JAMES RACHELS

6η έκδοση από τον

STUART RACHELS

ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΗΘΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΞΕΝΟΦΩΝ ΜΠΑΜΙΑΤΖΟΓΛΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΙΑ
ΦΙΛΗΜΩΝ ΠΑΙΟΝΙΔΗΣ

Εκδόσεις Οκτώ

2012

1
4.2. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΪΚΗΣ ΕΠΙΤΑΓΗΣ

Ιουδαίοι, μουσουλμάνοι και χριστιανοί πιστεύουν ότι ο Θεός μας

έχει προστάξει να υπακούμε σε ορισμένους κανόνες διαγωγής. Ο
Θεός δεν μας αναγκάζει να ακολουθήσουμε αυτούς τους κανόνες.
Μας έχει πλάσει ελεύθερους ώστε να μπορούμε να επιλέγουμε τι θα
κάνουμε. Εάν όμως ζούμε όπως πρέπει, οφείλουμε να τηρούμε τους
νόμους του Θεού. Η ιδέα αυτή έχει επεκταθεί σε θεωρία, γνωστή ως η
θεωρία της θεϊκής επιταγής (divine command theory). Η θεωρία αυτή
υποστηρίζει επί της ουσίας ότι το «ηθικώς ορθό» είναι ζήτημα του τι
προστάζει ο Θεός, και το «ηθικώς εσφαλμένο» του τι απαγορεύει.
Η θεωρία διαθέτει αρκετά ελκυστικά χαρακτηριστικά. Δίνει άμεση
λύση στο παλαιό πρόβλημα για την αντικειμενικότητα της ηθικής. Η
ηθική δεν εξαρτάται απλώς από τα προσωπικά αισθήματά μας ή τα
κοινωνικά έθιμα. Το κατά πόσο κάτι είναι ορθό ή εσφαλμένο είναι
απολύτως αντικειμενικό. Είναι ορθό εάν το προστάζει ο Θεός, και
εσφαλμένο εάν ο Θεός το απαγορεύει. Επιπλέον, η θεωρία της θεϊκής
επιταγής εξηγεί τους λόγους για τους οποίους πρέπει να μας
απασχολεί η ηθική. Γιατί να μην αδιαφορήσουμε για την «ηθική» και
να μην ασχοληθούμε μόνο με τον εαυτό μας; Εάν η ανηθικότητα
αποτελεί παραβίαση των εντολών του Θεού, υπάρχει μια απλή
απάντηση: την Ημέρα της Κρίσεως θα κληθούμε να λογοδοτήσουμε.
Ωστόσο η θεωρία αυτή παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα. Φυσικά,
οι άθεοι δεν πρόκειται να την αποδεχτούν, αφού δεν πιστεύουν ότι
υπάρχει Θεός. Υπάρχουν όμως δυσκολίες ακόμα και για τους
πιστούς. Το κυριότερο πρόβλημα το επισήμανε πρώτος ο Πλάτωνας, ο
Έλληνας φιλόσοφος που έζησε τετρακόσια χρόνια πριν από τον
Ιησού από τη Ναζαρέτ.
Ο Πλάτωνας έγραψε διαλόγους, δηλαδή συνομιλίες που είχαν την
έκταση βιβλίου, στους οποίους πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτιζε πάντοτε
ο Σωκράτης, ο δάσκαλος του Πλάτωνα. Σε έναν από αυτούς τους
διαλόγους, στον Ευθύφρονα, υπάρχει μια συζήτηση για το κατά πόσο το

