ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

ΤΟΜΟΣ ΜΕ'2003

ΑΘΗΝΑΙ
i

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

ΤΟΜΟΣ ΜΕ' 2003

ΑΘΗΝΑΙ
 ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
Πλατεία Αγ. Γεωργίου Καρύτση, 8.105 61 - ΑΘΗΝΑΙ
Τηλ. 210.3221917 - Fax. 210.3249398

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΙΩ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗΣ: Πρόεδρος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

Όμ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
ΠΑΝ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ: Αντιπρόεδρος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
Όμ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
Κ.ΜΗΤΣΑΚΗΣ: Αντιπρόεδρος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
Όμ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
ΔΙΟΝ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ: Γενικός Γραμματεύς Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
'Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
ΓΕΡ.ΖΩΡΑΣ: Έφορος Βιβλιοθήκης Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

Επιμέλεια εκδόσεως: Αθ. Ν. Κυριαζόπουλος, δ. φ.

Υπεύθυνη Τυπογραφείου: ΠΑΝ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΥ
Όδός Λεοντίου 9 117 45 - ΑΘΗΝΑΙ
Τηλ. 210.92.10.297 - Fax. 210.92.10.298

PARNASSOS
LITERARY JOURNAL OF THE PARNASSOS
LITERARY SOCIETY
8, St George Karytsis Square. 105 61 - ATHENS. GREECE
ISSN: 0048-301X

EDITORIAL BOARD

I. MARKANTONIS President of PARNASSOS

Professor em., University of Athens
P. NIKOLOPOULOS: Vice-president of PARNASSOS
Professor em., University of Athens
K. MITSAKIS: Vice-president of PARNASSOS
Professor em., University of Athens
D.KALAMAKIS: General Secretary of PARNASSOS
Ass. Professor at the University of Athens
G. ZORAS: Chief Librarian of PARNASSOS
Assoc. Professor at the University of Athens

Τιμή τόμου: € 30
Price of the volume and subscription: € 30. U.S.A. $ 100
 PA^HA**^*
ΤΟΜΟΣ ME' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2003

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ. ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕ

ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ή 'Ανωτάτη Σχολή Πολέμου (Α.Σ.Π.) τοϋ Στρατοί) Ξηράς συνεπλή­

ρωσεν εφέτος (2003) έβδομήκοντα οκτώ έτη λειτουργίας. Ή συμβολή της
εις την κατάρτισιν ανωτάτων στρατιωτικών ηγητόρων υπήρξε σημαντική.
'Επιθυμούντες να τιμήσωμεν κατά τας δυνάμεις μας το συντελεσθέν παρ'
αυτής έκπαιδευτικόν έργον, ήθελήσαμεν να συμπληρώσωμεν, δι' ανεκδό­
των κυρίως αρχειακών στοιχείων, άλλα καί τίνων περί τής εν συνεχεία
ιστορίας της, τάς ατελείς ιδία περί τής ιδρύσεως αυτής πληροφορίας*.

*Παραπομπαί εις τα φύλλα τοϋ Α' τεύχους τής 'Εφημερίδος τής Κυβερνήσεως δια την
άναζήτησιν των μνημονευομένων νομοθετημάτων παραλείπονται, πλην ειδικών περιπτώσεων,
προς έξοικονόμησιν χώρου. Ή μελέτη τής Εφημερίδος τής Κυβερνήσεως είναι (σχετικώς)
ευκόλως προσιτή εις τάς Βιβλιοθήκας καί τα Κέντρα Ερευνών.
Δια συντομογραφιών αναφέρομαι εφεξής ε'ις τα ακόλουθα Κέντρα:
Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ.: Γενικόν Έπιτελεΐον Στρατοϋ/Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού.
Υ.Σ.Α.: Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων.
Ε.Δ.Υ.Σ.: Έπίσημον Δελτίον τοΰ Υπουργείου Στρατιωτικών.
S.H.A.T.: Service Historique de l'Armée de Terre. Château de Vincennes. Παρίσιοι.
A.M.A.E.: Archives du Ministère des Affaires Étrangères εν K.E.I.N.E.
K.E.I.N.E.: Κέντρον Έρεύνης Ιστορίας τοΰ Νεωτέρου Ελληνισμού ('Ακαδημία Αθηνών).
Διπλωματική 'Αλληλογραφία.
Ι.Ε.Ε.Ε.: Ιστορική καί 'Εθνολογική Εταιρεία τής Ελλάδος (Ιστορικόν Άρχεΐον).
Λυπούμεθα διότι δεν κατέστη δυνατή ή μελέτη καί τοΰ αρχείου τής 'Ανωτάτης Σχολής
Πολέμου, τό όποιον ως έπληροφορήθημεν παραμένει άποθηκευμένον ώς άταξινόμητον. Δυσ­
πρόσιτα είναι καί τα αρχεία των κατηργημένων σχολών καί υπηρεσιών. Πολλαί τούτων λόγω
μετονομασιών ή συγχωνεύσεων κ.λπ. έχουν λησμονηθή καί ή αναφορά εις αύτάς προκαλεί συ­
χνά εκπληξιν.
'Αντιθέτως το άρχεΐον τής Διευθύνσεως Ιστορίας Στράτου, διαδόχου τής παλαιοτέρας
Υπηρεσίας Πολεμικής 'Εκθέσεως, καί ταξινομημένον είναι, καί εύπρόσιτον, συνεπεία καί τής
λίαν εύγενοΰς διαθέσεως τοΰ έπί κεφαλής αυτής αντιστράτηγου κ. Ί . Κακουδάκη, Επιτίμου Α'
Υπαρχηγού Γ.Ε.Σ., τον όποιον 'ιδιαιτέρως εύχαριστοΰμεν, άλλα καί τών ικανών στελεχών τοΰ
6 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

έν λόγω Επιστημονικοί} Κέντρου. Εύχόμεθα όπως το σύνολον των εγκατεσπαρμένων στρα­

τιωτικών αρχείων συγκεντρωθή είς τάς άρχειοθήκας της Διευθύνσεως 'Ιστορίας Στράτου, ή
οποία καί ως έκ τοϋ από ετών τίτλου της δέν συνιστφ άπλήν «ύπηρεσίαν πολεμικής εκθέσεως»,
δηλαδή ξηράς άπομνημονεύσεως τών κατά καιρούς πολεμικών επιχειρήσεων.
Ευχής έργον θα ήτο ή είς τήν Δ.Ι.Σ. υπαγωγή καί συγχώνευσις της επίσης ίκανώς λειτουρ­
γούσης καί από τοΰ 1941 συνεστημένης Υπηρεσίας Στρατιωτικών 'Αρχείων, δια τήν ενότητα
του αρχειακού στρατιωτικού πλούτου. Το αυτό θα έπρεπε να γίνη καί μέ τα «κλεισμένα» προ­
σωπικά αρχεία (Φάκελοι Μερισματούχων) τού Μετοχικού Ταμείου Στρατού, τοΰ Ταμείου
'Αλληλοβοήθειας Στρατού καί άλλων υπηρεσιών καί μονάδων. Θα εϊχομεν τότε εν γιγαντιαϊον
καί άκρως ενδιαφέρον «Στρατιωτικόν Λρχεϊον».
Πολλάς ευχαριστίας όφείλομεν εις τήν Service Historique de l'Armée de Terre (S.H.A.T.)
της Γαλλίας, διότι μετά πολλής καλωσύνης μας έβοήθησε δια τής αποστολής πλήθους ιστο­
ρικών στοιχείων, άνευ τών όποιων ή μετά χείρας εργασία θα ήτο ατελέστατη.
Θερμότατα εύχαριστοΰμεν τάς Διευθύνσεις τών ως άνω Κέντρων, Ιδία το Κ.Ε.Ι.Ν.Ε. δια τήν
παρ' αύτω μελέτην τοΰ σημαντικού καί πλουσίου διπλωματικού αρχείου του, άλλα καί τών
λοιπών Υπηρεσιών καί Επιστημονικών 'Οργανισμών δια τήν παρασχεθεΐσαν εκθύμως βοήθειαν.
'Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τον έξάδελφόν μου Όμότιμον Καθηγητήν τής Αρχαίας Ιστορίας
ε'ις το Πανεπιστήμιον τών Παρισίων (Sorbonne Ι) κύριον Christian Le Roy­Metaxas, διότι διηυ­
κόλυνε, μέ περισσήν καλωσύνην καί δια κοπιώδους αναζητήσεως συγκεκριμένων Ιστορικών
έγγραφων εις τα αρχεία τής S.H.A.T., τήν μετά χείρας έργασίαν.
Άφησα τελευταίαν δια να ευχαριστήσω τήν θυγατέρα μου Χαρίκλειαν Γ. Δημακοπούλου,
ίστορικόν­δικηγόρον καί συγγραφέα, δια τήν πολύτιμον βοήθειαν της κατά τήν ερευναν ε'ις τα
αρχεία τής 'Ακαδημίας Αθηνών καί είς άλλους φορείς, προς σύνταξιν τής μετά χείρας μελέτης
ώς πρώτης συστηματικής προσεγγίσεως τοΰ θέματος.
Ή μελέτη αυτή άφιερούται μετά σεβασμού εις τήν μνήμην τού πατρός μου στρατηγού
Δημητρίου Γ. Δημακοπούλου, διδάξαντος είς τήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου επί εξ ετη (13
Αύγ. 1930 ­ 6 Αύγ. 1936) συστηματικώς Πολεμικήν Οίκονομίαν καί Οίκονομικήν καί Πολιτι­
κήν Έπιστράτευσιν (το Μάθημα τούτο απετέλεσε τήν βάσιν τοΰ είσηγηθέντος ύπ' αυτού καί
εκδοθέντος τω 1937 αντιστοίχως Νόμου υπ' αριθμ. 861/1937,Περί οργανώσεως τής Πολιτικής
καί Οικονομικής Έπιστρατεύσεως τής Χώρας), πέρα αυτοτελών ιστορικών διαλέξεων, ένω
συγχρόνως ήσκει έτερα διπλά στρατιωτικά καθήκοντα. Ή μετά ταύτα λίαν επίπονος υπηρε­
σιακή άπασχόλησίς του ώς προς τήν προπαρασκευήν τοΰ Στράτου δια τον έπερχόμενον
Πόλεμον καθίστα αδύνατον τήν συνέχισιν τής διδασκαλίας είς τήν Σχολήν. 'Ενθυμούμαι, πάν­
τως, τήν κοπιώδη, νύκτωρ γινομένην, προετοιμασίαν έκ μέρους του τής διδασκαλίας αυτής, ή
όποια απετέλεσε καί όδηγόν μεθόδου τής επιστημονικής μου προσπάθειας.
Οι γαλλικοί βαθμοί τών ανωτάτων αξιωματικών αποδίδονται ορθώς καί όχι όπως «άντε­
λαμβάνοντο» αυτούς οι "Ελληνες μέχρι καί τοΰ τέλους τοΰ Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ή ορθή
άπόδοσις τής μεταφράσεως τών βαθμών είναι ή έξης: Général de Brigade = ταξίαρχος, Général
de Division = υποστράτηγος, Général de Corps d'Armée = αντιστράτηγος, Général d'Armée =
στρατηγός, Maréchal de France = στρατάρχης.
Συνοπτικόν ιστορικόν τής 'Ανωτάτης Σχολής Πολέμου βλ. έν αντιστράτηγου Προδρ.
Σπαχίδου, «Ανωτάτη Σχολή Πολέμου», Στρατιωτική 'Επιθεώρηση, τεΰχ. 5 (Σεπτ.­Όκτ. 2002),
σελ. 20­31. Βλ. δλως επικουρικώς: Ανωτέρα Σχολή Πολέμου, Πεντηκονταετηρίς, 1925­1975, 'Εν
Θεσσαλονίκη 1976 (Λεύκωμα πρόχειρον).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 7

1. Εισαγωγικά.

Ή Σχολή Πολέμου τοΰ Στρατοί] Ξηράς ίδρύθη τω 1925 υπό τήν όνομα­
σίαν αυτήν, άπεκλήθη δέ άπό τοΰ 1932 'Ανωτέρα Σχολή Πολέμου, άνασυνε­
στάθη τω 1946 ώς Σχολή Επιτελών (και έλειτούργησεν άπο τοΰ 1947), άνα­
συνεκροτήθη τω 1953 ώς Ανωτέρα Σχολή Πολέμου και άπο τοΰ 1983 (1985)
ώς 'Ανωτάτη Σχολή Πολέμου. Έξελαμβάνετο, παλαιότερον, ενίοτε και υπό
των πτυχιούχων της, ώς το «Πανεπιστήμιον τοΰ Στράτου». Επρόκειτο περί
σφάλματος. 'Αντίστοιχοι και ομότιμοι προς τα Πανεπιστήμια ήσαν και είναι
αί Σχολαί Ευελπίδων, Δοκίμων, Ίκαρων και Αξιωματικών Σωμάτων, άρχαι­
ότεραι πολλών Πανεπιστημίων. «Μεταπτυχιακαί Σχολαί» δια τους αξιωμα­
τικούς είναι αί είδικαί Σχολαί (Εφαρμογής) των "Οπλων και των Σωμάτων,
εκάστη μάλιστα εις περισσότερα τοΰ ενός, κατά κλάδον, γνωστικά επίπεδα
της έπί μέρους Πολεμικής Τέχνης. Ή Σχολή Πολέμου τοΰ Στράτου Ξηράς
(και αί αντίστοιχοι τοΰ Ναυτικοΰ και της Αεροπορίας) δέν είναι ούτε έν
στενή έννοια σχολή επιτελικής τεχνικής. Το άντικείμενον αυτό υπηρετείται
υπό των ειδικών κατά κλάδον τών 'Ενόπλων Δυνάμεων φερωνύμων σχο­
λών (Σχολαί Επιτελών), πού έλειτούργουν παρ' εκάστη Σχολή Πολέμου,
και αυτών ήδη άνασχηματιζομένων.
Αί Σχολαί Πολέμου είναι παγκοσμίως σχολαί προπαρασκευής Ανωτάτης
Ηγεσίας δια τής διδασκαλίας τής Στρατιωτικής Στρατηγικής, τής Μεγάλης
Τακτικής, τής έν ευρεία έννοια Διοικητικής Μερίμνης, τής Γεωστρατηγικής καί
τής Γεωπολιτικής, ώς καί τοΰ ευρύτερου Έπιτελικοΰ Σχεδιασμοΰ τοΰ
Πολέμου, με βάσιν τα διαρκώς άνανεούμενα Δόγματα τής Πολεμικής Τέχνης.
Δια τοΰ Προεδρικού Διατάγματος υπ' αριθμ. 545 τής 18ης 'Οκτωβρίου
1985 έκυρώθη ο 'Οργανισμός τής Ανωτάτης Σχολής Πολέμου ώς «Στρατ.
Κανονισμός υπ' αριθ. 5­51». Κατά το άρθρον 1 τοΰ 'Οργανισμού τούτου
ώρίσθησαν καί ισχύουν μέχρι σήμερον ή αποστολή καί οι αντικειμενικοί
σκοποί αυτής:

«1. Ή Αποστολή τής Σχολής είναι:

α) Νά παρέχει ανωτάτη τακτική καί επιτελική εκπαίδευση και να κα­
ταρτίζει αξιωματικούς επιτελείς ικανούς να χειρίζωνται τα προβλήματα
ενός συγχρόνου πολέμου, σύμφωνα με το ίσχϋον Δόγμα.
β) Να παρακολουθεί, μελετά, δοκιμάζει καί προτείνει κάθε αναγκαία
αναπροσαρμογή τοϋ ισχύοντος Δόγματος.
2. Με βάση τήν αποστολή αύτη, οι αντικειμενικοί σκοποί τής εκπαιδεύ­
σεως στην Α.Σ.Π είναι οι έξης:
α) Ή παροχή στους σπουδαστές τών απαραιτήτων γνώσεων οι όποιες
άφοροϋν:
8 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

(1) στην οργάνωση, διοίκηση, ηγεσία, στις επιτελικές διαδικασίες λειτουρ­

γίας των Στρατηγείων στην ειρήνη και στον πόλεμο, δπως και στην, από κά­
θε άποψη, σχεδίαση, προπαρασκευή και διεξαγωγή των επιχειρήσεων.
(2) στην Στρατιωτική Στρατηγική για την αντιμετώπιση προβλημάτων
εθνικής άμυνας, μορφών πολέμου, οργανώσεως και λειτουργίας Θεάτρου
Επιχειρήσεων και επιχειρήσεων της Στρατιάς.
(3) στις αποστολές και τήν τακτική χρησιμοποίηση των Μονάδων
"Οπλων και Σωμάτων τοϋ Στρατού Ξηράς κατά τήν μάχη.
(4) στην οργάνωση και τήν τακτική τοϋ Ναυτικού και της 'Αεροπορίας
κατά τή διεξαγωγή συνδυασμένων επιχειρήσεων.
(5) σέ θέματα γενικής μορφώσεως, τα όποια είναι αναγκαία για τήν
προαγωγή της ευρύτερης καταρτίσεως αυτών.
β) Ή σπουδή:
(1) της τακτικής χρησιμοποιήσεως τών Σχηματισμών, μέ ιδιαίτερη έμφα­
ση στή Μεραρχία, σέ όλες τις φάσεις τού αγώνα.
(2) τών μορφών πολέμου, ειδικών επιχειρήσεων και τών ειδικών δπλων.
(3) τών θεμάτων υποστηρίξεως τών επιχειρήσεων τών Σχηματισμών,
άπό πλευράς Διοικητικής Μέριμνας.
(4) τών γεωγραφικών περιοχών ιδιαίτερης τακτικής και στρατηγικής
σημασίας, οι όποιες ενδιαφέρουν τήν Εθνική "Αμυνα.
γ) ή μελέτη και ή έρευνα τών εξελίξεων τών πολεμικών μέσων και ιδεών,
τών επιδράσεων αυτών στην οργάνωση, εκπαίδευση, χρησιμοποίηση τών
στρατευμάτων, ως και στο Δόγμα τού Στρατού Ξηράς».

Άναγκαΐον έν προκειμένω είναι να διασαφηθη, δια τους μη ενήμερους, ή

έννοια τοΰ Επιτελείου. Κατά τους ενασχοληθέντας ειδικώς συγγραφείς και
κατά τον Στρατιωτικον Κανονισμον: Επιτελικά Καθήκοντα (Σ.Κ. 30­1): «Τό
Έπιτελεΐον αποτελεί μίαν ομάδα εργασίας ήτις έχει ώς άποστολήν τήν ύπο­
βοήθησιν τού Διοικητού εις τήν συνεχή έπίλυσιν ποικίλων προβλημάτων»**.

** Σκοπός του παρόντος μελετήματος ώς συμβολής εις τήν Ιστορίαν τών διοικητικών
(στρατιωτικών) θεσμών δέν είναι ή άνάπτυξις τής έννοιας του «Επιτελείου». Θεωρείται γνω­
στή. Δια να μή παραπέμψωμεν εις βιβλιογραφίαν, μάλιστα δέ ξενόγλωσσον, και βαρύνωμεν
περαιτέρω το κείμενον, ειδικώς δέ δια τους μή έχοντας εγκύψει είς τήν όργανωτικήν αυτήν πα­
ράμετρον τής Διοικήσεως, ειδικώς δέ τής Στρατιωτικής άπό θεωρητικής πλευράς, προς γενικήν
αυτών ένημέρωσιν σημειοϋμεν, καίτοι παλαιόν, το έμπεριστατωμένον λήμμα: «Έπιτελεΐον» είς
τήν Μεγάλην Έλληνικήν Έγκυκλοπαιδείαν, συγγραφέν υπό τοϋ στρατηγού Δημητρίου
Σκαρπαλέζου (1874­1962), ϊσως τοΰ τελευταίου Έλληνος πτυχιούχου επιτέλους αποφοίτου
τής παλαιάς γερμανικής Kriegs­Akademie (τόμ. ΙΑ', σελ. 440­442). Τό άντίστοιχον λήμμα είς τήν
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 9

Ώ ς εκ τούτου, καθίσταται απολύτως άπαραίτητον όπως το Έπιτελεΐον

έργάζηται βάσει επιμελημένης και αποδοτικής μεθόδου εργασίας κατά τήν
σχεδίασιν, όργάνωσιν, διεύθυνσιν, συντονισμόν και έ'λεγχον τής χρησιμοποι­
ήσεως του προσωπικού, των μέσων καί τοΰ χρόνου δια το ανατεθέν εις έκά­
στην μονάδα έ'ργον. «Επιτελική ενέργεια εΐναι ή μεθοδική και άπό πάσης
πλευράς μελέτη τιθεμένου προβλήματος και ή είσήγησις ίεραρχικώς τής
ενδεδειγμένης λύσεως προς λήψιν αποφάσεως».Τέλος, «Ο Διοικητής και το
Έπιτελεΐον τον αποτελούν εν στρατιωτικον σύνολον με σκοπον τήν επιτυχή
εκπλήρωσιν τής αποστολής τον Διοικητού». Αυτονόητος είναι, λοιπόν, ή
προς τον ώς άνω σκοπον ειδική εκπαίδευσις των στελεχών τοΰ Επιτελείου,
δηλ. των επιτελών, μετά προηγουμένη ν έμπειρίαν εις τήν διοίκησιν μονάδων
καί ή γενικωτέρα μόρφωσις αυτών καί εις θέματα Στρατηγικής, Μεγάλης
Τακτικής, Γενικής Διοικητικής Μερίμνης, καί βεβαίως Ηγεσίας ώς μελλον­
τικών ανωτάτων διοικητών.

Ή Θεσσαλονίκη φιλοξενεί άπό τοΰ 1950 τήν Άνωτάτην Σχολήν Πο­

λέμον (τότε ακόμη Σχολήν Επιτελών). Ή Σχολή καί κατά το παρελθόν είχεν
έγκατασταθή εις τήν Θεσσαλονίκην (1939). Κατά τήν κήρυξιν τοΰ Πολέμου
(28 'Οκτωβρίου 1940) κατεδείχθη ο λόγος τής εξ 'Αθηνών μετακινήσεως της.
Ή Διοίκησις τής Σχολής, βάσει των νέων Σχεδίων 'Επιχειρήσεων, μετεσχη­
ματίσθη αυθημερόν εις το Στρατηγεΐον τής 'Ομάδος Μεραρχιών 'Ανατολικής
Μακεδονίας (δηλαδή εις Σώμα Στράτου) καί τμήμα τοΰ προσωπικού της εις
εκείνο τής έπιστρατευθείσης XVII Μεραρχίας, με άποστολήν τήν φύλαξιν
τοΰ κεντρικού τομέως τών βορείων συνόρων καί τήν ένίσχυσιν τής αμύνης
έναντι πιθανής, παραλλήλου προς τήν ίταλικήν, βουλγαρικής επιθέσεως.
Λόγω τής γενικωτέρας σημασίας καί αποστολής τής Ανωτάτης Σχολής
Πολέμον έκρίναμεν σκόπιμον να παράσχωμεν εικόνα τών σχετικών προς
τήν ϊδρυσίν της καί τα πρώτα ετη λειτουργίας της σπουδαίων γεγονότων, ώς
προκύπτουν εξ έρεύνης εις τα γαλλικά στρατιωτικά καί διπλωματικά αρ­
χεία, δοθέντος ότι εκ Γαλλίας ελήφθη το πρότυπον καί Γαλλική Στρατιωτική
'Αποστολή συνέδραμεν εις τήν όργάνωσιν τής ημετέρας Σχολής, έν πλήρει

Μεγάλην Στρατιωτικήν καί Ναντικήν Έγκνκλοπαώείαν, γραφέν υπό τοΰ λογίου στρατηγού
Χρήστου Μ. Χατζημιχάλη (1874­1957) έχει καί αυτό ενδιαφέρον (τόμ. Γ, σελ. 357. Συμπλη­
ρωματικά είναι τα λήμματα τοΰ τότε λοχαγοΰ Α. Κατσαράκη καί τοΰ συνταγματάρχου έν άπ.
Σπ. Ρούβαλη, Αυτόθι, σελ. 357­358). Πολύ ασθενές το καταχωρισμένον εις το Νεώτερον Έγκυ­
κλοπαώικον Λεξικον (έκδοσις τής Έγκυκλοπ. 'Επιθεωρήσεως "Ηλιος), τόμ. Η', σελ. 116 λήμμα
«Έπιτελεΐον» υπό τοΰ στρατηγοΰ καί συγγραφέως Άλ. Έδιπίδου (1877­1958), καίτοι ούτος
ύπήρξεν καί Υπαρχηγός τοΰ Γενικού Επιτελείου Στράτου.
10 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

γνώσει ότι ελλείψει πληροφοριών και εκ τοΰ απροσίτου αρχείου της Σχολής
ή παρούσα μελέτη εΐναι, εξ αντικειμενικών λόγων, περιορισμένη είς τα πλαί­
σια πρώτης προσεγγίσεως τοΰ σχετικού θέματος.

2. Ή μη έγκαιρος συγκρότησις Σχολής Πολέμου έν Ελλάδι.

Ό π ω ς ήδη έ'χει εκτεθή είς παλαιοτέραν μελέτην μου (δια τήν περίοδον
1911­1916)1, ή ανάγκη συστάσεως έν Ελλάδι Σχολής Πολέμου εΐχεν επιση­
μανθή άπό τής περιόδου τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής τοΰ στρα­
τηγού Joseph Paul Eydoux (1861­1917) καΐ προπαρασκευαστικοί Σχολαί
Επιτελών εΐχον συσταθή και έλειτούργησαν, αλλ' ή πολεμική Δεκαετία
1912­1922 δεν επέτρεψε περαιτέρω πρωτοβουλίας. Ά ς σημειωθή δε και
τοΰτο. Ή ελληνική άπό τής προ τοΰ 1821 περιόδου πολεμική παράδοσις,
στοιχουμένη προς το έλληνικόν άτομικιστικόν πνεϋμα, δεν συνεβάδιζε προς
συντονισμένην δογματικήν ένέργειαν, παρά μόνον εις γενικώτατα πλαίσια
και έφ' όσον ή ανωτάτη αρχηγία ήτο γενικώς σεβαστή. Το πνεϋμα τοΰ
όπλαρχηγοΰ, μέ προσαρμογή ν προς τα άμεσα τοπικά δεδομένα, δεν απο­
βάλλεται ευκόλως, πνεϋμα πού εΐχεν άνανεωθή μέ εθνικούς αγώνας, ως ό
Μακεδόνικος, ό Βορειοηπειρωτικός, οι Κρητικοί και άλλαι τοπικαί συγ­
κρούσεις πού ειχον φύσιν ανορθόδοξου πολέμου.
Έξ άλλου ή ελληνική στρατιωτική Ηγεσία δεν ήσθάνετο ότι έμειονέκτει
εις έμπειρίαν έναντι καί τών ίκανωτέρων Ευρωπαίων στρατηγών και έπί­
στευεν ότι δέν εΐχεν ανάγκην θεωρητικών διδασκαλιών ένεκα τής επί τοΰ
πεδίου τής μάχης παρουσίας της έπί δεκαετίαν. Τα αυτά έπίστευε καί όλον
το Σώμα τών 'Αξιωματικών καί μόνον ή φιλοδοξία ώρισμένων κατηύθυνεν
αυτούς εις τήν έπιζήτησιν ανωτέρας τινός επιμορφώσεως προς διάκρισιν με­
ταξύ τών συναδέλφων των. Ή πολεμική πραγματικότης άπερρόφει τήν σκέ­
ψιν τοΰ συνόλου, καθώς καί τα ερωτηματικά περί τάς εξελίξεις. 'Άλλωστε
πλεονάζων αριθμός αξιωματικών δια να διατεθή προς έκπαίδευσιν δέν
ύπήρχεν. Ή έκπαίδευσις «παρείχετο» καθημερινώς εις τό Μέτωπον. Δεκτοί
εθεωρείτο ότι θα ήδύναντο να γίνουν ώς έκπαιδευταί ολιγάριθμοι ξένοι
αξιωματικοί προς ένημέρωσιν τών ημετέρων έπί ενδεχομένων συγκεκριμέ­
νων προσφάτων εξελίξεων τής Πολεμικής Τακτικής είς ευρέα Μέτωπα ή
ειδικοί είς νέα όπλα.

1. Γ. Δ. Δημακοπούλου, «Στρατιωτική θεσμική άναδιοργάνωσις 1909­1916. Σύστασις

'Ανωτάτου Μικτοϋ 'Επιτελείου καί Σχολών Επιτελών», 'Ελληνική Ιστορική 'Εταιρεία, Ε
Πανελλήνιο 'Ιστορικό Συνέδριο, 28­30 Μαΐου 1999, Έν Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 157­176.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 11

Αί αντιλήψεις αύται της Ηγεσίας και τοΰ Σώματος δέν ήσαν άθεμελίω­
τοι, γεγονός όμως είναι ότι παρά τήν άναμφισβήτητον πολεμικήν έμπειρίαν,
μάλιστα δέ έπί ποικιλόμορφων Μετώπων, και παρά τας απόπειρας της
οπωσδήποτε αναγκαίας συστηματοποιήσεως τοΰ σχεδιασθέντος εκπαιδευ­
τικού οργανισμού υπό της 'Αποστολής Eydoux, κατά το γαλλικον βεβαίως
πρότυπον, ή παρεμβολή των Βαλκανικών Πολέμων (1912­1913), τοΰ επακο­
λουθήσαντος Α Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Εκστρα­
τείας, ως έσημειώθη, παρημπόδισαν τήν έπιβεβλημένην συνέχισιν των σχε­
τικών επιδιώξεων καί σχεδιασμών. Το πρόβλημα τής συστηματικής εκπαι­
δεύσεως τών νέων αξιωματικών καί τής δι' αυτής προετοιμασίας των δια
τήν διοίκησιν μεγαλυτέρων μονάδων ή τον συντονισμόν τών ενεργειών πα­
ρέμενεν άνεπίλυτον, ιδίως δια τους μή προερχομένους εκ τών παραγωγικών
Σχολών καί ακόμη περισσότερον δια τους μονιμοποιηθέντας εφέδρους αμέ­
σως μετά τήν λήξιν τών συμμαχικών επιχειρήσεων έν Μακεδονία (1918).
Προς γενικωτέραν ένημέρωσιν έπί τοΰ θέματος, σημειοϋμεν ότι ή στελέ­
χωσις τοΰ σώματος τών μονίμων αξιωματικών μέχρι τοΰ 1914 προήρχετο εκ
πτυχιούχων τών δύο παραγωγικών Σχολών, δηλ. τής Στρατιωτικής Σχολής
Ευελπίδων (δια τα Ό π λ α τοΰ Πυροβολικού, τοΰ Μηχανικού, εν μέρει δέ
τοΰ Πεζικού καί τοΰ Ιππικού) καί τής Στρατιωτικής Σχολής Υπαξιωμα­
τικών (παραγωγικής ειδικώς δια τα "Οπλα τοΰ Πεζικού καί τοΰ Ιππικού καί
το Σώμα τοΰ Οικονομικού), ως καί δια προαγωγών, βάσει ειδικών νόμων,
μονίμων ανθυπασπιστών ή σπανιώτερον ονομασίας ώς ανθυπολοχαγών
πτυχιούχων ξένων παραγωγικών Σχολών (τής Στρατιωτικής Σχολής τών
Βρυξελλών καί τής Στρατιωτικής Ακαδημίας τής Μοδένης)2.

2. Ή Βασιλική Στρατιωτική Σχολή, έν Βρυξέλλαις, συνεκροτήθη αρχικώς έν Namur τώ

1834, ολίγον μετά τήν ϊδρυσιν τοΰ Βασιλείου τοΰ Βελγίου, συνεστήθη δέ τυπικώς τω 1836.
Παλαιότερον κατήρτιζεν αξιωματικούς πυροβολικού καί μηχανικού (κατά το πρότυπον τής
από τοΰ 1794 γαλλικής Πολυτεχνικής Σχολής (École Polytechnique). Οι λοιποί αξιωματικοί
προήρχοντο έξ υπαξιωματικών. Σήμερον ή Σχολή είναι καί διακλαδική. Οι σπουδάσαντες
"Ελληνες εις τήν Σχολήν αυτήν ήσαν πολλοί άπό τοΰ 1834 καί κατά τήν διάρκειαν τοΰ 19ου
αιώνος, ανήκον δέ εις λίαν γνωστας οικογενείας. Έκ τών τελευταίων σπουδαστών τής Σχολής
ήτο ό Άλέξ. Παπάγος (53η τάξις). Πρώτος Διοικητής τής παραγωγικής ταύτης Σχολής ήτο ό
τότε Γάλλος αντισυνταγματάρχης Jean­Jacques Edouard Chapelier (Μασσαλία 1792 ­ Βρυξέλλαι
1864), βραδύτερον στρατηγός. Ικανοί κατ' αριθμόν ήσαν καί εκείνοι πού έφοίτησαν εις τήν
Στρατιωτικήν Άκαοημίαν τής Μοοένης, καταρτιζούσης αξιωματικούς τοΰ πεζικού, τοΰ ιππι­
κού καί τοΰ οικονομικού. Περί αυτής βλ. Gian Luca Balestra, La formazione degli ufficiali
nell'Accademia Militare di Modena (1895­1939), Stato Maggiore dell'Esercito, Ufficio Storico, 'Ev
Ρώμη 2000. Εις τό Τορίνο έλειτούργει r\ Accademia Militare di Tonno, καταρτίζουσα αξιωματι­
κούς τοΰ πυροβολικοΰ καί τοΰ μηχανικοΰ.
12 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

'Επί τη νικηφόρα» λήξει των Βαλκανικών Πολέμων και λόγω της προκυ­
ψάσης εντυπωσιακής αναπτύξεως τοΰ Ελληνικοί) Στράτου κατέστη αναγ­
καία ή βάσει ειδικών νόμων μονιμοποίησις (1913, 1914, 1915, 1916, 1917,
1918) μεγάλου άριθμοΰ εφέδρων αξιωματικών (αποφοίτων τής Στρατιωτι­
κής Σχολής 'Εφέδρων 'Αξιωματικών ή και όχι) διακριθέντων κατά τους δύο
Πολέμους, πολύ μεγαλυτέρας όμως ηλικίας εκείνης τών συγχρόνων των
πτυχιούχων τής Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, αναλόγου δ' εκείνης ή και
μεγαλυτέρας τών πτυχιούχων τής Στρατιωτικής Σχολής Υπαξιωματικών,
και ή προαγωγή εις ανθυπολοχαγούς, προς κάλυψιν κενών, μεγάλου αρι­
θμού ανθυπασπιστών (Δεκέμβριος 1914) εξ υπαξιωματικών βραχυχρονίως
μαθητευσάντων εις την Στρατιωτικήν Σχολήν Ευελπίδων ή την Στρατιωτι­
κήν Σχολήν Υπαξιωματικών, άλλα διακοψάντων την φοίτησίν των λόγω
τών αναγκών τής υπηρεσίας. Ή περαιτέρω σταδιοδρομία πάντων αυτών,
ως και τών αρχαιοτέρων των ή και τών ανωτέρων των, υπήρξε λίαν ταχεία.
Έξ άλλου ή μετά τους δύο Πολέμους, μεθ' ους ή Στρατιωτική Σχολή
Υπαξιωματικών συνεχωνεύθη μέ την Στρατιωτικήν Σχολήν Ευελπίδων εις
ένιαίαν (1914), ή είσοδος εις την τελευταίαν αυτήν ηύξήθη μεγάλως κατ'
αριθμόν, εισαγομένων εφεξής, έκτος τών ιδιωτών αποφοίτων γυμνασίου,
και μονίμων υπαξιωματικών κεκτημένων τα αυτά προς τους ίδιώτας τυπικά
προσόντα. Ή μεταβολή έπήλθεν άπό τής Τάξεως 1916. Οι πτυχιούχοι αυτής
άνήλθον εις 276 έναντι 6 τής Τάξεως 1912,9 τής Τάξεως 1912Β', 30 τής Τά­
ξεως 1913,41 τής Τάξεως 1914 και 30 τής Τάξεως 1915, ώς και τών αντιστοί­
χων πτυχιούχων τής Στρατιωτικής Σχολής Υπαξιωματικών (δι' ανθυπολο­
χαγούς Πεζικού και Ίππικοϋ) 74 τής Τάξεως 1912,10 τής Τάξεως 1912Β', 84
τής Τάξεως 1913 και 74 τής Τάξεως 1914.
Το πρόβλημα κατέστη σοβαρώτερον όταν δια πολιτικούς λόγους ήκο­
λούθησαν αυτεπάγγελτοι άποστρατεΐαι κατά το 1917 και μονιμοποιήσεις
ιδιαιτέρως μεγάλου άριθμοΰ έφεδρων αξιωματικών, ακόμη και άπ' ευθείας
μέ τον βαθμόν τοΰ υπολοχαγού κατά το 1918 και το 1919. 'Ανάλογοι άπο­
στρατεΐαι σημειοΰνται δι' αναμφισβήτητους πολιτικάς σκοπιμότητας τω
1920, τω 1922, τω 1923 (εις δύο φάσεις, ήτοι δι' επαγγελματικήν άνεπάρκειαν
κ.λπ. έπιδειχθεΐσαν κατά τήν Μικρασιατικήν Έκστρατείαν ή δια πολιτικούς
λόγους), τω 1926 (δις), έπαναφοραί τίνες κατά το 1927, και ακολούθως
εφαρμογή έφ' άπαξ τοΰ μέτρου τής «εκούσιας αποστρατείας», μετ' ευεργε­
τικών προνομίων δια τους εκουσίως άποστρατευομένους (1929).
Το ύπόβαθρον τής τραυματικής γενικώτερον περιόδου και τών πληθω­
ρικών αναστατώσεων κατά τα διαστήματα 1917­1920 και 1920 και εξής, ήτο
βεβαίως πολιτικόν. Το Σώμα τών 'Αξιωματικών άνεστατώθη, έκομματικο­
ποιήθη σχεδόν κατά τό σύνολον, παρασυρθέν έκ τοΰ πολιτικού ανταγωνι­
σμού, έφανατίσθη εν πολλοίς, και ή ιεραρχία ανετράπη δραματικώς, ώς προ­
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 13

κύπτει εκ της εικόνος των Επετηρίδων τοΰ 1919 και τοΰ 1924. Ταΰτα πάντα
εκ των ληφθέντων ποικίλων ευεργετικών μέτρων δια τους μετασχόντας τυ­
χαίως ή έθελουσίως τοΰ Κινήματος Εθνικής 'Αμύνης εν Θεσσαλονίκη τω
1916, και της σωρείας των έπ' άνδραγαθία (όχι πάντοτε πραγματική) προα­
γωγών (1918­1919), που είχον ανατρέψει λίαν έντυπωσιακώς τήν τάξιν και
προκαλέσει βαθείας πικρίας, ήθικάς προσβολάς και σοβαρά προβλήματα
ψυχικής διασπάσεως τοϋ Σώματος.
Γεγονός εϊναι ότι ή κοσμογονική περίοδος 1914­1922 διήλθεν εν πολεμική
εμπειρία ή εν επιστρατεύσει και άνευ συστηματικής ειδικής εκπαιδεύσεως τών
νέων αξιωματικών μετά τήν όνομασίαν των ως μονίμων, πέρα περιορισμένης
κατ' αριθμόν, προχείρου και συνοπτικής, έν Θεσσαλονίκη κατά το 1917, πα­
ρασχεθείσης υπό Γάλλων αξιωματικών τής τότε Γαλλικής 'Αποστολής προς
έναρμόνισιν μέ τα ισχύοντα έν Γαλλία, δια τάς άνάγκας τής Συμμαχικής προ­
σπάθειας εις το Μακεδονικόν Μέτωπον. Άνευ, βεβαίως, γενικωτέρας σημα­
σίας δια το συνολικόν έκπαιδευτικον σύστημα πρέπει να θεωρήται ή απο­
στολή πέντε έν ολω αξιωματικών, επιλεγέντων όλως κατά προτίμησιν πολιτι­
κήν, εις τήν Γαλλικήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου (École Supérieure de Guerre)
μεταξύ 1918 και 1922. Τελικώς, ή έντονωτάτη εκ τοϋ «Διχασμού» (1916­17)
προκύψασα πολιτική άντιπαράθεσις εΐχε δραματικάς επιπτώσεις εις τήν λει­
τουργίαν τών Ένοπλων Δυνάμεων, τής Δημοσίας Διοικήσεως, τής Δικαιο­
σύνης και γενικώτερον τής Κοινωνίας, μέ απόηχους μέχρι σήμερον.
Επομένως, δια λόγους επαγγελματικής καθ' Όπλον ενημερώσεως καί
συστηματικωτέρας καταρτίσεως τών κατωτέρων ιδίως στελεχών (ποικίλης
προελεύσεως καί ηλικίας μέχρι καί τοΰ βαθμοΰ τοϋ ταγματάρχου, αποκτη­
θέντος όμως μετά τον Σεπτέμβριον τοΰ 1922) θα ήτο ορθή καί επιβεβλημένη
ή λειτουργία τών προγραμματισθεισών κατ' Ίανουάριον 1917 Σχολών Εφαρ­
μογής ή τών «Μαθημάτων Ειδικής Εκπαιδεύσεως» ανθυπολοχαγών καί
υπολοχαγών τών Όπλων μη προερχομένων εκ τών παραγωγικών Σχολών
έσωτερικοΰ καί έξωτερικοϋ ή μή ύποστάντων τήν άπολυτήριον έξ αυτών
δοκιμασίαν, κατά τα νομοθετηθέντα μέτρα μεταξύ Νοεμβρίου 1914 καί
Μαρτίου­Άπριλίου 1917, πού όμως ανεστάλησαν όλα μετά τήν μεταπολί­
τευσιν τοΰ 'Ιουνίου 1917.
Τήν ανάγκην καθιδρύσεως συνεποΰς εκπαιδευτικού συστήματος επε­
δίωξε το Γενικόν Έπιτελεΐον Στράτου από τοΰ 1923, όπως θα έκτεθή ακο­
λούθως. Αι όργανωτικαί σκέψεις, όμως, εϊχον εκ τής εμπειρίας τοϋ προσφά­
του πολιτικοϋ παρελθόντος ώς παράλληλον σκοπόν τήν δια τής παρεμβο­
λής τοΰ έκπαιδευτικοΰ κινήτρου καί τής παρουσίας τής Γαλλικής Στρα­
τιωτικής 'Αποστολής παρεμπόδισιν ανεπιθύμητων πολιτικών (στασιαστι­
κών) εκδηλώσεων, ακριβώς αυτών τών πολλών πού δεν άπεφεύχθησαν
καθ' ολην τήν περίοδον 1925­1935.
14 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Έν πάση περιπτώσει αϊ διαδοχικαί μεταξύ 1916 και 1923 πολυπρόσωποι

Γαλλικαί Στρατιωτικαί Άποστολαί δια της συνεχούς παρουσίας των ήσκη­
σαν πολυποίκιλον έργον έν Ελλάδι, μέ στόχον όμως πρωτίστως πολιτικόν,
άλλα και οργανωτικόν και κατά περιόδους έκπαιδευτικόν. Ή τελευταία
'Αποστολή της έν λόγω περιόδου ύπήρξεν ή κατά τα έ'τη 1918­1923 υπό τον
ύποστράτηγον Antoine Gramat3, χωρίς να παρεμποδισθη πολιτικώς ή να
διακοπή ή παραμονή της και μετά τον Νοέμβριον τοϋ 1920, μάλιστα δέ άνε­
νεώθη ή κατά τήν ΙΟην Δεκεμβρίου 1919 συνομολογηθεΐσα διετής συμβασις
(έναρξις άπό 1ης 'Ιανουαρίου 1920) δια νέας περιορισμένου αντικειμένου
κατά τήν 29ην Δεκεμβρίου 1921 π.ήμ. (ύπογράψαντες: Ν. Θεοτόκης και J.
Tripier) και δια το χρονικόν διάστημα άπό της 1ης 'Ιανουαρίου 1922 μέχρι
της 1ης 'Ιανουαρίου 1923 ν.ήμ., μέ τήν πρόβλεψιν σιωπηρών περαιτέρω ενι­
αυσίων ανανεώσεων (δυναμένων να καταγγελθούν εγκαίρως). Ή λήξις τών
εργασιών της έν λόγω 'Αποστολής επήλθε τελικώς κατά τήν Ιην Σεπτεμ­
βρίου 1923, άφοϋ προηγουμένως κατηγγέλθη ή σχετική σύμβασις.

3. Τα πολιτικά γεγονότα τών ετών 1922­1923.

Κατά τήν 19ην Νοεμβρίου 1922, τεσσάρας ημέρας μετά τήν Έκτέλεσιν

3. Ό Antoine Gramat έγεννήθη έν Brive­la­Gaillarde κατά τήν 7ην 'Οκτωβρίου 1866 και
άπεβίωσεν έν Turenne κατά τήν 27ην Δεκεμβρίου 1924. Πτυχιούχος της Ειδικής Στρατιωτικής
Σχολής τοϋ Saint Cyr, δηλ. της γνωστής École Spéciale Militaire de Saint­Cyr (1885­1887), άπεφοίτη­
σεν ώς ανθυπολοχαγός πεζικού. Ύπηρέτησεν εις μονάδας πεζικού εις τάς γαλλικάς αποικίας
της 'Αφρικής καί έσπούδασεν εις τήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου (1895­1897), εκ τής οποίας
έξήλθεν αριστούχος πτυχιούχος επιτελής (τέταρτος έπί 76 συμμαθητών του). Έπί πολλά ετη
ακολούθως ύπηρέτησεν είς μονάδας πεζικού έν Γαλλία μέχρι και τού βαθμού τού συνταγμα­
τάρχου (1898­1915). Ταξίαρχος, 20 Άπρ. 1915. Διετέλεσεν επιτελής τοϋ Γενικού 'Επιτελείου
Στρατού καί διοικητής ταξιαρχίας καί μεραρχίας είς το Δυτικόν Μέτωπον. Ήσθένησε βαρέως
έκ τύφου (Μάιος 1916 ­ Μάιος 1917). 'Ακολούθως έτοποθετήθη Διευθυντής τού Γραφείου τού
Υπουργού Στρατιωτικών P. Painlevé. Υποστράτηγος, 21 Σεπτ. 1917. 'Αρχηγός τού Επιτελείου
τής Ζώνης τών Πρόσω (Νοέμβρ. 1917 ­ Μάιος 1918). Έν συνεχεία, διετέλεσεν 'Αρχηγός τής
Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής είς τήν Ελλάδα, μέ ήγετικήν θέσιν είς τήν δομήν τής ελλη­
νικής στρατιωτικής διοικήσεως μέχρι τού Νοεμβρίου 1920 καί μετά ταύτα έπί κεφαλής συμ­
βουλευτικής οργανωτικής εργασίας παρ' ήμΐν μέχρι τού Σεπτεμβρίου 1923. 'Ακολούθως ετέθη
είς διαθεσιμότητα καί άπεστρατεύθη δια λόγους υγείας (22 'Ιουλίου 1924). Περί αυτού καί τής
έν Ελλάδι υπηρεσίας του βλ. πλείονα είς προετοιμαζομένην μελέτην μου δια τήν περίοδον
συμμετοχής είς τήν άνωτάτην διοίκησιν τού Ελληνικού Στρατού Γάλλων στρατηγών μεταξύ
1916 (έν Θεσσαλονίκη) καί 1920. Το ύπογραφέν κατά τήν 29ην Δεκεμβρίου 1921/1 Ιην
'Ιανουαρίου 1922 Συμβόλαιον τής έν Ελλάδι Γαλλικής 'Αποστολής βλ. έν Έφημερίς τής
Κυβερνήσεως, φ. Α' 10 (25 Ίαν. 1922), σελ. 38­44.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις την Ελλάδα 15

τών Έ ξ , συνεκροτήθη έν Θεσσαλονίκη Γενικον Στρατηγεΐον4 εις το όποιον

υπήχθησαν αϊ δυνάμεις της περιοχής, με σκοπόν την ύποστήριξιν του εθνι­
κού κορμοϋ και τών εθνικών διεκδικήσεων, τοΰτο δ' εις τα πλαίσια έντονου
διπλωματικής διεργασίας και τών έκδηλουμένων πολλαχόθεν ξένων συμφε­
ρόντων. 'Αρχηγός τοΰ Στράτου έτοποθετήθη ό υποστράτηγος Θεόδωρος
Πάγκαλος (12 Δεκεμβρίου 1922)5, ό όποιος απέβλεπε καί εις τήν άνακατά­
ληψιν τής 'Ανατολικής Θράκης. Ό καλούμενος κοινώς «Στρατός τοΰ
Έβρου» συνεκροτήθη ταχύτατα καί άποτελεσματικώς.
Κατά τήν 20ήν Μαρτίου 1923 ό έν 'Αθήναις Γάλλος Πρεσβευτής Marie
Ernest Henri Aimé Chassain de Marcilly μέ αγχώδες άκρως έμπιστευτικόν τη­
λεγράφημα ειδοποιεί το Γαλλικόν Ύπουργεϊον 'Εξωτερικών ότι συνετελεΐτο
συγκέντρωσις Ελληνικού Στράτου παρά τον ποταμόν Έβρον καί προώθη­
σις υλικοί) έπιμελητείας, μέ προφανή σκοπόν τήν έπιδιωκομένην υπό τοΰ Θ.
Πάγκαλου άνακατάληψιν τής 'Ανατολικής Θράκης6. Ή ταυτόχρονος κα­
ταγγελία τής Συμβάσεως περί τής 'Αποστολής Gramat «δια λόγους οικονο­
μίας» έσχετίζετο ϊσως προς τα σχέδια ταΰτα ή προς τήν άντίδρασιν τής γαλ­
λικής πλευράς.
Τό θέμα τής προπαρασκευής καί συγκροτήσεως τοΰ «Στράτου τοΰ
"Εβρου» υπό τον Θ. Πάγκαλον, καθώς καί ή αναστολή τής εθνικής κινήσε­
ως αύτοΰ τήν τελευταίαν στιγμήν υπό τοΰ έξακολουθοΰντος τότε να είναι
«'Αρχηγός τής 'Επαναστάσεως τον 1922», συνταγματάρχου Νικολάου Πλα­
στήρα7, θα πρέπει να αποτελέσουν άντικείμενον ιδίας μελέτης. Πάντως ή
καταλυτική έπέμβασις Πλαστήρα δέν πρέπει να θεωρηθή ξένη προς παρέμ­
βασιν τής Γαλλίας καί τής 'Αγγλίας. 'Εν τούτοις ή Αποστολή Gramat παρέ­
μεινεν έν Ελλάδι μέχρι καί τοΰ Αυγούστου 1923.

4. Βασ. Διάταγμα τής 19ης Νοεμβρίου 1922, Περί συγκροτήσεως Γενικοϋ Στρατηγείου,
Διευθύνσεως Υπηρεσιών Μετόπισθεν καί περί τών δικαιωμάτων τοΰ Άρχηγοΰ τοΰ Στράτου,
Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 240 (21 Νοεμβρ. 1922), σελ. 1444 καί Βασ. Διάταγμα τής 1ης
Δεκεμβρίου 1922, Περί διορισμού τοΰ συνταγματάρχου πεζ. Ί . Καλογερά (1876­1957) ώς
Άρχηγοΰ τής Επιτελικής Υπηρεσίας τοΰ Γενικοΰ Στρατηγείου, Αυτόθι, φ. Γ' 270 (2 Δεκ. 1922).
σελ. 1822. Τον Ί . Καλογεράν διεδέχθη εις τήν αυτήν θέσιν ό υποστράτηγος Άλεξ. Μαζαράκης­
Αίνιάν τήν 25ην 'Ιουνίου 1923 (Αυτόθι, φ. Γ' 148 (25 Ίουν. 1923), σελ. 1058).
5. Βλ. Βασ. Διάταγμα τής 12ης Δεκεμβρίου 1922 (Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 279
(12 Δεκ. 1922), σελ. 1883). Ήκολούθησε καί έτερον Βασ. Διάταγμα τής 13ης Δεκεμβρίου 1922,
Περί Γενικοΰ Αρχηγοΰ τοΰ Στράτου (Αυτόθι, φ. Α' 269 (14 Δεκ. 1922), σελ. 1618).
6. Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJ Série Z/Europe/Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ. 77r. Βλ. γενικώτερον
Jean Doise καί Maurice Vaïsse, Politique étrangère de la France: Diplomatie et outil militaire, 1871­
1991, Έν Παρισίοις 19922.
7. Γρ. Δαφνή, Ή'Ελλάς μεταξύ όνο Πολέμων, 1923­1940, τόμ. Α, Αθήναι 1955, σελ. 49­54.
16 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Ήκολούθησε Συμφωνία περί της έν συνεχεία υπογραφής Συνθήκης

Ειρήνης (27 Μαΐου 1923), ή αποδοχή τής ώργισμένης παραιτήσεως τοΰ Θ.
Πάγκαλου από τής θέσεως τοΰ 'Αρχηγού τοΰ Στράτου (23 'Ιουνίου 1923)8,
λόγω εντόνου αντιθέσεως του προς τους ελληνικούς διπλωματικούς χειρι­
σμούς, και ή υπογραφή τής Συνθήκης τής Λωζάννης (24 'Ιουλίου 1923). Τον
Θ. Πάγκαλον άντικατέστησεν ως 'Αρχηγός τοΰ Στρατού (25 'Ιουνίου 1923)9
ό τέως Υπουργός Στρατιωτικών αντιστράτηγος Περικλής Πιερράκος Μαυ­
ρομιχάλης (1861­1938). Ή έξέλιξις των πραγμάτων είναι γνωστή. 'Αναφε­
ρόμεθα εις τό έν τω μεταξύ έκδηλωθέν γνωστόν Κίνημα Λεοναρδοπούλου ­
Γαργαλίδου ­ Ζήρα, τον κακόν σχεδιασμόν του, τήν άνετον καταστολήν του
και τάς διώξεις πολύ μεγάλου αριθμού αξιωματικών, οι όποιοι ώδηγήθησαν
εις βίον πολύ δύσκολον μέχρι τοΰ 1927, οπότε οι πλείστοι έπανήλθον εις τήν
ένέργειαν.

4. Ή έπιδίωξις του Γενικοί Επιτελείου Στρατού (1924).

'Από τοΰ Δεκεμβρίου 1923 και μετά, όπως προκύπτει έξ αναφορών τοΰ
Γάλλου Πρεσβευτοΰ προς τό Γαλλικόν Ύπουργεΐον 'Εξωτερικών και τοΰ
Στρατιωτικού Ακολούθου τής έν Αθήναις Γαλλικής Πρεσβείας ταγματάρ­
χου Jean Louis de Colombel προς τό έν Παρισίοις Ύπουργεΐον Στρατιωτικών,
ετέθη έκ νέου υπό μελών τής ελληνικής στρατιωτικής Ηγεσίας, και μάλιστα
υπό τοΰ Αρχηγού τοΰ Γενικού 'Επιτελείου Στρατού (εφεξής Α./Γ.Ε.Σ.) υπο­
στρατήγου (έκ τοΰ πυροβολικού) Νικολάου Ξ. Βλαχοπούλου (1866­1957),
θέμα μετακλήσεως νέας, κατ' άμεσον συνέχειαν τής προηγηθείσης, Γαλλικής
Στρατιωτικής Αποστολής δι' εκπαιδευτικούς όμως σκοπούς10, πράγματι δέ,

8. Βλ. Ήμερησίαν Διαταγήν 'Αρχηγού του Στράτου Θ. Πάγκαλου προς το Στράτευμα, 2

'Ιουνίου 1923, Αρχεϊον Θεοδώρου Πάγκαλου, τόμ. Α' (1918­1925), Έν Αθήναις 1973, σελ. 273­
274, και όμοίαν, 4 'Ιουνίου 1923, Αυτόθι, σελ. 267­268. Πρβλ. και Αυτόθι, σελ. 255­257. Βλ. σχε­
τικώς και άρθρον τοΰ έν αποστρατεία υποστρατήγου Χρ. Τσιγάντε είς τήν εφ. "Εθνος (Νοέμβρ.
1954), άναδημοσιευθέν είς τό ώς άνω Άρχεϊον Θ. Πάγκαλου, τόμ. Α', σελ. 275­280.
9. Βασ. Διάταγμα τής 25ης 'Ιουνίου 1923, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 148 (25 Ίουν.
1923), σελ. 1058. Ό Περ. Πιερράκος­Μαυρομιχάλης ήσκησε τα καθήκοντα τοΰ Αρχηγού τοΰ
Στράτου μέχρι τής 29ης Αυγούστου 1923. Αρχηγός τής Επιτελικής Υπηρεσίας τοΰ Γενικοΰ
Στρατηγείου έτοποθετήθη ό υποστράτηγος Άλέξ. Μαζαράκης­Αίνιάν, Αυτόθι. Κατά τήν 25ην
Αυγούστου 1923 εξεδόθη τό Νομοθ. Διάταγμα, Περί λήξεως τής εμπολέμου καταστάσεως
(Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 239 (25 Αύγ. 1923), σελ. 1659, δια τοΰ οποίου έτερματίσθη ή
μακρά περίοδος πού εΐχεν αρχίσει δια τής Έπιστρατεύσεως τω 1911.
10. Αναφορά τοΰ Marcilly προς τό Γαλλικόν Ύπ. Εξωτερικών, 9 'Ιανουαρίου 1924 (ν.ήμ.),
Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérìe Z/Europe/Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ. 121r. Περί τοΰ Νικ. Ξ.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις ε'ις τήν Ελλάδα 17

ώς έσημειώθη, προς έ'μμεσον συγκράτησιν τοϋ ασταθούς εκ πολλών επό­

ψεων νέου πολιτικού καθεστώτος και της κρατούσης γενικωτέρας χαλαρό­
τητος και ανασφάλειας.
Ή ελληνική πρόθεσις, ώς προέκυπτεν εκ πληροφοριών και συζητήσεων
τοϋ παρασκηνίου, μετεβιβάσθη υπό της Γαλλικής Πρεσβείας και συνεζητή­
θη εις το Παρίσι. Το Ύπουργεΐον 'Εξωτερικών (Υπουργός ό Raymond Poin­
caré) έξεδήλωσεν επιφυλακτικότητα. 'Αντιθέτως το Ύπουργεΐον Στρατιω­
τικών (Α./Γ.Ε.Σ. ήτο ό διαπρεπής στρατηγός Marie Eugène Debeney (1864­
1943), τέως Διοικητής Στρατιάς, τέως Διοικητής τής Γαλλικής 'Ανωτέρας
Σχολής Πολέμου και συγγραφεύς τοϋ πολυτίμου βιβλίου: Ό Πόλεμος και οι

Βλαχοπούλου βλ. εν Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Συνοπτική Ιστορία τοϋ Γενικού Επιτελείου Στρατού, Έν

'Αθήναις 2001, σελ. 148. Ό Ν. Βλαχόπουλος έτοποθετήθη ε'ις τήν θέσιν τοϋ 'Αρχηγού τής
'Επιτελικής Υπηρεσίας Στράτου (Ε.Υ.Σ.) δια τοΰ Βασιλ. Διατάγματος τής 2ας 'Οκτωβρίου
1922 (Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 206 (3 'Οκτ. 1922), σελ. 1345). 'Επί τής αρχηγίας του και
δια τοΰ Βασ. Διατάγματος τής 31ης Ιουλίου 1923 ή Ε.Υ.Σ. μετωνομάσθη ε'ις Γενικόν Έπιτε­
λεΐον Στράτου (Αυτόθι, φ. Α' 212 (1 Αύγ. 1923), σελ. 1484) και άναδιοργανώθη όρθολογικώτα­
τα κατά το συγχρόνως εκδοθέν Βασ. Διάταγμα Περί 'Επιτελικής Υπηρεσίας τοϋ Στρατού
(Αυτόθι, σελ. 1484­1486). Το Γ.Ε.Σ. απετέλεσε συνέχειαν τής 'Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού
και αυτή συγχώνευσιν τής παρά τω Ύπουργείω Στρατιωτικών Διευθύνσεως (εκάστοτε δέ
Τμήματος) 'Επιτελικής Υπηρεσίας και τοΰ επιτελικού οργάνου τής Γενικής Διοικήσεως
Στρατού, πού κατηργήθη τω 1909. Ό Ν. Βλαχόπουλος προήχθη εις άντιστράτηγον κατά τήν
18ην 'Ιουλίου 1924 αναδρομικώς άπό τής 26ης 'Ιουνίου 1924, άπεστρατεύθη κατά τήν 26ην
'Ιουνίου 1925, άνεκλήθη κατά τήν 21ην Σεπτεμβρίου 1926 και άπεστρατεύθη έκ νέου κατ'
Όκτώβριον τοΰ 1928, άφοΰ διετέλεσεν έκ νέου Αρχηγός Γ.Ε.Σ. μεταξύ 1927 και 1928. Ό Ν.
Βλαχόπουλος άπεμακρύνθη προσωρινώς τής θέσεως τοΰ Α./Γ.Ε.Σ., ώς προκύπτει έκ τών συ­
ζητήσεων τής Δ Συντακτικής Συνελεύσεως (Βλ. Έφημερίς τών Συζητήσεων τής Δ'εν Αθήναις
Συντακτικής τών 'Ελλήνων Συνελεύσεως, τόμ. Α, Έν Αθήναις 1924, Συνεδρ. 32α τής 3ης
Μαρτίου 1924, σελ. 517­518) και έξ έπερωτήσεως τοΰ Ί . Καλόγερο, Πληρεξουσίου και συντα­
γματάρχου, έκ τών πλέον ακραίων φίλων τής Επαναστάσεως τοΰ 1922. Ούτος και άλλοι ύπω­
πτεύοντο τον Ν. Βλαχόπουλον ώς προσκείμενον προς το Έπαναστατικόν Κίνημα Λεοναρδο­
πούλου ­ Γαργαλίδου ­ Ζήρα. Τήν φήμην διέψευσεν ό κατά το Κίνημα Υπουργός Στρατιω­
τικών Στυλ. Γονατάς, Πληρεξούσιος και αυτός (Αθηνών­Πειραιώς), άλλ' ό Ί . Καλογεράς συνέ­
χισε τήν πολεμικήν του ύποστηρίζων τήν άνάθεσιν τών καθηκόντων τοΰ Α./Γ.Ε.Σ. εις τον
Αλέξ. Μαζαράκην. 'Εν τη άληθεία επρόκειτο περί υποστηρίξεως φίλιων προσώπων και ένδοε­
παγγελματικών διαφορών. 'Οπωσδήποτε εις τάς 19 Μαρτίου 1924 έτοποθετήθη Αρχηγός
Γ.Ε.Σ. ό υποστράτηγος Πέτρος Κλάδος και αυτόν διεδέχθη ό αντιστράτηγος Αλέξ. Μαζαρά­
κης κατά τήν 19ην 'Ιουνίου 1924. Σημειωτέον ότι κατά Νοέμβριον 1922 ό Ν. Βλαχόπουλος ήτο
Πρόεδρος τοΰ 'Εκτάκτου Στρατοδικείου τό όποιον έδίκασε, κατά παράβασιν τών καθιερωμέ­
νων παγκοσμίως νομικών άρχων, τον Βασιλόπαιδα Ανδρέαν, άντιστράτηγον και τέως Διοικη­
τήν τοΰ Β' Σώματος Στρατού, βάσει αποφάσεως τοΰ Νικ. Πλαστήρα ώς Αρχηγού τής Επανα­
στάσεως 1922, ενώ ό Ί . Καλογεράς ήτο 'Επαναστατικός Επίτροπος τοΰ αυτού δικαστηρίου.
18 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

'Άνθρωποι) έτάχθη όλοψύχως άφ' ενός μέν υπέρ της αποστολής εκπαιδευτι­
κού μόνον συγκροτήματος (Αποστολής) προς συντήρησιν τής αίγλης και
τής επιρροής τοϋ Γαλλικού Στρατοί) εν Ελλάδι, άφ' ετέρου δέ υπέρ τής συ­
στάσεως έν 'Αθήναις Σχολής Πολέμου, ώς άλλωστε και ή παλαιά περί τού­
του επιθυμία τής ελληνικής στρατιωτικής Ηγεσίας. Εις την έν λόγω Σχολήν
θα έπρεπε, κατά τον Debeney πάντοτε, ή διδασκαλία να άναληφθή υπό
Γάλλων αξιωματικών μέ σκοπόν την διάδοσιν τοϋ γαλλικού στρατιωτικοί
Δόγματος (εμμέσως και προς στήριξιν τής γαλλικής γεωπολιτικής επιδράσε­
ως εις τον άξονα Βαλκανικής ­ Εγγύς Ανατολής) και μέ βάσιν τα μαθήματα
τής ιδρυθείσης τω 1876 Γαλλικής ομολόγου Σχολής. Ούτως ή ελληνική Σχο­
λή Πολέμου θα άναπαρήγε την άντίστοιχον γαλλικήν δογματικήν θεωρίαν.
Εις τάς 19 'Ιουνίου 1924, επί Κυβερνήσεως Αλεξ. Παπαναστασίου και
Υπουργίας έπί των Στρατιωτικών τοϋ ήδη αντιστράτηγου θ . Πάγκαλου,
πτυχιούχου επιτέλους τής Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου (1913­
1914), ανέλαβε τήν άρχηγίαν τοΰ Γενικού Επιτελείου Στρατού ό εκ τών δια­
πρεπέστερων ηγετών τού στρατεύματος και λόγιος, βραδύτερον ακαδημαϊ­
κός, αντιστράτηγος (εκ τού Πυροβολικού) Αλέξανδρος Μαζαράκης­ΑΊνιάν
(1874­1943), πτυχιούχος επιτελής και αυτός τής Γαλλικής Ανωτέρας Σχολής
Πολέμου (1911­1913)11. Ό Αλέξ. Μαζαράκης εις τα 'Απομνημονεύματα του
γράφει, δια βραχέων, ότι ή Σχολή ίδρύθη κατά το διάστημα τής υπ' αυτού
αρχηγίας τού Γενικού 'Επιτελείου Στρατού, υπό τής παρ' αυτού μετακληθεί­
σης Γαλλικής Αποστολής (Girard), χωρίς να σημειώνη και τους λόγους πού
ώδήγησαν αυτόν εις τάς σχετικάς πρωτοβουλίας12. Φρονοϋμεν ότι επρόκει­
το περί προθέσεως τοϋ Αλεξ. Μαζαράκη να φανή ότι έπί τής αρχηγίας του
άνεπτύχθη το άναγκαΐον, πλήρες και συστηματικόν άνώτατον έκπαιδευ­
τικόν μόρφωμα εις τον στρατόν.
Κατ' Ίούλιον 1924 και ένω σχέδια μετακλήσεως Γαλλικής Στρατιωτικής
Αποστολής, παραμερισθέντα έπί Υπουργίας Στρατιωτικών Γ. Κονδύλη,
έπανήρχοντο προς μελέτην, ό Γάλλος Στρατιωτικός Ακόλουθος έπεκοινώ­
νησε μέ τον ύποστράτηγον (έκ τοϋ Μηχανικού) Γεώργιον Φ. Αφθονίδην
(1881­1962), Προσωπάρχην εις το Ύπουργεϊον Στρατιωτικών, και μέ τον
Ύπουργόν Στρατιωτικών στρατηγόν Θ. Πάγκαλον, ό όποιος τοϋ είπεν ότι ή
κρατούσα κατάστασις ήτο πράγματι εκείνη πού είχε περιγράψει ό στρα­
τηγός Ν. Βλαχόπουλος.

11. Αλεξ. Μαζαράκη­ Αίνιάνος, 'Απομνημονεύματα, Έν 'Αθήναις 1948, σελ. 338.

12. Αυτόθι, σελ. 339.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 19

Χαρακτηριστικά είναι αυτά που ό Θ. Πάγκαλος εΐπεν εις τον Γάλλον

Ακόλουθον: «Ημείς, οι "Ελληνες αξιωματικοί έ'χομεν "διαπαιδαγωγηθή
κατά νοοτροπίαν και παράδοσιν" (sommes bâtis) ώστε να μη δεχόμεθα τήν
"ανωτερότητα" (autorité morale) ενός εξ ημών (: ό Θ. Πάγκαλος ορθώς
απεικονίζει τάς άπό τών χρόνων της Ελληνικής 'Επαναστάσεως αντιλή­
ψεις, αί όποΐαι δέν έχουν μέχρι σήμερον μεταβληθή). Ύποτασσόμεθα μόνον
εις έξαιρετικήν περίπτωσιν εις το κΰρος ενός Έλληνος, στρατιωτικού ή πο­
λιτικού... Δια τον λόγον αυτόν επιθυμώ (: ώμίλει τότε ως Υπουργός) να εξα­
σφαλίσω άπό τήν Γαλλική ν Κυβέρνησιν τήν μετάκλησιν Στρατιωτικής
'Αποστολής, όχι τόσον δι' όσα θα μας διδάξη ή 'Αποστολή αυτή, όσον διότι
τό κϋρος του Γαλλικοϋ Στράτου είναι τόσον σημαντικόν παρ' ήμΐν πού κατά
συνέπειαν τούτου οι αξιωματικοί τους οποίους θα μας στείλετε θα κατα­
στούν αποδεκτοί (: δηλ. θα αναγνωρισθούν ώς «αύθεντίαι») εύκολώτατα
υπό τών ημετέρων, έπί μεγάλη ωφελεία τού Στρατού μας».
Περί τού ακριβούς έργου τής ώς άνω Αποστολής ό θ . Πάγκαλος άπήν­
τησεν αορίστως. Κατά τον Γ. Αφθονίδην ό ρόλος τής Αποστολής έπρεπε να
εκτείνεται και εις διοικητικά καθήκοντα. Κατά τον Γάλλον Ακόλουθον ή
πλειονότης τού Σώματος τών Ελλήνων Αξιωματικών έφρόνει ότι δέν ήτο
δυνατή ή έξοδος έκ τής κρατούσης τότε κακής καταστάσεως άνευ εξωτε­
ρικής συνδρομής. Τοιαύται ήσαν αί πληροφορίαι και προσωπικαί επισημάν­
σεις τού Ακολούθου, ό όποιος κατέληγεν εις τήν έποψιν ότι θα ήτο χρησιμω­
τάτη ή συμβολή Γαλλικής Αποστολής εις τήν άναδιοργάνωσιν τού Ελλη­
νικού Στρατού και τον άποκλεισμόν τής Πολιτικής άπό τον συνολικόν στρα­
τιωτικόν χώρον.
Ό Άλέξ. Μαζαράκης, γνωρίζων τήν κρατούσαν παρ' ήμΐν νοοτροπίαν,
αρχομένου τού Αυγούστου 1924 έξέθεσεν έκ νέου προς τον αυτόν εν Αθή­
ναις Γάλλον Στρατιωτικόν Ακόλουθον τό θέμα μετακλήσεως νέας Αποστο­
λής αποτελούμενης κατά τό πλείστον έκ πτυχιούχων επιτελών και ότι σχε­
τικόν αίτημα θα διετυπούτο προσεχώς και επισήμως υπό τής Ελληνικής
Κυβερνήσεως προς τήν Γαλλικήν (Κυβέρνησιν Edouard Hériot, ήγέτου τού
Γαλλικού Ριζοσπαστικού­Σοσιαλιστικού Κόμματος) με σκοπόν τήν συστη­
ματικήν διοργάνωσιν τής όλης εκπαιδεύσεως τού Σώματος τών Ελλήνων
αξιωματικών κατά τό πρότυπον τού γαλλικού στρατού και τής λειτουργίας
τών θεσμών τούτου13. Ό de Colombel ένημέρωσεν αμέσως τον υπό μετάθε­
σιν Γάλλον Πρεσβευτήν Henri Chassain de Marcilly.

13. 'Αναφορά τοΰ Marcilly προς το Γαλλικον Ύπουργεΐον Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 180 τής
6ης Αυγούστου 1924, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérie Z/Europe/Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ. 133r.
20 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Μετ' ολίγας ημέρας (24 Αύγουστου) ό Άλέξ. Μαζαράκης έπεβεβαίωσε

προς τον de Colombel την άπόφασιν της Ελληνικής Κυβερνήσεως προς με­
τάκλησιν Γαλλικής 'Αποστολής με σκοπον την διοργάνωσιν «Κέντρου Ανω­
τέρων Σπουδών» (ώς προπαρασκευαστικής ελληνικής Σχολής Πολέμου)
και «Κέντρου Γενικής Εκπαιδεύσεως» εν Αθήναις14. Το πρώτον Κέντρον
θα άπεσκόπει εις την έπιμόρφωσιν κατ' επιλογήν ανωτέρων αξιωματικών
επί τών διαφόρων θεμάτων τής «Στρατιωτικής (: Πολεμικής) Τέχνης» και
τήν έν συνεχεία άποστολήν τών πρωτευόντων, εν συμφωνία με το Γαλλικόν
Γενικόν Έπιτελεΐον Στρατού, εις τήν Γαλλικήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου
(επαναλαμβανόμενου ούτω τοΰ προηγουμένου σχεδίου τού 1911 και τής
διακρίσεως τών κατά ταύτα πτυχιούχων άπό εκείνους οι όποιοι είχον ευθέ­
ως άποσταλή εις τήν έν λόγω Σχολήν). Εις το έτερον Κέντρον θα έφοίτων
κατώτεροι αξιωματικοί και ταγματάρχαι.
Αμφότερα τα Κέντρα, κατά τον Αλέξ. Μαζαράκην, θα διηυκόλυναν τήν
άνωτάτην ελληνικήν στρατιωτικήν ήγεσίαν εις τήν διαπίστωσιν τής επαγγελ­
ματικής επάρκειας και τοΰ επαγγελματικού ζήλου τών εκπαιδευομένων,
προφανώς έν όψει τής ποικιλίας προελεύσεως και τού αριθμού τών κατωτέ­
ρων αξιωματικών, αριθμού διογκωθέντος εκ τών αναγκών τών πολέμων,
και τής επιβαλλομένης εντέχνου μεταπτώσεως τού αριθμού τών στελεχών
τούτων εις σύνθεσιν ειρήνης. Ή παρακολούθησις τών σπουδών τούτων δεν
θα διέκοπτε τήν άποστολήν Ελλήνων αξιωματικών εις Γαλλίαν προς είδι­
κήν κατάρτισιν.
Συγχρόνως ό Αλέξ. Μαζαράκης φέρεται ότι «προώθησε» προς τήν έπί
τών Στρατιωτικών Διαρκή Κοινοβουλευτικήν Έπιτροπήν τής Δ' Συντα­
κτικής Συνελεύσεως (συγκροτηθεΐσαν κατά τήν 22αν Ιανουαρίου 1924)
προς έπεξεργασίαν και έγκρισιν γενικώτερον νομοσχέδιον Περί εκπαιδεύ­
σεως τών αξιωματικών, το οποίον προέβλεπε και τήν σύστασιν ανωτέρας
σχολής έν εϊδει «Ακαδημίας Πολέμου», εξαμήνου φοιτήσεως (8 Αυγούστου
1924)15. Το κείμενον τού νομοσχεδίου δεν έχει έπισημανθή, περί τού περιε­
χομένου του όμως έ'χομεν τάς εξής πληροφορίας έκ τού Τύπου: Το νομοσχέ­
διον συνετάγη υπό τού Αρχηγού τού Γενικού Επιτελείου Στρατού (Αλεξ.
Μαζαράκη), ενεκρίθη υπό τού Υπουργού Στρατιωτικών (Γεωργ. Κατεχά­

14. Βλ. S.H.A.T., Φάκ. 7Ν2870: Δελτίον Πληροφοριών τοϋ Γάλλου Στρατιωτικού èv
'Αθήναις Ακολούθου ταγματάρχου de Colombel, 25 Αυγούστου 1924.
15. Βλ. σχετικήν είδησεογραφίαν εις τήν εφ. Εστία, φ.φ. τής 6ης και 8ης Αυγούστου 1924,
σελ. 3, υπό τους αντιστοίχους τίτλους: «Ό νέος 'Οργανισμός και ή έκπαίδευσις τών αξιωμα­
τικών» και «Πώς θα γίνεται ή έκπαίδευσις τών αξιωματικών. Ιδρύεται Ακαδημία Πολέμου».
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις την Ελλάδα 21

κη) της από 24ης Ιουλίου 1924 Κυβερνήσεως Θ. Σοφούλη και προέβλεπε
την σύστασιν εις την εδραν έκαστου Σώματος Στρατοί), πρωτίστως εν
'Αθήναις και εν Θεσσαλονίκη, Κέντρου Εκπαιδεύσεως Κατωτέρων 'Αξιω­
ματικών (ανθυπολοχαγών και υπολοχαγών), εν 'Αθήναις Κέντρου Εκπαι­
δεύσεως Λοχαγών και Ταγματαρχών, εν 'Αθήναις επίσης ανωτάτου στρα­
τιωτικού σχολείου εξαμήνου φοιτήσεως εν εϊδει «'Ακαδημίας Πολέμου», δι'
αποφοίτους τοΰ ώς άνω δευτέρου Κέντρου. Εις την «Ακαδημίαν Πολέμου»
θα έδίδασκον ανώτεροι Γάλλοι αξιωματικοί και εκ τών Ελλήνων οι γενικώς
διαπρέποντες εις το Στράτευμα ανώτεροι αξιωματικοί. "Οσοι εκ τών φοιτών­
των εις τάς εν λόγω διαβαθμισμένας σχολάς άπεδεικνύοντο ανεπαρκείς, θα
έκρίνοντο στάσιμοι και θα άπεστρατεύοντο.
Έκ πληροφοριών, επίσης εκ τοΰ Τύπου, γνωρίζομεν ότι ή Κυβέρνησις
Θ. Σοφούλη έσχεδίαζε την μετάκλησιν όλιγοπροσώπου Γαλλικής Στρατιω­
τικής 'Αποστολής (έκ 5 έ'ως 6 αξιωματικών), επομένως μή πολυδάπανου,
δια να άναλάβη την όργάνωσιν και διεύθυνσιν «ειδικών σχολών» χρησίμων
«εις ώρισμένας τεχνικάς υπηρεσίας αί όποΐαι κατέστησαν απαραίτητοι ώς
έκ τής τροποποιήσεως τών πολεμικών συνθηκών». Δια τών σχολών τούτων
έπεδιώκετο να προωθηθη ή άμιλλα, άλλα και ή άπόσπασις τών αξιωματικών
άπο τον «παραπολιτικόν βίον», θλιβεράν συνέπειαν τής περιόδου 1916­
1923, και ή άπασχόλησίς των μέ τα καθαρώς στρατιωτικά έργα, διαφυλασ­
σομένης παραλλήλως τής κρατούσης πολιτικής καταστάσεως16.

5. Ή διερευνητική 'Επίσκεψις Guillaumat (1924).

1. Tò θέμα τής μνημονευθείσης επιθυμίας τής Ελληνικής Κυβερνήσεως

συνεζητήθη εις το Παρίσι και αί διαπραγματεύσεις έληξαν εις πρώτην φάσιν
κατά τάς αρχάς Σεπτεμβρίου 192417. Κατά τάς έν λόγω συνομιλίας έζητήθη
υπό τών Γάλλων κυβερνητικών αρμοδίων όπως μεσολάβηση αναγνωριστική
επίσκεψις Γάλλου ανωτάτου αξιωματικού εις Ελλάδα, μέ είδικώτερον στό­
χον τήν διερεύνησιν και διαπίστωσιν τών ελληνικών στρατιωτικών αναγ­
κών, άλλα και διάγνωσιν τής γενικωτέρας πολιτικής καταστάσεως και τών

16. Βλ. εϊδησιν: «Θα μετακληθοΰν Γάλλοι έκπαιδευταί. "Ερχεται ò στρατηγός Γκιγιωμά»,
έφ. Εστία, φ. 15 Σεπτ. 1924, σελ. 3. Πρβλ. όμοίαν: «Ή μετάκλησις τών Γάλλων εκπαιδευτών. Ή
επελθούσα συνεννόησις», Αυτόθι, φ. 27 Σεπτ. 1924, σελ. 3.
17. Βλ. "Εγγραφον τοΰ Γαλλικού Ύπ. Στρατιωτικών (ύπογρ. ό Α./Γ.Ε.Σ. στρατηγός De­
beney) προς το Ύπ. 'Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 6860 τής 2ας Σεπτεμβρίου 1924, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε.,
A.M.A.EJ Série Z/Europe/Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ. 137Γ.
22 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

έξ αυτής προκυπτόντων ζητημάτων. Προς τον σκοπόν αυτόν προετάθη υπό

των Γάλλων όπως προσκληθή18 και προσεκλήθη υπό της Ελληνικής Κυβερ­
νήσεως (δια τοϋ Έλληνος Επιτετραμμένου εν Παρισίοις) ό πρώην Διοικη­
τής τής Armée d'Orient (Στρατιάς τής Ανατολής) εις το Μακεδονικόν Μέ­
τωπον στρατηγός Louis Guillaumat (1863­1940), Μέλος τοΰ 'Ανωτάτου
Στρατιωτικού Συμβουλίου (C onseil Supérieur de la Guerre, 8 Σεπτεμβρίου
1924)19. Ό Guillaumat θα ύπεδείκνυε και τήν σύνθεσιν τής προσκλητέας
'Αποστολής προς άναδιοργάνωσιν τοϋ Ελληνικού Στράτου.
Ό στρατηγός Guillaumat, έφωδιασμένος δια παρασχεθεισών προς αυ­
τόν εγγράφων Όδηγιών (14 Σεπτεμβρίου 1924) ύπό τοϋ Ύπουργοϋ Στρα­
τιωτικών στρατηγοϋ Charles Marie Edouard Nollet20, ήλθεν, ήρεύνησε τήν

18. Βλ. Σημείωμα Ύποδιευθυντοΰ επί των Πολιτικών και Εμπορικών Υποθέσεων τοΰ
Γαλλικού Ύπ. Εξωτερικών Laroche, 8 Σεπτεμβρίου 1924, Αυτόθι, φ. 138Γ. Ή επιλογή τοϋ στρα­
τηγού Guillaumat δεν προήλθεν εκ τοϋ Α./Γ.Ε.Σ. στρατηγοϋ Debeney, αλλ' έκ τής πολιτικής ηγε­
σίας τοϋ Ύπ. 'Εξωτερικών, το όποιον τότε έτέλει υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Ed. Herriot, άμα και
Πρωθυπουργοΰ.
19. "Εγγραφον τοΰ Έλληνος 'Επιτετραμμένου εν Παρισίοις Λέοντος Βικτ. Μελά (1885­
1966) προς τον Γάλλον Πρωθυπουργόν και Ύπ. 'Εξωτερικών Ed. Herriot, ύπ' αριθμ. 4231 τής
8ης Σεπτεμβρίου 1924 (ν.ήμ.), Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., AM.A£./Sme Z/Europe/Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ.
139r.­140r.
20. "Εγγραφοι Όδηγίαι τοΰ Ύπ. Στρατιωτικών στρατηγοϋ Nollet (Γενικόν Έπιτελεΐον
Στράτου, II Γραφεΐον/Service des Missions), ύπ' αριθμ. 0108­2/115. Μ. τής 14ης Σεπτεμβρίου
1924, προς τον στρατηγόν Guillaumat, εν Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.E./Série Z/Europe/Grèce 1918­1929,
τόμ. 26, φ. 147.
Ό Charles Marie Edouard Nollet εγεννήθη εν Μασσαλία κατά τήν 28ην 'Ιανουαρίου 1865
και άπεβίωσεν εν Clermont­Ferrand κατά τήν 27ην Ιανουαρίου 1941. Πτυχιοΰχος τής Πολυ­
τεχνικής Σχολής (École Polytechnique) (1882­1884), έξήλθεν αυτής ώς ανθυπολοχαγός πυροβο­
λικοϋ. 'Αμέσως ακολούθως (1884­1886) έσπούδασεν είς τήν Σχολήν Εφαρμογής Πυροβολικού
και Μηχανικού (École d'Application de l'Artillerie et du Génie) και ως λοχαγός ε'ις τήν Ανωτέραν
Σχολήν Πολέμου (1896­1898), έκ τής οποίας έξήλθεν αριστούχος πτυχιούχος επιτελής.
Ύπηρέτησεν έπί μακρόν εις μονάδας πυροβολικού καί επιτελικός θέσεις τοϋ "Οπλου του και
ώς Βοηθός Καθηγητής τής Στρατιωτικής Ιστορίας, τής Στρατηγικής και τής Γενικής Τακτικής
εις τήν ώς άνω Σχολήν. Συνταγματάρχης (9 Σεπτεμβρίου 1914), 'Αρχηγός Πυροβολικού Σώμα­
τος Στράτου, ταξίαρχος (18 Δεκεμβρίου 1914), Διοικητής ταξιαρχίας πεζικοΰ καί μεραρχίας
πεζικού, υποστράτηγος κατ' άπονομήν (12 Μαΐου 1916), Σωματάρχης επανειλημμένως, ορι­
στικώς υποστράτηγος (18 Μαΐου 1917), Πρόεδρος τής Διασυμμαχικής Στρατιωτικής 'Επιτρο­
πής 'Ελέγχου τής Γερμανίας (1 Σεπτεμβρίου 1919),Τακτικόν Μέλος τοϋ Ανωτάτου Στρατιω­
τικού Συμβουλίου άπό τοϋ 'Οκτωβρίου 1921 μέχρι τέλους τοϋ 1927. Άπεστρατεύθη λόγω ορίου
ηλικίας κατά τήν 30ήν Δεκεμβρίου 1927. Διετέλεσεν Υπουργός Στρατιωτικών μεταξύ 14ης
'Ιουνίου 1924 καί 17ης 'Απριλίου 1925. Έτιμήθη με τον Μεγαλόσταυρον τής Λεγεώνος τής
Τιμής έπί τη αποστρατεία του, ένω εΐχεν ήδη άπονεμηθή εις αυτόν (1926) το Στρατιωτικόν
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 23

έλληνικήν στρατιωτικήν πραγματικότητα καθ' όλον τον Όκτώβριον τοϋ

1924 και διεπραγματεύθη μετ' έμφάσεως τους οικονομικούς όρους συμμε­
τοχής τών μελών της προσκλητέας 'Αποστολής προς άναδιοργάνωσιν τοϋ
Ελληνικού Στράτου, μέ βασικόν σκοπόν τήν έκπαίδευσιν των στελεχών21.
Τέλος, υπέβαλε Μνημόνιον (Note) εις τήν Έλληνικήν Κυβέρνησιν (27 'Οκτω­
βρίου 1924), το όποιον διεβίβασε δι' ιδίας μακράς εγγράφου αναφοράς και
προς τον Γάλλον Ύπουργόν Στρατιωτικών και τήν Γαλλικήν Στρατιωτικήν
Ήγεσίαν (Άνώτατον Στρατιωτικόν Συμβούλιον) κατά τήν ΙΟην Νοεμβρίου

Μετάλλων (Médaille Militaire) ­ηθική αμοιβή απονεμόμενη μόνον ε'ις όπλίτας και υπαξιωματι­
κούς και είς στρατηγούς­ ώς και μέ μεγάλον αριθμόν ανωτάτων παρασήμων των Συμμάχων,
και βεβαίως γαλλικών. Κατά τον Α' Παγκόσμιον Πόλεμον διεκρίθη ώς μέραρχος και σωμα­
τάρχης δια προσωπικήν γενναιότητα, ψυχραιμίαν, αποφασιστικότητα, έπιδεξίαν διοίκησιν και
έπίμονον επιθετικότητα είς τάς επιχειρήσεις.
21. Ή επίσκεψις τοϋ στρατηγού Guillaumat είς τήν Ελλάδα (Θεσσαλονίκην και Αθήνας)
έτυχεν ευρύτατης και σχεδόν καθημερινής καλύψεως είς τον Άθηναϊκόν Τύπον της εποχής. Ό
Guillaumat άνεχώρησεν εκ Παρισίων δια τού Orient Express κατά τήν Ιην 'Οκτωβρίου 1924, τον
προέπεμψε δέ είς τον σταθμόν ό Έλλην 'Επιτετραμμένος Λέων Μελάς (εφ. Εστία, φ. 2 'Οκτ.
1924, σελ. 3). 'Εν Θεσσαλονίκη προητοιμάσθη λαμπρά υποδοχή υπό τών ελληνικών άρχων
(Αυτόθι, φ. 7 'Οκτ. 1924, σελ. 3), τήν οποίαν περιέγραψε προς το Γαλλικόν Ύπουργεΐον
'Εξωτερικών ό Γάλλος 'Επιτετραμμένος και Πρόξενος έν Θεσσαλονίκη Dobrowolski
("Εγγραφον ύπ' αριθμ. 45 της 9ης 'Οκτωβρίου 1924, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., Α.Μ.Α.Ε,/Série Z/Europe/Grèce
1918­1929, τόμ. 26, φ. 172r.­173v.). Είς 'Αθήνας έφθασε τήν 8ην 'Οκτωβρίου 1924 (έφ. 'Εστία, φ. 8
'Οκτ. 1924, σελ. 3) και έπεφυλάχθη είς αυτόν εξ Ίσου λαμπρά υποδοχή υπό τοΰ Υπουργού
Στρατιωτικών Άνδρ. Μιχαλακοπούλου. Από της επομένης ήρχισεν ή συνεργασία τοΰ Γάλλου
στρατηγού μετά τού Α./Γ.Ε.Σ. στρατηγού Άλ. Μαζαράκη­Αίνιάνος (Αυτόθι, φ. 9,10,13 'Οκτ.
1924, σελ. 3). Ή επίσκεψις εΐχεν αρχικώς προβλεφθή 15μερος, άλλα παρετάθη επί 15 ακόμη
ημέρας (Αυτόθι, φ. 16 Όκτ. 1924, σελ. 3) δια τήν όλοκλήρωσιν της εικόνος έπίτής καταστάσεως
τοΰ Ελληνικού Στρατού και δια τήν παροχήν ευκαιρίας επικοινωνίας τοΰ Guillaumat μετά τοΰ
συνόλου τών έν ενεργεία Ελλήνων αντιστράτηγων.
Σημειωτέον ότι δέν έκύλισαν όλα όμαλώς κατά τήν παραμονήν τοΰ Guillaumat ενταύθα.
Ό αντιστράτηγος Θ. Πάγκαλος προέβη κατά τήν 8ην 'Οκτωβρίου είς διάβημα προς τον
Ύπουργόν Στρατιωτικών Άνδρ. Μιχαλακόπουλον διαμαρτυρόμενος δια τήν επιλογήν τού
στρατηγού Guillaumat αντί τού στρατηγοΰ Louis Franchet d'Esperey (1856­1942), πρώην
'Αρχιστρατήγου τών Συμμαχικών Δυνάμεων είς το Μακεδονικόν Μέτωπον, τον όποιον είχε
καλέσει ή προγενεστέρα Κυβέρνησις Αλ. Παπαναστασίου. 'Εδόθη ή άπάντησις ότι τον
Guillaumat εΐχεν επιλέξει ή Γαλλική και όχι ή Ελληνική πλευρά (εφ.Έστία, φ. 11 Όκτ. 1924, σελ.
3). Αλλ' ό φίλα διακείμενος προς τον Θ. Πάγκαλον Τύπος συνέχισε τήν φημολογίαν και προε­
κλήθη τελικώς επίσημος δήλωσις τού Ανδρ. Μιχαλακοπούλου (Αυτόθι, φ. 24 Όκτ. 1924, σελ.
3), διαψεύσαντος το πιθανόν ένδεχόμενον. Ό Guillaumat άνεχώρησεν άτμοπλοϊκώς δια τήν
Γαλλίαν κατά τήν 27ην 'Οκτωβρίου 1924 (έφ. Εστία, φ. 27 Όκτ. 1924, σελ. 3).
24 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

192422. Ευθύς ώς ελήφθη το προς την Έλληνικήν Κυβέρνησιν Μνημόνιον, ό

Πρωθυπουργός Άνδρ. Μιχαλακόπουλος ηύχαρίστησε τον Guillaumat δια
πομπώδους και «υποτακτικής» επιστολής23. Ό άπελθών κατά την 27ην
'Οκτωβρίου 1924 Guillaumat, εκ Παρισίων πλέον, δια νεωτέρας Εκθέσεως
αύτοϋ προς τον Γάλλον Πρωθυπουργον και Ύπουργον Εξωτερικών προέ­
βη εις πολιτικήν έκτίμησιν τής εν Ελλάδι και Ιταλία καταστάσεως (17
Νοεμβρίου 1924)24.
Ό στρατηγός Guillaumat, έκτελών ουσιαστικώς γενικωτέραν πολιτικήν
άποστολήν, έμελέτησε και τον έν σχεδίω Όργανισμον τοΰ Στράτου και ίχνη­
λάτησεν ατύπως θέματα προκλήσεως μείζονος γαλλικής επιδράσεως έν
Ελλάδι. Ύπ' όψιν αύτοΰ ετέθη το νομοσχέδιον τοΰ Αλεξ. Μαζαράκη Περί
εκπαιδεύσεως τών αξιωματικών και Σχολής Πολέμου (ίσως και προγενέστε­
ραι σχετικαί σκέψεις) και συνεφώνησε προς αυτό, ώς καταρτισθέν «μετ'
εξαιρετικής νοημοσύνης και πλήρους γνώσεως τών πραγμάτων, ή οποία
τιμά τον Αρχηγον τοΰ Επιτελείου στρατηγον Μαζαράκην και τους συνερ­
γάτας» του. Όπωσδήποτε συνεφώνησε προς τήν σκέψιν μετακλήσεως Γαλ­
λικής Στρατιωτικής (Εκπαιδευτικής) 'Αποστολής και ιδρύσεως Σχολής

22. Το Μνημόνιον τοΰ Guillaumat υπό τον τίτλον: Note sur la situation et l'organisation de
l'Armée Hellénique, 'Αθήναι 27 'Οκτωβρίου 1924, βλ. έν Ι.Ε.Ε.Ε., Ιστορικόν Άρχεΐον, Άρχειον
Μαζαράκη, φάκ. 7Α και έν Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérìe Z/Europe/Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ.
180r­203r. Τοϋτο άπηυθύνθη προς τον Πρωθυπουργον και Ύπ. Στρατιωτικών Άνδρ. Μιχαλα­
κόπουλον. Πρβλ. σχετικήν είδησεογραφίαν έν έφ. Εστία, φ. 26 'Οκτ. 1924, σελ. 3. Τήν άναφοράν
τοΰ Guillaumat προς τον Γάλλον Ύπ. Στρατιωτικών και τον Γενικόν Έπιθεωρητήν τοΰ Στράτου
και Άντιπρόεδρον τοΰ Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου, ύπ' αριθμ. 163 τής 10ης
Νοεμβρίου 1924 (Παρίσιοι) βλ. έν Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., Α. Μ. Α. EJSérieZ/Europe/ Grèce 1918­1929, τόμ. 26,
φ. 204r.­214r. Βραδύτερον, κατά τήν 2αν Φεβρουαρίου 1925, ήκολούθησεν επίσημος δήλωσις
τοΰ Πρωθυπουργού καί Ύπ. Στρατιωτικών Άνδρ. Μιχαλακοπούλου προς τήν Δ' Συντακτικήν
Συνέλευσιν περί τοΰ υποβληθέντος υπό τοΰ στρατηγοΰ Guillaumat Μνημονίου προς τήν
Έλληνικήν Κυβέρνησιν κατόπιν συνεννοήσεως του μετά τοΰ Γ.Ε.Σ. Εις το Μνημόνιον έστηρί­
χθη ό συνταχθείς 'Οργανισμός τοΰ Στράτου πού υπεβλήθη είς τήν Συνέλευσιν κατά τήν αυτήν
ήμέραν. Βλ. Πρακτ. Δ' Συντακτ. Συνελεύσεως, Συνεδρίασις ΡΛΖ' (2 Φεβρ. 1925), Πρακτικά τών
Συνεδριάσεων τής Δ' εν Αθήναις Συντακτικής τών Ελλήνων Συνελεύσεως, τόμ. Δ', 'Εν
Αθήναις 1925, σελ. 104. Βλ. και μεταγενέστερον σχόλιον έν έφ. Εστία (φ. 28 Φεβρ.1925, σελ. 3)
περί τής υποβληθείσης 'Αναφοράς τοΰ Guillaumat προς τον Γάλλον Ύπ. Στρατιωτικών στρα­
τηγόν Nollet.
23. Βλ. σχετικώς είδησεογραφίαν έν έφ. Εστία, φ. 27 'Οκτ. 1924, σελ. 3. Το κείμενον τής επι­
στολής (27 'Οκτ. 1924) βλ. έν έφ. Ελεύθερος Τύπος, φ. 28 'Οκτ. 1924.
24. Βλ. Μνημόνιον τοΰ Guillaumat προς τον Γάλλον Πρωθυπουργον και Ύπ. 'Εξωτερικών
Éd. Herriot, ύπ' αριθμ. 171 τής 17ης Νοεμβρίου 1924, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérie Z/Europe/Grèce
1918­1929, τόμ. 26, φ. 216r.­244r.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς την Ελλάδα 25

Πολέμου προς διδασκαλίαν ενιαίου Τακτικοί) Δόγματος25. Κατά τον Guil­

laumat, τα μέλη της 'Αποστολής θα έπρεπε να είναι «μετρημένοι» κατά την
συμπεριφοράν των και αξιοπρεπείς Γάλλοι αξιωματικοί, ώστε να μη θίξουν
τους "Ελληνας συναδέλφους των έμπειρους πολεμικώς αξιωματικούς26.
Ή συμφωνία τοϋ Guillaumat προς το νομοσχέδιον τοΰ Άλεξ. Μαζα­
ράκη, 77ερί εκπαιδεύσεως των αξιωματικών, παρείχε προς τον δεύτερον την
άναγκαίαν ένθάρρυνσιν όπως συνέχιση να τελή το νομοσχέδιον τοΰτο έν
«δοκιμαστική» άτύπω εφαρμογή και μετά την άναχώρησιν τοΰ Γάλλου
στρατηγού. Εις έκτέλεσιν τής πρωτοτύπου ταύτης σκέψεως, είχον ήδη συ­
σταθή δύο Κέντρα 'Εκπαιδεύσεως Κατωτέρων 'Αξιωματικών. Το έν 'Αθή­
ναις, έδρα του Α Σώματος Στράτου, ετέθη υπό την διοίκησιν τοϋ άποσπα­
σθέντος εκ τοϋ Ιου Συντάγματος Πεζικοϋ (Αθηνών), τότε άντισυνταγμα­
τάρχου πεζικοϋ Αναστασίου Ρουσσοπούλου (1884­1970), κατά τον Πόλε­
μον 1940­41 υποστρατήγου ­ μεράρχου είς το κατά τοϋ Ίταλο­άλβανικοϋ
Στράτου Μέτωπον. Το Κέντρον τοϋτο, το όποιον έφιλοξενήθη εις τον χώρον
τής Στρατ. Σχολής Ευελπίδων, έστελεχώθη υπό τουλάχιστον τεσσάρων λο­
χαγών και δύο υπολοχαγών ώς εκπαιδευτών κ.λπ., ήρχισε δε να λειτουργή
από τής 3ης Νοεμβρίου 192427. Το έτερον Κέντρον έγκατεστάθη είς τήν
εδραν τοϋ Γ Σώματος Στράτου, δηλ. τήν Θεσσαλονίκην, ετέθη υπό τήν διοί­
κησιν τοϋ Διοικητού τής XI Μεραρχίας Δημ. Καθενιώτου και ακολούθως
τοϋ τότε συνταγματάρχου πεζικοϋ Έμμ. Τζανακάκη (1886­1944), μετά πολ­
λά έτη και περιπέτειας αντιστράτηγου και Αρχηγού τοϋ Βασιλ. Ελληνικού
Στράτου έν Μέση Ανατολή (Α.Β.Ε.Σ.), ο όποιος όμως αρχομένου τοϋ
Δεκεμβρίου 1924 μετετέθη είς άλλην μονάδα28. Πιθανώς το έν Θεσσαλονίκη

25. Βλ. το ώς άνω σημειωθέν Μνημόνιον τοΰ στρατηγοί} Guillaumat προς τον Άνδρ.
Μιχαλακόπουλον (άνωτ. ύποσημ. 22). Βλ. και ε'ιδησεογραφίαν εις τον Τύπον (εφ. Εστία, φ. 31
Όκτ. 1924, σελ. 3 και φ. 11 Νοεμβρ. 1924, σελ. 3, ένθα επίσημος δήλωσις τοΰ Α./Γ.Ε.Σ. Άλ.
Μαζαράκη).
26. Μνημόνιον τοΰ στρατηγοΰ Guillaumat προς τον Γάλλον Ύπ. Στρατιωτικών και τον
Γάλλον Γενικόν Έπιθεωρητήν Στράτου και Άντιπρόεδρον τοΰ 'Ανωτάτου Στρατιωτικού
Συμβουλίου, ύπ' αριθμ. 163 τής 10ης Νοεμβρίου 1924, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérìe Z/Europe/
Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ. 204r.­214r.
27. Βλ. έφ. Εστία, φ. 3 Νοεμβρ. 1924, σελ. 3. Πρβλ. και Προεδρ. Διάταγμα της 3ης
Δεκεμβρίου 1924, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 280 (4 Δεκ. 1924), ειδικώς σελ. 1438, όπου
καταγράφονται αί τοποθετήσεις είς το Κέντρον Εκπαιδεύσεως Κατωτέρων Αξιωματικών τον
έν 'Αθήναις Α' Σώματος Στράτου.
28. Βλ. Προεδρ. Διάταγμα τής 3ης Δεκεμβρίου 1924, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 280
(4 Δεκ. 1924), ειδικώς σελ. 1441. Το Κέντρον συνεκροτήθη βάσει διαταγής τοΰ Διοικητού τοΰ Γ'
26 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Κέντρον, το όποιον έλειτούργησεν από των άρχων τοΰ 1924, δεν κατέστη
δυνατόν δι' αντικειμενικούς λόγους να διατηρηθή και το όλον δυναμικόν
του συνεκεντρώθη άργότερον έν 'Αθήναις.
Ή άτυπος σΰστασις των ώς άνω Κέντρων, αποτελούντων πρώιμον μορ­
φήν Σχολών Εφαρμογής, προκύπτει και έκ της αναφοράς τοΰ Α./Γ.Ε.Σ.
Αλεξ. Μαζαράκη προς τον Ύπουργόν Στρατιωτικών κατά την 28ην Ιανουα­
ρίου 1925, δια της οποίας ενημέρωσε τον τελευταΐον ότι εις τα «εις την ψή­
φον της Συνελεύσεως υποβαλλόμενα Σχέδια Νόμων τ' άφορώντα την όργά­
νωσιν τοΰ Στράτου» περιελαμβάνετο και το άφορων εις την έκπαίδευσιν
των αξιωματικών (Σχολεΐον Πολέμου, Γενικόν Κέντρον Εκπαιδεύσεως
Αξιωματικών και «Σχολαί Εφαρμογής» καθ' Όπλον), άλλα τοΰτο λόγω τής
προβλεπομένης ώς επικείμενης άφίξεως τής Γαλλικής 'Εκπαιδευτικής
Αποστολής θα ετίθετο προηγουμένως υπ' όψιν αυτής29. Ή αναβολή υπο­
βολής εις την Συντακτικήν Συνέλευσιν τοΰ περί εκπαιδεύσεως νομοσχεδίου
ή συγγενών προς αυτό ειδικών (περί Σχολείου Τεχνικής Εκπαιδεύσεως
Αξιωματικών Πυροβολικού) προκύπτει και έκ τών Πρακτικών τής Συν­
τακτικής Συνελεύσεως (Δήλωσις προς αυτήν τοΰ Υπουργού Στρατιωτικών
Ανδρ. Μιχαλακοπούλου, 2 Φεβρουαρίου 1925)30.
Ό π ω ς φαίνεται, το Γενικόν Έπιτελεΐον Στρατού, δηλ. ό Αλέξ. Μαζα­
ράκης, είχε θελήσει να προχώρηση αυτός εις σύστημα εκπαιδεύσεως κατ'
έ'μπνευσίν του, κατά μίμησιν βασικώς τοΰ γαλλικού προτύπου, άλλ' ή επικεί­
μενη άφιξις τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής ανέστειλε τάς σχετικάς
ενεργείας, τελικώς ίσως έπί οργανωτική ωφελεία τοΰ συστήματος. Ό σχε­
διασμός τοΰ Γενικού 'Επιτελείου Στρατού, καίτοι εΐχεν επιτυχώς προσδιορι­
σθή ό στόχος, έ'πασχεν άπό άοριστίαν συστηματοποιήσεως, καθώς κατά πα­
γίαν έλληνικήν παράδοσιν άπέβλεπεν εις την «έκ τών ενόντων» ρύθμισιν
τοΰ θέματος. Χαρακτηριστικόν παράδειγμα αποτελεί ή μη απολύτως σαφής
διάκρισις και τάξις μεταξύ τοΰ σχεδιαζόμενου «Σχολείου Πολέμου» και
«Σχολής Ανωτέρων Αξιωματικών», αυτής πού διεμορφώθη ακολούθως εις

Σώματος Στρατοί) υποστρατήγου, τότε, Άλεξ. Όθωναίου, ό όποιος και εκήρυξε την εναρξιν
λειτουργίας τοΰ σχολείου τούτου. Αϊ διαλέξεις­μαθήματα τοϋ Κ.Ε.Κ.Α. έδημοσιεύθησαν εις
ϊδιον τόμον.
29. Βλ. Άναφοράν Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγου Άλ. Μαζαράκη προς τον Πρωθυπουργόν και
Ύπ. Στρατιωτικών Ανδρ. Μιχαλακόπουλον, υπ' αριθμ. Έμπ. Πρωτ. 1287 τής 28ης 'Ιανουαρίου
1925, περί υποβολής στρατιωτικών νομοσχεδίων, Ι.Ε.Ε.Ε., Ίστορ. Άρχεΐον, 'Αρχ. Μαζαράκη,
φάκ. 7Α.
30. Βλ. Πρακτ. Δ Συντακτ. Συνελεύσεως, Συνεδρίασις ΡΛΖ (2 Φεβρ. 1925), Πρακτικά τών
Συνεδριάσεων τής Δ'εν 'Αθήναις Συντακτικής τών 'Ελλήνων Συνελεύσεως, τόμ. Δ', σελ. 104.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις την Ελλάδα 27

Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως δια τους συνταγματάρχας

καί παλαιούς άντισυνταγματάρχας. Τα δύο εκπαιδευτικά μορφώματα θα
άπετέλουν επαλλήλους βαθμίδας εκπαιδεύσεως ή παραλλήλους φορείς;
Όπωσδήποτε κατ' εϊδησιν της 19ης Φεβρουαρίου 1925 (ημέρας καθ' ην
υπεγράφη εν 'Αθήναις ή Έλληνογαλλική Σύμβασις περί της Αποστολής),
ήρχισεν εις το Γενικον Έπιτελεΐον Στρατού ή κατάρτισις πινάκων αξιωμα­
τικών πού θα έφοίτων εις την εισέτι κάλου μένη ν «Σχολή ν 'Ανωτέρων Αξιω­
ματικών», πού, ως έπρογραμματίζετο, θα ήρχιζε να λειτουργή από της 15ης
Μαρτίου 192531. Οι κατά τον σχεδιασμον τούτον προβλεπόμενοι να φοιτή­
σουν ήσαν οι έχοντες σειράν προαγωγής εις τον βαθμον του υποστρατήγου
συνταγματάρχαι καί οι εγγεγραμμένοι εις τους πίνακας προακτέων άντισυν­
ταγματάρχαι, δηλαδή ανώτεροι καί αρχαιότεροι τών μελλόντων να φοιτή­
σουν εις τήν Σχολήν Πολέμου. Επομένως, συνάγεται ότι ή «Σχολή 'Ανω­
τέρων Αξιωματικών» θα άπέβλεπεν εις τήν οιονεί έπιμόρφωσιν τών παλαιο­
τέρων εν ενεργεία αξιωματικών, ϊνα συμπληρωθη ή γενική καί Τακτική μόρ­
φωσις αυτών, μεταδοθή προς αυτούς ένιαΐον τακτικόν Δόγμα, δηλαδή «έ'ν­
ταξις» της νοοτροπίας των εις τυπικωτέρους κανόνας «ευρωπαϊκής» πολε­
μικής Τακτικής καί παρασχεθη εις αυτούς πιστοποιητικόν σπουδής εις άνω­
τέραν σχολήν, ώστε να μή φαίνωνται ότι υστερούν τών προσεχών πτυχιού­
χων τής 'Ακαδημίας (Σχολής) Πολέμου.
Ή τετραμήνου εως εξαμήνου φοιτήσεως «Σχολή 'Ανωτέρων Αξιωμα­
τικών», άπεκαλείτο καί «Γενικον Κέντρον Εκπαιδεύσεως Ανωτέρων Αξιω­
ματικών», στοιχεΐον δηλοϋν καί αυτό προχειρότητα καί άγχος εν όψει άφί­
ξεως τής Γαλλικής Αποστολής. Άγχος εκδηλώνει καί τό γεγονός ότι κατά
τήν 5ην Μαρτίου 1925 (ήμέραν άφίξεως τοϋ πρώτου κλιμακίου αυτής) προ­
εβλέπετο ήδη υπό τοΰ Τύπου, έχοντος πρόσβασιν εις πληροφορίας, ότι ή
εναρξις λειτουργίας τοΰ έν λόγω Γενικού Κέντρου θα έπραγματοποιεΐτο
«κατ' αύτάς» καί ότι εκλήθησαν να φοιτήσουν καί άνακληθέντες εκ τής δια­
θεσιμότητος τέσσαρες συνταγματάρχαι. Συγχρόνως το Γενικον Έπιτελεΐον
Στρατού κατήρτιζε πρόγραμμα διδασκαλίας εις τήν «Ακαδημίαν Πολέ­
μου», δηλ. τήν Σχολήν Πολέμου, ή λειτουργία τής οποίας προεβλέπετο να
άρχίση κατά τό πρώτον δεκαήμερον τοϋ Απριλίου 1925. Προφανώς ή ηγε­
σία τοϋ 'Επιτελείου ήθελε να εμφάνιση προς τήν Γαλλικήν Αποστολήν ετοι­
μότητα σχεδιασμού. Τελικώς, ώς καί ακολούθως θα δειχθη, τό όλον θέμα
έξητάσθη προ πάσης εφαρμογής του υπό τής άφιχθείσης Γαλλικής Στρατιω­
τικής Αποστολής.

