Download as docx, pdf, or txt
Download as docx, pdf, or txt
You are on page 1of 34

KA TLANTU FAKIN KA ZAI ANG _ ✍

-Kimajongte.
Philip Paul Bliss chu July 9, 1838-ah a lo piang a. A naupanlai ațang tawh pawha music lama tui mi
a ni a; zaithiam, hla phuah thiam lar tak a lo ni ta a ni. A hla phuahte zingah Nunna Thu Maktak Chu,
Chhandamtu mak a ni, Ka tlantu fakin ka zai ang, tihte hi vawin thlenga kan duh ber berte zîng ami
an la ni.
June 1,1859-ah Lucy J. Young nen Rome-ah an innei a. An nupain an hun remchang apiangah zaia rawngbâwl
hna chu phûr taka thawkin an zin kual vêl țhîn a. Pathianin zaithiamna a pêk chu Pathian rawngbâwl nan an
hmang a, nupa duhawm tak an ni a.
Ni khat chu an chhungkuain Philip-a nu leh a farnu tlawha Pennsylvania ah an châm laiin, thuhriltu lâr tak, Dr.
D.L. Moody-an Chicago-a a rawngbâwlna neih mêkah zai tûra a sâwmna thîrhrui an dawng ta a. Tichuan,
Philip leh a nupui Lucy Bliss te chuan an fapate pahnih, Philip Paul (kum 1 mi) leh George (kum 4 mi) te chu
an pi hnêna kalsanin Chicago an pan ta a ni.
December 29, 1876 a ni a; a hunlaia Christiante tan chuan chanchin râpthlâk tak mai a lo thleng ta. Philip leh
Lucy te nupa chuanna rêl, The Pacific Express chu a chesual ta!
Ashtabula an thlen chuan an chuanna rêl chuan Lei a zawh chim ta hlauh mai a, Ohio luipui, vûr tui vawt êm
êm maiah chuan feet 75 zeta sang ațang chuan an chuanna rêl chawpin an tla thla ta rup mai a ni. A tîrah chuan
Philipa chu rêlin tui a thlen veleh chuan chhuak thei a ni a, mahse Lucy chhuahna tûr tukverh chu rêl țhutphah
chhiain a lo dâl tlat mai si a. Rêl boggie tui chhunga pil lo zawng chu engine kâng hluah hluah chuan a rawn
kângkai zung zung ta mai a! Chutichuan, a nupui, a țhian, a rawngbâwlpui ni bawk Lucy a țanpuina lamah rêl
kâng hluah hluahah chuan an nupa in an kâng hlum ta a ni.
Chhanchhuah hna thawktute sawi danin hemi țum hian khuâlzin mi 160 zîngah mi 14 chauh an dam tih a ni a.
A hnu lawkah mitthi zat chu mi 92 niin an sawi bawk a.
Chhanchhuah hna thawktute chuan Bliss te nupa thingrem (trunk) chu him pialin an chhar hlauh mai a, hei
pawh hi thil maktak a ni!
Philip Paul Bliss-a thingrem chu Chicago-ah an la phei a, chutah chuan an hawng ta a. A chhungah chuan
bungraw dang bâkah, hla thu (lyrics) ziah sa diam, a thlûk erawh la siam loh hi an chhar tel a, a thupuiah pawh,
"Ka tlantu fakin ka zai ang" tiin a lo dah sa diam a. Rei vak lovah a țhianpa, a rawngbâwlna pawh chhunzawm
saktu ni zui ta bawk, James McGranahan chuan a thlûk hi a siam ta a ni. Hetih lai hian James McGranahan hi
kum 36 mi a ni.
Philip leh Lucy Bliss te nupa chuan, leiah pawh an fak nin theihloh LALPA chu Chatuana hun tâwp awm tawh
lohna hmuna fak zui zêl tûrin he khawvêl hi an chhuahsan ta a ni.
A phuahtu ngei pawhin he leia a sak ve hman tâk loh hla chu, an fapate unau naupang tê têa an kalsan tâkte leh
keini Christian zawng zawngte hnêna an thurochhiah a lo ni ta:
Ka Tlantu fakin zai rawh u,
A thisenin min lei e;
Kraws-ah ka ngaihdamna min nem,
Ka bat min tlâksak zo ve.
ISU, LALPA, MIN TANPUI RAWH
"LALPA chuan a kotu zawng zawngte chu a hnaih thin a. Tihtak zeta amah kotu zawng zawngte chu.
Amah tihtute duh chu a hlawhtlintir ang a; an au thawm a hria ang a, anni chu a chhandam ang."
(Sam 145:18,19)
He hla phuahtu hi Eliza H. Hamilton (1856-1932) a ni a, a thluk siamtu chu Ira D. Sankey (1840-
1908) a ni thung. Zo tawnga letlingtute hi Khasi Missionary pahnih, Rai Bhajur (1858-1914) leh
Siniboni (b. 1871) te an ni.
(Tun hma kha chuan Zo tawnga letlingtu hi Suakropuia ni-a hriat a ni thin a, kan KHB-a an rawn dah
hi a dik zawkah ngai ila)
Scotland-a khaw pakhata Revival Meeting (keiniin crusade kan tih ang hi) an neih tumin nula tleirawl
pakhat hi chhandamna lam panga mangang leh thlaphang em emin a lo tel ve a. Chhandam nih a
duh si, a tihngaihna hre lo chuan Pastor a pan ta a, chhandam a nih theih dan a zawt ta chawt mai
a. Pastor chuan, "Va hawng ta la, Isaia 53 kha va chhiar la, tawngtai bawk ang che; tichuan i chiang
mai ang." a lo ti ringawt mai a. Chu nula chuan, "Ka pu, lehkha ka chhiar thiam hlei nem; tawngtai
dan pawh ka thiam lo..." tiin a chhang a. A mangang lutuk chu van lam hawiin a ban a phar a, "Lalpa
Isu, min pui ang che." tiin a au chhuak ta a. Tichuan, chu nula chu Isua zuitu ringawm leh tha tak a lo
ni chho ta a. He thu hi Moody-a'n a sawi, nu pakhatin (Eliza H. Hamilton-i'n) a lo hriat chuan a rilru a
khawih em em mai a, he hla hi a phuah ta a ni.
A hla phuah chu sakhaw chanchinbu-ah tihchhuah a ni a, Sankey-a'n a lo hmuh chuan tuna kan sak
lai thluk hian a siam a phuah ta a. Chanchinbu-a a hmuhin Stebbins-a pawhin a thluk a lo siam ve
bawk a, chu a thluk siam chu Sankey-a pawh a thawn nghe nghe a ni. America Hla Bu thenkhatah
chuan a thluk pahnih hian dah dun thin a ni.
He hla ropui tak hi mi tam takin an dam phah a, sawi tur pawh tam tak a awm a; kan sawi vek seng
lo ang. Sankey-a sawi pakhat chu - Kristian tha tak In hi kristian ni lo, Pathian awm ring lo mi hian a
luah a, a In neitunu chuan inkhawmah te a sawm thin a. Pathian thu chhiar turte pawh a pe ngial thin
nain chu a In luahtupa chuan engah mah a ngai lo. Ni a liam a, chu pa chu a damlo ta a, enkawltu
pawh a neih loh avangin a In neitunu chuan a enkawl ta chawt mai a. A enkawl pah chuan Pathian
thute a chhiar sak thin a; mahse, a rilru a sak em avangin engah mah a ngai duh chuang lo. Ni khat
chu he hla hi a chhiar sak a, a thunawn 'Lalpa, min ang che,' tih a chhiar lai chuan damlo chuan,
"Chutiang a awm lo," a lo ti tham tuak mai a. In neitunu chuan, "Awm e, a awm a sin," tiin a mit ngeia
a chhiar theih turin a bu chu a pe ta a. Chu damlo chuan a han chhiar a, a chhiar nawn ta chhen mai
a. A hmelah chuan a rilru awmdan tur a lang chiang hle mai! "Krista thihna chauh chhuang turin,
Lalpa, min pui ang che." a ti nawn a ti nawn ta mai a. Tuk khat chu In neitunu hnenah chuan, "Vawiin
hian ka Inah ka haw dawn ta, ka va hlim em! Ka hlim tak zet a ni e.." a ti a. A hnu reiloteah chuan a
lawmzia chu phun sep sepa sawi chuangin thlamuang takin a thi ta riai riai a ni.
Sankey-a bawkin, "Playmouth-a rawng kan bawlnaah chuan Professor Henry Drummond-a'n min
tanpui thin a. Ringlo pa pakhat lo tel ve chu Pu Henry-a hian a vei ta tlat mai a, mel 20 dawn laia
hlaa a Inah pawh chuan a um zui ta zel a; mahse, hmasawnna a awm thei chuang ta lo va. Kan hun
tawp dawn lamah a lo leng leh ta a. Chumi huna kan inkhawmnaah chu, Sipai hmun zawkah, Inah a
ni a. He hmun a lo thlen hian kawng an lo khar tawh a. Mahse, pawnah a ding a, a chhungah chuan
Zaipawlin, 'Isu, Lalpa min tanpui rawh' tih hla an sa a. A hnuah chuan chu pa chuan, 'Kha hla mawi
tak kha Pathianin keimahah a hmang a, Berampu huangah hruai luhin ka lo awm ta a ni e,' tiin
Professor Drummond-a chu a hrilh ta a ni," tiin a sawi.
He hla chanchin hi sawi dawn chuan sawi tur dang pawh tam tak a la awm awm e, thi mai turte tan
thlamuanna hla ropui a lo ni thin a. A thunawna 'Krista thihna chauh chhuang turin...' tiha 'chhuang
turin' tih ai hian 'chhuang tlatin' ti ila a tum a la phawk chiang zawk awm e. He hla letlingtute hi Khasi
missionary kan tih angin he hla pawh hi Khasi hla bu atanga Mizo tawnga an lehlin tih a hriat theih a,
a Sap tawngah chuan 'Take me as I am' tih a ni a, hei hi a Khasi tawng atanga letling an nih avangin
Zo tawngin 'Lalpa, min tanpui rawh.
Khawngaihna Mak Mawi leh Duhawm Chu (John Newton chanchin tlem)
Naupan lai atangin misual tak a niPu John Newton-a hi kum 1725 khan Eglanad-ah a piang a. Nu fel
tak Pathian tih em em tu a nei a; mahse a nu hian Pathian thute hrilhin tawngtai sak thin mah sela
naupang sual leh chimawm tak a ni der mai. Kum 16 a tlin hmain mi hauhte, mi kutthlakte leh
anchhe lawh tlengin a ching ta. Ama sawi dan phei chuan, “ Sual kha ka hmangaih tlat a, ka kalsan
thei lo a ni” a ti hial.
Lawng Sipai lamah:
Kum 20 a tlin hma deuhin lawng mite bulakhawsak a chak tlat a. Hei hi engdang vang ni lovin hetih
hunlaia lawnga hnathawkte hi an sual em em vang a ni ber.
England Navy-ah a tang ta:
Mahse a ngaih ang ngawtin thil a lo ni hauh lo mai. Inkhuahkhirhnate kha rin aiin a lo khauh a.Vawi
tamtak bana tlanchhuah a tum a mahse a tum angin a awm thei lo.Tum khat phei chu an lawng
captain thah a tum ta tlat mai. Sawi tawh ang khan amah hi misual tak kha a ni hrim hrim tawh.
Mahse a that thei mai bik hauh lo. Lawng sipai atangin a tlan bova Africa khawthlang lam vaukamah
a pit ru chhuakdaih mai.
Bawih sumdawnna lamah a tel ve ta:
Lawng Sipai atanga a ban hnu khan Sumdawnna rothap leh tha lo tak mai mahse a hun laia
engahmah an ngaih loh Bawih sumdawnna chu 1746 khan a tan ve ta. Kha tih hunlaia Bawih-a an
lei leh hralh thin midumho dinhmun khawngaihthlakawmzia kha kan hre theuhawm e.
Pu John Newton-a pawh kha a sual chho zel a. Rawng tak leh maksak tak taka bawih a enkawl
chang lah a tam.Pathian lam a hawi ve taKum 1748 March thlaa England an panna lawnga an
hawnna lamah thlipuiin a nuai ta vak mai. Lawng chu thunun thei lovin tuipui thuk lamah Thlipuiin a
len zel a; Newtona pawh a mangang ve ta. Chutah tak mai chuan tunhma ang lo takin Bible chhiarin
a tawngtai ve hial a ni. “ Ka hlauhna zawng zawng aia nasa zawkin beiseina muanawm tak ka nei ta
zawk a ni” tiin helaia Pathian awmpuina a chan thu hi a ziak hial a ni.
Bawiha sumdawn a bansan chuang lo:
Lawnga thlipuiin a nuai vak vak hnu hian Ireland leilung chu a rap ve ta hram a. A thiltih sual zawng
zawngte chhut letin Pathian lam a hnaih chho ve ta zel. Mahse kum khat pawh a ral lo tihin bawiha
sumdawnna lam bawk chu a ti leh ta a. Mahse na takin Africa lamah a awm laiin adam lova, chuan
simna nghet neih tumin a rilru a lo siam ve ta a ni.
Lawng ama paulin a nei ve:
Hemi a zin hawn hnu hian nupui a nei a. Lawng mama pualin a nei ta bawk a. Chutah chuan
inkhawmnate siamin pastor angin amah hian rawng a bawl ta a. Mahse bawiha sumdawn chu a
hunlai khan kristiante tih loh tur a nih leh nih loh pawh a ngaihtuah chhuak mai bik lo.
Inhmuhchhuahna duhawm chu:
Hemi hnu hian ama lawng ngeiin vawi 3 zet bawih a phur khawm leh a. Mahse a vawi 3-na hnuah
chuan a chhia leh tha hriatnain bawih hmanga sumdawnna chu a tha lo a ni tih a hrilh thei ta. An
kawl bun leh khaidiatte chuan a rilru a la ta tlat mai le. Amahah inthiamlohna lian tak a pei chho
ta.Tih danglam a lo ni ve taBawih ho Khaidiat leh kawl bunin a chhia leh tha hriatna a tihbuai hnu
chuan a mihring puite chunga khawngaihna lantir turin a tawngtai ve a. A hun laia thusawi thiam leh
Pathian hman George Whitefield-a thusawi a ngaithlaa chu chuan a rilru a aia nasa zawkin a khawih
dang lam a. Chuta tang chuan Anglician Kohhranah misiter atan nemngheh a ni a. Rawngbawlna
hlawhtling tak Buckinghamshire Olney-ah leh London-ah te a nei nghe nghe ni.
Hmawr bawk ang:
Pu John Newton-a chanchin hi sawi tur a pui a tam a, a sei em em a ni. Tunah hian a pawimawh lai
nia ka ngaih chauh ka lo dah chhuak. Hun harsa tamtak tawktu leh Pathian ngaihsak tha duh miah lo
hian Pathian khawngaihna mak , mawi leh duhawm tak a lo chang ve hi a ropuina piah lamah
Pathianin a hman nasatzia hi awih har tak a ni hial a ni. A hlate- Khawngaihna mak mawi leh
duhawm, Nangma thil ropuite an sawi, Isua hming hi a va tha em leh a dangte hi belhchian a dawlin
kristiante tan kan Tharau nun chawmtu a ni reng thin a ni.
'LAWMNA TLANG'
Artist - K.Zonunmawii
Lalpa hian min va hre chiang teh lul em ! Ka nun chhungril zawng² leh ka samzai pakhat pawh
hmaih lova min hretu a ni a. Ka hun kal tawh zawng² a min hruai tawhna leh A fa ka nih avanga min
zilh hau na te ka ngaihtuah hian Lalpa chuan kei misual leh mi hnuaihnung pawh hi min lo hre renga
ka awm dan zawng² min hmu reng si. Khawvel mi ropui leh thilti thei ka hriat em² te hian tuman min
hre lova ka hmingin min ko ngai lova, ka harsatna hrilh turin ka duh leh mamawh hunah ka be thei
lo. Mahse Lei leh Vana Lalber hian min hre tlat...min hre chiang a ni...ka tan chuan a va HLU tak em!
Min hria mai nilovin Fa nihna min pe a, ka duh hun² ah ka la be thei zui mawle ! Lalpa chu fakin awm
rawh se. Chuvang chuan, 'Chauh chang awm țhin mahse Lalpa ka zui ang che' tih mai loh chuan kei
hi chau țhin, a khawngaihna vang chauhva nung dama awm ka nih avangin A hnung zui lo thei lo ka
ni bawk si a.
Lalpan ka tana kawng a ruat leh ka dinhmun min pek hi ka duh khawp lova vuina hlirin ka khat țhin.
A remruat danah hian ka van lungawilo nasa țhin tak em ! Ka duh ang ka neih theih nante, mi ngaiha
ka lan mawi ve theihnante ka duh leh mamawh tinreng Lalpa chu ka dil țhin. Fa chuan a pa hnenah
thil a dil țhin ang hian...Mahse Lalpa hian min hriat chian em avangin ka duh zawng² nei ila ka
țhatpui dawn lo tih a hriat avangin ka mamawh chauh min pe țhin alo ni a ! Lalpa min hriat rengna hi
ka tan a va hlu teh lul em ! Heng zawng² ka hmuh fiah theihna tura ka ngaihtuahna leh ka mit min tih
var sak chinah chuan Lungawina tlang thawvenga chengte nun chu Lalpa zarah ka lo tem ve
ta....Lalpa chu fakin awm rawh se.
