υκ.?...ιttt' βαθμtς: e:tναι νεωtέpcι προσθήκη . . . . . . . . 64
46. Τό ύπόλοιπον (δuτικόν) τμfΊμα τΟV μαρ}ιαpοΘεf'ημέ,•ου δαπέδου τοtι ναοΟ . . . . . 65
47. Λε.1ttομέρειαt το~ μαρμοροθ&τ1\μ<ιtος τοCΙ δαπέδου του κ:urίu~ ν<ιο() . • . . . . 67
48. Τό στόμιον τοϋ r.ρός τftν κινQ"t~ρναν φρέατος λαξι::uμtνον c,rtός παλα~οχρισιιuν1κοV
κιονοκράνου , . . . . . . . . • . . . . . . 68
49. 'fμήματα πλινθίνtι:ιν τόξαιν tκ τ-ης 100.τωθεν -τQU κcιΟολικού t\.~νστέρ,'άς 69
50. _Κ άτοψις τοΟ k'α.θολικο() τ-ης μονης Θεολόγου Αι.:ι t-oO ~Υ}ιηττοV- . 71
Ε " ~ ι"'Χ Ι ΤΕΚΤΟΝΙΚ1-i Κ Λ1 ΑΙ ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓ'ΡΑΦΙ;\1 ΤΙ-ΙΣ ΜΟΝΗΣ nATMOY 299
ει~ων !<;1'tς

51. ·Η μέση δlφυλλος ξυλόγλuπτος θύρα μsταξύ νάρΟηκος κα! <1'pi<u.ς ναοΟ . . . . . . 72
52. Λcπτσμ~ρε ι α τής ξυλογλύπτου Οόρας 1'1.ς εiκόνος 51 . . . .•.. 73
53. Δ\φυλλος ξυλόγλuπτος Ούρα εισόδου άni> τοϋ έσωνάρΟηκος εlς τύ πcιρεκ.κλi1mον
το\ί ~οσ. Χρι.στοδο(>λοι> . . . . . 74
54. Λsπτομέρcια τ~ς θύρας τfίς & iκόνος 53 74
55,56. Μαρμάρινον 1ιλα1σιον καi ξυλόγJ..uπτα θύρόφολλ-α τi'jς κuρ{ας ε.ίσόδου άrtό '!;()\') tξω
ε;tι; τόν Co(I) viιρΟ11κe1 μέ πc,ιράστασιν τοίi Εύαγγελισμοϋ της Θεοτ(>Κ'Οt> . . . . . . . 75
57. Ξυλόγλυπτα θυρόφυi.λα τfjς δeυτερeοούσης (νοτi<Χς) Ούρας s!σόδου elς τόν νάρθψcα 76
58. Ξ."λόγ/..υπ.τα Ουρόφυλλα τf\<; tξw'Ι;ερο·•~~ς Ούρq.ς -τοϋ παρ.εκκλησ(Qυ τQΟ ·οσ. Χρt.σt()-
δούλου 76
59. Μαρμάρινον π).αtσιον δεuteρεuούσης Οόρuς ε iσόδ<>η εί~ τόν νάρθηκα . . . . . . . 77
6(). Κάτοψιζ ιccιi κατά μ'f\κ:ος τύμ'l τοΟ ιt(ιρεκ:κλησίο" τi\ς Παναγίας 79
61. Γίαλο.ιοχρισ1"rανικόv κιοvόκρα\'Οv τοσ ύποστη ρίζοντος τό ό.\'utολικόν teταρtοκ ύ-
.-ϊ..ι.ον ιόξον κιονiσιςοv . . . . • . . . • . • . . • 80
62. Γραπτ1) έπ ι.γραφ•i έni:. το() ύπsρΟύρου rrις ίιπό tοϋ παρεκκλησ(ου είς -tt')ν ναόν άγούσηζ
θύρας . . .. . . • . • . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
63. Νοτια ~ξό)tερ ι κή n-ϊ..gι>ρά του παρει.;:κλησίου και 1'0G 1tρό αυτοί) προστ6,)Οt) . . . . . . 83
64. TQ ά\'uτολ ι l(όν παράθυρον τ11ς νοt{ας έξ<οτcρικfίς Qψεως τοϋ παρεκκλησίου καλυπτό-
μενον δια δ ιπλο ϋ ήμικυκλικοΟ βα.θμ1&1)τοϋ τόξοιJ. 84
65. Κάτοψις το!} δαπi~δου τοn παρεκκλ ι'ισίου . . . . . . . . . . 86
66. Κ(ιτοψ ις. nρόσοψις κο:ί τομαί τ ης Άγtας Τραπέζης τοϋ 11tάpεκ:κλησίου . 87
67. Κάτοψι ς κ.ο.Ι κ:αtακ<)ρυφος τομή τοϋ παρgκκλησ(ου τοU Όσ. Χριστοδούλου 88
68. Σχέδιον τijς μι:ιριuφ\ •η ς λάρνα<ος το\\ Όσι ου Χριστοδούλο\> . 89
69. Ί·Ι μσρμ(ψίνη λ4ρναξ τοΟ Όσίου Χριστοδο\1Ϊ...Qι> μεrά. τ1\ς ~κ· ο.ίιτ·f1ς ξυλ[ν ης χρυ~
σεπ.ενδύτου Ο ι\κης μtt' Δ κτύnων πc:tpσσr(ισεων . . . . . . . . . . • . 90
70. Τό βημόθυρον το\:ι ξυλογλ\1.π1ου τέμπλου 'tO~ παρεκκλησίου τοϋ Ό<t. Χριc:π()δο6λού

( 1607) . . . . . . . • . . . . . . . ..•... . . 91
7 1. Κάτοψις και κα-ιά μi'\κος τομή τη ς τρcιn:έζ11ς . . . . 94
72. TQ βόρειQ\' fιμισu 11)ς τραπέζης. Δtακρiνον·tαι ο[ στηρ(ζQνtες τ-ήν καμά.ραν 1:11ς κ.6γ­
Χ11ζ κιονfσκ:.οι κάί οί ξύλινοι έλ~-υστf1ρΕ-:ς τί:Ον θόλ<:ι,ν ώς καt αί έπι τών τοιχωμάτων
καί toCι θόλου aωζό~ιε\Ιαι τΌ ιχογραφiαt • , . • . . , . . . . . . . 95
73. Ίi κQρία είσοδος τi'(ς ~ραπέζης άνοιγομtνη μι::tt'lξl) δ\Jο ά.ν1'ηρίδων ~αί φέροιισ<ι
άναιΟsν τό όρΟογώνιον μεταyενεστέραι; dνοιχθέν παράΟvροv . . . . 96
74. Τ(ί. συνδf.οντα τάς tξωτeρ ικάς άντηρlδας τijς τραπέζης τόξα . . . . . . . . . . . 91
75. Ί'ό νότιον fιμισυ τη~ Τριιπtζι\ ς . Δισκρίνονται <ιί σαιζόιι~νιιι tΌιχογραφ{αι έ-πί τ<Dν
θόλων και των 10\χων, ο ί κατά τdc; γεννι)σεις t&ν θόλων ξύλ(νοι έλκ:υστf1ρες κcιi cίς

τ() βάθος ή πρός τό μc:ι)'eιρεtον άyουaα θύρα , , , • , , . , . • , . . . . . . . . 98

76. 'ft~ μέσον τμf1μα τfjς τραπέζης μετd tών έrιί -ιοϋ τuμπ;άνοu κ.αL τ<>Ο Οόλου tόιχογριι-
ΕΚΤ
300 nrAt°~'l,ATl.':ΙAι TΊ·Jt Α'Κ.ΛΔ1iΜ(ΑΣ ΛΘΗΝΩΝ

φ ι c:υν, -ι(.ις όποί1:ις κ.ttτέστρεψ~ν tν μέρει ί) όπeράνrο 't 1Ίς Ούρας tίσ6δQ\Ι δ\άνοιξις τοΟ
όρΘοyωνiου n.αρ<>Ο6pου . . • • . . . . . 99
77. Προοπ1ική Uποψις τμf1ιια.τος -~οϋ τραπεζίοο τοϋ βορεi.οv ήμ[σεος 1f\ς τpαπ!ζης . . 100
78. 101
79. Ή tιri τοtι rvμπlινό\> t<)ϋ άν<ιτολ.ιι;:οi) τοtχοu άνοιγομbν η κόγχη χάριν τοi> ιlνυ.γ~>σt() U 102
80. Κάτοψ ις τοi) ιtu.ρi.i. τ'Ι) ν tρ.(tπεζ<ιν μαγcιρείου • . • . 103
8 1. Κάτοψ ις και όρθωσις ένός τών 11..ιόν<ι>V τοΟ μα:γcιpΒtου 104
82. Κάτ()ψις .ι:αί όψις πρός t ι)ν α\ιλην των f.πί· tfίς νοτiας nλευρ(ις τοϋ neρ•βόλοu έρειδο-
μένων κ-ε)..λίαιν 106
83. Κ άtοψις Ι(άί tομ1) τοϋ •ιαγ1t.·ιπε(ου τ11ς μονης , . . , 108
84. '1.:ι. ξυλiν11 σιr;άφη τοΟ: ζι)~ι αιτιtρiου 100 μαγκιπ~ ίοv 109
85. Κ4tοψις acαί τομ ι) τοσ ά>ρetου καί των δόχεi<uν (ΔΔ) ΗΙ
86. Κάτοψις t.:αi τομή -το() μυλώvος . . . . . J 13
87. Κάτοψις χαi τομαί το() παρ~ιςκλησίου tοί> Άγ. Βασ ι).εiοu J 15
88. Κ άτοψις Κ'.<:ιt τομαί τots παρι;;κκληο ί ου τών ~Αγ. nάντων 11 5
89. Κάτοψ ις toO π.αρεκκληο[ου τοU ~Αγ. Ν ι κολάου. . • . . 116
90. Παλά ιοτ-έρσ. άΊtοψ ις τοσ 1fαρeκκλη σ i ο \) το6 Τιμίοv ΣταΗροU . . . !17
9J. Παp1;κt(Α·f,σ1ον τοtι Τιι•(ου Σταυροt> . . . ιιs
92. JΤο.ρε"..-λήσιον 'tOi> Προδρ όμου . 118
93. tcηΟάρια npοnα.τόριι>ν .:.αi Ε\Ιαγγ~λ·ισtώv έπ:ί τοσ ά.φcιιρεθέ.νtος μεταγeνf;στ€ρ<>υ στp6\­
J.ιατος t·οιχό'yp(ιφι@ν τοi) θόλου τοϊi παρεκκ),ησίου . • . . . . 128
94. Ί.·Ι περιθέουσcι τό κό.τω μέρος τοϋ τοίχου ·Jtοδέα μετt). διι;ι.κοσμ1)ctemς έκ ψε\.>δοκου-
φι~(ϊ)ν γραμμάτων . . • . . . . . . . . . . . 123
9S. • t ( Θι;.οτόκ:ος μετ<! τΟ>ν δύο άρχογγέλιον . . . . . • . . . . . . 127
96. Τό κόσμημα το(Ι μtτ6)π()ν τηι; nλcικός τοtι κ-αθtσμαtος το\ι θρδνό') 127
97. Τό γρcιπτόν κόσμημα t&ν λώρων τών άρ'f,,αγγέλω\' . . . . . . J31
98. Είσόδιιι tf!ς Θcotό~ou. Ai έιttά σί>νφ()φοι τ1jς Πανfιγίας. Εlς τό βάθος ύψηλόν έπi-
μ η κr.ς κ rι'1 ριον, tσως ή πλα·(tα. δψις τοϋ ναοtι . • ..... . 142
99. flαρ.ε~κ-λί1σιον 'f11ς Πσ.νσγίt.ιc;. ΣttlΟάρ ιον τοD Άγίοu ~Αρδθα ~;πί τοi) βο/)εiου πτε~
ρυγ iου του δυτι.;:οϋ ήμίσr.οι; τοt> σ-tαυροΟολtοu , • . • . . . . 152
100. Κ.άτοψtς ~αί πρόσο'iιιc; τoti βορειου τοfχου τοϋ rrσρεκκλησfου έ~ιφαfνοvσα τ ι)ν κατα-
νομr)ν τό')ν έ1t' ui.ιτoU τΟtΧΟΎρa.φι<ι)ν .. . •... . 159
JO J. Παρvκ:κλltσιον τf1ς Παναγiας. Βόρειοι; τοίχος. Έπία-ιςοποι ~rεροσολύμ<ιJν. Άριστ~ρ<1
Σ«λοίχττιος. Δcξιύ. Μακάριος . . . . . . . . . . . . . 160
102. Παρ~ις_t\λ~'ισιον tf\ς Πα.ναγ(ας. Ό f;ίς τό βάΟος του δυtι.-οο -τεταρ-rοκυκ/...(ου είκονιζό-
μενος μάρτυς Ά-ιιος Θεόδο11λος . . • . . . . . . . . . . . . . 166
103. Παρεκι<λήσ ιον τ~; Π αναγtας. Δύο 4νώννμοι (εf)(.ιρχαι άνωθcv το\> δuτικ.οϋ τεταρτο·
κ..υκ).(ου . • . . • . . • . • . • . . . J67
ΕΚΤ Η ΛΡΧ}'ΓΕ ΚΤΟΝΙΚΗ KAl Α Ι ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦIΑI ΤΗΣ f\iONHΣ ΠΑΤΜΟΥ 30 1

Εiκό>ν .ΣtΜ'
104. 1·ό έπί τf'i ς (iντυγος τοCί βορειο\) τόξου τοΟ παρtι<κλησiου πολ6χρο.)μον γραπτόv t.:"ό~
σμ ημα . . • . . . . . • . . . . . . . . . . 172
105. Π(lρεκ.κλήσιον t11ς Παναγfας. Σχέδιον τοί) γpunτoo στα.υροi> τ·t)ς ίιv(tτΟλ-\11..."ήr; πιιρει(ις
τοίί παριi τό τ·έμπλον παραθύρου . . . . . . . . . . 173
J06. Ίεράρχω παρiιτlιν Ν.Α. γωνίαντοΟ παρεκκ).ησlοu (βλ. σελ. 139) . . . . . . • . • 174
107. Τρι.iπεζα. Άρχαιότερον στρt'Δμα. Τοιχογρσφίο.ι τοV τυμπάνου τί)ς νοτιας κόγχης τοί)
δυτι..:ο() τοίχου. Λεπτομ έρεια τοi} θανάτου του Δ ικ:<r.iου . . . . . . . . . . J83
108. Τράn:ειζa. Δυτικός -τοίχος . Δυτική κόγχ.11. Ή τοV σαρκοφαγοειδοϋς καtασκευάσμαtος
έπιγραφή • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J85
109. Διά;-ραμμα τών εiκονογραφικ:ών Θεμάτων -τι1ς δυtιι<11ς πλε-υρdς tiiς 'Γραπf,ζι1ς (οί ίιρι·
θμοί δ11λοΟσι τό nεpιεχόμονόν τιον). Βάθος βορεlοu τυφλής άψϊδος : Ι . Άγ. ε\ιθό­
~ιι ός 2. "Αγ. Χαρίtιον 3. 'Άγ. ΊλαρίΦν 4. ΆνιJ>νuμός 'Άγιο; 5. Έμφ(.ινν::n.ι; 'f ησ<>ϋ
εις Τιβερ ι άδα 6. Θασμα τι ~\Ι'tε ''Άρτων. ('Επl του έσωραχtου τοtι άντιστοιχ.ου τόξου
άριστερ<ί δ Άγ. Ά11φιλόχ1ός ιcαl ό Άγ. Κυπριανός. δεξιά ό "Αγ. Δtc>νίισιος ό 'Α.ρεο­
π<J.γίt 11ς). Βάθος νοτίας τυφ:λης άψίδος: ?. Θάνατος -τοn Δικα ί ου 8. ~t οναχός καί
~π ιyρι:ιφή. (•Επί τοσ έσωραχιοu ι1γγελοι καi nLπ"'tοντες άνθρcl.)π(σκοι) . Ιlόρε ιος κα~ιάρα :
9. Άγ. Γρηγόριος ό Ά κ ραγαντίνων. 10. Ό Ίησόi)ς εiς τ~ν Οάλασσσν της Τιβtριά­
δος ι ι . Θασμα πέντε 'Άρτων 12. Προδοσία 'Ιούδα 13. 1Ίροσεuχ ι) έπl τ οσ δροuς
14. Μετάληψις Ά•οστόλων 15. Μr.τάδοσις ε tς Άποσtόλους 16. Νιπτ11ρ. Βόρ ειον
t ύμn:α\•ον : 17. Ύποδοχ.Τι τριών~Αγγέλων Vπ:ό ~Αβραάμ. •Ρ.γκάρσιον 8'λίτ<:)ς : .18. Στυ6-
ρtι>σ1ς 19. Άκ-αΟόριστ ος σκι)νΙ) 20. Ποιι1ται Κ"α.l -Λγγελο ι άνωθεν Σταυρώσεως. (Έrtί
τΦν τοιχαιιιάτων και τfις άνrογος τοi> έγκαρσ1ου τδξου, βόρει ον ημισι:ι έκ τU>ν κάτω
πρός τύ. Q.νω: ΠορευΟέντες μαθητ εVσα-τε . 'Άpνησ'ς J1έτροv, ό ' [ηn-οϋς πρc\ των ~Αρ'Χιε­
ρέων. Νότ tΟV i)μ ισυ Cκ τ{i)V κάτω πρός τα 6.\Ιω: ΆΠΟΚ'άθl)λ<ι>σις , Μερtσμός · ετοι­
μuσtα ΣταυροU). Νοτια καμάρα: 21. >Επ ιτάφtος Θρ f'jνο:; 22. J'Λ°υροφόροι ε ίς τό
μνf'jμu 23. •Ανάστασ ις 24. Δευτέρα. Ο ίκ:οvμt νική Σύνοδ ος 25. Τuτάρ tη Οiκουμε·
νιι:-1) Σόνοδος 26. 'Έκτη Οίκ:οομενιι...'1) Σό"•οδος . . . . . . 186
110. Γραπτόν φυ fικόν κόσμημα έκ μcγάλ(ι>V καρδιοσχ1)μων σvμπλel(ομένων φύλλ<ι>ν καi

κύκλων έni τοU tξωραχiοv τοσ άνατολ1.κό0 τt)φλοσ τόξου τόίι βόp~ ίου τοίχοv 191
111 . Γρcι:ιτt) κοσ1111μuτ1κη tσ:ινϊ:α χώr>ίζουσα τά ε ίκ-ονογρcι.φικ-U θέμα.το. τi'jς βορeiου 11:αμάρας 203
112. ΤΟ σωζόμε.νον τμtjμα έ11: της 1:tαραστάσεως τοCι Νιn 1i\ρος . • . . . , . , . . . • , 205
J J3. Τράι:εζα. Δυtική πλeυ-ρά. :Κολοβαί παραστάσεις σχετικα i 11ρός την Στα όρωσιν ίιπέρ
τήν δv tική ν Οόραν είσόδου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
J 14. Μι ~ρογ pαφ!α τοu Pa1aιi11u s 5 (φ. 90) χsιpογράφοu τsrραευαγγέλου τ~ς Πάρμας (12•ν
ιιi.) ει~ονιζουσα τ ήν ΆιrοκαΟ i1λωσιν . . . . . . . . . • . . . . . . . . 23 J
Ι ΙS. Τό μεταξύ τοί> πίνι:ικος τών λιfυροφόρων ιcαl τ-ης Άνnστάσεαις πιtρεμβα').J.όμeγον
κόσμη μα. . 241
ΕΚΤ
302 ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜ!ΑΣ ΑΘΗΝίΙΝ

eι~ών Σε). ίς

Ι 16. Κα ρδιόσχ11μον yρο.ntόν ι<όσμ1ΗΗt toO έσαιραχ(οu τ'1ς κυρtας θύρας εiσόδο\) ti'\-ς.
τ ραπέζ,11ς . 'Άνω, φωτογραφία. Κάτ(Ι), γρα.μμ1κΟ ν σχέδιον ... 253
J J7. Τό tκ συνεχομέναιν όμολόγ(\)ν ρόμβο)V γpό.n:tόν r.:όσμη μα τf)ς παλαιοτέρας πρός
1·t) ν (.ιύλ1)ν άγοiιc:1ης τοξωτ')'\ς θύρας 254
11 8. Τό δικτυο>tόνγραπτόν κόσμημα το;; στενοο όπέρ τήν κόγχην τij ς τραπέζης παρ<ιθιίρου 254
J 19. Τό tν τ\'j κόγχτι το\} άνr.ιγνώστου τf\ς ·τραπ έζης δtκτοωτ:όν γραπτόν κόσμ11μα 254
120. Τό έπ l τii\ν έλκυστήρων τfjς τραnέζι~ς κυματοειδές κόσμημα ΊSS

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ T QN ΠΙ Ν ΑΚQΝ

ΠΡ<ΗνΙ Ε'Τ'!! ΠΙΣ: Άποψις της Μονης Άγ. Ίωάννο1> τοσ θεολ όyο1> Πάτμο1> άπό άέρος (Φωτο ·
Ίραφί α 'Ελλ . Όργ. Τουρισιιοi}).
Π ΑΡΕ Ν ΘΕΤΟΣ ΠΙΝ ΑΞ Α'. Γενικόν Διάγ ραμμα της Movijς ΆΊ. Ίωάννο1> Θεολόγου Πάφου.

ΙΊivut

1. Ωαρεκκλήσιcν της Πσνι:ιγi«ς . 'Ό ψι~ τόΟ έ<:Jι.uτεριιϊ'οί) ά1t ό Δυσμ&...-.

2. Πuρι;κκλfισιον τft~ Πά\'αγίας. Άνατολικt) πλευρά. "Ενθρονος Θεοτόκος μεrά τοί"t παι δίοο.
3. Π αρeκ..::/..1)σtΟ\! 'ff'jς Παναγίας. •Αν(tτολικ1) πλευρ{ι. <Ι> ιλοξε νία το\S ~Αβραάμ .
4ϊι:. Πα.ρεκκλι'~σιοv της. rrα-να-γiαι;. ~ΑνάτολιΚ1) πλευρ(:ι. Ό παρά. tόv Οpόνον ti1ς Π αναγίttς άρ·
χ(ηγeλός .Μιχαt]λ.

4β. Παρr.κιU.1\σΊον τ11ς Παναγlας. ·Ανατολικ1\ πλευρά. •ο μεσαίος t'iγγελος τής. <Dιλοξενtας τοt>
Άβpαάιι .
S. Παρ tκ:κ:λtiσ-ι ον τ~ς Πιι ναγίας. Βόρcιος π/.ευρό.. ·•Άγ ιος •ιά.κ«>βος ό Άδε.Ι..φόθεος κα\ ~ Λγιος
Σr έφανος ό J1ρωτομ άρ1υς.
6. Παρειc.κλl1 σιον τf1ς Πcιν(,Ι.γίας. Νοτίcι πi~vpά. 1'ά Είσόδ ιά τf\ς Θεοτόκου.
7. Πσρεκ:κ:λήσιον τfj~ fi(ιναΎίας. Νοτία πλευρά. Λt.;ιtοιιέρεια έκ 'tής πuρuστάσε.ως tών Eioo#
δίων 'fijς θεοτόκ:ου : Αί κόρuι τη ς Σtών.

8. ffαρεκκ/. ήσιον της rr ανσγ ίας . Άν<ιτολt)(όV τμfi μυ. τ('ι\} στ<ιuροθt'>λi ι>υ τ il.ς. όρ<>φflς. Ίησοi)ς
~αi Σαμαρείτ ις. ·Λνω ά.ρ ι σ1'εpά , ο'tηθάρ ια. άγiαιν τοί) νeωtέρου c:tt.ρώμαtος .
9ά. Παρεκκλήσιον 'tfjς fΙαναγΕας. Άνατολι κόν τμημα τοί'> σ1αυροθολiου της όροφης . ~lασις
τοϋ Τuφλοϋ.
9β. Π (1ρεκ.κλ1}σιε)ν -ιης Π.αναγίας,. 'Ανατολικ:όν τμ-ημ~ι τοίί σ·tαύpοΟολίοι> τi)ς όpοφi\ς. ''rασtι;
τoti Παρ cιλυ't ι κοϋ.
ΙΟα. Παρεκκλ;ισιον τijς Παναγίας . Ιlόρcιος πλευρά. Τύμπανον καl καμάρα. Σ~ηθάρια και όλό ­

σωμοι ύ.γtοt- τοσ δυτι-κ:οU ήμίσtος .

JΟβ . _Π αρεκ:κλ'Ι)σιον κιιί καμάρα . ΣτηΟάρtα κcιί όλόοω~ιοι li:yιot τοΊ) tίνατολικ:οU ·t~μίσsος.
1Ια. Π αρcκ~λf)σtον της Ωανα γtας. .θόρeι ος πλευρά. Τύμπανον. Σ-τ- 11θάριον άναινύμου άγ iοu.
ΕΚΤ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑ1 AI ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦIΑΙ ΤΉΣ f\10ΝΗΣ ΠΑΤ~10Υ 303
Πίναξ

1J β. Παρεκκλήσι ον της Παναγlας. Βόρε ι ος nλευρά. Τύμπανον. Στ11Οάριον 'Αγίου Μαξιμιλ1ανοΟ.

1 2α . Π αρε.-:κλήσιον της Παναγ(ας . Βόρειος π>..cυρά. ·rύμπανον. Τό άνω μέρος tοϋ σώματος το()
δεξιά τοCΙ παραθίJρου iσtttiJ ένov ~Αγ ί ου Μωκί.οu.
12β. Παρnκκλf1αιον τ~ς Πανcιγίαι;. Βόρειοι; πλευρά. Τύμπάνον. Τό άνω μέpός τοU σώιιατος τοΟ
Uρισtερά τοσ παραθύρου ίσταμένου •Λγtοο Νι)φωνος.
13. Τράπεζα. Δοτι"ι] πλευρά. Άρχαιότερον στρΦμα τοιχογραφιΦν; Άγιος Ίλαρίων.

14. Τράπεζα. Δοτική ιtλf.>\)ρ{ι. Άρχαιότερον στρώμα 'fοιχ,ογραφιG)": ''Άγιος Χσ:ρίtων ό Όμολο·
γ11τi1ς.
15. Τράπε:ζα. Δυτικ.ι) πλευρά. Έσωρά'j~ιον τυφλf}ς άψϊδος. 'Ά"(ι ος Διονύσιος ό ~Αρεοπαγίτης.
16. Τρ(ιπι;ζα. Δυη1<i\ πλeορά. Έσωράχιον τυφλf\ς ά~;ιlδος. "ΑΊ ιος Κυπ ριανός.
17. Τράπεζα. Δυτική πλιωρ<ί, f>πέρ τήν aιφq:ν βόρειον ηχρλήν άι;ιtδα. Ό Ίησους παρά τι)ν
Ι~ίμνην της 'fιβεριάδος καί 1Ί θαυμαστή άλιεiα.
18. Τρ4nεζα.. Δ\>τ ι κiι πλευpd της: βορε{ο\J καμάρας. Ή Μετάληψις τι!)ν ~Αποι:rτόλο)ν.
19. Τράπεζα-. Δυtικt) πΜυρά τf'j ς βορt.ίού ~αμάρας. Ή Μετάδοσις -τών ~Αnοστόλ(ι)ν.
20. Τράπεζα. 13όρειος πλει>ρά. Τύμπανον 6περ<'tνω τ~ς 1<όγχης . 'Υποδοχή τΦν τρι<Dν Άyγέ­
λα'Ίν Vπό τ<)() •Αβραάμ.

21. Τράπεζα. Δ υτ ι κ>i πλ&υρά. 'Υπέρ τήν Ούραν ctσόδου. Ή tταύραισις.

22. Τράπεζα. Δι>n•-'1 πλευρά ύπeράνω νοτlας τυφλ~ς άψίδος. -Αναι: Δαυ!δ και Έπιφάν1ος. Μυ­
ροφόρο ι είς τό μνf'jμσ. ~Αρισtερόv fiμισυ τοϋ 'Εn:ιταφίου Θρi1νου. Κ.άτω, ~ντός τοi} τυμπάνου:
Άριστe ρά. ό θάνατος τοϋ Δ ι κ:αίοu και δεξι ά μοναχός πρΟ tn:ιγραφης.
23α . Τρ(~πεζα. Δυτ ι κ:Τι πλευρά. Τύμπανον vοτιας τuφλf'1ς l.ιψίδος. Ό Οάνcι τος τοΟ Δ ι καιοu.
23β. Τράπrζα. Βόρ&10:; πλεορ<ί. Τύμπανον i> περάνω τfις κόγχης. 'Υποδοχή τών τρι(ί1ν 'Αγγέλων
bπό τοσ Ά.βρα.άμ; λεπτομf.ρε ιαι των κεφαλ&ν τών •Αγγέ)-.())V.

24. Τράπεζα. Δuτικ1] πλε1>pά vπεράνω τής νοτ\ας τ1>φλής άψ\δος. Δύο 61ιάδeς έκ τf\ς διαμάχης
αiρ~--τικων ι.:αί όρΟοδόξων.
24Α. Κεφαλή Θεοtόκο» βρεφ οοφατ ούση ς tκ τοσ παρeκκλησ\ου τη ς Π<:<v«γίιις.
25. Ι'lαρeκκλ1)σιον τιlς Παvαγ1ας. ·1\να.τολι~1) π4νρά. Τό παιδίον 'lη<10Uς. Λεπ·ιομkρεια.
26. Π.αρεκιιcλ1)σιον τf'iς Παναγίας. 'Ανατολικ-ι) πλευρά. Ό άριστερ(ι 'ti'ι; Παναγίας (δεξιό. 1φ

Θεατj\) ίστ(φενος άρχάγγελος Μιχαi1 λ.

27α-. rιαρεκκλt1σιον tής Πανοyιας...Αναιολική πλδupά. Λεπtομέρεια του δεξιοt> ι1γγtλου της
Φι).οξeν\α.<; τοϋ 'Αβραά.μ.
27β. Παρι-:κ.κλήσι.ον της: Παναγίας. Άν<.ιtολιΚ1) πλευρά. Λt.-πτομέptια ·toi} άριστεροϋ άγγέλοu
τi\ς Φιλοξεν ίας τοβ Άβραάμ.
28. Παρεκκλ1'1σ1ον τf'jς Ω'αναγίας. •Ανατολική πλ.ευpά. Λεπtομtρεια 'tοϋ 'Αβρσ.άμ έιc τrjς σκ11νijς
τής Φιλοξενtας.
29. Ιlcιρεκκ:λήσιον ti'\ι; Πανιr.γ(ας. Βόρε ιος πλευρ.ά. Λεπτομέρεια τοn άνω μέρους τοϋ σώμοτος τotJ
Άγιου 'Ιακώβου τοσ ΆδελφοΟέοu.
ΕΚΤ
304 ΠΡΑΓ·tνfΑΤΕΙΑ Ι TH.t AKAΔlil\11A.t: ΑΘ•1Ν~1Ν

Π{νcιξ

30. tlαρεκκλήσ~ον τ ης Πάνάγiας. Βόροιος πΜυρά. ΣτηΟάρι<ι ,ι;;ν Άγίων Σαιιων!! (άριστερά)
καi Άβίβοη (δεξιά).
3 1. .Πσρe.:ιΟ..ήσιον 1ής Πα.να.γίc.ις. Νοτία nλε\> ρό.. Τέσσuρε.ς έ"- τ(Λν t1tτά φίλων της Πανσγίuς.
32. Πcι.ρεχκλήσιον της -Παναγίας. Άν(1το:λιιι.όν τμi]μσ. τ<>ϋ σταVρόθΟλίQύ τfjς όροφfι~. Τό δεξιόν
f)μισυ της σιςηvής tί}ι; Σάμάpεiτιδος.
33. Παρεκ-κ?.:t)σιον τ·f'1ς Π αναγίας. Άναtολικόν 1μ1})ΙU 100 <nαυροθολiο\) 1 ής ό ροφfjς. Ή ..[ασις
τ<>ί> Π α ρuλυt ι κοU.
34. Π αρcκκλί1 σι ον 't'i\ς Ίlαναy(α.ς . Άνατολικ.:όν τμ1ϊ-μσ. τοD σtαvροθολ,οι> τ1'ς όροφfΊς. Λf>nτΟ·
~u\ρεια tκ της !άσ'-<ός τοο Τι>φ/,οϋ.
35. Ι1αρεκκλi1σιον της Πι>ναγίας. Άναtοί.ιιΟΟν τμ~μα τοΟ σταυροΟολίου της όροφης. Στηθά·
pιον τοtι Άγίου Έπιμάχοο.

36α. Πcιρεκκλ1'ισιοvτης Π ι:χvαyiας. Τμfϊμr.ι. ι·οιχο γp<.ιφία~ -τi\ς t-( καρσίu:ι; το. ι νiο.ς tOV σταυροΟ ολ iο u
ε l ιl.'_Ονiζον τό κά·r(ι.) μ~ρο; δύο όρΟiιον μορφών μt εiλ1trάρια. Άριαtι:ρίι τό σtηθόρ ιον τοU
'J\γίοu Έπ ψά ;φυ καl Ιiνω δεξιά τμημα τljς \ριδ<>ς της ιw.<«Ί•νεστέρας πpός άνατολάς βλε·
1tΟύσης Ώαναγί«<; καi JΙiα H'iJV χt ι pών (1,}τf\.ς .
36β. Π qρέ..:κJ...ftnιον τf)-; Π ίιναγίuς. Τμήμα τοιχογραφίας toiJ βορείου 11μίαεος ti)ς έ-γ κυροίαι;

t(1\.\ι€cις τοCι στcιυροθολtου δ ια.σώζον tό ά.ρ ισ"t"ερόν flμισυ της παρασtάσεως τα~ν Λcπρ<'δν.
ΆρισcερU φαίνεται τμημα τοΟ στ'11Οcιrιίοι.ι -tοϋ Ά γίοtJ ~ΑρtΟσ .

37. Παptl(κλ1Ίσ,ο~.· τii ς π α,•αγίcις. Διιτικός τοtχΟζ. δναι. Παρά:αtά<Υt.; tot Οtιύματος τ~1ς Συγκt>-­
πτούσης ΎUVαι.cός.
38. Παρειcιcλήσιον της Πανr.ιγiο.ς. Δοιικός τοί"χσ<; . r<Ι.tτ<ι) . Uαρά.σ-tασις τοσ Άγtοu ' f<ι>άν\,ΟΙ>
το ϋ Χpυσοστι\μοu wς fl ηγή τf\ς Σοφίας.
39. Π ιιρεκκi..1'}σιον της J1u. ναγιας. Βόρε ι ος τοlχ,ος. Ίερlιρχα ι 'J.t;ροσολύμαιν: Σαλοί>σtιος αρι­

στερά. Μα κάριος δεξιά .

40. Παρεκκλήσιον ~ης Π αναγίας.. -Β ό ρ ε ιος τοίχος. Λε·πτομkρι::ιu της κεcpuλfις τοr> ~Αγίου ~·i-uκa·

pίου '(F.ροσολί>μ <.;ι".

41. Παρεκκ.λ1\σιον τfις f(ιιν<ιγίας. Βόρ~;ι~ τοtχοι;. 'ftράρχα~ •rcρ0t1ολόμ<ον: •Α.νti1νυμος άρι ·
σtερά, Ί-Ιλi(tς δ εξι ό: .
42. fl αρεκκλήσ1ον τ1)-ς Π αναγίας. 0{ elς τό ά ρι στε ρό\Ι flμισΙJ <tOU tυμπ(ινοv <tOO βσρ-ε(οu τοiχου
ε\κον ιζόμcνοι ~/\ y(Ot: 'Ανώνυμος δ ι ύ.κ:ονος καί 'Άγ ιος Νf~φαιν.
43. Παρe κ.κλήσιον τιlς 'Γ(σ.νc.ιγίας. οι είς τό δεξιό ν iΊ~ηΟ'\) το(J τυμπάνου τοσ βορε{οu to(χou cίΚΟ•
νιζόμ6νό ~, ''Άγ ιο ι: ~Α νΦνvμοt; δ ιUκονος t:<ιί 'Άγ,ος ?νfώκιος.

44u. Π αρεκκ.λt) σtον τfίι; Πcι να.γίας. Ί"ύμπανον τoCi βορείου τοίχ<>v. 'Άνώνυμ~ διάκονοι; πα ρά
τόν -,\γιον tνt<i>κιον. Λεπτομέρεια.

44β. Παρεκκλήσιον της fJαναγίας. Τ(,~ιπανοv ~όi) βΟρf.~ιοu -rol_χou. ·Λνώννμος διάκονος nαρά -rόν
'Άγιον Ν ιlφωνυ. Λεπτομέι)εtα.
4Sσ . Π αρtιcκλ1Ίσιον τf'j ς Παναγ ίας . Ί~ύμnανον τοσ βορι;ίο\> τοίχοη. Π ροτομή τ ο&· Αγί()ύ Μ<•>ιι.:ίου.
45β. Παρεκκλf1σ ιοv 11"'jς Γfαναγtας. Τ6μrιuνον τοϋ βόρεiο1> τοίχοι:ι. Προtο~Β) τοσ •ΛΎiοο Νt)φι~)νος.
Ε Τ
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙ ΒΥΖ. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ THt ΜΟΝΗε ΠΑΤΜΟΥ 305
Π(\'Οt

46. Παρειctι."λ(~σιον τi'j~ Πανυ.y1α.ι;:. Τό ιiς τήν κλείδά τοϋ τόξου τΟΟ βορεlου τQίΧΟt> είιςονιζόμινον
σ-τηΟάριον τoti •Αγ. Ίσμά.i1 λ.

47α. nι.ιρtκ.κ).1)σιον της Π<ιvαγlα~. Όλόσαιμος νεαρός μάρτυ~ 'Άγιος ~1tί toO δυτιl(Ο0 ήμ[σcος
τοο βορεlυυ τόξου .

47β. 11 αρεκκλi1σιο• tijζ Γ!α•ιιrΙ~. 'Ολόσωμος .r.αpός μάρruς • Αγιος έnl τοϋ ά•αtολικοΟ 1\μlσεος
τοσ βορεlου rοξου.
48. Ι1αρειcιcλt\σ1ον ;:fΊι; ΙlιιvσγΙαι;. TU tni τοϋ μετώπου τοΟ τόξου εiκονιζόμ.εvσ tπτό στι106:ρια
Άytωv. tό έ.πί τflς dντυy~ αύτΟΟ σtt\θάριοv κοι μορφοt δύο όλοσώμων Άyίαιν.
49". Παρεκκλήcnον τής Πα\-αy\ας. Τtμ•ανον τοΟ βορelοο τolxou. Έ•I toO μcτώ•ου toO t~oo:
Σtηθάριον •Αγiου Ιτρατονt1'οu.
49β. Γlcιρι:κ-κλt)σιον τ"ς Πnνο.y(ας. Τύμπανον τοϋ βορέίοu το(χου. Έπ-i τοn μετώιι:ου fo() τόξου:
ΣrηΟάριον Άγίου Έρμύλου .

SQα.. 1 Lαρεκκλί1σιοv τi'j-ς Jrανcιγ[ας. 'Γ(>μπανον το() βορε1όυ το ίχου. Έπi τοϋ μετώποι) το() τόξου:
Στ ι ιΟάp,ον Άy(ou.
SΟβ. 11 αρ•κκλή«ιον τ1\ς lluνuylας. 'Γi>μπανον τοΟ βορεlου ιοlχου: Ό tπί τijς 1<λειδι.'ις τnσ τόξου
clκονιζόμενοζ έν στηθαρlφ Άγ ι οι; (Έξακουοτωδιανός:).

Slc. Πσρεκdήσιον της Παvα-γίας. Τ6μπανον τοσ βορειοu to1xou. ".Επί tοϋ μετώJtοu τΟΟ τ~ου:
ΣtηΟU.ρι_ον Άγ. λ.-i αξιμιλtανοG.
5 Ι β. Π αρεκκί.ήσlον τής Ποναylα ς. Τ6μ•ανον τοΟ βορe\οο τοΙχοο. Έ•i toi> με<ώ~οο τοΟ τ~ου :
1.τηΟάριον ~ΑΎίου '!ωό.ννοu.
52. Γlαρε«λi\σιον τ1\ς Παναylας. Νόιιος τοϊ;ιος. Ό μεταξi) τοΟ τtμπλου και τoli παραΟiιpοu
άνώνuμος 'Jερά.ρχ.ης. Διακρfνr.τ ι ιι ι<ίtταιΟgν καt tμfιμα της ιtοδt.ας.
5J. Ι Ι αρε"κλi1 σιον τ!)ς Πuν<ιγlιις. Νόιιος τοΤχοζ. Ό lφιστtρά t1\ς Ούρας tlσόδου i:κ τ~ς uύλ~ς
κlκονι ζόμενοζ άνώwμος Ί ι:ρc\ρχης.
S4u. Παρεκκλήσιον τi1ς Ηαναyl<1ς. Νότιος τοΤχος. Άριστeρlι. τοΟ τόξου τ1\ς θύρα.ς cισόδοΙJ. Στη­
Οάρ,ον τοσ Άγίού •Αρ κΌ δlοu.
S4β. Ιlu pι: ..κλήσιον τ!jς Παναylας. Νότιος τοί;ιος. Άριστ•ρd τοΟ τ~ου τ1\ς Οι)ρας εlσόδου. Σtη·
Οάριον τοt."Ay. Ξεvοφ&ντ-ος.
SSo. 1Ι ορεκκλήcnον της Πανοyluς. όtιος τοi;ιος. 'Αρισι<ρά τοΟ τόξου τf)ς Οι)ρας εiσόδου. Στψ
Ο«ριον τοϋ Άγ. Ίωά.ννοu ήμιιι:οτεστραμJ,ιένο\•,
SSj). Παρcκκλήσιον της Παναy \σς. Νόtιος το\χος. Δεξιά τ ο\} τόξου tης θ<ιρuς .;ίσόδοu. Στη0άρ10•
το\} Ά.γ. Ναθαναήλ.
S5y. Παpε"κλ11σιον τ1)ς Ιlανιιγ\ας. Νόιιος τοίχος. Δεξιά; τοΟ τ(>ξου της θiφα.ς εiσόδου. Στι10ά­
ριον to~ 'Αγ . •ιωαννικιοu .
56. 11ι;ιρικιcλήσιον τής, Παvαγία,. 'Νόtιος τοίχοι;. Δύό Δνδρικ<ιl μορφcιi Άγtων έπl τfiς 4vτογος
toO ύπcρc\ν<ο τi\ζ νοι\α.ς θύρας ε1σ6δοu τόξου.
51. Παρεκκλήσιον ti\ς Παναy\ας. Κ οσμ1)ματα της ciνruyoς toO d'"'ολιι<Οϋ μεyάλοο τcΟλσσμt·
νοu tόξοο τοU χσρι-.-acλησ{ου.
39
ΕΚΤ
306 ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑI ΤΗ1: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑθΗΝΩΝ

Πi\ιαξ

58. ΓΓιιρε~κ-λ1\σιον τ-1'\ς ΙΊα\'άγίάς. Γέ:ωμι::τpιι<t.ι 11:οσμfιμαrο έιtί tf\ς ί.ίντ-υγος. t"lόν στrιΟμιϊ.'ιv. των
τοξωταιν παραΟύραιν καt τ<ϋν τεταρτοκυκλ.iων.
σ. Δuτοcοσ σταθμQΟ θύρας tξόδοv 1tρός τήν αUλιΊν.
β. "Αντι)γΟ~ πυpαθ\>ρου 1ιr.ι.ρά τδ ίερόν .
γ. "ι\ντυγοr; τοt δυι ιl\Οϋ τετ<rpτοκυκλiου τοϋ βορείου τοί;ιοιλ
59, ΓΙαρεκκλήσι ον τfiς 1J αναγ[c:ις. Κοσμ11ματ« t&ν έσω1cρη:&ν π αρ~:ιG)ν 1·οt.ι μcγω,ου Uπ€ρ τι)ν
Οόραν έξόδου παραθύρου.

60. Π(tρε κ κ:λ 1ισιον τ ί1ς .nαvαγίας. Γρu.πτός στα.υρ6ς της ό.νατολικ ι1ς παρειdς τοCΙ παρά τό τέμ..
πλ<)ν Π<tρ<ιΟύpόυ.

6 1. Τράπ.t-:ζο.. Δυτι~.:-ι'ι π'λε~ιρ(ί. Τοιχογραφi.ϊιι του άJ)Χ,άιΟτt,pου mρώματος εί.:; τό β{ι~)ος τi\ς βορt.1ου
Κό'/ΧΙJς.
62σ. Τpά11εζα. Δυτική πλευρά. Ι'J ροtοιη) tΌΟ ~Αγ. ΕΟΟυμiο1>. Έκ τοΟ άρχαιοtέρου σrρ6>μαtος τοtι
τοiχου βάθους τής βορε!ου κόyχης.
62β. Τρό.πF,.ζα. Δ'rτ1 κή πλευρά. 'Γοίχος βίι.Οο~ τi)ς βορείου κ<',y-,.~ιις. ~Ανώνυμος Qσιος, <lσκητής.
Έκ το(> dpχtιιοτ1;ροt) στpώμcιτος (iif\pOς δεξιός τfjς ~ς(ιτω αειριtς) .
63. Τράπr.ζά. Δυτι"1) πλευρά. ΤοΤχος βάθους 11)ς βορεlου κόγχης. JΊρο·ιομή Άy. Χαρίταινος

του ·ο~ι ολΟ"ιη tοU. ·εκ toU «ρχυ.ιοτέρου στρώματος.

64. Τρά•εζσ. Δm""ή n;.ευρά. ΤοΤχος βάθους τijς βορεiου κό-ιχης . Προτομή τοίί · Λγ . Ί λο ρ ίιuνος.

'Εκ τοC. άρχαιοttροιι στρώματος.

65. 'Γράπt:ζu. Δvτιι..:ή :ιλεvρά. Tι)μrtuvov τfις νοτίσι; .:&yχης. Ό Οάνατος τοD Δικα(ου. •Εκ toU
ιi.pχυ.ιοτtροο σ·τριts ματος.
66. Τράπεζα. ΔΙ>τική πλευρά. Ίϋμπα"'ον τijς νοτlαι; χόγχ11ς. Παράστασ•ς Όσlοl) μ<>νιιχο& ίστσ­
μέvου πρό σαρκοφα.γοr.ιδο\>ς μετ' tπιγροφf}ς καισσ~εvόσμcιτος.
67α. Τρά.Jtεζσ. Δυτική πλευρά. ,Επί τfις liντιryο.ς τQϋ βοpειοο τοφλοt> τόξου. Γfpotoμt) tοϋ Άγιου
"ΑJ ιtpιλοχ i ό1>.
67β. ~Γρ6..πι-ζ.ά. ΔΙJtικ.ι) π)ι..t;\Ι"rά. •ε'Πi τοο /:ξ(~>()υχίου τοϋ βορr.ιου-ωφλοσ τόξου 'toO δι>τιJ\οϋ το lχ_οv.
Προtομ ι) Άy. Γρηγοpίοu -roU Άκραγα..•~- Ιν<ι)ν.

68. Τρά πεζα. ΔuηκΙ1 πλευρά. "Αντυξ <iiς β<>ρεi<>t> τυφλής ό.ψϊδ<ις. Λεπτομέρεια •iiς κεφαλης
Άγ. Διον\Jσiο» τοΟ Άpεοπcιγiτο\) .

69. Τράπεζα. Δυτικ1i πλευρά. Άντυξ τής βορείου τυφλης άψΤδος. "Αγ. Κωrριανός.
70. Τpάt:δζα. Αυ; ι κη πλει>ρά. Ύn1~(> τiι ν iiκρu.ν βδρcιον tυφλftν ίιηtίδ<ι. Ό ~ ι ησοί'ις παρ« τ 1)ν λ\..

ιι νην τ 1ϊς Τιβεριύ.Sος Ι(αl ή θuυμαστ t) Άλιεία .

71. Ί~ριiπ.εζα. Δvτ ι l\.fι π)..ι;:t)pά-. Ύπέρ τr)ν liιcραν βόρe ι ον τuφλrΊν (ιψίδfι. ~,.. S(Jλο-y ία των ;rέντc
'Άρ των ύπό το\) 'Γησοϋ.

72. ·rράπεζα. Δυτtκι) πλ.ε.υρά. ~ Υπέ:ι) 'tήv Qκρα.ν βόρf. ι()ν τυφλ1Ίν (ιψ(δα. •}-i δtιινομ1) τών κλασμά4
των «\)ν "ΛptlJ)V ctς τόν δχλον.

73. Τράπεζα. Δυτική πλευρά. Βόρειος κ<.ιμό.pιι. Ίi Προδοσια 10U 'tούδ(.(, άρ•σιι;ρόν i}Jιισυ .
74. 1"ράπεζα. Δυτικι' π/...εvρά. Βόρειο; ~cιμάρα. Ή 11ροδ.οσί« τοί> 'Jo(Jδ<.(. όριατεpόν ήμιοu.
Ε 11 λΡΧΙΤΕΚΤΟΝ Ι Κ Ιi ΚΑΙ ΛΙ ΟΥΖ. ΤΟ ΙΧΟΓΡΛΦl'ΙI ΤΙΙt M()NHt ΠΑΤΜΟΥ 307
rΗνeι.ξ

75. Τρά•d;α. Δυτική •>.ωρά. Βόρειος κnμ6pu. Ί ι t•I τοΟ δpοuς •poσlrolή τοϋ Ίησοο.
76. Τρ(ι•c(α. Δuτιkή •λεuι>6· Βόρειος καμάρα. ΟΙ •αΟ&ύδοντeς μαΟητσi. Λειττομtρεια τίjς t•I
τοΟ δρους •pοσεuχf\ς τοο Ίησοο.
77. Τρά•c(α. Δυτω) •λεvρά. Βόρ&ιος κιφάρα. Ί 1 Μι:τάl.ην•ς τών 'ι\ιtοστόλωv.
78. Τι>άπc(α. Δυη"1) •λr.υρά. Βόpc ι ος «ιμ6.ρα. Κ•φιιλ1) τοΟ ΊιισοΓι. Λr.πτομέρε1α "1jς Μtταl.ή ·

ψι.:ωc; τιbν •Α r.οσrόλ<ι>ν.

79. Τρ(.ιπε:ζα. Λuτιι<ή πλενrι :i. Βόρtιος κ αvάρσ . Ό πpΦroc; τf'ιc; σειρd-; Ά.trόστόλος μεtο.λιιμβ(ι\•(ι)ν,

Α•1 rιτομέρc ι α τf\ς Με.ταλ1\ ψεως tων ΆnΟQ'τόλων.

80. Τράπι-ζιι. Δυτι κ ή πλευρά. Βόρει ος καμάρα. ΊJ Μι:τ<Αδοσ ι ς c1 ς ιούς Άποοτόλοuς.
81. Τράπeζο. Δι>tι1<1) nλι:vρά. Ηόρtιος ~αμάρα. Ι<cιpαλι) τοΟ Ιftτρου. Λr.nτομέρεια της Μ •τα!Κ>­
σι:αις ε!ς τούς 'Αποστόλους.
82. Τράπεςο . Δοτ~κή πλευρό. Βόρειος καμάρα. tO δεUtt1p0<; κι.ιτά πt-ιρdν •Απόστολος . Λεπtο­

μt.ρεια της Μειαδόσεο>ς ε!ς τούς Άποστόλοος.

83. Τρό•εςα. Οόρ ιιος •λεuρά. Τύμοαvον ;,.εράvω της κό'yχης. Ύ•οδοχή τών τριG!ν Άπtλων
l>•ό το~ Άβρσά11.
84. 1ρά•ι:Ι;ιι. Rόρeιος •λευj>(i. Τύμπο•-ον t-.ρά•..., τl\ς κόyJιηι;. Ό •ρό τGιν Άπέλων γοννκλινι\ς
Άβραι',μ.

85. Τρά•c(α. βόpειος •λευρά. Τι)μ•ανον ύκεράνω τf\ι; κόγχι1ι;. Κcφσλαί ιΦν Άπέλων. Λ••τ<>­
μ t ριοα της ύκοδο;ιης τG!ν τριών Άγγόλων Ιι•ό τοΟ Ά βpuύ,μ.

86. Τp(ι•&ζα. Οόρcιοι; πλt.φά τίjς έγκαρσ\ας ιωιιάρας. 'Υπό ιήν γtνν11mν <<>0 Θό1.οu. Ό Χροστός
άnοστtλλιι)ν τούς μαθt)tάς τοο άνίί 'iόν κ(1οιιον.
S7α. Tράnc~u . Βό ι)tιοι; πQρε ι ά τ ης i~Ύ"αρσια.ς καμά,)uι;. Ί r (ίρνησι ~ τ()ί) ΙΊ έτρου.
87β. Τράπl!~Ο. ~όρcιος •upι:ιΟ. τ1jς Cγ καρσlας κυ μάpαι;. Κ.αι<Ιι ιι)ν γtνν1101ν ωl) θόλου. Ό 'ΙηοοΟι;
πρό tΦ\ι a Λ('Ιχ ιf:ρtων.

88. Τp(ιπcζα. ΔtYt'ι lί't) 1!1ι:υρά. Τί>μ1ιανον έ:-ικαρσ(ου ι;;λl τΟ\>ς. Ύπtρ τήν Qόραν eίσόδοv. · ι-ι Σταύ­
ρωσι ς.

89α. Τρά•c(α. Δ\}τι<ή πλευρά. Τύμ,.ανον έγκαρσlου κλLτους. Ύ•tρ τήν θύραν •iσόδου. Λεπτο­
μtρcιο tl\ι; Στιιορώσεο>ς. 'Η Συvαγ<0γή διωκομtν11 ύιιό Άπt,λ<>υ.
S9β. Τράπc(α. ι\υτική •λεuρά. Τύμπανον tγ1<ορσlοu κλlτους. Ύ•tρ τήν Οίιραν εlοδδνν. Λ«tο­
μtΙΜΙια tl\ς Σιαvρώσεως. Ή Έκκ).ησiα ουutγοvσα ιό α!11α ιοi) ΧριστοΟ.
90. 1 rά•d;α. Δunκή •Μ\1ρά. Τύμ1'ανον έγκαρσlου κλLιe><ις. Ύιιtρ τήν Ο\>ραν είσόδοο. Αί άνωΟ&ν

τf\ς Σtα\)ρώcreως μορφ(ιί ποιηϊών -.αi άπtλων.

91. Τ~)(ίκcζα. Νοτίu 110.ρειd τf\ς έγmρσ1σς κuιιάρc.rς. Ύκό 11)ν ytννηα-ιν τοί; θόλου. Ή ·Αaο)\.<ι•
Οi1λωοιι;.
92. Τρ6κεtα. Νότfα n:υρειά της έγκαρσf<ις Ι(αμάρος. Κοτά τήν γέ!\,νησ ι ν τοU θόλου. Έτό ι μασlα
100 Σrαυpοn.
93. Τράn:cζfι. Notlu παρειά τ'f'ις &γκuρσίαι; κ-αμάραι;. ιιcταζ,U ·ετοιμασ1(ις ΣταυροΟ .-αί ·Αnοκ_(tΟη ~
λι.~σt~ Η>ς. Γl rtr(ιnτασι.ς toti Μερισμοϋ.
ΕΚΤ
308 ΠJ'ΑΓΝfΑΤΕΙΑ Ι ΤΗΣ ΑΚΑΔf-ΙΜΙΑΣ. ΛθΗΝΩΝ

Π(ν(1ξ

94. Τράπεζα. Δυτι1<ή π1.,,υρά. Ύw.ράνώ τijς νοτίας τυφλ~ς ύ.ψ!δσς. Ό Έπιtάφιος Θρijνσς.
95. Τpάπφ,_ Δυτική nλουpά. Ύn•pάνΦ ηϊς νοτίας '1><pλijς (ιψίδος. Μυρι>φόpο1 ε!ς τό μνijμα.

96. Τράπεζα. Δυτική πλευρά. "Υπt1>άναι τi1ς νοτίσς τ.φλfjς άψίδος. Ό πρό του τάφου lίγγε?.ος
καt of κά.το>θeν α\ιτοΟ σ1ρατι<Uτα.ι : Λεπ-tομέρεια. το{} πtν . 95.
97. Τράπεζα. Δυτικt~ πλευρ(ι. " Υπεράν<ο ηlς vοτίας τυφ).·i\ς άψtδος. Δαuiδ καt •Επ ιφάνιος Κύπρο~>.
98. Τράπ•:ζα . Δυτική πλειιpι\. Ύπcράνω τijς νοτίας τuφλijς (ιψίδος. 'Ομάδες ΌρΟοδόξων κcιl
Αίρcιικc'i)ν της Δευτέρας Οί~ουμeνικfiς Συνόδου.
99. Τράπεζα. Δυτική πλe1>ρά. Ύπεpύ.νο> τijς νοτίας τυφλ1jς άψϊδος. 'Ομάδες 'Ορθοδόξων καί
Αίρeτικών της Δt~υτέρας Οίκοv-μενικης Σvνόδου.