2
«δίκαιο» μπορεί να οριστεί ως «αυτό που προστάζουν οι θεοί»1. Ο Σωκράτης
εκφράζει μια σκεπτικιστική στάση, και ρωτά εάν μια πράξη είναι δίκαιη
επειδή την προστάζουν οι θεοί ή εάν οι θεοί την προστάζουν επειδή είναι
δίκαιη. Αυτό είναι από τα διασημότερα ερωτήματα στην ιστορία της
φιλοσοφίας. Ο Βρετανός φιλόσοφος Άντονι Φλου (Anthony Flew, 1923-
2010) υποστηρίζει μάλιστα ότι «μια καλή δοκιμασία για το αν κάποιος έχει
έφεση στη φιλοσοφία είναι να δούμε το κατά πόσο μπορεί να συλλάβει τη
βαρύτητα» αυτού του ερωτήματος.
Το ερώτημα του Σωκράτη αφορά το κατά πόσο ο Θεός δημιουργεί
τις ηθικές αλήθειες ή απλώς αναγνωρίζει ότι αυτές είναι αληθείς.
Υπάρχει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Γνωρίζω ότι το
κτίριο Μπουρτζ Ντουμπάι στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα είναι το
υψηλότερο στον κόσμο· αναγνωρίζω αυτό το γεγονός. Ωστόσο δεν
ήμουν εγώ αυτός που το έκανε να αληθεύει. Αυτοί που το έκαναν να
αληθεύει ήταν οι σχεδιαστές και οι κατασκευαστές του κτιρίου στην
πόλη του Ντουμπάι. Είναι λοιπόν η σχέση του Θεού με την ηθική
σαν τη σχέση που έχω εγώ με το εν λόγω κτίριο ή σαν τη σχέση που
έχουν με αυτό οι κατασκευαστές του; Το ανωτέρω ερώτημα θέτει ένα
δίλημμα, κάθε σκέλος του οποίου γεννά προβλήματα.
Πρώτον, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η ορθή διαγωγή είναι
ορθή διότι έτσι προστάζει ο Θεός. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την
Έξοδο 20:16, ο Θεός μας προστάζει να λέμε την αλήθεια. Σύμφωνα με
την απάντηση στο δίλημμα που δίνουμε εδώ, οφείλουμε να λέμε την
αλήθεια απλώς επειδή το απαιτεί ο Θεός. Αποσυνδεδεμένη από τη θεϊκή
εντολή, η ειλικρίνεια δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή. Η θεϊκή εντολή
κάνει την ειλικρίνεια να είναι ηθικώς ορθή, όπως οι κατασκευαστές
του ουρανοξύστη έκαναν το κτίριο να είναι ψηλό. Αυτή είναι η θεωρία
της θεϊκής επιταγής. Πρόκειται σχεδόν για τη θεωρία που διατυπώνει
ο Άμλετ, ο ήρωας του Σαίξπηρ. Ο Άμλετ λέει ότι τίποτε δεν είναι
καλό ή κακό, αλλά ότι η σκέψη το κάνει να είναι. Σύμφωνα με τη

1
Ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί την ακόλουθη έγκυρη μετάφραση: Πλάτωνος,
Ευθύφρων,, εισ. - μτφρ. –ερμηνευτικά σημειώματα Ν.Μ. Σκουτερόπουλος,
Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982.

3
θεωρία της θεϊκής επιταγής, τίποτε δεν είναι από μόνο του καλό ή
κακό, εκτός και αν το κάνει να είναι η σκέψη του Θεού.
Ωστόσο η ιδέα αυτή συναντά αρκετές δυσκολίες.
1. Η συγκεκριμένη αντίληψη της ηθικής είναι μυστηριώδης. Τι
εννοούμε όταν λέμε ότι ο Θεός «καθιστά» την ειλικρίνεια ηθικώς
ορθή; Είναι εύκολο να καταλάβουμε, τουλάχιστον επί της αρχής,
πώς κατασκευάζεται ένα φυσικό αντικείμενο. Όλοι έχουμε φτιάξει
κάτι, έστω και ένα κάστρο στην άμμο ή ένα σάντουιτς. Όμως, το να
καταστεί η ειλικρίνεια ηθικώς ορθή είναι κάτι εντελώς διαφορετικό.
Δεν είναι κάτι που μπορεί να γίνει αναδιατάσσοντας αντικείμενα στο
φυσικό περιβάλλον μας. Πώς μπορεί λοιπόν να γίνει; Κανείς δεν
γνωρίζει.
Για να καταλάβουμε το πρόβλημα, ας σκεφτούμε μια επαίσχυντη
περίπτωση κακοποίησης παιδιού. Σύμφωνα με τη θεωρία που
εξετάζουμε, ο Θεός θα μπορούσε να καταστήσει αυτή την περίπτωση
κακοποίησης παιδιού ηθικώς ορθή, όχι μετατρέποντας το ράπισμα σε
φιλικό τσίμπημα στο μάγουλο αλλά προστάζοντας ότι το ράπισμα είναι
ηθικώς ορθό. Αυτή η πρόταση αψηφά την ανθρώπινη κατανόηση. Πώς
θα μπορούσε ο Θεός να καταστήσει το χαστούκι ηθικώς ορθό μόνο
με το να πει ή να προστάξει ότι είναι ορθό; Εάν αυτή η αντίληψη της
ηθικής ήταν αληθής, θα επρόκειτο για μυστήριο.
2. Η συγκεκριμένη αντίληψη της ηθικής καθιστά τις εντολές
του Θεού αυθαίρετες. Θεωρούμε δεδομένο ότι ο Θεός έχει καλούς
λόγους για ό,τι κάνει. Ας υποθέσουμε όμως πως ο Θεός προστάζει ότι
η ειλικρίνεια είναι ηθικώς ορθή. Σύμφωνα με τη θεωρία που
εξετάζουμε, θα μπορούσε εξίσου εύκολα να έχει δώσει άλλες εντολές.
Θα μπορούσε να έχει προστάξει να ψευδόμαστε, και τότε το ψεύδος
και όχι η ειλικρίνεια θα ήταν ηθικώς ορθό. Εξάλλου, προτού ο Θεός
προστάξει, κανένας λόγος δεν υπάρχει υπέρ ή κατά του ψεύδους: Ο
Θεός είναι αυτός που δημιουργεί τους λόγους. Επομένως, από ηθική
σκοπιά, οι εντολές του Θεού είναι αυθαίρετες. Αυτό το αποτέλεσμα
μπορεί να μας φανεί όχι απλώς απαράδεκτο αλλά ακόμα και από
θρησκευτική πλευρά, ασεβές.

