44
Sè 4 - 2003
Héi ®oμn C«ng gi¸o - lÞch sö vμ hiÖn t¹i
H éi ®oμn C«ng gi¸o xuÊt hiÖn ë
n−íc ta hμng thÕ kØ nay víi
qu¸ tr×nh h×nh thμnh, tån t¹i vμ ph¸t
triÓn phøc t¹p. Cã thÓ ph©n chia
chÆng ®−êng ®· qua cña héi ®oμn
C«ng gi¸o thμnh nh÷ng giai ®o¹n
sau ®©y.
Giai ®o¹n tõ buæi ®Çu truyÒn gi¸o ®Õn
®Çu thÕ kØ XX
Giai ®o¹n nμy héi ®oμn ®−îc gäi lμ
hä hay hä th¸nh ®Ó ph©n biÖt víi
ph−êng héi x· héi, còng cã thÓ lμ ®Ó
ph©n biÖt víi hä téc (ch¼ng h¹n nh−
hä NguyÔn, hä TrÇn)(1). Mét trong
nh÷ng hä (héi ®oμn) xuÊt hiÖn sím
nhÊt lμ hä R«sari«, vμo thêi ®iÓm 1678
hä nμy ®· xuÊt hiÖn trong nhiÒu lμng
vμ ë kinh ®« (Th¨ng Long)(2). Theo Th−
chung göi bæn ®¹o thuéc dßng §a
Minh, n¨m 1798 ®· cã thÓ thøc vÒ viÖc
lËp hä R«sari«. Nh− vËy, c¸c thõa sai
thuéc dßng §a Minh lμ nh÷ng ng−êi
®i ®Çu trong viÖc lËp hä (héi ®oμn)
C«ng gi¸o. Trong mét th− chung ®Ò
ngμy 07 th¸ng 02 n¨m 1848 göi ®Þa
phËn, Gi¸m môc Liªu cho biÕt tÝnh ®Õn
thêi ®iÓm nμy, ®Þa phËn ®· lËp ®−îc
mét sè hä (héi ®oμn) nh− sau: Héi San
ti, KÝnh Danh, R«sa.
Tõ nöa thÕ kØ XIX ®Õn hÕt thÕ kØ
XX ë ®Þa phËn T©y §μng Ngoμi cã
Nghiªn cøu T«n gi¸o.
NguyÔn Hång D−¬ng(*)
mét sè hä nh−: ¸o §øc Bμ nói
Carmªl« (thêi gian kho¶ng gi÷a thÕ
kØ XIX); hä L¸i Tim §øc Chóa Giªsu
thμnh lËp do Th− chung cña Gi¸m
môc B¶o Léc Ph−íc (Puginier) ban
ngμy 19 th¸ng 03 n¨m 1873; hä
(3)
R«sari« §øc Bμ .
ë Nam Bé, giai ®o¹n nμy cã mét
sè héi ®oμn sau:
Héi con §øc MÑ: Môc ®Ých gi¸o
dôc vμ th¸nh ho¸ c¸c thiÕu n÷.
Héi Th¸nh ThÊt: gióp c¸c gia ®×nh
sèng lμnh m¹nh, th¸nh thiÖn.
Héi Th¸nh ThÓ: Gia t¨ng lßng t«n
sïng yªu mÕn Chóa Giªsu Th¸nh ThÓ.
Héi C¸c §¼ng: CÇu nguyÖn cho
ng−êi qua ®êi.
Héi Mai Kh«i: LËp ngμy 29 - 01 -
1905 t¹i xø T©n §Þnh, cæ vò lÇn chuçi
trong gia ®×nh.
Héi Thiªn ThÇn hé thñ: TËp hîp
c¸c em trai trong ca ®oμn vμ c¸c em
gióp lÔ.
*. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. Xin xem thªm bµi: T×m hiÓu tæ chøc xø hä ®¹o
C«ng gi¸o ë MiÒn B¾c tõ thÕ kØ XVII ®Õn ®Çu thÕ kØ
XX. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 4 (06) -2000, tr.
30-37.
2. Sö kÝ §Þa phËn Trung, Phó Nhai ®−êng, 1916, tr. 16.
3. S¸ch thuËt l¹i c¸c th− chung ®Þa phËn T©y §µng
Ngoµi. In t¹i KÎ Së, 1908, tr. 119.
NguyÔn Hång D−¬ng. Héi ®oµn C«ng gi¸o…
Héi T−¬ng tÕ, v.v…
§Õn ®Çu thÕ kØ XX, c¸c tæ chøc tËp
hîp tÝn ®å C«ng gi¸o ë c¸c ®Þa phËn
miÒn B¾c vÉn ®−îc gäi lμ hä. VÝ dô,
n¨m 1905 Gi¸m môc §«ng ra Th−
(4)
chung lËp hä Qu¶n Gi¸o . §Æc biÖt
n¨m 1915, ë nhμ thê hä xø Th¸i B×nh
lËp nªn hä Bμ Th¸nh (5)
Imelda .
Nh−ng còng vμo thêi ®iÓm nμy, ngμy
09 th¸ng 10 n¨m 1903, Gi¸m môc
§«ng ra Th− chung lËp héi Santi.
