Metody aktuarialne

Wykład 1
Co to są metody aktuarialne ?
 Literatura podstawowa

 Kowalczyk Patrycja, Poprawska Ewa, Ronka-

Chmielowiec Wanda „Metody aktuarialne”, PWN
Warszawa 2006.
 Michalski T., Twardowska K., Tylutki B.,
„Matematyka w ubezpieczeniach. Jak to
wszystko policzyć?”, Placet, Warszawa 2005
 Wieteska S., „Zbiór zadań z matematycznej teorii
ryzyka ubezpieczeniowego”, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001
 Literatura uzupełniająca
 Monkiewicz J. (red.), „Podstawy ubezpieczeń” tom I,II i III,
Poltext, Warszawa 2002
 Doan O., „Ubezpieczenia życiowe”, Poltext, Warszawa
1996
 Ostasiewicz W.(red), „Modele aktuarialne”, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu,
Wrocław 2000.
 Ostasiewicz S., „Składki w wybranych typach
ubezpieczeń życiowych”, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław
2000.
 Zeliaś A. (red.), „Statystyczne metody oceny ryzyka w
działalności gospodarczej”, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998.
 Literatura uzupełniająca
 Kaas R., Goovaerts M., Dhaene J., Denuit M., „Modern
Actuarial Risk Theory. Using R”, Springer, Berlin
Heidelberg 2008.
 Bowers N., Gerber H., Hickman J., Jones D., Nesbitt C.
„Actuarial Mathematics”, The Society of Actuaries, Itasca,
Illinois, 1986
 Taylor J.M., „General Insurance. A Summary of UK
Actuarial Theory and Practice”, Institute of Actuaries,
OXFORD, 1992.
 Goovaerts M., Kaas R., Heerwaarden A., Bauwelinckx T.,
„Effective Actuarial Methods”, North-Holland, Amsterdam
1990.
 Klugman S.A., Panjer H.H., Willmot G.E., „Loss Models.
From Data to Decisions”, John Wiley&Sons, INC., New
York, 1998.
 Daykin C.D., Pentikäinen, Pesonen M., „Practical Risk
Theory for Actuaries”, Chapman&Hall, London, 1995.
 Program wykładu
 Podstawowe pojęcia w ubezpieczeniach (ryzyko,
ubezpieczenie)
 Pojęcia wstępne z rachunku prawdopodobieństwa i
statystyki oraz matematyki finansowej
 Probabilistyczne modele ryzyka ubezpieczeniowego
 Modelowanie ryzyka ubezpieczeniowego w
portfelach
 Metody kalkulacji składki w ubezpieczeniach typu
non-life
 Metody kalkulacji składki w ubezpieczeniach na
życie
 Program wykładu
 Metody szacowania rezerw techniczno-
ubezpieczeniowych w ubezpieczeniach typu non-life
na życie
 Reasekuracja
 Elementy teorii ruiny
Pojęcie ryzyka w ubezpieczeniach
 Próby definiowania ryzyka - krótka historia

 A. Willet (rok 1901)

“Ryzyko jest miarą stopnia niepewności,
wynikającej z niedoskonałej wiedzy o prawach
rządzących procesami zewnętrznymi”.

Ryzyko jest więc stanem świata zewnętrznego, czymś

obiektywnym skorelowanym z subiektywną
niepewnością
 F. Knight (rok 1921) - ogłosił
koncepcję niepewności mierzalnej i
niemierzalnej.

Według niej „ryzyko jest niepewnością

mierzalną natomiast niepewność
niemierzalna jest niepewnością sensu
stricto”.
Wg F. Knighta:
 Niepewność oznacza możliwość
odchyleń od stanu oczekiwanego, której nie
można zmierzyć, ponieważ nie można
zastosować rachunku prawdopodobieństwa.
 Ryzyko jest również możliwością
odchyleń od stanu oczekiwanego, ale
można je wyrazić prawdopodobieństwem.
 I.Pfeffer (rok 1956)
„ Ryzyko jest kombinacją hazardu i jest
mierzone prawdopodobieństwem;
niepewność jest mierzone stopniem
wiary. Ryzyko jest stanem świata,
niepewność umysłu”.
Zgodnie z tą definicją istnieją dwa główne czynniki
(tzw. faktory) ryzyka:

Niebezpieczeństwo - przyczyna albo

źródło strat
Hazard - zespół warunków i okoliczności, w
których dane niebezpieczeństwo się
realizuje
 Rodzaje hazardu

Fizyczny Moralny Duchowy

(zespół warunków (motywacyjny)
(zespół warunków podmiotowych danej
zewnętrznych lub osoby wyrażających się (subiektywna reakcja
fizycznych, które mają w negatywnych ubezpieczonego
bezpośredni wpływ na tendencjach wywołana świadomością
szansę realizacji danego charakterologicznych czy
osobowościowych, istnienia ochrony
ryzyka, a w
szczególności wpływają polegających na ubezpieczeniowej)
na wzrost nieuczciwości, czy
skłonności do
niebezpieczeństwa)
defraudacji)
 Komisja do Spraw Terminologii
Ubezpieczeniowej (USA rok 1966) – Podaje
dwie oficjalne definicje ryzyka:

Pierwsza: Ryzyko określa się jako

niepewność co do nastąpienia określonego
zdarzenia w warunkach istnienia dwóch lub
więcej możliwości

Druga: Ryzyko jest to ubezpieczona

osoba lub przedmiot
 Wnioski:
Ryzyko nie jest czymś jednorodnym (nie ma
możliwości podania jednoznacznej
uniwersalnej definicji)

Ryzyko występuje co najmniej w dwóch

różnych aspektach:
- obiektywnym
- subiektywnym
Ryzyko może być badane w różnych
kontekstach, jako (np.) :
- niebezpieczeństwo
- hazard
- niepewność
- prawdopodobieństwo

