117

3.2.3. BIASUTIJEVA KLASIFIKACIJA “RASA”

Biasutti (1955) klasifikuje “rase” prema prihvatljivijim kriterijima, posebno

respektirajući prostorno–geografske, moguće filogenetske i genetičke pokazatelje
međugrupnih relacija. Na osnovu tih i nekih drugih polazišta, ovaj autor i njegovi
sljedbenici diferenciraju velike primarne i sekundarne skupine “rasnih oblika”. Prema
njima, velike primarne skupine su ekvatorska i borealna (sjeverna), a sekundarne –
subekvatorska i pacifično–američka. Unutar tih skupina oni razlikuju uže kategorije: grana
(4), loza (16), “rasa” (52) i “podrasa”. Ovdje će biti prikazani detalji njihovog originalnog
opisa koji su, u najvećoj mjeri, asocijativni i u poređenjima sa ostalim klasifikacijama (koje
slijede). Najprepoznatljivije opće odlike “rasnih grana” (primarni oblici) i loza (sekundarni
oblici) izložene su tabelarno (tab. 3.8); vjerovatni centri i pravci njihove radijacije su
ilustrirani na slici 3.11, a prepoznatljive fenotipske osobenosti su opisane u odgovarajućem
dijelu teksta.

3.2.3.1. “RASNA SKUPINA” PRIMARNIH EKVATORSKIH OBLIKA

(NEGRO–AUSTRALOIDNA)

Ova velika “rasna skupina” obuhvata australoidnu i negroidnu granu, sa po tri loze i
ukupno 19 “rasa” (tab. 3.5).
Pretpostavlja se da su sve okeanijske populacije u srodničkoj vezi sa australoidima, a
sve afričke – sa negroidima, pri čemu su australoidi najstarija i najprimitivnija skupina. Na
osnovu nekih zajedničkih obilježja, također se vjeruje da primarni ekvatorski oblici potiču
od prastanovništva (u pleistocenu) potonulog Sundajskog kopna. Prema jednoj drugoj
hipotezi, međutim, centar njihove adaptivne radijacije mogao je biti negdje u južnoj Indiji.
Australoidi su grana sa tri loze: australidi i papuanidi (po tri “rase”) te vedidi
(dvije “rase”). U australide spadaju australska, gotovo izumrla tasmanska i neokaledonska
“rasa”, u papuanide – papuo-melanezijska, papuo-montana i tapirska, a u vedide – vedska i
malajska.
Negroidi obuhvataju loze steatopigmida, pigmida i negrida, a ukupno 11
“rasa”.
– Steatopigmidi ili koisanidi (složenica od Koi = Hotentoti i San = Bušmani) su
veoma osobena negroidna loza. Obje pripadajuće “rase” su patuljastog rasta (Hotentoti –
120–140 cm i Bušmani do 160 cm), a kod žena je redovna steatopigija (unazad stršeća
zadnjica – od naslaga masnog tkiva). Koža im je žućkasta, a kod Hotentota kosa je u
čupercima (fil–fil), a oči slične mongolskim.
– Pigmidi su rumenkasto smeđe boje kože, niskog rasta i eurisomne konstitucije.
Kosa im je u čupercima, glava velika, nosne kosti kratke i uske. Oči su velike, a gornja
usna velika i ispupčena. Žive u ekvatorskom šumskom području Afrike, od Atlantika do
Velikih jezera. Ovdje spadaju “rase” Bambuti (patuljastog rasta) i Babinga.
– Negridi su loza sa sedam “rasa”. Naročito prepoznatljive zajedničke karakteristike
su im: tamnosmeđa, gotovo crna koža, mišićavo i vitko tijelo, ravno i u sredini ispupčeno
čelo, prognatizam, kovrdžava kosa, dolihocefalnost, sedlast i širok nos, nabrekle i mesnate
usne i visok rast (i preko 180 cm). Ovoj lozi pripadaju sudanska (visoka rasta), nilotska (u
kojoj su registrovani najviši ljudi na svijetu; muškarci u prosjeku 173–183 cm), kafridi
 118

(južna Afrika), silvidi (ekvatorske prašume), Batua (niskog rasta: ekvatorske prašume) te
vanafričke andamanska (niskog rasta; Andamanski otoci) i Semang “rasa” (niski
“negritosi” sa Malaje i Filipina).

3.2.3.2. “RASNA SKUPINA” PRIMARNIH BOREALNIH OBLIKA

Veliku “rasnu skupinu” primarnih sjevernih oblika čine dvije grane (mongoloidi i
evropeidi) sa po tri loze i ukupno 18 “rasa” (tab. 3.5).
Proces specijalnog i temporalnog diferenciranja, odnosno adaptivne radijacije,
borealnih “rasnih oblika” nedovoljno je poznat. Pretpostavlja se da su opće klimatske
prilike i stupanj insolacije bili osnovni faktori diversifikacije njihovih specifičnih obilježja
(kao što su uske nosnice, osobenost konstitucija, pigmentacija i neka druga). Dosadašnji
nalazi ne potvrđuju mogućnost da su geografske barijere (Himalaji, Tienšan, Pamir, Altaj) u
najvećoj mjeri uticale na razdvajanje primarno homogenog borealnog prastanovništva na
istočni (mongoloidni) i zapadni (evropeidni) dio. Prema jednoj od prihvatljivih hipoteza,
ove skupine su se tokom posljednje oledbe izdiferencirale na azijski i evropski centar
radijacije njihovih “rasnih oblika”.

Mongoloidi obuhvataju loze paleomongolida, mongolida i eskimida.

– Paleomongolidi uključuju paleosibirsku, odnosno njenu savremenu “podrasu”
kamčadala (Samojedi, Čukči, Keti i Oroki ili Nanajci), tibetsku (Tibet, jugozapadna Kina,
Burma) i punan (Borneo, Sijam, Malaja) “rasu”.
– Mongolidi, uz opće mongoloidne odlike, naglašenije imaju žućkastu kožu, glatku,
crnu i tvrdu kosu te jako izražene kosti lica. Srednjeg su ili nižeg rasta i mezocefalni, a
mongolski nabor (iznad očiju) je izrazit. Ovdje spadaju tri “rase”: tunguska (Mandžurija,
istočni Sibir, Mongolija i Turkestan), kineska (sinidi: srednjokineska i južnokineska
“podrasa”) i južnomongolska (južna Kina, Burma, Sijam, Indokina).
– Eskimidi i njihova jedina “rasa” – Eskimi naseljavaju obale američkog Arktika.