VËy lμ ch÷ héi ®Õn tËn thêi k× nμy
míi xuÊt hiÖn.
Nghiªn cøu vÒ héi ®oμn C«ng gi¸o
kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn mét lo¹i
héi ®oμn ®Æc biÖt ®ã lμ dßng ba mμ
cô thÓ lμ dßng ba §a Minh. §©y lμ
dßng ba phÇn ®êi, “gåm nh÷ng ng−êi
sèng gi÷a thÕ gian, tu©n gi÷ kØ luËt
dßng ba, sèng biÖt lËp hoÆc s¸t nhËp
vμo mét ®oμn thÓ gäi lμ huynh ®Ö
®oμn dßng”(6). Cuèn Sö kÝ §Þa phËn
Trung, in n¨m 1916 cho biÕt vμo thêi
®iÓm nμy dßng §a Minh ngoμi ®êi
®−îc gäi lμ Hä dßng ba «ng Th¸nh
Du minh g« vμ (Hä) ®· lan ra trong
kh¾p c¶ ®Þa phËn, hÇu ch¼ng cã mét
hä nμo, dï rÊt nhá män mÆc lßng, mμ
ch¼ng cã «ng bμ nμo vμo dßng ba
«ng Th¸nh Du minh g«. §õng kÓ c¸c
chÞ em bªn trong nhμ mô lμ nh÷ng
kÎ ë trong Nhμ Chung, th× trong ®Þa
phËn nμy cã mét v¹n hai ngμn n¨m
tr¨m m−êi hai «ng bμ thuéc vÒ dßng
thø ba «ng Th¸nh Du minh g«(7).
Tõ ®Çu thÕ kØ XX trë vÒ tr−íc
trong c¸c th− tÞch C«ng gi¸o thÊy
dïng ch÷ héi ®Ó chØ nh÷ng tæ chøc
45
tËp hîp quÇn chóng tÝn ®å nh−ng
kh«ng ph¶i ®Ó chØ héi ®oμn C«ng
gi¸o nh− chóng ta sö dông ngμy nay.
Xin ®−îc trÝch dÉn hai vÝ dô:
VÝ dô thø nhÊt: Tæ chøc mμ ngμy
nay chóng ta quen gäi lμ ban hμnh
gi¸o xø, hä ®¹o l¹i ®−îc gäi lμ héi.
Sö kÝ §Þa phËn Trung viÕt: “Trong
c¸c xø hay lμ hÇu hÕt c¸c xø c¶ vμ
®Þa phËn, th−êng cã mét héi chung,
quen gäi lμ hμng phñ hay hμng xø…
Sau n÷a ®õng kÓ héi chung c¶ b¶n
xø, th× mçi hä còng cã héi riªng”(8).
VÝ dô thø hai: Theo cuèn Sö kÝ §Þa
phËn Trung phÇn VIII víi tiªu ®Ò: VÒ
nh÷ng héi gióp nhau kh¸c viÕt: “Vèn
ng−êi An Nam thÝch dùng héi lËp
ph−êng chung víi nh÷ng kÎ kh¸c…
Héi chung th−êng th−êng h¬n th× lμ
cã ý gióp nhau trong nh÷ng dÞp
kh¸c th−êng nh− khi lμm nhμ míi,
khi ph¶i lμm ®¸m ma, ®¸m c−íi..
Nh÷ng héi chung trong c¶ §Þa phËn
nμy th× ®Õn mét ngh×n, bëi v× cã xø
®−îc b¶y t¸m m−¬i, hay lμ mét tr¨m
héi chung; nh−ng mμ cã xÐt chÝnh ý
tø th× bao nhiªu héi Êy còng tãm l¹i
trong hai m−¬i héi chung mμ th«i”(9).
HiÖn t¹i chóng t«i ch−a cã tμi liÖu
nμo ghi chÐp vÒ thêi ®iÓm thμnh lËp
héi h¸t, héi con hoa… Theo tμi liÖu
4. S¸ch thuËt l¹i c¸c th− chung ®Þa phËn T©y §µng
Ngoµi. In t¹i KÎ Së, 1908, tr. 241-242.
5. Sö kÝ §Þa phËn Trung, Phó Nhai ®−êng 1916, tr.
216.
6. Thñ b¶n dßng ba §a Minh ViÖt Nam. Ch©n lÝ xuÊt
b¶n. In lÇn thø 3, Sµi Gßn 1975, tr. 82.
7. Sö kÝ §Þa phËn Trung. S®d., tr. 212.
8. Sö kÝ §Þa phËn Trung. S®d., tr. 210-211.
9. Sö kÝ §Þa phËn Trung. S®d, tr. 243.
45
46
®iÒn d· mμ chóng t«i thu thËp ®−îc
th× héi h¸t, héi con hoa… cã tuæi ®êi
rÊt muén. Nguyªn nh©n th× cã nhiÒu,
nh−ng cã mét nguyªn nh©n c¬ b¶n lμ
ph¶i ®îi ®Õn khi nhμ NguyÔn bá lÖnh
cÊm ®¹o (1874), C«ng gi¸o ViÖt Nam
míi ®−îc c«ng khai ho¹t ®éng, còng
cã nghÜa lμ tÝn ®å míi ®−îc c«ng
khai häc h¸t, tËp móa h¸t, d©ng hoa,
thæi kÌn, ®¸nh trèng móa tr¾c…
Ch¼ng h¹n nh− nghi thøc móa h¸t
d©ng hoa tæ chøc vμo th¸ng N¨m-
Th¸ng Hoa §øc MÑ chØ ®−îc cæ suý
vμo thêi Gi¸m môc B¶o Léc Ph−íc
(Puiginier) (1868-1892). Nghi thøc nμy
®−îc ph¸t triÓn réng vμo thêi Gi¸m
môc §«ng (Gendreau) (1892-1935).
