Dromca nga jeta e Shejh Hamid Velit

Xhenan Hasiq

Graçanicë, Bosnje dhe Hercegovinë

Përmbledhje

Në punim prezantohen të dhënat themelore për jetën e shejh Hamid Velit, i

njohur si Somunxhu baba. Shejh Hamid Veli i përkiste rendit halveti të
dervishëve postulatet themelore të së cilit janë: asketizmi dhe fuqizimi i
lidhjes shpirtërore me Zotin e dashur nëpërmjet izolimit në vetmi të
kohëpaskohshme (halëa). Përveç parimeve të theksuara Somunxhu-baba
praktikonte parimin e melametit, që do të thotë të fshehte në publik
identitetin e tesavvufit personal. Somunxhu-baba konmsiderohej si një nga
gjigantët e shkecës së tesavvufit, gjë që e dëshmon edhe vetë mënyra e
jetesës së tij, veprave që ka shkruar si dhe shumë nxënësit që kishte
edukuar dhe kishte lënë pas vete t’u shërbenin njerëzve në mënyra të
ndryshme. Mes nxënësve të Somunxhu-babës shohim dhe shkencëtar të
mëdhenj të islamit, si Mulla Fenari, i cili ishte shejhul-islami i parë i
perandorisë Osmane. Somunxhu-baba nuk është themelues i ndonjë nga
tarikatet. Ishte dhe deri në fund të jetës mbeti pjestar i tarrikatit halveti, por
ishte udhëheqës shpirtëror dhe mësues i shejh Bajram Velit, i cili
konsiderohet eponim i tarrikatit bajrami. Lirisht mund të konstatojmë që
tarrikati bajrami është një fidan që mbiu nga fara të cilin e kishte mbjellur i
nderuari shejh Hamid Veli, Somunxhu-baba”.

Fjalët kyçe: shejh Hamid Veli (Somunxhu-baba), shejh Haxhi Bajram Veli,
Mulla Fenari, Ulu Xhamija, Bursa, Darende, tesavvuf, melamet, tarrikati
halveti, tarrikati bajrami
Hyrje

Në punim paraqiten dromacat themelore nga jeta e shejh Hamid Velit, të

njohur si Somunxhu-baba. Shejh Hamid Veli i përkiste rendit të dervishëve
halveti postulatet themelore të së cilit janë asketizmi dhe fuqizimi i lidhjes
shpirtërore me Allahun e Lartësuar nëpërmjet izolimit të kohëpaskohësh
më vetmi (halëa). Përveç parimeve të theksuara Somunxhu-baba
praktikonte parimin e melametit, që do të thotë fshehje nga publiku e
identiteti personal të tesavvufit.

Me praktikimin e melametit shejh Hamid Veli gjatë qëndrimit në Bursa për

vete zgjodhi emrin e ri, Somunxhu-baba (bujëpjekës), pasi që merrej me
prodhimin dhe shitjen e bukës. Duke e fshehur identitetin e tij personal të
tesavvufit, Somunxhu-baba nuk la anash edukimin dhe të udhëzuarit. Duke
punuar su bukëpjekës, Somunxhu-baba megjithatë vendosi t’i mësonte
njerëzit me parimet themelore të fesë dhe esecialitetin e përsosjes
shpirtërore. Këtë e bënte me aq shkathtësi sa që askush kurrë nuk kishte
dyshuar që pas bukëpjekësit fshihej person ii cili kishte depërtuar në
thellësitë e jurisprudencës islame, shkencave arabe gjuhësore, hadithore,
shkencave të tefsirit, e mbi të gjitha, kishte zotruar njohjet e larta
shpirtërore te të cilat arrihet me praktikimin e shumëllojshëm të
ushtrimeve dhe eksercimeve. Këtë fakt e vërtetojnë edhe veprat e tij që
kishte shkruar dhe numri i mad hi nxënësve që kishte edukuar.

Punimi, përveç të dhënave elementare biografike sjell edhe parimet bazë të

mësimeve të tesavvufit të Somunxhu-babës.

Për të treguar që vërtetë bëhej fjalë për njeriun i cili ishte shkencëtar i madh
dhe kalorës i dalluar në rrugën shpirtërore, kemi paraqitur të dhënat
themelore për dy dijetarët të cilët ishin nxënës të Somunxhu-babës. Në të
vërtetë, fjala është për shejhul-islamin e parë në perandorinë Osmane,
Mulla Fenarin dhe Haxhi Bajram Velin, themeluesin e rendit të dervishëve
bajrami.
Somunxhu baba – lindja dhe prejardhja (origjina)

Emri i parë i Somunxhu-babës ishte Hamid apo Hamiduddin. Vetvetës ia

zgjodhi pseudonimin (kun’ya) Ebu Hamid, megjithëse më së shuymti njihet
sipas pseudonimit tjetër, Somunxhu-baba. Në literaturë Somunxhu-baba
përmendet sipas emrave vijues: shejh Hamidi, shejh Hamiduddini, shejh
Hamid Veli, Hamid Kajseri, Hamid Aksaraji, Somunxhu Koxha, Etmekçi
Koxha.1

Autorët që kishin shkruar për Somunxhu-babën, kanë dallime rreth datës

së lindjes së tij, porn ë literaturë si vit i tij i lindjes më së shpeshti
përmendet viti 1331.2 Hazreti3 Somunxhu-baba u lind në fshatin Akçakaya
që gjendet në afërsi të qytetit Kayseri.4 Rrjedh nga një familje shumë e
devotshme. Baba ii tij quhej Shemsuddin Musa. Për fat të keq, emri dhe
origjina e nënës së tij për studiuesit e jetës dhe veprës së shejh Hamidit ka
mbetur i panjohur. Gjyshi (nga ana e babait) quhej Abdullah, megjithëse as
kjo e dhënë nuk është tërësisht e sigurtë dhe e saktë.

Somunxhu-baba i nderuar ka origjinë nga pejgamberi fisnik Muhammedi,

alejhisselam, dhe prmes familjes së tij është pasardhësi i tij i njëzet e katër.5
Origjina e familjes së tij ishte nga Azija, më saktësisht nga Turkestani. Kurd
he në cilin viut babai i tij shejh Musa Shemsuddini u zhvendos në qytetin
Kayseri nuk dihet, por periudha që i parapriu lindjes së shejh Hamid Velit
shquhet për pushtimet osmane të Anadollisë, që kishin origjinë rajonet e
Azisë qendrore, Turkestasnit dhe Horasanit. Me ushtarëve që ishin

1
Ahmed Akgündüz, Somuncu Baba ve neseb-i âlîsi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, Stamboll, 2009, fq. 30.
2
Resul Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, 10. Somuncu Baba ve Hulusi
Efendi sempozyum tebliğleri – 24 Haziran 2011, Nasihat Yayınları, Ankara, 2012, fq. 144.
3
Hazreti (shurtesë Hz.) do të thotë i nderuar, i shenjtë, me autoritet. Vendoset para emrit Allah, Pejgamber,
shokëve të Pejgamberit, kalifëve apo disa personave të tjerë që e meritojnë këtë. Shih më shumë: Abdullah
Shkaljiq, Turcizmat në gjuhën serbokroate, Svjetlost, Sarajevë, 1966, fq. 324.
4
Resul Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, fq. 145.
5
Ibid., fq. 145.
mobilizuar në betejat në fjalë kishte edhe ahijë6 që ishin të ngarkuar me
përhapjen e islamit në viset e sapopushtuara. Një nga familjet që i përkiste
ahijve, që për detyrë kishin përhapjen e islamit në hapsëirat qendrore të
Republikës së Turqisë së sotme, ishte edhe familja e Shejh Musaa
Shemsuddinit, babait të Somunxhu-babës.7

