MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE

Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku

1
 Izdavač:
Matica muslimanska Crne Gore

Za izdavača:
Dr Avdul Kurpejović

Urednik:
Osman Grgurević

Lektor:
Sreten Vujović

Grafička priprema i dizajn:

DauS - Cetinje

Tiraž:
600 primjeraka

Štampa:
IVPE - Cetinje

Realizaciju Projekta i izdavanje knjige finansirao Fond za manjine Crne Gore

2
Dr Safet Bandžović

Iseljavanje muslimana
Crne Gore u tursku
Knjiga II

Podgorica, 2011. godine

3
4
 PREDGOVOR

Matica muslimanska je konkurisala na Konkursu Fonda za

manjine 2009. godine sa Projektom: Iseljavanje crnogoskih Musli-
mana u Tursku. Period istraživanja je 1878. do 1970. godine, s tim
što je predviđena realizacija u dva dijela. Prvi dio obuhvata period
od 1878. do 1946. godine za čiju realizaciju su odobrena sredstva.
Projekat je realizovan tokom 2010 godine i objavljena je prva knji­
ga: Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku.
Na Konkursu Fonda za manjine, raspisanom 2010. godine,
Ma­tica muslimanska je konkurisala sa Projektom: Iseljavanje Musli­
mana Crne Gore u Tursku od 1946-1970. godine. Upravni odbor
je odobrio sredstva za realizaciju a Ugovor o autorskom djelu radi
realizacije Projekta je potpisan sa autorom Prve knjige, Dr Safetom
Bandžovićem.
Cilj realizacije Projekta je da se na argumentovan način pre­
ze­ntiraju podaci o iseljenim Muslimanima Crne Gore u Tursku,
uzro­cima iseljavanja, načinu iseljavanja, prostorima naseljavanja u
Turskoj, uz osvrt na društveni, ekonomski, politički i nacionalni sta­
tus i položaj iseljenika u Turskoj, njihovim odnosima sa domovinom
i srodnicima, te brizi zvaničnih organa Crne Gore o njima.
Ovo istraživanje polazi i od nepobitne činjenice da su pripad­
nici islamske religije i muslimanske nacionalnosti Balkana vjeko­
vima bili i sada su u nepovoljnijem društvenom, ekonomskom, so­
cijalnom, političkom, kulturnom i nacionalnom položaju u odnosu
na pripadnike drugih religija i nacionalnosti. Takav odnos traje
od vremena kada su Balkanom prestali da vladaju Turci i kada je
5
hrišćanstvo steklo dominaciju, uz iskazivanje animoziteta prema pri­
padnicima islamske religije, tretirajući ih kao ostatke Turaka.
Problematika iseljavanja, odnosno tematika migracija, koja je
pojmovno obuhvatnija od samog iseljavanja, teoretski i u stvarnosti
je prisutna kod mnogih institucionalnih i pojedinačnih istraživanja
u dužem vremenskom periodu.
Izraz migracija u širem smislu obuhvata iseljavanje, prese­lja­
vanje, premještanje, razmještanje, progone, pritiske, sve do tra­gičnih
etničkih čišćenja, kakvih je bilo na prostorima Balkana, za vrijeme
svjetskih i balkanskih ratova kao i u toku raspada bivše Jugoslavije.
Sasvim logično, Muslimani nijesu bili ni malo pošteđeni, već su bili
prvi na udaru stradanja, progona, genocida i etničkog čišćenja u Bos­
ni i Hecegovini, djelimično i na prostorima drugih država.
Drugi svjetski rat, u kome su Muslimani bili stradalnici, bio je
jedan od najbitnijih razloga masovne emigracije Muslimana bivše
SFRJ, pretežno iz Crne Gore, sa Kosova i dijelom iz Makedonije u
Tursku.
Činjenica je da nijedna institucija niti naučni radnik nije našao
za shodno da se bavi ekonomsko-socijalnim, kulturnim, etničkim,
nacionalnim, društvenim i državnim posljedicama ili „prednostima“
tolikog broja iseljenih autohtonih Muslimana Crne Gore, države u
kojoj su egzistirali i bili joj lojalni. Odnos prema ovom pitanju je
marginalizovan i tretiran kao nešto što je bilo i prošlo.
Autor u ovoj knjizi nije na sasvim prigodan i decidan način ob­
radio suštinsko pitanje, osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne
Gore u Tursku. Uzroci su trebali biti obrađeni svaki posebno i argu­
mentovano, a ne u okviru iseljavanja Muslimana bivše SFRJ, odnos­
no drugih republika i posebno kroz iseljavanje iz tzv. Sandžaka.
Autor je kao prvi uzrok iseljavanja obradio nastanak i osobe­
nost nacionalnog identiteta Muslimana, pri čemu je poklonio pažnju
onim saznanjima koja ne idu u prilog osnovanosti i utemeljenosti
nacionalne osobenosti Muslimana, kao naroda zapadnog Balkana,
odnosno bivše SFRJ. U tom dijelu se autor bavi i etno-genezom
Muslimana Crne Gore, što nije tematika Projekta. Projekat je ute­
meljen na neospornoj činjenici postojanja Muslimana Crne Gore kao
nacionalnog identiteta i njihovom iseljavanju u Tursku u datom vre­
menskom periodu.
6
 Kada se analizira odnos državnih organa Crne Gore prema ise­
ljenim Muslimanima u Turskoj, zabrinjava činjenica da se nijesu
mogli privoljeti na konkretne oblike saradnje sa njima, ni nakon
stalnih traženja i pokretanja pitanja potrebe saradnje sa njima ali i sa
pripadnicima drugih autohtonih naroda iseljenih iz Crne Gore. Ra­
nija Komisija za iseljenike i sadašnjih Centar za iseljenike ne nalaze
za shodno da se bave iseljenim Muslimanima u Turskoj.
Uspostavljanje saradnje sa iseljenim Muslimanima u Tursku
može imati višestruke ekonomske i političke pozitivne efenkte po
Crnu Goru, jer iseljeni Muslimani imaju svoje srodnike u Crnoj
Gori, a uz to bili su i sada su privrženi bivšoj domovini. Za uzvrat
država Crne Gora treba da ih tretira kao sve ostale iseljenike.
Kada se obrađuje pitanje emigracije Muslimana Crne Gore u
druge države, treba ukazati na činjenicu da su u toku i nakon pres­
tanka iseljavanja u Tursku, Muslimani nastavili sa migracijom unu­
tar Crne Gore, iz ekonomsko-socijalnih i egzistencijalnih razloga,
prema razvijenijim i klimatski pogodnijim područjima u kojima su
postojali bolji uslovi za obrazovanje, zapošljavanje i život.
I pored uloženog truda i želje autora da se, što je moguće više,
obuhvate i javnosti prezentiraju saznanja o uzrocima i poteškoćama
iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku ostaje dosta prostora za
zainteresovane da se podrobnije bave pojedinim segmentima ove
problematike.

Dr Avdul Kurpejović

7
8
 I

PORATNA ISELJAVANJA MUSLIMANSKOG

STANOVNIŠTVA IZ CRNE GORE U TURSKU
Istorija Balkana je, kako se navodi u literaturi, istorija raznih
ljudskih zajednica, koje su ponekad bile izložene sukobima, ili
su mirno živjele jedna pokraj druge ne miješajući se, a nekada se
međusobno prožimajući i stvarajući osobenu multietničku i mu­
ltikulturnu sredinu. Praktično se svaki događaj iz te istorije može
sagledati iz različitih uglova i biti predmet različitih tumačenja.1
Predmet sjećanja jedne nacije u manjoj mjeri ovisi „od njene prošlosti
nego od njene sadašnjosti“, koja određuje javno sjećanje. Zaborav je
prvi korak ka “gubitku identiteta svakog naroda, baš kao što saznanje
o prošlosti uliva sigurnost svakom narodu da izdrži sva iskušenja”.2
Po istorijsku svijest svakog naroda, a to znači po njegovo političko
i kulturno sazrijevanje, fatalno je ono shvatanje koje istoriju ne
tretira kao višeznačan proces.3 Brisel danas upozorava da se prošlost
ne treba ocjenjivati samo iz lokalne perspektive “koja je tobože
jedino normalna”. Nalaže da treba uzimati u obzir i perspektivu
drugog, uzajamne slike drugoga i stereotipe o drugome.4 Savremeni
“evropski standardi sjećanja” ne daju svuda iste rezultate. Istorijske
činjenice se mogu zaboraviti, ali se ne smije zaboraviti empatija,
1
Lj. Rajić, Svako vreme zahteva svoje tumačenje, “Politika”, Beograd 19.
februar 2011.
2
Z. Lakić, Zavičaj u istoriji - istorija u zavičaju, Novopazarski zbornik, br.
30, Novi Pazar 2007, 115.
3
L. Perović, Odnos prema fašizmu i antifašizmu – izraz političke zrelosti, u:
Pobeda nad fašizmom 60 godina kasnije, Beograd 2005, 13.
4
T. Kuljić, Zločine pamtiti kao živu ranu, “Politika”, Beograd 6. april 2011.
9
„mogućnost razumevanja poteza ove ili one skupine ljudi nekada;
mora se naučiti razumevati istorijski i društveni kontekst u kojem
neko donosi određene odluke“.5 Mukotrpan je i neizvjestan put
na ovom dijelu Balkana do minimalnog “zajedničkog sadržatelja”
svijesti o realnostima, o slojevitim dionicama prošlosti. Nacionalne
percepcije o njoj se ne podudaraju. Postoje događaji, koji su se zbili
prije više stoljeća, koji još uvijek izazivaju žestoke kontroverze.
Izgradnja politike sjećanja koja bi uključivala različite narode, ljude
i njihove perspektive je dugotrajan posao.
Proces evropskih integracija traži zajednički koncept i sjećanje
koje će spriječiti obnavljanje ili verifikaciju ideja etničkog čišćenja i
progona. Propitivanje istorije, njena interpretacija, trebaju biti lišeni
svakog ideološkog dogmatizma. Istraživanje prošlosti i sadašnjosti
međusobno se dopunjuju po predmetu i metodu. Reći istinu, prije
svega, znači “priznati bolne i kontroverzne događaje”.6 Najvažnija
uloga knjige, napisao je Borhes, jeste da podstakne čovjeka da misli.
Istorija je stalna reinterpretacija prošlosti u sadašnjosti, podložna
promjenama, a u skladu sa izmjenama ugla promatranja. Različiti
su modeli kolektivne memorije.7 Istorija nije, napisao je dr. Todor
Kuljić, nikada “fotografska verna slika prošlosti, već složena veza
između tumačenja prošlosti, opažanja sadašnjice i očekivanja
od budućnosti”. Uravnoteženiji odnos prema savremenosti i
umje­renije nade u budućnost jesu uslov i odmjerenijeg viđenja
prošlosti.8 Istoričar započinje od današnjeg kako bi razjasnio ono
jučerašnje, i kao istraživač on rekonstruše genezu aktuelnog na
osnovu istorijskih tragova.9 Suvoparan način pisanja za najuži krug
stručnjaka više nema perspektive. Jednodimenzionalno, normirano
i manihejsko prikazivanje karaktera istorije je stvar prošlosti. Treba
prihvatati kompetencije multidisciplinarnog pristupa. Svaka analiza
5
T. Jakovina, Prošlost ne znamo, ne možemo je ni ulepšati, ni o njoj se
dogovoriti, “Politika”, Beograd 7. april 2011, 14.
6
D. MacDonald, Suživot ili međusobna mržnja?, u: Suočavanje s jugo-
slavenskim kontraverzama: inicijativa naučnika: centralnoevropske studije, Sara­
jevo 2010, 382.
7
A. Sbutega, O korisnosti istorije za život, “Monitor”, br. 635, Podgorica
20. decembar 2002.
8
T. Kuljić, Hegemonija naknadne pameti, “Politika”, Beograd 15. avgust
2011.
9
H-J. Nojbauer, Istorija glasina, feljton, “Politika”, Beograd 8. februar
2011.
10
može otvo­­riti šire vidike za drugačija promišljanja prethodnih
zbivanja, pri čemu se rjeđe radi o potpuno novim saznanjima, a če­
šće o pomjeranjima akcenta, istraživanjima nekada zanemarenih
segmenata prošlosti, drugačijim uglovima promatranja koji iziskuju
potrebe novog vremena, izmijenjenih društvenih okolnosti u kojima
djeluju i istoričari.10
Muhadžiri sa Balkana pristizali su u Anadoliju od polovine
XIX stoljeća. To su “Bijeli Azijati” kako je u istoimenom romanu
pisao Husein Bašić, koji su kao “nesrećni mravi preplavili još uvijek
veliku i prostranu Osmansku carevinu”. Njihovi grobovi su uvijek na
kraju groblja “u ilovači ili kamenjaru, u trnju i šipražju”. Djela ovog
značajnog književnika su podsticajna i za naučne pristupe.11 Egzodus
stanovništva iz nacionalne i vjerske heterogene sredine je osjetljivo
pitanje jer neposredno utiče na održavanje socijalne kohezije.12 D.
Kecmanović piše: “ Snovi čuvaju integritet ličnosti raseljenih lica i
onih koji žele da zaborave prošlost i onih koji bi da žive u prošlosti.
I jedni i drugi kada dođu u novu sredinu, godinama doslovno
sanjaju snove koji su isključivo vezani za prošla vremena. Snovima
produžavaju život prošli da bi mogli da nastave da žive u “novom”
životu.”13 Muslimansko stanovništvo na Balkanu dugo je smatrano
jednim od nepoželjnih segmenata osmanskog nasljeđa. U mnogim
njegovim dijelovima danas nema nikakvih materijalnih tragova
njihovog višestoljetnog prisutstva, iako su ostale demografske i isto­
rijske činjenice da su nekada tu bili većina.14 “Turski jaram” je tu poput
neke vrste istorijske indulgencije, nešto što unaprijed daje opravdanje
za bilo koji postupak “nacije”, nešto što je apriorna amnestija.15 Čini
10
O. Milosavljević, Savremenici fašizma (1): percepcija fašizma u beo-
gradskoj javnosti 1933-1941, Beograd 2010, 8.
11
Š. Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Bašića - Zamjene I-V
(Tuđe gnijezdo; Kapija bez ključa; Kosti i vrane; Pusto tursko, Bijeli Azijati), Al­
manah, br. 15-16, Podgorica 2001, 7-8.
12
I. Bošnjović, Dijaspora – istorijski izazov Bosne i Hercegovine, u: Bosna
i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996, 21.
13
D. Kecmanović, Oni koji odu uvek se vraćaju, “Politika”, Beograd 16.
januar 2010, 03.
14
S. Lavić, Pusti krajolici: bošnjačka prezimena (rodovi) u povijesnom i
prostornom kontekstu istočne Bosne i Hercegovine, Godišnjak, BZK “Preporod”,
Sarajevo 2008, 43.
15
Nekoliko dana nakon eskalacije nasilja na Kosovu u drugoj polovini
marta 2004. kada su zapaljene neke pravoslavne crkve i manastiri, demolirana
je Bajrakli džamija u Beogradu i spaljena Islam-agina džamija u Nišu. Načelnik
11
se, piše dr. Dubravka Stojanović, da “kada bi nam neko uzeo “Turke”,
bili bismo prinuđeni da se suočimo sa samima sobom i sa sopstvenim
propustima”.16 Posebno je nelegitimno, ustvrđuje Marija Todorova, to
što balkanski političari i intelektualci koriste Osmansko carstvo i Tursku
kao dežurne krivce za sve svoje nesreće i pogreške, što pokušavaju
da sebe odrede u odnosu na demoniziranog drugog: “Vreme je da se
trezveno preispitaju posledice izvoženja modela nacionalnih država u
društva koja predstavljaju etnički i verski mozaik, odnosno stvaranje
mozaika nacionalnih država umesto mozaika nacija”.17 Mitologizovana
muzeološkog odjeljenja Vojnog muzeja na Kalemegdanu, uz odobrenje direktora
ovog muzeja, na vandalski je način uklonio i uništio dva šehitska nišana iz XV
i XVI stoljeća. Pukovnik Nikolić je, kažu, bio uvjeren da je muzej izgrađen na
“turskom groblju”, pa je u rušenje krenuo odlučan da ukloni preostale “turske”
spomenike. Beogradska nezavisna štampa je, međutim, navela da su dva uništena
šehitska nišana bili jedinstveni primjerci ove vrste spomenika i da takvih prim­
jeraka više nema ni u BiH. Ovi nišani su bili 1960. dopremljeni upravo iz BiH
na Kalemegdan za potrebe nove tematske postavke; opšir. O. Zirojević, “Tursko
groblje”, “Republika”, br. 332-333, Beograd 1-31. maj 2004.
16
D. Stojanović, U ogledalu “drugih”, u: Novosti iz prošlosti: znanje, ne-
znanje, upotreba i zloupotreba istorije, Beograd 2010, 27-28. Stevo Vučinić na
Okruglom stolu “Multietničko ogledalo Crne Gore (Muslimani-Bošnjaci, kako ih
vide, a kako oni sebe i druge” 2000. govori da su u Crnoj Gori, kao i svuda, živjeli
ljudi i neljudi: “Zbog toga ako bih ikoga krivio za sve ono što je urađeno prema
muslimanskom stanovništvu u Crnoj Gori, u posljednjih 130 godina, onda bi upro
prstom u ove druge. Ne bi se moglo reći da je u ovom periodu muslimanskom
življu okruženje bilo posebno naklonjeno. Naprotiv, prema njima je vršen veliki
krimen. Proćerivani su sa svojih ognjišta, rušene su im svetinje, i, nažalost, ubijani
su samo zato što su muslimani. Pri tome posebno mislim na zločin koji je izvršen
prema njima u današnjem Pavinom polju kod Bijelog Polja. Međutim, razlozi
političke prirode su opredijelili da su se decenijama zataškavale mnoge pojave
koje ne služe na čast ni Crnoj Gori ni pravoslavnim Crnogorcima. Jedna od njih
je i ovakav odnos prema građanima islamske vjeroispovijesti i njihovoj kulturi, i
to počev od Berlinskog kongresa, pa sve do nakon Drugog svjetskog rata. Prosto
činjenica je, da je čitavo ovo vrijeme pripadnost islamu bila diskvalifikatorna za
njegove pripadnike. Razloge za takav odnos treba tražiti u mitomaniji i socijalnim
činiocima... Prošlo je već 130 godina od odlaska Turaka, a i danas se počesto može
čuti da su Turci glavni krivci za sve naše današnje nesreće” - prema: S. Vučinić,
Crna Gora multietnička država - iskustvo i perspektiva, Almanah, br. 13-14, Pod­
gorica 2000, 191-192.
17
M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 321-322. Trijumf uvi­
jek, piše dr. Todor Kuljić, sputava kritičko suočavanje sa vlastitom prošlošću:
“Moralizacija svakog oslobođenja drugačije kontekstualizuje nedela pobednika
nego što čini poraz u kom se na bolno iskustvo gleda kritički… Svaki poraženi
je lišen moralnog kredita koji osigurava pobeda. Ali je zato pobeda slepa”. Tri­
jumf pobjede rađa samozadovoljstvo koje je kontraproduktivno kod suočavanja
12
istorija je duboko utkana u balkansku zbilju. Prava istorija razlikuje
se, napisao je 1817. Vuk Karadžić, od mitologije, što istorija opisuje
“ljude kao što su svagda a mitologija govori o ljudima koji su bili mlogo
drukčiji od onijeh koji mitologiju čitaju ili pripovijedaju”. Neophodno
je distanciranje od epskih i instrumentaliziranih interpretacija koje
opterećuju balkanske istoriografije. Nužno je dekonstruirati mitsku
prošlost, otkrivati genealogije mita i načina na koji se oni razvijaju.
Erik Hobsbaum funkciju “ubice mitova” smatra jednim od ključnih
zadataka svakog istoričara.18
Prećutkivanje tragedije bilo koje vjerske ili etničke grupe, kako
se ukazuje u literaturi, jednako je samoj toj tragediji. Muslimansko
stanovništvo je iz različitih razloga predstavljalo “problem” za ne­­
muslimanske države-nasljednice Osmanskog carstva na Bal­ka­
nu.19 Činjenica je, navodi dr. Radoje Pajović da su Muslimani u
monarhističkoj Jugoslaviji u mnogo čemu bili “građani drugog
reda. U nekim sredinama, pa i u Crnoj Gori, njima je i život bio
ugrožen. Režim je vršio propagandu za njihovo iseljavanje u Tu­
rsku, što je i vršeno u velikom obimu. Pored drugih negativnih
efekata tako je stvarana fama da je Turska njihova domovina. i
tome slično”.20 Seobe muslimanskog stanovništva nijesu prestale
sa prošlošću. Trijumf stvara žutu mrlju sjećanja, a “pobeda guši samorefleksiju,
bez koje nema suočavanja s neslavnom prošlošću” – nav. prema: T. Kuljić, Slepi
trijumf pobednika, “Politika”, Beograd 7. oktobar 2011.
18
On dalje ukazuje da istorija nije sjećanje predaka ili kolektivna tradicija:
“Ona je ono što su ljudi naučili od sveštenika, učitelja, pisaca historijskih knjiga
i kompilatora članaka iz novina i televizijskih programa. Za istoričara je veoma
značajno da se sjete svoje odgovornosti, koja se sastoji u tome da, iznad svega,
stoje po strani od strasti politike identiteta – čak i kada ih sami osjećaju. Na kraju
krajeva, i mi smo ljudska bića”.
19
Opšir. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti na Balkanu od kraja XIX
stoljeća do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Naučni skupovi “Migraci­
je u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK
“Preporod”, Tuzla 2011, 165-170; K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balka-
nu - prošlost i perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 82. Milić F.
Petrović dao je ovakav sud o širenju islama: “Srpski narod se od zuluma spašavao
i turčenjem, misleći da to bude privremeno do boljih prilika. Medjutim, kako se
situacija nije menjala, prva generacija je izumrla u nadi, druga se sve manje sećala
nade i strmljenja svojih roditelja, a sve više se vaspitavala u duhu islama, dok treća
i četvrta generacija postaju potpuno odane novoj veri do fanatizma, te više i ne
pomišljaju na povratak prvoj veri” – prema: M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj
oblasti 1900-1912, Beograd 1995, 12.
20
R. Pajović, O učešću Muslimana Crne Gore u oslobodilačkom ratu i revo-
luciji 1941-1945., u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 73. Ponašanje pre­
13
ni nakon okončanja Drugog svjetskog rata i stvaranja socijalističke
Jugoslavije. Iseljavanje Mu­slimana, prouzrokovano raznim fa­kto­
rima, opet je bilo masovno sa prostora Sandžaka.21 Nije nikako slu­
ča­jno, piše dr. Rasim Mu­minović, što se intezivnost tih migracija
javlja “nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajviše uslovljene
onim što se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u što
ulaze i ekonomske determinante, ali one nisu odlučujuće”.22 Proces
iseljavanja tekao je u nekoliko talasa sve do 1970. kada je, uslijed
djelovanja niza novih društveno-ekonomskih činilaca, izgubio na
intenzitetu. Nove kolone muhadžira nastavile su svoja putovanja,
obilježenom stazom svojih prethodnika, ka Turskoj. Poratne, ma­
sovne iseljeničke talase, kao ni one prethodne, nijesu pratili nikakvi
zvanični glasovi protesta i solidarnosti, niti su dugo bili u pozornosti
naučnika i predmet njihovog interesovanja.
Drugi svjetski rat 1941.-1945. rezultirao je velikim stradanjima
muslimanskog stanovništva. Četnički pokret Draže Mihailovića kao
praktičan izraz velikosrpskih programskih ambicija od početka je
snažno naglašavao svoju “istorijsku misiju” oslobođenja, čuvanja
“biološke supstancije Srba”, kao i širenja ideje etnički homogene
“Velike Srbije” koju bi trebalo stvoriti, na osnovu platforme Srp­
skog kulturnog kluba, u okvirima poratne Jugoslavije. Ovaj pokret
je gradio defanzivnu strategiju protiv okupatora politikom stalnog
iščekivanja “londonskog signala”, ali ofanzivnu protiv cijelih na­
roda, prije svega Muslimana i Hrvata, kao i nacionalnih manjina,
inkriminisanih za brzi slom u haotičnom aprilskom ratu 1941.
godine. U četničkoj zakletvi jasne su dvije osnovne odrednice
četničke ideologije: borba za Srbiju (“srpski narod”) i izvršenje
ma Muslimanima 1912. godine, navodi dr. Radoje Pajović, “prilikom oslobađanja
Plava i Gusinja graniči se sa genocidom. Pokolj Muslimana u Šahovićima 1924.
godine je besprimjeren po svojoj svireposti. U Drugom svjetskom ratu genocid
nad Muslimanima ponovio se u Foči, Čajniču, pljevaljskoj Bukovici, Bihoru. O
ovim zločinima nema pomena u u udžbeničkoj literaturi” - cit. prema: R. Pajović,
O nekim istorijskim pogledima i tretmanu Muslimana Crne Gore, Almanah, br.
13-14, Podgorica 2000, 247.
21
Opšir. S. Bandžović, 20. Yüzyil’da Sirbistan Ve Karadağ’dan Müslüman
Göçleri, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler,
Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, 73-83. (II izdanje 2004.;
III izdanje 2004.)
22
Cit. prema: R. Muminović, Historija- znanost ili obmana?, u: Migracije
i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 589.
14
odma­zde. Osveta je tretirana kao “sveta dužnost srpskog naroda
prema svakom ko se o njega ogrešio tokom rata”. Četnički pokret,
uz prihvatanje raznih oblika kolaboracije sa okupacionim njemačko-
italijanskim snagama, preuzeo je 1941. ključne elemente platforme
predratnog Srpskog kulturnog kluba (SKK) u borbi za stvaranje
“Velike Srbije”. Neki od najvažnijih Mihailovićevih savjetnika
(Dragiša Vasić, Mladen Žujović, Stevan Moljević) pripadali su
upravo Srpskom kulturnom klubu.23 Predratni elaborati SKK bili
su osnova za operativnu razradu velikosrpske ideologije ovog
pokreta. To će u Drugom svjetskom ratu rezultirati genocidom,
masovnim stradanjima i progonima nesrpskih zajednica posebno u
BiH i Sandžaku. U prvom dokumentu programskog karaktera koji
je potpisao D. Mihailović, u instrukcijama majoru Đorđu Lašiću i
kapetanu Pavlu Đurišiću 20. decembra 1941. isticano je da su ciljevi
borbe za Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etnički čistu u
granicama Srbije,Crne Gore,Bosne i Hercegovine,Srema,Banata
i Bačke, da državne teritorije treba očistiti od narodnih manjina i
nenacionalnih elemenata, a Sandžak i BiH od muslimanskog i
hrvatskog stanovništva. Izdavanjem ovih instrukcija oformljena
je vojno-politička koncepcija četničkog pokreta D. Mihailovića.24
23
Opšir. S. Bandžović, Bosanska krajina u velikodržavnim planovima Srp-
skog kulturnog kluba i ideologa četničkog pokreta, u: Zločini u Bosanskoj krajini
za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991.-1995., Zbornik rado­
va sa Međunarodne naučne konferencije održane u Bihaću od 22.-24. septembra
2000., knj. 1, izd. Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog
prava, Sarajevo 2011, 64-84.
24
M. Dželebdžić, Četnici - kontrarevolucija i nacionalna izdaja, Beograd
1988, 19. U proglasu Đorđa Lašića, jednog od četničkih komandanata, izdatom
početkom 1942., na bazi decembarskih instrukcija D. Mihailovića, piše: “U svim
krajevima naše porobljene otadžbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao
divlje zveri od strane Italijana i Nemaca a krv nam sišu u istoriji poznati strvinari:
Arnauti, Mađari, muslimani... Čas narodne osvete mora doći i najveća i najpraved­
nija ‘istraga poturica’, da se jednom za svagda (očis)ti srpsko ognjište, da se sve
srpske zemlje očiste od ‘nekrsti’, da se (istje)ra ‘guba iz torine’. Za izvršenje te
najsvetije dužnosti u svim srpskim krajevima se priprema naš narod da se u zgodni
čas kao vulkanska l(ava) sruči na zaklete neprijatelje svoje”. U naredbi koman­
danta Ljevorečkog četničkog bataljona, jednog od najbližih Lašićevih saradnika,
objavljenoj desetak dana kasnije, stoji: “Srem, Banat i Bačka, Srbija i Bosna i Her­
cegovina u budućoj velikoj Jugoslaviji biće pivô nove Države, gde će se misliti,
govoriti i raditi i disati samo srpski”- cit. prema: R. Pajović, Pokolj Muslimana u
Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: Neretva-
Sutjeska 1943, Beograd 1969, 511; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do
Memoranduma, Podgorica 1997, 268.
15
Antihrvatstvo, antimuslimanstvo i antijugoslavenstvo su bili ide­
olo­gija srpskog četništva - pisao je Živko Topalović, jedan od
bliskih saradnika D. Mihailovića.25 Ideolozi četničkog pokreta,
“kao dobro načitani ljudi” znali su za ideju i praksu genocida u
anglosaksonskom dijelu svijeta.26 Mnoštvo ravnogorskih do­ku­me­
nata nalagalo je etničko čišćenje na tlu zamišljene “Velike Srbije”
u cilju stvaranja države isključivo srpskog naroda. U programskim i
drugim dokumentima četničkog pokreta Muslimani su tretirani kao
“nenacionalni element”, “unutrašnji neprijatelj”, “Turci” i slično, a
njihovo uništavanje smatrano je za “najsvetiju dužnost”.27 Četnici
su javno isticali da pljačka imovine muslimanskih i hrvatskih
porodica čini smisao njihovih vojničkih akcija.28 Oni su imali po­
gotovo ofanzivan antimuslimanski kurs u sprovođenju svoje ra­
dikalne nacionalne politike, tumačeći to uzajamnom “infernalnom
mržnjom” širokih srpskih i muslimanskih masa i besperspektivnošću
zajedničkog življenja. Zato je trebalo preduzeti sve mjere za njihovo
istrebljenje i iseljavanje u Tursku. Dajući tom cilju oreol borbe
protiv “Turaka”, što je trebalo predstavljati kontinuirani nastavak
borbe iz vremena Karađorđa i Miloša Obrenovića, četnici su
spretno oživljavali atavističke strasti.29 “Muslimansko pitanje” je,
25
Nav. prema: V. Kljaković, Jugoslavenska emigrantska vlada prema pi-
tanju Bosne i Hercegovine, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 308, nap. 3; upor. N.
Duraković, Prokletstvo Muslimana, Tuzla 1998, 190.
26
Upor. V. Dedijer-A. Miletić, Genocid nad Muslimanima, 1941-1945:
Zbornik dokumenata i svedočenja, Sarajevo 1990, XXVII. Dragiša Vasić tako
u proljeće 1942. navodi: “Pamtim vrlo dobro stanje u kojem se Evropa nalazila
posle prošloga rata. Ratujuće države bile su toliko zauzete svojim brigama da ni
jedna, tako reći, nije mogla voditi računa šta druge u svojim granicama rade i
preduzimaju. U prvoj godini posle prošloga rata mogao se prosto istrebiti jedan
dobar deo neželjenog stanovništva da niko radi toga i ne okrene glavu. Dakle, ako
budemo pametni, oko pitanja čišćenja, odnosno preseljenja i izmene stanovništva,
neće nam biti naročito teško”. Drugom prilikom Vasić objašnjava zločine nad
Muslimanima: “Budite uvereni da nama to niko ne može zameriti, a što se tiče po-
sledica, one za nas mogu biti samo pozitivne. Na srpskoj zemlji će posle rata živeti
samo Srbi” - prema: N. Milovanović, Draža Mihailović, Zagreb 1985, 77-78, 97.
27
R. Pajović, Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u janu-
aru i februaru 1943. godine, 510.
28
R. Hurem, Diferencijacija ustaničkih snaga u Bosni i Hercegovini zad-
njih mjeseci 1941. i u prvoj polovini 1942. godine, Prilozi, br. 21, Sarajevo 1985,
205.
29
Upor. E. Redžić, Nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini 1941-1945.
u analizama jugoslavenske istoriografije, Sarajevo 1989, 34-40; S. Bandžović,
16
prema četničkim ideolozima, trebalo biti definitivno riješeno: oni
će biti Srbi ili će se iseliti iz zemlje.30 Sam Draža Mihailović je o
stavu prema Muslimanima zapisao u bilježnici: “Mus. st. je svojim
držanjem dovelo da ih naš svet više ne želi i neće da ima u svojoj
sredini. Potrebno je još sad da se pripremi iseljavanje u Tursku ili
ma gde van naše teritorije. Na dan ustanka oni će biti pokrenuti sa
svojih naselja a što niko neće moći da spreči. - U datom momentu
svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjišta. Oni koji su
bliže hrvatskim oblastima - tamo - glavno je da budu pokrenuti”.31
Četnički zločini 1941-1943, posebno u Sandžaku i istočnoj
Bosni samo su potvrdili da su rezultat instrukcija D. Mihailovića
iz decembra 1941. u cilju “da bi se jednom za svagda Srpski živalj
spasio narodnih izroda i izdajica”.32 Sve ono što je muslimansko
stanovništvo, na tom prostoru doživjelo tokom Drugog svjetskog
rata, podvrgnuto četničkim progonima, imalo je velikog uticaja na
veliki osjećaj nezaštićenosti, ugroženosti i besperspektivnosti.33
Četničke ponude” Muslimanima, “Muslimanski glas”, Sarajevo 23. avgust 1991;
Isti, O migracionim kretanjima u Bosni i Hercegovini 1941. godine, u: Migracije i
Bosna i Hercegovina, 252-256.
30
M. Minić, Oslobodilački ili građanski rat u Jugoslaviji, Novi Sad 1993,
346; opšir. M. Gutić, Izdaja i zločin četničkog pokreta, “Politika”, feljton, Beograd
oktobar 1990.
31
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugo­
slovenskih naroda, tom XVI, dok. 6, nap. 7; S. Bandžović, Ratna tragedija
Muslimana 1941-1945, Novi Pazar 1992, 13; N. Cigar citira instrukcije koje je
Mihailovićev štab uputio komandantu Druge sarajevske četničke brigade: “Tre-
balo bi svakome razjasniti: poslije rata ili kada bude pogodno vrijeme, mi ćemo
izvršiti naš zadatak tako da niko osim Srba neće ostati u srpskim zemljama. Ob-
jasni ovo (našem) narodu i osiguraj da to bude njihov prioritet” - nav. prema: N.
Cigar, Genocid u Bosni. “Politika etničkog čišćenja”, Sarajevo 1998, 27; upor. B.
Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd 1992, 537-538.
32
Opšir. S. Bandžović, Prilog proučavanju četničkog genocida nad Mus-
limanima u istočnoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10, Banjaluka 1989, 157-175. U
zaključcima konferencije četničke omladine Crne Gore, Boke Kotorske i Sandžaka
o poratnom državnom i društvenom uređenju Jugoslavije, održanoj 2. decembra
1942. u Šahovićima, istaknuto je da će “na teritoriji buduće države živeti samo
Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne može biti”.
33
Prvih dana januara 1943. izvršena je jedna od najmonstruoznijih
četničkih akcija nad Muslimanima u Sandžaku i istočnoj Bosni nakon procjene
četničke Vrhovne komande da postoje pogodni uslovi za izvođenje akcije etničkog
čišćenja. Samo u akciji u bjelopoljskom srezu su, prema podacima iz četničkih
izvora, uništena 33 muslimanska sela na desnoj obali Lima: Voljevac, Gubavač,
Rodijelji, Ušanoviće, Presečenik, Buturiće, Donji Vlah, Mirojevići, Šolja, Rado­
17
jeva Glava, Pobretiće, Mediše, Donja Kostenica, Stubo, Vrh, Zminac, Šipovice,
Negobratina, Osmanbegovo Selo, Dupljaci, Jasen, Kostiće, Kaševar, Ivanje, Go­
dijevo, Žilice, Gornja Crnča, Gornji Radulići, Vrba, Crhalj, Kradenik, Sipanje i
Ličine. Uz ove podatke, Pavle Đurišić, četnički komandant, 10. januara 1943. u
izvještaju Draži Mihailoviću predočio da je ubijeno oko 400 pripadnika Musli­
manske milicije i oko 1.000 žena i djece. Ostatak Muslimana bio je protjeran na
lijevu obalu Lima, a njihovu su imovinu opljačkali četnici. Međutim, po drugim
izvorima broj popaljenih sela bio je veći od 33 koja su navedena. U bistričkoj
(savinopoljskoj) opštini pomenuto je samo 14 sela, a sva su bila spaljena, izuzev
nekih u kojima je živjelo pravoslavno stanovništvo. Izgorjela su sela koja nisu
evidentirana u Đurišićevom izvještaju: Mojstir (45 kuća), Dolac, Mokri Lug,
Jablanovo, Bijediće, Podbreže i Bistrica, centar i opštinsko mjesto. U koritskoj
opštini evidentirano je samo osam zapaljenih sela, u rasovskoj tek dva, zatonskoj
pet iako je to opština sa najviše sela od kojih nije ostalo nikakvog traga. Sava
Joksimović piše: “U selu Korita, u kući Novčića, ubijeno je i zapaljeno šesnaest
ljudi, a Begi Ličini su kučinama napunili dimije i zapalili. Četnici su na konjima
jurili selom, i iz pištolja ubijali djecu koja bježe. Murata Mehovića slijepog starca
od sedamdeset godina, zaklali su i bacli u vatru. Mahmuta Beganovića isjekli su
na komade. Selima Dervovića su isjekli i dvije mu kćeri zaklali. U avliji Aziza
Šabanovića ostalo je dvadeset unakaženih leševa. Malog Hasima od pola godine,
kad je tražio dojku mrtve majke, uhvatili su za noge, udarili o zemlju i bacili u
vatru. Žive su bacili u vatru Džema od četiri godine, Šabanović Šaćira od šest
godina, Erma Muharemovića i Ragibovo troje djece. Zatim Džemovo dvoje djece
i Halitove kćeri i Raifa od dvije godine. Tako su prošla i ostala sela. Blatnjavim
putevima, kroz šikare i šume, bježale su bijedne gomile bose i gole, unezvjerenih
i izbezumljenih pogleda, jedne prema Bijelom Polju, druge prema Rožajama.
Iz Bijelog Polja Italijani su kamionima prebacivali nejač kroz zaton koji je bio
četnička teritorija. Italijani su pokrivali žene i djecu ceradama, plašeći se da ih ne
bi četnici vidjeli”- cit. prema: “Sandžak”, br. 7-8, Sarajevo februar 1991. U opštoj
hajci u februaru iste godine u pljevaljskom srezu, po selima Bukovice, Boljanića,
Meljaka, Gotovuše, Hoćevine, Ilinog Brda, Sočicama i Bučja poubijano je, pre­
ma nepotpunim podacima, 1.352 lica, a od toga 379 djece od osam i 424 od 18
do 12 godina. Latif Močević, predsjednik bukovičke opštine poslao je u Pljevlja
potresan izvještaj o onome što su četnici počinili: “Izvještavate se da je u opštini
bukovačkoj oko 500 članova muslimanskog življa, većinom žena, djece i nejakih
staraca na najokrutniji način mučeno, kasapljeno i spaljeno. Ljudi su razapinjani i
pribijani na stabla. Žene i djeca su sabirani i tjerani u kuće koje su spaljene zajedno
s njima. U selu Močevićima poklano je i spaljeno 81 čeljade. Tu je zanoćio jedan
dio “oslobodilačke vojske”, sagradio nužnik. Nalažene su muslimanske djevojke,
kojima su poslije silovanja zabijani kolci u stidna mjesta i na taj način umorene.
Dosta su muslimanskih djevojaka odveli sa sobom, pa se ni danas ne zna njihova
sudbina. Nađen je leš hadžije Tahirovića, u selu Stražica, koga su derali ispod
koljena uz leđa, koža vraćena na prsa, i ovdje su stavili natpis “Muslimanka sa
feredžom”. Sve kuće i ostale zgrade popaljene su tako da ni ćumez nije ostao”.
Bilo je i slučajeva pokrštavanja. Alija Hadžiavdić Mustafin iz Podbrijega u opštini
Bišce u šavničkom srezu svjedočio je 14. juna 1943. godine: “Nepoznati četnici
(Crnogorci), kad su ove godine došli u naše selo, htjeli su nas sve poklati. Jedan
od njih je, međutim, predložio, da je bolje i korisnije da nas pokrste, jer ćemo tako
18
Traumatična iskustva su prenošena s koljena na koljeno. Četnički
zločini ostavili su duboke traume.34 Kama je, piše Dobrica Ćosić,
bila “glavno oružje te bradate vojske pod šubarama”.35
Oko 15.000 Muslimana iz Crne Gore i Sandžaka uzeli su učešća
u narodnooslobodilačkoj i antifašističkoj borbi u devet partizanskih
brigada (III i V proleterskoj, VII omladinskoj, IV sandžačkoj, IX
crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj, u Brigadi narodne
neku uslugu učiniti. I ostali su na to pristali, pa je krštenje na našu sreću obav­
ljeno odmah i tako smo živote sačuvali. Pokršteni su Hasan Zukanović Muhov i
još deset svojih članova, Salko Zukanović Mehin sa jedanaest, Alija Zukanović
Musin sa jedanaest, Halil Zukanović Muhov sa šest, Halil Zukanović Bajrin sa
cetiri, Alija Hadžiavdić Mustafin sa šest, Bećir Avdić Mujin sa dva, Šaha Hodžić,
žena u Mušana sa četiri. Svi su ovi iz Podbrijega. Nadalje su pokršteni i neki
muhadžiri koji su se u našem selu nalazili, a inace su iz Grdijevica. To su Hasan
Sedović Becirov sa tri člana, Jusuf Dedović Bećirov sa pet, Mula Šabanović žena
Osmanova rođena Malinović sa dva i Ziba Malinović sa dva. Dakle u svemu 76
(sedamdeset šest) osoba. Kad je naša vojska došla i oslobodila nas, odmah smo
se svi povratili u našu vjeru kojoj smo uvijek vjerni bili, tajno noću obavljajući
svoje vjerske dužnosti. Četnici bi to nekad i opazili pa bi nas strogo progonili,
ali mi se nekako vješto pravdali”; opšir. R. Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj
Gori. Četnički i federalistički pokret 1941-1945, Cetinje 1977, 311-315; Isti, Po-
kolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943. go-
dine, 514-515; N. Milovanović, Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića,
knj. 1, Beograd 1984, 188-192; V. Dedijer-A. Miletić, Genocid nad Muslimanima,
275-318; S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993, 142-144;
E. Mušović, Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499) (u daljem tekstu: Musli-
mani Crne Gore), Novi Pazar 1997, 149-150; S. Čekić, Genocid nad Bošnjacima
u Drugom svjetskom ratu. Dokumenta, Sarajevo 1996, 289-290.
34
Jakub Durgut piše o sudbini muslimanskog stanovništva Bukovice,
prostranog seoskog područja na zapadnom dijelu pljevaljske opštine koje je dva
puta masovno stradalo: 1913. i 1943. godine: “Po završetku Drugog svjetskog
rata, veći dio preživjelog stanovništva vratio se iz izbjeglištva i za kratko vri­
jeme obnovio život u Bukovici. Od stasalih mlađih generacija stvorena su nova
domaćinstva, tako da su formirana sela koja su i prije postojala, iste ili približne
veličine. Međutim, pamteći zločine koji su nad njima vršeni na isti način i skoro u
pravilnim vremenskim intervalima... mnoge porodice su se u periodu 1957-1967.
god. odselile u Tursku, BiH i druge zemlje”. Vlasti su ovo iseljavanje, prema Dur­
gutu, pravdale navodnom “migracijom u druge ekonomski razvijene krajeve”,
zanemarujući pored ekonomskog, drugi bitan faktor: živo sjećanje na stradanje u
II svjetskom ratu. Bez šireg elaboriranja biće dovoljno nekoliko podataka o broju
stanovnika zadnjih 30 godina. 1961. god. Bukovica je imala oko 2900 stanovnika,
1971. god. oko 2600, da bi 1981. broj bio smanjen na oko 1600 stanovnika. Po
popisu iz 1991. Bukovica je imala nepuno 900 stanovnika” - nav. prema: J. Dur­
gut, Bukovica 1992-1995, Podgorica 2003, 15-16.
35
Cit. prema: D. Ćosić, Prijatelji mog veka, feljton, “Politika”, Beograd 5.
maj 2011.
19
odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim
bataljonima i četama.36
Osim muslimanskog stanovništva iz Sandžaka iseljavalo se u
poratnom periodu takođe i albansko i tursko stanovništvo sa Kosova
i Makedonije, Goranci i Torbeši. Bile su to nove generacije iseljenika
koje će se u Turskoj pridružiti onima koji su tamo stigli mnogo prije.
Iseljavanje je djelimično bilo pojačano iz Sandžaka, kao i drugih
dijelova Crne Gore i prema Bosni i Hercegovini.37 U Sarajevo je
odmah nakon 1945. došlo mnogo podgoričkih Muslimana, koji su rat
proveli u izbjeglištvu u Skadru, “osjećajući se da im u Podgorici više
nema mjesta”. U Sarajevu su bili prihvaćeni prijateljski i korektno.38
Ovaj grad će nakon Drugog svjetskog rata postati značajan centar
naseljavanja muslimanskog stanovništva iz Crne Gore.39 Periodi
ratova u životu jednog naroda, doista se mogu opisati kao «stadijumi
ogledala». Sistematizirana znanja pokazuju takođe, van tokova ve­
likih ideologija i nacionalne retorike, običan ljudski interes da se
teška vremena prežive sa što manje posljedica.40
36
M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 226.
37
U Banjaluci je autor ovih redova 1985.-1990. upoznao dosta doseljenika
porijeklom iz beranskog i bjelopoljskog kraja. Na pitanje otkuda oni baš tu da
se nasele, jedna starija Muslimanka je rekla: “Ono što smo mi preživjeli u ratu
uvuklo nam je strah u kosti. Odlučili smo da dođemo u Bosnu, samo što dalje
od Sandžaka. Čak nam se i Sarajevo suviše učinilo blizu. Zato smo došli ovdje
u Banjaluku”. Međutim, i odatle će tokom 1992.-1993. biti, zajedno sa drugim
Muslimanima, masovno protjerani.
38
M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo
1996, 334-335. Memić citira izvještaj sa III sjednice Predsjedništva Crnogorske
antifašističke skupštine od 29. septembra 1944. na kojoj je bilo rečeno: “masovna
je pojava da narod muslimanski traži da crnogorska vojska ne dolazi na njihov
teren, a da će oni mobilisati svoju vojsku koja će osloboditi njihove krajeve”.
39
Dr. Mustafa Memić navodi 1993. da u Sarajevu od 114 muslimanskih
bratstava koja su prije 1912. evidentirana u Podgorici, ima 88 bratstava. Tu su
se naselili i građani sa 22 različita prezimena, koja potiču iz 25 beranskih fisova.
Od 38 bjelopoljskih bratstava u Sarajevu je evidentirano 36, od 130 fisova koji
su u osmanskom periodu bila registrovana u Pljevljima, u Sarajevu je bilo njih
108, odnosno 83 odsto od njihovog ukupnog broja. Od 114 bratstava Gusinjaca i
Plavljana u Sarajevu ih je bilo 80; opšir. vidi: M. Memić, Sarajevo kao migracioni
centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 493-
494, Isti, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, 250-251.
40
Po zvaničnim podacima u Jugoslaviji je u Drugom svjetskom ratu poginu­
lo 1.705,000 ljudi. Autor ove brojke bio je Vladeta Vučković koji je nju izračunao
kao službenik Statističkog zavoda u Beogradu, predstavljajući je kao ukupni de-
20
 Muhadžiri koji su tokom rata pristizali u Sarajevo bili su
izloženi velikim nedaćama i iskušenjima. O tim, često bezimenim
tragedijama, svjedoči i kazivanje Adila Zulfikarpašića, partizana i
poratnog emigranta: “Teško mi se dojmio i slučaj likvidacije 200
sandžačkih trgovaca. To su uglavnom bili čestiti ljudi koji nisu
sarađivali ni s ustaškim vlastima niti sa okupatorom. Pobjegli su
ispred Đurišićevih koljača, koji su “čistili” Sandžak od Muslimana.
Čekali su na svršetak rata da se vrate kućama. Sarajevska OZNA
ih je pokupila u Zagrebu i o tome je mene obavijestio potpukovnik
Stole Kovačević, Srbin i zamolio me da nešto pokušam protiv
likvidacije tih nedužnih ljudi. Na putu do Sarajeva su negdje na
bosanskoj teritoriji bili pobijeni”.41 U Bosni je kraj rata dočekalo oko
mografski gubitak, a ne, kao što je potom urađeno, demografske žrtve. Bogoljub
Kočović smatra da se nakon rata htjelo prijaviti što više žrtava, jer se računalo
da će to dati pravo na veće ratne reparacije. On ističe da u zvaničnu brojku od
1,7 miliona žrtava nisu bili ubrojane žrtve iz “nepartizanskih formacija, tj. ustaše,
četnici, ljotićevci, Bela garda... To je novih 300-400 hiljada, i oni su jugoslovenski
građani; po toj računici zvanično ima više od dva miliona žrtava”. Kočović sma­
tra da je Jugoslavija imala u Drugom svjetskom rata ukupno 1,014.000 stvarnih
žrtava. Po istom ovom autoru najveće demografske gubitke imali su Muslimani
179.000 (16%), Srbi i Crnogorci 744.000 (11%), Hrvati 312.000 (9%), Slovenci
69.000 (5,5%), Makedonci 23.000 (3%). Prema stvarnim gubicima Crnogorci su
izgubili najviše: 50.000 (10,4%), Srbi 487.000 (6,9%), Muslimani 86.000 (6,8%),
Hrvati 207.000 (5,4%), Albanci 32.000 (2,5%) i Makedonci 7.000 (1%). Više od
svih su stradali Jevreji - 27.000 (31,5%) – vidi: M. Galić, Politika u emigraciji,
Zagreb 1990, 10. Bogdan Žerjavić, na osnovu svojih proračuna o ratnim demo­
grafskih gubicima, navodi da naziv najtragičnije jugoslovenske nacije nose Musli­
mani “jer im je rat odnio 8,1 posto očekivanog stanovništva. Kod Srba taj postotak
iznosi također visokih 7,3 posto, a kod Hrvata i Crnogoraca 5 posto” – prema. K.
Nikolić, Prošlost bez istorije. Polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961-1991:
glavni tokovi, Beograd 2003, 312.
41
Ključnih pet, Ljubljana 1990, 13; M. Galić, Politika u emigraciji, Zagreb
1990, 86; S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 99.
Govoreći o četničkim zločinima u Sandžaku Milovan Đilas ističe: “Što se tiče
četničkih pokolja u Sandžaku, mislim na Bihor i te krajeve, Muslimani … su oku­
pljeni oko svojih vođa i Talijana, ali nisu vršili masakre. Prema tome, četnički ma­
sakri u Sandžaku se ne mogu smatrati osvetom, nego su posledica jedne naopake
ideologije... namerna i planska akcija, što se vidi i iz dokumenata koji su objav­
ljeni, a u kojima Pavle Đurišić izveštava Dražu Mihailovića koliko je ubio ljudi
i zapalio muslimanskih sela”- cit. prema: “Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15.
septembar 1993. Nijemci će 1944. odlikovati Đurišića gvozdenim krstom. Ne­
deljko Bunjevac, pak, ukazuje da u udžbeniku za 8. razred osnovne škole (izdanje
Zavoda za udžbenike - Beograd, str. 143) Pavle Đurišić ima počasno mjesto kao
21
5.000 izbjeglica iz Sandžaka, mahom iz pljevaljskog i pribojskog
kraja, koje su se uspjele izvući ispred četničkih pokolja.42 Prema
istraživanjima Husnije Čengića nakon rata stradao je i jedan broj
izbjeglica iz Sandžaka, iz pribojskog i pljevaljskog kraja, koji
su spas potražili u Sarajevu, gdje je između ostalog bila izvjesno
vrijeme stacionirana XXXVII sandžačka divizija, koja je, po
njegovim istraživanjima, imala “detaljno razrađen plan likvidacije
svih nepoželjnih zemljaka: Među uhapšenima je bilo ljudi koji su
se zamjerili komunistima svojim stavovima. Bilo je i onih koji su
nasijedali antikomunističkoj propagandi, bilo je i nepismenih i
naivnih seljaka, kao i onih čije su porodice pobijene te su, glavom
bez obzira, bježali što dalje od Sandžaka. Bilo je ljudi koji su
zaslužili izvjesne kazne, najvjerovatnije vremenske, ali je bilo
i onih kojima se nije smjelo ništa dogoditi... Dok je narod pjevao
partizanske pjesme i igrao “Kozaračko kolo” vojnici su, uveliko,
obilazili kuće, vršili pretres, hvatali i zatvarali izbjeglice iz Sandžaka.
Narod nije ni primjećivao kako vojnici provode pojedince u zatvor”,
navodeći dalje kako je 30 Muslimana iz Sandžaka izvedeno na Pale
i pobijeno. Najveći dio muhadžira, uz brojne nedaće i provjere,
vraćen je u Sandžak u popaljene i opljačkane domove.43 Ono što
se dešavalo na prostoru Sandžaka krajem Drugog svjetskog rata
treba posmatrati u sklopu frontalnog obračuna pobjednika sa svima
onim koji su bili, ili za koje se mislilo, da su njegovi protivnici.
Komunisti 1945. uopšte nijesu imali problema, sa katarzom, niti
potrebu za njom. Ratni trijumf i osvajanje vlasti pročistili su im
“dušu” i oslobodili ih svake teskobe.44 Nova, partizanska vlast je,
“antifašista”, neposredno ispod fotografije legendarnog partizanskog komandanta
Save Kovačevića. U popratnom tekstu, pored ostaloga, stoji da je on bio jedan od
“najpouzdanijih i najsposobnijih Mihailovićevih komandanata” – vidi: N. Bunje­
vac, Još nešto o Pavlu Đurišiću, “Politika”, Beograd 23. avgust 2011.
42
M. Đilas je govorio: “Zamislite Muslimana koji bježi iz Bijelog Polja sa
porodicom, ženom i decom za Sarajevo, preko Romanije u zimskom periodu. Za­
mislite izbeglice koje prolaze tako dalek put, bez hrane i elementarne sigurnosti.
Mislim da je u tim bežanijama stradalo dosta Muslimana, da to niko nije pamtio ni
beležio” - cit. prema: “Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993.
43
Prema: H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapad-
nom dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 209-210.
44
M. Hadžić, Armijska upotreba trauma, u: Srpska strana rata. Trauma i
katarza u istorijskom pamćenju, Beograd 1996, 566. Vladimir Dedijer je o tome
pisao: “Da li u revolucijama, velikim društvenim previranjima kao što su bile
22
tokom i nakon uspostavljanja svojih organa uprave započela širom
zemlje, obračune sa “reakcionarima i klasnim neprijateljem”. Dr.
Nebojša Popov ukazuje kako je teško razlikovati oslobađanje od
osvajanja gradova. Ulazak pobjedničke vojske u gradove praćen je
“čistkom” stvarnih ili potencijalnih protivnika, sa ili bez suđenja.
Osobeni dance macabre prate izlivi osvetničke radosti. Kao što su
na početku “druge etape revolucije” uklanjani svi oni koji ometaju
njen početak i zamah, na kraju rata se uklanjaju svi oni koji bi mogli
ometati njen završetak, da bi se uklonili svi oni koji bi mogli ugroziti
“bokove nove vlasti”. Za razliku od sedam neprijateljskih ofanziva,
pobjednička je bila, kako ju je nazvao Branko ćopić, osma ofanziva,
u kojoj mahom seljačka vojska u gradovima nalazi obilniji plen
nego u oskudici seoskih uslova u kojima je do tada rat vođen”.45
Takozvana “pseća groblja” u kojima su ljudi pokopani, bez obilježja,
kao životinje, bila su raširena na čitavom jugoslavenskom prostoru.
Prvi put su postala poznata, u martu 1945. kada je jedan engleski
obavještajni oficir optužio partizane da uništavaju crkve.46 Podjela
na revolucionare i kontrarevolucionare bila je presudna za mnoge.
Teško je procijeniti koliko je ljudi ubijeno u prvom talasu retorzije,
bilo da su sudski proganjani ili jednostavno likvidirani, bez suda.
Pobjednik nije u toku posljednjih borbi i prvih mjeseci nakon rata
znao za vremenske kazne.47 Život ili smrt - bio je izbor, u kojem su
1941-1945. godine, kao i 1948-1953, kada je sudbina naše zemlje takođe visila
o koncu, vlast može da bude pravedna i jednako pravedna prema pojedincu, da li
nevin u toj atmosferi biti ili ne biti, može da strada? O tome sam počeo da lupam
glavu još u jesen 1944. godine, kada sam došao u oslobođeni Beograd... Mi smo
često zaboravili da je u ljudskom društvu najviša vrednost čovek” – cit. prema: V.
Dedijer, Izgubljena bitka Josifa Visarionoviča Staljina, Beograd 1978, 374.
45
N. Popov, Traumatologija partijske države, u: Srpska strana rata. Trau-
ma i katarza u istorijskom pamćenju, 99; opšir. S. Bandžović, U sjeni pobjede,
Mak, br. 21-22, Novi Pazar 1998, 63-77.
46
M. Jeftić, Živa reč Milorada Ekmečića, Gornji Milanovac 1990, 115. Dr.
M. Ekmečić navodi i jednu pjesmu koja se tada pjevala: “Druže Tito državu uredi,
što ne valja, ubij, ne poštedi”.
47
Britanski istoričar Noel Malcolm navodi da je oko 250.000 ljudi izgubilo
živote u masovnim strijeljanjima, marševima smrti i koncentracionim logorima
1945. i 1946. godine. On u tom kontekstu citira i izvještaj američkog službenika o
situaciji u Jugoslaviji 1945. godine: “Propaganda i organizirane ‘spontane’ demon­
stracije, prisilni rad, samovoljno rekviriranje po kratkom postupku, hapšenja i
kažnjavanja te mjere zastrašivanja isuviše podsjećaju ljude na okupaciju” – cit.
prema: N. Malcolm, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1995, 261-262.
23
šanse za život bile slabe i male, a neretko i nikakve: “Ujedno, mnogi
“nevini” ili “bezazleni krivci” u prvom talasu suđenja i progona
bili su likvidirani, kao “sluge okupatora”, “narodni izdajnici”,
“pristalice protivnika NOB-a i partizana”.48 Uzaludno je Dragoljub
Jovanović, kao generalni sekretar Narodne seljačke stranke slao
pisma “Politici”, koja nisu objavljivana, da “Pored divnih i svetlih
reči: Jugoslavija, federacija, demokratija, valja staviti četvrtu reč,
ne manje svetu: pravda. To označava pravičnost, ali pre svega
pravnu sigurnost”, kako “treba da nema razloga da se boji svako
ko pošteno radi i dobro misli. Neka drhte zločinci i neprijatelji
naroda, ali samo oni! Od straha se moraju osloboditi svi koje selo
zna kao ispravne i čestite. A selo sve zna. U gradu je teže doći do
istine i do pravde, ali i to se može ako optuženi ima mogućnosti
da se brani, i ako je suđenje javno”.49 Na udaru će se naći i čitave
ma­njinske zajednice.50 Masovno preseljavanje stanovništva iz Bo­
48
R. Danilović, Upotreba neprijatelja. Politička suđenja 1945-1991. u
Jugoslaviji, Valjevo 1993, 23, 90-91. Danilović dalje navodi: “Kodifikacija bar
elementarnih normi - procesnopravnih i materijalnopravnih, tekla je uporedo sa
rastom i razvojem partizanskog pokreta. Već tada je opredeljeno prema kome
će se primeniti “revolucionarno pravo” - prema “neprijateljima naroda” i prema
“izdajnicima”. Ta odmazda bila je bez milosti, potpuna, i najčešće, značila je
fizičku eliminaciju... Jaz među građanima je dubok i potpun: oni su ili pristalice i
simpatizeri, ili su protivnici, već prepoznati i identifikovani, ili potencijalni. Nema
tih žrtava koje nisu vredne i korisne za novu vlast i novi poredak. Svakog po­
jedinca ili grupu, koji su se ispoljili kao protivnici ili nesimpatizeri treba kazniti,
što rigidnije - to bolje”; upor. M. Tripalo, Hrvatsko proljeće, Zagreb 1990, 72.
49
D. Jovanović, Sloboda od straha, Beograd 1991, 391.
50
Dr. Vasa Čubrilović je početkom novembra 1944. izradio i dostavio par­
tizanskim vlastima elaborat “Manjinski problem u novoj Jugoslaviji” u kome je
dosta prostora posvetio posebno sudbini njemačke manjine u Jugoslaviji. U ovom
elaboratu on je istakao: “Mi se možemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima
državne politike, ali smo danas svi složni u jednom, da sa folksdojčerima u Jugo­
slaviji treba jednom za uvek prečistiti račune. Oni su to zaslužili svojim nelojalnim
držanjem prema državi u kojoj su živeli, svojom svirepošću i verolomnošću, svo­
jom grabljivošću i bezobzirnošću... Posle ovih strahota, što ih počiniše Nemci po
našim zemljama i po celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba nemi­
losrdno goniti... Posebice etnički manjinski blokovi su opasni onda kada graniče
sa sebi srodnim susednim narodima. Polazeći sa ovog stanovišta, za nas je važno
očistiti Nemce, Mađare iz Vojvodine, a Arnaute iz Stare Srbije i Makedonije. Isto
tako, treba potisnuti Nemce iz Kočevja, Maribora i drugih graničnih oblasti...
Pored čišenja od strane vojske u toku operacija, treba primeniti i druga sredstva,
da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanja. Pre svega, zbog njihovog držanja
u ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti
24
sne i Hercegovine u Vojvodinu, prije svega Srba, bilo je snažno
motivisano političkim kažnjavanjem Njemaca i Mađara za saradnju
s Hitlerovom soldateskom i nagrađivanje tzv. boračkih, partizanskih
porodica, uz aktivno učešće vlasti i partije.51 “Bili smo surovi”,
kazivao je general Jovo Kapičić, “rat nas je na to natjerao – pa je i
sistem koji smo stvarali bio surov”.52 Metodi represije su vremenom
mijenjani i popuštali, ali je podjela društva na pristalice režima i
one “druge” - njihove neistomišljenike, koji su olahko kvalificirani
u “unutrašnje neprijatelje”, i zbog toga trpjeli posljedice, bila trajno
obilježje socijalističke Jugoslavije. Na teritoriji cijelog Sandžaka,
kao i širom zemlje, vršeni su obračuni sa “odmetnicima” kao i
onima koji su bili označeni kao osvjedočeni neprijatelji nove vlasti.53
Vojni sud “Diviziske vojne oblasti za Sandžak” je početkom 1945.
ocijenio kako je “izdaja koja je bila uhvatila dubokog korena u
mnogim mestima i služba okupatoru protivu interesa naroda, zaista
došla do velikog izražaja u Novom Pazaru, gde se izvestan broj ljudi
eksponirao za veliku faštističku Albaniju i fašističku Nemačku”.54
pred ratni sud sve one članove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji
način u službu okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova
imanja zapleniti, a porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti
u njihove nacionalne države. U tom pitanju mnogo nam može pomoći u odnosu
Mađara i Nemaca bratska sovjetska vojska. Prilikom čišćenja manjina naročito
treba obratiti pažnju na inteligenciju i bogatije društvene slojeve” – vidi: B. Hor­
vat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, 51; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija
do Memoranduma, Podgorica 1997, 246-250.
51
Bosna i Hercegovina između rata i mira, Beograd 1992, 17.
52
Prema: T. Nikčević, Goli otoci Jova Kapičića, Beograd 2010, 209.
53“
Neosporno je bilo djelovanje”, kazivao je tutinski sudija Jonuz Hamzagić,
“odmetnika koji su pljačkali i činili druga nasilja za vrijeme i poslije okupacije,
pa je legitimna bila borba da se oni onemoguće, odnosno pohvataju i predaju
pravdi. Također, bilo je i jataka koji su ih čuvali i štitili zbog srodstva, solidar­
nosti, plaćanja. Međutim, često je i UDBA prikazivala lažno stanje. Skoro uvijek
je dostavljan izvještaj o većem broju odmetnika nego što ih je ustvari bilo. Tako
su neki odmetnici koji su likvidirani odmah poslije oslobođenja prikazivani kao
još uvijek aktivni i prisutni na terenu. Čak se govorilo i o nekim,a koji su poginuli
u toku rata i nisu mogli biti odmetnici”. To je UDB-a koristila za teror nad mus­
limanskim stanovništvom – nav. prema: R. Crnišanin, Kazivanja Hadži Jonuza
Hamzagića, Novi Pazar 2007, 144-145.
54
Presuda Vojnog suda Diviziske vojne oblasti za Sandžak, br. 6, od 19.
januara 1945. Jedan od najmisterioznijih događaja novije istorije Novog Pazara
jesu svakako strijeljanja koja su na Hadžetu izvođena nakon ulaska partizanskih
jedinica u ovaj grad u novembru 1944, koja su trajala sve do maja 1945. godine.
25
Sandžačka brigada KNOJ-a je naročito tokom januara i februara
1945. preduzimala brojne akcije čišćenje Sandžaka.55 Mnogi se se
našli na udaru vlasti i progona.56 U Gornjem Bihoru je takođe bilo
Po kazivanjima novopazarski prviši su priredili banket u čast predstavnika nove
vlasti. Bio je formiran i odbor za doček Oblasnog komiteta KP za Sandžak i drugih
oblasnih rukovodstava. Dan nakon tog banketa svi članovi odbora za doček su
pohapšeni i po kratkom postupku strijeljani na Hadžetu. Hilmija Hasangić, jedan
od poratnih sandžačkih rukovodilaca, kazuje da je bio organizovan veoma svečan
doček Oblasnom komitetu u AVNOS-u koji su priredili novopazarski glavari-mus­
limani: “Drugovi su mi sa ushićenjem pričali o tom dočeku. Bio je formiran speci­
jalni odbor za doček u koji je ušlo oko stotinu najuglednijih muslimana. Našim
rukovodiocima je bio priređen takav banket na kome je bilo svega, sem kako se
pričalo, ptičijeg mleka. Pored raznih pita i đakonija posebno su bile zapažene
baklave i hurmašice koje su pripremale najbolje novopazarske domaćice. Ali taj
veličanstveni banket imao je tragični epilog. Već sutradan su bili pohapšeni skoro
svi članovi odbora za doček i po kratkom postupku suđenja, njih preko stotinu,
postreljano je na groblju Hadžetu na samoj periferiji Novog Pazara” – vidi: H.
Hasanagić, Posle četrdeset godina, rukopis, 4. Ramiz Crnišanin o tim pogubljenji­
ma piše: “Ne zna se tačan broj streljanih, jer to nikada nije objavljivano. Govoreno
je u narodu kada za nekog ne znaju šta je sa njime i gde je “Pojeo ga Hadžet”.
To se radilo po kratkom postupku i bez suda i bez suđenja. Nije se ni rodbina
obaveštavala, ali su oni znali šta je sa njima koji se nisu vratili” – cit. prema:
Sjećanje R. Crnišanina dato autoru 16. juna 1994; takođe vidi: R. Crnišanin, Tijes-
na čaršija, Novi Pazar 1992, 108-109; M. Radović, Ljudske i materijalne žrtve
Novog Pazara i Deževskog sreza u Drugom svetskom ratu, Novi Pazar 1994, 30;
H. Crnovršanin - N. Sadiković, Sandžak - porobljena zemlja, Tuzla 2001, 400.
55
M. Ćuković, Sandžak u NOB-u, Beograd 1964, 543. Vojni sud Sandžačke
Divizijske oblasti je samo 21. decembra 1944. osudio “17 lica iz sreza Deževskog
i Štavičkog na smrt zbog otvorene i organizovane špijunske službe u korist okupa-
tora, masovnog terora vršenog nad mirnim i ne krivim stanovništvom kao i zbog
masovnog paljenja i pljački nad našim narodom”. Do januara 1945. ovaj sud je
donio šest zbirnih presuda koje su značile smrt za više desetina osuđenih lica.
56
Milovan Đilas je opisivao jedan slučaj iz svog poratnog robijanja, vezan
za sudbinu Halila Hajrovića, nepismenog muslimanskog seljaka iz Bijelog Polja
čiju su porodicu u jesen 1941. napali susjedi Crnogorci i ubili petoricu njegovih
bratstvenika, među kojima i dječaka od deset godina. Pobuda ovog napada, po
riječima Hajrovića, bila je u preotimanju imanja. Nakon ovog zločina Halil je
bio prisiljen da sa preživjelim članovima porodice pobjegne u sjenički kraj. U
zimu 1944. Halil se kao pripadnik muslimanske milicije sjeničkog prvaka Hasana
Zvizdića, našao u svom kraju, odvojio od jedinice i krenuo ka svom selu, u os­
vetu. U ataru svog sela sreo je dvojicu ubica svojih bratstvenika. “Imali su i brade
- oznaku pripadništva “dobrovoljnoj miliciji” “srpske” vere (četnici)”. Halil je
jednog uspio da ubije, dok je drugi pobjegao. Nekoliko godina nakon rata Halila je
na pijaci u Novom Pazaru prepoznao neki zemljak i prijavio miliciji nakon čega je
bio odveden u Bijelo Polje i osuđen. Đilas piše: “Halil nije znao ni svoja prava, ni
26
likvidacija ljudi pod optužbom da su narodni izdajnici i saradnici
okupatora. Šefkija Kršić, predsjednik opštine Petnica je pogubljen
12. maja 1945. na Talumu kod Berana. Narod je htio da ga zaštiti, jer
nije okrvavio ruke, niti je podsticao na ubijanja. U njegovu odbranu
je stao i pravoslavni živalj. Međutim, to nije pomoglo, “pohitalo se
sa njegovom likvidacijom”.57 U rožajskom kraju su ubijeni Adem
Kurtagić, mula Jakup Kardović, Aljo Ganić i drugi.58 Selektivni
obračuni sa “unutrašnjim neprijateljem” u nacionalno mješovitim
sredinama unosili su opravdan strah i nepovjerenje prema državi. Na­
metanje osjećaja “kolektivne krivice” fokusiralo je čitavu zajednicu,
ne samo pojedince.