10(). Τρ<ίπεζα. Δt>τ1κf: πλι:υρά . Ύπεpάναι τijς νοτiας 1 υφλης άψ!δος. Όμάδες ΌpΟοδόξιον καί
Αiρ~τικlόν rfΊ.:; Τετάρτης Οtκουμενιιrc-i)ς ·Συνόδου.
!ΟΙ. Τράπεζα. Δυτω) π/..eυρά. Ύnοράνω ,qς νοτ\ας tυψλqς ιί.ψϊδος. Όμάδες 'Ορθοδόξων καί
t\[ρcτικ~ν της 'Έκτης Οίκοuμεν•ιcf\ς Σuνόδοv και τοrι dριστεροΟ lΊμiσε ος τi\ς Τετάρτ 11ς.
102. Τράπεζα. Δvtιk:ι) πλευρά. ~Υπι::ράν<J.• ·τfίς νQτίu<; t\)ιφλi1ς u,ιιtδος . Όμ(ιδε:; ·ορθοδόξων κσί
Αίρ ετικb,γ τf'ίς "Εκτης οικοι>μGVιΚ-1\<; Συνόδοu.

Δ Ι ΟΡΘQ ΣΙ :t

Ε!ς τούς τίτλοvς τά\ν ίιπ' άρ. 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24
b-γχρώμαιν πινάκων 11 μέν φράσις «βόρειος πλευρά» πρέπει νά άντικα.τασταθij
διά του «δυτική πλευρά», ή δέ «άνα.τολική πλε1φά» διά το\j <ιβόρειος πλεvρά».
Ε DISSERTATIONS DE L' A CADEM Ι E D'ATHENES ΝΟ 28

LΆRCHITE CTU RE

ΕΤ LES FRESQUES BYZANT I NES

ΟU Μ ΟΝ Α S ΤΕ R Ε ΟΕ sτ J Ε ΑΝ
Α PATM OS

PAR

A NAS T ASE C. ORLANDOS

Τ R Α D U CT Ι ΟΝ Α Β R ~Ο ~ Ε
DU Τ ΕΧΤΕ OREC

ΑΤ Ι"Ι ΕΝΕS
19 7 ο
ΕΚΤ
EKT
PREMIÈRE PARTIE

L'ARCHIT ECT UR E

Le n1onastêrc patriarcal histo1~i<fué de St. Jean le l'héoJogÎef\, Apôtre et Évan,géiiste, est situé
sur un des plus hauts som1nets de la n1oitié Sud de Patl'UO$ (altitude± 266 m.). 11 fut fo.ndé par le très
pieux ei-inite moine Hosios Chi·is(Odoulos, un des plus ünpo rt anL~ l'eprésentants de la vie mo1\<\ SCÎ-
que du l le $iècle. auquel I' co1pcreor de By-.ea_ ncc AJexis 1 Contnènc avait concédê I' ile entière de
Patmos, par une chrysobullc de I' ~ rl 1088. conservée encore dans les art.h ives du monastère.
Le n1on:tstère byzantio fu[ élevé s ur f' e1nplacement qu' occupait aux ce.1nps païens Je te1nple
d'A rcémis~ dont la st.at.ue de culîc «en bonne piecre b1aoche)) fut retrouvée et détruite par Hosios Cll ri-
Sl()doulos lui-même, d' après son propre aveu. lorsque, plus hlrd, le Chrj$tianü;01ç prédo1niotl
dans J, île, au ten1ple d' 1\rlé1nis, dé.Ltuit par Jes Chrétjens, s uc.céda une grande basilique paléochré~
1ienne, dédiée à St. Joan Je 1·hêologien. qui, exîté sous I>onl.Îtien il Palruos, y de111cura jusqu' à 96
ap. C. et rédigea, dans une grotte voi:;ine du mônastére, sa fao1cuse Apocalypse. qu• il dicta à son
inséparable - n1a.is cependaoL c.-0ntcsté - disciple l,rochor-0s.
L' cxjstcnoc de la basilique pa.Jéocbré.tlcnne. est attestée 1) par une ini>c ription (fig. I} trouvée
près de I' eotrée <lu couvent et datée p ro biLblemcnt dc4e s. ap. C .• qui p!11'le de la rête de ta consécratioJl
de l' autel de I' église de St. Jeao, et 2) par plusieurs pièces architecturales paléoohrêtieones (fig. 4,
6. 1, 8) se trouvant at1 n1011asrère, et dont quelqoes-unes doivent, sans doute, provenir de J' ancie11n0
hasil.iqoe. La pJact é-:<f.tetc <le celle- ci Il~& pas 6té fixl'C, 1nais eJlc devait êtré <:eUc oi1 fut érigé posté-
rieurenient Je cath-0licoll du nH)llU$Cêre byzaotin, pa1-œ qu• elle est la l>lus conveoabfe cl an~ l'aire du
n1onastêrc. D'autre part, la grandeur de cette basilique nous esr coo11ue par ta description qu• en a
donné., àu 11..: $. Nicol::1s Tzautzès, jtJgc et àvu:ypcup&i>; des Cyclades, (11\Î s'était .rendu à PatOlOS par
ordrê de 1' e1npereur Alexis, pour 1t'les urer l'île dans le hul de sa èOllcessîoo à Hosi-0~ Christodo1do$.
Cette grande basîJiqt1e doit avo·ir é té détruile lors des i11corsions Arnbes qut pillèrent les rtes
de hi rner Égée du ?e au 9c siêcle. Pendant ces incursions non seutcntcnt les montunents des îles
furent détru.i1.s, mais leurs habitants aussi réduits en csclavago. Ainsi Pa tmos, suiv•-nl.t le sort des
autres îl~, rut dé$et'tée, con11né nous I' appterld a11ssi bien C:.'u.ménlare (904 ap.C.) qt1e le <lit Tia n\7.ès.
C 'est à peine si, au IOC. s., quand les incursions des Arabes furent quclc1ue peu cabnéos, 01'1 éle.va,
très probablcn1cnt sur r cnlplace1ncnt du sanctuaire de la g-r~odc bAsitiquc en ruioc, tn)ç petite chapcl·
Je dédiée à St.. Jeao. C'e::a préclsémcüLcette chapelle qu'a. rcncootréc-, plus tard, --rz{lnlzès et qui, suivant
sa description, était la seuJe constl'tJCtion qu• iJ avait tfouvé <lebt)llt dans l'île.
LA CONm'R UClîON OU MONA.<;·rfHŒ. Aussitôt que .Patn1os fut concédée à Hosios Christo-
cloufos, Je premier soin de <=.elui·ci, fut de bâtir son uouveau 1nonastèrc·. Il se mil dooc. ardern·
EKT
312 DISSERTATIONS DE t ,' ACAt>.tiMIE I)' A1HtNtoS

rne-nL à !'oeuvre pour construire une enceitue três fol'tiîiée. vél'itable forteresse. afin de po uvoi r rési-
ster aux attaques aussi bîeo des pirates et des corsaires que des grandes forces de ta Méditerranée
qui se battaient dans la n1cr 'Égée.
i'our Ja construction de cette fortercsset l-C C'hristodouros se servit oon sculc::m_ent de bons
mttÇons venus de Constantinople (avec JaqucUc Chris todoulos se t rouvait eo t.rè!> é1r:oitcs relations)
ma.is aussi de ses coufrèrcs mojoes. dont la plupart poutu:tnt se plajgoait du rude travaî1 que leur
i1nposait leur .maître.
L'ë.NCEIN1'e POHnf ·1éE. Cependilnt, rnalgré les grnndes d iffjcuJtés que H . Christodou.los eut à
affronlcr, d 'une part, à cause du terraio irrégulier et, de l' aut.rc, à. cause <le .la rnalve.Ulance de la
ph.1J>(lr~ de ses moine$, il parvint, quan<l mé.m.e, â mener à bonne fin son oeuvre, un magnifique

monastère-.fotteressc - vé1'Îtable q>p-0ôptov d ' aprês sa pr~pfe expression - . muni de bastions-. de

re1npa.fts et de tours et couronné de créneaux, d ' un aspect lourd. redoutable et 1uenaçn11t, 'cl que
nous le rcpréscntçnt: ra.ncien dessin de Barskij (1731, fig. 10), la gtâvore de Ch.ois.cul * OouJTier
(17$2, fig. 11) et les photos actuelle• (fig. 12 à 15) dont une (14) vue aérienne.
1.cs inurs de r enceinte consetvés jusqu· aujourd' hui et surtout ceux de ses parties hautes ne
sont pas tous de Ja n1en1e époque : plusieurs d'entre eux, endon1n1agés avec le temps, furent rccon-
s truîts, con1mc par ~x. les créneaux, dont qu~iques • uns, 1u unis d' uoc seule pente à leut partie
sup6rieure, sont encore byt-<tntins (fig. JS). tandis que d'autre$ ~e Lerminent e1l queue d'aronde
(f.jg. JO et 13), ce qui prouve, saos dou1e, \J1lt influerice f1-anque.
Les parties les plus abîfnées de l'encei1ue $e siluc11t sui· les côtés Est et Nord. Les ouvcr1ures,
que 1' on aperçoit sur les figures, ont été pratiquées postêricurentcnt. Primitiveme1n le rnonastél'e
n' avait a\lconc. comn1unic;ation avec le monde c"t6ric.ur, cxccplé S(u1 entn..~-. située s tu• le côté Nord
(rig. 19 - 22) et probablcJnent uu.e pot-erJ1e sc.wru:htire, ouvette sur son côté Sud (fjg. 14).
Les 1nul'aiUes de l'enceinte sont construites de petites pierres irréguliêres et du rn<.>rlier a vec
cutrepo!;ition de quelques ruorceaux de briql1es (Pî1ao:l a). Cinq s iècles après leur construction,
soit à cause de trcmbfemco.ts de, terre. soit à cause d'iotempéries ou d 'a.uaque..~ de pirates, les parties
basses d e l'cnc..-einte ont pré~çn té de $é.ricux: sig11es d'afl'aiblisse1neoL (côtés Es t et Nord). On sc vit
donc dao.s la .héc.;es.slté de fes soutenir par la coustruction (en 1601, l6S2, 1677, 1700) de forts et
massifs c-0ntteforts1 îorten1eot ioc.Jinés (fig. 16, 17), seton Jos principes de fortification alors en lJSi:1g:e.
l)cs inscr iJ>tions encastrées dans les contreforts de chaque partie nous âppreonent Ja date de la
coostJ,'uctîon des contreforts O\I Je 11on) du dOJH1teur relatif. JI est ;'! notes· que par1u i ces derniers if y a
1nênle des P~pes .
.Les coolreforH; fortefnent î11clinés sont désignés dans les in$cripiions çt q tu;lques documents
c-0111Jne. des escarpes (ctt<(zpnu.» tern1e techolque en os~ge jusqu' fH.ijourd' hui dans le Dodécanèse et
ailleurs.
L'enceinte présente. çn bJoc, la forme d'un rectangle irrégulîer (pt A) dont le grand axe, di-
rigé. d' -Est c.n Otiest, mesure en.virOf'l 70 rn., randis qoe celui dirigé du N. au S. JJlCSu.rc 53 Jn. Lt con-
tour de cc rectang1~ s emble dentelé {l cause des tours qui f lanquent k:$ bastions e t de la v'triété de
le1Jrs forrnes. Il y a eo effet des tour·s rectangulaires (CT l , n 2), semi-circulaires (n 4), u·iaogulaires
EKT L.ARCH ITF.CTURE ET LES FRESQUES ·ovz DU MONAsrtRE DE PATMOS 313

(n 4, ri 6). 11 y en à rnê1ne qui présentent une con1binaisoo de 1-ectanglc et de trjangle ( n 7). c.~à-d.
fa forme d'une proue de navir e d' oi• fcur désignat.ioo de 1tp<i)pa dans certains documents.
L'ENTRÉE du rnoru\Slère. 111énagée sur le côté Nord. é t.ilil pro1égée de. part et d'aut re par deux
hautes (pl us de 15 0\.) touts ( f ig 19 - 20, J)1. A, fl 1, TI 2) qui fôr1naie1ll devant elle une peli1e é<>Ur
(KÀot6ç.). L'entrée est une ouverture à peu prës carcée (1.80 sur 2.00 m ), sur rnonLéc d"un gros lin-
teau 1·eposa11t sur dcüx minces jan1b$ges (fig. 22). E.Uc es! encadrée d' un arc de d6c.hargc légèrc1ncnt
brisé. dont les clave-aux prés~n tenL des joints 1aillés en for1ne de hache. l l se forme a insi a u dessus
d u l in te~1 u t,inc njchc peu profonde sur le tantbour de laquclJc est pçiote l'image posté1·ieure du pro..
tecteur St. Jea1\ l'Ê\'angélisu: en buste. Encore phis haut q ue la niche :;c trouve le ((tueur» (~ovtûç),
disposition en sorte de balcon couvert, privé de sol et p-Orté s·ur un arc s·urbaissé (fig. 2J) par ol1
J•on VCl'Sait de l'huilé ou de l'ca\1 bouillante, o.u bîcn encore du ploJnb fo n du ~ sur la tête de cel ui qui
osait violc1· rentrée du 1nooastèrc. Lâ porte de l' entrée, à laquelle on àC<..'édait par cinq deg:1·és en
pierre, était lourde, épaisse et à deux battanls rev~tus de· fer avec des clous à large tête, .Elle était
assurée à I' intéricuc par une rorle serrure et une dOubfc. large ba rre transversale qui i1nmobi~
lisait les deux vantaux IOJ'Sque la porte était fermée.
La porte d'entrée est $uivic d'un coi:ridor (Ô•alkttucôv) couvert de deux voûies d'arêre : Au
fond du corridor, une porte le taisa it con1m uniqucr avec deux comparti1ncnrs voOtés en berceau,
du rez-de-chaussée de la tour n 1 ; ils ér..aient sans doute desLinés à la den1c·urc du porrîer.
Après avoir frnnchi Je corridor on tournera à droite pour monte( un étroit escalier c:ouve1·~
à sept gradins de pierre, très co1nmot1es, conduisant à un palier d'où l'on sort dans la cour du n1on:t·
stère. Cette cour, pavée de cailloux, 4tait pl'imilivernenl bie11 p lus vaste. EUc s'est plus tard rétrécie
par .la const.ruclion de divers b.:'tti1nents qui l'encomhr~rent. n faut citer eotte autres une série de
contreforts transvers3ux arqués. lé.g èrcmcnt ogiva.ux (fig. 26) qui s'interposent cntr:e la façade Ouest
du catholicoo ( Silllé à 1' Est) cl un grand édifice qui lui fai t fa.ce. Au Sud l"nire de la cour était limitée
par un édifice à deux é tages de pol'tiques (fig. 2S) de style p lutôt vénitien, constr' uit en pierres de
taille d'on travail soigné. Suivant une ins,criptioo cncas1réc dans .s:.t façade, œt édifice c.ott daté de
J698. IJ :ii'âf) pelle t::Gfaro., cc qoi siguiric f lûte pas torale. En effet c• esL à son étage supérieur qu'est
suspendu Je sé1nandre (of1µ UV't,JôV), sorte de cloche en boîs que l'on sonne pendan( les offices du
Carême et des Vigiles_. d ' oU sans doute son appellation.
L:s pl.u$ importantes construc.tionS- an;hjteelura l e..~ de la période byzanLine du couvent: C.conhQ.<
licon, t:t.é'rectoire e t Cell ules pi:i.mit ives de-:> moines. sont situés dans la lllOÎtié orje1nale de I' enceinte
et à un niveau p1us élevé. Pat contre •es constructions sec.ondajres: boulangerie (µcryKlnttov), mou-
lin (lmMiv), dépôt d. huile (oor.eTov), dépôt de blé (<optîov), ainsi q ue les salles de la Bibliothèque,
du Trésor, de Réception et les J-TOtcllc .-ies (~evWv~c;) so1\t cU.Sp(>Sées dans les pa,.rties moycnue et
Ouest de l'enceinte et à un nive-au ir)férie ur. Les no1nb1-eus~ chapelles aussi que cont'ient le tnonastère
soot. dispersées par.nti les ceHules postérieùres.-Ces derniêrcs, depuis que le n1onastère a cessé d'être
cénohit iquc, soot devenues de véritables nlaisoos de village (f ig. 24 el 25). Ch;1qoc ntoiue aura
désotmais sa propre rno•isoo carrée avec toit h.or iZ-Onlàl (Ofüµo). son foyei:-. sa peLile cour, etc, lf se
for-ma ainsj petit à petit une agglomération monastique à peü près scrnblablc à un quartier de la
40
EKT
314 D ISSERTA TIONS .DE L"ACAO'tMIE. J)'A1'Hi;::NES

Chora de Pa tn1os. Il fa.tir lootefois ren1~t rquer que ces 1rti:1isons- cellules Onl élé bâlies UJl peu atl
hasA.-rd c· est-à ~dire sans plan a~J\itectural prêconçu, ce qui cepeoda1\ l leur donne parfois un
as pect assct piUore~quc (fig. 24).
Les bâtin1ents secoodaircs mentionnés plus haut, ain~ü que quelque.-. loca ux dc.stinés à Ja 1·écep-
tion sont, pout Ja plupa rt, $dossés au.X flancs intétieu.rs de l'e1'ceinte. Faute d·espace horî2ontal, 0 1\
a dû les construire à deux o-u trois 6to.ges cornrnu11iquant e ntre eu.x par d'inno1nbrablcs csçalicr-s . par
des portiques et par d"étroits et cortueux. corridors. JI se cr-éa ainsi un cnsco,ble dédatécu, vérih1ble
petit labyr inthe à Ja fois r)ütot'esque et p6nibto à parcourir.
n faut particuHère1:rient 1nent îonner ici r abondance de êhupc.Jlc~ dnn:; le- OJ()OQSl ête. Excepté
celle c,ie lu Vier.gc, el.tes ont toutes été bâtles pcn<lànt fa domin;11ti<.>n turque Leur Sr':lO<l 1101nbr·e, qui
!>' é lève à dix, éSI <hi ~u.1 f3it que, suivant le rile orthodoxe, il n· est' pas per1nis de célébrer la messe

plus d' une fois par jot1r s ur Je oiêmc ttute1. Elles sont indiquées sur la planche A par les nu1né_rq~
S1.1 îvants: Chapelle de h' Vjerge n° 5, c ha pelle de St Chr(stodoulQS n" 6, chapclfe de St Nicolas n., l4,
chapelle de St Basile n° 15, chapelle de la Stc Croix o., 12. <:bopellc de St Jean Prodrorrlé ne> 11, cha-
pelle de Ja Tous.saint n~ 13, chapeUc des S ls Apôtres n,, J6. l ,cs chapelles de:. St Gcotgc.."> e t St Onu-
phre né sont ~s n1arquées· sur le plan.
CA"fHOLIÇQN. "Nous procéderons 1naintenant à rexàrr1cn des plus imp-0rta1\teS parties du ino~
nastêre en comrncncant pa r tcCatholicon (p. 45). En raison de l'adjonction de chapelles, de portiques,
de Bibliothèque, etc. <:01nmeocée déjà depuis le J2e. siècle, fe plti_n de l'égH$c prjncjpa1c (f j g, 3 1) est
devenu assez con,pliqué. Son 1loy110 p.rünidf, «le naosn proprcn1c1ll o;lit. est une sal.le AllfA (fig. 3J)
léh~rcn1 eot t r:ipézoidalc. de 9 m. de longueur sur 6.JS 01. de Uu:·gcur A cette salle fut ados~é . ~1 fOucst.
un ruu·thex oblo•lg, A..1.l~. et au Sod la ch3t>elle de f3 Vierge. A r intérieur <le la Sàlle principale, 4
colonnes en carré-fo rment on 1éuo.kionion q ui, au moyeo de 4 berceaux. en croîx, supp<H'tc U1)e cou-
pole. L. édifice appartient d01\C au type d' é.gli$<:S Ct'uciforrnes inscrites, .à 4 colonnes. li csl à ootc.r
qu ~cn trc res conques dt1sanctuaire, qui sont i<:i <:l'eusées dans l'épaisseur du 1nur o rlental. il n·exi.si-e
pas de murs séparant les 3 parties du sanctuiürc, ce qui pJ$cc notre église dt•nS lfl catégorie f " des
églises à '"ro~x. inscrite, suiva.n1 Je cl:asscn\cnt que j'ai dressé dans n\!!S (cArchives de Monuments By..
~antins de Grêce" (t. U.', J939 -40, p. 9), et dont Ja note 1 de la p. 49 offl'c de nombreux excmpl(!s,
Par .1n i œs exe1uples, il fau1 so.uligocr celui du cathoHcon du couvent de St~ Jean .. te 1"héologieo situé
M

aux riancs de I' l·lymene, qui présente d ~ autres siin ilitudc~ encore avec le catholicon de Patn1os
('v. plos b.as), de s-01·te qu· il ,,. est pas în)f>r obabJe que cc 111o n~stèrc Cût jâdis on des non1breux
111é1·oques (µct6ztn) qoe possédait le n1onustèrc de P~nmos dans le snoude byt.;l1Hin. "-1alhcoreusc-
n1ent on n· a pas trouve jusqu'ici de ren ~e igncmen ts: relaLifs, les atchivcs- du 1nonastêre de r 1ty-
mclte ayant disparu.
Le tétrakionion de nôtre église n • e$t pas pincé sytnétriqucn1cnt pa r rapporr aux deux étroits
côtés de: hl s.~1llç A Brl\. 11 c.·st placé: plus pcès du côté o rienta l. de i>ortê que 1' es pace e<.nnpris entre
les deux c,>Jonnes occidernales d u té tra kjonion et le 1nur OuesL de 1s sa11t dcvie1t1 plus spacieux que
c."èllli placé entre les 2 colonnes orieot-afe:; et le rnur du sanctuail'e. ri en t"ésulte doue u11e Sôl't<: de nar-
E K L.,(RCFJITECTURE ET LES FRESQUES llYZ. J)U MONASTÈRE OJl M 'l"MOS 315

thex da1~s Ja s alle pri rh.'Îpale, ce qui justifie I' hyp-Othèse (que nous allons s-0utcnir pfus loin) que 1'
église prÎlnit:ive n· avait pas de narthex particulier et que celui qui existe fl.H ajOlUé postérieurcn1cnt.
SYS'ri::'MB r.>eCOtJVERTURF.. Les 4 bras de Ja croix sont couverts pat des berceaux. Par contre,
Jcs 4 petits c(unpattiments d~ angle du naos p.réscotcnt (."Qttc pafticularfl~. qu• au lieu d' êtrt: couverts
par des be.rceaux dirigés paraUêlen1ent ao gr~nd axe de r égHse., oort11uc dalls la plupart des églises
hclJadiq\lcs, ou par des voûtes d' arête (<Jtc.:n>po06Âta), ou bien encore par des calottes ('f'Ovpvu<Ct)
c:omrne dans 1naintcs églises de la capitnJe, i ls sont tous couverts par des berceaux dir.lgés pcrpen.·
dic\ltaircment à r axe principal de r églis~. cc qui C-Ollstitue un ca::; assez. rare. Cependant la c'.lé de œs
berceaux ne se trouve pas au n1en1c niveau pour lei:. 4 co1npartin1ents. En effel, dans les 2 corn·
parl i ment~ otien.tau.x, la. clé des berceaux tran$vcr5:;aux se trouve;\ un niveau plus élcvè que lc-s nais-
sances du berceau du bras orlental de la ctoîx, ce qui produi.t une pénétr~lt.i on assez prooo11cée du
berceau tra.asvcrs al daos: Je berceau Est de la c:roix, Il n'en e::;t pas de 1nên1e pour les 2 con1pard -
mencs t>ccidcJ1taux, où Ja cl~ des berCCtHJX pe rpendiculai res à r église se- trouve au n1êmc niveau que
celle du berceau di.t bras Ouest de la croix: il en résulte une longue voûte d ' arête (fig. 31, plan)
qui s' étend sur totite la largeur de J' église; dispositio11 peu usitée, dont la préseoce ici doit être
c.xpJiquéc pnl'.' le dêsir d ' obtenir au dessus du côté occicJenLaf de r église une· plate fornte ou terrasse
hc>riz<.H) tale - un awµu -·si cher ùux h11biu1nts d es îles de la rner Égé.c,
Les berceau.:<. du çat"bolic-on sont probabJen1cnt construits en pierr<.'S poretl$e $, con1mc oe u~
de 1ant d" églises helJadiqucs.
1' fR ANTS. P-0ur équilibret' tes poussées latél'ales des berceaux de la croix on a eLuployé des
tirants en bois (0. 14 x. O.l65) (fig. 30) P.lacés j uste au dessus des chapi1caux: des colonnes du tétra,..
kionion. U ne poultc seinblable au)C tirant$, mais qui 1'1' accomplit pas le tnê1ne but orgaoique, ~st
placée e11t.rc deux fcnêcrcs suivant Je di<unètre Est .. Ouest de Ja coupole (fig. 35)~ elle est destinée à
1• suspension du gr•nd lustre (Rol.,véJ..atoç) cenlr•I de I' égJjS<: (fig. 36).
Les tirants oot été revêrus pôSlérieul"cJnent sur deux de leurs <:ô1és d' 1.1ne déC(ll"âtion en bois
sculpté, épais se de 0 .02 01. (fig. 34}. orrtementée de leodrosls hêlicotdaux (fi g. 37, 38), de rosaces e1
de fleurons. ainsi q ue de croix et volutes entrelacées.
LA COUPC>L.E Portée p;1r les 4 berceaux de la croix i;.cco.r nposc d'un 1am.bout cyl illdl"iqoe (oip&v ~
66vll) surmo11té d 'u1'1e voOte hémisphédqt1e (fig. 32, 39). Le tan1bour e.-;t percé de 4 fenêrr.cs m.on<>·
lobées arquées. disposées s uivant les quatre points cardinaux. La voüte hêmi# sphérique csc couverte
de tuiles ph1tes en terre cuit.e. de. cQn$tructi.on locale (fig. 40). A cau:;c de l' épais crêpi q\1i ço\lvre
I' é'Xtérieur du tarnbour, 011 ne peul pas save)ir avec quels matériaux. a été. biîl ic la coupole, ni sj .ses
fenêtres étaient enlourées de bandes de briques m unies de. de1Hs de scîe. U semble cependant très pro-
bable que le talnbour CSl construit en n\açonnerie. de pie(rcs ordinaires (1)0\\ tail.lécs). con1n1e beau·
coup d'autres coupoles du l l t c:t do t2c s. A h1 partie s upérieure du lllrnb<>ur :>Ont conservés les restes
d~ une ba1lde de de11Ls de sciee.o briques. épaisses de0.05, q ui for111a.it lecouroo11e111enr do tarnbour.
L.ES F"üNtl'R..l:?S de la coupole sont aujourd" .hui les seules s.o urces d ' éclairage Qu catholicon,,
assonlbri surtout. par I' addit.ioit du f{éfectoire à J' Est et de. la chapelle de la Vii.::.rgc Au Sud. Uoe
seule ouverture arquée. au dCS!:ais de. la. po rte de COJnJnunica1ion en ~re le catho licoo et la éhapélle
EKT
316 DISSERTATIONS J)E L'ACADl!M!E D'ATHBNES

de la Vjerge, paraît avoir été el'jmitivement u oe fenêtre ouverte sur Je côté Sud du c.atholjcon. mais
clic fut mise en.sulte hors d' usage.
LES COLONNES d u tét.rakionlon. intérieur sont en marbre de provcna.1\0C incon nue,
puis.qu~ elfes S-Ont a ujourd· hui re:(;Ouvertcs d• une peinture à l' huile grise. Elles sont monolithes
et non car1nefées. Les deux color)n~s. occideotates soot priv~es de base tandis que tes orientales ont
une base paléochrétienne peu élevée (fig. 41), composée d" un tore. Ces deux dernières coloones re-
posent -sar le stylobate du ten1ploo byza ntin. La hauteur tota.le .des colonnes, chapiteau compris, s·
élêve à 2.93 m. leor d ia rni:tre varie entre 0.335 et-0.365. Leurs ch..apitcaux, hauts de 0.41, appartien-
nent au type diL tectonique (i ig 35). Leurs côtés ne se,rnble1lt pas nvoir eu de décoratio n plaSt.iquè.
M·a tgré l' emploi de tirants_, la colon1le S. O. ptésente une inclinaison assez prononcée.
TEM.Pl...0-N. L 'espace réservé au prcsbytêre s· étendait depuis le mur o riental de la sallejus9u'
à la ligne-formée par .les deux colonnes orientales du tétrakioolon . Son sof était plus élevé de 0 . .10
1n. (voir ln coupe. f.i.g. 32). Soo bord occidental éta_it l.el.'"mi né par un stylobate portant une moulur:e
cyliodriqu~ (fig. 42). Sur ce stylobate reposaient, d' une part les deux colonnes orîcntnles du cétrakio-
niou et, d ~ autre part, de petits piliers {:1teoaicr~ol) posés entre les deux: colonnes o_rieruales et enti·e
oes deux coloones et les murs latéraux. de la salle. L~ cxisLcnoe du templon nous est attestée non seu·
Jement par le R~glement (6.t(1rôx6)0'lÇ) de· St Ch.ristodoulos, où il est mentionné sous le noJn de Kly-.:Xl-
Scç, ruais aussi et surtout par la présenœ sur Je stylobate de. deux: entailles c~rrées (0.26 X 0.26),
profondes de 0.02 nl. e t d is tantes de 0.82 m., destinées A r eccvoiJ: les pctHs pilièrs carrés de 1•
ancien.ne iconostase co niarbre q ui s upp-ortaicnt le.~ colonnettes du templon. Il Il' est pas inlpossible
que certaios des petits piiiers existant dans Je rnonascèrc a ppa.rtjcnncnt à I' ioonoscase byz.antioc
couronnée p.'lr une mince architrave dont les extrémités venaient heorter de part et d' auu-e contre
les fûts des 2 colo11ues orientales, co1nn1e il arrive dtu1s plusieurs lernpla byzantins (p. ex.à Santo-
rin). Aujourd' hui le templon byzant in o· existe plus. U a été rcn1placé par t1ne haute iconostase
en bo is ciselé. d ' u n travail n1înutieux (fig. 43), mtliS d ~ un a.specL Jourd et en désa.c cord avec le$
dimensions plutôt reslrcintes du naos. Suivant une insc1·iption écrite à droite de l'entrée (~!l.pala
n ùl-q), cette- icooostase- est un don fnit en J820 par le PatJnîen Nectarios. archevêque de Sardes~
e t provient d ~ 1,11.1 a1e·Jier de Chios, où l' art de la ciselure du bois é tait alors florissant (Iconostases
de nlênle provenance à M. Spélaion et au 1nus~o- de Ber1in).
Qüand fut conStt'u jt J' icc;uJ0St-c1se e n bois, on ajoura à r a.ncieo stylobate, devant sa pot'te n1é-
diane, un gradio en marbre demi - circulaire (fig. 45), n1arqué en poiotiilê sur le plan de la fig. 44.
PAV~M 6'N'f. Le oaos prinlitîf était entière1nent pa vé de marbre (Jlapµapôn(l'fô;). Son
sol était composé de gr ande·S dnllc:s ca rrées ou rcct.nogutaires bordées de bandes décotatives formées
pur de: petites piê<.:cs de marbl'es 1nulticolores (opus sectile) taillés suivant dive.rs dessins géométrî ..
q ucs : triangles, carrés, hexagones, los.anges. Parmi les n1otifs décoratifs, une daJJe surtout est très
caxactéris Liq·ue. c~ est un 01nbilic (6µ~?...lov). p lacé entre les deux. colonnes occidentales d u i.étrnkio-
nion et formé de deux tr~nches d' u n même n1arbre rouge veiné de bJa nc, sciées sur la même piêce.
C' est s ur cet omphalioo que se tenaient pendant pertaînes cérémonies les persounes de haute digni-
E T L"ARCHITECl'URB ET .LBS FRPSQUfS OYZ. OU MONAST~R l! DE PATMOS 317

lé. Les photos 43, 45, 46 CL le dessin fig:. 44 rendent fense1uble de la décoration du pavement.,
tandis que la fig. 47 offre des déLalls de-5i ha1'1des décoratives.
CITERNE. Le sous .. soJ de. la pattie oe1ura1c du naos est -O<..--Cupé par une t:itc:tJte
voûtée desLiné.e à recevoir les eaux. pluVîalcs 1 si ra.1-es à Palotos. Malheureusernent i'I nous
a été impossible de relever. sou plan cxuct, fors de tôutc..""S nos visites a.o 1nonastèrc. ra c.ilcrne étant
remplie d' ca\1, On puise t."Ctte eau pat un orif ice eu Jnarbrc qui se (touve à r ongle N-.B. de la
chapelle de la Vierge. Pour sa construction 0 11 a cn1pfoyé un chapiteau ionique à intpostc que
1' on:' pe1'foré (fig. 48). La d~ttc de la conslr uction de l'orifice nous est fourn.ic -par r inscription
suivaftte, gra.v'-e surf i01pos1c (fig. 48) i742 Novembre 26. Les phot<>S n\) 49 nous n'tônlr·erH quel-
ques arcades en brique suppot'tan' les vonœs de la citeruc en sous .. sol.
NARTAEX. Le n1ur ocxidcntal du llaos propreo1ent dit (salle ABr11) est percé de 3 ouvertu.res
correspondant à chacune des 3 Jlefs du rlaos. Pa1· ce~ ouvertures le naos cor111nunïque a·vec un nar-
thex, Jégéremcnt tr..-tpézoïdal. d' une Largeur rnoyenne de 2.85, qui se proJ01lge vers Je Sud au· delà
de la largeur du nao::: (fig 31). Tl est couvert d'un bcr<.:eau (:Olltinu, c:oJ.nn1c d~1 n s les ancienne~ églises
byzantines (Seri pou, .Epis kopi d. Eurtytanie, c(t:.). U,ne chüsc-digne d " auen1 ion e$t que le n1ur qui sé-
p:tre Je nao:;. d ' avec le nart hex n' est pas conunun à ces deux parties .mais double: la voûte du nal'~
thex ne repose pas sur le r11u.r oc.cidcnt.a l du naos mais sur un mur la 1><~rt. fo r mé de 1rois a r-
caturci; d ' une Cpaisseur de 0.59 1n. assises sur deux colonnes basses noo ca11nelécs. couronnée~'<
de chapiteaux - imp()))tcs c .-à -d . en forn1c de pyra1nidc tronquée re nvcrsCc, dont les parois sont
otnées de croix sculptées in:,crües dans on cerc le (fig. 30). -PAr <'èllc di ~pos i tiQn, d. une p~trt
Je n1ur Oocst du naos ne recevait aucuoe poussée pcoduice par Le betce.au couvrant le narthex et,
d' autre pa rt. te côté d u narthe:1<. tourné vers le naos gagnait une f.<tçade plus rnonun1cntale par
les tr'Ois arcalutes au dtssous ctc....quelles s' ouvraient Llbrcntcnt les po1·tes conduisant au nao:::.
Cette djsposition sùggète cepcnda1H J' idée que pr'imit.iverne11t Je naos était privé de narthex~ c.-à -d.
qu' eJlc coofirn1c l' hypothèse que nous avons émise plus haut (p. 315), ~i savoir que le narthex a été
ajouté pô$tér ieurcn1cnt, qo~1 nd 011 en a r<:sscnti r absence. .Il n· est pas sans i11tét'êt d ' ajout~r que la
mê111e disposition se relrouve dans le narthex du rnonasté1-e de J' J:lyntettc, ce qui sans doute n'est
~)as one s iLuplc çoïnç idcnco~ é(ant donoé que les églises des métoqucs in1itaicnt tr'èS souvent les
dispos;tions appliq uées à féurs métrt)pôle!>.
~,.CJ R'll?S, L' accès du narthex par 1• extèricur é ta it obtenu pri1nitivcn1cnt p~r une unique cr
large porte ouverte ~u.1 1nilieu de son 1nur occidcnHd. Lorsque·, loogternps apcês la rnOl'l du Saint
(JSe ou 16c s .) on éleva à I' cxcré1nité Sud du narthex la chapelle dédiée à sa mémoire- (fig. 3l),
on ouvrit eocore deux pol'tcs secondaires ~ r une sur Je côté Sud du narthcX', qui (c fa isait comnru-
niquer avec Ja chapelle, r :tutro à J.' nng:Jc. S.O. do mur occidental du narchex, qui devait, évidcm-
mcnL faciliter 1 ~ accès de la chapelle aux pêlel"ills qui désiraient adorer les reliques du Saint d3r'IS
la chapelle.
Les pol'tes du narthex. sont aujourd· hui fermées par J• cxcellenrs v;:u1taux en boîs ciselé qoi
ont rémpb1cé de plui:. anc.i<:.ol). De ée$ vantaux les plus ancie11s so1;1t a) ceux de h1 porte snédkule
intérieu re conduîsanL au naos (fig. 5 1, 52) et b) ceux de la petite _p orte. qui conduit du nar thex à la
EKT
318 DISSERTATIONS DE L'ACADÉ MIE D 'ATH!!NES

chapeHe de St Christodoutos (fig. 53, 54). Avec la sévère djvisioo de leurs surfaces en caissons car·
rés ou rectangulaires et I' imitation de clous qu• ils pré.s enteut, ces vaota.ux. continuent la tradition pu-
rement byzantine (voyez les exen1pfes de la note 1 p. 78), quo-iq'u e dans le second exempte, il y air,
en dehors des clous caractéristiques, une surcharge d • ol'nem~nts s ur les cadres de leurs caissons
rectangulaires (fig. 55).
C.es deux portes sc.,nt encadrées de chambranles en marbre, décorés ds une ornementation
sculptée byzantinisante, co1nposée de cercles entrelacés coupés pour la premi~re, et de tendrons hé-
licoidaux pour' la seconde. Les vaota u;c. peu.vent êt.re datés de la fin du ISe ou du comn1cnoemenl
dù 16esiècle. Plus récents encore ( 17t- J8cs.) sont les vantaux des portes de comi:nunica.tion avec
r exonarthex (fig. SS. S6, 51, 58, 59) qui portent une décoration ciselée ·plate de tendrons hélîcoldaux
accouplés, tt-\l')t vides J'emplis de fleurs. La part ie supérieure de r une de ces po1·tcs (fig. SS)
est oroéc d " une représentation en relief de r A1\nollciation avec r archange. Ga briel à gauche
marchant rapide1nent vers la Vierge liOlidement inc linée, les bras croisês. devant la po ilrinc, suivant
une influence occidcntal.e. Dans les vides des tendrons hélicoîdaux de ces vaotaux s· interposent
pJusîeurs fleurons et même quelques oiseaux (fig. SS).
Ces derniers vantaux présentent une infh1cncc mixte - occidentale et orien.talc - du l6e. et du
17e s.; ils ont sans doute remplacé de p lus vieux vantaux byzantins délabrés.
Plus tard les vantaux à- C..'1.Îssons ont été enc.1drés de chambraoJcs en matbre dout celui
qui est arqué (fig. SS) est orné d' une décoration sculptée de motifs traditio1t11cls, tandis que
les au.t res, de forme rec.LanguJaire, sorte entourés d . un cadre senlblable nla.is bordé d' une série
d ' oeufs d " un s tyle puren1ent i.sfamique (fig. 59).
L.A CHAPELLE o·e. LA vrERGE est adossée au côté Sud du catholicon. Elle est privée de
couque de sa.nctua·ire. Sa forme est légèrement trapézoïdale, elle est d' une Jongucur moyc::nne
de 8.50 et d • une largeur moyenne de 3.05, et couverte par une grande· voOte d " arête proJoogéeà l'Est
et à l'Ouest par des berceaux. Les ar~tes de l'a voOtc du milieu s• efface.nt vers le centre pour y
fof'mcr une. surface plane à peu près circulaire, destinée à Ja représentation centrale., sans doute
de la Vierge. Le ntur Nord de la chapelle est construit de la même mani.ê re que celui d u narthex :
il est, c· est~ à - dire, indépendant du mur du calhoUcon~ et constitué par un grand arc, légèrement
brisé au milieu (diam. 5.57 et hauteur de Ja clé 4 .00 ro.) et par deux petits quartS de cercle. dont
r oriental est plos restrejot que· L' occjdcntal. Ces petits arcs reposent sur deux colonnettes basses
dont rune est couronnée d'un chapiteau paléochrécien ttyant des colombes sous les angles du tailloir
(fis. 61), tandis quo r autre prêsente de simples moulures superposées (fig. 60}.
li faut particuljêreulellt noter la forme légèrement brisée du grand arc~ qui le 1-end 1,)1us solide.
Les arcs brisés se rencontren.t déjà dès l'époque paléochrétienne (Aqueduc de C / ple, Kasr ~ Ibn -
Vardan e.n A$.ie- Mineure etc.). On les rencontre aussi souvent dnns (les égUses byzantines d(jà avant
ra f in du 12e s. (Ste· Sophie d' Ochl'id, Lago udera en Chypre) et plus tard à Ja Parjgoriti$sa d' Arta
( J3e s.), à Deèan_i et Prisrène en Vjeille Serbie et à la Métropo!_e de- J\ifistra (l4e s.).
La chapelle de la Vierge communique avec Je catbolicon par deux portes, dont la plus étroite
(rorienta te) est plus récente. L" autre la plus large est entourée d - uo chambranle en marbre, sut'monté
EKT L"ARÇHrl'i;(.TURE l','.r LF.S eRESQUES UYZ. ou M0l'(A$1'~E OE PATMOS 319

d'une ·al"Chitrave cl d' une corniche. Cc chambranle n thé construit postél"ieur'ement ( 1745) co1n1ne
l'attcslc J'inscriptjoJ\ en peinture noire écrite sur son architrave e l rédigée en style ho rnérique (le texte
ia fa p. 82). L"" .i nscrjption se rapporte aux fresques postérîcu1·es qui décorent Ja ch.apelle (fjg, 62).
Une potte arquée ouverte dans le n1ur Sud de la ch~Lpctlc donne. $ur une cour extédc:ure; c.lle
est flanq\lée de deux re1\~l.l"CS arquées, sit uées de parL et d'::tutrc. Uoe trois ièrne ouvetlùrc, Ct)uvertc
pnr un ârc ~H• rbnissé. se 1r ouvc au dessus de Ja porte~ la porte est précédée~ à I' extérieur1 d·un propy-
Jon ou potcique à deux colon nes, couve1·t d' une- voûte cylindrîque Jégèrcmcnt brjsée (fig. 63). Ce
1>ropylon pcr1uettail 1· accès di,ecl à la chapelle pal' la cour du Sud. é.1.ant donné que la chapelle for-
n1âit aussi une s<>rtc de narthex latéral où, conuue cUcs Je font cocore aujourd' hui, les femmes se
tenaient. ën raison de la d iffére11ce de. niveau entré. la court.:~ hl cb~pe lle r~ pr opylon c.st n1uni d• un
escalier latéral de 6 marches.
Coottairtment au~ murs extérieurs du catholicon, ceux de Ja ehapcllc sont ous (fig. GJ)t con-
sti·oits en pierres non équarrie.-. avec lïotcr-positio1\ <le quelques couches horjzonUlles co n'1po$ées
de 3 r<lnS$ de briques épaisses de 0.03501. lJ est très probable q_u e le catholÎCOO lui - JtlÔO)C était bâti
de la n1ên1c faç.on. Dans le m\Jr Sud de Ja chapelle- on apc.r çoit. tanl à J' intérieur qu• à 1· cxtédcur.
r arc brisé qui soutient la voOte d ' arête.
La c.fH1pelle (fig. 65) est d ivisée en deux parties inégales. donl la plus petite, orientale, destinêc
au sanc(uaire, est sépatée de r nuu-e par un stylobate en marbre. haut de 0.08 n1.t qui porte one
i:no.o ltn·e en g uise de peüt tore. Sur ce styloba.te ont élé n:1énagées deux cnLâiUc-s carrées (0.135XO-l55)
munies <.f'une apo1:>hyse destinée à rc;:ccvoir les pilîers de fa porte p1·i ncipafe du te1npJon prirnitif en
rnarbre. Ce te1nplo1~ n· é.xis le plus. ayant é té rc ruplacé ell 1607 par une iconostase en bois, ciselée
cr dorée. d• un travail très fin (pf. l).
Au rond du $Hnctuairc et a dossé au 01ur droit orientaJ, est conservé J' autel de la c hapeHe. Il est
ét) rnpos~ d. un ancien p61'irhantérion cannelé (fig. 66) courollné d' u11 chapiteau ionique p;lléochré·

tien, surntonté, à son tour. par uoe é paisse plaque de nuirbre ayant les bords relevés. l.e sol de toute
la ch.apeUc est p~lvé de dalles rectangulaires, d isposées s uivant la longucu1· de Ja salle (fig. 65). le roi-
fie u est occupé par l1ne grande dalle blcutLtrc- rect.auguJa ire. bordée d . une bande décotalive compo..
sée de petites piêces catrées, alternaciverhen_t bJan~hcs et colorées (opus sectile).
LA c ·HArEl.Lf.. Ô' 1-10$10$ CHH.ISTOl>OULOS est s it u0C à r angle S.0. du catholicon. Après la mort
du Saint survenue e n Eubée (EVplnoç) en 1093, ses disciples et coofrères lr:lnspottêrenl. suivaot sa
vôl<)nté expresse, son corps à Patmo:.:. Dans ce but on fabriqua un sarcophage en marbre. orné
d'une série d' arcades reposànt s ur des coionneues accouplées et e.1l tourant des c roix de. di·
vcrsc.i> rorn1e:-:; (fig. 67), Cc sarcophage fut iostaH6 plus tard dans un endroit c hoisi à dessein i't l'ilogJe
S.() . du cathoficon, aisément acc..-essiblc. cornru.e nous l'avons expliqué plus hauL L.."t cbapeJlc esl
COJnposée dt deux 1>ar1 îe.~: one plus é troHe à r Esi., couvcrlc d' un berce-au. et \11\C· a\1t re plus grande
ù L• Ouest à 4 piUct·s d'angle soute1\ant 4 arcades suc lesquelles 1·epose une coupo le sphérique aveugle
1rè.s surbaissée, de 2.42 de- (fianlè tro. Entre les deux parties s· interpose une ico11ostase du l 7é s.
eo bois sculpté et doré, don( la «Belle Po1·Le>) est repré:>entéc par la fig. 70. l)ans l' épais mur S~1d de
r espace car ré ou a prévu: la construc(ion d. une niche en Corine d' â rc.<>$<.>liurn, p rofônde de 0.75 et
EKT
320 OISSER.fA110N~ t>t;> t'ACAOIS'M f t:: O'A'fl·J ~NES

d'un diamêtre de 1.77 in. C'est dans cette niche qu'on a d 'aOOrd pincé le sarcophage en nlat•bre~ Plus
u1rd le corps du Saint fut plac.é dans une cbi\sse en bois .soperposée au s.arcoph;;"tge revêtue e-n hau~ et
sur Jcs p1u·ois Jatéra1es de feuilles d'argeot doré, orn-OOs. au repous sé, de scènes représentant Je éruci-
fjemenl <:.L fes ~vangéHstes, eo baul, I' enterrcn1cnt de l 0 l·{osios, devant et a \t çcntrc, avec St Jean et.
Prochoros~ aox deux extré1nilés. Ce revêtement, d:lté de J 796, est r Oèovré d~ üo ateJier de S1uyrnc.
On ignore la date de <.:onstruction de Ja. <:hapellè d ' Hosio$ Cl1ri$todoulos. Son plao œpendant eo
fotn1c de mausolée, souveJ'lt appliqué aux te•nps de la domioatio11 turque, indique cette pérîodc pour
!Hl consttuctio1i. S i r on juge par d"autres exeJnples identiques, i» f~ut adiuettre que, primitivenJCnt, le
sa1·cophage en nlarbrc conten~un te corps <lu Saiol transporté d 'Eubéc, éhtit placé :\ l'cxtrétoité Sud
du n:trthcxi sous un sjmplc ;lrcosole. Plus tard, ·St')US l' occu.pat-ion 1urque (15t - S(,e s .), l' espace
devant I' a1·cosole fol Lt'an$fOl'1né e1l chapelle iodêpendauce cottvet'te d • une votite sphérique aveugle,
quj s· appuyail sur les 4 arcades du carré.
1: f..XONARH1"EX, qui fut ajouté au narthex du ç3th0Hcon esl bien pOSté ri_ e·u r (fig. 2 et 3).
li s ' é tend à lOuest s ur totne la larget;tt du <.'-'ctth<.,ficon e t de !~1 chapelle d" liosios Christodoulos
(fig. 3 1). 11 est <>U'\!CJ"l devnn1 et présC.J1le 4 iU'cades Ülégales, brîsées~ reposant sur 3 colonnes entiè-
res et sur 2 éolonnes de rrois - quarts de hauteur des précéde1'H-es1 • servant d • u.ntcs et nuachées à
de n·1i n<:.es mul's hltéraux.
Les colonnes sont privées de b~lSC et leurs fûts hauts de 2 n.l. environ; p1'0vien1\ent de hâti1ncnts
antétîeurs de diverses épOqucs. Ainsi p.cx. I~ prenlière éolonne à gauche, cannelée (fig. 3) provjcnt,
-:>ails doute, d 'un temple pnï~n. tandis que la deuxiê1ne. a\1X ca1111elurcs h.CHcoïdates (fig. 2.3 et 7)~
.d ojt t rès pt'Obablement avoir appar1~nlt au ciboriutu de Ja gr~nde basilique: paléochrétienne. Enfin
la 3me colonne u oo simple fût sans canrichrr~ s.
Les chapiteaux. de pr~que to utes les coJoones sont ioniques el paléochrétiens, avec t1nposte
(fig. 4 11\:1 2. 3. 4); les 11r'cades qui Jes surnlontent sont Jégêren1cn1 brisées (fjg, 2. 3).
l' exooarthex ('.St couvert d. un berceau continu qui forntc à ses deux. étroites extrémités une
demie voû1c d' arête (fig. 31, 32). le.s entrecolc>nne1nto(S S'ont fermés dans Jeur partie infê;ricorç, par
de petits piliers de diverses pro\•e11ances (fig. 9J, réunis en haut. par des pJaqucs u,itlées en bü.tis.
Seul I' c11trecotonnement du n1ilieu fut laissé libre pour l-'" critrée. L~ construcLion de r exooarthe:<
cSL lrè.:) ptobablement une oeuvre du t9c sil-clc. ~es peintures.qui Je <:(ruvten1 datent de 189 1.
1..:e RÉF't:Ci'OIRE csf accollé à I" angle N. E. du CQtbolicon. e t tangent au n1ur oriental de Jti chapcUc
de la Vierge. J( était primiti..,tment desliné fil11'CI'>ilS co1l11nun des 1noines, oe qui n~ se fai t pfus aujourd"
hui, le mon~t~h~re ayant ces.sé <r ihrc céaobitique •.
Le Réfootoi1·e est une satle rectangulaire oblongue (fig. 71, pf. /\ n° 7) de ditl1ensions moyennes
de 16.60 SUI"" 6.4S. Son grand axe dirigé N - S fôrme avec r axe du c.athoHcon un angle de 5° environ

J. l)an:> I~ Rè.Q~m<.--n l 1.1' lifoslos Chri-s.todoutos de r an Jd91 (~I:. 1\1. 6, 76) cs1 1ucn1ionné cxp:res.~énlCJl t
10) le n.ércc:1oirc ro1n.1uun d(!S frêrcs ci. 20) que. run des frCre$ 61ajt <lé..~gi't à !Lre le. ipa:ni:(ûp10~. Le R.éfoc.toîrc:..
commun dc:s moines. est aussi Ol40 1ionn~ d;ins lb C-odicilk de ran 1093. où J'on tn.'>l•vc c1wv~ ï:t'autfes- rtosc.•ig~­
mencs rcfatîts ~' çeu" (Il.li ~vajen1 Jo droi1 de sltgcr avoc les m<>ints Pf!n<h)nt le.~ repas (f\t. i\ ·l. 6, 80). Cf. aus."i
le d(ICUfl)Clll de 1J9.S i~l. i\i. 6, J:l4).
EKT L' ARCHIT!lCfURB ET LES FRESQUES OYZ. OU MON'ASTÈR G DE .l'ATMOS 32 J
inférieur ;\ I ' aogte droit. Son petit côté Nord n'a pas été construit. co1nmc d' hab.itude. en for1ne
d'abside derni - ci1-eulairc inais à peu près e1t fo.r1ne d. anse de panier (fig. 7 i), de 4.19 m. de hJU·
teu.r . de 3.45 in. de dîa1nètre et de 0 .65 in. de profondeur. Ceue abside est ntunic à chacune de ses
deux cxtrêtuités d' une colonétte en ruarbrc. sou t~na.nt, I" une au ntoyen d'un chapiteau cortnlhieo
Cl I" autre d' \~n chapitC\-lU pcrgiunénico. r <ll"cadc de J' abside (fig. 7 1 et 72).
Sui· tétroit côté Sud du rectangle s'ouvre la po.r 1c p ar faqueUe le Réfel"tô i re conununîque, au
n1oye.n d'un escaJier de 4 01arches, avec la cuisine qui se trouve â un niveau inférieur.
Par une autre por(c ouverte sur le Jong côt.é Est le Réfectoire comn1uniquc avec un local à
peu pl'ès en derni cercle. <lont le sol se trou\'e plos haut de quat1'C gradins. Ce local, appartenant à
une des tours de la fo1·tifîcatio11, était peut..être u1ilisé conln\e garde .. manger.
L'entrée principale du Rëfectojre se faηs ait. du côté de la petite cour au Sod de la chapelle de
la Vierge, par une porte ouverte à peu près au D)iJic:u du côté Ouc.~1. eotre dèux hàuL<j: cootreforts
reliés en haut par une arc..'lde. ·Cette porte est 1llt1nle en bau( d•une lucarne d emj~cir<.:ulaire pl3cée
sous un arc brisé (fig, 7 J, 73).
n y !\vait pri1nitivcmerH deux cnlrécs f.iur Je côté Ouest du lléfectoire. Elles étaient arquées,
Jarges de J .67 1n. et haotes de 3.22 1n. (fi.g. 7 1, 0, O). 'l'>Jus tard, quand Je Réfcc.t oire fu t transforn1é,
Jes dcu.x ~HlC·Îeoue s portes furenL condainnécs et on_ les re1nph1ça par ünc ::;eulc pôl'te pratiquée
àU milieu du roog côté Ouest (fig. '73).
Le Réfectoire étaiL en effet primiLiveo1eot un si1nple bâLi1ncnt rectangulaire, bâti en nuu;onncric
avec des pierres irrégulières à derni équaries, sans briques (rlg, 73, 74) ce qui térnoigne d'une exé-
cution paU\'Te et hâtive. Cc rectangle était couvert pnr un toit en char"peote à deux vers.a1\ts. Da1ls
-sc.s longs et épais murs kltéraux étaient n1éoagécs de petites niches re.ctangulaires (fig. 7 1)., genre
d'armoires poutvues de r&)'ons co bois, d' une ptofotldeur et d• une largeur de 0.55 en moye11nc.
De pareilles armoires étaient aussi 111~.11agées de part et d .. nuire de r abside sor r étl«'.>it côté
Nord (fig. 7 1, 72).
Plus tard le bâtirncnt reçut une voûte de Ja rnani<!re suivante. Les deux loogs côtés de l'ancien
hâtîn:i:ent rure·nt revêtüs à r iotérieur, $US$Î bien à l'ex.trèm.ité Nord q u· à I' ext,ré1uité Sud , d. une
arcade légërenten[ brisée d ' un dian1ètre d'environ 4.30 ot d' une hauteur de 3.50 à 4.08 n1., appuyée
sur un dc1ni - piliel' ~lîx angles. et sur uo plein pilier a11 ntilieu. en formant une suillic de J. fO sur
l'aucien 1nut; et, dans la .P artie niédiane, par u11e arcade Jégèrenicnt brisée, d'une hauteur de 7.02(fig.
75). Ceci faic, on appuya sur les arc~tdes des ext.rénütés. un bcrceau lég~rernen L bri's é, donc la hauteur
à la clé c~t égale à celle~ des. arcs de la pattic-n\édiane du n1ur. Bnfin. sur le carré de J'entrecroiseme1\ t
des berceaux e[ des arcs des lo ngs mul's on é leva par I' joter1nédiairc de 4 pendentifs. une coupole
d ~ un diamètre intérieur de 4.20 nt. e t d\u1c épaisseur de 0.75. Son Can1b-0ur était petcé de 8 fenêtres
monolobées et :,trquées. Ces 8 fcnê tr·cs.• ainsi qu' uoc petite ouverture nlénagéc dans une retraitô du
mur Notd, au dessus.de rabside, étaien.t les seules soul'ces d .6clairage du Réfc.-ctolrc. Pendant I' oc-
cupation turque toutes ces fenêtres fu1·ent n1ul'ées1 r éclairage s'effectuant seulement par une grande
fenêtre rcctaogulairc ouverte d' une manière dïsymétriquc au dèS$uS de la porle Jnoyenne qui donne
aocè.< 11 ln cour du S ud (rig. 74, 76 et 7 J).
EKT
322 OlSS6R"fA·1."tONS J)E 1..'ACAl)i!MIJ:: O'Al" ll t~ NES

La hauteur de la clé de hi coupole hémisphérjqocs'élève à tl.061n. Par l'addition dç. lacoüpoJe-.