Mësimet e para nga shkencat fetare i mori nga babai i tij, mandej nga
dijetarët që ishin në Kayseri dhe rrethinat e tij. Me mësimet sufie takohet
nëpërmjet babait, shejh Musaa Shemsuddinit, i cili edhe vetë i përkiste
tarrikatit ebhuri,8 themelus i së cilit ishte Kutbuddin el-Ebhuri (vdiq në vitin
1225). Pas vdekjes së babait Somunxhu-baba viziton Bursën, mandej shkon
në Sham për t’u arsimuar në shkencat fetare.9 Edukimin e tij e nisi në
hanukahun e Shamit të cilin e ngriti sulltan Bajaziti. Në Sham fitoi
respektin e dijetarëve vendor, dhe zuri vend të respektuar në mesin e
studiuesve fetar.10 Somunxhu-baba pas kryerjes së shkollimit në Sham mori
vendimin të shkonte në Erdebil te shejh Alauddin el-Erdebili. Te shehu në
fjalë hyri në tarrikat dhe u bë nxënës i tij, murid. Uze shejhun qëndroi deri
ne vdekjen e tij, në vitin 1392. Po atë vit Somunxhu-baba u nis në Anadolli.
Pas një vizite të shkurtër bërë qyteteve Kayseri, Darendam dhe Aksaray,
për herë të dytë vizitoi Bursën dhe mori vendimin të vendosej në të.11

6
Ahijtë janë rende dervishësh-kalorsiak të cilët sipas të gjitha gjasave ishin Krijuar në Iran në fillim të shekullit XII.
7
Shih më shumë në: Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Darende tarihi, Osmanlı Araştırmaları
Vakfı, Stamboll, 2002, fq. 748.
8
Tarrikati ebhuri u krijuae nga tarrikati suhraverdi. Dsisa studiues e konsiderojnë tarrikat të veçantë, ndërsa
shumica e sheh si dok ga većina posmatra kao kol i tarrikatit suhraverdi. Shejh Kutbuddin Ebhuri ishte i lidhur edhe
me tarrikatin halveti. (Shih më shumë në: Ahmed Akgündüz, Citate të përgjithshme, fq. 55). Tarrikati Suraverdi
lidhet me shejhun Shihabuddin Suhraverdi. Shejh Suhraverdi vdiq në vitin 1234. U varros në Eskişehir. Por, ka
studiues të cilët thonë që është varrosur në Horasan. (Këto të dhëna i morëm më 08. 03. 2014. nga dr. Hasan Sevil,
me rastin e vizitës sonë që ia bëmë tyrbes së shejh Suhraverdit në Eskishehir, bashkë me Zajim Krushkën, Nermin
Shushën dheIbrahim Xhoziqin).
9
Muhammed Akkuş, Esh-Shejhu ve ‘d-da’ijjetu ‘t-turkijju ‘Usmanu Hulusi ed-Darendevijju, Et-tab’atu el-ula,
Nasihat Yayınları, Ankara, 2009, fq. 19.
10
Resul Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, fq. 145.
11
Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Citate të përgjithshme, fq. 752.
Qëndrimi i Somunxhu babës në Bursa

Pas ardhjes në Bursa Somunxhu-babën e përcjellte frika që të mos zbulohej

emri dhe identiteti i tij i vërtetë, sepse nuk dëshironte për shkak të
modestisë së tij të vërtetë, që është fryt i melametit12, të merrej vesh që ai
ishte shejh dhe dijetar fetar. Për këtë arsye nisi të merrej me zanatin e
bukëpjekësit dhe për vete zgjodhi pseudonimin Somunxhu-baba, që do të
thotë bukëpjekës (furraxhi) në vend të emrit të vërtetë.13 Vitet e tij të para
në Bursa ishin të plotësuara me praktikimin e melametit. Kohë pas kohe
praktikonte edhe izolimin në vetmi (hal/a) që është edhe pjesë përbërëse e
tarrikatit halveti14 të cilit i përkiste. Jetonte i qetë, duke u martrë me
prodhimin dhe shitjen e bukës. Bukën e shiste duke thirrë: Hej besimtarë, ja
bukë!15

Buka e tij ishte mjaft e shijshme dhe shitej në sasi ët mëdha. Somunxhu-
baba ishte i dashur te njerëzit sepse gjithmonë ishte i buzëqeshur dhe
fytyrëçelur, dhe njejtë sillej me njerëzit e shtresave të ndryshme.

12
Melameti nënkupton fshehjen e përkatësisë së mësimeve të tesavvufit. Personi i cili praktikon melametin fsheh
nga të tjerët gjendjet e tij shpirtërore dhe vetitë. Melametiu duhet të lidhet vetëm me Allahun e Lartësuar. Nuk
bartin kurrfarë rrobash të veçanta dhe as nuk organizojnë kurrfarë kremtash e ceremonish të posaçme. Qëllimi i
tyre është që ta arrijnë dhikrin permanent përmes zemrës. Në harmoni me qëndrimin e melametive, robërimi Zotit
ka dy parime bazë: nevojën për të Vërtetën dhe ndjekjen e Pejgamberit, alejhisselam. Melametiu vazhdimisht
është i zënë me betejën me nefsin personal. Shih më shumë në: Abdülbâki Gölpınarlı: „Melameti dhe melametitë”,
në: Shenjat e kohës, vjeshtë-dimër 2007, numërj 37, fq. 31).
13
(Muhammed Akkuş, Citate të përgjithshme, fq. 20). Është gabim që fjala somunxhu të përkthehet si “Baba ii
bukës”, siç është përkthyer në veprën Bajramijtë – melamijtë, hamzevijtë. (Shih më shumë në: Edin Kukavica,
Bajramijtë – melamijtë, hamzevijtë, Shtatë, Sarajevë, 2009, fq. 326, fusnota numër 374). Kjo fjalë tekstualisht do të
thotë “bukëpjekës”.
14
Tarrikatin halveëti e krijoi ‘Umar al-Halëati në Siri (vdiq në vitin 1397). I tërë tarrikati bazohet kryesisht në
asketizëm dhe izolim shpirtëror (halëa). (Shih më shumë në: Reshid Hafizoviq, Rrjedhat themelore të sufizmit,
Bemust, Sarajevë, 1999, fq. 431).
15
“Somunlar, mü’minler!” Somunxhu-baba kishte dëshirë që bukën e tij ta hanin vetëm ata njerëz që besonin në
Zotin e Lartësuar, në harmoni me hadithin në të cilin Pejgamberi, a.s.,porositë që ushqimin tonë ta hanë vetëm
besimtarët. (Shih më shumë në: Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Citate të përgjithshme, fq. 753). Me
rastin e vizitës sonë në Bursa më 09. 03. 2014, bashkë me Nerminom Shishën dhe Zaim Krushkën, kemi parë që
edhe sot ekziston kuzhina publike me emrin Somuncu baba, e cila përkujdeset t’i ushqej të varfërit.
Ndërtimi i Xhamisë Ulu në Bursa

Sulltan Bajaziti në vitin 1396. arriti fitore ndaj armiqëve te vendi Niğbol.
Për mirënjohje Zotit në fitoren e dhuruar vendosi të ndërtonte xhaminë në
Bursa. Kështu u ndërtua Ulu Xhamia.16

Ndërtimi filloi në vitin e fitores në fjalë, ndërsa përfundoi në vitin 1399.17

Derisa ndërtohej, Somunxhu-baba vizitonte punëtorët dhe u dhuronte
bukën e tij të shijshme. Po atë vit kur u përfundua ndërtimi i xhamisë në
fjalë, ishin bërë njëqind vjet nga themelimi i dinastisë Osamne.18 Këto ishin
dy shkaset për mbajtjen e ceremonisë solemne në Bursa, sepse edhe
themeluesi i dinastisë Osmane, gazi Osmani ishte varrosur në bursa.