Mi zawng² hian mahni tawkah harsatna, lungngaihna kan nei țheuhva. Chutah chuan ka tawrh hi
nasa chuang bika ngaihna ka nei fo țhin. Damchhung khawsak lungkhamna...engtin nge ka khawsak
anga enge ka ei anga enge ka in ang, ka hmalam hun atan engtin nge ka inbuatsaih anga engtin
nge nuamsa takin ka nun ve ang tihte ka ngaihtuaha. Ka tan kawng a va bo țhin tak. Ka theihna a va
tlem teh lul em engmah ka ni silo tiin ka lungngaia zan reiahte ka țap ru fo țhin...Mahse Lalpa chuan
amaha innghat lo thei lo, a chakna chauh rinchhan tur ka nih zia min hriattir a duh vang a lo ni a...ka
lungngaihna avanga Lalpa ka koh chiah chuan Lalpa țhatzia ka hmu a. "Lungngaia ka awmin Lalpan
min ngaihtuah țhin" Lalpa chu fakin awm rawh se. Ka theihna nilovin A chakna zawkin chu țahna
ruam ațang chuan "Lawmna tlangah" chuan Lalpan min lawntir si a. Lalpa chu fakin awm rawh se.
Lalpa hi ka Pathian bik hliah², țawmkai lo min thlangtu, ka tlin lohna haidera min thlangtu, chaklo leh
bawrhsawm lai ber pawha min thlahthlam ve ngailotu leh vawi tamtak ka phatsan chung pawha
khawngaihna kuta min chelh rengtu hi KA LAL LEH KA PATHIAN ni awm reng a lo ni(Pathian dang
hi awm tak² pawh nise min ngaidam zozai tawh tawp lovang le)Min hmangaihzia hi tunge hrilhfiah
thei ang le...Minung ngaihtuahna nei tuman an hrilhfiah thei lovang, tuman an thei lo, mihring finna
hian a chhui phak mawlh lo...A VA ROPUI EM ! Chuvangin ka Pathian hi a lungawina khawpa faka
chawimawi theih hi ka va duh teh lul em ! Ka Lalpa lungawina khawpa fak leh chawimawi hi ka
duhthusam ber a ni.
-PC Lalneihtluanga
KA DAM CHHAN ISUA
-PC Lalneihtluanga
He fakna hla chungchang hi engvanga lo piang nge nia enge i phuah chhan tiin kei teh lul hi min
zawt teh fova. Chhan ngaihna ka hre ngai lova chhan harsa ka ti hle țhin...Mahse ka tana Lalpa țhat
zia ka lo ngaihtuah ngai lova, "I țhatna turin i tan engkim ka ruat sak che Lalpa'n min ti a,"
hmaichhana țawngka ngeia hrilh ang maia chiang hian ka thinlungah Lalpa'n min hriattir a...Chu thu
ka hriat chuan "Lalpa, kei misual hian ka va phulo teh lul em," tiin lawmna mittui nen he hla hi ka ziak
ta a ni.
Mihringte hian ruahmanna chi hrang² neiin engtin nge ka nun ka hman anga tun aia nuam deuh
zawkin engtin nge ka khawsak zel ang tiin hma hun kan thlir țhin. Chhia leh țha hriatna min pe tu leh
engkim chunga thu neitu hriatpuina lova rem lo ruata chumi hmanga hringnun hman lo tum ve chu
hahthlak tak a ni. Kan tum ang leh beisei anga thil a kal lohvin kan nguiin kan chau leh si țhin a. Chu
nun khawngaihthlak, Lalpa tel lo nun chuan hahchawlhna a zawng ruai țhin.
He nun kawng hi keimah ngei hian ka lo zawh țhin a. Mahse Lalpan min hriattira min hmuh thiam tir
chiah chuan- A remruata innghat tur ka nih ziate, he khawvelah hian Lal Isua neitu tan engmah
lungkham tur a awm loh ziate hlauh tur a awm loh ziate min hmuh tira. Ka hriatthiam loh min hriattir
a ka hmuh thiam loh min hmuh tir avang ka lawm e Lalpa tih mai loh chu sawi tur ka nei love...
Ni e lungngaihna tur ber lawmna a min puansak tâk si ah chuan khawvelin a pek theih loh lawmna
mak tak mai ka lo nei ta si a. Khawvel hi hrehawm kan tih chhan ber chu lungngaihna leh
hrehawmna leh kan duh loh thil dang avangtein a ni. Mahse chuti chung pawha lawmna chu
khawvelin min pe thei lo...he leia kan lawmna satliah ang nilo VAN LAWMNA chu leiah hian Lalpan
Amah neitute tan a buatsaih a. Chumi changtu nih ropui zia leh nawm zia chu sawi fiah theih a nih
loh avangin ka sawi thiam dan berin VAN NUN ka tem lawk niin ka inhria. VANRAM ah chuan
lungawi lohna reng² a awm tawh dawn si lova, lawmna hlirin kan khat dawn si a.
"Lawmna mak tak ka neih hi khawvelin min pe lo,
Ka dam chhan Lal Isua min pek a ni.
Lei lawmna aia ropui Van lawmnain ka lo khat,
Aw...chutah Van nun ropui ka tem leh țhin"
Hemi chang ka ziah lai hian Lalpa thlarau chu ka hnenah a awm a. Ka rilruin ka sa a, dan rual loh
lawmna mittui chu a lo luang chhuak a(Room kawngka ka lo kalh theihnghilh palh a, ka u fapa lo luh
lai ka hre hauh lo mai a. Kapate, i țap elo min tih thawm avang chuan ka mengkawk a, chhang ta
😳

lo chuan kawngka lam ka kawh hmuha, A hrethiam a niang chu ngawi rengin min chhuahsan leh a
😳 )
Lal Isua aia duh kan neih hian ringtu nun a tibuai zo vek țhin a, chuvangin "ka duh ber che Lal Isu"
tih theih hi avan pawimawh tak em ! Lal Isua aia DAMCHHAN nei inti te hian an damchhan chu an
thih pui leh nge² țhin. Ka tlinglo chung pawha tlinga min puangtu Lal Isua hi ka dam chhan a ni a.
Beidawnna khur ațanga BEISEINA NUNG min petu, Lungngaihna ruam ațanga LAWMNA TLANG
min lawn tirtu...Lei malsawmna aia MALSAWMNA DANGLAM min petu ISUA hi ka engkima engkim
a ni si a. Lalpan malsawm rawh se. Amen.
Satute : Bawngkawn Pastor Bial Zaipawl 2014-16
"KHAWVEL HI BO MAH SE, ISUA KA NEI"
Phuahtu : C.J Bonar
Thluksiamtu : T.E Berkins
Letlingtu : Pastor Chuautera
He hla hi harhna inkhawmah leh Crusade inkhawmah sar lak tak pakhat a ni fo thin a; a phuahtu chu
Dr. Hotarius Bonar-a nupui a ni. Sap Hla Bu-a kan hmuh ang chuan, heti ang hian tan a ni. "Fade,
fade, each earthly joy, Jesus in mine....." Mahse, a phuahtunu hi chuan heti ang hi a phuah... "Pass
away, earthly joy, Jesus is mine" tiin. Zo tawnga lettu hian a tira phuahtunu tawng hman 'Bo' (pass
away) a hmang hi a dik zawk awm e. A chunga ziak hmasak khi hman lar ber chu a ni ta a ni. Rev.
E.P. Hammond-a sawi hi a ngaihnawm hle mai; chu chu heti ang hi a ni: "Dublin khua Pu J.
Denhman Smith-a'n rawng a bawl khan, a fapa kum 4 mi chauh hian sual a nihzia a inhre chiang em
em mai a, an chhung hian zai ngaina mi an ni vek hlawm a, he naupang hian zai a ngaina zual a.
Vawikhat, naupang inkhawma a haw chu an chhungin an zaiho ta a. He naupang hi a kum la tlem
hle mah se, hla tam tak chu a sa ve thei tawh a. "Khawvel hi bo mah se," tih hla hi an han sa a.
"Naupang hian a sa ve duh ta hauh lo mai a. 'Ka nu, chu hla chu sa suh u. Isua hi ka ta a la ni lo,' a ti
ta reuh va! An pa lo haw chu an hrilh a, ani chuan, 'A naupang em a, a la hre ve rih lo a nih chu,
thingpui kan in zawhah hla kan sa ho leh ang a, he hla pawh hi kan sa dawn nia,' a ti a. An han sak
leh chuan, 'Ka nu, he hla hi 'sa suh u' ka tih tawh kha, Isua hi ka ta a la ni lo va, ka sa ve ngam lo,' a
ti leh ta a. A pa chuan mak a ti hle nghe nghe a ni. "A tuk zinga tukthuan an ei dawn chuan, Willie-a
chu a lo tel ve lo va; a pa chu a pindanah a han kal chuan, naupang chu a khum bulah tihtakzeta
thingthia tawngtaiin a han hmu a. 'Ka pa, engtikah nge naupang inkhawm a awm leh dawn?' a lo ti
thuai a, A pain a awm hun tur a'n hrilh chuan, 'Thlarau Thianghlim chu keimahah a chen theihna
turin, chu inkhawmah chuan min tawngtaisak turin hrilh rawh aw. Thian Isua ka chhar ta e,' tiin a pa
chu a tir ta a ni. "Naupang inkhawm lehah chuan tui takin Willie-a chuan hla a sa thei ta a. Inkhawm
banah chuan a pa bulah kalin a pa kut chu a chelh a, 'Ka pa, tunah chuan ka sa ve thei ta e, Thian
Isua ka nei ta' a ti a ni. "He naupang hian Kristian nun tha tak a nei zui ta zel a. A hnu kum kuaah, a
hmun pangngaiah khan inkhawm ka neihpui a, naupang kha kum 13 mi a ni tawh a, a lo tel ve nghe
nghe a. A tun hma nun ka hre chiang hle nain, heti ang hian thu ka zawt a, 'Kristian i ni em?' 'Ni
ngeia inhriatna neiin ka inngai a,' tiin min chhang a. 'Anih leh eng hun khan nge Isua i neih?' ka'n tih
chuan, rang takin heti hian min chhang : 'Isua hi ka hmangaih fo niin ka hria, ka neih hun chiah chu
ka hre reng tawh lo.' He naupang hian Isua a nei tawh a, a ni leh dar a chhinchhiah lo mai a ni."
"October, 1989-ah Upa R. Zatlaia leh a team mi 54-te'n Dawrpui Kohhranah rawng an bawl lai khan
naupang te te a chawk tho va, an lam mup mup e" an tih thin tak kha.. Naupang te hi Pathian
ropuina puang chhuaktu chu an lo ni thei nasa mai a nih hmel. A letlingtu Pastor Chuautera hi
'Chhim lam Pastor Chhuahkhama' a ni (chhim lam chuan ziak se, Pastor Chhuahkhama chu 'hmar
lam Pastor Chuautera' an ti ang). 1914 favang, Presbytery Inkhawmpui, Theiriata neihah nemngheh
a ni. 1889-ah Aithur khuaah a piang a, a pa chu Rualkhuma a ni. Lehkha zir mi tak a ni a, 'All India
Sunday School Union' examah 1906 leh 1911-ah medal a hmu ve ve. Upper Primary pass a ni.
Chhim lama Tonic Sol-fa tichhuaktu a ni bawk. 1907 khan Sap Upa-in Rev. Challiana nen Sap
ramah a hruai (Sap ram kal hmasa ber an nih duh hmel riau). Lehkhabu te tak te te leh hrilhfiahna a
siam te nen lehkhabu sawm zet a ziak a ni. Chung zingah chuan, 'Kristiana Vanram Kawng zawh' hi
a lar ta ber a ni. 1960 September ni 4-ah khan a Lalpa hnenah a chawl ta.
ISUA NEIH KA DUH ZAWK TIH HLA LO CHHUAH DAN
Kum 1930 chho vel khan New York Khawpuia George Beverly-a thawhna Insurance Company chu
an sumdawnna a tlak hniam nasat avangin, thawktute hlawh tihhniam tumna thawm a rawn awm tan
a.
Tlangval kum 22 mi lek George Beverlypawh a inngaihtuah buai nasa ta hle mai;
A hlawh lak lai pawh chhungkaw han chawmna tham a nih loh laiin, chutia hlawh tihhniam a han nih
leh zel chuan a hma lam hun engtinnge ni ta ang? Nupui te neiin, chhungkua a din thei dawn em ni?
Chutia rilru hrehawm leh buai ru taka a awm lai chuan, a aw that zia leh a zai thiam zia chu hriain
New York Radio Station chuan Radio Artist ni tura zai chhinturin an rawn sawm ta hlauh mai a.
A han zai chhin chuan thiam an tiin an duhta hle a ni. Radio Artist nghet ni a, nitina a zai tih chhuah
turin Contract Sign pui an duh thu an rawn hrilh ta a; George Beverly te chhungkua pawh an hlim hle
mai.
A pa hi Pastor niin Pathian rawngbawltu chhungkua an ni a, Biak Inah Pathian fakna hla sain a zai
thin kha a ni a, Radio-ah pawh chuan Pathian fakna hla chauh sak a duh thu a han sawi chuan,
Radio lam thuneitute chuan Pathian fakna hla chu Sunday-ah chauh an tih chhuah dawn avangin a
hla tam zawk chu Hit Parade ami hla (Khawvel lam hla) a sak a ngaih dawn thu an lo hrilh ta a.
A aw a that leh a zai thiam em avang chuan, Khawvel lam hla lengzem leh hla lenglawng te a sak
chuan, khawvelah lâr chhuakin mihausa tawn taw a nih theih thuai an rin thu te an lo hrilh a. George-
pawh a rilru a buai ta map mai le. Inngaihtuah rih deuh a duh avangin hun pe rih turin a dil ta a.
George-a chu a inngaihtuah buai ta hle mai a, Khawvela a lar dan tur zia te a han ngaihtuah a,
tlangval naupang te a la ni a; nula hoin an ngaihsan dan tur te, sum rawn luh ruih ruih dan tur te a
han ngaihtuah a, lengzem lam han sak mai duhna te pawh anei ve ta rum rum a ni.
A piano chu a ti ri tan ta zeuh zeuh a, a nu chuan a ngaihtuah ta hle mai a. Pastor chhungkua an ni
a, an fapa chuan lengzem lam a larpui hluai mai chuan a tha dawn lo hle hian a hria a; a fapa duh
tak chu khawvel sualna tuipui chuan a chimpil bo daih a hlauthawng ta em em a ni.
Tichuan, Inrinni zanah chuan Rhea F.Milleran hla chhammi (Poem) a siam “Isua neih ka duh zawk,
Rohlu ber aiin, A ta nih ka duh, lei sum zawng neih aiin” tih chu a Piano a hla ziak dah naah chuan a
lo dah a. Sunday inkhawma sak tura a lo ruahman sa zir tura Sunday zinga a Piano hmaa a han thut
chuan, chu hla ziak chu a han hmu ta mai a.
A han chhiar chuan, a rilru a khawih ta em em mai a, a hla sak tum sa chu ngaihsak zui tawh loin
chu hla chu a thluk a han siam tan a, a Piano chu ahan hmet ri a, a sa nghal ta zel a. “Isua neih ka
duh zawk, Rohlu ber aiin, A ta nih ka duh, lei sum zawng neih aiin; Isua neih ka duh zawk, ram leh in
aiin, A kut thirkhen mi hruaina ka thlang zawk e”, tih zawhah chuan hla thu dang a lo thleng zel
a,“Isua neih ka duh zawk, mi te chawimawina aiin, Rinawma amah tan tlat fo ka duh zawk; Isua neih
ka duh zawk Khawvel hmingthanna aiin, A hming thianghlim tak chu chawi ka nuam zawk e,” a lo ti
thei ta a ni.
Chu hla chu a thluk a siam zo a, Biak Inah chuan thinlung leh tih tak zetin a sa ta a. A Testimony a
ropui bawk a, mite thinlung a khawih ta em em mai a, kar lo ah Khawvel a dengchhuak ta nghal a.
Chicago Radio pawhin Pathian hla chauh a sak phalin Contract an Sign pui ta tho a, Billy Graham te
nen an lo inhmelhriat ta zela, Billy Graham-a Crusade naah te a zai thin a, mite thinlung a hneh em
em thin a ni. Billy Graham Home Coming Video-ah tepawh kan lo hmuh ve thin hi.
George Beverly Shea hi kum 102 mi niin kum 2013 khan ropuina ramah a lo chawl ta a; a thih hnuah
pawh he hla zet hi chuan ropui takin mite thinlungah thu a la sawi zel a ni.
😳*LAL ISUAN MIN NGAIHSAK NGAI EM?*
_(Lungngaih ni leh lawm lai niah hian)_
KHB. No. 154
Phuahtu : F.E. Graeff (1860-1919)
Thluk siamtu : J. Linclon Hall (186-1930)
Bible Ref: 1 Peter 5:7; Sam 55:22; Sam 43:5: Mat. 6:33
He hla lungkuai tak mai, buaina leh harsat mangan nia mite thinlung chhun keh fotu hi kan hre lar
hlawm viau awm e.
