29.04.

2012

Termal
Özellikler

• Malzemeler ısı etkisi altında nasıl bir davranış sergilerler?

• Isıl özellikleri nasıl ölçeriz ve tanımlarız ...
-- ısı kapasitesi?
-- termal uzama?
-- ısıl iletkenlik?
-- ısıl şok direnci?

• Seramiklerin, metallerin ve plastiklerin ısıl

özellikleri nasıl değişkenlik gösterir?

Isı Kapasitesi
Malzemenin ısıyı emebilme kabiliyetidir.
• Kantitatif olarak: “Bir balzemenin bir molünün sıcaklığını
bir birim yükseltebilmek için gerekli olan enerjidir”
dT sıcaklık değişimi için gerekli
Isı kapasitesi dQ olan enerji (J/mol)
(J/mol-K) C=
dT Sıcaklık değişimi (K)

• Isı kapasitesinin ölçülmesi 2 yolla yapılır:

Cp : Sabit basınçta ısı kapasitesinin tayini.
Cv : Sabit hacimde ısı kapasitesinin tayini.
(Bu fark oda sıcaklığı veya altındaki pek çok katı
genellikle Cp > Cv malzeme için önemsizsir.)

J
• Isı kapasitesi birimi :
mol ⋅ K
2

1
 29.04.2012

Isı Kapasitesinin Sıcaklığa Bağlılığı

• Isı kapasitesi...
-- artan sıcaklıkla artar,
-- katılarda 3R gibi bir limit değere ulaşır.

R = gaz sabiti 3R Cv = sabit

= 8.31 J/mol-K

0 T (K)
0 θD
Debye sıcaklığı
(genellikle oda sıcaklığından düşüktür)
• atomsal bakış açısından:
-- Enerji atomsal titreşimler olarak depolanır.
-- Sıcaklık arttıkça, atomsal titreşim enerjisi de artar.
3

Atomsal Titreşimler
• Atomsal titreşimler fonon’lar veya “kafes dalgaları” şeklindedir.

•Katı maddeler içindeki atomlar çok

yüksek frekanslarda ve düşük
genliklerde sürekli titreşirler.

•Birbirlerinden bağımsız olarak

hareket etmek yerine, aralarındaki
bağların bir sonucu olarak, bitişik
atomlar çift oluşturarak birbirlerini
etkilerler. Atomların normal kafes pozisyonları
Atomların ısıl titreşime bağlı değişmiş pozisyonları

2
 29.04.2012

Atomsal Titreşimler
•Bu titreşimler, hareket eden kafes
dalgaları üretecek şeklinde
koordineli hareket ederler.

• Bu dalgalar, kristal boyunca ses

hızında ilerleyen, kısa dalga
boylarına ve yüksek frekanslara
sahip elastik dalgalar veya daha
ses dalgaları şeklinde
düşünülebilirler.

•Malzemenin titreşimsel ısıl enerjisi,

bu elastik dalgalar serisinden
ibarettir: Bu titreşim enerjisinin birim
miktarı “fonon” ile ifade edilir..

Spesifik Isı: Karşılaştırma

Malzeme cp (J/kg-K)
• Polimerler (oda sıcaklığında)
Polipropilen 1925 cp (spesifik ısı): (J/kg-K)
Polietilen 1850 Cp (ısı kapasitesi): (J/mol-K)
Polistiren 1170
Teflon 1050

• Seramikler
artan cp

Magnesia (MgO) 940

Alumina (Al2O3) 775
Cam 840
• Metals
Aluminyum 900
Çelik 486
Tungsten 138
Altın 128
6

3
 29.04.2012

Isı İletim Mekanizması:

•Isı katı maddelerde “fononlar” (ısıl titreşim dalgaları) ve “serbest
elektronlar” tarafından iletilirler.
•Isıl iletkenlik her iki mekanizmanın ortak sonucudur ve toplam
iletkenlik herbirinin sağladığı iletkenliklerin toplamı kadardır.

•kl, sıcaklık gradyanının olduğu •Serbest elektronlar “elektronik ısıl

bölgede, yüksek sıcaklık
bölgesinden düşük sıcaklık
bölgesine doğru fonon
hareketinin sağladığı katkıdır.
iletkenliğe” katkı sağlarlar. Elektronlar
kinetik enerji kazanırlar ve düşük sıcaklık
bölgelerine doğru hareket ederler. Sahip
oldukları enerjiyi atomlara (fononlar ile
çarpışarak) yada diğer kristal kusurları ile
etkileşerek bu bölgelere aktarırlar.

•ke nin toplam ısıl iletkenliğe olan rölatif katkısı, ortamdaki serbest elektron konsantrasyonu
arttıkça artar. Artan elektron konsantrasyonu ile birlikte ısı transfer sürecine toplam katkı
artacaktır.
7

Metaller:
•Yüksek saflıktaki metallerde, “elektron mekanizması” nın
toplam ısı iletimine katkısı “fonon” ların katkısından daha
fazla olacaktır. Bunun nedeni, elektronların fononlar kadar
kolay saçılmamaları ve daha yüksek hıza sahip olmalarıdır.

