•
TANSU A<;IK
UJ ve Gerfek: Troia bugiine dek eski-
D ~ag konusunda Tiirk~ede ~1kan en
kapsamh kitap olmasmm yan1 stra bask! ni-
t eligiyle tam bir yaymcilik ba§artsl. Biiyiik
boy bu kitap 2001 yilinda Almanya'nm ii~
kentini Tiirkiye miizelerinden se~ilen
tnalzemeyle dola§an biiyiik serginin kata-
logu, her sayfadaki fotograflan, ~izimleri,
haritalartyla Almancas1n1n tasartmtyla
tlpatlp aynt; bu kitap iizerine soyleyecekle-
rimizi bir sonraki saytya btrakahm. Aynt
yaymevinin Homeros: Batznzn Ilk Ozanz
adh kitabt ise Homeros iizerine 1997'ye
dek eri§ilen verileri, yapilan ara§tlrma so-
nu~larmt tartt§an dort dortliik bir kitap;
Troya kaz1 kurulunda da yer alan Latacz
yirmi be§ ytlillr agtr.hkh olarak Home-
ros'un destanlart iizerinde ~alt§malar yapt-
yor. 2001 yilinda bu kitabm iki kau olan
Troia ile Homeros adh kitabt bir ytl i~inde
dort basklya ula§lp Almanya' da ytltn en iyi
edebiyat ill§l on kitabt arasma girdi, bu iki
kitap hem uzmanlara hem de genel okuyu-
cuya seslenebilmeyi ba§anyor. 2000 ytltnda
ise, ge~en yiizytl ba§larmda yapllip hala a§l-
lamamt§ olan bir a~rmlamayt temele alarak
yeni bir a~rmlama yaytmlamaga ba§ladt, bu
dizi heniiz tamamlanmaill. Son yillarda
Homeros destanlart konusunda yenilen-
mi§, hat1r1 sayilir bir bilgi birikimi ortaya
~tku: 1985-93 yillartnda G.S. Kirk'in yaym
yonetmenliginde bir takumn haztrladtgtll-
yada a~rmlamast; yine uluslararas1 bir takt-
mm haztrlarugt, 80'li yillarda once ltalyan-
cast, sonra 90'larda gozden ge~irilmi§ lngi-
lizce basklst ~tkan Odiisseia a~tmlamasl
ciltleri; Homeros'u anlaubilimin anlat1c1,
odaklaytm kuramlart a~tsmdan inceledigi
~1g1r a~1c1 ~ah§mast 1987 'de ~tkan irene
De Jong'un dort ciltte derledigi, iki yiiz ytl
boyunca Homeros iizerine yiiriitillen ele§-
tirel degerlendirmelerin en onemlilerini
i~eren toplam; I. Morris'in yaym yonet-
menliginde 1997'de yayrmlanan, A New
Companion to Homer kitabt (eskisi altmt§
yil oncesinin malzemesiyle ktrk ytl once
Joachim Latacz
Homeros: Bat1n1n Ilk Ozan1
~ev. Devrim <;all~ Sazc1
Homer Kitabevi, 2001, 168 s.
~lkmt§tl) ilk agtzda stralanabilir. Boylesi
bire§imlerin en az iki ara§tlrmact ku§agt
gerektirdigi anla§iltyor. Bir yandan 1988 yt-
lmda elli ytl aradan sonra ba§layan kazilar,
Troia'nm tun~ ~agmda (kabaca 16 3000-
1000) her bakundan -1995'te bulunan
Luvi hiyeroglifi miihriiyle yazt, dil
baklmmdan da- Anadolu 1ras1 ta§tdtgmt
kesinkes gosterdi. 6te yandan ortaya ~tkan
birtakrm Hitit~e metinler §imdiye kadar
bir varsayrm olan Bau Anadolu'nun Hitit-
lilerle ili§kisini a~tga ~tkartmaga ba§ladt,
Homeros'ta ge~en birtakrm yer adlartntn,
boy adlar1n1n Hitit~eleri saptand1. Artsii-
remli Hint-Avrupa dilbilimi alanmda 80'li
yillarda dar bir uzmanlar kiimesinin vargt-
lar1, Homeros'un alu birimli tarttsmm 16
1600 yillarma dayandtgmt ortaya koydu.
Biitiin bunlardan bir bire§ime varmak La-
tacz'm ba§artsl oldu, Homeros metninin
kendisi iizerine de esinleyici gorii§ler orta-
ya attl.
Bu metnin ilerisinde alt§tk olduklart ki-
mi Yunan ozel adlartnm ba§ka tiirlii yazil-
dtgmt goriip yadtrgayacak olanlara §unlart
haurlatmak isterim. Bunca onemsiz gorii-
nen bir§eyi bir kez daha dii§iinmenin zara-
r1 olmaz, hem bu konuda pek az ki§inin ka-
fa yordugu anla§lliyor. 1940 yilinda klasik-
ler dizisinin ba§ sayfasmdaki Yunan~a ozel
adlarm yaziD§l konusundaki ~izelge biiyiik
VIRGOL 11 EYL0L'2002
bir olasilikla DTCF Klasik Filoloji kiirsii-
siinii kurmu§ olan G. Rohde'nin elinden
~tkma. Heniiz TDK'nm ilk 1mla Kzlavu-
zu)nun ~tkmasma bir ytl, Turkfe Sozluk)iin
~tkmasma da be§ ytl var, ilk tamam ansiklo-
pedi i~in 1970'i beklemek gerek. Avrupa
dillerinde ta§ ~atlasa be§ tane iinlii harf var-
ken Tiirk~ede sekiz tane olmasma kar§m
kimi Avrupa dillerinin Latincenin yazrmma
dayalt bi~imi benimsenir bu ~izelgede. 0 s-
telik geni§ bir yaz1 ge~mi§i olan herhangi
bir Avrupa dilinde, ornegin ingilizcede,
Franstzcada XX. yiizytl ba§l ile sonunda
eski~ag konusunda yayrmlanrm§ iddiah bir
kitabt a~1n, her ikisinde de yaz1m konusun-
da uzun boylu a~tklamalara rastlarsmtz, ar-
ttk genel egilim Yunanca sozciikleri Latin-
cele§tirmeden, uzun ktsa iinlillerin de hak-
kuu vermek yolunda. Bu ~izelgenin T iirk-
~e yazrm, sesletim konusunda yol a~t1g1 so-
runlarsa az degil: Hi~bir kart§tlrmaya mey-