31. Βλ. έφ. Εστία, φ. 19 Φεβρουαρίου 1925, σελ. 3: «Ή Σχολή Ανωτέρων Αξιωματικών».
28 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

6. Ή Έλληνογαλλική Σύμβασις της 19ης Φεβρουαρίου 1925.

Κατόπιν τοΰ πορίσματος τοΰ στρατηγοί) Guillaumat το Γαλλικόν Ύπουρ­

γεϊον Στρατιωτικών συνέταξε σχέδιον Συμβάσεως περί Γαλλικής Στρατιω­
τικής 'Αποστολής εις την Ελλάδα, το όποιον διεβιβάσθη εις 'Αθήνας και
έκοινοποιήθη εις τον "Ελληνα εν Παρισίοις Πρεσβευτήν Νικόλαον Πολίτην,
ό όποιος ενημέρωσε τάς Αθήνας περί τής αποστολής τοΰ σχεδίου Συμβά­
σεως (20 'Ιανουαρίου 1925). Το σχέδιον τοϋτο, το όποιον έβράδυνε πολύ να
περιέλθη εις την Έλληνικήν Κυβέρνησιν, όταν παρελήφθη (26 'Ιανουαρίου
1925) έ'τυχεν αυθημερόν προσεκτικής εξετάσεως και ετροποποιήθη εν μέρει
(ώς προς τους οικονομικούς όρους διαβιώσεως τών μελών τής Απο­
στολής)32.
Τελικώς, κατά τήν 19ην Φεβρουαρίου 1925 υπεγράφη εν Αθήναις με­
ταξύ τοΰ Άνδρ. Μιχαλακοπούλου και τοΰ έξουσιοδοτηθέντος νέου Γάλλου
Πρεσβευτοϋ Louis Charles Comte De Chambrun (1875­1952) το κείμενον τής
Συμβάσεως (Contrat) περί μετακλήσεως Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής
παρά τω Έλληνικώ Στρατώ, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ αποφοίτου τής Ειδικής
Στρατιωτικής Σχολής τον Saint­C yr (École Spéciale Militaire de Saint­Cyr), ώς
ανθυπολοχαγού πεζικού (1888) και πτυχιούχου τής Ανωτέρας Σχολής Πο­
λέμου υποστρατήγου (Général de Division) Nicolas­Georges Girard (Thionville
24 Σεπτεμβρίου 1868­Παρίσιοι 17 'Οκτωβρίου 1962), υποδειχθέντος υπό τού
στρατηγού Nollet33. Ό υποστράτηγος Girard θα έπεΐχε θέσιν, κατά τήν

32. Ή σχετική διαπραγμάτευσις διεξήχθη μεταξύ Γαλλικής και Ελληνικής Κυβερνήσεως

μέσω τής Γαλλικής Πρεσβείας εν 'Αθήναις και δευτερευόντως δια τής Ελληνικής Πρεσβείας εν
Παρισίοις, γεγονός πού προεκάλεσε τήν εντονον ένόχλησιν τοΰ Νικ. Πολίτου. Βλ. Κ.Ε.Ι.Ν.Ε.,
A.M.A.E./Séne Z/Europe/ Grèce 1918­1929, τόμ. 26, φ. 249r.­252r. και τόμ. 27, φ. 1,2,7,10,11,13,
16. Πρβλ. έφ. 'Εστία, φ. 3 Δεκ. 1924, σελ. 3, φ. 16 Δεκ. 1924, σελ. 3, φ. 31 Δεκ. 1924, σελ. 3.
33. Βλ. τηλεγράφημα τοΰ de Chambrun προς το Γαλλικόν Ύπ. 'Εξωτερικών, υπ' αριθμ. 23
τής 19ης Φεβρουαρίου 1925, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε, AM.A.EJSérìe Z/Europe/ Grèce 1918­1929, τόμ. 27, φ. 30
και Άναφοράν τοΰ αυτού υπό τήν αυτήν ήμερομηνίαν, Αυτόθι, φ. 35. Το κείμενον τής
Συμβάσεως βλ. εν S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2884. Ό ατομικός φάκελος τού N.G. Girard είς τα γαλλικά
στρατιωτικά αρχεία έχει άπολεσθή. Όπωσδήποτε γνωρίζομεν ότι ό Girard είχε προαχθή είς τα­
ξίαρχον κατά τήν 23ην Δεκεμβρίου 1923, είς ύποστράτηγον κατά τήν 19ην Δεκεμβρίου 1924,
είς άντιστράτηγον κατά τήν 27ην Μαΐου 1928. Είχε διατελέσει διοικητής συντάγματος πεζικού,
'Αρχηγός πεζικού μεραρχίας, Μέραρχος, Έπιτελάρχης τής 5ης Στρατιάς (στρατηγός Berthe­
lot), επί κεφαλής επιλύσεως θεμάτων εκ τής λήξεως τής γαλλικής έπιστρατεύσεως, συνειργά­
σθη δέ είς τήν όργάνωσιν τής προπαρασκευής τών στελεχών προς άνωτέραν στρατιωτικήν
έκπαίδευσιν. Έθεωρήθη κατάλληλος, λόγω τών προϋπηρεσιών του, δια να άναλάβη τήν
Γαλλικήν Στρατ. Άποστολήν εις τήν Ελλάδα. Άπεστρατεύθη λόγω ορίου ηλικίας. Ό Girard
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 29

Σύμβασιν, «Γενικού Επιθεωρητού των Σχολών» εις τήν Ελλάδα και θα ετί­
θετο κατά τάξιν προ των Ελλήνων αντιστράτηγων! Επομένως, ένετάσσετο,
πλαγίως μεν σαφώς δε, εις τήν Έλληνικήν Στρατιωτικήν Ήγεσίαν. Το
πρώτον κλιμάκιον της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής (Mission Militaire
Française auprès de l'Armée Hellénique), με επί κεφαλής τον ύποστράτηγον
Girard, άφίχθη κατά τήν 9ην Μαρτίου 1925 επί Αρχηγίας τοΰ Γ.Ε.Σ. υπό του
υποστρατήγου Πέτρου Κλάδου (1879­1957) και έγκατεστάθη εις τήν Στρατ.
Σχολήν τών Ευελπίδων34. Το δεύτερον κλιμάκιον άφίχθη κατά τήν 24ην τοΰ
αύτου μηνός35. Ό Girard κατά τον Αλέξ. Μαζαράκην ήτο δραστήριος, «αλλ'
ουχί ευρείας αναπτύξεως άνδρας», εργατικός και αφοσιωμένος εις το καθή­
κον, το δέ έ'ργον, το όποιον ήρχισε τότε, διήρκεσεν επί έπταετίαν πλούσιον36.
Τό κατά τήν Σύμβασιν άντικείμενον τής Αποστολής ώρίσθη ότι θα ήτο
το εξής: «α) ή όργάνωσις και ή λειτουργία τής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου,
τών Κέντρων Σπουδών, τών Μαθημάτων Ενημερώσεως και γενικώς τών
ύπαρχουσών ή μελλουσών να ιδρυθούν Σχολών τοϋ Ελληνικού Στρατού' β)
εάν ή Ελληνική Κυβέρνησις διατύπωση αίτημα, ή Αποστολή θα δύναται να
συμπεριλάβη εις τα καθήκοντα της τήν έκπαίδευσιν τών μονάδων παντός
δπλου, ώς και τού προσωπικού τών Υπηρεσιών (δηλ. τών Σωμάτων). Ύπο
τους ιδίους δρους θα είναι δυνατή ή άνάθεσις εις αυτήν ειδικών επιθεωρή­
σεων» (αρθρ. 1).
Παράδοξος είναι ή πρόβλεψις αναθέσεως εις ξένην (Γαλλικήν) Απο­
στολήν αντικειμένων ώς τα εκτεθέντα, διότι και πτυχιούχοι επιτελείς τής
Γαλλικής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου περιελαμβάνοντο εις τάς τάξεις τοϋ
Σώματος τών Ελλήνων αξιωματικών, άλλα και τό σύνολον τοϋ Σώματος
ήτο λίαν έμπειροπόλεμον, μάλιστα δέ έπί πεδίων εις τα όποια θα ήγωνίζετο
και μελλοντικώς ό Ελληνικός Στρατός, εφ' όσον παρίστατο ανάγκη. Τέλος

φαίνεται ότι δέν ήτο συμπαθής ε'ις τήν Γαλλικήν άνωτάτην στρατιωτικήν ήγεσίαν, διό και δεν
ανετέθη εις αυτόν διοίκησις σώματος στρατού, παρά τας αιτήσεις του, άλλα και τάς παρασχε­
θείσας προς αυτόν διαβεβαιώσεις.
34. Βλ. εφ. Εστία, φ. 9 Μάρτ. 1925, σελ. 3. Πρβλ. Τηλεγράφημα τοϋ de Chambrun προς τό
Γαλλικόν Ύπ. 'Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 35 τής 11ης Μαρτίου 1925, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérìe
ZIEuropel Grèce 1918­1929, τόμ. 27, φ. 48.
35. Βλ. εφ. Εστία, φ. 24 Μάρτ. 1925, σελ. 3. Πρβλ. Άναφοραν τοΰ de Chambrun προς τό
Γαλλικόν Ύπ. 'Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 47 τής 7ης 'Απριλίου 1925, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérìe
ZIEuropel Grèce 1918­1929, τόμ. 27, φ. 52.
36. Άλ. Μαζαράκη, Απομνημονεύματα, σελ. 339.
30 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

δέ, πολλοί ήσαν οι γλωσσομαθείς αξιωματικοί ώστε να εΐναι ή να δύνανται

να καταστούν γνώσται της γαλλικής βιβλιογραφίας.
Άλλα και ή σπουδή των διεξαχθεισών επί μακρόν πολεμικών επιχειρή­
σεων όχι μόνον εις έπίπεδον μεραρχίας, άλλα και σώματος στρατού και
στρατιάς, ώς και ή ένημέρωσις έπί συμμαχικών επιχειρήσεων εις το Μακε­
δονικόν Μέτωπον είχε προχωρήσει παρ' ήμΐν. Τέλος, και ή ανακριτική έξέ­
τασις τών συμβάντων εις τήν Μικράν Άσίαν και επομένως ή μελέτη της τη­
ρηθείσης κατά τήν διάρκειαν της εκστρατείας Τακτικής εις άνώτατον βα­
θμόν ειχεν άντιμετωπισθή.
Παρά το γεγονός ότι ή διατΰπωσις τής β' παραγράφου τοϋ άρθρου 1
περί του αντικειμένου τής 'Αποστολής ένεφάνιζεν αυτήν ώς «απλώς» δυνα­
μένην να συνεπικουρήση τον Έλληνικόν Στρατόν εις τήν έκπαίδευσιν τών
μονάδων, δηλ. τών στρατευσίμων, εμμέσως παρείχετο ή δυνατότης είσχωρή­
σεως τής Αποστολής και είς καθαρώς όργανωτικόν έργον. Το εν λόγω «πα­
ραθυράκι», ώς θα έλέγομεν σήμερον, εις το κείμενον τής Συμβάσεως, εϊχεν
επιμελώς διατυπωθή υπό του Γάλλου συντάκτου, ώστε να παρέχηται ή δυ­
νατότης μεταλλάξεως τής Αποστολής άπό εκπαιδευτικής είς κατ' ούσίαν
όργανωτικήν, μέ άμεσον πλέον είσπήδησιν είς τον χώρον τών αμυντικών
σχεδίων τής Χώρας μας. Επομένως, παρείχετο δυνατότης αποκτήσεως υπό
τών Γάλλων βαρυνούσης γνώμης έπί τών εξοπλισμών (οι όποιοι τότε έσχε­
διάζετο να ενισχυθούν δια σημαντικών παραγγελιών) και τελικώς καθιερώ­
σεως τής γαλλικής επιρροής έπί τών θεσμίων τοΰ Έλληνικοΰ Στράτου.
Ό στόχος αυτός δεν αποτελεί αύθαίρετον έρμηνείαν, άλλ' ενισχύεται
σοβαρώτατα έκ τοΰ περιεχομένου τών συνεχών τακτικών 'Εκθέσεων­Ανα­
φορών τοΰ Αρχηγοΰ τής Αποστολής υποστρατήγου Girard προς τό Γαλ­
λικόν Ύπουργεΐον Στρατιωτικών καθ' όλον τό διάστημα τής ισχύος τής Συμ­
βάσεως τοΰ 1925, δηλαδή μέχρις Απριλίου 1928. Εις αύτάς τάς 'Εκθέσεις,
τάς οποίας έ'χομεν υπ' όψει, καταφαίνεται τό έ'κδηλον ενδιαφέρον τοΰ Gi­
rard περί τών οργανωτικών σχεδίων τοΰ Έλληνικοΰ Στράτου, τών εκδοθέν­
των 'Οργανισμών αύτοΰ και τών αμυντικών μέτρων τής Ελλάδος.
Ό κατά τήν Σύμβασιν κύριος σκοπός τής Αποστολής έμνημονεύετο
προς τό Γαλλικόν Ύπουργεΐον Στρατιωτικών δι' ελαχίστων μόνον παραγρά­
φων είς τα πολυσέλιδα κείμενα τών 'Εκθέσεων τοΰ Girard. Αντιθέτως, δυσα­
ναλόγως πολύς χώρος είς τα κείμενα αυτά άφιεροΰτο είς τήν έκτίμησιν τής
μεταβαλλόμενης πολιτικής καταστάσεως εν Ελλάδι, καθώς και είς τήν προ­
σπάθειαν τοΰ Αρχηγοΰ τής Αποστολής όπως εξασφάλιση υπέρ τής Γαλλίας
έλληνικάς παραγγελίας πάσης φύσεως εξοπλισμών. Τέλος, αν δεν ήδύνατο
να έπιτύχη εξοπλιστικήν σύμβασιν υπέρ γαλλικοΰ οίκου, επεδίωκε ­και πολ­
λάκις μετ' επιτυχίας­ τήν ματαίωσιν τών παραγγελιών είς γερμανικούς ή
βρεταννικούς οίκους.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 31

7. Ή Γαλλική Ανωτέρα Σχολή Πολέμου, πρότυπον της Ελληνικής.

Ή ϊδρυσις της Γαλλικής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου προέκυψεν ώς αναγ­

καία συνέπεια τοϋ Γαλλογερμανικού Πολέμου τοϋ 1870, όχι όμως αμέσως
άλλα μετά μακράς και εντόνους συζητήσεις, ώς και μελετάς και δισταγμούς,
εκ τοΰ γεγονότος ότι ύφίστατο ήδη άπό του 1818 Σώμα Γενικών Επιτελών37.
Προ τοϋ 1818, και μάλιστα ολίγον προ τής Γαλλικής Επαναστάσεως,
εΐχον διδαχθή ώρισμένα ανώτερα μαθήματα Πολεμικής Τέχνης, άλλα μόνον
κατά το 1818 συνεστήθη κατ' έπιμονήν τοϋ Υπουργού Στρατιωτικών στρα­
τάρχου Laurent de Gouvion Saint­Cyr (1764­1830) Σώμα Γενικών Επιτελών
και εις Παρισίους ιδία σχολή θεωρητικής γενικωτέρας καταρτίσεως («Σχολή
Εφαρμογής») ανθυπολοχαγών των Όπλων, πτυχιούχων ήδη τής Ειδικής
Στρατιωτικής Σχολής τοϋ Saint­Cyr ή τής Πολυτεχνικής Σχολής. Ταϋτα έν τω
πλαισίω γενικωτέρας στρατιωτικής αναδιοργανώσεως πού έλαβε το όνομα
τοϋ στρατάρχου.
Το Σώμα τών Γενικών Επιτελών ήτο «κλειστόν», άνευ επαφής προς τήν
διοίκησιν τών μονάδων, ενώ αντιστοίχως οι στρατηγοί­διοικηταί μεγάλων
μονάδων έστεροΰντο οποιασδήποτε ειδικής μορφώσεως και τής αναγκαίας
συνδρομής βοηθών επιτελικής καταρτίσεως. Τό Σώμα προεκάλει ζηλοτυ­
πίας τών λοιπών αξιωματικών τών Όπλων και συνεκέντρωνε τήν δυσπι­
στίαν αυτών. Δια τής παρόδου τών ετών ειχεν ήδη τεθή θέμα προσηρμοσμέ­
νης μιμήσεως τοϋ γερμανικοϋ προτύπου και δομήσεως τών επιτελείων,
παρά τήν εμμονον αντίθεσιν τών στελεχών τοϋ Σώματος.
Μετά τήν γαλλικήν ήτταν συνεκροτήθη (5 Φεβρουαρίου 1872) δωδεκα­
μελής επιτροπή εκ στρατηγών προερχομένων εκ τοϋ Σώματος τών Γενικών
Επιτελών προς άναδιοργάνωσιν αύτοϋ έν τω πλαισίω όργανωτικοϋ τίνος
συμβιβασμοϋ. Τότε, υπό τής μειοψηφίας τοϋ Συμβουλίου προετάθη ή άνα­
μόρφωσις τής ώς άνω «Σχολής Εφαρμογής» είς Άνωτέραν Σχολήν Πολέ­
μου, άποβλέπουσαν όχι μόνον εις τήν κατάρτισιν τών στελεχών τοϋ Σώμα­
τος, άλλα και εις τήν μετεκπαίδευσιν ευρύτερου άριθμοϋ αξιωματικών τών
Όπλων, τοποθετουμένων ακολούθως είς τάς μονάδας.

37. Γενικώς περί τοΰ ιστορικού τής Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου, τοΰ Κέντρου
'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών (C entre des Hautes Études Militaires) και τών πρωίμων γαλ­
λικών επιτελικών υπηρεσιών βλ. έν C entenaire de l'École Supérieure de Guerre, 1876­1976, Έν
Παρισίοις 1976 και P. Chalmin, "Les Écoles militaires françaises jusqu'en 1914", Revue Historique de
l'Armée, 1954, τεΰχ. 2ov και είς άνάτυπον άνευ σελιδαριθμήσεως.Τά τής μετά το 1970 εξελίξεως
τής Σχολής βλ. ακολούθως, Κεφ. 18.
32 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Τελικώς (26 'Ιανουαρίου 1876), ό αντιστράτηγος Ernest Louis Courtot de

Cissey (1810­1882), τή βοήθεια τοΰ υποστρατήγου Henri Pierre Jean Abdon
Castelneau (1814­1890), εργασθείς από τοΰ 1874, απεφάσισε την προώθησιν
σχεδίου διετούς ανωτέρας εκπαιδεύσεως άποσκοπούσης εις προετοιμασίαν
αξιωματικών εϊτε δια τάς υπηρεσίας τών επιτελείων είτε δια την άσκησιν
διοικήσεως.
Ό από τοϋ 1876 καθιερωθείς (καταρτισθείς υπό τοΰ Castelneau) «ειδι­
κός κύκλος» στρατιωτικών μαθημάτων κατόπιν κατατακτηρίων αυστηρών
εξετάσεων (εις τήν ούσίαν επρόκειτο περί της αρχικής μορφής τής Ανωτέ­
ρας Σχολής Πολέμου) διεπλάσθη δια διατάγματος («ληξιαρχικής πράξεως»
τής δημιουργίας τής Σχολής) και τελικώς έξειλίχθη μέ μεγάλην καθυστέρη­
σιν εις τήν σύστασιν τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου κατά τήν 20ήν Μαρτίου
1880, μέ σπουδαστάς επί διετίαν υπολοχαγούς και λοχαγούς τών Όπλων, οι
όποιοι επιτυγχάνοντες θα καθίσταντο «πτυχιούχοι επιτελείς» (brevetés),
παραμένοντες όμως εις τήν επετηρίδα τοϋ Όπλου των.
Οι διδάσκοντες έδει να έπιλέγωνται και έπελέγοντο εκ τών πλέον διακε­
κριμένων και μορφωμένων αξιωματικών. Τα επιχειρησιακά συμπεράσματα
εκ τής ήττης τοΰ 1871 απετέλεσαν τα ερεθίσματα τών πρώτων μαθημάτων,
παραλλήλως προς τήν Στρατηγικήν Σκέψιν και τάς ενεργείας τών μεγάλων
στρατιωτικών προσωπικοτήτων κατά τήν διαδρομήν τοΰ αιώνος. Νέαι Ίδέαι
έδιδάχθησαν και μετουσιώθησαν εις τήν στρατιωτικήν έκπαίδευσιν, παραλ­
λήλως προς το ενδιαφέρον τής σπουδής τής Πολεμικής Τέχνης. Έτονίσθη
και ύπεκινήθη ή εφαρμογή (application) τών νέων Τακτικών κατά τήν δια­
μόρφωσιν τοΰ Δόγματος (άναγκαίως μη στατικού) και τής απαραιτήτου
στρατιωτικής προπαρασκευής. Ό λ α αυτά δέν επετεύχθησαν αυτοστιγμεί
και πολλά δέν έξειλίχθησαν ως θα άνεμένετο.
Σημειώνομεν πάντως ότι μεταξύ τών μέχρι τοΰ 1925 διοικητών τής Σχο­
λής περιλαμβάνονται ό τότε ταξίαρχος Ferdinand Foch (1908­1911), ό κατό­
πιν στρατάρχης και 'Αρχιστράτηγος τών Συμμαχικών Δυνάμεων εις το Δυ­
τικόν Μέτωπον (1918) και 'Ακαδημαϊκός, ό όποιος είχε διδάξει Στρατηγικήν
και Γενικήν Τακτικήν δι' εξαίρετων μαθημάτων (1901) και οί τότε συντα­
γματάρχαι Louis Ernest de Maud'huy (1857­1921), Philippe Pétain (1856­1951),
Marie­Eugène Debeney και Emile Fayolle (1852­1928), διαπρεπείς εν συνεχεία
ήγέται, αποκαλούμενοι τότε υπό τών σπουδαστών: «Ή Πλειάς» (La Pléiade),
εκ τοΰ γνωστού αστερισμού. Οί Pétain και Fayolle ώνομάσθησαν και στρα­
τάρχαι, ό πρώτος δε και ακαδημαϊκός.
'Επί διοικήσεως Foch, εις τον όποιον οφείλονται τα δύο περίφημα βι­
βλία: Αι Άρχαί τοϋ Πολέμου (Les Principes de la Guerre) και Ή Διεξαγωγή
τοϋ Πολέμου (La Conduite de la Guerre), προετάθη ετήσιος κύκλος μαθημά­
των Τακτικής μειζόνων τοΰ σώματος στρατού μονάδων, δηλαδή στρατιών
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 33

και ομάδων στρατιών, δι' ον λόγον και οι επιλεγόμενοι σπουδασταί τοϋ κύ­
κλου αύτοΰ έκαλοΰντο «μαθηταί­στρατάρχαι» (élèves­maréchaux). Tò σχέ­
διον και ή πρώτη επιτυχής εφαρμογή αύτοΰ (1909) αντεμετώπισεν ευνόητους
αντιδράσεις, οπωσδήποτε όμως ώδήγησεν εις τήν σύστασιν τοϋ C entre des
Hautes Études Militaires, δηλ. του Κέντρου 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπονδών
(1911). Ό Debeney, ώς στρατηγός, διετέλει Α/Γ.Ε.Σ. (1924­1930) όταν συνε­
στήθη ή ημετέρα Σχολή Πολέμου, περί της οποίας άπησχολήθη ιδιαιτέρως.
Εις τήν Γαλλικήν Ανωτέραν Σχολήν Πολέμου έσπούδασαν μεταξύ 1894
και 1925 είκοσι τέσσαρες "Ελληνες αξιωματικοί. Μεταξύ αυτών οι κατόπιν
αντιστράτηγοι Νικόλαος Τρικούπης, Αναστάσιος Χαραλάμπης, 'Αλέξαν­
δρος Μαζαράκης, Δημήτριος Καθενιώτης, Πέτρος Κλάδος, Θεόδωρος
Πάγκαλος και ώς ταγματάρχαι οι κατόπιν υποστράτηγοι Πτολεμαίος Σαρ­
ρηγιάννης, 'Εμμανουήλ Μάντακας και Ευριπίδης Μπακιρτζής (στελέχη του
ΕΛΑΣ κατά τήν Κατοχήν), καθώς και ο τότε ταγματάρχης και κατόπιν υπο­
στράτηγος Παναγιώτης Γαζής (Α/Γ.Ε.Α. 1935­1940), άριστος μέραρχος κα­
τά τον Πόλεμον 1940­41, καίτοι βαρέως καρδιοπαθής. Ό κύκλος τών ξένων
άξιωματικών­σπουδαστών της Γαλλικής Σχολής ήτο μεγάλος, τόσον κατά
τήν προέλευσιν, όσον και κατά τους αριθμούς. Οι περισσότεροι ξένοι σπου­
δασταί προήρχοντο (κατά το διάστημα 1884­1975) εκ τών Η.Π.Α. (80 σπου­
δασταί) και εκ τής Ελλάδος (75 σπουδασταί). Ό αριθμός είναι όντως εντυ­
πωσιακός, πολλώ μάλλον καθ' όσον τα μεγέθη και αϊ οίκονομικαί δυνατότη­
τες τών δύο κρατών (Η.Π.Α. και Ελλάδος) αύτονοήτως δέν ήσαν, ούτε
είναι, συγκρίσιμοι.
Τα μαθήματα τής Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου, πρότυπα δια
τήν Έλληνικήν, ήσαν: Α' κύκλος: Διαλέξεις ανωτάτων αξιωματούχων τής
Πολιτικής Διοικήσεως, Καθηγητών Πανεπιστημίου και πολιτικών προσωπι­
κοτήτων, τούτων εκφραζόμενων έκτος μικροπολιτικού πλαισίου. Β' κύκλος:
Μαθήματα Γενικής Τακτικής, 'Επιτελικής Τεχνικής, σπουδής τών Όπλων
και τών Σωμάτων, 'Οργανώσεως, Έπιστρατεύσεως, μελέτης τής 'Ενεργείας
τών μεγάλων μονάδων εν πολέμω, Στρατιωτικής Ιστορίας. Γ κύκλος: Διδα­
σκαλία ξένων γλωσσών, ιδίως τής γερμανικής.
Δυστυχώς δια τήν Γαλλικήν Σχολήν, δια πολιτικούς λόγους άπό τοΰ
1927, επεβλήθη εις αυτήν τό Άμυντικόν Δόγμα, προφανώς ένεκα επιδράσε­
ως κοινωνικής και πολιτικής συνεπεία τής εκατόμβης τοϋ Α Παγκοσμίου
Πολέμου, Δόγμα τό όποιον αφ' εαυτού ευνούχιζε τήν στρατιωτικήν σκέψιν.

8. Αϊ άλλαι εύρωπαϊκαι Σχολαί Πολέμου.

'Εκτός τής Γαλλικής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου έλειτούργει από τοϋ

1810 εν Βερολίνω ή Ακαδημία Πολέμου (Kriegs­Akademie), ιδρυθείσα υπό
34 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

τοϋ περίφημου στρατηγού Gerhard von Scharnhorst (1755­1813), άναδιοργα­

νωτοΰ τοϋ πρωσσικοϋ στρατοΰ μετά την Συνθήκην τοϋ Tilsit (1807). 'Απέ­
βλεπε κυρίως εις την διδασκαλίαν της Πολεμικής Τέχνης (ή Πολεμικής 'Επι­
στήμης, Kriegswissenschaft) και δευτερευόντως εις την κατάρτισιν επιτελών.
Σπουδασταί ήσαν ανθυπολοχαγοί ή υπολοχαγοί με τριετή ύπηρεσίαν αξιω­
ματικού και ή διάρκεια των σπουδών ήτο τριετής. Ή είσοδος έγίνετο δι' εξε­
τάσεων, αλλ' ή άποφοίτησις έστηρίζετο εις εκθέσεις τοϋ Διοικητοΰ περί τής
επιδόσεως τών σπουδαστών. Ήκολοΰθει κρίσις τοϋ Α/Γ.Ε.Σ., μαθητεία 18­
24 μηνών εις το Γ.Ε.Σ. και έν συνεχεία υπηρεσία εις Όπλον διάφορον εκεί­
νου εις το όποιον άνήκεν ό πτυχιοϋχος.
Άντίστοιχον όργάνωσιν ήκολοΰθει ή 'Ακαδημία Πολέμου τοϋ Μονάχου.
Σημειωτέον ότι ή 'Ακαδημία Πολέμου τοϋ Βερολίνου έλειτούργησεν από τοϋ
1871 και προς καθιέρωσιν ενιαίου Δόγματος εις τους αξιωματικούς τών κρα­
τών­μελών τής νέας Γερμανικής Αυτοκρατορίας, έδέχετο δε αξιωματικούς
και άλλων κρατών, μεταξύ τών όποιων και τής Ελλάδος. Ή διδασκαλία και
αϊ εξετάσεις ήσαν αύστηραί. Περιγραφήν αυτών παρακολουθεί ο ενδιαφε­
ρόμενος εις το Προσωπικον Ήμερολόγιον τοϋ Ί . Μεταξά, άλλα και τα προ­
σωπικά αρχεία άλλων πτυχιούχων αυτής.
Σχολαί Πολέμου προσομοιάζουσαι προς τήν γαλλικήν ή τήν γερμανι­
κήν, άλλα μέ ικανάς παρεκκλίσεις έλειτούργουν: εις το Βέλγιον, τήν Τσπα­
νίαν, τήν Ίταλίαν, τήν Όλλανδίαν, τήν Μεγ. Βρεταννίαν (ή γνωστή ώς Staff
College εις το Sandhurst) και βεβαίως εις τήν Ρωσίαν. Εις τήν Αύστροουγγα­
ρίαν έλειτούργει έπτάμηνον σεμινάριον επιτελικής εκπαιδεύσεως, έν εϊδει
προπαρασκευής πάντων τών λοχαγών δια τάς προβλεπομένας εξετάσεις
προς προαγωγήν αυτών εις τον βαθμόν τοϋ ταγματάρχου.
Εις τήν Όθωμανικήν Αύτοκρατορίαν έλειτούργει επιτελική σχολή ώς
άνώτερον τμήμα τής Στρατιωτικής Σχολής (δια τους πρωτεύσαντας αποφοί­
τους αυτής ανθυπολοχαγούς πεζικού και ιππικού) και δι' ολίγους αποφοί­
τους τών Σχολών Πυροβολικού και Μηχανικού. 'Αξιοσημείωτος ήτο ή πρό­
θεσις τής 'Οθωμανικής Κυβερνήσεως να προώθηση συγκρότησιν επίλεκτου
Σώματος Γενικών 'Επιτελών δια τής άμεσου προαγωγής τών σπουδαστών
τής 'Επιτελικής Σχολής εις υπολοχαγούς και επί τη αποφοιτήσει των ε'ις λο­
χαγούς.
Τκανός αριθμός Ελλήνων νεαρών αξιωματικών είχε φοιτήσει εις τήν εν
Βερολίνω Ακαδημίαν Πολέμου προ τοϋ 1905 μέ άρίστας επιδόσεις και έναν­
τι αυτών τών Γερμανών. Δυστυχώς ελλείψει δυνατότητος προσβάσεως εις
τα φυλασσόμενα εις τό Γ.Ε.Σ. παλαιά μητρώα δέν γνωρίζομεν όλους τους
σπουδάσαντας εκεί, ώστε να διαγνώσωμεν και τάς αρχάς πού κατηύθυνον
τάς σκέψεις των κατά τήν διοίκησιν. Ούτω, δέν είναι γνωστόν μετά βεβαιό­
τητος αν έσπούδασεν εις τήν Ακαδημίαν Πολέμου τοϋ Βερολίνου (εις τό
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 35

Παρίσι δεν έσπούδασεν), ή αν εσπούδασε κάπου άλλου ως επιτελής, ό

πρώτος 'Αρχηγός της Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού (1909), μετονομασθεί­
σης άπό τοΰ 1923 εις Γενικον Έπιτελεϊον Στράτου, αντιστράτηγος (εκ τοΰ
πυροβολικού) Κωνσταντίνος Βασιλείου Σαπουντζάκης (1846­1931). Πα­
λαιότεροι πάντως αύτοϋ επιτελείς ειχον σταλή εις το Βερολϊνον.
Ή πρωσσική Σχολή διέκοψε τάς εργασίας της μεταξύ 1919 και 1935 και
1945 και 1957, οπότε άνασυνεστήθη, αλλ' υπό διάφορον όνομασίαν (Fùh­
rungs­Akademie ­ 'Ακαδημία Ηγεσίας), δια να μή ενοχληθούν οι Σύμμαχοι εκ
των δεινών αναμνήσεων των εκ τών δύο Παγκοσμίων Πολέμων.

9. Ή άτυπος εναρξις λειτουργίας της Σχολής Πολέμου και τοΰ Κέντρου

Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως.

'Αναφερόμεθα εις άτυπον έ'ναρξιν λειτουργίας της Σχολής Πολέμου (ως

άπεκλήθη τότε) επειδή τα μαθήματα αυτής ήρχισαν πριν νομιμοποιηθή το
έκπαιδευτικόν τοΰτο ί'δρυμα δι' εκδόσεως τής απαραιτήτου δια τήν σύστα­
σίν του νομοθετικής πράξεως και τών βάσει αυτής αναγκαίων διοικητικών
ενεργειών.
Ή παρά ταϋτα επίσημος εναρξις τών μαθημάτων τής Σχολής Πολέμου
απεφασίσθη υπό τοΰ Άρχηγοΰ τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής υπο­
στρατήγου Girard και ώρίσθη δια τήν 3ην Απριλίου 1925, εις τον χώρον τής
Σχολής τών Ευελπίδων, άφοΰ εκεί παρείχετο ή δυνατότης στεγάσεως της.
Έδημοσιεύθη τότε εις τον Τύπον ότι τα μαθήματα θα διήρκουν δύο έ'τη και
ότι Διευθυντής αυτής θα ήτο ό έμπειρος συνταγματάρχης πεζικού Émile­
Julien Alléhaut38.
Αμέσως εκλήθησαν δι' εγκυκλίου να παρουσιασθούν εις το Γ.Ε.Σ. κατά
τήν Ιην Απριλίου 1925 οι ήδη προκριθέντες (άνευ εξετάσεων) αξιωματικοί
προς παρακολούθησιν τών μαθημάτων39. Αι λεπτομέρειαι τής λειτουργίας
τής Σχολής καθωρίσθησαν κατόπιν συνεργασίας τοΰ Έπιτελάρχου τής Απο­
στολής, τότε συνταγματάρχου πεζικού Louis­Gabriel Lepetit (1875­1971)
μετά τοΰ Υπαρχηγού τοΰ Γ.Ε.Σ. υποστρατήγου Δημ. Καθενιώτου40. Προς
τους προσκληθέντας αξιωματικούς ώμίλησεν ό Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγος Αλέξ.
Μαζαράκης και εξήγησε προς αυτούς ότι ή Ακαδημία Πολέμου (όπως

38. Βλ. εφ. Εστία, φ. 7 και 26 Μάρτ. 1925, σελ. 3.

39. Βλ. έφ. Εστία, φ. 30 Μάρτ. 1925, σελ. 3.
40. Βλ. έφ. 'Εστία, φ. 31 Μάρτ. 1925, σελ. 3.
36 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

έμνημονεύετο υπό τίνων ή Σχολή) δεν άπεσκόπει μόνον εις το να μόρφωση

ένιάίον Δόγμα Τακτικής μεταξύ των ανωτέρων αξιωματικών, άλλα και να
προετοιμάση ικανούς διοικητάς (1 'Απριλίου 1925)41.
Τα μαθήματα ήρχισαν πράγματι κατά τήν Παρασκευήν 3ην 'Απριλίου
1925 εις τήν Στρατ. Σχολήν των Ευελπίδων42. Τήν πανηγυρικήν εναρξιν αυ­
τών έκήρυξεν ό 'Αρχηγός τής Αποστολής, ενώ παρίσταντο ό Πρωθυπουρ­
γός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, ό Υπουργός Στρατιωτικών Κωνσταντίνος
Γόντικας, ό Πρεσβευτής τής Γαλλίας Comte de Chambrun μετά τοΰ Στρατιω­
τικού Ακολούθου, ήδη άντισυνταγματάρχου de Colombel, ό Α./Γ.Ε.Σ., ό
Υπαρχηγός Γ.Ε.Σ., οι εν Αθήναις ανώτατοι αξιωματικοί, τό σύνολον τών
μελών τής Αποστολής και οι Διευθυνταί τοΰ Υπουργείου Στρατιωτικών.
Διμοιρία Ευελπίδων απέδωσε τάς τιμάς. Πρώτος ώμίλησεν ό υποστράτηγος
Girard, ό όποιος ανεφέρθη εις τήν Τακτικήν τής μεραρχίας, θέμα οίκεΐον
προς αυτόν (έχει πολιτικήν σημασίαν ότι ή γαλλική εκπαιδευτική συμβολή
δεν θα υπερέβαινε τότε τό κλιμάκιον τούτο) και έτόνισεν ότι ή Αποστολή θα
παρέμενε ξένη προς τήν έλληνικήν έσωτερικήν πολιτικήν. Ακολούθως ώμί­
λησεν ό Υπουργός Στρατιωτικών Κ. Γόντικας. Τήν έπομένην, 4ην Απριλίου
1925, έλαβε τον λόγον ό Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγος Άλέξ. Μαζαράκης και ανε­
φέρθη εις τό θέμα «Ή Έξέλιξις τοΰ 'Εθνικού μας Στρατού» και εις τήν ανάγ­
κην υπάρξεως ενιαίου Τακτικού Δόγματος43.
Κατά τό συνταχθέν εν συνεργασία με τό Γ.Ε.Σ. πρώτον πρόχειρον πρό­
γραμμα, τήν διεύθυνσιν τής Σχολής Πολέμου άνέλαβεν ό ταγματάρχης πυ­
ροβολικού René Henri Olry και τήν διεύθυνσιν τοΰ Κέντρου 'Ανωτέρας Στρα­
τιωτικής Εκπαιδεύσεως ό συνταγματάρχης πεζικού Emile Julien Alléhaut
(περί τών οποίων βλ. ακολούθως), συνεργαζόμενοι με τό Έπιτελεϊον τής
Αποστολής. Τά ορισθέντα μαθήματα τής Σχολής ήσαν: Γενική Τακτική,
Τακτική Πεζικού, Τππικοΰ, Πυροβολικού, Αεροπορίας και Στρατιωτική
Υγιεινή44, άπαντα διδασκόμενα υπό Γάλλων, κατά μεταφοράν ή απλώς με­

41. Βλ. έφ. 'Εστία, φ. 1 'Απρ. 1925, σελ. 3.

42. Βλ. εφ. Εστία, φ. 3 'Απρ. 1925, σελ. 3. Πρβλ. έφ. 'Ελεύθερον Βήμα, φ. 4 Άπρ. 1925, σελ. 1.
Γενικώς περί τοΰ Κων. Β. Γόντικα βλ. Κωνσταντίνος Β. Γόντικας, 1870­1937. Θεσμικές αλλαγές
κατά τον Μεσοπόλεμο, Έν 'Αθήναις 2003 (βλ. ιδιαιτέρως σελ. 155­157, περί προθέσεως νέας
επαναστάσεως τοΰ Ν. Πλαστήρα ­ 'Ιανουάριος 1924).
43. Βλ. έφ. Εστία, φ. 3 Άπρ. 1925, σελ. 3. και 'Ελεύθερον Βήμα, φ. 4 Άπρ. 1925, τελευτ. σελ.
Το κείμενον τής ομιλίας υπό τον τίτλον: Ή εξέλιξις τον Έθνικοϋ μας Στρατού, έτυπώθη εις
ϊδιον τεΰχος (Έν Αθήναις 1925, σελ. 28), μεθ' επομένων δύο ομιλιών τοΰ Άλ. Μαζαράκη.
44. Βλ. έφ. Εστία, φ. 1 Άπρ. 1925, σελ. 3.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 37

τάφρασιν των αντιστοίχων μαθημάτων τοΰ προγράμματος της Γαλλικής ομο­

λόγου Σχολής. Μάλλον εΰκολον έργον. Πέρα αυτών προεβλέποντο διαλέ­
ξεις επί διαφόρων στρατιωτικών ζητημάτων. Ουδέν συστηματικόν μάθημα
περί Διοικητικής Μερίμνης ή 'Επιτελικής Τεχνικής Διαδικασίας αναφέρεται.
Κατά τήν αυτήν άτυπον μεθόδευσιν ήρχισε να λειτουργή το Κέντρον
'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, κατά το πρότυπον και τήν όργά­
νωσιν τοΰ από τοΰ 1911 ίδρυθέντος ομολόγου του Γαλλικοΰ Κέντρου Ανω­
τέρων Στρατιωτικών Σπονδών45. Ή ανωτέρα στρατιωτική έκπαίδευσις διε­
κρίνετο εν Γαλλία εις δύο βαθμίδας: τήν διδασκαλίαν τής Τακτικής εις τήν
Σχολήν Πολέμου και τήν διδασκαλίαν τής Στρατηγικής εις το ως άνω Κέν­
τρον 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών. Ταΰτα τότε εν Ελλάδι έλογίζοντο
καθ' ύπόθεσιν, διότι εν τοις πράγμασιν το Κέντρον, κατά τήν πρώτην περίο­
δον τής λειτουργίας του, άπέβλεπεν εις τήν ένημέρωσιν συνταγματαρχών
και εν συνεχεία παλαιών αντισυνταγματαρχών, οι όποιοι δέν θα ήτο λεπτόν,
εν όψει και τής εμπειρίας των, να καταστοΰν σπουδασταί τής Σχολής Πο­
λέμου. Το Κέντρον ήρχισε να λειτουργή άπό τής 1ης Μαΐου 1925 με τεσσα­
ράκοντα συνταγματάρχας δια τήν πρώτην περίοδον (έ'τος) αύτοΰ.
Τήν Ιην Σειράν (Promotion) τής Σχολής Πολέμου απετέλεσαν οι προκρι­
θέντες άντισυνταγματάρχαι τών τριών Όπλων (ουδείς εκ τοΰ Ίππικοΰ) και
δυο ταγματάρχαι (εις εκ τοΰ Μηχανικοΰ και εις εκ τοΰ Γίυροβολικοΰ, ό δρα­
ματικός Δημήτριος Ψαρρός)46. Δυο εκ τών αντισυνταγματαρχών προήχθη­
σαν εις συνταγματάρχας κατά τήν διάρκειαν τής διετίας (18 Σεπτεμβρίου
1925), ό Γεώργιος Δρομάζος (1886­1973), Α./Γ.Ε.Σ. κατά τήν περίοδον 1944­
1946, και ό 'Αθανάσιος Μπιτζάνης (1887­1955), Γενικός Διευθυντής τής Γε­
νικής Διευθύνσεως Υπουργείου Στρατιωτικών (Γ.Δ.Υ.Σ.), ισότιμος προς
Α./Γ.Ε.Σ., κατά τήν περίοδον 1945­1946. Τελικώς άπεφοίτησαν δύο συντα­
γματάρχαι, τριάκοντα τρεις άντισυνταγματάρχαι και δύο ταγματάρχαι.

45. Βλ. εφ. Εστία, φ. 3 'Απρ. 1925, σελ. 3. Περί τοΰ Γαλλικού Κέντρον 'Ανωτέρων Στρατιω­
τικών Σπονδών δέν υφίσταται 'ιδιαιτέρα έκδεδομένη μελέτη. Εύχαριστοΰμεν θερμότατα τήν
Διεύθυνσιν τοΰ εν λόγω Κέντρου δια τάς παρασχεθείσας ίστορικάς πληροφορίας (άλλως μή
προσιτός), μετά προσθέτων παραπομπών εις τήν σχετικήν νομοθεσίαν. Έκ τών όλως σημαν­
τικών καθηγητών αύτοΰ ήτο ό έξοχος ναυτικός ηγέτης και θεωρητικός τής Στρατηγικής και
Τακτικής ναύαρχος Raoul­Victor Castex (1878­1968), συγγραφεύς έκτος άλλων και τοΰ κλασι­
κοΰ έργου: Théories stratégiques, τόμ. 5 (1929­1939), και ό στρατηγός Joseph Gallieni (1849­1916),
Στρατ. Διοικητής τών Παρισίων (1914), έκ τών σημαντικών παραγόντων τής Μάχης τοΰ
Μάρνη και Υπουργός τών Στρατιωτικών (1915­1916)· μεταθανάτιος στρατάρχης (1921).
46. Βλ. Έγκύκλιον Γ.Ε.Σ. (Γραφεϊον III, Τμήμα ΑΙ), αριθμ. πρωτ. 146435/Α.1513 (373) τής
12ης 'Οκτωβρίου 1925, Ε.Δ. Υ.Σ. 1925, σελ. 742.
38 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Μεταξύ των σπουδαστών της 1ης Σειράς περιελαμβάνοντο οί τότε άν­

τισυνταγματάρχαι Κωνσταντίνος Βεντήρης, 'Αναστάσιος Ζαλάπας ('Αρχη­
γός Πυροβολικού τοϋ Γενικοί) Στρατηγείου κατά τον Πόλεμον 1940­41),
Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, Νικόλαος Μάρκου, Παναγιώτης Μπασακίδης,
Αναστάσιος Ρουσσόπουλος (μέραρχοι κατά τον Πόλεμον 1940­41), ο Στέ­
φανος Σαράφης (ό Στρατιωτικός Αρχηγός τοΰ ΕΛΑΣ, προστατευόμενος
τοΰ αντιστράτηγου Αλεξάνδρου Όθωναίου), ό Αχιλλεύς Σκουλάς (επί τι
διάστημα Α./Γ.Ε.Σ. είς Μέσην Ανατολήν) και ό Λεωνίδας Σπαής.
Οι περισσότεροι έκ των σπουδαστών της 1ης Σειράς ελαβον μέρος είς το
αποτυχόν Κίνημα τοΰ 1935, ως παλαιοί «Άμυνΐται», και άπετάχθησαν ή
άπεστρατεύθησαν τότε, έπανεφέρθησαν δέ είς την ένέργειαν έπί Κατοχής
υπό της Κυβερνήσεως Ιωάννου Ράλλη. Άλλοι έκ τών έν λόγω αποφοίτων
άπεστρατεύθησαν δια διαφόρους λόγους μετά το 1935 και άνεκλήθησαν ώς
έφεδροι κατά τον Πόλεμον.
Οί σπουδασταί τής 1ης Σειράς άπεφοίτησαν κατ' Ίούλιον 1926, άφοΰ
παρηκολούθησαν «διετή» κύκλον σπουδών (Απρίλιος ­ 'Οκτώβριος 1925,
'Οκτώβριος 1925 ­ 'Ιούλιος 1926) και ελαβον «πτνχίον επιτέλους»4,1. Το πτυ­
χίον τοΰτο αρχικώς (2 Σεπτ. 1925) είχε κληθή: Δίπλωμα Στρατιωτικών
Σπουδών, άλλ' ή ονομασία αύτη άνηρέθη «καθ' όδόν». Ή λήξις τών μαθη­
μάτων και τών σχετικών εξετάσεων ήκολουθήθη υπό εορταστικής εκδηλώ­
σεως, δηλ. δείπνου είς το ξενοδοχεΐον «Άκταΐον» τοΰ Νέου Φαλήρου, καθ' ο
αντηλλάγησαν προσφωνήσεις γαλλιστί έκ μέρους τοΰ Αρχηγού τής Σειράς
(δηλ. τοϋ αρχαιοτέρου) συνταγματάρχου Γ. Δρομάζου προς τον ύποστρά­
τηγον Girard και τούτου προς τους άποφοιτήσαντας, ενδιαφέρουσα λόγω
τοΰ περιεχομένου της, αναφερομένου είς το κρατούν ενταύθα πολιτικόν
κλίμα κατά τήν άφιξιν τής Αποστολής και τοΰ μεσολαβήσαντος και έπικρα­
τήσαντος κατ' Ίούνιον 1925 Κινήματος τοΰ υποστρατήγου Θ. Πάγκαλου,
ήδη Προέδρου τής Δημοκρατίας48. Δι' αυτόν (παλαιόν πτυχιοϋχον επιτελή
τής Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου) ό Girard έξεφράσθη λίαν κολα­
κευτικώς, ώς έδραιώσαντα κατάστασιν πλήρους ασφαλείας και εμπιστοσύ­
νης. "Ισως είχε παράπονα κατά τοΰ Αλεξ. Μαζαράκη, πτυχιούχου επίσης
τής αυτής Σχολής. Βεβαίως ανεφέρθη κολακευτικώς και είς τον Έλληνικόν
Στρατόν. Οί αποφοιτήσαντες διετέθησαν είς μονάδας. Αντίστοιχος έκδήλω­
σις έγένετο είς τήν Στρατιωτικήν Λέσχην (5 Ιουλίου 1926) υπό τών άποφοί­

47. Βλ. Έγκύκλιον Γ.Ε.Σ. (Γραφεΐον III, Τμήμα Α'), αριθμ. πρωτ. 14001/Α.10701 (348) τής
7ης 'Ιουλίου 1926, Ε.Δ. Υ.Σ. 1926, σελ. 806. Πρβλ. έφ. Εστία, φ. 8 Ίουλ. 1925, σελ. 3.
48. Βλ. έφ. Ελεύθερον Βήμα, φ. 4 Ίουλ. 1926.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 39

των τοϋ Κέντρου 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως. Εις τήν κολακευ­

τικήν άντιφώνησίν του, ό στρατηγός Girard είπεν ότι «Τα προτερήματα τοϋ
Έλληνος στρατιώτου είναι ικανά να τον καταστήσουν σεβαστον εις πάντας.
'Άνευ περιστροφών δύναται να λεχθή ότι ό Ελληνικός Στρατός είναι ό κα­
λύτερος στρατός της Βαλκανικής»49.
Εις τήν Ιην Σειράν της Σχολής Πολέμου είχον περιληφθή και έτεροι 13
άντισυνταγματάρχαι τών "Οπλων (πλην Ίππικοΰ), επιλεγέντες και αυτοί δια
τοϋ συστήματος της προκρίσεως, άλλα λόγω υπηρεσιακών αναγκών διή­
κουσαν τα μαθήματα της Σχολής κατά το έτος 1926­1927, εις ϊδιον τμήμα (Β'
Μέρος 1ης Σειράς) και έ'λαβον «πτυχίον επιτέλους»50. Ή σπουδή αυτών συ­
νωψίσθη χρονικώς, αλλ' ήκολούθησε τήν τυπικήν διάκρισιν τών δύο εκπαι­
δευτικών ετών. Τοϋ Β' τούτου Μέρους μετεΐχον οι Σωτήριος Μουτούσης
(λαμπρός μέραρχος κατά τον Πόλεμον 1940­41) και Κωνσταντίνος Τότσιος
('Αρχηγός Πυροβολικού Στρατιάς κατ' αυτόν).
Ή 2α Σειρά συνεκροτήθη κατόπιν εισιτηρίων εξετάσεων και διήκουσε
μαθήματα κατά τήν διετίαν 1925­192751. Το σύνολον τών αποφοιτησάντων
άνήλθεν εις τριάκοντα οκτώ ταγματάρχας τών Όπλων και δύο ταγματάρ­
χας της Έπιμελητείας (ούτοι έφοίτησαν επί εν έτος: 1926­1927).
Σημειωτέον ότι κατά τήν λήξιν τοϋ Α' έτους της 1ης Σειράς διενηργήθη
ειδικός διαγωνισμός μεταξύ τών σπουδαστών αυτής και τρεις επιτυχόντες
κατ' αυτόν, δηλ. ό αντισυνταγματάρχης πυροβ. Μιχαήλ Λιναρδάκης (1895­
1961) και δύο ταγματάρχαι, απεστάλησαν προς περαιτέρω έκπαίδευσιν εις
τήν Γαλλικήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου. Το σύστημα αυτό ήκολουθήθη
και κατά τα επόμενα έ'τη. Το ενδιαφέρον εν προκειμένω εΐναι ότι το διαρ­
ρεϋσαν εν Ελλάδι έτος έθεωρήθη άπό τους Γάλλους ως προκαταρκτικόν
και ή εν Γαλλία σπουδή αυτών διήρκεσε δύο έ'τη (1925­1927) «προς συμπλή­
ρωσιν της ανωτέρας εκπαιδεύσεως των».
Κατά το προηγούμενον έτος 1924, πριν άρχίση ή λειτουργία της παρ'
ήμΐν Σχολής, είχον άποσταλή εις τήν έν Παρισίοις όμόλογον κατόπιν διαγω­
νισμού προς πλήρη διετή έκπαίδευσιν (1924­1926) έτεροι δύο αξιωματικοί, ό
ήδη μνημονευθείς τότε ταγματάρχης πεζικού και ύποστράτηγος­μέραρχος
τω 1940­41 Παναγιώτης Γαζής και ό επίσης τότε ταγματάρχης πεζικού
Αλκιβιάδης Μπουρδάρας (1895­1958), άργότερον άπότακτος άντισυντα­

49. Βλ. έφ. Ελεύθερον Βήμα, φ. 6 Ίουλ. 1926.

50. Βλ. Έγκύκλιον Γ.Ε.Σ. (Γραφεϊον III, Τμήμα ΑΙ), αριθμ. πρωτ. 86900/5753 III (11) της
22ας Αυγούστου 1927, Ε. Δ. ΥΣ. 1927, σελ. 559.
51. Βλ. έφ. 'Εστία, φ. 15 Σεπτ. 1925, σελ. 3.
40 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

γματάρχης τοΰ 1935 και έ'τι άργότερον διοικητής της στασιασάσης έν Μέση
'Ανατολή II Ταξιαρχίας, ή οποία μετέδωσε το μίασμα της στάσεως και εις
την Ιην Ταξιαρχίαν, με αποτέλεσμα, πλην των άλλων φρικτών, να μη συγ­
κροτηθή και ή συσταθείσα εκεί Ελληνική Μεραρχία.

10. Ή επιγενόμενη νομική ΐδρυσις της Σχολής Πολέμου και του Κέντρου
Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως.

Ή έπίσπευσις της άτυπου ενάρξεως λειτουργίας της Σχολής Πολέμου

ως πρώτου και εύκολωτέρου μελήματος της 'Αποστολής επέβαλε τήν νομι­
μοποίησιν αυτής δια τής άνασύρσεως τοΰ έν όψει άφίξεως των Γάλλων κρα­
τηθέντος παλαιοτέρου νομοσχεδίου τοΰ Άλεξ. Μαζαράκη. Οΰτως, εις τάς
18 Μαΐου 1925 ό Υπουργός Στρατιωτικών Κ. Γόντικας κατέθεσεν εις τήν Δ'
Συντακτικήν Συνέλευσιν Σχέδιον Νόμου Περί εκπαιδεύσεως αξιωματι­
κών52, το όποιον έγένετο δεκτόν «κατ' αρχήν» εις τάς 6 'Ιουνίου53.
Όταν συνεχίσθη ή συζήτησις αύτοΰ (16 Ιουνίου), ή αναμενόμενη ψήφι­
σις κατ' άρθρον και εις το σύνολον τούτου άνεβλήθη54. Μετ' ολίγας ημέρας
(22 Ιουνίου) κατετέθη έτερον συγγενές νομοσχέδιον, το Περί κυρώσεως
συμβάσεως μεταξύ Ελληνικής και Γαλλικής Κυβερνήσεως περί τής Γαλλι­
κής Στρατιωτικής 'Αποστολής παρά τω Έλληνικώ Στρατώ55.
Ευθύς αμέσως έπήλθον σημαντικά πολιτικά γεγονότα. Εις τάς 24 προς
25 'Ιουνίου έξεδηλώθη και επεκράτησε το γνωστόν Κίνημα τοΰ στρατηγού
Θ. Πάγκαλου. Παρητήθη αμέσως ή Κυβέρνησις Άλεξ. Παπαναστασίου και
αυτήν διεδέχθη Κυβέρνησις υπό τον Θ. Πάγκαλον, ό όποιος διετήρησε και
το Ύπουργεϊον Στρατιωτικών. Εις τάς 30 'Ιουνίου ή Κυβέρνησις έλαβε ψή­
φον εμπιστοσύνης άπό τήν Δ' Συντακτικήν Συνέλευσιν. Κατά τήν αυτήν
ήμέραν, ή Συνέλευσις συνέστησεν Έπιτροπήν καταρτίσεως Συντάγματος,

52. Βλ. Πρακτικά Δ' Συντ. Συνελεύσεως, Συνεδρίασις ΡΠΕ' (18 Μαΐου 1925), Πρακτικά
των Συνεδριάσεων τής Δ' εν 'Αθήναις Συντακτικής των 'Ελλήνων Συνελεύσεως, τόμ. Ε', Έν
Αθήναις 1926, σελ. 88.
53. Αυτόθι, σελ. 484 (Συνεδρ. Σ', 6 Ίουν. 1925).
54. Βλ. Έφημερίς των Συζητήσεων τής Δ'εν Αθήναις Συντακτικής των Ελλήνων Συνελεύ­
σεως, τόμ. Ε' (1925), 'Εν 'Αθήναις 1927, σελ. 585 (Συνεδρ. 204 και 205).
55. Βλ. Πρακτικά Δ' Συντακτ. Συνελεύσεως, Συνεδρ. ΣΓ (22 Ίουν. 1925), Πρακτικά των
Συνεδριάσεων τής Δ' έν Αθήναις Συντακτικής των 'Ελλήνων Συνελεύσεως, τόμ. Ε', σελ. 658.
Τελικώς ή κύρωσις τής Συμβάσεως έπραγματοποιήθη δια τοΰ Νομοθ. Διατάγματος τής 11ης
Μαρτίου 1926, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 93 (16 Μάρτ. 1926), σελ. 711.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 41

διέκοψε τάς εργασίας της μέχρι της 15ης 'Οκτωβρίου, ώρισε δε ότι άπό της
1ης Νοεμβρίου θα μετετρέπετο εις άπλήν Βουλήν, ένφ παρέσχεν εις τήν
Κυβέρνησιν έξουσιοδότησιν όπως έκδίδη εν τω μεταξύ νομοθετικά διατά­
γματα κατόπιν συμφώνου γνωμοδοτήσεως ειδικών επιτροπών, ύποβληθη­
σόμενα τελικώς προς κύρωσιν εις τήν μέλλουσαν να συνέλθη εκ νέου Συνέ­
λευσιν (15 'Οκτωβρίου).
Σπουδαία ύπήρξεν ή κατά τήν 9ην 'Ιουλίου σύσκεψις μεταξύ Θ. Πάγ­
καλου, Υφυπουργοί) Στρατιωτικών υποστρατήγου Ξ. Νίδερ και τοΰ προσω­
ρινώς ασκούντος καθήκοντα Α./Γ.Ε.Σ. Υπαρχηγού τούτου υποστρατήγου
Δ. Καθενιώτου περί τών στρατιωτικών πραγμάτων, ως και ή αυθημερόν συ­
νάντησις τοΰ στρατηγού Girard μετά τοΰ Θ. Πάγκαλου και τού Ξ. Νίδερ56.
Το υπό κατάρτισιν τότε νέον Σύνταγμα διετυπώθη τελικώς υπό 'Επιτροπής
της Συνελεύσεως και έδημοσιεύθη κατά τήν 29ην Σεπτεμβρίου 1925, κατό­
πιν μεταβολών τίνων πού έπέφερεν ή Κυβέρνησις. Αυθημερόν διελύθη ή
Συνέλευσις.
Ύπό τό καθεστώς τούτο και βάσει ειδικής εξουσιοδοτήσεως, ή οποία
εΐχε δια ψηφίσματος παρασχεθή υπό τής Συνελεύσεως εις τήν νέαν Κυβέρ­
νησιν (30 Ιουνίου) 57 , εξεδόθη τό κατά τήν 2αν Σεπτεμβρίου 1925 Νομοθε­
τικόν Διάταγμα Περί εκπαιδεύσεως αξιωματικών58, δια τοΰ οποίου συνε­
στήθησαν τό μεν Σχολεΐον Πολέμου, σκοπούν να παράσχη εις τους αξιωμα­
τικούς άνωτέραν τακτικήν και έπιτελικήν μόρφωσιν, ύπαγόμενον εις τό
Γενικόν Έπιτελεΐον Στρατού, τό δέ (οιονεί παράλληλον) Κέντρον Ανωτέρας
Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, ύπαγόμενον και αυτό εις τό Γενικόν Έπιτε­
λεΐον Στρατού, με σκοπόν «τήν συμπλήρωσιν τής γενικής καί τακτικής μορ­
φώσεως και τήν μετάδοσιν ενιαίου τακτικού Δόγματος καί τής κτηθείσης
πείρας τών πολέμων». Εις τούτο θα έφοίτων υποχρεωτικώς άπαντες οι ανώ­
τεροι αξιωματικοί, ανεξαρτήτως σπουδής των εις άλλα Σχολεία, κατά
σειράν αρχαιότητος, αρχής γινομένης άπό τοΰ βαθμού τού συνταγματάρ­
χου, πλην τών απαραιτήτων εις τήν ύπηρεσίαν καί τών προσφάτως τότε φοι­
τησάντων εις τήν άπό τού 'Απριλίου Σχολήν Πολέμου.
Δια τοΰ αύτοΰ νομοθετικού διατάγματος «επετράπη» έκ τών υστέρων
εις τον Ύπουργόν Στρατιωτικών να μετακαλέση (προς νομιμοποίησιν τών
συντελεσθέντων) Άποστολήν έκ Γάλλων αξιωματικών «προς άνάθεσιν
αύτοις τών διευθύνσεων τών Σχολείων (νοούνται καί τα δια τοΰ αύτοΰ δια­

56. Βλ. έφ. Εστία, φ. 9 Ίουλ. 1925, σελ. 3.

57. Βλ. Πρακτ. Δ' Συντακτ. Συνελεύσεως, Συνεδρ. ΣΙΔ' (30 Ίουν. 1925), "Ενθ' άνωτ.,τόμ. Ε',
σελ. 794­795.
58. Έψημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 247 (11 Σεπτ. 1925), σελ. 1620­1622.
42 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

τάγματος συσταθέντα Σχολεία Εφαρμογής των Όπλων) και τής διδασκα­

λίας εν αύτοΐς». Ώ ς παράδοξος νομοθετικώς καταγράφεται ή πρόβλεψις
τοϋ διατάγματος ότι ή εναρξις λειτουργίας των Σχολείων, ή διάρκεια εκπαι­
δεύσεως, το οίκεΐον πρόγραμμα, ό τρόπος διενεργείας διαγωνισμών και
άλλαι λειτουργίαι θα εκανονίζοντο δια διαταγμάτων προτάσει τοϋ Α./Γ.Ε.Σ.
Άλλα ή λειτουργία τών δύο ανωτέρω Σχολείων {Πολέμου και 'Ανωτέρας
Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως) είχεν αρχίσει de facto, χωρίς να έχουν κανονι­
σθή νομοτυπικώς τα σχετικά θέματα.
Ή έν λόγω πρωτοτυπία έκαλύφθη δι' επιγενόμενης άτελοΰς και απλής
εγκυκλίου τοϋ Υπουργείου Στρατιωτικών, κατόπιν προτάσεων της Γαλλι­
κής Στρατιωτικής 'Αποστολής59. Δια τής άτελοΰς αυτής εγκυκλίου έγίνετο
αποδεκτή ή de facto ήδη λειτουργία τής Σχολής Πολέμου. Ώ ς προς το Κέν­
τρον Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως προεβλέφθη ότι εις την Ιην
Σειράν αύτοΰ (δύο περίοδοι, 1925­1926) θα έγίνοντο δεκτοί μόνον συντα­
γματάρχαι κατά σειράν αρχαιότητος. Κλήσις αντισυνταγματαρχών καθί­
στατο αδύνατος κατά το έτος 1925­1926, ώς παρακολουθούντων τα μαθή­
ματα τής Σχολής Πολέμου (1925­1926, 1926, 1926­1927). Το Κέντρον
'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως έλειτούργησεν εις επανειλημμένος
Σειράς, ενώ κατά την διάρκειαν τής παρ' αύτω σπουδής πολλοί εκ τών συν­
ταγματαρχών (πάντες επρόκειτο να διοικήσουν μεγάλας μονάδας) άπε­
στρατεύθησαν δια ποικίλους λόγους. Έκ τών υπ' όψιν ημών στοιχείων εις το
Κέντρον τοϋτο έφοίτησαν συνολικώς μέχρι τοϋ θέρους τοϋ 1928 επτά σειραί
συνταγματαρχών και αντισυνταγματαρχών. Τότε (1928) έ'ληξε και ή διεύ­
θυνσις τούτου υπό τοϋ συνταγματάρχου Emile Julien Alléhaut.
Ή περιπέτεια έκ τής άτυπου ενάρξεως λειτουργίας τής Σχολής Πολέμου
δεν έ'ληξε κατά Σεπτέμβριον 1925. Ό προβλεφθείς κατ' Ίούνιον 1925 μετα­
σχηματισμός τής Συνελεύσεως εις Βουλήν δεν έπραγματοποιήθη, παρά τάς
προκηρυχθείσας έκλογάς, και κατά την 4ην Ιανουαρίου 1926 έκηρύχθη δι­
κτατορία υπό τοϋ στρατηγοϋ Θ. Πάγκαλου χωρίς κυβερνητικήν μεταβολήν.
Ό Θ. Πάγκαλος ηθέλησε τότε να αναμόρφωση τό Διάταγμα τής 2ας Σε­
πτεμβρίου 1925 περί τής Σχολής και προέβη κατά την 6ην Φεβρουαρίου 1926
εις έκδοσιν νέου Νομοθετικοϋ Διατάγματος Περί εκπαιδεύσεως στελεχών60,
έπηυξημένου και άναλυτικωτέρου (ίδρύθησαν τότε και τα Σχολεία Εφαρ­
μογής τών Σωμάτων).

59. Βλ. σχετικώς Ε.Δ. Υ.Σ. 1925, σελ. 619­627.

60. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 48 (9 Φεβρ. 1926), σελ. 353­357. Πρβλ. Ε.Δ. Υ.Σ.
7926, σελ. 276.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 43

Έπηκολούθησαν προεδρικαί εκλογαί και Πρόεδρος εξελέγη και ώρκί­

σθη ό Θ. Πάγκαλος (18 Απριλίου 1926), ό όποιος διετήρησε και τήν Προ­
εδρίαν της Κυβερνήσεως. Εις τας 19 Ιουλίου ώρκίσθη Κυβέρνησις (Άθαν.
Ευταξία), ή οποία ανετράπη, όπως και ό Πρόεδρος της Δημοκρατίας, εις
τάς 27 Αυγούστου δια Κινήματος τοΰ υποστρατήγου Γεωργίου Κονδύλη.
Νέος 'Οργανισμός τοΰ Στράτου εξεδόθη κατά τήν 14ην Ιουλίου 192661
και έ'τι νεώτερος δια τοΰ Νόμου 4321 της 2ας Αυγούστου 192962. Το Νομοθ.
Διάταγμα της 6ης Φεβρουαρίου 1926 έκυρώθη τελικώς δια τοΰ Νόμου 4838
της 23ης Ιουλίου 1930, Περί εκπαιδεύσεως αξιωματικών63. Ή όργάνωσις
της εκπαιδεύσεως θα ήκολούθει τάς διατάξεις τοΰ νόμου τούτου, αναδρο­
μικώς ισχύουσας άπό της ενάρξεως τοΰ τρέχοντος τότε έκπαιδευτικοΰ έτους
(1 Σεπτεμβρίου 1929).
Παραλλήλως προς τα μέτρα αυτά εξεδόθη το Προεδρικόν Διάταγμα της
18ης Σεπτεμβρίου 1928, Περί οργανισμού (sic) δια τήν είσαγωγήν αξιωμα­
τικών εις τήν Σχολήν Πολέμου64, δια τοΰ οποίου έρρυθμίσθησαν συστημα­
τικούς τα άφορώντα εις τήν προδιαδικασίαν και τήν διαδικασίαν τών εισα­
γωγικών εξετάσεων τών υποψηφίων προς εϊσοδον εις τήν Σχολήν. Αϊ εξετά­
σεις, γραπταί και προφορικαί, θα διενηργοΰντο κατά το α' 15νθήμερον τοΰ
Φεβρουαρίου. Πρέπει να όμολογηθη ότι το σύστημα της εξεταστικής μεθο­
δολογίας ήτο αποτέλεσμα προσεκτικής μελέτης. Το αυτό βασικώς σύστημα
προΐσχυεν, άλλα καθοριζόμενον δια της εκάστοτε διαταγής περί προκηρύ­
ξεως τοΰ εισιτηρίου διαγωνισμού (αρχικώς τής εκδοθείσης κατά τήν 29ην
Δεκεμβρίου 1925 δια τήν εϊσοδον εις τήν Σχολήν κατά το έτος 1926­1927).
Ό πρώτος τακτικός 'Οργανισμός τής Σχολής (μετονομασθείσης τότε εις
Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου) διετυπώθη δια τοΰ Προεδρικού Διατάγματος
τής 11ης Νοεμβρίου 1932, εκδοθέντος βάσει τοΰ Νόμου 4838/1930, ό όποιος
προανεφέρθη. Ή περιπέτεια εκ τής αρχικής άδεξίας νομοτυπικώς ενάρξεως
λειτουργίας τής Σχολής και τα συναφή προβλήματα έ'λαβον τέλος. Σημειώ­
νομεν ιδιαιτέρως ότι κατά το Διάταγμα τοΰ 1932 ή αποστολή τής Σχολής
ώρίσθη ως έξης:
«Ή Ανωτέρα Σχολή Πολέμου έχει προορισμον τήν ασκησιν και άνάπτυ­
ξιν τής τακτικής κρίσεως τών παρ' αυτή εκπαιδευομένων, τήν παροχήν
αύτοις τών αναγκαίων γνώσεων, μεθόδων σκέψεως και εργασίας προς τον

61. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 236 (16 Ίουλ. 1926), σελ. 1831­1842.
62. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 282 (16 Αύγ. 1929), σελ. 2391­2398.
63. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 257 (29 Ίουλ. 1930), σελ. 2163­2172.
64. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 208 (10 Όκτ. 1928), σελ. 1749­1759.
44 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

σκοπον να καταστώσιν κατάλληλοι επιτελείς ικανοί προς οιάοοσιν της κτη­

θείσης παώεύσεως εις το Στράτευμα και άποκτήσωσι σταθεράν άφετηρίαν
δια την έξέλιξιν αυτών ως ηγητόρων».
Ή Ανωτέρα Σχολή Πολέμου ώφειλε, κατά το Διάταγμα, να ανάπτυξη
την αύτοπεποίθησιν, την πρωτοβουλίαν και την πειθαρχίαν σκέψεως των
εκπαιδευομένων. Αι διατάξεις αύται, προφανώς κατ' είσήγησιν τοΰ Δημ.
Καθενιώτου, προέβλεπον μείζονα άποστολήν της Σχολής από τοΰ σκοποϋ
της απλής Τακτικής και επιτελικής μορφώσεως των σπουδαστών της.
Ύπό τοΰ Όργανισμοΰ τοΰ 1932 προεβλέφθη θέσις ύποδιοικητοΰ τής
Σχολής, άμα και διευθυντοΰ σπουδών, και εις αυτήν έτοποθετήθη πρώτος ό
τότε συνταγματάρχης πεζικοΰ Κωνσταντίνος Βεντήρης, πτυχιούχος επι­
τελής τής ημετέρας Σχολής Πολέμου και πτυχιούχος τοΰ Γαλλικοΰ Κέντρου
'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών, ο όποιος είχεν ήδη μεταφράσει το
έργον τοΰ Foch. Παρέμεινεν ώς υποδιοικητής επί εν έτος.
Ό Νόμος 4838/1930 προέβλεψε ρητώς και περί τοΰ παρ' ήμΐν Κέντρου
Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, σκοποΰντος τήν συμπλήρωσιν τής
γενικής και τακτικής μορφώσεως τών ανωτέρων αξιωματικών τών πέντε
Όπλων (συνηριθμεΐτο εις αυτά και το από τοΰ Σεπτεμβρίου 1925 Ίδιον, το
πέμπτον, Όπλον τής Αεροπορίας65) και τήν μετάδοσιν ενιαίου τακτικοΰ
Δόγματος. Εις το Κέντρον Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως ήτο δυ­
νατόν να σπουδάσουν και υποστράτηγοι, πάντες κατά πρότασιν τοΰ Α./Γ.Ε.Σ.
Επρόκειτο ιδίως περί επιμορφώσεως ανωτέρων και ανωτάτων αξιωμα­
τικών πού δέν εΐχον φοιτήσει εις τήν Σχολήν Πολέμου.

11. At Γαλλικού Άποστολαί και ή Σχολή Πολέμου.

1. Ή αρχική Έλληνογαλλική Σύμβασις έληξε κατά τήν Ιην Μαρτίου

1927, παρετάθη όμως αυτομάτως (ώς προεβλέπετο) έπί εν έτος66. Έν τω με­
ταξύ ('Οκτώβριος 1927) ανέκυψε το ζήτημα τής προσεχούς ανανεώσεως τής

65. Βλ. Προεδρ. Διάταγμα της 21ης Αυγούστου 1925, Περί ιδρύσεως 'Επιθεωρήσεως
'Αεροπορίας, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 221 (24 Αύγ. 1925), σελ. 1431· Νομοθ. Διά­
ταγμα τής 13ης Σεπτεμβρίου 1925, Περί τοΰ Όπλου τής 'Αεροπορίας, Αυτόθι, φ. Α' 251 (15
Σεπτ. 1925), σελ. 1641­1645· Προεδρ. Διάταγμα τής 12ης 'Οκτωβρίου 1925, Περί κατατάξεως εις
το Όπλον τής 'Αεροπορίας τών υπηρετούντων αξιωματικών αεροπόρων τών διαφόρων
Όπλων, Αυτόθι, φ. Γ' 223 (20 'Οκτ. 1925), σελ. 1006.
66. Βλ. αρθρ. VIII τής Συμβάσεως. Πρβλ. Άναφοράν Γάλλου Στρατ. 'Ακολούθου προς το
Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 24 Νοεμβρίου 1926, S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις ε'ις τήν Ελλάδα 45

παραμονής της άπο τοΰ 1925 εν 'Αθήναις Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστο­

λής, δια νέας όμως συμβάσεως. Έκ τής διπλωματικής αλληλογραφίας προ­
κύπτει ότι ή Ελληνική Κυβέρνησις έπεθύμει μείωσιν των δαπανών και δυ­
νατότητα ετησίας αναθεωρήσεως τής συμβατικής σχέσεως. Ό Girard προέ­
τεινε να λήξη ή Σΰμβασις κατά το πέρας τοΰ εκπαιδευτικού έτους (30
Σεπτεμβρίου 1928)67.
Το νέον κείμενον συνετάγη υπό των Μαζαράκη και Girard ('Οκτώβριος
1927) και απεστάλη εις Παρισίους προς έ'γκρισιν κατεπειγόντως λόγω πι­
θανής κυβερνητικής μεταβολής εις τήν Ελλάδα 68 . Τελικώς ή Σύμβασις συνή­
φθη εγκαίρως εν 'Αθήναις κατά τήν 7ην 'Ιανουαρίου 1928 μεταξύ τοΰ
Υπουργού Στρατιωτικών αντιστράτηγου Άλεξ. Μαζαράκη και τοΰ εν 'Αθή­
ναις Γάλλου Πρεσβευτοΰ Frédéric Louis Adèle Saint Claire Clément­Simon
(1873­1934), με Ίσχύν από τής 1ης Μαρτίου 1928 μέχρι τής 1ης 'Οκτωβρίου
1929 και δυνατότητα σιωπηράς ανανεώσεως αυτής επί εν έ'τος, επαναλαμ­
βανόμενης κατ' έτος, άλλα το έπίπεδον αρχηγίας τής 'Αποστολής ύπεβιβά­
σθη69. Ό Αρχηγός δεν θα ήτο υποστράτηγος, άλλα ταξίαρχος. 'Επίσης
έμειώθη ό αριθμός τών στελεχών της εις τό ήμισυ. Τό άντικείμενον τής 'Απο­
στολής παρέμεινεν έκπαιδευτικόν, συμπεριλαμβανομένης τής καταρτίσεως
Ελλήνων αξιωματικών δια να διαδεχθούν τους Γάλλους έκπαιδευτάς. Κατά
τήν Σύμβασιν αυτήν ό Αρχηγός τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής διε­
τήρει τήν ιδιότητα τοΰ «Γενικού 'Επιθεωρητού τών Σχολών» (αρθρ. 4).
Κατά συνέπειαν τής νέας ώς άνω Συμβάσεως άνεκλήθη εις Γαλλίαν ό
υποστράτηγος Girard και μετ' αυτού ό εις συνταγματάρχην ήδη προα­
χθείς Olry70. Ό Girard άνεχώρησεν εξ Αθηνών κατά τήν 21ην Απριλίου

67. Βλ. "Εγγραφον τοΰ Γαλλικού Ύπ. 'Εξωτερικών προς το Ύπ. Στρατιωτικών, ύπ' αριθμ.
2864 τής 27ης 'Οκτωβρίου 1927, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérie Z/Europe/ Grèce 1918­1929, τόμ. 27,
φ. 73­74.
68. Βλ. Άναφοράν τοΰ Clément­Simon προς τό Γαλλικόν Ύπ. 'Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 238
τής 26ης Νοεμβρίου 1927, Αυτόθι, φ. 77­78 (μετά συνημμ. σχεδίου συμβάσεως, Αυτόθι, φ. 79­
92), "Εγγραφον τοΰ Γαλλικού Ύπ. 'Εξωτερικών προς το Ύπ. Στρατιωτικών, ύπ' αριθμ. 304 τής
6ης Δεκεμβρίου 1927, Αυτόθι, φ. 94.
69. Βλ. Τηλεγράφημα τοΰ Clément­Simon προς τό Γαλλικόν Ύπ. Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 3
τής 7ης Ιανουαρίου 1928, Αυτόθι, φ. 99. Τό κείμενον τής υπογραφείσης Συμβάσεως βλ. εν
8.Η.Α.Τ.,φάκ.7Ν2884.
70. Περί τής επικείμενης ανακλήσεως τοΰ Girard και τής αντικαταστάσεως του ύπό τοΰ
ταξιάρχου Brallion βλ. "Εγγραφον τοΰ Γαλλικοΰ Ύπ. Στρατιωτικών προς τό Ύπ. Εξωτερικών,
ύπ' αριθμ. 450­2/11­S.M. τής 23ης 'Ιανουαρίου 1928, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., A.M.A.EJSérie Z/Europe/ Grèce
1918­1929, τόμ. 27, φ. 104.
46 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

192871. 'Άκρως ένδιαφέρουσαι είναι ai Εκθέσεις αυτοί) προς το Γαλλικον

Ύπουργεΐον Στρατιωτικών (16 Μαρτίου 1928) και προς την Έλληνικήν
Κυβέρνησιν (7 'Απριλίου 1928)72. Μετά την ε'ις Παρισίους μετάβασίν του συ­
νέταξε και υπέβαλε προς το Γαλλικον Ύπουργεΐον Στρατιωτικών έτέραν
άναφοραν περιλαμβάνουσαν βιογραφικάς σημειώσεις περί τών κορυφαίων
στελεχών της Ελληνικής Στρατιωτικής Ηγεσίας, ώς έ'κρινεν αύτας (20
Μαΐου 1925)73. Σημειωτέον ότι ή προς την Έλληνικήν Κυβέρνησιν "Εκθεσις
τοΰ Girard άνεφέρετο όχι εις θέματα εκπαιδευτικά (ώς ήτο το άντικείμενον
τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής), αλλ' εις θέματα οργανώσεως τοΰ
Ελληνικού Στράτου. Ό Girard προήχθη εις ύποστράτηγον ­ διοικητήν σώ­
ματος στρατοϋ (27 Μαΐου 1928), αλλ' ή περαιτέρω σταδιοδρομία του εις το
στράτευμα δεν ύπήρξεν αξιόλογος.
2. 'Αντί τοΰ Girard ώρίσθη 'Αρχηγός τής Αποστολής ο άπό τοΰ 1926 τα­
ξίαρχος εκ τοΰ πεζικοΰ Marie­Ulysse­Armand Brallion, τον όποιον ύπέδειξεν
ό Γάλλος Α./Γ.Ε.Σ. στρατηγός Debeney74. Ό Brallion, καίτοι ταξίαρχος, ήτο

71. 'Αναφορά τοΰ Clément­Simon προς το Γαλλικόν Ύπ. Εξωτερικών, υπ' αριθμ. 117 τής
25ης 'Απριλίου 1928, Αυτόθι, φ. 119.
72. Mission Militaire Française auprès de l'Armée Hellénique, Rapportfinaldu Général Girard
(προς την Έλληνικήν Κυβέρνησιν), 'Αθήναι 7 Απριλίου 1928, S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879. Αυτόθι
βλ. και την προς το Γαλλ. Ύπ. Στρατιωτικών "Εκθεσιν αύτοΰ. Ή προς τήν Έλληνικήν
Κυβέρνησιν "Εκθεσις σφζεται εις τήν Ι.Ε.Ε.Ε., Ίστορ. Άρχεϊον, Αρχεΐον Μαζαράκη, φάκ. 7Α.
73. «Notes biographiques sur les personnalités militaires helléniques (établies par le Général
Girard)», S.H.A.T., φάκ. 7N 2879.
74. Βλ. "Εγγραφον τοΰ Γαλλικοΰ Ύπ. Στρατιωτικών προς το Γαλλικόν Ύπ. Εξωτερικών,
ύπ' αριθμ. 450­2/11 S.M. τής 23ης Ιανουαρίου 1928, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., Α.Μ.Α.EJSérie Z/Europe/ Grèce
7978­7929, τόμ. 27, φ. 104.
Ό Marie Ulysse Armand Brallion έγεννήθη έν Châlons­sur­Marne κατά τήν 21ην Μαΐου 1872
καί άπεβίωσεν έν Ascain (Κάτω Πυρηναία) κατά τήν 21ην Μαΐου 1954. Πτυχιοΰχος τής
Ειδικής Στρατιωτικής Σχολής τοϋ Saint­Cyr (1891­1893), έξήλθεν αυτής ώς ανθυπολοχαγός πε­
ζικού. Άφοΰ ύπηρέτησεν είς μονάδας πεζικοΰ έν Γαλλία καί Βορείω Αφρική, έφοίτησεν ώς λο­
χαγός εις τήν Ανωτέραν Σχολήν Πολέμου (1911­1913), κατέστη πτυχιούχος επιτελής καί έν συ­
νεχεία διετέλεσεν επιτελής είς επιτελεία μεγάλων μονάδων καί έπιτελάρχης μεραρχιών καί σω­
μάτων στρατοΰ ή διοικητής μονάδων πεζικοΰ, τέλος δέ ύπηρέτησεν είς το Γενικόν Στρατηγεΐον
(1918­1919), τόσον κατά τον Α Παγκόσμιον Πόλεμον όσον καί μετ' αυτόν. Συνταγματάρχης,
25 'Ιουνίου 1919· ταξίαρχος, 22 Σεπτεμβρίου 1926. Κατά το 1926 έφοίτησεν ε'ις το Κέντρον
Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών καί ώς ταξίαρχος ύπηρέτησεν είς το Γενικόν Έπιτελεΐον
Στρατοΰ.
Δια Διατάγματος τής 27ης Φεβρουαρίου 1928 ώρίσθη 'Αρχηγός τής έν Ελλάδι Γαλλικής
Στρατιωτικής 'Αποστολής άπό τής 1ης 'Απριλίου 1928, κατόπιν προηγουμένης γαλλικής κυβερ­
νητικής προτάσεως καί παροχής εγκρίσεως τής Ελληνικής Κυβερνήσεως. 'Ανέλαβε τα καθή­
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 47

πρεσβύτερος κατά τήν ήλικίαν και αυτών των Ελλήνων αντιστράτηγων.

'Αξιωματικός πεζικοί), ώς και ό Girard, ήτο πτυχιούχος της Είοικής Στρατιω­
τικής Σχολής τον Saint­C yr (1891) και πτυχιούχος επιτελής της 'Ανωτέρας
Σχολής Πολέμου, είχε δέ υπηρετήσει εις το Ι Έπιτελικον Γραφεΐον τοΰ Συμ­
μαχικοί) Γενικού Στρατηγείου (1918) και διατελέσει έπιτελάρχης Σώματος
Στράτου. Πτυχιούχος και τοΰ Κέντρου 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών,
διώκει εις το Pau της Ναβάρρας ομάδα στρατιωτικών διοικήσεων κατά το
1928. Ά ς σημειώσωμεν ότι κατά παγίαν άδιαφορίαν, ή παλαιοτέρα Ελλη­
νική Στρατιωτική Ιστορική Υπηρεσία ουδέ προς αυτόν άπετάθη δια να άν­
τληση στοιχεία έκ τοΰ αρχείου του.
Ό Brallion έφθασεν ένταΰθα εις τας 12 Μαρτίου 1928 και έφρόντισε, πο­
λιτικώς σκεπτόμενος, να παραστή κατά τήν Έθνικήν Έορτήν75. Έγκατεστά­
θη ώς 'Αρχηγός της Αποστολής κατά τήν 21ην Απριλίου 1928 και αμέσως
επελήφθη τών καθηκόντων του, ενώ δια λεπτομερών αναφορών ενημέρωνε
τακτικώς το Γαλλικόν Ύπουργεΐον Στρατιωτικών περί τών ένταΰθα συντε­

κοντα της θέσεως αυτής εν 'Αθήναις άπό της 21ης 'Απριλίου 1928, επί τη αποχωρήσει τοΰ στρα­
τηγού Girard, και ήσκησε ταΰτα μέχρι τοΰ θέρους τοΰ 1931. Προήχθη εις ύποστράτηγον κατά
τήν 20ήν 'Ιανουαρίου 1931. Μετά τήν άποχώρησίν του εξ Ελλάδος και μετά βραχεΐαν διαθεσι­
μότητα διετέλεσε Βοηθός 'Αναπληρωτής τοΰ Διοικητοΰ της 15ης Ανωτέρας Στρατιωτικής
Διοικήσεως (Région) έν Μασσαλία, αντιστοίχου προς Σώμα Στράτου (1932­1934). Άπεστρα­
τεύθη κατά τήν 21ην Μαΐου 1934.
Ό Brallion επί τή αποχωρήσει του εξ Αθηνών έτιμήθη με τον Μεγαλόσταυρον τοΰ Τά­
γματος τοΰ Φοίνικος, δι' επισήμου τελετής εις τον περίβολον τής Στρατιωτικής Σχολής Ευελπί­
δων (17 'Ιουλίου 1931). Σημειωτέον ότι συνεπεία διατάξεως τοΰ Συντάγματος τοΰ 1927 δέν
άπενέμοντο τότε παράσημα εις Έλληνας και οι ήδη τετιμημένοι άπηγορεύετο να φέρουν
αυτά. Υπασπιστής τοΰ στρατηγού Brallion διετέλεσεν ό εις άριστον βαθμόν γαλλομαθής, τότε
λοχαγός πυροβολικοΰ Όρφεύς Σωτ. Αντζοΰς (1899­1987), βραδύτερον υποστράτηγος. Ό
Brallion ετύγχανε τής ιδιαιτέρας εκτιμήσεως τοΰ τότε Αρχηγοΰ τοΰ Γαλλικού Γενικού 'Επιτε­
λείου Στρατού στρατηγού Debeney, ό όποιος έ'γραψεν περί αυτού υπό μορφήν «διαδοχικών
σημειώσεων» τα εξής: «Le Général Brallion commande la mission militaire en Grèce. Il a fort bien
réussi dans cette tâche particulièrement délicate et rend ainsi un grand service au pays. Officier général
de grande valeur (1928)» και πάλιν: «Officier très complet, a de la personnalité et du caractère. Très
bons services de guerre, a obtenu d'excellents résultats à la tête de la mission française en Grèce. Très
appuyé (23 Octobre 1929)». Κατά τάς εκδηλώσεις επί τή αποχωρήσει τοΰ Brallion εξ Ελλάδος
άπηυθύνθη προς αυτόν πομπώδης επιστολή τοΰ 'Ελευθερίου Βενιζέλου, Προέδρου τοΰ
Υπουργικού Συμβουλίου (8 'Ιουνίου 1931), ένώ έξεφωνήθη άντίστοιχον λογίδριον τού
Ύπουργοΰ Στρατιωτικών υποστρατήγου Γ. Κατεχάκη εις το άποχαιρετιστήριον γεΰμα. Ό
Brallion κακώς αποδίδεται ελληνιστί «Μπραγιόν». Το ορθόν είναι «Μπραλλιόν».
75. Βλ. μυστικήν πρώτην Αναφοράν­'Έκθεσιν ταξιάρχου Brallion προς το Γαλλικόν Ύπ.
Στρατιωτικών, 28 Απριλίου 1928, S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
48 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

λουμένων76. Μετά τοΰ Brallion άφίχθη ό πτυχιούχος επιτελής τής Γαλλικής

'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου ταγματάρχης πεζικοϋ René André Gérin77, ό
όποιος ανέλαβε την θέσιν τοΰ Διευθυντού Σπουδών της Σχολής Πολέμου

76. Αί σχετικαί Άναφοραί­Έκθέσεις, τάς οποίας εχομεν υπ' όψει, άπόκεινται εις τα γαλ­
λικά στρατιωτικά αρχεία, S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
77. Ό René André Gérin έγεννήθη εν Παρισίοις κατά την 30ήν Νοεμβρίου 1881 και άπε­
βίωσεν εν Antibes κατά την Ιΐην Αυγούστου 1946. Κατετάγη ως εθελοντής οπλίτης έπί τριετεΐ
θητεία εις τάς 9 'Οκτωβρίου 1901, έξειλίχθη εις ύπαξιωματικόν και κατόπιν εξετάσεων εισήχθη
(1905) εις τήν École Militaire d'Infanterìe (Στρατιωτικήν Σχολήν Πεζικοϋ), έκ της οποίας εξήλθε
τέταρτος μεταξύ 183 μαθητών αυτής, μετά εν έτος, ως ανθυπολοχαγός πεζικού (1 Απριλίου
1906). Ή εν λόγω Σχολή δεν είναι ή γνωστή Είόική Στρατιωτική Σχολή τον Saint­Cyr. Εις τήν
Στρατιωτικήν Σχολήν Πεζικοϋ, ίδρυθεΐσαν τω 1883, έφοίτων επί εν έτος αποκλειστικώς ικανοί
μάχιμοι υπαξιωματικοί τοΰ πεζικού, ώστε να ύπαρξη και δι' αυτούς διέξοδος προς το Σώμα
τών Αξιωματικών. Όμόλογοι Σχολαί είχον συσταθή και δια τα λοιπά "Οπλα (Πυροβολικού ­
Μηχανικού έν Βερσαλλίαις τω 1884, 'Ιππικού εν Saumur, Οικονομικού εν Vincennes ήδη άπό
τού 1872). Ή Σχολή δια τό Πεζικόν ήτο εγκατεστημένη εις τήν πόλιν Saint­Maixent. Πρώιμον
μόρφωμα της Σχολής είχε σχηματισθή άπό τού 1874, προφανώς έκ διδαγμάτων τού Πολέμου
1870­1871. Αί σχολαί αύται απετέλεσαν το πρότυπον τής παρ' ήμΐν Στρατιωτικής Σχολής
Υπαξιωματικών, παραγωγικής αξιωματικών δια το Πεζικόν, το Ίππικόν και τό Οίκονομικον
­προσωρινώς και δια τήν Χωροφυλακήν­ άπό τοΰ 1885 μέχρι και τοΰ 1914. Ό Gérin ως υπολο­
χαγός έφοίτησεν εις τήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου (1912­1914) και ύπηρέτησεν εις μονάδας
πεζικού έν Γαλλία και Αλγερία έπί μακρόν, ως και ε'ις επιτελεία μεγάλων μονάδων προ και
κατά τον Α Παγκόσμιον Πόλεμον, ακολούθως δε εις τήν Γαλλικήν Στρατιάν τής Ανατολής έν
Δαμασκώ (1921). Διετέλεσε Βοηθός Καθηγητής (Professeur Adjoint) τής Τακτικής Πεζικού εις
τήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου (1926­1928), αφού είχε διακούσει ειδικά μαθήματα Πεζικού
εις τήν αυτήν Σχολήν (1923­1926). Ταγματάρχης άπό τής 3ης 'Οκτωβρίου 1918, προήχθη ε'ις
άντισυνταγματάρχην κατά τήν 25ην Δεκεμβρίου 1928, δηλ. άφοΰ ειχεν ήδη άποσπασθή εις τήν
Γαλλικήν έν Ελλάδι Στρατιωτικήν Άποστολήν (7 Μαρτίου 1928) ως Διευθυντής Σπουδών τής
Ελληνικής Σχολής Πολέμου. Μετά τήν λήξιν τής ενταύθα υπηρεσίας του (20 Σεπτεμβρίου
1931) έπανήλθεν ε'ις τήν διοίκησιν μονάδων πεζικού εις τήν Μέσην Ανατολήν (Συρίαν). Ώ ς
συνταγματάρχης (25 Σεπτεμβρίου 1934) ύπηρέτησεν έν 'Αλγερία ώς διοικητής συντάγματος
και ταξιαρχίας, ώς άλλωστε και άφοΰ προήχθη εις ταξίαρχον (9 Σεπτεμβρίου 1939). Απεστρα­
τεύθη κατά τήν 20ήν Αυγούστου 1940. 'Αξιωματικός γενναίος, ψύχραιμος, εφευρετικός κατά
τήν άναζήτησιν λύσεων εις δύσκολους πολεμικάς περιστάσεις (1915, έν Artois, εις σειράν
μαχών προς κατάληψιν τού «Λαβυρίνθου»), ακόμη και ώς τραυματίας. Λίαν μελετηρός, υπήρ­
ξε συγγραφεύς ενδιαφερουσών διατριβών: Le combat des petites unités (1925­1938) ­ τό βιβλίον
τούτο μετεφράσθη τω 1928 υπό τοΰ τότε άντισυνταγματάρχου πεζ. Εύαγγ. Καλαμπαλίκη­ Les
causes psychologiques des guerres (1935)· Si la guerre éclatait que faire (1936), κ.ά. Ταξιάρχης τής
Λεγεώνος τής Τιμής (25 Δεκεμβρίου 1940), έτιμήθη και δια τού Πολεμικοΰ Σταύρου. Εις τήν έν
Ελλάδι Γαλλικήν Στρατ. Αποστολήν διετέθη προφανώς ώς εξειδικευμένος εις τήν διδασκα­
λίαν τής τακτικής τών μικρών μονάδων. Τούτο αποτελεί ακόμη μίαν ένδειξιν ότι ό γαλλικός
στρατιωτικός παράγων έθεώρει ότι ό Ελληνικός Στρατός δεν θα έπρεπε να άποβλέπη εις έπι­
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 49

και τήν Έδραν της διδασκαλίας της Γενικής Τακτικής υπό τον νέον Διοικη­
τήν αυτής Δημ. Καθενιώτην. Τήν Έδραν τής Τακτικής Πυροβολικοί) άνέλα­
βεν ό ταγματάρχης Πυροβολικού François Jules Estrème και τής Τακτικής
του Τππικοΰ ό ϊλαρχος Marie Charles Mariot. Κατά τίνα άρχειακήν εκ Πα­
ρισίων πληροφορίαν ό στρατηγός Girard εν όψει αποχωρήσεως αύτοΰ και
των κυρίων συνεργατών του (Aliénant και Olry) προέβη εις βολιδοσκοπήσεις
Γάλλων αξιωματικών ώστε να αντικαταστήσουν αυτούς, έδυσκολεύθη όμως
πολύ, δοθέντος ότι προσέκοψεν εις τεσσάρας αρνήσεις.
Ό Brallion κατέστη συμπαθής ε'ις τους κύκλους τών Ελλήνων αξιωμα­
τικών και συνειργάσθη στενώς με το Γ.Ε.Σ. και με τον ύποστράτηγον Δημ.
Καθενιώτην, μέ τον όποιον είχον συμφοιτήσει εις το Γαλλικον Κέντρον Ανω­
τέρων Στρατιωτικών Σπουδών. Ευφυής, Ικανός στρατιώτης, διπλωματικός
και διαλλακτικός, περισσότερον αυτός άπό τον Girard κατενόησε τήν έλλη­
νικήν πραγματικότητα και προσηρμόσθη. Σημειωτέον ότι συνεκρούσθη
άργότερον μέ τον Γάλλον Στρατιωτικόν Άκόλουθον επί θεμάτων οιονεί συ­
ναρμοδιότητος. Το περί τήν Σχολήν Πολέμου ενδιαφέρον του υπήρξε μεγά­
λον και ούσιαστικόν78.
3. Μεθ' έξάμηνον από τής άφίξεώς του εν Ελλάδι, ό Brallion εις άναφο­
ράν του προς το γαλλικον Ύπουργεΐον Στρατιωτικών (24 Νοεμβρίου 1928)
επεσήμανε σοβαρόν πρόβλημα εις τον Έλληνικόν Στρατόν79. Παρετήρησε
τήν ΰπαρξιν διαστάσεως μεταξύ τών κατωτέρων και ανωτέρων αξιωμα­
τικών άφ' ενός και τήν άνωτάτην ίεραρχίαν (: συνταγματαρχών και στρα­
τηγών) άφ' ετέρου, επειδή πολλοί εκ τών πρώτων ήσαν πλέον πτυχιούχοι
επιτελείς τής Σχολής Πολέμου, ένώ οι δεύτεροι (δηλ. οι διοικηταί των) δεν
ήσαν, μέ αποτέλεσμα οι τελευταίοι να αποστασιοποιούνται άπό τάς ασκή­
σεις. Οι κατώτεροι έθεώρουν τους ανωτέρους των αξιωματικούς «ανικά­
νους» και «αγράμματους».

