Content PDF

Protohistoria e Romanización na Mariña Lucense:
Un exemplo práctico, o Castro de Zoñán
Abel Vigo García

Protohistoria e Romanización na Mariña Lucense: Un exemplo práctico, o Castro de Zoñán
Índice de contidos
Agradecementos _________________________________________________________ 11
Introdución _____________________________________________________________ 13
Marco de traballo: Reflexións previas, obxectivos e definición da área de estudo _____ 15

Reflexións previas: Cultura Castrexa e Periodizacións__________________________ 15
Obxectivos do presente estudo ____________________________________________ 18
Definición da área de estudo: Xeografía física e humana da Mariña Lucense ________ 19
Metodoloxía xeral________________________________________________________ 67
A investigación nos últimos tempos en Castrexo en Galicia ______________________ 75
Historia das investigacións na Mariña Lucense ________________________________ 77
Catálogo xeral de xacementos ________________________________________________ 81
A teórica das fichas ______________________________________________________ 83
Concello de Alfoz ________________________________________________________ 87

Consideracións previas para o Concello de Alfoz e o Concello de O Valadouro______ 88
A Croa _______________________________________________________________ 89
A Croa _______________________________________________________________ 92
A Croa, As Engróveas da Croa, O Castrillón, Castro de Bacoi ___________________ 95
Castro de Lagoa, Castro de Montoxo _______________________________________ 98
Castro de Ouro _______________________________________________________ 101
O Coto da Croa _______________________________________________________ 104
Pico da Frouseira______________________________________________________ 107
Concello de Barreiros____________________________________________________ 111

A Roda______________________________________________________________ 112
O Castro, Castro de San Cosme, Os Picoutos ________________________________ 115
3
Castros deViladaíde____________________________________________________ 118

O Castro_____________________________________________________________ 119
Os Calixtos, Castro de Vilamartín_________________________________________ 123
Os Castros ___________________________________________________________ 125
Os Castros ___________________________________________________________ 128
Os Castros / Castro de Vilamar ___________________________________________ 132
Pena de Altar _________________________________________________________ 135
Punta de San Bartolo (Castro da) / Prados (Castro de) _________________________ 137
Punta de San Pedro, O Castro, Punta do Castro ______________________________ 141
Punta do Gabito ou do Castro ____________________________________________ 143
Concello de Burela ______________________________________________________ 147

Chao do Castro, Os Castros______________________________________________ 148
Restos dun hipocausto__________________________________________________ 151
Concello de Cervo_______________________________________________________ 153

Castrelo, O Castro _____________________________________________________ 154
Os Castros ___________________________________________________________ 157
Castro ______________________________________________________________ 160
Igrexa parroquial de Sta. María de Rúa_____________________________________ 161
Concello de Foz ________________________________________________________ 165

A Croa de Folgosa, A Croa de Caballoso (Carballo Só), Castro de Santa Cilla______ 166
Castro de Cangas, Punta dos Castros ______________________________________ 172
Castro de Fazouro _____________________________________________________ 175
Castro de Marzán _____________________________________________________ 180
Castro de Vilacizal, Coto dos Castros______________________________________ 183
Castros, Castro de Lelle ________________________________________________ 187
Cu do Castro, Castro de Llas, Ollo do Mar, Punta Ronqueira, Punta dos Bois ______ 189
Factoría Fenicia _______________________________________________________ 194
O Coto do Pico _______________________________________________________ 195
Os Castros ___________________________________________________________ 196
Punta de Nois, Os Castros, Fonte Castra, (O Curveiro*?) ______________________ 198
Castro de Río_________________________________________________________ 200
Castro de Vilaxuane ___________________________________________________ 200
Castro de Vilaronte, Monte dos Castros, Os Castros, O Castro __________________ 202
4 Abel Vigo García

Castro de Mañente_____________________________________________________ 206
Concello de Lourenzá____________________________________________________ 207

Alto dos Castros (Castro de Penelas -Mondoñedo-) ___________________________ 208
As Estolas ___________________________________________________________ 211
Castro de Flores_______________________________________________________ 214
Castro, Castro de San Xurxo _____________________________________________ 217
O Castro, Castro de Vilanova ____________________________________________ 220
O Mogo _____________________________________________________________ 224
O Calvario, Castro de Santo Adrián, Adriano ou Adrao________________________ 227
O Castro_____________________________________________________________ 230
O Castro_____________________________________________________________ 233
O Castro de Tacón_____________________________________________________ 236
O Castro, Castro de Pousada _____________________________________________ 239
Os Castros ___________________________________________________________ 242
Concello de Mondoñedo__________________________________________________ 245

A Croa de Zoñán (e Castro) _____________________________________________ 246
Ardilleiros ___________________________________________________________ 250
Calzada romana de Lindín_______________________________________________ 253
Casa dos Castros ______________________________________________________ 254
Castro da Recadieira ___________________________________________________ 257
Castro da Couboeira ___________________________________________________ 261
Castro de Lindín, Vila das Cárcavas _______________________________________ 264
Castro de Masma; Castro, Castro do Outeiro ________________________________ 267
A Valiña; Castro de Masma _____________________________________________ 270
Castro de Penelas (Alto dos Castros -Lourenzá)______________________________ 271
Castro de San Pedro da Torre ____________________________________________ 274
Castro de Santa María Maior, A Croa, O Castelo,...___________________________ 277
Castro de Sasdónigas___________________________________________________ 280
Castro de Trigás ______________________________________________________ 283
Castro de Vilamor _____________________________________________________ 286
Croa de Figueiras; Croa de Pedro Pombeiro_________________________________ 289
O Castelo de Xan da Mariña _____________________________________________ 292
O Castro_____________________________________________________________ 295
Abel Vigo García 5

O Coto do Castro e o Cerrallón do Castro, O Castro __________________________ 298

Castro do Sol (Topónimo)_______________________________________________ 301
Os Castelos __________________________________________________________ 302
Os Castros ___________________________________________________________ 305
Os Castros ___________________________________________________________ 308
Os Castros da Couboeira ________________________________________________ 311
Pena Grande, Os Castros da Couboeira ____________________________________ 314
Trinidad; Monte da Trindade ____________________________________________ 315
Castro de Ambasmestas, Mestas ou Mextas _________________________________ 318
Castro de Santo Tomé (ou San Tomé) _____________________________________ 319
Castros da Valiña _____________________________________________________ 320
Explotacións Mineiras Romanas__________________________________________ 322
Concello de Ribadeo_____________________________________________________ 323

As Quintas ___________________________________________________________ 324
Castro da Coroa, A Croa ________________________________________________ 325
Castro de As Grobas ___________________________________________________ 328
Castro de Cárcovas ____________________________________________________ 331
Castro de Meirengos ___________________________________________________ 333
Castro de Piñeira (Os Castros) ___________________________________________ 336
Castro da Pumarega, O Castro ___________________________________________ 339
Dompiñor o Vello / Piñal Vello __________________________________________ 342
Esteiro ______________________________________________________________ 343
Os Castros ___________________________________________________________ 346
Os Castros ___________________________________________________________ 350
Os Castros ___________________________________________________________ 353
Torre Vella __________________________________________________________ 357
Vega de Ribadeo ______________________________________________________ 359
Concello de Trabada ____________________________________________________ 361

O Castro_____________________________________________________________ 362
O Castro, Castro de Sante _______________________________________________ 365
Os Castros, O Castro de Vidal ___________________________________________ 368
Concello de O Valadouro _________________________________________________ 373

A Croa de Budián, O Coto da Croa________________________________________ 374
6 Abel Vigo García

Castrilloi ____________________________________________________________ 377

Castro de Pazos _______________________________________________________ 379
Castro de Recaré, Coto dos Castros _______________________________________ 381
Castro de Santa Cruz ___________________________________________________ 384
Castro de San Tomé ___________________________________________________ 387
Pico do Castelo _______________________________________________________ 390
Concello de Xove _______________________________________________________ 391

Castelo______________________________________________________________ 392
Castro de Canaledo ____________________________________________________ 395
Castro de Ceranzos, Castro de Esteiro _____________________________________ 399
Castro de Illade _______________________________________________________ 402
Castro de Prada _______________________________________________________ 405
Castro de O Torrillón __________________________________________________ 408
Castro de Vela, O Castro de Morás________________________________________ 411
Castro de Vilar (Castro Illade?) __________________________________________ 414
Castro, Castro de Sumoas _______________________________________________ 415
Os Castros da Cabana, Castros de Cabanas _________________________________ 418
Punta Michiluída (Castro), Castro de Portocelo ______________________________ 421
Referencias Xacementos por Concellos. _____________________________________ 425
Referencias Xerais Xacementos. ___________________________________________ 431
A Mitoloxía ____________________________________________________________ 435
O Castro de Zoñán (Mondoñedo –Lugo-) ______________________________________ 437
Localización e descrición. Zoñán e o seu contorno ____________________________ 439
Inevestigacións previas en Zoñán __________________________________________ 443

José Villaamil y Castro _________________________________________________ 444
Francisco Mayán Fernández _____________________________________________ 447
Outros datos__________________________________________________________ 448
A aportación popular (información e lenda) e os datos de arquivo ________________ 449
Formulacións teóricas ___________________________________________________ 455

Nacemento, evolución e situación actual da arqueoloxía _______________________ 457
Metodoloxía de campo e laboratorio aplicada a Zoñán _________________________ 469
Abel Vigo García 7

A topografía. Base do rexistro____________________________________________ 470

Metodoloxía xeral de campo _____________________________________________ 472
Rexistro en campo: materiais e estruturas___________________________________ 473
Xestión da cultura material recuperada. O Laboratorio ________________________ 486
Desenvolvemento do proxecto de investigación _______________________________ 497

Ano 2002. Toma de contacto ____________________________________________ 498
Ano 2003. Primeiros resultados claros _____________________________________ 500
Ano 2004. Deseño dunha liña de investigación global para o xacemento __________ 502
Ano 2005. Unha visión ampla do poboado __________________________________ 505
Estratigrafía ___________________________________________________________ 509

Estratigrafía básica de Zoñán ____________________________________________ 511
Secuencia estratigráfica 2002-2005 _______________________________________ 512
Lectura estratigráfica___________________________________________________ 569
Estruturas e fases construtivas ____________________________________________ 595

As estruturas de habitación ______________________________________________ 596
As lareiras ___________________________________________________________ 609
Valoración global de estruturas___________________________________________ 612
Material cerámico_______________________________________________________ 617

Terra Sigillata Hispánica________________________________________________ 622
Cerámica de produción local_____________________________________________ 662
Abr-01 ______________________________________________________________ 664
Abr-02 ______________________________________________________________ 667
Abr-03 ______________________________________________________________ 670
Abr-04 ______________________________________________________________ 672
Abr-05 ______________________________________________________________ 674
Abr-06 ______________________________________________________________ 675
Crr-01 ______________________________________________________________ 678
Crr-02 ______________________________________________________________ 681
Crr-03 ______________________________________________________________ 685
Crr-04 ______________________________________________________________ 689
Crr-05 ______________________________________________________________ 691
Crr-06 ______________________________________________________________ 694
Crr-07 ______________________________________________________________ 696
8 Abel Vigo García

Crr-08 ______________________________________________________________ 699

Crr-09 ______________________________________________________________ 701
Tapadeira____________________________________________________________ 704
Decoracións cerámicas _________________________________________________ 705
Fondos ______________________________________________________________ 725
Asas ________________________________________________________________ 729
Contas de cerámica ____________________________________________________ 731
Valoración cerámica local_______________________________________________ 733
A Metalurxia. __________________________________________________________ 741

Ferro. _______________________________________________________________ 742
Bronce. _____________________________________________________________ 749
Ouro. _______________________________________________________________ 758
Restos Líticos __________________________________________________________ 761
Outros restos materiais___________________________________________________ 769

Vidro._______________________________________________________________ 769
Óseo. _______________________________________________________________ 770
Madeira._____________________________________________________________ 771
Mostras. _____________________________________________________________ 772
Conclusións ___________________________________________________________ 779

Territorio. Xacementos e espazo. _________________________________________ 779
A Protohistoria. _______________________________________________________ 790
A Romanización.______________________________________________________ 802
A Cronoloxía. ________________________________________________________ 829
Fontes ________________________________________________________________ 833
Bibliografía____________________________________________________________ 835
ANEXOS______________________________________________________________ 863
Analítica do lingote de ouro_______________________________________________ 865
Datacións de 14C. _______________________________________________________ 869

Metodología _________________________________________________________ 869
Comentario de las fechas obtenidas _______________________________________ 870
Conclusiones _________________________________________________________ 874
Abel Vigo García 9

Bibliografía __________________________________________________________ 875
A Cerámica en Mondoñedo. Etnografía. ____________________________________ 877
Índice de Ilustracións____________________________________________________ 883
10 Abel Vigo García

Agradecementos
Vaia o meu agradecemento, en primeiro lugar, ao meu director desta tese de

doutoramento o Dr. D. Fernando Acuña Castroviejo Catedrático de Arqueoloxía da USC, que
xa antes fora tutor meu durante a obtención do DEA e non deixou nunca de apoiarme,
aconsellarme e guiarme polos vieiros da investigación arqueolóxica que tan complexos son.
Quixera, como non podía ser menos, agradecer a axuda da Dra. Dna. Raquel Casal
García polo seu apoio e consello, á Dra Dna. Josefa Rey Castiñeira xa que gracias á súa axuda
e dirección no estudo das cerámicas estas dixeron cousas, ao Dr. D. José Manuel Caamaño
Gesto pola gran colaboración que tivo a ben prestarme para poder encamiñarme no estudo das
Sixiltas Hispánicas e en xeral a todo o Departamento de Historia I da USC que dun xeito ou
doutro colaboraron para que a redacción deste traballo fose posible.
Agradecer ao Excmo. Concello de Mondoñedo a súa colaboración para que eu puidese

levar adiante os traballos de investigación que son a base deste traballo e personificar, si se
me permite, este agradecemento na figura do alcalde D. Luis Rego Valcarce que quixo que eu
levase a cabo todas as investigacións arqueolóxicas de Zoñán e que me apoiou máis aló do
esperado.
Agradecer a inestimable axuda que recibín de Isaac Ferreira, Manuel Lourenzo e

Xesún Pisón para poder elaborar o catálogo de Alfoz, Valadouro e parte de Foz. Agradecer a
súa preocupación porque todo este traballo saíse adiante e a axuda recibida para ir eliminando
atrancos.
Agradecer, de xeito persoal, a conversión do meu galego mindoniense en galego

normativo que levou a cabo Isaac Ferreira co que foi dos primeiros en ler esta tese.
Abel Vigo García 11

Agradecer a colaboración de todos cantos “escavadores” houbo en Zoñán que fixeron

posible a descuberta dun anaco de historia da zona.
Agradecer o apoio e a amizade do Dr. D. Francisco Mayán que foi unha das persoas
que máis me impulsaron para levar este traballo adiante.
Agradecerlle a Manuel Valín as facilidades prestadas para poder obter os datos

precisos que me permitiron facer un primeiro achegamento á realidade arqueolóxica de
Ribadeo facilitándome con iso a elaboración do inventario definitivo.
Agradecer a colaboración do Dr. D. Antonio Rubinos Pérez polas datas de carbono-14

e o diálogo que me brindou para poder aproveitar toda a información que se obtivo con elas.
Agradecer o apoio, comprensión e paciencia incondicional dos meus pais.
Agradecer todo o apoio e axuda que recibín dende todos os ámbitos con pequenas ou
grandes cousas, as conversas con outros profesionais da arqueoloxía que serivon para ir
contrastanto ideas e perfilando razoamentos,...
E, por último, agradecerlle a Eva Vázquez o apoio, comprensión e colaboración na

escavación, na realización do catálgo e mil cousas máis que non collería aquí.
Sen todos eles este traballo non podería ter saído adiante.
Moitas gracias a todos.

Introdución
Un título tan xenérico como é “Protohistoria e Romanización na Mariña Lucense”

debe ser concretado para poder ser algo produtivo a nivel científico e para poder levar a cabo
un estudo rigoroso deste proceso que se acomete.
Un espazo que abarca a 16 concellos na actualidade fai moi complicado aglutinalos
nun único estudo levado a cabo por unha soa persoa; por isto decidiuse proceder a unha
delimitación a varios niveis. En primeiro lugar delimitouse o espazo xeográfico aos concellos
da franxa costeira e a aqueles interiores conectados coa costa e que teñen o seu territorio
delimitado polos montes pertencentes á Serra do Xistral. Con isto estudaranse os concellos de
Ribadeo, Trabada1, Barreiros, Foz, Lourenzá, Mondoñedo, Alfoz, O Valadouro, Burela,
Cervo, Xove2.
En segundo lugar, debido aos escasos traballos sistemáticos levados a cabo na zona
optouse por elaborar un catálogo de xacementos destes concellos, proceder a un estudo en
profundidade dun dos castros, o Castro de Zoñán en Mondoñedo (Lugo), como exemplo de
xacemento de interior, e, por último, proceder a unha comparativa cos datos soltos que hai
doutros asentamentos semellantes na zona. E, cando fose adecuado, aplicar estudos
comparativos con outros xacementos próximos xeograficamente e / ou culturalmente.
1
O concello de Trabada é interior, pero dada a súa situación próxima a Ribadeo, inmediatamente despois da
cima que cerra a rasa litoral, o feito de ter o río Eo delimitado o seu espazo polo oeste e o compartir fronteiras
con Lourenzá fan que o inclúa no estudo para non deixar descolgado este concello que semella bastante en
contacto co mundo da Mariña, máis aló da propia clasificación política actual dentro da comarca da Mariña
Oriental.
2
Desbótanse Viveiro e O Vicedo porque, como se verá nas planimetrías aportadas, están moi lonxe do que
definimos como Mariña: rasa costeira e vales interiores conectados coa área marítima. Xa neste senso Cervo e
Xove non encaixarían en demasía, posto que a rasa costeira que nace en Ribadeo morre en Burela, pero temas de
continuidade cara a Cervo e a importante chaira que presenta o hoxe concello de Xove, fan pensar en que
podería ser integrada. Incluso, buscando un fito xeográfico, poderiamos incluír os asentamentos de costa ata a
desembocadura do río Landro, pero creo que nos estariamos saíndonos dunha realidade xeográfica clara, posto
que a paisaxe muda moi rápido ao pouco de introducirnos en terra firme, pola proximidade da montaña. Así o
catálogo rematarémolo na fronteria política actual do Concello de Xove.

Esta tese, pois, presentará cinco bloques ben definidos:

- Formulacións xerais: introdución, obxectivos, delimitación do obxecto de
estudo e metodoloxía xeral.
- Presentación do panorama científico actual para a época en que nos
movemos, que coincidiría plenamente co que é a fase castrexa e a
galaicorromana. Presentación das investigacións previas nos concellos da
Mariña que se verán afectados polo estudo.
- Catálogo de xacementos que se considera que deben ser obxecto de estudo:
metodoloxía de traballo, presentación de fichas, fichas e breves conclusións.
- Análise exhaustiva do Castro de Zoñán.
- Conclusións.
Neste apartado de introdución debemos seguir facendo puntualizacións sobre o que é

esta obra, pois está constituída por dous bloques de información: traballos publicados e datos
inéditos. Os traballos publicados versan sobre o Castro de Zoñán, posto que os catro anos de
campañas de escavación que se inclúen nesta tese e os anteriores de documentación
produciron resultados que se considerou oportuno enviar a diversos medios dende o ano 2002
e que foron publicados pouco a pouco a partir do 2004 (Vigo 2004 e seguintes).
Estes traballos abarcan parte do catálogo (Vigo 2004a) e os resultados dos traballos en
Zoñán dende o 2002 ata o 2005 –aínda que este último caso só de xeito preliminar– (Vigo
2004b e seguintes).
Os datos inéditos están constituídos polos datos exhaustivos das diversas campañas de
escavacións, as análises específicas do ano 2005, o catálogo e todas as reflexións derivadas
destes anos de estudo.
Por último indicar que esta tese de doutoramento rematouse de redactar ao fin do mes
de Nadal do ano 2006 co que a bibliografía posterior a esta data non foi consultada.

Marco de traballo: Reflexións previas, obxectivos e definición da área de

estudo
Reflexións previas: Cultura Castrexa e Periodizacións

Un dos problemas principais que presenta a definición deste marco de traballo e o
concepto co que se identifica esta fase que imos abordar, Cultura Castrexa, e ademais a área
xeográfica que abrangue, dende o Douro ou o Vouga (en Portugal) ata o Navia ou o Esva ou o
Canero (en Asturias) e a discusións sobre se o Bierzo entra ou non dentro desta zona de
afectación.
Conceptualmente estase considerando o asentamento en altura como o definidor
principal da cultura, pero, segundo os factores que se consideren claves para delimitar a fase
cronolóxica, por así decilo, podemos variar os inicios do mesmo dende o Bronce Final ata os
mediados do Iº milenio a. C. coa petrificaión dos mesmos (Ferreira 1983). Polo tanto
considero que é moi importante saber con que elementos xogamos para definir a Cultura
Castrexa, posto que, no caso do Castro de Zoñán –asentamento en altura– a cultura material
que se está a recuperar está moi lonxe do que poderiamos considerar habitual, tanto nas
formas como nas cronoloxías.
Chegados aquí poderiamos comentar algo sobre as periodizacións da cultura castrexa,
que varían, como se dixo, segundo os autores e os criterios empregados para levalas a cabo.
Así, temos varias posibilidaes derivadas de estudos en Galicia e no norte de Portugal:
1975: Maluquer de Motes (Maluquer 1975).

Castrexo I: Continuidade da metalurxia do bronce. Vivendas de orixe vexetal.
Castrexo II: 500 a. C. ata o II a C. Contacos co mundo celtibérico e fin dos contactos
co mundo Tartésico. Desenvolvemento da arquitectura castrexa en pedra e desenvolvemento
de sistemas defensivos.

Castrexo III: Dende Bruto (136 a. C.) ata a conquista por parte de Augusto. Contactos
con Roma.
Castrexo IV: Conquista romana. Período romano da cultura castrexa.
1983: Fariña Busto (et alii) (Fariña 1983)

Toma como referencia a Maluquer e establece unha periodización que se fixa na
evolución da arquitectura e da cultura material, sobre todo da cerámica.
Fase 1: s. VII a. C. ao s. V a. C.
Fase 2: s. IV a. C. a s. II a. C.
Fase 3: fins s. II a. C. á segunda metade s. I d. C.
1984: Ferreira de Almeida (Ferreira de Almeida, 1984).

Establece unha cronoloxía a partir da evolución da vivenda:
Castrexo Antigo: século III .a. C. – século I a.C.
Castrexo Medio: século I a. C.
Castrexo Recente: Medidados século I a. C. – mediados século I d. C.: momento da
bvaixada ao val coa creación de castros agrícolas a iniciativa de Augusto. Danse novas
fundacións.
Castrexo Final: Época Flavia. A partir das casas cadradas e casas con divisións
interiores.
1990: Manuela Martíns (Martíns, 1990)

Esta autora fixa a evolución da cultura castrexa en catro etapas fundamentais:
1ª fase: Inicial. Do século X a. C. ata o século VIII / VII a. C.
2ª fase: Intermedia. Do século VIII / VII a. C. ata a chegada de Bruto a fins do século
II (137).
3ª fase: Contactos e Interaccións con Roma, dominio romano. Do 137 ata mediados do
século I d. C.
4ª fase: Integración no Mundo Romano. Dende mediados do século I d. C. ata o s. III.
Esta estruturación en catro fases débese aos seus estudos sobre o mundo castrexo en
Portugal. Analiza os materiais cerámicos e as construcións para delimitar as etapas e, por
outra banda, fundamenta as súas cronoloxías máis antigas en datación de radiocarbono.

1992: Jorge de Alarçâo (Alarçâo, 1992)

A división agora formulada é en tres fases, caracterizadas por cambios socio-políticos
e económicos de diversa índole que levaron a esta evolución:
1ª fase: Século X a. C. a século VIII a. C.: Sinala unha fase de integración socio-
política e económica baseada en xefaturas organizadas para a produción e distribución de
bens.
2ª fase: Século VII a. C. ata fins do século II a. C.: Desaparición das xefaturas e dos
intercambios dando lugar a unha sociedade acéfala e igualitaria.
3ª fase: Fins do século II a. C. en diante: A incursión romana encabezada por Bruto fai
que se dea unha ruptura na sociedade Castrexa do momento. A integración romana dará lugar
a unha nova integración socio-política e económica e á creación de lugares centrais.
1992 e 1999: Armando Coelho Ferreira da Silva (Silva, 1992 e 1999)

Este autor retoma a periodización formulada por el mesmo no ano 1986 na súa tese de
doutoramento. Fai unha evolución da mesma. Segundo el teriamos que falar de tres grandes
fases e, dentro destas, varias subfases; vexamos:
1ª fase: Do Bronce Final ata o século V a. C.
a. 1000 a. C. – 700 a. C.
b. 700 a. C. – 500 a. C.
2ª fase: Do século V a. C. ata a campaña de Bruto no 137 a. C.
3ª fase: Do 137 a. C. ata os Flavios (fins do século I d.C.).
a. 137 – fins do século I a. C.
b. Fins do século I a. C. – segunda metade do século I d. C.
1995: De la Peña Santos (Bello et Al., 1995)

Fase de Formación: século X a. C. – século V a. C.
Fase Desenvolvemento: século V a. C. – mediados II a. C.
Fase Castrexo-Romana: mediados século II a. C. – mediados século I d. C.
Fase Galico-Romana: finais século I d. C. – século III d. C.
Todas estas cronoloxías coinciden en que o inicio da cultura castrexa está na

protohistoria e que é isto o que atopan os romanos; pero para o que é o final do castrexo non
hai coincidencia. A partir do século II d. C. e ata o fin do imperio romano hai dúas propostas:
deixar fóra da periodización esta etapa ou incluíla como un apartado máis da cultura castrexa.

Cando esta fase se deixa fóra parace que se esquece e que logo xa chegarán os suevos
traendo consigo o medievo e cando se inclúe trátase como unha nova fase na cultura castrexa
ou unha continuación desta durante unha serie de séculos máis ata que, ao caer o imperio,
desaparece tamén esta fase.
Dende o meu punto de vista, a partir da chegada de Roma ten lugar outra fase na
historia da Gallaecia, fase con entidade propia, cuns inicios que serán antes ou despois,
segundo a zona xeográfica concreta, pero que pode ter nas reformas flavias un punto claro de
inflexión. Esta é unha nova etapa, galaicorromana se se quere definir dalgunha maneira, posto
que nace de dúas tradicións: a castrexa local e a romana imposta ou importada dende o
exterior, segundo a óptica dende onde se mire. Pero, en todo caso, non é castrexo e, por
suposto, non é só medieval.
Nesta fase, que será a que se estudará principalmente de aquí en diante para a Mariña
Lucense, é onde se pode constatar a romanización que sofre a Gallaecia. Unha romanización
que non é de cidades senón que ten que ver con cambios nas formas de vida dentro dos
lugares de asentamento tradicionais, os castros.
Obxectivos do presente estudo

Na presente tese de doutoramento, por tanto, preténdese, en primeiro, lugar analizar
unha etapa histórica –neste caso da Mariña Lucense na área establecida– que, a nivel xeral,
está a ser integrada dentro da evolución “lóxica” da cultura castrexa (nalgún caso ata o século
II; noutros, máis aló) cando, en realidade, tras a conquista de Roma ten lugar un claro hiato e
dá comezo un proceso de “aculturación” e de integración dentro do Imperio Romano que
deixa un rastro claro no asentamento e na cultura material e que dará lugar, coas
particularidades de cada zona, ao mundo medieval posterior, unha vez engadidos os substratos
xermánicos a partir dos séculos IV – V.
Preténdese establecer, tamén, que o punto de partida deste tipo de asentamentos ten as
súas bases na protohistoria3 –entendendo este termo como “o período do pasado da
humanidade en que certos pobos aínda que carecendo de escritura, coexistiron con outros
que xa a posuían, o que posibilitou a conservación de testemuñas literarias ou tradicións
orais4” (según Gutiérrez 1997, páx. 42)– ao menos nunha grande parte dos casos, pois non
parece lóxico que a gran maioría dos castros sexan, exclusivamente, fundacións de época
3
Como vimos anteriormente, para algúns autores o comezo está no Bronce Final e para outros na Idade do Ferro.
4
Os contactos na Gallaecia con pobos que pusúen escritura remóntase moi atrás, ata os fenicios. En Dominguez
(2005) faise un bo resumo. No tocante á Mariña non hai datos sobre eses contactos.

romana, como se coa chegada dos conquistadores se producise unha explosión demográfica
ou unha reorganización xeral da poboación cara a lugares estratéxicos e de fácil defensa tras
unha longa conquista para Roma; e ademais parece que non habería case fundacións
anteriores.
Esta cuestión parece complexa, pois as fontes clásicas describen aos indíxenas locais,
galaicos neste caso, aínda que é certo que dentro dos parámetros establecidos de “bárbaros
oficiais”, acaso como xustificación da conquista, pero con todo sabemos que había poboación
e que houbo resistencia, como nos din as crónicas posteriores. Ademais penso que se non se
atopan restos de estruturas ou restos de cultura material atribuíble a etapas prerromanas pode
ser por diversos motivos, como pode ser o feito de destruír as casas vellas (sen necesidade de
accións violentas alleas ao propio castro) para construír de novo e, no caso da cultura material
cerámica (que é a que mellor coñecemos), pola imposibilidade dunha sistematización con
carácter cronolóxico das producións locais pola súa pervivencia ao longo do tempo.
Polo tanto, para establecer estes restos de ocupacións antigos deberiamos recurrir a un
rexistro máis minucioso nos traballos de escavación e preocuparnos de recoller material
orgánico ben contextualizado que nos permita datacións de carbono-14, tanto a través de
sistemas tradicionais como de AMS, que nos poden levar a cronoloxías antigas, pois pode que
non se conserven outras pegadas, agás as tradicións cerámicas que quizais poderiamos
constatar a través da a evolución das formas e da súa elaboración.
Definición da área de estudo: Xeografía física e humana da Mariña

Lucense
A Mariña lucense está constituída, na actualidade, por tres comarcas (Mariña Oriental,
Central e Occidental) abarcando todo o norte da provincia de Lugo. Pero, para este traballo
(como se dixo na intrudución) reduciremos algo o espazo, centrándonos só nos concellos
costeiros e nos vales interiores antes de entrar no Xistral –que cerra as comarcas pola parte sur
e na que se sitúan concellos que se integran na Mariña.
Neste traballo trataremos de estudar os concellos de Barreiros, Ribadeo e Trabada para
a zona oriental. Alfoz, Burela, Foz, Lourenzá, Mondoñedo e O Valadouro para a zona central
e, por último, Cervo, parte de Viveiro e Xove para a occidental.

Da análise que segue excluímos os concellos que non entran na área de estudo definida
neste traballo (O Vicedo, Ourol e Muras) e consideramos o concello de Viveiro como se
entrase na súa totalidade.

Descrición Física.
Superficie.
Esta comarca abarca unha superficie de 1030,7 km2 O Concello máis extenso
territoralmente é Mondoñedo con 142,7 km2, seguido de O Valadouro con 110,2 Km2. Máis
lonxe sitúanse os concellos de Alfoz (77,5 Km2) e Lourenzá (62,6 Km2), situándose, en
último lugar Burela con 8,3 Km2.
Límites xeográficos.
Os límites xeográficos que marcan ou definen o territorio son:
O Mar Cantábrico é a fronteira norte, bañando os concellos de Xove, Cervo, Burela,
Foz, Barreiros e Ribadeo.
Pola contra, sur e oeste limitan con zonas altas. Ao sur e oeste a comarca limita de
forma xenérica coa Serra do Xistral e ao leste está definido polo río Eo, separando as
comunidades de Galicia e Asturias
División interna.
A Mariña presenta varios espazos diferentes que se poden individualizar do seguinte
xeito:
- A chaira litoral: de Ribadeo a Burela.
- Os concellos litorais de Cervo e Xove.
- Os vales interiores abertos ao mar a través do río Ouro e Masma de Alfoz,
Mondoñedo, Lourenzá e O Valadouro.
- Unha zona de transición vinculada á costa a través do río Eo: Trabada.
- As elevacións do centro da Mariña Central: Frouseira, Cornería, etc.,
- A zona montañosa que cerra a comarca polo sur.
Recursos Hídricos.
O espazo aquí tratado preséntase surcado por seis correntes principais de auga: o río
Eo, o río Masma, o río Ouro, o rego de Moucide, río Xunco, río da Rigueira e o río Covo,
sendo o primeiro de todos o que presenta unha maior entidade.
Estas correntes de auga chegan ao mar desembocando, respectivamente, na ría de
Ribadeo (Ribadeo), na ría de Foz (Foz), na de Fazouro (Foz), na Punta de Riomaior (preto de

Cangas –Foz–), ao pé da Punta dos Castros (Cervo), en San Cibrao (Cervo) e na praia de Lago
(Xove).
Ademais destas tres fontes principais(Eo, Masma e Ouro) e as outras xa citadas, que
surcan os diferentes concellos da Mariña Central, pódense atopar multitude de ríos, regos,
regatos e correntes de agua que dan lugar unha importante riqueza hídrica. Exemplo destas
correntes secundarias poden ser:
- Cara ao Eo: rego de Trabada, rego de Vidal, río Grande e rego Pequeno...
- Cara ao Masma: río Tronceda, río Baus, rego do Batán, rego de Vilaronte, río
Centino,...
- Cara ao Ouro: rego de Vilares, rego de Ferreira, rego de Valdeinfernos, rego de
Leas, rego de Valmaior, rego de Santa Cilla, rego da Lagoa e rego do Muíño...
- Cara ao rego de Moucide: rego de Lagoazas, rego de Cordido, rego de Vilamor,...
Elevacións montañosas.
Nesta zona que estamos a estudar atopamos diversidade de accidentes montañosos,
presentándose a maioría deles como de altitudes medias.
Comezando pola zona Leste atopamos o Alto do Mondigo con 570 m (Ribadeo), San
Fernando (511 m), Pico Grande (540 m) e Cerrochán (776m) en Trabada.
Na Mariña Central na Serra da Cadeira e pertencente ao Concello de Lourenzá está o
punto máis alto da mesma: A Órrea con 600 m. Continuando cara ao oeste dende este
primeiro punto temos as elevacións de Carracedo (833 m.) e de Padornelo (620 m.) na Serra
de Lourenzá, no Concello de Mondoñedo.
A Serra da Toxiza, no Concello de Mondoñedo, preséntase como unha zona bastante
escarpada. A cota máis alta correspóndelle ao pico de A Toxiza con 838 m.
Os concellos de Alfoz e O Valadouro son os que presentan os perfís máis escarpados e
as cotas máis altas, pois a eles pertence unha parte do núcleo central da Serra do Xistral. A
cota máis alta desta zona é O Cadramón con 1.056 metros no concello de O Valadouro,
constituíndose como o punto máis alto da serra.
Por último, para esta zona, atopamos os Montes de Cabaleiros que se estenden case ata
o pé do mar, pero que na zona interior contan con cotas que alcanzan os 700 metros (en O
Valadouro).
Na área occidental, entre Viveiro e Xove destacan os Montes do Buio con cotas que
chegan aos 552 metros.

Xeoloxía.
As cuarcitas predominan no chan desta zona, dando lugar a importantes canteiras deste
material.
A pesar de que é o predominante non é o único, pois os concellos de Alfoz, Burela,
Cervo, O Valadouro, Viveiro e Xove aséntanse sobre substratos graníticos.
Atopamos aínda unha última rocha que indicar, a caliza. Estas atópanse na zona
oriental, sobre todo nos Concellos de Mondoñedo e Lourenzá, pertencentes á veta caliza
(Calizas de Vegadeo) que surca Galicia de Sur a Norte e que dá lugar a un número importante
de covas, tal é o caso do conxunto cárstico de Rei Cintolo onde se poden atopar máis de 15
covas e covachas.
Climatoloxía.
A Mariña lucense, en xeral, defínese por presentar un clima oceánico de temperaturas
frescas e abundante choiva.

Descrición humana.
Poboación.
A nivel poboacional estase a perder poboación rapidamente na zona, tal como amosan
os procesos vexetativos. Véxase como exemplo o crecemento vexetativo e poboacional da
comarca A Mariña Central entre os anos 1990 e 1998 (ambos incluídos) para logo pasar a ver
todos os datos de poboación e economía concello a concello.
Crecemento Vexetativo 1990-98

50
-50 Alfoz
Burela
-100 Foz
Lourenzá
-150
Mondoñedo
-200 Valadouro
A Mariña Central
-250
-300
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Crecemento Poboacional 1990-98
200
150
100
Alfoz
50
Burela
0 Foz
-50 Lourenzá
Mondoñedo
-100
Valadouro
-150 A Mariña Central
-200
-250
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

Datos por concellos (Fonte: www.ige.xunta.es/ga/difusion/fichas_municipais/bdmunicipal.htm)
Alfoz
SOCIEDADE E POBOACIÓN
Poboación (Padrón) Total Homes Mulleres Período Fonte Indicadores demográficos Dato Período Fonte
Poboación 2.553 1.241 1.312 2003 INE Taxa bruta de natalidade (o/oo) 4,1 2001 IGE
De 0 a 15 anos 316 160 156 2003 INE Taxa bruta de mortalidade (o/oo) 12,6 2001 IGE
De 16 a 64 anos 1.506 765 741 2003 INE
Índice de envellecemento 229,6 2001 IGE
De 65 e máis anos 731 316 415 2003 INE
Idade media á maternidade 30,7 2001 IGE
Poboación estranxeira 10 4 6 2003 INE
Idade media 48,9 47,1 50,5 2001 IGE Número medio de fillos por muller 0,6 2001 IGE
Taxa bruta de nupcialidade (o/oo) 3,3 2001 IGE
Movemento natural da
Total Homes Mulleres Período Fonte
poboación Idade media ao primeiro matrimonio Homes Mulleres Período Fonte
Nacementos 8 1 7 2001 IGE-INE
28,1 26,7 2001 IGE
Defuncións 23 11 12 2001 IGE-INE
Matrimonios 3 2001 IGE-INE
Censo de vivendas 2001 Dato Período Fonte
Saldo vexetativo -15 2001 IGE-INE
Vivendas 909 2001 INE
principais 810 2001 INE
Movementos migratorios Emigrantes Inmigrantes Período Fonte
Á mesma provincia 34 21 2002 INE secundarias 80 2001 INE
A outra provincia 4 1 2002 INE baleiras 18 2001 INE
A outra comunidade 12 5 2002 INE Edificios 862 2001 INE
Estranxeiro 0 5 2002 INE Locais 69 2001 INE
Paro rexistrado (1) Total Homes Mulleres Período Fonte Actividade (Censo 2001) Total Homes Mulleres Período Fonte
Por idade Taxa de actividade 40,9 53,7 29 2001 INE
Menores de 25 anos 17 6 11 2003 CASERL Taxa de paro 10 8,8 12,1 2001 INE
Outras idades 52 20 32 2003 CASERL
Ocupados por sectores
Por sectores de actividade
Agricultura 2 2003 CASERL Agricultura 235 122 113 2001 INE
Industria 8 2003 CASERL Pesca 16 14 2 2001 INE
Industria 130 111 19 2001 INE
Construción 5 2003 CASERL
Construción 120 117 3 2001 INE
Servizos 44 2003 CASERL
Servizos 290 143 147 2001 INE
Sen emprego anterior 9 2003 CASERL
Eleccións Dato Período Fonte

Número de electores 2.325 2003 MI
ECONOMÍA
Agricultura Dato Período Fonte Empresas Dato Período Fonte
2001- IGE- Empresas por condición xurídica
Número de explotacións de gando bovino 254
2002 CPADR Persoas físicas 85 2002 IGE
2001- IGE- Sociedades anónimas 0 2002 IGE
Total bovinos 430
2002 CPADR Sociedades de responsabilidade limitada 22 2002 IGE
Cooperativas 1 2002 IGE
Administración pública Dato Período Fonte Outras 2 2002 IGE
Ingresos municipais .. 2000 CC-MH
Tributos municipais (2) .. 2000 CC-MH Empresas por actividade Industria Construción Servizos Período Fonte
Impostos directos .. 2000 CC-MH
19 29 62 2002 IGE
Impostos indirectos .. 2000 CC-MH
Taxas e outros .. 2000 CC-MH
Rendemento medio do IRPF 7.394,72 2001 AEAT Dato Período Fonte
Empresas por estrato de asalariados
Construción Dato Período Fonte Microempresa 104 2002 IGE
Número de vivendas a crear de nova Sen asalariados 58 2002 IGE
3 2002 IGE-MF
planta De 1 a 9 asalariados 46 2002 IGE
Variación neta do parque de vivendas 3 2002 IGE-MF Peme (de 10 a 249 asalariados) 6 2002 IGE
Número de edificios a crear de nova planta 5 2002 IGE-MF Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
Comercio polo miúdo Dato Período Fonte Número de establecementos 108 2001 IGE
Número de establecementos comerciais 17 2001 IGE
Superficie de venda media m² 95 2001 IGE
Barreiros
de 0 a 15 anos 412 206 207 2003 INE Taxa bruta de mortalidade (o/oo) 16,9 2001 IGE
de 16 a 64 anos 2.134 1.063 1.071 2003 INE
de 65 e máis anos 1.028 441 587 2003 INE
29,7 26,6 2001 IGE
Vivendas 2.797 2001 INE
principais 1.210 2001 INE
Á mesma provincia 55 28 2002 INE secundarias 1.327 2001 INE
A outra comunidade 19 32 2002 INE Edificios 2.074 2001 INE
Por idade Taxa de actividade 45,9 55,3 37,4 2001 INE
menores de 25 anos 22 9 13 2003 CASERL Taxa de paro 9,4 6,6 13 2001 INE
outras idades 83 32 51 2003 CASERL
Por sectores de actividade Agricultura 349 153 196 2001 INE
Agricultura 2 2003 CASERL Pesca 15 6 9 2001 INE
Industria 5 2003 CASERL
Servizos 585 293 292 2001 INE

ECONOMÍA
Total bovinos 4.078
18 46 130 2002 IGE
Número de vivendas a crear de nova sen asalariados 115 2002 IGE
(*)70 2002 IGE-MF
planta de 1 a 9 asalariados 72 2002 IGE
Variación neta do parque de vivendas (*)69 2002 IGE-MF Peme (de 10 a 249 asalariados) 7 2002 IGE
Número de edificios a crear de nova planta (*)68 2002 IGE-MF Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
Burela
de 0 a 15 anos 1.536 779 757 2003 INE Taxa bruta de mortalidade (o/oo) 8,2 2001 IGE
de 16 a 64 anos 5.521 2.781 2.741 2003 INE
de 65 e máis anos 867 379 488 2003 INE
30,7 28,5 2001 IGE
Saldo vexetativo 4 2001 IGE-INE
A outra provincia 31 46 2002 INE baleiras 1.075 2001 INE
Estranxeiro 1 80 2002 INE Locais 1.325 2001 INE
menores de 25 anos 63 23 40 2003 CASERL Taxa de paro 7,3 5,6 10,1 2001 INE
Servizos 1.855 802 1.053 2001 INE

ECONOMÍA
Número de explotacións de gando 2001- IGE- Empresas por condición xurídica
0
bovino 2002 CPADR Persoas físicas 322 2002 IGE
Total bovinos 1.486
Ingresos municipais 3.179.077,73 2000 CC-MH
Tributos municipais (2) 1.243.550,3 2000 CC-MH Empresas por actividade Industria Construción Servizos Período Fonte
Impostos directos 886.813,08 2000 CC-MH
35 66 468 2002 IGE
Impostos indirectos 90.193,69 2000 CC-MH
Taxas e outros 266.543,53 2000 CC-MH
(*)188 2002 IGE-MF
Número de edificios a crear de nova Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
(*)10 2002 IGE-MF
planta
Número de establecementos 701 2001 IGE
Comercio polo miúdo Dato Período Fonte
Número de establecementos
215 2001 IGE
comerciais
Cervo
de 16 a 64 anos 3.621 1.855 1.766 2004 INE
de 65 e máis anos 850 366 484 2004 INE
Idade media 42,8 42 43,6 2004 IGE Número medio de fillos por muller 0,6 2003 IGE
poboación (1) Idade media ao primeiro matrimonio Homes Mulleres Período Fonte
31,6 27 2003 IGE
Vivendas familiares 2.183 2001 INE
Por idade Taxa de actividade 49 61,3 36,9 2001 INE
menores de 25 anos 50 17 33 2004 CASERL Taxa de paro 12 8,1 18,5 2001 INE
Servizos 857 397 460 2001 INE

ECONOMÍA
Número de explotacións de gando bovino 115 2003 IGE-CPADR Empresas por condición xurídica
Total bovinos 644 2003 IGE-CPADR Persoas físicas 145 2002 IGE
Sociedades anónimas 6 2002 IGE
Administración pública Dato Período Fonte Sociedades de responsabilidade limitada 38 2002 IGE
Ingresos municipais .. 2001 CC-MH Cooperativas 1 2002 IGE
Tributos municipais (3) .. 2001 CC-MH Outras 15 2002 IGE
Impostos indirectos .. 2001 CC-MH Empresas por actividade Industria Construción Servizos Período Fonte
Taxas e outros .. 2001 CC-MH 20 27 158 2002 IGE
Rendemento medio do IRPF 14.906,65 2003 AEAT
Dato Período Fonte
Construción (4) Dato Período Fonte
Número de vivendas a crear de nova planta 44 2003 IGE-MF
Peme 205 2002 IGE
Variación neta do parque de vivendas 45 2003 IGE-MF
Microempresa 193 2002 IGE
Número de edificios a crear de nova planta 15 2003 IGE-MF
sen asalariados 118 2002 IGE
de 1 a 9 asalariados 75 2002 IGE
Comercio polo miúdo Dato Período Fonte Pequena empresa (de 10 a 49 asalariados) 11 2002 IGE
Número de establecementos comerciais 45 2002 IGE Mediana empresa (de 50 a 249 asalariados) 1 2002 IGE
Superficie de venda media m² 85,94 2002 IGE Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
Foz
de 0 a 15 anos 1.426 723 703 2003 INE Taxa bruta de mortalidade (o/oo) 12,6 2001 IGE
de 16 a 64 anos 6.193 3.078 3.115 2003 INE
de 65 e máis anos 1.896 752 1.144 2003 INE
Idade media 44 42,4 45,4 2001 IGE Número medio de fillos por muller 0,8 2001 IGE
31,1 28,9 2001 IGE
Á mesma provincia 124 145 2002 INE secundarias 1.582 2001 INE
Industria 38 2003 CASERL Industria 668 595 73 2001 INE
Construción 45 2003 CASERL Construción 486 459 27 2001 INE
Servizos 1.846 903 943 2001 INE

ECONOMÍA
196
Total bovinos 1.303
52 125 432 2002 IGE
(*)200 2002 IGE-MF
(*)99 2002 IGE-MF
planta
152 2001 IGE
comerciais
Lourenzá
de 16 a 64 anos 1.774 896 878 2003 INE
de 65 e máis anos 842 367 475 2003 INE
30 29,1 2001 IGE
Servizos 404 196 208 2001 INE

ECONOMÍA
Total bovinos 1.291
Ingresos municipais 701.181,51 2000 CC-MH
Tributos municipais (2) 237.019,05 2000 CC-MH Empresas por actividade Industria Construción Servizos Período Fonte
33 43 152 2002 IGE
6 2002 IGE-MF
6 2002 IGE-MF
planta
Mondoñedo
de 16 a 64 anos 3.190 1.547 1.643 2003 INE
de 65 e máis anos 1.622 649 972 2003 INE
Idade media á maternidade 30 2001 IGE
30,4 28,4 2001 IGE
Servizos 799 376 423 2001 INE

ECONOMÍA
Total bovinos 694
37 44 199 2002 IGE
(*)3 2002 IGE-MF
Número de edificios a crear de nova planta (*)3 2002 IGE-MF Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
Ribadeo
de 0 a 15 anos 1.199 620 578 2003 INE Taxa bruta de mortalidade (o/oo) 14 2001 IGE
de 16 a 64 anos 5.550 2.711 2.839 2003 INE
de 65 e máis anos 2.064 794 1.271 2003 INE
Idade media 45,1 43,2 46,9 2001 IGE Número medio de fillos por muller 1 2001 IGE
31,1 27,5 2001 IGE
Servizos 2.079 1.021 1.058 2001 INE

ECONOMÍA
311
Total bovinos 5.240
47 104 497 2002 IGE
Taxas e outros 538.780 2000 CC-MH
119 2002 IGE-MF
49 2002 IGE-MF
planta
188 2001 IGE
comerciais
Trabada
Poboación 1.817 870 947 2003 INE Taxa bruta de natalidade (o/oo) 3 2001 IGE
de 0 a 15 anos 210 114 96 2003 INE Taxa bruta de mortalidade (o/oo) 14 2001 IGE
de 16 a 64 anos 1.095 540 555 2003 INE
de 65 e máis anos 512 216 296 2003 INE
30,8 29,3 2001 IGE
Vivendas 589 2001 INE
menores de 25 anos 8 4 4 2003 CASERL Taxa de paro 6 4,9 7,6 2001 INE
Servizos 201 89 112 2001 INE

ECONOMÍA
Total bovinos 3.632
8 12 52 2002 IGE
1 2002 IGE-MF
Número de edificios a crear de nova planta 7 2002 IGE-MF Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
O Valadouro
de 16 a 64 anos 1.532 804 728 2003 INE
de 65 e máis anos 773 331 442 2003 INE
33,3 28,6 2001 IGE
Servizos 393 205 188 2001 INE

ECONOMÍA
Total bovinos 0
Ingresos municipais 801.337,79 2000 CC-MH
Tributos municipais (2) 274.267,47 2000 CC-MH Empresas por actividade Industria Construción Servizos Período Fonte
12 25 99 2002 IGE
20 2002 IGE-MF
9 2002 IGE-MF
planta
Xove
Poboación 3.603 1.799 1.804 2004 INE Taxa bruta de natalidade (o/oo) 6 2003 IGE
de 16 a 64 anos 2.423 1.232 1.191 2004 INE
de 65 e máis anos 826 382 444 2004 INE
poboación (1) Idade media ao primeiro matrimonio Homes Mulleres Período Fonte
31,5 29,4 2003 IGE
Vivendas familiares 1.288 2001 INE
Servizos 594 289 305 2001 INE

ECONOMÍA
IGE- Empresas por condición xurídica
Número de explotacións de gando bovino 190 2003
CPADR Persoas físicas 100 2002 IGE
IGE- Sociedades anónimas 1 2002 IGE
Total bovinos 1.583 2003
CPADR Sociedades de responsabilidade limitada 22 2002 IGE
Impostos directos 2.222.542,5 2001 CC-MH
10 21 96 2002 IGE
Construción (4) Dato Período Fonte Peme 127 2002 IGE
Número de vivendas a crear de nova Microempresa 125 2002 IGE
18 2003 IGE-MF
planta sen asalariados 72 2002 IGE
Variación neta do parque de vivendas 20 2003 IGE-MF de 1 a 9 asalariados 53 2002 IGE
Número de edificios a crear de nova Pequena empresa (de 10 a 49 asalariados) 1 2002 IGE
6 2003 IGE-MF
planta Mediana empresa (de 50 a 249 asalariados) 1 2002 IGE
Gran empresa (250 e máis asalariados) 0 2002 IGE
Número de establecementos comerciais 19 2002 IGE Número de establecementos 138 2002 IGE
Superficie de venda media m² 120,32 2002 IGE
Lectura de datos:
(*) No epígrafe de construción, información incompleta para os concellos que aparezan con este símbolo
(..) Dato non dispoñible
(-) Non procede
(X) Segredo estatístico
(1) O Total pode non coincidir coa suma de Homes e Mulleres xa que os datos están en medias anuais
(2) A partida de tributos municipais non coincide exactamente cos tributos, senón que tamén poden estar incluídos outros tipos de ingresos como
prezos
AEAT: Agencia Estatal de la Administración Tributaria
CASERL: Consellería de Asuntos Sociais, Emprego e Relacións Laborais
CC: Consello de Contas INE: Instituto Nacional de Estadística
CPADR: Consellería de Política Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural MF: Ministerio de Fomento
IGE: Instituto Galego de Estatística MH: Ministerio de Hacienda
Concellos
Alfoz
Está constituído por nove parroquias: Adelán, Bacoi, Carballido, O Castro de Ouro,
Lagoa, As Oiras, O Pereiro, O Reirado e San Pedro de Mor.
- Rede fluvial
A principal corrente de auga que presenta é o río Ouro ao que verten a maior parte dos
regatos que están na zona, tanto deste concello como do concello veciño de O Valadouro.
- Clima
Presenta unhas temperaturas suaves intermedias e precipitacións moderadas. En zonas
de montaña deste concello a media de temperatura pode caer bastante pola altitude das
mesmas.
- Economía
A maior parte do persoal activo adícase a actividades agrarias.
Barreiros
Está constituído por oito parroquias: Cabarcos (San Xulián), Celeiro de Mariñaos,
Reinante (Santiago), San Cosme de Barreiros, San Miguel de Reinante, San Pedro de
Benquerencia, San Xusto de Cabarcos e Vilamartín Pequeno. Este é o concello da Mariña
Central máis poboado e con maior zona litoral.
- Rede fluvial
A principal corrente de auga que presenta é o Masma que o delimita pola parte
occidental.
- Clima
Temperaturas suaves (13ºC de media anual) e precipitacións moderadas (1.019 mm).
- Economía
O 49,9% do persoal activo adícase a actividades agrarias que se ven complementadas
polas actividades adicadas ao turismo.

Burela
Burela é o concello máis recente da Mariña Central, posto que se independiza do
Concello de Cervo, do que formaba parte como parroquia, no ano 1994.
- Clima
Presenta un clima oceánico suave. Cunhas temperaturas medias e pluviosidade
similares aos concellos veciños –Cervo e Foz.
- Economía
O concello de Burela é o porto pesqueiro máis importante do Norte da provincia de
Lugo. A pesca do bonito é a fonte fundamental de ingresos e desenvolvemento económico, xa
sexa de forma directa ou indirecta: pesca, manufacturas relacionadas do peixe e vendas, así
como os servizos de abastecemento de suministros para esta industria.
Agricultura e gandería son fontes de ingresos secundarias.
Cervo
Constituído por seis parroquias: Castelo, Cervo, Lieiro, Rúa, San Román de
Vilaestrofe e Sargadelos. Deste concello independizouse a parroquia de Burela,
constituíndose como concello en 1994.
- Rede fluvial
Presenta os cursos fluviais do Río Xunco e Río Covo como principais correntes de
auga. Os Montes de Cabaleiros crean dous espazos fluviais diferenciados.
- Clima
Clima marítimo temperán, con temperaturas suaves (13ºC de media anual) e
precipitacións abundantes (1.600 mm).
- Economía
Presenta unha baixa taxa de desemprego cunha gran concentración no sector servizos e
no sector industrial, sendo a factoría de produción de aluminio o principal demandante de man
de obra industrial.

Foz
Constituído por nove parroquias: Cangas, Cordido, Fazouro, Foz, Nois, San Martiño
de Mondoñedo, Santa Cilla do Valadouro, Santo Acisclo do Valadouro e Vilaronte. Este é o
concello da Mariña Central máis poboado e con maior zona litoral.
- Rede fluvial
Presenta os cursos fluviais do Masma, do Ouro, do Centiño e do Moucide. Este
concello presenta unhas elevacións centrais que dividen o mesmo en dúas zonas fluviais: a do
Masma e a do Ouro.
- Clima
Clima oceánico de temperaturas suaves, presenta unha media de 14ºC e unha
amplitude térmica baixa.
A media de precipitacións anuais sitúase nos 1.000 mm, presentando unha diminución
durante o verán.
- Economía
O 36,58% do persoal activo adícase ao sector servizos e o 20,23% ao industrial,
derivado da proximidade dunha industria importante como é Alúmina-Aluminio (San Cibrao).
A construción ocupa ao 14,17% dos traballadores e o sector primairo é o 18,15%
destacando a gandería e a explotación forestal. A pesca, debido a perder importancia, supón
só o 10,39%.
Lourenzá
Este concello está constituído por catro parroquias: Lourenzá (Santa María), San Tomé
de Lourenzá, San Xurxo de Lourenzá, e Santo Adrao de Lourenzá.
- Rede fluvial
A rede fluvial pertence á conca do río Masma, pero o máis representativo é o río Baos
co seu afluente, o Batán. O Baos nace na Serra da Cadeira e, cunha dirección N-S, desemboca
no río Masma. O territorio do concello, surcado polo devandito río, ábrese cara ao sector
setentrional que se corresponde á depresión de Lourenzá formada polo unión de diversos
regos.

- Clima
Climatoloxicamente atopámonos cun clima oceánico húmido cunha pluviosidade
anual abundante, xa que se move entre os 1.300 e os 1.500 mm, precipitacións repartidas
durante todo o ano. A temperatura media anual móvese en torno aos 12,5ºC e presenta unha
oscilación térmica moderada (10ºC).
- Economía
A economía baséase no sector primario, destacan tres subsectores: agricultura,
gandería e forestal. Todos eles contan cunha importante especialización.
A agricultura conta cunha gran variedade e intensidade nos cultivos, con millo, trigo,
pataca, praderías, frutais e horticultura. O carácter punteiro deste sector débese á riqueza do
chan e á concentración parcelaria que facilita a especialización.
A gandería baséase na produción láctea bovina, aínda que se mantén tamén a
produción de carne.
A explotación forestal é intensa grazas ao enorme potencial existente da zona e á boa
planificación, así como ao desenvolvemento dunha importante industria derivada. A maior
produción corresponde a madeira de trituración, de aserradeiro e a mobles.
Mondoñedo
Este concello conta con quince parroquias: Argomoso, O Carme, A Couboeira,
Figueiras, Lindín, Masma, Mondoñedo (Nosa Señora do Carme), Oirán, Os Remedios, San
Vicente de Trigás, Santa María Maior, Santiago de Mondoñedo, Sasdónigas, Vilamor e
Viloalle.
- Rede fluvial
Este concello está situado ao Norte do bloque montañoso que enmarca a Terra Chá. O
relevo deste concello é bastante accidentato. A principal corrente de auga é o río Masma,
alimentado por unha importante rede de pequenos regatos.
- Clima
Climatoloxicamente temos que falar de temperaturas suaves que oscilan entre os 8ºC
de media en xaneiro e os 18,1ºC en agosto. Presenta unha pluviosidade de 1.344 mm anuais e
danse néboas nas zonas máis baixas orixinadas por inversión térmica.

- Economía
A principal actividade económica é o sector primario, neste sector traballa un 42,2%
da poboación ocupada. A gandería oriéntase á produción láctea e cárnica, a agricultura está
orientada á produción de hortalizas e conta cunha importante riqueza forestal que constitúe un
importante soporte para o desenvolvemento da industria da madeira.
A capital municipal desempeña unha función administrativa e comercial facendo que a
porcentaxe de poboación adicada ao sector servizos ascenda ao 30,1%.
O resto da poboación traballa na industria (un 18,8%) e na construción (8,9%).
Ribadeo
Constituído por doce parroquias: Arante, Cedofeita, Couxela, Covelas, A Devesa,
Ove, Piñeira, Ribadeo, Rinlo, Santalla de Vilausende, Vilaframil e Vilaselán. Aséntase sobre
a ría do Eo e é un dos principais puntos de paso entre Galicia e Asturias dende a construción
da Ponte dos Santos.
- Rede fluvial
A principal corrente que presenta é o río Eo no seu tramo final, ao que chegan outros
regatos como Río Grande e Río Pequeno.
- Clima
Presenta un clima suave cunha media anual de temperatura de 12,9ºC e cunhas
precipitacións que se moven en torno aos 1.019 mm, con maior incidencia nos meses de
novembro e decembro.
- Economía
O sector terciario é o predominante na vila e o primario nas parroquias rurais, tendo
que considerar a actividade portuaria da capitalidade do concello como outra das actividades
de importancia. Complementa esta distribución ocupacional cun 12% (aproximadamente) o
sector da construción.
Trabada
Constituído por oito parroquias: A Fórnea, A Ría de Abres, Sante, Trabada, A Valboa,
Vidal, Vilaformán e Vilapena. Aséntase sobre a marxe dereita do río Eo, que delimita o
concello polo leste, e sobre a Serra da Cadeira, que o delimita polo oeste.

- Rede fluvial
A principal corrente de auga é o río Eo, ao que vai o río de Trabada.
- Clima
Clima oceánico de temperaturas medias (sobre os 12ºC) e precipitacións que rondan os
1.000 mm anuais.
- Economía
Presenta unha economía baseada no sector primario (62% dos activos), sendo bastante
escasa a porcentaxe empregada no sector servizos (17%), industria (13%) e construción (8%).
O Valadouro
Está constituído por dez parroquias: Budián, O Cadramón, Ferreira, Frexulfe, A Laxe,
Moucide, Recaré, San Tomé de Recaré, Santa Cruz do Valadouro e Vilacampa.
- Rede fluvial
A principal corrente de auga que presenta o concello é o Rego de Moucide que chega a
desembocar, aínda que é preciso indicar que está próximo o río Ouro ao que verten a maior
parte dos regatos que están na zona e que propiamente está ubicado no concello de Alfoz.
- Clima
Presenta unhas temperaturas suaves intermedias e precipitacións moderadas. En zonas
de montaña deste concello a media de temperatura pode caer bastante pola altitude das
mesmas. En zonas da parroquia do Cadramón, onde se ubica o pico máis alto da zona (Pico do
Cadramón con 1.056 m), as nevadas son frecuentes no inverno.
- Economía
A maior parte do persoal activo adícase a actividades agrarias.
Xove
Está constituído por oito parroquias: Lago, O Monte, Morás, Portocelo, A Rigueira,
Sumoas, Xove e Xuances.
- Rede fluvial

As principais correntes son o río Gilián e o río da Rigueira.
- Clima
Clima oceánico húmido de temperaturas suaves todo o ano.
- Economía
O 27,2% dos activos están empregados no sector secundario, o 23,2% no terciario e o
resto adícanse á agricultura (29,4%) e á pesca (12,3%).


Metodoloxía xeral
O proceso que leva á elaboración desta tese de doutoramento podemos dividilo en tres
pasos: a elaboración dun catálogo de xacementos, a recollida de datos xerais sobre os
asentamentos da época estudada na zona –entendida en sentido amplo– e os traballos de
escavación arqueolóxica levados a cabo en Zoñán.
Para elaborar un catálogo de xacementos, en primeiro lugar debemos escoller os
descritores máis apropiados para tal fin. E para iso é obrigado consultar diversos catálogos
elaborados noutras zonas en diversas épocas, para poder observar cales son os aspectos
citados en cada momento e cales serían os mellores para a nosa zona, coa finalidade de
facilitar a comparativa entre zonas en anos vindeiros ou incluso durante o proceso da
elaboración do catálogo.
O punto de partida dos modelos, como non podía ser doutro xeito, está no Seminario
de Estudos Galegos que elaboran a primeira ficha de catalogación que se emprega en Galicia
e que se publicará na revista Nós no ano 19235. Este modelo é o máis usado durante o século
XX, pero non será o único que se consulte para a elaboración das fichas que aquí se poñan en
prática, sinón que temos outros como Acuña 1987, Carballo 1986, Rodríguez 1975, González
e Ferrer 1996, etc.
Con toda esta información elaborouse unha ficha moi completa e complexa que
debería ser axustada ao comezar a cubrir os campos da mesma co fin de facela funcional e
adaptala ás realidades da área de estudo, pero sen renunciar á información precisa para facer
un catálogo apropiado. Así, tras todas as adaptacións pertinentes, concluíuse que a ficha
adecuada contería os campos que seguen:
Situación
Parroquia Concello
Mapa
5
Revista Nós, n.º 149, ano 3 n.º15, páxinas 15-16, ano 1923.

Coord. UTM_X N
Coord. UTM_Y W
Altitude
Propiedade
Accesos
Observacións
Descric. Xeográfica
Descric. Xeolóxica
Vexetación actual
Correntes de auga
Recursos actuais
Conservación
Eixo maior Superficie (Ha)
Eixo menor
Accesos ao recinto
Recinto
Defensas
A funcionalidade deste tipo de ficha –á que habería que engadirlle campos como
bibliografía, un plano da planta, dous perfís significativos e unha ou varias fotos6– pode verse
nalgunha publicación, sendo a máis significativa o catálogo de xacementos de Mondoñedo
publicado no Boletín do Museo de Lugo
(Vigo 2004a).
Ilustración 1: Exemplo de plano: Castro de

Zoñán.
Sobre o sistema de planta e perfís

empregado hai que dicir que é diferente a
outras publicacións de catálogos de
xacementos (Acuña 1987, Carballo 1986,
Rodríguez 1975, González e Ferrer 1996,
etc.) , porque se pensou que este sistema podería ser máis apropiado para zona.
6
As explicacións dos campos pode verse en “A teórica das fichas”, do catálogo de xacementos.

Descoñecemos en que estado se encontran actualmente os castros noutras zonas do

que é a Gallaecia romana, pero na que nos ocupa a maleza que cobre a gran maioría fai moi
difícil facer unha planta e un perfil reais e completos. Polo tanto óptase por facer unha
descrición do que se ve –recinto, defensas,... – indicar a súa ubicación e valorar o que sería a
extensión do xacemento en superficie, indicando nun plano con curvas de nivel a área que
ocuparía o mesmo. Estes planos están realizados a partir da planimetría 1:25.000 do Instituto
Geográfico Nacional.
400 400
300 300
A-A' B-B'
200 200
100 100
0 0
Ilustración 2: Exemplo de perfís: Castro de Zoñán. Nota: a frecha indica o punto medio da área.
Isto verase cumprimentado por dous perfís significativos que abranguen máis que o
propio xacemento para poder ver a súa posición con relación ao contorno. E, por último,
contará cunha fotografía aérea da zona, co que se clarificará definitivamente a entidade do
mesmo. Nesta fotografía aérea
poderase comprobar a
existencia/ausencia de maleza e,
en caso de permitilo a
vexetación, poderanse
contemplar perfectamente as
características do recinto. Esta
poderá levar ademais, cando se
considere preciso, algún
indicativo superposto para
facilitar a lectura da mesma –tal
como se ve a continuación.
Ilustración 3: Foto aérea: Castro de

Zoñán. (As frechas marcan, neste
caso, o recinto).

Unha vez feita a ficha procedeuse á elaboración do catálogo, pero, como é obvio, unha
prospección intensiva para unha zona tan grande e cunha soa persoa á fronte antóllase longa e
difícil. Polo tanto, e visto que a finalidade non é o catálogo en si senón unha valoración
global, procédese á elaboración das fichas a partir dos datos obtidos a través dun baleirado
bibliográfico que se contrasta cos datos oficiais para poder racionalizar, sempre que fose
posible, as informacións de cada xacemento e unificalas, posto que ao longo do tempo
producíronse variantes nas denominacións de cada un deles e mesmo a nivel oficial hai
denominacións diferentes para a mesma realidade (Alto dos Castros e Castro de Penelas –
Lourenzá e Mondoñedo respectivamente– é un único castro situado no límite entre ambos os
dous concellos).
Así, con esta exposición previa, levouse a cabo un baleirado bibliográfico orientado a
unha dobre finalidade: reunir datos sobre xacementos da zona e, ademais, informacións sobre
os traballos de investigación na Mariña que puidesen ser útiles para unha lectura global tal e
como se formulaba.
Por último tamén se iniciou unha liña de recollida de datos adicada a buscar
información sobre temas máis xerais. Neste apartado traballouse sobre as fontes clásicas,
estudos xerais sobre a época, teorías de investigación en arqueoloxía, tendencias
metodolóxicas de traballo en arqueoloxía, estudos concretos sobre problemáticas
determinadas atopadas no transcurso da investigación no Castro de Zoñán, etc...
O proceso do baleirado, que se pode ver claramente cun repaso á bibliografía xeral,
segue a liña indicada e plásmase na lectura de diversos artigos e obras e no repaso a un
conxunto de revistas científicas con resultados variables, tal como se pode ver nas citas
bibliográficas, nas que dunhas publicacións hai máis notas que doutras.
Ademais dos textos clásicos, como poden ser os de Plinio, Strabón (García 1986),
Ptolomeo ou Martiño de Braga, do intento de recollida de información medieval sobre o
Castro de Zoñán no Arquivo Catedralicio da Catedral de Mondoñedo e das diversas
monografías, o bloque bibliográfico principal procede de revistas científicas, tanto da área
española como portuguesa, artigos que, nalgún caso, proveñen dunha lectura sistemática de
todos os números da revista ou da lectura casual derivada da bibliografía doutra obra, pois
presentaba un título “sospeitoso”, se se me permite a expresión, de conter información
interesante para esta tese.
As revistas científicas nas que se procedeu a un baleirado sistemático son:
Para Galicia:
Arquivos do Seminario de Estudios Galegos

Boletín Auriense
Boletín da Real Academia Gallega
Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo
Boletín do Museo Provincial de Lugo
Brigantium
Cuadernos de Estudios Gallegos
Estudios Mindonienses
Gallaecia
Para o resto de España:
Archivo Español de Arqueología
Archivo Español de Arte y Arqueología
Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología de Valladoliz
Noticiario Arqueológico Hispánico (Madrid)
Revista de Arqueología
Zephyrus
Na área portuguesa procedeuse tamén a unha recollida de datos, pero só a partir do ano
1990, destinada máis que nada a recadar información xeral e datos que puidesen permitir unha
visión global desa zona, co fin de ver os criterios e bases dos estudos para unha comparativa,
se fose posible, con esta zona norte de Galicia:
Al-Madam, Arqueología-Patrimonio-Historia Local
Arqueología
Brácara Augusta
Boletín Cultural de Esposende
Cadernos de Arqueología
Conímbriga
O Arqueólogo Portugués
Portugalia
Revista de Guimarães

Unha vez reunidos todos os datos precisos7 procédese á elaboración dunha listaxe de
xacementos e a colocalos na planimetría da zona para despois contrastar estes datos coas
fichas de patrimonio que puiden consultar na Delegación da Consellería de Cultura, Dirección
Xeral de Patrimonio no Edificio Multiusos da Xunta en Lugo. Os datos bibliográficos tamén
se contrastaron cunhas fichas de catalogación que posúe o Museo Provincial de Lugo, fichas
elaboradas xa hai anos polo persoal do museo e que foron de moita axuda para complementar
os datos bibliográficos e oficiais.
Realizado o catálogo, puidemos comprobar que hai referencias bibliográficas que non
poden atoparse nas fichas ou que son moi xerais e non permiten a súa localización para a
adxudicación de ficha. Comprobamos tamén que as fichas oficiais da Xunta, polo menos as
que están en Lugo, amosan algún erro de consideración que desubica o xacemento ou que o
ubica en dous puntos distintos segundo as coordenadas que se consulten. Aclárome: as fichas
oficiais contan cunha coordenada UTM e unha xeográfica, as coordenadas xeográficas van
incrementándose de sur a norte e de oeste a leste –nesta zona–, pero as UTM só funcionan
igual de sur a norte. Pola contra, no eixo das “X” van de oeste a leste, ao contrario que as
xeográficas. De aí o erro, xa que nalgunhas fichas parece que se empregan as UTM igual que
as xeográficas, co que temos unha coordenada UTM que nos marca un cuadrante distinto a
unha xeográfica, ou mesmo o indica mal. Un exemplo témolo en Foz co “Cu do Castro” que
se sitúa nas coordenadas seguintes:
Xeográficas: UTM
43º35’04” 640.200
07º15’50” 4.827.175
Mentres que na ficha oficial consta unha única referencia UTM que marca un vértice
de cuadrícula 641 // 4.826.
Este exemplo pode verse a continuación, e como este hai algún máis.
7
Digo os datos precisos, posto que houbo un momento no que por máis publicacións que se consultasen non se
incrementaba o número de referencias a xacementos nesta zona; polo que a partir de aí finalizou o proceso de
baleirado con este fin e todo o que se recolleu de aí en diante iría destinado á elaboración desa visión global da
zona. Indico isto por se algunha das fichas carece dalgunha cita bibliográfica que mencione determinado
xacemento. E, pola contra, se aparece na bibliografía xeral como referencia consultada, pois puido ser consultada
con esta segunda finalidade.

Ilustración 4: Recorte de plano 1:25.0008. Na esquerda está sen marcas, na dereita podemos ver o punto
de ubicación real do xacemento en negro, e en verde o punto que dá a ficha oficial.
Ademais hai xacementos mal colocados que distan uns 250 m en liña recta (en plano)
entre o lugar onde se ubican e o seu lugar correcto.
Todo isto engade aínda máis dificultades á elaboración dun catálogo xa de por si
complexo pola súa extensión.
Con todo isto xa bastante asentado comézase un traballo de investigación específico: a
escavación do Castro de Zoñán de forma sistemática.
Para levar a cabo esta escavación procédese a unha documentación xeral sobre o
xacemento e sobre os traballos levados a cabo con anterioridade no mesmo. Ambos os
aspectos, nun momento dado, van da man, posto que unha gran parte da documentación
procede de traballos levados a cabo en anos anteriores.
Pero por outra banda tamén hai documentacións que non derivan de traballos
anteriores sobre o castro. Aquí entra o intento de recoller información medieval sobre o
xacemento, ao estar situada próxima a este unha capela (Capela de San Cristovo) e mais un
Mosteiro (de San Martín de Villaoriente ou de Os Picos), o que nos fixo pensar que, no
pasado, poderían estar relacionados. Así buscamos referencias sobre a capela e na
documentación do Mosteiro (é unha busca superficial e non en profundidade en toda a
documentación; traballouse sobre tumbos publicados e estudos sobre a época medieval). Esta
busca tivo froito e de aí tentamos continuar buscando referencias no Arquivo Catedralicio de
8
Mapa 1/25.000 do IGN, ano 1995 folla 9-IV.

Mondoñedo, onde o arquiveiro nos facilitou a busca a través da consulta de índices xerais nos
que as referencias que había de Zoñán eran de visitas pastorais e outras relacionadas coa
igrexa; e non co que nos interesaba, que era o castro.
A outra fonte de información sobre o xacemento está constituída polo saber popular;
aquí puidemos ver restos de rodas de muíño, pías e cerámicas que nos aseguraron proceder do
castro, así como tamén puidemos escoitar comentarios acerca dos mouros que habitan o castro
ou que xogan no castro e conseguimos facer unha delimitación do xacemento grazas á
toponimia que nos facilitaron nas diversas visitas e conversas que houbo9.
Con toda esta información no noso poder, xa clasificada adecuadamente, procedeuse a
formular un traballo de escavación en área de forma sistemática10 nunha parte do xacemento
(A Croa). Esta formulación marcaba as liñas directoras, obxectivos e plans de traballo xerais
para poder proceder correctamente en todo momento e de acordo cunha idea de estudo global.
Pero hai que ter en conta que estas pautas concíbense sempre de forma aberta, pois hai que ser
conscientes de que a propia evolución dos traballos e os diversos achados van marcar a
metodoloxía específica que hai que aplicar en cada momento concreto.
Ao final téntase facer unha conxugación de todo para dar unha visión do que puido ser
a protohistoria e romanización na Mariña Lucense, poñendo como exemplo o Castro de
Zoñán.
9
Nos capítulos adicados ao Castro de Zoñán pódese ver en extenso toda esta exposición: presentación do
xacemento, reprodución dos textos medievais, imaxes das pezas, distribución toponímica do xacemento, etc.
10
Estes traballos veranse desenvolvidos extensamente nos capítulos correspondentes.

A investigación nos últimos tempos en Castrexo11 en Galicia
Nestes últimos anos a investigación parece estar relevada a un segundo plano fronte
aos traballos de arqueoloxía de urxencia vinculados a grandes obras públicas ou privadas. Así,
a pesar de estar nun momento en que hai grandes investimentos para traballos arqueolóxicos,
non se está a avanzar na investigación co aporte de novos datos, de datos frescos que poidan
ser estudados en conxunto cos preexistentes, o que permitiría asentar hipóteses para
convertelas en explicacións factibles ou crear unhas novas que explicasen e integrasen os
novos datos12.
Nun momento en que as novas tecnoloxías aplicadas ao noso campo permiten
mellorar, con moito, os rexistros e a xestión das moreas de datos que se recollen nos traballos
de campo, co que se axiliza todo, non se avanza. E isto é así porque no campo dos traballos de
urxencia non se está a fomentar o estudo dos datos recollidos. Estas intervencións solvéntanse
con pequenas memorias explicativas do feito executado e inventarios do material recuperado
rematando todo el nunha caixa no Museo pertinente, empregando estes como zonas de
almacenaxe de pezas, pero non se avanza máis de aí. Por suposto que a culpa non é do técnico
que vive do exercicio desta profesión, posto que un estudo adecuado leva tempo e para que se
poida levar a cabo sería preciso que se pagase tal actividade, algo que non se está a facer. A
outra solución para recuperar e poñer en marcha todo o stock que se está a producir, podería
ser –como xa se ten exposto noutras ocasións– o estudo en conxunto coa institución
universitaria, o que permitiría un avance do coñecemento; pero parece que as tentativas de
achegamento entre ambas as partes, salvo contadas ocasións, non acaban de chegar a bo fin.
Con todo isto como perspectiva, son poucos os lugares onde se está a traballar cunha
finalidade de investigación13. Exemplos son, Castro de Porto Baixo (Coruña, -inédito-),
11
Entendendo “Castrexo” como o estudo dos castros en sentido amplo, estean romanizados ou non.
12
Unha boa valoración da situación da arqueoloxía a nivel xeral faina Fernando Acuña no discurso inaugural do
curso académico 2002-2003 (Acuña 2002).
13
Indicar que para Castros como Castro da Moreira (Fonsagrada, Lugo) e Castro de Formigueiros (Incio, Lugo)
hai plans de traballo nesta liña comezándose os traballos de limpeza e topografiado dos mesmos.

Elviña (A Coruña), Neixón (A Coruña), Viladonga (Lugo), Castromao (Ourense), San Tomé
(Ourense), Castro de Alobre (Vilagarcía, Pontevedra), Castro-Landín (Cuntis, Pontevedra), O
Facho (Cangas do Morrazo, Pontevedra) San Cibrán (Ourense), Pena Redonda (Pontecaldelas,
Pontevedra14) ou Cíes (Pontevedra) –ademais de Zoñán, por suposto–, un número escaso se o
comparamos coas intervencións ás que dan lugar obras públicas como a Autovía do
Cantábrico ou calquera edificación de carácter privado en Lugo. Aínda que tamén é
importante sinalar que para as obras do Porto Exterior de A Coruña, na Punta Lagosteria,
escavouse un castro prerromano moi interesante por ter unha estrutura rectangular (ano 2005),
é o Castro de Punta Cociñadoiro e que está inédito. Así, o que queda é o estudo do
almacenado, as revisións do feito e a proliferación de teorías metodolóxicas que moitas veces
pecan de excesiva abstracción e que rematan por ser discusións sen fondo claro15.
Con este panorama en Galicia, a zona obxecto de estudo desta obra non podía ser unha
excepción, senón que quizais aínda se ve agravada a falta de investigación, posto que só hai
unha escavación sistemática en todo o século XX, o Castro de Fazouro, e algunha prospección
con resultados variables. No apartado que segue entraremos máis en profundidade nos estudos
levados a cabo nesta área, comezando no século XIX.
14
Ainda que só sexan unhas valoracións, seguen a liña da investigación e non da urxencia.
15
Con isto non quero dicir que reflexións teóricas sexan algo contraproducente, pois considero que é
fundamental establecer unha crítica sobre os métodos e interpretación que se aplican. Pero en moitas ocasións
“recreámonos na filigrana” e remátase discutindo sobre o sexo dos anxos, co que entramos nun debate baleiro e
non produtivo para o avance das investigacións.

Historia das investigacións na Mariña Lucense
A historia das investigacións da Mariña Lucense creo que ten tres puntos de inflexión
básicos sobre os que debe xirar este capítulo, estes son: os inicios con Villaamil y Castro (a
fins do século XIX), as escavacións no Castro de Fazouro (a mediados do século XX) e as
escavacións no Castro de Zoñán (nestes últimos catro anos, 2002-2005).
Os inicios das investigacións en prehistoria para esta zona creo que debemos buscalos
en Villaamil y Castro quen, a finais do XIX e principios do XX, desenvolve a súa actividade
investigadora, fundamentalmente no partido xudicial de Mondoñedo, en concellos como
Abadín, Alfoz, O Valadouro, Lourenzá, Foz, Riotorto,... e por suposto Mondoñedo, onde
realizará diversos traballos de escavación que se constituirán como pioneiros en Galicia.
Escava a Cova de Furada dos Cas (Mondoñedo), constituíndose como a primeira cova
escavada en Galicia, e tamén fai escavacións no Castro de Zoñán –constituíndose tamén como
a primeira escavación deste tipo en Galicia (López García 2003)– sobre as que publicará
referencias nas súas diversas obras. Aínda que os datos máis extensos sobre este, incluído un
plano do escavado, farao en 1876 (Villaamil 1876), en “Los Castros y las Mámoas de
Galicia”. Pero sobre os seus traballos en Zoñán xa falaremos máis adiante en profundidade.
Os traballos de Villaamil sobre a zona son bastante extensos e versan sobre as diversas
épocas16, pero para a etapa que nos ocupa podemos dividilos en dous grupos:
En primeiro lugar, podemos mencionar unha delimitación xeográfica da mesma e mais
un catálogo xeral onde citan os xacementos que el coñece de primeira man e aqueles dos que
oíu falar (Villaamil 1878).
En segundo lugar, traballos máis específicos de estudos de lugares e materiais
atopados nos mesmos que constitúen todo o resto da bibliografía que se cita. Neles hai
referencias a xacementos de Abadín, Alfoz, Foz, Mondoñedo, Riotorto, O Valadouro,....
16
Ademais da arqueoloxía adicouse a outros estudos histórico-artísticos: el foi o que estudou as pinturas murais
da catedral de Mondoñedo, que estaban tapadas polo coro. Traballo que lle valeu para entrar na Real Academia
da Historia.

Barreiros: Pena de Altar.

Foz: Cu do Castro.
Mondoñedo: Castro da Recadieira, Castro de Zoñán, Castro da Couboeira, Castro de
San Tomé de Estelo, Castro de Masma.
Riotorto: A Croa.
O Valadouro: Chao de Currás.
Estes son exemplos de xacementos, pero tamén fala de materiais: torques, fíbulas,
machados de bronce, empuñaduras de ferro, etc.
Villaamil é un pioneiro na zona e en Galicia neste tipo de estudos. Ten unha forma de
traballar particular: rexistros, estudos e publicacións, vistos dende a óptica actual, deixan
bastante que desexar. Pero el será o iniciador da investigación moderna na zona e eses erros
pódense atribuír á época e os procedementos xerais que se empregaban, máis que á persoa en
concreto.
A partir de Villaamil e ata as publicacións derivadas das escavacións en Fazouro nos

anos 1963, 1965 e 1966 (Suárez 1963, Chamoso 1965 e Alonso et al. 1966) as referencias a
estas zonas serán sempre secundarias (agás Mayán 1957). Isto é, inclúense en estudos xerais
como unha referencia máis a partir de datos xa publicados (Blanco 1957a-c, 1963 e 1965;
Bouza 1963 e 1965; Castillo 1927; López et al. 1929; López 1932, 1947, 1950, 1951, 1953 e
1955; Maciñeira 1923 e 1928; Mayán 1962; Trapero 1954; Vázquez 1943).
Nota aparte merece unha obra de Mayán Fernández (Mayán 1957) que dá a coñecer un
novo asentamento: “Os Castelos” de Viloalle (Mondoñedo), no que atopa diversos anacos de
cerámica e ferro que atribúe a unha etapa castrexa. Este xacemento está por estudar e os
achados atopados por el só permiten formular hipóteses de partida e non afirmacións finais. A
súa situación é moi diferente ao resto dos castros próximos que atopamos (ver fichas de
xacmentos –concello de Mondoñedo–) e as características do emprazamento, se ben
claramente defensivo, non se asemella a ningún outro para toda a área e que atribuímos a esta
mesma época. As fichas oficiais inclúeno dentro da etapa medieval e quizais teña máis
parecidos coa Frouseira (fortaleza de Pardo de Cela no cumio dun monte entre Alfoz, O
Valadouro e Foz) que con calquera castro; pero só por isto non debemos descartar nada, pois
como indicamos, o estudo está por facer.

A mediados do século XX lévase a cabo a intervención no Castro de Fazouro, situado

no Concello de Foz. Isto semella unha volta á primeira liña de investigación; pero os
resultados da mesma, a pesar da área aberta, son bastante parcos, ao menos nas publicacións
que dela derivaron (Suárez 1963; Chamoso 1965 e Alonso et al. 1966).
De todos os xeitos, este é un novo punto de inflexión nas investigacións da Mariña e
que podería ter sido a base para a continuación das mesmas. Pero isto non foi así e esta zona
norte deixouse un pouco de lado primándose a investigación na área occidental de Galicia,
sobre todo nas rías.
Tras os traballos levados a cabo en Fazouro vóltase aos estudos parciais e ás inclusións
en revisións xerais sobre determinados aspectos (Arias et al. 1979; Balseiro 1994; Calo 1993;
Canoura 2000; Caneiro 2002; Carreras 1980; Currás 1991; Dorribo et al. 2000; Fernández et
al. 1983; Fernández et al. 1994; Mayán 1975 e 1994; Monteagudo 1977; Pérez 1992;
Rodríguez 1996a; Romero 1976 e 1980; VV.AA. 1979; Valiña 1980; Vigo 2004a e 2005b17),
aínda que comezan a levarse a cabo valoracións puntuais en determinados xacementos como
pode ser Punta do Castro en Reinante (Ramil 1995) ou a consolidación do Castro de Fazouro
no 1989 tras longos anos de abandono (Barbi et al. 1995).
Como se pode ver nestes últimos anos para esta zona non se producen datos novos
sobre a época ata chegar ás escavacións no Castro de Zoñán. De aí a súa importancia, pola
novidade e polo feito de que se acomete como unha intervención sistemática coa finalidade da
investigación científica dende o comezo.
Contemporáneos con estas son, entre outros, o achado dos restos dun hipocausto
romano en Burela (no ano 2005) ao abrir unha estrada nova cara ao porto. Pero esta deriva
dun seguimento de obra e dunha escavación de urxencia, non dunha intervención con fins
científicos dende a súa orixe. Sobre estes achados, cando se está a escribir esta tese, non se
atopa bibliografía publicada, só contamos coas refencias do achado en prensa.
17
Este artigo foi redactado en abril do ano 2002, aínda que non se puido publicar ata o 2005. De aí que se cite
aquí tamén, posto que ten unha orixe anterior aos traballos de escavación arqueolóxica no Castro de Zoñán.


Catálogo xeral de xacementos


A teórica das fichas
Este catálogo arqueolóxico baséase nun baleirado bibliográfico como punto de partida,
recollendo nel a posición, as características do xacemento e os materiais atopados, para, ao
final, situalos nun mapa que nos dea idea do poboamento da zona durante a protohistoria e a
época romana.
A pesar de que, polo xeral, é suficiente con recoller posición e características,
considero que incluír os materiais é enriquecedor para o catálogo e facilitará, nalgúns casos, a
inclusión de lugares que poderiamos considerar “dubidosos”, tales como Ardilleiros e Castro
de San Tomé –para o Concello de Mondoñedo–, xa que neles só se recolleron elementos
arqueolóxicos, pero non conservan restos do asentamento que se poidan apreciar en superficie
no momento actual.
No inventario recóllense, por orde alfabética dentro de cada concello, tres tipos de
fichas: “Castros”, “Outros” e “Non Atopados”. Así temos:
a. Un bloque de localización xeral.
b. Un bloque de descrición do lugar e do xacemento.
c. Un bloque específico para “Castros” atopados.
d. Un bloque específico para “Outros Xacementos”.
- Bloque “a”.
Situación
Parroquia Concello
Mapa
Coord. UTM_X N
Coord. UTM_Y W
Altitude
Propiedade

Accesos
Observacións
En primeiro lugar, a situación refírese ao nome do núcleo habitado máis próximo ao
xacemento e a parroquia á que pertence. En segundo lugar, no epígrafe “Mapa” indicaremos o
número de folla da planimetría do Instituto Topográfico Nacional, a escala 1/25.000, no que
se pode atopar o xacemento seguindo as coordenadas que damos no seguinte apartado.
As coordenadas que proporcionamos, en UTM e en Xeográficas, remiten ao punto
central do xacemento.
Os accesos indican os camiños, se os hai, a través dos que poderemos chegar ao punto
indicado. E, por último, neste primeiro bloque, as observacións. Nelas recóllese aquilo que
axude a concretar elementos do lugar ou aclara posibles dúbidas.
- Bloque “b”.
Descric. Xeográfica
Descric. Xeolóxica
Vexetación actual
Correntes de auga
Recursos actuais
Conservación
Aquí faise unha descrición xeográfica do lugar onde está situado o xacemento.
Indícase o tipo de substratos e a vexetación actual do contorno así como as correntes de auga.
Os recursos indican cales son os que hai hoxe. Por último, para este bloque, indícase o estado
de conservación do xacemento, se é posible facer unha valoración.
- Bloque “c”.
Eixo menor
Accesos ao recinto
Recinto
Defensas
Aquí indícanse, no eixo maior e menor, os diámetros do castro, para logo facer unha
estimación da superficie en hectáreas.

Nos accesos ao recinto indícase cal sería o punto máis doado para acceder a el
segundo a estrutura que presenta o xacemento. Despois faise unha breve valoración do recinto
para rematar indicando o tipo de defensas que conserva hoxe en día.
Como específico dos castros incluímos os perfís, onde se indican os desniveis do
terreo e o punto de ubicación cunha frecha.
Os cortes están indicados, no mapa que complementa todas as fichas, con dous eixos:
o A-A’ e o B-B’, no que se inclúen o eixo maior e o menor respectivamente. Estes cortes (A-
A’ e B-B’) abarcan un espazo maior que o dos eixos para facilitar a visión global do lugar.
As cotas, nos perfís, están tomadas cada 50 m, salvo que se indique o contrario.
- Bloque “d”: “outros xacementos”

Eixo menor
Accesos ao recinto
Ademais disto, as fichas inclúen, en todos os casos, os materiais atopados e a

bibliografía en que aparecen referenciados.
Nos atopados inclúese unha foto do xacemento, naqueles lugares que sexa posible, e
un plano de localización con curvas de nivel, salvo casos dubidosos. Neste plano indícase a
posible área do recinto. En ocasións só de xeito orientativo, xa que a maleza ou as
características de conservación do xacemento fan imposible unha maior precisión.
Compleméntase cada unha das fichas cunha fotografía aérea, naqueles casos que se
considere significativo.


Concello de Alfoz

Consideracións previas para o Concello de Alfoz e o Concello de O

Valadouro
Ambos concellos son limítrofes e ocupan un val, o coñecido como Val do Ouro (hai
quen diría Val do Douro) ou Valadouro. Este val está sendo estudado dende hai anos por un
grupo de persoas18 que se adica ao estudo das lendas e contos populares da zona e que a raíz
disto comezaron a entrar no campo da arqueoloxía.
Deste contacto coa xente foron “redescubrindo” os lugares arqueolóxicos dos que
falan as lendas e a bibliografía de fins do XIX e principios do XX. E contribuíron a
incrementar, ademais, o patrimonio inventariado pola Xunta con varias mámoas das que
falaba xa Villaamil no século XIX e que aínda non estaban fichadas no catálogo oficial.
Estas consideracións previas que estou formulando son para indicar que a maioría dos
datos aquí incluídos sobre os xacementos castrexos nestes dous concellos está contrastada con
datos pertencentes a este grupo de investigación. Tamén teño que dicir que, ademais da
información contrastada con eles, hai datos que corresponden aos traballos deste grupo.
Estes datos proceden dunha tripla vertente:
• Os específicos de xacementos, proporcionados por eles, sobre lugares que hoxe
non poden ser visitados de xeito produtivo polas circunstancias particulares do
lugar (incremento esaxerado da maleza).
• Os que versan sobre ubicacións correctas de xacementos.
• Aqueles derivados da miña visita directa dos mesmos acompañado por eles.
A referencia bibliográfica para indicar que un xacemento foi contrastado con este
grupo será o de Ferreira et al. (inédito).
18
Grupo formado por Isaac Ferreira, Manuel Lourenzo e Xesús Pisón.

A Croa
Situación Beloi (Lugar de Monforte – Couto de Arriba-)19
Parroquia Sam. Pedro de Mor Concello Alfoz
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (9-III)
Coord. UTM_X 626.925 N 43º30'58''
Coord. UTM_Y 4.819.700 W 07º26'00''
Altitude (m) 95
Propiedade: Privada.
Accesos: Por estrada.
Observacións Despois de ter visitado o lugar, pola toponimia da zona (Monforte) e
polos datos de Ferreira et al. (Ferreira et al., inédito), creo que se trata
dun asentamento de carácter defensivo, pero de época medieval. O que
non podería afirmar é se se trata dun lugar con asentamentos anteriores,
posto que non hai datos que o afirmen. A zona é un emprazamento
lixeiramente elevado con relación ao contorno e con correntes de agua
a ambos os lados, o que acentúa o desnivel. Pola miña parte só incluirei
neste punto plano e fotografía aérea da zona.
Sobre a bibliografía debo dicir que poden estar a falar doutro castro que
hai próximo a este lugar, que está aquí catalogado como “Castro de
Lagoa”.
Bibliografía
López (1953), Museo (inédito), Trapero (1954).
19
Realmente, o lugar de Monforte está no Couto de Arriba, parroquia de San Pedro de Mor, pero nesta ficha
recolléronse os datos atopados na bi

Planta.
Ilustración 5: Planta do Xacemento.

Imaxe.
Ilustración 6: Fotografía aérea do Lugar de Monforte, Alfoz.

A Croa
Situación A Rúa
Parroquia O Pereiro Concello Alfoz
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 623.688 N 43º28'30''
Coord. UTM_Y 4.814.913 W 07º28'15''
Altitude (m) 424
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata o pé do xacemento e logo hai pistas de monte que
entran.
Descric. Xeográfica Outeiro.

Descric. Xeolóxica Substrato granítico.
Vexetación actual Arboredo (eucaliptos) e monte baixo (toxos, xestas e folgueiras)
Correntes de auga O Rego dos Agros e o Rego da Costa do Sol únense ao pé del formando
o Rego de Beloi.
Recursos actuais Agropecuarios e forestais.
Conservación Alteracións derivadas de traballos agropecuarios e de abrir pistas.
Eixo maior 256 Superficie (Ha) 3,71

Eixo menor 148
Accesos ao recinto Dende os lados leste e sur.
Recinto Recinto circular con abundante maleza que non permite ver o mesmo de
forma clara.
Defensas Naturais: desniveis. Non se puido constatar que se conserven defensas
feitas polo home.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 7: Planta do xacemento.
500 500
400 400
300 300
A-A' B-B'
200 200
100 100
0 0
Ilustración 8: Perfís de A Croa.

Imaxes.
Ilustración 9: Vistas do xacemento.

A Croa, As Engróveas da Croa, O Castrillón, Castro de Bacoi

Situación O Castrillón
Parroquia Bacoi Concello Alfoz
Coord. UTM_X 629.725 N 43º32'42''
Coord. UTM_Y 4.822.680 W 07º23'39''
Altitude (m) 100
Propiedade Privada.
Accesos Dende a igrexa de Sta. María de Bacoi por pistas (cara ao oeste desta).
Observacións Nun grupo de casas próximas observamos restos de moas de muíño
circular nun muro.
Descric. Xeográfica Pequeno outeiro que cerra a Granda do Ouro polo leste.
Vexetación actual Piñeiros no recinto. Praderías nas inmediacións.
Correntes de auga Rego de Leas e Río Ouro.
Conservación Parece bastante ben conservado, agás parte das murallas, que foron
arrasadas para facilitar o tránsito no perímetro.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto O acceso podería situarse no lado oeste, a través das murallas que aínda
conserva hoxe.
Recinto Recinto circular que sobresae do contorno. Hoxe é un piñeiral.
Defensas Conserva tres murallas e dous fosos polo norte, oeste e sur. No norte e
no sur estas defensas vense freadas de forma radical por unha pista e
unha estrada, respectivamente. No resto, terraplén que parece natural.
Materiais Varios muíños circulares nas paredes de edificacións próximas.
Bibliografía
A Mariña (1999), Mayán (1994), Museo (inédito), Villaamil (1878), Xunta (inédito),
Xunta (¿?), Xunta (1991), VV.AA (1974).

Planta e perfís.
Ilustración 10: Planta do Castro de Bacoi.
70
70
60
60
50
50
40
A-A' 40
30 B-B'
30
20
20
10
10
0
0
Ilustración 11: Perfís do Castro de Bacoi.

Imaxes.
Ilustración 12: Castro de Bacoi. Foso e muralla dende a croa (arriba) e foto aérea (abaixo).

Castro de Lagoa, Castro de Montoxo

Situación A Igrexa
Parroquia Lagoa Concello Alfoz
Coord. UTM_X 625.400 N 43º21'20''
Coord. UTM_Y 4.820.125 W 07º26'52''
Altitude (m) 181
Propiedade Privada.
Accesos Monte a través e por pistas de monte.
Observacións A gran cantidade de maleza que presenta o monte fai difícil unha
valoración clara do mesmo.
Descric. Xeográfica Cima dun outeiro que se abre sobre o val do río Ouro.
Vexetación actual Eucaliptos, toxos, folgueiras e xestas.
Correntes de auga Sobre o río Ouro.
Conservación Pode que estea ben conservado por ser unha zona bastante illada e na
que non se levaron a cabo grandes obras.

Eixo menor 75
Accesos ao recinto O acceso é difícil pola súa localización, practicamente na cima do
monte. A zona NO podería ser a axeitada.
Recinto Presenta un recinto lixeiramente circular con terrazas no lado que cae
sobre o val.
Defensas Dous fosos e tres murallas na parte que dá cara á montaña.
Materiais Un puñal de antenas.
Bibliografía
Canoura (2000), López (1953), Museo (inédito), Trapero (1954), Villaamil (1878),
Villaamil (1885), Villaamil (1887b).

Planta e perfís.
Ilustración 13: Castro de Lagoa.
200
200
150
150
100 A-A'
100 B-B'
50
50
0
0
Ilustración 14: Perfís do Castro de Lagoa.

Imaxes.
Ilustración 15: Vista aérea do xacemento20.
20
Este xacemento non presenta vista dende terra, por non conseguir unha que fose significativa.

Castro de Ouro
Situación O Castro de Ouro
Parroquia O Castro de Ouro Concello Alfoz
Coord. UTM_X 628.675 N 43º31'41''
Coord. UTM_Y 4.820.825 W 07º24'28''
Altitude (m) 105
Propiedade Pública, Igrexa e Concello.
Accesos Presenta entradas todo ao redor.
Observacións Hoxe consérvase unha edificación eclesiástica, restos de muralla, unha
torre –reconstruída en parte– e outras construcións. No contorno hai un
barrio habitado.
Descric. Xeográfica Elevación do terreo no medio dunha chaira de val.

Vexetación actual Arboredo: carballos, castiñeiros e eucaliptos. Tamén praderías.
Correntes de auga Regato polo lado oeste que vai ao río Ouro.
Recursos actuais Agropecuarios.
Conservación O anterior ao medieval non é algo moi evidente hoxe. O castro parece
que estará bastante alterado.

Eixo menor 175
Accesos ao recinto Presenta un camiño todo ao redor (do medieval).
Recinto O recinto está ocupado por edificios de época posterior.
Defensas Obsérvanse acumulacións de terras e desniveis artificiais, (ademais das
estruturas medievais) pero non se pode precisar época.
Materiais Machado de bronce, restos dun caldeiro de bronce e muíños circulares
de man.
Bibliografía
Carreras (1980), Castillo (1927), Mayán (1994), Museo (inédito), Vázquez (1943),
Villaamil (1878), Villaamil (1885), Villaamil (1887b), Xunta (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 16: Planta do Castro de Ouro.
120
120
100
100
80
80
60 A-A'
60 B-B'
40
40
20
20
0
0
Ilustración 17: Perfís do Castro de Ouro.

Imaxes.
Ilustración 18: Vistas do Castro de Ouro.

O Coto da Croa
Situación A Arnela
Parroquia O Pereiro Concello Alfoz
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord UTM_X 623.055 N 43º28'38''
Coord UTM_Y 4.815.023 W 07º28'42''
Altitude (m) 451
Propiedade Privada.
Accesos Polo lado oeste pasa un camiño que non entra no recinto e polo leste
unha pista de monte que o atravesa.
Descric. Xeográfica Pequena elevación do terreo unida ao Monte do Teixoeiro sobre unha
zona bastante plana.
Vexetación actual Arboredo na pendente e parte do recinto e pradería no interior.
Correntes de auga Hai regatos polo oeste.
Conservación Non parece ter sufrido alteracións grandes, máis aló da pista que o
atravesa e a vexetación arbórea que posúe hoxe.

Eixo menor 184
Accesos ao recinto A zona norte preséntase como a máis apropiada.
Recinto Recinto bastante redondo, despexado. Presenta unha pista que o
atravesa cara á zona leste.
Defensas As defensas que se poden apreciar, neste momento, son naturais: os
desniveis do terreo.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 19: Planta do Coto da Croa.
500
500
400
400
300
A-A' 300
200 B-B'
200
100
100
0
0
Ilustración 20: Perfís do Coto da Croa.

Imaxes.
Ilustración 21: Vistas do Coto da Croa.

Pico da Frouseira
Situación A Frouseira
Parroquia Carballido Concello Alfoz
Coord. UTM_X 633.000 N 43º32'16''
Coord. UTM_Y 4.822.000 W 07º21'20''
Altitude (m) 427
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata unha pequena planicie antes do pico.
Observacións Quedan restos dunha edificación que polos restos atopados pode
pertencer á época medieval, pero creo interesante incluílo, polas
características do emprazamento que ocupa que ben puido ser herdado
de etapas anteriores. Isto é só unha hipótese.
Descric. Xeográfica Pico de montaña moi escarpado.

Vexetación actual Monte raso e algún eucalipto nun nivel inferior.
Correntes de auga Non se observan.
Recursos actuais De montaña.
Conservación Erosionado por axentes naturais.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Por unha pendente considerable dende unha planicie a 380 m de altura.
Recinto O recinto considerado como fortaleza é menor ao total. Presenta restos
de construcións. Supostamente medievais.
Defensas Defensas naturais, é un enclave granítico de difícil acceso.
Materiais Lanza e escudo de armas.
Bibliografía
A Mariña (1999), Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 22: Planta da Frouseira.
500
500
400
400
300
A-A' 300
200 B-B'
200
100
100
0
0
Ilustración 23: Perfís da Frouseira.

Imaxes.
Ilustración 24: Vistas do Pico da Frouseira.


Concello de Barreiros

A Roda
Situación A Barrosa
Parroquia Reinante (Santiago) Concello Barreiros
Coord. UTM_X 647 N 43º32'16''
Coord. UTM_Y 4.822 W 07º10'10''
Altitude (m) 120
Propiedade Privada.
Accesos Por camiño de terra.
Observacións As coordenadas que se proporcionan nesta cita son as que constan na
lista da Xunta de Galicia empregada para este catálogo. Só se precisan
estes datos por non poder proporcionar outros, posto que as condicións
do lugar non permiten afirmar a existencia de tal xacemento.
A continuación proporciónase unha planta da zona e unha montaxe da
área onde debería estar ubicado o mesmo.
Hoxe en día estase a construír a autovía do Cantábrico ao pé do mesmo,
polo lado norte.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Planta.

Imaxes.
Ilustración 26: Vista panorámica da zona. O camiño que se ve na primeira e na última foto é recto na
realidade. A imaxe cobre, por tanto, algo máis de 180º.
Ilustración 27: Fotografía aérea da zona.

O Castro, Castro de San Cosme, Os Picoutos

Situación San Cosme (Alto de Merille)
Parroquia San Cosme de Barreiros Concello Barreiros
Mapa 1:25.000, edición de 1995 (9-IV)
Coord. UTM_X 642.750 N 43º32’21”
Coord. UTM_Y 4.822.250 W 07º13’57”
Altitude (m) 110
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada dende a N-634 dende o norte e igualmente por estrada
dende o sur.
Observacións Sitúase, segundo as informacións obtidas, na parte alta de San Cosme
de Barreiros. O feito de situarse preto de casas e en zonas moi
humanizadas na actualidade fai que os datos novos que se poidan tirar
do mesmo sexan escasos. Seguindo os datos oficiais localizamos aquí
este xacemento.
Descric. Xeográfica Planicie enriba dun pequeno esporón que se sitúa a media ladeira.
Descric. Xeolóxica Substrato de pizarras.
Vexetación actual Praderías.
Correntes de auga A máis próxima é o Rego de Esteiro, ao oeste do lugar sinalado.
Conservación Non pode indicarse. Semella moi castigado por estar ubicado nas
proximidades de zona urbana.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto Accesos dende a zona sur. A zona norte preséntase moi escarpada.
Recinto Recinto de difícil definición pola mala conservación en superficie.
¿Adaptado ao terreo onde se ubica, é dicir, oval?
Defensas Non se aprecian defensas na actualidade.
Bibliografía
Museo (inédito), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 28: Planta da zona onde se ubica o xacemento.
140
120
120
100
100
80 80
A-A'
60 60 B-B'
40 40
20 20
0
0
Ilustración 29: Perfís de O Castro.