dan vermeyecek/dururkenph, udururken
(hangi Avrupa dilinde bu harf var?) y, kh
tuhafugt, av ev ile kar§ilamak dururken
(hem bu yazrmm kh yerine h ile birlikte
kirk ytlhk bir ge~mi§i var) adlar1 ~arpttan
kayan ses oldugunu gostermeyen au, eu ya-
ni yanh§ yere e'leri vurgulu sesletilen Ak-
hilleus, Odiisseus garabetleri. U)yii, f)yi
Emre, T. Durall, G. Dilmen yaztlarmda be-
nimsemi§lerdir. Bu konu iizerinde dolayh
olarak yaln12ca iki ki§i durdu, Semavi Eyi-
ce'yi Yunanca bilmedigi i~in saymtyorum,
gen~ ya§ta olen klasik filolog Suat Y. Bay-
dur 1953 yllmda Turk Dili Araittrmalarz
Yzllzgz Belleten)de ~tkan yaztsmda, iiyesi ol-
dugu TDK'nm bir soru§turmasma yantt
olarak dilimize giren Yunan-Latin kokenli
sozciiklerin biiriindiigii bi~imleri kimi ~ok
bilinir Avrupa dillerindeki bi~imlerini de
goz oniine alarak strahyor. Soru§turma so-
. rusu bu tiir terimlerin Tiirk~e yazrma nasil
uydurulacagtchr; Baydur burada th, ph harf
~evrilerine taraftar degildir, av ile ev)den
yanaillr. TDK'nm ~ah§malanna daha harf
devriminden beri katllmt§ olan, kurumun
 --
,
. *' ,
)o \
l
~~-.., ~_.....,.~·-) F / / ~~
h n~;uzn utnlanndan Agop Martayan Dila-
\. ,,·' tn It 56 ytlmda Turk Diltnin 54. sayt-
'' u In yin · ayn1 sorunla baglantlli olarak,
l •'j, 1, IZs ton dilleri Arnavut~a, Macarcanm
pl )" i 11 ·sas oldugu kan1sm1 degi§tirdigini
~i; I t·; · ' i I · kar§.tlanan sesi i ile kar§llatna
' '''It:-: t tIt r, bu baglamda onlarca dogu, orta
Avt•upa dilindcn, Baltlk, !skandinav dille-
li tld 'I 1 ()rneklcri stralar. Bir de son zaman-
lu'tlt bt 1 kitapta goriildiigii gibi, Yunanca
')z iii I rd bi.iyi.ik barf !)nin noktas1z ya-
~dtttn s t y:1ygtnla§tyor, iistelik ilgili iiniversi-
1 • holi'tnll rinden ki§iler bile boyle yazabi-
1i '' H', I~ t ·~k ~u ya da bu yaz1m1 tutarh ola-
' d izk:s ·lin1izdcki kitap, i~imiz yanmaz,
h .,. \.' ·§i11 11 '§itlemeleriyle birlikte yiizler-
• .t~rttl tH.: ubesiylc kitap, p1trak gibi ... Ek
ol11 uk Aln1ancaya ~evrildiginin ya da Yu-
'' '11 ' bi r s()zciige eklenen Almanca yap1m
·I itlitt , c; ·kitn ekinin soz konusu oldugu-
llltlt lttrkttlH hile vartlmaylp o haliyle, her-
h dd · l ir I rin1dir diye b1rakllan ucubeler
J,ild, 'l'rrtt ltinil;rrinnen, nosten)... Melez
, Idi" I, .,. '§ idi "yn 1 tiimcede bile goriine-
J,di ' 11 ( ·vr ·-snfha-ctap; epik~i-epiksel, ay-
llt tl 't 111 • ·d · ·pi k i le dcstan) Troya efsanesi
'11 h ., i sil·l< nu (bi r ri.izgar ~e§idi! )- kyk-
I 1 \ ' 1, I" ykbd (Ege' de bir adaclk takl-
"'1! 111111 tlnrt ; Zyk1op-kyklop-(kitabln
t Ill 11111 1 dol ru )- 1 ·kg{)zJli dev (ne de olsa
lu1 11 d 1111 1 \'ahnst var bu ()rnckte). Tamam,
I 1 11 11 '11 111 II< 111 ·ros'u ~cvirmedigini bil-
•.•
meyebilir ama hemen ardmdan ayra~ i~eri­
sinde bir ozel ad ile tarih varsa buna gore
Almanca eylemin o anlarrun1 se~ebilirdi, iyi
de stk stk rastlanrug1 iizere ozel ad kitap ad1
sanllip yatlk yazllml§. Yahya Kemal ile Ya-
kup Kadri' nin onciiliik ettigi akrmm T iirk-
~e ad1 "neohelenizm" ya da "Anatolizm"
degil nev-yunaniliktir, ne yaztk ki bu aytp
ba§ta anruglmlz biiyiik kitapta da yineleni-
yor. (:evirmen anlatl ile anlatlm arasmdaki
farlu bilmiyor, bunu bilmeyenden "oktoral
anlat1c1" dememesini bekleyemeyiz; Yunan
diinyas1 iizerine temel bilgilerden yoksun,
yoksa "Panhellen Soleni"nden ya da 16
VI. yiizy.tlda "Atina valisinden" soz etmez,
''Homeros llahileri" yerine ''Methiyeleri"
demezdi. Klasik arkeoloji bilgisinin de
noksan oldugu belli. "Miisgebi" admm ya-
nma ayra~ i~erisinde (antik ismi bilinmi-
yor) deyip b1rakmazru. En ac1s1 sindire sin-
dire bu destanlar1 okumaml§, yoksa bunca
tutarstzhk... Bu da ~ok yaygm bir tutum,
diyelim go~ebe bir boyu Yunanhlarm nasli
oykiiledigine ili§kin ~1g1r a~lCl bir metin ~0-
zfunlemesini ~eviren ki§i, soz konusu klsa-
clk metni okumayabiliyor. Yaytnevi de iize-
rine dii§eni yapmamt§, kitab1 en kii~iik bir
yayma haz1rlama i§leminden ge~irmemi§,
~evirmenin doniip bir kez ba§tan oku-
marugl apa~tk belli olan bu metni dikkatli
bir goz agtr ag1r okumaml§, okusa metinde
yine de bir dil, yazrm birligi bulunurdu, ~e-
VIRGOL 12 EYL0L'2002
Troia VI doneminden b11
~ehir gorunt'in11 J
virenin metin i~erisinde yalruzca ayra~ i~i­
ne alrug1 kayttlan olsun ~1kartabilirler, Ho-
meros ahntliarmm Erhat-Kadir ~evirisin­
den yapllmas1 gerektigini haurlat1rlarru.