χειρήσεις μεγάλων μονάδων και δεν θα έπρεπε να έ'χη προς τοΰτο έκπαιδευθή, μάλιστα δέ υπό
τοϋ Διευθυντού Σπουδών τής Ελληνικής Σχολής Πολέμου. Καθ' όσον γνωρίζομεν, δέν έπεζη­
τήθη εκ τοϋ Gérin έν δσω εζη ή έκ τών τέκνων του ακολούθως ιστορικόν ύλικον εκ τής ενταύθα
υπηρεσίας του. Ό Gérin έτιμήθη υπό τής Ελληνικής Κυβερνήσεως δια τοϋ Μεταλλίου
Στρατιωτικής 'Αξίας β' τάξεως, τοϋ Χρυσοΰ Σταύρου τοϋ Τάγματος τοϋ Σωτήρος και τοϋ
Ταξιάρχου τοϋ Τάγματος τοϋ Φοίνικος (τοϋ τελευταίου τούτου άπονεμηθέντος εις αυτόν κατά
τήν 8ην 'Ιουλίου 1931). Βλ. έφ. Εστία, φ. 17 Ίουλ. 1931, σελ. 3. Ό Gérin εΐχεν έκμάθει τήν έλληνι­
κήν, επιδοθείς εις τοΰτο άπό τής άφίξεώς του είς Αθήνας.
78. Βλ. σχετικώς τάς Άναφοράς­Έκθέσεις τοϋ Brallion έν S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
79. Βλ. Άναφοράν τοϋ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 24 Νοεμβρίου 1928,
S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
50 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Ώ ς έκ τούτου τινές εκ των συνταγματαρχών και των στρατηγών εΐχον

ζητήσει την συγκρότησιν ειδικών σεμιναρίων δι' αυτούς, διό και ιδρύθη το
Κέντρον Τακτικών Σπονδών Πυροβολικού δια συνταγματάρχας (1927) και
άπο τοϋ 1928 Σχολή Βολής δια τους συνταγματάρχας πυροβολικού80. Δια
τον αυτόν λόγον, έπαναλαμβάνομεν, είχε λειτουργήσει επί τριετίαν (1925­
1928) το Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, εις το όποιον
έφοίτησε διαδοχικώς ή πλειονοψηφία συνταγματαρχών και αντισυνταγμα­
ταρχών εις Σειράς διαρκείας 4 μηνών περίπου και διήκουσε διαλέξεις άνευ
προσωπικής εργασίας (: εφαρμογών). Κατά τήν τελικήν άναφοράν τοϋ άνα­
χωρήσαντος στρατηγού Girard προς το Γαλλικόν Ύπουργεΐον Στρατιωτικών
(7 'Απριλίου 1928), ή μέχρι τότε λειτουργία τού Κέντρον 'Ανωτέρας Στρα­
τιωτικής Εκπαιδεύσεως θα έληγε κατ' Ίούλιον 1928.
Έξ άλλου άπο τού θέρους τού 1928 ό Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγος Νικ. Βλα­
χόπουλος εξέφρασε τήν έπιθυμίαν διοργανώσεως «Σχολής Στρατηγών», δο­
θέντος ότι οι τότε ανώτατοι, πλην τίνων πτνχιούχων επιτελών τής Γαλλικής

80. Έκ τής 'Αναφοράς τοϋ Brallion τής 24ης Νοεμβρίου 1928 προκύπτει ότι προς «ένημέ­
ρωσιν» των συνταγματαρχών των Όπλων (οι όποιοι εθεωρούντο υπό των λοιπών αξιωμα­
τικών ώς «αθώοι» τών διδαχθεισών μέχρι τότε υπό τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής νέ­
ων μεθόδων τής Τακτικής) συνεστήθη ατύπως άπο τού 1927 το Κέντρον Τακτικών Σπονδών
Πυροβολικού (καί άπό τοϋ 1928 το Σχολεΐον Βολής ειδικώς δια συνταγματάρχας πυροβολι­
κού). 'Επρόκειτο περί μεθοδεύσεως ώστε οι συνταγματάρχαι, καίτοι έμπειροπόλεμοι, να απο­
κτήσουν καί αυτοί τίτλον ανωτέρων σπουδών ώς οι κατώτεροι των αξιωματικοί οί όποιοι εΐχον
ήδη φοιτήσει ή θα έφοίτων είς τήν Σχολήν Πολέμου. Εις το Κέντρον τούτο (συσταθέν κατά μί­
μησιν τού έν Metz γαλλικού) εκλήθησαν κατά σειράς συνταγματάρχαι τών Όπλων πού εΐχον
μετάσχει τής Μικρασιατικής 'Εκστρατείας ώς ταγματάρχαι ή άντισυνταγματάρχαι.
Το έν λόγω «σχολεΐον ειδικής εκπαιδεύσεως», άποκαλούμενον άλλαχοΰ Σχολή καί άλλα­
χού Κέντρον, καταγράφεται είς τον Νόμον υπ' αριθμ. 4838 τής 23ης 'Ιουλίου 1930, Περί εκπαι­
δεύσεως στελεχών, μετά τής Σχολής Πολέμου, ώς «Σχολή ανωτέρας τακτικής μορφώσεως»
(αρθρ. 3). Κατά το άρθρον 7 τού ώς άνω Νόμου, σκοπός τού άνασυσταθέντος Κέντρου ήτο «ή
μελέτη τής χρησιμοποιήσεως τών ομάδων Πυροβολικού εν συνεργασία μετά τών άλλων
"Οπλων». Ε'ις τούτο θά έφοίτων «συνταγματάρχαι και άντισυνταγματάρχαι τών 5 "Οπλων, κα­
λούμενοι δια διαταγής τοϋ Υπουργείου (: Στρατιωτικών), κατόπιν προτάσεως τών οικείων
Επιθεωρήσεων». Ή διάρκεια τής φοιτήσεως ώρίζετο τετράμηνος δια τους αξιωματικούς τού
Πυροβολικού καί τρίμηνος δια τους τών άλλων Όπλων. Αϊ λεπτομέρειαι τής λειτουργίας τού
Κέντρου θά έρρυθμίζοντο δια προεδρικού διατάγματος, το όποιον όμως δεν έπεσημάναμεν.
Παραλλήλως προς τήν Σχολήν Πολέμου καί το Κέντρον Τακτικών Σπουδών Πυροβολι­
κού προεβλέφθη κατ' επανάληψιν δια τού αρθρ. 6 τού ώς άνω Νόμου καί το Κέντρον 'Ανω­
τέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, χωρίς, έξ αβλεψίας προφανέστατα, να καταγραφή καί
αυτό είς τάς «Σχολάς ανωτέρας τακτικής μορφώσεως»!
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 51

Ανωτέρας Σχολής Πολέμου, δέν εΐχον τύχει ειδικής τίνος εκπαιδεύσεως πέ­
ρα της εμπειρίας των.
Είς το αίτημα τοΰ αντιστράτηγου Νικ. Βλαχοπούλου, εις το όποιον συ­
νηγορούν ό Διοικητής τοΰ Α' Σώματος Στρατού αντιστράτηγος (εκ τοΰ πεζι­
κού) Κ. Μανέτας και ό Υπαρχηγός τοΰ Γ.Ε.Σ. υποστράτηγος (εκ τοΰ πυρο­
βολικού) Άλ. Μερεντίτης, ένστερνιζόμενοι τήν ανάγκην μακράς εκπαιδεύ­
σεως των διοικητών μεγάλων μονάδων, άντέδρασεν ό ταξίαρχος Brallion και
κατώρθωσε να πείση αυτούς ότι τοιαύτη σχολή θα άπεδεικνύετο ατελέσφο­
ρος, όσον και προσβλητική δια τους στρατηγούς και δέν θα έπετύγχανε με­
ταβολήν της νοοτροπίας των.
Κατόπιν αυτού απεφασίσθη να παρακολούθηση σειράν διαλέξεων και
ασκήσεων τό ήμισυ τοΰ αριθμού τών υποστρατήγων. Ή διάρκεια τοΰ σεμι­
ναρίου ώρίσθη εβδομαδιαία κατά μήνα και επί τετράμηνον. Ενδιαμέσως οι
παρακολουθοΰντες θα έπανήρχοντο εις τα καθήκοντα των. Δια τής τοιαύ­
της «σπουδής» θα άπέκτων «ύπόληψιν» έναντι τών «μικρών», όντων πτυχι­
ούχων έπιτελών.Ύό σεμινάριον ήτο καθαρώς πρακτικού προσανατολισμού,
έτέλει δε υπό τήν προσωπικήν διεύθυνσιν τοΰ Brallion. Περιελάμβανε μελέ­
την, σύνταξιν τριών θεμάτων Τακτικής και συζήτησιν έπ' αυτών, ώς και δύο
ασκήσεις επί χάρτου (είς τήν Σχολήν Πολέμου) και επί τοΰ πεδίου και συζή­
τησιν έπ' αυτών. Ή πρώτη Σειρά εξ 8 υποστρατήγων εκλήθη δια τήν 28ην
Νοεμβρίου 1928 και ή δευτέρα δια τήν 17ην Δεκεμβρίου 1928. Ήκολού­
θησαν ώς σπουδασταί συνταγματάρχαι κατέχοντες θέσεις ανωτάτων. Τα
πεπραγμένα τοΰ σεμιναρίου τούτου άπεστέλλοντο είς Παρισίους προς ένη­
μέρωσιν τών ομολόγων σχολών τής Γαλλίας81.
Κατά Δεκέμβριον 1928 και έν όψει λήξεως τής Έλληνογαλλικής Συμ­
βάσεως κατά τό τέλος Σεπτεμβρίου 1929 ήρχισε να συζητήται είς διπλωμα­
τικόν έπίπεδον ή άνανέωσις αυτής. Κατά τήν έ'ποψιν τής ελληνικής στρα­
τιωτικής Ηγεσίας σκόπιμος έκρίνετο ή άντιμετώπισις περαιτέρω αριθμη­
τικής συρρικνώσεως τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής, δοθέντος ότι
βαθμιαίως θα έπρεπε τα καθήκοντα τών καθηγητών είς τήν Σχολήν Πολέ­
μου και τάς λοιπάς Σχολάς να ανατεθούν είς "Ελληνας πτυχιούχους επιτε­
λείς. Αντιθέτως, ό Brallion έζήτει τήν όσον τό δυνατόν επί μακρότερον πα­
ραμονήν τής Αποστολής και διεύθυνσιν τής διδασκαλίας τών Σχολών υπό
τών Γάλλων αξιωματικών.

81. Βλ. Άναφοραν τοΰ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 17 'Ιουνίου 1929,
S.H.A.T.,qxbt.7N2879.
52 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

4. Άπό την αύγήν τοϋ 1929 και ενώ συνεζητεΐτο ή άνανέωσις της Συμ­
βάσεως παρενεβλήθησαν σημαντικαί θεσμικαί μεταβολαί. Μεταξύ αυτών
εις τον τομέα της εκπαιδεύσεως επισημαίνεται ώς ουσιωδέστατη ή σύστασις
Γενικής Επιθεωρήσεως Σχολών (Νόμος 3736 της 4ης 'Ιανουαρίου 192982),
ώς ιδίας αρχής υπό άντιστράτηγον (προτασσόμενον των διοικητών σωμά­
των στρατού) μετ' επιτελείου, έχούσης άποστολήν την έναρμόνισιν της
εκπαιδεύσεως πού παρείχετο εις σχολάς και κέντρα, έπιτυγχανομένην δι'
επιθεωρήσεων και ασκήσεων προς έξασφάλισιν ενιαίου δόγματος εκπαι­
δεύσεως τοϋ Σώματος τών αξιωματικών, αύτονοήτως δε και τον σχεδιασμόν
της εκπαιδευτικής πολιτικής, εν συνεργασία μέ τάς από τοΰ 1926 συνεστημέ­
νας Επιθεωρήσεις τών "Οπλων και τών Σωμάτων.
Τόσον ή Γενική Έπιθεώρησις Σχολών, όσον και αϊ 'Επιθεωρήσεις τών
Όπλων και τών Σωμάτων ύπήγοντο αυτοτελώς εκάστη εις το Ύπουργεΐον
Στρατιωτικών. Αι 'Επιθεωρήσεις τών Όπλων και τών Σωμάτων συνεστήθη­
σαν, κατ' έφαρμογήν τοΰ Νομοθ. Διατάγματος τής 30ής Δεκεμβρίου 1925,
Περί 'Οργανισμού τοϋ Στράτου83, ώς αυτοτελείς άρχαί έπικουρούσαι τον
Ύπουργόν Στρατιωτικών εις τήν έπιμέλειαν τών αναγκών αναπτύξεως τοΰ
Όπλου ή Σώματος δια συντάξεως σειράς Κανονισμών, δι' επιθεωρήσεων
τών μονάδων και υπηρεσιών του και διευθύνσεως τής εκπαιδεύσεως τών
στελεχών τούτου, τήν όργάνωσιν αύτοΰ εν ειρήνη και εν επιστρατεύσει εν
παραβολή προς έκείνην τών αντιστοίχων Όπλων τών ομόρων και άλλων
Κρατών, τήν έποπτείαν και τον όργανισμόν τών αντιστοίχων Σχολών 'Εφαρ­
μογής και άλλων σχολών τοΰ Όπλου ή Σώματος, τήν γνωμοδότησιν επί τής
σταδιοδρομίας τών αξιωματικών αυτών άπό «τεχνικής» έπόψεως και εν πε­
ριπτώσει πολέμου άνάληψιν τής οικείας ειδικής επιτελικής Διευθύνσεως τοΰ
Γενικού Στρατηγείου. Πλεϊσται άλλαι αρμοδιότητες καθιστών τάς 'Επιθεω­
ρήσεις οιονεί «αρχηγεία» τών οικείων Όπλων και Σωμάτων, μέ επί κεφαλής
εκάστης ύποστράτηγον βοηθούμενον υπό έπιτελάρχου και επιτελείου.
Διαδοχικώς άπό τοΰ 'Ιανουαρίου μέχρι τοΰ Αυγούστου 1926 συνεστή­
θησαν ή Έπιθεώρησις Πεζικού, Μηχανικού, Έπιμελητείας, Οίκον. 'Ελέγ­
χου, Πυροβολικού, Υλικού Πυροβολικού, Ύγειον. Υπηρεσίας, Ιππικού,
Μεταγωγικής Υπηρεσίας (: Αυτοκινήτων, Μεταφορών), Στρατολογίας και
άργότερον τής Κτηνιατρικής Υπηρεσίας (1929)84. Αι 'Επιθεωρήσεις Μεταγ.

82. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 4 (9 Ίαν. 1929), σελ. 26.
83. Βλ. Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Α' 427 (30 Δεκ. 1925), σελ. 3003­3014.
84. Περί τών βάσει τοΰ Όργανισμοϋ τοϋ Στράτου τοΰ 1925 ίδρυθεισών 'Επιθεωρήσεων βλ.
ε'ιδικώτερον Προεδρ. Διάταγμα τής 11ης 'Ιανουαρίου 1926, Περί συστάσεως 'Επιθεωρήσεως
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις την Ελλάδα 53

Πυροβολικοί) και 'Επιθεωρήσεως Ύλικοϋ Πυροβολικού και Πυρομαχικών, Έφημερίς της

Κυβερνήσεως, φ. Α' 12 (13 Ίαν. 1926), σελ. 60­65­ ομοιον της 18ης 'Ιανουαρίου 1926, Περί
'Επιθεωρήσεως Πεζικοϋ, Αυτόθι, φ. Α' 28 (23 Ίαν. 1926), σελ. 176­179· ομοιον της 25ης
'Ιανουαρίου 1926, Περί 'Επιθεωρήσεως Μηχανικού, Αυτόθι, φ. Α' 37 (2 Φεβρ. 1926), σελ. 239­
244· ομοιον της 26ης Φεβρουαρίου 1926, Περί 'Επιθεωρήσεων Έπιμελητείας και 'Ελέγχου,
Αυτόθι, φ. Α 80 (5 Μάρτ. 1926), σελ. 602­704 (το Περί 'Επιθεωρήσεως Έπιμελητείας Διάταγμα
μετέβαλε πλήρως εκείνο της 3ης Μαΐου 1924, Περί οργανώσεως της Έπιμελητείας παρά τω
Ύπουργείω των Στρατιωτικών. Καθήκοντα και αρμοδιότητες τοϋ Άρχηγοΰ του Σώματος της
Έπιμελητείας Στράτου και Διευθυντού των Οικονομικών Υπηρεσιών κ.λπ., Αυτόθι, φ. Α 102
(6 Μαΐου 1924), σελ. 598­602)· ομοιον της 26ης Μαρτίου 1926, Περί Επιθεωρήσεως Υγειο­
νομικής Υπηρεσίας, Αυτόθι, φ. Α 113 (1 Απρ. 1926), σελ. 884­885· ομοιον της 5ης Ιουλίου 1926,
Περί καθηκόντων και αρμοδιότητος Επιθεωρητού του Ίππικοϋ, Αυτόθι, φ. Α 230 (12 Ίουλ.
1926), σελ. 1797­1798· ομοιον της 8ης 'Ιουλίου 1926, Περί καθηκόντων και αρμοδιότητος
'Επιθεωρητού Μεταγωγικής Υπηρεσίας, Αυτόθι, φ. Α 230 (12 Ίουλ. 1926), σελ. 1796­1797·
ομοιον της 8ης Αυγούστου 1926, Περί συγκροτήσεως 'Επιθεωρήσεως και περί καθηκόντων και
αρμοδιότητος 'Επιθεωρητού Στρατολογίας, Αυτόθι, φ. Α 277 (13 Αύγ. 1926), σελ. 2091­2092.
Τα ώς άνω διατάγματα κατηργήθησαν δια τοϋ Προεδρ. Διατάγματος της 9ης Ιουλίου
1928, Περί τών Επιθεωρήσεων "Οπλων, Σωμάτων και Υπηρεσιών (Αυτόθι, φ. Α 138 (26 Ίουλ.
1928), σελ. 1077­1080) και ύποκατεστάθησαν δι' αύτοϋ. Κατάργησις της Επιθεωρήσεως
Μεταγωγικής Υπηρεσίας (1926) δεν προεβλέφθη τότε. Νεώτερα διατάγματα περί τών
'Επιθεωρήσεων Ύλικοϋ Πυροβολικού, Πεζικού, Πυροβολικού, Ιππικού, Μηχανικού έξεδόθη­
σαν κατά τήν 15ην Μαΐου 1929 (Αυτόθι, φ. Α 179 (15 Μαΐου 1929), σελ. 1695­1718), ενώ δι'
έκείνην της Υγειονομικής Υπηρεσίας κατά τήν 15ην 'Ιουνίου 1929 (Αυτόθι, φ. Α 219 (5 Ίουλ.
1929), σελ. 1972­1974), και έκείνας της Έπιμελητείας, Οικονομικών Υπηρεσιών (Έλεγχου),
Κτηνιατρικής Υπηρεσίας και Στρατολογίας κατά τήν 9ην Ιουλίου 1929, Αυτόθι, φ. Α 234 (18
Ίουλ. 1929), σελ. 2074­2080 και φ. Α 235 (19 Ίουλ. 1929), σελ. 2087­2088.
Δι' έτι νεωτέρου Προεδρ. Διατάγματος της 6ης Ιανουαρίου 1933, Περί καταργήσεως,
συμπτύξεων Ειδικών Επιθεωρήσεων (Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Α 5 (10 Ίαν. 1933), σελ.
27­28) κατηργήθησαν αϊ Επιθεωρήσεις Μεταγωγικής Υπηρεσίας, Κτηνιατρικής Υπηρεσίας
και Στρατολογίας. Ή Έπιθεώρησις Υλικού Πυροβολικού άπερροφήθη άπό τήν Έπιθεώρησιν
Πυροβολικού, ενώ ή Έπιθεώρησις Οικονομικών Υπηρεσιών (δηλ. Οικονομικού Έλεγχου)
προεβλέφθη όπως καταργηθή «άφ' ης ήθελε παύσει υφισταμένη θέσις υποστρατήγου έν τώ
Σώματι Οικονομικού Έλεγχου, συμφώνως τω άρθρω 4 τού Νόμου 4443». Τούτο έπεσυνέβη
κατά τήν 25ην 'Οκτωβρίου 1938, οτε άπεστρατεύθη ό υποστράτηγος ΟΊκ. Έλεγχου Σϊμος
Θεολόγος (1874­1954).
Ή αναγόμενη εις τήν έκπαίδευσιν ή τήν τεχνικήν λειτουργίαν τών οικείων υπηρεσιών
άρμοδιότης εκάστης τών καταργουμένων Επιθεωρήσεων μετεβιβάσθη εις το Γενικόν Έπιτε­
λεΐον Στρατού, ή δε αντίστοιχος περί τήν διοίκησιν και τήν εΰρυθμον λειτουργίαν τών υπηρε­
σιών τούτων εις τάς ομολόγους Διευθύνσεις του Υπ. Στρατιωτικών. Βλ. και τον Άναγκ. Νόμον
της 22ας Νοεμβρίου 1935, Περί καθορισμού Επιθεωρήσεων Όπλων και Υπηρεσιών τού
Στρατού (Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Α 594 (22 Νοεμβρ. 1935), σελ. 2987).
Ώ ς προς τα Σώματα διετηρήθησαν αϊ Επιθεωρήσεις Έπιμελητείας και Υγειονομικής
Υπηρεσίας και πάλιν προσωρινώς ή Έπιθεώρησις Οικονομικών Υπηρεσιών (βλ. και Άναγκ.
Νόμον της 23ης Δεκεμβρίου 1935, Περί τροποποιήσεως τοϋ Άναγκ. Νόμου περί Έπιθεω­
54 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Υπηρεσίας και Στρατολογίας διηυθύνοντο υπό συνταγματαρχών διότι δεν

προεβλέπετο δια τα δυο αυτά Σώματα θέσις και βαθμός υποστρατήγου εν
ενεργεία. Αυτονόητος άλλα και νόμω προβλεπομένη ήτο ή συνεργασία τών
Επιθεωρήσεων μετά τοΰ Γενικοί) Επιτελείου Στράτου (III Έπιτ. Γραφείου).
Ό θεσμός τών 'Επιθεωρητών ­ αρχηγών τοΰ οικείου "Οπλου ή Σώματος δεν
ήτο νέος εις τον Έλληνικόν Στρατόν, άλλα τότε έσυστηματοποιήθη και έγε­
νικεύθη85. Άπό τοΰ 1929 ήρχισε και ή συνεργασία των μέ τον Γενικόν Έπι­

ρήσεων "Οπλων και Υπηρεσιών (Αυτόθι, φ. Α' 638 (31 Δεκ. 1935), σελ. 3131). Σημειωτέον ότι δι'
Υπουργικής Διαταγής της 25ης Σεπτεμβρίου 1935 διελύθησαν αϊ έφημέρως συνεστημέναι
Επιθεωρήσεις Σχολών Πεζικού και Πυροβολικού (Προεδρ. Διάταγμα της 18ης 'Ιουλίου 1935)
και ή αποστολή των άνελήφθη υπό τών αντιστοίχων Επιθεωρήσεων Πεζικού καί Πυροβολι­
κού. Βλ. ΚΑ. Υ.Σ. 1935, Έγκ. άρ. 385.
Δια τοΰ Βασ. Διατάγματος της 21ης 'Ιουλίου 1937, Περί καθηκόντων καί αρμοδιότητος
τών 'Επιθεωρήσεων "Οπλων καί Υπηρεσιών τοΰ Στράτου, προεβλέποντο ιδιαι αυτοτελείς
'Επιθεωρήσεις, πέρα εκείνων τών "Οπλων, μόνον δια την Έπιμελητείαν καί την Ύγειονομικήν
Ύπηρεσίαν (Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Α' 305 (7 Αύγ. 1937), σελ. 1957­1967).
Προς άντιμετώπισιν τών αναγκαίων προβλημάτων τοΰ θεσμού της 'Επιθεωρήσεως ώρί­
σθη δια τοΰ Βασ. Διατάγματος της 29ης 'Ιανουαρίου 1940, Περί οργανώσεως καί στελεχών τοΰ
έν ειρήνη στρατού (Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Α 56 (12 Φεβρ. 1940), σελ. 326­329), όπως
καθήκοντα 'Επιθεωρητών Στρατολογίας καί Κτηνιατρικής Υπηρεσίας εκτελούν οι Διευθυνταί
τών αντιστοίχων Διευθύνσεων εις το Ύπ. Στρατιωτικών, εφ' όσον ήσαν συνταγματάρχαι καί δη
καί αρχαιότεροι τών λοιπών όμοιοβάθμων των τοΰ αύτοΰ Σώματος, παρεσχέθη δε είς αυτούς,
εφ' όσον ένήργουν ώς Έπιθεωρηταί, πειθαρχική δικαιοδοσία ταξιάρχου. Το αυτό είχε συντε­
λεσθή ήδη καί δια τον Διευθυντήν (τοΰ Σώματος τών) Αυτοκινήτων (ώς είχε μετονομασθή άπό
τοΰ 1937 ή Μεταγωγική Υπηρεσία) τοΰ Ύπ. Στρατιωτικών δια τοΰ Βασ. Διατάγματος της 15ης
'Ιουλίου 1938, Περί καθορισμού καθηκόντων 'Επιθεωρητού Σώματος Αυτοκινήτων, Αυτόθι, φ.
Α 268 (23 Ίουλ. 1938), σελ. 1812­1814. Δια τοΰ Άναγκ. Νόμου της 2ας Νοεμβρίου 1935 συνε­
στήθη èv όψει τών νέων συνθηκών ή Έπιθεώρησις 'Αντιαεροπορικής 'Αμύνης. Βλ. Αυτόθι, φ.
Α 539 (11 Νοεμβρ. 1935), σελ. 2642.
85. Βλ. Βασ. Διάταγμα της 23ης Δεκεμβρίου 1913, Περί διορισμού μονίμων Επιθεωρητών
τοΰ Πυροβολικού καί τοΰ Μηχανικού (σχολών, μονάδων καί υπηρεσιών), Έφημερίς της
Κυβερνήσεως, φ. Α 266 (27 Δεκ. 1913), σελ. 956· Βασ. Διάταγμα της 8ης Μαΐου 1914, Περί διαθέ­
σεως τοΰ Γεν. 'Επιμελητού (συνταγματάρχου) Bonnier καί τοΰ Γεν. 'Αρχιάτρου (συνταγματάρχου)
Arnaud εις άλλας υπηρεσίας, δηλ. ώς μονίμων 'Επιθεωρητών Οικονομικών Υπηρεσιών καί
Υγειονομικής Υπηρεσίας, Αυτόθι, φ. Α 127 (8 Μαΐου 1914), σελ. 673· Βασ. Διάταγμα της 17ης
Ιουνίου 1921, Περί της αρμοδιότητος καί περί τών καθηκόντων τοΰ Ανωτέρου Γενικού
Αρχιάτρου, Αυτόθι, φ. Α 120 (10 Ίουλ. 1921), σελ. 503­504· Βασ. Διάταγμα της 15ης 'Οκτωβρίου
1921, Περί συστάσεως Επιθεωρήσεως Πυροβολικού, Αυτόθι, φ. Α 200 (18 Όκτ. 1921), σελ. 1026·
Προεδρ. Διάταγμα της 21ης Αυγούστου 1925, Περί συστάσεως Επιθεωρήσεως Έπιστρατεύσεως,
Αυτόθι, φ. Α 221 (24 Αύγ. 1925), σελ. 1431· Προεδρ. Διάταγμα της 21ης Αυγούστου 1925, Περί συ­
στάσεως Επιθεωρήσεως Υλικού αρμοδιότητος Πυροβολικοΰ καί Πυρομαχικών, Αυτόθι, φ. Α
221 (24 Αύγ. 1925), σελ. 1431­ Προεδρ. Διάταγμα της 21ης Αυγούστου 1925, Περί συστάσεως
Επιθεωρήσεως Αεροπορίας, Αυτόθι, φ. Α 221 (24 Αύγ. 1925), σελ. 1431.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 55

θεωρητήν Σχολών ώς προς τον τομέα της εκπαιδεύσεως των αξιωματικών

τοΰ αντιστοίχου Όπλου ή Σώματος εις τας εποπτευόμενος παρά τών Επι­
θεωρήσεων είδικάς Σχολάς ή άλλα Κέντρα. Εις τήν θέσιν τοΰ Γενικού Επι­
θεωρητού Σχολών έτοποθετήθη ό αντιστράτηγος Άλέξ. Μαζαράκης και
ανέλαβε τα καθήκοντα ταΰτα από της 19ης Ιανουαρίου 1929.
Επομένως, ή αρχική δια της Συμβάσεως τοΰ 1925 παρασχεθείσα εις τον
στρατηγον Girard «τεχνική» άρμοδιότης περιήλθε και ώς «διοικητική» εις
"Ελληνα άνώτατον άξιωματικόν. Παραλλήλως συνεστήθησαν δύο Έπιθε­
ρήσεις Σωμάτων Στράτου προς παρακολούθησιν της έτοιμότητος της κατα­
στάσεως τούτων ώς προς τήν προπαρασκευήν των δια τήν έκπλήρωσιν της
αποστολής των εν επιστρατεύσει (Νόμος 3738 της 4ης Ιανουαρίου 1929)86.
'Αξιοσημείωτοι είναι αϊ παρατηρήσεις πού περιέλαβεν ό Άλέξ. Μαζα­
ράκης εις τα 'Απομνημονεύματα του: «Όπωσδήποτε ­ψηφισθέντων τών σχε­
τικών νόμων ανέλαβα τήν Γενικήν Έπιθεώρησιν τών Στρατιωτικών Σχολών
(Φεβρουάριος­Όκτώβριος 1929), ώς και τήν τών Μεραρχιών Κρήτης και
Ηπείρου. 'Ενήργησα επιθεωρήσεις τών Μεραρχιών τούτων, δώσας θέματα
εις τους ανωτέρους αυτών αξιωματικούς, ώς και τών διαφόρων στρατιωτι­
κών σχολών. Επίσης έδωκα θέμα τήν Μάχην τοΰ Κιλκίς εις τους στρατη­
γούς τους εκπαιδευόμενους υπό τοΰ στρατηγού Brallion, Άρχηγοΰ της Γαλ­
λικής Στρατιωτικής 'Αποστολής, και επί τη ευκαιρία ταύτη έγραψα και μελέ­
την επί τών ελιγμών τοΰ Κιλκίς. Ό Γάλλος αυτός στρατηγός, διαδεχθείς τον
Girard, ήτο μεν εύρυτέρας επαγγελματικής και εγκυκλοπαιδικής μορφώσε­
ως και εις τήν έκπαίδευσιν πού διηύθυνεν ήτο επίσης καλός, είχεν όμως τήν
μανίαν νά κάμη τον φιλόσοφον και να θέλη να ε'ισάγη καινά δαιμόνια εις
τήν διδασκαλίαν ιδίως τών Σχολών τοΰ Πολέμου <:δηλ. της Σχολής Πολέ­
μου και τοΰ Κέντρου 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Έκπαιοεύσεως>, νά καταρ­

86. Βλ. τον Νόμον υπ' αριθμ. 3738 της 4ης 'Ιανουαρίου 1929, Περί συστάσεως Επιθεωρή­
σεων Σωμάτων Στράτου, Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Α' 4 (9 Ίαν. 1929), σελ. 27· Προεδρ.
Διάταγμα της 12ης 'Ιανουαρίου 1929, Περί τοποθετήσεως έπί κεφαλής τών δύο 'Επιθεωρή­
σεων Σωμάτων Στράτου τών αντιστράτηγων Εύθ. Τσιμικάλη καί Άλ. Όθωναίου, Αυτόθι, φ. Γ'
7 (17 Ίαν. 1929), σελ. 39· Προεδρ. Διάταγμα της 2ας Φεβρουαρίου 1929, Περί καθηκόντων καί
αρμοδιότητος τοΰ 'Επιθεωρητού Σωμάτων Στράτου, Αυτόθι, φ. Α' 40 (5 Φεβρ. 1929), σελ. 411­
412· Νόμον υπ' αριθμ. 4321 της 2ας Αυγούστου 1929, Περί 'Οργανισμού τοΰ Στράτου, Αυτόθι,
φ. Α 282 (16 Αύγ. 1929), σελ. 2391­2398· Νόμον υπ' αριθμ. 4435 της 20ής Αυγούστου 1929, Περί
αντικαταστάσεως τοΰ αρθρ. 1 τοΰ Νόμου ύπ' αριθμ. 3738 της 20ής Αυγούστου 1929, Περί συ­
στάσεως 'Επιθεωρήσεων Σωμάτων Στρατού, Αυτόθι, φ. Α 345 (14 Σεπτ. 1929), σελ. 3034·
Προεδρ. Διάταγμα της 18ης Δεκεμβρίου 1929, Περί υπαγωγής μονάδων υπό τάς 'Επιθεωρή­
σεις Σωμάτων Στράτου, Αυτόθι, φ. Α' 443 (18 Δεκ. 1929), σελ. 3708­3711.
56 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

γήση τάς διαλέξεις, περιοριζόμενης της όλης διδασκαλίας εις τάς ασκήσεις,
παρά τα και εν τη πατρίδι του Γαλλία γινόμενα, πράγμα το όποιον δέν έδέ­
χθην. Είχε δόσιν τινά έπιπολαιότητος»87. Ή έ'ποψις τοΰ Άλεξ. Μαζαράκη
δέν μας ευρίσκει σύμφωνους. Ό Brallion υπήρξε λίαν νουνεχής, αντελήφθη
τήν κατάστασιν και εχειρίσθη τα θέματα προσφυώς.
5. Ή σύστασις της θέσεως τοΰ Γενικοί) Επιθεωρητού Σχολών, και τυπι­
κώς πλέον, εις τήν έλληνικήν στρατιωτικήν δομήν έ'τυχεν, όπως ήτο άναμε­
νόμενον, ιδιαιτέρου σχολίου άπό μέρους τοΰ ταξιάρχου Brallion κατά τήν
τακτικήν Άναφοράν του προς το Γαλλικον Ύπουργεΐον Στρατιωτικών, της
16ης Μαρτίου 192988. Εις αυτήν ό 'Αρχηγός της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Απο­
στολής έσχολίασεν ώς όργανωτικόν σφάλμα τήν μή εις τον Γενικόν Έπιθεω­
ρητήν Σχολών όργανικήν ύπαγωγήν τών 'Επιθεωρητών τών Όπλων και
Σωμάτων, αλλά τήν αντί τούτου άμεσον ύπαγωγήν εκάστου εις τό Ύπουρ­
γεΐον Στρατιωτικών. Οι Έπιθεωρηταί, όμως, δέν ήτο δυνατόν να υπαχθούν
αμέσως εις τον Γενικόν Έπιθεωρητήν Σχολών διότι αϊ αρμοδιότητες των δέν
περιωρίζοντο μόνον εις θέματα εκπαιδεύσεως, άλλα εξετείνοντο και εις
οργανωτικά και άλλα, ώς π.χ. θέματα προσωπικού τού Όπλου και Σώματος.
Κατά τόν Brallion, ή νέα οργανωτική δομή ήτο δυνατόν να άποτελέση
α'ιτίαν τριβών, λόγος δια τόν όποιον ό ϊδιος επεκοινώνησε μετά τών επί μέ­
ρους Επιθεωρητών, οι όποιοι, ώς ύπεστήριζεν, υπήρξαν «μαθηταί» του
(πού;) και συνέστησε προς αυτούς (με δεδομένην τήν νέαν νομοθεσίαν)
συντονισμένην όργάνωσιν τής εκπαιδεύσεως, ιδίως εις τάς Σχολάς 'Εφαρμο­
γής, εκάστη τών οποίων ύπήγετο εις τόν ο'ικείον Έπιθεωρητήν, διά τής συ­
νεργασίας αυτών μετά τού Γενικού 'Επιθεωρητού Σχολών, ώστε να άποτρα­
πή ή «ίδιαιτερότης» (particularisme) εκάστου "Οπλου, καταστροφική διά τόν
Στρατόν.
Ό Άλέξ. Μαζαράκης, έγραφεν ό Brallion μετά τήν άνάληψιν τών καθη­
κόντων αυτού ώς Γενικού 'Επιθεωρητού Σχολών, έζήτησεν άπο τους Έπι­
θεωρητάς τών Όπλων και τών Σωμάτων λεπτομερείς προτάσεις περί τρο­
ποποιήσεων και βελτιώσεων τού υφισταμένου εκπαιδευτικού συστήματος.
Αι εν λόγω προτάσεις θα έμελετώντο και υπό τού Brallion ­ώς ούτος έπλη­
ροφόρει καθησυχαστικώς τήν προϊσταμένην αυτού γαλλικήν Αρχήν εν τω
πλαισίω τής εκ τού νόμου προβλεπομένης «στενής συνεργασίας» τοΰ Γενι­
κού 'Επιθεωρητού Σχολών και τοΰ 'Αρχηγού τής Γαλλικής Αποστολής. Κατ'

87. Βλ. Άλ. Μαζαράκη, 'Απομνημονεύματα, σελ. 347­348. Βλ. καί τοϋ Αύτοϋ, «Ό ελιγμός
τοΰ Κιλκίς», Γενική Στρατιωτική Έπιθεώρησις, Παράρτημα 25ον (Ίούλ. 1930), σελ. 3 και έξ.
88. Βλ. Άναφοράν τοϋ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 16 Μαρτίου 1929,
8.Η.Α.Τ.,φάκ.7Ν2879.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 57

αυτόν τον τρόπον ό Brallion έβεβαίωνεν ότι θα έπετύγχανεν άναδιοργάνω­

σιν της εκπαιδεύσεως του Ελληνικού Στράτου άνταποκρινομένην όχι πλέον
εις τας εκτάκτους περιστάσεις τοϋ 1924 (όταν ακόμη έπεκράτουν αϊ τότε
επιδιώξεις, κυρίως πολιτικαί, τοϋ Υπουργείου Στρατιωτικών και της Κυβερ­
νήσεως), άλλ' εις τάς άνάγκας στρατού άναδιοργανουμένου συστηματικώς
επί τακτικών βάσεων.
Έκ της όλης διατυπώσεως της εν λόγω 'Αναφοράς τοϋ Brallion διαφαί­
νεται πάντως ή αγωνία του Γάλλου ταξιάρχου να πείση το Γαλλικόν Ύπουρ­
γεΐον Στρατιωτικών ότι ή ιδρυσις της Γενικής Επιθεωρήσεως Σχολών, ή το­
ποθέτησις εις τήν εν λόγω θέσιν τοϋ αντιστράτηγου Άλεξ. Μαζαράκη, μέτρα
πού, όπως έσημειώθη, άπεστέρουν τον Άρχηγόν της Γαλλικής 'Αποστολής
άπό τής «οργανικής» συνδέσεως αύτοϋ με τον Έλληνικόν Στρατόν κατά τα
προβλεπόμενα υπό τής Συμβάσεως τοϋ 1925, και πού αυτομάτως περιήγον
τοϋτον, δηλ. τον Brallion, εις θέσιν άπλοϋ «τεχνικού συμβούλου», ουδόλως
έμείωναν τήν έπιρροήν τοϋ τελευταίου και επομένως και τής Γαλλικής Απο­
στολής, δηλ. τής Γαλλίας, εν Ελλάδι δια τής υπό άναθεώρησιν νέας Συμ­
βάσεως (έ'μμεσον στρατιωτικόν προτεκτοράτον).
6. Τελικώς ή Σύμβασις άνενεώθη, κατά τήν 22αν Μαΐου 1929, συνωμολο­
γήθη δ' εν Αθήναις υπό τοϋ Ύφυπουργοΰ Στρατιωτικών αντιστράτηγου
Θεοδ. Μανέτα και τοϋ Γάλλου Πρεσβευτοϋ F. Clément­Simon89. Ή ισχύς τής
νέας Συμβάσεως θα ήρχιζεν άπό τής 1ης 'Οκτωβρίου 1929 και θα είχε διετή
διάρκειαν, δηλ. μέχρι τής 1ης 'Οκτωβρίου 1931. Ή Αποστολή θα ώνομάζετο
και πάλιν: Mission Militaire Française auprès de l'Armée Hellénique.
Ή άνανέωσις τής Συμβάσεως κατά Μάιον 1929 έγένετο γραπτώς, καίτοι
ήτο δυνατή ή πραγματοποίησις αυτής και σιωπηρώς. Ή επιλογή γραπτής
ανανεώσεως άπέρρευσεν έκ τής ανάγκης καΐ τυπικής τροποποιήσεως τών
αρχικών αρμοδιοτήτων τοϋ Αρχηγού τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστο­
λής ένεκα τής προμνησθείσης συστάσεως τής Γενικής 'Επιθεωρήσεως Σχο­
λών και τής τοποθετήσεως τοϋ Αλεξ. Μαζαράκη ώς Γενικού Επιθεωρητού
Σχολών. Κατόπιν τούτων ό Αρχηγός τής Αποστολής άπεστερήθη τών καθη­
κόντων τοϋ «Γενικού 'Επιθεωρητού Σχολών» και περιωρίσθη εις εκείνα τοϋ
«τεχνικού συμβούλου» τοϋ Υπουργού Στρατιωτικών και τοϋ Αρχηγού τοϋ
Γ.Ε.Σ., ώς καί τοϋ αμέσου συνεργάτου του Έλληνος εφεξής Γενικού 'Επι­
θεωρητού Σχολών. Τα σχετικά περί τής νέας δομής τής θεσμικής όργανώσε­

89. Βλ. Άναφοραν τοΰ Clément­Simon προς το Γαλλικόν Ύπ. Εξωτερικών, ύπ' αριθμ. 161
τής 23ης Μαΐου 1929, Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., AM.A.EJSérk ZIEuropel Grèce 1918­1929, τόμ. 27, φ. 150. Βλ.
τήν Σύμβασιν εν S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2884.
58 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

ως επανέλαβε και ό Νόμος 4321 της 2ας Αυγούστου 1929, Περί 'Οργανισμού
τού Στρατού, ένώ είδικώτερον τα της εκπαιδεύσεως ό Νόμος 4838 της 23ης
'Ιουλίου 1930, Περί εκπαιδεύσεως Στελεχών.
7. Έν παρενθέσει σημειοΰμεν ότι δια τοϋ μετά τίνα έτη εκδοθέντος
Άναγκ. Νόμου της 19ης 'Απριλίου 1935, Περί 'Ανωτάτου Πολεμικού Συμ­
βουλίου, συνεστήθησαν τρεις θέσεις Γενικών 'Επιθεωρητών Στρατού και
κατηργήθησαν αϊ συνεστημέναι άπό τού 1929 ισάριθμοι (δύο τών Γενικών
'Επιθεωρητών τών Σωμάτων Στρατού και μία τών Σχολών). Ό ώς άνω Νό­
μος έξειδικεύθη δια τού νεωτέρου Άναγκ. Νόμου της 22ας Νοεμβρίου 1935,
Περί Γενικών 'Επιθεωρητών τού Στρατού και τού Βασ. Διατάγματος της
14ης Δεκεμβρίου 1935, Περί της δικαιοδοσίας τών Γενικών 'Επιθεωρητών
τού Στρατού. Ό εξ αυτών Γ Γενικός 'Επιθεωρητής Στρατού είχεν υπό την
έποπτείαν του την έκπαίδευσιν. Ό Άλέξ. Μαζαράκης ετέθη εις διαθεσιμό­
τητα (Νοέμβριος 1935) και άντ' αυτού ετοποθετήθη ό νέος τότε αντιστράτη­
γος Μάρκος Δράκος, τέως Διοικητής της 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου. Ό
Άλέξ. Μαζαράκης άπεστρατεύθη αυτεπαγγέλτως λόγω ορίου ηλικίας κατά
τήν 29ην Δεκεμβρίου 1936 και έτσι έ'ληξεν ή άπό τού 1929 γενική εποπτεία
της εκπαιδεύσεως παρά τού αυτού προσώπου. Τέλος, δια τού Άναγκ. Νό­
μου υπ' αριθ. 573 της 28ης Μαρτίου 1937 αϊ θέσεις τών αντιστράτηγων πε­
ριωρίσθησαν και έκεϊναι τών Γενικών 'Επιθεωρητών Στρατού συνεπτύχθη­
σαν εις μίαν μέ έκπαιδευτικόν μόνον περιεχόμενον. Τήν θέσιν τού Γ 'Επι­
θεωρητού εκράτησεν ό αντιστράτηγος Μάρκος Δράκος89".
Ό Brallion προήχθη εις ύποστράτηγον κατά τήν 20ήν 'Ιανουαρίου 1931
και επομένως δέν ήδύνατο να προΐσταται εφεξής της Αποστολής. Είχον
προκύψει και δυσκολίαι διπλωματικής και οικονομικής φύσεως. Ή Ελλη­
νική Κυβέρνησις εθεώρει ότι άπό αρκετού χρόνου δέν ύπήρχεν ανάγκη
Γαλλικής 'Αποστολής. Οι Γάλλοι είχον ήδη περιορισθή και έκ τής Συμβάσεως
εις ρόλον συμβούλου και άπό τού Απριλίου 1931 εις ρόλον παρατηρητού. Ό
Brallion συνεφώνει πλέον και εθεώρει ότι ή Αποστολή είχεν ολοκληρώσει το
έργον της. Ούτος άνεχώρησεν εξ Ελλάδος μεσούντος τού Αυγούστου 1931.
Άπεστρατεύθη κατά τήν 21ην Μαΐου 193490. Ό René Gérin, ό όποιος είχε
προαχθή εις άντισυνταγματάρχην λήγοντος τού Δεκεμβρίου 1928, έπεράτω­
σε τήν έν Ελλάδι ύπηρεσίαν του εις τάς 20 Σεπτεμβρίου 1931 και ετοποθετή­
θη εις σύνταγμα πεζικού έν Γαλλία91. Ή Διεύθυνσις Σπουδών τής Σχολής
Πολέμου περιήλθεν εις "Ελληνας αξιωματικούς.

89α.Βλ. ύποσημ. 110 και 111.

90. Βλ. ανωτέρω ύποσημ. 74.
91. Βλ. ανωτέρω ύποσημ. 77.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 59

8. Έν τούτοις, ή Γαλλική Κυβέρνησις δια πολιτικούς λόγους ήγωνίζετο

παντί σθένει να διατήρηση τήν Άποστολήν. Τελικώς νέα Σύμβασις υπεγρά­
φη έν 'Αθήναις κατά τήν 14ην Αυγούστου 1931 υπό τοϋ Υπουργού Στρατιω­
τικών υποστρατήγου Γεωργίου Κατεχάκη και τοΰ Γάλλου Πρεσβευτοΰ F.
Clément­Simon92. Ή νέα Σύμβασις θα είχε διετή διάρκειαν άρχομένην άπό
της 1ης 'Οκτωβρίου 1931, άλλα τήν Άρχηγίαν της Γαλλικής Στρατιωτικής
Αποστολής θα άνελάμβανεν εφεξής συνταγματάρχης πτυχιούχος επιτελής
(προτασσόμενος, βάσει τής Συμβάσεως, των Ελλήνων όμοιοβάθμων του).
Σκοπός τής κατά ταύτα περιωρισμένης εις μείζονα βαθμον Αποστολής ήτο
ή πρόσδοσις ενιαίας κατευθύνσεως εις τάς στρατιωτικάς σχολάς και ή προ­
ώθησις τής έν γένει στρατιωτικής εκπαιδεύσεως.
Αρχηγός τής Αποστολής έτοποθετήθη (δια γαλλικής υπουργικής απο­
φάσεως τής 15ης Σεπτεμβρίου 1931) ό απόφοιτος τής Πολυτεχνικής Σχολής
(1897­1899), πτυχιούχος επιτελής τής Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου
(1910­1912) και τοϋ Κέντρου 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών (1930)
συνταγματάρχης πυροβολικού Julien Émile Goubard, ό όποιος προσφάτως
(1928) είχε προαχθή εις τον βαθμον αυτόν93. Ό νέος Αρχηγός τής Απο­

92. Βλ. τήν Σύμβασιν έν S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2884.

93. Ό Julien Émile Goubard έγεννήθη έν Roche­sur­Yon κατά τήν 17ην Μαΐου 1877 και
άπεβίωσεν έν Orléans κατά τήν 6ην Φεβρουαρίου 1948. 'Αρχικώς κατετάγη εις το στράτευμα
ώς εθελοντής οπλίτης έπί τριετεΐ θητεία (13 'Οκτωβρίου 1897), αμέσως όμως εισήλθε κατόπιν
εξετάσεων εις τήν Πολυτεχνικήν Σχολήν, έξήλθεν ώς ανθυπολοχαγός πυροβολικού (12
'Οκτωβρίου 1899), καί έν συνεχεία παρηκολούθησε τήν Σχολήν Εφαρμογής Πυροβολικού και
Μηχανικού, δια να άκολουθήση ύπερτεσσαρακονταετή σταδιοδρομίαν εις το στράτευμα. Έπί
έτη ύπηρέτησεν εις μονάδας πυροβολικού. Ώ ς υπολοχαγός και λοχαγός έφοίτησεν εις τήν
Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου (1910­1912). Μετέσχε τοΰ Α' Παγκοσμίου Πολέμου ώς λοχαγός
καί ταγματάρχης (κατ' άπονομήν καί έν συνεχεία οριστικώς), εϊτε εις μονάδας πυροβολικού
εϊτε επιτελής μεραρχιών πεζικού. Μετά τήν λήξιν τών επιχειρήσεων διετέλεσεν έπιτελάρχης με­
ραρχίας πεζικοΰ, Βοηθός Καθηγητής είς τήν Στρατιωτικήν Σχολήν Πυροβολικού καί εις τήν
Σχολήν Εφαρμογής Πυροβολικού, είς τήν οποίαν διετηρήθη καί ώς αντισυνταγματάρχης (29
Μαρτίου 1925). 'Ακολούθως απεστάλη είς Βόρειον Άφρικήν παρά τη ανωτέρα στρατιωτική δι­
οικήσει έν 'Αλγερία (Νοέμβρ. 1926 ­ Μάιος 1927) καί έν συνεχεία Διοικητής Πυροβολικοί] τής
Στρατ. Διοικήσεως τοΰ 'Αλγερίου. Προήχθη είς συνταγματάρχην κατά τήν 29ην Σεπτεμβρίου
1928. Έφοίτησεν είς το Κέντρον 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών (1930­1931) καί έτοποθε­
τήθη 'Αρχηγός τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής είς τήν Ελλάδα (Διάταγμα τής 15ης
Σεπτεμβρίου 1931). Έθεωρήθη ότι ανέλαβε τα καθήκοντα αυτά άπό τής 1ης Όκτωβρίου 1931,
έν τοις πράγμασιν άπό τής άφίξεώς του λήγοντος τοΰ μηνός τούτου, καί ήσκησε ταΰτα μέχρι
τέλους τοΰ 'Ιουλίου 1932. Έν συνεχεία έτοποθετήθη είς τήν Ύπηρεσίαν Ύλικοΰ Πυροβολικού
έν Orléans καί προσωρινώς Διοικητής Πυροβολικοΰ τής 9ης Ανωτέρας Στρατ. Διοικήσεως έν
Tours, ένθα συνέχισε να υπηρέτη καί μετά τήν προαγωγήν του είς ταξίαρχον (12 Δεκεμβρίου
60 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

στολής θα ήτο κατά την Σύμβασιν σύμβουλος όχι μόνον τοϋ Υπουργού Στρα­
τιωτικών και τοϋ Α./Γ.Ε.Σ. έπί θεμάτων εκπαιδεύσεως, άλλα και τοΰ Ύπουρ­
γοΰ 'Αεροπορίας και τοϋ Διοικητού τής 'Αεροπορίας υποστρατήγου Χρή­
στου Άδαμίδου (1885­1949)94.
Ό Goubard άφίχθη κατ' Όκτώβριον 1931 και ανέλαβε την Άρχηγίαν τής
όλιγοπροσώπου πλέον 'Αποστολής. Ό π ω ς και οι προκάτοχοι του, έτσι και
αυτός συνέχισε τήν ύποβολήν αναφορών εις Παρισίους περί τής δραστηριό­
τητος τής Αποστολής και τών 'ιδίων αύτόϋ ενεργειών. Ή πρώτη Αναφορά
του χρονολογείται από τής 7ης Δεκεμβρίου 193195. Δι' αυτής περιγράφονται
τα συντελεσθέντα άπό τής άφίξεώς του μέχρι τέλους Νοεμβρίου 1931, μετά
τοϋ παραπόνου ότι ελάχιστοι Γάλλοι αξιωματικοί είχον παραμείνει υπηρε­
τούντες ώς εκπαιδευταί εις τάς σχολάς, παρακαμπτόμενοι μάλιστα υπό τών
Ελλήνων συναδέλφων των, ενώ σημειοϋται ότι ήρχισεν ή λειτουργία όλων
τών Σχολών 'Εφαρμογής και εκείνων τής Έπιμελητείας και τής Υγειονομι­
κής Υπηρεσίας εις τάς οποίας δεν είχε πρόσβασιν και έπέμβασιν (ό Κλάδος
τής Έπιμελητείας διετηρήθη έξω πάσης οργανωτικής δραστηριότητος τής
Γαλλικής Αποστολής).
Ό Goubard εξέθετε τάς συνεπείας τής παρ' ήμΐν οικονομικής κρίσεως
και τής διαλύσεως πολλών μονάδων χάριν οικονομιών, έτόνιζεν όμως τήν
βελτίωσιν τών σχέσεων μετά τοϋ Διοικητού τής Σχολής Πολέμου υποστρα­
τήγου Δ. Καθενιώτου. Άνέφερεν, ακόμη, ότι εκ τών ελαχίστων άπομεινάν­
των Γάλλων αξιωματικών εις μεν τήν Σχολήν Εφαρμογής Πεζικοϋ είχε δια­
τεθή ό αντισυνταγματάρχης πεζ. Jean Louis Messegué ώς Διευθυντής Σπου­
δών, εις δε τήν Σχολήν Εφαρμογής Πυροβολικού [Διοικητής αυτής ήτο ό
τότε συνταγματάρχης πυρ. Κ. Δ. Ματάλας (1891­1979), πτυχιούχος επιτελής
τής Σχολής Πολέμου (1926). Τήν Σχολήν Εφαρμογής Πυροβολικού, κατά

1933). Ετέθη εις άποστρατείαν λόγω ορίου ηλικίας άπό της 17ης Μαρτίου 1937, άνεκλήθη
όμως ώς έφεδρος και έτοποθετήθη Διοικητής τής Στρατ. Ύποδιοικήσεως (Subdivision) εν
Bourges. Άπεστρατεύθη τελικώς κατά τήν Ιην Ιουλίου 1940. Έτιμήθη δια τοϋ Πολεμικού
Σταυροί μετά πολλών μνειών και τοϋ Ταξιάρχου τής Λεγεώνος τής Τιμής (30 Ιουνίου 1937).
Δια τήν ύπηρεσίαν του έν Ελλάδι απενεμήθη εις αυτόν υπό τής Ελληνικής Κυβερνήσεως το
Μετάλλιον Στρατ. Άξιας β' τάξεως (25 Μαρτίου 1932) και ό 'Ανώτερος Ταξιάρχης τοϋ Τά­
γματος τοϋ Φοίνικος (27 'Ιουλίου 1932).
94. Περί αναθέσεως τής Αιοικήσεως τής 'Αεροπορίας εις τον Συνταγματάρχην 'Αεροπο­
ρίας Χρ. Άδαμίδην βλ. το Προεδρ. Διάταγμα τής 29ης Σεπτεμβρίου 1926, ΈφημερΙς τής
Κυβερνήσεως, φ. Γ' 188 (30 Σεπτ. 1926), σελ. 808.
95. Βλ. τήν πρώτην Άναφοράν­Έκθεσιν τοΰ Goubard, 7 Δεκεμβρίου 1931, έν S.H.A.T.,
φάκ. 7Ν 2879.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 61

την Σύμβασιν, έπώπτευεν αυτός ό Goubard ώς εκ του πυροβολικοί) προερ­

χόμενος] ό αντισυνταγματάρχης πυρ. Gaston Lemière ώς Διευθυντής Σπου­
δών, ένω εις τήν Σχολήν Τακτικών Σπονδών Πνροβολικοϋ υπηρετεί ό τα­
γματάρχης πυρ. François Jules Estrème. Τα αφιερωμένα προς μετεκπαίδευσιν
των συνταγματαρχών πυροβολικού και άλλων μαθήματα εις τήν αυτήν
Σχολήν είχον καταργηθή δια λόγους οικονομίας στελεχών.
'Αξιοσημείωτος είναι ή πρότασις Goubard προς τον Α./Γ.Ε.Σ. όπως όρ­
γανωθή Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως κατά το πρότυ­
πον του Γαλλικοί) Κέντρου Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπονδών, τόσον δια
τους ύπηρετοΰντας αρχαιότερους συνταγματάρχας μή πτνχιονχονς επιτε­
λείς όσον και δια τους όμοιοβάθμους των πτνχιούχονς επιτελείς της Σχολής
Πολέμου, οί όποιοι, όμως, κατά τήν έ'ποψίν του, ήσαν πολύ «νέοι» ακόμη δια
να αναλάβουν διοίκησιν μεγάλων μονάδων (ώς φαίνεται δέν είχεν ένημε­
ρωθή περί της προγενεστέρας φάσεως της λειτουργίας του εν λόγω Κέντρον
παρ' ήμΐν ή επίτηδες έλησμόνει τα διατρέξαντα).
Κατά τήν ώς άνω πρότασιν του Αρχηγοί) της 'Αποστολής το πρόγραμμα
τού Κέντρον Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως θα είχεν ώς άξονα δι­
δασκαλίας τήν δράσιν Σώματος Στράτου, ϊσως και Στρατιάς, υπό συνθήκας
μή στατικοί) πολέμου, ώς είναι λογικόν είς τα Βαλκάνια, καθώς και μαθήμα­
τα Στρατηγικής, Τακτικής, αναλύσεως της διεθνούς καταστάσεως, εξετάσε­
ως τών πολεμικών δυνατοτήτων της Ελλάδος εν σχέσει προς τα όμορα αυ­
τής κράτη, ώς και κοινών ενεργειών στρατού ξηράς και πολεμικού ναυτι­
κού. Ό Goubard έφρόνει δτι της παρακολουθήσεως μαθημάτων είς το Κέν­
τρον Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως θα έπρεπε να προηγηθούν μα­
θήματα είς τα Κέντρα Τακτικών Σπουδών Αεροπορίας και Πυροβολικού,
βραχυχρόνια βεβαίως. Ό π ω ς προκύπτει, ό Goubard μετέφερε πιστώς στοι­
χεία της γαλλικής εκπαιδευτικής οργανώσεως, προκύψαντα εκ τών δεδομέ­
νων τού Δυτικού Μετώπου (1914­1918). Το προπαρασκευαστικόν πρόγραμ­
μα διετυπώθη μετά λεπτομερειών, ώς μέλλον να λειτουργήση άπό τού Ια­
νουαρίου 1932. Τήν διεύθυνσιν τού Κέντρον έπεφύλασσεν είς εαυτόν, έχον­
τα μόλις αποφοιτήσει τού αντιστοίχου Γαλλικού.
9. Ή πρότασις τού Goubard έγένετο αμέσως και πλήρως δεκτή, και βάσει
τών άρθρων 6 και 25 τού Νόμου 4838 τής 23ης Ιουλίου 1930, Περί εκπαιδεύ­
σεως στελεχών (τούτου προβλέποντος ήδη περί Κέντρον 'Ανωτέρας Στρα­
τιωτικής Εκπαιδεύσεως, ώς ϊσως δέν έγνώριζεν ό Goubard, πιθανώς διότι
δέν είχεν ένημερωθή) εξεδόθη ώς επείγουσα ή από τής 18ης Δεκεμβρίου
1931 Διαταγή τού Υπουργού Στρατιωτικών (Γ.Ε.Σ./ΙΠ/Α1) περί ανασυστά­
σεως και λειτουργίας τούτου (Έγκ. Διατ. υπ' αριθμ. 385/1931). Δια τής εν
λόγω Διαταγής ή διεύθυνσις τού Κέντρον ανετέθη είς τον Goubard, μέ βοη­
62 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

θούς τον τότε ταγματάρχην πυροβολικοί) Νικόλαον Κρητικόν (1893­1935)

πτνχιοϋχον επιτελή της Σχολής Πολέμου (1928) και τον τότε ταγματάρχην
πεζικοί) Georges Loustaunau­Lacau. Tò άνασυσταθέν έκπαιδευτικόν ίδρυμα
έγκατεστάθη εν 'Αθήναις εις τον χώρον τοΰ Κέντρου Τακτικών Σπουδών
Πυροβολικού παρά τη Σχολή Εφαρμογής Πυροβολικού και έλειτούργησε
δια των μέσων τούτου.
Συγχρόνως ώρίσθη ότι θα έφοίτων εις αυτό ώς άκροαταί (auditeurs) δέ­
κα συνταγματάρχαι: εξ τοΰ Πεζικού, δύο τοΰ Πυροβολικού, εις τοΰ Ίππι­
κοΰ, εις τοΰ Μηχανικοΰ· εις συνταγματάρχης της 'Αεροπορίας (τελικώς δεν
έφοίτησε κανείς έκ της 'Αεροπορίας διότι αϊ θέσεις των συνταγματαρχών
τοΰ Όπλου τούτου ήσαν κεναί) και εις πλοίαρχος μάχιμος. Οι προβλεπόμε­
νοι άκροαταί ώρίσθησαν αμέσως. Έξ αυτών μόνον εις ήτο ήδη πτυχιούχος
επιτελής.
Ή οιονεί προπαρασκευαστική έκπαίδευσις προεβλέφθη δπως άρχίση
άπό της 11ης 'Ιανουαρίου 1932 και διαρκέση εν είκοσαήμερον εις τα της
'Αεροπορίας, εν 45νθήμερον εις τήν Τακτικήν Σπουδήν Πυροβολικοΰ (έν τώ
άνασυνιστωμένω Κέντρω Τακτικών Σπουδών Πυροβολικού (27 'Ιανουα­
ρίου 1932), εν πενθήμερον εις τήν χρησιμοποίησιν τοΰ Μηχανικοΰ, τέλος δε
εν τρίμηνον και πέντε ημέρας εις τήν κυρίως άνωτέραν στρατιωτικήν έκπαί­
δευσιν (άπό της 16ης Μαρτίου 1932). Χρονικόν σημεΐον λήξεως της όλης
εκπαιδευτικής περιόδου ώρίσθη ή 20ή 'Ιουνίου 1932. Σημειοΰται ότι οί κλη­
θέντες συνταγματάρχαι ώς άκροαταί επελέγησαν κατ' αρχαιότητα. Εις το
Κέντρον Τακτικών Σπουδών Πυροβολικού προσετέθησαν ώς τακτικοί
άκροαταί αύτοΰ και ανώτεροι τινές αξιωματικοί πυροβολικοΰ. Κατά τήν
έναρκτήριον ήμέραν τών προπαρασκευαστικών μαθημάτων παρέστησαν ό
Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγος Θεόδωρος Μανέτας και ο Γενικός 'Επιθεωρητής
της Β' Γενικής 'Επιθεωρήσεως Σωμάτων Στράτου αντιστράτηγος Άλέξ.
Όθωναϊος, ώς ό αρχαιότερος τών αντιστράτηγων.
Παραμένει ανεξήγητος, πάντως, ή άντίληψις τών Γάλλων περί της παρ'
αυτών ανάγκης εις πάσαν περίπτωσιν «εκπαιδευτικής προπαρασκευής»
τών Ελλήνων αξιωματικών, ώς εάν δεν είχον γνωρίσει αυτούς ώς συμπολε­
μιστάς των εις το Μακεδονικόν Μέτωπον (1918) και τήν Έκστρατείαν της
Ουκρανίας (με τάς γνωστάς γαλλικάς δυσκολίας) ή δέν είχον παρακολου­
θήσει τήν έπίδοσιν τοΰ Σώματος τών Ελλήνων συναδέλφων των κατά τους
Βαλκανικούς Πολέμους και τήν έπικήν Μικρασιατικήν Έκστρατείαν.
10. Ή Σύμβασις τής 14ης Αυγούστου 1931 κατηγγέλθη γραπτώς λόγω
ελληνικών οικονομικών προβλημάτων και υπεγράφη Συμφωνία (Accord)
περί διακοπής τής λειτουργίας τής Αποστολής κατά τήν 21ην 'Ιουλίου 1932
υπό τοΰ Υπουργού Στρατιωτικών υποστρατήγου έν αποστρατεία Θεοδ. Χα­
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 63

βίνη και τοϋ Γάλλου Πρεσβευτοϋ F. Clément­Simon96. Ή καταγγελθεΐσα Σύμ­

βασις Ισχυσε μέχρι της 1ης Αύγουστου 1932 και τότε εληξεν ή μακρά (από
τοΰ 1911) περίοδος παρεμβολής των Γάλλων εις τήν λειτουργίαν τοϋ Ελ­
ληνικού Στράτου, άλλα και ή σχέσις των με τήν Σχολήν Πολέμου.
Δια τής αυτής Συμφωνίας πάντως συνωμολογήθη ή εν Ελλάδι διατήρη­
σις τοϋ ταγματάρχου τής αεροπορίας Pierre Alphonse de Busnel, παρέχοντος
υπηρεσίας και εις το νεαρον Ύπουργεΐον Αεροπορίας και τήν επίσης νε­
αράν Σχολήν Αεροπορίας (Ίκαρων) μέχρις εκπνοής τοϋ αρχικώς προβλε­
πομένου υπό τής Συμβάσεως τοϋ 1931 χρόνου λήξεως αυτής, δηλαδή μέχρις
'Οκτωβρίου 1935. Ό de Busnel παρέμεινεν ένταϋθα μέχρι τοϋ Σεπτεμβρίου
1936 ως στρατιωτικός ακόλουθος παρά τή Γαλλική Πρεσβεία εν Αθήναις97.

96. Βλ. τήν Συμφωνίαν εν S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.

97. Ό Pierre Alphonse de Busnel έγεννήθη τω 1890 και απεβίωσε τω 1976. Κατετάγη ως εθε­
λοντής οπλίτης πυροβολικού έπί τριετεϊ θητεία (22 Σεπτ. 1908) και έξειλίχθη αρχικώς ώς υπα­
ξιωματικός και ανθυπασπιστής. Ώνομάσθη προσωρινώς (à titre temporaire) ανθυπολοχαγός
(14 Μαΐου 1915) καί οριστικώς (30 Νοεμβρ. 1915). Ύπηρέτησεν αρχικώς είς μονάδας πυροβο­
λικού και άπο τοΰ 'Ιανουαρίου 1916 είς τήν Στρατιωτικήν Άεροπορίαν ώς παρατηρητής. Έξ
έπόψεως εκπαιδεύσεως παρηκολούθησεν έξάμηνον σεμινάριον είς τήν Στρατ. Σχολήν Πυρο­
βολικού (1919­1920). Έκτοτε διετέθη είς μονάδας καί επιτελεία τής Στρατιωτικής 'Αεροπο­
ρίας. Ταγματάρχης (25 Δεκεμβρίου 1928), αντισυνταγματάρχης (15 Δεκεμβρίου 1937), συντα­
γματάρχης τω 1945 αναδρομικώς άπο 21 Σεπτεμβρίου 1940.
Κατά τον Α' Παγκόσμιον Πόλεμον ύπηρέτησεν είς τα Μέτωπα τοϋ Βελγίου, Μάρνη,
Artois, Somme, Champagne. Πτυχιούχος χειριστής (19 'Οκτωβρίου 1927), πτυχιούχος χειριστής
τής Έλλ. 'Αεροπορίας (17 Σεπτεμβρίου 1935), Κυβερνήτης (30 Σεπτεμβρίου 1937).
Διετέθη είς τήν Γαλλικήν Στρατ. Άποστολήν εις τήν Ελλάδα άπο τής 15ης 'Οκτωβρίου
1931 μέχρι τής 1ης 'Οκτωβρίου 1935 καί διετέλεσε καθηγητής είς τήν Άνωτέραν Σχολήν
Πολέμου. Στρατιωτικός 'Ακόλουθος èv 'Αθήναις άπο τής 1ης 'Ιουλίου 1935 μέχρι τοΰ
Σεπτεμβρίου 1936. Μετά τήν άποχώρησίν του έξ Ελλάδος υπηρέτησε κυρίως είς το Μαρόκον.
Σημειωτέον ότι μετά τον Α' Παγκόσμιον Πόλεμον είχε τοποθετηθή είς θέσεις σχετιζομένας μέ
τήν οίκονομικήν διαχείρισιν τής Στρατιωτικής Αεροπορίας καί μέ τήν άεροπορικήν βιομηχα­
νικήν παραγωγήν (στρατ. εργοστάσια). Ό τομεύς αυτός ϊσως προεκάλεσε τήν άποστολήν του
είς τήν Ελλάδα. Άπεστρατεύθη έπί τή συνθηκολογήσει τής Γαλλίας ('Ιούνιος 1940). Έτιμήθη
υπό τής Ελληνικής Κυβερνήσεως δια τοΰ Ταξιάρχου τοΰ Τάγματος τοΰ Φοίνικος καί τοΰ
Μεταλλίου Στρατ. 'Αξίας γ' τάξεως.
Ό de Busnel δεν ήτο ό πρώτος Άεροπόρος­στέλεχος τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστο­
λής. Είς το έπιτελεΐον τοΰ στρατηγού Girard περιελαμβάνετο ό τότε λοχαγός τής Στρατιωτικής
Αεροπορίας Paul Léon Victor Marie Péquin (Gitigné, 8 Απριλίου 1891 ­ Nantes, 28 Μαΐου 1973).
Ό Péquin κατετάγη είς το στράτευμα ώς εθελοντής οπλίτης έπί τετραετεΐ θητεία κατά τήν 9ην
'Οκτωβρίου 1911, εισήχθη ώς υπαξιωματικός είς τήν Ειοικήν Στρατιωτικήν Σχολήν τοϋ Saint­
Cyr κατά τήν ΙΟην 'Οκτωβρίου 1912 καί ώνομάσθη ανθυπολοχαγός πεζικού μετά πάροδον
έτους. 'Από τοΰ 1925 διετέθη είς τήν Στρατιωτικήν Άεροπορίαν (άεροφωτογράφος) καί έκτοτε
64 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Κατά το διάστημα της περιόδου 1931­1932 εις την Σχολήν Πολέμου

είχεν απομείνει ώς καθηγητής ό ευρυμαθής και «ανήσυχος» ταγματάρχης
πεζικού Georges Loustaunau­Lacair άργότερον, ώς συνταγματάρχης, κορυ­
φαίος «αντιστασιακός», ο επιλεγόμενος «Navarre», κατά τήν περίοδον μετά
το 1941, μέ συνέπειαν τον έγκλεισμον του εις το Mauthausen, τελικώς βου­
λευτής98, ενώ εις διαλέξεις προέβαινεν ο ταγματάρχης de Busnel και εις υπο­
λοχαγός παρέχων πληροφορίας περί τών Διαβιβάσεων. Ό υποστράτηγος
Δημ. Καθενιώτης, Διοικητής της Σχολής Πολέμου, είχε καταστή ανεκτικός
προς τον Goubard και τήν Άποστολήν, δεδομένου ότι αΰτη είχεν ύποβαθμι­
σθή ώς ρυθμιστικός παράγων της εκπαιδεύσεως.

ύπηρέτησεν εις αυτήν εις θέσεις διοικητικός. Λοχαγός από του 1916, προήχθη εις ταγματάρχην
κατά τήν 25ην Μαρτίου 1927. Εις τήν Άποστολήν άπεσπάσθη από της 25ης Μαρτίου 1925 μέ­
χρι της 25ης 'Ιουνίου 1928 και έδίδαξεν εις τήν άρτισύστατον Σχολήν Εφαρμογής Αεροπορίας
(1926­1927). Έξειλίχθη μέχρι του βαθμοΰ τοΰ ταξιάρχου (27 'Απριλίου 1941) και τοΰ κατ' άπο­
νομήν υποστρατήγου της Στρατιωτικής 'Αεροπορίας (25 Μαρτίου 1943) και άπεστρατεύθη
από της 1ης 'Απριλίου 1949. Μετέσχε τών επιχειρήσεων του Α (καθ' ον έτραυματίσθη) και τοΰ
Β' Παγκοσμίου Πολέμου εις μάχιμους και έπιτελικάς θέσεις τοΰ πεζικού και της αεροπορίας έν
Ευρώπη, και εκρίθη ώς αξιωματικός γενναίος και αποτελεσματικός. Ύπό της Ελληνικής
Κυβερνήσεως έτιμήθη δια τοΰ Μεταλλίου Στρατ. Άξιας γ' τάξεως (24 Σεπτεμβρίου 1925), τοΰ
Άργυροΰ Σταύρου τοΰ Τάγματος τοΰ Σωτήρος (28 Μαΐου 1926) και επί τη αποχωρήσει του έξ
Ελλάδος δια τοΰ Χρυσοΰ Σταύρου τοΰ Τάγματος του Φοίνικος. Ύπό της Γαλλικής Κυβερνή­
σεως είχε τιμηθή, έκτος άλλων, και δια τοΰ Πολεμικού Σταύρου 1914­1918, τοΰ Πολεμικού
Σταύρου τών έκτος μητροπολιτικού εδάφους επιχειρήσεων (Τ.Ο.Τ) και του Πολεμικού Σταύ­
ρου 1939­1940.
Παραμένει ασαφές ποίον έργον προσέφεραν οι Γάλλοι Αεροπόροι της Αποστολής εις το
Όπλον της Ελληνικής Στρατιωτικής 'Αεροπορίας, πλαισιωμένον ήδη τότε μέ έμπειροπολέ­
μους αξιωματικούς, συνεργασθέντας και μέ Γάλλους συναδέλφους των και εις το Μακεδο­
νικον Μέτωπον. Βλ. Γενικόν Έπιτελεΐον Αεροπορίας, Διεύθυνσις Ιστορίας Αεροπορίας,
Ιστορία τής Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Α (1908­1918), Έν Αθήναις 1980, τόμ. Β'
(1919­1929), Έν Αθήναις 1983 και τόμ. Γ' (1930­1941), Έν Αθήναις 1990, Περίεργον εΐναι ότι οι
συγγραφείς τών τόμων δέν έ'λαβον υπ' όψιν τα γαλλικά αρχεία.
98. Περί του ευρυμαθούς συνταγματάρχου Georges Loustaunau­Lacau (1894­1955), λίαν
γνωστοΰ Αντιστασιακού μέ το ψευδώνυμον «Commandant Navarre», Άρχηγοΰ τής 'Οργανώ­
σεως «Κιβωτός τοΰ Νώε» (Arche de Noè), εκτοπισθέντος έν Γερμανία κατά τήν Κατοχήν και
δραπετεΰσαντος, Βουλευτού τών Basses­Pyrénées, τόπου καταγωγής του (1951­1955), προαχθέν­
τος εις ταξίαρχον τιμητικώς (3 Φεβρουαρίου 1955) και συγγραφέως πολλών βιβλίων στρατιω­
τικού και πολιτικοΰ περιεχομένου, βλ. το αύτοβιογραφικόν του έργον: Mémoires d'un Français
rebelle (1914­1948), Έν Παρισίοις 19481,19722,19943. Βλ. και Μ.Μ. Fourcade, L'Arche de Noè, Έν
Παρισίοις 1971. Ό Loustaunau­Lacau άφίχθη κατά τήν 21ην 'Οκτωβρίου 1928 και συνεδέθη μέ
πολλούς γαλλομαθείς αξιωματικούς εις τήν Σχολήν Πολέμου.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 65

Ό συνταγματάρχης Goubard άνεχώρησεν εξ Ελλάδος μετά τήν λήξιν

της Συμβάσεως (Σεπτέμβριος 1932), προήχθη τω 1933 είς ταξίαρχον, άπε­
στρατεύθη κατά τήν 17ην Μαΐου 1937, άνεκλήθη τω 1939 λόγω τοΰ Πο­
λέμου και έτοποθετήθη επί κεφαλής μεραρχίας. Έπανεφέρθη είς τήν απο­
στράτευαν μετά τήν Άνακωχήν (1 'Ιουλίου 1940). Τόσον αυτός όσον και οι
προηγηθέντες τούτου 'Αρχηγοί της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής,
αλλά και οι άλλοι Γάλλοι ανώτεροι αξιωματικοί ήσαν αισθητώς πρεσβύτεροι
όχι μόνον των Ελλήνων όμοιοβάθμων των, άλλα και των Ελλήνων αντι­
στράτηγων. Ή έξέλιξις των στελεχών είς τον Γαλλικόν Στρατόν παρά τον
προηγηθέντα Α Παγκόσμιον Πόλεμον φαίνεται ότι ήτο βραδεία, έντονος δε
ή εμμονή τής Ηγεσίας ιδία είς τα δόγματα τοΰ Πολέμου εκείνου".
Το Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Έκπαώενσεως προεβλέφθη και
πάλιν δια τοΰ 'Οργανισμού τοΰ Στρατού τοΰ 1935 και τοΰ ομοίου τοΰ 1938100
και ώργανώθη είς νέαν μορφήν δια τους υποψηφίους στρατηγούς Διοικη­
τάς Μεγάλων Μονάδων και δια πρώτην φοράν δια τους Διευθυντάς Υπη­
ρεσιών, εκ τών Σωμάτων Έπιμελητείας και Υγειονομικού (Βασ. Διάταγμα
τής 18ης Φεβρουαρίου 1939).

12. Οι πρώτοι Διοικηταί τής Σχολής Πολέμου και τού Κέντρου 'Ανωτέρας
Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως.

1. RenéHenrì Olry (1925­1928).

Συνήθως ώς πρώτος Διοικητής τής Σχολής Πολέμου φέρεται ό Αρχηγός

τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής υποστράτηγος Girard. Τούτο δεν
είναι ορθόν. Ό Girard ώς Αρχηγός τής Αποστολής ήσκει, κατά τήν σχετικήν
Έλληνογαλλικήν Σύμβασιν τοΰ 1925, καθήκοντα «Γενικού 'Επιθεωρητού
τών Σχολών», επομένως γενικήν έποπτείαν επί τοΰ συνόλου τών παρ' ήμΐν
συνιστώμενων τότε σχολών, ρυθμίζων, εν συνεργασία με το Γ.Ε.Σ., το πρό­
γραμμα αυτών, έπηρεάζων δε και κατευθύνων τήν σχετικήν διδασκαλίαν

99.Βλ.καίΕ. Cholet, A propos de Doctrine. Les leçons du passé confirmées par celles de h Grande
Guerre, Έν Παρισίοις 1919.
100. Βλ. Νόμον τής 4ης Σεπτεμβρίου 1935, Περί 'Οργανισμοί) τοΰ Στρατοί), Έφημερίς τής
Κυβερνήσεως, φ. Α' 389 (4 Σεπτ. 1935), σελ. 1851­1858 (αρθρ. 3 § 15) και Βασ. Διάταγμα τής
18ης Φεβρουαρίου 1939, Περί 'Οργανώσεως τοΰ Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύ­
σεως, Αυτόθι, φ. Α' 96 (14 Μάρτ. 1939), σελ. 655­658.
66 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

δια των τοποθετημένων ως έκπαιδευτών­όργανωτών εις τάς ποικίλας σχο­

λάς Γάλλων αξιωματικών.
Πρώτος Διοικητής της Σχολής Πολέμου, εν τη άληθεία «Διευθυντής»
τοΰ Σπουδαστηρίου πού άπετέλει τότε ή Σχολή, ώρίσθη, ώς ήδη έσημειώθη,
το μέλος της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής ταγματάρχης πυροβολικού
René Henri Olry (Lille 1880 ­ Angoulême 1944). Ούτος είχε σπουδάσει είς τήν
Πολντεχνικήν Σχολήν (1900­1902) και εξέλθει αυτής ώς ανθυπολοχαγός πυ­
ροβολικοί), ακολούθως δ' είχε φοιτήσει είς τήν Σχολήν Εφαρμογής Πυρο­
βολικοϋ καί Μηχανικού (1903­1904) και τήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου
(1920­1922), καί είχε λάβει μέρος είς τον Α' Παγκόσμιον Πόλεμον (Δυτικόν
καί Ίταλικόν Μέτωπον), καθ' ον έτραυματίσθη (1918). Διατελών Γραμμα­
τεύς τοΰ Ανωτάτου Συμβουλίου 'Εθνικής Αμύνης, ταγματάρχης ακόμη,
προεκρίθη όπως μετάσχη τής είς Ελλάδα Γαλλικής Στρατιωτικής Απο­
στολής (20 Φεβρουαρίου 1925)101.
Ανεχώρησεν εκ Γαλλίας κατά τήν 2αν Μαρτίου 1925, άφίχθη είς Αθή­
νας κατά τήν 9ην Μαρτίου 1925102 καί κατά τήν 25ην 'Ιουνίου, ενώ εύρίσκε­
το ένταϋθα, προήχθη εις άντισυνταγματάρχην. Απεχώρησεν εξ Ελλάδος
κατά τήν 30ήν Σεπτεμβρίου 1928, ενώ είχε προαχθή ήδη καί είς συνταγμα­
τάρχην (26 'Ιουνίου 1928). Ό Olry, άφοϋ έπανήλθεν είς Γαλλίαν, έφοίτησεν
είς το εν Βερσαλλίαις Κέντρον 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών (1931),
έξειλίχθη είς ταξίαρχον τω 1932, ύποστράτηγον τω 1935, άντιστράτηγον τω
1937, Διοικητήν τής Στρατιάς τών 'Άλπεων τω 1939, στρατηγόν καί Διοι­
κητήν τής αυτής Στρατιάς τω 1940, τέλος είς Έπιθεωρητήν τεσσάρων Στρα­
τιωτικών Διοικήσεων καί τής 1ης Όμάδος Μεραρχιών τής μή κατεχόμενης
Γαλλίας, είς τήν πόλιν Avignon. Άπεστρατεύθη λόγω ορίου ηλικίας (1942).
Ό Olry εθεωρείτο άριστος αξιωματικός με εύφημους επιδόσεις εν πο­
λεμώ. Ουδείς εξ Ελλάδος ανεζήτησε το άρχεΐον του έκ τής οικογενείας του.
Έκ τών πολλών στοιχείων περί τής σταδιοδρομίας αύτοΰ μνημονεύομεν
τοϋτο μόνον: τήν περί αύτοΰ κρίσιν τοΰ δευτέρου Αρχηγού τής Αποστολής
ταξιάρχου Brallion εν όψει αποχωρήσεως τοΰ πρώτου έξ Ελλάδος, έ'χουσαν
ώς εξής:
«Ο συνταγματάρχης Olry είναι ανώτερος αξιωματικός εκτάκτου άξιας.
Άπο 3,5 ετών διευθύνει με άπαράμιλλον ικανότητα τήν Σχολήν Πολέμου

101. Βλ. Ministère de la Guerre. État­Major de l'Armée, II Bureau, Service des Missions, No
466­2/11 S.M. τής 16ης 'Ιανουαρίου 1925, «Désignation d'Officiers pour la Mission Militaire en Grèce»,
S.H.A.T., φάκ. 7N 2884. Βιογραφικά στοιχεία περί τοΰ Olry βλ. Αυτόθι, Σειρά άτομ. φακέλων
στρατηγών, φάκ. Olry.
102. Βλ. έφ. Εστία, φ. 9 Μάρτ. 1925, σελ. 3.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 67

τών 'Αθηνών, τήν οποίαν σννεκρότησεν εξ ύπαρχής καί εις τήν οποίαν ό
ϊοιος όιοάσκεί τα μαθήματα Γενικής Τακτικής. Τόσον ôià της από της θέσεως
του ασκούμενης κατευθύνσεως επί των Γάλλων συνεργατών του όσον και
όιά της ίόίας αύτοϋ εργασίας: συντάξεως τών προγραμμάτων και τών θεμά­
των, προπαρασκευής και διευθύνσεως τών επιτελικών ταξιδιών, διαλέξεων
και συζητήσεων περί Τακτικής, έπέτυχεν ιδιαιτέρως αξιοπρόσεκτα αποτελέ­
σματα και ό Ελληνικός Στρατός του οφείλει τήν εκπαίδευσιν τών μελλον­
τικών ανωτάτων στελεχών του και του Γενικού 'Επιτελείου του. Και το αντι­
λαμβάνεται αυτό: ό συνταγματάρχης Olry χαίρει ενταύθα αναμφισβήτητου
αίγλης καί ή άναχώρησίς του θα προκαλέση γενικήν θλϊψιν.
Έν Αθήναις τή 6η Ιουλίου 1928
Brallion» 103
Κατά το διάστημα τών 3,5 ετών κατά το όποιον παρέμεινεν έν Ελλάδι,
έξέμαθε τήν έλληνικήν γλώσσαν κατά τρόπον συστηματικόν, γεγονός το
όποιον τοϋ έξησφάλισε τήν βαθεΐαν έκτίμησιν και τήν συμπάθειαν τών
Ελλήνων αξιωματικών. «Είναι απολύτως βέβαιον ότι εάν όλοι οι αξιωματι­
κοί τής 'Αποστολής είχον ακολουθήσει το παράδειγμα τοϋ άξιολογωτάτου
αξιωματικού αύτοϋ και είχον έκμάθει τήν έλληνικήν γλώσσαν, ή επιρροή
μας ενταύθα θα ήτο ακόμη σημαντικωτέρα», έσχολίαζεν ό Brallion εις το τε­
λευταΐον φύλλον Διαδοχικών Σημειώσεων τοϋ Olry κατά τήν έν Ελλάδι
ύπηρεσίαν του (6 Ιουλίου 1928). 'Αντιστοίχως ορθόν είναι όπως οι καθ'
οιονδήποτε χρόνον αποστελλόμενοι εις συμμαχικά στρατηγεία ή άλλας θέ­
σεις (Ακόλουθοι) "Ελληνες αξιωματικοί γνωρίζουν απταίστως τήν γλώσσαν
καί τήν ίστορίαν τοΰ τόπου τής συγκεκριμένης υπηρεσίας των.
Τα πτυχία τών αποφοίτων τής 1ης Σειράς τής Σχολής Πολέμου (1925­
1926), τής IB' Σειράς (1926­1927) καί τής 2ας Σειράς (1925­1927) υπέγραψαν
ό Α./Γ.Ε.Σ. καί ως Διοικητής τής Σχολής ό Olry. Έχομεν υπ' όψει π.χ. τα
πτυχία τοϋ τότε άντισυνταγματάρχου πυρ. 'Αναστασίου Ζαλάπα, τών τότε
αντισυνταγματαρχών πυρ. Σωτ. Μουτοΰση καί πεζ. Ήλ. Διάμεση καί τοϋ τό­
τε ταγματάρχου πεζ. Εύαγγ. Καλαμπαλίκη104.

103. Βλ. S.H.A.T., Σειρά άτομ. φακέλων στρατηγών, φάκ. Olry.

104. Βλ. Ι.Ε.Ε.Ε., Ίστορ. Άρχεΐον, 'Αρχ. Ζαλάπα, δια το πτυχίον τούτου. Τα πτυχία Ζαλά­
πα, Μουτοΰση καί Καλαμπαλίκη φέρουν τάς σφραγίδας τοΰ Γενικοΰ 'Επιτελείου Στράτου καί
τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής (γύρωθεν: Mission Française en Grèce­ εις το κέντρον
καί εις δύο σειράς: République Hellénique, δια κεφαλαίων γραμμάτων). Το πρώτον πτυχίον
ύπέγραψεν έκ τοΰ 'Επιτελείου ò 'Αρχηγός Γ.Ε.Σ. υποστράτηγος Πτολ. Σαρρηγιάννης (1882­
1958), το δεύτερον δέ καί το τρίτον ό τότε συνταγματάρχης μηχανικοΰ Γεώργιος Βρονταμίτης
(1889­1933), Άρχηγεύων Υπαρχηγός τοΰ Γ.Ε.Σ., άργότερον υποστράτηγος, πάντα δέ καί ό
68 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Ό Olry διεγράφη εκ των στελεχών της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Απο­

στολής κατά την 30ήν Σεπτεμβρίου 1928, χωρίς τοΰτο να σημαίνη ότι μέχρι
τότε ήσκει ενεργά καθήκοντα εν Ελλάδι. Διετέλει έν αδεία από τοΰ 'Ιουλίου
1928.

2. Δημήτριος Καθενιώτης (1927­1933).

Δια Προεδρικού Διατάγματος τής 21ης Νοεμβρίου 1927, ίσχύσαντος

αναδρομικώς άπό τής 1ης 'Οκτωβρίου τοΰ αύτοΰ έτους, άμα και εκπαιδευτι­
κοί) έτους, έτοποθετήθη Διοικητής τής Σχολής Πολέμου ό τέως Υπαρχηγός
τοΰ Γ.Ε.Σ. υποστράτηγος Δημήτριος Καθενιώτης105.
Ή τοποθέτησις αΰτη προεκλήθη προφανώς εκ τής προθέσεως τής ελλη­
νικής πλευράς όπως το έργον τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής
περιορισθή ουσιαστικώς, χωρίς όμως και να έπέλθη το έπιθυμητόν αποτέλε­
σμα, άλλα και εκ τοΰ γεγονότος ότι τότε έπέστρεψεν ό Καθενιώτης εξ απο­
στολής εις Γαλλίαν, και έτέλει εις την διάθεσιν τοΰ υπουργού. Ή τοποθέτη­
σις τοΰ Δημ. Καθενιώτου, καίτοι τυπικώς συντελεσθείσα, ουσιαστικώς δέν
ώλοκληρώθη. Τοΰτο ενδεχομένως λόγω τής προς αυτόν σφοδράς αντιπάθει­
ας τοΰ Άρχηγοΰ τής 'Αποστολής υποστρατήγου Girard, αλλά και τοΰ Άλεξ.
Μαζαράκη. Ύπό τοΰ Girard έπεδιώκετο όπως ό Καθενιώτης άναλάβη τα
καθήκοντα τοΰ Διοικητοΰ έν τη πράξει άπό τοΰ 'Οκτωβρίου 1928, δηλ.
αρχομένου τοΰ νέου έκπαιδευτικοΰ έτους και άφοΰ ό Girard θα είχεν απο­
χωρήσει εξ Ελλάδος (21 'Απριλίου 1928).
Ή διοίκησις τής Σχολής ως προς τό έκπαιδευτικόν μέρος παρέμεινε
προσωρινώς εις χείρας τοΰ Olry ως κατ' ούσίαν «Διευθυντοΰ Σπουδών» μέ­
χρι τής αποχωρήσεως τούτου επί τή λήξει τοΰ έκπαιδευτικοΰ έτους (καθ' ο
έδίδασκεν), οπότε εκρίθη ούτος, ως έμνημονεύθη, υπό τοΰ νέου Άρχηγοΰ
τής 'Αποστολής ταξιάρχου Brallion. Έν τή πράξει επρόκειτο περί προσω­
ρινής διαρχίας.
Ό εξ Ευβοίας Δημήτριος Καθενιώτης (1882­1947) άπεφοίτησεν άπό την
Στρατ. Σχολήν τών Ευελπίδων τω 1904 ώς ανθυπολοχαγός πυροβολικοΰ.

Διοικητής της Σχολής αντισυνταγματάρχης René Olry. Ευχαριστώ θερμώς τον άρχιτέκτονα­
μηχανικον Ε.Μ.Π. κύριον Δημ. Άντ. Μπίλλην, έγγονον τοΰ στρατηγού Σωτ. Μουτούση, δια
την παραχώρησιν φωτοτυπίας τοΰ διπλώματος τοΰ πάππου του και την συμβολαιογράφον επί
τιμή κυρίαν Δημ. Διάμεση­Γ. Κουρκουνάκη δια την άντίστοιχον τοΰ διπλώματος τοΰ πατρός
της (Σειρά 1η β').
105. Βλ. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 222 (6 Δεκ. 1927), σελ. 1058.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 69

Πρόσωπον χαρακτηριζόμενον άπό ζωηρότητα και εμπιστοσύνην εις τον

εαυτόν του, μετέσχε τοϋ Στρατιωτικού Συνδέσμου του 1909, των Βαλκα­
νικών Πολέμων (Έπιτελεΐον της VIII Μεραρχίας), του Κινήματος Εθνικής
'Αμύνης εις τήν Θεσσαλονίκην (1916), του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (ώς σύν­
δεσμος τοϋ Γενικού Στρατηγείου με τήν Μεραρχίαν Αρχιπελάγους εις το
Μακεδονικόν Μέτωπον, ώς Έπιτελάρχης τής Μεραρχίας αυτής και ώς σύν­
δεσμος τής 'Επιτελικής Υπηρεσίας Στράτου, ώς ώνομάζετο ακόμη τότε το
Γ.Ε.Σ., μέ τον Γάλλον Αρχιστράτηγον τοϋ Μακεδόνικου Μετώπου). Ή τ ο
πτυχιούχος επιτελής τής Γαλλικής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου (1914) και γε­
νικώτερον μορφωμένος.
Έχρησιμοποιήθη εις σπουδαίας στρατιωτικο­διπλωματικας άποστολας
εις Κωνσταντινούπολιν και δια τήν συγκρότησιν ταγμάτων Ποντίων, έχων
υπ' όψει τήν μελετωμένην τότε άνακήρυξιν ιδίου Κράτους τοϋ Πόντου106.
Συνταγματάρχης το 1919, παρέμεινεν εκτός στρατεύματος κατά τό διάστη­
μα 1920­1922 δια πολιτικούς λόγους. 'Επανήλθε τό 1922, προήχθη εις ύπο­
στράτηγον κατά τα μέσα τοϋ 1924107 και διετέλεσε διοικητής τής XI Μεραρ­
χίας, Υπαρχηγός τοϋ Γ.Ε.Σ. (υπό τον άντιστράτηγον Αλέξ. Μαζαράκην)
και Στρατιωτικός Ακόλουθος εις Παρισίους. Κατά τήν διάρκειαν τής εν
Γαλλία παραμονής του έφοίτησεν εις τό Κέντρον 'Ανωτέρων Στρατιωτικών
Σπουδών, όπου εγνωρίσθη μετά τοϋ (τότε συνταγματάρχου) Brallion.
Έν συνεχεία έτοποθετήθη Διοικητής τής Σχολής Πολέμου, από τοϋ 1932
Ανωτέρας Σχολής Πολέμου (1927­1933). Αντιστράτηγος τω 1933108, ύπηρέ­
τησεν ώς Σωματάρχης, Αρχηγός τοϋ Γ.Ε.Σ. (1933­1935)109, Α' Γενικός Επι­
θεωρητής Σωμάτων Στράτου (θέσις ανάλογος προς τήν διοίκησιν στρα­
τιάς)110 και Μέλος τοϋ Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου. Ώ ς Α./Γ.Ε.Σ.