Evropeidi imaju tri loze: paleevropidi, evropidi i lapidi, sa ukupno 11 “rasa”.

– Paleevropidi su bili široko rasprostranjena praskupina evroazijskog kopna, čiji su
fosilni tragovi registrovani od Kine (Džoukoudien) do zapadne Evrope (Combe-Capell,
Oberkassel). Sada su predstavljeni samo Ainu “rasom” (južni Sahalin, Hokaido, Kurilski
otoci) i uralskom (sjeveroistočna Rusija, Altaj, zapadni Sibir). Ainu su najdlakaviji ljudi
današnjice, a ponekad imaju naglašen i epikantus (“mongolske” oči).
– Evropidi, pored općih evropeidnih oznaka, posebno se odlikuju relativno kratkim
rukama, širokom karlicom, dobro razvijenom muskulaturom, veoma reduciranim aparatom
za žvakanje, uskim i prominentnim nosom i dobro oblikovanom bradom. Obuhvataju
slijedeće “rase”: mediteranska (“podrase”: berberska, paleosardska i litoralna), nordijska
(“podrase” – danska, finska i irska), iranska ili orijentalna (“podrase” – asiroidska i
libijska), indijska (sjeverna Indija), alpska (srednja Francuska, južna Njemačka, Švicarska,
sjeverna Italija, Austrija, Češka i Mađarska), baltijska (“podrase” – paleoslavenska i
karpatska; Poljska, Rusija, Finska i Pribaltik), jadranska ili dinarska (“podrase” – padska i
norička; zapadni Balkan i Karpati do Alpa) i pamirska (turanidi: armenoidska “podrasa” iz
Male Azije, Irana i Armenije).
 119

– Lapidi, tj. njihova “rasa” Laponci, naseljavaju sjevernu Skandinaviju i poluotok

Kolu. Imaju osebujne oznake, a među njima i takve po kojima liče na pripadnike alpske
“rase”.

3.2.3.3. SEKUNDARNI SUBEKVATORSKI “RASNI OBLICI”

Prema odgovarajućim svojstvima kože, populacije ovih oblika liče na ekvatorsko

stanovništvo, a po općem habitusu, konstituciji i strukturi tijela – na borealne evropeide.
Ovdje se svrstavaju loze paleoindida i etiopida (ukupno pet “rasa”; tab. 3.5).
– Paleoindidi imaju osnovna paleoevropidska obilježja, koja su kombinovana sa
australoidnim oblikom nosa i melanizmom. Čine ih tamilska (jugoistočna Indija) i
malabarska “rasa” (jugozapadna Indija).
– Etiopidi imaju evropeidni habitus sa nizom negroidnih primjesa. Obuhvataju
etiopsku (“podrase”: oromonska, Masai i Wa Tutsi; Etiopija), saharsku (gornja Tibesti) i
malgašku (Madagaskar) “rasu”.

3.2.3.4. SEKUNDARNI PACIFIČKO–AMERIČKI “RASNI OBLICI”

Ova skupina obuhvata veoma heterogene sekundarne “rasne oblike”, koji se

svrstavaju u dvije loze: polinezidi (jedna “rasa”) i amerikanidi (devet “rasa”: tab 3.5).
– Polinezidi, odnosno polinezijska “rasa”, predstavljeni su mikronezijskom
(Karolinski, Marijanski, Maršalov i Gilbertovi otoci) i maorskom (Maori) “podrasom”
(Novi Zeland). Nastali su miješanjem paleoevropidnih i paleomongolidnih elemenata, ali se
po nizu izrazitih specifičnosti smatraju posebnim i autohtono oblikovanim “rasnim tipom”.
– Amerikanidi uključuju slijedeće “rase”: aleganska (Njufaundlend i jugoistočna
Kanada), dakota (SAD, Kanada i Meksiko), aleutska (sjeverozapad Sjeverne Amerike),
sonorska ili margidi (Meksiko i Kalifornija), pueblo–andska (Florida, Teksas, Meksiko,
Srednja Amerika, Kolumbija i Venecuela), amazonska ili brazilidi (Brazil), lagidi (južni
Brazil), pampidi ili patagonci (Urugvaj i Argentina), mageljanska ili fuegidi (jugozapadni
Brazil, sjeverozapadni i jugozapadni Čile).
U amerikanidnoj skupini “sekundarnih rasa” najupadljivija su paleomongolidna
obilježja, na čemu se i temelji općeprihvaćena teza da su Ameriku (preko nekadašnje
Beringije), u nekoliko talasa, naselili mongolidi. Sličnost somatske strukture savremenih
amerikanida i stanovništva Okeanije indicira mogućnost da su ovo otočje prvi naselili
najstariji borealni evropeidi.
 120

Tab. 3.5: Spacijalni i filogenetski odnosi “rasnih oblika” (Biasutti 1955)

“Rasna skupina” “Grana” “Loza” “Rasa”

