17.

Radioaktivnost

Pod radioaktivnošću se podrazumjeva proces pretvaranje jednog

atomskog jezgra u drugo praćeno ispuštanjem elementarnih čestica. Ovakve
promjene se događaju samo kod nestabilnih jezgara. Pod radioaktivnim
procesima (raspadima) podrazumjevamo: 1) a -raspad, 2) b -raspad, 3) g -
raspad, 4) spontano dijeljenje teških jezgara, 5) protonsku radioaktivnost.
Radioaktivnost koja se javlja kod jezgara koja se nalaze u prirodi se
naziva prirodna radioaktivnost. Radioaktivnost koja se javlja kod jezgara tokom
nuklearnih reakcija izazvanih ljudskom aktivnošću se naziva vještačka
radioaktivnost. Između prirodne i vještačke radioaktivnosti nema neke suštinske
razlike. Procesi radioaktivnog raspada u oba slučaja se pokoravaju istim
zakonima.

17.1 . Zakon radioaktivnog raspada

Pojedinačna jezgra se raspadaju nezavisno jedno od drugog. Zbog toga

se može smatrati da broj jezgara dN, koji se raspadne u toku vremenskog
intervala dt, proporcionalan broju jezgara N i vremenskom intervalu dt,

dN = -l Ndt (1)

gdje je l konstanta koja zavisi od vrste jezgra i naziva se konstanta raspada.

Znak minus dolazi zbog toga što je promjena broja jezgara negativna.
Integracijom izraza (1) dolazimo do

N ( t ) = N 0e - lt (2)

gdje je N0 broj jezgara u početnom trenutku, a N broj neraspadnutih jezgara u

trenutku t. Formula (2) izražava zakon radioaktivnog raspada. Može se iskazati
na jednostavan način: broj neraspadnutih jezgara se smanjuje po
eksponencijalnom zakonu.
Broj raspadnutih jezgara nakon vremena t je dat formulom

N0 - N = N
0
(1- e )
- lt
(3)

Vrijeme za koje se raspadne polovina početnog broja jezgara se naziva

vrijeme poluraspada T. Ovo se vrijeme se izračunava iz uslova

N 0 / 2 = N 0 e - lT
odakle slijedi

ln 2 0.693
T= = (4)
l l

Vrijeme poluraspada, za danas poznata radioaktivna jezgra se kreće u granicama

od 3 x10 -7 s do 5 x1015 godina.
Sada ćemo izračunati srednje vrijeme života radioaktivnog jezgra.
dN ( t )
Vjerovatnoća raspada dN ( t ) jezgara za vremene dt je data sa , pa je s
N0
obzirom na definiciju srednje vrijednosti, srednje vrijeme života radioaktivnog
jezgra t

� �
dN 1
t =� t l N ( t ) dt
N0 N0 �
t =
0 0

Zamjenon (2) u gornju formulu dobijamo

�
1 1
t= � t l N 0 e - lt dt = (5)
N0 0 l

Prema tome srednja vrijednost života radioaktivnog jezgra t je obrnuto

proporcionalna konstanti raspada l .
Često se događa da se jezgro koje je rezultat radioaktivnog raspada
ponovo raspada brzinom koju karakteriše konstanta raspada l � . Novi produkt
raspada takođe može biti radioaktivan, itd. Kao rezultat opisanih osobina jezgara
nastaje cijeli niz radioaktivnih promjena jezgara. U prirodi postoje tri
radioaktivna niza: niz koji polazi sa uranom 238
92 U (niz urana), niz koji polazi sa