Giai ®o¹n nμy mét sè héi ®oμn
®−îc thμnh lËp ®i, thμnh lËp l¹i v× bÞ
®øt ®o¹n do chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña
nhμ n−íc phong kiÕn, nhÊt lμ nhμ
NguyÔn vμ do gi¸o héi kh«ng cã
®iÒu kiÖn duy tr×.
Héi ®oμn lËp ra ë thêi k× nμy chñ
yÕu theo ®−êng h−íng sèng ®¹o, gi÷
v÷ng ®êi sèng ®øc tin. Khi ra Th−
chung thμnh lËp héi Santi, Gi¸m môc
§«ng nªu 3 lÝ do thμnh lËp héi lμ:
- KhuyÕn khÝch lßng mé ®¹o, M×nh
M¸u Th¸nh Chóa Giªsu.
- Nh÷ng kÎ ph¹m téi v× M×nh M¸u
Th¸nh Chóa Giªsu cã dÞp cÇu nguyÖn
®Òn téi.
- Héi viªn gióp nhau vÒ phÇn linh
hån, khi sèng, khi r×nh sinh th× vμ
khi chÕt ®o¹n.
C¸c héi ®−îc tæ chøc chÆt chÏ,
gi¸m môc lμ ng−êi chuÈn y thμnh
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 4 - 2003
lËp, linh môc chÝnh xø lμ ng−êi chÞu
tr¸ch nhiÖm. Trô së cña c¸c héi lμ
nhμ thê xø ®¹o. NÕu nhμ thê xø ®¹o
réng r·i, cã hai bμn thê, mét bμn thê
phô sÏ ®−îc dμnh cho c¸c héi. C¸c
héi cã kinh cÇu riªng, cã Th¸nh
Quan thÇy. Quü héi ®−îc g©y b»ng
®ãng nguyÖt liÔm. Mçi héi ®Òu x©y
dùng lÒ luËt. Héi (®oμn) C«ng gi¸o
cho ®Õn ®Çu thÕ kØ XX ®Òu thμnh lËp
ë ViÖt Nam, ch−a thÊy cã héi ®oμn
truyÒn tõ n−íc ngoμi vμo.
Giai ®o¹n ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1954
Nh− ®Ò cËp ë phÇn trªn, víi viÖc
thμnh lËp héi Santi ngμy 09 th¸ng 10
n¨m 1903 thêi Gi¸m môc §«ng, ch÷
héi ®Ó chØ tæ chøc tËp hîp tÝn ®å
C«ng gi¸o míi chÝnh thøc xuÊt hiÖn.
N¨m 1935 víi viÖc ra ®êi cña §oμn
Thanh niªn C«ng gi¸o, ch÷ ®oμn míi
chÝnh thøc xuÊt hiÖn ®Ó råi sau ®ã tæ
chøc tËp hîp tÝn ®å C«ng gi¸o ®−îc
gäi chung lμ héi ®oμn. Tuy nhiªn cã
nh÷ng h×nh thøc tËp hîp tÝn ®å ®Ó
phôc vô nghi lÔ nh−: KÌn, trèng, tr¾c,
b¸t ©m giai ®o¹n nμy kh«ng gäi lμ
héi mμ gäi lμ ph−êng: Ph−êng B¸t
©m, ph−êng KÌn T©y, ph−êng B¾c
Nh¹c, ph−êng Nam Nh¹c(10) .
Mét h×nh thøc tæ chøc kh¸c kh«ng
gäi lμ héi, ®oμn hay ph−êng mμ ®−îc
gäi lμ §¹o binh §øc MÑ (Legio
Maria). Song ®©y còng lμ mét tæ chøc
héi ®oμn mμ th«i.
N¨m 1932, Héi T«n N÷ V−¬ng ®−îc
thμnh lËp. N¨m 1933 lμ n¨m cã nhiÒu
10. H−¬ng −íc c¸c lµng L−u Ph−¬ng (Kim S¬n,
Ninh B×nh), lµng Phó Nhai (Xu©n Tr−êng, Nam
§Þnh) ®Òu ghi.
46
NguyÔn Hång D−¬ng. Héi ®oµn C«ng gi¸o…
héi ®oμn C«ng gi¸o thμnh lËp nh−:
Héi Bμ Th¸nh Anna, héi Bμ Th¸nh
Tªrªsa, héi ¤ng Th¸nh Giuse. Tõ
n¨m 1935 mét h×nh thøc tËp hîp
thanh niªn lμ tÝn ®å C«ng gi¸o cã tªn
lμ §oμn thanh niªn C«ng gi¸o ®−îc
thμnh lËp. HÖ thèng tæ chøc cã 3 cÊp:
Liªn ®oμn (toμn quèc), ®Þa phËn vμ
®oμn xø, hä ®¹o. N¨m 1938 xuÊt hiÖn
c¸c ®oμn NghÜa Binh ë c¸c ®Þa phËn
Hμ Néi, Bïi Chu, Vinh.
