VISOKA TEHNIČKA ŠKOLA

STRUKOVNIH STUDIJA IZ UROŠEVCA

SA PRIVREMENIM SEDIŠTEM U LEPOSAVIĆU

SEMINARSKI RAD
Tema: Postupak određivanja triboloških karakteristika
elemenata tribomehaničkih sistema
Predmet: Korozija i zaštita

Mentor Kandidat
dr Milan Mutavdžić Tošić Jelena

Leposavić, 2019. god.

Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

SADRŽAJ

1. POSTUPAK ODREĐIVANJA TRIBOLOŠKIH KARAKTERISTIKA ELEMENATA

TRIBOMEHANIČKIH SISTEMA .......................................................................................... 3
2. IZBOR METODE I TRIBOMETRA ZA MERENJE TRIBOLOŠKIH
KARAKTERISTIKA ELEMENATA TRIBOMEHANIČIH SISTEMA ............................ 6
2.1. ASTM G32 - Merenje otpornosti materijala na kavitacionu eroziju..................................... 6
2.2. ASTM G56 - Merenje abrazivne sposobnosti traka za štampače i pisaće masine ................ 6
2.3. ASTM G65 - Merenje otpornost na abrazivno habanja čvrstih tela...................................... 7
2.4. ASTM G75 - Merenje abrazivne sposobnosti suspenzija ..................................................... 8
2.5. ASTM G77 - Merenje otpornosti materijala na habanje pri klizanju.................................... 9
2.6. ASTM G81 - Merenje otpornosti materijala na abrazivno habanje pri udaru....................... 9
2.7. ASTM G83 - Merenje otpornosti materijala na habanje pri ostvarivanju kontakta u tački 10
LITERATURA ................................................................................................................................. 15
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

1. POSTUPAK ODREĐIVANJA TRIBOLOŠKIH

KARAKTERISTIKA ELEMENATA TRIBOMEHANIČKIH
SISTEMA

Na pitanje koja vrsta materijala ili koji uslovi obrade daju određenom elementu
tribomehaničkog sistema najbolje tribološke karakteristike odgovor se može dati samo realizacijom
postupka koji se sastoji iz tri osnovne faze.
U prvoj fazi vrši se identifikacija geometrije kontakta i uslova pod kojima se kontakt između
elemenata tribomehaničkih sistema ostvaruje. U ovoj fazi definiše se i optimalan vek trajanja
kritičnog elementa tribomehaničkog sistema kao i osnovne karakteristike maziva ako je prisutno u
sistemu. Prva faza postupka određivanja triboloških karakteristika izabranog kritičnog elementa
tribomehaničkog sistema završava se u praksi ispunjavanjem prvog dela tabele 1.1.-I.
Pod planiranim vekom trajanja T podrazumeva se vreme trajanja kontakta do pojave kritične
pohabanosti kritičnog elementa tribomehaničkog sistema.
U drugoj fazi traga se za podacima o tribološkim karakteristikama sva tri elementa
tribomehaničkog sistema u mogućim uslovima ostvarivanja kontakta. Na primer, ako se kontakt u
tribomehaničkom sistemu ostvaruje sa spoljašnjim opterećenjem od oko 10 daN, brzinom klizanja od
oko 1,5 m/s i u uslovima graničnog podmazivanja, podaci o tribološkim karakteristikama kritičnog
elementa sistema, koji se odnose na spoljašnja opterećenja od nekoliko N i brzine klizanja manje od
1 m/s ne mogu biti korišćeni u ovom slučaju.

Tabela 1.1.-I Tribološke karakteristike elementa tribomehaničkog sistema.

Tribomehanički sistem:
Osnovne karakteristike Struktura tribomehaničkog sistema
elemenata E1: E2: E3: Okolina
Materijal
Termička obrada
Tvrdoća
Druge karakteristike
Viskozitet
Hrapavost Ra, tp
Geometrija kontakta i veličina
An =
nominalne površine kontakta An
Uslovi ostvarivanja kontakta FN = ;v= ; vrsta podmazivanja:
Kriterijum pohabanosti kritičnog
elementa sistema i planirani vek h= ;T= ;
trajanja