Ryzyko jest zmienne i stadialne, tzn. jest

raczej procesem niż stanem świata
zewnętrznego
 Ryzyko jako zdarzenie powodujące
określone straty.
Termin ten jest tutaj synonimem
niebezpieczeństwa zagrażającego obiektom i
osobom. Na przykład budynkom zagraża ryzyko
pożaru, powodzi lub huraganu, ziemiopłody
narażone są na ryzyko gradobicia, suszy,
powodzi, wymarzania, człowiek narażony jest na
ryzyko choroby, kalectwa, śmierci. Przyjmuje się
przy tym, że termin ten określa takie
niebezpieczeństwa, których prawdopodobieństwo
nastąpienia oraz oczekiwane intensywności
działania można ilościowo oszacować.
 Ryzyko jako przedmiot ubezpieczenia.
Tak rozumiane ryzyko ma szczególne
znaczenie w statystyce ubezpieczeń i
szkód, której jednym z głównych zadań
jest podział obiektów objętych danym
ubezpieczeniem na oddzielne rodzaje
ryzyka, co stanowi podstawę taryfowania
ubezpieczeń i podejmowania decyzji
dotyczących reasekuracji danego
ubezpieczenia.
Wybrane sposoby klasyfikacji ryzyka
w działalności ubezpieczeniowej
Klasyfikacja proponowana przez:
“Międzynarodowe Stowarzyszenie
Organów Nadzorów Ubezpieczeń ”
(International Association of Insurers Supervisor IAIS)

Ryzyko działalności
ubezpieczeniowej

Techniczne
Inwestycyjne Nietechniczne
(zobowiązań)
 Kategoria tasposoby
Wybrane obejmuje różne klasy ryzyka
klasyfikacji ryzyka
bezpośrednio lub pośrednio powiązane z
w działalności
aktuarilnymi ubezpieczeniowej
obliczeniami taryf
ubezpieczeniowych i składek, np.:
Klasyfikacja proponowana przez:
 ryzyko niedoszacowania cen polis
“Międzynarodowe Stowarzyszenie
 ryzyko odchyleń danych przyjętych
Organów Nadzorów do ”modelu
Ubezpieczeń
(International Association of
ryzyko niedostatecznej Insurers Supervisor IAIS)
reasekuracji
 ryzyko związane z kosztami działalności
Ryzyko działalności
 ryzyko nieskoordynowanego wzrostu
ubezpieczeniowej
 itp.

Techniczne
Inwestycyjne Nietechniczne
(zobowiązań)
 Wybrane sposoby klasyfikacji ryzyka
Kategoria ta obejmuje różne rodzaje ryzyka bezpośrednio lub
w działalności
pośredni ubezpieczeniowej
związane z zarządzaniem aktywami ubezpieczyciela, np.
 ryzyka deprecjacji - ryzyka utraty wartości aktywów finansowych pod
wpływem różnorodnych zmian proponowana
Klasyfikacja na rynku kapitałowym (ryzyko walutowe,
przez:
kredytowe, cen akcji)
“Międzynarodowe
 ryzyko płynności – polegającego na Stowarzyszenie
niemożności zmiany aktywów na
Organówmomentach
gotówkę w wymaganych Nadzorów Ubezpieczeń ”
 ryzyko
(International – występującego,
Association
niedopasowania gdy przyszłe
of Insurers przepływy
Supervisor IAIS)
pieniężne generowane przez aktywa nie pokrywają się z przepływami
pieniężnymi wynikającymi ze zobowiązań,
Ryzyko działalności
 ryzyka stopy procentowej
 ryzyko wyceny – niebezpieczeństwo przeceniania aktywów
ubezpieczeniowej
 itp.

Techniczne
Inwestycyjne Nietechniczne
(zobowiązań)
Wybrane sposoby klasyfikacji ryzyka
w działalności ubezpieczeniowej
Klasyfikacja proponowana przez:
“Międzynarodowe Stowarzyszenie
Kategoria obejmuje
Organów Nadzorówróżne klasy ryzyka,
Ubezpieczeń ”
które nie mogą
(International zostać
Association zakwalifikowane
of Insurers Supervisor do
IAIS)
ryzyka technicznego, czy inwestycyjnego
Ryzyko działalności
ubezpieczeniowej

Techniczne
Inwestycyjne Nietechniczne
(zobowiązań)
 Klasyfikacja proponowana przez:
“Narodowe Zrzeszenie Firm Ubezpieczeniowych”
(National Association of Insurance Commissioners –
NAIC)

Ryzyko działalności
ubezpieczeniowej

W ubezpieczeniach majątkowych
W ubezpieczeniach na życie
(nie na życie)
 Klasyfikacja proponowana przez:
C-0 - ryzyko związane
“Narodowe z aktywami
Zrzeszenie ulokowanymi w
Firm Ubezpieczeniowych”
jednostkach zależnychoforaz
(National Association aktywami
Insurance Commissioners –
pozabilansowymi NAIC)
C-1 - ryzyko związane z pozostałymi aktywami,
ryzyko wynikające z reasekuracji
C-2 - ryzyko ubezpieczeniowe np. zmiany
wskaźników śmiertelności
Ryzyko działalności
ubezpieczeniowej
C-3 - ryzyko stopy procentowej
C-4 - ryzyko związane z działalnością gospodarczą
(ryzyko biznesowe)

W ubezpieczeniach majątkowych
W ubezpieczeniach na życie
(nie na życie)
R0 - ryzykoKlasyfikacja proponowana
związane z aktywami przez: w
ulokowanymi
jednostkach
“Narodowezależnych
Zrzeszenieoraz aktywami
Firm pozabilansowymi
Ubezpieczeniowych”
R1 - ryzykoAssociation
(National związane z aktywami o stałym
of Insurance dochodzie –
Commissioners
NAIC) o zmiennym dochodzie
R2 - ryzyko związane z aktywami
(akcje i udziały, nieruchomości)
R3 - ryzyko kredytowe (ryzyko związane z zapłatą
należności z tytułu reasekuracji i innych należności),
Ryzyko
R4- ryzyko związane działalności
z oceną ryzyka ubezpieczeniowego
(underwritingiem) -ubezpieczeniowej
oceną rezerw,
R5 - ryzyko związane z oceną ryzyka ubezpieczeniowego
(underwritingiem) - oceną składki przypisanej na udziale
własnym.