4
 3. Η εν λόγω αντίληψη περί ηθικής προβάλλει λάθος λόγους για
τις ηθικές αρχές. Η κακοποίηση παιδιών είναι πολλαπλώς
κατακριτέα. Πρόκειται για μια κακόβουλη πράξη, συνεπάγεται την
αναίτια πρόκληση πόνου, μακροπρόθεσμα μπορεί να έχει
ανεπιθύμητες ψυχολογικές συνέπειες κτλ. Ωστόσο η θεωρία που
εξετάζουμε δεν μπορεί να αναγνωρίσει κανέναν από αυτούς τους
λόγους ως σημαντικό. Το μόνο που την ενδιαφέρει, εντέλει, είναι το
κατά πόσο η κακοποίηση παιδιών αντίκειται στις εντολές του Θεού.
Υπάρχουν δύο τρόποι για να επιβεβαιώσουμε ότι εδώ υπάρχει
σφάλμα. Πρώτον προσέξτε την ακόλουθη συνέπεια της θεωρίας: Εάν
δεν υπήρχε ο Θεός, η κακοποίηση παιδιών δεν θα ήταν ηθικώς
εσφαλμένη. Αυτό συμβαίνει διότι εάν ο Θεός δεν υπήρχε, δεν θα
μπορούσε να καταστήσει την κακοποίηση παιδιών ηθικώς εσφαλμένη.
Ωστόσο η κακοποίηση παιδιών θα εξακολουθούσε να είναι μια
κακόβουλη πράξη και, επομένως, θα εξακολουθούσε να είναι ηθικώς
εσφαλμένη. Συνεπώς, η θεωρία της θεϊκής επιταγής καταρρέει.
Δεύτερον, ας έχουμε κατά νου ότι ακόμα και ένας θρησκευόμενος
άνθρωπος θα μπορούσε να αμφιβάλλει ειλικρινά για το τι έχει
προστάξει ο Θεός. Άλλωστε τα θρησκευτικά κείμενα διαφωνούν
μεταξύ τους, ενώ μερικές ψαρές φαίνεται να υπάρχουν αντιφάσεις
ακόμα και εντός του ιδίου κειμένου. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να
αμφιβάλλει για το ποια πραγματικά είναι η βούληση του Θεού.
Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να αμφιβάλλει για το αν η κακοποίηση
παιδιών είναι ηθικώς εσφαλμένη. Το τι προστάζει ο Θεός είναι ένα, το
τι κακό υπάρχει στην κακοποίηση παιδιών είναι άλλο.
Υπάρχει τρόπος ωστόσο να αποφύγουμε αυτές τις προβληματικές
συνέπειες. Μπορούμε να ακολουθήσουμε το δεύτερο σκέλος του
διλήμματος που μας θέτει ο Σωκράτης. Δεν χρειάζεται να πούμε ότι
η ηθικώς ορθή διαγωγή είναι ορθή διότι την προστάζει ο Θεός. Αντ’
αυτού, μπορούμε να πούμε ότι ο Θεός μας προστάζει να κάνουμε
ορισμένα πράγματα διότι είναι ηθικώς ορθά. Ο Θεός που είναι
πάνσοφος αναγνωρίζει ότι η ειλικρίνεια είναι καλύτερη από την
εξαπάτηση, και έτσι μας προστάζει να είμαστε ειλικρινείς. Διαπιστώνει