Do podataka o tribološkim karakteristikama materijala kritičnog elementa tribomehaničkog

sistema dolazi se ili korišćenje odgovarajuće literature ili eksperimentalnim putem u sopstvenim
laboratorijama ili laboratorijama specijalizovanih institucija, koje se bave ovom problematikom. U
tabeli 1.1.-II svrstavaju se svi neophodni podaci za određivanje triboloških karakteristika kritičnog
elementa tribomehaničkog sistema.
Parametar habanja može biti linijski, površinski ili zapreminski. Kao parametar habanja može
da se koristi i PQ indeks. Vrsta i veličina parametra habanja zavisi od korišćene metode merenja, kao
i od vrste tribomehaničkog sistema i uticaja veličine pohabanosti kritičnog elementa na njegovo
3
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

funkcionisanje. Veličina parametra habanja hi odgovara određenom vremenu trajanja kontakta T ili
određenom putu trenja L.

Tabela 1.1.-II Tribološke karakteristike elementa tribomehaničkog sistema.

Osnovne tribološke funkcije elementa Ei
Fn u daN, V2 v u m/s, Fn2
FN1 FN2 FN3 v1 V2 v3
μ1 μ2 μ3 μ4 μ2 μ5
Tvrdoća HB, FN2, v2 Ra u μm, FN2, v2
Koeficijent
HB1 HB2 HB3 Ra1 Ra2 Ra3
trenja
μ6 μ2 μ7 μ8 μ2 μ9
Maziva, FN2, v2 Drugi uticaji
M1 M2 M3
μ10 μ2 μ11
FN u daN, v2 v u m/s, FN2
FN1 FN2 FN3 v1 v2 v3
h1 h2 h3 h4 h2 h5
Tvrdoća HB, FN2, v2 Ra u μm, FN2,v2
Parametar
HB1 HB2 HB3 Ra1 Ra2 Ra3
habanja
h6 h2 h7 h8 h2 h9
Maziva, FN2, v2 Drugi uticaji
M1 M2 M3
h10 h2 h11

Veličine koeficijenta trenja μ2 i parametra habanja h2 odnose se na osnovne uslove

ostvarivanja kontakta, odnosno na spoljašnje opterećenje FN2, brzinu klizanja v2, tvrdoću materijala
HB2 kritičnog elementa tribomehaničkog sistema, predviđenu hrapavost njegove kontaktne površine
Ra2 i predviđeno mazivo M2. Pri prikupljanju podataka o osnovnim tribološkim funkcijama kritičnog
elementa tribomehaničkog sistema, međutim, korisno je imati i podatke o drugim mogućim uslovima
ostvarivanja kontakta, jer su retki tribomehanički sistemi koji rade uvek u istim uslovima odnosno pri
jednoj brzini klizanja ili jednom spoljašnjem opterećenju.
Za izbor optimalnih uslova eksploatacije postojećih tribomehaničkih sistema od posebne
važnosti je poznavanje uticaja maziva i brzine klizanja na veličinu koeficijenta trenja i intenzitet
habanja. Materijal kritičnog elementa sistema, njegova tvrdoća i hrapavost kontaktne površine
određeni su pri projektovanju tribomehaničkog sistema i pri njegovoj izradi.
U fazi projektovanja mašina, uređaja i transportnih sredstava, međutim, veoma je bitno
poznavanje uticaja vrste materijala ili postupaka poboljšanja otpornosti na habanje kontaktnih
slojeva, kao i hrapavosti kontaktnih površina, na intenzitet habanja i koeficijent trenja. Ova saznanja
doprinose izboru optimalnog materijala elemenata sistema i izboru uslova obrade kontaktnih
površina.
Tribološke karakteristike kritičnog elementa tribomehaničkog sistema, određene pomoću
osnovnih triboloških funkcija, unose se u treći deo tabele 1.1. Ove karakteristike određuju se za
izabrane uslove pod kojima se kontakt u tribomehaničkom sistemu ostvaruje u najvećem delu
vremena njegovog rada. Na primer, ako tribomehanički sistem radi sa brzinom v1 - 2h dnevno a 14h
radi sa brzinom v2 tribološke karakteristike kritičnog elementa tribomehaničkog sistema određuju se
za uslove ostvarivanja kontakta koji su određeni brzinom v2.
U tabelu 1.1.-III unose se, kao tribološke karakteristike kritičnog elementa tribomehaničkog
sistema:

4
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

 linijski ili zapreminski parametar habanja izmeren posle određenog vremena trajanja
kontakta ili pređenog puta trenja,
 intenzitet habanja određen kao količnik parametra habanja i vremena ostvarivanja
kontakta odnosno pređenog puta trenja,
 otpornost na habanje određenu kao količnik vremena trajanja kontakta ili puta trenja i
linijskog ili zapreminskog parametra habanja,
 energetski intenzitet habanja određen kao količnik linijskog ili zapreminskog parametra
habanja i rada sile trenja i
 zapreminski parametar habanja određen na indirektan način preko PQ indeksa.
Zapreminski parametar habanja određuje se, po pravilu, na indirektan način merenjem mase
produkata habanja ili merenjem promene mase kritičnog elementa tribomehaničkog sistema za vreme
trajanja kontakta. Merenje mase produkata habanja moguće je vršiti korišćenjem odgovarajućih
radioaktivnih metoda ili korišćenjem osetljivih analitičkih vaga.
Tribološke karakteristike elementa Ei tribomehaničkog sistema odnose se samo na uslove
ostvarivanja kontakta definisane podacima iz sva tri dela tabele 1.1. Promenom bilo koga podatka iz
ove tabele (na primer, materijala drugog elementa u kontaktu ili promenom vrste maziva) menjaju se
i tribološke karakteristike elementa Ei u pozitivnom ili negativnom smislu.

Tabela 1.1.- III Tribološke karakteristike elementa tribomehaničkog sistema.

Tribološke karakteristike elementa Ei ( )
Uslovi ostvarivanja kontakta: FN= daN; v= m/s; Podmazivanje:
hi Linijski parametar habanja hi u RL-Otpornost na habanje u
mm min/mm ili m/mm
hv - Zapreminski parametar Rv-Otpornost na habanje u
habanja u mm3 min/mm3 ili m/mm3
IL - Intenzitet habanja u mm/min ΙΕ - Energetski intenzitet habanja
ili mm/m u mm3 / Nm
Iv - Intenzitet habanja u mm3
PQ indeks
.min ili mm3/m

Ako se tribološke karakteristike elementa Ei, koje odgovaraju podacima iz tabele 1.1. označe
indeksom 100, indeks triboloških karakteristika istog elementa posle promene uslova ostvarivanja
kontakta biće određen je izrazom
𝑅𝐿100
𝐼𝑇𝐸𝑖 = = 100
𝑅𝐿𝑥
gde je:
RL100 – otpornost na habanje elementa Ei u uslovima ostvarivanja kontakta po podacima
iz tabele 1.1., a
RLx – otpornost na habanje istog elementa u na bilo koji način izmenjenim uslovima.
Pored otpornosti na habanje, moguće je koristiti i bilo koji drugi parametar habanja iz trećeg
dela tabele 1.1.

5
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

2. IZBOR METODE I TRIBOMETRA ZA MERENJE

TRIBOLOŠKIH KARAKTERISTIKA ELEMENATA
TRIBOMEHANIČIH SISTEMA

Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema i

materijala od koga se oni izrađuju, počinje izborom metode i tribometra za merenje sile trenja i
merodavnih parametara habanja.
Američko društvo za tribologiju i podmazivanje (ASLE) publikovalo je katalog sa oko stotinu
tribometara, koji su do sada izgrađeni i na kojima se vrši merenje sila trenja i pojedinih parametara
habanja elemenata tribomehaničkih sistema u industriji, naučno istraživačkim institutima i
univerzitetskim laboratorijama.
Američki komitet za habanje i eroziju (ASTM G2) standardizovao je jedan broj metoda za
merenje triboloških karakteristika materijala od kojih se izrađuju elementi tribomehaničkih sistema.
U drugim industrijski razvijenim zemljama, kao što su, na primer, Engleska, Nemačka, Italija Rusija
i druge postoji, takođe, jedan broj standarda iz ove oblasti koji se neprekidno dopunjavaju i
usavršavaju. U daljem tekstu pokazuje se nekoliko standarda iz ove oblasti, koje preporučuje
Američki komitet za habanje i eroziju, za korišćenje pri merenju triboloških karakteristika materijala
elemenata tribomehaničkih sistema.

