MALZEME BİLİMİ

(DERS NOTLARI)

Doç.Dr. Özkan ÖZDEMİR

Bölüm 9.
Fe-C Faz Diyagramı
ve
Demir Esaslı Malzemeler

Doç. Dr. Özkan ÖZDEMİR

 Fe ve alaşımlarının çok geniş bir istek yelpazesine (sertlik, süneklik, tokluk,
aşınma direnci gibi) olumlu cevap vermesine ve bundan dolayı sayılamayacak
kadar çok alanda kullanılmasına imkan tanıyan olağanüstü bir avantajdır.

 Üstelik, demir 768 C’de (Curie sıcaklığı) ferromanyetik karakterden

paramanyetik karaktere geçmektedir; yani, kabaca denilebilir ki, demir
768 C’nin altında mıknatıslanma özelliği gösterirken, bu sıcaklığın üzerinde
mıknatıslanma göstermez.

 Demir ile karbonun oluşturduğu malzeme gruplarından birinin adı çelik,

diğerinin adı ise dökme demirdir.

 Fe-C denge diyagramına göre;

ağ. %2,l’e kadar karbon içeren demir-karbon alaşımları çelik,

%2,l’den daha fazla karbon içeren (genellikle %5’e kadar) demir-karbon-

silisyum alaşımları ise dökme demir adını alırlar.
Fe-Fe3C Faz Diyagramı
Katı eriyikler: Üç katı eriyik önemlidir. Bunlar ferrit(δ), östenit(γ), ferrit(α) ve bir
intermetalik bileşik olan sementittir. Bunlara ilaveten dengesiz bir faz olan martenzit
hızlı soğutma ile oluşturulabilir.

Doç.Dr. Özkan ÖZDEMİR

Mikro- oluşumlar, ötektoid reaksiyonun nasıl kontrol edildiğine bağlıdır.
Perlit, ferrit ve sementitin lamelli karışımıdır.
Beynit ise daha geniş bir alt soğumada, östenitin dönüşümü ile elde edilen ferrit ve
sementitin lamelli olmayan karışımıdır.
Ferrit: Karbonun α demiri içinde çözünmesi sonucu
oluşan katı eriyiktir.

Karbonun bu eriyik içinde en fazla 723 C de (A1

sıcaklığı) % 0.025 kadar çözünebilir. Sıcaklık
derecesinin düşmesine bağlı olarak bu oranda azalır.
Oda sıcaklığında ise bu oran %0.008’tir. Sünek,
yumuşak ve sertleştirilemez

Ferritin çözemediği karbon kristalin dışına atılır ve

sementit oluşur. Ferritten ayrışan sementite tersiyer
sementit denilir.

Ostenit:Karbonun γ demiri içinde çözünmesi sonucu

ostenit oluşur. Karbon bu eriyik içinde ötektik sıcaklık
olan 1147 C de en fazla %2.06 oranında çözünebilir.
Yüksek sıcaklıkta kararlıdır, yüksek süneklik ve
şekillendirilebilirlik
Çeliğin sıcak şekillendirme ve ısıl işlemlerin pek çoğu
ostenit fazından yapılır. Ostenit fazından, soğuma
hızına bağlı olarak çok değişik mikroyapılar meydana
gelir. Kristalin dışına atılan karbon sementit oluşturur.
Ostenitten oluşan bu sementite, 2. sementit (sekonder
sementit) denilir.
Perlit: A1 sıcaklığındaki karbon çözünürlük
sınırı %0.025, oda sıcaklığında %0.005’dir.
Karbon oranları bu değeri aştığında perlit adı
verilen bileşen oluşur. Perlit, çeliğin ötektoid
sıcaklığından (723 C) soğutulması sonucu
aşağıdaki reaksiyona göre oluşur. Tokluk ve
mukavemetin iyi bir kombinasyonudur ve
yapısal uygulamalar için idealdir.
 Ötektoid altı çelikler: <0.77(0.8)% C, Düşük ve orta karbonlu çeliklerdir. Mikroyapı,
perlite ve ferrit den oluşmaktadır. Karbon miktarının artışı ile birlikte perlik oranı da
artmaktadır ve artan perlit oranı ile birlikte çelik, daha güçlü ancak daha az sünek hale
gelmektedir.

 Ötektoid üstü çelikler: >% 0,77(0.8)%C. yüksek-karbonlu çeliklerdir. Mikroyapı perlit

matris ve tane sınırları boyunca sementit ağından oluşmaktadır; sementit ağı önemli
ölçüde tokluk ve sünekliği azaltır. Sementit oranı artan karbon miktarı ile birlikte
artmaktadır.
 Ledeburit: Demir karbon denge
diyagramındaki ötektik alaşıma
(1147C,%4.3C) ledeburit denilir.

Ledeburit, ostenit ve 1. sementitten

meydana gelir. Sıvıdan ayrışan sementite
1. sementit (primer sementit) denir.