Muslimani u socijalističkoj Jugoslaviji

Jugoslovenska federacija je nastala prema modelu sovjetskog

ustava iz 1936. godine. Staljin je u svom komentaru na amandmane
sovjetskog ustava iz 1936. rekao da “nacionalnost koja daje ime
pojedinoj sovjetskoj republici mora predstavljati više ili manje
kompaktnu većinu u toj republici”. Vezivno tkivo obnovljene države
bilo je političko: partija i armija. Komunistička vlast nije uspjela
nakon 1945. riješiti u potpunosti nacionalno pitanje u Jugoslaviji,
ali je preuređenjem zemlje na federativnoj osnovi, omogućila
prihvatljivija i prosperitetnija rješenja za taj multietnički prostor.
Jugoslavenski komunisti, bez obzira na svoj sovjetski uzor, nisu
zapravo prihvatili ideju etničkih republika. Zato je usred područja
koje je bilo Jugoslavija bila Bosna i Hercegovina – koja je bila
kako da se brani. A budući je sada, pod komunističkom vlašću, malo ko, ako iko,
priznavao da je iko njegov bio protiv komunista, ubijenog su svedoci pretvorili u
pristašu komunista - kao da bradu nikad nije ni puštao” - prema: S. Bandžović,
Ratne tragedije Muslimana, 190-191.
57
S. Adrović, Gornji Bihor, Berane 1994, 126; Z. Muratović, Sandžački
gazija Osman Rastoder, Sarajevo 2002, 74-75. U ovom kraju ubijeno je nakon
1945. i nekoliko “muslimanskih odmetnika” (Osman Rastoder, Zifo Šabotić,
Halem Hodžić, Iso Skenderović i drugi).
58
Ć. Topalović, Rožaje i okolina 1941-1945, Rožajski zbornik, Rožaje
1985, 18. On navodi da su Panto Milišić i Miljan Tomičić, kao odgovorni beranski
rukovodioci, brinuli o svemu što se dešavalo u Rožajama i preporučili vlastima
u ovom gradu da budu obazrivi, da ne poduzimaju oštre mjere prema onima koji
su “nesvjesno zalutali ili bili zavedeni od strane okupatora, ukoliko nisu pravili
zločine i krvavili ruke”.
27
multinacionalni i istorijski entitet. Komunisti, posmatrajući u cje­
losti, nisu mijenjali granice istorijskih zemalja iz kojih je bila
stvorena jugoslovenska federacija.59 Unutrašnje granice su bile,
po M. Đilasu, “plod dugotrajnog iskustva Komunističke partije”.60
U ustavima koji su donijeti 1946.-1947. svaka republika je, na
istovjetan način, nabrajanjem srezova ili drugih jedinica u svom
sastavu utvrdila svoju teritoriju i svoje granice.61 Komunisti nijesu
utvrdili granice između nezavisnih država, već između republika
unutar Jugoslavije, kojom će upravljati samo njihova partija. U
prvim poratnim godinama, jugoslovenski federalizam uglavnom je
služio za propagandne svrhe. Federativno funkcionisanje države bilo
je, ideološki ograničeno, uslovljeno vlašću Komunističke partije,
koja je bila organizovana na principu “demokratskog centralizma”.
Tito u maju 1945. govori kako komunisti moraju biti faktor koji će u
Jugoslaviji ujedinjavati sve u jednu cjelinu, dodajući dalje: “Voljeti
svoju federalnu jedinicu - znači voljeti monolitnu Jugoslaviju”.62
Teritorijalno organizovanje i djelovanje KPJ u predratnom i ratnom
periodu uticalo je na obrazovanje federalnih jedinica, a potom i na
njihovo međusobno razgraničenje. Konspirativni rad KPJ imao je
posljedica i na rad državnih organa, što se ogledalo i u činjenici da
u poratnim godinama ne postoje cjeloviti dokumenti o radu najviših
partijskih i državnih organa, izuzev donekle Skupštine.
Etika “Nove vjere” oslanjala se na princip da je “dobro sve
što služi interesima revolucije, zlo sve što tim interesima smeta”.63
Sizifovski je pokušaj svih revolucija da u ime novog ideala mogu
59
I. Banac, Teret lažne povijesti, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 46.
Banac smatra da je sa stanovišta sovjetskog etničkog federalizma, jugoslovenska
revolucija bila konzervativna, čak i uspoređeno s nacionalističkim “balkanskim
revolucionarnim” modelom.
60
“Politika”, Beograd 6. septembar 1992. Endrju B. Vahtel smatra da su
komunisti uvijek imali na umu stvaranje jedinstvene države nakon rata, a ne oku­
pljanje neovisnih jugoslavenskih nacija. Njihov poratni režim otjelovljavao je taj
dualizam. Oni su se borili za “bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije”. Taj izraz
je trebao da zamijeni ideju o “troimenom narodu”- prema: E. B. Vahtel, Stvaranje
nacije, razaranje nacije, Beograd 2001, 160, nap. 8.
61
M. Šuković, Ratovi protiv razuma, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica
2002, 182.
62
Osnivački kongres KP Srbije (8-12. maj 1945.), priredili M. Borković-V.
Glišić, Beograd 1972, 210.
63
Č. Miloš, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84.
28
uništiti pamćenje, pacifikovati prošlost, stvoriti ”drugu pamet” i za­
uvijek oblikovati”novu svijest”.64 Istorijska svijest je građena na
mistifikacijama, stereotipima, predrasudama, političkim zaključcima
i ideološkim predstavama. Djelovala je “škola” prilagođene, sele­
kcionirane istorije, “osnovne istine” o međuratnom periodu i Dru­
gom svjetskom ratu. “Bratstvo i jedinstvo” je propisivalo spre­ča­
vanje destruktivnih sjećanja, “nesukobljavanje, koje je počivalo na
dekretiranju zaborava”.65
Jugoslovenska federacija je 1945.-1963. bila centralistički ure­
đena, nadređena federalnim jedinicama, sa relativno malim obimom
njihovih prava. Takav oblik federacije doveo je do osamostaljivanja
i birokratizacije saveznih organa te majorizacije u donošenju odluka.
To je uzrokovalo konflikte, dovelo do višestruke de­stabilizacije
zemlje, što odslikava i očito nejedinstvo 1962. na čuvenoj sjednici
Predsjedništva CKSKJ, na kojoj su učestvovali svi nosioci najvažnijih
partijskih i državnih funkcija u federaciji, u svim republikama i u
obje autonomne pokrajine.66
Osvojivši vlast u ratu, komunisti su, bar što se tiče ratne ge­
neracije, iskreno težili da se brutalni međunacionalni sukobi ne
ponove. Oni su, ipak, samo odigrali ulogu hibernatora nacionalnih
sukoba, a prirodom vlasti koju su uspostavili lagano su pripremali
njihovu obnovu.67 Nacionalno pitanje bilo je permanentno otvoreno.
Ono je tretirano gotovo isključivo kao političko, koje nalazi svoje
prirodno razrješenje u okviru političkih sloboda i demokratije koju je
socijalizam mogao da ponudi. Smatralo se da je radnička klasa unutar
svih naroda ima jedinstvene interese i da ravnopravnost radnika
automatski osigurava i ravnopravnost svih naroda u socijalističkoj
zajednici.68 Poratna jugoslovenska državna zajednica je na dekla­
64
Prema: L. Perović, Između anarhije i autokratije: srpsko društvo na
prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd 2006, 360.
65
Prema: T. Kuljić, Pakt ćutanja, “Politika”, Beograd 13. avgust 2011.
66
M. Šuković, Koncepcija federacije u Ustavu od 1974 – činilac očuvanja
a ne razbijanja SFRJ, u: Antifašistički narodnooslobodilački rat u Jugoslaviji i
savremenost, Beograd 2004, 303.
67
Upor. B. Petranović, Jugoslavija između federalizma i konfederalizma,
Tokovi, br. 1, Beograd 1990, 20-23; S. Stojanović, Propast komunizma i razbijan-
je Jugoslavije, Beograd 1995; V. Dimitrijević, Sukobi oko Ustava iz 1974, u: Srp-
ska strana rata, 447-448; L. Perović, Ljudi, događaji i knjige, Beograd 2000, 65.
68
Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije, Međunacionalni eko-
nomski odnosi, Materijal za internu upotrebu, Beograd 15. juli 1966 godine, 2.
29
rativnom nivou prividno slijedila univerzalni model ljudskih prava.
Međutim, na političkom planu je monistička i kolektivistička
koncepcija socijalizma s komunističkim monopolom, nametnutom
jednostranom ideološkom sadržinom, i s netolerantnošću prema
suprotnom mišljenju, podignuta na nivo ustavnog načela. To se
na ustavnom planu ogledalo u ispuštanju međunarodnih obaveza
zabrane diskriminacije s obzirom na različita politička uvjerenja,
uz veliku primjenu kategorija moralno-političke podobnosti,
relativizaciju ljudskih prava, uz njihovo široko ograničavanje u
zakonskim, a posebino u podzakonskim normama i voluntarizam u
njihovoj primjeni. Socijalizam ni u jednoj svojoj fazi nije uspio na
zadovoljavajući način riješiti problem ljudskih prava u cjelini.69
Nove vlasti su postepeno, ali sistematski sprovodile politiku
stavljanja vjerskih zajednica pod svoj nadzor, vršeći na njih pritisak
smanjivanjem vjerskih sloboda i njihovim materijalnim slabljenjem.70
U jugoslovenskom ustavu iz 1946. stajao je uobičajeni član po
69
Ljudska prava. Osnovni međunarodni dokumenti, Zagreb 1990, 6-7
(predgovor Z. Šeparovića).
70
Edvard Kardelj, jedan od najviših jugoslovenskih funkcionera, govori
na sastanku Informbiroa u avgustu 1947. u Poljskoj: “S jedne strane smo uvećali
pritisak protiv najreakcionarnijeg dela crkvene hijerarhije, a s druge strane, mi
dajemo koncesije, pa i materijalnu pomoć onom delu hijararhije i popova, koji
su skloni da sarađuju sa državom i koji su nezadovoljni s vatikanskom politikom,
koja ih tera u sve oštriji sukob s nama. U rezultatu toga, mi smo postigli prilične
uspehe… Tako smo imali u ovoj godini, u vezi sa raznim crkvenim svečabnostima
niz sukoba između samih učesnika tih svečanosti, pa čak i masovnih tuča… Mno­
go su jače naše pozicije u pravoslavnoj crkvi. Tu je diferancijacija mnogo dublja.
Na niže svećenstvo mi imamo vrlo jak uticaj, koji datira još iz vremena rata. U
nekim republikama, kao što je naprimer u Crnoj Gori i Makedoniji, sveštenstvo
stoji skoro kompaktno uz narodnu vlast, a u Srbiji, Bosni i Hercegovini u vrlo ve­
likom delu reakcionarni vrhovi crkvene hijararhije nemaju ni ovde aktivno za sebe
većinu sveštenstva… Što se tiče muslimanske crkve, koja ima, naravno, mnogo
manji značaj, mi smo u poslednje vreme postigli vrlo ozbiljan uspeh tom istom tak-
tikom diferencijacije. Na poslednjem saboru te crkve bio je izabran novi poglavar
muslimanske crkve Reis-Ul-Ulema, koji je tesno povezan za Narodni front. Niže
sveštenstvo je, međutim, velikim delom neprijateljski raspoloženo prema nama, ali
će posle promene u vrhu, svakako biti mnogo lakše da se lomi njihov otpor odozdo
(istakao S. B. ). Mi ne sumnjamo da će naše mere protiv reakcionarne hijararhije
svih crkava morati još više da se pooštre, ali smo istovremeno uvereni, da ćemo i
u pogledu dalje unutarnje diferencijacije postići nove uspehe” – cit. prema: Obični
ljudi u neobičnoj zemlji. Svakodnevni život u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i
Srbiji, 1945-1990: Jugoslavija između istoka i zapada, Beograd 2007, 32.
30
kome se ova zemlja obavezuje na poštovanje vjerskih sloboda. U
praksi je, ipak, bilo drugačije. Već 1946. ukinuti su šerijatski
sudovi. Četiri godine docnije donesen je zakon kojim je ženama
zabranjeno nošenje feredže.71 Iste godine su zatvoreni posljednji
mektebi.72 Nakon usvajanja Zakona o državnim matičnim knjigama
1946. sprovedene su aktivnosti na oduzimanju matičnih knjiga
od vjerskih zajednica, s ciljem preuzimanja podataka u matične
knjige državnih matičara. Nakon upotrebe ovih matičnih knjiga
samo je mali dio vraćen njihovim prvobitnim vlasnicima, a većina
je zadržana u narodnim odborima. Novonastale promjene u vezi sa
matičnim knjigama uticale su i na sposobnost Islamske zajednice
da vodi statističke podatke o muslimanskom stanovništvu. Objavom
Zakona o državnim matičnim knjigama prestala je važiti Uredba o
vođenju muslimanskih matica po kojoj su svi džematski imami bili
dužni da svake godine do kraja mjeseca februara predoče podatke o
muslimanskom stanovništvu na području svog džemata.73
U Drugom svjetskom ratu na teritoriji Jugoslavije je uništeno
ili teško oštećeno 756 džamija. Mnoge su vlasti pretvorile u muzeje,
skladišta ili čak štale. Tijela koja su upravljala vakufima, bila su faktički
pod državnim nadzorom, prisiljena da veliki dio svoje najvrednije
imovine prepuste vlastima. Brojna muslimanska groblja pretvorena su
u parkove ili gradilišta za poslovne i stambene zgrade. Posljednji udarac
vakufima zadat je 1958. kada je nacionalizacijom nekretnina nestalo
71
Avdo Humo, jedan od najviših rukovodilaca u BiH, povodom usvaja­
nja Zakona o zabrani nošenja zara i feredže govori u Skupštini BiH 22. septem­
bra 1950. godine: “Prodorom primitivnih i zaostalih azijskih plemena na Balkan
donesen je u naše krajeve i taj rekvizit mračnjaštva i nazatka... Pokrivanje žene
oličava njenu neravnopravnost u najnehumanijem i najprimitivnijem obliku” - cit.
prema: “Preporod”, br. 12/475, Sarajevo 15. jun 1990.
72
U Rezoluciji Vrhovnog vakufskog sabora Islamske zajednice u FNRJ, na
kome su, pored predstavnika IVZ BiH, bili predstavnici IVZ sa područja Hrvatske,
Srbije, Makedonije i Crne Gore, održanom krajem avgusta 1947, istaknuto je i
sljedeće: “Ne mogu se zaboraviti stradanja Muslimana u bivšoj nenarodnoj Jugo-
slaviji, naročito se ne mogu zaboraviti strahoviti progoni šiptarskih muslimana,
ugrožavanje njihove vjerske i nacionalne slobode i pored svih tobožnjih ustavnih
odredaba i ostalih pisanih zakona o slobodi vjere i savjesti” - cit. prema: I. Mužić,
Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, “Islamska misao”, br. 65, Sa­
rajevo 1984, 23.
73
D. Bećirović, Oduzimanje nadležnosti Islamskoj zajednici Jugoslavije
u pitanjima bračnog prava i vođenja matičnih knjiga nakon završetka Drugog
svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla 2010, 415-417.
31
velikih dobrotvornih zaklada koje su djelovale stotinama godina.
Opšti uslovi vjerskog života su, pored prisilne ateizacije, popravljeni
1954. kada je izglasan zakon koji je svima jemčio vjersku slobodu.
Poratni izbori za reisu-l-ulemu bili su “vulgarna demonstracija”
komunističkog totalitarizma u poslovima vjere.74
Službeni stav prema islamu se donekle izmijenio potkraj pede­
setih i u šezdesetih godina kada je muslimanska zajednica u Jugoslaviji
postala značajan argument “nesvrstane” spoljne politike Jugoslavije
koja je tražila svoje mjesto u svijetu u blokovskom okruženju.75
Ve­ze vrha Islamske zajednice sa inostranstvom doprinijele su da
Jugoslavija stekne jače povjerenje u muslimanskom svijetu. Želeći
da izbjegne oživljavanje veza sa “svrstanim” Turcima i koristeći
svoju “nesvrstanu liniju” režimu je više odgovaralo da muslimanski
studenti na teološke studije idu u Egipat, a ne u Tursku.76
Priznavanje Muslimana za narod nije bio “jedinstveni događaj,
već dugotrajan i ponekad mučan proces” (Audry Helfant Budding).
U poratnoj Jugoslaviji su se jedino za Muslimane mijenjali statistički
modaliteti nacionalne pripadnosti. Još uvijek nije potpuno razjašnjen
odnos i stav ratne i poratne generacije muslimanskih kadrova nakon
1945. prema pretvaranju onog ratnog, čuvenog velikog “M” u malo
“m”. Zvanični nazivi Muslimana su se u Jugoslaviji neprestano
mijenjali, od “neopredjeljenih”, preko Srba, odnosno Hrvata
islamske vjere, do Jugoslavena i konačno - Muslimana. Kao ironiju su
pojedini muslimanski intelektualci isticali da je vladajuća ateistička
partija ovom narodu odredila religijsko ime.77 Odnos komunista i
komunističkog pokreta u Jugoslaviji prema nacionalnom pitanju
Muslimana je bio promjenljiv i nedosljedan. Mada je ovaj pokret
74
“Preporod”, br. 5/492, Sarajevo 1. mart 1991. A. Isaković kao indikativan
primjer ističe da se 1957. čak i reis izjašnjavao kao Srbin – vidi: A. Isaković, O
“nacionaliziranju” Muslimana, 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog
identiteta Muslimana, Zagreb 1990, 15.
75
N. Malcolm, Povijest Bosne, 265; Z. Folić, Islamska zajednica u spo­
ljnopolitičkim projekcijama jugoslovenske vlade (1949-1964) u: Zbornik izlaganja
sa Okruglog stola o crnogorsko-turkskom kulturološkom i ukupnom civilizaci­
jskom prožimanju – Podgorica 16. maj 2009., Forum, spec. izdanje, Podgorica
decembar 2009 47.
76
Nedovršeni mir. Izveštaj Međunarodne komisije za Balkan, Beograd
1998, 17, nap. 3.
77
Upor. F. Đapo-T. Loza, Povratak u Bosnu, Sarajevo 1990, 86; M. Galić,
Politika u emigraciji, 78.
32
na teoretskom planu poklanjao više pažnje nacionalnom pitanju,
komunisti se nijesu mogli osloboditi nacionalističke, evropocentričke
i islamofobične psihologije, što je često ispoljavano u negiranju
Muslimana. Ova ideologija je ipak naspram ovog nacionalnog
pitanja, u poređenju sa drugim ideologijama, imala pragmatičniji
odnos. Dok se u toku rata komunisti obraćaju Muslimanima,
uvažavajući ih gotovo na isti način kao Srbe i Hrvate, u poratnom
periodu oni ih dugo ne priznaju kao nacionalnu zasebnost što kod
njih predstavlja još jedan izvor frustracija i razočarenja.78 Komunisti
su sebi dali za pravo da im sami određuju ime i nacionalnost, shodno
svojoj ideološkoj doktrini i političkom interesu. Muslimani nijesu
samostalno odlučivali o svojoj nacionalnosti.79 Oni su se dugo
nalazili u nepovoljnoj situaciji u pogledu svog izjašnjavanja. Nije
im se omogućavalo, niti dozvoljavalo, da budu ono što jesu, da se
deklarišu onako kako se osjećaju.80 Bili su u poziciji “naroda u sjeni”.
Propagirana je svijest da uopšte nije bitno ko je koje nacionalnosti, da
će “svi biti Jugosloveni”, da je najvažnije graditi “bratstvo-jedinstvo”,
da je nacionalno anahrono. Ukupnom politikom Muslimani su nakon
Drugog svjetskog rata podsticani i različitim sredstvima ubjeđivani
da se opredjeljuju kao Srbi, Hrvati, Crnogorci itd. Dugo su bili
tretirani kao “sumnjiv i kolebljiv element” kojem je data prilika
za “nacionalno osvješćivanje”. Međutim, većina nije prihvatila
takva rješenja, prepušteni popisnim “izluđivanjima”, pojmovnim i
terminološkim konfuzijama.81 Ime “Musliman” jeste bilo priznato
78
A. Purivatra, O nacionalnom fenomenu Muslimana, u: Muslimani i
bošnjaštvo, Sarajevo 1991, 27-28.
79
E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama
istorijske nauke, Sarajevo 2000, 167.
80
Musliman kao oznaka etničke pripadnosti, Takvim, Sarajevo 1966, 63-
64.
81
N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 160-162. Branko
Kostić, predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore 1990. izjavljuje da je musli­
manska nacija formirana na “čistoj religijskoj osnovi. Ja imam dosta prijatelja
Muslimana. Ali, to je njihovo vjersko ubjeđenje, pripadnost islamu. Nacionalno
porijeklo im je sasvim nešto drugo”. Akademik Milosav Babović 1991. izjavljuje
kako je državni vrh SFRJ muslimansku konfesiju proglasio za narod “verovatno
da se dodvori islamskim zemljama u Pokretu nesvrstanih, a možda da i Srba bude
manje”; opšir. S. Bandžović, Sandžačke teme, Novi Pazar 1996, 171. Bilo je 1995.
i nekih “akademskih” prijedloga da se u školske programe uključe i Muslimani,
pod uslovom da se ime ovog naroda piše sa malim početnim slovom, odnosno
kao konfesionalnost, i “time izvrši njegova asimilacija u Crnogorce islamske
33
ali ono nije uključivalo i pravo na vlastitu književnost, istoriju,
nacionalne institucije.82 Dok su Muslimani priznavani u političkoj
ravni, istovremeno im je poricana svaka samoidentifikacija, etnička,
povijesna i kulturna sadržina njihovog nacionaliteta.83 Obračun sa
“turcizmima” u jeziku, s druge strane, biće nastavljen.84
vjeroispovijesti” – vidi: “Monitor”, br. 264, Podgorica 10. novembar 1995; S.
Hadrović-Vrbički, Žedni preko vode, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000, 300.
82
Bosna i bošnjaštvo, 178. Husein Đozo, jedan od istaknutih muslimanskih
intelektualaca 1970. piše u Glasniku Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ
(br. 5-6) , da “od sad pojam musliman više ne označava samo pripadnika islam­
ske vjere, nego i pripadnika muslimanskog naroda, bez obzira na to da li je ovaj
pripadnik vjernik ili ne… Činilo bi se da tu islam gubi. Stoji kao nepobitno, da se
u tom slučaju formalno riječ musliman najviše otuđila i udaljila od islama. A ipak
nije tako. Ja bih rekao, da se ovdje prije radi o vraćanju nego otuđivanju. Malo m
ne gubi već dobija. Veliko M ga još više jača i učvršćuje… Mi smo svjesni da malo
m predstavlja osnovu za veliko M, bez čega bi ono značilo prazno ime, frazu bez
sadržaja”. Islamska zajednica se, kako je primjetio Xavier Bougarel, brzo pretvo­
rila u svojevrsnu zamjenu za nacionalnu instituciju, kao što će pokazati i obnova
vjerske štampe ili otvaranje novih džamija.
83
Upor. H. Pozderac, Nacionalni odnosi i nacionalno zajedništvo, Sarajevo
1978, 43-44; M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 565.
84
Profesor dr Drago Čupić, direktor Instituta SANU za srpski jezik, u in­
tervjuu beogradskim “Večernjim novostima” 1995. kaže: “Nedopustivo je čišćenje
turcizama iz srpskog jezika. To je neprirodan i nasilan čin. Jer, reči turskog porekla
pa i druge persijske, iranske i iračke reči koje su Turci doneli, kod našeg naroda su
davno prihvaćene. One su stilski, jezički i strukturalno utopljene u naš jezik. Bez
mnogih od njih ne bismo mogli, jer nemamo zamenu. Kako bismo drugačije zvali:
jorgan, jastuk, peškir, jelek, džep, šećer, pamuk, baštu, maramu, kašiku, bubreg,
čarapu, čelik, jorgovan, kalup, rakiju... Takvih reči je po rečnicima oko deset hil­
jada, a u narodu, čak nekoliko desetina hiljada. Zamislite kako zvuči “Na Drini-
most”?! Čak i kad bismo probali da maksimalno prilagodimo njihov književni iz­
raz srpskom jeziku, izbacivši sve reči turskog porekla, bilo bi to strašno. Promenili
bismo boju njihovih dela. A znate, i boja je turska reč. Bez nje, možemo da koris­
timo samo druge strane reči: kolor ili farbu. Boja je imenica od koje su izvedene
na desetine srpskih reči i izraza. Zato mislim da se prema turcizmima u našem
rečniku ne možemo ponašati kao prema rečima koje treba izbaciti. Pa srpski jezik
je odvajkada bio otvoren, a ne puritanski... Turcizmi su uplivali u prirodni tok
razvoja našeg jezika, došavši s Turcima na Balkan. Turci su u to vreme bili narod
više radne kulture. Sa sobom su doveli mnoge predmete za domaćinstvo koji do
tada u Srbiji nisu postojali. Zato su nazivi tih predmeta ostali do danas u upotrebi.
Konačno, turska leksika je obogatila srpski jezik. Dala mu je posebnu jasnoću i
oštrinu, ali ga nije izmenila. Reči, uzete od Turaka, pretrpele su značajne izmene
u strukturalnom i tipološkom smislu. Nastavci osnovnih reči su izmenjeni, pa kad
biste se u Ankari služili turcizmima niko vas ne bi razumeo” – prema: “Večernje
novosti”, Beograd 30. januar 1995.
34
 Kao ateisti, komunisti nisu ni mogli prihvatiti religiju kao
presudnu za narodnost. Smatrali su, dug period nakon rata, da su
Muslimani nacionalno neopredjeljeni, pa će se, s daljim razvitkom,
opredjeljivati kao Srbi ili Hrvati. No, već prvi popisi su pokazali da
stvari neće ići tim pravcem.85 Na Osnivačkom kongresu KP Srbije
u maju 1945. Velibor Ljujić je naglašavao da muslimani treba da
ostanu Muslimani, da se ne uključuju u Srbe, ističući da je iseljavanje
u Tursku prije rata, nacionalno ugnjetavanje i nepravilno rješavanje
agrarne reforme dovelo do “prosjačkog štapa veliki dio muslimanskog
naroda”.86 Akademik Sreten Vukosavljević je upozoravao 1945. kako
je Muslimane uzaludno pokušavati nacionalizovati.87 Međutim, Moša
Pijade je 1953. iznio stav da je očito, “bez rasprave, da izraz musliman
označava pripadnost određenoj muslimanskoj veroispovesti, da sa
pitanjem narodnosti nema nikakve veze”.88 Edvard Kardelj je dugo
smatrao da Muslimani, upoređujući ih sa Jevrejima, nijesu nacija
“mada se individualno uzevši ne osećaju ni Srbima, ni Hrvatima i

85
M. Đilas, Bosanci i Bošnjaci, “Nedeljna borba”, Beograd 14-15. jul 1990.
86
K. Suljević, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1982, 226.
87
On kaže: “Istorija je stvorila velike razlike među nama, te nije samo
vjera koja nas je razdvojila... Budući različiti, nalazili smo u svačemu povoda da
mrzimo jedni druge... Pokušaj da se Muslimani “nacionalno osveste”, da postanu
“Srbi muslimanske vere” nije nimalo uspeo. Ne bi uspeo ni da su Srbi to radili
sa više širokogrudosti i doslednosti. Pogrešno je bio zasnovan. Nisu Muslimani
nešto što nema svojih izgrađenih osobenosti pa da sada toj nacionalno i kulturno
bezobličnoj masi Srbi samo dadu nacionalno obličje. Ono mesto, koje u duši Srba
zauzima nacionalno osećanje, nije u Muslimana prazno, pa da Srbi treba sada
samo da popune tu prazninu. Muslimani imaju svoju posebnu istorijsku tradiciju...
Srbi treba da se iskreno odreknu i dosledno svake namere, koju su imali raniji
režimi, da od Muslimana stvore nešto drugo, a ne ono što su: ponajmanje Srbi
muslimanske vere. Ma koliko to želeli, to je apsolutno nemoguće postići”; opšir.
“Glas Sandžaka”, br. 1, Novi Pazar 15. juni 1945; E. Hasanagić, O autonomiji
Sandžaka, Libertas, br. 4, Novi Pazar 1996, 66.
88
M. Pijade piše: “Niko nije nikada stavljao u sumnju da su muslimani u
Bosni, Hercegovini, Sandžaku jugoslovenskog porekla, etnički deo jugoslovenske
zajednice. Zato će se oni među njima koji su opredeljeni kao Srbi ili Hrvati upi-
sivati kao Srbi i Hrvati a oni koji nacionalno nisu bliže određeni upisaće se kao
nacionalno bliže neopredeljeni Jugosloveni, a ne samo kao uopšte neopredeljeni,
što se ostavlja za druga lica koja ma iz kakvog razloga nemaju određenu nacio-
nalnu pripadnost. Prestaje nenaučna i zaostala praksa da se verska oznaka meša
sa određivanjem narodnosti” - prema: “Borba”, Beograd 21. januar 1953; K.
Suljević, Nacionalnost Muslimana, 231.
35
mada, s obzirom na to, svakako sačinjavaju posebnu etničku grupu”.89
Igra sa popisima i nametnutim izjašnjavanjima od 1948. do 1971.
godine, i prateća lutanja, nedvosmisleno su pokazali, i pored svoje
apsurdnosti, da oni itekako postoje. Oni su se 1948. godine mogli
izjasniti pod modalitetom “Musliman-neopredijeljen”, 1953. pod
“Jugosloven-neopredijeljen”, 1961. “Musliman u etničkom smi­
slu”, a 1971. i 1981. “Musliman u nacionalnom smislu”, analogno
nacionalnim modalitetima ostalih jugoslovenskih naroda.90 Mu­
slimanska nominacija direktno je ugrožavala i velikosrpske i ve­
likohrvatske pretenzije.91 U Crnoj Gori se po popisu iz 1948. svega
387 lica izjasnilo kao Muslimani-neopredijeljeni; po popisu iz 1953.
godine 6.424 lica; po popisu iz 1961. godine 30.665 i po popisu iz 1971.
godine 70.236 lica.92 U smislu etničke pripadnosti 1961. u Jugoslaviji
89
E. Kardelj, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd 1960, 104.
90
U Popisu iz 1948. nije bilo modaliteta u smislu Jugoslaven kao narodnost,
ali se u konačnoj obradi podataka o Muslimanima govorilo kao o Jugoslovenima
u smislu jugoslovenskog porijekla. Uz pitanje o narodnosti u popisnici popisa
stanovništva iz 1953. dato je i objašnjenje: “Svako lice upisuje koje je narodnosti,
naprimer: Srbin, Italijan, Slovenac, Makedonac, Crnogorac, Mađar, Šiptar, Nemac,
Italijan, Čeh, Slovak, Turčin, Ciganin itd. Lica jugoslovenskog porekla, koja nisu
bliže nacionalno opredeljena upisuju “Jugosloven neopredeljen”, dok ostala na­
cionalno neopredeljena lica upisuju ‘nacionalno neopredeljen’. Uputstvima je
dalje naznačeno da za lica koja nisu nacionalno opredijeljena ‘treba utvrditi da
li su po svom etničkom poreklu Jugosloveni ili stranci, odnosno nacionalne man­
jine. Ako je nacionalno neopredeljeno lice bilo jugoslovenskog porekla (naprimer,
Muslimani i Bosni i Hercegovini, a delom i u Sandžaku, Crnoj Gori i Makedoniji
ili lica koja su navela pokrajinsku pripadnost naprimer Bošnjak, Bokelj, Istra­
nin itd.) trebalo je upisati “Jugosloven neopredeljen” (Vitalna i etnička obeležja,
Popis stanovništva 1953. godine, I, Beograd 1959, XXXIV). U popisu iz 1961.
odgovor na pitanje o narodnosti upisivao se prema utvrđenim modalitetima u pop­
isnici. U objašnjenju modaliteta “Jugosloven nacionalno neopredeljen” rečeno je
da građani Jugoslavije koji nisu bliže nacionalno opredijeljeni, odgovaraju “Jugo-
sloven nacionalno neopredeljen”.
91
M. Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo
2003, 326-327.
92
K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, Takvim,
Sarajevo 1975, 120; V. Žerjavić, Gubici stanovništva Jugoslavije u drugom svjets-
kom ratu, Zagreb 1989, 137; opšir. H. Šarkinović, Konfesionalni i nacionalni as-
pekt popisa stanovništva u Crnoj Gori 1909-2003, Almanah, br. 23-24, Podgorica
2003, 239-263. Po popisu 1948. u opštini Plav bilo je, primjerice, popisano 6.127
stanovnika koji su se izjasnili kao Crnogorci, a u opštini Gusinje 4.561 stanovnik
je upisan kao Crnogorac. Ovaj popis je dao podatke samo o “narodnosti” ali ne i
o vjeroispovijesti; opšir. H. Šarkinović, Nacionalna, konfesionalna i jezička stru­
36
se kao Muslimani izjasnilo 973.000 lica i to: u BiH 943.000, Crnoj
Gori 31.000, Hrvatskoj 3.000, Makedoniji 3.000 i Srbiji 93.000.93
Popis stanovništva u pojedinim opštinama 1961. godine94
Opština Srbi % Muslimani % Crnogorci % Albanci % ukupno

Bijelo Polje 420 0,90 9857 21,12 34750 74,48 10 0,0002 46651

Ivangrad 330 0,74 4406 9,99 38569 87,51 41 0,0009 44072

Plav 65 0,34 673 3,35 14890 78,72 3131 16,5 18913

Pljevlja 769 1,64 6794 14,55 38614 82,72 15 0,0003 46677

Rožaje 76 0,51 8009 54,48 5428 36,92 528 3,59 14700

Popis stanovništva u pojedinim opštinama 1971. godine95

ukupno
Opština Srbi % Crnogorci % Muslimani %

Bijelo Polje 3493 6,64 29862 56,77 18553 35,27 52598

Ivangrad 3920 7,94 31150 63,11 12362 25,04 49351
Plav 584 2,98 5246 26,84 9401 48,1 19542
Pljevlja 7922 16,9 29630 63,25 8530 18,2 46843
Rožaje 189 1,17 2082 12,99 12483 77,93 16018

ktura stanovništva u Crnoj Gori po popisu iz 2003. godine, Almanah, br. 25-26,
Podgorica 2004, 198-200. U svom radu “Crnogorski Muslimani” koji je obja­
vljen u Zborniku radova “Identitet Bošnjaka-Muslimana” (Plav 1995), dr. Ejup
Mušović ustvrđuje: “Sve naznake koje su prišivane Muslimanima ni približno nisu
označavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od toga. Tek u novije vreme,
od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanično im je priznato pravo na nacionalni
identitet. Od tada se oni označavaju kao Muslimani, sa velkim početnim slovom
M. Time se oni označavaju kao nacija bez obzira na njihovu ideološku pripadnost
i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religijska pripadnost se označava
kao musliman sa malim početnim slovom m. Na prvi pogled to veliko i malo m ne
znače mnogo, a u suštini vrlo mnogo, jer se jednim označava nacionalna a drugim
religijska pripadnost” (str. 65).
93
Po proračunima Muhameda Džemaludinovića, da su se svi muslimani
slovenskog porijekla pisali kao Muslimani u smislu etničke pripadnosti njihov
broj bio bi svakako veći. Prema njemu je 1961. bilo ukupno 1,396.421 Musliman
jugoslovenskog etničkog porijekla, od čega se kao Musliman u smislu etničke pri­
padnosti izjasnilo 972.960 (69,68%), kao nacionalno neopredijeljeni Jugosloveni
278.422 (19,94%), kao Srbi, Hrvati, Makedonci i Crnogorci 145.039 (10,38%)
lica; opšir. Takvim , Sarajevo 1967, 108-118; “Zemzem”, br. 1-2, Sarajevo 1971.
94
Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovništva od 1961 godine, knjiga
VI, Vitalna etnička i migraciona obiležja, Beograd 1967.
95
Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovništva za godinu 1971, Be­
ograd 1974.
37
 Većina poratnih popisa rađena je pod pritiskom politički turbu­
lentnih događaja. Prvi poratni popis 1948. je bio sproveden u godini
Rezolucije IB-ea i sukoba sa Staljinom, što je uticalo i na mnoge
unutrašnje sukobe. Sljedeći popis je uslijedio 1953. neposredno
poslije uvođenja samoupravnog koncepta u privredu Jugoslavije.
Popis 1961. je prethodio ekonomskim reformama. Naredni popis
1971. je sproveden pod teretom zaoštravanja odnosa na relaciji
republike-federacija.96
Brojni unutrašnji, ali i vanjski faktori su uticali na “priznanje”
muslimanske nacije, ali oni nijesu, još u dovoljnoj mjeri poznati i
istraženi. Odnos prema Muslimanima, kazivao je dr. Atif Purivatra,
dugo se nije utvrđivao u Sarajevu i Bosni i Hercegovini: “Odluke
nisu zavisile od Muslimana. Snaga odluka iz vrha provodila se
bez pogovora. Uz snažan aparat, postojala je i snažna propaganda.
I strah”.97 Na neodrživost i besmislenost politike nacionalnog
“opredjeljivanja” ovog naroda u dva maha je upozorio i Tito. On već
1959. ističe da treba prestati s nacionalističkim igrama oko Muslimana
i da im treba omogućiti da se izjasne onako kako se zaista i osjećaju.
Četiri godine kasnije on pojam Jugoslovena označava građanskom,
a ne ideološkom ili međunacionalnom kategorijom. Jugosloven
tako znači biti građanin socijalističke Jugoslavije: “Međutim, iako
je to jasno kod nas postoje jalove diskusije, na primjer, o tome da
li Muslimani treba da se opredijele za neku nacionalnost. To je
besmislica. Svako može da bude ono što osjeća da jeste i niko nema
pravo da mu natura neku nacionalnu pripadnost”. Time se Muslimani
nijesu više mogli u popisnim odjeljcima označavati “Jugosloveni”,
nego im se morala tražiti nova nacionalna nominacija.98 Šezdesetih
godina unutar Saveza komunista konačno “dozrijeva” spoznaja da je
teza o nacionalnom “opredjeljivanju” Muslimana bez naučne osnove.
Pitanja o nacionalnom “opredjeljivanju” kritički su analizirana na VI
Plenumu CK SKBiH u martu 1963. a zatim na IV kongresu SK BiH
1965. godine. Tada su odbačene kao naučno neosnovana i politički
štetna shvaćanja o potrebi nacionalnog “opredjeljivanja”. To je bilo
96
S. Bogosavljević, Bosna i Hercegovina u ogledalu statistike, u: Bosna i
Hercegovina između rata i mira, Beograd 1992, 33.
97
Prema: E. Durmišević, Muslimani su svoji na svome (intervju: Atif Pu­
rivatra), “Islamska misao”, br. 146, Sarajevo februar 1991, 8.
98
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo 1998, 236.
38
izraženo i u Ustavu SR BiH iz 1963, zatim u Saveznom ustavu iz iste
godine, odredbom o izmjeni grba SFRJ, kojem je konačno dodata
šesta baklja, kao simbol BiH i Muslimana. Sve dileme su konačno
odbačene na XVII sjednici CK SKBiH u februaru 1968. godine,
gdje je, uz isticanje kako je praksa pokazala svu štetnost raznih
oblika pritisaka i insistiranja iz ranijeg perioda da se Muslimani u
nacionalnom pogledu opredjeljuju kao Srbi, odnosno kao Hrvati,
potvrđeno da su “Muslimani poseban narod”.99 Ovakav identitet
pružao je mogućnost da se istodobno bude i Musliman po porijeklu
i ateist po ubjeđenju. Jugoslovensko vođstvo u pokretu nesvrstanih
nesumnjivo je olakšalo državno-partijskom rukovodstvu da prizna
Muslimane kao zasebnu nacionalnost u panteonu jugoslavenskih
nacija.100 I akademik Milorad Ekmečić je tada pisao da se muslimanski
nacionalni preporod “završava pred našim očima”.101
Pripadnikom jednog naroda postaje se opredjeljenjem, a ne
genetskim porijeklom. U svakom nacionalnom identitetu postoji
mnoštvo nijansi i razlika koje svako od njegovih pripadnika na svoj
način osjeća i iskazuje. Ljudi se ne definišu samo jezikom, kaže
Holm Zundhausen, “koliko god da je važan”. U naciju spada svijest
o zajedništvu i ime koje svi prihvataju. Niz autora pokazuje da se
nacionalna svijest formira kroz određene etape. Narodi se oblikuju
i mijenjaju u istorijskim procesima. Narod, gledano u cjelini, nije
samo etnografska i filološka kategorija, već i državnopravni, odnosno
teritorijalno-politički i kulturno-istorijski pojam. Nema čistih naroda
u istoriji. Teorija da je etnogeneza jednog naroda jednokratni čin
koji se obavlja jednom zauvijek, potpuno je neistorijska. Heterogeno
99
XVII sjednica CK SK BiH, Politička biblioteka, izd. “Oslobođenje”, Sara­
jevo, bez god. izdanja, ABC Muslimana, 40-41; M. Imamović, Historija Bošnjaka,
564-565; opšir. vidi članke u “Preporodu”: Za slobodno izražavanje svoje nacio-
nalnosti (br. 5, Sarajevo 15. novembar 1970); Muslimani su posebna nacija (br.
12, Sarajevo 1. mart 1971); Muslimani - ravnopravnost i afirmacija (br. 13, Sara­
jevo 15. mart 1971).
100
J. Fine-R. Donia, Bosna i Hercegovina. Tradicija koju su izdali, Sara­
jevo 1995, 144.
101
On dalje piše: “Ja sam jednostavno zastupao tezu da je neuspjeh srpskog
i hrvatskog nacionalnog preporoda da stvore zajedničku naciju na osnovi jednog
jezika, da se vremenom prevaziđe religija kao faktor uzajamne podjele, ostavio
prostor da se kasnije muslimanski dio naroda afirmiše na istim temeljima kao i ona
dva prva” – opšir. vidi: M. Ekmečić, Odgovor na neke kritike “Istorije Jugoslavi-
je” (XIX vek), Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 1974, 223-225.
39
porijeklo mnogoljudnih, razvijenih etničkih zajednica nije izuzetak,
već pravilo. Francuzi su tako nastali stapanjem keltskog, iberskog
i germanskog stanovništva, Englezi miješanjem Kelta i Germana,
dok su u formiranju Italijana učestvovali Pelazgi, Etrurci, Kelti, Grci
i drugi. Zajednice koje se nazivaju etničkim, ne moraju da budu i
zajednici ljudi istog porijekla, ljudi povezanih krvnim srodstvom.
Mogu, ali ne moraju. “Biološka” povezanost nije konstantno, već
varijabilno svojstvo etnosa, pa se, shodno tome, i ne može uvrstiti u
njegove “odrednice”.102 Nacija nije genetska, organska, već istorijska
kategorija.
Terminologija doista nikada nije samo terminološko pitanje.103
Zvanično imenovanje Muslimana je na prostoru jugoslovenske
državne zajednice, a naročito u Evropi, već od samog početka
zvučalo egzotično, pošto se činilo sadržajno neodgovarajućim
i evropskim mjerilima neprimjerenim, jer stari kontinent nije
naviknut polovinom XX stoljeća na religijsku osnovu nacionalnog
označavanja, na činjenicu da se razlika između vjerske i nacionalne
pripadnosti iskazuje pomoću veličine jednog slova.104 Svijest o
priznavanju Muslimana sporo se razvijala unutar zemlje. Za to veliki
dio odgovornosti, osim društvenih i istorijski uslovljavajućih prilika,

102
D. Bandić, Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: ogledi o narodnoj re-
ligiji, Beograd 1997, 38-39.
103
Opšir. S. Bandžović, Ballkani dhe stereotipet historiografike, Drita e
Jetës, Reviste për filozofi, religjion, shkencë dhe kulturë, Numër 3-4, OJQ “Dri­
tagjilan”, Gjilan 2008, 116-143.
104
Upor. V. Kržišnik-Bukić, Bosanski identitet između prošlosti i budućnosti,
Sarajevo 1997, 42; Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998, 65. Bilo je čak i
prijedloga da se Muslimani nazovu “Muslovenima” (sinteza muslimanstva i slov­
enstva), odnosno “Isakovcima”. Petar Rudić penzionisani “pomoćni službenik” u
bjelopoljskom muzeju zaključio je kako Muslimani nemaju sopstvenog etničkog
imena pa je odlučio da ga sam stvori. Ponudio je ime Isakovci, po Sigismundu
Tomaševiću, bratu posljednjeg bosanskog kralja Stevana Tomaševića, koga su
Turci odveli u Istanbul, gdje je primio islam i dobio novo ime Ishak. O ovome je P.
Rudić objavio i manju brošuru, koja je doživjela dva izdanja; opšir. vidi: P. Rudić,
Isakovci - novo nacionalno ime Muslimana srpskohrvatskog jezika, Bijelo Polje
1987, 16-18. Dr. E. Mušović je u “Bjelopoljskim novinama” 20. decembra 1983.
ocijenio kao interesantna Rudićeva razmišljanja “a nauka će o tome, verovatno,
dati svoju poslednju reč”. Dr. Momčilo Lutovac je ovu brošuru okvalifikovao kao
doprinos naučnoj literaturi “odnosno adekvatnijem konstituisanju nacije našeg
muslimanskog stanovništva”.
40
snosi i muslimanska politička, kulturna i naučna inteligencija.105
Iz redova velikosrpskih i velikohrvatskih nacionalista, ustvrdio je
Branko Mikulić, poricala se, međutim, i dalje nacionalna posebnost
Muslimana, pa se u tom nastojalo dokazati da je “individualnost
Muslimana u nacionalnom smislu politička diverzija”.106 Oponenti
unutar države su nacionalno priznavanje Muslimana vidjeli kao
dokaz najviše odanosti “titoističkoj verziji lenjinističkog rješavanja
nacionalnog pitanja”.107 Pisanje velikim ili malim slovom imena
Musliman u sebi je otkrivalo priznavanje ili nepriznavanje njihovog
individualiteta.108 Nema nacionalizma bez stereotipa o “drugima”,
105
Š. Filandra, O jednom asimiliranju Muslimana, Sveske, br. 26-27, Sa­
rajevo 1989, 416.
106
B. Mikulić, Bosna i Hercegovina u borbi protiv hegemonizma, Soci­
jaldemokrat, br. 2, Sarajevo 2000, 203.
107
Dobrica Ćosić u julu 1972. zapisuje: “Proglašavanje vere za naciju sma­
tra se naprednošću, demokratijom, ideologijom samoupravnog socijalizma; dakle,
taj ideološki eksces dobija socijalističku legitimnost! To je Titova karta za nes­
vrstani svet; dokaz njegovog internacionalizma” – cit. prema: D. Ćosić, Piščevi
zapisi (1969-1980), Beograd 2001, 82; također vidi: K. Suljević, Otpori tokovima
muslimanske posebnosti, Pregled, br. 9, Sarajevo 1970, 255-265. Priča o “konver­
titima” ili “vještačkim”, odnosno “izmišljenim narodima” prvenstveno se veziv­
ala za stav prema Muslimanima. Rasprave o “izmišljenim” nacijama su produkt
stereotipne matrice i žilavih klišeiziranih predstava koje na razne načine opstaju
više od jednog stoljeća. Ćosić će, prema navodima beogradske “Politike” u aprilu
2010. ipak priznati: “Posle svega što se od Titovog vremena dogodilo, sklon sam
danas da muslimane smatram za naciju”.
108
H. Ćemerlić, Pitanje nacionalnog osjećaja Muslimana, Prilozi, br.
1, Sarajevo 1965, 378. Dr. Ejup Mušović je u svojim radovima znatnu pažnju
povećivao i pitanju nastanka i priznanja muslimanske nacije u Srbiji i Crnoj Gori.
On tako piše: “Muslimani su od početka islamizacije (kraj XV veka) izgrađivali
svoju posebnost i za pet stotina godina je izgradili. Uz sve ostalo što ih čini oso­
benim, izgradili su osećanje da su to što su. Zar put oblikovanja Muslimana nije
bio sličan, ili sasvim sličan, oblikovanju drugih nacija: Srba, Hrvata, Slovenaca,
Crnogoraca, Makedonaca? Zar i njima nije bilo zajedničko slovenstvo? Svi su
južni Sloveni; u početku jedan jezik i jedna religija. I svi su se tokom vremena
menjali, da bi bili ono što su danas. Isti je slučaj, isti razvojni put, i sa Muslim­
anima. No, po nekima, koji se u svom razmišljanju teško odvajaju od XIX veka,
to tako ne može... Ja ostajem pri konstataciji da je većina Muslimana potekla od
Slovena, a manji deo njih bi vodio poreklo od inorodnog. Čini mi se da je teško
govoriti o čistoti bilo koje nacije, pa i Muslimana, u bilo kom vremenu i, osobito,
na balkanskim prostorima”. Mušović je ovu tezu zastupao i u radovima o Mus­
limanima u Crnoj Gori: “Kada se govori o procesu islamizacije koji kod nas nije
dovoljno proučen, pa otuda česta neznanja, tendenciozna tumaćenja, robovanja
mitu prošlosti a odsustvo nauke, onda se sa sigurnošću može reći da su jugo­
41
jer bez njih nema ni stereotipa o “sebi”, niti interesnih manipulacija.
Bilo je potrebno puno vremena dok se i na CK SK Srbije 1968.
nisjeu konačno čule riječi da su Muslimani narod.109 Međutim, ni
nakon toga nisu prestala osporavanja Muslimanima izvan Bosne i
Hercegovine da se izjasne kao Muslimani.110
slovenski Muslimani potomci islamiziranog sveta i drugih naroda koje su turski
osvajači zatekli. To važi i za Muslimane Crne Gore. Dakle, ako su Crnogorci u
ogromnoj većini slovenskog porekla onda su to i Muslimani u toj državi. Pod
ostalim koje su Turci zatekli a koji su islamizirani u Crnoj Gori treba podrazume­
vati: Albance, Vlahe, Romane. Možda i neke druge etničke grupe koje su se mogle
naći na tim prostorima, npr. Goti, kojih je bilo u zapadnim jugoslovenskim pros­
torima u XIV veku”. On dalje ustvrđuje: “Sve naznake koje su prišivane Musli­
manima ni približno nisu označavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od
toga. Tek u novije vreme, od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanično im je
priznato pravo na nacionalni identitet. Od tada se oni označavaju kao Muslimani,
sa velkim početnim slovom M. Time se oni označavaju kao nacija bez obzira na
njihovu ideološku pripadnost i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religi­
jska pripadnost se označava kao musliman sa malim početnim slovom m. Na prvi
pogled to veliko i malo m ne znače mnogo, a u supštini vrlo mnogo, jer se jednim
označava nacionalna a drugim religijska pripadnost” – nav. prema: E. Mušović,
Knjigu nisam pisao da bih se dodvorio ili zamerio Muslimanima ili Srbima, in­
tervju, “Has”’, br. 12, Novi Pazar decembar 1995; Isti, Crnogorski Muslimani, u:
Identitet Bošnjaka-Muslimana, 63; upor. Isti, Prvi crnogorski Muslimani, Sim­
pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, 231-232; Isto, Almanah, br.
3-4, Podgorica 1998.
109
Zadaci SK Srbije u razvoju međunacionalnih odnosa i borbi protiv na-
cionalizma, izd. “Komunist”, Beograd 1978, 125. Na XIV sjednici CK SK Srbije
od 29-30. maja 1968. osuđujući istupanje Jovana Marjanovića koji je tvrdio da
je “besmisleno proglašavanje muslimanske nacije”, Petar Stambolić je rekao:
“Jovan Marjanović kaže da njegovo istupanje nije šovinističko. Ali gledajte kako
je to poređano: “besmisleno je proglašavanje muslimanske nacije”. Ne znam na
šta misli drug Marjanović, ali postoji razlika i mnogostruko je značenje termina
naroda, a drugo je značenje nacije. On izjednačuje narod i naciju i onda to zove
besmislenim. On je mnogo osetljiv na to, no ja bih ga podsetio kada smo 1941.
godine u Sandžaku na svim našim lecima koje smo napisali, napisali smo Srbima
i Muslimanima, a u Bosni smo se obraćali Srbima, Hrvatima i Muslimanima.
Četrdeset pet narodnih heroja ima iz te etničke grupacije. Zar se zbog toga oseća
drug Joca Marjanović pogođenim što se Muslimani zovu narod?”.
110
Upor. Z. Logar, Kako ćemo se izjašnjavati prilikom popisa, “Politika”,
Beograd 31. avgust 1970; Drugi o nama, “Preporod”, br. 4, Sarajevo 1. novembar
1970; “NIN”, br. 1069, Beograd 4. jul 1971. R. Crnišanin, pak, navodi da je Petar
Stambolić, tada član Savjeta federacije, intervenisao kod nekih partijskih komisija
da ne treba zauzimati decidirane stavove u pogledu nacionalne posebnosti Musli­
mana – prema: Bilješke Ramiza Crnišanina. Makedonci su u liku dr. Slavka Milo­
slavevskog, sekretara CK SK Makedonije, zvanično ubjeđivali Torbeše i Gorance
42
 Pored toga, nisu prestali pokušaji da se dokaže da, ako već
Muslimani nisu htjeli da prihvate drugu nacionalnu misao, da su oni
stranci, narod neslovenskog porijekla, pa su u tom smislu vršena
istraživanja krvnih grupa koje su trebale dokazati da muslimanska
populacija ima azijatske osobine. U pomenutoj publikaciji Narodi
Jugoslavije, iz 1965. se ističe kako su se u toku čitavog perioda
osmanske uprave iz Turske u slovenske oblasti preseljavali
muslimani-činovnici, duhovnici, zanatlije te se miješali sa doma­
ćim stanovništvom tvrdeći dalje kako “jugoslovenski muslimani
imaju primese krvi i drugih naroda”.111 U “Borbi” je 12. de­ce­
mbra 1968. pod naslovom “Mapa krvnih grupa u Crnoj Gori”
objavljen izvještaj, koji je potpisao dr. B. Šekler, u kome se govori
o istraživanjima dr. Vukmana Gligorijevića i “rezultatima” do kojih
je došao proučavajući 6.000 uzoraka krvi Crnogoraca, Albanaca i
Muslimana u Crnoj Gori.
Prema tim nalazima distribucija krvnih grupa po pojedinim
nacionalnostima izgledala je ovako:

Crnogorci: A grupa 45% O grupa 40% B grupa 10% AB grupa 5%

Albanci: A grupa 42% O grupa 48% B grupa 7% AB grupa 3%
Muslimani: A grupa 40% O grupa 37% B grupa 20% AB grupa 3%

Na osnovu ovakvih istraživačkih rezultata u izvještaju je

istaknuto da s obzirom da je u Crnoj Gori najviše zastupljena A krvna
grupa da je ona “karakteristična za evropske narode”, pa se nakon
toga dodaje da se “može zapaziti da u etničkoj grupi Muslimana ima
više B krvne grupe, koja je rasprostranjena u azijskim zemljama”.112
da su oni Makedonci islamske vjeroispovijesti. Sličan stav je imao i visoki kosovs­
ki funkcioner Fadilj Hodža koji je izjavljivao da su muslimani primarno vjerska
skupina i da Muslimana na Kosovu nema – vidi: “Valter”, br. 29, Sarajevo 8. maj
1990; “Parlament”, br. 9, Novi Pazar 19. mart 1999 .
111
A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, 16-17; M.
Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, Sarajevo 1990, 8-9.
112
Nacionalni fenomen Muslimana, studijski projekat (u okviru glavnog
projekta: Međunacionalni odnosi u Jugioslaviji i problemi federalizma), Fakultet
političkih nauka, Sarajevo maj 1970, 17; “Borba”, Beograd 12. decembar 1968;
“Has”, br. 44-45, Novi Pazar 17. decembar 1997. U beogradskoj “Dugi” (br. 355,
3-16. oktobar 1987), D. Kalajić je objašnjavajući karakteristike “kvazi-arapske
narodnosti” u Jugoslaviji, nalazio njihovu sličnost sa Arapima, i to u navodnoj
sklonosti ka gojaznosti i načinu oblačenja.
43
Poruka je očita i sasvim jasna: da su Crnogorci po sastavu krvi
Evropljani a Muslimani azijati zbog navodno veće zastupljenosti
krvne grupe B koja je rasprostranjena po azijskim zemljama.
Komentirajući ove “rezultate” istraživanja, dr. Muhamed Hadžijahić
je ocijenio da interpretacije ovakvog tipa ne samo da su netačne,
nego nisu ni daleko od određenih rasističkih zastranjivanja, navodeći
da bi se, po istoj logici, o “azijatskoj” grupi B, kao Azijati mogli
okarakterisati i Beograđani s obzirom da je i kod njih, gotovo kao
i kod Muslimana, utvrđena relativno veća zastupljenost B krvne
grupe.113 Pojedini crnogorski književnici, poput Mihaila Lalića su
tvrdili da ne postoji nikakav nacionalni identitet Muslimana u Crnoj
Gori već da se radi o “potomcima crnogorskih poturčenjaka” koji su
uvijek bili “na strani okupatora”.114
Jugoslavija je bila najmaštovitija politička ideja koja je
primjenjena u istočnoj Evropi (Stevan Pavlović), civilizacijska i
kulturna činjenica, zemlja čija je prva polovina imena bila slovenskog,
a druga latinskog porijekla. Nije bila definitivno “rješenje” u istoriji.
Ona je bila zbir različitosti i nije mogla funkcionisati na principu
odnosa snaga, već isključivo na principu ravnopravnosti. Biti zajedno
doista nije značilo biti isto. “Prva” Jugoslavija - ona “stara” koju je
razorila spoljna agresija, i “druga” – “nova”, koja se, u agoniji, dugo
raspadala pod bremenom unutrašnjih suprotnosti, trajale su različito.
U ukupnom svom postojanju, od preko sedam decenija, što za
istoriju naroda koji su je sačinjavali svakako nije malo, Jugoslavija
se, i pored izmjene više oblika društvenog i državnog uređenja, nije
uspjela okušati kao istinski demokratska država i zajednica naroda.
U srži sukoba koji su potresali ovu državu, od nastanka do njenog
kraja, bilo je pitanje koncepcije države. Jugoslavija se tek Ustavom
113
M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 31-32; također vid. S.
Dacić, Učestalost Rh krvnih grupa u stanovništvu Rožaja, Rožajski zbornik, br. 8,
Rožaje 1998, 233-235.
114
A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana. 101 godina afirmacije i
negiranja identiteta Muslimana, 315. Dr. Jovan Bojović, direktor Istorijskog insti­
tuta Crne Gore će na najvišim partijskim forumima u ovoj republici 1988. istaći:
“U Crnoj Gori je prisutan i muslimanski nacionalizam koji se ispoljava pored os­
talog i preko izjednačavanja vjerskog i nacionalnog iz straha od navodno srpskog i
crnogorskog hegemonizma, težnji za stvaranjem “etnički čistih” životnih prostora,
širenje ideja panislamizma i drugo” - cit. prema: J. Bojović, O savremenim nacio-
nalizmima u Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1988, 159.
44
iz 1974. vraćala duhu i načelima AVNOJ-a, iako je relativiziran
jačanjem Saveza komunista Jugoslavije i državno-socijalističkog
modela. On je bio i posljednja prilika njenog očuvanja kao složene
države. Bio je to, kaže dr Latinka Perović, izraz nastojanja da se
zemlja “pripremi za razdoblje posle Tita, da je tu bila jedna procena
integracija koje su već počinjale u evropskim razmerama”. Pokušaji
konfederacije i regionalizacije države nailazili su na najžešći otpor u
Srbiji. To je zapravo početak raspada Jugoslavije. Ne Ustav iz 1974,
već zaustavljanje daljeg razvoja Jugoslavije kao složene zajednice.
Komunizam nije bio jedina ideologija u Jugoslaviji. Nacionalne
ideologije su bile starije od njega. Prisutne su od stvaranja ove države,
bilo na sceni ili “u podzemlju”, da bi na kraju postale dominantne.
Nacionalizam nikada nije cilj, upozoravaju naučnici, već je uvijek
sredstvo za postizanje nekog cilja, pa se može desiti da nacionalizam
nadživi i samu naciju - samo pod drugim imenom.

Ukidanje ZAVNOS-a

Prostor Sandžaka je kraj Drugog svjetskog rata dočekao

razorenih i popaljenih kuća i sela, sa varošima punim izbjeglica,
hroničnom oskudicom praćenom zaraznim bolestima.115 Oblast koja
je u međuratnom periodu slovila kao jedna od najzaostalijih, u ratu
je još više opustošena i osiromašena.116 Sandžak je bio bez ikakve
industrije, sa velikim viškom radne snage, siromašnom mrežom
pu­teva, malo škola i bolnica, arhaičnim oblicima poljoprivrede,
oskudnim stočnim fondom koji je skoro bio uništen prisilnim

115
Prema izvještaju o radu Izvršnog odbora ZAVNO Sandžaka od 20. no­
vembra 1943. do 28. marta 1945. u Sandžaku je bilo popaljeno 22.246 kuća: u
bjelopoljskom srezu 11.510, u deževskom 2.122, pribojskom 1.160, mileševskom
1.656, sjeničkom 1.050, štavičkom 223 i zlatarskom 123 kuće. Izvjestan broj zgra­
da za stanovanje bio je oštećen ili potpuno uništen. U bjelopoljskom, mileševskom,
sjeničkom, deževskom i pljevaljskom srezu od anglo-američkog bombardiranja je
bilo oštećeno 2.114 zgrada a 825 potpuno uništeno; opšir. Z. Lakić, Zemaljsko
antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, Mostovi, br. 21, Pljevlja
1974, 93-94.
116
Upor. R. Crnišanin, Privredni razvoj Novog Pazara, u: Novi Pazar i
okolina, Beograd 1969, 491-496; E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 101-
120.
45
otkupima i rekvizicijom.117 Pored toga, oduzimanje zemlje, tzv.
viška zemljišta ostavilo je u ovim brdsko-planinskim krajevima
znatan broj mnogočlanih porodica skoro bez ikakvih izvora
egzistencije i doveo do pojave gladi.118 Nade u bolju budućnost koju
su komunisti najavljivali svojim obećanjima i postupcima pred rat,
osnivanjem Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, kao i onim u toku
rata, formiranjem ZAVNOS-a i najavama sandžačkog preporoda,
ugasnule su prije nego su i zaživjele u narodu koji se naivno ponadao
da u novoj Jugoslaviji region Sandžaka neće biti zapostavljen.119
Mnogo toga se pokazalo kao propaganda i privremena mjera.
Za sve vrijeme djelovanja ZAVNOS-a nije došlo do odvajanja
političke od funkcije vlasti, nije dolazilo do unapređenja sudske
djelatnosti i osnivanja organa pravosuđa, pa su narodnooslobodilački
odbori i dalje obavljali sudsku vlast. U autentičnim partijskim
dokumentima do kraja 1944. nije bilo pomena o privremenom
karakteru ZAVNOS-a, već se govorilo o neophodnosti njegovog
daljeg uzdizanja. Pobornici autonomije su bili naročito kadrovi srpske
i crnogorske nacionalnosti. Sve do februara 1945. Sandžak se, mada
nepotpuno i nedosljedno, izgrađivao kao posebna politička jedinica.
Postojali su, kako navodi dr. Dragoljub S. Petrović, oblasni organi
sa vojno-pozadinskim organima, oblasne vojne jedinice, društveno-
političke institucije, prije svega partijska organizacija, potom AFŽ,
omladinska, pionirska organizacija, narodnofrontovska organizacija,
Crveni krst i druge. Početkom 1945. došlo je do izmjena u politici
KPJ prema Sandžaku. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je upozoravan
da muslimanski živalj nije raspoložen za podjelu Sandžaka, jer bi se
osjećali “podvojeni”, a čak ni Srbi nijesu bili za njegovo “cepanje”.
Žurbu da se položaj Sandžaka riješi početkom 1945. rukovodeći
politički faktori Jugoslavije tumačili su time da su susjedne federalne
jedinice- Srbija i Crna Gora bile slobodne. Odluka o diobi Sandžaka
donijeta je u krugu najvišeg jugoslavenskog državno-partijskog
117
H. Hasanagić, Sandžaku treba više pomoći, “Bratstvo”, br. 8, Novi Pazar
20. septembar 1945.
118
R. Crnišanin, Tijesna čaršija, Novi Pazar 1992, 185.
119
Upor. B. Petranović, Položaj Sandžaka u svetlosti odluka II zasedanja
AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, Istorijski zapisi, br.
3-4, Titograd 1971; B. Gledović, Doprinos Sandžaka pobedi nad fašizmom, Mo­
stovi, br. 28, Pljevlja 1975; Z. Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka (1943-
1945), Beograd 1992.
46
rukovodstva.120 U februaru 1945. Predsjedništvo AVNOJ-a do­ni­
jelo je odluku o diobi Sandžaka.121 U pismu Predsjedništva Anti­
fašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije upućenom 21.
februara 1945. Izvršnom odboru Antifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Sandžaka, pored ostaloga, stoji: “Uzimajući za osnovu
granice između Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrđena
posle balkanskih ratova u 1912. godini, AVNO Sandžaka doneće
odluku da se povrati stanje od 1912. te da se delovi Sandžaka vrate
Srbiji odnosno Crnoj Gori, to znači prema granici od 1912. da
Srbiji pripadnu srezovi: Pribojski, Zlatarski, Mileševski, Sjenički,
Deževski, Štavički, a Crnoj Gori srezovi: Pljevaljski sa bivšim
Boljaničkim, Bjelopoljski sa bivšim Lozanskim, i Beranski sa
bivšim Rožajskim”.122 Edvard Kardelj je na sjednici Predsjedništva
AVNOJ-a održanoj 24. februara 1945. tvrdio da Sandžak kao
pokrajina ne može više opstati, “jer za to nema više nikakvih
120
Prema istraživanjima Gorana Bašića, problem Sandžaka je razmatran
još avgusta 1944. na sastanku rukovodstva NOP-a na Visu: “Iz šturih beležaka
u Dnevniku Vladimira Dedijera može se zaključiti da je na tom sastanku defini­
tivno napuštena ideja o autonomiji Sandžaka. tada, a posebno u kasnijim raspra­
vama i politici koje je rukovodstvo NOP-a vodilo u odnosu na buduće federativno
uređenje zemlje i položaja naroda u njoj, formiralo se gledište po kojem su Vojvo­
dina i Kosovo celovite teritorijalne, istorijske, privredne i etničke celine kojima bi
trebalo priznati specijalan status, a da manje teritorijalne oblasti poput Sandžaka,
Dalmacije, Istre, razvoj mogu ostvariti u okviru federalnih jedinica” - cit. prema:
G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Beograd 2002, 30-31. Milojica Šutović
ustvrđuje, pozivajući se na izvode iz dokumentacije Predsjedništva AVNOJ-a,
kako je autonomija Sandžaka, iako institucionalno izgrađivana, bila likvidirana s
“obrazloženjem da za nju nema ekonomskih i političkih razloga jer je “Sandžak
srpski i crnogorski”, “ekonomski nesposoban”, bez “nacionalne podloge”, i prav­
ljenje takve male zajednice bilo bi “neracionalno drobljenje srpske i crnogorske
celine, i Jugoslavije uopšte”, “pa je najracionalnije da se učini povratak na stanje
od 1912. na granice između Srbije i Crne Gore posle rata s Turcima”. “Neposto­
janje” nacionalne podloge sastojalo se u nepriznavanju Muslimana kao posebne
nacije” – nav. prema: M. Šutović, Rešenje nacionalnog pitanja ili “planirana do-
trajalost” bivše Jugoslavije, Novopazarski zbornik, br. 32, Novi Pazar 2009, 169.
121
Upor. D. Petrović, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd 1988,
103; AJ, Zbirka AVNOJ-a, 1945/2. U dopisu koje je 21. februara 1945. ovo
predsjedništvo uputilo Izvršnom odboru AVNO Sandžaka ističe se da se razumije
po sebi da “svi građani Sandžaka zadržavaju puno pravo da sami određuju svoju
nacionalnu pripadnost - srpsku ili crnogorsku - bez obzira da li njihova teritorija
prelazi u srpsku ili u crnogorsku jedinicu”.
122
B. Nadoveza, Sandžak u koncepciji Moše Pijade, u: Sandžak juče, danas
i sutra, Novi Pazar 2005, 80-81.
47
političkih, ni ekonomskih, ni etničkih razloga”. Na ovoj sjednici
Predsjedništva AVNOJ-a Moša Pijade je obrazlagao da je pitanje
statusa Sandžaka u toku narodnooslobodilačke borbe moralo biti
riješeno stvaranjem posebne jedinice “iz posebnih političkih i vojnih
razloga”, ali da je “danas situacija već takva da više nema razloga
za to da Sandžak i dalje ostane samostalna autonomna jedinica”.123
Sreten Vukosavljević, predsjednik ZAVNOS-a, je na istoj sjednici
bio mišljenja da “Sandžak ne treba cepati, jer je to ipak celina. To je
oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim
obeležjima. To je i istorijski tačno. Takvo je i narodno shvatanje. Zato
sam za rešenje da se ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori”.124
Za sandžačku cjelinu su se izjašnjavali i Srbi i Muslimani. Pomenuto
raspoloženje naročito je bilo jako kod muslimanskog stanovništva,
dok je srpsko insistiralo na cjelini Sandžaka koji je tradicionalno
gravitirao Srbiji.125 U Novom Pazaru je 29. marta 1945, na skupštini
123
AJ, Biblioteka. Zakonodavni rad Predsedništva AVNOJ-a i Predsedništva
privremene narodne skupštine DFJ (19. novembar 1944-27. oktobar 1945.); K.
Suljović, nav. djelo, 220, nap. 353; B. Nadoveza, Sandžak u koncepciji Moše Pi-
jade, u: Sandžak juče, danas i sutra, 81. H. Hasanagić navodi: “Dok mi ovamo
u Sandžaku nismo do poslednjeg momenta znali šta nam se sprema, nedavno mi
je Mirko Ćuković (koji je bio povučen u Beograd na dužnost glavnog urednika
agencije Tanjug) ispričao da ga je tih dana pozvao Aleksandar Ranković i post-
avio mu pitanje šta on misli o budućem statusu Sandžaka. Mirko mu je odgovo-
rio: “Sandžak treba da ostane jedinstven, i ekonomski i geografski i nacionalno, i
treba da pripadne onoj republici, kojoj najviše gravitira, a to je samo Srbija”. Na
to mu je Marko, očito nezadovoljan njegovim odgovorom rekao: “Dobro, dobro,
sad možeš da ideš” - cit. prema: H. Hasanagić, Posle četrdeset godina, Sećanja
ratnog sekretara sjeničkog sreskog komiteta, rukopis, Beograd 1985, 76.
124
B. Petranović-G. Štrbac, Istorija socijalističke Jugoslavije, II, Beograd
1977, 74-77; upor. Dokumenti o razvoju narodne vlasti, priredio L. Geršković,
Beograd 1946, 305-306. Marko Vujačić, vijećnik AVNOJ-a, zalagao se da “i
Kosovo i Metohiju treba dati Crnoj Gori, jer Metohija je istorijski crnogorska”,
a potom je dao i prijedlog: “Ako već Sandžak ne treba da bude više posebna
administrativno-politička i privredna oblast sa izvesnom autonomijom, onda sam
ja protiv toga da bude pripojen Srbiji, već mislim da Sandžak i oba dukađina treba
prisajediniti Crnoj Gori, te tako našu Crnu Goru, koja je najviše dala žrtava u ovoj
nadčovječanskoj i herojskoj borbi za slobodu i demokratiju – ovu najmanju feder­
alnu jedinicu ekonomski ojačati i proširiti na teritoriju koja joj je najbliža i po nar­
odu najsrodnija” – vidi: Lj. Matović, Poslednja golgota Sretena Vukosavljevića,
Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XXI, Prijepolje 2005, 103-
104.
125
B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd
1992, 567. Edib Hasanagić, jedan od tadašnjih sandžačkih čelnika docnije će na­
48
ZAVNO Sandžaka, došlo do ukidanja ZAVNOS-a i do donošenja
odluke da se šest sandžačkih srezova: pribojski, mileševski, sjenički,
štavički, zlatarski i deževski pripoje Srbiji a pljevaljski i bjelopoljski
Crnoj Gori.126 Na ovom skupu je, prema zapisniku, istaknuto kako u
Jugoslaviji postoje četiri naroda: Srbi, Hrvati, Slovenci i Makedonci,
sa četiri federalne jedinice, a da su stvorene “iz specijalnih razloga”,
još dvije federalne jedinice: BiH i Crna Gora.127 O tim “specijalnim
razlozima” nije bilo posebne diskusije niti komentara. Sandžak se,
po shvatanjima vrha države i Partije, nije mogao konstituisati kao
autonomna jedinica, jer bi to bilo “previše” za Srbiju u čijoj strukturi
su se već naslućivale Kosovo i Vojvodina, kao dvije autonomne
jedinice.128 U dijelu usvojene rezolucije ostalo je zapisano povodom
ponovne diobe Sandžaka: “da se muslimanski dio stanovništva neće
osetiti rastrgan jer će imati sve mogućnosti održanja svoje vjerske

pisati: “Sa podjelom se nije slagao najveći dio stanovnika Sandžaka. Muslimani
u cjelini. Ni partijsko članstvo nije bilo jednoglasno sa ovom mjerom, naročito u
bjelopoljskom i pljevaljskom srezu, koji su pripadali Crnoj Gori. Protiv podjela
bili su i neki političari iz predratnih građanskih stranaka, aktivni učesnici NOP-a,
a tada članovi AVNOJ-a i ZAVNOS-a. Bilo je mišljenja, među njima, da Sandžak,
obzirom na tada većinski dio muslimanskog stanovništva, treba pripojiti Bosni i
Hercegovini”; opšir. E. Hasanagić, O autonomiji Sandžaka, Libertas, br. 4, Novi
Pazar 1996, 64.
126
B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, III, Beograd 1988, 461-
462; također vidi: S. Bandžović, Titov odnos prema izgradnji bosanskohercegovačke
državnosti (1943.-1945.), u: Tito i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 2007, 99-128,
Isti, Bosna i Hercegovina u koncepcijama Komunističke partije Jugoslavije
(1941-1945), u: Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, izd. ANU BiH,
Sarajevo 2007, 14-41.
127
Zanimljivo je, u tom kontekstu, navesti kako Mala enciklopedija Prosve-
te (knj. 2, Beograd 1969, 898) predstavlja Crnogorce: “Crnogorci, jedan od naroda
Jugoslavije, srpskog porekla i srpskohrvatskog jezika, koji je u toku svoje novije
istorije imao poseban istorijsko-politički i ekonomsko-društveni razvitak i raz­
vio karakteristike posebne narodne individualnosi i posebne nacije; usled takvog
razvitka, a u vezi sa narodnooslobodilačkom borbom, narodnom revolucijom, s
rešenjem nacionalnog pitanja na bazi samoopredeljenja i federativnim uređenjem
Jugoslavije, Crna Gora je postala socijalistička republika u okviru SFRJ”.
128
B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, 568.
Dr. Slavenko Terzić, pak, smatra da se naziv “Sandžak” pojavio krajem XIX i
početkom XX vijeka kao skraćena oznaka za oblast između Srbije i Crne Gore
– vidi: “Borba”, Beograd 23-24. septembar 1995; vid. od istog autora članke: O
sandžačkom pitanju, “Politika” 19. april 1991; “Bosanska nacija”, “Politika”, 25.
maj 1992; “Sandžak” za novi svetski poredak, “Politika”, 31. avgust 1992.
49
i kulturne zajednice”.129 “Nacionalna” zajednica nije pominjana,
niti je smatrano da postoji. Nova vlast je, nastojeći da smiri glasove
otpora i neslaganja, propagandnim lecima najavljivala da Sandžak
neće više biti “kraj sa malo škola, a mnogo žandarmerije, malo
bolnica a mnogo bolesnika, malo puteva, a mnogo putara”. Na
zasjedanju ASNO Srbije, održanom 7-9. aprila 1945. formalno
je potvrđena odluka o pripajanju većeg dijela Sandžaka Srbiji.
Pripajanjem dijela Sandžaka prošireni su teritorijalni okviri Srbije.
Ona je postala najmnogoljudnija federalna jedinica u sastavu
jugoslovenske državne zajednice. Novopazarski okrug, inkorporiran
u okvir Srbije, bio je obična administrativno-teritorijalna jedinica,
poput drugih okruga, koja je trajala dok sistem okruga nije ukinut.130
129
Upor. “Sandžak”, br. 3, Sarajevo 1990; A. Purivatra, Nacionalni i
politički razvitak Muslimana, 94-95. Milovan Đilas navodi o razlozima uki­
danja ZAVNOS-a sljedeće: “Antifašističko Veće Sandžaka stvoreno je manje iz
političkih, a više iz praktičnih razloga. Ta teritorija za vreme rata nije bila ni srbi-
janska ni crnogorska. Onda su komunisti formirali AVNOS kao jedan živi orga-
nizam. Kada je, posle rata, došlo vreme da se o tome raspravlja, učestvovao sam
u rešavanju toga problema. Sandžački rukovodioci Srbi, bili su za autonomiju...
Muslimani su birali manje rešenje u svemu, jer je uticaj Muslimana bio slabiji s
obzirom na njihovo manje učešće u ratu, a razume se da nisu bili protiv takvih
odluka. Međutim, Crnogorci imaju svoje srezove u Sandžaku, Srbijanci svoje, a
onda samim tim privremenim rešenjem i autonomijama Srbijanci su se osećali
oštećeni. Nisu bili oduševljeni autonomijama Vojvodine i Kosova i zaključili su
da nema mesta, ni prostora za neke nove autonomije i da granica između Srbije
i Crne Gore treba da bude ona iz 1912. godine”- cit. prema: “Sandžak”, br. 28,
Novi Pazar 1-15. septembar 1993.
130
D. Petrović, Konstituisanje federalne Srbije, 109. Hilmija Hasanagić
govori na ovom zasjedanju ASNO Srbije, gdje učestvuje sa poslanicima
sandžačkih srezova koji su pripali Srbiji: “Neki reakcionari kada je narod odlučio
da se najveći deo Sandžaka priključi Srbiji, preplašili su se za sudbinu muslimana,
bojeći se da muslimani u novoj Srbiji otcepljeni od svoje glavnine neće imati ona
prava koja bi imali da su skupa. Da se upitamo koji su ti koji liju krokodilske suze
nad sudbinom Muslimana u Sandžaku? To su oni isti koljači, koji su pod četničkom
kokardom i pod parolom “Za kralja i otadžbinu” klali po desetine hiljada musli-
manskih žrtava po Sandžaku... Mi znamo da su interesi Sandžaka uključeni u in-
terese federativne Jugoslavije i od uspeha, od sreće nove federativne Jugoslavije,
zavisi i sreća našeg Sandžaka. Ako ne bude dobro čitavoj zemlji, neće biti dobro
ni nama Sandžaklijama bez obzira uz koga bili i s kim išli. Zbog toga je narod
jednodušno odlučio da pristupi Srbiji. Nema više bojazni da će se ponoviti ve-
likosrpski šovinizam. Mi pristupamo velikoj demokratskoj federalnoj Srbiji, Tito-
voj Srbiji, u kojoj je isključeno svako nacionalno ugnjetavanje”. - H. Hasanagić,
Posle četrdeset godina, 83.
50
“Partizanska autonomija” Sandžaka 1943.-1945. ukinuta je i prije
okončanja Drugog svjetskog rata zbog “viših interesa”, a da istinski
nije ni zaživjela u cjelosti.131
Na Trećem zasjedanju AVNOJ-a prvog dana rada, 7. avgusta
1945. odobrena je Rezolucija o rješavanju pitanja položaja Sandžaka
i Kosova i Metohije čime je Sandžak definitivno nestao kao re­
gionalno-politička jedinica. ASNOS, CASNO i AVNOJ su samo
sankcionisali odluku donijetu u Novom Pazaru koja je značila stvarni
kraj postojanja sandžačkog političkog subjektiviteta. Time je Sandžak
sa svojim institucijama pravno-politički prestao da postoji: “ostao je
samo tradicionalni naziv ovog područja isključivo u geografskom
smislu”.132 Povodom podjele Sandžaka, Aleksandar Ranković je
ukazao da je to najbolji dokaz kako KPJ nema nikakvu namjeru da
dijeli i cijepa Srbiju.133 U januaru 1947. M. Pijade je, promovišući
principe federalnog ustrojstva Jugoslavije istakao i značaj donijetih
akata, koji su, između ostalog “likvidirali Novopazarski Sandžak

131
Na IV skupštini Crnogorske antifašističke skupštine narodnog
oslobođenja (CASNO) održanoj u aprilu 1945. bilo je, između ostaloga, rečeno:
“Na inicijativu AVNOJ-a koncem novembra 1943. godine, osnovano je Zemaljsko
antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, iako u odlukama Drugog za­
sijedanja Sandžak nije predviđen kao federalna jedinica. Ovo osnivanje je bilo us­
lovljeno razvojem prilika u Sandžaku. Okupatoru i izdajnicima našega naroda bilo
je uspjelo da zaoštre odnose između srpskog i muslimanskog življa što je svakako
za narod Sandžaka imalo i posljedica, ali pravilnim političkim radom ZAVNOS-a,
ti odnosi su se iz dana u dan poboljšavali tako da su danas odnosi između Srba i
Muslimana dobri. ZAVNOS je imao prelazni karakter tako da je poslije izvršenih
zadataka koncem marta ove godine, na svom II zasijedanju donio odluku da se
šest srezova priključe federalnoj Srbiji, a dva: pljevaljski i bjelopoljski, federalnoj
Crnoj Gori. Predsjedništvo CASNO-a primilo je k znanju odluku ZAVNOS-a o
priključenju, a isto tako donijelo odluku o primanju i uključivanju vijećnika iz
ova dva sreza u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja. Od
Julskog ustanka pa kroz oslobodilački rat mi smo zajedno sa bratskim narodom
Sandžaka prolijevali krv u borbi protivu neprijatelja i tako cementirali bratstvo i
jedinstvo naših naroda” – cit. prema: Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće nar-
odnog oslobođenja Sandžaka, u: AVNOJ i NOB u Bosni i Hercegovini, Beograd
1974, 693-694, nap. 58.
132
Termin je ostao da “živi” u štampi, publicistici, političkim govorima i
istupima, kao sinonim za nerazvijenost i zaostalost. Vremenom će se on sve više
odnositi na onaj dio u sastavu Srbije nego na onaj dio u Crnoj Gori.
133
D. Bujošević, Kako je prekrajana Jugoslavija (II), “Intervju”, br. 237,
Beograd 6. juli 1990.
51
kao tursku administrativnu jedinicu”.134 “Staru sandžačku svijest” u
dijelu Sandžaka koji se nalazio u sastavu Crne Gore, prema sudu dr.
Branislava Kovačevića, zamijeniće “vrlo snažno crnogorska, koja je
primljena kao svoja”.135