Imaxes.
Ilustración 30: Vista en perfil e fotografía aérea da zona. A frecha, na imaxe suuperior, indica o lugar
onde se ubicaría o xacemento.

Castros deViladaíde
Situación
Mapa
Coord. UTM_X N
Coord. UTM_Y W
Altitude (m)
Propiedade
Accesos
Observacións Este xacemento citado por Villaamil (castros de Villadeide) non puido
ser localizado.
Bibliografía
Villaamil (1878).

O Castro
Situación Pereira do Castro
Parroquia Cabarcos (San Xulián) Concello Barreiros
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-II)
Coord. UTM_X 643.300 N 43º30'00''
Coord. UTM_Y 4.817.950 W 07º13'41''
Altitude (m) 210
Propiedade Privada.
Accesos Hai unha estrada e varios camiños que pasan por riba do que se supón
que é o recinto.
Observacións Este xacemento considerámolo así por estar citado na Xunta e por teren
aparecido materiais, tal como nos indica a catalogación oficial, pois en
campo non se ve nada claro ao ser terreo edificado en parte e, por outra
parte, adicado a labouras agropecuarias. Isto fai que estea todo moi
alterado pola man do home. Ademais está moi próximo a outro castro
(Os Castros –na Rilleira). Non descartaría que estes dous castros sexan
o mesmo e que a ubicación sexa a de “Os Castros” na Rilleria.
Hoxe só se aprecian desniveis no terreo que conforman un espazo de
diversas alturas.
Achegamos un plano, os perfís da zona e mais unha fotografía aérea
ampla onde se indica a zona que comprende esta ficha (círculo
vermello) e Os Castros (círculo verde). Sobre este segundo xacemento
veremos a ficha máis adiante.
Descric. Xeográfica Planicie de media montaña.

Vexetación actual Praderías e algunha árbore do contorno doméstico –frutais e
decorativas.
Correntes de auga Próximo discorre o Rego da Granda.
Recursos actuais Agropecuarios no lugar e cara á parte baixa do terreo (para o oeste) e de
monte cara á parte alta (para o leste).
Conservación Semella que non moi boa, pois a paisaxe está adecuada á vida actual das
comunidades adicadas ao sector agropecuario.

Eixo maior 250 Superficie (Ha) 5

Eixo menor 200
Accesos ao recinto O acceso máis sinxelo sería dende o leste e/ou sur, posto que a pendente
é máis tendida.
Recinto No recinto, hoxe, non se aprecia nada. As constucións modernas
pódenlle ter afectado moito.
Defensas Non se aprecian defensas salvo os desniveis da zona norte, oeste e
suroeste.
Material Varios muíños de man.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 31: Planta de O Castro.
250
250
200
200
150
A-A' 150
100 B-B'
100
50
50
0
0
Ilustración 32: Perfís de O Castro -Pereira do Castro.

Imaxes.
Ilustración 33: Fotografía aérea da zona, co topónimo Pereira do Castro (baixo o círculo vermello).

Os Calixtos, Castro de Vilamartín

Situación Vilamartín Pequeno-A Aldea de Riba
Parroquia Vilamartín Pequeno Concello Barreiros
Coord. UTM_X 645.500 N 43º29'19''
Coord. UTM_Y 4.816.650 W 07º11'58''
Altitude (m) 340
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada e pistas, posto que se ubica próximo aos barrios de
Vilamartín Pequeno, A Regueira, A Aldea de Riba e A Aldea de Baixo.
Observacións Os Calixtos están marcados no catálogo oficial sen máis
especificacións, sen adscribilo a unha tipoloxía (castro, mámoa, etc...) e
no Museo Provincial de Lugo puidemos observar unha ficha que fala
do Castro de Vilamartín na Regueira. Cremos que se pode tratar da
mesma referencia, pero no terreo, na marca indicada polas coordenadas
xeográficas da Xunta, non se identifica nada que puidese levarnos a
pensar nun castro. Con todo, a zona é limítrofe entre praderías e monte.
Na parte de pradería non se ve nada e pola de monte é complicado
acceder e logo poder ver algo.
De todas formas, ao estar mencionado, facemos a ficha da zona
indicada. Cos datos que temos, os campos de Eixo maior e menor,
superficie e recintos non se cubrirán, pois o perfil que presenta a zona
nos planos topográficos non permite sequera facer unha aproximación.
Descric. Xeográfica Ubícase a media ladeira nun val en “V” sobre Rego de Porto Bragán.
Vexetación actual Pradería, monte (eucaliptos, toxos e folgueiras).
Correntes de auga Rego de Porto Bragán.
Recursos actuais Forestais e agropecuarios.
Conservación Indeterminada.
Defensas Indeterminadas.
Bibliografía

Planta.
Ilustración 34: Planta de Os Calixtos.

Imaxe.
Ilustración 35: Imaxe aérea da zona.

Os Castros
Situación A Rilleira
Parroquia Cabarcos (San Xulián) Concello Barreiros
Coord. UTM_X 643.300 N 43º29'37''
Coord. UTM_Y 4.817.350 W 07º13'30''
Altitude (m) 210
Propiedade Privada.
Accesos Na estrada que vai de Salgueiro a Cárcava hai unha pista de monte,
próxima a Salgueiro que se dirixe cara ao castro.
Observacións Castro bastante ben definido que se sitúa próximo ao lugar de Pereira
do Castro, onde está situado outro castro (O Castro), o que nos fai
pensar que este pode ser o único desta zona. Ademais distan –un do
outro– apenas 500 metros en liña recta.
Descric. Xeográfica Pequeno esporón que cae sobre o val que crea o Rego da Granda.
Vexetación actual Eucaliptos e vexetación de monte baixo (toxos, folgueiras, e algunha
árbore autóctona, posiblemente procedente dunha corta anterior ao
eucalipto).
Correntes de auga O Rego da Granda discorre polo norte do castro.
Recursos actuais Forestais.
Conservación Non se aprecian alteracións de profundiade, salvo as derivadas do
aproveitamento agropecuario e forestal.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto O acceso natural é dende o sueste (SL), coincidindo co acceso actual.
Recinto Recinto lixeiramente oval marcado por defensas naturais e feitas.
Defensas Obsérvanse muralla e foso no lado sur. No lado norte, desnivel natural.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 36: Planta de Os Castros.
250
250
200
200
150
A-A' 150
100 B-B'
100
50
50
0
0
Ilustración 37: Perfís de Os Castros –A Rilleira.

Imaxes.
Ilustración 38: Vista do perfil21 (arriba) e foto aérea (abaixo).
21
O Castro sitúase na parte en que os eucaliptos son grandes. Grazas a unha tala recente pódese apreciar o
xacemento.

Os Castros
Situación Xunto á Igrexa
Parroquia Celeiro de Mariñaos Concello Barreiros
Coord. UTM_X 639.675 N 43º30'45''
Coord. UTM_Y 4.819.325 W 07º16'16''
Altitude (m) 81
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada. Sitúase ao pé do cemiterio de Celeiro.
Observacións Debido á maleza o acceso para unha descrición completa é moi
complexo.
Descric. Xeográfica Sobre un pequeno outeiro que domina o val do Masma.

Vexetación actual Arboredo: eucaliptos e, en menor medida, piñeiros, castiñeiros e
ameneiros. Presenta tamén monte baixo de toxos, folgueiras e silvas.
Correntes de auga Río Masma, nos lados oeste e norte.
Recursos actuais Agropecuarios e forestais, posto que presenta zonas para pastoreo no
contorno.
Conservación O recinto parece conservarse ben, pero as defensas do lado Norte están
cortadas pola estrada.

Eixo menor 175
Accesos ao recinto O acceso máis apropiado a este recinto sería dende a parte alta.
Recinto Parece presentarse un recinto ovalado, aínda que este pode estar
afectado pola estrada na parte norte.
Defensas Só se pode apreciar parte dun foso e parapeto na zona norte.
Supostamente rodearía o xacemento.
Bibliografía

Planta e perfís.
Ilustración 39: Planta de Os Castros, en Celeiro de Mariñaos.
80
80
70
70
60
60
50
50
40 A-A'
40 B-B'
30
30
20
20
10
10
0
0
Ilustración 40: Perfís de Os Castros, en Celeiro de Mariñaos.

Imaxes.
Ilustración 41: Visión panorámica da zona.
Ilustración 42: Restos de parede baixo a cuberta vexetal, descuberta posiblemente por obras públicas
(estrada).


Os Castros / Castro de Vilamar

Situación Vilamar
Parroquia San Xusto de Cabarcos Concello Barreiros
Coord. UTM_X 639.900 N 43º29'36''
Coord. UTM_Y 4.817.125 W 07º16'10''
Altitude (m) 170
Propiedade Privada.
Accesos Por pistas de monte dende Vilamar.
Observacións A gran cantidade de maleza non permite facer unha valoración exacta
do espazo que ocupa, posto que hai zonas impracticables.

Vexetación actual Eucaliptos, toxos e folgueiras e algunha árbore autóctona.
Correntes de auga Non se aprecian correntes próximas, pero puidemos ver dous depósitos
de auga para abastecemento actual, o que indicaría que a zona posúe
este recurso.
Conservación Non se aprecian alteracións importantes, salvo algunha pista aberta de
novo.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto O acceso máis cómodo sería dende o sur, presenta un terreo máis plano.
Recinto Semella presentar un recinto circular.
Defensas Puidemos observar un parapeto que semella circundalo, aínda que non
puidemos seguir toda a súa extensión. Presenta, tamén un importante
desnivel natural ao redor, salvo no sur.
Bibliografía
Museo Provincial (31), Villaamil (60), Villaamil (71), VV.AA. (58), Xunta (32).

Planta e perfís.
Ilustración 44: Planta de Os Castros, Vilamar.
200
200
150
150
100 A-A'
100 B-B'
50
50
0
0
Ilustración 45: Perfís de Os Castros, Vilamar.

Imaxes.
Ilustración 46: Detalle de muralla entre a maleza (arriba) e foto aérea (abaixo).

Pena de Altar
Situación Praia de Altar
Coord. UTM_X 642.280 N 43º34'08''
Coord. UTM_Y 4.825.625 W 07º14º15
Altitude (m) 8
Propiedade Pública (Costas).
Accesos En barca? –a pé tamén, porque se fixo un recheo de area nestes últimos
anos.
Observacións Illote que controla unha praia. Situado ao oeste do Castro de San
Bartolo, do que dista uns poucos metros. Villaamil pensa que pode ser
un lugar de sacrificios. Pena chamada tamén Pedra Rubia.
Dubido bastante que sexa “xacemento”. Inclúese aquí porque está
próximo ao castro da Punta de San Bartolo e foi moi citado na
bibliografía.
Descric. Xeográfica Illote elíptico.

Descric. Xeolóxica Substrato de pizarra.
Vexetación actual Herbáceas.
Correntes de auga Correntes mariñas.
Recursos actuais Recursos mariños.
Conservación Indeterminada, posto que dubido que sexa un xacemento arqueolóxico.
Bibliografía
A Mariña (1999), Chamoso (1956), Carreras (1980), Mayán (1994), Murguía (1888),
Vázquez (1943), Villaamil (1873), Villaamil (1878).

Planta.
Ilustración 47: Planta da Pena de Altar.
Imaxes.
Ilustración 48: Vista da Pena de Altar dende a praia22.
22
Esta ficha non leva fotografía aérea por non considerala precisa.

Punta de San Bartolo (Castro da) / Prados (Castro de)

Situación Praia de Altar
Coord. UTM_X 642.600 N 43º34'14''
Coord. UTM_Y 4.825.650 W 07º14'05''
Altitude (m) 18
Accesos Por unha pista (Sur) que vai dende a estrada da costa.
Observacións Lugar moi batido polo mar.
Descric. Xeográfica Pequeno saínte de terra no mar –cabo.

Correntes de auga Mariñas.
Recursos actuais Mariños e agropecuarios cara ao interior, na rasa costeira, aínda que
hoxe está toda a zona edificándose.
Conservación Só parte da muralla e do foso.

Eixo menor 75
Accesos ao recinto Dende o lado sur, a través da muralla que queda.
Recinto Diferenciado pola muralla. No interior non se aprecian restos de
estruturas a simple vista.
Defensas Foso e unha muralla que chega nalgún punto aos 8 metros.
Materiais Escoura de ferro no corte do acantilado sur.
Bibliografía
Carneiro (2000), Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Ramil (1995), Romero
(1980), Suárez (1963), Xunta (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 49: Planta do Castro de San Bartolo.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10 10
0 0
Ilustración 50: Perfís do xacemento.

Imaxes.
Ilustración 51: Vista dende lonxe (arriba) e detalle das murallas (abaixo) na Punta de San Bartolo.

Ilustración 52: Vista aérea da Punta de San Bartolo.

Punta de San Pedro, O Castro, Punta do Castro

Situación Suigrexa
Parroquia San Pedro de Benquerencia Concello Barreiros
Coord. UTM_X 645.200 N 43º33'43''
Coord. UTM_Y 4.824.950 W 07º12'00''
Altitude (m) 10
Propiedade Pública.
Accesos Baixo a estrada que percorre a costa.
Observacións Este castro ubicaríase nas coordenadas arriba indicadas, pero
actualmente podemos dalo por desaparecido, posto que, ademais do
importante deterioro que presentaba, construíuse un paseo marítimo por
riba de onde se atoparía.
Por todo isto, nesta ficha non se incluirán máis datos escritos. Si se
inclurirá un plano de situación e a foto aérea.
Bibliografía
Cano et al. (1991), Fernández et al. (1994), Ramil (1995), Suárez (1963), Xunta
(inédito), Xunta (1991).

Planta.
Ilustración 53: Planta da Punta de San Pedro.
Imaxes.
Ilustración 54: Fotografía aérea do lugar.

Punta do Gabito ou do Castro

Situación O Feal da Paula
Parroquia San Pedro de Benquerencia Concello Barreiros
Coord. UTM_X 647.300 N 43º33'50''
Coord. UTM_Y 4.825.125 W 07º10'24''
Altitude (m) 13
Accesos Camiño polo lado oeste e sur da península.
Observacións Terreo minado –hai zonas con buratos importantes–, parte da punta está
precintada por Costas. Pode que desaparecese parte do castro debido a
isto.
Descric. Xeográfica Castro de costa nun pequeno saínte de terra. Pequena península.
Descric. Xeolóxica Entrante de terra no mar.
Correntes de auga Non se observa outra que non sexa o mar.
Recursos actuais Mariños principalmente, aínda que se conserva unha importante
extensión de terreo sen edificar no seu contorno.
Conservación Fortemente afectado polo mar e polos traballos levados a cabo en terra.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto Dende o lado sur: lugar onde a península se une á terra.
Recinto Moi arrasado.
Defensas Conserva parte da muralla, foso e terraplén.
Campañas. Levouse a cabo unha exploración de superficie e unha valoración dos

datos e materiais obtidos en superficie. (Ramil, 1995).
Bibliografía
Carneiro (2000), Museo (inédito), Ramil (1995), Romero (1980), Suárez (1963),
Xunta (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 55: Planta da Punta do Gabito.
50
50
40
40
30
30 B-B'
A-A' 20
20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 57: Imaxes da Punta do Gabito.


Concello de Burela

Chao do Castro, Os Castros

Situación Burela
Parroquia Burela Concello Burela
Coord UTM_X 632.421 N 43º40'19''
Coord UTM_Y 4.836.843 W 07º21'26''
Altitude (m) 30
Propiedade Privada.
Accesos O paseo marítimo de Burela pasa ao pé del (leste).
Descric. Xeográfica Castro de costa, a carón do mar.

Descric. Xeolóxica Substrato granítico, poden apreciarse afloramentos graníticos.
Vexetación actual Despexado de maleza, herba baixa.
Correntes de auga Rego de Pumeda, e mar.
Recursos actuais Mariños e agropecuarios.
Conservación Semella estar bastante arrasado en superficie. Obsérvanse,
supostamente, pedras do castros en muros de cerramento.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende terra, a zona marítima é moi escarpada por ese lugar.
Recinto Sen estruturas á vista, ocupa o centro dun pequeno entrante no mar.
Defensas Non se observan defensas en pé.
Materiais Un torque de ouro.
Bibliografía
A Mariña (1999), Balseiro (1994), Blanco (1957b e 1957c), Museo (inédito), Ramil
(1995), Trapero (1954), VV.AA. (1979), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 58: Planta do Chao do Castro.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 60: Imaxes do Chao do Castro.

Restos dun hipocausto

Durante a execución dunhas obras para abrir un novo acceso ao porto de Burela
atopáronse restos dun hipocausto. Os datos que aquí reflectimos sobre o mesmo obtivéronse
da prensa, sobre todo de La Voz de Galicia na súa edición de A Mariña. As referencias
bibliográficas que damos para este xacemento van ser de web, posto que foron as últimas
consultadas.
Polo momento non atopamos nada publicado procedente do equipo de dirección dos
traballos.
A zona onde se descubriu ten o nome de Castrelo.
O lugar presentaría dúas estancias, unha de 2,50m x 1,80m e outra de 1,30m x 1,12m.
Inventariáronse 27 columnas. (fonte: La Voz de Galicia Dixital, nova con data 16/09/2004).
A cronoloxía estimada sería do século II – III d. C. (segundo a páxina
commentariola.blogspot.com).
Non se achegan nin plano nin imaxes ao non estar aínda publicado por parte dos
técnicos que fixeron os traballos.
Bibliografía
http://www.cadenanoroeste.com/buscavoz (de La Voz de Galicia)
http://commentariola.blogspot.com (páxina e recompilación de novas arqueolóxicas
“Commentariola Hispaniae)
http://lavozdegalicia.es (Xornal dixital de La Voz de Galicia)
http://www.marinacivil.com/noticias (nova recollida con data de 23/07/2006)


Concello de Cervo

Castrelo, O Castro
Situación Castelo, O Castro
Parroquia Castelo Concello Cervo
Mapa 1:25.000, edición de 1997 (3-III // 9-I)
Coord UTM_X 625.325 N 43º40'04''
Coord UTM_Y 4.836.250 W 07º26'30''
Altitude (m) 73
Propiedade Privada.
Accesos Pola estrada que vai a Castelo dende N-642 (ao pé do Embalse de Río
Covo).
Observacións As referencias lévannos a ubicar o emprazamento no propio núcleo de
O Castro, ao pé do Río Covo. Na fotografía aérea pódese apreciar o que
semella un recinto circular bastante alterado polas construcións actuais.
Descric. Xeográfica Pequena elevación no val que ocupa agora o encoro de Río Covo.
Vexetación actual Pradería e arboredo.
Correntes de auga Río Covo.
Conservación Parece que se conservan estruturas segundo mostran as "ondas" no
terreo; pero, con todo, estaría alterado polas edificacións modernas.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o lado leste sería o máis sinxelo.
Recinto Recinto circular no que non se pode facer unha delimitación clara por
todas as construcións actuais, dende as vivendas ás estradas.
Defensas Parece que hai un parapeto que o circunda.
Bibliografía
Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 61: Planta de Castrelo.
80 80
70 70
60 60
50 50
40 A-A' 40 B-B'
30 30
20
20
10
10
0
0

Imaxe.
Ilustración 63: Fotografía aérea da zona23.
23
Non se inclúe imaxe dende terra por non resultar ilustrativa.

Os Castros
Situación A Rueta
Parroquia Cervo (Santa María) Concello Cervo
Coord UTM_X 628.975 N 43º41'06''
Coord UTM_Y 4.838.125 W 07º24'00''
Altitude (m) 20
Propiedade Privada / Pública (Costas).
Accesos A pé dende unha estrada ao sur.
Descric. Xeográfica Entrante no mar.

Vexetación actual Herba e maleza.
Correntes de auga Rego do Xunco, ao SO.
Recursos actuais Mariños e agrícolas.
Conservación Consérvanse as murallas e o foso.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o sur, a través do sistema defensivo.
Recinto Ocupa todo o entrante de terra no mar. Está delimitado cara ao interior
por defensas.
Defensas Muralla e foso no lado sur.
Bibliografía
Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Romero (1980), Xunta (1991).

Planta e perfís.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 66: Vista lateral e vista aérea do xacemento.

Castro
Na prensa local do día 10 de agosto de 2006 aparece unha nova pola que se denuncia o
dano dun castro no lugar de A Atalaia, dentro da núcleo de San Cibrao.
Segundo a nova os traballos para a obra do observatorio mariño puxeron ao descuberto
restos dun cuncheiro.
A nova dese día indica que o feito será investigado pola Dirección Xeral de
Patrimonio, pero dende aquela non voltou a ter eco na prensa local.
A visita ao lugar non foi esclarecedora, polo feito de estar todo o lugar cerrado con
valla metálica e non poder apreciar nada en superficie. Polo tanto sinalo isto como un indicio
do que pode ser outro xacemento Castrexo na zona.
Esta nota compleméntase cun recorte do Mapa Topográfico Nacional escala 1:25.000
da súa folla 3-III (edición de 1997) para ver a súa ubicación.
Ilustración 67: Recorte da folla 3-III onde se ubica o lugar referido (círculo vermello).
Bibliografía
El Progeso, xoves 10 de agosto de 2006, Edición A Mariña. Nova recollida en páxinas
provinciais e en páxinas locais.
La Voz de Galicia, xoves 10 de agosto de 2006, Edición A Mariña. Nova recollida en
páxinas locais.

Igrexa parroquial de Sta. María de Rúa

Situación A Ruela
Parroquia Rúa (Santa María) Concello Cervo
Mapa 1:25.000, edición de 1997 (9-I)
Coord UTM_X 627.867 N 43º73’02”
Coord UTM_Y 4.830.672 W 07º24’55”
Altitude (m) 236
Propiedade Privada / Eclesiástica
Accesos Presenta estradas todo ao redor.
Observacións Ante o vacío que había (e segue a haber) nesta zona da área da estudo, e
sin que servise de precedente, plantexouse a posibilidade de facer unha
visita rápida ao lugar aquí indicado aquí pola repetida costume da
cristianización dos castros e polas características que presentaba, a
priori o lugar.
Para este punto non había ningún tipo de bibliografía nin ningún outro
indicio só se aplicaron paralelismos con outros xacementos (un
exemplo próximo pode ser o Castro de Sumoas en Xove).
Con todo esto preséntase aquí esta ficha como proposta de
emprazamento castrexo e compleméntase a mesma con un recorte do
mapa topográfico, imaxe aérea e imaxes dende terra.
Bibliografía
Referencia inédita.

Imaxes.
Ilustración 68: Recorte do mapa topográfico 1:25.000 do IXN coa localización do lugar.
Ilustración 69: Visión da área dende o norte

Ilustración 70: Vista aérea da zona.


Concello de Foz

A Croa de Folgosa, A Croa de Caballoso (Carballo Só), Castro de Santa

Cilla
Situación Folgosa
Parroquia Santa Cilla do Valadouro Concello Foz
Coord. UTM_X 632.600 N 43º33’40”
Coord. UTM_Y 4.824.500 W 07º21’28”
Altitude (m) 189
Propiedade Privada.
Accesos Por pistas dende a estrada de Santa Cilla ata o lugar de Folgosa. Dende
aquí unha pista leva directamente á Croa.
Observacións Lugar con denominacións distintas segundo os autores que falen del. O
nome de “Caballoso” dado por Villaamil pode ser un erro de imprenta e
ser, en realidade “Carballo Só”, como opinan Ferreira et alii (inédito).
O lugar está practicamente destruído por unha canteira. O substrato do
castro estase a empregar con este fin dende hai anos, polo que se pode
ver nos ribazos.
Descric. Xeográfica Cima dun pequeno outeiro que domina o val do Río Ouro na zona.
Vexetación actual Eucaliptos de monte baixo. Hai praderías no contorno.
Correntes de auga Río Ouro.
Conservación A Croa está case totalmente desaparecida, por servir de lugar para
extraer pedra. Supostamente nunha canteira ilegal. Presenta un
aterrazamento que o rodea e que parece conservarse ben.

Eixo menor 175
Accesos ao recinto O acceso máis sinxelo sería dende a zona leste.
Recinto Elíptico con defensas. Un parapeto rodea a croa e outro a terraza
inferior.
Defensas Conserva parapetos e un foso rodéao totalmente fóra da terraza.

Materiais “Fragmentos de barro cocido e cerámicas” (Xunta, inédito) e muíños

circulares de man (Villaamil, 1876).
Ferreira et alii (inédito) amosáronme e deixáronme fotografar
restos de cerámicas atopadas na Croa. Cerámicas que parecen serguir a
tradición castrexa.
Bibliografía
Ferreira et alii (inédito), Mayán (1994), Museo (inédito), Villaamil (1876), Villaamil
(1878), VV. AA. (1974), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 71: Planta de A Croa de Folgosa.
200 200
150 150
100 A-A' 100 B-B'
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 73: Vista do aterrazamento inferior que rodea a Croa. En primeiro termo vese o final do
parapeto da Croa.
Ilustración 74: Corte no terreo causado pola extracción de pedra.

Ilustración 75: Restos da extracción de pedra na propia Croa.
Ilustración 76: Restos de cerámica atopados por Ferreira et alii.


Castro de Cangas, Punta dos Castros

Situación Punta dos Castros (Cangas)
Parroquia Cangas Concello Foz
Coord. UTM_X 634.600 N 43º37'55''
Coord. UTM_Y 4.832.325 W 07º19'45''
Altitude (m) 10
Propiedade Eclesiástica e privada.
Accesos Por estrada dende o SO.
Observacións Presenta edificacións no seu interior: unha igrexa e un cemiterio.
Descric. Xeográfica Península.

Vexetación actual Pradería.
Correntes de auga Mar.
Recursos actuais Agropecuarios e mariños.
Conservación Semella moi deteriorado polas construcións que sostén enriba.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o suroeste non presenta impedimento ningún.
Recinto O recinto está completamente arrasado.
Defensas Completamente arrasadas por estrada, xardíns, etc. Só na parte norte
queda a defensa natural dos cantís.
Bibliografía
Carneiro (2002), Fernández (1994), Museo (inédito), Ramil (1995), Romero (1980),
Suárez (1963), Trapero (1954), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (espazos naturais).

Planta e perfís.
Ilustración 78: Planta do Castro de Cangas.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 80: Vista lateral do Castro de Cangas (arriba) e foto aérea da zona (abaixo).

Castro de Fazouro
Situación Punta de Fazouro
Parroquia Fazouro Concello Foz
Coord. UTM_X 637.425 N 43º36'38''
Coord. UTM_Y 4.829.450 W 07º17'50''
Altitude (m) 15
Propiedade Privada / pública (Costas).
Accesos Por estrada ata o recinto interior do castro.
Observacións Castro parcialmente escavado. Actualmente ten un panel introdutorio á
entrada do recinto. Presenta edificacións actuais dentro do espazo do
castro: unha vivenda e un posto de socorro da cruz vermella –no foso–
para a praia que está ao pé.
O mar levou parte do Castro nos últimos anos, posto que comparando o
debuxo das publicacións sobre as escavacións nos anos 60 do século
XX e a situación actual vemos como as vivendas da parte norte estaban
completas e hoxe xa non o están. Por isto debéuselle instalar o muro de
contención de cemento que ten nesta zona.
Descric. Xeográfica Pequena península.

Vexetación actual Herba e algún mato.
Correntes de auga Salvo o mar, non se aprecia ningunha.
Conservación Bastante boa, a pesar de que presenta unha casa actual na croa.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Unha entrada polo lado sur, por onde entra en contacto con terra firme.
Recinto Presenta varias estruturas descubertas na escavación. Vivendas cadradas
e circulares con lareiras, laxeado exterior, etc.
Defensas Dúas murallas e un foso polo lado sur. O resto acantilados.

Campañas Chamoso Lamas (na década de 1960).
Materiais Cerámica: de factua castrexa e romana (TS) e tegulae.

Metal: 1 fíbula, 2 puntas de lanza e 1 moeda de época flavia.
Lítica: 1 fendedor.
Bibliografía
A Mariña (1999), Alonso (1966), Arias et al. (1979), Barbi et al. (1995), Cano et al.
(1991), Carneiro (2000), Chamoso (1965), Currás (1991), Fernández et al. (1983) e (1994),
Museo (inédito), Ramil (1995), Romero (1976) e (1980), Suárez (1963), VV.AA. (1979),

Planta e perfís.
Ilustración 81: Planta e esbozo da área escavada do Castro de Fazouro.

50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0
Imaxes.
Ilustración 83: Detalle de casa circular con banco corrido dentro da área escavada.


Castro de Marzán
Situación O Castro-Marzán
Parroquia Foz Concello Foz
Coord. UTM_X 640.350 N 43º34'15''
Coord. UTM_Y 4.825.800 W 07º15'40''
Altitude (m) 81
Propiedade Privada e pública: depósito de auga de Foz.
Accesos Unha pista accede ao recinto.
Observacións Parece que unha parte importante do castro foi arrasada para
edificación do depósito de auga de Foz. No mesmo lugar, grazas á súa
visibilidade, colocáronse tamén unhas letras semellantes ás de
“Hollywood”, tal como se pode ver na imaxe seguinte.
Descric. Xeográfica Pequeno outeiro sobre Foz. Nun outeiro dende onde se ve o mar e a ría.
Vexetación actual Eucaliptos.
Conservación Case desaparecido. Parece que podería conservarse algún resto na zona
Oeste do xacemento, pero é bastante difícil.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Acceso sinxelo todo ao redor.
Recinto Ovalado, aínda que afectado polo depósito antes mencionado.
Defensas Presenta un forte terraplén no lado leste.
Bibliografía
Mayán (1994), Villaamil (1878).

Planta e perfís.
Ilustración 85: Planta do Castro de Marzán.
80 80
70 70
60 60
50 50
40 A-A' 40 B-B'
30 30
20
20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 87: Vista de perfil do Castro de Marzán.

Castro de Vilacizal, Coto dos Castros

Situación Vilacizal
Parroquia Santa Cilla do Valadouro Concello Foz
Coord UTM_X 633.375 N 43º32’43”
Coord UTM_Y 4.822.800 W 07º20’56”
Altitude (m) 242
Propiedade Privada.
Accesos Hai unha pista de monte (NO-SL) que discorre preto do castro.
Observacións Difícil acceso ao lugar pola maleza que presenta a zona.
Descric. Xeográfica Cima de outeiro.

Vexetación actual Eucaliptos e mato de monte baixo.
Correntes de auga Rego de Vilatuíxe na parte baixa do outeiro, cara ao sueste (SL).
Conservación Boa.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Calquera punto parece sinxelo, pero o sur preséntase como o mellor.
Recinto Recinto ovalado cunha liña de defensa.
Defensas Parapeto todo ao redor. Vese foso nalgún punto.
Bibliografía
Ferreira et alii (inédito), Mayán (1994), Museo (inédito), Villaamil (1876), Xunta
(inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 89: Planta do Castro de Vilacizal.
300 300
250 250
200 200
150 A-A' 150 B-B'
100
100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 91: Detalle do parapeto que rodea o Castro.

Ilustración 92: Vista aérea do lugar.

Castros, Castro de Lelle

Situación Ferreira Vella
Parroquia San Martiño de Mondoñedo Concello Foz
Coord UTM_X 637 N
Coord UTM_Y 4.825 W
(A coordenada citada é dato da Xunta)
Observacións A referencia da Xunta volta a citar un vértice UTM, segundo a
tendencia habitual nas fichas deste concello co que cadrado no que se
atoparía o punto en custión estaría hacia a esquerda e hacia abaixo, tal
como se ve no plano que segue. Neste vemos como o vértice está
marcado en vermllo.
Ilustración 93: Plano topográfico da zona do Castro de Lelle.

Tras unha revisión da área que ocupa o cadrado plantéxase que a
posible localización do xacemento estaría onde situamos o círculo

verde, pero unha revisión do lugar non clarifica nada. Non se atopan
indicios de que se trate dun xacemento arqueolóxico atribuíble a este
momento, pero a gran cantidade de maleza que presenta o lugar
tampocuo fai posible unha revisión exhaustiva.
Polo tanto plantexamos este punto como unha posibilidade, pero sin
poder aseguralo.
Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), Xunta (inédito).
Imaxe.
Ilustración 94: Foto aérea da zona.

Cu do Castro, Castro de Llas, Ollo do Mar, Punta Ronqueira, Punta dos Bois
Situación Punta de Marzán
Coord. UTM_X 640.200 N 43º35'04''
Coord. UTM_Y 4.827.175 W 07º15'50''
Altitude (m) 9
Propiedade Privada.
Accesos Pola estrada que continúa o paseo dende a praia de Llas cara ao oeste.
Observacións Posiblemente a estrada que pasa polo sur do castro, feita de novo,
afectase ás defensas que se ubican nese punto. Algunha referencia
identifícao como Castro de Marzán, pero este nome identifica outro
xacemento, como se pode ver máis atrás.
Actualmente ten unha edificación moderna dentro do recinto e no ano
2005 construíuse unha área recreativa no foso cara á praia de Llas.
Descric. Xeográfica Península.

Vexetación actual Herbas.
Correntes de auga Salvo o mar non se aprecia ningunha, pero non é descartable algunha
fonte no contorno.
Conservación Semella boa, hai unha edificación actual pequena na parte nordeste
(NL). As defensas están máis afectadas por obras recentes: área
recreativa e paseo marítimo.

Eixo menor 75
Accesos ao recinto Dende o sur, a través das murallas que presentan un rebaixe.
Recinto Circular con edificacións modernas no nordeste (NL).
Defensas Dúas murallas polo sur e un foso con 15 metros de anchura. Polo norte
acantilado.

Materiais Cerámicas: anacos soltos.

Metais: dous torques.
Lítica: muíños de man.
Bibliografía
A Mariña (1999), Balseiro (1994), Blanco (1957b), Carneiro (2000), Carreras (1980),
Chamoso (1965), Fernández et al. (1994), López (1932), Mayán (1994), Museo (inédito),
Ramil (1995), Romero (1980), Suárez (1963), Trapero (1954), Vázquez (1943), Xunta

Planta e perfís.
Ilustración 95: Planta do Cu do Castro ou Castro de Llas.
20 20
15 15
10 A-A' 10 B-B'
5
5
0
0

Imaxes.
Ilustración 97: Vista xeral do Castro de Llas.
Ilustración 98: Vista da muralla interior e foso atravesados por un camiño.


Factoría Fenicia
Situación San Xulián de Nois
Parroquia Nois (San Xiao) Concello Foz
Observacións Esta cita foi tirada dun conxunto de trípticos publicitarios, tal como se
indica na bibliografía, pero dubido bastante da realidade desta
afirmación, posto que non atopei máis referencias á mesma.
Bibliografía
A Mariña (1999).

O Coto do Pico
Situación Cruz da Veiga
Parroquia Cordido Concello Foz
Mapa 1:25.000, edición de 1997 (9-I)
Coord UTM_X 633 N
Coord UTM_Y 4.829 W
Observacións Referencia da Xunta sen maior precisión e sin indicar siquera a que
etapa se pode adscribir. Cítase a referencia e recórtase a cuadrícula
correspondente que se atopa entre dous planos 1:25.000.
Ilustración 100: Cadrado onde se localiza a zona.
Bibliografía
Xunta (32).

Os Castros
Situación Igrexa de Santo Acisclo
Parroquia Santo Acisclo do Valadouro Concello Foz
Coord. UTM_X 631.625 N 43º33'38''
Coord. UTM_Y 4.824.475 W 07º22'15''
Altitude (m) 60
Propiedade Privada e Eclesiástica.
Accesos A pé dende a Igrexa de Santo Acisclo.
Observacións As coordenadas que aquí se indican serían as que se corresponden co
identificado como Os Castros en Santo Acisclo. Pero o único lugar
onde se atoparon restos atribuíbles a este tipo de asentamentos estaría
en A Croa, que se correspondería con A Croa de Folgosa (ver ficha
correspondente neste mesmo concello). Non hai nada no contorno da
igrexa de Santo Acisclo que faga pensar noutro castro. Ademais, no
recorte correspondente do Mapa Topográfico Nacional pódese ver a
proximidade de ambos os dous puntos.
Bibliografía
Canoura (2000), Villaamil (1878).

Ilustración 101: Suposto Castro de Santo Acisclo (en vermello) e A Croa de Folgosa (en verde), que
pertence á parroquia de Santa Cilla.

Punta de Nois, Os Castros, Fonte Castra, (O Curveiro*?)

Situación Fondo de Nois
Parroquia Nois Concello Foz
Coord UTM_X 636.700 N 43º36'50''
Coord UTM_Y 4.830.275 W 07º18'25''
Altitude (m) 8
Propiedade Privada.
Accesos Camiño de a pé.
Observacións Esta referencia tómase de Romero (1980). Nesta mesma referencia hai
que dicir que se suscitan dúbidas sobre a súa existencia real, pero con
todo queremos incluíla e facer unha pequena descrición do lugar.
Inclúese tamén o nome de O Curveiro, tomado da Xunta, pero sen unha
referencia clara do lugar, posto que, na liña habitual, a coordenada
marcada está en UTM e sinala un punto no medio do Mar Cantábrico.
Supoño que se refire ao mesmo que o resto das referencias, pero é unha
hipótese de traballo.
Nesta ficha aportamos datos sobre o lugar, pero non unha descrición do
mesmo. Compleméntase a ficha cun recorte do mapa topográfico co fin
de aclarar o tema e inclúese unha foto do que se supón que sería a súa
ubicación. Non se incorpora foto aérea.
Descric. Xeográfica Pequeno entrante no mar.

Descric. Xeolóxica Substratro de pizarras.
Vexetación actual Herba e cultivos de horta.
Correntes de auga Rego da Lagoa, nas proximidades.
Recursos actuais Mariños e agrícolas; hoxe horta.
Conservación Bastante mala, posto que hai moitas dúbidas da súa existencia. Na foto
que se presenta do lugar vemos o que podería ser o que queda dun
parapeto, pero non se pode concluír con seguridade.
Bibliografía
Museo (Inédito), Ramil (1995), Romero (1980), Xunta (inédito).

Imaxes.
Ilustración 102: Imaxe do lugar de Punta de Nois.
Ilustración 103: Recorte do Mapa Topográfico Nacional. Castro de Nois (en vermello) e Castro de
Fazouro (en verde).

Castro de Río
Situación Río
Parroquia San Martiño de Mondoñedo Concello Foz
Mapa 1:25.000, edición de
Bibliografía
Museo (inédito).
Castro de Vilaxuane
Situación Vilaxuane
Bibliografía
Mayán (1994).
Obeservacións
Estas dúas fichas inclúense xuntas e sin máis datos porque non se atopou nada, nin un
castro en Vilaxoane nin un Castro de Río e danse os datos tal e como se recolleron nas
lecutras indicadas. Ademáis supoño que ambas se referirán a unha mesma realidade, pero non
podemos precisar máis.
Adxúntase un recorte do plano topográfico 1:25.000 onde se recollen a suposta zona
na que se atoparía a referencia.
No mesmo indícase os lugares de río e Vilaxuane.

Imaxes.
Ilustración 104: Localización das áreas en Río (negro) e Vilaxoane (vermello).

Castro de Vilaronte, Monte dos Castros, Os Castros, O Castro

Situación San Xoan / A Espiñeira
Parroquia Vilaronte Concello Foz
Observacións Aquí únense dúas fichas da Xunta coas seguintes coordenadas UTM: 1ª
referencia: X-639 // Y-4.824 (círculo verde) e 2ª referencia: X-640 // Y-
4.823 (círculo vermello) que se refiren a vértices UTM, sen marcar
ningún punto concreto de interese arqueolóxico e non hai outras
coordenadas. Tomouse a decisión de unilos e a estes outros (Mayán e
Museo Provincial) para facilitar a explicación da zona. Estas ubicacións
pódense ver no recorte do Mapa Topográfico Nacional que segue.
Ilustración 105: Recorte onde se inclúe o territorio abordado nesta ficha.

Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), Xunta (inédito).

Os círculos negro, amarelo e azul indican diversas posibilidades de onde se poderían

ubicar os xacementos dos dous puntos aos que se refiren as UTM da Xunta.
En primeiro lugar o punto verde parece non reflexar unha realidade no terreo, posto
que non se localizou nada no cadrado que marcaría, pero dada a pouca precisión da referencia
a marca queda así, no aire.
No tocante ao punto vermello24 podería localizarse no círculo negro ou no amarelo,
pero este punto está identificado como Monte dos Castros no catálogo oficial e esta referencia
estaría localizada, segundo o mapa topográfico baixo o círculo azul.
As posibilidades que se marcan son, en todo caso, dubidosas.
O Monte dos Castros (baixo o círculo azul):

Debido á maleza non se pode levar a cabo unha prospección da zona que permita
considerar este punto de forma positiva ou desbotalo de xeito definitivo.
Ilustración 106: Monte dos Castros.
24
Situado en plena ría, co que non parece probable que sexa esta a súa ubicación correcta.

As Areosas (círculo negro):

Os desniveis que rodean o lugar parecen ser naturais e conta con construccións actuais
enriba que dificultan a valoración.
Ilustración 107: Imaxe de As Areosas.

A Espiñeira (círculo amarelo):

Este pode ser o lugar máis probable para albergar un xacemento, pero debido á maleza
que ten o lugar faise moi difícil poder acceder para acadar unha visión clara.
Ilustración 108: Visión dende o noroeste.
Ilustración 109: Fotografía aérea.

Temos, pois, unha zona non moi ampla en canto a terro pero sobre a que hai
moitísimas referencias e que distan moito de estar claras e, a todo esto, hai que engadir a
referencia que segue (Castro de Mañente) referenciada no plano anterior cun círculo laranxa.
Esta referencia non puido ser localizada e ampliada, pero pensamos que se podería
asimilar con unha das anteriores, das que, a máis probable parece ser a última das citadas.
Castro de Mañente
Situación Mañente
Parroquia Vilaronte C oncello Foz
Bibliografía
Mayán (1994).

Concello de Lourenzá

Alto dos Castros (Castro de Penelas -Mondoñedo-)

Situación A Ribeira
Parroquia Lourenzá (Santa María) Concello Lourenzá
Coord. UTM_X 636.400 N 43º29'58''
Coord. UTM_Y 4.816.800 W 07º18'48''
Altitude (m) 107
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata Granda ou A Penela e logo por pista de monte.
Observacións Está catalogado en dous concellos limítrofes. Esta ficha repetirase en
Mondoñedo co nome de Castro de Penelas.
Descric. Xeográfica Elevación de terreo flanqueado por auga.

Vexetación actual Eucaliptos, toxos, xestas e folgueiras.
Correntes de auga Rego do Batán e Río Masma.
Conservación Non parece presentar alteracións. As pistas de monte do contorno
parece que respectaron o recinto.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto Dende o lado sur é o acceso máis cómodo.
Recinto Planicie cuberta de vexetación que fai difícil poder facer unha
descrición do recinto.
Defensas Hoxe non se aprecian defensas artificiais. Como defensa natural temos
o gran desnivel do terreo no leste, norte e oeste.
Bibliografía
Xunta (inédito), Xunta (1995a).

Planta e perfís.
Ilustración 110: Planta de Alto dos Castros ou Castro de Penelas.
120 100
100 80
80
60
60 A-A' B-B'
40
40
20 20
0 0
Ilustración 111: Perfís de Alto dos Castros.

Imaxes.
Ilustración 112: Imaxes de Alto dos Castros.

As Estolas
Situación San Lourenzo
Parroquia San Xurxo de Lourenzá Concello Lourenzá
Coord. UTM_X 639.350 N 43º27'46''
Coord. UTM_Y 4.813.750 W 07º16'38''
Altitude (m) 200
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada. Estrada que vai ata A Valiña (está a 250m de aquí).
Observacións Hai outro xacemento rexistrado ("Os Castros" -A Valiña, Sendín-) que
está moi próximo a este. “Os Castros” parecen máis apropiados para ser
identificados como xacemento. Pero están sinalados os dous e esta
referencia podería ser tamén polo perfil que presenta. Na fotografía
aérea indícanse as dúas ubicacións.
Descric. Xeográfica Pequena planicie a media montaña.

Vexetación actual Piñeiros e monte baixo.
Correntes de auga Non se observan. Hai unha valgada húmida no lado sur.
Conservación Dubidosa, semellan verse algunhas estruturas pero é difícil adscribilas a
un asentamento humano e non a delimitacións de fincas.

Eixo menor 50
Accesos ao recinto Dende o lado leste sería o máis sinxelo.
Recinto Adaptado á pequena chaira, pero o lugar é complexo.
Defensas Non se poden identificar como tal. A única defensa constatable é o
desnivel dos lados norte, oeste e sur.
Bibliografía

Planta e perfís.
Ilustración 113: Planta de As Estolas.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 115: Vista lateral de As Estolas.
Ilustración 116: As Estolas (en verde) e Os Castros de A Valiña (en vermello).

Castro de Flores
Situación Arroxo
Coord. UTM_X 635.700 N 43º27'26''
Coord. UTM_Y 4.813.000 W 07º19'22''
Altitude (m) 283
Propiedade Privada.
Accesos Por pista dende Arroxo, hai que atravesar a N-634.
Observacións Cando se fixo a primeira visita non se apreciou gran cousa, a pesar de
que a zona non presentaba case maleza, salvo nas zonas de pendente.
Hoxe (ano 2006) unha canteira comeu case todo o terreo desta zona e
do outeiro que hai ao norte da referencia.
Non se proporcionan perfís posto que o lugar está sumamente alterado.
Descric. Xeográfica Planicie na cima dun outeiro.

Vexetación actual Arboreda na pendente (eucaliptos), terra de cultivo e pradería na chaira.
Correntes de auga Non se observa ningunha.
Recursos Agropecuarios.
Conservación Indeterminada cando se fixo a visita. Hoxe presumiblemente
desaparecido pola canteira de pizarras.

Eixo menor 250
Accesos ao recinto O acceso é sinxelo dende a parte leste.
Recinto Indefinido. As medidas dos eixos e superficie marcan a zona na que
podería ter estado fiándonos das referencias, pero non son as medidas
actuais do xacemento.
Defensas Non se aprecian.
Bibliografía

Planta.
Ilustración 117: Planta do lugar.

Imaxes.
Ilustración 118: Vista da zona antes de que a canteira invadise o espazo.
Ilustración 119: Vista aérea da zona. A imaxe non está actualizada co ano 2006.

Castro, Castro de San Xurxo

Situación A Lavandeira
Coord. UTM_X 638.075 N 43º27'05''
Coord. UTM_Y 4.812.550 W 07º17'38''
Altitude (m) 168
Propiedade Eclesiástica e privada.
Accesos Camiño asfaltado dende o leste.
Observacións Castro cristianizado.
Descric. Xeográfica Outeiro unido a un monte. Controla o val.

Vexetación actual Pradería, arboredo e cultivos (nas terrazas só).
Correntes de auga Ningunha ao lado. Polo val (a 250 m) pasa o Rego de Requeixas.
Recursos actuais Agropecuarios no contorno inmediato e próximos forestais.
Conservación As estruturas actuais que presenta a Croa alterarían bastante o depósito
arqueolóxico. Pola contra, as terrazas só parece que presenten
alteracións derivadas da agricultura.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o oeste a través da pista que vai á capela.
Recinto Planta redondeada. Presenta unha capela e un cemiterio enriba da croa.
Defensas Terrapléns naturais, non se aprecian parapetos ou fosos que se poidan
definir como tal.
Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), Villaamil (1878), Xunta (inédito), Xunta (1995a).

Planta e perfís.
200 200
150 150
100 A-A' 100 B-B'
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 122: Vista lateral do Castro.

O Castro, Castro de Vilanova

Situación O Castro
Coord. UTM_X 637.325 N 43º28'25''
Coord. UTM_Y 4.814.850 W 07º18'05''
Altitude (m) 95
Propiedade Privada e pública.
Accesos Dende a estrada LU-153, ao pé da ponte da Nacional 634.
Observacións As coordenadas aquí indicadas (tomadas da Xunta) sitúanse baixo o
trazado da N-634 nunha zona que, se nalgún momento foi castro, está
totalmente desaparecido coas obras feitas nel. Quixera propoñer outras
coordenadas que presentan un perfil máis adecuado, pero con todas as
interrogantes; estas coordenadas serían as seguintes:
Coord. UTM_X 637.575 N 43º28'15''
Coord. UTM_Y 4.814.500 W 07º17'55''
Altitude (m) 95
Propiedade Privada, pública e eclesial.
Accesos Dende o propio núcleo de Lourenzá por unha
pista que o atravesa.
Na parte gráfica desta ficha apórtase a ubicación dos dous puntos,
imaxes dende terra e fotografía aérea. Non se aportan perfís por non
poder definir con claridade un lugar.
Hai que indicar que o núcleo O Castro está máis próximo ao lugar de
catalogación da Xunta que ao proposto a continuación.
Conservación Se a ubicación dada pola Xunta é correcta atoparíase totalmente

desaparecido.
Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), Villaamil (1878), Xunta (inédito), Xunta (1995a).

Planta.
Ilustración 124: Planta da zona.

Imaxes.
Ilustración 125: Vista do lugar catalogado pola Xunta.

Ilustración 126: Vista do lugar proposto.
Ilustración 127: Vista aérea da zona catalogada.

Ilustración 128: Vista aérea da zona proposta.

O Mogo
Situación O Mogo – A Cazolga
Coord. UTM_X 636.800 N 43º30'12''
Coord. UTM_Y 4.818.200 W 07º18'25''
Altitude (m) 95
Propiedade Privada.
Accesos Estaría ubicado no propio núcleo de A Cazolga.
Observacións Este lugar está contemplado no inventario oficial da Xunta, adscrito á
época do ferro e “practicamente desaparecido”. Hoxe por hoxe é difícil
identificalo como un xacemento arqueolóxico; con todo, decidimos
incluír esta referencia dentro do inventario. Non se inclúen os datos
referentes ao xacemento polas dificultades indicadas.
Incluímos un mapa do lugar e a fotografía aérea para dar idea do que
hai.
Descric. Xeográfica Esporón sobre a confluencia de dous ríos.

Vexetación actual Praderías e campos de cultivo.
Correntes de auga Río de Oirán e Río Masma.
Recursos actuais Agroforestais e gandeiros.
Conservación Desaparecido.
Bibliografía

Planta.
Ilustración 129: Planta da zona.

Imaxe.

O Calvario, Castro de Santo Adrián, Adriano ou Adrao

Situación Santo Adriano (ou Santo Adrao)
Parroquia Santo Adrao de Lourenzá Concello Lourenzá
Coord. UTM_X 639.800 N 43º25'50''
Coord. UTM_Y 4.810.025 W 07º16'23''
Altitude (m) 167
Propiedade Privada.
Accesos Unha pista asfaltada pasa polo sueste (SL).
Observacións Hoxe en día faise unha procesión dende a capela que se atopa ao pé do
xacemento (cara ao norte), ata a parte alta do mesmo.
Nota: no Museo Provincial (Museo –inédito–) sitúano en Nogueirido,
O Castro.
Descric. Xeográfica Esporón que se adentra no val dende o sur e ten un importante control
visual do mesmo.
Vexetación actual Arboredo, pradería e cultivos.
Correntes de auga Rego de Castelo, ao pé do promontorio, cara ao oeste.
Conservación Boa.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto Dende o SL unha pista rodéao ata o NO. Carros ou a pé.
Recinto Recinto oval bastante ben definido polos desniveis naturais.
Defensas O que hoxe se aprecia é o desnivel natural.
Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1995a).

Planta e perfís.
Ilustración 131: Planta de O Calvario.
200 200
150 150
100 A-A' 100 B-B'
50
50
0
0

Imaxe.
Ilustración 133: Vista dende o noroeste.
Ilustración 134: Foto aérea do xacemento.

O Castro
Situación Tercias de Abaixo
Parroquia San Tomé de Lourenzá Concello Lourenzá
Coord. UTM_X 640.450 N 43º26'48''
Coord. UTM_Y 4.811.900 W 07º15'50''
Altitude (m) 165
Propiedade Privada.
Accesos A pista que vai de Combre a Tercias pasa ao pé do mesmo.
Observacións A gran cantidade de maleza fai que non se poida apreciar ningunha
estrutura en superficie.
Descric. Xeográfica Pequena planicie á metade da montaña.

Vexetación actual Eucaliptos; monte baixo e maleza.
Correntes de Auga Rego de Entrepenas (ou Entreaspenas), no lado norte.
Conservación Non se aprecian restos en superficie. Parece que só se vería alterado
pola pista que discorre ao pé del.

Eixo menor 50
Accesos ao recinto O máis sinxelo sería dende o Leste.
Recinto Difícil delimitación alí onde non hai pendente.
Defensas As naturais están constituídas polo forte desnivel de terreo no Norte e
no Oeste do lugar. As defensas construídas polo home non se poden
apreciar.
Materiais Cerámica e tegulae.
Bibliografía

Planta e perfís.
Ilustración 135: Planta de O Castro.
200 200
150 150
100 A-A' 100 B-B'
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 137: Imaxe da zona.
Ilustración 138: Foto aérea.

O Castro
Situación A Regueira
Coord. UTM_X 638 N 43º25'58''
Coord. UTM_Y 4.810.50 W 07º16'59''
Altitude (m)
Propiedade
Accesos
Observacións As coordenadas aquí indicadas son as obtidas da Xunta no seu
catálogo oficial. Este punto non alberga restos da época. Ademais hai
que dicir que a coordenada UTM non coincide coa xeográfica.
O topónimo O Castro, que se observa próximo ao lugar indicado no
mapa que segue refírese ao xacemento indicado como “O Calvario”;
pódese deber a unha confusión.
Para completar esta ficha engádese un recorte do Mapa Topográfico
Nacional onde se marca o punto indicado e compleméntase cunha foto
aérea da zona, co fin de clarificar que o punto en cuestión está baleiro
de xacementos.
Bibliografía

Imaxes.
Ilustración 139: Recorte do Mapa Topográfico. Ubicación do lugar con punto vermello. Topónimo de O
Castro indicado cunha frecha vermella.

Ilustración 140: Foto aérea da zona. Un círculo vermello indica o lugar onde se ubicaría a referencia desta
ficha.

O Castro de Tacón
Situación O Casal
Coord UTM_X 639.750 N 43º26'37''
Coord UTM_Y 4.811.625 W 07º16'25''
Altitude (m) 135
Propiedade Privada.
Accesos Dende o norte e o leste temos pistas que dan directamente ao
xacemento.
Descric. Xeográfica Elevación de terreo sobre o val circundante.

Vexetación actual Eucaliptos, pradería e terra de cultivo.
Correntes de auga O Rego de Entrepenas (ou Entreaspenas) discorre no lado sur.
Recursos actuais Agrícolas e gandeiros.
Conservación En superficie un terreo bastante uniforme. É difícil precisar o seu
estado, posto que hai edificacións e cultivos no que se supón que sería o
recinto.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto O acceso máis sinxelo sería dende o Leste (L)-Nordeste (NL).
Recinto Recinto bastante ben delimitado nos lados sur e oeste.
Defensas Non se aprecia outro tipo de defensa que non sexa o desnivel natural.
Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1995a).

Planta e perfís.
Ilustración 141: Planta de O Castro de Tacón.
160 140
140 120
120
100
100
80 A-A' 80
B-B'
60 60
40 40
20 20
0
0

Imaxes.
Ilustración 143: Vista lateral do Castro de Tacón.

O Castro, Castro de Pousada

Situación Pousada
C UTM_X 638.20 N 43º29'16''
C UTM_Y 4.816.50 W 07º17'25''
Altitude (m) 127
Propiedade Privada.
Accesos A estrada N-634 pasa ao pé do Castro.
Observacións Na ubicación deste xacemento hai unha canteira –hoxe fóra de
funcionamento– que estaba en activo dende o século XIX. O Castro
está desaparecido.
Nesta ficha incluímos recorte do Mapa Topográfico da zona e foto
aérea.
Bibliografía
Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1995a).

Imaxes.
Ilustración 145: Ubicación do Castro de Pousada (punto vermello).

Ilustración 146: Fotografía aérea do emprazamento do Castro de Pousada.

Os Castros
Situación A Valiña, Sendín
Coord. UTM_X 639.300 N 43º27'35''
Coord. UTM_Y 4.813.250 W 07º16'42''
Altitude (m) 203
Propiedade Privada.
Accesos A través dun camiño de monte que discorre ao leste, preto do recinto.
Observacións Atópase preto doutro punto catalogado como castro, “As Estolas”, que
se presenta como dubidoso. ¿Poderían ser dúas realidades que se
refiren a este lugar? É algo que non podemos descartar, posto que esta
referencia está clara mentres que a de “As Estolas” non tanto.
Descric. Xeográfica Promontorio de media ladeira sobre un val.

Vexetación actual Eucaliptos e árbores caducifolias.
Correntes de auga Regatos a ambos os lados.
Recursos actuais Agrícolas e de monte.
Conservación Parece bastante boa, posto que non apreciamos alteracións derivadas da
actividade humana no lugar nin no contorno inmediato.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o leste, pola zona máis chá.
Recinto Recinto oval que presenta varias terrazas.
Defensas No norte e no leste parapeto e foso, no resto terraplén natural.
Bibliografía

Planta e perfís.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 149: Vista de Os Castros de perfil.
Ilustración 150: As Estolas (en verde) e Os Castros de A Valiña (en vermello).

Concello de Mondoñedo

A Croa de Zoñán (e Castro)

Situación O Rego de Zoñán
Parroquia Os Remedios Concello Mondoñedo
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 630.076 N 43º25'48''
Coord. UTM_Y 4.809.637 W 07º23'40''
Altitude 325
Propiedade Concello / Privada.
Accesos Dende o lado norte, directamente á croa. Dende o sueste (SL) a través
de camiño empedrado.
Observacións Conta un veciño (Germán) que un ancestro atopou unha ola con ouro.
Dentro da ola foi, logo, unha muller na festa da árbore en Mondoñedo.
Descric. Xeográfica Nun saínte de media montaña que controla o val.

Descric. Xeolóxica Substrato de pizarra baixo o xacemento. Granito no lado N e NO.
Vexetación actual Arboreda, (eucaliptos e outros), no castro herba.
Correntes de auga Pasa ao lado norte o Rego de Zoñán.
Recursos actuais Agrícolas e gandeiros fundamentalmente, planicies ao oeste do castro.
Conservación Parece estar en perfecto estado. Os danos derivarían de traballos
agrícolas.

Eixo menor 175
Accesos ao recinto Ao castro accédese dende o oeste sen problema. Á croa, por camiño
dende o norte.
Recinto Croa cerrada por muros modernos.
Defensas Gran pendente polo leste e sur. No norte e oeste non se conservan
restos de defensas.
Materiais Unha cuncha de bronce, "dos barritas de tres filos" (Br) e un machado.
En escavación materiais de diversa índole.
Campañas Villaamil y Castro (1867), Vigo García (2002, 2003, 2004 e 2005).

Bibliografía
López et al. (1929), López (1932), López (1947), Mayán (1962), Mayán (1994),
Museo Provincial (inédito), Trapero (1954), Vázquez (1943), Vigo (2005b), Villaamil (1878),
Villaamil (1885), Villaamil (1887b), Villaamil (190025), Villaamil (1907), VV.AA (2001),
25
Nesta obra, na páxina 65, nota ao pé n.º2, declara Villaamil que el escavara en Zoñán en setembro de 1867.

Planta e perfís.
Ilustración 151: Planta do Castro de Zoñán.
400 350
350 300
300 250
250
A-A' 200 B-B'
200
150
150
100
100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 153: A Croa de Zoñán vista dende o NL (arriba) e fotografía aérea (abaixo).

Ardilleiros
Situación Ardilleiros
Parroquia Masma Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 634.244 N 43º29'07''
Coord. UTM_Y 4.816.068 W 07º20'23''
Altitude 90
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata as proximidades, logo un camiño leva ao lugar concreto.
Observacións Na catalogación só aparecen reflictidos materiais cerámicos. Polo tanto
trátase de indicios, non é fácil concretar o tipo de asentamento debido á
vaguedade da referencia.
Descric. Xeográfica Chaira ao pé dun rego. Rodeado por tres outeiros.

Descric. Xeolóxica Substrato pizarroso.
Vexetación actual Arboredo: eucaliptal rodeado de praderías.
Correntes de auga Rego de Ardilleiro.
Recursos actuais Agrícolas, gandeiros e de monte.
Conservación Non se observan estruturas. Considerando o punto sinalado como
elemento a referenciar, chegamos á seguinte definición do recinto,
como se ve máis adiante.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Hoxe hai dous camiños que pasan preto del con dirección sur-norte.
Materiais Anacos de cerámica.
Bibliografía
VV.AA (2001), Xunta (inédito).

Planta.
Ilustración 154: Planta de Ardilleiros

Imaxes.
Ilustración 155: Ardilleiros, foto dende o leste (arriba) e foto aérea (abaixo).

Calzada romana de Lindín

Situación Lindín-A Rúa Travesa
Parroquia Lindín Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 633.080 634.800
Coord. UTM_Y 4.809.515 4.808.625
Nota: a primeira UTM indica o comezo e a segunda o punto final.
Accesos Dende o barrio dos Muíños, en Mondoñedo, e dende Lindín.
Observacións Non se pode afirmar que é calzada romana; agora está asfaltada, co que
se fai imposible ver algo. Os veciños falan dun empedrado que non é
propio dunha calzada romana. Ademais disto, soa, entre os mesmos, a
idea dun Camiño Real. Iría da Ponte do Pasatempo (ou de Ruzos) ata
Lindín.
Vexetación actual Discorre entre monte.

Correntes de auga Hai varias fontes ao longo do seu traxecto.
Bibliografía
Museo (inédito).

Casa dos Castros

Situación Marquide
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 632.958 N 43º28'28''
Coord. UTM_Y 4.814.899 W 07º21'22''
Altitude 250
Propiedade Privada.
Accesos Monte a través dende A Pena Moura.
Observacións Difícil identificación. Dubidoso. Nas fichas de catalogación da Xunta
aparece como un indicio.

Vexetación actual Monte raso.
Recursos actuais Monte e gandería. Difícil agricultura.
Conservación Non se observan estruturas en superficie.

Eixo menor 50
Accesos ao recinto Dende o leste é o punto máis accesible. Sempre monte a través.
Recinto Planicie na cima dun monte.
Defensas A pendente de acceso. Non se observa ningún outro elemento.
Bibliografía
VV.AA. (2001), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 156: Planta da Casa dos Castros.
300
300
250
250
200
200
150 A-A'
150 B-B'
100
100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 158: Casa dos Castros, vista dende o leste (arriba) e foto aérea (abaixo).

Castro da Recadieira
Situación Coto da Recadieira
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 633.087 N 43º27'03''
Coord. UTM_Y 4.812.289 W 07º21'19''
Altitude 133
Propiedade Privada.
Accesos Camiño dende as casas (100 metros de distancia, aproximadamente).
Observacións Accédese ao castro por riba da muralla. Dentro do recinto temos a
chamada Pena do Unto, na que, en palabras dos veciños, os mouros
facían "sacrificios enriba dela"; tamén hai un "Xogo de bólas" dentro
doutra pena, ambos son elementos do folclore do xacemento.
Descric. Xeográfica Pequeno outeiro dentro dunha valgada.

Vexetación actual Eucaliptos e maleza.
Correntes de auga Dúas correntes de auga: oeste-norte, Tronceda; norte-leste-surleste,
Rego de Cesuras.
Recursos actuais Agricultura, gandería e monte. Hoxe zona moi rica para a agricultura
de horta.
Conservación Consérvanse algúns elementos defensivos.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o lado sur ou SL onde o relevo é tendido.
Recinto Parecen observarse estruturas debaixo da maleza. Planta redondeada.
Defensas 3 murallas no norte, tamén acceso escarpado. Leste-oeste-sur: murallas
e acceso máis sinxelo.
Materiais Dous torques e unha torta de fundición. (Museo Provincial de Lugo).

Bibliografía
Balseiro (1994), Carreras (1980), López (1953), López (1932), Mayán (1962), Mayán
(1994), Murguía (1888), Murguía (1901), Museo (inédito), Trapero (1954), Vázquez (1943),
Villaamil (1873), Villaamil (1878), Villaamil (1885), Villaamil (1887), Villaamil (1907),
VV.AA. (2001), Xunta (1991), Xunta (inédito).
Ilustración 159: Imaxe antiga (mediados do século XX) do Castro da Recadieria.

Planta e perfís.
Ilustración 160: Planta de A Recadieira.
140 140
120 120
100 100
80 80
A-A' B-B'
60 60
40 40
20 20
0 0

Imaxes.
Ilustración 162: Castro da Recadieira, vista dende o Sur (arriba) e foto aérea (abaixo).

Castro da Couboeira
Situación Monte Lourido
Parroquia A Couboeira Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 633.400 N 43º28'41''
Coord. UTM_Y 4.815.302 W 07º21'02''
Altitude 130
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata Areas, logo pista á Couboeira e desvío por un camiño
de monte.
Observacións Difícil localización e delimitación pola gran cantidade de maleza
existente na zona.
Descric. Xeográfica Asentamento nunha planicie de media montaña.

Vexetación actual Arboredo: eucaliptal, e monte raso.
Correntes de auga Rego da Couboeira, no lado norte e noreste.
Recursos actuais Gandería e de monte, fundamentalmente.
Conservación Non se observan estruturas ou restos de asentamento.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Monte a través dende o lado sur, como forma máis sinxela de acceso.
Recinto Non se pode delimitar o lugar debido á maleza existente, que non
permite ver nada.
Defensas Non se aprecian debido á maleza.
Materiais Cerámica Anacos de cerámica.
Metais Puñal de antenas.
Bibliografía
López et al. (1929), Mayán (1962), Mayán (1994), Vázquez (1943), Villaamil (1885),
Villaamil (1887a), Villaamil (1887b), Villaamil (1900), VV.AA. (2001), Xunta (1991), Xunta
(inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 163: Planta do Castro da Couboeira.
140 160
120 140
100 120
100
80
A-A' 80 B-B'
60
60
40 40
20 20
0 0

Imaxes.
Ilustración 165: Castro da Couboeira -pódese ver a gran cantidade de maleza- (arriba) e foto aérea
(abaixo).

Castro de Lindín, Vila das Cárcavas

Situación O Castro (As Cárcavas)
Parroquia Lindín Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 635.709 N 43º25'00''
Coord. UTM_Y 4.808.574 W 07º19'23''
Altitude 345
Propiedade Privada.
Accesos Pista dende o barrio do Castro, polo leste.
Observacións Ano 2001: piñeiros recén plantados nunha boa parte do castro.
Descric. Xeográfica Saínte da ladeira na punta dunha planicie.

Vexetación actual Arboredo: pino e eucalipto.
Correntes de auga Pasa moi preto (300 m) o Rego de Lobrero.
Recursos actuais Agrícolas e gandeiros. Hoxe hai, sobre todo, prado e monte.
Conservación Nada en superficie, hai muros pero son modernos. Desniveis nalgún
punto.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o leste: pista que parte do barrio, acceso máis sinxelo.
Recinto Parecen verse estruturas soterradas. Os muros de pedra parecen ser
modernos.
Defensas Ademais da inclinación natural do terreo podemos descubrir un
parapeto cun foso exterior que rodea todo o recinto.
Bibliografía
López (1953), Mayán (1962), Mayán (1994), Museo (inédito), Sancristóbal (1980),
Vázquez (1943), Villaamil (1885), VV.AA. (2001), Xunta (1991), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 166: Planta do Castro de Lindín.
400 400
350 350
300 300
250 250
200 A-A' 200 B-B'
150 150
100 100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 168: Vista do Castro de Lindín (arriba) e foto aérea (abaixo).

Castro de Masma; Castro, Castro do Outeiro

Situación O Outeiro
Coord. UTM_X 635.725 N 43º28'50''
Coord. UTM_Y 4.815.640 W 07º19'16''
Altitude 100
Propiedade Privada.
Accesos A estrada que vai de Masma a Lourenzá (LU-153) pasa a carón del (O
Outeiro).
Observacións No lado nordeste, no lugar denominado A Valiña atopáronse varios
obxectos de ouro.
Descric. Xeográfica Pequena planicie elevada flanqueando o río Masma.

Correntes de auga Río Masma.
Conservación Practicamente nula, pois edificouse na zona e realizáronse traballos
agrícolas diversos.

Eixo menor 125
Accesos aoó recinto Dende os lados leste, sur e oeste.
Recinto Non se observa nada, só un pequeno corte, non natural, no lado norte.
Defensas A estrada LU-153 corta un foso e unha muralla. No resto só se aprecian
desniveis do terreo non atribuíbles directamente ao asentamento antigo.
Bibliografía
Blanco (1957c), López (1950), Mayán (1962), Mayán (1994), Museo (inédito),
Vázquez (1943), Villaamil (1878), Villaamil (1885), Villaamil (1887b), VV.AA. (2001),
Xunta (1991), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 169: Planta de Castro de Masma e de A Valiña -ficha seguinte.
120 100
100 80
80
60
60 A-A' B-B'
40
40
20 20
0 0

Imaxes.
Ilustración 171: Vista do Castro de Masma dende o norte (arriba) e foto aérea (abaixo).

A Valiña; Castro de Masma

Situación Castro de Masma
Coord. UTM_X 635.875 N 43º28'53'
Coord. UTM_Y 4.815.750 W 07º19'10''
Altitude 95
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada.
Observacións Trátase duns terreos ao lado dunha casa, ao NNL do Castro de Masma.
Descric. Xeográfica Valgada ao lado do castro.

Vexetación actual Prado e terra de cultivo.
Correntes de auga Non se aprecian.
Recursos actuais Agrícolas fundamentalmente.
Materiais Dous torques, dúas arracadas e dúas láminas de ouro (Museo Provincial
de Lugo).
Bibliografía
Balseiro (1994), Bouza (1965), López et al. (1929), López (1932), Museo (inédito).

Castro de Penelas (Alto dos Castros -Lourenzá)

Situación Penelas
Coord. UTM_X 636.400 N 43º29'58''
Coord. UTM_Y 4.816.800 W 07º18'48''
Altitude 107
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata Granda ou A Penela, e logo por pista de monte.
Observacións Está catalogado en dous concellos limítrofes (Mondoñedo e Lourenzá).
Descric. Xeográfica Elevación de terreo flanqueado por auga.

Vexetación actual Arboredo: eucaliptos.
Correntes de auga Rego do Batán e Río Masma.
Recursos actuais Agrícolas, gandeiros e monte.
Conservación Non se observa nada en superficie, pola vexetación.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto Dende o lado sur é o acceso máis cómodo.
Recinto Planicie cuberta de vexetación. Faise difícil observar elementos no
interior.
Defensas Non se observa nada diferente ao gran desnivel do terreo.
Materiais Pedra de xisto pulido que puido servir de base a unha columna ou ben
para as xambas dunha porta.
Bibliografía
VV.AA (2001), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 172: Planta do Alto dos Castros ou Castro de Penelas.
120 100
100 80
80
60
60 A-A' B-B'
40
40
20 20
0 0

Imaxes.
Ilustración 174: Imaxes do Alto dos Castros.

Castro de San Pedro da Torre

Situación San Pedro da Torre
Parroquia Vilamor Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 634.350 N 43º26'51''
Coord. UTM_Y 4.811.937 W 07º20'21''
Altitude 196
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata a igrexa de San Pedro da Torre, logo por camiño.
Observacións Atópase próximo á capela de San Pedro. Os veciños contan que saíron
elementos medievais da mesma durante unha reforma. É difícil precisar
o lugar concreto, así que indicamos os datos proporcionados por
organismos oficiais.
Descric. Xeográfica Planicie nas primeiras estribacións do Padornelo.

Vexetación actual Arboreda, pradería e terra agrícola.
Correntes de auga Non hai. Ao pé do mesmo hai una fonte.
Conservación Difícil, asentamento actual próximo.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Hoxe accédese dende o noroeste e dende o sur (máis sinxelo).
Recinto Non se observan estruturas dentro. Difícil delimitación do mesmo.
Defensas Só se pode apreciar o gran desnivel que hai no norte e oeste. Non hai
murallas.
Bibliografía
Mayán (1962), Mayán (1994), Villaamil (1878), VV.AA (2001).

Planta e perfís.
Ilustración 175: Planta de San Pedro da Torre.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 177: San Pedro da Torre.

Castro de Santa María Maior, A Croa, O Castelo,...

Situación Santa María Maior
Parroquia Santa María Maior Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 637.187 N 43º23'50''
Coord. UTM_Y 4.806.364 W 07º18'20''
Altitude 334
Propiedade Privada.
Accesos A carón da estrada local LU-124 (LU 31-03), preto do barrio de Santa
María Maior.
Descric. Xeográfica Pequena planicie de media montaña.

Vexetación actual Arboredo (eucalipto, carballo e outros) e pradería.
Correntes de auga Río dos Baus.
Recursos actuais Agrícolas, gandeiros, fluviais e de monte.
Conservación Pódese diferenciar o espazo de croa e as terrazas.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Os camiños tradicionais percorren todo o recinto.
Recinto O recinto está cuberto de maleza e non se observan estruturas, pero
pódense apreciar as diferentes terrazas que o circundan.
Defensas Non se observan murallas, pero si desniveis artificiais.
Bibliografía
Mayán (1962), Mayán (1994), Museo (inédito), Sancristóbal (1980b), VV.AA. (2001),

Planta e perfís.
Ilustración 178: Planta do Castro de Santa María Maior.
400 350
350 300
300 250
250
200
200 A-A' B-B'
150
150
100 100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 180: Castro de Santa María Maior, vista lateral e fotografía aérea.

Castro de Sasdónigas
Situación O Chao da Aldea
Parroquia Sasdónigas Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 628.236 N 43º23'20
Coord. UTM_Y 4.805.397 W 07º25'00''
Altitude 549
Propiedade Privada.
Accesos Monte a través dende o barrio de Sasdónigas.
Observacións Moi dubidoso, non hai evidencias claras para localizar este
emprazamento. Se ben aquí indícase un punto elevado de montaña que
presenta un perfil apropiado. Os datos están tomados do PXOM
provisional que, segundo os redactores, tomaron datos da Xunta. As
medidas dadas son unha aproximación.
Descric. Xeográfica Elevación do terreo ao pé dunha corrente de auga.

Vexetación actual Monte raso, pasto e cultivos.
Correntes de auga Rego da Pedra, discorre ao oeste do lugar.
Conservación Non se observa ningún tipo de estrutura.
Eixo maior 250 Superficie (Ha) 1,25.

Eixo menor 50
Accesos ao recinto Monte a través.
Recinto Non se pode facer unha delimitación clara. Como se dixo, o seu
emprazamento é dubidoso.
Defensas Non se aprecian.
Bibliografía
Museo (inédito), VV.AA. (2001).

Planta e perfís.
Ilustración 181: Planta do Castro de Sasdónigas.
600 600
500 500
400 400
300 A-A' 300 B-B'
200 200
100 100
0 0

Imaxes.
Ilustración 183: Visión lateral da zona indicada como Castro.
Ilustración 184: Fotografía aérea da zona indicando o punto en cuestión.

Castro de Trigás
Situación San Vicente
Parroquia San Vicente de Trigás Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 629.995 N 43º23’34’’
Coord. UTM_Y 4.805.800 W 07º23’42’’
Altitude 390
Propiedade Privada.
Accesos Dende o barrio de San Vicente.
Observacións Probablemente esta sexa a ubicación do citado na bibliografía. Presenta
un perfil característico, pero hoxe non se observan estruturas.
Descric. Xeográfica Planicie de media montaña. Boa ubicación para o control do val.
Vexetación actual Arboredo autóctono e terra de labor.
Correntes de auga Un rego circula polo lado oeste.
Recursos actuais Monte, agrícola e gandeiro.
Conservación Non hai elementos á vista nin restos defensivos.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o norte, partindo do barrio de San Vicente.
Recinto Está con edificacións: unha igrexa e un cemiterio cristianizan o lugar.
Defensas Hoxe non se conservan outras defensas máis que as naturais derivadas
do propio contorno.
Bibliografía
Mayán (1962), Mayán (1994), Museo (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 185: Planta de San Vicente de Trigás.
400 400
350 350
300 300
250 250
200 A-A' 200 B-B'
150 150
100 100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 187: Igrexa e Cemiterio de San Vicente de Trigás.

Castro de Vilamor
Situación O Souto
Coord. UTM_X 634.956 N 43º27'55''
Coord. UTM_Y 4.813.971 W 07º19'50''
Altitude 102
Propiedade Privada.
Accesos O camiño que vai dende Guillade ata a Granda pasa a carón del.
Observacións Falta de elementos definitorios. Difícil a súa ubicación, pois non se
observan elementos en superficie que fagan pensar nun asentamento.
Tamén coñecido –Museo de Lugo– como Castro da Torre, xa que hai
un pazo próximo chamado A Torre. De aquí pode xurdir a confusión de
falar de dous castros en lugar dun só. No mapa pódese ver onde ubican
o Castro da Torre, ao pé do pazo da Torre. O lugar correcto parece ser o
indicado como Castro de Vilamor polas fichas de catalogación de
Patrimonio e polos datos do Excmo. Concello de Mondoñedo.
Descric. Xeográfica Lixeira elevación dentro dun pequeno val.

Vexetación actual Arboredo autóctono, pradería e terreo agrícola.
Correntes de auga Rego de Lamela.
Conservación Non quedan restos en superficie definitorios, polo tanto pode estar
desaparecido.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o lado Sur e Oeste o acceso é sinxelo.
Recinto Non se pode definir por falta de datos.
Defensas Non se observan.
Bibliografía
Vázquez (1943), Villaamil (1878), Villaamil (1887b), VV.AA. (2001).

Planta e perfís.
Ilustración 189: A Torre (dubidoso) e Castro de Vilamor.
120 120
100 100
80 80
60 A-A' 60 B-B'
40 40
20 20
0 0

Imaxe.
Ilustración 191: Fotografía aérea da zona. Castro de Vilamor (en vermello) e A Torre (en azul).

Croa de Figueiras; Croa de Pedro Pombeiro

Situación Figueiras
Parroquia Figueiras Concello Mondoñedo
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 629.032 N 43º28'48''
Coord. UTM_Y 4.815.555 W 07º24'25''
Altitude 463
Propiedade Privada.
Accesos A estrada CP 31-08 discorre ao lado do xacemento, no lugar de
Poceira.
Descric. Xeográfica Pequena planicie de montaña.

Vexetación actual Arboredo e pradería.
Correntes de auga Discorre un pequeno rego polo noroeste.
Conservación Pode estar bastante alterado. Non se observan restos do asentamento e
hoxe en día a zona segue ocupada polo home.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o lado leste o acceso é bastante sinxelo, pois apenas hai
desnivel.
Recinto Semella un recinto oval, pero non se pode delimitar con claridade o
mesmo. Non se observa pegada doutra época debido aos traballos
agrícolas durante longo tempo.
Defensas Non se aprecian murallas. Hai un importante desnivel no norte, oeste e
sur.
Bibliografía
Mayán (1962), Mayán (1994), Museo (inédito), VV.AA. (2001).

Planta e perfís.
Ilustración 192: Planta da Croa de Figueiras.
600 500
500 400
400
300
300 A-A' B-B'
200
200
100 100
0 0

Imaxes.
Ilustración 194: Croa de Figueiras.

O Castelo de Xan da Mariña

Situación Santa María Maior
Coord. UTM_X 636.193 N 43º23'53''
Coord. UTM_Y 4.806.480 W 07º19'00''
Altitude 295
Propiedade Privada.
Accesos Dende o lado norte, pola pista Curros-Santa María Maior.
Observacións Ten muros feitos de pedra marcando un recinto, pero non se pode
precisar a súa cronoloxía.
Descric. Xeográfica Planicie de media montaña, preto xa do val.

Vexetación actual Árbores de folla caduca e moita maleza.
Correntes de auga O Río dos Baus pasa a carón do castro.
Conservación Consérvanse muros que delimitan un perímetro, pero sen unha
adscrición clara.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto A través de prados dende a estrada antes citada.
Recinto Planicie delimitada por muros na parte norte e noroeste.
Defensas Naturais: Desniveis. Artificiais: Muros.
Bibliografía

Planta e perfís.
Ilustración 196: Castelo de Xan da Mariña.
350 350
300 300
250 250
200 200
A-A' B-B'
150 150
100 100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 198: Vista do Castelo de Xan da Mariña.

O Castro
Situación Curros
Coord. UTM_X 635.580 N 43º24'20''
Coord. UTM_Y 4.806.964 W 07º19'32''
Altitude 443
Propiedade Privada.
Accesos Por pistas asfaltadas ata Curros; o castro está no medio do barrio.
Observacións Consérvanse estruturas agrarias que parecen respectar as liñas das
terrazas antigas.

Vexetación actual Pradería e terra de cultivo.
Correntes de auga Hai unha fonte no barrio; preto está, tamén, o Rego de Curros.
Conservación Mala. O asentamento actual está enriba do antigo, aínda así é posible
distinguir terrazas.

Eixo menor 250
Accesos ao recinto O mesmo que para acceder ao barrio de Curros, isto é, dende o oeste.
Recinto Varios niveis de ocupación con terrazas.
Defensas Non se observan ben, pero parecen conservarse terrapléns.
Bibliografía

Planta e perfís.
Ilustración 200: Planta do Castro de Curros.
600 500
500 400
400
300
300 A-A' B-B'
200
200
100 100
0 0

Imaxes.
Ilustración 202: O Castro, Curros.

O Coto do Castro e o Cerrallón do Castro, O Castro

Situación O Castro-O Barral
Parroquia Argomoso Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 632.700 N 43º23'58''
Coord. UTM_Y 4.806.700 W 07º21'39''
Altitude 396
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata o pé do castro.
Observacións Un barrio da parroquia de Argomoso sitúase sobre o enclave. Próximo
a el ubícase o topónimo de Castro do Sol, pero non hai xacemento.
Nesta ficha, o mapa onde se localiza este castro inclúe a localización
deste topónimo, referencia que se aclara na ficha seguinte.
Descric. Xeográfica Esporón que domina o val do río Valiñadares, o do Rego de Argomoso
e o Rego de Escourido.
Descric. Xeolóxica Subsolo calizo con mestura de pizarras.
Vexetación actual Arboreda, pradería e terra de cultivo.
Correntes de auga Rego de Argomoso (no lado leste).
Conservación Practicamente desaparecido.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o lado sur do mesmo.
Recinto Só se observan edificacións tradicionais do mundo rural.
Defensas Na zona sur, pegado ao barrio pode verse o que queda dunha muralla.
No resto só se conserva o desnivel natural.
Materiais Moeda de bronce do emperador Adriano.
Bibliografía
Mayán (1962), Museo (inédito), VV.AA. (2001), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 204: Planta do Castro de Argomoso.
500 400
400
300
300
A-A' 200 B-B'
200
100
100
0 0

Imaxes.
Ilustración 206: Castro de Argomoso.
Ilustración 207: Vista áerea de O Coto do Castro, Castro de Argomoso.

Castro do Sol (Topónimo)

Situación Supena
Coord. UTM_X 632.300 N 43º23'47''
Coord. UTM_Y 4.806.200 W 07º22'00''
Altitude 400
Accesos Está situado ao pé da estrada que vai dende O Castro, no Barral, a
Orxal.
Observacións Estas coordenadas e referencias sinalan un mirador en Argomoso
situado no borde dun importante desnivel que cae sobre o río
Valiñadares. Próximo a este punto está o Castro de Argomoso (ver
ficha anterior), é posible que se trate dun desprazamento do topónimo
debido á proximidade.
Recollido como topónimo.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Os Castelos
Situación Viloalle
Parroquia Viloalle Concello Mondoñedo
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 632.019 N 43º27'15''
Coord. UTM_Y 4.812.738 W 07º22'05''
Altitude 386
Propiedade Privada.
Accesos A través dunha pista de monte que parte de O Cargadoiro.
Observacións O punto máis alto deste xacemento é visible dende todo o val de
Mondoñedo. Dende este punto vese o mar. Na Xunta recólleno como
un topónimo ou como xacemento medieval. Aquí apareceron obxectos
de épocas anteriores, segundo Mayán (1957).
Descric. Xeográfica Punto elavado dentro da serra da Toxiza.

Descric. Xeolóxica Substrato granítico. Afloramentos graníticos.
Vexetación actual Eucaliptais.
Correntes de auga Non se puido identificar nigunha.
Recursos actuais Monte e gandería. Tamén sería posible ter agricultura.
Conservación Obsérvanse estruturas naturais: abrigos.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o leste por un camiño moi pendente.
Recinto Este adáptase ao terreo, unha planicie con abrigos de rocha granítica.
Defensas Naturais: gran desnivel.
Materiais Metais Unha punta de lanza de ferro.

Cerámica Fragmentos de cerámica indíxena.
Bibliografía
Mayán (1957), Mayán (1962), Mayán (1975), Mayán (1994), Museo (inédito), Xunta
(1991), VV.AA. (2001), Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 208: Planta dos Castelos de Viloalle.
450
400
400
350
350
300 300
250 250
A-A'
200 200 B-B'
150 150
100 100
50 50
0
0

Imaxes.
Ilustración 210: Os Castelos vistos dende o sueste (SL).

Os Castros
Situación Ferreira de Oural
Coord. UTM_X 637.903 N 43º24'40''
Coord. UTM_Y 4.807.994 W 07º17'45''
Altitude 430
Propiedade Privada.
Accesos Unha pista atravesa o que está considerado como castro, dende o leste.
Observacións Non se observan elementos indicativos, salvo a súa ubicación nun
punto elevado e facilmente defensivo.
No apartado de Imaxes, nesta ficha, só se incluirá fotografía aérea.
Descric. Xeográfica Elevación sobre o val onde se sitúa Santa María Maior.
Vexetación actual Monte baixo e eucaliptos.
Correntes de auga Preto do Rego dos Corgos.
Conservación Non se observan elementos en superficie que fagan pensar que sufriu
alteracións, máis aló das propias do paso do tempo ou das derivadas de
traballos forestais.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o leste.
Recinto Difícil delimitación, posto que non se observa ningún elemento
indicativo. As delimitacións en plano e foto aérea son orientativas.
Defensas Parece que queda unha pequena muralla no leste.
Bibliografía

Planta e perfís26.
Ilustración 212: Planta de Os Castros en Ferreira de Oural.
500 450
400
400 350
300
300
250
A-A' B-B'
200
200
150
100 100
50
0 0
26
Neste caso as cotas foron tomadas cada 100 metros.

Imaxe.

Os Castros
Situación Mondoñedo
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 632.366 N 43º25'53''
Coord. UTM_Y 4.810.096 W 07º21'53''
Altitude 172
Propiedade Privada.
Accesos As rúas do barrio pasan por riba del.
Observacións Practicamente perdido. Hoxe por hoxe non se ven evidencias.
Descric. Xeográfica Promontorio sobre o val de Mondoñedo.

Vexetación actual Horta e herba. Algunha árbore frutal.
Conservación Practicamente desaparecido.

Eixo menor 80
Accesos ao recinto Dende o suroeste.
Recinto Edificacións modernas sobre o castro.
Defensas Desparecidas.
Bibliografía
Mayán (1962), Mayán (1975), Mayán (1994), VV.AA. (2001), Villaamil (1878),
Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 215: Planta de Os Castros de Mondoñedo.
180 180
160 160
140 140
120 120
100 100
A-A' B-B'
80 80
60 60
40 40
20 20
0 0

Imaxes.
Ilustración 217: Os Castros, Mondoñedo.

Os Castros da Couboeira
Situación A Campá
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 632.745 N 43º29’28”
Coord. UTM_Y 4.816.806 W 07º10’32”
Altitude 310
Propiedade Privada.
Accesos Dende a estrada LU-160 por pistas.
Observacións Este castro estaba mal ubicado en Vigo (2004 a).

Vexetación actual Plantacións de eucaliptos.
Correntes de auga Non se observan correntes preto do castro.
Conservación Non parece ter sufrido alteracións, salvo as agrícolas e forestais.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o lado oeste podemos acceder de forma bastante tendida.
Recinto O recinto adáptase á planicie na que se ubica, rodeando o punto máis
alto da zona.
Defensas O terreo presenta un importante desnivel, pero na zona oeste e norte
parece verse un parapeto.
Bibliografía
Villaamil (1900).

Planta e perfís.
Ilustración 219: Planta de Os Castros na Couboeira.
350 350
300 300
250 250
200 A-A' 200 B-B'

150 150
100 100
50 50
0 0

Imaxes.
Ilustración 221: Vista do recinto dende a parte alta.

Pena Grande, Os Castros da Couboeira

Situación A Campá?
Mapa 1:25.000, edición de 1998 (24-I)
Coord. UTM_X 632.745 N 43º29’28”
Coord. UTM_Y 4.816.806 W 07º10’32”
Altitude 310
Propiedade Privada.
Accesos A través da LU-160.
Materiais Puñal de antenas.
Observacións Neste caso trátase dun penedo que Villaamil (1900) non acaba de
situar. Supoño que se referirá a este castro que se recolle na ficha
anterior, posto que non dista moito da estrada LU-160, tal como se
pode ver no mapa.
As coordenadas que se dan son as do Castro como referente máis
próximo. Non se pode precisar a ubicación da pedra en cuestión, posto
que o achado foi produto da destrución da mesma cando se construíu a
estrada que vai a Viveiro.
Bibliografía
Bouza (1963), López Cuevillas (1947), Villaamil (1900).

Trinidad; Monte da Trindade

Situación Vilamor
Coord. UTM_X 635.741 N 43º27'41''
Coord. UTM_Y 4.813.505 W 07º19'22''
Altitude 291
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata Arroxo e dende alí por unha pista que atravesa a N-634.
Observacións Pico de Castro de Flores, segundo o Mapa. Pero este xacemento está
catalogado en Lourenzá no outeiro do lado sur. Este de Vilamor está
catalogado como lugar con restos de estruturas, sen precisar máis. De
todas as formas, o mesmo que o Pico de Castro de Flores, está afectado
pola explotación dunha canteira; pero esta montaña practicamente
desapareceu e, por riba, a futura Autovía do Cantábrico pasará polas
inmediacións. A ficha compleméntase cunha foto tomada hai xa anos
(publicada por Vigo -2004a-), cun plano e coa fotografía aérea da zona.

Conservación Desaparecido case na súa totalidade

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Hai unha pista de monte que o atravesa polo medio.
Recinto Non hai estruturas á vista. Hai acumulacións de pedras retiradas para
traballo agrícola.
Bibliografía
Mayán (1962), Mayán (1994), VV.AA. (2001).

Planta.
Ilustración 223: Planta do Monte da Trindade.

Imaxes.
Ilustración 224: A Trindade.

Castro de Ambasmestas, Mestas ou Mextas

Situación
Mapa
Coord. UTM_X N
Coord. UTM_Y W
Altitude
Observacións As referencias sobre este topónimo Castro (de Ambasmestas) non son
suficientes para atopalo. Non consta no inventario da Xunta nin
tampouco no resto da bibliografía revisada, agás Museo (inédito).
Esta referencia pode ser o xacemento de Alto dos Castros, posto que o
termo Ambasmestas parece que se refire ao punto de unión entre dúas
correntes de auga. O xacemento de Alto dos Castros está situado ao pé
da unión de dúas correntes de auga –río Batán e río Masma– como se
pode ver no esbozo do mesmo.
No caso de Mextas (do que temos a referencia da parroquia de Masma)
tampouco se puido atopar o devandito topónimo pola falta de datos
concretos. Aos veciños fáiselles coñecido o nome, pero non poden
precisar a ubicación. Pode que sexa outra referencia ao Castro de
Penelas, ou de Ambasmextas, pola proximidade de zona e por ser o
atopado na bibliografía de xente como Mayán ou Villaamil que foron e
son bos coñecedores do terreo.
Todo isto fíxome unificar estes dous nomes, aínda que sen poder
precisar con seguridade a localización exacta.
Bibliografía (para Ambasmestas)

Museo (inédito).
Bibliografía (para Mextas)

Mayán (1962), Mayán (1994), Villaamil (1878).

Castro de Santo Tomé (ou San Tomé)

Situación Estelo?
Mapa
Coord. UTM_X N
Coord. UTM_Y W
Altitude
Materiais Machado de talón e aneis.
Observacións A ubicación deste castro que cita Villaamil repetidas veces27 estaría
cara a Estelo, segundo os datos deste autor, pero temos un problema
para a súa localización exacta. Incluso se podería dubidar da súa
existencia posto que, en primeiro lugar, un machado é o único elemento
material que serve como evidencia de que existe; e en segundo lugar,
temos unha referencia documental dende a que podemos fiar algo máis
fino sobre este castro.
Villaamil28 cita un documento de 1431 onde se indica que unha tal
Teresa Yáñez fai unha doazón dunha leira ao Mosteiro de San Martín
de Villaoriente ou dos Picos, que estaría no chao do Castro de ..., e aquí
vén a confusión, pois Villaamil le Santomé e, nunha publicación máis
recente Graña Cid (1999)29 le –no que semella o mesmo documento–
San Cristouoo. Se esta segunda lectura é correcta estariamos a falar do
Castro de Zoñán, xa que nas inmediacións do lugar está a capela de San
Cristovo. Ademais, segundo recoñece Villaamil (1900), o machado
chegou a el de mans dun veciño de Zoñán, non foi un achado propio.
Bibliografía
Castillo (1927), López et al. (1929), Museo (inédito), Vázquez Seijas (1943),
Villaamil (1885), Villaamil (1887b), Villaamil (1900), Villaamil (1907).
27
Villaamil (1885), Villaamil (1887b), Villaamil (1900), Villaamil (1907).
28
Villaamil, (1900), páxina 61, nota ao pé n.º4.
29
Esta transcrición de Graña Cid pode verse no capítulo “A aportación popular e os datos de arquivo”, nesta
mesma tese.

Castros da Valiña
Situación A Valiña
Parroquia San Vicente de Trigás Concello Mondoñedo
Coord. UTM_X 631.475 N 43º23’55’’ / 43º23’45’’
Coord. UTM_Y 4.806.361 W 07º23’00’’ / 07º22’30’’
Altitude 300
Propiedade Privada.
Accesos Pola pista que vai de Maariz a San Vicente.
Observacións Non podemos precisar o lugar concreto. O punto sinalado nas
coordenadas achadas no Museo Provincial de Lugo refiren a un punto
chamado Vilar30. Nese punto hai estruturas murarias relacionadas entre
si e co asentamento actual como barrio agrícola que é, pero non como
un xacemento castrexo.
As coordenadas UTM refírense ao barrio de Vilar e son as intermedias
das dúas proporcionadas polos datos do Museo Provincial de Lugo, que
son as que se reflicten nas xeográficas.
No Plan Xeral de Ordenación Municipal Mindoniense (provisional)
tampouco se precisa ubicación, pero sitúano nas follas que se
corresponden co barrio do Valiño, na parroquia dos Remedios –a máis
de 2 km de aquí en liña recta–, para este lugar non atopei referencias
dun asentamento deste tipo.
Ademais incluímos unha fotografía aérea do lugar chamado Vilar do
que se proporcionan as coordenadas.
Bibliografía
Museo (inédito), VV.AA. (2001).
30
Barrio que vén indicado como A Valiña nalgún mapa –Cartografía dixital da Xunta de Galicia do ano 1998–,
xa que o lugar recibe ese nome. Tamén no Nomenclátor de Galicia (Lugo), 2000, figura A Valiña.

Imaxe.
Ilustración 226: Barrio de Vilar.

Explotacións Mineiras Romanas

Situación Supena
Observacións Nas fichas consultadas do Museo Provincial faise referencia a unha

explotación mineira de ouro de época romana, pero é a única referencia
que atopei sobre a mesma.
Na zona de Supena os veciños do lugar din que hai minas, lugares de
extracción de mineral de modo particular, pero é difícil facer unha
adscrición a unha época concreta. Non parece que exista unha
explotación romana, segundo os datos que se posúen a día de hoxe.
En zonas próximas atópanse minas de cobre.
Bibliografía
Museo (inédito).

Concello de Ribadeo

As Quintas
Situación Vilaselán
Parroquia Vilaselán Concello Ribadeo
Observacións Esta referencia saíu dos datos oficiais e non aparece outra referencia
que non sexa o nome. Non hai coordenadas e non aparece reflectido no
PXOM de Ribadeo. Na Xunta está catalogado de época Romano-
Medieval.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Castro da Coroa, A Croa

Situación Fondo de Vila
Parroquia Arante Concello Ribadeo
Mapa 1:25.000, edición de 1999 (25-I)
Coord. UTM_X 648.320 (*) N
Coord. UTM_Y 4.816.150 (*) W
Altitude (m)
Propiedade
Accesos
Observacións Os datos específicos sobre o castro proveñen do PXOM de Ribadeo
porque a maleza impide unha visión clara global do mesmo e as
coordenadas dadas non se corresponden co indicado nos mapas que as
complementan. Os datos tomados deste levan ao final un asterisco (*).
Esta ficha compleméntase cun recorte do Mapa Topográfico Nacional e
unha fotografía aérea da zona.
Descric. Xeográfica Castro de ladeira.

Vexetación actual Arboredo (eucalipto) e monte baixo.
Correntes de auga Rego das Grandas.
Conservación Boa (*).
Eixo maior Indeterminado Superficie (Ha) Indeterminado

Eixo menor Indeterminado
Accesos ao recinto
Recinto Recinto oval (*).
Defensas Conta cun parapeto na súa parte máis alta e un foso que circunda o
recinto.
Bibliografía
VV.AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1994a).

Imaxes.
Ilustración 227: Recorte do Mapa Topográfico Nacional coa ubicación do xacemento.


Castro de As Grobas
Situación A Eirexa
Coord. UTM_X 657.640 N 43º33'24''
Coord. UTM_Y 4.824.520 W 07º02'45''
Altitude (m) 18
Propiedade Descoñecida.
Accesos A través dun camiño de servizo para as terras, dende o sur.
Descric. Xeográfica Castro ubicado en tramo de costa. Non é un entrante de terra no mar. En
fronte presenta unha illa.
Vexetación actual Folgueiras, toxos e herba.
Correntes de auga Presenta un rego ao lado oeste.
Recursos actuais Agropecuarios, forestais e mariños.
Conservación Boa conservación.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o sur, a través das murallas.
Recinto Planta redondeada delimitada por murallas.
Defensas Presenta tres filas de murallas e tres fosos, agás no norte que da ao mar.
Bibliografía
Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Ramil (1995), Romero (1980), VV.AA.
(1979), VV. AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994a).

Planta e perfís.
Ilustración 229: Planta do Castro de As Grobas.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 231: Vista das murallas e fosos dende o oeste.

Castro de Cárcovas
Situación A Capela
Parroquia Ove Concello Ribadeo
Coord. UTM_X 656.500 N 43º30'49''
Coord. UTM_Y 4.819.700 W 07º03'52''
Altitude (m) 172
Propiedade Privada.
Accesos Por pista de monte dende o barrio de A Capela.
Observacións Os datos específicos sobre o castro proveñen do PXOM de Ribadeo
porque a maleza impide unha visión clara global do mesmo. Os datos
tomados deste levan ao final un asterisco (*).
Para esta ficha inclúese un recorte do Mapa Topográfico Nacional e
mais unha fotografía aérea da zona.
Descric. Xeográfica Pequena elevación de terreo sobre o contorno.

Vexetación actual Arboredo (eucaliptos, fundamentalmente) e monte baixo de toxos,
folgueiras e xestas.
Correntes de auga Nace un rego nas proximidades, ao nordeste (NL) do lugar.
Conservación Boa (*).
Eixo maior Indeterminado Superficie (Ha) Indeterminada

Eixo menor Indeternidado
Accesos ao recinto Dende as zonas sur e leste.
Recinto
Defensas O recinto principal ten un terraplén ao NL, e ao SL estruturas
defensivas. A croa presenta dous parapetos e dous fosos (*).
Bibliografía
VV.AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1994a).

Imaxes.
Ilustración 233: Castro de Cárcovas.

Castro de Meirengos
Situación Meirengos
Parroquia A Devesa Concello Ribadeo
Coord. UTM_X 652.000 N 43º33'20''
Coord. UTM_Y 4.824.320 W 07º07'05''
Altitude (m) 16
Propiedade Privada.
Accesos Pista dende a estrada que discorre paralela á costa.
Descric. Xeográfica Entrante no mar, sen chegar a ser península.

Correntes de auga Regato no lado leste.
Conservación Regular.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o sur é o acceso máis fácil. Hoxe hai un camiño.
Recinto Recinto ovalado adicado, a día de hoxe, a traballos agrícolas e pastos
para gando.
Defensas Tres fosos no oeste e un no sur. En leste e norte aproveita o desnivel
natural do río e do acantilado.
Bibliografía
Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Romero (1980), VV.AA. (2001b), Xunta
(inédito), Xunta (1991), Xunta (1994a).

Planta e perfís.
Ilustración 235: Planta do Castro de Meirengos.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0
Ilustración 236: Perfís do xacemento31.
31
Cotas tomadas cada 25 metros.

Imaxes.
Ilustración 237: Castro de Meirengos, vista lateral.
Ilustración 238: Castro de Meirengos, vista aérea.

Castro de Piñeira (Os Castros)

Situación O Outeiro
Parroquia Piñeira Concello Ribadeo
Coord. UTM_X 655.930 N 43º33'18''
Coord. UTM_Y 4.824.300 W 07º04'25''
Altitude (m) 15
Propiedade Costas / Privada.
Accesos Por pista de terra, para servizo agrícola.
Observacións Unha das liñas de murallas foi destruída para facer pasto.
Descric. Xeográfica Castro de costa en península.

Correntes de auga Ten próximo o Rego do Espadanal.
Recursos actuais Agropecuarios e marítimos.
Conservación Boa conservación, falta unha muralla do lado oeste.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o lado sur, por una pista feita para o servizo agrícola.
Recinto O recinto adáptase á forma da península e está delimitado por murallas
e fosos.
Defensas Tres liñas de murallas e dous fosos na parte sur, a liña central falta no
lado que vai de sur a oeste. No resto do recinto, o acantilado que limita
co mar é a defensa.
Bibliografía
Fernández et al. (1983), Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Ramil (1995),
Romero (1980), VV.AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994a).
32
Medida aproximada, posto que o eixo menor varía dende os 50 aos 100 metros, segundo a zona. Indicamos os
100 como eixo menor por consideralo máis significativo.

Planta e perfís.
Ilustración 239: Planta do Castro de Piñeira.
300 300
250 250
200 200
150 A-A' 150 B-B'
100
100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 241: Castro de Piñeira. Foso indicado con frecha.
Ilustración 242: Castro de Piñeira, vista aérea.

Castro da Pumarega, O Castro

Situación As Anzas
Parroquia Covelas Concello Ribadeo
Mapa 1:25.000, edición de 1999 (25-I)
Coord. UTM_X 653.630 N 43º29'51''
Coord. UTM_Y 4.817.950 W 07º05'58''
Altitude (m) 90-110
Propiedade Privada.
Accesos Pistas de monte ata o recinto.
Observacións As características da maleza e dos accesos fixeron imposible unha
visita en condicións, co que reproducimos os datos tomados do PXOM
de Ribadeo. Aqueles campos que proveñan del levarán un asterisco ao
final (*).
Nesta ficha inclúese recorte do Mapa Topográfico Nacional e imaxes
do lugar. Non se inclúen perfís.
Descric. Xeográfica Planicie a media ladeira. Sobre o Río Grande.

Vexetación actual Eucaliptos e monte baixo: toxos, xestas e folgueiras.
Correntes de auga Polo norte do xacemento discorre o Río Grande.
Conservación Boa. Unha parte –na zona sur– está destruída pola recente construción
dunha pista forestal, nesta aprécianse restos de casas circulares (*).
Eixo maior Indeterminado Superficie (Ha) Indeterminada

Eixo menor Indeterminado
Accesos ao recinto Dende o lado sur.
Recinto Castro de ladeira. A Croa presenta unha delimitación concéntrica(*).
Defensas Na parte sur ten dous fosos. Un prolóngase cara ao oeste por unha
valgada natural. A Croa ten un parapeto ao sur; e, ao norte, nordeste e
noroeste ten ata dous parapetos concéntricos(*).
Bibliografía
Museo (inédito), VV.AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994a).

Imaxes.
Ilustración 243: Ubicación do Castro da Pumarega no Mapa Topográfico Nacional.
Ilustración 244: Vista lateral do Castro da Pumarega.

Ilustración 245: Castro da Pumarega, vista aérea.

Dompiñor o Vello / Piñal Vello

Situación Dompiñor
Parroquia Piñeira Concello Ribadeo
Observacións Esta referencia está incluída no inventario xeral, penso que por ter
aparecido un torque, pero non se proporcionan datos sobre a súa
ubicación. Hai unha zona próxima ao núcleo urbano de Ribadeo que se
chama Dompiñor, pero non se pode precisar máis nesta cita.
Introdúcese tamén o nome de Piñal Vello aquí porque cremos que se
refire ao mesmo lugar.
Incluímos un recorte do plano topográfico onde podemos ver este
topónimo.
Materiais Un torque.
Bibliografía
Balseiro (1994), López (1932), Villaamil (1874), Xunta (inédito).
Imaxe.
Ilustración 246: Localización de Dompiñor.

Esteiro
Situación Esteiro
Coord. UTM_X 649.700 N 43º33'19''
Coord. UTM_Y 4.824.120 W 07º08'42''
Altitude (m) 10
Propiedade Privada / Costas.
Accesos Está ao pé da praia de Esteiro, próximo á estrada que percorre a costa.
Observacións Este xacemento está catalogado como Romano tanto no PXOM de
Ribadeo como na Xunta de Galicia, pero está desaparecido. O lugar
garda un entrante de mar na terra, é unha enseada natural.
Para esta ficha inclúese foto aérea, fotografía dende terra e recorte do
mapa topográfico arriba indicado. Non conta cun plano específico por
non existir xacemento hoxe.
Bibliografía
VV.AA (2001b), Xunta (inédito).

