ΕΠΟ 11 – ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΤΡΙΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Πολλοί μελετητές αποφεύγουν την υιοθέτηση του όρου «βιομηχανική

επανάσταση» και προτιμούν την αναφορά σε ένα σταδιακό και ποικιλόμορφο
βιομηχανικό μετασχηματισμό της Ευρώπης. Ποια στοιχεία συνηγορούν στη
χρήση του όρου «επανάσταση» προκειμένου να περιγραφούν οι οικονομικές και
κοινωνικές εξελίξεις κατά το 18ο και 19ο αιώνα και ποια στοιχεία παραπέμπουν
περισσότερο σε μία αργή και σταδιακή διαδικασία;.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2009
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1
Εισαγωγή 3

Η Βιομηχανική Επανάσταση ως Φαινόμενο Μακράς Διάρκειας 3

Οικονομικοί Μετασχηματισμοί 4

Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί 5

Ο Επαναστατικός Χαρακτήρας της Βιομηχανικής Επανάστασης 6

Οι Αλλαγές στο Σύστημα Παραγωγής και η Τεχνολογική Πρόοδος 6

Το Πολιτικό Πλαίσιο και η Διεύρυνση των Αγορών 7

Συμπεράσματα 8

2
Εισαγωγή

Κανένα άλλο ιστορικό φαινόμενο δεν απασχόλησε τόσο τη σύγχρονη ιστοριογραφία

όσο η βιομηχανική επανάσταση. Αν και ο χρόνος έναρξής της δεν είναι σαφής,
τουλάχιστον έξω από τη Βρετανία1, εντούτοις σηματοδοτήθηκε από το
μετασχηματισμό μιας οικονομίας που βασίζεται στη γεωργία σε μια οικονομία που
βασίζεται στη βιομηχανία.2
Και στις δύο φάσεις της βιομηχανικής επανάστασης (1780-1800 & 1850-1870)
προκλήθηκαν ριζικές αλλαγές στο ευρωπαϊκό τοπίο,3 αλλαγές που έγιναν κανόνας, σε
τέτοιο βαθμό, ώστε το φαινόμενο αυτό να εξελίσσεται έως σήμερα. Η
εκβιομηχάνιση, παρά τον αμετάκλητο και οικουμενικό χαρακτήρα της, δεν μπόρεσε να
πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες, λόγω της διαφοροποίησης που
παρουσίαζαν οι οικονομίες των κρατών, τα κοινωνικά συστήματα αλλά και οι
κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν.4
Η πρώτη φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης χαρακτηρίστηκε από μια επιτάχυνση
των οικονομικών μεταβολών ωστόσο, οι επαναστατικοί μετασχηματισμοί
συντελέστηκαν στη διάρκεια των επόμενων 150 ετών. Αυτό ήταν που κατέστησε τη
βιομηχανική επανάσταση μια εξελικτική διαδικασία, βασιζόμενη σε μια σειρά
προηγούμενων γεγονότων.5
Οι σύγχρονοι μελετητές συνέδεσαν τις αλλαγές που συντελέστηκαν με συνολικότερες
μεταβλητές παραμέτρους, ώστε να αποδώσουν τα κοινωνικά, πολιτικά, θεσμικά και
άλλα χαρακτηριστικά, του φαινομένου της Βιομηχανικής Επανάστασης. 6 Έτσι, έγινε
διακριτή η διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα στοιχεία που διαμόρφωσαν το
πλαίσιο δημιουργίας και εξέλιξής της και χαρακτηρίζονται από αργές διαδικασίες,
πολύ λίγο επαναστατικές, και στα στοιχεία εκείνα που παραπέμπουν σε μια σειρά
εκρηκτικών γεγονότων και καινοτομιών που πραγματοποιήθηκαν κατά την εξελικτική
της πορεία.