Društveno-ekonomski položaj Muslimana

Mahom zaplašen, neuki narod, koga su surovi uslovi života

odavno navikli na muke i nemaštinu, snalazio se na različite načine
da preživi. Sandžačke omladinske brigade udarnički su radile širom
Jugoslavije, a svaki poziv za bilo kakav posao sa strane ovdje je
priman sa oduševljenjem jer je značio nekoliko briga manje.
Sandžaklije su sa elanom učestvovali u obnovi porušenih krajeva i
objekata širom zemlje, kao i na izgradnji novih. Međutim, Sandžak su
izgradnja i ulaganje države ponovo, kao i u međuratnoj Jugoslaviji,
zaobilazili zbog krajeva koji su bili primarniji i bliži onim koji
su kreirali ekonomsku politiku obnove i izgradnje. U početku
Sandžaklije nijesu mnogo ni očekivale nadajući se da će ipak doći
vrijeme kada će se promijeniti odnos prema njima i do ulaganja
koji će ovaj region trgnuti iz zaostalosti. Do toga nije došlo zadugo.
Nijesu bile daleko od realnosti ni ocjene da je jedan od bitnih razloga
svjesnog zaostajanja Sandžaka, naročito novopazarskog, sjeničkog
i tutinskog kraja, bio i taj što oni označeni kao “uporišta reakcije”,
nijesu bili dovoljno “revolucionarni” u odnosu na druge sredine i
da su zato morali biti indirektno kažnjeni. U tom smislu su i lokalni
rukovodioci morali biti predvodnici u rušenju svega onoga što je ove
krajeve činilo konzervativnim i “reakcionarnim”. Sem toga, partijski
izvještaji su govorili kako je misao na staru Jugoslaviju i strah od
134
M. Pijade, Izabrani govori i članci 1941-1947, Beograd 1948, 194.
Goran Bašić ukazuje da bi, kada se govori o razlozima iseljavanja muslimanskog
stanovništva iz Sandžaka nakon Drugog svjetskog rata, trebalo uzeti u obzir da je
i “izvestan broj partizanskih aktivista zauvek napustio zemlju. Verovatno da su
izneverena očekivanja u pogledu ciljeva koji su postavljeni u vezi sa položajem
oblasti dodatno motivisale ove ljude da se sele”. On takođe ukazuje da iseljavanje
“više stotina uglednih i imućnijih porodica govori u prilog tome da su mnogi ra­
zlozi iseljavanja bili suptilniji od ekonomskih”- nav. prema: G. Bašić, Položaj
Bošnjaka u Sandžaku, 21, 31.
135
Nav. prema: B. Kovačević, Muslimani-Bošnjaci između stvarnosti i is-
torijske svijesti - istorijski grijeh i vječna krivica, Almanah, br. 13-14, Podgorica
2000, 59.
52
srpske hegemonije “Damoklov mač” nad muslimanskim svijetom,
da to među njima najviše ostavlja kolebljivost i sumnju.136
U poratnom “vlakovima bez voznog reda” koji su vodili
koloniste u Vojvodinu bilo je malo muslimana iz BiH, Sandžaka i
iz Makedonije. Sa Kosova ih uopšte nije bilo jer nijesu ispunjavali
uslove propisane Uredbom o redu prvenstva u dodjeljivanju ze­
mlje.137 Mada je u kolonizaciji Vojvodine zvanično bio, uz naglasak
na “učešću u NOP-u”, primjenjivan republički, a ne nacionalni
kriterij, činjenica je da su naseljavani pretežno Srbi iz BiH i
Hrvatske. Ministarstvo za kolonizaciju je konstatovalo kako je
među primljenim molbama boraca i ostalih interesenata iz pojedinih
srezova i federalnih jedinica bilo veoma malo molbi “muslimanskih
interesenata”, što je navodno bila posljedica djelovanja “zlonamernih
elemenata” koji su širili glasine da će se muslimanski kolonisti
naseliti raštrkano.138 Savezna komisija je odredila u januaru 1946.
da Bačko Novo Selo, u bačkopalanačkom srezu bude muslimansko
kolonističko naselje. Međutim do proljeća 1947. tu je umjesto
planiranih 320 bilo naseljeno svega 138 muslimanskih porodica.139
Iz sandžačkih srezova kolonizovano je početkom 1946. u banatsko
selo Mramorak 272 domaćinstva. Od tog broja iz Mileševskog sreza
bilo je 117 domaćinstva.140 Bile su to porodice srpske nacionalnosti.
136
Istorijski arhiv “Ras” u Novom Pazaru (u daljem tekstu: IAR), Dopis
Povjereništva KPJ za tutinski srez upućen Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak,
nesređena građa.
137
“Službeni list DFJ”, br. 68, Beograd 7. septembar 1945.
138
N. Gaćeša, Jedan dokument o sprovođenju kolonizacije u Jugoslaviji
posle Drugog svetskog rata, Zbornik za istoriju, br. 28, Novi Sad 1983, 192-193.
Na sastanku koji je ovim povodom 15. decembra 1945. održan u Ministarstvu
za kolonizaciju, njegov čelnik S. Vukosavljević je istakao: “Meni su pričali u
Sandžaku da će takvih molbi biti dosta samo ako im damo posebna naselja. Ako
ih budemo razbijali, neće se naseljavati. Imaju razloga. Muslimanska vera je jaka
vera. Ona ima svoje osobenosti… Svejedno je iz koje kraja je musliman. Vera je
pretežna, ona je toliko jaka. Ona preteže preko nacije i jezika”.
139
Bilo je to, mada skromna, prva i jedina organizovana migracija musli­
manskog stanovništva u krajeve sjeverno od Save i Dunava nakon Karlovačkog
mira 1699. godine – vidi: N. Gaćeša, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji
1945-1948, Novi Sad 1984, 306.
140
M. Veruović, Banatske Sandžaklije, “Polimlje”, br. 430-439, Prijepolje
29. novembar 1964. On piše o ovim kolonistima: “Mnogi nisu znali ni radove oko
kukuruza, a za šećernu repu, suncokret i uljanu repicu i druge industrijske biljke
jedva da su i čuli da postoje”.
53
 Dugo su postojale iluzije u pogledu mogućnosti uklanjanja
zatečenih razloga u razvijenosti, kao i u pogledu mogućnost razvoja
uopšte.141 Poratno formiranje zadruga pratile su glasine da su seljaci
imali tri mogućnosti: jedna je bila učlanjenje u zadruge, druga –
odlazak na prinudni rad, i treća – odlazak u zatvor.142 Oduzimanje
tzv. viška zemljišta dovelo je i ona domaćinstva koja su nekako
mogla egzistirati na prosjački štap. To je uticalo, a pogotovo nakon
reformi 1952. da dođe skoro do potpune nezaposlenosti, rapidnog
pada životnog standarda, pa i do pojave gladi.143
Prema Društvenom planu za 1953. nacionalni dohodak po
stanovniku procjenjen je u Jugoslaviji na 51.328 dinara, u Srbiji na
46.728, dok je u deževskom srezu bio predviđen na 15.010 dinara,
u sjeničkom na 13.358 i u štavičkom na 8.216 dinara. Nacionalni
dohodak po glavi stanovnika 1953. iznosio je u opštini Novi Pazar
27 %, Sjenici 20 %, a u Tutinu samo 18% od nacionalnog dohotka
u zemlji.144 Prihodi po glavi stanovnika od poljoprivrede su 1955.
iznosili 32.882 dinara, a u novopazarskom srezu 14.031 dinar.145 U
pojedinim ekonomskim programima je bilo isticano da ovo područje
ne treba razvijati, već u potpunosti raseliti.146 U štavičkom srezu do
kraja juna 1953. u društvenom sektoru bilo je 704 osigurana lica,
što se smatralo i brojem upošljenih, imajući u vidu njihov status. Te
godine je ovaj srez imao 28.176 stanovnika, što znači da je bilo u
radnom odnosu svega 2,50 % stanovništva.147 Dom narodnog zdra­
vlja ovaj srez je dobio tek 1953. godine.
141
Međunacionalni ekonomski odnosi, CK SKJ, materijali za internu
upotrebu, Beograd 15. jul 1966.
142
M. Bačevac, Zaposlenost u društvenom sektoru napodručju opštine Tu-
tin u periodu 1945-1957, Tutinski zbornik, br. 4, Tutin 2003, 317.
143
R. Crnišanin, Članci i bilješke, rukopisi, Novi Pazar 1990.
144
Ekonomski institut NR Srbije, Ekonomski problemi Novog Pazara, 9.
145
IAR, SKS Novi Pazar, k. 1, Zapisi i materijali Sreske konferencije SKS
Novi Pazar od 29. i 30. januara 1955.
146
Dr E. Mušović 1989. navodi: “Recimo ja znam, pošto mi godine to
dozvoljavaju, da je bilo rečeno u jednom programu koji nije prihvaćen, da ovo
područje industrijski ne treba razvijati, već da ga treba čak u potpunosti raseliti,
ipak su se pojedine regije brzo razvijale a mi smo zaostajali” - cit. prema: Informa-
tivni bilten OK SK Novi Pazar: Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju naciona-
lne ravnopravnosti u opštini Novi Pazar, Novi Pazar 1989, 10-11.
147
M. Bačevac, Zaposlenost u društvenom sektoru napodručju opštine Tu-
tin u periodu 1945-1957, 321.
54
 Stanje je bilo nezavidno i u crnogorskom dijelu Sandžaka,
u njenim sjevernim oblastima. Rožaje je dočekalo oslobođenje sa
krivudavim sokacima, “bez vodovoda i kanalizacije, bes struje sa
fitiljačama i gasnjačama, dućančićima-ćumezima”, bez ijedne javne
ustanove. Od 1944. do 1958. nije bilo većih investicija. Vjesnik
privrednog razvoja bilo je samo Šumsko-industrijsko preduzeće
“Gornji Ibar”, osnovano 1947. godine. Do 1952. ovo preduzeće bilo
je jedino industrijsko preduzeće u beranskom srezu i činilo je 85 %
do­hotka sreza.148 Rožaje je sve do 1953. bilo bez ljekara.149
Slična sudbina zadesila je i Pljevlja, nekadašnju Taslidžu.
U pljevaljskom kraju su, prema partijskim izvještajima, nakon
rata, u organima vlasti bili “uglavnom pravoslavci, a tek izuzetno
muslimani”, a oštrije su mjere preduzimane protiv muslimana “nego
protiv pravoslavnih za iste krivice”.150 Pošto se ovaj grad nalazio
na lokaciji gdje su pronađene naslage lignita, vlada Crne Gore je
odlučila da ta oblast, uz izgradnju termoelektrane, bude sirovinska
baza za proizvodnju električne energije. Potpuni razvoj Pljevalja je
bio podređen tom projektu. Porušeno je cjelokupno staro jezgro grada
i čaršija sa oko 300 dućana, mnoge džamije, kuće sa okućnicama.
Pošto nije izgrađena nikakva prerađivačka industrija, rušenjem
čaršije brojno muslimansko stanovništvo, koje je činilo 80% gradskog
stanovništva, ostalo je bez posla i osigurane egzistencije. Rješenje su
mnogi potražili iseljavanjem u Bosnu. Kuće i ostale nekretnine su
prodavani skoro u bescijenje. Ubrzo je procenat Muslimana u gradu
sveden na 15 odsto. Umjesto iseljenog starosjedelačkog stanovništva
u grad dolaze crnogorski seljaci i radnici zaposleni kao rudari.151
Fabrika hartije u Beranama je zatrovala Lim, što je otjeralo
ljude sa njegovih obala.152 Godine 1957. ukinuta je opština Petnjica,
nakon čega je Petnjica bila samo geografski pojam i prostor sa koga

148
Opšir. A. Matović, Rožaje – kroz vjekove, Rožajski zbornik, br. 10,
Rožaje 2001, 190-192.
149
A. Matović, Rožajsko zdravstvo od 1912. do 1994. godine, Rožajski
zbornik, br. 7, Rožaje 1995, 147.
150
Z. Folić, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori, Almanah, br. 11-12, Pod­
gorica 2000, 81.
151
N. Koštović, Sarajevo između dobrotvorstva i zla, Sarajevo 1995, 136-
137.
152
M. Hadžišehović, Muslimanka, New Jersey 1997, 123.
55
se muslimansko stanovništvo masovno selilo.153 U krajevima Crne
Gore u kojima je u periodu između dva svjetska rata bila izvršena
agrarna reforma, nakon 1945. opet su se pojavili problemi. Oni su
posebno pritiskali područje Plava i Gusinja, odakle je jedan dio
stanovništva bio iseljen još nakon 1918. godine.154
Zbog politike denacionalizacije i asimilacije kojoj su bili
izloženi, Muslimani su bili prisiljeni da se još više zatvaraju, gledaju
s nepovjerenjem i zebnjom svijet oko sebe ili da se iseljavaju.
Vlasti su jedno vrijeme zabranjivale rad mekteba i onemogućavale
klanjanje teravija.155 Na Muslimane u Sandžaku, kako piše dr.
Branko Petranović, gledalo se u Srbiji kao na grupu koja nije imala
svojstvo naroda, nacije, ali je načinom života, istorijskim uslovima
u kojima se razvijala, mentalitetom i psihologijom, religijom činila
153
Z. Muratović, Sandžački gazija Osman Rastoder, 112; Isti, Bihor i brat-
stvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003, 13-16.
154
Dr. Mustafa Memić piše da je zemlja tog stanovništva, najčešće manji
posjedi bila proglašena “komitskom”, pa je od agrarnih komisija dodjeljivana
Crnogorcima: “Nakon okupacije zemlje aprila 1941. bivši vlasnici ove tzv. agrarne
zemlje vratili su se iz Albanije kao emigranti i ponoivo preuzeli svoju zemlju u
posjed. Oslobođenjem zemlje 1945. godine bivši naseljenici su pokrenuli zahtjev
da im se zemlja dodijeljena između 1921. i 1941. godine povrati u vlasništvo.
Oni kojima je ona bila oduzeta kao navodno “komitska zemlja”, što oni u stvari
nisu bili, suprotstavili su se ponovnom oduzimanju njihove zemlje izjavljujući
da su oni bježali od starih režima a da od narodnooslobodilačke vlasti neće da
bježe već žele da žive u svojim domovima i na svojoj zemlji, ističući da je ovo
i njihova vlast. Vlada NR Crne Gore bila je primorana da donese poseban zakon
za regulisanje ovih odnosa i u tom smislu formirala je posebni agrarni sud. Au­
tor ove knjige bio je član tog Suda. Prihvaćen je princip da oni koji su pobjegli
u Albaniju zbog terora koji je vršen nad njima prije 1941. godine, koji se tokom
narodnooslobodilačkog rata nisu ogriješili prema narodnooslboodilačkoj boprbi, a
koji su izrazili želju da ostanu na svoojoj zemlji i da žive u Federativnoj Narodnoj
Republici Jugoslaviji, da takvima treba dodijeliti zemlju. Svima drugima ona je
ponovo oduzeta. Smatralo se da je to pravedno rješenje i stanovništvo ovih krajeva
je takve odluke podržavalo. Međutim, nakon što je ovaj sud prestao da postoji, jer
se smatralo da je problem riješen, ponovo su pokretani procesi putem redovnih
sudova”. Ovi sudovi su skoro u svim slučajevima poništavali odluke Agrarnog
suda i zemlju vrađali crnogorskim naseljenicima, što je izazivalo revolt prijašnjih
muslimanskih posjednika. Oni se više nisu vrađali u Albaniju, ostajali su da žive u
FNRJ, “ali najčešće u bijedi i siromaštvu, bez igdje ičega svoga” - nav. prema: M.
Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, 243-244.
155
R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 115; upor. Opštinski komitet SKS Novi
Pazar, Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti, in­
terni materijal, Novi Pazar februara 1989.
56
specifičnu etničku grupu. Smatralo se da nijesu narod nego etnička
grupa, jer se narod “ne može inaugurirati aktom ili dekretom”.156
Udžbenici su malo ili nimalo govorili o njihovoj prošlosti. Doba
osmanske uprave je tretirano kao “tamnovilajetsko” - višestoljetno
doba mraka. Škole su proizvodile ljude uskih pogleda, bez znanja
o nacionalnoj svijesti, kulturno-povijesnom i duhovnom jedinstvu
Muslimana na jugoslovenskom prostoru. Školskim programima
se u odnosu na Muslimane nije vršila klasna, nego nacionalistička
indoktrinacija u smislu njihovog “denacionaliziranja”, odnosno
“opredjeljivanja”.157 U Crnoj Gori su u poratnim godinama gotovo
svi imami slijedili zvanične tendencije i nesebično pomagali brojne
akcije Narodnog fronta.158 Uvlačenje Islamske zajednice u strukture
države, ustvrđuje Š. Filandra, vršeno je i putem državnog socijalnog
osiguranja njenih službenika. “Ugovor o socijalnom osiguranju
sveštenika islamske vjerske zajednice u Federativnoj narodnoj
Republici Jugoslaviji” potpisan u Sarajevu 5. aprila 1952. Hadži
Ibrahim Fejić, reisu-l-ulema, ocijenio je “epohalnim događajem u
životu Islamske vjerske zajednice”. Njime su socijalno osigurani
“radni ljudi” u ustanovama Islamske zajednice, on daje veći podstrek
radu na obrazovanju i učvršćivanju bratstva i jedinstva, a posebno
stoga “što će izvršeno penziono i socijalno osiguranje naših vjerskih
službenika biti težak udarac za one neprijatelje naše zemlje koji
među neobavještenim svijetom u nekim islamskim zemljama šire
glasine o progonu uleme – islamskih vjerskih službenika u novoj
Jugoslaviji”.159 U kakav ponižavajući položaj su bile dovedene
ustanove Islamske zajednice u Jugoslaviji, svjedoči i činjenica da
su njihovi prvaci bili prisiljeni da rade protiv sebe samih, islama
i potreba muslimana. Prilikom zabrane rada mekteba donosi se
napis, koji prema napomeni uredništva “Glasnika VIS-a FNRJ”,
“objašnjava opravdanost prekida mektebskog rada”. Tumačeći
“štetnost” mekteba za razvoj muslimanske djece, kao zaključak se
navodi “da su mektebi kako po sadržini gradiva koje pružaju djeci
156
B. Petranović, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije,
Beograd 1993, 114.
157
M. Imamović, Historija Bošnjaka, 565.
158
B. Kovačević, Komunistička partija Crne Gore 1945-1952, Titograd
1986, 133-135.
159
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 219.
57
da ga savladaju tako i po dobu i psihičkom razvitku djece koja treba
da ga usvajaju opasni po njihovo duševno i tjelesno zdravlje, da su
oni ozbiljna kočnica njihovom normalnom napredovanju i razvitku
psihičkih snaga, pa jedino iz tih razloga mi smatramo da mektebi
kao preživjele i štetne ustanove treba da nestanu iz društvenog
života muslimana Bosne i Hercegovine”. Vjerski službenici su bili
u takvom položaju da su zabranu rada mekteba sami opravdali.160
Prilikom održavanja Svjetske muslimanske konferencije u Karačiju
čijom je rezolucijom izražena “zabrinutost zbog uslova pod kojima
žive muslimani na Balkanu, naročito Jugoslaviji”, reis Fejić je davao
novinarima izjave kojima je poricao sve navode o ugroženosti i
neravnopravnosti muslimana u Jugoslaviji.
Osnovni zakon o eksproprijaciji, koji je Predsjedništvo pre­
zi­dijuma Narodne Skupštine FNRJ, obnarodovalo 4. aprila 1947.
omogućio je da se nepokretna imovina i pravo na nju, mogu
eksproprisati kada to nalaže opšti interes izvođenja “korisnih ra­
dova radi društveno-ekonomskog i kulturnog razvoja naroda”. U
Ha­remu, nadomak Berana, 1947. porušena je džamija, zatim zgrada
u vlasništvu vakufskog povjereništva i oduzeto 35 ari vakufskog
zemljišta. Dvije godine kasnije porušena je i glavna džamija u tom
gradu. Jedan od razloga rušenja ove džamije je bio i “novi urbanistički
plan”.161 U pljevaljskom kraju je bilo naređeno da se poruše zidovi
koji su opasivali dvorišta. Avlija je bila svetinja, intima, zaklon i
njihovu rušenje potaklo je Muslimane da se sele ka Bosni i Turskoj:
“Porušili su zidove i duvare oko avlija, ogolili i razgolitili stare i
dotrajale, ohrdane kuće i poljske klozete u dvorištima i baštama...
porušiše avlije, porušiše staje, zabraniše držanje krava bez kojih
gradska sirotinja nije mogla da zamisli život. Zagorčaše život u
kasabi”.162 Mnogi islamski spomenici u ovom gradu našli su se na
160
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 221-222.
161
Zapisnik sa zasjedanja Vakufskog sabora NR Crne Gore od 6. avgusta
1951. godine, kopija. B. Agović piše o poratnom rušenju niza džamija u Crnoj
Gori. Navodi, između ostaloga, rušenje Hadži Hasanove džamije u Pljevljima,
Haznadar Mehmed-agine džamije iz XVII stoljeća u Bijelom Polju – opšir. B.
Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001, 259, 342
162
H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom
dijelu Sandžaka 1943. godine, 10, 220; upor. R. Vejzalajbegović, Močevčiću, mali
Carigrade, dok bijaše, dobar li bijaše, “Preporod”, br. 22, Sarajevo 1. avgust
1971; N. Sarač, Forum za zaštitu Muslimana, (intervju sa dr. M. Filipovićem),
“Valter express”, br. 13, Sarajevo 19. mart 1990. H. Čengić navodi slučaj jednog
58
udaru i nipodaštavanju.163 Shvatanje integriteta kuće predstavlja je­
dan od temelja islamske kulture i islamskog načina života. Religija
silom doživljava transformaciju. Prelazi put od dominantnog oblika
društvene svijesti do marginalizacije. Pokušaji potiskivanja religije
zvaničnom ideologijom “naučnog socijalizma” kao “ateističkim
surogatom za religiju” imalo su duboke posljedice.164 Ateizam je
uvijek bio odbijanje aktuelne koncepcije božanskog. Još je Frojd
uvidio da svako potiskivanje religije može da bude samo destruktivno.
Religija je ljudska potreba koja utiče na život na svim nivoima.165

starog Muslimana koji je uspio da proda kuću i odlučio da ide u Tursku pa se

hvalio: “Šućur Allahu, idem tamo među svoju braću. Neće mi din-dušmanin viriti
u perčin! Nasmija mu se komšija pekar, pa će: - To ti, Boga mi, kao da u Turskoj
ima avlija. Jok, jadan ne bio, davno ih je Ćemal sredio! Putnik-namjernik sleže
ramenima. Povi se i ode kući da razmišlja o budućoj kući bez avlije”.
163
Džuver Rović, profesor pljevaljske gimnazije piše 23. juna 1964.
u “Politici ekspres”: “Najnovija stambena zgrada u Pljevljima gradi se nad
skrovištem muslimanskog sveca. Temelji su podignuti, a svečeva kuća nije smjela
da se dirne. Nije pomogla ni intervencija opštinskih organa, jer je prvo postao
svetac, pa opština i zakoni koji štite takve “svece”. Spratovi rastu, a svetac spo-
kojno drijema i smije se svima. Čak se pronijela priča da se tamo može dobiti stan
jedino uz njegovu saglasnost, pa se često mogu vidjeti građani uz svečev prozor.
Mora se pomalo i zavidjeti: dio stambene zgrade zauzima svetac, taman toliko
da se izgradi jedan stan. Kad bi se iselio svetac, dugogodišnji i sadašnji direktor
Gimnazije bi se spokojno odmarao na “svetom” mjestu”.
164
Dr. Fikret Karčić je istraživao problem revitalizacije uloge islama u
životu muslimanskih grupa u Jugoslaviji, Albaniji i Bugarskoj u posljednjim de­
cenijama socijalističkih režima. Izučavanje islamske obnove na Balkanu ukazuje
kako je islam preživio stoljeće dugu vladavinu nenaklonjenih režima i ideologija,
šta je ta obnova značila za muslimane na periferiji muslimanskog svijeta, te kako
su nemuslimani shvatali taj proces i reagovali na njega. On je ustvrdio da je islam­
ska obnova u ovim državama imala religijski i kulturni karakter, što su potvrdili
i brojni radovi o nepolitičkom karakteru islama na Balkanu. Islamska obnova se
manifestovala u pojačanoj ličnoj religioznosti, (re) konstrukciji i gradnji džamija,
obrazovanju, izdavačkoj djelatnosti, upotrebi islamskih društvenih simbola, poja­
vi muslimanskih ustanova solidarnosti, političkih i kulturnih organizacija. Glavni
razlog za vjerski i kulturni karakter obnove je apolitična priroda islama u ovom re­
gionu u postosmanskom periodu. Proces obnove je bio dio širih društvenih prom­
jena u balkanskim socijalističkim zemljama, ali i rezultat unutrašnjeg razvoja u
okviru pojedinih muslimanskih zajednica; opšir. vidi: F. Karčić, Islamska obnova
na Balkanu 1970.-1992, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku,
izd. Behram-begova medresa, Tuzla 2001.
165
K. Armstrong, Istorija Boga, Beograd 1995, 399.
59
 Komunistički program se, prema navodima Džona Šindlera,
sastojao u potpunom uklanjanju islama iz javnosti. Nijedan mu­
slimanski udžbenik u Jugoslaviji neće biti štampan sve do 1964.
godine, što je bilo iskustvo bez presedana: “Tajna policija je smestila
veliki broj saradnika unutar islamske zajednice kako bi ograničavala
sumnjive aktivnosti, a muslimanska verska hijerarhija je bila pre­
puna režimskih špijuna”.166 Breme za Muslimane predstavljali su
i dalji pokušaji njihove asimilacije i denacionalizacije, teški uda­
rci na njihovu tradiciju, vjersko-kućnu intimu, rušenje džamija,
pre­oravanja grobalja, oduzimanja vakufske imovine ogromne
vrijednosti, kontinuirano razaranje matrice koja je tvorila specifične
oblike života i djelovanja u njima.167 Eksproprijacija i nacionalizacija
vakufskih dobara obuhvatila je čitavu Crnu Goru.168 Jedna od naj­
drastičnijih mjera nove vlasti bila je i ona o abrogaciji starog pravnog
poretka, kojom je ukinuto važenje šerijatskog prava. Ono je bilo na
snazi u međuratnoj Jugoslaviji na osnovu međunarodnih i ustavnih
odredbi. To je pravo važilo i u porodičnim i u nasljednim odnosima
muslimana.
166
Dž. Šindler, Nesveti teror: Bosna, Al Kaida i uspon globalnog džihada,
Beograd 2009, 34-35.
167
Za vrijeme osmanske uprave na području današnje Crne Gore, kako se
navodi u literaturi, podignuta je u različitim vremenskim periodima 161 džamija.
Najveći broj njih podignut je na području Pljevalja (26), Bara sa Ostrosom-Kraji­
nom (25), Ulcinja sa Vladimirom (24), Bijelom Polju (20), Podgorici sa okolinom
(13), na nikšićkom području (10), devet u Herceg Novom, Risnu, Bijeloj i Sutori­
ni, osam na području “Stare Crne Gore” (cetinjsko područje), osam u plavskom,
deset u gusinjskom, Spužu i Danilovgradu (4), Rožajama (3), Beranama (2) i Pet­
njici jedna džamija. Od ovog broja u raznim vremenima, ratovima i paljevinama
nestalo je 88 džamija. Za mnoge se ni temelji ne prepoznaju, “kao ni lokacije na
kojima su se nalazile”. U izvorima i literaturi se takođe spominje da su na prostoru
Crne Gore tokom osmanske uprave postojale dvije medrese u Pljevljima, Herceg
Novom dvije, Podgorici, Bijelom Polju, Baru i Ulcinju po jedna, kao i niža medre­
sa u Plavu, Rožajama, Kazancima i Nikšiću – nav. prema: Z. Alispahić-A. Hadžić,
U posljednjih dvadeset godina u Crnoj Gori sagrađeno je 38 džamija, “Preporod”,
br. 10/948, Sarajevo 15. maj 2011, 51.
168
Stanje je usložnjavala i činjenica odsudstva stručnog vjerskog kadra.
Bajro Agović navodi podatke da 1953. od 82 imama, koliko ih je ukupno bilo,
njih 35 nije završilo četiri razreda medrese, od čega je 27 imama ovladalo samo
osnovnim znanjem stečenim u sibjan i iptidaija mektebima: “Ovaj nedostatak
stručnog vjerskog kadra prouzrokovan je mnogim okolnostima, političke prirode
u poratnim godinama i zbog veoma nepovoljnog starosnog doba imama u Crnoj
Gori” - nav. prema: B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 14-15.
60
 Djelatnost otkrivanja muslimanki skidanjem zara i feredže
bila je kombinacija političkih i zakonodavnih mjera. Od 1947.
Antifašistički front žena (AFŽ), s očiglednim neuspjehom vodio
je ovu kampanju. Otpor je bio velik. U avgustu 1947. održano je
zasjedanje Vrhovnog vakufskog predstavništva u FNRJ i zaključeno
je da je dužnost tog sabora i Vrhovnog vjerskog starješinstva svestrano
pomoći akciju žena za skidanje zara i feredže. Sistematski vođen
od vlasti, a putem ustanova Islamske zajednice provođen, pokret za
otkrivanje muslimanki nailazio je na otpor, bez obzira što su čelnici
Islamske zajednice aktivno učestvovali u tim akcijama i propagirali
ih.169 U Beranama su vlasti okupile 68 imama na jednoj konferenciji
u vezi sa pospješivanjem akcije skidanja zara i feredže. Samo je jedan
imam odbio da potpiše usvojene zaključke.170 I u ovoj sredini su
nastali proglasi “250 uglednih građana” s pozivom na skidanje zara
i feredže.171 Od decembra 1950. do marta 1951. u Pljevljima, zbog
stvorenog osjećaja nesigurnosti, jedan broj muslimanki uopšte nije
izlazio iz svojih avlija. Akcija skidanja zara i feredže nailazila je na
izvjestan otpor u pljevaljskom, barskom i titogradskom srezu (Tuzi).
U Ulcinju je proglašenje Zakona zateklo 800 žena pod feredžom,
a 30 žena, koje su ranije skinule feredžu, potpuno se povlače u
kućne odaje.172 “Pobjeda” u oktobru 1947. piše da je potrebno
razbiti dvoličnost “jednog dijela muslimana koji na konferencijama
zastupaju gledište da muslimanke treba da se otkriju, a kod kuće ne
dozvoljavaju svojoj ženi ili kćerki da skine feredžu, niti da učestvuje
u akcijama Fronta i radu antifašističkih organizacija”. Isti list navodi
kako su najaktivniji u borbi za “preporod i oslobođenje muslimanki
ispod feredže muslimani koji se nalaze u Jugoslovenskoj armiji
ili koji su za nju krvno vezani”.173 Frontalna akcija skidanja zara
169
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 218.
170
“Sandžačke novine”, br. 86, Novi Pazar 14. januar 1998.
171
Sreski odbor Narodnog fronta Sreza beranskog. Proglas Muslimanskom
narodu sreza beranskog od 17. septembra 1947, kopija. U proglasu se navodi:
“Reakcija danas plače za skidanje feredže, a mi svi znamo da je njima uspjelo
da postanu gospodari u zemlji, da bi nam oni i glave skinuli, a kamoli feredže,
jer su nam svježe uspomene njihove vladavine i muslimanskog pokolja u Bosni,
Sandžaku, Beranama itd”.
172
Z. Folić, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori, 85.
173
“Pobjeda” 11. oktobra 1947. piše: “Kod jednog dijela muslimanki,
koje su raspoložene da se otkriju, vodi se agitacija da će se otkriti ako se otkriju
hodžine žene i djevojke. No, pitanje otkrivanja odžinih žena i djevojaka ne smije
61
i feredže zbog načina na koji je provedena, zatvorila je zauvijek
brojne muslimanke, pogotovo starije žene, iza kućne kapije.
Feredžama su žene takođe skrivale svoju sirotinju, jer u to vrijeme
nije bilo mnogo tekstila. Sve je to rezultiralo produbljivanjem
straha i sveopšte nesigurnosti u uslovima neskrivenog siromaštva.174
Nakon objavljivanja Zakona 1951. godine, pokrivenim ženama je
bio zabranjen izlazak na ulice. Snaga odluka iz državno-partijskog
vrha provodila se, uz rigorozne kazne za neposlušnost, bez nekog
pogovora.175 Uz moćan aparat, postojala je i snažna propaganda, ali
biti vezano za slobodu i svjetlost dana ostalih muslimanki. U pojedinim mjestima
naše Republike odže su pomogle akciju za otkrivanje žena ispod feredže, što je
za svaku pohvalu, ali onamo gdje to praktično ne uspijeva nije pravilno vezati
svoju sudbinu za odžine žene”; opšir. J. Rastoder, Crnogorska štampa o položaju
muslimanki i skidanju zara i feredže u Barskom i Ulcinjskom sreztu 1946-1950,
Almanah, br. 41-42, Podgorica 2008, 321-326.
174
Upor. R. Crnišanin, Politički pluralizam i ustavno-pravni položaj
Bošnjaka-Muslimana u SRJ, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 17; S.
Kačar, Zarozavanje zara, Podgorica 2000, 16. S. Kačar citira ispovijest jedne žene:
“Iz straha listom se išlo u Tursku. Strah brate. Strah i visoki porezi. Strahovalo se
da se nešto još strašnije ne desi. Mlogo je otišlo. Valahi, nije niko ni zaustavlj’o”.
175
Semiha Kačar je u knjizi Zarozavanje zara (Podgorica 2000) jasno pred­
stavila to stanje i dileme koje su pratile muslimanke po sandžačkim mjestima u tom
vremenu. Knjiga je uvjerljivo svjedočanstvo iz ugla obične, mahom neobrazovane
žene, bez prava na odbranu, nedužne žrtve, ali očvrsle i visprene, onoga što je ona
vidjela, duboko preživljavala i promišljala: “To je bilo moranje, i to ti je. Silom
zarozavanje zara! Ja se pitam: šta je im’o Zakon sa mnom i sa mojom feredžom?
Moja feredža-moja briga! No hoćeš, oni sve zorom. Skini pa skini. Druge ti nema.
Drage volje - na sramotu!”. Ova kazivanja koja plijene svježinom i koloritom de­
talja, narodnim jezikom, razastiru duboke, traumatične lomove u krhkoj duši žene,
narušavanje njenog svijeta, inspirativna za još šira, multidisciplinarna istraživanja.
Jedan od aktivista, čiju je izjavu S. Kačar objavila, kazuje o svom nastupu na pro­
pagandnim zborovima: “Drage majke, sestre i snahe, došo je Zakon za sva vreme-
na, da se skine to, to zlo sa glave. Ja nisam ni završio govor kad nasta vriska i jeka
žena. Ja više nisam mog’o da pričam od piske”. Još nepripremljene i nesvjesne za
javne i masovne demonstrativne nastupe odricanja od “stega prošlosti”, što se od
njih očekivalo, žene nisu skrivale zazor od nadolazećeg: “Iz straha listom se išlo
za Tursku. Strah brate. Strah i visoki porezi. Strahovalo se da se nešto još strašnije
ne desi. Mlogo je otišlo. Valha hi, nije niko ni zaustavljo”. Tamo su se opet lomili
između iluzija koje su ih dovele i onog što ih je neočekivano zadesilo. Oni koji su
ostajali tražili su načina da se zaštite, priviknu na novi život i pravila ponašanja:
“Bio je neki Ahmet, milicajac iz Luga, on bi ti žene nasred uljice, skido koju bi god
zatek’o sa feredžom”. Rane su ostale. Potresna su kazivanja o nasilnom iftarenju
radnica u novopazarskim fabrikama: “Sve sam se krila. Krila sam se i u WC i po
parku. Alarahmetelje Hamdija Rebronja, portir, da mu Bog da dženet, on bi nas
62
i duboko usađeni, generacijski prenošeni strah. U teškim vremenima
dolazi do izražaja obični ljudski interes da se preživi sa što manje
posljedica.
Nakon sjednice Politbiroa CK KPJ, održane polovinom janu­
ara 1952. godine, upućene su direktive republičkim partijskim
organizacijama o daljoj politici prema vjerskim zajednicama, uz
naznaku o potrebi potpore nižeg sveštenstva i svešteničkih udru­
ženja. Već u martu 1952. u Crnoj Gori je otpočela intenzivna
anti­religijska kampanja, u koju su bili uključeni i pojedini vjerski
službenici. Pojedinci iz tih redova su kritikovali sujevjerje, gatanje
i praznovjerice kod muslimana, ne propuštajući da pomenu i
“neracionalno” praznovanje Kurban Bajrama.176 Ukazivali su kako
su pokušaji restauracije džamija “antipodni urgentnim privrednim
zadacima”.177 Nakon donošenja i primjene zakonskih odredbi da
vjerske obrede ne mogu obavljati imami koji nijesu bili socijalno
osigurani, bez potrebne školske spreme i dekreta o postavljenju, u
januaru 1954. otpušteno je 40 imama, 19 ih je penzionisano, pa su
u službi ostala svega 23 aktivna imama. Od ovog broja njih 20 je
pokrivalo prostor Bara i Ulcinja, a samo trojica Podgoricu, Ivangrad
(Berane) i Gusinje. Na teritoriji Pljevalja, Bijelog Polja, Plava i Rožaja
nije bilo aktivnih imama, što je zaprijetilo da vjerski život muslimana
zadobije strogo zatvorenu ritualnu formu. Ovakav raspored ima­
ma je svakako pokazivao i odnos vlasti prema muslimanima i
njihovom etničkom porijeklu. Imami su koncentrisani tamo gdje je
postojala muslimanska skupina albanskog etničkog porijekla, dok
su oni izostali u krajevima sjeverne Crne Gore, crnogorskom dijelu
Sandžaka, gdje su živjeli muslimani slovenskog porijekla i koji su
smatrani Crnogorcima, smatrajući da će tako lakše izvesti njihovo
nacionalizovnje.
Mnogi su Muslimani ovu odluku shvatili kao skrnavljenje
“najvrijednijeg dragulja njihovog identiteta” pa su slate brojne
pokupio za njegov hastal i poređali bi na njegov sto hranu, a u usta bi turi gu-
micu, ili samo mrda vilicama, ka da žvačeš, a on bi se kleo šefici da smo sve bile
za njegov sto i jele i da nijedna ne postimo”. Mnogi od tih preživjelih provinci­
jskih ideoloških pravovjernika i komesari nisu ostali na starim pozicijama, i oni će
namah u poznim godinama otkriti vjernika u sebi u poznim godinama.
176
“Pobjeda”, Podgorica 28. oktobar 1952.
177
Z. Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, Almanah,
br. 15-16, Podgorica 2001, 190-191.
63
mo­­­lbe i peticije da se odobri rad otpuštenim imamima, što je do­
nekle uticalo na docniju popustljivost Vakufskog sabora Crne Go­
re i stvaranje snošljivijih uslova za odvijanje vjerskog živo­ta mu­
slimana. Manifestovana upornost je istovremeno pokazala, da je
vje­rsku komponentu bilo gotovo nemoguće izbrisati iz kolektivne i
individualne svijesti “baštinika islamske tradicije” u Crnoj Gori.178
Vjera je, kao temeljno distinktivno obilježje, bila moćnija odrednica
identiteta ličnosti od nametnute nacionalne pripadnosti.

Nastavak iseljeničkog pokreta

“Mutna rijeka” iseljenika ka Turskoj, ka “sedam stambolskih

bregova” i dalje je tekla. Život u krajevima koji su zahvaljujući
diskriminatorskoj državnoj politici ostajali bez budućnosti, nije za
mnoge porodice više ostavljao nadu da će biti bolje.179 Muslimani su
u strahu od ponavljanja istorije, pamteći njene kobi, naročito ono što
su preživjeli u Drugom svjetskom ratu, kao i prve poratne godine, pod
presijom nacionalističko-etatističke politike, bez ikakvih nacionalnih
i kulturnih institucija, pod utiskom brzog nestajanja vjerskih dobara,
spomenika, frontalnih udara po jeziku, kulturi, tradiciji i načinu
života, izloženi daljem ekonomskom propadanju i zaostajanju, bili
prisiljeni na put u Tursku. Muslimani su u svijesti zadržavali slike
psihoze straha, nesigurnosti i neizvjesnosti iz bliske prošlosti. Ljudi
se nijesu mogli osloboditi utiska da se kod takvih postupaka radi o
tendencijama koje ugrožavaju opstanak u tim krajevima. Kod njih se
formiralo mišljenje da se, u cjelini, prema njima nema povjerenja i
da su tu nepoželjni.180
178
Z. Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, 197.
179
“Strah i neizvjesnost sjutrašnjeg dana”, piše Hamdo Kočan 2000. go­
dine, “još od Berlinskog kongresa, pa preko balkanskih, i oba svjetska rata, do da­
nas, režiraju dramu egzodusa. Kolone izbjeglica slivale su se prema unutrašnjosti
Turske, u naše vrijeme ka Zapadnoj Evropi, Americi... Duga istorija “razvlačenja
pameti” rezultirala je višedecenijskim i višegeneracijskim iseljavanjima. Prečesto
je izbor bio ili odlazak u nepoznato ili fizičko zatiranje i gubitak svega što je stica­
no kroz život. Pod presijama i neutoljivim željama komšija da se dočepaju zemlje,
kuća, i drugih dobara drastično je mijenjana demografska struktura stanovništva,
sužavan vlastiti prostor i definitivno su potirani tragovi vjekovnog bitisanja” - cit.
prema: H. Kočan, Da li nam je izvjesna samo neizvjesnost, Almanah, br. 13-14,
Podgorica 2000, 153.
180
H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 462.
64
 U prvim poratnim godinama interes za iseljavanjem poka­
zivali su naročito seljaci, nekadašnji veleposjednici i trgovci kojima
je nacionalizovana imovina. Ukidanjem privatnog sektora ostajali
su i bez posla i bez zanimanja. Seljaci su se suočavali sa padom
cijene zemljišta, kao i padom prodaje svojih proizvoda zbog navike
stanovništva da kupuje jeftiniju i manje kvalitetnu robu iz državnih
prodavnica. Ulaganja u sela su bila zaustavljena. Seljaštvo je u
očima nove vlasti bilo simbol zaostalosti. Država je sa druge strane
pokušavala, po sovjetskom obrascu, da ukrupni posjede pa je tjerala
seljake u zadruge. Seljaci su teže dolazili do novca, prisiljeni da
se bore sa državnim nakupcima koji su određivali cijenu njihovih
proizvoda.181 Proces iseljavanja je, između ostalog, svakako
sadržavao i fazu napuštanja sela i urbanizacije u opsegu šire regije.182
O toj sumornoj zbilji i iseljavanju Jakup Memić je pisao: “Naša
je sveta i vjerska dužnost da se klonimo luksuza i nepotrebnih stvari
jer jedna poslovica kaže: Ko kupuje ono što mu ne treba, prodavaće
i ono što mu treba. Treba što manje da kupujemo ono što možemo
sami da proizvedemo, da čuvamo i štedimo mukom zarađeni novac,
da svoje poljoprivredno imanje obrađujemo kako treba i da ni u kom
slučaju ne dozvolimo da se među nama širi mržnja, nesloga, smutnja
i lukavstvo. Umjesto da naši ljudi posiju ljučiku i stočnu repu i da
poboljšaju doprinos svojih prihoda u mlijeku oni idu kod nekih
vajnih hodža da im uoči marta zapišu stoci, da ima više mlijeka i
da se ne brani musti. Eto, to je taj primitivizam, koji donosi bijedu
i to su ti stari nevaljali običaji od kojih treba da bježimo-hidžret
činimo, a ne da bježimo iz domovine, iz svog zavičaja u kome smo
se rodili, porasli, od svojih najbližih i najmilijih sa kojima smo život
proturili. Vidite li kako izgledaju živi rastanci, da li ste prisutni kada
neka porodica seli, a po nekoliko je prati, da li ste uočili taj žalosni
momenat kada se ljudi od tuge gube i u nesvijest padaju, a za djecu i
žene da ne govorimo. U tome, žalosnom momentu moraju zaplakati
i oni koji te nikada nisu poznavali, pa čak i oni koji su se nekada
mrzili, a tako isto i ti njih”.183
181
M. Hadžišehović, Muslimanka, 183.
182
M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u:
Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 314.
183
J. Memić, Vasika, Glasnik, br. 6-8, IVZ, Sarajevo 1958, 266-275. Autor
dalje piše o onima koji su se odlučili na muhadžirluk: “Oni ne znaju ni kakve će
sve muke i poteškoće naići kada ostanu bez svoje imovine, bez kuća i vatana, bez
65
 Za zvaničnu politiku Muslimani su odlazili skoro nečujno, bez
većih komentara. Partijski organi su, početkom pedesetih godina
XX vijeka, čak isticali kako se ovdašnji građani teško odvajaju od
svoje sredine i “da više vole ovde živeti u najvećoj bedi, nego ići na
stranu”.184 Oni su dalje izvještavali da su suzbili iseljavanje i pro­
pagandu za odlazak u Tursku, napominjući da ipak ima primjera da
ljudi mijenjaju svoju nacionalnost.185 Bila su to prava raspolućivanja
unutar jednog naroda. Oni koji su ostajali izjašnjavali su se kao
“Srbi”, naročito komunisti, za razliku od svojih sunarodnika koji su
se deklarisali i odlazili kao “Turci”. Nadležni organi su znali da se
tu ne radi o etničkim “Turcima”, ali nijesu željeli da čvrsto stanu
na put iseljavanju niti da ga zakonski zabrane. Uporno insistiranje
predstavnika vlasti da se radi isključivo o ekonomskim motivima
za iseljavanjem minimiziralo je brojne druge relevantne činioce.186
Da se ne radi samo o ekonomskim motivima, svjedoči i činjenica da
iseljavanja nijesu išla ka razvijenim dijelovima zemlje, već van nje,
niti su bila privremenog karaktera. Tretman ovih iseljenika je bio
potpuno drugačiji u odnosu na iseljenike iz Jugoslavije po drugim
zemljama.

poznanika i prijatelja i idu među nepoznat narod čiji jezik ne poznaju, u većini
slučajeva bez škole i zanata, a ako nešto imaju od školske spreme, čim pređu
granicu svoje domovine, postaju nepismeni, jer ne znaju jezika, pa im i škola slabo
može da pomogne. Ovo je, doduše, nekim usijanim glavama teško i objasniti sve
dotle dok ne okuse muhadžrske čorbe”.
184
IAR, GK KPS Novi Pazar, k. 3, Zapisnik sa sastanka Biroa Gradskog
komiteta KPS Novi Pazar od 30. marta 1952.
185
IAR, GK KPS Novi Pazar, k. 2, Zapisnik sa sastanka Gradskog komiteta
KPS Novi Pazar od 23. septembra 1954.
186
Dr. Ejup Mušović je pisao o iseljavanju stanovništva iz Crne Gore,
stavljajući u prvi plan ekonomske motive: “Pošto je Crna Gora bila i ostala jed­
na od privredno nedovoljno razvijenih republika SFRJ, bile su karakteristične
ekonomske migracije, odmah u posleratnim godinama prema Vojvodini (kolo­
nizacija) i to su bili uglavnom Crnogorci. Muslimani su bili zahvaćeni talasom
migracija od 1950. do 1970. godine - prema Turskoj, zatim prema Sarajevu, Za­
grebu i delimično prema Beogradu. Prema Turskoj su se u najvećem broju iselili
Muslimani iz rožajskog kraja, smatra se oko 4.500 lica, dok su iz Bihora, Bijelog
Polja, Plava i Gusinja to bili samo pojedinačni slučajevi. Jedan dio tih Muslimana
zadržao se u Makedoniji i tamo žive njihovi potomci dok su oni koji su otišli za
Tursku najviše naseljeni u istanbulskim pregrađima: Pendik, Kučukoj, a delom i u
drugim turskim gradovima” - cit. prema: E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 152.
66
 Pokušaji zaustavljanja iseljavanja bili su zato više puko zado­
voljavanje forme nego izraz stvarne brige i želje države. Povratak
onima koji se nijesu snašli nije i dalje dopuštan, kao ni u periodu
prije Drugog svjetskog rata. Pedesetih godina je u saveznoj upravi
državne bezbjednosti na snazi bila interna naredba po kojoj je
iseljenim muslimanima u Tursku, kao i u međuratnom periodu, bio
zabranjen povratak u zemlju.187 Za period od 1946. do 1953. nema
zvaničnih podataka o spoljnoj migraciji.188 Publicista Ismet Kočan
navodi podatke Amirana Kurtkan Bilgisevena da je nakon 1947. iz
Jugoslavije u Tursku iseljeno oko 500.000 osoba. Iz Tirane su se
krajem četrdesetih godina čule optužbe da Jugoslavija sistematski
ugnjetava prava albanskog stanovništva. Vlada u Beogradu
je optuživana kako teži istrebljenju Albanaca u Jugoslaviji. U
arsenalu raznih optužbi našla se i ona da Jugoslavija Albancima
sprema “isto što i Caldarisova vlada Čamerijcima”, aludirajući na
egzodus albanskog stanovništva iz sjeverne Grčke u južnu Albaniju
nakon Drugog svjetskog rata.189 Masovno iseljavanje “određenog”
stanovništva i bezočno manipulisanje i trgovina ljudskim sudbinama,
zadovoljavalo je pojedine promišljene državno-policijske zamisli.
Britanski istoričar Noel Malcolm smatra da su jugoslovenske vlasti
preduzimale mjere da omoguće i “ohrabre” izjašnjavanje ljudi na
Kosovu i Makedoniji kao “Turaka” po nacionalnosti. Rezultat
nije izostao. Jugoslavija je 1951. Turke proglasila nacionalnom
manjinom i počela sa otvaranjem škola na turskom jeziku. Već
1950.-1951. bilo je 132 osnovne, 16 srednjih škola i jedna škola za
obrazovanje nastavnika na turskom jeziku.190 Prema jugoslovenskim
policijskim izvorima turska vlada je 1951. opet prva pokrenula
pitanje iseljavanja “lica turske narodnosti jugoslovenskih državljana”
radi spajanja sa članovima svojih porodica koje žive u Turskoj.
Pregovori predstavnika SSIP-a sa turskom stranom započeli su u

187
“Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990; F. Saltaga, Musliman-
ska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo 1991, 187.
188
Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd
1974, 25.
189
A. Životić, Jugoslavija, Albanija i velike sile (1945-1961), feljton, “Poli­
tika”, Beograd 7. oktobar 2011.
190
M. Teodosijević, Jezik štampe turske narodnosti u Jugoslaviji (list
“Tan”), Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 37, Sarajevo 1987, 92.
67
turskoj ambasadi u Beogradu.191 Odatle su se kontakti izdizali na
veći diplomatski nivo. Jugoslovenska vlada se obavezala da će sa
“blagonaklonošću” rješavati ovo pitanje. Bilo je to vrijeme veoma
dobrih međudržavnih odnosa ove dvije zemlje.192
Kada je 1953. potpisan sporazum sa Grčkom i Turskom i
dozvoljeno veliko iseljavanje “Turaka” izgledalo je da se radi o daljem
nastavku predratne politike koja je imala za cilj uklanjanje većeg
broja muslimana sa prostora Sandžaka, sa Kosova i iz Makedonije.193
Vlade Jugoslavije i Turske su naime 1953. dalje aktuelizovale
konvenciju iz 1938. o iseljavanju “Turaka” iz Jugoslavije. Dogovor
dvije vlada nije nikada ratifikovan, zbog ekonomskih klauzula, pa je
to bio “džentlmenski sporazum”. Ova interna konvencija nikada nije
poništena.194 Od 1953. kada su, formalno “manjinama zagarantovana
sva prava” otpočelo je preseljavanje “zaostalog turskog stanovništva
iz Makedonije u Tursku”.195
“Džentlmenski sporazum” Jugoslavije i Turske u Splitu 1953,
odnosno predsjednika FNRJ Josipa Broza Tita i Fuada Kuprilla,
turskog ministra spoljnih poslova, prvobitno je zvanično otvorio vrata
samo pripadnicima turske narodnosti da se vrate u svoju maticu.196
Sporazum, nastao u cilju “humanitarnog spajanja porodica” nije
se odnosio samo na članove uže porodice, već su se pod tim po­
dražumijevali bliži i dalji krvni srodnici, pa čak i srodnici po tazbini.
U duhu ovog sporazuma i donijetih propisa, iseljenicima je priznato
izuzetno pravo slobodnog raspolaganja imovinom i nakon dobijanja

191
IAR, Fond arhive Međuopštinske konferencije SKS za opštine Novi Pa­
zar, Sjenica i Tutin (u daljem tekstu: MOK), k. 1, Informacija SUP-a Novi Pazar
o iseljavanju muslimanskog življa u Tursku uz otpust iz državljanstva. Novi Pazar
novembar 1968.
192
D. Bogetić, Zapadna komponenta jugoslovenske spoljne politike (1952-
1954), Užički zbornik, br. 23, Užice 1994, 201-205.
193
N. Malcolm, Kosovo. Kratka povijest, Sarajevo 2000, 364.
194
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 25. sep­
tembar 1998.
195
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Repub-
lici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd
1962, 125.
196
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike te trojeve Shqiptare 1953-1957,
Prishtine 1993, 15.
68
otpusta iz jugoslovenskog državljanstva, sve do samog iseljenja.197
Pojam “turske narodnosti” je, kao i u me­đu­ratnom periodu, bio veoma
rastegljiv i obuhvatao je heterogenu etno-vjersku grupaciju.198 On
je, zato, ubrzo počeo da se primjenjuje, da širom otvara i legalizuje
put odlaska i Muslimanima sa prostora Sandžaka, Albancima sa
Kosova, raznorodnom muslimanskom stanovništvu iz Makedonije
u “matičnu zemlju” i po inerciji, na osnovu ranijih međudržavnih
ugovora, koji su se pokazali djelotvornim, provjerenim. To je
pratilo “odricanje od državljanstva rodne grude”, pa se svaki dalji
pokušaj brige sa jugoslavenske strane cinično smatrao miješanjem u
unutrašnje poslove turske države. Turska je, kao i Jugoslavija, znala
da među onima koji žele da se isele nema mnogo etničkih Turaka,
ali se, zbog međudržavnih dogovora i “viših” ciljeva nije pravio
problem. Jugoslaviji je odgovaralo da ode što više tog stanovništva,
kao i Turskoj, s obzirom na njena ogromna, nenaseljena prostranstva.
Turska vlada je, ipak, bila prisiljena da šalje cirkularne note svojoj
ambasadi u Beogradu i konzulatu u Skoplju, kada je utvrdila da je
u Tursku pristigao veliki broj “Turaka” koji su zapravo bili etnički
Albanci.199
Tokom 1954.-1956. u Jugoslaviji je zakonski bilo definisano
pitanje imovinsko-pravnih odnosa građana koji su dobili otpust iz
jugoslovenskog državljanstva, kao i stranih državljana nastanjenih
u zemlji. Time je pravno cjelovitije uređena materija o raspolaganju
nepokretnim dobrima od strane privatnih lica. Građani koji su
zbog, trajnog iseljavanja u inostranstvo, tražili legalan otpust
iz jugoslovenskog državljanstva, te namjeravali otuđiti vlastito
zemljište i zgrade, bili su obavezni da taj imetak prvo ponude na
prodaju narodnom odboru sreza (grada) na čijem se području nalazila
197
IAR, MOK, k. 1, Informacija od 23. januara 1971. o iseljavanju Musli­
mana u Tursku i njihovom povratku.
198
Lj. Stojković i M. Martić 1953. pišu kako su “mnogi Južni Sloveni pri-
mili Muhamedovu veru i u toku vekova postali Turci” - vidi njihovu knjigu: Nacio-
nalne manjine u Jugoslaviji, 25. Dr. Olga Zirojević, pak, ukazuje 1993. godine:
“Naši Muslimani jesu slovenskog porekla, govore istim jezikom kao i Srbi i Hr­
vati, ali oni su i Evropljani, to ne treba nikako zaboraviti. Mnogi od onih koji su
otišli u Tursku postali su vrlo uspešne zanatlije i trgovci, te su bili u prednosti nad
tamošnjim stanovništvom, upravo zbog svog evropskog imidža na koji su uvek
bili vrlo ponosni” – cit. prema: N. Živković-Z. Martinov, Srbi su pokorni u rop-
stvu, a obesni u slobodi, “Novi pančevac”, Pančevo 26. avgust 1993, 11.
199
T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003, 78.
69
navedena imovina. Cilj je bio da se na račun privatnog sektora fizički
poveća socijalistički poljoprivredni sektor, iako je ovu činjenicu
zakon prećutkivao. U slučaju kad narodni odbor ne bi pokazao interes
za kupovinu predmetnog imetka, vlasnik je sticao punu slobodu da
ga proda bilo kojem drugom kupcu. Kupoprodajni ugovori sklopljeni
protivno obaveznoj proceduri nijesu bili pravno valjani. Narodni
odbor sreza (grada) je tada mogao kupiti tu nepokretnu imovinu
po cijeni iz poništenog ugovora. Ozvaničenje prava prvootkupa
nepokretnog imetka građana koji su dobili odobrenje za trajno
iseljenje u inostranstvo i otpust iz jugoslavenskog dražavljanstva
od strane države bilo je sračunato na smanjenje ukupnog obima
privatnog poljoprivrednog sektora.200
Muslimani iz Sandžaka i Albanci sa Kosova i iz Makedonije
počeli su se, kao i u međuratnom vremenu, masovno izjašnjavati
kao Turci da bi lakše dobili potrebna dokumenta za odlazak. U
Bosni i Hercegovini “ovo pitanje se upravo nije ni postavljalo”.201
Pojedini istraživači su “tursko” izjašnjavanje tumačili time da je ono
bilo uslovljeno “kompleksom društveno-ekonomskih, kulturnih,
političkih, psiholoških i drugih faktora”.202 U dokumentima koje su
potpisivali u ambasadi Republike Turske u Beogradu, na turskom
jeziku, koji većina nije poznavala ni u osnovnim elementima, stajale
su odredbe da Turska nema prema njima nikakve obaveze kada u
nju dođu. U svojim nemuštim “objašnjenjima” i tvrdnjama pred
nadležnim službenicima u ambasadi, da su oni zapravo etnički Turci,
Muslimani su konstruisali najrazličitije priče o svom “turskom”
porijeklu, izgovarajući pritom i neke riječi na turskom jeziku
koje su znali, a koje su prije toga dugo učili. Rješenja o otpustu
iz državljanstva donosili su republički sekretarijati za unutrašnje
poslove, uz prethodnu saglasnost Saveznog sekretarijata za
unutrašnje poslove, sve do izmjene propisa o nadležnosti 1. januara
200
B. Miličić, Istoriografska analiza pravne regulative o djelimičnoj na-
cionalizaciji zemljišta seljaka u Jugoslaviji 1953-1956. godine, Prilozi, br. 33,
Sarajevo 2004, 176.
201
IAR, Fond arhive Skupštine opštine Novi Pazar (u daljem tekstu: SO
NP), Sjednica SO Novi Pazar od 24.2.1969, Informacija o iseljavanju Muslimana
u Tursku uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi
Pazar, Novi Pazar novembra 1968.
202
V. Rudić-M. Stepić, Etničke promene u Raškoj oblasti posle Drugog
svetskog rata, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Ju-
goslaviji, Beograd 1993, 183.
70
1965. godine.203 U Beogradu je 16. marta 1955. formirana specijalna
komisija za sprovođenje “Džentlmenskog sporazuma”. U njoj su
bili: Aleksandar Ranković, Svetislav Stefanović, Milan Bartoš,
Krste Crvenkovski, Leo Geršković, Vojkan Lukić, Marko Vučković
i Pavle Ivičević.204 Dok su u monarhističkoj Jugoslaviji komunisti
Muslimane smatrali autohtonim stanovništvom i bili protiv njihovog
odlaska, u poratnoj Jugoslaviji ne samo da su zvanično tolerisali
već su svojom inferiornošću i drugim postupcima, dugo vremena, i
indirektno podsticali na iseljavanje.205 Akademik Milisav Lutovac je
203
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO
Novi Pazar od 24. februara 1969., Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku
uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi
Pazar novembar 1968.
204
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 20; J. Lluka, Shperngulja a
shqipta­reve, 55; “Borba”, Beograd 25. januar 1994; opšir. S. Bandžović, Iselja-
vanje Bošnjaka u Tursku, Sarajevo 2006.
205
A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bos-
na i Hercegovina, Sarajevo 1990, 633-634. O odlasku poratnih iseljenika u ma­
terijalima Matice iseljenika BiH iz 1974. se, između ostaloga, navodi: “Opterećeni
raznim predrasudama, podvrgnuti pritisku šovinistiočkih i etatističkih elemenata,
poneseni propagandopm vanjskih i unutrašnjih neprijatelja, oni su napuštali svo­
ja poljoprivredna imanja i svoje kuće, zanatske radionice, sigurno zaposlenje u
društvenom sektoru, obezbijeđeno zdravstveno osiguranje, već regulisane penzije
i iseljavali se u Tursku gdje im sve to nije bilo obezbijeđeno, često ni u najmanjoj
mjeri. Oni su se zato snalazili kako su znali i umijeli, ulagali sredstva dobivena
prodajom imanja i kuća, inventara, namještaja itd. u Jugoslaviji u kupovinu skupe
zemlje, posebno placeva u Turskoj, i tako obezbijeđivali kakav takav krov nad
glavom. Mnogi, međutim, ni to nisu mogli učiniti pa su sami ili uz pomoć susjeda
i ljudi dobra srca podizali provizorne baračice i udžerice ili kopali zemunice...
Obezbijedivši kroiv nad glavom, mnogi naši iseljenici su polazili u lov na ma
kakav posao. I nalazili su ga u nadničenju na građevinama, transportnim uslu­
gama (čuveni istambulski hamali), raznim komunalnim uslugama (čistači cipela,
noćni čuvari itd.), a zatim u već prezasićenoj veoma oskudnoj industriji, trgovini
i ugostiteljstvu. Veliki broj tih naših iseljenika našao je u međuvremenu i zapo­
slenje u inostranstvu, posebno i SR Njemačkoj. Među oko milion radnika iz Tur­
ske privremeno zaposlenih u inostranstvu nalazi se i veliki broj naših iseljenika i
njihovih potomaka. Vremenom, za proteklih 10, 20, 30 ili manje godina, otkako
su uselili u Tursku, znatan broj naših iseljenika i njihovih potomaka, se, dobrim
dijelom i uz pomoć naših starih iseljenika i njihovih potomaka, prilično snašao i
već riješio svoje stambene probleme, svoje zaposlenje, školovanje djece, itd. Ali,
i pored svega toga, veliki broj naših iseljenika i njihovih potomaka u Turskoj još
uvijek se nalazi u teškom položaju i želi da se vrati u Jugoslaviju” - cit. prema:
Naši iseljenici u Turskoj: Mogućnosti saradnje matica iseljenika u Jugoslaviji sa
našim iseljenicima i njihovim potomcima u Turskoj, materijal za internu upotrebu,
Sarajevo 1974, 17-18.
71
iseljavanje objašnjavao samo time da su se ljudi selili u Tursku “koja
nije bila u ratu, pa je trenutno pružala više mogućnosti za život” te da
su ih privlačili “raniji iseljenici, njihovi rođaci”.206
Po zvaničnim, podacima iz Jugoslavije se u druge zemlje 1955.
iselilo 51.543 lica; 1956. - 54.862; 1957. - 57.070; 1958. - 41.426;
1959. - 27.840; 1960. - 23.182 lica. Zvanični državni statističari su
ocjenjivali da je 1955.-1958. bilo to mahom iseljavanje u Tursku.
Brojni autori koji su se bavili iseljavanjima iz Jugoslavije ističu
kako nisu “registrovani svi slučajevi iseljenja iz naše zemlje”.207 Po
državnim statističarima iz Jugoslavije se 1953.-1961. iselilo 291.298
lica. Iseljavanje je bilo naročito živo u godinama 1955-1957. kada je
broj emigranata godišnje prelazio 54.000 lica.208 Državna statistika
takođe konstatuje da je u periodu 1961-1971. proces emigracije bio
znatno usporen. Po zvaničnim podacima je 1961. iseljeno 11.418
lica; 1962. - 7.891; 1963. - 8.661; 1964. -7.107; 1965. - 9.071;
1966. - 10.684; 1967. - 8.774; 1968. - 9.205; 1969. - 6.665; 1970. -
3.804 lica. Međutim, treba takođe istaći da se i ovaj broj smatra za
“potcenjen”.209
Iseljavanje Muslimana, naročito iz opština Novi Pazar, Sje­
ni­ca i Tutin kao i iz Crne Gore: iz Rožaja, Korita, Bistrice i Bihora
otpočelo je 1950. godine.210 Ono je trajalo u nekoliko talasa, ma­

206
M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške (u daljem tekstu:
Etničke promene), Glas SANU, CCCVII, Odeljenje društvenih nauka, 20, Beo­
grad 1978, 222.
207
Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, 26-27.
208
Demografski razvitak nacionalnosti u SR Srbiji (u daljem tekstu: Demo-
grafski razvitak nacionalnosti), Institut društvenih nauka-Centar za demografska
istraživanja, izrađeno na zahtjev Republičkog zavoda za privredno planiranje SR
Srbije, za internu upotrebu, Beograd maj 1967, 270.
209
Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, 28.
210
U kontekstu iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Crne Gore dije­
lom će zato se pisati i o iseljavanju muslimanskog stanovništva iz opština Novi
Pazar, Sjenica i Tutin. Iz njih se, pored domicilnog, selilo i ono stanovništvo pori­
jeklom iz krajeva koji su od 1877-1878. ušli u sastav Crne Gore, zatim ono pristi­
glo nakon balkanskih ratova kao i u međuratnom periodu . Fikret Sebečevac i Se­
lim Šaćirović su, istražujući strukturu muslimanskog stanovništva novopazarskog
kraja, ustvrdili da su useljeničke struje muslimana na taj prostor bile najmasovnije
iz Rugove, Plava i Gusinja, Rožaja, Bihora, Kolašina, Mojkovca, Nikšića, Bosne
i Hercegovine, Tutina, Sjenice i Duge Poljane, a najmanje sa Kosova - vidi: F.
Sebečevac-S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995, 34.
72
sovno sve do 1970. godine.211 Iseljenički talas u Crnoj Gori je bio
najizraženiji u rožajskom kraju. Smatra se da se oko 4.500 lica iz
ovog kraja iselilo u Tursku.212 Samo iz bratstva Nurkovića iselilo
se oko 40 domaćinstava.213 Prvi poratni iseljenik iz Rožaja bio je
Ćerim-aga Zejnelagić, jedan od bogatijih rožajskih trgovaca “koji
nije bio naklonjen novom društvenim i političkom uređenju države,
bolje reći novoj vlasti”.214 Među iseljenima su 1954-1955. bile i
211
E. Mušović, Posleratne migracije i imigracije stanovništva novopazar-
skog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 144-145; Isti, O po-
sleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju (u daljem
tekstu: O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana) u: Migracije i Bosna
i Hercegovina, 456-457.
212
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 152.
213
Š. Nurković, Nurkovići, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998, 141.
Uzroke iseljavanja iz Crne Gore, mahom iz njenih najnerazvijenijih opština,
dr. A. Kurpejović je vidio, osim u ekonomsko-socijalnim prilikama, i u strahu
od “ponovnih iskušenja i tragedija”, ponašanju organa unutrašnjih poslova i
neuvažavanju nacionalnog bića; opšir. A. Kurpejović, Program nacionalne afir-
macije Muslimana u Crnoj Gori, Podgorica 1998, 39. Po mišljenju dr. Šerba
Rastodera iseljavanje iz Crne Gore vršeno je “mada više ne toliko zbog izrazitog
neprijateljskog okruženja, pravne nazaštićenosti, nacionalne obespravljenosti”,
koliko zbog ekonomske pasivnosti krajeva koje su naseljavali – prema: Š. Ras­
toder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Zbornik
izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-turskim kulturološkim i ukupnim civili­
zacijskim prožimanjima (Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bošnjaka/Muslimana
Crne Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009, 31. U periodu između
dva svjetska rata, ukazuje Rastoder, pitanje ishrane bilo je jedno od najaktuelnijih
u Crnoj Gori. Samo u periodu 1918-1929. čak je šest godina (1918, 1919, 1920,
1922, 1923, 1927, 1928) bilo kritično. Smrtni slučajevi kao posljedice gladi nisu
bili rijetkost; opšir. Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. 1, Bar
1995, 56.
214
On je odselio u Tursku odmah nakon završetka rata, 1945. ili 1946.
godine. Imao je dva odrasla sina. U Rožajama je imao najbolju kuću, kulu od
kamena. Kula je imala prizemlje i još dva sprata. Bila je ograđena ogradom i u
dvorištu je imala bunar kao i druge pomoćne objekte. U Turskoj se uspio dobro
snaći – nav. prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Mus-
limana Crne Gore u Tursku (1946-1970), rukopis, Dokumentacija Matice Musli­
manske Crne Gore, broj: 41/5. Ramiz Crnišanin, koji je kao član jugoslovenske
parlamentzane delegacije boravio u oktobru 1968. u Turskoj sreo se na jednom
prijemu sa Ćerimovim sinom Ismetom s kojim je svojevremeno završio malu ma­
turu u Novom Pazaru. Docnije će o tome objaviti svoja sjećanja: “Ismet sada nosi
prezime Bora, poznati je privrednik koji posluje sa našim firmama i važi za jednog
od najboljih poznavaoca naše i turske privrede... Njegov otac Ćerim Zejnelagić
je iz Rožaja, pa je još za vreme Kraljevine Jugoslavije otišao u Tursku, ali se
1937. godine vratio, dadržavši tursko državljanstvo. Do pred kraj rata bio je u
73
porodice Smaila i Hasana Hadžića.215 Iseljavanje će biti nastavljeno
i šezdesetih godina. Šest naselja u rožajskom kraju: Bašča, Bijela
Crkva, Bogaje, G. Lovnica, Paučina i Grižica imali su 1961.-1971.
veoma smanjeni broj stanovnika.216
Poratni talas iseljavanja najviše je zahvatio one krajeve koji
nijesu bili izloženi masovnim četničkim udarima u toku Drugog
svjetskog rata, kao što je to bio slučaj sa pribojskim, pljevaljskim
i bjelopoljskim krajem. Iseljenički pokret obuhvatio je dosta
muhadžirskih porodica koje su se doselile u Sandžak nakon
Berlinskog kongresa 1878. godine.217 Porijeklo tih porodica može
Novom Pazaru i Rožaju. Negde u jesen 1944. godine ponovo se vratio u Tur­
sku. Za Ćerima Zejnelagića mi je pričao Krsto Filipović-Grof, da je njega i deda
Šehovića, spasio od strijeljanja, kada su bili uhvaćeni u Rožaju 1941. godine. Za
to je platio albanskom kapetanu pet stotina napoleona... Pored Ismeta koji je bio
najstarije dijete, Ćerim je imao još dva sina Nusreta i Smaja kao i kćerku Faketu.
Ismet, Smajo i Faketa su umrli, a Nusret je živ i u Istambulu je. Ima sina i kćerku.
Od Ismeta je ostao sin Engin i kćer Berna, od Smaja samo kćerka Ebruš, a Nusret
ima sina Kerima i kćerku. Ismet je bio veoma dobar i plemenit čovek. On je znao
gde kojeg svojtu ima, da sa njim uspostavi kontakt, da ga po mogućstvu poseti, da
pomogne. Mnogim nađim iseljenicima je pomogao da se snađu u novoj sredini”.
Umro je, prilikom poslovnog boravka, u Beogradu. Ukopan je u Istambulu - opšir.
vidi: R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, Novi Pazar 2005, 265-269.
215
Hilmo Hadžić navodi da je iseljavanje više porodica Hadžića iz Rožaja
započelo nakon balkanskih ratova, te da su veze za njima, osim sa onima iseljenim
1954-1955. godine skoro pogubljene: “Svi su tamo bili prinuđeni da promijene
prezimena, a bili su, naročito ovi koji su prvi otišli, rastureni diljem Anadolije.
Priča se da su teško i u sirotinji živjeli. Ovi kasnije otišli, kao i neki iz prehodnih
generacija, danas žive na području Istambula i okolnih gradova” - cit. prema: H.
Hadžić, Genealoško stablo bratstva Hadžića iz Rožaja, Rožajski zbornik, br. 12,
Rožaje 2005, 185. Iz Rožaja su 1932. u Tursku iselili Muhedin, Adem i Fešo
Hadžić. Pored njih tada su se, prema navodima Avda Cikotića, takođe iselili Se­
lim, Numan, Muhamed, Bećo, Ramiz, Hivzo, Ibro, Hako i Suljo Agić, Salih i Haz­
bo Ganić, Salih Kardović, Jonuz Ćatović, Bejtaginica Sutović, Osman i, Murat i
Amir Mulalić, Mujo Zejnelagić - nav. prema: Sjećanje Avda Cikotića na Rožaje iz
1930. godine, Rožajski zbornik, br. 12, Rožaje 2005, 67 .
216
S. Nurković, Razvitak stanovništva Rožaja u poslijeratnom periodu,
Rožajski zbornik, br. 3, Rožaje 1984, 67.
217
E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, Novopazarski zbornik,
br. 7, Novi Pazar 1983, 96. Prema Mušovićevim istraživanjima u novopazarskom,
tutinskom i sjeničkom kraju nema ni jedne porodice čiji preci u XIX vijeku nijesu
doselili iz Crne Gore, Crnogorskih brda, Hercegovine ili Bosne. To potvrđuje i
očuvana crnogorsko-hercegovačka tradicija, ijekavština i način naglašavanja riječi
u jeziku, narodni melos i drugo - prema: P. Vlahović, Etnička istorija u naučnom
delu Ejupa Mušovića, Novopazarski zbornik, br. 29, Novi Pazar 2006, 62.
74
se pratiti, između ostaloga, i na osnovu njihovih prezimena. Po
M. Lutovcu “oko 300 kuća Bihoraca se iselilo u Makedoniju i
Tursku”.218 Iz Hisardžika, u prijepoljskom kraju, 1955. su se iselila
braća Inajetović, veoma sposobni majstori, koji su bili napravili
sopstvenu, malu hidrocentralu u klisuri Mileševki, blizu svojih kuća.
Jedva su dobili dozvolu da ponesu frižidere, jer nije bilo dozvoljeno
da se iznose električni aparati. Spisak stvari koji se iznosio morao je
biti ovjeren u opštini, pred svjedocima. Da bi se dobila vozna karta
bilo je, potrebno na kraju, predati prekriženu ličnu kartu lica koja su
se iseljavala.219
Dugi put je vodio željeznicom do Soluna odakle se potom, uz
presjedanje, išlo opet vozom dalje do Turske. Put preko Bugarske,
iako je bio kraći, nije bio moguć, sve do šezdesetih godina,
zbog zategnutih odnosa sa ovom zemljom. Iseljenici su dobijali
jugoslovenske pasoše za jednokratnu upotrebu, u kojima je stajala
oznaka “bez državljanstva”. Pošto iseljenici nijesu smjeli ponijeti sa
sobom dragocjenosti, oni su temeljito ( kao i stvari koje su nosili )
pretresani na jugoslovensko-grčkoj granici. Na granici su se odvijale
prave drame.220 Dešavalo se da se putnici radi kontrole zadrže, a da
voz, pošto se radilo o međunarodnoj liniji, nastavi put bez njih. Stvari
koje su sa sobom nosili bile su mnogo jeftinije od zakupa vagona.
Pravo na posjetu Jugoslaviji sticali su nakon navršenih pet godina
boravka. Pisma koja su slali u Jugoslaviju morala su biti otvorena.
Sličan “tretman” su imala i pisma koja su stizala u Tursku. Kako se
218
M. Lutovac, Bihor i Korita, Antropogeografska ispitivanja, Srpski etno­
grafski zbornik SANU, LXXXI, Beograd 1967, 36.
219
M. Hadžišehović, Muslimanka, 185. Dr. Ejup Mušović je o iseljavan­
ju muslimanskog stanovništva u Tursku započetom pedesetih godina XX vijeka
pisao: “Govorilo se da je Turska “obećana zemlja”, da su tamo velike mogućnosti
za zaradom, da tamo “teče med i mleko”, da su tamo veće verske slobode i da će,
u slučaju rata, životi biti bezbedniji” - cit. prema: E. Mušović, Tutin i okolina,
Beograd 1985, 120.
220
Jedan iseljenik je pred polazak rekao ženi da sakrije dragocjenosti tako
da ni on sam ne zna gdje, bojeći se da će ga na granici primorati da prizna. Žena
ga je poslušala. Kada su krenuli, ponijeli su dosta hrane, jer je put bio višednevan
i naporan. Kako je voz dugo putovao i zadržavao se na stanicama to je hrana, zbog
ljetnje žege, počela da smrdi, naročito paprike punjene mesom. Zbog nesnosnog
smrada čovjek je posudu sa tim paprikama bacio kroz prozor. Žena je pokušala da
ga zaustavi ali je sve već bilo kasno. Naime, ona je neke paprike bila “napunila”
zlatom.
75
radilo mahom o neobrazovanom i neupućenom stanovništvu većina
nije znala za međudržavne probleme tog vremena, za “hladni rat”,
povremenu grčko-tursku zategnutost, te za podozrivost što je izazivao
njihov prelazak iz socijalističke zemlje u zemlju sa kapitalističkim
društvenim uređenjem.
Iz drugih se sandžačkih opština, pak, manje selilo zahvaljujući
uviđajnosti i zabrani pojedinih rukovodećih ljudi koji su tražili da
se odatle ne odlazi. U Prijepolju je bio zauzet stav da se ne dozvoli
iseljavanje u Tursku.221 Iz te opštine tihi pravac iseljavanja je,
pak, zbog blizine, išao ka Bosni i Hercegovini. Sličnu sudbinu je
imao i pljevaljski kraj. Iz sela u ovom kraju šezdesetih godina se
više iseljavalo u BiH, a manjim dijelom u Tursku.222 Raseljavanje
Muslimana, pogotovo sa seoskog područja Bukovice, gdje je bilo
oko 40 sela i zaselaka, na granici prema BiH, vlasti su tumačile
“migracijom u druge ekonomski razvijenije krajeve”, zanemarujući
pritom živo sjećanje na česta stradanja Muslimana od 1912. godine.223
Iz novopazarskog kraja nisu odlazili samo obični građani,
već i komunisti jer su, suočeni sa činjenicom da su im se selile
cijele porodice, u strahu od samoće i sami na kraju odlazili. Kod
Muslimana je nastala psihoza privremenosti pa je malo ko mislio
da će ostati. Jedna žena je kazivala o tome: “Vlast zulum, ovde ne
može da se živi, te počeše ić za Tursku. Amidže čovekovi su odma
53-e otišli za Tursku. Razdvajanje. Plač. Ni smrtni slučaj nije teži.
Neko mora da ide, neko da ostane. Ne zna se kome je teže: dalj oni
221
E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana, 475; R.
Crnišanin, Tijesna čaršija, 187; opšir. S. Bandžović, Posljeratno iseljavanje Mus-
limana iz Sandžaka u Tursku, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”,
XVI, Prijepolje 1995, 299-308.
222
“Glas islama”, br. 16, Novi Pazar mart 1998.
223
Cijela Bukovica je 1913. bila popaljena, a “ubijeno je i protjerano više
njenih stanovnika nego što je ostalo živo”. Grigorije Božović je pisao 21. marta
1933. u beogradskoj “Politici” u reportaži “Begovska Bukovica” da se stanovnici
Bukovice smatraju među najstarijim muslimanima u pljevaljskom kraju: “Ima-
ju džamiju stariju od pljevaljske. Veliki broj, gotovo svaki treći je ako ne beg, a
ono aga. Ni Bihor nije toliko begovski kao Bukovica”. U februaru 1943. četnici
su popalili Bukovicu. Veliki broj stanovnika je opljačkan, pobijen ili protjeran.
Na području Bukovice i Boljanića bile su evidentirane 1004 žrtve nastradale u
Drugom svjetskom ratu. Bukovica je 1961. imala oko 2900 stanovnika; deset go­
dina kasnije tu je bilo oko 2600; 1981. tek oko 1600 stanovnika; opšir. J. Durgut,
Bukovica 1992-1995: etničko čišćenje, zločini i nasilja, Podgorica 2003, 15-16.
76
što idu ilj oni što ostaju? Mi smo ostali, nismo imali para. Niko nam
se nije sekir’o; ni o nama što ostajemo ni onima što idu”.224 Uticaja
na iseljavanje su, osim teške ekonomske situacije, nezaposlenosti,
siromaštva i besperspektivnosti, niskog kulturnog, prosvjetnog i
opšteg nivoa stanovništva, religioznih motiva, rođačkih veza, takođe
imale razne mjere vlasti, sektašenje u pogledu ostvarivanja prava
muslimana u vezi sa obavljanjem vjerskih obreda i upražnjavanja
običaja. Ponašanje organa unutrašnjih poslova u akciji prikupljanja
oružja, kao i u akcijama za likvidiranje odmetnika, imala su takođe
uticaja na pokretanje. Upadljivo je bilo pasivno ponašanje vlasti i
omogućavanje skoro nesmetanog djelovanja raznih elemenata na
širenju propagande i drugih aktivnosti u vezi sa iseljavanjem, iz čega
se sticao utisak da je vlast upravo to i inicirala.225 Ona je sprečavala
iseljavanje samo onih porodica čiji su pojedini članovi, ili one u
cjelini, bile tretirane kao “državni neprijatelji”, zazirući od njihove
moguće, “slične” aktivnosti u Turskoj.226
Iseljavanje je, “doduše prikriveno”, podržavala zvanična vlast.
U selima, po mjesnim kancelarijama, nicali su punktovi za dobijanje
potrebnih dokumenata radi iseljavanja. Neki pripadnici državne
sigurnosti otvoreno su govorili ljudima: “Šta čekate, što se ne selite”,
ili :“Ako imaš problem da dobiješ dokumenta, dođi kod mene”. Od
izrade dokumenata moglo se dobro zaraditi”.227 Iseljavanje je vršeno
224
S. Kačar, Zarozavanje zara, 44. S. Kačar navodi i kazivanje druge žene
o tome: “Niko ih nije ustavljo. Niko im nije branio da idu. Ništa nisu nosili od
stvari, sem sebe i ono na sebe. E, dal su para imali, ja ne znam. Jadno je bilo
samo go narod, polijek torbice za jelo i drugo ništa. Milicija bi upala u autobuse i
pregledala ko ima vize, on more da ide, ko nema, skinuli bi ga”.
225
. Crnišanin, Tijesna čaršija, 178-179.
226
R. Dupljak, Mladi muslimani u Sandžaku, Novi Pazar 2003, 93.
227
R. Crnišanin, Kazivanja Hadži Jonuza Hamzagića, 148. M. Baltić piše
u romanu Duvarine o poratnim zbivanjima u jednom selu na Pešteri: “Muslimani,
nekako u to doba, počeše da idu u Tursku. Najprije porijetko. Ko je mogo da kupi
vasiku za dosta para i zlata on je i otišo. Dođe onda UDBA. Posebna stanica u naše
mjesto i posebni ljudi... Tu su bili i danju i noću. Proglasiše skupljanje pušaka i
pištolja. Najprije dobrovoljno... Narod je predavo, viđo je da se mora i žito predat
onoliko koliko mu država zareže... Selo je bilo otrijebljeno, ali se sada traži još...
Toliko se strah uvuko u narod, ljudi ne umiju da rade, da zbore, oči im se ištetile, a
UDBA ne popušća. Tada su mnogo skupe bile sirove jagnjeće kože. Kad bi gore u
stanicu zovni, prebili bi na crno ime. Ko je imao prijesnu kožu da privije, uboj bi
izvuko. Ko ne, ostao bi da truhne. Bilo ih je i koji su umrli pod batinu. Muslimani
nagrnuše listom za Tursku. Gotovo da za cijenu nisu ni pitali, samo da se proda. A
77
dosta organizovano. Kuće i imanja su prodavani skoro u bescijenje.
Pojedini Srbi, za koje se smatralo da su “reakcionari” govorili su
Muslimanima: “Blago vama, vi imate kud da odete, a mi nemamo
gde. U Americi nas neće, a u Rusiji je još gore nego kod nas”. Vlast
nije preduzimala ozbiljnije mjere da bi spriječila tako nešto. Bilo
je raznih pritisaka, otkupa, rekvizicije, oduzimanja imanja, lokala,
zatvaranja radnji uslijed nacionalizacije. Posebno je bilo pritisaka
prilikom “teranja bandi”, sakupljanja oružja i dr. Tim pritiscima
bilo je izloženo i srpsko stanovništvo, naročito u krajevima gdje
se motao poneki odmetnik”.228 Sekretar Sreskog komiteta KPJ u
Novom Pazaru, Drago Purić, je svakog jutra dobijao informaciju od
načelnika sreskog SUP-a Hrana Bogdanovića koliko je dato otpusta,
kao i koliko je novih zahtjeva za iseljavanje podnijeto. Otpust iz
državljanstva se mogao dati svakom moliocu koji je ispunio sljedeće
uslove: da je podnio molbu za otpust; da je u vrijeme podnošenja
molbe navršio 18 godina; da je ispunio obaveze prema državi, kao i
javne i društvene obaveze na koje treba paziti u javnom interesu; da je
dokazao da je primljen ili da će biti primljen u strano državljanstvo.229
Mesrur Šačić, jedan od mjesnih rukovodilaca u Dugoj Poljani
kod Sjenice, isticao je kasnije: “Nama u opštinama, rukovodstvima
tih organizacija, niko nije ništa rekao, dao zadatak, insistirao da
se to iseljavanje zaustavi, da se razgovara sa ljudima, da ne idu iz
socijalističke u kapitalističku zemlju... Koliko znam vlast je onda
jedno vreme ćutala, kao da se ništa u tom pogledu nije dešavalo”.230
Službenici opština su ljudima obećavali sve potrebne papire a za
vasika, to je bila bagatelja. U početku se teško dolazilo do nje. Išlo se preko jednog
advokata, Muja, zvanog Krka. Nakupio se taj lijepih žutki... Batali država UDBU,
rasformiraše stanicu i džandari odoše. Ostalo još straha u ljudima. Džaba što su
otišli, strah se ne može iselit iz čojeka, ko kad se čojek iseli nekud. Ali, sad je to
bilo kasno. Selo opuste, niđe nikog” - cit. prema: M. Baltić, Duvarine, Sarajevo
1991, 189-190.
228
“Sandžačke novine”, br. 4, Novi Pazar 18. april 1996. Takođe vidi rad
D. Drljače, O etničkom sastavu gradskih i ostalih naselja Raške oblasti, Glasnik
Etnografskog instituta, knj. XLIV, Beograd 1995, 144-146.
229
Lj. Stojković-M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, 99.
230
“Sa ove distance gledajući na događaje ne može čovek da se otme utisku
da sakupljanje oružja u to vreme, kad je iseljavanje počelo da se vrši nije puka
koincidencija, jer je akcija oko oružja jako ubrzala proces iseljavanja Muslimana
u Tursku” – cit. prema: M. Šačić, Vučji tragovi, Beograd 1996, 190; upor. Isti,
Druga sofra, Beograd 1998, 112.
78
uzvrat dobijali ćilime i druge poklone. Pričalo se i o postojanju “lu­
tajućih” advokata koji su, na magarcima, obilazili udaljena pešterska
sela, ugovarali poslove i sređivali potrebnu dokumentaciju za
iseljenje.231 Ponuda kuća na prodaju bila je znatno iznad tražnje pa
su dovitljivi ljudi za veoma malo novca dolazili do lijepih kuća. Tu
priliku su posebno iskoristili Muslimani iz sjevernih krajeva Crne
Gore i Polimlja kupujući upravo te kuće.232 Doseljenici iz Crne Gore
kupovali su i kuće po selima novopazarskog kraja od Muslimana koji
su se iseljavali.233 Dr. Petar Vlahović je ustvrdio o tim doseljenicima:
“Najnovije doseljenike (misli se na novopazarski kraj - prim. S. B.)
sačinjavaju Muslimani iz Polimlja koji Novi Pazar i njegovu okolinu
smatraju odskočnom platformom za dalja kretanja prema Makedoniji
i Turskoj. Seobe ove vrste otpočele su posle Drugog svetskog rata.
Naime, reč je o onom muslimanskom stanovništvu koji bi želelo