Trong kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1935
®Õn 1945 cã mét sè héi ®oμn míi xuÊt
hiÖn nh−: Héi CÇu nguyÖn cßn cã tªn lμ
T«ng ®å CÇu nguyÖn ( ®Þa phËn Hμ Néi),
hoÆc CÇu nguyÖn truyÒn gi¸o (®Þa phËn
Bïi Chu), H−íng ®¹o sinh C«ng gi¸o,
Héi Th¸nh Vinh S¬n cßn gäi lμ Vanh
x¨ng (Vincent) hoÆc héi B¸c ¸i Vinh
S¬n, §¹o binh §øc MÑ (Legio Maria),
§oμn thanh niªn C«ng nh©n C«ng gi¸o
(thμnh lËp n¨m 1941).
Héi ®oμn giai ®o¹n nμy phong phó vμ
phøc t¹p, mét sè héi ®oμn cã nguån gèc
tõ n−íc ngoμi ®−îc truyÒn b¸ vμ ph¸t
triÓn vμo ViÖt Nam nh− H−íng ®¹o sinh
C«ng gi¸o, héi th¸nh Vinh S¬n (ra ®êi ë
n−íc Ph¸p n¨m 1833), truyÒn vμo ViÖt
Nam kho¶ng thêi gian tõ 1935-1949, §¹o
Binh §øc MÑ (thμnh lËp ngμy 7-9-1921 t¹i
thμnh phè Dublin thuéc Air¬len), §oμn
thanh niªn C«ng nh©n C«ng gi¸o (lËp ë
ch©u ¢u n¨m 1893).
§Æc biÖt trong giai ®o¹n 1945- 1954
khi d©n téc ta tiÕn hμnh cuéc kh¸ng
chiÕn chÝn n¨m chèng thùc d©n Ph¸p vμ
can thiÖp Mü, cã mét sè héi ®oμn C«ng
gi¸o ho¹t ®éng mang mμu s¾c chÝnh trÞ
ph¶n ®éng. §¸ng kÓ lμ c¸c héi ®oμn sau:
47
Héi HiÖp sÜ Chóa: Thu hót thanh
niªn C«ng gi¸o sèng tËp trung trong
nhμ thê, tiÕn hμnh luyÖn tËp qu©n sù,
trang bÞ vò khÝ, ®Æt d−íi sù chØ huy
trùc tiÕp cña linh môc ®Ó tuÇn tra canh
g¸c nhμ thê vμ xø, hä ®¹o lμng C«ng
gi¸o. Héi nμy vÒ sau ®æi thμnh Héi
NghÜa sÜ, §éi C¶m tö… lμ nh÷ng tæ
chøc cã vò trang chèng l¹i C¸ch m¹ng.
Héi NghÜa sÜ: Héi viªn ®−îc tæ
chøc canh g¸c nhμ thê, lμng xãm,
luyÖn tËp qu©n sù do linh môc phô
tr¸ch. Héi lμ nh÷ng tæ chøc cã tÝnh
chÊt vò trang, lμ nguån bæ sung
qu©n cho qu©n ngôy.
§oμn Thanh niªn C«ng gi¸o cøu
quèc: Lμ tæ chøc vò trang ®−îc Gi¸m
môc Lª H÷u Tõ sö dông ®Ó chèng
ph¸ C¸ch m¹ng ®Þa bμn tØnh Ninh
B×nh kho¶ng thêi gian 1946-1949. C¸c
®oμn viªn vÒ sau lμ nguån bæ sung
cho tù vÖ C«ng gi¸o ®−îc tæ chøc ë
Ph¸t DiÖm d−íi thêi Gi¸m môc Lª
H÷u Tõ. §©y lμ lùc l−îng vò trang
cña Nhμ Chung Ph¸t DiÖm vμ c¸c xø,
hä lμng C«ng gi¸o. Tæ chøc nμy ®−îc
lËp ra ®Ó tiÕp tay cho thùc d©n Ph¸p
chèng ph¸ C¸ch m¹ng. T¸c gi¶ TrÇn
Lª viÕt: “ë miÒn B¾c, nh÷ng ®¬n vÞ
“tù vÖ C«ng gi¸o” ®−îc lËp, tù trang
bÞ vò khÝ còng nh»m môc tiªu lμ
ng−êi C«ng gi¸o yªu n−íc vμ ®−îc
hËu thuÉn bëi mét sè ng−êi trong
gi¸o héi”(11). Còng theo t¸c gi¶ TrÇn
Lª: “Thanh niªn C«ng gi¸o cøu quèc
11. TrÇn Lª. VÒ ®−êng h−íng “Sèng phóc ©m gi÷a
lßng d©n téc” cña Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt Nam vµ
mét sè quan ®iÓm cña §¶ng vÒ c«ng t¸c t«n gi¸o.
T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 5 (17) -2000.