Latacz'm kitabmm Tiirk~e baskls1 i~in
Troia kaz1 kurulu ba§kan1 M. Korfmann
bir onsoz yazml§, ~evirmenin kendisinin
doktora ogrencisi oldugunu soyliiyor, ger-
~ekten bu ki§inin s1rt1na ag1r bir yiik yiikle-
mi§ler, Korfmann edebiyat fakiiltelerinin
en azmdan lisede tskalanml§ bir dogru yaz1
ogretimini bile saglayamad1gm1 nereden
bilsin? Daha yaln1zca sozciikler diizeyinde-
yiz, i§te boyle boyle sozciik otesi birimlere,
§ivesizliklere s1ra gelemez bir~ok ele§tiri-ta-
nltma yazlsmda, bu ~eviri tutumu oylesine
yayg1n ki... Edebiyat, dii§iince yaztsl ~eviri­
lerinin sozciiklerin degil anlam adactklarl-
ntn bir ba§ka dilde kar§litglnl aramak oldu-
gu dii§iiniiliirse, boylesi ~evirilerle besle-
nen bir yaz1 dili...
Peki bunca lafa deger mi? Bence deger,
hem Homeros'tan hem de kitaptan otiirii,
bu nitelikte bir irdeleme ilk kez Tiirk~ede,
iistelik Tiirkiye' deki arkeoloji boliimleri-
nin en azmdan bir diizinesinde bu kitap
onerilecek, bu lalurdllar yinelenecek. Aca-
ba oneren her sayfadaki yanh§larl diizelt-
me zahmetini gaze alabilecek mi? Bir za-
man birilerinin iizerinde az1c1k dii§iinme-
mesinden, ornegin "oryantalizan" gibi bir
laf terim haline geliverdigi gibi ... Son ola-
- - -
----
I 'k l>ir oneri: Metinde yanb.§ olarak birbi-
i
1 111 11 yerine kullanlian "beste", "§arkt",
I ·yi~lcri yerine ytr, ytrlamak "terenniim
·t n1ck" talamt ile tiirevleri uygun dii§er;
b ·IIi bir ezgiyle okunan §iirli, az bu~uk ef-
Sl 1nlu soz i~in Bau dillerinin gozettigi ay-
n In ashnda T iirk~ede de oteden beri var.
Si)z konusu sozciikler hem Anadolu balk
ngztnda ya§tyor hem de eski Anadolu
'I' urk~esinin yazt diline girmi§. Destan ge-
leneginin hala canh oldugu Kazakistan' da
destan anlammda "ctr" ile tiirevleri kulla-
nlliyor, Tatar, Ba§lart, Ktrgtz Tiirk~elerin­
de ise anlam kaymastyla §arb soylemek
anlammda "tr", "ytr", '' ctr" ile tiirevleri
kullanlliyor.
Giri§ boliimiinde yazar Homeros ara§-
urmalarmm ozlii bir tarih~esini veriyor. ilk
boliimde sozlii kiiltiir-yazlli kiiltiir ayrunl
iizerinde durup Bau iilkeleri i~in Home-
ros'un metinselligin, yaztnsalligtn kurucu-
su oldugunu belirtiyor. 16 VIII. yiizylida
Yunanhlarm Fenike-Arami abecesini uyar-
larken daha en ba§ta ozgiin bir yaplt orta-
ya koyduklar1n1, oysa Etriisklerle Romalt-
larm yaz1 dilini alchklar1 topluluklarm ede-
biyatlarmt benimsedikleri gozlemini yapl-
yor. Bu orneklere diinyanm en eski, en gii-
zel metinlerinden olan Gugame§ destan1
ornegini de biz ekleyebiliriz, seslendirme
canlandtrma ko§ullarl iizerine hi~bir §ey
bilmedigimiz bu en eski edebiyat metni,
16 II. binyuda Sumercede olu§maga ba§la-
masma kar§m, Sumer yaz1s1ndan tiireme
yazuar1 kullanan hem de birbirinden ayr1
ii~ dil ailesine giren Hurrice, Asurca, Hitit-
~e tabletler sayesinde korunmu§tur. Yeri
gelmi§ken belirtelim, son elli yllin buluntu-
lartyla oncekine oranla ii~te bir orarunda
geni§lemi§ bir Gugame§ destan1 birka~ yu
once Franstzcada okunur oldu.
ikinci boliim, destanm olu§um ko§ullan,
olu§tugu toplumun onemli donii§iimleri,
Homeros'un kimligi iizerine. Ana~izgile­
riyle olup biten §oyle: !6 1200 sularmda
Miken (ya da Akha) uygarhgt ytklltr, bu
diinya Homeros destanmm diinyastdtr; bu
diinyayla birlikte dev ta§lardan yaplima hi-
sarlarm yap1m bilgisi, burada oturan soylu
hakanlarm yonetsel diizeneginin arac1 olan
yaz1, dogrusal B denilen hece yaz1s1; boyah
~anak ~omlek, maden i§~iligiyle birlikte
biitiin bir ozdeksel uygarhgtn aytrt edici
~izgilerini veren zanaatlar yok olur, yerle-
§im yerleri ii~te iki oranmda kesintiye ug-
rar, niifus azahr. Ayn1 strada zaten i~ ~eki§­
melerle ytpranmt§ Hitit imparatorlugu (~i­
viyaztsl yok olacak ama Luvi hiyerogli£ Ka-
padokya' da, Kilikya' da, Suriye' de daha altt
yedi yiizytl kii~iik beyliklerin kullarurmyla
ya§ayacakttr) var1 yoguyla birlikte go~ecek,
Liibnan, Filistin, Ktbrts'ta onemli yerle§im-
ler yakthp yiktlacakur, bu altiist olu§tan Mt-
s1r bile zarar goriir. llgili Troya katmanmda
yangtn izleri vardtr. Bu, orta ile dogu Akde-
niz' de bir ~agm kapanl§tdtr. !6 1200 ile
800 yillar1 aras1 demir ~agtna ge~i§ Yunane-
li i~in karanhkur, pek az veri vardtr: Bir tek
Euboia adasmdaki Lefkandi' de !6 i000-
900 yillarma tarihlenen bir gomiit kaz1s1,
genel yoksulluga kar§m buradaki beyin go-
miiti.ine dogunun liiks mallarmm akugm1
gosterdi. Yine bu adanm tiiccarlar1 !6 VI-
II. yiizytlda Fenike ale/bet'ini Yunan al/a-
beta'st haline getirecektir. Bu belirsiz done-
min ortalarmda yerle§im yerleri ag1r ag1r
toparlantr, ilkel ~izgileriyle birtakun zana-
atlar belirir. Bu donemde hayvan yeti§tirici
bir toplumdan tarun toplumuna bir evril-
me oldugu sonucuna varumt§tlr. 16 XI.