A phuahtu *Franklin Ellsworth Graeff* chanchin atang hian he hla pian chhan hi a awm kan tihpui
ngei ang a, a tawrh ang tuara lungngai mangang thinten hetiang hla kan chhamchhuah ve theih loh
laia min hnema min tichak fotu hla tha tak min hnutchhiah hi a ropuiin a lawmawm takzet a ni.
Graeff hi Philadelphia-a Methodist kohhran zirtirtu lar tak a ni a, kum 1890 vel kha a vanglai a ni
awm e. Philadelphia Methodist ho zingah mi langsar leh ropui ber ni lo mahse naupangho a zirtir dan
kalhmang khunkhan tha tak chuan mite a hneh fo thin. Pathian fakna hla 200 aia tam a phuah a,
poetry te, Pathian thu lam article te a ziak nasa hle a, novel lar tak, 'The Minister's Twin' tih pawh a
ziak bawk.
*Engtiang taka hreawm nge a tawrha* hetiang hla, tunlai khawvela lar leh sak hlawh em em a lo
phuah chhuah mai le? Kum 33 a nihin nupui, Mary Laurene Mauger a nei a, 1900 US census record-
a a landanin fa an nei lo va, a nupui chanchin pawh hi hriat tur a tam lo hle niin a lang. Heti chung
hian thenkhat chuan a nupui leh a fate chu meiah an kang hlum a ni an ti a, Elliot chuan midang
tuemaw chanchin an ngaihpawlh leh sawichhawn niin a ngai thung.
Mitthi vui leh inneih nikhuaa mite thlamuanna thu hrilh thintu chuan a nuna a thiltawn avang chuan
thlamuantu a ngai ve tho mai. Graeff chu lungngaih manganna laka fihlim a ni bik lo va, 1880 khan a
farnu upa ber Ann chuan a boralsan a, 1882 khan a farnu naupang zawk Sallie chu a boral veleh a,
(a farnu zinga Emmeline chu a pian hmain a boral thung). Chutia a farnute a chan mek lai chuan a
kum zawnin a nu leh pate an boral chhunzawm a. A nu Matilda Zerbe Graeff chu 3 Sept.1886 khan
a boral a, a pa, Samuel Beard Graeff chu a kum leh 25 March 1887 chuan a boral veleh ta. A farnu
naupang ber nen chuan an awm dun ta ran mai a. Thihna nunrawng thlazar hnuaia a nun khawhar
tak a ziaawm chho dawn ta maw tih mek laiin lungngaihna leh manganna a tawmpui, a inhnemna
awmchhun a farnu naupang ber Arasma Graeff Oliver chu Feb. 14, 1901 khan a boral veleh ta a ni.
Graeff chu kum 40 mi vel a ni tawh a, a chhungten an boralsan zo ta! Chuti chung chuan,
' Aw, min ngaihsak tih ka hria,
Ka lungngaihin a tina;
Ngui chang ni leh zankhua rei hlauhawm hnuaiah,
Min ngaihsak tih ka hria',a la rawn ti chhuak thei nia mawle!
Thihna kut vawtin a chhungte zawng zawng a laksak hi a tuar na lo bik a ni lo va,
'Leia lungduh ber ka then laiin,
Lal Isuan min ngaihsak ngai em?
Tuar rual loh lungchhia, thinlai min run hi,
A hriain a ngainep ang em?' a rawn tichhuak ve lo thei lo a ni.
He hla kan sak lai hian Graeff-a nun tawmpui chungin, ‘ Ka Pathian, ka Pathian, engah nge mi
kalsan?’, (Mat.27:46) ti chungin sa thin mah ila, 'Anin a ngaihsak thin che u avangin in manganna
zawng zawng ama chungah nghat vek rawh u'. (1 Pet.5:7) tih behchhana he hla thunawn (kan tarlan
hmasak) hian rinna kawnga a ngelnghehzia a nemnghet a, a rin Isua a van hrechiang em! A hunlaia
'sunshine minister' ti hiala an koh chu a phu hle a lo a ni. Pathianin Petera hnena, ‘Nimahsela i rin a
bo loh nan ka tawngtaisak che a ni; i hawi kir leh hunah nangin i unaute tinghet ang che’, (Luka
22:32) a lo tih ang khan Graeff pawh hian tunthlengin ringtute nun khalh ngiltu leh rintlak Pathian kan
nei a ni tih hi he hla hmang hian min hriat nawntir fova. ‘ I rit phurh chu LALPA chungah nghat la,
tichuan anin a tichak ang che; Mi fel chu engtikah mah tihnghin a phal lo vang,’ (Sam 55:22) Graeff-
an he hla a phuah laia zawhna a siam, a hla chang tina a dah, ‘Aw ka nunna, engah nge i kun reng?
Engah nge ka chhungah hian i buai ni?,’ (Sam 43:5) tih hi a hla thunawn hian a rawn lehthaltir a, a
rawn chhang fithla leh vek a ni. ‘A ram leh a felna chu zawng hmasa zawk rawh u, tichuan chung
zawng zawng chu a pek belhchhah dawn che u nia,’ (Mat.6:33).
He hla thluk siamtu Joseph Lincoln Hall (186-1930) hian khatih hunlaia ‘sentimental ballads’ an tih
zulzuiin a siam a, phur taka sak chi a ni lo va, a chang-ah lungkuai zawnga sak theih turin solfa-a a
octave hniam lam a dah a, loh theih lohva tlema invawrh hlek chu awm bawk mah se, hei hian he hla
thuin a tum a phawkchhuak tha hle a ni an ti a, chutih rual chuan a thunawn hi he hla thluk mawina
belhchhahtu leh a chang kan sak laia ngaihtuahna ril tak kan hman lai (a mood-a kan chen lai), lung
kuai taka zawhnain min chenchilh laia min chawikang lehtu, a thu mil tak, a changa zawhna chhanna
kan dawn min hrilhfiahtu, Pathian hlutzia amah ring chunga puanchhuahna a nih anga a tlema a
octave sang lam a rawn hmang chho leh hian Hall-a music thiamzia a tilang chiang em em a ni an ti
bawk.
Mizo tawnga a hla thu zawng zawng chu tarlang lo mai ila, Mizo tawnga letlingtu, Rev. P.D. Sena
(1901-1974)-an a lehlin thiamzia kan hriat theihnan a saptawng hi dah zawk ila a tha ang e.
Does Jesus Care?
1.Does Jesus care when my heart is pained
Too deeply for mirth or song,
As the burdens press, and the cares distress
And the way grows weary and long?
Refrain :
Oh yes, He cares, I know He cares,
His heart is touched with my grief;
When the days are weary, the long nights dreary,
I know my Savior cares.
2. Does Jesus care when my way is dark
With a nameless dread and fear?
As the daylight fades into deep night shades,
Does He care enough to be near?
3. Does Jesus care when I’ve tried and failed
To resist some temptation strong;
When for my deep grief there is no relief,
Though my tears flow all the night long?
4. Does Jesus care when I’ve said “goodbye”
To the dearest on earth to me,
And my sad heart aches till it nearly breaks,
Is it aught to Him? Does He see?
*Fak Hla Lamtluang*
_16.7.2017 Pathianni pualin_
*Hlau suh ka awmpui che*
KHB - 435
He fak hla, thlamuanna hla ropui tak mai phuahtu hi Eliza Edmunds Hewitt a ni a, June ni 28, 1851
khan Philladelphia ah a piang a, zirtirtu hna a thawh laiin a hnungzang ruh ah harsatna tawkin a
zeng titih hial a, heti chung hian English Literature lamte zirin Hla phuah leh thuziah lam a luchilh
thung a ni.
A hriselna tlemin hma a sawn deuh hnu in Philadelphia a Calvin Presbyterian Kohhran ah Sunday
School lam hotu hna thawk chungin Pathian fakna hla tam tak a phuah a, chung Zingah chuan
*'Fear not i am with thee'* tih hla hian a nunkawng a pho chhuak chiang hle a, ringtu nunah harsatna
awm mah se _'Lalpan min awmpui reng a ni'_ tiin Pathian fak a bang chuang lo a ni.
A hriselna in hniam lam pan zelin Kum 1920 khan Pathian hnenah a chawl ta a ni.
He hla Mizo țawnga lehlin hmasak kha Pu Pasena lehlin a ni a, Hla Ennawn hmasak lamah khan
Pastor Liangkhaia'n Mizo hla thu kalhmang a siam rem in pawm zawk ah a țang ta a, Kristian Hla Bu
ah pawh hei zawk hi dah a ni ta a ni.
~~~~~~~
He hla tluk a Sap hla ațanga Mizo hla lehlin nalh, mawi leh sak nuam hi Kristian Hla bu ah hian a
awmlo hial awm asin.
Chang 3-na chauh pawh hi ~
Step unseen before me,
Hidden dangers near;
Nearer still my Saviour,
Whisp'ring 'Be of cheer'
Joys, like birds of Springtime,
To my heart have flown;
Singing all so sweetly,
'He will not leave me alone'
_Hmatiang hmuh lâwk loh kawng,_
_Hlauhawm a hnai thei,_
_A hnai zawk _Chhandamtu'n;_
_'Thlamuang rawh,' min ti._
_Khua țhal sirva tê ang,_
_Lunglai ka lawm ta,_
_Hlimin ka zai zel ang,_
_'Min kalsan lo vang,' tiin._
~~~~~~~
He hla a Solfa chhinchhiahna awmte sawifiah ila.
*DC*
~ _Da Capo_ tihna a ni a, DC chhinchhiahna awmna atang hian a bulah let leh tur tihna a ni. Hla thu
hran khan Solfa ngai a ring dawn tihna a ni ber e.
*$*
~ Dollar Sign ni awm tak, a thunawn tlar tir a awm hi _Dal Segno_ chhinchhiahna a ni a, DS tih awm
hun a let lehna hmun tur sawina a ni.
*D.S.*
~ _Dal Segno_ tihna a ni a, a chung a sawi ang khian Dollar Sign ang deuhah khan let leh tur a tihna
a ni.
~~~~~~~
*Rev Liangkhaia*
Kum 1884 khan Saihum khuaah a piang a, a piantirh a a hming chu Hrangchina a ni a, a piantirh a
an inthawina Arte lu chu liangah an dah a, hei vang hian Liangkhaia an ti zui ta daih a ni.
Pathian thu a awih avangin an Lal in a dar a tihnat sak chu a piansual pui a, khua a a awm ve phallo
in Zokhawsang ah an pem a, Kum 1910-1912 chhungin Tirhkoh hna a zir a, Cherra ah Pathian thu
zir leh in hetih lai hian Tonic Solfa a zir bawk a, Junior, Elementary leh Intermidiate Certificate nei
hmasa ber a ni.
Kum 1921 ah Pastor atan nemngheh a ni a, A pension hnu in ATC ah kum 12 lai a thawk zui a ni.
Lehkhabu tam tak a ziak a, Bible bu mal a lehlin te, Mizo Chanchin a ziahte kha rotling lehlhabu an
ni reng tawh ang.
June ni 27, 1979 khan Pathian hnenah a chawl ta a, Mission Veng Thlanmual ah ropui taka thlah
liam a ni.
A kut hnu hla 30 lai mai Kristian Hla Bu ah hian dah a ni a, chungte chu KHB No ~
30, 34, 44, 69, 151, 179,
206, 209, 210, 240, 262, 270, 286, 315, 316, 391, 395, 435, 442, 443, 452, 461, 466, 549, 562, 581
~
_Tekawka_
_Music Home_
KAN KOVAH LALPAN A NGHAT TA
He hla phuahtu hi Pu F. Vanlalchhuanga a ni a, a thu leh a thluk hi ama kutchhuak ve ve a ni. Kan
KHB-a Mizo irawm chhuak hla tlemte zinga hla ropui tak mai a ni a, a hla hi a ril a; a ropui hle a ni.
Pu F. Vanlalchhuanga hi kum 1950 March ni 8 khan N. Vanlaiphai leilet-ah a piang a, a pa chu
Vaitawna niin a nu chu Dartluangi a ni. Hla a phuah tam lova, amaherawh chu a hla phuah chhun 10
zinga a tam zawk erawh mite duh leh sak hlawh tak an ni hlawm.
He hla ropui tak hi rawng a bawlna kawng hrang hrang atanga a thinlunga in-up tawh a puan chhuahna hla a
ni. Kum 1990 khan Khatla Kohhranin Ramthar Zaipawl an din a, chung Zaipawl-a tel, ti tha duh vakte lo pawh
an lo awm a niang; chutiang a hmuh chuan a rilru a tina thin hle a ni. Non-Mizo rawngbawlna kan tih mai thin,
tuna Masihi Sangati kan tih takah te hian a tui thei hle thin a. Convention (Inkhawmpui)-ah te a theih ang
angin a tel ve thin a ni.
Chutianga Vaiho zinga phak ang tawka rawng a han bawl thin chu a vei thei hle mai a, an tam si. Thahnemngai
viau thin bawk mah se, anmahni chhanchhuak turin an tawng pawh a thiam si lo hi hrehawm a ti thei em em a.
Tum khat an inkhawmpui zo chu a rilruah Vaiho a vei na chu a na em em mai a, a mitthlaah an cham zui reng
a. A rilruin Vai tawng thiam tak tak leh mi thiam zawk, fing leh hausa zawkte an awm laia chung (Vaiho)
thlarau boral turte chhan chhuak tura rawngbawl hna, an tawng pawh thiam lo leh tling lo inti chung chung
pawha Pathianin a kova a nghat tlat mai a ngaihtuah chuan a ropui a ti ta em em mai a. Fak phu hliah hliahin a
inhre chhuak thar a, he hla ropui tak hi a lo phuah chhuak ta a ni. Chang 1na atang chang 3na thleng hian
Pathianin khawngaih rawngbawl hna mifing lo leh thiamna nei lote ni mah ila, min pe a; kan tlinglo chung
chung pawha chanvo ropui tak min pek avanga a ropuizia te a puang chhuak a. Chang 4naah chuan chutiang
taka rawngbawlna thawktute chanvo ropui turzia a puang chhuak leh a ni.
*****
1. Lal Imanuela ram zauh tur leh,
A hming tana do ve tur hian;
Mi fing leh remhriaten an daih zo lo,
Kan kovah Lalpan a nghat ta.
** Aw Lalpa, ropuina te, chawimawina te,
Lalna te, thuneihna te, rorelna te;
Amen! Amen! I ta a ni si a,
Haleluia! Amen.
2. Diabola leh a khawvel chawh buaia,
Baal hmaa thingthi thinte;
An nunna kraws thu inthup hriattir hi,
Kan kovah Lalpan a nghat ta.
3. Kan tlin loh leh fel lohna haidera,
Khawngaih rawngbawla min thlangtu;
Chatuan thlenga fak leh chawimawi zel hi,
Kan kovah Lalpan a nghat ta.
4. Saltang chhuah dar vawtute khum turin,
Nunna lallukhum chu an dah;
Mi thianghlimte chawimawina lawmman chu,
Kan chanah Lalpan a dah ta.
KHAWVÊL SUM TINRÊNG LEH LUNGHLU
He hla hi J. Hughes Landore (1872-1914) thluk phuah 'CALON LÂN' atanga a thu phuah a ni a.
Welsh-ho chuan he hla thluk hmang hian an hnam hla pakhat an nei nghe nghe a ni. Hla thluk mawi
em em mai a ni a, Zo trawnga letlingtute hi Miss K. Hughes (1889-1963) [Mizote'n Pi Zaii kan tih] leh
Pu Lalhlira (1900-1949) te an ni. Kan sawi tak angin a hla thluk hi khawvelah a lar hle.
He hla thuin a uar ber chu 'Rilru Thianghlim' tih a ni. Kan Kristian Hla Bu-a Naupang hla huang chhunga
a awm hi inhmeh riauna pawh a nei. Amaherawhchu, a hla thu han en hian naupang chauh lo; kohhran
inkhawmah pawh sak fo tlak khawpa hla thra a ni awm e.
Sum leh pai te hi chu lo awm chawp, ral leh mai thrin a ni a; rilru thianghlim erawh chu a ral ve ngai lova, ro a
tlingin a hlun ber a ni tih a sawi uar hle a. Chu chu Pathianin a neihtir theih avangin pe turin a dil a ni.
1. Khawvel sum tinreng leh lunghlu,
Ka dil lo, nawmsakna nen;
Rilru mawi leh thianghlimna chu,
Ka dil zawk, chung zawng ai chuan.
** Lawmnaa khat rilru thianghlim,
A mawi tuktinpar aiin;
Fak zai vawr, rilru thianghlim chuan,
A ning lo, tlaini lenin.
2. Khawvel ropuina ka dil chuan,
Sirva ang a thlawk bo thin;
Rilru tha, thianghlim hlu tak chuan,
Kumtluang chenin min hnem thei.
3. Ka dilna hi chhun leh zanin,
Aw chho la, fak hla angin;
Aw Pathian, Chhandamtu zarah,
Min pe rawh, rilru thianghlim.
