Stručni rad Svetisav Kostić

1. UVOD

Za razumijevanje rada računara, običan korisnika ne mora znati sve

tehničke detalje. Dovoljno je znati odgovore na pitanja: “kako računar
radi ono što radi”, i to objasniti sa osnovnim, ne‐tehničkim rečnikom.
Korisnici zainteresovani za dublje tehničke detalje mogu lako naći
dodatne informacije u priloženoj literaturi i na web straniama.

Hardver računarskog sistema obuhvata dijve glavne grupe fizičkih

komponenti: samog računara–CPU (centralne procesorske jedinice) kao
I BIOS (engl. Basic Input-Output System), KEŠ memorije i ČIPSETA.

Osnovni ulazno-izlazni sistem (Basic Input Output System) - poznat i kao

BIOS - nalazi se u malom fleš EEPROM memorijskom modulu na matičnoj
ploči. On je u obliku memorije samo za čitanje, ali može da se prepiše ili
programira kada se upotrijebe pravi alati i tehnike.

Za smanjenje vremena pristupa podacima I instrukcijama u operativnoj

memoriji procesoru se dodaje keš-memorija (ultra brza memorija, priručna
memorija) čija brzina odgovara brzini rada procesora. Keš memorija je mala
ultra brza poluprovodnička memeorija sa neposrednim pristupom. U keš-
memoriji se čuvaju podaci i instrukcije iz operativne memorije koje procesor
trenutno koristi.

Čipset (engleski: chipset) se odnosi na grupu integrisanih kola koja rade zajedno.
Obično se nalaze u jednom čipu. U računarstvu čipset se odnosi na specijalni čip koji se
nalazi na matočnoj ploči ili kartici računara.čip je minijaturna pločica od keramike
na koju su foto postupkom nanijete električne komponente I kontakti i koja predstavlja
električno kolo koje može da obavlja potrebnu funkciju u integralnom kolu.

1
Stručni rad Svetisav Kostić

2. Uvod u BIOS

BIOS (engl. Basic Input-Output System) je skup računarskih programa

namenjenih osnovnoj komunikaciji sa hardverom računara. On omogućava
postavljanje osnovnih radnih parametara, pronalazi i učitava operativni
sistem u radnu memoriju (RAM). U svojoj osnovnoj verziji BIOS sadrži
programe koji omogućuju rad tastature i monitora. Obično je napisan u
asembleru i prilagođen određenom hardveru računara.

Pojam BIOS se prvi put pojavljuje u operacionom sistemu CP/M, gdje je

označavao onaj dio CP/M operacionog sistema koji se učitavao tokom
pokretanja računara i koji je direktno upravljao hardverom. Učitavao se
inicijalnom "but" (engl. 'boot') disketom. CP/M računari imali su
jednostavni sistem koji bi pokrenuo disketnu jednicu s koje bi se učitao
BIOS.

Danas se pod BIOS-om podrazumijevaju i programi ugrađeni u pojedine

dijelove - komponente računara (grafička kartica, matična ploča, DVD,
mrežna kartica, SCSI itd.)

Osnovni ulazno-izlazni sistem (Basic Input Output System) - poznat i kao

BIOS - nalazi se u malom fleš EEPROM memorijskom modulu na matičnoj
ploči. On je u obliku memorije samo za čitanje, ali može da se prepiše ili
programira kada se upotrijebe pravi alati i tehnike. Za vrijeme podizanja PC
računara, procesor na matičnoj ploči kao svoj prvi manevar uvijek izvršava
program smješten u BIOS-u.
Kada PC besposliči kroz proces podizanja, sistem radi sporo, Windows
"puca", ili hardver otka-zuje, možda je neispravan loše konfigurisan BIOS.

2.1. Šta je BIOS i gdje se nalazi

BIOS potiče od naziva Basic Input Output System i on je softver/program

koji startuje, od trenutka kada pritisnete dugme na vašem računaru i traje sve
dok operativni sistem ne
počne sa sopstvenim podizanjem i učitavanjem. Služi kao posrednik između
hardvera i OSa, omogućava nam da koristeći tastaturu podesimo hardverske
parametre, upravlja
potrošnjom električne energije u računaru i ima mnoštvo drugih
funkcija.BIOS se

2
Stručni rad Svetisav Kostić

elektronskim putem upisuje u CMOS ( Complementary Metal-Oxide

Semiconductor) čip
ugrađen na matičnu ploču računara.

2.2. Osnove BIOS-a

Kao prvi program koji procesor izvršava u vrijeme podizanja sistema,

BIOS predstavlja centralnu procesorsku jedinicu glavnim komponentama na
matičnoj ploči i daje instrukcije centralnom procesoru u pogledu toga koji
sledeći program da izvrši, kada se završi kôd BIOS-a. Po pravilu, BIOS onda
pristupa sektoru za podizanje sistema na uredjaju za podizanje, što može biti
fleksibilna disketa, CD-ROM, DVD, ili čvrsti disk. Sektor za podizanje
sistema sa svoje strane učitava neku vrstu programa za upravljanje
podizanjem, koji pokreće glavni operativni sistem za mašinu, kao što je
Windows ili Linux.
Kada se završi proces pokretanja, BIOS još uvijek nije obavio sve svoje
poslove. Mnoge vrste pristupa hardveru u PC računaru u stvari obuhvataju
da operativni sistum pristupi BIOS-u, koji onda pristupa hardveru u ime
operativnog sistema.

2.3. Verzije BIOS-a

Svaka matična ploča ima svoj sopstveni jedinstveni BIOS, koji je

specijalno projektovan da rukuje hardverom koji se na njoj nalazi. Osnovu
većine BIOS Programa predstavlja Phoenix Award BIOS, koji se javlja u dva
različita formata. Pronaći ćete i neke računare na kojima radi American
Megatrends (AMI) BIOS.
Struktura BIOS-ovih menija i nomenklatura koja se koristi za opcije menija
mijenjaju se od proizvodjača do proizvodjača. U stvari, BIOS meniji za dva
uzastopna modela matičnih ploča mogu čak i da se razlikuju, u većoj ili
manjoj mjeri. To objašnjava zašto ne možemo da obezbijdimo precizne opise
BIOS opcija za svaki PC računar koji poznaje ljudska vrsta. Svejedno,
trebalo bi da otkrijete da su sledeća objašnjenja, zasnovana na Phoenix
Award BIOS-u u direktnoj vezi (ako ne baš i identična) sa onim što ćete
pronaći na svom sopstvenom PC računaru.