Australska
Australidi Tasmanijska
Neokaledonska
Papuo–melanezijska
Australoidi Papuanidi Papuo–montana
Tapirska
Vedska
Vedidi
Malajska
Primarni Steatopigidi Bušmani
ekvatorski (Koisanidi) Hotentoti
oblici Bambuti
Pigmidi
Babinga
Sudanska
Negroidi Niloti
Kafridi
Negridi Silvidi
Batua
Andamanska
Semang (Negritos)
Paleosibirska
Palemongolidi Tibetska
Punan
Mongoloidi Tunguska
Mongolidi Kineska (Sinidi)
Južnomongolska
Eskimidi Eskimi
Ainu
Primarni Paleevropidi
Uralska
borealni Mediteranska
oblici Alpska
Baltijska
Evropeidi Evropidi
Jadranska (Dinarska)
Nordijska
Iranska (Orijentalna)
Indijska
Pamirska (Turanidi)
Lapidi Laponska
Tamilska
Sekundarni Paleoindidi
Malabarska
subekvatorski Etiopska
oblici Etiopidi Saharska
Malgaška
Polinezidi Polinezijska
Aleganska
Dakota
Sekundarni Aleutska
pacifičko– Sonorska (Margidi)
američki Amerikanidi Pueblo–andska
oblici Amazonska (Brazilidi)
Lagidi
Pampidi (Patagonci)
Mageljanska (Fuegidi)
 121

3.2.4. BOJDOVA KLASIFIKACIJA “RASA”

Boyd (1950, 1953) je svoju tipologiju “rasa” utemeljio na raspoloživim podacima o

relativnoj frekvenciji krvnih grupa ABO, Rh i MN sistema (i njihovih genetičkih
determinatora). Iako njegova klasifikacija ne donosi primjetne novine u klasičnom
bioantropološkom pristupu ovoj problematici, ona je posebno značajna jer se potpuno
oslobodila isključivosti superficijelnog posmatranja. Na osnovu proučavanih pokazatelja
genetičke heterogenosti čovječanstva Boyd je opisao pet “rasa”. To su: evropska
(kavkazoidna), afrička (negroidna), azijska (mongoloidna), indijanska i australoidna (tab.
3.6). Osim toga, ovaj autor je pretpostavio i mogućnost postojanja šeste – ranoevropske
“rase”, čiji su savremeni pripadnici Baski (sa izuzetno visokom frekvencijom genskog
kompleksa cde i vjerovatnim odsustvom alela IB).

Tab. 3.6: Diferencijalne osobenosti genetičke strukture ljudskih “rasa”

po Bojdovoj klasifikaciji

Diferencijalne osobenosti frekvencije gena

“Rasa”
ABO
Umjerena učestalost
(1) Evropska (kavkazoidna)
sva tri alela
(2) Afrička (negroidna) Umjerena
(3) Azijska (mongoloidna) Visoka frekvencija IB
Pretežna homozigotnost I0,
(4) Indijanska ponekad visoka frekvencija
A B
I , odsustvo I
Umjerena do visoka
(5) Australoidna frekvencija IA,
B
odsutan ili rijedak alel I
Rh MN
LM – nešto iznad 50%
Visoka učestalost cde i Cde N
L - ispod 50%
Visoka učestalost cDe Umjerena
Rijetkost ili potpuno
Umjerena
odsustvo cde
Potpuno odsustvo ili
Visoka učestalost LM
rijetkost cde
Odsustvo ili rijetkost cde Visoka učestalost LN

3.2.5. KUN – GARN – BERDSELOVA KLASIFIKACIJA “RASA”

Na osnovu većine uočljivih morfološko–anatomskih komponenti ukupnog fenotipa,

Garn (1961) je izdvojio devet glavnih “geografskih rasa”: amerikanidska, polinezidska,
mikronezijska, malezijsko–papuanska, australijska, azijska, indijska, evropska i afrička.
Nešto prije toga, međutim, Coon, Garn i Birdsell (1950) predložili su klasifikaciju od 30, a
zatim Garn (1961) od 32 “rase”; integracijom tih sistema nastala je tipologija sa 34 “rase”
(tab. 3.7).
 122

Tab. 3.7: Kun–Garn–Berdselova klasifikacija “rasa” i njihovo rasprostranjenje

“Rasa” Rasprostranjenje
Skandinavija Beneluks
1 Sjeverozapadna evropska Sjeverna Njemačka Velika Britanija
Sjeverna Francuska Irska
Poljska Veći dio Sibira
2 Sjeveroistočna evropska
Rusija
Od: Do:
Srednje Francuske Obala Crnog mora
3 Alpska Južne Njemačke
Švicarske
Sjeverne Italije
Od : Do:
4 Mediteranska Tangera Dardanela, Arabije, Turske, Irana,
Obje strane Mediterana Turkmenije
5 Hinduska Indija
6 Tunguska Turkestan
7 Tibetska Tibet
8 Sjeverna kineska Sjeverna Kina Srednja Kina
9 Klasična mongoloidna Sibir Mongolija
10 Eskimska Američki Arktik
Do:
Od:
11 Jugoistočna azijska Tajlanda, Burme, Malaje,
Južne Kine
Indonezije
12 Ainu Sjeverni Japan (domoroci)
13 Laponska Arktička Skandinavija Finska
14 Sjevernoamerička indijanska Starosjedioci SAD i Kanade
Od: Do:
15 Srednjoamerička indijanska
Jugozapada SAD, Srednje Amerike Bolivije
Peru Čile
16 Južnoamerička indijanska
Bolivija
17 Fuegidska Južni dio Južne Amerike
Istočna Afrika Sudan
18 Istočnoafrička
Etiopija
19 Sudanska Sudan (veći dio)
20 Šumska crnačka Zapadna Afrika Kongo (veći dio)
21 Bantu Južna Afrika Istočna Afrika
22 Hotentotska i bušmanska Južna Afrika (domoroci)
23 Afrička pigmejska Ekvatorska Afrika (tropske kišne šume)
24 Dravidska Južna Indija Cejlon
Od: Do:
25 Negritska
Filipina Andamana, Malaje, Nove Gvineje
26 Melanezijsko–papuanska Od: Nove Gvineje Do: otočja Fidži
27 Merinska Jugoistočna Australija
28 Karpentarijska Sjeverna i srednja Australija
29 Mikronezijska Otoci zapadnog Pacifika
30 Polinezijska Otoci srednjeg i istočnog Pacifika
31 Neohavajska Havaji
32 Ladinska Sjeverna i Južna Amerika (nastajuće stanovništvo)
 123

33 Sjevernoamerička “obojena” Sjeverna Amerika

34 Južnoafrička Južna Afrika

Najznačajnija diferencijalna crta ove, kao i Biasutijeve klasifikacije, u odnosu na one

koje su prethodile, je prihvatanje činjenice da su “rase”, ustvari, mendelovske populacije,
podložne mijenjanju, a ne apstraktni i nepromjenljivi tipovi i ”komponente”. Tako se razvoj
najmanje četiri (od 34) “rase” može pratiti već od početka njihovog formiranja (tokom
proteklih pola milenija): sjevernoamerička “obojena rasa” (33) nastala je miješanjem “rasa”
pod rednim brojem 1, 3, 4, 20, 21, a vjerovatno i nekih drugih; južnoafrička “obojena”
(34) je, ustvari, mješavina “rasa” 1, 3, 21 i 22; ladinska (32) – od 4, 15, 16, 20 i 21, a
neohavajska (31) – od 1, 4, 8, 9, 11 i 30 (sl. 3.10, 3.11 i 3.12).