47
48
trong mÆt trËn ViÖt Minh ë Ph¸t
DiÖm, Nam §Þnh sau nμy ®· cã liªn
l¹c víi linh môc Hoμng Quúnh. Lóc
®Çu khi nghe tin thanh niªn C«ng
gi¸o tham gia ®oμn thÓ cøu quèc,
Kh©m sø Toμ Th¸nh t¹i ViÖt Nam
Drapier kh«ng ®ång ý. Nh−ng sau
biÕt c¸c nhãm thanh niªn nμy ®−îc
linh môc Hoμng Quúnh h−íng dÉn tæ
chøc kh«ng ph¶i ®Ó ®¸nh T©y, nªn
vui lßng mμ cßn ñng hé tμi chÝnh(12).
Cã thÓ nãi giai ®o¹n tõ ®Çu thÕ kØ
XX ®Õn n¨m 1954 lμ giai ®o¹n mμ
héi ®oμn C«ng gi¸o ViÖt Nam béc lé
kh¸ ®Çy ®ñ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ lo¹i
h×nh vμ c¸c biÓu hiÖn ho¹t ®éng.
Giai ®o¹n tõ n¨m 1954 ®Õn n¨m
1975
Giai ®o¹n nμy do ®Êt n−íc ta bÞ
chia c¾t lμm hai miÒn nªn Gi¸o héi
C«ng gi¸o còng bÞ t¸ch lμm hai.
ë MiÒn B¾c phÇn lín c¸c héi ®oμn
C«ng gi¸o kh«ng cßn ho¹t ®éng. Mçi
xø ®¹o th«ng th−êng chØ cßn l¹i héi
h¸t, héi Con hoa phôc vô cho nghi lÔ.
Mét sè xø ®¹o cßn gi÷ l¹i héi kÌn,
héi trèng hoÆc héi tr¾c.
ë MiÒn Nam næi nªn lμ Phong
trμo C«ng gi¸o tiÕn hμnh. Phong
trμo nμy nãi mét c¸ch gi¶n ®¬n lμ
“sù céng t¸c cña gi¸o d©n trong viÖc
t«ng ®å cña hμng gi¸o phÈm”(13).
C«ng gi¸o tiÕn hμnh cã c¸c héi ®oμn
chuyªn biÖt, kh«ng chuyªn biÖt vμ
c¸c ®oμn thÓ phô t¸.
Héi ®oμn chuyªn biÖt: TËp hîp héi
viªn theo mét kho¶ng løa tuæi nhÊt
®Þnh thuéc vμo mét ®Þa bμn nhÊt ®Þnh.
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 4 - 2003
§ã lμ c¸c tæ chøc víi tªn gäi: NghÜa
Binh Th¸nh ThÓ; Hïng t©m dòng chÝ;
Phong trμo Thanh lao c«ng; Häc sinh
C«ng gi¸o; Sinh viªn C«ng gi¸o; Héi
B¸c sÜ C«ng gi¸o; Héi Con §øc MÑ; Héi
C¸c Bμ mÑ C«ng gi¸o.
Héi ®oμn kh«ng chuyªn biÖt: TËp
hîp héi viªn ®a d¹ng vÒ løa tuæi vμ
nghÒ nghiÖp, bao gåm: HiÖp héi
Th¸nh MÉu, Liªn minh Th¸nh T©m,
§¹o binh §øc MÑ (Legio Maria), Gia
®×nh Ph¹t T¹.
C¸c ®oμn thÓ phô t¸: Lμ nh÷ng tæ
chøc kh«ng ®ñ yÕu tè c¨n b¶n ®Ó
thμnh lËp C«ng gi¸o tiÕn hμnh. §ã lμ
c¸c héi ®oμn phô t¸ ®¹o ®øc, nh−:
Dßng ba Phanxic«, Carmªl«, phô t¸
phông vô nh−: Héi B¸c ¸i Vinh s¬n,
Phaol«, phô t¸ gi¸o dôc c«ng d©n
nh−: H−íng ®¹o sinh C«ng gi¸o.
C«ng gi¸o tiÕn hμnh lμ ®Æc thï næi
tréi cña héi ®oμn C«ng gi¸o MiÒn
Nam giai ®o¹n 1954-1975. Phong trμo
®−îc ®iÒu hμnh bëi mét tæ chøc chÆt
chÏ tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng.
Giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn nay
Ho¹t ®éng cña héi ®oμn thêi k×
nμy ®−îc ph©n thμnh hai giai ®o¹n
nhá: Tõ n¨m 1975 ®Õn n¨m 1986 vμ tõ
n¨m 1987 ®Õn nay.
Thêi gian tõ n¨m 1975 ®Õn n¨m
1986
12. Tµi liÖu l−u tr÷ Uû ban Liªn L¹c C«ng gi¸o toµn
quèc. “B¸o c¸o cña linh môc Hoµng Quúnh t¹i héi
nghÞ tæ chøc C«ng gi¸o. Ph¸t DiÖm ngµy 5, 6-11-
1945”. DÉn l¹i TrÇn Lª. Bµi ®· dÉn.
13. NguyÔn V¨n Vi. T×m hiÓu C«ng gi¸o tiÕn hµnh
Quèc tÕ vµ ViÖt Nam. Sµi Gßn 1965, tr. 28.