2.1. ASTM G32 - Merenje otpornosti materijala na kavitacionu eroziju

Slika 2.1. Tribometar za merenje otpornosti materijala na kavitacionu eroziju

Materijal, čija se otpornost na kavitacionu koroziju meri, postavlja se na vrh ultrazvučne

sonde, koja se sa tim krajem zaroni u tečnost (na primer, vodu) u kojoj vibrira određeno vreme. Vreme
vibriranja sonde mora biti dovoljno dugo da se na površini uzorka pojave znaci rušenja površinskog
sloja, odnosno tragovi erozionog habanja. Na slici 2.1.prikazanaje osnovna skica tribometra za
merenje otpornosti na kavitacionu eroziju.
Merenjem količine pohabanog materijala, u različitim vremenskim intervalima vibriranja
sonde, dolazi se do eksperimentalne krive habanja, na osnovu koje se određuje tribološka
karakteristika materijala sa aspekta erozionog habanja.

2.2. ASTM G56 - Merenje abrazivne sposobnosti traka za štampače i

pisaće masine
Papirne i druge trake koje se koriste u kasama, štampačima, pisaćim mašinama, pisačima,
ploterima i drugim brojnim priborima za obradu informacija, sadrže u sebi i abrazivne komponente.

6
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Sa povećanjem abrazivne sposobnosti ovih traka povećava se intenzitet habanja elemenata koji su sa
njim u dodiru (slova, štamparske glave i sl.). Na slici 2.2. prikazana je šema standardnog tribometra
za merenje abrazivne sposobnosti papirnih i drugih traka.

Slika 2.2. Tribometar za merenje abrazivne sposobnosti papirnih i drugih traka

Ocena abrazivne sposobnosti traka određuje se merenjem tragova abrazivnog habanja na

čeonoj površini pin-a (cilindra malog prečnika), koji sa izabranom normalnom silom klizi određeno
vreme po obimnoj površini doboša na kome se nalazi papirna traka. Doboš je velikog prečnika i obrće
se izabranom obimnom brzinom koja je jednaka kretanju trake u odgovarajućem uređaju.

2.3. ASTM G65 - Merenje otpornost na abrazivno habanja čvrstih tela

U tribometru, predloženom ovim standardom, kontakt se ostvaruje između ravne površine
pločice, izrađene od materijala čija se otpornost na abrazivno habanje meri i obimne površine
gumenog diska. Kontakt se ostvaruje uz prisustvo abraziva, odnosno peska specijalne vrste sa
standardnom veličinom zrna. Spoljašnje opterećenje (normalna sila u zoni kontakta) ostvaruje se
tegovima preko sistema poluga, a relativno kretanje obrtanjem gumenog diska. Na slici 2.3. prikazane
je šema tribometra za merenje otpornosti na habanje materijala čvrstih tela.

Slika 2.3. Tribometar za merenje otpornosti na abrazivno habanje

Razvoj procesa abrazivnog habanja pločice izrađene od materijala čija sa otpornost na

abrazivno habanje određuje, prati se merenjem promene njene težine do koje dolazi zbog nastajanja
7
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

produkata abrazivnog habanja. Metoda se koristi za merenje otpornosti na abrazivno habane metalnih
i nemetalnih materijala.

2.4. ASTM G75 - Merenje abrazivne sposobnosti suspenzija

Suspenzije kao fizičke mešavine čestica čvrstih tela i tečnosti imaju, u zavisnosti od veličine,
oblika i koncentracije čestica u tečnosti, različito abrazivno dejstvo na elemente tribomehaničkih
sistema sa kojima su u kontaktu. Na slici 2.4. prikazana je šema tribometra za merenje abrazivne
sposobnosti suspenzija.
U kadi čije je dno obloženo gumom i u kojoj sa nalazi suspenzija kreće se oscilatorno pločica
od čvrstog materijala pod izabranim opterećenjem. Merenjem mase pločice pre početka ostvarivanja
kontakta i posle određenog vremena rada tribometra određuje se količina produkata habanja, kao
razlika mase pločice na početku i na kraju vremena trajanja kontakta. Količina produkata habanja
stvorena, za određeno vreme trajanja kontakta, prestavlja parametar kojim se meri abrazivna
sposobnost suspenzija. Suspenzije čije prisustvo u zoni kontakta prouzrokuje veću količinu produkata
habanja imaju i veću abrazivnu sposobnost.