Fe3C (demir karbür veya sementit) : Ağırlıkça %6,67

karbon içerir. Düşük çekme mukavemetli fakat yüksek
basma mukavemetli sert ve gevrek metallerarası bir
bileşiktir. Sementit veya demir karbür (Fe3C)
diyagramda görülen en sert yapıdır. Ortorombik kristal
yapılıdır.
 Düşük karbonlu çelikler (hafif çelikler): 0,1-0,25%C içerirler. Mikroyapılarında
ferrit ve küçük miktarda perlit bulunur. Yüksek şekillendirilebilirlik, yüksek
süneklik: ~% 30 uzama, nispeten düşük mukavemet: y = 250 ~ 400MPa, mükemmel
kaynaklanabilirlik ancak ısıl işlem ile mukavemetlendirilemez genellikle soğuk
işlem (pekleştirme) ile güçlendirilir. Tipik uygulamaları: boru, paneller, levhalar, tel,
I-profil vb.
(0.15% carbon steel)
 Orta karbonlu çelikler (yapı çelikleri): 0,25-0,55% C içermektedirler.
Mukavemet ve sünekliğin iyi bir kombinasyonudur.
Akma Mukavemeti: 300 ~ 600MPa
Çekme Mukavemeti: 400 ~ 800MPa
Uzama:% ~ 25

 Isıl işlem ile mukavemeti artırılabilir. Kaynaklanabilir; ancak kaynaklanabilirlik

kabiliyeti artan% C miktarı ile bozulur. Yük taşıma uygulamalarında kullanılır;
krank mili, cıvata, dişliler, ağır iş makinaları, madencilik ekipmanları, vinçler,..
 Yüksek mukavemetli düşük alaşımlı çelikler (High strength low alloy steels,
HSLA): Orta karbon çelikleri, yapısal uygulamaları için istenen mekanik özelliklere
Sahiptir ancak martenzit fazının oluşumundan dolayı kaynak esnasında gevreklik
problemi ile karşılaşılmaktadır. Bu sorunu aşmak için, bu çeliklerin C içeriği azalır
(<% 0.3) ve mukavemet değerlerindeki kayıp, Nb, V, Ti, Cr ve Cu ile
mikroalaşımlama ile ve Mn içeriği (>% 1) artırılarak telafi edilmektedir. Bu, HSLA
çeliklerin gelişimini sağlamıştır.

 Bu çelikler yaygın olarak büyük kaynaklı yapıların üretimi için kullanılmaktadır.

Örneğin Sydney harbor köprüsü, okyanus gemileri ve yük gemileri, petrol sondaj ve
platformlar, büyük madencilik ve hafriyat ekipmanları, basınçlı kap ve depolama
tankları gibi büyük üretim kaynaklı yapılar için kullanılır.
Yüksek karbonlu çelikler:
Yay çelikleri: 0.6 ~% 0.8 C:
Oda sıcaklığında baskın olarak ötektoid perlite içerir.
Genellikle ısıl işlemle sertleştirilebilir ve mukavemetlendirilebilir.
yüksek mukavemetli ve orta derecede tokluk

Takım çelikleri: 0.8 ~% 1.2 C: Yay

sementit + perlit içerir.
çok yüksek sertlik, düşük tokluk, işlemek oldukça zordur.
matkaplar, kalıplar, zımbalar, makina araçları ve aşınma dirençli uygulamalarda

Yüksek karbonlu çelikler zayıf kaynaklanabilirlik ve kötü işlenebilirlik gösterirler.

Kesme bıçakları

 Ekstrüzyon kalıpları
Paslanmaz Çelikler: Mikroyapı tarafından belirtilen üç temel sınıf:
 Ferritik: Fe-Cr alaşımları (12 ~25 %Cr), ucuz olabilir. HMK yapılı
olmalarından dolayı, katı eriyik mukavemetlenmesi ve şekillendirilirken
pekleşmeden meydana gelen iyi dayanım ve orta seviyede sünekliğe sahiptir.
 Martenzitik: Fe-Cr alaşımları, düşük Cr, sert, Kesici Takımlar
 Ostenitik: Fe-Cr-Ni alaşımları (18Cr-8Ni), korozyon direnci yüksek.

 Çökeltme ile sertleştirilmiş, yüksek mukavemet ve sertlik. Çökelti ile

sertleştirilmiş paslanmaz çeliklerin kompozisyonu Al, Nb veya Ta içeriklerinin
dışında östenitik paslanmaz çeliklere benzerler. Bu özellikleri, katı eriyik
mukavemetlenmesi, pekleşme, yaşlandırma mukavemetlenmesi ve martenzitik
reaksiyonlardan kaynaklanır.
 Dubleks (18Cr-5Ni)
Paslanmaz Çeliklerin Tipik Mekanik Özellikleri
Akma Dayanımı: 200MPa ~ 1600MPa
Çekme Mukavemeti: 300 MPa ~ 1800 MPa
Süneklik: uzama% 40 ~ 2
Young Modülü: ~ 170 GPa
Çelik Üretimi:
 Dökme Demir - Mikroyapıları
Dökme demirler mikroyapısal olarak grafit veya sementit içeren karbonca
zengin fazların çelik içerisinde oluşturduğu yapılar olarak kabul edilir. Grafit,
demir içerisinde mukavemeti ve tokluğu olmayan boşluklar şeklinde davranır.
Sementit ise çok sert ve kırılgan yapıdadır.