Ja forme du Réfec.toîi'e, dé pure bnsilic.;1Je à 11ef unique q\1· elle ét<lit primitivômc.l )t, devinL une basi-
lique à co1..1polc-, cxen1ple uuiqoe de H.éfCctoü·e byzantin et post· byzaJttÎll.
Que k:s arcades revêtant les loogs côtés du Réfecloîre sont une addition posté1·ieure, ceci est
prouvé par Je f~ il. qoc ses pîliers non sculcn1ent bouchent t• une des vielles portes arquées et
cerLaines des petites niches rcctangulairc-s des murs cxtéricors. mais couvrent aussi les rrc$-ques
cxêcutée.s sur le.s parois de r ;,incjcn bâti1nent. Pour mieux cootrtbutcr les ptlu~sées produites
par les voûtes intérieures (Hl COO$truisit à i· exLérieur les co1ttf"cforts du côté Ouest, dejà nlcntîonnés
plus haut (fig.: 73.• 74), reliés en haut par des aces.
If faut particulière1uent rnentionner les deux ta b 1es r<..-ctangohl·i rcs en nit1ÇO.llneric construites
suivtuH Je g.rnnd o.x c du bâtimeot. l'unCà Ja suite dcYuutrc. ElJcs sont re:spec.1ivemeot longues de S.40 et
de 8.01 , large-s de 0.74 e1 hnotcs de 0.78 1..-cur$ éxtrénli té~ arroodies (fig. 71,77) sollt séparées par un
étroit es1.,ace vide (0.92). t.cur .::;urface sup6rieure hOfÎZOtnale ainsi que- leurs parois latérales vcrti~
cales sont revêtues de plaques en 1narbl"e blanc donl' les pre1nièrcs sont rnunics d ·un bor<J l6g<'.:rcmen1.
s\1rélcvé (0.02). large de 0.14. Sur les longs côtés verticaux s· O\tvr<:nt plusieurs pet ites niches ù.f"-
quées, creusées à l'intérieur (fig.77). hautes dc0.23et profondes dè 0.24, desti11êes à déposer le cqu ..
vet t personnel des Jnojnc-s. De parçiUc$ pclit~~ n ichç~ se tencontJ'CJll s-0uve1lt fîgurées sor d~s fres.-
ques el ·d es 1niniaiures de manuseriL~ (voir la n.I de la p. 1OS). EJlcs sonr entouré-es <i~ une bande con-
tinue sculptée de ril)ceaux, Jarge de 0. 1O. Uoe autre décoration sculptée rcprésc1HanL une hi\ute croix
inscrîce da1ls un Chd<e recla11gt1laire o.roc I' cxtrén1 ité arrondie de ln petite tahle(fîg. 77). Les tabJeii
reposent sur un soub.1ssenlent peu élevé fornHlnt une saifli·e de0.26 sut le corps en n1aço11nerîe: il est
dc-s tiné au repos des pieds des moines pend~nt les repas. Ceux~ ci étaient- assjs sur des rnadriel's
&ppuyés sur des troncs en pîerre <I isposés par il'ttervaJles. Ces troncs avaient la fOrme- d• un parai ..
Jélépil)ède rectangulaire à ar<Lcs biseautées (écoincèes) (dim . O.J I X 0.33 X 0 .55) (fig. 77) ayant en
haul ùUe entaille de 0.02 destioée à recevoir des 1uadricrs <rune épa.i.sseur de 0.08 Hl.
l..A ClllS fNr~ (êatia), Voisine du Réfectoire at.• Sud elle se tr-Ou\•e par rappor't à celuî..cî ù uo ni-
veau inférieur de 4 marchl,!-S (fig. 80). Ellen· a pas ici la fotrne cnrrée h3bitue1lc a.vcc te foyer (üpot>Âtl)
an ccntr~. Elle prés.cn1e Ja fortne d' \Hl c::trl'é irrégulier de dinlcnsions 1noyennes 7 .1OX7 .50, divisé
en deux n.e fs d' inég_.'l l~ largeu1· ~r une série de detiJt cokntt'les Qé.togonales et de deux at'llCS tu.1x
exu:én\ilés {fig. 80). Le 1nur nord de la culsinc, <:etui vêrs le ré(oc.toil'è., porte r ouverture: de COrlHUu·
nicati01l avec celui~ ci. Le n1ur or{cntnl fait l>àrtie du nH.lf é.pais de 1· enceinte du monastêre. d.a ns
lequel on a creusé postérjcun:mcnt 3 oiches 1-eclanguJaîres (arJnoi rc$) et 01Jvcrt deux fenêtres (fjg, 80).
Le nurr occident.at est muni d~ une. porre et d" -U1l cscaJier de commun·ic~1 1ion avec ia <~ou r intérieure,
le n1ur 01éridiona( çnfjn~ de foi·rne il'réguliète. contîcnt tes foyers voûtés destinés ù lR cuisson des pJats.
La 11cf orienta l ~ p lul:l large, e$t couvcrle d' une voûtt~ en betce;iu co 1Hinu ~ qui se tCl'l'lline aux cxtf'é-
J'J'lilés par des \'OOtes d" arête~ de Jnêmc la nef occident~de, Ja plus ét1·oite. es[ couverte égalc:o1ent ct•
un berceau continu dans Jequcl vicn11ént pénétrer tes voOtes des trois petites arcades des ouve1·tures
de la colonnado (fig. 80). 1...c!> dcu1' colonnes octogonales sont construites d~ une pierre locale) dure
et g rise (andésjte), appelée par les habitaols-'toi> tv1uv6>MlKa. Chaque colonne se comp<>!>e d" un fû t
E KJl:E~RE ~~ L~ FREWU~ BYZ. OU l\10NAS1'èRB DB PA.fMOS

haut de f.61 in. c.oiuenanl sept Hunb<:iur$ o<:tO$Olles, de 0.255 n'I. de côlé (fig. 8 1). Conunc. base e t
323

chapiteau du fîit ont été employés des pyramides tronquées. r une renversée et r autre dl"oîtc,
haute~ de 0.33. Le grand côté de leurs ba..'>c~ ou~sul'e 0.78 Ill. En1·rc le f ût et le chapiteau s• interpose
u11 pellt hypotrachélion (O.OJ rn.) avec lequel la hauteur 1otale de la coJonne a tteint 2.25 nl. Sur les
cbapitcuux reposent 3 arcàdcs se1ni-circulaires dont les clés, en s~ élcvaot au de.~sus des naiS: $~111œs
du berccau de la nef, cr6eJH <lans celui- ci tro is pénétra.Lions (fig. 80).
LES CELLULES. Six des viciUes ce1htles des JllO.ines se sont conservées jusqu' aujourd' hui
.r<.lngécs en série contjnue su< Je côlé Sud de r eRceinte fo1·tifïéc (pl. A,9,9,9.), nôn loin du Réfe.
ctolrc. Elles sont toutes rçctanguJaires (4.56 X 2 . 6~) et votilées d' t111 berceau dirigé suivoot la
longueur de Ja cclluJC. Leur po1·te d'entrée, étroite (0.70 X 2. IS n1 .), se trouve s ur Je côté Nord; une
petite fenêtre -· ouverre s aJ\S doute postêrieuren1ent - est percée duns Je rnur de r enceinte (fig.
82). Le.s deux extrêmes c<!llules cJ1.ceptées, toutes les autres sonc 1nunies~ à 1' angle do leur étroîc côté,
d'une chetni n ~c rcctàngulaire (r~ÜKL). Devant. Jes portes d'entrée. des cellules existent, au rez-de·
chaussée, des piédrG\ ts en rnaçonnerle, targes de 0 .60 el saillants de J .1$ O'I ., disposé$ par inltrvtiUt-s
égaux (fig. 82), ma.iS" ne corrc$pond.ànl pas exacten\ellt aux nn.1J's intérieurs séparatlt les cellules.
Les espaces éOfnp1·is en\re ces piéd1·oits SOf'll couverts de bcrcç~tuic ; il sç produit a insi une sorte
de· vest.ibule voOté devant chaque cellule, disposition qui ne se pré.'iente pas souvent.
Au dcsst1s des cellules voûlées du rez-de-chaussée on a bâti un portique sur piliers (tiJ..ta.·
i.:ô;) co1.n posé de 3 ouvertures ~u:quées et s'étendant sur une longueur do 9.15 dcv,tnt Jes cellules de
r étage. U11e ba lust1'ade haute de 0.82 et épaisse de 0.20 fertnc les cnt-rec-0Jonne1nents du portique
(fig. 82). Le n1ur de faeade du portique s'élève de J .45 ïU . au dessus des clés des-arcade.~ erse l~rn~ine .
p~r une corniche quï forme le boot de: là te1·rasse qui couvre les cellules de 1' étage.
La 1no1uéê à r élage s· effectuait par u n csc,dier en pierre de 10 marches, larges de 0.72, Oc
tels portiques étaient très en usage d~1ns les monastércs byzantins.
Dans un r:oanu.scr't d·u monastère (M.M. 6, 145) daté entre 1088 el 1091, Hosios Chrî$lodou.
los avant de partir pour Constanlioople donne des i1.1struttio11s aux _n1oines e t dit cotre autres, que
te 1uoine et prêtre Mathieu c<dojt deJncurcr 3u rez-de-chaussée de. sa cellule)). 11 s~cnsuit q ue la <..-cllulc
de r Hosios devait êu·c à rétagc et il est très probable que. c~est une des celh1tes de l'étage qlle nous
avons déc.rite-~.;; .
CONS'îltUCrlON$ ACCESSOJRf:!S. Bîeo qu'ils aieo1 s u hi parfois n1aintes allératioos et additioos.
les édifices CJl.anùnés jusqu'ici appartiennent f>Ouctaul tOûS au ml)11astèt'C ptirllitif du J le S. [I ne reStè
qu'à cxa1ni1.1 cr cnC.ote quelques. UUlr'C$ constructions au.xiljaîres du n1onastère tels que la bou1aogerie
(µt)yKtlttîov), le 1nagas in des coincstibJcs (3oxetov), le grenier (cOpetov) et la chan1bre du iuoulin
(pt>À©vttov), dont, en tout cas, nous ne somn1cs pus absofu1ncnt slh;s, que les co.nstructions actuelles.
qui les abritcnl sont Jcs pri 1n.itives: elles se trouvent ù un niveau d ifférenl de ta terrasse supériel.lre
et clics onl é~é n1êl,é es avec des cellules postérieures et auttes constructions 01onastiques.
LA J30ULANOERH~ (}ltt')'.KUte.tov) appelé aussî ltptOK07tt:.tov est l'éO.ificc dans lequel est préparé
le pain du cénobc. L•édific.-c actuel a Ja for111e d'un rcctaogte irrégulier oblong (fjg. 83) divisé par
une an:ade tra.nsverSàle en deux e.space.s; cetu.i de gauche serl aujourd'hui de salle de 1'.>ét1·.t ssage. celui
EK1r Dl$S6RTA.flONS DE L'_,\CAOE~1 1 E o·ATH~NES

de droite concîe11t les fours pour la cuisson du pain. L• cntrêc de la boulangerlt~ s'effectue par le
pécris,i;oir qui est cou ve-r t d'une 1erri1SSC sur poutres de bois; par contre. Je. local des fouts, !)OUI'
des r<tisons évidentes de s.écuri1é <.".t>ot.rc le fe u, eSl couvert. d\1nc voûte cyliodrique en maço1l1lcric,
pet'cée par une oonduile d"abduclion des gtl-~ flt·oduits par te hois usité pour te ch~tufrage des fours.
Les fours o ot tous les deux, en l)lan. une fornte circulaire, d'ul\ d iamètre respeclif' de 3.68 et de
l.80m. Lis sont couverts par des voû(es surbaissées (1.10 rn.).
D igne <.1'•1tlc1ttion csc l'ancien pétrin, en bois: de plau1nc. conserve cn·ç orc e n bon é tat da11s le
pétl'issoir. Jl êst. d'une i;eule pièce CLa ln forcnc d 'une ba ignoire (fig. 84). Sa longueut à la partie supé·
tieure est de 3.60 rn .• sa largeur de 0.88. Sa pl'ofondeur est de 0.60 1n.
l.P. i">Êl>ÔT f)E 1.· t-n.JtLE (Sox.f;fov) (fig. 85). Pour conserver d ivers objets ou nour riturê-S, le..~
n1oo::istères disposaient de certains locaux. qoj, suivanL lt!ur dc.sl i n~ ti o n , n ..-ccvaieot u1\ 1\011'l s pécial:
<1Ktvoq:io>~U1oCttov ( = trésor) éf;\it le local qui ; conteoaiL des objets sacrés et pl'écieux, des n1eublcs. des

ic-ones sH>rtativc:s, des bjble.s, des 1•e-liques sacrées~.des vêtcrner1ts li1urgiques (Uµq>la). des objets d'o1·f<~·
vrerie en or ou e11 arge1u, des oeu,·i-es en ivoj rc, etc. Tous ces o~jc l s étaicoc curcgi:;trés en détail
dans UJl inventaire appc·lê J3pèrllov~ dout un, daté dé 120 l 1 est encore conservé dans les archives du
monastère (publié par Ch. Oichl d:·H\$ ll.Z. 1892, p. SI 1 - 525). o·autre patt, le local a~)pcl6 5oxetov
(dépôt) ou K'tÂÂlt.f)tov (petite cellule) é-Lait ré.setvé au ra11gen1ent des étof-l'es, des vête1nents el dè:;
couvertures o u bien encore à rentreposage de r hui le~ de la c ite cr en général des oourriture:;
comestibles. Les clés de (..'CS h:llizncnts étaient gardées par plusieurs n1oinc-s cha1·g és de éette affaire.
désignés par J'bigou1nènc et üppi::lé-s ôox,tt.«ptOl ou Kf.ÀÀâpiTcu.
P:.lr le codicille de son tes1ameot (?vt.1\'f. 6, 86) }losios C hristodoolos désigr\e comn1e 8oxt14pt<>Ç
du n1onast.ère Je moiHe Néophytos. !)'autre 1>art, dans son Règlcmcn1 (vers 1091), il Slipule que
Je n1onastèrc oora deux OOxelâpl0\ 1 dont l'un aura te s oin de l:-1 ge.sLiOn de-s moooaics, des recettes et dc!i
dépenses du 111onostè.rc. tandis que J'autre «doit teni1· con1pte des: rocettes et des dépenses relatives
aux é totîcs, a\lx vêten1ents el aux couvertures des frè.res. ainsi que des rcl.--çttcs pi•ove1\aot de la cire
et de rhuilc».
Le 1nêrne règlc1ncnt n1cntionne au.ssi un cellarite préposé aux: 1nagnsins. qui dèvaiL être un
des 1noincs lc·s plus pieu:< et les plus expéri111entés, ayanl eon1n1e aides deux 7t<t()«K'&Uapit<tl e t un
cuis inier. H fttil aussi inentiou d 'un échanson (oivox.60;) qui devait être un 1noioe sobre et constant
qui aura soirl de tout le vin qui sera it entré e t dépen$é.
Le Lrés o r installé auparavant dans une piêce dert'iê1·e lesaflctuaire du cathoJicoo ne présente
pas d ' iruê1'êi archilectu.ral. De même Sà11s a ucul\e i1nportance architect.uralc sont les pièces destη
nées aux vête1nents~ }lux. couvertures et. -à Ja caisse des inonnaics. Plus s pectaculaires sont pa·r contre
les pièces destinées a u dépôt de l'huile pour les vcillcoses (J:.11npes) de l"êglise, des chapelles et des
cellules des moines. Ces pièces sonc prévucs 1 c11 têg_le générale au sous· sol o u au rez-de-chaussée
de$ 1nunastêres et sont installées dans des (.-çllulcs voûtées gardant une Lt':n1pérature constante, qui
ràvorisait la Cc)nservadon: des nourritures. C'e..i;t ce qui arr jvc aus~l à. Pntmos où t o.n a installé. les
jartcs coutcoant rhuile dans deux pièces oonsé<:ut.ives voî1téc.s (rig 85) du rez dc-chaus~ée. dont le sol
E l.'J\t\(.'Hf1 CCTIJRE ET Ll!S f'RESQUE.~ RYZ. OU Môl'll\STl'RE DE PATMOS 325

se lrOU\C à 2 m~1rc-s au dessous du ni""C4lu de la oou1. Dan~ cc~ deux plice:s on a di$posé à inlcrvaHc.s
r.!gulters, prt> des murs des jarres en 1crrc cuite 11 fond poin111, cnf""<.!es de 0.45 d•ns Je sol (fig, 85).
LF ORLNIER. Pour emmagasiner et COO!;C'rvcr le blé de ta récolte du mooas:u.:rc -qui pl'"O\·C·
nait. pour f.11 plupart de Crê1e. corn.me têmoigncnl ptusicuf'i: docurncoLS (~1."-f. 6. 101. 131. 244) - on
a rait u~asc de quclquc5 dépôts appelés plus sp.."'cintcmcrn tùpeto (du huin horrcum). Le rnoinc qui
y érail prépo~ .,,~Appela.i l ~pg-l6p lOÇ Un rel ci>p.:fov ou a:renicr ' ùbs1.)le encore dans le monascère.
insmll6 Il c()r6 des dép61s d'huile (f'ôg, 85). Il s'agil d'uno pi~oc carrée (J.45 X 2 .55) couverte d'une
tcrru.ssc rc:1>osurit ~ur dçs poutres en bois .,;ylindriques (fig. 85). Au centre- est construit un ba$sin
vo-Oté en fo r 1nc de ruche. une grande jarre, haute de 2.20 rn. btltlc ~n pittre&. <lonL le d in 1nê1re infé--
rieut 1nesu1·e 2.60 ta ndis c1ue l'orifice s upérie\11', peu snillnnt iHJ dessus du sol de la pièce, a un diu·
rnèt rc de O. 78. l..o vide cnt1·c le bassin et les n1uts de lâ pi~i;e c..'I 1·c111pli de 1naçonnerie (fig. 8$).
LE Ml'>Ul.IN (fig. 86). Enlrc la cuisine et. lei; cellul~s s,'int&erposc une pièc.'C [lôfyg"Onalc irr6.gulièrc,
ooover1e d'un coic en terr.tsse (pl. A. n" 10). Suivant lu tradi1ton. ccne pièce servait autrefois de cham ..
bre o'1 èrnll installé le rnoulin du 1nonastêre.. quoique aucun ~lén1c1\l relatif à son en1ploi n•y subsi!.le
aujourd'hui, comn1ci par exemple cos pierre$ dure.-. cl ronde;. (ÀIOot µu>..tKoi ou µUÀi'tat) que nout
voyon' pendue. au cou du pécheur meunie.- dans lb rcpré$cn1tttion~ du Jugement dctni~r.
Dan~ un doçument. d3tê d·cntrc 1088 c• 1092 (~t . ~1 . 6.146) e• coJ\1coant des admot\itions de
St: Chris1odoulos aux moines. l'Hosios dit: «Que mon r~rc le rno1oc Phouu~ soit meunier». Ccs.1
Photuis qui av11it alors le soin du rnoulin. D:.ns d~autre~ rnooa.stt~ au55i if y avait également des
moulinl'. tonunc p.ex. nu n101lastère Ru:SSC de l'Athoi
1..r.s AU"lltl $ Cllt\pt:11....,,s. ên dehors de$ dtu;\ chupc:llc~ (de la Vierge et d"l-losios Chr-isto-
doulo$) que nous uvon~ ôêjâ ètudiécs. H y en a encorC': huit, dOfll nous uvons fixé plus haut (p. 3 14)
r e1npln"-cn1cn1. Ces dernières ehapc:Ues. bien q u• cnes n'np1>nrticnndnt pas à la pé1·iode propterntnt
bytnn1i ne. ·~ou s ievo11s jugt bon de Jes é tudier aussi pour donner une i1ttagc plus con1plète des monu·
rnc11L~ nrc hlccc1urnux contenus dans le 1uonnstèrc.
En ce qui concerne le Lype u~hi C.octura1 dQ CO:,'i Chllf>Cllcs u ou ~ observo~s que Jes c hapelles de
St D Psi 1c (rig. 87) cc des Toussain t s (ng. 88) sont dt ~ 11nplt s ba.siJiqucs à nef unique vo016c
et de-petites dinteosions. Leurs longues parois ne présentent nucune articulation à St Basile, tandi$0
qu'aux i ·oussninc, le côcé Nord présente d~ux atê3dcs aveuglc-s reposant s ur une demi<.olonne
lnLCrmédiairc. La pet.ile conque du bêma. danJ routes lc.s deux. c•t crcu.sé'e dans lëpaisscur du mur
oriental. elle c~l rccca.ngulai:re à St Basile (fig. 87) et dcmi·-carcula.irc aux Toussaints (fig. 88). Ces
deux chapelles date.ni proba.blen"te"nl du l 7e- s.. Cou,-e.rte cllo aussi. d'une. voûte en berceau.. la chapelle
de S l N 1co1 a." (fJg.. 89) a un plan pentagonal Ccne chnpclk &c U'ouve. au dessus du vîeux 1r-ésor.
situé jadifl dcrriére le sanctuaire du catbolicon~ Troi~ con<1ue.~ rcctnog·ulairc-s.. s'ouvrant sur le~
deux c61és c:onvergcnts du mur oriental. correspondent . ctllc tfu milieu ;1u bêma principal, c;rcUc à
g)luche. à l.n pro lh6sis et celle à droite au d inconh.:()n. 1..: i conos l~é est pincée paraUéle.ment il Io
corde de l'a ngle 0 1·ien10J du per11agone {fig. 89).
Ln Ch R•'le:lfe de la S te C 1· 0 i X fr1µlou !to.UpoO) ( r i3. 90, 9 1), de: plan càrré, esL c:ouvcrt.e d'une
coupole hé1nls.phêriquc port.te. par lïnterm~diaire dç 4 ~-,endenc lrs. s ur 4 t:u'Cs e o piefre de taille lè.gè·
EKT
326
remeot brisé!>, 1nai$ d'uo tr~vt'lil très soigné. t.es 4 a rcs reposent sur 4 pjJicrs <.l'angle. La b3sc circu-
laire de fa co-upote esl soulignée à l'•ntér·ieuf' par une coroiche sculptée CJ\ fo1·1ue de moolure les·b ietlne
L~abside dù sanctuaire est. ici demi-circulaire. La col.Ipoh~ couverte de tuiles repose sür on bt1s u1m-
bour aveugle. Au dessus de fa 1>0rte d"entréc, cntguréc d'un chatnbranfe en ma1·bre, est petcée dans
une plaque carrée en marbre une lucarne (q:ie·tyit11ç) couronnée par un arc à double courbure orné
de chaque côté d'une rosace sculptée. scion l'usage co.m mtu1 a ux tcntps de la don1inatio11 turque.
Cette lucarne et une petite fenêtre tt:rquéc, ouverte $ur le côLé Nord, sont les seules s<'.Htrces <.f éêlt&i-
ras:e de la chapelle. A J"extêrjeur, la maço1H)Cl'iC, débarosséc du cs·épi blanc qui la t'ecouvrait aupa-
ravant, se _présenLe tres soignée e L à peu prés isodonic avec joiotoie1neot en c i1neot. Quant à la date
de s:i construc1ion Smyrna kis écrit - sans indiquer ses sources - que la chapelle fu t érigée par
Nicêphore de Crête, évêque de Laodicée ç 1l 1598. JI faut avouer que cette date correSp()nd aux don-
nées an;:hltec;turules de J"édjficc..
De 1nêm.e type, en for1nc de mausolée, mais plus s im-ple1nent atticulé, est également la chapelle
d u Pr od t'O rn e (fig. 92). Son pJan esl un carré irrégulier. Elle est couverte d ·une coupole sphéri.-
que en tuile.<1> qui ne repose pas par l"interr:nédiaitc de quatre arcs c( de pcodentîfs. niais chevauc.h<.:·
di.recteni,ent s ur les 4 n1urs extérieurs façonnés c:n cercle au;< angles du carré. St~ maçonnerie. est bien
plus négligée q ue t.-cltc de la Sl.e Cr oix. Elle présente également des conques sèmi-<:itculait e..:; ctellsées
dà,0$ l'épai$Sèur d u mur 01'ie1\tal et deux portes d'entrée, mais aucune Jènètre. Nous apprenons
par tlne il ote que pout Je ronctîonneJncnt de cette çhapel1c Je fondateur du monaslère fémiuin de
l'île, Parthénios J>angostas, avaît fai t don d ~unc som,nc co J.605. D'où il résulte que celte c hapelle
a dO être édiriéê vers ta f jn du l6e s iècle.
Le~ c.h.apelles éludiécs jusqu'ici se crouvent toutes à lïntêrieur de renceinte forrifiée. fi y en
a cependant d'autre.s qui., q u.oique appartenant au n1onastêre, se trouvent dans son voisinage imn1é..
d iat, à sav<>ir tout ptès de son entrée NoJ·d (pl. A : n° 16). La plus import.ante de ccllcs..c-i est c.-ç:Jlc
des St s A p ô t r e $.#datée de 1603 (fig. 18). C'est une petit~ basilique à nef unique inscr ite, avec
côupol~ .sur t<tn1bour oc,ogon~-t l non ~veugl e; sa coupole est pottée par des atcs brisés, d'une c)té-
cution tn~s !soignée. La cht1_pelle des Sts Apôtres est roeuvrc-de l'higoun1éne Crétois N icéphote, pJus
tard évêque de Laodicée. La chapclte a été n)ioutîcuscn1ent étudiée par Melle C'. Fatourou, dt1ns
une publîcat:ion spéciale du « Bulletin Archêologtque-» à taqu~.Ue je r~nvoic le lecteur pour plus
de dé1ails.
Deux autres chapelles, plus petites dédiées t'uoe H S t G e o r g c s er l'autre à S t
0 nu ph r e, sout de siinplcs basiliques à ~·er unique, couvette~ d'une vof1tc. en berceau . Celle de
St Onuphre est datl-c de J6 t J. Blies ne 8<>nt p~s. c:ompt.ises dans Je plan géJJéral d u monas-t èrc.
EKT
D EU X IÈME PARTIE

LES FRESQUES BY ZA NTIN ES

Étant donnée la pr<>S~ril.é du n1onastèrc. son grand p.1-estigc relisicux et surtotit ses 1xè.s
étroites teint.ions avec la Cout et J'Ëglise de Co1lSl.flotinople. on peut aisément a.d rnettre q ue tous
ses vieux édifices n:ligicuJC devaîc11t être décorés de fresques byunL{ncs. De ces fresques, seules
oeUes du R.Cfectoire s üh$istcnt cnco1·c s ur la p.1·r lie Ouest <le l'édifice, le$ fresques de tous l<:s
autres édifices ; catholicon, chapelle de la Vierge, esonarthcx. aya11t été uJ(ét'ieureme.nt masquées
par une o u plusieurs couches de fresques ntédîocres ou insignifi:lrltCo$. Ainsi celles de la c.hapellc
de hi Vierge ont été couvertes en 1745 (v.p. 3 l9) par une seufe couche de fre$qucs. candis que
celles du cathoJîcon ont été renlplac6cs- ou 1-enü11velé<:s, à plusieurs reprises, au cours d u 18c-. du
19e e t 111ême d u 20c si~cte. pa r· des fresques plus que 01édiocrcs-. q ui ne mél'itcrH. pas UJle
ane11tio~1 pa1·1i culit~rc
\fig. 36). surtout celles des partie-s hautes d.e l'église.
Toutcfojs tin é'vér1emen1. quojquc très désugréablc, est vet1u 11ot1s révéler. d·unc maoière inat-
téndue, de nouvelles fresques by?.antines . C'est le grand trc1nblen1ent de terre, survel'l u da11s le Oo-
décanêsc en Octobre 1956: il causa de gtands dornrnages nu monâ.'>tch·e, que Je Service d' AnascyJosc
du Ministère de l'lostruction publique et des Cültes de Grè<:é~ dont l'auteur de ce livre étuit aJors
directeur. se m it à répa rer en disposant de son1n1es considéJ'ables et en envoyant à Pat1nos no chan·
ticr d'ouvriers spècialisés pOur fe~ travaux néccssnircs. L'auteur se rendit égalen1cnt â Patmos en
1957 et en cxa.n1inant les don11nag_es provoqués pa r le séisrne, il constata que sous une partie dê$
fresques de Ja voûte ds:lrêtc de la chapelle de la Vierge qui s "étâit décolf6c et mer:iaç.air l'uines il y avaü
des fresque-s qui, d'après le-ur s.ty1e, àppartc.nt-tient a o t2c siècle! L"aotorjs.atjon do Conseil Arché·
olog1que o bteuue sur n1:i demande, Je peintre rc...w uratcu1· Mr, Ph. Zaêh~lrioo procéda à l'C-.nlève-
mcnt de toutes les fresques postérieures de la chapelle, dont heureusement la décoration prirnitive
aprmrut pre-s:;que intacte, excepté ccfle du Jnur Ouest . qu i a vait s ubi les coups de 01arteau destinés
a assurer llllC: n1eilleure adhércnc:e du çrépi des fresque~ postérieures. Cé:S fresques, eoJ cvéc~ aveic
précaut.ion et photographiées, furent placées dan$ des châssis en bois et Lransport6e.<i dans une autre
chapelle du r:nonastêrc, où elles sont accessibles à l'examen. On <1 seuleolcnt laissé en place quelq ues
parties ùcs fr e.sque:; de 1745 (fig. 93); utiles pour la con1para ison des s tyles des deux éJ)Oqucs. Ces
parties rcpr-Cscntent dans des médailloos cnt<n1rés de f leurons délicats, les bustes des a11c:.-êtte·~ Abra-
bao1, l sai\C e t Jacob. ainsi q ue des évan1;élistes Matthieu et Jean, dîsposés de part et d·auil'e d "une
bande décc)ra.tivc hélicoïdalç; oç.cupant toute la longueur de la c lé de 13 voû(c d'arête qui couvre Ja
chapelle. C'e$t à rexarnen des fresques byzantines de la chapelle. ainsi que de celtes du RéfèctoiJ"é
que cene étude se-ra consacrée.
a. X.ES FRESQU&S DE X..A CHa.PEt.J..E DE X.A VlERG~~. Cette chapelle a la forme d'u"
rectang.le o bJong, dirigé d'Est en Ot1cst. Son mur oriental, privé d'abside, à cause du voisinage
i1nm<':din t du rércc:i-oire pa:ée:x.ist::tnt, fut qu~nd ntêmc décoré com1nc s'il avait uoe abside. Il est d ivisé,
dans le se11s de la hauteur, en trois zones par des bandes rouges, larges de 0.05n'I. L..'\ zone infé-
EKT
328 OIBS6RTATJONS DE L'ACAO.éMf6 O' ATHèNES

rieu1·e haute de O. 75 n1. est occupée par un «t a b l i e· ()) en replis (no8ta), couleur ivoire. r eprésenté
suspendu à une tringle métalUq uc; il est orné. en bas et en haut, par une triple bande cou1eur cerise,
et, au milieu. _par des fett.res pseudoeouphiques et par quelques petits cercles él carrés disposés
au dessus et âu dcs::;.ous des letLres (fig. 94).
La composition située au dessus du e<tablîer>> représente 1a Vie r g e assise sur un U-ôoe p réei-
eux, sculpte. dont les n1ontants ~ otnés de bandes de perles, affcçtent la forn1c de colonnes à chapi-
teaux corinthiens qui supportent une 1n i1tce a rchit rave ricbement o r née de mol.ifs en forme de coeur
aligoés (fig. 96). motif jnlitant probablement un orne1ncnt a nalogue à celui des chéneaux des aocicos
temples grecs. Le d ossier du trône a ses bords en bois scu1plé et a1·qués en fo r me de lyro. Cette
for.n1e de trône, usitée.d u 6e au 14': $iôcl c.~ était tr ès fréque_n te pen_d ant le Ji cet Je J2c s. •. L'i nt~ri e:u r du
dossier esc garni d ' une 6toffe plissée couleur vert amande, suspendue au bord horizontal supérieur.
Cette étoffe aux plis habilement agencés, imite probable1nent une légère étoffe de soie. Elle est de
plus ag.rétneot.éc de ùeux bandes décoratives. con1posées d:ornements rouges, dont œux de la bande
supérieure ressetnblcnt à des lettres coufiques fleuries. 1.$ndjs que ceux de Ja bande inférieure forment
une série de cercles tangents, entourant des croix gar1lies de ( lcurous en diagonale (fig,. 95, pl. 2).
Le siège du trône c·sL recouvert d"un coussin rouge (sca_mnilc) tnuni à Ses extré1.n ités d·orncmcnts
brodés S\l.T fond blanc. La Vierge n· est pas assise djre<:te1neot sur le coussin; une é toffe vtt'dâlre
s,intel'"posc q ui para-î t continuer çellc du dossier, chose qui est d~ai lleurs confirmé par un lrône vide
Fig:or6 dans les Homélies du Moine Jacques (f. l 17 v.). où le dossier se p rolonge sur le coussin. En
bas et devant le trône se trouve un labou.ret bas, dont les trois côtés verticaux visibles sont percés de
petites a rcades, taudh• que s'L surface s upérieure, sur laq ue lle reposent tes sanda1es royales rouges
de Ja Vierge, est rccouvei·te d ·un ornement écailleux el tréflé. Le tabouret est dessiné ici en pci:spe·
c tive inverse (.appelée c h)noise) appliquée très souvent par- les peintres byza.ntins.
La Vierge (pl. 2 et 24 A) représentée· entiérement de faoç, est vêtue à r intérieur <l' 11n chi~on
bleu foncé. vjsible scolernent à l' extrémité d'e sa manche gauche. Sur le chiton est jeté le maphotion
syri~n ha bituel de e-0uleur grenat, aux plis fortement aoc:e-n Lués. Le n1aphpr ion couvNUH Ja tclce esc
bordé d~ un liseré ct• or entourant le visage ~ ce liseré apparah ensuire en double à I' extrén1ité pliée
d u maphorion quî. couvrant la main gauche, Lo mbe ensuite à droitejusqu~ au p ied gauc-he de la Vierge
pour se ter a1incr deva1'1 l~ entre les pieds, sor laxe du corps.
La Vierge a le visage régulier et ovale, hel.lértiscique, le nez 1nince et droiL la bouche petit.e et
de grands yeux. en fOl'1ne d. amande· - ici légêrement convergents et légèrement ombré$ - ouverts
sous des sourcils arqués; en son1mc, les trajts q ue présente.nt tes madones des ternps byzanti ns
n1oycns et de ceux· q ui leur succèdent jmn-1édiatemcnc. Dans notre jmage ces traits ont é té rendus
avec vivacité; 1e modeJé du visage est obtenu par des ombres dont Je tou va d u brun cl.air
j usqu• au brun foncé, appliquées sur une carnat ion jaunâtre) d " une n1anîèr e purement pic~u(ale.
c ...à·d. en s' cffaç.ant graduellement pour reudt e le volume.

1. L.'1 note 1 de la p . 125 offl"C (I.e nombreux excmplQS ·d e siè&e!J ayar:11 lô(u' doWer el\ forinc de lyre.
E K ,. RCHITECTURE ET 1.i;s FRESQUES avz. nu MON"s11):RE DE PATMOS

Une tache rouge assez vive est peloLe sous les pontmcues des joues, telle qu~ 01\ Ja voit dans
329

des Qeuvres plus anciennes 1n3ÎS su rtout dans des fre,sques de la fin du f2c siècle et plus tard ' .
Les traits du vis~ge de oolrê Vierges' accordc11r patfaitc1nent aveç la description qu· en donne
le nH>i ne Épiphane (vers 800 ap.C.) qoi dil que Mar;ic étnh «de la couleur du b1é. aux cheveux blonds.
aux yeux bleus et bca11x 1 aux s<*\1rcils noirs, au .nez mince. aux mains longues, au)t longs doig.ls. au
visage ob1ong. p1eine de gdic.c et de beauté divine)> (P. G . 120. 193-). Oc ses nu'lins au:< loogs doigts
cx.pri:ssionistes laVierge·lient la poitrine et le pied gauç-he de l' EnfanLJés us as~üs S\)r son sei1'I (p1. 2, 25}.
Ce type iconographiq\1c est celui de la Vierge d it Chait'C du Roi ({la.ot-Uooç Kn0é&pa) conlU\e
rappelle aussi Ro manos le Mélode da os s.o n Hyn\ne Acalhiste. c· CSl le type qui syn1bolise le mystèrç
de I' iocarl\atioo réuni à la rédcrnption par le sacrifice <.1\1 Christ. La tête de 1' Enfant eoiouré d' un
nin'lbe cl'ucifèrc mon1re t1ne-chevelure en désordre avec une rnèche courbe sur le front que les Byzan-
tios appelaient <TYO\Spôos. Son n_ ez. e$l légêremenl courbé el sa lèvre supérieure ondulée. Son visage
arrondi présenle une plasticité plus prononcée que celle de la Vierge. Le jeune Çhri$l est représenté
ici béoissaot de la 1l1afn dr6lte à la 1uanière by-atnti.ne, tandis <[ue dâns sa n1ain gaüche il tient fc rou-
lc..'\u de ta loi ; d' QÙ son CX.pression plutôt austère que puérile, annonçallt dejà le Juge souvcr~tin
d\1 m<.)n<le.
t,.;• Enfant porte des vêtements de couteu1· orans.,e clair, qui con.Lra;stent. vjvcn1cnt avec ceux de
couleur f<>ncéc de fa Vierge. sur lesquels ils se détachenL Ce c.ontraste est c11core accentué par tes
dcosc-s r;:Lies. d" or qui hachent le chito1'1 de 1' enfant (fig. 25). Ce-s raies d • or (x,poooKovôoi..-lê;) en
usage dêjâ depuis le 11c.s-.. sont abonda1nmco1 entployées vers la moitié du 12eet 1uuhipliécs â la fin
de ce sièc1c et au 13<: dans les icones pc">rtative$ el les n-li"oiatures: des manuscrits. Elle.~ nous a ident
à la datation de tlOS fresques.
La Vierge trônant est escortée par les deux pren1icrs archanges. qu; se tiennent debout, de
part et d·autre de sou trône, et un peu en arrière, Gabriel à d roite, el Michel à gauche, dont le non\
est indiqué sur le fond bfeu foncé pàr Ja Jc1 1rc M, so11 initüde. Sur le 1nême fond sonf. éga le,nent pc(ntcs
en bl;inc, de part CL d'autre de Ja fête de fa Vierge, Jes abl'éviatÎOJlS f\iP - t)Y = (Ml)Tl)j) 0to0, Mê-
rc de Dieu).
Oc même que la Vietge. les Ar'chaoges son.t représentés rîg_oure use1nent de fhcc. dans 1.1ne
altilude absoluntent syn1étriquc. Conrormément à une habitude c-aractéristique des oeov.r es du l le
eL 12c s .. leur regard, c.::ommc celui de l'Enfant Jésus. ne se dirige pa$ vers le. sr>ecttttcur rn~ ls il est
dévié- obJiqueme1U (pl. 4a et 26). ~\ars minces ailes éployées, de coofeur marron, sont tachetées
de bandes de nuance jaune. Us posent fcur n1aiu, voisine du trône, s ur $on dossier laodis que de l'autre
ils lienneul lcvé Ull é tendard carré, Je iabaron, qui îor1ne ;1insi le bord vetrical du hl.bic-a u.Tous dcu'1. por..
tcnt le c()$Lu1ne royal : le chiton aux 1nanches colla ntes et. brodées, le 5t(3l)tl)otov tala ire, otné de
parements e t de pattes et. par dessus, le loros qoj, ol'né de pertes et de riches ornements bl'odés,
s'enroule autour de la main q\ii tiCnL le J11ba.ron. Leur costun1e somproeux ne d iffèr'e que-par Ja cou 4

le.or, ceJuj de Gabriel é(aut rouge f611cé et celui de }\1ichel vert bleu. Leurs hautes chaussures a ussi
E T
330 l)ISSERTATfOl<S De L'ACAD~UE D"ATH~ES

(tl;ayldu) som les cllaussuru royalC$ rouges, orn.!cs de perles. L'ornement des ),j;)po1 ((ig. 95 et
97) est composé de fleurons inscrits dans des dc:ssjns en forme de coeur, ainsi que d"autru f1çurons
plus pelits )>3rtant des noeuds de rencontre des motifs en forme de coeur. Des ornements sc:mblablet
se trou\fent dans des rrcsquese des mosatques et des mlnitituros do manuscrits du 11c cl du 12e s.
(v. les notes 3, 4 et S de lu p. 131). l..cs visages juvéniles CL tendi:cs des arehnngCfJ, encadrés d·uuo
chevelure- blonde, courte Cl rrlsée, sont t raités de la n1~u1e 1nonière picturale que Ct"1ui de Jn Vierge,
c*est - à - dire avec d~gradotlon progressive de la couJeur bru.oc et avec de vives tochcs de rouge
sous les pommettes des joues, tc-Ucs qu~oo en rencontre sur bien d'aUJ..tes nwnuments dont les n.
1. 2, J de la page 128 offrco1 de nombreux exemptes. L"ensemble de la composition dkrilo respire
un aie solennel et htlru1iqut'. Ce doit êlf'C une oe·uvre mona.sciqœ innucooée par t•art do la capitale;
elle présente en crfcl une ~nsibiJn6: dans te dessin et dans le modelé et un profond sentiment d'"cu~
rythmie.
Dans la 2onc sup6ticurc qui. bordée d"une bande rouge s'étend sous Je bcrccou de la voOt.c
d"ardte, est représentée 111 réception des trois anges p11r Abr•bnm, 1a Phi 1o• 6 n 1c (cl)1~&vla) (pl.
3. 4(3, 27), ou la Sninlo Trh1ité ("Ayta Tp1~). com1nc Jn désigne une iasc1·iption en lc1crc:s blunchcs
peinte sur le fond bleu roncê de la çomposiLion. Cest le lilre le plus ancien de fa phHoxénie qui rcvie.nt
après la prise de C01\$1antinopJc. surtout dans le!i fresques du Mont Athos. Lu rcprl.fscn1ntion de la
Philoxén.ie dans le sanctuaire csc normal~ l" hospi14lit6 61.a nt un thème Jié à lu ttr~n\onic du mystère
de la Sainte .Eucbanstie, qui commeoœ à 1a pr-01h~sc. Aux temps des Paléologues et plu,$ tat'd,
iUrtou:t sur tes icones ponnu~-cs.. la repr6sentation de Io phJloxAoic. r hospi1aJitt, CSI cUs1gnêf: par le
turc «L~ apparition de la Trinit~ 1.oarcbique dnns la tente d'Abraham». En tour ca.4 la ~prdscntation
de la Philoxénie n ~té pcndnnl plusieurs siècles te symbole de la Ste ·rrinité.
Aut our d• une table ronde. couverte d' u1\e nappe blruu:hc s ur laquelle son1 posés lrois petits
pains ronds-tvidemn1ent les tyK'puieplnt de la lJJblc (Ocn. 18,6) préparés avec de Io s:c1noule- trois
couteaux. cl un -plat à ba.sc eoni_quc pJeio de nourrhure (pt. 3). sont assis sur des cscabenux. dans une
position rig.oureuscn1ent syn1élrique, les trois Anges. L:u.n d' cu11t. plus grand q·ue les uvtrcs, est
assis au milieu, dnns r axe de la. composirion. Sa PoSC est tdrietcnlent frontale : ses vêtement$ sont de
couleur rouge fooc.6c. Les dcuK autres anges vë.1-usl eux Au,s si, à 1· antique, sonl pl~8 de part Cl
d"au1re dP premier ~ 5Qnt rcpr"5entés de trois quarts; Scur çhlton blaJ)C: préserne sur le bras droit
le: ofiJl(l (clavus) itroitc bande rouge caractiristique de leur haut rang. Leurs cheveux aont retenus
nu dessus du front pnr une baodck:uc blanche-. qui se termine en arriêrc par des bouts noltants.
Les trois an.ges bénissent de leur main droite Jes petit~ pains posés sur la table. lie$ deux nnge3 htié-
tau..x Lfcn.n ent de leur muin gauche un sceptre ou uu bâton f leuri, appuyé sur leur dpa.ulc (pl. 27c::},
tandis que I" auge du 1nilieu t~cnt daos sa main gauche un rQulenu plié. Trois mo,.ccuux d' ~torrc, de-s..
sinés sur la t~ble prê:t des cuisses des trois anges (pl. 3) doivent app...1.rtenjr. noo à I' bnbitucl et com-
mun essuie - main. maJs à de petites serviettes carrées pcrsonneUcs (µo.vSftlta) : cJtc11 paraissent
avoir été posées ind~pc.ndammeot par les anges sur J3 ltlble.
Nous a.-ons d~jà nott que I' aogc du milleu tst repré$cntt plus grand que les deux autres et
que lui $e.ul lient un rouf.eau. Or ce rouleau est, d~jà depuis les prt:miers temps chrâ.icns. un attribut
E K1CECTURE ET LF.S Ff<l.\SQtJES BYZ DU MONAS'l"et<B DE PATMOS

c~ractéristique de I' ic(>n(>graphje, du Christ. c· est pour <:-eue r9ÏSOI\ q l1e f' Otl a supposé - surtout
331

quand r ange do ntilieu porte aulour de sa tête un nin1be crucifère - qu• il sy1nbôlisc Je Chl'ist, ou.
suivant d ' :t\1trcs itulcurs plus ancie os. Dieu te Pêfe. A gauche est rcprêseoté., à une p)u$ petite échelle.
Abraha m, marchant vivement vers la table de ses bôlcs et tenant de ses deux 1nains un plat rc1npli
de nourriture (olives '1). S~$ vêtert1ents- loogue tunique vert blanc et hii:n~tion rosâtre - a insi que sa
riche barbe blanche pa criarcale $lylisée et sa longue cJicvclurè, ~()ni agitées par son n1ouvcn1cn1,
faisarft ainsi contraste avec le cah.n c majcstuet,ix .des anges.
Dans ~ue cornpositiorl. comrne dans la p1'écédence, il n'"y a aucune indication de fond, ni de pay..
s~1ge. JI n'y a que les personnages principaux. l ."abscnce de Lô\Jl a.ccessoire architectonique ou nar ratif-
ni nlême du chêne de Mttmré soos .lequel .e ut ljeu _la philoxéoie-la partàîte symétrie des ange8. te cahne
et Ja nob l ess~ <le: leurs a triJ-udes, p~ff tent à la coJnposjtion un nir d' abstraction C L de m(>numentalit.é.
Les visages des anges ont une c"prcssion austère e t te-n.due qui tésulle1 d • une parc. de la vivacité de
Jeurs reg~rds el. de rautre. de Jeurs cous telativen1ent longs. Leurs visages sont modeJés de la même
manière que ce-ux des ~archa"ges. de la composition pré<Xdentc ; 1.a tacbc rouge sous le$ pomrnette:s
des joues esl ici aussi très m.arquéc. D' autre p;irl, la lêLc fo·rtement stylisée d .Abrahatn (pJ. 28) c~t
animée d~ un prof<H\<.l i;.cnliment de véi'lération envers ses hôtes.
Ce c a ractère solennel. cette sêrénjté de r expression Cl de Ja pose- se rcnconrrent à r -ap-0g.ée de
l'art byz..·uttin. vers J~ fin de f~ d,>'(Ulstlc des C"<.11nnè11es et des Auges. Cesr oette époque aussi quj nous
ap_p(>rtc les cornbinaisons har,noni·e uscs des couleurs - .P our la plupart con1plémentniccs - dc leurs
vêle 1nents. Ainsi l'ange du 1niliel,l est. vêtu d•une lun.iquc· rQuge et d'un himu1·ion bleu vert; les deux
autres portent. uae tuaique \•ertc avec de grandes hnnières blanches et un himation couleur Ue·dc-
vin. On côntinuedonc, ici encore, les co1nhinais0Ds classiques des coulcu1·s complémcotaircs. Oc mê1ne,
dans I' agencement des draperies, on continue avec rinessc et ~oio, la disposition savante de récole
classicis.ante de la C..'lpitale. toutefois d ' u1tc ma11ièrc un peu plus formelle et plus linéaire.
Digne d• attcnlion est aussi la géon1étr icité avec laqueJlc ont élé rendu~ ccrrains 1uemhres des
fig ures. comme p.ar exc-m pfe. les épaules, le:,: cuisses et les genoox. Ces membres ont été ici forn1és
roo1n1c des ellipses aigués (épaule de r ange gauche. cuisse d' 1\ braha1n). Ceuc stylisation géomé-
trique. app~tr ue d~jà depuis 900 ap. C., fut. aussi con1 inul:e aux s ièctes su i vanL~. mais elle f1.u sur-
tout appJiqoée pc11da11t fe J2e.et le J3e s. Nous la tetrouvetons en effet, e t ntênle nssez. prono11oéc,
dans les fres ques de la Trahison de Judas (pt 73) et de la .Qcscenlc de c-r oix (p,. 9 1) de notre réfectoire.
Il faut égale1ncnt noter ici Je. maniél.'"ismc avec lequel a 6té tendu Je bouLder himation d' Abrahan1 qui,
s· enroulanc autour de son brns gauche. se déploie en plusieurs petits pJis tourn1entés1 qui nous
rappellent vivcme1lt les plîs analogues des anges de Kurbinovo (1 191). A u p<Jh'lt de v\re: s tylisljque
les anges de Ja 1'hifox6nie présentent une grande resernblance avec le buste de r a11gc de la Col-
lection Tretjakof de Moscou que V. Lazarev date du comJnencon1ent. du fJ c siècle.
La Vierge teprésenl.ée avec les archanges sur le m ur pJaL orienta) tcmptace-ici celle q ui est rc-
('rC-sentt.e d' habit\lde da.os la conque de quart- de -sphête de r abside--du sanctuaire. n s· ensuit que
le~ partie$ immédiate-rnenr contiguës aux Dlurs Nord et Sud de I~ ehapcUe et. (J\IÎ s' étcndco( jusqu • au
templon, sont censés app:trtenir cocorc au sanctuaire e t correspondre à la prothêse er au diaco nicon ~
EKT
332 DISSERTATIONS Dl! t..'A~'AO.é~ll E 0 ·1\1.HÙNl!S

elles so1\i po ur t:ela iconogrnphiê.-e$ ici avec des représcnt.ations rcJatîves à ces parties. la no<séa étaru
égaternent <:01Hi.J1uée ~ur eUcs (pl. 52). Ainsi sur Je mur Nord a été f iguré un hiérarque offic.i ant. aidé
par u11 diacre. taodi.s que s urfe nlur· Sod ont été représe1liés de·s hiérarques concélébr$1nt J;:, messe et,
au dessus d ~ eux, la Présenta tion de la Vierge ao temple.
Le hiérarque offjch1ot du inur Nord (pl. 5 e1 29) qui, s uivànt r;oscription pcîtltc en· fcurcs bl.an-
chc..~ sur Je fond brcu foncé du tabtca1.1, est S t J a c.q u c s~ f 1· è r e d u Sei g n ç u r, fut rcprés<.:'nté,
au dessous du quart de cetcle orientfll (fig. 60) (large de J.37 et haut de 2.73) debou[ e t en pied
Courné vel"S l Est. JI est vêtu d"un $lit:harion O)l:th"C bl:-'lnc avec des 01nbres ver1es et, par dessus
d"unc chasuble (tp<xtÎ..-Ovlov) rosâtre (pt. 5}. H po1'te UulOOr des épaules une blanche et étroite étot~
(cilJtôqi6p~ov) ornée de g_ra1\dcs cr oix noires qui descend sui· Ja poitrine. jusqt1"aux p i·ed.s, en se
ter1nina11< en fra11gcs. Le rcspecwbfe vic ilJor<l s• juclinant pic::usen1ent, cs'l en lrain de lire 1..1n passage
de Ja prière de la proth~se. êcrîl su1· tJJI rouleau déplié qu'il tient bau1 ck: ses deux n1~~ios c l qui dit :
«Notre Dieu, Qlli nous a envoyé le pa.în céleste. nour1•itur·e du 1noJ)de. notre SeigJ,leur Cl Dieu
Jésus ·Chris t i>. etc. La tête de ja<..-q\1cs pleine d' expression~ de concentration et de· profonde spiri·
tualfré, préSeJlte une vi,·e. pl.9sticité et styUsation de Ja chevelure cL de fa barbe. Co.mn1e dans la lêtc
d'1\ braha11J Qc la Philoxénie ( pl. 28), il y ~t égaltolent da1;s hL tête. de J ~cq u e:;. une 1il)•lisali01\ linéa ire
des lumièrê-S qui ne sont pas posées sur lti carnation c.or11me des taches rnaîs co1nnle de larges
lignes. sévères· et vigoureuses.
La figut'e juvénile du jeune diacre représenté ~\ côté de $1 Jaçqucs, dç f(l<:O. (pl. 5): appartient,
d'après l'ütscription 6cr.ite prè'.i de sa tt!le, à Saj_nt !:tt<P4V<>c; ô ?tpotot16.p'îoç (s.ic), pcr·
sonnuge qui, ~\cause de sa quali 1é~ est IQujours peioL à l'întèriellr du sanctuaire. Vêtu 9•unc hlanchc
tuoique Lai.aire. à 1nancbcs çt col étroîts. i l por(C sur f épaule gauche, rôp{tplôV blanc habituel. Les
bords aussi bien de là lunjquc (<1TtXU.p1ov) que de l'()rarion sonl rehaussés par des lignes vertes.
De sa main d roite le diacre lietil f'encel\soir, candis que ~c sa 1naio gauche, levée sous t'orari<>n,
il tient. au moyen d 'une précieuse é toffe rouge~ une pyxide eucharistique n1élalliqoe, richerneJlt
o r.née et rnunie d" un couvercle hérnisphérique (pl. 5). Malgr·é sa posi1ion rigide, cette figu1·e acqu.icrt
ccpeoda111 un certain mouve1nenl par la représentation ondulée des lr-Ois chaî1\es (fla.oT<i:yl<.1.)
auxquelles est pendu rcucensoir, qui semble ajns i en rnouventeot
Juste au dessus de St Jacques cl de S t Étienne sont représelltés, hors du quart de cerc le (fig.
100) trois saints: un \•icillatd ~ un hon,nle d'âge 1noycn et un jeune homme (ce der nier veJ's rêst).
Cchsi <Jui e..~t 1·eprésenté à gat1che e u pied porte une tunique blanche talaire -avee cefr>ture, une colle~
rctte jaune et des 1nanches brodées. Sur la 1unique est jetée une chlamyde de couleur ~renat foncé,
avec,attachésur ln poitrine, un to..f3Â.{ov, étoffe cal'l'ée. de couleur plus claire. H t iénl dêvan.t sa poi·
tr-irte la croix blanche du tlHU"l)'re. Sa chevelure est e n dé$01·d te. Sa 1na i11 gauche est cachéç sous Ja
chla1nyde attachée p;-.r une f ibole à répaulc.
A côté de la f is,u1·e décrite, so11t peints deux cercles en or tangents {fi,S. 100)1 entourant des
t;tustes de S}tint-s, doot celui. à g3 uche, d . un ho1nnle d* âge moyen. il porte un chiton ;\vcc eoHcre ttc
brodée e l. pal" deS.Sus. une cbfarnyde vert foncé, agr~fée à son épaule droîte. Cet hof'nrnc t.ieitt de sa
nl~tin d roite une haute croix devant sa poitrtoe t&.tldis que sa main g.,uche est portée devant sa poi ...
EKT l,'ARCH ITECruRE ET LES FR!lSQUl!S uyz, ou MONASTl!.RE DE PAl'MOS 333

trine~ avec la pa un1c- t.oornéc vers l'extérieur, c.-à-d. dani; une postition de pri0re. Une dense cheve-
1ul"e et une barbe entoure1H son visage, fortenieot tnodelé. L. ho1note à drojtc (vers le 111ur orieoral)
est Cvldcou11cnt un diacre. Il est jeune avec une légëre barbe bloridc; il pOrlc un s tiChsi.J·ion blanc
talatre a vec une étroite bor<lure foncée autour du C-Ofr e.1 une ba nde ver'ticafe s ur Je devant. De sa nia.in
iJ tient une 1niJlCC croix rouge ta ndis que de la gauc.he, il fève, a u moyen d " une étoffe rouge, uoc b-Oîtc
spbéroîde. l.cs noms de CC$ trois 1n!1r tyfs s'éta nt effacés, je suppose que le premier à gauche doit être
S t G o u c i a s, Je second S t S a m o '' ~1 s et le ttoisième S L A v i v o s, qui fur diacre. Ces
tl'<)is saints one subi en co1nnn10 le 1nartyre sous Licinius e1 OlocJéticn (303 ~ 306). Ils soot fêtés
ensemble le· l S Novembre; ils ont fa.il des 111lraclcs ensemble à Édesse et sonl rcpré-$entés d . habi~
Inde ruo à côté de rau1r~. fis o nt été enterTéS en$ernble a u monastère dédié à leur non\ et
1né1noire. lei. la représentation do pre1n ier en pied et des deux a ulres en buste est due à la fo r 1nc de
l \:sp~tc.:e à décorer a v dess us du quart. de cercle o riental (pl. 30). E nfin juste au dessus de la
coloooette est repréf.>e1né en pied (haut. 1.05) Je niart yr~ diacre. 1héologierl et pres byte de la pa.roistie
d'Anüoche, St A o o K l a v 6 ç. Malheur eo.se1nent une graude partie du corps et de Ja tête de
cc saint furent détr uits ea 1607. loti\ de lol construction d , une nouvelle iconostase co boi:> (pl. 1)
de I• chapelle.
Sur la paroi Sud du sanctuaire a été figurée en bas, \1ne ttocSf.<1 en plts en partie conservée qui fa it
s uite à celle d u n1ur oriental. Au dessus d•ct1e, dans \Ill cadre de r ubâns rouges. d cu~ h i é r a r q u e s
concélébrant, Sûnt fig;uf"éS, tou1·né$ vers ta Vierge, et tenant des roul~.aux dépliés qlli po1·caient au-
trefois des insc.riptions aujourd' hui effacée::., de SOl"(e que r ô n ne peut plus savoir exactc1ncnt de
quels hiérarques, parmi ceux qui sonl habîtuellen1en1.. figurés célébrant la n1cssc dans le sancto ai r~
il s"agH ici pui$que auS$i bien leurs 0011_1s éc1i ts près de Jeurs tètes que Jes Lraits de leurs visages oot.
subi le 01è1ne sort (tig. 106). Les deux hiérarques occ upent une suf'fâce hau1e de 1.:31 dont r extré--
1n ité Oues t es t fo rn1éc par uuc baode décorative vertical~, large de 0.30 n1.
Au dessus des h.iéroi:-qucs et péné trant un peu dans les uaissan<:cs de ht voûte. s'étend une
g.ra11de co1nposit.ion (l.37 X 2..2S:) repré~eJ'ltant la Présent a t i o l'l d e l a Viel'ge au
1 en> p 1 e (Eict63ux <i)~ 0 co<6KOU) (pl. 6).
le persônnage p1•in<::ipal d e cellecomposition esl la pctjtc \ 'icrge-âgé:e à peine d~ trois an;;-
placée pour cette raison au centre d u tableau. Vêtue d. un chiton bleu foncé et porta1tt sur Ja tête \ul
maphorîon gren.: n foncé, elle se tjent devant Ja porte close du sanctuai re, do nt on ~· oit aussi, au fond,
le c-iboriutn qt1i c-0uvf'ait 1' a\ltel avec $n coupole pendante hén1isphérique, supportée par· de rnintes
co!onnettes en pierre. La petite \ ' ietge est reçue par le g1·ao<l prêtre Zacharie. qui sort do sanctuaire·,
vêtu de son unîforn1e sacerdotal s0Jcn11cl, c.•àMd. d ' tilt chitou blanc clair avec des huu ières hlnnt.:hcs,
s ur lequel est jeté un nntotcau rouge a ux bof'ds dorés. Su lêlc J1l1nbée qui porte la kidaris asialjq uo
est malhcurcusco1enl três abîrnée, mais fe mouve1nenl du fCS le de son c-0rps le montre penché vers
J~ Vierge et tendant ses deux mains pour la recevoir . .Répo ndant au 1nouve1nerH de 1' atchiprêtre, la
pttite Vierge tend, elle ~1ussi, ses deux n'u'lin:s vers lui. Oel"riêre la Viel'ge à droite, causanl et quasi
con1menlant I' év~ne1nent se 1jennent ses pareots: son pêre> Joachhn. vêtu d' un chiton bJeu clair
et d" uo hirnatit)n lie-de vin, est 1•epréscnté en Jnarch.e; la rnain droite pict1scn1ent portée sur la poi~
EKT
334 Dl.SSERTATIONS l)S t:ACADÉMlll O'ATHBNES

trîne•. il dirige de la 01ain gauche Ja petite Vierge vers la porte du san<.'Lua.irc, eo 1outoànf en rriême 1e1n1)s
ta tête vc.r s son épouse A one. Celle- c i vêtue d" un chiton tah1il•e ble11.. c lair et d'un 1naphorion rouge·
clair~ .se tiellt un peu en arrjère, Ja main droite égaJc1nen1 sur la poitrjnc. tandis qu'elle tend l:l

gauche vers sa fillette. Ainsj les dcu~ pa1-ents sembJèot (;(}ndoite I~ Vi<:rgt: vers J~ sanctuaire, dont
oo distingue. de part et d ' autre de Ja fillette, deux des petüs piliers de la «Delle Portel) du ten1plou>
C(H1Strnits en nlarbre rouge veiné.
Derrière les pareols de la Vierge et sou:; l' image d' un édifit.:e ayant d' une. pari. des fenêtres
3.r quécs mono lobées et de rautre tJet1x étroites fenêtres rectangulaires. ptobablen,c1H la tàce latérale
exrétieure de r égJise {<-1 en juger par des représentations a.nalogues des 1-lônlélics du Môi1\t-Jacques).
sQnt représentées> eu queue du cortège, rnai:; à une pJus pelite échelle, sept amies de la ·vierg_e - les
f i J 1 es i m m ac u 1 é es d c s H ~br c u x. - - ~elon Je Prot6vangile de Jacques. qu i tiennent
allusnl:s des flao1beaux de cire jaune. Leur têtes, à la chevelure blonde retenue par des bandc)cates
rouges (pl. 7J. pr:éscnteot ttn visage for<emc.n.L modelé- et des taches rouges sous tes pommettes des
joues. Elle~ por1·c nl des robes so111p1ueuses mi,injes d' 1.1ne collerette ornée de demi - palmettes
rec-0urbée.~ deux fois eo a.J't'ièl'e. Celle du n1ilieu exceptée, toutes les auL,.êS d i_t igent leuJ's regard;>

ve1·s la Vierge. l.a partie infér\curc de cc tabl.c au -a été- 1naU\eurc\1scn\Cl\l abisnéc par la poulrc en
bois de J" iconoslase ciselée posté,.ieure (1607), qoi fut enfoncée dans le mor Sud de la chapelle
(v. pl. 7, J 1 el fig. 98).
Pour cotUrcbaJancer le poids du t.a bleau qui était s urchargé de pc-rsonQcs à dr1.1ite. on a ajovcé
à gauc.bc. JR scé.n e o l1 la petite Vierge, nS$iSe s ur uo riche! 1r'ône de matl;>re r<)ug_e vci»ê, à dossie,., se in~
bfa.bJc aux_ ltônes élliscopaux, éL placé au so1n1net d. llll sy11tlU.'C>J1on à ttois deg_tés, est nourrie en
secret par un ange ........ l'archange Gabriel ; cch1i - ci, figuré-en buste. vole ''ers clic et lui apporte en
secret sa nourrjture, un pcl~t pain rond, qu' e"Jlc s, çffon;c de ("(!çcvoir en lcodflnt vers range ses deux
niaius. JI y a donc ici une contami1tation des deux épisodes ordi1u1ice,enenL distinccs, to11s les detix en1-
pru.nlés au Protéva.ngilc de Jacques. Mais cette contamination n"est pas unique ; elle se rencontre
aussi dans d' autres monumcots de la fin du J l c et du 12e siècle. comme. par ex., à Oaphni. et trCs
souvent sur Jcs ico11t:S pQrl·attve$i et les fresques des siêcles qui suivirenl la prise de Constantinople.
Au point de vue iconographique et sty1isLique, la coinposîtion de la Présentation de la Vierge au
cemple reproduit cxactentenL les anciens n1odèles, tant. par la dfsposilion des pÇrSônoages que par
les couleurs et par l' agcnceme.nl dC:5 plis de-leurs draptdcs. rt11dues çe.pendaot ici avec -q uelque
sécheresse. Seules Jcs amie.:i ùe la Vierge (pJ. 7 et 31) sonL représe1ltées ici avec pJus de réalisme, en cou ..
leurs plus varjéc$ et plus échltaotes, vrainlenL j'lcuries, conl mc les caractérise, dans ses ·o~uAt<u le
moine JtJcques,. dn cotivent de Kokkino~·aphos. L'l disposiliou de leur groupe et Ja technique de Jeur
exécucion nous rappeUent vivcn1cnt ceux du grot1pc des fcnnncs de St Dén1étrius de Vt~dimir,
datées de Ja fin du i 2c s.
Venons-en mainteoanl au berceau qui couvte le sanctuaire. Celui - ci se divise en deux panneaux
d'égale étendue, sépatés par une bande couge pcinte sujvaul ta clé (J .71 m). Sur lç panneau Nord, est
f i.gurèe, sur un fond bleu foncé-, la scène de la Samârita~ne (pl. 8 éi 32). Sur le panne~).u Sud c$l s:cpré-
sentéc Ja guérison du Pa ralyti.que. D.ans la teprése.n lantion de J a Sam a ri la i ne, .le Chris t est
E ~'ARCHITECTURE ET LBS FRESQUES BYZ. OU MONAST~RE DE PATMOS

figuré à dtoîtc. assîs fa tigu6. sur une pierre rectangulaire. DerriCre Jui. se tient debout un homme
335