W ubezpieczeniach majątkowych
W ubezpieczeniach na życie
(nie na życie)
Klasyfikacja ryzyka zgodna z
projektem Solvency II
 Moduły ryzyka
ubezpieczyciela

Niewykonania
zobowiązania
Ubezpieczeniowe Rynkowe Operacyjne
przez
kontrahenta

W
W W
ubezpieczeniach
ubezpieczeniach ubezpieczeniach
innych niż na
na życie zdrowotnych
życie
Ryzyko ubezpieczeniowe
Jest to specyficzne ryzyko związane z
ubezpieczeniami wynikające z zawartych umów
ubezpieczenia. Kategoria ta obejmuje ryzyka
związane zarówno ze zdarzeniami objętymi
ochroną ubezpieczeniową w ramach zawartych
umów ubezpieczenia, jak również ze
specyficznymi procesami związanymi z
prowadzeniem działalności ubezpieczeniowej
(zakład ubezpieczeń musi zapewnić wypłatę
przyszłych zobowiązań, a wartość tych wypłat
musi oszacowana z wyprzedzeniem)
 Moduł ryzyka ubezpieczeniowego w
ubezpieczeniach innych niż na życie

Obejmuje ryzyko wynikające z zawierania umów

ubezpieczenia (nie na życie) w odniesieniu do
pokrytych w danej działalności ryzyk i stosowanych
w niej procesów. Odzwierciedla on niepewność
wyników zakładów ubezpieczeń i zakładów
reasekuracji w odniesieniu do istniejących
zobowiązań ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych.
Moduł ryzyka ubezpieczeniowego w
ubezpieczeniach innych niż na życie dzieli się
na podmoduły, które są dzielone na jednostki
lub nośniki ryzyka
Podmoduły:
 Ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartości zobowiązań
ubezpieczeniowych, wynikające ze zmienności częstotliwości i
skali ubezpieczanych zdarzeń oraz ze zmienności w zakresie
występowania wypłat odszkodowań i ich kwot, czyli ryzyko
składki i ryzyko rezerw w ubezpieczeniach innych niż na życie.
Ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartości zobowiązań
ubezpieczeniowych, wynikające ze znacznej niepewności
założeń dotyczących wyceny i tworzenia rezerw, związanych z
ekstremalnymi lub wyjątkowymi zdarzeniami (ryzyko
katastroficzne w ubezpieczeniach innych niż na życie)
 Moduł ryzyka ubezpieczeniowego w
ubezpieczeniach na życie
Obejmuje ryzyko wynikające z zawierania umów
ubezpieczenia na życie w odniesieniu do pokrytych w
danej działalności ryzyk i stosowanych w niej
procesów.

Podzielony jest na następujące podmoduły:

 Rryzyko umieralności. Odzwierciedla ono straty lub
niekorzystne zmiany wartości zobowiązań ubezpieczeniowych,
wynikające ze zmian w poziomie współczynnika umieralności,
tendencji współczynnika umieralności lub jego zmienności, w
przypadku gdy wzrost współczynnika umieralności prowadzi do
zwiększenia wartości zobowiązań ubezpieczeniowych;
 Ryzyko długowieczności. Odzwierciedla straty lub
niekorzystne zmiany wartości zobowiązań
ubezpieczeniowych, wynikające ze zmian w poziomie
współczynnika umieralności, tendencji współczynnika
umieralności lub jego zmienności, w przypadku gdy spadek
współczynnika umieralności prowadzi do zwiększenia
wartości zobowiązań ubezpieczeniowych;

Ryzyko niezdolności do pracy – zachorowalności.

Odzwierciedla straty lub niekorzystne zmiany wartości
zobowiązań ubezpieczeniowych, wynikające ze zmian w
poziomie współczynników niezdolności do pracy,
chorobowości i zachorowalności, tendencji tych
współczynników lub ich zmienności;
Ryzyko wydatków w ubezpieczeniach na życie.
Odzwierciedla straty lub niekorzystne zmiany wartości
zobowiązań ubezpieczeniowych, wynikające ze zmian w
poziomie wydatków ponoszonych na obsługę umów
ubezpieczenia lub umów reasekuracji, tendencji tych
wydatków lub ich zmienności;

 Ryzyko korekty. Odzwierciedla straty lub niekorzystne

zmiany wartości zobowiązań ubezpieczeniowych,
wynikające ze zmian w poziomie współczynników
korygujących stosowanych do ubezpieczeń rentowych,
tendencji tych współczynników lub ich zmienności, w
związku ze zmianami otoczenia prawnego lub stanu
zdrowia ubezpieczonej osoby;
Ryzyko związane z rezygnacjami. Odzwierciedla straty lub
niekorzystne zmiany wartości zobowiązań ubezpieczeniowych,
wynikające ze zmian w poziomie współczynników rezygnacji z
umów, zamykania polis i wykupów lub ich zmienności;

Ryzyko katastroficzne w ubezpieczeniach na życie.

Odzwierciedla straty lub niekorzystne zmiany wartości
zobowiązań ubezpieczeniowych, wynikające ze znacznej
niepewności założeń dotyczących wyceny i tworzenia rezerw,
związanych z ekstremalnymi lub nieregularnymi zdarzeniami.
 Moduł ryzyka ubezpieczeniowego w
ubezpieczeniach zdrowotnych
Obejmuje ryzyko wynikające z zawierania umów
ubezpieczenia zdrowotnego będące następstwem
pokrytych w danej działalności ryzyk i stosowanych
w niej procesów.
Podzielony jest na następujące podmoduły:
 Ryzyko wydatków w ubezpieczeniach zdrowotnych.
Odzwierciedla straty lub niekorzystne zmiany wartości
zobowiązań ubezpieczeniowych, wynikające ze zmian w
poziomie wydatków ponoszonych na obsługę umów
ubezpieczenia lub umów reasekuracji, tendencji tych
wydatków lub ich zmienności;
Ryzyko składki i ryzyko rezerw w ubezpieczeniach
zdrowotnych. Odzwierciedla straty lub niekorzystne zmiany
wartości zobowiązań ubezpieczeniowych, wynikające ze
zmienności w zakresie występowania, częstotliwości i skali
ubezpieczanych zdarzeń oraz ze zmienności w zakresie
występowania wypłat odszkodowań i ich kwot w momencie
tworzenia rezerw;

Ryzyko epidemii w ubezpieczeniach zdrowotnych.

