EVROPSKI UNIVERZITET KALLOS TUZLA

PEDAGOŠKI FAKULTET
STUDIJSKI PROGRAM VASPITAČ PREDŠKOLSKIH USTANOVA

SEMINARSKI RAD

Iz predmeta Priroda i drustvo

Tema:Klima zemljista

Mentor: Student:
Prof. dr Tešo Ristić Edita Hodžić

Tuzla, februar 2019.

Sadržaj

1.0.Uvod.........................................................................................................................3
2.1.Temperatura.......................................................................................................8
2.2.Vlaznost zemljista...........................................................................................10
2.3.Svjetlost...........................................................................................................12
3.0.LITERATURA............................................................................................................13

2
1.0.Uvod
Širom Zemlje je rasprostranjeno više tipova zemljišta, koja su nastala kao plod
prirodnih zakonitosti. Nastanak i evolucija zemljišta su u tijesnoj vezi sa sljedećim
Pedagoskim faktorima:

-maticna stijena
-klima
-organski svijet
-reljef
-vrijeme.

Čvrsti površinski omotač Zemlje (litosfera) sastavljen je od stijena različite

starosti i mineraloškog sastava. Stijene činematicnu podlogu za formiranje.
Najzastupljeniji elementi litosfere su: kiseonik (47.2%), silicijum (27.6%),
aluminijum (8.8%), gvožđe (5.1%), kalcijum (3.6%), natrijum (2.6%), kalijum
(2.6%) i magnezijum (2.1%), dok ostali elementi imaju učešće od 0.4%. Kiseonik i
silicijum najzastupljeniji su od svih elemenata (ukupno 74.8%).
Stijene imaju primarnu ulogu u obrazovanju zemljišta. Od matične stijene
(koja čini 90% sastava razvijenog zemljišta) zavise brojna svojstva zemljišta, među
kojima su najznačajnija: dubina, fizička svojstva, mineralni i hemijski sastav i
i pravac razvoja zemljista.

Prema nacinu postanka, stijene dijelimo na:

-magmatske
-sedimentne i
-metamorfne

Magmatske stijene su najstarije stijene u Zemljinoj kori. One su nastale

kristalizacijom i očvršćivanjem magme. Granit, bazalt, gabro i peridotit se ubrajaju
u najvažnije magmatske stijene. Građu magmatskih stijena čine sljedeći minerali:

- feldspat ..................................................... 59.5 %

- kvarc .................................................... 12.0 %
- amfibol i piroksen .................................................... 16.8 %
- liskun ..................................................... 13.8 %
- ostali minerali ..................................................... 7.9 %

Taloženjem i očvršćavanjem raspadnutih dijelova postojećih stijena su nastale

sedimentne stijene. Očvršćavanje stijena ili dijageneza je proces koji se sastoji od

zbijanja slojeva pod pritiskom, kao i cementacijom dijelova drobine (detritus), uz

pomoc vezivnih materijala kao sto su:kalcit,oksid gvozdja,aluminijum,silicijum i sl.

Preoperativne magmatskih i sedimentnih stijena su nastale metamorfne

stijene.Nastaju usljed povecanog pritiska i temperature.Preobrazene magmatske

3
stijene nazivamo ortometa-morfnim, a preobrazene sedimentne stijene se nazivaju
parametamorfne stijene

Prema svom znacaju u formiranju zemljista klimatski faktor dolazi odmah iza maticne
stijene.Ovaj faktor direktno djeluje preko klimatskih elemenata i indirektno preko
biljnog svijeta, sto ga cini kompleksnim pedogenetskim ciniocem.Dominantni tipovi
zemljista su pod uticajem klime zonalno rasporedjeni.Za pravilno objasnjenje
danasnjeg stanja zemljista na nekim prostorima, neophodno je poznavanje
paleoklimatske komponente.

Temperatura i padavine od svih klimatskih elemenata imaju najveci znacaj za

formiranje zemljista, ali ne treba zanemariti i uticaj vazdusnih strujanja.Dubina,boja i
sadrzaj organskih materija u zemljistu zavise od temperature.U tropskom i
subtropskim oblastima, dubina zemljista iznosi 10 i vise metara, a u hladnim
predjelima ona je svega nekoliko centimetara.

Zemljista u tropskim predjelima imaju izrazenu zutu ili tamnocrvenu boju, sto je
narocito u vezi sa eruptivnim i metamorfnim stijenama i stepenom hidratacije oksida
gvozda.Boja zemljista zastupljenih u hladnoj i umjerenoj zoni humidne klime
pretezmo je siva i rjedje smeda, zbog manjeg udjela humusa i sadrzaja gvozdja

U mehanickom raspadanju stijena, padavine ucestvuju prodiranjem vode u

pukotine.Voda iz tecnog stanja pri niskim temperaturama prelazi u led koji s obzirom
da mu se zapremina uveca za 10%, vrsi jak pritisak na zidove u supljinama i tako daje
doprinos drobljenju stijena i minerala u njima.U vodi se nalazi ugljena kiselina i
kiseonik iz vazduha, pa ona predstavlja najjaci agens hemijskog raspadanja stijena.