Sl. 3.10: Prostorno–geografsko rasprostranjenje ljudskih populacija iz tabele 3.7

 124

Tab. 3.8: Prepoznatljive somatske osobenosti “rasnih skupina” (Biasutti 1955)

3.8.1: Primarni “rasni oblici”

Kompleksija/ Ekvatorski oblici Borealni oblici

Svojstvo Australoidi Negroidi Mongoloidi Evropeidi
Koža Tamnosmeđa do crna Varijabilno tamna Žućkastosmeđa Varijabilno depigmentirana
Tamne, prorez Varijabilno depigmentirane
Oči Tamne Crne
Ukoso (mongoloidne) do crne
Crna, kovrdžava, Crna ili Varijabilno depigmentirana
Tamna, valovita
Kosa često uskih Tamnosmeđa, ravna i do crna, tanka, ravna,
ili blago kovrdžava
zavoja i spiralna tvrda (krutih vlasi) valovita ili kovrdžava
Dlakavost Osrednja do jaka Odsutna (i na licu) Slaba (i na licu) Osrednja do jako izražena
Varijabilan između
Stas Srednji Srednji do nizak Srednji do visok
dva ekstrema
Zdjelica srazmjerno Heterogena,
Konstitucija Pretežno leptosomna Brevilinealna
uska Zdjelica srazmjerno široka
Lubanja Manje zapremine, Male zapremine,
i glava nadočni luci jako obično dolihocefalna, Velike Duguljasta ili kratka
izraženi čelo ravno i izbočeno
Jagodice Jagodice jako
Lice Široko
veoma izražene istaknute i spljoštene
–
Osrednji, visok, uzak,
Kratak i spljošten,
Nos Nizak i širok Slabo istaknut Ponekad kukast,
nosnice raširene
Nosnice nisu raširene
Usne široke
Usta Usne debele Usne osrednje debele –
(nenabrekle)
Vilice – Izražena prognatija – Brada istaknuta
Profil Konveksan – – Ortognatski

3.8.2. Sekundarni “rasni oblici”

Kompleksija/ Subekvatorski oblici Pacifičko–američki oblici

Svojstvo Paleoindidi Etiopidi Polinezidi Amerikanidi
Koža Tamna Tamna Svijetlosmeđa Žućkastosmeđa
Tamne, Crne, uskog proreza,
Oči Crne, evropeidne Tamne
Blago mongoloidne Često mongoloidne
Kosa Crna, valovita Crna, spiralna Smeđa do crna i valovita Crna, ravna, rjeđe valovita
Dlakavost Slaba Slaba – Slaba
Stas Srednji ili niži Srednji do visok Srednji ili viši –
Konstitucija – Leptosomna Muskularna Stenična
Lubanja
Uska i dolihocefalna Dolihocefalna Brahicefalna, čelo široko Velika
i glava
Jagodice visoko postavljene,
Lice Kratko Ovalno Široko
Bočno istaknute
Ravan, korijen udubljen,
Nos Izbočen – Izbočen, ponekad orlovski
nosnice raširene
Usta – Široka, usne pune Usne pune –
 125

Profil – Ortognatski Ortognatski –

– : Nema karakterističnih – diferencijalno značajnih – zajedničkih svojstava

Mongol(o)idi Evrop(e)idi Negr(o)idi

Sl. 3.11: Centri i pravci radijacije ”primarnih rasnih skupina”

 126

Sl. 3.12: Ilustracija dijela bogatog biodiverziteta ljudske vrste

 127

3.2.6. RASIZAM

3.2.6.1. IZVORI, PRIRODA I POSLJEDICE RASIZMA

Rasizam je kvazinaučna teorija vrijednosne segregacije ljudskih skupina prema kojoj