KRISTA THISEN HLU TAK CHHUAK CHU
(KHB NO. 57)
"In thlahtute pek chhawn, in awm dan engkhaw ni lawilo lak ata chu, thil chhe thei, tangka leh
rangkachaka tlan in ni lo va, beram no hmelhem lo leh bawlhhlawh kai lo thisen anga Krista thisen
hlu chuan tlan in ni zawk tih in hre si a;" (I Pet. 1:18,19)
He hla phuahtu hi McLeod Wylie a ni a, a thluk siamtu hi Geo. C. Stebbins a ni thung. Sacred Songs and Solos
hla bu no. 138 ami Rev. P.D. Sena'n a lehlin a ni. A Bible chang rem chu 1 Pet. 1:19, 'Krista thisen hlu chuan
tlan in ni' tih a ni.
He hla chanchin hi chhui zui tur a tam lo hle a, Zo tawnga lehlin a nihna hi a rei tawh hle a ni. Harhna tum 3-
na (1919-1923) thlen laia thupui ber chu "Lal Isua tuarna" tih a ni a. Isua tuarna lam hla, 'Thisen hlu, thisen
hlu' tihte an sa nasa hle nghe nghe a ni. Khatih hun lai khan Kraws chawi san an tuipui hle a, chumi rilru pu
chunga Rev. P.D. Sena pawh hian letling a ni. Pathian Thlarauvin hmang se, tia tawngtaia a hlan ang ngeiin he
hla hi harhna hian a hmang nghal hle a, darh pawh a darh chak hle a ni. Harhna thu ken nen a inhmeh bawka
an tuipuiin an lampui mup mup mai a ni.
Eng vang teh reng nge mawni, he hla hi Kristian Hla Bu-ah hian seng luh a ni har hle a, seng luh a nih tak hnu
pawhin Good Friday dawnah te leh Lalpa zanriah sakramen-ah te leh hun dangah pawh kan tuipui chhunzawm
ta zel a ni.
Kristian hla bu-a sengluh a nih hian a letlingtu lehlin ang lo deuhvin chang 3-na thu hi tihdanglam a ni a, tuna
kan hla bu-a a awm dan hi a sap hla pawh a phawk chhuak zawk nghe nghe a ni.
1. Krista thisen hlu tak chhuak chu,
Ka tân a hlu a ni;
Hlauhna leh rinhlelhna ata,
Ka thlarau a châwl ta.
** Aw, thisen lui mak tak a luang,
Chhandamtu atang chuan;
Vân thlen thlenga ka hla tûr chu -
Aw thisen, thisen hlu.
2. "An sualna leh âtnate chu,
Ka hre reng tawh lo vang;
An tân ka Fapa a thi si,"
Lal Pathianin a ti.
3. Ka sual ka hriat chhuah fote hian,
Min tithlaphâng lo vang;
Chu thisen hlu chuan a tlêng fai,
A kai dum zawngte nên.
4. He ka taksa chak lo tak hian,
Natnate tâwk mah se,
Chu thisen hlua ka chawlh chuan,
Thlamuangin ka thi ang.
LALPA TAWTAWRAWT A RIK HUNIN
He hla phuahtu hi J.M. Black a ni a. Sunday Sikul superintendent hna thawkin hming lamtu ber a ni.
Vawi khat chu hmeichhe kum 14 mi, zungawl vei fa, inchei tawp tak hi Bessie hi khwlaiah a tawk a,
J.M Black chuan Sunday School kai turin a sawm a, Bessie chuan Sunday School chu kai ve in a kal
thain a ngai pawimawh em em a, James Black chuan hming a lam apiangin, an chang vawn sawiin
an chhawn zel thin. Bessie chu naupang khawngaih thlak tak a ni a, an chhungkua inrelbawlna felloh
vangin a Pa chuan zu a heh em em a, James Black-a chuan a khawngaih em em a, Sunday School leh naupang
inkhawmah tel ve turin a sawm a, a tel ve ta a ni. Bessie pawh hian nuam a tiin a hlim thei em em a ni.
Hun engemaw chen a liam hnu chuan Sunday School a James Black-an hming a lam chuan Bessie awm ri hriat
tur a awm ta hauh lo mai a, an hawi kual ngial pawhin Bessie hmel reng hmuh tur a awm bawk silo, Bessie
Sunday School a kal tirh a tanga a vawikhat kal lohna a ni a, chhan tha tawk a awm loh chuan a kal loh ngawt
chu a ring lova, tichuan Beram No Nunna hming ziak lam huna awm loh pawi turzia a sawi a, a tawngtai zui a,
“Aw Pathian khita ka hming an lam hunah chhang tur awm thei ila ka ti e” tiin. Tichuan chutiang lam hla thlan
zui a duh hle a, mahse a hmu zo lo va. Sunday sikul ban veleh chuan rilru nuam zan lo chung chuan Bessie te
In lam pan chuan a kal ta a. Bessie te In ava thlen chuan Bessie hmeichhe naupang khawngaih thlak tak
Sunday sikul thulh duh ngai reng reng lo, hming a lam apiang a ring tak a “AWM” ti lauh thin chu Natna
khumah thlan tui bual zawr hnapin a va hmu chu a khawngaih em em a. Bessie chuan Pneumonia rang ber chi
hi a lo vei lo niin, Sunday sikul kal chi zia zang a lo ni hauh lo mai a.
Tichuan James Black chuan tawngtaina hunte a hman hnu chuan a hawsan ta a, kawng a kal lai chuan a rilru-
ah ngaihtuahna dang reng reng a leng thei lo, thil tam tak a ngaihtuah a, nakinah Van-ah hming an la lam hun
tur te a ngaihtuah kai zel a, chuta tel ve lo turte dinhmun rapthlak tur zia leh khawngaih thlak tur zia a
ngaihtuah chuan a rilru a khawih em em a. Beram no Nunna Bu-a hming ziak ve tur chuan Lalpa tan hnathawh
a tulzia te a ngaihtuah kai ta zel a, chutiang lam hla tur chu a ngaihtuah ta a. A thinlungah chuan “Engati nge
nangman i phuah mai loh” tih hi a lo lang a, mahse phuah ngaihna a hre si lo va. In a thlen chuan a nupui
chuan engin nge i rilru tibuaia tihrehawm tih a lo zawt nghal a, chu veleh thu danga chhang ta lo chuan a chang
khatna hi a rilruah a lo lang ta nghal a, minute 15 chungin a chang hnihna hi a han ziak belh leh a, tichuan
Phaiphuleng a han tum a, tuna a thluk awmsa ang chiah chiah hian a tum ta a. Chuvangin J.M. Black-a hian “A
thluk leh a thu hi ka tidanglam ngam tawh lo” a ti hial a ni.
Lalpa tawtawrawt a rik hunin hunbi a awm tawh lo’ng,
Kumkhuain chiang takin khua a var tawh ang;
Lui ralah khian leia mi chhandamte an awm khawm hunin,
Khita hming an lam hunin ka awm phawt ang.
AW ISU KEI MI KAL PEL SUH
He hla hi nula mitdel, Fanny J. Crosby-in kum 1868-a a phuah a ni a, amah hi 1820 - 1915 laia mi
kha a ni. A mit lo del dan chu nausen te, chawlhkar kuk mi chauh a nih laiin (May 1820-ah khan) a
hritlang a. Newyork-a Putnam biala thingthlang doctor pakhatin hre uk lovin antam rawt sawmin a
mit chu a tuamsak a, chu chu a del phah ta a ni. Kum 5 a nihin a thenawm lalnaten pawisa
thawhlawm a, Newyork doctor thiam tak Dr. Valentine Mott-a hnenah an entir a, ngun taka a lo en
hnuin, “Engtia tih theih mah a ni tawh lo,” a ti a. Amah a en vang vang a, “Naupang mitdel khawngaihthlak tak
te” a ti ta a, chu tawngkam chu Crosby chuan a hre reng a, mi dang reng pawhin mitdel khawngaihthlak nia an
ngaih a ni vek mai. Mahse a ni chuan chutiangin a inngai lo, a mitdel chu malsawmnaah a ngai zawk, mahnia
khawhar taka a awmin hla a phuah tha thei zawkin a inhria. Duh thlang thei pawh ni ta se mitdel reng a thlang
zawk, a thih hunah a hmuh hmasak ber chu a chhandamtu hmel a nih dawn avangin.
Mizotawnga letlingtu hi Siniboni a ni a, Khasi tawnga mi a lehlin a ni.
SUA KRAWS MAK TAK CHUNGAH KHAN
He hla hi Isaac Watts-a phuah a ni a. London -a a chen hmain kum 1683 lai khan Southamton-ah a
cheng a. Amah hi Puritan pawl, rual rem lo hi an tih zinga mi a ni a, rual a rem lohna avang chuan
Church of England hovin lung inah thla ruk an tan tir nghe nghe a, chumi hnuin a chhungte kalsnin
London-ah a cheng ta a ni.
Puritan-ho hian ni serh an nei ngai lo va. Krismas emaw Good Friday emaw an serh ve ngai lo. He
hla pawh hi Good Friday atana phuah a ni lo va, Lalpa zanriah atana phuah a ni zawk. Galatia 6 : 14 “Lalpa
Isua Kraws azarah khawvel hi ka tan khenbehin a awm” tih kha a chang nghah chhan a ni. Miin tha an ti em
em a, Mathew Arnold-a pawhin “Kan tawnga hla tha ber a ni” a ti hial a ni. “Engkim mai hi ka ta ni se” tih lai
tak hi Bernerd Mammenga pawhin “Khawvel siamtu khenbeha thia chu a laipuia hmangin Watts-a hian
khawvel leh a chhunga thil awm hi a thlir a ni” a lo ti a ni.
Ni khat chu May 1944 tlaiah Indopui II nain a vawr tawp a thlen lai khan Colorado-a Grang Canyon-ah
tlangvalho an thukhawm a, ni tlak sarah kawl a lo eng a, sakhi niin a vel tlang chu a kap sen ruai mai a, romei
chungah tlangchhipte a lo lang a, an thlir lai tak chuan nizung eng chu inkawkalhin kawl bulah chuan a lo lang
ta a, a hnuai lama chhum awmte chu a rawn en a, chu ni zung eng kawkalh kraws chu thukhawmho chuan an
thlir a, Isua kraws mak tak chungah khan” tih hla hi an han sa chhuak ta hlawm a ni. Chutiang ngei chu a
phuahtu hian mi rilru ni thin se a tih chu a ni reng mai. Chumi tlaia Grand Canyon tlai tla eng chu hmu ve se,
Watts-a hian eng hla tak han phuah eng maw? Mahse he hla khum zo tur hi chu phuah chhuah a har hle mai
thei a ni.
Tunlai Radio-a theh darh tur hian thlanah a tang lo va. British-in an thlang hek lo, Australia leh America-in an
thlang hek lo. Canada chauhvin an thlang mai a; thlanah a tang lo na a, he Watts-a hla ropui ber mai hi thlana
tel leh tel lovah a in nghat lo va, Kristian rin danah a innghatin hmun nghet tak a luah tho a ni an ti.
THIANGHLIM, THIANGHLIM, THIANGHLIM !

Tin, Thilnung pali chu thla paruk theuh nei, an vel leh an chhunga mita khat an ni. Tin, “Lalpa
Pathian, Engkimtitheia, Awm tawha leh awm meka leh lo awm tura chu, A thianghlim e, a thianghlim
e, a thianghlim e, tiin chhun leh zan an chawl ngai lo (Thupuan 4:8).
He hla phuahtu Bishop Reginald Heber hi England rama Thingtlang hmun Cheshire-ah April ni 6,
1783 khan mi tha leh lehkhathiam tak chhungkua atanga lo piang a ni. Kum 17 a nihin Oxford
University-ah lutin, chuta tang chuan thiamna tha tak nen a lo chhuak a. Anglican Kohhran
rawngbawltu atan nemngheh a ni a; England khawthlang lam Shorpshire biala Hodnet khua, khaw
lar lo takah kum 16 chhung rawng a bawl a. Rawngbâwltu thianghlim leh zahawm tak nia hriat lar a
ni. Thu ziaktu ropui a ni a; magazine tam takah a poetry te, essay leh hla phuahte a chuang bawk.
He hla hi Trinity Sunday an tih mai, Easter aaanga a hnu lam chawlhni vawi riatna, Pathiana minung
pathum (Trinity) chungchang sawi uarna chawlhni atan bika phuah a ni.
St. Asaple Kohhrana an hotu Dean chu Bishop R. Heber-a puzawn a ni a, a ni chuan 1819 Trinity
Sunday-ah Wrexham khuaah thu a hril dawn avangin chuta hla sak tur chu a hma inrinniah chuan
Heber-a hnenah phuahsak turin a ngen a, he hla hi a phuah ta a ni. Bible-ah Trinity tih tawngkam
awm lo mahse Thupuan 4:8-11 thu tlawhchhanina phuah a.
A thluk hming atan Nicea an vuah chhan chu kum A.D. 325 Nicea inkhawmpui khan Trinity thurin an
phuah chu enfelin, Kristiante rinna innghahna atan thurin pawimawha puan a nih tak vang a ni.
Heber-a chu a awmna hmun kilkhawr mahse a ngaihtuahna ram erawh a zau va, khawvel map thlirin
a kawk kual dan dan a, India ram chuan a mit a la a, a thlir vang vang a, chuta kal tur chuan a rilru a
siam fel a. Kum 1823-ah India ramah lo kalin Kolkatta (Calcutta) bishop a rawn ni a; Ceylon (T<na
Srilanka) leh Australia bishop hna athawk tel nghal bawk. India ram a lo kal hma chiah kumah hian
chanchin tha puan darhna hla aha tak “Grinland vur ram atang te, India tiauphovah pawh,” tih hla hi
a phuah nghe nghe. Indian ram rawngbawlna khirh tak, boruak hnawng, lum leh uap churh mai
chuan a hriselna a khawih chhia a. Chawlhni tuk khat chu tual charah thu a sawi a, India mipui tam
tak tlim hmur mai hmaah chuan chi inthliarna that lohzia uar takin a sawi a. A nisa tuarlo chu a tlu a,
a hnu rei loteah a nunna chuan a tlin ta lo va; India ramah kum thum chauh rawngbawlin kum 1826-
ah a thi ta a ni.
1.Thianghlim, Thianghlim, Thianghlim ! Engkimtithei Pathian !
Tuk tin zing tianah pawh zaiin kan fak a che;
Thianghlim, Thianghlim, Thianghlim ! Zahngaithei leh Rinawm !
Pumkhat Pathian - Pa, Fa, Thlarau Thianghlim.
2.Thianghlim, Thianghlim, Thianghlim ! Mi thianghlim zawng zawngten,
I lalthutphah hmaah lallukhum hlu an dah;
Cherub-ho zawng zawngte i ke bulah kunin;
Seraph-ho nen Chatuan Lal an fak thin.
3.Thianghlim, Thianghlim, Thianghlim ! Thimin a hliah che a,
Mi sualin i ropuina hmu thei lo mah se;
Nangmah chauh i thianghlim, thianghlim dang an awm lo,
Hmangaihna fim famkim Pathian i ni.
4.Thianghlim, Thianghlim, Thianghlim ! Engkimtithei Pathian !
Lei leh van leh tuipuiin i hming an fak ang;
Thianghlim, Thianghlim, Thianghlim! Zahngaithei leh Rinawm !
Pumkhat Pathian - Pa, Fa, Thlarau Thianghlim.
IT IS WELL (A PAWI LO)
A pawi lo (It is well) tih hla hi Mizo kristian ten sap hla atanga kan lehlin Pathian fakna hla (Hymn)
kan neih ho zingah chuan a tha ber te zinga mi leh thluk mawi berte zing ami a ni awm e. Horatio
Spafford a phuah ani a. A thluk (music remtu) hi Philip Bliss-a a ni.
Horatio Spafford-a hi Pu Horatio Gates Spafford-a leh Pi Elizabeth Clark Hewitt Spafford-i te inkarah
ni 5 September 1861 khan Chicago ah alo piang a. Nupui atan Anna Larsen, Stavanger Norway lam
mi neiin fa pawh panga lai an nei a, chungte chu Annie Spafford, Maggie Spafford, Bessie Spafford,
Tanetta Spafford and Horatio Jr te an ni a. Chhungkaw pangngai tak leh khawsa thei tak niin
Chicago ah an khawsa a. Amah hi Lawyer lar tak niin Chicago a law Firm changtlung tak leh lar taka
chanvo pawimawh tak chelhtu te zinga mi ani. A lar pawh alar hle. An nupa hian an hunlaia thuhriltu
lar tak D.L Moody a thlawptu leh tawiawmtu tangkai an ni bawk.
Kum1870 ah an fapa neih chhun Horatio Jr. chu vanduaithlak takin Pneumonia natna avangin kum 4
mi lek niin a boral a. Spafford ate chhungkua hian an tuar nasa hle a. Kan tarlan tawh angin
Spafford-a te hi chhungkaw khawsa thei tak leh hausa tak an ni a. An pawisa tam tak chu Real
Estate lamah peipun tumin an dah ve a. Kum1871 ah chuan vanduaithlak tak maiin kangmei
rapthlak tak mai ‘The Great Fire of Chicago” an tih chuan an sum peipunna in te chu a kangfai ta pak
mai a. Nikhat thil thu hlekah a sum tam tak an chan a. He kangmei chhuakah hian mi 250 lai thiin in
mi 90,000 zetin an in leh lo an chan a ni. Sum leh pai tam tak chan mahse an theih ang ang sawm
khawmin miharsa leh tanpui ngaite tanpui erawh an chhunzawm zel thung.