Nderi për ta udhëhequr namazin e xhmasë sipas urdhërit të sulltanit i takoi

dhëndrit të tij Sejjid Emir Buharit,19 i cili në atë kohë konsiderohej si një nga
dijetarët më të mëdhenj në perandorinë Osmane, por edhe më gjerë.
Mirëpo, Sejjid Emir Buhari këtë e refuzoi me fjalët: “Si ka mundësi ta
udhëheq namazin e xhumasë, kur në këtë qytet është personi kutbu ‘z-
zeman!?” Në pyetjen e sulltanit për kë ishte fjala, ai ia përmendi Somunxhu-
babën. Pas kësaj, sulltani ia lejoi Somunxhu-babës ta udhëhiqte namazin e
xhumasë.

Kur dëgjoi se çfarë kishte ndodhur, që përzgjedhja e udhëheqjes së namazit

të xhumasë kishte rënë mbi të, Somunxhu-baba pas rezistimit megjithatë

16
Fakt interesant është që një person që po kryente detyrën e imamit në xhaminë Ulu ishte Sulejman Qelebiu,
ndërsa myezin i xhamisë në fjalë ishte Hazreti Uftade, prijësi shpirtëror dhe mësues i shejh Mahmud Hudait. (Rasul
Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, Nasihat yayınları, Ankara, 2013, fq. 132).
17
Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Citate të përgjithshme, fq. 753.
18
Hamid Hamidettin Ateş, “Takdim”, në: Ali Akpinar, Molla Fenârî’nin Fatiha tefsiri, Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi
Vakfi, Darende – Malatya, 2013, fq. 12.
19
Sejjid Emir Buhari lindi në vitin 1368. në Buhara. Me origjinë ishte nga Ehli-bejti, pra, nga pasardhësit e
Muhammedit, a.s. U martua me Hundën, bijen e sulltan Bajazitit. I përkiste tarrikatit kubravi të cilin e themeloi
Xhemuddin Kubra. Vdiq në vitin 1429.në Bursa. Aty u varros, ndërsa namazin e xhenazes sipas dëshirës së tij ia
kishte falur shejh Bajram Veli. (Shih më shumë në: Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Citate të
përgjithshme, fq. 753).
pranoi. Pas faljes së namazit Somunxhu-baba xhematti të pranishëm ia
mbajti një ligjëratë të rastit. Për temë përzgjodhi interpretimin e sures së
parë të Kur’anit, Fatiha. Ligjërata e tij ishte shumë interesante për të
pranishmit, në mesin e të cilëve ishin edhe dijetarët e shquar si shejhul-
islami20 Mulla Fenari. Me ligjëratën tregoi që kishte zotëruar shkencat e
tefsirit, ato juridike dhe gjuhësore, por edhe zbuloi që i ishte dhuruar
njohja të cilën sufijtë dhe të devotshmit e Zotit e arrijnë përmes
praktikimity të veprave të devotshme dhe me afërsi ndaj Allahut të
Lartësuar.21 Të pranishmëve u pëlqeu ligjërata, dhe duke treguar interesim
ta dinin se kush ishte ligjëruesi e kuptuan që në fakt ishte person ii njohur
për të gjithë nga rrugët e Bursës, ai që shiste bukë të shijshme, Somunxhu-
baba.

Duke ndjerë frikë që do t’i rritej fama dhe reputacioni ën Bursa, Somunxhu-
baba pas ligjëratës në Ulu Xhami, e la qytetin me nxënësin e tij më të afërt
Haxhi Bajram Velin. Me braktisjen e Bursës u nisën në Aksaray. Në
Aksarayu mbeti edhe djali i Somunxhu-babës, Baba Jusuf Hakiki. Prej aty
Somunxhu-baba bashkë me të birin Halil Taybin dhe Haxhi Bajram Velin u
nis në Mekkën e ndershme që ta kryente obligimin e pestë islam, haxhxhin.
Pas kryerjes së haxhxhit haxhi Bajram Veli sipas urdhërit të Somunxhu-

20
Pasi që termi është familjarizuar me leksikun tonë, ne e përdorim si neologjizëm sepse ashtu deklinohem më së
lehti: shejhul-islam, shejhul-islamit, shejhul-islamu, etj.
21
Shih më shumë në: Hamid Hamidettin Ateş, Citate të përgjithshme, fq. 13.
Gjatë hutbes ka thënë se Fatiha ka shtatë interpretime. Kuptimi i parë i saj që e paraqet Somuxhu-baba para të
pranishmëve ishte i kuptueshëm për të gjithë. Interpretimin e dytë e kishin kuptuar vetëm të diturit. Interpretimet
e tjera nuk kishte arritur t’i kuptonte askush. (Shih më shumë në: Hamid Hamidettin Ateş, Citate të përgjithshme,
fq. 13–14.; Elmedin Çiçkoviq, „Tyrbeja e Somunxhu-babës bë Aksaray”, në: Kelamu’l Shifa, vëllimi 9, nr. 36/37,
2013, fq. 28). Në artikullin e cituar më herët të autorit Elmedin Çiçkoviq jepet pikëpamja që Somunxhu baba është
varrosur në Aksaray. Mirëpo, literature në gjuhën turke e cila problematizon jetën dhe veprën e Somunxhu babës
paraqet të dhëna se është mendim më i pranueshëm dhe më i argumentuar i atyre studiuesve të cilët thonë që
Somunxhu baba është varrosur në qytetin Derende. Në tekstin „Tyrbja e Somunxhu babës në Aksaray”, fare nuk
flitet për mendimin që ai ishte varrosur në Darenda, e që është edhe menim më meritor.
Në veprën Bajramijtë – melamijtë, hamzevijtë gjithashtu thuhet që Somunxhu baba ishte varrosur në Aksaray.
(Shih më shumë në: Edin Kukavica, Citate të përgjithshme, fq. 324–325, /fusnota numër 373/). Një gjë që kemi
hetuar në veprën e lartëcituar është që autori në bibliografi kishte inkorporuar punimin e studiuesit turk Murat
Sertoğlu, Bektaşılık ne dir? (Stamboll, 1969). Por, duke elxuar veprën, kemi fituar përshtypjen që autori nuk ishte
shërbyer direct me veprën e Murat Sertoğlut, porn ë mënyrë indirekte përmes veprës së Xhemal Qehajiqit, Rendet
e dervishëve në vendet Jugosllave (Instituti Oriental, Sarajevë, 1986). Kjo mund të merret me mend edhe në bazë
të vetë titullit të Murat Sertoğlut, që në librin në fjalë, nga aspekti drejtshkrimor i gjuhës turke është i shkruar
gabimisht.
babës u nis në Ankara, ndërsa Somunxhu-baba u vendos në
Darendendam,22 ku vazhdoi jetën me të birin e tij Halil Taybin.23 Ka edhe
mendime që Somunxhu-baba vdiq në Aksaray dhe që aty u varros, por
disa shkencëtar në mënyrë të argumentuar e mohojnë këtë mendim, dhe
kanë vërtetuar që Somunxhu-baba vitet e pleqërisë së tij i kishte kaluar në
Darendam dhe që nga aty u shpërngul në ahiret, në vitin 1412.24

Mësimet e tesavvufit të Somunxhu babës

Njohuritë dhe kontaktet e tij të para me shhkencën e tesavvufit, siç e thamë,

i mori nga babai i tij, shejh Shemsuddin Musaa, i cili ishte pjestar i tarrikatit
ebhuri. Njëkohësisht kishte marrë masime edhe nga dijetarët e tjerë të
shquar nga rrethinat e qytetit Kayseri. Ishte shumë i zellshëm dhe nxënës i
mirë.25

Në atë periudhë në Anadolli jetonin dhe vepronin dashamirët e mëdhenj të

shkencës së tesavvufit. Në mesin e tyre veçënarisht shquhej Davud Kajseri,
i cili ishte mësues në medresen e parë e cila ishte ngritur në perandorinë
Osmane, në Iznik, në vitin 1331.