-probablement son d isciple Jacques - el à sa gauche, une fe1nmc debout - 1~ Snnnu·itai11c - prês
de Ja 1na.rgeJle cylindrique d ' un p uics, symbo l.is.ant scion J eao (4,5) le puits de Jacob.
Le Christ, doo.l ht tttc est entourée d'un nimbe crucifère, est. vêtu d • un chiton de pourp.-c et d'
u11 hîn1a1ion qui laisse découverle SQn épaule droite. De sa main droite il bénit ou pJutôt adresse la
parole Îl la fe1nmc qui se tient vis. à. vi~ de lui, tandis que de s.a inain gauche, qu· il appuie sur sa
cuisse, i l tient un ro u1c:1u pUé. Le disciple Q\lÎ se tient derrière fe Ch1·ist. sans nin1bc, avec une courte
ba1'be, et qui regarde, lui aui;si, la Sâmal:ilainc, porLe un c:.hilon bleu c lair et un himation de couleur
saumon clair, .rcto1nbatH de son épaule gauche. n porce sa n1ain droite devant la poîu·îne avec ta pauo1e
~ l" extérieur e1\ signe de piété ou de prièt-e-1 tandis qoe de la n\ain g~u.iche il svulève l'himation enroulé
nutour de la tnain. les figures du ('.hrjst et de son disciple se détacheoL Sllr un haut rocher jaunâtre.,
à la base et ~tu som1net duquel sont figurées des plai-Hes sauvages~ avec une graudc pa1·eimooie, sui·
va11t la rëglc de- r ~'tbstraction Q\IÎ rè.g ne dans nos tabJeaux.
La $.fln1aritâine qui se tient pt"èS. du puils porte des vête1nents blancs avec des plis verts et s ur
la tête une résille blanche. De sa 1nain droite elfe Lient une cruche rouge -- évidcoltr1enL en terr.c
cuice - ql1' etlc ~i iHtaçhéc par un.e corde qul ::•pp.' \raît à gauche e 11. roulée cl'I spi,ale.
L~ iconog1·aphie de l'épisode de la Sarnaritaioe lon_g.uen1e)ll décrit chez: Jenn (4,4 - 40) ruL dé...
coupée par les hagiographes byzantins en quatre scènes, dont la première illustre le.~ versets 4 à 7 de
r _Évangile. la secon<Jc )CS Yél'SC(~ 26-28, la h.'<>ÎSfèJne les VCf'SC(S 28 C.l 29· Cl la quatrÎè 1nç. les VCr$çl$
30 - 40. De ce~ quatre épisodes. on a l'eprésenté ici te pren1icr. te plus habituel. oû la Samaritairie
vient d' arJ'Îvcr à la sourc."e de Jacob et. avant de puh;e.r J' eau avec sri cruche qu ~ elle tient au bord du
puits, dévisage Jés\ls qui, assis e L fatigué par u11c longue rnarche. lui dit : c<Donnc .. n•oi à boire)>.
Dans ceu.e première scène Jésus est figuré tantôt à droite, comme ici el au monal:>tère de Chora de
Cooscantinople~ ta ntÔf, et. le plus souvent., A gnuche, acco1np ag11é par deux Oll trois de ses djsciple:;,
avec ou san~ nin'lbe. comme dans plusieurs exemples dtés a la page 145.
Dans notrt: table-.au, Jésus est accon1pagné d' ua seul disciple. fc-.s aucrcs, selon le 1noL de r Évan-
g.ire (Jean 4. 8. 9) êtant allés à 13 ville pour achelcr de la nou1·riture ; ailleurs cependanl. il est. accoo~­
pagné de plusieurs d isciples, cornme p. ex. :\ Sopolani (1265).
l..c tableau représentant la g u é ri son d u p n ra 1y t i q u e est er'Jdominagé dans s~1 n1oit..jé
Supêrlct.1rC. Il ilh.t$Lre le passage de rÉvangiJe selon Jean($, 2 - 9) qui <lit, qu'à. la piscioe l)r'Ob<ttÎqUe de
Jérusalem, s urno1nmée en hébreux 8éthes<la, se trouvait un homme nlalade depuis trente · Ju.1il ans.
Jésus, l'ayant vu g.isaot à terce et sachant9.u'il éu.it da1 \ S cet état depuis Joogtemps déjà lui dit: Vet1x- tu
être guéri'? Le tna ladc lui répondit: Se.jg:neur je n•ai personne qui p uisse 01e mettre dans Ja piscii1c
quaud L• eau est agitée et pendant que j" y vais, un autre descend avtl nt moL Jésus Jt1i dit: têve - toi
prct1ds lOrl lit et marche; cl 3ussitôl l'hom1_ne ftlt guéri et il prjf soJJ fit et iJ marcha)). Ces deux der-
niers versct.s (8 - 9) de r Êvangile sont figurés justc1ncru sur' notre représcntulion qui rTIOJHre à
peu ptè~ dans l'axe du t.nble.1u une pisciJ1c t6tralobéc, pleine d . eau, s·élevant d'un sol vert, et près
d'tlle, à gauchet le Christ dcboul (dont il ne reste q ue Io partie inférieure du corps)~ vêlu ·d'un cbjton
EKT
336 OISSERTATIONS l)E l.'ACAl)6Mll! D'ATHèNES

sombre mauve é( d~u n hirna.1ion ver:f fo ncé. Dert·ièrc Jui se tient un d isciple (<lo11t i1 ne reste que la
par:tie inférieure). vêtu d 'un chiton so1nbte et par dessus d'un hi1natio1l: touse..'ltl"e (pf. 9~. 33).
/\ d t oite de la piscine, esl figuré, des épnulcs j usqu"cn bas? debout, les pieds écartés, un ho tnnlc
vêtu d• un chiton gris ~btanc aux pHs plus somb1·es~ <1ui lui dc.scend jusqu' aux genou.'t. Sa posture
monlrc qu>il avait les mains (à peine. vis ibles daos noire tnbfeau) levées (pl. 33) pour porLer son liL
tenu :;;ot le dos. S ur• notre f'îg:ure a.pp.a.rail Ja pal'tic inférieure du lî1 avec le cadre e11 bois de son
treillis. No-ire rahJean cenîer1nc Je plus ·petit. nonlbrc possible dé personnes•.Duns d' '1tttrcs fresques,
m.êrne plus viciUes. le tltè1ne de fa guérison du partllyrique e..~a ~lll'iclü par la représentation des por-
tiques1 autour de Ja piscjnc, n1entionnés paf r Évangile (Jean 5,2) ainsi que r>ar la nlultilude des rna-
1adC$ qui $'y trouvaient. Pa r ailleurs. le « Manuel de la peinture)) de Deny$ de Phourl\.a ajoute
d'autres thêO'tes encore, co1nme p. e;x. uo ange trèJnpan( ses nlalos dans j'cau de la piscine, des n1alc ..
las sur Je )j (, plusieurs disciples. De même, Ja pjsoine if a pas toujouri> une: forme tl:1ralobéc ,.«',.nrn_c.
ict. à Castoria ou à la Métr opole de Mistri:1, rnnis une forrne cylindrique comrne-daos notre rab.leao de
fa Sa1naritaü1e (pl. 8). l,a pJace dtJ Christ e bang-e égalen1ent quelque fois p;J r rapport -à la piscine.
li est placé taoLÔLà gauche, cornrne ici, et UllJtôt à droite.
L-1- ~p rés.en talio 1l du Paralytîquc r.i' est pas sans 1:apport avoc le culte de la Vierge cétébré <la11s
la chapeJI~ . Dans son ser1uon «à Ja NatssancG de l'.lOlfe O a1ne, n;ère de Olev». Jean l)amascène d it :
«Réjouis- toi, piscine· probatique, tl'ès sacrée enceinte de la inère de Dieu)>. U appelle de c ette rnaniète
t:i piscine parce qüc c' est là, suivant la tra.ditîon historique, que s~ élevait la maison -d es p:trcnts de.
la Vierge, Jo<tcbim el A11ne, dans laqucflç la n1èrc de ·o ieu C$1 n~. Ç'e~ l là aussi qo' avail ê té
fondée J' église de Ste ·Anne.
La G u é .- i s o o d..; r a. v eu g l e (pl. 9a et 34). La ligne rouge ntédiane de la vofltc du
s.nnctuaire sç. continue vers J' Ouest sur Ja clé de 1a moitié orientale de (a grand~ voûte d'arête q ui
couvre la chapelle, qu' elle divise en deux. tabfeaux lrâ.pé.zoïd3\1x 1 s ur Jcsquels subsistenl encol'e
q uelques: fresques. Aillsi, sur le rabJeau Nol"d, sont conservés quelques testes d' une représen·
talion, difficile à discerner. de deux_t-ofa nts JluS, as..~is, tandis que sur J' autre 0 11 voit une· partie
de fa guérison de r aveugle (pl. 9(1).
P~rnli les uon1brçuSes guérisons d" aveugle acx:on1plies par Jésus. ôO voil ici représentée une

partie de ceUc der 1-1vcugle . 11é longuco1cnt décrite p:ir 1' Évangile (Jean 9, 2 • 41). Cc miracle contient
plusieurs scène~ dcn:iL on voit ici Jcs deo.x plus fréque1no\ent figurées, à savoir, ceJlc où Jésus est e n
rraîn d' cnduiJ'e les yeux de f' aveugle de boue (9, 6) et celle oil V aveugle SC· lave tau r6s ervoir de S ilQé
(9. 7). Ln pternière sc6nc é13J1 t rès pJ·obablcn1cnt figurée d:.tnS la purti.c-gauche du cabJeau, n1ais
elle est malhcureuscn1cnt abin16e. Seule, Ja seconde se-ène c-SI préservée et décril J' aveugle se lavant
à hL piscine de Sifoé. répréSentée ici sous ta forme d' uo rectangle parallélépil)êdc de couleur
jnuoe à r extérieur e.t contenant der eau fJlanche.
Lo jeune aveugle est vêtu d' un. ét>urt çhiton fl'~auve avec manche!> et ceinture, latgemcnl pHssé
et desocnda1n jusqu• aux. genoux, bordé autour du cou et à J' éXtré 1njté basse paf un targe liseré foncé.
U p-otte de hauts- souliers bJa.11cs~ se1nb)ables a_u;c souliers hlancs actu~l s de Crète e l du Dodécanèse
(ati(3ûvlet). Ses pieds cependant sont représentés nus avec Jcs d0ig1s b.orsdcs chaossures.1..e«Guide
EKT L.ARCHITECTURE ET LES FRESQUES BYZ. DU MONASTERC DE PATMO!> 337

de ln pcîn111rc>., exige que l' aveugle porte à r épaule un p~tit s nc (TOOl3ùç). co1nn1c on le voit en effei
da os la miniaturer. 186 du Pftrls, 74duJ1e s. Ce petit ~ac cependant 11· est pas por,té p:~r nolre aveu-
gle. Celui .. ci, incliné vet'S la piscioc, approche ses cnains aux fong.s doigts de son visage qu' iJ a
d6jà Javé, et laisse paraitre ses deux grands et beaux yeux (pl. 34). Derl'ière r aveugle qui se Javc,
on distingue, à tnoilié détériorée, une .autre figure debouc. portaot le 01ê1ne costu1uc mais tournée en
sens inverse (pl. 9a). Si 1· on juge par d'autres excn1plcs an.~doaucs. cette figure. doil être le rn-êmc
aveugle sur lc-s )'eux duquel Jéi;u~ 1nct fa bouc. End, à utrcs termes ra 2n1t.• scène était représentée ici.
Sa i 1\ t É p î m aque. Dans les deux: ai.les vois ines de celle des deux tableuux. étodiés ont
été figurés dans des cercles en o.rdcs sahus en buste. Celui de l'aile No1•d est cornplète1nent abî mé: celui
de r aile Sud C$l, selùn 1· i 1,scripti<)J'I bhtnche peince Su.t le c ha.1np bleu fon<..-ê. Saiot Épîmnquc (pl.
35), au visage asoétjque, à la chevelul'e en désordre et Ja coui:-lc barbe. Il est vêtu ct• uo chiloo blanc
avec collcL richement oroé. el d' une chlamyde- de <:ouleur plos cla ire- sur JaquelJc est cousu u11 •U-
r3).1ov de forn,e ca1·1·ée, obliquem_c nt taillé. Le manteau est. retenu à ,. épaule droite. pur une fibule.
Le- saint tient de ::>:.4 .main droite. levée devant Ja poitrine, .li~ croix du tnartyre. Sa main gauche est
cachée sous la chlarnyde. li y avait trois Saints du no1u d • .É pi1nachos; Je nôtro doit. être éeJui qui,
originaire de ftomc. fut tué par r épée avec Gordien. Sa rnémoire est fêtée par l'Église le 9 Mai. Le
so1nptueux costun')e qu' il porte plaide en faveur de cette identification.
Les arêtes diagonales de la grande voflte d ' arêfc qui couvre la e:hapelle s' amoi:'(fssanL Yér$ fe
centre de la voùte, il se crée ainsi ao mHicu de la vo01e une surface tr~nsvcrsalc à peu prês plane
large de 2.2$ n1.. qui divise Ja voûte en deux part ies. Nou$ venons d . étudier celle qui se trouve ~ f
Est. Au cenu-e de cette ~urface plane il est très probable qu· on avait représenté If! Vierge e:n buslc,
d' auLant p lus que la Vierge tenant J' Enfant était rcprés.e:ntée d• habitude à çctte place. aux. te.rnps
postérieurs, entourée de 1' arcMcn -çicl. Des rçsleS de fresques ont été préservés dans les deux
Jnoitiés v<>isines de lit bul'lde transversaJe me1nionnée.
Ainsi. à côté du buste: de St (:;pinl3(Jl..IC:, on distingue deux. fig:Urel:i debout tenant ·u n rouleau p lié
(pl. 36a). tandis qu'" à lOuest~ à côté du buste de St Aréthas, est représentée la Gué 1· i s on
d c s d i x 1 é preux. On y voit en effet (pl. 36~) les pieds dèc:harnés et pleins de tache:s de cinq
lépreux qoi se tiennent debout. alignés et tournés légèrcnlent vers la droite. -L é reste des cotp:-; est
~lbimé., cx_ç epté pour le _p reruier lépreux qui porte, ceinL au rnilieu dt1 corp$, un court chiton. t •Évan-
~·-il c selon Luc (17,1 1 - 1'4 ) rap.r,ortc que. Jés\IS entrant dans u11 village. y rencontra dix lépre:ux
qui_. se tcoant à distance élevèrent Ja voix. disant : ((Jésus. M.ahre, à il! pitié de nouS>>. A cette vue.
Jésus leur d it : <.(AJle~ vous montrer aux prêtres>,. El pèndallt qu• ils y a.llaienl, ils furent guéris».
Dans les représentatîoos du miracle des lépreux COll.Serv.ées jntactes Jésus se tient. devant eux
et les bénit (ou leur adresse k' par·ole). Les lépreux so.ot figurés t~uHôt à dt-Oi te~ le Christ at.-co1npagné
d* un ou de plusieurs disciples éranL alors à grruche, talllôl. co1nme ici, à gauche, le Christ avec ses
d iscip·1_e.s élanL à dl'oite.
Dans 1• aile Nord de· la nfo itié occidentale de '~ voilt~ d' arête> li ·côtë du tablea.t1 des lêpreux
est figuré dans un cercle doré sur uo food vert~ Sa i ri t A ré t h as en buste (fig. 99). Le saint
Yieillard qui lie.nt de la rl'lain droite, sut sa poitrine, la croix du martyre e~L ici représenté chauve,
43
EKT
;38

;.1vcc des jouç$· émaciées. q\.1clqucs cheveux bJancs près ùcs o rcHles et une eou1·~c b.arbe blanche en
déso1·dre. Ses yeux aigi.îs, profondé1ncnl cnfüncés. so u ~ les sourcils, regardent vers fa gauche.
11 por1e un chi tol\ avec c.oltet t ichcn\enl brodé et_, par dessus, uoc chlarnyde r ouge avec 'tetf}X.lov~
~graféc à !~ é pa1.,1le droite et retombant à n1oi.tié sur soo dos. Aussl bic11 Jcs traits fatigué~-. de:: $On
vjsâge- que: son sc)n1ptucux costun1c "justinicn» rcnPent pleinement cc que nous connai$SOr'IS de lui
par- tes sourœs. En e ffet Je synaxaire nous appreod qu~ 1\réthas subit le sopplice du mart yre sous
Justin B' (565 ~ 578) et ful décapité dans u.rtc exlrlhntt 1;icillcse, le corps CJJUisé de/ati15"e cl n.c pou.t-'Ont
p/;,s se se,,:ûr de sts pi,tds; d" autre part_, Sy1néon Je Métaphrastc qui :l rédigé su vie, n(n1s inforffte
e f de ta ville de Négra en Éthiopie, di.stin.gu,é cles aut-re.s ':itoye1ts par sa rù:l,cssc et sa
qu'il éca.il re çh_
t;loire. Ce p<>ttrait du Saint est re1narqt1a hlc _p.at• la fotce de son expressio n el sa spirîtuaHté. ainsi
que pa1· ~ a forte $lyl i s~tion des cheve-u:<., de la ba tbe et surtou( d es oreîlles qui sont devenues un .,,ért-
tttble 01·ncn1ent.
l .c reste de la surface de la n1oit.iê Ouest de ta vo\Hc d' afêtc du plaf<>nd ne prése1\tc aucune
fresque. Aussi allons - nous procéder à r cxa.1ncn du nu1r Ouc8l. qui n· a conservé que deux grandes
coinposit;ons. A l'encontre de toutes le$ aufl:cs ec son1 eJJes qui 0111 teç.u les c::oups de 1na rtcau les
plus n1arqués desti nés à i"l$$Uret 'Ut\b 1l)cilleure adhérenc~ d~ la se-c.oode c..-:iuche de frcsqttcs (de 1745).
Or sur le Jnur Ouest ont été rer.,résentês deux thèn2e.s qui ne se rcncontJ·cut pas souvent. à ~a­
voir: en hSl.H, juste sous le berceau de la voi'itc <l' arête, 1 ~' g u é r i s o n d e 1 a r e 1n m e
c o u r b é e et, en dessous S L J c a n C h r y :-; o s t o m e. $ o u t e e d e s a g e s s e. Chacun
de ces deux tableaox occupe toute fa farg~ur du mur Ouest, soit 3.07 m.
Dans la p1'e1niêre compositi·on (pl. 37), le Christ est représenté comrol! d• h;\bi1ude à ~uçhc,
bénissant de sa 1uain droite ou adrcssanL la patole, li 11e reste pJus cepeodant que la 1noitié a.olé·
rieurc de sa tete, e.ntouréc d' tin niJnbe Cl'llcifëte et sa 1nat1l droite teoduc en avant. Vis .. ~, vis du
Christ t:St représentée. rnarchant vel's lui. une vieiUe fe111.01e. Je dos fortement courbé en avant, qui
appuie sa 1nain gauche su1· un bâcon droit. tandis q u'elle tend, suppliante. la rnain droite vers le
Christ. La. fcmn1e porte un chiton couleur' o li ve et, par des.sus, Je 1naphor i.011 rouge syrien. Une in·-
scripdon peinte en haut. pré'.s de la tête du Christ, dit ~H 1tpoaKûv•101ç (la proskynèsc:) de ta fem1ne
courbée. J1 ~· agit <lonc évidem1nent de la scène décrjte par r Év~1 ngi1c de Luc (J 3. 10 - ) 2) $CIOn Ja·
qoe.Jte <tJésus é tant sorti un certain jour de sabbat d' une des synas(lgues. oll il enseig11ait, vit une
fem1ne possédée depuis dix .. b ui1 ans d' un esprit qui la 1-endait infi rn1e , eue é tait route courbée et
ne pouvail a bsolument pas se redresser. Jé-sus, la voyant, r interpella et lui d it : «Fçmmc, te voilà
délivrée de ton infirmité)).
En dehors dès deux J'ICl'~Olltlages principaux_du labJc:-au, $C)nt ég~1le rnent figurés debollt, sui-
va-ot l' 1'1~èt d ' nutrt.s figul'es encore. Ce sont des hommes bal' bus. se détachant s ur un rocher ( '?)
courbe QU sur uo édifjce el porutot sur Ja tête jusqu· ao coll les coiffes bJanchcs h.iér:ttjqucs. habi·
tue.lies des Hébreux. Parn\Î ces flg.utes, celle q oi se trouve a\I prcmjer plan es~ v~tue d ' \ln ebi1.o n
bleu à manches e t d" un himation blanc avec des OJnbrcs café. .Derrière eJle Ofi distingue une autre
figure dont on voit seulcmerH la partie supédcurc du cc,-,rps, enveloppée d'un hiJnation bleu foncé.
La première et l.a plus importante de ces deux f1gurc-$ est représentée. levant la tête et q\1asi s> îndi-
E K L'ARG!ilTUCTURE ET LES ~·R.ESQuEs nvz. o u MONAs·rf;R~ Oil PATMOS 339
gnallt, on désacC-(.)Td a vec le Christ qu' t ll~ 1'égarde. U senlble dooc qu• elle reptésente le cher de Io.
synagogue:. q_ui, com1nc le dit plus bas !'Évangile (Luc 13, IS - 17). i ftd igllé de cc que Jésus eût faic
u11e guérison le sabba t, prît Ja pa.role et dît à Ja rouJe.: td l y a six jours pendant. lcsqueJs on doît tra..
vaillcr)> su r q uoj J ésus ré po nd it ( Luc 13, 15- 17): t<Hypocrites ! chacun_de vou~. le jour de sabba l.
ne délie- t-il pas de l a crèche sol\ boeuf ou son âne pour le rneoer bc.)ire? Et cette f ille d ' Abraham,
que Satan a lîée depuis dîx - huit ans~ oc falfuit - il pas hl délier de ses <:hatncs Je jour du sabbac?n
Nous avons dom; ici une réunion des deux scéncs, q ui ne se rencontre pas cJaos lc.s autres repré..
~enlalioos conservées de la g u ér~son de la fen1n1c courbée ; en erfet dans celles -ci, Jésus est tantôt
accompagné d • un ou de pl usieurs dîsçiples tantôt ïl est figuré, un groupe d' flébreux se .te11(tnt
très en arriê:rc de la fenunc courbée.• tanlôt e nfio seu l avec ta fcnlmc courbée.
Le tableau en dessous de fa fe1nn~e courbée est abîrné-à droile et â gauche (pl. 38). Dal)s Ja pa r·
tie conservée· du milieu) on distingue-, à ga_u~he... ut'le arn1oire en bois rcc~angulairc avec uoe porte-,
a rmoire scmbh1ble à celle q ue J'Qn vc>iL dftllS les rcprésentatjons des Évangélistes. Cette arinoire de
couleur rouge sert de:supporl au l'Îed d' uo puph ro sur lequel est posé un livre ouvert. Une n1ain
à droite p la<.-ée sur le pupitre, a in$i que deux pieds figurés prC-s de ra base de .. nrn1oil'e, indiqucnl
·q ue derriêre lè pupitre é.tail assis un personnage lisant le Jivrc placé sur- le pupitre; cette figur'c
n'existe p)us aujot1rd' hui. Du sonltnct. du pt•plt.re j_ai11issent trois sources ou t'llÎS$CâU't d' eau
bleuâtre qui trave rsent presque toute la. surfr1ce du fond somb1·c d u ta bleau. l)rès de ces cours
d' eau sont repr'ésentés divers personoages. fes uns couc.hés è t efflcutanC de (eur bouche· r eau du
rreuvc, d' autres debout et causant. Ainsi J' on voit près du cours supérîeur â gauche, deux figures
couchées et buvant d itectenleJU r eau du courant ou la recueiUaut. l ..a première de celles - ci porte
un froc Qu SOUO:ll\e noire., ta seconde uo otputtoùptov rouge. A leur droi<t, on aperçoit deux person.
nages debout disculan1 avec d es gestes; I' ~1 n est vêtu d 'u n J'r oc noir fcodu en bas el lais$ant paraître
une soutane grenat, c~ J' autre de rnê-m c. d'un froc bleu fendu. Le premier porte sur la têce un bonnet
blaoc, Je second une pet ile c:i.Joue tc>uge. Ptès du cours centrnJ. de\lx figure::; sont rcprésent-é cs assises.
ta pre1nière. à gauche. ba.r bue) porte des vêtements noirs et S'Ut" la lêtc u n bo nnet blanc attaché· sous
Je OlCnl(,>\l par une bandelette blanche. De Ja ntain gauche e l.le tien< une c r't,1çbc semblable à celte
de la Samaritaine (pl. 8). 3U moyen de laquelle elle puii>c d_ c l' eau du fleuve. L<\ seconde à droite est
juvénile. elJe hoit del' e(lu dans une c;oupc. E.o fin. près du cours inférieu1· soot de noovctiu représen-
tées deux figu res C<>Uehées, diCflciJes à d iscerner â cause de leur détérjoration. SI nous jugeons par
de$ exen1ples analogue-si H s• agit ici de la repxéscniatîon do thêi;nc aUég<>rlque e t con1plcxe de C hrys·o ·
ston1e coron1c source d e sagesse, c'cst·à·dire du prorit que donnent aùx f idêles les doctrines et les
com1nentaire$ de œ gtand o rateur et paLriarche. La figure qui se tient derrière Je pupitre esL évi-
deriunellt Ch(ysosto1ne, landis que celles près des ruisseaux sont des moines et des cJcrcs. Le chê1ne
iconographique de Chrysostome co1nnle source de sagesse 3 é1.é associé, assez tôt déjà, à un autre
thèn1e plus a11c.ien qui repré$enu1it Chrysosto,m.e assis devant son pupi tre~ avec, detriêre lut. l 'apô~re
Paul debout, loi parraot à J°o l'e illc - représeo1acio11 sy1nbolique de -rinspiration de ChrysosLome.
Le plus ancien c x.e1nplc de.cette co1nbinaison est offert pur une miniature du codex Al72 de la bi..
bliothèqoe Ambrosienne: de Mitau. datée du )'le siècle.
EKT
340 l>lS.SllllTATlONS Dll J,'ACAD(iMIE D'ATH~NES

Depuis ccUc· époque les deux thètne-s ont constitué une con1positîon unique_. qui fut appliquée
::iussi bi~n sous les Palé«>lc,')g,ucs que pendant la do1uînation turque. Comme exemple du prcn1îcr c·a s.

on peut citer la fresque. de l'église de lcsnovo en VieHlc- Serbie (J346) pa1· uoc inscriptiOfl de k-•-
quelle nous so1nmes. en Qulre instruits. que Cbrys<>stc;>ine était 1·cgardé aussi· ç()nllT)C mah.1·e <les lJein·
trcs, sans dout.c à cause des betles uJJégories er tnétapho.rcs (aJlu~io 1lS) dorH se. ::;ervait cc grand ora.
teur, appelé P<HU" cefa, dès le 6esi0Cle Chrysoston~e ( " ù la bouche d"or). Pat- ailleuts de beaux
spécimçns datant de hl domination turque oous sont fournis; a) par une fresque du 1noflastère de
Sai11t Ni('<->làS Dilios. sur l'Hôt de Jannina (lS43) et b) p·a r une fresque de l '"~glisc de Poganovo en
Bulgru·ie (1500).
De ce.qui précède e.t éta_1u donné que nos ftesq·oes sont antêrieutes au J-1e s. (au couts d1.1quel
sculcn1cnt nP.paraît Je Lh~mc de fa source de- Sa~esse s~11\S PalJI). il filul itd1nettre qu"c\ lèJClféJnité
gauche détériorée de noh·e Lablcau on ava\t Jïgut'é, derrière le pupitre, 1"1\pôtre Paul, debout et pnr·
J&nt à l'oreille. du hiét'<H'que. li y ft d~ailteurs de place nécessaire pour cela sur le 1uur.
H fuut ajouter enfin qu"on peut OOltsidérer comn1e soQn;;c prinçipalc d'inspiration des h3g.io-
graphc~ sur le thêmc de la représentatioJ1 des doclrines deChrysostoi'ne sous la fornie d'on fleuve,

la riche 1'{yrnnologic développée en favt-u r de ce hiérarque, celle su1•foul do 13 Nove1nbre, annî...

vcrsaire de Ja mèn1oirc. de sa dor1nition., el celle du 27 Janvier annive•'sair-e de la traoslalion de ses
reliques. A;nsi. Îl faut co11sidérer conu:ne lr~s import.an! pot•r J>étabJisscmcnl du paraUëlisn-le deChry-
sos1<.nnc avec un fleuve de sagesse et de la cooc..-cp1i_on de Ja rcpr-.;s~nuuion de ceux quj puise111 de
rcau de cc fleuve; le tropairc de la 9roe ()de du pl'cn'lier canon du 27 Janvier: <(l'oi qui as puisê â
Ja sou.rce intarissable ~u vçrses à l'église, des fleuves de doctrines auxquels oous tous altérés, buvons
Jcs ondes, Chrysos u>.1ne. aoi< C:üu1-a1\ls d'or». De mên1e, tout ce que Georges d' Alex.3ndri<: <:t Uon
le Sage ont é<:1•it sur ce théine, tl'01ll pas n1oins contrjbué à 141 form.a tion de la é()noeption de cel.le
con1positîon.
Les deux étroites parois - Est c\ Oucsl - et Je p1afon.d en vC>ûte d"arêle de la chapelle~ que
nous avoo.s examinés jusqu•tci, coo1prcnaicn.c surtc)ut de.s co1npositions et tfts peu de figures jsoJées
de Saints. en pied ou en busu~. Dans les deux longs murs qui restent - Nord et Sud - que nous
a.lions étudier. ne sont figurés qve de.c. saints isolés. certains en pied , 01ais la p1up&rt e n buste dans
d es cercles dorés.
M u r N <> r d (flg. 100). Nous con1m~noeronS notre exan\co par- le m1..1r Nord. celui qui se
trouve en cont01ci avec te c..'\tholicon et qui, comnt.e nous r avons déjà dît (p. 3ltJ), n'est pas pleiu, mais
affecte la for1ne d 'une trjpfe arcade Sppuyée sur deux colonnes bas.ses. De ces trois :,...rçades. celle du
milieu est pJus grande que les ~lû1t"CS çt légêr-er:ne1\t brisée à la clé (fig. 60 et JOO). tandis que Jcs dc1..1x.
arc::ades latérales. bien pJus pelite-s. ont la fo1·n1e d"un de1ni..arc br-isé. De.ces deux arcades Jatérnfes,
nous avons déjà parlê de çei.le de J'Est, qui ap partient au sanctt.1aire de la chapelle; il nous reste
donc {1 é'~ udier les fres<1ues des; deux autres arc,adcs.. qui orne ni 1lùn seulen\ent les fron rs rnais
aussi leur tambo·u r intérieur ainsi que Jeur intrados.
A r cade moyenne, Comme dnns le san~uaîre les fresques ne co111menccn.t pas dircclc-
ment au niveau du sol mais à partit' d·une certaine hau~cur (0.66), j t n't$t pas i 1npr•obable que, i<:i
E T L'AJlC) ll"rF,C'fU)<J'.! cr L~S l' HESQUJ;S DYZ. DU MONASTIORE DE PATMOS 34 1

aussi~ s'inle1·posai1 le son1ptucux <<tablie r>) du s:inctt1ajre, qui doit être· détruit. Au dessus de cc
«tahl.ier)) con1n1c11ce u 11e haute frise (2.60 r'll.) erHrecoupéc pür deux J)OtlC$: une au ntifieu q\li f~i l
coounu" iqu,~r la chapcUe avec le catholicon.. et une autre pJus pet;tc à l'F.st de la pren1ière; elle fut
ou11crte uhêrieuternenc. cc q ui a causé Ja destruction d'une partie des fresques de par t el trautre
de Fouveru..1re (v. fig. 100-et p l. 1). Cette ftise es:t coJnposée de quacre. figures de prélars djsposés
deux à deux de par1 ec d..~.unre de la porte prîncipale.. Ces ptélals, conforrnément aux inscriptio1ts
blanches peintes en colonuc de part et (l'autre de fc~u rs têtes. sont : St.. Saluste de Jél'us.a lcnt (486 -494
op. J.-C.), et près de lui St Macaire l de Jérusalem 014- 333) (pl. 39, 4() et fig. !01 ); à droite de la
porce un évêque anon~·rne, lui à\lssi de Jérusale1n, voisine avec St Elie 1 do Jérusalen1 (494 .. 506) :
tous quatre sont donc., hiérarques de JérusaJc1n (pl. 4 l). Ces personnages ont les corps élancés et
presque s.a ns volu1ne, Ils ~ont aligoês au bas des parois, en pied el de face, en une suice un peu mono--
i.ooe. Ccpcndnnt leurs yeux oc r·egardent pas le spcx;Wtcur, nlais se dir.i gent obliquement, ;\droite et
à gauche, de sorte que leurs regafds conver·g cut deux à deux. }>einl.S sur un fond qui est en bas
gris-vert et en hilut bleu fo ncé:. cos personnages portent Lous au dessus d'un $tithtt.riôn aox
poignets richen1eni brodés (n:t.ptxelpiov). des phélo1lia unicolores -- pas de po lystavrfr1 - . et, par
dessus, des omophor:ia blancs ornés de grandes croix nojrcs qui, passés deux fois autour <lu
cou, relornbe1H devanl. suivaot l'axe du corps, jusqu'en bas. La 1nono1onie de l'alig.ncn1cot
des hiérarques est q uc l~ue pc.u rompue par la différence de couleur de leurs phélonia. Ainsi
le phélonion de S~lustc est gfenat avec beauc.o up de lumiè-.·es blanches;_ celui de Macaire vcrL-
clair, celui de faftOJlymc. c~fé-claîr avec beaucoup de taches blanches, el celui d'Élie blanc. Les
quatre hîérarqoes font L-Ous de la main d roite le signe de la bénédiction. pendan:t que de la 111ajn
g;-H1c.;h.c ils licnncnt, sous leur phélonion, r Évarig:ife re lié c1 orné de perles. c1ais pas tous de hl
1nême n'laniêrc. cc qui atténue encore L.1. monotonie de L'afig_ne1ne1u. Ains i le." deux ptc.1niet·s évêques
tienuent l'Évangile dl'oiL. et celu~ prè~ do la porte couché. L~Évangilc d'Élie n•est pas conservé. Leur
visa-s e est terre de sien11e claire, et les ombres de c.;ouleur plus foocée. La chevelure et la barbe
soJll bluoches. l .3 chcvelore des lrols pre1niers for1ne dcva1\t le front Ja lettre M caractél'is1ique
do 12c s . L-e n1odelé du visage es1 accentué., surt<>tll celui du front de l'évêque anooyn\e qui se
tieot à droite de la po1·le (pl 41 ). En général ces figures présentent une forte ::::aylisacil)1) (pt. 39, 40,
4 1, fig. tO J), ·Le nez., les oreilles et ht chevelure sont devenus presque- des motifs décoratifs, sou~
mis. à un rythm.c rigoureusement linéa ire (pl. 40). t,,es c9tp!-t élancés de:.; h i ér~ rqoc s ainsi que leur:;
dr-aperies uux p lis parallèles et rigide:-:, quoique différeotes de personuage à personn.a ge1 f i.ois.sent
par êlrc moootones. Leut'S fis,ures n1ê1ne sont conventîonne.Jles; mais cette nlonotooie est votl~
lue ;. c·êst une unifol'n1ité i 1nposée par Je systènle de Ja stylisat.ioo des formes naturelles, poussée
jusqu•au motif décoratif, derriêre lequel cependant se cac:.he un sy111bofis111e profond des plus
grands ~cn::t::. de la foi.
Sur le tarnbour demi·<:irculaite qut est au dessus de la fr:ise des h.ierarque.~. sont figurés, de
part et d·aut-re de l~ouvcrture arquée dont il est percé. un buste de saint. dans tlll cercle doré et t11le
figure en p ied de s ninL,. sur fond verdâtre (fjg. 100). Les inscl'iptions aoco1npag:naot res bustes sont
effacées (pl. 10, 42, 43, 44), mai.s les de.ux saints sont à coup sûr de saints d ia.ci-es : chacun d teùx
EKT
342 l)l$SF.RTATIONS DE L.ACADÊMIB D'ATHÈNES

est un jeune homn1e, Jégérctnent barbu. qui tienl levée de ra main gauche une boire cylîndrique avco
couve.rcle hérnisphél'ique,, Ol'néc de perles, sen1bla.bJe à ceJte que tient St -Éticn n~. De ces sa ints diacres
celui. de gauche (pl. 10 el 42, 44~) ~ les éhcvtux eourts et crépus et porce sous un \•êterneni sans man-
ches passé par le oou un Sticbad<Hl bla11c. La petite c<oix blanche qu'jf tient de sa main droite devant
su poitrine témoigne qu'il s'agit d 'un martyr. Les pornmetlcs de ses joues sont sou!ig.nées par des
1.&c-hcs; rouges. Le buste de diacre anooymc qui se trouv~ à gaochc (pl. JOP, 43, 44a) est vêtu égale..
rnent d'un stîcha.rion blanc cl d "on vêlc1nen1. bl:!:u sat1s ~na11ctres. JI a dcg cheveux courts, m~1rron .
et une lachc rouge s1.1r les jouc:s.
Les saints r cpréscoLéS en pied, de pa1·t et d·autrt: de rou"erh.1te atctuée, sont, selo n les ioscrip-
tioos blanches pei1Jlf-S en for1ne de colonne, à gauche, l"êvêquc Ho s i os N j p b <> n (pl. IOu,
42, J2p, 4511) et, à d<'Qite, le prêtre mortyr St Moc i us (pl. 1op, 43, 12a, 45«). Ils ticnncn1 tous
les deux. d~ la m.'\in gauche \ln Évangil~. soniptueusement relié, tandis que de la 1naîn droite
Niphon fair le s.ignc de- la bé11édiction alors q ue St Mocius tient levée la croix du martyre.L'JJosios
évêque Niphon est vêtu d'un sticharlon gris avec des iumîêrcs blanches e1, par dessus, d'un
vête1ucnt de couleur gr eoat-fonœ, sous lequel on distingue le bout pçndanL d~un loros. Le vieux
saint a une barbe COltrtc et blanche, èt ses cheveux, de-même bla1\C$ et coutts, forn1ant une sorte
d'aur<\:oJe autour de son vieux visage. Uo vêtetnenl seJ'nblabJe à celui de St Niphon est porté- aussi
par-le St pl'être ntat•tyr f\.1ooius. figuré syn1étrîquement.
Vcnons..cn Ulaintco:Jn{ à rare brisé qul entoure le ta1r1bour orné de fre~ques aussi bien sur
J'jntradôs que sut son front. A l'intrados soul fi_g urés: à la c lé, dans un médai ll o n ~ le buste d'un
jct111e .si:t-hH légèrernenl barbu, qui c-st, suivant l'inscription qut l'accon1pagne, S ~ i nt 1 s m a ê l
(pl. 46). É<ant donné qu"il tien( levée devaot Sil poitrin.ê une petite croix bfan(:he. il faut l'ideotificr
au ni.artyr l smnël (et J:10n à son homonyme, le fils qu•Abraham eln avec sa servante, Agar)~ qui
ful s uppljé uvec -ses compagnons ManueJ et Sabel, et dont on honore la 1nén1oirc- Je 16 Join.
De part cr d~aul re d"lsmaél, sont i;cpréscntés dçu_x jeoncs Saints c 11 pied (pl, 47 a>J)). Tous
deux tiennent levée· de. leur main droite la croix du sttartyr'e, tandis q u'ils pOr'lenl leur mairl ga uche
dcvanl Ja }.'>oitrinc, la pau1ne vers rextéricur. lis sont vêtus se1nblableme1u d"un somptueux cl1iron
à ceinture,. l'etornb:int en plis avec reflets, et portcot autour du cou uo coJlet rjche1ne nt orue, sur
leQ'llel est agrafée uae cblantydc rouge - foncé qui reco-uo;ir'e cntil:remen1 leur dos. Leurs pied~ et
j;nn·bes sont enveloppÇi:; de bandes d'étoffes hélicotdalenlent etlrottJées (endroinides); les c-uisse~
d'autte parl SOi'll recoovertcs d•un 1rjc01 richen)cnt orné, sen1bablo à celui que portent d'habitude
les cnages d 'Orient et le prophète Daniel. p.cx. aux St.s-Anar gyrt-s de Ca:-;1.oria et à Stc - Sophie de
-Novgorod (1108). li .s'agi1 probablen'le..nt de jçuoes saitllS 111ilitaires de noble origine oric11taJc, dont
oous i_g.norons les 1\0111s, les inscriptîo11s qui les accompagnaient étanc effat:écs. 'foute la surface
de J'j ntrados Ol'iental qui s"étend sous le pied du saint jusqu'à lfi n.ais~aJlt-t:
de l'arc est occuppéc par
un oroen1eot eu couleurs (pl. l) assez C:on1ptiqué, doot nous parlerons plus bas.
Sur le ftonl de l'arc, lal'ge de 0.66 fl). se présente une couronne, de oeuf n1édaiJlons de saints
en busle, syn1étrique.ment disposés par r3pport à l'a.xc- de i'arc (rl. 48, Cig. JOO). Leur fond est a l~
ternativcrucnt bleu foncé et verdâtre-et leur cer<;.le doré, renforcé d'une bahde blanche large dc0.04 01.
E T l,'ARCfltn:cTURl!l ET U lS FIU:SQU~S l)YZ l>U MONASTÎ!Rll L)(l l>ATMOS 343

De tes saint!). ceux qvi sont placés prè$ de'!' naissances de r ·arc, sont, d•après les j1.1scriptions.
qui les âCCOmpag:nent, à, dr<>ile St He· r m y 1 os (p1. 49p:) et à gaache S t S t r a t on i cos
(pl. 49a). Selon le Synaxariste tous deux ont été 1nis à 1nort et jetés dans le l'lcuvc-Ostros); c"esl pour
cela qu'on célèbre leur fête en co1nn1un le 1.3 Janvier. Scion le «Guide de la peinture)) de l)enys de
Pbourna1 J-fcr1nylos est f iguré en d iacre. il pejue barbu~ tandis que Stl'aLl'>nioos e1t \'ieîJlard !t barbe
ronde. ()ans no$ fresque$ Hcrmylos <:St er\ effec riguré lég.ère1uent barbu nHtis non pas en diacre.
p\ljsqu'il -p orte sur un, chilon bleu au colfe-l richement orné. une c-hlan1yde de couleur plus t"oncéc.
agrafée sur le dcvan1 et reto1nbant à 1noitié s ur son do:>; en outre sur sa moitié antérieure est cousu
le "to::PXiov, signe dis tinctir du haut rang social du sninL D'autre part, Stratonicos est rcprésenL.é ici
p lutôt jetnte e t avec une ba.tbe courte rnarron. et non conune on vieillard à barbe ronde. Il porte
de plus sur lUl chiton blanc avec collet richement otné, une ch1arnyde blanche ag_l'afée devant le
cou. rn~ds sans t«IJA.tov. Tous le$ det1x tiennent à hauteur de poitrine la croix b.l ancbe du •:n~rtyre
er ont St)us les pommeues des joues les habîtueUcs taches rouges (pl. 49 r1-f}).
Les sept autres saints martyrs figurés sur f'à_rc (pJ. 48) sont tous reptésent~s tr~s jeunes, san::>
barbe. ou légèrement bArbu$. l)cux: d'enLrc· eux - celui à la cJê de l'arc (pt. 11a. 50j}) et Je $0Côttd
apl"ês lui sur la br'anche droite de l'arc (pl. 50a.) - sont anonymes. reurs inscl'ipti()n$, peintes d'une
couleur blanche inst able, éc.ant effacées. ·Les cinq autres portent les 110Jns suivants : 1) branche gauche
de ('})f'C : l) ion y si o:. (pl. 48), Je second Marti n <> s e t le troisiè1ne A 1l to n î nos (pl. 48) : 2)
branche droile de rare : le pr-e1nier, à droite de celui à la cl6 de r 3rc se nomme Max i m i 1 i a-
il os (pl. 1J~, Slu), puis vient l"anonyn1e (pt SOa. \ r , plu ~ hau\), le troh•ième porte Je nom de J ean

