3.1.3.

Το ύφος και ο στόχος της Σωκρατικής ερώτησης

Ένα από τα καθοριστικά στοιχεία του φιλοσοφικού περιεχομένου των

πρώιμων διαλόγων είναι οι ερωτήσεις του Σωκράτη που αφορούν την αρετή.
Πολύ συχνά τον παρατηρούμε σε αυτούς τους διαλόγους να ρωτά τον
συνομιλητή του τη χαρακτηριστική ερώτηση «τι είναι το Χ;», όπου το Χ είναι
κάποιος ηθικός όρος. Στον διάλογο Μέvωvα ρωτάει τον Μένωνα «τι είναι η
αρετή;», στον Λάχη ρωτάει τον Λάχη «τι είναι η ανδρεία;», στον Χαρμίδη τον
νεαρό Χαρμίδη «τι είναι η σωφροσύνη;» και στον Ευθύφρονα τον
Ευθύφρονα «τί είναι η οσιότης;». Θα εξετάσουμε σε λίγο τη φιλοσοφική φύση
αυτής της ερώτησης. Αλλά ας προσέξουμε, πρώτα, πώς ο Πλάτων μάς δείχνει τα
κίνητρά του για την ασχολία του με τη φιλοσοφία, δείχνοντάς μας πώς απλά
καθημερινά προβλήματα μπορούν εύκολα να αποτελέσουν κίνητρο
φιλοσοφικής συζήτησης και σκέψης.
Στον Ευθύφρονα, π.χ., ο Ευθύφρων είναι αποφασισμένος να ξεκινήσει
ποινική δίωξη κατά του πατέρα του, καταγγέλοντάς τον στον βασιλιά για τον
φόνο ενός από τους δούλους της οικογενείας. Θα τον καταγγείλει, όπως λέει,
γιατί αυτό απαιτείται από την οσιότητα. Ο Σωκράτης όμως παρατηρεί ότι,
σύμφωνα με την κοινή γνώμη, το να εναντιωθεί κάποιος κατά του πατέρα
του θεωρείται ανόσιο. Ένα τελείως καθημερινό πρόβλημα οδηγεί σε διαφωνία,
η οποία προκαλεί φιλοσοφική συζήτηση και σκέψη: από τη μία πλευρά
ισχυρίζεται ο Ευθύφρων ότι αυτό που έχει αποφασίσει να κάνει είναι όσιο, ενώ
από την άλλη πλευρά πολλοί άλλοι θα το χαρακτήριζαν ανόσιο. Συμπεραίνει
λοιπόν ο Σωκράτης ότι για να μπορέσουν να αποφασίσουν ποια από τις δύο
θέσεις είναι η σωστή, χρειάζεται να βρουν την απάντηση της ερώτησης «τι είναι
το όσιο;».
Ένας άλλος λόγος για τον οποίο ο Σωκράτης χρειάζεται την απάντηση
αυτής της ερώτησης είναι ότι θέλει να μάθει τι ακριβώς είναι η οσιότης. Όπως
ο ίδιος λέει, θέλει να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση για να μπορέσει να γίνει
ο ίδιος όσιός. Τη θέλει επίσης για να είναι σίγουρος ότι θα του είναι
δυνατόν, σε κάθε περίπτωση, να γνωρίζει ποια πράξη είναι όσια και ποια
είναι ανόσια. Εδώ, προϋποθέτει βέβαια ότι χωρίς να γνωρίζει τη
συγκεκριμένη αυτή απάντηση δεν είναι σε θέση να ξεχωρίζει τις όσιες από