Veliki znacaj u pedogenezi ima organski svijet, iako ima neznatnu masu u odnosu na
neorgansku mineralnu komponentu.U zemljistu predstavnici flore i faune imaju vaznu
ulogu u razmjeni materija i transformaciji u maticnom supstratu koji cini njihovo
primarno staniste.

U toku svog zivota, organizmi uzimaju aktivno ucesce u procesu raspadanja stijena i
minerala i sinteze organske materije.Ako raspadanje stijena posmatramo kroz zivotne
funkcije biljaka i zivotinja,mozemo vidjeti da ono najvise zavini od broja organizama
na odredjenom prostoru.

Lisajevi i mahovine prvi djeluju na stjensku masu i tako pripremaju podlogu za razvoj
vegetacije.Korijenje prodire u pukotine stijena u kojima vrsi pritisak na zidove i tako
ucestvuje u njihovom drobljenju.Zahvaljujuci kiselinama biljnog porijekla biljke
ucestvuju i u hemijskom raspadanju stijena.

Porijekla, biljke ucestvuju i u hemijskom raspadanju stijena.U procesu pedogeneze,

pasivno ucesce biljaka vezano je za organske ostatke koji dovode do obrazovanja
raznih oblika humusa-sirovi,polusirovi, zreli ili blagi itd.

4
Sl.1. Predstavnici
zemljišnih
organizama,
evoluciji zemljišta.
M. Jankoviću, 2001
(67, 343).

5
Na stanje zemljišta, reljef kao pedogenetski faktor, vrši direktne i indirektne
uticaje. Njegovo direktno učešće najizrazitije je u brdsko-planinskim predjelima,
tako što utiče na eroziju. Erozijom se vrši premještanje zemljišne mase i produkata
raspadanja stijena i minerala. Reljef utiče na genezu zemljišta indirektno, kroz
preraspodjelu toplotne energije, a posebno padavina (što utiče na pristup azonalnih
biljnih zajednica), kao i kroz izloženost (ekspoziciju) strana pojedinih uzvišenja
Suncu, ali i uticajem na režim podzemnih voda.
Ogromna većina autora vrijeme ne uvršćuje u pedogenetske faktore. Međutim,
pored intenziteta određenih procesa, veoma je bitan i protok vremena.
Čovjeku pripada posebno mjesto među nabrojanim faktorima. Od ranih faza
razvoja civilizacije, od ekstenzivnog stočarstva i zemljoradnje pa do danas,
naročito razvojem industrije, čovjek je vršio degradaciju i zagađivanje zemljišta.
Nesavjesnim radom, on je na određenim prostorima uticao na postepen gubitak
plodnosti zemljišta, njegovu eroziju, a često i na njegov nestanak i postojanje
antropogenih kamenitih pustinja, odnosno neplodnih kamenitih predjela.

Zemljište je, kao što smo vidjeli, rezultat zajedničkog djelovanja

pedogenetskih faktora. To je trofazni sistem (sastavljen od mineralne, vazdušne i
vodene faze), koji se sastoji iz:
- mineralnih čestica,
- vode,
- vazduha i
- organske supstance.
Mehaničkim i hemijskim raspadanjem stijena, nastaju mineralne čestice, pri
čemu je uloga fizičkih faktora primarna. One su sastavljene od krupnije (šljunak,
krupni i sitni pijesak) i sitnije frakcije (glina, minerali). U literaturi se susrećemo sa
različitim podjelama mehaničkih frakcija u zemljištu. Po Attenberg-u, mehaničke
frakcije su sastavljene od
Skeleta, sastavljenog od kamena (veličina čestice preko 20 mm) i šljunka
(čestice od 20 do 2.0 mm), gdje se voda uopšte ili nikako ne zadržava;
Sitne zemlje, koju čini krupni pijesak sa česticama 2 – 0.2 mm (u donjem
dijelu ove granice, čestice zadržavaju vodu u porama zahvaljujući
kapilarnim silama), sitni pijesak sa grupom čestica od 0.2 – 0.02 mm, prah
sa grupom čestica od 0.02 – 0.002), kao i grupe čestica koje su vidljive
samo pod mikroskopom i gline (ispod 0.002 mm).
Vodeni rastvor (sastavljen od mnoštva neorganskih i organskih jedinjenja)
predstavlja tečnu fazu, kao izrazito heterogenu i dinamičnu komponentu zemljišta.
U zemljištu, voda može biti dostupna (slobodna) i nedostupna (vezana), što zavisi
od oblika u kom se nalazi (gravitacijska, kapilarna, opnena, higroskopna).
Higroskopna voda je neiskoristiva za biljke, dok opnenu vodu biljke mogu samo
djelimično iskoristiti. Za razliku od njih, gravitacijska i kapilarna voda su veoma
pokretne i iskoristive za biljke.