njihova psihobiološka svojstva odlučujuće određuju i ukupne bioantropološke potencijale,
sociokulturni razvoj i historijsku ulogu. Počiva na pogrešnim ili pogrešno interpretiranim
genetičkim, sociobiološkim, selekcijskim i drugim pretpostavkama – tendenciozne i
ideologizirane – grupne diskriminacije. Tu “znanstvenu” besmislicu produbljuje apsolutnim
poistovjećivanjem grupnih i individualnih osobina. Prema rasistima, svaki pripadnik
(njihove sopstvene!) “superiorne” skupine je u svim elementima svog bioantropološkog i
sociokulturnog bića nadmoćno vredniji od bilo kog člana podređene (“inferiorne”) grupe.
Traženjem neutemeljenih veza između bioloških (genetičkih) i kulturnih grupnih svojstava,
posebno u oblasti inteligencije, ponašanja, općih mentalnih sposobnosti i karaktera ličnosti,
oni “rasnoj superiornosti” daju značenje i urođene i nepromjenljive vrijednosti.
Izvorni uzroci “rasne” diskriminacije su primarno društvene i ekonomske prirode, a
njeni suštinski ciljevi su u svestranoj eksploataciji potlačenih skupina. Njena žrtva mogu
biti i tzv. “društvene rase”, koje imaju veoma malo zajedničkog sa bioantropološkim
smislom međugrupnih razlika. Tako “društvena rasa” može biti definirana kulturnim,
religijskim, ekonomskim ili bilo kojim drugim osobenostima koje joj daju prepoznatljiva
grupna obilježja. U takvim slučajevima, rasizam primjenjuje obrnutu logiku sopstvenih
izvornih načela: prema lažnoj postavci da su kulturne karakteristike posljedica djelovanja
nasljednih bioloških činilaca i ispoljavanja određenih sociokulturnih posebnosti
diskriminirane grupe izvodi se zaključak o njenoj zasebnoj “rasnoj” pripadnosti.
Obespravljene ljudske skupine rasisti najčešće smatraju manje vrijednim, biološki
(genetički) i kulturno inferiornim, intelektualno nesposobnim, lijenim i nedozrelim.
Nasuprot tome, najširi slojevi progresivne naučne i kulturne – civilizirane javnosti su
uvjereni da se budućnost čovječanstva može razumno graditi samo na temelju objektivnih
znanstvenih činjenica, koje već decenijama ističu najugledniji svjetski antropolozi i
genetičari.
U ekstremnim formama, rasizam se ispoljava u historijskim periodima i područjima u
kojima određena “rasno”, etnički, religijski, socijalno, ekonomski (ili drugačije) definirana
skupina na taj način pokušava opravdati i dokazati svoje apriorno ”pravo” na povlašten
sociobiološki, kulturni i opći društveni položaj.
Prve evidencije o “rasnoj” diskriminaciji potiču još iz antičkih vremena, kada su Grci
i Jevreji ostale ljudske skupine svrstavali u ”manje vrijedne” barbare i goje. Socijalna
segregacija je naročito izražena kod Indijaca, kod kojih ”superiorne” kaste čine vladajući
arijevski sloj, a pokorena “rasa” dravida obuhvata sve ”niže” kaste. Posebno intenzivno,
rasizam buja u XVI i XVII vijeku, u vrijeme nehumane opće diskriminacije domorodaca
novootkrivenih područja i kontinenata. Crnce, Indijance i druge “rasne skupine”,
kolonizatori smatraju manje vrijednim i, bez izuzetka, biološki i kulturno inferiornim.
Paralelno s tim i brutalnom tiranijom, eksploatatori radne snage i prirodnih resursa
 128

organizovano i sistematski onemogućavaju procese kulturnog, ekonomskog i nacionalnog

osvješćivanja, odnosno opće emancipacije izrabljivanih naroda.
Teorijsku osnovu novijeg rasizma formulisao je Gobineau (francuski diplomata i
književnik) tridesetih godina XIX vijeka. Ona počiva na znanstveno apsurdnoj tvrdnji da su
“rasna obilježja” nepromjenljiva i da su određeni narodi trajni i isključivi nosioci osobitih
sposobnosti (koje imanentno posjeduje svaki njihov pripadnik). Svojom nesuvislom tezom
o superiornosti ”dolihokefalne” (dugoglave) “rase” u velikoj mjeri je inspirisao i usmjerio
mnoge kasnije rasističke teorije. Neslavan i relativno uticajan doprinos razvoju rasizma
krajem XIX i početkom XX vijeka dali su socijaldarvinisti, a posebno poljski pravnik i
sociolog Glumpowicz. Prema njima, cjelokupna evolucija čovječanstva suštinski je
usmjeravana darvinističkom selekcijom u “međurasnoj” ”borbi za opstanak”.
Savremene forme rasizma su posebno bile izražene u južnoafričkom aparthejdu
(ideologiji i praksi donedavno vladajuće bijele manjine) i određenim rasističkim
organizacijama, koje (poput Ku–Klux–Klana u SAD) različitim vidovima zastrašivanja,
terorizmom i ubistvima žele ”obojene” primorati na slijepu poslušnost i prihvatanje statusa
opće inferiornosti.

Genocid (grč. genos = pleme, rod, narod; lat. occidere = ubiti) je najekstremniji – po
žestini najdrastičniji, po metodima često najbrutalniji, a po posljedicama najpogubniji –
vid “rasne” diskriminacije. Ovo “narodomorstvo” (tj. “zločin genocida”) je, dakle, najteža
krajnost “zločina protiv čovječnosti” – usmjerena na istrebljenje i uništavanje cijelih
“rasnih”, etničkih, nacionalnih, religijskih i drugih skupina. Uporedo sa biološkim
iskorjenjivanjem grupne žrtve, brišu se i prepoznatljivi tragovi njene materijalne i duhovne
kulture (“kulturocid”), tj. uništava se njeno sveukupno bioantropološko i socioantropološko
biće. U bližoj historiji žrtve genocida su najčešće bili narodi čije su postojbine zaposjedali
kolonijalni osvajači ili drugi agresivni pretendenti na tuđe teritorije. Tragičnu genocidnu
kulminaciju rasizma ostvaruje nacistička Njemačka, krajem tridesetih i početkom
četrdesetih godina XX vijeka. Ta zvanična državna ideologija “teorijski” je opravdavana
tezom o globalnoj historijskoj misiji (biološki superiorne i predodređene) “arijevskê rasê”
(“nadljudî”). Prema nacističkom zakonodavstvu, svi nearijevski pojedinci i skupine su
manje vrijedni i apriorno nesposobni za obavljanje kulturnih, umjetničkih, prosvjetnih,
tehničkih i ostalih javnih i mnogih drugih “elitnih” funkcija i poslova. Ta nehumana hajka
na “nečistu krv” rezultirala je masovnim genocidom nad Jevrejima, Romima, slavenskim i
drugim pripadnicima “nižih rasa”, u kojem su uništeni životi miliona nevinih ljudi.
Neposredna prošlost, nažalost, ubjedljivo dokazuje da su i duhovni začetnici, planeri, vođe
i realizatori razaranja Bosne i Hercegovine u samu srž podstrekačkih aktivnosti za zločin
utkali esencijalne rasističko–genocidne elemente. Najsvirepija agresija u Evropi u protekloj
polovini vijeka donijela je i do tada nepoznate genocidne pojave i formulirala nove
pojmove međunarodnog prava, koje civilizirani eksperti nisu mogli predvidjeti čak ni pod
svježim utiscima II svjetskog rata. U prvom redu, to se odnosi na “etničko čišćenje”,
“masovno silovanje” i barbarski “kulturocid”.
 129