231
M. Šačić, Vučji tragovi, 189, 192. Šačić dalje navodi: “Kasnije, posle
dvadesetak godina, kad sam obilazio neke rođake u Turskoj, koji su se iselili u
vreme koje opisujem, pričali su mi na koje su sve muke i teškoće nailazili pri-
likom kompletiranja dokumentacije. Imenovali su ljude koji su im u tome za debele
pare pomagali... Pričali su mi o nekim koji su ovamo važili kao vrlo ugledni i
pravični, nepodmitljivi i uzorni radnici na svim mestima i položajima”; opšir. vidi:
S. Bandžović, Muhadžirski pokreti u spisima i svjedočenjima savremenika tokom
XIX i XX stoljeća, Zbornik Sjenice, br. 14, Sjenica 2003, 21-53.
232
R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 178-180.
233
Katastarska opština Mur, materijal Opštinskog komiteta SKS Novi Pa­
zar, Analiza stanja, problema i zadataka na sprovođenju odluka VII kongresa SKJ,
Novi Pazar 11. mart 1959, 9. Ramiz Crnišanin navodi 1970. da je vrijeme prvog
poratnog popisa 1948. opština Novi Pazar brojala 44.148 stanovnika. Taj broj je
do popisa od 1953. godine, znači za svega pet godina porastao na 64.433 ili za
20.285 stanovnika, dok se u vreme trećeg popisa 1961. godine smanjio na 58.777
stanovnika, odnosno manje 5.433 žitelja. Na povećanje stanovništva između dva
popisa uticalo je pre svega doseljavanje, odnosno mehanički priraštaj. Uticala
je takođe, i dosta visoka stopa nataliteta, ali je glavni činilac bio doseljavanje.
Gro doseljenika je bio iz Polimlja - doline Lima, Bijelo Polje, Berane, Bihor i
dr. Skoro svi doseljenici su se nastanili u gradu, te je otuda i grad narastao naglo.
Veoma mali broj je nastanjen na selu i to uglavnom u prigradska sela (Podbijelje,
Hotkovo, Banja). Glavni uzrok smanjivanja broja stanovnika između dva zadnja
popisa je iseljavanje Muslimana za Tursku, kao i jednog dela Srba u razvijenije
krajeve Republike i cele zemlje. Ova brojka bi bila daleko veća kada bi joj se
uračunala brojka priraštaja i doseljenika, jer je i u ovom periodu bilo velikog pri­
liva stanovništva sa strane. Doduše, jedan broj tih pridošlica je više bio u prolazu
za Tursku, a sasvim mali deo je ostao” - cit. prema: R. Crnišanin, Rasprave, Beo­
grad 1999, 87-88.
79
preko iseljeničkog pasoša da se useli u Tursku”.234 Kako ova lica
nijesu u svojim opštinama uspjela da dobiju potrebna dokumenta
radi iseljenja, dolazila su u Novi Pazar gdje je ta procedura išla brže.
Proces učestalog doseljavanja muslimanskog stanovništva
iz gradova sjeverne Crne Gore u novopazarski kraj nije zvanično
analiziran, kao ni razlozi koji su uticali na ovakve intenzivne
pokrete. Dr. E.Mušović je ovo doseljavanje objašnjavao navodnom
primamljivošću Novog Pazara “naročito od onda kada je u njemu
počela da se razvija industrija u nešto pojačanom obimu”, iako nje,
tada u Novom Pazaru, skoro da nije bilo, pogotovo u takvom obimu
da bi ona mogla biti faktor za naseljavanje.235 Lokalni rukovodioci
su ovo doseljavanje tumačili kao isključivu posljedicu ekonomske
zaostalosti krajeva iz kojih su dolazili. Međutim, i Novi Pazar je
bio nerazvijen. Očito se radilo i o drugim motivima koji su uticali
na masovnost iseljavanja u pravcu Novog Pazara, uključujući
svakako i ono šta se dešavalo Muslimanima na tom prostoru u
toku rata, naročito stradanje od četnika, kao i akcije nove vlasti
nakon 1945. godine (rekvizicija, rušenje džamija i drugih islamskih
objekata, prisilno zadrugarstvo i druge akcije). Samo u selo Trnava,
nedaleko od Novog Pazara, došlo je nekoliko desetina muslimanskih
porodica iz Crne Gore, naseljavajući se na imanjima onih koji su se
234
On navodi: “Ali kako su za sada turske vlasti rezervisane prema
“Bošnjacima” to im za prvo vreme Novi Pazar s okolinom služi prvenstveno kao
sabirni centar. Doseljeničko stanovništvo iz Sandžaka pre svega kupuje kuće uz
skromnu okućnicu i zapošljava se u industriji, jer svoj boravak u novopazarskom
kraju smatra privremenim. Zbog toga što živi u neprekidnom iščekivanju, može se
reći da je život ovog dela stanovništva relativno nesređen. Karakteristično je da
jedna odseljena porodica obično povlači za sobom druge, pre svega bliže rođake
a zatim susede... Ova useljavanja ne ograničavaju se samo na Polimlje kao zemlju
maticu, mada su ona ipak najbrojnija, već obuhvataju i druge predele u kojima
ima muslimanskog življa. Uočava se, npr., bosanskohercegovačka struja čiji je
glavni pravac kretanja duž starog “bosanskog druma”, koji istodobno obuhvata
i predele oko Pljevalja, Prijepolja, Priboja i Nove Varoši. Matice ove struje ne
pružaju se duboko u Bosnu već su uglavnom ograničeni na periferne sandžačke
oblasti na severozapadu... Međutim, izvestan broj ovih došljaka postepeno se priv-
ikava na novu sredinu, sklapa nova poznanstva i rodbinske veze, pa se opredeljuje
za stalan boravak” – prema: P. Vlahović, Najnoviji useljenici, u: Novi Pazar i
okolina, 393-394.
235
E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Paz-
ara (u daljem tekstu: Etnički procesi), Beograd 1979, 115-116.
80
selili u Tursku. U ovom selu je bilo dosta potomaka muhadžira iz
Hercegovine doseljenih nakon 1878. godine.236
Vlasti, preokupirane drugim problemima, nijesu mnogo posve­
ćivale pažnju razlozima iseljavanja Muslimana. Razloge su nalazili
u istorijskom, ekonomskom i društveno-političkom konktekstu.237
Štampa je o tome malo pisala. Kao inicijatori iseljavanja označeni
su “obezglavljena i razvlašćena muslimanska i velikosrpska buržo­
azija, raskulačeni elementi na selu i sav onaj šljam koji je služio
oku­patoru”.238 Pitanje se, kao i u prethodnim vremenima, svodilo
isključivo na djelovanje i propagandu “neprijateljskih elemenata”.
Drugi pokretači iseljavanja, vezani za agresivno ponašanje nove
vlasti nisu pominjani.
U nosećim referatima na sreskim partijskim konferencijama
pedesetih godina o problemu iseljavanja veoma se malo govori. Rijetki
diskutanti iz redova Muslimana, pokreću i ova pitanja, ali nastojeći
da amortizuju i uopšte posljedice iseljeničkog pokreta. Tako se 1954.
govori da razni elementi “razvlašćene muslimanske burožoazije” vrše
propagandu za iseljavanjem, tražeći da se omla­dina vaspitava u duhu
socijalizma, a ne da ih odvode u Tursku “i da se tamo vaspitavaju
u onom duhu u kome su vaspitavani i njihovi roditelji”. Po ovim
navodima u Tursku je išla problematična “razvlašćena buržoazija”
kojoj je oduzeta imo­vina, pa je zato tražila društveni poredak u kome
će se ponovo moći obogatiti. Kao jedan od centara “psihoze želja
za odlaskom u Tursku” pominje se i Skoplje, zatim “sistematski i
neprijateljski rad protivu koga se komunisti u gradu nisu bo­rili”.239
Na partijskim skupovima se kao glavni agitatori pominju mjesni
236
Odavde su se 1958.-1970. u Tursku iselili Fazlagići, Džuburovići,
Ćustovići, Ćorhamzići, Bilalovići, Kapetanovići. U Trnavu tada dolaze porodice
Mehovića iz Bora kod Berana, Puze, Veskovići, Begovići i Idrizovići iz Zatona kod
Bijelog Polja, Halilovići i Salkovići iz Sutivana kod Bijelog Polja, Mahmutovići iz
Bistrice, Kalići iz Rasova kod Bijelog Polja i druge porodice – prema: E. Mušović,
Demografske karakteristike prigradskih i drugih sela u okolini Novog Pazara,
Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 14-16, Beograd 1984, 491-492.
237
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO
Novi Pazar od 24. februara 1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku
uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi
Pazar novembra 1968.
238
“Bratstvo”, br. 150, Novi Pazar 1954.
239
IAR, SK SKS, Zapisnik sa Sreske konferencije SKS sreza Deževskog
od 22. februara 1954. Diskusije H. Mujovića, O. Dervišnurevića i R. Pruševića.
81
imami, koji su skoro svi imali “vasike” za iseljavanje.240 Pored njih,
kao inicijatori su isticani i “pojedini reakcionari” koji šire defetizam i
osjećaj nesigurnosti.241 Preporuke su bile da se o Turskoj govori kao o
kapitalističkoj zemlji, pod jakim uticajem Amerike.242 Diskutanti su,
pored upozoravanja na propagandu, koja ima za cilj “neko nesigurno
stanje za muslimane u Jugoslaviji”, isticali da seljaci, pripremajući se
za odlazak, više nijesu željeli da rade, da su neki masovno uništavali
svoje šumske posjede i voćnjake.243 Lokalni partijski organi su punu
pažnju posvećivali obuzdavanju vjerskih manifestacija, pogotovo
u toku mjeseca Ramazana, sprečavajući paljenje vatri po brdima
u čast svetog islamskog mjeseca. Istovremeno se zabranjivao post
radnicima muslimanima.
Posjeta reisu-l-uleme Sulejmana ef. Kemure gradovima po
Sandžaku krajem jula 1958. godine, kada su lokalni organi nastojali
administrativnim mjerama zaustaviti iseljavanje u Tursku, nije
donijela neko umirujuće olakšanje muslimanskom stanovništvu. On
je, shodno vremenu i okruženju, dao pomirljivu izjavu kako ga je
najviše impresionirala “prisna saradnja ustanova Islamske vjerske
zajednice sa organima vlasti”.244
Misao seobe je destruktivno djelovala na sredinu u kojoj je bi­
la prisutna, pasivizirajući i demobišući ljude kod kojih je postojala
namjera da se sele. Oni su bili opterećeni mislima da su tu samo
privremeno, da nema potrebe da se bilo šta preduzima, kada će
svakako jednoga dana sve to ostaviti ili prodati veoma jeftino.
Vjerski teoretičari su seobe vidjeli i kao bježanje od vlastitih
slabosti, od sudbine koja ljude uvijek prati i od koje se ne može
pobjeći.245 Šerijatski tumači nijesu mogli riješiti pitanje manjinskog
muslimanskog stanovništva i njegove sudbine u većinskom okru­
že­nju hrišćanskih naroda. Dr. E. Mušović, i sam porijeklom iz

240
IAR, Zapisnici i materijali Opštinske konferencije SKS Novi Pazar, k. 3,
Opštinska konferencija SKS opštine Novi Pazar održana 11. marta 1960.
241
IAR, SK SKS, k. 3, Zapisnik sa sednice od 1. februara 1955.
242
IAR, SK SKS, k. 3, Zapisnik sa savetovanja od 12. decembra 1955.
243
IAR, SK SKS, k. 1, Zapisnik sa Prve konferencije SKS sreza Novi Pazar
od 3. i 4. marta 1956.
244
“Bratstvo”, br. 277, Novi Pazar 1. avgust 1958.
245
H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 463.
82
mu­hadžirske porodice246, primarni razlog je gotovo isključivo na­
lazio u ekonomskim problemima, ne ulazeći u druga, delikatnija
pitanja, koja je ipak, letimično pominjao.247 Za pojedine demografe,
poput dr. Dolfe Vogelnika, iseljavanje muslimanskog življa 1953.-
1961. “neistorijski uzeto jeste fenomen koji se pojavio iznimno”.248
246
Dr. E. Mušović je o pisao o svom selu, pešterskom Suvom Dolu (opština
Tutin): “Dve su porodice Mušovića bile u Suvom Dolu od 1930. godine i bavile su
se isključivo trgovinom. Jedna od njih je starinom iz Šahovića (sada Tomaševo), a
druga iz Stričine na Tari. Oni su ta mesta napustili 1924. godine, bili neko vreme u
Bijelom Polju i odatle su doseljeni u Suvi Do, baveći se tu samo trgovinom. Iselili
su se i sada žive u Tutinu, Novom Pazaru, Sarajevu, Skoplju, Beogradu” - cit.
prema: E. Mušović, Stanovništvo MZ Suvi Do, Novopazarski zbornik, br. 10, Novi
Pazar 1986, 209.
247
E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u
Tursku i Makedoniju, 459. Kao drugorazredne razloge on smatra: “Verski fana-
tizam, porodične i rođačke veze, strah od rata i njegovih posledica, određeni pri-
tisci koji javno nikada nisu izlazili na videlo (o ovom poslednjem govore neki
koji su se iselili)”. Ovakve ocjene će biti, na naučnom skupu Migracije i Bosna
i Hercegovina,održanom 1989. u Sarajevu, jedan od povoda za komentar dr. Ra­
sima Muminovića da je Mušović time zapostavljao druge razloge iseljavanja:
“Njemu je bez sumnje poznato da nije nikako slučajno što se intezivnost tih mi-
gracija javlja nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajviše uslovljene onim
što se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u što ulaze i ekonomske
determinante, ali one nisu odlučujuće” - prema: R. Muminović, Historija-znanost
ili obmana?, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 588-589. Dr. Atif Purivatra u
vezi sa Mušovićevim ocjenama o iseljavanju na istom skupu ističe: “Uvažavajući
sve teškoće na koje nailazi dr Mušović pri naučnoj obradi iseljavanja Muslimana
iz Sandžaka (npr. nepotpunost i nedostupnost arhivske i druge građe, korištenje
stranih arhiva, tabuizacija teme, njena politizacija i propagandno-publicistička ob­
rada), mislim da bi bilo potrebno, utoliko to već nije učinio, da ukaže na uzročno-
posljedički karakter veze između navedene tri faze iseljavanja Muslimana iz
Sandžaka u Tursku, uključujući sve aspekte (od pravno-političkog preko socijal­
no-ekonomskog do nacionalno-vjerskog i psihološkog) tog fenomena. Samo tako
obuhvatnom obradom tog iseljavanja moguće je objektivno ukazati na njegove
uzroke, kao i na posljedice koje se održavaju i na promjene demografske struk­
ture stanovništva” - prema: A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u:
Migracije i Bosna i Hercegovina, 632-633. U svom reagiranju dr. E. Mušović je,
iznoseći kako je “većina migracija motivisana ekonomskom prirodom, ekonoms-
kim razlozima, a da nisu isključeni ni drugi razlozi”, dalje istakao: “Iako je to vrlo
teško, pokušao sam da dam neku težu dimenziju iseljavanja Muslimana u Tursku,
jer oni svojim odlaskom gube sve sa svojom otadžbinom, gube svoj nacionalni
identitet, nisu više Muslimani nego Turci, što je, smatrano, tragično. Druge alter-
nacije za njih nije bilo” – prema: Migracije i Bosna i Hercegovina, 596.
248
D. Vogelnik, Obim i neke karakteristike unutrašnje migracije u Jugo-
slaviji u razdoblju 1953-1961. godine, Ekonomski anali, br. 12-13, Beograd 1962;
Demografski razvitak nacionalnosti, 270.
83
Radilo se o parcijalnom sagledavanju problema u ograničenom
vremenskom okviru. Pri tome je proces iseljavanja izolovan i
sveden na nepovezane mikro pojave. Nije detaljnije sagledavana
dubina i kontinuitet ovog istorijskog procesa na širem balkanskom
prostoru čime je onemogućeno istraživanje njegove trajnosti. Na
složena pitanja nuđeni su jednostavni odgovori. “Naše islamizirano
stanovništvo” - inače “slovenskog porekla”, pisao je dr. Mirko
Barjaktarović, “smatralo je da kada je islamske religije samim tim je
i nacionalno “turskog” porekla i pripadnosti. Zato je bilo uvereno da
se seli “ka svojima”. Ovo bi bila i vrsta psiholoških i kulturoloških
razloga za napuštanje svog zavičaja”.249

Put preko Makedonije

Po J. Trifunovskom, Muslimani u Sandžaku su se bili toliko

“namnožili” da se jedan “deo mora nekuda seliti”.250 Muslimani
su se prvobitno selili iz Sandžaka direktno u Tursku. Nakon
administrativnih zabrana 1958. godine, kada je vlada Srbije, na
osnovu inicijativa partijskih rukovodioca iz sandžačkih gradova,
te poslanika Voje Lekovića i Selma Hašimbegovića, odlučila da
više ne daje olako otpust iz jugoslovenskog državljanstva, išlo se
preko Makedonije, odakle su lakše, nakon dobijanja makedonskog
republičkog državljanstva, moglo otići u Tursku. Rastanci su,
naročito po selima bili teški: danima se plakalo i lelekalo, a kad je
došao dan rastanka padalo se i po putu bez svesti”.251 Odigravale su
se i prave porodične drame. Zabilježen je slučaj da se jedan čovjek
želio iseliti sa porodicom u Tursku ali da je otac njegove žene bio
protiv toga, te je on, na kraju, sam sa djecom otišao dok mu je žena

249
M. Barjaktarović, O kretanju ljudi i njihovim posledicama, Novopazar­
ski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994, 113.
250
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Repub-
lici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd
1962, 125.
251
Rečko Derdemez se sjećao svog polaska 11. oktobra 1958. iz tutinskog
kraja: “Bujkoviće ustalo na noge. Prati nas i plače preko 500 duša. Svi hoće da
nas dotaknu, da nas zagrle, da nas vide, jer ko zna...možda je to zadnji put. Dugo
gledaju za nama, a mi nikako da odvojimo oči od seljana, od Vrela, Matipolja,
Višnjice, Batrćuše. Hoćemo da večno i u tuđini zadržimo slike zavičaja i detin-
jstva” - nav. prema: H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994, 53.
84
ostala u Novom Pazaru.252 Ljudi bi prodavali svoja imanja, odlazili u
Makedoniju i tu se privremeno naselili, da bi odatle, nakon izvjesnog
vremena i pribavljanja potrebne dokumentacije, odlazili u Tursku.253
Kuće su nerijetko nakratko kupovane od prethodnih sandžačkih
doseljenika koji su se selili u Tursku, a onda ponovo prodavane
novim privremenim doseljenicima. Neki su to ocijenili kao
“muhadžirluk sa presjedanjem”.254 Intervencije lokalnih sandžačkih
političara, koji su htjeli zaustaviti seobe, kod makedonskih organa
nijesu dale rezultate. Dobijali su odgovore od najviših makedonskih
252
M. Radovanović, Porodica, brak, srodstvo i srodnički odnosi u selima
u neposrednoj okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj.
14-16, Beograd 1984 541-542.
253
M. Lutovac, Etničke promene, 222; E. Mušović, Jugoslovensko
iseljeništvo u Turskoj, Zbornik Etnografskog instituta, knj. 12, Beograd 1981,
68-69; Isti, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandžačkih Muslimana i
kao njihova nova domovina, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994, 138-
140; M. Memić, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije
Sandžaka i bosanskog nacionalnog bića, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet
Sandžaka, Sarajevo 1996, 212-215.
254
“Selam”, br. 5, Prizren juli-avgust 1996. Munir Agović, porijeklom iz
Rožaja, koji se iselio 1963. u Tursku, kazivao je 2010. o svojim porodičnim iskust­
vima: “Mi kad smo šćeli za Tursku nije bilo dozvoljeno. Mi smo se zato prvo digli
u Makedoniju. Tu smo proveli jednu zimu, a onda iz Makedonije ovamo. Bili smo
malo u muhadžirluku u jednom gradiću pored Istanbula. Imao sam dedu u Sam­
sunu, to je daleko. Zvao se Šaćir, moje majke otac. On se doselio 1925. godine.
Žena mu nije htjela ostaviti rod, otkazala je, on je našao drugu i poveo za Tursku.
Tako je moja nana ostala tamo. On je kasnije, 1954. godine došao na viđenje. Pitao
je biste li i vi za Tursku. Mi rekosmo, pa bismo. Kada je otišao rodbina se po­
dijelila i od toga ne bijaše ništa. On je već odnio naše podatke. Ponovo je on zvao
i pitao “da li smo na riječ”, da nam pošalje “vasiku”. Moj otac mu je odgovorio da
“što pljune ne liže”. Drugi su se pokolebali i on je tadi samo mome ocu i njegovoj
familiji uputio papire. Onda prvo dođe ta “vasika” u Beograd, oni ga pozovu u
konzulat, daju mu broj “vasike” i pitaju ga da li zna turski. “Idi i nauči turski, kada
naučiš dođi da ti damo “vasiku”. On je to javio puncu koji je ovdje u Turskoj onda
morao izvesti komisiju koja će garantovati da će nas on izdržavati tri godine, pa
da u tom slučaju ne moramo znati turski. Ama mi nismo htjeli njemu “pasti na
ruke”, to bilo samo radi garancije. Poslije je nama “vasika” došla i više ga nisu
zvali u Beograd. U pismo je stavili i došla je. Kad je otac pokušao u Crnoj Gori da
to “zganja” pitali su da li mu se to “današnjica ne sviđa”. Otac se raspitao kako je
moguće i saznao je da u Makedoniji ima turskih sela. Tu smo prvo došli, a odatle u
Tursku. Nismo htjeli kod tog našeg dede, nego smo ovdje došli u jedan gradić kraj
Istanbula” – prema: A. Hodžić-M. Kalajdžić, Malo se promijenilo i bosanski kojim
vi govorite u Bosni, mi ne meremo dobro da razumimo, “Preporod”, br. 12/925,
Sarajevo 15. jun 2010, 35.
85
rukovodilaca da oni daju otpust iz državljanstva samo pravim
Turcima i nikom drugom.255 Mada su mnoge porodice planirale da
se u Makedoniji zadrže kratko do puta ka Turskoj, nekoliko hiljada
je, sticajem niza okolnosti, ostalo da živi.256 Za J. Trifunovskog to je
bilo spuštanje “brđana i planinaca iz siromašnijih delova Sandžaka u
pitomije kotline Makedonije”. U Skoplju i njegovoj okolini naselile
su se brojne porodice.257 Nije prošlo mnogo vremena od njihovog
dolaska a u Makedoniju su počeli pristizati i drugi Muslimani iz raznih
dijelova Sandžaka.258 Iseljenici iz Sandžaka i Crne Gore naselili su
se 1950.-1964. u 26 sela u okolini Skoplja, Velesa, Prilepa kao i u
samom Skoplju.259 Sedamdesetih godina XX vijeka tu je registrirano
1.100 domaćinstava sa oko 9.500 članova, za deset godina taj broj
255
R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 192.
256
J. Čolović, Sandžaklije u Pelagoniji, “Preporod”, br. 10/210, Sarajevo
15-31. maj 1979; Š. Borančić, Sandžaklije u Makedoniji, “Sandžak”, br. 21-22,
Novi Pazar juni 1993.
257
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici
Makedoniji, 125. Doselile su se porodice Ćatovića, Vodopića, Spahića, Topića,
Čavića, Sulejmanpašića i druge. Iz Plava i Gusinja su se doselili Omeragići,
Džanići, Medunjani, Redžepagići, Šabovići, Seferovići, Draškovići, Radončići,
Đukanovići, iz Berana Ramusovići i Zejnilovići, iz Rožaja Ćatovići, iz Bijelog
Polja Muderizovići, Idrizovići, Haskovići i Mehovići, iz Novog Pazara Hudovići i
Muratovići, iz Sjenice Hadžiahmetagići, Kugići i Spahovići, iz Priboja Hasanagići
i Kreho, iz Pljevalja Selimanovići, Bajrovići i Tahirbegovići, iz Goražda Hodžići,
iz Mostara Ćemalovići i Radžanovići, iz Stoca Ćatovići, iz Nevesinja Kazazići,
iz Gračanice Ruvići, iz Maglaja Sofići i Arifagići, iz Prozora Sabitovići, iz
Konjica Džumhuri, iz Bugojna Krzići, iz Rudog Osmanići, iz Sarajeva Spahići
i Bajramovići - prema: B. Redžepagić, Bošnjaci u Makedoniji, “Vakat”, br. 3,
Skoplje marta 1994.
258
J. Trifunovski, Bošnjaci u Makedoniji – prilog proučavanju posleratnih
migracija stanovništva u FNRJ, Geografski pregled, V, Sarajevo 1961, 96-99.
259
Naseljenici u Makedoniji su bili iz okoline Berana, Bijelog Polja,
Pljevalja, okoline Novog Pazara, Sjenice, Prijepolje i Priboja. Iz okoline Be­
rana doseljenici su bili u selima: Vinčanu, Donjem Konjaru, Srednjem Konjaru,
Čifluku, Crkvinu. Iz okoline Bijelog Polja u selima: Milinu, Vidovratu i Viničinu.
Iz okoline Novog Pazara u selima: Ljubinu, Kruši, Strahojadici, Srednjem Konja­
ru, Čifluku, Ćojliji, Gornjem Orizaru, Lažanu, Desovu, Gornjem Žitošu, Vodovra­
tu. Iz okoline Prijepolja doseljenici su bili u selima: Borinu, Ćojliji, Srednjem
Konjaru, Donjem Konjaru; opšir. Sandžaklije u Makedoniji, “Preporod”, br. 12,
Sarajevo 1. mart 1971; J. Trifunovski, Posleratni sandžački doseljenici u Make-
doniji, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1981,
76-77; E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i
Makedoniju, u: Migracija i Bosna i Hercegovina, 458-459.
86
se povećao na 1.500 domaćinstava sa 9000 članova.260 Makedonija
je, za razliku od onih naseljeničkih pokreta muhadžira posljednjih
decenija XIX vijeka, bila tako jedno od muhadžirskih posredničkih
odredišta na putu ka Turskoj.261
Put preko Makedonije intenziviran je nakon 1958. kada više nije
bilo jednostavno dobiti u Srbiji i Crnoj Gori otpust iz jugoslovenskog
državljanstva. Oni koji su se željeli iseliti već su se izjašnjavali kao
“Turci”, pa su kao takvi u Makedoniji, gdje su se kraće zadržavali,
lakše dobijali otpust iz državljanstva i potom se selili.262 Turske su
260
Samo u Skoplju i njegovoj okolini nastanjeno je 412 domaćinstava:
Skoplje 200, Donje Konjare 42, Orčanica 34, Batnice 35, Srednje Konjare 30,
Čolije 18, Ljuben 15, Kruša 11, Strahojadice 11, Kondevo 8, Čifluk 8, Katlano­
vo dva. U okolini Velesa nastanjena su 442 domaćinstva: Milin 90, Vinčen 71,
Crkvine 61, Vidovrat 50, Gornji Orizari 170. Selo Gornji Orizari je 1971. imalo
1.795 stanovnika i tada se tamo 554 stanovnika izjasnilo kao “Turci”. Po selima
prilepske kotline naseljeno je, po popisu 1971. godine, 251 domaćinstvo: Desovo
70, Ležane 40, Gornje Žitoše 30, Borino 30, Babrešte 30, Kanatlare 21, Jekranov
15, Sadžedov 10, Pištaljev 15 domaćinstava.
261
Enciklopedija Jugoslavije je na tendenciozan način predstavila dolazak
muhadžira u Makedoniju krajem XIX stoljeća: “Koloniziranje muhadžira u ne­
muslimanske etničke sredine imalo je za posledicu razgaranje šovinizma kod fa­
natiziranih turskih i muslimanskih masa i potiskivanje hrišćana čifčija sa turskih
čifluka”.
262
R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 191-193; upor. E. Mušović, Makedonija
kao most na putu iseljavanja sandžačkih Muslimana i kao njihova nova domovi-
na, 135-142. Noel Malcolm ustvrđuje kako su jugoslovenske vlasti poduzimale
neobično aktivne mjere da podstaknu izjašnjavanje ljudi na Kosovu i u Make­
doniji kao “Turaka” po nacionalnosti: “uz tradicionalan pizvuk koje riječ “Turčin”
ima u regiji (gdje je korištena kao opći termin za muslimane), ovo je moglo biti
posebno privlačno vjerski raspoloženim elementima albanskog muslimanskog
stanovništva. Rezultat nije izostao, na Kosovu broj od 1.315 ljudi registrovanih
kao “Turci” u popisu iz 1948., skočio je 1953. na 34.583. Beograd je 1951. vršio
jak pritisak na kosovske vlasti da ohrabre ovaj proces tako što je Turke progla­
sio nacionalnom manjinom i počeo otvarati nove turske škole. Donekle je ovo
mogla biti samo primjena principa “zavadi pa vladaj”. Međutim, 1953., kad je
Jugoslavija potpisala novi sporazum i sa Turskom i sa Grčkom, i dozvolila veliko
iseljavanje jugoslavenskih “Turaka” u Tursku, izgledalo je da se radi o odavno
pripremljenoj politici, koja je za cilj imala uklanjanje velikog broja Albanaca…
Iseljavanje velikih razmjera počelo je 1953., sa, prema nekim izvještajima, 13.000
“Turaka” koji su iz Jugoslavije otišli u Tursku. Procjenjuje se da je između 1945. i
1966. oko 246.000 ljudi iz cijele Jugoslavije emigriralo u Tursku. Više od polovine
je vjerovatno bilo iz Makedonije (gdje je regiastrovani broj “Turaka” skočio sa
95.940 iz 1948., na 203.000 1953.); mnogi od njih bili su muslimani Slaveni, a
neki su možda i bili etnički Turci” – cit. prema: N. Malcolm, Kosovo: kratka po-
vijest, Sarajevo 2000, 365.
87
vlasti smatrale “čistim Turčinom” samo onoga ko je najmanje dvije
godine živio kao deklarisani Turčin u Makedoniji. U to vrijeme
su se u Skoplju masovno kupovale (dijelile) potvrde o navodnom
turskom porijeklu.263 Po popisu iz 1948. u Jugoslaviji je bilo 97.954
lica koja su se izjasnila kao Turci; 1953. se izjasnilo 259.535; po
popisu iz 1961. godine 182.964 a po popisu iz 1971. godine 127.920
lica.264 Neki istraživači uzimaju u obzir specijalni političko-istorijski
trenutak u vrijeme izvođenja popisa 1953. godine, koji se odnosi na
Balkanski pakt između Jugoslavije, Turske i Grčke (tzv. Balkanski
pakt), sankcioniran ugovorima triju država 28. februara 1953. u
Ankari i 8. avgusta 1954. na Bledu, ocjenjujući da je za određene
etničke grupe i manjine, otvaranje novog poglavlja političkih odnosa
između Jugoslavije i Turske predstavljalo privremeni, ali bitan
izazov u njihovom etnokulturnom prilagođavanju.265
“Nova Makedonija” je 1.170 dana, od 5. januara 1953. do
18. maja 1957. objavljivala spiskove sa imenima lica koja su tražila
ispisivanje iz jugoslovenskog državljanstva sa makedonske teritorije.
Država je nakon toga naredila da se prekine sa takvom praksom.
U tim spiskovima bilo je ukupno 67. 648 lica.266 Altan Deliorman
smatra da se u tom periodu u Tursku iz Jugoslavije iselilo 89. 972
lica. Razliku od 22.324 osobe Ferit i Sevdije Shehu tumače time da
263
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 25. sep­
tembar 1998.
264
K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, 120-
121. Savjetnik u republičkom komitetu za inostrane poslove SR Makedonije iz­
javio je feljtonisti prištinskog dnevnika “Jedinstvo” da “onu rekordnu cifru od
259.535 popisanih Turaka u našoj zemlji 1953. godine treba primiti sa velikom
rezervom, jer među njima ima dosta i lažnih Turaka” - opšir. P. Imami, Srbi i Al-
banci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 25. septembar 1998.
265
M. Radovanović, Antropogeografske i etnodemografske osobenosti
šarplaninskih župa Gore, Opolja i Sredske, u: Šarplaninske župe Gora, Opolje
i Sredska. Antropogeografsko-etnološke, demografske, sociološke i kulturološke
karakteristike, Zbornik radova, SANU, pos. izdanja, knj. 40/II, Beograd 1995, 41.
266
F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 69. Tako “Nova Makedonija” 13.
decembra 1956. objavljuje u rubrici “Oglasi” tekst tipiziranog sadržaja: “Sekre-
tarijat za unutrašnje poslove pri ONO - Ohrid - ispostava Kičevo saopštava da
su Abdulovski Rešidov Abdula, žena Safija, braća Ismail i Nazif i snahe od braće
Nedžiba i Remzija iz sela Plesnica, okolina Ohrida, podnijeli molbu za otpust iz
državljanstva FNRJ, pa se saglasno članu 19, tačka 3, Zakona o državaljanstvu
FNRJ, obavještavaju sve javne, društvene organizacije i ustanove da u roku od
10 dana naprave prigovor ovom Sekretarijatu u odnosu na njihove neizvršene
obaveze prema istim”.
88
je bilo dosta lica koja su se iselila preko Makedonije u Tursku, ali
da njihove generalije nisu bile objavljivane u “Novoj Makedoniji”, iz
čega zaključuju da makedonski organi nijesu objavljivali sva imena
iseljenika. Altan Deliorman smatra da su nadležni makedonski organi
bili veoma širokogrudi kada je u pitanju bilo iseljavanje u Tursku,
kada su iseljenici brzo, bez ikakvih poteškoća, dobijali sva potrebna
dokumenta. Beđet Hamid Halili (Gunaj) koji se doselio u Istanbul,
docnije je svjedočio da je njegova porodica za svega 24 časa dobila sva
potrebna dokumenta za iseljenje, iako su bili pod uslovnom kaznom
zbog sukoba sa jednom porodicom. Državni organi u Makedoniji su
od iseljenika prevashodno zahtijevali da izmire sve dugove. U slučaju
neizvršavanja dobijali su opomenu da u roku od 10 dana izvrše sve
svoje obaveze. Ljudi su to plaćali s obzirom da su imali novca, pošto
su prethodno rasprodali svoje kuće i imanja.267
Iz Makedonije se 1951.-1955. iselilo u Tursku oko 38.000
lica.268 Iz ove republike se 1955.-1958. iselilo 160.000 lica.269 Po
istraživanjima dr. Gligora Todorovskog 1950.-1970. iz Makedonije se
u Tursku iselilo 127.000 lica, a u isto vrijeme se doselilo 28.000 lica
sa Kosova i Sandžaka.270 U Makedoniji je 1953. bilo 203.936 Tu­raka
(15,6% od ukupnog stanovništva u Republici) a 1971. zbog iseljavanja
tek 108.552 Turaka (odnosno 6,6% od ukupnog sta­novništva.
Dolazak Sandžaklija u Makedoniju započeo je 1953. a naj­
veći broj njih je došao do 1957. godine. Prosječno se godišnje do­
seljavalo oko 200 porodica.271 Doseljenici su kupovali kuće po
267
F. Shehu-S. Shehu, Pastrrimet etnike, 66.
268
Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија предизвикани
од иселување на Турци во педесетите години, Гласник, ИНИ, год. 41, бр. 1-2,
Скопје 1997, 64-67; Isti, Демографските процеси и промени во Македонија од
почеткот на првата балканска војна до осамостојување на Македонија: со
посебан осврт врз исламизираните Македонци, Скопје 2001.
269
Opširnije: F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, kao i feljton: Etnička
čišćenja albanskih prostora od 1953. do 1957, “Borba”, Beograd 25-26. januar
1994.
270
E. Mušović, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandžačkih Mus-
limana i kao njihova nova domovina, 140; Isti, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog
kraja, 36-37.
271
Д. Бубевски, Миграците на населението во СР Македонија –
внатресни и мегурепублички текови, tekovi, Скопје 1990, 409-410. Nakon
raspada jugoslavenske državne zajednice u pojedinim prorežimskim novinama u
Beogradu će se pojaviti tekstovi da u Makedoniji ima čak 200.000 Muslimana,
da su se oni svjesno doseljavali radi širenja tzv. “zelene transferzale”, kao i o
89
naseljima koje su napuštali Turci, koji su prodavali jeftino svoja
imanja, često u bescijenje. Bojali han na Bit-pazaru u Skoplju bio
je simbol sandžačkog okupljanja, i upoznavanja sa Turcima, koji
su po bagatelnim cijenama nudili svoja imanja širom Makedonije.
Sandžaklije su u Skoplju bili mahom koncentrisani u Bošnjačkoj
mahali, Bit-pazaru, Karadak mahali, Pajko mahali, Dućandžiku,
Tohani. Doseljenika iz rožajskog kraja najviše je bilo u Bošnjačkoj
mahali na Čairu, Gazi Babi i okolnim mjestima: Ljubin, Batince,
Cojlije, Rzancino, Srednjo i Dolnjo Konjari, Kornjo Orizari,
Gradsko, Vodovrati. Među iseljenicima koji su preko Makedonije
1960-1970. otišli u Tursku bile su najbrojnije Balote, Camići,
Dacići, Bralići, Murići, Kajevići, Tuzi, Kuči, Kurbadovići, Čolovići,
Redžovići, Kalači. U katastrofalnom zemljotresu koji je u julu 1963.
razorio Skoplje, među 1.070 poginulih lica, bilo je i 22 Muslimana
iz Sandžaka.272 U selu Kanatlarcu, u prilepskom kraju, turska kuća sa
tri hektara zemlje prodata je 1955. za 150.000 dinara. U selu Kruši,
u okolini Skoplja, jedna turska kuća sa dva hektara zemlje prodata
je za 50.000 dinara. Muslimani koji su 1957. pristigli u Makedoniju
iz okoline Bijelog Polja, govorili su da su se iselili zbog nerodne i
sušne godine i savjeta predstavnika vlasti da se isele u druge krajeve.
Nijedno domaćinstvo nije se preselilo bez prethodnog saznanja o
oblasti gdje je dolazilo. Naseljavali su se većim dijelom mlađi ljudi,
dok su rjeđe dolazili starije osobe.273 U Vodovratu, u veleškom
kraju, naseli su se nakratko muhadžiri iz pljevaljskog kraja. Oni
su se već 1954. iselili u Tursku.274 Muslimanke iz Sandžaka, kao i
one iz BiH, koje su se udavale za Albance u Makedoniji, brzo su se
albanizirovle.275
navodnim planovima doseljavanja četiri miliona Muslimana iz Turske na prostore
nekadašnje Jugoslavije – vidi: Širi se zelena potkovica, “Politika ekspres”, Beo­
grad 16. mart 1994.
272
Opšir. R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji,
Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 170-172. Tada su, između ostalih, poginuli
Nezir (16) i Nadira (10) - djeca Delije Košute, doseljenog iz rožajskog sela Crnče.
273
Upor. J. Trifunovski, Posleratni sandžački doseljenici u Makedoniji, 78-
79; K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, 123.
274
Bile su to porodice Čota i Miraščija iz Boljanića, Karakaša iz Gradca;
opšir. R. Škrijelj, Neimarstvo na bošnjački način, “Glas islama”, br. 57, Novi Pa­
zar avgust 2001.
275
Opšir. J. Trifunovski, Bosanke u Makedoniji, Geografski pregled, XIII,
Sarajevo 1970.
90
 Doseljenicima koji su u Makedoniji ostali da žive bilo je
potrebno dosta vremena da se prilagode na nove klimatske prilike,
prisiljeni da rade najteže fizičke i poljoprivredne poslove.276 Kako
se radilo mahom o ljudima sa sela, teško su dolazili do posla, pa su
se bavili poljoprivredom. Ženili su se djevojkama iz istog ili drugih
doseljeničkih sela. Neki su bili prisiljeni da mijenjaju staništa u
potrazi za boljom zemljom.
U oblasti Babune i Topolke, u veleškom kraju, bilo je 1966.
godine 389 sandžačkih porodica, smještenih po selima Crkvino,
Gornji Orizar, Slivnik, Otištin i Melnici. U Crkvini su bili rodovi:
Šabotići, Prpuzovići, Adilovići, Hajdarpašići, Zverotići, Kalači,
Javorovci, Plavci, Turkovići, Hadrovići. Od ukupno 58 domaćinstava,
njih 20 je bilo iz Berana, deset iz okoline Novog Pazara, deset iz
Tutina, Sjenice osam, Rožaja deset. Jedni su se doseljavali, drugi
su se selili. Preko Crkvina se u Tursku iselilo 30 domaćinstava.
U Gornjem Orizaru bilo je u istom periodu 160 domaćinstava
porijeklom iz sjeničkog kraja (sela: Šare, Kladnica, Medare, Dujke,
Trijebine), novopazarskog kraja (sela: Vučja Lokva, Trnava), kao i
iz tutinskog kraja (sela: Sebečevo, Paljevo), te po deset porodica iz
rožajskog i prijepoljskog kraja. Početkom sedamdesetih godina XX
vijeka u selima Batinci i Konjari u okolici Skoplja živjelo je 202
porodice Muslimana porijeklom iz pribojskog, tutinskog, rožajskog
i bjelopoljskog kraja sa 1.583 člana.277
276
Redžep Škrijelj će predočiti zanimljive podatke o iseljenicima iz
rožajskog kraja koji su odustali od odlaska u Tursku i ostali da žive u Makedoniji -
vidi: R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, 173-175.
277
Iz pribojskog kraja: iz sela Goleša tu su bile dvije porodice Saračevića
sa 20 članova, tri porodice Begovića sa 26 članova, te jedna porodica Ćehovića
sa 10 članova; iz sela Požegrmac dvije porodice Hararevića s 10 članova i jedna
porodica Mehinagića sa sedam članova; iz sela Potoci jedna porodica Mujevića
sa 11 članova; iz sela Miliješi jedna porodica Hrustemovića sa osam članova i
dvije porodice Spahića sa 15 članova; iz sela Zabrđe šest porodica Hadžića sa
20 članova. Iz tutinskog kraja: iz sela Dolovo bile su tri porodice Čolovića sa
27 članova, jedna porodica Hasića sa sedam članova, dvije porodice Suljića sa
10 članova, dvije porodice Ugljana sa 12 članova, te pet porodica Selmanovića
sa 30 članova; iz sela Dobri Dub četiri porodice Tutića sa 40 članova; iz sela
Drage tri porodice Redžovića sa 30 članova, tri porodice Pepića sa 30 članova,
te četiri porodice Mušina sa 40 članova; iz sela Koniče dvije porodice Halilovića
sa 20 članova; iz sela Naboje tri porodice Hasića sa 30 članova, osam porodica
Pepića sa 50 članova; iz sela Bukovice četiri porodice Hasića sa 40 članova; iz sela
Starčevići 20 porodica Rizvanovića sa 200 članova; iz sela Ribariće 10 porodica
91
 Doseljenici nije mogli lako izbjeći udare politike asimilacije i
denacionalizacije jer im se, pored potpune slobode vjeroispovijesti,
negirao nacionalni identitet. Po popisu iz 1953. kao Muslimani
izjasnilo se u Makedoniji 1.591 lice, po popisu iz 1961. godine 3.002,
po popisu iz 1971. godine 1.248, po popisu iz 1981. godine 39.513
i po popisu iz 1991. godine 35.256 lica.278 Neke su se porodice, pak,
nakon nesnalaženja u novoj sredini vratile iz Makedonije u Sandžak
ili su se odselile u Bosnu i Hercegovinu. U Novi Pazar se do 1981.
vratilo 27 porodica iz Skoplja, Velesa 11, Tetova četiri i iz Štipa
11 porodica.279 Prema podacima Savjeta za pitanje iseljenika od
1953. do 1957. iselilo se 195.000 lica u Tursku, u najvećem broju

Berovića sa 100 članova, dvije porodice Metića sa 10 članova, jedna porodica

Kapetanovića sa 10 članova i osam porodica Biševaca sa 40 članova; iz sela Čulije
dvije porodice Čolakovića sa 15 članova; iz sela Brđak tri porodice Ćosovića sa 30
članova; iz sela Daljevo jedna porodica Zukorlića sa devet članova i jedna poro­
dica Bulića sa šest članova; iz sela Šaronje tri porodice Trtovaca sa 20 članova; iz
sela Mojstir dvije porodice Latifovića sa 15 članova; iz sela Oraše dvije porodice
Zilkića sa osam članova; iz sela Jelići dvije porodice Ramičevića sa 20 članova;
iz sela Kovači dvije porodice Tafilovića sa 15 članova; iz sela Žirče jedna poro­
dica Latifovića sa sedam članova; iz sela Paljevo četiri porodice Suljovića sa 40
članova; iz sela Ervenice tri porodice Lukača sa 15 članova i 10 porodica Drndara
sa 50 članova; iz sela Aliverovići dvije porodice Ganevića sa 20 članova; iz sela
Đerekare dvije porodice Tahirovića sa 20 članova, tri porodice Ahmetovića sa 30
članova, tri porodice Jašarevića sa 25 članova i dvije porodice Destanovića sa 15
članova. Iz rožajskog kraja: iz sela Biševo tri porodice Omerovića sa 30 članova,
četiri porodice Mukovića sa 20 članova, četiri porodice Redžovića sa 25 članova,
pet porodica Kuča sa 25 članova, dvije porodice Kardovića sa 10 članova i tri
porodice Đozovića sa 25 članova; iz sela Besnik bilo je sedam porodica Murića
sa 60 članova; iz sela Bać šest porodica Kajevića s 50 članova. Iz bjelopoljskog
kraja: iz sela Korita pet porodica Mekića sa 50 članova; iz sela Sipanje pet poro­
dica Skoka sa 40 članova – opšir. J. Čolović, Sandžački muslimani u Makedoniji,
“Zemzem”, br. 3-4, Sarajevo 1971.
278
Po ovom popisu u Bitolju je bilo 1.323 Muslimana, Berovu 77, Brodu
849, Valandovu tri, Vinici 26, Gostivaru 5.403, Debru 3.137, Delčevu 51, Demir
Hisaru 2, Kavadarcima 308, Kičevu 2.435, Kočanu 310, Kratovu pet, Krivoj
Palanci devet, Kruševu 1840, Kumanovu 377, Negotinu 193, Ohridu 531, Prilepu
3.243, Probištipu 16, Radovišu 17, Resenu 157, Svetom Nikoli 58, Skoplju 13.905
(Gazi Baba 3.144, Karpoš 1.628, Kisela Voda 3.098, Centar 2.845, Čair 3.190),
Strugi 383, Tetovu 1.132, Velesu 3.146 i Štipu 390; opšir. “Vakat”, br. 3, Skoplje
mart 1994. 20-21; upor. N. Limanovski, Etničke karakteristike islamizovanih
Makedonaca, intervju, “NIN”, br. 2055, Beograd 20. maj 1990.
279
Opštinski komitet SKS-Novi Pazar, Zadaci Saveza komunista u ost-
varivanju nacionalne ravnopravnosti, interni materijal, Novi Pazar februara 1989.
92
iz Makedonije, Kosova, Sandžaka i u manjem dijelu iz Bosne i Her­
cegovine.280
Masovno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka vremenski se
poklapalo sa iseljavanjem Goranaca, Torbeša, Turaka i Albanaca
iz Makedonije i sa Kosova, zahvaljujući upravo sporazumima iz
1938. i 1953. godine. Petrit Imami navodi da je u vezi sa Albancima
još 50-ih godina postojala namjera da se podstakne “proces”
međusobnog otuđivanja Albanaca u Jugoslaviji od onih u Albaniji.
U socijalističkoj Jugoslaviji sve do 1967. službeni naziv za Albance
koji žive u Jugoslaviji bio je Šiptar, dok su se Albancima nazivali
stanovnici Albanije.281 Jahja Lluka navodi da je Jugoslavija, radi
iseljavanja Albanaca sa Kosova i otkupa njihovih imanja, formirala
fond od 3.750.000 dolara, od čega je jedan milion bio namijenjen
za otkup zemlje i kuća na teritoriji Peći.282 Iseljavanje sa Kosova
je naročito uzelo maha nakon zloglasne akcije prikupljanja oružja
1956. godine.283 Ove akcije su ostavile teške posljedice po albansko-
srpske odnose na Kosovu. Dr. Hakif Bajrami iznosi podatke da se
do 1966. u Tursku iselilo 414.500 Albanaca, Muslimana i Turaka.284
280
A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana, 177; S. Bandžović, Se­
obe Bošnjaka-Muslimana u Tursku, Mak, br. 4, Novi Pazar 1994, 53-55.
281
“Danas”, Beograd 14-15. mart 1998. Lingvista dr. Miloš Moskovljević
je u časopisu Naš jezik (sv. 5-6, Beograd 1958) “tumačio” da riječi Arbanas, Al­
banac, Šiptar ne treba smatrati sinonimima, navodeći da je Albanac stanovnik Al­
banije, Šiptar Jugoslavije, a pod nazivom Arbanas podrazumijevali su se i jedni i
drugi. Ovaj lingvista se pritom nije upuštao u to zašto je takvo jezičko “rješenje”
bilo namijenjeno samo Albancima, s obzirom da su u Jugoslaviji živjeli i dijelovi
drugih naroda, odnosno njihove nacionalne manjine (Mađari, Italijani, Turci, Ru­
muni, Česi, Bugari).
282
J. Lluka, Shperngulja e Scqiptareve nga Peja, 54-55.
283
Među onima koji su tada napustili Kosovo bio je i Redžo Sadiku, bivši
partizanski oficir. U toku akcije organa UDB-e i potrage za oružjem maltretiran
je zajedno sa rođacima nekoliko dana. Tada je odlučio da ide. Nije bilo potrebno
da bježi. Dovoljno je bilo pronaći dva svjedoka da u Sekretarijatu unutrašnjih
poslova u Peći izjave da on klanja u džamiji i da ga proglase Turčinom. Nakon
odlaska Sadikua, iz Istoka se odselilo odmah 20 porodica albanske pripadnosti
u Zeytinburn u Turskoj - cit. prema: “Vjesnik u srijedu”, Zagreb 29. maj 1968.
Redžo Sadiku je kazivao novinarima: “Neka se dobro zna da mi nismo Turci, niti
ćemo ikad biti. Proglasiše nas Turcima kako bismo mogli pobjeći od postupaka
kakve su nekad primjenjivali neki organi državne sigurnosti na Kosmetu”.
284
Iseljeno je 1951-1952. godine 37.000 lica; 1953. godine 193.000; 1954.
godine 17.500; 1955. godine 51.000; 1956. godine 54.000; 1957. godine 7.710;
1958. godine 41.300; 1959. godine 32.000; 1960. godine 27.880; 1961. godine
93
 Broj etničkih Turaka je 1948.-1961. teško odrediti zbog “namera
jednog dela stanovništva muslimanske veroispovesti da se iseli u
Tursku”. Razlozi njihovog iseljavanja su nalaženi u “rodbinskim
vezama i verskim pobudama”.285 Njihov broj ni u jednom poratnom
popisu nije bio tačan jer su se zbog iseljavanja mnogi muslimani
različitog etnničkog porijekla izjašnjavali kao Turci.286 Od 1953. do
1971. godine, broj turskog stanovništva se sa 203.936 u Jugoslaviji
sveo na svega 108.552 stanovnika. Između 1953. i 1961. prosječno
se selilo godišnje 9.050 Turaka.287
Oni koji su iz Jugoslavije, nakon državnog “blagoslova”
kre­nuli ka Turskoj, zvanično kao “Turci”, znaju koliko su zapravo
bili podsticani djelotvornošću oprobane “formule” za iseljavanje
koja je promovisana još 1937. godine.288 Pokazalo se da je, po ne­
kim navodima, “strategija i taktika propagande dobro osmišljena
i vođena jer je polazila iz kabineta Aleksandra Rankovića”, šefa
moćne UDB-e”.289
31.600; 1962. godine 15.940; 1963. godine 25.720; 1964. godine 21.530; 1965.
godine 19.821 lice; opšir. B. Cani-C. Mijatović, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996,
162. H. Bajrami dalje navodi kako je prema jednom dokumentu koji je sastavljen
za potrebe Socijalističkog saveza Kosova (Komisije za iseljenike) od 1912. do
1967. u Tursku iseljeno oko milion Albanaca.
285
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici
Makedoniji, 125.
286
Demografski razvitak nacionalnosti, 60.
287
Mada se po popisu iz 1971. u Makedoniji 108.552 stanovnika izjasnilo
kao Turci, dr. J. Trifunovski smatra da je samo 20 odsto u tome pravih Turaka, a da
zapravo 80 odsto čine Albanci, Torbeši, Romi, Muslimani i još neki drugi; upor. J.
Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici Makedoniji,
Zbornik radova, knj. LXXV, Etnografski institut, knj. 4, Beograd 1962, 121-128;
Isti, Albansko stanovništvo u Makedoniji, Beograd 1988, 100-101.
288
Srbija i Albanci. Pregled politike prema Albancima od 1913. do 1945.
godine, II, Ljubljana 1989, 68-69.
289
O uzrocima iseljavanja iz Crne Gore i položaju muslimanskog življa
dr. Avdul Kurpejović 2011. piše: “Neravnomjeran ekonomski i društveni razvitak
Crne Gore se ogledao u izrazitom zaostajanju u razvoju Kontinentalnog regiona na
kome je živjelo preko 80% Muslimana. Oni su bili u diskriminatorskom položaju
u odnosu na druge narode koji su živjeli u razvijenijim Središnjem i Primorskom
regionu, gdje su pretežno živjeli Crnogorci i Srbi kao dominantni na tim pros­
torima.. U Jugoslaviji, u periodu obnove i izgradnje koja traje do 1952. godine,
Muslimani u Crnoj Gori su nastavili da žive u siromaštvu i bijedi. Period izgradn­
je i razvoja nakon obnove u Crnoj Gori, dok su se dobijala sredstva od države nije
bio ravnomjeran teritorijalno, več je bio skoncentrisan na Podgoricu, (Titograd,)
94
 Novi-direktni put

Prognoze Borisa Kidriča, “oca socijalističkog privrednog

sistema”, da će do 1964. u Jugoslaviji biti ostvaren privredni razvoj
kojim će biti izjednačeni razvijeni i nerazvijeni krajevi države,
pokazale su se kao nerealne, bez obzira na centralistički dirigovane
investicijske planske politike i Jugoslovenski fond za razvoj,
osnovan 1965. godine.290 Sandžak je sve više zaostajao u poređenju
sa drugim krajevima zemlje. Novi talasi iseljavanja muslimanskog
stanovništva u Tursku dijelom će se šezdesetih godina XX vijeka
poklapati sa iseljavanjima viška radne snage iz Jugoslavije po
zemljama zapadne Evrope koje su imale izraženu potrebu za
radnom snagom. Početkom šezdesetih godina mijenjao se odnos
jugoslovenskih vlasti prema iseljavanju i vanjskim migracijama.
Jugoslavija je postala otvorenija, pa je emigracionom politikom
nastojala riješiti dio društveno-ekonomskih problema. Od 1952.

Nikšić i kasnije na Cetinje i Berane, dok su opštine u kojima je žvijelo preko

80% Muslimana ostajale izrazito nerazvijene, a to su: Bijelo Polje, Pljevlja, Plav,
Rožaje, Berane, dijelom Bar i Ulcinj. Neravnomjeran razvoj je bio i u zdravstvu,
obrazovanju i kulturi. Univerziteti i univerzitetske jedinice, fakulteti su se nalazili
u Podgorici i Nikšiću, a kasnije u Kotoru, dok ih na Kontinentalnom dijelu Crne
Gore nije bilo čime su bili nejednaki uslovi studiranja za studente iz tog regiona,
a posebno kada se ima u vidu siromaštvo njihovih roditelja. Opštine u kojima je
egzistiralo preko 80% Muslimana su ostale nerazvijene i do današnjih dana. U
takvim uslovima i okolnostima, iako je bila sloboda, nacionalna, vjerska i druga,
perspektiva egzistencije Muslimana nije bila izvjesna. U Crnoj Gori se ne mogu
dobiti decidni podaci o broju iseljenih Muslimana u Tursku u pomenutom periodu
iz više objektivnih i subjektivnih razloga. Poznato je da je u periodu šezdesetih go­
dina u Crnoj Gori otpočeo proces masovnijih migracionih kretanja na relaciji selo
i gradska naselja, izmešu regiona, odlazak sa kontinentalnog u srediušnji i primor­
ski region, odlaska u druge republike i iseljavanje. Bilo je migracionih kretanja
i između opština unutar pojedinih regiona, zavisno od mogućnosti zaposlenja i
školovanja djece… Ono što je karakteristično za Crnu Goru u pogledu iseljavanja
Muslimana u Tursku, jeste činjenica da nije bilo ni približno istog intenziteta niti
obima u svim opštinama. Imamo opština u kojima egzistira znatan broj Musli­
mana iz kojih nije bilo iseljavanja u Tursku, opština iz kojih je bilo iseljenih jedna
ili dvije porodice, dok je iseljenih iz rožajske opštine bio najintenzivniji i najobim­
niji. Tako imamo mali broj iseljenih u Tursku u ovom periodu iz Pljevalja, Bara,
Podgorice, Bijelog Polja, a što je karakteristično da nije bilo iseljavanja iz opštine
Plav” – nav. prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja
Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970).
290
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008, 396.
95
do 1960. nezaposlenost je rasla po znatnoj stopi (17,20 odsto)
i povećala se za 114 500 lica. Nezaposlenost je najprije i najviše
pogađala nerazvijena i nedovoljno razvijena područja. Proces
emigracije iz zemlje nije tekao ravnomjerno, kako vremenski, tako i
prostorno. “Privremeni” odlazak na rad u inostranstvo, uprkos svim
ideološkim rezervama, je 1963. zakonski regulisan. Jugoslavija
je bila jedina socijalistička zemlja koja je zvanično priznavala i
podržavala (privremenu) radnu migraciju u inostranstvo.291 Sve do
1965. i početka privredne reforme broj radnika-migranata bio je
minimalan, zatim 1966.-1968. u porastu, da bi 1969-1971. dostigao
svoj maksimum. Do popisa stanovništva 1971. postojale su teškoće
u utvrđivanju broja ekonomske emigracije. Prema procjenama, broj
radnika zaposlenih na “privremenom radu u inostranstvu” se kretao
između 500.000 do jednog miliona, pa i više.292
Najviši državni i politički organi Jugoslavije nisu imali
potpune podatke o iseljavanju iz zemlje, nego su, kada je razmatrana
iseljenička problematika, uvijek govorili o procjenama.293 Kada je
1964. donesen novi Zakon o državljanstvu” (“Službeni list SFRJ”,
br. 38/64), nije se više moralo ići preko Makedonije, već se moglo
ići direktno u Tursku.294 Po ispunjenju zakonskih uslova, otpust iz
291
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, 395. Dok je 1962.-
1964. broj zaposlenih u Jugoslaviji porastao za oko 566.000, u periodu od 1964-
1967. broj ukupno zaposlenih opao je za oko 47.000 lica. Godine 1967. bilo je
za jedan odsto manje zaposlenih nego 1964. godine. Težina političkih problema
ublaživana je rastućim odlaskom pretežno seljaka na rad u zemlje zapadne Evrope.
292
Porast nezaposlenosti u zemlji i lica na radu u inostranstvu u odnosu na
ukupno stanovništvo 1971. kretao se od 2,45 odsto u Crnoj Gori, do 6,71 odsto u
Makedoniji; opšir. J. Pudar, Nezaposlenost kao determinirajući faktor ekonomske
emigracije, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 526-535.
293
K. Spehnjak, Većeslav Holjevac u političkim događajima u Hrvatskoj
1967. godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 3, Zagreb 2000, 570.
294
U članu 13. Osnovnog zakona o jugoslovenskom državljanstvu je staja­
lo: “Ispis iz jugoslovenskog državljanstva daće se licu koje je podnijelo zahtjev
za otpust, a ispunjava sljedeće uslove: l. da je navršilo 18 godina života; 2. da
nema smetnje u pogledu vojne obaveze; 3. da je izmirilo dužne doprinose; 4. da je
regulisalo obavezu iz socijalnog osiguranja i radnog odnosa; 5. da je regulisalo
imovinsko pravne obaveze iz bračnog odnosa i odnosa roditelja i djece prema
licima koja žive u Jugoslaviji; 6. da se protiv njega u Jugoslaviji ne vodi krivični
postupak, zbog krivičnog djela koje se goni po službenoj dužnosti ili ako je u Ju-
goslaviji osuđeno na kaznu zatvora - da je tu kaznu izdržalo; 7. da je primljeno ili
da je dokazalo da će biti primljeno u strano državljanstvo”.
96
jugoslovenskog državljanstva je normiran kao pravo, izuzev ako se
radilo o razlozima bezbijednosti i drugim interesima zemlje, ili ako su
to nalagali razlozi reciprociteta. Rješenja o otpustu iz državljanstva
donosio je neposredno Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove.295
Lokalni organi vlasti nijesu pojavi iseljavanja u početku
pridavali većeg značaja, smatrajući da se radi o pojedinačnim slu­
čajevima, da iseljavanje nije poprimilo veće razmjere. Odlazili su i
opštinski odbornici.296 Pokazalo se da procjene nijesu bili ispravne,
da je, iseljenički pokret svakodnevno rastao. Muslimani – komunisti,
kao i oni na političkim položajima, mahom su “nešto iz straha, nešto
iz ubeđenja” izbjegavali da glasnije postavljaju ova pitanja ili da ih
pokreću u partijskim organizacijama. Mada se u javnosti o ovome
dosta govorilo, o tome se, sve do Brionskog plenuma, mahom ćutalo.
Nastala je po sandžačkim krajevima, ponovo velika ponuda kuća,
radnji i drugih nepokretnosti po veoma niskim cijenama. U selima
je stvorena prava mreža oko mjesnih kancelarija, gdje su dovitljivi
pojedinci uzimali velike pare od neukih seljaka radi obezbjeđivanja
potrebne dokumentacije za odlazak. Iseljenici su autobusima iz
Novog Pazara odlazili u obližnju Rašku, odakle su željeznicom, preko
Niša i Bugarske išli u Tursku: “Svakog jutra se na autobuskoj stanici
ponavljala ista slika: lelek i vriska onih koji su odlazili u tuđi svet”.297
Iz Novog Pazara su odlazile stare gradske porodice, a pristizalo
ruralno stanovništvo iz okolnih krajeva, nenaviknuto na gradski
ambijent. Novi Pazar je počeo gubiti svoju fizionomiju. Zamirao je
život, praćen sveopštom apatijom.298 Ljudi su plaćali po milion i po
dinara za prevoz stvari koje su vrijedile jedva pola miliona. Drugi
su prodavali svu imovinu bukvalno u bescijenje. “Mnogi se sjećaju
povorki iseljenika koje su ličile na sprovod. Bilo je padanja na sred
čaršije”.299 Iseljenici su kupovali stvari koje su u Turskoj mogli brzo
295
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO
Novi Pazar od 24. februara 1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku
uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi
Pazar novembar 1968.
296
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica od
11. marta 1966.
297
O. Turković, Velika ćuprija, Novi Pazar 1995, 240-241; E. Mušović,
Etnički procesi, 113.
298
R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, 198.
299
Rad N. Seferović se nalazi u arhivskoj dokumentaciji Muzeja “Ras” u
Novom Pazaru.
97
i dobro unovčiti: kućne aparate (usisivače, frižidere), s obzirom da
su kao muhadžiri bili oslobođeni carine. Sa sobom su nosili mnogo
ćilima “novih neprostrtih duplih venaca i perunika i čergi, da bi se i
sa njima otkinuo koji dinar dok se porodica ne snađe, dok se neko ne
zaposli i ne počne primati platu”.300 Dolazila su puna kola pratilaca
iz sela. Roba je prevožena kamionima do Raške gdje je utovarana u
zakupljene vagone. Ljudi su se na razne načine dovijali za prevoz
jer nije bilo puno autobusa niti autobuskih linija. U porodici koja je
ostajala zavladala bi opšta žalost, kao da je neko umro, pa se jedno
vrijeme iz nje nije ni izlazilo. U takvu kuću su dolazile komšije i
porodični prijatelji pokušavajući da utješe utučenog domaćina.301
Novi egzodus muslimanskog stanovništva nije izazivao veću
pažnju, ni na lokalnom, ali ni na republičkom nivou, niti je uticao na
svestranije razmatranje motiva koji su vodili ka daljem iseljavanju.
Mnogim porodicama zametnuo se potpuno trag kao da nikada
nisu ni postojale. Na nesreći onih koji su se selili drugi su sticali
bogatstva, jeftino kupujući njihove kuće i imovinu. Neki kažu da
se za par pešterskih volova u Novom Pazaru mogla kupiti kuća.302
Za pripremu i kompletiranje dokumentacije za iseljavanje trebalo
je, ukoliko se taj posao prepusti “stručnjacima”, osigurati nekoliko
desetina hiljada dinara, što je bila velika suma, s obzirom da je
prosječna radnička plata bila svega nekoliko hiljada dinara. Da bi
se dobila “vasika” - dozvola turskih vlasti za useljavanje, a dobijala
se preko turske ambasade u Beogradu, trebalo je da se dokaže
pripadnost turskoj narodnosti, što se, kao što je navedeno, iskazivalo
poznavanjem desetak turskih riječi.303 Pojedinci su, poput izvjesnog
Pere Mastilovića, službenika u turskoj ambasadi, iseljenicima pro­
davali “vasike”, po astronomskim cijenama.304 “Vasike” su jedno
vrijeme prodavane kao gotovi, ovjereni formulari pa ih je mogao
kupiti ko god je htio. U Novom Pazaru su 1966. “na crno” prodavale
“vasike Perovače” po cijeni od 100.000 dinara. Neki su budućim
300
H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994, 54.
301
M. Baltić, Duvarine, 160.
302
I. Havić, Muhadžeri. Kako je počelo, feljton, “Sandžak”, br. 5, Sarajevo
1990.
303
M. Lutovac, Etničke promene, 222; E. Mušović, Etnički procesi, 112.
304
Opšir. S. Bandžović, Poslijeratno iseljavanje sandžačkih Muslimana,
feljton, “Oslobođenje”, Sarajevo mart 1991.
98
iseljenicima jednostavno mijenjali dinare za falsifikovane turske
lire, kao izvjesni Mula Sefo u Novom Pazaru, koje su ove nesrećnike
odvodile direktno u turske zatvore. Porijeklo falsifikovanog novca
ostalo je nerazjašnjeno, kao što je ostalo misteriozno i ko je sve
učestvovao u ovom nečasnom poslu.305
Iz jedne su neizvjesnosti mnogobrojne porodice išle u drugu.
Turska je opet, silom prilika, u nepostojanju druge alternative, po­
stala “obećana zemlja” iz koje su mnogi bili prisiljeni da odmah
po dolasku, nakon privremenog i osnovnog zbrinjavanja svojih
po­rodica, krenu u evropske zemlje u potrazi za zaradom ili da se
prepuste mukotrpnom preživljavanju od prvih dana u novoj do­
movini.306 Sedamdesetih godina XX vijeka, u izmijenjenim dru­
štvenim okolnostima, i dio Muslimana iz Crne Gore, kao i znatan broj
građana drugih nacionalnosti iz drugih dijelova države, okrenuće se
307
ekonomskim emigracijama ka zapadnoevropskim zemljama.
Koliko se Muslimana sa prostora Sandžaka u poratnom pe­ri­
odu iselilo u Tursku teško je precizno utvrditi. Neki podaci govo­
re o 36.000, a drugi o znatno većem broju.308 O tome se dugo nije
vodilo računa jer je proces tekao kontinuirano, bez vidljivih na­
znaka da će brzo prestati. Prema nekim navodima najveći broj
Muslimana iz bjelopoljskog kraja iselio se iz sela bihorskog kraja.
Odlasku ovih ljudi, kompletnih porodica prethodila je prodaja
nepokretnosti - njihove cjelokupne imovine koja je često bila znatno
ispod stvarne vrijednosti. Kupci su najčešće bili rodbina ili komšije
koje su ostali tu da žive. U etnički mješovitim sredinama kupci
305
Pera Mastilović je zbog ovakvog “posla” u Okružnom sudu u Novom
Pazaru osuđen 1967. na sedam godina strogog zatvora; upor. E. Mušović, O po-
sleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju, 456-457.
Redžep Škrijelj, pozivajući se na svjedočenja savremenika, navodi da su, kao
učesnici u špekulantskim poslovima oko dobijanja “vasika” bili poznati i Ismet
Murić, zv. Nosonja iz okoline Rožaja i Rušo Prangelj iz sela Raduhovce (Tutin) –
vidi : R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, 172, nap. 56;
takođe vidi: “Has”, br. 73, Novi Pazar 5. april 1999.
306
S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka-Muslimana iz BiH i Sandžaka u Tur-
sku, 170-171; R. Crnišanin, Priče iz Tijesne čaršije, 60-61.
307
Š. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tur-
sku, 30-31.
308
“Naši dani”, br. 991, Sarajevo 13. april 1990; “Oslobođenje”, Sarajevo
21. oktobar 1991.
99
njihovih posjeda bili su privilegovani pripadnici druge konfesije.
Bilo je i slučajeva ostavljanja posjeda bez novčane naknade u formi
neformalnog poklona u želji da se što prije ode, a i obećanja da će
se i drugima po dolasku u drugu zemlju omogućiti put u ‘’obećanu
zemlju’’. Opštinski partijski organi u Bjelom Polju nisu raspravljali
o problemima i uzrocima iseljavanja muslimanskog stanovništva.309
Zaim Azemović ustvrđuje da je iz rožajske opštine od 1945. do
1968. iseljena u Tursku 331 porodica sa 2.795 članova.310 Iz nekih
sela se iselila i polovina stanovništva. To se nije odmah uočavalo u
velikoj mjeri zbog znatnog priraštaja i brzog naseljavanja iz drugih
priplaninskih sela.311 Različita propaganda je takođe uzimala svoj
danak. Širio se strah od izbijanja novog rata u kome bi Muslimani,
opet, kao u Drugom svjetskom ratu, stradali od četnika. Govorilo
se kako je Turska bila neutralna u toku Drugog svjetskog rata i da
je u njoj veća bezbjednost i dugoročnija egzistencijalna sigurnost.
Isticano je da u toj državi ima posla, dosta neobrađene zemlje i da
su tamo “naša braća, po vjeri, sa kojima smo živjeli više vjekova”.
Među Muslimanima rožajske opštine najviše je bilo iseljenih seljaka
iz udaljenih sela i zaseoka. Tako je najviše domaćinstava iselilo
iz sela Paučine, zaseoka Zloglavlje, Tuzeva Luka, Ramoviće, sela
Klanca, Donje i Gornje Lovnice, dok se veoma malo domaćinstava,
jedno ili dva, iselilo iz velikih sela kao što su Kalače i Biševo. Da
su uzroci iseljavanja bili različiti potvrđuje podatak da je iz sela
Seošnice, koja je blizu grada i iz koga je bio veliki broj zaposlenih,
iseljeno 12 domaćinstava sa preko 70 stanovnika. To je oko 28%
domaćinstava, jer je Seošnica tada imala oko 40 domaćinstava. Malo
je bilo iseljenih domaćinstava u kojima su bili zaposleni muškarci.
Nije bilo iseljenih prosvjetnih radnika. Postupak iseljavanja je bio,
kao i u drugim opštinama, dosta uprošćen. Trebalo je pribaviti
uvjerenje od nadležnog opštinskog organa uprave o srodnicima u
Turskoj. Uvjerenje se izdavalo na osnovu izjave dvojice svjedoka,
jer drugih dokaza nije bilo. Do „vasike” se mahom dolazilo švercom
i uz dosta novca, preko jednog broja ljudi iz Novog Pazara, koji
309
S. Čoković, Uzroci, motivi i način iseljavanja Muslimana iz Bijelog
Polja i okoline u Tursku u vremenskom periodu od 1946. godine do 1970. godine.
310
Z. Azemović, Selo Bukovica kod Rožaja, Rožaje (bez godine izdanja),
37. Samo iz sela Bukovice iseljeno je 30 porodica sa 270 članova.
311
M. Lutovac, Etničke promene, 222.
100
su imali svoje „veze“ sa ljudima u ambasadi Republike Turske u
Beogradu. Nakon dobijanja „vasike“, slijedila je prodaja zemlje, po
bagatelnim cijenama, jer nije bilo previše kupaca, kao i druge pokretne
i nepokretne imovine. Nakon toga, slijedio je popis imovine koju
iseljenik nosi sa sobom u Tursku. To su bile najosnovnije pokretne
stvari i novac od prodate nepokretne imovine. Prvo se odlazilo
u Makedoniju, a nešto kasnije i direktno iz Crne Gore u Tursku.
Privatna, javna i dijelom prikrivena propaganda za iseljavanje u
Tursku je imala bolje efekte od akcija koju su vodili neki opštinski
funkcioneri.
Na sastancima su se mogle čuti i riječi: „Vi nas ubeđujete da
se ne iseljavamo u Tursku, a sjutra ćete se iseliti i vi“. Skupština
Crne Gore, u kojoj je 1965. iz Rožaja bilo pet poslanika Muslimana,
nije našla za shodno da se posveti problemima iseljavanja
muslimanskog stanovništva. Ni Centralni komitet Saveza komunista
nije se bavio ovim pitanjem, iako je to pitanje pokretano u Rožajama
preko Opštinskog komiteta Saveza komunista. Republička vlada,
odnosno Ministarstvo unutrašnjih poslova, takođe se nije bavilo
ovim pitanjem, “što je logično, jer Ranković je bio njihov tutor”.
Socijalistički savez radnog naroda (SSRN) Crne Gore se, takođe
nije bavio ovim pitanjem, mada je tadašnji predsjednik Opštinskog
odbora SSRN Rožaja Avdul Kurpejović pokretao to pitanje na
sjednicama Glavnog odbora SSRN Crne Gore. On je 1968. inicirao
i napisao Zaključke Izvršnog odbora Opštinske konferencije
SSRN Rožaja o iseljavanju Muslimana, uzrocima i posljedicama.
Ovi Zaključci su poslužili kao osnova za usvajanje Zaključaka
na zajedničkoj sjednici Opštinskog komiteta Saveza komunista i
Izvršnog odbora SSRN Rožaja koji su, sa Analizom, dostavljeni
Centralnom komitetu Saveza komunista Crne Gore i Republičkoj
konferenciji SSRN Crne Gore. Organi kojima su poslati Zaključci sa
Analizom nijesu stavili na dnevni red pitanje iseljavanja Muslimana
Crne Gore u Tursku. U jeku najveće masovne kampanje iseljavanja
i pokretanja stanovništva rožajske opštine, predsjednik Skupštine
opštine Rahman Adrović je ocijenio da bi trebalo poslati jedan broj
uglednih ljudi sa sela u Tursku da borave i vide gdje se ljudi iz ove
opštine sele. Avdul Kurpejović je, u dogovoru sa predsjednikom
Rahmanom Adrovićem, pošao u Novi Pazar i ugovorio autobus za
Tursku. Trošak, (zakup, autobusa) plaćen je iz budžeta Opštine.
101
Kada su se vratili iz Turske, pobornici iseljavanja stavili su tačku
na iseljavanje. Ono je konačno zaustavljeno 1969. godine, odnosno
312
1970. godine.