yiizytldan ba§layarak Yunanhlar once bau
Anadolu'ya, birka~ yiizytl sonra da giiney
ltalya'ya yerle§imciler gonderecektir, yine
buradaki Euboia yerle§imleri araclligtyla
once Etriiskler, daha sonra Romahlar og-
renmesi pek kolay olan bu ses~il abeceyle
tanl§lr. !6 VIII. yiizytl ortalarma tarihlenen
bir ~omlek par~as1 iizerine yazili "Nestor
kabt" Napoli korfezindeki bir Yunan yerle-
§iminden ~tkmt§tlr. Eldeki en eski Yunanca
yazt omegi olan bu kap par~asmda Euboia
adasmdan bir kentin abecesiyle yazlli ii~ sa-
tlr bulunur; ii~ saurm ilki iamb tartlstyla,
diger ikisi Homeros'un altili tarttstyla yazt-
hdtr. Latacz'm bu saurlarda llyada'daki bir
sahneye ant§tlrmadan soz edip bunun bili-
nebilmesi i~in yazili bi~iminin varolmas1
gerektigi yollu uslamlamas1 (s. 64) daya-
nakstz bir sav, hatta bir sant gibi goriiniiyor.
Yunanhlar i~in 16 VIII. yiizyllin yenilikleri
saya saya bitmez: abece, Homeros adh bir
ki§inin yiizlerce yudtr sozlii aktarunla koru-
nup olu§agelen destan malzemesinden
kendi damgasm1 vurdugu bi~imleri (yazty-
la?) tiiretmesi, kamuya a~1k tapmak (Mi-
ken dininde bilinmeyen bir ozellik), en ay-
VIRGOL 13 EYL0L'2002
rmuh ornekleri Kutsal Kitab' da gorillen su-
nagtyla, tiitsiisiiyle biitiin bir usul erkantyla
kurban toreni, armma kuttorenleri; adlan-
na varastya Fenikeli kaplar, yiizeyinde de
dogu Akdeniz orge diizenleni§leri; Akde-
niz'e yerle§meci gonderip duran Fenikenin
ii~ stra gemi yap1m teknigi; biiti.in Akdeniz,
Ege Yunan yerle§imlerine a~tk dort ytlda
bir diizenlenen Oliimpia oyunlar1 ki atle-
tizma, destan, §iir yart§malan araciligtyla
ortak bir Yunan kimligi, soylenbilgisi olu§-
turmada ba§ etmendir bu yarl§malar; say-
chklanmtzm tiimi.ine yatakhk eden, demok-
ratia'nm yolunu do§eyen bag1ms1z iilke-
kentler ki o ~agm her ko§esinde rastlanan
bir dinerki ya da kralligtn izine soylenler dt-
§mda rastlanmamak baktmmdan bu iilke-
kent diizeninin e§i benzeri yoktur. Metin-i-
~i, metin-dt§t kaynakh uslamlamalarm ay-
rmtliarml bir yana atlp ~tkan Latacz' m ~~­
kardtgt sonucu ozetleyecek olursak, Ho-
meros topraga dayah bey-soylularm ~evre­
sinden ~tkma, bu ~evrenin, atalarmm ba§a-
rliarml dinleme gereksinmesine kar§llik
olarak destanlarml kaleme alan Egeli bir
tek ki§i. Yap1tm tek bir ki§inin tasar1mmm
iiriinii olduguna ba§ kantt, ashnda metnin
dt§mda aranmamah. Genel ~izgileri aktarl-
lan bu sonu~lar arttk neredeyse genel kant
katma ~tkrru§ durumda, oysa iinlii filolog-
lartn metnin bir iki yercigini tutamak yap1p
tarihleme konusunda uzun tartl§Uar yaz-
mastnm iizerinden daha ~eyrek yi.izytl ge~­
ti, daha bu ytl Hisarhk tepesinin Troia ol-
madtgmt one siiren Alman bir profesoriin
harlandtrdtgt tartl§malarla uluslararas1 bir
bilgitay toplandt Almanya' da. Homeros'un
toplumsal katmanl konusunda yazarm one
siirdiigii beysoyluluk savmm dayandtgt us-
lamlama o kadar saglam degil, hem metin
i~inden orneklerle (Demodokos, Femios)
hem de ba§ka toplumlardan (izlanda dt§m-
daki) gezgin ozan ornekleriyle ~iiriitiilebilir
•• •• ••
gorunuyor.
U~iincii boliim !lyada'nm metin olarak
~oziimlenmesine ayrllmt§. Troia soyleninin
~ekirdeginden birbiriyle baglantli1 bir~ok
destanlar olu§IDU§tur, bunlar1n tiimii !6
VIII ile VI. yi.izyillar arasma tarihlenir, oy-
lumlart iki boliimle on bir boliim arasmda
degi§ir; a§agt yukar1 yalntzca konularm1
bildigimiz bu destanctklartn en uzunu
olan Kupria, llyada oncesini i§ler (eski~ag

•
- •
Troia Vl'nm rekonstruksiyonu. Saraylanyla birlikte kale ve a?ag1 kente ait bo/Omler.
ynza rl an Homeros'unkilerden sonra en
<;ok bunu i.istun tutar); oteki llyada sonra-
SI Ill yani Akhillevs'in oldurulU§UnU, bir di-
gni tah La atm i~eri alml§illa kadarki sureyi
lw psnr; beriki Troia'mn yihh§lnl i§ler;
tihii rii Agamemnon, Helene ile Menela-
os' un stlaya donu§lerini kapsar; sonuncu-
~ ~~ ( )diissevs'in yurdunda olumune kadar-
k 1 d<i n ·mi kapsar. Bu des tan ~evrimi
It :tgn lya ko nulan da · esinleyecektir.