3.2.6.2. EPOHA ANTIRASIZMA – HARMONIZACIJA BIODIVERZITETA

I UNIVERZALNIH LJUDSKIH PRAVA

Pod uticajem Lombrosove teorije (1876) o urođenom zločincu, zločinačkom tipu i

atavističkoj prirodi zločinačkih sklonosti izvršena su mnoga i obimna antropometrijska i
antroposkopska istraživanja sa ciljem da dokažu psihobiološke predispozicije pojedinih
“rasa” za devijantna ponašanja (Hooton i drugi). Kasnije studije (posebno) američkih
autora u ovoj oblasti su, međutim, dokazala da između “rase”, kulture i jezika ne postoji
nikakva međusobna kauzalna veza i da se danas (izuzimajući rijetke izolate) ne može
govoriti o ”čistim rasama” i “rasnim tipovima”. U nastojanjima za suzbijanje rasizma,
UNESCO je donio dvije (1950, 1951) izuzetno značajne deklaracije za utvrđivanje
međugrupnih odnosa u savremenom čovječanstvu. Potpisali su ih vodeći svjetski
antropolozi i genetičari, argumentirano dokazujući znanstvenu neodrživost i zločinačke
posljedice rasizma. ”Nacionalne, religijske, geografske, lingvističke ili kulturne grupe ne
koincidiraju sa rasnim grupama”, a ”kulturni aspekt tih grupa se ne može nikako genetički
dokazati iz karakteristika koje su svojstvene nekim rasama”. Kasnija monografija o
rasizmu (UNESCO, 1960) bavi se kulturnom, mitološkom, sociološkom, antropološkom,
historijskom, biološkom, političkom, psihološkom i filozofskom prirodom “rasnog”
problema, na osnovu čega se utvrđuje frapantna neznanstvenost rasističkih teza o nužnosti
dominacije bilo koje ”izabrane” – “čiste rase”.
Među posebno značajne antirasne genetičke argumente, svakako, spada i naučno
neoboriva činjenica da se nijedno grupno svojstvo “rase” ne može nužno odnositi na bilo
kojeg njenog pripadnika, što su svi oblici diskriminacije u dokazivanju svoje
”superiornosti” potpuno (i tendenciozno) zanemarivali. Također je općepoznato da prirodna
(biološka) diferencijacija taksonomskih kategorija počiva isključivo na stupnju
reproduktivne izolacije. Kada je riječ o čovjeku, empirijski je dokazano da adaptivna
vrijednost ”međurasnih hibrida” nije ništa manja od one unutar roditeljskih skupina. Takva
pojava kod svih živih bića eliminira mogućnost stvaranja bioloških reproduktivnih barijera.
Kao i druge (različito definirane) ljudske grupe, sve “rase” se odlikuju prisustvom
kvalitetno (biohemijski) identičnih gena, a međugrupna varijacija je zasnovana na
frekvenciji pojedinih alela. Naprimjer (kao što je već istaknuto), pripadnici izrazito
pigmentiranih i depigmentiranih “rasa” posjeduju jednoobrazne genetičke kodove za
proizvodnju (hemijski identično strukturiranog) melanina, ali se međusobno razlikuju po
učestalosti njihovih produktivnijih varijanti. Različiti genotipovi u svojim sredinama su
adaptivno ekvivalentni, a u heterogenim uvjetima civiliziranih društava, svi genotipovi
mogu naći odgovarajući način podmirivanja životnih potreba i podizanja potomstva. Zato
se danas, bez kvaziznanstvenog kompleksa i ostalih predrasuda, biološka različitost
ljudskih individua i grupa tretira kao imanentna prirodna pojava. Ona ne može imati bilo
kakve veze sa pravom na život i samoostvarivanje svakog pojedinca, bez obzira na njegov
fenotip, “rasnu” ili bilo koju drugu grupnu pripadnost. Zato je znanstveno krajnje
neutemeljeno povezivanje i apriorna integracija jednakosti i istovjetnosti: jednakost se tiče
prava i kategorija je traženog i poželjnog, a neistovjetnost je opažajna i imanentna pojava
u svim populacijama živih bića pa i ljudskim. Jednakost znači jednak status pred zakonom i
sveukupnim društvenim normama, unatoč biološkoj, odnosno genetičkoj različitosti. To je
 130

društveni i etički, a ne biološki pojam. Jednakost se odnosi na jednake apriorne mogućnosti

za što potpunije i slobodnije ispoljavanje sopstvenih genetičkih predispozicija. U
civilizovanim i humanim sistemima stvaraju se opći društveni uvjeti za eliminaciju
predrasuda o biološkim osobenostima u ostvarivanju univerzalnih ljudskih prava,
ravnopravnosti svih ljudi i njihovih skupina. Ostvareni progres u borbi za punu
sociokulturnu, ekonomsku i opću emancipaciju diskriminiranih, na svojevrstan način,
dokazuje dimenzije apsurdnosti rasističkih teorija i rasizma (tab. 3.9). U prilogu 3.1 slijedi i
slobodan prijevod temeljnih poglavlja Deklaracije iz Schlainding–a protiv rasizma, nasilja
i diskriminacije (1995)