Odzwierciedla straty lub niekorzystne zmiany wartości
zobowiązań ubezpieczeniowych, wynikające ze znacznej
niepewności założeń dotyczących wyceny i tworzenia rezerw,
związanych z wybuchami dużych epidemii oraz wyjątkową
akumulacją ryzyka w takich ekstremalnych warunkach.
 Moduł ryzyka rynkowego
Obejmuje ryzyko wynikające z poziomu lub
zmienności rynkowych cen instrumentów
finansowych, które mają wpływ na wartość aktywów
i zobowiązań zakładu. Odzwierciedla on strukturalne
niedopasowanie aktywów i zobowiązań, w
szczególności w odniesieniu do czasu ich trwania.

Podzielony jest na następujące podmoduły:

 Ryzyko stopy procentowej. Odzwierciedla wrażliwość
wartości aktywów, zobowiązań i instrumentów finansowych
na zmiany w strukturze czasowej stóp procentowych lub
wahania zmienności stóp procentowych;
Ryzyko związane z inwestowaniem w akcje. Odzwierciedla
wrażliwość wartości aktywów, zobowiązań i instrumentów
finansowych na zmiany w poziomie lub wahania zmienności
rynkowych cen akcji;

Ryzyko związane z inwestowaniem w nieruchomości.

Odzwierciedla wrażliwość wartości aktywów, zobowiązań i
instrumentów finansowych na zmiany w poziomie lub
wahania zmienności rynkowych cen nieruchomości;

Ryzyko spreadu kredytowego. Odzwierciedla wrażliwość

wartości aktywów, zobowiązań i instrumentów finansowych
na zmiany w poziomie spreadów kredytowych w odniesieniu
do struktury czasowej stóp procentowych papierów
wartościowych pozbawionych ryzyka lub wahania ich
zmienności;
 Ryzyko kursu walutowego. Odzwierciedla wrażliwość
wartości aktywów, zobowiązań i instrumentów finansowych
na zmiany w poziomie lub wahania zmienności kursów
wymiany walut;

Koncentracja ryzyka rynkowego. Obejmuje dodatkowe

ryzyka, na które narażony jest zakład ubezpieczeń lub zakład
reasekuracji, wynikające z braku dywersyfikacji portfela
aktywów lub z dużej ekspozycji na ryzyko niewykonania
zobowiązania przez pojedynczego emitenta papierów
wartościowych lub grupę powiązanych emitentów.
 Moduł ryzyka niewykonania zobowiązania przez
kontrahenta odzwierciedla straty możliwe w ciągu
najbliższych dwunastu miesięcy w związku z
nieoczekiwanym niewykonaniem zobowiązań przez
kontrahentów i dłużników zakładów ubezpieczeń i
zakładów reasekuracji, lub pogorszenia się ich
zdolności kredytowej.
Obejmuje on umowy służące ograniczeniu ryzyka, takie jak
uzgodnienia reasekuracyjne, sekurytyzację i instrumenty
pochodne, należności od pośredników ubezpieczeniowych, a
także wszelkie inne ekspozycje kredytowe nieobjęte
podmodułem ryzyka spreadu kredytowego. W odniesieniu do
każdego kontrahenta moduł ryzyka niewykonania zobowiązania
przez kontrahenta uwzględnia całkowitą ekspozycję zakładu
ubezpieczeń lub zakładu reasekuracji na ryzyko w stosunku do
tego kontrahenta, niezależnie od formy prawnej jego
zobowiązań umownych względem danego zakładu.
 Moduł ryzyka operacyjnego obejmuje ryzyka
operacyjne, czyli powstania strat wynikających z
niewłaściwych lub błędnych procesów wewnętrznych,
działania ludzi, systemów lub z powodu zdarzeń
zewnętrznych, które nie zostały wyraźnie ujęte w
innych modułach. Obejmuje także ryzyko prawne.
Co to jest ubezpieczenie
Idea ubezpieczenia:

Wspólne ponoszenie ryzyka i jego

ujemnych ekonomicznych
konsekwencji
Ubezpieczenie jest to mechanizm
gospodarczy, którego podstawową
materią jest ryzyko.
Podstawową cechą ubezpieczenia jest zatem:
1. przenoszenie ryzyka,
2. wspólnota ryzyka czyli zebranie
odpowiedniej liczby ubezpieczonych
narażonych na podobne niebezpieczeństwo
i na tej podstawie określenie spodziewanej
częstość zdarzeń i innych potrzebnych
parametrów statystycznych.
Czym jest zatem ubezpieczenie?
• jest usługą finansową oferowaną ubezpieczonemu,
• ubezpieczony uwalnia się od ryzyka objętego umową
ubezpieczenia, wystawia się jednak na ryzyko
niewykonania kontraktu (bankructwo ubezpieczyciela,
niezrozumienie warunków ubezpieczenia,
nieprecyzyjność umowy, itp.),
• ubezpieczony decyduje się na pewną stratę równą
składce ubezpieczeniowej; rezygnuje z niepewnego
wyniku loterii losowej, w której średnia szkoda jest
niższa (często znacznie niższa) od zapłaconej składki,
• ryzyko związane z niepewnym wynikiem loterii losowej
przejmuje na siebie ubezpieczyciel,
• dzięki łączeniu wielu jednorodnych, niezależnych i
dobrze rozpoznanych ryzyk ubezpieczyciel osiąga
stosunkowo niskim kosztem odpowiednio wysoką
pewność osiągnięcia nadwyżki finansowej,
• ubezpieczyciel ma możliwość dalszej dywersyfikacji
swego portfela ryzyk poprzez reasekurację,
• ubezpieczyciel ubezpiecza nie dlatego, że nie ma - w
odróżnieniu od ubezpieczonego - niechęci do ryzyka.
Ubezpiecza dlatego, że przy wyższej awersji do ryzyka
ogranicza jego rozmiary do akceptowalnych granic dużo
niższym kosztem.
Definicja ubezpieczenia
Ubezpieczenie może być definiowane od strony:
Ekonomicznej: „Ubezpieczenie rozumiane jest
jako urządzenie gospodarcze, zapewniające
pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych,
wywołanych u poszczególnych jednostek
przez odznaczające się pewną prawidłowością
zdarzenia losowe, w drodze rozłożenia ciężaru
tego pokrycia na wiele jednostek, którym te
same zdarzenia losowe zagrażają” (J.
Łazowski)
Organizacyjno-finansowej: Ubezpieczenie jest
rozumiane jako zorganizowane narzędzie
gromadzenia funduszu ubezpieczeniowego, z
którego w przyszłości będą finansowane
ewentualne straty.
Prawnej: Ubezpieczenie jest stosunkiem
prawnym wiążącym ubezpieczyciela z
ubezpieczającym, w którym ubezpieczający
zobowiązuje się do zapłaty na rzecz
ubezpieczyciela określonej sumy pieniężnej,
natomiast ubezpieczyciel zobowiązuje się do
wypłacenia zobowiązania w razie realizacji
objętego umową ubezpieczenia ryzyka i
powstania szkody.
Cechy ryzyka ubezpieczalnego:
 Losowość – realizacja ryzyka, czyli
występowanie szkód, powinno być
wynikiem pewnych zdarzeń, które mogą
zajść, ale nie muszą. Nie mogą to być
zdarzenia, które wydarzą się na pewno w
określonym wcześniej czasie
 Definiowalność i mierzalność – szkody
powinny być jasno i w miarę precyzyjnie
określone, czyli powinna zaistnieć łatwość
stwierdzenia, czy i kiedy dana szkoda
wystąpiła oraz możliwe jest określenie jej
wartości
 Powtarzalność – powinna być
zapewniona dostatecznie duża liczba
jednorodnych zdarzeń, które generują
szkody i stąd duża liczba powtórzeń danej
szkody, co pozwala korzystać z prawa
wielkich liczb do prognozowania wielkości
szkody
 Brak szkód katastroficznych –
niepożądana jest sytuacja, w której jedną
szkodą w tym samym czasie dotkniętych
mogłoby być bardzo wiele ubezpieczonych
obiektów lub ludzi.
Rodzaje ubezpieczeń
Ubezpieczenia są dzielona na dwa działy:
 ubezpieczenia osobowe,
 majątkowe.
Przedmiotem ubezpieczeń osobowych
jest życie, zdrowie i zdolność
zarobkowania. Dzielą się one na
ubezpieczenia życiowe i ubezpieczenia
następstw nieszczęśliwych wypadków.
Przedmiotem ubezpieczeń majątkowych są dobra
materialne stanowiące mienie ubezpieczonego
(nieruchome i ruchome) oraz prawa lub
zobowiązania majątkowe (np. ubezpieczenie
kredytu, ubezpieczenie należności).
Dzielą się one na:
1. ubezpieczenia rzeczowe (ubezpieczenie obiektów
materialnych),
2. ubezpieczenia majątkowe (ubezpieczenia praw i
zobowiązań).
 Urzędowa klasyfikacja ubezpieczeń

Polska ustawa o działalności ubezpieczeniowej

z 1990 r. wprowadziła, głównie dla potrzeb
nadzoru ubezpieczeniowego, urzędową
klasyfikacje ubezpieczeń. Ubezpieczenia
zostały podzielone na dwa działy.
DZIAŁ I
Został on nazwany "Ubezpieczenia na życie".
Należy do niego część ubezpieczeń osobowych,
obejmujących następujące grupy ubezpieczeń:
 Ubezpieczenia na życie.
 Ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci.
 Ubezpieczenia życiowe związane z funduszem
inwestycyjnym.
 Ubezpieczenia rentowe
 Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeżeli
są uzupełnieniem ubezpieczeń powyżej
wymienionych w grupach 1 - 4.
DZIAŁ II
Został on nazwany "Pozostałe
ubezpieczenia majątkowe i osobowe". Do
tych ubezpieczeń zalicza się ubezpieczenia w
następującym zakresie:
1. Wypadek, w tym wypadek przy pracy i choroba zawodowa.
2. Choroba.
3. Casco pojazdów lądowych, z wyjątkiem pojazdów
szynowych, obejmujące szkody w : pojazdach
samochodowych, pojazdach lądowych bez własnego
napędu.
4. Casco pojazdów szynowych obejmujące szkody w
pojazdach szynowych.
5. Casco statków powietrznych obejmujące szkody w
pojazdach powietrznych.
6. Casco żeglugi morskiej i śródlądowej obejmujące szkody w:
statkach żeglugi morskiej, statkach żeglugi śródlądowej.
7. Przedmioty w transporcie obejmujące szkody w
transportowanych przedmiotach, niezależnie od
każdorazowo stosowanych środków transportu.
8. Szkody spowodowane żywiołami obejmujące szkody
rzeczowe, nie ujęte w grupach 3-7, spowodowane przez:
ogień, eksplozje, burzę, inne żywioły, energię jądrowa,
obsunięcia ziemi lub tąpnięcia.
9. Pozostałe szkody rzeczowe (jeżeli nie zostały ujęte w grupie
3, 4, 5, 6 lub 7), wywołane przez grad lub mróz oraz inne
przyczyny (jak np. kradzież), jeżeli przyczyny te nie zostały
ujęte w grupie 8.
10. Odpowiedzialność cywilna wszelkiego rodzaju, wynikająca z
posiadania i użytkowania pojazdów lądowych z napędem
własnym, łącznie z odpowiedzialnością przewoźnika.
11. Odpowiedzialność cywilna wszelkiego rodzaju, wynikająca z
posiadania i użytkowania pojazdów powietrznych, łącznie z
odpowiedzialnością przewoźnika.
12. Odpowiedzialność cywilna za żeglugę morska i śródlądową,
wynikająca z posiadani i użytkowania statków żeglugi
śródlądowej i statków morskich, łącznie z
odpowiedzialnością przewoźnika.
13. Odpowiedzialność cywilna (odpowiedzialność cywilna
ogólna) nie ujęta w grupach 10-12.
14. Kredyt, w tym: ogólna niewypłacalność, kredyt eksportowy,
spłaty, pożyczki hipoteczne, pożyczki rolnicze.
15. Gwarancja ubezpieczeniowa: bezpośrednia, pośrednia.
16. Różne ryzyka finansowe, w tym: zatrudnienia,
niewystarczającego dochodu, złych warunków
atmosferycznych, utraty zysków, stałych wydatków
ogólnych, nieprzewidzianych wydatków handlowych, utraty
wartości rynkowej, utraty stałego źródła dochodów, innych
strat finansowych.
17. Ochrona prawna.
18. Świadczenia pomocy na korzyść osób, które popadły w
trudności w czasie podróży lub podczas nieobecności w
miejscu zamieszkania lub miejscu stałego pobytu.
 Zmienna losowa