Ai ishte promoter i veprës me mësime të tesavvufit të shejh Ibn ‘Arebit.26

Përveç Davud Kajserit, kishte edhe sufij të tjerë që kishin shkruar vepra
dhe komente për vep-ra të mëdha e të njohura të tesavvufit. Veçënarisht
22
Rasul Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, Nasihat yayınları, Ankara, 2013, fq. 126.
23
Musa Tektaş, «Somuncu baba hazretleri ve tavsiyeler” në: Gönülden gönüle, Nasihat yayınları, Stamboll, 2012,
fq. 164.
24
Ahmed Akgündüz, Citate të përgjithshme, fq. 83–88.
25
Ibid., fq. 55.
26
Davud Kajseri ka shkruar edhe një koment të veprës së Ibn ‘Arebit, Fususu ‘l-hikem. (Seyyed Hossein Nasr,
Sufizmi i gjallë, përktheu nga anglishtja: Enes Kariq, Instituti shkencoro-hulumtues “Ibn Sina”, Sarajevë, 2004, fq.
145).
Shejh Ibn ‘Arabi gjatë rrugës në Mekkë u njoftua me haxhinjtë nga Konya dhe Malatya. Gjatë periudhës 1204. deri
1230, derisa po qëndronte nëpër qytetet e Anadollit: Malatya, Konya, Aksaray dhe Sivas, fitoi simpatitë e sulltanit
selxhuk Gijasuddin Kejkavus. Viteve vijuese Shejh Ibn ‘Arabiudhëtoi në Kuds, Kairo dhe Mekkë. Në Konya u kthye
në vitin 1209/1210. Po atë vit në atë qytet shkroi veprën e tij Risaletu ‘l-envar.Në përhapjen e veprave të Ibn
‘Arabit ndikuan veprat që kishte shkruar nxënësi i tij më i shquar, Sadruddin Konyavi. (Shih më shumë në:
Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlijtë dhe shkenca, nga turqishtja përktheu: Samira Osmanbegoviq-Bakshiq, FIN dhe
El-Kalem, Sarajevë, 2006, fq. 99, 100).
ishin kultivuar mësimet e shejh Ibn ‘Arebit. Pra, Somunxhu-baba u arsimua
në një klimë intelektuale e cila kultivonte mësimet e tesavvufit, gjë që qartë
kishte ndikuar në orientimin ideor të shejh Hamid Velit, Somunxhu-babës.

Siç kemi thënë më herët, pas vdekjes së babait Somunxha-baba shkoi në

Sham, ku qëndroi për një kohë duke u arsimuar në fushën e shkencave
islame. Në Sham qëndroi te shejhu nakshibendi Shadi Rumi. Nga Shami,
siç thamë shkon te shejh Alauddin Erdebili, tek i cili qëndron deri në
vdekjen e tij, në vitin 1392.27

Somunxhu-baba u bë trashëgimtar i shejh Alauddin Erdebilit. Në burime

përmendet edhe takimi i tij me hazreti Hidrin, nga i cili kishte ëprfituar
shumë. Për shkak të takimit në fjalë me hazreti Hidrin në literaturë gjendet
e dhëna që Somunxhu-baba sihte edhe vejsi.28 Por, numri më i mad hi
studiuesve thotë që Somunxhu-baba në radhë të parë ishte pjestar i
tarrikatit halveti, sepse atij i përkiste edhe shejhu i tij Alauddin Ali
Erdebili.29

Transmetohet që Somunxhu-baba kishte thënë: “Në rrugën tonë

shpirtërore (seyr-i suluk) fjalët la ilahe illallah, pas kryerjes së të gjitha
ibadeteve të dispozituara dhe vullnetare, ritualeve, qoftë njeriu të rastis në
rrugë apo në shtëpi, ditën dhe natën, të shqiptohen vazhdimisht, në heshtje
dhe mahnitje të zjarrtë të dashurisë. Kjo rrugë e jona është një nga rrugët

27
Ahmed Akgündüz, Citate të përgjithshme, fq. 56.
28
Uvejsijtë janë persona që në kuptimin fizik nuk kanë udhëheqës shpirtëror, por udhëheqës e kanë njërin nga
evliatë, mik i afërt i Allahut, i cili i edukon në rrugën shpirtërore (ma‘nan). Emrin e moran nga Uvejs el-Kareni,
radijallahuanhu, i cili kurrë nuk e kishte parë Pejgamberin, alejhis-selam, por përmes rrugës shpirtërore ishte i
lidhur me të. Nga grupi uvejsi më të njohurit ishin: Shah Muhammed Nakshibendi, Hasan Harkani, shejh Feriduddin
Attari. (Shih më shumë në: Xhmeal Salkiq: Vejsil Karani, Tekia Nakshibendije Pehare – Tekia Bedevie Piljuzhiqi,
Zenica – Teshanj, 2003, fq. 58). Këta uvejsijë duhet dalluar nga tarrikati me të njejtin emër i cili u krijua në Amerikë
gjatë shekullit të kaluar.
29
Erdebili gjatë shekullit XIII ishte Brenda Azerbejxhanit. Gjatë kësaj periudhe konsiderohej për qendër të
rëndësishme tregtare ku vinin njerëzit nga të gjitha anët. Një nga dinjitarët e shquar të tarrikatit halveti, Ibrahim
Zahid Gejlani e autorizoi shejh Safijuddin Erdebilin pës pasardhës të tij. Ai për pasardhës të vetin e caktoi
Sadruddin Erdebilin, derisa ky për pasardhës e emëroi Ali Alauddin Erdebilin, që ishte edhe shejh i Somunxhu
babës. (Shih më shumë në: Ahmed Akgündüz, Citate të përgjithshme, fq. 59–60).
më të drejta që çojnë tek Allahu i Lartësuar.”30 Kishte insistuar shumë në
shqiptimin e fjalëve la ilahe illallah.

Duke i këshilluar nxënësit e tij, u thoshte që tërësisht duhet t’u

përshkushtohen plotësisht të menduarit për Allahun e Lartësuar dhe në atë
mënyrë ta mbajnë lidhjen me Të. Gjithashtu, Somunxhu-baba insistonte në
kshillat e tij nxënësve që askujt të mos i bënin padrejtësi, pavarësisht a
është fjala për njeri, bimë apo shtazë. Nënvizonte rëndësinë e pendimit dhe
esencialitetin e tij dhe vazhdimisht ua tërhiqte vërejtjen për këtë nxënësve.
Mes këshillave të Somunxhu-babës gjemë edhe fjalët që apostrofojnë
rëndësinë e pastërtisë dhe mbajtjes sëhigjienës personale dhe pastërtisë së
vendit ku jeton.