Imaxes.
Ilustración 247: Localización de Esteiro.
Ilustración 248: Emprazamento de Esteiro. Vista dende terra.


Os Castros
Situación A Torre
Parroquia Santalla de Vilausende Concello Ribadeo
Mapa 1:25.000, edición de 1999 (25-I)
Coord. UTM_X 655.570 N 43º29'22''
Coord. UTM_Y 4.817.040 W 07º04'34''
Altitude (m) 162
Propiedade Privada.
Accesos Por pista dende o leste.
Observacións Xacemento con abundante maleza, pero aínda así pódese obter unha
idea aproximada do que é.
Descric. Xeográfica Pequeno outeiro.

Vexetación actual Eucaliptos, toxos, xestas e folgueiras.
Conservación Regular.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende os lados leste e oeste preséntase máis sinxelo.
Recinto Oval na cima dun pequeno outeiro.
Defensas Varias liñas de murallas no suroeste e leste, mentres que 3 murallas e 2
fosos na parte noroeste.
Bibliografía
Museo (inédito), VV.AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994a).

Planta e perfís.
200 200
150 150
100 A-A' 100 B-B'
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 252: Vista lateral de Os Castros.
Ilustración 253: Vista dunha das murallas interiores.


Os Castros
Situación Porto de Arriba
Parroquia Santalla de Vilausende Concello Ribadeo
Mapa 1:25.000, edición de 1999 (25-I)
C UTM_X 656.900 N 43º28’52”
C UTM_Y 4.816.300 W 07º03'35''
Altitude (m) 60-70
Propiedade Privada.
Accesos Pola estrada que sobe ao Porto de Arriba.
Observacións Non teño referencias de ningún tipo sobre este topónimo, pero as
características do seu emprazamento fan pensar que pode ser un castro,
posto que, ademais, conta co topónimo Os Castros.
Queda sinalado como un indicio. Non se fará unha descrición maior do
que sería o recinto, pois a maleza non permite acceder a el. A pesar
disto, complementamos esta ficha cun recorte do Mapa Topográfico
Nacional e cunha fotografía aérea.
Bibliografía
Referencia inédita.

Imaxes.
Ilustración 255: Recorte do Mapa Topográfico Nacional coa localización.


Os Castros
Situación Praia dos Castros
Coord. UTM_X 650.550 N 43º33'30''
Coord. UTM_Y 4.824.500 W 07º08'08''
Altitude (m) 16
Propiedade Privada.
Accesos Rodéao a estrada que percorre a costa.
Observacións Hai unha casa que emprega parte da muralla como cerramento da finca.
A casa en cuestión está ubicada dentro do recinto do castro.
Descric. Xeográfica Castro de costa en península.

Vexetación actual Xardín e pradería.
Correntes de auga Non se aprecia ningunha.
Conservación Practicamente desaparecido, posto que as edificacións que presenta no
seu interior deberon destruílo case por completo.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto A pé dende a estrada que percorre a costa (pasa ao lado).
Recinto O recinto adáptase á xeografía do terreo. Presenta edificacións actuais
no interior.
Defensas Aínda conserva unha muralla visible no lado sudoeste (SO).
Bibliografía
Cano et al. (1991), Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Ramil (1995), Romero
(1980), VV.AA. (2001b), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994a).

Planta e perfís.
50 50
40 40
30 30
A-A' B-B'
20 20
10
10
0
0

Imaxes.
Ilustración 259: Os Castros, vista lateral.
Ilustración 260: Os Castros, vista da muralla e foso. En segundo plano, casa sobre o recinto.


Torre Vella
Situación Pancha
Coord. UTM_X N 43º33'30''
Coord. UTM_Y W 07º08'08''
Altitude (m) 22
Propiedade
Accesos A estrada que vai á Illa Pancha pasa ao pé.
Observacións O PXOM de Ribadeo di na descrición “Está situado en la zona donde
existen unas ruinas de una caseta de vigilancia de la guardia civil. Se
aprecia un gran túmulo sobre el que se construyó el torreón para
empleo como defensa artillada”.
Está catalogado como pertencente á época que estamos tratatando neste
traballo; pero hoxe non se aprecia nada en superficie que nos fixera
fixarnos nel, se non fose polas referencias.
Complementamos a ficha con imaxes da zona e fotografía aérea.
Descric. Xeográfica Península cunha illa no norte.

Conservación Supoñemos que mala, posto que non se distingue gran cousa en
superficie.
Bibliografía
VV.AA. (2001b), Xunta (inédito).

Imaxes.
Ilustración 262: A Torre Vella, vista panorámica.
Ilustración 263: Fotografía aérea da zona. (Á esquerda da imaxe o Castro das Grobas –frecha verde).

Vega de Ribadeo
Situación
Parroquia Concello Ribadeo
Observacións Este lugar é onde se di que atoparon a Diadema de Ribadeo, pero non
sabemos a ubicación real deste punto, polo tanto só procedemos a citar
o lugar.
Bibliografía
Balseiro (1994), VV.AA. (1979).


Concello de Trabada

O Castro
Situación Trabada
Parroquia Trabada (Santa María) Concello Trabada
Coord. UTM_X 646.200 N 43º26'58''
Coord UTM_Y 4.812.425 W 07º11'32''
Altitude (m) 229
Propiedade Privada.
Accesos Polas rúas da vila de Trabada.
Observacións Ao pé do mesmo hai construcións: igrexa e casas.
Descric. Xeográfica Cima dun outeiro que domina o contorno.

Vexetación actual Cultivos, prados e algunha árbore.
Correntes de auga Rego das Penas, no lado oeste.
Conservación Posiblemente alterado polas edificacións próximas e a continuidade no
asentamento.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto O acceso natural ao recinto sería dende o lado nordeste.
Recinto Espazo oval no que a parte central do recinto non presenta edificacións
modernas, mentres que o contorno inmediato está moi alterado.
Defensas O desnivel preséntase como defensa natural, pero conserva unha liña de
murallas no lado norte.
Bibliografía
Xunta (inédito).

Planta e perfís.
Ilustración 264: Planta de O Castro, en Trabada.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 266: Vista lateral de O Castro, en Trabada.

O Castro, Castro de Sante

Situación O Castro
Parroquia Sante Concello Trabada
Mapa 1:25.000, edición de 1999 (25-I)
Coord. UTM_X 650.727 N 43º26'55''
Coord. UTM_Y 4.812.426 W 07º08'14''
Altitude (m) 262
Propiedade Privada.
Accesos Está ao pé da estrada LU-132, en dirección á costa quedaría á esquerda.
Descric. Xeográfica Esporón a metade de ladeira sobre o val do Rego de Vidal.

Vexetación actual Praderías, arboredo –eucaliptos– e monte raso.
Correntes de auga Controla un val polo que pasa o Rego de Vidal.
Conservación Semella bastante alterado, posto que ten edificacións enriba do recinto.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o lado nordeste, na zona que aínda conserva defensas sería a
entrada natural, posto que polo outro lado o desnivel dificultaría o paso.
Recinto O recinto está, en parte, habitado. Sobre el hai vivendas actuais e
campos de cultivo.
Defensas Presenta tres murallas e dous fosos dende o SSL ao NO. As defensas
pérdense na estrada que o atravesa polo lado leste.
Bibliografía
Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 268: Planta de O Castro de Sante.
300 300
250 250
200 200
150 A-A' 150 B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 270: Vista lateral de O Castro de Sante.

Os Castros, O Castro de Vidal

Situación O Castro
Parroquia Vidal Concello Trabada
Mapa 1:25.000, edición de 1999 (25-I)
Coord. UTM_X 648.200 N 43º28'20''
Coord. UTM_Y 4.814.925 W 07º10'05''
Altitude (m) 255
Propiedade Privada.
Accesos Atópase no núcleo de Castro, Carril e Vidal. Hoxe sobre o xacemento
pasan pistas e camiños de servizo para os núcleos.
Observacións A ubicación concreta deste xacemento preséntase complicada, posto

que o espazo que ocuparía está actualmente afectado por construcións e
terras de labor. Da visita feita ao lugar preséntase unha dobre
posibilidade: ubicar o castro na planicie superior (onde se sitúa unha
igrexa) ou na planicie inferior. Esta ficha está referenciada á inferior, a
pesar da tradición sabida da cristianización destes espazos, posto que
nos parece máis correcta esta última posibilidade.
As fichas oficiais colocan o emprazamento aínda máis ao sur. Sobre o
núcleo chamado Carril.
Descric. Xeográfica Planicie de montaña sobre o Rego de Noceda e o Rego de Vidal.

Vexetación actual Praderías.
Correntes de auga Rego de Noceda (de norte a sur, polo lado leste) e Rego de Vidal (de
oeste a sur, polo lado oeste).
Recursos actuais Agropecuario no recinto, de forestais nas proximidades.
Conservación Indefinido polo feito de non poder precisar exactamente o lugar. O que
parece seguro e que presentará alteracións derivadas das construcións
actuais.
368

Eixo menor 200
Accesos ao recinto O acceso natural sería dende o norte do lugar, posto que ao sur hai un
desnivel amplo.
Recinto O recinto está alterado polas modificacións derivadas da acción do
home, neste caso construcións. Polo tanto é difícil describilo
correctamente.
Defensas As defensas naturais son as que predominan hoxe. Están constituídas
por un importante desnivel, polas vertentes leste, sur e oeste. Non se
aprecia máis nada.
Bibliografía
Museo Provincial (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991).

Planta e perfís.
Ilustración 272: Planta de O Castro de Vidal.
300 300
250 250
200 200
150 A-A' 150 B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxe.
Ilustración 274: Vista aérea da zona33.
33
Nesta ficha só se inclúe foto aérea por considerarse o máis adecuado.


Concello de O Valadouro

A Croa de Budián, O Coto da Croa

Situación Pereiros
Parroquia Budián Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 628.100 N 43º34'06''
Coord. UTM_Y 4.825.275 W 07º24'50''
Altitude (m) 247
Propiedade Privada.
Accesos Monte a través. Demasiada maleza para especificar o acceso.
Observacións A gran cantidade de maleza fai realmente impracticable o outeiro con
fins arqueolóxicos. Para este xacemento sigo datos doutros autores que
falan de restos de edificacións e restos materiais.

Vexetación actual Eucaliptos, toxos e folgueiras.
Conservación Indeterminada. Non puiden observar nada de primeira man.

Eixo menor 75
Accesos ao recinto Dende o lado leste.
Recinto Non se pode definir ben o recinto.
Defensas Restos escasos do parapeto (Ferreira et al. –inédito).
Materiais Un muíño circular.
Bibliografía
Ferreira et al. (inédito), Mayán (1994), Museo (inédito), VV.AA. (1974), Xunta

Planta e perfís.
Ilustración 275: Planta da Croa de Budián.
300 300
250 250
200 200
150 A-A' 150 B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxe.

Castrilloi
Situación Pereiros
Parroquia Budián Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 628.775 N 43º34’12”
Coord. UTM_Y 4.825.525 W 07º24’18”
Altitude (m) 301
Propiedade Privada.
Accesos A pé, monte a través dende pistas que saen da estrada que vai de
Ferreira a Cangas.
Observacións Topónimo situado cara ao leste do Coto da Croa ou Croa de Budián
(ver frecha verde no plano anterior), dista uns 700 metros en liña recta
do mesmo. Está indicado como topónimo, pero pode facer referencia ao
castro indicado anteriormente.
Esta ficha remata aquí por considerarse só un topónimo. Só se engade a
fotografía aérea para localizar o elemento.
Bibliografía
Ferreira et al. (inédito), Xunta (inédito).

Imaxe.
Ilustración 278: Castrilloi (círculo vermello) e A Croa de Budián (círculo azul).

Castro de Pazos
Situación Pazos
Parroquia Santa Cruz do Valadouro Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 625 N 43º32'41''
Coord. UTM_Y 4.822 W 07º25'29''
Altitude (m) 80-90
Propiedade Privada.
Accesos Ao pé da estrada Ferreira-Mondoñedo.
Observacións Esta é unha referencia oficial. O punto que marca (a coordenada
xeográfica) no terreo non presenta vestixios arqueolóxicos e a zona está
ao pé da Granda do Ouro, un terreo plano con vertente de auga cara ao
leste.
Ferreira et al. están de acordo nisto, posto que eles tampouco teñen
datos sobre este punto na zona. A UTM marca un punto que ten pouco
que ver coa coordenada xeográfica e na cuadrícula que indica temos o
Castro de Santa Cruz do Valadouro e a Torre de Cendemil, que son
restos dunha torre medieval hoxe practicamente desaparecida.
Esta ficha non ten máis datos porque creo que non existe xacemento
castrexo onde está indicado nin nas proximidades con esta
denominación.
Nota: incluímos o recorte do mapa topográfico das coordenadas
Xeográficas e UTM.
Finalmente aclaramos con Ferreira que o lugar de Pazos está ao pé da
igrexa parroquial de Santa Cruz do Valadouro, co que o suposto Castro
de Pazos sería o de Santa Cruz do Valadouro.
Bibliografía
Xunta (inédito), Xunta (1994c).

Imaxes.
Ilustración 279: Localización, errónea, do Castro de Pazos.

Castro de Recaré, Coto dos Castros

Situación O Escorial-A Fonte da Vila
Parroquia Recaré (San Xiao) Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 624.500 N 43º32'17''
Coord. UTM_Y 4.821.800 W 07º27'28''
Altitude (m) 148
Propiedade Privada (eclesiástica).
Accesos Por estrada dende o sur.
Observacións Está cristianizado, presenta a igrexa parroquial e mais o cemiterio
dentro do recinto, no lado leste.
Descric. Xeográfica Elevación do terreo nunha chaira.

Vexetación actual Eucaliptos, toxos e folgueiras fóra do recinto eclesiástico.
Correntes de auga Non se observa ningunha próxima.
Conservación Alterado polas edificacións e pola vexetación.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o lado norte.
Recinto No recinto temos unha igrexa, un cemiterio e unha explanada grande
feita en época actual.
Defensas Terrapléns.
Bibliografía
Mayán (1994), Museo (inédito), VV.AA.(1974), Villaamil (1878), Xunta (inédito),
Xunta (1991), Xunta (1994c).

Planta e perfís.
Ilustración 280: Planta do Castro de Recaré.
160 160
140 140
120 120
100 100
80 A-A' 80 B-B'
60 60
40
40
20
20
0
0

Imaxes.
Ilustración 282: Vista de San Xiao de Recaré.

Castro de Santa Cruz

Situación Igrexa de Santa Cruz
Parroquia Santa Cruz do Valadouro Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 625.000 N 43º32'44''
Coord. UTM_Y 4.822.600 W 07º27'04''
Altitude (m) 70
Propiedade Eclesiástica.
Accesos Por estrada dende o norte.
Observacións Castro cristianizado pola igrexa parroquial e o cemiterio de Santa Cruz.
Descric. Xeográfica Pequeno outeiro no medio do val.

Vexetación actual Arboredo de eucalipto, xunto con toxos, xestas e folgueiras.
Correntes de auga Discorre preto do outeiro o río Vao.
Recursos actuais Agropecuarios no contorno, boa terra de cultivo. No lugar forestais.
Conservación Dubidosa, debido ás edificacións e acondicionamentos do lugar ao
longo do tempo.

Eixo menor 175
Accesos ao recinto O acceso máis axeitado sería dende o lado leste.
Recinto O recinto está edificado e alterado. Non se aprecian as súas
características de forma clara, pero parece que ocupa todo o outeiro.
Defensas Non se ven murallas. O desnivel nalgún punto parece ter elevacións que
se deixan entrever na maleza, pero sen poder aseguralo rotundamente.
Materiais Restos de muíños de man e algunha cerámica.
Bibliografía
Canoura (2000), Museo (inédito), VV.AA. (1974).

Planta e perfís.
Ilustración 284: Planta do Castro de Santa Cruz.
100 100
80 80
60 60
A-A' A-A'
40 40
20 20
0 0

Imaxes.
Ilustración 286: Castro de Santa Cruz.
Ilustración 287: Vista aérea do Castro de Santa Cruz.

Castro de San Tomé

Situación Igrexa de San Tomé
Parroquia San Tomé de Recaré Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 623.500 N 43º32'12''
Coord. UTM_Y 4.821.600 W 07º28'18''
Altitude (m) 196
Propiedade Eclesiástica.
Accesos Por estrada. Atravésao de leste a oeste bifurcándose no medio do castro.
Observacións Ten edificada unha igrexa e un cemiterio. Ademais presenta gran
cantidade de vexetación co que se fai difícil unha delimitación exacta.
Descric. Xeográfica Planicie a media ladeira da serra que cerra o val.

Vexetación actual Arboredo: eucaliptos; terras de pasto e cultivo.
Correntes de auga Discorre preto o Rego de Recaré.
Conservación Dubidosa polas edificacións, pistas e demais reformas.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto Dende o lado oeste.
Recinto Segundo o pouco que se pode observar parece ser un recinto oval que se
adapta ao terreo; pero ten edificacións enriba, co que pode estar
deteriorado.
Defensas A principal defensa que hoxe se pode apreciar é o desnivel natural do
emprazamento.
Bibliografía
Canoura (2000), VV.AA. (1974).

Planta e perfís.
Ilustración 288: Planta do Castro de San Tomé de Recaré.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 290: Vista lateral do Castro de San Tomé.
Ilustración 291: Castro de San Tomé, vista aérea.

Pico do Castelo
Situación Rozas
Parroquia Vilacampa Concello O Valadouro
Coord. UTM_X 623
Coord. UTM_Y 4.826
Observacións Topónimo sen comprobación por falta de datos. Está recollido nas
fichas oficiais. A coordenada dada é a proporcionada polos datos
oficiais. Ao estar en UTM e, polas razóns que xa temos exposto, hai
que tomala con moito ollo, pois indica un vértice de cuadrícula UTM
que tanto pode ser o inferior dereito como o esquerdo do cadrado onde
se atopa o topónimo. A continuación inclúese un recorte do Mapa
Topográfico Nacional marcando o punto UTM indicado.
Bibliografía
Xunta (inédito).
Imaxe.
Ilustración 292: Recorte do Mapa Topográfico Nacional.

Concello de Xove

Castelo
Situación Vilachá
Parroquia Portocelo Concello Xove
Coord. UTM_X 618.777 N 43º43'56''
Coord UTM_Y 4.843.283 W 07º31'30''
Altitude (m) 95
Propiedade Privada.
Accesos Estrada que vai dende Vilachá ata o faro.
Descric. Xeográfica Outeiro a carón do mar.

Descric. Xeoloxica Substrato granítico con afloramentos.
Vexetación actual Mato e ecualipto.
Recursos actuais Marítimos e agricultura? (pouca profundidade de solo).
Conservación Non se observan estruturas. Alteracións agrícolas.
Eixo maior 500? Superficie (Ha) 20?

Eixo menor 400?
Accesos ao recinto Os lados SL e SO serían os máis axeitados para acceder ao mesmo.
Recinto Neste non se observan estruturas de ningún tipo.
Defensas Non se observan defensas, salvo o gran desnivel existente nalgún punto.
Bibliografía
Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1994b).

Planta e perfís.
150 150
120 120
90 90
A-A' B-B'
60 60
30
30
0
0

Imaxes.
Ilustración 295: Vista de Castelo.

Castro de Canaledo
Situación Castelo
Parroquia A Rigueira Concello Xove
Mapa 1:25.000, edición de 1997 (9-I)
Coord. UTM_X 620.260 N 43º39’50'”
Coord. UTM_Y 4.835.260 W 07º30’15”'
Altitude (m) 75
Propiedade Privada
Accesos Unha pista leva directamente ao barrio do Castelo ao pé do xacemento.
Observacións Parece que as construcción modernas afectaron ao recinto na parte sur
sobre todo, aínda que tamén semella que a pista arriba mencionada
levouse parte das murallas e fosos.
Descric. Xeográfica Lixeira elevación do terreo sobre o Río de a Rigueira.

Vexetación actual Arboreda (ecualiptos, carballos, acibros) e praderías ao redor.
Correntes de auga Rego do Tarolo e o Río da Rigueira –este último é a corrente principal-
Conservación Semella bastante ben conservado, posto que as murallas conservan
bastante altura, pero na zona sur está afectado polas vivendas e tamén a
pista de acceso a elas fixo desaparecer parte dos muros e foxos.

Eixo menor 125
Accesos ao recinto A zona natural de acceso sería dende o leste.
Recinto Recinto redondeado adaptándose ao terreo.
Defensas Conserva na parte norte dúas murallas e un foso entre ambas, hacia o
leste desaparecen na pista posiblmente destruídas por esta. A isto hai
que engadirlle o desnivel natural no norte, oeste e sur.
Bibliografía

Planta e perfís.
150 150
120 120
90 90
A-A' B-B'
60 60
30
30
0
0

Imaxes.
Ilustración 299: Visión xeal do lugar dende o leste.
Ilustración 300: Visión da última muralla antes do recinto (frecha vermella) e foso (frecha verde).

Ilustración 301: Fotografía aérea do Castro de Canaledo.

Castro de Ceranzos, Castro de Esteiro

Situación Ceranzos
Parroquia Xuances Concello Xove
Coord. UTM_X 616.400 N 43º42'52'''
Coord. UTM_Y 4.841.475 W 07º33'15''
Altitude (m) 45
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada. Unha estrada de costa pasa ao pé del, en Ceranzos.
Observacións Hai edificacións enriba, algunha bastante recente.
Descric. Xeográfica Entrante de terra no mar. Castro de costa.

Correntes de auga Rego da Lama da Ovella, no lado NL. E Rego do Esteiro, ao pé, no SO.
Conservación As pedras do castro fan agora de muros de terras, hai casas enriba.
Consérvase parte dunha muralla.

Eixo menor 250
Accesos ao recinto Dende o lado sur e sueste (SL), onde se conserva a muralla.
Recinto Castro circular que ten edificacións enriba.
Defensas Quédalle unha muralla con arredor de 9 metros de altura no lado
exterior.
Bibliografía
Museo (inédito), Romero (1980), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994b).

Planta e perfís.
Ilustración 302: Planta do Castro de Ceranzos.
100 100
80 80
60 60
A-A' B-B'
40 40
20
20
0
0

Imaxes.
Ilustración 304: Vista lateral do Castro de Ceranzos.

Castro de Illade
Situación Cabo de Vila-Illade
Coord. UTM_X 616.450 N 43º42'23''
Coord. UTM_Y 4.840.373 W 07º33'40''
Altitude (m) 128
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada ata Illade, o castro está ao lado do lugar.
Observacións Preto do castro temos a igrexa de San Pedro de Xuances.

Conservación Alteracións de agricultura e arboredo. Posiblemente parte das pedras do
castro forman os muros de divisións de terras.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o lado suroeste sería o máis axeitado.
Recinto Non se aprecia ben o recinto dende dentro. Na foto pode verse un perfil
bastante claro do castro.
Defensas Non se observan murallas. Pódese apreciar un importante desnivel.
Bibliografía
A Mariña (1999), López (1953), Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991),
Xunta (1994b).

Planta e perfís.
Ilustración 306: Planta do Castro de Illade.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 308: Vista lateral do Castro de Illade.

Castro de Prada
Situación Prada
Coord. UTM_X 617.250 N 43º42'32''
Coord UTM_Y 4.840.650 W 07º32'40''
Altitude (m) 30
Propiedade Privada.
Accesos Unha pista atravesa o suposto castro.
Observacións Castro moi dubidoso, está en pleno val, rodeado do Castro de Illade e
do de Ceranzos. Parece ter perfil de castro, como se ve na foto. Pero
aparecen moitas dúbidas.
Descric. Xeográfica Elevación natural e suave do terreo en pleno val.

Vexetación actual Eucaliptos e pradería.
Correntes de auga Rego de Esteiro, no lado sur.
Recursos actuais Agrícolas, gandeiros e marítimos.
Conservación Non se observan estruturas en superficie. Alteracións agrícolas. Non hai
edificacións enriba.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende calquera punto do contorno.
Recinto Non é fácil saber cal é o recinto.
Defensas Non se observan, salvo a elevación do terreo.
Bibliografía
Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994b).

Planta e perfís.
Ilustración 310: Planta do Castro de Prada.
100 100
80 80
60 60
A-A' B-B'
40 40
20
20
0
0

Imaxes.
Ilustración 312: Vista lateral do emprazamento.

Castro de O Torrillón
Situación O Torrillón
Parroquia A Rigueira Concello Xove
Mapa 1:25.000, edición de
Coord. UTM_X 632.950 N 43º38'52''
Coord. UTM_Y 4.833.950 W 07º30'03''
Altitude (m) 238 / 219
Propiedade Privada.
Accesos Por estrada dende o norte.
Observacións O lugar referido é un punto intermedio entre unha zona habitada e unha
planicie sen habitar –tal como se ve no plano de planta que se adxunta-.
É obvio que o lugan indicado non é o correcto deste xacemento, pero a
dúbida asáltanos ao analizar os dous puntos que o rodean, posto que a
parte habitada faría que o asentamento estivese prácticamente destruído
e, por otra banda, a dificultade de acceso á outra parte da planice debido
á maleza fai que non se poda concluir o seu estado si se atopase ahí.
A ficha mantense con plano e foto aérea, pero non se fan perfís nin
valoración do recinto en sí pola falta de datos.
Só podemos indicar que as defensas naturais serían suficientes dado o
gran desnivel que presenta o terreo.
Descric. Xeográfica Planicie a metade da ladeira.

Vexetación actual Terra de cultivo, pradería e monte (ecualiptos e mato).
Correntes de auga Río da Rigueira ao oeste.
Conservación Indeterminado.
Bibliografía
Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994b).

Planta.
Ilustración 314: Planta da zona de O Torrillón.

Imaxe.
Ilustración 315: Fotografía áerea da zona. En vermello a planicie “A” e en verde a planicie “B”.

Castro de Vela, O Castro de Morás

Situación A Aldea de Arriba
Parroquia Morás Concello Xove
Coord. UTM_X 621.259 N 43º43'21''
Coord. UTM_Y 4.842.268 W 07º29'40''
Altitude (m) 158
Propiedade Privada.
Accesos Dende A Aldea de Arriba por unha pista de monte.
Observacións Parece haber terrazas no lado sueste (SL), non se poden observar outros
elementos pola maleza.
Descric. Xeográfica Outeiro que ten polo lado norte o mar.

Vexetación actual Eucaliptos, toxo e folgueira.
Correntes de auga Non se observan. Está preto o mar.
Recursos actuais Agrícolas, gandeiros, de monte e mariños.
Conservación Non ten edificacións modernas, só vexetación actual. Sufriu tamén
traballo agrícola no seu recinto.

Eixo menor 200
Accesos ao recinto Dende o lado sueste (SL) sería o máis sinxelo.
Recinto Presenta unha gran planicie no seu interior.
Defensas Non se observan estruturas defensivas. Só o desnivel polo NO, N e NL.
Bibliografía
A Mariña (1999), Museo (inédito), Romero (1980), Xunta (inédito), Xunta (1991),
Xunta (1994b).

Planta e perfís.
Ilustración 316: Planta do Castro de Vela.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 318: Castro de Vela.

Castro de Vilar (Castro Illade?)

Situación Xuances
Mapa
Coord. UTM_X N
Coord UTM_Y W
Altitude (m)
Propiedade
Accesos
Observacións As referencias coas que contamos non precisan máis que o termo de
“Vilar”. Despois dun percorrido pola toponimia da parroquia de
Xuances nos mapas do Instituto Topográfico Nacional non atopamos
nada claro, só un Cabo de Vila, preto de Illade. Pero como nesta
parroquia xa hai outras tres referencias, parécenos que este podería ser
algún dos xa citados. Inclinámonos a pensar neste que indicamos co
nome Illade.
Bibliografía
A Mariña (1999), Vázquez (1943).

Castro, Castro de Sumoas

Situación Sumoas
Parroquia Sumoas Concello Xove
Coord. UTM_X 620.519 N 43º41'58''
Coord. UTM_Y 4.839.663 W 07º30'15''
Altitude (m) 61
Propiedade Privada e eclesiástica.
Accesos Por estrada ata o interior do castro.
Observacións Atópase cristianizado.
Descric. Xeográfica Pequena elevación do terreo sobre o contorno. Pequeno outeiro.

Vexetación actual Arboredo, pradería e terra de cultivo (nos desniveis).
Recursos actuais Agropecuarios e de monte.
Conservación Semella que a croa está arrasada polas edificacións que alberga.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o lado oeste sería o máis sinxelo.
Recinto Castro circular con edificacións no interior.
Defensas Ribazo natural polo norte, sur e leste, dentro del parece haber muralla.
Bibliografía
A Mariña (1999), Museo (inédito), Xunta (inédito), Xunta (1991), Xunta (1994b).

Planta e perfís.
Ilustración 320: Planta do Castro de Sumoas.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 322: Castro de Sumoas.
Ilustración 323: Imaxe aérea da zona.

Os Castros da Cabana, Castros de Cabanas

Situación As Fontes
Parroquia Sumoas Concello Xove
Coord. UTM_X 619.250 N 43º42'09''
Coord. UTM_Y 4.840.000 W 07º31'02''
Altitude (m) 100
Propiedade Privada.
Accesos Por pista ata o pé do castro.
Observacións A gran cantidade de maleza non permite delimitar ben o xacemento en
cuestión.
Non se inclúe fotografía dende terra.
Descric. Xeográfica Pequena planicie elevada.

Vexetación actual Eucaliptos e maleza de monte.
Correntes de auga Hai varios regatos en pequenas valgadas.
Conservación Indefinible pola imposibilidade de ver o terreo.

Eixo menor 150
Accesos ao recinto Dende o lado nordeste (NL) sería o máis sinxelo.
Recinto Asentamento de difícil delimitación debido á gran cantidade de maleza.
Defensas Non se observan.
Bibliografía

Planta e perfís.
Ilustración 324: Planta de Os Castros da Cabana.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxe.
Ilustración 326: Imaxe aéra da zona.

Punta Michiluída (Castro), Castro de Portocelo

Situación Ermida de San Tirso de Portocelo, Portochao
Parroquia Portocelo Concello Xove
Coord UTM_X 619.482 N 43º43'45''
Coord UTM_Y 4.842.948 W 07º30'58''
Altitude (m) 30
Propiedade Privado e Igrexa?
Accesos Por estrada ata o recinto. Camiño que leva á capela dende Portocelo.
Observacións Castro cristianizado. A capela hoxe está abandonada.
Indicamos aquí tamén o topónimo de Castro de Portocelo, posto que as
referencias coas que contamos (topónimo de proximidade A
Roncadoira e parroquia de Portocelo) fan pensar que se trata do mesmo
lugar, xa que nas proximidades atópase a Punta Roncadoira.
Descric. Xeográfica Castro de costa, nun pequeno saínte.

Vexetación actual Toxos, folgueiras e silvas.
Correntes de auga Non se observan, só o mar.
Recursos actuais Agrícolas, gandeiros e marítimos.
Conservación No interior hai unha edificación e muros de pedra preto (poden
proceder do castro). Consérvanse partes de dúas murallas e un foso.

Eixo menor 100
Accesos ao recinto Dende o lado sudoeste (SO), onde hoxe están o foso e as murallas.
Recinto Bastante ben delimitado, porque por un lado está o mar e por outro unha
muralla. Dentro hai unha capela e muros modernos.
Defensas Consérvase un foso e dúas murallas (partes) sobre as que está a estrada.
Bibliografía
Fernández et al. (1994), Museo (inédito), Romero (1980), Xunta (inédito), Xunta
(1991), Xunta (1994b).

Planta e perfís.
Ilustración 327: Planta de Punta Michiluída.
250 250
200 200
150 150
A-A' B-B'
100 100
50
50
0
0

Imaxes.
Ilustración 329: Punta Michiluíde.
Ilustración 330: Fotografía áera da Punta Michiluíde


Referencias Xacementos por Concellos.
As referencias, en primeiro lugar, están estructuradas segundo a orde de aparición en

cada un dos concellos co número que se lles dá na planimetría. No seguinte punto, pola
contra, están ordeados segundo o número que se lles da na planimetría.
Concello de Alfoz:
Xacemento Número
A Croa (Beloi) 70
A Croa (Rúa) 54
A Croa, As Engróveas da Croa, O Castrillón, Castro de Bacoi. 65
Castro de Lagoa, Castro de Montoxo 60
Castro de Ouro 64
O Coto da Croa 55
Pico da Frouseira 67
Concello de Barreiros
Xacemento Número
A Roda 19
O Castro, Castro de San Cosme, Os Picoutos 20
Castros de Viladaíde Sin localizar
O Castro (Pereira do Castro) 23
Os Calixtos, Castro de Vilamartín 21
Os Castros (A Rilleira) 22
Os Castros (Xunto á Igrexa) 59
Os Castros / Castro de Vilamar 58
Pena do Altar 18
Punta de San Bartolo (Castro da) / Prados (Castro de) 17

Punta de San Pedro, O Castro, Punta do Castro 16

Punta do Gabito ou do Castro 15
Concello de Burela
Xacemento Número
Chao do Castro 71
Concello de Cervo
Xacemento Número
Castrelo, O Castro 72
Os Castros 73
Castro 74
Igrexa parroquial de Santa María de Rúa 96
Concello de Foz
Xacemento Número
A Croa de Folgosa, A Croa de Carballoso (Carballo Só), Castro 69
de Santa Cilla
Castro de Cangas, Punta dos Castros 79
Castro de Fazouro 77
Castro de Mañente 95
Castro de Marzán 75
Castro de Río 92
Castro de Vilaronte, Monte dos Castros, Os Castros, O Castro 94
Castro de Vilaxuane 93
Castro de Vilacizal, Coto dos Castros 68
Castros, Castro de Lelle 91
Cu do Castro, Castro de Llas, Ollo do Mar, Punta Ronqueira, 76
Punta dos Bois
Factoria Fenicia Sen Localizar
O Coto do Pico Sen Localizar
Os Castros Sen Localizar
Punta de Nois, Os Castros, Fonte Castra, (O Curveiro?) 78

Concello de Lourenzá
Xacemento Número
Alto dos Castros 56
As Estolas 28
Castro de Flores 44
Castro, Castro de San Xurxo 29
O Castro, Castro de Vilanova 46
O Mogo 57
O Calvario, Castro de San Adrián, Adriano ou Adrao 26
O Castro (Tercias de Abaixo) 24
O Castro (A Regueira) 80
O Castro de Tacón 25
O Castro, Castro de Pousada 47
Os Castros 27
Concello de Mondoñedo
Xacemento Número
A Croa de Zoñán 38
Ardilleiros 52
Calzada Romana de Lindín Sen Localizar
Casa dos Castros 49
Castro da Recaieira 41
Castro da Couboeira 51
Castro de Lindín, Vila das Cárcavas 34
Castro de Masma, Castro, Castro de Outeiro 48
A Valiña; Castro de Masma 48
Castro de Penelas (Alto dos Castros –Lourenzá-) 56
Castro de San Pedro da Torre 40
Castro de Santa María Maior, A Croa, O Castelo 31
Castro de Sasdónigas 37
Castro de Trigás 36
Castro de Vilamor 43
Croa de Figuerias, Croa de Pedro Pombeiro 53

O Castelo de Xan da Mariña 33

O Castro (Curros) 32
O Coto do Castro e o Cerrallón do Castro, O Castro 35
Castro do Sol (Toponimo) Son Localizar
Os Castelos (Viloalle) 42
Os Castros (Ferreira de Oural) 30
Os Castros (Mondoñedo) 39
Os Castros da Couboeria 50
Pena Grande, Os Castros da Couboeira Sen Localizar
Trinidad, Monte da Trinidade 45
Castro de Ambasmestas, Mestas ou Mextas Sen Localizar ¿56?
Castro de Santo Tomé (ou San Tomé) Sen Localizar
Castros da Valiña Sen Localizar
Explotacións Mineiras Romanas Sen Localizar
Concello de Ribadeo
Xacemento Número
As Quintas Sen Localizar
Castro da Coroa, A Croa 12
Castro de As Grobas 2
Castro de Cárcovas 4
Castro de Meirengos 9
Castro de Piñeira (Os Castros) 3
Castro da Pumarega, O Castro 7
Dompiñor o Vello / Piñal Vello Sen Localizar
Esteiro 11
Os Castros (A Torre) 6
Os Castros (Porto de Arriba) 5
Os Castros (Praia dos Castros) 10
Torre Vella 1
Vega de Ribadeo Sen Localizar

Concello de Trabada
Xacemento Número
O Castro 14
O Castro, Castro de Sante 8
Os Castros, O Castro de Vidal 13
Concello de O Valadouro
Xacemento Número
A Croa de Budián, O Coto da croa 66
Castrilloi (Topónimo) Sen Localizar
Castro de Pazos ¿63?
Castro de Recaré, Coto dos Castros 62
Castro de Santa Cruz 63
Castro de San Tomé 61
Pico do Castelo Sen Localizar
Concello de Xove
Xacemento Número
Castelo 88
Castro de Canaledo 89
Castro de Ceranzos, Castro de Esteiro 85
Castro de Illade 86
Castro de Prada 87
Castro de O Torrillón 90
Castro de Vela, O Castro de Morás 81
Castro de Vilar (Castro Illade?) Sen Localizar
Castro, Castro de Sumoas 82
Os Castros da Cabana, Castros de Cabanas 84
Punta Michiluída (Castro), Castro de Portocelo 83


Referencias Xerais Xacementos.
Xacemento Número
Torre Vella (Ribadeo) 1
Castro de As Grobas (Ribadeo) 2
Castro de Piñeira (Os Castros) (Ribadeo) 3
Castro de Cárcovas (Ribadeo) 4
Os Castros (Porto de Arriba) (Ribadeo) 5
Os Castros (A Torre) (Ribadeo) 6
Castro da Pumarega, O Castro (Ribadeo) 7
O Castro, Castro de Sante (Trabada) 8
Castro de Meirengos (Ribadeo) 9
Os Castros (Praia dos Castros) (Ribadeo) 10
Esteiro (Ribadeo) 11
Castro da Coroa, A Croa (Ribadeo) 12
Os Castros, O Castro de Vidal (Trabada) 13
O Castro (Trabada) 14
Punta do Gabito ou do Castro (Barreiros) 15
Punta de San Pedro, O Castro, Punta do Castro (Barreiros) 16
Punta de San Bartolo (Castro da) / Prados (Castro de) 17
(Barreiros)
Pena do Altar (Barreiros) 18
A Roda (Barreiros) 19
O Castro, Castro de San Cosme, Os Picoutos (Barreiros) 20
Os Calixtos, Castro de Vilamartín (Barreiros) 21
Os Castros (A Rilleira) (Barreiros) 22
O Castro (Pereira do Castro) (Barreiros) 23

O Castro (Tercias de Abaixo) (Lourenzá) 24

O Castro de Tacón (Lourenzá) 25
O Calvario, Castro de San Adrián, Adriano ou Adrao 26
(Lourenzá)
Os Castros (Lourenzá) 27
As Estolas (Lourenzá) 28
Castro, Castro de San Xurxo (Lourenzá) 29
Os Castros (Ferreira de Oural) (Mondoñedo) 30
Castro de Santa María Maior, A Croa, O Castelo (Mondoñedo) 31
O Castro (Curros) (Mondoñedo) 32
O Castelo de Xan da Mariña (Mondoñedo) 33
Castro de Lindín, Vila das Cárcavas (Mondoñedo) 34
O Coto do Castro e o Cerrallón do Castro, O Castro 35
(Mondoñedo)
Castro de Trigás (Mondoñedo) 36
Castro de Sasdónigas (Mondoñedo) 37
A Croa de Zoñán (Mondoñedo) 38
Os Castros (Mondoñedo) (Mondoñedo) 39
Castro de San Pedro da Torre (Mondoñedo) 40
Castro da Recaieira (Mondoñedo) 41
Os Castelos (Viloalle) (Mondoñedo) 42
Castro de Vilamor (Mondoñedo) 43
Castro de Flores (Lourenzá) 44
Trinidad, Monte da Trinidade (Mondoñedo) 45
O Castro, Castro de Vilanova (Lourenzá) 46
O Castro, Castro de Pousada (Lourenzá) 47
Castro de Masma, Castro, Castro de Outeiro (Mondoñedo) 48
A Valiña; Castro de Masma (Mondoñedo) 48
Casa dos Castros (Mondoñedo) 49
Os Castros da Couboeria (Mondoñedo) 50
Castro da Couboeira (Mondoñedo) 51
Ardilleiros (Mondoñedo) 52
Croa de Figuerias, Croa de Pedro Pombeiro (Mondoñedo) 53

A Croa (Rúa) (Alfoz) 54

O Coto da Croa (Alfoz) 55
Alto dos Castros (Lourenzá) 56
Castro de Penelas (Alto dos Castros –Lourenzá-) (Mondoñedo) 56
O Mogo (Lourenzá) 57
Os Castros / Castro de Vilamar (Barreiros) 58
Os Castros (Xunto á Igrexa) (Barreiros) 59
Castro de Lagoa, Castro de Montoxo (Alfoz) 60
Castro de San Tomé (O Valadouro) 61
Castro de Recaré, Coto dos Castros (O Valadouro) 62
Castro de Santa Cruz (O Valadouro) 63
Castro de Pazos (O Valadouro) ¿63?
Castro de Ouro (Alfoz) 64
A Croa, As Engróveas da Croa, O Castrillón, Castro de Bacoi. 65
(Alfoz)
A Croa de Budián, O Coto da croa 66
Pico da Frouseira (Alfoz) 67
Castro de Vilacizal, Coto dos Castros (Foz) 68
A Croa de Folgosa, A Croa de Carballoso (Carballo Só), Castro 69
de Santa Cilla (Foz)
A Croa (Beloi) (Alfoz) 70
Chao do Castro (Burela) 71
Castrelo, O Castro (Cervo) 72
Os Castros (Cervo) 73
Castro (Cervo) 74
Castro de Marzán (Foz) 75
Cu do Castro, Castro de Llas, Ollo do Mar, Punta Ronqueira, 76
Punta dos Bois (Foz)
Castro de Fazouro (Foz) 77
Punta de Nois, Os Castros, Fonte Castra, (O Curveiro?) (Foz) 78
Castro de Cangas, Punta dos Castros (Foz) 79
O Castro (A Regueira) (Lourenzá) 80
Castro de Vela, O Castro de Morás (Xove) 81

Castro, Castro de Sumoas (Xove) 82

Punta Michiluída (Castro), Castro de Portocelo (Xove) 83
Os Castros da Cabana, Castros de Cabanas (Xove) 84
Castro de Ceranzos, Castro de Esteiro (Xove) 85
Castro de Illade (Xove) 86
Castro de Prada (Xove) 87
Castelo (Xove) 88
Castro de Canaledo (Xove) 89
Castro de O Torrillón (Xove) 90
Castros, Castro de Lelle (Foz) 91
Castro de Río (Foz) 92
Castro de Vilaxuane (Foz) 93
Castro de Vilaronte, Monte dos Castros, Os Castros, O Castro 94
(Foz)
Castro de Mañente (Foz) 95
Igrexa parroquial de Santa María de Rúa (Cervo) 96
Castro de Ambasmestas, Mestas ou Mextas (Mondoñedo) Sen Localizar ¿56?
As Quintas (Ribadeo) Sen Localizar
Calzada Romana de Lindín (Mondoñedo) Sen Localizar
Castrilloi (Topónimo) (O Valadouro) Sen Localizar
Castro de Santo Tomé (ou San Tomé) (Mondoñedo) Sen Localizar
Castros da Valiña (Mondoñedo) Sen Localizar
Castro do Sol (Toponimo) (Mondoñedo) Son Localizar
Castros de Viladaíde (Barreiros) Sin localizar
Castro de Vilar (Castro Illade?) (Xove) Sen Localizar
Dompiñor o Vello / Piñal Vello (Ribadeo) Sen Localizar
Explotacións Mineiras Romanas (Mondoñedo) Sen Localizar
Factoria Fenicia (Foz) Sen Localizar
O Coto do Pico (Foz) Sen Localizar
Os Castros (Foz) Sen Localizar
Pena Grande, Os Castros da Couboeira (Mondoñedo) Sen Localizar
Pico do Castelo (O Valadouro) Sen Localizar
Vega de Ribadeo (Ribadeo) Sen Localizar

A Mitoloxía
Todo estes lugares aquí contemplados soen ter vencelladas lendas e mitos que nos
falan de mouros, encantos, serpes,... e esta zona non podía ser menos, pero neste catálogo non
se plantexou a recollida destes datos, polo tanto este capítulo é nada máis que una referencia.
As lendas ás que tivemos acceso de primeira man, máis aló da afirmación típica de
“ahí viven os mouros” son escasas e redúcense ao Castro de Zoñán e ao Castro da Recaideira
(en Mondoñedo), tamén tivemos a sorte de que Isaac Ferreira, Manuel Lourenzo e Xesún
Pisón nos contasen relatos míticos sobre lugares arqueolóxicos do Valadouro, pero non se
recollen aquí posto que este é traballo deles e moitos deses contos xa se atopan publicados
(Pisón et Alii, 2005).
Sobre a zona tamén ten recollidos pequenos contos Llinares García (Llinares, 1990):
Igrexa de San Martiño de Foz e Ponte do Barral (Foz) que se refiren a Mouros como
constructores (pax. 77), recolle referencias de Encantos na Fonte da Vila (Cadramón, Alfoz)
(pax. 77), varios Encantos e Mouras con forma de muller en O Cadramón (Alfoz) e Monte da
Peredoura (Cervo, Lugo) (paxs. 80 e 81), sobre tesouros no Valadouro (paxs. 84 e 85), sobre a
vida dos Mouros no Valadouro (pax. 89), pero todas elas vinculadas a lugares que, en
principio non teñen que ver co mundo que nos ocupa, posto que sobre todo as referencias ao
Valadouro versan sobre arcas.
Os datos:
Castro e Zoñán:
“Aquí un veciño atopou unha ola de ouro e sobre ela foi una nena na festa da árbore”
“Ahí detrás os Mouros xogan aos bolos”
“Alí está a fonte dos mouros”
Castro da Recadieira:
“Ahí dentro (dun penedo) hai un xogo de bolas”
“Aqui enriba (un gran penedo que hai sobre ocastro que recibe o nome de Pena do
Unto) os mouros facía sacrificios”


O Castro de Zoñán (Mondoñedo –Lugo-)

438
Localización e descrición. Zoñán e o seu contorno
O Castro de Zoñán, debido á súa localización dentro do norte da provincia de Lugo,

convértese nun importante punto de refencia para o estudo na zona desta época histórica que
nos ocupa, posto que, tal como dixemos anteriormente, a Mariña Lucense é unha comarca
carente de estudos arqueolóxicos de carácter sistemático e en especial no eido castrexo, xa
que conta cunha gran riqueza patrimonial –véxase a catalogación xeral– e só están escavados
dous: o Castro de Fazouro e o Castro de Zoñán.
O Castro de Zoñán está ubicado no val de Mondoñedo, a media ladeira na zona

suroeste do mesmo, pero este non é o único xacemento destas características no val, posto que
tamén están: o Castro de Recadieira (coñecido polos múltiples achados de obxectos de ouro),
o Castro de San Pedro da Torre, Os Castros –na propia cidade– e Os Castelos de Viloalle –tal
como se pode ver na ficha correspondente do catálogo.
Todo, en conxunto, estanos a falar dunha zona amplamente poboada de castros que
forman o contorno espacial de Zoñán.
(Datos detallados destes castros
citados aquí figuran no catálogo do
concello de Mondoñedo).
Ilustración 331: Castros no Val de

Mondoñedo. 1-Castro de Zoñán, 2-Os
Castros (Mondoñedo), 3-Os Castelos
(Viloalle), 4-Castro da Recadieira, 5-Castro
de San Pedro da Torre34.
Como se pode ver, Zoñán está nun contexto de val e non é o único que ocupa o
mesmo. Polo tanto, partimos da base de que os datos que se acadasen en Zoñán poden ser
34
Mapa: 1:25.000 do Instituto Xeográfico Nacional (24-I) ano 1998.

válidos para o conxunto dos asentamentos do val e útiles para un estudo máis xeral da
protohistoria e romanización da comarca, polo seu emprazamento nunha das rutas de paso
cara á chaira luguesa dende a costa norte.
Isto é así porque podemos formular conexións e relacións entre os distintos
xacementos pola proximidade xeográfica, a pesar de non contar con datos derivados de
escavacións, pois é probable a habitación durante época romana deste tipo de asentamentos, e
sobre todo se xa se ten constatada nun deles. Polo tanto, poderiamos falar dunha coexistencia
no mundo romano35, constituíndose como xerme dos diversos núcleos poboacionais
consolidados no medievo e que chegan ao día de hoxe, xa que nada hai que nos faga pensar
que se deu un hiato entre as dúas épocas onde se constata poboación, a romana e a medieval.
Esta presenta o seu maior reflexo coa fundación do núcleo de Mondoñedo fóra do recinto
propiamente castrexo da cidade –ver ubicación en catálogo “Os Castros” Mondoñedo–, feito
ratificado e consolidado no século XII (1156) co outorgamento do título de cidade por Afonso
VII (Mayán 1994).
Entrando a presentar o xacemento en si, comezaremos indicando que conta cunha

valoración de extensión de 7,8 Ha e está distribuído en catro zonas, tal como se ve no mapa
que vai a continuación:
A Croa
A Croa Pequena
O Castro
O Castro de Abaixo
Ilustración 332: Relación de topónimos dentro do Castro de Zoñán.
35
Agás Os Castelos, que é un xacemento que precisaría dun estudo particular para ampliar as informacións que
Mayán puido acadar a través dos seus traballos, tal como se formulou na historia das investigacións sobre a
Mariña luguesa.

Estas catro zonas que identificamos cos topónimos de “O Castro”, “O Castro de

Abaixo”, “A Croa” e “A Croa Pequena”, están perfectamente delimitadas polo norte, sur e
leste. Pero non así polo oeste, posto que por aí non se achou
ningún tipo de resto que fixese pensar en restos de muralla
ou foxo. O que si sabemos é que o topónimo, hoxe, chega
ata o camiño oeste. De aí que a valoración en área se
formule como hipótese, como punto de partida, á espera de
poder facer valoracións máis en profundidade, máis aló da
Croa, que é onde se desenvolveu este traballo sistemático.
Ilustración 333: Congostra de acceso ao castro polo sur. (Frecha

azul no plano) .
As diversas áreas están perfectamente illadas do

resto a través de cortes no terreo e bordeando os mesmos hai muros que semellan de
contención. Ata o de agora só puidemos valorar o muro perimetral que cerra a Croa e que se
presenta como algo posterior ao abandono do Castro. Pero entre este e a Croa Pequena hai
dous muros máis que poden corresponder a etapas anteriores.
Ilustración 334: Acceso á Croa polo lado norte.

Frecha vermella en plano. A Croa quedaría á
dereita da imaxe.
As defensas do xacemento son naturais

en case todo o seu perímetro36 e o acceso aos
recintos realízase hoxe a través de dous puntos:
o primeiro é a través dunha pista de monte, non sabemos se feita de novo ou refeita nestes
últimos anos sobre un paso anterior (frecha vermella no plano anterior). O outro acceso é a
través do que hoxe se coñece como unha congostra37 (frecha azul), que dá acceso ao Castro de
Abaixo e dende o que hai que avanzar cara ao leste ou oeste, hoxe en día, para acceder a
outros recintos.
36
De ser antigos os muros de contención do lado sur, estes constituiríanse, á súa vez, como desniveis facilmente
defendibles, aínda que non serían murallas propiamente ditas.
37
Sobre esta congostra, durante os traballos de prospección recuperouse un fragmento de moa de muíño circular
de man.


Inevestigacións previas en Zoñán
A información coa que se contaba antes de comezar a actuación arqueolóxica no ano

2002 procedía de dous grandes bloques: a parte principal derivaba dos traballos de
investigación de campo levados a cabo por Villaamil y Castro e Mayán Fernández; mentres
que o segundo bloque de datos procedía de traballos indirectos de síntese ou de estudos de
achados puntuais tratados individualmente, que non proporcionan máis que meras pinceladas
sobre o xacemento.
A tipoloxía dos traballos de campo derivados de ambos os dous investigadores varía
notablemente, posto que o primeiro afronta unha escavación e o segundo non pasa de levar a
cabo unha prospección superficial da
zona.
Isto é importante porque cando se
comezou a traballar non se coñecía a zona
escavada por Villaamil –posto que el non
precisa o lugar onde traballou– e non se
sabía nada da estratigrafía nin da
secuencia de ocupación, dado que eran
temas que no século XIX se pasaban un
tanto por enriba nas investigacións por
estes lares.
Ilustración 335: Vista aérea do Castro de

Zoñán38.
Os traballos levados a cabo por Mayán, xa no século XX, non puideron pasar de ser
unha simple prospección superficial, por non chegar a un acordo cos donos do terreo. Pero, a
38
Fonte: sigpac (http://sigpac.mapa.es/cibeles/visor )

pesar de todo, proporciona datos interesantes como unha topografía da Croa e a descuberta
dun machado de talón e aneis en bronce.
A partir de aquí formulamos un repaso dos traballos arqueolóxicos, resultados e
interferencias de campo que supuxeron as investigacións consistentes en escavación e
prospección. Un último bloque adícase a datos soltos recompilados en diversas publicacións
nas que se inclúen datos do xacemento ou sobre obxectos recollidos nel. Aínda que, para a
elaboración dun modelo previo con que afrontar a execución dun traballo de campo, non
aportan nada novo.
José Villaamil y Castro

Os traballos arqueolóxicos levados a cabo por Villaamil y Castro na comarca baséanse
na prospección e no estudo de materiais illados, como norma xeral; pero tamén levará a cabo
diversas intervencións que serán pioneiras en Galicia –tal e como se indicou na “Historia das
investigacións na Mariña”.
Fará sondaxes na Croa de Zoñán (1867), constituíndose na primeira escavación
realizada en Galicia nun xacemento castrexo39, e nas covas de Rei Cintolo e Furada dos Cas
en 1869, sendo, tamén, as primeiras intervencións en covas en Galicia40.
Ilustración 336: Publicación dos traballos de Zoñán.
39
López García, J. C. (2003)
40
López García, J. C. (2003)

Dos traballos levados a cabo en Zoñán dará conta en 187641 a través da publicación
dunha síntese sobre castros e mámoas da zona (Villaamil 1878 –reprodución en imaxe
anterior–). Nela amósanos unha serie de materiais metálicos que encontra –en bronce e en
ferro– e cita, tamén, outros que non considera oportuno reproducir, entre eles anacos de
cerámica.
Aporta tamén un plano sobre as casas que el atopou, así como un corte do terreo na
zona que escava.
Este plano que publica resúltanos moi interesante, posto que nos permitirá asociar as
inversións estratigráficas achadas durante a campaña arqueolóxica do ano 2002 aos traballos
deste investigador, xa que, como se pode ver na figura seguinte, os dous planos presentan
unhas semellanzas importantes.
Ilustración 337: Comparativa plano Villaamil (der.) / esbozo fin da campaña 2002 (esq.).
Ademais disto, como se pode observar no plano, na edificación cadrada, nunha das
esquinas, aparece un elemento redondo debuxado (pode que se trate dos restos dun muíño
circular de man). Isto fainos pensar que, polo menos nesa zona, chegou moi abaixo na súa
escavación; o que explica o feito de que, durante o transcurso da escavación, nesa área non se
achasen restos do derrubo dos muros
(ver imaxe seguinte).
Ilustración 338: Estrutura cadrada na que

podemos observar os restos do derrubo na
área esquerda, mentres que na dereita non
aparece esa capa de pedra. (Esta área
dereita correspóndese coa zona na que
Villaamil debuxou ese posible muíño).
41
Villaamil y Castro, J.(1876)

Este resultado de traballo quedou moi claro ao final da campaña 2002, posto que
dentro da estrutura en cuestión só se puideron retirar as capas de humus creadas tras o
abandono do xacemento, co que o derrubo da casa quedou á vista só nunha das partes da
mesma e seguindo unha liña bastante clara.
Continuando con esta análise, na seguinte estrutura afectada polos traballos, Villaamil
descubriu dous muros. Aquí levou adiante unha perforación en dous pavimentos que se
superpoñen e que responden a dous momentos diferentes de ocupación do xacemento,
constatándose tamén, nesta zona, un importante burato que afecta ao basamento do muro e
que deu lugar á creación de gretas de diverso calibre no mesmo, coa conseguinte
desestabilización da estrutura.
No contorno desta estrutura están as
inversións estratigráficas máis importantes da
zona e localízanse os restos do entullo
procedente da parte máis baixa no lado sur,
surleste e leste da mesma.
Ilustración 339: Estrutura afectada polos traballos de

Villaamil. Visión de comezos do 2001.
Como se pode ver nas imaxes anterior e

seguinte, temos un burato baixo o muro e tamén
no solo. A perforación do solo está feita nun
pavimento e no seu recheo ata chegar ao inferior e
perforalo tamén42.
Ilustración 340: Estrutura afectada polas investigacións

de Villaamil. Visión tras os traballos do ano 2002.
Isto deu lugar a que se identificasen unha serie de Unidades Estratigráficas (en adiante
UE) que responden e que se corresponden coas UE de ocupación clasificadas –como é
debido– baixo a capa de abandono / destrución do xacemento e non por enriba dela, como se
apreciaron, neste caso, no contorno da estrutura que se pode ver na ilustración anterior.
Todos estes traballos supuxeron, como se observa, unha serie de alteracións que
complicaron a lectura estratigráfica da área que se estivo a estudar durante as campañas 2002-
2004.
42
Esta profunda alteración atribúese a Villaamil por ser o escavador desta zona, aínda que tampouco podemos
asegurar que estas non se deban a intentos de expolio posteriores aos seus traballos.

Francisco Mayán Fernández

A obra de Francisco Mayán Fernández, persoeiro da vida cultural mindoniense e
actual Cronista Oficial de Mondoñedo, versa sobre multitude de temas históricos baseados na
súa formación académica: Licenciado en Filosofía e Letras e Doutor en Historia.
Os seus estudos adícanse a temas de Historia Antiga (o emperador Traxano), sobre o
Medievo (Pardo de Cela) ou de carácter xeral como a súa Historia de Mondoñedo (entre
outras moitas obras). Pero tamén se centrou en estudos sobre a prehistoria mindoniense, dende
o punto de vista prehistórico-arqueolóxico e dende o punto de vista etnográfico, coa recollida
dunha gran cantidade de lendas na zona.
Os traballos arqueolóxicos levados a cabo en Zoñán por el redúcense a unha
prospección da zona, posto que non consegue acadar un acordo cos veciños e propietarios dos
terreos para poder levar adiante investigacións baseadas en escavacións.
Froito destes traballos son un plano topográfico da Croa de Zoñán e o descubrimento
dun machado de talón e aneis fracturado.
Ambos publicados na súa Historia de
Mondoñedo (Mayán 1994).
Ilustración 341: Plano de Croa e Machado

publicados na Historia de Mondoñedo.
De todos estes traballos levados a

cabo por parte de Mayán non deberían derivar alteracións na estratigrafía arqueolóxica da
zona, posto que a súa actividade non afectou ao subsolo do xacemento.
Ilustración 342: Vista da Croa de Zoñán antes do

comezo dos traballos en 2002.
Este é o último investigador que

traballa directamente en Zoñán, ata o ano
2002 no que se retoman as escavacións
arqueolóxicas, por así decilo, iniciadas por
Villaamil.

Outros datos
O segundo bloque de informacións sobre Zoñán, como se dixo ao principio deste
capítulo, procede de estudos, recompilacións, citas, etc., de
autores como López Cuevillas e Bouza Brei (1929); López
Cuevillas (1932 e 1947); Trapero Pardo (1954), Vázquez Seijas
(1943) ou Vigo (2005b); pero non aportan novidades que se
poidan empregar para afrontar os traballos de campo. Son
estudos sobre materiais achados previamente, integracións
destes en sísteses, etc.; excepción nesta afirmación é só Vigo,
pois publicará un machado de talón e aneis inédito que, segundo
o propietario, procede do Castro de Zoñán.
Ilustración 343: Último machado publicado dos aparecidos en Zoñán

(Vigo 2005b).

A aportación popular (información e lenda) e os datos de arquivo
Acabamos de ver os diversos traballos arqueolóxicos levados a cabo en Zoñán, previos

ás actuacións que se están a executar. Pero non debemos esquecer que non só destas
actuacións anteriores podemos tirar partido, posto que o saber tradicional vainos proporcionar
unha serie de informacións que se poderán converter en datos importantes á hora de delimitar
o xacemento e en pautas de traballo que debemos ter en
conta e que trataremos de expor a continuación, posto que
dos diversos achegamentos saíron cousas moi interesantes.
Ilustración 344: Pequena "pucheira43" procedente, segundo os

veciños, do Castro de Zoñán.
De inicio hai que dicir que o xacemento de Zoñán era

unha zona de aproveitamento agropecuario e forestal cando
se comezou a traballar neste proxecto. Montes plantados de
eucaliptos –con restos de flora autóctona polo medio– e praderías. Pero, antes disto, a zona foi
aproveitada para cultivos diversos.
Ilustración 345: Xarra aparecida, segundo os veciños, no Castro de

Zoñán.
Estes traballos agrícolas, levados a cabo ata o último

cuarto do século XX, moveron terra e, como é lóxico, deron
lugar á recuperación de materiais. Por sorte, algúns destes
chegaron a nós; así puidemos ver restos de cerámicas, de
muíños circulares, de pías e dun machado de talón e aneis.
43
Este é o nome que lle dan os alfareiros locais a esta forma cerámica na actualidade.

As cerámicas que puidemos observar respondían a dous momentos cronolóxicos

diferentes, posto que por unha parte temos anacos dunha cerámica bastante tosca, dunha
factura semellante á que se está achando nas escavacións que logo analizaremos, e, por outra,
cun vitrificado exterior que nos fala dunha época bastante posterior (non anterior á época
medieval, posto que este tipo de acabados non é
propio de xacementos castrexos para esta etapa
galaico-romana, tal como presenta Zoñán nesta
zona).
Ilustración 346: Cerámica aparecida, segundo os

veciños, no Castro de Zoñán.
Os restos líticos de muíños circulares de man remitíannos a esta etapa castrexa ou

galaico-romana; pero outros, como as pías que aseguraban procedentes do castro, fálannos de
algo atemporal e dificilmente adscribible a unha época concreta. E por último, un machado de
talón e aneis44 fálanos dunha etapa máis antiga.
Por outra banda está o apartado mitolóxico que xira en torno a estes lugares dentro do
imaxinario popular. O que puidemos rescatar, sobre todo, foron topónimos e lugares onde os
mouros facían actividades, “aquí os mouros xogan aos bólos”, xogo moi ben descrito por
Lence Santar (Lence 2000), posto que puido observalo de primeira man.
Ilustración 347: Pía.
O xogo de bólos parece habitual no

val de Mondoñedo, posto que no Castro da
Recadieira, dentro do mesmo val que
Zoñán, hai tamén mouros que xogan aos
bólos e mais unhas penas de gran tamaño
(afloramentos graníticos naturais) que
presentan fisuras e que, segundo se conta,
gardan no seu interior un xogo de bólos.
44
Vigo García (2005b), artigo escrito a comezos do 2002 e que non puido ver a luz ata o presente ano por
motivos editoriais.

Outra lenda que chegou a nós é que un home, traballando a terra, atopou unha ola chea
de ouro. O individuo en cuestión gardou o ouro e na ola foi metida unha nena na Festa da
Árbore que se celebra na localidade mindoniense.
Ben, todas estas e moitas máis son lendas, mitos que circulan sobre o Castro de Zoñán
e que nos fan referencia a un lugar onde suceden cousas relacionadas con outra realidade, cos
mouros –habitantes, como é sabido, dos castros, mámoas, e outros lugares semellantes.
En relación con isto, como diciamos antes, constatáronse unha serie de topónimos que
deron aviso do que podería ser o xacemento e que fixeron que se realizase, de inmediato e en
primeiro lugar, unha mínima busca de referencias documentais de época medieval; e, en
segundo lugar, a necesidade dunha prospección da zona para o verán do ano 2002, xunto cos
traballos de escavación.
Os topónimos que se localizaron foron os de: A Croa, A Croa Pequena, O Castro, O
Castro de Abaixo, A Fonte dos Mouros e o Cemiterio dos Mouros.
Os catro primeiros estaban localizados no contorno da Croa, que era o espazo que se
coñecía e do que Mayán publicou un plano (ver historia das investigacións en Zoñán). Pero
para os veciños había máis que a Croa, esta zona non deixaba de ser unha pequena parte deste
xacemento de Zoñán. Grazas a estes datos formulouse unha hipótese de delimitación da área
castrexa dunhas 7,8 Ha, tal como se ve na ficha do Castro de Zoñán do anexo e no capítulo de
presentación do xacemento..
A “Fonte dos Mouros” resultou ser unha fonte que manaba do chan e que estaba
situada relativamente perto do Castro, pero non puidemos chegar a máis.
Sobre o “Cemiterio dos Mouros” hai que sinalar que está ubicado ao pé da Capela de
San Cristovo, situada baixo a ladeira que ten o esporón no que se ubica Zoñán –no lado leste
do xacemento, na valgada.
Todos estes datos, tanto os restos materiais45 como as informacións toponímicas,
leváronnos a considerar que o xacemento podería ter sido ocupado dende antigo. Pero esta
ocupación podería terse prolongado moito no tempo (ata época medieval, polos restos
cerámicos e polas vinculacións a unha zona baixa onde se ubica unha capela adicada a San
Cristovo e que debeu ser fundada entre os séculos XIII e XV –Fraga Sampedro, 1999).
Así, consideramos que para épocas antigas non poderiamos obter datos, a non ser que
fosen a través dos traballos de escavación, polo tanto nada se podía facer antes de comezar a
45
Restos de machados de talón e aneis –tanto os recollidos na bibliografía anterior derivada das investigacións,
como no caso do novo machado.

valoración arqueolóxica. Pero sobre ocupacións máis recentes claro que poderiamos obter
algún dato no arquivo catedralicio e en publicacións de tumbos da zona.
As referencias que conseguimos obter sobre a capela46 e sobre o Castro, son as
seguintes:
Sobre esta Capela como tal, os datos son escasos na documentación do Arquivo
Catedralicio Mindoniense no tocante á fundación da mesma. En etapas modernas (XVI, XVII
e XVIII) aparece xa máis documentación, pero referida a visitas dos bispos e enmarcadas en
visitas pastorais ás diversas capelas da diócese.
Do século XV temos varias referencias:
“1428, ¿? 27, San Martín de Villaoriente47.

Fray Gonzalo de Lago afora a Juan de San Cristóbal una casaría en San Cristóbal
con la condición de que la mantenga trabajada y que pague los dos quintos de todo lo que
cultive, el cuarto de las castañas y nueces al año, una marrana y treinta panes blancos por
Navidad y un carnero por San Juan Bautista, entre otras.
AHN (archivo histórico nacional). Clero. Pergaminos, carp. 1194, n.º14. Vid. los
documentos números 194 y196.
Cit. María Xosé Rodríguez Galdo, Señores, p. 118, nota 121.
Saban quantos esta carta de verbo et conposiçon viren commo nos, frey Gonçaluo de
Lago, ministro de San Martinno de Villa Lourente, con outorgamento de todos los frayres et
conuento do dito mosteiro, damos et / outorgamos a uso, Juan de San Christouoo et a vosa
muller Eluira Alfonse, a nosa casaria de San Christouoo con todas suas casas et heredades et
soutos, mansas et brauas et aruores doie este / dia da feita desta carta (...)”
“1431, julio 1, Villamayor (Graña Cid 1999).

Teresa Yánez de Couboeira dona a Villaoriente una leira en el castro de San
Cristóbal y pide que recen por ella.
AHN. Códices, 312-B, fol. 16v. Letra cortesana.
Saban quantos esta carta de doaçon viren commo eu, Tareyia Yannes de Coobueira,
dou en dadiua et pura doaçon ao mosteiro de / San Martinno et conuento del por tal que
46
Consideramos que as referencias á capela poden ser de interese, posto que a tradición de cristianizar os castros
puido facer que ambos factores interactuasen nalgún momento.
47
Reprodución do documento publicado por Graña Cid, M. M. (1999), “Órdenes mendicantes en el obispado de
Mondoñedo: el Convento de San Martín de Villaoriente (1374-1580)”, Estudios Mindonienses, Tomo 6, Centro
de Estudios de la Diócesis de Mondoñedo –Ferrol. Fundación Caixa Galicia, Ferrol.

roguen a Deus por min et que non posa seer reuocada en vida nen en morte posto / que dela
non sia acordada por min nen por mina voz, a mina leyra de erdade que ias en no chaao do
castro de San Cristouoo. / A qual dita leyra se departe: de huna parte de huna leyra de
Francisco Pellas, et de outra parte da erdade dos Nouos; et / de outra parte da erdade dos
homes de Vilanoua, Eluira de Doçal et Afonse de Doçal; et de outra parte topa en no camino
/ que ven de Steelo para Villamayor. (...)”
“1476, diciembre 11, San Martín de Villaoriente486.

Los Frailes aforan a Alfonse Antón su casaria de San Cristóbal y, entre otras
condiciones, le exigen el pago de tercio del cereal producido y que edifique una corte junto a
la casa.
AHN. Clero. Pergaminos, carp. 1196, n.º10. 259 x 390 mm. Letra precortesana, bien
conservado.
AHN. Clero. Pergaminos, carp. 1196, n.º10. 245 x 370 mm. Letra precortesana. Mal
conservado.
Cit. José Villa-Amil y Castro, Los foros, p. 84; María Xosé Rodríguez Galdo,
Señores, p. 45, nota 68; p 72, nota 26, y p. 127, nota 181; Fernando López Alsina,
Introducción, p. 87, nota 156.
En no nome de Deus amen. Saban quantos esta carta de foro viren como nos frey
Gonçaluo da Pedreira, ministro do mosteyro de San Martinno de Vila Lourente; et / frey
Lopo da Cruz; et frey Ares Lopez de Labrada; et frey Pedro Fremoso, frayres conventuaas do
dito moesteyro, estando juntos dentro en no dito moesteyro en / capitelo por caapaa tangida
segundo nos uso et custume, entendendo que fasemos prevyto et boo reparo noso et do dito
moesteyro et dos frayres / que despoys de nos suçederen en no dito moesteyro, conocemos et
outorgamos que aforamos et damos por aforamento a nosa casaria de San Christoboo con
todas las / heredades brabas et mansas, prantadas et por prantar, et soutos et pumaregas, et
juros et pertinencias aa dita casaria pertençentes, a vos, Afonso Antón, fillo de Juan /
Fermoso de Cesuras, que sodoes presente et a Eluira Gonçalues, vosa muller, filla de Pedro
Garçia, vecino da çibdade de Vilamayor. (...)”
486
Graña Cid, Mª del Mar, Op. Cit. (4)

Estes son os escasos datos que temos sobre a Capela de San Cristovo en Zoñán. Como
podemos ver, era algo plenamente consolidado no s. XV e perfectamente incluída dentro do
sistema de foros.
Aquí a única referencia que temos ao Castro é tardía. Só un nome: era o “Castro de
San Cristobo” (en 1431, como se pode ver no documento correspondente) e, a estas alturas,
xa tiña leiras e non era lugar de vivenda, se lle facemos caso a este mesmo documento. Algo,
por outra parte, bastante lóxico, posto que estamos nos fins da Idade Media e os castros xa
non son lugares de habitación.
As excepcións poderían ser os reaproveitamentos para ubicar neles torres49, capelas,
etc., pero fóra da súa función propia.
Se a busca se refire ao topónimo “Zoñán”, no Arquivo Catedralicio de Mondoñedo
(nos índices), temos doazóns e citas que chegan ata finais do século XIII ( + 1290), nunha
carta de arrendamento onde un veciño do lugar tomaba en arrendo unha propiedade do Deán
da Catedral de Mondoñedo. Pero versan sobre a vida do núcleo nun tempo, tamén, bastante
avanzado e no que non hai referencias ao Castro que nos ocupa.
Polo tanto, esta busca documental non aporta informacións sobre posibles
asentamentos medievais da zona. Non puidemos ter acceso a textos que falen do fin do
asentamento. Polo tanto, ata afrontar o traballo de campo non se puido obter máis información
sobre o xacemento.
49
Un exemplo próximo a esta zona é o Castro de Ouro, en Alfoz, onde se ubica a torre do Mariscal Pedro Pardo
de Cela.

Formulacións teóricas
As ciencias sociais, como é o caso da Arqueoloxía, non se poden caracterizar como

obxectivas ao cento por cento, posto que nesta rama da ciencia a persoa inflúe moito nos
resultados da súa investigación, xa que ve o seu obxecto de estudo dunha forma particular,
está influído polas circunstancias que o rodean, é produto da sociedade na que vive.
Con isto como base, hai que buscar unha serie de formulacións metodolóxicas o máis
asépticas posibles nas que basear a recollida de datos50, para que logo estes permitan revisións
posteriores das interpretacións dadas dos mesmos baixo novos prismas de lectura. Isto é, hai
que tender á obxectividade, pero ser conscientes de que, queiramos ou non, todos temos uns
condicionantes previos que nos farán crear unhas lecturas que hoxe poden ser a verdade, pero
que mañá quizais xa non.
Un exemplo disto podémolo ver nos traballos de Villaamil que, froito dos seus
sistemas de traballo e dos prismas cos que interpretaba a realidade do seu momento, deron
lugar a unha serie de resultados que hoxe están en tela de xuízo, pero que no momento en que
se movía eran “verdade”.
Xunto con estes condicionamentos subxectivos xerais debemos ter en conta as
diferentes formulacións teórico-metodolóxicas e de interpretación á hora de afrontar este tipo
de traballos, pois segundo a forma que teñamos de organizar os datos en base a estes contidos
imos obter resultados diferentes en parte ou totalmente, posto que podemos dirixir as
investigacións sobre aspectos contrarios e non sempre de xeito correcto.
Neste apartado incluíuse, polo tanto, unha pequena historia da teoría arqueolóxica e
recóllense as tendencias teóricas actuais dende a necesidade de atender a contidos abstractos,
50
O obxecto en si mesmo é obxectivo: un anaco de cerámica é un anaco de cerámica ou un estrato é un estrato,
pero dende que comezamos a facer unha lectura dos datos xa estamos a influír sobre o mesmo, xa introducimos
un primeiro nivel de subxectividade, posto que na lectura imos destacar “a ler” unha serie de rasgos particulares
e, a partir desa lectura, construiremos unha explicación, faremos unha interpretación do obxecto de estudo na que
introduciremos todos os nosos condicionantes previos, toda a nosa carga cultural actual que nos fará entender o
obxecto dun determinado xeito e non doutro, constituíndose así un segundo nivel de subxectividade. En resumo:
o dato sería obxectivo, a percepción que temos del tería influencias subxectivas e a interpretación que damos a
partir da nosa percepción tería tamén sesgos subxectivos.

de pensamento, que son claves en moitas das interpretacións e que xustifican certas liñas de
traballo elaboradas a partir de reflexións teóricas.
Con isto preténdese unha dobre finalidade: observar como, ao longo do tempo, as
teorías mudan coa sociedade, posto que a filosofía da ciencia é, en certo modo, produto da
mentalidade social vixente en cada momento e viceversa, xa que ambos factores interactúan
dando lugar a variacións, cambios e novas posturas teóricas, todas perfectamente válidas
aínda que fillas do seu tempo, e que permitirán acadar novos resultados.
E, en segundo lugar, coas tendencias actuais, ver como cada unha de por si é válida e
correcta en si mesma. Pero tamén ver como, individualmente, as diversas opcións poden ser
bastante limitadas á hora de xestionar os datos e de artellar unha interpretación válida e
cientificamente produtiva. Así, hai quen propón que se debe deixar de teorizar e elucubrar, de
repetir hipóteses vas e, pola contra, formular investigacións rigorosas de campo con
programacións adecuadas (Pellicer, 1995), pois a base do traballo do arqueólogo é o dato e
este só podemos obtelo a partir de traballos de campo rigorosos e dende o dato debemos
chegar á cultura que está detrás, non partir da cultura para chegar ao obxecto, posto que así
pódense producir formulacións culturais abstractas e que poden ser erróneas (Acuña, 2002) e
a subxectividade intrínseca na interpretación social pode verse aumentada. Xa temos
suficientes atrancos coas formas de enfocar as escavacións se por enriba partimos dende
ópticas teóricas de interpretación a priori51, pois así remataremos achando o que queiramos
achar e traballaremos para explicar as nosas teorías, non buscaremos avances na investigación
nin explicar o conxunto unha vez recuperado.
A onde se debería chegar é a poder facer unha lectura dentro de máis dunha tendencia
teórica, aproveitando aqueles aspectos positivos ou interesantes que contempla cada unha
delas e que fan posible avanzar no coñecemento, sen medo a desbotar formulacións dubidosas
ou que non conducen a nada.
51
En lugar de formulacións ou hipóteses previas, posto que neste segundo caso sería variable. Isto é, se partimos
dunha interpretación estamos partindo dunha teoría que queremos xustificar e podemos caer no erro de empregar
só aqueles datos que nos xustifiquen a tendencia ou desbotar datos e indicios que nos leven fóra dela. Pola
contra, se partimos dunha hipótese e con ese tan estimado “espírito científico” que debemos implantar nas
ciencias sociais temos unha orientación previa (pensamos que pode serguir certa liña o asentamento “x”), pero
tras a recollida de todos os datos posibles, faremos unha lectura dos mesmos e buscaremos unha interpretación
que explique realmente o conxunto e o que se obteña de aí será a conclusión do traballo, coincida ou non coa
hipótese previa. Ademais, esta conclusión debe ser aberta a modificacións derivadas dos avances nas
investigacións e terase que ir modificando na medida en que teñamos novos datos e que estes non encaixen na
interpretación.

Nacemento, evolución e situación actual da arqueoloxía

O nacemento da arqueoloxía como historia da arte ou como o obxecto pola súa beleza
está superada a día de hoxe grazas a unha ampla reflexión teórico-metodolóxica levada a cabo
polos investigadores, xunto cos seus traballos de campo ou grazas a atoparse estes con
problemáticas novas, con novas preguntas, etc. Reflexións que lles fan encauzarse cara a
novas formulacións de como afrontar a práctica diaria da arqueoloxía.
Queda moi lonxe o día en que se “inauguran” as escavacións arqueolóxicas por parte
do que sería presidente dos USA Thomas Jefferson cunha escavación nun túmulo nas
proximidades do río Mississippi, pois é aquí cando se comeza a buscar, por primeira vez,
contrastar achados coa mitoloxía que circulaba sobre os mesmos. Pero isto é un inicio. A
constitución real da arqueoloxía como disciplina será a mediados do século XIX.
Son tres os avances teóricos que permiten o estudo do pasado por adaptarse as
mentalidades a estes:
- A antigüidade do home:
A concepción cristiá do home como un ser creado, e “recentemente”, fixo que non se
lle dese importancia aos estudos de “prehistoria” por ser innecesarios. Ata que a mediados do
XIX se poñen ao descuberto diversos restos óseos correspondentes a animais extintos e, con
isto, comézase a xeneralizar a idea, entre os eruditos, de que o home é moito máis antigo do
que se cría, polo que se fai preciso o estudo das etapas máis antigas da humanidade, o estudo
da “Prehistoria”, concepto que se xeneralizará a partir da obra de John Lubbock (1856).
- A evolución Darwiniana:
Por outra banda, os estudos da evolución das especies, plasmado na obra A Orixe das
Especies (1859) dá lugar á difusión do concepto evolucionista e comeza a ser atractivo para
os estudos arqueolóxicos e para afrontar o estudo do pasado, posto que isto tamén pode ser
aplicado ao home, algo que se verá cumplimentado coa publicación, tamén de Darwin, de A
Orixe do Home (1871).
Ademais, se isto é aplicable ao home, crese que se pode aplicar ás sociedades ou ás
culturas, formulándose así un evolucionismo dos pobos. Algo que se verá reforzado polas
conclusións dos estudos etnográficos nos que se establece que as sociedades deben pasar polo
salvaxismo e a barbarie para chegar á civilización, sendo cazadores, agricultores simples e
sociedades superiores respectivamente.

- O Sistema das Tres idades:

O primeiro sistema de datación relativa aparece xa no XIX e ten lugar uns anos antes
da publicación da Evolución das Especies. Será Christian J. Thomsen, do Museo Nacional de
Antigüidades de Copenhague, a través do estudo dos restos contidos nos fondos do mesmo.
Este investigador chega á conclusión de que os materiais prehistóricos seguen unha seriación:
pedra, bronce e ferro. Algo tan básico é unha base fundamental para a colocación na liña
cronolóxica dos xacementos e para o estudo destes. Estamos a falar de algo publicado en 1836
(aínda que o sistema xa o tiña en 1819) e que, a día de hoxe, está vixente –por suposto que
salvando as distancias entre ambas as épocas, pois hoxe sabemos que a evolución humana é
algo máis complexo que unha evolución no uso de materiais.
Estas son as ideas de base, de reflexión, pero os que senten as bases do traballo de
campo serán outros: August Lane-For Pitt-Rives e William Flinders Petrie. Que formulan e
desenvolven traballos de campo sistemáticos, tanto nos feitos como no rexistro.
Pitt-Rives (1827-1900)
Desenvolve os seus traballos nas súas propiedades en UK e leva a cabo planos,
seccións e incluso maquetas das áreas traballadas.
Rexistra meticulosamente todo obxecto aparecido durante os traballos e di que non
rescata tesouros, interésalle todo.
Flinders Petrie (1853-1942)
Desenvolve os seus traballos en Exipto e Palestina. Nestas zonas practica escavacións
meticulosas nas que recolle e describe cada un dos achados –sen discriminar os menos
fastuosos– e leva a cabo unha publicación completa dos mesmos.
Estes traballos sistemáticos seguirán e darán lugar a problemas de recollida rexistro,
modelos para afrontar traballo de campo, etc., problemas que se tentarán solventar ao longo
destes anos e que hoxe seguen a ser temas de discusión, posto que segundo o que se recolla, o
que se rexistre e como se rexistre, e, mesmo, segundo como se formule o traballo, así haberá
máis ou menos posibilidades de interpretación e así serán os resultados acadados.
Dende aquí e ata facer unha reflexión sobre a situación actual creo que debo falar máis
en profundidade de dous investigadores do século XX, como son Mortimer Wheeler e Edwar
C. Harris, sen, con isto, esquecer a outros como pode ser G. Childe ou Schlieman. Pero é que
Wheeler e Harris, así como P. Barker –do que case non falarei en particular– son os máis

influíntes no tocante aos sistemas de traballo de campo empregados na actualidade. Nas

técnicas aplicadas.
No que se refire ás tendencias teóricas, verémolas de forma xeral e en conxunto.
Mortimer Wheeler (1890-1976)

Desenvolve a súa actividade científica en UK (Maiden Castle) e na India (onde dará
cursos e formación en técnicas actuais).
Como dixemos, a meticulosidade inaugurada no XIX continúa nos seus traballos, pero
este introduce unha novidade para un rexistro máis exhaustivo aínda: o sistema de cuadrículas
para as escavacións arqueolóxicas, co que o estudo da estratigrafía se verá favorecido polos
testemuños onde permanece recollida a mesma.
(Wheeler 1978)
Crítica ao sistema de sondaxes de Wheeler
As críticas ao sistema, hoxe, son bastante fáciles de facer, porque xa se ten escrito
moito dende que se introducira o mesmo. Pero creo que está ben facer un breve repaso por
eles.
O cuadriculado do xacemento é unha boa idea, porque crea unha rede de refencias nas
que se poden incluír os restos recuperados para localizalos no espazo. Pero o principal
problema do sistema Wheeler son os testemuños, que se acaban convertendo en algo bastante
molesto en case todos os casos.
Un testemuño, se ben amosa nas súas caras a estratigrafía do xa escavado, non amosa
o que ten no seu interior e poida que oculte superposicións, buratos, muros, etc.. Un
testemuño cunha anchura de 1 metro pode, perfectamente, esconder un muro sen problema.
A este feito únenselle dous máis: que non son facilmente removibles nin se poden
desprazar. O desprazamento está claro, é algo físico e unido ao resto dos substratos que
quedan por escavar; polo tanto é inviable. Pero tampouco se poden retirar facilmente, pois isto
pode implicar un esforzo maior que o de escavar a área, tanto por estar enriba de elementos de
campo fráxiles como por ter que facer un seguimento exhaustivo que vaia contrastando os
datos do mesmo cos das dúas, ou máis, cuadrículas ás que separa, para ir comprobando se a
lectura e a suposición de relación entre estratos é correcta e tendo coidado de incluír todos os
elementos novos que poidan aparecer para un estudo correcto do xacemento.
Como digo, creo que o feito de reducir a escavación a cadrados fai que a visión
interpretativa se limite a eses cadrados, posto que os testemuños non permiten unha visión
xeral de conxunto que permita unha lectura rápida de moitas unidades estratigráficas simples

e que son numeradas en diversas ocasións, complicando excesivamente elementos moi

simples.
Ademais, a cuadrícula limita ao escavador. Escávase conforme ao cadrado e non ás
unidades estratigráficas: o lóxico é que as diversas UE non se limiten, fisicamente, ao cadrado
que se está a escavar; estas continuarán polas áreas de arredor. Tamén as diferentes
velocidades das diversas sondaxes dan lugar a dificultades na dirección dos traballos e, xunto
con isto, hai que incluír as limitacións da superficie a escavar pola posible aparición de muros,
buratos, etc., que fan que aos testemuños preestablecidos se engadan outros de seguridade
destes elementos, co que a sondaxe deixa de ter zonas onde escavar antes de que remate a
potencia arqueolóxica da mesma.
Por último, a propia seguridade no traballo, un cadrado cun muro de terra de varios
metros de altura –nalgún caso– e con dous equipos traballando a cada un dos lados fai que a
estabilidade do mesmo sexa, polo menos, dubidosa e un apuntalamento dos testemuños non
facilitaría o traballo.
Edwar C. Harris
A aportación esencial de Harris é o establecemento dunha matriz de interpretación
estratigráfica que permite representar de forma gráfica as relacións entre as diferentes
unidades estratigráficas (UE) existentes nunha sondaxe ou nunha área.
Para isto establece tres tipos de relacións entre as diversas UE:
1. Unidades sen conexión estratigráfica directa.
2. Unidades que se superpoñen
3. Unidades que se interrelacionan como partes separadas dun todo, hoxe seccionado,
que pode ser un depósito ou elemento interfacial.
Establece tamén unha clara división entre UE positivas (tanxibles) e negativas
(intanxilbes). As intanxilbes son as superficies de cortes, buratos, etc., o lugar onde estivo a
UE tanxible ou o baleiro creado nunha UE.
Este sistema de interpretacións de UE é aplicable tanto no plano horizontal (capas de
sedimento) como no vertical (fases nos muros).
Harris ponlle fin ao sistema Wheeler e dá comezo ao sistema actual de traballo coa
interpretación exhaustiva da relación entre as diferentes UE. Relacións horzontais e verticais.

O único “problema” que se pode opoñer ao sistema de representación Harris (Matriz

Harris) é a excesiva complexidade que poden chegar a acadar as relacións entre as UE52, a
pesar de seguir as normas da formación de estratigrafías e as relacións establecidas polo autor.
Neste punto faise preciso incluír “pontes” e liñas de conexión para evitar relacións ficticias
entre diversas UE53.
(Harris 1991)
P. Barker
Propón unha escavación en área aberta en lugar de traballos en sondaxes regulares con
testemuños preestablecidos para poder obter unha mellor visión de conxunto que permita
unha interpretación global máis completa.
As Arqueoloxías Actuais
En primeiro lugar débese unha explicación do título elixido: “As Arqueoloxías
Actuais”. Isto é porque, certamente, contamos con, ao menos, dúas arqueoloxías
perfectamente válidas, posto que ambas están en auxe en todo o mundo:
- A Historia cultural
- Arqueoloxía antropolóxica
A Historia cultural
Esta segue a ser a tendencia maioritaria na investigación arqueolóxica, superando as
críticas sufridas de forma sistemática nos últimos anos, mesmo en países como UK onde as
teorías antropolóxicas tiveron un forte calado.
Nesta rama da arqueoloxía prima o dato sobre os conceptos e teorías. Hai quen os
menciona como só discípulos de Thomsen (Gamble, 2002). Búscase poñer as cousas en orde
cronolóxica e xeográfica. Neste contexto é onde se entenden obras como a de Childe.
A tendencia que estamos a formular brevemente conseguiu logros baseados en
análises estilísticas, seriacións e estratigrafías. Con isto puido acadar secuencias arqueolóxicas
rexionais en todo o mundo que deron lugar a visións máis globais coa introdución de métodos
de datación absoluta coa comparación entre diversas rexións.
52
Na actualidade hai programas informáticos que se poden encargar desta representación gráfica a través dunha
base de datos integrada onde se establecen as relacións e características de cada unha das UE. O único problema
que teñen é o prezo e o tempo de aprendizaxe para dominar as súas limitacións e poder explotalo ao máximo.
53
En Carandini, 1997, pódese ver unha formulación deste tipo.

Ademais conseguíronse establecer termos xerais que soportan relativamente ben o

paso do tempo, un exemplo pode ser “Neolítico”, que se mantén sen suscitar grandes
desacordos.
Pola contra, o que non se desenvolve dentro deste campo é unha teoría convincente
sobre o cambio e a estabilidade. Parece que o cambio fose inherente ao obxecto de estudo,
pero atribuído a migracións, difusións ou innovacións.
A continuidade, a estabilidade responde ao feito de considerar que unha sociedade ou,
neste caso, un obxecto que funciona non é preciso modificalo ou “evolucionalo”.
A Arqueoloxía antropolóxica
Baixo este epígrafe inclúense as tendencias de estudo do home baixo diversas
tendencias teóricas: Arqueoloxía Procesual, Arqueoloxía Feminista, Arqueoloxía Marxista,
Arqueoloxía Interpretativa (Posprocesual) e Arqueoloxía Neodarwinista.
Arqueoloxía Procesual
A chegada dunha “nova arqueoloxía” ten lugar no século XX, puntualmente nos anos
60, e dá lugar a superar a idea do arqueólogo como coleccionista de obxectos do pasado.
Esta nova perspectiva, que se dá en Norteamérica nas décadas dos 60 e 70, é debida ao
descontento co pasado. Búscase ser “máis científico”, posto que estas novas xeracións de
arqueólogos non están conformes co anterior. Quérese ser máis antropolóxico.
Unha visión xeral da Nova Arqueoloxía54:

Desátase unha énfase pola evolución cultural. Considérase que as sociedades
evolucionan dun estadio a outro –de sociedades de bandas a tribais, etc... –. Pero aquí o que se
busca é o coñecemento dos procesos internos que condicionan esa evolución cara a unha ou
outra dirección e non se quedaban no obxecto en sí, posto que dúas sociedades poden ser
comparadas entre sí a pesar de presentar diferenzas na cultura material se ambas as dúas están
no mesmo punto na escala evolutiva.
O sistema cultural. A cultura é considerada como un sistema complexo, unha forma
de adaptación non-somática ao medio. Os humanos son capaces de vivir en lugares moi
54
Esta Nova arqueoloxía é a 3ª “Nova Arqueoloxía” que se dá no século XX nos USA, todas elas foron
coñecidas con esta denominación e todas elas responden á súa vinculación ao eido da antropoloxía, onde se
ubica a arqueoloxía na estrutura académica norteamericana e, polo tanto, ao non ser independente precisa dunha
xustificación continua. Esta nova tendencia antropolóxica é coñecida aquí como Nova arqueoloxía ou como
arqueoloxía Procesual. (Gamble, 2002).

diferentes –en parámetros naturais– sen precisar de cambios somáticos, só con diferenzas
culturais.
A cultura é, pois, un sistema complexo con diversidade de compoñentes que están
interrelacionados e nos que unha innovación nun aspecto provoca unha reacción en cadea que
pode ser rastrexada. Os obxectos figuran dentro deste sistema cultural.
A cultura é adaptativa. A cultura é así porque está directamente relacionada co
contexto externo no que se desenvolve. Así procúrase reconstruír o sistema ecolóxico
completo que hai detrás do obxecto, pois nos restos materiais plásmase o universo mental do
fabricante e da sociedade que o usa.
Un enfoque científico baseado na contrastación científica das hipóteses.
Noción de “proceso cultural” baseado na explicación do por que da evolución
cultural ou do estancamento evolutivo. Valorar a cultura material, o seu nivel de
especialización e o compoñente económico-social que posúe tras de si, estudar as tendencias.
E, por último, observar o cambio a longo prazo.
Explicitación de influencias e de prexuízos propios. Téndese a ser máis aberto ante as
consideracións previas e o sistema empregado para obter os datos expostos. Búscase ser
explícitos e precisos no uso da terminoloxía.
O feito de fundamentarse a ciencia na resolución de problemas fai que, polo xeral, as
investigacións arqueolóxicas partan de interrogantes científicos. Pártese de hipóteses que
buscan ser contrastadas.
A variabilidade. A comprensión da intelección do material arqueolóxico en termos
estatísticos. Débense levar a cabo análises sistemáticas a nivel global do sistema, non do
particular ou do máis “fermoso”. Así propúgnase a aplicación de sistemas estatísticos e
técnicas de mostraxe para comprobar a variabilidade dentro da análise dunha mostra
representativa de xacementos arqueolóxicos.
Esta liña de traballo nace e mantense en Norteamérica, onde a arqueoloxía non é

“independente” senón que vive dentro dos estudos antropolóxicos, de aí que en Europa non
teña unha gran resposta, tardando en entrar e arraigar.
Ademais, as críticas á historia cultural non sempre son certas e obras como a de Childe
presentan tamén unha análise dos procesos intrínsecos ás sociedades, a pesar de primar, iso si,
as series tipolóxicas tal como as entendemos.
Un rasgo a destacar é o enfoque diferente dos estudos das sociedades do pasado nas
diversas áreas. Así o arqueólogo americano ve o estudo das sociedades pasadas como algo

antropolóxico –posto que se relaciona con persoas alleas á sociedade actual, os indios non
forman parte das comunidades blancas actuais que son as que estudan o pasado e as que
formularon este estudo do pasado–. Pola contra, calquera tipo de actividade arqueolóxica en
Europa faise dende o punto de vista de estar estudando o pasado das sociedades presentes e,
polo tanto, as visións que se dan sobre estes estudos están influídas pola sociedade e non
precisan dunha gran xustificación teórica, posto que é unha ferramenta máis para coñecer o
noso pasado, fronte ao pasado alleo americano.
Dende outra orde de cousas, hai que destacar que un elemento “problemático” no
emprego da arqueoloxía procesual é o feito da súa identificación co método científico. Isto
pona nun nivel de arqueoloxía experimental na que se debería poder repetir o experimento
cantas veces fose preciso –en certos apartados si, pero non en escavacións, posto que o que se
escava non se pode voltar a escavar55– e preocupouse, en inicio, por descubrir leis sobre o
comportamento humano. O problema é que isto deu lugar a teorías xerais moi simples que
non levaban a nada e, para achegar pasado (vida no pasado) e presente (restos materiais
conservados) deuse un xiro na investigación buscando teorías de alcance medio.
Estas teorías pretenden salvar o abismo interpretativo que existe entre os restos dun
momento estático e os comportamentos que están detrás destes datos. Estas novas
perspectivas permitiron importantes avances en diversos campos, a través de sistemas de
traballo como é a Etnoarqueoloxía ou a Arqueoloxía Experimental. Así, permítese unha
reflexión sobre o presente pero que pode ser aplicada –en certo modo– a culturas pretéritas,
sempre dentro das variantes de Homo Sapiens Sapiens e cunha racionalidade adecuada á
sociedade presente en estudo, posto que os patróns de racionalidade varían dentro da mesma
especie “home” dende a cazadora, á agricultora ou á campesiña. Diferenzas claras debido á
súa forma de enfrontarse ao mundo polas motivacións particulares que presenta cada unha
delas. Pero esta aplicación a culturas do pasado debe facerse en base a un rexistro material a
través do que se poida supoñer un funcionameto parecido; aínda que sempre con sumo
coidado, sendo conscientes en todo momento do que se está a formular56 e do grao de
subxectividade que se está a descargar sobre as conclusións, posto que ningunha elaboración
55
Aquí, aínda que moi coñecido, poderiamos introducir a comparativa da escavación de campo e o libro ao que,
se lle arrancan as follas, destrúen. Se non se collen ben os datos non poderemos voltar a saber o que tiña escrito.
56
Moi ilustrativa preséntase aquí a recente obra de Vázquez Varela, J.M, Etnoarqueología: conocer el pasado
por medio del presente, publicada pola Deputación Provincial de Pontevedra no 2000, onde se fai referencia a
unha serie de estudos levados a cabo no presente e que se poden poñer en relación con datos sobre o pasado, o
que proporciona unha visión máis completa do que se podería facer a través de meras suposicións derivadas do
estudo dos materiais.

en si é obxectiva, ao estar todo científico social influído polo tempo e a sociedade na que vive
de forma irremediable, como dixemos anteriormente.
Arqueoloxía Feminista
A introdución da arqueoloxía de xénero, sobre todo e primeiramente, en Europa,
Australia e África do Sur, dá lugar a un cuestionamento do método científico, tal como o
entenden os Procesualistas.
Esta arqueoloxía busca “descubrir á muller” e puideron afinar roles de traballo
relacionados co xénero. Con estas novas aportacións voltouse ao estudo da xente e non do
sistema en abstracto; pero segue a ser moi difícil rastrexar a man do home ou da muller dentro
da cultura material. Son poucas as investigacións fiables e virán derivadas da etnoloxía ou da
etnoarqueoloxía.
As principais aportacións son a habilidade para percorrer transversalmente
perspectivas metodolóxicas diferentes, dando lugar a novas visións sumamente interesantes e
á visión non antropocéntrica da sociedade, dando novas perspectivas na lectura dos datos.
Arqueoloxía Marxista
Un primeiro paso na teoría arqueolóxica debemos buscalo nos enfoques marxistas que
cobran forza en arqueoloxía57, abríndose con elas a unha interpretación antropolóxica e
sistémica do pasado. Cuestións como o cambio económico ou social, os sistemas de
produción ou as desigualdades sociais son aspectos que interesaron a Childe ao longo da súa
extensa obra. Pero, con todo, o marxismo non é unha teoría sobre o pasado senón que é un
instrumento de análise da sociedade que aborda un dos problemas princiapais da arqueoloxía:
o cambio. Esta orientación aínda segue vixente hoxe, dando lugar a importantes estudos sobre
todos os períodos históricos a nivel xeral e a nivel rexional.
O punto central da investigación son as relacións sociais, o estudo integral da
sociedade constituída como unha unidade con dous factores que interactúan nela; estes son a
contradición e o conflito, que se converten nos motores do cambio. Consideran que o natural é
o cambio constante derivado desa contradición e condicionado pola acción humana. Ademais
sosteñen que o coñecemento do pasado variará segundo o contexto político-social que o
produza, por ser este coñecemento produto da sociedade. En resumo: cuestionan as relacións
de poder do mundo capitalista e proporán alternativas.
57
Un exemplo é Gordon Childe –arqueólogo cultural.

Arqueoloxía Interpretativa
A reacción á arqueoloxía procesual busca novos enfoques interpretativos e considera
que as reflexións sobre o pasado poden presentar máis dunha variante correcta, posto que o
que nós damos por sentado está baseado nos nosos parámetros racionais actuais, mentres que
non temos o patrón de racionalidade da cultura ou da sociedade da que procede o obxecto ou
o resto que nos permite chegar á nosa afirmación tras un proceso dedutivo.
O posprocesualismo abriu as portas a un subxectivismo total de como chegar a
verificar as hipóteses para poder falar de verdadeiro coñecemento. Pero, con todo, de aquí
saen tres propostas base derivadas destes traballos de investigación que se afastan dos
preceptos.
En primeiro lugar, sosteñen que a cultura material ten significado propio, un papel
activo que representar. Non é unicamente un reflexo da forma de organización da sociedade.
Tamén se considera que o individual debe constituír unha parte das teorías sobre a cultura
material e o cambio social. O particular pode ter influencia nos grandes procesos, polo que hai
que consideralo, na súa xusta medida, e non desbotalo de inmediato. Por último, pénsase que
a arqueoloxía mantén coa historia, como non pode ser doutro xeito, uns lazos interpretativos
moi estreitos.
Dende estes puntos de partida, e tras a “liberación” da arqueoloxía da etiqueta de
“ciencia” –entendida como unha ciencia física e non social–, deuse unha diversidade de
intereses teóricos combinados cun diálogo a varias bandas que se constitúen como o novo
canon de traballo.
O principal problema desta nova proposta –que recolle o mellor do procesualismo e da
historia cultural– é saber poñer un límite á subxectividade. A discusión e a diversidade son o
ideal, pero o exceso é contraproducente, posto que a interpretación extraterrestre de Nazca ou
Stonehenge entran dentro da subxectividade, pero caen fóra da racional combinación entre
restos e hipóteses factibles.
O posprocesualismo quere aportar unha maior amplitude de miras a todos os niveis,
dende o traballo de campo ata a interpretación dos materiais, pero sen perder a perspectiva
racional e científica en todo momento, por ser este o único eixo válido que nos permitirá
acadar un maior coñecemento do pasado.
Arqueoloxía Neodarwinista
Esta tendencia bebe do amplo debate intelectual das ciencias biolóxicas que se está a
dar a través dos novos avances xenéticos. En base a estes avances os neodarwinistas aspiran a

aplicar os principios da evolución ao pasado, pero non só ao ser humano senón tamén á súa
evolución cultural.
Así como o xenotipo transmite a información biolóxica, a imitación e a aprendizaxe
transmiten a cultura, a forma de adaptarse e de sobrevivir no contorno, o que se podería
considerar o fenotipo individual. Tentan explicar a “selección natural” e a “presión selectiva”
entendidos dentro dun marco de análise da sociedade en tanto que elemento cultural.
En definitiva, buscan estudar estilos e tipos a partir de parámetros neoevolucionistas.
Por exemplo, explican unha idea decorativa que aparece a partir doutras e que vai variando
ata dar lugar a outra nova, diferente da inicial, e ás razóns que xeneran esta nova aportación.
Nesta tendencia integran o estudo da microescala e da macroescala da actividade
humana –o individuo e a sociedade.
Con este amplo abano actual de tendencias resulta difícil decantarse por unha soa das
formuladas, posto que todas teñen elementos interesantes de análise e interpretación. Pero,
con todo, debemos facer unha distinción nestas reflexións teóricas: as que discuten sobre unha
metodoloxía de traballo e as que o fan sobre as interpretacións dos datos.
Sobre as metodoloxías inclinámonos pola elección, para o traballo de campo, dun
sistema de escavación por estratos naturais en área aberta e unha recollida sistemática de
material da forma que consideramos axeitada para o xacemento que imos abordar (a
continuación abordaremos pormenorizadamente a metodoloxía aplicada en Zoñán).
No que se refire á interpretación dos datos non hai unha elección clara ou, ao menos,
de forma consciente e reflexiva.
Considero que a Arqueoloxía debe recuperar os datos agochados polo paso do tempo e
debe dar lugar a enunciados interpretativos sobre os mesmos. Non vexo a arqueoloxía como
ferramenta da historia senón que é unha forma de obter datos e interpretalos. Unha “obtención
de datos” é a que fai un técnico en escavacións, non un arqueológo. O arqueólogo debe
interpretar eses datos58.
Teño a idea de que a arqueoloxía debe explicar as sociedades do pasado, pero non nun
sentido tan amplo como o que propoñen os procesualistas –que, como xa se viu, é imposible–,
nin só dende un punto de vista antropolóxico, senón aproveitando todo o que estea ao noso
alcance. Potenciando unha multidisciplinariedade, xa que as sociedades do pasado produciron
58
Esta reflexión propona tamén F. Acuña (Acuña, 2002).

e usaron un importante número de produtos59, pero non todos chegaron ata nós. Moitos dos
produtos, unha gran parte da cultura material, perdéronse debido a procesos posdeposiconais
que van dende a simple disgregación por procesos erosivos naturais ata o expolio levado a
cabo en diferentes etapas da nosa historia, posto que dende antigo podemos constatar o gusto
polas antigüidades.
Entón, como sabemos, só podemos recuperar unha pequena parte da cultura material
producida e abandonada polo grupo que estamos a estudar. Así que, despois de recuperar os
restos e constatar todos os procesos deposicionais e posdeposicionais que nos faciliten facer a
“historia” de cada resto, debemos proceder a unha lectura. A través desa pequena parte dos
restos que chegan a nós debemos tentar acadar a sociedade que os produciu. A través dos
restos debemos chegar á cultura que está detrás deles e para iso creo que debemos valernos de
todos os medios ao noso alcance, para poder entender e enunciar explicacións que sexan o
máis completas posibles.
59
Entendo isto como o conxunto de restos materiais producidos, dende vivendas ata restos vexetais empregados
para sementar un campo.