106. Βλ. Έλευθ. Παυλίδη, Πώς και οιατί εματαιώθη ή Δημοκρατία τοϋ Πόντου, Έν
Αθήναις 1956.
107. Βλ. Προεδρ. Διάταγμα τής 18ης 'Ιουλίου 1924, Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Γ' 159
(18 Ίουλ. 1924), σελ. 900.
108. Βλ. Προεδρ. Διάταγμα τής 14ης 'Ιουνίου 1933, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Γ' 55
(20 Ίουν. 1933), σελ. 408. Είχε μόλις τότε (5 'Ιουνίου 1933) τοποθετηθή Διοικητής του Β' Σώ­
ματος Στράτου (Λάρισα).
109. Βλ. Ε.Δ.Υ.Σ. 1933, άρ. Έγκ. 207/17 Ιουλίου 1933. Ό Δ. Καθενιώτης αντικατεστάθη
αμέσως μετά τήν καταστολήν τον Κινήματος τοϋ Μαρτίου 1935 υπό τοϋ αντιστράτηγου 'Αρι­
στείδου Χασαπίδου (1875­1941).
110. Μετά τήν εκδοσιν τοϋ Άναγκ. Νόμου τής 19ης Απριλίου 1935, Περί Ανωτάτου
Πολεμικοϋ Συμβουλίου (Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 158 (19 Απρ. 1935), σελ. 715­716) ή
1η καί ή 2α 'Επιθεωρήσεις Σωμάτων Στράτου και ή Γεν. Έπιθεώρησις Σχολών κατηργήθησαν
70 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

συμμετέσχεν είς τάς διαπραγματεύσεις περί Στρατιωτικού Βαλκανικού

Συμφώνου και είς την προπαρασκευήν τοΰ προγράμματος όχυρώσεως των

(βλ. Διαταγήν Ύπ. Στρατιωτικών/Γ.Ε.Σ./Ι, άρ. πρωτ. 29489 της 9ης Μαΐου 1935, Ε.Δ.Υ.Σ. 1935,
άρ. Έγκ. 176/τής 9ης Μαΐου 1935) και ύποκατεστάθησαν υπό τριών Γενικών Επιθεωρήσεων
Στρατοί) (πρβλ. και τον Άναγκ. Νόμον της 3ης 'Ιανουαρίου 1936, Περί 'Ανωτάτου Συμβουλίου
'Εθνικής 'Αμύνης, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 5 (4 'Ιαν. 1936), σελ. 13­15).
Γενικοί Έπιθεωρηταί Στρατοί) ώνομάσθησαν οι αντιστράτηγοι Άλ. Μαζαράκης, Δημή­
τριος Πετρίτης (1875­1960) και Δ. Καθενιώτης, διορισθέντες συγχρόνως και κατά νόμον Μέλη
τοΰ 'Ανωτάτου Πολεμικού Συμβουλίου (βλ. Διαταγήν Ύπ. Στρατιωτικών/Γ.Ε.Σ./Ι, άρ. πρωτ.
2948 της 9ης Μαΐου 1935, Ε.Δ.Υ.Σ. 1935, άρ. Έγκ. 174/τής 9ης Μαΐου 1935). Την Ιην Γενικήν
Έπιθεώρησιν άνέλαβεν ό Δ. Καθενιώτης, την 2αν ό αντιστράτηγος Δημ. Πετρίτης και είς τήν
3ην Γενικήν Έπιθεώρησιν Στράτου (Σχολών) έτοποθετήθη ό Άλέξ. Μαζαράκης. Πρόεδρος
τοΰ 'Ανωτάτου Πολεμικοΰ Συμβουλίου έκ τοΰ νόμου ήτο ό αρχαιότερος αντιστράτηγος, έν
προκειμένω ό Άλέξ. Μαζαράκης.
Κατά τήν 14ην 'Οκτωβρίου 1935, βάσει τοΰ Άναγκ. Νόμου της 14ης Μαρτίου 1935, Περί
μεταθέσεως είς διαθεσιμότητα ανωτάτων και ανωτέρων αξιωματικών (Έφημερίς της Κυβερ­
νήσεως, φ. Α 84 (14 Μάρτ. 1935), σελ. 427), ετέθησαν είς αύτεπάγγελτον διαθεσιμότητα τόσον
ό Δ. Καθενιώτης όσον και οι Άλέξ. Μαζαράκης, Χαράλαμπος Παναγιωτάκος (1875­1966) και
Δημ. Πετρίτης. Βλ. Βασ. Διάταγμα της 14ης 'Οκτωβρίου 1935, Αυτόθι, φ. Γ' 133 (15 'Οκτ. 1935),
σελ. 1081. Είς τάς 28 'Οκτωβρίου 1935 άπαντες οι τότε έν ενεργεία ή έν διαθεσιμότητι αντιστρά­
τηγοι έτιμήθησαν με το Μετάλλιον Στρατιωτικής Άξιας α' τάξεως.
Έν συνεχεία και κατά τήν 7ην Νοεμβρίου 1935 ό Δ. Καθενιώτης και οι όμοιόβαθμοί του
Άλέξ. Μαζαράκης, Χαρ. Παναγιωτάκος και Δημ. Πετρίτης ετέθησαν είς αύτεπάγγελτον άπο­
στρατείαν (Βασ. Διάταγμα της 7ης Νοεμβρίου 1935, Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Γ' 145 (12
Νοεμβρ. 1935), σελ. 1161), κατόπιν όμως προσφυγής των είς τό Συμβούλιον της Επικρατείας
και αίσιας έκβάσεως αυτής (Άπόφασις τής 26ης Μαΐου 1936) ήκυρώθη το περί αποστρατείας
των διάταγμα. Βλ. Βασ. Διάταγμα τής 30ής 'Ιουνίου 1936, Αυτόθι, φ. Γ 101 (7 Ίουλ. 1936), σελ.
871 και Βασ. Διάταγμα τής 17ης 'Ιουλίου 1936, Αυτόθι, φ. Γ' 109 (21 Ίουλ. 1936), σελ. 924. Ό
Άλέξ. Μαζαράκης ύπεστήριξεν ότι οι ανακαλούμενοι, ώς υπεράριθμοι, θα έτοποθετοΰντο
«άπλα» Μέλη τοΰ Ανωτάτου Πολεμικοΰ Συμβουλίου. Ή έν προκειμένω κρίσις του ήτο υπερ­
βολική. Όπωσδήποτε ό Άλέξ. Μαζαράκης άντεπάθει εντόνως τον Άλέξ. Παπάγον, ώς τοΰτο
προκύπτει ευθέως άπό τα Απομνημονεύματα τον πρώτου.
Έν τω μεταξύ, είς τάς 10 Δεκεμβρίου 1935 οί νεοπροαχθέντες (15 Όκτωβρίου 1935) αντι­
στράτηγοι Μ. Δράκος (1888­1975), Γ. Μαυροσκώτης (1878­1944) και Άλέξ. Παπάγος ώνομά­
σθησαν Γενικοί Έπιθεωρηταί Στράτου, κατά τον Άναγκ. Νόμον τής 22ας Νοεμβρίου 1935,
Περί Γενικών Επιθεωρητών Στράτου και Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου, Έφημερίς τής
Κυβερνήσεως, φ. Α 594 (22 Νοεμβρ. 1935), σελ. 2985­2987. Ό Μ. Δράκος ανέλαβε τήν 3ην Γενι­
κήν Έπιθεώρησιν Στρατού (Σχολών), ό Γ. Μαυροσκώτης τήν έν Αθήναις Ιην Γενικήν Έπιθεώ­
ρησιν Στράτου, ό δε Άλέξ. Παπάγος τήν έδρεύουσαν έν Θεσσαλονίκη 2αν Γενικήν
Έπιθεώρησιν Στράτου (βλ. Βασ. Διάταγμα τής 10ης Δεκεμβρίου 1935, Ε.Δ. Υ.Σ. 1935, άρ. Έγκ.
539 τής 11ης Δεκεμβρίου 1935).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 71

συνόρων προς τήν Βουλγαρίαν. Άπεστρατεύθη τήν 3ην Απριλίου 1937 λό­
γω περιορισμού των θέσεων των αντιστράτηγων111.

Δια Βασ. Διατάγματος της 3ης 'Ιουλίου 1936, μή δημοσιευθέντος εις τήν 'Εφημερίδα τής
Κυβερνήσεως, ό αντιστράτηγος Άριστ. Χασαπίδης έτοποθετήθη 'Αρχηγός τοΰ Γ.Ε.Σ., ένφ οι
αντιστράτηγοι Δ. Καθενιώτης (κατόπιν της ακυρωτικής αποφάσεως τοΰ Συμβουλίου της
Επικρατείας) Γεν. 'Επιθεωρητής της 1ης Γενικής Επιθεωρήσεως Στράτου, Μ. Δράκος της 2ας
Γενικής 'Επιθεωρήσεως Στρατοί) αντί τοΰ Άλεξ. Παπάγου και Νικόλαος Ζέππος (1885­1947)
τής 3ης Γενικής 'Επιθεωρήσεως Στράτου (Στρατ. Σχολών) αντί τοΰ Μ. Δράκου. Ό αντιστράτη­
γος Άλέξ. Παπάγος έτοποθετήθη ε'ις το Γ.Ε.Σ., προφανώς έν όψει σχεδιαζόμενης αναλήψεως
υπ' αύτοΰ τής αρχηγίας του (Ε.Α. Υ.Σ. 1936, άρ. Έγκ. 294 τής 7ης 'Ιουλίου 1936).
Ό Γ. Μαυροσκώτης έτοποθετήθη τότε Πρόεδρος τοΰ Δ.Σ. τοϋ Μετοχικού Ταμείου
Στρατοΐ3. Ό Χαρ. Παναγιωτάκος διωρίσθη κατά τήν 19ην Δεκεμβρίου 1935 Ύπουργός­Γενικός
Διοικητής 'Ηπείρου και διετηρήθη εις τήν θέσιν αυτήν μέχρι τής 31ης Αυγούστου 1936. Έκτος
θέσεως (είς τήν διάθεσιν τοΰ Υπουργού) έμειναν οι Άλέξ. Μαζαράκης και Δημ. Πετρίτης.
Κατά τήν 21ην 'Ιουλίου 1936 απενεμήθη είς τους αντιστράτηγους Άλέξ. Μαζαράκην και Δ.
Καθενιώτην ό Ανώτερος Ταξιάρχης τοΰ Βασ. Τάγματος τοΰ Φοίνικος.
"Οπως άνεμένετο, τήν άρχηγίαν τοΰ Γ.Ε.Σ. άνέλαβεν ό Άλέξ. Παπάγος άπό τής 1ης
Αυγούστου 1936 προσωρινώς, προς άναπλήρωσιν τοΰ λαβόντος δίμηνον άδειαν Άρ. Χασα­
πίδου, και οριστικώς άπό τής 7ης Αυγούστου 1936 (βάσει Βασ. Διατάγματος επίσης μή δημοσι­
ευθέντος είς τήν Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως. Βλ. Ε.Δ.Υ.Σ. 1936, άρ. Έγκ. 355 τής 12ης
Αυγούστου 1936).
Το Γ.Ε.Σ. άπό τής 24ης Αυγούστου 1936 μετεφέρθη άπό τοΰ Μεγάρου Γεωργαντά επί τής
Λεωφ. Βασιλίσσης Σοφίας 19 και Κουμπάρη είς τον πρώτον όροφον τών Παλαιών Ανα­
κτόρων.
111. Ό Δημ. Καθενιώτης άπεστρατεύθη τελικώς κατά τήν 3ην 'Απριλίου 1937 (βλ. Έφη­
μερις τής Κυβερνήσεως φ. Γ' 59 (6 Άπρ. 1937), σελ. 336), κατόπιν τής εκδόσεως τοΰ Άναγκ.
Νόμου ύπ' αριθμ. 573 τής 28ης Μαρτίου 1937, Περί μειώσεως τοΰ άριθμοΰ τών αντιστράτηγων
κ.λπ. {Αυτόθι, φ. Α109 (29 Μάρτ. 1937), σελ. 683­684), δια τοΰ όποιου περιωρίσθησαν αϊ θέσεις
τών αντιστράτηγων είς εξ και ανετέθη είς το Ύπουργικόν Συμβούλων να είσηγηθή τήν άπο­
στράτευσιν τών κατά τήν κρίσιν του πλεοναζόντων. Μετά τοΰ Δ. Καθενιώτου συναπεστρατεύ­
θησαν οι αντιστράτηγοι Γ. Μαυροσκώτης, Ν. Ζέππος και Ηλίας Πολίτης (1883­1959). "Ετσι ή
ηγεσία, τα πρωτεία, περιήλθον είς τον Άλέξ. Παπάγον.
Συγχρόνως, δηλ. δια τοΰ Άναγκ. Νόμου 573/1937, κατηργήθη και ό Άναγκ. Νόμος τής
22ας Νοεμβρίου 1935, Περί Γενικών 'Επιθεωρητών τοΰ Στράτου και Ανωτάτου Στρατιωτικού
Συμβουλίου (Αυτόθι, φ. Ά 594 (22 Νοεμβρ. 1935), σελ. 2985­2987) και προεβλέφθη μία θέσις
Γενικοΰ 'Επιθεωρητού τοΰ Στράτου (αρχαιοτέρου τών άντιστρατήγων­Διοικητών τών Σωμά­
των Στράτου), με άποστολήν τήν διαρκή παρακολούθησιν τής εκπαιδεύσεως ολοκλήρου τοΰ
Στρατού βάσει τών διαταγών τοΰ Υπουργού Στρατιωτικών, ώς και τήν όργάνωσιν και διεύ­
θυνσιν ασκήσεων επί τοΰ Χάρτου ή τοΰ Εδάφους, οριζομένων υπό τοΰ αύτοΰ Υπουργού. Είς
τήν θέσιν τοΰ Γενικοΰ Επιθεωρητού Στράτου έτοποθετήθη ό αντιστράτηγος Μ. Δράκος. Βλ.
και Βασ. Διάταγμα τής 1ης Μαΐου 1937, Περί αρμοδιότητος τοΰ Γενικού 'Επιθεωρητού τοΰ
Στρατού, Αυτόθι, φ. Ά 181 (15 Μαΐου 1937), σελ. 1182.
Σημειωτέον ότι άπό τής 2ας 'Ιανουαρίου 1937 άπεστρατεύθησαν βάσει τοΰ νέου ορίου
72 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

'Αξιωματικός άπο τους περισσότερον εύπαιδεύτους και ικανούς, τόσον

ώς επιτελικός όσον και ώς ήγήτωρ, άπελάμβανε βαθύτατου σεβασμού, τον
όποιον ειχεν εμπνεύσει όχι μόνον ώς διοικητής μονάδων καί 'Αρχηγός τοΰ
Γ.Ε.Σ., άλλα καί από την διοίκησιν της Ανωτέρας Σχολής Πολέμου.
Ό Δ. Καθενιώτης είχε διάφορον θεωρητικήν θέσιν εκείνης της Γαλλικής
Στρατιωτικής 'Αποστολής. Έφρόνει ότι ό Ελληνικός Στρατός ώφειλε να έκ­
παιδευθή δι' έπιθετικόν πόλεμον (δηλ. άπέβλεπεν εις δυναμικήν Στρατη­
γικήν καί Τακτικήν), άλλα δι' ελιγμών, καί όχι συμφώνως προς το επικρα­
τήσαν εις το Δυτικόν Μέτωπον, λόγω τοϋ μακροΰ αγώνος χαρακωμάτων,
δόγμα τών στατικών επιχειρήσεων, δόγμα άπρόσφορον καί ένεκα τής επιτυ­
χούς πολεμικής παραδόσεως τών Ελλήνων καί τής φύσεως τοϋ εδάφους
μας. Τάς απόψεις αύτάς ώς προς τον τύπον τής εκπαιδεύσεως εις τήν Σχο­
λην Πολέμου καί τάς λοιπάς σχολάς έ'θεσεν υπ' όψιν καί τοΰ Girard καί τοϋ
Brallion καί κατέγραψεν εις μελέτην του τα εξής:
«Τους είπα, λοιπόν, ότι δέν είναι πράγματα αυτά τοϋ να θέτωμεν το πϋρ
εναντίον τής κινήσεως καί τοϋ έλιγμοϋ, δοθέντος στο κάτω­κάτω τής γρα­
φής, ότι ημείς οι "Ελληνες δέν έχομεν να άντιμετωπίσωμεν τα γερμανικά
πυρά όπως συμβαίνει [καί] μέ τους Γάλλους, παρά μίαν παληοβουλγαρία, ή
οποία θα έ'χη όπως καί ημείς λίγα πολυβόλα παραπάνω ή παρά κάτω, ώστε
δέν ήτο δυνατόν να γίνεται ή μεγάλη αΰτη διαφορά καί συνεπώς έπρεπε να
μείνωμεν σταθερώς προσκεκολλημένοι εις τήν εννοιαν τοϋ έλιγμοϋ.
»Οί Γάλλοι, λοιπόν, στρατηγοί, καί τοϋτο προς μεγάλην των τιμήν, έπεί­
σθησαν εις τάς προτάσεις μου, τόσον πολύ ώστε ό πρώτος Στρατηγός Ζιράρ,
συναντών άντίδρασιν εις τους Γάλλους Καθηγητάς του, δια να δώση τήν δέ­
ουσαν στροφήν ήναγκάσθη αυτός ό ϊδιος να έρχεται μέσα στο καλοκαίρι το
απόγευμα 2 μέ 4, δια να διδάσκη προσωπικώς, άναπτύσσων τα αγαθά τοϋ
έλιγμοϋ.
»Παρ' όλον ότι καί εγώ ό ϊδιος έλάμβανον τον λόγον κάθε τρεις καί λίγο
δια να αναπτύξω <βασιζόμενος> σέ πασίγνωστους κριτικάς το ποϋ έχώλαι­
νεν ή έκπαίδευσίς μας, έν τούτοις ούτε οι Γάλλοι έκπαιδευταί, πλην ενός, δέν
έννοοϋσαν να συμμορφωθούν, έπαναλαμβάνοντες κάθε χρόνο τα αυτά συγ­

ήλικίας οι αντιστράτηγοι Άριστ. Χασαπίδης, Χαρ. Παναγιωτάκος καί Δημ. Πετρίτης. Ό Άλέξ.
Μαζαράκης εΐχεν άποστρατευθή δια τον αυτόν λόγον άπο της 29ης Δεκεμβρίου 1936, ώς έχων
ήδη καταληφθή υπό τοϋ νέου ορίου ηλικίας. Περί δλων τών ώς άνω μεταβολών βλ. καί Άλεξ.
Μαζαράκη, 'Απομνημονεύματα, σελ. 406 καί εξής. Ό Δημ. Καθενιώτης, πριν ή άποστρατευθή
οριστικώς, ώρίσθη Τελετάρχης κατά τήν μετακομιδήν τών Βασιλικών Σορών εκ Φλωρεντίας
εις 'Αθήνας (17 Νοεμβρίου 1936).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 73

κεκαλυμμένα θέματα, οΰτε και οι "Ελληνες μαθητευόμενοι, οι όποιοι σώνει

και καλά επέμεναν να ποτισθούν με τα νάματα της τελευταίας ευρωπαϊκής
σοφίας ή τουλάχιστον να μην απομακρυνθούν από τάς συμπαθείας των κα­
θηγητών των.
»Τοιαύτη είναι ή φυσική συνέπεια όταν αποσπώμενοι άπό τάς δικάς μας
παραδόσεις του υπέροχου Βελισσαρίου, παρεδόθημεν ώς έρμαια εις τους
πατροπαράδοτους εν τούτοις φίλους μας, οι όποιοι είχον κατολισθήσει εις
το να δημιουργήσουν μίαν είδικήν στρατιωτικήν τεχνοτροπίαν, ευρισκόμε­
νοι άλλωστε εν πλήρει αντιθέσει τόσον προς τους Γερμανούς όσον προς τους
'Ιταλούς, πολύ δε περισσότερον προς τους Ρώσσους τοΰ Δραγομίρωφ (: Μι­
χαήλ Ίβάνοβιτς Dragomirov, 1830­1905, Ρώσος στρατηγός διακριθείς εις τον
Ρωσοτουρκικόν Πόλεμον. Πολυμαθέστατος, Διοικητής της Ρωσικής 'Ακα­
δημίας Πολέμου, Διδάσκαλος της Τακτικής. Πανσλαβιστής).
»Μέ τέτοιο σαστισμένο κεφάλι έφθασαν οι καλλίτεροι επιτελείς μας εις
τον πόλεμον τής 'Αλβανίας, όπου λαλοΰντες υπέρ τής επιθέσεως ουσια­
στικώς είργαζόμεθα υπέρ τής αμύνης»112.

112. Δ. Καθενιώτου, Ai κνριώτεραι στρατηγικαί φάσεις τον Πόλεμον 1940­1941, Έν

'Αθήναις 1946, σελ. β'­γ. Τα περί Στρατιωτικού Δόγματος εΐχον διδαχθή τότε èv τω πλαισίω επί
μέρους διαλέξεων εις τχ\\Σχολήν Πόλεμον και διατυπωθή κατά κεφάλαια εις Κανονισμούς, έν
οϊς εις τον Κανονισμον Τακτικής Χρήσεως των Μεγάλων Μονάδων, συνταχθέντα υπό τοΰ
Γ.Ε.Σ./ΙΠ Έπιτ. Γραφ. (Έν 'Αθήναις 1926).
'Ακολούθως έξεδόθησαν πολλαί διατριβαί, εϊτε έλληνικαί εϊτε εκ μεταφράσεως, άφορώσαι
εις τήν Στρατηγικήν και τήν Μεγάλην Τακτικήν εϊτε εις στρατιωτικάς προσωπικότητας και
Σχολάς σκέψεως. Βλ. προχείρως τήν ίστορικήν περιγραφήν πολλών έξ αυτών έν Edward Mead
Earle, Gordon A. Craig και Felix Gilbert (μετάφρασις στρατηγού N.K. Παπαρρόδου), Αημιονρ­
γοί τής Νέας Στρατηγικής. Ή στρατιωτική σκέψις άπο Μακκιαβέλι μέχρι Χίτλερ, Έν Αθήναις
1962, βεβαίως δέ τα έργα τού Foch, τοΰ Debeney και άλλων επιφανών Γάλλων στρατηγών. Περί
τής γερμανικής σκέψεως βλ. τα βιβλία τού Γάλλου συνταγματάρχου, πτνχιούχον επιτελούς και
Διδάκτορος τής Φιλολογίας Eugène Carrias, L'armée allemande, son histoire, son organisation, sa
tactique, Έν Παρισίοις 1938, και La pensée militaire allemande, Έν Παρισίοις 1948, και δια τάς νε­
ωτέρας μεθόδους έργα Γερμανών στρατηγών τοΰ Β' Παγκοσμίου Πολέμου (Guderian κ.λπ.).
Είναι άναμφισβήτητον δτι πάντοτε θα έπηρεάζη τήν γενικήν σκέψιν το έργον τοΰ Clausewitz.
Βλ. προχείρως Carl von Clausewitz (μετάφρ. λοχαγού Γ.Κ. Γαζή), Ή Φιλοσοφία τον Πολέμον,
Έν Αθήναις 1960.
Πλουσιώτατα στοιχεία παρέχονται είς τα βιβλία τού Martin van Creveld, Command in War,
Έν Λονδίνω και Cambridge, Mass. (Η.Π.Α.) 19851,19872 (μετάφρ. υποστρατήγου Δημ. Γεδεώ­
νος: Ή Διοίκηση στον Πόλεμο, Έν Αθήναις 2001) και Supplying War; LogisticsfromWallenstein to
Patton, Έν Cambridge 1977 (μετάφρ. Μάρθας Τσιμόγιαννη: Έπιμελητεία και Πόλεμος, Έν
Αθήναις 2001), αμφότερα λαμπρά έργα και με πλουσιωτάτην βιβλιογραφίαν. Δεν γνωρίζομεν
αν χρησιμοποιούνται αυτά και σειρά άλλων τοΰ εξαίρετου τούτου και πολυγραφωτάτου συγ­
74 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

γραφέως εις την Άνωτάτην Σχολήν Πολέμου. Θα έπρεπε. Περί της Τακτικής της Έπιμελητείας
γνωρίζομεν παρ' ήμΐν, πέρα των περί αυτής Κανονισμών έν Ειρήνη και Πολεμώ, τα μαθήματα
του Καθηγητού εις τήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου και τήν Στρατ. Σχολήν 'Εφαρμογής Έπι­
μελητείας (1929­1935) και Διοικητού αυτής (1929­1933), τότε άντισυνταγματάρχου και έν συ­
νεχεία συνταγματάρχου Έπιμελητείας (κατόπιν στρατηγοί)) Δημ. Γ. Δημακοπούλου, Ή Τακτι­
κή της Έπιμελητείας, Έν Αθήναις 19331,19342 (μαθήματα κατά τήν Έκπαιδευτικήν Περίοδον
1933­1934). Μεταπολεμικώς έδιδάχθη εις τους αξιωματικούς ιατρούς και εις τήν σχολήν αυτών
Υγειονομική Τακτική υπό του Γεν. Αρχιάτρου Χαρ. Παπαδοπούλου.
Εις τήν πυκνοτάτην ξένην βιβλιογραφίαν εκτίθεται και ερμηνεύεται ή έννοια τοϋ Δόγμα­
τος πού εκάστοτε ϊσχυε και αενάως προσηρμόζετο εις τάς εξελίξεις πού προέκυπτον άπό τήν
κριτικήν των χρονικώς πλησιέστερων πολέμων διαμορφούντων και τήν νέαν στρατιωτικήν
όργάνωσιν.
Σημειοΰται ότι κατά τον σχετικόν Κανονισμόν (Ε.Ε. 100­1: Επιχειρήσεις, Έν Αθήναις
1991): «Στρατιωτικον Δόγμα είναι θεμελιώδεις αρχές με βάση τις όποιες οι στρατιωτικές δυνά­
μεις κατευθύνουν τις ενέργειες τους για τήν επίτευξη αντικειμενικών σκοπών. Το Δόγμα είναι
δεσμευτικό, άλλα απαιτεί κρίση κατά τήν εφαρμογή. Παράγοντες καθορισμού τοϋ
Στρατιωτικού Δόγματος μιας Χώρας είναι: α. Γεωγραφική θέση. β'.Τα χαρακτηριστικά τών
περιοχών επιχειρήσεων, γ'. Ή οικονομική κατάσταση, δ'. Ό χαρακτήρας του. ε. Ή ιστορία και
οι παραδόσεις, στ'. Οί πολιτικοστρατιωτικές σχέσεις μέ τις γειτονικές χώρες. ζ'. Οι ηθικές δυνά­
μεις κ.λπ.».
Βεβαίως ή έννοια τοϋ Δόγματος διακρίνεται περαιτέρω καθ' Όπλον ή Σώμα (είδικόν),
άλλα και κατά τάς αντιλήψεις μεγάλων στρατιωτικών ηγετών κατά τήν έφαρμογήν του (Όρ­
γάνωσις και Τακτική) και τότε λαμβάνει και τήν έπωνυμίαν τοΰ φορέως της σχετικής αντιλή­
ψεως. Ό παλαιότερος γνωστός εις ημάς ειδικός Κανονισμός είναι ό Σ.Κ. 31­1: Δόγμα
Χερσαίων Δυνάμεων, Έν Αθήναις Ιούνιος 1974, συνταχθείς υπό τής 'Ανωτέρας Σχολής
Πολέμου. Ό αυτός αριθμός έχρησιμοποιήθη έκτοτε δια τό αυτό ουσιαστικώς θέμα. Πρβλ. και
τον Σ.Κ. 31­1: Το Στρατιωτικό Δόγμα τοϋ Στρατού Ξηράς, Έν Αθήναις 1999 (Γ.Ε.Σ./Διεύθ.
Δόγματος), άξιόλογον κείμενον. Από τοϋ 'Ιανουαρίου 1998 συνεκροτήθη εις τό Γ.Ε.Σ. Διεύ­
θυνσις Δόγματος. Κυρία αποστολή αυτής είναι «ή διαμόρφωση τοϋ Δόγματος τοϋ Στρατού
Ξηράς, ή παροχή γενικών άρχων και κατευθύνσεων προς τους αρμοδίους φορείς, σύμφωνα μέ
τό ισχύον Δόγμα για τήν σχεδίαση τών επιχειρήσεων, τής εκπαίδευσης, τής δομής, τής οργάνω­
σης και τών εξοπλισμών τοΰ Στρατού Ξηράς», ώς και ή μελέτη τοϋ Δόγματος τών πιθανών
αντιπάλων, καθώς και τών συμμαχικών εκπαιδευτικών συστημάτων, και ή έρευνα και ή προα­
γωγή τοΰ προβληματισμού επί θεμάτων Δόγματος έν συνεργασία μέ τους άλλους Κλάδους
τών Ένοπλων Δυνάμεων κ.λπ. (βλ. Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Συνοπτική 'Ιστορία Γενικού Επιτελείου
Στράτου, σελ. 53­54).
Ή συγκρότησις ίδιας Διευθύνσεως Δόγματος, υπαγόμενης και αυτής είς τήν Διεύθυνσιν
Δόγματος και Εκπαιδεύσεως, αποτελεί νεωτερισμόν (πιθανώς βάσει ξένου προτύπου). Ή
χρησιμότης τοΰ νεωτερισμοΰ, συνδεόμενη προς συγκεκριμένην όμώνυμον όργανικήν μονάδα
τοΰ Γ.Ε.Σ., θα καταδειχθή ώς επωφελής ή μή είς τό μέλλον. Εύνοϊκήν κριτικήν περί τής συστά­
σεως τής Διευθύνσεως Δόγματος και Εκπαιδεύσεως βλ. Δημ. Πατσουλέ, «Διεύθυνση
Δόγματος και Εκπαίδευσης, θ ά αποκτήσει εγκέφαλο ό Ελληνικός Στρατός», περ. Στρατη­
γική, τεΰχ. 109 (Όκτ. 2003), σελ. 12.
Οί κατά τήν διατύπωσιν τοϋ Δόγματος ορισμοί είναι γενικοί και θεωρητικοί, άλλ' αληθείς.
Αντίστοιχοι εννοιαι έκράτουν και παλαιότερον (1925) έκ τής εμπειρίας τοΰ Α' Πάγκο­
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 75

'Αντιστοίχως, εις τάς 'Αναφοράς ­ 'Εκθέσεις τοΰ ταξιάρχου Brallion προ­

κύπτει ότι μέχρι τοΰ 'Απριλίου τοΰ 1931 ή συνεργασία τόσον έπί ουσιαστι­
κού όσον και επί θεωρητικού πεδίου μεταξύ των Γάλλων εκπαιδευτών και
τοΰ Έλληνος Διοικητού της Σχολής Πολέμου στρατηγού Καθενιώτου ύπήρ­
ξεν αγαστή. Αλλ' άπό τού Απριλίου 1931 ò Δ. Καθενιώτης είσήγαγεν εις τήν
Σχολήν διδασκαλίαν έστραμμένην περισσότερον προς τον δογματικον τύ­
πον, αντί της μελέτης περιπτώσεων και συγκεκριμένων ιστορικών μαχών.
Αυτό έστρεψε τήν διδασκαλίαν προς τον άξονα διαμορφώσεως Δόγματος
και εις τήν άποξένωσιν τών Γάλλων άπο τους "Ελληνας έκπαιδευτάς, καθώς
οι πρώτοι παρέμεναν επιμόνως προσκεκολλημένοι εις «έμπειρικήν» τρόπον
τινά διδασκαλίαν.
Ό Δ. Καθενιώτης κατά τον Πόλεμον 1940­1941 δεν άνεκλήθη εις τήν
ένέργειαν ώς αρχαιότερος τοΰ Αρχιστρατήγου, μολονότι ή αρχή αυτή δεν
έτηρήθη ώς γενική. Το 1941 άνεκλήθη εις τήν ένέργειαν άπο τήν Κυβέρνησιν
Γ. Τσολάκογλου και ανέλαβε τήν προεδρίαν τριμελούς «Συμβουλίου Αντι­
στράτηγων» (αντιστράτηγοι Χ. Παναγιωτάκος και Γ. Μαυροσκώτης) προς
σύνταξιν της Πολεμικής 'Εκθέσεως τών 'Επιχειρήσεων 1940­41 «άπο κα­
θαρώς στρατιωτικής απόψεως» και προς κρίσιν τών αντιστράτηγων της αν­
τιστοίχου πολεμικής περιόδου. Εις τήν ούσίαν ή σύνταξις της Πολεμικής
'Εκθέσεως (1941­1944) οφείλεται εις τον Δ. Καθενιώτην και το βοηθητικόν
αυτού έπιτελεΐον, το όποιον έπλήρωσεν άργότερον τα «σπασμένα», καίτοι
τα πορίσματα τών εργασιών τού Συμβουλίου έτίθεντο υπ' όψιν τού τέως
Αρχιστρατήγου. Αρχικώς εξεδόθη Συνοπτική Έκθεσις τον Πολέμου τής
Ελλάδος, 1940­41, Αθήναι 1942, εις δύο τεύχη, και μετά διετίαν τα πρώτα

σμίου Πολέμου, όπως εΐχον προκύψει έκ τών συμπερασμάτων Ιδία έκ τοΰ Δυτικοϋ Μετώπου,
άλλα και έκ παλαιοτέρων εμπειριών είς τάς οποίας έβασίσθησαν οι μεγάλοι στρατοί κατά τήν
έ'ναρξιν τοΰ Μεγάλου Πολέμου (όπως αποκαλείται ούτος ιστορικώς), δέν ύπήρχεν όμως ϊδιον
έπώνυμον έγχειρίδιον.
Επομένως, ή εισαχθείσα είς τήν Σχολήν Πολέμου ξένη, δηλ. ή γαλλική άντίληψις, εκτιθέ­
μενη έν τω πλαισίω σχετικών μαθημάτων, άπέδιδεν υπό τήν εννοιαν «Δόγμα» ή «Τακτικόν
Δόγμα» τα πορίσματα περί τής δεούσης τότε διεξαγωγής τής Μάχης είς τα όποϊά είχε καταλή­
ξει (ϊσως βεβιασμένως) το Γαλλικόν Γενικόν Έπιτελεΐον και τα όποια έδιδάσκοντο είς τήν
Γαλλικήν Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου, βάσει βεβαίως τών χαρακτηριστικών στοιχείων τών πε­
ριοχών τών επιχειρήσεων πού διεξήχθησαν έπί μακρόν είς το Δυτικόν Μέτωπον κατά συγκε­
κριμένου αντιπάλου και τών συγκεκριμένων δυνάμεων αύτοΰ.
Τάς έν λόγω γαλλικάς αντιλήψεις άντέκρουσεν ό Δημ. Καθενιώτης, γνώστης τών παραγόν­
των πού θα έπρεπε να καθορίζουν το ήμέτερον Στρατιωτικόν Δόγμα και πού θα καθορίζουν
πάντα τοΰτο.
76 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

δύο τεύχη τού Ίστορικοϋ Πολεμικών Επιχειρήσεων 1940­41 ('Αθήναι 1944),

έργου γνωστού ώς «Έκθεσις Καθενιώτου».
Το Ιστορικόν τούτο (περιωρισμένον είς τάς 'Επιχειρήσεις τής Πίνδου)
κατέκρινεν ώρισμένας ενεργείας τής 'Ανωτάτης Ηγεσίας και έπήνεσεν αντι­
στοίχως τους ανωτέρους διοικητάς τής Ζώνης των 'Επιχειρήσεων. Έλογί­
σθη ώς έργον «άντιπαπαγικόν», πάντως ώς στρεφόμενον κατά τού Γενικού
Στρατηγείου, αφού δέν απετέλεσε «ξηράν Έκθεσιν», αλλ' έπεξετάθη και είς
«στρατιωτικήν κριτικήν», έργον αυτομάτως ύποκείμενον και είς άντικριτι­
κήν, όταν μάλιστα ό 'Αρχιστράτηγος και άλλοι ηγήτορες εύρίσκοντο έγκά­
θειρκτοι ώς όμηροι εις φρούρια έν Γερμανία. Ή εκδοσις δέν συνεχίσθη λόγω
των συμβάντων πού έπηκολούθησαν (φθινόπωρον τού 1944).
Ό Δ. Καθενιώτης άπεβίωσεν έν 'Αθήναις είς τάς 23 Φεβρουαρίου 1947.
Προ τού θανάτου του και αφού είχον κυκλοφορηθή τα γνωστά δύο έργα τού
Άλ. Παπάγου (1945), άνεγνώρισεν ότι είχε γράψει έν ώρα οργής και άπο τήν
έπιθανάτιον κλίνην του άπεκήρυξεν επίμαχα σημεία τόσον τού Ίστορικοϋ όσον
και τού παραμείναντος ανεκδότου εκτενέστερου έργου του, σχετικού προς τήν
δλην περίοδον 1940­41. Μετά τον θάνατον τού Δ. Καθενιώτου έκυκλοφορήθη
υπό τής χήρας του το ήδη μνημονευθέν βιβλίον: Αι κνριώτεραι στρατηγικοί
φάσεις τον Πολέμου 1940­41. Μελέτη Επιτελική, 'Αθήναι 1946 (sic).
Ή κριτική των έργων αυτών είναι άρρήκτως συνδεδεμένη όχι μόνον
προς τα συγκεκριμένα συμβάντα και τήν προσωπικήν κρίσιν περί αυτών,
άλλα και προς τήν γενικωτέραν προσωπικήν ιστορίαν των συγγραφέων,
πού ήσαν άπο τους σημαντικωτέρους "Ελληνας ηγήτορας τού Μεσοπολέ­
μου, περιόδου χαρακτηριζόμενης άπο δραματικά στρατιωτικά και διπλω­
ματικά θέματα, ποικίλα αδιέξοδα, ώς και τήν συνολικήν στρατηγικήν τού
Πολέμου, όχι μόνον είς τον έλληνικόν χώρον.
Αυτός ύπήρξεν ό πρώτος Έλλην Διοικητής τής Σχολής Πολέμου, αυτόν
δέ διεδέχθη δια Διατάγματος τής 11ης 'Οκτωβρίου 1933112α ό τότε, έκ τού

112α. Ε. Α. Υ.Σ. 1933, άρ. Έγκ. 307 τής 14ης 'Οκτωβρίου 1933. Ό Μ. Δράκος ήτο μέχρι τότε
Επιθεωρητής Πυροβολικού. Είς τήν θέσιν αυτήν αντικατεστάθη υπό τοΰ όμοιοβάθμου του
Μίνωος Άντ. Κριεζή (1882­1968). Ό Μ. Κριεζής άπεστρατεύθη κατά τήν 30ήν 'Απριλίου 1935
λόγω τοΰ Κινήματος τής 1ης Μαρτίου τοΰ έτους εκείνου. Άστοχος φαίνεται έκ πρώτης όψεως
ή κατά συνεχή σειράν διαδοχή τοΰ Μ. Δράκου είς τήν διοίκησιν τής Ανωτέρας Σχολής Πολέ­
μου μέχρι τοΰ 1940 υπό ανωτάτων αξιωματικών μή πτυχιούχων επιτελών αυτής ή τής ομολό­
γου γαλλικής (Θεόδωρος Μανέτας, Άχιλλεύς Πρωτοσύγκελλος, Παράσχος Μελισσηνός,
'Ιωάννης Κωτούλας, Γεώργιος Κοσμάς, Παναγιώτης Δέδες), καίτοι άπο τοΰ 'Οκτωβρίου τοΰ
1935 εΐχον προαχθή εις υποστρατήγους πτυχιούχοι επιτελείς τής ημετέρας Σχολής. Μήπως
έπεδιώκετο διαφοροποίησις τοΰ διδαχθέντος άπο τήν Γαλλικήν Στρατιωτικήν Άποστολήν
«γαλλικοΰ» Δόγματος και μόρφωσις αμιγώς «έλληνικοΰ»;
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 77

πυροβολικού επίσης προερχόμενος, υποστράτηγος Μάρκος Δράκος (1888­

1975), από τοϋ 1935 αντιστράτηγος ­ Γενικός Επιθεωρητής Στράτου, κατά
δέ τον Πόλεμον 1940­41 αρχικώς Διοικητής τοΰ Τμήματος Στρατιάς 'Ανα­
τολικής Μακεδονίας, ακολούθως δέ Διοικητής τοΰ Τμήματος Στρατιάς
Ηπείρου μέχρι των αρχών τοϋ Μαρτίου 1941. Ό Μ. Δράκος διετέλεσε καί
Υφυπουργός Στρατιωτικών (1945). Ύπήρξεν ευπατρίδης εκ Σουλιωτικής
οικογενείας, πτυχιούχος επιτελής της Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου,
μορφωμένος καί ικανός ήγήτωρ.

3. Emile Julien Alléhaut (1925­1928).

Τήν διοίκησιν, άλλως διεΰθυνσιν, τοϋ Κέντρου Ανωτέρας Στρατιωτικής

Εκπαιδεύσεως ανέλαβε πρώτος τω 1925 ό από τοϋ 1923 συνταγματάρχης
πεζικοϋ Emile Julien Joseph Leopold Alléhaut (La Rochelle 1872 ­ Παρίσιοι
1952)113. Ή τ ο πτυχιοϋχος της Ειδικής Στρατιωτικής Σχολής τοϋ Saint­Cyr
(1892­1894) καί πτυχιοϋχος επιτελής τής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου (1903­
1905) ως λοχαγός. Κατά τον Α' Παγκόσμιον Πόλεμον ύπηρέτησεν ως κατ'
άπονομήν ταγματάρχης εις σύνταγμα πεζικοϋ, ώς ταγματάρχης­έπιτελάρ­
χης μεραρχίας καί ώς αντισυνταγματάρχης (1918) εις το III Έπιτ. Γραφεΐον
τοϋ Συμμαχικού Γενικού Στρατηγείου, ακολούθως δέ ώς υπαρχηγός επιτε­
λείου σώματος στρατού (1919). Είχεν είδικευθή εις τήν Τακτικήν Πεζικού,
τήν οποίαν έδίδαξεν εν Γαλλία καί ενταύθα. Προήχθη εις ταξίαρχον τω 1928
καί άπεστρατεύθη τω 1932. Ώ ς αξιωματικός πεζικού είχεν υπηρετήσει εις
μονάδας πεζικού εν Γαλλία καί Μαρόκω. Συνεδύαζε τήν θεωρίαν μέ τήν
πράξιν εις τον χώρον τοϋ Όπλου του, χωρίς όμως σπουδαίαν έξέλιξιν εις
τον Γαλλικόν Στρατόν. Ή τ ο πρεσβύτερος κατά πολύ τών Ελλήνων αντι­
στράτηγων τής περιόδου 1925­1928. Έξ Ελλάδος απεχώρησε μετά τοϋ
Girard καί τοϋ Olry. Σώζονται διαλέξεις του εν Αθήναις.

13. Μαθήματα καί 'Ασκήσεις τής Σχολής Πολέμου καί τοϋ Κέντρου
Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως.

Τα μαθήματα τής Σχολής Πολέμου διεκρίνοντο από τών πρώτων ετών

αυτής εις θεωρητικήν διδασκαλίαν καί εις ασκήσεις έπί χάρτου ή μετά στρα­

113. Βλ. S.H.A.T., Σειρά ατομικών φακέλων στρατηγών, φάκ. Alléhaut.

78 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

τευμάτων, πάντοτε κατά μίμησιν των γαλλικών προτύπων, τα όποια εΐχον

υπ' όψει εξ εμπειρίας οί Γάλλοι έκπαιδευταί.
Δυστυχώς δεν εϊχομεν πρόσβασιν εις το ενδεχομένως σωζόμενον, μετά
τόσας περιπέτειας, μετακινήσεις και μεταβολάς προγράμματος, άρχεΐον της
Σχολής. Ικανά πάντως στοιχεία δύνανται να αντληθούν από το περ. Γενική
Στρατιωτική Έπιθεώρησις της 15ετίας 1925­1940, έν συνδυασμώ προς τα
ονόματα τών συγγραφέων τών δημοσιευθεισών μελετών και την ώς καθη­
γητών της Σχολής Πολέμου μνείαν αυτών. 'Άκρως ενδιαφέροντα είναι ιδίως
τα Παραρτήματα τών πρώτων ετών τοΰ έν λόγω περιοδικού, όπου έδημοσι­
εύθησαν όμιλίαι­μαθήματα τοΰ στρατηγού Girard και τών συνεργατών του,
αλλά και Ελλήνων στρατηγών, ώς τοΰ Άλεξ. Μαζαράκη. 'Αποτελεί κατ' έμέ
ύποχρέωσιν της Σχολής να τακτοποίηση το τυχόν σωζόμενον άρχεΐον της,
έκ τοΰ οποίου θα άντληθοΰν στοιχεία μη δυνάμενα να επισημανθούν εις
άλλον χώρον ή αν τούτο είναι δυσχερές, να παραδοθή ώς σφζεται εις την
Ύπηρεσίαν Στρατιωτικών 'Αρχείων.
Το εκδοθέν Λεύκωμα της 50ετηρίδος της Σχολής, κατ' άκολουθίαν τοΰ
Στρ. Κανονισμού ΣΚ 900­60: Ιστορία τής'ΛνωτέραςΣχολής Πολέμου ('Αθή­
ναι 1973), καθώς και ή νεωτέρα έ'κδοσις: Ιστορία τής 'Ανωτάτης Σχολής
Πολέμου, 1998 περιλαμβάνουν αβλεψίας και σοβαράς παραλείψεις. Ό λό­
γος είναι άγνωστος. Αυτομάτως μοΰ έρχεται εις τον νουν ή παραίνεσις τοΰ
Α./Γ.Ε.Σ. στρατηγού Άλεξ. Μαζαράκη προς τους πρώτους σπουδαστάς
όπως κατανοήσουν και επομένως εκμεταλλευθούν τα πορίσματα τής έν γέ­
νει πολεμικής ιστορίας και τής αντιστοίχου οργανωτικής ιστορίας. Δυστυ­
χώς τα αρχεία τών στρατηγών Κωνστ. και Άλεξ. Μαζαράκη κατεστράφη­
σαν κατά τα Δεκεμβριανά (1944) δι' άνατινάξεως τών οικιών των, μετά σύ­
λησιν αυτών. Ελάχιστα ψήγματα διεσώθησαν.
Μεταξύ τών δημοσιευθεισών εις τα Παραρτήματα τών πρώτων τόμων
τοΰ περ. Γενική Στρατιωτική Έπιθεώρησις1ί3α περιλαμβάνονται: Εναρκτή­
ριος διάλεξις τοΰ στρατηγού Girard εις τήν Σχολήν Πολέμου. 'Εναρκτήριος
διάλεξις τοΰ συνταγματάρχου πεζικού Emile Julien Alléhaut, Διευθυντού

113α. Γεν. Στρατιωτική Έπιθεώρησις, Παράρτημα υπ' αριθμ. 2 (Δεκ. 1925) και Παράρτημα
ύπ' αριθμ. 3 (Ίαν. 1926). Πρβλ. ύποοτρ. Θ. Μανέτα, «Διοίκησις τοΰ Πυροβολικού κατά τήν
Μάχην», Γεν. Στρατιωτική Έπιθεώρησις, τεϋχ. 7 (Ίούλ. 1925), σελ. 3­7 (περί θεμάτων διδασκομέ­
νων εις το Κέντρον'ΑνωτέραςΣτρατιωτικής Εκπαιδεύσεως). Εις το Παράρτημα υπ' αριθμ. 2 έχει
τυπωθή σειρά διαλέξεων περί Γενικής Τακτικής τοΰ συνταγματάρχου Alléhaut εις τήν Σχολήν
Πολέμου. Εις το Παράρτημα ύπ' αριθμ. 3 βλ. διαλέξεις έτερων άξιωματικών­έκπαιδευτων τής
Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 79

τοΰ Κέντρου 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως προς τους σπουδα­

στάς του* τοΰ Αύτοΰ, ποικίλα μαθήματα Γενικής Τακτικής και Τακτικής με­
γάλων μονάδων (ώς φαίνεται εκ δημοσιεύματος τοΰ υπ' αριθμ. 2 Παραρτή­
ματος της Γενικής Στρατιωτικής Επιθεωρήσεως ­ Δεκέμβριος 1925 ­ είχε
προκύψει εξ αρχής άντιγνωμία μεταξύ της γινομένης εις το Κέντρον
'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως διδασκαλίας περί της χρησιμοποιή­
σεως τοΰ Πυροβολικού εις το γενικον πλαίσιον της μάχης και Έλληνος
ανωτάτου αξιωματικού εκ τοΰ Πυρβολικοΰ, πιθανώτατα τοΰ Άλεξ. Μαζα­
ράκη, υπεραμυνόμενου της αυτονόμου αποστολής τοΰ «ειδικού» Όπλου
τούτου καίτής ιδίας διοικήσεως αύτοΰ), τοΰ συνταγματάρχου πεζικού, βρα­
δύτερον στρατηγού, François Paul Appert, Tò σύγχρονον πεζικόν τοΰ αντι­
στράτηγου Άλεξ. Μαζαράκη, Ή έξέλιξις τον Έθνικοϋ μας Στράτου (Εναρ­
κτήριος διάλεξις ιστορίας και οργανωτικής κριτικής)· τοΰ στρατηγού Girard,
Καταληκτήριος διάλεξις προς τους σπουδαστάς τής πρώτης Σειράς τοΰ
Κέντρον Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, άκρως ενδιαφέρουσα*
τοΰ Έπιτελάρχου τής 'Αποστολής συνταγματάρχου πεζικού, βραδύτερον
στρατηγού, Louis Gabriel Lepetit (1875­1971), Ανάγκη και σκοπός των διαλέ­
ξεων περί τής στρατιωτικής ιστορίας' τον συνταγματάρχου πυροβολικού,
βραδύτερον στρατηγού, ειδικού εις τήν Τακτικήν, Frédéric Culmann, Περί
Γενικής Τακτικής και Τακτικής Πνροβολικοϋ· τον επίσης ειδικού εις τήν
Τακτικήν και πρώην Καθηγητού εις τήν Ανωτέραν Σχολήν Πολέμον, συν­
ταγματάρχου πεζικού, βραδύτερον στρατηγού, Félix Armand Lemoine (1872­
1934), Περί τής αμύνης τοΰ ταγματάρχου μηχανικού Marie Joseph Basset,
Περί τής οργανώσεως τον εδάφονς τοΰ άντισυνταγματάρχου πυροβολικού
Olry, Περί τον άμνντικοϋ αγώνος' τον Αυτού, Το πνροβολικον εν τή
άμνντική μάχη· τον ταγματάρχου πεζικού Louis Gustave Bérard, Περί τον
πεζικού εν τή άμνντική μάχη κ.λπ., κυρίως μαθήματα εκ τής εμπειρίας τοΰ
αμυντικού πολέμου εις το Δυτικόν Μέτωπον, αποτελούντα μεταφοράν δια­
λέξεων των περισσοτέρων εκ των εκπαιδευτών προς τους σπουδαστάς τής
Γαλλικής ομολόγου Σχολής. Τα θέματα δεν ήσαν άγνωστα εις τους "Ελληνας
αξιωματικούς, λίαν ενημερωμένους εξ εμπειρίας δια τάς κινήσεις (άμυνα­
έπίθεσις) μονάδων μέχρι και στρατιάς.
Αλλά πλουσιωτάτη υπήρξε και ή εν συνεχεία συμβολή των Ελλήνων
αξιωματικών μέ έπί κεφαλής τον Αλέξ. Μαζαράκην ώς Α./Γ.Ε.Σ.: Σκέψεις
περί Διοικήσεως (1929)114, Ή Ανωτέρα Διεύθννσις τών Επιχειρήσεων

114. Βλ. περ. Γενική Στρατιωτική Έπιθεώρησις, τεϋχ. 49ον (Ίαν. 1929), Παράρτημα, σελ. 3­21.
80 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

(1929)115, Το έργον τών αξιωματικών τον Επιτελείου (1929)116, ένθα ό συγ­

γραφεύς ετόνισεν ότι: «Ή Σχολή Πολέμου οεν προώρισται να μόρφωση
αξιωματικούς τοϋ Επιτελείου, να τους όώση ορισμένους τύπους αμετάβλη­
τους επί τγ\ βάσει των οποίων να εκτελούν μηχανικώς τάς άνατιθεμένας εις
αυτούς εργασίας (: προφανώς ύπονοών τα στελέχη τοϋ παλαιού Σώματος
των Γενικών Επιτελών). Κύριος σκοπός της είναι να άποτελέση το κέντρον
εις το όποιον olà της συζητήσεως των κυριωτέρων στρατηγικών και τα­
κτικών προβλημάτων θα άνυψωθη το οιανοητικον έπίπεοον, θα τονωθχ\ ή
ατομική πρωτοβουλία, θα μάθουν οι μέλλοντες ηγήτορες καί επιτελείς να
άντιλαμβάνωνται και να λύουν ταχέως καί λογικώς τα καθ' εκάστην εν πο­
λεμώ περί αυτών παρουσιαζόμενα προβλήματα» καί ότι (ή Σχολή) είναι
«πρωτίστως το φυτώριον τών μελλόντων ηγητόρων».
Έντΰπωσιν μας προκαλεί το πρόγραμμα διδασκαλίας της Γαλλικής
Σχολής (εις το όποιον έβασίσθη κατά πλήρη μίμησιν το τής Ελληνικής ομο­
λόγου). Το πρόγραμμα τοϋτο, καίτοι ειχεν επί έτη δοκιμασθή, κατά βάσιν
βεβαίως τών πορισμάτων Πολέμου παλαιοτέρας εποχής (Γαλλογερμανικός
Πόλεμος 1870­1871) καί επικουρικώς εκ τοϋ ιστορικοί) πολεμικών επιχειρή­
σεων ξένων προς τήν Γαλλίαν, άλλα καί τών προσφάτων τότε διδαγμάτων
τοϋ Α' Παγκοσμίου Πολέμου (Δυτικόν Μέτωπον, Άνατολικόν Μέτωπον,
Ρωσικόν Μέτωπον), περιωρίζετο εις, αναμφιβόλως αναγκαία, θέματα Γενι­
κής Τακτικής Μεγάλων Μονάδων καί Τακτικής τών Όπλων καί μερικώς εις
τοιαύτα Στρατηγικής. Είναι περίεργον ότι ή Σχολή, καίτοι καταρτίζουσα
επιτελείς (καί έπιτελάρχας) Μεγάλων Μονάδων, καί εν δυνάμει διοικητάς
αυτών, δεν είχε περιλάβει εις το πρόγραμμα της συστηματικήν εξ αρχής δι­
δασκαλίαν μαθημάτων Ηγεσίας, 'Οργανώσεως τών Επιτελείων, Διοικητι­
κής Μερίμνης, Πληροφοριών, Διοικητικής 'Οργανώσεως τοϋ Στράτου, 'Εξε­
λίξεως τής δομής τοϋ Στράτου καί αιτιολογίας αυτής, Ψυχολογίας (στε­
λεχών καί οπλιτών, επί τών οποίων θα ήσκεΐτο κατ' αύθεντίαν διοίκησις,
μάλιστα δ' εν πολέμω), 'Εθνολογίας καί Πολιτικής τών ομόρων κρατών, Διε­
θνών Σχέσεων καί σχέσεων με τήν Πολιτικήν Διοίκησιν τοϋ Κράτους κ.λπ.
'Επιτυχή πρωτοτυπίαν προεκάλεσεν ή άπό τοϋ 1930 διδασκαλία τής Πολε­
μικής Οικονομίας, μαθήματος πού έπαυσε διδασκόμενον μετά το 1936 δι'
αντικειμενικούς λόγους.

115. Βλ. 'Ένθ' άνωτ., τεϋχ. 50ον (Φεβρ. 1929), Παράρτημα, σελ. 5­36 καί τεϋχ. 51ον (Μάρτ.
1929), σελ. 5­25.
116. Βλ. 'Ένθ' άνωτ.,τεϋχ. 53ον (Μάϊος 1929), σελ. 5­13.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 81

Άπό τοϋ 1929, επί τοϋ τότε Άρχηγοΰ της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Απο­
στολής ταξιάρχου Brallion, ήρχισεν έκτελούμενον και το έφηρμοσμένον μέ­
ρος τής διδασκαλίας, αϊ ασκήσεις επί τοΰ εδάφους. Τότε διεξήχθη το πρώτον
έκπαιδευτικόν (έπιτελικόν) ταξίδιον των σπουδαστών τής Σχολής Πολέμου
εις τήν γραμμήν Έλασσώνος­Σαρανταπόρου­Σερβίων­Κοζάνης, μέ θέμα
σύγκρουσιν μέ τήν Γιουγκοσλαβίαν ή τήν Βουλγαρίαν και διενηργήθη επί
τόπου εικονική άσκησις επιτελείων (1­9 Ιουνίου 1929)117. Ήκολοΰθησεν
έτερον ομοιον έκπαιδευτικόν ταξίδιον εις τήν περιοχήν Ώρωποϋ (20­28
Ιουνίου 1929)118, ετέρα δέ, παράλληλος, εν συνεργασία μετά τής Βρεταν­
νικής Ναυτικής 'Αποστολής και τών σπουδαστών τής Ναυτικής Σχολής
Πολέμου, εν Πειραιεΐ και Λαυρίω (αποβατική) άσκησις119. Ή επιβεβλημένη
διακλαδικότης είχε διακηρυχθή εις τήν ούσίαν από τότε και εις αυτήν άπέ­
βλεπον και αϊ προτάσεις και επιδιώξεις του Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγου Άλεξ.
Παπάγου κατά τα αμέσως προ τοΰ Πολέμου 1940­41 έτη, άνευ όμως ούσια­
στικοΰ αποτελέσματος.
Σημειωτέον ότι τα στοιχεία τής αποβατικής ασκήσεως εστάλησαν εις
Παρισίους δια να ληφθούν ώς βάσις αντιστοίχων εφαρμογών υπό τής Γαλ­
λικής ομολόγου Σχολής και τοΰ Γαλλικοΰ Κέντρου 'Ανωτέρων Στρατιωτι­
κών Σπουδών επί σκοπώ συντονισμοΰ τοΰ Στράτου Ξηράς και τοϋ Πολεμι­
κοΰ Ναυτικοΰ από τοΰ καιροΰ τής ειρήνης120.
Νεώτεραι αντίστοιχοι ασκήσεις ανωτέρων και ανωτάτων αξιωματικών
διεξήχθησαν κατά τα τέλη Μαρτίου ­ αρχάς Απριλίου 1930 εις έπίπεδον σώ­
ματος στρατοΰ και στρατιάς. Αξιοσημείωτον είναι ότι ό Brallion εξήρε τήν
προσωπικότητα τοΰ Διοικητού τής Σχολής υποστρατήγου Καθενιώτου, αν
και αϊ απόψεις τοΰ τελευταίου δέν συνέπιπτον προς έκείνας τοΰ Διευθυντοΰ
Σπουδών τής Σχολής Γάλλου άντισυνταγματάρχου René Gérin. Ό Brallion
έθεώρει, ορθώς, ότι ή Ελληνική Σχολή Πολέμου δέν έπρεπε να καταστή
«ακριβές άντίγραφον» τής Γαλλικής, άφοΰ το πεδίον ενεργείας τοΰ Έλληνι­
κοΰ Στρατοΰ θα ήτο διάφορον τοΰ Γαλλικοΰ121.

117. Βλ. Άναφοράν τοΰ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 17 Ιουνίου 1929,
S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
118. Βλ. Άναφοράν τοϋ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 22 Ιουλίου 1929,
S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
119. Βλ. Άναφοράν τοϋ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 17 'Ιουνίου 1929,
S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
120. Αυτόθι.
121. Βλ. Άναφοράν τοΰ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 3 Μαΐου 1930,
S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
82 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλσυ

Νέα άσκησις επί χάρτου διεξήχθη κατά Φεβρουάριον 1930 υπό σπουδα­
στών της Σχολής Πολέμου και της Ναυτικής Σχολής Πολέμου και πραγμα­
τική άσκησις επιπέδου μεραρχίας (αποβατική άσκησις) κατ' Ίούλιον 1930122.
Συνεχείς ασκήσεις εγίνοντο, άλλαι δια τους πρωτοετείς, άλλαι δια τους δευ­
τεροετείς, μέ λαμπράς επιδόσεις των Ελλήνων εκπαιδευτών, δια τους οποί­
ους ò Brallion εφρόνει ότι δέν εΐχον ανάγκην τών συμβουλών τών Γάλλων
συναδέλφων των (1930).
'Αξιοσημείωτος ύπήρξεν ή πρότασις του Brallion προς μεταβολήν τών
απλών Stages (τακτικών διαλέξεων) εις Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής
Εκπαιδεύσεως, δηλ. εις συστηματικόν σχολεΐον ανωτάτων αξιωματικών,
τριμήνου διαρκείας, υπό τήν διοίκησιν ενός εκ τών τότε 'Επιθεωρητών Σω­
μάτων Στράτου.
'Επιβάλλεται να σημειωθή ότι ό καίριος τομεύς της Έπιμελητείας, δη­
λαδή της Διοικητικής Μερίμνης, δέν απετέλεσε τελικώς άντικείμενον της
'Αποστολής. 'Αληθές είναι ότι σχετικήν πρωτοβουλίαν είχεν εκδηλώσει ό
Αρχηγός της Έπιμελητείας υποστράτηγος Πέτρος Γ. Μακκας (1870­1942),
άλλα συνήντησε τήν έλληνικήν κυβερνητικήν άδιαφορίαν ή άρνησιν και τήν
άντίστοιχον τοϋ Γ.Ε.Σ. 'Εξ άλλου ό Π. Μακκας άπεστρατεύθη κατά τήν
18ην 'Ιανουαρίου 1926 (μετά τήν έκδήλωσιν της Δικτατορίας Θ. Πάγκαλου)
και οιονδήποτε σχέδιον έγκατελείφθη υπό τοϋ διαδόχου του υποστρατήγου
Νικολάου Ι. Λαμπρακάκη (1875­1961). Ό τ α ν μετά τήν κατάλυσιν της Δι­
κτατορίας άνεκλήθη εις τήν ενέργειαν ό Π. Μακκας123, ή πορεία τοϋ σχεδια­
σμού εΐχεν ήδη ακολουθήσει άλλην όδόν, παρ' ότι προεκάλει πάντα ουσιώ­
δες ενδιαφέρον τών Γάλλων. Αϊ προμήθειαι τοϋ ύλικοΰ πυροβολικού, πού
άλλωστε δέν άπετέλουν άποστολήν τοϋ Σώματος της Έπιμελητείας, θα συ­
νεζητοϋντο μετά της Κυβερνήσεως.
Προστίθεται ότι όταν μετ' ολίγον συνεστήθη (23 Μαρτίου 1926) ή Σχολή
Εφαρμογής Έπιμελητείας, προεβλέφθη Διευθυντής Σπουδών παρ' αυτή
Γάλλος αξιωματικός. Δέν έ'χομεν επισημάνει τοιαύτην τοποθέτησιν πλησίον
τοϋ Έλληνος Διοικητοϋ άντισυνταγματάρχου Έπιμελητείας. Γεγονός είναι
ότι τα σχετικά βοηθήματα σπουδών της ομολόγου Γαλλικής Σχολής έχρησι­
μοποιήθησαν και εις τήν Έλληνικήν, εις τήν οποίαν όμως άνεπτύχθη άργό­
τερον πλούσια και πρωτότυπος ελληνική βιβλιογραφία. Εις τήν Σχολήν

122. Βλ. Άναφοράν τοϋ Brallion προς το Γαλλικον Ύπ. Στρατιωτικών, 12 'Ιουλίου 1930,
S.H.A.T., φάκ. 7Ν 2879.
123. Προεδρ. Διάταγμα της 20ης Σεπτεμβρίου 1926, Έφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. Γ' 180
(20 Σεπτ. 1926), σελ. 766.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 83

έφοίτησαν και αξιωματικοί τοϋ Οικονομικού Κλάδου τοΰ Πολ. Ναυτικοί)

και τοΰ αντιστοίχου της Πολ. Αεροπορίας.
Όπωσδήποτε ή όργάνωσις της «Οικονομικής Υπηρεσίας (: Λειτουργίας)
τοϋ Στράτου», όπως άπεδόθη ελληνιστί ò γαλλικός όρος: Administration
Militaire, και ή ϊδρυσις τοΰ Σώματος της Έπιμελητείας (1914)124 είχον λάβει
ώς πρότυπον τα ισχύοντα από τοΰ 1882 έν Γαλλία και εΐχον προωθηθή υπό
της Γαλλικής 'Αποστολής Eydoux (1911­1914) και κατευθυνθή επί ετη υπό
τοΰ Γάλλου (έκ των «τάξεων» προερχομένου) τότε ταγματάρχου της Έπιμε­
λητείας (Sous­Intendent de la 3ème classe) και βραδύτερον στρατηγοΰ Fer­
nand Bonnier (1865­1943)125. Επομένως, δεν προέκυπτε τω 1925 δια τήν
Άποστολήν Girard τροποποίησις των έργων τής Αποστολής Eydoux. Τα
αυτά δύνανται να ύποστηριχθοΰν και δια τήν όργάνωσιν τής Υγειονομικής
Υπηρεσίας, εις τήν οποίαν είχε συμβάλει ενεργώς ή Αποστολή Eydoux και ό
τότε αρχίατρος και βραδύτερον ανώτερος γενικός αρχίατρος Odilon Paul
Jean Arnaud (1863­1947). Τό κύριον θέμα δια τους Γάλλους τοΰ 1925 ήτο,
από εκπαιδευτικής έπόψεως, να εκθέσουν τα πορίσματα έκ τοΰ Α' Παγκο­
σμίου Πολέμου πού εΐχον διεξαχθή ιδίως εις τό Δυτικόν Μέτωπον.

14. Αϊ Σχολαί Εφαρμογής των "Οπλων και των Σωμάτων.

Ό θεσμός των Σχολών Εφαρμογής δεν εισήχθη τό πρώτον παρ' ήμΐν

κατά τό 1926, άλλα, προτάσει τής Γαλλικής 'Αποστολής τοΰ στρατηγοΰ
Eydoux, προεβλέφθη δια τοΰ Νόμου υπ' αριθμ. 344 τής 31ης 'Οκτωβρίου
1914, Περί συστάσεως (: εννοείται κατ' ούσίαν αναδιοργανώσεως) Στρατ.
Σχολείου Ευελπίδων και Λόχου υποψηφίων μαθητών τοϋ Στρατ. Σχολείου
(αρθρ. 25)126. Τοιαΰται Σχολαί συνεστήθησαν δια τοΰ Διατάγματος τής 26ης
'Ιανουαρίου 1917127. Καίτοι προσεκλήθησαν αξιωματικοί να φοιτήσουν είς
αύτάς, ή Μεταπολίτευσις τοΰ θέρους τοΰ 1917 και ή συμμετοχή τοΰ Έλ­
ληνικοΰ Στράτου είς τό Μακεδονικόν Μέτωπον και αϊ έξ αυτής άνάγκαι είς

124. Νόμος ύπ' αριθμ. 228 τής 5ης 'Απριλίου 1914, Περί συστάσεως Σώματος Στρατιωτικής
Έπιμελητείας, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 92 (12 Απρ. 1914), σελ. 467­468.
125. Ό Ferd. Bonnier όπως και ό Odilon Arnaud διετέλεσαν έν αποσπάσει είς τον
Έλληνικόν Στρατον έπί πολλά ετη, αρχικώς μεταξύ 1911 και 1914, ακολούθως άπό τοΰ 1915
μέχρι τοϋ 1920.
126. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 325 (10 Νοεμβρ. 1914), σελ. 1713­1717.
127. Νομοθ. Διάταγμα τής 26ης 'Ιανουαρίου 1917, Περί Σχολείων 'Εφαρμογής, Έφημερίς
τής Κυβερνήσεως, φ. Α 15 (31 Ίαν. 1917), σελ. 46­48.
84 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

στελέχη ώδήγησαν εις την κατ' Αΰγουστον τοΰ έτους εκείνου άναστολήν
έπ' αόριστον των διατάξεων τοΰ Νομοθ. Διατάγματος της 26ης Ιανουαρίου
1917128, επομένως και της λειτουργίας των Σχολείων Εφαρμογής Πυροβο­
λικού και Μηχανικού, διότι αυτά είχον αρχίσει να λειτουργούν. Σκοπός των
εν λόγω ειδικών σχολών ήτο (και είναι) ή κατάρτισις τών νέων αξιωματικών,
αποφοίτων τών «παραγωγικών» Σχολών, εις την όργάνωσιν, τακτικήν και
βασικήν διοίκησιν μικρομονάδων εκάστου Όπλου, προ της γενικωτέρας
επιτελικής μορφώσεως αυτών.
'Εξαιρετικής σημασίας πάντως, ή οποία δεν έ'χει τονισθή, ύπήρξεν ή λει­
τουργία από την αρχήν τοΰ 1926, κατ' άνάπτυξιν τών περιωρισμένης μορ­
φής ατύπως συσταθέντων υπό τοΰ Άλεξ. Μαζαράκη Κέντρων Εκπαιδεύ­
σεως, τών άνιδρυθεισών Σχολών Εφαρμογής (Écoles d' Application) τών
Όπλων δηλ. Πεζικού, 'Ιππικού, Πυροβολικού, Μηχανικού (εις την οποίαν
έδιδάσκοντο καί τα Μέσα συνδέσμων και διαβιβάσεων) και Αεροπλοΐας, με
κυρίαν άποστολήν την «βελτίωσιν της στρατιωτικής μορφώσεως τών κατω­
τέρων αξιωματικών» καί τής «τακτικής καί τεχνικής μορφώσεως αυτών»,
λειτουργουσών εις δύο τουλάχιστον τμήματα (ανθυπολοχαγών καί λοχα­
γών)129. Αρχικώς προεβλέπετο όπως παρά τω Διοικητή εκάστης Σχολής
ύπηρετή Γάλλος αξιωματικός ως Διευθυντής Σπουδών, εφ' όσον διετίθετο

128. Βλ. Νόμον ύπ' αριθμ. 740 τής 8ης Αυγούστου 1917, Περί αναστολής έπ' αόριστον τής
ισχύος τών διατάξεων τών άρθρων 3 καί 4 τοΰ Νόμου ύπ' αριθμ. 328 περί Σχολείου Λοχαγών,
τών διατάξεων τών άρθρων 4 καί 5 τοΰ Νόμου ύπ' αριθμ. 441, περί εκπαιδεύσεως υπολοχαγών
καί ανθυπολοχαγών καί τών (διατάξεων) τοΰ άρθρου 26 τοΰ Νόμου ύπ' αριθμ. 344, ως καί τοΰ
Νομοθ. Διατάγματος τής 26ης 'Ιανουαρίου 1917, Περί Σχολείων Εφαρμογής, Έφημερίς τής
Κυβερνήσεως, φ. Α' 164 (11 Αύγ. 1917), σελ. 510.
129. Προεδρ. Διάταγμα τής 23ης Μαρτίου 1926, Περί Όργανισμοΰ τής Σχολής 'Εφαρμο­
γής Πεζικοΰ, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 108 (29 Μάρτ. 1926), σελ. 848­852· όμοιον τής
αυτής, Περί 'Οργανισμού τής Σχολής 'Εφαρμογής Ίππιχον, Αυτόθι φ. Α 119 (5 'Απρ. 1926),
σελ. 933­936* όμοιον τής αυτής, Περί 'Οργανισμού τής Σχολής 'Εφαρμογής Πυροβολικού,
Αυτόθι, φ. ΑΊ11 (31 Μάρτ. 1926), σελ. 872­876· όμοιον τής αυτής, Περί 'Οργανισμού τής Σχο­
λής 'Εφαρμογής Μηχανικού, Αυτόθι, φ. Α' 113 (1 Απρ. 1926), σελ. 879­884· όμοιον τής 31ης
Μαρτίου 1926, Περί 'Οργανισμού τής Σχολής 'Εφαρμογής Αεροπορίας, Αυτόθι, φ. Α 189 (8
Ίουν. 1926), σελ. 1530­1532.
Από τών άρχων τοΰ 1929 τή εμπνεύσει τοΰ Α./Γ.Ε.Σ. Άλεξ. Μαζαράκη ώργανώθη ύπό
τοΰ Αρχηγού τής Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής ταξιάρχου Brallion είδικόν σεμινάριον
εκπαιδεύσεως τών αξιωματικών τοΰ II 'Επιτελικού Γραφείου τοΰ Γ.Ε.Σ. Το πρόγραμμα, διαρ­
κείας 3 εβδομάδων, κατηρτίσθη ύπό τοΰ λοχαγού Loustaunau­Lacau, έν συνεχεία διαπρέψαν­
τος εις τον τομέα τών πληροφοριών. Το σεμινάριον διεξήχθη ώς «έσωτερικόν» ε'ις το II
Έπιτελικόν Γραφεΐον τοΰ Γ.Ε.Σ.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις την Ελλάδα 85

έκ της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής, αύτονοήτως διδάσκων και ώς

καθηγητής εις τήν αυτήν Σχολήν. Πράγματι υπηρέτησαν, όπως ήδη έσημει­
ώθη, εις τήν Σχολήν Εφαρμογής Πυροβολικού ό αντισυνταγματάρχης πυρ.
Gaston Lemière, εις τήν Σχολήν Εφαρμογής Πεζικού ό αντισυνταγματάρχης
πεζ. Jean Louis Mességué, εις τήν Σχολήν 'Εφαρμογής Ίππικοΰ ό Γλαρχος
Jean Mariot, εις τήν Σχολήν Τακτικών Σπουδών Πυροβολικού ό ταγματάρ­
χης πυρ. François Jules Estrème. Πληθώρα ειδικών κανονισμών καθ' Όπλον
εξεδόθη παραλλήλως.
Έκτος τών ανωτέρω συνεστήθησαν, ώς έσημειώθη, αντίστοιχοι Σχολαί
Εφαρμογής δια τα Σώματα της Έπιμελητείας130, τής Υγειονομικής Υπηρε­
σίας131 άλλα και τής Μεταγωγικής Υπηρεσίας (: Αυτοκινήτων)132, υπό τήν
αυτήν ώς και αϊ τών Όπλων όργάνωσιν. Εις τάς Σχολάς αύτάς δεν προκύ­
πτει τοποθέτησις Γάλλου αξιωματικού ώς Διευθυντού Σπουδών. Ειδικώς
δια το Σώμα τής Έπιμελητείας, τοϋ οποίου ή ιεραρχία ήρχιζεν άπο τοϋ βα­
θμοϋ τοϋ λοχαγού, αϊ δέ αρμοδιότητες περιελάμβανον και τήν Οίκονομικήν
Ύπηρεσίαν, το πρόγραμμα ήτο εξ αρχής γενικωτέρου και ύψηλοΰ επιστημο­
νικού επιπέδου. Δοθέντος ότι οι νέοι λοχαγοί τής Έπιμελητείας μετετάσσον­
το κατόπιν διαγωνισμού έκ τοϋ Σώματος τής Διαχειρίσεως και έκ τών
"Οπλων, δια τής ώς άνω Σχολής έσκοπεϊτο «Ή εν γένει βελτίωσις τής ειδικής
εκπαιδεύσεως... και ή εκτέλεσις εφαρμογών επί τής εν πολεμώ λειτουργίας
τής Υπηρεσίας ταύτης, εν σννδνασμω προς τήν εξνπηρέτησιν τών εις εφό­
δια αναγκών τοϋ εν εκστρατεία στρατού».
Μετά τήν άποχώρησιν τής Γαλλικής Αποστολής οι 'Οργανισμοί τών
Σχολών Εφαρμογής τών Όπλων άνασυνετάγησαν ('Ιούνιος­Αύγουστος

130. Προεδρ. Διάταγμα τής 23ης Μαρτίου 1926, Περί 'Οργανισμού τής Σχολής Εφαρμο­
γής Έπιμελητείας, Έψημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 108 (29 Μάρτ. 1926), σελ. 852­854.
Προηγουμένως, δηλ. άπο τοϋ 1924, είχε λειτουργήσει επί τω αύτφ σκοπώ και δια πρώτην
φοράν άπο συστάσεως τοϋ Σώματος τής Έπιμελητείας, το οίκειον προς έκπαίδευσιν τών νέων
λοχαγών Έπιμελητείας τμήμα τοϋ Στρατιωτικού Σχολείου Έπιμελητείας και Διαχειρίσεως
(Προεδρ. Διάταγμα τής 14ης Αυγούστου 1924, Αυτόθι, φ. Α 196 (18 Αύγ. 1924), σελ. 1151­
1152). Διοικητής τοϋ Σχολείου υπό τήν τοιαύτην σύνθεσιν αύτοΰ ώρίσθη ό συνταγματάρχης
Έπιμ. Δημ. Μάγκλαρης (1877­1972), ό όποιος άπεστρατεύθη κατά τήν 29ην Ιουλίου 1926 με
τον βαθμόν τοϋ υποστρατήγου.
131. Προεδρ. Διάταγμα τής 23ης Μαρτίου 1926, Περί Όργανισμοΰ τής Σχολής Εφαρμογής
Υγειονομικής Υπηρεσίας, Έφημερις τής Κυβερνήσεως, φ. Α 115 (2 Απρ. 1926), σελ. 914­916.
132. Προεδρ. Διάταγμα τής 23ης Μαρτίου 1926, Περί Όργανισμοΰ τής Σχολής Εφαρμογής
Μεταγωγικής Υπηρεσίας, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 119 (5 Απρ. 1926), σελ. 936­938.
86 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

1931), βάσει τοϋ Νόμου υπ' αριθμ. 4838 της 25ης Ιουλίου 1930, Περί εκπαι­
δεύσεως στελεχών131'.
Αί έκ των ως άνω αρχικών Σχολών Εφαρμογής των τριών Σωμάτων,
δύο μέν χάριν διακρίσεως από έκείνας τών Όπλων μετωνομάσθησαν έπί
Α./Γ.Ε.Σ. Άλεξ. Παπάγου (1939) εις Κέντρα 'Εκπαιδεύσεως (Υγειονομικής
Υπηρεσίας και Έπιμελητείας), ενώ διετηρήθη ο τίτλος της Σχολής Εφαρ­
μογής δια το Σώμα τών Αυτοκινήτων134. Ή ιδέα τοϋ Άλεξ. Παπάγου ήτο μι­
κρόψυχος και αντίθετος προς τήν σκοπιμότητα τής ψυχικής συνεργασίας
τών στελεχών.
Διάδοχοι τών Σχολών Εφαρμογής τοΰ 1926 είναι αί σημεριναί ΣχολαΙ
Πεζικού, Πυροβολικού κ.λπ. Ή αρχική ονομασία και το πρόγραμμα αυτών
(1926) έβασίζετο εις τα γαλλικά πρότυπα κατά τήν κρατούσαν συστημα­
τικώς παρ' ήμΐν τάσιν και ονομαστικής ακόμη προσομοιώσεως προς τους
θεσμούς τής εκάστοτε «έγγυτέρας» πολιτικώς Μεγάλης Δυνάμεως.

15. Μεταβολαί τίνες τής εκπαιδεύσεως μετά tò 1932 και εως tò 1940.

'Ας σημειώσωμεν επικουρικώς ότι δια τοϋ Αναγκ. Νόμου υπ' αριθμ.
2125 τής 30ής Νοεμβρίου 1939, Περί εκπαιδεύσεως τών στελεχών εις στρα­
τιωτικάς σχολάς και κέντρα εκπαιδεύσεως135, διετηρήθησαν ως σχολαί και
κέντρα ανωτέρας τακτικής μορφώσεως το Κέντρον Ανωτέρας Στρατιω­
τικής Εκπαιδεύσεως, ή 'Ανωτέρα Σχολή Πολέμον135α και τό Κέντρον Τα­
κτικών Σπονδών Πυροβολικού.

133. Προεδρ. Διάταγμα τής 14ης 'Ιουλίου 1931, Περί 'Οργανισμού τοΰ Σχολείου Εφαρ­
μογής Πεζικοϋ, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 231 (25 Ίουλ. 1931), σελ. 1701­1709· ομοιον
τής 16ης 'Ιουλίου 1931, Περί 'Οργανισμού τοϋ Σχολείου Εφαρμογής Πυροβολικού, Αυτόθι, φ.
Α' 231 (25 Ίουλ. 1931), σελ. 1693­1701· ομοιον τής αυτής, Περί 'Οργανισμού τοΰ Σχολείου
'Εφαρμογής Μηχανικού, Αυτόθι, φ. Α 228 (24 Ίουλ. 1931) σελ. 1669­1676· ομοιον τής 31ης
Αυγούστου 1931, Περί 'Οργανισμού τοΰ Σχολείου 'Εφαρμογής Ίππικοΰ, Αυτόθι, φ. Α 312 (9
Σεπτ. 1931), σελ. 2409­2416. Αί εν τω μεταξύ συσταθεΐσαι Σχολαί 'Εφαρμογής Κτηνιατρικής
Υπηρεσίας καί Στρατολογίας κατηργήθησαν δια τοϋ Προεδρ. Διατάγματος τής 3ης Σεπτεμ­
βρίου 1932, Περί καταργήσεως μονάδων καί υπηρεσιών τοΰ Στράτου (Έφημερίς τής Κυβερνή­
σεως, φ. Α 306 (6 Σεπτ. 1932), σελ. 2002).
134. Βλ. Άναγκ. Νόμον υπ' αριθμ. 2125 τής 30ής Νοεμβρίου 1939, Περί εκπαιδεύσεως τών
στελεχών εις στρατιωτικάς σχολάς καί κέντρα εκπαιδεύσεως, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ.
Α 529 (7 Δεκ. 1939), σελ. 3443­3454.
135. Αυτόθι.
135α. Βασ. Διάταγμα τής 4ης 'Απριλίου 1938, Περί Κανονισμοΰ τής 'Ανωτέρας Σχολής
Πολέμου, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 164 (20 'Απρ. 1938), σελ. 995­1010.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 87

Το Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως, άνασυγκροτηθέν

συστηματικώς, άπεσκόπει «είς τήν ονμπλήρωοιν τής γενικής και τακτικής
μορφώσεως των ανωτέρων αξιωματικών των "Οπλων και Σωμάτων και τήν
μετάοοσιν ενιαίου τακτικού Δόγματος», είς τοϋτο δέ θα έφοίτων υποχρεω­
τικώς συνταγματάρχαι των "Οπλων, Αυτοκινήτων, Έπιμελητείας και Υγειο­
νομικού, μη απόφοιτοι της 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου, έστω και αν εΐχον
διατελέσει Καθηγηταί παρ' αύτη, καλούμενοι δια διαταγής τοϋ Υπουργείου
Στρατιωτικών κατά σειράν αρχαιότητος, κατόπιν προτάσεως τοΰ Άρχηγοϋ
του Γενικού Επιτελείου Στρατοί), με διάρκειαν φοιτήσεως πέντε μηνών, δυ­
ναμένην να αύξομειωθή δια διαταγής τοΰ Υπουργείου Στρατιωτικών κατό­
πιν προτάσεως τοϋ Άρχηγοϋ τοϋ Γενικού Επιτελείου Στράτου. Το εν λόγω
Κέντρον έλειτούργησεν υπό τήν άνωτέραν διοίκησιν τοϋ Γενικοϋ Έπιθεω­
ρητοϋ τοϋ Στράτου, εν 'Αθήναις135·3.
Το Κέντρον Τακτικών Σπουδών Πυροβολικού άπέβλεπεν είς τήν έκπαί­
δευσιν τών ανωτέρων αξιωματικών πυροβολικοϋ είς τα καθήκοντα των
ανωτέρων διοικητών τοϋ Όπλου των. Είς το Κέντρον θα έφοίτων συντα­
γματάρχαι και άντισυνταγματάρχαι τοϋ Πυροβολικοϋ, καλούμενοι δια δια­
ταγής τοϋ Ύπουργοϋ Στρατιωτικών, κατόπιν προτάσεως τής Επιθεωρή­
σεως Πυροβολικοϋ, ώς και συνταγματάρχαι και άντισυνταγματάρχαι τών
λοιπών "Οπλων, καλούμενοι ομοίως δια διαταγής τοϋ Υπουργείου Στρατιω­
τικών, κατόπιν προτάσεων τών οικείων Επιθεωρήσεων, μέ διάρκειαν φοιτή­
σεως τριών μηνών κατ' άνώτερον οριον.

16. Αι Σχολαί Πολέμου τών λοιπών Κλάδων.

Σύστασις Ναυτικής Σχολής Πολέμου προεβλέφθη αρχικώς δια τοϋ Περί

Γενικοϋ Επιτελείου τοϋ Βασ. Ναυτικοϋ Βασ. Διατάγματος τής 13ης Ιουλίου
1915 (αρθρ. 5), ή Σχολή όμως ίδρύθη δια τοϋ Βασ. Διατάγματος τής 5ης
Απριλίου 1921, Περί Γενικοϋ Επιτελείου Βασιλικοϋ Ναυτικού, συνεκροτή­
θη δέ και έλειτούργησε βάσει τοϋ Βασ. Διατάγματος τής 6ης Σεπτεμβρίου
1925, Περί λειτουργίας Σχολής Πολέμου τοϋ Πολ. Ναυτικού, προσωρινώς
μέν άπό τής 15ης Νοεμβρίου 1925 είς τον 2ον οροφον τών Παλαιών Ανα­

135β. Το εν λόγω Κέντρον έλειτούργησεν είς α' Περίοδον από τής 1ης Νοεμβρίου 1938 μέ­
χρι τής 31ης Μαρτίου 1939, υπό τον Γενικόν Έπιθεωρητήν Στράτου άντιστράτηγον Μ. Δρά­
κον. Έκ τοϋ Σώματος τής Έπιμελητείας, παρηκολούθησε τήν α' Περίοδον ό τότε συνταγμα­
τάρχης Δημ. Δημακόπουλος. Ό σχετικός νόμος εξεδόθη πρωθυστέρως.
88 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

κτόρων (αρχική έγκατάστασις), ακολούθως δε εις κεντρικον κτίριον (παλαι­

αί εγκαταστάσεις τού 'Ασυρμάτου του Πολεμικού Ναυτικού) του περιβόλου
τοϋ 'Αστεροσκοπείου Αθηνών, και τελικώς εις ίδιον κτίσμα εις τον χώρον
της Διευθύνσεως Ραδιοτηλεγραφικής Υπηρεσίας τοΰ Ναυτικού (Δ.Ρ.Υ.Ν.)
εν τη Ναυτική Βάσει Βοτανικού. Πρώτος διοικητής αυτής διετέλεσεν ό τότε
πλοίαρχος και βραδύτερον άντιναύαρχος Δημήτριος Οικονόμου (1883­
1957). Παρά τη Ναυτική Σχολή Πολέμου έλειτούργουν μέχρι τούδε Σχο­
λεϊον Πολέμου Ναυτικού (Σ.Π.Ν.) και Σχολεϊον Επιτελών 'Αξιωματικών
Ναυτικού (Σ.Ε.Α.Ν.)135γ. Προσωρινώς έλειτούργησε και Σχολεϊον 'Ανωτέ­
ρων Αξιωματικών Μηχανικών (1988­1992). Περί τών εξελίξεων κατά το
2003 βλ. ακολούθως.
Εις τήν ϊδρυσιν τής Ναυτικής Σχολής Πολέμου, κατά το πρότυπον της
ομολόγου Βρεταννικής, συνέβαλε κληθεΐσα Βρεταννική Ναυτική Αποστο­
λή, κατόπιν επισκέψεως και παρατηρήσεων τού άντιναυάρχου Sir Richard
Webb (1870­1950), επισκέψεως αναλόγου προς έκείνην τού στρατηγού
Guillaumat.
Ή Σχολή Πολέμου Αεροπορίας συνεστήθη δια τού Βασ. Διατάγματος
τής 3ης Αυγούστου 1957, Περί ίορύσεως και λειτουργίας Σχολής Πολέμου
Αεροπορίας και ακολούθως δια τής Αποφάσεως Υπουργού 'Εθνικής Αμύ­
νης υπ' αριθμ. 211/739 τής 24ης 'Απριλίου 1965 περί τοΰ αυτού αντικειμέ­
νου. Δια τής εν λόγω Αποφάσεως συνεστήθη και Τμήμα Κατωτέρων Επι­
τελών Αεροπορίας υπό τον τίτλον: «Σ.Π.Α. (Τμήμα Κατωτέρων):Σ.Π.Α./Κ.»,
άντίστοιχον τού ώς άνω Σ.Ε. Α.Ν. Ή Σχολή Πολέμου έλειτούργησεν αρχι­
κώς εις μεμισθωμένον οίκημα εν Παλαίω Φαλήρω, ένθα ήτο έγκατεστημέ­
νον το Αρχηγεΐον Αεροπορικής 'Εκπαιδεύσεως. Πρώτος διοικητής τής Σχο­
λής Πολέμου (1957­1958) διετέλεσεν ό τότε σμήναρχος (Ι.), νύν άντιπτέραρ­
χος εν απ. Ίω. Χατζάκης (1919).

17. Συμπεράσματα.

Έξεταστέον, εν τέλει, είναι αν οι αρχικοί κύριοι σκοποί τής Σχολής

Πολέμου, αλλά και τοΰ Κέντρου Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαιδεύσεως
(δι' όσον χρόνον περιοδικώς έλειτούργησε τούτο), ώς ετάχθησαν τω 1925

135γ. Βλ. και Ναυτική Σχολή Πολέμου. Εβδομήντα πέντε χρόνια από τής ίορύσεως (1921­
1995), εκδ. 1995 υπό Ν.Σ.Π.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 89

και άνεμορφώθησαν μερικώς δια της παρόδου τοΰ χρόνου, επραγματοποιή­

θησαν ώς προς τήν 15ετίαν μέχρι τοΰ 1940 και αν το έργον των δύο ανωτά­
των εκπαιδευτικών μορφωμάτων συνέβαλεν εις τήν προετοιμασίαν τών επι­
τελών και διοικητών μονάδων και μεγάλων μονάδων, κατά τήν όφειλομένην
συνεχή προς πόλεμον προπαρασκευήν τών στελεχών τών Κλάδων τών Ένο­
πλων Δυνάμεων (εν προκειμένω τοΰ κατά γήν Στράτου) εις περίπτωσιν επι­
βουλής τής εθνικής άκεραιότητος τής Ελλάδος υπό ξένης Δυνάμεως.
Ειδική μελέτη τοιαύτης αξιολογήσεως τών δύο ανωτάτης σκοπιμότητος
ιδρυμάτων δέν μας είναι γνωστή και δεν νομίζομεν ότι συνετάγη ποτέ, όπως
άλλωστε και τών Σχολών Εφαρμογής τών Όπλων και Σωμάτων (κατά τα
διάφορα τμήματα αυτών) ή και τών άλλων ειδικών σχολών πού έλειτούργη­
σαν συμπληρωματικώς κατά τήν 15ετίαν 1925­1940.
Επομένως, θα άρκεσθώμεν εις ιχνηλάτησιν τών δεδομένων πού ημπο­
ρούν να επισημανθούν, χωρίς να λησμονώμεν ότι ό Πόλεμος τοΰ 1940­1945
δέν άπετέλεσεν άσκησιν επί χάρτου ή επί τοΰ εδάφους μετά στρατευμάτων,
αλλά σύγκρουσιν μετά Μεγάλων Δυνάμεων, μέ ολας τάς εκ τούτου αναγ­
καίας όλως εκτάκτους πρωτοβουλίας και εμπνεύσεις.
Είναι οπωσδήποτε βέβαιον ότι ή Σχολή Πολέμου (Ανωτέρα Σχολή Πο­
λέμου από τοΰ 1932) διεμόρφωσε δια τής κοινής εκπαιδεύσεως και ασκήσε­
ως αξιωματικών τών "Οπλων πνεΰμα συναδελφότητος «εν έργαστηρίω»
(λαμβανομένης υπ' όψιν και τής ποικίλης προελεύσεως τών στελεχών εκ
διαφόρων παραγωγικών σχολών ή μονιμοποιήσεως αλλά και κοινωνικών
καταβολών), άρα πνεΰμα ένότητος εν συνυπηρεσία και λειτουργίας εν επι­
τελεία), μόνον όμως προς ταΰτα, διότι ή κατάστασις εξ έπόψεως οργανώσε­
ως υπήρξε δραματική και έξειλίχθη εις έτι δραματικωτέραν.Τοΰτο καταφαί­
νεται εκ τοΰ Πρακτικού υπ' αριθμ. 122 τής 14ης Δεκεμβρίου 1932 (συμπτω­
ματικώς συγχρόνου προς τήν λήξιν τής παρουσίας τής Γαλλικής 'Αποστολής
εν Ελλάδι) προκληθέντος υπό τοΰ τότε Υπουργού Στρατιωτικών Γεωργίου
Κονδύλη και συνταχθέντος υπό τοΰ 'Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου.
Το εν λόγω Συμβούλιον άπηρτίζετο εκ τής καλούμενης τότε «Φυσικής
Ηγεσίας» τοΰ Στρατού, δηλαδή εκ τών αντιστράτηγων Άλεξ. Όθωναίου,
Εύθ. Τσιμικάλη, Κ. Μανέτα, Άλεξ. Μαζαράκη, Π. Κλάδου, Θ. Μανέτα, Δημ.
Καμμένου και Δημ. Πετρίτη, απάντων όμοφρόνων πολιτικώς. Το Πρακτι­
κόν, το όποιον έχει δημοσιευθή υπό τοΰ Γ.Ε.Σ. άπό τοΰ 1969, είναι λίαν άπο­
καλυπτικόν, όσον και συγκλονιστικόν ώς προς τήν κρατούσαν τότε όργανω­
τικήν και άμυντικήν κατάστασιν τοΰ Στρατού. Ή συμπερασματική φράσις
είναι εντυπωσιακή: «Έξ δλων τών ανωτέρω προκύπτει ότι ή κατάστασις τής
αμύνης τής Χώρας είναι αυτόχρημα τραγική», όσον και ή ετέρα: «Είναι
αυτονόητον ότι ή μόνη άπομένουσα, ελλείψει επαρκών μέσων, έκπαίοευσις
τών στελεχών και δή άνευ Στράτου, δεν δύναται να θεωρηθή ούδε στοιχεί­
90 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

ωδώς επαρκής προπαρασκευή τον Κράτους προς Άμυναν», καθώς και ή

άλλη: «Ευρισκόμενοι εν αδυναμία να συγκροτήσωμεν τον δια τάς άνάγκας
της'Αμύνης της Χώρας άπαιτούμενον εμπόλεμον στρατόν...», ενώ αποδίδον­
ται εύθϋναι εις τάς Κυβερνήσεις 1927­1932 δια τάς διαρκώς μειουμένας πι­
στώσεις εκ τοΰ Προϋπολογισμού (κατ' αντίθεσιν προς έκείνας της Βουλ­
γαρίας, Γιουγκοσλαβίας και Τουρκίας) και την μείωσιν της θητείας και τών
ενεργών μονάδων136.
Σημειοΰμεν ότι, έκ τών υπ' όψιν ημών στοιχείων, κατ' Όκτώβριον 1940
έπί 33 μονίμων υποστρατήγων τών "Οπλων άπαντες ήσαν πτυχιούχοι επιτε­
λείς της Ανωτέρας Σχολής Πολέμου ή τοϋ Κέντρου Ανωτέρας Στρατιωτικής
Εκπαιδεύσεως και ότι έπί 181 συνταγματαρχών τών Όπλων 108 ήσαν πτυ­
χιούχοι της πρώτης (οι αρχαιότεροι τούτων κατεΐχον θέσεις ανωτάτων αξιω­
ματικών). Είναι βέβαιον ότι ή διδασκαλία εις τήν Ανωτάτην Σχολήν Πολέ­
μου έξησφάλισε κοινήν «λογικήν» ενεργειών (Δόγμα) περί της αντιμετωπί­
σεως τών προβλημάτων άπό τοΰ καιροϋ της ειρήνης.
Μολονότι οι Γάλλοι είχον επισημάνει το έξιδιασμένον ενδιαφέρον τών
Διαβιβάσεων (Transmissions), ό κλάδος ούτος δεν άπετέλεσεν ϊδιον Όπλον
προ τοϋ 1946. Ή καθυστέρησις αναπτύξεως τοϋ Όπλου αμέσως μετά τήν
Έκστρατείαν της Μικράς 'Ασίας προήρχετο όχι εκ τίνος άγνοιας ή έκ θεω­
ρητικής αδιαφορίας προς το νέον μέσον και προσηλώσεως εις παλαιοτέρους
τρόπους επικοινωνίας, άλλ' έκ τοϋ άνεπαρκοϋς άριθμοϋ ασυρμάτων και
τοϋ μικροϋ σχετικώς άριθμοϋ ειδικευμένων χειριστών των. Εις τον τομέα
τών Διαβιβάσεων ή Γαλλική 'Αποστολή συνεισέφερε θεωρητικός τινας γνώ­
σεις και εμπειρίας, πρακτικώς όμως ό ρόλος της ύπήρξεν αρνητικός δια τον
έξης λόγον: Κατά τήν διαδικασίαν έπανεξοπλισμοϋ και παραγγελιών πολε­
μικοϋ ύλικοϋ της περιόδου 1925­1926 (πριν ή έκδηλωθή ή μείζων διεθνής
οικονομική κρίσις) προεκρίθη υπό τών αρμοδίων εις τό Γ.Ε.Σ. και τό
Ύπουργεΐον Στρατιωτικών ή παραγγελία συσκευών ασυρμάτων της γερμα­
νικής εταιρείας Telefunken, ώς καλυτέρων και συμφερωτέρων δια τήν
Ελλάδα. Αλλ' ή παραγγελία έματαιώθη κατόπιν ενεργειών τοϋ Άρχηγοϋ
της Γαλλικής Αποστολής Girard, εφ' όσον δέν έγίνετο προς γαλλικόν κατα­

136. Βλ. Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Ή προς πόλεμον προπαρασκευή τον Ελληνικού Στρατού, 1923­
1940, Έν 'Αθήναις 1969, σελ. 143­146. Άλλα και μετά τριετίαν ή κατάστασις δέν είχε βελτιωθή.
Βλ. Γενικά Επιτελεία Στρατοί), Ναυτικού και 'Αεροπορίας, «Γενική περιληπτική άνασκόπησις
της στρατηγικής καταστάσεως τής Ελλάδος έν περιπτώσει άγλλοϊταλικοϋ πολέμου», της 8ης
'Οκτωβρίου 1935, φέρουσα τάς ύπογραφάς τών 'Αρχηγών τών 'Επιτελείων Ά. Χασαπίδου, Δ.
Οικονόμου και Π. Γαζή, έν Ί . Μεταξά, Το Προσωπικό τον Ημερολόγιο, τόμ. 4,1933­1941, Έν
'Αθήναις 1960, σελ. 615­620.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 91

σκευαστικον οίκον. Όταν ό Girard άνεχώρησεν εξ Ελλάδος (1928) ή ευκαι­

ρία είχε παρέλθει, τα οικονομικά της Χώρας ειχον έπιδεινωθή δραματικώς
και παραγγελίαι ασυρμάτων εις ικανούς αριθμούς δέν έγένοντο. Έν τούτοις,
κατά τον Πόλεμον τοϋ 1940­41 αί Διαβιβάσεις έπετέλεσαν ικανοποιητικώς
τον ρόλον των, δοθέντος ότι ειχον προηγηθή οι έπανεξοπλισμοί της περιό­
δου 1936­1940. Σημειωτέον ότι άπό της εκρήξεως τοϋ Πολέμου συνεστήθη­
σαν εις το Γενικόν Στρατηγεϊον, τα Τμήματα Στρατιάς και τα Σώματα
Στρατού ϊδιαι Διευθύνσεις Διαβιβάσεων, τάς οποίας άνέλαβον αξιωματικοί
τοΰ Μηχανικού, εις το όποιον ούτως ή άλλως άνήκεν ή άρμοδιότης αύτη.
Ή βαθμιαία εμπλοκή τού 'Αεροπορικού Όπλου εις τάς επιχειρήσεις τού
Δυτικού Μετώπου κατά τον Α' Παγκόσμιον Πόλεμον κατέδειξε τήν σημα­
σίαν της αεροπορικής συνεργασίας και υποστηρίξεως και είχεν ώς πρώτον
αποτέλεσμα τήν σύστασιν τοϋ (πέμπτου) Όπλου τής Αεροπορίας εις τον
Στρατόν τής Ξηράς (1925) και τοϋ αντιστοίχου κλάδου εις το Πολεμικόν
Ναυτικόν. Αφ' ης ίδρύθη το Ύπουργεΐον Αεροπορίας (1930) αί «δύο Αε­
ροπορίαι» υπήχθησαν εις αυτό. Κατά τον Πόλεμον 1940­41 συνεστήθη εις το
Γενικόν Στρατηγεϊον Διεύθυνσις Αεροπορίας (ώς και εις τό Γενικόν Έπι­
τελεΐον Ναυτικού) και εις τα στρατηγεία τών Σωμάτων Στρατού και τών
Τμημάτων Στρατιάς ανάλογοι διευθύνσεις.
Περί τοϋ πολυδάπανου Όπλου τών Τεθωρακισμένων και τής σπουδαι­
ότητός του υπήρξε θεωρητική ένημέρωσις, αλλ' όχι και ουσιαστική συγκρό­
τησις ιδίων μονάδων έν όψει τής αντιστοίχου οργανώσεως τών πιθανών αν­
τιπάλων. Βεβαίως άπό τοϋ Όργανισμοϋ τοϋ Στράτου τοϋ έτους 1925 προε­
βλέφθη σύστασις Συντάγματος Αρμάτων (έν Τυρνάβω) και προωθήθη ή
συγκρότησις αυτού και ή τοποθέτησις αξιωματικών τοϋ πεζικού εις τήν δύ­
ναμίν του. Δέν επρόκειτο όμως περί πραγματικής μονάδος άλλα περί απλών
«θωρακισμένων» οχημάτων έξωπλισμένων στοιχειωδώς. "Ιδιον Όπλον δέν
είχε συσταθή· ό τομεύς είχεν ύπαχθή εις τό Πεζικόν, διότι κατά τα τότε δό­
γματα αί μονάδες τεθωρακισμένων μέσων θα άπέβλεπον εις τήν ύποστήρι­
ξιν τοϋ επιτιθεμένου Πεζικού. Τα αυτά προεβλέφθησαν και δια τοϋ Αναγκ.
Νόμου υπ' αριθμ. 776 τής 7ης Ιουλίου 1937, Περί 'Οργανώσεως xai Στε­
λεχών τοϋ εν Ειρήνη Στράτου κ.λπ. (αρθρ. 5). Τό Όπλον τοϋ Ιππικού υπη­
ρετεί ακόμη τάς άνάγκας τής αναγνωρίσεως και τής ενδεχομένης εμπλοκής
αυτού εις κυρίας επιχειρήσεις, ώς πράγματι συνέβη μετ' επιτυχίας. Ή συ­
σταθείσα άκαίρως και προχείρως κατά Φεβρουάριον 1941 XIX Μηχανο­
κίνητος Μεραρχία εξ ιταλικών λαφύρων πόρρω απείχε τής εννοίας τεθωρα­
κισμένης μονάδος. Ή σημασία, πάντως, τών τεθωρακισμένων μονάδων εις
τάς επιχειρήσεις είχεν ύποδειχθή και άναπτυχθή ήδη δια μελετών.
Σπουδαία ύπήρξεν ή μελέτη διοργανώσεως τής συστηματικής (βάσει
σχεδίων) Έπιστρατεύσεως, τόσον τοϋ προσωπικού και τών οχημάτων όσον
92 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

και της εν γένει Οικονομίας, δια της συστάσεως αντιστοίχως των 5ου και
6ου Επιτελικών Γραφείων τοϋ Γ.Ε.Σ. (1936), άλλα και υπό της τότε Διευ­
θύνσεως Έπιμελητείας τοΰ Υπουργείου Στρατιωτικών, ή οποία είχε και την
σχετικήν πρωτοβουλίαν136α. 'Άς σημειωθή ότι ή διατυπωθείσα υπό της δευ­
τέρας νομοθεσία άπετέλεσεν έφαρμογήν τών διδαχθέντων μαθημάτων εις
την Άνωτέραν Σχολήν Πολέμου καί την Στρατ. Σχολήν Εφαρμογής Έπιμε­
λητείας. Τα διδαχθέντα εις την τελευταίαν ταύτην Σχολήν μαθήματα Τακτι­
κής της Έπιμελητείας απετέλεσαν τον όδηγον τής συστηματικής έπιμελητει­
ακής μερίμνης. Έν προκειμένω πρέπει να ύπομνήσωμεν ότι ή κρατοϋσα τω
1925 άντίληψις περί τοϋ σκοπού τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου ήκολούθει
τήν γαλλικήν, διό καί ή έν τοις πράγμασιν παρακολοΰθησις τών μαθημάτων
της υπό αξιωματικών τής Έπιμελητείας καί τής Υγειονομικής Υπηρεσίας
υπήρξε στοιχειώδης. Εις ή δύο μόνον αξιωματικοί εξ εκάστου τών Σωμάτων
τούτων παρηκολούθουν ώς «άκροαταί» τα μαθήματα τής Ανωτέρας Σχο­
λής Πολέμου, αντιθέτως προς τάς άνάγκας τής ευρύτατης αποστολής των.
Σημειοΰμεν πάντως ότι επί μίαν ολην 15ετίαν ουδείς αξιωματικός τοϋ
Πολ. Ναυτικοϋ παρηκολούθησε τα μαθήματα τής Ανωτέρας Σχολής Πολέ­
μου, καίτοι ε'ις αυτά περιελαμβάνοντο καί διαλέξεις περί αποβατικών επι­
χειρήσεων. 'Αντιθέτως μαθήματα τής Ναυτικής Σχολής Πολέμου παρηκο­
λούθησαν αξιωματικοί τοϋ Στρατού Ξηράς από τοϋ 1925.
Τονίζομεν, εξ άλλου, ότι ή διδασκαλία άπό τοϋ 1931 τοϋ μαθήματος τής
Πολεμικής Οικονομίας καί ή έκφώνησις διαλέξεων περί Οικονομικής καί
Βιομηχανικής Έπιστρατεύσεως συνέβαλον εις τήν εύρυτέραν άντίληψιν
τών μαχίμων αξιωματικών περί τοϋ σφαιρικωτέρου ορίζοντος τών Επιτε­
λείων τών μεγάλων μονάδων (: σχηματισμών).
Τέλος, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ή ενιαία διδασκαλία τής Γενικής Τα­
κτικής καί τής Τακτικής εκάστου Όπλου καί τών ποικίλων διαλέξεων προς
πάντας τους σπουδαστάς τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου, βεβαίως δε καί
τών στοιχείων Γενικής Στρατηγικής, όσον καί αν το πρόγραμμα σπουδών
απείχε τοϋ ιδεώδους, οίκείωσε τους σπουδαστάς επί τής άλληλεπιδράσεως
καί τής ένότητος τών ενεργειών όλων τών Όπλων, δηλ. τοϋ ενιαίου αγώνος

136α. Περί τής μεγίστης σημασίας τών «Υπηρεσιών» έν τη στρατιωτική οργανώσει, ύπο­
δεικνύομεν το πάντοτε χρησιμώτατον δημοσίευμα τοϋ τότε ταγματάρχου, άργότερον συντα­
γματάρχου, Έπιμ. Νικ. Μαγγιώρου (1890­1940), «Αί Ύπηρεσίαι έν τω Στρατεύματι», Γεν.
Στρατιωτική Έπιθεώρησις, τεϋχ. 8 ('Απρ. 1925), σελ. 112­128, Περί τών γαλλικών προτύπων τοϋ
βασικού Νόμου 232/1914 Περί τής Οικονομικής Υπηρεσίας τοϋ Στράτου βλ. J. Gamier,
Historique de l'École d'Administration de Vincennes, Έν Παρισίοις 1893 (ένθα άνάλυσις τοϋ γαλλι­
κοϋ Νόμου τοϋ 1882).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 93

και όχι της «παραπορεύσεως» εις τήν μάχην, επομένως επί τοΰ συντονιστι­
κού ρόλου των Επιτελείων και της προετοιμασίας ώλοκληρωμένων αποφά­
σεων των Διοικητών.
Έάν όμως έξετάσωμεν τήν έπιδιωχθεΐσαν πολιτικήν αποτελεσματικότη­
τα της μετακλήσεως της Γαλλικής Στρατιωτικής 'Αποστολής ως προς τήν
άποκατάστασιν πολιτικής ένότητος εις το Στράτευμα και αποτροπής τού­
του από πολιτικών πρωτοβουλιών, αυτή υπήρξε μηδενική, ώς αποδεικνύε­
ται εκ τής μετά το 1924 και μέχρι τοΰ 1935 σειράς Κινημάτων. Υπήρξε δε μη­
δενική παρ' ότι είχε διαμορφωθή δια σειράς κυβερνητικών μέτρων μετά το
1923 κατά συντριπτικήν πλειονοψηφίαν ομοιογενής σχεδόν σύνθεσις τοΰ
Στρατεύματος εκ στελεχών προσκειμένων προς τήν μίαν τών τότε μεγάλων
πολιτικών παρατάξεων (Βενιζελικήν). Δεν πρέπει όμως να λησμονήται ότι ή
σειρά τών Κινημάτων δεν ύπεκινήθη μόνον υπό φιλοδοξών στρατιωτικών
στελεχών, αλλ' υπό τών Κομμάτων καί ιδίως μερίδων αυτών, πού έχρησιμο­
ποίησαν ώς «καταδρομικήν δύναμιν» δια τήν έπίτευξιν τών σκοπών των φί­
λιους αξιωματικούς και έξεμεταλλεύθησαν τήν πολιτικήν άπειρίαν, αλλά
και τον άτομικισμόν καί τάς επαγγελματικός επιδιώξεις τών τελευταίων.
Ά ν όμως ή πολιτική σκοπιμότης τής μετακλήσεως τής Γαλλικής Στρα­
τιωτικής 'Αποστολής ουδέν απέδωσε καί ή περί τούτου σκέψις τών Ελλή­
νων ηγετών ύπήρξεν αφελής, σπουδαία απέβη ή έμπέδωσις τής γαλλικής
στρατιωτικής οργανώσεως ώς βασικού προτύπου τής ημετέρας καί ή προ­
σήλωσις προς το πρότυπον τοΰτο παρά τάς γεωγραφικός ιδιομορφίας τοΰ
ελληνικού χώρου. Εις ώρισμένας περιπτώσεις το γαλλικόν πρότυπον περιε­
βλήθη διά τίνος άλω θαυμασμού, αυτής πού προκαλεί «το μέγα» εις τους
«μικρούς», διότι δέν είχε παραδόξως συνειδητοποιηθή παρ' ήμΐν το εύρος
τών ελληνικών πολεμικών επιτευγμάτων καί συγκριτικώς ακόμη προς εκεί­
να τών Μεγάλων Δυνάμεων.
Έν πάση περιπτώσει, πολύ συνέβαλεν εις τήν συστηματικήν έργασίαν
τοΰ 'Επιτελούς ή κατάρτισις σειράς Κανονισμών περί τής 'Επιτελικής 'Οργα­
νώσεως, ώς συνετάγησαν μετά το 1925, εϊτε υπό τής Σχολής Πολέμου εϊτε
υπό τοΰ αρμοδίου 'Επιτελικού Γραφείου τοΰ Γενικού 'Επιτελείου Στρατού
εϊτε τών καθ' Όπλον ή Σώμα οικείων 'Επιθεωρήσεων. Προ πάσης αναφο­
ράς εις αυτούς, θα μνημονεύσωμεν τήν Διαταγήν τοΰ Γ.Ε.Σ. τής 4ης Μαΐου
1926, Περί διακανονισμού σχέσεων μεταξύ Έπιτελαρχών μεγάλων μονάδων
καί Διοικητών "Οπλων ή Διευθυντών Υπηρεσιών εν τοις Στρατηγείοις, ή
όποια καθορίζει εν από τα πλέον λεπτά θέματα συνεργασίας εις τα Στρα­
τηγεία, θέμα πού άντεμετωπίσθη καί από τήν Προσωρινήν Δώασκαλίαν επί
τής Τακτικής Χρήσεως τών Μεγάλων Μονάδων (1923) καί τον Κανονισμον
τής Τακτικής Χρήσεως τών Μεγάλων Μονάδων (1926).
Οι Διοικηταί τών Όπλων (Πυροβολικού, Μηχανικού) εις τα Στρατή­
94 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

γεια ήσαν πολύ συχνά ανώτεροι κατά βαθμον ή όμοιόβαθμοι αλλ' αρχαιό­
τεροι (επομένως ανώτεροι) των Έπιτελαρχών. Το αυτό συνέβαινε και μέ
τους Διευθυντάς Υπηρεσιών (Έπιμελητείας, Υγειονομικής Υπηρεσίας
κ.λπ.), οι όποιοι καίτοι, ώς ανήκοντες εις Σώματα, ελογίζοντο νεώτεροι των
όμοιοβάθμων των εκ των Όπλων, όμως εν τή πραγματικότητι ήσαν συχνά
τόσον αρχαιότεροι ώστε να έχουν προηγηθή χρονικώς κατά ένα βαθμον
των Έπιτελαρχών, μέ αποτέλεσμα ή συνεργασία μεταξύ των να συντελήται
δια τών βοηθών αμφοτέρων, ώστε να μη επέρχεται μείωσις μέχρι και εμφα­
νούς υποτιμήσεως ανωτέρων στελεχών νευραλγικής σημασίας δια τήν λει­
τουργίαν τών μεγάλων μονάδων εν ειρήνη, πολλώ μάλλον έν πολέμω.
Έκ τών βασικών κανονισμών οργανώσεως της επιτελικής εργασίας ή
συμβαλόντων εις τήν διοίκησιν τών μεγάλων μονάδων άναφέρομεν τους
εξής: Δοκίμων Κανονισμού τής εν είρήντ] υπηρεσίας τών Επιτελείων (1927),
Μνημόνιον τών αξιωματικών τον Επιτελείου, ΙΌργάνωσις (1930), Μνημό­
νων τών αξιωματικών τοϋ Επιτελείου II (1927), Κανονισμός οργανώσεως
και λειτουργίας Επιτελείων εν εκστρατεία (1926­1931), Μνημόνιον τών
αξιωματικών τοϋ Επιτελείου, Μέρος Β'α'(1932), Κανονισμός Εσωτερικής
Υπηρεσίας τοϋ Γενικοϋ Επιτελείου Στράτου (1930). Οι περισσότεροι τών
κανονισμών αυτών ώρίσθησαν και ώς βοηθήματα τών σπουδαστών τής
'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου βάσει διαταγής τοΰ Διοικητού της υποστρατή­
γου Δημ. Καθενιώτου (19 'Ιουλίου 1932).
Ή έκπαίδευσις εις τήν Άνωτάτην Σχολήν Πολέμου ώς σπουδαστών, πέ­
ρα τών αξιωματικών τών Όπλων και αρχικώς μόνον τών Σωμάτων Έπιμε­
λητείας και Υγειονομικού, μεταπολεμικώς δε και τών έκ τής Στρατιωτικής
Σχολής Ευελπίδων προερχομένων αξιωματικών τών Σωμάτων Τεχνικού,
Έφοδιασμού­Μεταφορών, Υλικού Πολέμου (1960), έξετάθη δυνητικώς
άπό τού 1985 και εις τους αξιωματικούς τών λοιπών Σωμάτων τού Στρατού
Ξηράς, ενώ άπό τού 1983 και εις αξιωματικούς τών ετέρων Κλάδων τών
Ένοπλων Δυνάμεων και τών Σωμάτων 'Ασφαλείας.

