Capı́tulo 3

Integración

3.1. Áreas baixo curvas. Teorema fundamental do cálculo integral

Definición 1. Sexa f : [a, b] −→ R unha función continua e non negativa. Defı́nese a integral de f en
[a, b] como á área da rexión do plano limitada pola gráfica da función, o eixo X, e as rectas x = a e
Z b Z b
x = b, e denótase f ou f (x) dx.
a a

Z b
f
a

a b
−1 0 1 2 3

Z 3 Z 5
Exercicio 2. Calcula 4 dx e 2t dt
1 0
Z b Z b
Observación. Se f : [a, b] −→ R é unha función continua e non positiva, defı́nese f =− (−f ),
a a
é decir, se A é aZ área da rexión do plano limitada pola gráfica da función, o eixo X, e as rectas x = a
b
e x = b, entón f = −A.
a Z b
Se f está acotada en [a, b] e é continua en (a, b), tamén se pode definir f do mesmo xeito,
a
dividindo o intervalo [a, b] en intervalos donde f teña signo constante. No caso de que f fose unha
función acotada cunha cantidade finita de discontinuidades, de xeito que a podemos considerar defi-
nida nunha uniónZ finita de intervalos, en cada un dos cais é unha función nas condicións anteriores,
b
entendemos por f á suma das integrais de f en cada un deses intervalos. Destas funcións diremos
a
que son integrables.
Definición 3. Unha función f : [a, b] −→ R diremos que é integrable cando se poida calcular a área
comprendida entre a gráfica da función, o eixo X, e as rectas x = a e x = b. Neste caso chámase
Z x
función integral de f á función F : [a, b] −→ R, F (x) = f (t) dt.
a

23
24 Grado en ADE: Matemáticas

(
1 se x ∈ [0, 1]
Exemplo 4. Imos calcular a función integral de f : [0, 2] → R, f (x) = que
2 se x ∈ (1, 2]
denotaremos F : [0, 2] → R.
Z x
se x ∈ [0, 1], F (x) = 1 dt = x, por ser a área do rectángulo de base x é altura 1 represen-
0
tado na primeira das figuras seguintes:

Z x Z 1 Z x
se x ∈ (1, 2], F (x) = f (t) dt = 1 dt + 2 dt = 1 + 2(x − 1) = 2x − 1, que é suma
0 0 1
das áreas dos dous rectángulos que aparecen na segunda das figuras anteriores.
(
x se x ∈ [0, 1]
Ası́, F (x) = . Comentar que F é unha función continua en [0, 2] pero non
2x − 1 se x ∈ (1, 2]
é derivable en xo = 1 xa que

F (x) − F (1) x−1 F (x) − F (1) 2x − 1 − 1

lı́m− = lı́m− =1 e lı́m+ = lı́m+ =2
x→1 x−1 x→1 x − 1 x→1 x−1 x→1 x−1

Teorema 5 (Teorema do valor medio do cálculo integral). Sef : [a, b] −→ R é unha función continua
Z b
entón existe c ∈ [a, b] tal que f (t) dt = f (c)(b − a)
a

A función integral dunha función integrable sempre é continua. O seguinte resultado danos condi-
cións que aseguran que tamén sexa derivable.
Teorema 6 (Teorema fundamental do cálculo integral). Se f : [a, b] −→ R é unha función continua
Z x
entón a súa función integral, F (x) = f (t) dt, é derivable e ademais F 0 (x) = f (x), para todo
a
x ∈ (a, b).
Demostración.-Consideremos xo ∈ (a, b), probaremos que F é derivable en xo e que F 0 (xo ) =
f (xo ). Para o que calcularemos lı́m F (xo +h)−F
h
(xo )
.
h→0
Para h > 0 suficientemente pequeno, tense que o intervalo [xo , xo + h] está contido en [a, b].
Aplicamos entón o teorema do valor medio do cálculo integral a f en [xo , xo + h], e obtemos ası́ a
Z xo +h
existencia de ch ∈ [xo , xo + h] tal que f (t) dt = f (ch )h.
xo
Z xo +h Z xo Z xo +h
Por outro lado, tense que F (xo + h) − F (xo ) = f (t) dt − f (t) dt = f (t) dt
a a xo