Metodoloxía de campo e laboratorio aplicada a Zoñán
Un asepecto de vital importancia no desenvolvemento do traballo arqueolóxico é a

metodoloxía aplicada en campo e en laboratorio para a recuperación, análise e tratamento de
materiais arqueolóxicos. Orientando este último aspecto –o tratamento– cara a unha dobre
finalidade: rendibilizar ao máximo o obxecto que se quere estudar e aplicar, na medida do
posible, os procedementos precisos para garantir a súa conservación ata que, no seu lugar de
destino, poida ser tratado en profundidade.
A metodoloxía de campo consiste, xenericamente, en traballos de escavación en área,
respetando a continuidade estratigráfica para a retirada de terra e rexistrando todo o recollido
en base a estas unidades estratigráficas e en base a un cuadriculado xeral sobre un plano
topográfico realizado antes do comezo dos traballos no ano 2002.
O laboratorio é, como se dixo, o lugar onde se xestiona a cultura material recuperada
no transcurso da escavación arqueolóxica. Esta xestión está destinada a completar o rexistro
siglar e conservar o material. E aquí é onde se leva a cabo o posterior estudo de materiais co
fin de acadar unhas conclusións que aporten novos datos.
No traballo de laboratorio, como logo se verá lévanse a cabo moitos procesos que dan
resultados moi interesantes, pero hai que dicir que eu entendo este traballo como un proceso
de urxencia. Tentarei explicarme mellor.
O feito de que en todas as escavacións haxa a obriga de depositar a cultura material
recuperada nos museos pertinentes no prazo de seis meses dende a finalización de obra,
segundo a legalidade vixente, fai que se limite moito o tempo para traballar co material
arqueolóxico e iso repercute en todos os aspectos, pero sobre todo no que se refire a
tratamentos de conservación do mesmo para que este poida ser almacenado con seguridade e
ser estudado en anos vindeiros por científicos especilizados en determidados campos e que
aproveiten aspectos que hoxe por hoxe non se están a considerar. Por iso considero que o
laboratorio de escavación é de urxencia, salvo contadas excepcións como poden ser
actuacións en xacementos con museos de sitio ou promovidas directamente polos propios

museos, e como tal actuamos facendo unha diagnose rápida do material para ver que se pode
facer con el: que tipo de limpeza soportaría, tratamentos posteriores de conservación e, por
último, almacenamento. E logo emítese un breve informe para que o centro de
almacenamento das pezas poida actuar continuando os tratamentos iniciados por nós ou poida
levar a cabo tratamentos longos de determinadas pezas, que no noso caso non se puideron
executar.
Tras estas puntualizacións trataremos en detalle a metodoloxía aplicada nestes
traballos, unha metodoloxía, hai que dicilo, que vai evolucionando ano a ano e que está aberta
ás continxencias dos traballos, posto que non se pode cerrar o sistema de forma completa, pois
é o xacemento e o traballo diario o que acaba demandando os procedementos axeitados. Por
así dicilo, temos unha ferramenta metodolóxica predeseñada que é afiada e moldeada segundo
as continxencias particulares, pero sen facer alardes acientíficos ou extravagantes que non
conducen a nada produtivo. Un breve exemplo pode ser o seguinte:
A recollida de cerámica en campo, salvo manchas cerámicas, realízase en bolsas onde
se indica, ademais do acrónimo do xacemento, ano e data, a cuadrícula, a UR e a UE, mentres
que no metal, ademais destes datos faise unha triangulación nos tres eixos. Con este método
recollemos case o total do material cerámico e metálico, pero nunha zona determinada do
xacemento deuse unha concentración inusual de fragmentos de escouras de ferro dunha
tipoloxía clara de forno de sangrado. Aquí o feito de recoller e triangular cada unha delas non
nos levaría a nada, polo tanto procedeuse a recoller o material indicando só, para a súa
ubicación no espazo, UR e tomando a correspondente “Z” de profundidade xeral para cada
UR, non triangulando nos tres eixos. Con isto recollimos a información precisa do obxecto en
cuestión e na zona en cuestión.
A topografía. Base do rexistro

A Croa de Zoñán foi topografada por especialistas neste campo durante o ano 2002
para, a partir de aquí, asentar un cuadriculado base. Así, a día de hoxe, os planos topográficos
obtidos están almacenados en soporte dixital.
Sobre este plano realizouse un cuadriculado xeral creando un parrillado ou grellado
para toda a zona de cuadrículas de 4 x 4 m.
Tras a realización da topografía da zona e o cuadriculado, trazouse un eixo de
coordenadas que dividiu a Croa en catro partes. Estes catro cuadrantes corresponden ás catro

partes dun eixo de coordenadas cartesianas, onde cada cuadrante é diferente ao outro, coa
combinación dos eixos X e Y. Cuadriculado sempre orientado ao Norte.
Así temos:
X’ Y XY
X’-Y X-Y
O punto central do eixo de coordenadas sitúase na UTM 630.104,00 / 4.809.639,00 e

os vértices das cuadrículas –no ‘parrillado’ preestablecido– están situados en UTM enteiras,
isto é, en UTM onde o decimal centimétrico é 00.
O eixo das X presenta letras como identificadores dende o punto central cara á dereita:
A, B, C, n... e dende o punto central esquerda letras primas A’, B’, C’, n’...
O eixo das Y presenta números como identificadores dende o punto central cara a
abaixo negativos -1, -2, -3, -n... e cara a arriba positivos: 1, 2, 3, n...
Este cuadriculado, orientado ao norte en cuadrículas de 4 x 4 m., presenta unha
subdivisión interior de 1 x 1 m. que denominamos Unidades de Rexistro (UR). Estas unidades
menores comezarán a contar dende a parte superior esquerda da cuadrícula ata a parte inferior
dereita da mesma, dando lugar a XVI UR diferentes:
N
I II III IV
V VI VII VIII
IX X XI XII
XIII XIV XV XVI
As cotas de profundidade tómanse a partir de diferentes ítems preestablecidos antes do

comezo da escavación arqueolóxica, segundo se considerase adecuado e propicio para a área
afectada polos traballos. O último escollido (campaña 2005) foi de 315, 47m. sobre o nivel do
mar. As cotas de profundidade tómanse sempre en valores absolutos, facilitando así o rexistro
de materiais e das diversas UE.
Este sistema de levantamento topográfico e ‘parrillado’ pode extrapolarse ao resto do
castro, pois, ao contar con almacenamento en soporte dixital, os levantamentos de posibles
novas zonas poden ser engadidos e integrados na planimetría previa, ampliándose tamén o
‘parrillado’ sen dificultade e prolongando os eixos de coordenadas empregados.

As novas áreas identificaríanse tamén como novos sectores, isto é, o xacemento

presenta catro partes diferenciadas no espazo e na toponimia –como xa se puido ver–. Así,
segundo fose preciso traballar nunha ou noutra área acompañaríase ao nome do cadro cunha
referencia ao espazo do xacemento ao que corresponde (Croa, Castro,...).
Metodoloxía xeral de campo

Entrando no traballo de campo propiamente temos que dicir que a escavación se
realiza por estratos e superficies reais, non por planos abstractos, e seguindo a orde inversa a
aquel segundo o cal se formaron, tal e como debe facerse en calquera tipo de reconstrución
por indicios.
Escávanse paulatinamente as unidades estratigráficas e a orde de escavación está
establecida por unha norma básica, que nos di que se deben escavar as UE que non estean
cubertas –en ningún punto– por outras unidades estratigráficas.
Considéranse as Unidades Estratigráficas ata un punto racional, posto que unha UE de
derrubo podería ser considerada como varias UE’s debido aos diversos tipos de materiais que
a compoñen: o material físico construtivo –pedra, ladrillo, adobe, etc. –, o compactante e a
terra que se foi mesturando con estes elementos tras a súa caída e que fixo que variasen as
súas características primixenias. Incluso se poderían considerar máis unidades segundo a súa
deposición, isto é, segundo a súa caída, pois unhas pedras quedarían cravadas en diagonal,
outras en vertical e outras planas, etc... E así poderiamos seguir complicando e complexizando
o sistema de rexistro de UE sen que os resultados fosen en incremento, ao menos, a día de
hoxe e a un prazo e tempo razoable.
As UE numéranse seguindo a orde inversa de formación, dende 1 ata n, (sendo n un
número natural e o número total de UE identificadas neste xacemento e, ata o de agora,
número incerto).
O sistema estratigráfico que deriva desta numeración é interpretado e estudado en
conxunto cos materiais e outros restos identificados na área afectada polos traballos levados a
cabo. Ademais, o sistema estratigráfico represéntase nunha matriz Harris que tenta aclarar as
relacións entre os diversos compoñentes do mesmo.

Rexistro en campo: materiais e estruturas

Materiais e mostras
Os materiais recóllense en bolsas numeradas, indicando cuadrícula, UR e UE.
Ademais destes datos incluirán tamén (en caso de ser manchas cerámicas60, elementos
metálicos, líticos, vítreos, ósos e carbón) a triangulación nos tres eixos.
Estas coordenadas referéncianse en UTM e con Z absoluta, tomada a partir dun punto
preestablecido antes da escavación.
As diversas UE numéranse en orde inversa á súa deposición, segundo se vai
traballando nelas. Ademais recóllense mostras daquelas que se consideren interesantes e
rexístranse en extensión e profundidade co fin de facer un seguimento completo das mesmas.
Ficha de rexistro de UE
Para o rexistro de campo de UE de Zoñán deseñouse unha ficha que se reproduce nas
páxinas seguintes.
Consta de 4 páxinas, impresas nun A3, que fan que sexa bastante manexable en
campo. Este rexistro manual vese complementado por unha base de datos deseñada seguindo
os parámetros marcados nas fichas e que proporciona informes adecuados das mesmas, como
se poderá comprobar no listado xeral de UE que se inclúe na análise estratigráfica.
Ademais, o feito de ser en A3 fai que se convirta nunha carpeta que pode ser ampliada
ano a ano, posto que diversas UE, como poden ser as capas superiores, continúan por outras
zonas do xacemento. Isto permite, tamén, almacenar documentación diversa sobre cada UE
dentro desta carpeta (analíticas, fotos significativas, etc.).
Sobre os datos en si que se recollen na mesma, dicir que na primeira páxina se piden
datos como número e tipo de estrato, unha breve descrición do mesmo, se contén material, e
un plano cos cadrados de traballo no que se poden indicar as zonas onde aparece a UE.
Na segunda pídense as relacións coas UE superiores e inferiores e perfís significativos,
mentres que a terceira páxina é para a realización dun esbozo e a cuarta para a análise de
estruturas.
60
Entendemos por mancha cerámica a acumulación de fragmentos cerámicos nun determinado punto. Un
exemplo claro poden ser os cacharros rotos in situ dos que poderemos ver algún exemplo máis adiante.

Xacemento: Croa de Zoñán

Nº
Ano Estructura
Tipo UE (Depósito/ Corte / Estructura)
Cor
Composición
Nivel de Compactación
Material arqueolóxico
Outros
I' G' E' C' A'1 A1 C

A'-1A-1
-3
-5
Ilustración 348: Ficha de rexistro. Páxina 1.

Sobre UE
Baixo UE
Igual a UE
Matrix Harris
0 1m

Croqui planta con cotas significativas

Puntos de referencia estructura
UTM X UTM Y Z Lenda
N.º
Límite Nivel
315,90 Cota Altura
7 UE
Foto e Orientación:
D -dixital
R -reflex
D R

Descripción argamasa
Material
Pedra Ladrillo/Adobe Vexetal Outro
Variante
Fiadas
Sin fiada Fiada arbitraria Fiadas irregulares Fiadas regulares

distribución
arbitraria
Acabados
Cara tosca Cara regular Sillar
Esquinas
Esquina Esquina sin Recta Achaflanada

acentuada acentuar
Unións
Soga Tizón Inglesa Flamenca Espiña de peixe

Estruturas
En canto ás estruturas, estas rexístranse identificándoas con UE e referéncianse ás
cuadrículas e UR. Tómanse, ademais, as coordenadas absolutas (UTM e Z) daqueles puntos
interesantes que sirvan para un estudo completo e unha xeoreferenciación o máis exacta
posible.
Todas as estruturas, como é óbvio, o mesmo que as UE, documéntanse graficamente,
neste caso a través de fotografías e debuxos.
Metodoloxía de rexistro de estruturas

O proceso habitual de rexistro de estruturas é o de fotografado xeral e debuxo de
plantas e alzados a escala 1/20, por norma xeral, ou a outra escala que sexa o suficientemente
significativa.
Neste caso tamén se fixeron fotografías xerais e significativas das estruturas e demais
elementos de campo. Pero tamén se tentou levar a cabo unha dixitalización destas e, a partir
disto, facer os pertinentes planos en soporte dixital acurtando o tempo de tratamento de datos,
posto que a dixitalización dun deseño feito á man precisa de moito tempo e non sempre se
procede a unha dixitalización completa –redebuxado dos planos e inclusión en planimetrías
xerais– senón que todo queda nun escaneado, pasando a considerarse o plano como unha
simple fotografía.
Para a elaboración de planos en Zoñán partiuse dunha dobre premisa:
1. Ao facer un debuxo escalado á man cométese un determinado erro, que
aumenta cantos máis puntos de referencia se tomen para a súa realización,
co fin de aumentar o detalle.
2. Así que, se se consegue facer un debuxo a escala 1:1, o erro, que sempre
existe, verase reducido, posto que as planimetrías que se presentan nunca
chegan a este nivel de detalle, porque é imposible.
Polo tanto, para conseguir facer un debuxo a ese nivel de detalle pensei en aplicar
procedementos fotográficos-dixitais e combinalos con procedementos informáticos.
Problemáticas e erro fotográfico
En primeiro lugar é preciso determinar o soporte fotográfico co que imos traballar e
determinar as súas posibilidades e limitacións.
Así, hai dous tipos de visión nas cámaras de fotos que comunmente coñecemos por
compactas e réflex, independentemente de que sexan dixitais ou tradicionais, aínda que as

primeiras terán unha gran ventaxe para este tipo de traballos. As compactas presentan un visor
que atravesa a cámara e que se sitúa lixeiramente por enriba do obxectivo que realiza a foto,
polo tanto a foto que sae non é o mesmo que se ve polo visor, aínda que as variacións
derivadas de aquí son mínimas e varían segundo a distancia que haxa entre o que se quere
fotografar e a cámara.
En segundo lugar, a óptica réflex permite ver, por un sistema de espellos internos,
exactamente o mesmo que se vai fotografar, polo tanto aquí xa non hai erro.
Os visores das cámaras dixitais soen ser como as das cámaras tradicionais compactas,
salvo modelos bastante caros polo de agora. Pero presentan unha gran vantaxe que as fai
semellantes ás réflex: presentan unha pantalla (tipo LCD habitualmente) na que se pode ver,
en tempo real, o que se vai fotografar. Polo tanto, a través deste tipo de visión elimínase o erro
da óptica normal.
O seguinte punto que se pode tratar é o das lentes e o erro particular de cada cámara.
As lentes das diversas cámaras presentan un erro variable segundo a calidade da óptica de
cada un deles, posto que as lentes son redondas e as fotos saen en plano. Por iso hai unha
franxa central da foto que reproduce bastante fielemente o que hai en realidade, mentres que,
sobre todo nas esquinas, é onde aparecen os erros e as imprecisións. Poderiamos afirmar,
como norma xeral para resumir este parágrafo, que a foto presenta información veraz dentro
do que sería un círculo inscrito no rectángulo que é a propia foto. Este círculo partiría do
centro da imaxe e tería o diámetro do lado máis pequeno do rectángulo.
Isto ocorre en imaxes tomadas con obxectivos de visión estándar. Con isto quero
definir aqueles obxectivos que se moven ao redor dos 35 mm, independentemente da súa
calidade. Se nos imos a un angular –aquel que colle un gran espazo a unha distancia curta–,
que se soe considerar a partir dos 28 mm cara a abaixo, o erro aumenta e o círculo imaxinario
central sería menor.
Desenvolvemento da metodoloxía
A base da eliminación do erro, tras expresar estas consideracións previas, vén dada
pola cámara en si e ten que ser cadaquén o que deba coñecer o erro co que conta de antemán.
Un sistema bo para valoralo é fotografar unha mesma escala gráfica a unha mesma distancia
pero en diferentes partes da imaxe; isto é, pódense colocar varias escalas en horizontal e
vertical apoiadas nun plano horizontal co fin de ver posteriormente onde está o erro.
Así, podemos colocar unha en vertical no centro da foto e outras dúas a cada lado da
mesma. Tamén na mesma foto podemos colocar unha ou varias en horizontal na parte baixa
da foto e na parte alta. As escalas gráficas que fotografemos deben ser iguais e así, medindo

unhas e outras, veremos o erro que presenta e poderemos adoptar medidas para corrixilo,
considerando que a parte central é onde se reproduce a imaxe de forma correcta.
Comezando co traballo, puntualizar que o gran volume de fotos que se xenera fai
preferible o uso de cámaras dixitais, polo custo económico doutro tipo de fotos e pola
inmediatez do revelado. Unha vez dito isto, os traballos de rexistro deben comezar orientando
a cámara de forma perpendicular á estrutura que queremos rexistrar.
Sobre esta estrutura debemos ubicar unha escala gráfica significativa, que logo nos vai
servir de guía no traballo de montaxe das fotos no PC. Con todo isto listo, debemos fotografar
a estrutura por tramos, facendo que se solapen as diversas partes do mesmo e que as fotos
poidan montarse unhas sobre outras para logo poder facer os debuxos de forma correcta.
Unha vez que tiña todos os muros fotografados pasei á fase de PC e o procedemento
que levei a cabo foi o seguinte: –aquí reproducirei o máis fielmente posible os pasos levados a
cabo, pois pode que algunha cousa se me pase, polo alto grao de mecanicidade que se chega a
alcanzar despois de moitas horas de debuxo deste xeito.
Ilustración 352: Fotos montadas para ver como se fai o fotografado do muro. Neste caso é o muro oeste da
vivenda n.º4.
En primeiro lugar procédese a descargar as fotos; logo, nun programa de debuxo –no
meu caso CorelDraw– incorpóranse as fotos a un arquivo e vanse ampliando ou reducindo,
segundo sexa, ata que a escala gráfica empregada coincida coa medida real que reproduce o
ordenador. En programas de deseño gráfico, como é o caso de Corel, hai unha serie de regras
con medidas nas unidades que se queiran, tanto métricas (cm, mm, etc.) como non métricas
(pulagadas, por exemplo), co que se poden establecer unhas liñas adecuadas á escala que
temos na foto.
Coa foto escalada adecuadamente comézase o debuxado –calcado sería máis exacto–
das pedras que configuran o muro; pero só naquelas partes que consideramos fiables, tal como

explicabamos antes, e así imos incorporando foto tras foto e adapatando as escalas á realidade
e debuxando aquilo que é correcto en cada caso.
Ilustración 353: Fotos do muro oeste da Vivenda n.º4. Desmontadas e cunha parte onde se marca o que se
debuxa por considerarse máis fiable. Pódese ver como algunhas están rotadas; isto é para que reproduza a
realidade de como está o muro, pois a escala gráfica que empregamos é ríxida e serve de guía. Como é
obvio, aquí as fotos só están escaladas entre elas e non son o tamaño real.
Cando están as estruturas pertinentes debuxadas gardamos o deseño neste formato e

procedemos a exportalo noutro formato –no noso caso en “metaarchivo de windows” – para
incorporalo á planimetría dixital coa que contamos no castro de Zoñán –. Esta planimetría está
en Autocad.
Unha vez exportado ábrese a planimetría e procédese á súa imcorporación ao plano
xeral, ubicando as estruturas segundo os parámetros de rexistro dun UTM previamente
tomados en campo e adaptando a escala global das estruturas á realidade planimétrica.
Unha vez incorporado aquí este debuxo xa temos uns planos a escala 1:1. A partir de
aquí, os planos impresos que se saquen teñen unha exactitude maior. Isto é así porque o erro
que temos no debuxo á man para a conversión de medidas reais a escala é maior que o que
temos facendo os planos reais, sen escala, e logo reducíndoos; pois debuxar, por exemplo,
unha pedra de 20 cm nunha escala 1/20 cun portaminas normal –soen ser de 0.5 mm de
grosor- é sinxelo, pois ocupa 1 cm, pero se temos pedras pequenas de entre 5 e 10 cm xa

comeza a ser un problema –o debuxo escalado sería de 2,5 mm e de 5mm respectivamente–, e

así sucesivamente.
Ilustración 354: Resultado de debuxo das imaxes que vimos neste apartado. As liñas están un pouco
"engordadas" porque senón a imaxe non se apreciaría ben nun programa de texto como é o que permitiu
a elaboración desta tese.
Os resultados deste traballo foron comprobados en campo por membros do

Departamento de Historia I da USC e por min, tomando medidas das pedras na realidade e
comparándoas coas medidas que dan os deseños, tanto en campo como en dixital, e a
exactitude é moi alta. De todas formas pódense ver os resultados deste tipo de rexistro nos
planos anexos sobre o Castro de Zoñán.
Protección provisional de estruturas, pavimentos e chan en campo levado a cabo

estes anos antes de afrontar unha restauración da área escavada con anastilosis
específicas e que sirvan para explicar o xacemento á sociedade61.
Os problemas da preservación e exhibición "in situ" de restos arqueolóxicos de
carácter arquitectónico constitúe unha das maiores dificultades que se deben afrontar para a
61
Isto é así, porque, como se comentará máis adiante de forma máis extensa, este proxecto nace como un
proxecto de posta en valor de patrimonio arqueolóxico no Excmo. Concello de Mondoñedo. E para isto
formúlase un traballo de investigación sistemática do xacemento que aporte novos contidos científicos e novos
datos á zona; pero nunha dobre vía: a académica e a divulgativa ou social, que permita a difusión dos contidos
entre o público en xeral de forma asequible a todos os visitantes. Así, para este fin, xa se teñen feito diversos
traballos de divulgación: dous paneis colocados no propio xacemento (en superficie), varios paneis para
exposicións itinerantes e varias actividades de divulgación científica, como poden ser a celebración de xornadas
didácticas (Xornadas Mindonienses de Arqueoloxía “Villaamil y Castro”, que se levan celebrando
ininterrompidamente dende o 2001) e colaboracións en xornais locais, como pode ser o xornal Mondoñedo, do
que se citan varios exemplos ao final (Vigo 2004 e ss.).

posta en valor dun xacemento. Estas dificultades consisten en que as estruturas en estado de
ruína, ao seren descubertas saen da súa localización estable en canto a climatoloxía, humidade
e proliferación de flora e fauna no seu contorno e no seu interior. Así xa non están en
condicións de soportar unha longa exposición aos elementos sen ningún tipo de protección,
posto que, de por sí, entran nun estado dinámico de cambio, cara a un equilibrio coas forzas
da natureza.
Nun intento de deter o proceso de deterioro ao que se ven sometidas estas estruturas,
pódense realizar diversas intervencións de preservación dos efectos climáticos:
estabilizacións, reconstrucións, restauracións e proteccións estruturais. A situación climática
por si soa afecta radicalmente ás intervencións de preservación e exhibición que poden usarse
nun sitio dado. A pesar da gran cantidade de variables, pódense aplicar algúns enfoques
básicos aos problemas de conservación do sitio arqueolóxico.
No caso concreto do castro de Zoñán levouse a cabo unha intervención de
conservación provisional, previa a unha restauración con carácter máis global, unha vez que
se acade unha área adecuada para poder afrontar unha actuación deste tipo.
O criterio que se aplicou foi o de conservar para que subsista durante un tempo
determinado sen intervir estruturalmente nin realizar actuacións de conservación e
restauración propiamente ditas, tendo en conta que estas están proxectadas para a súa
realización nun futuro para asegurar a máxima conservación do Castro. Realízase, pois, un
tratamento de carácter temporal, inocuo, de mínima intervención, máxima reversibilidade e de
respecto en todo momento dos restos orixinais conservados.
Metodoloxía
A intervención realizouse na parte superior dos muros achados (exceptuando o muro
perimetral), no solo e nos pavimentos do castro, incluíndo elementos como buratos de postes
e lareiras, considerando todos estes elementos máis expostos ás accións climáticas e
antrópicas.
A actuación faise distinguindo claramente dúas partes diferenciadas: muros e
superficies do solo e, dentro destas últimas, tendo en conta as zonas de habitación con
pavimento e sen pavimento, buratos de postes e lareiras.
Antes da intervención "in situ" organízase unha xerarquía de traballo, é dicir,
protéxense antes as zonas máis susceptibles de ser deterioradas durante o proceso da obra
(superficies arqueolóxicas que van ser pisadas no momento da intervención nos muros). A
pesar disto, procúrase que os traballos previos sexan feitos, na medida do posible, fóra do sitio
escavado, polo que se busca destinar unha zona cercana para traballos complementarios tales

como cortes de xeotéxtil, cortes do polietileno ou preparación do morteiro. Deste xeito o

criterio de mínima intervención tense en conta en todos os momentos do proceso.
Pavimentos / solo de uso
Protéxense mediante a colocación de xeotéxtil de 150 grs/m2 por toda a superficie
pavimental e de solo, e este, á súa vez, cóbrese con terra que foi extraída no proceso de
escavación.
Ilustración 355: Proceso de protección levado a cabo en 2003. Parte da área a protexer (esq.) e aplicación
do xeotéxtil sobre pavimentos e superficie de muros (der.).
Óptase pola terra e non polo árido debido á cercanía da mesma e ao criterio de
elección de materiais o máis compatibles posibles co sitio, tanto material como esteticamente,
sendo este último criterio tido moi en conta de cara ao labor divulgativo e pedagóxico do
castro.
Unha vez medida a superficie por protexer procédese á colocación do xeotéxtil que, no
caso dos espazos situados dentro das estruturas de habitación, sobresae uns 7 cm para facilitar
a súa reversibilidade.
Seguidamente comézase a aplicar a terra previamente seleccionada para conseguir
certa uniformidade. O espesor é de entre 4 e 10 cm, segundo sexan zonas sen pavimento ou
espazos pavimentados. No caso dos buratos aplícase o mesmo espesor que para as zonas sen
pavimentar ou mesmo algo menos, por non distorsionar a forma do burato e por ser zona na
que non se vai pisar.
En caso de que os muros presenten algunha debilidade estrutural procédese a un
apuntalado dos mesmos, xa sexa con madeira ou con pedra, pero sempre marcando isto con
algún tipo de fibra –principalmente xeotéxtil.

Para as lareiras procédese cubríndoas con xeotéxtil e cunha capa de terra ou cun pouco
de arxila e polietileno, como nos muros. Isto depende do estado de conservación que
presentan e que será o mellor para protexelas.
Muros
O proceso faise só na parte superior (horizontal) e realízase cos mesmos materiais en
todas as superficies. Ademais mantéñense os desniveis orixinais dos mesmos.
No proceso en si, primeiramente córtase o xeotéxtil cunha anchura suficiente para que
abarque toda a superficie. Seguidamente aplícase un morteiro de arxila, escollido, neste caso,
polas súas características de reversibilidade, drenaxe de augas pluviais, inocuidade, inercia e
protección. A forma que se lle dá ao morteiro será a dúas augas –contra as caras dos muros–
para facilitar as escorrentías pluviais. Unha vez seco cóbrese cun plástico de polietileno
transparente que pende uns centímetros polos laterais do muro, facilitando deste xeito a
eliminación da auga.
Ilustración 356: Protección da área aberta en 2003. Aplicación de arxila na superficie dos muros e terra
no solo (esq.) e resultado definitivo tras a aplicación do polietileno, a malla e a fixación de ambos sobre a
arxila (der.).
Para fixar o polietileno cóbrese cunha malla de trama intermedia e sintética da que
colgarán ‘plomadas’ (chumbadas) en sitios estratéxicos. E isto vese complementado pola
colocación de pedras na parte
superior da trama que axudan a
fixalo, evitando movementos
derivados do vento e que
contribúen ao deterioro do
polietileno.
Ilustración 357: Esquema de

protección.

Xestión da cultura material recuperada. O Laboratorio

Está claro que a posta en práctica de traballos científicos de carácter interdisciplinar é
a base para un avance serio e constante nos coñecementos referentes a calquera aspecto da
ciencia. Como tal non podía ser menos en arqueoloxía; e para iso, no referente ao traballo de
laboratorio, lévanse a cabo prácticas selectivas que favorecen esta relación e que permitiron e
permitirán, nun futuro, estudos dos materiais ao amparo doutras ciencias.
Isto materialízase en tratamentos de restauración / conservación nos materiais,
recollida de mostras para a arqueoloxía dos alimentos a través de análises de contidos62,
selección de carbóns para datacións63 de carbono-14, selección de carbóns para análises
antracolóxicas64, etc..., co fin de que queden listos, ademais, para unha almacenaxe con
garantía de preservación para futuras análises e novos traballos de investigación.
Proceso de laboratorio
O proceso de laboratorio segue unha pauta xeral que agora imos expor de forma
exhaustiva cos pasos a seguir. Como se dixo antes para o traballo de campo, aquí tamén hai
flexibilidade no sistema e adaptacións ás demandas do material e da escavación en xeral.
Apertura de bolsas. Ábrense as bolsas e doposítase o seu contido en soportes
adecuados para que sequen65. Nese soporte indícase o número de bolsa e, á parte, cópianse
por duplicado (papel e pc) os datos da bolsa-contedora na que baixaron ao laboratorio. Se fose
preciso un maior coidado no proceso de secado (metais fundamentalmente), o obxecto será
introducido nunha bolsa de polietileno66 e esta cerrarase co fin de controlar o proceso de
secado da peza, evitando así, entre outras cousas, posibles fracturacións e escamados.
Primeiro inventario. Tras a apertura e copiado dos datos externos, pásase ao rexistro
dos datos internos –número de pezas–. Este primeiro inventario fai unha primeira
discriminación de material: pezas formais evidentes e informais –para cerámicas.
Isto permite ver, ademais, que pezas non soportarán un lavado convencional e, tamén,
o número total de materiais por bolsa.
62
Este tipo de analíticas non se puideron executar aínda por causas orzamentais.
63
Estas datacións leváronse a cabo sobre restos recuperados nos anos 2002 e 2003.
64
Estes estudos leváronse a cabo sobre restos recuperados nos anos 2002 e 2003. Publicadas en 2005 (Martín
2005).
65
Os materiais, ao seren extraídos do seu lugar de deposición, conteñen unha porcentaxe de humidade que se
debe eliminar. Por iso, o primeiro paso é o secado do seu contido. Ata que non se elimine esta humidade non se
procede ao lavado/limpado do material. Este proceso pode durar horas.
66
As bolsas de polietileno son permeables na medida precisa para a evaporación progresiva de humidades do
material.

Lavado / limpeza. Unha vez que as pezas chegen ao seu punto óptimo de secado, tras
o baleirado das bolsas, procédese ao lavado / limpeza do material. O sistema empregado varía
segundo a natureza do obxecto:
A cerámica:
a. Lavado convencional
O lavado convencional consiste na eliminación, mediante auga, da terra que traen as
cerámicas adheridas á súa superficie.
O xeito de proceder é somerxendo a peza en auga durante un breve período de tempo
mentres se retira –con moita suavidade– a capa de terra. Este proceso pódese facer coa axuda
dun pincel de dureza variable en caso necesario67.
b. Limpeza.
A limpeza lévase a cabo mediante o humedecido de hisopos (un algodón incrustado
nun pau de bambú) en auga desionizada e logo, a través de movementos circulares, faise rodar
sobre a peza para que a terra quede adherida ao algodón deixando así a superficie da peza
fráxil libre de terra sen que corra risco dun exceso de auga.
Este procedemento aplícase por sistema á cerámica Terra Sigillata e a aquelas
cerámicas que, dada a súa fraxilidade ou o mal estado de conservación, así o requiran.
As cerámicas que presentan restos de contidos rasparanse en seco e o seu contido

recollerase nun papel de aluminio que se deposita no interior dunha bolsa hermética onde se
indica un número de sigla –este número é igual ao da peza de que provén este contido–. Esta
mostra poderá así analizarse na liña de investigación da arqueoloxía dos alimentos nun futuro
e poderemos vincular os resultados a unha peza e tamén a unha UE e a un Nivel de ocupación
determinado para así poder integrar os datos no conxunto e tirarlles proveito.
Tras o raspado procederase ao lavado ou á limpeza da peza.
Os líticos lávanse, polo xeral, de forma convencional; algunha peza de muíño pode
cepillarse para recoller as concrecións que podía ter adheridas para logo ver se posuía restos
de moenda; sobre todo no caso de restos de moa ou durminte que se atopen enteiros ou pouco
fragmentados; non así os rodados, cos que se procede a un lavado normal da peza.
O vidro que se atopa límpase en seco, cepillándoo cun pincel brando para evitar raias.
Nunca se lle aplica auga.
67
En determinados casos é precisa unha limpeza máis en profundidade por conter decoracións –brunidos– moi
difíciles de apreciar. Para isto procédese a un traballo un pouco máis forte cunha inmersión máis longa en auga.

Aos metais, ferro polo xeral, elimínaselles, cando se considera adecuado, a capa de
terra que traen adherida dende o xacemento e que prexudica o seu estado de conservación,
posto que este tipo de pezas de ferro tenden a oxidarse e a voltar ao seu estado orixinario co
paso do tempo.
Para bronces e metais semellantes emprégase alcohol, dentro do proceso da limpeza,
posto que é inocuo para o metal pola súa rápida evaporación.
Os elementos orgánicos, como é obvio, non pasan por este proceso.
Siglado. Hai dous tipos de sigla: sigla formal e informal.

a. Sigla informal: anacos informes de cerámica de produción local sen
referencias decorativas. Panzas sen decoración.
b. Sigla formal: o resto dos materiais: cerámicas (bordes, colos, panzas
decoradas, fondos e asas), líticos, vidro, metal, elementos orgánicos (ósos),...
Non se siglan as mostras tomadas do xacemento: carbóns, terra, etc.
O número de sigla formal consta de tres
partes: acrónimo do xacemento (CZ.), ano de
campaña (NN) e número de peza. Exemplo:
CZ.04.1234.
Ilustración 358: Detalle de sigla formal.
O número de sigla informal é: acrónimo do

xacemento (CZ), ano de campaña (NN), abreviatura de informal (I) e número de peza.
Exemplo: CZ.04.I1234.
As siglas imprímense en papel, a través de impresora láser, co tamaño adecuado á
peza. Tras isto, péganse aplicando unha solución de paraloid B-72 (40%) diluído en Xileno
(60%). Esta mestura precisa dun secado de entre 12 e 24 horas, (tamén se pode diluír en
acetona, menos nociva e de secado máis rápido).
Inventariado. Unha vez siglado o material, será inventariado atendendo a diversas

variantes. (Inventario en soporte informático).
o Material: cerámica, metal, etc.
o Tipo de obxecto: TS, cerámica local,..., muíño circular, naviforme,...
o Elemento formal conservado: borde, colo, panza, etc.

o Identificación tipolóxica: TSH, Tipo Corredoiras, Fíbula anular en omega,...

No caso das cerámicas (ademais do anterior):
o Vaso ao que pertence.
o Diámetro e porcentaxe conservada –se se trata de borde ou fondo.
o Factura: establecéronse uns parámetros de factura/conservación a partir da cultura
material recuperada. 1 TSH, 2 Cerámicas de acabado fino, 3 Cerámica de acabado
medio, 4 Cerámica de acabado malo.
Ilustración 359: Clasificación de facturas do 1 ao 4 (de esq. a der.)
o Grupos formais: realizouse, en primeiro lugar, unha clasificación formal das cerámicas
que logo derivou nunha clasificación en grupos formais, o que permitiu comezar a
establecer unha “tipoloxía” de cerámicas locais recuperadas en Zoñán para o propio
castro. No caso das cerámicas das importacións (Terra Sigillata Hispánica) seguíronse
os tipos preestablecidos. (Os resultados desta clasificación pódense ver máis adiante,
cando se analicen os grupos).
o Decoración: colocar os restos decorados dentro dunha clasificación conformada a
partir do material recuperado, tentando establecer parámetros que permitan unha
comparación destes datos cos doutras zonas. A clasificación dos mesmos baséase na
imaxe da mesma, unha breve descrición e a porcentaxe que representan. (Os
resultados desta clasificación pódense ver máis adiante, cando se analicen as
decoracións).
Rexistro gráfico de material: Os diversos materiais son fotografados dende diversos

ángulos e perspectivas co fin de documentar ao máximo os diversos obxectos recuperados. As
cerámicas debúxanse seguindo o procedemento exposto, de forma xenérica, para os debuxos
de campo, aínda que con lixeiras adaptacións.
Estas adaptacións consisten en orientar a peza con relación á cámara, fotografala
cunha escala e logo axustar esta escala 1:1 no PC para debuxar por enriba. Ademais tómanse
as medidas de grosor, diámetro e altura do perfil que hai que debuxar, exactamente todo.

Este sistema funciona correctamente –como se poderá comprobar cos debuxos de

materiais cerámicos presentados máis adiante–. Preséntase moito máis rápido que o debuxo á
man, e a posterior dixitalización facilita tratamentos dixitais como poden ser as reconstrucións
de obxectos en 3D, co que se pode ver, de xeito máis claro a forma real da peza e tamén se
pode facer un estudo volumétrico completo.
Estudo. O material, unha vez, inventariado completamente é estudado por individual e

en conxunto e ponse en relación, en todo momento, co contexto arqueolóxico do que procede.
Na súa útlima fase de estudo procédese á comparación con outros xacementos da mesma
época e á racionalización do mesmo para que poida derivar nun uso social.
Este estudo pretende acadar un coñecemento apropiado para a explicación do
xacemento á comunidade científica e á sociedade co fin de obter unha posta en valor óptima.
Almacenado. Os materiais gárdanse en caixas, clasificados seguindo o inventario

anterior, de forma que permitirán o emprego posterior dos mesmos para traballos de
investigación.
Tras isto, deposítanse no museo pertinente, segundo o establecido na legalidade
vixente.

Procesos especiais de laboratorio

Todos os procesos expostos ata aquí son, ou deberían de ser, os procesos lóxicos dun
laboratorio de escavación, independentemente da profundidade do desenvolvemento
particular de cada un deles.
A partir de aquí, formulamos dous procesos máis que non sempre son habituais, pero
que poden resultar moi interesantes para o desenvolvemento do estudo dos materiais.
Reconstrución de cerámicas
En ocasións hai vasos cerámicos e formas ás que se lles pode asociar un alto número
de pezas, o que permite ir pegando estas entre si e acadando perfís completos e, no mellor dos
casos, unha reconstrución completa.
Aquí hai dous grupos de cerámicas ben definidos: os achados in situ –onde se posúe
un alto porcentaxe das pezas do vaso– e os achados dispersos en diferentes UR próximas, que
precisan dunha busca máis de detalle e que soe iniciarse cando se achan varias pezas que
pegan dentro dunha mesma bolsa e que presentan unhas características determinadas, sendo a
principal o feito de non estar rodadas nos perfís de rotura, co que se pode deducir que o
fragmento non se moveu moito dende a súa fractura. Neste tipo de achados dispersos o máis
habitual é dar só coas pezas precisas para construír un perfil e non cun cacharro completo.
O proceso iníciase cun montado das pezas por partes –sen pegado físico– para ver a
súa ubicación e comprobar que se pode levar a cabo un traballo de recuperación de perfil ou
de cacharro interesante.
Tras esta verificación lévase a cabo unha consolidación das pezas para que estas estean
máis compactadas. Isto é, a cerámica deste momento, polas características da elaboración da
mesma, presenta unha serie de poros internos e, polo xeral, non visibles a simple vista; coa
consolidación estes poros énchense do produto que aplicamos (Paraloid B-72), que fai que a
mesma se compacte e estea máis unida, co que se evitan roturas, disgregacións,
pulverulencias, ...
A consolidación relízase aplicando cun pincel unha capa de Paraloid B-72 diluído ao
5% ou 10% (segundo se requira) en Xileno (85% -90%). Tras isto deixarase secar a peza68
entre 24 e 48 horas, dependendo da calidade da peza.
68
A modo indicativo, sinalar que a TSH, debido á súa fraxilidade, é consolidada na súa totalidade para prolongar
a vida da mesma.

Tras este proceso lévase a cabo o siglado dos materiais69 tal como se indicaba
anteriormente e o pegado das pezas que sexa posible (o produto para pegado é Paraloid B-72
diluído ao 40% en acetona).
Nalgúns casos as pezas presentan ocos que fan que perigue a integridade do pegado e,
tamén, repercuten na súa estabilidade. Para solventar este problema procédese, se a peza é
interesante, a unha reintegración estrutural cunha resina termoestable, Araldit Madeira,
bicompoñente.
Estas reintegracións tentan ser respectuosas coa peza e están claramente definidas e
diferenciadas da mesma.
Para aplicar a reintegración procédese á construción dunha estrutura no interior da
peza, cubrindo os ocos nos que se quere aplicar a pasta. Esta estrutura está feita, nos casos
levados a cabo en Zoñán, por planchas de plastilina de arredor de 0,3 cm de grosor e envoltas
en plástico film, o que permite que se adapten ás sinuosidades da peza e se poida reproducir o
perfil no oco que hai que cubrir. Para sustentar as planchas e fixalas á peza empréganse paus
de madeira, de punta roma, a modo de puntais.
Ilustración 360: Proceso de reconstrución, facendo fincapé na aplicación da reintegración. Na seguinte

imaxe, tras o secado da reintegración e pulido da mesma, o resultado final.
Unha vez colocada a estrutura e fixadas as pezas na posición na que se quere proceder
á reintegración prepárase a pasta e aplícase á peza. Tras isto, déixase secar a reintegración 48
horas como mínimo.
69
O proceso de consolidación pode facer que se desprenda a sigla, polo tanto síglanse despois da consolidación.
As pezas entran na cámara de consolidación co número previamente asignado. Debúxanse para saber que
número corresponde a cada peza.

No paso seguinte, tras o desmontado da estrutura interna, procédese a traballar a pasta

para igualar o seu aspecto exterior. O traballo faise
con bisturí e lixas de diversos grosores, para un
acabado uniforme.
Ilustración 361: Resultado final.
Tras isto procédese á limpeza exterior da

parte reconstruída, co fin de retirar as impurezas,
virutas e pó, derivadas deste traballo.
Ilustración 362: (De esq. a der.) Cunca (‘taza’), recipiente e pota achados na campaña de 2005 .

Traballos de recuperación sobre bronces

Os metais, como é sabido, salvo en contadas excepcións, soen verse afectados por
procesos de oxidación e deterioro. Os bronces non son un caso á parte e tamén se deterioran
con facilidade. Así, dado o escaso número de restos recuperados e as características das pezas,
en varios casos procedeuse a unha recuperación e estabilización dos obxectos de bronce.
En primeiro lugar é preciso limpar a peza que soe traer adheridos abundantes restos de
terra que impiden a súa visión. Este tipo de limpeza faise con bisturí.
Unha vez limpa a peza introdúcese en cámara de humidade durante 24 horas para que
afloren os cloruros que poden estar deteriorando a peza internamente. A cámara de humidade
consiste en introducir a peza nun recipiente hermético xunto cun contedor no que se coloque
auga.
Ilustración 363: Fíbula anular en omega antes e despois do tratamento. (Neste caso non se finalizou o
tratamento pola gran fraxilidade que presentaba a agulla.
Tras isto, procédese á extracción dos cloruros con bisturí e, unha vez eliminados todos,
sélanse os ocos que quedaron tras a extracción dos mesmos cun composto de óxido de prata e
alcohol70.
70
Outro sistema de selado é o Selado Rosemberg. Aquí, tras a limpeza dos cloruros énchese o oco limpo cunha
gota de agar-agar ou con glicerina e logo cóbrese con po de aluminio ou con papel de prata. En caso de ser con
papel de prata, este debe estar en contacto co agar-agar naquelas zonas na que haxa o oco. Por último
introdúcese, de novo, na cámara de humidade durante 24 horas co fin de que se dea unha reacción entre o agar-
agar e o aluminio, dando lugar a unha cor escura. Nota: o agar-agar non debe estar en contacto co papel aluminio
en zonas onde non haxa ocos.

Unha vez feito isto procédese á consolidación da peza introducíndoa en BTA, que é un
composto de Parloid ao 3% e alcohol, durante 24 horas.
Tras este proceso elimínanselle os brillos ao metal e recóbrese a peza cunha capa fina
microcristalina: cosmoloid (10%) e Xileno (90%).
Ilustración 364: Moeda recuperada en 2003. Moeda antes do tratamento (esq.) e despois (der.).


Desenvolvemento do proxecto de investigación
Antes de ver como foi evolucionando este proxecto de investigación a nivel interno
creo que é preciso explicar o seu nacemento de forma breve, pois así quedará clara a
relevancia que se lle deu, dende o comezo, á combinación publicación científica e divulgación
de coñecementos ao público en xeral, concretado este último a través da elaboración de paneis
para colocar no xacemento, creación de paneis para facer exposicións itinerantes, diversos
artigos de carácter divulgativo nun xornal local (Mondoñedo –ver Vigo García–) e
conferencias coa mesma finalidade nas III Xornadas Mindonienses de Arqueoloxía (en
decembro de 2003) e nas I Xornadas: Mondoñedo Patrimonio Tradicional (en xullo de 2005).
Ademais disto presentáronse os resultados dos traballos, de xeito máis profundo no
Curso / Congreso Homenaxe a D. Xaquín Lorenzo Fernández Intervencións Arqueolóxicas
Recentes en Galicia, Vinculadas a Universidades e Museos (en abril de 2004). E, por último,
está en imprenta unha monografía que recolle os traballos realizados entre os anos 2002 e
2004, artellada coa dobre finalidade exposta: que poida ser útil á comunidade científica e que
tamén sexa interesante ao público non especializado.
Así, dicir que o proxecto comeza a xestarse a fins do ano 2001 cando o Excmo.
Concello de Mondoñedo pretende complementar a súa oferta histórico-cultural (o casco
urbano de Mondoñedo está declarado Conxunto Histórico Artístico71) coa posta en valor
social dun dos castros que se sitúan no contorno do val de Mondoñedo, o Castro de Zoñán.
Para acadar isto, o Concello ponse en contacto co Departamento de Historia I da USC
e procédese a asinar un convenio de colaboración no ano 2002, que se renova anualmente.
Así, ao amparo deste, fórmase un equipo científico que encabezan os profesores-doutores D.
Fernando Acuña Castroviejo, Dna. Raquel Casal García e Dna. Josefa Rey Castiñeira, que se
encargarán do asesoramento do equipo técnico que desenvolverá e executará o proxecto.
71
Expediente iniciado o 26 de sptembro de 1972 e declaración de Conxunto Histórico-Artístico pola Xunta de
Galicia o 2 de maio de 1985 (Decreto 91/1985, do 2 de maio) baixo a Ley 13/1933, segundo os artigos 3, 14, 15
e 30 e os artigos 17, 18 e 19 do Regulamento da mesma. Publicación declaración en Xunta 1985.

Ano 2002. Toma de contacto

Dicir que os comezos son difíciles é unha obviedade, pero aquí está plenamente
xustificado, posto que neste ano houbo que poñer a investigación en funcionamento e isto
resultou un pouco máis complexo do que se prevía, posto que, aínda que había coñecemento
dos traballos previos levados a cabo por Villamil, non se sabía onde os executara.
Para este ano proxectouse un traballo triple: un levantamento topográfico detallado da
Croa, unha prospección da zona e unha escavación en área.
O levantamento topográfico planifícase como traballo previo á escavación para poder
poñer en marcha toda a metodoloxía que formulamos antes, na que o rexistro se basea na
estruturación planimétrica precisa a partir dunha planimetría exacta. Este traballo levouse a
cabo por un técnico empregando unha estación total que foi posicionada por un GPS cun erro
de menos de 1 cm a partir dos vértices xeodésicos dos montes Padornelo e Toxiza, ubicados
no Concello de Mondoñedo72.
A prospección da zona levouse a cabo durante o verán cun percorrido total da área,
salvo na pendente leste do Castro, posto que aquí a maleza e a inclinación do terreo impedían
o paso. A partir desta comprobáronse as diversas zonas que xa tiñamos identificadas pola
toponimia, constatando que poderían pertencer ao castro, co que acadamos unha área de 7,8
ha, que se dividía en catro espazos diferenciados –tal como se dixo na presentación.
Na escavación en área buscábase valorar unha estrutura que estaba á vista dende
antigo e o muro perimetral da Croa, así como ter un achegamento á cultura material do
xacemento e unha primeira estimación
cronolóxica de ocupación. Para iso
escolleuse unha superficie de
2
aproximadamente 160 m no contorno desa
estrutura citada.
Ilustración 365: Estrutura que estaba á vista.

Visión tras a retirada da maleza superficial (zona
na que estivo escavando Villaamil no XIX).
(Ilustración 13 é a visión de antes de comezar a
traballar).
Esta área, que está ubicada nos planos que se complementan, limitaría no lado leste
cun muro perimetral que posúe a Croa e que tamén se buscaba valorar nesta primeira
campaña.
72
Os resultados do levantamento pódense ver nos planos anexos, posto que se inclúe un plano só co
levantamento da Croa.

Os resultados globais desta campaña podemos cualificalos só como unha toma de

contacto co xacemento. Nos traballos levados a cabo descubríronse as zonas afectadas pola
investigación de Villaamil e comezaron a destaparse varias estruturas que deron un plano moi
semellante ao publicado no XIX (Villaamil 1876), como vimos máis arriba.
No referente á cultura material puidéronse recuperar restos de cerámica (entre a que se
recuperaron diversos anacos de TSH), lítica e metal (bronce e ferro). Tamén se recolleron
mostras de terra e carbón.
Con todo isto puidemos establecer unha cronoloxía de ocupación, seguindo a tipoloxía
da TSH, que se movería arredor dos séculos II – III d. C. e facilitou o proxecto da campaña do
ano seguinte.
Ilustración 366: Visión xeral da área antes de comezar a escavación (arriba). Vista dende o norte ao final
dos traballos (medio). Vista dende o sur ao fin dos mesmos. Nota: cunha frecha, ubicación da estrutura da
ilustración anterior que se viu afectada polos traballos de Villaamil.

Ano 2003. Primeiros resultados claros

A campaña do ano 2003 supuxo a continuación dos traballos realizados na área do ano
anterior, posto que non se rematara a potencia arqueolóxica da área aberta, e ampliouse a
mesma a seguir desta, ata acadar unha superficie duns 275 m2 co que se conseguiu obter un
volume de información significativo que nos permitiu facer unha valoración clara da zona.
Nesta campaña identificáronse claramente tres vivendas e un espazo de usos múltiples.
Estes identificáronse cos nomes Vivenda n.º1, Vivenda n.º2, Vivenda n.º3 e Espazo n.º1.
Estas construcións, salvo a Vivenda n.º1, están conformadas por varios muros. A máis
complexa asociación de estruturas ten lugar no caso da Vivenda n.º2.
Constatouse que o muro perimetral era claramente posterior ao abandono do castro,
posto que estaba asentado enriba do derrubo das estruturas da área e incluso se asentaba sobre
unha das portas da Vivenda n.º2.
Tamén se comprobaron varios momentos de ocupación derivado da superposición de
pavimentos e definiuse dunha vez por todas a zona afectada polos traballos de Villaamil. Así
mesmo, puidemos comezar a constatar alteracións derivadas de traballos agrícolas naquelas
zonas con menor potencia arqueolóxica, o que afecta á potencia das diversas UE e tamén á
conservación das estruturas, quedando algunha nunha soa fiada.
Na zona sur da superficie apareceron concentracións de escouras de ferro procedentes
de forno de sangrado. Pero non se puido valorar a zona ata o 2005, posto que neste ano a zona
sur –como se pode ver no plano correspondente– remata nun pico que se ve complicado pola
existencia de restos de árbores.
En canto á cultura material recuperáronse restos de cerámica, metal (bronce e ferro),
lítica, vidro, e recolléronse mostras de carbón e terra para futuras analíticas.
Neste ano segue aparecendo TSH, pero tamén se recuperou un morteiro –de cerámica–
e varios fragmentos de cerámica “Gris Cociña”. Cabe destacar a aparición de dúas moedas en
bronce.
Cos restos de cultura material recuperados pódese comezar a establecer o catálogo da
cerámica local, falar da vida cotiá da zona e concretar máis a última cronoloxía de uso,
baseándonos nas cronoloxías tipolóxicas dos materiais. Así estariamos a falar dun
asentamento de época claramente romana, que se movería entre os séculos II a IV d. C. para
esta etapa final de asentamento en Zoñán.
Neste ano enviáronse a datar restos de carbón recuperados en 2002 e 2003 polo
método do carbono-14 ao Instituto Química-Física “Rocasolano” do CSIC, en Madrid. As

datacións foron realizadas por Antonio Rubinos Pérez e teñen, como veremos máis adiante
cando falemos delas, resultados sorprendentes, se os contrastamos só coa cultura material
recuperada, posto que esta nos leva a datas d. C., mentres que as datacións radiocarbónicas
falan de datas a. C. e de cambio de era.
Ilustración 367: Visión xeral do final dos traballos en 2003. (Visión dende o Norte). Pódese establecer
unha comparativa coas imaxes do ano 2002. As diversas construcións poderanse ver máis claramente en
capítulos seguintes.
Ilustración 368: Fin de traballos 2003. (Visión xeral dende o Sur)- (Frecha vermella para zona valorada en
2004.

Ano 2004. Deseño dunha liña de investigación global para o xacemento

A campaña do ano 2004 supuxo unha ampliación da zona cara ao norte do xa aberto
ata o 2003. Ademais, acabouse de valorar unha zona da Vivenda n.º2 que quedara do ano
anterior –ver frecha vermella da imaxe anterior.
Os resultados de campo son bastante escasos, posto que a zona se presenta moi
alterada debido a que estivo afectada por traballos agrícolas e porque, ademais, presenta unha
potencia arqueolóxica mínima, o que acrecenta os datos derivados das labouras agropecuarias.
Nesta campaña só se puido identificar unha vivenda (Vivenda n.º4), definida unicamente por
dous muros e por unha lareira.
Pola contra, na cultura material, recuperáronse, por así dicilo, os obxectos máis
vistosos ata ese momento, do que temos que destacar un lingote planoconvexo de ouro, prata
e cobre.
Cronoloxicamente seguimos no mesmo horizonte cultural.
Un aspecto fundamental foi que tras o remate desta campaña se elaborou un Plan
Director para o castro, posto que xa había unha zona ampla aberta, co que xa tiñamos a
experiencia para afrontar unha gran diversidade de zonas diferentes, con e sen alteracións, e
de complexidade e potencia arqueolóxica variable.
Así, con este plan plasmábase por escrito a liña xeral de investigación e fixábanse as
pautas para continuar as valoracións arqueolóxicas na Croa73 para a súa posta en valor,
deseñando e proxectando prazos de escavación, restauración definitiva e, incluso, pasarelas
para colocar en caso preciso, así como as plataformas de acceso
ao recinto visitable. No mesmo mantíñase, por suposto, o
proxecto dos paneis de campo.
Este plan de traballo está pensado para desenvolver en
12 anos a partir do 2005; pero isto é unha mera estimación a
priori que deberá irse concretando. Nos planos que
complementan este traballo pódense ver as áreas e sondaxes en
forma conxunta e as pasarelas e accesos.
Ilustración 369: Panel explicativo en campo.
73
Nas valoracións arqueolóxicas combínanse valoracións (sondaxes) con escavacións en área. De forma que
antes de abrir unha área en concreto xa se ten feito, ao menos, unha sondaxe que nos avance o que hai na zona.
Os planos das áreas e sondaxes están indicados, con números as sondaxes e con letras as áreas, pero non teñen
por que ir de forma correlativa, senón que se irá ampliando a área xeral de escavación segundo vaia ditando o
xacemento, posto que non sabemos como se van ir desenvolvendo os achados das estruturas nin podemos
precisar que áreas van ser máis interesantes.

Ilustración 370: Visión da zona aberta en 2004 dende o sur, dende dentro do Espazo n.º1 (en primeiro
plano vese a Vivenda n.º3 coa protección provisional colocada).
Ilustración 371: Visión final da área tras os traballos do 2004. Visión dende o leste (na zona superior
dereita pódese ver a Vivenda n.º3 coa protección).

Ilustración 372: Contido dun dos paneis explicativos colocado en campo. (Colocado de acordo co equipo
científico da USC)

Ano 2005. Unha visión ampla do poboado

Na campaña do 2005 comezouse a desenvolver o plan de traballo plasmado no Plan
Director, que se redacta no ano 2004. Para este ano estaba prevista a escavación da área “A” e
das sondaxes “S-2”, “S-4” e “S-5” (ver plano áreas e sondaxes).
Durante a execución dos mesmos a escavación da área presentouse moi interesante e
amosou unha gran potencia arqueolóxica, o que fixo que só se fixese unha valoración en S-4,
deixando as outras dúas sondaxes, pois, ademais, tal como se presentan as estruturas
localizadas na zona “A”, en seguintes campañas será preciso ampliar a área do contorno e
poderanse levar a cabo as valoracións próximas.
Os traballos de campo revelaron unha vivenda (Vivenda n.º5) complexa constituída
por varias estancias e que presenta un estado de conservación moi bo, plasmado en muros
cunha altura de máis de 1,10 m, chegando nalgún caso ao 1,40 m, e na constatación de dúas
ventás, unha delas tapiada e outra que dá á cociña –que se presenta anexa ao espazo
habitacional.
Ao redor desta vivenda constatouse un laxeado e o comezo de tres estruturas, que
serán definidas en anos vindeiros.
A ausencia de alteracións posdeposicionais fixo que se conservase unha gran
cantidade de información sobre a cultura material: cerámicas rotas in situ coas que se
puideron reconstruír cacharros, concentracións de cerámicas coas que se recuperaron perfís
interesantes, dúas fíbulas anulares de bronce, unha moeda de bronce, varios muíños, diversos
anacos de ferro,...
Neste ano, o mesmo que nos anteriores, obtivéronse datos estratigráficos que permiten
formular a hipótese de varios niveis de ocupación, mantendo a cronoloxía xeral para esta
última etapa de ocupación entre os séculos II a IV d. C.
Ilustración 373: Restos de cultura material recuperada. Pota en campo (esq.) e pota reconstruída (der.)

Ilustración 374: Visión xeral dende o Norte tras a retirada da cuberta vexetal.
Ilustración 375: Espazo habitacional Vivenda n.º5 (visión da área aberta en 2005 dende o Sur).

Ilustración 376: Visión xeral do fin dos traballos dende o Norte (tras a protección provisional).


Estratigrafía
O solo vaise formando a través de dous procesos básicos. En primeiro lugar, por
procesos erosivos, nunhas zonas o proceso elimina materiais e noutras zonas deposita estes
materiais. En segundo lugar, pola descomposición da rocha base.
No caso de xacementos arqueolóxicos, estes procesos básicos vense complementados
pola acción do home a través de construción, destrucións, alteracións de estratos naturais e
creación de capas novas.
Os estratos –entendidos xenericamente como capas dentro dun terreo– que podemos
achar son de moi diversa tipoloxía e teñen a súa causa en procesos tan variados como poden
ser aludes, movementos de terras, movementos tectónicos, magmáticos ou procesos
antrópicos.
As capas do terreo que nos interesarán aquí son aquelas vinculadas á actividade
antrópica. Estas denominarémolas Unidades Estratigráficas (UE) e abranguen todos aqueles
elementos que cremos oportuno considerar á hora de levar a cabo un rexistro exhaustivo ao
longo desta escavación arqueolóxica.
Así, definimos UE como cada unha das partes que achamos dentro dunha área de
escavación, relacionada con outras tanto no espazo como no tempo. Cada unha destas UE
convértese en interpretable só cando se insire nun sistema de relacións que a une a outras.
Estas relacións preséntanse, en primeiro lugar, como relacións físicas que poden ser
consideradas simplificadamente abstraéndoas a meras relacións relativas no tempo dentro
dunha secuencia estratigráfica. As relacións entre as diversas UE son de contemporaneidade,
de sucesión ou de inexistencia. Esta última entra dentro das correlacións interpretativas, posto
que non hai unha relación física de base que poida poñer en relación dúas UE que non se
tocan.
Ademais disto, a estratigrafía arqueolóxica presenta tres leis básicas que serven como
punto de partida para facer a estrutura estratigráfica da zona e poder chegar, posteriormente, a
correlacións interpretativas, estas son:

1. Lei da superposición
Dentro dunha serie de estratos e elementos interfaciais74 no seu estado orixinario, as
unidades superiores son máis recentes que as inferiores, que son máis antigas, posto que unha
deposítase sobre outra ou ben créase pola extracción dunha masa da estratificación
arqueolóxica preexistente.
2. Lei da horizontalidade orixinal
Calquera estrato arqueolóxico depositado de forma non sólida tenderá cara á posición
horizontal. Os estratos con superficies inclinadas foron depositados orixinariamente así ou
ben están así debido á forma da conca de deposición preexistente.
3. Lei da continuidade orixinal
Todo depósito arqueolóxico ou todo elemento interfacial estará delimitado
orixinariamente por unha conca de deposición ou ben o seu grosor irá disminuíndo
progresivamente cara aos lados ata acabar en cuña. Se calquera extremo do depósito ou
elemento interfacial presenta un corte vertical significa que perdeu parte da súa extensión
orixinal por escavación ou por erosión, polo que tal ausencia debe tratar de aclararse.
Con todo isto como base, temos que dicir que para Zoñán os tipos de UE que
consideraremos son os depósitos, as estruturas e os cortes. Os depósitos son as diversas capas
de terreo que podemos constatar fisicamente. As estruturas son as diversas construcións que
se conservan –no seu estado orixinario ou en estado de ruína75 polo paso do tempo–, sexan
muros, lareiras, etc., e, por último, os cortes son as UE negativas que non se poden constatar
físicamente pero que son produto da acción antrópica sobre un depósito ou sobre unha
estrutura, accións feitas tanto na etapa histórica que se está a estudar (buratos de poste, por
exemplo) como as derivadas de alteracións posteriores (escavacións de Villaamil, neste caso).
Non se considerarán numericamente as interfacies, posto que, se ben estas poden ser
facilmente constatadas en lareiras, pavimentos e zonas de uso, non así entre as diversas UE
superiores de carácter “depósito”, posto que a zona de contacto soe estar moi diluída e o
esforzo da súa constatación non suporía un incremento no volume de datos útiles para a
interpretación global.
74
Facies é o estrato en si, mentres que interfacies é o período de deposición e uso sobre o estrato formado.
Segundo a rapidez da formación do novo estrato a interfacies será maior ou menor e será contemporáneo ou
posterior ao estrato que delimita superiormente.
75
Entendendo por ruína a estrutura que queda en pé tras o derrubo dunha parte da mesma por accións naturais de
desgaste ou antrópicas de destrución.

Estratigrafía básica de Zoñán

A través da aplicación destes principios chegouse á identificación dunha estratigrafía
básica para o Castro de Zoñán –sen considerar alteracións arqueolóxicas levadas a cabo por
Villaamil y Castro ou derivadas dos traballos agrícolas:
Capa de superficie: terrón vexetal.
Humus 1: o máis recente. Terra fértil.
Humus antigo: resto de humus anteriores.
Derrubo ou abandono do xacemento: capa de terra mesturada con pedra e de diverso
grosor segundo as zonas.
Tellados: nalgunha zona, como na Vivenda n.º5 constatáronse e recuperáronse restos
das cubricións de forma clara.
Capa fértil: restos da vida cotiá que quedaron sepultados baixo o derrubo / abandono
do castro e que aparecen sobre os pavimentos.
Lareiras.
Buratos / buratos de poste.
Pavimentos / solos de uso.
Ocupacións anteriores: aquí seguirían a mesma estrutura: abandono/nova construción,
capa fértil, elementos estruturais sobre pavimentos/solos e pavimentos.
A continuación complementamos este apartado coa secuencia estratigráfica de Zoñán
2002-2005, realizada a partir dun baleirado das fichas de rexistro de UE creadas
anteriormente, para logo facer unha interpretación global das mesmas a partir dunha Matrix
Harris.

Secuencia estratigráfica 2002-2005
UE Superficie Ano 2002-2005

Tipo UE Depósito Capa vexetal
Cor Verde -vexetal- e Marrón -terrón unido
Composición Manto vexetal máis humus en descomposición
Compactación Alto- raíces compactan
Material Restos illados: lítico e cerámicas
Outros
Cuadrículas En toda a superficie
Sobre UE 1
Baixo UE
Igual UE
UE 1 Ano 2002-2005
Tipo UE Depósito Terra fértil baixo cuberta vexetal
Cor Marrón escura
Composición Terra con restos vexetais en descomposición
Compactación Baixa, bastante solta
Material Remexido de materiais. Cerámicas e líticos
Cuadrículas En todo o xacemento
Sobre UE 2
Baixo UE Superficie
Igual UE
UE 2 Ano 2002-2005
Tipo UE Depósito Terra vexetal antiga
Cor Marrón clara
Composición Terra vexetal e argamasas procedentes da descomposición dos derrubos
Compactación Media- por profundidade
Material Remexido. Cerámicas e líticos
Cuadrículas En toda a zona
Sobre UE 3,4,5,7,11,79,80,81,83,90,106,R.N,

Baixo UE 1
Igual UE
UE 3 Ano 2002
Tipo UE Corte Estrato negativo creado por Villaamil
Cuadrículas A-1, A-2, B-1, B-2, C-2
Sobre UE 5,8,10a1,10a2,13,42,44,
Baixo UE 2,4
Igual UE
UE 4 Ano 2002
Tipo UE Depósito Terra procedente das escavacións de Villaamil
Cor Gris
Composición Terra moi fina de textura arxilosa con abundante cultura material
Compactación Alta
Material Abundante material, sobre todo cerámico
Outros Entullo producido por Villaamil no século XIX
Cuadrículas A-1, B-2, C-1, C-2, C-3, D-1
Sobre UE 3,5,46
Baixo UE 2
Igual UE
UE 5 Ano 2002
Tipo UE Depósito Amálgama de terra con arxilas
Cor Gris escura con elementos marrón clara
Composición Terra solta con restos de arxilas compactadas
Compactación Alta -arxila- e baixa -terra
Material Cerámica e carbón. Escasos restos
Outros Restos de incendio forestal moderno?
Cuadrículas A-1, A-2, A-3, A-4, A-5, B1, B-1, B-2, B-3, B-4, C2, C1, C-1, C-2, C-3, D2,
D1, D-1, D-2
Sobre UE 6,46
Baixo UE 3,4
Igual UE

UE 6 Ano 2002
Tipo UE Depósito Terra de transición entre 5 e 7. Zona de mestura
Cor Marrón escura
Composición Terra con bloques compactados de arxilas e carbón
Compactación Medio-baixo
Material Material moi escaso
Cuadrículas A-1, A-2, A-3, A-4, A-5, B1, B-1, B-2, B-3, B-4, C2, C1, C-1, C-2, C-3, D2,
D1, D-1, D-2
Sobre UE 7
Baixo UE 5
Igual UE
UE 7 Ano 2002-2005
Tipo UE Depósito Derrubos das estruturas do xacemento
Cor Amarela-ocre
Composición Terra contextura de argamasa con abundante pedra
Compactación Alto polo peso e a argamasa
Material Cerámica, lítica, etc., sobre todo rodados
Cuadrículas En toda a zona de traballo agás en C6
Sobre UE 8,10a2,11,52,55,30b,54,RN
Baixo UE 5,6,2
Igual UE 9
UE 8 Ano 2004
Estrutura Vivendas n.º2 e n.º3 e Espazo n.º1
Tipo UE Corte Lugar por onde caeron os muros
Cuadrículas B-1, B-2, B-3, C2, C1, C-1, C-2, D3, D2, D1
Sobre UE 52,41,34,54
Baixo UE 7
Igual UE
UE 9 Ano 2004
Estrutura Vivenda n.º1
Tipo UE Depósito Derrubo da vivenda n.º1

Cor Amarela-ocre
Composición Terra contextura de argamasa con abundante pedra
Compactación Alto polo peso e a argamasa
Material Cerámica, lítica,...
Cuadrículas A-1, A-1, B-1, B-2
Sobre UE 10a1,52
Baixo UE 6
Igual UE 7
UE 10.a1 Ano 2004

Tipo UE Depósito Terra fértil - última ocupación da vivenda
Cor Marrón grisácea
Composición Terra con restos de argamasa descomposta do derrubo
Compactación Medio por peso do derrubo
Material Cerámica, lítica, ferro, carbón,...
Sobre UE 32,25.I,
Baixo UE 9,3
Igual UE 10a2,11,87,88,89,91,92,94,101,112.I,113,114,116
UE 10.a2 Ano 2004

Estrutura Vivendas n.º2 e n.º3
Tipo UE Depósito Terra fértil - última ocupación da vivenda
Compactación Media polo peso da pedra
Cuadrículas B-2, B-3, C-2, C-3, D3, D2, D1
Sobre UE 12,14,15,31,34,40,41,46,52,54,77
Baixo UE 7,3
Igual UE 10a1,11,87,88,89,91,92,94,101,112.I,113,114,116

UE 11 Ano 2004
Tipo UE Depósito Terra fértil - última ocupación da zona
Compactación Media polo peso da pedra
Outros
Cuadrículas A-1, A-2, A-3, A-4, A-5, B-1, B-4, C4, C3, C2, C1, C-1, D4, D3, D1, D-1, E4,
E3
Sobre UE: 12,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29, 56,57,58,59,61,68,69, 70,71,
72, 73, 74,75,76, Ds.RN., RN.
Baixo UE 7,2
Igual UE 10a1,10a2,87,88,89,91,92,94,101,112.I,113,114,116
UE 12 Ano 2003
Tipo UE Depósito Capa de terra escura e illada
Cor Negra
Composición Terra moi orgánica
Compactación Baixa - semellante a turba
Cuadrículas A-3, A-4, A-5, B-3, B-4, C-1
Sobre UE 29,Ds.RN
Baixo UE 6,7,11
Igual UE
Ilustración 377: UE 12 -indicado pola frecha.

UE 13 Ano 2003
Tipo UE Depósito Pavimento
Cor Marrón clara
Composición Xabre compactado con arxila. Contén algún cascote
Compactación Alta- pavimento de calidade
Material Cerámica e lítica –escasos
Cuadrículas C-2
Sobre UE 40,41,43,44,46

Baixo UE 10a2
Igual UE 14,15,31
UE 14 Ano 2003
Cor Marrón clara
Composición Xabre compactado con arxila. Contén algún cascote
Compactación Alta- pavimento de calidade
Material Cerámica e lítica -escasos
Cuadrículas B-2, B-3, C-2, C-3
Sobre UE 33,34,35,36,46,54
Baixo UE 10a2
Igual UE 13,14,15,31
UE 15 Ano 2003
Tipo UE Depósito Piso de terra. Zona de uso exterior a
estruturas
Composición Terra
Compactación Alto - pisado
Cuadrículas B-1
Sobre UE 46,52.II,53,RN
Baixo UE 11
Igual UE 13,14,15,31,32
Ilustración 378: Acceso á vivenda n.º1

UE 16 Ano 2003
Estrutura Espazo n.º1. Burato Poste 1
Tipo UE Depósito Recheo de terra do burato de poste
Cor Marrón
Composición Terra
Compactación Baixa- terra solta
Cuadrículas C-2
Sobre UE 17,18

Baixo UE 7,11
Igual UE
UE 17 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Pedras verticais que paredan o burato no interior
Cor Amarela-ocre
Composición Pedras de pizarra (cuarcitas) sen argamasa
Compactación Moi alta - estable
Cuadrículas C-2
Sobre UE 18
Baixo UE 7,11,16
Igual UE 19,21,23,25,27
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Sen argamasa
Material
Pedra
Variante
Pizarra (Cuarcita)
Ilustración 379: Burato de poste n.º1 en Espazo n.º1.

UE 18 Ano 2003
Tipo UE Corte Baleirado para colocar as pedras (UE 17)
Cuadrículas C-2
Sobre UE 29,30a
Baixo UE 11,16,17
Igual UE 20,22,24,28
UE 19 Ano 2003
Cor Amarela -ocre

Cuadrículas C1
Sobre UE 20
Baixo UE 7,11
Igual UE 17,21,23,25,27
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 20 Ano 2003
Tipo UE Corte Baleirado para asentar as pedras do burato 2
Cuadrículas C1
Sobre UE 29,30a
Baixo UE 11,19
Igual UE 17,22,24,26,28
UE 21 Ano 2003
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas C2
Sobre UE 22
Baixo UE 7,11
Igual UE 17,19,23,25,27
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante

Pizarra (cuarcita)
UE 22 Ano 2003
Tipo UE Corte Baleirado para a colocación das pedras do poste 3
Cuadrículas C2
Sobre UE 29,30a
Baixo UE 11,21
Igual UE 18,20,24,26,28
UE 23 Ano 2003
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas C1
Sobre UE 24
Baixo UE 7,11
Igual UE 17,19,21,25,27
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 24 Ano 2003
Tipo UE Corte Baleirado para a colocación das pedras do poste 4
Cuadrículas C1
Sobre UE 29,30a
Baixo UE 11,23
Igual UE 18,20,22,26,28

UE 25 Ano 2003
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B-1
Sobre UE 26
Baixo UE 11
Igual UE 17,19,21,23,27
ESTRUTURAS
Material:
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 26 Ano 2003
Tipo UE Corte
Cuadrículas B-1
Sobre UE 29,30a
Baixo UE 11,25
Igual UE 18,20,22,24,28
UE 27 Ano 2003
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B-1
Sobre UE 28,52.III
Baixo UE 7,11

Igual UE 17,19,21,23,25
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 28 Ano 2003
Tipo UE Corte Baleirado para colocar as pedras do poste 6
Cuadrículas B-1
Sobre UE 29,30a,52.III
Baixo UE 7,11,27
Igual UE 18,20,22,24,26
UE 29 Ano 2003
Estrutura Espazo 1
Tipo UE Depósito Capa de uso en Espazo 1
Cor Marrón clara
Composición Terra con restos de carbón e pedras
Compactación Alto - presión de capas superiores
Material Cerámica, Metal, Lítica, Carbón, ...
Cuadrículas B1-B-1, C1, C-1, C-2, D1, D-1, D-2
Sobre UE 30a,41,46,52.III,55
Baixo UE 11,12,18,20,22,24,26,28
Igual UE
UE 30.a Ano 2003

Estrutura Espazo 1
Tipo UE Depósito Piso (non pavimento) de uso do espazo 1
Cor Marrón clara
Composición Terra moi pisada con pedregullo pequeno
Compactación Alta - non chega a pavimento

Cuadrículas C2, C1, C-1, C-2, D1, D-1, D-2

Sobre UE 41,46,48,52.III,55,Ds.RN
Baixo UE 18,20,22,24,26,28,29
Igual UE 30b
UE 30.b Ano 2003

Tipo UE Depósito Piso de uso exterior ao Espazo 1
Cor Marrón clara
Composición Terra pisada con pedregullo pequeno
Compactación Alta - non chega a pavimento
Cuadrículas D1, D-1
Sobre UE 50,55
Baixo UE 7
Igual UE 30a
UE 31 Ano 2003
Tipo UE Depósito Pavimento de xabre
Cor Amarela - marrón pálida
Composición Xabre e arxila pisada e prensada
Compactación Alta - pavimento de calidade
Cuadrículas D2
Sobre UE 52.II,77
Baixo UE 10a2
Igual UE 13,14,32
UE 32 Ano 2003
Tipo UE Depósito Pavimento de xabre pisado
Composición Xabre e arxila pisada e prensada
Sobre UE 52.I

Baixo UE 10a1
Igual UE 13,14,31
UE 33 Ano 2003
Tipo UE Depósito Recheo trincheira fundación muro UE 34
Composición Xabre e arxila sen pisar
Compactación Baixa - reutilizado do burato do pavimento
Cuadrículas B-3
Sobre UE 34,35
Baixo UE 14
Igual UE
UE 34 Ano 2003
Tipo UE Estrutura 2ª fase do muro SW vivenda n.º2
Cor Amarela - ocre
Composición Pedra de pizarra (cuarcita) e argamasa de terra
Cuadrículas B-3
Sobre UE 35
Baixo UE 7,8,14,33
Igual UE 52.I,52.II,52.III,68,69,70,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Morteiro de terra, pode ter algo de barro pero sería mínimo
Material: Fiadas: Acabados:
Pedra Regulares Cara Tosca
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Sen acentuar Rectas Soga

UE 35 Ano 2003
Tipo UE Corte Baleirado para fundar muro UE 34
Cuadrículas B-3
Sobre UE 36,63
Baixo UE 10a2,14,33,34
Igual UE
UE 36 Ano 2003
Tipo UE Depósito Capa de uso sobre pavimento 2 -zona sur e SO
Composición Terra e restos de xabre desprendido do pavimento
Compactación Medio - polo pavimento superior
Material Cerámica, Lítica, Metal e Orgánica
Sobre UE 37,38,39,46,63,62,64,65,66,67
Baixo UE 14,35
Igual UE
UE 37 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Lareira sobre pavimento
Cor Amarela - ocre
Composición Laxa de pizarra (cuarcita) sobre o pavimento con pedra na súa cabeceira
Cuadrículas No vértice entre B-2, B-3, C-2 e C-3
Sobre UE 46,63
Baixo UE 36
Igual UE
ESTRUTURAS
Material
Pedra

Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 38 Ano 2004
Tipo UE Depósito Terra apelmazada que enche o corte UE 62
Cor Gris
Composición Terra con algún resto de arxila e restos de "sucidade"
Compactación Baixa - moi solta
Material Cerámicas
Outros Está baixo o muro ao que lle fixo o burato Villaamil, polo tanto pode estar
afectada por este.
Cuadrículas B-2
Sobre UE 62
Baixo UE 36
Igual UE
UE 39 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Muro SE vivenda coa entrada. Baixo muro perimetral
Cor Amarela - ocre
Composición Pizarra (cuarcita) con argamasa de terra
Cuadrículas B-3
Sobre UE 46
Baixo UE 10a2,14,35,36,63
Igual UE 54,64
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Morteiro de terra
Pedra Irregulares Cara Regular
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:

Acentuadas Rectas Soga
UE 40 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Laxa de lareira con muro na cabeza (UE 45)
Cor Amarela - ocre
Composición Gran laxa de pizarra (cuarcita)
Cuadrículas C-2
Sobre UE 42,45
Baixo UE 10a2,13
Igual UE
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 41 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Muro NW-SE da Vivenda n.º2 na zona NE
Cor Amarela - ocre
Composición Pizarra (cuarcita) e argamasa
Cuadrículas C-2
Sobre UE 44
Baixo UE 3,6,7,8,11,29,10a2,13,42
Igual UE
ESTRUTURAS
Variante

Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Soga
UE 42 Ano 2003
Tipo UE Depósito Recheo como base para pavimento
Cor Amarela - gris
Composición Terra e arxila pisadas
Compactación Alta - semellante ao pavimento
Material Cerámica, Lítica,...
Cuadrículas C-2
Sobre UE 43,44,45,46
Baixo UE 3,13,41
Igual UE
UE 43 Ano 2003
Tipo UE Depósito Capa de carbón sobre lareira (UE 45)
Cor Negra
Composición Carbón e restos orgánicos queimados
Compactación Baixa
Material Orgánico
Cuadrículas C-2
Sobre UE 45
Baixo UE 42
Igual UE
UE 44 Ano 2003
Tipo UE Depósito Pavimento 2 da vivenda na zona NE
Cor Marrón clara
Composición Arxila e xabre pisados

Cuadrículas C-2
Sobre UE 46,47
Baixo UE 3,41,42,45
Igual UE
UE 45 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Lareira e muro de cabeceira, enriba lareira UE 40
Cor Amarela - ocre
Composición Gran laxa de pizarra (cuarcita) e pizarra (cuarcita) máis argamasa no muro
Cuadrículas C-2
Sobre UE 44
Baixo UE 10a2,13,40,42,43
Igual UE
ESTRUTURAS
Pedra Regulares Cara Regular
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Acentuadas Soga
UE 46 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Muro central da vivenda -muro máis antigo
Cor Amarela - ocre
Outros Afectado polo burato de Villamil
Cuadrículas B-2, C-2, C-3
Sobre UE 47
Baixo UE 1,2,3,5,6,7,10a2,13,14,42,44,36,37,39,41,52.II,52.III,62,63,66,67

Igual UE 137
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Achafranadas Soga
UE 47 Ano 2003
Tipo UE Corte Corte en rocha nai
Cuadrículas C-2
Sobre UE RN
Baixo UE 44,46
Igual UE
UE 48 Ano 2003
Estrutura Espazo n.º1
Tipo UE Depósito Derrubo / destrución muros anteriores na zona
Cor Marrón clara
Composición Terra con moita pedra e bólas de argamasa
Compactación Alta - por pedra e argamasa
Cuadrículas C1, C-1, D1, D-1
Sobre UE 49,55
Baixo UE 30a
Igual UE 50
UE 49 Ano 2003
Tipo UE Depósito Acumulación de terra con material
Cor Marrón
Composición Terra con algún resto de pedra da UE 48

Compactación Medio - disgrégase fácil

Material Cerámica, Lítica, Metal,...
Cuadrículas C1, C-1, D1, D-1
Sobre UE 55,Ds.RN
Baixo UE 48
Igual UE 51
UE 50 Ano 2003
Tipo UE Depósito Derrubo / destrución de muros
Cor Marrón - ocre - amarela
Composición Terra, pedra e bólas de argamasa
Compactación Alto - pola pedra e a argamasa
Sobre UE 51,55
Baixo UE 30b
Igual UE 48
UE 51 Ano 2003
Tipo UE Depósito Capa fértil no exterior do espazo 1
Cor Marrón
Composición Terra con restos de pedra da UE 50
Compactación Media - disgrega fácil
Material Cerámica, Metal, Lítica
Sobre UE 55,Ds.RN
Baixo UE 50
Igual UE 49
UE 52 I Ano 2003
Tipo UE Estrutura Muros da vivenda
Cor Amarela - ocre

Outros A esquina Norte é acentuada e recta

Sobre UE 53
Baixo UE 2,3,5,6,7,9,10a1,11,15,32
Igual UE 34,52.II,52.III,68,69,70,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Morteiro de terra e xabre
Pedra Fiada arbitraria Cara Regular
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Sen acentuar Achafranadas Soga
UE 52 II Ano 2003
Tipo UE Estrutura Muros da vivenda
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas D3, D2, E3, E2
Sobre UE 60
Baixo UE 7,8,10a2,31,77
Igual UE 34,52.I,52.III,68,69,70,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Achafranadas Soga
UE 52 III Ano 2003


Tipo UE Estrutura Muros que cerran o espazo polo N e W
Cor Amarela - ocre
Outros Pedra grande e pequena. Moi arbitraria
Cuadrículas B-2, C2, C1, D1
Sobre UE Ds.RN,RN
Baixo UE 7,8,11,15,29,30a
Igual UE 34,52.I,52.III,68,69,70,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Pedra Fiada arbitraria Cara Tosca
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Sen acentuar Achafranadas Soga e Tizón
UE 53 Ano 2003
Tipo UE Corte Trincheira de fundación do muro no N da vivenda
Cuadrículas A-1, B-1
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 52.I,
Igual UE
UE 54 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Muro da vivenda tras o banco
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B-2

Sobre UE 46
Baixo UE 7,8,10a2,14,63,67
Igual UE 39,64
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Soga
UE 55 Ano 2003
Tipo UE Estrutura Muro que cerra o espazo e discorre S-NE
Cor Amarela - ocre
Sobre UE RN
Baixo UE 7,8,11,29,30a,41,48,49,50,51,Ds.RN
Igual UE
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Soga e Tizón
UE 56 Ano 2004
Tipo UE Depósito Recheo de terra en burato "A" en C3
Cor Gris

Composición Terra gris

Compactación Baixa - compactación por humidade
Cuadrículas C3
Sobre UE 58
Baixo UE 11
Igual UE 27,75
UE 57 Ano 2004
Tipo UE Depósito Recheo do burato "B" en C3
Cor Gris
Composición Terra gris
Compactación Baixa - derivada da humidade
Cuadrículas C3
Sobre UE 59
Baixo UE 11
Igual UE 56,75
UE 58 Ano 2440
Tipo UE Corte Escavación en Ds.RN para facer burato "A" en C3
Cuadrículas C3
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 11,56
Igual UE 59,61,76
UE 59 Ano 2004
Tipo UE Corte Escavación para facer burato "B" en C3
Cuadrículas C3
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 11,57
Igual UE 58,61,76
UE 60 Ano 2004
Tipo UE Depósito Cama de nivelación de argamasa. Base para o muro W

Cor Marrón clara

Composición Arxila e xabre
Compactación Alta - semellante a pavimento
Cuadrículas D2
Sobre UE RN
Baixo UE 11,52.II
Igual UE
UE 61 Ano 2004
Tipo UE Corte Escavación para facer burato "C" en D2
Cuadrículas D2
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 11
Igual UE 58,59,76
UE 62 Ano 2004
Tipo UE Corte Burato feito en UE 63, entre banco e lareira
Cuadrículas B-2
Sobre UE 46,63,66
Baixo UE 36,38
Igual UE
UE 63 Ano 2004
Tipo UE Depósito Pavimento 1 en zona oeste
Cor Marrón clara
Composición Xabre e barro pisado
Sobre UE 39,46,66,67,69
Baixo UE 35,36,37,62,64
Igual UE
UE 64 Ano 2004


Tipo UE Estrutura Laxas da entrada ao recinto da lareira
Cor Marrón - amarela
Composición Pizarra (cuarcita)
Cuadrículas C-3
Sobre UE
Baixo UE 36,63
Igual UE 39,54
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 65 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Muro divisor interno do pavimento UE 63
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B-3, C-3
Sobre UE 39
Baixo UE 36,63
Igual UE 67
ESTRUTURAS
Pedra Irregulares Cara Regular e Tosca
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
Soga

UE 66 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Pedras fincadas diante do banco
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B-2
Sobre UE 67
Baixo UE 14,36,62,63
Igual UE 65
ESTRUTURAS
Pedra Cara Regular
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 67 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Banco corrido na estancia da lareira
Cor Amarela - ocre
Outros Non se lle ve a cara por estar cuberto por UE 66 e UE 54
Cuadrículas B-2
Sobre UE 46,54
Baixo UE 14,63,66
Igual UE 65
ESTRUTURAS
Material:
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)

Esquinas Unións:
Soga
UE 68 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Lareira
Cor Azulada
Composición Pizarra
Cuadrículas E3
Sobre UE 71,Ds.RN
Baixo UE 11
Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,70,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Material:
Pedra
Variante
Pizarra
UE 69 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Muro sur da vivenda
Cor Amarela - ocre
Compactación Baixa - só ten cara exterior
Cuadrículas D3, E3
Sobre UE 72,74,Ds.RN
Baixo UE 7,8,11
Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,70,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Non se pode apreciar

Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións
Soga
UE 70 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Muro oeste da vivenda
Cor Amarela - ocre
Composición Pizarra (cuarcita) e argamasa -presenta unha única fiada.
Compactación Media - estable, polo de agora
Cuadrículas D4
Sobre UE RN
Baixo UE 7,8,11
Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,69,86,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións
Tizón
UE 71 Ano 2004
Tipo UE Depósito Mancha"A" no chan baixo lareira UE 68
Cor Vermella
Composición Restos de arxila queimada de fase anterior á Vivenda n.º4?
Compactación Alta
Cuadrículas E3
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 11,68
Igual UE 72,73

UE 72 Ano 2004
Tipo UE Depósito Mancha "B" ao pé de UE 68 da Vivenda n.º4
Cor Vermella
Compactación Alta
Cuadrículas E3
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 11,69
Igual UE 71,73
UE 73 Ano 2004
Tipo UE Depósito Transición entre UE 72 e UE 73
Cor Vermella
Compactación Media
Cuadrículas E3
Sobre UE Ds.RN
Baixo UE 11
Igual UE 71,72
UE 74 Ano 2004
Tipo UE Corte Corte en rocha nai para facerlle a base aos muros
Cuadrículas D3
Sobre UE RN
Baixo UE 11,69,70
Igual UE
UE 75 Ano 2004
Tipo UE Depósito Recheo do burato "D" en C3 -corte en RN
Cor Marrón
Composición Terra
Compactación Baixa
Cuadrículas C3

Sobre UE 76
Baixo UE 11
Igual UE 56,57
UE 76 Ano 2004
Tipo UE Corte Escavación feita en Rocha Nai
Cuadrículas C3
Sobre UE RN
Baixo UE 11,75
Igual UE 58,59,61
UE 77 Ano 2004
Tipo UE Estrutura Lareira
Cor Amarela - ocre
Composición Laxa grande de pizarra (cuarcita)
Cuadrículas D2
Sobre UE 52.II,
Baixo UE 10a2,31
Igual UE
ESTRUTURAS
Material:
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcita)
UE 78 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa de arxilas -resto tellado
Cor Marrón - alaranxada
Composición Bloques de arxilas mesturadas con terra
Compactación Alta - no caso dos bloques de arxilas
Cuadrículas A-5, A-6, A'-5, A'-6, B'-5, B'-6

Sobre UE 87,89,94,98,116
Baixo UE 7
Igual UE
UE 79 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie muro entre habitación e cociña
Cuadrículas A'-5, A'-6, B'-5, B'-6
Sobre UE 137
Baixo UE 1,2
Igual UE 80,81,83,84,85,90
UE 80 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie muro que cerra cociña en zona N e NW
Cuadrículas A'-5, B'-5, B'-6
Sobre UE 134
Baixo UE 1,2
Igual UE 79,81,83,84,85,90
UE 81 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie muro perimetral da zona habitación -pérdese no perfil
Cuadrículas B'-6
Sobre UE 137
Baixo UE 1,2
Igual UE 79,80,83,84,85,90
UE 82 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie muro intermedio entre espazos da zona de habitación
Cuadrículas B'-5, B'-6
Sobre UE 136
Baixo UE 7

Igual UE 8,100,106,108
UE 83 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie muro que cerra a cociña polo sur -muro pequeno
Cuadrículas A'-5, A'-6
Sobre UE 131
Baixo UE 1,2
Igual UE 79,80,81,84,85,90
UE 84 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie muro de estrutura aproveitada para cerrar a cociña polo sur
Cuadrículas A-4, A-5, A'-5, A'-6
Sobre UE 132
Baixo UE 1,2
Igual UE 79,80,81,83,85,90
UE 85 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie tapiado da ventá Sur
Cuadrículas B'-6
Sobre UE 86
Baixo UE 1,2
Igual UE 79,80,81,83,84,90

UE 80
Lareira
UE 79 UE 83
Ventá UE 84
UE 82
UE 81
UE 85
Ventá
Ilustración 380: Distribución das UE 79 a 85.
UE 86 Ano 2005
Tipo UE Estrutura Tapiado da ventá Sur
Cor Amarela - ocre
Composición Pizarra (cuarcitas) e argamasa
Cuadrículas B'-6
Sobre UE 137
Baixo UE 85

Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,69,70,109,118,130,131
ESTRUTURAS
Pedra Regulares Cara regular
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións
Soga
UE 87 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa fértil no espazo sur da área de habitación
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica, Lítica, Ferro e Vidro
Sobre UE 95,97,103,104,128,136,137
Baixo UE 78
Igual UE 10a1,10a2,11,88,89,91,92,94,101,112.I,113,114,116
UE 88 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa fértil en sondaxe S-4
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica e Lítica
Cuadrículas E'-6
Sobre UE
Baixo UE 7
Igual UE 10a1,10a2,11,87,89,91,92,94,101,112.I,113,114,116

UE 89 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa fértil no interior dunha estrutura aproveitada para cerrar a
cociña polo sur (UE 132)
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica, Lítica, Ferro e Bronce
Cuadrículas A-5, A-6, A'-5
Sobre UE 125
Baixo UE 78,121
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,91,92,94,101,112.I,113,114,116
UE 90 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie de muro na sondaxe S-4
Cuadrículas E'-6
Sobre UE
Baixo UE 1,2
Igual UE 79,80,81,83,84,85
UE 91 Ano 2005
Tipo UE Depósito Acumulación entre muros
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Media
Cuadrículas A'-6
Sobre UE 130,132,137
Baixo UE 7
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,92,94,101,112.I,113,114,116
UE 92 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa fértil sobre o muro de servizo da lareira
Cor Marrón

Composición Terra
Compactación Media
Material Cerámica e Ferro
Cuadrículas A'-5, B'-5
Sobre UE 96,133,137
Baixo UE 7
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,94,101,112.I,113,114,116
UE 93 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa de borralla derivada de queimarse o tellado
Cor Negra
Composición Carbóns de diverso tamaño
Compactación Baixa
Material Cerámica, Lítica, Ferro, Madeira, Vidro, Óso
Sobre UE 111,122,127,131,132,133,134,137
Baixo UE 7
Igual UE 78?
UE 94 Ano 2005
Tipo UE Depósito Capa fértil no recinto norte da zona de habitación
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Sobre UE 99,110,135,136,137
Baixo UE 78
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,92,101,112.I,113,114,116
UE 95 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil ao pé da ventá leste. Esta capa continúa baixo o
pavimento
Cor Negra
Composición Terra moi húmida
Compactación Baixa
Material Cerámica, Lítica, Ferro e Vidro
Sobre UE 128,137
Baixo UE 87,135
Igual UE 43,105,129
UE 96 Ano 2005
Tipo UE Depósito Acumulación de pedras tras o muro de servizo da lareira
Cor Amarela
Composición Terra e pedra
Compactación Alta
Sobre UE 101,133,134,137
Baixo UE 92
Igual UE 7?
UE 97 Ano 2005
Tipo UE Depósito Pavimento da área sur da zona de habitación
Cor Amarela
Composición Xabre e arxila
Compactación Alta
Sobre UE 103,128,137
Baixo UE 78,136
Igual UE 122?,125?

UE 98 Ano 2005
Tipo UE Corte Superficie de muro na zona norte da área de habitación
Cuadrículas B'-5
Sobre UE 135
Baixo UE 7
Igual UE
UE 99 Ano 2005
Tipo UE Depósito Pavimento da zona norte da área de habitación
Cor Amarela
Compactación Alta
Cuadrículas B',5, B'-6
Sobre UE 135,136,137
Baixo UE 94,110
Igual UE
UE 100 Ano 2005

Tipo UE Corte Superficie de muro no perfil sur
Cuadrículas A'-6
Sobre UE 130
Baixo UE 7
Igual UE 8,82,106,108
UE 101 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil tras o muro de servizo da lareira
Cor Amarela
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica, Lítica e Ferro

Sobre UE 107,133,134,137
Baixo UE 96
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,92,94,112.I,113,114,116
UE 102 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Laxeado exterior á vivenda n.º5 -na parte que dá acceso ao
recinto habitacional sur
Cor Azulada
Compactación Moi alta
Cuadrículas B'-6
Sobre UE 105,137
Baixo UE 7,104
Igual UE
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Non presenta argamasa
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 103 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Laxa fincada entre o pavimento e a escaleira de saída dende o
recinto sur da zona de habitación
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B'-6
Sobre UE
Baixo UE 87,97
Igual UE 135?
ESTRUTURAS

Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 104 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Escaleira de acceso ao recinto sur da área de habitación
Cor Azulada
Cuadrículas B'-6
Sobre UE 102,105
Baixo UE 78,87
Igual UE
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 105 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil en material baixo laxeado
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Lítica e Ferro
Cuadrículas B'-6
Sobre UE
Baixo UE 102,104
Igual UE 43,95,129

UE 106 Ano 2005

Tipo UE Corte Superficie muro que cerra cociña en zona N e NE
Sobre UE 134
Baixo UE 7
Igual UE 8,82,100,108
UE 107 Ano 2005

Tipo UE Depósito Acumulación de pedras tras o muro de servizo da lareira
Cor Amarela
Composición Terra e pedra
Compactación Media
Sobre UE 133,134,137
Baixo UE 101
Igual UE
UE 108 Ano 2005

Tipo UE Corte Supericie murete tras muro pequeno de cerramento cociña en S
Cuadrículas A'-6
Sobre UE 109
Baixo UE 7
Igual UE 8,82,100,106
UE 109 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Murete tras muro pequeno de cerramento cociña en S
Cor Amarela - ocre
Composición Pizarra (cuarcitas) e argamasas
Cuadrículas A'-6
Sobre UE 132
Baixo UE 109

Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,69,70,86,118,130,131
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Soga
UE 110 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Pedra redonda na estancia norte da área de habitación
Cor Azulada
Composición Pizarra (cuarcitas)
Cuadrículas B'-5
Sobre UE 99
Baixo UE 94
Igual UE
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 111 Ano 2005

Tipo UE Depósito Recheo de 121 no interior da cociña
Cor Marrón
Composición Terra
Compactación Baixa

Cuadrículas A'-5
Sobre UE 121,131,132
Baixo UE 93
Igual UE
UE 112.I Ano 2005

Tipo UE Depósito Acumulación de terra con carolos de arxila -restos dun tellado?
Cor Marrón
Composición Terra e arxilas
Compactación Baixa
Sobre UE 112.II,117,138
Baixo UE 7
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,92,94,101,113,114,116
UE 112.II Ano 2005

Tipo UE Depósito Chan de uso do muro con banco (UE 117 e 118)
Cor Marrón
Composición Terra e arxilas
Compactación Media
Sobre UE 115,117
Baixo UE 119
Igual UE
UE 113 Ano 2005

Tipo UE Depósito Terra fértil entre estruturas
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica
Cuadrículas B'-4

Sobre UE 118,119
Baixo UE
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,92,94,101,112.I,114,116
UE 114 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil ao norte da cociña da Vivenda n.º5
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica
Cuadrículas A-4, A'-4
Sobre UE 134,Ds.R.N.
Baixo UE 7
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,92,94,101,112.I,113,116
UE 115 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil -uso antigo?
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica
Cuadrículas A'-4,B'-4
Sobre UE Ds.R.N.
Baixo UE 112.II
Igual UE
UE 116 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa de carbón sobre laxas -suposta lareira
Cor Negra
Composición Carbóns e terra
Compactación Baixa
Material Cerámica
Sobre UE 120

Baixo UE 7,78
Igual UE 10a1,10a2,11,87,88,89,91,92,94,101,112.I,113,114
UE 117 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Banco corrido
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B'-4
Sobre UE 119,112.I
Baixo UE 7,112.I
Igual UE
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Soga
UE 118 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro tras o banco identificado como UE 117
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B'-4
Sobre UE 119,112.II
Baixo UE 7,113,117
Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,69,70,86,109,130,131
ESTRUTURAS

Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Soga
UE 119 Ano 2005

Tipo UE Depósito Argamasa de base aos muros 117 e 118
Cor Marrón alaranxada
Composición Arxilas
Compactación Alta
Cuadrículas B'-4
Sobre UE 112.II
Baixo UE 117,118
Igual UE
UE 120 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Lastras horizontais -lareira?
Cor Azulada
Sobre UE 121,125
Baixo UE 78
Igual UE
ESTRUTURAS
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 121 Ano 2005

Tipo UE Corte Corte na área sur da cociña para reformas

Sobre UE 89,125,122,134
Baixo UE 78,93,111,131,132
Igual UE
UE 122 Ano 2005

Tipo UE Depósito Pavimento da cociña
Cor Alaranxada
Compactación Alta
Cuadrículas A'-4, A'-5, B'-5
Sobre UE 133,134
Baixo UE 93,121,127
Igual UE 125
UE 123 Ano 2005

Tipo UE Depósito Recheo dun burato
Cor Amarela
Composición Terra
Compactación Baixa
Material Cerámica
Cuadrículas A'-5
Sobre UE 124
Baixo UE 89
Igual UE
UE 124 Ano 2005

Tipo UE Corte Burato (cheo por UE 124)
Cuadrículas A'-5
Sobre UE 125,126
Baixo UE 89
Igual UE

UE 125 Ano 2005

Cor Amarela
Compactación Alta
Sobre UE 126
Baixo UE 89,121,124
Igual UE 122
UE 126 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil baixo pavimento 125
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Sobre UE 140
Baixo UE 124,125
Igual UE
UE 127 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Lareira da cociña
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas A'-5
Sobre UE 122,133
Baixo UE 93
Igual UE
ESTRUTURAS
Material

Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 128 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Parede que delimita unha zona con depósito (UE 95) baixo o
pavimento
Cor Amarela - Ocre
Sobre UE
Baixo UE 95,97,134
Igual UE
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Sen Morteiro
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 129 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa fértil baixo pavimento na área de habitación sur
Cor Gris
Composición Terra
Compactación Baixa
Cuadrículas B'-6
Sobre UE 137
Baixo UE 87
Igual UE 43,95,105

UE 130 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro que se perde no perfil sur
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas A'-6
Sobre UE 100
Baixo UE 7,92,100
Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,69,70,86,109,118,131
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Acentuadas Rectas Soga
UE 131 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro que cerra a cociña polo sur -muro pequeno
Cor Amarela - ocre
Sobre UE 121,132,137
Baixo UE 7,78,83,93,111
Igual UE 34,52.I,52.II,52.III,68,69,70,86,109,118,130
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)

UE 132 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro de estrutura aproveitada para cerrar a cociña polo sur
Cor Amarela - ocre
Sobre UE 121
Baixo UE 7,84,78,93,111
Igual UE
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Acentuadas Achafranadas Soga
UE 133 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro de apoio da lareira
Cor Amarela - ocre
Sobre UE 134
Baixo UE 7,92,93,96,101,107,127,122
Igual UE
ESTRUTURAS

Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Soga
UE 134 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro que cerra cociña en zona norte
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas A'-4, B'-4, B'-5
Sobre UE Ds.R.N.,R.N.
Baixo UE 2,7,93,111,112.II,114,121,122
Igual UE 104,136
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
UE 135 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro interior zona habitación área norte
Cor Amarela - ocre
Cuadrículas B'-5
Sobre UE 136,137
Baixo UE 78,94
Igual UE 103

ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 136 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro intermedio entre espazos da zona de habitación
Cor Amarela - ocre
Sobre UE 97
Baixo UE 7,78,82,87,94,99,137
Igual UE 104,134
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcitas)
Esquinas Unións:
Soga
UE 137 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Muro que separa a habitación da cociña -define hab.
Cor Amarela - ocre
Sobre UE R.N.

Baixo UE 7,78,79,87,92,94,95,96,97,101,107,112.II
Igual UE 46
ESTRUTURAS
Variante
Pizarra (cuarcita)
Esquinas Unións:
UE 134
UE 134
UE 133
UE 136 Lareira
UE 131
Ventá UE 132
UE 135
UE 130
UE 137
Ventá
Ilustración 381: Dsitribución de UE 130 a 137.

UE 138 Ano 2005

Tipo UE Estrutura Pedras estrutura do burato de poste
Cor Amarela - ocre
Compactación Media
Cuadrículas B'-4
Sobre UE 139
Baixo UE
Igual UE
ESTRUTURAS
Descrición argamasa Non presenta
Material
Pedra
Variante
Pizarra (cuarcitas)
UE 139 Ano 2005

Tipo UE Corte Burato de poste
Cuadrículas B'-4
Sobre UE 112.II
Baixo UE 112.I,138
Igual UE
UE 140 Ano 2005

Tipo UE Depósito Capa estéril en material baixo pavimento
Cor Gris - amarela
Composición Terra
Compactación Baixa
Sobre UE
Baixo UE 126
Igual UE

UE Ds. Rocha Nai Ano 2002-2005

Tipo UE Depósito Descomposición da Rocha
Cor Marrón-amarela con vetas en gris
Composición Terra e fragmentos pequenos de pedra desprendidos da rocha nai
Compactación Media
Cuadrículas En toda a zona aberta, ata o de agora aparece, nalgún caso retirouse ata a rocha
nai
Sobre UE Rocha Nai
Baixo UE
Igual UE
UE Rocha Nai Ano 2002-2005

Tipo UE Depósito Substrato xeolóxico da zona. Rocha Nai
Cor Marrón e Azul
Composición ‘Pizarras’ /cuarcitas
Compactación Moi alta - rocha
Cuadrículas Ocupa toda a área traballada, aínda que nalgunha zona non se chegou a
profundizar bastante
Sobre UE Final do terreo
Baixo UE Final do terreo
Igual UE Final do terreo

Lectura estratigráfica
A nivel global debemos falar dunha área na que se identificaron 143 UE (140
numeradas e 3 designadas con letra) que agrupamos en 8 fases construtivas que interpretamos
en 4 niveis de ocupación diferentes, tal como se pode ver na serie de matrices (a
continuación).
As diversas fases e niveis foron constatadas a partir das relacións estratigráficas
documentadas no transcurso das catro campañas de escavación levadas a cabo entre os anos
2002 e 2005 e que poderán seguir ampliándose segundo se avance na investigación deste
xacemento.
En primeiro lugar debemos falar das UE de abandono / derrubo dos restos
habitacionais do xacemento e das diversas capas de humus que se foron formando por enriba
ata chegar á cuberta vexetal actual.
En relación con estas UE están as derivadas dos traballos arqueolóxicos de
investigación de Villaamil y Castro, consistentes nunha UE negativa e dous depósitos
procedentes de capas inferiores da zona, coa conseguinte alteración –xa ben delimitada e
estudada– provocando as pertinentes inversións estratigráficas.
Baixo estas UE comezamos a identificar as diferentes fases76, completando da Fase 1
as vivendas 1, 3 e 4, a última ampliación da vivenda 2 e os últimos usos da vivenda 5. Na
Fase 2 identificamos parte do espazo 1 –agás a UE 55– que, aínda que aparece no último
momento de ocupación, presenta a súa fundación en momentos anteriores, e o contorno da
vivenda 5 co laxeado, entrada,...
Na fase 3 incluímos a división interna da vivenda n.º5 e o cerramento da cociña desta
vivenda (UE 104, 134 e 136).
Estas tres fases interpretámolas como o último nivel de ocupación desta zona do
xacemento, pola uniformidade apreciada no rexistro, tanto de materiais como de estruturas.
A Fase 4 corresponde ás manchas atopadas na vivenda n.º4 (UE 71, 72 e 73), que se
achan baixo a lareira e muro da mesma. A Fase 5, que aparece baixo as últimas reformas da
vivenda n.º2 e baixo a última ocupación do espazo n.º1, é semellante á 4, polo feito de que
aparecen baixo as últimas “reformas” sufridas no xacemento, pero identificámola con outro
número pola falta de conexión física entre ambas. Estas dúas constitúen o Nivel ocupacional 2
de Zoñán para esta área.
76
As diversas vivendas, das que falamos aquí serán explicadas, con detalle, en capítulos seguintes. Da lectura
dos mesmos derivará unha mellor comprensión deste punto, que é só estratigráfico.