18. Είόικώτερον περί τής Διακλαδικότητος.

Κλείνοντες τήν άνά χείρας μελέτην, άφορώσαν εις τήν ϊδρυσιν τής άρ­
χαιοτέρας ελληνικής Σχολής Πολέμου, δηλ. εκείνης τού Στρατού Ξηράς, ση­
μείου μεν ότι έφθάσαμεν ήδη άναγκαίως εις τήν ένοποίησιν τών Σχολών Πο­
λέμου τών τριών Κλάδων τών Ένοπλων Δυνάμεων εις ένιαϊον ί'δρυμα. Ή
τάσις προς τήν λύσιν αυτήν οφείλεται εις τήν έκ τών πραγμάτων σύγχρονον
θέσιν ότι δέν νοείται Πόλεμος (ούτε προπαρασκευή ή άντιμετώπισις άπό
τού καιρού τής Ειρήνης ή ή σχετική συνεργασία τών κατά Κλάδον έπιτε­
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 95

λών) υπό οιονεί «συμμαχικών» δυνάμεων του αυτοί) κράτους εναντίον ξέ­
νης επιβουλής, και εις τήν βεβαιότητα ότι οι «Κλάδοι των Ένοπλων Δυ­
νάμεων» δεν εΐναι αυθύπαρκτοι και αυτόνομοι, άλλα κλάδοι τής μιας και
ενιαίας «Ένοπλου Δυνάμεως», υπό μιας ανωτάτης αρχής διοικούμενης εν
Πολεμώ, προπαρασκευαζομένης δε εν Ειρήνη ύφ' ενός Άρχηγοΰ. Επομέ­
νως, ή μελέτη τοϋ ενιαίου τούτου Πολέμου δέον όπως συντελήται άπό κοι­
νού υπό των στελεχών τών ένιαίως δρώντων Κλάδων.
Έν σχέσει προς τήν αμέσως προηγηθεΐσαν παράγραφον, φρονοϋμεν ότι
είναι χρήσιμον να σημειώσωμεν τάς προσφάτους μεταβολάς εις τάς έν
Γαλλία ομολόγους προς τάς άπό τοϋ 1925 ιδρυθείσας δύο παρ' ήμΐν Σχολάς
(Ανωτάτην Σχολήν Πολέμου και Κέντρον 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Εκπαι­
δεύσεως), ως έπήλθον άπό τοΰ 1970 και έξης.
Δια τοΰ Διατάγματος υπ' αριθμ. 70­319 τής 14ης 'Απριλίου 1970, Περί
Γενικής 'Οργανώσεως τής 'Ανωτάτης Στρατιωτικής 'Εκπαιδεύσεως, ώς τού­
το έτροποποιήθη και συνεπληρώθη κατά τα έ'τη 1971,1978,1980,1982, άνε­
μορφώθη όλόκληρον το σύστημα τής γαλλικής ανωτάτης στρατιωτικής εκ­
παιδεύσεως (εις τα επίπεδα τών ώς άνω Σχολών), διακριθέν εις τρεις βαθμί­
δας, με ευθύνη ν εϊτε τών 'Αρχηγών τών Γενικών 'Επιτελείων τών Κλάδων εί­
τε τοΰ Άρχηγοΰ τοΰ Γενικού Επιτελείου τών 'Ενόπλων Δυνάμεων (Chef
d'État­Major des Armées, παρ' ήμΐν παλαιότερον Άρχηγοΰ τοΰ Γενικοΰ Επι­
τελείου Εθνικής Αμύνης, πρό τίνων ετών Άρχηγοΰ τών Ένοπλων Δυνάμεων
και εκ νέου Άρχηγοΰ τοΰ Γενικοΰ 'Επιτελείου 'Εθνικής Αμύνης, προσφάτως
μέ έπηυξημένα δικαιώματα).
Κατά συνέχειαν τοΰ βραχυλόγου τούτου έν εϊδει πλαισίου νομοθετικοΰ
κειμένου εξεδόθη το Διάταγμα υπ' αριθμ. 92­1345 τής 22ας Δεκεμβρίου
1992, Περί ιδρύσεως άπό τής 1ης 'Ιανουαρίου 1993 τοϋ C ollège Interarmées de
Défense ­ C.I.D. (: Διακλαδικοΰ Κολλεγίου Αμύνης), èv Παρισίοις (στεγαζο­
μένου εις τήν École Militaire), εξαρτωμένου εκ τοΰ Άρχηγοΰ τοΰ Γενικοΰ
Επιτελείου 'Ενόπλων Δυνάμεων. Ε'ις το ιδρυθέν Κολλέγιον, αποστολή τοΰ
οποίου ώρίσθη βασικώς ή συμβολή εις τήν σπουδήν και τήν έρευναν τής
Τακτικής και τής Στρατηγικής, ανετέθη ή προπαρασκευή τών αξιωματικών
τών τριών Κλάδων και τής Χωροφυλακής προς άσκησιν επιτελικών αρμο­
διοτήτων, διοίκησιν και διεύθυνσιν εντός τοΰ Κλάδου εις τον όποιον ανή­
κουν και ε'ις τα αντίστοιχα διακλαδικά ή διασυμμαχικά στρατηγεία, ώς καί
εις πάσαν θέσιν εξ ης αντιμετωπίζονται θέματα πολιτικής τής εθνικής αμύ­
νης. Σημειοΰται ότι έ'χει ένισχυθή ορθώς καί ή τάσις προς ένοποίησιν Υπη­
ρεσιών (Σωμάτων) διακλαδικής ταυτότητος. Ή σπουδή εις το Κολλέγιον
καταλήγει εις πτυχίον (brevet).
Tò Κολλέγιον τοΰτο ύποκατέστησεν άπό τής 1ης Σεπτεμβρίου 1993 τάς
'Ανωτέρας Σχολάς Πολέμου (Écoles Supérieures de Guerre) Ξηράς, Θαλάσσης
96 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

και 'Αέρος, την Ανωτέραν Σχολήν Χωροφυλακής (École Supérieure de la

Gendarmerie Nationale) και την Άνωτέραν Διακλαδικήν Σχολήν Πολέμου,
(École Supérieure de Guerre Interarmées), καθώς και τον Κύκλον 'Ανωτέρων
Διακλαδικών Σπουδών (C ours Supérieur Interarmées). Αι ύποκατασταθεΐσαι
Σχολαί κατηργήθησαν από της αυτής 1ης Σεπτεμβρίου 1993, δηλ. από της
λήξεως τοΰ εκπαιδευτικού έτους 1992­1993. Τήν παρεχομένην εις το Κολ­
λέγιον έκπαίδευσιν έρρύθμισεν Εγκύκλιος Όδηγία (Charte), άλλως Γενικός
Κανονισμός, περίτής λειτουργίας τούτου (4 Φεβρουαρίου 1994).
Έκτος τοΰ Κολλεγίου έχει διαδοχικώς άναμορφωθή (1980) και λειτουρ­
γεί ώς διακλαδικόν το Κέντρον 'Ανωτέρων Στρατιωτικών Σπουδών (Centre
des Hautes Études Militaires ­ C.H.E.M.), ύπαγόμενον εις τον Αρχηγόν τοΰ
Γενικοί) 'Επιτελείου τών Ένοπλων Δυνάμεων. Πρόκειται περί τοΰ ήδη μνη­
μονευθέντος ομωνύμου Κέντρου πού απετέλεσε το πρότυπον τοΰ ημετέρου
Κέντρου Ανωτέρας Στρατιωτικής 'Εκπαιδεύσεως, λειτουργούντος όμως
πλέον ένιαίως και δια τους τρεις Κλάδους τών Ένοπλων Δυνάμεων. Το εν
λόγω στρατιωτικόν έκπαιδευτικόν ίδρυμα αποβλέπει εις το να καταρτίζη,
εις βαθμόν μείζονα και άνώτερον τοΰ Κολλεγίου, στελέχη προς άντιμετώπι­
σιν προβλημάτων σχετικών προς τα ύψιστα θέματα της γαλλικής εθνικής
αμύνης. Παραλλήλως λειτουργεί το Ίνστιτοϋτον τών Ανωτάτων Σπουδών
'Εθνικής Αμύνης (Institut des Hautes Études de Défense Nationale ­ I.HE.D.N),
άντίστοιχον προς τήν ήμετέραν Σχολήν 'Εθνικής Αμύνης, με διάφορον άπο­
στολήν τοΰ προμνησθέντος Κέντρου137.
Έκ τών ανωτέρω προκύπτει πόσον έχει προωθηθή μεταξύ τών αρμο­
δίων ή άντίληψις περί τής «διακλαδικότητος», εννοίας ή όποια έχει προκύ­
ψει έκ τής εξελίξεως τοΰ συγχρόνου Πολεμικού Δόγματος. Ή είδικωτέρα
μνεία εις τα εν Γαλλία γίνεται λόγω τής προμνησθείσης αρχικής συνδρομής
τής Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής εις τήν όργάνωσιν τής ελληνικής
Ανωτάτης Σχολής Πολέμου, ώς συνεστήθη τω 1925, άλλα και παλαιότερον,
υπό άλλην μορφήν, τω 1911, ώς και τής όλης ευρωπαϊκής νοοτροπίας.
Δεν παραλείπομεν ενταύθα να άναφέρωμεν ότι μετά τα πρόσφατα σχε­
τικώς διδάγματα τών Επιχειρήσεων εις τήν περιοχήν τοΰ Περσικού Κόλπου
και τής Αραβικής Έρημου κατά τοΰ 'Ιράκ και τών γνωστών συμβάντων εις

137. Θερμώς εύχαριστοΰμεν τους Διευθυντάς και τάς Υπηρεσίας τοΰ C entre des Hautes
Études Militaires και τοΰ Institut des Hautes Études de Défense Nationale δια τας παρασχεθείσας
ίστορικάς και νομοθετικας πληροφορίας περί της λειτουργίας τών ώς άνω δύο κορυφαίων
γαλλικών φορέων στρατιωτικής εκπαιδεύσεως.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 97

τήν πρφην Γιουγκοσλαβίαν, διεπιστώθη ή ανάγκη συντονισμοί? των Κλά­

δων των Ένοπλων Δυνάμεων προς διενέργειαν μικτών επιχειρήσεων δι' επι­
τελών ενημερωμένων έπί της, κατά τον προκύψαντα νεολογισμόν, καλούμε­
νης «διακλαδικής φιλοσοφίας».
Προς τοϋτο συνεστήθη παρ' ήμΐν δι' 'Αποφάσεως τοΰ Ύπουργοϋ 'Εθνι­
κής 'Αμύνης, εκδοθείσης κατά τήν 12ην 'Ιανουαρίου 1999, ή Διακλαδική
Σχολή Επιτελών "Αμυνας, δια τής οποίας άποσκοπεΐται: «ή παροχή επιτε­
λικής διακλαδικής εκπαίδευσης σε ανώτερα στελέχη των 'Ενόπλων Δυνά­
μεων, ώστε να καταστούν ικανοί επιτελείς να χειρίζωνται θέματα διακλαδι­
κοϋ ενδιαφέροντος, να στελεχώνουν μικτά επιτελεία καϊ νά προάγουν τήν
ικανότητα τους στην διεύθυνση και διεξαγωγή μικτών επιχειρήσεων». Ή
Σχολή αυτή έγκατεστάθη εις το εν Γουδή Στρατόπεδον «Ν. Ζορμπά» και
έλειτούργει διοικητικώς άπο τής 23ης Φεβρουαρίου 1999, δια δύο εκπαιδευ­
τικών σειρών κατ' έτος (ή έναρξις τής διδασκαλίας τής πρώτης Σειράς συνε­
τελέσθη κατά τήν 7ην Σεπτεμβρίου 1999). Ή Σχολή αυτή απετέλεσε το
πρώτον βήμα προς τον στόχον τής Διακλαδικότητος, πέρα βεβαίως τής
Σχολής Εθνικής Αμύνης. Οι φοιτώντες σπουδασταί ήσαν ανώτεροι αξιωμα­
τικοί τών τριών Κλάδων. Πρώτος Διοικητής διετέλεσεν ό αείμνηστος τα­
ξίαρχος, εκ τοΰ πυροβολικού, Απόστολος Κορκίδας (1950­2001). Οι ανακοι­
νωθέντες δια τοΰ Τύπου και τών ειδικών περιοδικών πρόσφατοι σχετικώς
σχεδιασμοί «Στρατηγικής Αμυντικής Αναθεώρησης» φέρεται ότι ώδήγησαν
κατ' αρχήν (Αύγουστος 2002) ε'ις τήν άπόφασιν αναβαθμίσεως τής ως άνω
Σχολής ειςΔιακλαδικήνΣχολήν Πολέμου, με ριζικήν άναθεώρησιν τοΰ προ­
γράμματος σπουδών αυτής και εν συνδυασμώ προς γενικώτερον μέτρον
περί τοΰ όποιου ακολούθως ό λόγος.
Ό όρος Διακλαδικότης {Jointness) αποτελεί καθ' ημάς «εύσχημον εφεύ­
ρημα», όχι μόνον εν Ελλάδι άλλα και εις άλλα κράτη, ώστε νά διευκολυνθή
ή από κοινού σπουδή στελεχών και τών τριών Κλάδων τών 'Ενόπλων
Δυνάμεων έπί τω σκοπώ τής πλήρους συνεργασίας αυτών εν καιρώ πολέ­
μου και τής προπαρασκευής προς αυτόν από τοΰ καιρού τής ειρήνης, κατ'
έφαρμογήν τών Αρχών πού «έπί τέλους» κατενοήθησαν, μακράν Κλαδικών
εγωισμών. Τήν αυτήν δογματικήν πολιτικήν υπηρετεί και ή ένίσχυσις τοΰ
ρόλου τοΰ Αρχηγού τοΰ Γενικού 'Επιτελείου Εθνικής Αμύνης ώς «Δια­
κλαδικοΰ» Αρχηγού, καθώς και τών υπ' αυτόν επιτελικών γραφείων. Ό
όρος Ένατης {Unity) έχει άποφευχθή δι' ευνόητους λόγους.
Έχρησιμοποιήσαμεν τάς λέξεις «έπί τέλους» διότι ή σχετική ανάγκη φέ­
ρεται ότι είχεν όχι απλώς διαγνωσθή πολύ προ τοΰ 1940, αλλά και διατυ­
πωθή ώς πρότασις­αϊτημα υπό τοΰ τότε Α./Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγου Αλεξ.
Παπάγου τω 1936. Τότε, λοιπόν, είχε προταθή, κατά μίμησιν τοΰ κατά τό
έτος εκείνο ίδρυθέντος έν Γαλλία Centre des Hautes Études de Defence Nationale,
98 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

και ή σύστασις Σχολής Εθνικής Αμύνης138. Ή έν λόγω Σχολή ίδρύθη τε­

λικώς τω 1950 επί Άρχιστρατηγίας τοϋ αύτοϋ στρατιωτικού ηγήτορος, κατά
μίμησιν, τοϋ έν έ'τει 1949 ίδρυθέντος Institut des Hautes Études de Défense
Nationale, διαδεχθέντος το Centre des Hautes Études de Defence Nationale139.
Το αληθές είναι ότι τουλάχιστον τέσσαρα έτη προ τοϋ 1936, δηλ. έν έτει
1932, είχε προχωρήσει σοβαρώς μελέτη περί συγχωνεύσεως των τριών
Πολεμικών Υπουργείων εις ένιαΐον Ύπουργεΐον Εθνικής 'Αμύνης και τών
τότε δύο Γενικών Επιτελείων εις έν, επίσης, ένιαΐον Γενικόν Έπιτελεΐον
(Στράτου και Ναυτικού), καθώς και εις αλλάς συγχωνεύσεις, δια λόγους οι­
κονομίας τοΰ Προϋπολογισμού, άλλα και μείζονος συντονισμοϋ τής Εθνι­
κής 'Αμύνης. Το έργον θα συνετελεΐτο εντός βραχέος χρόνου. Έχομεν υπ'
όψει το συνταχθέν τότε σχέδιον νόμου, τήν συγκρότησιν 'Επιτροπής έκ τών
Υπουργών τών Πολεμικών Υπουργείων, τών 'Αρχηγών τών Γεν. 'Επιτε­
λείων και τών Γενικών Διευθυντών τών Υπουργείων τούτων προς μελέτην
τοϋ θέματος, έπί τω τέλει όπως έπιτευχθή άφ' ενός μέν ενιαία όργάνωσις τής
'Αμύνης τής Χώρας και συντονισμός απάντων τών δια τήν Άμυναν ταύτην

138. Βλ. το Υπόμνημα τοΰ Άρχηγοΰ τοΰ Γενικού 'Επιτελείου Στράτου αντιστράτηγου
'Αλεξάνδρου Παπάγου της 15ης Δεκεμβρίου 1936, περί της ανάγκης συγκροτήσεως Υπουρ­
γείου 'Εθνικής 'Αμύνης, υποβληθέν είς τον Πρόεδρον τής Κυβερνήσεως και Ύπουργον τών
Στρατιωτικών Ί . Μεταξαν κατά τήν 16ην Δεκεμβρίου 1936, έν Άλεξ. Παπάγου, Ό 'Ελληνικός
Στρατός και ή προς πόλεμον προπαρασκευή τον από Αυγούστου 1936 μέχρι 'Οκτωβρίου 1940,
'Εν 'Αθήναις 1945, σελ. 357­365.
139. Ή Σχολή 'Εθνικής 'Αμύνης ίδρύθη κατ' Ίούλιον 1950 βάσει Διαταγής τοΰ Γ.Ε.Σ., ή
οποία δέν έδημοσιεύθη είς τήν 'Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως και έκτοτε ήρχισε να λειτουργή,
αρχικώς έν Θεσσαλονίκη και άπό τοΰ 1952 έν 'Αθήναις και το μέγαρον τής Στρατ. Σχολής
Ευελπίδων [είς το αυτό μέγαρον έστεγάσθη μεταξύ 1946­1950 ή κατά τήν βρεταννικήν όργα­
νωτικήν άντίληψιν Σχολή Επιτελών και ή Σχολή Τακτικής. Βλ. σχετικώς και είς τήν μέχρι τοΰδε
πληρεστέραν γενικήν ίστορίαν τής Στρατ. Σχολής Ευελπίδων, όφειλομέην είς τον άντιστράτη­
γον έν άπ. ­ Γενικόν Έπιθεωρητήν Στρατού έπί τιμή Χρ. Σ. Φωτόπουλον: 1828­1998.
Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. 'Αφιέρωμα για τα 170 χρόνια άπό τήν ϊορυσή της, τόμ. 3, Έν
Αθήναις 1998, έκδ. Γ.Ε.Σ., έν προκειμένω τόμ. 3, σελ. 845­848]. Πολύ βραδύτερον εξεδόθη ò
Άναγκ. Νόμος ύπ' αριθμ. 499 τής 8ης Αυγούστου 1968, Περί Σχολής Εθνικής Αμύνης,
Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 179 (14 Αύγ. 1968), σελ. 1260­1261, ό όποιος συνεπληρώθη
και δια τοΰ Νομοθ. Διατάγματος υπ' αριθμ. 659 τής 28ης Αυγούστου 1970 (Αυτόθι, φ. Α 182 (7
Σεπτ. 1970), σελ. 1512), Περί επεκτάσεως τών διατάξεων τοΰ Α.Ν. 499/1968, περί ιδρύσεως
Σχολής Εθνικής Αμύνης, δια τοΰ οποίου έκαλύφθη νομικώς ή λειτουργία τής Σχολής κατά το
διάστημα 1950­1968 και ή άπόκτησις προσόντων δια τους αποφοιτήσαντος αυτής διαρκούσης
τής έν λόγω Ιδετίας. Έπηκολούθησαν ποικίλοι 'Οργανισμοί και αναδιαρθρώσεις λειτουργίας
της.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 99

διατιθεμένων τότε πόρων και υπηρεσιών και αφ' έτερου πάσα γενικωτέρα
εφικτή οικονομία, ώς και τήν σχετικήν μελέτην­είσήγησιν (10 Μαΐου 1932)
τοϋ Γενικοί) Διευθυντού τοΰ 'Υπουργείου Στρατιωτικών, τότε υποστρατή­
γου, 'Αχιλλέως Πρωτοσυγκέλλου (1879­1943), βραδΰτερον αντιστράτηγου.
Το σχέδιον δέν έπροχώρησε διότι προσέκοψε, προφανώς, είς πολιτικούς και
κομματικούς λόγους, Ισως καί είς αντιρρήσεις ανωτάτων αξιωματικών λόγω
της σκοπούμενης καταργήσεως τών θέσεων των.
Ώ ς προς τα καθ' ημάς, δηλ. εν Ελλάδι, φρονοΰμεν ότι όχι μόνον δια λό­
γους ψυχολογικούς (κλαδικοί ανταγωνισμοί και εγωισμοί) αλλά καί πρακτι­
κούς, ή υφισταμένη καί λειτουργούσα Σχολή Εθνικής 'Αμύνης δύναται άρι­
στα δια της αναγκαίας τροποποιήσεως της αποστολής της καί της ουσια­
στικής αναβαθμίσεως τοϋ όντως «διακλαδικοϋ» ρόλου της, επομένως καί
τοϋ προγράμματος σπουδών της, να ταυτισθή προς το Γαλλικόν Institut des
Hautes Études de Défense Nationale (I.H.E.D.N.).
Ή άποφοίτησις έκ της Σχολής Εθνικής 'Αμύνης τών σπουδαστών της
(επί βαθμώ άντισυνταγματάρχου ή συνταγματάρχου καί αντιστοίχου τών
άλλων Κλάδων τών Ένοπλων Δυνάμεων) πρέπει να άποτελή δια πάντας
αυτούς άπαραίτητον τυπικόν προσόν δια τήν προαγωγήν των είς τον βα­
θμόν τοϋ ταξιάρχου (καί αντιστοίχους). Έξ άλλου, ή παρακολούθησις τής
Σχολής υπό στελεχών τής Δημοσίας Διοικήσεως, θεωρητικώς σκόπιμος,
πρέπει καθ' ημάς να καταργηθή, διότι είς τήν πράξιν έ'χει άποδειχθή άνευ
εξαιρέσεως ώς «τύπος» άνευ ενδιαφέροντος δια τους κατευθύνοντας τήν
λειτουργίαν τής Δημοσίας Διοικήσεως, ώς καί προσωπικώς έχομεν διαπι­
στωσει εξ υπηρεσιακής ήμων εμπειρίας1 .
Ή «διακλαδικότης», εν τη απλουστέρα καί στοιχειώδει μορφή αυτής,
αύτονοήτως οδηγεί καί είς τήν ένοποίησιν καί κατάλληλον έκπαίδευσιν όμοί­

139α. Βαθύτατα επηρεασμένη άπο τήν στρατιωτικήν έπιτελικήν όργάνωσιν καί έκπαίδευ­
σιν είναι ή μελέτη μας: Το Νομαρχιακον Έπιτελεΐον. Συμβολή είς τήν άναδιοργάνωσιν τής
Δημοσίας Διοικήσεως ('Αθήναι 1966, σελ. 12­14,20­24), ένθα παραπομπαΐ εις τήν πλουσίαν βι­
βλιογραφίαν περί τών γαλλικών σχετικών σχολών, τήν στρατ. έπιτελικήν έκπαίδευσιν καί πρό­
τασις συστάσεως Σχολής Επιτελικής Διοικήσεως, αντιστοίχου προς τήν Σχολήν Πολέμου, πάν­
τοτε έν τη πεποιθήσει ότι ή Δημοσία Διοίκησις πρέπει να καταστή «δυναμική» αντί τοΰ «στατι­
κοί]» χαρακτήρος, βασισθέντος εις το πρότυπον τής «καθήμενης» Τακτικής Δικαιοσύνης καί
τής λειτουργίας αυτής. 'Άλλη είναι ή αποστολή τής Δικαιοσύνης, άλλη εκείνη τής Διοικήσεως,
κατ' αρχήν «σχεδιαζούσης». Δέν άφιστάμεθα τών επόψεων μας εκείνων καί άναμένομεν τήν
ώρίμανσιν τών σκέψεων τών αρμοδίων. Μορφώματα έν τω μεταξύ τεθέντα έν εφαρμογή δέν
ανταποκρίνονται είς τάς θέσεις μας, αϊ όποΐαι έχουν έδραιωθή καί έξ εμπειρίας ασκήσεως
ανωτάτης Δημοσίας Διοικήσεως.
100 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

ας αποστολής Σωμάτων, ως το Ύγειονομικόν, το Οίκονομικόν, το Έλεγ­

κτικόν, το Φαρμακευτικόν, άλλα και άλλων συσταθέντων κατά τάς απαιτή­
σεις της Βρεταννικής Στρατιωτικής 'Αποστολής (1945) Σωμάτων, π.χ. Σώμα­
τος Έφοδιασμοΰ­Μεταφορών, Ύλικοϋ Πολέμου (αντί του επιτυχημένου
και εν πολέμω δοκιμασθέντος Σώματος τής Έπιμελητείας, γαλλικής εμπνεύ­
σεως) 13 ^ κ.λπ. κατ' άκολουθίαν των ήδη συντελεσθέντων «δοκιμαστικών»
βημάτων, ώς ή ένοποίησις των Σωμάτων Δικαστικού και Στρατολογικού,
ένοποίησις ή οποία μέχρι στιγμής δεν έ'χει έκταθή ουδέ καν εις το αυτονόη­
τος «κοινον» Σώμα τών Γραμματέων.
Ή παράδοσις και οι «Κλαδικοί» εγωισμοί διατηρήσεως κεχωρισμένων
ακόμη και ασφαλιστικών οργανισμών, ώς τα Μετοχικά Ταμεία ή τα Ταμεία
'Αλληλοβοήθειας ή ταμεία παράλληλα προς το Ταμεΐον 'Εθνικής 'Αμύνης,
εγωισμοί έκτεινόμενοι πέρα τής εγκαίρου προετοιμασίας τών μαχίμων δυ­
νάμεων προς Έθνικήν Άμυναν, αποτελούν σήμερον ρομαντικάς φαντασιώ­
σεις ή επιδιώκουν διασφάλισιν «κλαδικών» φιλοδοξιών, ασύμφορων εις μι­
κρά και οικονομικώς περιορισμένα κράτη140.
'Ενώ έπερατοΰτο ή συγγραφή τής παρούσης μελέτης έπληροφορήθημεν
εκ τοΰ Τύπου ότι έμελετάτο υπό ειδικής προς τοΰτο επιτροπής και απεφασί­
σθη ή άνασυγκρότησις και νέα δομή τών συστεγαζόμενων μέχρι τοΰδε με
τάς κλαδικάς Σχολάς Πολέμου ισαρίθμων Σχολών Επιτελών [πού ενθυμί­
ζουν ή υποκαθιστούν τάς ήδη μνημονευθείσας πρόσκαιρους: Σχολήν
Τακτικής 'Ανωτέρων Στελεχών (1957­1963) και Σχολήν Τακτικής (1968­
1975)] εις Σχολάς Διοικήσεως και Επιτελών από τοΰ 2003, προφανώς κατ'
άπομίμησιν τοΰ αμερικανικού Army Command and Staff College, πού λειτουρ­
γεί εις το Fort Leavenward εις το Kansas141. Tò θέμα έχει τεθή άπο καιρού εις
τα πλαίσια τοΰ NATO.
Ώ ς προς τα καθ' ημάς, βέβαιον είναι ότι ή μοίρα θέλει να άκολουθοΰμεν
το εκάστοτε κρατούν ενταύθα ξένον πρότυπον: Σχολή Πολέμου (1925)
κατά τήν γαλλικήν έπίδρασιν, Σχολή Επιτελών (1946) κατά τήν βρεταννι­
κήν, Σχολαί Διοικήσεως και Επιτελών κατά τήν άμερικανικήν ή και γαλλι­
κήν, ώς ό τίτλος να μεταβάλη τήν ούσίαν (ή τήν διαφορετικότητα), ή οποία

139β. Βλ. και περ. 'Αμυντική 'Επιθεώρηση, τεΰχ. 22 (Δεκ. 2003), σελ. 9: «Προς ενοποίηση
τών Σωμάτων Τεχνικού, Έφοδιασμοΰ­Μεταφορών καί Ύλικοΰ Πολέμου».
140. Βλ. Πλοιάρχου (Ο) Β.Ν. Τω. Ά. Λαζαροπούλου (βραδύτερον υποναυάρχου εν απ.),
«Ιστορία Μετοχικοί Ταμείου καί Ταμείου 'Αλληλοβοήθειας Β. Ναυτικοί», Ναυτική
Έπιθεώρησις, τεΰχ. 261­263 (1957) καί εις άνάτυπον.
141. Έφ. 'Απογευματινή της Κυριακής, 8 Σεπτεμβρίου 2002, σελ. 58 (εϊδησις τοΰ κ. Γ.Ν.
Χριστογιαννάκη).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις ε'ις την Ελλάδα 101

είναι φυσικον να εξελίσσεται κατά την άναμόρφωσιν τοϋ Δόγματος και

αύτοΰ όμως μόνον μετ' έμπειρίαν πολεμικήν τροποποιουμένου. Αι ώς άνω
επόψεις είναι προσωπικαί τοϋ συγγραφέως, δηλούντος πάντως ότι σέβεται
την αύθεντικήν όργανωτικήν άντίληψιν τοϋ αρμοδίου ανωτάτου επαγγελ­
ματικού οργάνου, έχοντος καί την ευθύνη ν δια πάσαν μεταβολή ν των
εκπαιδευτικών φορέων.
"Ετερον σπουδαϊον, το σπουδαιότερον, μέτρον που ελήφθη είναι ή συγ­
χώνευσις των κατά Κλάδον Σχολών Πολέμου εις ένιαίαν, τήν Άνωτάτην
Διακλαδικην Σχολήν Πολέμου (Α.ΔΙ.Σ.ΠΟ.), καθιδρυθεϊσαν άπό εφέτος εν
Θεσσαλονίκη, προς τήν οποίαν συνεχωνεύθη καί ή όλιγοχρονίως εν 'Αθή­
ναις (Γουδη) λειτουργήσασα Διακλαδική Σχολή Επιτελών "Αμυνας142, άπό
τοϋ Αύγουστου 2002 άναβαθμισθεΐσα εις Διακλαδικην Σχολήν Πολέμου, έν
όψει γενικωτέρου μέτρου143.

142. Διαταγή Γ.Ε.ΕΘ. Α./Δ' Κλάδος/Δ.Έκπ./Φ.330/1/127757/2 Αυγούστου 2002 (στοιχεΐον

εκ τοϋ Διαδικτύου).
143. Βλ. Νόμον υπ' αριθμ. 3186 της 26ης Σεπτεμβρίου 2003, «'Ανώτατη Διακλαδική Σχολή
Πολέμου», Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 230 (1 'Οκτ. 2003), σελ. 4223­4224. Πρβλ.
Πρακτικά Βουλής, Τμήμα Διακοπής Εργασιών Βουλής (Άρθρο 71 τοϋ Συντάγματος). Θέρος
2003, Έν 'Αθήναις 2003, καί μάλιστα τάς Συνεδριάσεις ΚΗ' (9 Σεπτ. 2003), σελ. 925­943, ΚΘ' (10
Σεπτ. 2003), σελ. 945­958 καί ΛΑ' (16 Σεπτ. 2003), σελ. 1010­1011, ένθα άποτυποϋται ή συζήτη­
σις τοϋ σχετικού νομοσχεδίου καί ή ψήφισίς του υπό τήν τελικήν μορφήν του κατά πλειονοψη­
φίαν των παρισταμένων.
Ή 'Ανωτάτη Σχολή Πολέμου τοϋ Στράτου Ξηράς υπό τήν προπεριγραφεΐσαν μορφήν της,
άλλα καί αϊ αντίστοιχοι τοϋ Ναυτικού καί της Αεροπορίας κατηργήθησαν δια τοϋ νέου νόμου.
Ή 'Ανωτάτη Σχολή Πολέμου τοϋ Στράτου Ξηράς, υπό τήν προπεριγραφεΐσαν πάντοτε μορφήν
της, έπαυσε να λειτουργη άπό της 27ης 'Ιουνίου 2003, μετά της ταυτοχρόνου άποφοιτήσεως
της 59ης 'Εκπαιδευτικής Σειράς (βλ. σχετικόν Δελτίον Τύπου της 25ης 'Ιουνίου 2003 εις τήν
ίστοσελίοα τοϋ Γ.Ε.Σ. εις το Διαδίκτυον), κατόπιν ειδικής τελετής κατά τήν οποίαν άνεγνώσθη
ή «Διαταγή Διάλυσης» καί έγένετο «Επίδοση λαβάρων Γ.Ε.Σ.­Α.Σ.Π.» (προς τίνας;). Ή αντί­
στοιχος Ναυτική Σχολή Πολέμου διέκοψε τήν λειτουργίαν της κατά τήν 22αν Αυγούστου 2003
(βλ. περ. 'Αμυντικά Θέματα, τεϋχ. 68/205 (Σεπτ. 2003), σελ. 10).
Άς σημειωθή ότι ή νεοϊδρυθείσα Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου ήρχισε να
λειτουργη άπό της 22ας Σεπτεμβρίου 2003, προ της εκδόσεως τοϋ ώς άνω Νόμου υπ' αριθμ.
3186/2003 (βλ. έφ. Καθημερινή, φ. της 5ης Σεπτεμβρίου 2003). Πρώτος Διοικητής τής νέας
Σχολής έτοποθετήθη ό μέχρι τότε Διοικητής τής Ανωτάτης Σχολής Πολέμου υποστράτηγος
πεζικοϋ Κ. Καραγεωργίου. Πρέπει επίσης να σημειωθή ότι δια τοϋ νέου οργανωτικού σχήμα­
τος τής σχετικής εκπαιδευτικής πολιτικής, ή Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου έχει ώς
άποστολήν τήν παροχήν διακλαδικής εκπαιδεύσεως επιχειρησιακού καί στρατηγικού επιπέ­
δου εις ανώτερα στελέχη τών τριών Κλάδων τών 'Ενόπλων Δυνάμεων, καθώς καί τήν έπψ,όρ­
φωσιν αυτών έπί βασικών θεμάτων γεωπολιτικής. Σκοπός τής νέας Σχολής είναι ή άνάπτυξις
102 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Τά Διακριτικά Σήματα της Ανωτέρας Σχολής Πολέμου (1932­1940)

α". Δια τοϋ Προεδρικού Διατάγματος της 11ης Νοεμβρίου 1932144, πού
έκύρωσε τον συστηματοποιημένον Όργανισμον τής 'Ανωτέρας Σχολής
Πολέμου, εκδοθέντος έπί διοικήσεως Δημ. Καθενιώτου και 'Υπουργίας Γ.
Κονδύλη, προεβλέφθη ϊδιον Διακριτικόν Σήμα δια τους τυχόντας ή τυγχά­
νοντας πτυχιούχους επιτελείς των Όπλων προς διάκρισιν αυτών. Το Δια­

τής ικανότητος των αξιωματικών ώς προς την σχεδίασιν, διεύθυνσιν και διεξαγωγήν διακλα­
δικών επιχειρήσεων, την κατάρτισίν των δια την στελέχωσιν εθνικών και συμμαχικών διακλα­
δικών στρατηγείων είς το έσωτερικόν ή το έξωτερικόν και δι' άλλας έθνικάς­συμμαχικάς και
διεθνείς θέσεις ώστε να καταστούν ικανοί διοικηταί και επιτελείς διακλαδικών στρατηγείων.
Είναι καταφανές ότι δέν καλύπτει την δεδομένην άποστολήν τών μέχρι τοϋδε κατά Κλάδους
Σχολών Πολέμου.
Εντός εξαμήνου από της δημοσιεύσεως τοϋ Νόμου ύπ' αριθμ. 3186/2003 προβλέπεται,
δια τοϋ άρθρου 5 αύτοΰ, μερίμνη τών Γενικών 'Επιτελείων, όργάνωσις «Σχολών Διοικήσεως
καί Επιτελών τών Κλάδων τών 'Ενόπλων Δυνάμεων», χωρίς να προσδιορίζεται ή αποστολή
αυτών (δια κλαδικήν έκπαίδευσιν ανωτέρων ή κατωτέρων αξιωματικών) και ταυτόχρονος
κατάργησις τών μέχρι τοϋδε Σχολών (βοηθών) 'Επιτελών τών Κλάδων. Πάντως, δια τοϋ έν
λόγω άρθρου καταργείται ή έν Γουδή Διακλαδική Σχολή 'Επιτελών "Αμυνας (Δ.Σ.Ε.Α.). Τά
πτυχία τών αποφοίτων τών Σχολών Πολέμου τών τριών Κλάδων λογίζονται (: είναι) ισότιμα
προς τά άπονεμηθησόμενα υπό της 'Ανωτάτης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου. "Ηδη, όμως,
άπό της 22ας Σεπτεμβρίου 2003 ­καί προ της εκδόσεως τοϋ Νόμου ύπ' αριθμ. 3186/2003­
ήρχισεν έν Θεσσαλονίκη καί είς το έκεΐ Στρατόπεδον «άνθυπ. πεζ. Άθ. Νταλίπη, 1897­1921» ή
λειτουργία της Σχολής Διοικήσεως και 'Επιτελών (Σ.ΔΙ.ΕΠ.) τοϋ Στράτου Ξηράς, με πρώτον
Διοικητήν τον ταξίαρχον τεθωρακισμένων Εύστ. Στρατάκον. 'Επίσης το τέως Σχολεϊον
'Επιτελών 'Αξιωματικών Ναυτικού (Σ.Ε.Α.Ν.), πού έλειτούργει παρά τη Ναυτική Σχολή
Πολέμου, μετεσχηματίσθη καί λειτουργεί ώς Σχολή Διοικήσεως καί 'Επιτελών τοϋ Πολ.
Ναυτικού. Τά αυτά ισχύουν καί δια το τέως Τμήμα «Κατωτέρων» της Σχολής Πολέμου
'Αεροπορίας. Επομένως, είναι λογικόν να αναμένεται δια το άμεσον μέλλον λύσις ή διασάφη­
σις τοϋ όλου ζητήματος.
Αύστηράν κριτικήν τοϋ νέου Νόμου ήσκησεν ήδη ό τέως Καθηγητής είς τήν Άνωτάτην
Σχολήν Πολέμου υποστράτηγος έν άπ. κ. Δημ. Καντερές («'Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή
Πολέμου. Προβληματισμοί καί προτάσεις», περ. Αμυντική 'Επιθεώρηση, τεϋχ. 20 ('Οκτ. 2003),
σελ. 64­69). Δια τήν μέσψ τοϋ Τύπου εναρξιν προβολής τοϋ θέματος βλ. περ. Αμυντική
'Επιθεώρηση, τεϋχ. 10 (Νοεμβρ.­Δεκ. 2002), σελ. 2 (περί συγκροτήσεως επιτροπής μελέτης τής
νέας δομής τών σχολών).
144. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 404 (18 Νοεμβρ. 1932), σελ. 2595­2609 (αρθρ. 22,
σελ. 2600).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαΐδευσις είς τήν Ελλάδα 103

κριτικον Σήμα δεν ειχεν ένωρίτερον θεσπισθή, προφανώς δια να μη καταστή

έντονος ή διαφοροποίησις μεταξύ πτυχιούχων επιτελών και μη αξιωμα­
τικών.
β". Επειδή ή πρόβλεψις περί τοϋ ώς άνω Σήματος περιωρίζετο είς τους
έκ τών "Οπλων σπουδαστάς της Σχολής και όχι και είς τους εκ τών Σωμάτων
εύδοκίμως άποφοιτήσαντας αυτής, προεκλήθη δικαιολογημένη στενοχώ­
ρια, μέ συνέπειαν να έκδοθή κατά τήν 21ην Απριλίου 1933 Προεδρικόν Διά­
ταγμα Περί τροποποιήσεως τοϋ Όργανισμοϋ της Ανωτέρας Σχολής Πολέ­
μου145 και να δικαιωθούν οι απόφοιτοι τής Σχολής αξιωματικοί τοΰ Υγειο­
νομικοί) και τής Έπιμελητείας, οι τυχόντες πτυχίου ευδόκιμου φοιτήσεως,
Σήματος Διακριτικοί), άλλα διαφόρου τοΰ προβλεφθέντος κατ' αρχήν δια
τους πτυχιούχους επιτελείς έκ τών αξιωματικών τών "Οπλων.
γ'. Δια τοϋ επακολουθήσαντος Προεδρικού Διατάγματος τής 20ής
Ιουλίου 1933, Περί κανονισμού τής στολής τών αξιωματικών και ανθυπα­
σπιστών τοϋ κατά γήν Στράτου και Χωροφυλακής146, εκδοθέντος επί
Υπουργίας Γ. Κονδύλη, καθωρίσθησαν ώς εξής τα τών Σημάτων τών πτυχι­
ούχων επιτελών τής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου:
«2. Σήματα Ανωτέρας Σχολής Πολέμου.
α) Μαχίμων αξιωματικών
Το σήμα τοϋτο έχει σχήμα ελλειψοειδές. Ό μέγας άξων τής ελλείψεως
είναι 30 χιλιοστών, ό δε μικρός 25 χιλιοστών.
Περιφερικώς φέρει περιθώριον πλάτους 4 χιλ. εφ' ου είναι άναγεγραμ­
μέναιμε κεφαλαία γράμματα αϊ λέξεις "Ανωτέρα Σχολή Πολέμου".
Το περιθώριον είναι χρώματος κυανού, ή δε κεντρική επιφάνεια εφ' ης
ευρίσκεται ή Πρόμαχος Αθηνά εν αναγλύφω φέρουσα κράνος, ασπίδα και
δόρυ, είναι χρώματος λευκού.
Το σύνολον τοϋ Σήματος είναι εκ σμάλτου, τα δε γράμματα και ή εν
αναγλύφω είκών τής Αθηνάς χρυσά.
Το Σήμα τοϋτο φέρει όπισθεν είδικόν στέλεχος δι' ου στερεοϋται έπί τοϋ
θυλακίου τοϋ χιτωνίου διερχομένου δια δύο μικρών αγκυλών ευρισκομένων
προς τοϋτο έπί τοϋ θυλακίου τοϋ χιτωνίου.
Το Σήμα φέρει όπισθεν και το όνομα τοϋ αξιωματικού, τήν Σειράν μεθ'
ής εφοίτησεν είς τήν Ανωτέραν Σχολήν Πολέμου και τά σχολικά ετη (π.χ.
ταγματάρχης Α. Β. 3η Σειρά, 1926­1928).

145. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 101 (26 Άπρ. 1933),σελ. 517.
146. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 228 (1 Αύγ. 1933), σελ. 1297­1315.
104 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

β) Μή μαχίμων αξιωματικών
Το Σήμα των μή μαχίμων αξιωματικών είναι κατά τάς διαστάσεις δμοι­
ον προς το ανωτέρω. 'Αποτελείται δε εν τω συνόλω τον εκ μετάλλου όρφνοϋ.
'Αντί της Προμάχου Αθηνάς φέρει εν αναγλύφω εις το μέσον το μεν τών
Υγειονομικών Αξιωματικών τον δφιν, το δε τών αξιωματικών τής Έπιμελη­
τείας τήν μέλισσαν (: σήματα τών οικείων υπηρεσιών).
Τα επί τοϋ περιθωρίου γράμματα (: 'Ανωτέρα Σχολή Πολέμου) είναι επί­
σης ανάγλυφα».
δ'. Δια νεωτέρου Προεδρικού Διατάγματος εκδοθέντος κατά τήν 22αν
Δεκεμβρίου 1933, Περί διακριτικών στολής αξιωματικών αποφοίτων Ανω­
τέρας Σχολής Πολέμου, και αύτοΰ έπί Υπουργίας Γ. Κονδύλη, έπλουτίσθη ή
δια τους πτυχιούχους επιτελείς τής ελληνικής Ανωτέρας Σχολής Πολέ­
μουί4Ί, άλλα και δια τους "Ελληνας πτυχιούχους ξένων ομολόγων Σχολών,
προβλεπομένη διάκρισις δια συμπληρωματικού επί τοΰ έπιρράμματος τοΰ
περιλαιμίου τής στολής τών αξιωματικών τών Όπλων ειδικοί) εμβλήματος,
ως εξής:
«ά) Εις τήν χακί στολήν.
Το σφαιρικον τμήμα τής φλογοφόρου ροιάς κατασκευάζεται εξ ερέας
χρώματος ανοικτού κυανού περιβαλλόμενον κατά τήν βάσιν αύτοϋ υπό
χρυσοϋ κορδονίου διαμέτρου 0,002, προκύπτοντος εκ δύο χρυσών κορδο­
νιών πάχους 0,001 συνεστριμμένων μεταξύ των. Το ούτω σχηματισθεν βαθυ­
κύανον σφαιρικον τμήμα καλύπτεται υπό χρυσοποίκιλτου πλέγματος διατε­
ταγμένου κατά τρόπον ώστε να φαίνωνται τμήματα τής κυανής ερέας σχη­
ματίζοντα αστέρα κυανοϋν, τών εξ άκτίνων, φέροντα εις το μέσον χρυσο­
ποίκιλτον στίγμα.
Τα διακριτικά τοϋ "Οπλου επιρράμματα τοϋ περιλαιμίου περιβάλλονται
καθ' δλην αυτών τήν περίμετρον και χωριστά εκαστον υπό χρυσοϋ κορδονί­
ου πάχους 0,002, ομοίου προς το ανωτέρω καθοριζόμενον δια τήν σφαΐραν
τής φλογοφόρου (δρα σχήμα).
β) Εις τήν βαθυκύανον στολήν.
Ή επί τοϋ περιλαιμίου τοϋ χιτώνος τής βαθυκύανον στολής (μεγάλης ή
δευτέρας) φερομένη φλογοφόρος ροιά είναι όμοια προς τήν ανωτέρω περι­
γραφομένην.
Έπί πλέον μετά τής βαθυκύανον στολής οι αξιωματικοί ούτοι φέρονσι

147. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 9 (10 Ίαν. 1934), σελ. 39­40.
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 105

Σήμα χορηγούμενον αύτοΐς κατά τήν άποφοίτησίν των εκ τής 'Ανωτέρας

Σχολής Πολέμου.
Το Σήμα τοϋτο και ό τρόπος καθ' δν φέρεται κανονισθήσονται διά
Διατάγματος».
ε' Δι' έτι νεωτέρου Προεδρικού Διατάγματος τής 26ης Φεβρουαρίου
1935, Περί καθορισμού των στολών των αξιωματικών και ανθυπασπιστών
τοϋ κατά γήν Στράτου και τής Χωροφυλακής148, ώρίσθησαν τα εξής:
«ε) Αξιωματικοί πτυχιούχοι 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου.
42. Οι Αξιωματικοί τών τεσσάρων "Οπλων, οι οιακούσαντες τα μαθήμα­
τα τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου ημεδαπής ή αλλοδαπής και εύοοκίμως
άποφοιτώντες φέρουσι τα διακριτικά τοϋ "Οπλου εις δ άνήκουσι, μετά τής
μεγάλης δε αυτών στολής φέρουσι και το άπονεμόμενον υπό τής Σχολής
Σήμα Ευδόκιμου Φοιτήσεως.
Έπί πλέον οι αυτοί Αξιωματικοί λαμβάνοντες κατά τήν άποφοίτησίν
των εκ τής Σχολής Πτυχίον Επιτελούς Αξιωματικού φέρουσιν έπί τού πε­
ριλαιμίου άπασών τών στολών αυτών τά κάτωθι διακριτικά έπί τού περι­
λαιμίου τής χακί στολής, τής βαθυκυάνου (βαθυπρασίνου), ώς και τών
χλαινών.
Το σφαιρικον τμήμα τής φλογοφόρου ροιάς κατασκευάζεται έξ έρέας
χρώματος ανοικτού κυανού περιβαλλόμενον κατά τήν βάσιν αυτού υπό
χρυσού κορδονίου διαμέτρου 0,002 προκύπτοντος εκ δύο χρυσών κορδο­
νιών πάχους 0,001 συνεστριμμένων μεταξύ των. Το ούτω σχηματισθέν βα­
θυκύανον σφαιρικον τμήμα καλύπτεται υπό χρυσοποίκιλτου πλέγματος
διατεταγμένου κατά τρόπον ώστε νά φαίνωνται τμήματα τής κυανής έρέας
σχηματίζοντα αστέρα κυανοϋν τών εξ άκτίνων φέροντα εις το μέσον χρυσο­
ποίκιλτον στίγμα.
Τά διακριτικά τοϋ "Οπλου έπιρράμματα τοϋ περιλαιμίου περιβάλλονται
καθ' δλην αυτών τήν περίμετρον και χωριστά εκαστον υπό χρυσού κορδονί­
ου πάχους 0,002, ομοίου προς το ανωτέρω καθοριζόμενον διά τήν σφαΐραν
τής φλογοφόρου (δρα σχήμα καθορισθέν δι' υπ' αριθ. 43816/38 Ε.Δ.Υ.Σ.
τοϋ 1933).

Το Διακριτικόν Σήμα τών εύδοκίμως άποφοιτώντων τής Σχολής

Πολέμου Αξιωματικών τών "Οπλων πορποϋται διά τής ειδικής πόρπης έπί

148. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 90 (16 Μάρτ. 1935), σελ. 449­468.
106 Γεωργίου Δ. Δημακοπουλου

τοϋ χιτωνίου της μεγάλης στολής και ολίγον κάτωθι τον δεξιοϋ μαστοϋ.
Τοϋτο περιγράφεται κατωτέρω (αρθρ. 87).

»Μετάλλιον Σήμα Σχολής Πολέμον.

90. 'Αποτελείται εκ μιας ελλειψοειδούς πλακός εξ ορειχάλκου επίχρυσου
(μέγας άξων 0,032, μικρός 0,02), πάχους περίπον 0,002. Έπι τήςμιάς επιφανεί­
ας φέρει είόικήν ένετήν πορπώσεως, επί τής άλλης δε έπίστρωσιν πορσελάνης
(έμαγιέ) εις τρόπον ώστε περί την περιφέρειαν να σχηματίζεται ζώνη κυανό­
χρους πλάτους περίπου 0,004, περιβαλλόμενη υπό ούο γραμμών (ακραίων)
ορειχάλκινων επίχρυσων (πλάτος έκαστης γραμμής περίπου 0,0005). Έπι τής
ζώνης ταύτης αναφέρεται δια γραμμάτων κεφαλαίων επίχρυσων (πάχους ώς
και των ακραίων γραμμάτων): ΑΝΩΤΕΡΑ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΕΜΟΥ.
Τό εναπομένον κεντρικόν τμήμα τής ελλείψεως αποτελεί ελλειψιν έγγε­
γραμμένην μεγάλου άξονος 0,023, μικρού άξονος 0,0163, λευκής πορσελά­
νης (έμαγιέ), εντός τής οποίας απεικονίζεται ή Θεά Αθηνά μετά κράνους,
δόρατος και άσπίδος, επίχρυσος.
Τό ούτω σχηματισθεν κεντρικόν τμήμα τοϋ Σήματος (ελλειψοειδής πλάξ)
περιβάλλεται δι' ετέρας πλακός ορειχάλκινης επίχρυσου αναλόγου σχήματος,
ούσης κατά μεν την μίαν πλευράν ομαλής επιφανείας κατά δε την έτέραν (την
άνω) ανωμάλου τοιαύτης διά μικρών εσοχών και έξοχων, εις τρόπον ώστε νά
παρίστανται ακτίνες κατά 8 δέσμας, ων 4 μεγαλύτεραι και 4 μικρότεραι.
Τό όλον Σήμα μετρούμενον κατά την μεγαλυτέραν του γραμμήν είναι
0,056 περίπου, κατά την κάθετον δε εις τό μέσον ταύτης 0,043. Ενδιαμέσως
των γραμμών τούτων, ανταποκρινομένων εις τάς 4 έπιμηκεστέρας δέσμας
ακτινών, ύπάρχουσιν ετεραι δύο μήκους περίπου 0,040, άνταποκρινόμεναι
εις τάς ενδιαμέσους μικροτέρας δέσμας ακτινών.
'Επί τής όπισθεν λείας επιφανείας τής ελλείψεως τοϋ Σήματος θά άνα­
γραφώσιν τό όνοματεπώνυμον τοϋ εις δν απονέμεται αξιωματικού και τά
σχολικά ετη φοιτήσεως του εις την Σχολήν.

β') Τά εμβλήματα.
92. Έπι τοϋ έπιρράμματος τοϋ περιλαψίου τά προς διάκρισιν εμβλήματα
είναι: Διάτα 4 "Οπλα φλογοφόρος ροιά όλικοϋ μήκους 0,050 και πλάτους
φλογός 0, 015 και διαμέτρου ροιάς 0,012. Διά τους αξιωματικούς τών
"Οπλων πτυχιούχους τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου τά καθορισθέντα εις
τό κεφάλαιον Δ\ παράγραφος Έ.
 )

Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 107

Τα ως άνω εμβλήματα είναι χρυσοκέντητα μεν και τα κομβία αυτών επί­

χρυσα ôià τους 'Αξιωματικούς και Άνθυπασπιστάς των τεσσάρων "Οπλων,
τοϋ Υγειονομικού και της Έπιμελητείας, άργυροκέντητα δε, και τα κομβία
αυτών επάργυρα δια τους τών λοιπών Σωμάτων, Υπηρεσιών και της
Χωροφυλακής».
ς'. Δια τοϋ Βασιλικοί) Διατάγματος της 9ης 'Ιανουαρίου 1937, Περί
Κανονισμού στολής κ.λπ.149 μετεβλήθη ελαφρώς ή κατασκευή τοϋ εμβλήμα­
τος επί τών έπιρραμμάτων τών πτυχιούχων επιτελών και αντί της χρυσοκέν­
τητου μορφής του κατέστη μεταλλικον (εξ όρφνοΰ μετάλλου), διετηρήθη
όμως το περιβάλλον το έπίρραμμα χρυσόπλεκτον σειρήτιον. Τοΰτο, δι' επο­
μένου Βασιλικού Διατάγματος τής 14ης Ιουλίου 1937, περί τοϋ αύτοϋ αντι­
κειμένου150, ώρίσθη όπως φέρεται και υπό τών εύδοκίμως αποφοιτησάντων
τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου αξιωματικών τής Έπιμελητείας και τοϋ
Ύγειονομικοϋ το χρυσοϋν κορδόνιον επί τοϋ έπιρράμματος, ως και υπό τών
αξιωματικών τών Όπλων. Δέν έ'χομεν υπ' όψει έφαρμογήν τής διατάξεως
αυτής.
ζ' Πέρα τών ανωτέρω διακρίσεων ώρίσθη όπως εις τήν 'Επετηρίδα τών
'Αξιωματικών και έναντι τοϋ ονοματεπωνύμου έκαστου τών άποφοιτώντων
εκ τής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου αναγράφεται εις Ίδιαιτέραν στήλην ή
έ'νδειξις «Α.Σ.Π.», παραπλεύρως δε τοϋ στοιχείου τούτου το έ'τος τής πτυ­
χιώσεως εκ τής Ανωτέρας Σχολής Πολέμου, ημεδαπής ή αλλοδαπής (1938).
Τοιαύτη ενδειξις δέν προεβλέφθη και δια τους επιτυχώς φοιτήσαντας εις το
Κέντρον Ανωτέρας Στρατιωτικής 'Εκπαιδεύσεως. Αι μεταβολαί άπο τοϋ
1946 και εξής δέν συνδέονται αμέσως προς το περιεχόμενον τής παρούσης
μελέτης.
η' Άξιοσημείωτον είναι το όξύμωρον γεγονός ότι δέν προεβλέφθη ποτέ
έπίδοσις τοϋ τιμητικοϋ Σήματος και εις τους συστηματικώς (και έπί μακρόν
χρόνον) διδάξαντας εις τήν Σχολήν δύο Καθηγητάς της ανωτέρους αξιωματι­
κούς, πού δέν ήσαν και πτυχιοϋχοι αυτής ή ξένης ομολόγου, μάλιστα δέ εις
ώρισμένας περιπτώσεις διδάξαντας πρωτοτύπως και όχι βάσει τών γαλλικών
προτύπων151 εγχειριδίων ή κατ' έπίδρασιν αυτών. 'Αντιθέτως προεβλέφθη
όπως Έλληνες πτυχιοϋχοι ξένων επιτελικών σχολών, ουδέποτε ή μερικώς

149. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 39 (6 Φεβρ. 1937), σελ. 249­275.

150. Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 270 (19 Ίουλ. 1937), σελ. 1722.
151. Πρόκειται περί τών έν συνεχεία στρατηγών Σεργίου Αρ. Γυαλίστρα (1887­1964) και
Δημητρίου Γ. Δημακοπούλου (1888­1957). Βεβαίως ουδείς εξ αυτών έζήτησε διάκρισιν τινά.
108 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

διακούσαντες μαθήματα εις την έλληνικήν Σχολήν, φέρουν τα διακριτικά σή­

ματα αυτής και όχι εκείνα τής ξένης Σχολής είς την οποίαν έσπούδασαν.
Τοϋτο Ισχυσε και δια πτυχιωθέντας είς το έξωτερικόν πριν ή ίδρυθή ή ελλη­
νική Σχολή152.
θ' "Ετερον διακριτικον ασκήσεως επιτελικής υπηρεσίας, δηλ. τα χρυσό­
πλεκτα άμφιμασχάλια, «μικρά» και «μεγάλα», εισαχθέν παρ' ήμΐν άπό τοϋ
1914153, έφέρετο (καί φέρεται άπο τοϋ αριστερού ώμου) αυτοδικαίως υπό
αξιωματικών μόνον των "Οπλων από τοϋ βαθμοϋ τοϋ λοχαγοϋ συμπεριλαμ­
βανομένου καί άνω, υπηρετούντων είς επιτελεία (Γενικον καί εκείνα των
Μεγάλων Μονάδων, αποκαλουμένων νϋν «Σχηματισμών» ή τών Διευθύν­
σεων τών "Οπλων ή έξωμοιωμένων Άρχων) καί ασκούντων έπιτελικήν ύπη­
ρεσίαν εφ' όσον χρόνον θα διαρκή ή τοιαύτη υπηρεσία των, χωρίς να συνδέ­
εται, τουλάχιστον είς το παρελθόν, προς τήν άπόκτησιν καί «πτυχίου επιτέ­
λους» εκ τίνος επιτελικής Σχολής.
ι' Προστίθεται ότι είς τους αποφοιτώντας έκ τής Σχολής Πολέμου έπεδί­
δετο άπο τής 1ης 'Εκπαιδευτικής Σειράς εντυπον «Πτυχίον Επιτέλους»,
ύπογραφόμενον υπό τοϋ Άρχηγοϋ τοϋ Γενικοϋ Επιτελείου Στράτου καί τοϋ
Διοικητού τής Σχολής Πολέμου. Οι τύποι τών πτυχίων τών τριών πρώτων
σειρών παρουσιάζονται έν παραρτήματι.
ια' "Ιδιον "Εμβλημα­Σήμα τής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου ώς υπηρεσια­
κής μονάδος εισήχθη εμμέσως τω 1933 δια τής καθιερωθείσης κεντρικής πα­
ραστάσεως τοϋ «Μεταλλίου Σήματος» τών πτυχιούχων επιτελών (ενίοτε κα­

152. Δια τοϋ Βασ. Διατάγματος της 4ης 'Απριλίου 1938, περί Κανονισμού τής 'Ανωτέρας
Σχολής Πολέμου (Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α' 164 (20 Απρ. 1938), σελ. 995­1010), προε­
βλέφθησαν ϊδια μεταλλικά διακριτικά δια τους πτυχιούχους επιτελείς καί τους πτυχιούχους
ευδόκιμου φοιτήσεως (αρθρ. 23), έσημειώθη δε ότι οι εύδοκίμως άποφοιτώντες έκ τής
Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου θεωρούνται ώς εύδοκίμως αποφοιτήσαντες τής ημετέ­
ρας Σχολής (παραγρ. 84) καί φέρουν τα αυτά με τους πτυχιούχους τής ημετέρας Σχολής δια­
κριτικά (παραγρ. 79,80).
153. Βασ. Διάταγμα τής 30ής Νοεμβρίου 1914, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 370 (10
Δεκ. 1914), σελ. 2010, Βασ. Διάταγμα τής 31ης Μαρτίου 1918, Αυτόθι, φ. Α 70 (4 Απρ. 1918),
σελ. 415, Προεδρ. Διάταγμα τής 31ης Ιουλίου 1923, Περί 'Επιτελικής Υπηρεσίας Στράτου,
Έφημερίς τής Κυβερνήσεως, φ. Α 212 (1 Αύγ. 1923), σελ. 1486 (αρθρ. 23), Προεδρ. Διάταγμα
τής 26ης Φεβρουαρίου 1935, Περί τοϋ καθορισμού τών στολών τών 'Αξιωματικών καί
Ανθυπασπιστών τοΰ κατά γήν Στράτου καί τής Χωροφυλακής, Έφημερίς τής Κυβερνήσεως,
φ. Α 90 (16 Μάρτ. 1935), σελ. 160 (αρθρ. 43), ώς καί Βασ. Διάταγμα τής 14ης 'Ιουλίου 1937,
Περί κυρώσεως τοΰ Κανονισμού Στολής 'Αξιωματικών καί Ανθυπασπιστών τοΰ κατά γήν
Στράτου καί Χωροφυλακής (σελ. Καν. 60).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 109

λουμένων και γενικών επιτελών), περιλαμβανούσης άπεικόνισιν της Θεάς

της Σοφίας 'Αθηνάς. Ή παράστασις ένεπνεύσθη και έσχεδιάσθη υπό τοϋ
Καθηγητού της Σχολής Δημητρίου Γ. Δημακοπούλου, κατά πληροφορίαν
δοθεϊσαν μοι μετά τον θάνατον τοΰ πατρός μου. Ό Ιδιος δεν ώμίλει περί
αυτών τών θεμάτων. Ή παράστασις της Θεάς 'Αθηνάς διατηρείται μέχρι και
σήμερον και εις τήν άπεικόνισιν τοϋ από τοϋ 1968 καθιερωθέντος 'Εμβλή­
ματος της Σχολής ώς προμετωπίδος τών εγγράφων της, άμα και ύπηρεσια­
κοϋ Σήματος εν έπιρράμματι τών υπηρετούντων εις αυτήν.
Περιωρίσθημεν εις τήν καταγραφήν και περιγραφήν τών διακριτικών
σημάτων τών μέχρι τοϋ 1940 πτυχιούχων Επιτελών ­ αποφοίτων της τότε
'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου. Τα από τοϋ 1946 και εφεξής Ίσχύσαντα έκφεύ­
γουν εν ταΐς λεπτομερείαις της παρούσης μελέτης154.
ιβ'. Δεν είναι άσκοπον να σημειωθή ότι εις τους πτυχιούχους επιτελείς
τής Γαλλικής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου άπενέμετο προ τής συστάσεως τής
ημετέρας ομολόγου Σχολής, άλλα και κατά τήν μετέπειτα περίοδον, ϊδιον
άναμνηστικόν σήμα. Το σήμα τοϋτο είχεν έπιδοθή και εις τους "Ελληνας
αξιωματικούς, οι όποιοι είχον σπουδάσει εις αυτήν άλλα κατ' αύθαίρετον
τρόπον έφέρετο παρ' αυτών κατά παράβασιν τοΰ ημετέρου Κανονισμοϋ τής
Στολής. Σχετική απαγορευτική διαταγή είχεν έκδοθή και προ τοϋ 1925, άλλ'
έπανεξεδόθη κατά τήν 20ήν 'Οκτωβρίου 1928155. Ακριβώς δ' επειδή είχεν
άπαγορευθή ή άνάρτησις τοϋ σήματος τούτου (χάριν αποφυγής διακρίσεων
κ.λπ.), προεβλέφθη εν έτει 1932 ότι «Οι απόφοιτοι εκ τής Ανωτέρας Σχολής
Πολέμου τής ημεδαπής ή αλλοδαπής αξιωματικοί τών "Οπλων, οι τυχόντες
πτυχίου επιτέλους, φέρουσι προς διάκρισιν εις άπάσας τάς περιστάσεις
σήμα καθοριζόμενον δια Προεδρικού Διατάγματος» (αρθρ. 22, παρ. 1, τοϋ

154. Το αυτό διακριτικον σήμα προεβλέφθη δια τους πτυχιούχους επιτελείς τής Σχολής
'Επιτελών τοΰ 1946, άλλα μέ τήν έγγραφήν: ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΤΕΛΩΝ αντί τής: ΑΝΩΤΕΡΑ
ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΕΜΟΥ (27 Απριλίου 1948 και 24 Μαρτίου 1952), ενώ προεβλέφθη ή διατήρησις
τοϋ χρυσοπλέκτου σειρητίου γύρω τοΰ έπιρράμματος τοϋ "Οπλου (1952). Αντί τοϋ χρυσοπλέ­
κτου τούτου σειρητίου καθωρίσθη άργότερον όπως φέρεται ϊδιον όρθογώνιον μεταλλικον
σήμα μετά τής καθημερινής στολής υπηρεσίας, άνω τοϋ δεξιού θυλακίου αυτής. Τοϋτο μετε­
σχηματίσθη δίς. Ανάλογα διακριτικά προεβλέφθησαν και δια τους πτυχιούχους τής Σχολής
Τακτικής και τής έν συνεχεία αυτής Σχολής Τακτικής Ανωτέρων Στελεχών, ώς και δια τους
πτυχιούχους επιτελείς τών Σχολών Πολέμου τών ετέρων Κλάδων τών 'Ενόπλων Δυνάμεων.
"Ιδιον σήμα έχει ορισθή και δια τήν Άνωτέραν Διακλαδική Σχολήν Πολέμου.
155. Βλ. Διαταγήν Γ.Ε.Σ. (III Γραφεΐον Τμήμα Κανον.) υπ' αριθμ. πρωτ. 148125/4846/111
(411), Ε.Δ. Υ.Σ. 1928, σελ. 701.
110 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

Πρ. Διατάγματος της 11ης Νοεμβρίου 1932, Περί Όργανισμοϋ Σχολής

Πολέμου), και, όπως ήδη ύπεσημειώθη, τω 1938 ότι: «Οι ενοοκίμως άπο­
φοιτώντες τής 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου τής ημεδαπής ή αλλοδαπής
'Αξιωματικοί, οι τυχόντες πτυχίου επιτέλους ή πτυχίου εύοοκίμου φοιτήσε­
ως φέρουν εφεξής διακριτικά στολής και μεταλλικον διακριτικον σήμα κα­
θοριζόμενον υπό τοϋ Κανονισμού Στολής» (αρθρ. 23 τοϋ Βασ. Διατάγματος
τής 4ης 'Απριλίου 1938, Περί Κανονισμού Ανωτέρας Σχολής Πολέμου).
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 111

René Olry

Δημήτριος Καθενιώτης
112 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

(Ν

Ρ *
* «
Ss <-»
§1
Β$£
~^
I
i—
Is ν/>
Ρs
ιρ
ο
r2ï <<:
•δ ω
Ρ
»! s
S
1
« ^
i 3
?"

sa χ
S ρ
Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις τήν Ελλάδα 113
114 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

9»

Ρ
 Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις είς τήν Ελλάδα 115

2. Διακριτικον Σήμα (έπίρραμμα) των πτυχιούχων

της 'Ανωτέρας Σχολής Πολέμου (1933).

1. Μετάλλιον Σήμα τής 'Ανωτέρας

Σχολής Πολέμου (1933).

3. Διακριτικον Σήμα των πτυχιούχων τής

École Supérieure de Guerre (Μεσοπό­
λεμος).

4. Διακριτικον Σήμα των πτυχιούχων τής École Supérieure de

Guerre (Μεταπολεμική Περίοδος).
116 Γεωργίου Δ. Δημακοπούλου

8
?­
Ρ
Ο)
­ω
Η
Κ
Η

>
Ο
£
­W

<<
CQ.
«3·
Η

>
­e
Οι
ω
Η
Ο
Ο/
»β
?
­Ρ"
Η
Lfi

ω
^
­3
s
W
'S
e
r­i
es
G
>
3
î©
£
<w­<
*·?>
hj ^^
(m^
> ■
σ\
i­H
'3
t­
v_n CM >ό
<Ο&­ σ\
"<
^H

rx
^—
S^
Ο
H
l_r>
•se­ *S­
«­<
3
S ^
Ο
α
Q/ >ί

3
H

> >
Ο ­^
P ­
Q/
S ο
?­ H
­ω ω
JJ1
S ­ ?8­
ij>
8
­s=­
6
"CO

œ> ΡΟ
£?­­8
Q/
>IO Ρ­
­O ω
H
Κ.ΜΗΤΣΑΚΗ

Ο ΗΣΙΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗ

(Ζ ΑΙ. π.Χ. ­ ΣΤ ΑΙ. Μ.Χ.) ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ:
ΟΚΤΩ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΗΣ «ΠΑΛΑΤΙΝΗΣ ΑΝΘΟΛΟΠΑΣ»
ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΑΣΚΡΑΙΟ

Ό Ησίοδος, όπως και ό Όμηρος άλλωστε, ήταν έ'να πρόσωπο διάσημο

και σεβαστό σέ όλο τον αρχαίο κόσμο­ αυτό αποδεικνύεται με πολλούς τρό­
πους, ένας άπό τους οποίους είναι τα διάφορα ποιήματα πού έχουν γραφεί
μέσα σέ μια πολύ μεγάλη χρονική περίοδο (Ζ αί. π.Χ.­ΣΤ' αι. μ.Χ.) και πού
αναφέρονται στή ζωή και το έ'ργο τοϋ μεγάλου ποιητή άπό τήν Άσκρα της
Βοιωτίας. Στην «Παλατινή Ανθολογία» υπάρχουν διάφορα ποιήματα οκτώ
ποιητών για τον Ησίοδο, στα όποια και εστιάζεται το ενδιαφέρον της πα­
ρούσας μελέτης.
Στο σημείο αυτό νομίζω ότι επιβάλλεται μια μικρή παρέκβαση για τήν
«Παλατινή Ανθολογία» ή άπλα τήν «Ελληνική Ανθολογία», ή οποία πήρε
το ονομά της από τό χειρόγραφο (Codex Palatinus Gr. 23) πού μας τή διέσω­
σε και πού βρέθηκε τό 1606 στή Βιβλιοθήκη τοϋ Παλατινάτου (Heidelberg).
Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη Ανθολογία πού συγκροτήθηκε τον Γ αιώνα
στην Κωνσταντινούπολη άπό τον αυλικό κληρικό και λόγιο Κωνσταντίνο
Παλλάδα.
Ή «Παλατινή Ανθολογία» διαιρείται σέ δεκαπέντε βιβλία, δηλαδή σέ
δεκαπέντε έπί μέρους ειδικότερες συλλογές ποιημάτων, όπως αυτό φαίνεται
λ.χ. άπό τό ακόλουθο συνοπτικό διάγραμμα.
Τό πρώτο βιβλίο περιλαμβάνει χριστιανικά επιγράμματα­ ό σχετικός
υπότιτλος αναφέρει: «Τα τών χριστιανών ευσεβή και θεϊα επιγράμματα, καν
οίΈλληνες απαρέσκονται», δηλαδή τα ευσεβή και θεία επιγράμματα, κι αν
ακόμη δέ βρίσκουν τήν επιδοκιμασία τών εθνικών Ελλήνων.
Τό δεύτερο βιβλίο περιλαμβάνει ποιήματα τοϋ Χριστοδώρου Θηβαίου
Κοπτίτου, δηλαδή τοϋ ποιητή Χριστοδώρου πού καταγόταν άπό τήν πόλη
Κοπτό τών αιγυπτιακών Θηβών ή συλλογή αυτή αποτελεί «εκφρασιν τών
αγαλμάτων τών εις το δημόσιον γνμνάσιον τοϋ επικαλουμένου Ζευξίπ­
που», με άλλα λόγια περιγραφή τών αγαλμάτων πού κοσμούσαν τό δημόσιο
γυμναστήριο, τό γνωστό ώς Γυμνάσιο τοϋ Ζευξίππου, στην Κωνσταντινού­
πολη.
118 Κ. Μητσάκη

Tò τρίτο βιβλίο περιλαμβάνει τα επιγράμματα πού έχουν χαραχθεί στα

«στυλοπινάκια» των κιόνων τοϋ ναοϋ της Απολλωνίδας, τον όποιο είχε ανε­
γείρει στην Κύζικο ή μητέρα των βασιλέων 'Αττάλου και Εύμένη.
Στο τέταρτο βιβλίο αναδημοσιεύονται τα προοίμια τριών παλαιοτέρων
ανθολογιών, άπό τις όποιες είχε αντλήσει το υλικό του και ό Κωνσταντίνος
Παλλάδας: α) τον «Στέφανο» του Μελεάγρου (Α αι. π.Χ.), β) τον «Στέφα­
νο» του Φιλίππου (Α αι. π.Χ.) και γ) τον «Κύκλο» τοΰ Αγαθία τοϋ
Σχολαστικού (ΣΤ' αι. μ.Χ.).
Το πέμπτο βιβλίο περιλαμβάνει «επιγράμματα ερωτικά διαφόρων ποι­
ητών».
Το έκτο περιέχει «επιγράμματα αναθηματικά», δηλαδή επιγράμματα
πού συνόδευαν διάφορα αφιερώματα.
Το έβδομο βιβλίο αποτελείται από «επιτύμβια επιγράμματα».
Το όγδοο αποτελεί άπό μόνο του μια ανθολογία επιγραμμάτων τοϋ
Γρηγορίου τοϋ Ναζιανζηνοϋ.
Τό ένατο παρέχει «επιδεικτικά», δηλαδή ρητορικά επιγράμματα.
Το δέκατο βιβλίο είναι μια μικρή συλλογή προτρεπτικών επιγραμμάτων.
Τό ενδέκατο βιβλίο περιλαμβάνει επιγράμματα «συμποτικά», της τά­
βλας θα λέγαμε έμεϊς σήμερα, και «σκωπτικά», δηλαδή σατιρικά.
Τό δωδέκατο είναι μια ερωτική ανθολογία πολύ ειδικού περιεχομένου,
πού εΐναι γνωστή ώς «Στράτωνοςμοϋσα παιδική».
Στο δέκατο τρίτο βιβλίο ανθολογούνται ποιήματα γραμμένα σε διάφορα
μέτρα, ένώ τό δέκατο τέταρτο περιλαμβάνει ποιήματα πού στην πραγματι­
κότητα αποτελούν χρησμούς, έμμετρα αινίγματα και αριθμητικά προβλήμα­
τα. Και τέλος τό δέκατο πέμπτο βιβλίο έχει συγκροτηθεί άπό πενήντα ένα
ποιήματα ποικίλου περιεχομένου.
Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί και ένα δέκατο έκτο βιβλίο, τό όποιο
συνήθως αποκαλείται Appendix Planudea. Πρόκειται για μια επιτομή της
Ανθολογίας πού είχε συγκροτήσει τον ΙΓ (1292) αιώνα ό πολύ σημαντικός
Βυζαντινός λόγιος Μάξιμος Πλανούδης. Ή επιτομή αυτή προσθέτει άλλα
388 επιγράμματα στην «Παλατινή Ανθολογία».
Πάντως όλο αυτό τό τεράστιο corpus αρχαίων ελληνικών και βυζαν­
τινών επιγραμμάτων αντιπροσωπεύει ένα πολύ εντυπωσιακό σύνολο περί­
που 4296 ποιημάτων πού καλύπτουν σχεδόν δεκατρείς αιώνες ελληνικής
ποίησης.
Ό αναγνώστης και ό ερευνητής πού θα θελήσει να εργαστεί επάνω στα
κείμενα της «Παλατινής Ανθολογίας» βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα πολύ­
πλοκο και συχνά δυσεπίλυτο πρόβλημα, αυτό της ταυτότητας και της χρο­
νολόγησης τών διαφόρων ποιητών πού έχουν συμπεριληφθεί σε αυτήν λ.χ.
υπάρχουν πολλοί ποιητές με τό ϊδιο όνομα και δεν είναι πάντοτε σαφές για
 Ό Ησίοδος στην κλασική και μεταγενέστερη ελληνική ποιητική παράδοση 119

ποιον ποιητή ακριβώς πρόκειται, έτσι πού το πρόβλημα της ταυτότητας των
ποιητών να είναι πάντοτε ανοικτό στις εικασίες τών ειδικών. Στη συγκεκρι­
μένη με τό θέμα μας περίπτωση, δηλαδή τών ποιημάτων πού αναφέρονται
στον Ησίοδο, υπάρχει έ'να επιτύμβιο επίγραμμα με τήν απλή ένδειξη «Αλ­
καίου»· ό αναγνώστης αναρωτιέται λοιπόν ποιος είναι αυτός ό 'Αλκαίος, ό
ποιητής του Ζ' αιώνα π.Χ. άπό τή Λέσβο ή ό κατά τρεις αιώνες νεώτερος του
ποιητής 'Αλκαίος άπό τή Μεσσήνη. Άπό τή στιγμή πού κανείς κρίνει ότι τό
επίγραμμα αυτό ανήκει στον 'Αλκαίο τον νεώτερο, μετακινείται αυτόματα
άπό τήν προκλασική εποχή στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους.

Τα οκτώ ποιήματα της «Παλατινής Ανθολογίας» πού αναφέρονται στον

Ησίοδο είναι τα ακόλουθα:
1. "Ενα επίγραμμα άπό τήν «Εκφράσω τών αγαλμάτων τών εις το δημό­
σιον γνμνάσιον τον επικαλουμένου Ζευξίππου» (Π.Α., Βιβλίο Π, στ. 38­40).
2. "Ενα επιτύμβιο επίγραμμα ενός ποιητή αβέβαιης χρονολογίας, τοϋ
Δημιουργού (Π.Α. VII 52).
3. Έ ν α ανώνυμο επιτύμβιο επίγραμμα (Π.Α. VII. 53).
4. "Ενα επίσης επιτύμβιο επίγραμμα τοϋ ελεγειακού ποιητή Μνασάλκα
(Π.Α.νΐΙ.54).
5. Τέλος ένα ακόμη επιτύμβιο επίγραμμα τοϋ Αλκαίου (Π.Α. VII. 55),
για τό πρόβλημα της ταυτότητας τοϋ οποίου έγινε λόγος λίγο πιο πάνω.
6. "Ενα επιδεικτικό επίγραμμα τοϋ Ασκληπιάδη ή κατ' άλλους τοϋ
Αρχία(Π.Α.νΐΙ.64).
7. "Ενα επίσης επιδεικτικό επίγραμμα τοϋ μεταγενέστερου ποιητή
Μάρκου Αργενταρίου (Π.Α. IX. 161).
8. "Ενα συμποτικό επίγραμμα τοϋ Ποσειδίππου, ό όποιος καταγόταν
άπό τήν Πέλλα της Μακεδονίας· τό επίγραμμα αυτό προφανώς άπό λάθος
βρίσκεται ανθολογημένο ανάμεσα στα ποιήματα της συλλογής «Στράτωνος
Μοϋσα παιδική» (Π.Α. XII. 168). Ό Ποσείδιππος αυτός έζησε στην Αλε­
ξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου εΐχε συνδεθεί φιλικά μέ τον ποιητή Ασκλη­
πιάδη, τό ύφος τοϋ οποίου υιοθέτησε και στα δικά του επιγράμματα μέ απο­
τέλεσμα να υπάρχει συχνά αβεβαιότητα ώς προς τήν πατρότητα τοϋ έργου
του1.

1. Α. Lesky, Geschichte der altgrìechischen Literatur, Βέρνη­Μόναχο3 1971, σ. 830.

1. Βλ. Κ. Μητσάκη, «"Ατθίς εν Άσσυρίοις': 'Επιγράμματα της 'Παλατινής Ανθολογίας'
για πόλεις της αρχαίας Φοινίκης», Τα Δοκίμια της 'Οξφόρδης, Αθήναι 1995, σσ. 11­12.
120 Κ. Μητσάκη

ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ

ΧΡΙΣΤΟΔΩΡΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΘΗΒΑΙΟΥ ΚΑΙ ΚΟΠΤΙΤΟΥ

Ι
Ησίοδος δ ' Άσκραϊος ορειάσιν εϊδετο Μονσαις
φθεγγόμενος, χαλκον δε βιάζετο θνιάδι λνσσχι,
ενθεον ίμείρων άνάγειν μέλος2...

Ό Άσκραΐος Ησίοδος φαινόταν να συνομιλεί με τις ορεσίβιες

Μοϋσες και (έλαυνόμενος) άπό μανία θεϊκή
προσπαθούσε να κάνει το μέταλλο* να βγάλει μελωδία (θεϊκή).

* Το αρχαίο κείμενο έχει τη λέξη «χαλκόν», πού δείχνει ότι το άγαλμα τοΰ Ησιόδου στο
Γυμναστήριο τοΰ Ζευξίππου ήταν χάλκινο.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ

Π
Ελλάδος ενρνχόρον* στέφανον και κόσμον άοιδής,
Άσκραΐον γενεήν Ήσίοδον κατέχω3.

Θεωρώ τον Ησίοδο πού καταγόταν από τήν Άσκρα

στεφάνι της Ελλάδας και στολίδι της Ποίησης.
* Το κείμενο παρέχει τη γραφή «Ελλάδος ενρνχόρον», δηλαδή της Ελλάδας πού ξέρει να
στήνει ωραίους χορούς­ ό Paton ωστόσο μεταφράζει «of spacious Hellas», ώς έάν επρόκειτο για
το επίθετο ευρύχωρος στην καθαρή νεοελληνική του σημασία, βλ. The Greek Anthology with an
English translation by W. R. Paton, τ. Β', London­Cambridge MA, 1960, σ. 33.

ΑΝΩΝΥΜΟΥ

III
Ησίοδος Μονσαις Έλικωνίσι τόνδε άνέθηκα,

2.Α.Π.ΙΙ,σσ.60­1.
3.Α.Π.νΐΙ,52.
 Ό Ησίοδος στην κλασική και μεταγενέστερη ελληνική ποιητική παράδοση 121

νμνω νικήσας εν Χαλκίοί θείον "Ομηρον4.

Έγώ ο Ησίοδος αφιέρωσα τοϋτο* στις Έλικώνιες Μοϋσες,
άφοϋ νίκησα με ποίημα μου τον θεϊκό Όμηρο στη Χαλκίδα.
*Δέν είναι σαφές το είδος τοΰ αφιερώματος και σέ ποιο μέρος αυτό είχε στηθεί· ό θρύλος
αυτός, σύμφωνα μέ τον όποιο ό Ησίοδος είχε νικήσει σέ ποιητικό διαγωνισμό τον Όμηρο,
είναι μεταγενέστερος, βλ.Α. Lesky, Geschichte, δ.π., σσ. 113­30. Πιο συγκεκριμένα ό Lesky σημει­
ώνει τα ακόλουθα: «Heute kònnen wir... mit Sicherkeit sagen, άαβ derAgon in dem Museion des
Isokratesgegners Alkidamas enthalten war» (σ. 115).

ΜΝΑΣΑΛΚΑ*

IV

"Ασκρη μεν πατρίς πολνλήϊος, άλλα θανόντος

όστέα πληξίππων γη Μιννών κατέχει
Ησιόδου, τον πλείστον εν άνθρώποις κλέος εστίν
ανδρών κρινόμενων εν βασάνω σοφίης5.

Πατρίδα του υπήρξε ή 'Άσκρα, άλλα μετά τον θάνατο του

τα οστά του φιλοξενεί ή γη των φιλίππων Μινυών
τοΰ Ησιόδου, πού ή δόξα του είναι μεγάλη ανάμεσα στους ανθρώπους,
κυρίως ανάμεσα σέ εκείνους που διακρίνονται για τη σοφία τους.

* Ό Μνασάλκας αναφέρεται ώς καταγόμενος άπό τή Σικυώνα, βλ. Π.Α. VII. 171:

Μνασάλκα Σικνωνίον. Πβλ. και το επιτύμβιο επίγραμμα τοΰ Θεοδωρίδη:
Μνασάλκεος το σάμα τω Πλαταΐδα
τω 'λεγυοποιφ6...
Αυτός ό τάφος είναι τοΰ Μνασάλκα
τοΰ ελεγειακού ποιητή άπό τις Πλαταιές
Οί Πλαταιές πού αναφέρονται στο επίγραμμα αυτό ήταν χωριό κοντά στην αρχαία Σικυώνα.
Για τήν πιθανή χρονολόγηση τοΰ Μνασάλκα μέσα στον Δ' αι. π.Χ. βλ. Paton, δ.π., τ. Β', σ. 516.

4.A.n.VII,53.
5.Α.Π.νΐΙ,54.
6.Α.Π.ΧΙΠ,21.
122 Κ. Μητσάκη

ΠΟΣΕΙΔΙΠΠΟΥ

...τον δ' έκτον έκαστου,

Ήλιόοωρ', είπας, όστις έρών ετυχεν
εβδομον Ησιόδου, τον δ ' δγδοον είπον Όμηρου1...
...Ηλιόδωρε*,
γέμισε το έκτο ποτήρι σέ καθέναν άπ' αυτούς
πού αγάπησαν πολύ στη ζωή τους· το έβδομο
στον Ησίοδο και το όγδοο θα έλεγα στον "Ομηρο...
* Το παραπάνω «συμποτικό» (;) επίγραμμα έχει συμπεριληφθεί στο δωδέκατο βιβλίο της
«Παλατινής Ανθολογίας», στην οποία ανθολογούνται ποιήματα ερωτικά. Ό Ηλιόδωρος πού
αναφέρεται είναι πιθανώς πρόσωπο φανταστικό και δέν πρέπει να έ'χει καμία σχέση με τον με­
ταγενέστερο συγγραφέα των «Αίθιοπικών».

ΑΛΚΑΙΟΥ

VI
Λοκρίδος εν νέμει σκιερώ νέκυν Ήσιόδοιο
Νύμφαι κρηίδων λοϋσαν από σφετέρων,
κάί τάφον ύψώσαντο­ γάλακτι δε ποιμένες αιγών
ερραναν ξανθω μιξάμενοι μέλιτν
τοίην γαρ και γήρυν άπέπνεεν εννέα Μουσέων
ό πρέσβυς καθαρών γευσάμενος λιβάδων*.
Το νεκρό σώμα τοϋ Ησιόδου οί Νύμφες έλουσαν
στις δικές τους πηγές σέ σκιερό κήπο της Λοκρίδας
κι έκεΐ τοϋ έχτισαν υψηλό ταφικό μνημείο* οί βοσκοί
το ράντισαν μέ κατσικίσιο γάλα,
πού το ανακάτεψαν μέ ξανθό μέλι·
γιατί ό γέροντας πού είχε πιει νερό από τις
καθαρές πηγές των εννέα Μουσών
μαζί μέ τήν αναπνοή του έβγαζε άπό μέσα του
ενα τέτοιο (θεϊκό) τραγούδι

7.Α.Π.ΧΠ,168.
8.Α.Π.νΐΙ,55.
 Ό Ησίοδος στην κλασική και μεταγενέστερη ελληνική ποιητική παράδοση 123

ΑΡΧΙΑ ή ΑΣΚΛΗΠΙ ΑΔΗ

VII
Αύται ποιμένοντα μεσημβρινά μήλα σε Μοϋσαι
εδρακον εν κραναοϊς οϋρεσιν, Ησίοδε,
και σοι καλλιπέτηλον, έρνσσάμεναι περί πάσαι,
ώρεξαν δάφνας Ιερόν άκρεμόνα,
δώκαν δε κρήνης Έλικωνίδος ενθεον ϋδωρ,
το πτανοϋ πώλου πρόσθεν εκοψεν ονυξ·
ου συ κορεσσάμενος μακάρων γένος έργα τεμολπαις
και γένος αρχαίων έγραφες ημιθέων9.

Οι ίδιες οι Μούσες σέ είδαν, Ησίοδε, στα πολύραχα βουνά

να βόσκεις μεσημεριάτικα τα πρόβατα σου
και όλες μαζί σέ κύκλωσαν έ'να γύρο
και σοΰ πρόσφεραν έ'να κλαδί της ίερής δάφνης μέ όμορφα φύλλα,
και σοΰ έδωσαν ακόμη το θεϊκό νερό της έλικώνιας κρήνης
πού κάποτε τη χτύπησε μέ την οπλή του το φτερωτό άλογο*
κι έσύ, άφοΰ το ήπιες, άρχισες τότε να γράφεις ποιήματα
για το γένος και τα έργα των θεών* και για το γένος των ημιθέων.

* Οί λέξεις «μακάρων γένος» αναφέρονται στο ποίημα τοϋ Ησιόδου «Θεογονία».