1
τις ανόσιες πράξεις. Και θεωρεί ότι αυτή η απάντηση είναι αναγκαία, αν
θέλει ο ίδιος να έχει τη δυνατότητα να απαντά ερωτήσεις που αφορούν την
οσιότητα.
Αλλά σε τι είδους απάντηση στοχεύει ο Σωκράτης όταν θέτει αυτή την
ερώτηση; Η μορφή της ερώτησης μπορεί να μας δημιουργήσει την εντύπωση
ότι ο στόχος του είναι απλώς ο ορισμός της οσιότητας. Ένας τέτοιος στόχος
όμως είναι φιλοσοφικά προβληματικός. Γιατί να είναι απαραίτητο να
γνωρίζουμε τον ορισμό της οσιότητας, για να μπορούμε να ξεχωρίσουμε το
όσιο από το ανόσιο; Οι περισσότεροι από εμάς δεν γνωρίζουν τον ορισμό του
πορτοκαλιού, αλλά δεν έχουμε κανένα πρόβλημα να ξεχωρίζουμε τα
πορτοκάλια από τα μήλα. Επίσης, το συμπέρασμα που βγάζει ο Σωκράτης
από το γεγονός ότι αυτός και ο Ευθύφρων δεν μπορούν να καταλήξουν σε μία
απάντηση που να είναι αποδεκτή και από τους δύο, είναι ότι δεν γνωρίζουν
τι είναι οσιότης. Τι σχέση όμως μπορεί να έχει αυτή τους η άγνοια με το ότι
δεν γνωρίζουν τον ορισμό της; Δεν θα μπορούσαμε εμείς να πούμε ότι
γνωρίζουμε τι είναι τα πορτοκάλια, παρ' ότι δεν γνωρίζουμε τον ορισμό του
πορτοκαλιού;
Κατά τη γνώμη μας, ο Σωκράτης δεν ζητάει κάποιον ορισμό όταν θέτει τη
χαρακτηριστική του ερώτηση. Μια τέτοια ερμηνεία του στόχου του προϋποθέτει
ότι, για αυτόν, μπορούμε να πούμε ότι είμαστε πράγματι γνώστες, π.χ. της
οσιότητας, μόνο όταν γνωρίζουμε τον ορισμό της. Αυτή η θέση όμως
προϋποθέτει ότι, για τον Σωκράτη, οι γενικές ιδέες που μπορεί να έχουμε για
το τι είναι όσιο και τι ανόσιο δεν μετράνε καθόλου ως γνώση, και ότι ο λόγος
γι' αυτό είναι ότι δεν έχουμε και των ορισμό. Αυτή η ερμηνεία όμως δεν
παρουσιάζει σωστά τη φύση της ανησυχίας του Σωκράτη. Η ανησυχία του δεν
είναι τυπική, δεν τον απασχολεί τι θα ήταν τυπικά σωστό να θεωρηθεί
πραγματική γνώση. Η ανησυχία του είναι ουσιαστική, αμφιβάλλει εάν οι
γενικές ιδέες που μπορεί να έχουμε περί της οσιότητας ή της δικαιοσύνης,
της αρετής κ.λπ., ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, όχι αν θα μετρήσουν
ως γνώση χωρίς-τον αντίστοιχο ορισμό. Για αυτό και όταν ρωτάει «τι είναι η
οσιότης;» θέλει μία απάντηση που θα τον κάνει σίγουρο ότι γνωρίζουν
πράγματι, και χωρίς καμία αμφιβολία, τι ακριβώς είναι η οσιότης. Δεν θα είχε
πρόβλημα να δεχτεί τις γενικές ιδέες αν είχε κάποιον τρόπο να εξακριβώσει ότι

2
αυτές πράγματι ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Το ότι θέλει να
αποκτήσει μια τέτοια βάση εξακρίβωσης, ας την πούμε, είναι ακριβώς ο λόγος
για τον οποίο θέτει την ερώτηση. Δεν έχει όμως εξαρχής αποφασίσει το ύφος
και τη μορφή αυτής της απάντησης. Γι' αυτό και θα ήταν πιο σωστό και
ακριβές να χαρακτηρίσουμε την απάντηση που ζητά όχι σαν ορισμό αλλά, πιο
γενικά, σαν μία ανάλυση, μέρος της οποίας μπορεί να αποτελείται από
ορισμούς και της οποίας ο κύριος και βασικός στόχος είναι να τοποθετήσει
τον Σωκράτη, και εμάς τους υπολοίπους, σε σταθερά γνωσιολογικά θεμέλια.
Ο σκοπός αυτής της φιλοσοφικής ανάλυσης όμως δεν είναι να
παρουσιάσει τη σημασιολογική έννοια των όρων περί των οποίων ο
Σωκράτης θέτει ερωτήσεις. Μια τέτοια ανάλυση είναι υποχρεωμένη να
βασιστεί στις γενικές ιδέες που μπορεί να έχουμε αναφορικά με αυτούς τους
όρους, και ο Σωκράτης κάθε άλλο παρά βασίζεται σε αυτές τις ιδέες. Γενικώς,
και με σιγουριά, μπορούμε να πούμε ότι οι έννοιες δεν είναι εκείνο που
απασχολεί τον Σωκράτη. Σκοπός του δεν είναι να μάθει τι σημαίνει η «αρετή»
στην καθημερινή χρήση του όρου, αλλά τι ακριβώς είναι εκείνο στο οποίο
αναφέρεται. Μια απλή γλωσσολογική ανάλυση της σημασίας τους δεν
μπορεί να εγγυηθεί αυτό το αποτέλεσμα. Αν πράγματι, όπως υποψιάζεται ο
Σωκράτης, αυτές οι γενικές κοινές ιδέες των συμπολιτών του δεν
ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, μια τέτοια σημασιολογική ανάλυση
θα εξηγούσε απλώς τι εννοούν εκείνοι που χρησιμοποιούν αυτούς τους
όρους, χωρίς να μπορεί να μα πει τίποτα, σχετικά με το αν αυτό που
εννοούν είναι το ίδιο ή αν έχει σχέση με εκείνο. στο οποίο αυτοί οι όροι
αναφέρονται στην πραγματικότητα.