Η Βιομηχανική Επανάσταση ως Φαινόμενο Μακράς Διάρκειας

Η πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης που κορυφώθηκε την περίοδο 1780 –
1800 υπήρξε μια μακροχρόνια διαδικασία της οποίας οι ρίζες ανάγονται στις
κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις του αγγλικού 16ου αιώνα και οι προϋποθέσεις της
ήταν εγγενείς στην αγγλική οικονομική και κοινωνική οργάνωση, γεγονός που την
κατέστησε βρετανικό φαινόμενο.7
Μια σειρά λοιπόν από μετασχηματισμούς οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και
δημογραφικούς οδήγησαν στο ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης, που παρά
τις διαφοροποιήσεις της είχε τις ίδιες συνέπειες για όλα τα κράτη. Σχετίζεται με την
αύξηση του πληθυσμού, με την εφαρμογή της επιστήμης στη βιομηχανία, με την
1
E. J. Hobsbawn, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848 ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990, σ.46
2
Μ. Δρίτσα (επιμ) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ. 75
3
Κ. Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 230
4
Μ. Δρίτσα, ό.π., σ. 76
5
D. North, Δομή και Μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία, Κριτική – Επιστημονική Βιβλιοθήκη,
Αθήνα 2000, σ. 252-253
6
Β.Κρεμμύδας, Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, (16ος – 20ος αιώνας) Τυπωθείτω,
Αθήνα 2003, σ. 218
7
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 245

3
εκτατική αξιοποίηση του κεφαλαίου και την μετατροπή των αγροτικών κοινοτήτων
σε αστικές και κατ΄επέκταση με την εμφάνιση νέων κοινωνικών τάξεων. 8

Οικονομικοί Μετασχηματισμοί

Η ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, η διεύρυνση των αγορών, και η σημαντική αύξηση

των αγροτικών εισοδημάτων, που επέτρεψε σε χιλιάδες χωρικούς να γίνουν
καταναλωτές βιομηχανικών προϊόντων, 9 έδωσαν την ώθηση για την ανάπτυξη της
αγγλικής βιομηχανικής παραγωγής με αποτέλεσμα τη συσσώρευση κεφαλαίου,
απαραίτητου για τις επενδύσεις.
Ο αλλαγές που συντελέστηκαν στη γεωργία, όπως η υιοθέτηση νέων μεθόδων
καλλιέργειας εκτός του ότι εξασφάλισαν τη διατροφή του αυξανόμενου πληθυσμού,
τροφοδότησαν το εξαγωγικό εμπόριο, υποβοηθώντας έτσι το εμπορικό ισοζύγιο, που
απαλλαγμένο από βάρη, παρέσχε την άνεση για εισαγωγή πρώτων υλών στη
βιομηχανία. Ο ριζικός μετασχηματισμός στο καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας, ως
συνέπεια του νόμου των περιφράξεων των αγροτικών γαιών, που ψηφίστηκε από το
φιλοκαπιταλιστικό αγγλικό κοινοβούλιο, εκτός από το ότι είχε ως απόρροια την
ανάδυση και εδραίωση του γεωργού – επιχειρηματία, συνέβαλε, αφ΄ενός στην
αύξηση της παραγωγής στον τομέα της μεταλλουργίας και των οικοδομικών
υλικών,10 αφ΄ετέρου δε ώθησε τους παραδοσιακούς αγρότες στις εκβιομηχανισμένες
ζώνες της Ευρώπης.11 Αποτέλεσμα αυτής της εσωτερικής μετανάστευσης ήταν η λύση
των δεσμών της παραγωγικής διαδικασίας 12 και η επίτευξη ενός επαναστατικού
μετασχηματισμού που επέφερε την ανάδυση της βιομηχανικής εργασίας, τη ραγδαία
αστικοποίηση, την ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών και τον πολλαπλασιασμό της
μικροαστικής τάξης.13
Η βιομηχανία, αρχικά βασίστηκε στην αυτοχρηματοδότηση, παρά την απροθυμία των
κεφαλαιούχων του 18ου αιώνα να επενδύσουν σε νεοπαγείς κλάδους της βιομηχανίας
αμφισβητούμενης αποδοτικότητας, αλλά από το 1750 και μετά, ιδίως στην Αγγλία που
η τραπεζική και οι πιστώσεις ήταν αποδεκτοί θεσμοί από την προβιομηχανική περίοδο,
βρήκε άμεση και ουσιαστική στήριξη από το χρηματοπιστωτικό σύστημα.14
Όλες αυτές οι αλλαγές συνέπεσαν σε μια εποχή γονιμότητας του πνεύματος και
ανάπτυξης της σκέψης,15 που ευνόησε την ανάπτυξη της νοοτροπίας, η οποία είχε
καλλιεργηθεί στους Αριστοκράτες της Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας από την
εποχή της Αναγέννησης, προκειμένου να παρεμποδιστεί η διάβρωσή τους από τα
κατώτερα κοινωνικά στρώματα. «Είναι η ματαιοδοξία μας εκείνη που μας ωθεί προς
τα εμπρός» διακήρυττε ο υπέρμαχος του καπιταλισμού, του Laissez Faire, ο Άνταμ
Σμιθ, υποστηρίζοντας ότι η επιθυμία του ατόμου για επιτυχία λειτουργούσε προς
όφελος ολόκληρης της χώρας.16 Αυτό οδήγησε στην εδραίωση της «βιομηχανίας των
μηχανών», κατά την πρώτη φάση της επανάστασης, που η παραγωγή προέκυπτε από
8
T. S. Ashton, H Βιομηχανική Επανάσταση, Τόπος, Αθήνα 2007, σ. 165
9
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 239
10
Β.Κρεμμύδας, ό.π., σ. 190-191
11
Ε. Tuma Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία, τ. 2ο, Gutenberg, Αθήνα 1978, σ. 481
12
E. J. Hobsbawn, ό.π., σ. 47
13
Κ. Γαγανάκης, ό.π. σ. 230
14
Στο ίδιο σ. 246
15
Ε. Λούβρου (μτφρ) Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Ε, Η Ευρώπη από το 1789 μέχρι 1914,
Παπαζήση, Αθήνα 1990, σ. 139