uranom 235 92 U (niz aktinijuma) i torijumom

232
90Th (niz torijuma). Kao konačan
produkt raspada u sva tri radioaktivna niza se dobijaju različiti izotopi olova
206 207 208
82 Pb , 82 Pb , 82 Pb .
Prirodnu radioaktivnost je otkrio Bekerel (Hanri Becquerel) 1896
godine. U početnim godinama razvoja nuklearne fizike veliki doprinos su dali
istraživački tim u Parizu okupljen oko Marije i Pjera (Marija Curie, Pierre
Curie), tim okupljen i oko Ernesta Raderforda (Ernst Rutherford) u Engleskoj i
tim oko Ota Hana u Njemačkoj. Opaženo je da postoje tri vrste zračenja. Prvo je
Raderford (1899), na osnovu sposobnosti zračenja da prodire (prolazi) kroz
sredinu i na osnovu sposobnosti da vrši jonizaciju sredine kroz koju prolazi
detektovao dvije vrste zračenja i nazvao ih a i b , a zatim je 1900. godine
Villard (Paul Villard, 1860-1934) identifikovao treću vrstu zračenja, ovom čenju
je 1903. godine raderford dao ime g zračenje. Bekerel je 1900. godine sa
izvorom b zračenja ponovio eksperiment J. J. Tomsona (J. J. Thomson) i
ustanovio da je količnik e m beta čestica identičan onom koji je Tomson dobio
za elektron. Na osnovu ovog rezultata došlo se do zaključka da b zračenje čine
elektroni. Raderford je 1903. godine, na osnovu skretanja a zračenja u
magnetnom polju utvrdio da su radi o pozitivno naelektrisanim česticama mase
znatno veće od mase elektrona. Kasnije je utvrđeno da a čestica identična
jezgru helijuma kao i da je g - zračenje elektromagnetni talas (fotoni) veoma
male talasne dužine od 10-4 do 0.1 nm.

17.2 . Alfa raspad

Alfa raspad se odvija po slijedećoj shemi

A
Z X � A-4 4
Z-2Y+ 2 He (6)

Slovo X predstavlja hemijski simbol za jezgro koje se raspalo (roditeljsko

jezgro) a slovo Y hemijski simbol jezgra koje je nastalo raspadom (jezgro
potomak). Alfa raspad je uobičajeno pračen emisijom g zračenja iz jezgra
potomka. Iz sheme raspada se vidi da je atomski broj jezgra nastalog nakon a
raspada manji za dva a maseni broj manji za četiri u odnosu na roditeljsko
jezgro. Kao primjer možemo navesti raspad izotopa urana 238 92 U (prvi član
raspada u nizu urana 238), nakon koga nastaje jezgro torijuma

238 234
92 U � Th + 42 He
90

Brzine sa kojima a čestice napuštaju jezgra su veoma velike, reda

veličine 107 m/s. Ova brzina odgovara kinetičkoj energiji od nekoliko MeV (do
10 MeV). Prolazeći kroz sredinu a čestica gubi svoju energiju, pri tome vrši
jonizaciju sredine i na kraju se zaustavlja. Za obrazovanje para jona u vazduhu
se tipično troši oko 35 eV. Iz gore navedenih veličina se vidi da a čestica do
zaustavljanja može stvoriti oko 10 5 jonskih parova. Logično, ako je gustina
sredine veća kraći je put do zaustavljanja a čestice. U vazduhu, pri normalnom
pritisku, dužina puta alfa čestice je nekoliko centimetara, a u čvrstom tijelu je
reda veličine 0.01 mm (list hartije u potpunosti zaustavlja alfa česticu).
Kinetička energija a čestice je jednaka razlici energije mirovanja
roditeljskog jezgra i sume energija mirovanja jezgra potomka i jezgra helijuma.
Tačnije, ova razlika energija se raspodjeljuje između a čestice i jezgra potomka
u odnosu obrnuto srazmjernom njihovim masama. U većem broju slučajeva
radioaktivno jezgro ispušta nekoliko grupa alfa čestica sa različitim ali bliskim
brzinama. Ovo je posljedica činjenice da jezgro potomak nakon emisije alfa
čestice ne mora biti isključivo u osnovnom stanju, nego može biti i u
pobuđenom stanju. Srednje vrijeme života t pobuđenog stanja najvećeg broja
jezgara je u granicama od 10 -8 do 10-15s. Za vrijeme jednako srednjem vremenu
života t , jezgro potomak prelazi u osnovno ili niže pobuđeno stanje ispuštajući
g foton.
Energija pobuđenog stanja jezgra potomka može biti oslobođena i na
druge načine. Pobuđeno jezgro može emitovati bilo kakvu česticu: proton,
elektron ili a česticu. Konačno, pobuđeno jezgro potomak može višak energije
predati nekom od elektrona iz K, L, ili čak M ljuske atomskog omotača, što
dovodi do emisije elektrona. Ovaj proces se naziva unutrašnja konverzija.
Upražnjeno mjesto u elektronskom omotaču se popunjava elektronom iz viših
ljuski što je uvijek praćeno emisijom karakterističnog rentgenskog zračenja.
Slično kao što foton u elektronskom omotaču ne postoji kao samostalna
čestica, nego se pojavljuje u trenutku nastanka zračenja, tako i a čestica nastaje
u trenutku radioaktivnog raspada jezgra. Pri napuštanju jezgra a čestica mora
savladati potencijalnu barijeru čija je visina veća od ukupne energije alfa čestice,
koja u prosjeku iznosi oko 6 MeV (slika 1).