Slika 2.4. Tribometar za merenje abrazivne sposobnosti suspenzija. ASTM G76 - Merenje
otpornosti materijala na gasno abrazivno eroziono habanje

Slika 2.5. Tribometar za merenje otpornosti na gasno abrazivno eroziono habanje.

Gasno abrazivno eroziono habanje javlja se pri udaru mlaza gasa ispunjenog čvrstim
česticama na površine čvrstih tela. U praksi, ova vrsta habanja javlja se kod ventilatora koji rade sa
velikim brzinama obrtanja.
8
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Tribometar za modelska ispitivanja procesa gasno abrazivnog erozionog habanja sastoji se iz

jednog peskostrujnog pištolja u kome se nalaze abrazivne čestice prečnika oko 5 µm (Sl.2.5.).
Pod pritiskom vazduha iz cevi pištolja izlazi vazdušni mlaz sa abrazivnim česticama i udara
po površini čvrstog tela izrađenog od materijala čija se otpornost na ovu vrstu habanja meri.
Abrazivne čestice od oksida aluminijuma su veličine oko 5 µm.
Kao parametar habanja koristi se gubitak mase čvrstog tela izloženog udaru mlaza vazduha
ispunjenog abrazivom do koga dolazi posle određenog vremena.

2.5. ASTM G77 - Merenje otpornosti materijala na habanje pri klizanju

Tribometar “Pin and Disk”, koji se koristi u ovoj standardnoj metodi za merenje otpornosti
materijala na habanje, koristi se i u još nekim standardnim metodama, kao što je standardna metoda
za određivanje triboloških karakteristika maziva. U jednoj varijanti, kao Disk, koristi se spoljašnji
prsten kotrljajućeg ležišta. Disk vrši obrtno kretanje ostvarujući željenu obimnu brzinu, koja je i
brzina klizanja. Obimna površina Disk-a klizi po ravnoj čeonoj površini Pin-a ostvarujući linijski
kontakt (Sl.2.6.).

Slika 2.6. Tribometar “Pin and Disk”.

Na tribometrima ove vrste moguće je, korišćenjem posebnih pribora, izvoditi merenja
odgovarajućih parametara habanja i sile trenja i pri visokim temperaturama i sredinama posebnih
karakteristika. U zavisnosti od oblika čeone površine Pin-a moguće je ostvariti kontakt u tački i po
površini.
Pin se, najčešće, izrađuje od materijala čija se otpornost na habanje ispituje, a proces habanja
na njemu prati se promenama koje nastaju za vreme ostvarivanja kontakta na njegovoj čeonoj
površini. Kao parametri habanja koriste se širina i dubina kratera na čeonoj površini Pin-a ili skraćenje
njegove dužine, ako se kontakt sa Disk-om ostvaruje po površini i u tački.
Tribometri ove vrste koriste se veoma mnogo u istraživačkim institucijama i univerzitetskim
laboratorijama za realizaciju raznovrsnih istraživačkih programa tribološkog karaktera. Nekoliko
tipova tribometara ove vrte razvijeno je i izgrađeno na Mašinskom fakultetu u Kragujevcu.

2.6. ASTM G81 - Merenje otpornosti materijala na abrazivno habanje pri

udaru
Određivanje triboloških karakteristika materijala sa gledišta abrazivnog habanja pri udaru
(proces drobljenja čvrstih materijala) vrši sa na malim eksperimentalnim drobilicama (Sl.2.7.).

9
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Slika 2.7. Eksperimentalna drobilica.

Jedna od ploča drobilice izrađuje se od materijala čija se otpornost na abrazivno habanje pri
udaru meri. Druga ploča je izrađena od standardnog materijala koji služi kao etalon. Posle 900kg
izdrobljene rude, na primer, mere se težine i jedne i druge ploče i upoređuju količine produkata
habanja nastalih za vreme drobljenja na etalon ploči i na ploči čije se tribološke karakteristike sa ovog
aspekta ispituju.