ΜΑΡΚΟΥ ΑΡΓΕΝΤΑΡΙΟΥ

VIII

Ησιόδου ποτέ βίβλον έμαις υπό χερσίν ελίσσων

Πύρρην έξαπίνης είδον επερχομένην
βίβλον δε ρίψας επί γήν χερί, τοϋτ' εβόησα­
«Έργα* τίμοιπαρέχεις, ώ γέρονΗσίοδε;»10

Τυλίγοντας κάποτε μέ τα χέρια μου κάποιο χειρόγραφο του Ησιόδου

είδα ξαφνικά τον Πύρρη να έρχεται μέ άγριες διαθέσεις·

9.Α.Π.ΙΧ,64.
10.Α.Π.ΙΧ, 161.
124 Κ. Μητσάκη

πέταξα τότε το βιβλίο στο έδαφος και αναφώνησα τοϋτα τα λόγια:

«Γερο­Ήσίοδε, γιατί μοΰ δημιουργείς προβλήματα;»

* Ή λέξη «έργα» στον τελευταίο στίχο δημιουργεί έ'να παρηχητικο λογοπαίγνιο μέ το ποί­
ημα τοΰ Ησιόδου «"Εργα και Ήμέραι». Βλ. τη σημείωση και στο προηγούμενο επίγραμμα του
Άρχία (ή Άσκληπιάδη).

Συμπεράσματα

Τα παραπάνω οκτώ επιγράμματα προέρχονται άπό διάφορα βιβλία της

«Παλατινής Ανθολογίας», πιο συγκεκριμένα άπό το δεύτερο (ποιήματα
Χριστοδώρου τοΰ Θηβαίου), το έβδομο (επιτύμβια επιγράμματα), το δωδέ­
κατο («Στράτωνος Μοΰσα παιδική») και το έ'νατο (επιγράμματα επιδεικτι­
κά). 'Άσχετα όμως από τήν κατάταξη αυτή, τα επιγράμματα αυτά μέ βάση
το περιεχόμενο τους μπορούν ακριβέστερα να χωριστούν στις ακόλουθες
κατηγορίες:
α. Επιγράμματα περιγραφικά: 'Εδώ ανήκει ή περιγραφή τού αγάλματος
τού Ησιόδου στο «Γυμνάσιο τού Ζευξίππου» (Ι).
β. Επιγράμματα βιογραφικά: Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το ανώνυ­
μο επίγραμμα πού αναφέρεται στον ποιητικό διαγωνισμό, στον όποιο ό
Ησίοδος νίκησε τον Όμηρο (III), και τό επίγραμμα τού Μνασάλκα, στο
οποίο γίνεται λόγος για τον 'Ορχομενό ως τόπο ταφής τού Ησιόδου (IV).
γ. Επιγράμματα εγκωμιαστικά: Ή κατηγορία αυτή των επιγραμμάτων
μπορεί να θεωρηθεί ώς υποδιαίρεση τής αμέσως προηγούμενης κατηγορίας
των βιογραφικών επιγραμμάτων. Για τον εγκωμιαστικό τους χαρακτήρα
διακρίνονται τα ακόλουθα επιγράμματα: i) τού Δημιουργού, ό όποιος απο­
καλεί τον Ησίοδο «Ελλάδος στέφανον» και «κόσμον άοιδής» (Π), ii) τού
'Αλκαίου πού αναφέρει ότι τον νεκρό Ησίοδο έπλυναν και ενταφίασαν σε
κήπο σκιερό οι εννέα Μούσες (VI), iii) τού Άρχία (ή Άσκληπιάδη) πού ανα­
φέρει ότι οί Μούσες πάλι χάρισαν στον Ησίοδο ενα κλαδί δάφνης και τό θε­
ϊκό νερό τής ποιητικής έμπνευσης ώς αμοιβή για τό έργο τού «Θεογονία»
(VII), iv) Μια ξεχωριστή κατηγορία τελικά αποτελούν τα επιγράμματα τού
Μάρκου Άργενταρίου (VIII) και τού Ποσειδίππου (V). Στο πρώτο τό βιβλίο
(ειλητάριο) τού Ησιόδου αποτελεί απλώς στοιχείο τής σκηνογραφίας (ή αν­
δρική persona τού ποιήματος διαβάζει τό «"Εργα και Ήμέραι», όταν εισβάλ­
λει ορμητικά ή ερωμένη του Πύρρη) και στο δεύτερο ό Ησίοδος και ό
Όμηρος μννημονεύονται ανάμεσα στα πρόσωπα πού αγάπησαν πολύ στή
ζωή τους ή πού μίλησαν για τον έρωτα στο έργο τους· αυτή ή δεύτερη ανά­
γνωση μού φαίνεται πιο πιθανή.
ΙΩΑΝΝΑΣ Ν. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΘΗ ΡΙΑΚΑ 334-358 G.-S. [468-492 Hop.]

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ναι μην διψάδος είδος όμώσεται αίεν έχίονηι

335 παυροτέρηι, θανάτου δε θοώτερος ϊξεται αίσα
οϊοιν ένισκίμψηι βλοσυρον δάκος ήτοι αραιή 470
αίεν ύποζοφόεσσα μελαίνεται άκρόθεν ούρή'
δάχματι δ' έμφλέγεται κραδίη πρόπαν, άμφί δε καύοωι
χείλε' υπ' άζαλέης αΰαίνεται άβροχα δίψης·
340 αύτάρ δγ\ ήύτε ταϋρος υπέρ ποταμοϊο νενευκώς,
χανδον άμέτρητον δέχεται ποτόν είσόκε νηδύς 475
όμφαλον έκρήξειε, χέοι δ ' ύπεραχθέα φόρτον.
ώγύγιοςδ' άραμϋθος εν αίζηοϊσι φορεΐται,
ως, όπότ' ουρανον εσχε Κρόνου πρεσβίστατον αίμα,
345 Νειμάμενος κασίεσσιν έκάς περικυδέας αρχάς
Ιδμοσύνηι νεότητα γέρας πόρεν ήμερίοισι 480
Κυδαίνων δη γαρ ρα πυρόςληίστορ' ενιπτον.
Αφρονες, ου μεν της γε κακοψραδίηισ' άπόνηντο·
Νωθεϊ γάρ κάμνοντες άμορβεύοντο λεπάργωι
350 Αωρα· πολύσκαρθμος δε κεκαυμένος αυχένα δίψηι
Ρώετο, γωλειοϊσι δ' ίδών όλκήρεα θήρα 485
Ούλοόν, ελλιτάνευε κακήι επαλαλκέμεν ατηι
Σαίνων αύτάρ ό βρϊθος δ δή ρ' άνεδέξατο νώτοις
ήιτεεν άφρονα δώρον ό δ' ουκ άπανήνατο χρειώ.
355 έξότε γηραλέον μεν αεί φλόον ερπετά βάλλει
όλκήρη, θνητούς δε κακόν περί γήρας όπάζει- 490
νοϋσον δ' άζαλέην βρωμήτορος ούλομένη θήρ
δέξατο, καίτε τυπήισιν άμυδροτέρηισιν ίάπτει.

336 ένιχρίμψηι m: ενισκήψηι m 342 χέοι Bentley: χέηι m: χέει

m 345 fort, εάς 348 κακοφραδίηισ' Klause r
(-αις), Beazley: -ίης Μ 349 νωθεϊς m
126 'Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

Μετάφραση

Πράγματι της διψάδος το είδος θα μοιάζει πάντοτε με μικρή

εχιδνα,
335 ή μοίρα τοϋ θανάτου δμως θα επέρχεται γοργότερος1
σε εκείνους πού ενέσκηψε το βλοσυρό θηρίο2· βεβαίως ή
ισχνή του 470
ύποσκότεινη3 ούρα πάντοτε θα μελανιάζει από την άκρη
προς τα εμπρός·
ή καρδιά εξολοκλήρου καταφλέγεται από το δάγκαμα καί
μέσα στον καϋσο4
τά χείλη, αβροχα5, μαραίνονται άπα τήν ξηρή δίψα·
340 ενώ εκείνος6, σαν ταύρος πάνω από ποτάμι σκυμμένος,
με όρθάνοικτο στόμα αμέτρητο πίνει νερό1, ώσπου ή κοιλιά
του 475
τον ομφαλό νά σπάσει καί νά ξεχύσει το υπέρβαρο φορτίο8·
πανάρχαιος λοιπόν μϋθος κυκλοφορεί στους νέους ανθρώ­
πους9
πώς, όταν κατείχε τον ουρανό τό πρεσβύτατο αίμα10 τοϋ
Κρόνου

1. Ό Νίκανδρος, αν δεχθούμε τη γραφή καί τήν παρατήρηση τοϋ N.I. Hopkinson, Α

Hellenistic Anthology, Cambridge 1988, σ. 144, φαίνεται ότι αποδίδει επίθετα αρσενικής κατάλη­
ξης σέ ουσιαστικά θηλυκού γένους.
2. Προτιμούμε νά ερμηνεύουμε το βλοσνρον δάκος ώς ονομαστική, εφόσον καί οι σχολια­
στές ερμηνεύουν «...έμπέσηι το καταπληκτικον θηρίον» βλ. σχόλια, Α. Gruguola, "Scolia in
Nicandri Theriaca cum glossis", Testi e documenti per lo studio dell'antichità (dir. I. Gazzaniga), 34
(1971) 147,10.
3. Ύποσκότεινη: έχει το χρώμα τοϋ ζοφερού, τοϋ σκοτεινού σέ μικρό βαθμό· τά σχόλια
ερμηνεύουν σκοτώόης βλ. Gruguola, δ.π., 147.13.
4. Καύσος: ιατρικός όρος για τή θερμότητα έκ πυρετού, δηλώνει καί τον ϊδιο τον πυρετό.
5. Διατηρήσαμε τό επίθετο, πού υπάρχει μέχρι σήμερα, καί σημαίνει άβρεκτος.
6. Δηλαδή τό θύμα πού δαγκάθηκε.
7. Βλ. σχόλια, Gruguola, δ.π., 148.19: *όέχεται ποτόν πίνει νδωρ­ στην κυριολεξία ή φράση
σημαίνει ότι τό θύμα δέχεται νερό στην κοιλιά του.
8. Τό φορτίο αυτό της κοιλιάς είναι ­σύμφωνα μέ τους σχολιαστές, αντ., 149.4­8­ τά έντε­
ρα μαζί μέ τό υπερβολικά πολύ νερό.
9. Πβ. σχόλια, Gruguola, δ.π., 150.15: *αίζηοΐσι: τοις νέοις.
10. Δηλαδή ό μεγαλύτερος γιος, ό Δίας, κατά μία παραλλαγή τοϋ μύθου. 'Εντούτοις τά
σχόλια, αντ., 150.17 δίνουν καί τήν ερμηνεία εντιμότατος. Στην περίπτωση αυτή ό Δίας δέν θε­
ωρείται από τον Νίκανδρο ώς ό πρεσβύτατος γιος τοϋ Κρόνου, άλλα ώς ό πιο ακριβοδίκαιος
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 127

345 Νέμοντες στα αδέλφια τον ξεχωριστά11 τις πολνένόοξες βα­

σιλείες τους, με την
Ικανότητα τον την πνενματική, τη νεότητα δώρο τιμητικό
έδωσε στονς εφήμερονς12 480
Καταδοξάζοντάς τονς· επειδή κατήγγειλαν τον ληστή της
φωτιάς­ οι
'Άφρονες, αυτήν13 δεν απόλανσαν με τήν απερισκεψία14
τονς· γιατί έναν
Νωθρό ώς προς το νοϋ15, λαγονόλενκο (όνο), όπως ήταν
άποκαμωμένοι, άκολονθοϋσαν, τα
350 Δώρα άφοϋ τον φόρτωσαν16· αντός πολνκίνητος, καμμένος
στον αυχένα από τή δίψα
Ροβολούσε11· σε φωλιά βλέποντας τό σερνόμενο19, 485

και ό πιο άξιος να έχει τήν αρχηγία των θεών. Άς υπενθυμίσουμε τήν εκδοχή τοΰ μύθου στον
Ησίοδο, Θεογ. 881 κ.έ. (Rzach) σύμφωνα με τήν οποία ό Δίας έγινε αρχηγός μέ κοινή αναγνώ­
ριση της αξίας του άπο τους υπόλοιπους θεούς. Πβ. Hopkinson, ο.jr., σ. 127 κ.έ. το σχετικό σχό­
λιο τοΰ συγγραφέα στον Καλλ., 'Ύμν.Ι (εις Λίαν)· εκεί, μέ αφορμή τους στίχους 55­67 [328­40]
τοΰ ύμνου, τονίζεται ότι σύμφωνα μέ τον "Ομηρο ό Δίας ήταν ό πρεσβύτερος αδελφός και τοΰ
έλαχε ή βασιλεία τοΰ ουρανού μέ κλήρο, ενώ κατά τον Ησίοδο ήταν ό νεότερος και πήρε τήν
εξουσία μέ τή συναίνεση όλων τών θεών. Ό ϊδιος φιλόλογος παρατηρεί εν κατακλείδι δτι
αυτήν τή δεύτερη παραλλαγή ακολούθησε και ό Καλλίμαχος, αποβλέποντας σέ συνειρμούς μέ
τή σύγχρονη του πολιτική καί ιστορική πραγματικότητα.
11. Βλ. σχόλια, Gruguola, ο.jr., 151.4* έκάς­ κεχωρισμένος.
12. Ώ ς εφήμεροι χαρακτηρίζονται οι άνθρωποι.
13. Εννοεί τή νεότητα.
14. Βλ. σχόλια, Gruguola, ο.jr., 152.3 *κακοψραόίης· κακοβονλίας. Οι άνθρωποι άπο
«αβουλία», αφροσύνη, εμπιστεύθηκαν άσυλλόγιστα ένα τόσο πολύτιμο δώρο σέ έναν όνο.
15. 'Ά ν δεχθοΰμε τή γραφή νωθεϊϊ] ερμηνεία εΐναι εύήθης όνος. Μέ τή γραφή νωθεΐς τό
επίθετο αποδίδεται στους ανθρώπους και ό στίχος έχει ώς: δντες οκνηροί, καί άφοϋ κουράστη­
καν. Τό νόημα θα ήταν ότι οι άνθρωποι έχασαν τό δώρο της νεότητας μόνο εξαιτίας της δικής
τους μωρίας.
16. Άκολουθοϋσαν­φόρτωσαν: ή καλύτερη δυνατή ερμηνεία έχει δοθεί στα σχόλια,
Gruguola, ο.jr., 152.13­14· 153.1­4: τώιλεπάργωι τα δώρα δόντες ήκολούθουν. δώρα δε τήν νεό­
τητα καί λεπάργωι τώι δνωι, παρά το εχειν τήν λαγόνα λενκήν. εις τό δώρα προσνπακονεται
το δόντες, επί το βαστάσαι δηλονότι. 'Από τή φράση λευκή λαγόνα πλάσαμε τό ουσιαστικό λα­
γονόλευκο, έναν «γρίφο» για τον όνο πού έχει λευκόχρωμη κοιλιά.
17. Μέ τή σημασία τοΰ «τρέχω γρήγορα».
18. Τό όλκήρης (=όλκαϊος) σημαίνει συρόμενος, πού έρπει. Τα σχόλια, Gruguola, ο.jr.,
153.14 ερμηνεύουν ­προφανώς κατ' έπέκτασιν­ τό επίθετο ώς: όλκηρέα δε θήρα, τον όλκήν
έχοντα, ήγουν επιμήκη­ πβ. αύτ. 154.18: τά μακρά ερπετά. "Ισως αυτή ή ερμηνεία να είναι νοη­
ματικά ορθότερη.
128 'Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

'Ολέθριο θηρίο το εκλιπαρούσε να τον βοηθήσει στην κακή

κατάσταση τον
Σιγοκαλοπιάνοντάς το· το φίοι όμως το βάρος πού αυτός είχε
δεχθεί πάνω στά νώτα τον
ζητοϋσε από τον άφρονα για δώρο­ και αντος δεν απέρριψε
τήν απαίτηση τον
355 από τότε το γεροντικό φλοιό πάντοτε άποβάλλονν τά ερπετά
τά σερνάμενα, ενώ τους θνητούς γνροφέρνονν τά κακά γη­
ρατειά' 490
τήν ξηρή νόσο άπό τον όγκανίζοντα ή ολέθρια θηρίο19
πήρε και με τά αδύναμα20 χτνπήματά της τή μεταδίδει.

Οι στίχοι 334­358 [368­492] των Θηριακών αναφέρονται στον οφιν πού

ονομάζεται διψάς. Ή δομή αυτής τής ενότητας αποδεικνύεται εξαιρετικά
προσεγμένη.
Στο πρώτο τετράστιχο (στ. 334­337 [468­471]) δίνεται ή περιγραφή τής
διψάδος:
Το αφιέρωμα στή διψάδα ξεκινά με τήν άμεση εισαγωγή στο θέμα και
τήν αναφορά σε δύο χαρακτηριστικά στοιχεία τής μορφής του φιδιού, στο
μέγεθος και στο χρώμα. "Οσον άφορα στο μήκος χρησιμοποιείται ώς σημείο
αναφοράς ή οχιά. Παράλληλα κατά τή σύγκριση τών δύο ειδών τονίζεται ή
ταχύτερη θανατηφόρα κατάληξη τοϋ δήγματος άπό τή διψάδα. 'Ακολουθεί
μία άδρομερής περιγραφή τής χροιάς τοϋ φιδιού, όπου υπογραμμίζεται ώς
ιδιαίτερο γνώρισμα ή λεπτή σκοτεινόχρωμη ουρά του. Οι απαραίτητες πλη­
ροφορίες λοιπόν για αυτό το είδος συνοψίζονται στο μικρό μήκος (μέ κά­
ποια ομοιότητα προς τήν έ'χιδνα), στην ισχνή ουρά, πού είναι λιγότερο μαύ­
ρη άπό τό υπόλοιπο σώμα, και στον γρήγορο θάνατο πού επιφέρει τό
δήγμα.
Στους στίχους 337­342 [472­476] ακολουθεί ή περιγραφή τών συμπτωμά­
των άπό τό δήγμα τής διψάδος.
Εμφανίζεται ένα εντονότατο αίσθημα καύσου στο σώμα και ξηροστο­
μία μέ αποτέλεσμα να προκαλείται μια ακατάβλητη ανάγκη για πόση νερού.

19. Το γένος τοΰ θηρίου ταυτίζεται στο χωρίο αυτό μέ εκείνο τής διψάδος.
20. Ή ερμηνεία τοΰ επιθέτου δέν είναι ικανοποιητική.Τα σχόλια, Gruguola, ο.π., 155.5 επε­
ξηγούν τή λέξη ώς θανατοποιοΐς, θανασίμοις, χαλεπαΐς, παρέχοντας μια εντελώς διαφορετική
καί άγνωστη σημασία στο αμυδρός. 'Αναπάντητο μένει τό εύλογο ερώτημα μήπως διάβαζαν
κάποια άλλη λέξη. Άς προστεθεί ότι μόνο σε έ'να σχόλιο ερμηνεύεται τό υπάρχον επίθετο μέ τή
συνήθη σημασία του, δηλαδή ώς κρνπταϊς, άφανέσι.
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 129

Αύτη ή υπερβολική και ανυπέρβλητη δίψα συνιστά το κατεξοχήν γνώρισμα

του δήγματος από τή διψάδα. Ό ποιητής, για να προσδώσει παραστατικό­
τητα και δραματικότητα σέ αυτό το χαρακτηριστικό σύμπτωμα, επιστρα­
τεύει δύο εικόνες: τοϋ ταύρου πού καταπίνει ακόρεστα νερό και της κοιλιάς
πού φουσκώνει σέ σημείο να διαρρηγνύει τον ομφαλό ­σαν να πρόκειται για
το πώμα της­, ώστε να ξεχυθεί το υπέρογκο νερό. Συνοπτικά λοιπόν οί επι­
δράσεις του δήγματος της διψάδος καθορίζονται ώς καϋσος, ξηροστομία
και αίσθημα ακατάσχετης δίψας.
Στους στίχους 343­356 [477­490] δίνεται μια ερμηνεία της ονομασίας τοΰ
φιδιοΰ:
'Εξιστορείται έ'να αϊτιο, το όποιο εξηγεί τή σχέση τοΰ φιδιοΰ με το αίσθη­
μα δίψας πού προκαλεί το δήγμα του. Μέ αυτόν τον μΰθο παρέχεται έμμεσα
καί μία ερμηνεία για τήν παράδοξη ονομασία διψάς. Το κεντρικό θέμα τοΰ
αιτίου όμως έγκειται στην απώλεια τοΰ θεϊκού δώρου της νεότητας από
τους ανθρώπους καί στην κατοχή του από τα φίδια μέ τή μεσολάβηση ενός
διψασμένου όνου. 'Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ή ιστορία της διψάδος επανέρχε­
ται μόνο στο τελευταίο δίστιχο. Το μεγαλύτερο μέρος της διήγησης καλύπτε­
ται από τα γεγονότα σχετικά μέ τήν απώλεια της ανθρώπινης αθανασίας καί
είναι αξιοσημείωτο ότι ακριβώς σέ αυτό το σημείο έθεσε ό Νίκανδρος μια
άκροστιχίδα­σφραγίδα, στην οποία αποκαλύπτεται ή ταυτότητα τοΰ συγ­
γραφέα των Θηριακών, δηλαδή το όνομα του.
Παρατηρείται επομένως ότι μετά τήν περιγραφή της μορφής καί της επί­
δρασης τοΰ δαγκάματος στο ανθρώπινο σώμα, έρχεται στο προσκήνιο το
σύμπτωμα της δίψας πού ερμηνεύεται από ενα αϊτιο. Στον μΰθο αυτόν,
όπου εμπερικλείεται το θέμα της θνησιμότητας των ανθρώπων καί της έ'κδυ­
σης των φιδιών κάθε χρόνο, απαθανατίζεται οπτικά το όνομα τοΰ ποιητή.
Ώ ς προς τήν επιστημονική περιγραφή21 τοΰ όφεως άπό τον Νίκανδρο,
παρατηρούμε ότι ομοιάζει μέ τή μεταγενέστερη αφήγηση τοΰ Λουκιανού,
Αιψάδες 412: όφις ον πάνυ μέγας, έχίονηι όμοιος. Σχετικά μέ τή χροιά τοΰ
δέρματος ό ιστορικός Σώστρατος (Αίλ. Περί ζώιων ίόιοτ. 6.71) αναφέρει ότι
ή διψάς είναι λευκή μέ δύο μαΰρα στίγματα στην ουρά, ενώ ό ιατρός
Φιλούμενος, Περί ιοβόλων ζώιων καί των αύτοΐς βοηθημάτων, 20 τονίζει ότι
είναι ένας πήχυς ώς προς το μήκος, έ'χει μικρή ουρά, στενή κεφαλή καί είναι
χρώματος ώχροΰ μέ μαΰρα σημάδια.

21. Βλ. A.S.F. Gow ­ A.F. Scholfield, Nicander, the Poems and Poetical Fragments, Cambridge
1953, σ.176.
22. Βλ. επίμετρο 2.
130 Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

Ώ ς προς την παράδοση τοϋ κειμένου δύο χωρία παρουσιάζουν προβλή­

ματα και έγιναν αντικείμενο μελέτης:
α) στ. 342 [476] έξξέρρηξε, χέη Π: έκρήξειε, χέει Ω. χέψρ2ΜΒ2: έξέρρηξε,
χέηι Ο. Schn.: f έξξέρρηξε f, χέηι Gow: έκρήξειε Hop., χέοι Bentley. Hop.
Με το πρόβλημα της ορθότερης ανάγνωσης τοϋ πρώτου ρήματος καί με
το συναπτόμενο θέμα της έγκλισης των δυο ρημάτων πού εξαρτώνται άπό
το είσόκε ασχολήθηκε ό Η. White23. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα του οι
νεώτεροι κώδικες (Ω), όπως συνέβη καί σε άλλες περιπτώσεις, τις όποιες
υποδεικνύει ό ϊδιος μελετητής24, διέσωσαν την ορθότερη γραφή. "Ενα άλλο
στοιχείο πού καταδικάζει τη γραφή έξέρρηξε (αόριστος) είναι ή απουσία
ύπαρξης παραλλήλων για μια ανάλογη σύνταξη τοϋ είσόκε25. 'Άς σημειωθεί
επίσης ότι ό White αναφέρει για πρώτη φορά τήν παρατήρηση τοϋ Ν.Ι.
Hopkinson26 σχετικά με τήν ομηρική ιδιαιτερότητα της σύνταξης τοΰ είσόκε
με ευκτική. Παράλληλα προτείνει μια ενδιαφέρουσα άποψη για τήν έγκλιση
τοϋ δεύτερου ρήματος, προκρίνοντας τή γραφή χέηι (υποτακτική). Ώ ς επι­
χειρήματα επικαλείται μία σειρά συντακτικών inconcinnitum («άναρμο­
στιών»)27, πού είναι τυπικές στή γλώσσα τοϋ Νικάνδρου28. Επομένως ­κατά
πάσα πιθανότητα­ ή ορθότερη ώς προς το ύφος τοϋ ποιητή γραφή θα ήταν
είσόκε... έκρήξειε, χέηι με μία παράλληλη εξάρτηση μίας ευκτικής (κατά τή
σπάνια ομηρική χρήση) καί μίας υποτακτικής άπό τον ϊδιο σύνδεσμο.
β) στ. 348 [482] κακοφραδίης Μ: κακοφραόίησ' Klauser, Beazley, Hop.

23. Η. White, Studies in the Poetry of Meander, Amsterdam 1987, σσ. 23­24.
24. Πβ.,αΰτ.,σσ. 35­6,95­7.
25. Τα παραδείγματα (Απ. Τοδ. Άργ. 1.820· Όμ. 'Ύμν. 28,14, βλ. είσότε) πού επικαλείται ό
Ο. Schneider, Nicandrea, Theriaca et Alexipharmaca, Lipsiae 1956, σ. 240, για να υποστηρίζει τήν
ύπαρξη αορίστου άπό το είσόκε, υποδεικνύουν τήν εισαγωγή του είσόκε μετά άπό οριστική
παρελθοντικοΰ χρόνου καί όχι ενεστώτα, όπως το οέχεται, στο συγκεκριμένο χωρίο.
26. Hopkinson, δ.π.,α. 143.
27. Π.χ. Νικ. Θηρ. 574­5 έπιλήθεο... δάφνης/καρπόν (άντίκαρποϋ).Τό ρήμα συντάσσεται
σκοπίμως στον ένα στίχο με γενική καί στον επόμενο μέ αιτιατική, όπως παραδίδουν καί οι κώ­
δικες, ένώ ό Bentley διόρθωσε σέ καρπού­ Άλεξ. 423 τώι δόμεναι γλάγεος καθαρήν πόσιν ήλιθα
πίνειν (Ω) αντί της διόρθωσης τώι ό' δτε­ ό Νίκανδρος χρησιμοποίησε το απαρέμφατο αντί της
προστακτικής, όπως συνήθιζε (βλ. White, δ.π., σ. 96 καί τον κριτικό σχολιασμού τού Κ. Οίκονο­
μάκου, Προλεγόμενα στην κριτική έκδοση των Άλεξιφαρμάκων τοϋ Νικάνδρου (Πονήματα
4), Αθήναι 2002, σσ. 216­7). Άς προστεθεί ότι ή φράση δίδω... πίνειν μαρτυρεΐται ήδη άπό τον
Ήρόδ. 4.172.
28. Αυτή τήν άποψη εκφράζουν καί οι: Η. Schneider, Vergleichende Untersuchungen zur
sprachlichen Struktur der beiden erhaltenen Lehrgedichten des Nikandervon Kolophon, Wiesbaden 1962,
σ. 119· A.S.F. Gow, "Nicandrea", CQ 45 (1951) 116.
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 131

Ή γραφή κακοφραοίης παρέχει την ακατανόητη και άτοπη παρατήρη­

ση ότι οι άνθρωποι δεν απεκόμισαν τίποτε από τήν άσυνεσία τους. Ή μόνη
όμως κακοφραδίη τους σέ αυτή τήν περίπτωση ήταν ή κατάδοση τοΰ Προ­
μηθέα. Είναι πιο εύλογο να τονιστεί ότι δεν κέρδισαν τίποτε άπο το δώρο
της νεότητας ακριβώς εξαιτίας τοΰ λάθους τους να εμπιστευτούν κάτι τόσο
πολύτιμο σέ έναν όνο. Ό J.D. Beazley πρώτος απέδειξε29 ότι ή διόρθωση κα­
κοφραοίψο' (όπου κακοφραάίψοι = κακοφραοίαις), αρμόζει καλύτερα
νοηματικά, εφόσον είναι φανερό ότι οι άνθρωποι απώλεσαν τή νεότητα «μέ­
σα στή μωρία τους».
Τρία στοιχεία τοΰ αποσπάσματος χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και πα­
ρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον: ή γλώσσα και τό ύφος30 τοΰ ποιητή, ό
μύθος σχετικά με τή στέρηση της νεότητας και ή άκροστιχίδα­σφραγίδα.
Σχετικά με τό ύφος πρέπει να τονιστεί ή αγάπη τοΰ Νικάνδρου για σπά­
νιες λέξεις και αδόκιμους τύπους. Τό απόσπασμα διακρίνεται άπο τή χρήση
ομηρικών άπαξ και γλωσσικών δημιουργημάτων τοΰ ποιητή, όπως τονίζει
και ό Hopkinson στα σχόλια του31. Σέ αυτά πρέπει να προστεθοΰν τα άπαξ
άμορβενω32 (στ. 349 [483]) και βρωμήτωρ33 (στ. 357 [491]). 'Αξιοπρόσεκτο
είναι επίσης τό γεγονός ότι οι τύποι κασίεσσιν (στ. 345 [479]) και ρώετο (στ.
351 [485]) μαρτυροΰνται μόνο σέ αυτό τό απόσπασμα.
Όσον άφορα στην ιατρική ορολογία ό Νίκανδρος διατήρησε στο έργο
του χαρακτηριστικά ουσιαστικά, όπως τό καϋσος34 (στ. 338 [472]). Παράλ­
ληλα όμως ό ποιητής διακρίνεται άπό τή γενικότερη τάση να «ρηματοποιεΐ»
ιατρικούς όρους καί έ'να σχετικό παράδειγμα συνιστά τό άπαξ έμφλέγεται35
(στ. 338 [473]). Ώ ς ιατρικό παράλληλο του δύναται να θεωρηθεί τό ούσια­

29. Βλ. J.A. Beazley, "Two Passages on Nicander" CR (NS) 4 (1954), 97­8. Ώ ς παράλληλο επι­
καλείται τήν έπιρρηματική χρήση τοΰ συνωνύμου άφραδίησι στον Όμ. 'Ύμν. 3 (εις Δήμ.) 243,
Όμ. Ίλ. 10.350, Όδ. 9.361,17.233 κ.ά.
30. Πα τή γλωσσική μορφή τοΰ αποσπάσματος βλ. τήν εμπεριστατωμένη συγκριτική έρευ­
να τοΰ Η. Schneider, δ.π.,σο. 66­8,74­6,93­99,105­8.
31. Βλ. Hopkinson, δ. jr., σ. 143.
32. Πβ. Νικ./r. 90 Schn. = 90 Gow: βουκαΐοι ζεύγεσσιν άμορβενουσιν όρήων. Το χωρίο σύμ­
φωνα με τα σχόλια προέρχεται από τα Έτεροιούμενα τοΰ Νικάνδρου, ένώ οί Ο. Schneider και
Gow πιστεύουν ότι προέρχεται από τα Γεωργικά.
33. Πβ. τό συνώνυμο άπαξ βρωμητής Nin.fr. 74.30.
34. Βλ. Ίππ. 'Αφορισμοί 3.21.
35. Πρόκειται ϊσως για δικό του σύνθετο. Τό ρήμα εμφλέγω (ενεργητική φωνή) άπαντα
μόνο άλλη μια φορά στην Π.Α. 4.198,7: δν όε βροτοΐς αφύλακτος ένέφλεγες (ενν. ό "Ερως) εν
φρεσί πυρσόν.
132 Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

στικο φλεγμονή, το όποιο συγκαταλέγεται από τον Φιλούμενο (Περί ίοβ.

ζώιων, 26.20) στα συμπτώματα τοϋ δήγματος της διψάδος.
Στο θέμα της επιστημονικής περιγραφής είναι χαρακτηριστική ή δυνα­
μική και παραστατική έκφραση τοϋ ποιητή. Ή εικόνα τής ουράς (στ. 336­7
[470­1]), που δίνεται μέ το ρήμα μελαίνεται, εντάσσεται στα πλαίσια μιας λε­
πτομεροϋς απόδοσης των χρωμάτων, που παρατηρείται στα Θηριακά. Αυ­
τός ό τρόπος αναφοράς σέ έ'να επιστημονικό θέμα έρχεται σέ εμφανή αντί­
θεση μέ τήν απλοϊκή και άχαρη περιγραφή των φιδιών άπό τον ιατρό
Φιλούμενο, όπου κυριαρχεί το ρήμα εστί36. 'Άς προστεθεί ότι μέ τήν περι­
γραφή τής απόχρωσης ως ύποζοφόεσσα μελαίνεται37 αποδίδεται ποιητικά,
άλλα και επιστημονικά, ή λεπτή ποικιλία στον χρωματισμό τοϋ δέρματος.
ΟΙ παρομοιώσεις στα πλαίσια τής περιγραφής των ασθενών άποτελοϋν
έναν κοινό τόπο στην ποίηση τοϋ Νικάνδρου. Στο συγκεκριμένο απόσπα­
σμα ό παραλληλισμός τοϋ διψασμένου θύματος μέ διψασμένο ταϋρο (στ.
340 [474], πβ. Νικ. Άλεξ. 496) υπενθυμίζει τις ομηρικές επιδράσεις στο ΰφος
τοϋ ποιητή.
'Άς σημειωθεί ότι ειδικά κατά τήν περιγραφή τών οφεων φαίνεται ότι ό
Νίκανδρος προσθέτει σκόπιμα λεπτομέρειες. Κατ' αυτόν τόν τρόπο επιτυγχά­
νει μια ανάπαυλα στή διήγηση και τοϋ δίνεται ή ευκαιρία να δραματοποιήσει
τήν περιγραφή. Μόνο όμως σέ άλλη μία περίπτωση στα Θηριακά εξιστορείται
και έ'να αϊτιο38· πρόκειται για τους στίχους 309­19, όπου άπαντα ένας μϋθος
πού εξηγεί τήν ιδιάζουσα μορφή τοϋ οφεως πού ονομάζεται αίμόρρους.
Στο αϊτιο πού ερμηνεύει το αίσθημα τής ακατάσχετης δίψας ό ποιητής
αφηγείται, μέ τυπικές «ελληνιστικές ελλείψεις», έναν μϋθο, πού θα μπο­
ροϋσε να χαρακτηριστεί κοσμογονικός, εφόσον αναφέρεται σέ γεγονότα
πού διαδραματίστηκαν όταν ό Δίας κατέλαβε τήν εξουσία τοϋ ούρανοϋ.
Σύμφωνα μέ τή διήγηση ό αρχηγός τών θεών επιτέλεσε δύο έργα: διαμοίρα­
σε τα δύο άλλα βασίλεια, τής γής καί τοϋ κάτω κόσμου, στα αδέλφια του,
Ποσειδώνα καί Άδη, καί χάρισε στους θνητούς τήν αιώνια νεότητα. Αυτή
συνιστούσε αντίδωρο για τήν κατάδοση τοϋ Προμηθέα πού είχε κλέψει τή
φωτιά άπό τόν ουρανό. Οι άνθρωποι όμως έδωσαν αυτό το δώρο, άπό κού­
ραση καί αφροσύνη, να το μεταφέρει ένας όνος. Το ζώο διψασμένο κατέφυ­
γε σέ μία πηγή, τήν οποία φύλαγε ένας όφις, ό όποιος ζητούσε ώς αντάλλαγ­
μα, για να τοϋ επιτρέψει να πιει νερό, το φορτίο του. Κατ' αυτόν τόν τρόπο

36. Π.χ. Νικ. Θηρ. 25,8 (ό όφις κεραστής)... τώι δε χρώματι εστί ψαμμώδης.
37. Πβ. Νικ. Θηρ. στ. 174 (ή χροιή) αίθαλόεσσα μελαινομένη.
38. Σύμφωνα μέ τον κατάλογο τοϋ Η. Schneider, δ.π., οα. 97­8.
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 133

οί θνητοί έχασαν την αθανασία, ενώ τα φίδια παραμένουν νέα χάρη στην
ετήσια έκδυσή τους. Στο φίδι μεταβιβάστηκε παράλληλα και ή έντονη δίψα
τοΰ όνου, ή οποία μεταδίδεται μέ το δάγκαμά του. Άπο αυτό το γεγονός
εξηγείται και το ιδιόμορφο όνομα του φιδιοϋ, διψάς.
Στα σχόλια39 αναφέρονται δύο παραλλαγές αύτοΰ τοϋ μύθου. Στην πρώ­
τη είναι χαρακτηριστικό ότι τό αϊτιο εξηγεί κατά κύριο λόγο τον αργό ερπυ­
σμό της διψάδος, ενώ δέν αναφέρεται ή έμμεση ανάμειξη τοΰ Προμηθέα. Ό
μΰθος, κατ' αυτήν τήν εκδοχή, είχε ώς έξης: Οί άνθρωποι παρακαλούσαν
κάποτε τους θεούς να τους χαρίσουν τήν αιώνια νεότητα, ώστε να μήν γέρ­
νουν ποτέ. Ό τ α ν τους παραχωρήθηκε ή νεότητα, τήν έδωσαν σε έναν όνο
να τή μεταφέρει. Εκείνος, έχοντας καταληφθεί άπό διακαή δίψα, έφθασε σε
ένα μέρος, όπου υπήρχε νερό. Φύλακας της πηγής ήταν ένας όφις πού τον
παρεμπόδιζε να καταλαγιάσει τή δίψα του και ζητούσε, για να τοϋ επιτρέ­
ψει να πιει, δ,τι βάσταζε στην πλάτη του. Ό όνος, κάτω άπό τήν επιτακτική
πίεση της δίψας, δέχτηκε. "Εκτοτε οί άνθρωποι καταπονούνται άπό τα γη­
ρατειά, ενώ τα φίδια «αποβάλλουν» τό γήρας κάθε χρόνο. Ό όφις, δεχόμε­
νος τό βαρύ φορτίο άπό τον όνο, έγινε βραδύτερος ώς προς τήν πορεία, ενώ
συνάμα έγινε και μεταδότης της δίψας τοϋ ζώου.
Ή άλλη παραλλαγή ταυτίζεται μέ αυτήν τοϋ Νικάνδρου, καθώς τονίζε­
ται ότι ό μύθος είναι Προμήθειος. Παρέχονται όμως επιπλέον πληροφορίες,
οί όποιες δέν περιλαμβάνονται στο αϊτιο τών Θηριακών. Ό Προμηθέας
έκλεψε τό πϋρ, για να τό δωρήσει στους θνητούς, οί όποιοι όμως τον κατήγ­
γειλαν στον Δία. Γίνεται επομένως σαφής υπαινιγμός σέ προδοσία τοϋ
Προμηθέα άπό τους ευεργετούμενους του. Επίσης ή νεότητα αποτελούσε
δώρο τοϋ Δία, για να επαινέσει αυτήν τήν πράξη, και συγκεκριμένα καλείται
ώς τό «φάρμακο» της άγερασιάς. Ό σχολιαστής προσθέτει τή μοναδική πλη­
ροφορία ότι αυτό τον μύθο πραγματεύτηκε ό Σοφοκλής στους Κωφούς?0. Σέ

39. Βλ. Gruguola, δ. π., 149.8­21,150.1­13.

40. Άπό τους Κωφούς Σατύρους διασώθηκε ένας ακέφαλος στίχος, βλ. Α. Nauck,
Tragicorum Graecorum Fragmenta (=TGF) (suppl. adjecit B. Snell), Hildesheim 21964, fr. 4F=362
Radt ...κνλισθείς ώς τις όνος ίσόσπριος. Πα τήν υπόθεση τοΰ δράματος υπάρχει μία και μονα­
δική πληροφορία στα σχόλια τών Θηριακών στο εν λόγω χωρίο 334­354: ...Προμηθέα το πυρ
κλέψαντα και ανθρώπους οωρησάμενον οί λαβόντες εμήννσαν ον καλήν της χάριτος τίνοντες
άμοιβήν εφ' οίς τον Αία φησίν επαινέσαντα φάρμακον αύτοϊς άγηρασίας δούναι­ τους όε λα­
βόντας άποφέρειν το δωρηθεν επί δνον τον όε δίψει τειρόμενον ελθεϊν εις κρήνην, ην έφύλασ­
σεν όφις, και τον ποτού όρεγόμενος άπέδοτο τοϋ γήρως το φάρμακον. διό πάντας μεν τους
δφεις καθ' εκαοτον νεάζειν ενιαυτον άποδνόμενος το γήρας, τον δέ δφιν τον της κρήνης φύ­
λακα καταλαβεΐν το δίψος· δθεν τοις δηχθεϊσιν εμποιει δίψαν. εστί ό μύθος παρά Σοφοκλεί
πβ. Α. C. Pearson, Sophoclis Fragmenta, Cambridge 1917, II, σ. 31.
134 Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

έ'να άλλο χωρίο των σχολίων41 προστίθεται μία σημαντική λεπτομέρεια: ό

λόγος της προδοσίας· οι άνθρωποι κατέδωσαν τον Προμηθέα, επειδή τον
κάκιζαν γιατί δέν τους έπλασε αιώνια νέους.
Μια άλλη πηγή για τον ϊδιο μΰθο αποτελεί ό Αιλιανός42, στή διήγηση τοϋ
οποίου εμπλέκεται πάλι ό Προμηθέας. Σε αυτήν τή διασωζόμενη μαρτυρία
ερμηνεύεται, τρόπον τινά, μια άλλη λεπτομέρεια: τό πώς ό όνος κατελήφθη
άπό άσβεστη δίψα. Ό τ α ν του εναπόθεσαν oi καταδότες τοϋ Προμηθέα το
φάρμακο κατά τοϋ γήρατος, ήταν κατακαλόκαιρο και άρχισε, άπό το βάρος
και τήν πορεία, να διψά. Ώ ς ποιητές πού ασχολήθηκαν με αυτόν τον μϋθο,
μνημονεύονται σε αυτό τό χωρίο43 ό Σοφοκλής, ό Δεινόλοχος44, ό "Ιβυκος45,
όπως επίσης και ό Άριστίας46 και ό Άπολλοφάνης47.
Στην πραγμάτευση τοϋ μύθου άπό τον Νίκανδρο είναι φανερό ότι απο­
σιωπούνται, ή τουλάχιστον δέν αναφέρονται ρητά, ορισμένα γεγονότα. Δέν
τονίζεται άμεσα ή προδοσία τοϋ Προμηθέα άπό τους ανθρώπους, εφόσον
δέν αναφέρεται ή γνωστή ιστορία, ότι τό πϋρ εκλάπη προς όφελος τους.
Επίσης ή νεότητα χαρακτηρίζεται ώς δώρο τιμητικό, για τήν κατάδοση τοϋ
«ληστή», εν εϊδει αμοιβής τοϋ επικηρυγμένου. 'Απουσιάζει ό ορισμός της ώς
«φαρμάκου», έλιξήριου κατά τών γηρατειών, όπως χαρακτηρίζεται στις πιο
εκτενείς μορφές τοϋ ίδιου μύθου. Υπαινικτικά, άλλα χωρίς δυσκολία, γίνε­
ται αντιληπτός ό ρόλος τοϋ φιδιοϋ ώς φύλακα τής πηγής, ένώ τα πιθανά
αϊτια τής δίψας τοϋ όνου δέν αναφέρονται.

41. Βλ. Gruguola, ο.π., 151.18­9.

42. D.L. Page, Poetae Melici Graeci (=PMG), Oxford 1962, σ. 168:342 Ρ = 25 Β: Αίλ. περί ζώ­
ιων ιδιότητος, vi 51, i 162 κ.έ. Herscher: τον Προμηθέα κλέψαι τό πϋρ φησί, και τον Αία άγανα­
κτήσαι ό μϋθος λέγει και τοις καταμηνύσασι τήν κλοπήν δοϋναι φάρμακον γήρος άμνντήρων.
τοντο ονν επι δνωι θεΐναι τους λαβόντας πέπνσμαι. και τον μεν προϊέναι το άχθος φέροντα,
είναι δε ώραν θέρειον, και διψώντα τον δνον επί τίνα κρήνην κατά τήν τοϋ πότου χρείαν
έλθεΐν. τον ονν δφιν τον φνλάττοντα άναστέλλειν αυτόν και άπελαύνειν, και εκείνον στρε­
βλονμενον μισθόν οι τής φιλοτησίας δοϋναι όπερ ουν έτυχε φέρων φάρμακον. ούκοϋν άντίδο­
σις γίνεται, και ό μεν πίνει, ό δε τό γήρας άποδύεται, προσεπιλαβών ώς λόγος τό τοϋ όνου δί­
χρος, τι ονν; εγω τον μύθου ποιητής; αλλ' ονκ αν ενποψι, επει και προ εμοϋ Σοφοκλής ό τής τρα­
γωιδίας ποιητής και Δεινόλοχος ό ανταγωνιστής Έπιχάρμον και "Ιβνκος ό 'Ρηγϊνος και
Άριστίας και Άπολλοφάνης ποιηταί κωμωιδίας αιδονσι αντόν.
43. Βλ. σημ. 42 και για τον Σοφοκλή σημ. 40.
44. Άπό τις Συρακοϋσες, κωμικός ποιητής, σύγχρονος τοϋ Επιχάρμου, ήκμασε περίπου
το 480 π.Χ.
45. Ό γνωστός λυρικός, ακμή 560 π.Χ.
46. Καταγόταν άπό τό Φλειούντα τής Πελοποννήσου και ήταν τραγικός ποιητής τοΰ 450
π.Χ. Σύμφωνα με τον Παυσανία (2.13,6) τιμήθηκε με μνήμα στην αγορά τής πόλης του.
47. Κωμικός ποιητής τοϋ 400 π.Χ.
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 135

Πέρα άπο αυτές τις διαφορές μέ τις άλλες πηγές, κατά την παρουσίαση
τοϋ μύθου ό ποιητής, καθώς δραματοποιεί τον ρόλο των ανθρώπων και του
όνου, προσθέτει έ'να καινούριο στοιχείο: την απερισκεψία ώς το βαθύτερο
αϊτιο της θνησιμότητας. Τονίζει ότι για τα γηρατειά ευθύνονται οι Ίδιοι οι
άνθρωποι, οι όποιοι οκνηροί48, όπως ήταν άπο τή φύση τους, και κουρασμέ­
νοι άπο το βάρος τοϋ δώρου, εμπιστεύτηκαν άσυλλόγιστα τή νεότητα σε
έναν ευερέθιστο και πολυκίνητο όνο. Το αποτέλεσμα ήταν το ζώο να τρέξει
μακριά τους και να στερηθούν για πάντα αυτό το θεϊκό δώρο. Παράλληλα ό
όνος συμπρωταγωνιστεί στην όλη ιστορία, εφόσον σκιαγραφείται ώς
ενήθηζ*9 και κυρίως άφρονας σαν τους ανθρώπους, γιατί, για να κορέσει τή
δίψα του, προσφέρει ώς αντίτιμο τή νεότητα. "Ας σημειωθεί ότι σέ όλες τις
εκδοχές τοϋ μύθου, ό όφις φαίνεται να αγνοεί το περιεχόμενο τοϋ φορτίου
τοϋ όνου.
Είναι άναντίλεκτο ότι το αϊτιο προήλθε και δημιουργήθηκε άπο τήν πα­
ρατήρηση της έκδύσεως και τήν ύπαρξη εκδυμάτων οφεων στο φυσικό πε­
ριβάλλον. Τό φαινόμενο έδωσε τήν εντύπωση ότι τα φίδια άποδύονται το
γερασμένο δέρμα και μένουν πάντοτε νέα. Επίσης τό σύμπτωμα της άκατα­
λάγιαστης ανάγκης για κατανάλωση νεροϋ, τό όποιο δημιουργεί τό δήγμα
της διψάδος, ερμηνεύεται ­μέ τήν τυπική λογική των αιτίων­ ώς «κληροδό­
τημα» μαζί μέ τό φορτίο, άπο τον διψασμένο όνο.
'Ιδιαίτερη σημασία έχει τό γεγονός ότι τό απόσπασμα αυτό άπο τον
Νίκανδρο σέ συνδυασμό μέ τα σχόλια και ή αναφορά στον Αιλιανό συναπο­
τελοϋν τις μοναδικές διασωζόμενες πηγές της αρχαιότητας για τό πώς ερμη­
νευόταν τό μεγάλο πρόβλημα της ανθρώπινης μοίρας, τό γήρας. Οί πηγές
αναφέρουν και άλλους αρχαίους συγγραφείς, οί όποιοι χρησιμοποίησαν τον
ϊδιο μΰθο, πάντοτε σέ σχέση μέ τον Προμηθέα. 'Εντούτοις ή πρώτη κατά
σειράν παραλλαγή τοϋ μύθου στα σχόλια δέν συνδέεται μέ τον μυθικό
Τιτάνα, ενώ ή υπόλοιπη ιστορία για τον ρόλο τοϋ όνου και τοϋ οφεως, πα­
ραμένει αμετάβλητη.
Τα εύλογα ερωτήματα σχετικά μέ τήν υφή αύτοϋ τοϋ «κοσμογονικού»
μύθου και τή σύνδεση του μέ τον μϋθο τοϋ Προμηθέα πραγματεύτηκε ό Μ.
Davies50. Από τήν εργασία του καταλήγουμε σέ ενδιαφέροντα συμπεράσμα­

48. Άν δεχθούμε τή γραφή νωθεΐς στον στίχο 349.

49. Στην περίπτωση αυτή το νωθεϊχαρακτηρίζει τον όνο.
50. Μ. Davies, "The ancient Greeks on why mankind does not live forever", MH 44 (1987), 65­
75.
136 Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

τα51 όσον άφορα στον μΰθο της «διψάδος» και στην εξιστόρηση της άπό τον
Νίκανδρο.
Κατ' αρχήν ό μΰθος για την απώλεια της αθανασίας από ενα ζώο, συνή­
θως κάποιο ερπετό, φαίνεται ότι είναι κοινότοπος σέ κοσμογονικούς­αίτιο­
λογικούς μύθους πολλών λαών και πρωτόγονων φυλών52. Βασική αιτία τοΰ
φαινομένου αύτοΰ είναι, όπως προαναφέρθηκε, ή πραγματικότητα της ετή­
σιας έκδύσεως τοΰ δέρματος. Χαρακτηριστική και κοινή είναι επίσης και ή
μεσολάβηση άλλων ζώων, τα όποια συνευθύνονται για αυτήν τήν απώλεια.
Επομένως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι και ό αρχαιοελληνικός μΰ­
θος, κυρίως με τή μορφή της πρώτης παραλλαγής τών σχολίων, εντάσσεται
σέ αυτήν τήν πανανθρώπινη παράδοση.
Μέσα σέ αυτό τό παγκόσμιο πλαίσιο, ό ελληνικός μΰθος αιτιολογεί­πα­
ράλληλα μέ τό γεγονός τοΰ ανθρώπινου γήρατος­ και δύο χαρακτηριστικά
γνωρίσματα ζώων: τό μακρόσυρτο «βάδισμα» τών φιδιών και τήν αντιμετώ­
πιση και χρήση τοΰ όνου ως ζώου πού προορίζεται να μεταφέρει άχθη και
τό όποιο χρειάζεται ράπισμα, για να επιτελέσει σωστά τό έργο του. Αυτή ή
συμπεριφορά δύναται να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα τοΰ κρίματος πού διέ­
πραξε ό όνος εις βάρος της ανθρωπότητας. 'Επίσης ό ϊδιος μΰθος εξηγεί και
τή θανατηφόρο δίψα πού προκαλείται άπό τό δάγκαμα τοΰ συγκεκριμένου
είδους.
Ή επιλογή τοΰ οφεως για έ'ναν μΰθο σχετικά μέ τήν αθανασία ­και κατά
δεύτερο λόγο σχετικά μέ τή δίψα­ δέν είναι τυχαία, εφόσον στην ελληνική
μυθολογία τα φίδια σχετίζονταν μέ τή ζωή. Ό τυπικός ρόλος τους ώς φύλα­
κες τοΰ νεροΰ, πού συνιστά πηγή ζωής, δηλώνει αυτήν τή συσχέτιση τους μέ
τήν ανανέωση της ζωής. Ή συγκεκριμένη ανάμειξη τοΰ φιδιοΰ στην ιστορία
μέ τό δώρο της νεότητας, όπως παρουσιάζεται στο ελληνικό αϊτιο, συγγενεύ­
ει έμμεσα μέ τό θέμα τοΰ έπους τον Gilgamesh. Σύμφωνα μέ τον μΰθο, πού

51. Αυτά τα συμπεράσματα απηχούν δικές μας απόψεις και έν μέρει δέν υπάρχουν στην
εργασία τοΰ Davies. Διαφωνούμε ώς προς τήν άποψη του, δ.π., σσ. 73­4, ότι ol αρχαίοι "Ελληνες
δέν ασχολήθηκαν Ιδιαιτέρως μέ τό συγκεκριμένο μΰθο, επειδή θεωρούσαν τον θάνατο κάτι
πολύ σοβαρό, για να τό αιτιολογήσουν μέ «αγαθές» ιστορίες. Ή πραγμάτευση τοΰ θέματος
ήδη άπό τον "Ιβυκο καί μετέπειτα στο δράμα αποδεικνύουν ότι ό μΰθος ήταν ευρύτερα γνω­
στός καΐ αγαπητός. Το γεγονός δτι αναφαίνεται στον Νίκανδρο, τον 2ο αι. π.Χ., καταδεικνύει
μια αδιάσπαστη αλυσίδα στην εξιστόρηση τοΰ μύθου καί ή, άγνωστο άπό ποια πηγή προερχό­
μενη, πρώτη παραλλαγή τών σχολίων, υποδεικνύει ότι τό έν λόγω αϊτιο υπήρξε ανέκαθεν
ευρύτερα γνωστό.
52. Άπό τα παραδείγματα του τό πιο γνωστό είναι ό ρόλος τοΰ δφεως στην Παλαιά
Διαθήκη (Γένεσις) για τήν έκπτωση τών πρωτόπλαστων άπό τον Παράδεισο.
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 137

πραγματεύεται αυτό το έ'πος, ενα ερπετό μετέφερε μακριά το μαγικό φυτό

της αθανασίας, το όποιο άφησε αφύλακτο ό κεντρικός ήρωας53.
Ή σύνδεση τοΰ μύθου μέ τον Προμηθέα ενδεχομένως να πηγάζει άπό
κάποια προσπάθεια να συσχετιστούν δύο διαφορετικές ιστορίες για την
απαρχή της ανθρωπότητας: ή απόκτηση της φωτιάς καί ή ύπαρξη τοΰ θανά­
του. Στους μύθους πρωτόγονων φυλών παρατηρείται ότι ή απώλεια της
αθανασίας συνδέεται επίσης μέ τήν απόκτηση καί τή χρήση της φωτιάς, ένα
γεγονός πού ταυτίζεται μέ τον πολιτισμό, δημιουργώντας τήν εντύπωση ότι
ή έλευση τοΰ πολιτισμού σήμανε κατά κάποιον τρόπο το τέλος της ανθρώπι­
νης αθανασίας54.
Ό W. Kraus55 εξήγησε τή σύνδεση των δύο μύθων, της απώλειας της νεό­
τητας καί τοΰ Προμηθέα, μέσω μιας Ιστορίας άπό τή Μελανησία για δύο
αδέλφια πού ομοιάζουν στον Προμηθέα καί στον Επιμηθέα. Σύμφωνα μέ
αυτόν τον μΰθο δύο αδελφοί, ένας κουτός καί ένας έξυπνος, ψάρεψαν τή γη
άπό τα βάθη τοΰ ωκεανού, έπλασαν δύο γυναίκες καί έγιναν οι γενάρχες της
ανθρωπότητας. Οι άνθρωποι έχασαν τήν αθανασία, όταν ό έξυπνος αδελ­
φός έστειλε ενα μυστικό μήνυμα στους ανθρώπους πού θα τους καθιστούσε
αθανάτους, άλλα ό κουτός αδελφός του το έδωσε στο φίδι.
"Ισως ή ερμηνεία της συσχέτισης τοΰ ελληνικού αιτίου μέ τον μΰθο τοΰ
Προμηθέα να είναι απλούστερη. Όσον άφορα στον συγκεκριμένο ήρωα ή
Τιτάνα, πρέπει να λαμβάνεται πάντα υπ' όψιν ότι σύμφωνα μέ τή μυθολογία
είναι εκείνος πού δέν έδωσε μόνο τή φωτιά καί τις τέχνες, άλλα ­το σημαντι­
κότερο­ έπλασε τους ανθρώπους56. Εφόσον οι άνθρωποι είναι θνητοί, ήταν

53. Βλ. Davies, ο.π., σ. 68· Κ. Meuni, Hermes 70 (1935), 168.

54. 'Αμφισβητούμε αυτήν τήν άποψη πού εκφράζει ό Davies, ο.π., σ. 75­ για αυτό προσθέ­
τουμε στή δική του διατύπωση τή λέξη «ενδεχομένως».
55. Βλ. W. Kraus, "Prometheus", RE. 23,1 (1957), 665 κ.έ. Ό Ε.Ν. Ρούσσος, «Προμηθέας»,
Ι.Θ. Κακριδής, Ελληνική Μυθολογία, 2, 'Αθήνα 1986, σ. 36, επαναλαμβάνει αυτήν τήν Ιστορία
ως επεξήγηση της σχέσης τοΰ Προμηθέα μέ τή στέρηση της αθανασίας. Συμφωνούμε μέ τήν
άποψη τοΰ Davies, ο.π., σ. 75, ότι δέν υπάρχουν επαρκείς αναλογίες ανάμεσα στον έξυπνο
αδελφό καί στον κλέφτη της φωτιάς.
56. Ό Προμηθέας θεωρείται γενικά ώς ό πατέρας τοΰ Δευκαλίωνα, τοΰ πρώτου θνητού
βασιλέα καί γενάρχη των Ελλήνων. 'Αναφέρεται όμως καί ώς εκείνος πού έπλασε τους ανθρώ­
πους άπό πηλό καί φωτιά καθ' όμοίωσιν της μορφής των θεών σε αυτό το έργο συνεργάστηκε
μέ τήν 'Αθηνά. "Ενας ανάλογος μΰθος εξιστορεί ότι όταν οι θεοί έπλασαν όλα τα πλάσματα
άπό πηλό καί φωτιά, πρόσταξαν τον 'Επιμηθέα καί τον Προμηθέα καί τα εξοπλίσουν μέ κα­
τάλληλες δυνάμεις, ώστε να επιβιώσουν. Ή διανομή επιτελέστηκε άπό τον πρώτο, ό όποιος
όμως σπατάλησε όλες τις δυνάμεις στα άλλα πλάσματα, αφήνοντας τον άνθρωπο γυμνό. Ό
Προμηθέας τότε έκλεψε άπό τον Ήφαιστο καί τήν 'Αθηνά το πΰρ καί μαζί όλες τις τέχνες καί
138 Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

αναμενόμενο να συνδεθεί κατά κάποιον τρόπο με το ανεξήγητο και θλιβερό

φαινόμενο τοΰ θανάτου και τη φρούδα προσδοκία της αιώνιας νεότητας και
αθανασίας. ΟΙ παραλλαγές και οι σκόρπιες πληροφορίες πού διασώθηκαν
γύρω άπό τον σχετικό μΰθο αναφέρουν δύο εκδοχές: οι άνθρωποι τον κατή­
γειλαν στον Δία, όταν έκλεψε τη φωτιά, άπό μίσος, γιατί τους έπλασε θνη­
τούς57 ή απλώς τον κατέδωσαν για την κλοπή τοΰ πυρός, ώστε να αποκτή­
σουν ώς ανταμοιβή τή νεότητα. 'Αφήνουν συνάμα ένα ελάχιστο νοηματικό
κενό, τό γιατί ό Δίας προσέφερε τό συγκεκριμένο δώρο, τοΰ όποιου ή απώ­
λεια άπό τό φίδι είναι ουσιαστικά δεδομένη μέσω της παρατήρησης στή φύ­
ση. Είναι λογικό να υποτεθεί ότι ό οργισμένος Δίας, για να επιτύχει τήν κα­
τάδοση τοΰ Προμηθέα, προσέφερε στους θνητούς ο,τι δέν τους προσέδωσε
ο δημιουργός και ευεργέτης τους: τό έλιξήριο στης νεότητας. 'Αν άνασυντε­
θεΐ ό μϋθος μέ αυτήν τή μορφή, εξηγείται άπροβλημάτιστα και μέσα στα
πλαίσια της ελληνικής μυθολογικής παράδοσης, ή σύνδεση τοΰ ήρωα μέ τα
αναπόφευκτα γηρατειά των ανθρώπων.
'Ας σημειωθεί ότι στην ελληνική μυθολογία συναντάται έ'νας ακόμη
μΰθος, εντελώς διαφορετικός άπό τον όνο και τό φίδι, πού ερμηνεύει τήν
απώλεια της αθανασίας άπό τους ανθρώπους. Πρόκειται για τον μΰθο τοΰ
χαμένου έπους Θηβαΐς, σύμφωνα μέ τον όποιο ή 'Αθηνά χάρισε στον προ­
στατευόμενο της Τυδέα τό φάρμακο της αθανασίας. Όταν όμως εκείνος δέν
σεβάστηκε τό νεκρό σώμα τοΰ εχθρού του Μελανίππου, ή θεά, άποτροπια­
σμένη, έχυσε τό φάρμακο στή γη.
Αυτό τό καλοδουλεμένο γλωσσικά και έξοχο, ώς προς τή μορφή και
τό περιεχόμενο, τμήμα58 των Θηριακών επέλεξε ό Νίκανδρος, για να γρά­

τά έδωσε στον άνθρωπο, για να μπορέσει να ζήσει. Βλ. Ε.Ν. Ρούσσος, δ.π., 2, σσ. 31­2. Ό
Παυσανίας 10.4,4 αναφέρει «αποδείξεις» για το μΰθο της δημιουργίας τοϋ άνθρωπου άπό τον
Προμηθέα, καθώς περιγράφει ότι: ...λίθοι κείνται σφισιν επι τήι χαράδραι (εν Πανοπέας), μέ­
γεθος μεν έκαστος ώς φόρτον άποχρώντα αμάξης είναι, χρώμα δε εστί πηλοϋ σφισιν, ου γεώ­
δους αλλ' οίος αν χαράδρας γένοιτο ή χειμάρρου ψαμμώδονς, παρέχονται δε και όσμήν εγγύ­
τατα χρωτί άνθρωπου· ταϋτα ετι λείπεσθαι τοϋ πηλοϋ λέγουσιν εξ οΰ και άπαν υπό τοϋ
Προμηθέως το γένος πλασθήναι τών ανθρώπων».
57. 'Άς υπενθυμίσουμε δτι ό ϊδιος ό Προμηθέας ήταν θνητός και απέκτησε τήν αθανασία
υστέρα άπό πρόταση τοΰ πληγωμένου αθανάτου κενταύρου Χείρωνα, να ανταλλάξει τή θνητή
ζωή του μέ τή δική του αθανασία. Ό κένταυρος, βαριά τραυματισμένος άπό τό τόξο τοΰ
Ηρακλή στο πόδι και σφαδάζοντας άπό τον πόνο, επιθυμούσε να πεθάνει.
58. Πβ. Gow­Scholfield, δ.π., σα. 176­7: «τοποθετήθηκε (ή ακροστιχίδα) στο πιό καλοστολι­
σμένο μέρος όλου τοϋ ποιήματος».
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 139

ψει τη σφραγίδα του, μέ έναν ιδιαίτερα δύσκολο καί αναπάντεχο τρόπο,

μέ μια ακροστιχίδα. Ά ς σημειωθεί ότι σφραγίδα μέ το ονομά του άπαντα
στους επίλογους των Θηριακών καί των Άλεξιφαρμάκων, πού έχουν ώς
έξης:
καίκεν Όμηρείοιο καί είσέη Νικάνοροιο μνήστιν εχοις (Νικ. Θηρ. 958)
καί κ' ενθ' ύμνοπόλοιο καί είσέη Νικάνοροιο μνήστιν εχοις (Νικ. Άλεξ. 630)
Κατά πάσα πιθανότητα ο Νίκανδρος επιχείρησε να δηλώσει την ταυτό­
τητα του μέ ακροστιχίδα καί στα Άλεξιφάρμακα59 (στ. 266­274), σέ ένα χω­
ρίο πού δέν παρουσιάζει ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία. Ό π ω ς φαίνεται, απέ­
τυχε, εφόσον διαβάζεται μόνο ένα μέρος άπό το ονομά του: σΙΚκΝΔΡΟΣ.
Στα Θηριακά κατόρθωσε να υποτάξει το περιεχόμενο καί να το προσαρμό­
σει στον σκοπό του ώστε να σχηματίσει μια ακροστιχίδα, διαφυλάσσοντας
παράλληλα τη φυσική ροή των στίχων.
Αυτή ή ιδιόμορφη σφραγίδα πιστοποιεί αδιαμφισβήτητα τήν αυθεντικό­
τητα καί τήν πατρότητα του κειμένου. Τα Θηριακά θεωρούνται από τα σχό­
λια στον Διονύσιο τον Θράκα60 ώς υποτιθέμενο έργο κάποιου μεταγενέστε­
ρου, ομώνυμου συγγραφέα. Βάσει αυτής της μαρτυρίας θα μπορούσε ενδε­
χομένως να θεωρηθεί ò τελευταίος στίχος ώς κάποια προσθήκη κατά το
πρότυπο τοϋ επιλόγου των νικάνδρειων Άλεξιφαρμάκων. Ή ανεύρεση όμως
της ακροστιχίδας έδωσε οριστική λύση στο θέμα, εφόσον δέν υπάρχουν
στοιχεία πού να υποδεικνύουν ότι οί σχετικοί στίχοι προέρχονται άπό κά­
ποια προσθήκη, ξένη προς το υπόλοιπο κείμενο. Επίσης είναι παράλογο να
υποτεθεί ότι το χωρίο για τή διψάδα καί το δύσκολο έκπόνημα μιας ακρο­
στιχίδας αποτελούν κάποια απόπειρα ενός μεταγενέστερου άγνωστου συγ­
γραφέα να αποδώσει το δικό του έργο στον Νίκανδρο.
Παράλληλα αυτό το χωρίο συνιστά τήν παλαιότερη απτή μαρτυρία61

59. Ή παρατήρηση άπό τον Ε. Lobel, "Nicander's Signature", CQ 22 (1928) 114. Αυτός
πρώτος άνεκάλυψε καί δημοσίευσε στο ίδιο άρθρο τήν άκριστιχίδα των Θηριακών καί τήν
αποτυχημένη προσπάθεια για ακροστιχίδα στα Άλεξιφάρμακα. Βλ. καί Κ. Οίκονομάκος, δ.π.,
σ. 187.
60. Α. Hilgard, "Scolia in Dionysium Thracem", Grammatici Graeci, i pars iii, Leipzig 1901,
568.27 κ.έ.: Αεί δε τον γραμματικον καί τά Ελληνικά βιβλία γιγνώσκειν είσί γαρ καί εν αύτοΐς
ομώνυμα ψευδή, οίον ή 'Ασπίς 'Ησιόδου καί τά Θηριακά Νικάνδρου· ου γάρ εστίν ή Ασπίς
Ησιόδου ουδέ τά Θηριακά Νικάνδρου­ έτερων γάρ είσίν ποιητών, εχρήσαντο δε οί συγγρα­
φείς τήι όμωνυμίαι Ησιόδου καί Νικάνδρου, iva άξια κριθώσιν αναγνωρίσεως.
61. Ό W. Kranz, "Sphragis, Ichform und Namensiegel als Eingangs­ und Schlussmotiv antiker
Dichtung", RhM 104 (1961) 99­100, τονίζει ακριβώς αυτό το γεγονός, δηλαδή ότι ή άκροστιχίδα­
σφραγίδα τών Θηριακών αποτελεί το παλαιότερο διασωζόμενο παράδειγμα.
140 'Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

για την ύπαρξη άκροστιχίδας62­σφραγίδας στην αρχαία ελληνική63 ποίηση.

Μοναδικό και πολύ μεταγενέστερο παράλληλο64 εΐναι ή άκροστιχίδα­σφρα­
γίδα ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ στον Διονύσιο τον Περιηγητή65.
Στην αρχαία λογοτεχνία υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για τήν ανά­
γνωση άκροστιχίδων­σφραγίδων σέ αρχαιοελληνικά κείμενα πού δέν δια­
σώθηκαν. Ό Διογένης ό Λαέρτιος66 αναφέρει ότι ό κωμικός 'Επίχαρμος πα­
ραστιχίοια τοις πλείστοις των υπομνημάτων πεποίησεν, οίς οιασαφεΐ δη
αντοϋ εστί τα συγγράμματα. Ό ϊδιος συγγραφέας67 αναφέρει ότι αυτό το τέ­
χνασμα χρησιμοποίησε και ό φιλόσοφος Διονύσιος άπό τήν Ηράκλεια 68 .
'Ανάλογες ακροστιχίδες ενδέχεται να υπήρχαν και στα ποιήματα τοΰ μα­
θητή του Καλλιμάχου, Φιλοστεφάνου, ενώ ό Διονύσιος ό Καλλιφώντος μνη­
μόνευε σέ ακροστιχίδα το ονομά του, μετά εκείνο τοΰ πατέρα του, και τήν
πατρίδα του69. Μια αξιόπιστη πληροφορία παρέχεται άπό τον Φώτιο70, σύμ­
φωνα μέ τον όποιο τα αρχικά γράμματα των δώδεκα βιβλίων τοΰ εκκλησια­
στικού ιστορικού Φιλόστοργου, σχημάτιζαν μια ακροστιχίδα μέ το ονομά
του.
Έν κατακλείδι ας σημειωθεί ότι ό Νίκανδρος μάλλον δέν έθεσε τυχαία
τήν ακροστιχίδα μέ το ονομά του στον μύθο τής διψάδος και της απώλειας

62. Ή παλαιότερη μαρτυρία για απλή ακροστιχίδα συναντάται στον Ιστορικό του 4ου αι.
μ.Χ. 'Ιωάννη Λυδό, περί Αιοσημιών, 68­9 κ.έ. Wachsmuth. Έκεΐ διαβάζεται ή φράση ΕΥΔΟ­
ΞΟΝ ΤΕΧΝΗ, ενώ τυχαίες ακροστιχίδες εμφανίζονται ήδη στον Όμηρο (βλ. σχόλια Ευσταθί­
ου για Ίλ. 24.1­5 ΛΕΥΚΗ, σ. 1335). "Ας προστεθεί ότι ακροστιχίδα άπαντα και στον Άρατο
Φαιν. 783­7, πού σχηματίζει τή λέξη λεπτή και συνιστά υπαινιγμό για τήν καλλιμάχεια άποψη
περί ποίησης και αισθητικής, τήν οποία ενστερνίζεται και ό Άρατος (για τήν αλληλοεκτίμηση
των δύο αυτών ποιητών βλ. ενδεικτικά Π. Α. 9.507).
63. Στή λατινική γραμματεία ή ύπαρξη τέτοιας μορφής σφραγίδων ξεκινά μέ τον Ennius,
βλ. Cic. de divin. 2. I l l (πρόκειται για άκροστιχίδα­σφραγίδα πού έχει ως έξης: Q ENNIUS
FECIT), συναντάται στον Aurelius Opilius (βλ. Suet. de. Gram. 6) και υπάρχει και στο μεγάλο
έργο Mas Latina. Τό θέμα των απλών λατινικών ακροστιχίδων, κυρίως αλφαβητικής μορφής,
είναι παλαιό και απαρχές μαρτυροϋνται στους σιβυλλικούς, έλληνο­ιουδαϊκούς χρησμούς
(Δίον. Άλικ. 4.62,6).
64. Βλ. Gow­Scholfield, ο. jr., σ. 177.
65. Στους στίχους 112­21.
66. Διογ. Λαέρτ. 8.78.
67. Διογ. Λαέρτ. 5.92­3.
68. Πρόκειται για τον Διονύσιο, τον διδάσκαλο τοΰ Άράτου στην αστρονομία, πού
καλείται «μεταθεμένος» λόγω τής αποστασίας του άπό τή Στοά προς τον ήδονισμό.
69. Βλ. σχετικά J. Werner, "Akrostichion", kl.Paufy, 1, Stuttgart 1964, σ. 222.
ΊΟ.Φνπ.Βφλ. 8 Β 27.
 Νικάνδρου Θηριακά 334­358 141

της νεότητας. Ή προσεγμένη επεξεργασία τοϋ στίχου, γλωσσικά και θεματι­

κά, υποδηλώνει τον σκοπό τοΰ ποιητή και την ϊσως ενσυνείδητη προσπά­
θεια του για εμπαιγμό της μοίρας: το ονομά του θα διασωθεί στους αιώνες
σε ενα χωρίο, όπου εξιστορεί την απώλεια της αθανασίας από το ανθρώπινο
γένος. Ή δική του ακροστιχίδα θα εξασφάλιζε τήν αυθεντικότητα τοΰ κει­
μένου και ­μέ λίγη τύχη­ τήν αθανασία του στή μνήμη των ανθρώπων.

71. Βλ. Μ. Παπαθωμόπουλος, «Εύτεκνίου Θηριακά καΐ Άλεξιφάρμακα», Collected Works,

Πέλεια 2 (1976), 20,7 κ.έ.
72. 'Από τήν έκδοση τοΰ J.D. Duff, Lucan, with English Translation, London­New York 1928, σ.
560. Ό Lucanus περιγράφει τον οδυνηρό θάνατο τοΰ Aulum άπο το δήγμα τής διψάδος στην
έρημο τής Λιβύης. Τα συμπτώματα πού περιγράφει, είναι: το δηλητήριο στέγνωσε τήν υγρασία
άπο τα ζωτικά του όργανα (αφυδάτωση) και «κατέτρωγε τή γλώσσα στο ξηραμένο στόμα»
(ξηροστομία)· δέν είχε καθόλου ιδρώτα, «το ποτάμι των δακρύων εγκατέλειπε τα μάτια τον»
(ξηροφθαλμία) και αισθανόταν καΰσο. 'Άρχισε να ψάχνει μέ μανία για νερό σέ σημείο πού κα­
τέπιε τήν αλμύρα για τή διατήρηση των φρούτων και κατανάλωσε μεγάλες ποσότητες θαλασ­
σινού νερού­ τέλος, για να καταλαγιάσει τή δίψα του, έκοψε τις φλέβες του και ρουφούσε το
αίμα του.
142 'Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

Επίμετρο 1

Εντεχνων Παράφρασις εις Νικάνδρον Θηριακά, 334­358

'Από την αρχαιότητα διασώθηκε μια πεζή περίφραση των Θηριακών71 και των
Άλεξιφαρμάκων τοϋ Νικάνδρου. Ώ ς συγγραφέας της αναφέρεται ό καθόλα άγνω­
στος Εύτέκνιος.
Στο χωρίο πού άφορα στη διψάδα παρατηρείται ότι πέρα άπό μια απλή παρά­
φραση προστίθενται ορισμένες επιμέρους πληροφορίες. Οι πιο σημαντικές αφο­
ρούν:
α) Τα συμπτώματα. Τονίζεται ότι τα πάθη για το θΰμα ξεκινούν με το αίσθημα
καύσου στην καρδιά πού εξαπλώνεται σε όλο το σώμα.
β) Τον μϋθο. Το φίδι είχε οριστεί ώς φύλακας της πηγής από τις Νύμφες.
γ) Το αϊτιο. 'Αναφέρεται ρητά ότι το είδος ονομάστηκε δίψας εκ του διψήν.
Παράλληλα δεν περιγράφεται ή ιδιόμορφη χροιά της ουράς, ή νποζοφόεσσα,
άλλα θεωρείται γενικά ώςμελαινομένη. Επίσης οι άνθρωποι θεωρούνται υπεύθυνοι
για τήν αβουλία και τήν αφροσύνη τους, ενώ ό όνος δεν χαρακτηρίζεται αναλόγως
ώς άφρονας.
Τό περιεχόμενο τοϋ κειμένου δέν δίδει καμία σημαντική πρόσθετη πληροφορία
σχετικά μέ τήν υφή τοϋ μύθου της αθανασίας, ενώ ή ύπαρξη στο πρωτότυπο της
άκροστιχίδας­σφραγίδας αγνοείται παντελώς.
Όσον άφορα σε πιθανές άλλες αναγνώσεις στο πρωτότυπο, ό «επίλογος» τοϋ
πεζού αποσπάσματος ενισχύει τή σκέψη κάποιας άλλης γραφής τοϋ ακατανόητου
άμνδροτέρηισιν τνπήισιν. Στην παράφραση τοϋ σχετικού στίχου αναφέρεται μια μα­
κράν τοϋ παραδεδομένου κειμένου φράση, πού είναι ανεξήγητη, εφόσον το υπόλοι­
πο απόσπασμα τοϋ ποιήματος αποδίδεται χωρίς έντονες νοηματικές αποκλίσεις. Ό
Εύτέκνιος φαίνεται να παραφράζει αυτές τις λέξεις ώς «θάνατο οξύτερο φέρνει (το
θηρίο) σε δσονς τύχονν να πληγοϋν άπό αυτό, γιατί και άπό δίψα κάνει να φλέγο­
νται τα θύματα». Άς υπενθυμίσουμε ότι στα περισσότερα χειρόγραφα τών σχολίων
γίνεται αναλόγως λόγος για «θανάσιμα» και «θανατοποιά» χτυπήματα. Ά ν αυτή ή
παρατήρηση δέν συνιστά προσωπική προσθήκη τοϋ παραφραστή, τότε ­σέ συνδυα­
σμό μέ τήν ανεξήγητη ερμηνεία τοϋ άμνδρος ώς θανατηφόρος στα σχόλια­ δύναται
να αποτελεί ένδειξη για κάποια άλλη γραφή.
 Νικάνδρου Θηριακά 334-358 143

Επίμετρο 2

M. Annaeus Lucanus, 9.736-60

Tò απόσπασμα τοϋ Λουκανοΰ, πού αναφέρεται στο δήγμα της δι/ψάδος72.

Emetitur iter, tot tristia fata suorum 735

Insolitasque videns parvo cum volnere inortes.
Signiferum iuvenem Tyrrheni sanguinis Aulum
Torta caput retro dipsas calcata momordit.
Frons caret invidia, nec quidquam plaga minatur. 740
Vix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti
Ecce subit virus tecitum, carpitque medullas
Ignis edax calidaque incendit viscera tabe.
Ebibit umorem circum vitalia fusum
Pestis et in sicco linguam torrere palato
Coepit ; defessos iret qui sudor in artus, 745
Non fuit, atque oculos lacrimarum vena refugit.
Non decus imperii, non maesti iura Catonis
Ardentem tenuere virum, ne spargere signa
Auderet totisque furens exquireret arvis
Quas poscebat aquas sitiens in corde venenum, 750
Ille vel in Tanain missus Rhodanumque Padumque
Arderei Nilumque bibens per rura vagantem.
Accessit morti Libye, fatique minorem
Famam dipsas habet terris adiuta perustis,
Scrutatur venas penitus squalentis harenae; 755
Nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,
Aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor.
Nec sentit fatique genus mortemque veneni,
Sed putat esse sitim ; ferroque aperire tumentes
Sustginuit venas atque os inplere cruore. 760
Iussit signa rapi propere Cato ; discere nulli
144 'Ιωάννας Ν. Παπαδοπούλου

Βασικότερη Βιβλιογραφία για Νικ. Θηρ. 334­358

J.D. Beazley, "Two Passages in Nicander", CR (NS) 4 (1954) 97­8.

M. Davies, "The ancient Greeks on why mankind does not live forever", MH 44 (1987) 65­
75.
A. Gruguola, "Scolia in Nicandri Theriaca cum glossis", Testi e documenti per lo studio
dell'antichità (dir. I. Gazzaniga), 34 (1971), 146.20­155.8
E. Lobel, "Nicander's Signature", CQ 22 (1928) 114.
H. Schneider, Vergleichende Untersuchungen zur sprachlichen Struktur der beiden erhaltenen
Lehrgedichten des Nicander von Kolophon, Wiesbaden 1962, σσ. 66­8,74­6,93­9,103­8.
Η. White, Studies in the Poetry of Nicander, Amsterdam 1987, σσ. 23­24.

Βιβλιογραφία για συναπτόμενα θέματα

Πα τη σχέση της διψάδος και τοΰ μύθου της αιώνιας νεότητας με τον βιβλικό οφι και
το δένδρο της γνώσης βλ. Μ. D. Reeve, "A rejuvenated snake", AAntHung 34 (1996­
1997) (3­4), 245­258.
'Επίσης αρκετά ενδιαφέρουσα μελέτη για την είκονοποιία των οφεων υπό το πρίσμα
όμως της λατινικής εποποιίας και πιο συγκεκριμένα τοΰ Βιργιλίου είναι τοΰ Μ.
Fernandelli, uSerpent imagery e tragedia greca nel II libro dell'Eneide", Orpheus 18
(1997) 1,141­156.
'Άς σημειωθεί ότι ή νεότερη σχολιασμένη έκδοση των Θηριακών, άλλα καί των
Άλεξιφαρμάκων, τοΰ Νικάνδρου είναι των Α. Touwaide, C. Fôrstel, G. Aslanoff,
Theriaca y Alexipharmaka de Nicandro, Barcelona, Moleiro 1997 (2 τόμοι), όπου όμως
αναφέρονται ελάχιστα σχετικά μέ τη διψάδα καί τον μΰθο της απώλειας της
αθανασίας καί το ενδιαφέρον των μελετητών εστιάζεται κυρίως στην ακροστιχί­
δα. (Άς προστεθεί ότι ειδικά για τα Άλεξιφάρμακα υπάρχουν δύο νεότερες
εκδόσεις της 'Ακαδημίας 'Αθηνών: Κ. ΟΊκονομάκος, Νικάνορον Άλεξιφάρμακα,
'Αθήναι 2002 καί τοΰ ιδίου, Προλεγόμενα στην κριτική έκδοση των Άλεξιφαρμά­
κων τον Νικάνορον (Πονήματα 4), 'Αθήναι 2002.
DEMETRIOS PANOMITROS

HEGEMON, THE LENTIL SOUP

(HIS LITERARY EVOLUTION IN RELATION TO ARIST. POET. 1449A
AND HIS INFLUENCE ON COMEDY)

Hegemon of Thasos according to current literary criticism is considered as

the most famous parodist of Classical Antiquity, and also as a comic poet1 (of
Old Comedy)2. Thus, Hegemon seems to be a unique case in Greek Literature.
In this paper we attempt to show the literary evolution of Hegemon, the re­
lation of his work with Middle Comedy and also to add to the commentary of his
extant works. Any consideration of these matters must begin with some neces­
sary observations concerning parody3 in general.
Chronologically speaking, the first text that parody changes or distorts in a
comic way is the Homeric epic4. In that particular case, the parodist uses phras­
es, even whole hexametric lines of the epic, especially the Iliad and Odyssey, and
therefore his work is called epic parody5. So these particular parodie texts, that

1.1. E. Stefanis, Διονυσιακοί τεχνΐται, Συμβολές στην προσωπογραφία τοϋ θεάτρου και
της μουσικής των 'Αρχαίων Ελλήνων, Herakleion 1988, 193.
2. Athenaeus 1.5b.
3. F. J. Lelièvre in his relevant article, "The Basis of Ancient Parody', G&R 2.1 (1954), 66,
explains that in compounds παρά has 'two trends of meaning': i) 'nearness, consonance and
derivation', ii) 'transgression, opposition or difference', both of which coexist in the word
παρωδία, which he defines as 'something sung ­or composed­ conformably to an original but
with a difference'. Henry G. Liddell, Robert Scott, A Greek­English Lexicon, revised by Sir Henry
Stuart Jones, with the assistance of Roderick McKenzie (Oxford 19409), With a revised
Supplement 1996 (=LSJ), s.v. the word παρωδος as an adjective appears for the first time in
Euripides, Iph. in Aulis 1147, and as noun in Athenaeus 1.5b; the relevant noun παρωδία
appears for the first time in Aristotle, Poetics 1448a, and the verb παρψδέω later in Diogenes
Laertius 4.52; see LSJ s.w. For more about etymology and meaning see F. W. Householder,
'ΠΑΡΩΔΙΑ', C P 39 (1944), Iff. About the relevant terms see e.g. M. A. Rose, Parody: ancient,
modern, and post­modern, Cambridge 1933, 2ff.
4. See A. Lesky, A History of Greek Literature, transi, by J. Willis and C. de Heer, London
1966, 417; see also Eustathius 1423.2: παρωδητέον τα επη.
5. It is noticeable here that the term παρωδία in Aristotle (Poetics, 1448a) means exclusively
'epic parody'; see E. Pòhlmann, 'ΠΑΡΩΙΔΙΑ', Gioita 50 (1972), 152.
146 Demetrios Panomitros

took their plots from ordinary everyday life, are composed in hexameters and in
Ionic dialect, containing amongst other characteristics plenty of Homeric (or
other) epic elements presented in a comic context6.
It seems that epic parody was first performed at one of the religious festivals
of Panathenaea1', which took place every four years8. There, among other perfor­
mances, the Homeric epic, in accordance with Solon's provision, was recited by
rhapsodes with the use of a prompter9. The rhapsodes followed one another in
succession on the stage in a predetermined order. So the Athenian audience, be­
ing very familiar with the predetermined order and also with the form and con­
tent of the epics being performed, after the rhapsodes had recited, could easily
follow and appreciate the epic parody. It has been rightly suggested, that the par­
odie performances were related to the rhapsodic ones in the way that satyric dra­
ma is related to tragedy10.
Hegemon performed in Athens as a parodist and also as a comic poet. It
seems plausible to put forward the hypothesis that Hegemon as a poet moved on
from a more archaic verse, i.e. hexameter, to a contemporary one, the iambic
verse of comedy. Certain of Aristotle's views can be related to such a hypothesis.
In Poetics he makes a relevant point on the evolution of the literary genres
(1449a): παραφανείσης δέ της τραγωδίας και κωμωδίας οι έφ' έκατέραν την

6. The earliest piece of evidence of parodying the epic is the fragment quoted below,
belonging to the opening of the so­called Homeric poem Margites, which is dated to the sixth cen­
tury B.C. (fr. 1 West): ήλθε τις εις Κολοφώντα γέρων και θείος αοιδός,/ Μουσάων θεράπων
και έκηβόλου 'Απόλλωνος,/ φίλαις έχων έν χερσίν εΰθογγον λύρην. [There came to Colophon
an old man and divine singer, a servant of the Muses and of far­shooting Apollo, holding in his
dear hands a sweet­sounding lyre]. Here, obviously, the poet of Margites parodies the particular
passage of the opening (prooemiwn) of the Iliad, in which Chryses, the priest of Apollo,
approaches Agamemnon as a supplicant (A 12ff.):... ό γαρ ήλθε θοάς έπί νηας Αχαιών (12)/.../
στέμματ' έχων έν χερσίν έκηβόλου Απόλλωνος (14) [... for he came to the fast ships of the
Achaeans..., holding in his hands the (suppliant's) laurel wreath of the far­shooting Apollo]. It is
notable here that the two first verses of Margites are hexameters and that the third one is an
iambic trimeter, the use of which adds a rather comic or mocking tone together with a rather vul­
gar character; cf. R. Glei, 'Aristoteles uber Linsenbrei', Philologus 136 (1992), 48 (n. 31).
7. Cf. Lesky, 417: 'Thus in Athens the Panathenaea, which had long been associated with
epic recitation, became the regular occasion for the performance of parodies'.
8. For more about Panathenaea see L. Ziehen, in RE, s.v.
9. Diogenes Laertius 1.57: Τα Όμηρου έξ υποβολής γέγραφε (se. Σόλων) ραψωδεΐσθαι,
οίον όπου ό πρώτος έ'ληξεν, εκείθεν άρχεσθαι τον έχόμενον. Cf. Plato, Hipparch 228b;
Lycurgus 102. ­ Solon was archon in Athens in 594/3 B.C., T. J. Cadoux, 'The Athenian Archons
from Creon to Hypsichides', JHS 68 (1948), 121.
10. P. Maas, in RE, s.v. parodos, 1684.
 Hegemon, the Lentil Soup 147

ποίησιν όρμώντες κατά την οίκείαν φύσιν οι μεν αντί των ιάμβων κωμωδο­
ποιοί έγένοντο, οι δέ αντί των έπων τραγωδοδιδάσκαλοι, δια το μείζω και
εντιμότερα τα σχήματα είναι ταϋτα εκείνων. The philosopher explains here
that this process (i.e. from epic to tragedy and from iambus to comedy) occurred
because the poets as dramatists found that they became considered by the con­
temporary audience (who found the dramatic performances more exciting and
interesting) to be more important, to be held in higher honour and, consequent­
ly, they gained higher prizes. If we consider that epic parody is a counterpart to
iambic poetry because of its mocking content11, then we can see in Hegemon's
development from epic parody through to comedy, a process parallel to that of
iambic poetry through to comedy as described by Aristotle.
Aristotle has made another relevant point, concerning the relation between
comic hexameter and comedy. In Poetics (1448b), he refers to the epicpaignion
Margites12: ό γαρ Μαργίτης άνάλογον έχει, ώσπερ ή Ίλιάς και ή 'Οδύσσεια
προς τάς τραγωδίας, οΰτω και ούτος προς τας κωμωδίας. Aristotle saw the
seed of comedy (of the Classical period) in that poem and thus the comic charac­
ter of Margites is not disputed13. Moreover Lelièvre (80), referring to Margites
points out that 'it is clear that the borderline of parody has been reached'.
Margites is a foolish and unheroic character, whose adventures are narrated in
the poem: πολλ' ήπίστατο έργα, κακώς δ' ήπίστατο πάντα (fr. 3 West=Plato,
Alcib. 2.147b). 'He knew many things, but knew them all badly'. In our opinion
Margites is probably the parodie or burlesque counterpart of the epic πολυ­
μήχανος 'Οδυσσεύς (//. 2.173 etc.). Therefore, since Margites, a Homeric
paignion14, is in the event an epic parody which uses in a comic way Homeric

11. Aristotle includes Margites within the term of iambic poetry here mainly because of its
comic characther; that is exactly how Hegemon's epic parody should be considered due to its
comic character; lampoons were not necessarily in iambic verse as well, see D. W. Lucas, Aristotle
Poetics, Introduction, Commentary and Appendixes (Oxford 1968).
12. See above, n. 6.
13. Aristotle does not define the specific genre of the poem, since his main concern in the
extant book of his Poetics was to define tragedy and also because he initiated the term παρωδία
to characterise typically the epic parody performed in contest for the first time by Hegemon; see
also Glei, 50.
14. See Proclus (vit. Horn. 73 Severyns): οί μέντοι γε αρχαίοι... προστιθέασι δέ αύτω (se.
Όμήρω) και παίγνια τίνα, Μαργίτην, Βατραχομυομαχίαν etc. Martgites is considered now
widely as burlesque, i.e. a sub­category of parody; see e.g. H. G. Evelyn­White, Hesiod, Homeric
Hymns, Epic Cycle, Homerica, with an English Translation, LOEB (Cambridge, Massachusetts,
London, England 19633), xl.; see also S. Hornblower ­ A. Spawforth, The Oxford C lassical
Dictionary, Oxford­New York 19963 (=OCZ>3), s.v. parody, Greek, 1114.
148 Demetrios Panomitros

hexameter and characters, then considering Aristotle's views, we can conclude

that comedy evolved from a type or form of epic parody.
From the above cited views of Aristotle on the evolution of genres (Poetics
1449a), discussed for the first time in relation to Hegemon, we proceed to the ex­
amination of the relevant testimonies.
We do not know much about Hegemon's life and works. He is a contempo­
rary of Cratinus (the poet of the Old Comedy who flourished from the mid­fifth
century B.C. onwards15) (Athenaeus 15.699a) and a friend of Alcibiades (id.
9.407c), and thus Hegemon's works can be dated within the second half of the
fifth century B.C.
The oldest testimony comes from Aristotle (Poetics 1448a), who comments:
Ηγήμων δέ ο Θάσιος <ό> τάς παρωδίας ποιήσας πρώτος...16. Here Hege­
mon is supposed to be the inventor of parody, probably as an independent or a
self­standing literary and dramatic genre17.
Chamaeleon of Pontos (a Peripatetic philosopher of the Hellenistic era,
c.350­after 281 B.C.)18 in his book on ancient comedy makes a relevant comment
on the parodist (Athenaeus, 9.407a f.=44 Wehrli): ευδοκιμεί δ' ό άνήρ μάλιστα
εν ταϊς παρωδίαις καί περιβόητος ήν λέγων τα έπη πανούργως και ύποκρι­
τικώς καί δια ταϋτα σφόδρα παρά τοις Αθηναίοις ευδοκιμεί, εν δέ τη Γιγαν­
τομαχία οΰτω σφόδρα τους Αθηναίους έκήλησεν, ως εν εκείνη τη ημέρα
πλείστα αυτούς γελάσαι... Hegemon was the most famous parodist in Athens
and his greatest success was the epic parody Γιγαντομαχία19. These two adverbs

15. See Lesky, 419.

16. The editor of Hegemon is: P. Brandt, Parodorum Epicorum Graecorum et Archestrati
Reliquiae (Corpusculum Poesis Epicae Graecae Ludibundae, fase, 1), Teubner (Lipsiae 1888),
37ff.
17. See OSC 3, s.v. Hegemon 'he (sc. Hegemon) raised parody into an independent genre
with a separate place in competitions'; also s.v. parody, Greek, 1114: 'he (sc. Hegemon) was the
first to enter τους θυμελικούς αγώνας ("theatrical competitions") and win contests at Athens
for parody'.
18. OCD\ s.v.
19. We have a testimony of an epic Gigantomachia in Schol. Apllon. PJiod. (1.554) where we
read: ό δέ την Γιγαντομαχίαν ποιήσας...; another testimony in Philo Byblius, fr. 2.28 (F.H.G.
3.570): ένθεν Ησίοδος οϊτε κυκλικοί περιηχημένοι θεογονίας καί γιγαντομαχίας καί τιτανο­
μαχίας έπλασαν ιδίας καί έκτομάς... See also Xenophanes' critical comment on mythical
Gigantomachia (ID, 21ff.): οΰ τι μάχας διέπειν Τιτήνων ουδέ Γιγάντων/ ουδέ <κε>
Κενταύρων, πλάσμα<τα> των προτέρων,/ ή στάσιας σφεδανάς· τοις ουδέν χρηστον ενεστιν/
θεών <δέ> προμηθείην αίέν εχειν άγαθήν.
 Hegemon, the Lentil Soup 149

(πανούργος and ύποκριτικώς20) can describe respectively Hegemon's cunning

and incongruous way of using and distorting the epic narrative to fit his own par­
odie purposes, and then the (comic) manner of his theatrical performance on
stage21.
We know also from the Epitome of Athenaeus (1.5a­b), that Hegemon wrote
a hexameter Deipnon (or Dinner­Party), of which only the title survives and
which was probably a parodie work similar to other Deipna (e.g. Matron's Άττι­
κον Δέϊπνον22).
Athenaeus himself refers to the nickname by which Hegemon was known in
the ancient sources, i.e. Φακή (=Lentil Soup), and confirms that he was also
classified as a poet of Old Comedy (1.5b): Ηγήμων ό Θάσιος ό επικληθείς
Φακή, δν τή αρχαία κωμωδία τινές έντάττουσιν. Athenaeus does not clarify
who are they who so classify Hegemon, but we can assume convincingly that
Polemon and Chamaeleon, the two main sources concerning Hegemon, are im­
plied. So Hegemon is considered not only as a parodist, but as a poet of Old
Comedy as well. Thus it seems that Hegemon, a poet writing previously mainly
in hexameters, writes comedy in iambic verse from a certain point on. Con­
sequently a poet of hexameters turns into a comedian23.
More evidence of the above mentioned evolutionary process is the follow­
ing. According to another relevant reference of Chamaeleon we know about a
performance of a comedy by Hegemon (here also alluded to as Lentil Soup)
(Athenaeus 9.406e­407=44 Wehrli): Ηγήμων ... ό Θάσιος ό τάς παρωδίας
γράψας Φακή έπεκαλεΐτο24... Εισήλθε δέ ποτέ και εις το θέατρον διδάσκων

20. Η. Wòlke, Untersuchungen zur Batrachomyomachie, (Meinsenheim am Gian 1978), 178

(n. 1), translates in German: 'raffiniert und theatralisch'.
21. Cf. Ion the rhapsode in Plato's Ion 535e, who is called ραψωδός and υποκριτής; see also
A. Ford, 'The Classical Definition of ΤΑΨΩΙΔΙΑ', CP 83 (1988), 300, who points out: 'Usually
rhapsodes are conceived on the model of Plato's Ion: they are professionals who give dramatic
performances of memorized epic texts, particularly Homer'.
22. See Brandt, 53ff.
23. From his comedy, called Philinna, we have only two verses in iambic trimeter transmit­
ted by Athenaeus 3.108c (fr. 1 Kassel­Austin): μάλα ταχέως αυτών πρίω <μοι> που λυπούν/ και
δος καταφαγεΐν καπό τηγάνου γόνον. [Go very quickly and buy me an octopus and also give
me all the small fry from your frying pan to eat at one gulp].
24. Chamaeleon gives here together with the reference to the nickname of the parodist the
three and a half of the four last lines of the extant parodie fragment of Hegemon: και έποίησεν
εν τινι των παρωδιών ταϋτά μοι όρμαίνοντι παρίστατο Παλλάς Αθήνη/ χρυσήν ράβδον
έχουσα, και ηλασεν είπε τε μϋθον./ δεινά παθοΰσα, Φακή βδελυρή, χώρει 'ς τον αγώνα./ και
τότ' εγώ θάρσησα.
150 Demetrios Panomitros

κωμωδίαν λίθων έχων πλήρες το ίμάτιον, ους βαλών εις την όρχήστραν
διαπορείν έποίησε τους θεατας και ολίγον διαλείπων είπε·
λίθοι μέν οιδε· βαλλέτω δ' εϊ τις θέλει­
αγαθόν δέ κάν χειμώνι καν θέρει φακή.25
It is important that here we have another testimony, besides that of Pole­
mon, from Chamaeleon that Hegemon staged a comedy. Probably Chamaeleon
means the same comedy iPhilinna\ This particular episode could suggest that
Hegemon, while staging his comedy, was shouted down and booed off the
stage26, and on returning to the stage, on another occasion, had filled his gar­
ment with stones and said to his surprised audience (in iambic trimetric verse):
'here are the stones, if any of you wish to, then stone me! However, lentil soup is
a tasty dish both in winter and in summer'; i.e. a dish for all seasons, stones
notwithstanding! It is noticeable here that it is not unusual for the lentil soup to
contain traces of stones, because lentils are not always well sieved after crop­
ping27. Since lentils are consumed even mixed with little stones Hegemon conse­
quently suggests that his comedy is going to be "tasted" by his audience, even if
extreme acts of dissaproval take place, such as a stoning. Thus Hegemon pre­
sented his comedy in a parodie way and parodied drama as well as epic28.
It could be interpreted from this that Hegemon means here that his plays
have the common touch, a standard value, both in parody and comedy, as shown
by the proverbial reference to the everyday dish of lentil soup29. This of course is
an allusion to himself, to his famous nickname as a parodist30. He was already
successful in the field of epic parody, and so he believes that he cannot be unsuc­
cessful whilst later writing and staging comedy. This is his personal view, but
most probably the Athenian audience, being used to the contemporary comedy
style of Aristophanes, Cratinus and Eupolis could not immediately relate to
Hegemon's style of comedy, derived presumably from the influence of parody.
Thus, it is noteworthy also that the name Φακή suggests Hegemon's parody
and parodie persona and also parody in general (from Hegemon on).