3
Stručni rad Svetisav Kostić

SL.1 AMI bios čip

Sl.2 AWARD bios čip

Sl. 3 PHOENIX bios čip

4
Stručni rad Svetisav Kostić

2.4. Pristupanje BIOS-u

Za vrijeme pokretanja, dok BIOS provjerava hardverske komponente vašeg

sistema, prebrojavajući raspoloživu RAM memoriju i konmtrolišući čvrtse
diskove (i druge pogone i uredjaje), možete da pozovete BIOS Setup
program pritiskom na specijalan taster na vašoj tastaturi. Ti često znači da
pritisnete taster delete [Del], ali bi mogao da bude i neki drugi taster, kao što
je na primjer [F2]. Pročitajte poruku na ekranu za vrijeme podizanja
sistema: većina BIOS-a prikazuje poruku na dnu ekrana koja glasi nešto kao
"<F10 = Setup>". Ako ništa drugo ne uspije, možete uvijek da pogledate u
priručnik za PC ili matičnu ploču, da biste identifikovali taj čarobni taster.
Pritisnite ga i držite sekundu ili dvije kada PC počne da se podiže.
Ako radi kao što bi trebalo, BIOS ći završiti sa prebrojavanjem raspoložive
memorije, a onda će se pojaviti ekran sa glavnim BIOS menijem. Ako se ne
dobije željeni rezultat, ponovo podignite PC i probajte drugi taster. Na
primjer, mnogi noutbuk računari koriste [F1] ili taster escape [Esc].
Ponekad, tasteri kao što su [F2], [F10] ili sekvence tastera kao [Alt F1]
mogu da obave posao.

2.5. BIOS podešavanja

Program BIOS Setup: Dodjite do neke stavke koristeći tastere kurso-ra, a

onda pritisnite Enter da biste napravili izbor.

(Snimak ekrana A)

5
Stručni rad Svetisav Kostić

Da biste pristupili opciji u BIOS-u, upotrijebiti tastere kursora (strelice) da

biste osvijetlili svoj izbor, kao što je prikazano na snimku ekrana A. Pomoću
tastera Enter pozvaćete podmeni ili otvoriti okvir za izbor, kao što je
ilustrovano na snimku ekrana B. Da biste promijenili vrijednost pridruženu
podešavanju koje ste odabrali, treba da koristite tastere plus [+] ili minus [-],
ili neku drugu kombinaciju, kao što je [Page Up] ili [Page down]. Iz ekrana
glavnog menija, upotrijebićete tu tehniku da se krećete po različitim
podmenijima, od kojih neki mogu da imaju i sopstvene podređene menije,
sve dok ne dodjete tamo gdje je terbalo da odete.
Otvaranje podmenija: Mnoge vrijed-nosti opcija mogu da se promijene
pomoću tastera za plus [+] i minus [-], dok druge zahtijevaju kretanje
unutar menija ili liste za izbor za izbor, kao što je prikazano na snim-ku
ekrana B.

(Snimak ekrana B)

Sada da pogledamo razne menije u tipičnom BIOS setup programu:

• U menijima "Main" ili "Standard CMOS Setup", možete da posta-vite

datum i vrijeme i da definiše-te atribute svojih čvrstih diskova.

6
Stručni rad Svetisav Kostić

• U meniju "BIOS Features Setup", radićete sa opštim podešavanjima svih

vrsta.

• Meni "Integrated Peripherals" je taj u kome možete da upravljate

interfejsima i pomoćnim sistemskim funkcijama.

• Meni "Power Management Setup" je mjesto na koje treba da odete da biste

konfigurisali štednju električne energije, ili funkcije upravljanja
napajanjem električnom energijom.

• Meni "PnP/PCI Configurations" vam dozvoljava da preuredite koji prekidi

(IRQ-ovi) se odnose na specifične PCI kartice za proširenje u vašem PC
računaru. Ako te funkcije ne pronađete identifikovane kao takve (ili tome
slične) u meniju Main, verovatno ćete ih naći pod menijem "Advanced".

• Meni "Hardware Monitor" prikazuje vrijednosti sa sistemskih senzora, kao

što su temperatura procesora ili brzine ventilatora (u obrtajima u minutu).
One su uobičajene za hladnjak central-ne procesorske jedinice i sistemski
ventilator, ali mogu da postoje i za izvor napajanja elek-tričnom
energijom ili druge ventilatore za koje matična ploča ima senzorski
hardver.

• Stavka "Load Setup Defaults" ponovno uspostavlja fabrički

podrazumijevana podešavanja i briše sve promjene koje ste već napravili.
To može da bude posebno korisno kada ste nešto pogrešno konfigurisali, a
rezultati toga prave probleme u vašem sistemu.

2.5.1. Završavanje BIOS sesije

Da bismo završili svoj rad u programu BIOS Setup, morate da pritisdnete

taster [F10], ili da izabe-rete stavku u glavnom meniju gdje piše "Save &
Exit Setup". To ponekad traži da se prvo izabere opcija "Exit", a zatim
podstavka "Exit & Save Changes". Onda će vam se ponuditi izbor izmedju
[Y] i [N], gdje taster [Y] pamti vaše promene, a taster [N] ih odbacuje.
Izaberite jedan ili drugi i izaćićete iz programa BIOS Setup.

7
Stručni rad Svetisav Kostić

2.6. Zašto treba flešovati BIOS

BIOS na računaru treba biti što noviji iz nekoliko razloga.

1. Novi BIOS je po prirodi stvari bolje struktuiran i pozdan budući da se

sa svakim novim BIOS-om otklanjaju greške i problemi uočeni tokom
rada na računarima različitih konfiguracija (Primjer:Novi BIOS tačno
detektuje frekvenciju procesora)

2. U novom “update“-u unose se funkcije koje omogućavaju korišćenje

najmodernijeg hardvera (Novi BIOS omogućuje ugradnju hard diska
sa velikim kapacitetom)

3. Postižu se bolje performanse (Novi BIOS omogućava bolje

iskorišćenje postojećeg procesora).