Departamento de Matemáticas
Curso 2011-2012 25
R xo +h
F (xo +h)−F (xo ) xo
f (t) dt
f (ch )h
Por tanto lı́m+ h
= lı́m+ = lı́m+
= lı́m+ f (ch ) = f (xo ).
h→0 h→0 h h→0 h h→0
Esta última igualdade dase porque ch ∈ [xo , xo + h] e h → 0+ , logo ch → xo .
Analogamente farı́amos co outro lı́mite lateral, para concluir ası́ que F 0 (xo ) = f (xo ).
Z x
Exemplo 7. Se queremos calcular a derivada da función F (x) = t2 dt non temos máis que
0
considerar a función continua f : [0, b] −→ R, f (t) = t2 . Deste xeito F é a función integral de f e,
aplicando o teorema fundamental do cálculo integral podemos afirmar que F 0 (x) = f (x). Ası́ F 0 (x) =
x2 Z 4 x
Se quixesemos calcular a derivada da función G(x) = t2 dt, considerarı́amos que G(x) =
0
F (x4 ), logo G0 (x) = F 0 (x4 )4x3 = f (x4 )4x3 = x8 4x3 = 4x11
Z x4
Para calcular a derivada da función H(x) = t2 dt, considerarı́amos que G(x) = F (x4 ) −
2x
F (2x), logo G0 (x) = 4x3 F 0 (x4 ) − 2F 0 (2x) = 4x3 f (x4 ) − 2f (2x) = 4x11 − 8x2
Definición 8. Sexa f : [a, b] −→ R. Unha función g : [a, b] −→ R dise que é unha primitiva da
función f se g é derivable e g 0 (x) = f (x), para todo x ∈ [a, b].
Proposición 9. Sexa f : [a, b] −→ R.
1. Se g : [a, b] −→ R é unha primitiva de f entón g + C é outra primitiva de f , para todo C ∈ R.
2. Se g1 , g2 : [a, b] −→ R son dúas primitivas de f entón g1 − g2 é constante.
Z Z
Observación Tradicionalmente, denótase por f ou f (x) dx o conxunto de tódalas funcións
primitivas de f .
Teorema 10 (Regra de Barrow). Se g : [a, b] −→ R é unha primitiva dunha función integrable
Z b
f : [a, b] −→ R, entón f = g(b) − g(a).
a

Exercicios
 
 3 se x ∈ [0, 1)  2 se x ∈ [−1, 1]
1. Sexan as funcións f (x) = 2 se x ∈ [1, 2) e h(x) = 0 se x ∈ (1, 3)
 2x − 1 se x ∈ [2, 4]  x − 1 se x ∈ [3, 6]
Obtén as funcións integrais de f e h. ¿Son continuas? ¿Son derivables?

x
e
 se x ∈ [0, 1)
2. Calcula a función integral de f : [0, 2] → R, dada por f (x) = 6 − 2x se x ∈ [1, 2)

5 se x = 2
3. Calcula as derivadas das seguintes funcións, sendo h e p derivables e f continua:
Z p(x) Z h(x2 ) Z x3
A(x) = f (t)dt B(x) = f (t)dt C(x) = sen3 t dt
h(x) h(x) x
Z r2 Z cos z Z t
t2 t
D(r) = e dt E(z) = e dt F (t) = x4 dx
0 − sen z −t
Z 3
4. Sexa f (x) = e1−t dt. Estudia: crecemento e decrecemento, extremos relativos, concavida-
x2 +1
de e convexidade e puntos de inflexión.