T toi:1'n1n oteki ad1 olan ilion'un destam
dv 111 ·k o lan !lias ya da llyada, Troia ku§at-
lt li iSIIllll doku zuncu yllinda iki Yunan ba-
ltii d11'1nl11 c;all§masl ile ba§lar, Akhilevs'in
v 1 ~, tn m l a n payrna du§mi.i§ olan Apollon
1til11h inin ktzmJ geri vermemesi yiizunden
llll llllllll l iizc rine yagan felaketler uzerine
y11p il 11 n lo plcmuda, ba§bug Agamemnon'u
ttld lltl lll'P,\: kalkmas1, sonunda pes etmesi,
l 1 1 gl'l i v ·rmcsi ama sava§tan ~ekilmesiy-
1, ~ 1 1 1 '1 ' 1' ni c' cenkten sonra can yolda§l
11111 1111dos' un oli.imi.iyle 19. bolumde sava§
ltH 'V t 1.11 1111:1 g ·ri c.lo necektir. !§te ilk bolu-
ltllllt ·117 diz\:sinin son derece yetkin irde-
lt ·ll ltii'SIyk OZU 11l11 nasu, herkesin bildigi
111 1 llyki'l ic,·~· r isi n ' beklenti ogesini katugl,
\'lll illilll ll lwld ·nt il rin ilerde nasu ger~ek­
lr· 111 il d iP,II li , d nha en ba§ta anlau izlencesi-
111 11 1 1 ~ !1 usl:ildda kurdugu serimleniyor.
l\1111tl tlll SOIII'tl o lay orgusi.i dar alandan,
dar zamandan, sm1rh say1da ki§iden siyn-
hr; Latacz'm ayrmtlli sahnelenme ~izelge­
sine gore olaylar elli bir gun surer, on be§
giin ile be§ gecesi anlatlian olaylarillr, geri-
sinden yalmzca soz edilir. Sava§ meydam-
na donen Akhillevs Troia hakanrnm oglu
Aineias ile dogu§ur, sonra en bahaillr oglu
Hektor'la teke tek dogu§iinde onu oldu-
riir, cesedine on bir giin kotu davran1r,
Patroklos'un cenaze toreninden sonra s1ra
onuruna yapuan yan§lara gelir; oglunun
cesedini para kar§lligmda almak i~in Ak-
hillevs'in ~admna baba Priamos gelir,
Hektor'un cenazesiyle sona varu1r. Duzen-
leyimdeki tek kusur Troia surlarmdaki (III
160-244) sahnedir, Latacz burada sava§ln
dokuzuncu yllinda ya§hlann, sava§a yol
a~an Helene'nin geri gonderilmesini iste-
melerini, bir de Priamos'un sur iizerinde
Helene' den ovadaki Akha bahaillrlarmm
adlanm soylemesini istemesini, hakh ola-
rak, sava§ln ba§mda yer almas1 gereken bir
oluntu olarak goriir.
Bir onceki boliimiin dortte biri kadar
tutulmu§ dordiincii boliim Odussevs'in
destam anlamma gelen Odiisseia'ya ayru-
ml§. Belli ki bu suaya donii§ destam ~ok
daha az eskil oge i~erdiginden yazarm ilgi-
sini ~ekmez, ben-oykiisel anlau ~ok biiyiik
bir yer tutar digerine oranla. Diger des-
VIRGOL 14 EYL0L'2002
tandaki gibi butiin bir anlau izlem'I'N II II
a~Ik eden bir a~lll§tan sonra digerind t·k 11 11
benzer bir oranla hrk giine yaylian olayl111
soki.in eder, bunlarm on altl gun ile St'll I
gecesi anlatlilr, geri kalanlanndan soz vel 1
lir, o kadar. ilk iki bolum Odiissevs'in tH!11
s1 !thaka'da kansmm konagmm son dun1
mu; u~iincii, dordiincii bolumler ogul 'I\·
lemakhos'un babasrndan haber almak ic;in
sava§tan donen bahad1rlara yolculugu.
Be§inci boliimde Odiissevs biitiin yolda~
lanm yitirmi§ bir durumda seriivenlerinin
sonucunda bir salla Ogiigia' dan Skheria
adasma yirmi giinde yolculuk edi§ini anla
tlr. AltmCI ile on ikinci boliim arasmda,
Odussevs olmek uzere vard1g1 bu adada
Troia'nm almmasmdan adaya varana ka-
dar ba§mdan ge~enleri anlaur. On ii~iincii
ile yirmi dordiincii bolum arasmda Odiis-
sevs dilenci hhgmda 1thaka'ya doner, ko-
nagma kurulmu§ kansma talipleri hakla-
dlktan sonra kendini tamtlr. Skheria ada-
sma ~1kt1gmda Troia kahramam buyiik ut-
kular ya§aml§ olsa da suasmdan ayrlli§mm
yirminci ylirnda yillarca Kaliipso'nun ada-
smda ama~s1z hasret ~ekmi§, ondan once
~ok ~ekmi§, en sonu kendini tamyamaz
hale gelmi§tir. Ya§adlklarml bir bayram sl-
rasmda destanla§ml§ bi~imiyle bir ozamn
anlatmasl, kendisinin de kendi oykusiinii
ilin hakanma ecesine anlatmas1yla unutu§-
tan ~lhp yeniden ogrenmesi gerekmekte-
dir. Ozan Demodokos onun oykusiinii
y1rlarken dinleyenler hazza bogulur, bu
destanm i§levidir, hakanm demesine gore
tanruar onca ylk.un1 surlarda Yunanlllarm,
Troia'mn ba§ma getirdiyse "gelecek ku-
§aklara des tan konusu olsun diye" dir (VI-
II 580) , o halde konuklan niye inim inim
inlemektedir. Hakanm soziinde, ger~eklik
denen §eye eklenen yapmtmm kendi ger-
~ekligini kesinlemesi ~ok~a ~agcu yazmm,
Cervantes'ten bu yana yazuanlarm kimisi-
nin bir ozelligiymi§ gibi gelmiyor mu? Oy-
sa Odussevs Troia onlerinde §an kazan-
illklan ba§aruar y1rlan1rken harmanisini
ba§ma ~ekip aglardurur (VIII 84-92), he-
niiz kim oldugunu bilmedigi konugunun
ne halde oldugunun ayrrdma varan hakan
§Olene ara verir; daha sonra Akhillevs ile
cengi anlatli1r aglar, Troia'nm ocagma in-
cir agac1 diken tahta at hilesi anlatllir aglar
(VIII 521), tahta at hilesini oneren adam
 111111 i kocasmm i..izerine yllillml§ bir kadm land1rabildigi ne de sahiplendigi bir tarih- neyirnlerin anlamland1rllabilecegi en geni§
I' d 11 nglamaktad1r, hakan durumunu sezer, selligin acth ke§fiydi." llk. yapltma oranla anlau c;erc;evelerini saglayan destand1.