Gri DD: ferrit Beyaz DD: perlit

matris içerisinde matris içerisindeki
bulunan grafit sementit bölgeler,
lameller, matrisi yüksek sertlik ve
sürekli keserek kırılganlık gösterir.
kırılgan davranış
sergiler.

Dövülebilir DD:
Küresel Grafitli DD: grafit kümeler,
ferrit matris beyaz dökme demir
içindeki küsesel içerisine çökerek,
grafitler, metal tokluğunu ve
tokluğunu ve sünekliğini önemli
sünekliğini önemli ölçüde
ölçüde iyileştirmiştir.
iyileştirmiştir.
 Gri Dökme Demirler
Üretim maliyeti düşük, mükemmel dökülebilirlik, yağlandığında iyi metal-

Stress
metal aşınma direnci, yüksek sönümleme kapasitesi, çekme mukavemetinden
daha yüksek basma mukavemeti Mild steel
Gri dökme demirler, tüm dökme demir çeşitleri arasında en çok üretilendir. Grey iron
Düşük maliyetleri ve mükemmel dökülebilirlikleri ile ön plana
çıkmaktadırlar.
Tipik uygulama alanları şunlardır: Motor silindirleri, piston, dişli kutusu
gövdesi, makine parçaları, büyük vinç denge ağırlıkları, büyük çaplı yeraltı
Strain
borusu…
Tensile stress-
Her zaman yüksek basınç altındaki uygulamalarda kullanılmaktadır. Çekme strain behaviour of
ve eğme yükleri altında çalışmak için uygun değillerdir. grey cast iron

Gri Dökme Demir ile

üretilen bazı makine
parçaları
 Küresel Grafitli Dökme Demirler
Gri dökme demire aşılama (Mg veya seryum) yapılarak elde
edilmektedir. Bu işlem sayesinde grafit lameller küresel hale
dönüşmektedir. Bu dökme demir türü gri dökme demirden daha
mukavemetli ve toktur. Küresel grafitli DD daha çok, özel
uygulamalar için kullanılmaktadır. Gri dökme demirden oldukça
pahalıdır.
Tipik uygulamaları şunlardır: Dişliler, krank milleri, pompa
gövdeleri, subaplar, makaralar.

Küresel Grafitli Dökme Demir ile

üretilen bazı makine parçaları
 Dövülebilir (Temper) Dökme Demirler
Beyaz dökme demirin yüksek sıcaklıklarda uzun süre tutulması ile elde edilmektedir.
Bu ısıl işlem sonucunda sementit, ferrit ve grafit olarak ayrışmaktadır. Sonuç olarak bu
dökme demirler, gri dökme demirden daha mukavemetli, daha tok ve daha sünek olup
küresel grafitli dökme demirden daha ekonomiktir. Ani yüklemelere, eğmeye ve
çekmeye karşı dayanıklıdır. İnce kesitli parçaların dökümüne olanak sağlar. Isıl işlemden
dolayı üretim maliyetleri yüksektir.

Tipik uygulama alanları; dişli kutusu muhafazası, transmisyon gövdesi, diferansiyel

gövdesidir.

Beyaz Dökme Demirler

Beyaz dökme demirler nispeten daha az C ve Si içerirler. Sonuç olarak grafit yerine
sementit (Fe3C) şekillenir. Bu oluşum alaşımı çok sert ve kırılgan yapar, pratik olarak
yapısal malzemelerde kullanılmaz. Bu yüksek sertlik, abrasiv aşınma direncinin yüksek
olmasına neden olur.

Beyaz dökme demirin başlıca iki kullanım alanı vardır: Dövülebilir dökme demirler için
ara ürün, bilyalı değirmen astarı, karışım pompası gibi abrasiv aşınma direncine sahip
aşındırıcılar.
Çelik Standartları
Çeliklerle ilgili Türk standardının hazırlanışında DIN Alman standartları esas
alınmıştır. DIN (Deutsch Institute for Norming).

1. Çekme mukavemetine göre, St 70: min. çekme dayanımı (kg/mm2)

2. Kimyasal bileşime göre,
a) Sade karbon çelikleri: (%C x 100), C45
b) Düşük alaşımlı çelik: ≤ %5, 34Cr4

c) Yüksek Alaşımlı Çelik: > %5, X5CrNi 19 9

3. Herhangi bir nicelik belirtmeksizin
Takım çeliklerinin AISI tanımlaması
 BS (British Standards) - İngiliz Standartları
Kaynaklar:

W. D. Callister, D. G. Rethwisch, Malzeme bilimi ve Mühendisliği, Baskıdan Çeviri,

Edt: K. Genel, 2013
D. R. Askeland, Malzeme Bilimi ve mühendislik Malzemeleri, 3. Baskıdan çeviri, M.
Erdoğan,
W. F. Smith, Malzeme Bilimi ve Mühendisliği, 3. Baskıdan Çeviri, N.G. Kınıkoğlu, 2001
K. Onaran, Malzeme Bilimi 1997.