6
Šupljine u zemljištu su ispunjene vazduhom. Ovdje je sastav vazduha drugačiji
od onog u slobodnoj atmosferi, iz više razloga:
 -Sastav vazduha nije isti na svim mjestima (nije kontinuiran);
 -U zemljišnom vazduhu, vodena para se nalazi u većim količinama
nego u atmosferskom;
 -Ugljen-dioksid je procentualno zastupljeniji u zemljišnom vazduhu
u odnosu na kiseonik.

Možemo konstatovati, na osnovu gore navedenih postavki, da sastav

zemljišnog vazduha uglavnom zavisi od jačine bioloških procesa i mogućnosti
razmjene gasova. Međutim, sastav atmosferskog vazduha relativno je postojan.

7
2.0.Temperatura,vlaznost i svjetlost zemljista
2.1.Temperatura

Na brojne fizičke, hemijske i biološke procese u samom zemljištu i prizemnim

slojevima atmosfere utiče temperatura zemljišta. Temperatura zemljišta je dio
kompleksa primarnih faktora procesa pedogeneze. Brzina razlaganja organskih
materija, porast i razviće nadzemnih dijelova biljaka, klijanje, nicanje, rast i
apsorpciona moć korjenova, od nje zavise. Promet gasova između vazduha u
zemljištu i prizemnom dijelu moguć je zahvaljujući kolebanju temperature u
zemljištu.
Zagrijavanje površinskih i dubljih dijelova zemljišta zavisi od geografske
širine, doba godine, fizičkih osobina zemljišta, vrste pokrivača (biljni i snježni),
oblika terena, ekspozicije, i dr.
Gornja količina primljene toplote zavisi od toplotnog kapaciteta zemljišta,
odnosno osobine zemljišta da primi određenu količinu toplote. Vlažnost, poroznost
i mineralni sastav zemljišta, albeda i dr. imaju najviše uticaja na toplotni kapacitet
zemljišta. Vlažna zemljišta hladnija su od suvljih zemljišta, jer voda ima dva puta
veći toplotni kapacitet od mineralnih čestica u zemljištu. Tome doprinosi i to što
vlažna zemljišta troše jedan dio toplote na isparavanje vode.
Albedo (procentualna razlika između primljenog i odbijenog zračenja) zavisi
od boje zemljišta. Zemljišta sa tamnijom bojom imaju veću sposobnost apsorpcije
Sunčeve energije, pa se brže i zagrijavaju od svjetlijih zemljišta. Daćemo pregled
albeda za važnije površine:

- novi snježni pokrivač .............................................. 0.75 – 0.95

- stari snježni pokrivač .............................................. 0.40 – 0.70
- riječni pijesak .............................................. ............0.39 – 0.40
- laka suva ilovača .............................................. .......0.21 – 0.25
- šumska livada .............................................. ............0.20 – 0.23
- suvo pjeskovito tlo ................................................... 0.18 – 0.24
- tipični černozem ....................................................... 0.14 – 0.18
- šume .............................................. ...........................0.05 – 0.20

Tople i hladne kiše imaju veliki uticaj na zagrijavanje zemljišta, pogotovo kod
poroznijih tipova. Sa povećanjem dubine, uticaj kiše na zagrijavanje ili hlađenje
opada. Pri najpovolj-nijim okolnostima, kondenzovana vodena para u zemljištu
daje ispod 0.01 mm vode na jedan sat.
Na zagrijavanje zemljišta, biljni pokrivač tokom dana i toplijeg dijela godine
utiče tako što ga štiti od direktnog Sunčevog zračenja i što povećava površinu
isparavanja. Zbog toga gornja površina zemljišta dobija manje energije i slabije se
zagrijava.
Od Sunčevog zračenja i Zemljinog izračivanja, uglavnom direktno zavisi
dnevni i godisnji hod temperature.U oblastima sa toplijom i hladnijim
klimom, količina energije koju primi zemljište, a time i njegova temperatura, je
različita. U područjima sa umjerenom klimom, suva kopnena površina može se
zagrijati i do 50oC, a u predjelima sa toplijom klimom i 60 – 70oC, pa i iznad toga.