I I lldi oyki..isi..ini..i anlatmasml ister, 0 da burada yirmi otuz yli sonra daha saglam Olu§umu yine tunc; c;agma dayanan ekler-
l1111li ~ini a~1k edip anlatmaga koyulur. Bu bir di..izenleyim getirebilmi§, aruk ya§lan- le geni§leyen, geni§leyen, yaz1ya gec;irilme-
ilp,huna sahnelerinde H. Arendt'in §iirsel ffil§ bir ozan olarak di..i§leyebiliriz Home- si iO VI. yi..izyli1 bulan, destan gelenegi ol-
d1· o lsa bir tarih ulam1 gormesine kar§lllk ros'u: llk. destanmm hem de bi..iti..in des- mayan bir dilin kutsal tarih oykusi..i bugun
J.' I [artog, Herodotos'un oncellerini tar- tanlann sava§ta dogi..i§te §an kazanmaya bir bic;imde insanhgm yandan c;ogunu
ll ~ ll gl 0 dort ba§l mamur incelemesinde dayah temel degeri sarsllffil§tlr; oli..iler i..il- §oyle ya da boyle ugra§tmyor, bunlarm oy-
( lcmh, BaJkalzk, Zamansallzk, Dost Yaym- kesine indiginde Akhillevs ona "bana ki..ilenmi§ oyki..iler olduklan c;oktan unu-
Inn , 2000) sorar: llk. tarih~i betisi buysa ki- Oli..imden hafiflikle sozetme" der (XI 488- tulmu§ durumda.
lllin i~in? Dinleyiciler hazla dinler, bizim 91), ke§ke bir 1rgat olayml§, olmasm mah Once bu destanlan bir kez daha okuma-
i<;in belki evet ilkel bir sahne bi~imiyle, mi..ilki..i, go~i..ip gitmi§lere hakanhk etmege h sonra Lataczgillere yonelmeli, tersi de
ozan i~in hayrr, Odussevs i~in evet. Har- yeglermi§ bu durumu. Once destan vard1, olabilir ya, okuyucuya kostek olmayan
log'un deyi§iyle bu destan ozanm "ne ad- romanstan, romandan, filmden once de- duzgun bir c;eviri olayd1... +

omeros destanlan nere-
H deyse iki bin yll bir
dilin egitim temelini
olu~turmu~tur. Yalntzca
adl, soylencesi belli yal-
vac; ~airleri bir yana blra-
kahm, Homeros'tan bir-
kac; ku~ak sonra c;alg1 e~li­
ginde ytrlanan birc;ok kuc;uk
boyutlu ~iir turu tureyecek-
tir, bunlardaki Homeros
am~tlrmalan yaygmltgmtn
belgesidir. Henuz du~unce­
nin, oykunun ta~IYICISI duzyaz1
yoktur, bunun ic;in 16 VI. yuzyth
beklemek gerekecektir, oysa ya-
ZI ki~isel ewada, adak yontula-
nnda k1pk1sa da olsa kazm1r,
kentlerin yaptp bozdugu yasa-
larda kullanthr- elimizde bu d6-
nemden yasa yok ama Atina'nm
yasa koyucusu, bir tur kurucu
atas1 olarak gorulen Solon yaptt-
gt duzeltimleri ~iirleriyle savunur
16 VII. yuzyllm sonunda. Yaztmn
o donemdeki ba~ i~levi ~iire bel-
lek dayanag1 olmakt1r diyebilir
miyiz? Kendilerine ilk kez filolo-
gos diyen yazm sevdahlan 16 Ill.
yuzytlda lskenderiye' deki kitaph-
gm ba~1 olan ki~ilerdir, ilk yapttk-
lan da Homeros'tan b~layarak
~airlerin yazmalann1 harman
edip ele~tirel metinler ortaya
koymak olur. Bunlar ic;inde Ro-
HOMEROS ~EViRiLERi
., lanik piskoposu Eust-
hatios'un (XII. yuz-
ytl) Homeros ac;tmla-
masmm ac;tmlamalar
arasmda 6zel bir ye-
. ri vard1r. Kendi dil-
lerini yaz1 dili hali-
ne getirmi~ Dante
-61uler ulkesindeki
kilavuzu, kafir olmast-
na kar~1n Vergilius'tur-,
Chaucer Homeros'u
okumam1~ olsalar da bir tor
Heinrich Wi/ch elm Tischbein'm betimlemesiyle
meslek piri olarak onun ad1n1
lliada'daki ba?ilca kahramanlar.