Odnos vlasti prema iseljavanju

O tabuiziranom pitanju egzodusa Muslimana dugo se ćuta­

lo, minimiziralo ili se ono ignorantski zaobilazilo.313 Odlazak sta­
novništva u Tursku smanjivao je brige lokalnih organa vlasti oko
upošljavanja velikog viška radne snage, rješavanja nagomilanih
socijalnih problema.
Iseljavanje je lokalnim partijskim organima često bila name­
tnuta, neželjena tema zbog svoje masovnosti i očiglednosti, o kojoj
se govorilo bez mnogo priprema, bez dovoljnog uvida u činjenice
i spremnosti da se detaljnije istraži. Kao razloge za iseljavanje,
Opštinski komitet u Novom Pazaru je, između ostalih, navodio i
sljedeće: “Kod jednog većeg dela ovih građana vlada neizvesnost i
nesigurnost za budućnost. Naime, postoji strah ukoliko bi došlo do
rata, da bi za muslimanski živalj bilo još teže nego za vreme prošlog
rata. Sem toga, u prilično velikom broju slučajeva se navodi sumnja
u to šta će biti posle Tita. U vezi s tim, pojedinci izjavljuju: “Nama
može ovde da bude dobro dok je Tito živ, a kad umre, ko zna šta
će biti sa nama. Siguran sam tamo gde idem da ću živeti pedeset
puta gore, ali ću bar svoju glavu skloniti da o njoj ne brinem”; “Ova
zemlja je navikla da stalno menja vladare. I svaki je pre nego što
su došli partizani na vlast, stvorio razdor podstičući na međusobno
ubijanje pravoslavnog i muslimanskog življa. Nije ni sigurno koliko
će ova sloboda dugo trajati i šta ako neko drugi dođe, opet ranija
muka”. Kao drugi razlozi za iseljavanje stanovništva navedeni su
ekonomski: usitnjenost posjeda, veliki broj članova domaćinstva,
male mogućnosti za zapošljavanje, te da su se iseljenici nadali da će
preko Turske lakše otići u Njemačku na rad.
Nakon ekonomskih navode se i religiozni motivi “da kod nas
nema verskih škola i da je zbog toga sve manje hodža, a i ono malo
što ima, takođe se iseljava”, zatim rodbinska povezanost, smatranje
312
A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana
Crne Gore u Tursku (1946-1970).
313
Upor. “Politika”, Beograd 27. oktobar 1991.
102
da im je Turska otadžbina. Kao jedan od bitnih razloga navedena
je i propaganda, uz isticanje prijedloga sa “terena” da bi trebalo
“zabraniti prolaznicima iz Nemačke da se zadržavaju u našoj zemlji,
jer su takva lica najčešće nosioci propagande za iseljavanje”.314 Na
partijskim sastancima su se diskusije vodile u limitiranim okvirima,
bez potrebnog analitičkog uvida u složenost iseljeničkog procesa, sa
mehaničkim ponavljanjima i konstatacijama. Linija nezamjeranja je
bila najpogubniji način postojanja koja je omogućavala privremeno
egzistiranje, ali bez izglednije perspektive.
Da bi se o iseljavanju i drugim pitanjima donekle progovorilo
sveobuhvatnije i slobodnije bilo je neophodno da se izvrši obračun
sa Službom državne bezbjednosti i osude njeni brutalni metodi
rada. Ova služba je preko svoje široke saradničke mreže nadzirala
cjelokupni društveni život u zemlji. Na sjednici Izvršnog komiteta
CK SKJ 16. juna 1966. obrazovana je komisija da ispita rad SDB.
Komisija je izvještaj podnijela Izvršnom komitetu 22. juna, a već
l. jula plenarnoj sjednici CK SKJ na Brionima. U izvještaju su bile
istaknute tendencije da se SDB “postavio iznad društva”. To je
konačno rezultiralo padom njenog čelnika Aleksandra Rankovića
pod formalnom optužbom zloupotrebe Službe državne bezbjednosti,
a u stvari, zbog pokušaja uspostavljanja “integralnog jugoslovenstva”
kao glavnog izvora državnog hegemonizma, ili samo drugog imena
314
IAR, Opštinski komitet SKS Novi Pazar, Informacija o pripremi i
zahtevu muslimanskog življa za iseljenje u Tursku, Novi Pazar 25. novembar 1965.
“Kao neka potvrda tome u nekim slučajevima navodi se primer da je nekom iz
grada odbijena molba za otpust iz državljanstva, pa kada se navodno lično Titu
žalio na Titovo pitanje zbog čega se iseljava iz naše zemlje, odgovorio je: “Kad bi
ti nama garantovao da nećeš nikad umreti, ne bi se niko iseljavao”. Posle toga, Tito
mu je navodno rekao: “Idi kući, u roku od tri dana dobićeš odpust”. Po svoj prilici
ovakve i slične sumnje i priče su rasprostranjene kod većeg broja ljudi i na svim
područjima naše opštine”. U Informaciji se u vezi sa propagandom dalje navo­
di: “U čitavoj ovoj propagandi sigurno određenu ulogu imaju i lica koja su bila
neposredni učesnici u neprijateljskim formacijama, saradnici okupatora ili pak su
po raznim osnovama osuđivana od strane naših državnih organa. Od ukupnog bro­
ja odraslih koji traže iseljenje, ovakvih lica ima 77 i to: 37 neposrednih saradnika
i učesnika neprijateljskih formacija, 9 koji su materijalno pomagali neprijatelja i
31 osuđivanih po raznim osnovama”. Međutim, u istoj ovoj informaciji se navodi
da se i za iseljavanje prijavilo i šest članova SKJ “koji su radi toga isključeni
iz Saveza komunista”. Isključenje iz SKJ je vršeno iz formalnih razloga, pošto
je bilo nedopustivo da se član partije trajno iseljava u zemlju sa kapitalističkim
društvenim uređenjem.
103
za velikosrpski nacionalizam.315 Radilo se o tradiciji policijske i
vojničke države i politike kao primjenjene sile.316 Postojalo je sto­
tine hiljada policijskih dosijea građana, prije i poslije Brionskog
ple­numa. Nema epoha istorije bez nadzora.317 Polip civilne i
vojne službe sigurnosti zahvatio je sve sektore rada i života SKJ i
državnog aparata.318 Očekivano je pokretanje krivičnog postupka
protiv glavnih aktera. Pojedini funkcioneri su bili pritvoreni ili
pod istragom. Umjesto najavljenih progona, donijet je akt o opštoj
amne­stiji. Time su oprošteni potencijalni progoni za krivična djela,
izvršena u vršenju funkcije u organima policije, a naročito političke
policije. Po mišljenju Branka Petranovića nakon Brionskog plenuma
počelo je razbijanje srpske federalne jedinice, ustvrđujući dalje da je
“talas nacionalizma preplavio zemlju”.319
315
S. Inić, Duga tradicija autoritarizma, “Helsinška povelja”, Beograd feb­
ruara 1999; detaljnije: M. Mišović, Tamna strana brionske istine, Beograd 1997.
316
L. Perović, Na tragu srpske liberalne tradicije, u: M. Nikezić, Srpska
krhka vertikala, Beograd 2003, 17.
317
U arhivima Službe državne bezbjednosti (SDB) tokom dvije poratne
decenije nakupili su se ogromni fondovi, dosijei i materijali raznih vrsta i značaja.
Do 1. jula 1966. u arhivima SDB-ea nalazilo se čak 2.754.923 dosijea, što poka­
zuje da je 12 odsto lica od ukupnog broja stanovnika ili 35 odsto radno aktivnog
stanovništva Jugoslavije imalo dosijea. Nakon Brionskog plenuma CK SKJ i pada
A. Rankovića, u nastojanju da se ova služba „oslobodi kompromitujuće građe o
akcijama koje nisu bile u skladu sa proklamovanom demokratizacijom“, do kraja
1968. od navedenog broja dosijea, vatri je zvanično predato 2.141.155, dok je
153.598 dosijea ustupljeno Službi javne bezbjednosti, Službi bezbjednosti JNA,
naučnim institutima i arhivima. U SDB Crne Gore do jula 1966. bilo je 40.885 dosi­
jea za lica od čega je potom 29.207 uništeno. U posjedu SDB zadržano je 11.673
ličnih dosijea, kao i oko 50.000 izvještaja, analiza, informacija i zabilježaka; opšir.
S. Cvetković, Kako je spaljeno pet kilometara dosijea UDB-e, Arhiv, br. 1-2, Beo­
grad 2008, 79-80.
318
B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 221.
Koča Popović, pak, smatra da je Ranković bio više “sprovodnik i saučesnik nego
kreator politike koja nije izbegavala ni surovost” - opšir. A. Nenadović, Razgovori
s Kočom, Zagreb 1989, 142.
319
B. Petranović, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije,
113. Razočaran krahom koncepta unitarne Jugoslavije i integralnog jugoslaven­
stva, detronizacijom Aleksandra Rankovića kao simbola takve Jugoslavije, s kojim
je bio tijesno povezan, Dobrica Ćosić je od privilegiranog komunističkog vjernika
i zagovornika jugoslavenstva, postao posrednik između srpskih nacionalista i dog­
matske struje unutar SKJ, te agresivni glasnogovornik srpskog nacionalnog pitanja.
Na XIV sjednici Centralnog komiteta SK Srbije, održanoj krajem maja 1967. oštro
je kritikovao politiku jačanja državnosti republika, naglašavajući da je to koncepci­
104
 U Tutinu je 28. januara 1967. održano savjetovanje pred­
sta­vnika opština Tutin, Sjenica, Novi Pazar i Rožaje o problemu
iseljavanja u Tursku. Časlav Nedeljković, načelnik novopazarskog
SUP-a, predočio je podatke da je u toku 1965. iseljeno iz opštine
Novi Pazar 177 porodica sa 1.147 članova, a u 1966. godini 154
domaćinstva sa 826 članova. Pored njih iseljeno je još 115 porodica
sa 623 člana. Preko Makedonije je otpust dobilo iz državljanstva
336 porodica sa 1.188 članova i 110 lica pojedinačno. Iz opštine
Tutin, po njegovim podacima, iseljeno je 1965. godine 290 porodica
sa 1.330 članova, pojedinačno 93, a preko Makedonije 29 porodica.
U 1966. iseljeno je 110 porodica sa 627 članova, preko Makedonije
181 porodica sa 845 članova i pojedinačno 33 porodice sa 192 člana.
Iz opštine Sjenica je 1965. iseljeno 81 porodica a godinu dana kasnije
110 porodica sa oko 1.500 članova. Po Nedeljkovićevom mišljenju
bili su najznačajniji ekonomski faktori za odlazak ljudi.320 Na istom
ja primitivnog, birokratskog i siromašnog društva. Uočavajući da politička kretanja
idu «neželjenim tokom», nagovijestio je tada zaokret u politici Srbije, koji se dvije
decenije kasnije i desio: «Ako u Jugoslaviji potraju i pobede tradicionalne, odnosno
nacionalističko-etatističke politike i partikularističke orijentacije... mogao bi se i u
srpskom narodu razgoreti stari istorijski cilj i nacionalni ideal – ujedinjenje srpskog
naroda u jedinstvenu državu». Ćosić je govorio da je nakon Rankovićevog pada,
svog govora na XIV-oj sjednici CK SK Srbije i isključenja iz SKJ, postao disident,
opozicionar, da mu je dodijeljena «uloga žrtvenog jarca; kao i narodu kome pripad­
am». Dragoljub Todorović je, međutim, nizom primjera nastojao da pokaže da je
njegovo “opozicionarstvo” bilo zalaganje za još veću centralizaciju SKJ i društvenu
uravnilovku, za više komunizma i unitarizma. Pitanja na kojima se Ćosić razišao
sa Titom su suštinski principi državne politike, kojom je Tito nastojao reformirati
državu. Tito mu nije odgovarao jer je osujetio Rankovićev puč i koncepciju srpske
ideje Jugoslavije, što je prekinuo primjenu antistaljinističkog staljinizma, zalažući
se za decentralizaciju i time za očuvanje Jugoslavije, u kojoj Srbi neće imati pre­
sudnu riječ. Nakon pada Rankovića, Ćosić je Tita smatrao izdajnikom komunizma i
revolucije, mada je o njemu 1961. pisao kao oličenju svega najuzvišenijeg, da treba
titovski misliti i imati titovski stav. Nacionalizam izrasta na interesima. On nije cilj,
već je sredstvo za dostizanje cilja. Srpski separatizam je razočarani hegemonizam.
Srpski narod se bio identificirao sa Jugoslavijom, smatrajući je prevashodno svo­
jom državom, zanemarujući da tu žive i drugi narodi; opšir. D. Todorović, Knjiga
o Ćosiću, Beograd 2005.
320
Dok je 1962-1964. broj zaposlenih u Jugoslaviji porastao za oko
566.000, u periodu od 1964-1967. broj ukupno zaposlenih opao je za oko 47.000
lica. Godine 1967. bilo je za jedan odsto manje zaposlenih nego 1964. godine.
Težina političkih problema ublaživana je rastućim odlaskom dijela radno sposob­
nog stanovništva na rad u zemlje zapadne Evrope, pa je njihov broj 1968. dostigao
oko 400.000 lica; opšir. vid. Istorija SKJ, 439.
105
sastanku Sava Radojević, sekretar Opštinskog komiteta SK u Rožaju,
rekao je o iseljavanju: “I kod nas u opštini Rožaje obim ove pojave je
sličan kao i u ovim opštinama. Mi smo u nekoliko navrata govorili
o ovom problemu pa smo zainteresovali CK Crne Gore. Dolazio je
i sekretar CK. Može se reći da je stav njihov bio da ovo iseljavanje
ne mora da izazove uznemirenje i akcije koje bi to spriječile. Čuli
smo stavove koji su bili suprotni stavovima nas iz opštine, te smo
prestali sa aktivnošću na tom planu. Tu smo pogriješili jer je naša
akcija bila dosta uspješna. Ja smatram da ovaj problem ne bi trebalo
prepustiti stihiji. Naši republički faktori nisu bili za to da se sa ovim
problemom upoznaju faktori u zemlji. Mislim da su oni potcenili ovu
akciju. Smatram da bi bilo dobro da sve četiri opštine naprave jednu
dokumentovanu analizu koja bi bila prezentovana i republičkim
centralnim komitetima i Centralnom komitetu SK Jugoslavije i da
jedna grupa ode i upozna sa tim problemima one drugove kako
bi onda znali kako da se ponašamo. Mislim da se motivi odlaska
ne mogu svesti samo na ekonomski, religiozni ili druge već je
tu čitav kompleks činjenica koje na to utiču. Smatram da bi bilo
potrebno da se koriste uticajni ljudi a naročito, udruženja Islamske
vjerske zajednice da na ovom planu deluju”. Omer Kurpejović, član
rožajskog opštinskog komiteta SK, je iznio da se ne može reći kako
se sele samo ljudi koji ne poznaju sistem, te da su se iz rožajskog
kraja selili i “odbornici i članovi SKJ od 1945. godine, za koje se ne
bi moglo reći da ne poznaju sistem i nijesu bili uključeni u društveno-
političku aktivnost. Mislim da se ovaj problem ne može identifikovati
sa ekonomskom emigracijom u drugim krajevima. To nije isto jer
ovdje ljudi mijenjaju državljanstvo i prezime. Smatram da je osnovni
motiv bio ekonomski ali sada je najprisutniji element nesigurnost i
bezperspektivnost. Mislim da je tačno ono što je drug Jefto iznio u
pogledu tretiranja ovog područja zbog učešća u revoluciji.321 Hoću da
kažem da u Makedoniji postoji velika korupcija. prosto neshvatljivo
do kojih razmera ide, ništa se bez para ne može završiti. Slažem
se da treba preduzeti administrativne mere radi zabrane odlaska, ali
321
Jefto Vučković, sekretar Opštinskog komieta SK Sjenica, govorio je
prethodno da ima više razloga za odlazak: “Hoću ovde da istaknem još nešto.
Ima prigovora da se na ovo područje gledalo kao na nerevolucionarno područje
za vreme rata, pa je zbog toga ostalo nerazvijeno. Mislim da je u početku bilo po
malo i ovoga i onoga”.
106
da treba i tražiti uzroke i razviti široku političku akciju. Povratak
porodica koje to žele bio bi dobar i poželjan. Otuda vrlo često pišu
doduše u alegorijama kako tamo nije dobro. Svaka vest se vrlo
brzo čuje odavde u Istambul i čim je neko, koji se ovde zalagao
protiv iseljavanja, otišao tamo, bio je hapšen. Postoji takođe veliko
podmićivanje i najobičnija pljačka u turskoj ambasadi. Osim toga
ljudi koji tamo odlaze kao turisti organizovano se tamo dočekuju,
vode se na razne gozbe i prikazuju im se najlepše strane života”.322
Mahmut Đerlek, predsjednik Opštinske konferencije SSRN
Tutina ukazivao je da je nakon IV Plenuma pojačana aktivnost na
iseljavanju: “Na primer, iz sela Draga 102 stanovnika iseljeno je za
Skoplje, od toga 82 je otišlo u Tursku. U selu Pružanj skoro niko
nije hteo da uđe u rukovodstvo Socijalističkog saveza jer se svi sele.
Selo Glogovik podelilo se oko elektrifikacije, na one koji hoće i one
koji neće za Tursku. Mi smo na konferenciji Socijalističkog saveza
insistirali da se o tome govori ali niko nije hteo da diskutuje. Pored
ekonomskog postoje i politički motivi. To se ogleda u sledećem: prvo,
sele bogatija-najača domaćinstva i drugo, ne seli se tako masovno
pravoslavni živalj. Nismo mogli politički dovoljno da dejstvujemo
jer smo se ustručavali i vrlo sramežljivo pristupali ovom problemu.
Mislim da je forma ekonomska, odnosno svuda kada se razgovara
govori se o tome da nema svetla, puta, škole itd. Međutim, suština
je politička jer u neformalnim razgovorima se ističe ustvari strah,
nesigurnost, “dok je Tito živ ostali bi, a šta posle”.323
322
Amir Redžović, predsjednik rožajske opštine, istakao je da u toj opštini
ljudi vrlo teško dolaze na zborove birača: “Niti se interesuju za probleme kooper-
acije, komunalnih objekata itd. Postoji izvesna opšta nestabilnost, jer ne možeš da
biraš odbornika jer se ne zna hoće li ići za Tursku ili ne”. Bilješku sa ovog sav­
jetovanja načinio je Ramiz Crnišanin, tada poslanik republičkog vijeća Skupštine
SR Srbije. Na savjetovanju su ekonomski razlozi označeni kao primarni za iselja­
vanje, što je opet bilo teško prihvatljivo, s obzirom da se, po takvim gledištima, iz
jednog nerazvijenog regiona išlo u još ekonomski nerazvijeniju zemlju.
323
Isto. Ejup Mušović na ovom savjetovanju govori: “Mislim da je potreb­
no i raščistiti razne probleme oko statistike i evidencije, gdje je bilo često nespora­
zuma i gde su se ponekad Muslimani osećali kao da su pod pritiskom srbiziranja
ili hrvatiziranja itd. Na primer, u legitimacijama, svedočanstvima i drugim doku­
mentima piše Srbin, nema rubrike Musliman. Zato mislim da je opravdano da se
formira delegacija koja bi upoznala sa ovim problemom republičko rukovodstvo
i nastupila sa određenom argumentacijom ističući, osobito, teškoće ovog kraja...
Prilikom mog boravka u Turskoj, saznao sam da je jedna porodica čiji su članovi
govorili da je u Jugoslaviji bolje, preseljena negde u unutrašnjost. Bio sam takođe
107
 Jedan od praktičnih iskoraka postbrionskog doba bila je
i smjena na čelu novopazarskog SUP-a. Umjesto Časlava Ne­
deljkovića za načelnika je postavljen Smajo Ljuca. Policija se počela
potom korektnije ponašati. Bilo je očito da se pitanje iseljavanja nije
moglo riješavati na lokalnom nivou. Centri moći su ipak bili van
Sandžaka. SO Novi Pazar je polovinom maja 1968. konstatirala
da je SUP u ovom gradu uspješno reorganizovan i prilagođen
“stvarnim potrebama društva na današnjem stepenu demokratskog i
samoupravnog razvitka”.324 Veoma izraženi instikt naroda, upadljivi
strah zbog neizvjesne budućnosti lokalni opštinski i partijski
funkcioneri nijesu mogli shvatiti, bez obzira što je dolazio iz širokih
narodnih, mahom neobrazovanijih slojeva. Nijesu se mogli složiti
sa činjenicom da ti slojevi posjeduju, bez obzira na gorka istorijska
iskustva, više osjećaja, od njih, za realnost i ono što se može desiti.
Obični ljudi često bolje spoznaju istinu nego oni koji se smatraju
obrazovanim, pošto je njihovo promatranje ljudi i života manje
zamagljeno nerijetko ispraznim teorijama.
Hilmija Hasanagić, jedan od istaknutih prvoboraca i poratnih
rukovodilaca, uputio je, povodom masovnog iseljavanja u Tursku,
14. marta 1967. pismo predsjedniku CK SK Srbije Dobrivoju
Radosavljeviću, u kojem se ističe: “Kao primarni uzročnik svakako
u Bursi, tamo je masovno nezadovoljstvo tih ljudi što su došli u Tursku. Meni
su mnogi govorili: “Tita cenimo i ustajući njegovo ime pominjemo, ali je mno-
go pogrešio što nam je dozvolio da odemo iz Jugoslavije” – vidi: R. Crnišanin,
Rasprave, 36. Ejup Mušović je takođe pisao: “Život većine Muslimana koji su
se iselili u Tursku težak je i mukotrpan, ali nije gori i teži od onog života što su
ga imali u Sandžaku u vreme iseljavanja” – prema: E. Mušović, Etnički procesi,
115, nap. 414. Mr. Ramiz Crnišanin docnije će napisati da je Ejup Mušović bio
jedan od energičnih protivnika iseljavanja Muslimana u Tursku “jer je smatrao
da odlaskom tamo Muslimani gube svoj nacionalni identitet kojeg su tako up­
orno čuvali više stotina godina. Osim toga on nije vidio nikakvu progresivnu per­
spektivu Muslimana koji tamo odlaze jer nijesu imali nikakvih mogućnosti za
školovanje i napredovanje u ostalim društvenim djelatnostima. On je odlazio u
Tursku, razgovarao sa mnogim iseljenicima i oni su mu se iskreno povjeravali. O
tim svojim susretima je pisao i objavljivao radove u listovima i časopisima. Ne
samo da je pisao već je to pričao na svakom koraku po povratku u zemlju. On je
istinski doživljavao muke i patnje tih iseljenika, njihove muke, neznanje jezika
i teškoće prilagođavanja” – cit. prema: R. Crnišanin, Ejup Mušović – začetnik
naučnog istraživanja, Novopazarski zbornik, br. 29, Novi Pazar 2006, 76-77.
324
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednice SO-e Novi Pazar, Sjednica
od 15. maja 1968.
108
treba sagledati kompleks ekonomske zaostalosti ovog kraja, koji
se po svojoj nerazvijenosti nalazi na najnižoj lestvici u Jugoslaviji.
Pri tome interesantno je sagledati kako su osećanja ekonomske
besperspektivnosti (česte suše, neekonomska agrarna politika i
krut sistem oporezivanja) doživljavali Srbi koji nisu tražili izlaza u
emigraciji, a zašto su Muslimani našli kao jedini izlaz iseljavanje
u Tursku, čija je privreda zaostalija od naše i u kojoj teško nalaze
zapošljenje, nego većina iseljenika samo ostavlja tamo porodice i
idu da se zapošljavaju u Zapadnu Nemačku i druge zapadne zemlje.
Treba ispitati da li objektivno diskriminatorski ne deluje i stav
Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove, koga se pridržavao i
SSIP, da se niko od onih ne vrati, pa ni onda kada tamo ne može
uopšte da se zaposli i kad doživi duboko razočarenje u uslove
života i rada u Turskoj. Koliko je poznato na ostalu ekonomsku
emigraciju drugih, naročito razvijenih zemalja, ovakvi stavovi nisu
nikada primenjivani... Pored ekonomske nesigurnosti, mišljenja
sam da treba sagledati i uzroke osećanja političke nesigurnosti
muslimanskog življa u ovome kraju. Na prvo mesto trebalo bi
izučiti koliko su ovu nesigurnost prouzrokovale deformacije UDB-e
nad muslimanskim življem, koje su po grubosti bile slične kao na
Kosmetu, a koje posle IV i VI Plenuma nisu rasvetljavane sem nešto
u tutinskoj opštini. Naročito treba preispitati koliko je političko
rukovodstvo ostalo imuno u odnosu na deformacije, i koliko su neki
politički rukovodioci dali doprinos povećanju političke nesigurnosti
kod Muslimana, kao na primer:
- tolerisanjem da se prikupljanje oružja sprovede u drastičnim
formama kod Muslimana;
- sprovođenjem politike sistematskih izolovanja ratnih
kadrova-Muslimana od uticaja na muslimanske mase (najdrastičniji
primeri nekadašnjih i sadašnjih saveznih i republičkih poslanika
Hasa Rožajca iz Novog Pazara, Dede Zimonjića iz Sjenice i Abdula
Redžovića iz Tutina);
- način sprovođenja u život u osnovi ispravnog stava CK
SKJ i CK SKS da ne treba sprečavati ekonomsku emigraciju naših
građana ukoliko mogu da obezbede bolji život u inostranstvu, koji je
na ovom području dobio specifične deformacije jer su ga oberučke
prihvatili samo najodgovorniji kadrovi nasuprot masovnih upiranja
Muslimana komunista, nastojeći da ga sprovedu u život na isti
109
način kao što je izvedena akcija iseljavanja Muslimana i Turaka iz
Makedonije, mada su ove dve stvari kvalitetno potpuno različite. Jer
su Turci kao manjinci iz Makedonije selili u svoju matičnu zemlju i
kao takvi prihvatani od strane Turaka, a novopazarski muslimanski
živalj je slovenskog porekla, niko od njih ne zna ni reč turski, pa
ih Turci prihvataju i tretiraju ne kao svoje sunarodnike nego kao
“Muhadžire” - pretežno kao političke izbeglice i vrše na njih uporan
pritisak da se što pre asimiliraju - kao Turci;
- najzad treba sagledati da li masovniji zahtevi za iseljavanje
Muslimana u Tursku u poslednje vreme, uprkos održanog i IV i VI
Plenuma SKS, ne leže i u tome što tamo na raščišćavanju deformacija
nije praktično ništa učinjeno, što su svi kadrovi koji su bili umešani
u ove deformacije ostali na svojim mestima i pozicijama, kao da
ničega nije bilo i kao da je politika koja se vodila u ovom kraju
ispravna;
- Da bi “muslimanski kompleks” bio potpunije sagledan
mislim da bi bilo korisno izučiti koliko su na političku nesigurnost
i nacionalnu rezervisanost Muslimana bili od uticaja: zvanično
nepricizno konfuzno gledanje na Muslimane kao etničku grupu;
tretiranje ovog područja kao nerevolucionarnog, a Muslimana kao
nacionalno i politički nepouzdanog elementa. U vezi sa svim ovim
interesantno je sagledati rezultate politike kažnjavanja, zapošljavanja,
školovanja, zdravstvene zaštite itd. na ovom području. Možda su
neki od istaknutih problema uticali da je muslimanski živalj izgubio
veru i političku sigurnost za svoj dalji opstanak u Jugoslaviji, pa žure
da se isele iz nje “dok je još Tito u životu”, što se ovih dana dosta
često može da čuje među onima koji hoće da se iseljavaju”.325

325
Pismo Hilmije Hasanagića upućeno Dobrivoju Radosavljeviću 14.
marta 1967. godine. Govoreći 1990. o iseljavanju u Tursku Jakub Selimovski,
reisu-l-ulema, istakao je i ovo: “Poslije rata i revolucije došlo je do velikog isel-
javanja Muslimana iz Makedonije i sa Kosova. To nije bilo nikakvo dobrovoljno
iseljavanje, jer ne znam ko bi se dobrovoljno iselio iz svoje zemlje, nego je to bila
neka vrsta izgona u atmosferi euforije nacionalizma, ali i uskraćivanja osnovnih
vjerskih prava i sloboda. Muslimani se iseljavaju i iz Sandžaka, sve do 1966. Ka-
kav je odnos prema toj problematici svjedoči i činjenica da još uvijek nema tačnih
podataka koliko je ljudi iselilo. Smatra se da je iz Makedonije iseljeno u svim
valovima oko 200.00 muslimana” - cit. prema: “Danas”, br. 420, Zagreb 6. mart
1990.
110
 Hasanagić je na kraju svog pisma preporučio da se razmotre
svi materijali u vezi sa ovom problematikom.326 D. Radosavljević
je nakon ovog pisma pozvao H. Hasanagića na razgovor koji je tom
prilikom još jednom obrazložio pojedine tačke iz svog pisma, posebno
ukazujući na poraznu, diskriminatorsku politiku koja se vodila
prema muslimanskim kadrovima.327 Kasnije, devedesetih godina
XX stoljeća, Hilmija Hasanagić će ukazati u svojim intervjuima na
te probleme još jednom. On je tada progovorio o akcijama UDB-e po
Sandžaku, o strahovladi njenih oficira “od kojih većina nije znala ni
da se potpiše”, ističući kako im je omiljeni metod bio da ljude drže
po dva-tri dana gole na pešterskom mrazu, u otvorenoj prostoriji.
Nakon mučenja bi ih pustili, zaprijetili im da ne smiju nikome ništa
pričati. Dešavalo se vrlo često da ljudi po puštanju iz zatvora izvrše
samoubistvo ili ga čak pokušaju u samom zatvoru.328
Na novom partijskom sastanku koji je održan 31. maja 1967. u
Tutinu u vezi sa iseljavanjem iz opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin
zaključeno je, smatrajući ekonomske razloge primarnim, da “uzroke
326
Naveo je sljedeće priloge: studiju “Ekonomski problemi razvoja
Sandžaka” izd. Ekonomskog instituta Srbije iz 1957; Analizu o stanju musliman-
skog življa u Novom Pazaru, Sjenici i Tutinu koju je po zadatku CK SKS podnijela
1952. partijska komisija pod rukovodstvom Ediba Hasanagića; Izveštaj posebne
komisije CK SKS u sastavu: Raja Nedeljković, Krsta Filipović i Mandić iz 1952.
godine; Izveštaj opštinske komisije SO Tutin o deformacijama UDB-e, diskusija
i zaključci SO Tutin po ovim pitanjima; Zabeleške narodnog poslanika Ramiza
Crnišanina sa savjetovanja predstavnika opština Tutin, Sjenica, Novi Pazar i
Rožaje posvećenog problemima iseljavanja Muslimana u Tursku od 28. januara
1967.
327
H. Hasanagić, Nevolje sandžačkih Muslimana, 75.
328
“Vox”, Sarajevo 1991. U ovom intervjuu H. Hasanagić navodi i ovo:
“Nije mi padalo na pamet da se obraćam Titu, ali suludo je bilo i pomisliti da on za
genocid nad Muslimanima ne zna. Ja sam zvanično protestvovao na nivou Repub-
like Srbije, preko Centralnog komiteta, Petra Stambolića. Išao sam da apelujem
kod njega da spriječi prinudno iseljavanje muslimana sa jednim obrazloženjem,
koje mi se sada čini pomalo naivno, da je to narod pretežno slavenskog porijekla,
sa manjim oazama Arnauta na Pešteri. On me je mirno saslušao i uputio kod sek-
retara Republičkog narodnog fronta. Naravno, nisam se ni javio tom sekretaru,
jer sam odmah vidio koliko je sati. Tada Front i funkcionere Fronta niko ni za šta
nije zarezivao. Ali, nastavio sam da idem na teren i da se odlučno suprostavljam
naročito na partijskim konferencijama. Nastavio sam da idem u Sjenicu, Tutin i da
apelujem poput Šantića “Ostajte ovdje”! Bio je to govor gluvih. Narod je ćutao
kao zaliven, moji apeli su ostajali bez efekta. Kasnije, kada sam saznao o meto-
dama progona UDBE-e, jasno mi je zašto su ostajali nijemi i na Aleksu Šantića”.
111
iseljavanja treba tražiti u istorijskom, ekonomskom i društveno-
političkom kontekstu ovog kraja”, navodeći dalje , između ostalog, da
“razni srpski šovinisti šire dezinformacije, naročito na selu, kako bi
se jeftino dokopali zemlje i druge imovine. U međusobnim odnosima
podgreva se nepoverenje, a jedan deo reakcije želi da predstavi kako
svi muslimani žele da se isele u Tursku i da su nepouzdan element”.329
Zaključeno je također da treba omogućiti jednom broju iseljenika
povratak u zemlju “vodeći računa o bezbednosti zemlje i njihovom
socijalnom stanju”.330
Na skupu koji je organizirala Komisija za rad SK na razvijanju
odnosa među republikama, narodima i narodnostima CK SK Srbije
od 8-10. juna 1967. data je i informacija iz Novog Pazara, koju je
podnijela Desa Romić, član komisije. Ona je sumirala zaključke sa
sjednice u Tutinu od 31. maja o uzrocima iseljavanja u Tursku. U ovoj
informaciji je bilo istaknuto kako se od 1955. lako dobijao otpust iz
jugoslavenskog državljanstva, ali i smanjivala mogućnost povratka
za one koji se nisu snašli: “Izraz nepoverenja je time pokazan sa
pozicija vlasti. Ako se prema jednom delu stanovništva izražava po­
verenje, a prema drugome ne, dobija se utisak da su u Jugoslaviji
muslimani građani drugoga reda”. Pored toga, permanentno je stva­
rano uvjerenje o Muslimanima kao “nerevolucionarnom, nepo­uzda­
nom i anacionalnom elementu”. Desa Romić je istakla u ovoj infor­
maciji i posljedice ekonomske zaostalosti ovog regiona.
U izmijenjenoj društvenoj klimi došlo je i do višednevne
posjete reisu-l-uleme Sulejmana ef. Kemure, sa saradnicima:
Husein hadži Đozom, vjersko-prosvjetnim referentom, i Ešrefom
hadži Berberovićem, sekretarom Vrhovnog islamskog starješinstva,
Sandžaku, Kosovu i Makedoniji u junu 1967., gdje se dosta pažnje,
329
Predlog zaključaka u vezi sa problemom iseljavanja muslimana u Tursku,
Novi Pazar maj 1967, kopija. U ovom dokumentu dalje stoji: “Strana obaveštajna
služba koristi težak položaj pojedinih iseljenika i vrbuje ih za neprijateljsku de-
latnost prema našoj zemlji. Takvi elementi su skloni i švercu i raznim smutnjama,
te svojim nesmetanim prisustvom u našoj sredini nanose ozbiljnu političku štetu”.
330
Isto. U prijedlogu zaključaka je istaknuto kako se ponekad iseljavan­
jem, špekuliše kao “sredstvom političkog pritiska da bi se ostvarili zahtevi pojedi­
naca i grupa. Neki su skloni da nerad, nedisciplinu ili nezaposlenost objašnjavaju
tobož nepravilnim nacionalnim odnosom. To je postalo učestana pojava koja se
lansira iz redova nezadovoljnika srpskih i muslimanskih šovinista. Ima pristras­
nosti i nervoze kod ocena pojedinih postupaka. Na šovinizam, često se odgovara
šovinizmom”.
112
pored razmatranja vjerske problematike, posvećivalo zaustavljanju
iseljavanja u Tursku. Islamska vjerska zajednica predstavljala je
u tom vremenu jedini vid institucionalnog postojanja muslimana
u zemlji, kao posebni vid zajednice. Vjerskog poglavara su svuda
dočekivale velike mase naroda. Na sastanku sa vjernicima u Prijepolju
15. juna konstatovano je da “muslimani ovih krajeva pripadaju
etničkoj grupi kojoj pripadaju i muslimani Bosne i Hercegovine, pa
da zbog toga nema nikakvog opravdanog razloga da napuštaju svoju
zemlju i da sele u Tursku”. Reis je tim povodom pozvao prisutne da
suzbijaju iseljavanje i da ne nasjedaju “kojekakvim propagandnim
smicalicama nekih iseljenika”.331 U razgovoru sa vjernicima u
Novom Pazaru 18. juna kao razlozi za iseljavanje, u toku diskusije,
spomenuto je i to što nijesu odvojeni kazani za muslimane u vojsci,
bolnicama, domovima, kao i pitanje uposlenosti radi izdržavanja
porodica. Navedeni su i primjeri da su pojedini iseljenici, koji su
išli na rad u zapadnoevropske zemlje, posjećivali automobilima
Sandžak i uticali na svoje rođake i prijatelje da i oni “tako postupe
da bi navodno lakše došli do nekog kapitala”. Njihov dolazak u
nerazvijene sandžačke gradove i sela u automobilima ostavljao je
utisak kod bivših komšija i rođaka da im je “hidžret donio kola”.332
Reisu-l-ulema je i okupljene muslimane u Novom Pazaru, kao i
na skupovima u Priboju, Novoj Varoši, Prijepolju, Sjenici, pozvao
da zaustave iseljavanje. U Tutinu je sastanak sa delegacijom
VIS-a prerastao u masovni skup. Predstavnici tutinske opštine su
zamolili Sulejmana ef. Kemuru i njegovu pratnju da im pomognu
u zaustavljanju iseljavanja jer je zbog toga “zavladala pasivnost
prema svim javnim zbivanjima od strane onih koji su naumili da
se sele”. Delegacija je upoznata da se do 1965. iz tutinske opštine
iselilo u Tursku 376 domaćinstava sa 2.667 članova. Predočeno je
da su razlozi iseljavanja bili ekonomsko-političke prirode, nekad i
rodbinski. Imalo je dosta posljedica i to, kako je naglašeno, što su
1949.-1953. maltretirani čestiti građani muslimani od strane organa
bezbjednosti vrlo nehumanim i grubim postupcima, pa “žrtve takvog
postupka iz straha, koji još ne mogu da iz sebe odagnaju, sele ili
se spremaju da isele u Tursku”. Husein hadži Đozo je apelovao na
331
H. E. Berberović, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore, Sandžaka,
Kosmeta i Makedonije, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 424.
332
H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 463.
113
muslimane ovoga kraja da ostanu na svojim ognjištima, da je ta
seoba bježanija od samoga sebe, da se iseljavanjima ne može pobjeći
od vlastitih slabosti.333 Tri godine docnije posjeta reisa Tutinu biće
od strane partijskih organa u ovoj opštini okvalifikovana kao napad
na “SK i njegovu politiku, pri čemu je organizovan skup vernika u
Domu kulture na kome su podnijeti referati o novoj demokratiji”.334 O
problemima iseljavanja tokom posjete reisa govoreno je i na skupu u
Rožajama. Tu je, pak, istaknuto, kako je jedan od razloga iseljavanja
i nezadovoljstvo vjernika ponašanjem viših vjerskih organa. Samo
je jedan učenik iz tog kraja bio u Medresi na školovanju, što je bilo
nedovoljno, s obzirom da se jedan imam iselio u Tursku, a dva
su imala preko 75 godina. Prisutnost brojnih uočenih problema u
Sandžaku obilježavala je tešku zaostalost jedne sredine, koja je u
sebi krila elemente davno preživjelih primitivnih zajednica. Istorija
će sigurno upisati u grijeh, piše H. Đozo, i “političkim i vjerskim
predstavnicima ovog dijela našeg stanovništva što nisu više učinili
na rješavanju ovih problema”.335
O iseljavanju se i dalje govorilo na sjednicama opštinskih
komiteta i konferencija SK u sandžačkim opštinama, isticali su se
go­tovo isključivo ekonomski motivi i rođačke veze. Komunisti su
se “malo stideli da govore o tome”.336 Ako bi neko pomenuo po­
litičke i druge motive, bio je oštro napadan tvrdnjama da su to
neargumentovane optužbe. Odbačene su kao neprihvatljive tvrdnje
Abdula Redžovića da su u tutinskom kraju regrutne komisije odbijale
da vojnike sa ovog područja šalju u povjerljive vojne jedinice,
o djelovanju UDB-e i slično, naglašavajući i dalje primarnost
ekonomskih motiva. Komisija za rad SK na razvijanju odnosa
među republikama, narodima i narodnostima odbacivala je ovakve
Redžovićeve istupe smatrajući ih perifernim. Na VIII sjednici OK
SK Novi Pazar, održanoj 30. juna 1967. godine, diskutiralo se i o
životu iseljenika u Turskoj. Ramiz Duljević je negirajući tvrdnje
Redžovića, iznoseći ekonomske razloge kao primarne, rekao i nešto
333
H. E. Berberović, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore,
Sandžaka, Kosmeta i Makedonije, 432.
334
OK SK Tutin, Samoupravljanje i samoupravni odnosi u opštini Tutin,
materijali, Tutin 27. decembar 1979; M. Bačevac, nav. djelo, 465-466.
335
H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 465.
336
IAR, Zapisnici i materijali Opštinske konferencije SKS Novi Pazar, k.
1, Zapisnik sa I sednice Opštinske konferencije SKS Novi Pazar od 26. januara
1968. - Istup R. Crnišanina.
114
više o stanju tih iseljenika: “Mogu vam reći bez imalo preterivanja
da oni ljudi koje sam ja video tamo i sa njima razgovarao, da se ovi
ljudi ne osjećaju ovde Jugoslovenima koliko se tamo osećaju. Bio
sam tamo na jednom sijelu (posedak) i negde oko 22 časa uveče,
uključili su radio stanicu Sarajevo, baš kada su emitovane narodne
pesme. Mogu vam reći da su skoro svi počeli da plaču. Jedan stariji
čovek, čijeg se imena ne sećam, pomenuo je Tita, i iz poštovanja
je ustao na noge, eto kako se oni osećaju.”337 O dugo vremena
tabuiziranom problemu iseljavanja gotovo stidljivo je počela pisati
i štampa, ne ulazeći pritom u potpunije istraživanje motiva koji su
vodili ka Turskoj.338
Talas iseljavanja Muslimana opao je, sa promjenom društvene
klime u zemlji, početkom sedamdesetih godina.339 Već 1969. se
prestalo sa izdavanjem uvjerenja Muslimanima o “turskoj” na­
ci­onalnosti.340 Jednu od posljednjih iseljeničkih grupa Sulejman
Smlatić je zapazio u januaru 1970. u istanbulskom kvartu Kučuk
“baš u momentu kad su se iskrcavali iz autobusa kojim su stigli
iz Sjenice”.341 Povratak dijela nezadovoljnih iseljenika iz Turske,
saznanja o tamošnjem nelagodnom životu, kao i nove, po­vo­
ljnije prilike u Jugoslaviji, priznavanje Muslimana kao naroda,
učinili su da proces iseljavanja zamre, a da se trajnija rješenja
traže u opstanku u svojoj sredini i unutar Jugoslavije. Već će po­
pis 1971. biti ocijenjen kao “puni izraz ličnih sloboda svih gra­
đana oko izjašnjavanja o nacionalnoj pripadnosti”.342 Prestanak
masovnog iseljavanja iz “perspektivnog socijalizma u propadajući
kapitalizam” pojedini naučnici su protumačili time da su Muslimani
337
IAR, OK SK Novi Pazar, kut. br. 7. Materijal za VIII sjednicu OK SK
Novi Pazar od 30. juna 1967.
338
Upor. Ž. Minović, Seobe sandžačkih muslimana, “Politika”, Beograd
17. mart 1968; R. Jovanović, Stanovništvo opštine Sjenica 1921-1991, Novopa­
zarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998, 250-251.
339
IAR, Međuopštinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Informacija o
iseljavanju Muslimana u Tursku i o problemu povratka iz Turske, Novi Pazar no­
vembar 1970.
340
IAR, Međuopštinska konferencija Sk Novi Pazar, k. 1, Informacija o
iseljavanju Muslimana u Tursku i problemima njihovog povratka iz Turske od 23.
januara 1971.
341
S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo
prilagođavanje novoj sredini, 2.
342
IAR, Međuopštinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Izveštaj MOK-a
za period juni 1970 – maj 1972, Novi Pazar maj 1972.
115
odustali od iseljavanja “videći da odlazak u Tursku ne rešava pitanje
egzistencije”.343 Alija Matović iz Rožaja, govoreći na IX Kongresu
SKJ o ekonomskoj zaostalosti cijelog regiona, isticao je da je
“osvetljavanje međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji, a naročito u
sredinama kao što su plavska, rožajska, bjelopoljska, pljevaljska, pa
rekao bih i čitavog Sandžaka dugo godina (je) bilo zanemarivano,
pa čak i izloženo površnosti i kabinetskoj, odnosno “patronatskoj”
udaljenosti od životnog problema naroda, narodnosti i etničkih
grupa”.344 U Crnoj Gori su, pak, na najvišim partijskim forumima u
februaru 1970. iznošene tvrdnje kako je pojačana aktivnost Islamske
vjerske zajednice “koja vrši uticaj na iseljavanje stanovništva u
Tursku”. To je izazivalo burnu reakciju vjerskih organa koji su
iznosili da su upravo oni sve preduzimali da se seobe zaustave.345
Nakon prestanka iseljavanja, pojavila se želja jednog broja
iseljenih iz Crne Gore za povratak u Jugoslaviju, odnosno rodno
mjesto odakle su se iselili. Pošto povratak nije odobravan, Avdul
Kurpejović, poslanik u Vijeću naroda Skupštine Jugoslavije, po­
stavio je 1970. poslaničko pitanje saveznom ministru za inostrane
poslove Mirku Tepavcu: „Ko je i po kom osnovu dozvolio iselja­
vanje Muslimana iz Jugoslavije u Tursku i zašto se ne odobrava
povratak onima koji to želje“. Dobio je odgovor da nije bio rati­
fikovan međudržavni ugovor o iseljavanju Muslimana, već je po­
stojao dogovor o iseljavanju Turaka, u određenom broju. Nakon
poslaničkog pitanja, A. Kurpejović je insistirao kod predsjednika
Skupštine opštine Rožaje da uputi pismo Odboru za spolju politiku
Vijeća naroda Skupštine Jugoslavije o iseljavanju Muslimana u
Tursku i omogućavanju povratka onima koji to žele. Pored toga,
poslato je pismo Ambasadoru Jugoslavije u Turskoj, sa Analizom i
Za­ključcima pomenutih organa kojim se traži njegovo angažovanje
na omogućavanju povratka jednom broju iseljenih. Nakon toga po­
slanici Skupštine Jugoslavije, Privrednog vijeća Omer Kurpejović
i Vijeća naroda Avdul Kurpejović, su 5. juna 1970. razgovarali sa
Svetolikom Jovanovićem, načelnikom u Saveznom ministarstvu
inostranih poslova o iseljavanju i mogućnostima povratka jednog
broja iseljenih. Konačan odgovor o povratku je glasio: “Po Turskom
343
Upor. E. Mušović, Tutin i okolina, 120-121; V. Rudić-M. Stepić, Etničke
promene u Raškoj oblasti posle Drugog svetskog rata, 183.
344
A. Matović, Sandžak regija koja spaja, u: Sandžak juče, danas i sutra,
232-233.
345
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 7-8, Sarajevo 1970, 356.
116
Ustavu i drugim propisima nije dozvoljeno iseljavanje njenih građana
u druge države. Pošto su iseljeni Muslimani iz Crne Gore primili
tursko državljanstvo i de facto asimilirani, ne mogu dobiti otpust iz
turskog državljanstva“. Rečeno je da bi njihov povratak iz Turske
izazvao ekonomsko-socijalne poteškoće jer su otuđili zemlju i kuće,
izgubili posao a mogućnosti ponovnog zapošljavanja su ograničene.346
Osim pokušaja evidentiranja onih koji su odlazili, posebno
mjesto su imali i iseljenici koji su nakratko dolazili u svoj rodni kraj ili
su bili na proputovanju. U materijalu Međuopštinske konferencije SKS
za Novi Pazar, Sjenicu i Tutin od 11. januara 1971. navodi se: “Veliki
broj naših iseljenika u Turskoj, nalazi se na radu u Nemačkoj. Prilikom
tranzita kroz zemlju, zadržavaju se u poseti rodbini i prijateljima. Nije
bez efekta uticaj koji vrše u ovoj sredini. U razgovorima koji vode,
bilo je reči o političkim temama za naš društveni sistem kao što je
negiranje socijalističkog društvenog sistema i njegova identifikacija
sa kapitalističkom socijalnom neje­dnakošću, podgrejavanju netrpe­
ljivosti iz predratnog perioda putem oživljavanja uspomena iz 1925. i
drugih godina. Dolazak stranaca na ovo područje je iz godine u godinu
povećan”.347 Organi unutrašnjih poslova budno su pratili dolazak
346
Kada je riječ o povratku, odgovor bi se mogao svesti na to, zašto su se
iseljavali Muslimani kada ih na to niko nije prisiljavao. Treba ukazati, piše dr. A.
Kurpejović, i na činjenicu da u vrijeme intenzivnog i masovnog iseljavanja Mus­
limana iz rožajske opštine u Tursku bio veoma intenzivan privredni razvoj ove
opštine. Po popisu stanovništva 1961. rožajska opština je imala 14.700 stanovni­
ka, od čega Muslimana 13.000. a 1971. godine 16.018, odnosno više u odnosu na
1961. godinu 1.318. stanovnika. Doseljavanjem iz drugih opština, uz visok prirod­
ni priraštaj, nadomješten je broj iseljenih stanovnika u ovom periodu u Tursku.
Najviše doseljenih bilo je iz ivangradske, odnosno sadašnje beranske opštine iz
regiona Bihora, jer se rožajska opština u tom periodu ubrzo ekonomski razvijala i
postojala je mogućnost zapošljavanja. Doseljeni Muslimani iz Bihora su se naselili
u predgrađu grada Rožaja, a mali broj se naseljavao po selima, na imanjima seljaka
koji su se iselili u Tursku. Izgrađeno je nekoliko fabrika i iz dana u dan je rastao broj
zaposlenih. Postojali su uslovi potpunog osnovnog, osmogodišnjeg, obrazovanja i
svoreni uslovi za srednje obrazovanje u Gimnaziji i Školi učenika u privredi. Je­
dan broj učenika nakon završene srednje škole nastavio je studiranje u Crnoj Gori,
Srbiji i drugim republikama. Nije bilo nikakvih ekcesnih slučajeva na relaciji re­
ligije niti nacionalne osobenosti. Bio je znatan broj poslanika Skupštine Crne Gore
Muslimana”, u vladi i na nekim drugim funkcijama – prema: A. Kurpejović, Opšti
osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970).
347
“Evo nekoliko podataka: područje Novog Pazara je 1968. godine po-
setilo 1.328 stranaca, od čega samo iz Turske 719 lica; 1969. godine 983 lica, od
čega samo iz Turske 486, a za 10 meseci 1970. godine 2.095 stranaca od čega
samo iz Turske 1.224. Ovi odlasci iz Turske su interesantni u vezi s bezbedonosnim
117
“stranaca” u mjesta u kojima su bili rođeni, na način kao da se radi o
neospornim neprijateljima i špijunima. Za one koji bi se vratili naveli
su da su morali prevashodno biti materijalno osigurani, da neće pasti
na teret društvene zajednice, da će biti lojalni.
Nakon ovih uslijedile su “nove” informacije koje su se i dalje, po
inerciji, bavile pretresanjem starih podataka, bez suptilnijih analiza.
U Informaciji od 23. januara 1971. o iseljavanju u Tursku ističe se
da do 1951. nije bilo iseljavanja i da je tek nakon “Džentlmenskog
sporazuma” , “koji nije bio perfektan”, krenula rijeka iseljenika koja
je prvobitno trebalo obuhvatiti samo pripadnike turske narodnosti
u cilju spajanja porodica ali se to proširilo i na Muslimane. Pojam
porodice nije bio ograničen samo na članove uže porodice. Pod ovim
su se podrazumjevali bliži i daljni krvni srodnici, pa čak i srodnici
po tazbini. U istoj informaciji stoji da je Turskoj kao nadoknada za
“tursku imovinu” koja je nacionalizirana u Jugoslaviji ili potpala
pod bilo kakve jugoslovenske zakone do kraja 1960. bilo isplaćeno
3.289.000 dolara. Ocijenjeno je da su osnovni razlozi za iseljavanje
ekonomske i porodične prirode. Većina iseljenika je, po tome izvoru,
bila iz siromašnih i zemljoradničkih porodica: “Opšta zaostalost i
nizak kulturni nivo, verska i nacionalna osećanja bila su pogodno
tlo za uticaj spoljne i unutrašnje propagande za iseljenje” pominjući
dalje emisare turske vlade i turiste koji su govorili o blagodetima
Turske.348
Dio onih koji su otišli u Tursku, ne našavši svoj mir i obećanu
“oazu blagostanja”, poželio je da se, u svojoj naivnosti, ne poznajući
svu složenost državne politike, i prepreke koje stoje na tom putu, vrati
u rodni kraj. Međutim, njihove molbe za repatrijaciju sa puno nade, za
koje se tvrdi da ih je bilo na hiljade, nailazile su na stanovitu odbojnost,
prepreke i zatvorena vrata nadležnih.349 Prilikom posjete jugoslovenske

situacijama, jer je Turska članica Atlantskog pakta, pa to za procenu situacije tre-

ba imati u vidu” – prema: IAR, Međuopštinska konferencija SK, “Neki od prob-
lema koji utiču na bezbednost ovog područja kao i na ličnu sigurnost građana”,
materijal sa sjednice od 11. januar 1971.
348
IAR, Međuopštinska konferencija SK, k. 1, Informacija o iseljavanju
Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971.
349
Naši iseljenici u Turskoj, Matica iseljenika Bosne i Hercegovine. Adil
Zulfikarpašić navodi: “Naišao sam u Turskoj na niz ljudi koji su mi rekli da bi
se htjeli vratiti, ali im je državljanstvo oduzeto” - cit. prema: M. Đilas-N. Gaće,
Bošnjak Adil Zulfikarpašić, Cirih 1995, 104.
118
parlamentarne delegacije Republici Turskoj u oktobru 1968., ambasador
Muhedin Begić i generalni konzul u Istanbulu Popov upoznali su ovu
delegaciju s tim da mnogi iseljenici žele da se vrate, da tim povodom
uporno dolaze u jugoslovenska diplomatsko-konzularna predstavništva
tražeći informacije kako to da postignu, bez obzira što su nakon toga
bili izloženi saslušavanjima turske policije. Diplomatski predstavnici
su naročito naglasili da od strane iseljenika nije zabilježen nikakav
antijugoslavenski ispad.350 Nakon toga, predsjednik Savezne skupštine
Milentije Popović je zadužio Mijuška Šibalića, člana SIV-a i Ramiza
Crnišanina, poslanika u Narodnoj skupštini Srbije, da, zajedno sa
Radovanom Stijačićem, saveznim sekretarom sa unutrašnje poslove,
razmotre mogućnosti povratka dijela tih iseljenika, vodeći računa o
mogućim negativnim ekonomskim posljedicama njihovog povratka.351
Jugoslavenska vlada je u oktobru 1968. odredila uslove koje
su povratnici iz Turske trebali ispuniti da bi ponovo stekli jugo­
slovensko državljanstvo. Prije svega su trebali dobiti otpust iz turskog
državljanstva ili priložiti dokaze da će ga dobiti. Njihove zahtjeve
su također trebale razmatrati posebne komisije u opštinama gdje su
se namjeravali naseliti. Turske vlasti, a posebno turska ambasada
u Beogradu, nijesu izdavali uvjerenje o otpustu iz državljanstva.
Umjesto odgovora na svoje molbe, povratnici iz Turske su dobijali iz
ambasade u Beogradu formulare sa brojnim pitanjima, koje su trebali
popuniti, pa su od ovoga načina rješavanja svojih problema brzo
odustajali. Jugoslavenske vlasti su tada, u pojedinim slučajevima,
na osnovu čl. 8 Zakona o državljanstvu, davali jugoslovensko, i bez
otpusta iz turskog državljanstva.352 Na primjeni ovog člana insistirali
su partijski i opštinski organi iz Novog Pazara, Sjenice i Tutina.353
350
Ramiz Crnišanin, tada član jugoslovenske delegacije, docnije će pisati
da su mu u jugoslovenskoj ambasadi tada rekli da “veliki broj iseljenih Muslimana
želi da se vrati i da ni oni iz ambasade ne razumeju zašto naše vlasti imaju stav da
ne odobravaju taj povratak. Pogotovo što se ti ljudi najkorektnije odnose prema
našoj zemlji. Ističu da oni ne znaju ni za jedan antijugoslovenski postupak ili neku
antijugoslovensku organizaciju koju bi sačinjavali ti naši iseljenici. Oni stalno dol­
aze u ambasadu i konzulate tražeći da im se odobri povratak. Pri tome znaju da će
zbog svakog obilaska naših predstavništava imati posla sa policijom” - cit. prema:
R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, 264.
351
Dokumentacija Ramiza Crnišanina.
352
IAR, Međuopštinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Informacija o
iseljavanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971.
353
IAR, Međuopštinska konferencija Sk Novi Pazar, k. 1, Zaključci o isel­
javanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 1. februara 1971.
119
 U upornom savladavanju brojnih administrativnih prepreka
donekle su uspijevali oni “srećnici” koji su, preko rada u Njemačkoj,
nekako dobijali dozvole za povratak.354 Neke porodice su dolazile
u Jugoslaviju sa pasošem, na osnovu jugoslovensko-turskog spo­
razuma, kojim im je bio omogućen boravak u trajanju od 60 dana.
Nakon dolaska odmah su, izjavljujući da se više neće vratiti u
Tursku, preduzimale mjere za prikupljanje dokumentacije za prijem
u jugoslovensko državljanstvo i dokaze o obezbjeđivanju sredstava
za život, nastojeći da cijeli postupak okončaju za tih 60 dana, “jer
po osnovu ovog dolaska po pravilu produženja boravka preko 60
dana nema”. Neki su uspjeli da u ovom roku pribave potrebnu
dokumentaciju, dok su drugi, kasneći, izlazili iz Jugoslavije i
ponovo se vraćali, pošto im je taj ulazak omogućavao boravak
od novih 60 dana. Pojedini povratnici su, pak, da ne bi napuštali
Jugoslaviju, i išli preko granice, uz velike materijalne troškove,
donosili ljekarska uvjerenja da nijesu sposobni za putovanje, da im je
potrebno liječenje, tražeći na osnovu toga produženje boravka u cilju
pribavljanja dokumentacije i riješenja svog statusa. Ove molbe su
obično pratile i izjave da se ne smiju vraćati u Tursku, s obzirom da
su tamošnje vlasti informisane o njihovim nastojanjima da povrate
jugoslovensko državljanstvo, “te im je tamo nesiguran boravak”.355
Put povratka je za mnoge ostao ipak samo želja. Jugoslovenski organi
su vraćali one koje su imali falsifikovan pasoš ili na neke druge
načine pokušavali da ostanu.356 Pojedine porodice su davale velike
sume novca falsifikatorima putnih isprava u Turskoj. Nakon toga,
one su bile dovedene do Skoplja. Tu su im oduzimane ove isprave.
Iz Skoplja su upućivane u Novi Pazar, bez ikakve dokumentacije.
Po dolasku su i one preduzimale mjere za prijem u jugoslovensko
državljanstvo i trajan ostanak u zemlji.357
Molbe nijesu mogle biti povoljno i brzo rješavane zbog
komplikovane procedure i datih uputstava nadležnih organa jer se
smatralo da su oni ispisivanjem iz jugoslovenskog državljanstva i
prihvatanjem turskog postali stranci za zemlju u kojoj su bili rođeni.
Indikativno je da se na ovom krajnje nehumanom i neshvatljivom
354
M. Lutovac, Etničke promene, 222.
355
IAR, SO NP, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969.
356
IAR, Međuopštinska konferencija SK, k. 1, Informacija o iseljavanju
Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971.
357
IAR, SO NP, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969.
120
tretmanu posebno insistiralo kad su bili samo u pitanju Muslimani i
Albanci koji su odlazili u Tursku i poželjeli da se vrate. Zemlja koja
je širom svijeta isticala svoju širokogrudost i otvorenost, uslovljavala
je svojim dojučerašnjim građanima pravo na povratak.358 Lica koja su
otišla u druge zemlje su se mogla vratiti pošto im je bilo dozvoljeno
da zadrže državljanstvo. Za mnoge više nije bilo povratka iz Turske.
Iseljavanja su pratili emotivni istupi i opisi na sjednicama
nadležnih organa, ali nije bilo dovoljno sluha niti spremnosti na
višim instancama da se zaista razriješi ovo pitanje, da se studiozno
analiziraju svi uzroci koji su doveli od iseljavanja. Početni pokušaji
analize uzroka iseljavanja Muslimana, na lokalnom nivou, sveli su se,
pojednostavljivanjem, skoro isključivo na ekonomske motive iako su
oni zapravo bili tek dio izuzetno složenog mozaika, koji se nazirao tek
u opštim natuknicama i nešto smjelijim nastupima pojedinih partijskih
aktivista. Takav odnos će obilježiti sedamdesete i osamdesete godine
XX vijeka. Niko se zapravo nije usudio da se detaljnije upušta u
analiziranje odlazaka ljudi koji su iz jedne neizvjesnosti odlazili u
drugu, već se sve prikrivalo politikantskim rječnikom i kalkulantskim
uopštavanjima koja nijesu dozvoljavala da se ovaj problem detaljnije
razriješi i osvijetli.359 Strah je bio prisutan i kod onih koji su odlazili,
ali i kod onih koji su ostajali. Pragmatski razlozi su nadvladavali
moralne u suočavanju sa istinom i neumoljivim činjenicama. U
takvoj atmosferi mnogi su smatrali da ne treba otvarati ovaj osjetljivi
358
Zagrebački “Vjesnik u srijedu” pisao je 29. maja 1969. godine: “Naši
iseljenici u Turskoj moraju čekati punih pet godina da bi stekli pravo povratka u
Jugoslaviju, ali samo kao turisti. Za taj se put mora platiti više od 3.000 turskih
lira (oko 3.600 novih dinara) za “državnu taksu”, zapravo kao mito nadležnim
službenicima... Kako se vidi, naši državljani, pa čak i oni koji su bili zlostavljani i
iseljeni, nisu ravni čak ni sa klasnim neprijateljima, kao što su četnici, ustaše, bje-
logardejci, balističke bande i druge grupe. Od njih su, naime, mnogi amnestirani
i imaju pravo da se povrate u domovinu, dok naši iseljenici iz Turske nemaju tog
prava... U novim uvjetima u nas, osobito poslije Brionskog plenuma, stižu mno-
gobrojna pisma i zahtjevi naših državljana iz Turske koji pitaju kako bi mogli ost-
variti pravo da se vrate u domovinu. Oni nisu bili kriminalci niti su došli u sukob
sa zakonom... Zaista, nije li neodrživo da i dalje ostane na snazi stara konvencija
između naše zemlje i Turske, “naslijeđena” od predratne buržoaske Jugoslavije i
podešena suvremenim uvjetima? Naime, obnovljena konventa, na žalost, gotovo
ništa nije prihvatila od logike naših društvenih odnosa i demokratizacije. U pi-
tanju su naši građani-iseljenici, ljudi prema kojima se u prošlosti teško griješilo”.
359
Upor. Savez komunista Srbije u ostvarivanju politike nacionalne ravno-
pravnosti, XV sjednica CK SKS, 142-147 (diskusija A. Hašimbegović).
121
problem bojeći se mogućih posljedica čiji se konačni ishod nije
mogao predvidjeti. Sa latentnim strahom i zebnjom rasle su mnoge
generacije Muslimana, pritisnute negativnim nasljeđem i iskustvima
prošlosti, nesnalaženjem i neodlučnošću, razvijajući pritom osjećaj
autocenzure i kompromisa sa sopstvenom savješću.
Mnogi će “vrsni” analitičari i istraživači iseljene Muslimane
zbog ranije nametnutog nacionalnog izjašnjavanja docnije tretirati
kao iseljene Srbe.360 U svojim politikantskim opservacijama i
statističkim dubiozama neće dublje ulaziti u pozadinu ovog složenog
pitanja, niti će pružiti odgovor kamo su zapravo oni otišli.361 Seobe
muslimanskog stanovništva će u znatnoj mjeri biti uopštavane
ili zaobilažene. U etnografskoj publikaciji Narodi Jugoslavije, iz
šezdesetih godina prošlog stoljeća, na jednom mjestu je bio spomenut
“znatan broj Muslimana srpskog porijekla” koji su se iz BiH iselili u
Tursku. Međutim, na drugom mjestu, kada su se nabrajali zemlje u
kojima žive iseljenici iz Jugoslavije, potpuno je ignorirano postojanje
360
Upor. V. Krsmanović, Sandžak danas: između vilajetske prošlosti i
budućnosti”, feljton, “Borba”, Beograd 25. jun 1990; upor. Ž. Tokalić, Sandžak.
Zemlja Raška, Beograd 1991, 12-13.
361
Opšir. S. Bandžović, Vladavina olovnih slova, Libertas, br. 2, Novi Pa­
zar 1995, 12-13; Isti, Retorika neokrstaštva, u: Interkulturalnost i tolerancija,
Beograd 1999, 232-233. Polemišući sa autorima koji govore o pojmu iseljenika
i ne prave pritom razliku između pojma iseljeništva u druge krajeve iste zemlje
od iseljavanja u drugu zemlju, dr. Atif Purivatra je ukazivao 1990. da Muslimani
iseljeni u Tursku nijesu bili identični iseljenicima drugih naših naroda i narodnosti
(Makedonaca, Hrvata, Srba, Slovenaca i dr.). Prvi sele iz svoje domovine u drugu
zemlju, a drugi iz svog kraja u drugi kraj svoje domovine što je razlika: “Ta razlika
se očituje i u indiferentnosti državnih i društvenih organa i organizacija, posebno
matica iseljenika, koji ništa ne čine da zaštite kulturno-istorijske i nacionalne kara­
kteristike muslimanskih iseljenika u odnosu na iseljenike drugih naših naroda.
Njih ni najmanje ne pogađa to što su muslimanski iseljenici potpuno prepušteni
asimilovanju s narodom u novoj sredini, odrođavanju, dakle, što su bez svoje
krivice svake godine bliži svojoj izgubljenosti za Jugoslaviju. Zato i mislim da
je tretman iseljenih Muslimana prema tretmanu iseljenih pripadnika drugih naših
naroda jedan od primarnih razloga, što je nepoznato, kako u našoj zemlji, tako i
u svjetskim razmjerama zašto se Muslimani iseljavaju iz svoje rođene domovine
u druge zemlje, a pogotovo ne to da je napuštanje uslovljeno odricanjem od svog
državljanstva, tj. odricanjem od svog zavičaja, svoje rodne grude, svoga vlastitog
bića. To je upravo suprotno zvaničnim političkim nastojanjima da svi naši građani
zadrže u inostranstvu jugoslovensko državljanstvo. Nasuprot tome, samo se kod
Muslimana insistira na otpustu iz jugoslovenskog državljanstva kod njihova isel­
javanja, što bez sumnje ima i svoju veliku specifičnost” – cit. prema: A. Purivatra,
O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 633.
122
iseljenika u Turskoj.362 U pojedinim univerzitetskim udžbenicima,
kada se govori o migracijama iz Jugoslavije, ovo pitanje će se potpuno
minimizirati: “Među onima koji su za stalno emigrirali iz naše zemlje
od 1948. do danas nalazi se 48.000 Italijana, 7.000 Jevreja, 15.000
Turaka i 67.000 Nemaca”.363 Preko iseljavanja etnički raznorodnog
muslimanskog stanovništva u Tursku ćutke se prelazilo. Iseljavanja
su, kao neizbježni pratilac, raspolutila Muslimane, postajući sastavni
dio njihove nezavidne istorijske sudbine, lišavajući ih u znatnoj mjeri
od dijela vitalne, duhovne snage.
Nauka je dugo minimizirala razmjere ove istorijske drame
jednog naroda. Mnogo je savremenih “naučnih” radova čiji autori
istrajavaju na mentalnoj matrici XIX vijeka, kao pobornici epike i
manihejske interpretacije istorije, olakih sudova koji su snagom
inercije ukorjenjivani kao dogme.364 U nekim naučnim krugovima,
postoji otpor prema propitivanju i reaktuelizaciji određenih tema,
pošto im odgovaraju uprošćene slike. Robert M. Hejden piše da
veliki dio retoričke snage nekih stavova u savremenim političkim
362
Prema: XVII sjednica CK SK BiH, diskusija J. Marjanovića, 180-181.
363
D. Rodić, Geografija Jugoslavije, II, Udžbenik za studente Prirodno-
matematičkog fakulteta, Beograd 1975, 30. U objavljenoj karti (str. 22) o “jugo-
slovenskom stanovništvu izvan domovine” Turska nije označena.
364
Po Đuri Kovačeviću najkraće je putovanje Muslimana u prošlost: “Ono
ima za potrebu za zaboravom starijih predaka, isticanjem sjaja turskog carstva,
vrednosti islamske zajednice i kulture... Srbe sagledavaju kao rušioce njihovog
sjajnog sveta, pa otuda i neprijateljstva i to da u ekstremnom pravoslavnom srp-
stvu muslimanstvo znači izdaju i srpsku neslobodu” - nav. prema: Đ. Kovačević,
Jugoslavija: osvajanje ili gubitak istorije, u: Raspad Jugoslavije. Produžetak ili
kraj agonije, Beograd 1992, 19. Srpski akademik Antonije Isaković govori: “Srbi
su Muslimanima ogledalo. Oni kad vide Srbe, kažu: ‘Ja sam preverio’. Naime,
Musliman zna da je njegov predak, koji je bio pravoslavan i bio Srbin, prešao
u islam – znači, preverio je. Ali, Musliman neće to da zna i da se ne bi na to
podsećao, on čini masakre i zverstva, ne bi li uništio Srbina u sebi. Odatle ide to
klanje. Muslimani, ustvari, neće da se sećaju svog porekla. A ja mislim da je cela
stvar u muslimanstvu u tome da se oni sete svog porekla. Onaj koji je to uradio,
on je oslobođen. To je uradio Meša Selimović. On je znao da Selimovići potiču
od Vujovića sa granice Crne Gore i Hercegovine, koji su prešli na islam. Znao je
to Meša, a znao je i njegov otac. I, osećao se Srbinom muslimanske vere. A nije
slučajno ni Vuk Karadžić rekao:’Srbi Muhamedovog zakona, rimskog zakona’…
Muslimani treba da čine da se ne stide svog porekla, koje ne seže više od trista go­
dina unazad. To nije tako duga istorija, sve može da se istraži. Međutim, oni neće
da se sete svog srpskog porekla” – prema: “Duga”, Beograd 25. septembar 1993;
Kovanje antijugosloveneske zavere, I, Beograd 2006, 316-317.
123
diskursima potiče iz “orijentalnog okvira” u kome “definitivno ne-
evropska esencija jeste islam”, dok su muslimani “ne-evropljani”.
Ostaje dilema da li je “biti musliman”, prema parafraziranju po­
jedinih autora, u savremenim uslovima, to “najjasnija metafora za
subverzivnost i Drugost”.365 Pojedini turski političari (R. Erdoan)
upozoravaju da je islamofobija zločin protiv čovječnosti, upravo kao
što je antisemitizam.366 Uklanjanje istorijskih predrasuda uvijek je
mukotrpan posao.367 Iskustva kazuju da su “stereotipi i potreba za
stereotipnim mišljenjem jači od znanja i stečenog obrazovanja”. Samo
neuki i nerazumni ljudi, pisao je Ivo Andrić, mogu smatrati da je
prošlost mrtva i neprelaznim zidom zauvijek odvojena od sadašnjosti.
Istina je, naprotiv, “da je sve ono što je čovek nekad mislio i osećao
i radio neraskidljivo utkano u ovo što mi danas mislimo, osećamo
i radimo. Unositi svetlost naučne istine u događaje prošlosti, znači
služiti sadašnjosti”.368 Zablude dugo žive i teško se iskorjenjuju.
Višestoljetna fama o “krugu turske magije” to rječito pokazuje.
365
Upor. R. Hejden, Muslimani kao “drugi” u srpskoj i hrvatskoj politici,
Korak, br. 11, Sarajevo 2008, 33. Neki od visokih jugoslavenskih državnih funk­
cionera iz Crne Gore govoriće 1998. da manjine ne mogu imati veća prava od
većinskih naroda: “Je li došlo vrijeme da Crnom Gorom upravljaju oni protiv ko­
jih su se naši preci borili” – prema: “Monitor”, br. 395, Podgorica 15. maj 1998.
366
Društvo ksenofobično, a vlada diskriminatorska, “Dnevni avaz”, Sa­
rajevo 1. mart 2011, 22. Dr. Miroljub Jeftić će 1992. navoditi da se Njemačka
pripremala da se oslobodi oko milion Turaka koji su u njoj radili, koji su trebali
potom biti upućeni u Bosnu. Po ovakvoj tezi Njemci bi se riješili “prljavih Azi-
jata”, a u BiH bi bilo “milion muslimana više”, pa bi Turska imala “priliku za
mešanje u naše unutrašnje stvari”. Na osnovu svega se izvodio zaključak: “Za Ju-
goslaviju bi to bilo stvaranje nove Turske, jer bi ti ljudi doneli turski jezik i tursku
nacionalnu svest i ideologiju”. Turski radnici bi zadržali svoje “nemačke plate”,
a uz to bili “među braćom - bosanskim muslimanima, a njih Turci doživljavaju
kao slovizirane Turke koje samo treba naučiti turski i - sve je rešeno” - prema: M.
Halilović, Uvoz Turaka u Bosnu, “Nedjelja”, br. 104, Sarajevo 16. februar 1992.
Dr. Radovan Samardžić je, pak, pisao kako je pod uticajem “velikog broja nas-
eljenika južnoslovenskog i arbanaškog porekla, Turska počela obnavljanje svoje
imperijalne tradicije i svog islamskog duha” - prema: R. Samardžić, Na rubu
istorije, Beograd 1994, 225-226.
367
Istina je za masu, ukazivao je svojedobno Osvald Špengler, ono što se
stalno čita i sluša: “Može neka sirota glava negde sediti i sakupljati razloge koliko
god hoće da bi se utvrdila “istina” – to ostaje njegova istina” – prema: O. Špengler,
Propast Zapada: nacrti za morfologiju istorije sveta, II, Beograd 1937, 552.
368
Cit. prema: I. Andrić, Kad je reč o arhivima, Arhivski almanah, br. 2-3,
Beograd 1960, 7.
124
 II
ISELJENIŠTVO U TURSKOJ
Često se navodi da je konstrukcija etničkih ili kulturnih
granica potpuno arbitražna.369 Turska je prostor na kojem su se,
navodi dr. Olga Zirojević, miješali razni civilizacijski krugovi
– vizantijski, arapski, persijski, kineski, indijski, bliskoistočni i
mnogi drugi: “Turci su duševan i patrijahalno vaspitan narod koji
izuzetno poštuje svoju istoriju. Oni o svojim precima govore sa
beskrajnim, niti lažnim, niti preteranim poštovanjem. I oni ih ne
otkrivaju ponovo, kao mi”.370 Savremeno tursko društvo koje se
može nazvati društvom ljudskog preobražaja, sačinjeno je od skoro
60 etničkih grupa i predstavlja društvenu sintezu hiljadu godina stare
anadolske i balkanske istorije.371 U Republici Turskoj živi mnogo
369
A. Bošković, Etnologija svakodnevnog života, Beograd 2005, 113.
370
“Novi pančevac”, Pančevo 26. avgust 1993, 10. Ona takođe ukazuje da su u
XV i XV stoljeću Sloveni, “pretežno Srbi, zauzimali najviše položaje u Carstvu, a tu su
bile i rodbinske veze (sultanija Mara u haremu Murata Drugog). Sve je to doprinelo, što
se odavno zna, da se srpski jezik koristio kako u upravi tako i u diplomatskoj korespon­
denciji. U Istanbulu su postojale slovenske kancelarije koje su vodile prepisku sa bal­
kanskim provincijama, Dubrovačkom republikom, pa i samom Ugarskom. Ove kancel­
arije postojale su u carskoj prestonici sve do vremena sultana Sulejmana Drugog (u
Evropi je nazivan Veličanstvenim, a za Turke je Prvi ili Kanuni odnosno Zakonodavac;
1520-1566). Zna se, takođe, da su čak i neki sultani (Mehmed Drugi, Sulejman drugi)
naučili naš jezik. I evropski savremenici govore o korišćenju četiri jezika u carstvu:
turskom, arapskom, na trećem mestu je Ilirika i, najzad, konstantinopoljski grčki. I ovaj
poslednji jezik igrao je na Porti veliku ulogu, čak u izvesnom smislu, i veću. Sultani
i visoki dostojanstvenici koristili su ga u diplomatskoj korespondenciji sa Evropom.
Poznato je da je sultan Mehmed Drugi (Osvajač ili Fatih) govorio grčki, a posedovao je
i grčke spise” – cit. prema: O. Zirojević, Pravo blago u biblioteci, “Politika”, Magazin
dodatak, Beograd 15. maj 2011.
371
“Svijet”, br. 28, Sarajevo 22. mart 1998.
125
muslimanskih iseljenika i njihovih potomaka porijeklom iz krajeva
postjugoslovenskih zemalja. Te iseljenike, osim turskog i albanskog
čini i brojno stanovništvo slovenskog porijekla.372 Ajdin Rakić
piše 2008., ne navodeći izvore, da je u Turskoj broj “Muslimana
koji vode porijeklo iz Crne Gore veći od današnjeg ukupnog broja
stanovništva u Crnoj Gori, što znači da je Turska najveća crnogorska
dijaspora”.373 Od useljavanja stotina hiljada iseljenika prošlo je više
stoljeća. U međuvremenu su stasale generacije njihovih potomaka,
potpuno ili gotovo potpuno odvojenih od nekadašnje matične
zemlje.374 Širom te države, uprkos tome, se mogu vidjeti naseobine,
naselja, sela , pa i gradovi sa velikim brojem turskih državljana koji
govore jezikom zemalja iz kojih su došli, organizuju se u svojevrsne
oblike okupljanja, održavaju više ili manje intenzivne veze sa svojom
rodbinom, prijateljima i poznanicima u krajevima iz kojih su davno
potekli. Radi se o lojalnim turskim državljanima koji su prihvatili
i usvojili vrijednosti društva koje ih je primilo. Na pretpolitičkom
nivou oni imaju svijest o različitom etničkom porijeklu, pri čemu je
vjerski element bila presudna komponenta tog porijekla.375
372
Problem muhadžirskih pokreta sa Balkana postao je česta tema mnogih
dokumentarnih programa, romana i poezije u Turskoj. U dokumentarnom serijalu
“Progonstvo i smrt” koji je emitovan 2008. na turskim televizijama, govori se o
velikim dramama ljudi koji su raznim pritiscima, etničkim čišćenjima, diskrimi­
natorskim mjerama protjerivani sa Balkana u posljednjih 150 godina osmanske
države – vidi: G. O. Gecer, Fenomen migracije i pokušaji spriječavanja iste nakon
okupacije Bosne i Hercegovine, Saznanja, br. 3, Tuzla 2009, 173, nap. 1.
373
A. Rakić, Turska u srcu, Crna Gora u duši, “Monitor”, br. 933, Pod­
gorica 5. septembar 2008, 48-50.
374
Opšir. S. Bandžović, Iseljenici iz Sandžaka u Turskoj, Novopazarski
zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996, 137-154; Isti, Iseljeništvo iz Sandžaka u Turskoj,
Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 211-
213; Isti, Uzroci muhadžirskih pokreta iz Bosne i Hercegovine 1878-1912., Alma­
nah, br. 48-49, Podgorica 2010, 89-128. Zanimljiv zapis je napravio Ferko Šantić
kada je krajem juna 1986. boravio u jednom anadolskom selu u kojem su živjeli
iseljenici iz Hercegovine, gdje je čuo stare hercegovačke pjesme: “Nevjerovatno,
tri hiljade kilometara od njihove Hercegovine živi u izvornom obliku pjesma koja
se više ni u samoj Hercegovini ne pjeva. Pokušavam zapjevati s njima. Stvarno
ne mogu. Duša mi jeca, plače bez suza, ali u grču sam. Čitav skup mi liči na skup
duhova. Da li ovo kroz njih pjevaju duhovi njihovih očeva i djedova a da oni toga
nisu ni svjesni” – vidi: F. Šantić, Zapisi iz Anadolije, “Sandžak”, br. 7-8, Sarajevo,
februara 1991.
375
M. Dogo, Neka zapažanja o osmanlijskom nasleđu i seobama musli-
mana, “Književne novine”, br. 908, Beograd 15. maj 1995.
126
 Pod novim podnebljem