As Fases 6 e 7 definen o nivel de ocupación n.º 3. A fase 6 está constituída polos

muros que definen a parte habitacional da vivenda n.º5 e polas UE –depósitos– que se
localizaron baixo o pavimento da mesma (UE 95 e 129), así como a capa fértil baixo o
laxeado exterior (cara á parte SW da vivenda).
A fase 7 está constituída por un muro, parte da vivenda n.º2 (UE 46 e a súa fundación
UE 47), e por unha lareira e un pavimento (UE 45 e 44 respectivamente).
Por último, a fase 8 está constituída polas UE 125 e 126, que se interpretan como nivel
4, posto que aquí teñen aparecido restos cerámicos de factura local e sen contexto de TSH ou
Gris Cociña.
O feito de identificar este N-4 é porque temos un depósito anterior ao que hai no
contorno, non conectado con este, e que non podemos identificar cronoloxicamente. Ben é
certo que a cerámica local segue os mesmos parámetros que nas capas superiores; pero isto
non ten que ser un indicador definitivo, posto que formas e sistemas de traballo se manteñen
ao longo de moito tempo e pode levar a equívocos.
Tamén hai que dicir por que se coloca á mesma altura que as UE que se identifican
como N-3 (na matriz). Faise así porque este nivel non ten material asociado de forma clara e
directa sen incursións posteriores. Así queremos reflectir que N-4 pode ser igual a N-3
(constituíndose como a “ocupación” de N-3) ou pode ser algo anterior a N-3, pois polo
momento non podemos colocar de forma clara N-4 na secuencia estratigráfica global.
Considerámolo, por tanto, un indicio material de ocupacións anteriores á que se
documenta amplamente e que se sitúa entre os séculos II a IV d. C.
Ilustración 382: Serie de Matrices Harris (a continuación).

Perfís estratigráficos
Rocha nai
G'
F
Mancha "A"
F'
Mancha "B"
Burato "B" Burato "A"
B
Burato "D"
Burato "C"
A
B'
H'
C Poste 3
Poste 2
Poste 4
Poste 5
D
Poste 6 C'
Poste 1
E
D'
E'
I'
K
A'
K'
I
J'
Ilustración 383: Cortes estratigráficos.

A
314,50 314,50
314,00 314,00 Superficie

UE 1
313,50
UE 2
313,00 UE 2 313,00
UE 8 UE7 UE7 UE 8
UE 8 UE 11
UE 10 2a UE 29
UE 31 UE 30a
312,50 UE 48
UE 52 II UE 11 UE 49
Ds. R. N. R. N.
312,00 312,00
UE 52 II
Ilustración 384: Perfil A-A' (1 de 3)77
77
As seccións demasiado longas van en varias imaxes e estas repiten algún punto como referencia visual. Ademais non se presentan cotas específicas dentro dos perfís para
evitar confusións por unha acumulación excesiva de datos.
Superficie
314,50 UE 1
UE 2
Superficie 314,00 UE 4
UE 1 UE 5 UE 6
UE 6 UE 4 UE 2 UE 7
313,50 UE 10 a2
UE 2
UE 8 UE 14
UE 7 UE 10 a2 UE 3 UE 46
UE 41 UE 13
UE 11 UE 40 UE 42
UE 29 UE 16 UE 36
UE 30a 312,50 UE 43 UE 45 UE 44 UE 65
UE 48
UE 49 UE 17 UE 18 R. N. UE 47
Ds. R. N. R. N.
312,00
Ilustración 385: Perfil A-A' (2 de 3).

Superficie
A'
UE 1 314,50 314,50
UE 2
314,00 314,00
Superficie
UE 6 UE 5
UE 7 UE 1
UE 10 a2 UE 2 313,50
UE 14 UE 6
313,00 UE 5 313,00
UE 7
UE 6
UE 36 UE 33
UE 65 UE 63 UE 8 UE 12 312,50
312,25 UE 35 UE 34 Ds. R. N.
R. N. 312,00
Ilustración 386: Perfil A-A' (3 de 3).

B
314,50 314,50
Muro
perimetral
314,00 314,00
313,50 313,50
UE 1 Superficie
313,00 UE 8 UE 2 UE 8 313,00
UE7
UE 10 2a
UE 31
312,50 UE 52 II 312,50
UE 77
UE 60 UE 52 II
R. N.
312,00 312,00
Ilustración 387: Perfil B-B'

C
314,50
314,00
Superficie
313,50
UE 1
UE 8 UE 7
313,00 UE 2
UE 7 UE 8UE 30b
UE 11
UE 29
UE 30a UE 48
312,50 UE 49
UE 52 III Ds. R. N.
R. N.
312,00 UE 55
Ilustración 388: Perfil C-C' (1 de 2).

C'
314,50
Muro
perimetral 314,00
Superficie
313,50
UE 1
UE 7
UE 2 313,00
UE 7 UE 8UE 30b UE 50
UE 11
UE 29
UE 30a UE 48
UE 49 UE 51 312,50
Ds. R. N.
Ds. R. N.
R. N.
UE 55 312,00
Ilustración 389: Perfil C-C' (2 de 2).

UE 3
314,50 UE 3
D'
314,50
UE 1 Superficie
314,00 UE 2 314,00
UE 52
UE 5 UE 52
UE 6 313,50
313,50 UE 7 UE 9 UE 3
UE 8
UE 10 a1
UE 11 UE 32 313,00
313,00
UE 15 UE 53
UE 52 III R. N.
312,50 312,50
312,00 312,00
Ilustración 390: Perfil D-D'

Muro
Superficie perimetral
E UE 8
314,50
UE 3
UE 1 314,50
E'
UE 2
314,00 UE 5
UE 4 314,00
UE 7 UE 6
UE 8
313,50 UE 10 a2 313,50
UE 14
313,00 UE 66 313,00
UE 37 UE 36
UE 38 UE 63
312,50 UE 62 312,50
UE 64
UE 54 UE 67
312,00 312,00
Ilustración 391: Perfil E-E'

Muro
perimetral
F F'
314,00 314,00
UE 1 Superficie
313,50 313,50
UE 2
313,00 313,00
UE 7
312,50 UE 11 312,50
Ds. R. N. UE 68
UE 74 UE 71
312,00 R. N.
312,00
Ilustración 392: Perfil F-F'

G Muro G'
perimetral
314,00 Superficie 314,00

UE 1
UE 2
313,50 UE 7 313,50
UE 11
313,00 313,00
Ds. R. N.
312,50 312,50
R. N.
312,00 312,00
Ilustración 393: Perfil G-G'

H
314,00 UE 1 Superficie
313,50
UE 2
313,00 UE 7
UE 11
312,50
312,00
Ilustración 394: Perfil H-H' (1 de 2).

H'
314,00
UE 1
Superficie 313,50
UE 7 UE 2 313,00
UE 7
UE 75 UE 11
312,50
UE 76
Ds. R. N.
312,00
R. N.
Ilustración 395: Perfil H-H' (2 de 2).

315,75
315,50
Superficie
UE 2 UE 1
315,25
315,00
314,75 UE 7
314,50
UE 78
314,25
UE 102 UE 105 UE 87
314,00
UE 104 UE 97
UE 103 UE 128
313,75
313,50
313,25
Ilustración 396: Perfil I-I' (1 de 3)

UE 79
UE 1
UE 7
UE 92
UE 96
UE 133
UE 93
UE 137 UE 101
UE 107
UE 95
UE 127
UE 128
Ilustración 397: Perfil I-I' (2 de3).

315,75
315,50
315,25
315,00
314,75
UE 7
314,50
UE 106
314,25
UE 122 314,00
UE 134
313,75
UE 114
Ds. R. N. 313,50
313,25
Ilustración 398: Perfil I-I' (3 de 3).

315,75
Superficie
UE 2
UE 1
315,50 UE 79
315,25 UE 82
315,00 UE 137 UE 7
UE 7
314,75
UE 78
314,50 UE 136
UE 94
314,25 UE 99 UE 87
314,00 UE 97
Ilustración 399: Perfil J-J' (1 de 2).

315,75
UE 1
315,50
UE 79
315,25
315,00
UE 7 UE 137
314,75
314,50
UE 78
UE 87 314,25
UE 97 314,00
Ilustración 400: Perfil J-J' (2 de 2).

315,75
315,50
Superficie
315,25 UE 1 UE 80
UE 2
315,00 UE 2
314,75 UE 7
UE 118
UE 117
314,50 UE 119
UE 112.II UE 134
314,25
314,00
313,75
313,50
313,25
313,00
312,75
312,50
Ilustración 401: Perfil K-K' ( 1 de 2).

315,75
315,50
315,25
UE 2 315,00
314,75
UE 84 314,50
UE 7
314,25
UE 93
UE 132
UE 122 UE 7 314,00
UE 111
UE 78 313,75
UE 121
UE 89 313,50
UE 125
UE 126 313,25
313,00
UE 140
312,75
312,50
Ilustración 402: Perfil K-K' (2 de 2).

316,00 UE 90 316,00
Superficie
315,75 315,75
UE 1 UE 2
UE 7
315,50 315,50
315,25 UE 7 315,25
315,00 UE 88 315,00
314,75 314,75
Ilustración 403: Perfil Sondaxe.

Estruturas e fases construtivas
Antes de meternos en detalle con cada unha das estruturas encontradas durante os
traballos arqueolóxicos, debemos facer mención dos muros que se aprecian en superficie na
Croa e no Castro.
En todo o Castro aprécianse muros en superficie, uns que se poden identificar como de
contención e outros que semellan divisorios, posto
que corren ao longo da pendente. En ningún destes
casos podemos establecer unha cronoloxía, posto
que os datos que temos só proceden dunha
prospección.
Ilustración 404: Muro perimetral sobre muro romano.
Pola contra, na Croa, contamos con datos procedentes de escavación que nos dan unha
orientación interesante de como poden funcionar estes muros que hoxe están á vista.
En primeiro lugar, o muro perimetral e os que cortan a Croa transversalmente debemos
encadralos nun momento posterior á época habitacional que estamos documentando, posto
que presentan a súa fundación ben nas UE
superiores ou ben directamente sobre a superficie
dos muros que quedan da época galaicorromana,
unha vez derruídos estes.
Ilustración 405: Estrutura de muros da Croa.

Ademais, para a área que nos ocupa, a Croa
presenta unha parte plana máis aló deste límite, para logo caer en pendente cara á parte baixa
da Croa. Zonas onde atopamos outros dous muros que parecen funcionar de contención e que
poderiamos identificar con ocupacións antigas, entre outras cousas porque se documentan
portas debaixo do primeiro cara ao exterior, aínda que non se lles pode precisar cronoloxía
polo de agora.

As estruturas de habitación
Localización e descrición da Vivenda n.º1
Vivenda n.º1
1
313,14
2 Porta entrada
4
313,24 313,25
313,30
N
NO NE
E 313,43
O
3
SO SE
Ilustración 406: Localización da Vivenda n.º1.
Punto UTM X UTM Y Z

1 630.108,25 4.809.637,46 314,33
2 630.105,49 4809.634,83 314,22
3 630.108,59 4809.631,78 314,31
4 630.111,23 4809.634,68 314,37

A Vivenda n.º1 está conformada por unha única fase construtiva. Os muros están
feitos de lousa ou pizarra (hoxe en día este tipo de pedra na zona coñéceno como cuarcitas) e
o morteiro é de terra.
Presenta unha planta cadrada con esquinas bastante marcadas e unha superficie
interior de 15 m2. O acceso á mesma está ubicado ao NE.
No interior presenta un pavimento de xabre pisado con irregularidades derivadas de
alteracións naturais.
Non quedan restos de lareiras, salvo unha rubefacción do pavimento na área SSW.
Esta vivenda parece ser das últimas construcións feitas nesta zona na súa totalidade.
Ilustración 407: Vivenda n.º1 (vista dende o NW).
Sufriu alteracións derivadas de traballos arqueolóxicos na súa metade sur, por parte de
Villaamil78, e alteracións naturais por ter varias árbores enriba ou ao pé dos muros que a
conforman.
O feito de non ser esta zona lugar de cultivo agrícola fixo que os muros se mantivesen
en mellor estado.
78
Esta parte corresponderíase coa metade dereita da imaxe que se pode ver nesta páxina.

Vivenda n.º2 1
Fase constructiva 3
Porta entrada
312,98
2 312,63 9
3 314,40 312,44
312,64
8
7
312,74
312,70 Fase constructiva 1

312,81 10 312,56
4 312,83
312,76
Porta entrada
N
NO NE
312,69 6
Porta entrada
O E 312,38 Fase constructiva 2

SO SE
Fase constructiva 3 5
S
Ilustración 408: Localización das diversas partes que compoñen a Vivenda n.º2.
Punto UTM X UTM Y Z

1 630.112,24 4.809.635,25 313,19
2 630.111,14 4.809.633,18 313,42
3 630.111,43 4.809.632,20 312,77
4 630.106,94 4.809.628,59 313,59
5 630.110,96 4.809.626,34 313,59
6 630.113,19 4.809.628,93 312,79
7 630.114,64 4.809.631,14 312,98
8 630.115,18 4.809.632,98 312,83
9 630.116,06 4.809.633,74 312,69
10 630.112,14 4.809.631,36 312,73

A Vivenda n.º2 está conformada por varias fases construtivas que a converten nunha
vivenda complexa e de longo uso. Os muros son de pedra e a súa compactación está feita con
argamasa de terra.
Presenta unha planta cadrada para o seu último momento de uso, con esquinas bastante
marcadas. A superficie interior para este momento é de 39 m2. O acceso á mesma está
ubicado ao NE. O acceso en fases anteriores está baixo o muro perimetral e é dobre (fase 2 do
plano anterior).
Ilustración 409: Área NE da vivenda n.º2 (visión dende NW). Fases 1 e 3, segundo o plano.
Os diversos muros que a compoñen presentan características diferentes en grosor e en

formas, uns son feitos especificamente para ela e outros son restos doutras edificacións. Entre
estes restos está un dos máis antigos desta área; corresponde ao identificado como “Fase
construtiva 1” no plano anterior. Este sitúase no nivel de ocupación máis antigo constatado.
No interior presenta tres pavimentos que se corresponden aos tres momentos
constatados.
Presenta tres lareiras de pedra con control de lume na parte posterior.
Sufriu alteracións derivadas dos traballos arqueolóxicos de Villaamil, que perforou
dous pavimentos na parte NE –na zona máis antiga.

Vivenda n.º3
1
2
312,89
5
312,70
N
NO NE 4 312,65
O E
SO SE 312,52
3
S
Ilustración 410: Localización da Vivenda n.º3.
Punto UTM X UTM Y Z

1 630.117,85 4.809.647,66 312,69
2 630.112,65 4.809.647,21 312,80
3 630.119,30 4.809.643,01 312,74
4 630.116,49 4.809.644,58 312,98
5 630.118,08 4.809.645,89 312,79

A Vivenda n.º3 está conformada por unha única fase construtiva. Os muros están
feitos de pedra e o morteiro é de terra.
Presenta unha planta case cadrada con esquinas, en xeral, achafranadas. A superficie
interior é de 11 m2 e o acceso á mesma está ubicado ao SW.
A particularidade que presenta esta vivenda é que para acceder a ela é preciso pasar
por dentro do que definimos como Espazo n.º1.
No interior presenta un pavimento de xabre pisado en bo estado de conservación e
unha lareira composta por unha laxa de pedra acaroada á parede da vivenda, que nesta parte
presenta dobre grosor.
A zona norte desta vivenda derrubouse cara ao exterior e caeu sobre a estrutura que
identificamos como Vivenda n.º4, provocando unha importante alteración que fixo que deste
muro se conservase só unha fiada.
Ilustración 411: Vivenda n.º3 (visión dende o NEE).
Sufriu alteracións derivadas de traballos agrícolas, pois xa está dentro da zona que foi
cultivada ata o século XX.

Vivenda n.º4 1
312,36
2
N
NO 5
3
NE
O E
SO SE 312,55 4
S
Ilustración 412: Localización das diversas partes que compoñen a Vivenda n.º4.
Punto UTM X UTM Y Z

1 630.117,46 4.809.653,37 313,00
2 630.116,43 4.809.651,15 312,84
3 630.117,90 4.809.649,08 312,64
4 630.120,72 4.809.648,30 312,79
5 630.120,49 4.809.649,59 312,50

A Vivenda n.º4 está conformada por unha serie de restos de estruturas que parecen
apuntar a unha construción. Por esta razón se identificou este conxunto de estruturas como
vivenda.
Presenta dous muros unidos por unha serie de cortes na rocha nai da zon, que se
constitúen como as fundacións doutros muros agora desaparecidos e que unirían os que se
conservan.
Do muro sur queda só unha fiada de pedras e só a cara exterior, posto que gran parte
deste desapareceu ao caerlle enriba o muro norte da Vivenda n.º3. Unha pequena parte deste
muro sur vese baixo o muro perimetral, e aí conserva ambas as caras.
Do muro oeste consérvase só unha fiada apoiada enriba da rocha nai. Ademais non
presenta, ou hoxe non conserva, pavimento e só amosa unha lareira cadrada e illada.
Ilustración 413: Vivenda n.º4 (visión dende o Oeste).
Sufriu grandes alteracións derivadas de traballos agrícolas, pois está dentro da zona
que foi cultivada ata o século XX. Ademais tivo que soportar a acción das raíces de árbores
(eucaliptos) de gran tamaño e que, dada a escasa potencia da terra da zona, perforaron a rocha
nai e remexeron moito a zona.

Vivenda n.º5 6 5
8 7
4
1
N 3
2
Ilustración 414: Puntos de localización das estruturas que compoñen a Vivenda n.º5.
Punto UTM X UTM Y Z

1 630.096,94 4.809.616,98 314,20
2 630.098,16 4.809.615,51 315,21
3 630.100,24 4.809.619,54 314,87
4 630.102,27 4.809.620,46 314,70
5 630.104,17 4.809.623,25 313,99
6 630.101,24 4.809.624,83 314,48
7 630.100,56 4.809.621,62 314,00
8 630.097,18 4.809.622,09 315,40

A Vivenda n.º5, como podemos ver, é unha vivenda complexa e que sufriu reformas e
engadidos ata chegar a ser o que coñecemos hoxe en día. En primeiro lugar teriamos o espazo
de habitación cunha cociña exterior –se cadra– e aberta, posto que a ventá que dá á cociña
debería responder a un espazo aberto en orixe.
Esta construción presenta unha división en dúas estancias no interior, con pavimentos
a diversas alturas –o da zona norte está máis alto que o da sur– e cun muro divisor dun grosor
considerable, sobre todo se se compara coa Vivenda n.º2, que tamén presenta unha superficie
de dúas estancias, pero cun muro divisor de moita menor entidade.
Esta vivenda aproveita espazos e estruturas exteriores en orixe, que engade ao seu
espazo construtivo –como se pode ver no cerramento Leste da cociña– ao que, á súa vez, se
engadirán unha serie de laxas que poderían identificarse como outra lareira, neste caso si
exterior, na que se atopou unha importante cantidade de carbón –ao pé do “punto 5” na imaxe
anterior.
Presenta, ademais, varios elementos a ter en conta. En primeiro lugar presenta dúas
ventás, concibidas como tal cando
se constrúe a casa, posto que non
se aprecia que sexan reformas
posteriores; pola contra, si se
aprecia un tapiado dunha delas.
Ilustración 415: Visión da Vivenda n.º5

dende o sur.
En segundo lugar presenta
unha serie de detalles no
pavimento que fan pensar que
contaba con algún tipo de drenaxe, ventilación, ... posto que temos no pavimento norte
buratos que amosan que este está oco, formando pequenos canais que se dirixen a unha lousa
circular cun burato no centro –semellante ao que pode ser unha tapa de sumidoiro actual
(salvando as distancias, por suposto).
Ademais, isto combínase con que no pavimento da zona sur, en determinadas áreas
onde se afundiu, achamos estruturas semellantes, e mesmo pedra que parece estar colocada
formando paredes.
Nas zonas onde este pavimento está afundido achouse material (UE 95 e 125).
E, por último, o muro que divide a área habitacional en dúas estancias con entradas
independentes presenta na súa base, na zona onde se atopan estes elementos baixo o

pavimento, un canto rodado de importantes dimensións, co que se pode supoñer que a súa
colocación é intencionada e non casual. O feito de ter un canto rodado podería ir encamiñado
a permitir o paso de aire, auga, ..., posto que esta pedra sustentaría o muro e non bloquearía
todo o espazo, como podería
telo feito unha lousa.
Ilustración 416: Detalle de táboa de

madeira queimada entre arxilas,
procedente do tellado da Vivenda
n.º5.
En canto a informacións
sobre as artes construtivas da
mesma, hai que indicar que
contamos con información
sobre o tellado. En primeiro
lugar, temos que indicar que a cubrición do espazo de cociña sufriu un incendio que fixo que
se carbonizase este e que provocou, á súa vez, que se quentase (e queimase) algo do espazo de
vivenda. Isto permitiu ver que en ambos espazos había unha cubrición vexetal; pero mentres
que na cociña a suxección desta sería a través de sistemas perecedeiros, e quizais algún peso
de pedra, na parte habitacional a cubrición presenta un entramado de madeira como base de
sustentación ao vexetal, logo as capas vexetais correspondentes e, por enriba, unha capa de
arxilas que sustentaría todo o conxunto, aínda que sen poder precisar a súa disposición exacta:
cubrindo todo o tellado de xeito uniforme ou de forma parcial en puntos estratéxicos.

Localización e descrición do Espazo n.º1
Espacio n.º 1 5
6
Poste 3 Entrada
Poste 2
312,52
7
4
312,55
Poste 4 312,29
3
Entrada
2 Poste 5
312,86
312,52
312,21
312,77
312,98 Poste 6
312,83
312,73
N 1 Poste 1 312,29
Porta entrada
NO NE
E 9 8
O
SO SE Parte xa incluida en
S vivenda n.º2
Ilustración 417: Localización das diversas partes que conforman o Espazo n.º1.
Punto UTM X UTM Y Z

1 630.112,24 4.809.635,25 313,19
2 630.110,56 4.809.637,89 313,27
3 630.113,25 4.809.639,60 312,78
4 630.111,82 4.809.640,56 313,04
5 630.113,61 4.809.643,91 312,66
6 630.115,95 4.809.642,98 312,72
7 630.119,07 4.809.641,16 312,74
8 630.116,65 4.809.634,14 312,72
9 630.116,06 4.809.633,74 312,69

O Espazo n.º1 está conformado por varias fases construtivas que cerran un espazo,
formándose así este conxunto. Os muros son de pedra e a súa compactación está feita con
argamasa de terra e algún resto de arxila.
Presenta muros de diversa tipoloxía, que se constitúen como se fosen “retais”, creando
zonas diversas dentro do mesmo espazo. A superficie interior que cerra este conxunto de
estruturas é de 42 m2. O acceso á mesma é múltiple (SE, NE e NW) e comparte algúns dos
seus muros coa Vivenda n.º2.
A través del accédese á Vivenda n.º3 (na parte NE) e á zona de lareiras da Vivenda
n.º2 na súa fase final (na parte Sur deste espazo –Norte da vivenda).
No seu interior non se constatou nin pavimento nin estrutura de combustión, pero si
apareceron materiais de diversa tipoloxía, dende dúas moedas en bronce ata cerámica de
mesa, cociña e almacén.
Ilustración 418: Espazo 1 (visión dende o NE).
A particularidade deste espazo é a aparición de varios buratos de poste próximos aos

muros.
Sufriu alteracións derivadas de traballos agrícolas (os muros que discorren de Norte a
Leste presentan só unha fiada) e por causas naturais (árbores).

As lareiras
A estas alturas de investigación, tras catro campañas, temos xa unha serie de
edificacións con lareiras e podemos comezar a clasificar estas estruturas onde se fai lume.
Para a súa clasificación proponse a seguinte táboa:
1. Lareira sobre terra 1.1. Sen control de lume (en Vivenda n.º1)
1.2. Con control de lume
2. Lareira sobre pedra 2.1. Sen control de (en Vivenda n.º4)
lume
2.2. Con control de 2.2.1. Posterior (en Vivenda n.º2)

lume (en Vivenda n.º5)
2.2.2. Anterior.
2.2.3. Ambas. (en Vivenda n.º3)
Un dos elementos para a identificación de vivenda é a aparición da lareira e, como tal,

temos xa diversas formas que valorar.
Comezamos, tal como se indica, pola que segue o modelo 1.1 proposto. A vivenda n.º1
foi unha das que xa escavou, en parte, Villaamil y Castro a fins do s. XIX, polo que é “unha
lareira sobre terra e sen control de lume”, como parece haber hoxe tras os traballos actuais K.
Aínda que pode que non sexa real, posto que non sabemos o grao total de alteración que puido
supoñer o traballo de Villaamil, pois, se ben directamente parece constatado, non sabemos
que problemas post-escavación se deron na área que el valorou. Isto fainos propor este tipo de
lareira con moitas reservas.
Este tipo sería, como aquí tentamos indicar, unha zona enriba do chan no que se fixo
lume sen ningún tipo de elemento –que se conserve–
que servise de control da lapa producida.
Ilustración 419: Lareira en Vivenda n.º4.
“O Control de lume” (1.2) indicaría que se

conservan elementos que fan pensar nunha zona
delimitada fisicamente para facer o lume, aínda que

non tivesen unha pedra como tal que identificase a zona con lareira. Podería considerarse aquí
tamén unha base de barro cocido.
Ilustración 420: Lareira da cociña da Vivenda n.º5.
O tipo 2.1 é unha laxa de pedra elevada sobre

o terreo que a circunda. Delimita o que sería o espazo
destinado a lareira, pero sen ningún tipo de elemento
fincado ou acaroado que permita o control do lume
no seu interior. Este tipo de lareira identificámolo na Vivenda n.º4.
No apartado de lareiras de pedra con algún tipo de control de lume, temos tres opcións
fundamentais: control na parte posterior, na parte anterior e en ambas partes. Dentro destas
teriamos que falar de subtipos, pero alén de complicar a clasificación non aportaría nada
novo. Polo tanto continuaremos con esta clasificación simple, ata que se faga necesaria unha
maior precisión. Con todo, procederemos a unha descrición o máis exhaustiva posible.
As lareiras con protección posterior (2.2.1)
están na Vivenda n.º2 e na Vivenda n.º5. A
protección posterior consiste, neste caso, nun muro
–illado da parede– ou nunha pedra que separa a
laxa, onde se queima, da parede.
Ilustración 421: Lareiras en Vivenda n.º2 (protección con

muro, UE 40 e 45 –laxa pegada ao chan).
Por último temos as lareiras con protección anterior e posterior (2.2.3). Este tipo de
lareira témolo na Vivenda n.º3. A protección posterior consiste nunha parede acaroada á de
delimitación da casa. Pegada a ela está a laxa onde facer o lume e na cabeza da mesma
encontramos unha pedra cos cantos redondeados que funciona como retén anterior do lume.
Neste caso temos, ademais, unha pedra fincada
nun dos laterais da lareira que serviría tamén para
conter o lume –esta pedra está fincada no lado
norte da lareira.
Ilustración 422: Lareira en Vivenda n.º3. A pedra

fincada vese abaixo á dereita.
A secuencia estratigráfica indícanos que a

lareira máis antiga pertence ao tipo 2.2.1 (Nivel 3, UE 45). Nun segundo momento temos
tamén este mesmo tipo (Nivel 2, UE 37) e no último momento de ocupación achamos os tipos
2.2.1 (Nivel 1, UE 40), o 2.2.3 (Nivel 1, UE 77), o 2.1 (Nivel 1, UE 68) e o 1.1, que non deixa
de ser unha rubefacción dentro da Vivenda n.º1 (en UE 32) e sobre o que se presentan dúbidas
razoables.
Outra rubefacción atopada na Vivenda n.º4 e identificada como UE 71, 72 e 73, que
habería que ubicar nun segundo nivel de ocupación, podería responder a restos dun fogar
aberto; ademais está situado, en parte, baixo unha lareira e xa constatamos noutras zonas o
costume de renovar lareiras sobre as antigas (en Vivenda n.º2 UE 40 e 45). Polo tanto non é
descartable, pero non hai suficientes datos como para poder verificar esta hipótese. Novas
investigacións noutras zonas poderán traer respostas a esta cuestión.
Por agora, polo tanto, non podemos falar de cronoloxías para cada unha delas; pero en
sucesivas intervencións quizais se poderían ir tipificando secuencias relativas de fogares en
base ás súas características formais.
Ilustración 423: Esquema de tipoloxía de lareiras e ubicación en niveis estratigráficos.

Valoración global de estruturas
Nivel - 3 Rocha nai

Nivel - 4 Rocha nai
Ilustración 424: Planta segundo niveis de ocupación (niveis 3 e 4).
O establecemento de catro niveis de ocupación responde ao intento de racionalización

da estratigrafía identificada e das diversas fases construtivas que marcan a evolución do
Castro ata chegar á configuración actual, que se corresponde coa cultura material recuperada.
Na evolución global establecéronse 8 fases contrutivas, agrupadas como segue:
- N-1: fases 1-3
- N-2: fases 4-5
- N-3: fases 6-7
- N-4: fase 8
Desta agrupación preséntase como problemática a fase 3, posto que tamén podería ser
incluída nun N-2, pois este espazo acabaría de ser reformado en N-1. Pero, con todo,
paréceme máis adecuado, polo de agora, identificalo só como unha fase do N-1, á espera de
que se poida descubrir a Vivenda n.º5 por completo e valorar en profundidade os pavimentos

da mesma –sobre todo na parte Norte–, co que poderemos saber con máis seguridade a
evolución da mesma.
Nivel - 1 Rocha nai

Nivel - 2 Rocha nai
Mancha "A" Mancha "A"
Mancha "B" Mancha "B"
Burato "B" Burato "A"
Burato "D"
Burato "C"
Poste 3
Poste 2
Poste 4
Poste 5
Poste 6
Poste 1
Ilustración 425: Planta segundo niveis de ocupación (niveis 1 e 2).
A valoración das estruturas dende a máis antiga ás máis modernas ten que comezar
expoñendo a problemática da identificación dun N-4 no ano 2005: isto é así porque temos un
depósito que non podemos conectar directamente con estruturas que o definan, e nel aparece
material cerámico de produción local e non se constata TSH, mentres que no resto das UE si
se constata.
A pregunta que resta, e que debemos respostar, é se este depósito (UE 126)
corresponde aos primeiros momentos de uso das estruturas identificadas en N-3 ou é algo
anterior.
Unha nova aportación ao N-3 fano as UE 129 e 95, que son zonas onde se afundiu o
pavimento da Vivenda n.º5 –área de habitación sur– e que permitiu recuperar material de
debaixo deste e que podería terse correspondido cos primeiros usos de N-3, posto que este
depósito apoia nas paredes (UE 137) da vivenda. Aínda que tamén podería estar a falar do

momento de construción do pavimento, se é que este ten, como parece, sistemas internos de
drenaxe estruturada en pequenas canles.
Este momento vese complementado polas estruturas recuperadas noutras campañas, tal
como se ve na imaxe. Un anaco de muro coa esquina achafranada e mais unha lareira con
reforzo. Este muro, que se conserva xunto coas lareiras, foi empregado en construcións
posteriores, tal como se pode apreciar na evolución exposta; pero xa foi incorporado tras a súa
destrución parcial.
O primeiro aproveitamento deste espazo deu lugar ao seguinte momento de ocupación
(N-2), no que podemos constatar como se lle apegou un muro, un banco corrido, unha lareira
e un pavimento sobre o que se creou un novo espazo de vivenda. Espazo de vivenda que
presenta dous accesos, posto que está dividido internamente en dúas estancias con
entrada/saída baixo o actual muro perimetral da Croa.
A outra estrutura que se constrúe agora é o muro longo que discorre de NNE a SSW e
que, no último momento estudado, formará parte do Espazo n.º1. Este muro presenta tamén
un acceso cara ao actual muro perimetral no seu extremo sur.
Aquí entrarían tamén as “manchas” vermellas que atopáramos baixo os restos da
vivenda n.º4, que poderían estar a falar dos restos dunha antiga ocupación. A falta de datos e
o tamaño das mesmas non nos permiten profundizar no seu estudo nin chegar a unha
conclusión funcional. Temos que limitarnos a constatar que non é un efecto natural, é unha
acción antrópica e é anterior á vivenda n.º4; polo tanto podemos, coa precaución precisa,
igualala ao resto das estruturas pertencentes a este momento.
A escasa potencia arqueolóxica constatada na maior parte desta área do contorno da
Vivenda n.º4 pode ser determinante para o feito de non ter achado nada anterior de xeito
claro. A razón pode ser que teñan sido eliminadas polos propios habitantes do castro para a
construción de novas estruturas, vivendas, etc.
Así, o feito de que queden manchas (en vivenda n.º4), estratos de derrubo baixo
ocupacións máis recentes donde hai máis potencia arqueolóxica (espazo n.º1 e exterior do
mesmo en UE 48 e 50) e complexas asociacións de muros de moi diferentes épocas e facturas
(exemplo claro pode ser a Vivenda n.º2, que é un conxunto de muros e muretes que
conforman un espazo) parece levarnos a unha interpretación deste tipo.
En N-1 temos, polo tanto, a confluencia de aproveitamentos, construcións ex novo e
reformas:
A Vivenda n.º1 podería ser a máis moderna, polas súas características: cadrada case á
perfección e moi regular, illada do resto e con restos cerámicos no interior (forma 40 de TSH

–responde ás mesmas características que o resto, pero sería un pouco máis tardía–)
indicativos, a pesar de ter constatados outros máis tardíos noutras zonas.
Incluiriamos aquí a
estrutura que sae no perfil sur da
área aberta no ano 200579, que
presenta unha esquina ben
definida e que provocou o tapiado
da ventá da Vivenda n.º5.
Ilustración 426: Vivenda n.º5 (der. -

onde apoia a escala gráfica). O muro
da esquerda é a construción que se
perde no perfil sur.
A continuación situariamos as Vivendas 3 e 4, por presentarse tamén illadas; aínda que

cunha planta menos regular.
Por último, situariamos o Espazo 1, a Vivenda 2 e a Vivenda n.º5, feitos a partir de
diversos muros. A Vivenda 2 sufriría, neste momento, unha reforma que leva a que rompan o
pavimento da fase anterior e os muros que están baixo o muro perimetral para poder instalar
un novo muro que cerre a vivenda pola zona sur e surleste. Na súa parte máis ao norte
englobaríase a estrutura máis antiga do xacemento coa colocación dun muro exterior que a fai
limitar o Espazo n.º1. E construiríase unha nova lareira neste espazo gañado, cun pavimento
que unificase toda a zona.
O Espazo n.º1 sería completado co muro que indicamos antes da vivenda 2 e con
novos muros no norte e oeste, conformando unha ampla zona que dá servizo á Vivenda n.º2 e
á Vivenda nº3.
A Vivenda n.º5 vería tapiada a ventá sur, e tería a construción / reforma da cociña
exterior que presenta hoxe.
Apuntamento urbanístico
Para rematar a análise desta podemos comezar a falar de urbanismo, expoñendo unha
primeira organización do espazo para esta área. Neste caso, a Vivenda n.º2, a Vivenda n.º3 e o
Espazo n.º1 están claramente relacionados entre eles, posto que a Vivenda n.º2 parece
79
Estrutura que non se estuda máis en profundidade porque non está definida totalmente; pérdese no perfil sur da
área.

presentar un acceso cara ao norte; e os habitantes da Vivenda n.º3 teñen que atravesar,
necesariamente, o Espazo n.º1 para acceder a esta.
A Vivenda n.º1 e a Vivenda n.º4 parecen un tanto descolgadas deste espazo central. Se
ben a n.º1 podería estar relacionada, pola conformación que ten o seu acceso, a n.º4
preséntase máis vinculada ao seu contorno, pola ubicación e conformación do espazo que a
rodea. Neste caso é unha lástima non terlle encontrado o acceso para poder proceder a unha
análise máis completa do conxunto.
No que se refire á Vivenda n.º5 estamos a falar dun núcleo diferente, cunha vivenda
identificada e con estruturas que están relacionadas de forma directa con ela e que se perden
no perfil.
Cara ao
Norte da vivenda
B urato "B" Burato "A"
Burat o "D"
Burato "C"
Lareria
Poste 3
Poste 2
parece que se
Poste 4
Eixo X
Vivenda n.º1
Poste 5 Espacio n.º1
Poste 6
Poste 1
Lareria
Lareria
presenta un espazo
aberto cun muro con
Lareira
Ventá
banco que debería

Ventá
ser estudado en
campañas vindeiras.
Ilustración 427:
Exemplo de
reconstrucción 3D do
que podería ter sido a
área escavada.
Cara ao Oeste temos os accesos aos espazos de habitación, un laxeado exterior que
rodearía a vivenda e unha esquina dunha nova estrutura.
Finalmente, cara ao sur temos unha estrutura que parece presentarse
cadrada/rectangular pola esquina que se ve, e que se perdería no perfil cara aos terreos que
non son propiedade municipal. Polo tanto, fóra do actual muro perimetral continúa a parte
habitada de Zoñán, e a isto hai que unirlle o feito de presentar saídas / entradas en diversas
estruturas anteriores (Vivenda n.º2 e Espazo n.º1) cara a esa parte; co que seguimos
ampliando o volume de indicios de habitación fóra do muro perimetral actual que se constitúe
como algo posterior ao abandono da Croa galaico-romana.

Material cerámico
O bloque principal de estudo do material arqueolóxico é a cerámica, posto que este é,

dadas as súas características físicas, o material máis abundante nunha escavación
arqueolóxica, polo xeral. E ademais é o que se constitúe como a base para levar a cabo a
caracterización da sociedade que se está a estudar.
Para o caso que nos ocupa, o total do material inventariado é de 14.787 pezas, das que
13.703 son cerámicas, representando un 92,67% do total, mentres que o resto, 7,33%, engloba
metais, vidro, lítica e demais.
Representatividade do material
Agora pode ser o momento de facer algunha consideración acerca da
representatividade do rexistro e o estudo que se deriva do mesmo, pois creo que é importante
ser conscientes de que non se conservou todo o que deixaron no xacemento os seus últimos
habitantes e tampouco se recuperou todo o conservado. Tratarei de explicalo de xeito máis
claro.
Cando se di que as grandes catástrofes son unha maldición para quen as sofre pero
unha “bendición” para os arqueólogos, non se fai de xeito gratuíto senón que encerra un fondo
importante que pode ser a base de partida para calquera reflexión sobre representatividade do
rexistro; pois o ideal para o estudo arqueolóxico é, poñendo un símil fotográfico, ter unha
imaxe dunha sociedade nun momento en que esta está a pleno rendemento. Así, un fenómeno
como foi a erupción do Vesubio tivo como consecuencia a “conxelación” da sociedade das
cidades de Pompeia e Herculano, nun momento en que a sociedade que alí se desenvolvía
estaba a pleno rendemento. Polo tanto, os estudos derivados dese tipo de rexistros teñen unha
representatividade moi alta, pois os depósitos de material conteñen (obviando alteracións
posdeposicionais) todos os enseres da vida cotiá nun momento determinado. E, neste caso,
incluso están as persoas, polas circunstancias do fenómeno.

En segundo lugar, temos os xacementos cunha ocupación longa e que non foron
“conxelados” nun momento puntual. Aquí podemos incluÍr tanto os que rematan a súa
ocupación a través dun final violento (aqueles arrasados por conquista, escaramuza,... e que
tras esta non volven estar ocupados) ou os que van deixando de estar habitados, por deixar de
ser funcionais ou útiles para os seus habitantes (como o que lles está a pasar a tantas aldeas
galegas na actualidade, onde a súa poboación se despraza á cidade).
Para o primeiro caso, os de final violento, poderiamos contar cun amplo rexistro
material, aínda que o saqueo e os avatares da conquista terían producido importantes
alteracións nos restos e amosarían un estadio algo diferente ao que sería a sociedade nun día
“habitual”.
No caso dun abandono progresivo e non violento o rexistro material é menor, posto
que resta o que xa non é útil ou o que non compensa desprazar ata o novo lugar de residencia.
Aínda que no tocante á cerámica si pode ter unha representatividade bastante aceptable, pois
salvo pezas de custo elevado o resto sería fácil que quedasen no lugar, xa que ocupan e son
fráxiles, e as producións locais son fáciles de repoñer.
A estas consideracións debemos engadir, fundamentalmente, outras dúas: canto tarda
en formarse un depósito e que alteracións posdeposicionais ten.
Un xacemento “conxelado” por un fenómeno natural pode formar os depósitos de
forma inmediata (a lava cubrindo Pompeia), polo tanto é un momento puntual. Pero nos
outros casos, aínda que se abandone o asentamento, pode haber cambios no depósito
derivados de interaccións con el antes de que este se forme de todo. Isto podería ser unha
simple visita “ao lugar onde vivían os seus ancestros”, unha reutilización da zona para outros
usos diferentes á vivenda,... co que un xacemento, aínda despois de ter sido abandonado, pode
sufrir incursións materiais posteriores sen chegar a ser alteracións posdeposicionais dos
estratos xa formados.
Por último, as alteracións posdeposicionais soen estar en relación a traballos agrícolas
posteriores, alteracións naturais ou actividades relacionadas co expolio da cultura material
como produto destinado a converterse en “antigüidade”.
Estas son unha serie de consideracións que están aí e das que hai que ser consciente;
pero hai que lles unir unha segunda parte, que non ten tanto que ver co depósito en si senón
coa investigación científica.
A que asunto quero referirme con isto? Pois a que unha escavación máis nun
xacemento novo dentro dunha área ben definida xeograficamente e na que xa se teñen
estudado 20, por exemplo, é moi difícil que aporte algo novo no seu rexistro material. Pero,

pola contra, un xacemento novo nunha área como a que nos ocupa, para a que practicamente
non hai datos derivados de escavacións sistemáticas80, os datos aportados dende este
xacemento poden ser moi interesantes para a comprensión desta fase histórica na zona e como
punto de partida para a caracterización e estudo doutros xacementos, co fin de poder
establecer comparativas e chegar a conclusións cada vez máis xerais.
Para rematar esta longa paréntese de reflexión, dicir que nas escavacións sempre se
poden escapar restos arqueolóxicos derivados dos sistemas de traballo (características dos
escavadores, circunstancias do momento, etc.), co que é un factor máis que hai que engadir á
longa lista de condicionamentos de representatividade do rexistro.
A onde quero chegar? A indicar que a representatividade do material achado en Zoñán
quizais, en termos globais, non sexa de gran representatividade81, pero para a zona obxecto de
estudo é fundamental para ir establecendo as directrices de estudo e as bases de comparación,
co fin de definir esta área no mesmo nivel que encontramos outras (como poden ser as rías
galegas). E, ademais, a cerámica vai a ser a parte mellor caracterizada, posto que é a que máis
obxectos individualizados deu (vasos cerámicos), que incluso se puideron agrupar formando
unidades independentes a partir das súas características formais, dando lugar á primeira
caracterización das producións que existían e se movían pola zona.
Cerámica: cifras e proceso xeral de estudo
En números, o material cerámico preséntase do seguinte xeito:
- 7.669 fragmentos informais
- 6.034 fragmentos formais:
o 360 fragmentos de TSH (56 vasos)
o 5.674 fragmentos de cerámica local (705 vasos)
1.509 fragmentos en grupos formais (395 vasos)
957 fragmentos clasificados dentro de tipos de panzas decoradas
(23 vasos)
1.205 fragmentos clasificados dentro de tipos de fondos (153 vasos)
51 fragmentos clasificados dentro de tipos de asas (11 vasos)
1.952 fragmentos formais indeterminados (sen incluír en tipos) (123
vasos)
80
Salvo o Castro de Fazouro, escavado a mediados do século XX (e do que practicamente non se sacaron os
resultados á luz), non hai datos derivados de estudos sistemáticos neste tipo de asentamentos; sacando, como se
indicou anteriormente, os derivados de prospeccións puntuais.
81
Aínda que hai obxectos de por si moi interesantes e que aportan datos importantes, como poden ser a
localización dunha forma 40 de TSH ou unha anforiña cun texto gravado todo ao redor da panza da mesma.

Con este inventario material establecemos un proceso de análise do seguinte xeito:

apártanse as pezas informais salvo que se poida proceder a unilas a fragmentos formais para
dar lugar a perfís de maior tamaño.
Entre as pezas formais, sepáranse os produtos de importación (TSH, neste caso) do
resto e, en todos os casos, clasifícanse en: de bordes, colos, panzas decoradas, fondos e asas.
A partir de aquí comezamos o proceso de estudo: a TSH, segundo os parámetros
establecidos polos especialistas correspondentes nas monografías adicadas ao tema. E, por
outra banda, abordamos a cerámica de produción local.
O primeiro en considerar son os bordes e/ou os perfís que presenten borde. O total
destes tratan de agruparse en conxuntos segundo as características formais que presenten; a
partir de aquí establécese un número inicial de vasos cerámicos identificados e agrupados
nestes grupos formais.
Tras o estudo destas pezas procédese ao estudo do resto do material cerámico,
tentando asociar estes aos bordes xa clasificados. No caso de non conseguilo, os fondos, as
panzas decoradas e as asas inclúense nunha clasificación formal segundo as súas
características (como se verá máis adiante) e, nalgún caso, pasan a individualizarse tamén
como vasos cerámicos.
Ilustración 428: Exemplo de decoración

"non habitual" en Zoñán, que non ten
asociado un borde e que foi identificada
como vaso independente (vaso 377).
Nas primeiras campañas, os

fondos non asociados de forma clara
estableceron vaso de forma
independente, incrementando con isto o número de vasos. A día de hoxe establecemos un
criterio diferente, pois só os fondos con entidade e aos que non se lles pode asociar borde
crean vaso; posto que parece claro polas características físicas que presentan –características
de elaboración, tipos de pastas,... – que, aínda que non o consigamos de forma directa, a
maioría dos bordes e dos fondos recuperados están conectados entre si.
No caso das decoracións sucede o mesmo, deben estar relacionadas cos bordes
recuperados. Pero, naqueles casos en que presenten unhas características que se saen do
frecuente no xacemento íllanse como vasos.
As asas seguen o mesmo patrón.

Todo isto lévanos a establecer un número mínimo e máximo de vasos cerámicos,

derivado de considerar os vasos establecidos en TSH e os grupos formais (452 –número
mínimo–) ou de considerar a totalidade dos vasos establecidos a partir do estudo das pezas
formais (761 –número máximo–). Aínda con todo, un número de vasos de 452 para unha área
aproximada de 500 m2 parece excesivo82 e seguro que se podería ver reducido de poder
asociar pezas entre un e outro ano, pois os modelos que se amosan nos debuxos dos grupos
formais, na maior parte dos casos, representan a máis dun vaso. Por exemplo: o perfil do vaso
identificado como “vaso 115” (grupo Crr-03) presenta un perfil ao que responden 6 vasos, dos
que 5 presentan o mesmo diámetro (25 cm) e só 1 presenta un diámetro diferente (29 cm), co
que poderiamos estar a falar da mesma vasixa.
Con isto quero indicar que estas cifras de vasos identificados son orientativas e que o
estudo dos grupos formais debe ser a base do catálogo cerámico do xacemento, aínda que sen
descartar de antemán o resto do material.
A continuación veremos o estudo detallado da cerámica, comezando pola TSH.
82
De entre toda a cerámica formal medíronse 1.513 pezas, entre bordes e fondos, para coñecer os seus diámetros.
Estas medidas móvense entre os 4 cm e os 46 cm. Tomando unha media de 20 cm de diámetro por peza (a pesar
de que o perfil máis frecuente dá un diámetro maior para a panza que para bordes ou fondos) teriamos cuberta
unha área de 90,4 m, o que suporía –de poñer unha peza a carón doutra– case un 20% do espazo aberto en total.
E máis da metade da área que presenta o interior das estruturas (150 m2 aprox.). Supoñendo que deixasen todo
este material cando se abandona o asentamento, cal sería entón o volume orixinal de material por edificación?
Por todo isto, creo que a cifra segue a ser, aínda así, algo alta (a pesar de que se detectasen varios niveis de
ocupación).

Terra Sigillata Hispánica

Catálogo
Formas Lisas
Forma Vaso Sigla Descrición

Forma lisa.
Fragmento de parede e borde de tapadeira:
presenta acanaladura no borde.
TSH 7 11 213 37 cm de diámetro.
Pasta cor terra siena.
Verniz vermello inglés.
Conservación bastante boa.
Forma lisa.
Fragmento de borde e parede.
30 cm diámetro.
TSH 15/17 4 290
Conservación boa.
Forma lisa.
Fragmento de parede.
TSH 15/17 225 1276
Forma lisa.
TSH 15/17 225 1280
Forma lisa.
TSH 15/17 229 2618
Forma lisa.
TSH 15/17 239 903
Forma lisa.
TSH 15/17 241 1249
Forma lisa.
TSH 15/17 356 3932
Forma lisa.
TSH 15/17 356 3930 Pasta cor terra siena.

Forma lisa.
TSH 15/17 357 1901
Verniz vermello inglés
Forma lisa.
TSH 15/17 358 1274
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Conservación mala.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Conservación mala.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Conservación mala.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Conservación boa.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Conservación boa.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Conservación regular.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
TSH 15/17 739 6703
Forma lisa.
Fondo completo.
TSH 15/17 740 6852 7,5 cm de diámetro.
Presenta selo ilexible.


Conservación boa.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
6,5 cm de diámetro.
TSH 15/17 741 5488
Forma lisa.
Fragmento de borde.
19 cm de diámetro.
TSH 15/17 749 5690
Forma lisa.
Fragmento de borde.
20 cm de diámetro.
TSH 15/17 750 6082
Conservación boa.
Forma lisa. (Posible 15/17).
Fragmento de borde.
30 cm de diámetro.
TSH 15/17 751 6691
Conservación boa.
Forma lisa.
18 cm de diámetro.
TSH 27 7 420
Conservación boa.
Forma lisa.
Fragmento de borde.
13 cm de diámetro.
TSH 27 117 2323
Conservación moi boa.
Forma lisa.
TSH 27 117 2324
Forma lisa.
TSH 27 117 2325 Pasta cor terra siena.

Forma lisa.
Fragmento de borde.
13 cm de diámetro.
TSH 27 117 2326
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
Forma lisa.
Forma lisa.
Fragmento de borde.
13 cm de diámetro.
TSH 27 117 2330
Forma lisa.
Fragmento de borde.
13 cm de diámetro.
TSH 27 117 2332
Forma lisa.
Fragmento de colo.
Forma lisa.
Fragmento de borde.
13 cm de diámetro.
TSH 27 117 3030
Forma lisa.
Fragmento de borde.
16 cm de diámetro.
Forma lisa.
TSH 27 206 3490 Fragmento de colo.


Forma lisa.
Fragmento de borde.
13 cm de diámetro.
TSH 27 746 6214
Conservación boa.
Forma lisa.
Fragmento de borde.
17 cm de diámetro.
TSH 27 747 5496
Forma lisa.
Fragmento de borde.
17 cm de diámetro.
TSH 27 747 5494
Forma lisa.
Fragmento de borde.
18 cm de diámetro.
TSH 27 748 6937
Forma lisa.
Fragmento de borde.
17 cm de diámetro.
TSH 35 509 4492
Forma lisa.
Fragmento de borde.
17 cm de diámetro.
TSH 35 509 4493
Forma lisa.
Fragmento de borde.
17 cm de diámetro.
TSH 35 509 4495
Forma lisa.

Forma lisa.
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
8 cm de diámetro.
TSH 35 509 4496
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
8 cm de diámetro.
TSH 35 509 4497
Formas decoradas
Forma Vaso Sigla Descrición
Forma decorada.
Pequeno fragmento de borde.
14 cm de diámetro.
TSH 29 9 453
Conservación mala.
Forma decorada.
25 cm de diámetro.
TSH 29 16 269
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de parede decorada con
figuración animal distribuída en franxas e
TSH 29 745 5958 metopas.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de parede decorada con
figuración animal distribuída en franxas e
metopas.
Conservación boa.

Forma decorada.
Fragmento de borde.
10 cm de diámetro.
TSH 29/37 10 134
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmentos de borde e parede.
Presenta decoración de círculos
discontinuos con decoración vexetal no
454
interior.
TSH 37 3 e
Círculos separados por motivos verticais.
503
11 cm de diámetro.
Conservación boa.
Forma decorada.
Presenta decoración de círculos
concéntricos lisos combinados con motivos
TSH 37 6 431 vexetais.
15 cm de diámetro.
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de parede, fondo e pé. Presenta
451 unha moldura.
TSH 37 8 e 4 cm de diámetro.
452 Pasta cor terra siena.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de borde e parede con
383 acanaladuras.
TSH 37 12 e 21 cm de diámetro.
Conservación media.
Forma decorada.
Pequeno fragmento de borde e parede.
21 cm de diámetro.
Conservación boa.
332, Forma decorada.

201 Fragmento de borde e parede.
TSH 37 12
e Presenta restos de decoración de círculos
202 concéntricos continuos con elementos

vexetais no interior e separados por motivos

verticais.
21 cm de diámetro.
Conservación boa.
Forma decorada.
21 cm de diámetro.
TSH 37 12 346
Conservación boa.
Forma decorada.
Presenta restos de decoración de círculos
continuos.
TSH 37 13 343
32 cm de diámetro.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de pé e parede.
Verniz: non conserva o verniz por estar
gastada.
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de parede, fondo e pé. Presenta
345, restos de decoración de círculos continuos e
344 palmetas.
T. S. H. 37 15
e 7 cm de diámetro.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 110 963
Marca alfar: O[....]A
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 110 961 Verniz vermello inglés.
Forma decorada.
TSH 37 110 960
Fragmento de fondo.


Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 110 959
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 110 958
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 110 957
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 110 962
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 131 891
Presenta grafito: “VALI”?
Forma decorada.
Fragmento de borde.
26 cm de diámetro.
Decoración con motivos verticais.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de borde.
20 cm de diámetro.
TSH 37 162 2504

Forma decorada.
Fragmento de borde.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 352 1927
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 352 1928
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 352 1929
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 352 1930
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 353 2664
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 353 2663
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
9 cm de diámetro.
TSH 37 354 1067
Conservación boa.

Forma decorada.
Presenta decoración de círculos discontinuos
con decoración vexetal no interior.
TSH 37 355 1176
Círculos separados por motivos verticais.
Conservación mala.
Forma decorada.
Fragmento de borde.
11 cm de diámetro.
TSH 37 355 1175
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de borde.
11 cm de diámetro.
TSH 37 355 1174
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de borde.
11 cm de diámetro.
TSH 37 355 2328
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de borde.
11 cm de diámetro.
TSH 37 355 2095
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
Decoración de círculos concéntricos.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 360 1275
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
TSH 37 361 1542
8 cm de diámetro.


Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
10 cm de diámetro.
TSH 37 363 1124
Conservación boa.
Forma decorada.
Pequeno fragmento de parede.
Presenta decoración de motivos vexetais.
TSH 37 364 2063
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
7 cm de diámetro.
Posúe graffiti –ver imaxe.
Forma decorada.
Fragmento de fondo.
7 cm de diámetro.
TSH 37 508 4982
Forma decorada.
Fragmento de parede decorada con motivos
circulares.
TSH 37 508 4983
Forma decorada.
circulares.
Forma decorada.
TSH 37 508 4985
circulares.


Forma lisa.
Fragmento de fondo.
7 cm de diámetro.
TSH 37 742 5668
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
7 cm de diámetro.
TSH 37 742 5983
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
7 cm de diámetro.
TSH 37 742 5865
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
8 cm de diámetro.
TSH 37 743 6523
Forma lisa.
Fragmento de fondo.
5 cm de diámetro.
TSH 37 744 5415
Forma decorada.
circulares e verticais.
TSH 37 -- 4308
Conservación boa.
Forma decorada.
Decoración en dúas franxas de círculos
concéntricos e círculos con palmetas
inscritas.
TSH 37 6622 Pasta cor terra siena.
Verniz castaño.

Forma decorada.
Decoración de círculos concéntricos con
palmetas inscritas, separados por motivos
TSH 37 5717
verticais.
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de parede con decoración de
Posible círculos de liñas continuas e discontinuas.
-- 618
TSH 37 Pasta cor terra siena.
Forma decorada.
Posible círculos de liñas continuas e discontinuas.
-- 258
Conservación boa.
Forma decorada.
Posible palmetas enmarcadas con motivos verticais.
-- 355
Conservación boa.
Forma decorada.
Parede indeterminada con decoración de
Posible círculos concéntricos de liñas continuas.
-- 148
Conservación boa.
Forma decorada.
Posible palmetas e motivos vexetais.
-- 200
Conservación boa.
Forma decorada.
Fragmento de parede. Decoración de
palmetas e motivos verticais. 4 círculos: 3
198
Posible continuos e 1 discontinuo, presenta un punto
-- e
TSH 37 central.
199
Conservación boa.
Forma decorada.
Posible Fragmento de parede decoración de
-- 319
TSH 37 baquetóns.


Conservación boa.
Forma decorada.
Pequeno fragmento de panza con restos de
decoración de círculos concéntricos
Posible
-- 45 continuos e discontinuos.
TSH 37
Forma decorada.
Fragmento indeterminado de parede con
decoración de círculos continuos e
Posible
-- 624 discontinuos.
TSH 37
Forma decorada.
Fragmento de parede indeterminado con
decoración: círculos concéntricos continuos
Posible
-- 626 e discontinuos con motivos vexetais.
TSH 37
Forma decorada.
Posible
TSH 37
Forma decorada.
Posible
TSH 37
Forma decorada.
Posible
TSH. 37
Forma decorada.
Posible
-- 366 decoración: círculos concéntricos continuos
TSH 37
e discontinuos con motivos vexetais.


Forma decorada.
Posible decoración: círculos e motivos verticais.
-- 305
Conservación boa.
Forma decorada.
decoración en palmetas inscritas en dobre
círculo de liñas continuas e discontinuas.
Posible
-- 360 Motivos circulares separados por motivos
TSH 37
verticais.
Forma decorada.
decoración de palmetas inscritas en dobre
Posible círculo; círculo interior continuo e exterior
-- 103
TSH 37 discontinuo.
Forma decorada.
decoración de palmetas inscritas en dobre
Posible círculo; círculo interior continuo e exterior
-- 342
TSH 37 discontinuo.
Forma decorada.
Conservación boa.

Formas indeterminadas Fragmento de parede de

forma indeterminada.
Sigla Descrición
Forma decorada. Verniz vermello inglés.
Fragmento de panza Conservación media.
indeterminado. Diminuto fragmento de
374 574
Pasta cor terra siena. parede indeterminada.
Verniz vermello inglés. Forma Indefinida.
Conservación boa. (Vaso 208)
Forma decorada. Pequeno fragmento de fondo
Fragmento de panza Pasta cor terra siena.
1411
indeterminado. Verniz vermello inglés.
347
Pasta cor terra siena. Conservación mala.
Verniz vermello inglés. Presenta marca alfar:
Conservación boa. OF·ST[...]
Fragmento indeterminado. Forma Indefinida.
Pasta cor terra siena. (Vaso 208)
80
Verniz saltado. Pequeno fragmento de fondo
Conservación mala. Pasta cor terra siena.
Forma indeterminada. 1410
Pequenos fragmentos Conservación mala.
posiblemente pertencentes Presenta marca alfar:
89,90,91 e
a unha parede ou panza. OF·ST[...]
92
Pasta cor terra siena. Forma decorada –posible 37.
Verniz vermello inglés. Pequeno fragmento de panza
Conservación media. Decoración con motivos
Diminutos fragmentos de verticais, circulares e
forma indeterminada. 1381
vexetais.
Pasta cor terra siena. Pasta cor terra siena.
254
Verniz vermello inglés. Verniz vermello inglés.
Conservación media. Conservación boa.
Forma decorada –posible 37.
Forma decorada. Pequeno fragmento de panza
Fragmento de parede Decoración con motivos
indeterminado con verticais, circulares e
decoración: círculos e 1380
vexetais.
623 palmetas. Pasta cor terra siena.
Pasta cor terra siena. Verniz vermello inglés.
Verniz vermello inglés. Conservación boa.
Conservación media. Forma decorada –posible 37.
Pequeno fragmento de panza
Forma decorada. Decoración con motivos
Fragmento de parede verticais, circulares e
indeterminado con vexetais.
decoración: palmeta 800
310 inscrita nun círculo de liña Verniz vermello inglés.
continua. Conservación boa.

Forma decorada –posible 37. Forma Indeterminada.

Pequeno fragmento de panza Pequeno fragmento de
Decoración con motivos 768 borde.
verticais, circulares e Pasta cor terra siena.
3563
vexetais. Verniz vermello inglés.
Pasta cor terra siena. Forma Indeterminada.
Verniz vermello inglés. Pequeno fragmento de
Conservación boa. 769 borde.
Forma decorada –posible 37. Pasta cor terra siena.
Pequeno fragmento de panza Verniz vermello inglés.
Decoración con motivos Forma Indeterminada.
verticais, circulares e Pequeno fragmento de
2764
vexetais. 1990 borde.
Conservación boa. Forma Indeterminada.
Forma decorada –posible 37. Pequeno fragmento de
Pequeno fragmento de panza 726 borde.
Decoración con motivos Pasta cor terra siena.
verticais, circulares e Verniz vermello inglés.
2763
vexetais. Forma Indeterminada.
Pasta cor terra siena. Pequeno fragmento de
Verniz vermello inglés. 1470 borde.
Conservación boa. Pasta cor terra siena.
Forma decorada –posible 37. Verniz vermello inglés.
Pequeno fragmento de panza Forma Indeterminada.
Decoración con motivos Pequeno fragmento de
verticais, circulares e 3083 borde.
3452
vexetais. Pasta cor terra siena.
Verniz vermello inglés. Forma Indeterminada.
Conservación boa. Pequeno fragmento de
Forma decorada –posible 37. 3759 borde.
Pequeno fragmento de panza Pasta cor terra siena.
Decoración con motivos Verniz vermello inglés.
verticais, circulares e Forma Indeterminada.
701
vexetais. Pequeno fragmento de colo.
Pasta cor terra siena. 771
Conservación boa.
Forma Indeterminada.
Forma decorada –posible 37. Pequeno fragmento de colo.
Pequeno fragmento de panza 863
Decoración con motivos Verniz vermello inglés.
verticais, circulares e
Forma Indeterminada.
2909 vexetais.
Pequeno fragmento de colo.
Verniz vermello inglés. 710
Conservación boa.

Forma Indeterminada. Verniz vermello inglés.

Pequeno fragmento de
770 panza. Forma Indeterminada.
Verniz vermello inglés. 3328 panza.
Forma Indeterminada. Pasta cor terra siena.
Pequeno fragmento de Verniz vermello inglés.
Verniz vermello inglés. panza.
Forma Indeterminada. 1460 Pasta cor terra siena.
3327
panza.


1055
panza.


1259
panza.


1203
panza.


3169
panza.


751
panza.


Pequeno fragmento de Conservación mala.
2431 panza.
Pasta cor terra siena. Forma lisa indefinida.
Verniz vermello inglés. Fragmento de parede.
2599 panza. Conservación regular.
Pasta cor terra siena. Forma lisa indefinida.
2595 panza. Conservación regular.
Pasta cor terra siena. Forma indefinida.
Verniz vermello inglés. Fragmento mínimo de
Forma Indeterminada. panza?
4124
Pequeno fragmento de Pasta cor terra siena.
1373 fondo. Verniz vermello inglés.
Pasta cor terra siena. Conservación pésima.
Verniz vermello inglés. Forma lisa indefinida.
Forma Indeterminada. Fragmento de panza.
Pequeno fragmento de 4452 Pasta cor terra siena.
Pasta cor terra siena. Conservación regular.
Verniz vermello inglés. Forma indefinida.
Forma Indeterminada. Fragmento mínimo de borde.
Pequeno fragmento de 4490 Pasta cor terra siena.
Pasta cor terra siena. Conservación regular.
Forma Indeterminada. Fragmento mínimo de
Pequeno fragmento de panza.
4585
1207 fondo. Pasta cor terra siena.
Verniz vermello inglés. Conservación regular.
Forma Indeterminada. Forma indefinida.
Pequeno fragmento de Fragmento de fondo.
1146 fondo. 5209 Pasta cor terra siena.
Verniz vermello inglés. Conservación regular.
Forma indefinida. Forma indefinida.
Fragmento de fondo. Fragmento de borde.
4610 Pasta cor terra siena. 5133 Pasta cor terra siena.
Conservación mala. Conservación mala.
Forma indefinida –posible Forma indefinida.
27. Fragmento de borde.
4611 5869
Fragmento de fondo. Pasta cor terra siena.

Forma lisa indefinida. Forma indefinida.

Fragmento de parede. Fragmento de parede.
7006 Pasta cor terra siena. Pasta cor terra siena.
5585
Verniz vermello inglés. Verniz vermello inglés
Conservación boa. bastante alterado.
Forma lisa indefinida. Conservación mala.
Fragmento de parede. Forma indefinida.
5847 Pasta cor terra siena. Fragmento de parede.
Verniz vermello inglés. Pasta cor terra siena.
5498
Conservación mala. Verniz vermello inglés
Forma indefinida. bastante alterado.
Fragmento de parede e Conservación mala.
fondo. Forma indefinida.
5490
Pasta cor terra siena. Fragmento de parede.
Verniz vermello inglés. Pasta cor terra siena.
5587
Conservación mala. Verniz vermello inglés
Forma lisa indefinida. bastante alterado.
Fragmento de parede. Conservación mala.
5489 Pasta cor terra siena. Forma indefinida.
Conservación mala. Pasta cor terra siena.
5624
Forma indefinida. Verniz vermello inglés
Fragmento de parede. bastante alterado.
5618 Pasta cor terra siena. Conservación mala.
Conservación mala. Fragmento de parede.
Forma indefinida. Pasta cor terra siena.
5655
Fragmento de parede e Verniz vermello inglés
fondo. bastante alterado.
5707 Conservación mala.
Forma indefinida decorada. Pasta cor terra siena.
5584
Fragmento de parede. verniz vermello inglés
6001 Pasta cor terra siena. bastante alterado.
Verniz vermello inglés. Conservación mala.
Conservación moi mala. Forma indefinida.
Forma indefinida. Fragmento de parede.
Fragmento de parede. Pasta cor terra siena.
6091
5859 Pasta cor terra siena. Verniz vermello inglés
Verniz vermello inglés. bastante alterado.
Verniz vermello inglés Verniz vermello inglés
bastante alterado. bastante alterado.


6011 5623
5836 5582
5621 5835
Fragmento de borde. Fragmento de parede.
5686 5495
5689 5725
5620 6520
5685 5616

Conservación mala. Forma indefinida.

5586
Fragmento de parede. Verniz vermello inglés
Pasta cor terra siena. bastante alterado.
5583 Conservación mala.
bastante alterado. Forma indefinida.
5588
Fragmento de parede. Verniz vermello inglés
5846 Pasta cor terra siena. bastante alterado.
Verniz vermello inglés. Conservación mala.
Conservación mala. Forma indefinida.
Forma indefinida. Fragmento de parede.
Fragmento de parede. Pasta cor terra siena.
5625
5957 Pasta cor terra siena. Verniz vermello inglés
Verniz vermello inglés. bastante alterado.
Conservación boa. Conservación mala.
6012 5855
5615 5578
5854 5403
6704 6013
5388 Verniz vermello inglés 5329 Verniz vermello inglés.
bastante alterado. Conservación boa.
Conservación mala.

Forma indefinida.
5622
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
5579
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
5710
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
6094
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
5844
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
6702
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
6690
bastante alterado.
Conservación mala.
Forma indefinida.
7000
bastante alterado.
Conservación mala.

Análise
As TSH recuperadas en Zoñán proceden, todas elas, dos talleres de Tricio. O volume
total, como se ten dito, son 36083 fragmentos, entre os que se identificaron as formas lisas 7,
15/17, 27 e 35 e as formas decoradas 29, 29/37, 37 e 40.
Ilustración 429: Mapa de talleres de TSH. -En vermello Tricio e Zoñán (onde apareceron Sixilatas dese
taller).
De entre todos estes fragmentos identificáronse un total de 56 vasos: 24 a partir de

bordes, 11 a partir de paredes e 21 a partir de fondos, co que o número de vasos podería verse
reducido se se puidesen ter asociados os bordes e os fondos dos mesmos tipos, así como as
paredes, co que teriamos un número mínimo de 24 vasos.
Dadas as características das pezas recuperadas, e tal e como se ve no catálogo
precedente, temos que indicar que só 140 pezas puideron ser agrupadas entre os tipos
establecidos de TSH, das que soamente 111 pezas reuniron as características adecuadas para
poder agrupalas en vasos, pois hai moito material de tamaño mínimo ou mal conservado, co
que hai unha gran cantidade de formas indeterminadas. Isto supón que só un 38,88% puido
ser encaixado en tipos e só un 30,83% do material puido ser estudado en maior profundidade.
83
O que supón un 2,62% do total de cerámicas recuperadas e un 5,97% en relación ao total de cerámica
identificada como formal.

37,50%
Bordes
42,86%
Paredes
Fondos
19,64%
Ilustración 430: Gráfico de procedencia formal de elementos que definen vaso nas sixilatas.
Tipo N.º Fragmentos N.º Vasos

TSH 7 1 1
TSH 15/17 22 15
TSH 27 18 7
TSH 35 7 1
TSH 29 4 3
TSH 29/37 1 1
TSH 37 86 26
TSH 40 1 1
Ilustración 431: Relación numeral de fragmentos e vasos de TSH, segundo tipos (hai que engadir un vaso
sen tipo).
1,79%
46,43% 1,79% TSH 7
1,79%
TSH 15/17
TSH 27
TSH 35
TSH 29
TSH 29/37
TSH 37
26,79%
TSH 40
Sin tipo
1,79%
5,36%
1,79% 12,50%
Ilustración 432: Porcentaxe de vasos de sixilatas de cada tipo.

As formas recuperadas son, polo tanto, pratos (TSH 15/17), cuncos (TSH 27, TSH 29,
TSH 29/37, TSH 35, TSH 37 e TSH 40) e tapadeiras (TSH 7).
Os motivos que predominan son os círculos e os círculos segmentados, combinados,

en ocasións, con palmetas. Á súa vez, estes
Formas TSH 7 30-150 d.C.
aparecen frecuentemente separados por aras.
Lisas TSH 70-150 d.C.
Recuperáronse varios fragmentos
15/17
mínimos onde se puido constatar a aparición de
TSH 27 40-300 d.C.
decoracións de ángulos e dous fragmentos de
TSH 35 50-200 d.C.
TSH 29 que presentan figuración animal.
Formas TSH 29 50-150 d.C.
A cronoloxía tipolóxica das pezas
Decoradas TSH29/37
establecémola entre os séculos II-IV d. C.
TSH 37 50-300 d.C.
Ilustración 433: Táboa cronolóxica da sigillata84.
TSH 40 50-100 d.C.
Destacar, dentro dos fragmentos recuperados, a peza con inscrición realizada polo
propietario (VALI) –ver imaxe seguinte– e as tres marcas de alfar recuperadas.
A primeira marca feita nun fondo de TSH 37, do que só se pode ver a primeira e a
última letra O[...]A, a segunda marca nun
fondo de TSH 15/17 no que só se poden
identificar letras soltas no interior
[...]XO[...]D X e a terceira nun fragmento
de fondo indeterminado no que se aprecia
OF·ST[...].85
Ilustración 434: Graffiti nun fondo de TSH 37.
84
(Fonte: Roca et Al, 1999) Na presente táboa cronolóxica inclúense os datos correspondentes á TSH e TSHT ,
posto que algunhas destas formas continuarán producíndose en época baixoimpeiral (a partir de mediados do
século III d. C.) e non é descartable que aparezan en campañas sucesivas.
85
O estudo destas marcas está a ser realizado polo Prof. Caamaño Gesto e o seu equipo.

Marca n.º1
Inscrición identificada: O[....]A
Forma: TSH 37
Vaso: 110
Descrición: Localizado na parte interior dun fondo cerámico. Inscrición feita con
letras de 0,2 cm.
Selo inscrito nun rectángulo de 3,15 cm x 0,5 cm. Rectángulo situado na parte interior
dun círculo de 4,9 cm de diámetro.
Estudo: A mala
conservación do selo fai que sexa moi
complexo o seu estudo, posto que non
hai referencias suficientes.
Ilustración 435: Marca TSH n.º1.
Ilustración 436: Debuxo da marca de alfar sobre TSH 3786
86
A marca está a escala 1/1, mentres que o debuxo da peza está escalado segundo a escala gráfica que se achega
ao pé da peza.

Marca n.º2
Inscrición identificada: [...]XO[...]D X
Forma: TSH 5/17
Vaso: 740
letras de 0,3 cm.
Selo inscrito nun rectángulo de 3,1 cm x 0,55 cm (na parte dereita) e 0,4 cm (na parte
esquerda) –ver imaxe–. Rectángulo
situado na parte interior dun círculo
dobre de 3,3 cm de diámetro o
interior.
Estudo: As poucas
letras identificadas dificultan a
interpretación da marca.
Ilustración 437: Marca TSH n.º2.
Ilustración 438: Debuxo da marca de alfar sobre TSH 15/17

Marca n.º3
Inscrición identificada: OF·ST[...]
Forma: Indeterminada
Vaso: 208
letras de 0,2 cm.
Selo inscrito nun rectángulo de
máis de 2,2 cm x 0,5 cm.
Estudo: A mala
conservación do selo fai que sexa moi
complexo identificar a mesma.
Ilustración 439: Marca TSH n.º3
Ilustración 440: Debuxo de marca cerámica sobre TSH de forma indeterminada.

Distribución vertical de fragmentos de TSH.

Distribución de TSH
Nivel Unidade Estratigráfica N.º frag.
Nivel 1 Superficie 1
UE 1 8
UE 2 20
UE 4 17
UE 6 11
UE 7 72
UE 8 1
UE 10a2 30
UE 11 75
UE 12 4
Ds. R. N. 5
UE 14 2
UE 29 16
UE 33 1
UE 42 6
UE 78 7
UE 87 40
UE 89 6
UE 91 3
UE 111 1
UE 112.I 1
Fragmentos sen UE 17
Nivel 2 UE 36 15
UE 49 1
Distribución vertical de vasos de TSH.

Distribución de TSH
Nivel Unidade Estratigráfica Nº Vasos
Nivel 1 UE 1 2
UE 2 2
UE 6 2
UE 7 14
UE 10a2 6
UE 11 12
UE 12 1
UE 29 3
UE 42 1
UE 78 2
UE 87 5
UE 89 3
Nivel 2 UE 36 2
Vasos sen UE 1

A cerámica TSH concéntrase, nas UE que se corresponden, fundamentalmente, co

primeiro nivel, salvo en dúas UE do nivel 2 nas que se identifican 16 fragmentos e só 2 vasos.
Isto estanos a falar, conxugando a distribución vertical coas cronoloxías dadas, dun
último horizonte de ocupación que se
movería entre os séculos II a IV d. C.,
época plenamente romana87.
Ilustración 441: Fragmento de TSH 40.
Pero estas datas, se ben parecen

claras para o final –posto que tamén se recuperou cerámica gris cociña e cerámica local de
tradición romana que levaría a orientación incluso ata o V– non o están cara a atrás, pois se é
certo que a tipoloxía TSH é clara, temos restos cerámicos de tradición local en depósitos
inferiores (como se viu na análise estratigráfica), sen que teñan material de importación
asociado que pode referir a momentos anteriores, e aos que ademais podemos engadir as datas
de 14-C que nos levan a momentos prerromanos. Pero este tema temos que abordalo máis
adiante, cando presentemos máis datos.
87
En todo caso, non sería anterior ao século II d. C. nos contextos en que aparece material deste tipo, posto que,
aínda que se comeza a fabricar no século I d. C., non será ata o s. II d. C. cando teña unha alta produción e
chegue a case todo o occidente romano.

Ilustración 442: TSH - formas lisas.

Ilustración 443: TSH - formas decoradas.

Ilustración 444: Reconstrución virtual 3D da forma TSH 35 a partir dos fragmentos recuperados cos que
se puido construír un perfil. Arriba, visión da forma reconstruída e abaixo visión da forma reconstruída e
coa textura correspondente aplicada.

Cerámica de produción local

Os vasos identificados en cerámica de produción local son 705 (395 a partir de
fragmentos88 clasificados en grupos formais –fundamentalmente bordes– e 310 procedentes
doutros fragmentos89). O total de fragmentos de cerámica local é de 13.343 (5.674 fragmentos
identificados como formais e 7.669 identificados como informais).
43,97%
Vasos grupos
formais
56,03%
Vasos sin
grupo formal
Ilustración 445: Vasos obtidos a partir de fragmentos procedentes de grupos formais, fondos e vasos sen
grupo.
233
350 165
171
300 129
116 95 338
250 72
200 29 3 9 40 23 23
12
150
Fragmentos
100
114
50 53 46 30 62 Vasos
7 2 4 1 3 18 23 15 7 9
0
Abr.- Abr.- Abr.- Abr.- Abr.- Abr.- Crr- Crr- Crr- Crr- Crr- Crr- Crr- Crr- Crr-
01 02 03 04 05 06 01 02 03 04 05 06 07 08 09
Vasos
Fragmentos
Ilustración 446: Distribución de vasos segundo grupos formais (1.509 fragmentos e 395 vasos90).
88
Número mínimo de vasos.
89
Vasos establecidos a partir de bordes indeterminados, fondos –sobre todo das campañas 2002 e 2003, asas e
panzas con algunha decoración significativa.
90
Para que as contas aquí indicadas cadren coa táboa hai que engadir un fragmento de tapadeira que se
identificou como un vaso, aínda que non se inclúa na relación anterior.

Pouco máis da metade dos vasos identificados proceden de grupos formais (56,03%),
pero é moi probable que a maioría dos vasos identificados fóra destes grupos tamén se
poderían ter incluído dentro destes, se se conseguise ter asociados eses fragmentos “soltos”
aos seus bordes correspondentes. De aí que o estudo do material cerámico se centre nos
grupos formais, en primeiro lugar, dende o punto de vista dos vasos cerámicos e, en segundo
lugar, no estudo das decoracións, aínda que non se obvian, como é lóxico, as pezas
clasificadas como fondos ou asas.
A continuación comezaremos o estudo dos grupos formais e para iso incluímos unha
táboa onde se indica o n.º de fragmentos por grupo, o n.º de vasos identificados por grupo, a
porcentaxe destes en relación cos vasos identificados dentro do total de grupos formais e a
mesma porcentaxe en relación ao total de vasos identificados dentro da cerámica que
denominamos de forma xenérica “de produción local”. Isto é, toda a cerámica agás a TSH que
é un produto claramente importado.
% vasos en grupo % vasos sobre total
Grupo Formal n.º fragmentos n.º vasos
formal identificados
Abr-01 29 7 1,77% 0,99%
Abr-02 171 53 13,42% 7,52%
Abr-03 3 2 0,51% 0,28%
Abr-04 12 4 1,01% 0,57%
Abr-05 9 1 0,25% 0,14%
Abr-06 40 3 0,76% 0,43%
Crr-01 23 18 4,56% 2,55%
Crr-02 129 23 5,82% 3,26%
Crr-03 233 114 28,86% 16,17%
Crr-04 72 15 3,80% 2,13%
Crr-05 166 7 1,77% 0,99%
Crr-06 165 46 11,65% 6,52%
Crr-07 95 30 7,59% 4,26%
Crr-08 23 9 2,28% 1,28%
Crr-09 338 62 15,70% 8,79%
Tapadeira 1 1 0,25% 0,14%
Totais 1.509 395 100,00% 56,03%

Abr-01
O grupo 1 de formas abertas está constituído polos diversos pratos recuperados. Este
grupo conta con 7 vasos identificados, que supoñen o 0,99% do total de vasos. Contamos con
cinco variantes.
Os cacharros identificados presentan diversas formas e tamaños, incluso algún
presenta incisións no fondo facendo círculos concéntricos.
Todas as formas aquí
400 incluídas parecen ter servido de
395
300 recipientes de mesa.
200
100
Ilustración 447: Gráfica de relación entre
0 7 vasos de grupos formais e vasos Abr.-01.
T. Vasos
Abr.-01 Hai dúas variantes, a simple
vista, na calidade da pasta. Por un
lado temos unha que é máis grosa e semellante á maioría das cerámicas, e outra que é bastante
fina e indica unha elaboración máis coidada –probablemente elaborada dentro da tradición
romana–. Todos os vasos que se engloban dentro deste epígrafe semellan ter sido elaborados a
unha velocidade de torno alta, polos acabados que presentan.
En canto ás pezas en si, presentan o borde recto e desenvolven pouca altura.
A única decoración que
achamos preséntana, como se indicou,
no fondo: un motivo lineal inciso.
Ilustración 448: Vaso 631. Prato. Grupo

Abr-01.
Os diámetros da boca dos

exemplares que se conservan móvense
entre os 17 cm e os 23 cm, aínda que
un vaso presenta un diámetro de 29 cm.
Contamos con cinco relacións directas borde/fondo, estas son 17/16, 19/13, 21,5/18,
23/22 e 29/19. Como se pode observar, salvo nun caso, a diferenza entre o diámetro da boca e
o do fondo é mínima.

Ilustración 449: Cerámicas incluídas no Abr-01

Distribución vertical de fragmentos do Grupo Abr-01.
Distribución de fragmentos
Sen UE 1
Nivel 1 UE 1 1
UE 2 3
UE 6 1
UE 7 3
UE 10a2 1
UE 11 1
UE 78 1
UE 87 1
UE 93 14
Nivel 2 UE 49 2
Como se pode observar na táboa precedente, os restos do Grupo Abr-01 atópanse,

fundamentalmente, en unidades estratigráficas de uso, tendo unha ampla representación na
UE 93 que se localiza dentro da cociña da vivenda n.º5.
Dentro dos niveis de ocupación achamos exemplos deste grupo no primeiro e no
segundo, aínda que neste último en menor medida, polo que podería tratarse dalgunha
inclusión.

Abr-02
Este é o grupo máis abundante dentro das formas abertas. Dividiuse en tres bloques
(A, B e C91), segundo as características do perfil que presentaba o vaso.
Para este grupo identificáronse 53 vasos, que supoñen o 7,52% do total de vasos, entre
eles temos dende perfís rectos ata perfís facetados.
Todas as formas aquí incluídas parecen ter servido de recipientes de mesa / cociña
que, nalgún caso, presentan marcas de ter pasado polo lume.
A elaboración local presenta diversas calidades no acabado –ao menos agora tras o
paso do tempo–. A fabricación indica unha alta velocidade no torno.
En canto ás pezas en si, estas desenvolven un concepto recipiente de fácil acceso ao
fondo do mesmo, cuncos e cuncas poden ser unha denominación bastante correcta.
400
395 Ilustración 450: Gráfica de relación entre
300 vasos de grupos formais e vasos Abr-02.
200
100 A ausencia de decoración

53
0 parece presentarse como unha das
T. Vasos características, aínda que hai pezas
Abr.-02
nas que se constata algún motivo
inciso (liñas e brunidos). En todo caso, estas son as menos e os motivos son os comúns para a
cerámica de Zoñán: incisións e retículas brunidas.
Nota á parte merecen os recipientes que seguen o modelo identificado como Vaso 694
(debuxo n.º5 da columna da dereita da lámina
correspondente). Este modelo presenta un
engobe que lle dá un acabado vermello. Este
acabado considerouse decoración e agrupouse
dentro do grupo “decoración pintada”.
Ilustración 451: Detalle do interior do vaso 695 -

variante de perfil do modelo "Vaso 694".
Os diámetros da boca dos exemplares que se conservan móvense entre os 10,5 e os 43

cm, variando segundo o subgrupo. A variante “A” está entre os 12 e os 36 cm, cun exemplar
91
Cada variante ocupa unha das columnas da lámina correspondente.

de 43 cm que pode ter derivado dunha mala medición, posto que só se conta cun 5% do total
do borde, se o diámetro é correcto.
A variante “B” estaría entre os 10,5 cm e os 19 cm e a “C” entre 14 e 39 cm.
Neste grupo conseguíronse asociar as pezas suficientes para acadar 6 perfís completos
e así poder falar das relacións de diámetros borde / fondo. Estes son 14,5/6,7, 16/8, 19/18,
25/16, 34/33 e 36/35. Con estas relacións vemos como hai dúas estruturas de pezas: as que
presentan un diámetro case igual entre borde e fondo, co que poderiamos falar de escudelas
propiamente, e, por outra banda, temos as que amosan unha diferenza importante entre ambas
as medidas, o que nos levaría a formular a hipótese de que se trata de pezas que poderiamos
denominar cuncas.
Distribución vertical de fragmentos do Grupo Abr-02
Superficie 1
Nivel 1 UE 1 1
UE 2 13
UE 6 5
UE 7 36
UE 11 20
UE 29 3
UE 78 17
UE 87 51
UE 88 1
UE 89 1
UE 93 4
UE 112.I 1
Ds. R. N.92 3
Nivel 2 UE 36 5
UE 49 2
UE 51 3
Nivel 4 UE 126 1
Sen UE 3
Este tipo de formas, como se observa na táboa de distribución vertical, aparece

representado en todo o rexistro arqueolóxico dunha maneira bastante uniforme, aínda que
predominan os achados nas capas de uso no nivel 1.
92
Esta parte inclúese baixo o Nivel 1, posto que a zona de aparición delas foi baixo a UE 12 e esta pertence ao
nivel 1. Consideramos que estes restos poden proceder, por tanto, desta UE superior.

Ilustración 452: Vaso 627. Abr-02.
48 dos vasos identificados

están ubicados no nivel 1, mentres que
no nivel 2 identifícanse 3 e no nivel 4
só 1.
Ademais hai que indicar que 1
vaso está definido a partir deses 3
restos que están inventariados sen UE.
Ilustración 453: Cerámicas incluídas no Abr-02

Abr-03
Este grupo está constituído por exemplares cerámicos do “tipo Corredoiras”, que
presentan unha orixe castrexa. Estes podemos definilos como cuncos cun engrosamento do
borde cara ao interior.
A elaboración é local e a fabricación a alta velocidade no torno.
Durante toda a escavación só se
400 recuperaron 3 fragmentos que
395
300 poidamos incluír neste grupo e
200 identificáronse 2 vasos, o que supón un
100 0,28% do total de vasos.
0 2 Ilustración 454: Gráfica de relación entre
T. Vasos vasos de grupos formais e vasos Abr-03.
Abr.-03
Nos fragmentos recuperados non se acharon restos de decoración93.

Os diámetros identificados son de 22 cm e 30 cm.
Nivel 2 UE 49 1
UE 51 1
Sen UE 1
Como se pode observar na táboa precedente, os restos identificados con UE do Grupo

Abr-03 están situados en UE de uso no interior e exterior do Espazo nº1 e correspóndense co
Nivel 2 de ocupación de Zoñán. Estes restos
están definidos como un único vaso, con 22
cm de diámetro. O fragmento sen UE tamén
se identifica como vaso.
Ilustración 455: Exemplo cerámico deste grupo.

Fragmento identificado como "vaso 675"
93
A típica destes vasos é en franxas na parte superior do borde.

Ilustración 456: Cerámicas incluídas nos grupos Abr-03 e Abr-04.

Abr-04
Este grupo está constituído por dúas variantes de cazola baseadas no seu perfil, tal
como se pode ver nos debuxos correspondentes. Identificáronse 4 vasos (0,57%), que se
agrupan en dúas variantes. Para a variante “A” contamos con tres vasos e para a “B” cun só.
As pastas, en ambos os casos, son bastante grosas e a elaboración preséntase como
local cuns acabados de boa calidade. Está fabricado en torno con velocidade alta.
Estas pezas presentan un perfil lixeiramente flexionado, aínda que non dificultan o
acceso ao interior do recipiente. Contan, tamén, cun borde forte que, no caso “B”, se ve
reflectido cun reborde interior.
Presenta unha decoración incisa (retícula brunida de liña grosa), no caso “A”; mentres
que para o “B” esta non existe.
400
395
100
0 4
T. Vasos exemplares que se conservan
Abr.-04
móvense entre os 31 e os 37 cm,
amosando unha gran homoxeneidade.
Os exemplares identificados como “A” poden ser un único vaso, polas semellanzas
que se observan nas pezas que temos. Isto non se pode afirmar rotundamente, posto que os
restos destes dous vasos apareceron en campañas diferentes e, ao ter que depositar cada ano as
pezas no Museo Provincial de Lugo, non se pode proceder a unha asociación directa.
Nivel 1 UE 14 2
Nivel 2 UE 36 10
A distribución vertical amósanos que os restos recuperados están en relación co nivel

2, posto que a UE 14 é un pavimento que foi usado no nivel 1, pero que pode ter material que
proceda de usos anteriores. Mentres que a UE 36 é unha capa de uso plenamente da segunda
etapa de habitación.

En todo caso, vemos que o número de restos predomina no nivel 2 sobre o 1, a pesar
de que o número de vasos identificado para cada un dos niveis é o mesmo: 2 vasos.
Ilustración 458: Fragmento de cazola "A".

Abr-05
Este grupo está constituído por morteiros. Só se puido identificar 1 vaso (0,14%) a
partir de 9 fragmentos.
Polos rasgos de elaboración parece ser de fabricación local. Presenta unhas pastas
bastante grosas e cun desgrasante grande (máis
de 2 mm. nalgún caso). Fabricado a torno, o seu
aspecto parece indicar que foi elaborado a
velocidade alta.
Ilustración 459: Fragmentos de morteiro.
Presenta un labio desenvolvido que ten un

pequeno rebaixe nunha parte para facilitar o feito de verter. O acceso ao interior do recipiente
é sinxelo.
Non presenta decoración de
400
395
ningún tipo.
300
100
0 1 O diámetro da boca é de 16
T. Vasos cm.
Abr.-05
Nivel 1 UE 6 4
UE 12 1
Ds. R. N.94 4
Todos os fragmentos recuperáronse dentro do nivel 1.
94
Esta parte inclúese baixo o Nivel 1, posto que a zona de aparición destas foi baixo o nivel 12 e este pertence ao
nivel 1.

Abr-06
Este é o grupo das tazas. Constatáronse restos no 2002 e no 2003. Pola contra, no ano
2005 identificouse, in situ, un recipiente que incluímos aquí polas súas características formais,
pero que presenta un perfil un tanto diferente ás dúas constatadas, posto que o fondo presenta
diámetro maior que o borde, asemellándose máis a un recipiente de “xarra de cervexa” actual
que a unha ‘taza’ ou cunca.
Os tres vasos identificados
400 neste grupo supoñen o 0,43% do total
395
300 identificado.
200
0 3
T. Vasos Este é un grupo onde se
Abr.-06
documenta decoración nas pezas atopadas:

acanaladuras incisas con retícula brunida para o
exemplar que se pode apreciar na imaxe a continuación.
E para os outros dous só unha liña incisa horizontal en
panza.
Ilustración 462: Cunca decorada con liñas incisas horizontais e

retícula brunida.
Os tres modelos –tal como se ven nos debuxos
dos mesmos e de esquerda a dereita– presentan perfís completos. Grazas a estes puidemos
establecer tres relacións directas entre diámetros borde/fondo; estes son 11/5, 10/5 e 5,6/8.
Aquí podemos apreciar como o último presenta menos boca que fondo e, como se ve nos
perfís, non se parece demasiado ao que hoxe identificamos como ‘taza’ ou cunca.
Ilustración 463: Cacharro in situ (esq.) e cacharro reconstruído (der.). Vaso 624.

Nivel 1 UE 2 4
UE 11 16
UE 92 20
Todos os vasos proceden do nivel 1. Dentro de cada UE identificouse un único vaso.

Neste grupo formal constátase unha tradición romana para o modelo “B” –cunca
(‘taza)’ con retícula brunida– que presenta paralelos en contextos romanos da cidade de
Lugo95.
95
Paralelos a este subgrupo en Alcorta (2001) como Tipo L16 (3) p 123.

Ilustración 464: Cerámicas incluídas nos grupos Abr-05 e Abr-06.

Crr-01
Este grupo composto por vasos globulares está constituído por 18 vasos que supoñen o
2,55% do total.
A elaboración parece ser local, polos acabados que posúen os vasos. As formas
identificadas baixo este epígrafe están fabricadas a torno con diversa velocidade. Isto pódese
apreciar nas marcas que presentan as paredes dos cacharros –visibles a simple vista.
En canto ás pezas en si, estas desenvolven un concepto de borde redondeado invasado
que á súa vez pode presentar reforzo interior, como se ve en varias das formas identificadas,
ou pode presentar un borde simple.
Só dous dos modelos incluídos aquí presentan decoración e esta segue a liña do
conxunto do material: é escasa. A
400 decoración que se pode apreciar
395
300 consiste en acanaladuras horizontais
200 en panza..
0 19 vasos de grupos formais e vasos Crr-01.
T. Vasos
Crr-01
exemplares que se conservan móvense entre os 14 e os 25 cm por termo medio. Aínda así, hai
un exemplar maior (32 cm). Non se puido constatar ningún perfil completo que permitise
unha reconstrución do mesmo.
En todo caso, na produción local actual de Mondoñedo constátanse exemplares
globulares que hoxe se empregan como adorno.
Ilustración 466: Vaso globular actual. Empregado como papeleria nunha cafetería de Mondoñedo.

Distribución vertical de fragmentos do Grupo Crr-01
Nivel 1 UE 2 1
UE 6 1
UE 7 10
UE 10a” 3
UE 11 3
UE 78 1
UE 91 2
UE 114 1
UE 116 1
Ds. RN 1
Todos os fragmentos foron recuperados, como pode verse, no nivel 1.

Ilustración 467: Cerámicas incluídas no grupo Crr-01.

Crr-02
Aquí identificáronse 23 vasos (3,26%) a partir de 128 fragmentos. Debemos indicar
que contamos con tres vasos nos que se acadou a reconstrución.
Este grupo está constituído por vasos que presentan un borde recto ou lixeiramente
esvasado, sen que chege a haber un desenvolvemento do labio.
A elaboración é local e a velocidade do torno é alta, polos acabados que se poden
observar nas pezas.
Como se pode ver na lámina de debuxos correspondente, obsérvanse pezas con
decoración e pezas sen decoración. A
decoración que se aprecia é plástica
400
395 na transición á panza e acanaladura
300
no ombro. Aínda que hai exemplares
200
sen decoración.
100
0 23
T. Vasos Ilustración 468: Gráfica de relación entre

Crr-02 vasos de grupos formais e vasos Crr-02.
Os diámetros da boca dos exemplares móvense entre os 4,5 e os 20 cm, aínda que hai
un exemplar que chega aos 35 cm.
Para este grupo temos tres proporcións
borde / fondo, que son 4,5/4,5, 9,7/7,6 e
18/14. Hai que destacar que un destes
exemplares (o máis pequeno en diámetros)
presenta restos de metal no seu interior (restos
de chatoliñas semellantes ás que se podían
empregar para reforzar o fondo do calzado).
Ilustración 469: Vaso 111. Reconstruído en 2003.

Actualmente nas vitrinas do Museo Provincial de
Lugo.

Nivel 1 UE 2 1
UE 4 8
UE 7 11
UE 10a2 2
UE 11 67
UE 29 3
UE 88 1
UE 93 32
UE 116 1
Sen UE 1
Nivel 2 UE 36 1
Como se pode observar na táboa precedente, os restos atópanse principalmente

naquelas unidades estratigráficas de uso, posto que a UE 4 é o entullo de Villaamil que
procede de UE de uso, mentres que a UE 93 é un tellado queimado que ao caer invadiu as
pezas que estaban sobre o piso da cociña da vivenda n.º5.
Os vasos identificados no nivel 1 son 22, fronte a 1 só vaso do nivel 2.

Ilustración 470: Vaso 626 (arriba) e Vaso 628 (abaixo). Abaixo-esq. Visión xeral V-628. Abaixo-der. Visión
detalle: remaches no interior.


Crr-03
Este grupo está constituído por 114 vasos (16,17%) identificados a partir de 233
fragmentos. Estes presentan marcas de ter pasado polo lume –restos de cinza pegada–;
considerámolos, polo tanto, potas, fundamentalmente.
A elaboración é local, posto que a calidade do acabado da pasta é bastante bruta e os
perfís de rotura comúns a gran parte das cerámicas. A maior parte dos vasos que se engloban
dentro deste epígrafe son elaborados a unha velocidade baixa, polos acabados que presentan:
circunferencia bastante irregular, grosor da pasta
variable en zonas próximas, etc. Só algúns definen
claramente unha elaboración a maior velocidade.
Ilustración 472: Exemplo deste grupo con decoración de

retícula brunida.
En canto ás pezas en si, estas amosan o
borde lixeiramente esvasado. A transición interior á
panza é facetada, podendo estar esta transición reforzada cunha acanaladura.
Presenta unha decoración incisa –liñas brunidas verticais facendo un peiteado– no
borde e no colo96. Nas panzas –naqueles fragmentos conservados– só se puido constatar unha
decoración en retícula brunida, pero nun exemplar de mellores acabados que a maioría e xa
realizado a unha maior velocidade de
400
torno.
395
300

os vasos de grupos formais e vasos Crr-03.
100 114
0
exemplares que se conservan
T. Vasos
Crr-03 móvense entre os 17 e os 36 cm por
termo medio. Aínda así, hai
exemplares menores (12 cm) e maiores (41 e 45 cm).
Neste caso temos só un perfil completo que permite establecer unha relación
borde/fondo 18/13.
96
A gran cantidade de concreción que conservan adherida as pezas fai que este rasgo non se poida constatar en
todas as pezas. Nalgunhas está constatada a súa existencia, outras non presentan este tipo de decoración, pero hai
un último grupo no que non se pode apreciar o que hai exactamente. Non se optou por unha limpeza máis
profunda porque a calidade de conservación destas pezas non é excesivamente boa, co que unha limpeza máis en
profundidade podería ter estropeado as mesmas.

Nivel 1 UE 2 1
UE 6 2
UE 7 40
UE 10a2 11
UE 11 28
UE 12 1
UE 29 32
UE 42 4
UE 78 3
UE 87 3
UE 89 3
UE 93 1
UE 111 1
UE 112.I 1
UE 113 1
Nivel 2 UE 36 2
UE 38 5
UE 49 47
UE 51 24
Nivel 3 UE 95 2
Nivel 4 UE 126 7
Sen UE 11
Ds. R.N. 3
Como se pode observar na táboa precedente, os restos do Grupo Crr-03 localízanse

nos catro niveis de ocupación identificados.
Os vasos identificados no nivel 1 son 83, no nivel 2 son 23, no nivel 3 só 1, e os do
nivel 4 son 4.

Ilustración 474: Cerámicas incluídas no grupo Crr-03 (imaxe 1 de 2).

Ilustración 475: Cerámicas incluídas no grupo Crr-03 (imaxe 2 de 2).

Crr-04
Neste apartado agrúpanse 15 vasos (2,13%) procedentes de 72 fragmentos. Definímolo
tamén como potas, cun borde lixeiramente esvasado, como no caso anterior, pero a
elaboración é diferente. Este grupo está definido como potas “finas”, tentando indicar esa
maior calidade nos acabados que presentan. A maior parte dos fragmentos incluídos neste
grupo son “gris cociña”, aínda que temos outras cerámicas de pastas negras moi finas –en
canto a grosor.
Aquí as pastas son moito máis finas e foron elaboradas a unha velocidade maior que o
anterior. A elaboración correspondería, cabe supoñer, a unha produción rexional, posto que
este tipo de pastas aparecen, por exemplo, na cidade de Lugo (Alcorta, 2001).
Presenta unha decoración incisa –acanaladuras horizontais en panza– nalgunha das
formas clasificadas neste grupo, pero
400 a ausencia de decoración é a norma
395
300 común.
100 vasos de grupos formais e vasos Crr-04.
0 15
T. Vasos Os diámetros da boca dos

Crr-04
exemplares que se conservan están
entre os 11 e os 26 cm. Recuperouse, ademais, unha relación borde/fondo que é de 26/16,5.
Nivel 1 UE 1 2
UE 2 1
UE 7 6
UE 11 9
UE 12 1
UE 78 2
UE 87 10
UE 88 20
UE 91 1
UE 93 1
UE 123 1
Sen UE 3
Todos os restos documéntanse no nivel 1 –último momento de ocupación.


Crr-05
Este grupo está constituído por recipientes pechados tipo xarra ou anforeta.
aparentemente de tradición romana. O total de vasos identificados foron 7 (sobre 166
fragmentos), o que supón un 0,99% do total de vasos.
A elaboración deste tipo de vasos, con acabados moito máis finos e co uso da alta
velocidade para a súa elaboración, debemos considerala, cando menos, rexional, posto que
parecen seguir unha tradición romana en toda regra en paralelos en Lucus Augusti (Alcorta
2001).
A decoración localizada neste grupo é pintura vermella pola parte exterior (dec-43).
Cabe destacar, aquí, a
400 aparición dun vaso (anforiña) cun
395
300 texto ao redor da panza, detalle que
200 trataremos máis adiante.
100
0 7
T. Vasos vasos de grupos formais e vasos Crr-05.
Crr-05
Os diámetros da boca dos exemplares que se conservan e que se puideron medir

móvense entre os 3 e os 8 cm.
Consérvanse tamén dous perfís completos: 7/11 e 3,5/6,8 (borde/fondo,
respectivamente).
Nivel 1 UE 7 1
UE 11 4
UE 78 5
UE 87 109
UE 93 27
UE 94 15
UE 112.I 4
Sen UE 1
Todos os vasos documéntanse dentro do nivel 1.

Ilustración 479: Dous exemplos deste grupo. Na imaxe inferior, frontal e perfil de anforiña (vaso 629).


Crr-06
Os fragmentos identificados para esta forma son 165, dos que se conseguiron
identificar 46 vasos, o que supón o
6,52% do total de vasos identificados.
400
395 Este grupo está constituído
300
por vasos de borde esvasado sen labio
200
desenvolvido e con perfil sinuoso.
100
0
46 Neste grupo mestúranse diversas
T. Vasos facturas, aínda que todas a partir dun
Crr-06
torno de alta velocidade.
Ilustración 481: Gráfica de relación entre vasos de grupos formais e vasos Crr-06.
A decoración que presenta este grupo é escasa e, naquelas formas que a posúen,
podemos ver decoración plástica (cordón triangular en panza) e decoracións incisas (dúas
acanaladuras cunha liña sinuosa no interior de ambas e brunidos verticais en panza).
Os diámetros da boca dos exemplares que se recuperaron móvense entre os 8 e os 21
cm. Hai que destacar dous diámetros de 28 e 30 cm, que superan a media. Ademais, hai tres
relacións borde/fondo que son 19/9,5 – 15/7,5 e 14,5/8,2.
Nivel 1 UE 1 2
UE 2 6
UE 6 1
UE 7 28
UE 11 12
UE 12 2
UE 87 4
UE 89 3
UE 92 34
UE 93 45
UE 113 1
UE 114 2
Ds. R.N 5
Nivel 2 UE 36 1
UE 49 1
Sen UE 3

Os fragmentos recuperados pertencen a

dous niveis distintos, pero só se identificou un
vaso fóra do nivel 1 e identificouse só cun único
fragmento, o achado na UE 36.
Ilustración 482: Exemplar deste grupo.
Ilustración 483: Cerámicas do grupo formal Crr-06.

Crr-07
Este grupo está constituído por cacharros con labio desenvolvido, que ademais
presentan unha acanaladura presumiblemente para a colocación dunha tapa. Continuamos co
borde esvasado. A elaboración é local e a velocidade do torno é alta, dadas as características
da peza.
Cabe destacar que ademais algúns dos exemplares deste grupo chegan a ter unha
importante sinuosidade no labio. Por último, indicar que se constataron varios exemplares con
asa.
O volume de fragmentos identificados neste epígrafe foron 95, entre os que se
puideron identificar 30 vasos, o que supón un 4,26% do total de vasos identificados.
Este grupo presenta un número escaso de decoración nos casos estudados, limitándose
a brunidos de liñas verticais en colo e
400 panza combinados (nun único caso)
395
300 con liñas incisas horizontais en panza
200 (Dec-41b).
100
30
0
Crr-07
Os diámetros da boca dos exemplares estudados están entre os 11 e os 26 cm.

Consérvase un perfil completo borde-fondo de 13/7,8 cm. Con todo, hai que indicar que
temos un diámetro para o borde de 44 cm, pero é un único fragmento.
Nivel 1 UE 7 24
UE 11 10
UE 12 2
UE 29 1
UE 78 2
UE 87 52
UE 89 2
Sen UE 1
Nivel 2 UE 51 1

Ilustración 485: Cerámicas incluídas no grupo formal Crr-07.