anarlar. Petrarca'ntn 6nayak ol-
doslu Apollonios artlk tragedya nanca bilirdi, gelgelelim Roma mastyla ilk kez XIV. yuzytlda Ho-
~airlerinin ortadan kalkttgi bu lmparatorlugunda ne bir daha meros Latinceye c;evrilir, o stra-
epigramlar, c;obanll ~iirler c;agtn- Homeros c;evrilir ne de bir ba~ka larda Avrupa'da eski Yunan
da, giri~imine yoneltilen butun Yunan yap1t1; oysa Yunancadan ara~t1rmalannm ba~latllmas1
hicivlere kar~1n, yuzyillar sonra uyarlamalar, Platon'un, Home- onuru da yine Petrarca, Bocac-
yeniden bir destan olu~turur. Ar- ros'un o tuhaf yerinel ac;tmlama- cio c;evresinindir. XVI. yuzytldan
go Gemicileri DestantlArgona- lan eksik degildir. Bat1da Yunan- ba~layarak Homeros c;evirileri
utika metinleraras1 bir metindir, ca egitiminin ortadan kalktlg1 51- Avrupa dillerinin tarihinde
benzerlerini de c;ok sonra dogu- ralarda Homeros destam birta- 6nemli bir ugrak, yazm tarihle-
racakttr Latince'de, en 6nemlisi k1m 6zetlerden ya da Roma'da rinde bir kav~akt1r. Avrupa dilleri
Vergilius'un destan1 olmak uze- yazilm1~ yapttlardan biliniyordu, arasmda da bu konuda lngilizce-
re. Latince edebiyat 16 Ill. yuzy1- bunlardan yola <;tkarak XII. yuz- nin uzerine yoktur; lngilizcenin
hn ortalannda bir c;eviriyle b~lar: yilda saraylar c;evresinde Troy a tarihinde hic;bir kitap Homeros
Guney ltalya'da Tarentum'dan konulu romanslar boy atar, ha- kadar c;eviriye, 6ykunmeye ko-
Yunanh bir azath kole olan Livius nedan soyagac;lannm dayandlni- nu olmam1~t1r -basil1 kitap en
Andronicus'un Odisia c;evirisin- d1g1 Troyahlar c;oktan ortak bel- b~larda "Troye Book" diye ad-
den bugune kala kala k1rk altl di- legin parc;as1 olmu~tur. 6te yan- landtnhrmt~. Birkac; ad anmak
ze kalmt~tlr, bu c;eviri birkac; yuz- dan Bizans'ta Homeros kesinti- gerekirse, XVI. yuzyllm son ytlla-
yll okullarda okutulmu~tur. i6 I. sizce egitimin, yorumlamalann nnda i~e koyulan Chapman'm
yuzytlda her egitimli Romal1 Yu- konusu olagelmi~tir, 6rnegin Se- dili co~turan c;evirisine, XVIII.

VIRGOL 15 EYL0L'2002
yii1yilm ilk yillannda Alexander
i>op<''un bu ~eviriyle, Dryden'in-
kiylc hesapla~tlg1 Shakespeare
II<' Millon'u n bolgesi, golgesi d1-
~ 1nd a dile yeni bir alan a~t1g1 6z-
ICJ l!iad'1na, bizde Arap 6nad1yla
bllincn T. E. Lawrence'm XX.
yuzyil ba~1 konu~ma diline de
y,tslanan Odyssey'ine ugramak
g rckir. Yaln1z lngilizcede II.
Dunya Sava~mdan sonra bir dO-
line kadar Homeros c;;evirisi c;;lk-
li, bunlar aras1nda yeni duzunler
clcneyen, sinema yordamlanm
ku llanan, i~itmek i~in duzulmu~
ol<1n birisini, Christopher Lo-
guc'un serbest uyarlamasm1 an-
maiL
Arap~a. lslamla birlikte butun
bi1 Yunan felsefesini, bilimini
gtlvdcsine katarken, Yunan ~iiri­
t1<', tragedyas1na ilgisiz kalm1~t1r.
I ~ki yaz1 Turkc;;e c;;evirilere gelin-
lan llya_s yahut ~air-i ~ehir Omi-
ros' un ba~mda da onuc;; sayfalik
bir 6ns6z var, bu giri~imin dear-
kasl gelmemi~. Kitab1n kapagln-
da Yunancadan c;;evrildigi yazl-
yor, birinci bolumun ilk satlrla-
nndan bunun bir c;;eviriden c;;ok
agdah, hantal bir dolaylama Ahmet Cevat Emre yapm1?tlr,
(parafraz) oldugu anla~11iyor:
Ya ilahe! Sen ki esrar-1 hikmeti
halk eden mukaddes bir kuvvete
maliksin! Sen in kudsiyetine iman
eden bir hukmdar ile ulviyetine
hayran alan bir serdar aras1nda
zuhur eden o deh~etli gazap, na-
zar-1 kudretinin ihata eyledigi bir
meydan-1 harpte vukua gelmedi
mi? A~il'in fikr-i ~iddeti, hukum-
dann meyl-i azameti gibi iki be-
liyye-i nefsaniye ile blgunah Yu-
nanilerin vatam bir matemgah-1
felaket ~ekline girdi.
kalkan1 usta likyus yedi kuvvetli boylece Zeus' un dilegi yer IIIII
tosunun derisinden yapml~, us- du,/ tao zamandan beri kim •11•1
tunu tun~ kaplam1~t1... Hektor, lan a~1ld1/ erler b~kan1 Atre OP.
havay1 yararak v1zlayan uzun lu ile tannsal A~ilefsin.
m1zrag1n1 att1.
Soyle bize, tann~a. Peleoglu Ahll
leus'un ugursuz ofkesini kl ,
Ilk eksiksiz Homeros c;;evirisini
Ahayhlara say1s1z aCIIar getirdl,
nice kahramanlann ruhlann1 Hti
Odusseia 1941 'de, lliada!llias
des'e att1, ozlerini kurtlara ku ~ltl
Destam 1957'de c;;1kar. A. C. Em-
ra yem etti boylece Zeus' un ira
re uzun y1llar TDK'de kolb~­
desi yerine gelmi~ oluyordu . E11
kanligl yapm1~, onlarca dilbilgisi,
once o ab~madan ba~la ki, bu
dilbilim kitab1 yazm1~t1r; yine Yu-
dunlar han1 Atreoglu ile tannsal
nancadan c;;evirdigi Aishulos'un
Ahilleus'un aras1n1 a~t1.