8
Stručni rad Svetisav Kostić

3. KEŠ MEMORIJA

Sistemska memorija je mjesto gdje računar drži programe i podatke koji

se trenutno koriste i, zbog potreba sve moćnijeg softvera, zahtjevi koji se
postavljaju pred sistemsku memoriju, povećavaju se poslednjih nekoliko
godina alarmantnom brzinom. Posledica je da moderni računari imaju
mnogo više memorije od prvih PC računara iz ranih 1980-ih godina, što
je imalo uticaja na razvoj njihove arhitekture.
Smještanje i izvlačenje podataka iz velikog memorijskog bloka zahtijeva
mnogo više vremena od istih radnji sa manjim blokom. Sa velikom
količinom memorije, razlika u vremenu između pristupa registru i
memoriji je veoma velika, pa je to imalo za posledicu pojavljivanje
dodatnih slojeva "keša" (skrivene memorije) u memorijskoj hijerarhiji.
Što se tiče brzine pristupa, danas procesori prevazilaze memorijske
čipove i ta razlika se stalno povećava. To znaci da procesori sve više
moraju da čekaju na podatke koji idu u, ili izlaze iz glavne memorije.
Jedno od rješenja je da se upotrijebi "keš" između glavne memorije i
procesora, kao i pametna elektronika, da bi se osiguralo da se sledeći
podatak koji je potreban procesoru već nalazi u skrivenoj memoriji.

3.1. Primarna keš memorija

Primarna, ili keš prvog nivoa, je na centralnoj procesorskoj jedinici i

koristi se za privremeno smještanje instrukcija i podataka organizovanih
u blokovima od po 32 bajta. Primarna keš je najbrži oblik memorije. Ona
je ograničena po veličini, zato što je ugrađena na čipu sa spregom sa
nultim stanjem čekanja (bez kašnjenja) prema procesorskoj izvršnoj
jedinici. SRAM memorija se proizvodi na sličan nacin kao i procesori:
visoko integrisani uzorci rasporeda tranzistora se foto-graviraju u
silicijumu. Svaki bit SRAM memorije se sastoji od cetiri do šest
tranzistora, što je razlog zašto SRAM zauzima mnogo više prostora u
poređenju sa DRAM memorijom, koja koristi samo jedan tranzistor po
bitu (plus kondenzator). Ovo, kao i činjenica da je SRAM memorija
nekoliko puta skuplja od DRAM memorije, objašnjava zašto se ona ne
koristi u većoj mjeri u PC sistemima.

Intel-ov procesor P55 MMX, uveden pocetkom 1997. godine, bio je

zapažen zbog povećanja kapaciteta skrivene memorije prvog nivoa na 32
Kbajta. Procesorski čipovi AMD K6 i Cyrix M2, uvedeni kasnije te

9
Stručni rad Svetisav Kostić

godine, donijeli su dalja povecanja skrivenih memorija prvog nivoa na 64

Kbajta.

3.2. Sekundarna keš memorija

Vecina PC računara se nude sa sekundarnom skrivenom memorijom, da

bi se premostio jaz između performansi procesora i memorija.
Sekundarna keš (takodje poznata i kao "spoljašnja" ili keš drugog nivoa)
koristi istu upravljačku logičku kao i primarna keš i zato se implementira
pomoću SRAM memorije.
Sekundarna keš dolazi tipično u dvije velicine, od 256 Kbajta i 512
Kbajta, i može da se pronađe ili zalemi na matičnoj ploci u podnožju
CELP (Card Edge Low Profile) ili, u novije vrijeme, na modulu COAST
("cache on a stick"). Ovaj poslednji podseca na SIMM (Single Inline
Memory Module - jednostruki memorijski modul u liniji), ali je nešto
kraći i ulazi u COAST podnožje, koje je uobičajeno smješteno blizu
procesora i liči na PCI slot za proširenje. Pentijum Pro je odstupio od
ovog rasporeda, postavljajući skrivenu memoriju drugog nivoa na sam
procesorski cip.
Cilj skrivene memorije drugog nivoa je da obezbijedi procesoru
zapamćene informacije bez ikakvog kašnjenja (stanja cekanja). U tu
svrhu, procesorska sprega na magistralu ima poseban prenosni protokol
koji se zove režim prenosa neprekidne grupe podataka. Ciklus ovog
prenosa se sastoji od četiri prenosa podataka gdje se samo adresa od
prvih 64 upućuje na adresnu magistralu. Najcešća sekundardna keš je
sinhrona protočna neprekidna grupa podataka.

Za smanjenje vremena pristupa podacima I instrukcijama u operativnoj

memoriji procesoru se dodaje keš-memorija (ultra brza memorija, priručna
memorija) čija brzina odgovara brzini rada procesora. Keš memorija je mala
ultra brza poluprovodnička memeorija sa neposrednim pristupom. U keš-
memoriji se čuvaju podaci i instrukcije iz operativne memorije koje procesor
trenutno koristi. Keš-memorija služi za usaglašavanje brzine procesora I
operativne memorije koja je sporija od procesora za red veličine (oko 10
puta). Ona omogućava povećanje brzine obrade, jer se u njoj nalaze tekući
podaci i tekuće instrukcije programa kojima procesor pristupa znatno brže,
cilj efikasnog memorijskog sistema je da efektivno vrijeme pristupa
procesora podacima bude vrlo blisko vremenu pristupa kešmemoriji. Keš-
memorija se koristi na sledeći način (slika 4).

10
Stručni rad Svetisav Kostić

Slika 4. Keš-memorija se koristi na sledeći način

Operativna i keš-memorija su podeljene na jedinice koje se nazivaju

blokovi. Blok (ponekad senaziva i linija) predstavlja skup od n sukcesivnih
memorijskih lokacija koji se uvijek kao cjelina prenosi između operativne i
keš-memorije. To znači da se svi podaci (ili instrukcije) u nekom bloku
istovremeno nalaze ili ne nalaze u keš memoriji.
Jedinica prenosa između centralnog procesora i keš-memorije je fizička
riječ. Jedinica prenosa između keš-memorije I operativne memorije je blok.
Veličina bloka obično iznosi između 4 i 128 bajtova. Kapacitet keš-memorije
je u opsegu od 1 do 256 kB. Broj blokova operativne memorije je
znatno veći od broja blokova keš-memorije, tako da se u keš-memoriji u
istom trenutku nalaze kopije samo malog broja blokova operativne
memorije. Kada centralni procesor generiše adresu memorijske lokacije,
formira se upravljački signal za pristup keš-memoriji. Ukoliko se podatak sa
traženom adresom nalazi u kešmemoriji, on se prenosi u procesor radi
obrade ili se zamenjuje novom vrijednošću iz procesora koja predstavlja
rezultat obrade. Ukoliko u keš memoriji nema bloka sa traženom adresom,
aktivira se procedura kojom se iz keš-memorije jedan blok šalje u operativnu
memoriju, a na njegovo mjesto se iz operativne memorije poziva traženi
blok koji se prenosi u keš-memoriju, a istovremeno se traženi podatak
prenosi i u operativnu memoriju.
Keš-memorije funkcionišu na bazi lokalnosti ponašanja kojom se
karakteriše većina programa. Postoje tri principa koji uključuju lokalnost:

1. Prostorna lokalnost. – Ako je potreban pristup određenoj lokaciji u

memoriji, postoji velika verovatnoća da će drugi pristupi biti toj ili
susjednim lokacijam za vrijeme trajanja izvršenja programa;

2. Vremenska lokalnost. – Ako je postojala sekvenca pristupa do n

lokacija, postoji velika verovatnoća da će pozivi koji slijede biti u toj
sekvenci. Ova lokalnost dopunjuje se sa prostornom lokalnošću;

11
Stručni rad Svetisav Kostić

3. Uzastopnost. – Ako je bilo pristupa određenoj lokaciji c, vjerovatno

je da će u sledećih nekoliko pristupa biti na lokaciji c+1. Uzastopnost
je ograničen tip prostorne lokalnosti i može se razmatrati ko njen
podskup.

3.3. Problemi korišćenja keš memorija

Pri korišćenju keš-memorije treba riješiti sledeća četiri osnovna problema:

• smeštanje blokova – gdje će u keš memoriji biti smješten novi blok
pročitan iz operativne memorije;
• inentifikacija bloka – kako će biti nađen blok koji se nalazi u keš-
memoriji;
• zamjena blokova – koji blok će biti zamijenjen, ako se traženi blok
ne nalazi u keš-memoriji; strategija upisa – kako će se postupiti kod
upisa novog podatka u keš-memoriju, jer se tada modifikuje blok i
postaje različit od odgovarajućeg bloka u operativnoj memoriji.
Najbolji način za smeštanje blokova pročitanih iz operativne
memorije jeste tzv. Asocijativno preslikavanje – svaki se blok može
smjestiti bilo gdje u keš-memoriju. Međutim u tom slučaju radi
identifikacije blokova (drugi problem) pogodno je kao keš-memoriju
koristiti asocijativnu memoriju u kojoj ključ predstavlja memorijsku
adresu bloka a informacioni dio podatke iz operativne memorije.

Slika 5 . Keš-memorija sa asocijativnim preslikavanjem

12
Stručni rad Svetisav Kostić

Kod tehnike asocijativnog preslikavanja keš memorija se sastoji iz

sledećih dijelova:

• memorije DATA i
• memorije TAG.

U memoriju DATA se smještaju blokovi preneti iz operativne u keš

memoriju. U memoriju TAG se smještaju brojevi blokova, koji se nazivaju
TAG-ovi, za blokove prenijete iz operativne u keš memoriju.
Za realizaciju memorija DATA i TAG koriste se RAM i asocijativna
memorija, respektivno. Ukoliko u memoriju DATA može da se smjesti 2n
blokova kaže se da keš memorija ima 2n ulaza. Za zamjenu blokova postoji
vise strategija, ali se najčešće zamjenjuje najranije korišćeni blok ili najduže
prisutan blok. Kada se blok u kešmemoriji modifikuje upisom novog
podatka iz procesora, postoje dva načina koji se koriste za ažuriranje
operativne memorije:

a) neposredni upis – istovremeno se podatak upisuje u keš-memoriju i u

operativnu memoriju.

b) posredni pristup – podatak se upisuje samo u blok keš-memorije, a

modifikovani blok se vraća u operativnu memoriju tek kada se zamjenjuje
drugim blokom.
Međutim, ovdje je potrebno za svaki blok Uvesti po jedan bit koji pamti da
li je blok modifikovan ili nije. Osnovni parametar po kome se mjeri
efikasnost keš-memorije naziva se faktor pogotka p g h. To je vjerovatnoća
da se sadržaj memorijske lokacije koju adrseira procesor, tj. traženi podatak,
nalazi u keš-memoriji. Veličina 1 – h naziva se faktor promašaja. Faktor
promašaja mjeri penale zbog keš promašaja, jer procesor prekida aktivnost
k-Daec-d08a se ustanovi. Faktor pogotka je uvijek manji od 1, a u praksi
se ostvaruju vrijednosti veće od 0,9. Ostali važni parametri keš-memorije su:
vrijeme pristupa, zadržavanje usled promašaja, zadržavanje usled ažuriranja
operativne memorije i dr.

13
Stručni rad Svetisav Kostić

3.4. Dvonivoske i podeljene keš memorije

Slika 6. Dvonivoska keš-memorija

Kada su keš-memorije prvobitno uvedene, običan sistem je imao jednu

keš-memoriju. Kasnije je korišćenje više keš-memorija postala norma. Dva
aspekta ovog problema odnose se na broj nivoa keš memorije i korišćenje
jedinstvene ili podeljene keš memorije. Kako se gustina logike na čipu
povećava, postaje moguće imati keš-memoriju na istom čipu sa procesorom.
U poređenju sa keš-memorijom kojoj se pristupa preko spoljne magistrale,
keš memorija na čipu redukuje aktivnost procesora na spoljnoj magistrali i,
prema tome ubrzava vrijeme izvršenja i povećava ukupne performanse
sistema. Kada se zahtijevana instrukcija ili podatak nalazi u keš-memoriji,
pristup magistrali je eliminisan.
Uključivanje keš-memorije na čipu ostavlja otvoreno pitanje da li je keš-
memorija van čipa, ili spoljna keš-memorija, potrebna. Odgovor je obično
da, i najnoviji procesori uključuju keš-memoriju na čipu i spoljnu kešm
emoriju. Rezultujuća organizacija je poznata kao dvonivoska keš-memorija,
gdje se interna keš-memorija označava kao nivo 1 (L1) a spoljna keš
memorija kao nivo 2 (L2) (slika 3). Studije su pokazale da korišćenje keš-
memorije drugog nivoa poboljšava performanse. Osim toga, danas je postala
opšte prihvaćena podjela keš-memorije nivoa L1 na dvije: jedne namenjena
za instrukciju (I keš) i druge namenjena za podatke (D keš), posebno uz tzv.
supersklarnim procesorima. Ključna prednost projektovanja podeljene keš
memorije je što se eliminiše takmičenje za keš-memoriju između procesora
instrukcija I izvršne jedinice. Naime, podeljene keš memorije za instrukcije i

14
Stručni rad Svetisav Kostić

podatke omogućavaju da se značajno poveća propusni opseg keš-memorije,

potencijalno udvostručavajući mogućnosti pristupa.