Este grupo aparece ben documentado dentro das UE do Nivel 1, aínda que hai que
indicar que un fragmento foi recollido na UE 51 dentro do Nivel 2. Este fragmento
individualizouse como vaso cerámico (presenta 12 cm de diámetro) e identificouse co número
186.

Crr-08
Os fragmentos identificados baixo este epígrafe son 23, dos que se puideron extraer 9
vasos, que supoñen o 1,28% do total de vasos identificados.
Este grupo está constituído por cacharros con labio desenvolvido e colo cilíndrico.
Continuamos co borde esvasado.
A elaboración é local e a velocidade do torno é alta, dadas as características da peza.
Este grupo presenta decoración só nun caso (Dec-24h), consistente nun brunido de
liñas verticais no colo.
Os vasos deste grupo marcan
400 a transición colo-panza, de forma
395
300 xeral, cunha acanaladura.
vasos de grupos formais e vasos Crr-08.
100
0 9
T. Vasos Os diámetros da boca dos

Crr-08
exemplares estudados van dos 15 aos
20 cm, aínda que se constatan tres exemplos de maior tamaño no borde 29,5 cm, 30 cm e 31
cm, sen que se conserve ningún perfil completo.
Nivel 1 UE 1 1
UE 2 2
UE 7 9
UE 87 1
UE 89 7
UE 111 1
UE 116 2
Nivel 2 UE 36 1
UE 51 2
Nivel 4 UE 126 2
Sen UE 2
Este grupo ten a súa maior representación nas UE do Nivel 1, pero tamén se pode
constatar no Nivel 2 e no Nivel 4. Debemos indicar que no Nivel 2 se identifican dous vasos e

no Nivel 4 identifícase un só, aínda que o fragmento recuperado en UE 111 tamén pertencería
a este vaso.
Ilustración 488: Exemplo de cerámicas incluídas neste epígrafe. Neste caso, a peza de maior tamaño
presenta decoración.

Crr-09
Este grupo está constituído por vasos con labio desenvolvido que presentan un colo en
embude ou funil. Continuamos co borde esvasado. A elaboración é local e a velocidade do
torno é alta, dadas as características das pezas.
Neste epígrafe incluíronse 338 fragmentos, que supuxeron 62 vasos identificados (un
8,79% do total de vasos).
Este grupo presenta unhas decoracións moi escasas nos casos estudados. Só se
constataron decoracións plásticas de
400 cordón en panza, de engrosamento de
395
300 colo, liñas brunidas verticais en colo e
200 panza e algunha liña incisa
100 horizontal.
62
0
Crr-09
Os diámetros da boca están entre os 15 e os 45 cm, aínda que hai un exemplar que
presenta un diámetro maior de 46 cm. Contamos cunha reconstrución (imaxe que se pode ver
na páxina seguinte) que permitiu acadar unha relación borde/fondo: 29/14,5.
Nivel 1 Superficie 1
UE 1 9
UE 2 32
UE 4 22
UE 7 45
UE 10a2 89
UE 11 43
UE 29 10
UE 42 4
UE 78 15
UE 87 55
Nivel 2 UE 49 5
UE 51 3
Sen UE 3


Este grupo aparece constatado fundamentalmente en UE do Nivel 1, aínda que

podemos encontralo tamén no Nivel 2, onde se identificaron 3 vasos.

Tapadeira
Constatouse un único fragmento de cerámica –borde– que podería atribuírse a un
fragmento de tapadeira. Polo seu nivel de inclinación e por presentar unha suave liña incisa na
súa parte exterior.
Esta presenta un diámetro de 20 cm e foi recuperada na UE 7 pertencente ao Nivel 1,
nunha zona con importantes alteracións derivadas de árbores e traballos agrícolas unidos á
escasa potencia do solo para a zona.

Decoracións cerámicas
No momento de abordar a clasificación cerámica, como xa se indicou anteriormente,
avanzouse na caracterización, superando, en certa medida, a rixidez dunha táboa meramente
formal de descrición exhaustiva do aspecto, pensada nos primeiros momentos para pasar a
establecer grupos formais que falen algo mellor da realidade cerámica localizada e que
permitan exprimir máis o material recuperado.
No caso das decoracións procédese a unha descrición o máis completa das mesmas,
realizando unha codificación para facilitar os rexistros. Así, a clasificación formal de
decoración consta de catro columnas: descrición, imaxe da decoración, codificación da
mesma e fragmentos do tipo de decoración, indicado xunto coa porcentaxe con relación ao
total de fragmentos de panzas (aquí inclúense os fragmentos formais e informais) e
porcentaxe con respecto ao total de fragmentos clasificados seguindo estes criterios aquí
indicados.
O total dos fragmentos de panzas (2.021 formais + 7.669 informais) é de 9.690 e o
total de fragmentos de panzas inventariadas como formais é de 2.021 (20,86% do total de
fragmentos de panzas). Destas, clasificáronse nos grupos que se presentan a continuación
1.382 fragmentos (que son o 13,70% do total de panzas e o 68,38% do inventario formal), dos
que 425 fragmentos puideron ser incluídos nos grupos formais Abertos e Cerrados formulados
anteriormente.
A clasificación está estruturada en decoracións plásticas, incisas e impresas, mantendo
esta xerarquía á hora de explicar as decoracións. Isto é, se nunha peza hai decoracións plástica
e incisa, está clasificada en
plástica, e así nas tres
categorías.
Ilustración 493: Exemplo de peza

decorada.

Na descrición formal aténdense aos seguintes aspectos (exemplo de decoración

plástica):
Exemplo.
1º Motivo decorativo Cordón / Botón /...
2º Illado / Asociado Illado / Asociado
2ºB Motivos incisos / impresos Cordón con círculos
(asociado) e interrelación entre ambos impresos divididos en
metopas.
3º Liso / Decorado (en incisas Liso / Decorado
non)
3ºA Liso_Sección Sección triangular
3ºB Decorado_Tipo decoración Decorado con incisión
facendo puntas de diamante.
4º Orientación e Ubicación Cordón horizontal na parte
(Indícase, entre parénteses, a alta da panza.
ubicación que se dá
principalmente nos vasos –
pode haber outras).
En todo caso, as decoracións están subordinadas á identificación de formas levada a

cabo a través de perfís e establecidas en grupos formais, como se pode observar nas láminas
precedentes.
Distribución de restos cerámicos con decoración

Dentro do grupo asociado a vasos cerámicos identificáronse as seguintes decoracións:
- Formas Abertas: 9, 18b, 24c, 24d, 24i e 30b
- Formas Cerradas: 1, 9, 10, 11, 12b, 13, 23, 24c, 24h, 27, 27b, 29, 30, 37b, 41b, 42
e 47
(Modelos no catálogo que segue).

Resumo de distribución de fragmentos clasificados nos grupos decorativos

establecidos e porcentaxe sobre o total de fragmentos decorativos cualificados. (1.382
fragmentos):
Decoracións Fragmentos Porcentaxe Decoracións Fragmentos Porcentaxe

1 76 5,50 24f 1 0,07
2 36 2,60 24g 0 0,00
3 1 0,07 24h 41 2,97
4 1 0,07 24i 41 2,97
5 6 0,43 25 4 0,29
6 15 1,09 26 4 0,29
7a 2 0,14 26b 2 0,14
7b 1 0,07 27 15 1,09
8 11 0,80 27b 45 3,26
9 224 16,21 28 80 5,79
10 78 5,64 29 37 2,68
11 8 0,58 30 3 0,22
11b 6 0,43 30b 14 1,01
12 3 0,22 31 3 0,22
12b 17 1,23 32 1 0,07
13 174 12,59 33 4 0,29
14 4 0,29 34 2 0,14
15 3 0,22 35 2 0,14
16a 1 0,07 36 1 0,07
16b 4 0,29 37a 1 0,07
17a 7 0,51 37b 27 1,95
17b 8 0,58 38 1 0,07
18 17 1,23 39 4 0,29
18a 4 0,29 40 4 0,29
18b 14 1,01 41a 10 0,72
19 2 0,14 41b 38 2,75
19b 5 0,36 42 15 1,09
20 6 0,43 43 7 0,51
21 2 0,14 44 1 0,07
22 2 0,14 45 1 0,07
23 15 1,09 46 1 0,07
24a 61 4,41 47 6 0,43
24b 11 0,80 48 1 0,07
24c 66 4,78 49 2 0,14
24d 42 3,04 50 11 0,80
24e 9 0,65 51 1 0,07
dec-pl-indef 9 0,65
Total 1.382 100,00

Catálogo de decoracións:
Decoración plástica
Descrición Imaxe Cod. %
Cordón 7697
Illado 0,78%98
Liso Dec-1 5,50%99
Sección triangular
Horizontal en panza (en ombro)
Cordón 36
Illado 0,37%
Liso 2,60%
Sección semicircular Dec-2
Horizontal en panza (en ombro e na xunta
colo-panza)
Cordón 1
Illado 0,01%
Liso Dec-3 0,07%
Sección cadrada
Horizontal en panza (en ombro)
Cordón 2
Illado 0,02%
Decorado –puntas de diamante Dec-7a 0,14%
Sección triangular
Vertical en panza
Cordón 60
Asociado: incisión: acanaladura no ombro 0,62%
simple (A) ou dobre (B). Dec-27a 4,34%
Liso
97
Número de fragmentos.
98
Porcentaxe sobre o total de panzas identificadas (formal + informal [9.690 fragmentos]).
99
Porcentaxe sobre o total de pezas clasificadas nestes grupos decorativos (1.382 fragmentos).

Sección semicircular
Horizontal marcando transición borde
panza.
Dec-27b
Cordón dobre 6
Asociado a incisión –acanaladura 0,06%
refonzando a plástica formando franxas. Dec-5 0,43%
Liso
Sección triangular
Horizontal en panza
Cordón triple 6
Lisos 0,06%
Sección triangular transición colo-panza Dec-20 0,43%
Sección semicircular en panza
Horizontais en panza
Cordón 15
Asociado –incisión: acanaladuras 0,15%
horizontais. Divide en metopas con 1,09%
brunidos verticais e reticulados- + Acana-
laduras (tres) marcando franxas con: Dec-6
incisións de peite nunha franxa e
impresión en “S” noutra. Sección
semicircular das acanaladuras.
Liso
Vertical en panza

Cordón 11
Asociado –brunidos oblicuos en franxas 0,11%
que semellan espiñas de peixe con cordón 0,80%
na parte central. Dec-8
Liso
Sección triangular
Horizontal en panza
Cordón 28
Asociado –retícula brunida 0,29%
Liso Dec-37a 2,03%
Horizontal en panza
(B)
Asociado: acanaladuras incisas (2) e
retícula brunida. Cordón e acanaladuras Dec 37b
fan franxa horizontal.
Cordón 1
Asociado –círculos impresos en metopas 0,01%
Decorado –puntas de diamante Dec-7b 0,07%
Sección triangular
Vertical en panza
Botón 1
Illado 0,01%
Liso Dec-4 0,07%
Sección semicircular / Planta circular
En panza

Botón 1
Illado 0,01%
Liso 0,07%
Sección cónica / Planta circular Dec-32
En panza
Botón 1
Asociado: liñas peiteadas e incisións de 0,01%
peite formando franxas. 0,07%
Liso Dec- 46
Sección cónica / planta circular
En panza

Decoración incisa
224
2,31%
Dec-9 16,21%
1 liña
7
0,07%
Dec-17a 0,51%
Acanaladuras
Illada
Sección semicircular 78
Horizontal en panza 0,80%
Dec-10 5,64%
2 liñas
8
0,08%
Dec-17b 0,58%

17
Acanaladuras 0,18%
Illadas 1,23%
Sección semicircular Dec-30a
Illadas unha doutra
(B)
Acanaladuras
Illadas
Sección semicircular Dec-30b
En fondo –exterior
Illadas unha doutra
14
0,14%
3 liñas Dec-11a 1,01%
Acanaladuras
Illadas
Sección cadrada
Horizontal en panza
(11B-sección semicircular) Dec-11b

20
0,21%
4 liñas Dec-12a 1,45%
(12B: 4 liñas agrupadas dúas

e dúas formando franxa)
Dec-12b
1
Motivos rectos e circulares 0,01%
Illados Dec-38 0,07%
En panza
Rebaixe 3
Illado 0,03%
Horizontal marcando transicións Dec-31 0,22%
(neste caso colo-panza)
41
0,42%
Brunido Dec-24h 2,97%
Illado
Liñas verticais en colo

174
1,80%
12,59%
Brunido
Illado Dec-13
Liñas verticais en panza
37
Brunido 0,38%
Illado Dec-29 2,68%
Liñas oblicuas irregulares en panza
Peiteado 1
Illado 0,01%
Sección triangular Dec-16a 0,07%
Ondas de distribución horizontal en
panza.
Acanaladuras 3
Asociadas con acanaladuras. 0,03%
Horizontais, verticais e oblicuas Dec-15 0,22%
formando retícula.
En panza

Acanalduras horizontais (1+1) 1

Asociada con acanaladuras formando 0,01%
picos. 0,07%
Franxa horizontal en panza Dec-45
Acanaladuras (dúas) marcando franxa 2

Asociado –a puntos incisos 0,02%
Sección semicircular Dec-21 0,14%
Distribución horizontal en panza

Asociado –a puntos incisos formando 0,04%
círculos. Dec-25 0,29%
Distribución horizontal en panza
Acanaladura 4
Asociada (acanaladura sinuosa de 0,04%
desenvolvemento horizontal). Dec-40 0,29%
Sección semicircular –ambas
Horizontal en panza

Asociado (acanaladura sinuosa de 0,04%
desenvolvemento horizontal). Dec-16b 0,29%
Horizontal en panza
Incisións de peite 2
Asociada a círculo impreso 0,02%
En panza Dec-49 0,14%

2
0,02%
Dec-19 0,14%
Dec-19b
Acanaladuras (dúas) marcando franxa

Asociado -incisións de peite no
interior.
2
0,02%
Horizontal en panza
Dec-22 0,14%
15
0,15%
Dec-23 1,09%

Asociado incisión–punteado (entre 0,02%
ambas). Dec-34 0,14%
Horizontal en panza
Acanaladuras 3 41
Asociadas a brunidos en oblicuo 0,42%
En panza Dec-24i 2,97%

Acanaladura (1 ou 2) 35
Asociada –retícula fina brunida 0,36%
Sección semicircular Dec-18a 2,53%
Horizontal en panza –delimita o
brunido na parte superior.
Dec-18b
(B: catro acanaladuras marcando
franxa agrupadas dúas e dúas).
Acanaladuras (2 dúas 2) 15
Marcando franxa 0,15%
Asociada con brunido en oblicuo Dec-42 1,09%
Franxa en panza
11
0,11%
Acanaladuras (2) 0,80%
Asociada con brunido
Motivos horzontais en panza Dec-50
48
0,50%
Dec-41a 3,47%
Acanaladura
Asociada –liñas brunidas verticais

Liña pouco marcada

Horizontal en panza
(B): Dúas acanaladuras horizontais

Dec-41b
Acanaladuras (3 e 1) 4
Asociadas a brunido formando 0,04%
franxas. (Franxa 1 brunido en oblicuo 0,29%
e franxa 2 retícula brunida). Dec-39
4
0,04%
Acanaladuras Asociadas (4 e 3 liñas) 0,29%
Asociadas a retícula brunida Dec-33
Sección cadrada
Franxas horizontais en panza
Acanaladura 6
Asociada –círculos concéntricos 0,06%
impresos. Dec-26a 0,43%
Horizontal en panza
Acanaladura
Asociada –puntos impresos formando
un círculo. Dec-26b
Horizontal en panza

Acanaladura
Asociada –guirlanda impresa.
Sección semicircular Dec-26c
Horizontal en panza
2
Acanaladura (dúas) 0,02%
Asociada –círculo impreso Dec-35 0,14%
Horizontal en panza
Acanalduras 2 1
Asociadas a guirlanda incisa e círculo 0,01%
‘estampillado’ [selado]. Dec-48 0,07%
En panza
Brunido 61
Asociado –con brunido 0,63%
Combinación oblicuo e vertical para Dec-24a 4,41%
dividir en metopas.
En panza
11
Brunido 0,11%
Asociado Dec-24b 0,80%
Uniforme
Brunido 66
Retícula fina 0,68%
En panza Dec-24c 4,78%

Brunido 42
Asociado 0,43%
Retícula grosa Dec-24d 3,04%
Liñas verticais e oblicuas en panza
Brunido 9
Asociado: Combinación oblicua e 0,09%
horizontal formando unha espiña de Dec-24e 0,65%
peixe.
En panza
Brunido 1
Asociado 0,01%
Retícula formada por series de liñas Dec-24f 0,07%
oblicuas agrupadas de 3 en 3.
En panza
Peiteado 4
Asociado –a incisións formando dous 0,04%
cordóns horizontais que forman Dec-14 0,29%
franxas para o peiteado. No centro do
peiteado, liña.
Ondas de distribución horizontal en
panza.
Acanaladura horizontal 6
Asociada a pintura vermella 0,06%
Liñas e guirlandas Dec-47 0,43%
En panza
Brunido 1
Asociado a pintura sobre o brunido 0,01%
Liñas oblicuas en panza Dec-44 0,07%

Impresa
Descrición Imaxe Codif. %
Puntos 1
Illados 0,01%
Sección semicircular Dec-51 0,07%
En panza
1
Guirlanda e círculo 0,01%
Illados Dec-36 0,07%
En panza
A decoración impresa aparece asociada á plástica e á incisa, polo tanto este tipo de
decoración é probable que acabe asociado a outros.
A pesar de todo, repetimos as formas impresas que se puideron achar aquí.
Dec-7b
Dec-20
Dec-26a

Dec-26b
Dec-26c
Dec-35
Dec-36

Pintada
Acanaladura horizontal 6
Asociada a pintura vermella 0,06%
Liñas e guirlandas Dec-47 0,43%
En panza
Brunido 1
Asociado a pintura sobre o 0,01%
brunido. Dec-44 0,07%
Liñas oblicuas en panza
Pintura vermella 7
Uniforme a toda a peza en 0,07%
exterior, interior ou ambas. Dec-43 0,51%
A decoración pintada aparece asociada a outras formas decorativas, pero aquí

recollemos as variantes achadas polo momento.
Indefinidos
Marcas de traballo ou espatulados?
Dec-28

Fondos
Sobre un total de 1.205 fragmentos identificados como fondos estudáronse máis en
profundidade 557. Estes fondos clasificáronse a partir dunha táboa que describe as súas
características formais, onde se ordenan segundo a transición colo-panza exterior e interior e
tamén segundo os grosores que presentan a panza e o fondo e a relación entre ambos casos.
Do conxunto de todos os fondos identificáronse 115 vasos.
A continuación podemos observar unha táboa de clasificación de formas, unha gráfica

de distribución segundo formas e unha gráfica de relación entre bordes (fragmentos e vasos) e
fondos. Por último, inclúese unha imaxe cos modelos aos que se refiren as formas citadas.
CLASIFICACIÓN FORMAL POR FONDOS

1.1. Transición
1. Transición simple 1.1.1. Igual grosor 1.1.1.1. Transición interna progresiva
panza-fondo panza-fondo 1.1.1.2. Transción interna radical
Aristada 1.1.2. Grosor panza 1.1.2.1. Transción interna progresiva
maior que fondo 1.1.2.2. Transición interna radical
1.1.3. Grosor panza 1.1.3.1. Transición interna progresiva
menor que fondo 1.1.3.2. Transición interna radical
1.2. Transición
marcada 1.2.1. Panza=fondo 1.2.1.1. Transición interna progresiva
1.2.1.2. Transición interna radical
1.2.2. Panza > fondo 1.2.2.1. Transición interna progresiva
1.2.3. Panza < fondo 1.2.3.1. Transición interna progresiva
2.1. Transición
2. Transición simple 2.1.1. Igual grosor 2.1.1.1. Transición interna progresiva
panza-fondo panza-fondo 2.1.1.2. Transición interna radical
redondeada 2.1.2. Grosor panza 2.1.2.1. Transición interna progresiva
maior que fondo 2.1.2.2. Transición interna radical
2.1.3. Grosor panza 2.1.3.1. Transición interna progresiva
menor que fondo 2.1.3.2. Transición interna radical
2.2. Transición
marcada 2.2.1. Panza=fondo 2.2.1.1. Transición interna progresiva
2.2.2. Panza > fondo 2.2.2.1. Transición interna progresiva
2.2.3. Panza < fondo 2.2.3.1. Transición interna progresiva
3. Con pé

0,36% 3,78% 0,18% 2,52% 0,18%
4,68% 4,68%
0,36%
0,18%
0,72% F1.1 F.1.1.1.1
2,70%
F.1.1.1.2 F.1.1.2.1
4,68%
F.1.1.2.2 F.1.1.3.1
4,32% F.1.2.1 F.1.2.1.1
23,92% F.1.2.1.2 F.1.2.2.2
F.1.2.3.1 F.1.2.3.2
F.2.1 F.2.1.1.1
F.2.1.1.2 F.2.1.2.1
F.2.1.2.2 F.2.1.3.1
F.2.1.3.2 F2.2
F.2.2.1.1 F.2.2.1.2
F.2.2.2.1 F.2.2.2.2
24,10% F.2.2.3.1 F.3
5,22%
0,72% 5,04%
3,78% 1,44%
1,44% 0,90%
1,44% 0,54% 0,72% 1,44%
Ilustración 494: Distribución porcentual de fragmentos segundo grupos formais.

Frag. Borde
Diámetros borde-fondo
Vasos Borde
Frag. Fondo
80
70
60
50
40
30
N.º de elementos
20
10
0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Cm.
Ilustración 495: Relación diámetros borde-fondo. Naqueles casos onde non está asociado de xeito directo un borde a un fondo.
Ilustración 496: Formas dos fondos identificados.

Asas
As asas foron cuantificadas e incluídas no inventario formal. Indicouse, ademais, a
forma que presentan segundo a súa sección, salvo naqueles casos nos que se poden incluír en
grupo formal.
Este grupo é bastante escaso, só contamos con 89 (1,56%100) fragmentos de asas que
arrancan no borde e rematan en panza e que responden a diversas seccións: circulares,
poligonais, planas con acanaladura intermedia e cadradas. Destes fragmentos 51 (0,89%101)
non puideron ser incluídos en grupos formais establecidos a partir de bordes.
Ilustración 497: Diversos exemplos de asas.
Táboa de clasificación de Asas:

Establecéronse catro tipos de sección. Estes son: Circular (A.2.1), Pentagonal (A.2.2),
Plana (A.2.3) e Cadrada (A.2.4).
1. Fondo-Panza
2. Borde-Panza 2.1. Sección circular 2.1.1
2.1.2.
2.2. Sección pentagonal
2.3. Sección plana 2.3.1. Acanaladura 2.3.1.1
2.3.1.2
2.3.1.3
2.3.1.4
2.3.1.5
2.3.2. Sen acanaladura
2.4. Sección cadrada
3. Panza-Panza
Táboa estruturada a partir do arranque para logo clasificar as pezas a partir da sección
que presentan.
100
Porcentaxe referente ao total de fragmentos formais de produción local.
101
Porcentaxe referente ao total de fragmentos formais de produción local.

Distribución porcentual de asas clasificadas fóra de grupos formais de cerámica:
Forma Fragmentos % asas sen grupo formal % total asas

Asas sen clasificar 6 11,76% 6,74%
A.2 2 3,92% 2,25%
A.2.1 6 11,76% 6,74%
A.2.1.1 8 15,69% 8,99%
A.2.2 6 11,76% 6,74%
A.2.3 8 15,69% 8,99%
A.2.3.1.1 3 5,88% 3,37%
A.2.3.1.2 0 0,00% 0,00%
A.2.3.1.3 3 5,88% 3,37%
A.2.3.1.4 4 7,84% 4,49%
A.2.3.1.5 1 1,96% 1,12%
A.2.3.2 2 3,92% 2,25%
A.2.4 2 3,92% 2,25%
Totais 51 100,00% 57,30%

Contas de cerámica
Entre o material cerámico recuperado atopáronse varias contas que teñen servido como
abalorios propios de colar.
En primeiro lugar temos dous exemplos de conta vitrificada e gallonada de cor azul.
Supoñemos que este tipo de abalorio propio dun colar non é de fabricación local. Hai
exemplos semellantes atopados en contextos romanos de Lugo (VVAA,1995).
Medidas (diámetro x altura): 1,8 x 1,8 cm.
Ilustración 498: Conta cerámica. Visión superior e frontal (recuperada no ano 2004).
Segunda conta de cerámica vitrificada e gallonada de cor azul.

Medidas (diámetro x altura): 2 cm x 1,8 cm
Trátase, igualmente, dunha conta de colar. Temos paralelos no propio castro e noutras
zonas (Lucus Augusti), como se indicou xa anteriormente (VV.AA., 1995).
Ilustración 499: Conta cerámica (ano 2005).

Ademais destes exemplos, temos unha terceira conta de cerámica de cor verde con
pequenas incrustacións en branco.
Medidas (diámetro x altura): 1,5 cm x 1 cm.
Trátase, novamente, dunha conta de colar, aínda que de tipoloxía distinta ás dúas
anteriores.
Ilustración 500: Conta cerámica (ano 2005).

Valoración cerámica local

A nivel xeral predominan os fragmentos de panza sobre o resto das pezas, pero o que
marca as liñas de estudo, como é lóxico, porque nos dá idea das formas, é o conxunto de
bordes.
Entre estes predominan, con diferenza, os recipientes cerrados e, dentro destes, os
grupos Crr-09 (vasos con colo en embude) e o Crr-03 (presumiblemente potas), aínda que non
se pode esquecer que o grupo das escudelas está moi próximo a estes dous.
As decoracións son escasas e, cando aparecen, salvo contadas excepcións, son bastante
austeras; o motivo predominante son as liñas incisas horizontais en panza, como se puido
observar no catálogo de decoracións. Ademais, puidéronse constatar unha serie de asociacións
de formas de determinados grupos formais con determinados motivos decorativos:
Grupo Decoración documentada

Abr-01 Dec-30b
Abr-02 Dec-09 / Dec-18b / Dec-24i
Abr-03
Abr-04 Dec-24d
Abr-05
Abr-06 Dec-09 / Dec-24c
Crr-01 Dec-09 / Dec-30
Crr-02 Dec-01 / Dec-09 / Dec-27
Crr-03 Dec-24c / Dec-24h
Crr-04 Dec-10 / Dec-12b / Dec-37b
Crr-05 Dec-47
Crr-06 Dec-01 / Dec-09 / Dec-10 / Dec-13 /
Crr-07 Dec-09 / Dec-11 / Dec-13 / Dec-41b
Crr-08 Dec-24h
Crr-09 Dec-09 / Dec-13 / Dec-23 / Dec-27b / Dec-29 / Dec-42
No que a fondos se refire predominan as transicións suaves de panza a fondo no

interior e no exterior sen marcar, cunhas pastas semellantes en grosor, tanto na panza como no
fondo propiamente.
Por desgraza contamos con poucas relacións directas borde/fondo (25 asociacións ou
perfís completos), como vimos nos grupos formais. Pero a través de asociacións indirectas,

como se observa na gráfica correspondente na parte de estudo de fondos, podemos comezar a

traballar na consecución de vasos completos.
Con todo isto, para describir un vaso “típico”, diriamos que se trataría dunha pota
(presumiblemente do grupo Crr-03) e sen
decoración ou con algún brunido.
Ilustración 501: Cerámica Gris cociña.
Polo que se refire ás distribucións

verticais, podemos apreciar –táboa que
segue– como os diversos grupos formais
están perfectamente representados no último nivel de ocupación constatado (o Nivel 1). Pero
tamén vemos como só uns poucos teñen continuidade nos niveis inferiores, documentándose
só escudelas (Abr-02), potas (Crr-03) e os cacharros agrupados baixo o epígrafe “Crr-08”.
O que maior homexeneidade de rexistro presenta é o Crr-03, que ademais inclúe
formas moito máis semellantes no seu perfil que as escudelas posto que nese grupo
atopámonos con moitas variantes.
Quixera formular, agora, a hipótese dunha tradición cerámica local relacionada co
grupo Crr-03, con formas de elaboración moi tosca a velocidade baixa. Para afirmar a escasa
velocidade no torno baséome nas irregularidades que presentan as pastas da cerámica que
amosan que non se acadou a forza centrífuga suficiente como para unha elevación limpa e
regular.
Este feito de ter os modelos máis toscos neste grupo, así como o feito de ter atopado
estes nos niveis inferiores –o Nivel 4 non ten TSH asociada– faime pensar en que este tipo de
pezas derivan de formas de elaboración prerromanas.
Hai que indicar que o grupo Crr-08 é moi semellante ao Crr-03. Poderíase considerar
unha evolución do mesmo ao desenvolver un labio. Ademais, para o último momento de
ocupación vemos como conviven formas Crr-03 e formas Crr-04, que son a mesma idea, pero
cun maior coidado na súa elaboración, con maior coidado nas formas e xa cunha decoración,
nalgún caso, de retícula brunida nunha banda na parte máis ancha da panza, que nos leva a un
gusto máis romano.
Por último, temos que colocar as cerámicas que se situarían nun gusto plenamente
romano e con paralelos en lugares como Lucus Augusti.

Co fin de ilustrar esta exposición, a seguir podemos ver, en primeiro lugar, unha
distribución vertical dos achados cerámicos que resumen os pequenos cadros realizados de
forma individual en cada un dos grupos formais. A diferenza é que este só ten en conta se a
forma aparece ou non na UE e Nivel correspondente e non a cantidade da mostra.
Tras isto contamos con tres cadros que tentan amosar a evolución efectuada na
cerámica local, así como esta diferenciación entre tradicións, nun momento no que a
romanización parece ser xa total.
Nestes cadros, en primeiro lugar temos o das formas máis antigas (as dúas primeiras
que teñen o rótulo “perfil prerromano?” foron atopadas no Nivel 4), presumiblemente de
tradición local dende antes da conquista, e como evolucionarían as formas. Fabricadas cunhas
pastas e acabados que fan pensar en cerámica local. Neste mesmo cadro podemos ver como a
forma ubicada na parte superior esquerda tería un paralelo no mundo romano na zona.
No segundo cadro téntase resumir os múltiples perfís cerrados que teñen paralelos no
mundo clásico de Gallaecia –en Lucus Augusti– (Alcorta, 2001). Como se poderá ver, algúns
repítense no primeiro cadro, posto que eses mesmos perfís poderíanse explicar a través da
evolución da cerámica local, sendo formas bastante comúns.
Por último, temos un cadro das formas abertas atribuíbles ao mundo romano, posto
que non podemos falar dunha tradición local clara para as formas abertas. O único exemplar
que se recolleu foi un pequeno fragmento que deu lugar á forma que se ve na imaxe que
segue, pero non podemos falar, só con iso, dunha tradición local definida.
Ilustración 502: Vaso 677. Fragmento identificado como escudela. Achado do Nivel 4.
A continuación podemos ver unha distribución horizontal que resume os pequenos

cadros expostos de forma individual en cada un dos grupos formais. A diferenza é que este só
ten en conta se a forma aparece ou non na UE e non a cantidade da mostra.

DISTRIBUCIÓN VERTICAL DE GRUPOS
1 2 3 4 6 7 10 11 12 14 29 42 78 87 88 89 91 92 93 94 111 112.I 113 114 116 123 36 38 49 51 95 126 Ds.
NIVEL 1 NIVEL 2 N3 N 4 R.N.
Abr.-01
Abr.-02
Abr.-03
Abr.-04
Abr.-05
Abr.-06
Crr.-01
Crr.-02
Crr.-03
Crr.-04
Crr.-05
Crr.-06
Crr.-07
Crr.-08
Crr.-09
Ilustración 503: Táboa de distribución vertical de grupos formais.

Perfís que poderían proceder da tradición cerámica prerromana da zona
Perfil Prerromano?
Perfil Prerromano? (Local) (Local) (Local)
Continúa en mundo romano
Continúa en mundo romano En mundo romano En mundo romano En mundo romano
(Local)
En mundo romano
(Local)
En mundo romano
Perfil símil prerromano

Gusto romano
Perfís Romanos Cerrados
Perfís Romanos Abertos
A Metalurxia.
Co estudo da metalurxia comezamos a serie de capítulos que poderían definirse como

o segundo bloque de análise dos materiais recuperados, posto que o número de achados é
moito menor que o das cerámicas, sen que isto lle reste importancia, posto que do estudo
desta parte podemos obter datos importantes para definir a época que estamos a abordar.
O total de restos que quedan por analizar neste e nos seguintes apartados é de 1.084
fragmentos, o que supón tan só un 7,33% do total, fronte ao 92,67% que supuxeron as
cerámicas. A metalurxia que agora imos abordar supón un 3,75% do total recuperado (555
fragmentos).
En primeiro lugar podemos ver un resumo de restos recuperados de cada un dos

materiais e a porcentaxe que supón en relación ao total de achados para logo comezar o
estudo de cada un dos bloques de metais.
Restos Fe Restos Br Restos Au Total

541 13 1 555
3,65% 0,08% 0,006% 3,75%
Neste capítulo adicado á metalurxia abordaremos o estudo dos restos de ferro, bronce
e ouro, nesta orde.

Ferro.
O material metálico predominante é o
ferro. De todos os restos recuperados, os
achados de ferro supoñen o 97,47%.
A forma na que se presentan os
achados son dúas: restos de escoura de
sangrado e restos de ferro xa elaborado. A
imaxe da dereita amosa isto.
Ilustración 504: Restos de ferro: escoura (esq.) e cravo (der.)
As escouras de sangrado recuperadas foron 124 fragmentos concentrados case todos

nunha área moi pequena da escavación. Estes restos supoñen o 22,92% do ferro recuperado.
Lareira
Ventá
Ventá
Ilustración 505: Área na que se localizaron a maior parte das escouras de sangrado.

Co tipo de restos que se recuperaron podemos formular a hipótese de que temos todo o
proceso do ferro neste xacemento. O que non sabemos é se se dan casos de minería do mesmo
nas proximidades, posto que sobre isto non temos restos.
Isto é así porque localizamos escouras procedentes dos traballos previos ao forxado do
metal que daría lugar aos produtos finais e, por suposto, recuperáronse produtos finais.
En primeiro lugar, temos as escouras recuperadas que proceden dun sistema en
particular de redución do ferro mineral para eliminar as impurezas e obter o metal. Este
proceso consiste na licuación da escoura, cunhas temperaturas máximas duns 1.200ºC dentro
dun forno (forno de sangrado) e empregando como combustible carbón vexetal.
Este proceso dá lugar a un tipo de resto moi característico que soe aparecer
concentrado derivado da forma de produción, posto que a licuación do forno prodúcese pola
parte baixa para evitar que se contamine o ferro, que é o último en quedar dentro do forno.
Polo tanto podemos afirmar que neste xacemento se ten producido o paso do mineral
ao metal e como tamén temos os produtos finais derivados do traballo do metal de ferro,
opinamos que se levaría a cabo o traballo, posiblemente de forxa, aquí tamén, posto que
“exportar” o metal de ferro para logo “importar” o produto rematado non parece funcional no
momento en que estamos, posto que sería moito peso para mover cara a outros lugares de
produción, tras ter movido o mineral ata o xacemento.
O tema da elaboración de produtos finais debemos deixalo aquí, posto que non se
recuperaron unhas instalacións que poidamos identificar como “forxa” ou restos materiais
que, vinculados a unha estrutura, poidamos denominar dese xeito. Pero, pola contra, penso
que debemos afondar máis sobre o tocante á redución do mineral para a obtención do metal.
Tras a detida lectura de diversos artigos (González Fernández 2002; Gómez Filgueiras
2002; López Blanco 2002; Montero Graña et Al. 2002) publicados na revista Ferrol en
Tempo de Historia, n.º17, sobre o xacemento de Sta. Comba (Parroquia de Covas, Ferrol,
Coruña), quixera deixar no aire diversas cuestións sobre os restos de escouras de sangrado
localizadas en Zoñán.
Nestes artigos descríbese a intervención levada a cabo nun xacemento onde se
documenta un forno antigo para a redución do mineral de ferro co fin de obter o metal. As
descricións son bastante exhaustivas e indican ben como sería presentando plantas e alzados
da reconstrución do forno. Non me vou meter a facer unha recensión destes artigos porque
non vén ao caso, pero creo que é correcto indicar todo isto posto que coas súas descricións
podemos falar da posibilidade de que a área onde se atopan estes abundantes restos de
escouras de sangrado en Zoñán estean vinculadas a unha zona de sangrado. Moi posiblemente

esteamos ante un lugar onde se levaron a cabo traballos de redución de ferro para obter o
metal.
Temos unha zona con abundantes restos en zonas baixas, identificouse unha gran laxe
que tildamos de “lareira” e no espazo delimitado pola estrutura que se pode ver no esbozo
anterior atopáronse abundantes restos de arxilas (de pallabarros), moi por enriba da media de
achados noutras zonas e en bloque de tamaño considerable.
Quixera indicar, pois, a posibilidade de que nesta zona houbese nalgún momento unha
estrutura vinculada á redución do ferro coa finalidade de obter o metal, pero que debido ás
múltiples alteracións da zona (moitísimas árbores) e ás dificultades para escavar esta mesma
(pegada a un muro perimetral posterior) teñan desaparecido detalles importantes que puidesen
clarificar este aspecto.

Serie de imaxes que reflicten a evolución dos traballos na área en cuestión:


Ilustración 506: Serie fotográfica sobre a evolución dos traballos na zona.

No tocante aos obxectos de ferro recuperados temos que

falar, sobre todo, de puntas e remaches que son os que se
atoparon en mellor estado de conservación. Logo
identificáronse dous coitelos, unha punta, unha brosa e o que
parece un recipiente de ferro cun pé (unha especie de copa?).
Ilustración 507: Conxunto de remaches de ferro que se uniron debido á

súa oxidación.
Outros obxectos recuperados non poden ser identificados a simple vista, polo seu alto
estado de deterioro derivado da oxidación que presentan.
Ilustración 508: Superior esquerda: brosa. Sup. der.: coitelo. Inferior esq.: restos dunha copa? con pé. Inf.
der.: punta.

Bronce.
Os obxectos que constitúen este grupo son 1 machadiña, 3 moedas, 3 fíbula, 1 cadeíña,
1 pulseira ríxida, 1 plaquiña e 2 fragmentos cilíndricos que poderían ser fragmentos de
agullas.
Sobre os 2 fragmentiños cilíndricos e a plaquiña nada mais podemos dicir que
mencionalos, pero sobre o resto si podemos expandirnos algo máis na súa análise.
Machadiña.
En primeiro lugar temos este fragmento de bronce que semella unha brosa ou machada
actual. Foi atopada mesturada coa escoura de sangrado de ferro na zona sur da área que
estamos a analizar. Presenta unhas medidas de 5,4 cm –de punta a punta– e 2,5 cm de ancho.
Pesa 8 gramos (+ 1 gr derivado do erro da báscula).
Ilustración 509: Pequeno machado.

Este obxecto foi identificado como machadiña por presentar semellanzas cos
exemplares actuais, pero non se constataron paralelos na antigüidade dentro da bibliografía
consultada.
Todos os machadiños antigos son miniaturas dos exemplares típicos do bronce, nos
que predominan os exemplares de talón e aneis, presentándose nestas pezas unhas decoracións
profusas.
Por todo, non se descarta que sexa un fragmento dun obxecto máis grande que non se
conservou ou que, por outra banda, deba ser estudado dende outra óptica para poder sacar
máis datos do mesmo.

Moedas.
Recuperáronse tres moedas en dúas campañas diferentes. No ano 2003 dúas e no 2005
unha. O estado de conservación en que se atoparon era bastante malo, aínda que nuns casos
máis que noutros.
No primeiro bloque, na primeira moeda, tras unha gran labor de recuperación102,
puidose facer unha pequena descrición da mesma e chegouse a identificar ao titular da
acuñación; pero no caso da segunda isto é imposible.
Moeda n.º1
Material: AE Módulo: 2,5 cm x 0,2 cm Peso: 6gr
Descrición:
Anverso: Busto mirando á esquerda. Sen lenda lexible.
Reverso: Figura feminina mirando á esquerda?. Sen lenda lexible.
Ilustración 510: Anverso da moeda n.º1 (esq.) / Reverso moeda (der.).
Polo peso parece unha moeda do alto imperio, pero as características da peza
dificultan a súa localización. Tras un estudo da iconografía imperial a través do perfil que se
pode recoñecer no anverso da mesma chégase á opinión de que o emperador representado
sería Marcus Ulpinus Traianus103, por rasgos como o arco da cella, o nariz, o bico apuntado e
a disposición da boca.
102
Levado a cabo por Aldara Rico Rey e Alfredo Prada Freigedo –alumnos da Escola Superior de Restauración e
Conservación de Bens Culturais de Galicia.
103
Traxano, que reinará dende o 97-117 d.C.

Ilustración 511: Moeda aparecida en Zoñán (sup. der.) / outros especimes de Traxano104.
O feito de ter aparecido unha moeda deste emperador encaixa perfectamente co resto
da cultura material atopada, posto que, como xa se dixo, a cronoloxía de ocupación da zona
escavada móvese entre os séculos II a IV d. C.
A importancia da moeda é tal que nos dá unha cronoloxía absoluta en canto a
antigüidade. Así, salvo inclusións ou alteracións, o seu contexto non debería ser máis antigo
que o 97, posto que aínda no tería existido a peza; pero non é o caso do límite superior, pois
estas moedas teñen un arco de uso moi amplo. En todo caso é un bo indicativo en
combinación coa cultura material pois todo segue apuntando cara ao mesmo: un asentamento
Galaicorromano que datariamos entre os séculos II e IV d. C. para a área escavada, aínda que
sen descartar ocupacións anteriores e posteriores.
104
Fonte para os especimes: Banti (1983).

Moeda n.º2
Material: AE Módulo: 2,5 cm x 0,1 cm Peso: 3 gr
Descrición:
Anverso: Irrecoñecible
Reverso: Irrecoñecible
Valoración: Só se pode constatar que é un fragmento de moeda en moi mal estado de
conservación e que pode ser semellante á anterior pola proximidade en que apareceron unha
da outra.
Ilustración 512: Anverso e reverso da moeda n.º 2.
Moeda n.º3
Anverso: irrecoñecible.
Reverso: Xinete mirando á dereita.
Material: AE.
Comentario: aínda non se puido establecer unha
clasificación da mesma.

Fíbulas anulares.
Fíbula anular.
Procedencia: Castro de Zoñán. Campaña 2005.
Ilustración 513: Fíbula anular. Visión xeral e detalle de remate.
Dimensións:
Diámetro: 3 cm
Grosor de sección (na parte máis ancha): 0,8 cm sección circular.
Remate desprendido.
Peso: 14 gr (+ 1 gr)105
Breve descrición: Fíbula anular omega á que lle falta a agulla e un dos remates, e o
outro está desprendido.
Material: Bronce.
Tipoloxía: Fowler A1.
105
Erro derivado das características da báscula.

Fíbula anular en omega.

Dimensións:
Diámetro interior: 1,7 cm / Diámetro exterior: 2,4 cm106
Diámetro interior: 1,7 cm / Diámetro exterior: 2,5 cm (incluíndo os remates)107.
Grosor de sección 0,3 cm. Presenta unha sección cadrada coas esquinas
pulidas.
Longo do remate do anel da fíbula: 0,8 cm / Grosor: 0,2 cm.
Peso: 3 gr (+ 1)108
Breve descrición: Fíbula anular en omega á que só lle falta a agulla. O remate roto
está en mellor estado que o que conserva a peza.
Material: Bronce.
Tipoloxía: Fowler B1.
106
Na dirección indicada pola frecha negra na imaxe.
107
Na dirección que indica a frecha vermella.
108

Fíbula anular en Omega.

Dimensións:
Diámetro: 4 cm.
Grosor de sección 0,5 cm. Na súa parte máis ancha. Presenta sección circular.
Longo do remate: 1 cm.
Peso: 13 gr (+ 1 gr)109
Breve descrición: Fíbula anular en omega completa que presenta o arco decorado cun
punteado.
Material: Bronce.
Tipoloxía: Fowler B1.
109

As fíbulas son un material frecuente nos achados destas etapas e as anulares son
quizais máis abundantes –un exemplo son as do castro de Viladonga, onde recentemente se
publicou un estudo no que catalogaban 13 exemplares en omega (Lage, 2004b) –
posiblemente derivada da ampla cronoloxía que se lles atribúe (s.IV a. C. ao IV d. C.).
Os estudos sobre as mesmas xorden a principios do século XX en Portugal (Fortes
1904 e 1905), sendo aínda hoxe un referente. Para o caso das anulares temos unha
clasificación tipolóxica máis recente, procedente das illas británicas (Fowler 1960), que segue
vixente e segue a empregarse como base dos estudos posteriores.
Das tres fíbulas aparecidas en Zoñán unha teríamos que clasificala no tipo A1 e as
outras dúas no tipo B1, seguindo a Fowler.
A primeira é unha fíbula anular do tipo A1 cunha cronoloxía tipolóxica que remataría
en torno ao cambio de era, mentres que as anulares en omega mantéñense ata o século IV d.C.
Das fíbulas anulares en omega aparecidas en Zoñán, a primeira presenta unha sección
cuadrangular –aínda que coas arestas pulidas– e decoración na parte final dos remates, tal
como se pode observar na imaxe correspondente, mentres que a segunda presenta sección
circular e decoración no arco, ademais da decoración dos remates.
Así, o primeiro exemplar en omega podemos levalo dentro das fíbulas anulares en
omega do tipo Fowler B1b –seguindo o artigo de Cortegoso (Cortegoso Comesaña, 2000) –,
que sería unha variante caracterizada por presentar unha sección cuadrangular “con terminais
de maior e esmerado tratamento”. Este maior e esmerado tratamento non podemos aprecialo
debido ao mal estado de conservación que presenta a peza en cuestión, pero si podemos
constatar a sección cuadrangular.
No segundo caso estariamos a falar do B1a (Cortegoso Comesaña, 2000) con “sección
circular e uniformidade decorativa”, tal como pode apreciarse pola mellor conservación desta
peza.
Observamos as grandes semellanzas cos tipos A1 e B1 de Fowler para a anular e as
anulares en omega, ademais como esta clasificación tipolóxica parte da decoración do remate
da peza podemos constatar que presentan un mesmo tratamento dos remates (Fowler, 1960).
A cronoloxía tipolóxica para as anulares sería do século IV a.C. ao I d.C.
A cronoloxía tipolóxica para as anulares en omega sería do século II a. C. ao IV d. C.
A cronoloxía final de uso que lle damos ás pezas, seguindo o contexto arqueolóxico do
xacemento, sería o século IV ou V d. C.

Cadeíña e pulseira ríxida.

Apareceron tamén restos dunha pulseira ríxida (sigla 6168 con 24 gr) de bronce e un
fragmento de cadeíña (sigla 6726 con 2 gr).
Trátase, presuntamente, de elementos relacionados co adorno persoal.
Imaxes:
Ilustración 516: Fragmento de cadeíña (esq.) e pulseira ríxida (der.).

Ouro.
Os achados de ouro son bastante infrecuentes durante as escavacións, posto que este
material non soía ser deixado nos poboados polos seus habitantes cando abandonaban o lugar.
Aínda así, nesta zona recuperouse un lingote planoconvexo dunha aliaxe de ouro, prata
e cobre.
Ilustración 517: Visión pola parte convexa e plana respectivamente.
Dimensións: (longo x ancho x grosor) 6,2 cm x 4,4 cm x 0,8 cm

Peso: 191 gr (aprox.) + 1gr derivado do posible erro da báscula empregada.
Breve descrición: lingote de ouro planoconvexo semellante a outros aparecidos na
área do NO peninsular. O achadego máis próximo xeograficamente e semellante en medidas e
peso é a torta de fundición do Castro da Recadieira (Balseiro, 1994).
Composición: 44,49 % Ag (prata), 40,68% Au (ouro), 14,83 % Cu (Cobre)110
A bibliografía relacionada coa ourivería é bastante abundante comparada co volume

real de achados destas pezas –xa sexan en lingotes ou elaboradas– e sobre todo coa escaseza
de material recuperado en traballos de escavación, posto que a maior parte dos mesmos
sucede de xeito casual.
Exemplos disto atopámolos no mesmo val de Mondoñedo con todos os produtos
recuperados do Castro da Recadieira, tanto en tempos recentes como en épocas anteriores.
Torques de ouro e prata, arracadas, láminas e varias tortas de fundición111 constitúen os
diversos achados reliazados na Recadieira.
110
A peza foi analizada no Instituto de Cerámica de Galicia –dependente da USC– polo Prof. Dr. F. Guitián o
día 29 de setembro de 2004.
111
Unha serie delas referenciadas por Villaamil (1873) e a última, atopada en 1984, con referencias varias: Pérez
Outeriño (1992) e Balseiro García (1994) son os produtos máis destacados.

Agora, para este mesmo val, temos un novo achado que a pesar de non ser unha peza
dunha estética relevante nin presentar unha elaboración de alta ourivería supón unha
aportación contextual a un mundo que basea os seus estudos en tipoloxías fundamentalmente,
derivado do predominio dos achados casuais fronte aos procedentes de traballos sistemáticos
de investigación.
Entrando a analizar a peza que nos ocupa temos que empregar como referente, en
primeiro lugar, a Pérez Outeiriño e o seu traballo sobre os lingotes planoconvexos (Pérez
Outeiriño, 1992) no que inclúe a primeira referencia sobre o lingote da Recadieira –o último
atopado– que é semellante ao de Zoñán –non imos dicir igual, porque non coñecemos os
mesmos datos sobre o primeiro que sobre o segundo.
A comezos dos 90 do século XX case o 50% dos achados estudados foron casuais (A
Recadieira, Castromao, Troña, Corvazal, Castro de Terroso e Laúndos) e o resto en contextos
de escavación.
O tamaño e o material varían posto que se constatan en ouro e prata e os pesos van
dende os 28,16 gr (Castro de Corvazal) aos 1.595 gr (en prata -Castro de Recouso-), hai
conxuntos superiores en peso pero están constituídos por máis dun elemento.
Tamén se dan as aliaxes de Au e Ag noutros achados, como en Torroso ou en
Foxados, pero é que o traballo da prata en Galicia é secundario e está asociado ao ouro (isto
xa se cita nas fontes clásicas como é o caso de Plinio -HN XXXIII, 80-).
Así, aínda que os ouros nativos poden chegar a conter en orixe un 50% de prata
(Mohen, 1992), pódese pensar en que este lingote é unha aliaxe polo seu contido en cobre,
que supera con moito o natural (ata un 2%). Ademais tamén supera as aliaxes habituais
constatadas noutras pezas, nas que pode chegar ata un 8% como é o caso de Irlanda; pero, con
isto tampouco debemos, nin podemos, alonxalo doutros achados, pois é posible que varias das
pezas que se dan por lingotes de ouro sexan así mesmo aliaxes, posto que o aspecto exterior,
como é neste caso, pode ser de ouro e conter unha aliaxe que non se aprecia a simple vista, e
as analíticas non están feitas –ou non están publicadas–. Unha perspectiva importante sería
unha analítica semellante da torta atopada na Recadieira nos anos 80 do século XX para poder
establecer unha comparativa válida entre ambas, posto que, o seu aspecto exterior pode levar
a comparacións sen base científica.
Sobre a procedencia da materia prima non podemos chegar a ningunha conclusión, ao
tratarse, supostamente, dunha aliaxe intencionada a partir do mineral orixinal. Ademais,
segundo as publicacións sobre o tema, a procedencia podería ser de río (o río Masma está
clasificado como río aurífero –en Sánchez-Palencia et alii, 1996–), de mina (faise unha

referencia a unha explotación mineira no propio val de Mondoñedo –fichas elaboradas no

Museo de Lugo– ver referencia no catálogo de xacementos de Mondoñedo) ou de
refundicións de obxectos estragados112. As proporcións que nos dan para as aliaxes con metal
(de mina ou de río) están moi lonxe da composición deste (Pérez Outeriño, 1990-91). As
medidas dadas son tamén aliaxes ternarias nas que a porcentaxe de Ag é semellante, pero, no
caso do Cu móvese en torno ao 4%, mentres que no noso caso está nun 14%, polo que
estamos fóra da medida; os que se lle achegarían algo máis, como se dixo, son os datos
irlandeses onde chega a un 8%.
Se acaso poderiamos identificar a peza como un lingote de electrón113, que tanto se
podería dar en estado natural –algo moi raro– como podería ter sido fabricado
intencionalmente, complicando o establecemento da procedencia dos diversos metais que o
compoñen. Ademais temos que ter en conta que este lingote presenta un contexto
arqueolóxico que podería ser o século IV d. C. co que este produto pode derivar de
refundicións doutros obxectos que eran inservibles, voltando o material a lingote para a
elaboración doutros novos, posto que a pesar de que nos movemos cara ao final do mundo
castrexo, non debemos esquecer que as técnicas e tipoloxías de épocas pre-romanas e romanas
poden seguir vixentes.
Tras todas estas consideracións concluímos que esta peza ben pode ser unha aliaxe de
Au+Ag+Cu, sen poder precisar a pureza do mineral de orixe; aliaxe que podería xustificarse
pola necesidade de incrementar o volume de material a baixo prezo (incluíndo un alto contido
de cobre), por necesidades técnicas (pois o cobre reduce bastante a temperatura de fusión da
peza facilitanto con isto o traballo) ou por criterios estéticos (polas tonalidades que poden
resultar da mestura dos tres elementos).
112
Aínda que me inclino a pensar que sería obtido dos placeres fluviais, posto que parece este ser o sistema máis
habitual para a obtención do ouro, e documéntase este traballo na zona, mentres que a minería aurífera non.
113
Aliaxe de ouro e prata, na que esta última se move entre o 20 e o 80%. Neste caso tería tamén un compoñente
alto de cobre. Esta aliaxe era moi coñecida na antigüidade.

Restos Líticos
O material que se inclúe dentro deste apartado son cantos rodados, pesos, restos de
muíños circulares, fusaiolas, prismas e un micromachado pulimentado. Hai tamén un alto
número de indefinidos derivados de pezas nas que se observa acción antrópica pero que non
puideron ser encaixadas dentro dun apartado, xa sexa dos anteriores como doutros novos.
O total de fragmentos é de 500, o que supón un 3,38% do total, e distribúense como
segue: (no seguinte cadro indícanse restos totais por tipo e porcentaxes que supoñen dentro
dos totais de restos líticos recuperados).
Cantos Pesos Fusaiolas Muíños Prismas Micromachado Indeterminados Total

158 116 4 57 22 1 142 500
31,6 23,2 0,8 11,4 4,4 0,2 28,4 100%

Cantos.
O tipo de rexistro que máis cantidade de fragmentos aportou é o de cantos rodados.
Estes apareceron indistintamente por toda a zona de
traballo e con formas e tamaños diversos.
Ilustración 518: Diversos exemplos de cantos.
Aparecen tanto enteiros como fragmentados

(25 rexistros de fragmentos), con marcas de ter sido usados en traballos de pulido, con restos
de queimado, etc. Un amplo rexistro de material de usos moi diversos, aínda que hai
exemplares que se recolleron a pesar de que non tivesen marcas de uso de ningún tipo pois,
con todo, teñen sufrido unha acción antrópica que os desprazou dende o seu lugar de orixe (un
cauce fluvial) ata o xacemento.
Pesos.
As lousas que presentan furados feitos polos habitantes do castro foron identificadas
xenericamente como pesos. A interpretación que se lles pode dar é moi variable, posto que
poden ser restos dos linteis das portas, pesos de tear, de tellado,
etc.
Ilustración 519: Exemplo de peso.
Todos eles non son un grupo homoxéneo, de aí que

formulemos estas múltiples interpretacións.
En primeiro lugar falaremos dos pesos de tellado. Esta
hipótese deriva do tipo de cubrición das vivendas de Zoñán pois o
feito de ser vexetal114 fai que sexa preciso sustentar esta con algo así, a pesar de detectar
restos de arxilas (pallabarros) entre os restos de tellado, tamén se teñen documentado restos
deste tipo de pedras polo que se suscita a idea de que colaborasen co pallabarro na
sustentación do teito. Este tipo de pedras estarían unidas no teito quizais por cordas.
114
Isto é así porque non temos atopado nin o maís mínimo resto de tégula no lugar e na cociña correspondente á
vivenda n.º5 rexistramos unha capa de queimado (que poderiamos definir como borralla) que nos amosou o tipo
de cubrición que habería.

En segundo lugar poderían pertencer aos linteis das portas e ventás, pois estas serían
de madeira e deberían ter un eixo sobre o que correr e este (que supoñemos tamén en madeira)
tería unha zona de ancoraxe. Poderían ter sido estes buratos, pois é unha pedra que se presenta
ben fácil de traballar. Con todo, no ano 2005 recuperouse un lintel de grandes dimensións e
non se lle atoparon restos de ningún burato para ancorar este poste e a ventá que se rexistrou
levaría un marco de madeira sobre o que
ancorarían o pecho polo que puidemos observar,
pero no resto dos casos esta hipótese podería ter
funcionado.
Ilustración 520: Vista da ventá ao pouco de ter

aparecido durante os traballos de 2005. Pódese ver no
medio do muro como ten unha especie de canle onde iría
ubicada a ventá.
Por último indicaremos que os máis pequenos poderían funcionar como pesos de tear,
xa que a materia prima é abundate, fácil de traballar e máis duradeira do que poderían ser os
pesos de tear feitos en arxila e constatados noutros xacementos.
A diferenza de función dunhas e outras pezas virá dada polo tamaño e forma das
mesmas, posto que as máis grandes estarían vinculadas aos tellados e linteis (pezas máis
pesadas), mentres que as menores serían as que formasen parte dos teares (pezas máis
lixeiras).
Fusaiolas.
Estas están relacionadas co mundo do tecido, coa primeira transformación que se fai
da fibra que logo dara lugar a panos mediante os traballos dos diversos teares, que aquí
puideron ter sido de pesos –se facemos
caso á multitude de pesos que aparecen e
que, aínda que heteroxéneos, presentan
semellanzas en tamaño e peso nalgúns
casos.
Ilustración 521: Dous exemplos de fusaiolas

aparecidas en Zoñán.
En pedra só contamos con catro exemplares, dous dos cales podémolos observar aquí.

Muíños.
Recuperáronse tamén, como soe ser habitual, muíños circulares de man de uso
doméstico, diversos fragmentos de moas e meta durmintes, feitos en granito e que ascenden a
un total de 57 fragmentos.
Entre estes predominan os fragmentos de moa por ser
esta parte máis fráxil debido á súa forma que adelgaza cara ao
centro ata chegar ao burato, dando lugar a unha maior
fragmentación.
Ilustración 522: Dormente.
A principal diferenza entre os restos recuperados atopámola nos perfís das pezas e nos
acabados que presenta a súa superficie. Estas diferenzas supoñen que uns muíños pesen máis
que outros, pero esta non é a única diferenza, posto que os muíños máis lixeiros son os que
están, á súa vez, máis pulidos. Este perfil e este pulido das pezas poden ter sido algo
intencionado para adaptarse a moer diversos produtos ou para obter diversas calidades na
fariña.
Ilustración 523: Esquema dos perfís documentados nos muíños recuperados.
No esquema anterior represéntanse os tres tipos de muíños documentados. Os

indicados cos números 2 e 3 son practicamente iguais agás no dormente, que para o tipo 3,
como se pode ver, ten una pequena entrada.
Nestes dous casos temos que falar de moas que están moi próximas ao dormente na
zona central –área de entrada do gran– o que fai pensar que o material que é moído é moi
pequeno e dentro destas dúas variantes temos diferentes pulidos da pedra. Isto último quizais

sexa debido ao uso continuado do instrumento que fixo que se fose igualando, posto que para
que unha pedra moa ten que ser rugosa, pero se o é en exceso o muíño non cumpre a súa
función e pasan anacos de gran excesivamente grandes.
A entrada que presenta o tipo 3 no dormente non pode ser decorativa –esa parte non se
ve, é a pousada–, entón habería que explicala dende o punto de vista funcional. Podería
tratarse dun encaixe en algo que estaría no chan, isto é, esta peza ¿podería ir colocada sobre
outra (quizais de madeira) que evitase desprazamentos? Aparece tamén outra cuestión
práctica: vistos os pavimentos nos que se vivía non parece moi adecuado facer a moenda e
deixar que a fariña (se ía
destinada ao consumo humano)
saíse e caese ao pé deste muíño
que supostamente estaría
colocado sobre chan.
Ilustración 524: Distintos tipos de

moas e dormentes recuperados no
ano 2005.
Se para evitar isto

colocamos a peza sobre unha tea
esta desprázase, enrúgase o tecido, etc.; se o colocamos simplemente sobre unha peza de
madeira co movemento do propio muíño non sería moi estable, pero se esta peza de madeira
tivese un saínte na parte central e o muíño un entrante na parte central temos unha ancoraxe
perfecta, posto que a forza aplicada é cara a abaixo e ao redor, polo tanto non escorregaría e
aquí poderiamos recoller máis facilmente a fariña obtida.
Na peza identificada co número 1 a moa está moito máis separada do dormente,
collendo entre ambas, na parte central, elementos dun calibre maior. ¿Poderiamos estar ante
un muíño para landras115? Alimento que nas fontes clásicas se cita como parte da dieta dos
habitantes do noroeste da Hispania e que, segundo estas mesmas, tras un tostado para tirarlles
a acided, moíase e panificábase (García y Bellido, 1986).
115
Plinio O Vello en Historia Naturalis (XVI 6,15) di que a landra é alimento para humanos en toda Hispania.

Prismas.
Os prismas de cuarzo, son un elemento natural no
que se aprecian marcas de ter sido separados do seu
conxunto. Estas cristalizacións soen aparecer no substrato
en zonas de pizarras, pero é obvio que foron levados a
onde apareceron, posto que se encontran, en moitos
casos, dentro das vivendas, sobre os pavimentos.
Ilustración 525: Fragmentos de prisma.
Micromachado Pulimentado.
Entre os achados líticos recuperados no transcurso destes anos de traballo chama a
antención o feito de recuperar un Micromachado pulimentado nun contexto castrexo ou
galaicorromano.
Ilustración 526: Parte anterior e posterior do Micromachado pulimentado.
Este pequeno obxecto, como parece obvio, non é propio deste contexto. Este tipo de
materiais son moi abundantes no Neolítico e cunha funcionalidade moi variada. A cuestión de
que é o que fai aquí é complexa. Pódena ter feito neste momento, pero –o que parece máis
probable– é que se trate dunha “antigüidade” que se recuperou do seu lugar orixinario de
deposición (unha mámoa). O gusto polas antigüidades está aí dende hai moito tempo. Acuña

Castroviejo (2002) xa fala desta tendencia na etapa histórica que denominamos

“Antigüidade”; polo tanto ¿por que non podería ter acontecido o mesmo neste caso?
Máis aló de todo isto analizaremos a peza en si seguindo os parámetros establecidos
por Fábregas (1991, páxs. 42-111) para a clasificación deste tipo de instrumental Neolítico e
veremos como encaixa perfectamente nos parámetros establecidos por el para as pezas
propias desoutra etapa; polo que é fácil concluír que non é unha imitación castrexa ou
galaicorromana senón unha peza orixinal fóra de contexto.
Análise:
Procecencia: Castro de Zoñán campaña 2005. Interior Vivenda n.º5
Material: Lítico. Silimanita - Fibrolita116.
Composición: (SiO4)Al2O Aluminosilicato de aluminio formado por cadeas de
octaedros de aluminio (AlO6) unidas entre si por tetraedros de silicio
(SiO4) e por tetraedros de aluminio. Polimorfa de sistema e Andalucita.
Sistema de Cristalización: Rómbico. Preséntase en agregados finamente
fibrosos, algo aplanados e redondeados. Non forma nunca cristais
illados.
Propiedades Físicas:
Dureza: 6,5 a 7,5
Densidade: 3,2 a 3,3 gr/cm3
Exfoliación: perfecta, pinacoidal.
Tenacidad: Fráxil.
Propiedades organolépticas:
Cor: Gris amarelada, verde agrisada pálida e pardosa clara.
Pode ser incolora.
Raia: de cor branca.
Transparencia: de transparente a opaca.
Brillo: sedoso, nacarado, vítreo ou groso.
Orixe e presenza en rochas: Orixe fundamentalmente metamórfica. Presenza
accidental en rochas metamórficas.
Medidas: 5 cm (dende o talón ao fío) x 4 cm (na parte máis ancha da peza).
116
Datos obtidos en: http://www.montes.upm.es/Dptos/DptoSilvicultura/Edafologia/guia/Fichas/Silimanita.html

Para a análise formal empregaremos os parámetros da “Tipometría y descripción de

los útiles pulimentados de corte” (Fábregas, 1991, páxs. 42-111), que se basea en 12 puntos.
Forma xeral: Triangular.

Caras: Convexa.
Lados: Lineal.
Aresta: Converxentes – Curvas.
Fío: Convexo – simétrico.
Zona activa: Gubia (“Keux”).
Talón:
Vista Frontal: redondeado.
Vista Lateral: apuntado.
Sección Lateral: Biconvexa.
Accesorios: Non posúe.
Conservación: Peza completa.
Desgaste: Presenta unha zona onde saltou parte, tanto no fío como no talón.
Acabado: Pulido integral, en todas as partes da peza.

Outros restos materiais
Neste apartado trataremos vidro, óseo, madeira e mostras en xeral. A razón de ubicar
aquí estes tipos de restos materiais xunto coas mostras é polo feito da súa escaseza como para
crear capítulos independentes, pouco máis podemos facer que constatar a súa existencia.
En primeiro lugar abordaremos os restos materiais para logo falar das mostras e das
analíticas levadas a cabo nelas.
Vidro.
Recuperáronse, como xa se dixo, 13 fragmentos de vidro, o que supón un 0,08% do
total do material recuperado. Todos eles
ubicados no nivel 1.
Ilustración 527: Restos de vidro recuperados en

Zoñán. Esta peza procede da sondaxe levada a cabo
en 2005.
Hai que indicar tamén que, destes 13

fragmentos, 4 corresponden a contas.
Os fragmentos de vidro están
constituídos por 1 borde, 1 fondo117 e 7 fragmentos indeterminados, presumiblemente
pertencentes a panzas.
No tocante ás contas de colar temos 4 entradas no rexistro: 3 fragmentos e 1 peza
completa. A completa é unha conta con lámina de ouro no seu interior. Isto sabémolo de certo
porque nas inmediacións desta apareceu 1 fragmento dunha conta do mesmo tipo e, ao
117
A esta peza, que é a que se ve na imaxe, déuselle unha soa sigla posto que a rotura tivo lugar durante a
extracción da peza que se atopaba cuberta de pedras.

atoparse fragmentada, identificouse con claridade que material era o que contiña no seu
interior. Actualmente está pendende de análise a súa composición.
Os outros dous fragmentos que restan pertencen a un mesmo exemplar de conta que
apareceu fracturada.
Ilustración 528: Conta completa con lámina de ouro no interior -parte esquerda- e conta fragmentada -na
dereita.
Óseo.
Apareceron 6 fragmentos de óso (0,04% do total), todos
eles dun tamaño mínimo. O maior é un fragmento de diáfise e
conserva tan só 3 cm de longo.
Ilustración 529: Óso de maior tamaño recuperado.
Todos os restos recuperados atopáronse dentro das UE

do nivel 1.

Madeira.
Debido ao incendio rexitrado na cociña da vivenda n.º5 puidéronse recuperar os restos
dun cunco de madeira que quedou convertida en carbón, posto que co incendio tivo lugar o
derrubamento da estrutura, primeiro do teito e logo das paredes sobre este, que produciu un
proceso de queima nun ambiente redutor creándose carbón vexetal. E isto é unha vantaxe,
posto que a acidez do chan galego dificulta a conservación deste tipo de restos e os achados
non son moitos118.
A madeira
recuperada ascende a 9
fragmentos, o que
supón o 0,06% do total
do material recuperado.
Todos eles no nivel 1.
Ilustración 530: Esquema do cunco a partir do fragmento principal de borde.
O recipiente é un cunco de madeira de pequenas dimensión que presenta decoracións

de incisións semellantes ás atopadas na cerámica. Na imaxe seguinte podemos ver dous dos
fragmentos recuperados119.
Ilustración 531: Vista de dous dos fragmentos de madeira recuperados. Na esquerda, anaco de borde. Na
dereita, anaco de panza nas proximidades do fondo.
118
Un exemplo témolo en Balil, 1980.
119
A fraxilidade da peza e as dificultades para tomar medidas neste caso fixeron que non puidésemos aportar
máis datos sobre a mesma.

Mostras.
Durante as campañas tomáronse 398 mostras que foron identificadas co número de
bolsa en que foron recollidas. Estas mostras contiñan terra, argamasas, arxilas e carbóns.
Carbón Argamasa Arxilas Terra

341 5 17 35
Levouse a cabo unha recollida sistemática de carbóns, isto é, recolléronse todos

aqueles carbóns que se poden apreciar a simple vista e todos aqueles que saíron do cribado
das terras que se levou a cabo120. Este cribado foi feito de xeito selectivo: naquelas zonas de
uso e interior de vivenda ao redor dun 25% da terra e en exterior das mesmas un 10%.
Disto recolleuse o material aparecido, diferenciando inorgánico (material), orgánico
(carbón) e terra propiamente.
As mostras de terra foron tomadas, tanto en bruto como a partir de cribado, en toda a
área e nas diversas UE que se consideraron interesantes: derrubos e usos. No que atinxe ás
arxilas e argamasas recolléronse mostras alí onde apareceron nun volume maior.
O carbón é a mostra na que se levaron a cabo analíticas121. Estas foron datacións de
14C e análises antracolóxicas para obter unha cronoloxía e para identificar a especie arbórea
da que se trataba e así comezar a establecer aproveitamentos do medio natural do castro no
seu momento de ocupación. Ademais, esta análise antracolóxica podería verse
complementada con futuras análises palinolóxicas que contribuirían a coñecer o medio natural
da época en que estaba inserto o Castro.
As análises antracolóxicas foron feitas por M. Martín Seijo e as datacións de 14C por
A. Rubinos Pérez. Das mostras de carbón, Martín Seijo seleccionou 48 (12,06% do total) que
deron lugar a 65 analíticas antracolóxicas (Martín Seijo, 2005). Estas mostras analizadas
corresponden a diversas UE dos niveis 1 e 3 e foron identificadas co número de bolsa en que
foron recollidas e nelas identificáronse diversas especies: Fraxinus sp., Cf. Arbustus unedo,
Leguminosae, Quercus sp., Salix / Populus, Taxus Baccata e Ulmus minor122.
Por outra banda, segundo os datos tomados durante a escavación, seleccionei 10
mostras (2,51%) que se pensou que serían interesantes para obter datacións con 14C e foron
120
Tal é o caso que algunha das mostras non acadou a cantidade suficiente (10 gr) para a datación radiocarbónica
sen ter que recorrer ao sistema AMS –que só hai fóra de España.
121
Estas analíticas leváronse a cabo sobre restos recollidos nos anos 2002 e 2003.
122
Freixo, Érbedo, Leguminosas, Carballo, Salgueiro / Chopo, Teixo e Olmo.

enviadas ao CSIC, ao Instituto de Física Química “Rocasolano”, en Madrid. Estas mostras

corresponden a diversas UE dos niveis 1, 2 e 3.
Mostra UE Nivel Antr. C14 Cod. C-14

13 1 Nivel 1 Si
15 1 Nivel 1 Si
27 2 Nivel 1 Si
35 1 Nivel 1 Si
43 7 Nivel 1 Si
45 2 Nivel 1 Si
47 1 Nivel 1 Si
67 Superficie Nivel 1 Si
94 6 Nivel 1 Si
96 6 Nivel 1 Si
97 6 Nivel 1 Si
99 6 Nivel 1 Si
111 1 Nivel 1 Si
113 1 Nivel 1 Si
120 6 Nivel 1 Si
124 6 Nivel 1 Si
127 1 Nivel 1 Si
140 6 Nivel 1 Si
151 6 Nivel 1 Si
152 1 Nivel 1 Si
180 2 Nivel 1 Si
230 4 Nivel 1 Si
237 -- Nivel 1 Si
238 4 Nivel 1 Si
248 1 Nivel 1 Si
268 6 Nivel 1 Si
273 6 Nivel 1 Si
310 7 Nivel 1 Si
313 7 Nivel 1 Si

342 7 Nivel 1 Si
354 4 Nivel 1 Si
369 6 Nivel 1 Si
374 2 Nivel 1 Si
377 2 Nivel 1 Si
390 7 Nivel 1 Si
452 4 Nivel 1 Si
453 4 Nivel 1 Si
461 4 Nivel 1 Si
463 7 Nivel 1 Si
550 11 Nivel 1 Si Si CSIC-1954
708 9 Nivel 1 -- Si Insuficiente
900 10a2 Nivel 1 -- Si Insuficiente
1401 -- Nivel 1 -- Si123 CSIC-1889
1622 Ds. R. N. Nivel 1 Si
1652 29 Nivel 1 Si
1764 43 Nivel 3 Si
1777 43 Nivel 3 Si
1884 42 Nivel 1 Si
1992 10a2 Nivel 1 -- Si CSIC-1955
123
Recuperado no interior da vivenda n.º2 (pode pertencer ao nivel 1 ou 2).

Rocha nai
Mancha "A"
Mancha "B"
Ilustración 532: Distribución de analíticas. Azul antracoloxía. Vermello 14C.124
124
Este plano non inclúe a parte escavada en 2005 posto que as mostras analizadas, como xa se indicou, foron
escollidas entre as rexistradas nas campañas dos anos 2002 e 2003.

Datacións de Carbono-14
Neste apartado só incluiremos as táboas cos resultados das analíticas. No final desta
obra, no Anexo, incluímos un artigo do autor das análises onde se explica o proceso levado a
cabo. Este artigo está pendente de publicación nunha obra sobre as tres primeiras campañas
no Castro de Zoñán.
MUESTRA MATERIAL CÓDIGO EDAD C- EDAD CALIBRADA

14 (años cal BC / cal AD)
(años BP)
20 – 11 cal BC (1.5%)
M-1 Carbón CSIC-1888 1944 ± 29
1 cal BC – 128 cal AD (93.9%)
180 – 36 cal BC (92.0%)

M-2 Carbón CSIC-1889 2076 ± 29 30 – 19 cal BC (1.5%)
12 – 1 cal BC (1.9%)
752 – 685 cal BC(17.6%)

668 – 631 cal BC (6.9%)
M-3 Carbón CSIC-1955 2413 ± 48
625 – 610 cal BC (1.7%)
596 – 396 cal BC (69.2%)
388 – 343 cal BC (25.2%)

M-6 Carbón CSIC-1890 2236 ± 30
324 – 204 cal BC (70.2%)
357 – 282 cal BC (30.2%)

257 – 245 cal BC (1.2%)
M-7 Carbón CSIC-1954 2150 ± 33
234 – 88 cal BC (62.0%)
75 – 57 cal BC (2.0%)
129 – 259 cal AD (86.8%)

M-10 Carbón CSIC-1891 1804 ± 29
285 – 323 cal AD (8.6%)

CASTRO DE ZOÑÁN
CSIC-1955 2413±48BP
CSIC-1890 2236±30BP
CSIC-1954 2150±33BP
CSIC-1889 2076±29BP
CSIC-1888 1944±29BP
CSIC-1891 1804±29BP
1400 1200 1000 800 600 400 200 BC / AD 200 400 600
Edad calibrada (años cal BC / cal AD)
A problemática propia das datacións de carbono-14 condicionan de por si os

resultados das análises, pero non son os únicos problemas que pode ter unha mostra antes de
dar de si todo o que pode. Dende a arqueoloxía temos que facer un exercicio de humildade en
moitas ocasións, posto que un proceso bastante sensible como é este pode verse condicionado
por contaminacións derivadas de despistes: o feito de recoller dúas mostras de forma
consecutiva pode facer que parte dos restos da primeira se mesturen coa segunda facendo que
a data resultante sexa irreal, posto que as cantidades coas que se chega a datar son cada vez
máis pequenas e a representatividade da mostra pode que non sexa a adecuada.
Por outra banda, a propia mostra –sobre todo se é carbón vexetal– pode non ser
contemporánea co tempo que se usa (a madeira vella). Como é sabido só a codia das árbores
está viva, o resto está morto polo tanto unha árbore de 200 anos vai dar diferentes datacións se
a mostra se toma dos aneis máis interiores ou máis próximos á codia. Polo tanto é moi
importante contar con especies de pouca vida para facer as datacións xa que un carballo pode
ser moi lonxevo e dificultar a datación. Aínda que unha forma de solventar este problema é
facendo analíticas antracolóxicas previas.
Despois desta primeira reflexión debemos pensar que, para a etapa que nos ocupa,
tamén temos problemas metodolóxicos da parte técnica (nas calibracións das datas) que nos
afectan de xeito importante, posto que a curva de calibración presenta un amesetamento entre
os séculos V a. C. e VIII a. C. que fai que sexa practicamente o mesmo un resto orgánico do
V a. C. que do VII a. C. posto que o índice de probabilidades non vai concretar en demasía.

Pero, ¿en que afecta isto a Zoñán? Aquí recuperáronse mostras en abundancia de
carbóns e realizouse unha recollida “limpa” das mesmas para evitar –na medida do posible–
as contaminacións das que falamos no primeiro punto.
As mostras, como pode verse, nalgún caso teñen análise antracolóxica, pero con todo
temos unhas datas un tanto “estrañas” en relación co que a cultura material está a indicar. Se,
polo xeral, falamos de II-IV d. C. para as áreas das que se tomaron mostras temos unha clara
contradición, posto que estas nos levan de forma continuada ata o século V a. C. (ou máis aló
–pola meseta na curva de calibración–, pois, como se ve, as probabilidades din que esa mostra
pode ser, dende o século V a. C. ao VIII a. C., de calquera momento.
Para abordar este tema formulouse a posibilidade de que fose madeira vella, pero a
diacronía é excesiva (1000 anos) e ademais a secuencia é moi continua. A hipótese que se
manexa entón está baseada nas formas de construír que se documentaron neste xacemento. As
estruturas recuperadas están asentadas, na maior parte dos casos, directamente no substrato
rochoso do lugar; polo tanto para isto teñen que arrasar o que houbese previamente. Así os
vestixios “vellos” serían destruídos para facer as novas vivendas e construcións, posto que hai
que buscar un bo alicerce. Isto suporía que para cada renovación ten lugar unha destrución.
De feito só no ano 2005 atopamos o que poderían ser restos atribuíbles (con todas as reservas
xa expostas) ao cambio de era.
Nesta hipótese, considero que a datación máis antiga, polas circunstancias que fosen,
(posiblemente atribuíbles á toma da mostra), contaminouse o carbón e deu un erro importante,
pero o resto pode proceder de restos orgánicos que se conservaron de ocupacións anteriores,
tanto na zona onde se escavou como de zonas próximas máis altas, pois –como pode verse nos
planos con curvas de niveis dos apartados gráficos– nesta zona hai escorrentías de partes máis
altas.

Conclusións
Para rematar tentaremos recoller todos os datos para reordenalos e construír un último
capítulo que estruture a protohistoria e a romanización da zona. Tentaremos producir unha
interpretación e para iso empregaremos, fundamentalmente, os datos obtidos en Zoñán, posto
que é o xacemento que máis aporta ao estudo da zona pola falta de traballos –tanto
sistemáticos como parciais– que sofre esta parte de Galicia.
Este capítulo estruturarémolo en tres partes ben diferenciadas: a análise xeral do
territorio a partir do catálogo, a protohistoria en segundo lugar e, por último, o apartado da
romanización. Para rematar propoñendo unha hipótese de secuencia cronolóxica para o
asentamento neste tipo de lugares a partir dos datos globais que se recollen neste traballo, xa
sexan obtidos en Zoñán ou procedentes da revisión doutros traballos.
Territorio. Xacementos e espazo.

A área que tentamos estudar aquí é unha zona “discriminada” dentro das liñas de
investigación que inclúen esta cronoloxía e iso pode verse só cunha simple comparativa coa
área atlántica ou coa asturiana. Nesas zonas hai multitude de xacementos escavados e
leváronse a cabo numerosas prospeccións125 mentres que aquí só contabamos cun xacemento
escavado ata o ano 2002 –era o Castro de Fazouro.
O que se pretendeu facer co catálogo antes exposto é amosar que nesta zona tamén
existen xacementos castrexos e que ademais están sen estudar e sen localizar correctamente,
posto que a lista elaborada a partir dun baleirado bibliográfico e dunha comparativa destes cos
rexistros da Xunta (inédito) e Museo Pronvincial (inédito) deu lugar a unha densidade de
achados verdadeiramente sorprendente para algunas áreas da zona que estamos a considerar.
Pero tamén temos ocos que se corresponden con espazos que non foron estudados, creo que
nin sequera considerados.
125
Castros escavados: en Galicia: Santa Tegra, Neixón Grande e Neixón Pequeno, Borneiro, Baroña, Elviña,....
Na área asturiana: San Chuis, Coaña, Chao de San Martín,... e isto é unha lista só por riba.

Ilustración 533: Xacementos localizados na área de estudo. Redución do mapa XAC-01 que se pode ver no
anexo cartográfico.
Na imaxe anterior e no mapa que se presenta ampliado no anexo cartográfico, poden

verse esas densidades das que falamos nos vales de Mondoñedo e Lourenzá e o gran baleiro
que se atopa no contorno dos montes de Cabaleiros, sobre todo no concello de Cervo e en
parte do de Foz, no seu límite con Cervo.
Outro aspecto importante é a gran cantidade de puntos que consideramos
“asentamentos dubidosos” por non ter atopado nada ou pola falta de descricións concretas que
permitisen ter chegado ao lugar indicado a partir da referencia bibliográfica ou pola referencia
de catálogo Xunta ou Museo.
Especialmente problemático presentouse o concello de Foz, cunha cantidade de
referencias enorme e que logo, na realidade, ou son tan vagas que non se poden localizar ou
non existen, quedando ademais unha parte moi importante do concello baleiro de datos.
As áreas de Trabada, no leste, e Cervo e Xove, no oeste, son tamén puntos a ter en
conta, posto que cunha prospección da zona poderíase ampliar o catálogo de forma
importante. Destacar, pola contra, o caso de Ribadeo, onde o Plan Xeral recolle , creo que de
forma correcta, os xacementos reais que posúe o concello.

Ilustración 534: Xacementos con áreas baleiras e zonas de comunicación. Redución do mapa XAC-02.
Tras todas estas consideracións previas tentaremos tirar algunha interpretación que nos
sexa útil para un estudo da zona, non considerando as divisións administrativas actuais que
non responden á división natural do territorio a estudar.
En primeiro lugar temos que falar dunha zona central ben comunicada, como pode
verse, que é a dos vales de Mondoñedo e Lourenzá, por un lado, e o val do Valadouro (Alfoz
e O Valadouro) por outro. Ambas as zonas están ben comunicadas –debido á escaseza de
accidentes xeográficos de importancia que dividan os territorios– e, ademais, teñen unha moi
boa saída ao mar conectando moi ben co que sería a rasa costeira que vai dende Ribadeo a
Burela. Cara a esta zona principal temos unha periférica, pero facilmente comunicable, por
vía marítima e/ou fluvial e por vía terrestre.
Neste caso estamos a falar dos concellos de Xove e Cervo, na parte occidental, que se
comunicaría por vía marítima de xeito fácil e, no caso de Cervo, tamén por vía terrestre coa
zona central antes indicada.
Na parte oriental temos o concello de Trabada que, grazas ao Eo, comunica facilmente
coa rasa costeira e por vía terrestre cos concellos de Lourenzá e Ribadeo. (Ver estas hipóteses
na imaxe anterior).

Por último, indicar, no aspecto territorial, que a maior parte dos asentamentos, dentro
das diversas áreas expostas, terían liñas visuais entre eles, o que facilitaría a interrelación a
todos os niveis. Dous exemplos poden verse a continuación, o problema é establecer se todos
eles chegaron a convivir no tempo.
Ilustración 535: Exemplos de liñas visuais nos vales de Mondoñedo e Lourenzá (arriba) e no val do
Valadouro (abaixo).

Análise do Catálogo.
O catálogo contén 116 entradas para toda a zona de estudo, destes non se localizaron
17 (dos que 2 son topónimos) e 3 son xacementos que teñen dúas entradas por non poder
reducilas con seguridade a unha soa; polo que nos queda un total de 96 asentamentos que
tentaremos valorar.
Catálogo xacementos
2%
13% 3%
82% Non localizdos

Topónimos
Duplicados
Xacementos
Ilustración 536: Gráfica porcentual de distribución do catálogo de xacementos.
En primeiro lugar temos que falar de dous bloques principais: os asentamentos de

costa e os de interior.
Tipos de asentamentos I
22%
Asentamentos en
Costa
Asentamentos no
interior
78%
Ilustración 537: Gráfica porcentual de asentamentos costa (21) / interior (75).

A tipoloxía dos asentamentos de costa é sempre a mesma ou moi semellante: o

xacemento atópase localizado á beira do mar, sexa o emprazamento un pequeno entrante de
terra ou non, co que unha parte do xacemento está defendida polo mar e a que está en contacto
co continente presenta defensas artificiais –nos casos nos que se conservan–. Estas constan,
polo xeral, dunha muralla e un foso cando menos e poden chegar a ter varias liñas de murallas
e fosos, como é o caso do Castro das Grobas, o Castro de Piñeira (ambos en Ribadeo) ou o Cu
do Castro (en Foz).
Como asentamentos en costa que non conservan as defensas poderiamos citar o Castro
de Cangas (Foz) ou Esteiro (Ribadeo), aínda que este último asentamento está considerado
“romano” no plan xeral de Ribadeo e nas fichas da Xunta, polo que podería non ter estruturas
defensivas xa en orixe.
Ilustración 538: Exemplos de asentamento en costa. Castro de Piñeira en Ribadeo -esquerda- e Castro de
Cangas en Foz -dereita.
O número de asentamentos documentados na costa que conservan estruturas

defensivas feitas polo home (murallas e/ou fosos) ascende a 11, o que supón un 11,45% do
total do catálogo. Mentres que o número de asentamentos que non conservan estruturas
defensivas é de 10, o que supón un 10,41% do total do catálogo. Con isto a relación entre
asentamentos de costa con estruturas defensivas e sen elas é de 52% fronte a 48%,
respectivamente.
Case a metade dos asentamentos non conservan estruturas defensivas e, salvo
excepcións como Esteiro e Torre Vella en Ribadeo ou Pena de Altar en Barreiros –só citada

na bibliografía– que non terían por que posuílas en orixe, a ausencia no resto débese a
destrucións tras o abandono dos poboados.
Números de referencia de asentamentos en costa para consulta nos mapas –comezando
de leste a oeste–: 1, 2, 3, 9, 10, 11, 15, 16, 17, 18, 76, 77, 78, 79, 71, 73, 74, 81, 83, 88 e 85.
Ilustración 539: Distribución de castros, marcando os castros de costa con e sen estruturas defensivas
(redución do mapa XAC-03).

No que respecta aos asentamentos de interior temos tres subtipos: asentamentos en

chairas a metade de ladeiras con ou sen grandes prolongacións cara ao val, en cimas de
outeiros (independentemente da súa altura) e en zonas baixas que sobresaen algo do contorno.
E dentro de cada tipo temos asentamentos onde se conservan as defensas artificiais e lugares
onde non.
Tipos de asentamentos II
12%
44%
44%
Media ladeira
Outeiro
Elevación
Ilustración 540: Distribución porcentual dos emprazamentos dos asentamentos interiores (sobre un total
de 75 rexistros).
A distribución da conservación das estruturas defensivas é a que segue:
Tipos de asentamentos III
25 23 Defensas
22
Sen defensas
20
15
10 11
10
7
5
2
0
Media Ladeira Outeiro Elevación
Ilustración 541: Gráfica de conservación das estruturas defensivas.

Ilustración 542: Clasificación, en plano, dos tipos de asentamentos de interior. Redución do mapa XAC-
04.
Un dato que se repite moito é a dificultade para poder localizar as estruturas

defensivas que se lle presumen aos asentamentos castrexos. Neste caso todos os rexistrados
atópanse en emprazamentos facilmente defendibles, aínda que, como se ve, hoxe non se
conserven as estruturas que presumiblemente tiveron no seu momento de ocupación antiga.
(Ver gráficos anteriores).
Para explicar isto opinamos que en moitos casos se perderon as súas estruturas
defensivas pola acción antrópica –cultivos, desmontes, eliminación de pedras para novas
construcións, canteiras,... –. Pero tamén temos que ter en conta que, en lugares elevados e de
difícil acceso, as defensas poderían ter sido de menor entidade ou ser de carácter vexetal (tipo
empalizada) que ao pouco tempo de se abandonar desaparecerían.
Con todo, a pesar desta continxencia que dificulta poder delimitar correctamente os
xacementos, puidemos ver que todos os que se rexistraron se atopan en puntos estratéxicos de
control do contorno e amosan unha maior concentración arredor dos vales que nas zonas de
paso propiamente ditas (isto podese ver nos planos de distribución da parte de cartografía).

Áreas como o val de Mondoñedo e Lourenzá, regados polo río Masma, teñen unha
importante densidade que se presenta maior que no espazo de saída do río ao pé de Foz, pero
tamén hai diferentes densidades e concentracións segundo a zona.
Está claro que hai zonas que se atopan carentes de estudos en profundidade (Cervo,
por exemplo), pero noutras mellor estudadas como pode ser Mondoñedo-Lourenzá e O
Valadouro –moi ben estudado e catalogado por Ferreira et Alii (inédito) – atopámonos con
importantes diferenzas nas densidades, pero para o que non temos resposta baseada en datos
arqueolóxicos.
Como hipótese de traballo, sen querer caer en presentismos incorrectos, pódese indicar
a diferenza na riqueza do solo, sendo unhas zonas máis ricas e produtivas que outras126 e, polo
tanto, cunha maior produción e cun maior excedente potencial poderíase alimentar unha
poboación maior ou, pola contra, poderíanse manter un maior número de asentamentos.
Ilustración 543: Castro de Lindín. Castro interior con sistema defensivo (superficie de 6 Ha).
126
Hoxe en día os vales de Mondoñedo e Lourenzá presentan unha maior produtividade agrícola que os dos
arredores, pero isto non tivo por que ser así no pasado.

O tamaño dos asentamentos non indica moito, posto que as valoración feitas dan unha
media de entre 4 e 5 Ha, habendo rexistros menores con 1 e 2 Ha (sobre todo na costa) e
rexistros maiores como o Castro de Lindín con 6 Ha, Castro de Zoñán con 7,8 Ha, Castro de
Curros con arredor de 10 Ha (todos estes en Mondoñedo); Castro de Flores con arredor de 10
Ha (Lourenzá); Castro de Sante con 7 Ha (en Trabada) e Castro de Ceranzos con 9,5 Ha (en
Xove). Pero todos estes rexistros non seguen, no momento actual ao faltar bastante por
investigar, un patrón que nos permita elaborar unha lectura máis completa dos diferentes
tamaños. Ademais, dado o estado da investigación (no que a datos de escavación se refire)
non sabemos a porcentaxe de espazo que se adicaba ás vivendas dentro do recinto, non
podemos valorar poboación.
Por tanto non podemos explicar, de xeito contundente, o porqué das diversas
densidades de asentamentos, cando isto é debido á falta de investigacións; en todo caso,
quedámonos coa hipótese, antes formulada, de desigualdades na obtención de recursos.
Pensamos que haberá máis asentamentos onde é máis fácil acceder a eses recursos,
considerando que a rede de asentamento rexistrada corresponda cunha mesma etapa –ao
menos na súa fase final–. Algo que falta por comprobar, aínda que hai indicios que parecen
levarnos a unha coincidencia cronolóxica maioritaria para a etapa final dos asentamentos en
castros, a época galaico-romana127.
Temos, en resumo, castros en emprazamentos de fácil defensa, nos que, nalgún caso,
se conservan importantes estruturas defensivas, a maiores dos desniveis das zonas altas.
Están asentados nas proximidades dos vales, ríos e zonas de paso para o control do
territorio do seu contorno que se presenta como lugar de cultivo e pasto, zona de intercambio
comercial (a descuberta de TSH na zona fala de movementos comerciais) e zona de
explotación de metais xa sexa por bateo, minería,... (restos de escouras de ferro, ouro en
bruto,...).
127
Os achados que se rexistran nas fichas da Xunta derivadas de traballos de prospección falan de tegulae, TSH,
etc., e vincúlanos co mundo romano.

A Protohistoria.
Facer unha recompilación xeral dos datos que temos e que se poderían vincular á
Protohistoria128 non parece presentarse como unha tarefa moi complexa, pero o que
deberiamos facer é non quedarnos na mera recollida senón que habería que tentar ir máis aló.
Interpretar.
Facendo unha recompilación breve do xa exposto temos datos radiocarbónicos e
materiais cerámicos vinculados a Zoñán, procedentes da escavación, que poderían encaixar no
mundo prerromano. Pero ademais destes datos temos outros alleos á escavación, tanto deste
castro como doutros, e que entran dentro do dobre conxunto de área xeográfica e espazo
cronolóxico.
Así, ademais de carbóns datados en época prerromana e cerámicas que podemos ir
levando ao cambio de era, contamos con outros restos de cultura material que nos vinculan
tipoloxicamente a este pasado prerromano. Estes restos están constituídos por bronces e
ourivería.
Comezando, quizais polos máis antigos, contamos con varios machados de talón e
aneis recollidos nunha publicación por Vigo García (2005b). Aquí, ademais dos exemplares
previamente publicados, apórtase un novo achado que estaba gardado dende antigo na
vivenda dun veciño.
Estes machados, da publicación precedente, proceden todos do Castro de Zoñán a
pesar de que alí se afirma, seguindo a Villaamil, que un procede do Castro de San Tomé de
Estelo (Villaamil, 1907) –ver na imaxe seguinte–; pero isto non é correcto, polo que puidemos
comprobar ao contrastarmos datos.
Ocorre, e el mesmo o di tamén noutra publicación (Villaamil, 1900), que este machado
non o atopa el senón que o fai un paisano que lle di que apareceu no camiño que vai para
Estelo, arriba de Zoñán. Estelo é unha parroquia de Mondoñedo e para chegar a ela hai que
128
Entendéndoa como o tempo que vai dende os primeiros contactos co mundo clásico ata a conquista por parte
de Roma preséntase como algo excesivamente longo. Sobre os primeiros contactos co mundo clásico, co mundo
do Mediterráneo poderiamos suscitar tema de debate, posto que se ten descuberto non hai moito un altar púnico
en Vigo no Castro de Alcabre durante as escavacións para poder levar a cabo a construción dun museo (Museo
do Mar) e que levarían os contactos do NW a moi atrás, ata o século VII a. C. (Domínguez Pérez, 2006) e
documéntanse outros achados materiais en toda a franxa atlántica (Domínguez Pérez, 2006). Pero non creo que
para o caso que nos ocupa se deba entrar nesas cuestións. O que se pretende tomar como Protohistoria neste
traballo é a etapa previa á conquista romana. A Cultura Castrexa prerromana, o que había antes da conquista para
contrapoñer isto ao que hai tras a mesma e que é o que constitúe o substrato fundamental que, a día de hoxe, se
ten recuperado na área que abrangue o estudo, e non só en Zoñán.

pasar polo barrio de Zoñán, perto do castro. Entón Villaamil con esta afirmación considerou
que había outro castro cara a esa zona, a pesar de que o veciño en cuestión era de Zoñán.
Continúa Villaamil argumentando nesta liña e cita para iso un documento no que unha
tal “Teresa Yañez” de “Couboeira” cede unhas terras ao Mosteiro dos Picos, no Chao do
Castro de “San Tomé” para Villaamil, e “San Cristovo” para a lectura que puidemos empregar
(Graña Cid, 1999), que ademais se reproduce no apartado “información e lenda” deste mesmo
traballo129.
Ademais destes catro machados de Zoñán, temos tamén achados semellantes no Castro
de Ouro, no concello de Alfoz, por exemplo (estudados xa por
Monteagudo, 1977).
Ilustración 544: Machado de Bronce de San Tomé de Estelo. (Reprodución

segundo grabado de Villaamil).
Estes restos fálannos, supostamente130, da época do Bronce,

pero en determinadas zonas de Portugal esta é a época na que
comezan os asentamentos en determinados castros (Bettencourt,
1994).
129
Polos datos que dá Villaamil (1900) inclinámonos a pensar que é o mesmo documento, e como non temos
máis noticias deste castro de “San Tomé” inclinámonos a pensar que se trata dun erro na lectura do documento e
tamén que o veciño en cuestión non soubo explicar a procedencia real do achado.
A referencia en concreto aparece na páxina 61 e nota ao pé 2, e di textualmente o seguinte:
“Es una carta de donación, otorgada por Teresa Yáñez á favor de los monjes del cercano monasterio de San
Martín de Villaoriente, de una leyra de erdade que jaz enno chao do castro de santome e topa enno camino que
ven destelo para Villamayor (Mondoñedo). Esta carta está inserta en uno de los cartularios de dicho monasterio
guardados en el Archivo Histórico Nacional.
El hallador de esta hacha, de quien yo la recogí, fué un labrador, apellidado Cabanas, del inmediato lugar de
Zoñán, en Marzo de 1868.”
130
Digo “supostamente” porque este tipo de obxectos teñen unha cronoloxía tipolóxica, pero puideron ter vido
para estes xacementos en época posterior como ocorre co micromachado pulimentado atopado en Zoñán.

Pola outra banda, o segundo bloque é a ourivería, que aporta obxectos procedentes de
achados casuais, non de escavacións sistemáticas, polo que chegan a nós fóra de contexto, co
que o único que queda é o estudo tipolóxico.
Sobre o traballo na ourivería temos abondosos datos e moi válidos para aquí, polo gran
volune de achados rexistrados nesta área do Noroeste. Ademais contamos cun importante
número de exemplares recuperados: torques, arracadas, colares,... e que tamén están
estudados131.
Ilustración 545: Restos de ourivería recollidos por Villaamil (1874) en Adornos de Oro encontrados en
Galicia.
131
Bibliografía que aborda o tema dende o punto de vista das pezas e dende o punto de vista técnico, destacando
sobre todos o catálogo elaborado por Balseiro (1994) no que recolle todas as pezas depositadas no Museo
Provincial de Lugo. Obras: Balseiro (1994, 1996, 2004); Blanco Freijeiro (1957a, b y c); Bouza Brey (1965);
Comendador (1996) Ladra (2002); López Cuevillas (1932, 1951); Maciñeira (1923); Pérez Outeiriño (1990-91,
1992, 1997); Reboredo Canosa (2000); Sánchez-Palencia et Alii (1996); Trapero (1954); VV.AA. (1991);
Villaamil (1874, 1885, 1892, 1907).

Obxectos recuperados na área de estudo:

Obxecto Lugar de procedencia Concello Peza
Torque Castro da Recadieira Mondoñedo Peza completa de ouro
Torque Castro da Recadieira Mondoñedo Peza completa de prata
Torque Castro de Masma, Lugar de Valiña Mondoñedo Fragmento de ouro
Torque Valadouro? O Valadouro Peza completa de ouro
Torque Valadouro? / Foz? -- Peza completa de ouro
Torque Valadouro? / Viveiro? -- Peza completa de ouro
Torque Chao do Castro Burela Peza completa de ouro
Torque Cu do Castro Foz Peza incompleta de
ouro (falta un dos
remates)
Torque Piñal Vello Ribadeo Peza completa de ouro
Arracada Burela Burela Peza completa de ouro
Arracada Castro de Masma, Lugar de Valiña Mondoñedo Peza completa de ouro
(moi deteriorada)
Colgante Ribadeo Ribadeo Peza completa de ouro
Diadema Ribadeo? / San Martín de Oscos? / ... -- Varios fragmentos
dunha mesma peza
Carneiro Ribadeo Ribadeo Peza completa de ouro
alado
Lámina Castro de Masma, Lugar de Valiña Mondoñedo Fragmento de lámina de
ouro (só lle falta unha
esquina)
Lámina Castro de Masma, Lugar de Valiña Mondoñedo Peza completa de ouro
Lingote Castro da Recadieira Mondoñedo Fragmento de lingote
planoconvexo de
132
ouro
132
Incluímos esta peza aquí porque é unha peza descontextualizada. É, como o resto, un achado casual, pero
falaremos dela máis adiante cando recuperemos o tema ao abordar os datos sobre Zoñán na “Romanización”.

Dos 20 obxectos que se citan na táboa anterior tentaremos falar algo dalgún deles,
posto que tampouco podemos entrar en moitas profundidades que non fosen xa comentadas.
Mondoñedo preséntase como un lugar importante no tocante a achados de ourivería,
posto que se documentan dúas zonas especialmente produtivas: Castro da Recadieira e Castro
de Masma.
Noutros puntos da área de estudo destaca o achado de Burela, o gran torque de ouro; e,
como non, o polémico diadema de Ribadeo que co paso do tempo vai deixando de ser tan de
“Ribadeo” para irse un pouco máis aló, cara a Asturias.
Torque Castro da Recadieira Mondoñedo Peza completa de ouro133

Torque descuberto en 1889.
Varilla de sección romboidal maciza. Remates ocos.
Cronoloxía tipolóxica VI – IV a.C. (Balseiro, 1994)
Cronoloxía tipolóxica II –I a. C. (VV.AA, 1996)
Torque Piñal Vello Ribadeo Peza completa de ouro

Sen data concreta para a descuberta.
Procedencia dubidosa de Ribadeo.
Ten a mesma tipoloxía que o anterior da Recadieira.
Cronoloxía tipolóxica VI –IV a.C. (Balseiro, 1994)
Cronoloxía tipolóxica II –I a. C. (VV.AA, 1996)

Forma parte do Tesouro da Valiña.
Fragmento de torque de sección romboidal. Decoración de
filigrana con fío de ouro. Posuiría remates periformes.
Cronoloxía tipolóxica VI –V a. C. (Balseiro, 1994)
Sobre esta peza en VV.AA (1996) dáse unha cronoloxía tipolóxica de cambio de era, a peza de Zoñán ten un
contexto arqueolóxico do século IV ou incluso V d. C.
133
As imaxes das pezas proceden da bibliografía de ourivería anteriormente citada, fundamentalmente da obra El
oro y la orfebrería prehistórica de Galicia, páxs. 101-126 –que se corresponden co catálogo da obra–,
Diputación Provincial de Lugo, Lugo, (teñen referencia VV. AA. 1996). Óptase por empregar as imaxes para
que non se dean problemas nas descricións dos diferentes obxectos.


Forma parte do Tesouro da Valiña.
Fragmento de torque de sección redondeada. Presenta
decoración cicelada e posuiría remates en dobre tronco de
cono.
Cronoloxía tipolóxica VI –V a.C. (Balseiro, 1994)
Torque Chao do Castro Burela Peza completa de ouro

Peza de aramios enrolados e docoración constituída por
filigranas na parte superior do arco. Remates en tronco de
cono e escocia. O seu tamaño (1.812gr) fai pensar nunha peza
ritual ou simbólica.
Cronoloxía tipolóxica III –I a. C. (Balseiro, 1994)
Cronoloxía tipolóxica I a. C. – I d. C. (VV.AA, 1996)
Torque Cu do Castro Foz Peza imcompleta de ouro

Torque descuberto, supostamente, en 1897.
Semellante ao de Burela, pero de moito menor tamaño.
Fáltalle un remate. Presenta unha cor bastante escura134.
Cronoloxía tipolóxica III –I a.C. (Balseiro, 1994)
134
As cores escuras das pezas (torques Marzán, Ribadeo, A Recadieira –ouro–, etc.) atribúense a altos contidos
de estaño e cobre que presenta o ouro procedente do aproveitamento dos placeres fluviais ou dos xacementos
sucundarios da zona.


Torque descuberto en 1898 ou 1899.
Peza de aramios enrolados e lisa na parte central do arco. O
interior da peza é unha tira metálica dobrada sobre a que se
aplica o ouro.
Semellante ao de Burela e Cu do Castro.
Cronoloxía tipolóxica III –I a. C. (Balseiro, 1994)
Torque Castro da Recadieira Mondoñedo Peza completa de prata

Torque de aramios de sección desigual torsionados formando
“8” expandidos cor extremos voltos cara a fóra. Posible
importación da área celtibérica.
Cronoloxía tipolóxica I a. C. – I d. C. (VV. AA, 1996).
Arracada Burela Burela Peza completa de ouro

Descuberta entre 1954 e 1955.
Forma de ril, estrutura laminar e tipo laberintiforme. Dorso
interior a base de filigrana formando espigados. No dorso
exterior presenta dous frisos horizontais separados por fios de
ouro nos que se constitúen triángulos de gránulos opostos pola
base. Dous traveseiros soldados a ambos os lados.
Cronoloxía tipolóxica II a. C. (Balseiro, 1994).
Cronoloxía tipolóxica II a. C. (VV.AA, 1996).