Departamento de Matemáticas
26 Grado en ADE: Matemáticas

5. Calcula:
x2
Z Z Z Z
3 2
1) dx 2) tg x dx 3) x sen x dx 4) dx
x+5 x3 − 5

Z Z   Z Z
1 4
5) 3x cos(x2 + 1) dx 6) 2
+ + sen x dx 7) 1 + e4x dx 8) sen x cos2 x dx
x x

2x − 3
Z Z Z Z
1
9) 6ex − sen(x + 2) dx 10) dx 11) x(x4 + 3x3 − 1) dx 12) dx
x7 x2 − 3x
Z Z Z √ Z
1 1 5
13) dx 14) dx 15) x2 dx 16) sen(8 − x) dx
x−π π−x

√
Z Z Z Z
18 3
17) (r − 4)2 dr 18) √ dr 19) √ dt 20) 3t + 2 dt
r 1+t
6. Calcula e interpreta xeometricamente os resultados:
Z e Z 1 Z 1 Z π
1 2
a) dx b) t dt c) t3 dt d) sen x dx
1 x −1 −1 0

3.2. Cálculo de primitivas

Veremos algúns métodos que nos permitirán calcular as primitivas de moitas funcións.

Método de cambio de variable o sustitución

Sabemos que se G(x) = F (g(x)) para todo x ∈ [a, b], entón, aplicando a Regra da Cadea, G0 (x) =
F (g(x))g 0 (x). Ası́, se F é unha primitiva de f , temos F 0 (x) = f (x), logo G0 (x) = f (g(x))g 0 (x) e
0

entón G(x) é unha primitiva de f (g(x))g 0 (x), é decir,

Z Z
0
f (g(x))g (x)dx = G(x) = F (g(x)) = F (t) = f (t)dt, onde t = g(x)

Resumindo Z Z
0
f (g(x))g (x)dx = f (t)dt, onde t = g(x), dt = g 0 (x)dx

x3
Z
Exemplos 11. 1. Para calcular √
5
dx facemos o cambio x4 + 2 = t, co cal 4x3 dx = dt
x4 + 2
e, polo tanto,
−1
x3 t 5 +1
Z Z Z
dt 1 −
1
5 45
√
5
dx = √ 5
= 4 t dt = −1
5 = 16 t +C
4
x +2 4 t 4( 5 + 1)
x3
Z p
5 5
Desfacendo o cambio obtemos que √
5
dx = 16 (x4 + 2)4 + C
4
x +2
Z 3
arc tg x 1
2. Se I = dx, o cambio de variable que faremos é arc tg x = t. Como dx = dt,
1 +Zx2 1 + x2
t4
temos que I = t3 dt = + C. Daquela I = 41 arc tg4 x + C.
4
Z Z Z
3. cos x sen(sen x) dx calcúlase considerando sen x = t, ası́ cos x sen(sen x) dx = sen t dt =
− cos t + C = − cos(sen x) + C.

Departamento de Matemáticas
Curso 2011-2012 27
Z
4. Para I = sen 3x cos4 3x dx tomamos cos 3x = t e, polo tanto, −3 sen 3x dx = dt. Entón:
−t4 −t5
Z
I= dt = 1
+ C = − 15 cos5 3x + C
3 15
ex
Z Z
x dt
5. Mediante o cambio e = t resolvemos a integral √ dx = √ = arc sen t +
1 − e2x 1 − t2
C = arc sen ex + C
Z
2 2
6. Como sen x = 1 − cos x, para calcular I = sen3 x dx realizamos o cambio de variable
cos x = t :
Z Z Z Z
I = sen x dx = sen x (1 − cos x) dx = − (1 − t ) dt = t2 − 1 dt = 13 t3 −t+C =
3 2 2

1
3
cos3 x − cos x + C
Z
cos x
7. Para resolver a integral dx é práctico facer sen x = t, xa que cos x dx = dt e ası́
1 + sen2 x
Z Z
cos x dt
2
dx = = arc tg(t) + C = arc tg(sen x) + C
1 + sen x 1 + t2

Método de integración por partes

Z
0 0 0
Se h(x) = f (x)g(x), entón h (x) = f (x)g (x) + f (x)g(x) e f (x)g(x) = h(x) = h0 (x)dx =
Z Z
f (x)g (x)dx + f 0 (x)g(x)dx, polo que,
0