(pl. 51J3). Or le$ nor.ns cité~ sont justc1:neut ceux de cinq des enfants 1nartyrs au oornbre habiluel
e1 syrn.b<>lique de sept qui se sont endormis da11s la grotte d'Éphêse·. li n'y a alors plus de doute
que les sept je\lnes homn1es figurês daos les médaillons du fron t de l'arc sont les se.pt jc\1n_ es ho•n-
ntes sacrés cndoi:1nis dans l_a grotte d 'fphèse; d >ol1 leu r r·cprésen1ation eom1nunc avoc p1·csquc le
même costun1e, é .-ù-d. \lr'I chiLon avec çollel sous une chlamyde agra(ée devant la poitrine e l un
"tC1~À.lov sur le chiton.
A l'cxtrérnit6 gauche du n1ur Nord sont représentés a) au fond du quart de cercle gauche u l'l
jeuoe saint en pied s~u1s <Hl avec peu de barhe~ aux cheveux c répus, couleur 1narron. \•êtu d"un long
chitol\ aux plis mu1üp1es, avec manches, sous une cb.larnyde agrafée au cou c1 teto1nbant dans 1c
dos. De sa rnain droite le-vée devant. la poitrine il tient la ç roix du martyre. Une jnserip-tioo peinte
à droite de sa tête nous infor1ne- <tu'il est le Sain l Théo do u 1 os (fig. l02). Par1ni plusieurs
1na,·tyrs qui ex:istent de ce no1n, il est très probable que le nôtre est celui qui. d•après le Synax.aire et
le ._,Guide de Ja peinture» (p. 159). fut l"un et sans doute Je pren1jer de dix martyrs q ui ont subi lè
supplice en Cr6té-. n est. f igul.'é jeune CL imberbe. (La nore 2 de la page 166 doone les noms de cé.'i
dix n1artyrs .)
b) En dehol.'s du q tulrt de cercle, c.~à ·d. j u!Hé au dessus de Ja c.o Jonoc est représenté t•n hié-
rarque a nonyme (rig. JOO.).
e) Au dessus d·une bande l'Ouge horizontale sont fig urés en pied deux bîérarques anouy1nes,
rigourcusen1ent de t:1ce, à une échelle pJus petite (fig. l03). Ils por te.nt des sticb.aria bJancs aux n1an ..
EKT
344 DlSSEU:rATIONS oe l.'ACAJ..)J;~11 e (>'ATJ-ll').:NS$

ches ricberneuc ornées, et avec <les phélooia uoico1ofèS - g.re1tat poor (·elui de gauche, clair oJive
pour celui de droi1e - et, p::tr dessus, des étoles (t.i)f.tOq'.>Qptn) bJanches gar1lies de grandes croix noi·
J:C~ . J...cs plis des phélooia sonl .r endus par de fortes rajcs noires. accentuées par des lumiÇre.s J::1t&-

rales. Los deux hiérarques font de Jcur 1nai"n droite Je s igne de Jn bénédiciion, tandis tlt\e do leur
rnain gauche Us tienne-nt l'évangilo. richement 0 1·né. Ln. C(HlSCr"vatioo de cette fresque est rnédiocrc.
d) Ph1s haot encore, près de ln voûte, dans uu _p aysage pa1-sen\é d' arbustes e t de roçhcr-s est repré-
sentée 1a moHié inférieure <füne s ilhouette d"hon1me· sans têic. de nom i.ocon1)u, vêtu d\1u chiton
Côu.rt couleur d. olive (fig. 100).
La paroi Sud de la chaeeUc :) u•lc ·a rt~c;:ulatic'> n idcntiqoe à. celle de la parl)i Nord, cxcepcé-
lcs deux arcs en qt1nrt de cercle q·ui n·àvaienc pas ici de raison d'être. Nous comnienceroos rex:unen
des fi:-csques pa.r Je ht1nbour·, qui, ici. étant donné qü'H esl tot1rrié vers fa cour S\1d, est percé de plu-
.. ..
s ieufs oùve1·tures, à .savoîr : d·une porte au mîliet!» de deux fenêtrés rcc.t.anguJâires cc ârqué~ de
part cl d'autre de Ja porto et d' une: fenê1re ouverte au deSS\1i' de la porte sous tul al"c surbaissé.
Comnte la paroi Nord. la p&roi Sud présente. à une petite bautcur (0.60). une zone ba.sse S lff
laquelle <'H) d istingue des re-stes du <~tablier» (pl. 52). Au dessus de celle zone on a pi:Jnt une série
de hiérarques correspondant à celle du mur Nord. Cependant.. à cause de la prêsence des fenÇtrcs ,
les hiér3rq\1es n ~o nt pas été représentés par paires mais isolés. c hR<.:uo d'eux OCCl)pa nt le vide: cotre
les ouvertores. I>es qutHr~ hiérarqt1es qui existaient ic i primitive-ineot, ne sont conservés que troi$.
celui représenté entre Ja fenêtre ;\ droite de la porte et l'étroit 1t1ur Ouest étaot abîmé.
Les h j é ra r q u e s (pl. 52. 53) sont vêtus de phélonh1 blancs aux plis bleus. aux poignets
richesnl!nt or1lés e l d'étoles (~o<p6p1a) bla11ches garnies de croi·x noires. 11$ se détachenL ici au$Si
s ur un fond bleu toncé. Le premier d 'ent1·e eux (pJ. 52) fa it de la Juain droilc le s igne de la béoédictiou
pendant que de t·a n1ain gauche il rient, par L'intcrn.\édiaire de son phélonion, t•üvangilc r.icben1cnt
orné. le second (pl. 53). au lieu de bénir de Ja 1niün droile, tient l'Évangile que pot Le Sll i:nuin gaucllc.
Ces hiérarques présente.nL, conl1ne ceux du mur No1·d. les ntêrnes cotps élancés, la mê1ne position
rigourtu.se1nent frontale; Hs t'ont presque les n1êmes gestes. e1 préscntellt t_;l mêntc stylisa1îon et
ra mê-nto tech11ique d'exécution. N()uS jgnoron:; les- noms de deux d 'entre les ttois. c.-à-d. de· celui
figuré pr~s du r.emplon - mnlheùreusemenL três àbîmé (1?1. 52) - et de celui à gtrùche de ht ~)rie:
(p1. 53) les ü1scr1ptions qui tes accompagnajcn.t ayant été cffacêçs. Seule la n1oitié de rioscripüon
du 1roisiè1ne prélar figuré à drojte de la porte,. a été préservée. On y lit IEPOl:OA YMf!N, ainsi que
quatre lettres finales de son oom écrit à g&1.1chc ... /\101:. CQl'nn:te· on peul en déduire <lu catà·
loguc des évêques de Jérusalen1, il n·y eue que deux- hiérarques seutetnent à porce1· des nosns se.
terminant par AIOt. Ce sont npai)À1cç (417 • 422) el 'lou~evûÀtoç (422 • 458). C'est l'un des deux
qui dnt alors êtJ·e figuré jci et pJus prob~blenlcnt Juvénal, hiérarque: distingué, qui prj, part à deux
Concils Oecuméniques (Je et 4c) contre des héréûqucs.
Juste au dessus de I ~ frise des hiéra.rqoes , on t'en\arqoe une série de cercles tangenlS dorés
ento\1rant de~ bustes de sai nts (il n•en reste aujourct•hu) que cillq <::t demi). situés de part e t d 'a utre
de J'arc de la port~. Dans oes JnédaiUons sont représentés le-s saint~ su i vants ~ de gauçhc à drQitc:
St A T c a d j u s, St- X é n o p h o n (pJ. $4). S.t J e a n, S1 N a t h a n a ë 1 et St J Q a .o n i ·
E L'AR ' •Hl'êCfUH.I:.;. l. rr LSS FRESQUES BYZ OU 7'10NASTf:RG JJê PAT~10S

k i os {pl. 55). l ..cs i:rois pterniers de ces saints ror1nent tnt groupe, fêlés enscn1btc le 26 Janvier.
345

li s·ag_ir e.n effet d'un ~ re (Xênophofl) Figuré. entre s~s deux fjls, Arc-adius ~. g~uchc et Jcon à droite.
Ainsi que nous r apprenncni son biographe, Sy11téo11 1c Métaphra.!\te et son S)'nwd1ire, Xé1)ophon
fut mc1nbrc du Sé,oat (ovy~ÀTl'tlKÔÇ) sou~ Justinieo; devenus plus 1ard. iui, ainsî que ses deux.
cnfanls moines-eo Palestine, ils nioururenl t•u désert. C'est pourquoi iol•S les trois ~on1 rcpré$enLés
ici portant rhabit 1nonaca1 fcr1né. aux plis linéaires. pour Xénopholl tic couleur o live et pour ses
fils de couleur bleue. 1·ous les trois égaJcmcnt üc11ncnl de lcul' 1nüin droite la croix blanche du
1nartyte, àloxs que leur main g.auehe est appuyée Sl\t leur poitrine. la paunlc à l'extéric.Ul\ ce qui
est le gef'le de prière habituel aux 1noines. Les textes cependant ne disent pas qu'ils onl subi Je
nulrt.yre. _Pa.rn1l les <Lutn.: -s saint."), celui voisin de St Jean, St Nathaoaël (pl. 55(:)) esl h'ë.s proba-
ble1\1e1lt le b rilhtnt ascète qui vécut en Égypte vers le conunenoet-nent du Se siêcle. LI est fÎguré ici
avec l'hablt 01onacal ve1·t foncé; il tieot levée de sa main droite ht croix blanchç d1,.1 •lntrtyre tandis
qu~i l p<>rtc sa n1:1t11 gauche devant la po_ it rinc. Pnlladius a f6digé sa vie, d"où il est i.1npo~siQle
d 'e11 déduire q_u'll a suhi fe martyre.
Enfil\ St Joalltl.ikios ftgu<é en buste à l'extrénlilé droite (pl, 55y) c:sl le g_r.and bienheureux thau-
ntaturgc du Mont Olym1>e. dont la 1n6moirc est fêtée Je 4 Novco1b1·e-. Portanl une l<>nguc barbe.
les chcveui( en désordr·c, il ei:;t vêtu d e l'habit 1nonacal. Dè fa 1nair'l droite H fait Je i:;ig,ne de la l;>é.oé·
dic tion, tandis que de la gauche il tient uo 1·ouleau rcpH6. Stt ((Sainte Vic» a été rédigée par Syn1éoo
le Métnphraste.
Sur l'intrados de l'arc ont été aussi représentées deux rigu1·es élancées de s ai1us homn\es (pJ.
56a Cl ~). vêtus de bJanCbc.:S tuniq_uê::; Lalaire$ et d"unc chhunyde, f"une de COuJcur claite, r aulré de
couleur foncée aveé T<tP,Àlov. L'un d'eux (pl. 56~) est nu ..tÇtc, tandis que J'a~rre porre une coiffe
hérnîsphérique. Tous Je.s deux tiennent levée de leur main dro.i te la c.rojx du marlyre. Ces figures
for1nent le pendant des figures peintes sur l"în1rados de J"arc du n-1t1r No1·d (pt 47a et f\).
Neuf JnédaiJlons de s::tinLs-H n~cn reste aujourd'hui que trois et den1i - étaient peinrs s ur Je
front du griLOd arc au dessus de. la potle, synlétrîquemcnl. à ceux du grand arc du lllUr' Nord.
Nous ignotons quels s aints y étaient représcJltés. Certain~ tiennent la Cf'ôi.X du n1artyrc> d "autres
ont la 111.ajn droite dc.vant. la poitrine., h• paume au dehors. Enfh1 les surfaces co1npa:ïses t:_n lrc Je grand
arc et Ja fenê1-rc- située au dessus de la porre étaient ornées de divers orncJueuts géométriques et
ltélicoïdaux (fig. I04 et pl. 57, 58 a,fl:y, 59).
L ' a 1nour fervent des pc-intrcs byzantins pour la décoraüon ne pouvait raissel' sans décor_.
mên1c la plus rx:titc s ur-face. Aussi rtr'ICt)1ltrons · nous des o r n c n1 c 11 t s non sculcn1ent dans
k·s parties c-0nve1l<îr'lt à la .-eprésentation de saiots - coo11ne par ex. r intr•ados dll gr and arc
(pl. 1. 57 et fig. 104) - , 1uajs enco.rc dans Jcs par(ics les plus cachées tels qoe l'intrados des quarts
de cercle (pl. 58y), les intrados des fertêtres (pl. 58B), les jambages verticaux de la porte ex.tétieure
(pl. SSu) et de r ouvertul'c pratiquée au dessus d'elle (pl. 59),
Ces ornements sont tantôt de sitnplcs dessins géométriqoes - los.ans.es homologues (pl. 580)
ou réticulés inscriv.:tnl de!:i cerclés daos l eur~ vides (pl. 58f}). tantôt p lus cornpliqués e.L ~ p.lusieufs
couleurs. dern i - pahnettes haf1n o1lieu$emerH cntoufécs et autres n1olifs végétaux. trèfles- inscrits

'"
EKT
346 l)JSSl! RTATIONS .D.El L'ACAl}~f\.1 1 € l'>'J-\îf l ~Nf:S

dans des trlolifs en forn1c de coeur ou autres ( pl. 59). Le plus imp9r l:ull d'entre eux es< r 01'fl'Cn1ent
...égétaJ â plusieurs couleurs qui oC'.cupe: une grt'nde partie de Jïnll'ados du gran<l a1i::: du n1ur Nord
de Ja çhnpcllc (pl. 1, 57 cl rig. H)4). Cel Orl\e1oeru esl fc11·1nê par r enfrelacen1t:tll de deux lcndroos
blancs hélicoïdaux sans (in, doru fes vides ellipsoïdes créés sont garnis de grandes palo1eues blanches
aul( feuille& en for1ne de 1..:rOi !>sant., alte1'l'lalive1nent vcru~s et ro1.1ges, plaquées sur un ch~1mp de mêt\1e
foJ"111e et J'aJ>pelalll des origioaux ~'lssanidcs polychroJncs. tandis que l e~ vides créés en deltor$ des
noeuds sont ren1plis de plus petites pahnetlcs hellénisantes en fo rme .de C<>eur', détachées, elles aussi,
sur un c.han1p par moitié vert et rouge. Des exempfe~ an.a.1-0gues de cet or11emc11t se trouvent non
sculcmcnl sur les lorc-s c.lcs archanges de OôlJ'e chapelle (fig. 97). rnais aussj à St - PantéléC1non de
Ncrcz ( 1 164)~ ttinsi que d~1os Ja cha1nbrc- morLuairè sou1t:trai 1l~ dn GOU\'ent de Petrî11..os (U;ichkovo)
en· Dulgatie. Plu$ieurs ' 'ar.ii;1ntcs de ia même famille d'ornements, sont fo r1nées soit pa r Je crojscntcnc
ou le parallélissne de phis de deux lCnd1·ons hétîcoîdaux. soit par l'jntcrpolalion, de part cl d 'aulrc
des noeuds, de cercles ou de pahneHes pseudoJ1aturalis1cs en fo r1nc de coeur, etc. lts appnrflissen1
déjit dés J3 fin du _I 1...- s._, mais se on1Jtjpfcnt surtoot pendant le l 3c et le J4e .
Un a\Ht'e otntfnent végélal de. la nlê1ne fanlille J'ecouvre te ja1nbagc vertical de hl ft n.ê tri! qui
s"ouvi-c a u dessus de la porre. extérieorc de la chapelle. ('e~ o rUCll1COl (pl. 59). en CC q ~1i C(>ncerne
feliipse créée entre les noeud::, présente la n1ên1C disposition de palm.c:ues q ue Je. vrécédcn1 , mais
jj en diffère en ceci que les vides créés de parl et d>a\1trc des noeuds ne sollt pas remplis par des mo.
tif~ en fo rme de coeur mais par des dcoü . palmettes tro;s fois repliées. l)e n~ên'\e q11e dans rcxempic
pf'écédeot, fe.s tendrons cl les demi - puln1e1tes sont laisses en blanc:. su1· on fon d rouge O\I verr.
lJn a utr<:· trts bel orneoi.ent enfin se déploie, d'une rnnnièi-c Lrês: réussie, sut:' ta s urface-comprise
entre !'arc et le jantbagc de la fenêtre lncntionnée, qui a la ror-n1e d'un triallg1e rec1angt1iaire (pl. 59).
U ne grande feuille- co fo rme de coeur ay$nt son S<Hnn1et ditigé vers J'-angle d roît du trj;.1ng"le est ren1pJie
à l'in(érieur par ·un lemnisqueautour dllqoel e t dailS lequel s*élancentbarn1011icu$CJncnl des pahncUcs
secondaiJ'es, tandi$ que les vides Cl'éé.s hors de lu feu ille en forrnç de coeur près de l>ang.lc -$upér.icur
et Îllfëcieur do tr•f;,rigle, sont de ulén1c ren1pJis par de soup les rsuue:-1ux, se tcr"Jn inant en pahi1eHC.li.
Dro1s cet ornc1nent at1ssî les teodrons et les pahncUes ont été laissées en bfanc. 1andis que fe reste
du champ est peint d·une couleur foncée qui dônoe du relief à cc bel o rJtcmcnt.
li faut 1nentioo1'\eJ' en pal'ticutier un n1otif à la fois décoratif et S)'rnbolique que l'on peint <l'habi-
lude suc les parois ver1icales des portes et des fcnêln,:s. C'est ceh1i de la croix simpJe ou double (dite
dlt crucifien1ent), de la base de l't1quellc crQjs:scnt t-1\ spirales, de part et d•aulre. des rameaux qui se
tc i·minent par une feuille ou une dcnlÎ - palrneue. Une grande croix de ex genre·, ornée fnême de pcr1cs
et portaot dans sc-s quatro conlpàrti1ne1\ts d·aogle lïnscrj·ptioo abrÇ:gé<:, lir-ée li~ la 1nes~e des pr6-
sanc1ifiés ( lC -X('.Nl - KA)(fig . 105et pf. 60} a été peinte ~ur' h1 paroi orielltale de la fenêLre du
mur Sud qui se trouve prê~ du tclnplon postérieur.

B. LES FRESQUE.$ DU RÉFECTOIRE. En décrivant phis haut I' ~1rchi1ecturc <lt1 RéiC·
ctoire nous avons dît que celui - ci a flèctait pri1nitive1nen1 la forn\c d' un rectaogfe ob1oJlg rec-Ou\'\':J'l
d~un toit en chnrpçntc :\ do uble versarn. Plus tard lt! réfê::ctoire prit la fo ru\e d ' une basilique
EKT L"ARCHITECTURE ET LES FRëSQU~ nvz J)U tvtôNA$'ri;:Re. 013 PA'ff\10S 347

à coupole. Tant au cours de ltt prcn1ièrc pé1·iode que. de la deuxiè1ne, les par6îs verticales et les
voûtes on1 été ornées de freSque.<j, visibles eoco1·e auparavant, ruais aujourd~ hui pleinement révé-
lées pendant IC$ travaux de ni.!ttoyage entrepris en 1958 par la Dirt:c!ion des Anaslyloses, lOujoors
par \c pcinlte r~stauratc1.1r tv1. Ph. Zachilri<)u.
LëS P-RESQUES DE l..A PREt.1lÙRE PÉRIODE ou J-ti3FE(;-TOIRE. Les fresques de la pren1îèrc
période sont peu nonlbrcuscs parce que Ja plupa rt d ' entre cl.les ont été cachées par les arcades
aveugles de la é(H\Struction voû(ée, poslérieurc; certaines d ' entre elles présentent n16m.e lesCOllPS
de nlarteau destinés à nlieux f ixer les fresques posté!'Îeu res. Par contre. cc.Jles de Ja deuxième
période rec.Quvtcnt une grande par1 ic du Jong côlé Ouest du -RéfcçtQire et une part~ e de la voûte~
celles de la 01oitié Nord sont a sse?!. bien conservées et eclles de la 1noi1ié Sud n1édiocn::incnt. ·r outes
les. autres surfaces du réfcctoîl'e sont aujourd' hui recouvertes d' un badig.-con (fig. 12. 15, 76) sous
lequel nou$ ne savons pas s'il existe d'ancic-o u.es rrcsque-s.
Les plus ancieon_ e s ftesques 001 été conservées ootat'nnlent au l"ond des deux a rcades aveugles
du long côté Ouest (fig. 71), c. · à ~d . de celle qui se lrouve près de l'abside cl de celle près du mur Sud.
La première, qui conserve encore s ur son fond deux ar1noircs rectangulaires arquées avec rnyons
(fig. J09). se répartit en 3 zones sui vant la hauteur (pl. 61 )_. J_a prcn1ière à partir dt• bas, haute de
2 OSn1. n'est pas ornée, la dco.xiên'e fornu.!-une frise. h~i U tc de 0.$0, de quatre lù 111eux :;aints ascè1es
préscnlés ici co1nn\c rnodèJes de vertu el de continence aux Jnoines Q\IÎ prenaient ici leur repas. Ces
saints, con1pté:S de gauche à d roite~ soot 1e-s suivants; St E t1thyn1ios(dont la parlie gauche esl cachée
par r arc:.l.de postérieure), St Ch:.ariton , St H iltu•ion et un SJÜnl a nooyme à la 1naio droite levée, do1u le
nl>m est caché pa r r are<tdc. 1·olls ces saints sont représentés en busic. Sa i n t ê u t h y n1 i os
le grand (377 · 474) (pl. 92<l)> origin\iirc de Mélitènc cf Armé11ie, l"ut ül\ 1i1oine trè ~ in~trui1. Il
prit une part active à la lu1Le contre Jes hérésies christologiques du Se s., défendant vigoureuse.-
tnent le dogme du concile Oxoo1élliquc de Chalcédoin_e (v. pJus ba,s). Ayant ét6 le maitre de
Saba$, il àé<}Uil une plàéC prép<>ndérantc dans r 0 1·gaoisation du 1nonachisn1e pales rînie11, <l' oil
son appcl1atîon Ka01rr•1t 1)ç (n1a11re) du désert. Dans son n1onastèrc de Rnn - cl - An1~u·. situé dans
Je dé.sert entre Jt rus~tlcrn el la Mer Morte, et au centre duquel se trouves.o n 1001beau, il appljqua
un tégime 1nixte, c.-à-d . une con1binaiso11 de la vie érémjtiquc d" Antoine av<::c l~t vie cénobitique
de Paehôrne. JI est écrit dans le Règlement d ' Ho~io!i ChristodQuJos que Je meilfeur système d' élc-
ctÎOD d'' un higoumène csl c.elui qui C$l 1·apporté dans la vie du pèro théophorc Ëuthy1nios. à savoir
ccfu.i qui résull s du juge11icn.t conin1um et la cOtnJt&u1ie voù1t aüssi bien dt:-s pri.niats <le la co1tfrérie
que de tous les ttWiflt-S du rMru.,1.slère s<:U:ré. Sn fru galité était devenue proverbiale (il n\angcait
peu cl !'ieulcmc11t le Di111anche), a i11si que le 1•cfus du so1nnleil1 qu'il obtenait en restant debout
toute la nuit ec en tenant de ses deux. n1ains \1JlC corde pendue su pJafond de s.a oe.llule. 11 est more
à Jérusa lem à r âge de 97 sns. Sa n1én1oire èSl rê 1ée le 20 Janvier. Syméon le _Métaphta$1C a
rédigé sa vie.
Sa grande réputation l\l i a valu d'être le thè n1C de plusieurs icones, dont uue J.istt $C tr<luvc à J~
p. 177. Solon le dGuide de ta: pcin1ure», sa lo.l lgue barbe descendait j usqu'à ses c uisses. Dans n<>tre
rigul"e cependant (pl. 62c-.). il se présente sous des traits peu ascérittucs, chaovç en partie, com111e d it
EKT
348 DISSERTATION$ oe L'ACAD~M I E D' ATHÈNES

Je «.Guide)); mais sa barbe ne paraîl pas être si longue, comme d"' ai lleurs dans ses pJus anciennes
repr6sentat.ions. Sa chcveh..1.r e soignée el c1-és styHsée et Jcs traies tendus de son visage témojgnenc
p lutôt d' un homme s pirituel que d' un a scête au cotps tourrueoté.
2) S t Ch a r i Lon (pl. 14, 61, 63), originaire ct• lconium de Lycaonie «maître du désert et
confesseur1> très vieux, suivant le c.cGuide de la peinture». Sa vie a été publiée dans Anal. Bol.
1 ~. 1897. Sa mémoire est fêtée le 28-Septernbre. 11 esl souvent figuré avec St Hilarion.
3) St H j 1 arion le G rand (pl. 13, 61, 64), anachorête et tha:umaturg:e, de 1'éputation
n1ondiale. Vers 307 il visita Sl Anto ioe en Égypte et devint après, jeune encore~ cunaitre du désert>)
C·.-à-d. chef de la. vie érémitique en Palestine, aprè-s qu• il eut fondé près d.e Gaza le premier g('and
monastère palestinien. Ver s Ja fin de sa vie il se rendit à Babyl on~. eo Égypte Cl en Sicile, puis finil
par s· insta.ller à Chypre, sur le~ n1ontagncs abrupces de Cér ynie, p rès d · uoe forleresse couuuc
aujourd• huicomrnecelle de St 1-lilarion. Après y avoir vécu pendant cioq ans, il nioururt en 371, à
l'âge de 80 ans, devenant fioalemenl un saint local de r î le.
Regardé comu)C un ((Dliracle der Univers», jl a été souveot figuré da11s des n1énologes, églises
et monastères (voir p. 178). ?\.tais ses portraits diffèrent beaucoup entre eux. Sa n1én1oirc est honorée
le 21 Octobre.
Les têtes des dCU)( derniers saints, plei11es de force Cl d ' expression (pl. 63, 64), rcsse1nbtcn(
absolument, du point de vue du style. a11x têtes de Salustc {pl. 40), Mocius el Nîphon de la chapelle
(pl. 45rt~ 13); e lles 11· ont rien de commun avoc 1' antique m<xtclé pictural du visage. où Je volume étail
rendu par une molle dégradatio n des l-OtlS. Dans nos exe;npl.e~. le peintre n.e copie pas scrvilen1ent la
nature, mais il soun1ct les élèn1ents du visage à certains dessins gêoméCJ"iques el linéaires. Néglige~nt
les détails, jl cooçojt chacun des élén1cnts c0Jnn1e une masse géométrique en elle - ntêrne ou com1ne
le résultat d ttJle série de. p ièces géométriques unifor1n~s. Daos nos figut"C:S oo voit c1airement avec
0

quelle styJjsation vigoureuse le peintr e a représenté la chevelure et la barbe et con1bieo les lignes in·
lérieur~~ pnraltèles sont co.o.struc·triocs des volumes géométriques partiel$ qu' elle.c; t'ernpJissent.
Mais la stylisation .n.e se borne pas seulealen( a.ux cheveux et à la barbe; elle a éîé appliq uée aussi aux
pa rties nues du visage i cela se fajt s urtout chez les personnages de vieillards qui s• y prêtent rnieux
parce qu' ils permettent d accentuer la ligne des rides du front. des j.oues et de .I' angle du nez. Ainsi
0

Je front et les pon101ettcs des joues sont dans nos figures. inscrits dao.$ certain.-; dessins géon1étriq ues,
particuliêtcn1ent relevés par des huDières et des o mbres. Cette stylisation va m-ên1e- j u$qu• à repré-
senter oertaioes p·a rtîes du \•isage, p. ex. les oreilles, comn1e un véritable ornemenl_, sans toutefois
qu'avec lout cela la figure perde sa force d'expression. To1..1t au contraire, les lignes accentuées
constituent ici Je principal moyen de J'cxpression, puisque rhêrne CC$ lu1n iêres, c.~à·d. Jcs parlies éclai-
rée.~. SQn l soumises à ur1e Sl)'Jisation linéaire. Ot cett~ stylisation, dont I' apogée se rencontre pen-
dant la second~ rnoîtié du J2c s .. est voulue et COJ1scientc. c• est une simplification du n1odè·lc
pictural qui a substitué aux surfaces colorées des dessins géon1étriques et finit par devenir un bul en
soi au lieu de rester un moyen d' expression. li e$l iocontestabfe qu;?. cette méth.ode a prédo1niné.
par'-e que c• est elle·qui htcal'nait r idé.aJ ascétique byzaotjn.
A l'e~trérnité d roite de la série des bustes de l'arcade aveugle est teprésenté u n saint moine
E T L'ARCHf fECTURe ET LES FRF.SQVF.S av:c. t>U M0l'1AST,SRE D'fl 1>,\TMOS 349

vieux que Jes deux. autres p<>rtant, lui a ussi, r ha.bit n1onàcal fermé (pl. 61 <:t 62 13) . Nou~ igl\orons son
nom, 1' inscr ipüon relative s· étanl effacée. En opposition .avec ses vois ins, ce saint est figuré dsns
u.1)e positio n tigou1'ét1se-meot ti:onJalc~ l .égèrcmcnl bigle, il fève sa mai n <lrohe pou r béolr'(?).Sa chevc·
lure. -s u moustache et s a batbe ~01'1t soigt1écs et stylisées. Q uoique le 1node1é de soo visage ne soit
pas aussi vigoureux que ceJui de ses deux. vois ins, son visage p L'ésent.e la même technique d' exécu ~
tion que les deux au tl'c.-.. et~$ orcille.s ont été rendues p3 r pahnettes hé1icohlüles (pi. 62.f~).
Beaucoup n1oins bien conservée. la zone $upétieul'e de ra plus ancien11e dècor atîon pré-scp tc e n
t)utre le.s coups de n1a rtcau habituels (pl. 6 1 e n haut). Cette zone csl d iv·jséc par uo r uban r()ugc ver-
tical en lableaux tronqués du fai t qu· ils sont particlle1ne nt recQuvetts par r arc.ade postérieure. 1.e
!a ble.au g.t~ u cbe figure la 1ner a\•ec une batque dont les ra mes, d jrigécs vers r a<r ièrc, sonc au repos,
el à lï1Hérieur de laquelle deux figu res assises s-0nt eu 1rain de· tirer di.:-la 1ner un ( jlet - le kyrtos -
pJcin de poissons. A cô.té de cc rHct.,. nage un hom 1ne vêtu d' une sin.1ple ceinture, qui s · efforce
de g.agner la t.cr re.
Tré-~o; rc1niu·quablc est la forte stylisai ion des flols légers de la mer, rendus pa r r ·CSpriL g.éotné..
trique du peint re au 1n oyen d~ u ne sér•ie de petites batles, e o gliise de c hapeler, dîsposées en zones
horii onJnlcs superposées) dont le peintre a cxpri1n é l' é.cluneusc liquidité e n rcmplii;sant leur volume
pa r plusieurs lig11es bla 1.1che$ e1 courbes. TI es~ é\•idcnt que cc tableau représerHc une scène dont le
sujet esl tirê d u chap. 2 1, 1 - 2, der 11.vangile seJ\)fl St Jean (fec[ure couramntcnt ~ppcJée IOc' Évaogile)
qui est lu avant J:.1 messe pcnd::i nt les matines.C'est le passage d e I' Évangile q ui décrit 1' a pparilion
de Jësus à ·ses disciples prês de la nler de Tibériade. A cau:;e de·lïnterposition de r a1·c postérieur.
il m;inquc à notre tableau aussî bien la figure du Christ qui se tcl)ait à gauche bénissant> qu• une pâr-
tie de fa b~u·q u e C::l q ue la tête de la pc;l."sonnc qui nage, sans doute Pierr-c.
Da ns le tablea u de d 1·oite, do1tl. seule la Oloitié gauche é~ L visible (pl. 61). est représentée s ui-
vanc une p erspe-c.iivc inverse une table assez n1assive à qua tre pieds. sur laqu-:lfc sonl posés q ua tre
grands p ains ronds c:.t 3 ou 4 p-0is son:;. o· o ù r on p=ut cooclu1·e· qu~ é ta it fig,:urée ici la pt'e1nitre scène
du 1nirac·le de la 1nultîpl icalio11 des pains (fv.l ntth. 14, 15), où le Chris t étaH représenté debo t1t à gauche,.,
tena nt le tinquièrne pnin et b6:11issant les autres.
Des fresq ues de la couche: plus ancienne se sont co oser vé~cS égale1nent dans la partie haute de
l'arcade aveugle du Sud sur le long côté Ouest du Réfectoire. De même que pour l' nrcadc Nord, la
ion è irtféJ·ieure de: ran.:ade Sud est restée sans décor. Celle du haut, de fornt.e derni..circ11laire, se divise·
ici aussi_. en deux tableaux. Sur le t'.'\bleau de gauche est rcpréscnt~ lit ~1 o r t d u J u s t e
(pJ. 22, 23u et 65), scên~ édifia nlc e l d 'un si:n~ syn1bQliquc, très $C>uven1 rt,nconti"ée daos des frcs -
q ue--s d " églises et tle mQoastères, ai •lSi que dans des 01ioi;ltures de manuscrits. surtoul des psau-
tiers (exemples n1on\ breux à la p. 182.n.J). Devant une construcdou c 1.1biquc isodoruc est f jguré à
dr oite, étendu sur un pnuvrc lil b:1s couvc·r1 de p:.'lille., dü nt le ché\"el est légère 1nent relevé, un ho 1n 1ne
rnort, vêtu d ' tu l chiton court à ceit\t-tll'C. J)e sa bouche sor t eo diagonale,. sous la for lnc d ' un hon11nc
utt, gris e t niic-rc)l;copjq \lc, so1l âme-. Deux anges, fïgurés à giruchc (pJ. 65) s· ittclinent vtrs le nu)1•t
el lui le11denl Jes 1naio s., _prêts :\ recevoir soo â 1ne 1J-0ur la po rter dans le sein d ' Abra hacn. pendan1
qu· à droite un t roîsièn1e ange lCvc l~ n1ain droite en s igne de bénédiction.
EKT
350 OISSBRTATIONS ~e L'ACAO$MIE J'.>'AT!cfli:NES

Ptès d.e ce. dernier se ticot David (fig. 107), vêtu de r uniforrne toyal ("Ouge portant sur la tête
une couronne richement ornée. Le roj prophète qui s· iric1ine, lui aussi, vers le mort, tient obliquement
un iostrurneot de musique à 4 cordes --sen1blable à l'actuelle Jyre· crétoise- sur Jcq\1cl jl tire.l'atchet.
Derrière David est représentée une jeune f igure de saint imberbe. dODl Ja tête est eotourée d'un nimbe.
PJus encore en arrjère~ on distiosue les <:erc;l:s des ni.mbe.~ de trois sainte.s figures, probablement
d' anges. ll faut souligner dans ceue co1nposition corn1ne11t l'attention du spectateur est appelée à se
concentrer sur Je point principal de I' in1age, l'!hnt du lnort, grâce à Ja. disposition eo cercle des tètt:·S
et des o.i1nbes des personnes qui la constituent. Cependant la cornpo.s irion ne se termine pas ici; à son
extrên1ité gauche, on voit représenté devant une montagne et tàisant co1nme un pendant à David.
ta figure d' un vieux moir'l e barbu qui porte -Ja 1nain gauche .à son froJtt, tandis que de sa droite il
rnornre le mort étendu. S' agît·il peul-être du n1èmc m.oioe représenté qùand il était e1lcore vivanl ?
li semble que le r.ablcau rcpré.seouu'lt la 1nort du Justes· est conservé encore lorsque rarcadc avcugJe.
qui!';-, revêtu, a éti COOStruite p lus tard.C'est alors 111ème qu' il a été CODlplété par la fig\ll'Qti(>ll, SUI°
1•incrados de r arc-, 1) à ga\~che., de deux_bustes d'anE-,<eS s~envolant et portant des piques, avec.
eo desso\1s, des squelettes de petits bomm.e s (des ârnes ?) reptésentés to1nbaot perpendicuJaireme.ol
dans Je vide, 2) à dr<>ite, d'on ange volant vers le bas et tendant la main à un saint moine, en bas
et à droite duque1 esc re,présenté un autre moine en buste. près d 'une construction en bois
composée de ntontant.s droits, reHés horit.ont.alem.eot par d' aoti,-e$. Malht:ureuse1nent ces rcpréseD·
tations postérieures sont lrês abîn1ées.
Sut le tableau de droite, dont une g.rande partie est cachée. par l'arc aveugle postérie ur, est
fi~nl"é à gauche, debout et de profil sur un fo.nd S<>mbre. un vi eu~ moine f)Qrtant u1) capuchon foncé.
a bar-be à deux pointes. sans doute un saint (Hosios) comnle en térnoigne Je -oin\be quj entoure sa tête
(pl. 22 et 66). Il pôrte la n1ain gauche à. son 1nenton. tandis que de sa droite iJ montré qoelque chose
caché sous 1' arcade. Juste devant lui, e.~t figurée. sur le soJ.une contruction rectangulai_re oblongue,
sorte de sarcophage, dont 1-es: parois sont co\Jvettes d ' une inscription en vers, peinte de couJeur blao·
che, mais très pâle dans ses dernières lignes (fî,g . J08). En voici le texte:

..A0p&\. 0&o<:r6Â.Â.e1<TOV <iC:l p o~<:rµ(L ri'jv,

ijv o.i>rôç taTij<Jo.t o l:a.tâv llû.lo.p·
<i>ç oô(pa)ilov q>9"voolao.v clç '!'Vi(ll>v i!ypav·
Kal a~1ç tç •Aôou t6 a t 61u1 [<S]·
;:t1votoc; - PT\Jt~lrt>oc; "Kcii ••• f}pê~1a. Tot>; yûpi 11.:s
... <[~]ç <pûasroç 6.ç àp<to.tç tv ISlau; op@.01..COO'O.
. . . . . . . . tox; · àv~µta ... • ..

Le seo.s de r inscription reste obscur. Quant au saint moine rt:préseolé, il n~ est pas excl u q1f iJ
soit Je fonda teur du monas~1êre~ Hosios Christodoulos, hon11ne possédant parfaitement 1e grec ancien.
l..ES FRSSQUES oe LA DBUXlSMe PÉQ.1001! ou RtFECTOIRB. L . iconographie de la dcuJ<Îème
période. du Réfectoire suit en général Le système appliqué nu·x église!)~ c' est--i1-dire r a lignement des
EKT L'ARCHITECTURE ET LES FRESQUES JWZ. DU MONASTÈRl' DE PATMOS 351

lbèmes suivaot des zo1les superposée$, uû r on place les saiots debout et en. pied clans la zone infé ·
r ie.ure t~1ndi$ que les zones supérieures dêpeignenl d.cs scénes du cycle c h1·istologique. Ma is tandis
que dans Jes églises le.-. scènes cb_ristologique::- sont d isposées s uivant une sui te c hronoJ()t;ique, au
réfectoire de Patmos, et particuliéte1ne1H dans sa nloitiê No rd voisioe de h.1 concrue oû sî~gcllt
r higou111ène, les s<;ènes . n' onl pas été disposées dan·s un ordre (~hronolog,i que 1nais plutô t éclectique,
et plus ou moi11s en ra ppo rt avec le- rcpàs. Ainsi. s ur le hl1nbou r surn\ontanl l'abside, était représe1ltée
ta Philo"énie des 3 Auges ù la table d'Abraharn, s ur te Juor voisin Quesl le r.niracle des cinq pains.
la péche n1ira.culeuse de TitX:riade. la con1n1union des ApôLl'eS, etc.. tandis que les soè.oes de h:t
Passion sont reléguées a u centre et dans la rnoirié Sud de r édirice, 1>rès de la relJrésentation de la
dispule entre les orthodoxes cl les hérétîques.
Nous co11'tneocel'o ns r e;1;amèn de.."> rresques du réfectoire par ht. n1oitié. Nord ec no us procé~
derons de b~ls en haut.
Nous citerons d' }).bord d~ figures de Saints jsolés. en bl.tSte o u cri pied. rç pré.scntc!es s ur I'
intrados de 1'3rcade aveugle NOL'd. Cc SOl\t de célébres rigure.') du n1ùll!1Chisn1e qui font, pour ainsi
d ire, suit,c à ln f1·isc déjà é~udjée : ainsi S t A n1 p hi1 -0 ch i os en bllste (pl. 67a). H s'agit du fsuneu.x
évêque d 'lconiu1n, Anlphiloc hios le Grand, trCs in1porlantc f igure de VÉS]iSc du 4é s.~ et c-01nbattant
nu1atiquc des héré tiques. l,..c saint est figu..-é i<.:i avec uoe rn.oush1che et une. barbe blanche et courte,
les cheveux cou1·1s et stylisés. li se1nble po.1'tCI" pJutôt J'·habît fern1ê des moines , cc qui esl natorel.
puisque. suivant son biographe. Sy1néon le Métaphrnstc, il mena <l' abotJ une vie ascétique .austère
dans une grotte près d'Qz,it.ah1 en Capp.!td(>Ct-. J) ' habitude St An1phitoch(os est figuré porlânl le
·vètenlenl épjscopal avec l'étole (CÏ>Jlo-q>ÙplO\') or1tée de grandes croix. noires, c-0rn1ne., pa.1· ex., à Nov..
gorod , à N'crcdiéy ( 1199) e( à St Dén1ét dos de- Mis tra (con11nence1nenl du J4è s.).
Sui· le 1-esle de la s u1·race de. r intrados, sont rigurés en pied s ur un. fond blco·ver1 et dos- à -
dos. deux hiéra rques, reroarquablcs physiouo1nics de J'Églisc ancienne. à dl'oite D e n î s r A r ée-
p agi l e (pt. 15 C l 68), prenlier évêque d'Athène:\, cegardê par r .Êglîse COJTilllC lllàtty r, Cl à gauche
S t C y p ri c n (pl. 16 el 69). pre 1l1icf' évêq ue Afi·icaiu. n1artyr cl 1,crrible sdversaire des hérëtiques.
Voyons n1aiotcnao~ de plos près <.-es deux b.ié.r~1rquei;. Tous deux sont re présentés. non de face lnais
légêt•e1neot tour nés vers la dro ice,dirccl.ion que suit leur regard . Leur é-OSLutne. se. CQ1npose: l ) de leor
sticharion talaire intérieur, ja-ttnfllrc po\1r JXnis cî bleu pour Cyprien (pl. 15. 16); 2) des é·lénients s ui-
vants, richemer'lt ornés el ap,)liqués sur· le s tichariou, qui, selo11 Balsa mon. é ta ient exclusivernen.t
réservés aux archevêques aux tcnl ~>S byz.'lntins~ ù savoir : a) r trx.J;i ptov Lissé ou brodé, de couleur
nlarroo, g..'l.rni de pierres (p_I. 15); b) les 1.hnµuvi~1<1. appliqltés aux bout des n1anchcs du s tichari<>n
et r1che1nent.or11é:s: c) l"étroil j.,ropîov ou 1l'Otai16-; (fJcovo), ba.nde étroite- sui· la poitri1H: desce1ldallt
j usqu· en bas ( pl . 16) et d) le haut ~ep~ÀcdµHlv enlourant le cou; 3) par ·d essus le stichario 1l est porté
la chasuble (q>o.û.6v1ov) la1·ge. longue et unicolore - blancbc ehe-7. l)enis et ro~e chez Cyprieo ;
4) l'élole (<ôiLoq>ôplov) c roisée devant Ja poitrjnc et garn ie de grandes croix. noires> celle de Dcnjs
teto1nbant vcrticn1c1n<.:nt jus<p.a· ù terre e.t celle de Cyprien repliée a\.ltour de son bras gauche. les de ux
h.iér~u·q_ue::; fo1\t de la 1-uaio droite le signe de Ja bénédiction. tandis que de leur 1nain gauche >Js tieo-
1\e1lt droit. par I' intcrn1édiairc de l'étole. l 'évn1\gile~ tichenlel\t l'elié ct Of1l6 de ptrlcs. Cependant,
EKT
352 OISSERTA·noNS OB f.'ACAl)fiMIE D'ATHÈNES

rnalgré les élé1nents comoHHlS que présentent Ces figu1:çs des de.ux hiérarques, il existe entre CliX uoe
grande difrérencc r~préscntative; Ja n1ain de O<:l)is qui bét\il est portée dot.1cen1eni vers s~ poitrine
en restant ttiosi statique.1.ucnt d"ns le contour fer1né du corps; par contre la 1najo correspondante de
Cyprieo non seulement ~e lève d'une 1na.nière dramatique oblique1nen1, à droite et hors dlt contour
du cor,>s, ntajs elle crée aussi, par son Ol<)uvcrnertt, des p1is du phélonio n,qui, con\binés avec les plis
sytnétriques créés pnr ~a main gauche q ui tient l'Évangile, donnent l'inlp-ression quo le hiér~'lrque cs1.
(>Ot'té ~ur d e~ a iles à denü déployée..~. C'est donc tl bou drol1 <1uc Sy1néon de Tbcs~aJoniq lle écrivü
au 15t s .. que «le phélonion . .. est tiré Jaté(a1cmcut par les J»a ins peodant les oeuvres sac1·ées,
devenant comme des ailes par Ja Yi.lieur ~ingéliqùe». Pu poi1n de vue physiononlique la tête de Denis
(pJ. l:S et. 68}. avec sa îor1J)e·oblo ngue, Je large f.-ont saillant et la barbe blanchâtre et. ('Onde. ne p ré-
~e•lle aucune parenté avec le visage ra1uassé avec lequel c.,-e :;.;~;ni. est fisuré eu toc s. d"os le Ménologe
de Jlas ile Il. Sa rcsscrnblance n'est pa!> plus grande aussl avec la tdte en f\lOS~lîquc du couvent de
St Luc (lJe s.). absolun1eni différente, e n ouLre p:h' la couleur noire de la chevcturc e~ h\ barbe poin-
tue. ni n)i\me avec les H\tes- au fron t c hauve que nous lui voyons d('lnS lc--s n1 osaïque.~ de Sicile, ou
encore nl Oi l\s, avec celle du couvent d,1\ sÎllOU de Chypre, ol1 sa chevelure btanche descend en guîse
de couronne jusqu• au front. con1me il arrive: aussi plus tard au Protalon de l'A tl\QS. JJ en résulte
qu~ le portr::i.il de St J)enfs rAréop-agile se présente plutôt mouvaut et indécil). Au poinL <Je vue sty·
Ustique. les t~tcs des deux hiérarquer> préscntcn1 l~s cnracLérisLiques que nous avons long·uement
dêc)'ites eu parlant des têtes des m()j1~e:o:; de hi frise do r:unbour de l'arcade (p. 34$). Tl y a. en effet
ici J~ même stylisali01J vfgoureuse des parties du visage (v, surtout le crâne de St Denis. pl. 68)~ de
la chevelure et de la barbe et Je 1nêmc .rendu de-$ OJ'<!'ilfes C.<>1.rune or-neme.nl (pl. 68}. Rc1narq_uable
aussi est I' ha.r monic de!>$ c.o loti$> des drape.ries qui enveloppent leurs:tailles élancées (caractéristiques
du 12e et du 13<: s.), avec leur agencen1cnt un pt\l 1naoiéré. a insi. <1uc le rendu rninutleux de8. divers
orne11ie1'\ts des è-r.le1pltt1 Q,\Ü caractérise par exccllc1'cc les oeuvres d u 13ç s.
Sur Ja p:.l-roi vcrli<.~lc à guuche de r arcade aveugle, est figuré en haut,. en buste et vêtu de
l"ha.bit nH)nacat. 0 ré.so i rc, é véq ue des. Ag.ri gent i n s (pl. 67~), vicilh1rd tJ courte barbe.
:scion le «Guide de la peinture>>. Cet évêque, uu>rt en extrême vteillé<$:Se, est figurê souvern dan~ les
églises dlt J Je. du 12e. d u J3c- et du 14" s., toujours avoc Je costun1e é pjscopaJ,, t:;indis qu" ici JI se
préséntc a vt.'C r habil mOJlacaJ, ptobab)CJllCflt p~rcc QUO pcndaot S;:l jcunes:se il fut mO.ine, COnlmC
nous d.i t !i011 biographe Sy1néon le Mélophl1'1Sl6.
Le triangle cornpris entre Je cadre rec1a1'\gulaire dt Grégoire et r arcade aveugle, en partie abintée,
est rcn1pJj d' un or.ue1nc11t étrange et con\plexe~ co1nposé de grandes feuilles de rose.n u( ?) en fof n1c de
coeur et de cercles (pl. 17 et fig. 110).
Passons n1aintenant à la zone supérieur.! ~lllenante, longue de 6.33 m. et haute de 1.33, qui,
i11close entre donx ruba.ns rooges horjzonlaux, s' é tend jusqu'à la naiss.1-nœ du berceau (fig.
109). 131Je se djvist: en dc.-ux tableaux, donl une po rcion c-sl occup~e par I" arc~.dc av.cugte qui lc-s pé-
nètre. Le ~blea.u de gauche représeotc J' a p p a r i t i o n d u C b r i s t à s c ~ d i s c i ·
p 1e s s u r 1 es b o r d s d e 1 • m ei· <l e T i b é r î a d e (1,>I. 17 et 70). Sur le fond bleu
foncé du t.ableau rcprése.ruanr une mef cahne, au milieu d' une 011dulation écumc1.,1sc. une bar-
E 1..'ARCHJTEC.-URJl llT Ul S F RESQUF.s BYZ. DU MONASl'~RE DE PATMOS 353

que c..)blong\lc d\1 type habituel en crois~ant, est mainten\IC· en panne par dcu;t ran\e$ à sa parL"jc
Artièl'e. J)ans la barque se Lienncnr, d;lnS divctses posture..~ er gesticulaot viven1enl, sept ho1nroes
- d.isciples du Seigneur - portanc lOUS des chitons courts de couleur altcrna-livement gris - bleu et
rosâtr.e. Lès deux pfcmicl'.'S à gauche, tournés vers la côte, paraiS5'ént converser, le quatr;~1ue s•
adresse par geste au dernier qui tic.nL le.~ raines irn1no hiles) tandis que rcs autres s'occupent de
re-rno ntcr de la mer un filet plein de poissons ( 153 selon Jean 21, 11). Juste devant le fi let esl teprë·
se1Hé, nagea.nt, S imon Picr('e, vêtu d' une si1nple ceinture rosâtre; il s'c1npresse de gagner la terre
pour rcncontref le Christ. Ce dc~·nier est f iguré debout à r cxttétnité gauche du tableau ~ bénisi;anl
(ou adr.:sl)an( Ja paroi~ à) ses djscîples de sa nlain droite tendue vers eux, Landis qué de sa gauche
il tienc un rouleâu pfi6. Le Seigneur porte un chiton vcrl foncé el, par dessus, un h.in1ation café
foncé. A ses pieds t· on voit. selon l' Évangi.le, un pojsson so.r la br;·t.ise tl â côté un grand pain
rond (pl. 17 et 70). Les fl<.llS ~cumeux sont pc.i nts ici de la même nlanière stylisée que dans la
.représentation de la ntêmc scène do11t nous o.vons parlé plus haut.
Le t.a b.lca.u de droite représente le 1niraclc de la première 111 u l l i p 1 i c a t i o o d è,:; ci n q
pains et d c s <l e u x p o i s ~ -0 .n s, décrit en détail par Jes synoptiques (J\.1attb. 14, 15 - 21,
Marc 6. 34-44, Luc 9, J 1 .. J7, Jea11 6, 5 .. 14). Cette représe11UHion SC· partage ic.i en deux .scènes; oeJle
de la bénédictio11 des S pai·ns par Jésus (pl. 7 1) et celle de Ja distribution des frag1nents au peupfe
(pl. 72). La. prentière scène occupe I' exLré1nité droite du tableau. Ut. sur une Utble en bois au.x
pieds nl incçs. dessinée en pcrspectîve inverse. sont figurée::; cr une part, trois petits pains rpnds
posés oblique1nenl et, près <l' cox, deux petits poissons e t. d' autre part. uo grand pajn rond
équivaJent à deux. J?CÜts. Ce paill, une figure d' homme - très probablc1ncnt 1" Apôtre André- le
tient de ses deux mains, tandis que 1c Christ. debout à gauche. bénit les pains de sa n1ain droite
te1)due vers eux. Le. disciple de d.rQite est l\ccompag.né par trois autres disciples çncore, vêtus
alternativement d~ un chito.n vert et. d' un hi1nation rouge. P~r aiJlcurs, le Chris t potte u.n chiton
bleu cJajr ~ous un hi1nation couleur marron. Au dessus de sa tête ernourée d~ un oirnbe. est peinte.•
sur Je rond bleu foncé, l' inscription XPICTOC. Une fenêtte (ou une armoire) o uverte est repré-
scniée sur Je fond au dessus de la table (pl. 71). Une pcljte plaque à relief est encusttée en
haut de la fenê.trc.
La deuxjème scène se développe dans Ja 1noiLié gauche du t:-tblc:au. c' est - H- dire derrière le
Christ, qui fornlc ainsi r axe de toute la co1nposition. Juste dcr:rière le Situveur se t iennent> regardant
vers la gJUChc, deux figu res (I.' hommes-évidemment de.~ disciples co1n1nc 011 peut. en conclure par
Ja description des Ëvttng.iles. Celle de ces figures qui est la plus proche de specl::ttcur cs1 vêtue d>
un cWton gris • bleu et d~ un himation rouge. Elle est barbue e t sa chevelure est en désotdre.
c·c$t assurément Andre. la seconde figure par-ait imberbe (Philippe?). maü; sa tête est en grande·
partie abîntéc (pl. 72). OevarH le pre.mie1· disciple on 3 rcprése.nté sur le sol un panier - très effacé
malheureusement - qui <:Ontcnaic sans doute le.'> frag.n1ents du pain. C.e d_îsciple donne un de ces
fragmen t$ à un gtoupe d" enfants assis devant Jui sur le sol et vêtus .de~ bJanc (pl. 72). Le second
disciple, lui aussi, fait, un geste analogue de distl"ibution de nour'titure - de poisson très probable..
ment - à des femmes qui, vêtues de chitons à manches couleur roogc vif, étendent leurs n1ains en
•5
EKT
354 Dl$$1)1t.TATIONS DE L"ACADÉMIB D"ATHÈN!lS

suppJiûnt. Ces fcn1nl~S. se 1roovcot ;_l Ja tête d. un gro·upe d" autres fcn1n1es~ vêtues d' one manière
scmbJablc~ qui se bouscule11t à Jcur côté (pl. ·72).

A f cxtrén1i lé: gauche du 1.ableau, bons derniers, dcu)l infirmes se <lil'igenl à pas lents vers les
deux. disctpJes : un hoiicux vêtu d'un chiton bla11c à manches et appuyé sur des bêquilles et, der-
rière Juï, probableme1u un aveugle. tenant un bâton et vêto d" une oourte tunique gdsç, à manches
cl une e<:in<urc. Notre re-pré$entation pacnÎI tr~s 5jn1plifiéc par r apport à <i>at.ttrci. plu~ anciennes (p.
ex. celle du (..:u1rcntianos Vl 23 f. JO, 32 et ' ·elle du ~ari.sinu$ 74) (1 J~ s). p arce qlle 16) elle restrejnt le
grand r'IOrnbre de pcr:sonuages, que celtes· fà, Suivat'll ridèlemenl rt~vangile, présentent; 'l°) elle lirnitc
les scênes de r acliou de trQÎS â dcuJC, en abolissant la scène În(ernlédiaire, c•cs1, ·à· (jjn;: la 1-CHli:::e
par le Christ des pains ft'luhip liés :iux disc-ipJcs ci- 3t1) qu'au lieu des douie l'anicrs pJein.s: de pa i ns~ cités
par l' Ëv;.•ngilc, elle n· en 1'CJ)1•é.sen1e !;yn1boliquco~cot qu'un seul.
Cepc 1ld~n_t le peintre de Patnlos ne s' est pas botn.ê seule1nent à soustraire: il ~ aossi procédé.

aux. 1nodificn1io11s ei additi9ns suivantes: au tieu de reprè-scntcr des groupes d ~ h._)m1nes du pc:uple
attendaot Ja diso·ibuLion, il a riguré seufcrnent un groupe de fcn1n1e~ ainsi qu· un groupe d ' Cil:·
fàn l$,pCrSonncS quj, sefon I* Évangile,. Il' étaient pas -Cùrnprises parmi les CÎllq mille qui furent TUS·
sasiées. 11 a êgale1)lent ~j outé le boiteux et I" aveugle e n s'inspirant évidcnlmcnl de ht seconde inulti·
plication des pains tirée par l' ~vangitc, <::~ e$t - à - dj.r e <.::elle de~ 7 pains s utvant taqllClle s• appro..
chère11. 1 de Jésus u des gens e1~ g1-ande roule ayant :·lvec. eux des boiteox. des estropjés , des aveugles.
des muel$ et hico d'autres encore))- (Matlh . 15, 30). ll y a donc: ici une contractio n, ou p lutôt une
fuslon. des dCllX 1nultipHc.a1ions mc.n1ionnêcs par les f.vang:iles. aèc.bn1pagn6e à l;ii ft)iS. d" une s i1n-
plificatioo.
l .a 7.Qnc inlO\êdiaten)eJH supérieure e1 qui s · étend sur Jes naissances du berceau, à \lnc hautettr
égale (f.57) à h1 première et se divise, nu OlO)'Cll de deux bandes rouges verticale:; en c~·oi s tâblcaux
ayant à peu pris ta même f<Jngueur. Le prt:rnicr, ~ sauche, représente la ·rra 11 i s o n de
'1
J d a s (pl. 73, 74). Conune il arl'ive souvenL dat'S cette scène, le Cht'ist se tient sur r axe du
tabl~u~ jci Jé.g èreo1cnl tourné vers la gouche. 11 est vêu.1d' une tunique bleu -foncé .!>O\IS uo lone hima~

lion couJc:ur aubergine. Sa tête est malhcurcusél)lC·n t entièrement nPîmée. VêrS fc Sauveùt' imp\L~S: i bfe,
se dil'ige Judas, venani <le gauche - suivanl l' ancienne. tradition helh!1\\stiqlte et celle des Byzan·
1h1s. qui Ja S\Jit io1fnédia1e1nen1- d ~ un 1nol1venlent iJnpétueux : il a dCjà mjs ~a main droite sur
Ja poitrine du Seigoetu·. Sa tête est égale1nenl détruilc, ITilÛ!) son co1'ps, vu de derrière et de 1rois •
qu3r1~. présente \n1e execHcnlc plasticité cl vivaçi1é, qui rappele11l vlve1ncnt une représentatiot~.
aoalogue de .Jud$!$ à la Métropolt.: de Mistra (co1nrncncemeot du J4e s.). Vêtu d' un ç()U(l chiton à
ceinture de couletH' olive, aux la1·ges inanche-s erlClées, i1 a jctè eu arrière de son épaule gauche
son hilnation rose qui, plié vers les latons) frtissc déco\1Yerls le do~ cl la parlie infél'iellre de son
corp~ vigourcu1t. lm1nédialc1ncnt derrière ~t à gauche de Judas , 011 distil\gue la parlie infCrieure du
corp5' d ' u:n honHnc corpufcnf, vélu <f un çhi!(>J:l cou1•t ;\ ceinlure. avec <tes .plis horiionla\IX super-
posés su1· ln cui.-~l$~.c. li :-:'agit ~~ut-t:tre soit du ChHiarque, 111endonné par J'Ëvang.ile de J ean (18 1
12), soit du 1nilitaire qui suit d'habitude J udas. de CC· ï..oxu·rôç très 1)rôbabte1nen1. qui est 1nentiOlltlé
'Par Nicolas ?vlcssa.rites ~ans sa dc$criptlon de la scè1)c a.llalogue des $($-Apôtres de Conslanti ..
E T V ARCHITECTURE ET l, ES FRESQUES BYZ DU MONASTèRE DE PATMOS 355

nople-. cl que nous voyons J'Cprésenté dêjà -au 6c s. à St .. ~pol.linajre le 'N euf de Ravenne et~ pJus
tatd, au J Je s. à Daphni, au J2e dans le V~l. G1-. l IS6 et ao l)c eJ 14e s. dans le Parîs. gr. 54.
Jmo1édiatcment à .droite du Chris1, <ln a figuré, 1ne11anL ht C<>hOrLc (on:f:lpu). un soldat rntttchant
rapiden,ent vers le Scigneor vers Jequel i l Lend vive1ncot ses deux mains. éviden'1n1ent pour
l'arrêter. Jl est habillé de runifor1nc habi tu~I des soldats, une cotte de n1::1iUes sur la c uirasse (KÂ.1-
P6..vtov), des jamb~irds j ~runc.s et un chapeàu ~on iq uµ ; il porrt ur'lc épée suspendue à la ta ille. En
bas el' à gauche de Judas, esl représentée dan_s une peti1e groue. la scène décrite par rfvangilc,
da.os )aquclle un des con1pagnons du Christ (Pier rc) 1 sans êt re aperçu pa r le maitre, <(frapp~ le scr-
vite\1r du Grand Prêtre (i\.1allh. 2.6. 5 1 )~ Mafcho.::;, e( lui lra,ochc ~tvec un glaive l'otcille droite». Les
personnages de cet épisode sont souvent represcotées debout tous les de\1x. tantôt à r extrë1nité
droite tantôt à l'exlrémité gauche du tableau; parfois cep::ndcnl,, con1mc c'est le cas ici et plus
confor1némenL ~vcc Je nurâF,a; (àyttot frappé) de r Évang:îJe, Pierre a jeté Malchus à terre Cl Je lient
i1r11nobile sous son geno\1 plié pour lui crancher plus fllcilement rorcillc. Un aut1·e cxeJnplc de la
coupe de l'oreille dans une gr otte se rencontre au Prott11on de l'Alh<>s (débuL du f4e s.).
Le. tabieau de la T t'alüsos\ esl C..Hllplété pa.r la rcpt'ésentation à son extrémité gauche, de qua·
tre ou cinq figu res barbues, de haute laîllc et sê:vèrcs, portànt des tuniques talaircs et p~r- dessus,
un 1nantcau fermé en gui~c de frQC. Observnnl inlpassiblernel\t <::e qui se passe, elles tie1H1enl à la
1naîn de son1ptucuses lanternes en fo rn>e de 01aisonettc (pl. 73). Il s'agit sans doute des prcsb)'trcs,
nrchiprêtr'C$ et Pharis iens Juifs, don<- 1·t~va.n.g.ile rappo1·te qu ï ls SOllt nccourus. ave(tis par Judas.
NoLCe l"eprésentation de la Trahison de Judas est d igne de be.."lucoup d'attentiou. Elle est. surtout
reJnarquablc par la stylisation excessive ou plutôt p~ r la géo1.né,trici1é nt>n sculen1cot dè$ n1uscles
lnais aussi des vêtements qui, épc>u$ant la confotma.tion !)a.tutelle du cor1,s, sont souvenl de..~s iJ\és
pa1· Je peintre conHne des rorn1es purcmenl gé(.)Jllêtriqucs. l~el est. par cxen1plc. le c..'C r c:lc., des fesses
de Judas en form_c de bouclier rood (pl. 73. 74). comme r a rLicul:.i:ti()n des épaule:-; et du genou de
Pierre, qui sont reoduts p;tr un c:rcle réguli·ç r tl'âC~ g.!otu~1rique1nenr. tandis que ses n~aoches sonl
formées d 'une série de pctils cyli11dres en for1nc d"astrag,aJc archaîqoc. Not re rcpréscntatioJ1 est ausst
digne d' aLLc.ntion du point de- vue icoDographiquc; en effet~ tondis que d'habitude Judas csL figuré
;1 di·oitè ou .à gauche du Chrisi de profil, 11ous le voyo11s ici à peu près en entier, de dos, avec un heu ~
reux rendu perspcctH' aussi bien de son CO(PS en tnouvcn1cnr. q_uc de. ses vêlements floctan1 au gré de
ce mou\'emcol.. Nùus nous trouvon$ donc de-v~1nl le thê1ne de la représentation des figures de dos,
thêrne très rarer11ertl rencontré dans les oeuvres byzantines et qui a été plus ta rd a rncné â un de.gré
inco1nparablc de perteclion \Y..ir les grands tnaîtrcs de la H.e nai~snnce e.t, après eux, pa1· lés peintres
post ~byzantins ins•ruits à leur écol.e (p. ex. Ji..1ichel Dama.sk.inos, etc.). Il ne reste en effe[ dans n<)ti't:
tabl.el)u q u· un peLit lôur· du co1•ps de Judas vers la d roite pour arriver à sa parfaite. vue de dos telle
qùe 11ous l'a donnée vers la fi n du _13e s. Giou o à l'Arêne de Padoue et plus tard , ve~ le co1nmcn-
ce.rneot du ISe s .• .f'rtt Angelico dans le tableaü de la ·rrahisoo à St Marc de Florence (1437). f!n
t·o~ l cas r heUl'èU:<: tnaniente1't de œ thêmct 1ct encore très siropJe, lé.rm.)ignc chez notre ~întrc d 'un
niveau arli8tique déjà aSS(:z ~vancé pour son époque qu·on p OlU"taît fixer non plus au 12e s .• mais
plutôt aux pl'e1nières décades du r Je s.
EKT
356 l)1$$Eln'A.f\ONS 01.'> t : ACM>tMl.E o·ATHÈNEs