3.5. Keš-memorija diska

Slika 7. Keš-memorija diska

Operativna memorija savremenih računara odgovara na zahtjeve u

desetinama nanosekundi, a disk odgovara na zahtjeve u desetinama
milisekundi, što znači da je razlika u brzini oko milion puta. Kako keš
memorije značajno poboljšavaju vrijeme pristupa operativnoj memoriji, isti
se koncept uspješno koristi i za diskove, značajno smanjujući saobraćaj sa
diskom I prosečno vrijeme pristupa diska. Keš-memorija diska (keš-bafer
diska) ima slicnu ulogu kao keš-memorija u sistemu keš-memorija – glavna
memorija (slika 4). To je memorijski bafer koji pamti poslednje korišćene
dijelove adresnog prostora diska, smanjujući tako zahtijevani broj pristupa i
efektivno vrijeme pristupa disku, odnosno povećavajući efektivnu brzinu
diska.
Procesor uvijek pristupa podacima predhodno smješteni u keš-memoriju
diska kad god mu zatrebaju. Keš-memorija diska je veličine od jednog do
više megabajta. Jedinica prenosa između diska i keš-memorije diska obično
sadrži jednu ili više staza diska. Keš-memorija diska može se pridružiti
ulazno-izlaznom uređaju, kontroleru tog uređaja ili operativnoj memoriji
procesora. Ispitivanja su pokazala da je efikasnost kešmemorije diska
najbolja kada je ona uključena kao dio operativne memorije.

15
Stručni rad Svetisav Kostić

4. ČIP SETOVI

Čipset (engleski: chipset) se odnosi na grupu integrisanih kola koja rade zajedno.
Obično se nalaze u jednom čipu. U računarstvu čipset se odnosi na specijalni čip koji se
nalazi na matočnoj ploči ili kartici računara.čip je minijaturna pločica od keramike
na koju su foto postupkom nanijete električne komponente I kontakti i koja predstavlja
električno kolo koje može da obavlja potrebnu funkciju u integralnom kolu.U vrijeme
prvih PC računara matična ploča se sastojala od više inegrisanih kola koja su obavljala
osnovne operacije za rad računara (DMA kontroler, sistem tajmer, kontroler
prekida,...)
U prošlosti matičnu ploču su činili veliki broj kola. Kako je vrijeme prolazilo matična
ploča je zahtijevala još veći broj kola, zato su njeni proizvodjači dizajnirali
novi tip inegrisanih kola u jednom čipu koja su obavljali iste funkcije kao i njihovi
predhodnici što je prouzrokovalo vise mesta na matičnoj ploči. Prije su svi čipovi
posebno, dok su u današnje vrijeme svi smješteni u jedan čip South Bridge, sem
procesora. čip setovi su integrisana kola koja služe za podršku procesora.
Proizvodjači matičnih ploča (OPTi, UMC, ALi, SiS, Via Tehnologies, intel)
ne utiču na razvoj I izgradnju samih čipova. Proizvodjač čipova i matične ploče nije
isto, jer proizvodjač matične ploče kupuje čipove od njihovih proizvodjača, pa ih potom
sastavlja, a ne pravi ih.

4.1. Kako rade čipset-ovi

Dolaskom PCI magistrale i sve novijih i bržih čipova da bi se uskladio njihov rad čip
setovi su podeljeni na dva integrisana kola:

1. North Bridge ± ili sistemski konroler, koji sadrži sledeće funkcije: PCI
magistralu, memorijski kontroler, i keš L2 kontroler (kasnije je L2 keš
ugradjen direktno u procesor).

2. South Bridge ± ili periferijski kontroler sadrži funkcije: PCI-

ISA magistralu, kontroler prekida, DMA kontroler, i kontrolu svih
ostalih periferija (flopi disk, serijski i paralelni port, IDEkontroler).

3. Data bufer ± koji se nalazi samo u nekim čip setovima ( Intel 430FX).

16
Stručni rad Svetisav Kostić

4.2. NORTH BRIDGE

-skraćeno NB-( sjeverni most) je čip koji se na ploči najčešće nalazi "sjeverno" tj.
između CPU-a I slotova za RAM. On je zadužen za "brzu komunikaciju": sa jedne
strane CPU putem FSB-a, a sadruge strane sa grafičkom karticom (PCI-express
odnosno AGP kod starijih); RAM-om (otud idrugo ime Memory Controller Hub) i
Southbridge-om. Neki NB imaju u sebi i integrisan grafički čip. Ploče sa integrisanom
grafikom imaju priključak za monitor i mogu odmah da rade, i bez grafičke kartice. Ti
grafički čipovi su obično slabijih performansi od pravih kartica. Drugi nedostatak je što
pozajmljuju RAM od kompjutera, daklemorate ga imati dovoljno. Iako možda zvuči
loše, ovo rješenje je jeftinije i ako se kompjuter koristi za surf, muziku filmove,
kancelarijski rad predstavljaju dobar izbor. NB je jedan od dijelova kompjutera
koji se znatno griju, prekriven je metalnim hladnjakom koji je po veličini odmah iza
CPU hladnjaka, a neki imaju i male ventilatore (poznate po bučnosti I čestom
otkazivanju). Pošto predstavlja osnovni dio čipseta, cio čipset uglavnom
dobija ime po njemu. North Bridge konvertuje signale lokalne magistrale
(528MB/s ± 66MHz) do PCI magistrale(132Mb/s). North bridge ima ugradni
kontroler na sebi pa zato ima i uticaja na performanse PC-a. Karakteristike North
Bridge-a je da može da pristupi podacima u RAM memoriji koristeći manji takt nego
drugi North Bridge modeli, tj. čipset ga čini bržim, jer je brži od ostalih komponenti.
Brzina matičnih ploča zavisi od toga koji čipset koriste. Možemo da koristimo posebnu
memorijsku tehnologiju za RAM koja će biti definisana u NorthBridge i samo da joj
pristupamo iz tog čipseta. Ne možemo namjestiti EDO memoriju u većinu matičnih
ploča za 486-ice, zbog toga što čipset za Socket 3 podnožija ne zna kako da
komunicirasa ovom vrstom memorije. Isto tako, North Bridge koji je ugrađen za Intel-
ov čipset 430FX, nezna kako da komunicira sa SDRAM memorijom, što već nije slučaj
sa čipovima Intel 430VX i430TX, na primjer. Frekvenncija matične ploče je
definisana od strane North Bridge-a (za Intelove čipsetove saSocket 7
podnožijem North bridge generiše takt samo do 66Mhz, a za Via čipsetove
sa istim podnožijem generiše takt 75Mhz).