Descuberta en 1873.
Forma parte do tesouro da Valiña.
Hai tamén outra peza máis deteriorada.
Presenta dous pivotes irregulares contrapostos e soldados.
Elaborada con láminas de ouro.
Cronoloxía tipolóxica IV-II a. C. (Balseiro, 1994)

Colgante Ribadeo Peza completa de ouro

Lámina de ouro batido con motivos circulares a base de fios
trenzados no centro. Nos bordes (superior e inferior) pezas
tubulares ocas. No reverso aneis de aramios. Peza de
inspiración mediterránea.
Cronoloxía tipolóxica VII-IV a. C. (Balseiro, 1994)
Cronoloxía tipolóxica III a. C. (VV.AA, 1996)
Diadema Ribadeo? / San Martín de Oscos? Foz Varios fragmentos

Supostamente achado en 1885. Procedencia dubidosa.
Lámina rectangular divida en frisos no que se desenvolve
unha acción a través dunha figuración realizada con técnicas
de repuxado e ‘estampillado’.
Cronoloxía tipolóxicaVII-III a. C. (Balseiro, 1994)
Cronoloxía tipolóxica III a. C. – I d. C. (VV.AA, 1996)
Carneiro Ribadeo Ribadeo Peza completa de ouro

alado
Sen data concreta para a súa descuberta.
Peza elaborada con láminas de ouro soldadas.
Non se teñen máis datos sobre esta peza que apareceu na ría
de Ribadeo. Hai diversidade de opinións, ata o rumor de que
sexa unha falsificación.
Cronoloxía XX d. C. (Balseiro, 1994)
Lámina Castro de Masma, Lugar de Valiña Mondoñedo Peza completa de ouro

Descuberta en 1873.
Forma parte do tesouro da Valiña.
Lámina rectangular de ouro decorada con pequenos calados
cuadrangulares.
Hai tamén outra peza máis deteriorada.

Todas estas pezas que tentamos describir máis en detalle pretenden amosar a
complexidade na súa elaboración. Fíos de ouro sobre almas doutro metal para os torques,
detalles decorativos como puntillados, filigranas,... solucións técnicas como a soldadura cunha
precisión moi alta,... Son indicadores da destreza dos fabricantes.
Amosan unha habilidade importante que, de xeito indirecto, podemos aplicar á
sociedade que produce estas pezas. Temos unha sociedade complexa que é capaz de manter
artesáns adicados a estes traballos, o que non podemos precisar é a cantidade dos mesmos.
Para a existencia de ourives ou xoieiros é preciso un tempo de aprendizaxe e logo
moitas horas de traballo para poder elaborar estas pezas e poder desenvolver as técnicas que
amosan, aprender e imitar, adquirir influencias alleas e adaptalas aos gustos locais.
Ademais, o feito da existencia de artesáns e destes produtos de luxo ben pode deberse,
sería o lóxico, á demanda dos mesmos e esta soe estar encabezada polas elites que buscan
diferenciarse do resto a través de usos suntuarios.
Por último, para este campo, debemos incluír algunha consideración sobre a
poboación que habitaba a zona. Para isto podemos acudir ás fontes clásicas135 ou a traballos
xa elaborados sobre estas fontes e que, ademais, se apoian no estudo das fontes epigráficas
que se documentan nesta zona do noroeste.
A área que estamos a estudar ocupa un espazo comprendido, fundamentalmente, entre
as concas do Eo e o Río Covo, aínda que na zona oeste (como se expuxo ao inicio) se estende
un pouco máis.
Para achegarnos un pouco máis á realidade dos primeiros anos tras a conquista (que
reflictiría un momento con poucos cambios en relación ao que atopan os romanos) podemos
empregar a Plinio o Vello (23-79d.C.) que, xa que estivo de procurador na Provincia
Tarraconense, parece unha fonte fiable e que coñecía o terreo de primeira man136. Na súa obra
Historia Naturalis faise unha enumeración de poboacións divididas en colonias, municipios,
etc., e faise unha análise máis en detalle por conventos xurídicos. Para o Convento Lucense
fálanos de “Célticos e Lemavos e logo 16 pobos máis pouco coñecidos e de nome bárbaro
cifrando o número de persoas libres en 166.000” (HN. III 4, 22) –este último xa é un dato
que teriamos que incluír na “Romanización”, pero como só é algo indicativo incorporámolo
aquí para sermos fieis á cita.
135
As principais son Claudio Ptolomeo, Plinio e Pomponio Mela.
136
Unha fonte anterior sería Strabón(63 a.C. –19 d.C.) que pode ter referencias anteriores, pero non estivo en
Hispania e, para este punto non nos serve, posto que cita pobos de forma xenérica: Callaicos, Astures,... e logo
dentro dos Callaicos aos Ártabros e aspectos da forma de vida dos mesmos, pero non entra máis en detalle.

Para esta zona, xa en concreto, as fontes romanas mencionan aos: Egi, Cibarci e Varri
Namarini137... sendo estes os pobos, indíxenas ou nativos, que se atoparon aquí cando se
impuxeron os propios romanos e este territorio quedou baixo o seu dominio138.
Os Egi ocuparían a conca do río Eo139, os Cibarci a do río Masma –aínda que tamén a
do río Ouro tal como o plasma graficamente Rodríguez Colmenero (Rodríguez, 1996 a), posto
que o seguinte pobo que coloca son os Varri Namarini e sitúaos no contorno da ría de Viveiro,
no texto e non así nos mapas–. Quédanos un baleiro entremedias (concellos de Cervo e Xove)
que ben poderían estar integrados por este pobo, xa que están nun espazo xeográfico
diferenciado como pode verse nos mapas anexos que complementan esta tese nos que se
aprecia unha clara división territorial entre o hoxe coñecido como Mariña Central e os
concellos que constitúen a Mariña Occidental, onde se inclúen estes dous.
Ilustración 546: Proposta de distribución dos pobos prerromanos a partir das fontes clásicas e de
Rodríguez Colmenero (1996a) . (Mapa ampliado en cartografía POB-01).
137
Plinio O Vello en Historia Naturalis (IV 34, 111-112) di: ...“a continuación a partir do río Navia o convento
lucense: os Albións, os Cibercos, os Egos, os Varros por sobrenome Namarinos, os Adovos, os Arroonos, os
Arrotrebas, o Promontorio Céltico...” Están recollidos sen localización exacta.
138
Rodríguez Colmenero (en Rodríguez 1996a) fai unha localización dos nomes citados nas fontes clásicas e na
epigrafía dándolles unha ubicación nos mapas actuais e, segundo el, os que ocuparían esta zona son os citados
Egi, Cibarci e Varri Namarici.
139
Podendo ter contactos cos veciños Albións que ocuparían a conca do río Navia.

Non podemos concretar máis a ubicación e a delimitación territorial dos pobos da

zona, pero podemos achegarnos a outro tipo de consideración: a súa organización interna
previa á chegada de Roma. Polo que se desprende desta distribución territorial parece que hai
unha organización previa da poboación e con ela atópanse os romanos140. Temos unha serie
de territorios amplos que comprenden o que sería un pobo que á súa vez conta con diversos
asentamentos para cubrir todo ese espazo.
Parece así insinuarse a estrutura castrexa, documentada en determinadas zonas do
noroeste (sobre todo na área portuguesa), dos castros cabeceiras de comarca que controlarían
a outros de menor entidade. Estrutura que parece que se viu reforzada durante a conquista
como sistema de organización ante o invasor e que se potenciaría no mundo romano para
facilitar as labouras de control da poboación.
Temos, pois, para a Protohistoria, unha poboación autóctona que ocupa o espazo
dunha forma organizada. Teriamos unha comunidade sobre un territorio amplo que se asenta
en diversos castros que se interrelacionan entre eles. Algo que, aos ollos alleos, forma unha
única entidade política (aínda que a nivel interno haxa escaramuzas141).
Esta poboación comeza o proceso de fortificación en castros nunha etapa moi temperá
que podería levarse ao Bronce Final, como no caso portugués (se consideramos fiables o
carbono-14 e os achados dos machados de bronce) e que é unha sociedade evolucionada
cando entra en contacto co mundo romano.
Nos primeiros contactos con Roma temos unha sociedade complexa e con
características propias que recibe influencias do exterior e que as adapta aos seus gustos.
Podemos afirmar que é unha sociedade con produtores, artesáns e elites, pola complexidade
dos asentamentos e da cultura material asociada a este momento.
140
Strabón (García y Bellido, 1968 – para Geografía, III 3,5– fálase dos Ártabros como un pobo con varias
cidades sobre un territorio amplo –no contorno do Golfo Ártabro).
141
As fontes sinalan a especial violencia destes pobos con razias continuas, Strabón (en García y Bellido, 1969)
(Geog. III 3, 5) sinala que os Ártabros eran un pobo que vivía da pillaxe e que desbotaba a posibilidade de vivir
do traballo da terra, algo que os romanos, segundo este mesmo autor, farán que remate posto que lles obrigarán a
deixar a pillaxe: “os romanos obrigarán a baixar da montaña e reducirán as súas cidades, tamén instaurarán
colonias para evitar estes comportamentos.”
Aquí podería encaixar a visión dunha sociedade onde a guerra é masculina, véndose cara ao exterior só
isto, e o traballo da terra e a transición dos bens faise por vía feminina tal como expón Vázquez Varela (Vázquez
et Al., 1998).
Ademais, e este pode ser outro dato significativo, indica Strabón que (Geog. III 4, 20) tras a conquista
no noroeste da península quedan dúas lexións para controlar o territorio.
Se nos imos un pouco máis adiante no tempo, a Plinio O Vello (HN. III 4, 39), vemos que nos di que “o
emperador Vespasiano concedeu a toda a Hispania o dereito latino, desprestixiado a causa das tormentosas
axitacións civís e militares”, continúa a haber revoltas, violencia, non localiza os lugares, pero parece probable
que sería a última zona en entrar a formar parte do Imperio, a zona cántabra: Galaicos, Astures e Cántabros.

Por desgraza non coñecemos as formas internas de asentamento e aproveitamento do

espazo habitado e do territorio –para esta área de estudo–, posto que non quedan restos de
vivendas ou estruturas atribuíbles á etapa prerromana de forma clara e só escasos restos
materiais cos que poderiamos comezar a constatar unha tradición cerámica propia,
documentada nos restos atopados en Zoñán, no que parecen documentarse cerámicas do
cambio de era, e que nos permitirán, nun futuro, a elaboración dunha evolución para a zona.
Esta parece ser a realidade coa que se atopan os romanos e que integran dentro dos
seus dominios. Unha sociedade que, ao menos na cultura material, acabará cedendo aos
gustos do novo poder e adaptará as formas propias da nova cultura dando lugar a algo distinto.
Ilustración 547: Perfil cerámico de pota presumiblemente do cambio de era.

A Romanización.
A romanización comeza con toda a súa forza nas Guerras Cántabras tras uns primeiros
contactos directos coa campaña de Bruto e logo as razias de César. Esta primeira fase, de
carácter moi violento, é o punto de inflexión das transformacións no noroeste que darán lugar
a unha aculturación (segundo o rexistro material que temos recuperado), que fará que se vaian
asimilando ás poboacións locais os usos romanos.
Isto suscita moitas dúbidas, posto que se ben houbo un primeiro momento de forte
presión romana: conquista militar e asimilación ao Imperio, non coñecemos a efectividade
real da presión de Roma na zona no día a día nin o tempo que foi preciso para ir cambiando os
hábitos locais e ir tomando os costumes dos invasores para dar lugar a unha nova etapa onde
se funden as vellas tradicións coas novas, dándose unha fase galaico-romana onde en
asentamentos típicos e autóctonos parece desenvolverse unha vida rural, non moi diferente á
anterior, pero si con novos elementos culturais –reflectidos nos materiais recuperados, nas
formas construtivas,... – que manifestan esta nova realidade.
O outro fito importante para as transformacións e a asimilación a Roma temos que
localizalo a fins do século I, cando o emperador Vespasiano concede o Ius Lati á península, o
que abriu a posibilidade de reorganizarse como municipios latinos ás comunidades urbanas
peninsulares, o que incluía a concesión da cidadanía romana para quen tivese exercido un
cargo municipal.
A falta de textos escritos dificulta saber ata onde chegou realmente este cambio e o
que supuxo na mentalidade dos habitantes galaicos a posibilidade de pasar a formar parte do
Imperio como membros de pleno dereito, convertendo o que era alleo en algo no que poderían
entrar e onde poderían exercer o poder.
Todas estas interrogantes aparecen como algo difícil de respostar así, sen máis, pero as
influencias e tendencias que se ven na cultura material fan pensar en que houbo influencia de
Roma na zona e que se cambiaron os patróns de referencia social e económica, tomando,
agora, os alleos. O que imos expor é o que podemos deducir a través do estudo e análise dos
restos de cultura material recuperados na área de estudo, facendo especial fincapé nos achados
de Zoñán, posto que de aquí procede o maior volume de datos obtidos en contexto
arqueolóxico e documentados de xeito exhaustivo, tal e como se formulou nos capítulos
correspondentes desta tese.
Con eles presentaremos, fundamentalmente, o que era a vida na última etapa de
ocupación dos castros que, para esta zona podemos establecer entre os séculos II e IV-V.

O medio natural.
En primeiro lugar parece interesante presentar o medio natural no que se encadra a
época a estudar e para a que temos dúas fontes principais: os datos das análises antracolóxicas
de Zoñán (Martín, 2005) e os estudos polínicos levados a cabo en zonas próximas da costa e
da serra do Xistral142 (Aria, 1996) para poder chegar a unha breve síntese.
Climatoloxicamente a cultura castrexa sitúase nuns parámetros subatlánticos de
temperatura e humidade moi semellantes aos actuais143, aínda que se rexistran cambios na
capa vexetal, fauna e solos, sendo estes últimos en menor medida (Vázquez Varela et Al.,
1998).
As especies que aparecen representadas no rexistro polínico para o Noreste de Lugo
(comarcas de A Mariña Central e Oriental) son fundamentalmente Ameneiros, Bidueiras,
Castiñeiros, Avelairas, Chopos, Carballos e Salgueiros, habendo referencias en menor medida
doutros restos como cereais. Restos rexistrados, sobre todo nos montes do Xistral.
Esta xeneralidade pode presentar particularidades que contribúen a ampliar o espectro
de especies. Para o caso concreto de Zoñán temos que engadir Freixo, Érbedo, Leguminosas,
Carballos, Salgueiro / Chopo, Teixo e Olmo. Así, dunha comparativa entre ambas podemos
establecer unha lista moi interesante de especies arbóreas que conformarían a paisaxe natural.
O feito de que atopemos especies no rexistro antracolóxico e que non se correspondan
co palinolóxico pode deberse á escaseza de exemplares con relación aos que si deixaron
pegada no medio natural ou que non conseguiron chegar ás zonas onde se crearon os
depósitos –polas circunstancias particulares das condicións climáticas das mesmas.
Pola contra, a ausencia de restos antracolóxicos de diversas especies constatadas nas
análises polínicas condúcenos a unha dobre vía. Por un lado, o escaso número de análises
antracolóxicas levadas a cabo no xacemento, que pode non ser suficientemente representativa,
e, por outro, que as especies ausentes non fosen interesantes para cubrir as necesidades de
vida diaria, posto que os restos recuperados dentro do Castro de Zoñán están relacionados co
uso cotián: postes, portas, carbón vexetal, lume nas lareiras, mangos para ferramentas,
cubricións para as vivendas e outras construcións, etc.
142
Ferreira, Moucide, Ribadeo e Buio, entre outras zonas de Galicia. Estes foron tomados en contextos naturais.
143
Considerando actuais ata o ano 2000 aproximadamente, dados os importantes cambios climáticos que se están
a observar nestes últimos anos.

Especies identificadas. Descrición e usos tradicionais constatados etnograficamente.

Ameneiros (Alnus glutinosa): árbore que pode acadar os 25 metros e que se dá en
zonas húmidas. A súa madeira é moi empregada para facer zocos. (Constatado en análise
polínica).
Abeleiras (Corilus avellana): arbusto de folla caduca, acorazonada na base e aserrada
nas beiras, que alcanza entre 3 e 4 metros de altura, pero pode converterse en árbore de ata 12
metros. Presenta un froito comestible, a abelá. Posúe
madeira moi dura. (Constatado en análise polínica).
Bidueiras (Betula pendula): árbore de folla caduca,
da familia das betuláceas que pode acadar os 30 metros de
altura. Presenta follas pequenas, bicudas e dobremente
serradas. (Constatado en análise polínica).
Ilustración 548: Castiñeiro.

Castiñeiros (Castanea sativa): árbore de folla
caduca que pode chegar aos 30 metros, da familia das
cupulíferas, de froito comestible, a castaña. Moi
empregado na dieta galega ata non hai moitos anos,
facendo incluso pan con elas. A súa madeira é moi
valorada. (Constatado en análise polínica).
Carballo (Quercus Sp.): árbore de folla caduca, que pode acadar os 50 metros e de
gran lonxevidade. O seu froito é a landra. Soe aparecer mesturado con castiñeiros e abidueiras
actualmente nesta zona. A madeira emprégase para a elaboración de todas as partes do carro,
salvo o eixo; unha vez seca é moi dura e pode ser empregada para estruturas. Tamén serve
para queimar en lareiras, polo seu
poder calorífico, e para facer
carbón vexetal. Ademais dos usos
da madeira, o seu froito, a landra,
é comestible e panificable tras un
proceso que lle elimine a acidez.
(Constatado en antracoloxía e
análises polínicas).
Ilustración 549: Carballo.

Chopo (Populus Sp.): árbore de folla caduca, que pode acadar case os 30 metros.
Tamén precisa de moita auga. A madeira é bastante regular. (Constatado en antracoloxía e
análises polínicas).
Érbedo (Arbustus unedo): árbore
pequena, de folla perenne, que pode
chegar ata os 10-12 metros,
normalmente móvese entre os 3-5
metros. Presenta un froito comestible
que, ademais, fermenta e contén alcohol.
(Constatado en antracoloxía).
Ilustración 550: Érbedo.

Freixo (Fraxinus Sp.): árbore de
folla caduca, que chega a alcanzar os 30 metros. Dáse nas ribeiras dos ríos, regatos e, en
menor medida, en ladeiras frescas. Esta é unha madeira elástica e dura que tradicionalmente
se vén empregando para mangos de ferramentas, eixos dos carros, xugos e cancís dos xugos.
(Constatado en antracoloxía).
Leguminosas (Leguminosae): neste grupo inclúense moitas variedades, as que me
parecen máis interesantes son as xestas e os toxos. As xestas empréganse nas cubricións e os
toxos empréganse nos fornos tradicionais dos oleiros, polas boas características do lume que
produce para a cocción da cerámica. Ademais, ambos, pódense empregar como estrume e as
xestas como vasoiras. (Constatado en antracoloxía).
Ilustración 551: Toxo (esquerda) e Xestas (dereita).

Olmo (Ulmus minor): árbore de folla caduca, que acada os 30 metros. (Constatado en
antracoloxía).
Salgueiro (Salix Sp,): árbore de folla caduca, que pode acadar os 10-12 metros.
Require de humidade, o que fai que se dea nas beiras dos ríos, regatos, brañas, etc. Presenta
unha madeira moi branda, o que fai que precise de moitos
anos para que sirva como tal. Emprégase para o eixo do
carro, o xugo e todos os seus complementos e como
madeira en xeral. (Constatado en antracoloxía e análises
polínicas).
Teixo (Taxus baccata): arbusto de folla perenne,
que chega aos 5 metros. Presenta un froito falso que
contén a semente e é velenoso. A madeira desta especie é
de boa calidade e adícase, tradicionalmente, a eixos dos
carros, xugos, cancís dos xugos e sellas. (Constatado en
antracoloxía).
Ilustración 552: Teixo.
Todas estas árbores, que seguen a estar representadas hoxe en Galicia144, estannos a
falar, para a época e zona que nos ocupa, dun bosque de folla caduca principalmente con
especies que hoxe definimos como autóctonas e que se dan nos climas subatlánticos. Os
restos recuperados tamén nos indican que os habitantes dos castros coñecían o medio natural
no que vivían e empregaban as especies máis axeitadas para os seus fins.
Sobre restos de fauna non podemos afirmar nada de certo, posto que non temos restos
óseos que nos guíen por este vieiro, pero podemos formular a hipótese das especies propias
deste medio natural que aquí se describe.
144
Na Mariña Lucense estanse a perder estas especies fronte ao cultivo xeneralizado de eucaliptos, implantados
polo seu rápido crecemento en busca de rendementos inmediatos nos novos sistemas de aproveitamento forestal
do monte, ao abandonarse os usos tradicionais derivados das necesidades do mundo rural.

A vivenda.
A área de estudo presenta dous tipos de substratos xeolóxicos principalmente: pizarras
e granito. Isto é interesante porque o granito haino en Alfoz, O Valadouro, determinadas
zonas de Foz, en Burela, Cervo e Xove e a pizarra no resto. Pero os datos construtivos que
temos para esta zona proceden da área das pizarras145 e por iso no tema de vivenda só nos
referiremos ás pizarras, mantendo como hipótese o exposto para os granitos, á falta dunha
comprobación no caso de levarse a cabo escavacións na área xeolóxica correspondente.
As construcións que se recuperaron, como se viu en capítulos anteriores, responden a
diversas tipoloxías ás que poderiamos atribuírlles diversas funcionalidades; pero as formas
construtivas son as mesmas ou moi semellantes.
Cimentación.
A base sobre a que nacen as construcións presenta dúas variantes: a rocha nai e as
trincheiras de fundación sobre terra. O modelo predominante é o primeiro dos dous.
Ilustración 553: Trincheira de fundación (esquerda) e cimentación sobre rocha nai (dereita).
O sistema de trincheira de fundación consiste en escavar un burato no chan, máis

ancho do que será o muro, paredar o muro no seu interior e logo cubrir os ocos sobrantes
presionando ben o terreo para fixar a base.
A cimentación sobre rocha nai consiste na eliminación de todo o material que a cobre
ata acadar o firme (rocha) e sobre esta colocar unha capa de arxila para facer unha cama onde
asente o material lítico que constituirá o muro. Este é o sistema empregado maioritariamente
en Zoñán.
145
Oa datos para este capítulo proceden de Zoñán.

Paredes.
Unha vez cimentado de xeito correcto procédese a elevar os muros deixando os ocos
pertinentes en cada caso –deste tema ocuparémonos un pouco máis adiante.
A elevación dos muros faise colocando unha cara de pedra polo exterior e outra polo
interior e o tramo intermedio
énchese con cascallo, pedregullo e
argamasa (de terra, neste caso) para
darlle consistencia –algo parecido ao
que sería un opus caementicium
romano, salvando as distancias, por
suposto, xa que aquí se constrúe con
terra e area, non con cal.
Ilustración 554: Vista do muro dende a

parte superior.
Por outra banda, temos que considerar tamén a elevación en vertical do mesmo e sobre
isto existen varias posibilidades: temos muros que son iguais na parte baixa que na máis alta e
temos muros que son máis anchos na base que na parte alta.
Os muros que son de igual grosor, nalgún caso, presentan unha lixeira inclinación cara
ao interior; isto pode ser intencionado
para contrarrestar o pulo do tellado
sobre as paredes, posto que non hai
buratos de poste no piso das cabanas
que nos amosen unha posición de
descarga das forzas do tellado. Este ía
ancorado na parede e pode que
empurrase cara a fóra.
Ilustración 555: Elevación lixeiramente

inclinada cara ao interior.
No caso de ter maior anchura na base temos unha maior estabilidade a todos os niveis.

Ocos: portas, ventás e buratos.

A medida que os muros ían medrando íanse deixando ocos en exterior e interior; e así
documentamos portas, buratos nas paredes, lacenas e ventás.
As portas está claro que son aberturas nos muros para poder acceder ao espazo
interior, pero temos máis elementos de interese.
En primeiro lugar temos
buratos que atravesan os muros e
que non podemos identificar de
xeito claro a súa funcionalidade:
canalizacións?, ancoraxes de
madeiras?...
Ilustración 556: Oco na parede

documentado na cociña anexa á
vivenda n.º5.
Outro elemento documentado son lacenas no interior das vivendas. Armarios de

servizo que aínda se conservan en determinadas casas tradicionais galegas. Este tipo de
construción detectouse porque no interior dos muros había importantes desperfectos (derrubos
nos ocos das lacenas) mentres que o exterior estaba en perfecto estado e paredado
correctamente.
Ilustración 557: Exemplo de lacena documentada no Castro de Zoñán, con paralelo etnográfico ao lado.
Por último, e non menos importante, temos documentadas ventás nunha construción
cunha conservación moi boa onde os muros chegan a superar o metro. Esta é a vivenda n.º5 e

nela constátanse dous exemplares: un que dá cara á cociña e outro que dá cara ao sur da
construción e que foi tapiado por terse construído unha nova edificación nesa parte do castro.
As ventás documentadas teñen un tamaño moi reducido (uns 40 cm de anchura) e na
parte intermedia delas colocaríase un entramado de madeira a modo de eixo onde xirase o
pecho. A súa apertura sería cara ao interior.
Ilustración 558: Vista interior (esquerda) e exterior (dereita) dunha ventá –en diferentes fases da
escavación.
Acabados interiores.
Neste epígrafe incluímos pavimentos, bancos e lareiras.
Os pavimentos que se documentan
están compostos de xabre e terra moi ben
compactados e danse en todas as áreas de
habitación e nas cociñas, non así na
construción identificada como Espazo n.º1
e na vivenda n.º4.
Ilustración 559: Zona de cociña onde se

documentan: banco (a esquerda da imaxe),
lareira e pavimento.
Ademais puidéronse documentar lareiras e bancos corridos (na imaxe superior nunha
cociña, pero, por exemplo en Fazouro documéntase nun espazo de uso común sen lareira146).
146
Strabón (Geografía, III 3, 7 “... comen sentados sobre bancos corridos construídos arredor das paredes...”

Cubricións.
A cubrición das cabanas faise con elementos vexetais147 que se supón que serían
xestas porque se documentan antracoloxicamente leguminosas e porque sería un arbusto fácil
de conseguir, dado o medio natural que pudemos deducir. Ademais unha cubrición con palla é
máis difícil posto que tería que haber unha produción moi importante de cereal para poder
cubrir toda a superficie dos tellados dos poboados.
O sistema de sustentación que se propón é o dun entramado de madeira apoiado
directamente nos muros dado que non se localizou ningún burato de poste no chan que
permita argumentar algún outro apoio que non sexan as paredes.
Sobre o entramado de madeira en concreto non temos moitos datos, pero si que se
recuperou un anaco de táboa carbonizada na
UE correspondente co tellado da vivenda
n.º5 e que se quiemou debido ao incendio
que asolou a cociña que presenta anexa esta
edificación.
Ilustración 560: Restos de táboa procedente do

tellado e recuperada en escavación.
Unha vez que temos claro que a ancoraxe vai ás paredes formulamos dúas hipóteses de
como estarían colocados os tramos máis grosos que manterían todo o entramado, e sobre isto
temos:
a. Un sistema de cubrición con tirantes que unisen as diversas vigas, facendo
así unha distribución
homoxénea de forzas co
que esta empurraría
directamente e en
vertical sobre os muros
nos que apoia148, tal
como se ve na imaxe.
Ilustración 561: Sección infográfica dunha vivenda en Zoñán.
147
Sobre as cubricións tradicionais temos un documento etnográfico nas pallozas, aquí podemos citar un breve
estudo elaborado por Gimsom (1983) onde describía o estado das mesmas con datos recollidos a partir de 1975.
148
Sobre a tecnoloxía de cubrición no mundo romano e en contexto romano pódese ver Adam (1996) no que se
expón este tipo de cubertas en que cun tirante de unión se cambia a distribución de forzas que pasan de empurrar
cara a fóra a facelo cara a abaixo.

b. Un sistema de cubrición sen tirantes, apoiado directamente á parede, co que

as forzas empurrarían os muros cara ao exterior polo que isto debe de ser contrarrestado con
outras solucións arquitectónicas e que tería que ver coa elevación dos muros: as paredes
lixeiramente inclinadas cara ao interior e, quizais tamén, aquelas que presentan unha base
maior que a parte alta dos muros.
Como é obvio, sobre este entramado

colocaríase a cubrición vexetal, que se aseguraría de
diversas formas, segundo o tipo de estrutura. Non
podemos documentar sustentación con elementos
perecedeiros de forma directa pero si indirectamente,
posto que estarían vinculados a restos líticos que se
empregarían como pesos nos tellados.
Ilustración 562: Forma típica de peso de tellado recollido en Zoñán149.

Estes pesos, documentados en UE de derrubo de tellados150, estarían ancorados
(posiblemente ao colmo das cabanas) por cordaxes vexetais, tal como se pode apreciar na
sección da cabana da imaxe anterior. Pero ademais deste sistema de ancoraxe temos outro
máis que consiste en colocar unha cubrición de arxilas sobre o vexetal ao estilo das cabanas
dos carboeiros.
Esta recubrición con arxilas daríalle moita máis consistencia ao tellado, pero non se
puido constatar que porcentaxe do mesmo estaría afectada por isto.
Por outra banda, tamén temos que diferenciar entre cubricións das vivendas e das
zonas de uso. Un caso significativo sucedeu no ano 2005 nos traballos sobre a vivenda n.º5,
que ten unha cociña anexa asociada. Neste caso, na cociña documentouse un incendio no
tellado da mesma co que este caeu cara ao interior e sobre este as paredes; e así se creou un
ambiente redutor que permitiu, como xa se veu, recuperar incluso restos dun cunco de
madeira.
Pois ben, este incendio deu lugar a un depósito de cinzas –borralla– do que sería o
tellado vexetal e no seu interior tamén se recuperou algún peso. Pero este incendio tamén
afectou a parte do tellado do espazo de habitación anexo e iso provocou que se recuperase
149
Este peso é de pequeno tamaño, non sería de tellado, pero presenta a forma típica dos recuperados para o
tellado. Decidiuse colocar esta imaxe por ser moito máis significativo que os de tellado recuperados que se
atoparon fragmentados.
150
Documentados tamén en UE de ocupación, pero segundo o tamaño e a localización podería responder a
diversas funcións.

unha táboa do entramado do tellado –como se ve nas imaxes anteriores deste mesmo punto–,
pois ao redor dela, e con tons alaranxados, recuperáronse tamén restos de arxilas que estarían
sobre o tellado, ademais, por suposto, de pesos de pedra.
Con isto creo que podemos afirmar que hai cubricións lixeiramente diferentes segundo
as características da estrutura. Una construción como a zona de habitación da vivenda n.º5
pode estar cuberta por riba con arxilas pois conferiralle unhas condicións illantes moito
mellores; pero non así unha cociña que precisa respiro para o fume, e a cubrición vexetal xa
ventila sen que sexa preciso abrir ningún oco.
Nesta liña tampouco unha vivenda con lareira (como pode ser a vivenda n.º3) podería
ter todo o tellado cuberto por arxilas porque habería un problema de ventilación e entón non
sería funcional.
Temos, pois, para resumir o dito: entramados de madeira que se apoian directamente
nos muros da construción e sobre estes unha cuberta vexetal fixada á estrutura a través de
pesos de pedra agarrados con cordaxes e combinados, en determinados casos, cunha
recubrición superior de arxilas.

Economía e sociedade.
Neste apartado imos incluír diversos aspectos relacionados co devir da sociedade e da
economía destes pobos para logo, no remate do mesmo, concluír determinando unha estrutura
socioeconómica básica para o momento que nos ocupa.
Os campos que abordaremos serán: agricultura, gandería, artesanía, comercio,
alimentación, vestido e aspectos culturais.
Agricultura, Gandería, Pesca, Artesanado e Comercio

A sociedade que estamos a estudar é unha sociedade enclavada nun contorno natural
moi marcado e o seu medio de subsistencia básico é a agricultura e a sociedade; e sobre isto
temos multitude de referencias e achados arqueolóxicos (xa sexan restos de grans ou
ferramentas).
Os datos agrícolas para esta zona son escasos, apenas pouco máis que as fontes
clásicas nas que se fala do uso das landras, o que implica unha recolección; e, xa nun caso
máis concreto (Plinio, HN, XVIII 18, 79-80), fálase do cultivo da cebada. Os silencios das
fontes clásicas para desprestixiar ao bárbaro son habituais e os achados de ferramentas e de
gran poden permitir a suposición de que hai algo máis. Hai quen indica que temos cereais de
inverno e primavera, leguminosas e verzas151 combinados coa recolección dos produtos do
contorno entre os que se incluirían as landras, pero isto non temos modo de constatalo para
esta zona, polo de agora, e temos que irnos ao exterior (no castro de Torroso téñense atopado
fabas e grans de trigo carbonizados).
No tocante á gandería estamos nunha situación moi parecida, posto que non temos
indicios arqueolóxicos na zona que a documenten, pero as fontes clásicas manteñen que os
galaicos e os astures criaban gando equino (Plinio, HN, VIII 67, 166).
De forma indirecta podemos afirmar que se criaban tamén ovicápridos posto que se
mencionan vestidos de lá e banquetes a base de caprino (Estrabón, Geografía, III 3, 7), e este
tipo de usos son derivados da cría en catividade.
En canto ao aproveitamento do mar, este é un feito para os castros de costa e son

múltiples os cuncheiros que se teñen recuperado en zonas onde se levaron a cabo máis
151
Vázquez Varela et Al. (1998).

escavacións sistemáticas, pero para esta zona norte tamén se documentan aproveitamentos
mariños152 que se poderían ampliar se houbese estudos sobre asentamentos en costa. Entre as
referencias cabe destacar, pola proximidade á zona de estudo, a praia de Area153 en Viveiro
onde, segundo diversas opinións, se documentaron piscinas de salgadura relacionadas co
mundo romano.
A artesanía é algo que tamén debemos considerar dun xeito detido. Dende a obtención
das materias primas ata a elaboración do produto final. A existencia ou non de artesáns soe
dar indicios sociais máis amplos, posto que unhas técnicas complexas falan dunha sociedade
complexa, dado que os procesos de aprendizaxe e o mantemento da destreza reflicten un
grupo no que non todos son produtores.
Os aspectos da artesanía que imos tratar aquí son metalurxia, cerámica e ourivería.
A metalurxia do ferro témola documentada a partir de que a materia prima chega ao
xacemento, pero non antes. Non sabemos como accedían ao material en bruto nin onde se
atopaban as vetas de ferro na zona. No contorno inmediato, a área de estudo pola zona
oriental (no concello de A Pontenova ou Riotorto) consérvanse importantes tradicións de
ferrerías e na propia área temos un concello como é Ferreira do Valadouro ou zonas como
Escourido –no mesmo concello- ou Ferrería –en Mondoñedo.
Todo isto indícanos que nas proximidades dos xacementos pode haber lugares nos que
se atoparan vetas de mineral que poderían ser suficientes para a explotación na época, aínda
que hoxe non apareza incluído nas cartas xeolóxicas e mineralóxicas, posto que o nivel de
necesidade e os criterios para establecer onde hai unha “mina” variaron moito. Un exemplo
pode ser a explotación mineira de As Médulas onde, segundo se explica nos centros de
interpretación da mesma, o volume de material recuperado
non compensaría o investimento levado a cabo e a día de
hoxe desbotaríase a súa explotación.
Así que temos que comezar o estudo coa separación
da ganga e da mena para poder obter o ferro –metal– que será
traballado a través de procesos de forxa.
Ilustración 563: Resto de escoura de sangrado recuperada en Zoñán.
152
Cano Pan et Al. (1991).
153
Xacemento situado no Concello de Viveiro coas coordenadas UTM X-614.600 Y-4.838.750. Está moi
alterado segundo as fontes e pode que xa estea destruído. Bibliografía sobre este: Fernández Ochoa et Al. (1994),

A separación da escoura do ferro está documentada a través da recuperación destes

restos nun tipo moi específico: escoura de forno de sangrado no que se licúa a mesma e o
ferro queda dentro.
Este é un proceso complexo que precisa dunha etapa de aprendizaxe, e adquirir unha
boa destreza no mesmo para poder manter a temperatura apropiada para que funda a escoura e
evitar que se cegue o forno, posto que unha vez que esta sae solidifica en pouco tempo. De aí
ese aspecto semellante á lava volcánica que pode verse na imaxe anterior.
No segundo tramo do traballo do ferro está a elaboración do produto final, que se faría
a través do proceso de forxa, a cargo dun artesán especializado e con resultados moi variados.
Ilustración 564: (De esquerda a dereita) Punta, coitelo e machado ou brosa.
Como non temos datos arqueolóxicos para a zona recorremos, como punto de partida,
aos datos etnográficos recollidos. O proceso básico de traballo en forxa documentado
etnograficamente na zona154 sería:
1. Forxa.
Nesta fase cóllese o ferro en bruto preciso para facer o obxecto buscado e procédese a
quentalo no lume e moldealo a través de martelados. Nesta ferrería elaboran o obxecto tras 8
quentas (veces que vai o ferro ao lume e se martela).
Para coller o metal empregan pinzas (“Curvas”) evitando queimaduras. Agarrando a
peza con elas bátese o ferro en quente. Para avivar o lume (obtido queimando carbón)
empréganse tobeiras de metal duns 40 cm.
2. Cravuñado.
O cravuñado consiste en preparar o fouciño enmangándoo e afiándoo.
3. Temperado.
154
Datos facilitados por Eduardo Villade, de Ferreira Vella en Riotorto. É un ferreiro que me amosou con todo
detalle como eles elaboran os fouciños de ferro e como os enmangan. O que arriba se relata é un resumo desta
longa e interesante charla.

Esta é a última fase do proceso e non sempre se fai, xa que é complexa e cara.
Consiste en quentar e enfriar de forma brusca, varias veces consecutivas a peza para que
cristalice. O mellor lume para este proceso é o que dá o carbón vexetal.
O proceso de forxa que aquí se relata non é o que se supón que se daría na época que
nos ocupa, pero pode servir de orientación á falta de estudos paleometalúrxicos cos achados
recuperados. Pero, con todo, sen saber como era o proceso en si mesmo, podemos inferir que
o lingote saínte pasaría a mans do ferreiro155, que procedería a elaborar a peza a través do
quentamento do metal e bateado do mesmo de forma continuada ata acadar o resultado
buscado.
O bronce, como é sabido, é unha aliaxe binaria, pero tamén pode ser ternaria156. E para
iso é preciso dominar a técnica metalúrxica. Por outra banda, os produtos de bronce saen de
moldes e, na área norte de Lugo, non se documentaron este tipo de achados.
Na zona non documentamos ningún taller de broncista nin zonas onde se poderían ter
extraído os diversos produtos que se inclúen na aliaxe. No caso do chumbo as fontes dinnos
que está asociado ao ouro ou aparece nos leitos fluviais como pequenas pedriñas que só se
distinguen polo peso; as mesmas fontes reflicten que hai dous tipos de chumbo: o mouro e o
branco e que en Gallaecia só se traballa o branco, tamén coñecido polos gregos como
“kasiterios” (Plinio, HN, XXXIV 47, 156-158).
Polo tanto, o único que podemos constatar son os produtos finais e a tendencia destes a
encadrarse dentro do gusto romano.
En bronce documentáronse 2 fíbulas anulares en omega e 1 anular en Zoñán. Mayán
(1994) recolle 1 exemplar anular en omega atopado en Viloalle e 1 anular en omega nunha
lámina que toma de Villaamil. Xunto con estas, teño noticia de 1 fíbula anular en omega
procedente do Castro de Santa María Maior (todas no concello de Mondoñedo), pero que non
puiden ver. Tamén se documenta unha anular en Xuances (Castro de Vilar, Castro Illade? en
Xove157), e ademais destas temos unha de Longo Traveso sen Espira en Viloalle158
(Mondoñedo) e unha que semella de tipo Sabroso en Fazouro159.
155
Non podemos afirmar se os fornos e as ferrerías tiñan un único mestre ou había varios tipos de artesáns: os
que obtiñan o produto e os que elaboraban as pezas a partir do metal. Dado o volume de traballo parece probable
que se encargase o mesmo individuo de todo o proceso.
156
Cobre e Estaño ou Cobre, Estaño e Chumbo.
157
Lage Pillado, 2004 a.
158
Lage Pillado, 2004 a.
159
Súarez et Al. (1963) e Chamoso Lamas (1965) en sendos debuxos.

Parece significativo que, como se ve, a maior parte destes exemplares son
tipoloxicamente de época romana; salvo o tipo
Sabroso, que ten as súas raíces na etapa prerromana,
pero que chega ata o III d. C. e a de Longo Traveso
que, para uns é prerromana, que chega ao cambio de
era (Lage Pillado, 2004a, sitúaa entre os séculos III e
I a. C.) e para outros está claramente localizada en
época romana (Fortes, 1905, sitúaa entre os séculos I-
II d. C.).
Ilustración 565: Fíbulas e outros obxectos de adorno

recuperados no Castro de Zoñán.
Outros achados documentados en bronce

tamén son obxectos de adorno: 1 cadeíña e 1 pulseira,
pero para estas non podemos establecer unha
cronoloxía tipolóxica clara. Aparecen en contexto galaicorromano e ese é o que nos vale.
Outros obxectos relacionados co adorno son os produtos da ourivería, que son bastante
abundantes nesta zona e para os que temos unha cronoloxía tipolóxica prerromana, pero que
dan mostras de seguirse facendo na época que nos ocupa, aínda que non teñamos restos
elaborados.
Co que si contamos é co material en bruto atopado en contexto arqueolóxico e que
podemos poñer en relación con outros achados: o lingote atopado no Castro da Recadieira é
semellante en forma e tamaño, só que lle falta un anaco nun lateral.
Este tipo de lingotes formábanse deixando que o material solidifique só (polo que non
hai que ser un gran especialista), pero os tamaños varían segundo a zona e esta particularidade
convértese nun punto de atención cando se atopan dous exemplares semellantes tan preto.
Suxire a posibilidade de que se traballase cunha cantidade estándar ou que ambos procedan do
mesmo individuo que se encargou de obter o metal.
Sobre a obtención do ouro temos máis datos para a zona160, sabemos que o Masma é
un río aurífero e que no seu contorno se explotaban placeres fluviais. Así, na súa
160
Plinio (HN, XXXIII, 21, 66-78) relata os tipos de explotacións do ouro que se practican: minería de galerías e
pozos, o Ruína Montium e o bateo das areas dos ríos. Supostamente o sistema que aquí se empregaría sería o do
bateo e, en menor medida, o da minería cando esta fose en vetas moi pequenas, posto que as minas son de Roma
e só ela pode explotalas.

desembocadura documéntase a explotación do aluvión aurífero (VV.AA, 1996) e o abundante

rexistro de ourivería recuperado tamén leva a pensar na explotación dos recursos auríferos.
Pero a analítica do lingote achado en Zoñán fai que se escapen as porcentaxes do esperado, tal
como se amosa no capítulo correspondente.
Aquí non imos entrar na elaboración de produtos de ourivería neste momento, posto
que as técnicas e procesos de traballo adscríbense á etapa prerromana, pero quérese chamar a
atención sobre a continuidade do traballo do ourive, non polos resultados, senón pola materia
en bruto atopada. E, en algo no que parece que todo o mundo está de acordo, é en que o ouro
é un produto de luxo que diferencia ás elites da sociedade e serve para marcar un status
diferenciado; se temos ouro e ourives debería haber unha clase dirixente que demandase este
tipo de produtos para individualizarse da colectividade dentro da que residen.
A cerámica é unha laboura complexa e que tamén require de especilización para poder
facer pezas funcionais e de calidade. A produción recuperada na zona reflicte achados de
importación como a TSH e TSHT161 (este último tipo no Castro de Piñeira en Ribadeo), pero
tamén ten un compoñente local que nace da tradición e que se manterá.
A arxila obtense das zonas graníticas (da descomposición dos feldespatos) e en toda
esta zona hai lugares co topónimo de Barreiras ou Barreiros e parece constatarse unha rexión
cerámica na zona162.
Por outra banda, este oficio ten unha serie de dificultades como o uso do torno, o
secado do barro ou a cocción da fornada para poder obter un produto final axeitado. Non
parece que teñamos documentada a existencia dun gran ‘alfar’ (olería) de produción senón
que semella que se farían producións domésticas con coccións malas seguindo unas formas e
motivos decorativos tradicionais que se manterán pero que tamén se irán adaptando ás novas
modas. E, tamén, que habería logo unha serie de produtos un pouco máis elaborados que se
encargaría de facer un artesán algo máis experto en torno alto e con mellores acabados; ou, se
acaso, se traería dun centro maior (Lucus Augusti?163).
O proceso que seguen os oleiros tradicionais que había en Mondoñedo ata non hai
moito consiste, en resumo, no seguinte: Obter o barro e colocalo dentro da barreira, extraer
determinadas cantidades e amasalo –en moitos casos cos pés– engadíndolle o que coñecen
161
Fernández Ochoa et Al. (1994).
162
Publicacións sobre etapas actuais fan referencia a isto, tal é o caso de García Alén (1983).
163
Exemplo disto temos unha peza reconstruída que se poderá ver máis adiante no apartado de alimentación e
almacén xunto con dous pratos e un cunco, catalogada como ‘taza’ e que ten paralelos en toda a cidade de Lugo
e que está recollida tamén no estudo da cerámica feito por Alcorta (2001).

como mestura –os desengrasantes– para quitarlle forza á arxila. Logo proceden a coller unha
parte e amásana para traballar con ela e crear unha nova peza.
Este bloque de barro colócase no torno alto e, humedecendo as mans e o barro
comézaselle a dar a forma pretendida.
Unha vez elaborada a peza déixase secar antes de meter no forno. Cando xa está seca
dáselle un baño de arxila diluída en auga para vidralo (na época que nos ocupa non se
documenta cerámica vidrada) e introdúcese no forno. Hoxe cocen en forno de gas, pero no
forno tradicional, cando se cocía, despregábase toda unha ciencia para colocar as peza, posto
que tiñan moita capacidade e perder a fornada era moi arriscado.
Cocíase queimando toxo para para que a lapa subise ben arriba –a ‘parrilla’ ou grella
destes fornos está furada– e cando desprendía unha cor característica sabíase que estaba a
fornada cocida. Esta era unha das razóns polas que había que cocer de noite.
Este proceso de traballo que aquí indicamos pode servir como guión do que sería o
traballo cerámico na etapa a estudar. Nos anexos desta tese achégase a transcrición detallada
deste proceso aquí resumido164.
As relacións comerciais están constatadas nas fontes clásicas, que nos indican que
“practican o troco de especies ou dan pequenas láminas de prata recortadas” (Estrabón,
Geografía, III, 3, 8), e na arqueoloxía: temos restos de moeda de bronce e obxectos
importados dos que o máis significativo é a TSH.
Así, sabemos que neste momento había comercio e circulación monetaria. Pero isto é
algo que chega cos romanos, antes deles non se acuña moeda na Gallaecia e as relacións
comerciais mantéñense a través do troco. O que non podemos saber é o tempo que tarda en
desaparecer o sistema de comercio por troco, se é que chega a facelo, posto que este tipo de
relacións non deixa, en principio, restos no rexistro material.
Alimentación.
Sobre este aspecto temos informacións indirectas, posto que non se puideron levar a
cabo análises dos contidos recuperados dentro das cerámicas, pero con todo podemos elaborar
unha serie de notas.
En primeiro lugar temos as fontes clásicas que nos falan xenericamente das diferenzas
da alimentación co mundo romano e de que non teñen aceite, viño ou trigo, pero aportan datos
que son interesantes.
164
O informante foi Alejandro Rodríguez Soto (Patrulla), oleiro que levaba traballando toda a vida no taller
familiar.

Estrabón (Geografía, III 3, 7) fala de que beben auga e cervexa, comen pan de landras
a maior parte do ano (produto de fácil conservación, segundo el) e carne en contadas ocasións,
preferentemente ovicápridos, aínda que tamén cabalos.
Pola súa banda, Plinio tamén menciona a dieta das landras (HN, XVI 6, 15), comenta
que o trigo que se sementa é moi pouco e que a cebada abunda (HN, XVII 18, 79-80) e
menciona gandería equina con dous tipos de cabalos: os Tieldóns e os Asturcóns, que para el
teñen unha forma de camiñar moi rara ao levantar ao mesmo tempo as dúas patas do mesmo
lado (HN, VII 67, 116).
Por outra banda, cos datos da escavación podemos aportar tamén cousas. En primeiro
lugar podemos propoñer como preparaban os alimentos, e falaremos de alimentos cocidos ou
asados, posto que se documentan potas e cazolas pero non tixolas; non hai, polo tanto, fritos.
Ilustración 566: Exemplo de pota e cazola recuperada en Zoñán.
Podemos facer hipóteses coa existencia de moenda e, tal como se indica no capítulo de
lítica, no apartado de muíños, podía ser, segundo as entradas ao muíño e o seu peso, de
diverso calibre: grans miúdos ou landras.
Atopáronse tamén seis pequenos ósos no contorno das lareiras co que a carne tamén
parece que estaría na dieta. Son restos tan pequenos que non se identificou especie.
Con todo isto temos unha sociedade que panifica –xa sexa gran ou landra–, que
consume produtos cocidos ou asados –posiblemente vexetais e carne–, cunha bebida
autóctona segundo as fontes (cervexa –aínda que isto o beben todos os bárbaros–) e que na
súa dieta inclúen carne de ovicápridos e equinos, aínda que en contadas ocasións.
O segundo apartado da alimentación pode ser a vaixela. Cun repaso rápido podemos
ver que neste caso conviven dous tipos de céramica: producións locais (de tradición indíxena

ou romana) e TSH procedente dos talleres de Tricio, un indicio máis de que se van adoptando
e adaptando as formas alleas. A continuación vemos exemplos da vaixela.
Na vaixela local contamos con pratos, cuncos, tazas, ....
Ilustración 567: Cerámica local: Prato (arriba esquerda), reprodución infográfica dun prato (arriba
dereita), reprodución infográfica dun cunco (abaixo esquerda), taza de tradición romana (abaixo dereita).
Mentres que na TSH temos formas variadas

de cuncos, sendo a súa forma máis escasa a TSH 40.
Ilustración 568: TSH 40 procedente de Tricio.
Tecido
Podemos falar da existencia de procesos de fiado e teares a partir dos datos
recuperados, posto que temos fusaiolas e temos pesos de tear en pedra máis resistentes que os
habituais de cerámica e fáciles de elaborar, polas características das pizarras –para o caso da
área con substrato granítico non temos datos sobre este feito.

Ilustración 569: Exemplos de fusaiolas líticas (esquerda) e peso de tear (dereita).
Moi posiblemente estes obxectos fosen para traballar a la e facer con ela tecidos para
logo elaborar prendas de vestir. Así parece constatalo Estrabón (Geografía, III, 3, 7), onde
menciona unha especie de mantos de la para ocasións especiais. Pero tamén Plinio nos fala de
tecido, neste caso de liño (HN, XIX, 2, 10).
Está claro que tiñan tecido e que vestían produtos elaborados a partir das fibras que
tiñan ao seu alcance, neste caso la e liño, pero tamén teñen importancia outros aspectos neste
apartado: os complementos á vestimenta, como poden ser as fíbulas.
O feito de ter unha gran maioría das recuperadas encadradas na tipoloxía e gusto de
época romana fai pensar que o seu aspecto exterior, ao menos en adornos, pretendía imitar a
tendencia romana; non creo que as túnicas fosen o modelo en canto a vestimenta, pero si que
había unha imitación en todo isto, buscando asemellarse co poder imitando as súas formas.

Aspectos Culturais
Este último bloque dentro da sociedade pode ser un pouco caixón de xastre, porque
admite moitas cousas, case poderiamos igualalo co epígrafe “máxico-relixioso” de moitos
obxectos aos que non se consegue darlles unha explicación satisfactoria.
Para encher este aspecto empregaremos fontes clásicas e restos da cultura material que
aclaran aspectos un tanto escabrosos como son as cuestións relacionadas co mundo das ideas.
Comezaremos co idioma xa que ao longo destes anos atopáronse diversos restos con
inscricións, todas elas pouco claras, pero a que destaca é a que se atopa no ano 2005 e que é
unha anforeta que está escrita todo ao redor, como se a escritura fose unha decoración da
peza, pero está feita tras a cocción, posiblemente cunha punta metálica, e está en latín.
Ilustración 570: Vaso con inscricións e detalles do texto.

Estas imaxes amosan un aspecto interesante, pois ducumentan o que parece unha
onomástica latina (foto superior dereita do bloque anterior) e numerais latinos (inferior
dereita), pero a cuestión é se o latín estaba xeneralizado ou son casos excepcionais.
Se ben o latín podía estar máis ou menos xeneralizado socialmente, sería o idioma do
poder e dos dirixentes e os exemplos epigráficos doutras zonas, como pode ser Lugo, amosan
iso co paso dende a onomástica indíxena á onomástica romana, amosan a transición e
asimilación do exterior como propio ou como o correcto. Unha diglosia en termos lingüísticos
que dará lugar á desaparición do idioma prerromano e á futura adopción do latín, algo ao que
contribuirá dun xeito definitivo a igrexa católica coa cristianización da Gallaecia; pero isto
aínda tardará en ocorrer, como veremos a continuación.
Por outra banda, se o que existe é só escritura latina, todo o que se quere escribir, neste
momento, ten que ser en latín porque o idioma prerromano non ten plasmación gráfica, non se
escribe. En cuestións epigráficas relacionadas coa morte, o culto imperial,... a norma parece
ser o latín: se un individuo calquera, nativo e que non coñece o latín quere erixir unha estela
funeraria (poñamos por caso) encárgalla ao artista-pedreiro pertinente e este xa se ocupa de
elaborar o texto coas fórmulas habituais; pero o caso que agora se amosa parece ter un
contexto doméstico.
Este documento é significativo porque amosa o latín fóra dos contextos oficiais,
relixiosos (aras) ou funerarios e documéntase na vida cotiá dun castro dentro dunha cociña
(iso sí, sobre unha peza de tradición romana), posiblemente vinculado a unha figura culta e,
por tanto, dun estamento ou clase social superior, pero fóra do que é o habitual neste tipo de
casos que non pasan do nome do propietario da peza.
O outro gran aspecto que podemos indicar só é o das crenzas, o que había e o que se
implanta con Roma. As fontes clásicas dos primeiros momentos da conquista son un pouco
confusas, posto que primeiro din que se lle fan sacrificios a Ares165 (entendido como unha
divindade autóctona que se asemella á función de Ares, deus da guerra) e logo mantense que
son ateos (Estrabón, Geografía, III, 4, 17).
Moi pouco sabemos e moi pouco podemos saber dos ritos que posuían estes pobos a
través da arqueoloxía, porque non soen xenerar restos materiais, polo que temos que recorrer
ás fontes clásicas e, polo que parece, as que falan da primeira parte da dominación non
aclaran demasiado, polo que teremos que ver o que ocorre cando se intenta superpoñer outro
165
Estrabón, Geografía, III, 3 7.

fenómeno relixioso sobre o mundo romano, un sistema de crenzas moito máis rigoroso e
dominante que o romano, o cristianismo.
A oficialización do cristianismo a principios do século IV non parece que calase fondo
nos habitantes do noroeste posto que Martiño de Dumio (Martin de Braga, 1990 ed.) no
século VI aínda segue a escribir facendo prohibicións e recomendacións de como se debe ser
e actuar para ser un bo cristián. Así, entre as súas obras destacamos os Capitula Martini e,
sobre todo, o De Correctione Rusticorum, no que se fai un rápido repaso polas supersticións
e crenzas que se mantiñan na zona, algunhas froito da influencia romana e algunhas que
parecen vir de máis antigo. Citamos algunhas:
“... non é lícito celebrar misa sobre a tumba dos mortos...” (Capitula Martini, XVIII).
“... non é lícito aos cristiáns levar alimentos ás tumbas dos defuntos, nin ofrecer a
deus sacrificios na honra dos mortos...” (Capitula Martini, XIX).
“... que non sexa lícito aos cristiáns observar as tradicións dos xentís ou guiarse polo
curso da lúa ou das estrelas...” (Capitula Martini, XXII).
“Que non é lícito celebrar calendas. Non é lícito celebrar as perversas festas das
calendas, nin tampouco entregarse ás diversións dos xentís, nin cubrir as casas con loureiro
ou co verdor das árbores, dado que todas as prácticas son do paganismo” (Capitula Martini,
XXIII).
En De Correctione Rusticorum ataca aos deuses pagáns cualificándoos de demos
(VII), di que o comezo do ano é nas calendas de xaneiro e non no equinoccio de Marzo (X),
condena que se acendan velas xunto a pedras, árbores, fontes ou encrucilladas e a observancia
da adiviñación (XVI),... e condena supersticións tales como o feito de que as mulleres mentres
tecen reciten salmos adicados á deusa Minerva ou o feito de queimar alimentos, botarlle pan
ás fontes, ...
Toda unha amálgama de xestos que recollen moitas tradicións, entre as que vemos
referencias a unha relixión politeísta vinculada a un medio natural co que se convive no día a
día e probablemente de raíces prerromanas. Pero tamén se amosan outros costumes que
estaban moi arraigados como para que sexan só produto da aculturación romana; tal pode ser
o culto aos mortos, posto que ata non hai moitos anos seguíase a levar comida aos cemiterios
no día de Santos (1 de novembro) para comer cos ancestros nese día adoptado pola igrexa
pero con nacemento pagán.
Como dixen ao principio deste punto, isto non pretende máis que dar unha serie de
pinceladas do que poderían ser as mentalidades da época e que sirva para darse conta de que
as cousas non mudan dun xeito tan rápido como quixeramos.

A sociedade que se agocha tras todos estes rasgos é unha sociedade complexa onde
podemos dectectar produtores, artesáns e elites –locais e foráneas– que inflúen na mesma e
que van ser factores de cambio desta ata chegar a un momento no que estamos ante algo novo,
unha etapa que poderiamos definir como galaicorromana.
Conviven tradicións castrexas e romanas, costumes prerromanos con costumes traídos
de fóra e que conformaron unha nova sociedade integrada na nova orde dada tras a conquista.
Esta sociedade que ten as súas bases no mundo castrexo prerromano, cos asentamentos
en altura tan característicos e tan fortemente defendidos, pero que agora, aínda que conservan
a estrutura e o emprazamento, parece que albergan un mundo lixeiramente diferente que
discorre por outros vieiros para adaptarse ás novas circunstancias.
Está claro que a romanización en Gallaecia tivo lugar e que a estas alturas estamos
estudando unha sociedade que asume como propios costumes e tradicións traídos de fóra non
hai moitos séculos e que podemos rastrexar a partir da cultura material recuperada. Un claro
exemplo de novidade é o emprego da moeda, descoñecida no noroeste peninsular ata a
chegada dos romanos.
Penso que non precisamos falar de cidades nin de asentamentos propiamente romanos
para ver que a pegada de Roma estivo aquí e que conformou unha nova fase, se se lle quere
ou se lle pode chamar así, dentro da cultura castrexa, entendida como asentamento en castros,
pero que dista bastante, na miña forma de velo, do que se está a identificar como
asentamentos prerromanos.
Hai unha continuidade no uso do asentamento, pero hai unha ruptura na forma de
entender o mundo (ao menos no que se reflicte na cultura material) a partir da integración en
Roma derivada dos grandes cambios socio-políticos que levaron consigo a substitución da
cima da pirámide social castrexa autóctona por unha foránea ou, ao menos, a asimilación da
cultura romana por esta, converténdose en cliente dos poderes imperiais, tal como podemos
ver nos pactos de hospitalidade e nas relacións que estableceron os romanos cos indíxenas
doutras áreas tras a conquista co fin de integrar culturalmente e vincular emocionalmente un
territorio vencido polas armas.
Visto na súa globalidade parece moi difícil admitir sen máis que en 1.000 anos que
pode durar a cultura castrexa, segundo as diversas cronoloxías166, non se produciran cambios
importantes, sobre todo cando se sofre unha conquista como foi a romana, cambios que
quizais non poden ser reflictidos correctamente só co estudo dunha cultura material parcial,
166
En zonas de Portugal póñense os inicios deste período no Bronce Final, como xa vimos.

pero que nos dá indicios de que o novo foi substituíndo ao vello, non de forma pura senón que
adaptándose, pero si que se dá esta substitución.
Cambios que, con toda seguridade, se viron acelerados coa integración dentro da
estrutura imperial, mudanzas que quizais non se atopen nun primeiro momento, pero que no
momento avanzado ou final, que puidemos documentar, si se fan patentes na cultura material
con formas cerámicas propiamente romanas, na tipoloxía das estruturas, etc.
Parece, logo, preciso levar a cabo unha lectura máis en profundidade desta etapa en
contacto con Roma que presenta características propias e particulares, pero sen perder a
perspectiva da tradición, pois tamén é certo que non se pode pensar que a gran cantidade de
asentamentos en castros e que se ubican en época romana xurdiron nesta última fase sen máis.
O feito de que o asentamento en castros dure tanto aínda en época romana é porque hai
unha tradición detrás e, en moitos casos, castros considerados só romanos poden ter xerme
prerromano, pois as continxencias ao longo de tantos séculos fan que as construcións se
sucedan unhas a outras sen que se teñan que superpoñer necesariamente e pode facer que os
restos que pertenzan a estas épocas antigas sexan escasos e que incluso pasen desapercibidos
aos nosos ollos, pois ¿que pode quedar dunha vivenda arrasada para construír unha nova no
seu lugar?
A onde quero chegar con isto é a que todos os indicios deben ser considerados, xa que
por exemplo unhas datas de carbono-14 como as obtidas para Zoñán poden abrir unha
perspectiva nova de investigación, pois a secuencia cronolóxica proporcionada por estas,
como se pode ver no capítulo correspondente, está moi lonxe do que representa a cultura
material recuperada. Estannos a falar de datas que, no seu extremo inferior, chegan a situarse
un milenio antes do que estamos a rescatar e neste caso creo que para poder explicalas non
abonda con descartalas ou atribuílas a madeira vella.
Podemos pois falar dunha forma de entender o espazo que nace en época prerromana e
que se vai conformando e evolucionando ata consolidarse dentro do mundo romano e que
acaba evolucionando cara a novas formas que a fan abandonar estes lugares porque deixan de
ser funcionais, pero a sociedade que baixa do castro non é a sociedade que os funda, é a
sociedade que se adapta a Roma xurdindo como algo novo desa adaptación.
É, podemos dicilo así, a Gallaecia fronte aos montañeses ou bárbaros da área
cantábrica con que loita Roma e que aparecen así reflectidos nas fontes clásicas.

A Cronoloxía.
Para rematar, tentaremos aportar unha cronoloxía que clarifique mellor as fases da
protohistoria e romanización na zona co fin de integrar mellor todo o proceso.
Os datos que temos do período prerromano, como se ten visto, están baseados en
obxectos procedentes de achados casuais: machados, torques,... e todos eles presentan unha
cronoloxía tipolóxica, non teñen contexto.
A todo isto podemos engadirlle unhas datas obtidas a través de análises de carbono-14
e que nos falan de restos prerromanos, romanos e posteriores. E, para rematar, temos os datos
procedentes de contextos arqueolóxicos –fundamentalmente os procedentes da escavación de
Zoñán.
Con todo isto, podemos formular unha primeira ruptura: a conquista do noroeste polos
romanos, un fito que marca claramente dúas fases. Este sería o punto de inflexión central da
cronoloxía evolutiva que se tenta elaborar aquí.
Na época prerromana localizariamos o nacemento, formación e consolidación e na
romana continuariamos coa consolidación, declive e desaparición.
Este tipo de asentamentos en lugares facilmente defendibles dáse en diversas partes do
mundo en diferentes épocas e para a área do noroeste peninsular parece xurdir –segundo o xa
indicado na recollida de periodizacións desta mesma tese167– na etapa do bronce final168
vinculado a un aumento da produción e a unha nova organización do traballo, co que temos
un excedente que se fai preciso protexer de posibles agresións alleas (sexan estas reais ou só
desconfianza do veciño).
Sobre as orixes na zona obxecto de estudo podemos formular a hipótese de que tamén
podería ter sido o bronce final, polos achados de machados de talón e aneis en xacementos
castrexos169, pero como só son achados casuais pode que non se atopasen no propio
xacemento castrexo senón que poden proceder de acobillos na zona ou simplemente ser
“restos antigos” propiedade dos propios habitantes do castro –tal como se veu en Zoñán coa
aparición dun micromachado de tipoloxía neolítica.
Por outra banda, temos unha datación de carbono-14 que nos leva a unha etapa moi
temperá do asentamento en castros: séculos V – IX a. C. pero con todas as salvedades, pois
por diversos motivos, como pode ser a meseta da gráfica de calibración que se dá para estas
167
Ver: Reflexións cultura castrexa e periodizacións.
168
As cronoloxía máis antigas estanse a documentar no norte de Portugal, como reflicten os traballos da zona e
sobre todo aqueles que nos falan de periodizacións: Martíns (1990), Alarção (1992) ou Silva (1992 e 1999).
169
Zoñán, Castro de Ouro,... (Monteagudo, 1977).

datas ou problemas na recollida ou tratamento da mostra, podería ser facilmente descartable,

ademais de que o seu contexto arqueolóxico semella ser romano.
A partir de aí temos algún dato máis: restos de ourivería (tipoloxicamente máis
próxima ao cambio de era ou xa dese momento, entre os séculos I a. C. e I d. C., e dunha
complexidade que nos falaría de sociedades evolucionadas posto que para a súa elaboración
son precisos artesáns especilizados), datacións de carbono-14 máis concretas e aparentemente
máis fiables e podemos supor que a rede de ocupación do territorio que se reflicte no catálogo
se configura antes da chegada dos romanos, posto que parece moi difícil que todo o
entramado castrexo que se pode ver se crease ex novo tras unha conquista que ademais se
presenta como un proceso longo e violento.
O que parece máis probable é a preexistencia dunha tipoloxía propia de asentamento,
os castros, sobre a que se instauran, administrativamente falando, os romanos e para iso
empregarán sistemas propios como son os Pactos de Hospitalidade cos que vinculan as
comunidades ao poder central.
Parece que o que pretende Roma é que se paguen os impostos, que se cumpra coas
obrigas principais e que non se causen problemas, xa que unha zona como esta tan afastada da
capital non debía ser lugar fácil de controlar de xeito puntual e permanente, polo que é máis
fácil integrar o xa existente, que ademais é coñecido para as poboacións autóctonas, que
impor unha nova organización xeral do territorio que supón un importante custo e non semella
funcional a curto prazo.
Teriamos pois, para a etapa prerromana dúas fases:

- Fase inicial.
Etapa na que xurden este tipo de asentamentos e para os que non podemos indicar
unha data clara. Se empregamos os datos que temos (obxectos de bronce e carbono-14)
deberiamos falar dos séculos IX ao V-IV a. C.
- Fase de formación / consolidación.
Etapa na que se consolidan este tipo de asentamentos e poderiamos establecer
empregando os poucos datos cos que contamos (ourivería e carbono-14) entre o século IV e o
I a. C. (ata o inicio da conquista por parte de Roma).

O segundo gran bloque estaría constituído pola etapa romana e dentro desta podemos
diferenciar varias etapas xa asentadas sobre datos obtidos a través dos traballos de campo.
- Fase de transición.
Aquí encadramos a fase da conquista e a etapa posterior ata a concesión do Ius Lati á
península por parte dos Flavios, estamos a falar dos séculos I a. C. e I d. C.
Para esta etapa afirmamos a existencia de restos cerámicos que presentan formas que
parecen presentarse como locais e que non teñen cerámicas de factura que poda atribuírse aos
romanos.
- Fase galaico-romana.
Nesta etapa contamos con multitude de restos de materiais que podemos atribuír a
unha produción romana, o elemento estrela sería a TSH co que, segundo os datos da
cronoloxía de fabricación da mesma, podemos propor unha fase que estaría entre os séculos II
ao IV d. C.
Esta, polo rexistro material recuperado, podería ser unha etapa de esplendor
económico dada a gran cantidade de material de importación asociado.
- Fase de abandono.
O declive e abandono do lugar poderiamos situalo nos séculos IV e V d. C. pola case
total ausencia de importacións (documéntanse restos de TSHT nalgún castro da costa170) e
pola ausencia de restos materiais que nos falen claramente dunha etapa posterior.
A causa fundamental do abandono do castro parece ser o feito de deixar de ser
funcional, posto que o que se observa no rexistro material é que –para o caso de Zoñán–
estamos ante un núcleo poboacional que foi abandonado progresivamente e no que quedaron
os enseres que non pagaba a pena mover ou que se esqueceron no lugar. Non se observan
indicios dun abandono precipitado ou violento.
Non se documentan datos de ocupación en castro para esta zona posteriores ao século
V d. C.
170
Castro de Piñeira (Ribadeo), este aspecto xa se ten analizado en puntos anteriores.


Fontes
Claudio Ptolomeo (ed. 1987), Geographias Hyphégesys, en Fontes Hispaniae

Antiquae VII, Instituto de Arqueología y Prehistoria, Barcelona.
Estrabón en García y Bellido, A. (1986), España y los españoles hace dos mil
años según la “Geografía” de Strabón, Espasa-Calpe. Colección Austral, Madrid.
Horacio Flaco, Q., Obras Completas, Aguilar.
Marcial, (ed. 1991), Epigramas Completos, Cátedra, Letras Universales,
Madrid.
Martín de Braga (ed. 1990), Obras Completas, Fundación Universitaria
Española, Madrid.
Plinio O Vello, (ed. 1987), De Naturalis Historia, en Fontes Hispaniae
Antiquae, VII, Institudo de Arquología y Prehistoria, Barcelona.
Polibio (ed. 1981), Historias. Libros I-IV, Gredos, Madirid.
Pomponio Mela (ed. 1987), De Chorographía. en Fontes Hispaniae Antiquae,
VII, Instituto de Arqueología y Prehistoria, Barcelona.
Virgilio Marón, P., Obras Completas, Aguilar.
Vitruvio Polion (ed 1997), Los diez libros de araquitectura, Akal, Madrid,
(traducción 1787 por D. J. Ortiz).


Bibliografía
A
A Mariña Lucense (1999), (conxunto de trípticos), Xunta de Galicia, consellería de
Cultura, Comunicación Social e Turismo, Xacobeo’99.
Acuña Castroviejo, F. (1977), “Panorámica da la Cultura Castrexa en el NO. de la
Península Ibérica”, Brácara Augusta, Tomo XXXI, Braga.
Acuña Castroviejo, F. (Dir) (1987), Catalogación de yacimientos prerromanos del
Ayuntamiento de Santiago, Xunta de Galicia / Consellería de Educación e Cultura, Dirección
Xeral do Patrimonio Artístico e Monumental, Servicio de Arqueoloxía, Coruña.
Acuña Castroviejo, F. e Meijide Cameselle, G. (1989), “Castro de A Graña (Toques, A
Coruña)”, Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987, paxs. 50-52, Xunta de Galicia,
Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e Documental, Coruña.
Acuña Castroviejo, F. e Meijide Cameselle, G. (1991), “Castro de A Graña (Toques, A
Coruña)” Arqueoloxía Informes 2. Campaña 1988, paxs. 51-54, Xunta de Galicia,
Acuña Castroviejo, F. e Meijide Cameselle, G. (1995), “Escavación arqueolóxica no
Castro de A Graña (Toques, A Coruña)”, Aqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs. 23-
24, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e
Documental, Coruña.
Acuña Castroviejo, F. (2002), Arredor da Arqueoloxía, (Discurso Inaugural lido na
solemne apertua do curso académico 2002-2003) Universidade de Santiago de Compostela,
Santiago de Compostela.
Adam, J.-P. (1996), La construcción romana. Materiales y Técnicas, Editorial de los
oficios, León
Alarcâo, Jorge de, (1992), “A evoluçâo da cultura castreja”, Conimbriga, XXXI,
Coimbra.

Alcorta Irastoza, E. (2001), Lucus Augusti II. Cerámica común romana de cocina y
mesa hallada en las excavaciones de la ciudad. Fundación Pedro Barrié de la Maza, Coruña.
Almagro Basch, M. (1949), “Sobre la conología de la cerámica ibérica”, Crónica del
IV Congreso de Arqueología del Sudeste Español. Elche, 1948, publicaciones de la Junta
Municipal de Arqueología de Cartagena, paxs. 382-389. (Obtido en web).
Almagro Basch, M. (1954), “Sobre el origen y cronología de la fíbula hispánica”,
Archivo de Prehistoria Levantina, 5, (Homenaje a D. Isidro Ballester, Tomo III), paxs. 177-
185. (Obtido en web).
Almeida, Carlos A. Brochado de, (1998,) “Povoamento Romano do Litoral Minhoto
entre o Cávado e o Minho – Esposende-“, Boletín Cultural de Esposende, n.º 20 - 1998,
Câmara Municipal de Esposende-
Almeida, Carlos A. Brochado de, (2000), A Arqueología proto-histórica e romana do
concelho de Vila Nova de Cerveira, Câmara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Vila Nova
de Cerveira,.
Almeida, Carlos A. Brochado de, (2003), “Alterações no povoamento indígena no
início da pomanização. Ponto da sintuação no Conventus Gracaraugustanus”, Boletín
Auriense, tomo 33, paxs.77-93, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Ourense.
Alonso del Real, C. e Fernández Rodríguez, M. (1966), “Castro de Fazouro. Memoria
provisional”, Noticiario Arqueológico Hispánico, VIII-IX, 1964-1965, Madrid.
Álvarez Núñez, A. (1989), “Castro de Penalba e prospección no Castro dos Mouros
(Campo Lameiro, Pontevedra)” Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987, paxs. 36-40, Xunta
de Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e Documental,
Coruña.
Álvarez Núñez, A (1991), “Castro de Penalba (Campo Lameiro, Pontevedra)”
Arqueoloxía Informes 2. Campaña 1988, paxs. 37-42, Xunta de Galicia, Consellería de
Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e Documental, Coruña.
Aria Rodríguez, Mª J. (1996), “La vegetación gallega durante la época de ocupación
romana a través del estudio del polen fósil” en Rodríguez Colmenero, A. (Coordinador)
(1996), Lucus Augusti. I El amanecer de una ciudad, páxs. 25-45, Fundación Pedro Barrié
de La Maza, Coruña.
Arias Vilas, Le Roux & Tranoy, (1979), Inscriptions romaines de la province de
Lugo, París.
Arias Vilas, F. (1984), “La cultura castrexa en Galicia”, Memorias de Historia
Antigua, VI, Universidad de Oviedo, paxs. 15-33

Arias Vilas, F. (1985), Castro de Viladonga. Campaña 1983, na serie Arqueoloxía

Memorias, 2 Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Servicio de Arqueoloxía, Santiago de
Compostela.
Arias Vilas, F. (1991), “Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo)” Arqueoloxía
Informes 2. Campaña 1988, paxs. 71-75, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Dirección
Xeral de Patrimonio Histórico e Documental, Coruña.
Arias Vilas, F. (1992), A Romanización de Galicia, Edicións A Nosa Terra, Riotinto
(Portugal).
Arias Vilas, F. (1995), “Escavación arqueolóxica e limpeza no Castro de Viladonga
(Castro de Rei, Lugo)”, Aqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs. 25-28, Xunta de
Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e Documental.
Arias Vilas, F. (2000), “Os últimos traballos arqueolóxicos no Castro de Viladonga
(Castro de Rei, Lugo): 1988-1998”, en Brigantium, 12, paxs. 187-198, revista do Museo
Arqueolóxico e Histórico Castelo de San Antón, Coruña.
Arias Vilas, F. (2005), “Escavación, limpeza e consolidación no Castro de Viladonga.
Campaña 2003”, Minius, n.ºXIII, paxs. 125-142, Dep. de Historia, Arte e Xeografía, Servizo
de Publicacións, Universidade de Vigo, Vigo.
Armada Pita, X. L. e García Vuelta, O. (2003), “Bronces con motivos de sacrificio del
área noroccidental de la Península Ibérica”, Archivo Español de Arqueología, 76, n.º 187-
188, C.S.I.C., Madrid.
Ayán Vila, M. (2001), “Reconstrucciones en Castros del Noroeste Peninsular”,
Revista de Arqueología, n.º 243 año XXII.
Ayán Vila, X. M. (2002), “O estudo da arquitectura doméstica da idade do ferro no
NW: achega historiográfica”, Gallaecia, 21, Dep. de Historia I, USC, Santiago de
Compostela.
Ayán Vila X. M. (coord), (2005), Os Castros de Neixón. Boiro, A Coruña. Ed. Toxo
Soutos, Serie Keltia, Noia (A Coruña)
Ayán Vila, X. M. (2005), “Arquitectura doméstica y construcción del espacio social en
la Edad del Hierro del NW” en Blanco, A., Cancelo, C. e Esparza, A. (Eds) Bronce Final y
Edad del Hierro en la Peninsula Ibérica. Encuentro de Jóvenes Investigadores, paxs. 34-
54, Ed. Universidad de Salamanca, Salamanca.

B
B. O. E. de 25 de junio de 1985 –Lei do Patrimonio Histórico Español-
B. O. E. de 28 de enero de 1986 –Real decreto 111/1986 de desarrollo parcial da Lei
do Patrimonio Histórico Español-
Balboa Salgado, A. (1996), Gallaecia nas fontes clásicas, Biblioteca de divulgación,
Serie Galicia, USC, Satiago de Compostela.
Balil, A. (1980), “Sobre el uso de vasijas de madera en el Mundo Romano”, Gallaecia
n.º6, paxs. 257-258, Departamento de Historia I, USC, Santiago de Compostela.
Balseiro García, A. (1994), El oro prerromano en la provincia de Lugo, Diputación
Provincial de Lugo, Lugo.
Balserio García, A. (1996), “Tecnología del oro prerromano en el noroeste
peninsular”, El oro y la orfebrería prehistórica de Galicia, paxs. 41-54, Diputación
Balseiro García, A. (2004), “A ourivería na Idade do Bronce”, Boletín do Museo
Provincial de Lugo, XI, Vol I, pp. 33-51, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Banti, A. (1983), I Grandi Bronzi Imperiali, II-1, (Nerva-Traianus), pp 33-ss –
Traxano-, A. Banti Editore, Firenze.
Barbi Alonso, V. (1991), “ Estudio dos materiais do Castro de Fazouro (Lugo)”,
Barbi Alonso, V. e Carrera Ramírez, F. (1995), “Consolidación do castro de Fazouro
(Foz, Lugo)”, Arqueoloxía. Informes 3. Campaña 1989, paxs. 221-224 Xunta de Galicia,
Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio, Santiago de Compostela.
Bello Diéguez, J. Mª e De La Peña Santos, A. (1995), Galicia na Prehistoria na
colección Historia de Galicia, Tomo I, Vía Láctea, paxs. 161-190, Coruña.
Bermejo Barrera, J. C. (1978), La sociedad en la Galicia castreña, Follas Novas,
Bermejo Barrera, J. C. (2000), Pensa-la Historia, Ir Indo, Vigo.
Bettencourt, A. M. S. (1992), “O povoado de Sola, Braga: noticia prelimianar das
excavaçôes de 1991-92”, en Cadernos de Arqueología, 8 – 9. 1991 – 1992, Unidade de
Arqueología da Universidade do Minho.
Bettencourt, Ana M. S.(1994), “A ocupaión da Idade do Bronze no Castro de Lanhoso
(Póvoa de Lanoso – Braga)”, Cadernos de Arqueología, 10-11, 1993 – 1994, Unidade de
Arqueología da Universidade do Minho.

Binford, L. R. (1988), En busca del pasado, Crítica, Barcelona.

Blanco Freijeiro, A. (1957a), “Orígenes y relaciones de la orfebrería castreña”,
Cuadernos de Estudios Gallegos, Fascículo 36, Tomo XII, Santiago de Compostela.
Blanco Freijeiro, A. (1957b), “Orígenes y relaciones de la orfebrería castreña”,
Blanco Freijeiro, A. (1957c), “Orígenes y relaciones de la orfebrería castreña”,
Blázquez Martínez, J. M. (1958), “La religiosidad de los pueblos hispanos vista por
los autores griegos y latinos”, Emerita, 26, paxs. 79-110. (Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M. (1960), “Brazaletes de bronce del valle da la Caridad
(Salamanca)”, Zephyrus, 11, paxs. 256-257, Salamanca. (Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M (1964), “Causas de la romanización de Hispania”, Hispania,
24, n.º 93 paxs. 5-26; n.º 94 paxs. 165-184; n.º 95 paxs. 325-347; n.º 96 paxs. 485-508.
(Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M. (1968), “La crisis del siglo III en Hispania y Mauritania
Tingitana”, Hispania, 28, n.º108, paxs. 5-37. (Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M. (1970), “Las religiones indígenas del área noroeste de la
Península Ibérica en relación con Roma”, Legio VII Gemina, paxs. 63-77, León. (Obtido en
web).
Blázquez Martínez, J. M (1976), “Bronces de la Mérida prerromana”, Augusta
Emerita. Actas del Simposio Internacional conmemorativo del bimilenario de Mérida, 16-
20 de noviembre de 1975, paxs. 11-17, Madrid. (Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M. (1983), “Astures y Cántabros bajo la administración
romana”, Studia Histórica. Historia Antigua, 1, ed. Universidad de Salamanca, paxs. 43-56.
(Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M. (1983), “Los Astures y Roma”, Indegenismo y
romanización en el conventos Asturum, paxs. 143-163, Madrid. (Obtido en web).
Blázquez Martínez, J. M. (1990), “La religión de los pueblos de la Hispania
prerromana”, I Coloquio Internacional sobre Religiones Prehistóricas de la Prenínsula
Ibérica. Salamanca – Cáceres, 4 – 8 de mayo de 1987. Zephyrus, 43, paxs. 223-233,
Salamanca.
Bouza Brey, F. (1963), “Cuentas de Bronce decoradas de los Castros Galaicos”,
Cuadernos de Estudios Gallegos, Fascículo 54, Tomo XVIII, Santiago de Compostela.

Bouza Brey, F.(1965), “Tres torques áureos de Galicia”, Cuadernos de Estudios

Gallegos, Fascículo 60, Tomo XX, Santiago de Compostela.
C
Caamaño Gesto, J. M e López Rodríguez, J. R. (1980), “Sigillatas del Castro de
Viladonga (Lugo) I”, Gallaecia n.º 7/8, paxs. 158-177, Departamento de Historia I, USC,
Caamaño Gesto, J. M. (1979), “Marcas de alfarero en cerámica romana, encontradas
en Galicia” Gallaecia n.º 5, paxs. 63-99, Departamento de Historia I, USC, Santiago de
Compostela.
Caamaño Gesto, J. M. (1984), As vías romanas, Cuaderno do Museo do Pobo Galego,
Santiago de Compostela
Caamaño Gesto, J. M. e López Pérez, Mª C. (2006), “Adendas al Corpus de marcas de
alfarero en Terra Sigillata localizadas en Galicia”, Gallaecia, n.º25, paxs. 83-129, Dep. de
Historia I, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela.
Calo Lourido, F. (1993), A Cultura Castrexa, A Nosa Terra, 3, Vigo.
Cano Pan, J. e Vázquez Varela, J. M. (1991), “El aprovechamiento del mar en los
castros costeros de Lugo (Galicia)”, Paleoecología & Arqueología II, Centro de Estudios
Arqueológicos Famalicenses, Vila Nova de Famalicâo.
Canoura Quintana, A. (2000), Alfoz y Valadouro. Historia de un valle, Diputación
Carandini, A. (1997), Historias en la tierra, Crítica, Barcelona.
Carballo Arceo, L. X. (1986), Povoamento castrexo e romano da Terra do Trasdeza,
Xunta de Galicia / Consellería de Educación e Cultura, Dirección Xeral do Patrimonio
Artístico e Monumental, Servicio de Arqueoloxía, Coruña.
Carballo Arceo, L. X. (1987), Castro da Forca. Campaña 1984, na serie Aqueoloxía
Memorias, 8, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Servicio de Arqueoloxía, Santiago de
Compostela.
Carballo Arceo, L. X., Concheiro Coello, A., Rey Castiñeira, J. (2003), “A
introducción dos muiños circulares nos castros galegos”, Brigantium, 14, paxs 97-108,
revista do Museo Arqueolóxico e Histórico Castelo de San Antón, Coruña.
Carballo Arceo, X. E González Ruibal, A. (2003), “A Cultura Castrexa do NW da
Península Ibérica en Galicia”, Boletín Auriense, Tomo 33, paxs. 37-75, Museo Arqueolóxico
Provincial de Ourense, Ourense.

Cardete del Olmo, M.ª C. (2005), “La arqueología del paisaje como enfoque”, en
Echeverría Rey F. E Montes Miralles, M.ª Y. (editores), Actas del IV Encuentro de Jóvenes
Investigadores. Historia Antigua, Departamento de Historia Antigua UCM, Madrid.
Carneiro Rey, J. A. (2002), “O Castro de Fazouro (Foz. Lugo)”, O Patrimonio e a
cultura proxectual. Un diálogo necesario, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Carreño Gascón, C. (1991), “Castro de Saceda (Cualedro, Ourense)” Arqueoloxía
Carreño Gascón, C. (1997), Marcas de alfarero sobre terra sigilata halladas en
Lucus Augusti, Anejos de Larouco, 3, Ediciós do Castro, Coruña.
Carrera Arós, Mª J. e Pena Graña, A. (2003), “Consideraciones sobre la casa castrexa
con banco corrido: simbología y protocolo en el banquete indoeuropeo” en Anuario
Brigantino, n.º26, paxs. 113-131, Concello de Betanzos, Betanzos
Carrera Ramírez, F. e Barbi Alonseo, V. (1991), “Castro de Fazouro (Foz, Lugo)”
Carreras Candí, F. (dir.) (1980), Geografía General del Reino de Galicia, Ediciones
Gallegas, Coruña.
Castillo, Á. del, (1927), “Hachas de bronce de talón”, Boletín de la Real Academia
Gallega n.º194, Tomo 17, paxs 33-42, Coruña.
Castro Pérez, L. (1990), Os Torques Prehistóricos, Biblioteca de Divulgación, Serie
Galicia, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela.
Chamoso Lamas, M. (1965), “Excavaciones arqueológicas en el Castro de Fazouro, en
Foz (Lugo)”, Noticiario Arqueológico Hispánico, Cuadernos 1-3, Madrid.
Childe, G. V. (1960), Progreso y Arqueología, Editorial Dédalo, Buenos Aires.
Childe, G. V. (1979), Los orígenes de la civilización, Breviarios, FCE, Madrid.
Cleto, Joes e Varela, J. M. (2000), “O Gabinete Municipal de Arqueología e Historia
de Matosinhos”, páx. 141-144, Al-Madam. Arqueología-Patrimonio-Historia Local, IIª
Serie, n.º9, Outubro 2000, Almada, Portugal.
Comendador Rey, B (1996), “El texto como pretexto: las “gargantillas de tiras” y los
estudios sobre orfebrería en Galicia”, El oro y la orfebrería prehistórica de Galicia, paxs. 41-
54, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Coombes, A. (2004), Árboles. Una guía fotográfica única de los árboles de España y
de Europa, Ediciones Omega –guías de bolsillo-, Barcelona

Cortegoso Comesaña, M. (2000), “Tipología de las fíbulas de los castros gallegos, a

través de los ejemplares publicados”, Gallaecia, 19, pp. 125-141, Dep. Historia I, USC,
Currás Peleito, X. L. (1991), “A utilización dos recursos xeolóxicos no Castro de
Fazouro (Foz, Lugo)”, Paleoecología & Arqueología II, Centro de Estudios Arqueológicos
Famalicenses, Vila Nova de Famalicâo.
D
De la Peña Santos, A. (1989a), “Castro de Torroso (Monte do do Castro, Torroso,
Mos, Pontevedra)” Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987, paxs. 32-35, Xunta de Galicia,
De la Peña Santos, A. (1989b), “Castro de Santa Tegra (A Guarda, Pontevedra”
De la Peña Santos, A. (1991a), “Castro de Torroso (Mos, Pontevedra)” Arqueoloxía
De la Peña Santos, A. (1991b), “Castro de Santa Tegra (A Guarda, Pontevedra)”
De La Peña Santos, A. (1992), Castro de Torroso. Síntesis de las memorias de las
campañas de excavaciones 1984-1990, na serie Arqueoloxía Memorias, 11 Xunta de Galicia,
Consellería de Cultura, Servicio de Arqueoloxía, Santiago de Compostela.
De la Peña Santos, A (1995), “Escavación arqueolóxica no Castro de Torroso (Mos,
Pontevedra)”, Arqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs. 31-34, Xunta de Galicia,
Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e Documental,. Coruña.
De la Peña Santos, A. (2003), Prehistoria, castrexo e primeira romanización,
Edicións A Nosa Terra, Vigo
Delibes de Castro, G. (1991), “Joyería Celtibérica”, paxs. 20-23 en VV.AA. (1991),
Orfebrería Prerromana. Arqueología del Oro, Caja de Madrid / Comunidad de Madrid,
Madrid
Díaz-Fierros Viqueira, F. (1996), “Clima e solos de Galicia na época Romana”, en
Rodríguez Colmenero, A. (Coordinador) (1996), Lucus Augusti. I El amanecer de una
ciudad, páxs. 9-24, Fundación Pedro Barrié de La Maza, Coruña.

Dinis, A. Pereira, (1994), “Artefactos em bronze do Castro de Penices (Vila Nova de

Famaliçâo). Abordagem aos métodos de análise em Paleometalurgia”, Cadernos de
Arqueología, 10-11, 1993 – 1994, Unidade de Arqueología da Universidade do Minho.
Domínguez Pérez, J. C. (2005), “Gallaecia Poena. Avance para una difusión no
esencialista del Hierro Final Noroccidental”, Gallaecia, n.º24 paxs. 35-60, Departamento de
Historia I, USC, Santiago de Compostela.
Domínguez Pérez, J. C. (2006), “La ruta púnica hacia el extremo occidente
noratlántico”, Gallaecia, n.º25, paxs. 46-63, Dep. de Historia I, Universidade de Santiago de
Compostela, Santiago de Compostela.
Dorribo Cao, R & Reboredo Taxes, M. (2000), Guía os Castros de Galicia, Guías
Cúmio, Edicións do Cumio, Vigo.
E
Echeverría Rey F. E Montes Miralles, M.ª Y. (editores), Actas del IV Encuentro de
Jóvenes Investigadores. Historia Antigua, Departamento de Historia Antigua UCM, Madrid
Eiroa, J. J. (1980), “Notas sobre la cronología de los castros del Noroeste de la
Península Ibérica”, Actas do Seminario de Arqueologia do Noroeste Peninsular, vol. I, paxs.
71-83, Guimaraes.
Erice Lacabe, R. (1995), Las fíbulas del nordeste de la península ibérica: siglos I
A.E. al IV D.E., Institución “Fernando el Católico”, Zaragoza.
F
Fábrega Álvarez, P. (2005), “Poblamiento castreño en el norte de Galicia” en Blanco,
A., Cancelo, C. e Esparza, A. (Eds) Bronce Final y Edad del Hierro en la Peninsula Ibérica.
Encuentro de Jóvenes Investigadores, paxs. 55-76, Ed. Universidad de Salamanca,
Salamanca.
Fábregas Valcarce, F. (1991), Megalitismo del Noroeste de la Península Ibérica.
Tipología secuencia de los materiales líticos, Universidad Nacional de Educación a
Distancia, Madrid.
Fanjul Peranza, A. (2005), “Nuevos datos sobre el poblamiento castreño en los valles
de alta montaña cantabrica” en Blanco, A., Cancelo, C. e Esparza, A. (Eds) Bronce Final y
Edad del Hierro en la Peninsula Ibérica. Encuentro de Jóvenes Investigadores, paxs. 77-
93, Ed. Universidad de Salamanca, Salamanca.

Fariña Busto, F. e Fernández Bal, Mª L. (1989), “A “Cidade” de San Cibrán de Las

(San Amaro – Punxín, Ourense)” Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987, paxs. 74-76,
Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e
Fariña Busto, F. (1995), “ Escavación arqueolóxica e consolidación de “A Cidá” en
San Cibrán de Las (San Amaro, Ourense)”, Arqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs.
29-30, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e
Fariña Busto, F. (1997), “As fíbulas dos Castros / Las fíbulas de los Castros”, Galicia
Castrexa e Romana, en Galicia Terra Única, pp.114-117, Lugo.
Fariña Busto, F. & Arias Vilas, F. (1980), “Aportazón ao estudo das fíbulas atopadas
nos castros galegos”, Actas do Seminario de Arqueología do noroeste peninsular, vol II, pp.
183-196, Guimaraes.
Fariña Busto, F., Arias Vilas, F. e Romero Masiá, A. (1983), “Panorámica general
sobre la cultura castrexa” en Pereira Menaut, G. (ed), Estudios de Cultura Castrexa e de
Historia Antiga en Galicia, paxs. 87-127, USC.
Fernández Caínzos, X. C. (dir) (1987), Catalogación Castrexa da Bisbarra de Ferrol,
en Cuadernos Anteneo Ferrolán, ano 7, n.º5, Pontedeume (Coruña).
Fernández Gómez, F. (1991), “Orfebrería orientalizante” paxs. 12-14 e 24-27 en
VV.AA. (1991), Orfebrería Prerromana. Arqueología del Oro, Caja de Madrid / Comunidad
de Madrid, Madrid
Fernández Martínez, V. M. (2006), Una arqueología crítica. Ciencia, ética y política
en la construcción del pasado, Crítica Arqueología, Barcelona
Fernández Ochoa, Mª C. e Rubio, I. (1983), “Materiales arqueológicos de Los Castros
(Ribadeo, Lugo)”, Homenaje al Profesor Martín Almagro Bosch, Ministerio de Cultura,
Madrid.
Fernández Ochoa, Mª C et Al. (1994), “De Brigantium a Oiosso. Una aproximación al
estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana”, Temas de Arqueología,
n.º7, Faro, Arqueología, Proyectos y Publicaciones S. I., Madrid.
Ferreira de Almeida, C. A. (1983), “Cultura castreja. Evolução e prblemática”.
Arqueología, n.º8, paxs 70-74, Porto.
Ferreira de Almeida, C. A. (1984), “A casa castreja”, Memorias de Historia Antigua,
VI, Universidad de Oviedo, páxs. 35-42.

Ferreira, I., Lourenzo, M. e Pisón, X. (inédito), Arqueloxía do Valadouro. Período de

Prehistoria. Volume elaborado ano 2005.
Ferreira Priegue, E. (1988), Los Caminos Medievales de Galicia, Boletín Auriense,
Anexo 9, Mueso Arquolóxico Provincial de Ourense, Ourense.
Fortes, J. (1904), “Fíbulas e fivelas”, O Arqueólogo Portugués, XI, 1-2, pp. 1-11,
Lisboa.
Fortes, J. (1905), “As fíbulas do Noroeste da Península”, Portugalia, II, pp.15-33,
Porto.
Fowler, E. (1960), “The Origins and Development of the Penannular Brooch in
Europe”, Proceedings of the Prehistoric Society for 1959, XXV, pp.149-177, The University
Museum of Archaeology and Ethnology, Cambrdge.
Fraga Sampedro, Mª D. (1999), “El arte Gótico Mindoniense (siglos XIII-XV)”,
Estudios Mindonienses, n.º15, pags. 452-453, Centro de Estudios de la Diócesis de
Mondoñedo –Ferrol. Fundación Caixa Galicia, Ferrol.
G
Gamble, C. (2002), Arqueología básica, Ariel Historia, Barcelona.
Garabito Gómez, T. (1978), Los Alfares Romanos Riojanos. Producción y
Comercialización, Bibliotheca Praehistórica Hispana, Vol XVI, na “Segunda Parte. Centro de
Producción de Tricio”.
García, X. R. (1979), Pequena Flora de Galacia, Follas Novas, Santiago de
Compostela.
García, X. R. (1991), Guía de Plantas con flores de Galicia, Tomos I e II, Xerais,
Madrid.
García Alén, L. (1983), La alfarería de Galicia, Fundación Pedro Barrié de La Maza,
Coruña.
García y Bellido, A. (1986), España y los españoles hace dos mil años según la
“Geografía” de Strabón, Espasa-Calpe. Colección Austral, Madrid.
García Doural, A., e García González, M. (2002), A Música en Mondoñedo, Imprenta
Suc. de Mancebo, Mondoñedo.
Gimson, M. ( 1983), As Pallozas, Galaxia, Vigo.
Gomes, M. F. (2000), “Gabinete de Arqueología e Patrimonio de Povoa de Varzim”,
Al-Madam. Arqueología-Patrimonio-Historia Local, IIª Serie, n.º9, Outubro, Almada,
Portugal.

González Fernández, A. (2002), “Intervención Arqueológica en a Illa do Medio Sta.

Comba (Cobas)” en Ferrol en Tempo de Historia. Recuperación da nosa memoria histórica
N.º17: Sta. Comba, un referente arqueológico de la costa ferrolana, Paxs. 24-66, Concello
de Ferrol, Ferrol.
González Fernández, E. e Ferrer Sierra, S. (1996), “Sustrato Poboacional Prerromano
do Entorno de Lucus Augusti” en Rodríguez Colmenero, A. (Coordinador) (1996a), Lucus
Augusti. I El amanecer de una ciudad, Fundación Pedro Barrié de La Maza, Coruña.
González Reboredo, X. M. (2002), Lendas Galegas de Tradición Oral, Galaxia, Vigo.
González Ruibal, A. (2004), “Alén dos castros: o poboado da Idade do Ferro de Pena
Redonda (Pontecaldelas, Ponevedra)”, El Museo de Pontevedra, n.º52, paxs. 11-63,
Pontevedra.
González Ruibal, A. (2005), “Resultado das sondaxes nun xacemento atípico da Idade
do Ferro: Pena Redonda (Pontecaldelas, Pontevedra)”, Cadernos de Estudios Gallegos, T-52,
Fasc. 118, paxs. 173-197, Santiago de Compostela.
González Ruibal, A. (2005), “El castro de Salceda y la jerarquización territorial de la
segunda edad del hierro en el noroeste ibérico”, Zéphyrus, 58, paxs. 267-284, Universidad de
Salamanca, Salamanca.
Gómez Filgueiras, F. (2002), “Paleometalurgia del Yacimiento de la Isla de Sta.
Comba. Cobas-Ferrol” en Ferrol en Tempo de Historia. Recuperación da nosa memoria
histórica N.º17: Sta. Comba, un referente arqueológico de la costa ferrolana, Paxs. 67-157,
Concello de Ferrol, Ferrol.
Graña Cid, M. M. (1999), “Órdenes mendicantes en el obispado de Mondoñedo: el
Convento de San Martín de Villaoriente (1374-1580)”, Estudios Mindonienses, Tomo 6,
Centro de Estudios de la Diócesis de Mondoñedo –Ferrol. Fundación Caixa Galicia, Ferrol.
Gutiérrez Lloret, S. (1997), Arqueología. Introducción a la historia material de las
sociedades del pasado, Universidade de Alicante, Valencia.
H
Hatatt, R. (1985), Iron Age and Roman Brooches, Oxbow Books, Oxford.
Harris, E. C. (1991), Principios de estratigrafía arqueológica, Crítica, Barcelona.
Hernando Gonzalo, A. (1991), “Una historia que comienza en el Calcolítico. Los
primeros orfebres” paxs. 7-8 en VV.AA. (1991), Orfebrería Prerromana. Arqueología del
Oro, Caja de Madrid / Comunidad de Madrid, Madrid

Hidalgo Cuñarro, J. M. (1980), “La Cerámica con decoración bruñida en el noroeste

peninsular”, Gallaecia n.º6, paxs. 81-100, Departamento de Historia I, USC, Santiago de
Compostela.
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1985a), Castro de Vigo. Campaña 1983, na serie
Arqueoloxía Memorias, 1, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Servicio de
Arqueoloxía, Santiago de Compostela.
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1985b), Castro de Troña. Campaña 1983, na serie
Arqueoloxía Memorias, 3, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Servicio de
Arqueoloxía, Santiago de Compostela.
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1989a), “Castro de Troña (Ponteareas, Pontevedra)”
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1989b), “Castro de Vigo (Vigo, Pontevedra)” Arqueoloxía
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1991a), “Castro de Troña (Ponteareas, Pontevedra)”
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1991b), “Castro de Vigo (Vigo, Pontevedra)” Arqueoloxía
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1995), “Escavación arqueolóxica no Castro de Troña
(Ponteareas, Pontevedra)”, Arqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs. 35-38, Xunta de
Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e Documental,
Coruña.
J
Johnson, M. (2000), Teoría arqueológica. Una introducción, Ariel Historia,
Barcelona.
Jordá Cerdá, F. (1984), “Notas sobre la cultura castreña del Noroeste Peninsular”,
Memorias de Historia Antigua, VI, Universidad de Oviedo, paxs. 7-14.

K
Klein, L. S. (1993), La arqueología soviética. Historia y teoría de una escuela
desconocida, Crítica, Barcelona.
L
Ladra (Fernández), L. (2002), “Achega ao estudio contextual da ourivería castrexa”,
Gallaecia, 21, pp. 177-191, Dep. Historia I, USC, Santiago de Compostela.
Ladra, L. (2005), “Análisis territorial de la distribución de hallazgos de torques áureos
de la II Edad del Hierro en el NO. Peninsular” en Blanco, A., Cancelo, C. e Esparza, A. (Eds)
Bronce Final y Edad del Hierro en la Peninsula Ibérica. Encuentro de Jóvenes
Investigadores, paxs. 94-110, Ed. Universidad de Salamanca, Salamanca.
Lage Pillado, M. (2004a), “Fíbulas del Museo Provincial de Lugo” Boletín do Museo
Provincial de Lugo, vol. XI, pp. 53-66, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Lage Pillado, M. (2004b), Fíbulas galaico-romanas do Castro de Viladonga, Xunta
de Galicia.
Lence-Santar y Gitián, E. (1912), El convento de San Martín de Villaoriente o de los
Picos, Lugo
Lence-Santar y Guitián, E. (ed. 2002), Etnografía Mindioniense, (Edición Armando
Requeixo), Follas Novas, Santiago de Compostela.
Lemos, F. de Sande (1993), Povoamento Romano de Trás-os-Montes Oriental, vol I-
a, Estudos de Arqueologia no noroeste transmontano. O Cuadro Geográfico. O
Povoamento Proto-histórico, Universidade do Minho, Braga.
Lemos, F. de Sande (1993), Povoamento Romano de Trás-os-Montes Oriental, vol I-
b, O povoamento Romano. Conclusões. Bibliografía, Universidade do Minho, Braga.
Lemos, F. de Sande (1993), Povoamento Romano de Trás-os-Montes Oriental, vol
II-a, Catálogo: Introduçao. Distrito de Bragança, Universidade do Minho, Braga.
II-b, Catálogo: Distrito de Vale Real. Bibliografía, Universidade do Minho, Braga.
III, Estampas, Universidade do Minho, Braga.
Liesu Von Lettow-Vorbeck, C. e García García, J. (2005), “La Fauna de Mamíferos
del yacimiento de la Campa de Torres (Gijón, Asturias, España)” en Zephyrus, 58, paxs. 261-
266, Universidad de Salamanca, Salamanca.

Llinares García, M. (1990), Os Mouros no imaxinario popular galego, Biblioteca de

Divulgación n.º7, Serie Galicia, Universidade de Santiago de Compostela.
López Blanco, J. (2002), “Cuncheiro” en Ferrol en Tempo de Historia. Recuperación
da nosa memoria histórica N.º17: Sta. Comba, un referente arqueológico de la costa
ferrolana, Paxs. 22-23, Concello de Ferrol, Ferrol.
López Cuevillas, F. e Bouza Brey, F. (1929), “Os Oestimnios, Os Saefes e a
Orfiolatría en Galiza”, Arquivos do Seminario de Estudios Galegos, Vol. II, Santiago de
Compostela.
López Cuevillas, F. (1932), “Os Torques no Noroeste hispánico”, Arquivo do
Seminario de Estudios Galegos, Vol. IV, Santiago de Compostela.
López Cuevillas, F. (1947), “Armería Posthalstática del Noroeste Hispánico”,
Cuadernos de Estudios Gallegos, VIII, Tomo II, Santiago de Compostela.
López Cuevillas, F. (1950), “Las fíbulas castreñas y su significado etnológico”,
Cuadernos de Estudios Gallegos, Fascículo 15, Tomo V, Santiago de Compostela.
López Cuevillas, F. (1951), “La diadema áurea de Ribadeo”, Cuadernos de Estuidos
Gallegos, Fascículo. 18, Tomo VI., Santiago de Compostela.
López Cuevillas, F. (1953), “Cerámicas castrexas de la ciudad y provincia de Lugo”,
Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, n.º 40, Diputación Provincial de Lugo,
Lugo.
López Cuevillas, F. (1955), “El comercio y los medios de transporte en los pueblos
castreños” Cuadernos de Estudios Gallegos, Fascículo 31, Tomo X, Santiago de Compostela.
López Cuevillas, F. (1968), A Edade do Ferro na Galiza, Real Academia Galega,
Coruña.
López García, J. C. (1991), “Recuperación do patrimonio histórico e documental
reflexado na obra de Villaamil e Castro”, Arqueoloxía Informes 2. Campaña 1988, paxs.
Documental, Coruña
López García, J. C. (2003), “José Villa-Amil y Castro: Pioneiro da Arqueoloxía
Prehistórica en Galicia”, Brigantium 14, pp 89-96, revista do Museo Arqueolóxico e
Histórico Castelo de San Antón, Coruña.
López Pérez, M. C. (2005), El comercio de Terra Sigillata en la provincia de A
Coruña, en Brigantium 16, revista do Museo Arqueolóxico e Histórico Castelo de San
Antón, Coruña.
Lubbock, J. (1865), Prehistoric Times.