Sur le lableau à droit.c de la Trahjsoo e st représenléc: une scêne in11nédiale1tlent antérieure à

la Tra.bi$01). c·e~t 1 à p ri ê ré de Jésus su I' l a n1 0 nt a g ne (Gethsén1ané). Cette
représent:itioo conlprend également deux scènes. Dans la partie droite du t..'\bleau est figuré le Christ
à genoux (pJ. 75) 76) sur Ja pente d'une montagne parscn1éc d'arbu.ste-s. Incl iné en a,raot il prie,
élevant <>bJiqucmcot et parsJlèlcmcut ses dc:ùx bras aux mains jointes. U1le insctiptîon écrüe
c:n lettres blanches s ur ,1 ~ rond foncé cl u tableau. à droi.te. de lù tête du Christ. donne le texte de sa
pr'iètt, rel qu'il nous est transmis par l'Évangile (MauJ1. 26. 39); <<Mon Père, s'il est po~.sjble, que
cette coupes· é}ojgne de nloî? Cependant. non pas ce que je-veux, mais cc que tu v-cüx».
Un ange dont on ne volt que fc bu$te s ortant d 'un quart de cercle situé a u coin supérieur
d_rojt du tnbJeàu, s~éJaooc vers _le Cbri$t, le bénissant de la 1nain droite tendue el 1e réconfor)ant
(Luc n, 43).
Au dessus de la tête de Jésus en prière. est peinte une <lcuxiCmc inscription prise de 1' Éva"gilc
selon St Jean (17 .. 1 2), qui rcprodu_
a i t les paroles suivaotcs de Jésus: <'Pêtc. J' heure est venue: g l o~
rifie ton Fil~, pour que ton Fil$ te gJorifje et què, par Je pouvoir sur toute chair que tu lui a conféré,
il don11e la \.rje éterneJle à tou::.; ceux que tu l ui a donnés.».
La deuxlênlc scène dans la moitié gauche du tabJc;-tu, p résente àu centte le C.hti:<;t debout, se
dirigeant vers la gauche où se trouve le groupe dt-s disciples en.dormis, au dessus desquels est pelote
J" insctiptîo1) H P1-\êYMIA ( - L" indoleoce). Tourné vers ses disciples. te Christ leur adresse· Ja
parole en faisant Je signe de la bénédiction ; cc qu' il leur dit, r inscription peinte au dessus, fe ras>-
vortc. d• ap.rès r .É vangjle selon Matthieu {26, 40 - 41) : <d1 reviesll vers ses djscipfes et les trouve
en trajn de dorinir ~ et j J. dit à Pierl'e : «Ainsi, vous n · avez r>as eu Ja force de veiller une heure avec
moi ! Veillez er: priez pour 1ie pas ton1ber dans la tcntadonj), Les disciples accabié8 par la douleur,
courbés et cndorn1is, sont figurés à r extr:émité gauche du tabfeau (pl. 76). Jls sont assis J' un près de
r aulre et portent des vêtements supplémentaires pour éviter le froid de la nuit sur la montagne.
La plupart d'eotr,e eux sont figu rés assis.la tête reposant dans ln- 1nain,comme p. ex. le disciple imberbe
figuré en dêtal l sur la pl. 76, et œJul de droite. au <..-entre de f image générale (Pjerrc), auquel le
Christ adresse la parole. 11 s· agit vra.tment d' uoe composition compliquée et confuse en ra.i son
d\l r.nssernblcriicnt de pJus.icuri; person1\es. de l'abonda11ce des courbes et des draperies flottant de
dlveJ'ses man,iCres. L• ensetnble des disciples e.s t censé être vu en perspective plc>n,s-ée, ma.i~ leur
dtsposition sur le tableau constitue ~\us-si un pendant au volume du versant de la montagne à
droite. volu me daus lequ.e l .sont com1ne sculptées, avec assez d' indépendance dans les positions et
les 1nou\'en\ents, tes figures variées des disc;ples. Et comn1c on peut le voir sur là pl:\nche détaillée
(.n° 76). L'artis te a appliqué ici, mais .n<;in très vivement, ceuo Stylisa1ion g6ornétr'"ique où plutôt ~téféo­
métrique-des n\cmbres du corps. de laquelle noul) av(>ns déjà parlé en étudiant Je tableau pré'c~ent.
Le dernier tnblellu de la deuxiême zot1e que H()US étudions 1·eptêsente 1a Co Ill rn u 1\ ion
<l c ~ ;\ p ô t l' es (pl. 18 et 77), ce que d" ailleurs dêsigne r inscription peinte sur le fond sombre,
en haut· et :i gauche, tirée de· J• fvangile et de la 01csse: « Buvez- e n toos; car cec.i est mon s ang,
le sa.ng de 1• :.dliau<..'Cn.
Du W:mpto-n sont s.euJ.S visibles iei le volet fer1né de Ja porte CJl bois ,ir;culpté> décoté en tl'eîllis
EKT L'ARCHITECl'UR E l;f LES FRESQUES nvz. DU MONASTÈRfl 06 PATMOS 357

~t aboutissant, en hau t, en de1ni-cercle, et une plaque de clu1J1cel rectaogulaire.J..e c iborium, représenté

dans r axe du tableau, témoigne une fois de µ·Jus que Je Christ SC t rouve-da1\S le sal\ctuaire. Cc cÎbO-
rium est couvert d'une voOte hén1isphérique pendante (Hângckuppel) qui repose sur 4 ar<:ades SUJ>o
portées pat autant de mint.."e$ c-otonneues. Dans le $anctuairc se ta:ouvc aussi, ;,tidant le Ch-rist~ un
jeune diacre, représenté à droite; il est vôtu du sticharion blanc habituel et tient obJiquement Je ripi-
dion Ji(urgiquc (pl. 18 et 77).
Le Christ qoi se tient prês des «chancels sacrés» du sanctt1airc. est h.a ul de taille et d ' une sta-
ture-imposante; il est vêtu d' un chiton talaire de çoulcur gre nat foocé. Totu·né un peu à gauche, il
in<:line en avant sa tête obJonguc, entourée d·un nimbe crucifère, avec une expression de grande dou-
ceur (pl. 78). De ses deux mains il tend le calîce de con1munion tétraJobé à base conique, à boire a u
prcrojcr des six apôtres qui viennent de gauche. la chevelure m a rron-f'oncé du Christ est traversée de
lignes blanches, patallê ~es, représerHant des cheveux peignés, et elle tombe abondante sur sa nuqoC.
Sa n1inco n1ous tache se courbe vers le bas et sa barbe stylisée, couleur 1narron. esL rendue· p:tr une
série de pôi.1$ sphéroïdes entoul'.'aot le$ joues e1 le tner1to1'\ (pl. 78). Le premier apôtre de la série est.
à <:::n juger par ses traits et sa c hevelure en désordre, André. Avançant soo pied d roit pour s' appro-
cher du Christ. il se penche fortemen t en avant avec une grande coin ponction et porte ses lèvres au
calice en rnême ternps qu' il ttnd sa n)ain droite en avant et vers le haut tandis q u· il tient de la gauche
la serviette, avec laquelle il essuira ses Jèvrcs aprês la c-0mmunion. T rès caractérîstique est soo 1o,stg
cou expression.iste (pl. 79), pâr Jeqoel le peintr'e a certaine1nent voulu exprimer le g_l'.'and effort de 1'
apôtre pour une très décente communion et aussi montrer la grande importa1tce qu· il auriboait au
mystère quis~ opérait. Les apôtres qui ·s ul\'COI, vêtus pour la plupart de chitons blancs et des hi.matia
rosâtres, se ciennent avçc déférence-, regardant Je C hrist, les rnains croiséc-s sur la pOitrine. Leur
aligne1nent acqulert plus de 1nouven1cnt par un léger avaocctncut de Jeurs jambes. droites qui pro-
duit. aussi un éclairage plus intense <le la drapcde qui revêt leur cuisse droite. En général les plis des
vêtements $0t'll indiqués par des lig11es noires accentuées par r adjooction immédiate d. u1~ e bande
b.lallche. Ln technique usitée jci est caractéristique. La carnation des visages a é té rendue par une
teinte de çoulc.u r marroo, le bJanc. des yeux est SOl11igoé par une courbe noire, les joues, cnfiJi·. ici
privées de taches ont acquis Je volu1ne désirable par une légère dégradation des tons. li faut ajouter
aossi qu'a_u dessus des têtes des apôtres a é té dessiné, ::;ur le rond sornbre, un édif'ice oblong recou-
vert d' un Loit de tuiles. avec portail arquê au milidu f laoqué de part cl d• autre de fenêtres hilobOes
(pl. 18 et 77).
ën général. Ja communion des deux cspèçes est représentée en deux tableaux alignés" et sy1né-
lfÎCJUC$. lei. au c<,)11trairc, la. corr.ununiou du pain ((>L 19 et 80) a été placée av dcS$US de celle du vin,
à 1'extté1nitè droite de Ja zone s upérieure, qu'on a bordé ici particuliêrenienl, noo seulement d"une
sint pJe ligne, n1ais d~unc larg~ bande de carrés ayant Jeurs côtés disposés en gradins (pJ. 19 et
f ig. 111). Une bande dl"(;:Qràt.ive sernbfable a remplacé aussi les lignes rouges quj séparent Jcs
table.a ux (pl. 19 et 80).
Dans la représentation de la comn1union sous I' esp~ce du ptiin, con1n1e aussi dans ceUc du vio,
le Christ. fuguré à une plus grande échelle que Jes nutres person nages, se tient. derrière ta c1ôlure du
EKT
358 D ISSERTA110NS l)fZ l.'A(:.AOÛf\1tE J)·j\·fHËNES

tenlp.lon, <lont 0 11 voir~ ici au.S$i, fa porte en bois fcrnl.ée. à deux battants, dé<:oréc de c<é'lissons el for-

mant en haut un denli.. cercle. Cette. porte se dresse.entre deux pe1its piliers de 1narbre veîn~. couron·
nés par une ((pomme)) (p). 19 et 80) ~ ù c-.ôté d·cne apparaît une pJaque de chancel recrnngulai rc en
1narbre veiné.. décorée d' un ornen1e1)t Lrês frêq ucnt aux temps byzantins: on rcctangJc entoura 11t un
3rand cercle et c-.an1onné de quatre autres cercles plus peti ts dans ses coins. qui contiennent de m iilu$-
cules représ.e ntations indiscernables.
Le Christ, dont. hi tête· est. en gra.nde partie abî111éc, es t \!êto d' une tunique talaire bleu foncé,
portnnt sur la manche dtoite le-slgt)C dtstillctif du clavus. li porte par- dessus \Ul himation gren~'\t. De
s.a n'lain droite il donne .au pren\icr apôtre de· la série un frago1ent <le pai'1 s.anctil'ié, 1undis qu'en
n1ên1e temps. de. ht main ga\1che. iJ ti1'é d 'un va$ê blat1cen ft)t"1ne d 'écuelle peu pt"oJOride (pan'-'rit.un)
\1n ~tutre morceau t)u' li destine au second apôLre. Le Seigneur e-st aceon1pagné d ' un jeune dinerc vêtu
de blanc (lui tient obli(Juen1ent un ripidion liturr,iquc. La tête du d iacre est tot~(cmcnL abirnée.
le ptenlier de la série des Apôtres représentés ~ gtuu:he. doit,. à eo juger par la fo rine boucfée
de sa chevelure et par ~a courte barbe, êt1-e identif ié f1 Pierr'e (pJ. 81). Ava11çaot> coJnme d' habitude,
son pied vers le tcn1pJon, il sïni::tinc. avec une profonde conlponction. pour r ecevoir de ses deux
rnains le\•ées, le fragment de pain que luî donne le CJ1rist. fi porte on chiton blanc et' p~1r- dc'>!'>U$ un
hîination beige.. qui, découvraot son épaule d rojtc·, re tombe de J' épaule gAuche en riche~ plis s ur Je
bras correspondant. Des deux 3pôtres ~lrbu$ qui $e tiennenl det1•ière Pîerl'c, le prc111ic r (pl. 82) a u
chlton rc>sâtl'C, s ~ jncli 1)e légè.rcnu:ul en awuH, et lêve sa n1aln o bliquen1cnl en une sorte de prière. Le
deu:iclèn)e se tient ptcsque d 1'C>Ît et porte un chüon bJanc et un himation rosâtre. Enfin celui à peille
visible, représen té~\ r extrémité gauche do table~"" ' est b:, rbu, lui aussi et en unifor1ne 1•ose. Les lignes
des drapcrjes ont ~té indi(1uécs par de YigourcllX to os sonlbres. R e 1narquable est la cornpositio11·équi-
librée des deux g,rollpes de part e t d·autre d'un a.xe i n1agln:,irc d u tableau. En effet, à d roite les chan ..
cels Jout"ds à la vue. te Chr•.s t corpulent et de ha\lte taille et le diacre portttnt le .ripidion (nujo\lrd~ hui
abîmé) constitocnt un enseo1blc d' uoe niasse. à peu près égale au groupe, rep!'éseoté à gauche e n
fo rtnc d.c cercle, des Ap-Olres qui s'inclioent. Le peinlre a voulu lin1iter leur noot.brc à t1·oi.s sculen1ent,
c l n· ~l fait qu· esquisser fa s ilhooeue d'un quatrfèntc-. évidc1Junent pour ne pas accroitre plus qu' il
ne faUait le vo·JunJC du gr oupe de gâuc bc. A ga"Uche d·u tahlcaù de Ja C:onll'l"IUllÎùr'I s• e st C011'51!rvé r
angle inférieu1· gauche d'un .a utre tableau. qui devait représenter 1 c La ve 1n en t de s pi e<l s
(fig. 112). C'est œ que. du moitls, laisse deviner le banc en bois ou ln<;rusté. dessiné dans la pa riie
inféi·ieure du tableau La surface aotérieure du banc est occupée p~1r des caissons à 1nortaise. Oo y
discerne Jcs. pieds d' Ull hOJlUllC ; I' UO CSt po:;é sur fe S(>) : f a uCt'e, Jevé, CSl posé ObJique1tlCOt :;ur Ja
partie haute du ~aoc ; une n1aÜ) tient Je talon. c· est par de pare!IJes positions, du groupe d·a1>ôtres
assjs q u ~c:st souvcot représenté le lave 1ne11t des pieds, con1mc l'attestent plusieurs exemples (voir
la note de la page 206).
Pour compléter le cycle des fresques de la moitié Notd du Réfcc·.toi1·e, nous allons. examiner
encor e I' unjque fresque co.nservée $Ur le Lan-1bot1r s itué sous le berceau de l' étroit Jnur Nord.
Le fo1h.I bleu fonc:.é de cette fresquè esl à droite-, en bas et en. ha u t~ écaillé et 1)c lt1isse paraitre Q\.lC .J.a
COllche inférieure blanche de chaux. ('clic .. ci s· étant décollée eo tu1 point, a f"évélé r e xis te nce d' une
E t.'ARCl ll t i.C'• v~r eT Ui:S H<O,SQUES IWZ ou MONAS I tKE DE PATMOS 359

couche de rrcsquu pfUJ antknncs, datant de l:i prcn1i~rc pha.sc du Réfectoin: quand celui - ci
~ta il cou\.'en d. un toit en d•arpcnte.
La rcpr&cntuuon qu1 se trouve sur fa mou•é B-"uchc du tambour figure A b t'a ha m
r c cc v a n t 1 c ot t r o i s a n g e s (pl. 20 et 83). Voilà cc que du le passage relatif de la Ocn~se
(8. 1 - 2) qui u 1nlp1ré cc tabft"ttu: «Dieu lui app:irut nu Chene de ~·l nmbré. comme il étau fl5'i.Î$ à 1'
enttéi! Je ,tt tente. t1u plus chaud do jour Ayant le~ Jcs ycu,. il vit t.ro1s honlntes qui l'iC tc1u11eru
debout prés de lut: dès qu· il les vlt. il courut de 1' cnt.réc de ~u tente A leur rcoc:ontre et se prosternn
à tc,.rc».
En effet f6 vieil Abra bunl esL représenté ici (pl. 20, RJ), i't gouchc et <:n bas, près du chêne touffu
(celui de Ma1nbré), ttgcnouillC: ~ ur le sol (pl. 84). Y~ru cl' u11 chiton uu1uv1: ù réf lets , il se pi·ostc rnc, les
1111.ti11s levées ..:.n s igne de supplicn.tion. devant le trois ange~. qui. \lc11nnl de droite.• soot. align 6s devnn1
lui (pl. 23tl et 85) (''cN a nges sont vêtus pnreiJtcment n1ais avet.: a lterna nce des couleurs, fcs deux ex·
1rêmc.s d' un c.h1100 ohvc èhur sous un hÎlnarioD lie de vin , celui t.lu ntilicu, entièrement. en lie de vin.
A\'CC une J ég~rc et ailnablc inclinaison de leur tête vcrR AbrDham. Ils le béniss~nf tous lè"S t l'OiS de
leur m:iin droite dirisff: obliqucmcnL Leu.t bras ~l ct.inc du clavu< rouge. tpousant la courbe de la
voûte ~t ~ détuduuu sur tes montagnes de 1· arri4!re plan. leur$ •oneucs aJlc-s., courbes a rouges, lc\•écs
dcrr1êrc ront nnhtc un scntiniçnt de force: s-urn.:st urcUc..
Leur h1mat1on c~n tt'Qva.iUé aVCé un JU"'Oplasmos (ro1\d) t"Ot.11;c ::tnghus et avtt des ombtcs d. ocre.
La lunu~re est rendue: JXmr le peintre. en couleur blanche et rouge :anglnt.S. Ici aussi. des taches ont ét6
posêes sou) I ~ pon1n1cttcs de leurs joues. L.c rond r:;.t p;artoul bleu ronçé. L.. alignement ty1hn1iqor:
des jcune:3 an,gcs blonds a u V1:tag:c plein de fraicheur, 1· un1t'orrnité de le u..t mou~n1c.ot caln1e, la no--
blesse Cl la sêrén116 de leurs visag1!s. I' heureux agencement de ((!Ul'S draperiesf tout çela coropos-e une
\'étltablc mélod ie: p1ctuf"filc. <:est d" une 1nâniêre tout à f!l il d i frértntc que plus tard les n\aiLres lta ..
liens: 0 1\l ltflilé· ce s ujtt con11ne le P.f OUVe le lnblcau 11 ... 834 de Oi:u1 Oon1eoico Tiepolo de r Acca.de---
1nin de Yeni$r:, uvcc les attitude~ tout.es dran1utiqucs et l u~ 111o uvc 11la11ts brusques de ~s anges.
Veno n s-en n1ui nlel\Ut1l à r ex.a1nen des fl'CSQUf !l> du bcrc:c.iau 11·~111svcrsal~ peu profo11d qlJi fnh
suite A 14 11101ti6 No rd Ju réfectoire et autour duquel se déploient le.: z.ones décrites. Jci. da11s la. J.Ol\C
infé.ricurc, seule une tr~s pelilc parlic de fn:squcs n é 1é cons:e1·,·é; ou contru.ire. Ja deuxième .1..one a
conb-Cf''é un U\bleau ender~ h11ut de 1.60 n1., rcpréscntruu Jr1 M i ~ ~ i o 11 des A p ô 1 r c s
(fig. 72., pl. 86) d c p o r 1 o u 1 1 e m on d c : «Allc:r. donc. de toutes les nation•. faile< dC$
discipl~. le.A hftpc1sa.nL au nQm du Pêre et du t--U s et du Saint E.5pf'10t (~latth. 28, 19). Dan-5. n oire
pl:,ncht 86 le. ChtlS\ est représenté au œnt.re et de façe. l!norme. ~EU.1 d·un chiton de cou1eur ohve sou<c
un himnuon mafl'On, 11 c:s1 monté sur une montagne ronde et tend $C$ m:1in:s en avant et d~ dcu:(
côté!'o, pour bénir, ou plotôt pou.t adresser' la parole A ses onu d1.;aples. rangés de part et d' t\1.1trc
de ta nlontainC en deux. demi .. choeurs symétriques. Qucllie c~t la n1ontaanc figwXc ici, nous l' npprc.·
ooos par une tn~cript1on pclntç en lettres blanéhes s ur le rond bleu rond . à gauche de la tète duChrhu.
C est une ioscription ti rée der Ënangile selon Mn1Lhicu (28. lô) q ui du : C(Quant aux onu: discJ..
pics, ils se r enditc nt eu Galil6c, s ur I~ mon 1~goe 0L1 Jésu~ lct11• nvah donné rendez .. voosn, Il s' " Bit
d OllC dO Il\ tlCl'llÎèt•C. ()é:nbJiclÎo n (les disciples par JéSUS UVUl'll t40U U$L'e1lSÎun, ~<!~ne q u e J" On vc:>it S;C)U ..
EKT
360 OISSEkTATIONS DE L'ACAD'éMIE D'ATHèNES

vent représentée aussi bien sur des 1nanuscrits que sur des fresques, et 1nêrt1e sur des oeuvres en ivoire
(v. ootes r, 2, 3 de la p. 208). Les apôtres rangés de part et d • autre de la moncagne sont représentés
~inq à droite et slx à gat1che, avec ·(>icrrc à leur têt~. 1·ous vêtus de chitoos et <l' hima~iQ ri.chemcnt
pliés, ils ~ont rtprésenté$ tes uns dcb-Out~ les autres légèrement i11clinés en avant.. tc1\da1lt une de leurs
mains ve1'$ Je Seigneur en sig_ne. d' ac:ceptat.ion de ses paroles. Les bénissallt le Christ leur parle du
haut de la nl.ontag11e, leur disaot c.cs paroles - reprises par une jnscription ~intc à drojtç de $a têt.e-
liré\:$ de 1• Évangile scion Matlbjcu (28. IS - 19) : ((V'C1\ant à eux, Jésus Jetu· d it ce.~ p~Lroles: <<fout
pouvoir 1n' a été dol\oé au ciel et sur la te.r re. Allez donc~ de toutes les nations frtites des disciples>1.
Juste âu dessus de Ja Mission des Apôtres, c"cst..à-..clire aux. naj_ssanccs de la voûte. est repré-
senté- 1e Re n i cm en t de Pi e r r c (pi. 87a) malheureusement mutilé. On voit sur le table.an,
à gauche. s~é lcvcr un édifice. celui de rarchiprêtre Anne, couronné d"u1l fl•onton et ayant sur Ja
façade une .(>Orle à rideau ouve1'te (f)flhov). 1\u centre, c ...à•d. dans' la cour. se tient debout une
servanLe, vêtue d'uo.e robe courte, grjsc en bas avec rcf ~cts, et grenat en haut }\vec colletetlc. Elle
Jè\'C ses 1najns ·e t acires;se Ja p.arole à Pierre quj ~e trouve à ~a gauche. Celui-<:i vétu d •un chiton de·cou·
1eur bleu - électrique, tient ses deux mains deva1lt sa poitrine, les paumes à l'extérieur, co sjgne de
négation de ce que lui dit la servante. \ Jne inscription, pehl.tc sur le fond bleu foncé du tableau.
rapporte la conversation entre les dcu}C personnages; en, voici le texLe: «Toi aussi-> t u étais avec Jésus
le Galiléen>,, -M ais il nia devant tout le inonde eu disanl : «Je ne sais pas cc que tu veux d ire,,,
Au dessus du Rc-.oiement de Pierte, s·est. consc1·vêe la partie- inférieure dro.ite d·un autre tableau
(pl. 87fJ). JI rei;,-résente trois figures dont une, assise ;\ gauche, regarde un honune grand debout
devant cHc - assurén1cut lc Chrjst, co r aison de: sa haute tailJe et du nj111bc qu_i C·ntoure sa tête. Vêtue
du chitori talaire habitue:!, Jés us incline légêrcment sa tête ~n avai\t, en ga.r da1lt tes mains c:.r oi.s6es
devant sa poitrine. Derri~re lui est représenté un soldat avec des guêtres blanc:hes 1 u.ne cuirasse
métallique (KA.tj)ÛYlOV) et uo casque. De sa main droice levée, il menace le Christ~ ll s'agit p.r obable-
ment <func partie de la sQènc où Je Christ se préscote devant Pilate ou devant les ac·chiprê(res Anne
e t Cafphe; auquer. cas .. ce dernier devait ê-trc tepréscnté dan$ la partie gauche abî.Hiée d u ta'bleau.
l .es fresques se contîouent sur Je ta1nbour de la 11ef transversale, qui est percée, d'une part
par rancienoe porte avec lanterne en ogive et, d'autre part, par une fenêtre carrée ouverte plus tard
au dessus de cette porte (fig. 76 et 109), fenêtre dont hs ê()nstruction fu t la eau$e de la destruction
de plusieurs fte.l;ques.
Les fresques, mat conservées~ du tambour ont été exécutées avcç des couleurs n1oins stables;
elJes con1meoccnt à une hauteqr de 3 mètres environ au dc:s sus du soJ. Ùl plus ba:;se d'entre elles à
gauchedeJa _portc~ représente .l e C 1' u ci fic ro e.n t (p1. 2 1 et 88). Le C hrist. cloué sui· une grosse cr<>ix
rouge qui se détache sur le fond bleu foncé du t ableau, vient d•expirer. $..'1. tête -- nlalheureuse1ncnl
assez abimée - est légêrenlent t ournée vers son épaule droite. Ses bras étendus horizontalement
préseotcr.it une très petite flexion. tandi$ que son corps déctil à g_auehe (comme ll est de règle chC"i
1.c s 'Byzaotins. au contraire des O<:cideri.taux qui la formen t à dtoite) une légère courbe sin-o eusc três
harmonieuse, concave au niveau de la poitrine cf. convc.xe vers les hanches, Hg1.1c: caractéristique
des J Jeet J2c s., mais que l'on euhjve aussi au JJe-. Le Sauveor porte une simple ceint ure bfcu...cJair
EKT L' ARCl ll'l'li(.1'1.IJ<e P.'I' LE$ l' l<ESQUES UYZ. ])U MONASTÈRE DE PATMOS 36 1

à plusieu rs pfis, C:QJll •ncnçant bca1Jc:Qt1p pJus b<i~ que les reins et descendanr presq\le jusqu'aux ge-
noux. Les maigres ja1nbes du Christ, 1•éunies et se couvrant légerè1ncnL J'unc.. r âolre s'a1)pt1ierH sur
un marche-pied dessiné en perspective qui repose sur Je tcttn~ rond du Golgotha (pl. 21. 88) ft fi n-
téricur duquel on d is ti11gue à pt·ine un crâne. En b:is à gauche, accabféc par ra douleur, la Vierge,
CQUrbée, éva11ouie, vers la Croix., et prê te ~ tontbcr ~SL discrè1e1t1ent rele oue pàt r une des Jè 1nn1cs
qui l'aooo1npagnerH. Cette rcn'lOlc se cient pr~s d<; la c:rojx, tnais elle reg.l'rdc la M.è rc de J)ic u. Elle
po 1·tc un chiton bleu et couvrant lu tète, l'h abjtucl rnaphorion syrien, rougè JOocé. De rrière cette
femnte o.1l disringue les têLes er, en s>artie, le-:; corps de deux. autres femn1es saus 11intbc A d roiLe
d u crucif ié, pJongé duns1a d ouleur cc la <:ontritio n. le d i ~cjple bien-a i1né du Christ, J ean ~ porte sa
paume droite à sa jt)ùe cotrespondanle, tandis qu• il laisse pendt•e sa maio gauche. li est vêtu d \tn\
chiton bleu cla ir et d·uu hi1nntion qui to111bc de S<)Jl épaule gauche. A côlé. el un. peu en ~lrrière ùè
Je:trl, se tient, OlOOh'tuH le Chris t. <le sa 1ttaio droiLe levée el pliée au coude - conCorrné 111cnt -au
type purcn1ent by1.anci11 .- 1.-.t:Katô\ttapxoç (le- centenier) scion Matthieu (27, 54) et 1.-uc (23, 47),
1:: Kcvtvplcov (Centurion) selon Nf ~1rc ( 15, 39) (pl. 2J, SB~ 89et). /\la t:ê te d "u11e baode de lanciers
et du peuple, ît est revêl\.1 de runifof1'1\e nlitita.it·c jan1bîères jaunes de et.tir, bas bleus (rtcptnô~hc.c.),
chiton ro uge à manches. de sccn~:•nt jusqu·:,ux geno.ux et, pnr dt·s su$, une. c uin·1sse jaune en cuir
avec cci1HUt'C de 1Ytélat Sur son dQs est jetée 011e chla1uyde. Sa tête n'est pas 1ci entourée d 'u11
ni1nbe; eUc est scu1e1nent couverte pa r la coiffe habituelle oricnlalc. i.c i vert-bleu, qul descend
jusqu,au C<>u qu'elle e n ~ rre de Lous côtés. Le ce11tcnier a hl Lê te l'arc1ne1lt nil'nbée., d ans lés n1~nu­
scrîts de l• Orieuc chrécieo (Ca-pp.,1doc:c, Syrie, 1\ r 1nénie) des siècles antérieurs. Aux tcn1ps byzantio.s
il est d>babitudc priv6 de nimb::. co1nn1e ici, sau f quelques exceptions. Mais dës Ja fin du t2c s
tl s urtout au J3e • .sous fes Paléoh>gucs et après, la tête du Cel\tllrioo est oi1nbée dans la scène du
('rucifiemcnt, les peintres et le peupte le regardaot comme Saint pour n"oir prononcê le ·
1<\ ' rain1cnl celui-ci é1ait rils de D icuJ))j
Les horn:n1es qui, derrièfe lui, s e dil'î~c11l vers Je Crucifié. sont vêtus de g:uêtres blani::J1es, d' un
chiton bleu et d' vit hiroatioo fouge et portent Sur Ja tête de$ tul'baos sc1nbh)blc$ à celui du Ce11tu ..
.rion.. et .les derniers soldats lanciers -- les .s oldats du gouverneur - des casques métalliques. li fa ul
cependant noter qu' H ne s'agit pas ici du groupe qui insulta Je Christ (M!tlt.h. 27. 3J), mais des hom·
n1cs qui, «::avec lui (le Centurion) gardajen1 Jél)uS, et;, ht vue d u séis me è( de ce qi1j se pas.suit, furent
sais is ct• une grande fraycu.r et d irent : <(Vraimenl celui .. ci était fils de Dieu !». Jean et le Centu-
r ion ne se détachent pa$ ici,.con1me d' habitude, s:11r les murs de .Jérusalern, m~ i s sur un édifice jaune -
blanc. tnUl)i de deux bandes rooges horizonla1es.
E11 dehors des persouucs dêjfl c.itées• .oo tre tablea u éc>n.Lient e11 O(ltre deux élêmc-n ts lrnportaots.
S<nlS la ma in g:auçhc du Seig11e-ut - o ù se u·-0uve l' inscription M Lf,\ Yf•fu~1~ ·- est représc,née ~n
buste une jeune fcm1ne (pl. 89P) vêtue d' un chitou blanc - jaune fermé et d'une coirtè bf:tncb.c sur la
tête. Da ns sa rnain d roite Jevéc elle tient, pa~· I' intermêdiaire de 1' étoffe de, son chito n, tJn vast à
bouche tétralobée, un calice de con1ntunioa) prêt à recevoir .le sang et J, cuu qui coulent de la plaie
du Chris t. l..a p~tlic du tableau qui est iml'nédiate1t1ent de1·cièl'e cette figure est abîn:u~e ( pl. 89jl).
Sy1nétriquemenr a u Christ) à droite, c.·-à-d. sous l'aîss-ellc g·::1uche du Crucifié et au dessus de
46
EKT
362 !;>1S$fit(.'rAl10NS DE L•ACAOÉMl E ()'ATHÈ~ëS

11 édifk~e sui: lcquct se détachent Jean et le Cenlurion, un aoge Jnarche rapidi.!mcnl e-1 te1·l d sa 1nnio
droite vers uoe viciUe remmc (pl. 89a) qu'jt par:-ih repousser. L' !inge esL vêtu d' un cbiton couleur
oJivc et. d'uo bimaÜoJ\ rouge qui f loue en arr'ière p;\r soile de son 1nouven1ent violent. 'L." vic.iUc
fenlmc.figurécdc face a Jes majns croisées devant sa poitrine . .E.Uc porlc sur la t.êtc \Ill màphoric.)ll rouge
foncé. lJn ange sc1nblabtc, rnais pt<.)t<.."CLct1r cl guide cette fois. <levait lJ'ès p1•obablenlent être repré-
senté - à en j\1,g er par des exemples analogues - ~ur la partie ab?mée du nlur. derrière la figu1·c
de gauche. Le:$ personnages plus haut décrits représentent sûremenl d'une n1anière syn\bolique,
d' une paft, l'Église 1·ccuciUant le s.::\ng d\1Christ, et. d~ !'autre. la Synagogue hébl'aîque persécutée.
c~e tllètne ~.tait 1:-ega1•<lé uucrefois. - çt l'esl aujüu rd ~ hui encore - con10\e uoe crl-atiqn de l'a1·t

occideotuJ. oli il se lrouve en ef('ec déjà pfei11en1eot développé à l'époque car('llingicuoe cl ro 1nane 1
el,.à parlir du t2cs., introduit daos l;:i sculp1ure monumentale cl les arts rtlineut"s de l'occident 2 • On
te rcocontre encote sut' le!> vitrau~ et dans les min incur<:s de rno.11uscrits occidentaox. SlH·tout des
ps aul icr~~. On le t(otrve aussf dans des monuments du f4c et du 15c s. Cependant 1>cxis tct1ce de ce
thème c~! flu~-si uueslée déjù dcpt1is Je !OO s. par des monomenti:;, byUtntios, dont le non1brc s'est ré-
ceminenl a<::ctu de bc:iucoup. cutnm<: le mc)lH_rc h1 Hste de la nvte 4 de la p. 2 15.
Le no,nbrc s\1péricur des e.xc1nple·S O<.."Cidcutnux 1mr râpport à c.."êliX d~s n1011un1cnls byuuuin$
a a tnené autrefois Kondakof et \Veber à P 0 1>inion que 11 e1nploj du n1ëme lhèroc à lly;<"Jtclcc étàil le
résultat d' infloen<.-es occ.ideotales. A c~tte théo1·ie d' une origine occidentale <lu thèn1e s' ovposère1tt
les Jlusses Redin d':alx>rd , l-la~etorr ensuite. q1,1!. se fon<lenl surfe fai Lque le thèn1e de l'ange guidant
ou repolissant tes personnific-.aüons de 11 égtise et de la Syuag?gue o'apparnît p~s en Occide11l, tao.dis
qu'il est très répandu en Orient ; iJ n 'csl pas i111probabJe qu.'iJ ;;iit été iospirè par le grand Canon
d ' And ré deCtërc (7t:. s.). téctlé pend~1 nt Je Mercredi de la pr-etnîère sc1naine dcC~1rême. Or le Lrôpà'i-
rc 22 de cc canoJl d it: «Kptttfipa i1 ·r;l(t(Â.l)O'i<L tKti)OctîO t-liv 1tÂ&UpUv (1()1) 'rl)V ?;c'lH1lf>Ù()OV~ ,;t;_ 1)Ç ô
:S1nloOç ftµt v t~êf}Â.uo.e Kpouv6ç 1qç ù~tato.x; -.'.UÎ yv(Î>Ql)6.>Ç &iç TÙJtOV ·d)ç n ·<xÀcu . tf'jç Nt.uç· t(Ï)V 6\.lo
li~tt't .O.uxOt1K'c'OV, ~<Ï>TSp 1)µcil\?),
Une solulion ooocUiatQire a été proposéç detn i~ re1nent pal' le R. P. <3. de Jerphauioo qui aer
cepte, d •une part, l'origine occ.identafe du chè.n1e, 1nais a ussi son ad~1 ptati o11 et sa ln\nsfor1n;.\tiou à
Coostantînople vecs la fin do 11 c s. t'aro1i les a rgun1cnts en faveur <le l'or-igine occiden~a l e du thèJne.,
Jcrphanion cltc quelques cJCcn1ples, oit l'Ügtisc e!:'t rcpréseorée cooroonée. JI a été «pendant. confirn1é
que ce chè.01e esl utiUsé d-ans les ccpréseotatior\s oric11rales de· l'Église; seole.s., <:epcndaol, le$ fla-
.rnula des n1a11uscr'lt.s syriens iofloencés par les États dei; Croisés, pro\•ieuncnt vraiscn1bJabJcnlent
d ' inffuen<.-es occidentales.
fï1\n leo1elll on pou1·(ait accepter soit une so~n;;c paléochrétienne conunune à 1' iconographie
occidenCalc el o rle:n1.atc, dont cependant au('un1e trace ne s' csl cons:r v6e d~u1s les 1·c préseutalforts
exista nies <lu Crucifie1nent, soit p ltitôt un développement. parallè le de c1:lles ~ci.

l PJuskurs c.xcn1plcs sont c.:ités dâllS I~ QOh.:$ >. 2, l de la p. 2 J4.

2 Pfusi~u t~ cxe1nplc:s. sonl ci1és dans la note d~ i;.\ p . 2f4.
3 Vq(r· n 1. z. J de la 1>agc 215.
 MON.• ST€RE D E PATMOS 363

le thème rlç l'ange conduisant l'Église ou repoussanl ln Syn~igogue. n'a p.-1s élé- u<ilisé scu-
fctrterH da1ls la t'epréseotation du Crucificlnénl. mais a ussi da11s Ficonographie de livres liturgi-
ques (d·' abord peut- être dans les lc-c-Lures liturgiques) d' o t1 il s'étcn.d i1 à d'aulres livres fPsantiers
t.vangiles et l Jomélies, p. ex. ce11es de Grégoire de N;:1zianzc).
l)ans une prerniêre variante de ce thème c:'cst la ' ' ierge elle n1ême qui recueillit le sang du
4

Christ de ses 1n~ i n!c', qu'elle tend ver·~ la ph\ie du C1·o~j fié. Des cxcmpJcs de-<:elle vafi~1.n tc nQu$ :sont
offerts par les deux fresques sutvantes de Cappadooc : celles d' r\lchikel Aga Kilissé (9e s.) el celle
de llnbatin S:uua-ngli Kilissé.
Une (lut1'c variaruc nous présente u11 at1gc au lieu de Ja Vierge quis' cov<)Jc pour rc.'t':ucillir dans
ull verre le sang du Sauveur. Ceuc variante flC 1·cncontrc souvcnl dans 11 iconographie byza ntine et
surtouL dans celte de l'Occ:idcnL n1édiéval. 1:1n tout cas le personnage qui colt.ecte Je sang était sacré,
conune le prouve fe nirnb-e que porte Je visage de I' église dans certt1ines repré-sent~tions. Je. ~igoale
enfin une rcpréscnLation pJos rare dè 1' Église recueillant le sang et l'eau. qui s' écoulent de la pl~ic
du Christ. J.,' Églis.e e$L figurée 1à sous la ror1ne d 1 une fcnune assise au pied de la croix et recueillant
le sang el l'eau qui couic de la plaie d u Crucifié. Nous e n avoos les cxe1nples suiv:ull$ : l) celui du
manuscriL du Physiologue de 1' école Évangélique de Smyrne. malheureusement perdu et 2) la sté-
ALite du Musée de ta Mélropole de Tolède ( J2c s.). { :ependant une rcprést:nlâlion s emblable d ' une
f igure assise el rcc.ucillsnL le s~J1g, d u Sauveur se Lr()u\'c ~1 u 1 lc s. - et n1ê1ne deux fois - dans le
manuscrit n° 74 de la ,BibtiQthèque Natîonale de J>aris (r. 59)- où I' on voil mên1c sous le
bras droit. du C rocifié la Vierge cooduitc par uo ange - , au I ~ :;. daos deux copies s lavortcs d.u 1nanu·
scrit n° 74 cle la. lli btiod:ièquc Nationale de Paris_, e l cofitl au J6C s. dans l'.Évaogilc slavon n° 14
du n1ooastêre de Su{ evita en H.01Jmanie (1595 .. 1606). avec cette dirfércncc q ue dnns tous <..-es <"as
le personnage qui cotleetè le sang n' c.$ \ plus 1) Égl\se - pu\squ1 il e~t ''h·H et 1nê1nc bat'bu, cl porte
en outre une pe t~te kidaris asiatique sur la têle. Cet hol.n111e est, comnlc on n constaté. un ccr tnin
Jacques J uif, qui, seJoo la na.rralion du 0JJ1rtyrc de St Dnripsavas et üoe aut1-e c11corc, «ayanl vu
le solda Lqui avait piquè le côté d u Christ de sa lance e t le sang et l'C3u qui coulaient de fa plaie,
coueut et prit une citrouiUc oll îJ reçut les jets provena.nt d u Dieu)).
li n'est pas inutile d'tajootet e1)C(H"c qüe parfois co1l11l1e collecteur du sang du Chl'isl est éga·
lc1nent tC()l'ésenté le soldat qui transperça le Seigneur, celui qui se rcpe11tit de son acto ..::t qui porte,
sur les fresques, le nom de Aoyxtv<>; ou Aoyyîvo;. lZL pas .sc:uleme.nl lui, mais aussi I' autre soldaL
repen ti~ pu rnJi éèu x q ui $uivaienl le Cenlorion, q-ui esl rcprésc1\té parfois tenant un vase dans lequel
il aurail recueilli le sang dlJ Christ coulant de la plaie.
La rcpréscntalion du Crucifiement avoc p lu$iCui:s peN>«>nnages consliLuc une compO!;:ition.
proprcrnent by7.anLi ne~ à Ja fois pitloresque. symbolique e-t historique, :•vcc ses personnages sy1néttl·
qt1e1nent disposés autour' du Cl'ocifié. Un seul élément. iconographjque t rès <:.:'."iract.édstiqoc Ja distJnguc
des autres représentations by7,.i.ntines plus tardives du Crucifie1nent : c' est I' itl<.~Jinai son pro·
noncéc eo nvat\l ei df'amatiqu~ de la Vierge évanouie et prête à tomb:r . Sl 1\ous recourons en effet aux
positions plus anciennes de la Vierge vis-à-vi ~ d 1) C rucifié, nous vertoos que dan::; la viejllc lc<>oog:rn-
phic orjcn1ale, la Vierge si: cient deboul et fet'1ne pr'ês de la croix. suppliant (<son F ils et so11 Dieu))
EKT
364

de ses bras l evé~ cachés sous le maphorion. Plus tard les lly~.anttns du Mvyen - Age, j ugeaol qt1' il
n' éiait pns n~tutel pour une mêrc de retenir absotumeut sa ùouleur et ~oo émoücn1 devant J' af'f'feux
martyre de son Fils, I' ont f igurée 1no1urant la douleur de son âme~ 11011 d' une ttlaniérc violente.
ml':is discrètcn1enc par des gestes légers tels que I' on rencontre sur Jcs caln-1es f;gurcs en deuit des
1·cHcfs fuoérnirc.s des ancicvs Grecs. Ain,~ i . par exemple flous ln vc>yons toujours fern\c et cahne.
taotôl portant la tnnin pliée devant Se$ lêvre:; ou sous le 1nenton. tnail) p lus souvent encore.
posanl - co1no1e fait Jean --- la p:HullC de la 01ain gauche sur sa joue, tandis qu'elle tient sa ni.ain
droite tantôi horizontalc1nent devant sa po ilriuc. en s igne de piété~ tàntôt pendante. taotôC montranl
Je Crucifié; mai$ elle garde. du-os tous les cas. te scn1iment de décence, avec lequel la déctit, au 9<: s.,
Georgc-s de Nicomédie qui dit qu' clic se co1nportaü KOO'Jt멂 Ketl o ùK ùyt\1-0}Ç pendant Ja Passion.
Au Jze et surtout au 1 3~ s. la Vierge prend une position ou pcn différente : elle porte s in1plc-
111ent hl main gauche devant la poit rinc. en ::;igne de respect~ pendant que, de ~a m::\in <li·oite légèrc1nent
teodue, elle int..H)tt·e lé ChrisL; cetté a ttitude S.Ct'n encore p lus largement utilisée au t4e et au:\ siècles
st•Î\"'ants.
Les pre1nicrs indices d 1 une é\fcntueJl.e faib1es~c dç la -v ierge :sont notés ave(' évidence par
la t"eptésent~1 ti_<)U d' uoc ou de devx de ses cornpagoes qui se tieonent derrière elle, prêtes
à I' aidet au besoin.
Depuis le se S. déjà, les hagiographes de Syrîc et de Cappadoce, inspiré::; pnt" les Apucryphc:.,
ont rt:préscnté près de la Vierge une ~aintc- fe1 nmc pour V assis~e.r' er la coosole1· pendanc sa douleur.
en la s.outenânt .soit par lés épaules, soit sous l'aisselle. Dans la Grèce prop.rerncot dite e t en lttt.lic,
ol1foisoonaient les a1clies d 1 esprit bp..anti•'• ce sccourl:i n' a été figuré ' 1uc hien plus tard, à peine
d!tt'I$ la s«."On.de n1oit.iê du 12e s. C'e~u ahH·s q\IC la \fierge conunenœ à présenter les prc1~1iers signes
dt.~ n, i blei;s~ que 0QU$ voy6 1~~ !)UJ' les ftesqucs by1.antines d > Aquilée et de PaJern1e. Ccpcndar\l (f,'t VJcr·
ge ne fJéchü pns encore, elle .d ent:nidc l'assls t:::ence plutôt morale d~llne de ses co1nJ>ag11es dont elle
pi·cnd siu~plc1ue:ut les n1ains. Cc sentirrient iout hu1nair1, qu'ont expr;mé au J2c s. les atcJiers byz3ntins
d' Italie, a été pn1·tagé, à la 1nêrne époque par I' art byun<i11 de ra partie occidenLHfè des fJttlkans
c'est . ii - dire celui qui esl touroê ver.s V Adri ~tiquc, el qui «revendique aussi, en graode pa1'lie,
la création de con1positions ,,Jc.i ncs de passion)>.
C' c$l encore.p lus ctfirnent q 11e s 1 exprin1e J1évanou\Stién1tnl de la Vierge pt.udan< le Crucifieroent,
aussi bien dans les Ba lkans qu 1 en Italie àu 13~ et au 14c s. pendant lc-squeJs il fut un thèn1e très cher
aussi bien aux artistes bytantins qu' aux p1·io1îtîfs 1taliens ; il est représenté de ttois manière-~ : a)
l;:t Viergè $ç penche plus <>u 1noins forteinent en avant ~ h) elle penche ~on corps en art"iêre; c) elle
incline de côlé son co1·ps. Dans rous les cas. hi Vierge e-s1 soutentie par une ou deux saintes fen1n1cs
ou par Fune d'elfes et f'apbtrc Jean, qui est a lors déplacé du c-Oté de la Cf-OÎ.x, où i1 se tient habitue1 4

Jcmcnl. ?\ celui ol1 se tienc Ja Vierge.

la première de ces m~tffières a été appllquée en Grêcc et principalcrncnt par les hagiographes
byzantins de Macédoine (Vieille Scrbie),la seconde et la troisjècnc aussi bien par les primirifs l•aliens.
qui suivaient les tn()dèlt:s. by:t.anti11::::, que par les J}yzanti~l$ de la t.ôle Est de r Adtialique vis..à · VÎS de
f ll~ l ic. c 'est -11-<lire <le Ja 1noitié Ouc,o;:t d es B.:llknns.
E K , J rTECTURE ET LES FRESQUES TIVZ. ou MONASTÙRE OE PATMOS

Les fresques de Pallnos ic.i é tudiées nppatliennenL <l' une maoière certaine ~\ la prciuièrc caté-
365

gorjc, dans laquelle on peut distinguer deux degrês d'inteus·jté dans le mouvcmenl en ava11t de la
Vierge. Dan$ re pren1jer cas. ln Vierge tes bras ctoiséi;. incline lé,gèreroe11t sa têre ve1·s la croix: elle
est soute11ue LantôL par Jea1~ seuJ. 1::-intôl par Jean eL une des MyrophoJ-es, laDrôt sculcnlcnt par les
Myrophores, qui. quoique prêtant leur' secours à la Vierge, nç ccsscJlt de regarder Jésus.
Cc <.:as de légère f lexion en 3.vant. du bus te de lu Vierge. nous Je rencontrons dans pJus(eurs
1nonufncots du 13e Cl de Jà prernièrc n1oitjé du t4e s. U.o des plus anciens exemples (J289) nous est
fo\l rni par la fresque de la petite égUse d 'Omorphi Eo:lissjâ, à Égine. L.à, ln Vierge. cha1\celantc; est
<\.<.'Cornpag:n_éc de lrois Myrophores, dont une se LicnLentre. elle et la croiJt; la Vierge jucJine son corps
asse:r. vers ta c roix et app\1Îe en n1€mc te1ups, p1eine de douleur ou pleurant (?). sa ~êtc sui· sa n1ain
gauc~)C recouverte p~1 r le 1naphotion. l Jne des Myropbo1'es, debout dcrrjèrc elle:, Ja rctionl, on 1endant
sa n1ain droite en diagonale devant la poitrine de Ja Vierge.
Un aut('c <:a;; où la Vierge, vaincuç par Ja douleut, s'évanouit et s'affaisse. nous est <>ffert pa1·
une f1·esqlle de l'église des lucol'porels du village d' Archanès en Crète, da.1.ée de 1315 · 16. Dans
celle f rt.squc, la Vierge-. entourée de. 4 M yropho1-cs, dont deux la 1·ctiennent pat' les aisselles. est repré-
sentée les rnains peodantes sur le devant et les genoux à demi ploy6s, stln~ cesser, cependant de re~
garder JeCru.çjfié, en levant !>a tête vers J..ui.
Nous re11cQOll'o11.s égalc1nenc le cas de lï11clinaison légêrc de la Vierge da ns <feux au1res fre$ques
byzanrines de la /\<tacédoinc (Vieille Serbie)~ ù pe~1 près co11te1nporai ne,s , oeuvres du mê1ne a telier arti-
stique. l..a première d ' entre elles, di:ttée d 1cn1re les anoées 1309 ec 1320, SC· trouve dtu1s la pclitc église
SL-Nikitas à Pr:ilep; la secoode, datée de 131Ci, dans l' église St~ Oeorgcs du vinage de Nagorit ioo,
prês d' Uskub. Toutes deux. sont. J' OCU\'re des peiotres grecs Mic.hel et E utyche A$trnpal$. 001nme en
térnoigncol leors s ig nëltu 1'C!; con~crvé::>::; sur le!; fl'esqoes.
1\ cette mên1e catégorie apparlîent aussi ta miniâture de J' Évangile arménien de Jérusalem de
l'année 1272 qui représente la Thêotc.x:os près de la croix ~t qui pré..~crue en outre d'autres ressen1~
blanccs avec la nôrre (l"Ég:lise sous les bras du (°'rocifié et une sainte femme soutenent la Vierge qui
se Lienr entre elle-et la croix).
Un hntrc cxc1npJe d'évano ui ~scm.cnl de la Vierge qui appartient à la pren1ière catégorie. nous
c$l of'fe1•t par Ja représentation d ' une icone portative du couvent du Sinn.ï. lcj la V.i crgc qui s'incline
vers la croix. est soutenue p<)r deux fem1nes qùi. de part et d'autre, lui ont glissé les bras sous les
}1ÎS$ellcs, pcndal'tL que Madeleine. an second plan, Jêve au éicl ses deux b1·a.s. QùOÎqu..clfe n1aint'ionne
cle.lreoleot la tradition_iconographique by:1....'lnti11e. écU.c i:COl'le pré·s entc qoa1\d 1nt!:lne. con\me 0 1\
l'a déjà renlarqué, c.crtaj ns éJénJ.cnLs italiens, conlnlc par ex. les pjeds cfoué-s eu <:rojx du Crucirié, le
carac1ère de la drapel'ie è l des raies d 'or. Ja technique trê-s pofie de r'e}(éCution, ç lC. Il faut, po uf"
cene raison. la regarder com1lle provcnanL d'·uo à le lie1· vé11étobyzantin de ra 2e 01oîtié du 12c s.
E lle est en tout c--.)s l'oe'uvrc d)un ha~iographc g,rec, con11ne il ressort d e~ inseriplion:-; grecques qui
l 1 uce<)1upagnent.
A la 1nên1e cacégorie ~Lpp~rti c-nL, enfin, la représentation à. plusieurs pensounagcs dn coffret
en stC:..ath.c de Bofog.nc. la Vje1·gc e st, de 1nè1ne, so\Henue p~r dcu~ M y1·ophol'cs qui 1 de part et d 'autre,
EKT
366 J)J.S:$P.RTATIONS DE 1..-·AC1-\DÉ!\11E D' ATHÈNES

lt>j onl passé, d'une 1n!llnière tt"ès réa li,s tc, Jeurs bras Sous les ais~Ues. i·aot la position. peu décente
de la Vierge, que la 1nanlête ·btutale avec Jaq\lelJe les fem1nes. la soutiennent, ténloigncnt qu'il ne s'
agit pa.s d ' une oeuvre byz:.inüne., n1ais plutôt d ' une oeuvre lotàle du • 4~ s. Cc qui est d '·:lillcurs <:<>n-
fircnê par les uniformes militaires, les chapelux des pètsoooa~s et Jes arines des soldars ;\ r>'ied et
des cavnliei:s; enfin par h• tt~s ftéq~ 1ente représentation de profil de nombre de personnages. ~.fais
quelle différence ent1·e les nobles attito<les et 111Quvemcnts des fresques byi.anii ocs el celle-SJ plutôl
banales> du coffret de Bologne!
J\u deu~iè1nc Stade Ja ftcxion do corps en avant, la Vjerge est représentée s( forte menl penchée
en avant que son visage touche la rnaîn de Jean <1ui l'aoco1npagnc et. qui s'inclioe \'CrS cUe: o' est à
fui que Ja Vierge den1ande le vCritabJc soutien Olôral. Cc cn:s se pré~eore dans Ja fresque byzantille de
J 264 de l'église de Sopo(;-anj en \ ' iCiHe Serbie; c··esL J'oeuvre originale d>UJl gi:and peintre créateur
<Jul a hnrdi1nent r·epté;;enté le dra,1ne de 1'6vano-uisse1nent. Ce n1ouvcmcnt de la Vierge est, conHne a
dé,ià 1·e1narquê Millet, se1nblabJe -a celui du peintre de <(S. f.~ran cisco», Fra Gu.gJielJno, et de Cimabue~
que nous rccontron:; un peu pfu~ tôL. de sorte qu' il n 1esl pas improbable que f'artlste byzantin ait
en-,pronté à ~c·s contc1nporains ilafien·s ce tbCnte, qt1' il a interprété de sa 1nsniê(ç grandiose ((avec
dç larges figures et des lignes mëlodieuscs, savantes à hi fois el nudacieusoS)).
J)ans la même c-~tégorie qtte Sopot<üli, $c c.:h1ssenl> d' une part la ft•esquc de 1\faYtiotissn de
Castoria cf. de J'a uLrc. uoh'é fl'esqtu! de f>aunos. Dans fa prenlière, fa Vierge fortcn1ent penchêe en
~v::int vcl"S fa croix, e...,.t -s outenue. d'une n1anièrc assei. viôlcnt.c, sous le$ â i$~cnc·s pat• Punç de ses
con1i>agnes debout derrière eUe et qui, malgré t'aide qù'e:lle _prête à la Vier~c, ne cesse p<iu1·tant pas
de regarder te Crucifié. lc.:.i a:nssi, la position de ta Vierge ne paraît pas t rès. décente, comme 11 a déjà
re1nar<1 u~ M . Chadjidakis. A l'aunos enfin. la .Panagh.ia. penchée fortco1cJ1t en "''3Jlt vers la croix.
c-S t retenue par la Myrophore qui s'jntcrposc entre elfe et la cr<>i·X c.n. s'inclinat'\l douceolcnt vers elle.
J...a position et. J3 cQn"lpQsith.\n en général de la rl"esq\Je de Pat111os paraît, cc1·les, p lus déœ1\te que ceHe
de Castoria, mais elle est assurérnent bien inférieuret en ce qul CQU(.-erne le mouvement général et la
con1positi<.n1 1-1rtond ic1 à la g:randiose représentation de SopoéanL lntére:ssuntc est ici la po$iÜon que
I' on 1"Cncontte aussi dans l'évangile ()r1nènien de Jér usalc1n - de la Myrophore qui aide la Vierge;
eHe Lourne Je dos à la éroix auirarH ainsi l1 attenlion do spectateur sur Ja douleur de la \ 'ierge, chose
inconcevable pour un peintre du 12c s. La fresque de l(l Mavrjotissa est juStctttcnt datOO par Chadji·
dak:is <les pre1nières décades du ll~ s. C'c~t à la rnêmc: époque à peu près, ou un peu plus tatd je
c rois, qu' i' faut placer ~uss i la Vierge du Cl'uciriemcnt de Patn:1os en raison de sou excessive f~exîon,
Au dessus du C1·uc:ifiemeot (pl. 90); sont alîgnëcs quatre figures en buste. A guuche, comnJc
J'indique )'inscription qui Paccontpagne, Cos nt as le poète, à la l»trhc blsinchè. Il porte un chitoo
couleur olive et u11 hirnat.ion rouge ; il Uent. de sa main droire un rouleau déplié er de sa gauche,
Lendue obliquesnent vers Je bas, il m o 1Hl'C la Lête du Crucil'i é entourée d'un ni1nbe crucifère. A côlé
de .lui et juste '-u dess·o s de la têre du Christ, sont rcpréseotés deux !u1scs duru les ailes déployées for-
1ncn1 un dcmi-c-.e.rcle. L '-ange de gaoche recouvJ''C soit visage de son hi1nation~ en sfg·ne d'extrêrne dou-
leul', tandis que .c elui de droite> vêtu d'on chilon couleur olive et d'un himation rouge clair, ntontre
le Crucifié de sa 013.in. droile tendue obliquement vers le bas. r....a dcrnjè(C· figure à drot(c, es4 d)aprè$
EKT L"ARCHITOCTURE ET LES FRESQUES )J'\'7.. DU MONASTÈIŒ Oil l'ATMOS 367