2.7. ASTM G83 - Merenje otpornosti materijala na habanje pri

ostvarivanju kontakta u tački
Tribometar na kome se kontakt ostvaruje u tački, korišćenjem dva cilindra sa osama ukrštenim
pod 90°, razvijene radi određivanja triboloških karakteristika alatnih materijala. Pokretni cilindar
prečnika oko 12 mm obrće se željenom obimnom brzinom. Spoljašnje opterećenje zone kontakta
ostvaruje se preko nepokretnog cilindra jednakog prečnika (Sl.2.8.).
Posle određenog vremena trajanja kontakta na nepokretnom cilindru se javlja trag habanja
kružnog ili eliptičnog oblika, a na pokretnom cilindru javlja se žljeb određene širine i dubine po celom
obimu.

Slika 2.8. Tribometar sa ukrštenim cilindrima.

Merenjem površne i dubine traga habanja na nepokretnom cilindru utvrđuje se zapremina

pohabanog materijala, tako da se pored linijskog i površinskog parametra habanja u ovoj metodi može
koristiti i zapreminski parametar habanja.
Ova standardna metoda, razvijena za određivanje triboloških karakteristika materijala, koristi
se i za određivanje triboloških karakteristika maziva svih vrsta.

10
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Tabela 2.1. Metode ispitivanja materijala na habanje po ASTM-u.

Materijal Primena ASTM Vrsta Napomena
Ravna površina po disku sa
Karbidi Abrazivno habanje sa vlagom Β611 M
suspenzijom
Postojanost pri
Minerali G131 M Drobilica sa kuglama
drobljenju
Beton Obrada peskarenjem G148 M Obrada peskarenjem
Keramika i staklo Glazura na porcelanu G448 M Mašina za glačanje
“ Oblaganje G501 M Mašina Tejbera
Minerali Postojanost pri drobljenju G585 M Drobilica sa kuglama
Rušenje strujom pri sobnoj
Keramika i staklo Vatrostalni blokovi G704 M
temperaturi
Beton Klizanje po abrazivu sa udarom G779 M Tri mašine
Uputstvo za predstavljanje
Ugljenigrafit Zgušnjavanje G808 G
podataka
Beton Rotaciona turpija G944 M Bušilica, rotaciona turpija
Organske prevlake Boje, lakovi, politure D658 M Obrada uzoraka mlazom abraziva
Padajući pesak ili čestice silicijum
“ Boje, lakovi D968 M
karbida
“ Podne prevlake D1395 M “
Mašina NBC sa abrazivnim
Guma Đonovi i potpetice cipela D1630 M
dobošem
Metal, keramika,
Habanje pri klizanju D2714 M Tribometar Pin on Disk
staklo i plastika
Prirodno nošenje, predstavljanje
Tekstil Habanje odeće D3181 M
podataka
Samopodmazujuće
Metali D3702 M Tribometar Falex
prevlake
Tekstil Postojanost na abraziju D3884 M Tribometar Tabor-a
Trenje pri uvijanju, stezanju,
“ Tkanine sa ojačanjem D3885 M
zavijanju
‘ Postojanost na abraziju D3886 M Trenje po naduvanoj dijafragmi
Tekstil Abrazivnost D4157 M Vibracioni cilindar
‘ “ D4158 M Trenje pri obrtanju
Organske prevlake Podne prevlake F510 M Mašina Tabor-a
Izolacija Prevlake cevnih vodova G6 M Obrtni doboš
Metali, keramika,
Kavitacija G32 M Vibracija u sudu sa tečnošću
staklo, plastika
Tkanine Štamparska traka G56 M Doboš sa trakom
Abrazivno habanje po suvom
Metali G65 P Gumeni disk po suvom pesku
pesku
Metali, plastika Erozija sa tečnostima G73P Padanje kapi po obrtnom uzorku
Metali Abrazivnost suspenzija G75M Habanje pri oscilatornom kretanju
Metali, keramika, Uzajamno dejstvo čestica i ravne
Erozija G76 P
staklo i plastika površine
Tribometar Blok and Disk
“ Habanje pri klizanju G77 P
(D2714)
Metali i kompoziti Habanje pri drobljenju G81 P Drobilica
Tribometar sa ukrštenim
Metali Habanje pri klizanju G83 M
cilindrima
Napomena: G - Metodologija ispitivanja; M - Standardna metoda; P - Praktična preporuka.
11
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Američki institut za habanje i eroziju publikovao je i druge standardne ASTM u kojima se