Slika 1. Shema procesa koji ilustruje a raspad.

Vanjska strana barijere koja asimptotski opada ka nuli nastaje kao posljedica
kulonovskog odbijanja između jezgra potomka i a čestice. Unutrašnja strana
barijere posljedica je postojanja nuklearnih sila. Eksperimenti su pokazali da
visina barijere značajno prevazilazi energiju a čestice koja nepušta jezgro pri
njegovom raspadu. U klasičnoj fizici savladavanje potencijalne barijere pri
opisanim uslovima je nemoguće. Međutim prema kvantnoj mehanici postoji
konačna i od nule različita vjerovatnoća da čestica prođe kroz barijeru kao da u
barijeri postoji nekakav tunel. Ovakva se pojava u kvantnoj fizici naziva
tunelskim efektom. Teorija a raspada zasnovana na pretpostavci o tunelskom
efektu dovodi do rezultata koji su veoma dobrom slaganju sa rezultatima
eksperimenata.
17.2 . Beta raspad

Postoje tri različite vrste b raspada. U prvom slučaju jezgro koje trpi
promjenu ispušta elektron, u drugom pozitron, a u trećem slučaju (koji se naziva
elektronski zahvat) jezgro apsorbuje elektron iz K ljuske, znatno rijeđe iz L ili M
ljuske (govori se o K- zahvatu, L- zahvatu ili o M- zahvatu).
Tipične vrijednosti maksimalne energije čestica koje nastaju pri b
raspadu su oko 1MeV, dok je njihova masa mirovanja 0,511 MeV. Zbog toga su
brzinе elektrona (pozitrona) koji se emituju pri b raspadu velike, pa se
dinamika b raspada, u pravilu, treba opisivati u okviru relativističke fizike.
Prva vrsta raspada ( b - raspad, ili elektronski raspad) se shematski može
prikazati na slijedeći način

A
Z X � Z +A1Y + -01 e + n%
e (7)

Da bi istakli zakon sačuvanja količine elektriciteta i broja nukleona u procesu

b - raspada, b elektronu je pridruženo naelektrisanje Z = -1 i maseni broj A =
0.
U shemi 7 se vidi da jezgro potomak ima atomski broj veći za jedinicu
od roditeljskog jezgra a maseni brojevi su isti za oba jezgra. Zajedno sa
elektronom se ispušta i tzv. antineutrino n%. Cijeli proces se odvija kao da se
A
jedan neutron iz jezgra Z X pretvara u proton, po shemi prikazanoj u 15.1. Zbog
toga se često kaže da je slobodni neutron b -radioaktivan.
Beta raspad može biti praćen emisijom g zraka. Mehanizam njihovog
nastanka je identičan onom opisanom za a -raspad. Jezgro potomak je u
pobuđenom stanju, prelazeći u stanje manje energije jezgro emituje g foton.
Kao primjer b - raspada možemo navesti pretvaranje torijuma 234Th u
protaktinijum 234Pa uz ispuštanje elektrona i antineutrina

234
90Th � 234
91 Pa + -10 e + n%
e

Za razliku od a čestica, koje imaju tačno određenu energiju, b -

elektroni imaju veoma različite kinetičke energije od 0 do Emax. U vrijeme kada
je pojava otkrivena izazvala je u fizici veoma značajne nedoumice. Ako
pretpostavimo da jezgro roditelj prije raspada miruje, b - raspada se uz
korišćenje zakona o održanju impulsa i zakona o održanju energije može opisati
sljedećim jednačinama,
r r
pb = - pe
ma c 2 = c mb c 2 + pb2 + Ee (8)
Gdje su sa ma i mb , označene mase mirovanja roditeljskog jezgra i jegra
r r
potomka, sa pb i pe impulsi jezgra potomka i emitovanog elektrona a sa Ee
kinetička energija emitovanog elektrona. Iz ovog sistema jednačina se može
izračunati kinetička energija emitovanog elektrona Ea

