ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ömür Hoca1
Ses olaylarını tam olarak anlayabilmek için öncelikle seslerin özelliklerini ve
sınıflandırılmasını bilmeliyiz.
Ünsüzlerin Sınıflanması:
Ünsüzler dört ölçüte göre sınıflanmaktadır.
1) Boğumlanma Yerine Göre:
Ünsüzlerin telaffuzu esnasında hava akımının kesildiği yer o ünsüzün boğumlanma
noktasıdır.
Türkçede ünsüzler ağız içindeki boğumlanma yerlerine göre şu şekilde sınıflanır:
 Çift Dudak Ünsüzleri: b, m, p
 Diş Dudak Ünsüzleri: f, v
 Diş Ünsüzleri: d, n, t, s, z
 Diş Eti –Damak Ünsüzleri: c, ç, ş, j
 Gırtlak Ünsüzü: h
 Geniz Ünsüzleri: m, n, ŋ, ň
 Art Damak Ünsüzleri: g, ğ, x, ŋ, q
 Ön Damak Ünsüzleri: g, k, y, r, l

SERT YUMUŞAK

l, m, n, r,y (AKICI)
SÜREKLİ f, h, s, ş (SIZICI)
v, y, z, ğ, j (SIZICI)

SÜREKSİZ
ç, k, p, t b, c, d, g
(PATLAYICI)

1
Gaziantep Bilgi Akademi TDE-Türkçe ÖABT Hocası
 SERT (ÖTÜMSÜZ) YUMUŞAK (ÖTÜMLÜ)
BOĞUMLANMA
YERLERİNE
SÜREKLİ SÜREKSİZ SÜREKLİ SÜREKSİZ
GÖRE

ÇİFT DUDAK p m b

DİŞ-DUDAK f v

ASIL DİŞ s t l, n, r, z d

DİŞ ETİ-DAMAK ş ç j c

ÖN DAMAK k (ön) ğ (ön), y g (ön)

ART DAMAK k (art) ğ (art) g (art)

GIRTLAK h

GENİZ (m, n, ŋ)

 Dilimizde p, ç, t, k, f, h, s, ş ünsüzleri ötümsüz, diğer ünsüzler ise ötümlüdür.

Ayrıca tüm ünlülerin ötümlü sesler olduklarına da dikkat etmek gerekir.

 Türkçede p, ç, t, k, b, c, ç, d, g ünsüzleri süreksiz ünsüzlerdir, diğer ünsüzler ise

süreklidir. Süreksiz ünsüzlerin diğer adı “patlayıcı” ünsüzlerdir.

 Sürekli ünsüzlerin bir kısmında hava geçidi dar bir kısmında ise geniş olur.
Hava geçidi dar olan ünsüzlere sızıcı, geniş olanlara akıcı ünsüzler denir.
Akıcı Ünsüzler: l, y,n, m, r,
Sızıcı Ünsüzler: f, ğ, h, x, j, s, ş, v, z

 /m/, /n/ ve /ŋ/ ünsüzleri geniz ünsüzü, diğer ünsüzler ağız ünsüzüdür. /m/, /n/,
/ŋ/ ünsüzlerinin telaffuzu esnasında yumuşak damak aşağı indiği için hava geniz
yoluyla çıkar.
 GÖÇÜŞME(METATEZ, YER DEĞİŞTİRME)
Sözcüğü oluşturan iki sesin yer değiştirmesidir. Birbirini izleyen seslerin yer
değiştirmesine “yakın yer değiştirme”, birbirinden uzakta kalan seslerin yer
değiştirmesine “uzak yer değiştirme” denir.
Kibrit> kibrit(Ar.) lanet>nalet
bulgur>burgul ekşi>eşki
köprü>körpü öğren->örgen-
yalnız>yalnız yanlış>yanlış
çömlek>çömlek

ASİMİLASYON(BENZEŞME)
Bir sözcükteki herhangi bir sesin aynı sözcükteki başka ses veya seslere
boğumlanma, nitelik, nicelik gibi yönleriyle benzemesidir. Bu benzeyiş benzenen sesin
etkisiyle gerçekleşir. Asimilasyon ödünçleme(alıntı) sözcüklerde de, yerli sözcüklerde de
görülebilir. Bir sesin kendisinden sonra gelen seslerden birini değiştirmesine “ilerleyici
asimilasyon”, kendisinden önce gelen bir sesi değiştirmesine “gerileyici asimilasyon”
denir.

AYKIRILAŞMA(BAŞKALAŞMA, DİSİMİLASYON)
Sözcükteki aynı cins iki ünsüzden birinin başka ses dönüşmesidir.
attar>aktar aşçı>ahçı tepme>tekme
hammal>hambal birâder>bilâder tannur>tandır
muşamma>muşamba badincan>patlıcan

ÖTÜMLÜLEŞME (TONLULAŞMA, SEDALILAŞMA)