Modelowanie ryzyka w
ubezpieczeniach za pomocą
zmiennej losowej
Za pomocą zmiennych losowych modelujemy (np.):
 Liczbę szkód (np. generowanych przez polisę, portfel
ubezpieczeń, grupę ubezpieczeń)
 Wysokość szkód (pojedynczej, łącznej)
 Wymogi kapitałowe z tytułu ryzyka ubezpieczeniowego,
rynkowego, kredytowego, operacyjnego.
 Momenty czasowe, w których zachodzi wypadek
ubezpieczeniowy.
 Zmienna losowa

Niech będzie dana przestrzeń probabilistyczna , S, P 

Definicja 1. Zmienną losową X nazywamy funkcję mierzalną

określoną na  i przyjmującą wartości rzeczywiste, czyli
X :   R oraz X 1 , x  S dla każdego x  R , gdzie
X 1 , x     : X ( )  x

Ω X

ω R
X(ω)
 Zmienna losowa

Definicja 1. Zmienną losową X nazywamy funkcję mierzalną

określoną na  i przyjmującą wartości rzeczywiste, czyli
X :   R oraz X 1 , x  S dla każdego x  R , gdzie
X 1 , x     : X ( )  x

X 1 , x     : X ( )  x
 , x
Ω x1 x2 x3 x4 x R
 Zmienna losowa

Definicja 2. Dystrybuantą zmiennej losowej X

nazywamy funkcję F , która każdej liczbie rzeczywistej
przyporządkowuje prawdopodobieństwo, że zmienna ta
przyjmuje wartości mniejsze lub równe tej liczbie, czyli:
F : R  0, 1
 
F ( x)  P X  x   P X 1 , x
 Zmienna losowa

Własności dystrybuanty:
1. 0  F ( x)  1.
2. F jest funkcją niemalejącą (stałą lub rosnącą).
3. F jest funkcją prawostronnie ciągłą, tzn.
lim F ( x  x)  F ( x)
x  0 

4. F     lim F ( x)  0 oraz F    lim F ( x)  1

x  x 
 Zmienna losowa

W dalszym ciągu symbolem F  x   będziemy oznaczać

lewostronną granicę dystrybuanty w punkcie x, czyli:
F ( x )  lim F ( x  x)
x  0 

Uwaga !

F ( x )  lim F ( x  x)  P X  x 
x 0 
 Zmienna losowa

Można udowodnić następujące równości:

1. Pa  X  b   F (b)  F (a)
2. Pa  X  b   F (b)  F (a )
3. Pa  X  b   F (b)  F (a)
4. Pa  X  b   F (b)  F (a )
W równaniach tych można przyjąć, że a   lub b  

5. P X  x   F ( x)  F ( x)
 Zmienna losowa
Punkt nieciągłości (tę wartość zmienna
losowa przyjmuje z prawdopodobieństwem
F różnym od zera)

1 P X  x4   F ( x4 )  F ( x4 )

F(x4)

P X  x4   F ( x4 )  F ( x4 )

F(x4-)

F ( x1)  F  x1   P X  x1   P X  x1  Przedział, z którego zmienna losowa

F(x2) = F(x3) nie przyjmuje żadnej wartości:
P x2  X  x3   F ( x3 )  F ( x2 )  0
F(x1)

x1 x2 x3 x4 x
 Zmienna losowa

Rodzaje zmiennych losowych:

• skokowe (dyskretne)
• ciągłe (absolutnie ciągłe)
• mieszane
 Zmienna losowa

Zmienna losowa skokowa

Definicja 3. Zmienna losowa X jest typu skokowego,

jeśli może przyjmować skończoną lub nieskończoną, ale
przeliczalną liczbę wartości x1 , x2 , ... odpowiednio z
prawdopodobieństwami p1, p2 , ..., takimi, że  pi  1.
i
Liczby x1 , x2 , ... nazywamy dopuszczalnymi wartościami
zmiennej losowej X.
 Zmienna losowa

Definicja 4. Funkcję, która każdej dopuszczalnej

wartości x1 , x2 , ... zmiennej losowej X przyporządkowuje
odpowiednio prawdopodobieństwa p1, p2 , ... nazywamy
funkcją prawdopodobieństwa
f ( xi )  P X  xi   pi , i  1,2,...

Dla zmiennej losowej skokowej dystrybuanta F ma

postać:
F  x    P X  xi    pi
xi  x xi  x
 Zmienna losowa

Przykład

Funkcję prawdopodobieństwa zmiennej losowej

przedstawia poniższa tabela:

xi 0 1 2 3
pi 1/8 3/8 3/8 1/8
 Zmienna losowa

Wykres funkcji prawdopodobieństwa

pi

3/8 . .