Krajem XIX i početkom XX vijeka muhadžiri iz Crne Gore su

se rasipali širom Osmanskog carstva.376 Dio je ostajao na Balkanu,
dok su neki dospjeli do Anadolije. Višegeneracijski muhadžirski
put neće biti prekinut. Predstave o tom putu u nauci i publicistici
ostaće višeslojne.377 U Anadoliju su posljednjih decenija XIX
stoljeća, pored muhadžira sa Balkana, pristigle na hiljade muhadžira
iz provincija Kars i Ardahan koje su bile pripojene Rusiji, Tatari sa
Krima, Kazana i Azerija. Nakon proglašenja autonomije Krita 1897.
desetine hiljada muslimana napustilo je ovo ostrvo i naselilo se na
zapadnoj obali Anadolije. Dolazak muhadžira u Anadoliju doveo
376
Jedan od njih, Murat M. Oručević iz Podgorice podnio je 1909. zahtjev
za dobijanje pasoša crnogorskim vlastima kako bi se iselio: “Murat M. Oručević iz
Podgorice; vjeroispovijedi muhamedanske; rođen u Podgorici, star 50 god. Stasa
srednjeg; kose prosijede; očiju smeđih, usta i nosa običnog; brkova smeđih; oso­
bitih znakova nema, stanja oženjen; namjerava iseliti se iz Crne Gore u Prevezi-
Turskoj. Oručević vodi sobom: Humu ženu od 50 god. staru, Useina sina 26 god,
Meda 23 god, Mahmuta 18 god, Ahmeta 13 god, Osmana unuka tri god, Ibrahima
pola god, Fatu snahu 37 godina, Zepu 21 godinu. Oručević je podnio razrešnicu
od nadležnog mu komandanta bataleona g. komandijera Selima Bibezića, kao i
uvjerenje od kapetanskog suda da nikakvih državnih dažbina ne duguje, te se isti
upućuje Knj. Ministarstvu radi primanja pasoša” – cit. prema: A. Rakić, Turska
u srcu, Crna Gora u duši, 49. Pored Murata M. Oručevića, pasoše za iseljenje u
Prevezu, primorsko naselje u Epiru, na obali Jonskog mora, dobili su tada, prema
arhivskim istraživanjima Predraga Vukića, i Seljo Averić, sa porodicom, Zahir
Hadžibulić sa ženom Sabirom, Omer Amatović i Buto Delalić. Preveza je nakon
Prvog balkanskog rata ušla u sastav grčke države; takođe vidi: P. Vukić, Iselja-
vanje podgoričkih muslimana u Berane u toku 1910. i 1911., Almanah, br. 35-36,
Podgorica 2006, 313-316.
377
Živko M. Andrijašević navodi pismo koje je početkom septembra 1878.
Šaćir efendija Pivodić uputio iz Tuzle crnogorskom knjazu Nikoli, u kome se,
po pitanju odlaska muslimanskog stanovništva iz Nikšića, između ostaloga, kaže:
“Znamo i čujemo i sada kako su moji nišići a osobito moja rodbina mirno izašli
i oni koji su ostali kako zadovoljno i veselo žive. Zato vama odviše zafaljujemo
i blagodarimo na vašu ljubav i junaštvo poštenja. Ostajemo vas i vašega punca a
našega prijatelja Petra Vukotića pozdravljajući. Mi smo u Tuzli kod muktir(a). Ja
vaš prijatelj Šaćir Efendija Pivodić iz Nikšića” – cit. prema. Ž. M. Andrijašević, Tri
dokumenta, “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998, 45. Šefko Alomerović je
pisao da je knjaz Nikola nikšićkim muslimanima dozvolio da “prilikom napuštanja
grada zadjenu za pojas prazne kubure i opašu “krive sablje”, zbog čega se i danas
njihovi potomci, koji žive duboko u Anadoliji kunu “čašću kralja Nikole” – prema:
“Has”, br. 78, Novi Pazar 20. jul 1999.
127
je do krupnih promjena u brojčanom sastavu stanovništva. Neke
provincije, poput Burse, koje su zbog slabe naseljenosti i prirodnih
bogatstava privukle veliki broj muhadžira, udvostručile su 1876.-
1906. svoju populaciju. Prvobitno smještani po selima, muhadžiri
su ubrzo počeli da uvećavaju dimenzije ruralnog egzodusa. Oni
su nakon 1878. dobili pravo da se naseljavaju u urbanim zonama.
Od tada se oko centralnih anadolskih gradova, pojavljuju kvartovi
muhadžira koji su se razlikovali po planu i tipu naseobina. Takav
je bio slučaj “bosanskog kvarta” u Ankari ili nekoliko kvartova
u Čorumu, nastalih 1881.-1892. godine. Muhadžiri sa Balkana
donosili su sa sobom znanje, a pojavljivao se, kod manjeg dijela,
i kapital koji im je davao prilike da otvore svoje firme. U okviru
srednje muslimanske klase, koja počinje da se obrazuje krajem XIX
stoljeća bilo je mnogo muhadžira. Njihov doprinos je bio značajan i
na intelektualnom planu. Dolazak ogromnog broja muhadžira uveo
je u Anadoliju veliku jezičku raznovrsnost. Asimilacija je tekla
veoma sporo. To je bio jedan od problema koje je Osmansko carstvo
ostavilo Turskoj.378
378
F. Žoržon, Poslednji trzaji (1878-1908), u: Istorija Osmanskog carst-
va, 657. Kroz čitava stoljeća koncept hidžre imao je snažan uticaj na musliman­
sku misao i praksu. Ovaj koncept je postao sastavni dio osmanskog intelektu­
alnog nasljeđa. Za muslimane na osmanskom dijelu Balkanu, kao najbrojnije
stanovništvo, uprkos činjenici da je većina njih živjela na granici islamskog svi­
jeta, suočena sa neprijateljskim evropsko-hrišćanskim svijetom, islam je, smatra
Kemal Karpat, ostao apolitičan sve dok nisu desetkovani. Njihova pasivna kul­
turno-vjerska svijest mogla se lako preobratiti u impulsivni muslimanski identitet
kada su to okolnosti zahtijevale. Međutim, sve do pojave migracije, islamski iden­
titet ovih muslimana održavao se mahom u nepolitičkim obredima i društvenoj
praksi. Migranti su bili krajnje raznoliki u pogledu društvenog, etno-lingvističkog
i historijskog porijekla. Karpat smatra da su se oni u mjestu svoga porijekla iden­
tifikovali s islamom u smislu društvenog ponašanja i rituala više nego u smislu
političkog sistema. Prije seoba u srce Carstva, većina tih muslimana se identi­
fikovala sa svojim plemenom ili etničkom grupom, dok je islam u principu osigu­
ravao pravilo društvenog ponašanja i sekundarni izvor identiteta. Proces seoba
je promijenio ovaj relativno pasivni grupni muslimanski identitet u mnogo in­
tezivniju političku svijest šireći njen geografski i ideološki okvir. Proces seoba
nije samo promijenio izvorni grupni muslimanski identitet migranata, već je i po­
mogao da se politizuje identitetom muslimana u krajevima u koje su se naselili.
Seobe i okolnosti koje su ih proizvele bile su katalizator promjene vjerskog i kul­
turnog identiteta migranata u novi dinamični politički identitet povezan s novim
konceptom muslimanske teritorijalne države; opšir. K. Karpat, Hidžret iz Rusije i
sa Balkana: proces samodefinisanja u kasnoj osmanlijskoj državi, u: Muslimani
Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, Tuzla 2001.
128
 Muhadžiri ipak nijesu većinom nailazili na ono što su s očitom
nadom priželjkivali. U bespućima Anadolije “mnogi su umirali, a
oni koji su ostali u životu, sačuvali su jezik i svoje običaje; mislima
vazda živjeli sa svojim rodnim krajem”.379 Suočavanje sa grubom
realnošću i novim svijetom je razbijalo iluzije, nadanja i snove
kojima su se zanosili. Posebno su loše prihvatani oni koji nisu znali
turski jezik.380 Jovan Cvijić 1910. piše: “Pričali su mi bosanski
muhadžiri, koji su kao mladići pošli u Malu Aziju i onamo naučili
turski kao što prost čovek, koji se potuca po Austriji ili Nemačkoj
nauči nemački, da svaki Osmanlija pozna od prve reči da su stranci
i da se s njima kao sa strancima ponaša... Jedno veče sam se sastao
radi razgovora sa važnijim bosanskim muhadžirima iz Bruse. Bilo je
teško gledati te opale i oronule ljude, mahom predstavnike nekoliko
najpoznatijih i najsilnijih bosanskih porodica. Svi su se samo tužili
i kajali, što su napustili svoju zemlju, ali su se time branili što se
pod “Švabom” nije moglo izdržati”.381 Obilazeći 1910. iseljenike u
379
Jahja efendija Musić - plavski muftija i kadija Gusinjskog okruga, 321.
380
Š. Filandra, Bošnjačka politika, Sarajevo 1998, 30. Iz Sivri Hisara stiza­
lo je pismo u Bosnu: “Ja sam živ, hvala Bogu, samo mi je od dana do dana teže i
nikad se čovjek ovdje obiknut ne može. Niko ne radi ništa već ako ima Bošnjak
jednu žutu medžidiju ili dvije, pa ide na selo da kupi šta, neće ga ubiti već mu
uzmu ovo para pa kažu: hajde sad kajmakamu pa tuži. Tako mi Boga, ne more se
živiti! Turkuše gledaju na nas ko na krmke. No ima dana kada više ne plačem nego
šutim. Nemam pasoša da bježim, niti imam jedne krajcare. Ovo malo ti namrčih,
više ne smijem... Sarajlije su u Sivri Hisaru, vilajet Angora, pate se i plaču”. Jedan
muhadžir je pisao iz Adapazara: “Svi se kajemo i plačemo. Turkuše nas ne trpe, pa
kako s njima ne more biti sloge i mira, jer su to ljudi zadrti i i kavgadžije, to ima
nas Bošnjaka zbog svađe i tučnjave uvijek na sudu, a na žalost i zbog krađa, jer
će čovjek sagnuti za tuđim malom, kad ga glad na zlo natjera”. Iz Ankare je neki
muhadžir pisao: “Rado bi se vratili svi naši muhadžiri, ali nam ne daju ovamošnje
vlasti, a i nemamo sa čim. Turkuše spram Bošnjaka su gore nego se zamisliti
more”; opšir. S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka u Tursku, 614-616.
381
J. Cvijić, Govori i članci, 200-201. Sarajevski list “Gajret”, nastojeći
da utiče da se zaustavi iseljavanje muslimanskog stanovništva iz BiH, pisao je
početkom februara 1910. da u tuđem, nepoznatom svijetu, “ne može biti sladak
ni najljepši zalogaj, jer se on svaki čas zagorčuje i pretvara se u slatki šećer u
grki pelen i čemer. Jer, šta je lakše nego biti ismijan i pogrđen kad se čovjek nađe
u tuđem svijetu, među tuđim ljudima, koji imaju drukčije običaje i koji govore
drugim, nepoznatim jezikom. Ništa nije lakše nego biti prezren, i odbačen među
tuđim ljudima, koji ti ne razumiju jezika, kojim ih nastojiš umoliti, da ti dadu za­
rade, a svaki onaj nevoljnik koji mora pružiti ruku, da isprosi komad hljeba, gori je
od najprezrenijeg skota u očima stranca i neznanca koji ga ljutito otjera i odgurne
129
Osmanskom carstvu, J. Cvijić je zapisao da je po njihovom dolasku
u malarične i močvarne krajeve, odmah pomrlo blizu jedne trećine,
mahom djece, tumačeći to naglim prelaskom iz svježe i hladne
Bosne u suhu Anadoliju. Oni, pak, koji su se naselili po sredinama
koje su klimatski i morfološki bile slične starim krajevima poput
onih u Mramornom primorju (Karamursel, i okolna sela: Olukli,
Karabunar, Hayriye, Insaniye i druga) koje su naselili hercegovački
iseljenici brže su se, bez nekih poteškoća, prilagođavali. Cvijić
je iznio i mišljenje da će i potomstvo iseljenika izumirati iz istih
razloga. S. Smlatić je sedamdesetih godina XX stoljeća ustanovio da
se ta Cvijićeva “prognoza” nije ostvarila, da je natalitet adaptiranih
doseljenika, naprotiv, stalno rastao.382 Prvi doseljenici se nisu lako
adaptirali “naročito starci koji nisu mogli da nauče turski i koji vazda
osjećaju da ih ovdje smatraju kao strance”.383
veleći: “Dosta mi je i naše sirotinje, nego mi se još dovlače kojekakvi probisvjeti
iz tuđeg svijata”, itd. Jest, na svome topragu, u svojoj rodnoj grudi, gdje se ljudi
međusobno poznaju, može svaki naći nekoga koji ga razumije. Imaš kome da
kažeš derte i čedere, imaš kome da se potužiš na nevolje i nedaće, imaš u kog i da
uzajmiš u potrebi; imaš napokon u koga i da isprosiš u nevolji. Svijet te poznaje
i razumije te, pa te neće odbiti ni odbaciti, a najmanje će te prezreti rezil učiniti.
O, jest teško i nevoljno je tamo, gdje nema svoga brata ni bližnjega. Pa ipak ima
naše braće, koja se odlučuju na taj sudbonosni korak, koji se zove hidžret, pa ipak
imade našeg svijeta, koji napusti ovu zemlju, ovaj krvlju djedova naših natopljeni
toprag, i ode u ledinu, tuđinu u daleki nepoznati svijet “gdje svoga nema i gdje
brata nije”. Ipak ima naše jadne braće, koja pođu na taj sudbonosan put, na kojem
im je sigurna propast… Prema tome naš iseljenik ne može da seobom popravi
i poboljša svoje imovinsko stanje, pa je prema tome lakomost onih naših ljudi,
koji čuju za kojekakve “dunume zemlje, volove i lire”, što car daje muhadžirima,
glupa, pa ne bi trebalo niko da se na takve glase polakomi”.
382
S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo
prilagođavanje novoj sredini, 8. Smlatić navodi primjer porodice Mehmeda i Tahe
Kličić iz cazinskog kraja koja se 1927. doselila u Tursku. Tada je imala samo šest
članova, a već 1967. bilo je 40 članova grupisanih u sedam porodica.
383
G. Gravier, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine, Pregled, god.
I, br. 7-8, Sarajevo 1911, 477. U selu Aksidžam, nedaleko od grada Kirklareli­
ja, žive iseljenici iz Bosne i Sandžaka, čije su porodice stigle prvih decenija
XX stoljeća. Tu su Bajraktarevići iz Foče, Šahovići i Balote iz Novog Pazara,
Hadžifejzovići iz Sjenice, Karačići iz Bijelog Polja, Maslahati iz Sarajeva, kao i
porodice: Šatara, Pilavovića, Gegića, Kovačevića, Biberovića, Gudževića. Ejub
Pilavović, sada Ulkar, sjećao se da su mu roditelji govorili da su njegovi došli iz
Bosanske krajine. Nisu direktno, već su malo “šjedali” u Novom Pazaru, a da su
odatle, nakon balkanskih ratova, otišli u Tursku – vidi: “Preporod”, br. 16/925,
Sarajevo 1. juni 2010, 30.
130
 Epoha „kratkog“ XX vijeka je, zahvaljujući brojnim fe­
no­­­menima, postala najkontradiktorniji period u istoriji ljudskog
društva. Rasprave o ratovima i pravdi su još uvijek politički i moralno
neophodne.384 Pravda za zločince i žrtve može tražiti razdvajanje
nacionalnosti „od zločina i naglašavanje važnosti viktimizacije na
individualnom nivou“.385 Tokom balkanskih ratova 1912.-1913. ušao
je u upotrebu termin “balkanizacija” koji označava stvaranje većeg
broja državica na prethodnoj teritoriji jedne veće zemlje ili carstva.
Od Atlantika do Urala bilo je uoči Prvog svjetskog rata 21 država.
Prvih decenija XXI vijeka na istom prostoru bilo je već 48 država.386
Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata u Anadoliju je došlo do
velikog priliva muslimanskog stanovništva iz drugih država, pa i iz
krajeva koji su ušli u sastav Crne Gore 1912. godine.387 Austrijski
384
M. Volzer, Pravedni i nepravedni ratovi: moralni argumenti sa istorijs-
kim primerima, Beograd 2010, 8.
385
Karl Jaspers je prije više decenija primjetio da ne postoji pojam “pro­
tezanja nacionalnog karaktera na svakog pojedinog pripadnika nacije… narod
ne može junački poginuti, ne može biti zločinac, ne može postupati moralno ili
nemoralno: to mogu samo pojedinci” – cit. prema: D. MacDonald, Suživot ili
međusobna mržnja?, u: Suočavanje s jugoslavenskim kontraverzama: inicijativa
naučnika: centralnoevropske studije, priredili C. Ingrao- Th. A. Emmert, Sarajevo
2010, 378.
386
B. Milanović, Početak balkanizacije Afrike?, “Politika”, Beograd 22.
april 2011.
387
Iz nekih od tih krajeva stanovništvo se kontinuirano selilo. Iz Gornjeg
Bihora, su se 1913.-1914. iz sela Bor iselile porodice Hadrović Naila, Haka, Riz­
va, Meše, Osmana, Bajrama, Ibre, Hadra, Vejsela, Hasana, Sinana, Huse, Kadrije,
Murata, Suke, Omera, Mehmeda, Huseina, Hamida, Haska, Paše, Derviša, Šefta,
Mehović Murata, Osmana, Avdula, Neka, Nedžiba, Džafera, Ragipa, Ujkana, Jak­
upa, Vjesela, Halita, Zahita, Nazifa i Arslana, Haka (1920) Đule, Hašima (1925) i
Ruša (1930). Iz Kruščice porodice Ličina Hamida, Haska, Saka, Hafiza, Haćima,
Jupa, Zumbera, Umera, Džanka, Bećira, Ajdina, Jašara, Aljka, Ibrahima, Džafera,
Isaha, Aziza, Ibre, Smaje, Naha, Huseina, Šefke, Ise, Daša, Smaila, Hadre, Se­
jda, Rizvana, Muslima, Pajaza, Hajradina, Tahira i Mahita. Iz Vrševa: Hajdarpašić
Dana (1936), Hajdarpašić Meha (1954), Osmana, Naila, Bajrama, Džeka, Ka­
suma, Muharema, Sulejmana, Arslana, Zverotić Šema, Saliha, Ramiza, Zenuna,
Ćamila, Arifa, Javorovac Sajka, Šabana, Kadrije, Avdije, Saita, Malića i Smaila.
Iz Lagatora: Ramčilović Mule, Zaima, Šabana, Mahmuta, Rahmana, Mehmeda,
Avdije (1913), Ljutvije, Memiša (1913), Emšira, Latifa (1928), Sada (1962), Avdi­
je (1962), Selima (1913), Šerifa, Malić Miralema, Rugovac Colja, Latić Umera,
Ibrahima i Suka. Iz Radmanaca: Ličina Sada, Naka, Duka, Šabana, Biša, Rastoder
Mehe, Tahira, Kožar Tala, Kožar Bajrama, Iljaza, Kršić Tahira i Halita. Iz Dobro-
dola porodice Šabotić Bahtijara, Zike, Zene, Bahte, Sefadila, Safeta, Rizaha, Mu­
131
konzularni agent u Bursi izvještavao je da je, zbog okrutnosti
bugarske armije, prispjelo u vilajet Bursa samo do novembra 1912.
oko 21.000 izbjeglica iz Rumelije.388 Nakon grčkog zauzimanja
Epira 1913. godine, gdje je bilo oko 155.000 muslimana (44%
ukupnog stanovništva), uključujući 100.000 Albanaca, polovina
je odmah pobjegla u Anadoliju i Albaniju.389 Teške nevolje je tada
izbjeglicama, pored oskudice i neizvjesnosti, kao i ostalom turskom
stanovništvu, donijela i epidemija kolere koja je uzimala znatne žrtve.
Bugarska i Rumunija su, u cilju inteziviranja procesa iseljavanja,
dozvolile muslimanskom stanovništvu da rasprodaje svoja imanja,
i da ponesu dio prihoda sa sobom. Kao posljedica toga, jedan broj
begova i aga, od kojih su mnogi imali velike zemljišne posjede,
donio je izvjestan kapital u Istanbul. Ovi relativno dobrostojeći
useljenici kupovali su posjede, mahom po gradovima, postajući brzo
dio osmanske gradske elite.390 Neki su investirali kapital u trgovinu i
mala indsutrijska preduzeća, proširujući time gradski preduzetnički
sloj u nastajanju, dodajući mu muslimansku dimenziju. Migracioni
pokreti su uvijek dolazili nakon velikih ratova ali i kao posljedica
brojnih političkih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih i drugih
neriješenih problema. Iseljeništvo iz Sandžaka rasulo se tokom
prohujalih decenija širom Republike Turske. Sreću su imali oni
muhadžiri koji su naselili obalski pojas Mediterana, od Jalove prema
Izmiru (Smirna), naseljeni nakon Prvog svjetskog rata na prostoru
koje je napustilo grčko stanovništvo. To je veoma bogat i plodan dio
harema, Velije, Džanke i Rašida. Iz Petnice: Muratović Aziza, Šeće, Džafera, Beća,
Bajrama, Spahe, Delije, Malića, Halila, Tahira i Murata. Iz Vrbice: Agović Zaima,
Cikotić Avdula, Ćeman Ujkana (1913), Ćeman Selmana (1960), Taraniš Bahti­
jara, Adila, Selima (1958), Hadrović Saita (1934). Iz Godočelja: Kočan Ismeta,
Mule, Hakija, Adema, Smaila, Hamdije, Nuhe (1960). Iz Savinog Bora: Rastoder
Ćazima, Hajriza, Vejsela, Baše, Sinana, Paša, Avdije. Iz Kalice: Osmanović Bejte,
Zaima, Suka, Jusufa, Mehmeda, Mete. Iz Tucanja: Šabotić Rame (1934), Deste
(1934), Ahme (1934), Smaila (1934), Sejde (1968) i Šeće (1968). Iz Murovaca:
Škrijelj Muja, Reha i Ragipa. Iz Dašće Rijeke: Škrijelj Hasima, Avdije i Smaje. Iz
Javorovine Škrijelj Redžepa. Iz Trpeza porodica Talević Bahte (1934) – prema: S.
Adrović, Gornji Bihor, 39-40.
388
T. Kraljačić, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine u
toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 152.
389
Opšir. J. McCarthy, Death and Exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman
Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996, 135-178.
390
K. Karpat, Hidžret iz Rusije i s Balkana: Proces samodefiniranja u kas-
noj osmanlijskoj državi, Znakovi vremena, br. 12, Sarajevo 2001, 188.
132
Turske.391 U Čanakleru žive potomci muhadžira koji su se tu doselili
1912. godine. Sačuvali su svoj jezik od zaborava.
Život muhadžira pristiglih u periodu između dva svjetska rata
u cjelini nije bio lak.392 Muslimani prispjeli u tom periodu, koji su
posjedovali neko obrazovanje, brže su rješavali svoje egzistencijalne
probleme, jer je u početku Ataturkove vladavine Turskoj nedostajao
školovani kadar.393 Bio je to mukotrpan početak izgradnje novog
turskog društva, na dugom putu njegove modernizacije. Ataturkova
vizija moderne Turske “imala je kapitalistički Zapad kao osnovnu
referencu”.394 Do nastavka i novog vala iseljavanja muslimanskog
stanovništva sa Balkana doći će nakon Drugog svjetskog rata.
Iseljavanja muslimana biće nastavljena i narednih decenija iz
Jugoslavije.

Tegobe i iskušenja

U Turskoj je i nakon Drugog svjetskog rata poljoprivreda

ostala najvažnija grana privrede. Ona je bila agrarno-sirovinska
zemlja. Oko ¾ stanovništva bavilo se poljoprivredom i davalo oko
polovine nacionalnog dohotka. U zemlji je 1944. bilo samo oko
1000 traktora, nasuprot oko dva miliona drvenih plugova i milion
gvozdenih plugova. Zahvaljujući pomoći i kreditima SAD, samo u
391
B. Mušović, Neke karakteristike života i običaja sandžačkih Musli-
mana iseljenih u Tursku (u daljem tekstu: Neke karakteristike života i običaja),
diplomski rad, rukopis, Filozofski fakultet, Beograd 1993, 7; Ista, Neke karakter-
istike života i običaja Muslimana iz Novopazarskog Sandžaka iseljenih u Tursku,
Etnoantropološki problemi, Etnografski institut, sv. 11-12, Beograd 1996-1997,
18-19.
392
Stari Nazim Kerkey porijeklom iz Ribarića, u tutinskom kraju, čija je
porodica došla 1925. i naselila se u selu Balabankoy, kazivao je 2010. o tome
kroz šta su sve prošli: “Troje nas je živih što smo došli otuda. Još moj brat i jedna
žena. Kada smo ovdje, sefte uljegli bilo nas je 37 kuća. Iz Ribarića i Jezgrovića,
oklen smo došli. Nije bilo ništa, ni puta. Bugari izbjegli, ostale male kuće, prazne.
Vjeruj velku smo muku vidjeli. Para se nemaše. Odavde trijes-četeres kilometara
ljudi su na hrbatu donosili trijest kila žita. Nema hajvana, nema ništa. Sada je do­
bro. Dobro živimo” – cit. prema: A. Hodžić-M. Kalajdžić, “Moji su negdje po viš
Sarajva, selo Lukovac, ima hin puno što sam ih poznavo, nemere da mi nampane”,
“Preporod”, br. 16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 30.
393
M. Hadžišehović, Muslimanka, 179.
394
D. Tanasković, Globalne koordinate neoosmanizma, feljton, “Politika”,
Beograd 8. mart 2011.
133
toku 1952. uvezeno je oko 17.000 traktora. Njihov broj se povećao
sa oko 2.500 u 1948. na 37.000 početkom 1953. godine. Uvezeno je
na hiljade drugih poljoprivrednih mašina. Zbog nedovoljnih prinosa,
Turska je morala 1954. da sklopi sporazum o kupovini žitarica od
SAD, u zamjenu za hrom, kako bi mogla da podmiri potrebe ishrane
svog stanovništva.395
Iseljenici iz Sandžaka nakon Drugog svjetskog rata naseljavali
su se mahom na periferiji velikih gradova Istanbula, Izmira (u
Budži), Adapazara, gdje su formirali svoja naselja poput Pendika,
Bešjuzevlera, Kartala, Jeni Bosne, Bajrampaše, Zejtinburua, Alibe­
lkaja, Kučuk koja i Jildrim mahale. Veliki gradovi su pružali
mogućnost muhadžirima da dođu do sredstava za život, pa se, za raz­
liku od svojih prethodnika, nijesu naseljavali po selima.396 Za prvih
pet godina bili su oslobođeni državnog poreza. Za mnoge poratne
doseljenike, naročito one sa sela, dolazak u Tursku je predstavljao
jednu vrstu civilizacijskog šoka. Znatan dio te seoske populacije
se tu po prvi put sreo sa metalnim priborom za jelo, koji je ubrzo
potisnuo njihove drvene kašike koje su donijeli, zajedno sa soframa
(“gdje je sofra tu je kuća”), koje su takođe bile raritet u gradovima.
Čak je i nošnja bila drugačija, modernija. Dimije koje su nošene po
sandžačkim selima bile su u novoj sredini veoma upadljive. Kuhinja
je bila mnogo bogatija u odnosu na onu u mjestima iz kojih su
došli. Muhadžiri su prvobitno sebe mahom smatrali većim čuvarem
islamske i osmanske tradicije i običaja od samih etničkih Turaka.
U Sandžaku se čuvanje tih vjekovnih običaja smatralo otporom
udarcima na vjeru, te vidom borbe protiv asimilacije. U Turskoj je,
pak, takav odnos izgubio smisao. To je bio i jedan od razloga da
se dio onih koji su došli nije mogao lako prilagoditi tim, za njih,
velikim promjenama, pa su, u početku, razočarani tražili da se vrate.
Najstariji iseljenici i njihovi potomci su se u Istanbulu
koncentrisali u naseljima Mehmed Fatih, Jedrenska kapija, Sultan
Selim, Sene Bagče, Kara Đumruk, Eski Ali paša, Šehir Emineni,
Aksaraj, Šehzade itd. Poratni doseljenici naselili su kvartove: Kučuk
koj (Malo Selo), Bajram-paša, Selakoj, Zejtinburi, Alibejkaj, Jeni
Bosna i druge. Nije ih tamo dočekao lagodan život. Kučuk koj je
395
S. Branković, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo 1954, 143; D.
T., Posleratni razvoj turske poljoprivrede, Pregled, br. 11-12, Sarajevo 1955, 284.
396
B. Mušović, Neke karakteristike života i običaja, 7-8.
134
1958. bio malo selo a u Jildrim mahali je prva kuća našeg doseljenika
podignuta 1958. godine.397 Trideset godina kasnije u Kučuk koju bilo
je 25.000 doseljenika iz Jugoslavije, a u Jildrim mahali oko 20.000
doseljenika koji su uglavnom govorili maternji jezik. Najveći dio
doseljenika u Jildrim mahali došao je iz crnogorskog dijela Sandžaka.
Sve običaje koje su sa sobom donijeli sačuvali su, govoreći kasnije
da su “izvorniji” od onih u mjestima iz kojih su doselili.398
Ulice su prvobitno bile u Istanbulu obično popločane kamenom,
osim glavne koja je bila povezana sa putevima koji su vodili u
druga mjesta van grada. Te puteve su pravili zemljoposjednici koji
su doseljenicima iz Jugoslavije prodavali placeve uračunavajući
troškove za izgradnju puteva u cijenu placa. Cijena placa je uveliko
zavisila od ponude i potražnje. Doseljenici su, pritisnuti oskudicom,
bili prinuđeni da za gradnju kuća uzimaju kredit kod bankara pod
određenim kamatama.399 Dok je 1958. kvadratni metar koštao tri
lire, dotle je 1968. u jeku naglog priliva doseljenika koštao 100 lira,
da bi sedamdesetih godina usljed opadanja intenziteta doseljavanja
njegova cijena pala na 50 lira. Krajem šezdesetih godina na periferiji
velikih gradova doseljenici su izgradili kuće, sa ili bez inventara.
397
U Kučuk kej su se još od 1913. do 1927. naselile neke porodice iz
bjelopoljskog kraja: Muslići, Đurđevići, Đečevići, Memići, Sarajlići, Sadikovići,
Salkovići, Elezovići, Krpulovići, Kučevići. Oni su uzeli nova, turska, prezimena:
Akovali, Klč, Turkoglu, Bajazola, Čelik, Šeftelija; o tome: J. Medojević, Musli-
mani u bjelopoljskom kraju: Demografska studija 1477-2002, Podgorica 2003, 37.
398
A. Hodžić-M. Kalajdžić, Bayrampaša i Pendik, “Preporod”, br. 2/940,
Sarajevo 15. januar 2011, 38. U Yildrim mahali (opština Bajrampaša) nalazi se i
firma “Er sport” koja se bavi proizvodnjom i prodajom sportske obuće, uvozom
i izvozom konfekcije, kože, obuće. Vlasnici su joj braća Abas i Sabahudin Erik,
kao i njihov rođak Hakija, porijeklom iz Biševa od Čolovića, od čuvene Šemsi-
pašine porodice. Da je svaki početak težak kazivao je Hakija Erik, govoreći o
odiseji svoje porodice od Biševa preko Makedonije do Turske u koju su došli sa
2.000 turskih lira početkom jula 1963. godine. Sa tim novcem su mogli živjeti tek
mjesec dana. Bili su malo “stravljeni”, ali i ono što je najvažnije složni. U fabirici
se zaposlilo 11 članova porodice i sav novac su čuvali kod starog oca Deka koji
je bio “glava kuće”; opšir. F. Kajević, Od kace do bicikla, “Sandžak”, br. 11-12,
Novi Pazar decembar 1992.
399
Opšir. Nacionalni osjećaj iseljenika Muslimana-srpskohrvatskog jezika
u Turskoj (Fond istraživačkog projekta: Međunacionalni odnosi u Jugoslaviji i
problemi federalizma), šapirografirano izdanje Instituta za društvena istraživanja
Fakulteta političkih nauka, Sarajevo 1971; S. Bandžović, Vrisci muhadžira, “Mus­
limanski glas”, br. 38, Sarajevo 3. januar 1992; Isti, Iseljavanje Muslimana u Tur-
sku, “Sandžak”, br. 11-12, Novi Pazar decembar 1992.
135
Nije bilo kanalizacije, vode, a dugo nijesu imali ni svjetla. Žene i
djeca, čak i ona od dvanaest godina, zapošljavali su se po privatnim
fabrikama, radeći za niske nadnice i po 12 sati dnevno, dok su odrasli
muškarci radili po zapadnoevropskim zemljama. Fabrikanti su slali
kamione u naselja doseljenika po radnu snagu.400 Tu bi ih ukrcali
u kamione i na isti način vratili nakon završenog radnog vremena.
Na ovakav način su iseljenici ne samo radili već i učili turski jezik,
radeći zajedno sa turskim radnicima. U boljem položaju su bili oni
koji su imali neku završenu školu u Jugoslaviji. Školska sprema im
je u Turskoj, nakon provjere dokumenata, bili priznata, bez obzira
što nijesu znali jezik. Muškarci koji su u Jugoslaviji odslužili vojni
rok bili su oslobađani od ove obaveze u novoj državi. Stanovništvo
gradskog porijekla lakše se adaptiralo u novoj sredini od onoga koje
je stiglo sa sela.
U početku je veliki broj djece poratnih doseljenika ostajao
neškolovan. Bio je mali broj onih koji su pohađali srednje škole, a
oni koji su studirali sedamdesetih godina bili su veoma rijetki. Neki
su, nakon zbrinjavanja porodica, odmah otišli u zapadnoevropske
zemlje na rad, odakle su slali zarađeni novac porodicama za
izdržavanje.401 U Pendiku, azijskom dijelu Istanbula, nije bilo
400
Z. Azemović piše: “Nije lako biti muhadžir, svoju kuću raskućiti i svoj
zavičaj ostaviti... Nema onog našeg gostoprimstva, no se i svojta u tuđini promi­
jeni, svakome svoja kapa otežala. Poneki ni cigaru jedan drugom da pruže no štede
i s mukom za svaki obrok lire preko prsta odbrojavaju” - cit. prema: Z. Azemović,
Orlovi na Bosforu, “Sandžačke novine”, br. 114, Novi Pazar 27. jul 1998.
401
Boraveći 1968. i 1973. u Turskoj E. Mušović je, na osnovu kontakata
sa iseljenicima, docnije zapisivao svoje utiske: “U stambolskoj Pišman mahali
smestila se pešterska sirotinja, tamo odseljena posle pedesetih u potrazi za hle­
bom” objašnjavajući potom da “njihovoj mahali nije pravo ime Pišman mahala
nego su je tako oni međusobno nazvali zbog toga što su se mnogi popišmanili
(pokajali) što su došli ovamo da žive, što ni to nije onako kako su se nadali, ali,
eto, sudbina”, prenoseći dalje njihova razmišljanja upućena njemu lično: “Znamo
da si ti pisac, čuli smo ovamo za to, i da pišeš istoriju, i to o nama, o našoj istoriji
da pišeš, a bogami je o nama teško pisati. Mi smo ti večito bili neprijatelji s mu­
kama i nemaštinom. Za nekakva dobra mi znali nijesmo - ne tako mi Boga. Taka
nam je ta sudbina”. Murat Hercegli, porijeklom iz Sjenice, tamo mu je postavio
pitanje: “Kako bi to bilo da kod nas dođu komunisti na vlast, pa da mi uzmu moja
kola i moj mal (imovinu) što sam ga s mukom zaradio, pa da mi ga podele onoj
mnogobrojnoj sirotinji iz mog sokaka?” – prema: E. Mušović, Zemljače, ovde se
tako priča, “Ibarske novine”, Kraljevo 17. maj 1968; opšir. E. Mušović, Sermija,
Beograd 1994, 23-25; S. Bandžović, Djelo dr. Ejupa Mušovića, Mak, br. 18-19,
Novi Pazar 1997, 89-92.
136
lagodnog života. Tu su prvi muhadžiri iz Jugoslavije počeli pristizati
početkom pedesetih godina XX vijeka. Jedan od doseljenika Habib
Gunay se toga prisjećao: “Mi smo se počeli ovdje i u susjedne grad­
ske opštine doseljavati oko 1958. godine. Kada smo dolazili bila su
to nenaseljena mjesta sa razvijenom teškom i bazičnom industrijom
i tu se najlakše mogao naći posao. Kod zapošljavanja smo uvijek
bili u prednosti nad domaćim stanovništvom, a i država nas je za
pet godina oslobodila svih poreza. Ujedno, i prve žene koje su
počele da rade u fabrikama bile su naše”. Pored Pendika, veliki je
broj iseljenika i njihovih potomaka u susjednim gradskim opštinama
Kartal, Maltepe i Umranije: “ima nas oko sto hiljada”.402
U Izmiru, trećem gradu po veličini u Turskoj, naseljen je
veliki broj muhadžira u opštinama Bornova-mahale Ćamidbi i
Altinda, Buća, Urla – sela Nohutalan i Zeytinalan, Alaćati, Aliaga
– selo Ćakmaklikoy, Odemiš – karaovo selo, Bergama, Karaburun i
Kemalpaša – selo Halilbeyli.403 U vilajetu Balikesir smješteni su u
Ayvaliku, Burhaniyi i Gomeću. U Ayvaliku su velika sela Kučuk-koj
i Altinova.404 U gradu Burhaniji znatan je broj naseljenika porijeklom
iz Crne Gore. Među njima je najviše onih iz bjelopoljskog kraja, pa
je znatan broj onih koji su uzeli prezime Akova – stari naziv za Bijelo
Polje. Vlasti su im nakon dolaska dodjeljivale zemlju, a otvaranjem
velikih fabrika, oni su stekli značajnu ulogu kao radna snaga.405
402
J. Bojadžić, “Derneci” na Bosforu, “Oslobođenje”, Ljubljana-Sarajevo
8-15. jun 1995.
403
U Izmiru djeluje udruženje Bosna-Sandžak. Na čelu ovog udruženja
2011. je Šenay Bičer, pravnica, porijeklom iz Kolašina. Njeni najbliži saradnici
su Abdulah Gul, porijeklom Pepić iz Kolašina, Mustafa Egi, porijeklom Ćatović
iz Bijelog Polja, Ozlem Akbiyuk, porijeklom Kalić iz Bijelog Polja, Umut Utku
Erdogan, porijeklom Kalić iz Kolašina, Saut Nezir, porijeklom Kalić iz Kolašina
i drugi; opšir. B. Perva, Bijeli luk i plavo more, “Preporod”, br. 14/952, Sarajevo
15. juli 2011, 55.
404
Almir Hodžić i Mirsad Kalajdžić pišu da se u selu Kučuk koy (Küçüköy),
između Ajvalika i turističkog mjesta Sarimsaklija, žive doseljenici porijeklom iz
sjevernih krajeva Crne Gore; opšir. A. Hodžić-M. Kalajdžić, Izmir, “Preporod”, br.
24/938, Sarajevo 15. decembar 2010, 42. U Sarimsakliju se nalazi i hotel “Dobra”
čiji su vlasnici porijeklom iz Bijelog Polja i Pljevalja.
405
Predsjednik ove opštine je 2010. bio Fikret Akova. On je posjetio i
Crnu Goru, gdje je “svoju opštinu pobratimio sa Bijelim Poljem, koje je rodno
mjesto njegovog dede”. U decembru 2010. godišnjoj svečanosti Udruženja ovih
doseljenika prisustovao je i Ramo Bralić, ambasador Crne Gore u Turskoj; opšir.
A. Hodžić-M. Kalajdžić, Halilbeyli koyu – Hercegovina u Turskoj, “Preporod”, br.
1/939, Sarajevo 1. januar 2011, 41.
137
Gomeč je takođe mjesto u kome je znatan broj stanovnika porijeklom
iz Crne Gore. Bave se raznovrsnim poslovima, turizmom, a u okolini
uzgajaju masline i pamuk, neki su se posvetili stočarstvu. U dva
sela u blizini Gomeča ima i doseljenika iz Crne Gore. U Ulubejleri
živi pet i Kasaba Karaču deset takvih porodica.406 U selu Čataltepe,
udaljeno 80 kilometara od Čanakalle, žive porodice porijeklom iz
Crne Gore i Hercegovine: Karcići (sada Salam), Heldići (Arslan),
Martinovići (Aksoy), Čengići (Bedir), Đurđevići (Inan), Smailagići
(Zengin), Bandići (Oren), Sadikovići (Baš), Hadžibulići (Karabuli).
Nekada je to bilo veliko selo. Većina stanovnika se, u potrazi za bo­
ljim životom, vremenom odselila prema Bigi, Izmiru i Istambulu.
Preostalo stanovništvo se bavi pomalo stočarstvom, sječom šume,
obrađuju zemlju ili siju povrće.407
Vremenom su mnogi doseljenici uspjeli da se snađu i obezbijede
pristojne uslove za život, te postanu ugledni i bogati poslovni ljudi,
trgovci, zanatlije, javni i politički djelatnici.408 Sedamdesetih godina
406
A. Hodžić-M. Kalajdžić, Halilbeyli koyu – Hercegovina u Turskoj, “Pre­
porod”, br. 1/939, Sarajevo 1. januar 2011, 41.
407
A. Hodžić-M. Kalajdžić, “Moji su negdje po viš Sarajva, selo Luko-
vac, ima hin puno što sam ih poznavo, nemere da mi nampane”, “Preporod”, br.
16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 31.
408
“Danas”, Beograd 10. decembar 1997. U dokumentima Matice iselje­
nika Srbije iz 1978. stoji da se prilikom utvrđivanja položaja i stanja iseljenika iz
Jugoslavije u Turskoj uočavaju dvije osnovne grupacije različitog generacijskog
postanka: iseljenici i njihovi potomci iseljeni u periodu do oko 1925. i iseljeništvo
nastalo nakon Drugog svjetskog rata: “Razlike između dve osnovne grupe odnose
se prvenstveno na socijalnu strukturu i društveno-ekonomski položaj. Među po­
ratnim iseljenicima najbrojnije je seljaštvo i to nepismeno seljaštvo, zatim zanalije
I sitni trgovci, koji su u masi ekonomski “slabašni”. Za razliku od njih predratno
iseljeništvo i njihovi potomci zauzimaju izvanredne visoke položaje u političkom,
javnom i ekonomskom životu Turske”. Iseljeništvo u Turskoj, navodi se dalje,
“spada među najbrojnije jugoslovensko iseljeništvo uzeto prema zemlji imigracije
(oko 1 milion ljudi) i to je značajan faktor kada govorimo o našem političkom
zadatku. Zatim, pored ekonomskog faktora u procesu iseljavanja snažan uticaj je
imao i religiozni faktor, u svim periodima. Sledeća opšta karakteristika je da ovo
naše iseljeništvo, u masi, pozitvno gleda na zbivanja u Jugoslaviji… neposredna
posledica ovog stanja je da u Turskoj nema organizovane političke emigracije, ne­
prijateljski raspoložene prema Jugoslaviji, osim pojedinaca koji su se iz političkih
razloga iseljavali, što je olakšavajući i pozitivan faktor za delovanje sa naše strane”;
opšir. Matica iseljenika Srbije, Savetovanje po pitanju iseljeništva iz SR Srbije u
Turskoj (iz uže Srbije i SAP Kosova), Beograd 1. novembar 1978. U materijala
Matice iseljenika BiH iz 1981. stoji da su iseljenici i njihovi potomci u Turskoj
138
XX stoljeća tri ministra u vladi Bulena Edževita bili su porijeklom iz
Jugoslavije. Po navodima Mesuda Besnikua, tadašnjeg generalnog
konzula Jugoslavije u Istanbulu, skoro sve valije u Turskoj (načelnici
okruga), kao i većina policijskih i dobar dio vojnih starješina, bili su
porijeklom iz Jugoslavije. Potomci iseljenika su se istakli i kao dobri
vojnici. Posebno su došli do izražaja u toku kiparske krize, gdje ih je
dosta i stradalo u sukobu sa Grcima. Među poginulim je bio i Ćamil
Dacić, rođen 1947. u Ibarcu kod Rožaja, koji se u Turskoj zvao
Kamil Balkan. On je proglašen za gaziju (heroja), a jedna ulica, kao
i škola u istanbulskom naselju Bešjuzevler dobila je njegovo ime.409
Mnogi od onih koji su otišli u Tursku postali su uspješne
zanatlije i trgovci, te su bili u prednosti nad tamošnjim stanovništvom
upravo zbog evropskog imidža na koji su uvijek bili vrlo ponosni.410
Svojim bogatstvom izdigao se cijeli niz ljudi porijeklom sa
prostora nekadašnje jugoslovenske državne zajednice. Nadaleko se
pročuo Tarik Šara, vlasnik svjetski značajnog, interkontinentalnog
privrednog giganta “Enka”- najveće turske građevinske firme,
porijeklom iz Sandžaka, čija je porodica 1942. iz Skoplja pobjegla u
Tursku.411 Ugledno ime je postao i Ali Šena, vlasnik velike industrije

živo zainteresovani za “veze i kontakte sa svojom rodbinom iz starog zavičaja,

vjerno čuvaju i gdje god mogu manifestuju svoje porijeklo, jezik i običaje. Kod
njih je sve izraženiji i patriotski stav prema Jugoslaviji koji se manifestuje kroz
zahtjeve za trajniju povezanost sa svojom matičnom domovinom, ponos zbog
ugeda SFRJ, koji je zasnovan na rezultatima njenog samoupravnog socijalističkog
razvoja i nesvrstane spoljne politike, njihovu spremnost da se na razne načine
pozitvno angažuju u daljem uspostavljanju i jačanju veza i saradnje sa svojom
ranijom domovinom. Među njima nema terorističkih i sličnih antijugoslovenskih
organizacija” – prema: Matica iseljenika BiH, Rezime rasprave o mogućnostima
saradnje sa građanima našeg porijekla u Turskoj, Sarajevo 10. februar 1981.
409
E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 73-74.
410
“Novi pančevac”, Pančevo 26. avgust 1993; H. Hajdarević, Atmosfera
rodbinstva i bliskosti, “Ljiljan”, br. 343, Sarajevo 9-16. avgust 1999.
411
Šara o tome govori: “U Skoplju smo bili najbogatija porodica, da bi
u Istanbulu kao muhadžeri imali mnogo teških dana. Sjećam se, nisam imao da
jedem... Majka je prodala i ono preostalo zlato što je imala kako bi nas prehranila.
Bila je to borba za elementarnu egzistenciju. Najteže mi je bilo kada sam izgubio
brata od 19 godina. Šest godina bio je mlađi od mene. Radio je u jednoj fabrici
eksploziva. Borili smo se za njegov život. Nažalost, bili smo siromasi, nismo imali
novca da ga liječimo. To je bilo najstrašnije što može čovjeka zadesiti. Završio
sam fakultet bez knjiga” – prema: F. Kajević, Treća ruka, Novi Pazar 1993, 178;
opšir. V. Ivanović, Naš zemljak iz Istanbula, “Politika”, Beograd 11. februar 1987.
139
kože i avio-kompanije. Murat-beg Bajrović, porijeklom iz Pljevalja,
stvorio je avio-kompaniju “Sandžak air”. Porodica Sarvan razvila
je posao u Izmiru. Barjaktari su porodica koja se uspješno bavi
poslovima u industriji. Porodica Altin je postala vlasnik prestižne
istanbulske robne kuće i hotela “Polanin”.412
Svi oni koji su željeli otići u Tursku, kao što je već istaknuto,
izjašnjavali su se kao Turci.413 Dolaskom brojnih porodica iz Ju­
goslavije povećan je ukupni broj iseljenika sa onima, iz ranijih
vremena, razmještenih širom nove domovine.414 Doseljenici koji su
u Turskoj oformili kompaktna naselja umogome su sačuvali stare
običaje, dok su oni koji su se pojedinačno rasuli po Turskoj, bili
izloženi bržoj asimilaciji. Porodice iseljenika koje su imale slovenska
prezimena, posebno ona koja su se završavala na “ić”, morale su
da ih turciziraju ili da uzmu prezimena na turskom jeziku.415 Više
porodica je za nova prezimena uzelo pune ili skraćene nazive
gradova, mjesta i sela odakle su dolazili. Doseljenici iz Sandžaka
uzeli su nova prezimena: Alkan (crvena krv), Aksoj (svijetli rod),
Jildiz (zvijezda), Demir (gvožđe), Erden (vojnički), Jeni-Bbazar
(Novi Pazar) Ak-Bajrak (svijetla zastava), Bujuk-Bajrak (velika
zastava), Sandžakli (Sandžaklija) i sl. Akaguli su se ranije prezivali
Hafizovići, Akove ranije Ličine. Potomci legendarnog Šemsi-paše

412
J. Bojadžić, Pogled sa Bosfora, “Parlament”, br. 18, Novi Pazar 10.
decembar 1999.
413
U Jugoslaviji se 1948.-1953. broj lica koja su se, radi mogućnosti lakšeg
iseljavanja, izjašnjavala kao Turci, povećao za dva i po puta. U Makedoniji je nji­
hov broj povećan za dva, na Kosovu za 26 puta, dok je u Srbiji njihov broj povećan
za cijelih 36 puta; upor. J. Trifunovski, Preseljavanje sandžačkih Muslimana u
Makedoniju, Glasnik Srpskog geografskog društva, br. 1, Beograd 1956, 60-61;
Isti, “Bošnjaci” u Makedoniji, Geografski pregled, V, Beograd 1961, 95-104.
414
Opšir. E. Mušović, Posleratne migracije i emigracije stanovništva no-
vopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989; S. Bandžović,
Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941),
Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 137-145;
Isti, Posljeratno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka u Tursku, 299-308.
415
Jedan muhadžir je na pitanje službenika kako hoće da se preziva rekao
da ne zna. Službenik je promrljao i rekao “Bilmez”. Potom je ubrzo ovaj muhadžir
upoznao jednog starog muhadžira koji je u Tursku pristigao u periodu između dva
svjetska rata i sve mu ispiričao. Stari muhadžir se nasmijao, a onda mu rekao da to
znači “neznalica”, i uputio ga da umjesto tog uzme prezime “Bilim” (znalac), što
je ovaj i uradio – prema: H. Derdemez, Derdemez i prijatelji, 55.
140
Biševca su uzeli prezime Erik.416 Po tvrdnjama nekih iseljenika
promjena prezimena nije shvatana kao nešto traumatično jer su sa
svojim prvobitnim prezimenima bili upadljivi i izazivali su određeno
podozrenje među domaćim stanovništvom, a oni su i sami željeli što
potpuniju integraciju unutar turskog društva. Dešavalo se čak i da
braća koja su u Tursku stigla u različitim periodima uzmu i različita
prezimena.417 “Kumovi” su im nerijetko bili raniji doseljenici
iz Sandžaka, rođaci koji su im slali “vasike” i oni kod kojih su
privremeno nalazili smještaj. Iz brojnog bratstva Balota iz rožajskog
kraja, iselilo se 1964.-1970. oko 200 domaćinstava u Tursku. Skoro
svi su tamo zadržali prezime Balota.418
Savezno izvršno vijeće je u oktobru 1968. donijelo odluku
u vezi sa nekim mogućnostima povratka iseljenika, pa i onih koji
su otišli iz Jugoslavije u Tursku, ali to nije olakšalo put povratka.
Turska je strogim zakonima sprečavala da se iznosi imovina van
njenih granica, te je određivala dvostruke carine prema carinskoj
deklaraciji o uvezenoj robi prilikom doseljenja, pa su oni koji
su se htjeli vratiti prodavali svoju imovinu u bescijenje. Cijena
autobuske karte iz Jugoslavije u Tursku iznosila je 40.000 tadašnjih
starih dinara, dok je u obrnutom smjeru iznosila čak pola miliona
starih dinara.419 Za taj put se moralo platiti još oko 3.000 turskih
lira, odnosno oko 3.600 novih jugoslavenskih dinara za “državnu
taksu”, zapravo kao mito nadležnim službenicima.420 Put povratka
je ipak ostajao pusta želja. Molbe za repatrijaciju nailazile su na
odbojnost, prepreke i zatvorena vrata za većinu podnosilaca, pošto
se smatralo da su ispisivanjem iz jugoslovenskog i prijemom
416
Iseljenici su takođe uzeli i prezimena: Ajdogan, Atasfer, Altin, Bajuk,
Biber, Ertural, Guber, Gultas, Igbar, Karhapijan, Pajaz, Sakar, Sipahi, Senturk,
Šimšer, Tacan, Unursal, Kalkan, Erden, Demirok, Islamoglu, Salpata, Osturk,
Koš, Agdemir, Čašlikan, Ateš, Deniz, Nurilijer, Kansu, Ezdaš, Atasevor, Kahra­
man i druga; opšir. M. Memić, Poznati Bošnjaci iz Sandžaka i Crne Gore, Sara­
jevo 1998, 203-211.
Od dva brata iz porodice Hamidović, doseljenih krajem pedesetih
417

godina iz novopazarskog kraja u Tursku, jedan je uzeo prezime Hamidoglu

a drugi Kunuk.
418
U. Hadžić, Balote, Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995, 137.
419
IAR, OK SK Novi Pazar, kut. br. 6, Zapisnik i materijali sa IV proširene
sjednice OK SK Novi Pazar od 28. septembra 1966; S. Bandžović, Posljeratno
iseljavanje Muslimana iz Sandžaka u Tursku, 303.
420
N. Duraku, Put bez povratka, “Vjesnik u srijedu”, Zagreb 29. maj 1968.
141
turskog državljanstva postali stranci, čekajući godinama na rješenje.
Diplomatsko-konzularnim predstavništvima Jugoslavije u Turskoj
činile su pri tome posebne teškoće i izmjene prezimena iseljenika.421
Da se niko od Muslimana, iseljenih u Tursku, nije bavio dje­
latnostima uperenim protiv svoje bivše zemlje, potvrdio je i Mi­
lentije Popović, visoki savezni funkcioner koji se nalazio na čelu
jugoslavenske parlamentarne delegacije koja je posjetila Tursku.422
Dr. Ejup Mušović navodi primjer profesora Deroka koji je, nakon
povratka iz Turske sa jednog putovanja, izjavio, da “nigde nije
sreo patriotskije emigracije od one u Turskoj”.423 Dr. Enes Pelidija
je obilazeći neke iseljeničke porodice u Turskoj, porijeklom iz
Sandžaka, docnije zapisao: “U brojnim razgovorima sa tim ljudima
nisam osjetio ništa negativno što bi se odnosilo na našu zemlju ili
kraj odakle su došli njihovi preci. Naprotiv, radovali su se svemu
lijepome o čemu sam im pričao, pokazujući živo interesovanje za sve
što se odnosi na cjelokupni život”.424 Dr. Hasnija Muratagić -Tuna
je 1994. u Erdeku naišla na iseljenike iz Prijepolja: “Trgoh se kad
čuh da neko pjeva “Ibrahim-bega vezana vode”. Za stolom grupa
ljudi. Tražim onog što pjeva. Lako ga nađoh. Pjevao je i plakao.
Rukama je brisao suze. Tog čovjeka sam i ranije viđala. Sretali
smo se, ali nijesmo razgovarali. Zagolica me otkud zna pjesmu.
Zaključih da nije Turčin. Želim da se upoznam sa njim. Sjutradan
brzo uspostavismo vezu. Rekli su nam da je iz Burse. Obradovah se.
Rođeni amidža mog oca je još osamnaeste otišao u Bursu, nikad se
421
Upor. A. Purivatra, O problemu iseljavanja Muslimana, u: Migracije i
Bosna i Hercegovina. Dr. Ejup Mušović piše 1981. godine: “Prema jednoj proceni
do koje sam došao u Istanbulu, konsultujući veliki broj ljudi, oko 40% iseljenih
Muslimana vratilo bi se u Jugoslaviju pod uslovom da im se omoguće najminimal­
niji uslovi za život. Međutim, to je nemoguće iz više razloga, a jedan od njih je i
činjenica da su mnogi, u vreme dok su se iseljavali i tamo privikli na nove uslove
života, ostali bez igde ičega” - cit. prema E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo
u Turskoj, 70; opšir. S. Bandžović, Iseljeništvo iz Sandžaka u Turskoj, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 211-223.
422
I. Havić, Muhadžeri. Kako je počelo, feljton, “Sandžak”, br. 6, Sarajevo
24. decembar 1990.
423
E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 75; opšir. vidi: s.
Bandžović, Izazovi i historijska iskustva u djelu dr. Ejupa Mušovića, Tutinski
zbornik, br. 1, Tutin 2000, 95-129.
424
E. Pelidija, Tragom Pljevljaka u bijelom svijetu, “Sandžak”, br. 7-8, Sa­
rajevo februar 1991.
142
niko sa njim nije vidio. Čuo jeste. Davno je slao pisma. Možda ću
od njega nešto saznati. Pjevač se zvao Isa. Prije trideset i pet godina
je došao iz Prijepolja. Sve nam ispriča lijepim našim jezikom. Pitam
ga kako to da nije zaboravio jezik. Reče da i sad s majkom govori
naški. Majka još nije naučila turski. Kaže da joj ne treba, prešla je
osamdesetu. Isa nam obeća da će nas upoznati sa njom. Ona rijetko
izlazi na sunce. Doveli su je da je ne ostavljaju samu. Babo je umro
prije nekoliko godina”.425
Na posebnost iseljenika ukazivali su i turski državni organi
i političke partije. Oni su proklamirali potpuno integrisanje svih
iseljenika u tursko društvo, tursku naciju, potpunu asimilaciju
neturskih nacionalnih i etničkih grupacija. Vlasti i političke partije,
a posebno vojska, bili su dugo veoma odlučni u suzbijanju isticanja
bilo kakvog neturskog identiteta turskih državljana.426 Vremenom
su počeli shvaćati da isticanje porijekla ne šteti temeljnom turskom
opredjeljenju.427 U Istanbulu je formiran 1968. sportski klub
“Jildrim Bosna” (“Gromovita Bosna”) u kojem su zastupljeni skoro
svi sportovi. Krajem osamdesetih godina osnovan je i “Dernek”,
kulturno-umjetničko društvo iseljenika iz Sandžaka, sa Kosova i iz
Makedonije. U ovom velegradu djeluje i klub Albanaca “Bratstvo”.
Po njihovim podacima u Turskoj ima dva miliona Albanaca.
Najpoznatiji Albanac, po porijeklu, je, prema nekim navodima,
svakako Kenan Evren, nekadašnji turski predsjednik.428 Devedesetih
godina stvoreno je sedam “Derneka” u četiri velika grada (Bursa,
Izmir, Adapazar i Istanbul). U evropskom dijelu Istanbula formirana
su tri “Derneka” u opštinama Bajrampaša, Selakjoj i Alibejkoj. U
425
Ona dalje piše: “Isa nam je pričao zašto su došli a više koliko su patili.
Reče nam da mu majka i sad pati... Upoznao nas je i s majkom. Ona nam se požali
da joj se sin i snaha po cio dan kupaju u Limu, mislila je na more. U ovolikom
moru ona vidi samo svoj Lim. Ispriča nam da joj je snaha Arnautka i da se Turci
nerado miješaju s našima” – cit. prema: H. Muratagić-Tuna, Svačiji život u jednu
sjenku stane, Mak, br. 5-6, Novi Pazar 1994, 26-27.
426
Matica iseljenika BiH, interni materijal, Sarajevo oktobar, 1974.
427
H. Somun, Bosanskohercegovačka dijaspora, Forum Bosnae, br. 6, Sa­
rajevo 1999, 133.
428
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 40-55; “Preporod”, br. 3/514,
Sarajevo 1. februar 1992. Bakir Tanović u “Preporodu” (br. 15/478 od 1. avgusta
1990) ističe da je Kenan Evren zapravo porijeklom iz Novog Pazara odakle se
njegova porodica iselila u Preševo.
143
azijskom dijelu Istanbula, u opštini Pendik također je 1992. formiran
“Dernek”.429
Dr. Ejup Mušović je zaključivao da su iseljenici u Turskoj
izgubljeni za svoj etnos, da su, pored turskog jezika, prihvatili sve što
je tursko, da im ništa drugo od njihovog nije ostalo, smatrajući da je
religija učinila svoje i olakšala posao potpune asimilacije.430 Jedan od
najuspješnijih iseljenika, Šarik Tara je dao jasan sud o iseljenicima:
“Mladost koja je došla u Tursku, ona se neće vratiti natrag. Svi oni
koji su došli iz Sandžaka, u prosjeku su zadovoljni. Ako neko nije
zadovoljan, taj nije zadovoljan samim sobom”, navodeći da je “jedno
jasno, da Tursku osjećaju kao svoju novu domovinu”.431 Veze sa
zavičajem, posebno poratnih iseljenika nijesu prekidane. Nakon svih
promjena koje su se desile na političkom, ekonomskom i kulturnom
planu, krajem osamdesetih godina ojačali su naročito trgovački
kontakti.432 Turska više nije bila “preko bijela svijeta”, kako se to
nekad beznadežno činilo. Učestale su naizmjenične rodbinske posjete
i stalna, poslovna saradnja. Audio-vizuelna sredstva omogućavala su
čuvanje kontakata, slika i uspomena na rodnu grudu, slavlja, rođake,
prijateljstva i drage ljude.433
429
I. Mehmedović, Kutak sa osjećajem domovine, “Sandžak”, br. 20, Novi
Pazar maj 1993; Isti, Kako sačuvati bogatstvo kultura, “Has”, br. 102, Novi Pazar
13. novembar 2000. Dernek je 2010. brojao preko 1100 članova koji plaćaju po
sedam EUR-a godišnje članarine. Stipendiraju oko 150 studenata na različitim uni­
verzitetima širom Turske. Dernek ima folklornu i harmonikašku sekciju, sportski
klub – prema: “Preporod”, br. 2/940, Sarajevo 15. januar 2011, 39.
430
E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u
Tursku i Makedoniju, 457; Isti, Muslimansko stanovništvo Srbije, Kraljevo
1992, 155. Slično konstatuje i Binasa Mušović; upor. B. Mušović, Jugosloven-
ski muhadžiri u Turskoj i njihova sudbina, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, 91;
Ista, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 273.
431
Upor. F. Kajević, Treća ruka, 179; E. Rahić, Historijska geneza Bošnjaka,
Takvim, Novi Pazar 1996, 178-179. Fehim Muktarević, novinar i prevodilac Tur­
ske Radiotelevizije (TRT) smatra da su doseljenici odavno raščistili sa dilemom
novog identiteta, te da se svi oni, bez obzira koliko u kući održavali kulturu svojih
predaka, osjećaju Turcima od onog trenutka kada su prekoračili granični prelaz
Kapikule – prema: I. Kočan, Putevi sevdalinke: o Bošnjacima u Turskoj, 381.
432
“Sandžak”, br. 29, Novi Pazar 15 - 30. septembar 1993.
433
U rezimeu sa rasprave o mogućnostima saradnje sa građanima jugo­
slovenskog porijekla u Turskoj, koja je održana u Sarajevu 10. februara 1981. u
organizaciji Predsjedništva Matice iseljenika BiH istaknuto je da “naši iseljenici
i njihovi potomci su živo zainteresovani za veze i kontakte sa svojom rodbinom iz
144
 Naseobine i brojnost iseljenika