48
NguyÔn Hång D−¬ng. Héi ®oµn C«ng gi¸o…
ë MiÒn Nam thêi gian ®Çu sau gi¶i
phãng phÇn lín c¸c tæ chøc héi ®oμn
thuéc C«ng gi¸o tiÕn hμnh ngõng ho¹t
®éng, mét sè héi ®oμn ®−¬ng nhiªn gi¶i
t¸n nh−: C«ng chøc C«ng gi¸o, Qu©n
nh©n C«ng gi¸o, Hïng t©m dòng chÝ,
Thanh niªn gi¸o xø, Thanh n÷ gi¸o
xø… Mét sè tæ chøc nh− §¹o binh §øc
MÑ (Legio Maria), B¸c ¸i Vinh S¬n dÇn
dÇn ho¹t ®éng trë l¹i ë c¸c ®Þa phËn
HuÕ, Xu©n Léc (§ång Nai). §Þa phËn
Thμnh phè Hå ChÝ Minh cã nh÷ng héi
®oμn sau ®©y ho¹t ®éng: Héi C¸c bμ mÑ
C«ng gi¸o; Héi Con §øc MÑ (dμnh cho
thanh n÷), Héi NghÜa b×nh Th¸nh ThÓ,
§¹o binh §øc MÑ, HiÖp héi Th¸nh
MÉu, Liªn minh Th¸nh T©m, c¸c
dßng ba: §a Minh, Phanxic«(14).
Tuy nhiªn ®Õn kho¶ng n¨m 1978
c¸c héi ®oμn trªn lÇn l−ît ngõng
ho¹t ®éng. Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1980
héi ®oμn C«ng gi¸o ë MiÒn Nam ho¹t
®éng trë l¹i nh−ng d−íi h×nh thøc
sinh ho¹t theo giíi. Bao gåm: Giíi
¤ng, giíi Bμ, giíi Gia tr−ëng, giíi
Thanh niªn, giíi ThiÕu nhi… TËp hîp
tÝn ®å sinh ho¹t theo giíi lμ sù linh
ho¹t trong viÖc tËp hîp tÝn ®å cña
c¸c ®Þa phËn C«ng gi¸o ë MiÒn Nam.
T¹i MiÒn B¾c thêi gian nμy c¸c
héi ®oμn vÉn ë trong t×nh tr¹ng
ngõng ho¹t ®éng. ë c¸c xø, hä ®¹o
vÉn chØ duy tr× mét sè héi ®oμn phôc
vô cho nghi lÔ t«n gi¸o nh−: héi h¸t,
héi con hoa, mét vμi n¬i cã héi kÌn,
héi trèng.
Vμo ®Çu nh÷ng n¨m 1980, do cã sù
giao l−u víi MiÒn Nam, mét sè xø
49
®¹o thuéc c¸c ®Þa phËn: Hμ Néi, Bïi
Chu, Ph¸t DiÖm ®· thÊy ho¹t ®éng
cña c¸c giíi. §©y chÝnh lμ tiÒn ®Ò ®Ó
héi ®oμn phôc håi vμ ph¸t triÓn
trong thêi gian tõ 1987 ®Õn nay.
Thêi gian tõ 1987 ®Õn nay
Nh÷ng n¨m cuèi thËp kØ 80 cña
thÕ kØ XX lμ nh÷ng n¨m cã sù
chuyÓn ®æi tªn gäi tõ giíi sang héi
®oμn. Mét sè héi ®oμn cò dÇn dÇn
®−îc phôc håi vμ xuÊt hiÖn nh÷ng
héi ®oμn míi ®−îc thμnh lËp. ThËp
kØ 90 cña thÕ kØ XX lμ thËp kØ “bïng
næ” héi ®oμn.
ë Hμ Néi, n¨m 1991 t¹i xø ®¹o
Hμm Long t¸i lËp héi Bμ Th¸nh
Anna. Héi cã ®iÒu lÖ, do linh môc
chÝnh xø kÝ. TiÕp theo lμ héi C¸c bμ
mÑ C«ng gi¸o vμ c¸c héi ®oμn kh¸c.
Héi Bμ th¸nh Anna sau ®−îc nh©n
réng ra c¸c xø §ång Tr×, Th−îng
Thôy, Cæ NhuÕ, KÎ SÐt... C¸c xø, hä
®¹o trªn ®Þa bμn Hμ Néi thêi gian
nμy cßn thÊy xuÊt hiÖn héi CÇu
nguyÖn, héi Tªrasa, héi NghÜa binh,
héi ¤ng Th¸nh Giuse.
Th¸ng 9 n¨m 1995, tiÕn hμnh kh¶o
s¸t ë tØnh Nam Hμ (lóc ®ã ch−a t¸ch
tØnh) chóng t«i ®−îc biÕt trªn ®Þa bμn
tØnh cã 17 lo¹i héi ®oμn víi 3800 héi
gåm 65000 héi viªn/ 475086 gi¸o d©n.
Riªng huyÖn Xu©n Thuû cã 700 héi
®oμn thu hót 20000 ng−êi tham gia.