Z Z
0
f (x)g (x)dx = f (x)g(x) − f 0 (x)g(x)dx

Esta última igualdade é coñecida como método de integración por partes . Habitualmente empréga-
se unha notación universal na integración por partes, poñendo u = f (x) e v = g(x), polo que
Z Z
0 0
du = f (x)dx e dv = g (x)dx, resultando da expresión anterior, u dv = uv − v du

Z
Exemplos 12. x ex dx calcúlase considerando u = x e dv = ex dx (entón du = dx e
1.
Z Z
v = e ). Daquela, x e dx = xe − ex dx = ex (x − 1) + C
x x x

2. Do mesmo xeito, tomando u = x2 + 5 e dv = ex dx (co cal du = 2x dx e v = ex ), tense que

Z Z Z
2 x 2 x x 2 x
(x + 5) e dx = (x + 5)e − 2xe dx = (x + 5)e − 2 xex dx =

(x2 + 5)ex − 2ex (x − 1) + C = ex (x2 − 2x + 7) + C

Z
3. En x sen x dx tomamos u = x e dv = sen x dx (ası́, du = dx e v = − cos x). Daquela,
Z Z
x sen x dx = −x cos x + cos x dx = −x cos x + sen x + C

Departamento de Matemáticas
28 Grado en ADE: Matemáticas
Z
4. x2 cos x dx pode resolverse elixindo u = x2 e dv = cos x dx (ası́, du = 2x dx e v =
Z Z
sen x), entón: x cos x dx = x sen x − 2 x sen x dx = x2 sen x + 2x cos x − 2 sen x + C
2 2

Z
5. I = sen2 x dx resólvese tomando u = sen x e dv = sen x dx (ası́, du = cos x dx e
v = −Z cos x): Z Z
2 2
I = sen x dx = − sen x cos x + cos x dx = − sen x cos x + (1 − sen2 x) dx =
Z Z
− sen x cos x + 1 dx − sen2 x dx = − sen x cos x + x − I
− sen x cos x + x
Polo tanto, I = +C
2
Z Z
dx dx
6. Se u = ln x e dv = dx , tense que du = e v = x. Daquela ln x dx = x ln x− x =
x x
x ln x − x + C = x(ln x − 1) + C

Exercicios
1. Calcula a área da rexión limitada polas curvas:
a) y = x2 + 2, y = −x, x = 0 e x = 1 b) y = 2 − x2 e x = y
c) x = y 2 e x − y = 2 d) y = x2 − 6x e y = 0

2. Calcula, utilizando a integración, a área do triángulo de vértices (0, 0), (1, 1) e (2, 0).
3. Calcula:
Z Z Z Z
1) ln(x + 8) dx 2) tg2 x dx 3) x2 ln x dx 4) x arc tg x dx

sen3 x
Z Z Z Z
2 x 2 x
5) ln(x + 1) dx 6) √ dx 7) x e dx 8) dx
4 − x2 cos2 x

Z √
5 √
x3 +
Z Z Z
t t 1 6
x dx
9) e sen e dt 10) dx 11) √ dx 12)
cos2 7x x x2 + 2

Z Z Z Z
ln r cos x cos t
13) dr 14) 3x ln(x2 + 1) dx 15) dx 16) dt
r 1 + sen2 x 1 + sen t

4x2 √
Z Z Z Z
ln(1 + z)
17) 3
dx 18) x ln x dx 19) dz 20) cos 3x e2x dx
x −1 1+z

√
5ex
Z Z Z Z
1 + sen 3x cos x
21) dx 22) arc tg x dx 23) dx 24) dx
cos2 3x sen2 x e2x +1
Z Z Z Z
x arc tg x
25) dx 26) ex sen(3ex ) dx 27) dx 28) sen x ex dx
cos2 x2 1 + x2
Z √r
√
Z Z Z
e ln(ln x)
29) √ dr 30) dx 31) t ln2 t dt 32) z z dz
r x ln x

√
Z
33) x 1 + x dx

Departamento de Matemáticas