Njihen 11 këshilla që ua kishte dhënë nxënësve të tij dhe pasuesve, si dhe

miqëve dhe njerëzve që e njihnin: (1) Le të kenë frikë nga Allahu, kudo
qofshin, edhe kur janë të strukur edhe kur janë në publik /nga njerëzit/ të
dukshëm. (2) Le të hanë pak, flasin pak dhe flenë pak. (3) Le të mos
përzihen me shenjtërinë.

(4) Le të qëndrojnë sa më larg nga gjërat e veta të këqija dhe shëmtuara. (5)
Gjithmonë le t’i shmangen lakmisë. (6) Le të mos shpresojnë në njerëzit e
tjerë. (7) Le t’i lënë të gjitha gjërat e qortueshme (ndaluara). (8) Le të
stolisen me veti të lavdërueshme (pëlqyera).

(9) Le të mos dëgjojnë poezi dhe këngë /të këqija dhe urryera. (10) Le të
mos ndahen nga grupi i besimtarëve, në rat se kanë qëndrim të ndryshëm
nga ata. (11) Le të mos hanë asnjë kafshatë të dyshimtë, po qoftë edhe nëse
vdesin nga uria.31

30
Ibid., fq. 441.
31
Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Citate të përgjithshme, fq. 756.; Musa Tektaş, Citate të përgjithshme,
fq. 170–176.
Nga këshilat e përmendura që kishte bërë Somunxhu-baba nxënësve të tij,
miqëve dhe artyre që ishin ithtarë besnik dhe pauses të mësimeve të tij, e
vërejmë që insistonte në ndërtimin moral dhe përsosjen shpirtërore, sepse
njeriu si individualist është kyç në ndërtimin e shoqërisë dhe bashkësisë
stabile të moralshme. Nga këshillat e tij dhe amanetet shpirëtrore
konkludojmë që si udhëheqës i tarrikatit këshillonte jo vetëm muridët e tij
por edhe miqtë dhe njohësit, e që do të thotë që fushëveprimataria e tij
edukuese nuk përfshinte vetëm një rreth të ngushtë të nxënësve të tij, por
shtrihej edhe te të tjerët, ndërsa kjo tregon brengën e Somunxhu-babës për
shpëtim dhe përsosje shpirtërore të të gjithë njerëzve. Në bazë të kësaj
mund të konludojmë që Somunxhu-baba ishte edhe mësues popullor dhe
filantrop. Me një fjalë, për të ishte i rëndësishëm shpëtimi it ë gjithë
njerëzve.

Siç thamë më herët, jeta e tij në Bursa ishte e shquar nga melameti. Bile edhe
si bukëpjekës vepronte në fushën e edukimit të njerëzve. Në çdo rast
shfrytëzonte rastin të jepte këshilla dhe udhëzime shpirtërore mushterinjve të tij.
Këshllat shpirtërore dhe eksercitet që ua “atribuonte” nxënësve të tij për
avancimin e tyre përfshinin në rend të parë plotësimin maksimal të
dispozitave fetare, por përveç kësaj kërkese të përgjithshme, kërkonte t’u
përmbahej edhe gjërave në vijim:

Insistonte në bërjen e namazeve vullnetare që përfshinin faljen e ishrak-

namazit32 si dhe duha-namazit33 prej gjashtë rekateve. Pas namazit të drekës
përndryshe fallen dy rekate të namazit vullnetar, mirëpo Somunxhu-baba
nga nxënësit e tij kërkonte t’i falnin katër rekate. Pas namazit të akshamit
këshillonte që përveç du rekateve të rregullta, të faleshin edhe gjashtë
rekate të evvabin-namazit.34 Pas faljes së namazit të jacisë, sipas
rekomandimit të Somunxhu-babës, duhej falur katër rekate të namazit
vullnetar, ndërsa pas namazit vitr edhe dy rekate ku recitohen kapitujt

32
Ishrak-namazi është namaz i cili falet duke dalur dielli.
33
Duha apo namazi i mëngjesit falet nga lindja e diellit e deri para lutjes së drekës. Gjithashtu bën pjesë në namaze
vullnetare.
34
Gjithashtu, edhe ky namaz bën pjesë në ato vullnetare. Gjatë qëndrimit të Turqi e kam vërejtur që shumë turq
në moshë e kanë zakon faljen e rregullt të këtij namazi.
kur’anor Ez-Zilzal dhe El-Kafirun. Çdo të premte fallen 12 rekata të namazit
vullnetar ditën, apo katër rekate të tesbih-namazit35 natën.
Sa i përket agjërimit, Somunxhu-baba rekomandonte agjërimin të hënën
dhe të enjten, si dhe agjërimin e ditëve të 13-ta., 14-ta., dhe 15-ta. të muajve
lunar.36 Përveç këtyre kërkonte edhe agjërimin e gjashtë ditëve bë muajin e
hixhretit, shevval, si dhe dhjetë ditët e para të muajve zu ‘l-hixhxhet dhe
muharrem.

Çdo mëngjes, sipas rekonadimit të Somunxhu-babës, recistohen së paku

njëqind ajete nga Kur’ani dhe kapitulli Ja-Sin. Çdo mbrëmje është obligim
të recitohen kapitujt kur’anor: Es-SeXhde, Ja-Sin, Ed-Duhan, El-Vaki’a dhe El-
Mulk.37
Përveç kësaj është obligim të recitohen edhe evradet që i ka përpiluar
Somunxhu-baba.
Somunxhu-baba, siç e theksuam, shfaqte simpati të madhe në mësimin e
shekncave të mësuesit më të madhe shpirtëror të tij, Ibn ‘Arebit.38

Shejh Hamid Veli Somunxhu-baba tendencat e tij të tesavvufit i përcjellte

edhe te nxënësit e tij. Veçënarisht poentonte rëndësinë dhe esencialitetin e
vetëqortimit dhe melametit. Në harmoni me mësimet e tarrikati halveti,
Somunxhu-baba pasuesit e tij i këshillonte ta praktikonin asketizmin, dhe
kohë pas kohe të izoloheshin nga bota në vetmi. Por, Somunxhu-baba
kurrë nga nxënësit e tij nuk kishte kërkuar apstinencë nga të mirat
materiale, por këshillonte të merreshin me ndonjë zanat dhe të krijonin
familje. Në harmoni me pikëpamjet e Somunxhu-babës, apstinenca e
vërtetë nga të mirat material qëndron në atë që njeriu nuk është me zemër i
lidhur për to, të posedoj të mira materiale, e jo “që ato ta posedojnë atë”,
dhe të lejoj që ato ta largojnë nga kontmplimi constant i zemrës nga Zoti i
Lartësuar dhe madhështia dhe gjithëfuqia e Tij.
35
Tesbih-namazi gjithashtu është një nga lutjet vullnetare. Përbëhet nga katër rekate, në të cilat është obligim që
300 herë të bëhet dhikri në vijim: Subhanallah, velhamdulillah, ve la ilahe illallahu vallahu ekber.
36
Muajt lunar janë muajt e vitit të hixhretit që numron 354 dhe 355 ditë. Vetë muajt e hixhretit numrojnë 29 apo
30 ditë.
37
Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Citate të përgjithshme, fq. 756.
38
Samir Begleroviq, “Sfida të traditës nakshibendie për rininë bashkëkohore të Bosnjes dhe Hercegovinës”, në:
Takvimi për vitin 2014., El-Kalem, Sarajevë, 2014, fq. 180.
Vepra e Somunxhu babës

