KABANATA 19: MGA SULIRANIN NG ISANG GURO

Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay
napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng guro
kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang –ayon sa kanya, kasama si
Tenyente Gueverra nuong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa nuon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob nito kay Don Rafael. Nuong bagong salta ito sa San Diego, ang Don ang tumustos
sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay Ibarra na ang malaking suliranin niya at
ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng magagastos. Malaki ring problema anya, ang kawalan ng
pagtutulungan ng mga magulang at mga taong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga
pangangailangan ng mga batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang
Kastila at ang pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan ng mga bahay-
paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng karwahe ng Kura. Nasanay ang mga bata
na bumasa ng malakas. Ito ay nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at
guro. Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang ginawa, madaling natutuhan ng
mga mag-aaral ang wikang Kastila. Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa pagsasabing ang wikang Kastila ay
hindi nababagay sa katulad niyang mangmang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan ay Tagalog.
Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong bumasa ngunit nagtayo ng
eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyante. Labag man sa kanyang kalooban, wala siyang
magawa kundi sumunod kay Pari Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila para sa kanyang
pansariling interes. Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng
pamalo sa pagtuturo, siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang pagagmit ng pamalo saspagkat
mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalooban, sumunod din siya saspagkat mismong mga
magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo. Dahil sa naging sukal sa
kalooban ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay gumaling at bumalik sa serbisyo, kakarampot na
lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik, nagkaroon ng bagong Kura. Hindi na si Pari
Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang isalin sa wikang Tagalog ang mga aklat na nasusulat
sa wikang Kastila. Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat
unahin ang pagtuturo ng relihiyon, ayon sa mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si
Ibarra na tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na kanyang dadaluhan sa
paanyaya ng Tinyente Mayor.katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango sa Urbanidad ni Hustensio at
Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas.

KABANATA 20: ANG PULONG SA TRIBUNAL

Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan ng mga may kapangyarihang mga
tao sa bayan. Nang dumating sina Ibarra at ang guro, nagsissimula na ang pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaligid
sa mesa. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga matatanda. Ang isa naman ay pangkat
ng mga liberal na binubuo ng mga kabataan. Ito ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa pagdaraos
ng pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang Tinyente Mayor at
Kapitan dahil malabo pa ang mga paghahanda sa piyesta. Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan
Basilyo,isang mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil
dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga gastos. Ang mungkahi niya ay magtayo ng isang malaking
tanghalan sa liwasang bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang dulaan ay nagkakahalaga ng
P160.00 samantalang ang komedya ay P1,400 na tig-P200 bawat gabi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000.
Binatikos si Don Felipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito. Sumunod na nagpananukala naman ay
ang Kabesa na siyang puno ng mga matatanda. Ang kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang
magpapalabas ng komedya ay taga San Diego at ang paksa ay sariling ugali upang maalis ang mga masamang ugali at
kapintasan. Nawalang saysay din ang panukala ng Kabesa sapagkat ipinahayag ng Kapitan na tapos na ang pasya ng Kura na
tungkol sa pista. Ang pasya ng Kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa
Tundo. Ito ang gusto ng Kura, kaya sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat. Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na
siya’y pupunta sa ulumbayan ng lalawigan upang lakarin ang isang mahalagang bagay.
KABANATA 21: ANG KWENTO NG ISANG INA

Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matindi ang bumabagabag sa kanyang isip, ang katotohanang sinabi sa
kanya ng kawaksi ng Kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at
Crispin sa kamay ng mga Sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang bahay ay
natanaw na niya nag dalawang Sibil na papaalis na. Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding
pangamba si Sisa. Nang makasalubong niya ang dalawang Sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya diumano
itinago ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa paratang ng Kura. Kahit
na magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga Sibil.
At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwartel. Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga
kausap. Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga Sibil habang sila ay naglalakad
patungong kuwartel kapag sila ay nasa kabayanan na. Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa.
Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa kuwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang
sulok. Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ay daig pa ang sinabungkay na dayami. Gusot-gusot
ito. Ang kanyang isip ay parang ibig ng takasan ng katinuan. Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang
kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali, nabagbag ang damdamin ng Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang
hina na siya. May dalawang oras din siyang nakabalandra sa isang sulok.Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa
muli siyang makarating sa kanyang bahay. Dagling umakyat siya sa kabahayan . Tinawag ang pangalan ng mga anak.
Paulit-ulit, parang sirang plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya
ang gulod ,at sa may gilid ng bangin. Wala ang kanyang hinahanap. Patakbo siyang bumalik sa bahay. Natapunan niya
ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hawak ang damit, pumanaog siya ng bahay at
tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na nababahiran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong
katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta ng pagkabaliw ay unti unting
lumalamon sa kanyang buong pagkatao. Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-
iyak, hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang kanyang kaanyuan. Lahat ng
mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kanya. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi
kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyang anak.

KABANATA 23: ANG PIKNIK

Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga kabataan,kadalagahan at ilang matatandang babae na patungo sa
dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga kawaksing babae ay mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan
ng mga pagkain at pinggan. Ang mga bangka ay nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba’t-ibang kulay na kagaya ng gitara, alpa,
akurdiyon at tambuli. Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng.
Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsan ay binabawalan sila ng mga
matatandang babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan. Nagtig-isang bangka ang mga
dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan. Dahil dito,mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang
sinasakyan ng mga dalagang kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Maria. Si Albino ay kay Victoria. Natameme sa
pagkakagulo ang mga dalaga . Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang binatang
may matikas na anyo, matipuno ang pangangatawan, maitim, mahaba ang buhok at siksik sa laman. Ito ay si Elias. Habang
hinihintay na maluto ang agahan, si Maria ay umawit ng Kundiman. Balana ay hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda na
ang sabaw para sa isisigang na isda. Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang anak ng
isang mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit, kaliskis man ng isda ay walang nasalok. Si Leon na katipan ni Iday ang
kumuha ng panalok. Isinalok ito. Ngunit, wala ring nahuling isda. Sinabi na ang kawalan ng isda sa lawa ay dahil sa buwaya.
Agad na lumundag si Elias. Sigawan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero, pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa
pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya. Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang
buwaya, nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara
sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi marunong mahimatay.’ Biglang umalimbukay ang pulang tubig. nLumundag pa ang
isang anak ng mangingisda na may tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas
siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay dito. Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa
kanya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na
pag-aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punongkahoy na tumutunghay sa batisan.