l'ins<:ription. qui t'ricco1upagne. le poète J e au na 1n as c ê ne. Barbu il po1·1ç xur la têle I' habi-
tue_! turban o r iental, Ul'l chiton éQulcu.- ocre et un hi1narion coutcvr olive, De sa nuai 1l droite i l nlOOLtc,
lui aussi, leCructfîé. tandis qoe de la gauche il tient. coJlJmc fail Cosrr1as, un rouleau déplié. Sur les
roule.aux des deµx poèlcs-étaient sans doute-écrits des passages de Jeurs poèn1c)) r:elalirs at1 Crucifie-
ment du Seigneur. Mais ceux-ci sont aujourd' h ui totale1nent effacés. fi faut enfin 1nentionncr qu'-à
droite du Crucificn1ent et juste au dessus de l 'ar(.~ de la potte. d'e11trêe c'est - à - dire dans le
prolongc1\1cnl du corl~g.c du C...cnturio,1.1, est rcpré.<>entéc de face, nu1is jusqo' ao;< gen<l ux une fjgure
d ' hon1n1e p ortant un chiton <.\ plusieurs plis. Sa nlain droite, tendue de oôcé, 1nontre le Crucifi é.,
tandis que l:J m~i n gauche tieu1 on rouleau déplié sur lequel est écrite l'inscription suiva nte (fig. 1l3)
tirCe du Deutérononte(28, 66) : «~Owso&s -rt)v Çœi1v ÛJl&>v tepr.~ulµ&v11v Qrrtvuv-rt '!ù.\V ôtp.0c.c}..~1<è".lv ûµ6'>v» .
On en con.cloc q ue Je pcrsonnt,ge représenté est le prophète Moïse•. car c'est lui qui. d ' habitode,
es.t pl'éseric à fa scène du Crucifie1ncnL tenant la 1nên1e inscription . conHne p. ex. à la Parigori-
tissa d• Arta.
Plus Join, à d roite , est figuré un sarcophage cocLangulaire et. près do lui. 1~ ~ rtic inférieure
des vêten1encs rachetés de deux figures d roites (fig. 109. n<i 19 c l l 13). JI s· agit probablement
d~ la repré$Cn(a1ion du p>1s...i:agc de M att h. 27, 52 - 53. S\Jivaot lequel quand J ésus 3 C)(:piré <o) îil Goei-
(1()1), teai a-t nëtptu f.oxt<t0t)oo.v, Kai Tc! ~1vri~ttl<t ô:ve1bx011aav t\a i no116: nli)JtU.tr.t 'Tô>\• K'1l:teo1~111i1tvo)v
<tyîoov frttp911ouv· K«i tÇc'1.06v-te.~ tK i«iv µv11µt(wv . .. . n, c' c$l·à·dire d. 111\ thê1nc que nous voyons
figurer au l le s. <la.ns le rn<tnuscril no 74 de la 13ibl. Na t. de Pa.ris, au l 3c à Sop0é.ani, au 14e. à la
Périblcptos de Mîstra et au monastè1·c de(~hiland~11· do Mont -A 1hos et~ bien plus tard, dans les ico-
11es poruttives par ex. ce.lie de Gonia en Crèlc (1638), oeuvi·e de Consl. Paléocappas Cl sur une icone
russe du 17e; s. li est. vrai que dans tous les cas cités. la représentation des morts sorta1'tl de leurs
tombeaux se situe dans la partie bass~. de p:trl et d~ autre de Ja Cl'oix. et non. cornn1~ il a rrive ici-
évide1nn1ent à C.'\USC du JU<.l1\QUC de pJace - à droite de Ja CrOÎX. tn tout Ct).S 1 le Sarcophage figufé
ne peut pa~ âpp:~rtcnir à la rcpréseotation de Ja Descente aux l...itnbes, puisqt1e celle~ ci est repré-
sentée à r extf'éL)lité Sud du berceau ()uest du réfectoire.
Au dessus du groupe déc-rit, et à gauche de Ja fc.o êtrc t;arrée pO$té1·icure, s'est co1'1servée la nloi~
Lié :i nférieure <l' un tableau à r extrémité gauche duquel esc l'Cprésenté. devant un roch.cr clairsemé
de buissons. la inoitié inférieure d' une figure à grande échcU.c-évidcn1menl fc Chri:>t- portaot une
tonique tata irc et rçgardaot vers la droite. Très près de cette figure. et il\clinées vers e lle, sont figurées
trois jambes vues depuis le gel)ou, entourées de guêtres blanches de soldats sa.ns doutC- n1archant
sur un rocher incliné et se dirigeant avec violence vers le Ch1·ist. S' agi t ~ il de la t"ep1-éscntation du
Ch r i s t poussé ver S 1 ~i c roi x? Une c(urtpôSilion ~1oal ogue f igure au rcliqu.aîcc de Gran
et d::11.1s \1ne fre,-.qoe de Marco . f\·1a nas lir oit un soldat pousse à l'épaule le Christ qui se tienl i1npas-
sible, les 1nains ·croisées.
Avt-'é cc1 te représentation se tcfn1j nenl les lhê1nes du tan1bour de Ja nef transversaJe. Nous
passeYons 1nainLenaoL à la paroi Sud de la neftr;.H1svcrsnle. à hL p;\rtie s upérieure de laquelle ainsi qlJ'
à l'intrados de J'arc corre.spo nd~nt, sont tonservéè$ des fresque..~ que nous allons examiner en com1nco·
çant par te bas . 0 1· il y a ici, face à la représeJltation de Ja Mission des Apôtn:s 1 celle de h1 D c s ~
EKT
368 {)JSSeR·r1:r1o ·Ns D E· L'AC\O~MJB D'ATHÎ!NES

cent e de croix (pl. 91) conltnc 1· indique 1' iuscrjptio1l peinte en leurcs bianchc.s sur le fond
son1bre du tableau 1-1 ACTOKAC~}il\fl~Jt: . Sur une grande croix rouge. cnfooeée ao rnilieu du tableau de
part e( d •autre d,u b1·as transversal de faqucUc sont figurés~ en buste, deux atlges ,>leurant et couvrant
Je-ur visage-de leur hin1ation~ est représenté le Christ cnicifié dont déjà la n1ain d roite a été déclou6c.
c~est cette ml'in pendante du cor ps iJlanit)lè du CJldst que la 'Vierge est en t rain. d • en1hrasse.r
conforn1é1nenl à te que dil Oc<>tges de Nîcon1édie. l..a Vierge est nccompang.née d'une des Maries
représentée à gauche : Nicodè11tc, les deux mains en J' a iJ" s• efforct: de déctooer la màin ~uchc <lu
Christ ; Joseph d' A riinathje, à g.auc:he lena1) t Je Sauveur enlacé par ta taille et les cuis~es. essaie de le
descendre de ra Cl'O ix~ Jean,. enfin se penchant à droite pr~ de la base de. la croîx, e rnbrasse les pieds
de son 1naitre. 11 s' agit donc îcî de ln. prcrnière, par ordre chronologique, des phases de J~~
Descente <le cr-0jx, qu '3 distinguées M illct, cetle oi1 la Vierge. à gauche de f3 croix, e:1.nbra~ ta mi1in
droite dét:louéô de son fi ls rn<)rL Nous avons donc devant. nous pn:,kjsément fe type de la Descente
coltivé t)ar les Byzaoti11s au f lc et 12e s. Cc type nous est dOflflé d'une part, par le 1•étraévangHc
de t>aru1c (Palat. S f, 90) (fig. l J4) et sa <.'Opie e:<acte, l'ivoire n"' 73 du Brhish Mu$éUJlt et <l' ilulrt
par1 par t1ne fl'esque del' 'EyK'ÀtiôTpa de Néophytos de Chyp1·e, -0euvrt~ toutes deux du 12C s.
Nous <ellroduisoos icj I' iolagc du manuscrît. do Panne (fig. 114), notre ptanche 9 1 n '" étant.
n1alhcorouson1cot pas 1rès cJ:tirc. Touio: Je$ exe1np1es ct1és répètent, c0Jn1nç 1·~ déj-à constaté
f\1HJct, un prototype très $ncien (IOC s.), J' Î'loire caroUngien du louvtc. Ul Vierge et la fe1n1ne
qui l ' acco1npagne ponent sur la têcc des 1naphoda grenai. foncé et Joseph un chiton bleu .. clair
sous un hin1aLioJ1 rouge.
Le 1.ableau situé j11ste au dessus de la Oe.socnte de Croix (pl. 92) représente l a P 1' é p a ra •
L j Q n d e J a c r p i " · dont seule est cooservC:e 1" 111oitié inférieure. Sur la collfrie rocheuse

parsemée d' arbustes du Gotgolha est. fi chl-e dans uo t1·ou une grosse croix rouge: poflant dans
sa partie inrérieure le supedàneum rectangulaire. A gauche, à côté- d ' un autre .haut l'Ochet couvert
de btlissons, est rep-rêscncé agenouillé. un bourcao Juif barbu, dont tln <.:ourt chicon sans 1nanches,
de couleur vert - cltt.Îf {ais~ fu JJJOitié de la p<>i(rine à découvert. C~t ho1um~ lève de sa JlHtio droite
un marleau qu'il s'apprBte ~i asséner sur un coin, qu'iJ tient de la 1nsin gauche, prê!; de ht base
de I;. ctoix. ~\ droite de la croi)'.C et :lppuyéc $Hf elle f.!<l t'eprésentée uoe écheUe légère1ne11t inclinée;
eUe est tenue des dcu.l( m:iins par tu) personnage debout dcrdèrc e1Jc, probabJcmeot un soldat. aîns-r
que: nous le s uggêrtrH les hautes chaussures qu· il por1e. t • image es1 évidcnlnlenL inspirée de
1• É\•angile apocrypbe de Nîcodèlll.C. lJ fa1.1t noter enfin qu· en haut et à gauche du tableau est peint.
sur le fond soJnbrc, le dtrnie-r vers de 1' inscciption suivante :
. . , regardent. vers la porte les. ordr<?$ des Anges
D • habirude dans la représeotatioo de Ja .Prép~ration de la croix Ol'l fïgure le Christ debout, p·rês
de I' écheUc. prêt à nlontcr sur ~a Croix. lej oette rigure n• existe .P as, peut· ê tre faut.<: de pfacc.
~oste au dessus do la Descente de CtQï~~ c'est - à · d . h J;,i 0001bu.re- de la voûre•. es1 représenté,
comme J'indique l'ir)sc.r:iption qui l'accompagne. le ~1~~p1 o µ ô ç (~ ie partage des Vêteme.nts du
Christ) représentation souvent pl~"--«: au dessus de la base de la croix de 1a Cruc·i fixion.
Sur nôtre t::1bfeau 93. très nbîn1é, on voit représcntês en bflS et f1 droite, trois soldars ass.is, porhu~t
EKT L"ARCHITECT U RE ET LES FRESQUES BYZ DU MONASTÈRF. DE PATMOS 369

des guêtres et des cottes de maille (r<X.1Pivu1 "'""- cuirasses 1nétalliqocs). Ils ticnncnl une étoffe - la
tunique sans couture du Christ (Jeao 1.9. 23) sur lequel «on va til'Cr ao so1'0>. A. f '"e xtrê1nitô g_aucbe
on voit debouc... lOllfr'lè ve1·~ les s-0lda.,1s r;:t 1c11ant un 1·ouleau déployé, David, vêtu du cos1un1c royaJ
rouge avec uoc couronne sur la tête. Sur so1\ rouleau o il lit 1· inscrîption suivante.\ 1i rée de ::on
Psau 1ne 2 1, 19 · (<-On se patlagc mes habits et on t ire au sort rn a tuoique,>.
A.près la ne f t r~u1sversa fe nous pa.5ser()ns à hl 1noiti6 co11tiguë du réfectoire, dans JaqocUc les
frci:;qocs sont a ussl disposées en registres horizontaux. correspondant>en hauLe ur, au 2<= e: au Je regi~
stre de la 1noitié Nord (fig. l09). Nous sui·v ro ns, ici aussi, l'cxairien des fresques altant du Nord llll
Sud. en conunençant par le (Cgistre inférieur. Le ~')l'C1nic r tabJeau. à d roite. représente st1r un fond bfeu
foncé, 1 ~ Th r è n c (é> 'EJtt<l'.tqno; 0pf)vQç) (pl. 94 cl 22, ~xt s•émi té dtoitc). Cc thèrne qui n 'esl pas
rnentionné par les Ëvangiles. qui p11'lent seule1nenl de la Jnisc :•u sépulcre, présente bien des éléments
com1nuns. a vec elle Le Thrêne d 'ailleurs est une re-p résenhllion <iui Lire son orig_ille de J\:nterre1nent
selon We:îtz1nao11 .
Sur le côté inférieur du tabtcau le CJ1rist cs L représenLé, é1cndu, de gauche à droite:, sur un soubas-
s.en)el\l rectangulaire en nl<u'bl'e vcioé (pl 94). Les traits de son visage sQut presque totaleo1e:i.1t c ffa..
cês. li ponc seulcmen1 ~ut our de la taille la même-ceinture bleue qu'il port,.it s ur .la cr-Oix. Geo rges- de
Nicol'nédieéc.rit (<'ltl Ses.} que <-1uand te C htist fut desc-codu de la CC'oix. son coc-ps u'ès-sa int rul étendu
np(>.; 1{'j rù ( sur la terre), ·Le lropairc du Sarnctli sainl (2e stàtion) p:'lrJç égalc1nen1 d u Chd s Létendu
sur la. lerre. lei cependant, le Christ rno1:t. e'!'t f tsu1·é su1· une piert'e rccta1tgulai1·e veinée, as!>Cz grosse.
el H n'est nullen1ent improbable que cette pierre rouge de Ja Jongucur d·un homnlc. fû.t celle qui.
transpo rtée d'Éphèse 0\1 elle ~-tvait reçu le corps du Christ descendu d e la c.roix pour être o int. ét~it
adorée à Constontinop!e dans 1· é~lisc du Pantoc.rnLor. Nicétas Chooiate ajoute 1nê1ne que Manuel
Con1nêne (l 143 ~ J 148) la lransporta s ur ses épaules dcpujs le port de Roukoléon jusq\1· ~) 1· église
du Phare.
Pl'é.s du Chl'isc nu étendu,. esL f igurée à gauche la \'ierge. revêtue di.1 _maphorion rouge habjtuel.
En pleurs elle est affaissée st•r le corps d e Jésus, ç t soulève de sa nHtin dr<>iie Ja 1ête, lourde dç son
Fil~ 1norL pour apptJyer. pleine de te1)dresse 1naterneJle, sa joue contre la sienne. lOUf e11 enlaç.•:uu

son corps de sa maio gauche. A côté d'elle Jca.n. à genoux, se penche en avant et. aujrant à lui la 1nai n
d.:· S-On maître., baise pieusem-enl se:; doig1s.
Près des pieds du mort, accroup~s et prostefnés crJ pieuse adoration. sont rçprésentés, a.\t prcmic·r
plan. Joseph.. b~rbu , appuyant s~t tê Le s ur lès janlhes du ·Seigneur et à côté de lui. au seco1:1d pfan dans
la t))~1ne attilude. Nicodê1ne. Les lrois disciples portent autour de leurs têtes, suivant. une influence
o rie ntale justifiée par Jcs Apocryphes.. de-s n i mbe~ dorés ; ma is leurs visages sont presque ioU1lcmeni
eff~cés. Les couleurs très vive.-. - pour la plupart con1pfémentalres - sont ren1arquables ..Ainsi .Jean
pol"té un chiton verc c lair el u.n hitnatio ll rose, Joseph un chiton olive çt un hin1:ttion rosâtre. e t Nic.o ·
dètne un c hiton beige et un hin1ation vert. t .a Ju rniêre tombant s ur les vêle-l'nents de couleur vive et
targernenl plissés, donne :.\UX COl'PS rythn.1ique1n:ut placés et mouva11ts ·des d isciples beaucoup de vie
et de plasticité (pl, 94).
De·rrière la Vierg.e sont repré."tt'1\tées, rasse rnbté~s en un grbu;')? déc~n.t. les saintes Femntes (My-
47
EKT
370 O ISSER'l 'A.flONS oe L'ACAOl.~Mll"! D'ATHÈNF.S

rophores) niinbées , elles sont disposées sur deux rangs, trois devant et ltois dertiêrc. Parmi celles du
pre1uicr rang_. deux pleurent. couvrant en. partie leur visage de leurs mains et Ja 1rojsjè1uc, J'vJadclcine.
tournée à gauche et rcga.r<lanl le vi$uge du Ch(ist, s 'a rrache I~ chç_vcux de Sil 1nain g:tuche, taodis
qu'elJe Lieot Je,e son bras droiL C-0tnn1e Jes disc1pJes 1 les fcrnn1~ portent ttussi de..li vête1nent.s de cou~
leurs vives celle de gauche. au pretnicr plan, est vêtue de t'Ctuge. celle du inHicu de sienne c rue et
Madeleine de mau"e fOf\çé. Oes autrés. fenunes, ou ne voît que les 11in1bcs.
Derrière le$ di$Cip les et les reuuncs sont représentés à drOile Cl à WlUche, donnant l'iJnprossion
de protondeut', des édifice.s à pfusicuf.S é1agc~.dQnt tc:s supérieur$ o.n t des renêtres tantôt rcctaogu·
!aires et tantôt arquées. De ces édifi<.""<:S, le plus re1oa1·quabJe est celui de d roite qoi pré-lSeofe. en b~s.
une fol'te rt'làc;"-Onnerie isodorr1e et.. en haut, une sorte de Joggia ~•vcc des cotonoeues blaoche..o; s uppor~
tant des arcs trilobés (pJ. 94). En haut et fl g-.t1.1ehc le tab.IC<lu-$'e ferme par Je prophète David en buste
portant uo chiton il ceinture rouge orJlé de perJts, la tête couronnée d.c pendeloques (npCJ.tHnvôoUÀuJ.).
rncUnant sa lète <J gauche~ iJ est œnsé lil'e un rouleau déplié ·- rio'>cdption en est elTacée - ciu'jl
lÎellt des deux n1ains. l\ droite, syotétrîqoe à Dav.i d. C$( représenté un autl'e saint portant un habit
fc nné de coqJeur foncée. Celuj·~ci monu:e de sa 1n<tin droite le Christ mott et de .sa nHIÎO g~ochc tieor
un rouleau déplié et Oouaol, sur lequel est écrite J'îllscl'iptJon: «....1-\ voo <Jt 1 ~\' 9p6\·<i> l J<Qi ..:attJ1 tv rclt.f!t» 1
10. VncpK6a l~ua ~(i:\ \>nox,06v!\U Ka.ta.vooi.'.'ivlta o(<l)-c)iip µov tôovt:îtO 't;j VSt\f>Ô>o'&l ! aov. Vn.tp \ 101:Sv
W!pâ{htç yétp. ve !~pO:; ~<1.HX-PX.CKCi.)1'ttt<>Ç1>, rirée du tropaire de la Je ode du t "'a non du Sumedi saint .
Enrin ~nlre le'S deux saint~ exu·êtnes sonc représentés. volant ve1·s- ln gauche. deux anges en buste,
qui couvre1\t leur Yisage d 'une étoffe ou de tc-u rs ailes. LI s •agit, sa n~ doute, des Sé1'aphü1s. cités par
le tropaire des louanges de la ~cconde SUttjoll du Sarncdi s~aint.
Une CQn1p<>$iLioo semblableo1ent <~fennée:i> du Christ t:nor(. de 1.a Vi.CTgc (:t des trois d i.sc ipl~~.
avec un Jnouven1ent uniforu1e des vivant.s vers fç nl.ort ai.rné, se tel)C(>nl l'C au J2e· s. : à. St· Pa11télêinl.on
de Néccz (1 164), <.h1os vuc::i fresque du couvent de Miroz, dans l'ÊvangiJe enh11ni11ê du Vatican n<'
l l56 (f. 194) et dans le .{>Sf1,u tier de la. reine ~té:lisandc. r-..cous 1'1 rctcouvons égalemenL sur plusieurs
plaq.ueUcs ell ivoire du i2e s. Son U!>agc se poursujvit du 14t S-., conune p . ex. daos la f(e..~oe de
\' atopédi d~Athos (co1nmcnc. dt,1 J4é s.). jusqu•uu J()e siècle daos- deux églises de Cas(orîa. On Ja
voit de »'lême avec très peu de variations daos- la crypte de la Méttopolc o•AquHée (fin do 12c s.) et
dnos Jes 1étraéva1lgiies co1Heo1porains de Parn1c (Pal. 5) et de Gelat1. c1ui tous. sont~ à ce. qu'il
sc1nbie, des copies d ·un co1nmun pto(otypc.
Très remarquable es t la représentation de MadcJeinc s'arrachant ltl; c heveux. Sur
le.s représentations du Thrè.oe antérieures au 12.e s., le;s sainte:; fe1n1ncs qui acco1npagne.nt la Vi.e rgc
sont îlgurées avec t•expression retenue de la douleur' 1ne1Ha-le grecque habituelle et lradîtioo11eHe.
c>cst-à-d irc sans gestes violents de.'\ mains ou des contractions défof'111atH le vi~~ge ~'\Hi s à partir du
13c i>. les Cemrtte!I. ~fadel e.i oc en tête, sont rcpréscnté~s dan~ des attitudes: plus violentes pvur cxpri-
snel' leul' souffrance, de pai( avt<;. les primitjfs iutlie.ns oonlempol'aios de l·osca1te. Ain~ i
nous voyons une ou deux des Myrophores debout ou à genoux 1cver une ou les deux tnaîns
vers Je ciel. tantêlt tout. à fait (endues et tantôt ployées. Pluti turd aussi, certaines d'entre elles sont
repré·s entée.'i à lu) 1\ivcall élevé de p1:1thé1iquc: cJle....- i>'a.rracche11t les cheveux ou tacèrent Jeurs visaN.es
E ~·Jc,Lcnm~ ëT LES Fi<EsQuES Bvz ou MONASTÈRE oE PATMOS 371

avec leurs ongles, ce qu'aura it fait aussi - selon les Apocryphes - la \ 'lergc. Nous rctr-o u\'erons
un peo plus tard de semblables plel•reuses levant désespérên1ent les 111ains dans des oeuvres de ml'.l.î-
lrt-s l<>stans. comme p. ex. duns le Rétablc de Sj c::nnô de OucCio, dans L'arène de Padoue <le Giotto .
etc. li est dooc évidenL que les artistes toscans 0 1\ L e1nprunté à l 'iconographic byl"~ntinc. ve)'!> fa fin
do 13~ s.. l'expression pathétique de la douleur hun1ainc. cornn1c p. ex. le gra nd scolpteur ·N . Pisano
(1260) à Sienne el Ci1nabue (fin du 13e s.) à Assise, qu i dépend irrunédîatetnent des prototypes byzan·
tins. Ainsi ia représeutation de Madeleine dans notre tablcao oous conduit - elle il la 1nê1nc conclu-
sion à laquelle oous ~voni; abouti avec l'exa1nen dé la Vierge évaoouie dans le <:"rucificn1cnt. à s~1vo ir
que les fré$qoes d u réfectoire sont des oeuv1·es du 13c s,, de son milieu même. ou encore plus
récentes.
Le t.ablenu à gauche: du Thrène,_ long de 21n., n •est pas rectangulaÎre, pa rce qu 'il est tranché en
bas par l'arc de J'a1·c.o1de aveugle Sud . Le tableau représente fc·s M y r or> ho r c s prè s du s ë -
P u 1cr c (pl. 22 et 95). A 1·cxtréntité d roirc, on voil, Jégête1')\etlt inclinée. la graodc porte rectan-
gulaire en marbre - d 'un sépulcre creuse dans le rocher. 1\ a la forrne d'un sarcophage <lroit, dont
le contour porte de peli.tcs entailles t"(;."Ctangolaircs destinée.-. ~ recevoir les enrailles correspondante!';,
taillées daos la plaque du couvcrc.Je du 1noouir1c1u pour assurer une meilleure fc nntt.ure. Dans n<>t1·e
itnage 011 voit la plaque du couvercle en 1narbrc b:.'lriolé-, enlevée de la porte et placé.e obllq uen1enl
à sa ga.tiche.
l)ous l'ouvertuJ'e de la porte sonl l'cprésentés intacts les linges (ôOôvto:) (Luc 24~ 33, Jean t9,
40. etc.). à s~1vojr en haut les Ketpi.<x~. c'est-à-dire les bandelettes, avec lesquelles 011 avah entouré le
corps <lu Christ rnort, et en bas le suaire (000Sâp1ov) qui avait recouvert sa tête.
Sous le n1onun1cnt est représente un groupe de 4 ou S soldats en uoifor1ne co1nplet (ooùlcur
Qcre ou g(cnal) portant. des c hapcâ\IX conique'(\ dt: couteür Sü1\1brc, nu.n1îs de l'uôy:è\'lOV (étoffe pro-
cégcanl la nuque) . Les soldats,, ayant leu1·s 1ances posées derrière eux, sont reprêseoC.és il$SÎS .ou
accroupis, appuyant Jeurs 1nains1 les uns su.r la terre, les a utres sur Jeurs genoux. La tête baissée,
ils semblent codonnis Ol! conm1c morts d'efftoi (Mauh. 28, 4), à cause dt1 grand trcmbleincnt de
terre qui se fit (Match. 28, 2).
A gauche du sarcophage est ~ssis sur on rocher ou pierre cubique (et non sur fa pierre ronde
roulëc scloo Matth. 28, 3), un gr::111d ange. desceJldu du ciel, con1n1c Je t.é1noig11c la belle courbe dyna-
mique de ses deux ailes éployées. Vêtu d ' un chiton blanc écJatilnl et d'u11 himation - UJ1 vêlement
blanc c<fni.rn<.: la. ricige - scion Pl~vangile (Ma.lth. 28, J). il lient de sa rnain g~n1che no sceptre
et de la droi1e ployée horizonLa1en1enl au coude, îl nlontrc Je ~lrcophage en disant, selot1 l'inscrip Lio n
écrite s ur le fo11d bleu foncé tirée de I' Üvangile (tvTarc 16, 6). (~Voici le Ueu où on I' avajt
déposé>>. A gauche de Pange app·drAissent debout les deux Maries, Marie 9e ~1agda.h1 et l'autre
Ma 1; e (Matlh. 28, 1 - 7), qui, étarH venues voir le ton1beau. cnvisa~ent pleines d'h,)rreur, L'aogc qui
lcllr est app..1.tu conune un éclair (Matt.h.28, 3). L'une <l 'clles rnê1ne. la plus proche de l 'ange. f'ait. de
fray,e ur. un n1ouvcn1tnt pour fuir, mettanr sa n1aîn droite sur la poitrine de sa C(unpagne. sans ccs.<{er
toutefois de détacher ses regards de:: l'nnge. l...e!) deux fe1n1nes porlent sur fa tête le n1aphorion syrien
EKT
372

habituel, celuê de Mad e de Jacob, à drQjtc. couletir ocre c rue st:ar un chiton sau111on, l 'au1 rc. - œlul
de Madeleine - de <:4."luleur v<:rt foncé sur un chiLon Qiive ~clai r . Çette dernière a passé autour de
son bJa.s dfoit l'iinse d'un p.'11\Îer bJanc contenant les arornates (tù Jti>pa) (Mar<: 16. 2). t~todis que de
sa g::tti<:h.e tendue dcrriêre sa con1pagnc. elle tient un encensoir de fo rn1c Sphérique, de ceux qui s'ou-
vrent horiwntalerncnt et qui sont iippelé$ en langue vulgaire ~O.Tnlà.
Derrière Jes lnyrophores, près de la clé de l'arcade inférieure.. est représenté: un qu~rt de cercle
a vec des .buissons et ~c petites Oet.1rs e11touruo.t une ouverture rechLngul_;tirc de quelque Jnoou1ncat
voisin 1aillé dans le rocher (pl. '22).
Plus -ù gauche des Myrophores, c ·est~à--O ire au dessus de !"autre rtlohié de l'a rcade aveugle,
s'est conscrvÇ Je Jcet dernier cabfca11 de ln zone étt1diée 11 est $ép:u·é d u precédent par u11 ornell1cnt
vertical, h1rge de 0.2S m.. enfer.né cnl1'C deux .t:Qrdons rouges, consritllé- de deoli-prtlmctlé:S dévc-
loppCes en héHœ e t sy1nélt ique111ent co1nposèes (fig. J 15 et pl . 22 e c 97) Dan~ a: utbleau éutit l'igtti:é:c,
d'après l 'i11scription qui 1·accon-lpagoc. H A NACTACIC, c'cs1-à -dire la D es ce nt e a u x G i m be s
du Seig.n-eur. Malheureu:)en1ent, scu1e ltt cnoitic! -l'Upérieure de ce tableau est conservée, le reste ayant été
badigeonné. De la tooitié inférieure 0'01u été conservés. cn1 rc de haotcs 1non1agnes conique...._ q1,:1j
encaclrcot 1·c Golgotha, que Je ntmbe qui entourait la tête du Chrîst et uoe partie de cette tête~ le
Seigneur m:t.rchait ve.r~ '" drojte. lén:tn c devnnl' Jui, de la rl\ain gauche_, la haute dooble c roix (du
cructfi"') dont <>n v<,)Îf seu!e1neot ln parrie supéri'eurc ("ettc composition es1 tout à fai t sembJable à
œ Uc du codex Vatjcaous 1J56 ( J2cs.) ainsi qu'à celte d ·une jconc portai ive d u J)odécaorton du mont
Sioaï (com1n. 12:es.). En bas. devaienl être rcpl'éscn(és, à d roite (pl. 96), k:s rois--prophèLt:s. David
et Sal<rnton debout, que de sa 111ain droite le Christ tire hors du ~arco.phuge oil Hs se tienoent. J)e 1a
moitié st1péricurc du tablca\1 est coj1:)ervée l~~xtrérhité d 1·oite1 prës de la clé de l'~lrcadc. Y sont
rcprésenlés~ à gauche, prcs.q uc CJ) entier' le ptophète Da V î d (AA.6). a la courte barbe blanche, vêtu
d'un chltoo talaire rouge on1é de perles, à. ceillt.ure rich.e1nent ornée el à 1nanchettes ornées, sous un
mattteau bleu fonce agrafé à La poitrine pa( une somptueue fibu le e t reto1nba nt sur le dos. JI porte
sur la tête une somptueuse COl•r(')nne polygonale:. avec quatre pendeloques (1tpauu-;vSoUA1u ou ~ut-U...
<:f$tCJtci) {pl. 97). Tourné vers le Christ. figuré en bus, il mQotre Je Seigneur de sa 1nain droite tendue,
tal\dis que de sa 1naîn ga\.1ehe levée il ·t ient un rouJeau déplié, sur lcci ucl est écrite l'inscription ~ui­
vantc titéc du Psau1ne (67,2) ccùvaoti)t{J) ô 0eôç Kat Ôl aO-Kopo;no01'rcoo<irJ.V ol êxOpoi c.tOtoùl> ~ <<Que
Ojeu s..: lève e l .se.s ennenlis se dispcrscot».
A. côtë de Ü (tVîd. près de 1·or11cmcnt (pl. 97), est représenté. en l>u:Stc Sc É pi ph an e
d e Chypre, scion l'inscd ptiol'J qui l'accon1pag11e. Ce hlérarq\1e, vieux et cheou, est habillé d'un
phélonion (chasuble.) et po r1e par dessus un omophodon Qr-né de g:roodes croix noir~. ·rourné.
lui aussi, vers le Chr i:)l> il lient hauf un rouleau déplié, qui porre l'inscri1>tion "'r;;'.y1;:l pt: ô K(l0ei>&o>V
Kui ùv6oTCJ. È:K Tlôv \ISKp&v icui &ntq>a6cre~ 001 ô Xpu:rtôç =~ . ~vcilfe - roi, t-0i qt1i dors, lève .. toi
d 'e11rre les inorts. et sur toi luirtt te C h ri.lit (cité aussi dans 1't?pttre aux Éphésiclls S. 14), tjréc de S<) n
«Sern1011 à la sépuJtu.r~ divine (Oc6cs(LJitoç taqni ) c' Ja Descente aux l .i111bes du Seigneur et Stn1veo1"».
O:tns l'angle supérieur g<Juche on distingue à peine deux autres saints.
EKT L"ARCHITECJ unE F..1" ,LP.$ FRESQUES DYZ. DU "'IONAS-T SRE 'J)E PATf\'10S 373

LA 1)1$P"UTE. ENTRC ORTHOooxr.:s ET HéRFrlQUES

Lê deuxièn1e registre vers le haut, enfer1né entre <lcox cordons rouge~ h<..')l'izonlatfx, s 'étend sur
les naissances du bel"Ceau. Tf a une hatttcur de 1.75, n1ais il 11'es:t l_)ttS divisé, conune Je l'egîstre înféric1)r,
en tn-bteuux pâr des C6rdons vertiea.ux. Il oonsti tuo une fr ise continue qui renfcrn1ait prin1itive1t1ent
quatre groupes, aujourcl 'hui seule1nelll t.rois:, d ' Orthodox~, se dispulaot avec des hérétique.s., l 'extrèrric
gauche- ét~1nt couverte de badigcoo (pl. 24 et fig. 75).
De ti.~1$ groupes sont d'habitude lïgl)l'és i:\u bas des représ:eoto'tl ion~ de Conciles Oecurnéoiqucs.
dont la partie supérieure est toujours: O(..."CUpée par f'i rnage du Sl Usprît et surtouL par celle de l 'cmpe.
rcur. S-ov~ I.e règne duquel Je Contile ava it lieu, et qui h:s convoquait ' . Ici, cette pa rtie su périeure é tant
01nisc, nos 1abfeaux pCuvcnt être regardés c.orn mc pes rcprésentatioos simplifiées des saints Conci-
les., <J 'autant plus que deux d 'ent re eux (Je Ier' et le 2c) sont. aocompagnés d 'inscriptions qui les
désjgnent eomrnc les Conciles de Consta1Hi11ople et de Chah::édoioe. Cepertdaot, en contre partie
de oetle orni~sion pour sin,pllfication des parties supë1·ieures, nos table.a\JX de Conciles se sont
enrichis de plusieurs ro uleaux inscrit.'i sur lesquels ont étC cnrcg:îstrécs le~ dc:>ctrines que professaient
les deux parties opposées (pl. 98 ~ 102). Les rouleaux dépliés SOJ'H lenus d roits par les c hc(S des
deux. groupes.
Avaot d'aborder l'exi\1l1en du 1.e.xte des roulc~L u~ n ou~ sJg.oarons que les chers des Orthodoxes,
saints hiérarques, ont leur tête entourée d'un l\irnbc et sont. vêtus de leur costun1e d·archevêquc, corn-
posé d'un sticharion (ùubé) blanc 01,1 rose a.vcc un ~·:yxeip,ov riçhement orné, d 'un loros et pat des-
sus_~ d'un polystavrîon phétonion (chasuble) avec ci>µo..,6p lOV (étole} orné de grat~des croix noires~
pur corurc les c hefs des héré,iques~ privés totalement de nimbe, portent des tunique~ tablir<:s à 1nan·
ches, de couleur Jaune ou grenat. sans o rnen\ents et. pa1· dessus: des phêlonia blancs avec un sinlple
ornement hélic.tiidal autout du cou ou des bras ( pl, 24) ,
Les groupes des O rthodoxes et des l·lé rétiques S'affrontent les uns les autres par leurs c hefs qui
sont figurés la 1najn droite levée, tandis que de la n1ain gauche ils tiennent d roit le rouleau déplié s ur
lequel leurs doctrines soot écrit.ô)t en lcu re.'i no;rt.-s. En 01ême ten1ps, des inscriptions pet111cs en let·
ires bla.nehes sur Je fond sonlbl'e nous apprennent les non1s-aussj bien des 1.Jérésüu:qucs que dc-s ()r(hO-
doxc..'.i·, ainsi que le- Synode pendant lequel se déroulên.:nt lc.:s discussio1ts.
Voyons maintenant le 1ex1e des inscriptioJls et des dialogues :
J. Groupe d'exJ,r ên1c gauche (pl. 2-4. 98. 99 c~ fig. J09 n° 24). En haut sur le food so1nbre.

I.e sninl et Occun1énique Concile réuni pa1· 150 saints pêrcs lhéophores

'H érésiarques O rth<><loxe."i

.M acéd onius Saint Cyrille hié(ra rq ue)
er Sabcllius d'Ale.xaodrie
Joscriptions sur les r<>Uleatix

J, l,.:l note J de la 1), 243 oonlicnt bon 110111bre de r cpréSc!'n(u'iC)nS de. Concile.<: Occurnénique~ 1~ int$ da1,s
Jcs é,ulîses
EKT
374 DlSSER.fATIONS J)B l'ACADÉMIE D' /\THËNSS

t>cs Hérétiques Dt•S Orthodoxe~

J Oùro)ç y<ie 2 ~ Hµ1;ir; Ài.. 3 + Ot,x <iii~w; "t:aaÂw-

&i§a~<>.ut> yoµn- i-à x6i-<.it"04 >r<il AµfJ12,0i<1-
t}1uiç ~" "•(•f•µ)a ro /iy•- Ta:·rQ1 oVx qiJi-wç· <l~Âd
R.(}6t'!<4- 0~ 10) €1- µlav Os6T·)1Ta Y.'t](.!tÎ-
~ov Ani fül e(cù)v â- TTOµs'' TQW1J'lt411t:O.•
nï~ âytoc •/llc>bv ,.,,.. fl(a<)e(iix Yfov Kal àytoo
Te16..6or; xal &J.J.ù ~rltr- fl1'(t:6ftCJ.rok fl(arl;)ea a)'l•l't/<O•
a)-lo• e[. J'" ''(ll not- à:ieetyerpiiov· â"<'-
P44 't'ÔJ.• tva .... 'Yft'CJ. 1'al où- 1.).olto.'T<>v xai vtàv y&..
8awm)ua•- " J'J•fa l" il?; ~1'JtÙv l x. inc a6t:f1ç
ra X(punô)v o(j.q{ac ToV .n-(o.Tpc'>)r; t:oii /J(at~(ô)ç· o(;oi<1t;· "<û i:ô
élyw• {lv(<Qµ)a a'Uv&,.ae-
1.0'V fa) ff(<J.'f}cl Hai t:qi ry,c:;

1 Ain.si croyo11..s- 2 '!VouJ disons qu.IJ 3 r:e n'est pas ain..si t.rès diffù:ile.~
nr,H1$' Je Sa.in.~ Esprit 4 [>rendre et trifs sériçux, cc n'est
une pet$ôfitl..<: n~est pa$ u~ Dieu. pas aillsi, mais (tous proj"c.~:s-Otts une
stJr la .)le t.Jéritable rnais utie divinité tot11poséc de trois hypcstases
-1'rinité et (>euvre D" Père) du Fils et dt• S' r.~sprit.
9ue Christ, ùi· et, qu"il r!,::st, pas D11 Pt}re incréé cl iflclcscriptiblr:,
car"é est. de lu 1niJ1n.e .su.bs.ton1:c iraaltthable 1.:i du, f )ïs t?ngenclré.
que le Père de la m,iif>'le su.bstu.n.ce que te Pb~
et le St ft'!ip1it, coétern.cl avec lc.
l'c':1e er. l<! Fils.

le 2e Concile Oectunénique n1cntionnë p.'lf l'inscription fuL c-0nvoqué à C/ple pa1~ J'ernpereur
Théodose le Ornn<l en 38J ap. J.C. et consLit11é-~ co1n1ne H est rapporté dan.s J~iostription, pa.r 150
Pêres. Sa <:On\1ocation s'éhlil îrnposée, d'uue parr, par le trouble qui régnait dans l'Ég.li$e après le
lef' Concile Oecun1éniquc à cause des combats violent$ par lesquels les Ariens, condan1né-s pal' ce
Concile tentaient de s'in1poser, el, d'(lllt,re part, eri. raison de l'apparltion de noovcUcs hérésies, telles
que celle des macédoniens avec 1'hérés i ~rque rni - arien J\ifacédoni\ls de C/pJ~. celle de"S SabelJiç..ns
avec Phérésiarqoe, Sabcllius, évêque de PL0-lén1a1de. celle des Apollinaristei> sous l'héJ'és.iarque Apof·
linaire. évêque de Laodicée. et autres. Les Jnaet.!·doJ1ie;1s co1nhau11ieot 1'E.sprit .. saint dont ils niaient
l;;i d ivinité cl qu' i l~ n:gai:daicnt cotnn1e u1\C c~tiôll et non coni.n1e Dieu. ni e<1osubstanticl à Ojcu
le Père et le Fils. D'auLre part, les Sabelliens acceptaient q ue le Père, le Fils et Je Saiot Esprit n'était
pas réclte1nc-nt distincts l"un de l'aucrc étant d;;1;ns une seule hypostase u·ois noms, ou com1ne dans un
homme le corps. l'ârnc et l 'espl'it. ·ro-u leli ces hérésies furent condamnéc·s et .ana1hé1natis6cs par le
E T r: ARCHITECWRE ET LES FRESQUES BYZ. DU M01'fASTeR€ 1)1'. i'ATM()S 375

2e Concile- Occuménk1uc. dans son pren1ier Canon. Le sabcllia.nh;mc avait déjà été condao1né en
376 par le Synode c(>nvoqué. à lcon iunl par Sl l\nlphiJoc.hi0:.:>.
~fa i s no tre tableau prCsente Ja contradiceion $UÎvaotc ; Com me chef des: ()tlhodoxes et. par
conséquent, Pcésident du Concile, li désigne ici catégoriq11cmcnt St Cyrille. éV-êque d'Ale)(âJldrie.
Or le .l e Concile fut présidé succes-Siven1enl par .N(élétios d'An tioc he~ puis après sa rilorl, p.'}r Grégoire
de N'a zianzc et .aprè$ s.a démission, pa r Nc<.:uirios élu cntrct·cmps évêqlle de C/ ple. On saie que Cy-
r ille d'Alexandrie présidera 50 a ns plus t'a1·d . le 3c. Concife d 'Éphèse de 43 1, convoqué pa r 200 pêres
co11tl'e fe NcstorianiSnle et Je Pê lagianisn1c. Qu 'est - il alors advenu? Esl - (:C une erreur du pein.tre
de notre tableau.' qui a représenté- Cyrille cott\O\e Ptésidenl dù 2e Concile? Je ne le crois pas. Je t iens
plutôt pour plus proba:bJc q ue, d ·,u)e part. en raiso!1 des chaogcl'rlents réitérés <les présidents du 2 c
Concile, que nou$ avons c i l~~ plus haut, e t d •uutte pal't, à co.1.use de Ja déclaration catégorique de .Cy-
rille, pl:"ésident du 3e Concde1 par laquelle il .:lnathétnatise les hérétique:-.$ Ap<>llinaire cl Euno111ius,
Macédonius et Snbellius ainsi que Ncsloriu~. il a ju&é peut - être p l'us o pportun que Cyl'il1e soit aussi
représcDcé a u 2<: Concile co1n1ne chef des 01·thodoxes. Jt s'agit donc ici d'une certaine coJnbinaison
du 2<: et du 3e CoTI<:Hc.
Une belJe e t co1nplète représentation du 2e Concile Oeeuo1énjquc no us est fou rnie pa( le c.od.
Paris 5 10 (f. 355), m in.i atore des J-Joniélic.$ <.h:: G régoire de Nazianze de la Bibl. Nat. de Paris (IOC s.).
Nous renco11cr-0os une au1re tcpréseotatioo, bieo postèrieure, du 1nêmc Concile, à l'église de la NRi :;~
sanoo du C hr ist. au village d'Asbanassi en Bulgarie datée de 1649; enJin quelques Séèncs se.uJement
du mê1ne Co1,(:.ilc lrès proba.blc:i:nent, oi.1 l'empereur .ni les hérétiques ne so11t fjgurés, rnais olt GnS·
goirc de Nazia nze seule1nent s'entretient avec les· évêques nous ont été données par O. Gaf~tvaris .
Enfin en ce qui C\)l\ccr11e l'adjectif ê)\)(10.À.OK<i>ta:t~, il sen1blc qtte le peintr~ l'eut éci:it ajnsi
par une fausse lecture de l 'original ôvGo.ÂotWtctt.Qt;. (= celui qu'on peut très d ifficilcrr1ent gagner ou
con1pre11dre). Car, 1nêine si nous rapprochons le ($\)Q'«ÀOl(<î>t<.ül~ de d'1.À.6Kotoç ( :i= bizarre), le rnot
reste uon sc\1lcn1ent lnal orthographié. ni.ais en out.rc n 'a. aucune s ignific:àtion.

2. Tàhlcau central (pl. 24, 100, lO I e t fig. 109 n° 25). Eu haut su i· le fond son1brc:

L~. saint el s.ac'é Co11c ile] de Chalcédoine

A gauche A. <lro itc

Hérésiarq~1cs Orthodoxes

Eutycltîos A]naft.olios
el Oioscoros

(nscriptions s u.r les rouleaux

EKT
376 DJSSERTATlôNS oe; 1.: ACADÉMIE o· ATHÈNES

Oe.s Hérétiques Des Otchodoxes

4 Nol <'1Jrwç 5 'Hµû< O•oni- 6 + Odx ~aiu•
MJ,tyo1wv l;oµet< /in oViluç oùx l<1ttJ1
xal µta,, dn:o- 1j oa~ ToiJ X(pia•o)v <lJ.J.à X(p1atô)• T.;,, é>(eii)•
TûwO;;..- oùx l <J't(; Tfi'ç (F ,;,"w*' i-o .. '~ 'tfiç
''' µtria Tà T·r))' «e••' t)µ<• !.ly/àç 6J(60'tÔ)XOt> t;.f;-
c~w<Ji)• "a'
tLç iiµooiJa,oç <loxJ1qaJ1i"« '1&{}..
èv 'fJ(l.1•10.ala d).A~ iH. 600 q.iU· ~a tpoel<!at 15,•
TèJ• . .Y(plô'tô),v 'fX'Qé- a t:W" "ff)I• /!wn - t)µiJç &µootJ ..
<1a1. xat µla,, <1'V ')'t'J'éG · OV TCÜ n(c:t"t)t>l· uVtoû

ti•'Ot . .. Oo.i • ~c i qiv(?-- %'al S°Î pfi <JcÎ(/K(,t

Oqva" 't'<À: 6µooV'1tOV 4µü ..

"'"°"''
§>.
(si<;)
).Qyoflµu ~{l.Î "'1-
eVrT-VJ'S>', d1nloi;r
Tii ~et ot) -,;If" V-
n.6dTaat'V µ(a'V
ot»Ots<1t" ~,,
liOo O.Wfa,~ ·

4 Oui, al11..~i 5 J.Vou.'5 SC1Utenons 6 Ce ,••est p'"· ains~, nun,

di.sons·uous que la chair dtt <::hri:;t rnais le Cl1r~t. rwtre. Diel1.,
que une n<Uutc 1l~est pas celui, (/l1.i de la Stc Jlierge 1~
esi deve1u,e C-011$f6Ô:• can t ielle d<t.ign,é porter pou.r rtOU$ ÙJ. chair
après la r é11,nio1t à la, 11.,trc n.ous co1_1.j~ons qu.'il
el q~ic le Christ niais qu!elle vient est cort.substantiel de la m~nre
a porté lo. ch<1i.r de la 1éunio1i de deux s~1,bsu:uice ù .soi• Pl:re et si
JXl~ ima1; itta·l ion. fl(l.tUIC$ </ûÎ """4 C.(}njessons que sa ch(l.i.r
et 'JU.C ut1e e3t . , • .se sont c"nj01ulllf!s n'est pas de la t11êm.c $Ub~tun.ce

eri u.ne ~'·euie. nou.~ adnietlOM qu'il f!Sl

,[.fJ do11.ble n.uturc, twn d'liypo·
stase, u11e synthèse
t1~ deu.'(. :s1Wsta11ces

le 4e ConclJe Oecuménique C01\voqué en 4SJ à Chalcédoine P.Ar le$ eJnpereurs M3rcicrt et Pul-
chérie se réunü dans l'égHse de Ste-Euphérnie. JI con1ptait 630 pères environ, sous l:-1, présidence du
Pf!tritrrche de Constantinople Anatolios. 11 condamna l'h6rési::irquc f.utythès (ici E-utychios) et son
protecteur Dioscore. Patriarche:: <l 'Alexandrie, Successcu.r de Cyrille.
C'est ~ lors Q\IC fut én1ise la téJêbte clause dogmatique, qui condamnait Je nestorianisme-e t le
monophysis_n)e. D'abord collaborateur de Cyrille dans Ja lutte contre Nesto ri u~ et partisa1) du mono-
E ~~,JCCTECTURE ET Lf.S FRl)SQlJf.S nv:r. ou MONA'lTtRE DE PATMOS 377

phys-is1ne, le inoinC Eutychès devint ensuite le chef d'une 1u)u vclfe hérésie~n1011ophysîte sous la pi:o-
rection de Oîoscoros, patriarche d'Alexàndrie. Eutychès proressait qu'à partir de J'jncarnation il n 'e){i·
stc plus dans fe Christ deux n ::1tures -· d ivine et huo1ainc - corurne pré 1 end~il Nest.o rivs, mai5> une
seule : la nature di vine~ absorbant en elle ,la ni:1rure hu 1naine. Une représentaiion complète du 4 (:
Concile de Chaloëdoine nous est fourn ie par uoe fresque de. l ,_ê glisc des S:tints- Pierro et P:;i.ul à Tir-
novo (Bulgarie) et d'aut res encore (v. la note dt: la p. 243).

3. Le Je: groupe de droite (pl. 101, 1(}2 et fig, 109 n° 26) porte les inscriptio11s suiva11tes:

En haut sur le fond sornbre :

Le Sai1lt et Oecu1nénique Cooc:i l~ rasseJhblé à ÇonstanLinopte par ro· ( 170) saints Pé.tes.