4.3. SOUTH BRIDGE

-SB ( južni most) je drugi bitan dio, koji se obično nalazi nešto ispod NB-a. Sa CPU-om
komunicira preko NB, i zadužen je za "sporiju komunikaciju". Praktično sve što
priključite na kompjuter sem grafičke i RAM-a ide preko njega. Tu spadaju:-
IDE magistrala za sve PATA i SATA uredjaje- HDD, DVD...-PCI magistrala
PCI(express) kartice- modemi, zvučne i neke grafičke, raid i sata
kontroleri...-USB kontroler. preko USB-a danas se priključuju gotovo svi eksterni

17
Stručni rad Svetisav Kostić

uređaji-ISA magistrala je prethodnik PCI. danas se koristi za kompunikaciju sa

tastaturom, mišem, BIOS-om i FDD-om-brojne druge vačne funkcije: SMbus,
DMA controller, Interrupt controller, ACPI.
Osnovne karakteristike South Bridga su da ostvare komunikaciju izmedju
ISA i PCI magistrale. Pored toga, posjeduje kontroler prekida i DMA kontroler u
samom čipu, i kontrola svih ostalih periferija. U slučaju da na matičnoj ploči sa
posebnim periferijama, kao što je video ili audiokontroler, kontrola bi bila
ostvarena od strane posebnog video ili audio procesora. Ovaj procesor je
konektovan direktno na PCI magistralu.

Danas, South Bridge radi sa mnogim poboljšanjima kao što je Ultra-ATA

(UDMA, Ultra-DMA) pronalazak, koji omogućava IDE hard disku mnogo veći
transfer podataka čak do 33,3 MB/s, pored uobicajnih 16,6 MB/s.Takodje posebnu
pažnju posvećuje i USB magistrali koja je prikačena direktno na South Bridge. Kod
starijih ploča, North bridge zamenjuje PCI magistralu i South bridge je konektovan na
njega kao drugi PCI uredjaj.
Danas,North bridge i South bridge su povezani na mnogo većimmedjusobnim br
zinama, a PCI magistrala je generisana od strane South bridge-a.
AtlonovAthlon 64 CPU ima ugradjen dio North bridge čipa. Procesor ima svoj
kontroler za kontrolu memorije, tako da je memorija direktno povezana na procesor.
Sam AGP tako radi kao nezavisan čip ili je isključen sa South bridge-a.Intelov
plan za naredne godine, je da generiše nove brže magistrale za PCI, nazvane
PCIExpress. Ove magistrale treba da rade na 2.5 GHz taktu i da imaju transfer od 240
megabajta po sekundi. Kako će raditi brže od AGP-a, samim tim će isključiti
podršku Northbridge-a i samogAGP slota na matičnoj ploči, tako da će tipične
matične ploče dobiti nekoliko novih extra brzihslotova za ostale uredaje. Na ovom
modelu ploče, South bridge će biti kao bilo koji drugi
uređaj na PCI Express magistrali, i tako omogućiti podršku svim
generacijama PCI slotova, isvih postojećih kartica koji rade na njemu.
South bridge će takodje sadržati kontrolnu logiku za upravljanje hard
diskom, tastaturom, mišom, serijskim, paralelnim i USB portom.Izmedju
čipseta i fizičkih konekcija i kablova za uredjaje, postoji i dodatni čip koji reguliše
napon i samim tim dovodi do zaštite uređaja.

4.4. Početak razvoja

18
Stručni rad Svetisav Kostić

Kako su prve matične ploče za PC-e bile su konstruisane od 100 i više različitih
komponenata,ali danas, zahvaljujuci velikom napretku poluprovodničke tehnologije,
naći ćete sam onekoliko modula na matičnoj ploči, koji obezbeđuju veliki broj funkcija.
Matične ploče za 8088/86 i 80286 procesore koriste mnoštvo konvencionalnih
TTL čipova.
Sve dok nisukreirane matičnenploče za 386 procesore, razni proizvođači, kao, na
primjer SiS, ETEQ, ALI,VIA i Intel, nisu razvijali specijalne čipsetove. Čipset je
uvijek dizajniran za određenu familiju procesora. Pošto čipsetovi različitih
proizvođača imaju različitu strukturu, imaju u različite izvode, konekcije,
registre i funkcije. Ovo nas tjera da se zapitamo kako proizvođači još uvijek
mogu proizvoditi svoje čipsetove koji su kompatibilni sa svim softverom,
sve do operativnog sistema. Na primer, kada je odgovarajući
VIA cipset instaliran, Windows 98 pokrenut na
Pentium III procesoru radi isto kao da je cipset Intelov.
BIOS je odgovoran za ovaj zadatak i do izvesne granice formira vezu između
različitih hardverskih komponenata i softwera (adresiranja, BIOS prekida i
DOS prekida). Klasifikacija čipsetova se vrši prema hardveru koji
podržavaju: obično je isti cčipset u stanju da radi sa procesorima jedne
generacije (npr. Intel BX čipset je u stanju da radi sa Pentium II, Pentium III i
Celeron procesorima), podržava jednu do dvije vrste memorije (danas najcešće u
pitanju SDRAM, ali postoje čipsetovi koji podržavaju i rad sa SDRAM i
RDRAMmemorijom) i sl. Očigledno je da kvalitet čipseta igra vrlo važnu ulogu, kako
u pogledu performansi, tako i u pogledu stabilnosti rada racunara.
Tradicionalni proizvođači čipsetova su Intel, AMD, Via, Ali, SiS
i drugi. Koristeći činjenicu da najbolje poznaje sopstvene procesore, Intel je
dugo bio proizvođač najkvalitetnijih čipsetova za njih. Međutim, prodorom
kvalitetnih AMD procesora, prije svih Athlona, i na ovom polju Intel dobija
konkurenciju. Međutim, zbog snažnog forsiranja skupe RDRAM memorije
umjesto jeftinog i otprilike podjednako brzog SDRAM-a, Intel je
dopustio da konkurencija postane ravnopravna sa njim i na polju čipsetova za Intel
procesore.