4
ιδιωτικές εταιρείες στις οποίες ο ιδιοκτήτης - επιχειρηματίας συνδύαζε τη
χρηματοοικονομική δύναμη με τις οργανωτικές δεξιότητες και στόχος του ήταν το
κέρδος μέσω της βελτίωσης των αποδόσεων προς όφελος της συλλογικής ευημερίας.17
Κατά τον Βέμπερ, η διάδοση του καπιταλιστικού πνεύματος, είναι και αποτέλεσμα της
οικονομικής ηθικής του προτεσταντισμού και ειδικότερα του καλβινιστικού δόγματος,
στις ιδέες του οποίου κυριαρχούσε ο συνδυασμός της ροπής στη σκληρή εργασία και
της αποχής από την κατανάλωση, ιδέες που διαμόρφωσαν την οικονομική
συμπεριφορά και ενθάρρυναν την συσσώρευση κεφαλαίου μέσω του ασκητικού
καθήκοντος για αποταμίευση.18

Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί

Ο ευρωπαϊκός αστικός κόσμος στο τέλος του 18 ου αιώνα, γνώρισε σημαντικές

ανακατατάξεις, με κυριότερη εξέλιξη τον σταδιακό μετασχηματισμό και την
διαφοροποίηση της αστικής τάξης – σε οικονομική και κοινωνική βάση - σε
εισοδηματίες, κυβερνητικούς υπαλλήλους και γραφειοκράτες, επιχειρηματίες αστούς
και ανεξάρτητους τεχνίτες, μαγαζάτορες και μικρέμπορους με αποκορύφωμα την
ανάδυση μιας νέας δυναμικής κατηγορίας αυτής της βιομηχανικής αστικής τάξης η
οποία άλλαξε δραματικά το τοπίο19.
Η συρρίκνωση του αγροτικού πληθυσμού την περίοδο αυτή και η ραγδαία αύξηση του
αστικού, που ενισχύθηκε μετά τους νόμους «περί Πτωχών» και «περί Σιτηρών» του
19ου αιώνα, προκάλεσε ένα νέο καταμερισμό της εργασίας, και μια εκ βάθρων αλλαγή
της εργασιακής εμπειρίας.20
Κυριότερη εξέλιξη στον τομέα της βιομηχανικής εργασίας είναι η σταδιακή εμφάνιση
ενός ογκώδους εργατικού προλεταριάτου.21 Ο βιομηχανικός καπιταλισμός, σύμφωνα
με τον Βέμπερ δεν μπορούσε να υπάρξει δίχως την εργατική τάξη και η ιδιοποίηση
των παραγωγικών μέσων από τους καπιταλιστές και ο σχηματισμός της έμμισθης
εργασίας ήταν τα προκαταρκτικά στάδια του νέου τύπου οικονομικής οργάνωσης.22
Το 19ο αιώνα η εκμηχάνιση της παραγωγής σε συνδυασμό με τις ανάγκες της αγοράς
οδήγησε μετατόπισε το κέντρο βάρους από τους ειδικευμένους επαγγελματικούς
κλάδους στην εργασία του ανειδίκευτου εργάτη, στην γυναικεία και παιδική εργασία,
προκαλώντας αντιδράσεις. Έτσι, η πρώτη δεκαετία αυτού του αιώνα σημαδεύτηκε από
το κίνημα καταστροφής μηχανών - στην Αγγλία η κίνηση αυτή ταυτίστηκε με το
κίνημα των Λουδιτών – το οποίο αποσκοπούσε στο να χτυπήσει την εργοδοσία στο
πιο ευαίσθητο σημείο της, τα μέσα παραγωγής. Η κίνηση αυτή των εργατών
αντανακλούσε την αντίθεσή τους στις νέες συνθήκες εργασίας, στη συμπίεση των
ημερομισθίων αλλά και στην υποβάθμιση της εργασίας των τεχνιτών και εξέφραζε τη
ρευστότητα των κοινωνικών και οικονομικών αντιλήψεων των κεφαλαιούχων
εργοδοτών.23
16
Ε.Μ. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία, Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη
2006, σ. 467
17
Κ. Τριτζίλια, Οικονομική κοινωνιολογία, Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ. 152-153
18
Στο ίδιο, σ. 101-103
19
Κ. Γαγανάκης ό.π., σ. 236-237
20
Στο ίδιο σ. 246
21
Στο ίδιο, σ. 251
22
Κ. Τριτζίλια, ό.π., σ. 107
23
Κ. Γαγανάκης, ό.π., 251-252