En bas à gauche En bas à droite

Hé.résilritques O r thodoxe:;
$cr]gi1,1s et l lono(rius} S:lint Théodore de
Consta111inople
lilscriptio1ts sur Jes rouleaux

L>cs 1-lérétjque:s Des Orthodoxes

7 Nai oiff<Q <ÏÀYJ· 8 'lfµeiç ué- Q -t ~A

Oâ>ç P-O'TOÇ ~O· fJ01tev· èv .u· •iµe;,

e&toµev· 8c4 X(ptot)0 66-
Tti} ovx oG<oJç. <lJ.J.tl
xal Y-Otà <fl'l"Ta- o <p6aetç xai cSVo qn)attç li•
ula•• VnttSV- µla-v odu[... •tfi X(p101 ).ji u8Po1u(v)
OYJ TQ a>(9p<l>n)«» y6- (l)'' xo.t ,.,,_ iv µ.tfi.. V:iiour<lGe'
1'0Ç >eeti oiJ x a.• (lt' l.'PÉ(}ytv- µ.Y, T:eun.sl.uaç
Tà à.,t,jOe,av. "'" l " OéJ.11- •lç ·aAi•)Aoç·
·ooe... xal 'f<i ;rdQ11 µc: -rW11 66- µt/Te. <p11(fbF.toa-
1). Vn6aT't} qiatrra,,. o qn'9'e<vv < l?Î é,·tJ,qe, d-
a,wc5W< n4,.r .... (11) J'b66(!0J41J.. J.J: i;eariqaç (/'~} ..
x&rw,.· <1eox 1à i'"(rJf!(a-
~cil elç [,, q;o- µa:ru T:Wv dto ToV-
pO'l°jvai · TWv T:Wl' (J(/)(.J. (}'t1);d-

~XOT/(!'m' <pt$-· 'T:"t'et1•, T·i jç 01:6-

<fC(.ôV Tà }"VW • t:1rio; 1] Ot6.,:,1ç·
elaµata kOi l''Î( dt-Q(pO)ï<:Ô)l't/TOI;'

•l à,.O~n6n/;

48
EKT
378

7 Oui, vraùncnl 8 1Vo(i$ tiét~éfons en 9 Mais h<>us ne croyorcs

ainsi tJOll$ confé$sOn.3
IJU-e (l11 Chrl:~t) (1. par r'.tna·
ginatioti rcvOt1i le g en.r1:
hu.rnain et IU>ll e.n ,;érité.
/ Il s' tuisuir, j que les pa.$"
sions qu'il o subies ~·01u
t<ntt.e.s iu;.asinoires
Ch1i$l deux n(lture.s
et une s1J./Jstance. une
énergie, une vo/qnté.
Les deµ.:i; 1ialures s<J
sont concour1te$ es
les indices. de cho,-
cuu(J .<;e. So1'l fusés.
pas o.ir1si, l)'iâis 1U>UJ vériétvn.~
Jeu." natures d<in.s la (~'lui.st
en. u.rw substa11cé. »(lu tour-
n ~es en elles, non 1néla,igtes
pu.r l' uu.ioJi ~ ma.is Jqs indic~·s
de chacune d 'elles 01l e Hardé s
s"ufs ; dP. la divinit.; l<J;
divinitd '"' de l'lw11ia~1itt!.
l' /,.~;.llULllÎté

1_e 6e Concile Occurnénique fut convoqué pa.r l 'cn1percur Cons(fu1lin Pogonat à C/ pJe en 680-81
pour condanulcr l'hérésie du Monorhélisnu:~ et du Monoé,nergts1ne. Il ~OO)ptait se.Ion <::crt!lîns~ 150..
suiv;ült. d 'a,tJ ~rcs J74, suivant d'autl'es enfin, 289 ·pèl'es. Notre insc.riplioo p~rJc de PO'= 170 Peres.
Les Procès - \'erbau;< du Concile mentionnent conln1c prës idcJ.ds du Con.c:.·ilc le patrial'chc de Ç/ plè
Georgcs., et Jes représenlants du pape Agathoo, les prêtres Théodore et Georges, li aurait donc été
non:nal Ql!C Je P a trh1rchc clc C/pfe Georges ait été indiqué con11nc chef des Orthodo>:es; '~ependtinL
c'est Saint Théodore (Patria_.rçhc) de C/ ple qt1i e:sC très coricu$CJnen~ nominé ici 001nn1e c hef. Thé-
odore fut, en cfl'et. Pacrîal'che de 676 jusqu 'à 678, mai.sil îut détrôné pal',l'enli_)ereur Constantin 1110 ..
gonat et (~corgi::s fut éJu à sa place, Mais fk fa n1ort de Georges en 683t 1"héodorc TC\'jnt 3 .son poste,
où il resta _pendant deux ans encore, Les P·rooè:s - Verbaux. du 6e Conc.iJe 1nenlio11nent i:ttors correcte-
1nent Georges conune ayant cm-rticipé à ce Concile. Et corn1ne il n'est pas ilnprôb:tble que 'T'héodore
a it participé iltt Concile et pris peut .. é tre une part plus .acrlve que Georges contre les hérétiques. c'est
lui qul a été 1nentjonné ict comnu~ chef des Orthodoxes au lieu de Ot:orgcs.
Quanr aux deux J-4ér.6;iarque$ i l s'est conservé du p~mier. seuleo:ient la terrnioaison du 00 1n . ,
roc et du d cuxièn1e1 après le KAI, la pre1niére n1oîtié du nonl ONO, /\tais étant donné que C'.e Con-
cile con dan1na le:; hérétiques Serge. Patriarche de C/ pJe, et le Pape· A:onodus. J)()us. e on1plèlcro.os
notre _io.scr'i'ption <:01ru'l1e suit ; [I ~py)1<>ç .:td ~Ov©lptoç]. Le pa ttiarche de C}ple Serge, originaire
de Syrie, sootenait qoc dans le Christ existalenl deux natures, ma.is réunies dans tJDe seule personne.
qut ~l la personne de ·oh:u Verbe, ayant une seule volonté e t une seule éne.~gie, Cette doctrine ccpeo-
dant ,1>'oppo-sai1 à Ja doctrine orthodoxe des deux volô1Ués ea de.li dcu~ éne1·gies du Christ. Le ·pape .
Honoritts-> l)lOrt en 638, avait sot1te11u la doc.trfrie de Serge. Il fu t tenu c.onunc hérétique et îut con..
darnné, lui aussi, ~\vcc Serge par Je 6e Concile.
l )c ce qui â été exposé iJ ces:sort que s ur la paroi Qu(:Sl du be1·ceau Sud du 1.léfe<:toire fu reru
représentés les Conciles de l'l Qn1bre pa ir (2i.: , 4e·er 6e). li serait donc logique de supposer que. sur
ta paroi opposée (orientale) du inêmc berceau. étaient représentés les Con<.~i lcs de no1nbre i1npai.r
(ter, Je ' se- " 7c ) , '[)ans dé t.e-tles représen1ations 1n<)nurne1uafe.'l et solenoelJes, on s«:nt s 'înLrod uire três
forten1e11t l'élérnenl biéralique que Jes Byzantins ain1aicul pai:ücuJiërcnlent rneu.re t -n avant. Nous ,
~vons ainsi à P:--i.troos une des pJu~ aocicnn~~s représcntatiotls ,çtoupées des 7 Conertes ôecurnéniques,
E T L' Al{œrreCTURe ET Lf.S FR~UES RYZ DU MONASTêRll Dli .l'ATMOS 379

qui figurenL sculernenl le:> dialogue.~ enu-e orthodoxes et hérètiqucs, mais qui onL ajoutés les (e:<tcs
des doctrines des deux groupes adverses, ce qui se rencontre ois tare1ncnt, à ce que je s:iche.
Uo exe1nplc parnflèle <l'une représentation des Co 11ci l ~s en groupe se rencontre :lu 1nonastère
byzantin de Cclatl en Géorgie. Le r1a.rthex du catbolicou de cc monastère est décoré de fresques
datées d 't:utrc les années f J'25 et 1130 qui rcptéscntcnt, par Ol'dr'e chronologique, les sept Coocilcs Occu-
mé1ûqoes. Ce:s Conciles sont figorés $elt)O la djs.position habîtucllo, c'est-à -d il'I.! avec l"e1npcrtur assis
en haut tlll centre, ayant de parc et d 'autre des êvêqocs. A un niveau inférieu1· sonl 1·cpréseutés à gauche
les évêques o rthodoxè:S e1 à dr<>ite le.s hérétiques. Ces detrüers so•lt figurés, con11ne à Patn1os. s.ans
ninlbe et gesticulants; cet'tains 01énle détou1'1l en1 le visage du spcc.'t:.Hcur. Con11Tie- à Pàt1nos, :i Ge-
hHi 6galctncnc <lc.s inscr iptions co langue géo rgienne: ~ indiquent )es J\01ns des princi_pau.x. personnages
qui ont pris f>a1't à chaque Concile.
La préférence l OUte parlîculièrc de représenter les Conciles Oecuméniques <laos le l'éfectvire
n 'esc pas :Sàn$ rappol'L avec les pré<>ccup.ations dog:nlarique..<; des r~res du 1nonastèrc. Le fondateur
lui • Jné111c du monastère, St Christodoulos. avait r6digé un <(Règ.lcn1cnt spéchl.I d o rég.in1c monasti-
que .o u Cùll<liti()n du régin1e selon Dieu*. Cette oeuvre d~ Chtistodouios. dont Je..'Ul ~e Rhodes, son
biographe, avait uuc copie s.o us les yeux, ne s'est pas conservée. M.ais Jean c11· rapporte quClqoes uns
de SC'S é.lémen.ts. Entreautre~. c.Ht le bi<)gr-aphe: «(:ht'\stodo\1los éta.blll clail'etne<lt la questioo des
dogo1es et Je n1ystère de la nais.sauce du D ieu Verbe à partir du Père éterneJ, i1 traite aussi brHJa1u-
n1c11t.et de rn:).nièrc é levée de l'Jncarnatiou dont 11 a été question ce.~ derniers temp~. Christod(>\ttos
Lraite donc de-s thê1ncs dont s'occupcru le.~ textes inscrjts dans nos rouleaux.
Il faut enfin souljgner tout par1--îc0Jièrc1ncnt l'esprit .Hntihérétique qui don'tine dans la déco-
.ration d u tétèc:toire. Co1nrne oous avons déjà s ignalé en exan1inant Jcs fresques. on a figuré de pré·
fétcnce au réfectoire ;ulssi bien de saints - évêques (St E uthymios, St Arnphirochios, St Cypden,
St JuvéoRI) qui onl fanati'luement con1bauu les hérétiques (moÎtié Nord), que les Conciles Oe.cu-
n16t1iques qui ont condan1né let.1rs che.fs (111oitié Sud)
Les 6 r n c n1e nt s. Jlx.(.:cpté la bande q\li sép:.tre Jes ll'lbJeaux du be.rceau llOl"d>et qui est renlplie
d'uoc série de carrés en gradins ~1ltcrnaot avoc des triangles (pf. 19 er fig. 111). tous Jes autres o rnc-
1nents du réfectoire couvreot soit de plus- pctit~s surfaces co1nplé1nentaires. rnai$ $Uttout J~ intrn-
dos et les $urü1c.-es verticales des o.uvertures ôtl des niches. Ainsi le petit espace tria11gulairc., fotnlé
entre Je c::i.d rc rcctangol:ûre oil est figuré St Grt:-so.iré d 1 Agrig.ente et l'extra.do$ de l'arcade aveugle
voisine, fut dééoré pat l'orne1·nel)L de la fig. 110, dont nous avons déjà parlé {p. 352). L'ii1trados de
ln porte arquée d'ciltrée du côté Ouest. a éu~ décorê a"cc un bel orncn.1ent coniposé d'une- série de
leuillcs en fo ru1e de ç(l'ur qui s'in terr~ nètreiu (fig. J 16 fl). L'intxados de l'aro de la pol'te plus an-
~icnne. qui nièoe à la cour solls i'aJ'cade aveugle, fut. décoré par l 'on.1cmcnt de la fig. 117. co1npos6
de los."lngcs homologuœ que: nous •'lvoîlS aussi renoontrés dans des c.ndl'<.>its identique:s de J~ ch/1pellc
(pt. SSu). C'est le inêroe omeml!nt qui décore encore Jes parois de J'ttroitc fenêtre qui s'ouvre au d es-
sus de l'abside du côté Nord. n1aîs avec des tosa..nge"!:i plus ohlong.s (fig. l 1.8 ). L'cspac.:c au dessus du
pupjtrc. 111açonné qui se ti:ouve danl> la 1.1.iche du côté Est (fig. 79) a été déêoré par l'ornement rétict1fé
(fig. tl9) qoe nous avons re11contr6 pJusicurs fois dans la chapelle <le la Vierge (pl. 58-y) et qt1i doit
EKT
380 01.SSF.RTATION.S DE J:ACADÉMIJ; D'A11iÈNgS

éviden11nent appartenir à la prc1nièrc phase des frcsqtits du réfèetOi1·e . J 'ajoute enfin que les tirants
des bereèaux du réfcc.toirc {fig. 72) porteol. et>mn1c ce\1.x du cathoJîoon, J'o.rncn1col de ta fig. l2Q
cünlp<>Sé d'un tendron ondulé agré.oteolé- de :->pitales

LA DATE DE CONSTRUCTJON OU CAî1ol OUCON,

DE LA CHA PELLE DE LA VIERGE, Dl) RÉ('ECrOIRE ET
DE l..'EXË'.CUTION PES FRESQUES QUI LES ORNENT

Après 1't!lHlnlCJl détaHlé des îresques, aussi bîe1\ de la chapcUc de la 'V ierge que du réfectoire,
il rtous reste à pal'ler de la date de Jcur e;ir;Ccution. Mais co1nn1c cette datation dépend de la date de
l~l construction. des. adjonction? et mo dHièations de èes deux édifices, c•est de cette d~\tc qu'il nous
f;;iut pa rler en prcinic.r lieu.
Et d 'abord, ett cc qui conc.ernc le cathoHcoo. Étant donné que Pa1n1os rut concédêe en 1088
à St Christodoulos p~1r une chrys:obulle de l'empereur Alexis 1 Co1nnène, et Q\.lé, comn1e il n déjà été
d i( (p. 3 11 ) li()Sios Chrîst(>daulos-se 1nit tout de Sllite à la construction de l'enceinte fo(lillée du u101ta·
stêrc et. s:.111s doute aussi â ceUe de l 'indii>pcnsahle égljse, il làut at.-cepCeJ' que le cathoHcon ~ été érigé
vers 1090. c~cst-ù-di..rc à uoe é:.poque qui s'accorde pleh1en1cnt uvec sou type ai:ch.iteétural de c roi;<
inscrite à quiure colonne$ avec coupole, et. avec. d'autres déta.Hs techniques (mode de couvetture,
forn1e de la coupole, proporttons), mais ~urtt)VL avec soo pavefnell.l er1 opus sectî le. si bien conservé
<fis. 44 - 46).
A l'église prin1iüve f«.1rent 3joutés pJus Lard, <J•uoe par,L, à l'Ouest. uo esonarth~ex, et, d'atllJe
part, ta c.l\apcJfê de la \lierge ac.c-0.llée üu et">té Sud . Le contact de ces deux derniers édifices ~1vcc tes
parois correspondances du catholicon ne s'est effectué oi pur l'utilisaliot1 du 1nut lui - rllêrne du
catJ10Jicon, nl par tin autre rr1or plein, addilion11el, 1nais à l'aide d·une construction plus légêrc et
plus décomtive, à $avoït une a 1·caturc sur deux colonnes, q\IÎ reçui J.cs poussées ,tes voûtes. corre:>pon-
dantes. Le besoin de ces deux additions doiL avoir éCé vit.e senti, d'une part, à cause do 1nanque de
place de ! 'église principale et. d~ l 'autrc, pàr le culte de la Vicfge constam1ncnt grandissant à cette
ép-0que. C'e.s 1 pQur ceJa que j'acceple que ces additio11s ont été accomplies d;;tns le c-OurS du 12c s iècle.
Venons .. en lnajnteDant au réfectoire. Co~no)C le catholico11, le réfectoire était lui aossi un
des premier* édifJccs à être c()trstruif'!> dans, u 1\ rnonastêrc cêuobiljquc com1nc 1·~.ta_it prjn1itivcmcnt
celui <le PaLmos. Le réJëcLOlcc est d 'aiJleurs 1ncntionné p<H' le Régletnent d'f·losios Chri:aodoulos.
rédigé en 1091. JI raul donc. consid4rer ~ constr u~Lioo co1nmc conten1poraine de celle du catho-
1icon, c'est-à-dire vers l090.
<:01nme nous avons dit, Je réfectoire eut d'abord la fol'1ne d'un reclaJ1gle oblong. peq>endi-
culaire au catholicoo (pl. 1\ et fig:. 3 l) et recouvert d'un tolt en charpente à deux. versants. 'frojs gran..
des por,es., O\tvcrtes :;ur fa longue paroi Ouest do rectangle (fig. 71), strv::tient <l'c.ntréc a u réfccloice
p<)I' la coul' Sud. ~fais co1nme nous avons vu, Je réfectoire prin1î1if de type- basilical fut ttansfol'1né
plus lard en une basilique voûl.ée à coupole. EL l'otl se pose cet.te qt1C!stioo · Qt1aod <.'Ctle transforma~
<ion a- t-elle. eu lieu? Si t1ous prenonS' en considéra1ion a) quê des ~rois portes Jt1 réfe-ctoire prin1i1if
E T L" ARCHHECfURB ET LES FR~-SQUES evz. l)U MO NASTP.RE DE PATMOS 381

donnant s ur la c-our Sud. seule la ccnu·a te fut conservée pcnd~ n( la deuxiê1ne phase, l'es deux autres
ayant élé condamnécj:;, et, surtoul. b) que le n1urnge de la porte Ja plus au Nord a été imposé p~tr l'ad·
jcJOCLio n , du côté Sud du ca1ho1icon. de la chapelle de la Vierge ( le 1nur Est - celui d u sancLuaire --
a ura it. été percé par <..'C tle porte s i elle était res tée en fonction), jl c.'>t roisonnabledesupi>0ser que là
Ltansforn1ation du l'éfectoirc pri n1itif en basilique à coupole doit appartenir au mên1c vaste progra:1n1ne
a rchitectural do transfol'1na lioo, auquel appartient aussi L·addition de Pc:sonarLhex el de la chapelle
de la Vierge; et par c-0ns6quent. la dite t rausfornuuior\ dut ~\V()Ïr lieu au cours du J2c s iècle. et plu-
tôt dans sa prenti~re 1nojtié. R é.~u nHt n t ce qui ;,t été dit,. nous aboutissons a.ux ço nc l u~ i ons chrono·
loglqt1es suivante-s 1:cla.t.iv:cs aux Cdificcs ;
ConsttucLion du ca1.holic:on et d u réfocto·ire prinlilir : vers 1090.
Addjtion de l'csouartex e t de la chapelle de Ja V·icrgc :u1 cntholic.:on : au cours du 12~ s iècle.
T raosfornuttion du rêfcc:.toi.rc en basilique à coupole : nu cours du t2c s., et plutôt dans sa prc-
1n ière moitié:.
Par çes don11ées, on peut poser conun c 1crminus post q\lcm de ! 'exécution des rresques qui or·
nt:nl ::tU$$i bien la chapelle de ra Vierge que les deux phases du rétëccoîre. l 'an J 100. Cependan1 l'c-xa-
mcn iconographique et stylistique de ces deux bâ tiincnts. a uquel nous âllons n1a-inte na n1 procéder.
po\lrra nous four nif une datation plus précise.
a ) Chapelle d o l a Vi erge e t R é te-ctoi.r e- prim.itif. Au cours de l'examen des figures de la
chapeJle et de la J re phase d u réfe.croire, nous avons eu à plusieurs reprises 1'()(:cas ion d ' indiquer
aussi I ~ date de lct1r exécution, en nous fond:int sur cli\'crs critêrcs i et)rlOgfaphiq ue~~ e c surtout
styli s (iq ue~ et autres. Ainsi, r-n.l itanl rles t-igures de lliérarques en pied, alignés au bas des muNi..
Nord et S.ud, nous a vons notanunern relevé le-ur taille· élancée, l'absence de volun1c de Jeurs corps,
!cor pose .rig-01,.1 1-euse.mi:nt. f(onta lc et. purc1ncnr. hiêrnLiq uC. le linéarisrne de leur d essin~ les plis durs
et l'igides de Jeurs vêtenlent.~ et enfin la forte stylis3tio11 de leur c hcvclorc, de leur barbe, de lcu t~
sourcils et de Jeurs oreilles et n1ên1e des lumières de leurs \•isa.gcs.
T ou$ <:c~ élémenLs, dont nous ::tv()nS constaté l'existcoœ da1ls 'bien d'autres figures de la cha -
pelle, comnle par ex. chez St Jacques le frère de Ojeu (pl. 5 et.. 29). che:t- SL Ét ienne (pl. 5), c he1. A-
b rahanl de la ,Philoxénie des anges (pt 28), e-t ph.1$ encore chc.z les asœces S1 Hilarion et Charîtoo
(pl. 63, 64) de la prernière pha:;ç dt.! réfcccoire, constiLuenl des traits dis tinctifs des œuvrcs de la 2c 111oi-
tié do 12c siècle.
M~tis. en dehors des hiérarques qui e n cux-n1ê1nes présentent ces trai1s cara.créristiques du l2è s.,
leur dispositio n 1nêmc, purement dl"é.o ra(ive en ur'I aligne1nenl unifornle 1 rîgourcuscn1cnt frontal. se
détachant sui· un fond co1npl~te1neot nelttre. et surto ut la décoration dç toute la, paro i au dei>sl•S
des hiéra rques con1pQSée, dans le n1ême esprit (fig. lOO) par des figores isolées l'igoureusenlenl fron-
tales, soit eo pied soit e n huslCs, sont, el1es aussi, carac téristiques des œuvres du onziên1c inajs sur-
tout du 12c s. Nous les retrouvons en eftct a) sur les. fresques des églises de S_ic:ilc, $Ur celtes. de la Pa.-
naghia Athiniotissa (rnur Nor<l de la ctllJ:S. d u Patthénon), de la 1nétropole de Trieste (1~ rnoilié du
12u s.), de Péglisc du Sauveur de 'Netediê a. près de Novgorod {1199). etc. b) Sui: des bas - reliefs. c-0.n1n1c
par c.x. st.ir la célébre ~tfuti te de la Collcç(jon .Béarn, où duos la, 1n1rtic inférieure sont représentés de-
EKT
382 f)lSSER.fA'rJONS DE. L'ACAO~t\·IJE D'A'rHÈNES

boul. îo1n1obiles et de face, quatre saints mîHtaires., et, en haut, l'Éti1nasie du crôoe flanquée de deux
:1rchangcs de fa<:c et rigourcusen1cnt s yntétriqucs. sur ta. plaque de schi·s t~ provenant de Chersooèsc
(Russie du Sud), sur lâqucUe sont rcprése11tés alignés et dans une poi>ition ,rigoureusement fron tale
trois saints n1ilitaires so11s one atcade; c) dans-des icones poJ'tarives, p.ex. cell~ du rr1on;1stète de Si11ar
(fin du J le s.) avec 4 saints dans une positio11 rigoureusement frontale. dans le Ménologe du ize s.
du mêrne 1nona.1:;tèrc, et dans une icone portative du 1 3~ s.• enfin d) dans des manuscrits enluJniués,
comn1e p, ex dans fe Sy11axaire de la 6jbtiothëque Publique de f...éniugrad (gr. 373) oû ~ont a liÇt}é$,
en deux. registres superposés. le·s Cinq Saints, dans Je psautier n° 3807 de la collectioo Archéol . chr6-
tlcnne de l'Université de Berlin. avec s~ deux t:egistrc·!'> ,super:posés de saints aljgné.<:> dttnS une posiLlon
rigoure11se1neJ)t frontale. et(.~. Dnns tous ces cas> le fo11d sur lequel se déu1che.n:t les figurés est tot•-
jours calme et unifonne. tantôt doré.• quand il s •agit de uios.aîqui?.s. tantôt bfeu foncé., quafld il s'agit
de fresques. tar.itô1 incolore el tou1len>cnc Jl.e utrc, qua.nd ;1 s '•"git de bas .. reUefs ou d'autres- n1atiê-
r:e!<, ce qt1i plaçe le$ figurés hon~ de ten'1(>S et de heu. If fauc cependaot avouer que l'alignt:1rt<:nt de fig;u-
tes t1niformcs, jsolées, dgoureusen1ent fronta les, rîgjdcs ou avec un ~rés léger n1ouven1ent paisible,
rnêruc co regi$lfCS superposés, produit sa os aucon doute une impression un peu monotone: _n1ais
il é:$1 <:epe1)dant voulu. llàrce qu~ c·e~t ·uoe U1)ifo1·rnité i1nposée par Je systèrné: de rythn,icHé. de séo-
Jttétricité. el de stylisaLÎOJl, vers lequeJ tendait, évidcmn1eut sous J'infh1ence de l'ascétisme si fotrernent
intense du 12e siècle. Ja peinture de c<.~ "Siècle. (À! systèn1c ne se borna p.1s sculctncnL à t'organjsation
rythrnée <les co1npositioJ1s. 1nai.s il s'étendit aussi à ht géo1nétrisatio11 <les 1nernb1·es du corps (épat)-
le"S, h,u,chcs e.t genoux} et pducipafcotenl à la s tyfis_ation des tr~lits du visage (chevelure, barbe, sour..
cils et oreilles) qui perdent n1aintenaut lcnr fonne naturel.le. et devicnnçr'Jt <lésornutis ùcs dess ins géo-
n1étriqoes solidc.s 0\1 dc.s Jnotifs purement décorntiCS.
Ceue 1nêrne ff-OO l &liré, rytJHnici1é e1 i1nrt1obiJi1ë, nous 1a ''0)'0115 appliquée U\IS$Î dans le- cas
olt plus d ·une figllre con1posc une rcprésenration. Un be[ exemple de tcHe çQn)positioo oous est fourni
p.1"r ceUe de la Vic·rgc trôn~tnt au n1ilicu dtt nn1r oriental dè la t.hapeHc de la Vierge, où la Théotocos
çst représentée c.omrne (rône du Roi, tenant dao~ -SQil sein l'cnra1tt Jésus el aoconipagnéc des deux
archanges gardiens, Gabriel et Michel (fig. 95). ~fous les personnages - sans excepter l 'enfa1lt J é~
sus -- soot représentés dao!> une posi(ion rigourÇust-fnCOt f("(n1tnlc. le$ deux. atchang~~ vêtus de
costumes i.mpéril"!ux_tout à fait s.e1riblables, se tiennent absohunent symêtrique111ent de pa1·t et d'n"Utre
dê la Vierge. lnHuobiles et ntteotifs, ils acco1npagnc11t ta Vierge, regardant sculcn1cnt dcvanr eux el
renant pcrpendiculsir-ement te làbarol'l s~1 n~ se tourner ver$ la Vierge, con11ne ils le ront dans tes œpré-
seoro.tions de la Platytéro, anLél'ieures, postérieures, ou mé1ne co11ten1poraiacs, à la nôtre. Celte COJll·
posJtio:it a do11c obéi à une front.alité absolue et s~esl quasi stylisée. en acquérant \10 caractère solen ..
11el, rigourcusen1ent hiêratique et tr8ns<.'Cndant) conforme à •·art théolog.lquc cf'! lt1 capitale.
Un exemple j1nporwnc <le c.01nposjtion rythJnique ~H>t1s est ég;ale1nent rou.r ui p:11· la représcn~
1ation de la Trjnjté ~ngél.ique (Phi?o.'<éhie d'Ab1·aha1n) qui se rrouve juste au dessus de la Platytéta
sur le n1êrue inur oriental, et quî s "inscrit harn1onieuscment dans fa courbe légèrc-111eut ovale de la
voOte de la chapelle (pl. 3). Vans <..-cttc représentation, :;eul J•ange ~tss is dans l'axe de la con1position
itu fond <le la table est figuré l'igoure1.tse1ne1)t de face; il devait i:tre te chef des autres anges. car il a
E
été représenté un peu plus graud qu'eux, et. tenant un rouleau pli6 (pJ. 3 t L 4 ~), ·tes deux auu·es anges
383

ont été r~préscntéi>~ eux aussi. assis i• la tabl.e , 1nais d'u1te rnaniêre i-igoureusenicnt syn1étrique par
rapport à leur couJpagnon, figuré. dans l'<lxc. L'artiste a porté une tcHc auenlio11 à Ja symétrie rigou·
1·euse, qu 'il a non seulernent dessiJté ub.$t)Ju1Heoc symétL·iquernenl les maio~ qui btnissen1 des anges
1nnis peint ao~si clans une pleine correspondance syrnétrique des couleurs, leurs chitons. Jeurs hi n1à-
tla et n1ênle les signes distinctifs rouges (clavî) qui o rnent. 1.c urs bras. J"njoutc enfin que, p0u1· balan·
cer .la co111positjon, l\:1rtish; a placè A braha1n, représeJtté O. une plus petite échelle (pl. 3) . à. la pla<.:c
de 1'aîJe droite de l 'ange. de gauche, fOrinant ainsi, d ·une certaine n1anièrc, pt;-o dant de 1'oile. de
l'ange de d roite qui dc~ccnd jusqu 'en bas. Co mine nô us 1'avons déjà stgoal6 en décrivant la Stc 'fri-
nilé ((>. 33!). Je ca ract~re 01onun1e1ltal qu'acquiert la con1p0Sition de Ja Pltiloxénie pur le sut>presioo
de tout èlén1ent aux.iliaire - de paysage ou narratif (cll~ne de tvt~11nbré, 1naison d •Abraha1u, Sarra) - ,
l'harmonie de l'eoi:.cmbl~. le calme &u.ssi bien dans l'attÎtllde que da11s l'expression des personnages~
sont catacté 1•isliques de 1·a1'l de la fin de la dynastie des Co1nnè oes et des Anges.
En dehors des observations c~posées plus h~aul sut l 'Ol'ganisatîol\ des c.o mposltions de la cha-
pelle, nous avons déjà cité da11s l'exnn1en J><U'ticl des rhèmes ioonogruphiquc-,.; quelque.'> élén1cnt:S <!ara-
ctécisques qui plaident en fa.vcuJ' de hi datation des fresques au 12e siècle, sans po urtant l ï1nposer à
<...'C sièc.lc. en .ràÏ$01~ de leure.rnploi dans d'au(res siècles aussi. Ces élén1ents sonl en résumé les ~uiv~nts:
1) Le dossier du trône de Ja Vierge en for nle de lyre (fig. 95) dont on a fait usage du 6e au 14e s.
COJnprîs (excn1p1cs à Ja p. 125 note 1).
'2) L 'ornornent en for1ne de cœur du fronl du siège du n1ê1ne trône (fi,s. 96). Voyez p. 124 oore
3. Son cnlp1oi va du IOC au tJc s.
3) J./or11emcnt des lori des arçhangc:{> (fig. 97). Voyez. p. 131 n. 3. 4, S. $011 ~m ploi cul Heu du
11e au J4e s. con1pris.
4) TA~ tAies dtor de l 'enfant Jésus (pl. 2 c l 26). Voyez p. 130 n. I. Leur cn1pfoi va du l()e uu
IJe siêcle.
5) L 'ornernen t des collets des vierges (pJ. 7 et 31) ec. des saines Marty~ (r>L 44, 46, 50, 51), com-
po.sè de. <len1j - palmettes redoublées. Voyez. p. 141 note 4. Son en1ploi va du J Je au 12e siècle et au-delà .
6) L 'ornement de J'in1.rodos de l'arc (fig. J04J. V<.1yez. p. 172. Son e1nploi: d u JJcau 14cs.
?> l,es taches d'on1bres sur les jou~ (en plusieurs endroits). Voyez p . 128 n. 1. 2. 3. Emploi :
du 8<: au co1nmcn<..-cnlCnt du 130 s.
8) La conforn1ation des oreilles, en cu·oernent. Voyez p. 161 n. J. E1nplol ; du milieu du
l Je au conlmenccment du 1Je s.
f>e-s é lé1·nellt.'i cités, les pl us utifes -sont les deux derniers, à $avoir celui des laches Cl celui del:i
oreilles traitées comn1e ornement$; ils posent e11 effet comn1e extrê1"c U1nite de 1cur emp\oj les pre.-
1niê1'CS dé<:adcs du l 3t- siOC-Je.
Aux. l!lé1nents auxitiaires cités plu~ haut, nous ajoutcfo1.1s les sûi\'ants :
1) La disposition de Ja c hcvchJ1'e des diacres et. en général des jeurtes personnagè:S masc.uli11s
(p. ex. de St Maxirnilien? pl. 1 l b. 46. 47, SO. 5J -e tc.). Cachée· en h~Lul., derriêre les oreilles, elle réap·
par~1ît de oouveau sou·s elles en bouéles frisées. CeHe sorte de coiffure esl d 'usage pour des figures
EKT
384
a nalogues d •oeuvres du J 2c s. : pt1r ex. aux Sts - Anargyrcs de Ca!';IQcia> 9~ns uné icone porLative sur
une architrave <Ju tcmplon de l'Hcr1nju1g.c (début <h.1 12t s.). dans une fJ'csque de S t Procope du cou~
vcot de Kou1sovendi de Chypre (début dü J2e s.}. c.he~ 1'eofanr Jê.~us du Jnonastère byzantin de Gclati
en Géorgie ( l 130), da11s une icone e11 Jllosaique de St DênH~nius du monast6re de Xénor>.hon au 1nont
Athos, dans une fresque do St Panté.l éhn on du rnonast.èrc homonyme de Nérez (Vieille Serbie) (ll64),
à St Georges de K..ourbinovo (1 191). dans une fresque de St Avivos du rnonastère chypriote d'Ara-
eou ( 1192), etc.
2) L'extrên1e sobriété avec laquelle a Cté rendu le paysage na tu.rel. Ainsi. p. e;c , la colline coni-
que. sur laq\1cHe se détache Jésus dans la repréSèntation de ta Sarni\l'itai'ne (pt 8 er 32), a é té rendue
çon1mc une $urface unieolore, absolosnent plate, sans aucune indication des aspérités d\1 r<.'IChcr et
a vec u1te grande pru'CÎnlo1·iie de la végétation. él1.hne1llS <:ar~\ctéristiques de l'::t.b$tn!Ctioo usitée pcn·
d31ll le r2e siècle.
3) La .rcsscn1bfancc ico11ographiqoe et n10fphologïque qoe présentent les fresques de fa cha ..
pelle $vec <:elle$ ù'autres n1on\Htient.s da1és d'une manië re sore du 12.c s. et préc-jsên1cnt ~~)la rcsscm ..
bh\J1ce cxu:ao rdinafl'e de Ja Vjel'ge trônant avec la 111Cotocos de la Métropole de M o nTC-~lJe (± r 185),
quj est assise, cJfc aussi, sur un trône à dossier en f onrie de lyre, et g,al'ni d'une étoffe, tout à fai1 se1t1·
bJabJc au trône de Patn10!', j l présente èn o ut re, cil..'$ raies d'or seuJe.n\ent sur Je vêteo1enl de 1'Eofant,
tàndis que, cortHne il a été déjà dit (p. 329), les raies d 'or s'étendent au l Je s. aux vêtements de ta Vierge
cc ent.01·e ?t ceux des /\r<:ha.nges qui l'accon1pagnent. Ensuite b) ht resscmblant:e de la figur~ puéci1e.
mais cependant austère. de J'Enfaot Jésus, as..<>i!> dal)S Je sein de h\ Vierge, aussi bie.1) du pois)t de vue
de la position qut de 1..-e\oi de l 'expressioo~ avec.- les figures de ren1ànt représentées s ur d'autres D)OJltl•
.mcots ôu J2e s. c0Jn1ne p . ex. dans la Jnosaîque du gynéc:éc Sod Qç. Stc - Sophie de CQnl)\'antj nopte
de l'ail J 1Us, qui représente Ja Vierge tenant l'Enfant entre lt: <:ouple de:$ c.1npereurs Jean fl Co.tnnènc
C( de son époose [cène; daos la mollUÏQllC du Hl ()Ul\Slère de Chilaodar ( l2C:- s.). dans ra U\OSaîque de
I~ MétrOpQle de Mo rtreale ( 1185), a insi que da ns oeUe du Monastè re de Gclati en. Géorgie (1i30). ccc.

4) La g·randc ressen1blancc stylistique et aut re des fresques cJe Pa.tntos a vec: celle-s dè la nef mé-
dîa11e intérieure des S ts ~ Anargy..-e$ de Castoria ou de St N icolas .. Kas11iL2-is de la mê1ne ville, que
j'.1û ioules les deux datées~ dès 1938, de Ja fin du 12c· s. ou du cornn1cnocmenl du 13c. En effet dans
Je.s ùeux cas - cle }>atn1os et de COlstorh• - nou~ rcncootrons non seufe111enL les n1ên1es corps allon-
gés, aux plis rigides verticaux, mnis aussi te mê1ne 1nodelé des vis.'lg-e-...~ avec les taches d 'o tnbre sur
Jes joues. Cc 1n<>del6 est obtenu daos: les figutes juvéniles (de la Vierge, des Anges.. des jeuocs nlartyrs)
par des o mbres de couleur marron ou Jnarron .. rouge assez denses. pO.sécs sur un propJasmos de
coule ur ocre c ha ude avec une dégcadatjon molle et pic turale qui cogen(lre le vo1urne, mais qui donne
aussj l ,hnpression <le figures plutôt potelées et três peu ascétiques. J'ar cou tre, dans Jcs figures de vjeiJ~
lards. Je modelé est réalisé par de brusques conlras tes d'ombre et de Jumiète qui donne une imprcs ..
sio1) de fort rcHef en inên1e cen1ps q ue d 'un caractère ascétique a<.;cenLué 3tt$Si gmode1neo1: par le'$ ride~
du fron t, des parties _latéra les dü nc7~ du cou, etc. JI (aut sigl\aler, ici aussi, que la coexistence au
12cs. de fa mani~fc pict~arale ec linéaü-e est as$ez fréquente. con)me l'a déjà indiqué Lazarcv.
_
5) La ressemblance, au point de vue de la disp<JSil.ion et de la technjque d•exécution, de nos
E K 1lHITR"TURE ET LE.S FR~SQUES .BYZ. ou MONAITTRB DE PATMOl: 385

vierges de la. représentation de rEnrrée au 1·ernplc (pl. 7) avec le groupe des fe1nrnes pieuses dt St M

bémétrius de Vfad i1nir, daté de 1194.

6) La ressemblance i 11Lense d es anges de notre Philoxéoic (pl. 3 et 4b) avec le buste d'ange de
la Collection Trctjakof de M oscou. daté pa r Ln:t.."_ lrev du coni menccn~en1 du 13é s ic!-cle.
Cependa"t un ii\dice pour 1à d~taliOrt de nos fresques de la 2c n1oitié du 12c s. nous est fo urni
par le fort Hnéarisn1c qui caraclél'Îse s urtout. Les tetes tant dl~S hjérarques (pl. 40. fig. 101) (;t d'autres

S:.ait'lfS (Ahrahan1, pl. 28, J acques Ftèrc de Dieu, pl. 29, e.tc.) de la chapelle q t1e des saints ascêtes {Cha -
rito.n et 1-lilarioo pl. J3, 14) de la l'c période du réfectoire. En décrivant plus haut (p. 332 et 348) les têtes
(pl. 63. 64) des Saint:) n1cntionnés. nous avont> p:.:u·ticulièretnenL iitsisté sur la rorle s tylisatiOl\ f\O r\
seule1nent de leur chevelure et de leur barbe mais aussi des parties nues de leur visage, à savoic du
fron t- ci des joues qui sont jnscr îts dans cr..r utiocs forn1es géométriques rchaos.$.écs notnrnmcnl. pai:
de minet!S lig-ncs blanche.s en lumière et ombre. Nous avo11s aussi ajouté c1ue Jeur sLylisation va jus·
qu •à fai re des oreilles un ornenlent. SiUlS que fa figure ne perde rien d.c si:1 force d 'exprci;sion. Mais
la stylisation liné<Lire ne s'étend pas seulenient au rnodelê ; on la voit aussi aux Jurniêres du visage. f\.tainte·
nant, la 1naniêrc p·îcturaJc suivant Jaquelle le volume étnit rendu pa r une d ouce dégradation des tons,
est d6sorro3Js a bandoonée, pour hl .manière LI!>"itée dans les n1osaïques qui sépare les surfaces d iverse-
1ncnt éclairé'es pnr des lignes. Par celt~ extrême stylisation linéaire la surfa<.-c du visage est morcelée
en pJusicurs petits seelcurs de fo rrrics diverses produisant une vérita ble a ràbesque de lignes. Ot <:ette
1nanîCre fjnéai re et à fa fois décorative, de rendre les figu res, est c,araetéristique des (t:uvres de la seconde
tnOilié d u 12e s . N ôt1s ln retrouvons. eo etre1, en 1164 chez un sa in t a nonyn1e de St - Pan t~ l ~ i mon
à Nétez ; e n l 167 dans des frcsqu~s de 1'égli~c de 1a \ 'ieille Ladoga; en l i 80 dans llne têted'Apôtre
de St. Georges de Rns (Ojurdjovi - Stupovi près de Novi- Pauir en VieiUc Seil)ie); en l 18.9 da ns
une fresque de l'église de l'Archange à Novgorod ; en l t99 dans: des fresoques: de Sa ints de- la cou-
pole de l"église du Sauveur à Néréditsa, près de Novgorod; dans une fresque de la bibliotbêque
du mona.stère d e Vntopé.di, 6gul;'At'll les têtes cô te~à·cô te des deux grands apôtres, que Radojtié
dale de façon persua~îve d es années 1 l97 - 99~ da.ns des fresques de 1'êglise des St - Anatgyl'e.~
des Castoria de la fin d \ l J 2;.: ~. ; dans de'$ fre..~ues de la crypte de la Mêtropole d ·Aqoiléc de la
2e 1noi1ié d u r2e: s. et enfin dans t111e fresque d u monastère de Ravdouchos du mout Athos,
figutant en pied ec en grandeur natureJlc les apôtreit Pierre et Paul. que Chatzidakîs d.a te du C«.)ftl-
meuœntent dµ J J:e .~ iècfe.
Ç 'est dans le n1ênlC cycle des fresques de (a 2c Jnoitié d u J 2e> s. que je crois: qü 'il ru-u t ranger les
fresques de la chapelle de hJ ·v ierge, e t p lus précisément autout de~ années 1185 - l J90. Cette acce--
ption est basée. d'tn'le pal't, sur la surprenanLe rcsscmbJance de 110 1.rt: Vierge t.1'ô n tHl l (fig. 95) avec
là Vierge de fa Métro poJe de Monreale· (± 1185). dont nous avo11s parlé. p lus hauL. et d 'aulre part
sur la confot mHti.o n recherchée et rnnniérée: des plis extrênles de l'bhuation de notre Abrahant dans
la scène de Ja Philoxénie (pl. 3). quf a nnonce. en un certain !)e n~. le ma:1liéris1ne encore P.lus aecc:ntué,.
co11slalé déjà c hez les anges de J<ourbinovo(l 191) c l chez le ('hrist de· l'Asceosion du 1no11astère de
la Vierge d"Arncou en Chypre (1 192).
La datation de )~exécu tio n des fresq\leS dc- 1 ~ chapelle de Jà Vierg.e dans Jes annét\i ) 18.5 - 1190
49
EKT
386 DL'>.~El<TA noNS Oil L'AC"ADl!JIUE O'ATH~NES

cti.l eorroborée par le fui1 qu 'c:ltc coîncidc t•YC(.: 1·Epoq~. où sous fhigotu:uéoot du tü... :Jictif moine
A~nios ( l t 83·1207). le rnonnsrêre du l "hioloaicn étail arrivé ;.u ~nith de sa pn'>Sp6ti1E. comptant.
vers 1196. une fuf<."C de l .SO n1ojnt-s. Sa c:n outre on ttcnt c-on1pte dt1 fair que Je dit hiaoumén~ Je
rc:ndil. comnie il est <."Crtajn, en 1183 à C"onl\t:.nunoplc, <Hl peut supposer a ..·ce rai~n que cclul..ci
chll n~gocicr dans Ja capitale la dc-scen1,c :\ Pat1nos de t•éqwpc de nos hagiographd.
~1stî$ ~i nous acceptons pot1r Jes rresc1u~ ûc Jn chapelle Ja date de 1JSS - 1190, nous nt ,,ou~
vo11s pas f:tire de rn61n~ po\lr les fr~~t1Hc~ de 1 ::1 pre 1nière pé 1·io<lc dtt r~f'e­
c loi r c. J; n cfl'et ses deux plu:;; irnpor1n n1c,. frC.~quos., celles Llt.1 St .Hilarion c:I de S t Chorîton,
oc pré$C-11tcnc pas scufeu1ent lu forte: styU,;nti()n des parties e t d es lumières du vlSilUC. n111is lo"Uc~
1cnJe11 1 en 1nÇ1nc tco1ps. par leurs 1 ~u:' 1ournécs Cl leur ~prcssiô 1l vivaœ. leur inonde intérieur.
leur dbpo.stlion d'à nu~. J'C-thos bicnvcillan1 Je ~ dcu~ 6minents ascètes, 1oures choses. '•u 'H csi
plu~ na tu.rel de penser qu 'clk."$ ont ~té obtenue~ 1\lutôl au commc:nocmcnt ou d1tn't 11.1 pte1n1êrc
d&.-cn n ic du l 3e $Ît."ck:.
b ) La dewdêm.e ~riode du R • ttc:to.fre.. L<-1 fttSquei. de la 2«' ~riodc du R ~rcc:to1rc pré--
$èl'\lcn1 des é&é1nenrs qui les siiucnL d'une 1nant~f'C 110tt. au l 3C s. U raul œpcndant répé:ccr qu'elle.\
ne M>nl P3S toutes oontemporitines. la moitit Nord du réfèctoirc jusqu'à. ln nef t.rartSWfS.itlr p..'\tail
avoir été peinte p.1r un artisre plus conservateur ec pfu,ieurs ann6:s plus tô1 que celle du Sud, dâ:ortt
p.'\r un nuttt hagiographe plus é\lolu6, mth" ~ut n uu~i faiL usage de matériau\ de peu\lun.: d'une
quulit~ in((!r,eure, qui n'ont pas pu r~islt:r i\ 1·11umid.tté el au ~1.s:sagc du 1omp~. tandi1: (f\IC ICli
rn:squc;S de la moitié Nord sont bien n\ieux conservées. C'est pour ccuc raisoo que dflns les grt1ndcs
~OO'lp(>~Î I Î()n ~ dt lu Crucifixion et du ~rhl'~ne, ru·csque hHh'.i les détails des visages or'l été, CllU\lllC
nous avuns d ~ j1) noté, con1plètcn1cnt cJlitcés., ne nou!\ pcr1nct1ant pas. atnsi d~ juger p1us f)(~Chiôfnont
<le la voleur âl'tîstiquc du pejncn: ttui les u ~xécu11.!cs. Un itnporhu1l élé1nent carac1érlliliquc p c)111·
l'auribution dei; fresques de la 1noiùC Nord du rci:rw:toire au t3<=s., nous cs1 fourni par ln cQ1npa·
raî1r1on de 6C'.S figures avec les figures corre.<ipondun1cs de la chapelle de la Vier~. Ainsi. P• C.t. .. c11
tùœ c.les lûërru ques. tle là chapelle (pl. 39 • 4 J), nu rendu tout à faiL Stlltiqlle, rlg,ide et front:,,,t les
h1trnrqucs de la 2• phase du lléfoc1oiro. p. c.. S1 C)pritn (pt 16) et St D<!nis l'Arêop:1sitc (pl. lS)
par lc.ur liberté de mou-vcmertt Cl par la d1#pos.ition souple de leurs hatMt.s saCC:rdOtotU~. rcO~t~nt
l'c,,.pnt plus l1bêral de l'an du IJc s. Une rcmarqu;;&blc hbcrté. de mou"·CtJt:tnt est ~gaf~n)C.rU prbcntc
d3U'\ J:t COn1poSitJon des •disciplr.s 'iUr lu b;ttqUC de 'fibèriadot. debout et disc.Ol&nt (pl. 17), 010$,Î (IUC
dan!> l11. coo·, position des angd a~tli-. par Abraham. sur le 1a1nbour Nord de la V\lÛtC' (pl. 20), en
upp0sitioo lolale avec la posture hiératique et "°lcnncllc drs anges de fa Phifoxénle de t.1 chapctlc
(pJ. 3). Un autre élément carac1ênsuquc r><>ur la uu IJc s. dc:s fresques, ~J,Jc: uu>~i dan'I' le
<l~u11tion
rendu cxtrêmen1cnt ûécaillé des orn~n1cnc.s <Je~ ~Xtipto. e.t des évaog.ire-s ten1.1s pal' I.e' hitrnrc1ucs
(St Denis J?Aréo1'>a.-:i1e èt St Cypric11) (pl. 16. 69). l'cnôu qoc nous t enéonlrODS aussi :iur les tyxst..
1Hct. oc d'aulrcs habits sacerdoraux da11s Pcs frcs(1 11c~ de lu chapelle an1tcxc du côté Sud de l '~~lisc
do Sopot'<llli ( 1 16~) .

Un ~ l étncut c;onlpléincntaire de 1"évolulion plus avancée du peintre dç ht moi1ié Nord du rO.

(cc:Coirc est :lt1$!;Ï fourn i pàr le. personoi,g_e de J\J<lt1~ vu de dos datüi la scène de ta 'fl'tlhi"lOn (pJ. 73).
EKT ... ARCHJT!iCT'lJRE UT u:;s FRESQUES BYZ D'lJ MONAs·r er<tl 1.>1; PATMOS 387

dont nous avons déjà longuement parlé {p. 355). ainsi que par le rendu pcrspcct.if(en plongée) de la
nooclu1lan1..'i' <les d i.s cipfes daos la scène de Gcthsé1nani (pl. 75).
Très diiiére111 de l 'hagiographe plutôt cooservareur de la rnoitié Nord, .a pparaît le peintre qui
a décoré la nçf t ransversale Cl la moi lié Sud du (éfcctoir:c ~ ses fresques trnhis."!lcnt la nlaln d °lHl artiste
progressif, décrivant les divers pcrsonnag~S de 1nanière. plus libérale et d'un pathétique plu~
intense. inconnu du J2e et de la pfctuiére >noîtîê du 1Je siColc. C·e peintre a figuré, par exentple. dans
la C n u::-i fix-i on (pl. 2 1 cc 88) Ja Vierge s'évano11is$nn1 et se penchant si forte1nen t qu'e·lle est prête à
to1nber-, ou, d·ans la s.œnc d.u ·rhrènc (pl. 94), M.a deleinc s \ u·rachaJlt lçs cheveux. Com1ne nous ~Lvor1s
déjà expliqué Ion; de l'c~urnén J?<-'lttiel de cc thè1ne. de telles expressions i.ntensc~ de douleur ne pcu-
vcnl êll'e probablen1enl situées que duo:; la 2~ rnoitié du JJe s. et 1'>lus tard. c'esL·à-dire à une époque
où des jnftuences réciproques POt.1vaic11t s'exercer entre Jcs deux côtés de l'Adriouique. les Oafkans
et 1"Hatie. 0 'ailleurs la voJonlé du pcintr<: de donner à ses oeuvres une profondeur de. cha1:np par
la figuration d'édifices et n1êm<: d'une fQtn1e architec1urale plus développée, c'esc · a .. dire avec LlOé
loggia CJuvcrte à 1 ·~u1g:e s upérieur, plaide en faveur d'une telle datati<>n (pJ. 94).
Consjdéraot ce qui a été dit, nou!:' c:h1sserons le-s fresques de la ntohié No1•d du réfectoire d&ns
Ja Jrc 01ohié du 13c s. e t cc.lie de la 1noitié Sud dans la 2c rnoltié du mën1c s iècle.
11 1u)US l'este 1naintcnent à dire qoclqucs mots s11r 1''9tclicr a rtistiqt1e nt1quel appa rlicnncnt les
fresques ex~u11ioécs .
ÉU'lnl. cton.né. d•une part, Je voisin.a ge de J>atn1os ~1vcc l'Asie Mineure - cette île est située con1n1e
il a été d it (p. 3 11 ) juste en face e t rout près de Milet - et, d 'auttc parr, l 'origîr1e orientale du fondt1-
tcu1· du 111011astère do Théologien. J:losl(.lS Christodo-u los. ancien anachorète du déscrl palestinien,
ayant servi :t.upâr:-tvanl é(u nn1e higou 111èoe da11s plusieurs OH)JJâSlères d'Asie Mineure, on pourrait
conclure avec raison que les fresques ornant Je eo~1vent de St - Jean o.nt su.ivi des 01odèles o·ritnta ux
a\1K personnages d e type sé1:nitiquc, aux corps plutôt trE1pus, aux ycox dê1)1csurén1e1l( ouverts e-L atrx
phys;onomies pri\1ée.s d'exp res..~ ion. Ce.pendant tout aotre est l;l réàlilé.. A Paltnos, le.s types huu1ains
sont grecs pleîus. pour ta plupart, de profonde in tériorité et d'une faculté d"cxpress iot'I intense; Jeurs
corps sont S\'eltes et élant.é.s, équilibrés-. bien proport ionnés. Les eo1nbioaisons des cou leurs. pour
ta plupart <.:001pJé1ne11taircs el lumincl•SCS, sout mélodieuses et J~une gamfne chro111atique chaude
el variée. Les lignes des plis suftout, fortemerll accentuées, de leur drapo:rics (pl. 18, 19. 20). quoiq\1e
rudes parfois, s'har1nonisenc pour1ant au dessin raffiné <les 1n enlbres du corps-. Le 1nodelé des visages
enfin pré:s-ente la co~xistc:lc;:, d'une ll:Sft de la 1nlniêl'.! pictu1·ale d!los li:s figures juv~ uiles et. d'autre
part, de h:~ -St)'·lisa t.ion. linéaire c<nnpliquée, daJ\$ les figures des viéux person11ages, qui en font eu
quelques sorte des nto1i1S décoratifs.
C0Jn1nc. Jlous l'avons déjà ooté à pfusieurs rcpri.ses dans l'cxan1çn des frc..~1ucs, les pein1rcs
qui (Htl, de 1.e1nps à au1re, tra\>(1itlè aux fresques aussî bien de ha chapefle que du 1'éfectoire, suivenl
des 111odèles pore1nent by2.aotios, plus précisément. conShtnlinopolita ins. L _ •attt1chc1ncnt d 'ajlleurs de
nos peintres à l 'ar t du grand cc11t rc a rtistique de la capitale, a.rt subjugué à la cour, es L du re~t.e facile
à éxj'>Jiquer si l'on t.i~nt con1p1e des trës étroites r<:lations do n1onastëre de Paunos avec la cour de·
Constantinople et l'~glise patriarcale dt: ·oy.zaoée. donl le 1nonas tèrc du T héologien <.:ontint1c d'i!tre
EKT
ntSSE ~'l'ATJONS
0

388 O F. L"ACAOt'•;HE ü A1'HgNES

s t!''•TOpégiaque. Il ne faut pas o~blie; qu.c l'ilç -e ntière dè Pa lmos ava.jl étê donnée en 108& à 'H osios
Çhristodoulos par 1·e1npereur Alexis r Co1n1\_ ê11e e t que le n1onastère du ·rhéofogicn était de toutes
sortes de Jna•lièrcs aidé et protégè par la cour de Bp...ancc ~ s ubventions, prlvHci::ges. l 'autot isa tioo de
po$$éder sa propre floue comn1ercialo de quatre nnv i ~. r.\vitaiUernent en blé, etc. Sonc aussi souvent
a ttesté:$ les voyages -d~s higou1uènes du tH<.\th\Stère à la C..'\p itale p our ré.gler diverses aff~ùrcs du cou-
vent. Durant ces voyages des p1·oposit.ions furent certaine1uent. f~d tes à des hagiogra phes de venir à
PatfnOS afi11 de décoter ta. c hapelle, déjà bietl avant la prisc d cCoo::;UtntioopJe p;•r le.-> Francs (l204),
et. du réfec to ire a près elle, a lors que de nombreux maicrcs s'cX,patriaient pour ruir le Joug du con ...
quérant. co empor l~nt cepcndnnt avec eux lc:s r ic.: h~ de-$.Sins n1odêles des égfjses de J3 CapitaJe.
11 y avait d'ailJ<:·urs en <.:é ternps - là beaucoup d'arûs.ans et matln~s (µat.oropgç), qui faisaient
des tournées da.ns tout l 'en1pire byzantin. non ~culemcn1 <h1ns les grti nd~s ville..-.. 1uais en quelque
Heu que cc fut du territoire de l'.Êt:l t. .HabJtuelle1r1enL pourvus d' â.v0i~oÀ.u. (1nodêles des rcp.résen-
tatiOn$ re ligieuses des égl i ~e$ de la capita le) e t consultant les nlanusc1:its enluminés. fac.:ilcment irà1)S-
poru1bles, ils ~~ rnellaient à la tête des chantiers el cntrcpn:J1aie.n1. sur comn•fl nde, l'exl"<·.ution de
fresques dans ·d ivers lieux, eu s 'adjoîgnan1 des aides loc&ux. C 'est aü1si que 1'on peut cxpJiquer la
p;1rcnté de .sCylc de pl.usjcurs cycles <le ft esques. Jnalgré Ja grande dj:;.tance q ui sépare 1e$ lieux où
elles se trouvel)l. Il faot êga1emeot noter ici que les n1Qdèlcs C(H1stanlino1>0lita i1\S qlli élaient répétés
par les hagiographes en tournée, subissaient s-0uvé 1)t 11011 scuJe1nent des simplificaùons. 01ais avssi
dc-s altérations et parfOis rnên1e uoe dangel'euse êlaboratîon ; c'est po ur cet~ que lors que nou~
rencontrons des rnodèles rnétroj:)oJitai n~ i1 ne fau t pas io ujours admettteque ccs r'rcsques provincîales
o nt été exécutées par Jes graods maîrres cux~1uêmes de-. Ja capitale.
Des chantiers ar1alogucs sous J;i dircccion de tnaîtres cxpéritnc1Hés. rçc-01n111aodéS dttns notre
cas- par 1a cour ou r fglise de Dy.r.anceo, doiven1 probabfcrncnt tt\•oir exécuté aussi bien les fresques
de Ja chapelle de la Vjerg·e que celles du réfectoire du nlonastërc <le P~1ln10$, t.n se basa1)l sur des
n:iodl·Jcs con.stant ioopolîtaills.
EKT

nJNA2 TQN nEPIEXOMENQN

l:<~I~
nroAoroi: 1. 6

M E P 0 l: A'.

li APXlTEKTONI KH
K E<l>AAAION 1.
If 6E!JZ:: THJ: ~10NMl. KAI TA ITPOKATOXA AVT'Ht. l(Jll.MA.IA 9. 20
KF.<l>AAAIO'I fi.
t1 8YZAN'TlNlt t-.fONll 21 • 118
"lSpw.ç 21 • 28
Tà ul:i:q •ol> •CptjlOl.oo 28. 32
l::t~f«' toO •ep11\ôl.ou 1CUI J<ùpyot . 32
ETaoSoç t~ç JtOv~ç JJ
'H oxùPO><J•Ç ti1; •vl.qç . 33 • 45
TO KA90AIKON 46 • n
'Y:l.t<cl 8oµi)ç 5$
• E),t;U(J'tfj peç SJ . S7
·o •poOUoç 57. 60
01 <loveç 60
Tô rt11d.ov 61 - 66
To Mnc6ov 66 - 68
' H t<tVO'ttpvt< 68. 69
'0 vcipOql; . . 69 - 71
Ai Oùp0t 11 • 78
TO OAPCKKAllflON Tiit OANATlAl: 78 - 88
TO OAPkl<l<AlltlON TOY OEIOY XPlrfOAOYAôV 89 - 92
H TPAOEZA 93 • 103
TO P.1ArEIPPtON 103 - IOS
'l'A Kt AAI A 105. 107
BOH91111KA •<'rrtMATA • 107
1·0 µayt:utclov . 107 • 1()9
EKT
390
~e>.tç

Tô ôoxetov 109 - r 11
TO <i>pt.iuv l l l • 112
T6 ~IOÀ.ù)V&ÎOV 112 - 1 13
..l'A YllOAOll'J..\ llA.PEKKAJ-lt lA 114 . 118

ME P 0 :!: D'.
A l BYZANTINAJ TOJXOrPA<])JA!
K E<l>A/\/\ LON l.
At ·ro1xorVA".l>IAf ·roY OAl.'l~ KKAH.i:fOY l"H! n ANAf'f AI: 121 - 174
KE<l>AAA ION Il.
A". Al 1·01x<)[1>1\<l>LA I ·rl•li: nr.0T1 1r <l>/\I:FAl.C ~r1-1J.: T(•AflGZME 175 - 187
O·' Al 'l OIXOf' PA<PfAI 1'Hl:- AEYTF.PAE <1-,AEP.!ll: THl: ' fPA.OEZflE 187 - 255
H XPC>N<>AQf1A KATAI:r<EVH t TOY KA00AJKOY. ·roY llAt>f. K. KA H ~IOY ..J'.U~ (JANA·
r'fAJ;. l'lll: TPAOEZ l1~ KAI ·rtlN llt•r r o t AY' f!lN "r(n xon~A.cl>U1N 256 - 272
a) ]lapt::..l('Î~ ~(fl()V "rÎfÇ n(l.V(tyÎa~ K (L Î Ùf>X.t~ti "fj')Ûr.'cl:;_<t 258 - 26$
flJ 'H ocurt pr.t 1p«<>1ç tfjç Tp an é~11 ç 268 - 272
610/\lOCPA.'l>IA l:.Xë'T fKl·l IrPO~ TNN 'f lJXNHN 273 - 274
nrNAS 4/\J\HNON KAf :='. ENnN I:YrrP/\!J>Ef2N 215 - 280
J11NAS KYJ>ION ONO~·f.."\TON 280 - 291
EYPITTl-fPION OPAf'MA]'!lN • 29 1 • 296
IJPOI:0J.IK.AJ 296
'KATAAOrOl: TtlN E lKONON 297 - 302
KATAAOrOk l'(lN 111N/\KîlN 302 - 308

TRADUCTION MlREGÉB DU Tf.XTE GREC

t>REM l ~RB PARTl F...: t : 1-\IZCl.Jrr€t.ïURS. 311 - 326
Ot;.UXU~MH P/\R'fle: LHS FRESQUES HYZ.!\NT1NES 326 - 380
A. Lt:s Fi:c~q ue$ <le kt Chapelle de la Vîerge 326 - 346
B. l..cs Fresques de Jléfectoire . 347 - 380
L1\ DATE de consu·uction d u Catholi""()o. cle la ehapelle de Ja Vjerge, du Réfcctojre-
ct de l 'exl'Cut;on dés Ft"esques 380 - 388

IllNAZ TnN nEPIEXOMENON 389 - 390

ΕΚΤ

ΠΙ ΝΑΚΕΣ
ΕΚΤ

Π 1 Ν j\ Ξ 1.
ΩΑΡΕ Κ ΚΑ Η.t fΟΝ ίJi:t fΙΑΝΑΓfΑΣ

· Α πονιι: 'fOO ~ι cιαγtνεσrtροv -#μn:i.όv

~αί 11V(ι)ν βvζανηvιί)ν τόtχςιγpαφ ι &v ~πό ι\Ι)σμ<bν.