ë ®Þa phËn HuÕ, n¨ m 19 94 t iÕ n
14. Kh¶o s¸t t×nh h×nh tÝn ng−ìng vµ t«n gi¸o trªn
®Þa bµn Thµnh phè Hå ChÝ Minh. (Chuyªn ®Ò Thiªn
Chóa gi¸o). Tµi liÖu ®¸nh m¸y, l−u tr÷ t¹i ViÖn
Nghiªn cøu T«n gi¸o, tr. 6 vµ 7.
49
50
hμnh kh¶o s¸t t¹i xø ®¹o Phñ Cam,
chóng t«i thÊy cã c¸c héi ®oμn:
NghÜa binh Th¸nh ThÓ, Gia tr−ëng,
Gia ®×nh trÎ, C¸c bμ mÑ C«ng gi¸o,
Legio Maria, Chung sù hiÕu ®¹o,
ChiÕn sÜ Chóa Kit«, dßng ba §a Minh
vμ Phanxic«.
ë ®Þa phËn Thμnh phè Hå ChÝ
Minh, n¨m 1996 qua kh¶o s¸t ë xø
®¹o Chî Qu¸n thÊy cã c¸c héi ®oμn
sau: Gia tr−ëng, C¸c bμ mÑ C«ng
gi¸o, H−íng ®¹o, Gia ®×nh Ph¹t t¹,
Legio Maria, Con §øc mÑ, B¸c ¸i
Vinh s¬n, dßng ba C¸t Minh
(Carmel).
T¹i huyÖn VÜnh B¶o thμnh phè
H¶i Phßng, tiÕn hμnh kh¶o s¸t n¨m
2001 chóng t«i ®−îc biÕt cã nh÷ng
héi ®oμn C«ng gi¸o sau ®©y: héi MÉu
T©m, héi C« Mô, héi KhÊn, héi Giíi
trÎ, héi H¸t, héi dßng ba §a Minh,
héi Nhi Tr−ëng, héi R«sari«, héi §øc
Bμ Maria, héi Gi¸o lÝ mÑ trÎ, Ban ¸nh
s¸ng, ban Thñ ®iÖn trang trÝ, ban
TrËt tù, ban Kh¸nh tiÕt, ban Kim
nh¹c, ban Nam nh¹c.
Trªn ®©y chØ lμ nh÷ng dÉn chøng
®−îc ghi l¹i tõ nh÷ng ®ît ®iÒu tra
®iÒn d· thùc ®Þa cña chóng t«i. Tμi
liÖu thu thËp ®−îc tõ c¸c c¬ quan
chøc n¨ng cho thÊy bøc tranh héi
®oμn C«ng gi¸o ViÖt Nam ®a s¾c, ®a
diÖn. Nh÷ng héi ®oμn phôc vô cho
nghi lÔ nh− kÌn, trèng, tr¾c, mâ nhÊt
lμ héi h¸t th× xø ®¹o nμo còng cã.
Nh÷ng héi ®oμn cã ë hÇu hÕt c¸c ®Þa
phËn nh− dßng Ba, NghÜa binh, C¸c
bμ mÑ C«ng gi¸o, ¤ng Th¸nh Giuse.
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 4 - 2003
Nh−ng còng cã nhiÒu héi ®oμn chØ
thÊy ë ®Þa phËn nμy mμ kh«ng thÊy
ë ®Þa phËn kh¸c. Trong mét ®Þa phËn
còng cã tr−êng hîp t−¬ng tù cã héi
®oμn chØ thÊy ë xø ®¹o nμy mμ
kh«ng thÊy ë xø ®¹o kh¸c. §iÒu nμy
®· lμm cho con sè thèng kª ®Õn hμng
chôc lo¹i víi hμng ngμn héi ®oμn.
ë mét sè xø ®¹o vïng ®ång b»ng
B¾c Bé cã hiÖn t−îng héi ®oμn thμnh
lËp trμn lan. Cã xø gÇn chôc hä lÎ,
mçi hä lÎ cã mét héi trèng. Ngμy lÔ
Th¸nh Quan thμy c¸c héi trèng ®ua
nhau ®¸nh khiÕn c¸ d−íi ao nh¶y vät
lªn bê. ë mét xø ®¹o kh¸c cã sù
tranh giμnh ¶nh h−ëng tÝn ®å gi÷a
c¸c héi ®oμn. Khi xø ®¹o cã ng−êi
èm nÆng héi ®oμn ®Õn th¨m tr−íc
khÝch b¸c, chª bai héi ®oμn ®Õn th¨m
sau. L¹i cã nh÷ng héi ®oμn lËp ra ®Ó
b¶o vÖ nhμ thê nh−ng viÖc nμy lμ
kh«ng cÇn thiÕt v× t×nh h×nh an ninh
ë ®©y ®−îc b¶o ®¶m. Do t×nh h×nh
mét linh môc vÉn ph¶i kiªm nhiÖm
vμi ba xø ®¹o nªn cã hiÖn t−îng linh
môc kh«ng n¾m b¾t hÕt ®−îc sè héi
®oμn ë nh÷ng xø kiªm nhiÖm.