Agamemnon c;;evirisinin ilk basl-
ml Odusseia gibi TDK yay1nlan Soyle, tann~a. Peleusoglu Akhil -
arasmdad1r. Turk Dili Belleten leus'un ofkesini soyle.
dergisinde Celal Ankdemir
ACI ustune aCiyl Akhalara o kah -
1941-46 yillannda /lyada'mn ilk
reden ofke getirdi, ulu canlann1
be~ bolumunun ko~uk c;;evirisini
Hades'e att1 nice yigitlerin, gov-
yapar, ilk say1larda kar~1 sayfa-
delerini yem yapt1 kurda ku~a .
larda Yunanca harf c;;evirisi de
verilir, 1946'da ise 6. bolumun Buyrugu yerine geliyordu Ze-

n• climizde hic;;biri uc;; formayl Omer Seyfeddin'in yanm ka- duzyaz1 c;;evirisi vard1r. lmdi bu us'un, ilk a~1ld1g1 gunden beri

g<·~mcyen uc;; kitapc;;ik var, bun-
1. 11 d slanm bolumlerinden se~­
IIH' par~alar ic;;eriyor. Agabeyi
•,ll1lukc;u ~emsettin Sami gibi
l{um gimnazyumunda okudu-
f•,tmclnn, eski Yunanca bilen kar-
cll'~' M . Naim Fra~erl'nin on uc;;
... tyftl onsoz yazdigl flyada c;:evi-
"'·1 1303 (1886-87) yilmda c;:lk-
1111~ ,una devam1 gelmemi?. Ki-
1.11>111 tamam1n1 on yil sonra ana-
dill /\111ilVULc;aya c;;evirmi~. Ilk ki-
t, II >II 1 <1<,il1~1 ~oyle:
I y il,illc' Pclos-zade A~il'in Aha-
'"'" 1>1111 ric musibetlere giriftar
1•dlp, P"k ~ok kahramanlann ce-
',111 c.tnlannl ahirete gondererek,
'l•,hnl<'rini y1rl1C1 ku~lara ve ko-
l''•llt'l!' y<~Jtma ettiren felaket-en-
1:11 kin v<' garaz1n1 terennum eyle.
)<ill ~iirin hamiyesi addolunan
vc• dokuL mi.izeden [mi.izden]
IIIII olo111 ll1o [Kiio] nam ilaheden
f•,llllld.ld <'lln1$llr.
"I 1u ,." tH'Il i lcfti? ve m uaye-
111 ' ,1/.t~IIHI.tn" Selanikli Hilmi
(oiY''''"'''"'"Ia bir tiyatro oyunu
II• • h11 <hlll.tl11i l, rihi yazd1g1 da
l1lllltli) I I If> ( 1900) y11inda bas1-
lan flyada c;;evirisi ise 191 ~ yllm- ki~inin ad1 ne TDK uye listesinde aralan erlerin ba~bugu Atreusog-
da Yeni Mecmua'da on iki say1 ne de o y1llarda dil kurultaylanna luyla tannsal Akhilleus'un.
yay1mlanm1~ olan destan1n alt1 katllanlar arasmda gorulmedigi-
bolumunden sec;;me parc;;alann ne gore A.C. Emre'nin takma Son olarak da sag Ataturkc;;u-
bir araya getirilmesiyle 1927 Y'- ad1 olabilir mi? 1940 yilmda Ma- lugun buyurganlik ideologu Dr.
lmda Maarif Vekaleti yay1nlan arif Klasikleri dizisiyle e?zamanli Ann Engin'in Frans1zcadan yap-
aras1nda c;;1kml~. Turkiye'de kac;; olarak c;;1kmaga ba~layan Tercu- t1g1 1958 yilmda bas1lan c;;evirisi:
ku~ag1 beslemi? olan Lecont de me dergisiyle ~iir c;;evirisi 0. Veli,
Ey goksel tann~a! Say1s1z tasala-
L'isle c;;evirisiyle bu c;;evirinin S. Eyuboglu, S.E. Siyavu~gil eliy-
nn korkun~ kaynag1 alan Greke-
FranSIZCa bir ozetinden c;;evril- le Turkc;;eyi zenginle?tirir olmu~­
line kar~1 A~il'in ofkesini ~akda
mi?. Seyfeddin ile aym c;;evreden tur. A.C. Emre de 1942 y11inda
bakahm! 0 ofke ki, gunu gelme-
olan Ziya Gokalp 1918' de Ru- Varltk dergisinde yazd1g1 dort
den oldurulen gu~lu ba~buglann
~en E~ref'in Diyorlar ki kitabmda uzun c;;eviri ele~tirisi yaz1s1nda,
tinlerini Pluto'nun [Pluto eski
bizde klasik bir edebiyatln yara- TDK c;;at1smda yap1lan c;;ali~ma­
Grek masalbiliginde (mitolojisin-
t1lmas1 ic;;in t1pk1 Frans1z klasiz- larla eski, orta Turkc;;e evresinin
de) obur Acun yahut yeralt1 Acu-
minde oldugu gibi eski Yunan, yeni yeni ortaya c;;1kan 6rnekleri-
nu olarak tanm1yor ve Tamu
Latin edebiyatlanna donulmesi ni irdeleyerek, eskil bir Turkc;;e-
(Cehennem) anlam1na geliyor-
gerektigini, birkac;; yil sonra nin olanaklannm i~letilmesi ge-
du] aCikh egemenligine f1rlat1p
Turk~u/Ugun Esas/an kitabmda regini vurgular. Once Ankde-
atm1~t1r. Govdelerini ise ~1plak kl-
da yeni edebiyatm temelinde mir'in sonra da Emre'nin, en
ydara, gomulmeden b1rakm1~,
Homeros, Virjil (Vergilius), Dede sonda da 1957 yil1nda bas1lan A.
somurucu kopekler ve a~ ku~lar­
Korkut olmas1 gerektigini one Erhat- A. Kadir ikilisinin c;;evirile-
la didik didik ettirmi~tir. Ulu A~il
surer, dolay1s1yla bu c;;eviri geni? riyle destanm ilk dizeleri:
ve Atrides'in [Atrides, Grek ha-
erimli bir tasann parc;;as1d1r. 7.
Ocunu an, ey tann~a. Pele oglu kanl ve ba~komutan Agamem-
Bolumden Aias'1n cengi ~oyle,
A~il'in, o ugursuz (ocu) ki, onbin- non'un soyad1d1r. Onun karde~i
c;;evirinin tamamlanamamasma
lerce Akayahlara kayg1 getirdi,/ ve Helen'in kocas1 Menelaus i~in
yaz1k olmu~:
bir~ok kahramanlann necip ruh- de kulland1r] kavgalanndan bu
Ajaks t1pk1 bir kaleye benzeyen, lannl ahirete (ades) yollad1,/ ce- yana egemen alan ahnyaz1s1 ve
tun~tan, yedi okuz derisinden setlerini kopeklere par~alatt1/ ve Joy'un (Zus'un) istemi (iradesi)
yapilm1~ bir kalkanla yakla~t1. Bu y1rt1c1 ku?lara yemlik k1ld1; ve boyle idi. •

VIRGOL 16 EYLUL'2002