•Metallerde ısıl iletime katkı sağlayabilecek çok sayıda

serbest elektron mevcuttur.
•Yabancı atom içeren alaşım metallerinde ısıl iletim
özellikleri düşmektedir. Bunun nedeni elektriksel
iletkenliğin azalma nedeni ile aynıdır.
•Yabancı atomlar, özellikle katı eriyiklerde, elektron hareketlerini
kısıtlayan ve hareket eden elektronların saçılmalarına neden olan
noktaları oluştururlar. Bu da elektron hareketlerinin etkinliğini
azaltır (ortallama serbest yol, OSY, azalır).

4
 29.04.2012

Seramikler:
•Metalsel olmayan malzemeler ısıl yönden yalıtlandırlar: Serbest elektron
bulundurmazlar. Dolayısıyla, ısıl iletkenliğe katkı sadece “fonon”
hareketleri ile sağlanır:
•Kafes kusurlarının fonon dalga hareketlerini etkin bir şekilde
dağıtma/saçma özelliği olduğundan, fononlar tarafından sağlanan ısıl
iletim, elektronların sağladığına kıyasla daha az etkilidir.

•Artan sıcaklıkla fononların (kafes dalgalarının) dağılması ve

sönümlenmesi daha etkili olur; dolayısıyla, pek çok seramik malzemenin
ısıl iletkenliği artan sıcaklık ile birlikte azalır.
•Seramikler içindeki boşluklu yapılar malzemenin ısıl iletkenlik özelliği
üzerinde çarpıcı bir etki oluşturabilir; artan porozite ısıl iletkenliğin
azalmasına neden olur.
(Isıl yalıtkan olarak kullanılan pek çok seramik türü boşluklu yapıya sahiptir. Isı bu
boşlukları yavaş ve etkisiz bir şekilde geçebilir. Bu boşluklar normal olarak, ısıl iletkenliği çok düşük
durağan hava içerirler. Gazlarda ısı yayınımı çok düşüktür.)

Silika-Fiber yalıtımı
Düşük ısı iletimi sağlar

•Fotoğrafta, birkaç saniye önce fırından

çıkarılmış ve kenarları boyunca çıplak elle
tutulan bir silika-fiber ısı yalıtım malzemesi
görülmektedir.

•Başlangıçta yüzeyden dışarıya ısı transferi

hızlıdır; ancak, malzemenin ısıl iletim
katsayısı okadar düşüktür ki, yüksek sıcaklığa
sahip iç bölgeden (yaklaşık 1250 oC)
dışarıya ısı iletimi aşırı derece yavaştır.

Nedeni, seramiğin mikro

yapısında saklıdırJ.
100µm
10

5
 29.04.2012

Polimerler:
•Polimerlerdeki enerji transferi polimer zincir moleküllerinin
titreşimi ile mümkündür.
•Isıl iletim değerinin büyüklüğü, polimerin kristallenme derecesine
bağlıdır; yüksek kristallenme derecesine ve düzenli dizilişe sahip
bir polimerin ısıl iletkenliği eşdeğer amorf malzemeden daha
fazladır.
•Bunun nedeni, yüksek kristallenme derecesinde, molekül
zincirlerinin daha koordineli şekilde titreşim hareketi
yapabilmeleridir.
•Polimerler, düşük ısıl iletkenliğe sahip olmalarından dolayı
genellikle “ısıl yalıtkan” malzemeler olarak kullanılırlar.
•Seramiklerde olduğu gibi, malzeme içerisinde küçük hava
boşlukları oluşturularak, polimerlerin de ısıl yalıtkanlık özellikleri
artırılabilir (köpürtülmüş polistiren).

11

Isıl Genleşme
Sıcaklık değişimi ile birlikte malzemeler
boy değiştirirler.
Tilk
l ilk
Tson > Tilk
Tson
l son
lson − lilk
= α l (Tson − Tilk )
lilk

Lineer ısıl genleşme

katsayısı(1/K or 1/ºC)

12

6
 29.04.2012

Atomsal düzeyde ısıl genleşme

Atomlar arası mesafe Atomlar arası mesafe

Potansiyel enerji

Potansiyel enerji
Titreşim enerjileri

Titreşim enerjileri
Asimetrik eğri: Simetrik eğri:
-- artan sıcaklık, -- artan sıcaklık,
-- artan atomlar arası mesafe -- değişmeyen atomlar arası
-- ısıl genleşme mesafe
-- ısıl genleşme yok
13