Disa studiues të cilët për fushë të studimeve të tyre kishin zgjedhur jetën
dhe veprën e Somunxhu-babës, thonë që deri tek ata kishte arritur një
numër i vogël i veprave që kishte shkruar ai, por konkludojnë që kjo nuk
do të thotë që Somunxhu-baba nuk kishte shkruar, por ndoshta disa vepra
të tij me kohën kishin humbur.39 Në literaturë përmenden veprat vijuese
për të cilat thuhet që i kishte shkruar Somunxhu-baba: Şerh-i hadis-i
erba›în, Zikir risalesi si dhe e fundit Silah’ul-mürîdîn.40 Veprat e tij, shikuar
në mënyrë kritike, dëshmojnë që vërtetë bëhej fjalë për një dijetar të madh
dhe mësues shpirtëror. Leximi kritik i veprave të Somunxhu-babës tregon
edhe atë që ai zotronte njohuri të gjuhësisë, përveç atyre teologjike dhe të
tesavvufit, me të cilat ishte marrë në rend të parë. Shkurtimisht do të
merremi me përmbajtjen e veprave të theksuara.

a) Şerh-i hadis-i erba’în (Komentimi i katërdhjetë haditheve)

Duke pasur parasysh hadithin, thënien e Muhammedit, a. s., që a ii cili

mban në mend katërdhjetë hadithe do ta meritoj mbrojtjen e tij në Ditën e
gjykimit, Somunxhu-baba shkroi një libërth, më mirë të themi qarkore
(porosi), në të cilën shkurtimisht komenton katërdhjetë hadithe.

Nga katërdhjetë hadithet që gjenden në këtë libërth, gjashtëmbëdhjetë i

kishin transmetuar Buhari dhe Muslimi. Nga hadithet e tjerë që kishte
transmetuar Somunxhu--baba, pesë i kishte marrë nga përmbledhja e
Buharit, ndërsa njëmbëdhjetë nga ajo e Muslimit, ndërsa tetë të tjerë
gjenden në Sunenë.41

b) Zikir risalesi (Porosia e përmndjes së Allahut)

39
Ahmed Akgündüz, Citate të përgjithshme, fq. 74.
40
Ibid., fq. 75–83.
41
Ibid., fq. 75; Şejh Hamid-i Veli, Kırk hadis, për shtyp e përgatiti: Enbiya Yıldırım, Nasihat Yayınları, Stamboll, 2012.
Në porosinë në fjalë shpjegohet rëndësia e udhëzimit dhe vlera e
përmendjes së Allahut të Lartësuar. Porosia ndahet në gjashtë kapituj ku
trajtohen tema të ndryshme për përmendjen e Zotit të Lartësuar.42

c) Silāh’ul – mürîdîn (Arma e atyre që hapërojnë në rrugën shpirtërore)

Kjo vepër paraqet përmbledhje të duave dhe dhikreve të cilët sipas

mendimit të Somunxhu—babës ishin më efikaset për ndërtimin shpirtëror
dhe mposhtjen e sfidave të atyre që posa kanë hapëruar në rrugën e
dervishëve, rrugën shpirtërore, e që nënkupton betejën e vazhdueshme
kundër sfidave që cysin zemrat njerëzore. Somunxhu-baba në vend të parë
kishte vendosur duatë që përmenden në Librin Fisnik të Zotit, Kur’an. Pas
këtyre duave përmend duatë që kishte recituar dhe rekomanduar
pejgamberi i Allahut, Muhammedi, alejhisselam. Shënohen edhe fjalët e
Somunxhu-babës që ato janë duatë më me vlerë që njeriu mund t’i recitoj.43

Nxënësit e Somunxhu babës

Somunxhu-baba kishte shumë nxënës, por më të njohurit ishin shejhul-

islami Mulla Fenari dhe shejh Bajram Veli, që u bë edhe trashëgimtari
zyrtar i Somunxhu-babës. Mes nxënësve të tjerë bëjnë pjesë edhe: shejh
Shuxha’uddin Karamani, Larendeli shejh Muzaferuddini,
Karashemsuddini, Muslihuddin Karamani etj.44

Në vazhdim do të përshkruajmë, në pika të shkurtëra, Mulla Fenarin dhe

Bajrama Velin, si nxënësit më të shquar të shejh Hamid Velit, Somunxhu-
babës.

42
Ahmed Akgündüz, Citate të përgjithshme, fq. 79.
43
Ibid., fq. 83.
44
Ibid., fq. 74.
Shejhul-islam Mulla Shemsuddin Fenari

Emri i plotë i Mulla Fenarit ishte Shemsuddin Muhammed bin Hamza el-
Fenari. U lind në vitin 1350. në fshatin Fener në afërsi të Bursës. Në botën
më të mirë u shpërngul në vitin 1430. U varros në Bursa, pranë xhamisë të
cilën personalisht e ndërtoi. Jetoi në periudhën e sundimit të sulltanëve
osman: Orhan Gazit, Muratit I, Bajazitit I, Çelebi Mehmedit dhe Mehmedit
II.
U shkollua në Egjipt, por mësimet e para i mori nga babai Hamza, i cili
ishte kalif45 i shejh Sadruddin Konyavit. U arsimua nga shumë dijetarë,
mess ë cilëve ishin, në rend të parë, Somunxhu-baba, Alauddin el-Esvedi,
El-Babarti etj.
Pasi nga babai mori arsimimin fillestar, shkoi në Iznik tek Alauddin el-
Esvedi, para së cilit studio veprat: El-Mugni të Ibn Kudames nga fikhu
hanbeli dhe El-Vikaja, vepër nga kurisprudenca muslimane të cilën e shkroi
Burhanush-Sheri’a Mahmud b. Sadrush-Sher’a. Në medresen ku me
kënaqësi mësohej Ibn ‘Arabi, u shkollua edhe Mulla Fenari. Pas Davud el-
Kajserit ishte promovuesi më i mad hi veprave të Ibn ‘Arebit.46 Pasi
përfundoi shkollimin tek Alauddin el-Esvedi, shkoi tek Mevlana
Xhemaluddin Aksarayi,47 tek i cili fitoi ixhazetin. Mandej shkoi në Kairo tek
El-Babarti.48 Vëmendje të veçantë gjatë shkollimit ia kushtoi tefsirit,
hadithit, fikhut, ilmul-kelamit, tesavvufit, filozofisë, logjikës dhe gjuhës
arabe. Pas kthimit në Bursa njëkohësisht punoi si mësues në medrese dhe