4.5. 486 PCI ČIPSET

Uvođenje PCI (peripheral components interconnect ± sistem medusobnog

povezivanja perifernih uređaja i implementacija odgovarajućih PCI slotova
za kartice proširenja doveli su do korjenite promjene u arhiktekturi čipsetova.
Redosled razvoja bio je od PC do ISA magistrale, zatim doEISA i VLB magistrala i
konačno do PCI magistrale. Intel je primarni referentni kreator PCI, tako da je izbacio
prvi čipset za PCI, koji je prvobitno bio namijenjen za 486 procesore. Jedan od prvih

19
Stručni rad Svetisav Kostić

čipsetova za 486 procesore bio je pozant kaoSaturn (tip 82420) i razvijen je od

strane Intela. Sastoji se od sledećih čipova:- 82424TX: Keš/DRAM
kontroler, (CDC, 82424TX) - CDC spaja magistralu procesora sa PCI
magistralom, čini adresne i kontrolne signale dostupnim i sadrži kontroler keša i
kontroler DRAM-a Radi direktno sa DPU-om koji je odgovoran za kontrolu podataka.
Ipak, zbog velikog broja izvoda i međusobnih veza, ova dva modula nisu instalirana u
jednom kućištu.- 82423TX: Data Path Unit, (DPU, 82423TX) ± Data path
unit (DPU ± blokovi putanje podataka) su u suštini modeli drajvera za sabrinicu
podataka, a integrisani su u sistemski kontroler u drugim čipsetovima.- 82378IB:
System I/O (SIO, 82378IB) ± SIO modul (sistemski BIOS) kreira interfejs između
PCI i ISA magistrale. Sadrži standardne konponente, koje su korišćene u
ISA i EISA PC-ima. Ovo uključuje i tajmer, kontroler prekida i kontroler DRAM-a,
tako da ISA kartice rade i u PCI racunaru. U tom cilju se na matičnoj ploči obično
nalaze tri, ili četiri slota ovog tipa.U PC računaru ISA magistrala ima najniži
prioritet. Takođe, možete vidjeti poziciju i funkciju različitih sistema
magistrala u PC-u. SIO modul sadrži arbitra PCI magistrale, koji može upravljati
sa dva dodatna mastera PCI magistrale, pored CDC-a. Prvi čip perifernih uređaja za
PCI, koji je mogao da radi kao master PCI magistrale, bio je SCSI53C18 kontroler, koji
je proizvela kompanija NCR (danas Symbol Logic).

4.6. INTELOV PENTIUM ČIPSET ZA SOCKET

Intel je vrlo brzo izvršio izmjene od PCI čipseta za 486 procesore do čipseta za
Pentium procesore. Ipak, njegove performanse nisu ispunile sva očekivanja.
Mercury čipset, koji se sastoji od jednog 82434LX, jednog 82378 i dva 82433s, bio
je prvi čipset za Pentium procesore koji rade na 60, ili 66 MHz ± prva generacija
Pentium procesora. Tehnološki, ovaj čipset, isto kao i 60/66 MHz procesori, nije
ponudio bolje performanse od dobrog 486-DX2 sistema, koji je u svoje vrijeme (oko
1993. godine) bio najracionalniji izbor. DX2 sistem nije imao problema sa upotrebom
moćnijeg procesora kao što je 486DX4, mada su neke matične ploče zahtijevale među
podnožije za procesor, koje pretvara napon od 5V na 3,3V. Osim toga, Mercury čipset
nije posebno razvijen za primjenu svih osobina Pentiuma. Umjesto toga,
u osnovi je to samo mala modifikacija PCI čipseta.Triton čipset je bio
predstavljen nešto kasnije (uzimajući u obzir činjenicu da su
Pentium procesori već bili dostupni godinu ili dvije), ali to je bio prvi pravi
čipset za Pentium PCI sistem. Zvanično ime za Triton je bilo 82430FX i sastojao se
od četiri modila:- S82437FX: Triton system controller (TSC) ± Sadrži kontrolere keš i
DRAM memorije. TSC je kontrolna jedinica za transfer podataka između procesora,
keša, DRAM-a i PCI magistrale. Integrisani kontroler L2 keša podržava write-back keš
do maksimalne veličine od 512Kb. Keš memorija može biti kreirana upotrebom

20
Stručni rad Svetisav Kostić

standardnog, burst, ili protocnog burst SRAM-a (statički RAM).- S82438FX: Triton
data paths (TDP) ± Dva TDP-a rade zajedno sa TSC-om da bi obezbijedili do 128
Mb standardnog, ili EDO RAM-a. TDP-ovi su odgovorni za keširanje
magistrale podataka (drajver i rastavna funkcija) za svu memoriju i U/I
transfer.- S82371FB: PCI ISA IDE Xcelerator (PIIX) ± PIIX je PCI-ISA
most i naslednik SIO modula. Ovaj modul povezuje PCI magistralu matične ploče
sa ISA magistralom, koja je tu prisutna zbog tradicionalnih razloga.
PIIX je odgovoran za cjelokupnumkomunikaciju ISA magistrale Itakođe sa
drži DMA kontroler i kontroler prekida, tajmer/brojač, jedinice za funkcije u
štrde energije i poboljšani IDE (EIDE) interfejs za povezivanje hard diskova
i CD-ROM uređaja.Intel je izbacio veliki asortiman Triton čipsetova brzo jedan za
drugim ± svaki od njih je bio osavremenjen i teško ih je bilo razlikovati po imenima.
Imena ovih čipsetova uvijek počinju sa 82430, pa slijedi posebna skraćenica
(nezvanične oznake FX = Triton 1, HX = Triton 2, VX =Triton 3, TX = Triton 4).
PIIX3 u poređenju sa PIIX, nudi podršku za USB (universal serial bus),
a njegov naslednik PIIX4 sadrži časovnik realnog vremena i CMOS-RAM i
upravlja Ultra-DMA/33 transferom za odgovoravajuće hard diskove. Pored
navedenog u PIIX4 je integrisan i I2C kontroler. Onomogućava praćenje napona,
ventilatora i različitih temperatura (procesora, unutrašnjosti). Ako se pojavi
greška, startuje se određeni alarm.