koriste termini “trenje” i “habanje”. U tabelama 2.1. i 2.2. navedene su metode ispitivanja na habanja
i na trenje koje preporučuje ASTM, a u tabeli 2.3. metode ispitivanja maziva. Neke od ovih metoda
su standardizovane, a druge se samo preporučuju za korišćenje.
U industrijskoj praksi za relativna ispitivanja triboloških karakteristika maziva, koriste se
tribometar sa četiri kugle (Four ball machine) i tribometri Timken-a, Falex-a i Amsler-a.
Na slici 2.9. prikazana je šema ostvarivanja kontakta kod tribometra sa četiri kugle.
Opterećenje se vrši preko gornje kugle, koja se istovremeno obrće konstantnim brojem obrta oko
vertikalne ose. Tri donje kugle leže u ravni u metalnom sudu ispunjenom mazivom, čije se tribološke
karakteristike ispituju. Opterećenje se ostvaruje tegovima preko sistema poluga. Tribološke
karakteristike maziva određuju se merenjem tragova habanja na kuglama pomoću mikroskopa.
Kontakt između elemenata tribomehaničkog sistema koga čine četiri kugle i mazivo ostvaruje se u
tački.

Tabela 2.2. Metode ispitivanja materijala na trenje po ASTM-u.

Materijali Primena ASTM Vrsta Napomena
Metali, keramika, Opšte laboratorijsko
D2714 M Tribometar Blok and Disk
staklo i plastika ispitivanje
Grafit Gustina G608 G Preporuka o predstavljanju podataka
Ugalj Plastična svojstva D1812 M Plastomer
Metali, keramika, Tribometar sa oscilatornim
Proteze F732 P
staklo i plastika kretanjem
Papir Elektroizolacija D202 M Klizanje po nagnutoj površini
Putne prevlake Putna ispitivanja E303 M Prenosni engleski čekić
“ Bočno pričvršćivanje šina E670 M Pribor za merenje
Opšta laboratorijska Ispitivanja na uređajima sa malim
Putne prevlake Ε510 M
ispitivanja momentom trenja
Pečeni metali Naglavci bez podmazivanja B526 M Pribor sa zamajcem
“ Suhi kočioni doboši B460 M Kočioni doboš sa zagrevanjem
Kočioni doboši sa Doboš sa zagrevanjem i
“ Β461 M
podmazivanjem podmazivanjem
Tkanine Koeficijent trenja mirovanja D3334 M Nagnuta površina
Vlakno metal Tekstilne mašine D3108 M Vlakno namotano na doboš
Vlakno-vlakno Trenje D3412 M Vezivanje vlakna na kotur
Ugaoni papir Trenje mirovanja F524 M Nagnuta ploča
DSP Tvrde pločice D3247 M Horizontalna ploča
“ “ D3248 M Nagnuta ploča
Drvena građa Podne prevlake D2394 M Klizač sa opterećenjem
Voštana prevlaka Trenje D2534 M Pribor sa klizačima
Plastika Folije i prevlake D1894 M Pet različitih tribometara
“ Blokovi, folije i prevlake D3028 M Tribometar sa klatnom
Politura podova Podna prevlaka D4103 P Izrada uzoraka
Specijalni tribometar, predstavljanje
Guma, koža Obuća F695 P
podataka
Specijalni tribometar, statistička
“ “ F489 M
ispitivanja
Politura podova Podna prevlaka D2047 U Statistička ispitivanja
Guma, tkanina E707 M tribometar sa klatnom
Napomena: G - Metodologija ispitivanja; M - Standardna metoda; P - Praktična preporuka.

12
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Tabela 2.3. Metode ispitivanja maziva po ASTM-u.