Luzón Nogué, J. Mª., Sánchez-Palencia, F. J. et Alii (1980), El Caurel en

EXCAVACIONES ARQUEOLÓGICAS EN ESPAÑA, Ministerio de Cultura, Dirección
General del Patrimonio Artísitico, Subdirección General de Arqueología, Madrid.
M
Maciñeira y Pardo de Lama, F. (1923), “Un nuveo torques gallego de oro”, Boletín de
la real Academia Gallega, n.º154, Tomo 13, Coruña.
Maciñeira y Pardo de Lama, F. (1928), “Nuevos hallazgos arqueológicos en el puerto
de Bares” Boletín de la Real Academia Gallega, n.º204, Tomo 17, paxs. 314-318, Real
Academia Gallega, Coruña.
Maluquer de Motes, J. (1975), “Formación y desarrollo de la cultura castreña” Actas
de las I Jornadas de Metodología Aplicada de las Ciencias Históricas, vol. I: Prehistoria e
Historia Antigua (1973), paxs. 269-284, Santiago de Compostela.
Marín Suárez, C. (2004), “Historiografía de la Edad del Hierro en Astrurias”,
Complutum, vol. 15, paxs. 75-97. (recollido na web: http://www.ucm.es/bucm/revistas/ghi )
Marín Suárez, C. (2005), Astures y Asturianos. Historiografía de la Edad de Hierro
en Asturias, Ed. Toxo Soutos, Serie Keltia, Noia (A Coruña).
Martín Seijo, M. (2005), “A xestión dos recursos forestais no Castro de Zoñán
(Mondoñedo, Lugo)”, Gallaecia, n.º 24, paxs. 169-179, Dep. Historia I, USC. Santiago de
Compostela.
Martíns, M. (1990), “O Povoamento proto-histórico e a romanizaçâo da bacia do curso
médio do Cávado. Braga”, Cadernos de Arqueoloxía-Monografías, 5.
Maya, J. L. (1988), La cultura material de los castros asturianos, serie: Estudios de
la Antigüedad, 4/5, Publicaiones de la Universitat Autónoma de Barcelona, Barcelona.
Mayán Fernández, F (1957), “La Prehistoria. El hombre primitivo”, Boletín
pedagógico de la Institución de Formación del Profesorado de Enseñanza Laboral.
Mayán Fernández, F. (1962), “Castros gallegos Elaneobrigenses” XXVI Congreso da
Associaçâo portuguesa para o progreso da Ciencias, Porto.
Mayán Fernández, F. (1975), Breve Guía Histórico –Artística de Mondoñedo,
Ediciones Celta, Lugo.
Mayán Fernández, F. (1994), Historia de Mondoñedo, Diputación Provincial de Lugo,
Lugo.
Mohen, J-P. (1992), Metalurgia prehistórica. Introducción a la paleometalurgia,
Masson, Barcelona.

Monteagudo, L. (1977), Die Beile auf der Iberischen Halbinsel, (PBF), Tomo IX,
Sección 6, München.
Montero Graña, J. e López Hermida, J. C. (2002), “Desenrolo da actuación
arqueolóxica en Sta. Comba (Cobas)”, en Ferrol en Tempo de Historia. Recuperación da
nosa memoria histórica N.º17: Sta. Comba, un referente arqueológico de la costa
ferrolana. Paxs. 11-15. Concello de Ferrol, Ferrol
Murguía, M. (1888), Galicia, Iria.
Murguía, M. (1901), Historia de Galicia, Coruña, (2ª edición).
Museo Provincial de Lugo (inédito), Fichas de Catalogación de Xacementos do
Museo Provincial de Lugo, Lugo.
N
Nieto Muñiz, E-B; Castro Pérez, L. e Eguileta Franco, J.Mª. (2005), “A reconstrucción
dun conxunto castrexo: “o barrio da Tábula de Castromao” ”, Minius, n.ºXIII, paxs. 69-102,
Dep. de Historia, Arte e Xeografía, Servizo de Publicacións, Universidade de Vigo, Vigo.
Nós, n.º 149, ano 3 n.º15, páxinas 15-16, ano 1923.
O
Orton, C., Tyres, P. & Vince, A. (1997), La Cerámica en Arqueología, Crítica,
Barcelona.
Otero Vilariño, C. e Ayán Vila, X. (2003), Plan Director del Castro de Punta dos
Prados (Ortigueira, A Coruña) en TAPA, n.º31 USC–Lab. De Patrimonio, Paleoambiente e
Paisaxe, Santiago de Compostela
P
Parcero Oubiña, C. (2000), “Tres para dos. Las formas de poblamiento en la edad del
hierro del noroeste ibérico”, Trabajos de Prehistoria, 57, n.º1, paxs. 75-95.
Parcero Oubiña, C. (2002), La construcción del paisaje social en la Edad del Hierro
del Noroeste Ibérico, en Ortegalia 01, Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (CSIC
– Xunta de Galicia), Ortigueira.
Parcero Oubiña, C. (2005), “Variaciones en la función y el sentido de la fortificación a
lo largo de la Edad del Hierro en el NO de la Península Ibérica” en Blanco, A., Cancelo, C. e
Esparza, A. (Eds) Bronce Final y Edad del Hierro en la Peninsula Ibérica. Encuentro de
Jóvenes Investigadores, paxs. 11-33, Ed. Universidad de Salamanca, Salamanca.

Pellicer Catalán, M. (1995), Tras la identidad de la arqueología, Patronato de la

Cueva de Nájera, Málaga.
Penedo Romero, R. (1989), “A fauna dos xacementos arqueolóxicos de Galicia”
Perea, A. (1991), “El oro durante el Bronce Final”, paxs. 9-11 en VV.AA. (1991),
Orfebrería Prerromana. Arqueología del Oro, Caja de Madrid / Comunidad de Madrid,
Madrid.
Pereira Menaut, G. (ed) (1983), Estudios de Cultura Castrexa e de Historia Antiga en
Galicia, USC.
Pérez Outeiriño, B. (1990-91), “Notas sobre a composición dos primeiros ouros do
noroeste peninsular”, Boletín Auriense, XX-XXI, pp 119-133, Museo Arqueolóxico
Provincial de Ourense, Ourense.
Pérez Outeiriño, B. (1992), “Almacenamento das materias primas entre os ourives
castrexos: Lingotes planoconvexos”, pp 97-130, en Acuña Castroviejo, F. (dir), Finis Terrae.
Estudios en lembranza do Prof. Dr. Alberto Balil, Dep. Historia I, USC, Santiago de
Compostela.
Pérez Outeiriño, B. (1997), “Ourivería Castrexa / Orfebrería Castreña”, Galicia
Castrexa e Romana, en Galicia Terra Única, pp.107-113, Lugo.
Pinto, Paulo Costa, (2000), “Vila do Conde Arqueológica”, Al-Madam. Arqueología-
Patrimonio-Historia Local, IIª Serie, n.º9, Outubro, Almada, Portugal.
Pinto, Dulcineia C. B. (2005), “Os artefactos metálicos do Crasto de Palheiros (Murça,
Trás-os-Montes) e suas relações com a Proto-história peninsular” en Blanco, A., Cancelo, C. e
Esparza, A. (Eds) Bronce Final y Edad del Hierro en la Peninsula Ibérica. Encuentro de
Jóvenes Investigadores, paxs. 111-130, Ed. Universidad de Salamanca, Salamanca.
Pisón, X., Lourenzo, M. e Ferreira, I. (1999), Contos do Valadouro, Edicións A Nosa
Terra, Vigo.
Pisón, X., Lourenzo, M. e Ferreira, I. (2005), Contos do Valadouro, Ediciós Do
Castro, Coruña. (edición corrixida e aumentada).
Precedo Ledo, A. (Dir) (1993), Galicia Pueblo a Pueblo, La Voz de Galicia, Coruña.

R
Ramil González, E. (1989a), “Castros do Concello de Ortigueira (Ortigueira, A
Ramil González, E. (1989b), “Excavación e consolidación no Castro de Punta dos
Prados (Espasnate, Ortigueira, A Coruña)” Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987, paxs.
Ramil González, E. (1991), “Castro de Punta dos Prados (Espasante, Otigueira, A
Ramil González, E. e Tomás Botella, V. (1995), “Escavación arqueolóxica de urxencia
nos Castro de Pantín (Cedeira, A Coruña)”, Arqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs.
Ramil Rego, E. et Al. (1995), “El yacimiento de Punta do Castro (Reinante, Barreiros,
Lugo). Materiales de superficie y perspectivas”, Férvedes, Museo de Prehistoria e
Arqueoloxía de Vilalba, Vilalba.
Reboredo Canosa, N. (2000), “Evolución tecnológica de la metalurgia del oro, desde
el Calcolítico a la Edad del Hierro”, Gallaecia, 19, pp. 73-91, Dep. Historia I, USC, Santiago
de Compostela.
Redentor, A. (2000), “Povoados fortificados com pedras fincadas”, Conimbriga,
XXXIX, Universidade de Conimbriga.
Renfrew, C. (1993), Arqueología: teoría, métodos y práctica, Akal, Madrid.
Rey Castiñeira, J. (2003), “Cerámica Castrexa Decorada”, Historia da Arte Galega
Rey Castiñeira J. (1991), “Cerámica indígena de los castros costeros de la Galicia
Occidental: Rías Bajas. Valoración dentro del contexto general de la cultura castreña”.
Castrelos III-IV, paxs. 141-161, Vigo.
Roca Roumens, M. & Fernández García, M.ª I. (Coords) (1999), Terra Sigillata
Hispánica. Centros de Fabricación y producción altoimperiales, Universidad de Jaén /
Universidad de Málaga, Málaga.
Rodríguez Casal, A. A. (1975), Carta Arqueológica del partido judicial de Carballo
de Bergantiños (Coruña), Studia Arqueológica, Santiago de Compostela.

Rodríguez Colmenero, A. (Coordinador) (1996a), Lucus Augusti. I El amanecer de

una ciudad, Fundación Pedro Barrié de La Maza, Coruña.
Rodríguez Colmenero, A. (1996b), “Pueblos Prerromanos del Convento Jurídico
Lucense: organización sociopolítica y destribución territorial”, en Rodríguez Comenero, A.
(Coordinador) (1996), Lucus Augusti. I El amanecer de una ciudad, páxs. 129-242,
Fundación Pedro Barrié de La Maza, Coruña.
Rodríguez Colmenero, A. (1996c), “Integración administrativa del Noroeste
peninsular en las estructuras romanas”, en Rodríguez Comenero, A. (Coordinador) (1996),
Lucus Augusti. I El amanecer de una ciudad, Fundación Pedro Barrié de La Maza, Coruña.
Rodríguez Colmenero, A. (1998), Lucus Augusti, Epicentro Integrador da Gallaecia
do Abrente, -lección maxistral pronunciada en xaneiro de 1998 no Campus de Lugo con
motivo da festividade de Santo Tomé- USC, Santiago de Compostela
Rodríguez López, C., Vázquez Varela, J. M. e Camino Mayor, J. (2005), “Concheiros
castreños y romanos del cantábrico occidental (Asturias y Galicia)”, Gallaecia, n.º24 paxs.
35-60, Departamento de Historia I, USC, Santiago de Compostela.
Rodríguez González, X. (1989), “Conxunto Arqueolóxico de Santomé (Ourense)”,
Rodríguez González, X. (1991), “Conxunto Arqueolóxico de Santomé (Ourense)”
Rodríguez González, X. (1995), “Escavación no conxunto arqueolóxico de Santomé
(Ourense)”, Arqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs. 57-59, Xunta de Galicia,
Roldán Gómez, L. (1993), Técnicas constructivas romanas en Itálica (Santiponce,
Sevilla), Monografías de Arquitectura Romana, Universidad Autónoma de Madrid (Dep. de
Pehistoria y Arqueología), Madrid.
Romero Masiá, A., (1976), El hábitat castreño. Asentamientos y arquitectura de los
Castros del N.O. Peninsular, Publicacións do Colexo de Arquitectos de Galicia, Santiago.
Romero Masiá, A. (1980), “Asentamentos castrexos costeiros no norde de Galicia”,
Gallaecia n.º6, Dep. de Prehistoria, USC.
Romero Masiá, A (1984-85), “Os Castros: recoñecemento e catalogación”, en
Cuaderno de Estudios Gallegos tomo XXXV, CSIC, Instituto Padre Sarmiento, Santiago de
Compostela.

Romero Masiá, A. (1989), “Castro de Borneiro (Cabana, A Coruña)” Arqueoloxía

Romero Masiá, A. (1991), “Castro de Borneiro (Cabana, A Coruña)” Arqueoloxía
Romero Masiá, A. (1992), “Obxectos metálicos do Castro de Borneiro”, pp 131-195,
en Acuña Castroviejo, F. (dir), Finis Terrae. Estudios en lembranza do Prof. Dr. Alberto
Balil, Dep. Historia I, USC, Santiago de Compostela.
Romeró Masiá, A (1995), “ Escavación arqueolóxica no Castro de Borneiro (Cabana,
A Coruña)”, Aqueoloxía Informes 3. Campaña 1989, paxs. 19-21, Xunta de Galicia,
Consellería de Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio Histórico y Documental
Roskams, S. (2003), Teoría y práctica de la excavación, Crítica Arqueología,
Barcelona.
S
Salaverri Leiras, L. J. e Paz Bermúdez, G. (1997), As Árbores do Concello de
Mondoñedo, Imprenta Sucesor de Mancebo, Mondoñedo.
Salinas de Frías, M. (2006), Los pueblos prerromanos de la península ibérica, Akal,
Madrid.
Salvat (2001), Geografía Universal Salvat, Tomo 13 e Tomo “Atlas España”, Salvat,
Barcelona.
Sánchez-Palencia, F. J., Álvarez González, Y. e López González, L. F. (1996), “La
minería aurífera en Gallaecia”, El oro y la orfebrería prehistórica de Galicia, paxs. 9-40,
Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Sancristóbal Sebastián, S. (1980), “Lindín. Mondoñedo”, (Valiña Sanpedro et Al.)
Inventario Artístico de Lugo y su Provincia, Tomo III, Madrid, 1980.
Sancristóbal Sebastián, S. (1980b), “Maior. Mondoñedo”, (Valiña Sanpedro et Al.)
Inventario Artístico de Lugo y su Provincia, Tomo IV, Madrid, 1980.
Silva, Armando Coelho Ferreira da (1992), “Proto-Historia do Norte e Centro de
Portugal”, Proto-Historia de Portugal, Universidade Aberta, Lisboa.
Silva, Armando Coelho Ferreira da (1999), “A Cultura Castreja no Norte de Portugal”,
Revista de Guimaraês. Actas do congresso da proto-historia europeia, Guimaraês.

Soares, A. M. Monge (2005), “Algunmas Observações sobre a Cinta de Paz Iulia. Ou

de como, por vezes, não se deve confiar em levantamentos arqueológicos” en Al-Madam.
Arqueología-Patrimonio-Historia Local, n.º13, Centro de Arqueología de Almada, Almada,
Portugal.
Soto Barreiro, Mª J. e Pumarejo Gómez, P. (1994), “Excavación arqueolóxica con
remoción de terras en afloramentos calizos do concello de Mondoñedo (Lugo)”, Arqueoloxía.
Informes 3. Campaña 1989., Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Dirección Xeral do
Patrimonio, Santiago de Compostela.
Suárez Acevedo, J. J. et Al. (1963), “Noticias sobre el Castro de Fazouro”, Archivo
Español de Arqueología, vol. XXXVI.
Shennan, S. (1992), Arqueología cuantitativa, Crítica, Barcelona.
T
Trapero Pardo, J. (1954), “Una joya de la orfebrería prehistórica lucense. El torques de
Burela”, Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, Lugo.
Torres Rodríguez, C. (1982), La Galicia Romana (La Galicia Histórica), Fundación
Barrié de la Maza,, Coruña.
V
VV.AA. (Revista), Archivo Español de Arte y Arqueología, Centro de Estudios
Históricos, Madrid.
VV.AA. (1974), “Valadouro”, Gran Enciclopedia Gallega, Tomo XXIX, Paxs 212-
214, Santiago de Compostela.
VV.AA. (1979), Prehistoria e Arqueoloxía de Galicia. Estado da cuestión, Sección
de Arqueoloxía e Prehistoria do Instituto de Estudios Galegos “Padre Sarmiento”, Lugo.
VV.AA. (1991), Orfebrería Prerromana. Arqueología del Oro, Caja de Madrid /
Comunidad de Madrid, Madrid
VV.AA. (1995), Lucus Augusti, Urbs Romana. As Orixes da Cidade de Lugo,
Fundación Caixa Galicia, Lugo.
VV.AA. (1996), El oro y la orfebrería prehistórica de Galicia, paxs. 101-126,
Diputación Provincial de Lugo, Lugo. (catálogo)
VV.AA. (1997a), “Os condicionantes ecoxeográficos da Mariña Lucense”,
Excursións. Textos de apoio, XV Congreso de Xeógrafos Españois, Santiago, 15-19 de
septembro de 1997, Coruña.

VV.AA. (1997b), Galicia Terra Única. Galicia Castrexa e Romana, Caixa Galicia,
Lugo.
VV.AA. (2001), Plan Xeral de Ordenación Urbana Municipal (provisional),
Concello de Mondoñedo, Mondoñedo.
VV.AA. (2001b), Plan Xeral de Ordenación Urbana Municipal, Concello de
Ribadeo
Valiña Sanpedro et Alii. (1980171), Inventario Artístico de Lugo y su Provincia,
Madrid.
Vázquez Seijas, M. (1943), Lugo en tiempos Prehistóricos, Junta del Museo
Vázquez Varela, J. M. e García Quintela, M. V. (1998), A vida cotá na Galicia
Castrexa, Biblioteca de Divulagación, n.º23, Serie Galicia, Universidade de Santiago de
Compostela.
Vázquez Varela, J. M. (2000), Etnoarqueología: Conocer el pasado por medio del
presente, Vigo.
Vázquez Varela, J. M. (2004), Culturas distintas, tiempos diferentes y soluciones
parecidas. Ensayos de Etnoarqueología, Diputación Provincial de Pontevedra, Pontevedra,
2004.
Vázquez Varela, J. M. (2005), Cerámica Popular de Galicia: Etnología y
Etnoarqueología, en Brigantium, 17, Boletín do Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña,
Coruña.
Verea y Aguiar, J. (1838), Historia de Galicia, edició facsímil, Ferrol.
Vigo García, A. (2004a), “Xacementos do Concello de Mondoñedo” Boletín do
Museo do Museo Provincial de Lugo, n.ºXI, Lugo.
Vigo García, A. (2004b), “Noticia de escavación arqueolóxica no Castro de Zoñán
(Mondoñedo –Lugo-). Campañas 2002-2003”, Gallaecia, n.º23 , Departamento de Historia I,
USC, Santiago de Compostela.
Vigo García, A. (2004c), “Patrimonio Arqueolóxico Mindoniense” Mondoñedo n.º61
–xornal bimensual editado pola asociación “Amigos de Mondoñedo”- páxina 7, xuño.
Vigo García, A. (2004d), “A Cultura Material do Castro de Zoñán (I). A Cerámica”
Mondoñedo n.º62 –xornal bimensual editado pola asociación “Amigos de Mondoñedo”-
páxina 11, agosto.
171
Referencias tomadas dos tomos III e IV. Autor da parte citada é Santos Sancristóbal Sebastián.

Vigo García, A. (2004e), “A Cultura Material do Castro de Zoñán (II)” Mondoñedo,

n.º63 –xornal bimensual editado pola asociación “Amigos de Mondoñedo”-, páxina 9,
outubro.
Vigo García, A. (2005a), “As Vivendas do Castro de Zoñán” Mondoñedo, n.º65 –
xornal bimensual editado pola asociación “Amigos de Mondoñedo”-, páxina 4, febreiro.
Vigo García, A. (2005b), “Hachas de bronce del valle de Mondoñedo. Una nueva
aportación”, Lancia n.º5, paxs. 251-256 Universidade de León.
Vigo García, A. (2005c), “Dúas Moedas de bronce aparecidas no Castro de Zoñán”
Mondoñedo, n.º66 –xornal bimensual editado pola asociación “Amigos de Mondoñedo”-,
páxina 8, abril.
Vigo García, A. (2005d), “Un lingote planoconvexo de ouro, prata e cobre”,
páxina 8, septembro.
Vigo García, A. (2005e), “Os adornos de cerámica”, Mondoñedo, n.º69 –xornal
bimensual editado pola asociación “Amigos de Mondoñedo”-, páxina 8, outubro.
Vigo García, A. (2005f), “Unha fíbula anular en omega aparecida en Zoñán”,
páxina 6, decembro.
Vigo García, A. (2005g), “Escavacións no Castro de Zoñán (Mondoñedo), 2002-
2003”, Minius n.º. XIII, Dep. de Historia, Arte e Xeografía, Servizo de Publicacións,
Universidade de Vigo, Vigo.
Vigo García, A. (2006), “Castro de Zoñán (Mondoñedo-Lugo). Campaña 2005.
Avance de resultados”, Gallaecia n.º25, Dep. de Historia I, USC, Santiago de Compostela.
Vigo García, A.(2006), “Castro de Zoñán” en Sande Lemos, F. e Infante Roura, F.
(Coords.) Guía de Castros de Galicia e Noroeste de Portural, Xunta de Galicia, Consellería
de Cultura e Depote, Dirección Xeral de Patrimonio Cultural.
Vigo García, A. (no prelo), O Castro de Zoñán (Mondoñedo -Lugo-). Escavacións
2002-2004.
Villaamil y Castro, J. (1866), Crónica de la Provincia de Lugo, en serie Crónica
General de España, o sea Historia Ilustrada y descriptiva de sus provincias,...., edicción
facsimil 2002, Madrid.
Villaamil y Castro, J. (1871), “Alfoz del Valle de Oro”, Revista de Archivos,
Bibliotecas y Museos, Tomo I, n.º 4 e n.º5, pags 58-ss; 77-ss, Imprenta y Esterotipia de M.
Rivadeneyra, Madrid.

Villaamil y Castro, J. (1873), Antigüedades prehistóricas y célticas de Galicia,

Imprenta de Soto Freire, Lugo.
Villaamil y Castro, J.,(1874), Adornos de oro encontrados en Galicia, (separata de)
Edad Antigua. Arte Pagano. Orfebrería.
Villaamil y Castro, J. (1876), “Los Castros y las Mámoas de Galicia”, Museo Español
de Antigüedades, VIII, paxs.195-237.
Villaamil y Castro, J. (1878), “Pobladores, Ciudades, Monumentos y Caminos
Antiguos del Norte de la Provincia de Lugo”, en Boletín de la Real Sociedad Geográfica de
Madrid, Tomo V, páxs 81-139, Madrid.
Villaamil y Castro, J. (1885), Exposición organizada por la Sociedad Económica de
Amigos del País. Objetos que expuso el Sr. D. José Villaamil y Castro, Imprenta del
Seminario Conciliar Central, Santiago.
Villaamil y Castro, J. (1887a), “La edad Prehistórica en Galicia según Mr. Cartailhac”,
Galicia. Revista Regional, Año 1, Coruña.
Villaamil y Castro, J. (1887b), Memoria sobre la creación de un museo arqueológico
en la ciudad de Santiago, Imprenta del colegio nacional de sordo-mudos y ciegos, Madrid.
Villaamil y Castro, J. (1892), Catálogo de los objetos de Galicia, (exposición
históico-europea), Sucesores de Ribadeneyra, Madrid.
Villaamil y Castro, J. (1900),“Armas, utensilios y adornos de Bronce recogidos en
Galicia”, Edad Antigua-Arte pagano-Instrumentaria-Panoplia-Indumentaria.
Villaamil y Castro, J. (1907), Productos de la metalurgia gallega en tiempos remotos,
Ourense.
W
Wheeler, R. E. M. (1978), Arqueología de Campo, F. C. E., Madrid.
X
Xunta de Galicia (Inéditas), Fichas de Catalogación do Patrimonio de Galicia,
Xunta de Galicia, Espacios Naturais e Inventario do Patrimonio, Xunta de Galicia,
Xunta de Galicia (1985), “Declaración de Conxunto Histórico-Artísitco á antiga
cidade de Mondoñedo (Lugo)” D. O. G.n.º98 do 23 de maio de 1985. –-.

Xunta de Galicia (1991), “Normas Subsidiarias dos Concellos de Galicia”, D.O.G.

133, 12 de xullo de 1991, (Resumen patrimonial), Santiago de Compostela.
Xunta de Galicia (1994a), “Normas Subsidiarias de Ribadeo”, B.O.P. de Lugo n.º32, 9
de febreiro de 1994, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Xunta de Galicia (1994b), Normas subsidiarias de Xove, B.O.P. de Lugo n.º70, 28 de
marzo de 1994, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Xunta de Galicia (1994c), “Normas Subsidiarias do Valadouro”, B.O.P. de Lugo, n.º
137, 17 de xuño de 1994, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Xunta de Galicia (1995a), “Normas Subsidiarias de Lourenzá”, B.O.P. de Lugo, n.º
44, febreiro de 1995, Diputación Provincial de Lugo, Lugo.
Xunta de Galicia (1995b), “Lei do Patrimonio Cultural de Galicia”, D. O. G. do 8 de
novembro de 1995, Consellería de Cultura, Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia (1997), “Decreto 199/1997 de regulación da actividade arqueolóxica
da Comunidade Autónoma de Galicia”, D. O. G. do 6 de agosto de 1997, Consellería de
Cultura, Dirección Xeral de Patrimonio, Santiago de Compostela.
Xusto Rodríguez, M. (1993), Territorialidade castrexa e Galaico – Romana na
Galicia Suroriental. A terra de Viana do Bolo, Boletín Auriense, Anexo 18, Museo
Arqueolóxico Provincial, Ourense,.
Xusto Rodríguez, M. (1998), “O vidro romano no noroeste peninsular como
documento histórico: unha proposta descriptiva” Boletín Auriense, Tomo XXVIII, paxs. 31-
52, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Ourense

Web
http://www.cadenanoroeste.com/buscavoz (de La Voz de Galicia)
http://www.cervantesvirutal.com/portal/Antigua/catatalogo.shtml (páxina de
recopilacións bibliográficas, contén artigos completos e resumos doutros)
http://commentariola.blogspot.com (páxina e recopilación de novas arqueolóxicas
“Commentariola Hispaniae”)
www.ini.es (páxina do Instituto Nacional de Estatística)
www.ige.xunta.es/ga/difusion/fichas_municipais/bdmunicipal.htm (páxina do Instituto
Galego de Estatística)
http://lavozdegalicia.es (Xornal dixital de La Voz de Galicia)
http://www.marinacivil.com/noticias (nova recollida con data de 23/07/2006)
http://sigpac.mapa.es/cibeles/visor (Fotografía aérea)
http://www.montes.upm.es/Dptos/DptoSilvicultura/Edafologia/guia/Fichas/Silimanita.
html (Datos sobre a Silimanita-Fibrolita)
http://www.ucm.es/bucm/revistas/ghi (bibliografía na rede)
http://www.xunta.es/conselle/ag/fogga/sixpac/visor (Fotografía aérea)


ANEXOS


Analítica do lingote de ouro


Ilustración 571: Copia do informe da analítica levada a cabo polo Instituto de Cerámica da USC


Datacións de 14C.
por Antonio Rubinos Pérez172
Instituto de Química-Física “Rocasolano” - CSIC
Metodología
Como parte del convenio de colaboración firmado por la Xunta del Galicia y el CSIC,
para la datación por el método del carbono-14 de muestras procedentes de yacimientos
gallegos, el Laboratorio de Geocronología del CSIC recibió 10 muestras del Castro de Zoñán
(Mondoñedo, Lugo), todas ellas de carbón vegetal. De las muestras enviadas, cuatro de ellas
no pudieron datarse debido a la escasez de materia orgánica presente, realizándose finalmente
la datación a las otras seis.
Las seis muestras datadas fueron tratadas químicamente según el procedimiento
estándar ácido-base-ácido, que está indicado para eliminar sustancias que contengan carbono
ajeno al material de partida en forma de carbonatos, ácidos húmicos y fúlvicos. Una vez
tratadas, las muestras fueron quemadas transformándose todo el carbono en CO2 y, tras la
purificación del gas, medidas en un contador proporcionar (fechas CSIC-1954 y 1955) o
sintetizadas como benceno para ser medidas en un contador de centelleo líquido (fechas
CSIC-1888 a 1891). Los resultados pueden verse en la Tabla 1. La calibración de las fechas
carbono-14 se ha realizado utilizando el programa OxCal versión 3.10, que utiliza la última
curva de calibración publicada INTCAL04 (Reimer et al., 2004), con un margen de confianza
de 2 sigma (95.4% de probabilidad) La representación de las fechas por orden de antigüedad
se muestra en la Figura al final de este capítulo.
172
O texto orixinal deste artigo “Datacións de 14C”foi feito en castelán e, está pendente de publicación en no
momento de rematar a redacción deste traballo. A referencia Vigo García, A. (no prelo), O Castro de Zoñán
(Mondoñedo -Lugo-). Escavacións 2002-2004. Consiste nunha monografía sobre as tres primeiras campañas
levadas a cabo no Castro de Zoñán. Este anexo está incluído co beneplácito do autor.

Comentario de las fechas obtenidas

Según la información proporcionada por el arqueólogo encargado de la excavación,
este yacimiento puede ser encuadrado dentro del típico asentamiento de la edad del Hierro,
que perdura hasta finales del mundo romano, con una cronología que abarca la horquilla
cronológica VI a.C. – V d.C. Las muestras remitidas, cuya cronología estimada era s. II – IV
d.C., pretendían datar los usos de pavimentos y hogares encontrados en el yacimiento, así
como el material asociado. Esto es debido a que bajo las zonas definidas por usos y
pavimentos, se habían encontrado cerámicas sin elementos cronológicos de referencia.
El material cerámico hallado con características definidas era tipo terra sigilata
hispánica, que se sitúa en los siglos II y III d.C, aunque pudiera prolongarse hasta el s. IV.
También se encontraron algunos elementos como cerámicas grises, cuellos de jarras y
morteros que, tipológicamente, se localizarían en el siglo IV d.C.
• CSIC-1955: 2413 ± 48 años BP (752 – 396 cal BC) Esta muestra fue tomada unidad
estratigráfica 10a2, nivel 1, correspondiente a una capa fértil sobre los pavimentos de
las viviendas 2 y 3, próximos al muro en la pared contraria a la localización del hogar.
Su adscripción arqueológica la ubica en el último momento de ocupación, por lo que
la fecha obtenida está en total discordancia. La ausencia de datos antracológicos
impide precisar si esta diferencia es debida a que la madera de partida procedía de un
árbol de gran longevidad y se ha datado la parte interna del mismo, aunque la gran
diferencia entre su cronología teórica y la experimental, no parecen soportar esta
posibilidad. La fecha se ve además afectada por el tramo amesetado que la curva de
calibración presenta en el intervalo 800 – 400 cal BC, lo que le confiere una horquilla
temporal mayor. Esta fecha posee la desviación estándar más elevada del conjunto,
debido a que la cantidad de muestra no era suficiente para su datación, por lo que se
hizo necesario recurrir a un proceso denominado dilución, por el cual se añade una
cantidad de gas conocida procedente de una fuente sin 14C, proceso que incrementa la
desviación estándar de la fecha.
• CSIC-1890: 2236 ± 30 años BP (388 – 204 cal BC) Extraída de la unidad
estratigráfica 7, también en el nivel 1, de entre las piedras que constituyen el derrumbe
de una estructura. Según el informe antracológico, el total de la muestra está
constituido por restos de Quercus caducifolio, tipo carballo. Esta especie es de
crecimiento lento con edades medias en torno a 600 años y posibilidad de alcanzar los

1000 años. Este dato es importante a la hora de cuantificar el desfase cronológico entre
la fecha carbono-14 y la estimación realizada, sobre los siglos II – IV d.C.
• CSIC-1954: 2150 ± 33 años BP (357 – 57 cal BC) Procede de la unidad estratigráfica
11, nivel 1, en la entrada de un espacio de almacén, de usos variados. Esta formada
casi al 50% por carbones de maderas procedentes de carballo y de salix/populus
(Salicaceae). Mientras que la primera, como hemos comentado, es una madera
procedente de árboles longevos, tanto salix como populus tienen un crecimiento
mucho más rápido, con edades media alrededor de 70 años y edades máximas que no
suelen pasar de 100 años.
• CSIC-1889: 2076 ± 29 años BP (180 – 1 cal BC) Recogida en el nivel 1 (no hay datos
de la unidad estratigráfica concreta) En el interior de una vivienda, próxima a la puerta
de entrada, con materiales cerámicos asociados. Se desconoce su composición
antracológica.
• CSIC-1888: 1944 ± 29 años BP (20 cal BC – 128 cal AD) Tomada de la unidad
estratigráfica 43, en el nivel 3 (única muestra de este nivel), procedente de un hogar de
piedra (estructura de combustión B) en el interior de la vivienda nº 2, y situada debajo
de un pavimento y de otra estructura de combustión (A), más moderna. La casi
totalidad de la muestra corresponde a Quercus caducifolio, tipo carballo.
• CSIC-1891: 1804 ± 29 años BP (129 – 323 cal AD) Obtenida en una zona indefinida
por el momento, exterior a las viviendas, y asociada a gran cantidad de restos de metal
de fundición. Constituida por carbones de Fraxinus sp., tipo fresno, género de
crecimiento rápido, con edades medias en torno a 100 años y edades máxima de 200
años.
La representación gráfica del total de las fechas en la Figura 1, nos muestra como se
extienden a lo largo de un intervalo cronológico que abarca 1000 años. Esto es debido a dos
motivos; el primero se refiere a la disposición cronológica de las fechas, que a pesar de ser un
conjunto reducido, casi ninguna comparte momento temporal. Sólo la fecha CSIC-1954
solapa con las fechas anterior, CSIC-1890, y posterior, CSIC-1889. El segundo motivo tiene
que ver con un problema metodológico de la técnica de datación por carbono-14. Como se ha
indicado, la fecha CSIC-1955 se ve afectada por el tramo plano de la curva de calibración en
el periodo 800 – 400 cal BC. Este inconveniente ha sido documentado anteriormente y supone
un grave problema para el estudio de las cronologías de la Edad del Hierro, que no pueden

utilizar la datación por carbono-14 para diferenciar la cronología de momentos culturales

diferentes en ese intervalo (Rubinos et al., 1999).
En el estudio de las fechas de uno o varios yacimientos, existe siempre la duda de qué
dataciones son válidas a la luz del intervalo cronológico que proporcionan, los materiales
asociados al estrato donde se halló la muestra y la relación con otras fechas del mismo
yacimiento u otros semejantes. Toda fecha debe cumplir dos requisitos necesarios (Mestres y
Nicolás, 1997): uno de orden técnico, que la fecha carbono-14 posea las condiciones
necesarias de exactitud (correspondencia con la fecha real de la muestra) y precisión
(intervalo temporal en que existe probabilidad de que se halle la verdadera fecha); el segundo
se refiere a que la datación sea representativa del contexto arqueológico que pretende datar,
es decir, que el material mismo o su presencia en el contexto arqueológico sea producto de la
actividad humana del grupo que creó el contexto (asociación), y que su formación sea
contemporánea al contexto arqueológico (sincronía).
Respecto al carbón vegetal utilizado para las dataciones, hay que tener en cuenta que
es un muy buen material por su elevado contenido en carbono y su carácter bastante inerte
respecto a los posibles contaminantes, lo que hace fácil el tratamiento químico en el
laboratorio. Su asociación con el evento arqueológico es elevada, al ser resultado de una
actividad humana, bien en forma de hogar o como horno de fundición para fines metalúrgicos.
Por el contrario, su sincronía es más incierta, pues la datación se refiere al momento de
crecimiento de la especie vegetal analizada y no al de su utilización como combustible.
Cuando se realiza datación por carbono-14 en madera o en carbón vegetal, hay una diferencia
entre la fecha obtenida y el momento de utilización de ese material en el pasado. La datación
nos proporciona la edad de la porción elegida, que estará más o menos alejada de la corteza,
punto que indica el momento del corte del árbol. Ello obliga a estimar cuál es la distancia
cronológica entre la muestra y la corteza del árbol de partida, y sumar estos años al dato
obtenido. En el caso de la madera, de este modo estaremos fijando el momento del corte del
árbol, pero no el de su utilización, por ejemplo, como elemento constructivo. En cambio, en el
caso de datación de carbón vegetal parece lógico suponer que no habrá diferencias
importantes entre el momento del corte del árbol y el de su utilización como combustible, y
sólo habrá que considerar la longevidad de la especie vegetal y la ubicación de la porción
medida respecto a la corteza en el análisis de las fechas obtenidas. En estos casos, las fechas
proporcionan siempre un terminus post quem al evento arqueológico que pretenden datar.
Al realizar una valoración del conjunto de las fechas obtenidas para este yacimiento,
hay que indicar que, en general, proporcionan edades más antiguas de lo esperado. Esta

situación se manifiesta claramente en la fecha CSIC-1955, que presenta un intervalo

extendido a lo largo de 350 años debido al perfil de la curva de calibración en ese periodo,
entre la mitad del s. VIII y finales del s. IV a.C., si bien la fecha presenta un tramo entre los s.
VI al IV a.C. con probabilidad mucho mayor que el resto. El contexto arqueológico en el que
fue encontrada la muestra no concuerda con el valor obtenido, puesto que fue extraída de un
pavimento que corresponde al último momento de ocupación, estimado en lo siglos III o IV
d.C. La falta de información antracológica no permite saber si estamos ante carbones
procedentes de madera de árboles de elevada longevidad, ni si la muestra procede de los
anillos más interiores, situaciones ambas que podrían explicar en parte la gran diferencia entre
la hipótesis de partida y el resultado obtenido. A pesar de carecer de esta información, parece
poco plausible que la enorme diferencia cifrada entre 600 y 1000 años se pueda deber
solamente a cuestiones referidas a la composición de la muestra (especie vegetal o distancia al
momento de corte). Sólo en el supuesto de que la muestra procediera de los anillos más
internos de un ejemplar especialmente longevo, tipo Quercus, podrían explicar este resultado.
Por ello, la diferencia encontrada parece indicar que deben existir otros factores no
cuantificados (mala identificación estratigráfica o del contexto, insuficiente eliminación de
contaminantes presentes en la muestra, etc.) que serían los causantes de la diferencia entre le
valor esperado y el obtenido.
Una situación semejante, aunque no tan extrema, se da con las fechas CSIC-1890,
CSIC-1954 y CSIC-1889, en las que se proponían adscripciones en el periodo s. II-IV d.C. La
primera de ellas, CSIC-1890, se extiende en el tramo de mayor probabilidad entre finales de
los s. IV y III a.C., está obtenida a partir de carbones procedentes de Quercus caducifolio de
longevidad elevada, lo que puede explicar en parte esta diferencia tan sustancial (entre 700 y
400 años), si bien puede ser necesario, como en el caso anterior, buscar otro tipo de
explicación que lo justifique. La fecha CSIC-1954, más moderna que la anterior, está
compuesta por carbones procedentes de especies de longevidad muy variable, lo que puede
explicar en parte tanto que sea más moderna que la anterior, como que exista una diferencia
notable con la fecha prevista. De este grupo de tres medidas, la fecha CSIC-1889 es la que
más se aproxima al periodo propuesto, con una diferencia de entre 500 y 100 años. La falta de
información sobre la composición antracológica de la muestra no nos permite evaluar en toda
su extensión este valor, pero parece plausible indicar que, si bien hay una diferencia evidente
con el valor propuesto, la medida realizada muestra un terminus ante quem para la vivienda
de la que fue tomada.

Siguiendo con este análisis, los datos obtenidos para las dos fechas más recientes están
acordes con los momentos propuestos. La muestra CSIC-1888, cuyo valor se sitúa en el s. I
d.C. frente a una estimación de s. II-III d.C., está realizada sobre carbones procedentes de
Quercus caducifolio tipo carballo. En este caso, la diferencia entre el valor propuesto y el
valor obtenido parece razonable, lo cual refuerza la sospecha de que hay que buscar nuevos
datos que explique las diferencias entre las fechas más antiguas y los datos arqueológicos, que
las sitúan en momentos mucho más modernos. Por último, la fecha CSIC-1891 está ubicada,
en el tramo de mayor probabilidad, entre l primer tercio del s. I y la mitad del s. III d.C.,
intervalo que se ajusta muy bien con el propuesto de s. III-IV d.C., puesto que el material de
partida era carbón procedente de la combustión de madera de fresno, una especie de
crecimiento rápido con edades medias en torno a 100-200 años. Este dato puede ser
importante al proceder de una zona que actualmente está indefinida, en la que la muestra
aparecía asociada a gran cantidad de restos de metal de fundición.
Conclusiones
Se han obtenido seis fechas del castro de Zoñán procedentes de diversas ubicaciones,
cuya adscripción arqueológica las situaba entre los s. II y IV d. C. Una vez realizadas las
dataciones, se han obtenido fechas que oscilan entre el s. VIII a.C. al s. IV d.C. De las seis
fechas realizadas, dos de ellas refuerzan la tesis cronológica inicial, mientras que las otras
cuatro son claramente más antiguas. Para intentar explicar esta diferencia, se ha considerado
la procedencia del material, constatando que las muestras contaban con carbones procedentes
de maderas de ejemplares que pueden ser muy longevos, en especial Quercus caducifolio tipo
carballo. A pesar de ello, la diferencia en algún caso es excesiva como para pensar que se
debe exclusivamente a una falta de sincronía del material con el contexto arqueológico. Estos
datos obligan a plantear la posibilidad de factores no tenidos en cuenta durante el
procesamiento de las muestras, bien en la toma de las mismas o en la interpretación del
contexto arqueológico donde fueron halladas, bien en la fase de tratamiento químico y
posterior medida en el laboratorio de datación. Para intentar solucionar esta situación, se
plantea medir aquellas muestras cuyo contenido en carbono es demasiado pequeño para una
datación convencional y requiere AMS, así como intentar obtener nuevas muestras de
contextos semejantes, o con una cronología parecida, para comprobar si se producen
diferencias semejantes.

Bibliografía
Mestres, J.S. y Nicolás, J.F. (1997): “Contribución de la datación por radiocarbono al
establecimiento de la cronología absoluta de la prehistoria menorquina”. Caesar Augusta 73:
327-341.
Reimer, P. J., Baillie, M., Bard, E., Bayliss, A., Beck, J.W., Bertrand, C., Blackwell,
P., Buck, C., Burr, G., Cutler, K., Damon, P., Edwards, R. L., Fairbanks, R., Friedrich, M.,
Guilderson, T., Hogg, A., Hughen, K., Kromer, B., McCorman, G., Manning, S., Bronk
Ramsey, C., Reimer, R., Remmele, S., Southon, J., Stuiver, M., Talamo, S., Taylor, F., Van
der Plicht, J. y Weyhenmeyer, C., (2004) “INTCAL04 Terrestial radiocarbon age calibration,
0-26 cal Kyr BP”, Radiocarbon 46(3): 1029-1058.
Rubinos, A., Fábregas, R., Alonso, F. y Concheiro, A. (1999): “Las fechas C-14 del
castro de O Echadizo (Boiro, A Coruña): problemática de la datación de conchas marinas”.
Trabajos de Prehistoria 56, nº1: 147-155.


A Cerámica en Mondoñedo. Etnografía.
O presente complemento etnográfico realizouse no taller alfareiro de Alejandro

Rodríguez Soto, tamén coñecido como Patrulla. Dito taller estaba situado en Mondoñedo, no
barrio dos muiños.
“Esto chámase gramar173 o barro, como si fose unha panadeira. Esto é o pricipio.
Bueno o principio é amasar o barro e pisar o barro, pasalo do barreiro á máquina174. Antes
pisábase cos pes. Esto é preparar o barro”. Esta preparación á que se refire é anterior ó que
estaba facendo él neste momento, aquí estaba preparando o barro para levalo ó torno para
comezar a traballar.
“ O barro hai que sacalo bruto (da natureza) é o que está no barreiro175, poñelo nun
monto e logo a paladas vaise metiendo na máquina e entonces é condo sale así (sinalando o
barro que ten nas mans). Éste saiu da máquina e ó telo parado sempre encoda176 pola parte
de fora e ó encodar pola parte de fora é moi necesario facer esto (segue a gramar o barro)
porque sinon colles un trozo de barro e vai máis duro por un lado que poroutro e ó metelo alí
(refírese ó forno) fastidiase”.
“Despois de aquí vaise para o torno. Todo é un momento, despois depende do que
queiras tu alí...” (segundo o tipo de cacharro que se queira facer imos tardar máis ou menos,
pero, polo xeral, é un proceso bastante rápido unha vez posto no torno).
Mentres continuaba a gramar o barro seguimos a falar dos elementos que lle engadía á
arxila:
“A arcilla ven normalmente sen nada, ven do monte, o que se lle bota para ablandala
e auga, córtase cunha pala que hai ahí, plana, e despois está como si fose pasta; bueno, máis
173
Amasar
174
O barro, para poder traballarse, precisa dun primeiro amasado. Tradicionalmente éste facíase cos pés, pero
hoxe realízao unha máquina eléctrica.
175
Lugar onde se deposita o barro dentro do taller, unha especie de pozo para ter o barro en bruto.
176
Encodar: crear unha codea, unha capa exterior do barro que seca e endurece.

bruta. Esto, cando se pisaba cos pes, os carolos177 non se machacaban, solo podes aplastalo,
pero agora esto acabouse, eu teño unha máquina”
“O barro segundo estaba para pisar cos pés , ahora collo unhas paladas, botoo na
máquina, doulle unha voltas e sae esto” (unha pasta uniforme, branda e compacta, barro
para traballar). “Dámolle éste repaso porque sempre pode ir algún carolo ou unha veta do
color do barro e esa veta pode estalar no forno e para que non estale por eso se pasa, tamén
o barro ven máis vencido e pódese traballar. É como a masa como facer pan...”
“Ahora vouno meter na roda e facer un fondo para traballar” Durante unhos instantes
prepárase para poñer en funcionamento a roda, ou torno, e coloca o anaco de barro que quere
traballar enriba, buscando o centro.
“Ahora esto poñémolo ahí (na roda, ben centrado), ponse o fondo ahí e entonces ahora
apretamos o barro así e valo estirando así, e ahora ó telo ahí volve a ser baixado; esto é o
procedemento que ten, subir e baixar, nesta peza como na grande, como ...”
“Ahora estámolo abrindo, ahora apreto os dedos de dentro contra os de forra e o
barro vai vindo... esto da máis de si. As subidas estoullas dando eu, sinón quda moi gordo,
estas subidas son para poñer o barro que vaia tan gordo por un lado como por outro”
“Despois ainda lle falta moito para facerlle a barriga, para facerlle a forma, para
facer o que se lle queira facer, ... (segue traballando no barro e segue coas súas expliccións),
ahora vaiselle facer un cuello e ahora metémoslle esto para abombalo así se vai fabricando,
vaise botando cos dedos de dentro para fóra e así se fai a peza. Esto vai ser, por ejemplo, -é
igual facer esto que facer outra cousa- unha pucheira destas antgüas xa, do que é os
pucheiros do barro onde se metía o leite e máis cousas...” (aquí xa ten unha peza feita).
“... agora pónselle a asa. (...178)Aquí o mesmo da facer unha pucheira que facer un
botixo que facer outra cousa, cérrase, ¿queres vela cerrar?” (está cerrando a pucheira para
facer un botixo, un peto,...)
Pregunta: ¿E agora estos cacharros, canto tempo os deixas secar?
“Depende do tempo, depende do aire, do sol... si hai aire con son esto seca máis
rapidamente, esto ós dous días pode ir ó forno xa. Si é tempo morto –como hai ahora-,
húmido, tarda máis e iso pode... pero non se estropea por que estea máis ou menos tempo”
Pregunta: ¿Agora coces nun forno de gas, pero logo a leña, que pasa con ela?
“Non é que sexa cara, é que agora tes a leña... pínchas a leña, tes que deixala no
monte, ven un refoleón de aire, tes que ir buscala e o aire levoucha, tes que xuntala, cando
177
Grumos, apelmazamentos do barro bruto.
178
Está realizando unha serie de comentarios sobre cousas particulares, sen interese para éste presente traballo.

chove tai que ter sitio onde tela e entonces esto cambia moito, cambia muchísimo porque... a
leña seca ten que estar moi seca para esto.”
Pregunta: ¿Que tipo de leña utilizabas?
“Usábase leña de pino toda, leña que dera lapa arriba, porque a lapa era a que subía
arriba ós cacharros e a brasa cocía abaixo. É distinto o forno do pan, no forno do pan hai
brasa abaixo e quenta a pedra e o fono do barro é o revés.”
Pregunta: ¿Como sabías cando estaba cocido no forno de leña?
“Na.., era a vista todo, é fixarse, eso non valía para tipos que beberan, pero para
xenté que pensaba algo no que estaba traballando, entonces si que era aquelo, xaora, -ahora
estou cerrando a peza-. Había...; cando estaba aproximando a cocer o barro corre, derrete e
deixa unhos términos, unhos colores e solta certas cousas no lume. Bueno eso e, -xa fai falta
estar acostumbrado-, entonces tu, cunha culmeira, levantabas un eso (oco) que deixabas con
catro ou cinco dedos de furado enriba, na boca; e outro, cun toxo ó lado e vías que brillaba,
enriba do outro lado e brillaba e entrón xa está (comprobación dos brillos e dascores de
cocción todo ó redor, na parte superior, pois si estaba cocido na cima, abaixo tamén). Botabas
unha gavela si che faltaba un pouco, si ainda non estaba de todo,... o que fora”
Pregunta: ¿Tiñas algunha colocación especial dos cacharros?
“Non servía amontonalos, había que colocalos, que non se embocarn unhos nos
outros, sinon o que iba embocado no outro non cocía, cocía o barro pero non botaba o
brillado, osea que este embocabalo e o de dentro salía do color do mesmo barro, salía igual
ó color que levaba”
Rematou de pechar a pucheira e así ten feito un perrón, e dalle os últimos retoques: “si
esto é unha hucha leva un tope aquí179... Ponselle aquí pintura e faiselle éste decoración,
ahora velo e non cho parece. -Píntase con un barro que ven no outro barro, é do mesmo
barro que éste (indica sinalando o cacharro), sólo que é barro branco180 para facer pintura,
carolos grandes. Esto sácase do monte, este barro branco, o outro sácase de alí da montaña-.
¿Ves? fas así as raias e esto queda marcado...” “Tanto da facer un porrón como facer esto,
como calquera outra cousa.”
Despois da elaboración deste cacharro e da explicación do traballo alfareiro, damos
unha volta polo taller e alí vaime explicando onde teñen o barro en bruto, ensíname a
máquina, o desengrasante, o forno,... e segue explicando gran cantidade de cousas:
179
Na parte superior do cacharro.
180
Arxila pulverizada de cor branco, engádeselle auga e pinta unha franxa con un pincel, logo fai o debuxo coa
punta dunha media lúa (a mesma que usou para facerlle a panza).

“Aquí é onde pisaban o barro, aquí tirámolo (na entrada do taller). Esta é a máquina
que temos para pisar o barro. O barro xa ves como ven, ven en carolos e cárgalo cunha pala
e mételo aló (nun carrito). Éste o barro blanco e este é o barro negro – non é negro, pero
chamámoslle barro mouro-, é un gris que hai na parte do concello de Abadín, ó pasar
Abadín, haino no monte, en calquera lado: Aldixe, Moncelos, etc. E este, branco, é de San
Cosme de Barreiros, pintarrexado, de varias cores”
“Para nos é millor éste porque ten destas cores escuras (refírese ó barro que él chama
branco, o claro, o de Barreiros, no medio deste ven o empregado para a pintura) que non ten
éste que é barro de pintura, e que ten menos forza ainda, e éste (o branco normal), vai
mezclado e é todo avetado, cada un ten a súa especialidade, a súa cousa.”
“E pasa (o barro) a esto (a máquina) para machacalo e preparalo), aquí, a esta
máquina”
Agora explica o funcionamento da máquina en cuestión: deposita o barro bruto por
encima e machácao na máquina na medida que él o precisa:
“Esto anda (unhos rodillos que ten dentro) e vaise botando por aquí (parte superior da
máquina) e cóllese por aquí (parte inferior), debaixo; e vaise facendo como se quere,
machacándoo como se quere.”
“Isto é unha terra que lle chamamos mixtura (desengrasante), que se lle bota ó barro
ahí (indica sinalando a máquina de machacar o barro) e mézclase o barro con ela, co barro
escuro, para sacarlle forza ó barro... É unha terra normal pero é terra morta, non vale para
nada...”
“Esto todo é porvillo que se desfai toda que ten como si fose mica dentro, que brilla, e
iso é o que lle botamos de mezcla a este barro e este é o que se lle bota ó barro debaixo
cando se grama para que non se pegue” Emprega esto mentras grama o barro como os
panadeiros fariña cando amasaban á man, botábana por baixo para que a masa non se pegase
na mesa.
Seguindo o percorrido polo taller, cegamos ó forno moderno, forno que coce con gas,
pero que segue tendo un regulador manual de temperatura para que vaia cocendo pouco a
pouco, vaino cambiando cada hora, aumentando a temperatura pouco a pouco para que os
cacharros non rompan.
Pregunta: ¿Canto che pode levar cocer un cacharro?
“Podes contar oito horas, unha cousa lenta, de forma que non che estalen os
cacharros”
Pregunta: ¿E gañas moito tempo en relación ó forno vello?

“O vello, así e todo, seis horas, en cinco horas tamén, pero claro, pode rebentar todo.
É preferible facer eso (cocer lento), porque non te molesta traballando (o forno de gas non é
preciso atendelo, só de cando en vez, mentres que o antigo, de leña, precisaba dunha persoa
permanentemente durante a cocción para alimentar o lume e manter a temperatura) e o que te
molesta é metido aquí, no forno (no recinto do forno), pero podes ir dar unha volta. Eu sei o
que pode alcanzar de hora en hora e pode botar por ahí unha hora e volver despois.”
No recinto do forno explícanos o último proceso que sufre o cacharro antes de ser
cocido:
“Este é un baño que lle chamamos baño de mel que é cor do mel. Botámoslle unha
pouca de auga pois o baño queda moi espeso e vanse metiendo os cacharros. Esto chámase
vidrado de mel, tamén ahí vidrado normal, etc. Ahora a senté quere color e entonces hai
moitas pezas que quedan moi ben así, con este baño; haino máis claro, máis escuro, tal e
como o mel, que según a plante é máis claro ou mais escuro”
No fondo da estancia vese unha parede que parece bastante forte é o forno vello, o de
leña, empregado ata fai pouco tempo e ainda en bo estado de conservación:
“Esta é a parede do forno vello, ten casi dous metros de parede; ahora eiche sacar as
tablas para que vexas o forno tamén... O forno vello é ese, está aquí é como ahora o forno
este, como che dixen eu antes.”
“¿Non ves?, pola chimenea cae auga, este é o forno que había antiguamente. Fai
unhos arcos e polo medio deses arcos, de cada dous, hai un furado e entonces as lapas
subían todo ó rente das paredes, esto é o forno. Esta é a boqueira do forno e aquí metían a
leña por debaixo que tamén lle teño do furado este. O forno ainda se ve ben; o forno está
novo o que pasa é que o forno está sin uso, ahora non o quere nadie perdeuse. Tíñamos que
ter unha muller181 aquí, ou un home, e outro metíase dentro e dábache os cacharros, e... para
facer hoxe unha fornada uh!, madre di dios o que leva eso!”
Pregunta: ¿Lévache cocer neste, en tempo lento, tanto como no outro?
“Empezaba lento igual, despois viña aquí miña nai e sentábase ahí nun medio ferrado
ou nun ferrado182 e pouquiño a pouco, como si estíbese facendo lume para comer”
“O lume subía polas chimeneas (ocos dos arcos) arriba, aquí (a boqueira) cerraba
cunhos ladrillos e deixaba un pedazo así (unhos 30 cm.), para despois meter a culmeira,
181
Para facer unha fornada precisabase dunha ou varias persoas para alementar o lume durante a cocción, pero
tamén eran precisas varias persoas para colocar os cacharros dentro deste: un colocando e outros forra dándolle
os cacharros e axudándolle a moverse.
182
Son medidas de capacidade, neste caso refírese a unha cantidade de leña.

levantar o chacharro e velo (tamén se metía o toxo para ver a cor da combustión e ver así
tamén o grado de cocción), e era eso.”
“Esto está novo, esto sigue aquí porque estou eu. Esto antes era unha eira183...”
Pregunta: O diámetro do forno, ¿que terá, unhos 3 metros?
“Terá, terá, ten máis. E ten aqueles furados (unhos ocos rectangulares en frente da
entrada á cámara de cocción, en frente da boqueira) que era onde se iba subindo (refírese a un
tablón que ian apoiando máis arriba, según se fose enchendo o forno, para pasar por riba dos
cacharros colocados e ir colocando outros novos) según se iba enchendo o forno ibas
cambiendo os furados. O primeiro aquí abaixo, hai outro segundo e hai outro terceiro;
despois hai unhos furados aquí, na parte que da á chimenea que te poñías así cunha man (na
boqueira, estirado hacia arriba para darlle o cacharro ó que estaba colocando dentro) e cos pés
aquí e dreito levabas as pezas para o outro lado.”
183
Agora é un taller cuberto, un edificio rectangular de planta baixa.

Índice de Ilustracións
Ilustración 1: Exemplo de plano: Castro de Zoñán.________________________________ 68

Ilustración 2: Exemplo de perfís: Castro de Zoñán. Nota: a frecha indica o punto medio da
área._____________________________________________________________________ 69
Ilustración 3: Foto aérea: Castro de Zoñán. (As frechas marcan, neste caso, o recinto).___ 69
Ilustración 4: Recorte de plano 1:25.000. Na esquerda está sen marcas, na dereita podemos
ver o punto de ubicación real do xacemento en negro, e en verde o punto que dá a ficha
oficial. ___________________________________________________________________ 73
Ilustración 5: Planta do Xacemento.____________________________________________ 90
Ilustración 6: Fotografía aérea do Lugar de Monforte, Alfoz.________________________ 91
Ilustración 7: Planta do xacemento. ____________________________________________ 93
Ilustración 8: Perfís de A Croa. _______________________________________________ 93
Ilustración 9: Vistas do xacemento. ____________________________________________ 94
Ilustración 10: Planta do Castro de Bacoi. ______________________________________ 96
Ilustración 11: Perfís do Castro de Bacoi. _______________________________________ 96
Ilustración 12: Castro de Bacoi. Foso e muralla dende a croa (arriba) e foto aérea (abaixo).
_________________________________________________________________________ 97
Ilustración 13: Castro de Lagoa. ______________________________________________ 99
Ilustración 14: Perfís do Castro de Lagoa._______________________________________ 99
Ilustración 15: Vista aérea do xacemento. ______________________________________ 100
Ilustración 16: Planta do Castro de Ouro. ______________________________________ 102
Ilustración 17: Perfís do Castro de Ouro. ______________________________________ 102
Ilustración 18: Vistas do Castro de Ouro. ______________________________________ 103
Ilustración 19: Planta do Coto da Croa. _______________________________________ 105
Ilustración 20: Perfís do Coto da Croa. ________________________________________ 105
Ilustración 21: Vistas do Coto da Croa. ________________________________________ 106
Ilustración 22: Planta da Frouseira. __________________________________________ 108
Ilustración 23: Perfís da Frouseira. ___________________________________________ 108
Ilustración 24: Vistas do Pico da Frouseira. ____________________________________ 109
Ilustración 25: Planta do xacemento. __________________________________________ 113
Ilustración 26: Vista panorámica da zona. O camiño que se ve na primeira e na última foto é
recto na realidade. A imaxe cobre, por tanto, algo máis de 180º. ____________________ 114
Ilustración 27: Fotografía aérea da zona. ______________________________________ 114
Ilustración 28: Planta da zona onde se ubica o xacemento._________________________ 116
Ilustración 29: Perfís de O Castro.____________________________________________ 116
Ilustración 30: Vista en perfil e fotografía aérea da zona. A frecha, na imaxe suuperior,
indica o lugar onde se ubicaría o xacemento. ___________________________________ 117
Ilustración 31: Planta de O Castro. ___________________________________________ 121
Ilustración 32: Perfís de O Castro -Pereira do Castro. ____________________________ 121
Ilustración 33: Fotografía aérea da zona, co topónimo Pereira do Castro (baixo o círculo
vermello).________________________________________________________________ 122
Ilustración 34: Planta de Os Calixtos. _________________________________________ 124
Ilustración 35: Imaxe aérea da zona. __________________________________________ 124
Ilustración 36: Planta de Os Castros.__________________________________________ 126
Ilustración 37: Perfís de Os Castros –A Rilleira. _________________________________ 126
Ilustración 38: Vista do perfil (arriba) e foto aérea (abaixo). _______________________ 127
Ilustración 39: Planta de Os Castros, en Celeiro de Mariñaos.______________________ 129
Ilustración 40: Perfís de Os Castros, en Celeiro de Mariñaos. ______________________ 129
Ilustración 41: Visión panorámica da zona._____________________________________ 130
Ilustración 42: Restos de parede baixo a cuberta vexetal, descuberta posiblemente por obras
públicas (estrada)._________________________________________________________ 130
Ilustración 44: Planta de Os Castros, Vilamar. __________________________________ 133
Ilustración 45: Perfís de Os Castros, Vilamar.___________________________________ 133
Ilustración 46: Detalle de muralla entre a maleza (arriba) e foto aérea (abaixo). _______ 134
Ilustración 47: Planta da Pena de Altar. _______________________________________ 136
Ilustración 48: Vista da Pena de Altar dende a praia. _____________________________ 136
Ilustración 49: Planta do Castro de San Bartolo. ________________________________ 138
Ilustración 50: Perfís do xacemento. __________________________________________ 138
Ilustración 51: Vista dende lonxe (arriba) e detalle das murallas (abaixo) na Punta de San
Bartolo. _________________________________________________________________ 139
Ilustración 52: Vista aérea da Punta de San Bartolo. _____________________________ 140
Ilustración 53: Planta da Punta de San Pedro. __________________________________ 142
Ilustración 54: Fotografía aérea do lugar.______________________________________ 142
Ilustración 55: Planta da Punta do Gabito. _____________________________________ 144
Ilustración 57: Imaxes da Punta do Gabito. _____________________________________ 145
Ilustración 58: Planta do Chao do Castro.______________________________________ 149
Ilustración 60: Imaxes do Chao do Castro. _____________________________________ 150
Ilustración 61: Planta de Castrelo.____________________________________________ 155
Ilustración 64: Planta de Os Castros.__________________________________________ 158
Ilustración 66: Vista lateral e vista aérea do xacemento.___________________________ 159
Ilustración 67: Recorte da folla 3-III onde se ubica o lugar referido (círculo vermello). __ 160
Ilustración 68: Recorte do mapa topográfico 1:25.000 do IXN coa localización do lugar. 162
Ilustración 69: Visión da área dende o norte ____________________________________ 162
Ilustración 70: Vista aérea da zona. ___________________________________________ 163
Ilustración 71: Planta de A Croa de Folgosa. ___________________________________ 168
Ilustración 73: Vista do aterrazamento inferior que rodea a Croa. En primeiro termo vese o
final do parapeto da Croa. __________________________________________________ 169
Ilustración 74: Corte no terreo causado pola extracción de pedra.___________________ 169
Ilustración 75: Restos da extracción de pedra na propia Croa.______________________ 170
Ilustración 76: Restos de cerámica atopados por Ferreira et alii.____________________ 170
Ilustración 78: Planta do Castro de Cangas. ____________________________________ 173
Ilustración 80: Vista lateral do Castro de Cangas (arriba) e foto aérea da zona (abaixo). 174
Ilustración 81: Planta e esbozo da área escavada do Castro de Fazouro. _____________ 177
Ilustración 83: Detalle de casa circular con banco corrido dentro da área escavada. ____ 178
Ilustración 85: Planta do Castro de Marzán. ____________________________________ 181
Ilustración 87: Vista de perfil do Castro de Marzán. ______________________________ 182
Ilustración 89: Planta do Castro de Vilacizal. ___________________________________ 184
Ilustración 91: Detalle do parapeto que rodea o Castro.___________________________ 185
Ilustración 92: Vista aérea do lugar. __________________________________________ 186
Ilustración 93: Plano topográfico da zona do Castro de Lelle. ______________________ 187
Ilustración 94: Foto aérea da zona. ___________________________________________ 188
Ilustración 95: Planta do Cu do Castro ou Castro de Llas. _________________________ 191
Ilustración 97: Vista xeral do Castro de Llas. ___________________________________ 192
Ilustración 98: Vista da muralla interior e foso atravesados por un camiño. ___________ 192
Ilustración 99: Foto aérea da zona. ___________________________________________ 193
Ilustración 100: Cadrado onde se localiza a zona. _______________________________ 195
Ilustración 101: Suposto Castro de Santo Acisclo (en vermello) e A Croa de Folgosa (en
verde), que pertence á parroquia de Santa Cilla. _________________________________ 197
Ilustración 102: Imaxe do lugar de Punta de Nois. _______________________________ 199
Ilustración 103: Recorte do Mapa Topográfico Nacional. Castro de Nois (en vermello) e
Castro de Fazouro (en verde). _______________________________________________ 199
Ilustración 104: Localización das áreas en Río (negro) e Vilaxoane (vermello). ________ 201
Ilustración 105: Recorte onde se inclúe o territorio abordado nesta ficha._____________ 202
Ilustración 106: Monte dos Castros.___________________________________________ 203
Ilustración 107: Imaxe de As Areosas. _________________________________________ 204
Ilustración 108: Visión dende o noroeste. ______________________________________ 205
Ilustración 109: Fotografía aérea. ____________________________________________ 205
Ilustración 110: Planta de Alto dos Castros ou Castro de Penelas.___________________ 209
Ilustración 111: Perfís de Alto dos Castros. _____________________________________ 209
Ilustración 112: Imaxes de Alto dos Castros. ____________________________________ 210
Ilustración 113: Planta de As Estolas. _________________________________________ 212
Ilustración 114: Perfís do xacemento. _________________________________________ 212
Ilustración 115: Vista lateral de As Estolas._____________________________________ 213
Ilustración 116: As Estolas (en verde) e Os Castros de A Valiña (en vermello)._________ 213
Ilustración 117: Planta do lugar. _____________________________________________ 215
Ilustración 118: Vista da zona antes de que a canteira invadise o espazo. _____________ 216
Ilustración 119: Vista aérea da zona. A imaxe non está actualizada co ano 2006. _______ 216
Ilustración 120: Planta do xacemento. _________________________________________ 218
Ilustración 122: Vista lateral do Castro. _______________________________________ 219
Ilustración 123: Foto aérea da zona. __________________________________________ 219
Ilustración 124: Planta da zona.______________________________________________ 221
Ilustración 125: Vista do lugar catalogado pola Xunta. ___________________________ 221
Ilustración 126: Vista do lugar proposto._______________________________________ 222
Ilustración 127: Vista aérea da zona catalogada. ________________________________ 222
Ilustración 128: Vista aérea da zona proposta. __________________________________ 223
Ilustración 129: Planta da zona.______________________________________________ 225
Ilustración 130: Fotografía aérea da zona. _____________________________________ 226
Ilustración 131: Planta de O Calvario. ________________________________________ 228
Ilustración 133: Vista dende o noroeste. _______________________________________ 229
Ilustración 134: Foto aérea do xacemento. _____________________________________ 229
Ilustración 135: Planta de O Castro. __________________________________________ 231
Ilustración 137: Imaxe da zona. ______________________________________________ 232
Ilustración 138: Foto aérea. _________________________________________________ 232
Ilustración 139: Recorte do Mapa Topográfico. Ubicación do lugar con punto vermello.
Topónimo de O Castro indicado cunha frecha vermella. ___________________________ 234
Ilustración 140: Foto aérea da zona. Un círculo vermello indica o lugar onde se ubicaría a
referencia desta ficha. ______________________________________________________ 235
Ilustración 141: Planta de O Castro de Tacón. __________________________________ 237
Ilustración 143: Vista lateral do Castro de Tacón. _______________________________ 238
Ilustración 145: Ubicación do Castro de Pousada (punto vermello). _________________ 240
Ilustración 146: Fotografía aérea do emprazamento do Castro de Pousada. ___________ 241
Ilustración 147: Planta de Os Castros._________________________________________ 243
Ilustración 149: Vista de Os Castros de perfil.___________________________________ 244
Ilustración 150: As Estolas (en verde) e Os Castros de A Valiña (en vermello)._________ 244
Ilustración 151: Planta do Castro de Zoñán. ____________________________________ 248
Ilustración 153: A Croa de Zoñán vista dende o NL (arriba) e fotografía aérea (abaixo). _ 249
Ilustración 154: Planta de Ardilleiros _________________________________________ 251
Ilustración 155: Ardilleiros, foto dende o leste (arriba) e foto aérea (abaixo). __________ 252
Ilustración 156: Planta da Casa dos Castros. ___________________________________ 255
Ilustración 158: Casa dos Castros, vista dende o leste (arriba) e foto aérea (abaixo).____ 256
Ilustración 159: Imaxe antiga (mediados do século XX) do Castro da Recadieria. ______ 258
Ilustración 160: Planta de A Recadieira. _______________________________________ 259
Ilustración 162: Castro da Recadieira, vista dende o Sur (arriba) e foto aérea (abaixo). _ 260
Ilustración 163: Planta do Castro da Couboeira. ________________________________ 262
Ilustración 165: Castro da Couboeira -pódese ver a gran cantidade de maleza- (arriba) e foto
aérea (abaixo). ___________________________________________________________ 263
Ilustración 166: Planta do Castro de Lindín. ____________________________________ 265
Ilustración 168: Vista do Castro de Lindín (arriba) e foto aérea (abaixo). _____________ 266
Ilustración 169: Planta de Castro de Masma e de A Valiña -ficha seguinte.____________ 268
Ilustración 171: Vista do Castro de Masma dende o norte (arriba) e foto aérea (abaixo)._ 269
Ilustración 172: Planta do Alto dos Castros ou Castro de Penelas. __________________ 272
Ilustración 174: Imaxes do Alto dos Castros. ____________________________________ 273
Ilustración 175: Planta de San Pedro da Torre.__________________________________ 275
Ilustración 177: San Pedro da Torre. __________________________________________ 276
Ilustración 178: Planta do Castro de Santa María Maior.__________________________ 278
Ilustración 180: Castro de Santa María Maior, vista lateral e fotografía aérea. ________ 279
Ilustración 181: Planta do Castro de Sasdónigas. ________________________________ 281
Ilustración 183: Visión lateral da zona indicada como Castro. ______________________ 282
Ilustración 184: Fotografía aérea da zona indicando o punto en cuestión._____________ 282
Ilustración 185: Planta de San Vicente de Trigás. ________________________________ 284
Ilustración 187: Igrexa e Cemiterio de San Vicente de Trigás. ______________________ 285
Ilustración 189: A Torre (dubidoso) e Castro de Vilamor.__________________________ 287
Ilustración 191: Fotografía aérea da zona. Castro de Vilamor (en vermello) e A Torre (en
azul). ___________________________________________________________________ 288
Ilustración 192: Planta da Croa de Figueiras.___________________________________ 290
Ilustración 194: Croa de Figueiras. ___________________________________________ 291
Ilustración 195: Vista aérea da zona. __________________________________________ 291
Ilustración 196: Castelo de Xan da Mariña._____________________________________ 293
Ilustración 198: Vista do Castelo de Xan da Mariña. _____________________________ 294
Ilustración 200: Planta do Castro de Curros. ___________________________________ 296
Ilustración 202: O Castro, Curros.____________________________________________ 297
Ilustración 204: Planta do Castro de Argomoso. _________________________________ 299
Ilustración 206: Castro de Argomoso. _________________________________________ 300
Ilustración 207: Vista áerea de O Coto do Castro, Castro de Argomoso. ______________ 300
Ilustración 208: Planta dos Castelos de Viloalle._________________________________ 303
Ilustración 210: Os Castelos vistos dende o sueste (SL). ___________________________ 304
Ilustración 212: Planta de Os Castros en Ferreira de Oural. _______________________ 306
Ilustración 215: Planta de Os Castros de Mondoñedo. ____________________________ 309
Ilustración 217: Os Castros, Mondoñedo. ______________________________________ 310
Ilustración 219: Planta de Os Castros na Couboeira. _____________________________ 312
Ilustración 221: Vista do recinto dende a parte alta. ______________________________ 313
Ilustración 223: Planta do Monte da Trindade. __________________________________ 316
Ilustración 224: A Trindade._________________________________________________ 317
Ilustración 226: Barrio de Vilar. _____________________________________________ 321
Ilustración 227: Recorte do Mapa Topográfico Nacional coa ubicación do xacemento. __ 326
Ilustración 229: Planta do Castro de As Grobas._________________________________ 329
Ilustración 231: Vista das murallas e fosos dende o oeste. _________________________ 330
Ilustración 233: Castro de Cárcovas. __________________________________________ 332
Ilustración 235: Planta do Castro de Meirengos._________________________________ 334
Ilustración 237: Castro de Meirengos, vista lateral. ______________________________ 335
Ilustración 238: Castro de Meirengos, vista aérea. _______________________________ 335
Ilustración 239: Planta do Castro de Piñeira. ___________________________________ 337
Ilustración 241: Castro de Piñeira. Foso indicado con frecha. ______________________ 338
Ilustración 242: Castro de Piñeira, vista aérea.__________________________________ 338
Ilustración 243: Ubicación do Castro da Pumarega no Mapa Topográfico Nacional. ____ 340
Ilustración 244: Vista lateral do Castro da Pumarega. ____________________________ 340
Ilustración 245: Castro da Pumarega, vista aérea. _______________________________ 341
Ilustración 246: Localización de Dompiñor. ____________________________________ 342
Ilustración 247: Localización de Esteiro. _______________________________________ 344
Ilustración 248: Emprazamento de Esteiro. Vista dende terra. ______________________ 344
Ilustración 250: Planta de Os Castros._________________________________________ 347
Ilustración 252: Vista lateral de Os Castros. ____________________________________ 348
Ilustración 253: Vista dunha das murallas interiores. _____________________________ 348
Ilustración 255: Recorte do Mapa Topográfico Nacional coa localización. ____________ 351
Ilustración 259: Os Castros, vista lateral. ______________________________________ 355
Ilustración 260: Os Castros, vista da muralla e foso. En segundo plano, casa sobre o recinto.
________________________________________________________________________ 355
Ilustración 262: A Torre Vella, vista panorámica. ________________________________ 358
Ilustración 263: Fotografía aérea da zona. (Á esquerda da imaxe o Castro das Grobas –
frecha verde). ____________________________________________________________ 358
Ilustración 264: Planta de O Castro, en Trabada. ________________________________ 363
Ilustración 266: Vista lateral de O Castro, en Trabada. ___________________________ 364
Ilustración 268: Planta de O Castro de Sante. ___________________________________ 366
Ilustración 270: Vista lateral de O Castro de Sante. ______________________________ 367
Ilustración 272: Planta de O Castro de Vidal. ___________________________________ 370
Ilustración 275: Planta da Croa de Budián._____________________________________ 375
Ilustración 278: Castrilloi (círculo vermello) e A Croa de Budián (círculo azul). _______ 378
Ilustración 279: Localización, errónea, do Castro de Pazos. _______________________ 380
Ilustración 280: Planta do Castro de Recaré. ___________________________________ 382
Ilustración 282: Vista de San Xiao de Recaré. ___________________________________ 383
Ilustración 284: Planta do Castro de Santa Cruz. ________________________________ 385
Ilustración 286: Castro de Santa Cruz. ________________________________________ 386
Ilustración 287: Vista aérea do Castro de Santa Cruz. ____________________________ 386
Ilustración 288: Planta do Castro de San Tomé de Recaré._________________________ 388
Ilustración 290: Vista lateral do Castro de San Tomé._____________________________ 389
Ilustración 291: Castro de San Tomé, vista aérea.________________________________ 389
Ilustración 292: Recorte do Mapa Topográfico Nacional.__________________________ 390
Ilustración 295: Vista de Castelo._____________________________________________ 394
Ilustración 299: Visión xeal do lugar dende o leste._______________________________ 397
Ilustración 300: Visión da última muralla antes do recinto (frecha vermella) e foso (frecha
verde). __________________________________________________________________ 397
Ilustración 301: Fotografía aérea do Castro de Canaledo. _________________________ 398
Ilustración 302: Planta do Castro de Ceranzos.__________________________________ 400
Ilustración 304: Vista lateral do Castro de Ceranzos. _____________________________ 401
Ilustración 306: Planta do Castro de Illade. ____________________________________ 403
Ilustración 308: Vista lateral do Castro de Illade. ________________________________ 404
Ilustración 310: Planta do Castro de Prada. ____________________________________ 406
Ilustración 312: Vista lateral do emprazamento. _________________________________ 407
Ilustración 314: Planta da zona de O Torrillón. _________________________________ 409
Ilustración 315: Fotografía áerea da zona. En vermello a planicie “A” e en verde a planicie
“B”. ____________________________________________________________________ 410
Ilustración 316: Planta do Castro de Vela. _____________________________________ 412
Ilustración 318: Castro de Vela. ______________________________________________ 413
Ilustración 320: Planta do Castro de Sumoas. ___________________________________ 416
Ilustración 322: Castro de Sumoas. ___________________________________________ 417
Ilustración 323: Imaxe aérea da zona. _________________________________________ 417
Ilustración 324: Planta de Os Castros da Cabana. _______________________________ 419
Ilustración 326: Imaxe aéra da zona. __________________________________________ 420
Ilustración 327: Planta de Punta Michiluída. ___________________________________ 422
Ilustración 329: Punta Michiluíde. ____________________________________________ 423
Ilustración 330: Fotografía áera da Punta Michiluíde ____________________________ 423
Ilustración 331: Castros no Val de Mondoñedo. 1-Castro de Zoñán, 2-Os Castros
(Mondoñedo), 3-Os Castelos (Viloalle), 4-Castro da Recadieira, 5-Castro de San Pedro da
Torre.___________________________________________________________________ 439
Ilustración 332: Relación de topónimos dentro do Castro de Zoñán. _________________ 440
Ilustración 333: Congostra de acceso ao castro polo sur. (Frecha azul no plano) . ______ 441
Ilustración 334: Acceso á Croa polo lado norte. Frecha vermella en plano. A Croa quedaría
á dereita da imaxe. ________________________________________________________ 441
Ilustración 335: Vista aérea do Castro de Zoñán. ________________________________ 443
Ilustración 336: Publicación dos traballos de Zoñán. _____________________________ 444
Ilustración 337: Comparativa plano Villaamil (der.) / esbozo fin da campaña 2002 (esq.). 445
Ilustración 338: Estrutura cadrada na que podemos observar os restos do derrubo na área
esquerda, mentres que na dereita non aparece esa capa de pedra. (Esta área dereita
correspóndese coa zona na que Villaamil debuxou ese posible muíño). _______________ 445
Ilustración 339: Estrutura afectada polos traballos de Villaamil. Visión de comezos do 2001.
________________________________________________________________________ 446
Ilustración 340: Estrutura afectada polas investigacións de Villaamil. Visión tras os traballos
do ano 2002. _____________________________________________________________ 446
Ilustración 341: Plano de Croa e Machado publicados na Historia de Mondoñedo. _____ 447
Ilustración 342: Vista da Croa de Zoñán antes do comezo dos traballos en 2002. _______ 447
Ilustración 343: Último machado publicado dos aparecidos en Zoñán (Vigo 2005b). ____ 448
Ilustración 344: Pequena "pucheira" procedente, segundo os veciños, do Castro de Zoñán.
________________________________________________________________________ 449
Ilustración 345: Xarra aparecida, segundo os veciños, no Castro de Zoñán. ___________ 449
Ilustración 346: Cerámica aparecida, segundo os veciños, no Castro de Zoñán. ________ 450
Ilustración 347: Pía. _______________________________________________________ 450
Ilustración 348: Ficha de rexistro. Páxina 1. ____________________________________ 474
Ilustración 352: Fotos montadas para ver como se fai o fotografado do muro. Neste caso é o
muro oeste da vivenda n.º4.__________________________________________________ 480
Ilustración 353: Fotos do muro oeste da Vivenda n.º4. Desmontadas e cunha parte onde se
marca o que se debuxa por considerarse máis fiable. Pódese ver como algunhas están
rotadas; isto é para que reproduza a realidade de como está o muro, pois a escala gráfica
que empregamos é ríxida e serve de guía. Como é obvio, aquí as fotos só están escaladas
entre elas e non son o tamaño real. ___________________________________________ 481
Ilustración 354: Resultado de debuxo das imaxes que vimos neste apartado. As liñas están un
pouco "engordadas" porque senón a imaxe non se apreciaría ben nun programa de texto
como é o que permitiu a elaboración desta tese. _________________________________ 482
Ilustración 355: Proceso de protección levado a cabo en 2003. Parte da área a protexer
(esq.) e aplicación do xeotéxtil sobre pavimentos e superficie de muros (der.). _________ 484
Ilustración 356: Protección da área aberta en 2003. Aplicación de arxila na superficie dos
muros e terra no solo (esq.) e resultado definitivo tras a aplicación do polietileno, a malla e a
fixación de ambos sobre a arxila (der.). ________________________________________ 485
Ilustración 357: Esquema de protección. _______________________________________ 485
Ilustración 358: Detalle de sigla formal. _______________________________________ 488
Ilustración 359: Clasificación de facturas do 1 ao 4 (de esq. a der.) _________________ 489
Ilustración 360: Proceso de reconstrución, facendo fincapé na aplicación da reintegración.
Na seguinte imaxe, tras o secado da reintegración e pulido da mesma, o resultado final. _ 492
Ilustración 361: Resultado final.______________________________________________ 493
Ilustración 362: (De esq. a der.) Cunca (‘taza’), recipiente e pota achados na campaña de
2005 .___________________________________________________________________ 493
Ilustración 363: Fíbula anular en omega antes e despois do tratamento. (Neste caso non se
finalizou o tratamento pola gran fraxilidade que presentaba a agulla. ________________ 494
Ilustración 364: Moeda recuperada en 2003. Moeda antes do tratamento (esq.) e despois
(der.).___________________________________________________________________ 495
Ilustración 365: Estrutura que estaba á vista. Visión tras a retirada da maleza superficial
(zona na que estivo escavando Villaamil no XIX). (Ilustración 13 é a visión de antes de
comezar a traballar)._______________________________________________________ 498
Ilustración 366: Visión xeral da área antes de comezar a escavación (arriba). Vista dende o
norte ao final dos traballos (medio). Vista dende o sur ao fin dos mesmos. Nota: cunha
frecha, ubicación da estrutura da ilustración anterior que se viu afectada polos traballos de
Villaamil. ________________________________________________________________ 499
Ilustración 367: Visión xeral do final dos traballos en 2003. (Visión dende o Norte). Pódese
establecer unha comparativa coas imaxes do ano 2002. As diversas construcións poderanse
ver máis claramente en capítulos seguintes._____________________________________ 501
Ilustración 368: Fin de traballos 2003. (Visión xeral dende o Sur)- (Frecha vermella para
zona valorada en 2004. _____________________________________________________ 501
Ilustración 369: Panel explicativo en campo.____________________________________ 502
Ilustración 370: Visión da zona aberta en 2004 dende o sur, dende dentro do Espazo n.º1 (en
primeiro plano vese a Vivenda n.º3 coa protección provisional colocada). ____________ 503
Ilustración 371: Visión final da área tras os traballos do 2004. Visión dende o leste (na zona
superior dereita pódese ver a Vivenda n.º3 coa protección). ________________________ 503
Ilustración 372: Contido dun dos paneis explicativos colocado en campo. (Colocado de
acordo co equipo científico da USC) __________________________________________ 504
Ilustración 373: Restos de cultura material recuperada. Pota en campo (esq.) e pota
reconstruída (der.) ________________________________________________________ 505
Ilustración 374: Visión xeral dende o Norte tras a retirada da cuberta vexetal. _________ 506
Ilustración 375: Espazo habitacional Vivenda n.º5 (visión da área aberta en 2005 dende o
Sur). ____________________________________________________________________ 506
Ilustración 376: Visión xeral do fin dos traballos dende o Norte (tras a protección
provisional). _____________________________________________________________ 507
Ilustración 377: UE 12 -indicado pola frecha. ___________________________________ 516
Ilustración 378: Acceso á vivenda n.º1 _________________________________________ 517
Ilustración 379: Burato de poste n.º1 en Espazo n.º1. _____________________________ 518
Ilustración 380: Distribución das UE 79 a 85.___________________________________ 545
Ilustración 381: Dsitribución de UE 130 a 137.__________________________________ 566
Ilustración 382: Serie de Matrices Harris (a continuación). ________________________ 570
Ilustración 383: Cortes estratigráficos. ________________________________________ 574
Ilustración 384: Perfil A-A' (1 de 3) ___________________________________________ 575
Ilustración 385: Perfil A-A' (2 de 3). __________________________________________ 576
Ilustración 386: Perfil A-A' (3 de 3). __________________________________________ 577
Ilustración 387: Perfil B-B'__________________________________________________ 578
Ilustración 388: Perfil C-C' (1 de 2). __________________________________________ 579
Ilustración 389: Perfil C-C' (2 de 2). __________________________________________ 580
Ilustración 390: Perfil D-D' _________________________________________________ 581
Ilustración 391: Perfil E-E'__________________________________________________ 582
Ilustración 392: Perfil F-F'__________________________________________________ 583
Ilustración 393: Perfil G-G' _________________________________________________ 584
Ilustración 394: Perfil H-H' (1 de 2). __________________________________________ 585
Ilustración 395: Perfil H-H' (2 de 2). __________________________________________ 586
Ilustración 396: Perfil I-I' (1 de 3) ____________________________________________ 587
Ilustración 397: Perfil I-I' (2 de3). ____________________________________________ 588
Ilustración 398: Perfil I-I' (3 de 3).____________________________________________ 589
Ilustración 399: Perfil J-J' (1 de 2). ___________________________________________ 590
Ilustración 400: Perfil J-J' (2 de 2). ___________________________________________ 591
Ilustración 401: Perfil K-K' ( 1 de 2).__________________________________________ 592
Ilustración 402: Perfil K-K' (2 de 2). __________________________________________ 593
Ilustración 403: Perfil Sondaxe. ______________________________________________ 594
Ilustración 404: Muro perimetral sobre muro romano. ____________________________ 595
Ilustración 405: Estrutura de muros da Croa. ___________________________________ 595
Ilustración 406: Localización da Vivenda n.º1. __________________________________ 596
Ilustración 407: Vivenda n.º1 (vista dende o NW).________________________________ 597
Ilustración 408: Localización das diversas partes que compoñen a Vivenda n.º2. _______ 598
Ilustración 409: Área NE da vivenda n.º2 (visión dende NW). Fases 1 e 3, segundo o plano.
________________________________________________________________________ 599
Ilustración 410: Localización da Vivenda n.º3. __________________________________ 600
Ilustración 411: Vivenda n.º3 (visión dende o NEE). ______________________________ 601
Ilustración 412: Localización das diversas partes que compoñen a Vivenda n.º4. _______ 602
Ilustración 413: Vivenda n.º4 (visión dende o Oeste). _____________________________ 603
Ilustración 414: Puntos de localización das estruturas que compoñen a Vivenda n.º5. ___ 604
Ilustración 415: Visión da Vivenda n.º5 dende o sur.______________________________ 605
Ilustración 416: Detalle de táboa de madeira queimada entre arxilas, procedente do tellado
da Vivenda n.º5.___________________________________________________________ 606
Ilustración 417: Localización das diversas partes que conforman o Espazo n.º1.________ 607
Ilustración 418: Espazo 1 (visión dende o NE). __________________________________ 608
Ilustración 419: Lareira en Vivenda n.º4._______________________________________ 609
Ilustración 420: Lareira da cociña da Vivenda n.º5. ______________________________ 610
Ilustración 421: Lareiras en Vivenda n.º2 (protección con muro, UE 40 e 45 –laxa pegada ao
chan).___________________________________________________________________ 610
Ilustración 422: Lareira en Vivenda n.º3. A pedra fincada vese abaixo á dereita. _______ 610
Ilustración 423: Esquema de tipoloxía de lareiras e ubicación en niveis estratigráficos.__ 611
Ilustración 424: Planta segundo niveis de ocupación (niveis 3 e 4). __________________ 612
Ilustración 425: Planta segundo niveis de ocupación (niveis 1 e 2). __________________ 613
Ilustración 426: Vivenda n.º5 (der. -onde apoia a escala gráfica). O muro da esquerda é a
construción que se perde no perfil sur. _________________________________________ 615
Ilustración 427: Exemplo de reconstrucción 3D do que podería ter sido a área escavada. 616
Ilustración 428: Exemplo de decoración "non habitual" en Zoñán, que non ten asociado un
borde e que foi identificada como vaso independente (vaso 377). ____________________ 620
Ilustración 429: Mapa de talleres de TSH. -En vermello Tricio e Zoñán (onde apareceron
Sixilatas dese taller). _______________________________________________________ 651
Ilustración 430: Gráfico de procedencia formal de elementos que definen vaso nas sixilatas.
________________________________________________________________________ 652
Ilustración 431: Relación numeral de fragmentos e vasos de TSH, segundo tipos (hai que
engadir un vaso sen tipo). ___________________________________________________ 652
Ilustración 432: Porcentaxe de vasos de sixilatas de cada tipo. _____________________ 652
Ilustración 433: Táboa cronolóxica da sigillata. _________________________________ 653
Ilustración 434: Graffiti nun fondo de TSH 37. __________________________________ 653
Ilustración 435: Marca TSH n.º1. _____________________________________________ 654
Ilustración 436: Debuxo da marca de alfar sobre TSH 37__________________________ 654
Ilustración 437: Marca TSH n.º2. _____________________________________________ 655
Ilustración 438: Debuxo da marca de alfar sobre TSH 15/17 _______________________ 655
Ilustración 439: Marca TSH n.º3 _____________________________________________ 656
Ilustración 440: Debuxo de marca cerámica sobre TSH de forma indeterminada. _______ 656
Ilustración 441: Fragmento de TSH 40. ________________________________________ 658
Ilustración 442: TSH - formas lisas. ___________________________________________ 659
Ilustración 443: TSH - formas decoradas. ______________________________________ 660
Ilustración 444: Reconstrución virtual 3D da forma TSH 35 a partir dos fragmentos
recuperados cos que se puido construír un perfil. Arriba, visión da forma reconstruída e
abaixo visión da forma reconstruída e coa textura correspondente aplicada.___________ 661
Ilustración 445: Vasos obtidos a partir de fragmentos procedentes de grupos formais, fondos
e vasos sen grupo. _________________________________________________________ 662
Ilustración 446: Distribución de vasos segundo grupos formais (1.509 fragmentos e 395
vasos). __________________________________________________________________ 662
Ilustración 447: Gráfica de relación entre vasos de grupos formais e vasos Abr.-01. ____ 664
Ilustración 448: Vaso 631. Prato. Grupo Abr-01. ________________________________ 664
Ilustración 449: Cerámicas incluídas no Abr-01 _________________________________ 665
Ilustración 450: Gráfica de relación entre vasos de grupos formais e vasos Abr-02. ____ 667
Ilustración 451: Detalle do interior do vaso 695 -variante de perfil do modelo "Vaso 694".
________________________________________________________________________ 667
Ilustración 452: Vaso 627. Abr-02.____________________________________________ 669
Ilustración 453: Cerámicas incluídas no Abr-02 _________________________________ 669
Ilustración 455: Exemplo cerámico deste grupo. Fragmento identificado como "vaso 675"670
Ilustración 456: Cerámicas incluídas nos grupos Abr-03 e Abr-04. __________________ 671
Ilustración 458: Fragmento de cazola "A". _____________________________________ 673
Ilustración 459: Fragmentos de morteiro. ______________________________________ 674
Ilustración 462: Cunca decorada con liñas incisas horizontais e retícula brunida. ______ 675
Ilustración 463: Cacharro in situ (esq.) e cacharro reconstruído (der.). Vaso 624.______ 675
Ilustración 464: Cerámicas incluídas nos grupos Abr-05 e Abr-06. __________________ 677
Ilustración 465: Gráfica de relación entre vasos de grupos formais e vasos Crr-01. ____ 678
Ilustración 466: Vaso globular actual. Empregado como papeleria nunha cafetería de
Mondoñedo.______________________________________________________________ 678
Ilustración 467: Cerámicas incluídas no grupo Crr-01. ___________________________ 680
Ilustración 469: Vaso 111. Reconstruído en 2003. Actualmente nas vitrinas do Museo
Provincial de Lugo. ________________________________________________________ 681
Ilustración 470: Vaso 626 (arriba) e Vaso 628 (abaixo). Abaixo-esq. Visión xeral V-628.
Abaixo-der. Visión detalle: remaches no interior. ________________________________ 683
Ilustración 472: Exemplo deste grupo con decoración de retícula brunida. ____________ 685
Ilustración 473: Gráfica de relación entre os vasos de grupos formais e vasos Crr-03.___ 685
Ilustración 474: Cerámicas incluídas no grupo Crr-03 (imaxe 1 de 2). _______________ 687
Ilustración 475: Cerámicas incluídas no grupo Crr-03 (imaxe 2 de 2). _______________ 688
Ilustración 479: Dous exemplos deste grupo. Na imaxe inferior, frontal e perfil de anforiña
(vaso 629)._______________________________________________________________ 692
Ilustración 481: Gráfica de relación entre vasos de grupos formais e vasos Crr-06. _____ 694
Ilustración 482: Exemplar deste grupo. ________________________________________ 695
Ilustración 483: Cerámicas do grupo formal Crr-06. _____________________________ 695
Ilustración 485: Cerámicas incluídas no grupo formal Crr-07.______________________ 697
Ilustración 488: Exemplo de cerámicas incluídas neste epígrafe. Neste caso, a peza de maior
tamaño presenta decoración. ________________________________________________ 700
Ilustración 493: Exemplo de peza decorada. ____________________________________ 705
Ilustración 494: Distribución porcentual de fragmentos segundo grupos formais. _______ 726
Ilustración 495: Relación diámetros borde-fondo. Naqueles casos onde non está asociado de
xeito directo un borde a un fondo. ____________________________________________ 727
Ilustración 496: Formas dos fondos identificados.________________________________ 728
Ilustración 497: Diversos exemplos de asas. ____________________________________ 729
Ilustración 498: Conta cerámica. Visión superior e frontal (recuperada no ano 2004).___ 731
Ilustración 499: Conta cerámica (ano 2005).____________________________________ 731
Ilustración 500: Conta cerámica (ano 2005).____________________________________ 732
Ilustración 501: Cerámica Gris cociña. ________________________________________ 734
Ilustración 502: Vaso 677. Fragmento identificado como escudela. Achado do Nivel 4. __ 735
Ilustración 503: Táboa de distribución vertical de grupos formais. __________________ 736
Ilustración 1: Restos de ferro: escoura (esq.) e cravo (der.) ________________________ 742
Ilustración 2: Área na que se localizaron a maior parte das escouras de sangrado. _____ 742
Ilustración 3: Serie fotográfica sobre a evolución dos traballos na zona. ______________ 747
Ilustración 4: Conxunto de remaches de ferro que se uniron debido á súa oxidación. ____ 748
Ilustración 5: Superior esquerda: brosa. Sup. der.: coitelo. Inferior esq.: restos dunha copa?
con pé. Inf. der.: punta. _____________________________________________________ 748
Ilustración 6: Pequeno machado. _____________________________________________ 749
Ilustración 7: Anverso da moeda n.º1 (esq.) / Reverso moeda (der.). _________________ 750
Ilustración 8: Moeda aparecida en Zoñán (sup. der.) / outros especimes de Traxano. ____ 751
Ilustración 9: Anverso e reverso da moeda n.º 2. _________________________________ 752
Ilustración 10: Fíbula anular. Visión xeral e detalle de remate. _____________________ 753
Ilustración 13: Fragmento de cadeíña (esq.) e pulseira ríxida (der.). _________________ 757
Ilustración 14: Visión pola parte convexa e plana respectivamente. __________________ 758
Ilustración 15: Diversos exemplos de cantos.____________________________________ 762
Ilustración 16: Exemplo de peso. _____________________________________________ 762
Ilustración 17: Vista da ventá ao pouco de ter aparecido durante os traballos de 2005.
Pódese ver no medio do muro como ten unha especie de canle onde iría ubicada a ventá. 763
Ilustración 18: Dous exemplos de fusaiolas aparecidas en Zoñán. ___________________ 763
Ilustración 19: Dormente. ___________________________________________________ 764
Ilustración 20: Esquema dos perfís documentados nos muíños recuperados. ___________ 764
Ilustración 21: Distintos tipos de moas e dormentes recuperados no ano 2005. _________ 765
Ilustración 22: Fragmentos de prisma._________________________________________ 766
Ilustración 23: Parte anterior e posterior do Micromachado pulimentado. ____________ 766
Ilustración 24: Restos de vidro recuperados en Zoñán. Esta peza procede da sondaxe levada
a cabo en 2005. ___________________________________________________________ 769
Ilustración 25: Conta completa con lámina de ouro no interior -parte esquerda- e conta
fragmentada -na dereita.____________________________________________________ 770
Ilustración 26: Óso de maior tamaño recuperado.________________________________ 770
Ilustración 27: Esquema do cunco a partir do fragmento principal de borde. __________ 771
Ilustración 28: Vista de dous dos fragmentos de madeira recuperados. Na esquerda, anaco de
borde. Na dereita, anaco de panza nas proximidades do fondo. _____________________ 771
Ilustración 29: Distribución de analíticas. Azul antracoloxía. Vermello 14C. __________ 775
Ilustración 30: Xacementos localizados na área de estudo. Redución do mapa XAC-01 que se
pode ver no anexo cartográfico. ______________________________________________ 780
Ilustración 31: Xacementos con áreas baleiras e zonas de comunicación. Redución do mapa
XAC-02. _________________________________________________________________ 781
Ilustración 32: Exemplos de liñas visuais nos vales de Mondoñedo e Lourenzá (arriba) e no
val do Valadouro (abaixo). __________________________________________________ 782
Ilustración 33: Gráfica porcentual de distribución do catálogo de xacementos._________ 783
Ilustración 34: Gráfica porcentual de asentamentos costa (21) / interior (75).__________ 783
Ilustración 35: Exemplos de asentamento en costa. Castro de Piñeira en Ribadeo -esquerda-
e Castro de Cangas en Foz -dereita.___________________________________________ 784
Ilustración 36: Distribución de castros, marcando os castros de costa con e sen estruturas
defensivas (redución do mapa XAC-03).________________________________________ 785
Ilustración 37: Distribución porcentual dos emprazamentos dos asentamentos interiores
(sobre un total de 75 rexistros). ______________________________________________ 786
Ilustración 38: Gráfica de conservación das estruturas defensivas. __________________ 786
Ilustración 39: Clasificación, en plano, dos tipos de asentamentos de interior. Redución do
mapa XAC-04. ____________________________________________________________ 787
Ilustración 40: Castro de Lindín. Castro interior con sistema defensivo (superficie de 6 Ha).
________________________________________________________________________ 788
Ilustración 41: Machado de Bronce de San Tomé de Estelo. (Reprodución segundo grabado
de Villaamil)._____________________________________________________________ 791
Ilustración 42: Restos de ourivería recollidos por Villaamil (1874) en Adornos de Oro
encontrados en Galicia. ____________________________________________________ 792
Ilustración 43: Proposta de distribución dos pobos prerromanos a partir das fontes clásicas e
de Rodríguez Colmenero (1996a) . (Mapa ampliado en cartografía POB-01). __________ 799
Ilustración 44: Perfil cerámico de pota presumiblemente do cambio de era. ___________ 801
Ilustración 45: Castiñeiro. __________________________________________________ 804
Ilustración 46: Carballo.____________________________________________________ 804
Ilustración 47: Érbedo. _____________________________________________________ 805
Ilustración 48: Toxo (esquerda) e Xestas (dereita). _______________________________ 805
Ilustración 49: Teixo. ______________________________________________________ 806
Ilustración 50: Trincheira de fundación (esquerda) e cimentación sobre rocha nai (dereita).
________________________________________________________________________ 807
Ilustración 51: Vista do muro dende a parte superior._____________________________ 808
Ilustración 52: Elevación lixeiramente inclinada cara ao interior. ___________________ 808
Ilustración 53: Oco na parede documentado na cociña anexa á vivenda n.º5. __________ 809
Ilustración 54: Exemplo de lacena documentada no Castro de Zoñán, con paralelo
etnográfico ao lado. _______________________________________________________ 809
Ilustración 55: Vista interior (esquerda) e exterior (dereita) dunha ventá –en diferentes fases
da escavación. ____________________________________________________________ 810
Ilustración 56: Zona de cociña onde se documentan: banco (a esquerda da imaxe), lareira e
pavimento. _______________________________________________________________ 810
Ilustración 57: Restos de táboa procedente do tellado e recuperada en escavación. _____ 811
Ilustración 58: Sección infográfica dunha vivenda en Zoñán. _______________________ 811
Ilustración 59: Forma típica de peso de tellado recollido en Zoñán.__________________ 812
Ilustración 60: Resto de escoura de sangrado recuperada en Zoñán. _________________ 815
Ilustración 61: (De esquerda a dereita) Punta, coitelo e machado ou brosa. ___________ 816
Ilustración 62: Fíbulas e outros obxectos de adorno recuperados no Castro de Zoñán.___ 818
Ilustración 63: Exemplo de pota e cazola recuperada en Zoñán. ____________________ 821
Ilustración 64: Cerámica local: Prato (arriba esquerda), reprodución infográfica dun prato
(arriba dereita), reprodución infográfica dun cunco (abaixo esquerda), taza de tradición
romana (abaixo dereita).____________________________________________________ 822
Ilustración 65: TSH 40 procedente de Tricio.____________________________________ 822
Ilustración 66: Exemplos de fusaiolas líticas (esquerda) e peso de tear (dereita). _______ 823
Ilustración 67: Vaso con inscricións e detalles do texto. ___________________________ 824
Ilustración 571: Copia do informe da analítica levada a cabo polo Instituto de Cerámica da
USC ____________________________________________________________________ 867

Content PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Content PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Protohistoria e Romanización na Mariña Lucense:

Un exemplo práctico, o Castro de Zoñán

Abel Vigo García

Marco de traballo: Reflexións previas, obxectivos e definición da área de estudo _____ 15

A investigación nos últimos tempos en Castrexo en Galicia ______________________ 75

Historia das investigacións na Mariña Lucense ________________________________ 77

Catálogo xeral de xacementos ________________________________________________ 81

A teórica das fichas ______________________________________________________ 83

Concello de Alfoz ________________________________________________________ 87

Concello de Barreiros____________________________________________________ 111

Castros deViladaíde____________________________________________________ 118

Concello de Burela ______________________________________________________ 147

Concello de Cervo_______________________________________________________ 153

Concello de Foz ________________________________________________________ 165

4 Abel Vigo García

Castro de Mañente_____________________________________________________ 206

Concello de Lourenzá____________________________________________________ 207

Concello de Mondoñedo__________________________________________________ 245

Abel Vigo García 5

O Coto do Castro e o Cerrallón do Castro, O Castro __________________________ 298

Concello de Ribadeo_____________________________________________________ 323

Concello de Trabada ____________________________________________________ 361

Concello de O Valadouro _________________________________________________ 373

6 Abel Vigo García

Castrilloi ____________________________________________________________ 377

Concello de Xove _______________________________________________________ 391

Referencias Xacementos por Concellos. _____________________________________ 425

Referencias Xerais Xacementos. ___________________________________________ 431

A Mitoloxía ____________________________________________________________ 435

O Castro de Zoñán (Mondoñedo –Lugo-) ______________________________________ 437

Localización e descrición. Zoñán e o seu contorno ____________________________ 439

Inevestigacións previas en Zoñán __________________________________________ 443

A aportación popular (información e lenda) e os datos de arquivo ________________ 449

Formulacións teóricas ___________________________________________________ 455

Metodoloxía de campo e laboratorio aplicada a Zoñán _________________________ 469

Abel Vigo García 7

A topografía. Base do rexistro____________________________________________ 470

Desenvolvemento do proxecto de investigación _______________________________ 497

Estratigrafía ___________________________________________________________ 509

Estruturas e fases construtivas ____________________________________________ 595

Material cerámico_______________________________________________________ 617

8 Abel Vigo García

Crr-08 ______________________________________________________________ 699

A Metalurxia. __________________________________________________________ 741

Restos Líticos __________________________________________________________ 761

Outros restos materiais___________________________________________________ 769

Conclusións ___________________________________________________________ 779

Fontes ________________________________________________________________ 833

Analítica do lingote de ouro_______________________________________________ 865

Datacións de 14C. _______________________________________________________ 869

Abel Vigo García 9

Bibliografía __________________________________________________________ 875

A Cerámica en Mondoñedo. Etnografía. ____________________________________ 877

Índice de Ilustracións____________________________________________________ 883

10 Abel Vigo García

Vaia o meu agradecemento, en primeiro lugar, ao meu director desta tese de

Agradecer ao Excmo. Concello de Mondoñedo a súa colaboración para que eu puidese

Agradecer a inestimable axuda que recibín de Isaac Ferreira, Manuel Lourenzo e

Agradecer, de xeito persoal, a conversión do meu galego mindoniense en galego

Abel Vigo García 11

Agradecer a colaboración de todos cantos “escavadores” houbo en Zoñán que fixeron

Agradecerlle a Manuel Valín as facilidades prestadas para poder obter os datos

Agradecer a colaboración do Dr. D. Antonio Rubinos Pérez polas datas de carbono-14