Dokumenta i istraživanja naučnika, publicista i drugih istra­

živača locirala su brojne gradove, kasabe i sela kao mjesta življenja
iseljenika i njihovih potomaka u Turskoj:
- Gradovi: Istanbul (kvartovi: Besuyzevler, Bayrampasa,
Pendik), Ankara, Edirna, Bursa, Izmir (kvartovi: Tepedžik, Bogazidži,
Zejtinluk, Čandibi, Mersinli, Bornova, Altindag, Bunarbaši, Budža),
Adapazar, Adana, Eskišehir, Manisa, Konja, Izmit, Jalova itd.
- Kasabe: Biga, Erdek, Karamursel, Inegel, Soke, Burhanije,
Urla, Ajdin, Biledžik, Arifija, Kilikija, Kjutahija, Durgutlu, Čanakale,
Denizli, Mugla, Džejhan, Havsa, Kesan, Gelibol, Kušadasi, Ajvalik,
Jenišehir, Balikesir, Bergama, Efes, Kalabak, Kirkkale, Sindžan,
Bol, Irgripli, Maras, Čankiri itd.
- Sela: Domać, Gelebeč, Juran, Jenikej, Kalafat, (Bosna
koj), Jazlik, Haramanli, Kese, Omer kej, Čamlidža, Demir koj, Ča­
taltepe,434 Balikli, Pejrazli, Pašaliman, Gemeč, Kučuk koj, Nahut
koj, Česma, Aladžat, Sejdikej, Tira, Odemiš, Zejtinlankej, Turan
kej, Esen koj, Lutfije, Inajet, Olukli, Karabunar, Hajrije, Ihsanije,
Sematli, Tašorgan, Ajazma, Tahtalije, Orde koj, Soltan, Džine,
Tuzla, Keškimaden, Hajman, Bejpazar, Nallihan, Ajoš, Stanoš, Ku­
ruk česma, Seldžuk, Halil-bejli, Seydikoy, Alakami, i druga brojna
sela u Trakiji, evropskom dijelu Turske i po Maloj Aziji.
Teško je odgonetnuti i približno precizan broj muslimana koji
su se iz Jugoslavije iselili u Tursku, usljed nepostojanja vjerodostojnih
izvora, čime je otvoren širok prostor za velike razlike u procjenama,

starog zavičaja, vjero čuvaju i gdje god mogu manifestuju svoje porijeklo, jezik i
običaje...Među njima nema terorista i sličnih anijugoslovenih organizacija... Iz-
vjestan broj ljudi našeg porijekla, naročito mladih i onih koji su prvih godina
poslije oslobođenja iselili u Tursku želi da se vrati u zemlju. Mislimo da bi o
ovom pitanju trebalo utvrditi naše jasne stavove i dati precizan odgovor” - prema:
Rezime rasprave o mogućnosti saradnje sa građanima našeg porijekla u Turskoj,
Matica iseljenika BiH, Sarajevo 1981, kopija.
434
U blizini ovog sela nalazi se selo Nusratiye u kome žive muhadžirske
porodice Đurđevića, Keljevića porijeklom iz Bijelog Polja, Babajića iz Berana,
Helića i Efendića iz Kolašina, doseljene nakon balkanskih ratova. Svi oni, navode
Amir Hodžić i Mirsad Kalajdžić, “čuvaju sjećanja na rodni kraj, mada niko iz
sela nikada nije tamo išao niti ih je ko posjetio” – prema: “Preporod”, br. 12/926,
Sarajevo 15. jun 2010, 34.
145
kao i u pogledu njihove etničke strukture.435 Niz autora koji se
bave ovom tematikom, ne odolijevajući svojevrsnim licitacijskim
iskušenjima, iznosi različite podatke, mahom ne navodeći njihove
izvore. Smail Balić iznosi podatke o 61.669 muslimana koji su se
1950.-1957. iselili u Tursku.436 Po podacima iz statističkih turskih
izvora u ovu zemlju je između 1946. i 1968. pristiglo 41.950
porodica sa 159.030 članova. Turski naučnik Altan Deliorman 1973.
ističe da je iz Jugoslavije u Tursku iseljeno oko 200.000 lica. On
računa da je u Tursku 1953. stiglo 1.113 lica; 1954. - 9.729; 1955.
-17.000; 1956. - 31.996; 1957. - 30.162; 1958. - 30.137; 1959. -
18.403; i 1960. godine 13. 304 lica.437 Geray Cevat predočava
1962. procjenu o 283.000 doseljenika iz Jugoslavije.438 Po Turskoj
enciklopediji iz 1954. broj Muslimana koji su se iselili u islamski
Orijent iznosi 600.000 lica. Tvrtko Čubelić, koji je, u jesen 1966.
zajedno sa Hansom Joahim Lankše’om (Hans Joachim Lanksche) s
Univerziteta u Minhenu, bio na studijskom boravku u Turskoj, iznio
je procjenu od 400.000 turskih državljana “s bosanskim maternjim
jezikom”. On je tu uračunao i one useljenike iz Makedonije čije

435
U materijala Matice iseljenika Srbije iz marta 1975. godine, između os­
taloga; stoji: “Prema nekim podacima između dva rata, kao i u periodu posle II
svetskog rata, otišlo je u Tursku i zemlje Bliskog istoka nekoliko stotina hiljada
Muslimana, Turaka i Albanaca iz cele Jugoslavije, od čega ne mali broj iz SR Srbi­
je – Sandžak i Kosovo… Ne ulazeći dublje u analizu pojedinih perioda iseljavanja
pripadnika ovih naših naroda i narodnosti, ono je između dva rata bilo jednim
delom izazvano tadašnjom politikom vladajućih velikosrpskih krugova, manjim
delom bilo je rezultat agrarne reforme i uverenja dela tih ljudi da je Turska njihova
matična zemlja. U posleratnom periodu iseljavanje je bilo izazvano najvećim de­
lom neprijateljskom propagandom o odnosu novog socijalističkog društva prema
slobodi veroispovesti i ravnopravnosti naroda, delom i kao posledica klasnog re­
fleksa i shvatanja o mogućnosti privatnog poslovanja u novoj Jugoslaviji. Važna
komponenta ovog iseljavanja, nema sumnje, bila je i ukupna tadašnja nasleđena
privredna zaostalost krajeva u kojima su živeli ovi naši građani”; opšir. Matica is­
eljenika Srbije, Informacija o pitanju našeg iseljeništva u Turskoj i mogućnostima
naše aktvnosti, Beograd 29. mart 1975.
436
S. Balić, Bošnjaci u inostranstvu, Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 5-6,
Sarajevo 1999, 459.
437
A. Deliorman, Buyuk Darbe, Istanbul 1973, 248; F. Shehu - S. Shehu,
Pastrimet etnike, 30.
438
G. Cevat, Turkie den ve Turkie ve gocler ve Gocmelerin iskam (1923-
1960), Ankara 1962, 235; F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 30-31.
146
porodice i dnevni govor nisu bili turski.439 Po podacima Konzularne
uprave Saveznog sekretarijata za inostrane poslove Jugoslavije iz
marta 1970. u Turskoj se nalazilo 300.000 tzv. “Gečmena”, poratnih
doseljenika iz Jugoslavije.440 D. Anaikovski računa da je 1955.-
1958. iz Makedonije iseljeno 160.000 lica. Dr. Aslan Puška pominje
cifru od 350.000 iseljenih Albanaca sa Kosova u Tursku. Dr. Branko
Horvat predočava dvije verzije o broju iseljenih. Po jednoj je iseljeno
231.000 lica, od čega je 80% bilo Albanaca, a po drugoj 80.000
Albanaca.441 Dr. Pajazit Nuši iznosi da se 1953.-1972. iz Jugoslavije
u Tursku iselilo 246.108 lica, dok dr. Hakif Bajrami računa da se
u Tursku 1953.-1966. iselilo 412.000 lica.442 Ovakve procjene,
opterećene problematičnim sindromom zaokruženih cifara, ukazuju
na nastojanja istraživača da daju sopstvene procjene, ne otkrivajući
metode kojim su došli do ovakvih brojki, koje se, u odsustvu
kompetentnih izvora, opet primaju sa određenom rezervom. Time se
ovo pitanje svakako ne iscrpljuje, već, naprotiv, još više usložnjava.
Hajrudin Mehmedbašić iznosi 1986. da postoje različite
procjene o broju iseljenika u Turskoj, kao i da je tokom vremena
znatan broj doseljenika sa prostora jugoslovenske državne zajednice,
stvorio posebnu sociopsihološku rezonansu o ogromnom broju
doseljenika i njihovih potomaka. On navodi i neke procjene, do kojih
su došli pojedini istraživači, da u Turskoj danas ima čak oko sedam
miliona iseljenika i njihovih potomaka. Ovi istraživači u svojim
računicama uzimaju u obzir sve doseljenike i njihove potomke ne
samo posljednjih stotinu godina nego i u ranijim vremenima. U ovaj
su broj uračunali adžamioglane, ratne zarobljenike, kupljene robove,
sve one koji su sa područja Jugoslavije protjerani u Malu Aziju
(surgun), zatim sve ratne veterane koji su se nakon raznih vojnih
operacija nastanjivali na teritoriji Turske, itd. Nacionalnu strukturu
svih iseljenika i njihovih potomaka teško je utvrditi, jer zvaničnih
podataka o tome nema. Najviše je muslimana slovenskog porijekla,
Albanaca, zatim Turaka i Čerkeza čiji su preci svojevremeno
kolonizovani u Makedoniji i na Kosovu. Bez obzira na porijeklo,
439
S. Balić, Bošnjaci u inostranstvu, 460-461.
440
S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, 121; Isti, Iseljavanje
Muslimana iz Srbije i Crne Gore u Tursku u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, 77-
87.
441
F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 96.
442
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 31.
147
svi oni se sada tretiraju ne samo kao turski državljani nego i kao
Turci. Izuzetak je činilo samo oko dvije hiljade iseljenika i njihovih
potomaka Srba, Makedonaca, Crnogoraca i Hrvata koji su zadržali
jugoslovensko državljanstvo.443 Veoma je teško dokučiti u “trci
procjena”, kako se dolazi do procjene od više miliona iseljenika.
Naročito se nameće pitanje, kod ovakvih podataka, kolika je stopa
nataliteta kod iseljenika morala biti da bi se dostigla takva impozantna
brojka.
Albanski demograf Rifat Bljaku smatra da se tačan broj ise­
ljenika u Turskoj ne može utvrditi zbog nedostupnosti građe koja
se čuva pod ključem u arhivima u Beogradu, Istanbulu, Ankari,
Londonu, Beču i u drugim državama.444 Dr. Ejup Mušović je navodio
da u Turskoj živi više od dva miliona potomaka jugoslovenskih
muhadžira.445 Dr. Darko Tanasković, orijentalista, iznosi procjenu
od nekoliko miliona iseljenika iz Jugoslavije u Turskoj.446 Hajrudin
Somun, bosanskohercegovački ambasador u Turskoj, govoreći 1994.
o iseljenicima iz bivše Jugoslavije procjenjuje da ih u toj državi ima
“najmanje tri, a najviše pet-šest miliona”.447 Dr. Muhamed Filipović
navodi brojke od oko tri miliona potomaka iseljenika. Ovu procjenu
prihvata i dr. Enes Pelidija.448 U beogradskoj štampi je navođen
i podatak da je u Turskoj preko pet miliona građana koji vode
porijeklo sa jugoslovenskog prostora.449 Etnolog Binasa Mušović
ide još dalje, pa procjenjuje, računajući i na iseljenike još od kraja
XVII vijeka, kako je “gotovo sigurno da je u današnjoj Turskoj svaki
šesti stanovnik potomak iseljenih muhadžira sa naših prostora, tj. da

443
H. Mehmedbašić, Od Jedrena do Iskenderuna, 129-130; upor. Isti, Nez-
aboravna Bosna, Iseljenički almanah, Sarajevo 1989, 75-76; Nedovršeni mir, 131.
444
Upor. F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 35; S. Braha, nav. djelo, 493.
445
E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 70; opšir. S.
Bandžović, Balkanski muhadžirski pokreti u historiografskom kaleidoskopu, Al­
manah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192 .
446
“Politika ekspres”, Beograd 17. oktobar 1994.
447
“Oslobođenje”, evropsko izdanje, Sarajevo-Frankfurt 4-11. avgust 1994.
448
M. Filipović, Bosna i Hercegovina, 11; E. Pelidija, Bošnjaci u inozem-
stvu, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, tribina br. 45, Sarajevo 1996, 6.
Žak Rupnik, ekspert za međunarodne odnose iz Pariza navodi cifru o dva miliona
“Turaka” porijeklom iz Bosne - vidi o tome: Ž. Rupnik, Evropa u balkanskom
ogledalu, “Republika”, br. 196, Beograd 1-15. septembar 1998.
449
“Danas”, Beograd 10. decembar 1997.
148
je takvih u Turskoj oko deset miliona”.450 Prema podacima Centra
za strateška istraživanja Turske u ovoj zemlji živi između pet i šest
miliona lica porijeklom sa jugoslovenskog prostora.451 Milionske
procjene govore i o fenomenu broja koji prati iseljeničku populaciju
u Turskoj, kao otrgnutom dijelu naroda, koji se romantičarski
doživljava i na koga se računa i oslanja.
U materijalu Matice iseljenika Srbije iz marta 1975. navodi
se da je u Ankari živjelo 5.805 iseljenika, Bursi 28.140, Istanbulu
91.197, Izmiru 55.871, kao i da je u Manisi, po izjavi tamošnjeg
gradonačelnika od 86.000 stanovnika bilo čak 60.000 porijeklom iz
Jugoslavije. Po popisu iz 1945. u Turskoj 121.219 lica je izjavilo da
je rođeno u Jugoslaviji, a po popisu iz 1965. godine 240.469 lica.
Nijesu, međutim, poznato kako je glasilo pitanje na koje je dobijen
odgovor o porijeklu. Pitanje se očito nije odnosilo na sve ranije
doseljenike sa prostora Jugoslavije. Bosanski jezik, kao svoj maternji
jezik, prijavilo je po popisu iz 1945. godine 16.485 doseljenika, a po
popisu iz 1965. taj broj je iznosio 21.143 doseljenika. U navedenim
materijala Matice iseljenika navodi se kako se iseljeništvu u Turskoj
nije posvećivala dužna pažnja pošto su turske vlasti “veoma
osetljive na svaku vezu sa novim turskim državljanima, a postojalo
je i subjektivno mišljenje u našoj zemlji da te naše bivše građane
i njihove potomke ne treba smatrati našim iseljenicima”, da su to
sada turski državljani čije je pripadništvo turskoj naciji nesporno:
“Mi smo priznali i priznajemo da se u ovom slučaju radi o turskim
državljanima i njihovo pripadništvo turskoj naciji je neosporno,
pošto su sporazumno dobili otpust iz našeg državljanstva i po
uprošćenom postupku dobili tursko (period najvećeg iseljavanja
1954. godine)”.452 U intervjuu Miloša Minića, potpredsjednika
450
B. Mušović, Jugoslovenski muhadžiri u Turskoj i njihova sudbina, 90.
Postoje i neka neutemeljena mišljenja da se iz Sandžaka čak “u Tursku, uglavnom,
ali i druge zemlje, ukupno odselilo skoro 4 miliona ljudi” – nav. prema: “Duga”,
br. 1698, Beograd 15-28. avgust 1998.
451
R. Gruda, Sandžak u sjenci topova, Novi Pazar 1997, 38-39.
452
Matica iseljenika Srbije, Informacija o pitanju našeg iseljeništva u Tur-
skoj i mogućnostima naše aktvnosti, Beograd 29. mart 1975. U istom materijalu
se ukazuje da su u to doba bile veoma intenzivne veze i posjete iz Jugoslavije
rođacima i prijateljima u Turskoj i obratno: “Uspostavljen je stalan nedeljni auto­
buski saobraćaj na liniji Istambul-Kosovska Mitrovica- Novi Pazar. Organizator
je naš iseljenik iz Istambula i linija je veoma dobro iskorišćena. Ranije su posto­
jale povremene autobuske veze: Tutin-Istambul; Novi Pazar-Istambul; Sjenica-
149
SIV-a i saveznog sekretara, turskom listu “Milet” 1976. je istaknuto
“da u Turskoj živi više stotina hiljada turskih građana, čiji su preci
doselili u Tursku iz Bosne i Hercegovine, Kosova i Makedonije i koji
čuvaju uspomene na zavičaj svojih predaka, a nerijetko pamte jezik
i običaje kraja iz koga su došli”.453 Turska štampa (list “Hurijet”)
je u aprilu 1978. objavila podatak da se nakon Drugog svjetskog
rata iz Jugoslavije u Tursku doselilo 190.000 ljudi.454 U zapaženom
dokumentarnom filmu “Muhadžiri” Bakira Tanovića je kazano da
prema nekim procjenama “prilično realnim, danas u Turskoj živi
oko 4.000.000 ljudi koji svoje porijeklo vuku od ovih Bošnjaka
Muslimana”.455 Ismail Džem, ministar spoljnih poslova Republike
Turske izjavljuje u intervjuu sarajevskom listu “Ljiljan” u oktobru
1997. sljedeće: “Mi imamo milione građana balkanskog porijekla.
Iako mi u Turskoj još nemamo tačne statistike koliko je građana iz
različitih zemalja postalo našim vatandasima, oni su najbolja spona,
preko svojih udruženja, svojih individualnih aktivnosti, jednom
riječju, najbolja garancija dobrih odnosa između naših zemalja”.456

Istambul i nije isključeno da će te veze zbog velikog interesovanja biti ponovo us­
postavljene. Pored toga brojna su individualna putovanja o kojima nema zvaničnih
podataka. Isto tako brojna su organizovana grupna putovanja u Tursku, od strane
niza naših turističkih agencija. Tako na primer za 1975. godinu “Putnik” organi­
zuje 6 grupnih putovanja; “Ineks-turist” – 10; “Centroturist” – 7-8 itd. autobusima
i avionima. Veliki broj naših iseljenika ili njihovih potomaka najčešće su vodiči
za turiste iz Jugoslavije po Istambulu i drugim mestima, a naši turisti su često
smešteni u hotelima koje drže naši iseljenici”.
453
“Oslobođenje”, Sarajevo 11. jun 1976.
454
E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 69.
455
Upor. B. Tanović, Četiri miliona zaboravljenih Muslimana-Bošnjaka,
“Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1.avgust 1990; Isti, Dijaspora u Turskoj i SAD u
svjetlu historijske sudbine Bošnjaka, u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, 58; Bos-
na i bošnjaštvo, 126; S. Halilović, Bosanski jezik, Sarajevo 1991, 30. B. Tanović
se u “Preporodu” poziva 1990. i na izjavu Mustafe Aksina, tadašnjeg turskog am­
basadora u Jugoslaviji, da se u Tursku nakon 1945. doselilo oko 700.000 lica iz
Jugoslavije. Osman Brka, bosanskohercegovački političar, iznosio je brojku od
pet miliona muslimana “koji su pod pritiscima napustili svoju rodnu grudu i otišli
u Tursku i druge zemlje” - “Bosanska pošta”, br. 11, Mysen (Norveška), 30. avgust
1996; takođe vidi: R. Muminović, Tuđi sebi, neshvatljivi drugima, “Ogledalo”, br.
1, Zagreb 1990; Š. Filandra, Zaboravljeno naše iseljeništvo, “Muslimanski glas”,
br. 6, Sarajevo 31. maj 1991.
456
“Ljiljan”, br. 249, Sarajevo 22. oktobar 1997; također vidi: H. Hajdarević,
Atmosfera rodbinstva i bliskosti, “Ljiljan”, br. 343, Sarajevo 9-16. avgust 1999.
150
 Život i običaji

Emigracija sa jugoslovenskog prostora u Turskoj, bez obzira

na svoju brojnost, nije se institucionizirala na jezičkoj i etničkoj
osnovi. Turska politika je od početka bila usmjerena na punu jezičku
i kulturno-političku asimilaciju svih doseljenika. Asimilacija u so­
cijalno-političkom pogledu je bila potpuna, bez obzira što su ise­
ljenici po mnogim naseljima činili određenu subkulturnu ili folklornu
grupu ili zajednicu, unutar koje se sačuvao maternji jezik, iako
prilično arhaičan. Iseljenici ni sami nijesu mahom željeli nikakvu
kulturno-političku autonomiju, a još manje izolaciju u odnosu na
novo okruženje, već naprotiv, integraciju u tursko društvo.457 Iako su
neke porodice sa područja nekadašnje Jugoslavije doselile prije sto i
više godina, pa se radi o četvrtoj generaciji tih iseljenika, one i pored
turskog, “govore srpsko-hrvatski, makedonski ili albanski jezik, pa
na tom jeziku razgovaraju kod kuće i u užem krugu prijatelja, sa
gostima iz Jugoslavije ili korespondiraju na njemu sa rodbinom i
prijateljima u Jugoslaviji”.458 Jezik iseljenika je onakav kakvim su ga
donijeli oni koji su se doseljavali. To ističe i Alija Nametak koji je
obilazio svoje rođake 1965. u mjestu Turgutlu ili, kako ga doseljenici
nazivaju, Durgutu, odnosno Durgut-Kasabi, ili samo Kasabi.459 Zufer
Bešlić, koji je sa grupom imama obilazio Tursku 1966. godine,
naišao je u Inegelu, gradiću 30 km od Burse na iseljenike iz BiH i
Sandžaka, kojih je bilo oko 5.000-6.000, navodeći: “Interesantno je
to da i danas ima, kako smo saznali, dosta žena, ljudi koji ne znaju
turski jezik iako su došli prije 50-60 godina. Ljubomorno i danas u
svojim porodicama čuvaju naše običaje i jezik”.460
457
M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji. Monografija Bosanskih pogleda
1955-1967, Bošnjački institut Cirih-Odjel Sarajevo, Sarajevo 1996, 63-65.
458
Pismo Hajrudina Mehmedbašića, ispred Glavnog odbora Matice iselje­
nika BiH, Izvršnom vijeću SR BiH od 11. avgusta 1970. povodom posjete Sulej­
mana Demirela, premijera Republike Turske.
459
A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, Glasnik, Rijaset IVZ u
SFRJ, br. 3, Sarajevo 1990, 51. Alija Nametak navodi da su muhadžiri u Tur­
skoj često pravili od turskih riječi turcizme kojih ranije nije bilo. Navodi primjer:
“Od ovoga trafika puna kazaja biva” (“dešava se mnogo prometnih saobraćajnih
nesreća”); takođe: A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, Kabes, br. 1, Mo­
star novembar 1995.
460
Z. Bešlić, Prva naučna ekskurzija članova Uleme u inostranstvo,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1966, 530. Prema informaciji Ekonomsko-
151
 Ranije su bili veoma rijetki brakovi iseljenika i njihovih potomaka
sa “Turkušama”, kako oni nazivaju Turke, kao i sa Kurdima, Lazovima i
pripadnicima drugih narodnosti. Među iseljenicima i njihovim potomcima
je poznata i dugo poštivana izreka: “Ko oženi svoga sina tuđinkom, taj
rastavlja samog sebe sa unukom”. Na pitanje zašto se njihove djevojke
ne udaju za Turke, jedan iseljenik iz Bosne je odgovorio: “Svako tegli
svom narodu”. U novije doba su učestaliji brakovi, naročito djevojaka
iz iseljeničkih porodica sa Turcima.461 B. Mušović motive toga vidi u
tome da se, prilikom udaje za sina nekog iseljenika brak odvijao dalje
unutar porodične zajednice, dok je kod Turaka običaj, bar u gradovima,
što je za žene primamljivije, da se mladi bračni par odvoji od zajednice
i živi samostalno.462 U Turskoj su se mogli sklapati i brakovi između
bliskih rođaka, čemu su se doseljenici iz Sandžaka mahom suprostavljali,
nazivajući to “poganim običajima” koje nisu htjeli prihvatiti. Običaji
“dvostrukog vjenčanja”, tj. vjenčanja pred matičarem, potom pred
informativnog biroa Bosne i Hercegovine u Izmiru iz sredine 2001. godine, u Tur­
skoj su doseljeni muslimani iz BiH i Sandžaka, odnosno njihovo potomstvo, bili
posebno brojni po pojedinim mjestima: Balkaja selo 3000 – doseljeni 1917-1918.
godine; Istambul 700.000 doseljenih 1878.-1918; Bursa 50.000 doseljenih 1863.-
1918; Izmir 250.000 doseljenih 1876.-1918. godine. Prema navodima ovog biroa
u Turskoj je bilo 1.021.500 potomaka muhadžira iz BiH i Sandžaka doseljenih u
periodu 1878.-1918. godina – nav. prema: I. Šabotić, Seobe Bošnjaka iz Bosne i
Hercegovine u vrijeme austro-ugarske uprave, u: Zbornik radova/Naučni skupovi
“Migracije u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd.
BZK “Preporod”, Tuzla 2011, 245.
461
Stara Safija Aktan iz Polatlija, nadomak Ankare, kazuje: “Dođoše
jabanđije u kuću, djeca počeše ženiti Turkuše i Ćurte i sve preokrenuše. Djeca
počeše zboriti s njima i mi ništa ne razumimo. Moja svekrva ni riječi nije znala tur­
ski. Kada bi neko prozborio ona bi rekla. “Šta zborite Bog vas ne ubio, ja ni jenu
riječ ne razumim”– cit. prema: A. Hodžić-M. Kalajdžić, Dođoše jabanđije u kuću,
djeca počeše ženiti Turkuše”, “Preporod”, br. 10/924, Sarajevo 15. maj 2010, 33.
462
Upor. B. Mušović, Neke karakteristike i običaji, 34-35; P. Vlahović,
Etničke odrednice Muslimana, u: Nacionalne manjine u Saveznoj Republici Ju-
goslaviji, Beograd 1996, 108. Filiz Sandžak objašnjava 2011. običaje prošnje
djevojaka među iseljenicima i njihovim potomcima: “Do porijen sve bi pravili kao
tamo, u Bosni i Sandžaku. Ide se djevojka prosit pa se prsten turi. Djeveri čuvaju
prsten, ali sad i mi, kao i Turci, pravimo svadbe. Kad se snaha oknije obuču joj
se dimije. Njene drugarice pjevaju da mlada ne zaplače. Kad plače onda nevjesta
otvori duvak i poslije se igra. Eto tako. Drugi dan ide se da se kose prave nevjesti.
Kad se završi s frizurom ide se kući. Dođu svatovi da uzmu nevjestu. Nevjesta
izađe s tekbirima i daju joj Kur’an i hljeb u ruke i idu da se vjenčaju” – prema: B.
Perva, Hisar džamija na obali plavog Egeja, “Preporod”, br. 16/954, Sarajevo 15.
avgust 2011, 48.
152
imamom po šerijatskim zakonima prenijeli su se, preko rođačkih i drugih
veza, iz Turske i u Sandžak.463
Često se moglo čuti da su naši iseljenici i njihovi potomci dugo
bili osobeni. Zatvarali su se u svoje krugove, ženili se i udavali između
sebe, pomažući jedni druge, ljubomorno čuvajući svoj maternji jezik
i običaje “koji su dosta različiti i uočljivi”. Ima i područja, navodi
se u materijalima Matice iseljenika BiH 1974. godine, sa posebnim
grobljima u koja se sahranjuju samo naši iseljenici.464 U naselju
Kučuk koj, u Istanbulu, postoji zajedničko, muhadžirsko groblje,
doseljenika sa prostora nekadašnje Jugoslavije. Ono je unutar
podijeljeno prema etničkoj pripadnosti preminulih.
Osjećaj za zavičaj, napisao je dr. Rasim Muminović, “razvija
se u nama i zato ga nosimo uvijek sa sobom upravo zato što smo ga
ugradili u svoje biće”. U povezanost iseljenika sa starim krajevima,
u njihovo čuvanje starih običaja i živi interes za sve ono što je
otuda dolazilo mogli su se uvjeriti svi oni koji su ih obilazili po
Turskoj.465 Stare krajeve iz kojih su potekli nisu zaboravljali.466
463
B. Mušović, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, 266-271.
464
R. Ilova (Čengić), Alibegovica, Takvim, Sarajevo 1967, 187. Inžinjer F.
Beširoglu, potomak bosanskih muhadžira, piše sarajevskom “Preporodu” 1972.
godine: “Mi ovdje nismo izgubili naša nacionalna obilježja... Nas ovdje ima iz svih
krajeva Bosne i Hercegovine, Sandžaka, pa i sa Kosova i iz Makedonije. Raznih
Čengića, Ljubovića, Mušovića, Kapetanovića, Filipovića, Cerića, Beširovića,
Šahinpašića, Nanića, Barjaktarevića, Selimbegovića, Ferizbegovića, Kučukalića,
Hajdarevića” - cit. prema: “Preporod”, br. 49, Sarajevo 15. septembar 1972.
465
Ajdin Rakić, opisujući sudbinu muhadžira iz Crne Gore, navodi da su
mnogi umirali od želje za domovinom ali nisu nikako imali hrabrosti da dođu: “kada
se poznati Podgoričanin Dr. Koristović vratio iz jedne posjete Turskoj, danima su
dolazili ljudi da se informišu o svojim najbližima. Srećna što će nakon dugo go­
dina čuti nešto o svom bratu Gondža Kerović je bila među prvim radoznalcima”.
Međutim vijest da je njen jedini brat, Alija, koji je iz Podgorice otišao 1925. umro
u 33. godini i za sobom ostavio troje male djece, bila je presudna za njen život: “I
danas nakon toliko godina, sastavljaju se srodnici, koji jedni o drugima nijesu ništa
znali. Možda je primjer Fate Hadžiablahović jedan od najtužnijih kojeg sam do sada
zabilježio. Svoje sestre Feridu Dervišević, Bahriju Bibezić i Sebiju Kolarević nikada
nije mogla zaboraviti. Nakon što su joj umrla dva muža ostala je sama sa petoro
djece. Bez rodbine i bez poznavanja turskog jezika. Njeni stihovi koje je satkala
u pjesmi domovini “Da će se ovo brdo spustiti malo, pa da vidim moje najdraže
tamo”, bude u meni tugu. A brdo kao da je bilo od “kamena” pa nije čulo ni Fatine ni
želje mnogih drugih” – nav. prema: A. Rakić, Turska u srcu, Crna Gora u duši, 50.
466
Opšir. vid. radove S. Smlatića, Kalafat koy kod Bige-naselje bosanskih
iseljenika-Muslimana, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1969; Maternji jezik-
153
Ma kako čuvali jezik, narodnu predaju i običaje starog kraja, pod
uticajem škole, gdje je nastava isključivo na turskom jeziku, i života
u široj socijalnoj sredini, mlađi naraštaji se udaljavaju od svoga
korijena. Sve rjeđe i teže govore jezikom svojih roditelja i djedova.
Samo u pojedinim selima (dakle u nižim društvenim slojevima),
komunikacijski udaljenim od većih gradova, nacionalna obilježja
još se uspješno čuvaju”.467 Muhadžiri uočavaju i međusobne razlike
u dijalektu. U selima u kojima su pomiješani doseljenici ikavci i
ijekavci preovladavala je ijekavština.468 Znatan broj, naročito
poratnih iseljenika, poput onih od ranije, ostajao je svijet za sebe,
boreći se i odupirući u početnim, nezavidnim uslovima življenja
novoj asimilaciji. Ljubav prema Bosni i Hercegovini, Sandžaku,
Crnoj Gori, Kosovu i Makedoniji, kao užem zavičaju - izražava se
u mnogim iseljeničkim naseobinama, odnosno u većim i manjim
grupama ili pojedinačnim porodicama naših iseljenika i njihovih
potomaka, na razne načine.469 Posebne oblike izražavanja ljubavi,
najveće blago (kako naši iseljenici u Turskoj njeguju našu narodnu tradiciju i
kulturu), Iseljenički kalendar, Sarajevo 1971; U Kalabaku kraj Izmira, Iseljenički
almanah, Sarajevo 1972, 11-113; Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX
kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974.
467
S. Halilović, Bosanski jezik, Sarajevo 1991, 31; H. Vajzović, Pričam ti
priču, “Oslobođenje”, Sarajevo 18. april 1988; “Sandžačke novine”, br. 24, Novi
Pazar 6. novembar 1996.
468
Upor. A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, 49; N. Valjevac,
Ekstralingvistički faktori u bosanskom jeziku, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999,
257, nap. 27. Dr. Naila Valjevac smatra da se govor iseljenika u Turskoj čuva “u
suštini u gotovo neizmijenjenoj formi u kojoj je ponijet iz domovine, a prirodne
inovacije u njemu vječito ukazuju na njegovo jezičko okruženje”.
469
Dr. Avdul Kurpejović piše 2011. da je briga državnih organa i drugih
državnih institucija o iseljenim Muslimanima u Turskoj izostala: “Oni se nala­
ze u diskriminatorskom položaju u odnosu na iseljenike crnogorske i albanske
nacionalnosti u drugim državama. Iako je pokretano i stalno se pokreće pitanje
uspostavljanja saradnje sa iseljenim Muslimanima kakva je uspostavljena sa is­
eljenim Crnogorcima i Albancima, to se ne prihvata. Ranija Komisija za iseljen­
ike i sadašnji Centar za iseljenike Crne Gore nijesu uspostavili nikakvu zvaničnu
saradnju sa iseljenim Muslimanima u Turskoj, iako su oni privrženi Crnoj Gori,
ništa manje od drugih iseljenih naroda Crne Gore. Ni organi opštine Rožaje nijesu
pokazali nužnu brigu o iseljenim njihovim nekadašnjim sugrađanima, iako oni
održavaju porodične veze, interesuju se o razvoju opštine i društvenom, eko­
nomskom i političkom položaju i statusu svojih nekadašnjih sunarodnika, bolje
reći srodnika” – prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja
Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970).
154
kao i posebne saradnje i veza sa starom domovinom, predstavljaju
svojevrsni sastanci, sijela, teferiči, dan gostiju, svadbe, mevludi,
po kućama ili imanjima iseljenika i njihovih potomaka, na kojima
se okupljaju gotovo isključivo porodice iseljenika i njihovih
potomaka, te eventualno rijetke porodice Turaka, Kurda, Čerkeza,
Lazova, Arapa i drugih narodnosti koje su u rodbinskim vezama sa
porodicama naših iseljenika.
Iseljenici su se lakše prilagođavali prirodnoj nego društvenoj
sredini, pogotovo stanovništvo u seoskim naseljima.470 Senahid
Halilović ističe da su iseljenici bilingvi: “Uz naš jezik mnogi
poznaju i turski. Maternji jezik najčešće nazivaju bosanskim, a neki
i jugoslavskim i jugoslovenskim”.471 Iseljenici starijih naraštaja
nijesu zaboravili mnoštvo jezičkog folklora (narodne pjesme,
doskočice, šale, priče, zagonetke i dr.) koje su donijeli iz rodne
zemlje, pamteći ih i prepričavajući na sijelima i sastancima. U to su
se mogli uvjeriti svi oni koji su ih obilazili.472 Nekadašnja sumorna,
beznadežna udaljenost nije se činila više toliko strašna i pogubna,
niti je Turska bila više toliko daleka. Daljine ipak nijesu potpuno
raspolutile svijest.473 Svemu je tome prethodila duga, potresna dra­
ma o razdvojenosti jednog naroda, ispunjena mnogim znanim i
neznanim generacijskim, pojedinačnim i porodičnim sudbinama,
koje su sadržajno obilježile njegovu istoriju tokom posljednjih
burnih decenija XIX kao i cijelog XX vijeka.
470
S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo
prilagođavanje novoj sredini, 8.
471
S. Halilović, Bosanski jezik, 32.
472
F. Šantić, Zapisi iz Anadolije, “Sandžak”, br. 7-8, Sarajevo februar 1991.
Književnik Refik Ličina piše kako se, po evropskim zemljama, dešava da strani
doseljenici, negdje pred kraj života (najčešće u bolesti), pretrpe zanimljive jezičke
izmjene. Zaboravljaju potpuno jezik domaćina i progovaraju na maternjem, mada
su ga bili, činilo se izgubili; opšir. vidi R. Ličina, Skonski epigrami, Novi Pazar
1997.
473
Rizah Gruda pisao je 1994. o starom Jusufu Alijagiću iz sela Lepenac,
nedaleko od Mojkovca, čija se porodica iselila 1914. i naselila na obali Egejskog
mora, u gradiću Alačeta: “Sjeća se stari Jusuf svake brazde, livade, potoka, izvora,
voćke, svih njegovih komšija… Dok stari Jusuf priča u njegovim očima suze teku
i veli: vidi sine imam veliko imanje, velik je beriket, velike kuće, dobro življenje,
ali nema nešto drugo, nema naše vode i vazduha, have, naših planina, našeg uku­
snog i lijepog sira i kajmaka i našeg mesa. Sve bih ti ja ovo dao za moj Lepenac.
Svake noći sanjam moj zavičaj” – cit. prema: R. Gruda, Od Mojkovca do Izmira,
“Sandžak”, br. 53, Novi Pazar 1-31. oktobar 1994, 32.
155
156
 REZIME

Migracije stanovništva čine veoma složenu naučnu pro­ble­

matiku. Iseljenički pokreti su jedan od temeljnih i tragičnih simbola
istorije muslimana na Balkanu, bilo da je riječ o dugotrajnom,
iscrpljujućem razdoblju povlačenja Osmanskog carstva iz Evrope
započetom u XVII vijeku sa “Bečkim ratom”, što je dovelo do
nasilnih i krupnih demografskih pregrupiranja naroda i vjerskih
zajednica, ili o periodu krajem XIX i tokom XX vijeka, kada se
ova kretanja burno odvijaju u novonastalim uslovima, u pojedinim
regijama, sa više ili manje inteziteta. Prateći element iseljavanja je
bilo i sticanje velike dobiti - prisvajanjem i oduzimanjem imovine
protjeranih vlasnika. Prisilne migracije, istjerivanje, egzodusi,
deportacije na nacionalnoj i vjerskoj osnovi, lišile su stotine hiljada
ljudi građanskih prava i osnovne egzistencije. Suštinska dimenzija u
odnosima različitih etničkih i vjerskih zajednica je odnos jednakosti,
odnosno nejednakosti. U balkanskom etničkom kaleidoskopu
načelo nacionalnosti u XIX stoljeću nadasve je bilo recept za nasilje.
Muslimani su bili prva žrtva nastanka i ekspanzije nacionalnih država
na Balkanu. Nacionalne države su nastajale u krvi, na razvalinama
Osmanskog carstva, putem “vjerskih i etničkih čišćenja”, progona
“nepoželjnog stanovništva”, posebno muslimana. Pokrštavanja
su često bila alternativa smrti. Trend ka protjerivanju muslimana
prisutan je u cijeloj istoriji balkanskih nacionalnih država u XIX
stoljeću, koje su težile primjenjenim “rješenjima” prije da eliminišu,
nego da regulišu “muslimansko pitanje”.
Nastala, tzv. “turska ostrva” na Balkanu su, naročito nakon
1878. i prelomnog Berlinskog kongresa, sve više sužavana, ili su
pot­puno iščezla sa površine zbog iseljavanja muslimana i prodora
157
hrišćanskog stanovništva. Neki istoričari ta preostala “ostrva” danas
nazivaju “rezervatima”. Deosmanizacija Balkana je ostala pojava
dugog trajanja. Istorija muslimana Balkana i tokom XX stoljeća, tog
“doba ekstremizma”, protekla je u znaku masovnih egzodusa, nasilnih
deportacija, kontinuiranih asimilatorskih priti­saka, nedefinisanog
manjinskog statusa u okviru balkanskih država, latentne ili otvorene
diskriminacije, represije i neizvjesnosti. Prohujalo vrijeme je doista
bilo istorija bez previše pozitivnih naznaka. Ratovi, iseljavanja,
pokušaji asimilacije i denacionalizacije, bili su preovlađujuće teme.
Republika Turska, nastala nakon Prvog svjetskog rata na razvalinama
Osmanskog carstva, smatrala je legitimnim prava muslimana sa
Balkana da se nasele u njoj i uživaju prava, poput ostalih njenih
građana, što je svakako odgo­varalo iseljeničkim planovima balkanskih
država koje su imale muslimanske manjine. Fragmentiranje teritorija
koje su naseljavali muslimani na Balkanu i pojava novog, užeg
definisanja identiteta, dovela je do diskontunuiteta i parceliziranja
njihove svijesti. Ova isparceliziranost se manifestovala i u
odsustvu potpunijeg saznanja o međusobnoj istorijskoj povezanosti
muslimanskih zajednica. Velike žrtve i materijalni gubici ne mogu
a da ne izazovu dublja razmišljanja. Procjene da je danas više
potomaka južnoslovenskih muhadžira u Turskoj, uzimajući u obzir
sve muhadžirske pokrete tokom XIX i XX stoljeća, nego onih istog
porijekla u današnjim postjugoslovenskim zemljama, izazivaju
čitav niz dubokih promišljanja o sudbini muslimana nakon nestanka
osmanske uprave na Balkanu, o usudu onih koji su ostali, o ostatku
“iseljenog naroda”, o tome da je svaka njihova generacija bila izložena
ratovima i stradanjima, brojnim iskušenjima.
Pitanja istorije kao iskustva i istorije kao svjedočanstva moraju
se povezivati i zajedno razmatrati. Kada bi se istorija Balkana pisala
iz perspektive istorije seoba, stekla bi se mnogo realnija, stvarnosti
bliža slika od one koje pružaju izobličene i “ekstremno konstruirane”
nacionalne istorije (H. Zundhausen). Iseljavanja muslimanskog
stanovništva iz pojedinih država na Balkanu se ne mogu posmatrati
izolovano od širih tokova zbivanja, već ih treba uklapati u neophodni
geografsko-istorijski kontekst, uz analizu svih njihovih uzroka.
Balkanske nacionalne istoriografije će (u velikoj mjeri nenaklonjene
muslimanima) pitanje njihovog iseljavanja i nestanka sa određenih
prostora jednostrano, kontinuirano minimizirati i potiskivati. Svaka
158
vladajuća istorija u biti je “istorija pobjednika”, u kojoj su teme samo
vlastite žrtve (V. Benjamin). Muhadžirski pokreti muslimanskog
stanovništva sa prostora današnje Crne Gore, započeti posljednjih
decenija XVII vijeka, obilježiće njegovu istoriju i u narednim
vjekovima. Potomci tih muhadžira danas žive u Bosni i Hercegovini,
Srbiji, na Kosovu, Makedoniji, Albaniji, Turskoj.
Emigracija muslimanskog stanovništva iz Crne Gore to­kom
XIX stoljeća u druge krajeve na Balkanu pod osmanskom do­
minacijom, pa potom u Tursku nakon njenog stvaranja u godinama
po okončanju Prvog svjetskog rata, kao sastavni dio dugotrajnog
procesa iseljavanja muslimana sa Balkana, predstavlja jedan kon­
tinuirani iseljenički pokret koji je, obilježavajući život više ge­
neracija, bio, u više faza, izazvan djelovanjem niza političkih,
društvenih, ekonomskih i drugih činilaca. Ovim iseljavanjima, za­
po­četim posljednjih decenija XIX stoljeća, trajno se gubio znatan
dio naroda sa balkanskog i južnoslovenskog prostora koji se u
turskim krajevima, u promijenjenim okolnostima življenja teško i
bolno prilagođavao novim uslovima života, kidajući veze sa rodnim
krajevima, čuvajući predanja o svom pravom porijeklu i zavičaju.
Širom Turske živi razasut veliki svijet tih iseljenika i njihovih
potomaka, dio tijela jednog naroda isječen usudom istorije. Neophodna
su dalja multiperspektivna istraživanja i novi prilozi za shvatanje i
drugačije čitanje istorije južnoslovenskog prostora, viđeno, između
ostalog, i iz ugla onih koji su, iz raznih razloga, morali da napuste taj
prostor. Njihov odlazak, posebno bogatijih i obrazovanijih slojeva
stanovništva, će imati dalekosežne, teške posljedice, ne samo na
demografsko-ekonomskom, već i na kulturnom polju. Bez elite, davno
je već napisano, nema bogatstva ni tradicije. Neophodna su naučno
utemeljena djela protiv logike “kratkog pamćenja”, višedecenijskog
istoriografskog “organizovanog zaborava”, “skrivenih strana isto­
rije”, „kulture zaborava“ i selektivnog društvenog sjećanja. Tabui
pripadaju ideologijama.
Stradanja muslimanskog stanovništva u Drugom svjetskom
ratu, opšti položaj nakon njega, razne poratne diskiriminatorske
mjere, uticaće na nastavak iseljavanja. Muslimani ni tada, kao ni
u prethodnim periodima, izloženi raznovrsnim “popisnim kom­
binatorikama” nisu samostalno odlučivali o svom identitetu i
nacionalnosti. Proces iseljavanja muslimanskog stanovništva nakon
159
Drugog svjetskog rata prošao je kroz više faza do 1970. kada je
opao. Vlade Jugoslavije i Turske su 1954. aktuelizirale konvenciju
iz 1938. o iseljavanju Turaka iz Jugoslavije u Tursku. Pošto ona nije
nikada ratifikovana, došlo je do novog - “džentlmenskog sporazuma”
o “blagonaklonom stavu Turske za prijem Turaka iz Jugoslavije”.
Mada u poratnom periodu nije bilo masovnog terora i ubijanja, kao
u prethodnim periodima, iseljavanje je bilo izazvano djelovanjem
niza složenih faktora: od diskriminatorskih, političkih, vjerskih do
ekonomskih (višak radne snage), propagandno-psiholoških, koji su
kao cjelina pospješivali njegov intezitet. Poratni iseljenici, za razliku
od onih nakon balkanskih ratova, i međuratnog perioda, mahom nisu
bili rođeni u osmanskoj državi, niti su je pamtili, selili ka onome
šta je od nje preostalo, u nadi da će tu naći svoj blagostanje, mir i
sigurnost. Bez ekonomske moći, ali i bez intelektualne snage koja
bi otvorila nove vidike, u svijetu izolacije na koju se odgovaralo
samoizolacijom, rješenja su tražena u nastavku iseljavanja. Kod
mnogih ljudi će se javiti potreba da odu što prije. To je psihološki
bilo opravdano činjenicom da ih je ostanak vezivao za traumu, dok
ih je prostorno odvajanje dovodilo u sigurnost. Poratna iseljavanja
u Tursku su u Crnoj Gori najviše pogodila rožajski i bjelopoljski
kraj. U određenim periodima, krajem pedesetih godina, zbog
administrativnih zabrana, iseljenici su se selili u Makedoniju, gdje su,
nakon privremenog boravka i dobijanja makedonskog republičkog
državljanstva, lakše dobijali potrebna dokumenta za iseljenje.
Odlazili su, zajedno sa muslimanima raznorodnog porijekla, kao
“Turci”, po dokumentima koje su posjedovali. Manji dio je ostao da
živi u Makedoniji.
Iseljenici su svojim odlaskom u Tursku izgubili, kao
i u prethodnim periodima shodno ugovorima sa Turskom,
državljanstvo Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore, Kraljevine
Jugoslavije, odnosno socijalističke Jugoslavije. Time je mnogima,
koji se nijesu uspjeli snaći, bilo, zbog složene i duge procedure
povratka državljanstva, onemogućen povratak u zemlju. Iseljenici
iz Jugoslavije u druge zemlje nijesu morali, za razliku od ovih
iseljenika, da se odriču jugoslovenskog državljanstva. Veoma je
teško utvrditi sve segmente iseljeničke drame i odgonetnuti tačan broj
muslimana iz Jugoslavije, koji su se iselili u Tursku, zbog nedostatka
primarnih i vjerodostojnih izvora. Neophodno je zato i traganje za
160
«živim dokumentima» - protivtežom zvaničnim izvorima. Svako
lično svjedočenje je djelimično i njegov značaj postaje mjerljiv u
kontekstu drugih istorijskih izvora. Individualna sjećanja su dio
onog korpusa istorijskih izvora kroz koje se prolazi krčenjem puta
saznanju i shvatanju prošlosti.
Najodgovorniji državno-partijski organi nijesu šezdesetih go­
dina XX vijeka imali prave podatke o iseljavanju, nego su, kada je
razmatrana iseljenička problematika, uvijek govorili o procjenama.
Prema zvaničnim rezultatima popisa stanovništva iz 1965. u Turskoj
je bilo 240.469 iseljenika porijeklom iz Jugoslavije. Turska zvanična
politika je od početka bila usmjerena na njihovu punu asimilaciju.
Po podacima Konzularne uprave Saveznog sekretarijata za inostrane
poslove Jugoslavije iz marta 1970. u Republici Turskoj se nalazilo
300.000 tzv. “Gečmena”, poratnih doseljenika iz socijalističke
Jugoslavije. Na velike administrativne prepreke su nailazili oni koji
su, razočarani u život u Turskoj, htjeli da se vrate. Njih je uspio
prebroditi tek manji broj iseljenika.
Tabuizirani proces iseljavanja u Tursku, i pored svoje izazo­
vnosti i nezaobilaznosti, nije dugo bio u fokusu naučne pažnje. O
pravim i sveobuhvatnim motivima koji su uticali na iseljavanje, s
obzirom na skopčanost sa političkim i društvenim prilikama, nije se
mnogo govorilo. Kada se počelo o tome skoro stidljivo pisati onda
se nije pratio njegov kontinuitet, niti njegovo obuhvatanje šireg
prostora, pogotovo utabanog puta i sudbine iseljenika u Turskoj.
Zvanično se govorilo da su seobe bile uslovljene ekonomskim
motivima, iako je tada Jugoslavija bila ekonomski razvijenija od
Turske. Pored ekonomskih faktora isticane su i propagandne akcije
vjerskih službenika, “reakcionara” i “unutrašnjih neprijatelja”.
Na talasu iseljavanja su se naročito našle opštine u Srbiji i Crnoj
Gori sa muslimanskom većinom. Sa promjenom društvene klime u
Jugoslaviji krajem šezdesetih godina XX vijeka, pogotovo nakon
pada Aleksandra Rankovića, dolazi i do prestanka olakog izdavanja
dokumenata o “turskom porijeklu”, zamiranja iseljeničkog pokreta,
do izvjesne demokratizacije i uspostavljanja boljeg položaja musli­
manskih zajednica.
U naučnim krugovima, pod uticajem tehnologije organi­zo­
vanog zaborava i minimiziranja ove tematike, ipak su izostala sve­
obuhvatnija, analitička istraživanja, lišena straha od uticaja poli­tike.
161
Pored velikog demografskog pada ovog naroda ona su ujedno značila
u velikoj mjeri i promjenu duha i kulture gradova i naselja u kojima
su nekada živjeli i koji su njihovim definitivnim odlaskom, po uzoru
na metode i iskustva ranijih vremena, bili izloženi sistematskom
potiranju tragova njihove bogate, viševjekovne materijalne i
duhovne kulture, zapravo definitivno gubeći brojne spomenike i
svjedočanstva svog prisustva, svoje bogate prošlosti i tradicije.
Modernizam i univerzalnost su danas istoriografiji postali
prijeko potrebni. Na Balkanu, gdje su paraistoriografije, agresivne
nacionalne ideologije, mitska i istorijska svijest ispunjeni “velikim
vremenima”, dijalektiktičkom povezanošću “klanja i oranja”,
egzistiraju zasebni modeli kolektivnih memorija, kao i različiti datumi
i priče unutar njih. “Neprijatne istine” se zaboravljaju ili prepravljaju
u pojedinačnoj i kolektivnoj svijesti. Svaki autor mora biti svjestan
da će ga različito čitati i doživljavati. Opasno je jednoznačno
svođenje istorijskog totaliteta na jednu dimenziju. Nema vječite
naučne paradigme. Realna istorija “ima više perspektiva”. Nužno je
suočavanje i analiza različitih viđenja o istim događajima. Savremeni
naučnik, kritičan prema službenim verzijama prošlosti, mora, svjestan
da ono što se zbilo ima više perspektiva, uz prihvatanje legitimnosti
drugačijeg mišljenja, dosegnuti kompetencije multidisciplinarnog
pristupa ukoliko želi da njegova misija ima smisao. Saznavanje
tačnije slike prošlosti, na osnovu istraživanja arhivske građe, upo­
ređivanja i kritičkog vrednovanja izvora i istoriografije, smanjuje
mogućnosti manipulacije, demagogije i iracionalnog emocionalnog
opredjeljivanja. Nužno je i podsjećanje na sociološke upute ka­
ko uravnoteženiji odnos prema sadašnjici i umjerenije nade u bu­
dućnost jesu uslov i odmjerenijeg viđenja prošlosti. Nestankom
na­metnutog istoriografskog “monolitnog jednozvučja” i procesima
de­tabuiziranja, deideologizovanja i prevazilaženja prećutkivanja
kao oblika potiranja nepoželjne prošlosti, ovakve slojevite teme ve­
zane za subinu muslimanskog stanovništva, mogu se studioznije
istraživati i ulaziti u sve njene detalje, kako bi se, razložno i trezveno,
osvijetlila jedna od najznačajnijih dionica istorije crnogorskog,
južnoslovenskog i balkanskog prostora.

162
 LITERATURA
a) Knjige - Posebna izdanja

ABC Muslimana, prired. A. Purivatra-M. Hadžijahić, Sa­

rajevo 1990.
B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001.
S. Adrović, Gornji Bihor, Berane 1994.
Ž. Andrijašević -Z . Stanojević, Pokrštavanje muslimana
1913. godine, Podgorica 2003.
Ž. Andrijašević-Š. Rastoder, Istorija Crne Gore, Podgorica
2006.
I. Andrić, Diplomatski spisi, Beograd 1992.
J. Cvijić -I. Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima,
Beograd 1996.
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Sarajevo 1991.
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu,
Stockholm 1997.
Z. Azemović, Selo Bukovica kod Rožaja, Rožaje (bez godine
izdanja).
B. Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima
1912-1913, Beograd 1984.
H. Bajrami, Rrethanat shoqerore dhe politike ne Kosove
1918-1941, Prishtine 1981.
S. Balić, Kultura Bošnjaka. Muslimanska komponenta, II
izdanje, Zagreb 1994.
M. Baltić, Duvarine, Sarajevo 1991.
Балканот во новиот милениум, Скопје 2002.
Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996. Dvostrani i višestrani
međunarodni ugovori i drugi diplomatski akti o državnim granicama,
163
političkoj i vojnoj saradnji, verskim i etničkim manjinama, prired.
M. Stojković, I-III, Beograd 1998.
H. Bajrami, Debimi dhe shperngulja e Shqipatereve ne Turqi,
Dokumente, Prishtine 1996.
S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo
1991.
S. Bandžović, Ratna tragedija Muslimana 1941-1945, Novi
Pazar 1992.
S. Bandžović, Iskušenja historije, Novi Pazar 1993.
S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993.
S. Bandžović, Slovo otpora, Novi Pazar 1994.
S. Bandžović, Sandžački zapisi, Novi Pazar 1994.
S. Bandžović, Sandžačke teme, Novi Pazar 1996.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije
i Crne Gore tokom XIX stoljeća, Sarajevo 1998.
S. Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999.
S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka u Tursku, Sarajevo 2006.
S. Bandžović, Bošnjaci i antifašizam, Sarajevo 2010.
P. Bartl, Albanci, Beograd 2001.
M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, Beograd 1954.
G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Beograd 2002.
H. Bašić, Krivice, Sarajevo 1986.
H. Bašić, Crnoturci, Podgorica 1996.
G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Beograd 2002.
U. Bećović, Pljevlja. Tragom vremena, Pljevlja 1996.
Bijelo Polje, Beograd 1987.
К. Битоски, Македонија во времето на големата источна
криза (1875-1881), Скопје 1982.
M. Bojić, Historija Bosne i Bošnjaka, Sarajevo 2001.
Lj. Dimić-Đ. Borozan, Jugoslovenska država i Albanci, I,
Beograd 1998.
I. Bošnjović, Demografska crna jama, Sarajevo 1990.
D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990.
M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom San­
džaku (Staroj Rasiji-Raškoj), Beograd 1928.
Bosanski pogledi 1960-1967, London 1984.
Bosna i bošnjaštvo, Zbornik radova, Sarajevo 1990.
S. Braha, Gjenocidi serbomadh dhe Qendresa shqiptare
(1844-1990), Tirane 1991.
164
 D. Breznik, Demografija, Beograd 1988.
Д. Бубевски, Миграците на населението во СР Македонија
– внатресни и мегурепублички текови, tekovi, Скопје 1990.
Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd
1959.
M. Busuladžić, Muslimani u Evropi, Sarajevo 1997.
B. Cani-C. Milivojević, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996.
G. Cevat, Turkie den ve Turkie ve gocler ve Gocmelerin iskam
(1923-1960), Ankara 1962.
E. Cvetić, Novopazarski sandžak, Jagodina 1909.
B. Cvetković-M. Burišić - S. Skoko, Srbija i Crna Gora u
balkanskim ratovima 1912-1913, Beograd 1972.
J. Cvijić, Sabrana dela, I-IV, Beograd 1987.
R. Crnišanin, Tijesna čaršija, ITP “Damad”, Novi Pazar
1992.
R. Crnišanin, Priče iz Tijesne čaršije, Beograd 1995.
R. Crnišanin, Rasprave, Beograd 1999.
R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, Novi Pazar 2005.
R. Crnišanin, Kazivanja Hadži Jonuza Hamzagića, Novi
Pazar 2007.
H. Crnovršanin-N. Sadiković, Sinovi Sandžaka, Frankfurt
1996.
H. Crnovršanin–N. Sadiković, Sandžak – porobljena zemlja,
Tuzla 2001.
M. Dašić, Vasojevići od pomena do 1860, Beograd 1986.
J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913.
J. Dedijer, Hercegovina i Hercegovci, Beograd 2000.
V. Dedijer - A. Miletić, Genocid nad Muslimanima 1941-
1945: Zbornik dokumenata i svjedočenja, Sarajevo 1990.
V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas, Beograd 1991.
A. Deliorman, Buyuk Darbe, Istanbul 1973.
H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994.
Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998.
Lj. Dimić-Đ. Borozan, Jugoslovenska država i Albanci, I-II,
Beograd 1998.
M. Dimitrijević, Privreda i trgovina u Novoj Srbiji, Beograd
1913.
Lj. Doklestić, Kroz historiju Makedonije. Izabrani izvori,
Zagreb 1964.
165
 Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914,
knj. V, sv. 3, SANU, Beograd 1986; knj. VII, sv. 2, Beograd 1980;
knj. VI, sv. 1 i 2, Beograd 1981.
Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ 1948, Beograd 1989.
R. J. Donia, Islam pod Dvoglavim orlom: Muslimani Bosne i
Hercegovine 1878.-1914, Sarajevo 2000.
R. Dupljak, Mladi muslimani u Sandžaku, Novi Pazar 2003.
J. Durgut, Bukovica 1992-1995: etničko čišćenje, zločini i
nasilja, Podgorica 2003.
V. Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, fototipsko
izdanje iz 1939, Beograd 2000.
Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Zbornik
radova, Sarajevo 1996.
N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993.
T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd
2003.
M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, I-II, Beograd
1989.
M. Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranje: Istorija
Srba u Novom Veku 1492-1992, Beograd 2007.
J. Erdeljanović, Stara Crna Gora, Beograd 1978.
J. Erdeljanović, Kuči, Bratonožići, Piperi, Beograd 1981.
F. Fazlagić, S Bošnjacima u Turskoj, Zenica 2010.
M. Femić, Prijepoljski kraj u prošlosti i vremenu, Beograd-
Prijepolje 1999.
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo 1998.
Z. Folić, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica
2001.
Z. Folić, Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori 1945-1965,
Podgorica 2007.
M. Gleni, Balkan 1804-1999. (Nacionalizam, rat i velike sile),
I-II, Beograd 2001.
B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji
1919-1929, Beograd 1979.
B. Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, knj. 1, Be­
ograd 1996.
M. Gligorijević, Rat i mir Vladimira Dedijera, Beograd 1986.
M. Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858-1878), Sarajevo
1997.
166
 G. Gravier, Novopazarski Sandžak, Beograd 1913; Zavičajni
muzej, Novi Pazar 1977. (reprint)
R. Gruda, Sandžak u sjenci topova, Novi Pazar 1997.
R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom
Sandžaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pazar 2001.
R. Guberinić, Seobe sa Gornjeg Lima, Ibra i Tare, Ivangrad
1976.
M. Đilas, Land Without Justice, London 1958.
M. Đilas, Crna Gora, Beograd 1989.
M. Đilas, Svjetovi i mostovi, Beograd 2002.
A. Đogović, Bošnjaci Vitomirice, Peć 2001.
D. Đorđević, Ogledi iz balkanske istorije, Beograd 1989.
D. Đorđević, Nacionalne revolucije balkanskih naroda 1904-
1914, Beograd 1995.
J. Hadži-Vasiljević, Muslimani naše krvi u južnoj Srbiji,
Beograd 1924.
M. Hadžijahić, Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog
pitanja bosanskih Muslimana, Sarajevo 1974.
M. Hadžijahić, Porijeklo Bosanskih Muslimana, Sarajevo
1990.
M. Hadžijahić, Posebnost Bosne i Hercegovine i stradanje
Muslimana, Sarajevo 1991.
M. Hadžijahić-M. Traljić, Islam i Muslimani u Bosni i
Hercegovini, Istanbul 1996.
M. Hadžišehović, Muslimanka, Clifton, New Jersey 1997.
R. Hajdarpašić, Kolašinska kapetanija i bošnjački narod,
Sarajevo 1996.
H. Halid, Borba polumjeseca i krsta, s turskog preveo Musa
Ćazim Ćatić, Mostar 1913.
R. Halilagić, Bosna i Hercegovina i Crna Gora (1790.-1918.):
Teritorijalno formiranje u svjetlu međusobnih političkih odnosa,
Sarajevo 2001.
S. Halilović, Bosanski jezik, Sarajevo 1991.
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, I-III,
Zagreb 1979.
H. Hasandedić, Muslimanska baština Bošnjaka, II, Herceg
Novi i okolina, Vrgorac i okolina, Imotska Krajina, Makarsko
primorje, Zapadna Hercegovina, Mostar 1999.
167
 S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog
poretka, Zagreb 1998.
Historija Osmanske države i civilizacije, priredio E.
Ihsanoglu, Sarajevo 2004.
E. Hobsbaum, Doba extrema: Istorija Kratkog dvadesetog
veka 1914-1991, Beograd 2002.
V. Holjevac, Hrvati izvan domovine, Zagreb 1968.
B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988.
B. Hrabak, Arbanaški upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji
od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje 1988.
B. Hrabak, Džemijet. Organizacija muslimana Makedonije,
Kosova, Metohije i Sandžaka, Beograd 2002.
S. Ćerić, Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968.
M. Ćorović, Ćor-pašin odžak, Istanbul 1996.
S. Ćorović, Ibrahimbegov ćošak, Sarajevo 1964.
V. Ćorović, Borba za nezavisnost Balkana, Beograd 1937.
M. Ćuković, Sandžak, Beograd 1964.
S. Čekić, Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu.
Dokumenta, Sarajevo 1996.
H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u
zapadnom dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994.
H. Čengić, Borba za opstanak Bošnjaka u Sandžaku 1919-
1926, Sarajevo 1999.
V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983.
F. Čulinović, Dokumenti o Jugoslaviji, Zagreb 1958.
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd 2000.
E. Imamović, Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i
Hercegovine, Sarajevo 1998.
M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji. Monografija Bosanskih
pogleda 1955-1967, Sarajevo 1996.
M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997.
Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and
the Middle East, Columbia University Press, New York 1996.
T. Ipen, Novibazar und Kossovo, Wien 1892.
Iseljeništvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne
veze sa domovinom, Zbornik radova, Zagreb 1978.
Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Zbornik radova,
Beograd 1997.
168
 Istorija Osmanskog carstva, priredio R. Mantran, Beograd
2002.
Istočna Bosna i Sandžak, Zbornik radova, Sarajevo 1996.
Istorija makedonskog naroda, I-III, Beograd 1970.
Istorija Jugoslavije, Beograd 1972.
Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983.
Istorijski leksikon Crne Gore, knj. 1-5, Podgorica 2006.
M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije 1861-1880,
Beograd 2004.
Z. Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva, Beograd
2005.
D. Janković-M. Mirković, Državnopravna istorija
Jugoslavije, Beograd 1987.
Б. Јелавич, Историја на Балканот, I-II, Скопје 1999.
Đ. Jelenić, Novopazarski Sandžak i politička ravnoteža na
Balkanu, Beograd 1910.
D. Jeremić, O problemu emigracije i imigracije i o među­
narodnim sporazumima za njegovo uređenje, Beograd 1928.
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako: Prilozi za
etnologiju Balkana, Sarajevo 2000.
Đ. Joksimović, Bihor i Donji Kolašin, Prilep 1934.
K. Jončić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1962.
J. Jovanović, Južna Srbija, reprint izdanje iz 1938, Beograd
1990.
J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske
nacionalnosti, Cetinje 1948.
B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N. Rakočević,
Kolašin, Beograd (bez godine izdanja).
S. Jovanović, Sabrana dela, Beograd 1990.
V. Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918-
1929: Makedonija, Sandžak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS,
Beograd 2002.
A. Jovićević, Plavsko-gusinjska oblast (Polimlje, Velika i
Šekular), Naselja srpskih zemalja, knj. X, Beograd 1921.
I. F. Jukić, Putopisi i istorisko-etnografski radovi, Sarajevo
1953.
O. Junghann, National Minorities in Europe, New York
1932.
169
 S. Kačar, Zarozavanje zara, Podgorica 2000.
F. Kanic, Srbija. Zemlja i stanovništvo, knj. I-II, Beograd
1985.
H. Kapidžić, Hercegovački ustanak 1882, Sarajevo 1958.
V. Stefanović Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska,
Beograd 1953.
K. H. Karpat, The Ottoman State and Its Place in World
History, Brill 1974.
K. H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914: Demographic
and Social Characteristics, University of Wisconsin Press, Madison
1985.
K. H. Karpat, The Turks of Bulgaria: The History, Culture,
and Political Fate of a Minority, Madison 1991.
K. H. Karpat, Osmanli Nüfusu (1830-1914). Demografik ve
Sosyal Őzelikleri, Istanbul 2003.
K. H. Karpat, Balkanlarda Osmanli Mirasi ve Ulusiuluk,
Ankara 2004.
V. Kazimirović, Srbija i Jugoslavija 1914-1945, I-IV,
Kragujevac 1995.
D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo, Beograd 1999.
С. Киселиновски, Етничките промени во Македонија
(1913-1995), Скопје 2000.
Knjiga o Balkanu, I-II, Balkanski institut, Beograd 1936-1937.
И. Кочан, Битка за Македонија: турската исто­
риографија за Балканските војни 1912-1913, со посебан осврт
за Македонија, Скопје 2010.
B. Kočović, Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji,
Sarajevo 1990.
B. Kojić, Stari balkanski gradovi, varoši i varošice, Beograd
1976.
I. Kosančić, Novopazarski Sandžak i njegov etnički problem,
Beograd 1912.
K. Kostić, Naši novi gradovi na jugu, Srpska književna
zadruga, Beograd 1922.
A. Kurpejović, Razvoj manje razvijenih opština u Sr Crnoj
Gori od 1971. do 1985. godine, Titograd 1983.
A. Kurpejović, Muslimani Crne Gore: (značajna istorijska)
saznanja, dokumenti, institucije i događaji, Podgorica 2008.
170
 S. P. Lades, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece,
and Turkey, New York 1932.
S. Ladas, The Excange of Minorities: Bulgaria. Greece and
Turkey, New York 1932.
A. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, Cetinje
1950.
V. Laker, Istorija Evrope 1945-1992, Beograd 1999.
Љ. Лапе, Одабрани текстови за историјата на маке­
донскиот народ, књ. II, Скопје 1976.
Н. Лимановски-С. Дојчиновски, Националниот
идентитет на Македонците муслимани, Скопје 1991.
M. Lorković, Narod i zemlja Hrvata, Zagreb 1939.
J. Lluka, Shperngulja e Shqiptareve nga Peja e rrethina ne
vitet 1912-1994, Prishtine 1997.
M. Lutovac, Ivangradska (Beranska) kotlina, SAN, knj.
CCLXIX, Beograd 1957.
M. Lutovac, Rožaje i Štavica. Antropogeografska ispitivanja,
Srpski etnografski zbornik, LXXV, Naselja i poreklo stanovništva,
knj. 37, Srpski etnografski institut SANU, Beograd 1960.
M. Lutovac, Bihor i Korita. Antropogeografska ispitivanja,
Srpski etnografski zbornik SANU, LXXXI, Beograd 1967.
R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, Novi Sad 2001.
C. A. Macartney, National states and national minorities,
London 1934.
N. Malcolm, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1995.
N. Malcolm, Kosovo. Kratka povijest, Sarajevo 2000.
L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije,
Beograd 1976.
M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003.
А. Матковски, Исламот во очите на немуслиманите од
Балканскиот полуостров, Скопје 1975.
J. McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of
Ottoman Anatolia at the End of the Empire, New York 1983.
J. McCarthy, Deat and Exile. The Ethnic Cleansing of
Ottoman Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996.
J. Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju: Demografska
studija 1477-2002, Podgorica 2003.
M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989.
171
 M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sa­ra­
jevo 1996.
M. Memić, Poznati Bošnjaci iz Sandžaka i Crne Gore, Sara­
jevo 1998.
M. Memić, Korjeni zla i nasilja, Sarajevo 2000.
M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003.
M. Memić, Pojave prozelitizma u plavsko-gusinjskom kraju
1913. i 1919. godine, Sarajevo 2004.
M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije,
Sarajevo 2008.
Migracije u istoriji Balkana, Zbornik radova, Beograd 1989.
O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002.
M. Mirković, Ekonomska struktura Jugoslavije 1918-1941,
Zagreb 1952.
S. Medenica, Privredni razvitak Crne Gore 1918-1941,
Titograd 1959.
Memoarska proza XVIII i XIX veka, knj. I-II, priredio D.
Ivanić, Beograd 1989.
D. Mihajlović, Privreda savremene Turske, Beograd 1937.
Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Mladoturci 1908-1912, Banjaluka
1983.
M. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd 1886.
J. Mirić, Kakvi smo mi Srbi? Prilozi za karakterologiju Srba,
Beograd 1998.
Č. Mitrinović, Naši Muslimani, Beograd 1926.
Č. Mitrinović, Kolonizacija južnih krajeva, Beograd 1939.
P. Mrkonjić (T. Pejatović), Srednje Polimlje i Potarje, Srpski
etnografski zbornik, Naselja srpskih zemalja, I, Beograd 1902.
Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden
Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara
2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
M. Muminović, Moji Tuzi, Podgorica 1998.
Muslim Identity and the Balkan State, editors H. Poulton- S.
Taji-Farouki, London 1997.
J. Mulić, Velika Srbija, Muslimani i Bosna: od početka Prvog
srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941.
godine, Sarajevo 2006.
Z. Muratović, Sandžački gazija Osman Rastoder, Sarajevo
2002.
172
 Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo
2003.
E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva
Novog Pazara, Beograd 1979.
E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985.
E. Mušović, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja, Beograd
1989.
E. Mušović, Muslimansko stanovništvo Srbije od pada De­
spotovine (1459) i njegova sudbina, Kraljevo 1992.
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, Novi Pazar 1997.
Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, priredio
F. Karčić, Tuzla 2001.
Narodi Jugoslavije, Beograd 1965.
M. Nedeljković, Krst i polumesec-najstrašnija srpska
razdeoba, Beograd-Bijelo Polje 1993.
Nedovršeni mir. Izveštaj Međunarodne komisije za Balkan,
Beograd 1998.
V. Nikčević, Istraga poturica: Mit ili stvarnost, Podgorica
2001.
R. Nikolić, Širenje Arnauta u srpske zemlje, reprint izdanje iz
1938., Beograd 1999.
S. Novaković, Balkanska pitanja i manje istorijsko-političke
beleške o Balkanskom poluostrvu 1886-1905, Beograd 1906.
Novovaroški kraj kroz istoriju. Od neolita do 1941, Nova
Varoš 1991.
B. Nušić, Kosovo, Beograd 1986.
Oblasti stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, Zbornik
radova, Prijepolje 1995.
Ž. Obradović, Manjine na Balkanu, Beograd 2002.
В. Ортаковски, Малцинства на Балканот, Скопје 1998.
М. Пандевска, Присилни миграции во Македонија 1876-
1881, Скопје 1993.
J. Pavlović, Maleševo i Maleševci, Beograd 1929.
S. Pavlović, Istorija Balkana, Beograd 2001.
Đ. Pejanović, Stanovništvo Bosne i Hercegovine, Beograd
1955.
Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX veku, Titograd
1962.
173
 Đ. Pejović, Politika Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju
1878-1912, Titograd 1973.
M. Pelesić, Bošnjaci na svjetskim ratištima, Sarajevo 1996.
E. Pelidija, Bošnjaci u inozemstvu, Sarajevo 1996.
B. Peruničić, Zulumi aga i begova u Kosovskom vilajetu,
Beograd 1989.
G. Perazić-R. Raspopović, Međunarodni ugovori Crne Gore
1878-1918, Zbornik dokumenata sa komentarima, Podgorica
1992.
M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1900-1912, Be­
ograd 1995.
M. F. Petrović, Dokumenta o Raškoj oblasti 1880-1899,
Beograd 1997
R. Petković, XX vek na Balkanu, Versaj, Jalta, Dejton,
Beograd 1996.
B. Petranović-G. Štrbac, Istorija socijalističke Jugoslavije,
I-III, Beograd 1977.
B. Petranović-M. Zečević, Jugoslavija 1918-1984, Zbirka
dokumenata, Beograd 1985.
B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, I-III, Beograd
1988.
B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd
1991.
B. Petranović, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne
integracije, Beograd 1993.
D. S. Petrović, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd
1988.
P. Petrović Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1968.
R. Petrović, Migracije u Jugoslaviji, Beograd 1987.
M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem. Sjećanja vječitog
pobunjenika, zatvorenika, bjegunca, Cirih 1996.
H. Pilica, Bosna i Bošnjaci, New York 1997.
Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Zbornik
radova sa naučnog skupa održanog 11, 12. i 13. januara 1995,
Beograd 1996.
J. Popović, Novopazarski Sandžak, Niš 1896.
M. Popović, Vidovdan i časni krst, Beograd 1998.
V. Popović, Istočno pitanje, III izdanje, Beograd 1996.
174
 A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana,
Sarajevo 1969.
A. Purivatra, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija u
političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo
1977.
A. Purivatra-M. Imamović - R. Mahmutćehajić, Muslimani
i bošnjaštvo, Sarajevo 1991.
I. Pržić, Zaštita manjina, Beograd 1933.
R. Radić, Država i verske zajednice 1945-1970, I-II, Beograd
2002.
M. Radović, Efendijina sećanja i kazivanja, Novi Pazar 1998.
M. Rakić, Konzulska pisma 1905-1911, Beograd 1985.
B. Rakočević, Staro Bijelo Polje, Podgorica 1999.
B. Ralević, Kaludra, Beograd 1976.
Razvoj privrede Sandžaka u periodu 1956-1966, Služba
društvenog knjigovodstva, Beograd decembar 1967.
L. Ranke, Srbija i Turska u XIX veku, prevod S. Novaković,
Beograd 1892.
Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. I,
Bar 1995.
Š. Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar
2000.
Š. Rastoder, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore: između prošlosti
i sadašnjosti, Podgorica 2010.
B. Ratković, Prvi balkanski rat 1912-1913, Beograd 1975.
Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu,
Beograd 1974.
S. Redžepagić, Bošnjaci Kosova - položaj i identitet, izd.
VKBI, Sarajevo 1997.
E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i
kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000.
M. Rizvić, Kroz “Gorski vijenac”. Interpretacija i tekstualno-
komparativne studije o strukturi, Sarajevo 1985.
P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV,
Cetinje 1994.
P. Rudić, Isakovci - novo nacionalno ime Muslimana srp­sko­
hrvatskog jezika, Bijelo Polje 1987.
S. Salahi, Minorities and the destruction of the Ottoman
Empire, Ankara 1993.
175
 F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji. Porijeklo, islam
kultura, povijest, politika, Sarajevo 1991.
F. Saltaga, Da li je genocid sudbina Bošnjaka?, Sarajevo
1996.
Sandžak juče, danas i sutra, Zbornik radova, Novi Pazar
2005.
M. Savić, Trgovina i privreda u novooslobođenim i pripojenim
krajevima, Beograd 1913.
L. Savadžijan, Izbegličko pitanje u Grčkoj, Beograd 1925.
C. J. Shaw - E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire and
Modern Turkey, II, Cambridge University Press 1977.
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike te trojeve Shqiptare
1953-1957, Prishtine 1993.
F. Sebečevac, Duga Poljana i okolina, Novi Pazar 1993.
F. Sebečevac-S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja,
Beograd 1995.
K. Sejfula, Savez komunista Jugoslavije i nacionalne manjine,
Beograd 1959.
Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka, Zbornik radova,
Beograd 1990.
Seobe kao sudbina: Istorijska čitanka za potomke bošnjačkih
muhadžira u Makedoniji, Zbornik radova, Skoplje 2011.
Ć. Sijarić, Bihorci, Sarajevo 1981.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents,
I, A Turkish Exodus 1877-1878, Ankara 1989.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents,
II, A Year of transition 1879, Ankara 1989.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents,
III, (1880-1885), Ankara 1989.
Srbija 1878. Dokumenti, Beograd 1978.
M. Skakun, Balkan i velike sile, Zemun 1986.
S. Skoko, Drugi balkanski rat 1913, I-II, Beograd 1968.
Lj. Stojković-M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji,
Beograd 1953.
T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898,
Beograd 1910.
J. V. Stanojević, Istorija ratova za oslobođenje i ujedinjenje
1912-1918, Beograd (bez godine izdanja).
176
 S. Stanojević, Istorija srpskog naroda, Beograd 1926.
Shperngulja e Shqiptereve gjate shekujve, II, Prishtine 1997.
V. Stojančević, Srbi i Arbanasi 1804-1912, Novi Sad 1994.
T. Stojanović, Balkanska civilizacija, Beograd 1995.
A. Sućeska, Bošnjaci u osmanskoj državi, Sarajevo 1995.
B. Suljević, Kanje i okolina, Bijelo Polje 2003.
K. Suljević, Nacionalnost Muslimana. Između teorije i prakse,
Rijeka 1982.
Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Zbornik radova,
Beograd 1998.
H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982.
V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije 1875-
1878, Titovo Užice 1968.
V. Šalipurović, Raonička buna. Agrarni pokret u zapadnim
krajevima Stare Srbije 1903-1905, knj. I, Sjenica 1969.
V. Šalipurović, Raonička buna. Agrarni pokret u zapadnim
krajevima Stare Srbije 1903-1905, knj. II, Priboj 1970.
M. Šačić, Vučji tragovi, Beograd 1996.
M. Šačić, Omeraga Šačić i Salihaga Forta u Hercegovačkom
ustanku 1882. godine, Beograd 1997.
M. Šačić, Pleme Kuči u Žabrene, Beograd 1999.
M. Šačić, Kolašinci, Beograd 2000.
Р. Шкријељ, Мухаџирската криза и населување на
Бошњаците во Македонија (1875-1901), Скопје 2006.
Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Istorijsko-etnološka
rasprava, Etnografski institut, SANU, Beograd 1979.
P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, Beograd 1925.
S. Šobajić, Crnogorci, faksimil izdanja iz 1928, Beograd
1996.
Tajne Balkana. Monografija o geopolitici, Beograd 1995.
D. Tanasković, U dijalogu sa islamom, Beograd 1992.
D. Tanasković, Islam i mi, Beograd 2000.
D. Tanasković, Neoosmanizam: doktrina i spoljnopolitička
praksa, Beograd 2010.
The Other Balkan Wars: A 1913. Carnegie Endowment Inqury
in Retrospect with a New Introduction and Reflection on the Present
Conflict by George F. Kennan, Washington, D. C., Carnegie
Endowment for International Peace 1993.
177
 The Ottoman Imprint in the Balkans and the Middle East,
Columbia University Press, New York 1995.
M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj
javnosti, Beograd 1998.
M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999.
Г. Тодоровски, Македонија по распарчувањето 1912/13-
1915, Скопје 1995
Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија од
почеткот на Првата балканска војна до осамостојуванјето на
Македонија: Со посебан осврт на исламизираните Македонци,
Скопје 2001.
J. Tomić, O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandžaku, reprint
izdanje iz 1913., Beograd 1995.
J. Tomić, Rat na Kosovu i Staroj Srbiji 1912. godine, Novi
Sad 1913.
A. Toumarkine, Les Migrations des Populations Muslimanes
Balkanique en Anatolie (1876-1913), Istanbul 1995.
J. Trifunovski, Albansko stanovništvo u Makedoniji, Beograd
1988.
L. Trnjegorski, Jugoslovenske manjine u inostranstvu,
Beograd 1938.
L. Trotsky, The Balkan War 1912-1913: The War Corre­
spondence of Leon Trotsky, Monad Press, New York 1980.
D. Tucović, Sabrana dela, knj. 7, Beograd 1980.
A. Urošević, Kosovo, Beograd 1965.
A. Urošević, Etnički procesi na Kosovu tokom turske
vladavine, Beograd 1987.
M. Veruović, Polimska viđenja, Novi Sad 1969.
M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, Sarajevo 1994.
D. Vlahov, Iz istorije makedonskog naroda, Beograd 1950.
P. Vlahović, Brodarevo i njegova okolina, Beograd 1968.
B. Vukas, Etničke manjine i međunarodni donosi, Zagreb
1978.
M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1876,
Cetinje 1950.
S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, knj. I, Beograd
1953.
G. Vuković, Memoari, II, Cetinje-Titograd 1985.
178
 D. Vuletić, Polica kod Berana, Beograd 1998.
Zbornik radova/Naučni skupovi “Migracije u Bosni i
Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK
“Preporod”, Tuzla 2011.
O. Zirojević, Konvertiti - kako su se zvali, Podgorica 2001.
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd
2008.
D. Živković, Istorija crnogorskog naroda, I-III, Cetinje 1989.
D. Quataert, The Ottoman Empire 1700-1912, Cambridge
University Press, Cambridge 2000.
R. West, Crno jagnje i sivi soko, Beograd-Sarajevo 1989.