Mazivo Primena ASTM Vrsta Napomena
Ispitivanje na trenje
Plastična
Oscilirajuća ležišta D2509 M Ocena pri fretingu
maziva
Otpornost na pojavu zareza,
“ D2716 M Tribometar Blok and Disk
riseva i sl.
Čvrsta Vakumske
D4170 M Tribometar Pin on Disk
maziva karakteristike
Maziva Obrada metala deformisanjem D4173 P Uređaj za izvlačenje žice
Ispitivanje na habanje
Plastična Otpornost na pojavu Tribometar
D2509 M
maziva zareza, riseva i sl., + Blok and Disk
Tribometar za ispitivanja pri
“ Karakteristike pri fretingu D4170 M
fretingu
“ Antihabajuća svojstva D2266 M Tribometar sa četiri kugle
Tribometar Blok and Disk sa
“ “ D3704 M
oscilirajućim kretanjem
Otpornost na pojavu zareza,
“ D2596 M Tribometar sa četiri kugle
riseva i sl.
Čvrsta Habanja, izdržljivost na Tribometar sa čeličnim cilindrom i
D2625 M
maziva opterećenje V blokom
“ Otpornost na habanje D2981 M Tribometar Blok and Disk
Tribometar sa čeličnim cilindrom i
“ Izdržljivost na opterećenje D2625 M
V ' blokom
“ Adhezija D2510 M Traka, paneli od aluminijuma
Zagrevanje i kaljenje čeličnih
“ Ispitivanja na termoudar D2511 M
traka
Ulje Antihabajuća svojstva D4172 M Tribometar sa četiri kugle
Otpornost na pojavu zareza, Tribometar sa čeličnim cilindrom i
“ D3233 M
riseva i sl. V blokom
Habanje, otpornost na pojavu
“ D2670 M “
zareza, riseva i sl.
Hidraulične
Habanje pumpi D2882 M Eksper. pumpa
tečnosti

Slika 2.9. Tribometar sa četiri kugle

13
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

Na slici 2.10. prikazan je tribometar Timken-a u kome se kontakt ostvaruje između spoljašnje
obimne površine kružnog prstena u unutrašnje površine bloka. U procesu ostvarivanja kontakta prsten
se obrće željenim brojem obrtaja a blok ostaje nepokretan.
Tragovi habanja prate se na bloku, koji prestavlja i kritičan element tribomehaničkog sistema
u ovom tribometru.

Slika 2.10. Tribometar Timken-a

Slika 2.11. Tribomehanički sistemi u tribometrima Arnsler-a i Falex-a

U tribometru Amsler-a kontakt se ostvaruje između dva diska (linijski kontakt) jednakog
prečnika, koji se za vreme ostvarivanja kontakta obrću različitim brojevima obrtaja (slika 2.11.a).
Jedan od diskova izrađuje se od materijala čije se tribološke karakteristike ispituju. Kao mera
pohabanosti diska služi promena njegovog prečnika posle određenog vremena trajanja kontakta.
Tribomehanički sistem u kome se ostvaruje kontakt u tribometru Falex-a čine cilindar i dve
prizme (S1.2.11.b). Cilindar se, za vreme ostvarivanja kontakta, obrće željenom obimnom brzinom,
a opterećenje zone kontakta vrši se preko gornje prizme. Materijal čije se tribološke karakteristike
ispituju koristi se za izradu cilindra. Tragovi habanja na cilindru koriste se za određivanje njegovog
stepena pohabanosti, odnosno triboloških karakteristika materijala od koga je izrađen.
Problemi merenja sila trenja i pohabanosti elemenata tribomehaničkih sistema, odnosno
problematika određivanja triboloških svojstava materijala sva tri elementa tribomehaničkih sistema
predmet su razmatranja u tribometriji kao posebnoj i veoma važnoj oblasti tribologije.

14
Korozija i zaštita Postupak određivanja triboloških karakteristika elemenata tribomehaničkih sistema

LITERATURA

[1] Bulat, V.: „Industrijski menadžment”, ICIM, Kragujevac, 1997.

[2] Bulat, V.: „Teorija organizacije i menadžment”, ICIM, Kragujevac, 1995.
[3] Martinović, M.: „Menadžment”, VPTŠ, Užice, 2009.
[4] Jovanović, P.: „Menadžment – teorija i praksa”, Grafoslog, Beograd, 2004.
[5] Arsovski, S.: „Menadžment procesima”, SKVER, Kragujevac, 2006.
[6] Arsovski, S.: „Menadžment kvalitetom”, MFK, Kragujevac, 2002.
[7] Perović, M., Arsovski, B., Arsovski, Z.: „Proizvodni sistemi – struktura, upravljanje i pravci
razvoja”, MFK, Kragujevac, 1996.
[8] Arsovski, S., Arsovski, Z., Kokić, M.: „Menadžment proizvodnim i informaciono
komunikacionim tehnologijama”, MFK, Kragujevac, 2007.

15