1/8 . .

0 1 2 3 xi
 Zmienna losowa
Dystrybuanta zmiennej losowej X

F(x)

7/8

4/8

1/8

0 1 2 3 x
 Zmienna losowa

Zmienna losowa ciągła

Definicja 5. Zmienną losową X nazywamy ciągłą jeżeli

jej zbiór wartości tworzy przedział, sumę przedziałów
lub zbiór liczb rzeczywistych R oraz istnieje taka
nieujemna funkcja rzeczywista f, że dystrybuantę tej
zmiennej można przedstawić w postaci:
x
F ( x)   f (t )dt , x  R .

Funkcję f nazywamy funkcją gęstości zmiennej losowej
X.
 Zmienna losowa

Z definicji zmiennej losowej ciągłej wynikają

następujące własności:

1. Funkcja f może mieć co najwyżej skończoną liczbę

punktów nieciągłości.

2. Jeżeli w punkcie x funkcja f jest ciągła to:

F ( x)  f ( x)


3.  f ( x)dx  1

 Zmienna losowa

P  x  X  x  x 
4. f  x   lim
x 0  x

5. x  R P X  x   0
 Zmienna losowa

b
6. Pa  X  b    f  x dx
a b
Pa  X  b    f  x dx
a

f(x)

a b x
 Zmienna losowa

7. P(a  X  b)  F (b)  F (a)

P(a  X  b)  F (b)  F (a)
P(a  X  b)  F (b)  F (a)
P(a  X  b)  F (b)  F (a)

8. P x  X  x  x   f  x x
 Zmienna losowa

Zmienna losowa mieszana

Definicja 6. Zmienną losową X nazywamy mieszaną

jeżeli jej dystrybuanta jest kombinacją wypukłą
dystrybuanty typu dyskretnego i dystrybuanty typu
ciągłego, jest zatem ciągła i różniczkowalna z wyjątkiem
skończonej lub przeliczalnej liczby punktów x1 , x2 , ... ,
którym odpowiadają niezerowe prawdopodobieństwa
p1, p2 , ... .
 Zmienna losowa

Dystrybuantę zmiennej losowej mieszanej X

można przedstawić w postaci:
F ( x)  qF ( d ) ( x)  (1  q) F (c ) ( x) ,
gdzie 0  q  1.

Dystrybuanta rozkładu Dystrybuanta rozkładu

dyskretnego ciągłego
 Zmienna losowa

F(x2)

F(x2-)

F(x1)

F(x1-)

x2 x
x1
Tego typu zmienne modelują np. ryzyko
wysokości wypłaty z polisy w ciągu ustalonego
okresu. W takim modelu pradopodobieństwo, że
nie będzie wypłaty w badanym okresie jest
skoncentrowane w zerze. Natomiast, jeżeli
dojdzie do wyplaty, to jej wysokość jest
modelowana za pomocą ciągłej zmiennej
losowej.
Przykład 1:
0, x0
F ( x)  
1  (1  q) exp( x), x  0

Ta zmienna losowa przyjmuje wartość 0 z

prawdopodobieństwem q (jest to prawdopodobieństwo, że
nie będzie wypłaty z polisy w badanym okresie). Jeżeli
dojdzie do wypłaty, to jej wysokość modelowana jest
zmienną losową o rozkładzie wykładniczym.
Tak więc:
0, x  0
F (d )
( x)  
1, x  0

F (c )
( x)  1  exp( x), x  0
 1

0,9

0,8

0,7

0,6
F(x)

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

0
-5 0 5 10 15 20

x
 0,9

0,8

0,7

0,6

0,5
f(x)

0,4

0,3

0,2

0,1

0
-5 0 5 10 15 20 25
x
 Zmienna losowa
Przykład 2
Rozważmy polisę AC samochodu, która zapewnia pokrycie
szkody do maksymalnej wysokości 2000 EURO.
Prawdopodobieństwo wypadku powodującego wypłatę z tej
polisy w ciągu roku wynosi 0,15 (zakładamy, że w ciągu roku
wystąpi tylko jedna szkoda). Wiadomo, że jeżeli zdarzy się
wypadek, to wysokość szkód ma rozkład mieszany:

  x 
0,0091  2000 , 0  x  2000

f ( x)  0,1, x  2000
0, x  R  0, 2000


Wyznaczyć rozkład wypłaty generowany przez tę polisę w ciągu
roku.
 Zmienna losowa

f(x)
0,1
0,001
0,0009
0,0008
0,0007
0,0006
0,0005
0,0004
0,0003
0,0002
0,0001
0
-200 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000
 Zmienna losowa

Niech Z oznacza zmienną losową modelującą wypłatę

generowaną przez tą polisę w ciągu roku:

0, x  0

  
2
x  

F ( z )  0,85  1  0,15  0,9 1  1  , 0  x  2000
  2000  
  
1, x  2000

 Zmienna losowa

FZ

1
0,985

0,85

z
Przyjmijmy, że x1 , x2 , ... są to punkty, w
których dystrybuanta jest nieciągła
(czyli punkty skokowe, punkty z
prawdopodobieństwami różnymi od
zera).
  Wartość oczekiwana

Jeżeli:
- qF ( d ) ( x)   F ( xi )  F ( xi )    pi ,
xi  x xi  x
x
- (1  q) F ( c ) ( x)  F ( x)  qF ( d ) ( x)   f ( c ) (t )dt ,

wtedy:

E  X    xi pi   xf (c)
( x)dx
i 
Całka Stieltjesa
Będziemy to zapisywać:  F ( xi )  F ( xi )  pi , dla x  xi
dF ( x)   ( c )

f ( x), poza tym

E X    xdF ( x)   xi pi   xf (c)
( x)dx
 i 
Wartość oczekiwana dla zmiennej z przykładu 1
wynosi:

1 1 q
E  X   0  q  (1  q)  
 
Gdy zmienna losowa jest albo skokowa albo ciągła:

  xi pi dla zmiennej losowej skokowej

 i
E X    
  xf  x dx dla zmiennej losowej ciąglej
 

Jeżeli X jest zmienną losową, to dowolna funkcja

(mierzalna) g(X) jest również zmienną losową i

E g ( X )   g ( x)dF ( x) .