�ma2 + me2 - mb2 �

Ee = c �
2
� (9)
� 2ma �

Iz formule (9) se vidi da je dobijena energija određena veličinama koje su

konstante. Iz toga slijedi da i energija emitovanog elektrona mora biti konstanta.
Ovaj zaključak je bio u suprotnosti sa rezultatima eksperimenata, koji su umjesto
diskretne energije davali spektar vrijednosti energija elektrona. Na slici 2 je
prikazan tipičan energijski spektar elektrona nastalih b - raspadom. Sa dN je
označen broj elektrona ispuštenih u jedinici vremena u intervalu energije dE , na
apscisi je prikazana energija elektrona. Energija Emax odgovara energiji Ee ,
dobijenoj u formuli (9). Iz toga slijedi da je kod raspada pri kojima je energija E
manja od Emax dio energije izgubljen, pa je veliki broj fizičara počeo smatrati da
pri b - raspadu dolazi do narušavanja zakona o održanju energije.

Slika 2. Energijski spektar elektrona emitovanih pri b raspadu.

Da bi objasnio nedostatak energije Emax – E, Pauli (Wolfgang Pauli) je

1932 godine iznio pretpostavku da se pri b - raspadu zajedno sa elektronom
ispušta još jedna čestica koja sa sobom odnosi energiju Emax – E. Kako se ta
čestica u eksperimentima nikako nije mogla dobiti pretpostavljalo se da je
neutralna i da ima veoma malu masu ( problem mase ove čestice ni danas nije
riješen, ali se smatra da se veoma malo razlikuje od nule). Fermi je predložio da
se ovoj hipotetičkoj čestici da ime neutrino („mali neutron“).
 Postoji još jedan razlog za hipotezu o neutrinu (ili antineutrinu). Spin
protona, neutrona i elektrona je ½. Ako posmatramo shemu raspada 7 bez
antineutrina ukupni spin nastalih čestica se razlikuje od spina početnog jezgra.
Zbog toga se postojanje još jedne čestice u b raspadu mora pretpostaviti da bi
se sačuvao zakon o održanju momenta impulsa. Teorijski gledano, problem
nedostatka momenta impulsa se može riješiti predpostavkom da neutrino ima
spin ½.
Neposredni eksperimentalni dokaz o postojanju neutrina je dobijen tek
1956 godine.
Prema tome, energija koja se oslobodi pri raspadu se raspodjeljuje
između elektrona i antineutrina (između pozitrona i neutrina) u svim mogućim
odnosima. Strogo govoreći, ovdje bi trebalo uzetu u obzir i energiju uzmaka
jezgra potomka, ali je ona mala i obično se zanemaruje.
Drugi oblik raspada ( b + -raspad ili pozitronski raspad) se shematski
može prikazati na slijedeći način

A
Z X � Z -A1Y + +01 e + n e (10)

Kao primjer ovakvog raspada možemo navesti raspad azota 13N u ugljenik 13C:

13
7 N � 136 C + +01 e + n e .

Iz sheme (10) se vidi da je atomski broj jezgra potomka za jedan manji od

roditeljskog. Proces ispuštanja pozitrona i neutrina može biti praćen emisijom g
zraka. Pozitron je antičestica elektrona. Vidimo da su obe čestice koje se emituju
pri procesu (10) antičestice onim koje se emituju pri procesu 7.
Proces b + -raspada protiče kao da se jedan proton jezgra transformiše u
neutron ispuštajući pri tome pozitron i neutrino:

1
1 p � 01 n + 0
+1 e +n e (11)

Za slobodan proton takav proces je nemoguć, pošto je masa protona manja od

mase neutrona. Međutim unutar jezgra proton može „posuditi“ potrebnu energiju
od drugih nukleona iz jezgra.
Treći oblik b raspada (zahvat elektrona) se sastoji u tome da jezgro
zahvati jedan K–elektron (rjeđe jedan L ili M elektron) iz elektronskog omotača,
što dovodi do toga da se jedan proton u jezgru transformiše u neutron pri čemu
jezgro ispušta neutrino.