A hnu kum hnih 1873 ah chuan Chhungkhatnu ber Pi Anna Spafford chu a hriselna a that meuh loh
avangin leh an lusunna leh Kangmei rapthlak tak an tawrhna lak ata hawiharh a zin khaw thawng
turin Europe lam pan an rel a. Zin khaw thawn piah lamah D.L Moody leh Ira Sankey-a te
rawngbawlna tawiawm pah an duh bawk a. Tichuan an zin chhuah hun alo thlenga, vanduai thlak
takin Pu Horatio Spafford a chu a sumdawnna thil pawimawh avangin a zinchhuak ve hman ta lo a.
A nupui fanau te tih beidawn a duh loh avangin a tel lova kal a, remchang hmasa bera zawm ve turin
an in tia. Tichuan French Lawnglian Ville du Havre chuan Pu Horatio Spafford a nupui leh a fate pali
chu Europe panin an chhuak ta a ni.
Ni 22 November 1873 a ni a, vanduaithla tak maiin an chuanna lawnglian Ville du Havre leh thir
phurtu lawnglian chu an insu ta hlauh mai a. He vanduaina ah hian mi 226 zet boralin Pu Spafford a
fate 4 pawh chu a boral zingah an tel ve a. Anna Spafford-i erawh chhanchhuah zingah a tel hlauh
thung. Pi Anna Spafford-i chuan England a thlenin Pu Horatio Spaford a hnenah an vanduaina an
tawh thu leh amah chauh a him thu a zuk hrilh a. Pu Horatio Spafford-a chu a tliak hnawp ani ber e.
Arang thei ang bera insiam in England a pan ve nghal a. Vanduaina an tawh hnu a lo piang an fanu
Bertha Spafford Vester -i sawi dan in Pu Horatio Spafford-a hian a fate a channa hmun tuipui a
paltlang lai, England pana a kal laiin he hla ‘It is well with my Soul” tih hla hi a phuah ta ani.
When peace, like a river, attendeth my way,
When sorrows like sea billows roll;
Whatever my lot, Thou hast taught me to say,
It is well, it is well with my soul.
It is well (it is well),
with my soul (with my soul),
It is well, it is well with my soul.
A hla thluk hmingah hian a fa pali a channa lawng hming Ville du Havre phuah ani.
He hla hi 1876 ah Pu Phillip Bliss an sak theih turin a puah zo a. He hla mipui hma a sak hmasa
berna chu Chicagoa Farewell Hall an tih a Pu D.L. Moody a ho a Kohhran rawngbawltute
intawhkhawmna hmunah ni 24, 1876 khan sak ani.
A sap hla ah hian a tirah chang li thleng a awm a. A hnu ah chang 5na hi belh leh ani a. Mizo hla
lehlinah hian chang thum chauh dah a ni a. Engvang tak ni maw?
KAN PATHIAN KULHPUI NGHET A NI
Kan Pathian kulhpui nghet a ni,
Himna hmunpui, chhe thei lo;
Sualna tuilian fawn vel mah se,
A nghing lo vang, kan himna.
Setana ral lian chuan,
Fing tak leh thiam takin,
Vervekna ralthuam nen,
Min tihchhiat a tum reng;
Leian hneh thei an awm lo.
He hla phuahtu Martin Luther-a hi kum 1483 November 10-ah Eisleben-ah a lo pianga a, michhe fa,
rethei tak a ni. A pa chu mi chhia, kuta hnathawk thil laichhuak mi a ni a, puithiam lam chu mi
thatchhia tiin a hmusit a, a fapa Martin Luther-a chu dan hre mi nih tir a tum a ni. Luther-a hi a rethei
thin hle a, chaw kaw puar pawh ei lovin, ni tin vuak leh hauh a tuar a. Chaw hmuh nan kawttherah te
a zai thin. Vanneih thlak takin mi lian nu Frau Cottain-in a lo khawngaih a, a inah a awmpui ta a.
Eisenach atangin Erfurt-ah University-ah a kal a. Kum 1503-ah B.A a passed a, 1505-ah M.A a
passed leh a, a pa duh dan angin Dan hre mi ropui tak a ni thei tawh dawn a ni.
Mahse chung chhung zawng chuan sual inhriatnain a rilru a tibuai a, Pathian thinurna chu a chungah
rit hle in a hre thin a. Tichuan a rilru hah tuar lovin 1505 July 17-ah kum 22 a nihin, Erfurt khuaa
Augustinan Convent-ah a lut a, a chhungte, a thiante leh khawvela hlawhtlin a beiseina zawng
zawng chu a kalsan ta a ni. Convent-ah chuan chhandamna kawng hmuh tumin a bei nasa hle a,
Theology bute a chhiar a, chawte a ngei a, a intihrehawm a, mahse muanna a hmu lo. Chumi hnuah
chuan Bible pum a hmu chhuak ta a, Bible chu a vawi khat hmuhna a ni a, ngun takin a zir a, mahse
sual nihin hratina chu a la nei reng a, muanna a hmu thei chuang lo.
Kum 1508-ah Luther-a chu Wittenberg-a University thar a Philosophy zirtirtu atan lak a ni a, Kum
1511 ah Rome ah thu pawimawh ah a kal a, Rome chu a ngaisang em em a, a hmuh veleh ‘Rome
thianghlim, martarte thisen avanga thuah thuma thianghlim, chibai” a ti hial a. Mahse, a beisei angin
puithiam ho te leh Pope te chu fel a ti lo a, a beidawng hle a ni. Mahse, chhandamna kawng hmuh
chhuah a tum chu a zuk hmu chhuak ta zawk a. A tum dan kawng erawh chu a ni hauh lo thung.
Chhandamna chu Krista hnena kal leh a kuta engkim dah a ni mai, chutah ngaihdamna chu Pathian
hnen ata a thlawnin a lo kal mai a, kristian nun a intan mai a ni, theih tawp a beih a, lak theih chi a ni
lo tih a hre ta phut mai. A kal lamah chuan hun laita Theologian a ni a, a haw lam chu Protestant
Theologion a ni ta a ni.
Kum 1517 ah chuan Pope Leo X-in tangka khawn nan ngaihdamna lehkha (indulgences) zuar turin
mi a tir darh a, chu pawisa chu Turkey do nan tia puanchhuah a ni. Mahse, Rome biak in lian St.
Peter chei mawi nan a ni zawk a. German ramah chuan ngaihdamna lehkha chu Dominican monk
John Tetzel an a zuar a. A hmaah mi danglam taka inchei tirin ti hian an au a, “Ngaihdamna chuan a
leitu chu baptisma aiin a tithianghlim zawk a, Eden huana Adama sual hma aiin a thianghlim zawk a
ni. Thingrem mawnga tangka a tlak rik veleh a leitu chu ngaihdamin a awm a, sual ata a fihlim a ni.”
tiin. Hmelma thah theihna chu cheng (ducats) 7 a ni a, Kohhran thil ru chu ducats 9, pa emaw, nu
emaw, unau emaw thah theihna chu ducats 4 a ni. Heng hun lai hian puithiamin a ngaihdam chu
Pathian pawhin a ngaihdama an rin hun lai a ni a, puithiam leh sakhaw rawngbawltute sawi chu dik
vekah an ngai a, chuvangin in anni pawh hian mipui an bum thei a ni. Tatzel-a te chuan Luthera te
awmna Wittenberg khaw bul Juterbogk an thlen chuan Luthera thinin a tuar ta lo va, Wittenberg biak
in kawngkharah chuan ngaihdamna lehkha kalna thu 95 a ziak chu a tar a, chu chu 1517 October 31
ah a ni a, Lutheran ngaihdamna thu a kalh chu a darh chak hle a ni.
Hetia pope a dodal atang hian Luther-a chu nitin thih hlauhawmna hmunah a awm thin a. Pathian
sawi chhiaa an hekna thute chhang turin kum1521 ah Worms-ah Diet (Roreltu kal khawmna) hmaa
inlan tura koh a ni a, A thiante chun, “I va kal chuan i nunna i hloh ngei dawn si a, tlan bo zaawk
rawh,” tiin an fuih mahse a ni chuan, “Worms chu ramhuaiin khat mah se ka kal ang” a ti a.
Chutichuan a tum ang ngeiin Worms khua chu a kal ta a, khua a luh dawn tep chuan, “EIN’ FESTE
BURG” “KAN PATHIAN KULHPUI NGHET A NI” tih hla sain a tawlailirah chuan a ding a, chu khua
chu a lut ta a ni. He hla KAN PATHIAN KULHPUI NGHET A NI tih hla hi a hma nihnih vel leka a lo
phuah chu a ni. Martin Luther-a hian huai takin thudik chu a kalpui a, Roman tih dan hlui chu
Chanchin Tha nena inremin a rawn thlak ta a ni.
ENGTINNGE NI KA CHHANDAMTU
Ringtu tute pawh hian Kalvari hmangaihna mak tak hi Charles Wesley a hla ropui tak tello hi chuan
an ngaihtuah chhuak thiam awm love. He hla ‘Engtinnge ni ka chhandamtu’ tih hi May 20, 1938 a
aphuah a ni a. He hla ropui tak hi tun thleng pawh a mite thinlung khawihtu leh ngaihhlut pawl tak
pakhat ala ni reng a ni.
Charles Wesley a hi Kum 1707 December ni 18 khan Rev Samuel Wesley leh Susanna Wesley te
fapa pathumna leh an unau zinga a sawmpariatna ni turin Epworth, Lincolnshire, England-ah a lo
piang a. Thla sawmpanga mi lek a nih lain an chenna in kang atangin a u John Wesley-a nen mak
tak maia chhanchhuah an ni. Charles Wesley-ate Unau hi lehkhathiam thei tak an ni. Westminster
School, London ah zirna bul tanin, Christ College, Oxford atangin kum 1730 khan B.A niin, kum
1732 M.A a zo leh a ni. Kum 1735 khan Church of England-a Deacon ni tura nemngheh a ni a. Hemi
kum hian a U John Wesley-a nen Georgia U.S.A ah Missionary turin an chhuak nghal a ni. Charles
Wesley-a te unau hi a pa duhthusam ang ngei a lehkhathiam leh rawngbawltu tangkai tak an ni.
Wesley-a hian hlaphuah a thiam em em a, a thil tawn apiang hi hla phuahna hmanraw tha tak atan a
hmang thei zel a. Hun bik nei chi eng atan pawh hla hi awlsam takin a phuah mai thei zel bawk a.
Khawiah pawh, eng hunah pawh hla hi a phuah nghal thei zel mai bawk a ni. Hla hi 6,500 lai a
phuah a hriat a ni. Hla phuah tur a rilru a a lo luh tawh hi chuan khawia awm nge a nih a, tute nge a
bula awm a, engnge a bula awm tih pawh hre lo ang hialin a awm thin a ni.
Kum 1738-a siamthar lehna chan atangin hla phuah leh thuhril; rawngbawlna lamah a in hmang tan
a. Hla phuah a thiam mai piah lamah hian Wesley-a hian thuhril rawngbawlna lamah hian a thawh
hlawk hle a. A unaupa John Wesley-a leh George White field-a te’n Harh tharna khawmpui an
buatsaihah te thuhril rawngbawlna a nei thin a. Kum 17 chhung thuhrilin a zin kual thin a, kum 1756
hnu lamah erawh chuan Bristol leh London ah te chauh rawngbawlna anei tawh a ni.
A naupan tet atang rinna kawnga duhtui tak, Oxford University atanga lehkha zir chhuak, Georgia,
USA a Missionary tura chhuak meuh ni mahse Wesley-a hian a thinlungah thlamuanna leh hlimna a
nei lo va. An Missionary-na hmun U.S.A atanga beidawng taka an lo haw hian London-ah Moravians
ho inkhawmna Aldersgate Hall-ah peih lo chung chungin a tel ve a. He inkhawmna hmuna a tel
atang hian ‘Thiltih vang’ ni lova ‘Rinna avanga khawngaihnaa Chhandam’ kan nihzia a hre chhuak ta
a. Hemi zan hian nun thlamuanna leh hlimna thlen theitu, thlemna tinreng tlansan thei tura chakna
pe thei tu leh a thil dil leh ngaihtuah apiang tihsak thei tu Lal Isua chu a lo hrechiang ve ta a. Hetia
nun thar a neih hnu hian Lal Isua hmangaihna mak a tih zia leh a ropui a tihzia chu hla in a puang
chhuak ta a ni.
Engtinnge ni ka Chhandamtu,
Thisenah hlawkna hlu ka hmuh ?
Thihna rapthlak tuartirtu kei,
Ka tan a lo thih tak ni le…
Pa lalthutthleng rawn pelin,
Kan tan a hmangiah tawp nei lo;
Hmangaih chauh lo chhu hlip vekin,
Adam thlah sual tlan nan a thi.
Thiamloh chan reng ka hlau tawh lo’ng
Isua ka ta , kei ama ta;
Mi nung Krista zawmin ka nung,
Pathian felna ka inthuamna… a lo ti thei ta a ni.
AW LALPATHIAN, I KUTCHHUAK THILSIAM TINRENG

Lalpa chu a ropuia, nasa taka fak tur a ni; A ropuizia chu chhuichhuah rual a ni lo.
Kum zabi sawmhnihna chhunga Pathian fak hla tha ber a ni he hla hi, kan ti hial ang. George
Beverly Shea-an a sak lâr atang phei hi chuan Khawvel pum hian a hria a ni ta mai (George Beverly
Shea hi Isua neih ka duh zawk tih sa lartu a ni). Amerika miten an hriat tanna tak hi chu 1951-a Long
Island a Story Brook Bible Conference a James Caldwell-an a sak atang khân a ni. Billy Graham
Evangelistic Team-in Harringay Arena, London-a Crusade an neih tum a Cliff Barrows-a leh George
Beverly Shea ten an sak atang khân khawvel hian a lo hre ta bawk a.
Rev. Carl Gustor Boberg-an 1886-a Swedish tawnga a phuah chu “O Store Gud,” tiin a vuah a. Ani
hi evangelical hawia thuhriltu langsâr, Sanningsvittnet an tih chanchinbu Editor hlawhtling tak a ni
bawk a. Sweden chhimchhak lam tlâng mawi tak phuar vel chuan he hla phuah tur hian thlarau
pâwlna a rawn thlen a. Chhun laiah khawpui a lo ri rumrum a, tek tla râpthlâk taka a phe zawr zawr
a, chumi hnua ni eng mawi em em tle set ang mai hian a hmu a. Chumi hnu chiahah chuan a kiang
vela thing zârah chuan ngaihnawm takin savate an lo hrâm a. Chu chuan Pastor chu Pathian
thiltihtheihna hmaah inngaihtlâwm vânga thingthi chunga chibaibuk a kun lo thei lovin a siam ta a.
Chu chuan he Sweden tawnga “O Stor Gud, nar jug den varld beskader,” tih châng kua laia sei hi a
rawn len chhuak ta ngiai ngiai mai a ni.
He hla hian chanchin bengverh tak tak a nei a. Bonerg-an a phuah hnu lawkah hian a nih hmel e.
Manfred Von Glehn chuan “Wie gross biss Du,” tiin German tawngin a let a. A hnuah kum 1925 khân
Rev. E. Gustar Johnson, North Park College, Chicago, Illinois-a mi chuan Swideish atangin
Sâptawng (English) in a let a. Hei hi hla buah pawh ala chuang nual a, mahse vântlângin kan hriat
lâr nen hi chuan a inzul lo hle. Johnson-a hi chuan, “O Mighty God, When I Behold the Wonder,” tiin
a dah a ni. 1927-ah I.S. Prokhanoff chuan German tawng atangin Russia tawngin a letling bawk.
Tumkhat chu he hla phuahtu Rev. Boberg-a Varmland Province-a a inkhâwm ve tumin a hla chu
Swedish Melody thluk chuan mipuiin an rawn sa ta mai a, mak tiin a hawi phâwk nasa ngei mai.
Kum 1933 khân sâp mipa, Rev. S.K. Hine leh a nupui Ukrain-ah Missionary-in an awm a, Ukrain
hoin Russian tawng a “O Store Gud” an sak thîn chu an lo thiam ve ta a. Chu ram thim, Pathian
thuin a la chiah zawp loh, chhandamna la chang lo hnenah chuan kawngro eng emaw he hla hian su
tlatin an hria a. Sâptawng (English) a dah tumna an rilrua la awm ngai reng reng lo chu Russia ram
Sub-Carpathian ram hmelhmangah chuan chu hla nena inzâwlna eng emaw awm tlata hriatna hian
a rawn zem a. A theihnghilha theihnghilh leh rual loh chuan châng thum chu English chuan an han
sa chhuak ta mai a (Chang lina hi chu tlai khawhnua England-a an siam fel leh chauh a ni) Russia
tawnga an hriatsa thu thenkhat chuan an rilru a khawih hle a, an thinlung chu kehsawm khawpin a
chhun a ni ber mai, chuvângin châng khatna leh châng hnihna chu an rilruah English-in a rawn inlâr
chhuak thawt mai a. Rev. Hine-a te nupa chuan Carpathian ram khaw tina rawngbâwla an vah vel lai
chuan chang thumna pawh an siam fel ta a.