5
Ο Επαναστατικός Χαρακτήρας της Βιομηχανικής Επανάστασης

Οι Αλλαγές στο Σύστημα Παραγωγής και η Τεχνολογική Πρόοδος

Η βιομηχανική επανάσταση συνδέεται με το πέρασμα από τις προβιομηχανικές και

πρωτοβιομηχανικές μορφές εργασίας του domestic system και του putting out system
στο νέο σύστημα οργάνωσης της παραγωγής που επιβάλλει το factory system. Τα
βασικά χαρακτηριστικά αυτού του νέου συστήματος ήταν η υποκατάσταση του
ανθρώπου από τις μηχανές σε πολλούς τομείς της παραγωγικής διαδικασίας, η
αντικατάσταση των παραδοσιακών μορφών ενέργειας από νέες και η χρήση νέων και
άφθονων πρώτων υλών, ιδιαίτερα ανόργανων. Οι εφευρέσεις και τα επιτεύγματα που
συνδέονται με την βιομηχανική επανάσταση είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν
δραματικά η παραγωγικότητα και το κατά κεφαλήν εισόδημα του ανθρώπου. Οι
εξελίξεις αυτές, προκάλεσαν, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου, τέτοια
οικονομική ανάπτυξη που σε συνδυασμό με τις επιστήμες να προκαλεί πρόσθετες
επενδυτικές ανάγκες, πλεονάσματα προς επένδυση και τις προϋποθέσεις για νέα
επιτεύγματα και νέους ρυθμούς παραγωγής.24
Οι μεγάλες τεχνολογικές καινοτομίες (υψικάμινος, σήραγγες ορυχείων, υδραυλικές
αντλίες) και η τεχνογνωσία αν και πρωτοεμφανίστηκαν στη Γερμανία , την Ιταλία, τις
Κ. Χώρες και τη Γαλλία, συστηματοποιήθηκαν σε τέτοιο βαθμό από τη Βρετανία,
ώστε οι κατασκευαστικοί και βιομηχανικοί κλάδοι να γνωρίσουν πρωτοφανή
ανάπτυξη. Πρώτη η Αγγλία αξιοποίησε τον εξορυγμένο άνθρακα ως πηγή ενέργειας σε
πολλούς τομείς της αναπτυσσόμενης αγγλικής βιομηχανίας και κατέστησε τον κλάδο
των ανθρακωρυχείων από παράρτημα της αγροτικής οικονομίας σε αυτοτελή, 25
προκαλώντας επανάσταση στο χώρο των μεταφορών και των συγκοινωνιών, με
κυριότερη εξέλιξη την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου.26 «Καμία άλλη εφεύρεση δεν
αποκάλυπτε τόσο έντονα στο μέσο άνθρωπο τη δύναμη και την ταχύτητα της νέας
εποχής…», όπως τόνισε ο ιστορικός Eric Hobsbawn.27 Οι επενδύσεις για την
ανάπτυξή του, προκάλεσαν μια γενικότερη κινητοποίηση της αγγλικής οικονομίας και
την εδραίωση της ως βιομηχανικής οικονομίας τον 19ο αιώνα.28
Στη μεταλλουργία ωστόσο, η Αγγλία καθυστέρησε να υιοθετήσει τις νέες τεχνολογίες.
Ακόμα και μετά την αντικατάσταση του ξυλοκάρβουνου από το κοκ υπολειπόταν σε
σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες και μόνο όταν εισήχθησαν οι ατμοκίνητες
μηχανές ο κλάδος απογειώθηκε και επεκτάθηκε.
Στον τομέα της βαμβακοβιομηχανίας οι άγγλοι επιχειρηματίες και τεχνικοί
ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση επιφέροντας επανάσταση στις μεθόδους παραγωγής.
Η εφεύρεση μιας σειράς κλωστικών μηχανών, η εκκοκκιστική μηχανή του Whitney29
και ως επιστέγασμα η εφαρμογή της ατμομηχανής του Watt στην κλωστουφαντουργία
δημιούργησε το εργοστασιακό σύστημα παραγωγής σε ένα κλάδο που σηματοδότησε
24
Ι.Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789-1945, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 85-86
25
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 238-239
26
Στο ίδιο, σ. 244
27
Ε. Hobsbawn, ό.π., σ. 70
28
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 244
29
Ε.Μ. Burns, ό.π., σ. 472-473