8
Navedene, veoma visoke temperature, mogu da se izmjere samo na jednom tankom
sloju zemljišta (Tabela 1).
Sa snižavanjem temperature, može doći i do zamrzavanja vode u zemljištu. Od
vremen-skih uslova u zimskom periodu godine, debljine snježnog pokrivača,
reljefa, strukture i vlažnosti zemljišta, kao i karaktera biljnog pokrivača, zavisi do
koje će dubine dopirati zamrznuto zemljište. Zaleđeno zemljište se odkravljuje od
površine prema dole, toplotom dobijenom od Sunca i od donjeg zaleđenog dijela
prema površini, zahvaljujući toploti dobijenoj iz dubljih dijelova litosfere.

Tabela 1.
Koeficijent
provodljivosti
temperature i
dubina
dnevnog i
godišnjeg
kolebanja
temperature za
različite vrste podloge

U toku 24 časa, kolebanje temperature se osjeti u prosjeku do 1 m dubine, dok

se godišnja kolebanja temperature zemljišta osjećaju i na dubinama većim od 10 m.
Najveća dnevna kolebanja temperature površinskog dijela zemljišta imaju
pustinjske oblasti. Brojni insekti koji žive u pješčanim pustinjama štite se od
previsoke temperature tokom dana tako što se zavlače u unutrašnjost tla, a aktivni
su jedino noću. U pjeskovitim pustinjama, gušteri se štite od previsoke temperature
odlazeći u sjenku oskudne vegetacije, penjanjem na grane žbunastih biljaka, ili se
zavlače u pijesak, gdje je temperatura niža, a ima i viši stepen vlažnosti.

9
2.2.Vlaznost zemljista

Biljke koriste vodu, koja uglavnom vodi porijeklo od padavina, ali se mogu
koristiti i podzemnom ili izdanskom vodom, nastalom poniranjem i akumuliranjem
padavinskih voda, a koja se nalazi bliže površini zemljišta. Iz dubine, voda
kapilarnim izdizanjem može da dospije u rizosferu, odnosno sferu korijenja.
Funkcija zadržavanja vode kod zemljišta je veoma značajna, jer padavine
uglavnom nisu svakodnevna pojava. Vlažnost zemljišta zavisi od brojnih faktora,
ali se svojim značajem izdvajaju klimatski faktori i vodni kapacitet.

Voda je u zemljištu zastupljena u sva tri agregatna stanja. U zemljištu, voda se

javlja kao:

Vezana voda:
hemijski vezana voda:
- zeolitska
- kristalizaciona
- konstituciona
- higroskopna
- slabije vezana opnena voda

Slobodna voda:
vodena para
kapilarna:
- nepokretna (pendularna)
- teško pokretna
- lako pokretna (funikularna)
gravitaciona.

Vezana voda se javlja kao hemijski vezana voda (nalazi se samo u kristalnim
rešetkama minerala, kao konsolidaciona, kristalizaciona i zeolitska hemijski vezana
voda). Fizički vezana voda prijanja čvrsto uz čestice
zemljišta. Uz čestice se formira tanak sloj opne vode različite debljine. Fizički
vezana voda se dijeli na higroskopnu i opnenu vodu.
Slobodna voda ispunjava slobodan prostor između čestica zemljišta. Ovdje, u
suštini, razlikujemo kapilarnu (tipična je za glinovita zemljišta, gdje ispunjava
kapilare i izdiže se i do 5 m visine) i gravitacionu vodu (u krupnim nekapilarnim
porama).
Vodena para se može naći u svim porama zemljišta koje nisu ispunjene
vodom u tečnom ili čvrstom stanju. Jedino u obliku vodene pare, voda je u stanju
da se kreće u nedovoljno vlažnom ili suvom zemljištu.
Na temperaturi oko 0oC, svi oblici vode, izuzev higroskopne, prelaze u led.
Higroskopna voda može da mrzne na temperaturi koja je daleko
ispod 0oC. Najlakše se zamrzava gravitaciona voda, a nakon nje slijedi kapilarna,
dok se opnena voda znatno teže zamrzava.
Ukupna količina vode koju u datom momentu sadržava zemljište naziva se
vlažnost zemljišta. Ona je zavisna od priliva i rashoda vode i od fizičkih svojstava

10
zemljišta i reljefa. Kada se povećava vlažnost, slabi energija kojom se voda drži za
zemljište (kapilarni potencijal), a povećava se sposobnost njenog kretanja.

11
2.3.Svjetlost

Životinje koje žive u zemljištu prilagodile su se nedovljnoj prisutnosti

svjetlosti. Tako slijepo kuče ima zakržljale oči, dok su druge vrste potpuno slijepe
(Coleoptera). Obojenost terestričnih životinja je veoma zavisna od svjetlosnih
uslova.

12
3.0.LITERATURA

1. Ristic, T., Čehajić, A., Osnovi ekologije, Banja Luka 2013

13