1939-ah indo lo thlengin Rev. Hine-a te nupa chu Britain-ah kîr leh lo thei lovin siam mahse he hla
hmang hian indo thâwm a reh hma zawng chuan chanchin tha dâwl lovin an puang reng a ni ta mai
a. Indo zawh hma chuan châng lina hi English-in a la awm lo. Sweden ho hla thluk hlui rawng kai a
nih avângin Swedish Melody an ti mai a. He hla thluk tawm hian hla tam tak an siam nghe nghe.
Rev. S.K. Hine chuan Swedish Melody thluk hmang si, aman English-a a lehlinna ngei mai chuan
How Great Thow Art tiin a chhuah ta a. Amerika rama lehkha chhuahtuten Copyright leh Publication
right siamin 1954 a an chhuah chuan a tidarh zau zual ta a. April 1974 a Christian Herald
chanchinbu chhiartute zînga an hla duh ber an thlannaah chuan Amerika mite chuan he hla hi an
duh berah an thlang.
ZINGAH SAVATE'N PATHIAN AN FAKA
He hla phuahtu Rev. David Evan Jones (Zosâphluia) hi kum 1870, February ni 15 khân Weles ram
hmâr lam Merionethsire biala Llunderfel khuaa chhungkaw awmthei tak aṭangin a lo piang a. Pianpui
unau mipa pahnih leh hmeichhia paruk a nei a. A pa Thomas Jones chu ranvulhtu hausa tak a ni. A
nu leh pa hian sakhaw thuah nasa takin an zirtîr ṭhîn.
D.E. Jones chu Mary Jones-in Bible a leina khua Bala-ah kum thum chhung high school a kai a.
Secondary chu Liverpool-ah, Commerce Subject zirin hun a hmang leh a. Tleirâwl kum 17 mi a nihin
kum 1887 khân Pathian rawngbâwl turin kohna chu a dawng ta tlat mai a. 1888-ah Mission
Secretary Josiah Thomas hnenah Missionary atâna a inpekna lehkha a thlen a; anin Pathian thu zira
inbuatsaih tura a lo râwnna chu zâwmin Bala Theological College-ah te, Aberystwyth University-ah
te rei tak a zir zui a. 1896 khân Owestry khua Conference-ah Dr. John Roberts-a, Cherapunji
Missionary leh nula Annie Williams, Shillong Missionary-te thusawi a hriat chuan
Missionary rilru a put nghehtîr zual hle. Presbyterian Kohhran Weekly Golevad-ah Mizorama kal tur
Missionary hna zawrhna a hmuh chuan kal turin a inpe a. 1897 kum tîr lamah damdawi lam a zir leh
te te a, tichuan Mizoram a rawn pan ta a. 1897 August ni 30-ah Sairâng a lo thleng ta a ni.
Kum 1898-ah Sikul a hawng ve ṭan a, zirlai 14 chauh a nei a; kum tâwp lamah erawh chuan 60 lai an
tling a. Kâr tluanin sikulah a zirtîr a, kâr tâwpah chanchin ṭha hrilin a zin chhuak ṭhîn a. Kum 1898
tâwp lamah khuma Kristianah a inpe chu a lâwm kher mai. 1899-ah chuan zin nasa hle a, chhim bial
a va thleng a, Sethlun khuaah Dârphawka mâkpa Thangkunga te pafa Kristianah an lo inpe a. An ni
hi chhim biala ringtu hmasa ber an ti ta nghe nghe. Hetih lai hian hmâr lamah chuan Baptismas
chang pali (4) an lo awm tawh a; 1901-ah phei chuan 45 lai an awm hman tawh a ni.
He hla hi Nunghchate, thilsiamte, hunpui inher velte, sik leh sate chunga lawm thusawina lam te,
humhalh leh an pawimawhna lam sawina, fakna hla lam hi Mizo Kristiante tlâkchham lam tak a ni a.
Châng khatnaah chuan nungcha leh thilsiam dangten an awm dân a sawi a. Tumna hran pawh an
nei lo a ni ang, a siamtu siam dân ang chiaha an awm khân an chawimawi tâwk em em a. Mihring
erawh chuan zirtîrna leh kaihhruaina tel lo chuan kan thei lo. Min siam dân leh min siam chhan nen
lam hian zirtîr ngai kan ni. Châng hnihnaah chuan hun inher hian mihring tân malsâwmna a thlen a;
hun lo thar zel hian rilru a titharin lâwmna min chantîr ṭhîn. Chu chu mihringte tân a lâwmawmin
Pathian ṭhatna tilangtu a ni a ti a. Châng thumna lamah chuan Pathianin hriat theihna leh finna,
chakna leh theihna min pek zawng zawngin fak tur kan ni a. Chuti chung pawhin min khawngaihna
hi kan la puang seng chuang lo a la ti hial a ni. Han belh chian hian a châng a when fel ziate hi hmuh
hmaih chi rual a ni lo.
A thu hi a tîra mi nen a inang lo nasa tawh hle mai a, Rev. David Evan Jones (Zosâphluia) an a tira a
phuah dan chu hei hi a ni.
1. Zinga savaten Pathian an fak a,
Pangpârin a ropuina a entîr fo,
A thil shiam zawngin Lalber an chawimawi,
Mihring chauh lo chu zirtir an ngai shi lo.
Lei leh van mi nung.... kan tel ve ang,
Anni aiin a ngaihna kan hria,
Khawvel zawng pawhin sha rual shela,
Amah fakna tur a daih thei lo va.
2. Ni lengin i ṭhatna kan hmu fo ṭhîn,
Chhun zan, thlasik leh furte a awm ṭhin,
Thawhlehna angin lawmna kan lo chang,
Kumkhuain vantirhko nen hla kan sha ang.
3. Hriatna leh finna, thil tihtheihnain,
Mi nung zawng zawngin amah lo fak rualin,
Kan tân a tih zawng kan shawi zo thei lo,
Kumkhuain a khawngaihna kan hril sheng lo.
JOHANN SEBASTIAN BACH
Robert Schumann-a chuan ‘Kristiannain a din chhuaktu laka a bat nasat ang bawkin music hian
Johann Sebastian Bach-a lakah hian a ba nasa a ni’ a ti a. A hun laiin Bach-a hi Germany ram
pumpuiah Keyboard tumtu hmingthang, ngaisangtu sang tam tak nei a ni a. A thih atanga kum za
hnu lamah a ngaihhlutzawmzia hi a hriat chauh a ni.
Bach-a hian Eisench-ah lehkha a zir a, mahse kum 9 chauh a nihin a nu a thi a, chumi hnu thla hnih
emaw lekah a pa a thi leh ta mai si a. A unaupa awmna Ohrdruf-ah a kal ta a; chutah chuan a u
organist-in a awm a. Kum 15 a tlin tlengin chu khuaah chuan lehkha a zir ta a. Chumi hnuah
Luneburg khu, retheite, an zaithiam phawt chuan fee chawi lova Boarding School-a kal theihna a
pan ta a; hetah hian George Bohm, North Germany-a organist thiam hmingthang tak chu a hmu a.
Chumi hnuah chulai rama organist thiam bera an sawi J.A. Renaken chu a hmu leh a.
Kum 1702-ah Luneburg chu a chhuahsan leh a. Hetih hun laia organist hna hmuh dan chu
competition a ni ber a. Bach-a chuan Sangarhasen-ah hna a dil a, a hmu a, mahse an tualchhung
duke(lal) chuan, a diltu zinga upa zawk chu hna a pe ta a. Bach-a chuan Weimar-ah hna chu a hmu
ve ta tho va. A hnu lawkah a thiamnain a phu hliah hliah, organist hna chu Arnstadt-a New Church-
ah a hmu ta a. Hemi hmuna awm hi nuam a tih vak loh avangin a hna chu a bansan leh ta a.
Tichuan Bach-a chuan hna dang a zawng leh ta a. Kum 1707 ah St. Blasius Church, Muhlhausen-ah
organ tum turin an enchhin a; hei hi a awmna hmasa atang mel 35-a hlaah a ni. Chuta an pastor chu
music mawl te lo chu ngaithei lo a ni a, a buaithlak hle a ni. An kohhran reng reng pawh music thar
leh tha ber tur zawnga hnathawk Bach-a te ang nen chuan an inmil thei lo a ni. Rei loteah court
organist ni turin Weimar-ah an rawn sawm ta hlauh mai va. a hna chu a chhungte hnenah hlan
chhawngin a hna thar thawk tur chuan a kal ta ni.
Weimar hi senior leh junior duke rorelna hnuaiah a awm a. A tirah chuan Bach-a hi junior duke
chuan a ruai a, a hnuah a senior zawk Duke Wilhelm Eenst chuan a thiamna hriain, tangkai zawkin a
hmang a. Chumai bakah a organ tumte chu ngaihthlak nuam a ti a, hla pawh siam zel turin a fuih a.
Weimar-ah hian organ a tum tur hla tam tak a siam a, chung zingah chuan a music hmahruai leh a
hlapui a luh hnuna a kara lo tihrik tur tawi te te (preludi leh fugue) te a siam a. Heng a hla siamah
hian Buxlehude tih dan zulzuiin rimawi zangkhai leh hlim sarh maite chu fugue-in a zuitir a, tichuan
zaipawl lo chet hma chiahin prelude a siam leh a ni. Chutiang chi pakhat chu ‘Ein feste Burg’ a ni.
Kum 1717 thlengin Bach-a chu Weimar-ah a khawsa a, hemi chhung hian fa 6 a nei hman a ni. Kum
1713 ah Halle-ah organist hna a dil a, an lo pe a, mahse duke khan a hlawh a pun duh a hrilh avang
leh ‘Konzertmeinster’ a hlan chhoh a tiam avangin a chelh a, thla khat danah cantata pakhat zel
siam turin a ti bawk a. Mahse thil a kal fuh ta vak lo a. Kum 1716 atang kan cantata tlemte a siam a,
1717-ah phei chuan a siam ta lo a ni. Bach-a hian Weimar hi chhuahsanin Prince Leopold-an a lo
ruai a, Leopold hi amah aia naupan zawk music ngaina tak, hnaah nei lo mah sela organ tumte
pawh thiam tak a ni a, Bach-a nen pawh an inngeih hle a ni. Hun bik atan Bach-a hian cantata tlem
azawng a siam a, a hnapui ber chu amah ruaitu tihhlim leh a nih tul a tih hun huna music tum thin
chu a ni. Hetih hun lai hian Bach-a nun pawh hi a hlim hle, Organ thar neite pawhin a that leh that
loh an entir zel thin a ni.
Kum 1722-ah chuan Bach-a tan hun thar a lo inher chhuak ta a, an biala khaw lian leh pawimawh
tak Leipzig-ah hna a hmu a, chu a hna chu St Thomas school-a Kantor hna a ni. Chumi hna chuan
khawpuia music director hna a keng tel a. A hna chu a hautak hle a, a hlawh pawh a thain lar pawh
a lar. He khuaah hian kohhran lian pali, chumi zinga 2 chu St. Thomas leh Nicholas-te niin cantata
pawh a khat tawka choir leh orchestra nen perform reng tur a ni a. Chubakah music lam concert-ah
te telim, music siamin inneih leh mitthi vuinaah thlengin a hova tih vek tur a ni. Bach-a hian
Lasichord a hman atan preludes leh fugues a siam a; pakhatah chuan key 24, major leh minor zel a
dah a. Hei hi “The Wild Tempered Keyboard” a vuah a, a chhan pawh music instrument hi eng key
pawhin mawi tak leh mi khawih takin a play theih a ni tih entir a duh a ni. Bach-a hnathawh ropui tak
pakhat chu local musical society a din hi a ni. Kum 1729-ah director ah a awm a, hemi kum hian a
cantata pui tham tak chu a siam zo nghe nghe a. Bach-an Lapsichord concerto a siam hun chiah
hian Handel-a pawhin London lamah organ tan concerto a lo siam ve bawk a ni.
St. Thomas Church-a awm lai hian hna thawk nasa hle a. Chanchin tha Johana ziaka Isua turana
chungchang hi hlaah siamim “St. John Passion” a vuah a; 1727-ah “St. Mathhew Passion” a siam
leh a; hei hi a sei zawk a, darkar thum awh a ni. Bach-a hian “Passion” pathum a siam a, a
hnuhnung ber chu “St.Mark Passion” a ni a, Good Friday-ah an perform thin. Bach-a hian a music-
ah chorale melody a zep tel thin a, a cantata zinga ropui ber pakhat chu “Ein feste Burg”
Reformation festival atana a siamah pawh hian hei hi a lang a ni. Reformation chorale an ti a.
Luteran Kohhran chuan an dah pawimawh hle.
Leipzig-a awm chhung hian Bach-a hi a zin kual nasa hle a, hengah hian organ that leh that lohte a
enkual thin a ni. Dresden-ah vawi tam tak a kal a, hetah hian “Court composer” tih hming a pu nghe
nghe a ni. Bach-a hian fugue composition hi a hmingthan phah hle a. Kum 1740 tir lamah khan “The
Art of Fugue” tia a vuah a ziak a. Hetah hian fugue chi hrang hrang, mawl te te, double te, triplet te
leh quadruple te, French style-in a siam bawk a. Hetah hian ama style leh duh dan ang takin a ti a,
Bach’s fugal art dik tak a ni. A hun lai hian Bach-a hlate hi an ngaisang lutuk lova, amah hi “Old-
fashioned composer” an ti mai a. Bach-a hian Telemann-a te, Hasse(Dresden-a opera composer) te,
Pergolesi te, Vivaldi te tih dan pawh a hre vek a, mahse, amah hian duh dan a nei hrang mai a ni.
Kum 1750 nipui laia a thih dawnin a hla siamte a han thlir let a, a lung a awi hle a ni. Bach-a hi
Mozart-an a ngaisang em em a, Vienna-ah pawh a chanchin a sawi nasa hle a ni. Schumann-a
chuan “Kan sakhua hi lo hloh ta pawh ni ila, Bach-a music ka neih hi chuan ka tan a hlawk tho mai”
a ti hial a ni.
LALPA THLIPUI A TLEH CHIAM A
He hla phuahtu nula Mary A. Baker a ni a, a thluk siamtu hi H.R.Palmer a ni a, a hla leh a thuk hi a in
rem em em a, a thluk mila, a chord dah pawh hi a nalhin sak a nuam em em a, a chord in lak lawn
chhoh dan pawh hi a mawi dangdai khawp mai, he hla a dynamic sign an dahna pawh hi dahna
awm hliah hliah a ni a, a hla nen a in rem thlap a, hla then khatah chuan a chang khatnaa inrem
thlap hi chang hnihna an chuan a dynamic sign hi hman a harsa deuh hlek tawh thin a, he hlaah hi
chuan chang khat leh chang hnihna hian a dynamic sign hi a nih dan tur ang thlapin a hman theih a
ni. A music a in vawrh san lai taka, chord 7 a rawn hmangte hi a nalh em em a, a thluk siamtu hian a
hla kalphung tur hi a hre hneh hle a ni tih a hriat a, chumi mil tur chuan a chord pawh a rawn hmang
thiam a, chu mai bakah a hla a musical sign a rawn hman pawh hian a ti nalh zual a ni.
He hla chang khatna hi Lal Isua khawvela a len lai a, thlipui a hauh reh dan chung chang sawi lanna
kha a ni a, Isua leh a zirtirte lawnga an chuan a, thlipui leh tuifawnin a nuai lai vel a, a zirtirte
mangan tur zia pawh kha a hriat theih awm e, A zirtirten mangang tak mai a, Isua an kaih thoh a,
Isuan Lei leh van Lal a nih zia leh engkim chuanga thu nei tu a nih zia a a lantir a, thlipui leh
tuifawnte a hauh reh a, a zirtirte mak ti leh lawm hmel tur te pawh kha
he hla atang hian a mitthla theih a, An chuanna lawngah khan lei leh van lal ber a chuang ve a nih
tih kha hria se lang chuan an mangang lo tur, engmahin an lawng kha a ti dawn si loh zia chang
khatnaah hian a rawn sawi lang a.
A chang hnihna hi chu a phuahtu Mary A. Baker hian ama nun behchhan a a phuah a ni a, a nun
chu lawng chunga chuang anga tehkhinin thlipui nasa takin a nuai angin a sawi a, Mary A. Baker
nuta pa hi hrisel lo deuh mai a ni a, a hrisel loh avangin chhim lamah boruak thianghlim dawng turin
a zin a, mel sang tam taka hla a kal a, mahse chuti chung pawh chuan ala tha thei chuang lo a,
chutih lai chuan Baker-i pawh chu a lo dam lo ve a, a nuta pa kan tur pawhin a kal thei bik lo va, kar
hnih khat lek hnuah a nuṭa pa chu a thi ta mai a, Baker-i chuan a tuar nasa khawp mai a, Pathian
hnenah pawh a vui a, a hel ta hial a, mahse, Pathianin a mangang chu a rawn ti harh leh a, rinna
thar leh muanna thuk zawk a lo nei leh ta a ni.