Isıl Genleşme Katsayıları: Karşılaştırma

Malzeme αl (10-6/°C)
oda sıcaklığında
• Polimerler
Polipropilen 145-180 Zayıf ikincil bağlardan
Polietilen 106-198 dolayı polimerlerin αl
Polistiren 90-150 genleşme katsayıları
Teflon 126-216 yüksektir.
• Metaller
Alüminyum 23.6
artan αl

Çelik 12
Tungsten 4.5
Altın 14.2
• Seramikler
Magnesia (MgO) 13.5
Alumina (Al2O3) 7.6
Soda-kireç camı 9
Silika (cryst. SiO2) 0.4
14

7
 29.04.2012

Isıl genleşme: Örnek uygulama

Soru: 15 metre uzunluğundaki bir bakır tel 40 ºC
den -9ºC dereceye soğutulmuştur. Boy değişimi
nekadar olur?
• Cevap: Cu için α l = 16.5 x 10−6 ( o C)−1

∆l = α l l 0 ∆T = [16.5 x 10 −6 (1/ °C)](15 m)[ 40°C − ( −9°C)]

∆l = 0.012 m = 12 mm

15

Isıl İletim
Malzemenin ısıyı iletebilme yeteneğidir.
Fourier’s Kuralı:
Isıl değişim
dT
q = −k
Isı akışı dx
(J/m2-s)
Isı iletkenlik katsayısı (J/m-K-s)

T1 T2
T2 > T1
x1 Isı akış yönü x2

• Atomsal düzeyde: Atomsal titreşimler (fononlar) ve serbest

elektronlar enerjiyi sıcak bölgeden soğuk bölgeye doğru taşırlar.

16

8
 29.04.2012

Isıl iletkenlik: Karşılaştırma

Enerji Transfer
Malzeme k (W/m-K) Mekanizması
• Metaller
Alüminyum 247 Atomsal titreşimler
Çelik 52 ve serbest elektron
Tungsten 178
hareketleri
Altın 315
• Seramikler
artan k

Magnesia (MgO) 38
Alumina (Al2O3) 39 Atomsal titreşimler
Soda-kireç camı 1.7
Silika (cryst. SiO2) 1.4
• Polimerler
Polipropilen 0.12
Polietilen 0.46-0.50 Molekül zincirlerinin
Polistiren 0.13 titreşimleri
Teflon 0.25
17

Isıl Gerilmeler
•Isıl gerilmeler, malzeme içinde sıcaklık
değişimlerine bağlı olarak oluşan gerilmelerdir.
• Sebepleri:
-- kısıtlanmış termal (ısıl) uzama veya kısalma,
-- farklı miktarlarda boy değişimleri yaratacak
sıcaklık farkları.

Isıl Gerilme = σ = Eα l (T0 −Tf ) = Eα l ∆T

18

9
 29.04.2012

Örnek Problem
-- Bir pirinç metal çubuk oda sıcaklığında (20ºC) bulunmaktadır.
-- Bu numune ısıtılmaya başlanmış fakat, boy uzaması engellenmiştir.
-- Kaç derece sıcaklıkta malzemedeki gerilme değeri -172 MPa olur?
Cevap:
T0 Normal durum
l0
Adım1: Kısıtlanmamış durumu düşünelim:
l0 ∆l ∆l
= ε ısıl = α l (T f − T0 )
Tf l oda
Step 2: Eski haline döndürmek için basınç uygulayınJ
l0 ∆l
− ∆l
σ σ ε bas = = −ε ısıl
l oda
19

Örnek problem (devam)

l0 Isıl gerilme aşağıdaki şekilde
hesaplanabilir:
σ σ
σ = E (ε bas )

εbasınç = -εısıl olduğuna göre:

σ = − E (ε ısıl ) = − Eα l (T f − T0 ) = Eα l (T0 − Tf )

Tf çekilirse:
20ºC
-172 MPa (basınç)
σ
Tf = T0 −
Eα l

Cevap: 106ºC 100 GPa 20 x 10-6/ºC

20

10
 29.04.2012

Isı Şoku Direnci

• Sebep: üniform olmayan ısınma/soğuma
• Örnek: aşağıdaki malzeme yüzeyinin T1 denT2 ye aniden
soğutulduğunu düşünelim.
Hızlı soğutma
σ
Büzülmeye çalışan tabaka T2 Yüzeyde gerilmeler oluşur
Büzülmeyen tabaka T1 σ = −Eα l (T1 −T2 )
Soğuma ile oluşan sıcaklık farkı: Hasar için kritik sıcaklık
farkı (σ = σf)
Soğutmarate
quench hızı σf
(T1 − T2 ) = (T1 −T2 ) fracture =
k Eα l
eşitlenirse
σfk
• (quench
(soğutmarate)
hızı) for için = Thermal Shock
fracture
hasar Isı şokuResistance
direnci (TSR) ∝
Eα l
σf k
Değerinin büyümesi yüksek ısı şoku direnci anlamına gelir.
Eα l 21

11