5
ότι ο φόνος είναι κακός, και έτσι μας προστάζει να μη σκοτώνουμε.
Και το ίδιο ισχύει για κάθε άλλον ηθικό κανόνα2.
Εάν υιοθετήσουμε αυτό το σκέλος του διλήμματος, αποφεύγουμε τις
συνέπειες που στάθηκαν καταστροφικές για την πρώτη επιλογή. Δεν
χρειάζεται να ανησυχούμε για το πώς κάνει ο Θεός το ψεύδος να
είναι κάτι κακό, διότι δεν κάνει κάτι τέτοιο. Οι θεϊκές εντολές δεν
είναι αυθαίρετες. Είναι αποτέλεσμα της σοφίας του Θεού αναφορικά
με τη γνώση του άριστου. Επιπλέον, δεν επιβαρυνόμαστε με τις λάθος
εξηγήσεις για τις ηθικές μας αρχές. Αντιθέτως, είμαστε ελεύθεροι να
δικαιολογήσουμε τις αρχές μας με τους λόγους που μας φαίνονται
κατάλληλοι.
Δυστυχώς, αυτή η δεύτερη επιλογή οδηγεί σε ένα διαφορετικό
πρόβλημα. Υιοθετώντας αυτό το σκέλος του διλήμματος,
εγκαταλείπουμε τη θεολογική αντίληψη περί ορθού και εσφαλμένου.
Όταν ισχυριζόμαστε ότι ο Θεός μας προστάζει να είμαστε ειλικρινείς
διότι η ειλικρίνεια είναι ηθικώς ορθή, αναγνωρίζουμε την ύπαρξη ενός
κριτηρίου ανεξάρτητου από τη βούληση του Θεού. Η ηθική ορθότητα
υφίσταται πριν από την εντολή του Θεού και αποτελεί το λόγο για την
εντολή. Έτσι, εάν θέλουμε να ξέρουμε γιατί οφείλουμε να είμαστε
ειλικρινείς, η απάντηση «διότι το προστάζει ο Θεός» δεν μας προσφέρει
κανέναν πραγματικό λόγο. Μπορούμε και πάλι να ρωτήσουμε «γιατί το
προστάζει ο Θεός;», και η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι που θα
μας παράσχει τον τελικό λόγο γιατί η ειλικρίνεια είναι καλή.
Πολλοί θρησκευόμενοι πιστεύουν ότι πρέπει να αποδεχτούν μια
θεολογική αντίληψη περί ορθού και εσφαλμένου, διότι οτιδήποτε
διαφορετικό θα αποτελούσε ασέβεια. Νιώθουν, κατά κάποιον τρόπο,
ότι εάν πιστεύουν στο Θεό, τότε το ορθό και το εσφαλμένο πρέπει να
εννοηθούν σύμφωνα με τις επιθυμίες του Θεού. Τα επιχειρήματά μας
ωστόσο υποδεικνύουν ότι η θεωρία της θεϊκής επιταγής είναι όχι
μόνο αβάσιμη αλλά και ασεβής. Και, πράγματι, μερικοί από τους

2 Για μ1α κλασική διατύπωση αυτής τη θέσης βλ. Leibnίz, Μεταφυσική πραγματεία,
εισ. -μτψp. -σχόλια Παύλος Καϊμάκης, Εγνατία, Θεσσαλονίκη 1975, § 2.

6
μεγαλύτερους θεολόγους έχουν απορρίψει τη θεωρία ακριβώς γι'
αυτόν το λόγο. Στοχαστές όπως ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης (1225-
1274) συνδέουν την ηθική με τη θρησκεία με διαφορετικό τρόπο.