Tab. 3.9: Temeljni pravni dokumenti međunarodne zajednice u suzbijanju rasizma

i “rasne” diskriminacije

Godina
Dokument
donošenja
Deklaracija o ljudskim pravima
Univerzalna deklaracija o
ljudskim pravima
Povelja UN
Konvencija o sprečavanju i
kažnjavanju zločina genocida
Deklaracija o uklanjanju svih
oblika rasne diskriminacije
Međunarodna konvencija o
stupila na
uklanjanju svih oblika rasne
diskriminacije
Najbitnije odrednice
"Svaka država je međunarodno obavezna da – prizna
jednako pravo svakog pojedinca na život, slobodu i
1929. svojinu, kao i da svima na svojoj teritoriji pruži punu i
ukupnu zaštitu prava bez razlikovanja s obzirom na
državljanstvo, pol, rasu, jezik i vjeroispovijest."
"Sva ljudska bića se rađaju slobodna i jednaka u
1942.
dostojanstvu i pravima"
Obaveza UN je unapređivanje "univerzalnog poštovanja
1945. i uvažavanja ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve,
bez obzira na rasu, pol, jezik i vjeroispovijest."
"Genocid je uskraćivanje prava na opstanak čitavim
ljudskim grupama, kao što je homicid uskraćivanje
prava na opstanak pojedinim ljudskim bićima – takvo
uskraćivanje prava na opstanak potresa ljudsku savjest,
1948.
nanosi velike gubitke čovječanstvu koje je usljed toga
lišeno kulturnih i drugih doprinosa ovih ljudskih grupa, i
protivi se moralnim zakonima kao i duhu i ciljevima
UN".*
1963.
Rasna diskriminacija je "svako razlikovanje na osnovu
1966;
rase, boje kože, predaka, nacionalnog ili etničkog
porijekla."
snagu:
1969.

* Prema Konvenciji (čl. II), genocidnim se smatraju "... slijedeći akti, izvršeni sa namjerom da se uništi, u
cjelosti ili djelimično, neka nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva:
– ubijanje članova grupe;
– nanošenje teških tjelesnih ili mentalnih povreda članovima grupe;
– svjesno stavljanje grupe u uvjete života koji treba da dovedu do njenog uništenja, u cjelosti
ili djelimično;
– primjena mjera usmjerenih na sprečavanje rađanja unutar grupe;
– prinudno prebacivanje djece iz jedne grupe u drugu."

Napomena: Konvencija ne obuhvata poznate asimilatorske oblike genocida, u kojima se pravo na postojanje
određenih ljudskih grupa može uskratiti i bez biološkog uništenja. Prinudnim lišavanjem grupe njenog
kulturnog identiteta (“kulturocid”), tj. zatiranjem njenih kulturnih posebnosti po kojima je prepoznatljiva u
 131

široj zajednici (nametanjem tuđe kulture, vjere, jezika, običaja itd.), realizira se najprije kulturna, a zatim
(postepeno) i biološka asimilacija žrtve genocida.

Prilog 3.1:

SCHLAININGŠKA DEKLARACIJA PROTIV RASIZMA, NASILJA I DISKRIMINACIJE

(Poglavlja I. i II.)

Međunarodna konferencija “Protiv rasizma, nasilja i diskriminacije” je održana od 08. do 11. juna
1995. godine u Stadtschlainingu, u organizaciji Evropskog univerzitetskog centra za mirovna
istraživanja (EPU), Austrijskog UNESCO komiteta, Instituta za humanu biologiju Univerziteta u Beču,
a u saradnji sa UNESCO–m i austrijskim Federalnim ministarstvom za nauku, istraživanja i umjetnost.
Učesnici ove konferencije elaborirali su osnovne principe Schlainingške deklaracije.
Deklarativni segment teksta prezentira rezultate dva glavna dijela Konferencije, koji su fokusirali
probleme iz oblasti prirodnih nauka (II) i interdisciplinarne aspekte (III) glavne teme Konferencije.
Operativni segment (IV) sadrži strategije i akcije protiv rasizma, nasilja i diskriminacije. Schlainingška
deklaracija je prilog Međunarodnoj godini tolerancije (1995), koja je utvrđena na Generalnoj skupštini
UN-a, kada je UNESCO oficijelno i određen za vodeću organizaciju u ovoj problematici.

I. Preambula

(1) UN–ovim instrumentima (Međunarodna konvencija i deklaracija UN-a o eliminaciji svih oblika
rasne diskriminacije) te Deklaracijom UNESCO-a o rasama i rasnim predrasudama iz 1978. kao i u
četiri prethodne deklaracije o rasnim pitanjima sve države i narodi su pozvani da se bore protiv rasizma
i rasnih predrasuda te da podrže eliminaciju svih formi rasizma svim raspoloživim sredstvima.
(2) Uprkos historijskom osporavanju, svjetskoj osudi i naučnom dokazu zastarjelosti koncepta “rase”,
“zlo rasizma” nije prevaziđeno. Naprotiv, po završetku konflikta između Istoka i Zapada, rasizam je
doveo do novih nasilja u vidu deportacija, masakra i pokušaja istrebljenja cijelih etničkih grupa i
manjina. Rasna diskriminacija, ekstremna desnica, ksenofobija, seksizam i netolerancija se ponovo
šire. Oživljavanje i eskalacija rasizma, njegovih nasilnih, novih i starih, pojavnih oblika, predstavlja
jedan od glavnih izazova čovječanstva. Za suočavanje s tim bit će neophodno novo razumijevanje
njegovih uzroka kao i razrada novih strategija i akcija.
(3) Objava iz Seville (1986), koja se odnosi na borbu protiv zloupotrebe rezultata bioloških
istraživanja u legalizaciji rata i nasilja, odbacuje zabludu da je organizirano nasilje nad ljudima
biološki utemeljeno.
U svakom slučaju, naučno znanje nije dovoljno da odagna nasilje iz istorije. Broj ratova u siromašnim i
zemljama u razvoju od 1945. je u neprestanom porastu. U cjelini, broj ratova između država se
smanjio, ali unutrašnji razdor i civilni ratovi prijete da postanu normalna pojava u perifernim i
nerazvijenim regionima.
(4) Deklaracija iz Yamoussoukroa iz 1989. uzroke rastućeg broja oružanih sukoba nalazi u rasizmu,
netoleranciji i diskriminaciji te poziva na podršku mirovnim programima i promociji mirovnih
istraživanja. U isto vrijeme, začeta je vizija kulture mira.
(5) UN rezolucija o godini tolerancije (1995.) zahtijeva stvaranje tolerantnog društva i naglašava “…
da tolerancija – priznavanje i poštivanje drugih, mogućnost suživota i razumijevanja drugih –
predstavlja čvrst temelj svakog civiliziranog društva i mira”.
(6) Borba protiv rasne netolerancije i diskriminacije ne smije biti ograničena samo na moralnu osudu i
javni prezir, ma koliko razumna i važna bila ova reakcija kao prvi znak protesta. Saniranje simptoma i
ublažavanje posljedica rasizma, diskriminacije i nasilja, u smislu provođenja direktnih i brzih zaštitnih
mjera, kao i humanitarne pomoći u hitnim slučajevima, je osnovni princip aktivne i združene
humanitarnosti. U svakom slučaju, kako bismo se uspješno suočili i, jednom za svagda, pobijedili
rasizam, nasilje i diskriminaciju, neophodno je sistematski naći i eliminirati njihovo korijenje.
(7) Deklaracija iz Schlaininga, stoga, poziva na sveukupnu humanost, bez obzira na spol, zanimanje,
socijalni status ili godine, da zajedno, solidarno djeluju protiv rasizma, nasilja i diskriminacije.
 132