Chung lai vel chuan Baker-i chu Sunday School hla phuah turin an sawm a, an zirlai pakhat chu Lal
Isua tuifawn hauh reh kha a ni a, a nun nena in hmeh bawk siin he hla hi a lo phuah ta a ni. Kan nitin
hun hmanah hian thlemna chi hrang hrang kan tawk thin a, chung thlemna te chu tuifawn nasa tak
angin a rawn tehkhina, harsatna leh manganna kan tawh changa kan nun a chauh a kan beidawn
em em lai te chuan Pathian lam hnaih a har thin a, chung avang chuan Van thlen theih loh kan in rin
phah hial thin a, mahse, kan harsatna te chu mahni a tuar lo in Pathian rinchhan chungin kan tuar tur
a ni a, Ani chuan kan nuna thlipui tleh chu min hauh reh sak dawn a ni. Harsatna kan tawh changa
Pathian auhna chang kan hriat loh avang hian kan dam lai hringnun chu tuifawnin a tih pil mai turah
kan ngai thin a ni.
Ka thinlungah lawng a awm ang khan,
Nangmah i awm fo, keimah min tanpui nan;
Chuvangin, thlemna, Setana - engkim,
I hau reh thei, ringin ko ilangin;
Min do khaw durte hau reh ang che,
‘Bang rawh u’
LAWRKHAWM

AW HMANGAIHNA MIN THLAH LO TU (KHB-257)


He hla phuahtu Rev. George Matheson hi kum 1842 khan Scothland ramah a lo piang a. University
a zawh hnuin a mit a del ta hlauh mai a. A nupui hual chuan a mitdel avang chuan a bansan ta nghal
bawk a.Mihringte hmangaihna rintlaklohzia a ngaihtuah a, a mittui a tla zawih zawih thin.
A mittui karah chuan hmangaihtu dik Isua hmel a hmu ta a. Kum 1882 June 6-ah Isua hnenah a
inhlan ta a. Lawm em emin- 'Aw hmangaihna min thlah lo tu'B Nangmahah ka thla hliam a chawl,ka
pe kir che ka nun bat chu' tiin he hla hi a phuah chhuak ta a ni.
AW ISU KEI MIN KALPEL SUH (KHB-255)
He hla phuahtu Fanny J Crosby-i hi kum 1820 khan a piang a. he hla hi kum 1868-a a phuah
aNni.Chawlhkar ruk mi chauh a nih laiin a hritlang a, newNYork-a Putnam biala thingtlang Doctor
pakhatin Antam rawt sawmin a mit a tuam sak a. A mit a del ta a ni.Kum 5 mi a nihin an laina ten
pawisa thawhkhawmin New York-ah Dr. Valentine Mott-a an panpui a.Ani chuan a beidawn thu lo
hrilh pahin, 'naupang khawngaihthlak te,' a lo ti a. Chu chu Crosby-i chuan a hrereng thin. A hla thu-
'Kumkhuain ka zui zel ang che Hrehawm mahsela....... Hrehawm zawng zawng ka lo tuar ang' an
tihte hian a phuahtu rilru a tichiang hle awm e. (Fanny.J.Crosby hian hla a phuah hnem hle.
Kan Mizo Christian hlabu-ah pawh hian a tam em em a ni. A hlaphuah ka duh ve em em thin ' Ni ai
pawhin i eng zaw e, aw ka chhandamtu Lalber' tih hi a ni. Moody te,Sanky te nen rawng an bawl ho
thin. Tumkhat chu Sanky hian Crosby chu lehkha a thawn a,'Fanny Crosby,nang aia ka lo thi hmasa
a,ka lo haw hmasa a nih chuan,vanram kawngkhar bulah khan ka lo nghak reng ang che a nga. Ni ai
pawha engzawk Isua hnenah ka hruai ang che' tih a lehkhathawn hian ka rilru a hneh ve hle thin.
KHAWVEL NI ENG HMU THEI LOTE PAW'N ISUA AN HMU THEI.) AW KAN PATHIAN I
RINAWMZIA A ROPUI
(KHB-29)
He hla phuahtu Thomas O Chrisholm (1886-1960) hi beidawnna nasa tak kara Isua ring tlat mi a
ni.Methodist Pastor a ni a,kumkhat chauh rawng a la bawl tihin natnain a tlakbuak ta a. A
rawngbawlna pawha chawlhsan a ngai ta a. A nun a beidawng thei em em a, rethei takina nun a
hmang ta a ni. Mahse, Pathianin a mite kaltlangin a chhawmdawl thin a,Pathian rintlakzia a hmuh
chuan, '...I rimawm ropuizia ! I rinawm ropuizia! Chakkhai tin kim min vur i that zarah.....,
tiin he hla hi a phuah chhuak ta a ni.
AW MI SANG TAM TAK ZAITE CHU (KHB-63)
He hla phuahtu hi Charles Wesley-a (1707-1788)p a ni a. A pianthar champha vawi 11-na , kum
1749 may 21- nia a phuah ani.Wesley hi Moravian ho nunin a hneh em avanga piangthar a ni a,
Moravian hruaitu pakhat Peter Bohler-a chuan,' Lei sangkhat nei ila, avaiin Isua Krista fak na ka
hmangvek ang,' a ti thin a. Chu chu Wesley-a bengah a cham reng thin. Tichuan, a pianthar
champha vawi 11-na ah he hla hi a phuah ta a ni. 'Aw mi sang tam tak zaite chu, Tlantu ropui
fakin.....'
LAL ISUA KAN THIAN THA BERIN (KHB-133)
He hla phuahtu Joseph Scriven-a hi kum 1819 khan Dublin, Ireland-ah a lo piang a.Trinity College-
ah a kal thin a. A nupui neih dawn zanah a nupui tur chu tuiah a tlahlum a. A tuar thiam lo em em
mai a. Mahse Lal Isua thian tha a nei tih hriain,'Lal Isua kan thian tha berin, kan mangan laiin min
lawm,' tiin he hla hi a phuah ta a ni. Kum 25 a nihin Canada-ah a pem a,tlang chunga Isua thusawi
nunpuiin a neih zawng zawng a hralh a,miretheite a tanpui thin a ni. He hla hi anu damlo hnem nan
a lehkhathawnah a zep a, tihtlangthan a duh ngai lo. A damlohin a thianpain a lukham hnuaiah he
hla Copy hi a hmuhsak a,a zawt nghal a. Ani chuan,'Pathian nena kan phuah dun a nih hi' a ti mai a.
A hnuah he hla hi a lo lar ta em em a ni.
AW LAL PATHIAN I KUTCHHUAK THILSIAM TINRENG (KHB-18)
He hla phuahtu Swedish Pastor Rev. Carl Gstor Boberg- a hi kum 1859 khan a piang a. kum 1886
kahn vawikhat chu Sweden chhim chhak lam tuipui kam mawi takah a zin a.Chutihlai chuan thlipui
leh ruahpui a rawn thawk a, khawpuite riin tek a tla a,kawl a phe zuai zuai bawk a.Mahse reiloteah
chuan a reh leh ta a.Chutah Ni a rawn lang a,chunglai ram vel chu a chhun eng sut mai a,mawi a ti
em em a ni. Engkim siamtu Pathian ropuizia a ngaihtuah a, Pathian hnena thingthia tawngtai chung
he hla hi aphuah ta a ni.
'Aw Lal Pathian,I kutchhuak thilsiam tinreng, Dawn changin mak tiin ka lo khat thin......(How great
Thou Art)
CHHANDAMTU NUNG RAWNG KA BAWL ANG (KHB-292)
He hla phuahtu A.H Ackley-a hi kum 1887 khan a piang a. Vawikhat chu chhandamna thu a sawi
mawlhmawlh laiin Juda tlangval pakhat hian a rawn hnial a,'I sawi Isua kha hmanah a sual avangin
kraws-ah an khengbet tawh a.Pathianah ka be thei lo' a rawn ti a. Rev.Ackley-a chuan,'tlangval, Isua
chu a thi a, a nung leh tih i hre nange? Tunah pawh ka thinlungah a nung reng a sin. Amah nen kan
lengdun thin a,kan inkawm thin a,kan inbe thin asin. Miten engpawh sawi mahse ka thinlungah Isua
chu a nung a ni,' tih a sawi mek laiin he hla hi a rilru-ah lo awmin a phuah zui ta a ni.
'Chhandamtu nung rawng ka bawl, kan zingah a awm a; Miten engpawh sawi mahse a nung tih ka
hria....'
ENNA NUNNEM THHIMIN KA VEL A BAWM (KHB-155)
He hla phuahtu John Newton-a chanchin hi chu kan hre deuh vek awm e.Amaging grace phuahtu a
nih kha. Tumkhat England pana azinna kawngah, Merseiles lam pana an kal laiin,Sardinia leh
Corcica inkar ram ringrekah an tang a. Zan a ni a, khua a thim em em mai a. Thlipuiin Lawng chu a
vawrh a vawrh mai a. Hla taka vaukamah chuan eng a va hmu a.Zan thim hnuaiah lung khawkrawk
hlauhawm pui pui karah chuan eng leh Isua chu tehkhinin, 'Enna nunnem, thimin ka vel a bawm Mi
kai ang che, Zan a ni e,in hlatin ka lo awm, Mi kai ang che...' tih hla hi a phuah ta a ni.
He hla hi Mahatma Gandhi pawh khan a duh hle niin an sawi thin a, atawngtaina bangah a tar thin
nite pawhin an sawi bawk.
I LAMAH MIN HIP RAWH (KHB-266)
He hla phuahtu Sarah F. Adams-i (1805-1848) hian kumnga chauh a nihin a nu a sun a.Kum 32 anih
laiin drama party-ah telin London Richmon Theater-ah Lady Mcbeth-i lemah a chang nghe nghe.A
hriselna a thatloh avangin lemchan lam chu a chhunzawm thei ta lova. Chutih nak alai chuan a
unaunu chu a thi tep bawk
a. An Pastor lah chuan a sermon tur Jakoba mumang neih thu nena inhmeh tur hla phuah turin a
ngen ve reng bawk a. A tawrh nasat em avang chuan Pathian chu hla hlein a hria a. Pathian hnaih a
tulzia hrerengin. "I lamah min hip rawh, aw ka Pathian, Kraws hrehawm pu pawhin ka lo hnai ang; ka
hla sak zawngah hian,i lam hnaih ka dil ang, Ilamah mih hip raw......" tih hla hi a phuah ta a ni.."He
hla tilartu chu Titanic Lawng pil ruai ruai laia,an rem kha a ni awm e.
I HNENAH KA INPUMPEK E
He hla phuahtu Judson Van de Venter-a hi kum 1885 December ni 15 khan Michigan-ah a lo piang
a.Khawvel eizawnna lamin a tibuai thin hle.
Lemziak thiam tak a ni a, kum 5 chhung teh meuh chu lemziaktu hmingthang tak a ni hman a ni.
Rawngbawl tura kohna a hre ta a, a rilru a insual nasa hle. A tawpah chuan rawngbawltura
inpumpekna chuan a buk thlu ta a, Pathian lam thlangin- "I hnenah ka inpumpek e, i ke bula
bawkkhupin; khawvel lawmna ka kalsan e, Aw Isu min nei ang che," tih hla hi a lo phuah ta a ni.
IMANUELA THI ZAMAN (KHB-173)
He hla phuahtu William Cowper-a hi kum 1731 khan alo piang a, kum ruk mi a nihin a nu'n a boral
san a. A pa'n dan a zirtir a,mahse a lo a ta a. Thla 18 chhung zet mi a dahnaah an dah a ni. A rilru a
hah thin hle. Vawikhat chu intihhlum a tumin Thames lui a pan a. Mahse, chhum a zin phui vek
avangin Taxi driver nen an bo a, a haw leh ta ringawt a. Inah chuan Pathian'n Rom 3:25 'Pathian
dawhtheihnaa hmanlai sualte haiderin a awm avang khan, Pathianin ama felzia entirnan Krista Isua
chu, a thisen a, rinna avanga sual thuphachawinaah a ruat a,' tih leh Zakaria 13:1 thu hmangin
Pathian aw a hre ta a.Pathian ngaihdamna, Isua thisen hlutak chu ropui ti em em in- "Misual thi tur
an khenbeh khan, chhandamna lui a hmu Amah angin sual mah ila; Min la ngaidam duh e. an ti
phawt a. Pathian khawngaihna thuk lutuk leh ropuizia puangchhuak lehin...' Thisen lui chu ka lo
hmuhin , Khawngaihnain a khat; Chatuan pawhin a kang lovang, Misual faina lui chu....
ISUA KRAWS MAK TAK CHUNGAH KHAN (KHB-187)
He hla phuahtu Isacc Watt-a hi kum 1647 khan a piang a.Puritan pawl ami a ni. Church of England
hovin Lunginah thla 6 an tan tir a. Southamton atangin London-ah a pem zui in Amah hi mi hrisel lo
tak a ni a, feet 5 chauha sang, Lu lian leh hnar ngul sei tak a ni. Pathian rawngbawl duh vanga nupui
nei lo ngat ani,"Ka tum ber chu hlaphuahtu lar nih a ni lova, kohhran ho chhiahhlawh nih a, midangte
hlimna tura nun a ni," tiin a sawi thin.
He hla hi Mathew Arnold-a chuan,'kan tawnga hla tha ber a ni," a ti hial a ni. He hla hi Lalpa zanriah
sacrament puala a phuah a ni. "Were the whole realm of nature mine That were an offering for too
small Love so amazing, so divine Demands my soul, my life, my all (Chang 4-na hi Mizo tawnga
lehlinna-ah hian a nihna a let chhuak zo chiah awm lo ve.)
ISU KA THLA HMANGAIHTU (KHB-275)
He hla phuahtu Chales Wesley-a hi kum 1707khan a piang a. Kum 1736 khan USA atangin England
panin Lawngah a chuang a, Thlipui nasa takin a nuai a, tuifawn a fawn nasa hle mai a, An boral ngei
ngei dawn niin a lang tawh. Chutiang hun hlauhawm karah chuan,"Ka thih hun ni thleng pawhin ka
Lalpa, min hruai zel rawh," tiin he hla hia a phuah ta a ni. America rama thuhriltu lar Henry Ward
Beecher-a chuan,"Wesley-a anga hlaphuah thiam nih hi Lei chunga Lal zawng zawng hmingthanna
ai hian ka duh zawk a. New york-a pa hausa ber nih aiin he hlaphuahtu nih hi ka duh zawk.Khawvel
ropuina a ral ang a, Tawtawrawt hnuhnung a rik hunah pawh he hla hi chu a la hlu fan ang," a ti hial
a ni.
ISU KRAWS MI HNAIHTIR RAWH (KHB-197)
He hla hi Fanny J Crosby phuah bawk a ni. A phuah hun lai hian zirtirtu thenkhatte leh thusawitu
thenkhatte chuan Isua zirtirna pawimawhzia te, kan entawn tur a nih thute an sawi uar hle. Crosby
chuan heng an thusawite leh zirtirna te hian Kraws a thleng pha lo deuh niin a hria a. Paula
thusawi,'Kei erawh chuan kan Lalpa Isua Krista kraws lo chu ka chhuan loh tur zia mai chu...(Gal
6:14) kha hrerengin he hla hi a phuah ta a ni. "Isu,kraws mi hnaih tir rawh, Tuikhur hlu awmna
kha......."
KA AWM ANGIN KA LOKAL ANG (KHB-368)
He hla phuahtu Charlotte Elliot-i hi kum 1787 March 18 khan Clapham England-ah a lo piang a. Kum
30 a tlin chiah atangin hrisellohnain a tlakbuak a.Khum chu a awmna hmun a lo ni ta a.Kum
1822khan Swiss Evangelist Dr.Ceaser Malan-a'n Counselling a neihpui a.Malana chuan,"I awm
angin, misual i nih angin lokal la, Beramno sual la botu chu pan mai rawh," tiin a sawm a. Pathiam
hnena inhlan chungin he hla hi a phuah ta a ni.
"Ka awm angin ka lokal ang,I thisen hlu ka tan a luang; Tin, nangin min sawm avangin...."
KA CHHANDAMTU CHU TAWK TURIN (397)
He hla phuahtu C.C Luther-a hi kum 1847 khan apiang a. vawikhat chu tlangval pakhat kum 30 mi hi
kristian anih hnu thla khat lekah a boral a.Thla khat pawh chu natna khumah a hmangral a.A thianpa
chuan thih a hreh leh hrehloh a zawt a. Ani chuan,,'E! thih chu ka hlau lo,mahse kut ruaka ka kal mai
tur hi chu aw!! a ti vawng vawng a. Chupa chanchin chu C.C Luther-a hian a lo hria a, he hla hi a
phuah ta a ni. "Thih chu hrehin ka lungngai lo, Chhandamtu'n min hruai vangin; Mahse ruaka ka
tawk tur hian' Min tihrehin ka lungngai."
KA LALPA DUHTAK MIN AWMPUI ANG CHE (KHB-265)
He hla phuahtu Rev. Henry F. Lyte-a (1793-1847) hian kum 23 lai mai Devonshire,England-ah
Pastor hna a thawk a.Kum 54 anih chuan vanduaithlak takin TB leh Asthma natna a vei ta hlauh mai
a. A hun a tawp hnai tawh tih a hria a,a lung a leng em em mai a. Emau kawnga Kleopa-te thian
dunin Isua an sawmna thu,"kan hnenah awm ta che, khua a tlai dawn ta a.....(Lk.24:29" thu hmang
hian Pathian pawlna a chang ta a. Chumi zan chuan he hla hi a phuah ta a ni. "Ka Lalpa duh tak min
awmpui ang che, khua a thim dawn min kalsan suh ang che....."