Ötümsüz ünsüzlerin (p, ç, t, k, f, h, s, ş) ötümlü karşılıklarına
dönüşmesidir. Ötümsüz ünsüzlerin karşılıkları şunlardır:
p-b ç-c t-d k-g
f-v h-ğ s-z ş-j

ahenk>ahengi kitap>kitabı tıp>tıbbın geçit>geçidi

ET katun>kadın AT o:tag>oda AT a:ta>ada
 ÜNSÜZ UYUMU
(ÖTÜMSÜZLEŞME, ÜNSÜZ BENZEŞMESİ, ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ)
Sözcüğü oluşturan ünsüzlerin ötümlülük ötümsüzlük bakımından aynı
niteliğe sahip olmasıdır. Ünsüz uyumu sözcüğe eklenen eklerin ünsüzlerin kökün
ünsüzlerine uyması şeklinde olur. Ötümsüz ünsüzlerle (p, ç, t, k, f, h, s, ş) biten bir
sözcüğe c, d, g ile başlayan bir ek gelirse ekin başındaki c ç’ye, d t’ye, g ise k’ye
dönüşür. Bu ses olayında sözcüğün sonundaki ötümsüz seslerin etkisiyle ekin
başındaki ötümlü ses ötümsüze dönüştüğü için bu ses olayı da ilerleyici
asimilasyonun bir çeşididir.
Sınıfda>sınıfta beşden>beşten fıstıkcı>fıstıkçı
uşda>işte
Ünsüz uyumu sözcük içinde de görülebilir: sapkın, defter, tepsi, başka vb.

SÜREKLİLEŞME
Türkçede p, ç, t, k, b, c, d, g, ğ sesleri süreksizdir nitekim bu sesleri bir ünlü
ile telaffuz ettiğimizde sürekliliği sağlayamayız. Diğer ünsüzler ise süreklidir.
Örneğin f sesimnin başına o ünlüsünü getirerek sürekli şekilde seslendirme
yapılabilir: offfff…
ET ber>ver(süreklileşme)
ET takı>dahi (süreklileşme)
ET öpke>öfke
ET yag>yağ
ET Ben>men

YUVARLAKLAŞMA
Daha önce belirtildiği gibi dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi vardır.
Dudak ünsüzü taşıyan sözcüklerin genellikle düzlük yuvarlaklık uyumuna uymamasının
sebebi budur. Bu sözcüklerdeki yuvarlak ünlüler, dudak ünsüzleri sayesinde eski
Türkçedeki yuvarlak şekillerini koruyabilmişlerdir.
“Kavun, karpuz, savun-, savrul-, avuç, çamur, armut, kabuk, kavur-, avut-, yavuz”
sözcüklerinin Türkçe kökenli olmalarına rağmen küçük ünlü uyumuna uymamaklarının
sebebi bünyelerinde taşıdığı dudak ünsüzleridir.
 KAYNAMA (KAYICILAŞMA)
Çeşitli ses olayları sonucunda çeşitli seslerin yarı ünlü seslere dönüşmesine
“kaynama” veya “kayıcılaşma” isimleri verilmektedir. Daha önce belirtildiği gibi
Türkçenin tarihi dönemlerinde kullanılan yarı ünlüler h, y, ğ, w sesleridir. Bu sesler
boğumlanmaları esnasında engele uğramamaları bakımından ünlü, hece kuramamaları
bakımından ünsüz olarak değerlendirilebilmektedir.
Türkçenin hemen her tarihi döneminde görülen d>y değişimi bu ses olayının en
bariz örneklerindendir.
Edgü>eygü adrıl->ayrıl- adgır>aygır vb.

DUDAKSILLAŞMA
Dudak ünsüzleriyle ortak bir özelliği bulunan bir ünsüzün dudak ünsüzüne
dönüşmesidir. Örneğin tarihsel süreçte geniz n’sinin m’ye değişimi sık yaşanmıştır.
toñuz>domuz koñşu>komşu köñlek>gömlek oñurka> omurga
koñur al>kumral

BÜZÜLME
“Ünlü-ünsüz-ünlü” veya “ünsüz-ünlü-ünsüz” yapısındaki bir ses öbeğinin tek ünlü sese
dönüşmesidir. Bu ses olayı çoğunlukla yazı diline yansımaz.
hastahane>hastane yoğur->yo:r(ağz.) yigirmi>yirmi
çeharşenbe>çarşamba doğur>do:r(ağz.)

ULAMA(VASL)
Ünsüzle biten bir kelimenin kendisinden hemen sonra gelen ve ünlü ile başlayan sözcükle
bitişik telaffuz edilmesidir.
“Bir akşam” sözcükleri yazıda ayrıdır ancak ana dili Türkçe olan herkes bu iki sözcüğü
bitişik okur.

SIZICILAŞMA
Sürekli sesler akıcı ve sızıcı sesler olmak üzere ikiye ayrılır.
“v, y, z, ğ, j, f, h, s, ş” sesleri sızıcı seslerdir. Bir sesin bu seslerden herhangi birine
dönüşmesine sızıcılaşma denir.
b>v değişimi: E.T. eb>ew>ev
k>h değişimi: Türkçenin doğu grubunun belirgin özelliklerindendir. Örneğin:
Toprak>Toprah
p>f değişimi: öpke>öfke, yupka>yufka
AKICILAŞMA
Akıcı sesler “l, n, r, m, y” sesleridir. Bir sesin, bu seslerden birine dönüşmesidir. Ben>men

YEĞLENME: Herhangi bir sesin p sesine dönüşmesidir. Örneğin eski

Türkçedesi ba-ş+a kelimesi bugün paşa şeklinde kullanılmaktadır.

GAZİANTEP
BİLGİ AKADEMİ
ÖMÜR HOCA