25. This is a proverbial phrase; cf. Suda, s.v. Suda, s.v. βαίτη, Βαίτη: διφθέρα. Βαίτη δέ κάν
θέρει και έν χειμώνι αγαθόν, επί του κατά την χρείαν πρόσφορου.
26. Cf. Brandt, 40 (n. 2).
27. See Brandt, 40 (n. 2): 'in lentibus enim non diligenterpurgatis calculi inesse soient'.
28. Cf. W. Kraus in KP (=Der Kleine Pauly, Lexikon der Antike, 5 Vols, Stuttgart and
Munchen­Ziirich 1964­1975), s.v. Hegemon, 967.
29. Φακή, the lentil soup, is a word that indicates parody; see e.g. the ludus of Athenaeus
on the name of Sopater of Paphos, the parodist (4.158d):; cf. also LSJ, s.v.
30. See Brandt, 40 (n. 2).
 Hegemon, the Lentil Soup 151

Moreover Polemon points out (Athenaeus 15.699a): Τούτων (se. Ίππώνα­

κτος, Επιχάρμου, Κρατίνου, Έρμίππου) δέ πρώτος είσήλθεν εις τους
αγώνας τους θυμελικούς Ηγήμων και παρ' Αθηναίοις ένίκησεν άλλαις τε
παρωδίαις και τη Γιγαντομαχία, γέγραφε δέ και κωμωδίαν ε'ις τον άρχαΐον
τρόπον, ην έπιγράφουσιν Φιλίνην. According to the text, when the contest of
parodists commenced in Athens (most probably in Panathenaea), Hegemon was
the first contestant on the stage, gaining the first prize there several times, over a
period of years, with his various epic parodies; the most notable of which being
the Gigantomachia (The Battle of Giants)31. We can also interpret from the text
the point that Hegemon first established himself as a writer of epic parody and
then later wrote a comedy in the old comic style, entitled Philinna.
From the above it is suggested that Hegemon was a successful mock rhap­
sode­parodist (cf. Brandt), who turned into a comic poet32.
Hegemon, however, was not the only one to have written both parody in
hexameters and comedy: Polemon (Athenaeus 15.698c) distinguishes hexamet­
ric parodies within dramas of Epicharmus33, the comic poet of the late sixth cen­
tury B.C.34 (κέχρηται δέ ­se. παρωδίαις­ και Επίχαρμος ό Συρακόσιος εν
τισι τών δραμάτων έπ' ολίγον). More than half the extant titles of Epicharmus'
plays suggest mythological burlesque. Four of his plays deal with Heracles' ad­
ventures and another four with Odysseus' adventures.
Furthermore, Cratinus and Hermippus, the comic poets of the fifth century
B.C., contemporaries of Hegemon, wrote also parodies in hexameters, as men­
tioned by Polemon (Athenaeus 15.698c ff.).
The most similar case, though, seems to be Nicochares mentioned by
Aristotle in relation to Hegemon (Poetics 1448a):... Όμηρος μέν βελτίους (se.
μιμείται τους πράττοντας), Κλεοφών δέ ομοίους, Ηγήμων δέ ό Θάσιος <ό>
τάς παρωδίας ποιήσας πρώτος και Νικοχάρης ό τήν Δειλιάδα χείρους. Thus

31. Gigantomachia as a motif is linked up with the Panathenaea festival, for scenes from the
mythical Battle of the Giants were depicted on the veil woven in honour of goddess Athena. See
Glei, 50 (n. 37), OCD3, s.v. Panathenaea.
32. More about Hegemon's evolutionary process see below in the commentary.
33. Polemon refers to parodies, without naming any particular Epicharmus' drama. Maas,
1685, thinks that the drama of Epicharmus 'Σειρήνες' (fr. 123 Kaibel) is implied. Some poems of
Xenophanes of Colophon (fr. 22 Β Diels­Kranz) are also called 'Παρωδίαι' by Athenaeus
(2.54e); it has been rightly observed, however, that Xenophanes does not compose parodies of
myths, but criticises the myths; see Pòhlmann, 155: 'Xenophanes betreibt ja nicht
Mythenparodie, sondern Mythenkritik'.
34. See OCD3, s.v. and Lesky, 237.
152 Demetrios Panomitros

in comparison to Homer and Cleophon, Hegemon, as well as Nicochares, pre­

sented his characters in his works as worse than they were in reality. Nicochares,
a contemporary of Aristophanes35, is the poet of Δειλίας, a parody of Ίλιάς36,
and also a poet of Old Comedy37, and thus a very similar case to Hegemon's,
who wrote epic parody and comedy as well38.
From the above testimonies is also obvious that Hegemon was known in the
ancient sources by the nickname Lentil Soup (Φακή). This is due to his prefer­
ence for the dish of lentil soup according to Eustathius (1239.30/Brandt, 40 (n.
1)/: δια το χαίρειν τω τοιωδε όσπρίω)39. However, Brandt suggests that the rel­
evant nickname comes from the fact that Hegemon, due to his poverty, lived
chiefly on lentil soup, the plainest and commonest Greek dish40.
Thus, it seems that since Hegemon's appearance, Φακή, Lentil Soup be­
came a (generic) term, meaning parody; see e.g. the ludus of Athenaeus on the
name of Sopater of Paphos, the parodist (4.158d): Σώπατρος ό Φάκιος (instead
of Πάφιος) παρωδός41.
Eustathius (1420.42), commenting on Hegemon's Gigantomachia points out
that there is a particular kind of pleasure that parody produces (την εκ τής
παρωδίας ήδονήν)42. Undoubtedly Hegemon, as the first parodist to partici­

35. See Suda, s.v. Νικοχάρης.

36. Cf. Pòhlmann, 153.
37. See Lucas, 65; R. Kassel ­ C. Austin, Poetae Comici Graeci (=PCG), vol. 7, Berolini et
Novi Evoraci 1989, 39, ad Aristotle's Poetics 1448a 11: "sunt qui hunc 'Diliadis' (epicae) auc­
torem eundem esse putent atque comicum poetam".
38. It is worth mentioning here that Aristophanes' earliest drama Δαιταλής has mythical
(and epic) content.
39. It is remarkable, however, that the particular word Φακή (lentil soup) had been used in
various proverbial contexts. For example, Aristotle says that the comic poet Strattis (fifth­fourth
cent. B.C.), referring obviously to the poetics of Euripides in a mocking way, recommended not
to add aromatic oil or myrrh whilst cooking the lentil soup (fr. 47 Kassel­Austin=45 Kock): όταν
φακήν εψητε, μη έπιχεΐν μύρον. Aristotle points out that Strattis used this saying in order to
mock Euripides {De sensu 5.443b). An other relevant proverb is in Aristophanes, Plutus, 1004:
"Επειτα πλούτων ούκέθ' ηδεται φακή·/ προ τοΰ δ' υπό τής πενίας άπαντ' έπήσθιεν.
40. Brandt, 39ff.
41. Cf. also LSJ, s.v.
42. See Eustathius' relevant comparison of Hegemon's recitation of Gigantomachia in the
theatre in Athens with the singing of Phemios, the aoidos, in the palace of Odysseus in front of
the suitors (1420.18ff.). See also D. Panomitros, 'Hegemon of Thasos and pleasure from parody'
Proceedings of the Xlth C ongress of the International Federation of the Societies of Classical Studies
(FIEC), Vol. 3, Athens 2004.
 Hegemon, the Lentil Soup 153

pate in a contest on stage, contributed more than anyone else to the fourishing
of epic parody as a genre in the following forth century43.
Finally, we may now turn our attention to the untitled extant parodie frag­
ment44.
Ές δε Θάσον μ' έλθόντα μετεωρίζοντες εβαλλον
πολλοΐσι σπελέθοισι, και ώδε τις είπε παραστάς·
'ώ πάντων ανδρών βδελυρώτατε, τίς σ' άνέπεισεν
καλήν ές κρηπΐδα ποσίν τοιοΐσδ' άναβήναι;'
τοΐσι δ' εγώ πάσιν μικρόν μετά τοϋτ' έπος είπον 5
'μνή μ' άνέπεισε γέροντα και ουκ έθέλοντ' άναβήναι
και σπάνις, ή πολλούς Θασίων εις όλκάδα βάλλει
εύκούρων βδελυρών, όλλύντων τ' όλλυμένων τε
ανδρών, οι νϋν κεΐθι κακώς κακά ραψωδοΰσιν
οίς και εγώ σίτοιο μέγα χρήζων έπίθησα. 10
αύθις δ' ουκ έπί κέρδος άπείσομαι, εις Θασίους <δέ>
μηδέν πημαίνων κλυτόν άργυρον έγγυαλίξω,
μη τίς μοι κατά οίκον Άχαιϊάδων νεμεσήση,
πεσσομένης άλόχου τον άχάινον άρτον έν οί'κοις,
καί ποτέ τις εϊπη σμικρόν τυροϋντ' έσιδοϋσα· 15
"ώ φίλη, ώνήρ μέν παρ' Άθηναίοισιν άείσας
πεντήκοντ' έλαβε δραχμάς, σύ δέ μικρόν έπέψω;"
Ταϋτά μοι όρμαίνοντι παρίστατο Παλλάς Άθήνη
χρυσήν ράβδον έχουσα καί ήλασεν είπε τε φωνή·
'δεινά παθοϋσα Φακή βδελυρή, χώρει 'ς τον αγώνα'. 20
καί τότε δή θάρσησα καί ήειδον πολύ μάλλον.

1 μέγ' υβρίζοντες Tammaro, μέγα κρίζοντες Meineke 2 σπέλθοισι A (coir. Casaubon), λίθοισι
CE 4 ές ante καλήν add. ed. princeps, transposuit Brandt τοΐσδ' AC (con. Casaubon) 5 μικρόν
A, (πάσι) σμικρόν Dindorf, πυκινον sive πικρον Stadtmuller 6 μνή μ' Gulick, μνέα μ'
Wilamowitz, μνήμ' codd., λήμμ' Iacobs 8 εύκούρων ACE, οίκουρών Meineke 10 οϊς καί έγώ
σίτοιο μέγα χρήζων έπίθησα Brandt, οΐς καί έγώ τοΐσιν τα χρηίζων έποίθησα Α (έπίθησα Ρ), ώς
καί έγώ μετά τοις σίτου χρήζων έποίησα Iacobs (alii aliter) 11 άποίσομαι A (coir. ed. prin­

43. Cf. S. D. Olson and A. Sens, Archestratos of Gela, Greek Culture and Cuisine in the fourth
century BCE (New York 2000), xxxiii : 'the genre (sc. epic parody) clearly flourished in this peri­
od (sc. fourth cent. B.C.)'; e.g. Euboios of Paros, Matron of Pitane, Archestratos of Gela are sig­
nificant parodists of this period.
44. The fragment, given by Polemon and transmitted by Athenaeus (15.698d), is edited by
G. Kaibel, Deipnosophistae, 3 Vols, Teubner (Lipsiae 1887­90); editio princeps of Athenaeus by
Marcus Musurus (Venice 1514). The text of Hegemon is also edited by Brandt, 42ff.
154 Demetrios Panomitros

cepts) εις Θασίους codd., ώς Θασίοισι Stadtmuller (δέ add. edd. vett.) 12 μηδέν Casaubon,
μηθέν Α έγγυαλίξων A (corr. ed. princeps) 13 Αχαιϊάδων (sic) A 14 εν οϊκοις Α, άεικώς
Wachsmuth 16 ώ φίλη, ώνήρ μεν Wilamowitz, ώς φίλιων ωρμην (sic) Α, πώς; φίλιων όρμήν
Brandt 19 είπε τε μϋθον Chamaeleo 21 και τότ' εγώ θάρσησα Chamaeleo.

[And when I came back to Thasos, the Thasians pelted me with lumps of
dung tossed high, and one of them who was standing nearby me said, "Most mis­
erable of all men, who persuaded you to come up onto the fair platform (of the
theatre, i.e. θυμέλη) with feet such as yours?" I then answered to them all one
little word: "It was the prize of 100 drachmas (= μνή) that persuaded me, in my
old age and reluctantly, to come up (onto the platform), and my poverty, which
drives many Thasians aboard a merchantship, miserable, well­shorn, destroying
and destroyed men, who now recite their vile rhapsodies vilely there. To them I
yielded, too, for I craved food desperately (10). Hereafter I will not go abroad
for gain, but to the Thasians, causing no harm, I will give my glorious silver
(money), so that no Achaean woman may put blame on me in my house when
my wife bakes the Demeter­loaf at home", and one says, while looking at the lit­
tle cheese cake: "My dear woman, your husband won fifty drachmas in Athens
for his singing, and you have baked so small a cake!" As I was thinking these
things over, Pallas Athena stood beside me, holding a golden wand, and she
struck me and spoke with her voice: "Dreadfully treated, you miserable Lentil
Soup, go into the contest (20)". And then I took courage, and started to sing
more loudly.]45
The text is a narrative in a form of dialogue46, a kind of lively monody in
hexameters, performed by Hegemon in a theatrical way. Considering the ancient
sources where Hegemon was known by his parodie nickname Lentil Soup, the
appearance of the particular nickname within the fragment (v. 20) and the rele­
vant modern bibliography47, there is strong evidence to support the view that the
parodist in this fragment talks about himself in a quasi­autobiographical way.
I give below a short commentary, elaborating on the main objectives of this
paper. As parody is an intertextual genre, referring to an original, the commen­
tary includes comparison with the Homeric and other epic lines parodied.

45. Cf. also the translation by C. B. Gulick, Athenaeus, The Deipnosophists, with an English
Translation, LOEB (Cambridge, Massachusetts, London, England [Vol. 7] 1941), 243ff.
46. See also H. Roller, 'Die Parodie', Gioita 35 (1956), 18: 'Hegemon ... gesungenen Rezita­
tion dazu iiberging, die Verse "ganz gewòhnlich" und "wie der Schauspieler" im Dialog zu
sprechen'.
47. See e.g. U.v. Wilamowitz, Kleine Schriften, IV, Lesefriichte und Verwandtes, Berlin
1962, 221; Glei, 56ff.
 Hegemon, the Lentil Soup 155

First it is useful to distinguish the four parts of the fragment: Verses 1­4, 5­
10,11­17 and 18­21.

1­4. The people of Thasos disapprove of Hegemon (the Thasians mentioned

here are most probably the demos, see below).
1. Ές δε Θάσον μ' έλθόντα.: Cf. έλθών εις Ίθάκην {Od. 11.30 etc.), a nos­
tos pattern; Hegemon comes back to his island after an adventurous absence like
Odysseus, μετεωρίζοντες εβαλλον...: In the first 4 verses we can follow a parody
of stoning. According to the parodist, instead of stones, the people of Thasos,
showing their disapproval, were throwing at him lumps of dung (v. 2
σπελέθοισι). Hegemon had been treated by his audience in a similar way anoth­
er time, when he was attempting to stage a comedy according to an above cited
testimony by Chamaeleon (λίθοι μεν οϊδε* βαλλέτω δ' ει τις θέλει­/ αγαθόν δέ
κάν χειμώνι κάν θέρει φακή). Hegemon in that other case was disapproved of
probably because of his poor performance and he himself had provided the
means of disapproval, the stones. This sort of disapproval, the stoning, was not
an unusual thing. Athenaeus quotes a similar case concerning a citharode
(6.245de): Κακός τις, ώς έ'οικε, κιθαρωδός σφόδρα,/­! μέλλων οίκοδομεΐν
την οίκίαν t, φίλον/ αύτοϋ λίθους ητησεν t άποίσω δ' εγώ/ αυτών πολύ
πλείους εκ της δείξεως. The extract is talking about a κιθαρωδός (citharode),
whose performances were very poor and it was expected that his disapproving
audience would stone him. Athenaeus gives also another relevant citation
(6.245d), where Corydus, the parasite, makes fun of Polyctor, the citharode, who
bit on a stone contained in his lentil soup, by telling him that the lentil soup he
was eating at that moment stoned him as well as his audiences: Πολύκτορος δέ
τοϋ κιθαρωδού φακήν ροφοΰντος και λίθον μασησαμένου 'ώ ταλαίπωρε'
εφη, και ή φακή σέ βάλλει'... In the particular case of Hegemon, it seems that
the people of Thasos were angry and disapproving of him, because he mounted
the fair platform of the theatre, namely the θυμέλη, and performed his distort­
ing parodies.
2. ώδε τις είπε: This epic formula indicates the public opinion; see Iliad
2.271 (ώδέ δέ τις εϊπεσκεν), 3.297,4.81,176 etc. So it appears that the demos of
Thasos was disapproving of Hegemon. That this is the public opinion becomes
obvious as well from Hegemon's reply: (v. 5) τοΐσι δ' εγώ πάσιν... εΐπον.
3. πάντων ανδρών βδελυρώτατε: A significant word here is the adjective,
βδελυρός in superlative degree. This word according to LSJ, s.v., means: 'dis­
gusting, loathsome, shameless'. The particular word appears three times in the
fragment (w. 3, 8 and 20). The meaning of the word here would rather be 'mis­
erable', if we consider first that the epithet is attributed to Φακή (v. 20), 'the
poor, miserable lentil soup dish', and then the old age of Hegemon (cf.
156 Demetrios Panomitros

Wilamowitz, 221). The same word is used by Aristophanes in Acharnians to jus­

tify the stoning of Dikaiopolis by the Χορός, representing the demos of
Acharnai, for Dikaiopolis had compromised with the Spartans, and was thus a
traitor to his city state Athens (280ff.): XO. ούτος αυτός έστιν, ούτος7βάλλε,
βάλλε, βάλλε, βάλλε/παΐε, παΐε τον μιαρόν. / ού βάλεις, ού βάλεις;/.../... ΧΟ.
σέ μέν ούν καταλεύσομεν, ώ μιαρά κεφαλή/ ΔΙ. αντί ποίας αιτίας, ώχαρ­
ναίων γεραίτατοι;/ ΧΟ. τοΰτ' έρωτας; αναίσχυντος ει και βδελυρός,/ ώ προ­
δότα της πατρίδος, όστις ημών μόνος/ σπεισάμενος είτα δύνασαι προς έ'μ'
άποβλέπειν. We do not have enough evidence to support the hypothesis that
Hegemon was considered a similar case, i.e. a traitor to his city state Thasos. We
know, however, that Thasos rebelled against Athens about 411 B.C. some years
after the end of the disastrous Athenian expedition to Sicily (see Thucydides
8.64; F.v. Hiller, in RE, s.v. Thasos, 1316), whilst Hegemon was presumably still
living in Athens. Moreover the phrase πάντων ανδρών βδελυρότατε reminds
the listener of the Homeric formula (Πηλείδη,) πάντων έκπαγλότατ' ανδρών
(//. 1.146), that Agamemnon uses to blame Achilles, and appears twice more in
the Iliad in contexts related to Achilles (18.170,20.389). Achilles is considered to
be the most dreadful and terrible of the warriors fighting in Troy. Hegemon on
the other hand presents the principal character (i.e. himself) as the most miser­
able of all men (and particularly of all Thasians). Hegemon alters this epic for­
mula and adapts it to the contemporary situation. Achilles is blamed by Agame­
mnon, the character Hegemon represents is blamed by his fellow Thasians. So
he has one thing in common with Achilles, that is the epic language accusation of
being somebody most awful or terrible.
4. ποσίν τοιοΐσδ': This phrase relates to βδελυρώτατε. The Thasians,
whilst accusing the principal character, put emphasis on his feet, and thus surely
do not accuse him of treachery. Cf. Paroem. Gr. 1.31: Ανίπτοις ποσίν άνα­
βαίνειν επί το στέγος· επί τών άμαθώς έπί τίνα έργα και πράξεις άφικο­
μένων. Hegemon is considered disgraceful by the Thasians here, probably be­
cause he was the first who performed in secular hexameter distorting parodies of
the sacred epic in contests. The phrase, however, could mean 'gouty feet', if we
consider the character's old age (v. 6 γέροντα), according to Hegemon's way of
imitation, i.e. presenting his characters as worse than in reality.

5­10. The title here is: Hegemon's reply to the accusations of the Thasians.
5. μικρον.,.επος είπον: Hegemon in this line is talking like a rhapsode using
the particular epic formula (see e.g. όφρα τί οι εϊπω πυκινόν έπος 77. 24.75).
6f. μνή μ' άνέπεισε γέροντα και ουκ έθέλοντ' άναβήναι και σπάνις, ή
πολλούς Θασίων εις όλκάδα βάλλει: Hegemon refers to the incentives or
motives that made his principal character go to Athens and participate in a
 Hegemon, the Lentil Soup 157

rhapsodic contest (performing epic parody for the first time). These are the
μνή (v. 6), the contest prize of one hundred drachmas in Athens and the
σπάνις (v. 7), his poverty, which, according to the parodist, was typical of many
people from Thasos. So their poverty obliged them to find a job in an other
place. The value of the prize was a strong incentive for a poet to write a partic­
ular sort of poetry, according to Aristotle's views, as cited above. We know
from an inscription of c. 340 B.C., that rhapsodic and music contests were held
in Eretria, during the festival of Artemisia, and that the prizes for the first and
the second parodist were 50 and 10 drachmas respectively (IG XII 9,189) ­
Also an inscription of third century B.C. from Delos refers to contest of paro­
dists, IG XI, 2,120,48).
The Thasians going abroad, and especially the Thasian rhapsodes are called
ευκουροι (=well shorn) βδελυροί (v. 8) in contradiction probably to the
Homeric κάρη κομόωντες Αχαιοί (II. 2.11 etc.). Hegemon presents his charac­
ters as miserable and laughable caricatures, i.e. as worse (χείρους), whereas
Homer presents them as better (βελτίους) than they were in reality, as cited
above. The word εΰκουρος is a hapax legomenon in Ancient Greek Literature
(see LSJ, s.v.). Kaibel (ad loc.) considers the specific word εύκούρων as 'suspec­
tum\ The particular word εΰκουρος, however, could mean "slave" or "servant".
The slaves were not allowed to bear long hair and so they were well shorn. See
Aristophanes, Aves 911: έπειτα δήτα δούλος ών κόμην έχεις; See also the rele­
vant comment of Suda (s.v. δοΰλος): Δοϋλος ών κόμην έχεις: επί των
παραλόγως τι πραττόντων παρόσον ελευθέρων το κομάν. Thus, the phrase
ευκουροι βδελυροί probably stands parodically for the epic Μουσάων
θεράποντες ότρηροί (i.e. the rhapsodes, servants of the Muses). Cf. Aristoph.
Aves 907ff.: Πει. ... είπε μοι, τίς ει;/ Ποι. εγώ .../.../ Μουσάων θεράπων
ότρηρός,/ κατά τον Όμηρον./ Πει. έπειτα δήτα δοϋλος ών κόμην έχεις;/ Ποι.
Ούκ, άλλα πάντες έσμέν οι διδάσκαλοι/ Μουσάων θεράποντες ότρηροί,/
κατά τον Όμηρον.
8f. εύκούρων βδελυρών...οΐ νυν κείθι κακώς κακά ραψωδουσιν:
Hegemon places himself amongst the rhapsodes and refers to his fellow rhap­
sodes in a parodie way, calling them βδελυρούς, οι... ραψωδοϋσιν (v. 9); here
Stesimbrotos of Thasos, the rhapsode, a contemporary of Hegemon is probably
one such implied; see Wilamowitz, 221, who also refers to Hippias of Thasos, cit­
ed in Aristotle Poetics (1461a). See also the opinion of Socrates on rhapsodes,
where the Thasian rhapsode Stesimbrotos is mentioned, in Xenophon,
Symposium 3.6: οισθά τι ουν έθνος, εφη (se. Αντισθένης), ήλιθιώτερον
ραψωδών; Ου μα τον Δι', εφη ό Νικήρατος, ούκουν έμοιγε δοκεΐ. Δήλον γάρ,
εφη ό Σωκράτης, ότι τάς υπόνοιας ούκ έπίστανται. σύ δε Στησιμβρότω ... και
άλλοις πολλοίς πολύ δέδωκας άργύριον...; see a similar ironic comment on
158 Demetrios Panomitros

rhapsodes in Memorabilia 4.2.10: τους γάρ τοι ραψωδούς οΐδα τα μέν έπη
άκριβοϋντας, αυτούς δε πάνυ ηλιθίους όντας. See also the reference to
Stesimbrotos of Thasos in Plato, Ion (530d), where the profession of the rhap­
sode is riduculed; in OED3, s.v. rhapsodes, it is suggested that '(rhapsodes were)
despised as stupid by the educated'. Hegemon's attitude to his fellow rhapsodes
recals Hesiod's saying (WorL· 26): '... πτωχός πτωχώ φθονέει και αοιδός
άοιδώ. The modern editor of Hegemon, Brandt (n. 2), 38, points out here that
'Primus fuit (se. Hegemon) qui a rhapsodia adparodiam delatus' and completes
(ibid., n. 2) 'Rhapsodum enim fuisse certo concluditur ex fragmenti v. 9 sq; a rhap­
sodia vero quam proclivis sit adparodiam via, vix est quod moneatur'. Thus Brandt
considers Hegemon as a rhapsode who turned parodist; see also Glei, 56ff.
όλλύντων τ' όλλυμένων τε ανδρών: See the similar Homeric locus: ένθα δ' άμ'
οιμωγή τε και εύχωλή πέλεν ανδρών/ όλλύντων τε και όλλυμένων (//.
4.450f.). Originally the Homeric text refers to the warriors in the battlefield of
Troy. Hegemon in contrast refers to his fellow Thasians and especially the rhap­
sodes, who strive to survive by going abroad in order to make money and thus
overcome their poverty. The comparison and the contrast here between the un­
heroic poor and wretched (v. 8 βδελυρών) Thasians and the warriors of the
heroic era results in a humourous situation for the listener.

11­17. The main theme here is: The promise to the Thasians.
11. ουκ έπί κέρδος άπείσομαι: Hegemon prefers the land, but there is
money to be made by sea, and he does not hide the fact from his starving fellow
citizens, according to his parodie version. Hesiod, talking about himself, de­
scribes his journey by sea to Chalkis, where he participated in a contest as a
rhapsode and won a prize: (Opera 650ff.) ου γαρ πώ ποτέ νηί γ' έπέπλων ευρέα
πόντον,/ ει μη ες Εΰβοιαν εξ Αυλίδος .../ ένθα δ' έγών έπ' άεθλα δαΐφρονος
Άμφιδάμαντος/Χαλκίδα τ' είσεπέρησα* τα δε προπεφραδμένα πολλά /
άεθλ' έθεσαν παίδες μεγαλήτορες· έ'νθα μέ φημι/ ΰμνω νικήσαντα φέρειν
τρίποδ' ώτώεντα./ τον μέν έγώ Μούσησ' Έλικωνιάδεσσ' άνέθηκα. So it is
most likely that this is a parodie play of Hegemon on the Hesiodean narrative
(see also the previous w. 7ff.).
12. κλυτον άργυρον έγγυαλίξω: Cf. κλυτον Άργος //. 24.437, κλυτα
δώρα ibid. 458. Hegemon won probably the second prize in the contest of
Panathenaea, fifty drachmas (see v. 17, πεντήκοντα δραχμάς), since the first
prize was 100 drachmas (Wilamowitz, 221). We do not know who won the first
prize. The parodist in this line talks like Zeus in the Epic: τότε oi κράτος
έγγυαλίξω. //. 11.192 (έγγυαλίξει) 207; in this epic line Zeus says that he will
give strength and power to Hector to slaughter the Achaeans; consequently
Hegemon's audience laughs at the incongruity.
 Hegemon, the Lentil Soup 159

13. μη... νεμεσήση: This verse is modelled upon the following Homeric one:
μη τίς μοι κατά δήμον Άχαϊάδων νεμεσήση (Od. 2.101,19.146,24.136). This is
another epic formula that appears three times in the Odyssey and is exploited by
the parodist. In this formula Penelope expresses her fear of being accused by the
other Achaean women of not having yet woven the shroud, as she should, for her
father in law Laertes. Hegemon puts himself in the place of Penelope here. The
parodist has in common with Penelope of the Epic the fear of being accused by
the Achaean women (that is the Thasian women as well), but for a different rea­
son; for his wife bakes a poor, small cake instead of the accustomed Demeter­
loaf (v. 14 τον άχάινον άρτον) for the Thesmophoria religious festival (called as
well Megalartia because of the big size of the bread­loafs offered, see Brandt, 49)
though her husband won money in Athens for his singing.
16. άείσας: The word indicates that Hegemon performed as a rhapsode ( cf.
ήειδον, v. 21).

18­21. The point in these last verses is: the divine inspiration or rather the
divine exhortation. Through Athena's exhortation and urging in the Pana­
thenaea festival Hegemon unwillingly went onto the stage and into the contest.
It is noticeable here that the Panathenaea festival was held every four years in
Athens in honour specifically of the patroness goddess Athena (see Ziehen,
s.v.). (It is plausible to suspect, however, a lacuna before v. 18 on account of
the abrupt change of time and place). Hegemon in these final four lines talks
freely, and certainly exaggerates, about himself, imitating a rhapsode, and par­
odies obviously the well known episode of Hesiod in the Theogony (v. 22ff.)
where the Muses teach him the art of poetry and give him the wand of the
rhapsode: αϊ νύ ποθ' Ήσίοδον καλήν έδίδαξαν άοιδήν,/άρνας ποιμαίνονθ'
Ελικώνος ΰπο ζαθέοιο./τόνδε δε με πρώτιστα θεαί (se. Μοΰσαι) προς
μϋθον έ'ειπον/ ...ώς έ'φασαν κοΰραι μεγάλου Διός άρτιέπειαι,/(30) καί μοι
σκήπτρον εδον δάφνης έριθηλέος όζον/ δρέψασθαι, θηητόν ενέπνευσαν
δε μοι αύδήν/ θέσπιν, ϊνα κλείοιμι τα τ' εσσόμενα προ τ' έόντα/ και μ'
έκέλονθ' ύμνεΐν μακάρων γένος αιέν έόντων/ σφάς δ' αύτας πρώτον τε καί
ΰστατον άείδειν. Exactly as Hesiod did, Hegemon is speaking throughout in
the first person, whatever the context, as the only actor on the stage. This par­
ticular imitation of Hesiod (see also comment on v. 11) by Hegemon lends ad­
ditional support to the idea that Hegemon is talking about himself like a rhap­
sode in the fragment.
18f. Ταΰτά μοι όρμαίνοντι παρίστατο Παλλάς Άθήνη... είπε τε φωνή:
Athena is the patroness goddess who potects and advises the hero Diomedes in
every case in the Epic: εΐος ό ταϋθ' ώρμαινε κατά φρένα, τόφρα δ' Άθήνη/
εγγυθεν ιστάμενη προσέφη Διομήδεα δΐον (//. 10.505 ff.). Hegemon, through
160 Demetrios Panomitros

imitation of these particular epic verses, puts himself in the place of the above
hero, showing that Athena is his patroness goddess as well, giving thus to the au­
dience a comic impression, χρυσήν ράβδον έχουσα και ήλασεν: The similar
Homeric passage is: ή και χρυσείη ράβδω έπεμάσσατ' Άθήνη (Od. 16.172).
Athena in the Epic touched Odysseus with her golden wand as to restore his
youthful appearances and vigour within the divine plan of Odysseus' return to
his home. Hegemon in a humourous way implies accordingly that Athena by
striking him with her golden wand restores his youthful vigour (cf. v. 6 γέροντα)
and drives him into the contest. Moreover the action of Athena described by
Hegemon, reminds us of the view of Heraclitus who prefers logos to mythos and
despises rhapsodes (B42 DK): τόν τε Όμηρον έ'φασκεν άξιον εκ των αγώνων
έκβάλλεσθαι και ραπίζεσθαι. The verb ραπίζω (LSJ, s.v.) comes from ραπίς
and means "strike with a stick" and in particular ρ. έκ των αγώνων "to be
flogged off the course" (cf. also Herodotus 8.59). Hegemon, according to his sto­
ry, was stricken with a stick by Athena in order to participate in a contest, where­
as normally a participant in a contest or a course was stricken with a stick in or­
der to be driven out of it.
20. δεινά παθουσα Φακή βδελυρή: The relevant epic passage here is:
τέκνον εγώ δειλή· τί νυ βείομαι αίνα παθοΰσα (77. 22.431). The parodist pre­
sents Athena as talking to him in an epic way that reminds his audience of the
lament of Hecuba for her dead son Hector. The sufferings of Lentil Soup here
parodically resemble the sufferings of the mythical Hecuba. The meaning of
the phrase Φακή βδελυρή is 'miserable Lentil Soup' and is derived from the
fact that due to his poverty Hegemon lived mainly on the cheapest and
plainest Greek dish, the lentil soup. 'Lentil Soup' is the nickname of Hegemon
himself (see previous relevant testimonies); therefore Hegemon appears to
talk about himself in this fragment. Φακή: It is also the name of Odysseus' sis­
ter; Athenaeus (4.158c): οιδα δε και τήν 'Οδυσσέως του φρονιμότατου και
συνετωτάτου αδελφή ν Φακή ν κάλου μένην, ην άλλοι τινές Καλλιστώ
όνομάζουσιν.
21. και τότε δη θάρσησα και ήειδον πολύ μάλλον: This last verse immi­
tates and adapts the Homeric one, which refers to the seer Calchas: καΐ τότε δή
θάρσησε και ηΰδα μάντις άμύμων (//. 1.92). Calchas decides to speak about
the wrath of Apollo against the Achaeans only after the guarantees given by
Achilles, that not even Agamemnon could harm him for telling the truth, where­
as Hegemon decides to go into the contest and sing due to Athena's compulsion
according to his parodie version.
The particular description by the parodist of his exhortation by Athena to
enter the poetic contest is a comic mythical element, that results in a parodie
play that mocks the manners and the profession of the rhapsode and also the
 Hegemon, the Lentil Soup 161

rhapsodic contests48. This spirit runs through the fragment, since it begins with a
scene of parodie stoning and ends with a scene of parodiefloggingof the carica­
ture rhapsode character (namely Hegemon himself).
The intertextual comparison showed that Hegemon moves easily from the
serious epic style to the parodie one, using the patchwork technique. Hegemon
through his clever and distorting recitation of the Epic presents himself as a car­
icature (or mock) rhapsode, puts himself or other caricature characters in the
place of Homeric heroes and gods (e.g. Agamemnon, Achilles, Zeus, Homeric
warriors, Penelope, Diomedes, Odysseus, Hecuba, the seer Calchas) and also
speaks like them or presents other characters to do so within an incongruous
context of worse characters (χείρους) and humble everyday subjects. Therefore
the statement of Aristotle on Hegemon's ways of imitation (see above, Ηγήμων
δέ ό Θάσιος <ό> τάς παρωδίας ποιήσας πρώτος... χείρους ­se. μιμείται τους
πράττοντας) is in the event justified. Furthermore the adverbs πανούργως and
ύποκριτικώς (Chamaeleon), illustrate Hegemon's roguish and untrestrained
way of appropriating and distorting the epic narrative to fit his parodie context
and also his particular theatrical manner.
In conclusion, we can say that Hegemon's patchwork technique (which is
probably implied in the adverb πανοΰργως) presupposes very good knowledge
of the epic. It is very likely that he started his career as a rhapsode and at a cer­
tain age (cf. v. 6 άνέπεισε γέροντα) he turned into a parodist (see Brandt). In
Athens he became a popular parodist, due to his dexterity and skill in using the
epic verse for his own parodie purposes (see Polemon and Chamaeleon) and in­
spired Eustathius to talk about pleasur from parody (την εκ της παρωδίας
ήδονήν). Hegemon's experience and ability in writing epic parody developed
through time into writing a comedy, which was performed in Athens. However,
we can assume that in a particularly strong contemporaneous field (including
Aristophanes, Cratinus and Eupolis) he was less successful in comedy than in
epic parody (see Chamaeleon). This development from epic parody into writing
comedy is an evolutionary process, that meets the needs of a changing audience
and society that over time preferred dramatic performances. This is a parallel
process to that described by Aristotle in the Poetics (1449a, see above). So in
summary, a rhapsode becomes a parodist and then turns into a comic poet (of
Old Comedy).
Presumably Hegemon is not the only one who followed this process;
Nicochares, parodist and poet of Old Comedy, is another interesting similar

48. Middle Comedy, as known, was interested in trades and professions, cf. Lesky, 636.
162 Demetrios Panomitros

case. Furthermore Cratinus and Hermippus, poets of Old Comedy, as it has

been already mentioned, wrote, more or less, both epic parody and comedy.
Hegemon's main work is epic parody, i.e. mythological parody, as it deals
with the mythical epic. On the contrary, at the same period, personal mockery
against real contemporary people, who were influential within the society, pre­
vails in Old Comedy. In the era of Middle Comedy, however, as known, the po­
litical climate in Athens did not permit the personal mockery of politicians to
prevail, and so the writers of comedy had to seek other subjects. Thus,
Hegemon's works that led to the flourishing of the epic parody as a genre, fore­
shadowed and inspired the later full development of mythological parody as the
basis of the plot in comedy in the following century49.
Besides mythical content an other particular characteristic that relates him
to Middle Comedy is that in his works he deals with his contemporary profes­
sions. In his surviving parodie fragment, he mocks, not without a touch of self­
irony, the specific profession of the rhapsode and criticises rhapsodes, as a group
or a guild (see e.g. v. 7ff. and above p. 20f). The rhapsodes were referencing a
past heroic age and society, but living in a community which had to cope with
poverty and other social problems and so they seemed to have lost contact with
reality. Hegemon in this fragment makes a social comment by focusing on these
problems of his contemporary society and thus turns mythical past into present
and the epic narrative into acting (δράμα) and from that point of view, his epic
parody is closer to comedy than to rhapsodic performance.
Hegemon through his genre of epic parody, which was adjusted to contem­
porary social reality in an amusing and didactic manner, paved the way for the
appearance, later, of the mythological parody (fourth century B.C.) in the con­
text of the Middle Comedy. So Hegemon of Thasos is a significant poet in the
history of Drama in the fifth century B.C.

49. Cf. Lesky 635: 'Ancient criticism stressed the preference in Middle Comedy for the trav­
esty of myths. This holds good...; Cf. also T. B. L. Webster, Studies in Later Greek C omedy
(Manchester 1953), 16ff and G. Xanthakis­Karamanos, Παράλληλες 'Εξελίξεις στη Μετακλασ­
σική (4ος π.Χ. al) Τραγωδία καί Κωμωδία (Athens 19912), 37.
ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ

ΤΟΕΝΔΕΛΦΟΠ^ΕΙ»^

Tò «ΕΙ», όμοϋ μέ το ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ και ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ, εύρίσκετο

έγγεγραμμένον από αμνημονεύτων αιώνων, και παρ' άγνωστου ανθρώπου,
έπί τοϋ Ναοϋ τοϋ Απόλλωνος εις Δελφούς. Ήτο ή πλέον σημαντική εξ όλων
των επιγραφών και μέχρι σήμερον παραμένει ακατανόητος και ανερμήνευ­
τος. Είναι εν αίνιγμα το όποιον ασφαλώς αναμένει τήν λύσιν του. Μία λέξις
απλή. Και λόγω τής άπλότητός της έ'χει τήν τεραστίαν δυσκολίαν δια τήν
έπεξήγησίν της.
Είναι γνωστή ή ιστορία τοΰ 'Αντισθένους και τοϋ Σωκράτους. Ό
πρώτος, μέγας κυνικός φιλόσοφος και μαθητής τοϋ δευτέρου, ευρέθη μαζί
του εις Δελφούς. Περιφερόμενοι και παρατηροϋντες εντός τοϋ ίεροϋ χώρου,
έστάθησαν προ τοϋ Ναοϋ τοϋ 'Απόλλωνος, έ'νθα έπί τής προμετωπίδος ήταν
γεγραμμένα τα ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ, ΕΙ και ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ. Ταχέως άνεπτύ­
χθη μία συζήτησις μεταξύ των, κυρίως περί τοϋ ΕΙ. Τερεύς τις, παρακο­
λουθών τήν συζήτησιν, άπευθύνθη προς τον Σωκράτην δια τής απλής ερω­
τήσεως: «Συ ει Σωκράτης Σωφρονίσκου;» Εις καταφατικήν άπάντησιν τοϋ
τελευταίου ό ιερεύς είπε: «Εϊσελθε», και έποίησε προς αυτόν νόημα, Ινα
ε'ισέλθη εντός τοϋ άδυτου τοϋ Ναοϋ, ένώ ό Αντισθένης δεν έ'λαβε τήν άδειαν
ταύτην.
Παρήλθεν αρκετή ώρα. Ό τ α ν ό Σωκράτης εξήλθε, είχε θείον μειδίαμα
και παρά τάς επίμονους ερωτήσεις τοϋ Αντισθένους, ουδέν απεκάλυψε,
αρκεσθείς να απάντηση το περίφημον ΕΝ ΟΙΔΑ ΟΤΙ ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΑ.
Θα ήδυνάμεθα επί τοϋ σημείου τούτου να σταματήσωμεν τήν ολην άνά­
πτυξιν τοϋ θέματος, μέ το σκεπτικόν τοϋ αγνωστικισμού. Δεν δυνάμεθα να
άντικρύσωμεν το Θείον, δέν γνωρίζομεν το ονομά του. Άρα, προς τι ή όλη
προσπάθεια; Είναι ούτως ή διαφορετικώς;
Εξετάζοντας ευθύς έξ αρχής τάς εννοίας «περί Θεοϋ», «περί Δημιουργίας
τών κόσμων» κλπ. θα πρέπη να παραδεχθώμεν ώς έλευθερόφρονες, ότι αϊ
εκδηλώσεις τής φύσεως γενόμεναι άντιληπταί δια τών πέντε βασικών αισθήσε­
ων, έκίνησαν ανέκαθεν τήν περιέργειαν τοϋ άνθρωπου όπως ύπεισέλθη εις τήν
μυστηριακήν και καθόλου εξέτασιν τών εκδηλώσεων τούτων.
Και είναι γνωστόν, ότι ή φύσις έ'χει τήν Ίδικήν της διαλεκτικήν και κατ'
ούδένα τρόπον παρουσιάζεται «γυμνή» προ τών οφθαλμών τών άμυήτων.
164 Σπυρίδωνος Παρασκευα

Ό αλληγορικός τρόπος, μέ τον όποιον αύτη «ομιλεί», απαιτεί προσπάθειαν

και ψυχικήν κάθαρσιν, ϊνα καταστή ­κατά κάποιον τρόπον­ δυνατή ή άπο­
κρυπτογράφησίς της.
Εις την περίπτωσιν τοΰ Σωκράτους, το θείον ομίλησε εις την ψυχήν του,
όπως ομίλησε και εις πάντα Μύστην, όστις ήσθάνθη την ανάγκην να έκφρα­
ση διά τίνος κραυγής (;), λέξεως (;) το δέος το όποιον ήσθάνετο, ενώπιον τοΰ
ενάστρου ούρανοΰ, ενώπιον τής ροδοδακτύλου Ήοΰς, τής σφυζούσης ημέ­
ρας, τής απαλής δύσεως.
Το Έλληνικόν Άλφάβητον, ως και ή Ελληνική Γλώσσα, είναι πλούσια
εις τους συμβολικούς φθόγγους των φωνηέντων και συμφώνων. Ούτω το ΕΙ
των Δελφών, το όποιον διέσωσε εις τα γραπτά του κείμενα ό Πλούταρχος
«ούδενός ήττον γόνιμον λόγον» ώς ό Κλήμης ό Άλεξανδρεύς αναφέρει.
Διδάσκει δε προς ημάς ότι: «τοΰτο (το ΕΙ) εικός ου κατά τύχην, ού δ' οίον
άπό κλήρου των γραμμάτων μόνον εν προεδρεία, παρά τω Θεώ γενέσθαι,
και λαβείν αναθήματος τάξιν ίεροΰ και θεάματος· άλλ' ή δύναμιν αύτοΰ κα­
τιδόντες ιδίαν και περιττήν ή συμβόλω χρωμένους προς έτερον τι τών αξίων
σπουδής τους εν αρχή προς τον Θεόν φιλοσοφήσαντας, ούτω προσέσθαι».
Ό Πλούταρχος αναφέρει ότι τα καθιερωθέντα ΕΙ ήσαν τρία τον αριθ­
μόν. Τό πρώτον ήτο χρυσοΰν άποδιδόμενον εις τήν γυναίκα τοΰ Καίσαρος,
το δεύτερον χαλκοϋν, άποδιδόμενον εις τους 'Αθηναίους. Τό τρίτον και πα­
λαιότατον ήτο ξύλινον, άποδιδόμενον εις τους σοφούς, ουχί προς ένα, άλλα
ώς κοινόν ανάθημα όλων.
Αι έρμηνεΐαι περί τοΰ ΕΙ κατά τήν έποχήν τοΰ Πλουτάρχου ήσαν άρκε­
ταί και ποικίλαι. Αναφέρονται μερικαί: Ιον. Οι σοφοί ήσαν κατά τους αρ­
χαίους χρόνους πέντε, και ό αριθμός σημειοΰται δια τοΰ ΕΙ αντί τοΰ Ε, τό
όποιον ήχητικώς προσομοίαζε προς τό άναφερθέν. Τό ότι οι σοφοί ήσαν
επτά, όπως γνωρίζομεν, οφείλεται εις τήν μεταγενέστερον κλασικήν έποχήν,
ένθα παρεισήχθησαν οι Κλεόβουλος και Περίανδρος.
Τό θέμα τής ηχητικής προφοράς υποστηρίζεται εκ τοΰ γεγονότος, ένθα
αντί τοΰ «Ο» προεφέρετο τό «ΟΥ». Μή λησμονώμεν, ότι και σήμερον εις
διαφόρους τοπικάς διαλέκτους, τό «ο» προφέρεται ώς «ου» π.χ. οι Θράκες
προφέρουν «ού Γιώργους» αντί τοΰ «ό Γιώργος». Τήν άποψιν αυτήν, όμως ό
Πλούταρχος δεν υιοθετεί.
2ον. Ξένος Χαλδαΐος ελεγεν, και τό έλαβε εκ τών 'Ορφικών δοξασιών,
ότι εκ τών επτά φωνηέντων, τό Ε είναι κατά τάξιν δεύτερον, άφιερωμένον
ώς σημεϊον τοΰ θεοΰ Απόλλωνος εις τον Ναόν.
3ον. Τό ΕΙ θεωρείται ώς σύμβολον πενσεως (δηλ. ανακρίσεως, ερωτήσε­
ως). Οι πλησιάζοντες προς τό ιερόν δια θυσίας ήρώτουν: ΕΙ ποιητέον; (είναι
να γίνη»;), ΕΙ πλευστεόν; (μπορούμε να μπαρκάρουμε;) ΕΙ κτλ. εις πάντα
συλλογισμόν.
 Tò εν Δελφοΐς «ΕΙ» 165

4ον. Το ΕΙ θεωρείται ώς «εύκτικον» μέ την αυτήν έννοιαν τοΰ «Εϊθε»,

και ώς παράδειγμα φέρονται διάφοροι φράσεις, π.χ. «Ει καλόν βίον έξε­
σθαι» (εϊθε να ζήσετε καλά).
5ον. Ή έξήγησις είναι μαθηματική. Το Ε, σημαίνον αριθμητικώς το πέντε
και επειδή είναι το κύριον και έπίσημον πράγμα, ίσχυσε όπως δίδεται το
όνομα εις πάσαν άρίθμησιν και έγένετο το ρήμα «πεμπάζω» συνώνυμον τοΰ
«άριθμοΰ» και σύμβολον όλης τής αριθμήσεως. Άφιεροϋται προς τον Θεον
της όλης Σοφίας, άπαρχήν αριθμητικών θεωρημάτων. Κατά τήν Πυθαγό­
ρειον και Πλατωνικήν θεωρίαν, άναφορικώς, ώς προς τήν έ'ννοιαν τοΰ πε­
ριττοΰ και αρτίου άριθμοΰ, ή αρχή είναι ή μονάς, το δέ πρώτον τετράγωνον,
ή τετράς, έξ ου 1+4=5. «Ιδέας και ΰλης περ έξεχούσης, ή πεμπτάς. Ει δέ δή
και τήν μονάδα τετράγωνον ορθώς ένιοι τίθενται, δΰναμιν ούσαν εαυτής και
περαίνουσαν εις έαυτήν, εκ δυοΐν πεφυκυΐα τών πρώτων τετραγώνων, ή πε­
μπτάς ουκ άπολέλοιπεν ύπερβολήν ευγενείας».
6ον. Οΰτε αριθμόν, οΰτε τάξιν, οΰτε πασαν δοξασίαν ακόμη δέ περισσό­
τερον και το ρήμα εστί ή είμαι σημαίνει μίαν αυτοτελή προσαγόρευσιν και
προσφώνησιν τοΰ Θεοΰ, δι' εκείνον ό όποιο θα ήθελε να προφέρη το ρήμα,
τοΰ οποίου ή έννοια, καθιστά τήν δΰναμιν Αύτοΰ. Δια τοΰ ΕΙ, εννοείται πάν
το αληθές και άψευδές προς τον Θεόν, προσαγορευόμενον όμοΰ μέ το
ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ και ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ, τα όποια είναι συγχρόνως χαιρετι­
σμός και έξομολόγησις προς το Θείον. Εις το ΕΙΝΑΙ περικλείεται πάσα
θνητή φύσις εις το μέσον τής γενέσεως και τής φθοράς της, ταυτοχρόνως δέ
και τής εκδηλώσεως κάθε ενεργείας και εξελίξεως εις τον παγκόσμιον ρυθ­
μόν.
Και ό Πλούταρχος συνεχίζων, αναφέρει δια το ΕΙ: «Αλλ' εστίν ό Θεός,
χρή φάναι, και εστί κατ' ούδένα χρόνον, άλλα κατά τον αιώνα τον άκίνητον
και άχρονον και άνέγκλιτον, και ου πρότερον ουδέν έστιν, ουδέ ύστερον,
ουδέ νεώτερον. Αλλ' ΕΙΣ ων ENI τω νΰν το ΑΕΙ πεπλήρωκε και μόνον εστί
το κατά τοΰτον όντως ον, ου γεγονός ούδ' έσόμενον, ούδ' άρξάμενον, ουδέ
παυσόμενον οΰτως αυτό δει σεβόμενους άσπάζεσθαι και προσεθίζειν, ή και
νή Δία (ό γωστός όρκος τών Ελλήνων) ώς ένιοι τών παλαιών ΕΙΕΝ». Κατά
τον Κ. Στέφανον και τον ίατροφιλόσοφον Κ.Σ. Καραθεοδωρήν, το ΕΙ δέν
αποτελεί μίαν συλλαβήν ή δίφθογγον, άλλα συμφώνως προς τήν γραφήν
τοΰ αρχαίου αλφαβήτου, άρχεται εκ δεξιών προς τα αριστερά (ή γνωστή
«βουστροφηδόν» γραφή τής Φαιστού) και αντιπροσωπεύει δύο σύμφωνα,
τα όποια αντιστοιχούν προς τα εβραϊκά σύμφωνα «Ιωδ» και «Χε» τα όποια
μεταγράφονται εις τα αντίστοιχα Ι και Ε τών ελληνικών (!). Τούτο όμως, δέν
ισχύει, διότι ή ελληνική γλώσσα, αρχαιότερα πάντων, δέν είχεν ανάγκην τής
εβραϊκής γραφής, ή όποια κατά τήν έποχήν έκείνην δέν ύφίστατο, ούτε οι
Εβραίοι διέθετον άλφάβητον, ώς και ό Φίλων ό 'Ιουδαίος ιδιαιτέρως τονί­
166 Σπυρίδωνος Παρασκευα

ζει. Έξ άλλου και ή φημολογούμενη μετάφρασις της Παλαιάς Διαθήκης εις

την Έλληνικήν, πραγματοποιείται εκ της Χαλδαϊκής. Ή τελευταία, αν ϊσχυε
και κατά τους χρόνους έ'νθα άνεγράφη το ΕΙ, ούδεμίαν σχέσιν είχε μέ την
έβραϊκήν γραφή ν. Το αληθές είναι, ότι το καλού μενον «ιερόν τετραγράμμα­
τον» (εις ποίαν έποχήν αναφαίνεται;) ΙΕΒΕ ή ΙΧΒΕ είναι ή παράφρασις
των ονομάτων ΙΑΚΧΟΣ ή ΒΑΚΧΟΣ, Διόνυσος, Πύθιος, Ίάων, "Ιων (­ες).
(Τοΰτο καταμαρτυρεί και ό Γαλλοεβραΐος νομικός­γλωσσολόγος Jehuda, είς
το βιβλίον­λεξικόν του μέ τον τίτλον «Hebrew is Greek». Έξ άλλου ό Απόλ­
λων, άποφεύγων τα πολλά, είναι ό «Εις» και «Μόνος» διό και οί "Ελληνες
αποκαλούν αυτόν «Φοϊβον» δηλ. «τον μόνον λάμποντα» μέ την επί πλέον
έννοιαν τοΰ καθαρού, τοΰ διαυγούς, τοΰ άγνοΰ. Ή αποκλειστική δέ αυτή
χρήσις τοΰ επιθέτου δέν οφείλεται εις τήν λατρείαν τοΰ Απόλλωνος, ως
Θεοΰ τοΰ Ηλίου, διότι ως τέτοιος έλατρεύθη πολύ ύστερον, άλλα είς τήν λα­
μπρότητα της νεότητος ήτις ήτο πάντοτε τό βασικόν χαρακτηριστικόν του.
Έξ αύτοΰ τοΰ χαρακτηρισμού ή και αντιστρόφως παράγεται το ρήμα «φοι­
βάζω» σημαίνον «προφέρω προφητικούς λόγους», «προφητεύω», και «φοι­
βάω» μέ τήν εννοιαν τοΰ «καθαρίζω», «εξαγνίζω».
Ούτω, τό ΕΙ ετέθη ώς προσωποποίησις των προς αυτών ερχομένων και
προσαγορευόντων τον θεόν, δια τοΰ δευτέρου ένικοΰ προσώπου της ορι­
στικής τοΰ ένεστώτος τοΰ ρήματος ΕΙΝΑΙ, της θεότητος δέ έμφαινομένης
και είς τό ΑΙΕΙ ενεστώτα, ώστε ή κατηγορία αύτη, να δηλώνη τήν άκροτά­
την θείαν φύσιν. Τοιουτοτρόπως είς τήν εννοιαν των, εμπεριέχεται και ή
ομολογία της γνώσεως Αύτοΰ και της απανταχού παρουσίας, δια τοΰ ρήμα­
τος «είναι», είς δεύτερον πρόσωπον.
Ώ ς και προηγουμένως ανεφέρθη, δια να ληφθή υπ' όψιν ή εσωτερική
ερμηνεία της λέξεως, ή άνάγνωσις έγένετο άπό δεξιών προς τα αριστερά,
ακριβώς όπως τό άνεγίνωσκον οί αρχαιότατοι ιερείς και σοφοί και δή οί
Όρφικοί. Ή επιγραφή αύτη, είς ούδένα έτερον ναόν της αρχαιότητος υπήρχε.
Κατά τήν έλληνικήν άρχαιοτάτην συμβολικήν, τό Ι σημαίνει τό Αυτός
Μόνος έκ τοΰ "Ιος, προερχόμενον έκ τοΰ «ίέναι», τό δέ Ε, συμβολίζει τήν
προσωπικήν ύπόστασιν Λυτός.
Ό Ναός τών Δελφών καθιερώθη ανέκαθεν τω Αγνώστω θεώ (έξ ου και
ή λέξις ΔΕΛΦΥΣ σημαίνει τήν θείαν μήτραν), ήλλαξε δέ πολλάκις και τό
όνομα ναούχου θεοΰ. (Αυτά αναφέρει τόσον ό Παυσανίας όσον και οί J.
Palmer είς τό Graeciae antiquae descriptio και Boulanger είς τό De Oraculis et
Vatibus). Λέγεται ότι πρώτον άφιερώθη είς τον Ποσειδώνα, έπειτα είς τον
Κρόνον, έν συνεχεία είς τήν Γαΐαν, μετά ταύτα είς τήν Θέμιδα και τέλος είς
τον Απόλλωνα. Αλλά, ουδέν άγαλμα ή άναπαράστασις τοΰ ναούχου Θεοΰ
ευρέθη ποτέ, ειμή απλός ακατέργαστος λίθος. Ό Κλήμης ό Αλεξανδρεύς
αναφέρει ότι τό άγαλμα τοΰ Απόλλωνος ήτο απλούς κίων. Τήν εννοιαν τοΰ
 Tò έν Δελφοϊς «ΕΙ» 167

ακατέργαστου λίθου, οίκειοποιήθησαν οι Εβραίοι εις τήν Γένεσιν ένθα ό

'Ιακώβ τοποθετεί λίθον, ακόμη δέ και οί Μωαμεθανοί τήν «Κααμπά» έν
Μέκκα έφ' ης προσεύχονται. Ό 'Απόστολος Παϋλος επίσης ευρίσκει εις
Αθήνας βωμόν, άφιερωμένον «τω Αγνώστω Θεώ».
Τα αναφερόμενα είναι εισέτι μία άπόδειξις ότι οί "Ελληνες ήσαν Μο­
νοθεϊοταί και ουχί είοωλολάτραι, ώς φανατικοί «πιστοί» σήμερον διατείνον­
ται.
Οί δώδεκα θεοί είναι αί κύριαι ιδιότητες τοϋ Θεοί), και το ζωδιακόν δι'
ου διέρχεται ό "Ηλιος. Ταυτοχρόνως υπάρχει και ή εναλλαγή μεταξύ άρρε­
νος­θεοϋ και θήλεος­θεάς,ΐνα ύπάρχη ή παγκόσμιος αρμονία έ'νθα κατά τας
όρφικάς δοξασίας εν είναι ή συνεχής ουσία, γονιμοποιούσα και όνο ή μερι­
στή ουσία ή γονιμοποιουμένη, ήτοι 6 άρρενες και 6 θήλεις.
Δια το ΕΙ, το όποιον πάς ήδύνατο να άτενίση ε'ις τον ναόν του Απόλ­
λωνος, δεν ήτο άγνωστος και ή ιωνική προφορά ΙΑΩ εις τους ιερείς αυτού.
Ύπό το όνομα τούτο, έμυούντο τήν ενότητα της θείας φύσεως ή τού αληθι­
νού Θεού ε'ις τα μυστήρια. Τον συμβολισμόν τού ΙΑΩ εύρίσκομεν έν τη
όρθοδόξω ημών θρησκείαν, και δή έπί της εικόνος τού Χριστού, ένθα έπί
τού φωτοστέφανου, είναι εγγεγραμμένα τα γράμματα Α (αρχή) και Ω (τέ­
λος) το δέ Ι είναι αυτό ούτος ό Χριστός.
Εικάζεται ότι κατά τα Μυστήρια εκείνα, τα διδασκόμενα ήσαν τρία
άναφορικώς προς:
α) Τήν αρχήν της κοινωνίας
β) Το δόγμα της μελλούσης Κρίσεως και Ανταποδόσεως, δηλ. τήν συ­
νεχή ψυχικήν έξέλιξιν
γ) Τήν πλάνην της πολυθεΐας και τήν άλήθειαν της τού Θεού ένότητος.
Το τελευταΐον μαρτυρεΐται και ιστορικώς, έκ των λόγων τού Μαντείου,
κατά τα αναφερόμενα υπό τού Μακρόβιου, περί τού ΙΑΩ ή ΙΕ ή ΕΙ.
Κάποιος, όστις έμυήθη εις τα μυστήρια, έδιδάχθη μεν άπορρήτως τον ΙΑΩ.
Μή γνωρίζων δέ ποίος ήτο, διότι δέν είδε άγαλμα ή εικόνα αυτού, ήρώτησε
σχετικώς το Μαντεΐον. Τούτο δέ πρώτον τον έπέπληξε, ώς μή τηρήσαντα μυ­
στικήν τήν διδασκαλίαν, έπειτα δέ τού έδίδαξε ότι ό ΙΑΩ είναι ό υπέρτατος
τών Θεών, αντί τών πολλών κατανομαζομένων. Ούτως, έκ τού ΙΑΩ δημι­
ουργείται ό ΙΑΩΝ­ΙΩΝ μέχρι τού ΙΑΝΟΣ τών 'Ρωμαίων το όποιον είναι κα­
θαρώς έλληνικόν.
Πρέπει δέ να τονισθή ότι το ΕΙ, ούδεμίαν σχέσιν προς το τετραγράμμα­
τον τών Εβραίων έχει ΙεΧοΥαχ (το νύν ώς ΓιαΧεΒε συλλαβιζόμενον) ούτε
προς τήν έλληνικήν άντιστοιχίαν τού ΙΕΥΕ ή αντιστρόφως τού ΕΥΕΙ, ώς ό
ιατροφιλόσοφος Σ. Καραθεοδωρής διατείνεται. Και επειδή καταβάλλει
προσπάθεια, όπως έξηγηθη βάσει τών θεωριών τών Καβαλιστών ώς κορμός
και ρίζα πάντων τών θείων ονομάτων, ανάγονται πολλοί εις το πέλαγος τών
168 Σπυρίδωνος Παρασκευα

περιεργοτάτων αυτών θεωριών, ήτις ώς «επιστήμη» είναι αλλόκοτος, ούδε­

μίαν σχέσιν έχουσα με τήν έλληνικήν σκέψιν και σοφίαν, απεναντίας δε, ή
τόσον πολυτονιζομένη «Καβάλα» (ή «Καμπάλα»), είναι αυτό τοΰτο, το υπό
του Πυθαγόρου άναπτυχθέν και τονιζόμενον «δένδρον της ζωής». Κακώς
δέ εν τή πραγματεία του Καραθεοδωρή, ή έννοια τοϋ παρ' Έβραίοις τετρα­
γραμμάτου εξάγεται εκ της Πυθαγορείου τετρακτύος, ήτις ανάγεται εις τον
ΰψιστον Δημιουργόν, εφαρμοζόμενη τόσον επί τοϋ φυσικού, όσον και δια­
νοητικού κόσμου και ιδίως επί τών μαθηματικών. Οΰτως και ο 36 αριθμός
τής τετρακτύος ήτο ό μέγιστος όρκος και ώνομάζετο και «Κόσμος» ώς απο­
τελούμενος έκ τών πρώτων τεσσάρων περιττών και τών πρώτων τεσσάρων
αρτίων αριθμών ώς παρατίθεται:
(1+3+5+7) + (2+4+6+8) = 36.
Εις αυτήν θα άναζητήσωμεν τάς προσφωνήσεις ΕΥΟΙ καί/ή ΕΥΑΙ και
ουχί το «Τετράωτον» (έκ τοϋ ωτ το όποιον έβραϊστί σημαίνει «γράμμα») το
όποιον ισχυρίζονται ότι είναι άρχαιότερον τοϋ Πυθαγόρου.
Ό Πλάτων (Η' βιβλίον Πολιτείας) βασιζόμενος εις τήν Πυθαγόρειον
άριθμοσοφίαν τονίζει ότι «πυθμήν» τής τετρακτύος είναι το τέσσερα, ώς έκ
τής φράσεως τονίζεται, ότι τον ζητούμενον αριθμόν «έν τω έπίτριτος πυθ­
μήν πεμπάδι συζυγείς... τρισίν αυξηθείς». Θεωρών ό Πλάτων το «έπίτριτος»
έπί τής σημασίας τής κυβικής ή τρίτης δυνάμεων ύπελόγισε το 43+5+3 έξα­
γαγών τον Πλατωνικόν αριθμόν 72 όστις είναι καθοριστικώς τής περιόδου
τής ανθρωπινής ζωής, τόσον έκ τοϋ λόγου τοϋ Προφητικού, «αϊ ήμέραι τών
ετών ημών έν αύτοϊς έβδομήκοντα έτη» και έκ τοϋ Σόλωνος «Τή δεκάτι
(έβδομάδι) δ' οτε δή τελέσει θεός έπί ένιαυτούς ουκ αν άωρος έών μοϊραν
έχει θανάτω».
Τήν περίοδον τής θείας γενέσεως ή υπάρξεως, ορίζει αριθμός τέλειος.
Τοιοϋτος είναι ή μονάς ή άτμητος, αδιαίρετος και άκίνωτος. Διότι το απόλυ­
τον θείον δεν υποπίπτει εις τον χρόνον, άλλα έχει μόνον εν, το αίώνιον νϋν,
και ώς ό Πλούταρχος λέγει: «εις ων ένί το νϋν το αεί πεπλήρωκεν».
Μία απόπειρα αντιστοιχίας τοϋ τετραγραμμάτου, προς τήν Άριστοτε­
λικήν φράσιν ΤΙ ΗΝ ΕΙΝΑΙ, ήτις και εις τους "Ελληνας παρέμενε ανεξήγη­
τος, δέν έχει έπιστημονικήν βάσιν ('Αριστοτέλους. Ήθικ. Νικομ.). Ακόμη δέ
περισσότερον, ότι τοΰτο εισαχθέν έκ τοϋ Δημοκρίτου εις τήν έβραϊκήν, ώς
ληφθέντος υπ' αύτοϋ έκ τοϋ εβραϊκού, αποτελεί αμάρτημα δια τήν προγο­
νικήν ημών Σοφίαν. Έπιστάμεναι μελέται τής περί το ΕΙ ερμηνείας θεωροϋν
ότι τοϋτο οφείλεται εις τους Πελασγούς. Τοϋτο καταρρίπτει τήν έβραϊκήν
θεώρησιν τοϋ όλου θέματος. Κατά τάς δοξασίας αύτάς ό Φάλεκ ήτο υιός
τοϋ Έβερ (έξ αύτοϋ πηγάζει και το «εβραίος», «ό διελθών τήν έρημον», «ό
έλθών άπό πέρα»), τρισέγγονου τοϋ Νώε, όστις διέσωσε μετά τον κατακλυ­
σμόν το όνομα τοϋ άληθινοΰ Θεοϋ (τοϋτο αντιστοιχεί εις τον κατακλυσμόν
 Tò έν Δελφοϊς «ΕΙ» 169

τοΰ Δευκαλίωνος, ένθα ούτος σώζεται εις την περιοχήν των Δελφών). Το
όνομα τοΰ Φάλεκ γράφεται έν τω έβραϊκώ άλφαβήτω δια τριών συστοίχων
συμφώνων ΠΛΓ, το όποιον ευρίσκεται έν τοις ΠεΛασΓοΐς ή ΦαΛισΚοϊς
(Στράβ. βιβλ. ε') οϊτινες θεωρούνται απόγονοι τοΰ Φάλεκ (!). Οι Πελασγοί,
έπευχόμενοι εις τό έν Δωδώνη μαντεΐον ουδέν όνομα περί τοΰ Θεοΰ ουδέ
έπωνυμίαν έχρησιμοποίουν: «έπωνυμίην ουδέ όνομα έποιώντο ουδέν αύτέω
(δηλ. των θεών)· ου γαρ άκηκόεσάν την» (Ήρόδ. β.52). Υπάρχει δέ και ή
άποψις, ότι τό ΕΙ εισήχθη έν Ελλάδι υπό έβραϊζόντων Φοινίκων, μέ τό σκε­
πτικόν, ότι τό Ε έχρησιμοποιεϊτο κατ' άντιστοιχίαν προς τό Έβραϊκόν Χε,
δηλ. ΙαΧ και ΙεΧοΥαΧ τρεπόμενα προς τό ΙΕ ήτοι ΕΙ.Οί Φοίνικες δέ, άπέδι­
δον τήν όνομασίαν ταύτην εις τήν πλάτανον, διότι τα σύστοιχα σύμφωνα
αυτά, ευρίσκονται εις τήν λέξιν ταύτην (κατ' άναγραμματισμόν έτυμολογού­
μενα). Όμως ή Δελφική πλάτανος είναι λίαν άρχαϊον και σεβάσμιον τίμημα
και κατ' ούδένα τρόπον έχει «φοινικικήν καταγωγήν» ή ό,τιδήποτε δύναται
να άναχθη περί τοΰ ΕΙ εις τήν έβραιομανίαν διαφόρων «λογίων» Ελλήνων,
και επί πλέον, τις Έλλην ανέχεται τους μεταπλασμούς τών διαφόρων τού­
των βαρβαρομούσων; Ό Πλάτων δέ συγκεκριμένως αναφέρει: «Σκέψαι δή,
ο εγώ ύποπτεύω περί αύτοΰ* εννοώ γαρ ότι πολλά οι "Ελληνες ονόματα,
άλλως τε οι υπό βαρβάρους οίκοΰντες, παρά τών βαρβάρων είλήφασιν ­ εϊ
τις ζητεί ταΰτα κατά τήν έλληνικήν φωνήν, ως έοικότως κείται και μή κατ'
έκείνην, εξ ης τό όνομα τυγχάνει όν, οίσθα ότι άποροι αν» και συνεχίζει: «Ό
επισταμένος περί ονομάτων τήν δύναμιν αυτών... ουκ εκπλήττεται, εϊ τι πρό­
σκειται γράμμα, ει μετάκειται ή άφήρηται, ή και έν άλλοις παντάπασιν γράμ­
μασιν εστίν ή τοΰ ονόματος δύναμις». Πρέπει να άναφερθή ότι οι Φοίνικες
ουδέποτε έγκατεστάθησαν ή εποίκησαν τους Δελφούς, πλην της μυθολο­
γικής εγκαταστάσεως τοΰ Κάδμου εις Θήβας, ούτε ιστορικώς είναι άποδε­
δειγμένον, ότι οι Φοίνικες είχον έμπορικάς σχέσεις μετά τών Ελλήνων, πέ­
ραν της παραδόξου, και υπό πολλών υποστηριζόμενης, φοινικικής προελεύ­
σεως τοΰ ελληνικού αλφαβήτου. 'Ακόμη δέ περισσότερον, οι Εβραίοι, κατά
τήν έποχήν καθ' ην έγράφη τό ΕΙ, δέν ήσαν λαός μέ άνεπτυγμένον ναυτικόν,
δια τοΰ οποίου θα ήδύναντο να διαδώσουν θεωρίας και επιτεύγματα των.
Τό παράδοξον είναι, ότι δέν υπάρχουν φοινικικά κείμενα, άτινα θα ύπεστή­
ριζον τήν θεωρίαν ταύτην. Έπί τοΰ σημείου τούτου, κρίνεται ότι δέν είναι
κατάλληλος μία περαιτέρω άνάπτυξις. 'Αποκορύφωμα τών αναφερομένων
είναι ότι ή αρχέγονος γλώσσα τών ανθρώπων είναι ή ελληνική, ώς και ή
άντίληψις περί της υπάρξεως ενός Θεοΰ.
Είναι όμως τό ΕΙ εν όνομα καθορισμένον δια τον Θεόν; Είναι τοΰτο,
αυτός ούτος ό Θεός; Τό ερώτημα θα παραμένη άναπάντητον, όσον ό
ανθρώπινος νους δέν απάλειψη τήν «Άντικείμενον­Ίδέαν» περί Θεοΰ και
έφ' όσον οι ανθρώπινοι οφθαλμοί δέν δύνανται να άντικρύσουν τό ύπέρτα­
170 Σπυρίδωνος Παρασκευα

τον Φως. Και θα παραμένωμεν εις το υπό τοΰ Σωκράτους λεχθέν: «ΕΝ
ΟΙΔΑ ΟΤΙ ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΑ».

Βιβλιογραφία

1. Σ. Καραθεοδωρή, Περί τον εν Δελφοΐς ΕΙ, Κων/πολις 1847.

2. Κ. Εύθυβούλου, Σνναξις της περί τον εν Δελφοΐς ΕΙ, Κωνσταντινούπολις 1847.
3. Πλουτάρχου Ηθικά, εκδόσεις Κ. Γεωργιάδη, 'Αθήναι.
4. 'Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, εκδόσεις Κ. Γεωργιάδη, 'Αθήναι.
5. Η. Τσατσόμοιρος, Ιστορία Γενέσεως της Ελληνικής Γλώσσης, εκδόσεις «Δαυλός»,
'Αθήναι.
6. Διογένους Λαέρτιου, Βίοι Φιλοσόφων, εκδόσεις Κ. Γεωργιάδη, 'Αθήναι.
ΧΡΙΓΓΙΝΑΣ­ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΣ ΜΑΝΩΛΕΑ

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΡΙΑΝΟΥ ΣΤΟΥΣ ΕΥΑΓΟΡΑ,

ΑΚΥΛΑ ΚΑΙ ΜΙΝΟΥΚΙΑΝΟ

Ή ιστορία της θεωρητικής ρητορικής αποτελεί ενα γοητευτικό κεφά­

λαιο τοΰ αρχαίου πολιτισμού, πολλές σελίδες τοϋ οποίου παραμένουν ακό­
μα άγνωστες, ή μη επαρκώς άναλυθεϊσες. Θεωρητικοί τής ρητορικής, οι
όποιοι, όχι μόνο συνέγραψαν εγχειρίδια, άλλα το έργο τους γνώρισε μεγαλύ­
τερης ή μικρότερης έκτασης αποδοχή άπό τους μεταγενέστερους, παραμέ­
νουν έλαχίστως γνωστοί στους σύγχρονους μελετητές. Σε αυτό, βεβαίως, συ­
νετέλεσε και ή μή διάσωση των έργων τους. Για καλή μας τύχη, όμως, για
αρκετούς άπό αυτούς υπάρχουν οι αναφορές και οι κρίσεις των μεταγενέ­
στερων, οι όποιες συχνά μας βοηθούν να διαμορφώσουμε μια εικόνα για το
χαμένο έργο, ή, έστω, για τήν απήχηση, τήν οποία αυτοί, πού για μας πολλές
φορές είναι μόνον ονόματα, είχαν σέ μεταγενέστερους συγγραφείς.
Ό Συριανός, ώς ρητοροδιδάσκαλος και Νεοπλατωνικός φιλόσοφος, ό
όποιος έζησε τον 5ο αι. μ.Χ.1, φαίνεται να είναι γνώστης όχι μόνο των θεω­
ριών τοΰ Ερμογένη, τις όποιες πραγματεύεται στα έργα του, άλλα και τής
ιστορίας τους. Ή έκ μέρους τοΰ Συριανού γνώση τών σταδίων εξέλιξης τών
ρητορικών θεωριών καταδεικνύεται άπό τις αναφορές και τήν κριτική του
σέ θεωρητικούς τής ρητορικής, όπως οι Ακύλας, Ευαγόρας και Μινουκια­
νός, κάτι τό όποιο αποτελεί αντικείμενο αύτοΰ τοΰ άρθρου.
"Ενα σημαντικό στοιχείο, πού προκύπτει άπό τις ­στο σύνολο τους επι­
κριτικές­ αναφορές τοΰ Συριανού στον Μινουκιανό, είναι τό ότι ό Συριανός

1. Πα το ρητορικό έργο τοϋ Συριανού, το όποιο ή χειρόγραφη παράδοση αποδίδει στον

Συριανό τον σοφιστή, και για τήν ταύτιση τοΰ τελευταίου μέ τον Νεοπλατωνικό φιλόσοφο
Συριανό τοΰ Φιλόξενου, ό όποιος διαδέχθηκε τον Πλούταρχο στην καθηγεσία τής σχολής τών
Αθηνών και υπήρξε δάσκαλος τοΰ Πρόκλου, βλ. τήν πιο πρόσφατη συζήτηση C.­P. Manolea,
The Homeric tradition in Syrianus, διδακτορ. διατριβή, London, 2002, σσ. 24­25, όπου και ή σχε­
τική βιβλιογραφία. Πρβλ. επίσης και Χ.­Π. Μανωλέα, «Αλληλεπιδράσεις μεταξύ ρητορικής
και φιλοσοφίας στη Νεοπλατωνική σχολή τών Αθηνών κατά τον 5ο αι. μ.Χ.», Ρητορική,
'Επικοινωνία, Πολιτική και Φιλοσοφία, Πρακτικά 13ον Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής
Φιλοσοφίας, Αθήνα 2002, σσ. 128­134.
172 Χριστίνας­Παναγιώτας Μανωλέα

πιστεύει ότι ή γνώση και εφαρμογή της φιλοσοφίας είναι απαραίτητη, ακόμη
και για τους θεωρητικούς άλλων κλάδων, στο βαθμό πού θα τους βοηθήσει
να ορίζουν σωστά τις θεμελιώδεις έννοιες αυτών των κλάδων. Θεωρητικός,
ό όποιος έχει γνώσεις φιλοσοφίας, και μάλιστα της πλατωνικής, μπορεί να
δίδει σωστούς και επαρκείς ορισμούς, ενώ, αντίθετα, αν αγνοεί τή φιλοσο­
φία, θα παρουσιάζει εμφανείς ατέλειες. Στα ρητορικά του έ'ργα ό Συριανός
άσκεϊ μία ευρεία κριτική σέ ορισμένους θεωρητικούς τής ρητορικής, εστιά­
ζοντας κατά περίπτωση τό ενδιαφέρον του σέ διαφορετικά σημεία. Το πα­
ραπάνω, όμως, κριτήριο τό εφαρμόζει επανειλημμένα στον Μινουκιανό, τον
όποιο θεωρεί άφιλοσόφητο, και σέ άλλους δύο ομοτέχνους του, τον Ευαγό­
ρα και τον 'Ακύλα, τους οποίους θεωρεί καλούς γνώστες τής φιλοσοφίας,
άρα και θεωρητικούς τής ρητορικής.
Ό ρήτορας Μινουκιανός έζησε στην 'Αθήνα τον 2ο αι. μ.Χ. Συνέγραψε
έ'ργα ρητορικής, τα όποια διαδόθηκαν ευρέως στην εποχή του καί συνέχι­
σαν να διαβάζονται καί μετά τό θάνατο του. "Οντας μία γενιά μεγαλύτερος
άπό τον Ερμογένη, επηρέασε τον τελευταίο στή διαμόρφωση τών περί ρη­
τορικής θεωριών του2. Άπό τήν αξιόλογη ρητορική παραγωγή του Μινου­
κιανοΰ έχουν σωθεί μόνο αποσπάσματα. Οι Ευαγόρας καί 'Ακύλας έζησαν
πιθανότατα τον 3ο α'ι. μ.Χ. καί, ώς πλατωνικοί φιλόσοφοι, φαίνεται να έπαι­
ξαν ρόλο στο συνδυασμό φιλοσοφίας καί ρητορικής, εμπλουτίζοντας τα
­χαμένα για μας σήμερα­ ρητορικά τους εγχειρίδια μέ φιλοσοφική ορολο­
γία3.
Οί αναφορές τοϋ Συριανού στους τρεις θεωρητικούς απαντούν στα σχό­
λια του στο έρμογενικό έργο Περί στάσεων. Αυτό είναι φυσικό, άφοϋ οί
Ευαγόρας καί 'Ακύλας πραγματεύτηκαν τήν έν λόγω θεωρία, ό δέ Μινου­

2. Πα τή ζωή καί το έργο τοϋ Μινουκιανοΰ βλ. S. Gloeckner, Questiones rhetorìcae.

Historiae artis rhetorìcae qualis fuerit aevo imperatorio capita selecta, Breslauer Philologische
Abhandlungen 8.2, Breslau 1901, σσ. 22­50. Πρβλ., επίσης, G.A. Kennedy, Greek Rhetoric under
Christian Emperors, Princeton 1983, σσ. 76­77, G.A. Kennedy,^ New History of Classical Rhetoric,
Princeton 1994, σσ. 209,219,226­227 καί M. Heath, Hermogenes On Issues. Strategies of Argument
in Later Greek Rhetoric, Oxford 1995, σ. 20. 'Αξίζει να σημειωθεί ότι ό Ερμογένης επηρεάστηκε
μέν άπό τον Μινουκιανό, απεδείχθη, όμως, απρόθυμος να τοϋ αναγνωρίσει τήν οφειλή. Στα
έργα του συχνά προσπαθεί να αναιρέσει τις θεωρίες τοϋ Μινουκιανοΰ, παρά ταΰτα, άπαντα
στα επιχειρήματα του χωρίς να τον κατονομάζει. Πά αυτήν τήν πρακτική, βλ. G.A. Kennedy
(1983), σ. 76.
3. Πά τό έ'ργο τών Ακύλα καί Ευαγόρα βλ. S. Gloeckner (1901), σσ. 64­71 καί Η. Rabe
«Aus Rhetoren­Handschriften. Nachrichten liber das Leben des Hermogenes», Rheinisches
Museum fur Philologie, 62,1907, σσ. 260­262. Πρβλ., επίσης, G.A. Kennedy (1983), σ. 79.
 Ή κριτική τοϋ Συριανού 173

κιανος φαίνεται να συνέγραψε μία Τέχνη, δηλαδή έ'ργο στο όποιο πραγμα­
τεύθηκε τη θεωρία των στάσεων. Πρόκειται για μία πολύ σπουδαία θεωρία,
οι ρίζες της οποίας βρίσκονται στα έργα τοΰ Έρμαγόρα, διαμορφώθηκε
όμως άπο μεταγενέστερους τοΰ Έρμαγόρα θεωρητικούς. Σπουδαίο ρόλο
στη διαμόρφωση της έπαιξε ό Ερμογένης4.
Ό π ω ς προαναφέρθηκε, στο έργο τοϋ Συριανού Εις το περί στάσεων γί­
νονται αναφορές και ασκείται κριτική στους 'Ακύλα, Ευαγόρα και Μινου­
κιανό. Ή πρώτη αναφορά στους 'Ακύλα και Ευαγόρα γίνεται κατά το σχο­
λιασμό της εισαγωγής της θεωρίας των στάσεων5. Πιο συγκεκριμένα, στα
πλαίσια τής συζήτησης τής διαφοράς μεταξύ προσώπων και πραγμάτων
κατά τή συγγραφή ρητορικών επιχειρημάτων, αναφέρονται οι 'Ακύλας και
Ευαγόρας ως μεταγενέστεροι τοΰ Ερμογένη τεχνογράφοι, οι όποιοι, όντας
γνωστοί για το συνδυασμό ρητορικής και φιλοσοφίας, διαιρούν σέ κεφάλαια
μόνον τα πρόσωπα, άλλα όχι τα πράγματα. Αντίθετα, ό Συριανός ακολου­
θεί τον Ερμογένη, πού εφαρμόζει τή διαίρεση σέ κεφάλαια και στα μέν και
στα δέ. Παρά τή διαφωνία μέ τους Ακύλα και Ευαγόρα, ή αναφορά τοΰ
Συριανού δεν είναι άπαξιωτική: είναι γνωστό ότι ό Ερμογένης ήταν αυτός
πού τελειοποίησε τή θεωρία των στάσεων, άρα είναι φυσικό για τον οποιον­
δήποτε, όταν συγκρίνεται μαζί του, να υπολείπεται. 'Εξάλλου, μιλώντας για
τό συνδυασμό φιλοσοφίας και ρητορικής, στον όποιο προχώρησαν οι
Ακύλας και Ερμογένης, ό Συριανός δείχνει, παρά τή διαφωνία του σέ ένα
επιμέρους ζήτημα, τό σεβασμό του για τους δύο στοχαστές.
Ή επόμενη κριτική αναφορά στον Ακύλα βρίσκεται στή συζήτηση των
άσνστάτων ειδών, και μάλιστα τοΰ εβδόμου είδους, πού καλείται αδοξον. Ό
Συριανός6 τονίζει ότι ό Ακύλας, κατά τον ορισμό τοΰ άδοξου είδους, «ήμάρ­

4. Στάσις στην αρχαία ρητορική είναι ό όρος πού αποδίδει τήν κατηγοριοποίηση τών ρη­
τορικών υποθέσεων, μέ βάση τα διαφορετικά εϊδη αντιπαράθεσης, πού τίς χαρακτηρίζουν. Για
τή διαμόρφωση τής θεωρίας των στάσεων βλ. G.A. Kennedy (1983), σσ. 73­86, καθώς επίσης
και Μ. Heath «The substructure of stasis­theory from Hermagoras to Hermogenes», Classical
Quarterly, 44,1994, σσ. 114­129 και (1995), σσ. 18­24. 'Αξίζει να σημειωθεί ότι ή πασίγνωστη
αυτή θεωρία ταξίδεψε μέσα στο χρόνο, επηρέασε τους Βυζαντινούς και έφθασε μέχρι τό
Νεοελληνικό Διαφωτισμό. 'Ενδεικτικά αναφέρουμε τήν παρουσία της στα εγχειρίδια ρητο­
ρικής, τα όποια συνέγραψε ό μαθητής τοϋ Κοραή Νεόφυτος Βάμβας. Για περισσότερες λεπτο­
μέρειες σχετικά μέ τή γνώση τής εν λόγω θεωρίας άπό τον Βάμβα, βλ. Χ.­Π. Μανωλέα, «Ή περί
στάσεων θεωρία τοΰ Ερμογένους στή Ρητορική τοΰ Νεοφύτου Βάμβα», Πρακτικά ΣΤ'
Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, Τόμος Γ', 'Αθήνα 2002, σσ. 105­112.
5. Συριανός, Εις το περί στάσεων 35.1­6.
6. Αύτ. 39.7­16.
174 Χριστίνας­Παναγιώτας Μανωλέα

τηται». Το σφάλμα του είναι μεθοδολογικό και συνίσταται στην εφαρμογή

κανόνων, βάσει των οποίων κατατάσσεται έ'να είδος στα άσύστατα.
Βλέπουμε ότι ό Συριανός εΐναι μεν αυστηρός κριτής των προγενεστέρων
αύτοΰ θεωρητικών, ή κριτική του όμως είναι αιτιολογημένη και στηρίζεται
σε συγκεκριμένους κανόνες. Επίσης, πολλές φορές αναφέρει τις διαφορε­
τικές άπό τις δικές του απόψεις, για λόγους μεθοδολογικής και διδακτικής
πληρότητας, κατονομάζει όμως τους συγγραφείς, τα επιχειρήματα των
οποίων αναιρεί.
Ενδιαφέρουσα είναι ή επόμενη αναφορά στον 'Ακύλα και τον Ευαγό­
ρα7. Ό Συριανός αναφέρει ότι κάποιοι τεχνογράφοι, μεταξύ των οποίων και
αυτοί, αναβάθμισαν τους τρόπους (δηλαδή τους κανόνες) των άσνστάτων
ειδών, προσθέτοντας άλλους τέσσερις στους οκτώ τοϋ Ερμογένη: τον καθ'
αυτόν πάντγ\ οήλον, τον καθ' αυτόν πάνττ] αδηλον, τον κατά το τεκμήριον
οήλον και τον απορον εν κατηγορία. 'Αξίζει να σημειωθεί ότι ό Συριανός
αναφέρει ότι τον τελευταίο τρόπο οι Στωικοί τον ονομάζουν κροκοδεάίτη.
Πρόκειται για μία σημαντική αναφορά, ή οποία, εκτός άπό πληροφο­
ριακό­έκπαιδευτικό χαρακτήρα, έ'χει και άλλη μία διάσταση: ό Συριανός
φαίνεται να επικαλείται τους 'Ακύλα και Ευαγόρα όχι ώς απλούς τεχνογρά­
φους, αλλά ώς φιλοσόφους, οι όποιοι ασχολήθηκαν με τή θεωρητική ρητορι­
κή. Αυτός είναι ό λόγος της αναφοράς τοΰ Συριανού και στους Στωικούς,
κατά τήν ανάλυση τοΰ τετάρτου τρόπου τών 'Ακύλα καί Ευαγόρα. Είναι,
επίσης, προφανές ότι οί παραπάνω φιλόσοφοι αντιμετωπίζονται ώς τεχνο­
γράφοι κάποιας αξίας, άφοΰ μάλιστα τονίζεται ότι συμπλήρωσαν τήν Έρ­
μογενική θεωρία και οί απόψεις τους αναλύονται με παραδείγματα.
Λίγο πιο κάτω8 έχουμε τήν πρώτη αναφορά στον Μινουκιανό. Σε αυτήν
φαίνεται ή αντίθεση Μινουκιανοΰ­Έρμογένη, τήν οποία ό Συριανός επιση­
μαίνει. Πιο συγκεκριμένα, ό Ερμογένης9 τονίζει τήν αντίθεση του στή διεξο­
δική συζήτηση τών ρητορικών προβλημάτων μέ βάση τή διαίρεση τους σέ
πολλά είδη καί τρόπους. Αιτιολογεί τήν άποψη του μέ τρόπο πού μας δεί­
χνει τή σιγουριά του για τήν ορθότητα της δικής του επιλογής. Ό ϊδιος ό
Ερμογένης επιμένει στή συζήτηση τών ρητορικών προβλημάτων μέ βάση τή
διαίρεση της ρητορικής σέ δικανική, συμβουλευτική καί πανηγυρική. Άρα,
για το αικανικόν είδος υπάρχει ό δικανικός τρόπος, για το συμβουλευτικον ο

7. Αύτ. 41.7­42.10.
8. Αύτ. 42.11­43.12.
9. Ερμογένης, Περί στάσεων 34.17­35.14.
 Ή κριτική τοϋ Συριανού 175

συμβουλευτικός και για το πανηγυρικον ο πανηγυρικός10. Ά ν και ό Ερμο­

γένης δεν κατονομάζει τον Μινουκιανό, ό Συριανός αμέσως τον αναφέρει,
και μάλιστα αναλύει την απορριφθείσα άποψη, ότι δηλαδή τα εϊδη των προ­
βλημάτων και οι αντίστοιχοι τρόποι είναι πέντε: πανηγυρικά, δικανικά, ηθι­
κά, παθητικά και μικτά.
Ό Συριανός, άφοΰ φέρει παραδείγματα για το κάθε είδος, σύμφωνα με
τη διαίρεση τοΰ Μινουκιανοΰ, τονίζει ότι ο 'Ακύλας επιτίθεται σε αυτήν τή
διαίρεση. Πιο συγκεκριμένα, ό 'Ακύλας11 θεωρεί ότι ενώ το δικανικον είναι
γένος, ό Μινουκιανός το συγκαταριθμεΐ μαζί με επιμέρους εϊδη, όπως είναι
το ηθικόν και το παθητικόν. Επιπλέον, θεωρεί ότι το πανηγυρικον δεν μπο­
ρεί να αποτελέσει ανεξάρτητη κατηγορία, ένώ το συμβουλευτικόν γένος,
πού βρίσκεται σε πολλούς λόγους, το έ'χει αφήσει ανεξέταστο. Ό ϊδιος δια­
κρίνει τα προβλήματα σε ηθικά, παθητικά, πραγματικά και μικτά και τους
τρόπους σε ενδοξον, αδοξον, παράδοξον και άμφίδοξον.
Παρατηρούμε ότι σε αυτήν τήν περίπτωση ό Συριανός περιγράφει τις
απόψεις των άλλων και δεν παίρνει σαφή θέση έναντι τοΰ εξεταζομένου ζη­
τήματος. Τό σίγουρο είναι ότι δεν αποδέχεται τις θέσεις τοϋ Μινουκιανοΰ.
Γι' αυτόν ακριβώς τό λόγο επιστρατεύεται και ή κριτική τοΰ 'Ακύλα προς
τον Μινουκιανό και τή διαίρεση του. Ά ν μή τι άλλο, όμως, ό Συριανός φαίνε­
ται να προθυμοποιείται όχι μόνο να αναλύσει τήν, έστω απορριπτόμενη, δι­
αίρεση τοΰ Μινουκιανοΰ, άλλα και να τον κατονομάσει, προθυμία ή οποία,
όπως προαναφέρθηκε, δεν χαρακτηρίζει τον Ερμογένη.
Ή δεύτερη (και σημαντική) αναφορά τοΰ Συριανού στον Μινουκιανό
και τις θεωρίες του βρίσκεται στην αρχή της συζήτησης περί μεθόδου τών
στάσεων. Πιο συγκεκριμένα, ό Ερμογένης 12 τονίζει ότι για κάθε ρητορικό
ζήτημα, τό πρώτο πού πρέπει να εξετάζεται είναι ή σύστασίς του, άν δηλαδή
είναι αφάνες ή φανερόν, μέ αποτέλεσμα ή στάσις να μπορεί να χαρακτηρι­
σθεί ώς στοχασμός στην πρώτη περίπτωση και όρος ή ποιότης στή δεύτερη
κ.ο.κ. Μέ αφορμή τό γεγονός ότι βρισκόμαστε στην αρχή της συζήτησης της
μεθόδου τών στάσεων, ό Συριανός13 αναφέρεται στή διαίρεση τοΰ Μινου­

10. Πρβλ. Μ. Heath (1995), ό όποιος στα σχόλια του ad loc. τονίζει τό ότι ό Ερμογένης, μέ
αυτήν του τήν πρακτική, έρχεται σέ αντίθεση μέ παγιωμένες απόψεις, αναφέρει δέ τον
Μινουκιανό ώς έναν άπό αυτούς, μέ τους οποίους διαφώνησε ό Ερμογένης. Μάλιστα, τό έργο
τοϋ Συριανού, και πιο συγκεκριμένα τό χωρίο Εις το περί στάσεων 42.11­44.10, αναφέρεται
ανάμεσα στις πηγές τών απόψεων τοΰ Μινουκιανοΰ.
11. Εις το περί στάσεων 43.13­44.10.
12. Περί στάσεων 36.9­10.
13. Εις το περί στάσεων 50.11­23.
176 Χριστίνας­Παναγιώτας Μανωλέα

κιανοϋ αρκετά διεξοδικά. Πιο συγκεκριμένα, ή σύστασις των ρητορικών ζη­

τημάτων έ'χει, κατά τον Μινουκιανό, τριπλή διαίρεση σε αίτιον, σννέχον, κρι­
νόμενον. Μέ βάση αυτές τις ιδιότητες, μπορεί κάποιος να προχωρήσει στή
διαίρεση των στάσεων.
Στή συνέχεια14 αναφέρεται το περιεχόμενο, το όποιο έδωσε ό 'Ακύλας
στο αίτιον, το σννέχον και το κρινόμενον και δίνονται και τα σχετικά παρα­
δείγματα. "Οπως αναφέρει ό Μ. Heath15, γύρω στον 2ο αι. μ.Χ. υπήρχε ή τά­
ση το αίτιον και το σννέχον να καθορίζουν και το κρινόμενον και τήν ϊδια
τήν στάσιν. Ό Μινουκιανός ήταν αυτός που αναβάθμισε τό τριμερές σχήμα
αίτιον, σννέχον και κρινόμενον σέ κριτήριο σνστάσεως. Αυτό τό σύστημα,
όμως, όπως υπογραμμίζει ό Heath, δέν ικανοποίησε τους μεταγενέστερους,
στο βαθμό πού τό έρμογενικό σύστημα πέτυχε κάτι τέτοιο. Αυτό είναι φα­
νερό και άπό τήν κρίση τοϋ Συριανού16, ό όποιος υποστηρίζει ότι μερικοί θε­
ωρητικοί «άμμώμενοι τήν κόνιν εφάνησαν», δηλαδή υπερβολικά λεπτολό­
γησαν τό ζήτημα των διαιρέσεων. Αυτή ή κρίση μάλλον απευθύνεται στους
άπό τον ϊδιο τον Συριανό προαναφερθέντες θεωρητικούς, δηλαδή στον
Μινουκιανό και στον Ακύλα. Κάτι τέτοιο, όμως, δέν σημαίνει ότι τό έργο
τοΰ Μινουκιανοϋ ή τοϋ Ακύλα απαξιώνεται συνολικά από τον Συριανό­
μάλλον πρόκειται για αποδοχή τοΰ γεγονότος ότι τό έρμογενικό σύστημα
είναι απλούστερο και βολικότερο, άποψη τήν οποία δέν συμμεριζόταν μόνο
ό Συριανός, άλλα και τό σύνολο των ύστερων Νεοπλατωνικών17.
Λίγο παρακάτω, στην αρχή της συζήτησης της στάσεως στοχασμός, ό
Συριανός αρχίζει τή συζήτηση μέ αναφορά στον Μινουκιανό. Πρόκειται για
μια «ιστορική», θα λέγαμε, μνεία, άφοΰ σχετίζεται μέ τήν ιστορία της θεωρη­
τικής ρητορικής. Ό Συριανός ξεκάθαρα αναφέρει ότι ό Μινουκιανός ήταν ό
πρώτος πού όρισε τις δεκατρείς στάσεις, κάνοντας όμως τό λάθος να αναλύ­
σει ώς μία, ενώ τή θεωρεί διπλή, τήν μετάληψιν. Αμέσως μετά αναφέρει ότι ό
Ερμογένης, ό Μητροφάνης, ό Ευαγόρας και ό Ακύλας διαιρούν τήν μετά­
ληψιν σέ δύο επιμέρους στάσεις, τήν παραγραφήν και τήν μετάληψιν, κι έτσι
ανεβάζουν τον αριθμό τών στάσεων σέ δεκατέσσερις18.
Ή επόμενη αναφορά τοΰ Συριανού στους Μινουκιανό, Ευαγόρα και
Ακύλα βρίσκεται στή συζήτηση της πρώτης στάσεως, τον στοχασμού. Ό

14. Αύτ. 50.23­51.2.

15. Βλ. Μ. Heath (1994) και (1995), σ. 73, όπου και σχολιάζεται το Περί στάσεων 36.7­9.
16. Εις το περί στάσεων 51.11­17.
17. Βλ. G.A. Kennedy (1983), σσ. 79­86.
18. Εις το περί στάσεων 55.2­8.
 Ή κριτική τοϋ Συριανού 177

Συριανός αναφέρει σχεδόν όλους τους συγγραφείς που αξιολογούν τον

στοχασμόν πρώτος είναι ό Μινουκιανός, ό όποιος και «προτάττει τών
άλλων στάσεων τον στοχασμόν λέγων κατά φνσιν είναι τοϊς φενγονσι προ
πάσης άλλης δικαιολογίας επί την άρνησιν χωρεϊν». 'Ακολουθούν ανα­
φορές στις απόψεις των Ζήνωνα, Ερμογένη, Μητροφάνη, Άρποκρατίονα,
Κορνούτου, Ευαγόρα και 'Ακύλα19. Οί Ευαγόρας και 'Ακύλας επίσης προ­
τάσσουν τον στοχασμόν ­κάτι πού δέ συμβαίνει, για παράδειγμα, με τον
Κορνοϋτο­ και μάλιστα ό Συριανός δίδει και την αιτιολόγηση της έν λόγω
απόψεως.
Λίγο παρακάτω 20 , ό Συριανός αναφέρεται απορριπτικά στον ορισμό
τοΰ στοχασμού από τον Μινουκιανό. Συγκεκριμένα, ό Μινουκιανός θεω­
ρούσε ότι ό στοχασμός είναι «αρνησις παντελής τοϋ επιφερομένον εγκλήμα­
τος». Ό Συριανός πιστεύει ότι ό ορισμός αυτός πάσχει, κατ' αρχήν διότι δέν
αναφέρεται ούτε στο γένος, στο όποιο ανήκει αύτη ή στάσις, ούτε στις δια­
φορές, από τις όποιες προκύπτει. 'Επίσης, αναφέρεται σε ιδιότητα, ή οποία
είναι κοινή και στις άλλες στάσεις, άλλα όχι και σε κάθε στοχασμόν. Τέλος, ό
ορισμός τοϋ Μινουκιανοΰ προσδιορίζει τό στοχασμό μόνο άπό τήν οπτική
γωνία τοΰ κατηγορουμένου, ό όποιος αρνείται μία κατηγορία. Ό Συριανός
πιστεύει ότι ό στοχασμός ώς στάσις πρέπει να προσεγγίζεται άπό τήν οπτική
γωνία και των δύο πλευρών.
Τήν ϊδια θεώρηση έναντι τοϋ Μινουκιανοΰ βρίσκουμε και στην επόμενη
μνεία τοϋ Συριανού στις απόψεις τοϋ τελευταίου. Προχωρώντας στην ανά­
λυση της στάσεως όρος, αναφέρεται ό ορισμός τοϋ δρον άπό τον Μινουκια­
νό. Πιο συγκεκριμένα, έχουμε τήν στάσιν όρος «όταν ομόλογη μεν ό φενγων
τό πεπραγμένον, περί δε της ιδιότητος ή ζήτησις ή, περί τοϋ ποιόν τι εστί τό
πεπραγμένον»21. Αυτός ό ορισμός απορρίπτεται άπό τον Συριανό, με έκθε­
ση τών σχετικών επιχειρημάτων22. Ό Συριανός, όπως και στην προηγούμενη
στάσιν, διαπιστώνει ότι και αυτή ορίσθηκε μόνο άπό τήν οπτική γωνία τοϋ
κατηγορουμένου, ενώ επίσης όταν αναφέρεται στή διαίρεση τών κεφαλαί­
ων, τότε αποδίδει τον δρον στον κατήγορο. Ακόμη, ό ορισμός πάσχει και
κατά τό ότι δέν εξηγεί τί είναι ό δρος, άλλα πότε συμβαίνει. Τέλος, όταν προ­
έβη σέ διαίρεση τών στάσεων, είχε εξαιρέσει τον δρον άπό τήν ποιότητα, ενώ
με αυτόν τον ορισμό τον υπάγει στην ποιότητα.

19. Αύτ. 60.11­61.2.

20. Αύτ. 61.8­19.
21. Αύτ. 99.2­4.
22. Αύτ. 99.4­14.
178 Χριστίνας­Παναγιώτας Μανωλέα

Καθώς προχωρεί ή ανάλυση του δρου, και πιο συγκεκριμένα καθώς

αναφέρονται οι υποδιαιρέσεις του σέ επτά κεφάλαια, ό Μινουκιανος επι­
στρατεύεται, θετικά αυτήν τη φορά, προκειμένου να διασαφησθεΐ το κεφά­
λαιον της προβολής. Αυτήν τή φορά τονίζεται23 ή διαφορά της προβολής
άπό τήν οιήγησιν, και επικροτούνται οι σχετικές απόψεις τοΰ Μινουκιανοΰ.
Κατά τή συζήτηση των υποθέσεων, στις όποιες ταιριάζει ή εφαρμογή τοΰ
δρον, έχουμε ακόμη μία αναφορά στον Μινουκιανό. Ό Συριανός διαφωνεί
μαζί του, θεωρώντας ότι τό υπό συζήτηση κεφάλαιον πάντα χρησιμο­
ποιείται άπό τον κατηγορούμενο, «καν μυριάκις ό Μινουκιανος αυτό τω κα­
τηγορώ προσνέμοι»24.
'Ακολουθεί ή συζήτηση της στάσεως άντίληψις. Και πάλι, στον ορισμό
της αναφέρονται απόψεις των Μινουκιανοΰ, Ερμογένη, Ευαγόρα και
Ακύλα. Ό ορισμός τοΰ Μινουκιανοΰ απορρίπτεται25, όπως εξάλλου και ό
αντίστοιχος τοΰ Ερμογένη 26 . Ακολουθεί ένας χαρακτηρισμός τοΰ Συριανού
για τους τεχνογράφους Ακύλα και Ευαγόρα. Πιο συγκεκριμένα, ό Συριανός
υποστηρίζει στο 128.20­129.3: «ótà τούτο οε τούτων μόνων των τεχνογρά­
φων παρεθέμεθα τους δρονς, επεί γε εύοοκιμώτεροι των προ εαυτών εόο­
ξαν μέχρι των Εύαγόρου και Άκύλου χρόνων ούτοι δε τήν εκ τής θείας φι­
λοσοφίας επιστήμην τοις περί των στάσεων εγκαταμίξαντες θεωρήμασιν
ακριβέστερους τους τε δρους και τάς των προβλημάτων έποιήσαντο διαιρέ­
σεις».
Κατά τον Συριανό, τόσο ό Ευαγόρας, όσο και ό Ακύλας χρησιμοποίη­
σαν τό φιλοσοφικό τους υπόβαθρο, για να αναβαθμίσουν τή θεωρητική ρη­
τορική, και μάλιστα τή θεωρία των στάσεων. Αυτός, βεβαίως, είναι ό λόγος,
για τον όποιο τους έκτιμοΰσε περισσότερο άπό τον Μινουκιανό.
Ή επόμενη ­και επικριτική­ αναφορά στον Μινουκιανό βρίσκεται στή
συζήτηση τής στάσεως άντίστασις27. Αφοΰ δίδεται ό ορισμός πού έδωσε
στην στάσιν ό Μινουκιανός, ότι δηλαδή είναι ή στάσις πού συνδυάζει κάτι
φαϋλον με κάτι καλόν, για άλλη μια φορά κρίνεται και απορρίπτεται άπό
τον Συριανό. Ό Συριανός βρίσκει άλλη μια φορά άφιλοσόφητο τον
Μινουκιανό, διότι ό ορισμός του δεν εστιάζεται στην ουσία τής συγκεκριμέ­
νης στάσεως, άφοΰ δέν αναφέρεται στο γένος, στο όποιο αυτή ανήκει, ούτε

23. Αύτ. 101.19­22.