Mét vμi nhËn xÐt
1- NÕu tÝnh tõ n¨m 1678 n¨m xuÊt
hiÖn hä (héi) R«sari« th× héi ®oμn
C«ng gi¸o ë ViÖt Nam cã tuæi ®êi
trªn 300 n¨m. Do ®Æc thï cña ho¹t
®éng truyÒn gi¸o ph¸t triÓn ®¹o
C«ng gi¸o ë ViÖt Nam tõ phÝa Gi¸o
héi C«ng gi¸o vμ do hoμn c¶nh lÞch
sö d©n téc ViÖt Nam quy ®Þnh mμ héi
®oμn C«ng gi¸o ViÖt Nam lÞch sö vμ
hiÖn t¹i cã nh÷ng diÔn biÕn phøc t¹p.
50
NguyÔn Hång D−¬ng. Héi ®oµn C«ng gi¸o…
Trong qu¸ tr×nh Êy cã héi ®oμn mÊt
®i, cã héi ®oμn míi n¶y sinh, cã héi
®oμn ®−îc t¸i lËp nhiÒu lÇn.
2- Héi ®oμn C«ng gi¸o lμ h×nh
thøc tËp hîp quÇn chóng tÝn ®å theo
giíi, løa tuæi, nghÒ nghiÖp nh»m
phôc vô cho nghi lÔ, häc tËp gi¸o lÝ,
n©ng ®ì nhau vÒ mÆt tinh thÇn vÒ
®êi sèng ®¹o, gióp ®ì nhau vÒ nghÒ
nghiÖp. Cã nh÷ng héi ®oμn trong
lÞch sö bÞ lîi dông l«i kÐo vμo ho¹t
®éng chÝnh trÞ ph¶n ®éng chèng l¹i
lîi Ých d©n téc. Thuéc lo¹i héi ®oμn
phôc vô cho nghi lÔ t«n gi¸o cã c¸c
héi ®oμn: H¸t (ban h¸t, ca ®oμn), KÌn
(Kim nh¹c, T©y nh¹c), Trèng,Tr¾c,
Mâ (B¾c nh¹c, Nam nh¹c), B¸t ©m,
héi Con hoa... Trong sè héi ®oμn nμy
trõ héi H¸t ho¹t ®éng cã tÝnh chÊt
th−êng xuyªn, c¸c héi ®oμn kh¸c
nh− kÌn, trèng, tr¾c, mâ, con hoa
ho¹t ®éng cã tÝnh chÊt mïa vô.
Trong n¨m chØ phôc vô cho mét sè lÔ
träng vμ mét vμi lÔ kh¸c. Héi Con
hoa chØ ho¹t ®éng trong th¸ng n¨m
th¸ng hoa §øc MÑ sau ®ã th× gi¶i
t¸n. C¸c lo¹i héi ®oμn nμy kh«ng duy
tr× sinh ho¹t th−êng xuyªn. Cã thÓ
nãi ®©y lμ lo¹i ¸ héi ®oμn.
Thuéc lo¹i héi ®oμn häc tËp gi¸o
lÝ, n©ng ®ì nhau chñ yÕu vÒ mÆt tinh
thÇn vÒ ®êi sèng ®¹o lμ nh÷ng héi
51
®oμn Dßng ba, héi NghÜa binh, héi
B¸c ¸i Vinh S¬n, héi Bμ Th¸nh Anna,
héi Bμ Th¸nh Tªrªsa, héi ¤ng Th¸nh
Giuse, HiÖp héi Th¸nh MÉu...
Thuéc lo¹i héi ®oμn chñ yÕu gióp
®ì nhau vÒ nghÒ nghiÖp nh−: Thanh
lao c«ng, Häc sinh C«ng gi¸o, Sinh
viªn C«ng gi¸o, B¸c sÜ C«ng gi¸o.
Thuéc lo¹i héi ®oμn mang mμu s¾c
chÝnh trÞ ph¶n ®éng lμ nh÷ng héi
®oμn lËp ra nh»m chèng ph¸ C¸ch
m¹ng ViÖt Nam, ®i ng−îc l¹i lîi Ých
d©n téc.
3- Nh×n chung c¸c héi ®oμn ®Òu
®−îc tæ chøc chÆt chÏ; cã héi ®oμn lμ
chi nh¸nh Quèc tÕ; cã héi ®oμn mang
tÝnh chÊt liªn ®Þa phËn. Song, nãi
chung chç dùa vμ ®Þa bμn ho¹t ®éng
c¨n b¶n cña héi ®oμn lμ xø, hä ®¹o.
Linh môc xø lμ ng−êi tËp hîp, duy
tr×, cæ suý cho héi ®oμn. Vai trß, uy
tÝn, tr×nh ®é cña linh môc cã ¶nh
h−ëng rÊt lín ®Õn héi ®oμn.
Héi ®oμn C«ng gi¸o lμ h×nh thøc
tæ chøc tËp hîp tÝn ®å nh−ng víi x·
héi th× ®ã lμ tæ chøc tËp hîp c«ng
d©n. C¸c héi ®oμn ®−îc lËp ra v× vËy
ph¶i ®¶m b¶o ®−îc môc ®Ých cho tÝn
®å sèng “tèt ®êi, ®Ñp ®¹o”, tr¸nh bÞ
l«i kÐo vμo ho¹t ®éng chèng l¹i lîi
Ých d©n téc./.
51