II. Zastarjelost koncepta "rase"

(8) Revolucija u našem razumijevanju populacijske genetike i molekularne biologije je dovela do

eksplozije saznanja o živim bićima. Među idejama koje su suštinski izmijenjene su i koncepti o
ljudskoj varijaciji. Koncept “rase”, koji je iz prošlosti prenesen u dvadeseti vijek, potpuno je zastario.
Uprkos toj činjenici, koncept “rase” je korišten za opravdavanje povreda ljudskih prava. Važan korak
u prevenciji zloupotrebe genetičkih argumenata je zamjena zastarjelog koncepta “rase” sa idejama i
zaključcima baziranim na savremenom shvatanju genetičke varijacije primijenjenom na ljudskim
populacijama.
(9) Tradicionalno se vjeruje da su “rase” genetički homogene i da se međusobno razlikuju. Ova
definicija je razvijena kako bi opisala ljudski diverzitet povezan s, na primjer, različitim geografskim
lokalitetima. U svakom slučaju, skorašnji napredak u modernoj biologiji, baziran na tehnikama
molekularne genetike i matematičkim modelima populacijske genetike, pokazao je da je ova
definicija totalno neadekvatna. Aktuelna naučna otkrića ne podržavaju raniju klasifikaciju ljudske
populacije na posebne “rase” kao što su “Afrikanci”, “Evroazijati” (uključujući “Američke
Indijance”) ili na veći broj subdivizija.
(10) U specifičnim slučajevima moguće je utvrditi genetičke razlike između ljudskih populacija i
manjih grupacija. Ove genetičke razlike pokazuju tendenciju povećanja sa povećanjem geografske
udaljenosti, ali bazična genetička varijacija između populacija je daleko manje istaknuta. To znači da
je genetički diverzitet ljudi postepen i ne pokazuje značajan diskontinuitet između ljudskih populacija.
Otkrića koja potkrepljuju ovaj zaključak prkose tradicionalnoj klasifikaciji “rasa” i čine svaki
tipološki pristup neprimjerenim.
Nadalje, molekularne analize različitih multialelnih gena pokazuju da je nasljedna varijacija znatna
unutar bilo koje grupe, dok je, s druge strane, posmatrana međugrupna varijacija zanemarljivo mala.
(11) Razlike u vanjskom izgledu (boja kože, morfologija tijela i lica, pigmentacija itd.) među ljudima
iz različitih dijelova svijeta je lako zamjetljiva. Iako izgleda paradoksalno, ako uzmemo u obzir
postojanje vidljivih, genetički određenih morfoloških razlika, genetička varijacija u fundamentalnim
fiziološkim karakteristikama i funkcijama je zanemarljiva kada se uzmu u obzir populacioni prosjeci.
Drugim riječima, percipiranje morfoloških razlika može nas dovesti do pogrešnog zaključka o
suštinskim genetičkim razlikama.
(12) Dokazi pokazuju da je tokom evolucije savremenog čovjeka bilo relativno malo promjena u
osnovnoj genetičkoj konstituciji populacija. Molekularne analize gena, također, snažno sugeriraju da
se savremeno čovječanstvo tek nedavno proširilo u danas naseljena područja svijeta, prilagođavajući
se, tokom tog procesa, na veoma različite i ponekad ekstremne uvjete sredine (npr. surove klime), i to
u veoma kratkom vremenskom periodu. Neophodnost brzog prilagođavanja na ekstremne ekološke
razlike je dovela do promjena u maloj garnituri gena koji određuju osjetljivost na faktore životne
sredine. Važno je spomenuti da su ove adaptacije kao odgovor na uvjete sredine u velikoj mjeri
historijske i nisu značajne za život u modernoj civilizaciji. Ipak, one se ponekad tumače kao odraz
suštinskih razlika između grupa ljudi, doprinoseći time konceptu “rase”.
(13) Prema naučnom poimanju, kategorizacija ljudi na osnovu distribucije genetički determinisanih
faktora je vještačka i ohrabruje stvaranje beskrajne liste proizvoljnih i obmanjivih društvenih vizija i
poimanja. Osim toga, ne postoji uvjerljiv dokaz za "rasnu" divergenciju u intelektualnim,
emocionalnim, motivacijskim ili bilo kojim drugim psihološkim ili bihevioralnim karakteristikama
koje su nezavisne o kulturalnim faktorima. Dobro je poznato da određene genetičke osobine korisne u
jednoj životnoj situaciji mogu biti nedostatak u drugoj.
(14) Rasizam je ubjeđenje da se ljudske populacije razlikuju po nasljednim osobinama društvenog
značaja time čineći određene grupe superiornim ili inferiornim u odnosu na druge. Ne postoji uvjerljiv
naučni dokaz da je ovo uvjerenje valjano. Ovim dokumentom se tvrdi da ne postoji naučno utemeljen
način karakterizacije ljudske raznolikosti upotrebom krutih termina “rasnih” kategorija ili
tradicionalnog koncepta “rase”. Dakle, ne postoji naučno opravdan razlog za dalju upotrebu termina
“rasa”.
133