6
την πρώτη φάση της βρετανικής βιομηχανικής επανάστασης και εξασφάλισε στους
Άγγλους βαμβακοβιομήχανους ένα σταθερό και αξιοσέβαστο ποσοστό κέρδους,
ιδιαίτερα λόγω των εξαγωγών.30
Κατά τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση που βασίστηκε περισσότερο στα ορυχεία,
στους σιδηρόδρομους και στη μεταλλουργία, σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις -
ιδίως μετά τη δεκαετία του 1880 – επαναπροσανατόλισαν τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες
στην μαζική παραγωγή χάλυβα, στον κλάδο των χημικών και της μηχανικής και
οδήγησαν σε νέες ενεργειακές μορφές όπως αυτές του πετρελαίου και του ηλεκτρικού
ρεύματος. Ο επεκτεινόμενος ευρωπαϊκός ιμπεριαλισμός συνέβαλε στην ανάπτυξη των
τομέων της ναυπηγικής, των στρατιωτικών εξοπλισμών και της κατασκευής
μηχανολογικού εξοπλισμού που οδήγησε στην αύξηση ζήτησης και παραγωγής χάλυβα
του οποίου η επεξεργασία σε συνδυασμό με την παραγωγή νέων κραμάτων οδήγησαν
στην κατασκευή μηχανολογικού και εργαλειακού εξοπλισμού υψηλής ακρίβειας. Από
την άλλη, οι νέες εφαρμογές της μηχανικής και η επανάσταση που συντελέστηκε στον
τομέα αυτό έδωσαν ώθηση στην παραγωγή δικύκλων, φορητών όπλων και στην
παραγωγή του αυτοκινήτου και επέφεραν τη μετατόπιση του παραγωγικού βάρους από
τη Βρετανία στις ΗΠΑ και στις ηπειρωτικές χώρες της Ευρώπης. Άρρηκτα
συνδεδεμένη με την εποχή του αυτοκινήτου ήταν η χρήση του πετρελαίου που μαζί με
τον ηλεκτρισμό ως πηγές ενέργειας, προκάλεσαν τεράστιες επιπτώσεις στην
ευρωπαϊκή και παγκόσμια βιομηχανία, στις μεταφορές και τις τηλεπικοινωνίες.31