4.7. PENTIUM PRO I PENTIUM II ČIPSETOVI

Prvi čipset za Pentium Pro je 82440KX, koji je nezvanično poznat kao Orion. Sastoji
se od ukupno osam čipova 82452KX, 82453KX I 82454KX kontrolera, PIIX (82371)
PCI/ISA mosta (koji je korišćen u predhodno opisanim čipsetovima) I četiri 82451KX
modula puta podataka. Performanse obezbjedjene ovim čipom su, u principu,
jednako razočaravajuće za stone sisteme kao što je bio prvi čipset za Pentium
procesore. Orion je bolji za višeprocesorske sisteme, kao što su oni u serverima. To
je razlog što je Intel predstavio PentiumPro 8144082437FX(Natchma) čipset,
brzo nakon toga. Ovaj čipset nudi performance koje se mogu upotrijebiti i u stonim
računarima I sastavljen je od sledećih komponenti:- SB82441FX: PCI
memorijski kontroler (PMC)- SB82442FX: Data bus accelerator (DBX)
± ubrzivač magistrale podataka- SB82371SB: PCI ISA IDE X celerator
(PIIX3)Ovaj čipset nema keš kontroler, zato što je on integrisan u sam PentiumPro
procesor, zajedno sa L1 i L2 kešom. Glesdano spolja, Pentium II je kao procesor
PentiumPro (sa MMX dodatkom); prvi čipset za Pentium II procesore je
8244082437FX. Najprimetnija razlika je u Slot 1 podnožju za procesor, jer
PentiumPro koristi Socket tipa No.8, inače nema bitne razlike u čipsetu kada
koristite Pentium Pro ili Pentium II.

21
Stručni rad Svetisav Kostić

4.8. PENTIUM II, PENTIUM III I CELERON ČIPSETOVI

INTEL 440 BX

Iako je na tržižte izbačen još 1998. Intel 440 BX se i danas intenzivno koristi. Pojavio se
zajedno sa varijantama Pentiuma II na 350 i 400 MHz, koji su prvi Intel procesori koji
su radilina spoljnoj magistrali (FSB - Front Side Bus) brzine 100 MHz.
BX set se sastoji od dva čipa:82443BX (AGP host bridge kontroler) i 82371AB
(PCI-ISA bridge). Radi sa Intel PII, PIII I Celeron procesorima i podržava FSB
frekvencije od 66 do 100 MHz. Podržava rad sa AGP, PCIi ISA magistralama i nudi
USB podršku. Koristi isključivo SDRAM memoriju. Zbog Intelove politike
forsiranja RDRAM memorije dugo je bio jedini Intelov proizvod više klase koji radi sa
SDRAM-om i kao takav je korišćen od strane brojnih proizvođača za razvoj stabilnih i
brzih ploča.

Slika 8. Intelov čipset

4.9. ČIPSETOVI ZA AMD PROCESORE

4.9.1. AMD 750

AMD 750 čipset namijenjen je radu sa AMD Athlon procesorima. Podržava AGP 2x
standard, USB, PCI i ISA magistralu. Radi sa PC-100 SDRAM - om (100 MHz), a
podržava Athlonovu EV6 magistralu koja radi na 100 MHz, ali korišcenjem
obje ivice takta kao aktivne, postiže efektivnih 200 MHz. Sastoji se iz dva čipa:
AMD 751 i AMD 756. Za diskove nudi Ultra ATA66 podršku. Kao što se po
specifikacijama vidi, AMD 750 čipset predstavlja stariju generaciju čipsetoav za AMD
Athlon.

22
Stručni rad Svetisav Kostić

Slika 9. AMD 8 series

4.9.1. AMD 760

AMD 760 je čipset sledeće generacije namijenjen radu sa Athlon procesorima i pr

ocesorima koji koriste sistemsku magistralu kompatibilnu sa Athlonovom (AMD
Duron). Čine ga dva čipa: AMD 761 i AMD 766. Pored standardnih ISA, PCI i USB
podrški, 760 podržava AGP 4x i UltraATA 100 standarde. Ipak, vjerovatno
najvažnija karakteristika ovog čipseta je podrška za DDR (Double Data
Rate) SDRAM memoriju. DDR tehnologija predstavlja mogućnost da
memorija radi na efektivno duplo većem taktu od sistemskog kloka, čime se otvara
mogućnost za potpunije iskorišćenje Athlon-ove EV6 magistrale. Ova
memorijska arhitektura je glavni konkurent RAMBUS memoriji koju Intel forsira
kao rješenje za viću klasu svojih procesora.

Slika 10. AMD 9 series

5. ZAKLJUČAK

23
Stručni rad Svetisav Kostić

U prethodnom izloženom radu opisana je osnovna evoluacija BIOS

memorije, od prvih matičnih ploča i njihove primjene pa sve do današnje
tehnologije u ovom pravcu.

Date su i opisane verzije BIOS-a, kao i osnove BIOS memorije. Opisano

je kako da pristupimo BIOS-u sa nešeg računara, određene podešavanja.
Dati su razlozi zbog kojih je potrebno flešovanje BIOS-a.

U daljem radu prestavljena je KEŠ momorija računara, ulogai i funkcija u

sistemu rada samog računara. Primarna keš memorija, kao i sekundarna keš
momorija.

6. LITERATURA

24
Stručni rad Svetisav Kostić

1. prof. Dr Milan Milosavljević, prof. dr Mladen Veinović, prof dr.

Gojko Grubor, Osnovi informatike, Univerzitet SINGIDUNUM –
BEOGRAD, 2009 (56 – 69).

2. Prof. Živko Tošić, KEŠ MEMORIJA, Mašinsko-elektrotehnička

škola, Priboj, 2008. (1-22).

3. Internet izvori.

4. http://hr.wikipedia.org/wiki/Hardver

5. www.tutoriali.org

25