Wartość oczekiwaną będziemy oznaczać

przez  ,czyli   E (X ) .
  Wariancja

Przez wariancję  2 zmiennej losowej X rozumiemy wartość

oczekiwaną funkcji  X  E (X ) 2 , o ile jest ona skończona:

 

  E  X  E ( X )     X  E ( X )  dF ( x)
2 2 2


 
 2  E X 2  E (X ) 2

Gdy zmienna losowa jest albo skokowa albo ciągła:

   xi   2 pi
 i
 
2

  x   2
f  x dx
 
Wariancję będziemy często oznaczć przez Var (X )
Var ( X )   2

Odchyleniem standardowym będziemy

nazywać liczbę:
  Var (X ) .
  Momenty zwykłe

Momentem zwykłym rzędu r nazywamy liczbę:

 

r  E X r   x r dF (x) ,

o ile, całka ta jest skończona. Rząd r może być równy
r=0,1,2,... .

W szczególnym przypadku:
0  1, 1    E ( X ) .
  Momenty centralne

Załóżmy, że istnieje skończona wartość oczekiwana E(X).

Jeżeli ponad to, odpowiednia całka jest skończona,
momentem centralnym rzędu r nazywamy liczbę:
 

rc  E  X  E ( X ) r    x  E ( X ) r dF ( x)

gdzie r  0,1,2,... .

W szczególnym przypadku:
0  1, 1  0, 2  Var ( X ) .
c c c
 Skośność
3
c

3

0,25

0,2

0,15

0,1

0,05

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
 Kurtoza
4
c
2  3
4
0,45

0,4

0,35

0,3

0,25

0,2

0,15

0,1

0,05

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
  Ograniczony moment zwykłego rzędu r
Niech X oznacza dowolną zmienną losową. Definiujemy
zmienną losową:
Y  min  X , m   X  m
Wtedy r-ty ograniczony moment zwykły zmiennej X
nazywamy liczbę:
      
E ( X  m)  E Y  E min( X , m)
r r
r

Wysokość wypłaty Wysokość szkody

Suma ubezpieczenia
Moment ten wyznaczamy w następujący sposób

- dla zmiennej losowej skokowej:

 
E ( X  m)r   xir pi  mr  pi
xi  m xi  m

- dla zmiennej losowej ciągłej:

 
m 
E ( X  m)r   x r f ( x)dx  mr  f ( x)dx
0 m
Własności:

1. Jeżeli zmienna przyjmuje wartości nieujemne to

istnieją wszystkie ograniczone moment rzędu r  0 .

2. lim E  X  m  E ( X ) , jeżeli wartość oczekiwana

m 
istnieje
 Funkcja tworząca

Niech X będzie zmienną losową przyjmującą

nieujemne wartości całkowite. Funkcję tworzącą h X
rozkładu zmiennej losowej X definiujemy następująco:

    P X  xi s
hX ( s )  E s X xi
 pi s ,  1  s  1
xi

i i
Przykład
Zmienna losowa X ma rozkład

xi 0 1 2 3
pi 1/8 3/8 3/8 1/8

Funkcja tworząca ma postać:

1 3 1 3 2 1 3
hX ( s )   s  s  s
8 8 8 8
  Funkcja tworząca (generująca) momenty

Funkcją tworzącą momenty (w skrócie ftm) rozkładu

zmiennej losowej X o dystrybuancie F nazywamy funkcję
M X określoną następująco:

 

M X ( s)  E e sX   e sx dF ( x) .

Dziedziną tej funkcji jest przedział, w którym całka
występująca po prawej stronie jest zbieżna.
Jej nazwa związana jest z równością:

 
r  E X r  M X( r ) (0), r  1,2,3,...,

z której wynika, że w przypadku, gdy znamy funkcję

tworzącą momenty rozkładu zmiennej losowej X, możemy
wyznaczyć jej momenty zwykłe rzędu r, obliczając r-te
pochodne funkcji M X w punkcie s  0 .
Jeżeli X 1 i X 2 są niezależnymi zmiennymi
losowymi, to funkcja tworząca momenty ich
sumy Y  X1  X 2 jest równa:

M Y ( s )  M X1 ( s )  M X 2 ( s )

Funkcja tworząca momenty transformacji liniowej

Y  aX  b jest równa:

M Y ( s)  ebs M X (as)
Funkcja tworząca (generująca) kumulanty

Funkcją tworzącą kumulanty (w skrócie ftk) rozkładu

zmiennej losowej X o dystrybuancie F nazywamy funkcję
C X określoną następująco:

C X ( s)  lnM X ( s) 

Kumulantą rzędu r zmiennej losowej X

nazywamy liczę:
 r  C X (0)
(r )
Własności:

1. 1  1  
2.  2  2  1  
2 2

3
3.   3

4
4.  2  4
s
  Funkcja charakterystyczna

Funkcją charakterystyczną  X rozkładu

zmiennej losowej X o dystrybuancie F
isX
nazywamy wartość oczekiwaną zmiennej e :
   e

X  E e isX isx
dF ( x),    s  

gdzie i jest jednostką urojoną ( i   1 ).
W przypadku rozkładu absolutnie ciągłego:

 X ( s)   e isx
f ( x)dx ,


natomiast w przypadku rozkładu dyskretnego:

 X ( s)   p xk e .
isxk

k
Za pomocą funkcji charakterystycznej można
wyznaczyć momenty zwykłe:

 X (0)
(r ) r
 
i E X .
r
Związki między wprowadzonymi funkcjami:

1. C X ( s)  lnM X ( s)

2. hX ( s)  M X ln( s) 

3.  X ( s)  M X (is)

 
4. M X ( s)  hX e s

5. X (s)  h e 
X
is