b) Članci i rasprave

F. Adanir, The Macedonians in the Ottoman Empire 1878-

1912, u: Comparative Studies on Governmentes and Non-Dominant
ethnic Groups in Europe 1850-1940, vol. V, European Science
Foundation, New York 1993.
S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine,
Znakovi vremena, br. 37, Sarajevo 2007.
F. Ademović, Položaj Bošnjaka-muslimana u periodu između
dva rata (1918.-1941.), Takvim za 2000, Rijaset IZ u BiH, Sa­
rajevo 1999.
B. Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske
nacionalne svesti, u: Religija, društvo i politika: Kontroverzna
tumačenja i približavanja, Bonn 2002.
B. Aleksov, Poturica gori od Turčina: Srpski istoričari o
verskim preobraćenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo
2003.
Ž. Andrijašević, O ciljevima državne politike Knjaževine
Crne Gore (1852-1878), Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997.
Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, Almanah, br. 7-8, Pod­
gorica 1999.
Ž. Andrijašević, Neki podaci o zagraničnoj politici Crne
Gore (1878-1912), Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003.
Ž. Andrijašević, Crnogorska država prema muslimanima
(1878-1912), Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004.
179
 A. Anić, Evolucija i uloga tri kompleksa istorijskih mitova u
srpskom akademskom i javnom mnjenju u poslednjih deset godina,
u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003
S. Antoljak - I. Dermaku, Izveštaj austrougarskog uhode o
prilikama između Pljevalja i Peći 1903. godine, Godišnjak Arhiva
Kosova, II-III, Priština 1970.
А. Апостолов, Колонизација на мухаџирите во Македонија
и растројство на чифчиските односи од крајот на XIX век до
1912. године, Гласник, бр. 1-2, Скопје 1960.
А. Апостолов, Обиди за колонизација на Македонија во
условите на националните пропаганди на соседните држави,
Годишен зборник на Филозофски факултет, књ. 15, Скопје
1963.
A. Avdić, Političke prilike u novopazarskom Sandžaku krajem
XIX i početkom XX veka, Novopazarski zbornik, br. 3, Novi Pazar
1979.
A. Avdić, Novopazarski Sandžak u svetlu događaja velike
istočne krize (1875-1878), Novopazarski zbornik, br. 8, Novi
Pazar 1984.
A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog
stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja
jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine),
Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985.
A. Avdić, Sporovi između srpskih i crnogorskih vlasti u
Sandžaku posle zaposedanja 1912. godine, Novopazarski zbornik,
br. 10, Novi Pazar 1986.
A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-
1925), Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987.
A. Avdić, Prilog proučavanju iseljavanja Srba iz
Novopazarskog Sandžaka 1850-1912, Novopazarski zbornik, br
13, Novi Pazar 1989.
A. Avdić, Transmigracije Crnogoraca preko Novopazarskog
sandžaka 1889. i 1890. godine, Novopazarski zbornik, br. 30,
Novi Pazar 2007.
A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju
muslimanskog stanovništva u periodu između dva svjetska rata,
Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar 1991.
180
 Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske ireden­
tističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i
okupacije Albanije, Istorjski glasnik, br. 2-3, Beograd 1964.
B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore
1912-1915, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd
1973.
B. Babić, Iseljavanje muslimana iz novih krajeva Crne Gore
u proljeće 1914. godine, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-4,
Beograd 1978.
B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog rata do I
svetskog rata, Rožajski zbornik, br. 5, Rožaje 1986.
B. Babić, Arhivska građa o formiranju političkih opština i
sastavu činovništva u Rožajskoj oblasti krajem 1912. i početkom
1913. godine, Rožajski zbornik, br. 6, Rožaje 1987.
B. Babić, Osnovno obrazovanje muslimanske i katoličke
djece u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1913-1914. godine,
Rožajski zbornik, br. 6, Rožaje 1987.
S. Balić, Bošnjaci u inostranstvu, Glasnik, Rijaset IZ u BiH,
br. 5-6, Sarajevo 1999.
S. Bandžović, Marginalije o stanovništvu Novog Pazara i
okoline prema statističkim podacima između dva rata (1918-1941),
Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987.
S. Bandžović, Prilog proučavanju četničkog genocida
nad Muslimanima u istočnoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10,
Banjaluka 1989.
S. Bandžović, O životu Muslimana u Sandžaku između dva
svjetska rata, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991.
S. Bandžović, Tokovi iseljavanja Muslimana iz Bosne i
Hercegovine i Sandžaka u Tursku, Novopazarski zbornik, br. 17,
Novi Pazar 1993.
S. Bandžović, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine
i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993.
S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine
i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Almanah, br. 1-2, Podgorica
1994.
S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka-Muslimana iz BiH i
Sandžaka u Tursku, Takvim, 1414/15, Novi Pazar 1994.
181
 S. Bandžović, Seobe Bošnjaka-Muslimana u Tursku, Mak, br.
4, Novi Pazar 1994.
S. Bandžović, Društveno-ekonomske i kulturno-prosvjetne
prilike u Sandžaku između dva rata, Takvim, 1415/16, Novi Pazar
1995.
S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Srbije i Crne Gore
tokom XX vijeka u Tursku, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav
1995; Isto, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999.
S. Bandžović, Poslijeratno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka
u Tursku, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”,
XVI, Prijepolje 1995.
S. Bandžović, Društveno-ekonomska obilježja Sandžaka u
međuratnom vremenu (1918-1941), Novopazarski zbornik, br. 19,
Novi Pazar 1995.
S. Bandžović, Bošnjačko iseljeništvo u Turskoj, Takvim,
1416/17, Novi Pazar 1996.
S. Bandžović, Muhadžirska bespuća 1878. godine, Mak, br.
12, Novi Pazar 1996.
S. Bandžović, Tegoba opstanka, Mak, br. 13-14, Novi Pazar
1996.
S. Bandžović, Iseljenici iz Sandžaka u Turskoj, Novopazarski
zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996.
S. Bandžović, Muhadžirska kretanja na Balkanu krajem XIX
stoljeća, Takvim, 1417/18, Novi Pazar 1997.
S. Bandžović, Balkanski muhadžirluk (Muhadžirska kretanja
krajem XIX i početkom XX stoljeća), Mak, br. 15-16, Novi Pazar
1997.
S. Bandžović, Djelo dr Ejupa Mušovića, Mak, br. 18-19,
Novi Pazar 1997.
S. Bandžović, Iseljeništvo iz Sandžaka u Turskoj, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997.
S. Bandžović, Privredne prilike u Sandžaku s posebnim
osvrtom na rožajski kraj (1918-1941), Rožajski zbornik, br. 8,
Rožaje 1998.
S. Bandžović, Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879),
Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII,
Prijepolje 1998.
182
 S. Bandžović, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i
početkom XX stoljeća, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998.
S. Bandžović, Zov istrage, u: Rasizam i ksenofobija, Beograd
1998.
S. Bandžović, U sjeni pobjede, Mak, br. 21-22, Novi Pazar
1998.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne
Gore 1878. godine, Mak, br. 24, Novi Pazar 1998.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije
i Crne Gore tokom XIX stoljeća, Takvim, Novi Pazara 1999.
S. Bandžović, Muhadžiri u Sandžaku nakon 1878. godine,
Mak, br. 25, Novi Pazar 1999.
S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku,
Glasnik, br. 3-4, br. 5-6, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne
Gore u XIX vijeku, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999.
S. Bandžović, Muhadžirski pokreti, Mak, br. 26, Novi Pazar
1999.
S. Bandžović, Sjenički kraj krajem XIX i početkom XX stoljeća
u svjetlu opštih zbivanja u Sandžaku, Zbornik Sjenice, br. 11,
Sjenica 2000.
S. Bandžović, Muhadžiri iz Hercegovine u Sandžaku nakon
1878. godine, Hercegovina, br. 13-14, Mostar 2001.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz
Kneževine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena,
br. 12, Sarajevo 2001.
S. Bandžović, Koncepcije Srpskog kulturnog kluba o
preuređenju Jugoslavije (1937.-1941.), Prilozi, br. 30, Sarajevo
2001.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz
Jugoslavije u Tursku između dva svjetska rata, Almanah, br. 17-18,
Podgorica 2001.
S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije
tokom XX stoljeća, Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001.
S. Bandžović, Raseljavanje muslimana iz Nikšića (1877. -
1882.), Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001.
S. Bandžović, Muslimani u Makedoniji i Prvi balkanski rat,
Znakovi vremena, br. 13-14, Sarajevo 2001-2002.
183
 S. Bandžović, Bošnjački muhadžiri u Turskoj, Zbornik
Sjenice, br. 12-13, Sjenica 2001-2002.
S. Bandžović, Migraciona kretanja kolašinskih muslimana
tokom XIX i početkom XX stoljeća, Rožajski zbornik, br. 11,
Rožaje 2002.
S. Bandžović, Migraciona kretanja muslimanskog
stanovništva na Balkanu krajem XIX stoljeća, Znakovi vremena,
br. 15, Sarajevo 2002.
S. Bandžović, Bosanskohercegovački muhadžiri u Sandžaku,
na Kosovu i u Makedoniji (1878.-1912.), Tutinski zbornik, br. 3,
Tutin 2002.
S. Bandžović, Balkan i historiografski stereotipi, Beharistan,
br. 7-8, Sarajevo 2002, 179-201.
S. Bandžović, Bošnjački muhadžiri u Makedoniji krajem XIX i
tokom XX stoljeća, Almanah, br.21-22, Podgorica 2003.
S. Bandžović, Müslümanlar’in Karadağ’dan 19. Yüzyildaki
Göçü, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden
Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara
2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
S. Bandžović, Birinci Balkan Harbi Sonrasi Sirbistan Ve
Karadağ’a Birakilan Bölgelerdeki Müslüman Nüfusun Türkiye’ve
Göçü, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden
Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara
2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
S. Bandžović, 20. Yüzyil’da Sirbistan Ve Karadağ’dan
Müslüman Göçleri, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik
Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus
Yayinevi, Ankara 2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
S. Bandžović, Migracioni pokreti bosanskohercegovačkih
mu­hadžira preko Srbije krajem XIX i početkom XX stoljeća, No­
vopazarski zbornik, br. 27, Novi Pazar 2003.
S. Bandžović, Muhadžirski pokreti u spisima i svjedočenjima
savremenika tokom XIX i XX stoljeća, Zbornik Sjenice, br. 14,
Sjenica 2003.
S. Bandžović, Bosanskohercegovački muhadžiri u Makedoniji
(1878-1912), Hercegovina, br. 15-16, Mostar 2003.
S. Bandžović, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana
(1912.-1941.), Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003.
184
 S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.),
Tutinski zbornik, br. 4, Tutin 2003.
S. Bandžović, Demografska deosmanizacija Balkana krajem
XIX i početkom XX stoljeća, Novopazarski zbornik, br. 28, Novi
Pazar 2004.
S. Bandžović, Položaj muhadžira iz Bosne i Hercegovine u
Makedoniji krajem XIX i početkom XX stoljeća, Stav, br. 6-7, god.
III, Tuzla 2004.
S. Bandžović, Demografska deosmanizacija Balkana i kre­
tanja bosanskohercegovačkih muhadžira (1878.-1914.), u: Bosna i
Hercegovina u okviru Austro-Ugarske 1878-1918. godine, Sarajevo
2011.
S. Bandžović, Muhadžirski pokreti na Balkanu od kraja XIX
stoljeća do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Naučni
skupovi “Migracije u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i
12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK “Preporod”, Tuzla 2011.
M. Barjaktarević, Etnički razvitak Gornjeg Polimlja, Glasnik
Cetinjskih muzeja, VI, Cetinje 1973.
M. Barjaktarević, Uticaj Novog Pazara posredstvom
materijalne kulture na severoistočne oblasti SR Crne Gore,
Novopazarski zbornik, br. 2, Novi Pazar 1978.
M. Barjaktarević, O kretanju ljudi i njihovim posledicama,
Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
D. Bećirović, Oduzimanje nadležnosti Islamskoj zajednici
Jugoslavije u pitanjima bračnog prava i vođenja matičnih knjiga
nakon završetka Drugog svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13,
Tuzla 2010.
H. E. Berberović, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne
Gore, Sandžaka, Kosmeta i Makedonije, Glasnik, VIS u SFRJ, br.
9-10, Sarajevo 1967.
H. E. Berberović, Put Reis-ul-uleme po Kosmetu i Makedoniji,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 11-12, Sarajevo 1967.
Z. Bešlić, Prva naučna ekskurzija članova udruženja ilmije u
inostranstvo, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10; br. 11-12, Sarajevo
1966.
К. Битоски, Прилог кон прашањето за бројот и на­
ционалниот состав на населението во Македонија во почеткот
на XX век, Гласник, бр. 1, Скопје 1982.
185
 M. Bjelajac, Dva viđenja rješavanja pitanja nacionalnih
manjina u Kraljevini Jugoslaviji pred izbijanje Drugog svjetskog
rata, Tokovi, br. 1, Beograd 1989.
M. Blagojević, Iseljavanje Srba sa Kosova: trauma i/ili
katarza, u: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom
pamćenju, Beograd 1996.
V. Bogićević, Emigracija Muslimana Bosne i Hercegovine
u Tursku u doba austro-ugarske vladavine 1878-1918, Historijski
zbornik, br. 1-4, god. III, Zagreb 1950; Isto: Glasnik, VIS, br.
7-9, Sarajevo 1951.
R. Bojović, Neki događaji u pljevaljskom kraju između dva
rata, Breznički zapisi, br. 3, Pljevlja 1991.
Đ. Borozan, Crna Gora u ratu protiv Osmanske imperije od
8. do 18. oktobra 1912. godine, Istorijski zapisi, god. LXXV, br.
1-2, Podgorica 2002.
T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti
(Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997.
I. Bošnjović, Dijaspora – istorijski izazov Bosne i Hercegovine,
u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996.
S. Branković, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo
1954.
D. Breznik, Demografske odlike stanovništva SR Jugoslavije
po nacionalnosti, Jugoslovenski pregled, br. 4, Beograd 1993.
Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori
1878-1912, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983.
S. Burzanović, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične
arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima, zločinima i pokrštavanju
muslimana 1912-1913. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica
2004.
J. Cvijić, O iseljavanju bosanskih muhamedanaca, Srpski
književni glasnik, knj. 24, Beograd 1910.
J. Cvijić, Balkanski rat i Srbija, Srpski književni glasnik,
Beograd 1912.
J. Cvijić, Raspored balkanskih naroda, Glasnik Srpskog
geografskog društva, sv. 2, Beograd 1913.
M. Dašić, Postanak Berana i uticaj beranskog tržišta na razvoj
privrednih i društvenih odnosa u Gornjem Polimlju šezdesetih i
186
sedamdesetih godina XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd
1977.
M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i
Tare od sredine XIX vijeka do početka Velike istočne krize (1875-
1878), Istorijski zapisi, god. XXXII (LII), br. 1, Titograd 1979.
M. Dašić, Oslobodilački pokret u Donjim Vasojevićima 1861.
i 1862. i njegov odjek u Sandžaku, Vranjski glasnik, knj. XIIV-
XV, Vranje 1982.
M. Dašić, Istoriografski problemi proučavanja sjeverne Crne
Gore, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 21, Beograd 1986.
M. Dašić, Pregled teritorijalnog širenja crnogorske države,
Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987.
J. Dedijer, Porijeklo bosansko-hercegovačkog stanovništva,
Pregled, Sarajevo 15. januar 1911.
V. Degan, Međunarodno uređenje položaja Muslimana sa
osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina
na području Jugoslavije, Prilozi, god. VIII, br. 8, Sarajevo 1972.
V. Degan, Zaštita manjina na Balkanu putem međunarodnih
ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974.
M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana,
Godišnjak za društvenu istoriju, god. II, br. 3, Beograd 1995.
M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama
Muslimana, u: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg
vremena, Beograd 1995.
M. Dogo, Odgovor na “Razmišljanja…” prof. dr Milča
Lalkova, objavljena u Godišnjaku za društvenu istoriju III-3 (1996),
Godišnjak za društvenu istoriju, sv. 1, god. IV, Beograd 1997.
D. Drljača, O etničkom sastavu gradskih i ostalih naselja
Raške oblasti, Glasnik, Etnografski institut, XLIV, Beograd 1995.
E. Čelebić, Naši u Turskoj, “Svijest”, I, Sarajevo 1935.
Lj. Čolić, Partija Džemijet kao parlamentarna stranka u
Kraljevini SHS, Istorijski časopis, knj. XLII, Beograd 2002.
V. Čubrilović, Politički uzroci seoba na Balkanu od 1860. do
1880. godine, Glasnik Geografskog društva, sv. XVII, Beograd
1930.
D. Đoković, Kralj Nikola i finansijski problemi Crne Gore u
periodu njegove vladavine, u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme,
I, Podgorica 1998.
187
 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Make­
doniji, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967.
B. Đurđev, Osnovna istorijsko-etnička pitanja u razvitku
južnoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, Pregled, br. 7-8,
Sarajevo 1960.
M. Džemaludinović (M. Hadžijahić), Koliko ima u Jugoslaviji
muslimanskog stanovništva, Takvim, Sarajevo 1967.
M. Ekmečić, Internacionalni i interkontinentalni migracioni
pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941.
godine, GDI BiH, XX, Sarajevo 1974.
M. Ekmečić, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878.
godine, Prilozi, br. 18, Sarajevo 1981.
M. Femić, Prilog proučavanju demografskih obeležja
stanovništva prijepoljskog kraja, Užički zbornik, br. 11, Titovo
Užice 1982.
A. J. Evans, Ilirska pisma, Almanah, br. 1-2, Podgorica
1994.
Š. Filandra, Crnogorski Bošnjaci i renominacija nacije, u:
Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka, Sarajevo 2009.
M. Filipović, “Bošnjaci” u okolini Skoplja, Pregled, sv. 94-
95, knj. VII, god. V, Sarajevo oktobar-novembar 1931.
S. Fišer-Galati, Posledice balkanskih ratova na istočna
srednjoevropska društva, Markstistička misao, br. 4, Beograd
1985.
Z. Folić, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori, Almanah, br.
11-12, Podgorica 2000.
Z. Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953,
Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
F. Friedman, Islam kao nacionalni identitet: bosan­sko­
hercegovački Muslimani slavenskog porijekla (s osvrtom na Mu­
slimane Novopazarskog sandžaka), Forum Bosnae, br. 18, Sa­
rajevo 2002.
G. O. Gecer, Fenomen migracije i pokušaji spriječavanja iste
nakon okupacije Bosne i Hercegovine, Saznanja, br. 3, Tuzla 2009.
B. Gligorijević, Između pravoslavlja i katoličanstva - Islam u
Jugoslaviji 1918-1941, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek),
Beograd 1997.
188
 V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne
Gore u XIX vijeku, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2005.
H. Gološ, Skidanje zara i feredže u srezu deževskom 1951.
godine, Zbornik Sjenice, br. 12-13, Sjenica 2001-2002.
M. Gogić-Lutovac, Problemi savremenih spoljnih migracija
na primjeru opština Ivangrad, Plav i Rožaje, Glasnik, Etnografski
institut, XXIV (1975), Beograd 1975.
G. Gravier, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine,
Pregled, god. I, br. 7-8, Sarajevo 1911.
V. Grečić, Spoljna migracija stanovništva Jugoslavije, u:
Jugoslovenska država 1918-1998, Beograd 1999.
K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u
Jugoslaviji, Takvim, Sarajevo 1975.
F. Hadžibajrić, Murteza efendija Karađuzović muftija
crnogorskih muslimana, Glasnik, VIS, Sarajevo 1963.
H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju
nikšićkog naiba, Istorijski zapisi, br. 1-3, Cetinje 1949.
H. Hadžibegić, Turski dokumenti o početku ustanka u
Hercegovini i Bosni 1875., Prilozi za orijentalnu filologiju i
istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, I,
Sarajevo 1950.
H. Hadžibegić, Turski dokumenti u Državnom muzeju na
Cetinju, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955.
H. Hasandedić, Četiri slučaja pokrštavanja muslimana u
Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave, Glasnik, Rijaset IZ
u SFRJ, Sarajevo 1991.
M. Hadžijahić, Uz prilog prof. Vojislava Bogićevića, Hi­
storijski zbornik, br. 3, Zagreb 1950.
M. Hadžijahić, Turska komponenta u etnogenezi Bosanskih
muslimana, Pregled, 11-12, Sarajevo 1966.
M. Hadžijahić, Političko djelovanje bosanske emigracije u
Turskoj, “Naš svijet”, Matica iseljenika BiH, god. II, br. 17-18,
Sarajevo oktobar-novembar 1966.
M. Hadžijahić, O manjinskim etničkim skupinama u Bosni i
Hercegovini u XVIII i XIX stoljeću, do okupacije 1878, Prilozi, br.
18, Sarajevo 1981.
M. Hadžijahić, Građa o posljednjim ostacima bosančice u
nas, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XI-XII, Sarajevo
1985.
189
 M. E. Hadžijahić, Nekoliko riječi o domovini i iseljavanju,
Socijaldemokrat, br. 9, Sarajevo 2002.
M. Hadžibrahimović, Razvitak muslimanske prosvjete i
kulture u Ulcinju od sredine XIX do početka XX vijeka, Glasnik,
Rijaset IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991.
U. Hadžić, Balote, Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995.
R. Hajdarpašić, Kolašinski Muslimani u odbrani svojih
domova i bošnjačkih teritorija, u: Društveni i državno-pravni
kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996.
R. Hajdarpašić, Sandžak – stjecište izbjeglica, Almanah, br.
37-38, Podgorica 2007.
E. Hasanagić, O autonomiji Sandžaka, Libertas, br. 4, Novi
Pazar 1996.
H. Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Heceg Novom,
Takvim, Sarajevo 1967.
A. Hastings, Južni Slaveni, Forum Bosnae, br. 1-2, Sarajevo
1998.
B. Hrabak, Osmanlijsko Carstvo Mladoturaka i Srbija 1908-
1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”,
III, Prijepolje 1976.
B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i
Hercegovine 1878. godine, Prilozi, god. XV, br. 16, Sarajevo 1979.
B. Hrabak, Novopazarski Sandžak u poslednjoj godini
osmanlijske vlasti, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, XII, Prijepolje 1988.
B. Hrabak, Sukobljavanje Austro-Ugarske, Prizrenske lige i
Sandžaklija oko Sandžaka 1878-1881, Istraživanja, XIV, Novi Sad
1992.
B. Hrabak, Novopazarski Sandžak u poslednoj etapi oto­
manske vladavine (1908-1912), u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i
početkom XX veka, Prijepolje 1994.
B. Hrabak, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija
prema Muslimanima Sandžaka, Kosmeta i Makedonije 1919-1929,
Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995.
B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku
(Staroj Raškoj) 1918-1928. godine, Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997.
190
 B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raška, Novopazarski
zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998.
B. Hrabak, Političko okupljanje “južnih muslimana” i
prethistorija organizacije “Džemijet”, Tutinski zbornik, br. 1,
Tutin 2000.
B. Hrabak, Partijsko-politički život na Kosovu, u Metohiji i
Raškoj 1919-1923. godine, Novopazarski zbornik, br. 24, Novi
Pazar 2000.
B. Hrabak, Privreda bivšeg Novopazarskog sandžaka 1918-
1931. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001.
M. Imamović, Nesporazumi oko Muslimana, Gledišta, XII,
Beograd 1971.
M. Imamović, Berlinski kongres i južnoslavenski prostor,
Pregled, br. 10-11, Sarajevo 1978.
M. Imamović, Pregled istorije genocida nad Muslimanima
u jugoslavenskim zemljama, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 6,
Sarajevo 1991.
M. Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32,
Sarajevo 2003.
K. Isović, Austrougarsko zaposjedanje Novopazarskog
sandžaka 1879. godine, Godišnjak Istorijskog društva BiH, knj.
IX, Sarajevo 1958.
J. Ivović, Nikšić, mjesto naseljavanja i privremenog boravka
(1877-1897), Istorijski zapisi, br. 3-4, Cetinje 1948.
J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, Istorijski zapisi,
br. 5-6, Cetinje 1948.
Jahja efendija Musić - plavski muftija i kadija Gusinjskog
okruga, Glasnik, Rijaset IVZ u SFRJ, Sarajevo 1980, (bez potpisa
autora)
Z. Janjetović, Pitanje zaštite nacionalnih manjina u Kraljevini
SHS na konferenciji mira u Parizu 1919-1920, Istorija 20. veka, br.
2, Beograd 2000.
Z. Janjetović, Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema
nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine,
u. Dijalog povjesničara-istoričara, 2, Zagreb 2000.
M. Joksimović, Doprinos narodu vojske Vasojevića u širenju
istočne granice Crne Gore, u: Međunarodno priznanje Crne Gore,
Podgorica 1999.
191
 Ž. Jovanović, Politički i nacionalni program četničkog po­
kreta Draže Mihailovića 1941-1945, Istorijski zapisi, br. 3-4,
Podgorica 1994.
S. Joanović, Novopazarski Sandžak 1878-1900, Novopazarski
zbornici, br. 7, 8, 9, 10, Novi Pazar 1983, 1984, 1985, 1986.
R. Jovanović, Izvršenje razgraničenja Crne Gore i Turske
1859-1860. godine, Istorijski zapisi, god. XXXIII (LIII), br. 4,
Titograd 1980.
R. Jovanović, Kosovski mit u nacionalno-političkoj ideologiji
i strategiji Crne Gore polovinom XIX vijeka, Istorijski zapisi, br.
1-2, Titograd 1989.
R. Jovanović, Osvrt na kretanje u etničkom sastavu
stanovništva opština sa područja Sandžaka, Novopazarski zbornik,
br. 16, Novi Pazar 1992.
R. Jovanović, Stanovništvo opštine Novi Pazar, Novopazarski
zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995.
R. Jovanović, Stanovništvo opštine Sjenica 1921-1991.
godine, Novopazarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998.
V. Jovanović, Interministerijalna konferencija Kraljevine
Jugoslavije o iseljenju “neslovenskog elementa” u Tursku (1935),
Prilozi, br. 35, Sarajevo 2006.
Dž. Juzbašić, O iseljavanju iz Bosne i Hercegovine poslije
aneksije 1908. godine, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo
1990.
Dž. Juzbašić, Refleksije ratova na Balkanu 1912./13. godine
na držanje Muslimana u Bosni i Hercegovini, Anali, Gazi Husrev-
begova biblioteka, knj. XIX-XX, Sarajevo 2001.
H. Jusufspahić, Istočna dijaspora, Glasnik, VIS, br. 3,
Sarajevo 1979.
S. Kačar, Sudari svjetova, Almanah, br. 7-8, Podgorica
1999.
S. Kačar, U svijetu mašina: O poratnom zapošljavanju žena u
industriji Sandžaka, Almanah, br. 19-20, Podgorica 2002.
H. Kaleši, O strukturi stanovništva Kosovskog vilajeta u
drugoj polovini XIX veka, Obeležja, god. VI, br. 3, Priština 1976.
F. Karačić, Pitanje javnopravnog priznanja islama u
jugoslovenskim krajevima nakon prestanka osmanlijske vlasti,
Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka, knj. XI-XII, Sarajevo
1985.
192
 F. Karčić-M. Jahić, Jedna važna fetva o pitanju iseljavanja
bosanskih muslimana u vrijeme austrougarske uprave, Prilozi,
Institut za istoriju, XXV, 27, Sarajevo 1991.
F. Karčić, Muslimani Balkana na pragu 21. vijeka, Znakovi
vremena, br. 9-10, Sarajevo 2000.
K. Karpat, The Balkan National States and Nationalism:
Image and Reality, Islamic Studies, Vol. 36, Number 2-3, Islamic
Research Institute, Islamabad 1997.
K. H. Karpat, The migration of the Bosnian Muslims to the
Ottoman State, 1878-1914: an account based on Turkish sources, u:
Ottoman Bosnia: A History in Peril, Madison 2004.
K. Karpat, Hidžret iz Rusije i s Balkana: Proces
samodefiniranja u kasnoj osmanlijskoj državi, Znakovi vremena,
br. 12, Sarajevo 2001.
K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prošlost i
perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
I. Kemura, Jedna značajna akcija protiv iseljavanja
Muslimana, Glasnik, VIS, br. 1-2, Sarajevo 1971.
I. Kemura, Položaj i uloga Islamske vjerske zajednice i
“Gajreta” u društveno-političkom životu Muslimana početkom 30-
ih godina ovog stoljeća, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka,
knj. XI-XII, Sarajevo 1985.
С. Киселиновски, Лозанскиот мировен договор, неговата
политичка суштина и задолжителна размена на населението
мегу Грција и Турција, Гласник, бр. 3, Скопје 1976.
S. Kiselinovski, Nacionalna struktura stanovništva
Makedonije (1900-1913), Časopis za suvremenu povijest, br. 1,
Zagreb 1979.
M. Kostić, Pregled bosansko-hercegovačkih muhadžira po
Kosovskom vilajetu 1883. godine, Istorijski časopis, br. 1, Beograd
1948.
M. Kostić, O brojnom, socijalno-ekonomskom i političkom
stanju Srba pod Turcima u Novopazarskom Sandžaku, Istorijski
časopis, knj. XIV-XV, Beograd 1965.
S. Korkut, Dvije preuzete rezolucije, Socijaldemokrat, br. 5,
Sarajevo 2001.
B. Kovačević, Muslimani-Bošnjaci između stvarnosti i
istorijske svijesti - istorijski grijeh i vječna krivica, Almanah, br.
13-14, Podgorica 2000.
193
 T. Kraljačić, Stav srpske vlade prema iseljavanju Muslimana
iz Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji XIX vijeka, Godišnjak
Društva istoričara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988.
T. Kraljačić, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i
Hercegovine u toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i
Hercegovina, Sarajevo 1990.
T. Kraljačić, Iseljavanje iz Bosne i Hercegovine nakon ane­
ksije, u: Naučni skup posvećen 80. godišnjici aneksije Bosne i
Hercegovine, ANU BiH, Sarajevo 1991.
T. Kraljačić, Iseljavanje muslimana iz Bosne i Hercegovine
u Albaniju za vrijeme austrougarske uprave, u: Stanovništvo slo­
venskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991.
B. Krizman, Elaborat dra Ive Andrića o Albaniji iz 1939.
godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 2, Zagreb 1977.
D. Kujović, Nekoliko svjedočanstava kao prilog ilustraciji
prosvjetnih prilika u novooslobođenim krajevima Crne Gore tokom
1913. godine, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003.
Š. Kulišić, Razmatranja o porijeklu Muslimana u Bosni i
Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja, VII, Sarajevo 1953.
Z. Lakić-T. Žugić, Položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji
od 1945. do danas, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992.
O. Lavić, Iseljavanje Bošnjaka muslimana iz BiH za vrijeme
austro-ugarske vladavine i risala Mehmeda Teufika Azapagića,
Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XVII-XVIII, Sarajevo
1996.
S. Lavić, Pusti krajolici: bošnjačka prezimena (rodovi) u
povijesnom i prostornom kontekstu istočne Bosne i Hercegovine,
Godišnjak, BZK “Preporod”, god. VIII, Sarajevo 2008.
R. Levi, Nacionalne manjine u Albaniji, u: Seoba Srba nekad
i sad, Beograd 1990.
Č. Lučić, Previranja u Raškoj oblasti krajem 19. i početkom
20. vijeka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997.
Č- Lučić, Raški pojas svesrpskih veza i značaj Pljevalja u
njemu, Glasnik Zavičajnog muzeja, br. 1, Pljevlja 1999.
M. Lutovac, Migracije i kolonizacija u Jugoslaviji u prošlosti i
sadašnjosti, Glasnik Etnografskog instituta SANU, VII, Beograd
1958.
M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
194
 M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške, Glas
SANU, CCCVII, Odeljenje društvenih nauka, 20, Beograd 1978.
R. Mahmutćehajić, Trajnost stradanja, Glasnik, Rijaset IZ
u RBiH, br. 7-9, Sarajevo 1996.
D. Maliković, Kačački pokret na Kosovu i Metohiji 1918-
1924. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001.
D. Maliković, Kačački pokret u Crnoj Gori 1918-1924,
Novopazarski zbornik, br. 26, Novi Pazar 2002.
N. Martinović, Novopazarski Sandžak u aneksionoj krizi, u:
Velike sile i Srbija pred prvi svetski rat, SANU, Beograd 1976.
Α. Матковски, Османска, Османлиска, Отоманска или
Турска империја, Гласник, бр. 1, Скопје 1982.
A. Matović, Rožaje pod austrougarskom okupacijom, Rožajski
zbornik, br. 4, Rožaje 1985.
A. Matović, Rožajsko zdravstvo od 1912. do 1994. godine,
Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995.
J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije
pada Carstva, Glasnik, br. 7-8, 9-10, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo
1999.
H. Mehmedbašić, Naši iseljenici u Turskoj Republici: Od
Jedrena od Iskenderuna, Iseljenički alamanah ‘87, Sarajevo 1986.
H. Mehmedbašić, Nezaboravna Bosna: Zapis o Huseinu
Islamu, Iseljenički almanah, Matica iseljenika BiH, Sarajevo
1989.
A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, Glasnik, Rijaset
IVZ, br. 4, Sarajevo 1983.
J. Memić, Vasika, O iseljavanju turske i šiptarske manjine u
Anadoliju, Glasnik, IVZ, br. 6-8, Sarajevo 1958.
M. Memić, Karakteristika pokreta otpora protiv sprovođenja
odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880),
Prilozi, god. XV, br. 16, Sarajevo 1979.
M. Memić, Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama
Crne Gore, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 41, Sarajevo 1991.
M. Memić, Muslimani iz Crne Gore u Albaniji, u: Stanovništvo
slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991.
M. Memić, Agresivne pretenzije Crne Gore prema Bosni i
Hercegovini i njena genocidna ponašanja prema Muslimanima,
Pravna misao, br. 5-8, Sarajevo 1992.
195
 M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz
Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997.
Đ. Mikić, Izveštaji austrougarskih konzula u Prizrenu,
Mitrovici i Skoplju o prilikama na Kosovu u prvim mesecima
ustavnosti u Turskoj (avgust-decembar 1908), Godišnjak Arhiva
Kosova, br. 8-9, Priština 1975.
Đ. Mikić, Prizrenska liga i austrougarska okupacija Bosne i
Hercegovine i zaposedanje Novopazarskog sandžaka (1878-1879),
Balcanica, IX, Beograd 1978.
Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Novopazarski Sandžak u
aneksionoj krizi, Novopazarski zbornik, br. 4, Novi Pazar 1980.
Đ. Mikić, Novopazarski Sandžak u turskim parlamentarnim
izborima 1908. - 1912. godine, Novopazarski zbornik, br. 7, Novi
Pazar 1983.
Đ. Mikić, Albanci i Srbi u balkanskim ratovima 1912-1913.
godine, Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd 1985.
P. Milošević, Operacije Istočnog odreda crnogorske vojske
u Sandžaku, Gornjem Polimlju i Metohiji 1912. godine, Istorijski
zapisi, knj. XXX, sv. 3-4, Titograd 1972.
P. Milošević, Oslobođenje Berana od turske vlasti 1912,
Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od
Turaka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997.
A. Mitrović, Značaj Istočne krize 1875-1878. za istoriju
balkanskih naroda, Marksistička misao, br. 3, Beograd 1978.
R. Muminović, Povijest i nacionalitet, Život, god. XVIII, br.
6-7, Sarajevo juni-juli 1969.
I. Mužić, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji,
“Islamska misao”, br. 65, Sarajevo 1984.
E. Mušović, Pešter i njegovo stanovništvo u prošlosti, Glasnik,
EI, god. XXIX, Beograd 1980.
E. Mušović, Mušovići, Istorijski zapisi, god. LIV, br. 2,
Titograd 1981.
E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, Zbornik
radova, EI, br. 12, Beograd 1981.
E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, Novopazarski
zbornik, br. 7, Novi Pazar 1983.
196
 E. Mušović, Demografske karakteristike prigradskih i drugih
sela u okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog
instituta, knj. 14-16, Beograd 1984.
E. Mušović, Stanovništvo MZ Suvi Do, Novopazarski zbo­
rnik, br. 10, Novi Pazar 1986.
E. Mušović, Crnogorski muhadžeri i njihova kretanja, Isto­
rijski zapisi, 1-2, Titograd 1986.
E. Mušović, Stanovništvo Sjenice, Glasnik Etnografskog
muzeja u Beogradu, knj. 52-53, Beograd 1989.
E. Mušović, Posleratne migracije i imigracije stanovništva
novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar
1989.
E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Mu­
slimana u Tursku i Makedoniju, u: Migracije i Bosna i Hercegovina,
Sarajevo 1990.
E. Mušović, Makedonija kao most na putu iseljavanja
sandžačkih Muslimana i kao njihova nova domovina, Novopazarski
zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
B. Mušović, Jugoslovenski muhadžeri u Turskoj i njihova
sudbina, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995.
B. Mušović, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj,
Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI,
Prijepolje 1995.
B. Mušović, Neke karakteristike života i običaja Muslimana
iz Novopazarskog Sandžaka iseljenih u Tursku, Etnoantropološki
problemi, sv. 11-12, Etnografski institut, Beograd 1996-1997.
A. Nametak, Narodni osjećaji bosansko-hercegovačkih
muslimana iseljenih u Tursku, Napredak, br. 3-4, Sarajevo 1933.
A. Nametak, Nacionalno osjećanje bosansko-hercegovačkih
muslimana iseljenih u Tursku, Ustaški godišnjak 1942, Zagreb
1941.
A. Nametak, Neki narodni običaji i lokalne tradicije
muslimana u Podgorici (Titogradu), Glasnik Etnografskog muzeja
na Cetinju, II, tom II, Cetinje 1962.
A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, Glasnik, Ri­
jaset IZ u SFRJ, br. 3, Sarajevo 1990.
S. Nurković, Razvitak stanovništva Rožaja u poslijeratnom
periodu, Rožajski zbornik, br. 3, Rožaje 1984.
197
 S. Nurković, Osvrt na depopulaciju sela sjeveroistočne Crne
Gore, Rožajski zbornik, br. 5, Rožaje 1986.
M. Obradović, Agrarni odnosi na Kosovu 1918-1941. godine,
JIČ, br. 1-4, Beograd 1978.
И. Ортајли, Идеолошкото историско наследство на
Балканот, u: Балканот во новиот милениум, Скопје 2002.
R. Pavlović, Seoba Srba i Arbanasa u ratovima 1876. i 1877-
1878. godine, Glasnik, Etnografski institut, SANU, IV-VI, (1955-
1957), Beograd 1957.
R. Pavlović, Ukupno kretanje stanovništva opština Novog
Pazara, Tutina, Sjenice i Raške u periodu od 1961-1981. godine,
Novopazarski zbornik, br. 5, Novi Pazar 1981.
R. Pajović, Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne
Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: Neretva-Sutjeska 1943,
Beograd 1969.
R. Pajović, O nekim istorijskim pogledima i tretmanu
Muslimana Crne Gore, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000.
N. Pašić, Faktori formiranja nacija na Balkanu i kod Južnih
Slovena, Pregled, br. 5, Sarajevo 1971.
B. Pejović, Transformacija naselja u Crnoj Gori poslije
drugog svjetskog rata, Zbornik XI kongresa geografa Jugoslavije,
Titograd 1983.
Đ. Pejović, Agrarna politika crnogorske vlade u krajevima
oslobođenim u Balkanskom ratu 1912. godine, Istorijski zapisi, br.
1-2, Cetinje 1955.
Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja (1879-
1886), Istorijski zapisi, br. 3, Titograd 1961.
Đ. Pejović, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne
Gore (1878-1916), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1962.
Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice
i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije
1878. godine), Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1973.
Đ. Pejović, Naseljavanje Spuža i način regulisanja agrarnih
odnosa (poslije 1878. godine), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd
1973.
M. Pelesić, Predstave Bošnjaka o Bliskom istoku između dva
svjetska rata, u: Bosna i svijet, Institut za istoriju, Sarajevo 1996.
198
 L. Perović, Političko-istorijska percepcija muslimana u mo­de­
rnoj Srbiji, u: Sandžak: identitet u procepu starog i novog, Helsinške
sveske, br. 28, Beograd 2008.
B. Peruničić, Izveštaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913.
godine, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962.
B. Peruničić, Putopis mitropolita Nićifora Perića kroz Kosovo
i Sandžak 1906. godine, Arhivski pregled, br. 1-2, Beograd 1986.
R. Petković, Nacionalne manjine na Balkanu, Pregled, god.
LXVIII, br. 4, Sarajevo 1978.
M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju
krajem XIX i početkom XX veka, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje
1996.
A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima, Almanah, br. 25-
26, Podgorica 2004.
A. Purivatra, AVNOJ i nacionalna afirmacija Muslimana,
Opredjeljenja, br. 10, Sarajevo 1983.
A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Mi­
gracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990.
R. Radić, Iseljavanje stanovništva sa jugoslovenskog prostora
sredinom pedesetih godina, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica
1999.
J. Radonić, Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878, Isto­
rijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955.
Lj. Radović, Kretanje, struktura i porijeklo stanovništva
sjeverne Crne Gore, Pravni zbornik, br. 1-2, Titograd 1970.
Z. Radović, Položaj jugoslovenskih naroda u Albaniji, u:
Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava,
Institut za uporedno pravo, Beograd 1992.
M. Radusinović, Držanje crnogorskog muslimanskog življa
za vrijeme aneksione krize 1908-1909. godine, Istorijski zapisi, br.
3-4, Titograd 1989.
N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana i razgraničenje Crne
Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora,
Istorijski zapisi, god. XV, knj. XIX, 2, Titograd 1962.
N. Rakočević, Stanje na crnogorsko-turskoj granici uoči
Balkanskog rata (1908-1912), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd
1962.
199
 N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom sandžaku i Donjokolašinskoj
kazi 1905-1906, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
N. Rakočević, Nacionalna politika i politička misao u Crnoj
Gori u ustavnom periodu, u: Oslobodilački pokreti jugoslovenskih
naroda od XVI veka do početka Prvog svetskog rata, Beograd 1976.
N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje
muslimana iz Kolašina i okoline 1878-1886, u: Stogodišnjica
crnogorsko-turskog rata 1876-1878, Titograd 1978.
N. Rakočević, Sandžak na stranicama “Cetinjskog vjesnika”
od izbora jula 1908. do balkanskog rata, Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, VI, Prijepolje 1978.
N. Rakočević, Oslobađanje Pljevalja i Kamene Gore u
balkanskom ratu 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979.
N. Rakočević, Prilozi ekonomskoj istoriji Sandžaka u me­
đu­ratnom periodu, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vuko­
savljevića”, X, Prijepolje 1982.
N. Rakočević, Prilog proučavanju nacionalne svijesti
Crnogoraca u periodu od 1878. godine do početka XX vijeka,
Godišnjak društva istoričara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988.
N. Rakočević, Crnogorsko-albanski odnosi 1878-1914.
godine, u: Srbija i Albanci u XIX i početkom XX veka, Beograd 1990.
M. Ramadanović, Bosanska emigracija u Osmanskom carstvu
i sultanov suverenitet u Bosni i Hercegovini, Znakovi vremena, br.
9-10, Sarajevo 2000.
R. Raspopović, Prilike u pljevaljskom kraju uoči oslobođenja
1912., Glasnik Zavičajnog muzeja, br. 1, Pljevlja 1999.
J. Rastoder, Spiskovi iseljenih u Tursku iz Sandžaka iz avgusta
i oktobra 1935. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999.
Š. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos
prema muslimanima), u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I,
Podgorica 1998.
Š. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini
XX vijeka, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998.
Š. Rastoder, Šest nepoznatih dokumenata o Muslimanima u
Crnoj Gori 1878-1879, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999.

200
 Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije
Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912, I-II, Almanah, br. 6-7, br.
7-8, Podgorica 1999.
Š. Rastoder, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u
Šahovićima novembra 1924. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica
1999.
Š. Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Bašića -
Zamjene I-V (Tuđe gnijezdo; Kapija bez ključa; Kosti i vrane; Pusto
tursko, Bijeli Azijati), Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
Š. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad
muslimanskim stanovništvom iz 1919. godine, Almanah, br. 15-16,
Podgorica 2001.
Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata iz bečkih arhiva o po­
krštavanju i iseljavanju muslimanskog stanovništva iz oblasti koje je
Crna Gora oslobodila u balkanskim ratovima 1912/1914,Almanah,
br. 41-42, Podgorica 2008.
Š. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne
Gore u Tursku, Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-
turskim kulturološkim i ukupnim civilizacijskim prožimanjima
(Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bošnjaka/Muslimana Crne
Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009.
Ratni izvještaji Lava Trockog – balkanski ratovi 1912-1913,
Znakovi vremena, br. 11, Sarajevo 2001.
N. Ražnatović, Izvršenje odluke Berlinskog kongresa o predaji
Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1963.
N. Ražnatović, Crna Gora na Berlinskom kongresu, Istorijski
zapisi, br. 3-4, Titograd 1973.
N. Ražnatović, O razgraničenju Crne Gore i Turske (1881-
1887), Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987.
H. Rebac, Islam u Kraljevini Jugoslaviji, Jubilarni zbornik
života i rada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, knj. II,
Beograd 1929.
J. Redžepagić, Prilog istraživanju duhovnog razvoja i ide­
ntiteta muslimanskog stanovništva na prostorima Balkana, Alma­
nah, br. 3-4, Podgorica 1998.
S. Rizaj, Ustrojstvo Turske carevine u 1911. godini - Kosovski,
Skadarski i Bitoljski vilajet, Zbornik Filozofskog fakulteta u Pri­
štini, knj. IV, Priština 1966-1967.
201
 S. Rizaj, Novopazarski sandžak u 1900/1. godini, Naša pro­
šlost, IV-V, Kraljevo 1971.
S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog vilajeta u II
polovini XIX veka, Vranjski glasnik, VIII, Vranje 1972.
S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879),
Međunarodni naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u
Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj
krizi 1875-1878. godine, ANU BiH, pos. izdanja, knjiga XXX,
Sarajevo 1977.
U. Ružičić, Put za orlom. Priča o jednom bosanskom mu­
hadžeru, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992.
V. Rudić, Sociogeografske karakteristike Brodareva, Užički
zbornik, br. 16, Užice 1987.
V. Rudić-M. Stepić, Etničke promene u Raškoj oblasti posle
Drugog svetskog rata, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne
Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993.
M. Sarić, Migraciona kretanja u nikšićkoj oblasti, u: Deseti
kongres istoričara Jugoslavije, Beograd 1998.
N. Seferović, Kolonija hercegovačkih Muslimana u Kajzeriju
u Palestini, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 12,
Beogarad 1981.
S. Selimović, Neke karakteristike porekla i migracione di­
namike stanovništva na području Sjenice, Novopazarski zbornik,
br. 24, Novi Pazar 2000.
M. Sentić, Značaj Cvijićevog rada za savremena istraživanja
migracija, Stanovništvo, br. 4, Beograd 1965.
Т. Симовски, Миграционите движења од 1912. до 1971.
године и реперкусите врз етничкиот состав на населението во
Егејска Македонија, u: Iseljeništvo naroda i narodnosti Jugoslavije
i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb 1978.
Т. Симовски, Балканските војни и нивните реперкусии
врз етничката положба на Егејска Македонија, u: Oslobodilački
pokreti jugoslovenskih naroda od XVI do početka Prvog svetskog
rata, Beograd 1976.
E. Skopetea, Orijentalizam i Balkan, Istorijski časopis, knj.
XXXVIII, Beograd 1991.
S. Smlatić, Kalafat koy kod Bige-naselje bosanskih iseljenika-
Muslimana, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1969.
202
 S. Smlatić, Yazlik-koy - najveće bosansko selo u Adapazarskom
vilajetu, Geografski pregled, XIII, Sarajevo 1970.
S. Smlatić, Maternji jezik-najveće blago (kako naši iseljenici
u Turskoj njeguju našu narodnu tradiciju i kulturu), Iseljenički
kalendar, Sarajevo 1971.
S. Smlatić, U Kalabaku kraj Izmira, Iseljenički almanah,
Sarajevo 1972.
S. Smlatić, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX
Kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974.
S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku
i njihovo prilagođavanje novoj sredini, u: Iseljeništvo naroda i
narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom,
Zagreb 1978.
M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji,
u: Dijalog povjesničara-istoričara, 2, Zagreb 2000.
H. Somun, Bosanskohercegovačka dijaspora, Forum Bosnae,
br. 6, Sarajevo 1999.
M. Spasovski, Teritorijalni razmeštaj naroda i nacionalnih
manjina u SR Jugoslaviji, Jugoslovenski pregled, br. 1, Beograd
1994.
K. Spehnjak, Većeslav Holjevac u političkim događajima u
Hrvatskoj 1967. godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 3,
Zagreb 2000.
G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne Gore od
Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski časopis, knj.
XI, Beograd 1961.
Z. Stanojević - Ž. Andrijašević, Izvještaj crnogorske istražne
komisije o nasilnom pokrštavanju muslimana u novooslobođenim
oblastima 1913. godine, Almanah, br. 17-18, Podgorica 2001.
V. Stojančević, Prilike u zapadnom kraju Kosovskog vilajeta
prema izvještajima austrougarskog konzulata u Skoplju 1910,
Istorijski časopis, knj. XII-XIII, Beograd 1963.
V. Stojančević, Zajedničke političke radnje balkanskih
naroda u 19. i 20. veku na obaranju vlasti Turske carevine, Istorijski
časopis, knj. XVI-XVII, Beograd 1970.
V. Stojančević, Savremena politika, istorija i kartografija o
balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine: metodološko-isto­ri­ogra­
fski pristup, Istorijski časopis, knj. XXXI, Beograd 1984.
203
 V. Nikolić-Stojančević, Jovan Ristić o pitanjima ratnih mi­
gracija 1876-1878. godine u novim pograničnim etničkim zonama
Srbije posle Berlinskog kongresa, u: Život i rad Jovana Ristića,
Beograd 1985.
P. Stojanović, Običaji sječe glava i kidanja nosa u crnogorsko-
turskom ratovanju (osvrti na stanje u XVIII, XIX i na početak XX
vijeka), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1979.
M. Stojković, Istorijska iskustva balkanskih odnosa, u: Balkan
krajem 80-tih godina, Beograd 1987.
M. Stojković, Albanska politika asimilacije jugoslovenskih
nacionalnih manjina, Marksistička misao, br. 3-4, Beograd 1989.
M. Stojković, Istorijski razvoj zaštite manjina i savremena
međunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u balkanskim odnosima,
u: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd 1996.
P. Strugar, Jedno suđenje grupi muslimana u Podgorici 1880.
godine, Istorijski zapisi, br. 3, Titograd 1968.
A. Sućeska, Historijski korijeni genocida, u: Bošnjaci i islam,
Sarajevo 1998.
V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo,
Mostovi, br. 35, br. 36, Pljevlja 1977.
B. Šekularac, Migracije iz prošlosti i sadašnjosti iz Crne Go­
re u Bosnu i Hercegovinu, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sa­
rajevo 1990.
S. Šćepanović, Porijeklo kolašinskih Muslimana, Almanah,
br. 5-6, Podgorica 1999.
Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i
okolini početkom XX vijeka, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje 1973.
Ž. Šćepanović, Društveno-ekonomske prilike u Zatarju uoči
i za vrijeme Istočne krize 1875-1878, Istorijski zapisi, br. 1-2,
Titograd 1974.
Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Potarju i Za­
tarju uoči ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju, u:
Me­đunarodni naučni skup povodu 100-godišnjice ustanka u Bosni
i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-
1878. godine, II, Sarajevo 1977.
Ž. Šćepanović, Naseljavanje i podjela zemlje u kolašinskom
kraju (1879-1886), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1985.
204
 Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i
organizacija vlasti, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986.
Ž. Šćepanović, Bjelopoljska brigada crnogorske vojske u I
svjetskom ratu, Istorijski zapisi, br. 2-3, Titograd 1987.
R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji,
Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001.
R. Škrijelj, Enklave bošnjačkih muhadžira na Kosovu,
Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001.
R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, Almanah, br.
21-22, Podgorica 2003.
R. Škrijelj, Sandžački Bošnjaci u Makedoniji (1918-1945),
Almanah, br. 27-28, Podgorica 2004.
M. Šobajić, Muhamedanizam hercegovački, karakteristika
poturica, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999.
A. Šorčić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Naše teme, god.
IV, Zagreb 1960.
D. Tanasković, “Srbi turskog zakona” ili “Turci srpskog je­
zika”, u: Serbia i komentari, Beograd 1991.
D. Tanasković, Srbi i islam na izmaku XX veka, Letopis
Matice srpske, knj. 453, sv. 1, Novi Sad 1994.
Š. Tanković, Bošnjačka dijaspora u novim uvjetima, Mak, br.
23, Novi Pazar 1998.
M. Teodosijević, Jezik štampe turske narodnosti u Jugoslaviji
(list “Tan”), POF, br. 37, Sarajevo 1987.
M. Teodosijević, Poznavaoci turskog jezika kod Srba,
Orijentalistika, Zbornik radova, Filološki fakultet, Beograd
1997.
S. Terzić, Raška ili “Sandžak”, Mileševski zapisi, br. 2, Pri­
jepolje 1996.
S. Terzić, Stara Srbija – nastanak imena i znanja o njoj,
Istorijski časopis, knj. XLII-XLIII (1995-1996), Beograd 1997.
E. Todorovac, U Turskoj, uz ramazan, Takvim, Sarajevo
1977.
D. Todorović, Stav Kraljevine SHS prema mirovnom ugovoru
sa Turskom u Sevru 1920. godine, Istorija XX veka, knj. XI,
Beograd 1970.
Г. Тодоровски, Кон прашњето за миграционите движења
во времето од 1878-1912. година, Историја, Списание на Со­
205
јузот на историските друштва на СР Македонија, бр. 1, год.
III, Скопје 1967.
Г. Тодоровски, Документи за просветната политика на
српското кралство во Македонија (1912-1915), Гласник, бр. 3,
Скопје 1968.
G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog
kongresa do početka Prvog balkanskog rata 1912. godine, JIČ, br.
3-4, Beograd 1970.
Г. Тoдoровски, Прилoг кон прашањето за состојбата
на муслиманските иселеници (муаџири) во Македонија по
младотурската револуција, Гласник, бр. 2-3, Скопје 1982.
Г. Тoдoровски, Српски документи за состојбата на
муаџирите во Македонија (1906-1911), Гласник, бр. 2-3,
Скопје 1982.
Г. Тодоровски, Осврт за верскиот и опшествениот жи­
вот на муслиманите во Македонија мегу двете светски војни и
по ослободувањето, Гласник, бр. 2, Скопје 1996.
Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија
предизвикани од иселување на Турци во педесетите години,
Гласник, ИНИ, год. 41, бр. 1-2, Скопје 1997.
D. Toholj-T. Burzanović, Prilog bibliografiji seoba i
migracija u Jugoslaviji, Godišnjak Društva istoričara BiH, god.
XL-XLI, Sarajevo 1990.
S. Tomović, Konstruktivni realizam starih Crnogoraca, To­
kovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
Ć. Topalović, Rožaje i okolina 1941-1945, Rožajski zbornik,
br. 4, Rožaje 1985.
Z. Topčić, U Stambolu na Bosforu, Mak, br. 18-19, Novi
Pazar 1997.
J. Trifunovski, Bosansko-hercegovački muslimani u Skopskom
polju, Zbornik radova, III kongres geografa Jugoslavije, Sa­
rajevo 1954.
J. Trifunovski, Preseljavanje sandžačkih muslimana u
Makedoniju, Glasnik Srpskog geografskog društva, XXXVI, br.
1, Beograd 1956.
J. Trifunovski, O muhadžirima u Kočanskoj kotlini, Etnološki
pregled, br. 3, Beograd 1961.

206
 J. Trifunovski, Bošnjaci u Makedoniji – prilog proučavanju
posleratnih migracija stanovništva u FNRJ, Geografski pregled, V,
Sarajevo 1961.
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj
Republici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik
radova, knj. 4, Beograd 1962.
J. Trifunovski, “Bošnjaci” u oblasti Babune i Topolke, Ge­
ografski pregled, X, Sarajevo 1966.
J. Trifunovski, Novi podaci o bosanskim muhadžirima
naseljavanim u Makedoniji, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo
1967-1968.
J. Trifunovski, Posleratni sandžački doseljenici u Make­
doniju, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VIII,
Prijepolje 1981.
J. Trifunovski, Tursko stanovništvo u Makedoniji, Novo­
pazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986.
N. Valjevac, Ekstralingvistički faktori u bosanskom jeziku,
Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999.
M. Vasić, Islamizacija u jugoslovenskim zemljama, POF, br.
41, Sarajevo 1991.
M. Veruović, Sreten Vukosavljević u predratnoj štampi
Sandžaka, Mostovi, br. 72, Pljevlja 1983.
D. Vejzović, Štampa o iseljavanju Muslimana, Iseljenički
almanah, Sarajevo 1972.
M. Velimirović, Vasojevići, Polimlje i Metohija, Godišnjica
Nikole Čupića, knj. XVIII, Beograd 1894.
M. Velimirović, Gusinjska nahija s pogledom na Malesiju,
Godišnjica Nikole Čupića, knj. XXXII, Beograd 1913.
R. Vilotijević, Doseljene porodice u Novi Pazar od 1913-
1920, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
P. Vlahović, Etnički procesi u Makedoniji, Glasnik, br. 36,
Etnografski muzej, Beograd 1973.
P. Vlahović, Neki elementi spajanja i međusobnog prožimanja
različitih etničkih zajednica u oblastima Stare Raške, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, II, Prijepolje 1974.
P. Vlahović, Etnološki značaj nekih novijih migracionih kre­
tanja u Jugoslaviji, Glasnik, br. 37, Etnografski muzej, Beograd
1974.
207
 P. Vlahović, Etnički procesi i etničke odrednice Muslimana
u Raškoj oblasti, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i
Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993.
P. Vlahović, Selo u oblastima Stare Raške krajem XX i
početkom XX veka, u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom
XX veka, Prijepolje 1994.
P. Vlahović, Etničke grupe Crne Gore u svetlu osnovnih
etnoloških odrednica, Glasnik, br. 60, Etnografski muzej, Beograd
1996.
P. Vlahović, Etnička istorija u naučnom delu Ejupa Mušovića,
Novopazarski zbornik,, br. 29, Novi Pazar 2006.
V. Vraneš, Pljevlja pod austrijskom okupacijom, Mostovi,
br. 22, Pljevlja 1974.
D. Vujović, Zahtjev knjaza Danila za uspostavljanje direktnih
diplomatskih veza između Crne Gore i Turske, Istorijski zapisi, br.
1, Titograd 1965.
T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, Vranjski glasnik,
knj. X, Vranje 1974.
P. Vukić, Iseljavanje podgoričkih muslimana u Berane u toku
1910. i 1911., Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006.
B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, u:
Kralj Nikola, ličnost, djelo i vrijeme, II, Podgorica 1998.
M. Vulević, Turci i poturice u “Gorskom vijencu”, Stvaranje,
br. 10-12, Podgorica 2001.
O. Zirojević, Turci u našem ogledalu, u: Etnički odnosi Srba
sa drugim narodima i etničkim zajednicama, EI, SANU, Beograd
1998.

c) Statistički izvori

Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sv. I, dio I-III,

Zagreb 1921-1922.
Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sv. III, dio VI,
Zagreb 1921-1922.
Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, III, sv. III, dio
7,8,9, 1927-1928, Zagreb 1927.
Almanah Kraljevine Jugoslavije, (IV) svezak, Beograd 1931.
Atlas islamskog svijeta, Sarajevo 2003.
208
 Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1921.
godine, Sarajevo 1932.
Definitivni rezultati popisa od 31. marta 1931. godine, knj.
I-IV, Beograd 1939.
Konačni rezultati popisa stanovništva od 15. marta 1948.
godine, Savezni zavod za statistiku, knj. VI, Beograd 1955.
Popis stanovništva 1953. Vitalna i etnička obeležja, Savezni
zavod za statistiku, knj. I, Beograd 1959.
Popis stanovništva 1961. Vitalna, etnička i migraciona
obeležja, Savezni zavod za statistiku, knj. I, Beograd 1970.
Popis stanovništva i stanova 1971: Migraciona obeležja, knj.
IX, Beograd 1973
Статистички годишњак на Република Македонија, Ско­
пје 1996.

209
210
 RECENZIJA

U sklopu šireg Projekta „Iseljavanje Muslimana Crne Gore u

Tursku“, Matica muslimanska Crne Gore, angažovala je poznatog
istoričara, višeg naučnog saradnika na Institutu u Sarajevu, dr Safe­
ta Bandžovića, da obavi istraživanje iseljavanja Muslimana Crne
Gore u Tursku u periodu od 1946 -1970. godine. Autor je, u maniru
iskusnog istraživača, konsultovao veoma obimnu literaturu, koju je
svrstao u tri grupe: a) Knjige – posebna izdanja, b) Članci i rasprave
i c) Statistički izvori, i o tome dostavio rukopis obima 218 strana, od
čega se 162 strane odnose na rezultate istraživanja.
Rukopis knjige strukturiran je u dva dijela: prvi, Iseljavanje
Muslimana iz Crne Gore u Tursku od 1946 - 1970. godine, i drugi
Iseljeništvo u Turskoj. Prvi dio čine: Muslimani u Socijalističkoj
Jugoslaviji, Ukidanje ZAVNOS-a, Društveno ekonomski položaj
Muslimana, Nastavak iseljeničkog pokreta, Put preko Makedonije,
Novi - direktni put i Odnos vlasti prema iseljavanju. Drugi dio ru­
kopisa prezentiran je preko strukture: Pod novim podnebljem, Te­
gobe i iskušenja, Naseobine i brojnost iseljenika i Život i običaji.
Ovako postavljena struktura u osnovi je usaglašena sa ciljevima
istraživanja postavljenim pomenutim projektom.
Na početku rukopisa, autor ističe da se opredijelio za ideju vo­
dilju da „proces evropskih intergracija traži zajednički koncept i
sjećanje koje će spriječiti obnavljanje i verifikaciju ideja etničkog
čišćenja i progona“, te i da „ propitivanje istorije i njena interpre­
tacija, trebaju da budu lišena svakog ideološkog dogmatizma“
(str.8). Takvo opredjeljenje autora, kao i da „prećutkivanje tragedi­
211
je bilo koje vjerske i etničke grupe, jednako je samoj toj tragediji“
(str.11), je za poštovanje, s tim da istraživač u svojim ocjenama, u
tom pravcu, do kraja uspije, a dr Bandžović nije žalio truda da bi to
postigao. Sasvim pouzdano može se konstatovati da bi on u tome
imao više uspjeha da se konkretnije bavio uzrocima i obimom isel­
javanja Muslimana iz Crne Gore, a ne i uzrocima i obimom iselja­
vanja sa prostora bivše Jugoslavije, pa i Balkana. Zbog takve ori­
jentacije, a vjerovatno i zbog toga što nije došao do svih relevantnih
podataka, autor bi bio uspješniji da je prikazao obim iseljavanja po
opštinama i izvršio konkretniju analizu uzroka koji su, u uslovima
Crne Gore, izazvali iseljavanje Muslimana u Tursku. Valja istaći da
je za istraživača i analitičara ponekad opasno ako se opredijeli za
širi kontekst okolnosti, a zapostavi elemente bliže konkretizacije.
Otuda je iznošenje podataka o obimu iseljavanja i njihovim uzro­
cima sa područja pribojskog, sjeničkog, novopazarskog i tutinskog
kraja, kao i iz Bosne i Hercegovine i Kosova i Metohije, pa i čitave
bivše Jugoslavije, za ovaj projekat irelevantno, a u nekim aspektima
i neprihatljivo. Osim toga, ne vidi se potreba istraživanja iseljavanja
u Bosnu i Sarajevo, jer su migraciona kretanja iz Crne Gore, u tre­
tiranom periodu, prema razvijenim centrima Jugoslavije, posebno:
Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Skoplju, Nišu, Novom Sadu, Prištini,
i drugima, bila karakteristična za sve konfesije, kao što su bila in­
tenzivna i migraciona kretanja iz nerazvijenih prema krajevima koji
su se brže razvijali i da su mnoga šira ruralna područja Crne Gore,
doživjela demografsku eroziju i ostala bez demografsko populacione
snage, te da su i ekonomski osiromašila.
Bliži prikaz po opštinama dao bi više svijetla na uzroke is­
eljavanja Muslimana iz Crne Gore u Tursku na osnovu čega bi, na
najbolji način, konkretizovao svoje početno opredjeljenje, o neo­
phodnoj osudi etničkog čišćenje i progona stanovništva sa svojih
ognjišta bilo koje vjerske i etničke grupe. Zbog toga su neke njego­
ve ocjene više rezultat opštosti do koje je došao istraživanjem van
Crne Gore, nego što se prevashodno odnose na stanje društvenih,
ekonomskih, političkih, psiholoških i religijskih prilika, koje su bile
karakteristične za Crnu Goru i njene opštine u kojima žive Musli­
mani.
212
 Nepotrebno je bilo i to što se autor bavio etnogenezom Mu­
slimana sa osloncem na krvne grupe, čime se izložio opasnosti da
uplovi u vode koje su veoma mutne i iz kojih se ne mogu nazreti
jasni pravci izlaza. Ipak, autor se sačuvao od te opasnosti, pri čemu
je otklon od toga trebao biti sasvim određen.
Ako se vrši analiza, iseljavanja Muslimana iz Crne Gore u
Tursku u periodu od 1946. do 1970. godine, i uzroci traže u zlodje­
lima tokom drugog svjetskog rata, što je opravdano, ne mogu se
zaobići ni ukupna stradanja koju su nastala uslijed podjele na one
koji su bili na strani fašizma i onih na strani antifašizma, bez obzira
na vjersku i nacionalnu pripadnost, kao i učinjena zlodjela jednih
prema drugima. Osim toga, čini se da autor nije trebao biti kritičan
prema onima koji su u ratnom, a naročito u poslijeratnom periodu,
bili nosioci međusobnog zbližavanja, pa i pokretačima progresivnih
promjena, osobito među mladim ljudima učesnicima antifašističkog
pokreta kao reprezentima nove vlasti, pa i vjerskim poglavarima
zbog saradnje sa državnim organima, uvjerenim da čine najbolje za
svoje vjernike kao i za ukupno stanje međusobnih odnosa.
Autor je uspješno prikazao sve teškoće sa kojima su se migranti
suočavali, počev od rastanka sa rodnim krajem, opraštanjem od svo­
jih najbližih koji su ostajali na rodnoj grudi, svojih rođaka i komšija,
preko teškoća vezanih za tok svog putovanja, korišćenje Makedonije
kao etapne stanice, djelovanje gulikoža kod obezbjeđivanja papira
za odlazak, kako iz rodnog kraja, tako i iz Makedonije, zadržavanje
pa i trajni opstanak značajnog broja porodica u Skoplju, i selima oko
Skoplja i drugih makedonskih gradova i slično. On je sa uspjehom
prikazao i sve teškoće na koje su migranti nailazili u novim sredina­
ma, često močvarnim i surovim, pri učenju jezika, odnosa starosjedi­
oca prema njima, obavljanju najtežih fizičkih poslova, diskriminaciji
kod zapošljavanja, školovanja djece, privremeni odlazak iz Turske u
zemlje zapadne Evrope u potrazi za zaradom, tugu za rodnim kra­
jem, procese asimilacije itd. Sve su to esencijalna pitanja na koja tre­
ba usmjeriti dalja naučna istraživanja, kao što treba dublje istraživati
uzroke iseljavanja iz Crne Gore u Tursku i doći do preciznih podata­
ka po opštinama, kao i validnih ocjena ove pojave, kako nam se više
nikada ne bi dešavala. U tom smislu autor je dao nesporan doprinos.
Posebno treba istaći i rezultate do kojih je dr Bandžović došao i u
213
afirmaciji Muslimana u Turskoj, njihovom učešću u privrednom i ja­
vnom životu Turske, a naročito njihovo pozitivno djelovanje prema
krajevima iz kojih potiču, osjećanjima koja u sebi nose, i trud da
te veze očuvaju i što je moguće više sačuvaju od zaborava jezik i
običaje krajeva iz kojih potiču.
Kao rezultat istraživanja dr Bandžovića valja istaći i nesporne
činjenice da iseljavanje Muslimana u Tursku nijesu pokrenuli
samo ekonomski i vjerski razlozi, već i oni koji su bili političke
i psihološke prirode, kao i razlozi vezani za institucionalno
djelovanje, pa i primjeri pojedinačnog ekstremnog djelovanja,
tim prije što ni ovovremene prilike, pa i u Crnoj Gori, nijesu
imune od tih pojava u mješovitim vjerskim i etničkim sredina-
ma. Iz ovakvih i sličnih istraživanja treba izvlačiti poruke i pouke da
se korijeni toga zla blagovremeno eliminišu, jer kako je, na početku
ovog rukopisa knjige autor istakao da prećutkivanje uzroka tragedi­
ja, a ovo jesu tragedije, jednako je samoj tragediji.
Polazeći od naprijed izloženog, predlažem da Matica musli­
manska, kao naručilac ovog projekta, prihvati rezultate istraživanja
o Iseljavanju Muslimana Crne Gore u Tursku od 1946 -1970.
godi­ne, autora dr Safeta Bandžovića, i nastavi sa daljim i dubljim
istraživanjima ove i slične problematike.

Decembra, 2011. godine Prof. dr Radovan Bakić

214
 BIOGRAFIJA AUTORA

Safet BANDŽOVIĆ (1961.), doktor istorijskih nauka, viši

naučni saradnik na Institutu za istoriju u Sarajevu. Posebno se
bavi istraživanjima migracija i društvenih odnosa u novijoj istoriji
južnoslovenskog i balkanskog prostora. Na Univerzitetu «Lomono­
sov» u Moskvi obavio je stručno usavršavanje iz oblasti istorijske
demografije. Magistrirao je na tematici demografskih kretanja u
Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, a doktorirao na ise­
ljavanju južnoslovenskog muslimanskog stanovništva u Tursku u
XX stoljeću.
Autor je dvanaest knjiga kao i većeg broja naučnih i stručnih
radova mahom vezanih za migracione i muhadžirske pokrete na Ba­
lkanu i južnoslovenskom prostoru tokom XIX i XX stoljeća.

215
216
 IZDANJA
MATICE MUSLIMANSKE CRNE GORE
U periodu 1998-2011 godine

1. Dr Avdul Kurpejović, Program nacionalne afirmacije Mus-

limana u Crnoj Gori, Podgorica,1998.
2. Kulturni identitet muslimanskog naroda u Crnoj Gori, zbo­
rnik, Podgorica, 2001.
3. Dr Avdul Kurpejović, Etnološke odlike muslimanskog naro-
da u Crnoj Gori, Podgorica, 2001.
4. Ljiljana Lipovina , Bibliografija muslimanskog naroda Crne
Gore, Podgorica, 2004.
5. Kulturna baština muslimanskog naroda Crne Gore, zborn­
ik, Podgorica, 2006.
6. Dr Avdul Kurpejović , Slovenski Muslimani zapadnog Ba­
lkana, Podgorica, 2006.
7. Dr Avdul Kurpejović, Vjerske, kulturne i etnološke odlike
tradicionalnog braka i porodice muslimanskog naroda
Crne Gore, Podgorica,2007.
8. Dr Avdul Kurpejović, Muslimani Crne Gore - Značajna is-
torijska saznanja, dokumenta, institucije i događaji, Pod­
gorica,2008.
9. Dr Avdul Kurpejović,Osman Grgurević, Matica musliman-
ska Crne Gore – Informativni vodič, Podgorica,2010.
10. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 1, Podgorica, 2010.

217
11. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 2, Zbornik radova
sa naučnog skupa “Očuvanje kulturnog identiteta i baštine
Muslimana Crne Gore”, Podgorica, 2010.
12. Dr Safet Bandžović, Iseljavanje Muslimana Crne Gore u
Tursku, Knjiga I, Podgorica, 2011.
13. Vjersko i kulturno u nacionalnom identitetu Muslimana
Crne Gore, zbornik, Podgorica, 2011
14. Dr Avdul Kurpejović, Kulturni i nacionalni status i položaj
Muslimana Crne Gore, Podgorica, 2011
15. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 3, Podgorica, 2011.

218
 SADRŽAJ

PREDGOVOR ............................................................................. 5

PORATNA ISELJAVANJA MUSLIMANA

IZ CRNE GORE U TURSKU ..................................................... 9

Muslimani u socijalističkoj Jugoslaviji ........................................ 27

Ukidanje ZAVNOS-a .................................................................. 45
Društveno-ekonomski položaj Muslimana .................................. 52
Nastavak iseljeničkog pokreta ..................................................... 64
Put preko Makedonije .................................................................. 84
Novi-direktni put .......................................................................... 95
Odnos vlasti prema iseljavanju ................................................... 102

II

ISELJENIŠTVO U TURSKOJ ............................................... 125

Pod novim podnebljem ............................................................... 127

Tegobe i iskušenja ...................................................................... 133
Naseobine i brojnost iseljenika ................................................... 145
Život i običaji ............................................................................. 151
219
Rezime ................................................................................... 157

Literatura ......................................................................... 163

Recenzija ............................................................................ 211

Biografija autora ........................................................ 215

Izdanja Matice ................................................................ 217

Sadržaj ................................................................................. 219

220
CIP – Каталогизација у публикацији
Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-86-907277-9-7 (Knj. 2)

COBISS.CG-ID 17590288

221
222