KA NUN I TAN KA PE (KHB-449)
He hla phuahtu Frances Ridley Havergal-i hi kum 1839 khan a lo piang a. Kum 1858January 10
khan German Pastor pakhat inah a thleng a. A thlenin pa pindanah chuan Isua kraws a an khenbeh
lai lem hi a in tar a. A hnuaiah chuan,'I tan hei hi ka ti ta,ka tan engnge i tih ve?" tih hi a intar kalh
mai a. Chu thu chuan Havergal-i chu a hneh hle mai a. He hla hi a phuah ta a ni. 'Ka nun i tan ka pe,
Engnge min pek ngai le?"
KA PAWLTE U EN RAWH U (KHB-407)
He hla phuahtu P.P,Bliss-a hi kum 1838 khan a lo piang a.Kum 1864 khan American Civil War-ah
General Corse-a leh a hote 1500 te chu General French-a leh a hote 6000 lai mai chuan an hualbet
tlat mai a.Chutihlai chuan General Sherman-a chuan mel 20 vel atangin General Corse-a hnenah
chuan,"Lo tang rawh u, General Sherman-a ka lokal e," tiin thu a thawn a. Darkar 3 hnuah chuan a
lo thleng ta a,General French-a hote chu an hneh ta a. Chu thu chu a hnu kum 6-ah Major Whittle-a
chuan School-ah a sawi a. Chu chu P.P. Bliss-an a lo hria a, General Sherman-a chu puitu Isua
anga chanin,he hla hi a phuah ta a ni "Ka pawlte u en ru, Hriatna chu vana khi a lang....."
KA FAK FOVANG CHE,AW LALPA KAN PATHIAN (KHB-7)
William P.Mackay-a chu misual tak mai a ni a. A thiante nen "Hremhmun Pawl' an din a. A nu chuan
a tawngtai sak reng thin. Tumkhat chu Lalpa zanria Sacrament hi fiamthu thawh nan hman an tum a,
Amahin chhang a phel lai chuan hlauhna namenlo a lo nei ta a, A NU chuan a lo tawngtaipui nghal
a, tichuan nun thar a lonei ta a 'Ka fak fovang che, Aw Lalpa Pathian I thlarau thianghlim kan
chungah i leih si,' tiin he hla hi a phuah ta a ni.
LAL ISUA HMING I FAK ANG U (KHB-52)
He hla hi,'Kristiante hnam hla' an ti hial thin. Edward Perronet-a, kum 1762 a England-a piang phuah
a ni. Vawikhat chu John Wesley-a nen rawng an bawl dun laiin thusawi ve turin a sawm a. Ani chuan
Wesley-a lar khalh a hlauh avangin, tlang chunga Isua thusawi (Mt.5:1) kha a chhiar chhuak ringawt
a ni an ti.
He hla hian thawnthu ngaihnawm deuh mai a keng tel a. Vawikhat chu India rama missionary
sulsutu zinga mi, E.P.Scott-a chu hnam mawl hoten Fei nen an rawn hual a. A tih ngaihna hre lo
chuan Violin la chhuakin he hla hi a sa ta ngawt a. A chang 4-na,' khawvela mize tinrenga chitin
awm bawk te u, chawimawina zawng zawng pe ula, Lalber khumtir rawh u," tih a sak lai chuan,
chung hnam mawl hote chuan an fei kente chu an dah thla a, an en reng ringawt mai a ni tiin an
sawi thin. An zingah chuan E.P.Scott-a chuan hlawk takin rawng a bawl theih phah a ni. "Lalber
Lukhum lachhuak ula, Lalber khumtir rawh u,"
KA RINNAIN A THLIR (khb-51)
He hla phuahtu D. Ray Palmer-a hi kum 1808 khan a lo piang a. America Congregational kohhran
pastor a ni. A naupanlaiin Kudam Clerk-ah a tang a. Pathia thu zirin kum 1830 khan D.D a passed a.
Chutihlai chuan kum 22 mi chauh a ni a. College-ah zirtirtu hna a thawk a. He hla a phuah dan tihian
a sawi, "ka hriat dan hi ka ziak chhuak tawp mai a, A Tirah chuan chuti tehchiamin min thawng lova.
Mahse, a tlar hnuhnung ber ka thih hun tur chungchang ka ziah chhoh lai hi chuan ka mittui a tla
zawih zawih a ni," a ti.
"Lei nun a tawp hunin, Thihna tui vawt chuanin , Min chim hunan; Hmangaih chhandamtu, Thlaphan,
hlauh, tibo la; Famkimia chhandamin Min hruai chho la.
KAN KOHHRAN HO LUNGPHUM CHU
Kum 1861 khan Bishop pakhat Colenso-a chuan Rome hrilhfiahna a ziak a. Tlanna thuah leh
sakramen thuah kohhran a kalh in Thiangzau takin a zirtir a, nupui tam tak neite a pawmpui a. Kum
1862 ah Bible-a bu hmasa pangate thlir dan tur ziak leh in Chu chuan buaina a siam nasa hle a.
Amah pawh kohhran atangin an hnawt chhuak ta a ni, Capetown Archbishop chuan a zirtirna do let
tur chuan christian rin dan thurin a chhuah ta hial a. Chutihlai chuan Samuel John Stone-a chuan ,
'kohhran thendarh leh buaina lo chhuak fo mah se," tiin he hla hi a lo phuah ta a ni.
"Kan kohhran ho lungphum chu, A Lal krista Isua.....
KAN PATHIAN HMANGAIHNA THUKZIA (KHB-40)
He hla phuahtu Sir John Bowring-a hi kum 1792 October ni 17 khan Exester, England-ah a lo piang
a. Tawng chi hrang hrang a thiam hnem hle..British House of common-ah term hnih a tel a, Chumi
hnuah Hongkong-ah Governor-in a awm leh a, Queen Victoria-in ram knight nihna a pe hial a ni.
Hongkong a awm lai hian Portuguese ho tihchhiat Macho hmun a tlawh a, Cathesral chhia te,
lawngchawlhna ram ruap tawhte a hmu a. Kraws chhia pakhat a hmuh chuan a rilru a khawih hle
mai a. Khawvel thil ropuiten chatuan an daihlohzia leh Pathian hmangaihna chauh chatuan daih a
nih ziate a ngaihtuah a.
"Thil an lo awm an ral leh thin, Mihring an ral kumte nen; A hmangaih erawh a ngai fo, Chatuana
dang chuang ngai lo," tiin he hla hi a lo phuah ta an ni
KAN PATHIAN KAN PUIPA PANGNGAI (KHB-26)
Kum 1714 khan England ram chuan harsatna khirh tak a tawk a. Queen Anne-i chu thichhawngin a
let reng a, amah thlaktu fa a nei si lo va.Tunge a aiawh ang? tih ngaihtuahin an buai hle mai a. Hetih
lai hian sawrkar hmasaten an duhloh avangin Isaac Watts-a pa chu tan inah khung mek a ni. Watts-
a pa chhuah tum mektu Lalnu lah chu a thi tep mai si, Chutiaang a nih avang chuan Watts-a chu a
mangang em em mai a, A mangan em avang chuan Pathianah chauh beisei a nei tawh a, Chutih lai
chuan Sam 90-na, "Lalpa, nang chu chhuan zawng zawng chenah kan awmna i ni thin, Tlangte
pianhmaa, Leilung leh khawvel i din hma pawh khan chatuan ata chatuan thlengi pawhin nang chu
Pathian i ni......." tih hi a chhiar a, Pathian ropuina leh chungnunna chuan a hneh hle mai a, Tichuan
Pathian chauh beiseiin....
"Kan Pathian kan puipa pangngai,kan hmalam beiseina...'tih hla hi a lo piang ta a ni.
KAN PATHIAN KULHPUI NGHET A NI (KHB-17)
He hla ropui tak hi,'Marseillaise of reformation (siamthatna hlapui)' an ti hial thin. Reformation
hunlaia Martin Luther-a te tuar nasat zia chu Churh history- ah kan hmuh kha. Nasa taka vau leh do
a hlawh a, Vawikhat chu Sam 46:1, 'Pathian chu kan inhumhimna leh kan chakna, mangan laia
tanpui vartu hnai reng a ni...' tih hi a chhiar a, A rilru a khawih hle mai a.. He hla, Pathain rintlak zia
hi a phuah ta a ni. "Kan Pathian kulhpui nghet a ni Himna hmunpui chhe thei lo Sualna tuilian fawn
vel mahse A nghing lovang kan himna... ka duh zual lai......'He lei hi ramhuai lo khatin, keini min
tihchhiat tum se Kan hlau lovang, min hnehtir dawn Pathian ngei chuan-A thuin
KHAWNGAIHNA MAK MAWI LEH DUHAWM (KHB-432)
Olney, England rama thlanmual te reuhteah chuan thlanlung pakhat a awm a,tihian a inziak- "John
newton, Clerk, mi bawlhhlawh, Africa salte hmanga sumdawng thin chu Pathian khawngaihna
avangin zuah a ni a. Ngaihdam a ni. A lo tihbawrhban tawh rinna thu puang tura tirh a ni' tiin .
A nu, Pathian tihmi amah tawngtaisak fo thintu chuan kum 7 a nihin a boralsan a. John-a chuan sikul
chawlhsanin lawng a enkawl ta a. Salte hralhin sual kawng chi tinreng a zawh a. Kum 1748 March ni
10 khan Africa atangin England panin lawngin an kal a. Thlipuiin an lawng chu a nuai ta chiam a,
Amah chauh lawng kehchhiaah chuan zuahin a awm a. A nunhlui zawng zawng, a sual zia a
ngaihtuah a. Chutiang chunga khawngaihna a Pathianin a la veng zel chu ropui a ti lutuk a, Pathian,
amah khawngaihtu hnena a nun hlan chungin.... ' khawngaihna mak mawi leh duhawm Sual riangvai
chhandamna Suala bo hnu min zawng hmu ta Mitdel mitvarna chu....
KHAWVEL HRUTCHHUAK ILA (KHB-259)
He hla phuahtuhi Chicago khuaa Ukil pakhat Spafford- a a ni a.Kum 1874 khan French meilawngah
a nupui fanaute America panin an kal a, kalkawngah an lawng chu an insu a, an nu ber chauh a
damchhuak a. A nupui chuan Cardiff atangin an chanchin a rawn hrilh a. Chuta a fate zawng zawng
a chan vek tih a hriat chuan hrehawm a ti hle. Hrehawm em em karah chuan Isua a la thlang tlat a,
hrehawmn-ah pawh a hlutna a la dang chuang lo tih hrerengin- "Khawvel hrutchhuak ila, Lal Isua
ang hi thianghlim leh fel ka hmu lova. A nunna min pek avangin ka zui ang, hrehawm tuarin rethei
mah ila...." tih hla hi a phuah ta a ni.

G.F. HANDEL
Handel-a hi kum 1685 khan Helle khuaah a lo piang a; Boroque period tawp lama hla siamtu ropui
ber pakhat a ni. A pa hi Barber-surgeon a ni a, a fapa Handel-an music lam a lunglen hi a duhpui
vak lo va, hna zahawm deuh thawk se a duh avangin Dan lam hi zir se a duh a. A naupan tet
atangin Handel-a hian music hi a tui em em e, Clavichord (Keyboard nei, string instrument) piano aia
hman thin hi a khal ngun hle a. Tum khat chu an chhungkuaa Weissenfels court-a an awm laiin duke
(Lal) chuan Handel-a Organ tum ri a han hriat chuan, a pa hnenah music lam hi zirtir ngei turin a
rawn a. Handel-a te in chu khawpui hmun laili, Lutheran church bula awm a ni a, Handel-a chuan
Zachow-a, Organist hnuaiah zirin hla siam te pawh a zir tan a. Kar lovah Violin leh Keyboard tum te
chu a thiam hman hle a ni. Kum 17 a tlinnin University-ah a lut a, Calvinist cathedral-ah organ tumtu
a ni bawk.
A kum lehah Helle chhuahsanin Handel-a chuan Hamburg lam a pan ta a. He khua hi sumdawnna
hmunpui, music lamah pawh sang tak, opera house tha tak awmna a ni a. Chu opera house-ah
chuan hna a hmu a, violin tumtu niin, hapsichordist a ni leh a. Heng hun hlai hian Handel-a chuan
operatic hna lam a bei tan tawh a. A opera hmasaber ‘Almira’ chu 1705 kumtir lamah a show tawh a,
a pahnihna pawh a ti tan leh a mahse a pahnihna hi chuan a pakhatna atluk love an ti.
Handel-a duh ber chu Italy-a music zir a ni a.Italy-a Medici chhungkaw Lal fapa chuan Italy-a kal
turin a sawm a, chu khua Florence pan chuan 1706 kum tawp lamah a kal a. Italy-ah chuan kum
thum zet a awm a. Rome-ah chuan opera tih an phal lo a, pope-in phal loh thu a chhuah a ni.
Mahse, cardinal leh lal tenau deuhte chuan music hi an ngainat em a vangin Handel-a chu rawih an
duh a. Handel-a chuan oraterio 2 a siam a, pakhat chu nun kawng dik lam inkhawhhmuhna a ni a , a
dang leh chu thawhlehna thu, stage-a chana play tur a ni thung. Tin, cantatas tam tak a ziak bawk a,
solo-a aw a sak tur, minute 10 vel awh tur te, duet tur te, han chham zeta , sak tur te an ni. Handel-a
hian thluk mawi tur a zawng thiam hle a, chumi mil tur Italian tawng pawh a hria a ni. Rome-ah
chuan Roman Catholic inkhawma sak tur te, Latin tawngin hla tam tak a siam a. A hmingthanna ber
pakhat chu “Dixit Dominus” 1707-a a siam hi a ni. He hla atang hian zaipawl a sak tur hla siamtu
ropui a nihzia a alang ta a ni.
Italy-ah hian hla siamtu hmingthang tak takte a pawl thin a; chung zingah chuan Corelli te, Scarlattis
te pafa leh Vivaldi te an tel. Tum khat chu Domenics Sarlatti nen an ineltir a, hepsichord-ah an intluk
a, organ-ah erawh chuan Scarlatti hian a khan lo hle an ti.
Handel-a hian Hanover-ah hna hmu a, a pawmna chhan chu kum khat chawlh laa a kal nghal theih
dawn vang a ni. Honover a Elector hi an lalnu Queen Anne (England Lalnu) tar tawh tak hnua lal tur
a ni a. Handel-a hian England-ah hna a thawhsak dawn a ni. Hetih lai hian theatre lamah England hi
a thang chak hle a, London hi a hmunpui ber a ni a, amaherawh chu opera hi chi a lar em em lo.
Kum 1711 tir lamah London tan Italian opera hmasa ber Handel-a chuan a siam a. A hlawhtling hle
a, mahse, English mi tam tak chuan an lo nuihzatin, Italian tawnga opera “Renaldo” han ngaihtlak
chu an sawisel a ni.
Kum 1741-ah Dublin tlawh turin an sawm a. Chumi atan chuan sakhaw hla “Messiah” leh “Samson”
a siam a “Samson” tih hi Milton-a thu ziak atanga a siam a ni. Concert hi tum hnih siam a ni a. A
ropui ber chu April 13, 1742 a “Messiah” a tihchhuak tak chu a ni. Hall chu an khat tlat a.
Hmeichhiate chu pawnfen tlangarh an fen an phal lova, mipate pawh ngunhnam pai lo turin an ti a.
Hei hi mite an indip loh va, tam zawk hall-a an len theih nan an ti a ni. Ziaktu pakhat chuan, “He hun
ropui leh nawmzia, chunglam mawina-in a belhchhah avanga hlimna kan chan hi mihring kain a hril
chhuak zo lova, beng pawhin a dawl lo a ni ber”, a ti hial a ni.
Handel-a hun laia a oratorio lar zualte chu “Saul”, “Samson”, leh “Maccabaeus” te an ni. “Solomon”
tih pawh hi “Theodora” nen an lar hle bawk. A biblical oratorio-te zinga a hnuhnung ber “Jephtha” hi
1751-a a siam a ni a. Hetih lai hian a mit a tha lo hle a; a thunawnah pawh “How dark, O Lord, are
thy decrees. All hid from mortal sight” a ti hial a ni. Kum 1753-ah chuan a mit pawh a del ta hial a ni.
Handel-a hi harsatnain a tlakbuak nasa hle a. Nupui a nei lova, music ngaina mi ngaihzawngte chu a
nei ve thin. Handel-a hi a music bel chiangtute chuan a ngaisang tawp thei lo va, a mit a del hnu
phei chuan midangte pawh a pawl tam ta lova. Inkhawm a taima em em a, a lawina Biak in chu St.
George’s, Hanover Square-ah a ni. A in chu Brook Street-ah a ni a, tunah pawh a la ding reng. Kum
74 mi niin April, 1759 ah a thi a, London-a mipui sang tam takin an vui liam a, Westminster Abbey-ah
an phum a ni.

You might also like