1
1 p+ 0
-1 e � 1
0 n +n e (12)

Nastalo jezgro može biti u pobuđenom stanju. Prelazeći u energijski niže stanje
ono emituje g foton. Shema procesa se može prikazati na slijedeći način:
 A
Z X + 0
-1 e � Z -A1Y + n e (10)

Dobijeni atom je neutralan, pošto u jezgru imamo jedan proton manje a u

elektronskom omotaču manje jedan elektron. Prazno mjesto u elektronskom
omotaču, nastalo zahvatom elektrona, se popunjava prelaskom elektrona iz viših
ljuski, pri tome nastaje rentgensko zračenje ili dolazi do pojave koja se naziva
Ožeov efekat. Ožeov efekat je praćen emisijom elektrona iz elektronskog
omotača, pošto elektron ne potiče iz jezgra za ovako nastalu vrstu emitovanih
elektrona u razvoju nuklearne fizike je korišćen naziv „sekundarni elektroni“.
Jasno je da, pošto Ožeovi elektroni potiču iz elektronskog omotača, oni imaju
diskretan energijski spektar.
Kao primjer elektronskog zahvata može se navesti traksformacija
kalijuma 40K u argon 40Ar:

18 Ar + n e
40 0
19 K+ -1 e � 40

Prve eksperimente u kojima je opažen elektronski zahvat je 1937. godine izveo

Alvarez (Luis Alvarez)

17.3. Spontano dijeljenje teških jezgara.

Ovo dijeljenje je otkriveno 1940 godine. Otkriveno je spontani proces dijeljenja

urana na gotovo jednake dijelove. Nakon toga je otkriveno i kod mnogih drugih
teških jezgara. Po svojim karakteristikama spontano dijeljenje je slično
prinudnom dijeljenju (o čemu će biti govora kasnije).

17.4. Protonska radioaktivnost.

Ovaj oblik radioaktivnosti je prvi puta otkriven 1963. Kao što se vidi iz
njegovog imena jezgro se transformiše tako da emituje jedan ili dva protona (u
posljednjem slučaju se govori o dvoprotonskoj radioaktivnosti).

17.5 . Aktivnost radioaktivnog izvora

Pod radioaktivnošću radioaktivnog preparata se podrazunjeva broj

raspada koji se dogodi u preparatu u jedinici vremena. Ako se za vrijeme dt
raspadne dNrasp jezgara, aktivnost je jednaka dN rasp / dt. U skladu sa (1)

dN rasp = dN = l Ndt .

Iz gornje formule slijedi da je aktivnost radioaktivnog preparata jednaka l N , tj.

proizvodu konstante raspada i broja neraspadnutih jezgara u preparatu.
 U SI sistemu jedinica jedinica za aktivnost je bekerel Bq, i predstavlja
aktivnost od jednog raspada u sekundi. Dozvoljene su i vansistemske jedinice
rasp/min. i kiri (Ci). Osim bekerela u širokoj upotrebi je i jedinica koja se naziva
kiri, koja odgovara aktivnosti jednog grama radijuma. S obzirom da je aktivnost
jednog grama radijuma 3.7x1010 raspada u sekundi slijedi da je
1Ci=3,7x1010 Bq .
Kao jedinica za mjerenje apsorbovane energije koristi se jedinica Grej
(Gy). Za apsorbovanu dozu kažemo da je jedan grej ako je sredina apsorbovala
energiju od jednog džula po jednom kilogramu. Pošto pri istoj apsorbovanoj dozi
i u istom vremenskom intervalu zračenje izaziva različite biološke promjene za
opis apsorbovane energije koristi se i veličina ekvivalentna doza, jedinica je
sivert (Sv). Pri definisanju ove jedinice je uzeto u obzir da biološki efekti
apsorbovane energije zavise od vrste radioaktivnosti i vrste sredine koja
apsorbuje zračenje. Zbog toga je ekvivalentna doza jednaka proizvodu
apsorbovane doze, tzv. faktora kvaliteta Q koji zavisi od vrste zračenja i faktora
N koji zavisi od osobina sredine. Vrijedosti ovih faktora su dati u tabeli.
Q faktor:
Fotoni, sve energije: Q = 1,
Elektroni i mioni, sve energije: Q = 1
Neutroni:
energija< 10 keV : Q = 5
10 keV < energija < 100 keV : Q = 10,
100 keV < energija < 2 MeV : Q = 20,
2 MeV < energija < 20 MeV : Q = 10,
energija > 20 MeV : Q =5,
Protoni:
energija> 2 MeV : Q = 5
Alfa čestice:
Q = 20

N faktor:
Gonade: N = 0,20,
Koštana srž, debelo crijevo, pluća, želudac, N = 0,05,
Površina kostiju, koža, N = 0,01.