Το Πολιτικό Πλαίσιο και η Διεύρυνση των Αγορών

Οι μετασχηματισμοί που συντελέστηκαν και στις δυο διακριτές φάσεις της

Βιομηχανικής Επανάστασης προωθήθηκαν με μια νομική επανάσταση η οποία
εξέφρασε την επιθετικότητα των αστικών δυνάμεων και στηρίχθηκαν σε
ανακατατάξεις στο πολιτικό πεδίο. Η πτώση του παλαιού καθεστώτος που προξένησε
η Γαλλική Επανάσταση ώθησε σε αντίστοιχες κατευθύνσεις το σύνολο της
ευρωπαϊκής επικράτειας.32 Η Ευρώπη του 19ου αιώνα διαμορφώθηκε από την
αλληλεπίδραση του φιλελευθερισμού και του εθνικισμού. Οι αστοί της Αγγλίας και
της Γαλλίας ενστερνίστηκαν ένα σύνολο δογμάτων τα οποία αντανακλούσαν τα
ενδιαφέροντα και τα συμφέροντά τους. Στους φιλελεύθερους στόχους τους
συγκαταλέγονταν ένα αποτελεσματικό κράτος, έτοιμο να αναγνωρίσει την αξία της
εμπορικής και βιομηχανικής ανάπτυξης, μια εξωτερική πολιτική που διεπόταν από τις
αρχές της ειρήνης και της ελευθερίας του εμπορίου και πίστη στον ατομικισμό και στα
δόγματα των κλασικών οικονομολόγων.33
Ο οικονομικός ρόλος των κυβερνήσεων επέτρεψε πιο ελεύθερο εμπόριο και πιο
ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα στις εγχώριες και ξένες αγορές. Οι διμερείς
συμφωνίες του 1860 επεξηγούν στο ρόλο των κυβερνήσεων των ευρωπαϊκών χωρών
στο διεθνές εμπόριο, ενώ η νομοθεσία για τη ρύθμιση των επιχειρηματικών και
εργατικών οργανώσεων μεταξύ 1840 και 1870 επεξηγεί το ρόλο τους στο εσωτερικό. 34
Υιοθετώντας οι ευρωπαϊκές οικονομίες το διεθνή χρυσό κανόνα, συνδέοντας τα
30
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 244
31
Στο ίδιο, σ. 265- 267
32
Στο ίδιο, σ. 248
33
Ε. Burns, ό.π., σ. 551
34
E. Tuma, ό.π., σ. 703-704

7
νομίσματά τους με τα αποθέματα χρυσού και προχωρώντας στη συγκρότηση
νομισματικών ενώσεων που θα προσδιόριζαν τη συναλλαγματική ισοτιμία των
νομισμάτων διευκόλυναν τις διεθνείς συναλλαγές.35 Η περίοδος 1850-1880
χαρακτηρίστηκε από την εδραίωση μιας παγκόσμιας αγορά που στηρίχθηκε αφ΄ενός
στις εξελίξεις στις μεταφορές και τις συγκοινωνίες και αφ΄ετέρου στη χαλάρωση των
προστατευτικών μέτρων και στο ελεύθερο εμπόριο.36 Χάρη στο σιδηρόδρομο, το
ατμόπλοιο και τον τηλέγραφο, η γεωγραφική έκταση της καπιταλιστικής οικονομίας
πολλαπλασιάστηκε και καθώς εντείνονταν οι εμπορικές συναλλαγές, υπήρξε τέτοια
έκρηξη των εξαγωγών σε εμπορεύματα, κεφάλαιο και ανθρώπους που οδήγησαν σε
μια πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη.37

Συμπεράσματα

Το διάστημα μεταξύ 1780 και 1850 είναι η εποχή που κυριολεκτικά άλλαξε τον
κόσμο. Είναι η περίοδος εδραίωσης της βιομηχανικής επανάστασης, η οποία πέρα από
το ότι αποτέλεσε ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα στην οικονομική και
τεχνολογική ιστορία της Δύσης συνετέλεσε στο ανασχηματισμό των προτύπων ζωής
των ανθρώπων , πρώτα στη Βρετανία, στην ηπειρωτική Ευρώπη και στην Αμερική και
αργότερα σε μεγάλο μέρος του υπόλοιπου κόσμου.
Ως φαινόμενο με κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτισμικές διαστάσεις,
προώθησε τέτοιες ανακατατάξεις σε όλους τους τομείς και σε τέτοιο βαθμό ώστε να
επιτευχθεί μια ριζική αλλαγή του ευρωπαϊκού χώρου και συνέβαλε βαθμιαία στον
ανασχεδιασμό του παγκόσμιου χάρτη.

35
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 265
36
Στο ίδιο, σ. 263
37
E. J. Hobsbawn, Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996 σ. 59-60

8
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα
1999
 Δρίτσα Μαργ. (επιμ.), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της
Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 2008
 Κολιόπουλος Ι.Σ., Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789-1945, Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 2001
 Κρεμμύδας Β., Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, (16ος – 20ος
αιώνας) Τυπωθείτω, Αθήνα 2003

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Ashton T.S., Η βιομηχανική επανάσταση, Τόπος, Αθήνα 2007.

 Burns Ε.Μ., Ευρωπαϊκή Ιστορία, Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι,
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006,
 Hobsbaum Ε., Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992
(κεφ. 2).
 Hobsbawn Ε., Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996
 North D., Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία, Κριτική, Αθήνα 2000
 Τριτζίλια Κ., Οικονομική Κοινωνιολογία, Παπαζήση, Αθήνα 2004
 Tuma Ε., Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία, τ. 2ο, Gutenberg, Αθήνα 1978
 Λούβρου Ε. (μτφρ), Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Ε, Η Ευρώπη από το
1789 μέχρι 1914, Παπαζήση, Αθήνα 1990