45
Pasardhës (trashëgimtar) i shejhut në sufizëm.
46
Mustafa Aşkar, Citate të përgjithshme, fq. 4.
47
Xhemaluddin Aksaraj ishte nip i teologit të njohur, komentuesit të Kur’anit dhe dijetarit Fahruddin Razit.
48
Përmendet edhe rrëfimi sipas së cilit Mulla Fenari refuzoi ta pranonte transmetimin ku thuhej që nuk kalben
trupat e dijetarëve të cilët kishin vepruar në harmoni me njohuritë e tyre. Për t’u bindur në këtë, zhvarrosi varrin e
mësuesit të tij El-Esved dhe pa që trpi i tij ishte i paprishur. Atëherë dëgjoi një zë të ulët që e pyeste a ishte i bindur
në vërtetësinë e transmetimit, pas çkahit u vërbërua. I goditr nga kjo vështirësi, i kishte bërë lutje të gjata Zotit të
tij t’ia kthente shikimin. Një natë në ëndërr e kishte parë Pejgamberin, a.s., se si e urdhëronte ta interpretonte
suren Ta-ha, ndërsa ai u ankua që nuk ishte në gjendje sepse ishte i verbër. Muhammedi, a.s., nxori një fasuletë
ngjyrë trëndafili dhe ia vendosi mbi sy. Pas kësaj, Mulla Fenarit iu kthye shikimi. Kur u zgjua, faculetën edhe më
tutje e kishte në sy. Më vonë a amanet që kur të vdiste ta varrosnin me atë faculetë mbi sy. Së shpejti nga
falënderimi Allahut të Lartësuar, shkoi në Haxhxh (sipas: Aydin Yildirim, Edip Yilmaz, İlk Osmanl1 şeyhülislâmi Molla
Fenâri, dostupno në: http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/
D00033/1995_c31/1995_c31_3/1995_c31_3_YILDIRIMA_YILMAZE.pdf, fq. 5 (vizituar më 29. XII 2013)
ishte gjykatës sheriati në Bursa, njëkohësisht duke përshkaur dy funksione
për dhjetë vjet.
Mësimet e tesavvufit, i mori nga babai i cili edhe vetë ishte promovues i
veprave dhe mësimeve rë Ibn ‘Arabit. Por, njohuritë themelore të të
tesavvufit i mori nga mësuesi shpirtëror dhe udhëheqësi, Somunxhu-baba i
cili e edukoi edhe shejh Bajram Velin. Kohë pas kohe merrej edhe me
prodhimin e mëndafshit për t’u ushqyer. Veçënarisht kujdesej që të
ushqehej nga ajo që fitonte me punën e tij.
Pas vdekjes së Somunxhu-babës, në vend të tij erdhi shejh Bajram Veli, të
cilit Mulla Fenari vazhdoi t’i vinte në ligjërata dh eta pasonte rrugën e tij
shpirtërore.49
Gjatë sundimit të sulltan Muratit II u bë shejhul-islami i parë në atë pozitë
ishte gjashtë vjet. Ishte ithtar i vërtetë i librit. Pas vdekjes la bibiliotekën me
më shumë se 10.000 libra.50 Sipas Aydin Yildirimit dhe Edipu Yilmazit,
shkroi 18 vepra. Në mesin e veprave më të rëndësishme bëjnë pjesë
komenti i tij i sures së parë të Kur’anit, Fatiha me titull Ajnu ‘l-’ajān51. Këtë
vepër e shkroi duke i ufalënderuar ligjëratës që e kishte dëgjuar nga
Somunxhu-baba kur kishte komentuar Fatihën në Ulu Xhami në Bursë.
Kishte shumë nxënës, në mesin e të cilëve ishin edhe disa emra të mëdhenj
nga fusha e shkencave islame, siç ishin Shemsuddin Muhammed el-Buhari,
Ibn Haxher el-Askalani,52 Ja’kub el-Esferi etj. Është interesant fakti që me
dorën e tij kishte shkruar ixhazetin e Ibn Haxher el-Askalanit dhe ia kishte
dhuruar derisa kishte qëndruar në Egjipt. Mirëpo, edhe më interesantt
është fakti që shumë “dijetarë” nga hapësirat tona, për të cilët tesavvufi
nuk është shkencë burimore islame, fshehin shqyrtimin Inba’ el-gumr bi-
anba’ el-‘umr dhe nuk e fusin në regjistrin e veprave të Ibn Haxherit. Në
veprën në fjalë ruhet e dhëna për dhënien e ixhazetit dhe lidhjes ndërmjet
Mulla Fenarit, që propagonte mësimet e Ibn ‘Arebit dhe njohësit të madh të
haditheve dhe sunnetit të Pejgamberit alejhiselam, Ibn Haxherit.

49
Rasul Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, Nasihat yayınları, Ankara, 2013, fq. 126.
50
Ali Akpinar, Citate të përgjithshme fq. 14., 15.
51
Burimi i të gjitha burimeve.
52
Dijetari i njohur i hadithit që shkroi veprën: Bulugul-meram, Tehzibut-tehzib, El--Isabe fi temjizis-sahabe dhe mbi
të gjitha komentuesi i njohur i El-Sahihut të Imam Buharit me titull Fethul-Bari’.
Shejh Bajram Veli53

Shejh Bajram Veli u lind në fshatin Solfasol,54 në afërsi të Ankarës së sotme.

Emri i tij i vërtetë ishte Nu’man, por më i njohur është me emrin Bajram
Veli.55 Edukimin e tij teologjik e nisi në Karamedresën e Ankarasë, në të
cilën më vonë punoi edhe si profesor. Karrierën e tij prej profesori e
vazhdoi në Bursa, në medresën e Çelebi Sulltanit. Miqësia me Somunxhu-
babën nisi në Kayseri dhe vazhdoi deri në vdekjen e Somunxhu-babës në
Darende.
Shejh Bajram Veli do të bëhet themelues i tarrikatit të ri, që edhe e mori
emrin sipas tij, tarrikati bajrami.
Shikuar nga këndi i trashëgimisë dhe dhikrit, mendohet që arrikati bajrami
u krijua me përzierjen dhe përshkimin e tarrikatit nakshibendi dhe halveti.
Nëpërmjet praktikimit të dhikrit të tyre të heshtur (al-zikr al-hāfī), studiuesit
në fushën e tesavvufit gjejnë lidhje të këtij rendi me atë nakshibendi, ndërsa
sa i përket gjenealogjisë shpirtërore (al-silsila) dhe insistimi në praktikimin
e melametit e sjellin në lidhje me tarrikatin halveti.56
Pas vdekjes së shejh Bajram Velit rendi vazhdoi në dy forma të ndryshme
nëpërmjet dy nxënësve të tij: Akshemsuddinit57 dhe Bursali Omer-dedesë.

53
Gjatë punës në këtë punim, të dhënat për shejh Bajram Velin veç tjerash kemi dashur t’i marrim edhe nga
artikulli i panënshkruar Bajramijtë, të publikuar në Kelamu’l Shifa’ (numër 4, janar 2005.), por hoqëm dorë sepse e
kuptuam që teksti ishte marrë nga vepra e Xhemal Qehajiqit, Rendet e dervishëve në vendet jugosllave (fq. 187.
dhe tutje), edhepse në artikullin në fjalë nuk përmendet burimi prej nga janë marrë informacionet.
54
Në literaturë haste edhe në emër tjetër të fshatit të njejtë: Zü’l-Fadl. (Rasul Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, fq.
146).
55
Emrin Bajram siç thotë litëratura is dha vetë Somunxhu baba. Në të vërtetë, ai Somunxhu babën e vizitoi gjatë
kohës së kurban-bajramit. Kur Somunxhu baba e pyeti për emrin, ai u përgjigj që quhej Nu’man, mandej Somunxhu
baba it ha që emir i tij ishte Bajram. (Ibid., fq. 147.)
56
Xhemal Qehajiq, Citate të përgjithshme, fq. 187.
57
Akshemsuddin, (Akşeyh – Shejhu i bardhë) posedues i dijes (‘ilmit) dhe njohjes (‘irfanit), sufi evlia, lindi në vitin
1390. në Shem (Şem’da). Emri i tij i vërtetë ishte Mehmed apo Mehmed Shemsuddin. Origjina e babait të tij lidhet
me Ebu Bekrin, radijallahuanhu, përmes sufiut të madh Shihabbudin Suhraverdit, i cili jetoi gjatë kohës së
‘Abbasinjve. Emri i babit të tij ishte Sherefuddin Hamza, megjithëse është më i njohur sipas pseudonimit Kurtboğan
(Ngulfatës u jqëve). Derisa end eishte në moshën shtatëvjeçare, me familjen e tij u shpërngul në Anadolli, në
nahinë Kavak në Amasi. Në Ankara ia dha bejatin shejh Haxhi Bajram Velit. Është themelues i rendit shemsi brenda
tarrikatit bajrami. Varri i tij gjendet në vendin Göynük. (Rasul Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, fq. 159).
Akshemsuddini përqafoi praktikimin e dhkirit të zëshëm (al-zikr al-Xhahrī),
ndërsa Omer-dede të heshtur (al-zikr al-hāfī).58
Pasuesit dhe ithtarët e Akshemsuddinit për shkak të organizimit të veçantë
u quajtën si rend i veçantë me emrin bajrami-shemsi. Nxënësit e Omer-
dedesë e braktisën jetën nëpër teki, veshjen karakteristike, virdet dhe
dhikrin. Akcentin e vendosën në melamet, prandaj u quajtën bajrami-melami
apo bajrami-shetari.
Më vonë do të paraqitet edhe dega e tretë që do ta marr emrin rendi Xhilveti
sipas themeluesit të tij Muhammed Xhilveti Pir Uftadeut. Më vonë ky rend
do të emërtohet sipas Mahmud Hudait si rendi hudai.59

***
Bosnja dhe Hercegovina u pushtua nga sulltan Fatihu në vitin 1463., dhe
kështu u bë pjesë e një nga perandorive islame më të mëdha në histori. Pas
pushtimit, popullsia e Bosnjes gradualisht nisi ta pranonte islamin dhe të
vendosje kontakte me sufizmin. Sufizmi në Bosnje dhe Hercegovinë
përhapet nëpërmjet misionarëve të cilët i kishte dërguar sulltan Fatihu, i
cili edhe vetë ishte nxënës i shejh Akshemsuddinit. Gjenealogjia shpirtërore
(silsila) e shejh Akshemsuddinit arrin deri tek i nderuari Somunxhu-baba
nëpërmjet mësuesit të tij dhe murshidit shejh Haxhi Bajram Velit. Fakti i
përmendur sigurisht ka edhe rëndësi për atdheun tonë dhe mësimin e
traditës islame, veçnëarisht asaj sufie të këtyre hapësirave.

Përfundim

Literatura për Somunxhu-babën tregon që vërtetë bëhej fjalë për

personalitet i cili ishte i stolisur me njohjen e thellë të shumë disiplinave
shkencore islame. Përveç kësaj, Somunxhu-baba konsiderohej si një nga
figurat e mëdha të shkencës së tesavvufit, e që dëshmon vetë mënyra e

58
Xhemal Qehajiq, Citate të përgjithshme, fq. 187.
59
Ibid.
jetesës së tij, veprat që kishte shkruar dhe nxënësit që kishte edukuar dhe
kishte lënë pas vetës t’u shërbenin njerëzve në mënyra të shumë llojshme.
Në të vërtetë, shumë nga nxënësit e Somunxhu-babës ishin “njerëz të
thjeshtë”, pra, nuk bënin pjesë në mesin e dijetarëve të shquar muslimanë
apo në elitën sunduese. Kryesisht ishin zanatlij dhe bujq, por sidoqoftë ata
ishin persona të ndërtuar shpirtërisht të cilët me tërë qeniet e tyre ishin në
shërbim (hizmet) të të gjitha krijesave të Allahut. Por, në mesin e nxënësve
të Somunxhu-babës gjejmë dijetarë të mëdhenj muslimanë, si Mulla Fenari,
i cili ishte shejhul-islami i parë i perandorisë Osmane. Përveç kësaj, jeta e
Mulla Fenarit zishte e përshkuar nga modestia dhe përkushtimi i plotë
shkencës. Në literaturë shënohet se Mulla Fenari merrej me përpunimin e
mëndafshit për t’u ushqyer. të gjitha këto fakte dëshmojnë edhe për
madhështinë e vetë Somunxhu-babës si mësues i tij.

Somunxhu-baba nuk është themelus i ndonjë tarrikato. Ishte dhe deri në

fund të jetës mbeti pjestar i tarrikatit halveti, por megjithatë ishte ushëheqës
shpirtëror dhe mësues i shejh Bajram Velit, i cili konsiderohet themelues i
tarrikatit bajrami. Lirisht mund të konstatojmë që tarrikati bajrami ishte një
nfa fidanet që kishte mbirë nga fara të cilën e kishte hedhur i nderuari
shejh Hamid Veli, Somunxhu-baba.

Pas vdekjes së Bajram Velit, tarrikati u nda në dy degë, nëpërmjet nxënësve

të tij Akshemsuddinit dhe Bursali Omer--dedesë. Përgjatë historisë do të
mbij edhe fidani i tretë nga ky “trung tarrikati” me emrin Xhilveti.

Lines from the life of Shaykh Hamid-i Veli

Summary

The paper presents basic information on the life of shaykh Hamid-i Veli,
better kno/n as Somuncu Baba. Shaykh Hamid-i Veli belonged to the
Halveti Sufi Order, /hose basic postulates are: asceticism and strengthening
spiritual relations /ith dear God by means or retiring to occasional
seclusion (hal/a). /ith these principles Somuncu Baba practiced the principle
of melamet, meaning hiding one’s o/n tasa//uf identity in public. Somincu
Baba /as considered to be a serious great of teas//uf, /hich is proven by his
very lifestyle, by papers he /rote and many students he taught and left
behind to serve others in various ëays. Amongst his stu-dents /e find great
Islamic scholars such as Mulla Fenari, ëho ëas the first Shaykh-al-Islam of
the Ottoman Empire. Somincu Baba /as not a founder of a tariqa. /hole his
life he /as a member of the Halveti tariqa, but he /as a spiritual leader and
teacher of Shaykh Bayram-i Veli, /ho is considered an eponym of the
Bayrami tariqa. /e can safely assume that the Bayrami tariqa “one scion gro/n
from the seed planted by respected Shaykh Hamid-i Veli, Somuncu Baba”.

Key /ords: Shaykh Hamid-i Veli (Somuncu Baba), Shaykh Hajji Hamid-i
Veli, Mulla Fenari, Ulu Mosque, Bursa, Darende, tasaëëuf, melamet, The
Halveti tariqa, The Bayrami tariqa

Burimet
– Akgündüz, Ahmed: Somuncu Baba ve neseb-i âlîsi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, Stamboll, 2009.
– Akgündüz, Ahmed; Said Öztürk; Yaşar Baş: Darende tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, Stamboll, 2002.
– Akkuş, Muhammed: Esh-Shejhu ve ‘d-dā’ijjetu ‘t-turkijju ‘Usmānu Hulūsī ed-Dārendevī, Et-tab’atu ‘l-ula, Nasihat
Yayınları, Ankara, 2009.
– Akpinar, Ali: Molla Fenârî’nin Fatiha tefsiri, Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfi, Darende – Malatya, 2013.
– Aşkar, Mustafa: Osmali deletinde alim-mutasavvif prototipi olarak; ilk şeyhülislam Molla Fe-narî ve tasavvuf
anlayişi, gjendet në: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/782/10064. pdf, (vizituar më 30. XII 2013).
– Ateş, Hamid Hamidettin: “Takdim”, në: Ali Akpinar, Molla Fenârî’nin Fatiha tefsiri, Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi
Vakfi, Darende – Malatya, 2013.
– “Bajramije” në: Kelamu’lShifa’, janar 2005., numër 4.
74