24. Αύτ. 103.24­26.
25. Αύτ. 127.22­130.4.
26. Ό κατά τή γνώμη τοΰ Συριανού σωστός ορισμός παρατίθεται στο χωρίο 129.3­16.
27. Αύτ. 138.12­25.
 Ή κριτική τοΰ Συριανοΰ 179

στις διαφορές τοϋ γένους, από τις όποιες και προκύπτει. Επίσης, ο ορισμός
αυτός ελέγχεται και για το ότι δέν είναι ούτε περιγραφικός. 'Άν συνέβαινε
κάτι τέτοιο, τονίζει ό Συριανός, τουλάχιστον θα ήταν ορισμός πού θα ανα­
φερόταν στις ιδιότητες της συγκεκριμένης στάσεως. Ό Συριανός ακόμη πα­
ρατηρεί πώς ό συνδυασμός στοιχείων φαύλων και καλών χαρακτηρίζει και
τον στοχασμον και την άντίληψιν και την μετάληψιν, κάτι το όποιο ό
Μινουκιανός φαίνεται να παραβλέπει. Ώ ς εκ τούτου, ό ορισμός πού δίδει ό
Μινουκιανός στην άντίστασιν είναι ανεπαρκής, άφοΰ δέν διαφοροποιεί την
εν λόγω στάσιν από τις άλλες.
Στη συζήτηση της επομένης στάσεως, της μεταστάσεως, ό Συριανός πα­
ραθέτει τον ορισμό τοϋ Μινουκιανοΰ και τον απορρίπτει, μέ την περιφρονη­
τική διατύπωση ότι έ'χει τις ϊδιες ακριβώς ατέλειες, πού παρουσιάζονται και
στους ορισμούς τών υπολοίπων στάσεων, οπότε δέν θεωρεί απαραίτητο να
ανακυκλώνει τα ϊδια επιχειρήματα, για να τον αναιρέσει28.
Κατά τη συζήτηση της στάσεως άντέγκλημα τονίζεται ακόμη πιο ξεκά­
θαρα ή κριτική τοϋ Συριανού στον Μινουκιανό στο ζήτημα τών ορισμών
τών στάσεων, μέ τα έξης λόγια: «τον γαρ Μινουκιανοΰ τε και Ερμογένους
δρον ώς κατά τα αυτά τοις άλλοις ήμαρτημένον παραλιμπάνειν εϋλογον»29.
Πρόκειται για μία ακόμη συνοπτική διατύπωση της διαφωνίας τοϋ Συρια­
νού μέ τον Μινουκιανό, μέ το γνωστό περιφρονητικό τρόπο.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να ποϋμε τα έξης: ό Συριανός, καθώς
αναλύει τή θεωρία τών στάσεων, αναφέρεται στους συγγραφείς Ακύλα,
Ευαγόρα και Μινουκιανό αρκετά συχνά. "Εναντι τών 'Ακύλα και Ευαγόρα
είναι μερικές φορές επικριτικός, τους αναγνωρίζει, όμως, ώς έγκυρους θεω­
ρητικούς της ρητορικής, επειδή είχαν αξιόλογο φιλοσοφικό υπόβαθρο και
εμπλούτισαν μέ φιλοσοφικά στοιχεία τή θεωρία της ρητορικής. 'Αντίθετα,
τον Μινουκιανό τον θεωρεί άφιλοσόφητο, και ή οξεία κριτική, στην οποία
συχνά προβαίνει, βασίζεται στην ανεπάρκεια τοϋ Μινουκιανοΰ να χρησιμο­
ποιήσει βασικές φιλοσοφικές μεθόδους30. Και πάλι, όμως, δέν θα πρέπει να
παραγνωρίσουμε τήν εντιμότητα τοϋ Συριανού να κατονομάζει τον Μινου­
κιανό, κάθε φορά πού θέλει να τον αναιρέσει.
Τέλος, θα μπορούσαμε να σταθούμε στο φιλοσοφικό υπόβαθρο της κρι­
τικής τοϋ Συριανού έναντι τών Μινουκιανοΰ, 'Ακύλα και Ευαγόρα: το γε­

28. Αύτ. 144.2­9.

29. Αύτ. 147.9­11.
30. Πρβλ. G.A. Kennedy (1983), σ. 110, ό όποιος παρατηρεί ότι, αν και μερικές φορές ό
Συριανός συμφωνεί μέ τον Μινουκιανό, τους ορισμούς του τους βρίσκει ανεπαρκείς.
180 Χριστίνας­Παναγιώτας Μανωλέα

γόνος ότι δέχεται, ή, συχνότερα, απορρίπτει τις απόψεις τους, ασκώντας κρι­
τική άπό φιλοσοφική σκοπιά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώς ένα περαιτέρω
επιχείρημα υπέρ της απόψεως ότι ό Συριανός ό σοφιστής, στον όποιο ή χει­
ρόγραφη παράδοση αποδίδει τα σχόλια στον Ερμογένη, είναι όντως ό
Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Συριανός, υιός του Φιλόξενου.
CATHERINE KARAMITROU

THE SIGNIFICANCE OF DRAMA AS A EUROPEAN CULTURE

INHERITANCE: PERFORMING METAMORPHOSIS ANO
DEHUMANIZATION OF WOMEN IN TRAGEDY

A study of the role and the importance of drama today is definitely not an
obituary (nekrologia) over an already accomplished feast... The tragic logos is not
only masterly and profound, but it is also contemporary and universal, as it signi-
fies the abrogation of the interval between human and divine and the repulsion for
the unimportant. Dramatic purification (katharsis) is a ritual of excess and deliv-
erance of passions. Drama is the cultural topos from where Man always returns. It
is an ancestral European -and not only- heritage (what we Greeks would appreci-
ate as proika or rather peri-ousia), a solemn recollection, just like Theaitetus'
knowledge: rekindling and transforming. One of the tragedians' great innovation
was ethnography of the discourse of the present into the Mythical past, a process
which formed part of their central project, the refraction of heroic Myth through
the prism of thefifth-centurypolis ideology. Tragedy was, therefore, a diorama1
of Democratic process. Tragedy's role as a celebration of civic values, defined hu-
man evolution as progress rather than decline. Dramatic Art is deeply Political,
transcendental and Anthropocentric, suggesting the centrality of Greek civiliza-
tion in Europe and beyond... Tragedy, today, is neither an utopia nor a rampant
Nostalgia, not even a museum literature inheritance. It is a living and cultural
legacy, with its real aim and integrity, still unsurpassable.
The human being stands beyond definition, this at least, is Homer's reflec-
tion. But tragedy with its Athropocentric character stresses for the first time
-through the hypokrites- the importance of the individual... We recall Steiner's2
view, that tragedy is only possible if we regard the individual as having a predom-
inant importance. There can be no such thing as a communal tragedy. The tragic
man through his two-fold nature which consists of the Dionysiac and the

1. Euben J. P., The Tragedy of Political Theory - The Road not Taken, Princeton Univ. Press,
New Jersey (1990).
2. Steiner G., The Death of Tragedy, Faber & Faber, London (1961), p. 167: «In tragedy it is the
individual instance of injustice that informs the general pretence of order...».
182 Catherine Karamitrou

Apollonean element, dramatically struggles in order to alter the meaning of the

world and achieve a transfer from the physical order into the intellectual. The in-
tellectual revolution of the Fifth-Century tragedy and its everlasting universal in-
fluence could only be illuminated through the knowledge of its origins and its po-
litical and social background. From my scrutiny of the surviving tragedies, it
might easily be inferred that in Fifth-Century Athens there was the difficulty of
the culturally sustained subservience of Woman's life in a man-dominated society.
Religion and Morals, their associated ceremonies and rules, could be deployed by
women in a spirit of politics that is, the interaction of people in terms of power
(dominance-submission) from which women could not be excluded. Greek
tragedy was the context for Classical Political theory and such theory read in
terms of tragedy provides a ground for contemporary theorizing alert to the con-
cerns of post-modernism, such as normalization, the dominance of Humanism
and the status of the theory. Ancient Greek theater offered a place and occasion for
reflection on the Democratic Culture it helped constitute, in part by confronting
the audience with the otherwise unaknowledged principles of social exclusion
that sustained its community. The Dramatists with their high-thinking, the uncon-
ventionally of their Ideas and of their diction -often abrupt, immoderate, even
hard- were political educators. Tragedy's status was that of a public institution, a
performing model3, with all these superlative individuals to produce the male-fe-
male conflicts, posed in a pervasive and demanding way.
Aischylos is represented, in the Frogs of Aristophanes, as the type of Archaic
maleness. This idea is not peculiar to Aristophanes. It is recorded in the Anecdotal
Biographical Tradition that he wished to be remembered for the fact that he
fought at the battle of Marathon. Although misogyny taints Ancient Literature,
yet, the Dramatists choose to highlight female personalities like that of Kly-
taimnestra, instead of male characters. Is it inevitable then, that they provide these
women with male characteristics according to their education, or how else could
they acquire such knowledge of female representation? Apart from the fact of the
sources' limitation, the play, essentially, has always been the real thing, the only
valid and constantly revealing source. Apart from the sociological and political
facts which only provide us with information on the real statue of things in the
Fifth-Century B.C. Athens, what stands as most challenging in the personae of
the tragic women, is the representation of their psyche. The displayed material of
literary criticism and dramatic theories on the analysis and characterization of
women in tragedy is immense. What could be nevertheless, the most creative ap-
proach for the concept and understanding of the complex monstrous psyche, who

3.Ibid:EubenJ.P.
 The significance of Drama as a European culture inheritance 183

acts and suffers for the desirable freedom, provoking any sacrifice even that of her
utmost destruction? How could the contemporary Artist interpret these dramatic
archetypes which do not only fulfil -for the duration of a performance only- the
fantasies, the inhibitions and the unused possibilities of everyday life people, but
which also go beyond the conventional terms? How could we share the ceremoni-
al experience of the tragic heroine's passion and dehumanization represented in
Greek Drama? The portrayal of the striking elements of the tragic heroine, whose
personal deed becomes identified with the cosmic order, suggesting thus, the
miraculous individuation dissolved into the contrasts, demands certain thorough
obserations of the female characters. Who are these tragic heroines with the na-
ture of duality, the hidden power and the unrevealed desires? Women's passion
and ontological grief consists of a deep ritual Eroticism. Female nature does not
remain imprisoned in its role but proceeds beyond the ordinary terms. These man-
counselling hearted women like Antigone or Klytaimnestra could portrary an or-
dinary Athenian woman rather than stand as symbols of transcendence gazing at
the audience with an eternal haughtiness... Klytaimnestra, although bearing male
characteristics, is never, yet, abandoned by her female nature. The body of the
Actor and the individual who plays the role of Klytaimnestra is as well an object
of political purpose in the Fifth-Century Athens and he, being a man, is called to
penetrate women's world through his experience in political and social life. The
paradoxical element of the transformation of female personalities from prudent
and fragile creatures into witches and maenads makes these characters imposing
and interesting. Klytaimnestrea's persona, for example, consists of controversial
elements: she is powerful in her stubborness; she never yields and above all she
never abandons her status. Although despotic and bewitching and always acting
in a rebellious mode, these women could not be characterized as evil and hunters
of authority but they rather honestly respond to the hermaphrodite element of hu-
man nature, disturbing thus the balance. Topics of this sort should we endeavour
to investigate, in order to obtain new and interesting ideas. The most significant,
though, would be to succeed an authentic initiation into the female enigmatic psy-
che and then, trace the hinterland of the Ancient hypokrites. The dramatists' char-
acterizations are assumed to have been thought by them to have been within the
range of acceptability for the audience of their time as presented within the gener-
ic confines of tragedy. Such evidence as we have, despite misogynistic themes,
suggests a more balanced situation than satyrists like Semonides4 suggest. In any
case, an enormous amount of secondary critical material dealing with feminist is-

4. Lloyd-Jones H., Female of the Species: Semonides on Women, Duckworth, London (1975),
pp. 1-11.
184 Catherine Karamitrou

sues and themes has been written about Greek Literature in the past quarter of the
century, works like those of Mary Lefkowitz, Sarah Pomeroy, Nicole Loraux5 and
many others. Nevertheless, what has to be considered here, is the characterization
as it is conveyed by the extant material. What is elicited from a review of the col-
lected fragments is the fact that many of the plots seem to have provided opportu-
nities for female characterization of a vivid and significant kind. Adherence to the
critical assumptions of traditional scholarship and historical and literary criticism
is undoubtedly, necessary for the development of an original outcome. Scientific
knowedge alone is, yet, not enough and could often lead to mordant sarcasm or
even to a feminism of morbidness like that of Pomeroy's. The point is to perceive
and understand through the play, the human possibilities of these female figures.
One of my principal assumptions is that Ancient Drama is understanable and, fur-
ther, capable of being acted in a way which communicates without the aid of cul-
turally comparative adjuncts. The best work of such young directors of Ancient
plays as Mr. Peter Mynek has provided proof of this, throughout English-speak-
ing domain. Art certainly is not the beautification of life but a serious representa-
tion of eternal values and truth. It is a real experience, with blood and flesh... In
real Art the definition of theatricality could be found within a particular substance
(ousia) and interest. It is the way, the quality, the grandeur, in which the tragic
heroine faces extreme ideas and passions like those of Eros, Revenge, Lust after
authority, Motherhood... For these reasons female figures like those of
Klytaimnestra, Atossa, Hekuba, Agaue, Kassandra are unsurpassable. These are
personalities who in a primeval magic power unfold the duality of their terrible
ideine) nature. This is the miraculous element in the women of tragedy - obedient
and feminine from one side, bewildered, vengeful, furious witches from the other.
Besides, what makes these creatures exceptionally tragic and important is the fact
that during the unpredictable development of their character they are transformed
into dehumanizedfigureswho rush upon their eventual pathos. The question here
arises: whether it is a matter of justification, moral settlement, or a particular mad-
ness of the female sex or is it a cry out of mystical powers implanted and inhabit-
ing in the tragic soul: a primordial bitterness, an inhibited hatred inspire acts of
Retribution against the social and political order involving what appears to be pre-
ordained role. If Hegel's reflection that the tragic characters' power lies in the fact
that they are servants of logos, being as much guilty as innocent and always iden-
tified with what they want and what they act, is right, then we have to trace and

5. Lefkowitz M. R., Heroines and Hysterics, Duckworth, London (1981). Loraux N., Façons
tragiques de tuer une Femme, Hachette, Paris (1985). Pomeroy S.B., Goddesses, Whores, Wives, and
Slaves: Women in Classical Antiquity. Robert Hale, London (1976), pp. 139-140.
 The significance of Drama as a European culture inheritance 185

desoil that wish and that action. A thorough Anatomy of these paradoxical Drama
personae provides us with revelations of bathos, exposure, liminality, madness,
sparagmos and entheos Eros. Portraying female emotions we could rather find el-
ements of Melancholia, of a particular barbarism, even of an antithesis in their
Art of perception (Pythia - Medea - Teiresias - Kassandra). All these are the com-
ponents of their identity, of their otherness. Women in Exuberance, celebrating
against the preordained roles, daring to expose in the wild feast, their heretical na-
ture. They are Ancient ghosts of chronos alastor, ghosts of an unconventional be-
trayal. Women bearers and protagonists of an aphoristic world who will never
reach the age of Prudence... Under these women's irascible, inconvenient nature,
we perceive a grievous voluptuousness and a well-balanced diversity (eukratos
anomalia).
Antonin Artaud in his Le Théâtre et son Double, argues that the unique and
holy dimension of the theatre resides in the revelation of the dark elements buried
under accepted forms of though and human relationship. The Actor of the Fifth-
Century Dionysia was called to represent honestly and convincingly -to what an
extent I wonder- under a female Mask, the dramatic story, the pathos of the com-
plicated and illusive personalities of extraordinary women. He had to fight on his
own an agon and, through the Art of representation, win a prize before the eyes of
a politically informed and involved audience. He had to undergo transubstantia-
tion through a primeval and inscrutable journey of the soul in search of another
distant and alien soul in order to create the other, the tragic hero. Theatre is the
only Art (except perhaps alchemy) which does not bear within itself its own actu-
alization or reality. Theatre mirrors not the fixity of daily reality but the transcrip-
tion of another archetypal and dangerous reality. Theatre is the only topos in Art
that has no fixed records. A gesture that has been done is not to be exactly the
same, again. There is no again in the theatre. It is on its own completion (like in
the Art of Eros). But how tragedy still exists so vividly, so powerfully and above
all so contemporarily... like something, as Fraenkel remarks of a grammar of
Dramatic technique. The contemporary Artist is called to be a sort of a hunter of
the Dramatists' cosmogonie truth. The Artist has to approach the play deeply and
adapt it without abusing its real meaning, suggesting, yet, at the same time, con-
temporary reflections of the old... This interaction between the old and the new,
this dialectical relationship, is significant and finally inevitable. A comparative
study of the post-war productions of tragedy in Europe, brings an illumination on
tragedy's Pan-European, experimental, direct and contemporary character... What
is the significance of the play's interpretation (not merely translation) and adapta-
tion? How could we compare the performance with the sociopolitical facts today?
How does the contemporary director treat the language and the themes of
tragedy? Names like Steine, Stréhler, Hall, Pasolini, Koun, Mnouchkine, Serban,
186 Catherine Karamitrou

Terzopoulos, are important for our study. An inquiry and clarification of the polit-
ical and philosophical context of their work could shape our understanding of
what the Ancient Dramatists were doing. Through the work of these Artists, we
might observe how the Pan-European element becomes local and reversely. This
dialectical relationship between the original play and the contemporary produc-
tion could prove the unequalled power of tragedy, its sociopolitical virtues, its vi-
tality and definitely its quality as a predominant culture legacy, especially in
Europe... Pasolini's Medea, for instance, or is Oedipus Rex, are of Italian identity,
still, the play remains rooted to the original theme: the human being who suffers,
the anguish and the malediction {ara) of knowledge. In his Oresteia Stein, just af-
ter the decline of communism, works with the Russians for his production. Stein's
awe (deos) for Agamemnon is always there. Terzopoulos in his Persae and Medea
represents excellently an accomplished combination between the Ancient and
Modern Greek element. The famous Greek poet, Angelos Sikelianos, some years
ago, chose to dedicate his whole interest in the revival of the Delphic Idea, that is
a strong effort for the reproduction of tragedy with its original elements, its pa-
ganistic glamour. Karolos Koun, the original and innovative founder of Greek Ari
Theatre, argues that the folk-lore elements in Modern Greece are very much rele-
vant to the Dionysiac worship and the Ancient theatre (for instance there are still
places in Greece, like Skyros where festivities with people dressed up like Satyrs,
take place). This naturalistic element is interwoven with the tragic element in his
productions. Apart from the body and the voice, the shoes (Kothornoi) of the trag-
ic Actor are very important for Koun (in the ceremonial terms of Performance, the
shoes symbolize the womb, what we call in Greek: métra: the sacred topos of hu-
man birth). Undoubtedly, prominent is the role of the Epidaurian Institution in so-
ciopolitical and cultural terms. In 1954, the establishment of the Festivals in
Epidauros for the first time, a significant attempt for the revival of Drama on in-
ternational basis was an intellectual stirring. Epidauros, at last, becomes the meet-
ing place for various artistic and cultural interpretations of Greek Drama Per-
formance. The meaning and purpose set in Epidauros is an oxymoron bet: from
one side Epidauros, with the re-birth of the Dramatic Festivals, brings into the
light once more the Greekness of Dramatic Art, but from the other, the Epidau-
reia, thus developed, convey he universality and non-ethnocentric character of
Drama. Epidauros is a place for Gods and Semi-gods. Let us recall Katina
Paxinou, when acting metre... Yet, Greek culture belongs, above all, to humanity,
for civilization signifies the reception of the idea of love.
But what is the Modern Aesthetics for tragedy, and how could a remarkable
suggestion be developed on tragic Art at the present crisis? Theatre historians
have worked on the tangible objects which are shared by all the plays and which
continue to exist outside the plays; one thinks of the books of among others A.
 The significance of Drama as a European culture inheritance 187

Muller, Haigh, Dorpfeld and Reisch, Flickinger, Hourmouziades, Simon and

Pickard - Cambridge's volumes have been standard works for many years. We
have to observe though the theatre as it is used in each unique stage event with its
own particular artistic significance. Primarily, we have to explore the relation in
Greek tragedy between the play on paper and the action on stage, and between the
stage action and Drama as a whole. Also, the scenic presentation, the formal struc-
ture, the Aural and Visual meaning. An essential aim for the Modern director, is to
achieve an anatomy of tragedy's function. How could he understand the heroic
ethos, the myths, the religiousness, the divine anthropomorphism, the Silences
and the tragic logos? How could the artist interpret and adapt in his work, the cult
language of tragedy, the Dramatic bathos, the Paganism, the daemons, and the
worship of the Bacchae, for instance? For all these, still ambiguous dramatic ele-
ments, a deep political and social anatomy of the past, an awareness and observa-
tion of the present... is required. But, themes like the accurate notion and experi-
ence of Dike, hybris, hamartia, violence and persuasion, refer rigorously to our
contemporary society. Always, respect and deep knowledge of the text is very sig-
nificant and careful use of terms like guilt or aitia, applying into Modern defini-
tions. Tragdy, is not what we call psychological theatre, there are no sentiments,
there are only feelings of powerful, primordial origins like the feeling of emotion,
of pathos, of curse and revenge. Pasolini, in his Medea, succeds in giving a vivid
image of the dark and barbarous Eros. The stagecraft of the tragedians is of such
excellence nevertheless, that it contains the directing instructions itself, so that the
Modern producer could conceive the dialectic, exploiting, divergent meanings of
simple terms, like those of dreams, prophecies, oracles and tragic time. Other
main aspects to be interpreted for the tragic performance is Melancholy in tragedy
and the interaction between the sexes. An interesting way of approaching tragedy
is improvisation; for example, Hekuba could be imagined as a bird flying over the
ashes, a de-humanized persona, at her utmost despair. Also, the symbolism of di-
vinities like Athena, a kind of dea ex machina on the stage. Again, the metamor-
phosis of bewildered figures, on stage, like the monstrous Klytaimnestra or the
old-aged Furies. What about the bodiliness, the costumes, the knowledge and the
inquiry of the words: some of them, for instance, have been devised by the trage-
dians themselves, especially attributed to a specific tragic character, like Klytaim-
nestra's: gynaikos androboulon hear {Agamemnon 11 f). Tragedy, is like an exor-
cism of the Ancient sin, an Art to purification and we must always bear in mind,
tragedy's festive qualities and the fact that is was developed within a society with-
in a society where trials and symposiums were a kind of performance. Thus, the
tragedian is not merely a philosopher, neither a physician, nor a therapist. He is a
creator of compound faculties. Another oxymoron element is the realization that
the so called tragic distress is revealed within the ceremonies of a Festival. Apart
188 Catherine Karamitrou

from the interaction between the tragic hero and the actor, the athletism of the
soul, very prominant is the theme of idololatry and the Mask... Klytaimnestra, for
example, who represents ingenious and immoral adaptation of the universal prin-
ciple of maternal love, is not in tragedy a protagonist but a hiérophantes in an out-
rageous ceremony. Oedipus, the Man who provokes his own doom, through his
anguish and disaster, achieves the intellectual katharsis (to what an extent, does
Pasolini represent Oedipus' rocky persona in his cinema adaptation?)... The Mask
is necessary for the Actor of Greek tragedy. You feel that the Mask helps the hero
or the heroine to preserve their grandeur and the impersonality of their character.
At the same time, the Mask leads to the exclusion of certain actions or movements
for the performance. Two actors with the Mask on, could never kiss each other, or
hold each other, they rather try to touch each other...! Besides, the Mask affects
the language of the tragic heroes; it is inconceivabole that the tragic character
would speak in a slang language. But dit the poet regard the Mask as a means of
conveying his concept of the character to the Actor and did the Actor accept this
transference? The evidence offered by a statement of Quintilian when this critic
says that "skilled speakers borrow their emotions from the mask", and a reference
by Fronto to the effect that the Actor Aisopos "conformed his gestures and voice
to the face of the mask", confirms that the Actor "seems to have respecta the mask
as conveying to him the poet's interpretation of the characters". So, the poet uses
the Mask to fix his own concept of the character in the words that he gives to the
character. Let us consider the robing scene where Dionysos dresses Pentheus up
as a woman. There Dionysos becomes more explicitly what he had been along:
writer, director, costumer, choreographer and masked Actor. Moreover, the nature
of Dionysos' divinity is very important for the dramatic production. Dionysos is
an androgynous God, as well as a Democratic one. Although a vigorous, young,
male God, he has the languid sensuality and emotionality the Greeks associated
with women. Dionysos, the God of tragedy, is, as Nietzsche reminds us, also the
God of forgetfulness (lethe). Forgetfulness induced by wine, sleep and religious
ecstasy frees us from daily grief and metaphysical suffering. It also liberates us
from socially prescribed norms, bringing peace of mind as well as community. If
membership presupposed memory and, as a corollary, forgetfulness is a precondi-
tion for dismemberment, then Dionysos is the God of dismemberment and dis-
memberment must be a kind of blessing. He is contemptuous of those intellectual
artifacts human beings invent and pass off as nature resents the imposition of plan
and permanence on what is fragmented and momentary and rejects evolutionary
schemes that identify adulthood with moderation, the development of cognitive
skills, personal independence (or differentiation) and abstract notions of fairness.
He is an ecstatic community whose power and energy are drawn from animal na-
ture, not a casual community engaged in reasoned dialogue and debate made pos-
 The significance of Drama as a European culture inheritance 189

sible by abstraction from the body. In his "Principles of Literary Criticism", A.

Richards remarks that suppressions and sublimations alike are devices by which
we endeavour to avoid issues which might bewilder us and the essence of tragedy
is that it forces us to live for a moment without them. Tragedy extols the power of
the divinity and the pathos of the human being; its Mythological structure is not a
superstructure, but part of the poetic web stretched over the impenetrabilities of
an experienced life. In tragedy, the situations are extreme and implausible; the
causes cited and the processes sketched are, in their rich profusion, adequate re-
minders of the asymmetries of social reality. The asymmetry of the dramatic treat-
ment is at odds with the symmetry of human deserts. Tragedy does not encourage
worship. It encourages a kind of thinking which seeks to understand, or at least to
get a feeling for the meaning of human lives and which does this by adducing
principles of organization and interpretation which converge upon religious be-
lief. For all these reasons tragedy is a liturgy, yet a sociopolitical act, since the au-
dience had even participated into the Chorus. But is tragedy a contemporary the-
atre? If we just consider that the Supplices of Aischylos could be today war or po-
litical fugitives, then definitely tragedy is alive. So, the Modern artist in order to
maintain its immense value, mainly has to concentrate on how could the Athenian
Drama, an institution founded in a society of high-standard competition and pri-
vate education, be transferred and respectfully adapted into a raidly consuming
and amoral society. The tragic ethos and truth must live as a Pan-European, at
least, artistic and intellectual legacy which could be enriched by our human iden-
tity and quality, our historical awareness and our experience-despite and perhaps
because of the hardships and vanity of our time... Furthermore, tragedy is still
alive and anthropocentric.
Women in Drama are not types but agents of unrivalled morals. Yet, the con-
stitution and imposition of these women's legendary power are not developed due
to poetic licence only, but they also insinuate an alien and irrational truth. Kly-
taimnestra is as much mythical as humane. And here, we deal with a performing
Metamorphosis during a dramatic agon presupposing a transfusionfromthe trag-
ic heroine to the tragic Actor...
Tragic women advance beyond the ordinary limits of morality. Their betrayal
(and at the same time adherence to) convention takes them into a special social
and moral space which cannot be occupied by the men with whom they have to
deal. What is noteworthy is not so much the fact of women's Revenge, but the
frenzy, the mania and especially the ingenuity with which women perform the
tragic deed. Being inventive and cunning is a necessity of survival. They have to
be (under the laws of necessity) intelligent, imaginative, charming. These women
represent a two-fold nature: while softness and obedience delineate their faces,
they can unpredictably be tranformed into outrageous bitches and witches:
190 Catherine Karamitrou

εχώνα ­ άμφίσβαινα ­ μίραυνα are the least epithets for Klytaimnestra and
σκύλλα for Hekuba. These unfolding, and poetically prolific figures display no
wickedness. They rather introduce a resourceful intellect (πολύτροπος νόησιξ).
There is no place for sentimental amateurism in tragedy. Besides, evil is powerful.
Tragic women are illuminated by ghosted feelings and perceptions. And these are
the only primary, solid and indestructible elements of Drama.
Klytaimnestra represents an ingenious and immoral adaptation of the univer­
sal principle of maternal love (the sacrifice of Iphigeneia by this principle would
be regarded as unnecessary and a masculine indulgence in a nervous king seeking
honour above all to what is essentially her own advantage). The image of mon­
strous behaviour remains exemplified in Klytaimnestra who is man­minded and
yet, impelled by passions... that the Greeks would have specified as feminine. The
oxymoron «γυναικός άνδρόβουλον κέαρ» forceful both in sound and sense,
impresses the hearer's mind from the outset with one of the principal features of
Klytaimnestra's character. When Sophokles (Fr. 857 N.=943 P.) speaks of an
άνόρόφρων γυνή he is presumably following (as he so often does) the example
of Aischylos which had a fascination for him6. In the Agamemnon, although
Aigisthos with his splenetic foolishness would bring chaos unquestionably,
Klytaimnestra is effectively realised in the play as a personality of outstanding
power, determination, political skill, and variety of intelligent imagination. She is
much more an individual than the characters collctively choric, or individual like
Antigone or Io. She towers all the male characters in the play, while Kassandra
shows signs of comparable strength underneath the cracking static of mad
prophecy and the constraints of her slave status. Both are women held in the vice
of fate as the audience and all of us well know. But there are no truly free agents in
tragedy.
Antigone in Sophokles' play adopts a moral high­ground which is apparently
specifically her own and proves to be disastrously justified. Oedipus' daughter is
definitely not a bad woman as Sourvinou­Inwood argues7. Antigone displays the
constrast of σννέχθειν with σνμφιλεϊν, the constasi of rival δέος, with individual
skill. It is the antithesis of pugnacious logos with the exemplary, on stage.
Hekuba becomes dehumanised by the pressure of her feelings in an inhu­
manely desperate situation whilst the Supplices and the Oceanides, for instance,

6. Fraenkel E., Aeschylus: Agamemnon­Commentary, Oxford Clarendon Press, Oxford (1950),

Vol. II., p. 10.
7. Sourvinou­Inwood Ch., "Sophocles' Antigone as a Bad Woman", in Writing Women into
History, Amsterdamsche Historische Reeks 17, Historische Seminarium van de Universiteit Van
Amsterdam, edited by Fia Dieteren and Els Klock (1990), pp. 11­38.
 The significance of Drama as a European culture inheritance 191

play the necessary game in a much milder mode exploiting their socially defined
vulnerability and by persistent and oblique reference to society's general values,
managing to make their way in a dangerous world. A Fifth­Century B.C. poet,
Melanippides, known to us only by fragments, attributes masculine characteris­
tics to the Danaides8 (Fr. I.). We see no obvious signs in the Supplices of the
άνορόβονλον κέαρ (llf) attributed to Klytaimnestra in the Agamemnon, but
nevertheless, the test of the Supplices does not show them as weak or lacking in
will beneath the surface of the mannerism of submission that was part of the fem­
inine ethos in contemporary Greek Society. The phrase: αντογενεϊ φνξανορία
(8f) gives a reasonable, if provisional conclusion that in general the Danaides
seemed in the end to get the better of the males with whom they had to deal.
Danaus' daughters pray for an aiooïov πνεϋμα (27f) from the land itself, and it is
Zeus who is to facilitate this, in accordance with their prayers. The Gods (ibid.
Cairns) are to imbue the citizens with the feeling of respect for their helpless state.
This is characteristic of what would be expected of well bred young ladies of high
social standing: a blend of αίοώς and a strong reliance on the divine protection
that is owed to suppliants, women and respectable persons. The Okeanides in
Prometheus Vinctus are similarly drawn not without a certain parodie humour.
The Okeanides show αίοώς similar to that of the Danaides. In the succesive plays
of the Danaid Trilogy, it is reasonable even on the basis of the scant evedence that
survives to conjecture more individualisation possibly over and above that of
Hypermnestra. These mild maidens, in the course of the unfolding trilogy, turn
out to be dangerous and lethal women capable of drastic action in desperate cir­
mumstances.
Revenge, for Hekuba, is the "nomos" that fills the place left by the collapse of
the old. / shall place everything in good order, she tells Agamemnon, as she inau­
gurates her scheme. Concerning convention she had said: if "nomos" is de­
stroyed, there is nothing like it among human beings. And in fact this new song,
substituting for nomos, proves unlike it. Like nomos it is a way of placing the
world in order, making things habitable. But unlike nomos it will not require a
trust in anything outside the thoughts and plans of the avenger. The old nomos
was a network of ties linking one person with another. The new one will prove a
solitary song, for which no confidence in untrustworthy human things, is re­
quired... We are withnesses of the transformation of a human being into a female
animal, a bitch. Women are the creatures who by their social position stand vul­
nerable exosed powerless before the affronts of war, death, betrayal. It is women

8. Garvie A. R, Aeschylus: Supplices: Play and trilogy, Cambridge Univ. Press, Cambridge
(1969), Chapter V, p. 171. Also: Cairns O.,Aidos, OUP (1922), pp. 183­186.
192 Catherine Karamitrou

who are raped and enslaved in wartime, while their men at least have the chance
to die bravely. It is women whose bodies, as Euripides repeatedly and graphically
stresses, are regarded as part of the spoils of war, to be possessed as one might
possess a shield or a tripod. If we are looking for a situation in which good char­
acter is corrupted by extreme circumstances, then we do well to look at human be­
ings who, on the one hand, can grow up just as good as any, but who, on the other
hand, are exposed more clearly than others to the extreme in fortune. Through the
not uncommon social reality of a woman's life, we come to see a possibility for all
human life. Without surrendering her claim and the claim of women to be best
cases of human excellence, Hekuba then stresses the degree to which daily in­
equalities in power expose women to a higher degree of risk. So, Hekuba makes
the world over in the image of the possibility of non­relation, the possibility of
knowledge of which destroyed her trust. It is a world of splendid security and
splendid isolation... Euripides' Medea feels that darkness is needed, at the absence
of the other... Pasolini's Medea, furthermore, looks for the Sun, looks for the
Earth, at her utmost uncertainty! Eros is barbarous both by origin and by nature.
In the nomos of Revenge, the traditional virtues of character still exist, but each in
altered form. All first become instrumental to the personal ends of power and
safety... Revenge takes over the entire world of value, making its end, the one
end9.
Melancholy in Tragedy means recognition and return, it means remembrance
of the primeval passion's knowledge. Aischylos' Persae is not and could not be an
exercise in hybristic triumphalism and it is this which we bear in mind when we
consider that in this very masculine theme the Queen Atossa plays to prominent a
part. Atossa's credentials as a Queen though, as a person, are all of them based on
her connections with a male, either Dareios of Xerxes:
μήτερ ή Ξέρξον γεραιά, χαίρε Δαρείου yvvai,
Θεοϋ μεν εννάτεφα Περσών
(156­157)
(hence her own participation in Queen's divine status):
Θεοϋ ôè καϊ μήτηρ εφνς.
Atossa is a barbarian melancholic Queen. Her passion, her ethos are barbar­
ian, like Kassandra's mania, like Medea's Eros, later on... But then is there an
identity of passion in tragedy? Is pathos only Hellenic or only female? This is a
matter inextricably associated with the so called political context of tragedy.
Certainly Aischylos represents instead of a discrimination in attitude and feelings,

9. Nussbaum M. C, The Fragility of Goodness ­ Luck and Ethics in Greek Tragedy and
Philosophy, Cambridge Univ. Press, Cambridge ( 1986), pp. 397­421.
 The significance of Drama as a European culture inheritance 193

an anatomy of them. Atossa's melancholia, for example, is undoubtedly far from

Klytaimnestra's horrific acts but again here we have to face a contrast between
personalities rather than anything else. Through the comparison of the treatment
of foreigners in Homer and tragedy, it becomes apparent that the new dimension
which the idea of the barbarian10'had brought to the tragic theatre radically affect-
ed the poet's interpretation of myth and the evocation of the distant past and en-
riched the repertoire of Aural and Visual effects. The invented barbarian of the
tragic stage was a powerful cultural expression of Greek xenophobia and chau-
vinism, but it paradoxically produced an outburst of creative energy and literary
innovation. The power contrast is vividly reflected in the Persae: although despo-
tism is the political power attributed to men, religion so often in history, the re-
source of the oppressed, is here politics of women, a subordinate and repressed
group. On the barbarian element, however, in Drama, we can always take into
consideration W. Benjamin's11 view that there is no document of civilization
which is not at the same time a document of barbarism. And just as such a docu-
ment is not free from barbarism, barbarism also taints the process of transmis-
sion... Benjamin's allusion to the interaction of Cultures and to the universal hu-
man phyche is very interesting. In her interesting thesis, E. Hall brilliantly suggests
that the tragedians invented a new vocabularly of significant words, themes, sym-
bols and actions with which to characterize the persons of historical tragedy.
Incest, polygamy, murder, sacrilege, impalement, castration, female power and
despotism - these are some of the images by which thee Greek tragedians, accord-
ing to Hall, defined the non-Greek, barbarian world. Hall sets the place against the
historical background of the panhellenic wars againt Persia and the establishment
of an Athenian empire based on democracy and slavery, and in the context of con-
temporary Anthropology and Political philosopy thus revealing how the poets con-
ceptualize the barbarian as the negative embodiment of the Athenian civic ideals.
What is the image of a human trophy: a woman bearing the name of Kassan-
dra, a hostage, a barbarian lover, a slave and above all a prophetess. Kassandra's
insecurity is comparable with that of Klytaimnestra's, the mental disturbance, the
mania of Io, the victimization of the Suppliant Maidens, but the otherness in her
anatomy consists of two particular elements: she is unable to perform evil and she
has no tactics. Aischylos' Kassandra never becomes a mother yer, she never aban-
dons prophecy. She is also excluded from the world of plans. The prophetic

10. Hall E., Inventing the Barbarian: Greek Self- Definition through Tragedy, Clarendon Press
(1991).
11. Benjmin W., Thesis on the Philosophy of History, Illumination (1995), trans. Harry Zohn,
London (1973), p. 248.
194 Catherine Karamitrou

daughter of Priamos, Apollo's once beloved, is lost within the world of hamartia,
she herself being at the same time, the absence of hamartia. Kassandra's persona
stands beyond the terms of human, beyond the elements of the understandable.
Her actions could be justified into the area between mortal and divine. Although
innocent, nevertheless, Kassandra is not a personification of a saint. Her goodness
is mystic and unpredictable, like her gestures, like her sounds. Like her disharmo­
nious and melancholic psyche. Besides, Kassandra's oracles, unlike Pythia's, are
no public oracles. One of the most striking and emotional scenes of drama, is the
scene at the chariot with the barbarian prophetess, Kassandra, the trophy of
Atreides, in the Agamemnon of Aischylos. The body and the language of Kas­
sandra, functions of her madness, are two different features of original theatricali­
ty. And certainly, her unconventional silences. One of the reasons Kassandra's
character ­I would rather not use the word psychologie­ is so unattachable, is the
fact that she acts within the world of Exuberance, a non­system world. Kassandra
feels death and through her damness, misery and the phantasmagoria of terrifying
images that beset her mind, there comes from time to time, especially at last, a
large sense of the nature of human affairs and an unbreakable strength of spirit.
Kassandra's madness, in contrast with the other tragic female figures, emanates
from the divine. Her shadows of frenzy, her maniac cries, her intoxication, could
be seen as an inextricable improvisation of a Paganistic ceremony. Being unable
to explain the nature of Kassandra's madness, we can still understand it. This di­
vine quality in Kassandra's character prevents us from going through her cryptic
nature. Kassandra's body brings the stigma of a hybris, the prophetess never com­
mitted. For, her resistance to Apollo's lust was rather a chosen refusal, than an
abuse. She disobeyed to the charmer God and she has to be punished. But
Kassandra's violated body, now a symbol of divine rage and bitterness, suffers ­in
vain­ against evil. Although in the Agamemnon Kassandra is represented as the
prey of divine and human arrogance, yet, her psyche works on the exorcising of
vice. Through her unie exposure Kassandra's body and her psyche become the
habitation of 'Αρά, the cursed oracles. It is this shattering exposure that makes
Kassandra's persona so different, so intrinsically solemn. Priamos' daughter lives
and dies alone, in the topos of exorcism, accompanied by her tragic myths... Te
Riele12, in his excellent work Les femmes chez Eschyle13, with a gradual argu­
mentation attributes to the heroines of Aischylos, the qualities of persistence, sen­

12. Te Riele G.­J.­M.­J., Les Femmes chez Eschyle, Diss. Utrecht (1955).
13. See: Fraenkel, p. 650. Also see; Thier M., Die Kassandra des Aischylos (=These de
Tubingen 1951). Elements on Kassandra trough the Ancient Tradition are provided in the following
monograph: Darveux J., "La légende de la Prophétesse Cassandre", Liège (1942), (=Bibl. Fac.
Philos, et Lettres, Univ. de Liège 94). Also: Weil, p. 37.
 The significance of Drama as a European culture inheritance 195

sitivity in personal relationships, curiosity, solicitude, preference for the detail,

exaggeration, refinement, indirect policy, accuracy of instinct -what is called tim-
ing for the Actor-, cunning which plays around with ambition, semi-altruism, cre-
ation of the appropriate atmosphere, absence of realism, need for expression of in-
stability. The most striking features though, in Kassandra's persona, escape from
the general characteristics of Aischylos' women. Her exceptional originality lies
into her own duality of attitude, her katastrophe of character (meaning not a sud-
den change of the situation, but a maximum of intensity, psyche can no longer en-
dure, a dissolution of the limits and the passage beyond them) and her inversion.
The Riele points out that faith for the signs is not an exclusive feminine quality for
the Greeks, therefore, we should rather not decide on Kassandra from the fact that
she is a woman envisaging. I partly agree with Te Riele. Certainly Kassandra's
gift of prophecy is not accidental, but this gift, at the same time, I think, is regard-
less of sex... On the contrary, I would dare say that it is the prophetic charisma
which provides Kassandra with an a-sexual image, with no traces of neutrality,
though being a sort of the un-named. Again, prophecy was endowed to
Kassandra, because she is a woman and a male God's lust was unsatisfied.
Betrayal then, curses her to be prophetic, in vain, but it is Kassandra the woman
(such a woman, since the prophetess Pythia, potrays emotions of another kind),
who defines and gives frail undertones to prophecy. Her transformations, her ut-
terances, her wildness, are rooted in her female psyche. Kassandra's irrevocable
journey is the extension of the entheos eros-victim game. Kassandra's duality is
represented in a discreet tone: she is depended on the God, she is bound up with
him whatever happens, but on the other hand the agony inflicted by him touched
her heart (1246-7ff). Also her want for assurance (Agagemnon 1317f), has a vital
importance in her life. The prophetess's duality is analogous towards
Agamemnon, a duality emanating not from logic: two people of the same destiny,
a fact which excites the feeling of solidarity (Agamemnon 1318-9ff), but there is
the remembrance of Troy to encourage Kassandra (1288-9ff). Therefore, the mur-
der of Agamemnon will be also a consolation. Women in tragedy are not satisfied,
when they want to describe one person or the other, unless theyfindthe appropri-
ate words. At the vision of Klytaimnestra's monstrosity, Kassandra's portrayal of
emotions is outstanding (Agamemnon 1231-3ff). Agamemnon's prophetic lover
has not the stilted speech of his wife, her stimulted appearance, her intelligent
blending (Agamemnon 616, 797ff). Kassandra experiences extremity, but unlike
Klytaimnestra, she does not play with the sharpness of her mind. The prophetess
does not display the Queen's irony, her self-demand, her wile. In connection with
the reality of fixity, Kassandra lives in the frantic world of visions and forgetful-
ness. Kassandra is a human erratic trophy, she alone, the weakness of a realm con-
taining the abstraction of ambition, sophistry and alluring proposals. Here, there
is no intention, no censure, no emotive ploys. Although Kassandra has not
196 Catherine Karamitrou

Klytaimnestra's Ancient πειθώ yet, her personal game is guided through the art of
inversion. For her alleviation, Kassandra is seeking for the confirmation of her
foretelling nature. In Kassandra's characterization we notice the absence of capri­
ciousness and excessive arrogance. Even her fanaticism is not inhabited in erotic
Revenge like that of Klytaimnestra's, but it is rather an ενθεος fury and zeal. The
Trojan woman'sfigurebears the signs of desertion of the pivotal negligence of re­
ality, of mania. Her resistance and emotional memory are eminently dramatic. On
Kassandra's mask, preservering ideas, prayers and daemons are incarnated. These
are the constituents of her religious behaviour with her solemnizing lyricism, her
feelings of deep fear; Kassandra grinds the image of formality and introduces her
individual touch of exultation. The gravity of Kassandra's silence, the beguiling
of her innocence, and her distance from mediocrity make Klytaimnestra utter that
her rival's mind is unhinged and inexplicable. As Klytaimnestra employs this im­
age of Kassandra, a fact perhaps significant of her character14, she describes the
prophetess's madness as impetuous and without restraint (Agamemnon 1064­7ff).
Kassandra's sibyllic nature is intimidating for Klytaimnestra's manipulative man­
ner. Because the latter's ambiguity is not allied to Kassandra's. Later in the
Agamemnon, when Klytaimnestra, proud of her murderous deed against the
beloved of many Chryseides in Troy, she expresses her utmost satisfaction, her
sweet relish for Kassandra's death (Agamemnon 1446­7ff). Klytaimnestra's
avenging jealousy for the barbarian slave, the soothsayer, the faithful concubine
meets its final triumph. Both these women live a triumph, the texture of which is
different though. Klytaimnestra is χαίρονσαν (1391f: as if gladly re­enacting it),
whilst Kassandra is a diviner of evil, of doom and her triumph is grievous. Still,
they both experience extremity. Love and support are essential feelings for the
women in tragedy. When feelings are unintentional, their development becomes
dissuasive from effectiveness. Klytaimnestra yearns for support (Agamemnon
893f). Tragic women in their despair strive for bonds of compassion. Like
Klytaimnestra or Atossa, Kassandra being enduced by an analogous need, asks
for confirmation of visions from the chorus (Agamemnon 1184, 1196ff). She
needs a witness to swear that she was never familiar before with the ancient hamar­
tia of the Atreides Palace. The cause becomes a vehicle of Kassandra's prophetic
genuineness. This Kassandra's want for assurance is indicative of her instability.
And this instability is exercised out of personal emotion: the duality of inward
feelings. Extraordinary is also the way in which Kassandra impels the Chorus to
give their opinion positively: uning a kind of rheoritic inversion, she gives the im­
pression that she claims a negative reply but what she really searches for is the

14. On: les tendances de la pièce, see further: Te Riele, p. 72.

 The significance of Drama as a European culture inheritance 197

Chorus' affirmation. Kassandra in the Agamemnon (1317, 1320ff), asks from the
Chorus to bear witness to her prophetic truth. This would be their percious gift of
hospitality on her death. Kassandra's dramatic dimension finds its climax at this
point. It is not her stiff worry of her τιμή but Kassandra more than any other trag­
ic woman needs a profound affirmation. By prophecy, she performs the culmina­
tion of her life. The accomplishment of this affirmation though, brings no change
at all. Kassandra's imperious need to leave a trace of durability in her passage, is a
strong evidence for the frailty of the female psyche: women desperately endeav­
our for assurance, not only of their deeds, but also of their emotional attitude. We
observe here the features of the skilful attitude and the fright of betrayal. At this
point, is also discernible women's oscillation of tendencies, their spirit of tenacity
and the dramatic exit. The Athenian Actor in this agon towards a conception of
Kassandra's eikon, towards his hunting of eleutheria, has to play with internal
contradictions. He has to create the zealotry of Kassandra, which very often loses
itself in the course of unfamiliar interactions, causing all these controversial inter­
pretations, what we call les tendances de la pièce15. Kassandra is inevitably a hu­
man existence, still, this does not prevent us from analyzing her, the way she is
made: a detachable persona. The same stands for Klytaimnestra whose reaction is
so alien to the people and she admirably never shows any repentance or any
shame. But this could be considered a less natural attitude. But again women in
tragedy, have no remorse for their hamartia. Going further into the matter, we
deal with the person who although embodies many states of logic simultaneously,
yet she portrays the plurality of the animate. Dealing with the individual in
Drama, one has to forget the notion of artlessness, psychology and civilized ap­
proach. The dramatists' characterizations stand beyond any simplified manner­
ism. Kassandra's status associated with her myths and oracles naturalizes her into
the detached area of liminality. Her stately, compact personage oversteps the pre­
sumed formalities. It is the history of her phsyche which provides Kassandra's
character with its self­sufficiency. Undoubtedly, Kassandra's portrayal is not for­
tunate enough as Klytaimnestra's elaborated character is, but I think, Kassandra is
definitely an extraordinarily powerful individual. Her non­supplementary quali­
ties do not fit the narrowness of the type. Liminality is a term borrowed from
Arnold van Gennep's formulation of rites de passage, transition rites which ac­
company every change of state or social position, or certain points in age. These
are marked by three phases: separation, margin or limen ­the latin for threshold­
and divinity15. Due to her deceitful past and the curse of prophecy, Kassandra not

15. On separation­liminality and divinity, see for more details: Turner V., Dramas, Fields, and
Metaphors: Symbolic Actionin Human Society, Cornell Univ. Press, Ithaca and London (1974), pp.
231­232.
198 Catherine Karamitrou

only experiences separation, but she proceeds to liminality. And there does she
remain, at a state just before divinity, just after separation. However, liminality
becomes almost her realm offixity,to the extent that when she desires to go back,
to mortal standards, it is too late and shefindsno return from entheos eros. So lim­
inality becomes the challenging point, it is there hat Kassandra will vindicate her
life and death. What makes, after all, Kassandra such an interesting and theatrical
personage? Which are the virtues constituting, despite all controversies, the ec­
centric and powerful figure of Kassandra? Secluded into the frigid world of
prophecy and God­Striken madness, so far away from ordinary mortals, having
the cursed charisma even to gaze at Hades and thus, touch the antinomies,
Kassandra becomes a persona of deep melancholy. Therefore, she stands as an
eminently significant character in Greek tragedy. Kassandra's most possible dra­
matic eikon is that of a woman priestess of Apollo, often giving the impression of
being asexual when performing her act of divination. She appears to be a crea­
ture of no concrete age and no ordinary notion of life. The Trojan woman is by her
doom excluded from any chance to develop typical feminine qualities such as
jealousy or wish for authority. Being so wisely dialectical, very little do we care
whether Kassandra has awareness of her utterances and of her deeds. Kassandra's
intrinsic world lies into her cryptic exposure and silence. Because of that the
Chorus in the Agamemnon sense her as a barbarian. Indeed, Kassandra is a bar­
barian, erotic trophy. Being herself the remnant of a glorious past ­now thrown
into the utmost disaster­ Kassandra brings together with her transformations the
burden of άνάμνησις. From this recollection depicted on Kassandra's Mask
spring the elements of grief, of absence and of eroticism. In Kassandra's prophet­
ic raving, there is no trace of deceit, nor animosity but there is sensuality and wis­
dom. Kassandra does not weave plots out of self­intrested ambition. Dealing with
human affairs, Kassandra inevitably acquires a wise and magnanimous notion of
life. Thus, she advances her personal affairs and avoids disharmony of manner­
isms. This brings Kassandra's isolation, which is the stigma of her tragedy. We
notice in Kassandra's world the absence of empathy. Unlike Klytaimnestra,
Kassandra represents a different notion of persuasion, pleasure and repulsion. Her
repulsion is not restricted to the area of men. Her tenderness, even wild and unex­
plored, reminds nothing of Elektra's capriciousness. Kassandra develops no inti­
macy with the world of intrigues. She lives into an erotic despair which some­
times is transformed into forgetfulness. Yet, Kassandra is not the personification
of a saint, and in order to sketch her alien persona, we should have to bear in mind
that all her actions are not determined by her religious belief, nor by her arro­
gance, but these are the signs of her disturbed suffering psyche. Kassandra's si­
lences are solemn. These silences do not shed any sense of emptiness or embar­
rassment. These are functional and meaningful silences. Kassandra, rather feels
 The significance of Drama as a European culture inheritance 199

embarrassed when dealing with speech and human affairs. Kassandra never
reaches the age of prudence. There is no happiness for her, impending, she can on­
ly listen to death approaching. And perhaps, her silence is the ideal resistance and
the climax of her integrity. The performer of Kassandra is called to portray a bar­
barian enchantress who brings along with her ancient agonies two elements of
exceptional theatricality: the first is anatomy of bathos, meaning a sudden change
of style, repeal of one role and simultaneous employment of another. The second
is her antithesis connented with Pythia, Medea, Teiresias. Her anthithesis in the
Art of perception.
The Ancient Dramatists portary female emotion in an abstracting and frugal
mode. Folklorism here has no place. Tragic women, these imposing creatures who
experience their wildest dreams16 deserted from guilt, show no repentance and pro­
voke, they even deride it. Certainly, it is not accidental, that the epithet going along
with female nature in Drama is not exhilarating but άλλος, βάρβαρος, ξένος.
In order to achieve the meaning and essence of Greek Drama Performance,
we need to touch the area of unnamed situations... like the interaction between hy­
pokrites and the Mask. Like the stage fright, the predominance of the body, the
potentiality, the accomplice distance of the Mask and the cogency of silence
(when Klytaimnestra keeps silent, she is dramatically converted into a creature of
divine origins).
Drama highlights, in a instructive style always, the constrast of male autocra­
cy with female menace, the contrast of the polis with the ethics of the oikos...
Dramatic art suggests a different way of viewing the world. An unequal spectrum
of the universe. Dionysos comes into a sheer anthithesis with the established or­
der of kosmos. This androgynous God, introduces the Mask, which into a mystic
way interchanges the values with the offices, underming thus the audience's cer­
tainty, distorting the facts of our senses, transposing our deductions, through his
dramatic disguise, and his exuberant dismemberment, Pentheus experiences a dif­
ferent perception of reality, the doubling of reflections17 and the illusion of
charms... The tragic element here consists in τύχηςμετάστασιν from which he

16. Devereux G., Dreams in Greek tragedy: an Ethno­Psycho­Analytical Study, Univ. of

California Press, Berkeley (1976), pp. 2­27.
17. Goldhill S., Doubling and Recognition in the Bacchae, Metis, Vol. Ill, 1­2 (1988). Also:
Mishima J., La Mort en Été, Nouvelles, Gallimard (1983), pp. 200­204. Also on Masks, costumes
and Performing Metamorphosis see: Pelling C , C haracterization and Individuality in Greek
Literature (1990). Taplin O., The Stagecraft of Aeschylus. And: Greek Tragedy inAcion. Rehm R.,
Greek Tragic Theatre (1922). And: Marriage to Death (1994). Green J. R., Theatre in Ancient Greek
Society (1994). Webster T. B. L., C lassical Drama and its Influence (1965), pp. 5­13. Wiles D., The
MasL· ofMenander (1991). Napier A.D., Masks, Transformation, Paradox (1986).
200 Catherine Karamitrou

will never espace, as his lot was to abuse female nature through intrusion and de­
ceit. Pentheus' άπόσχισις and his final transcendence brings μητις on the stage, a
hieratic immemorial spirit, provoking the disturbance of the Palace's foundations
and setting a subversive order of things, at will. Under these circumstances the
Bacchic manner is not compulsive but disrupting and Pentheus metamorphosis
into a woman is liberating from pivotal philosophical delusions. The Bacchae is a
plee for Epiphany, an Epiphany performed through sparagmos read as a sacrifi­
cial return of flesh to nature, as a Melancholic response to history and culture. In
order to understand the Ancient Dramatists, we need to trace and with no fail to
steal ­so to speak­ devoutly these Ancient figures who unavoidably flourish in
their haughty χαρμολύπη and the wonder of their passions. The Actor of the
Ancient theatre established in a man­dominating society ­a gathering of male
clubs finally­ is challenged to weave these erratic female faces, to utter their
peripeteia, their erotic affiction inventing though, the unfamiliar. Irrespectively of
these women's extraordinary lust for virtue, their collision with the laws of neces­
sity, the Actor would experience intimacy with the Art of persuasion. The dramat­
ic performance was not a therapeutic experience, as the people συμπάς partici­
pate in the worship of the Ancient polis.
Into the pandemonium of the perpetual, Moonless, universal night, we
poignantly go through, Ancient Greek Civilization is a Loving, Aristocratic bo­
som, challenging through the charms of eternal soul. Like the allurements of an
incomparable, sun­kissed, a­sexual woman do... The Cosmogonie tragic logos,
frugal and imperative, remains unequalled. The exquisite Art, this awkward, ef­
feminate God initiated, is unfailingly contemporary and aestetically unsurpass­
able. Nevertheless, we can only have access to Drama inspiration, as long as we
do not monopolize the paternity of Art (besides, that it its magnificence). Tragedy
has an Anthropocentric, Pan­European character: the scene of human sacrifice,
for instance, in Pasolini's Medea, could be a pure­blooded ceremony to the an­
drogynous God. It could furthermore, define tragedy excellently. However, the
most beneficial eventuality, concerning Modern adaptations and Anthropological
concepts of Drama, would be to accomplish a revealing embodiment of Ancient
and Modern Passions. We need without fail, to succeed a Dramatic instilling, de­
cently and passionately lest eternity should bevome ludicrous, lest we should not
travel ­thank God irrevocably­ towards enchantement Greek Drama Perfor­
mance, should after all, be interpreted, as an inherited recollection. Love and in­
quiry for this inescapably flourishing άνάμνησις is not merely a challenging duty
but an Ideology.
ΑΜΑΝΤΑΣ­ΑΛΙΚΗΣ ΜΑΡΑΒΕΛΙΑ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΑΩΝΙΚΩΝ ΔΥΝΑΣΤΕΙΩΝ
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΦΛΑΜΙΝΙΑΝΟΥ ΟΒΕΛΙΣΚΟΥ

Ι. Εισαγωγή

Μετά άπο άδρομερή εισαγωγή στην αιγυπτιακή ιστορία, θα επιχειρή­

σουμε σύντομη σχετική αναδρομή, μέ αναφορά στις φαραωνικές δυναστείες1.
Ή συνεκτική αυτή αναφορά θα είναι χρήσιμη σε όλα τα ενδιαφερόμενα
άτομα, επειδή προς το παρόν στην Ελλάδα δέν έχουν εκδοθεί παρά ελάχι­
στα αίγυπτιολογικά έργα. Θα αντιπαραβάλλουμε επίσης τα αιγυπτιακά
ονόματα βασιλέων και βασιλισσών μέ ορισμένα αναφερόμενα άπο τον Μα­
νέθωνα και άλλους αρχαίους συγγραφείς, όπως ό Ηρόδοτος, ό Πλούταρχος
και ό Διόδωρος Σικελιώτης2. Έν τέλει, θα εξετάσουμε μία ιερογλυφική επι­
γραφή τοΰ Φλαμινιανοΰ οβελίσκου και τήν μετάφραση της στην αρχαία
ελληνική γλώσσα, συζητώντας τήν πηγή της (Αμμιανός Μαρκελλϊνος3).
Για λόγους ιστορικής και αρχαιολογικής κατάταξης των γεγονότων και
των ευρημάτων (όπως σέ κάθε αρχαίο πολιτισμό), ή αιγυπτιακή ιστορία δι­
αιρείται σέ συγκεκριμένες χρονικές περιόδους ή εποχές. Οι περίοδοι (υψί­
στης) ακμής ονομάζονται βασίλεια, ενώ οι περίοδοι κάμψης και σχετικής
(παρ)ακμής ονομάζονται ενδιάμεσες. Επίσης, υπάρχουν οι πρώιμες (νεολι­
θικές, πρωτοϊστορικές) και οι όψιμες περίοδοι (ύστερη, πτολεμαϊκή, ρωμαϊ­
κή). Ό Πίνακας Ι καταστρώθηκε προς τον σκοπό αυτό. Έκεΐ περιέχονται οι

1. Πα τις φαραωνικές δυναστείες, βλ. von Beckerath, 1984. Βλ. επίσης Quirke, ^990,
Gardiner, 21964: σσ. 429­53, και Baines & Mâlek, 71988: σσ. 36­37. Βλ. επί πλέον LÀ, III, 1980,
στήλ. 540­56: λήμμα «Kònigsnamen». Βλ. έν τέλει Manley, 1996. Πρβλ. έπί πλέον τα παλαιότερα
έργα Gauthier, 1907­17, και Budge, ^ δ .
2. Βλ. Coold, ^940, Godley, 51981, Didot, 1868: σσ. 429­69, και Oldfather, 51989, αντι­
στοίχως.
3. Βλ. Lambrecht, 2001: σσ. 51­95.
202 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

χρονολογίες των κυριωτέρων περιόδων της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας,

με τις αντίστοιχες φαραωνικές δυναστείες, σύμφωνα μέ τις νεώτερες από­
ψεις. Οι άναγνώστες/ριες καλούνται να χρησιμοποιούν τον εν λόγω πίνακα
για τον χρονικό προσανατολισμό τους4.
'Από την αρχαιότητα (Μανέθων και ερανιστές, Κηνσωρΐνος5, κ.α.) έως
την εποχή γένεσης τής Αιγυπτιολογίας (Champollion, Lepsius, Wilkinson,
Brugsch, Manette, κ.α.), άλλα και κατά τήν πλησιέστερη σέ μας εποχή
(Meyer, Scharff, Pétrie, Gardiner, Stadelmann6, von Beckerath7, κ.α.), πολλοί
προσπάθησαν να χρονολογήσουν επακριβώς τήν αρχαία αιγυπτιακή ιστο­
ρία, βασιζόμενοι κυρίως στον Φαραωνικό Κανόνα τον Μουσείου τοϋ
Τορίνον, στον Λίθο τοϋ Παλέρμου, στους Πίνακες τής 'Αβύδου και τής
Saqqara, καθώς και σέ πλήθος επιγραφών μνημειακής ή παπυρικής προέ­
λευσης, ιδίως σχετικών μέ χρονολογικές αναφορές σέ αρχαία αιγυπτιακά γε­
γονότα8. Ή έλλειψη ένιαιότητας του χρονολογικού συστήματος τών Αιγυ­
πτίων, σέ συνδυασμό μέ τις εγγενείς αδυναμίες τοϋ ημερολογιακού τους συ­
στήματος (σωθίακος κύκλος) αποτέλεσαν και αποτελούν τις σπουδαιότερες
δυσκολίες για τήν ορθή χρονολόγηση. Προς τήν κατεύθυνση αυτή βοηθά
ουσιαστικά ή άρχαιοαστρονομική έρευνα9, εϊτε μέσω τής μελέτης τοΰ προ­
σανατολισμοί) διαφόρων κτισμάτων (π.χ. πυραμίδων), εϊτε μέσω τής μελέ­
της τοΰ ημερολογιακού συστήματος και τής εφαρμογής του σέ διάφορα
συγγενή κείμενα πού αναφέρονται στην (σχετική) χρονολόγηση διαφόρων
γεγονότων πού συνέβησαν κατά τήν διάρκεια τής βασιλείας τών φαραώ.

4. Για μια εισαγωγή στην αρχαία αιγυπτιακή ιστορία, βλ. Grimal, 21992. Για έ'να επίμετρο
χρονολογικό πίνακα, βλ. Baines & Mâlek, 71988: σσ. 8­9. Πρβλ. επίσης AIdred, 31987, και
Kemp, 82000. Για τις πλέον σύγχρονες και αίγυπτιολογικά ορθόδοξες απόψεις σχετικά μέ τήν
χρονολόγηση τής αιγυπτιακής Ιστορίας, βλ. von Beckerath, 1997. Βλ. έπί πλέον Egypte, 2000.
5. Βλ. Hultsch, 1867.
6. Βλ. Stadelmann, 1986: σσ. 229­40.
7. Βλ. von Beckerath, 1997.
8. Βλ. τις σημειώσεις 1 & 4. Για τα Αιγυπτιακά τοϋ Μανέθωνος, βλ. Coold, 11940. Για τον
Λίθο τοϋ Παλέρμου (ε'ικ. 1), βλ. Gardiner, 21964: σσ. 62­64 & πίν. III, καί Kemp, 82000: σσ. 21­
23. Για τους Πίνακες τής 'Αβύδου και τής Saqqara, οι όποιοι περιλαμβάνουν φαραωνικές δέλ­
τους μέ βασιλικά ονόματα, καθώς και για τον Βασιλικό Κανόνα τοϋ Τορίνου, βλ. Gardiner,
2
1964: σσ. 47­50 & σχ. 8. Οι φαραωνικές δέλτοι (άρχ. αίγ.: snw, γαλ.: cartouches) εΐναι οι
δακτύλιοι οι όποιοι περιέκλειαν τα δύο κυριώτερα ονόματα τών φαραώ (nomen Kaìpreno­
men), συμβολίζοντας τήν προστασία τοϋ θείου προς τον μονάρχη καί τήν εξουσία του, ή
οποία εκτεινόταν σέ ολόκληρο τον κόσμο πού περικλείεται άπό τήν τροχιά τοϋ ήλιου. Βλ.
σχετικά LÀ, III, 1980, στήλ. 610­26: λήμμα «Kònigsring».
9. Βλ. π.χ. Ruggles, 1999.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής Ιστορίας 203

Επειδή ωστόσο τα ζητήματα αυτά είναι ιδιαίτερα εξειδικευμένα, δεν πρό­

κειται να επιμείνουμε περισσότερο, άλλα παραπέμπουμε τούς/τίς άναγνώ­
στες/ριες στην σχετική βιβλιογραφία10. Ή αναφορά μας στην αιγυπτιακή
ιστορία θα εΐναι εξαιρετικά περιληπτική και δίνεται με μοναδικό σκοπό να
τούς/τίς βοηθήσει στην κατανόηση τουλάχιστον των βασικών χρονολογικών
περιόδων της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας, και προκειμένου να αποτελέ­
σει έ'να σημείο αναφοράς για όσα εξετάζονται στή συνέχεια, άλλα και για
περαιτέρω μελέτη.

Εικόνα 1: Ό Λίθος τον Παλέρμου, όπου εμφανίζονται τα βασιλικά αρχεία της φαραωνικής
ιστορίας. Στήλη άπό βασάλτη, περ. 2470 ΠΚΕ, 'Αρχαιολογικό Μουσείο τοϋ Παλέρμου
(βλ.καί£ΜΖ):σ.218).

10. Βλ. τις σημειώσεις 1 & 4. Περισσότερα για την αρχαία αιγυπτιακή ιστορία, βλ. στα
μάλλον παρωχημένα πλέον, άλλα εκλαϊκευτικά White, 21970, και Erman, 21971. Για έ'να
πλήρη άλλα παρωχημένο κατάλογο των ονομάτων των κυριωτέρων φαραώ, βλ. Budge,
204 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

Πίνακας Ι: Χρονολογίες των κυριωτέρων περιόδων της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας, με τις
αντίστοιχες φαραωνικές δυναστείες. "Ολες οι παρατιθέμενες χρονολογίες είναι ΠΚΕ, έκτος
έάν σημειώνεται διαφορετικά. ΟΙ χρονολογίες πού δείχνονται μέ αστερίσκο (*) είναι απολύτως
βέβαιες, ένώ στίς υπόλοιπες το περιθώριο σφάλματος κυμαίνεται άπό ± 10 ετη (Νέο Βασίλειο,
κ.έ.) μέχρι και ± 150 ετη (Πρωτοδυναστική Περίοδος). Για σχετικές πηγές, βλ. την σύγχρονη
βιβλιογραφία*.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

Προϊστορική (Προδυναστική) Περίοδος

[Βαδαριανή, Νακκάδειος Ι & Π] ­ 4500­3000

'Αρχαϊκή Περίοδος = ΑΡ Ι­ΙΠ 2920­2575

'Αρχαίο (ή Παλαιό) Βασίλειο = ΟΚ IV­VIII 2575­2134

Πρώτη 'Ενδιάμεση Περίοδος = FIP ΙΧ­ΧΙ 2134­2040

Μέσο Βασίλειο = ΜΚ XI­XIV 2040­1640

Δεύτερη 'Ενδιάμεση περίοδος = SIP XV­XVII 1640­1550

Νέο Βασίλειο = ΝΚ XVIII­XX 1550­1070

Τρίτη 'Ενδιάμεση Περίοδος = TIP XXI­XXV 1070­712

"Υστερη Περίοδος = LP XXV­XXXI 712­*332

Πτολεμαϊκή Περίοδος = ΡΡ Μακεδόνικη, Πτολεμαϊκή *332­*304, *304­*30

Ρωμαϊκή Περίοδος = RP Ρωμαίοι Αυτοκράτορες *30­*311 ΚΕ

Κοπτική Περίοδος = CP Βυζαντινοί Αυτοκράτορες *395 ΚΕ­*638 ΚΕ

'Αραβική Περίοδος Άραβες Χαλίφες, κ.ά. *638 ΚΕ ­ σήμερα

ÌBaines & Mâlek,71988: σσ. 8­9,36­37, καί Aldred, 31987: σσ. 7­10· von Beckerath, 1997·
Gardiner, 21964: σσ. 429­53, και Grimal 21992· Quirke, 11990.

Π. Συνοπτική ιστορική ανασκόπηση

Ή Αιγυπτιακή Προϊστορία11 (4500­3000 ΠΚΕ): Υποδιαιρείται χονδρικά
σέ δύο περιόδους (Βαδαριανή και Νακκάδειο Ι & II) και χαρακτηρίζεται

11. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 420­27.

 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 205

αποκλειστικά άπο λίθινα ευρήματα. Ό εν λόγω πολιτισμός, πρόγονος τοϋ

αιγυπτιακού και χαρακτηριστικός της ύστερης νεολιθικής περιόδου, διακρί­
νεται από ταφές σέ συνεσταλμένη στάση (προς Ανατολάς) πού συνοδεύον­
ται άπο φτωχά κτερίσματα.
Ή'Αρχαϊκή (ή Πρωτοδυναστική) Περίοδος12 (2920­2575 ΠΚΕ): Ή χρο­
νολογική αυτή περίοδος έπεται της 'Ύστερης Προονναστικής Περιόοον (περ.
3000­2920 ΠΚΕ), οπότε και λαμβάνει χώρα κατά πάσα πιθανότητα ή έ'νωση
της 'Άνω και της Κάτω Αιγύπτου από τον Ν'άρμερ [(αρχ. αίγ.: Nr­mr) τοϋ
οποίου προηγείται ό φαραώ Ζέκχεν (αρχ. αίγ.: Zhn)], πού ενδεχομένως ταυ­
τίζεται με τον Μήνα τοϋ Ηροδότου 13 . Κατά τήν εποχή αυτή τίθενται οί βά­
σεις τοϋ μετέπειτα φαραωνικού πολιτικού συστήματος διοίκησης, εμφανίζον­
ται οι αρχέγονες θεμελιώδεις κοινωνικές δομές και παρουσιάζονται τα πρώ­
τα δείγματα γραφής. Κατά τήν Πρωτοονναστική Περίοδο, ή πρωτεύουσα
της Αιγύπτου μεταφέρεται από τήν Νέκχεν (άρχ. αίγ.: Nhn, αρχ. ελλ.: Ίερά­
κων Πόλις) στην Μέμφιδα και εδραιώνεται ή φαραωνική εξουσία. Επίσης
εισάγεται (ή τουλάχιστον έπιμαρτυρεΐται για πρώτη φορά) ή χρήση τοϋ
ηλιακού ημερολογίου (μέ βάση τήν ηλιακή επιτολή τοϋ Σειρίου), για τον
προσδιορισμό της αρχής της πλημμύρας τοϋ ποταμού και φυσικά για συνα­
φείς πολιτικούς και γεωργικούς σκοπούς14. Τό ιερατείο της Ήλιοπόλεως αρ­
χίζει να μεσουρανεί και ή ηλιακή λατρεία κερδίζει έδαφος, σέ συνδυασμό μέ
τή λατρεία τοϋ "Ωρου. Κατά τήν περίοδο αυτή κυβερνούν οί ακόλουθες
Δυναστείες15.

12. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 384­419.

13. Βλ. Ηρόδοτος,//: 4.
14. Σχετικά μέ το ημερολογιακό σύστημα της αρχαίας Αιγύπτου, βλ. Parker, 1950. Βλ.
επίσης von Bomhard, 2000: σσ. 26­30.
15. Στα επόμενα ακολουθείται ό έξης συμβολισμός. Προηγείται πάντοτε τό όνομα
τοΰ/τής εκάστοτε φαραώ. "Επεται τό εξελληνισμένο αντίστοιχο του (άν υφίσταται βεβαιό­
τητα ταύτισης, βάσει τών ονομάτων πού παρατίθενται στον Ηρόδοτο, στον Μανέθωνα, στον
Πλούταρχο, κ.ά., μερικές φορές διορθωμένο κατά τήν αρχαία αιγυπτιακή ορθογραφία του)
και ακολουθούν οί προσεγγιστικές χρονολογίες ανάρρησης και θανάτου εντός αγκυλών
(πρβλ. και τον Πίνακα Ι, ανωτέρω). Τό σύμβολο Ç ακολουθεί τα ονόματα (ή τις χρονολογίες)
τών γυναικών φαραώ. Τό σύμβολο * υποδεικνύει ότι ό έν λόγω φαραώ εΐχε τό αξίωμα τοϋ
αρχιερέα τοϋ "Αμμωνος στις Θήβες. Ά ν τό όνομα δέν περιέχεται σέ παρενθέσεις πρόκειται
(συνήθως) για τό όνομα "Ωρον (Horus name) τον μονάρχη (βλ. σχετικά EG: σ. 72). Οί παρεν­
θέσεις συμβολίζουν τις βασιλικές δέλτονς: ή πρώτη περικλείει τό θρονώννμον (prenomen),
ενώ ή δεύτερη τό γενεθλιώννμον (nomen). Σημειωτέον ότι κατά τήν αρχαία αιγυπτιακή
εθιμοτυπία οί φαραώ είχαν πέντε ονόματα, ζήτημα για τό όποιο βλ. EG: σσ. 71­76, και
Quirke, J1990: κεφ. 1. Βάσει διαφόρων πηγών, όπως ή Στήλη της Ροζέττης (για τήν οποία
206 Άμάντας­Αλίκης Μαραβέλια

ΠΡΩΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2920­2770 ΠΚΕ]

Mni[=Ch3?]Mr\y^
Dr
W3d
Dn
Cdib
Smrht
Kc

ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2770­2649 ΠΚΕ]

Htp shmwy
Rcnb
Nyntr
Pr îb.sn
Hc shmwy

ΤΡΙΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2649­2575 ΠΚΕ]

Z3 nht (Nb k3;) [2649­2630 ΠΚΕ]
Ntry ht, Τόσορθρος/Ντζέσερ/Ντζώζερ [2630­2611 ΠΚΕ]
Shmht [2611­2603 ΠΚΕ]
Hcb3 [2603­2599 ΠΚΕ]
Hwni [2599­2575 ΠΚΕ]

Tò 'Αρχαίο (η Παλαιό) Βασίλειο16 (2575­2134 ΠΚΕ): 'Ολοκληρώνεται ή

πλήρης ένωση των Avo Χωρών υπό την απόλυτη εξουσία τοΰ θεοποιημένου
φαραώ, ο όποιος αρχίζει πλέον να χαρακτηρίζεται ώς Ήλιου Υιός (άρχ. αίγ.:
Z3RC). Ή λατρεία τοΰ ηλιακού θεοΰ Ρ'α κορυφώνεται. Πρόκειται για την
εποχή οικοδόμησης των μεγάλων πυραμίδων17, πού θεωρούνται ώς αγωγοί
των φαραώ προς τήν ήλιοποίηση και τον καταστερισμο στο έπέκεινα. Ή τέ­

βλ. Andrews, 31992), ό Φλαμινιανος οβελίσκος, κ.ά., ή προσεγγιστική (και ενδεχομένως μό­
νον κατ' είκασίαν) απόδοση των φαραωνικών ονομάτων στην αρχαία ελληνική γλώσσα είναι
ή έξης: 1. Απόλλων. 2. Δεσπότης Διαδήματος ή Κύριος Βασιλειών. 3. Αντιπάλων Υπέρτερος
ή Παμφεγγής. 4. Βασιλεύς των τε "Ανω και των Κάτω Χωρών. 5. Ηλίου Παις. Σχετικά βλ.
επίσης τις ενότητες III & IV, κατωτέρω.
16. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 72­106.
17. Βλ. Edwards, 191987.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 207

χνη και τα γράμματα άνθοΰν, ενώ ή Αίγυπτος απολαμβάνει μία περίοδο

ομαλής και εμπνευσμένης διακυβέρνησης (IV Δυναστεία). Ή οικοδόμηση
πυραμίδων συνεχίζεται και κατά την V Δυναστεία, οπόταν περί το τέλος της
σε μία από τις πυραμίδες τοΰ φαραώ Ούένις, εμφανίζονται γραπτά τα
αρχαιότερα ιερά κείμενα πού σχετίζονταν μέ την αθανασία τοΰ φαραώ και
την μαγική προστασία του στο έπέκεινα: πρόκειται για τα γνωστά Κείμενα
τών πυραμίδων18. Κατά την (επόμενη) VI Δυναστεία, τα Κείμενα των πυρα­
μίδων συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται για τήν θεοποίηση τοΰ φαραώ, εκ­
φράζοντας τήν βασική αιγυπτιακή θεολογία και μυθολογία. Ωστόσο, προς
το τέλος αυτής τής δυναστείας (πού λήγει μέ τήν βασίλισσα Νιτώκκριδα), ή
κεντρική εξουσία αρχίζει να κλυδωνίζεται και ή επαρχιακή διοίκηση να
ισχυροποιείται στα πρόσωπα των τοπικών αρχόντων (νομαρχών), οί όποιοι
είχαν αποκτήσει ήδη πολλές εξουσίες. Οί δύο επόμενες δυναστείες θα βιώ­
σουν ισχυρές ανακατατάξεις, προστριβές τών νομαρχών, κατάρρευση τής
ενιαίας κεντρικής εξουσίας και ανάρρηση στον θρόνο πολλών βασιλίσκων.

ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2575­2465 ΠΚΕ]

(Snfrw), Σώρις [2575­2551 ΠΚΕ]

(Hw.f wi), Χέοψ/Σοΰφις [2551­2528 ΠΚΕ]
(RPdd.f) [2528­2520 ΠΚΕ]
(Rc hc.f), Χεφρήν [2520­2494 ΠΚΕ]
(Μη Ic3wRc), Μυκερϊνος/Μενχέρης [2490­2472 ΠΚΕ]
(Spss k3.f), Σεβερχέρης [2472­2467 ΠΚΕ]

ΠΕΜΠΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2465­2323 ΠΚΕ]

(Wsrkzf), Ούσερχέρης [2465­2458 ΠΚΕ]

(S3hw Rc), Σεφρής [2458­2446 ΠΚΕ]
(Nfiy k3 Rc) (Κ3 k3. i), Νεφερχέρης [2446­2426 ΠΚΕ]
(Spss k3Rc) ('Ini), Σισίρης [2426­2419 ΠΚΕ]
(Rc nfr.f), Χέρης [2419­2416 ΠΚΕ]
(NwsrRc) (Ίηί), Ταθούρης [2416­2392 ΠΚΕ]
(Μη k3w Hr) (Κ3 iw), Μενχέρης [2396­2388 ΠΚΕ]
(Dd k3Rc) (Ίζζι),Τανχέρης [2388­2356 ΠΚΕ]
(WnìsyΟννος [2356­2323 ΠΚΕ]

18. Πα τα Κείμενα τών πυραμίδων, βλ. Sethe, 1908­10 (βασική έκδοση), και Faulkner,
2
1998 (σχολιασμένη μετάφραση).
208 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

ΕΚΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2323­2150 ΠΚΕ]

(ΤΗ) [2323­2291 ΠΚΕ]

(MryRP) (Ppy), Φίωψ Ι [2289­2255 ΠΚΕ]
(Mr η Rc) (Nmty m s3.f), Μενθεσούφις [2255­2246 ΠΚΕ]
(Nfr k3Rc) (Ppy), Φίωψ II [2246­2152 ΠΚΕ]
(Nt îkrt), Νίτωκκρις [2152­2150 ΠΚΕ] $

ΕΒΔΟΜΗ & ΟΓΔΟΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΕΣ [2150­2134 ΠΚΕ]

Δ ιάφοροι ήσσονες φαραώ.

Ή Πρώτη Ενδιάμεση Περίοδος19 (2134­2040 ΠΚΕ): Πρόκειται για την

ήραχλεοπολιτική περίοδο, ή οποία οφείλει την ονομασία της στο γεγονός δτι
ή Ήρακλεόπολις ή Μεγάλη, όπου παρατηρήθηκε σχετική άνθηση των γραμ­
μάτων και των τεχνών, υπήρξε τότε ή πρωτεύουσα τής Αιγύπτου. Ή όλη πε­
ρίοδος χαρακτηρίζεται άπό αναταραχές, κοινωνικές και θρησκευτικές
αλλαγές, καθώς και πολιτική αστάθεια, οι όποιες (σέ συνδυασμό μέ τήν λα­
τρεία τοϋ Όσιρι) θα χαρίσουν το προνόμιο τής αθανασίας —ίδιον μόνο τών
φαραώ, κατά τήν προηγούμενη περίοδο— και στους ευγενείς. Άς σημειωθεί
ότι για πρώτη φορά εμφανίζονται αστρονομικά κείμενα στο εσωτερικό δια­
φόρων σαρκοφάγων, τα όποια είναι πολύ σπουδαία και παρουσιάζουν τις
τότε ούρανογραφικές γνώσεις τών Αιγυπτίων20. Πολλοί ήσσονες φαραώ
ανεβαίνουν στον θρόνο κατά τήν διάρκεια αυτής τής περιόδου, για μικρά
χρονικά διαστήματα. Έν τούτοις, ξεχωρίζει μια οικογένεια αρχόντων τών
Θηβών, μεταξύ τών μελών τής οποίας κυριαρχούν τα ονόματα Ίνυότεφ
(αρχ. αίγ.: Int.f) και Μόνθου­χοτεπ (αρχ. αίγ.: Mntw­htp). Αυτοί κυβερνούν
αρχικά μόνο τήν ευρύτερη περιοχή τού τόπου καταγωγής τους. Κατόπιν,
αρχίζουν να υπερτερούν έναντι τών άλλων τοπικών νομαρχών, εδραιώνον­
τας τήν εξουσία τους σέ όλη τήν έκταση τής Αιγύπτου.

ΕΝΑΤΗ & ΔΕΚΑΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΕΣ [2134­2040 ΠΚΕ]

Διάφοροι Ήρακλεοπολίτες φαραώ, σπουδαιότεροι δε οι (Mry ib Rc) (Hty)

και (Mryk3Rc).

19. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 107­25.

20. Για τήν έκδοση τοϋ βασικού corpus τών σαρκοφάγων, βλ. EAT, 1,1960: σσ. 1­32.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής Ιστορίας 209

ΕΝΔΕΚΑΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2134­2040 ΠΚΕ]

Shrt3wy Çlnt.f), Ίνυότεφ Ι [2134­2118 ΠΚΕ]

W3h cnh {'Int.f),Ίνυότεφ II [2118­2069 ΠΚΕ]
Nht nb φ nfr {'Int.f), Ίνυότεφ III [2069­2061 ΠΚΕ]
(Nb hptRc) {Mntw htp) [2061­2040 ΠΚΕ]

To Μέσο Βασίλειο21 (2040­1640 ΠΚΕ): Ή XI Δυναστεία, ή οποία κυβερ­

νούσε μόνο την περιοχή των Θηβών, κυριάρχησε σέ ολόκληρη την επικρά­
τεια, πατάσσοντας την αναρχία και επαναφέροντας την ειρήνη. Μια νέα
εποχή ακμής αρχίζει να χαράζει για τήν Αίγυπτο. Μέ τήν XII Δυναστεία ή
Αίγυπτος εισέρχεται σέ περίοδο υψίστης ακμής, τόσο στον στρατιωτικό όσο
και στον ειρηνικό τομέα. Ή μεγάλη ανάπτυξη των πλαστικών και εικαστι­
κών τεχνών, καθώς και τής λογοτεχνίας είναι χαρακτηριστική και συνδέεται
μέ τήν διαμόρφωση του λεγόμενου κλασσικού αιγυπτιακού ύφους. Ή γλώσ­
σα και ή γραφή αυτής τής περιόδου φθάνουν πλέον στο απόγειο τους και θα
αποτελέσουν τό κεντρικό σημείο αναφοράς για όλες τις επόμενες περιό­
δους. Τα Κείμενα τών σαρκοφάγων22, σπουδαιότατα ιερά κείμενα, εξέλιξη
τών Κειμένων των πυραμίδων καί προάγγελοι τής Βίβλου των νεκρών, πα­
ρουσιάζονται για πρώτη φορά πάνω στις ξύλινες σαρκοφάγους. Πρόκειται
για συλλογή περισσότερων άπό χιλίων μαγικών επωδών, οι όποιες γράφον­
ταν στα φέρετρα τών ευγενών ήδη από τήν προηγούμενη περίοδο καί
άσχολοΰνταν μέ τήν «όσιριοποίηση» τών νεκρών, τήν μαγική προστασία
τους στο επέκεινα καί τον μετασχηματισμό τους σέ μακάρια πνεύματα. Οι
τελευταίες μικρές πυραμίδες στην αιγυπτιακή ιστορία κτίζονται κατά τήν
περίοδο αυτή, ενώ οι τάφοι τύπου μαστάμπα23 (χαρακτηριστικοί τοΰ 'Αρ­
χαίου Βασιλείου) αρχίζουν να εκλείπουν, παραχωρώντας τήν θέση τους
στους υπόγειους τάφους ή στα λελατομημένα μνημεία (εντός βράχων) πού
θα κυριαρχήσουν κατά τό Νέο Βασίλειο. Όπως καί στην περίπτωση τής VI
Δυναστείας, ή XII Δυναστεία λήγει μέ μια βασίλισσα, τήν Σκεμίοφρι (άρχ.
αίγ.: Sbk­nfrw). 'Ακολουθεί ή XIII Δυναστεία μέ 73 περίπου βασιλίσκους καί
ή XIV Δυναστεία μέ πολυάριθμους ήσσονες φαραώ/άρχοντες τών Θηβών.
Ή κεντρική εξουσία αποδυναμώνεται ξανά καί ή Αίγυπτος συρρικνώνεται
καί απειλείται από σημιτικά φύλα.

21. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 125­46.

22. Για τα Κείμενα τών σαρκοφάγων, βλ. de Buck, 1935­61 (βασική έκδοση), καί
Faulkner, 1973­78 (σχολιασμένη μετάφραση).
23. Για τους τάφους αύτοΰ τοΰ τύπου, βλ. ενδεικτικά Aldred, 31987: σσ. 50­51.
210 Άμάντας-Αλίκης Μαραβέλια

ΕΝΔΕΚΑΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [2040-1991 ΠΚΕ]

(Nb hptRc) (Mntw htp) [2040-2010 ΠΚΕ]

(Scnh k3Rc) {Mntw htp) [2010-1998 ΠΚΕ]
{Nb t3wyRc) {Mntw htp) [1998-1991 ΠΚΕ]

ΔΩΔΕΚΑΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1991-1783 ΠΚΕ]

(ShtpìbRP) {'Imn m ti3t), Άμμενέμις I [1991-1962 ΠΚΕ]
{Hprk3Rc) (Ζ η Wsrt), Σέσωστρις Ι [1971-1926 ΠΚΕ]
(Nwb k3w Rc) {'Imn m h3t), Άμμενέμις II [1929-1892 ΠΚΕ]
(Hc hprRc) {Ζ η Wsrt), Σέσωστρις II [1897-1878 ΠΚΕ]
(Hcìc3wRc) {Ζη Μ?/ί),Σέσωστρις III [1878-1841 ΠΚΕ]
(NM3ctRc) {'Imn m h3t), Άμμενέμις III [1844-1797 ΠΚΕ]
(Msc hrw Rc) {'Imn m h3t\ Άμμενέμις IV [1799-1787 ΠΚΕ]
{Sbkk3RP) (5&£/ι/πν),Σκεμίοφρις [1787-1783 ΠΚΕ] $

ΔΕΚΑΤΗ ΤΡΙΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1783-1640 ΠΚΕ]

Δ ιάφοροι ήσσονες βασιλείς, σπουδαιότεροι των οποίων είναι οι εξής:
{Hw t3wyRc) {Wg.f) [1ος, 1783-1779 ΠΚΕ]
{Hc cnh Rc) {Sbk htp) [12ος, περ. 1750 ΠΚΕ]
(3v ib Rc) {Hr) [14ος, περ. 1750 ΠΚΕ]
{Shm Rc, Sw3d t3wy) {Sbk htp) [21ος, περ. 1745 ΠΚΕ]
{Hc shm fic) {Nfr htp, Z3 Hwt-Hr) [22ος, περ. 1741-1730 ΠΚΕ]
{Hc nfrRc) {Sbk htp) [24ος, περ. 1730-1720 ΠΚΕ]
{Hc htp Rc) {Sbk htp) [25ος, περ. 1720-1715 ΠΚΕ]
{MrnfrRc) {'Iy) [27ος, περ. 1704-1690 ΠΚΕ]

ΔΕΚΑΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [περ. s 1700 ΠΚΕ]

Σνγκνβερνοϋν διάφοροι βασιλίσκοι, πιθανώς σύγχρονοι αυτών της XIII και
της XV Δυναστείας.

Ή Δεύτερη Ενδιάμεση Περίοδος2* (1640-1700 ΠΚΕ): Πρόκειται για την

περίοδο κατοχής της Κάτω Αιγύπτου από το σημιτικό φύλο των Ύξώς
(άρχ. αιγ.: Hk3 h3swt), με πρωτεύουσα την Άβαρι τοΰ Δέλτα (Δυναστείες
XV-XVI). Αυτοί ουσιαστικά έξαιγυπτίσθηκαν, προωθώντας την λατρεία

24. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 147 κ.έ.

 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 211

τοϋ Σήθ. Ωστόσο, οι Αιγύπτιοι ποτέ δεν τους ανέχθηκαν, γεγονός το όποιο
εξηγεί τις πολεμικές συγκρούσεις και τις συνακόλουθες αναταραχές αυτής
της περιόδου. Ή διήγηση για τήν έλευση τοϋ 'Ιωσήφ στην Αίγυπτο πιθανό­
τατα τοποθετείται στην περίοδο αυτή25. Ή XVII Δυναστεία, αρχικά τοπική
των Θηβών, κυβερνά τήν Άνω Αίγυπτο, ένώ οι διάφοροι πρίγκιπες αντιμά­
χονται τους Ύξώς πού κυριαρχούν στον Βορρά. Ό τελευταίος βασιλιάς της
δυναστείας, ό Κάμωσις, θα κατορθώσει να εκδιώξει τους Ύξώς, ένώ ό πρώ­
τος φαραώ της επόμενης δυναστείας 'Άμασις Ι θα τους συντρίψει ολοκλη­
ρωτικά.

ΔΕΚΑΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Ύξώς, 1640­1532 ΠΚΕ]

Σημίτες βασιλείς (Υξώς), σπουδαιότεροι των όποιων είναι οι έξης:
Σαλίτις
{SwsrnRc){Hy3n)2e
(C3 wsrW) (Ίρρΐ),"Αποφις [1585­1542 ΠΚΕ]

ΔΕΚΑΤΗ ΕΚΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Ύξώς, 1674­1567 ΠΚΕ]

Ξένοι τοπικοί άρχοντες (Υξώς), γνωστοί μόνο από σκαραβαίους που εντο­
πίσθηκαν στην Συρία και στην Παλαιστίνη, σπουδαιότεροι των οποίων είναι
οι έξης:
c
nt hr
Ykb cmw, Ίακωβοάμ;

ΔΕΚΑΤΗ ΕΒΔΟΜΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1640­1550 ΠΚΕ]

Άρχοντες και βασιλείς των Θηβών, σφοδροί πολέμιοι των Ύξώς, σπουδαιό­
τεροι τών οποίων είναι οι έξης:
(Nwb hprRC) ('Int.f), Ίνυότεφ [1ος, 1640­1635 ΠΚΕ]
(Shm Rc W3d hcw) (Sbk m S3.f), 3ος
(ZknnRc)(Tc3 kn),Uoç
(W3dhprRc) (K3 ms), Κάμωσις [15ος, 1555­1550 ΠΚΕ]

To Νέο Βασίλειο27 (1550­1070 ΠΚΕ): Ή περίοδος αυτή ξεκινά με τήν

25. Πρβλ. Γένεσις: λθ'­ν'.

26. Πα ένα ενεπίγραφο αλαβάστρινο δισκοειδές πώμα, πού φέρει το όνομα αύτοΰ τοϋ
μονάρχη και εκτίθεται στο 'Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, βλ. Karetsou, 2000: 82­83 &
είκ. 62.
27. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 166 κ.έ. & 177­211.
212 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

λαμπρότερη φαραωνική οικογένεια στην ιστορία της Αιγύπτου, την XVIII

Δυναστεία. Σταδιακά, ή χώρα θα μετατραπεί στην ισχυρότερη στρατιωτική
δύναμη της Μέσης 'Ανατολής, μια μικρή κοσμοκρατορία πού οι γειτονικές
χώρες σέβονται και φοβούνται, μέ ζενίθ τήν εποχή της βασιλείας τοΰ
Τούθμωσι III (1479­1425 ΠΚΕ), ό όποιος διαδέχθηκε τήν φιλόδοξη και δυ­
ναμική Χατ­σσεπσούτ (1473­1458 ΠΚΕ). Οι τέχνες καί τα γράμματα ανα­
πτύσσονται ανάλογα και άνθοΰν ιδίως κατά τήν περίοδο βασιλείας τοΰ
Αμένοφι III (1391­1353 ΠΚΕ). Ή λατρεία τοΰ Άμμωνος υπερισχύει και το
Ιερατείο του απολαμβάνει αυξημένη δύναμη. Οι έκατόμπνλες Θήβες, όπως
χαρακτηριστικά αναφέρει ό Όμηρος 28 , ήκμασαν και άνθησαν κυρίως κατά
τήν περίοδο αύτη. Οι Θήβες, ή πρωτεύουσα της Αιγύπτου κατά το Νέο
Βασίλειο, ήταν ή προεξάρχουσα και ή βασιλεύουσα της χώρας. Κατά τήν
ελληνική αρχαϊκή εποχή μέχρι τήν αιγυπτιακή Πτολεμαϊκή Περίοδο, ήταν
γεμάτες ιερά και ναούς, ανάκτορα και επαύλεις, ώστε δικαιολογημένα έλα­
βαν αυτήν τήν ονομασία29. Καθώς ό καιρός περνούσε και ή μια δυναστεία
διαδεχόταν τήν άλλη, οι περισσότεροι φαραώ οικοδομούσαν νέα ναϊκά συγ­
κροτήματα, προσέθεταν πυλώνες ή ανήγειραν υποβλητικές ύπόστυλες αί­
θουσες, μέ δάση κιόνων, οι όποιοι εκτός από τον υπολανθάνοντα κοσμολο­
γικό και κοσμογονικό συμβολισμό τους, έφεραν γλυπτά τα ιερά γράμματα,
τα ιερογλυφικά, πού εξιστορούσαν τους θεϊκούς θρύλους και τον ηρωισμό ή
τα ειρηνικά έργα τους. Τό περιστατικό της ένοθεϊστικής μεταρρύθμισης της
Αμάρνα, μέ πρωταγωνιστή τον φαραώ Ακχενατών, διακόπτει προσωρινά
μόνο τήν κυριαρχία τοΰ ιερατείου τοΰ 'Άμμωνος, ή οποία θα αποκαταστα­
θεί οριστικά άπό τον τελευταίο έξωδυναστικό μονάρχη30. Ή Βίβλος τών νε­
κρών31, θεμελιώδες ιερό κείμενο τών Αιγυπτίων, συνοδεύει τους ευγενείς καί
τους φαραώ στο ταξίδι τους προς τον 'Άδη: πρόκειται για συνονθύλευμα μα­
γικών επωδών, ύμνων προς θεότητες καί άλλων ιερών κειμένων, τα όποια
προορίζονταν για τό «εύ ζην» τών νεκρών μετά θάνατον. Οι τάφοι της

28. Βλ. Όμηρου, Ίλιάοα, Γ, στ. 381­84: «Ι [...] ούδ' όσα Θήβας Ι Αιγύπτιας, οθι πλείστα
δόμοις έν κτήματα κείται, Ι αϊ θ' έκατόμπυλοί εισι, διηκόσιοι δ' άν έκάστας Ι άνέρες έξοι­
χνεϋσι συν ϊπποισιν καί όχεσφινΙ».
29. Για τους μεγάλους ναούς τοΰ Luxor καί του Karnak, βλ. Baines & Mâlek, 71988: σσ.
86­93. Βλ. επίσης Μαραβέλια, 2000, σσ. 14­20, καί Μαραβέλια, 2001a: σσ. 113­18.
30. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 212­46.
31. Για τήν Βίβλο τών νεκρών, βλ. BUDGE, ^898 (βασική έκδοση), καί Faulkner &
Goelet, 21998 [σχολιασμένη μετάφραση καί όμοιοτυπική αναπαραγωγή τοΰ παπύρου τοΰ
γραμματέα 'Άνυ (ρΒΜ10470)].
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής Ιστορίας 213

Κοιλάδος των Βασιλέων32, της Κοιλάδος των Βασιλισσών και της Κοιλάδος
των Ευγενών στολίζονται με περίτεχνες ζωγραφικές παραστάσεις και πλού­
σια κτερίσματα (δυστυχώς συλημένα), μια ιδέα τών οποίων μπορούμε να
σχηματίσουμε αν αναλογισθούμε τον τεράστιο πλοϋτο της ταφής τοΰ Τουτ­
'αγχαμών33, ενός ήσσονος και ασθενικού φαραώ (ουσιαστικά ενός έφηβου).
Πράγματι, ό όλβος και ή ευμάρεια της Αιγύπτου αντικατοπτρίζονται και
στους τεράστιους ναούς πού άναγείρονται κατά την διάρκεια αυτής τής πε­
ριόδου. Μέ την XIX Δυναστεία, ή Αίγυπτος περνά σε μια νέα περίοδο ακμής,
ιδίως ύπο την βασιλεία τοΰ Ραμεσσή II (1290­1224 ΠΚΕ). Ό φαραώ αυτός
μεγαλουργεί στο επίπεδο τής οικοδόμησης λαμπρών ναών, ενώ στον τομέα
τών γραμμάτων και τών τεχνών παρατηρείται ή άνθηση τής ραμεσσιδικής
εποχής34. Ωστόσο ή ισοπαλία τών Αιγυπτίων μέ τους Χετταίους, κατά την
μάχη τής Καδεσσίας, και ή συνακόλουθη σύναψη (τής πρώτης στην ιστορία
τής ανθρωπότητας επίσημης συνθήκης) ειρήνης, δείχνουν ότι ή αιγυπτιακή
ισχύς αρχίζει να εξασθενεί. Ή έξοδος τών Εβραίων τοποθετείται χρονικά
κατά τήν διάρκεια βασιλείας τοΰ διαδόχου τοΰ μεγάλου μονάρχη, τοΰ φα­
ραώ Μερενφθά, ένώ ή δυναστεία αύτη τελειώνει μέ τήν διακυβέρνηση τής
βασίλισσας Τά­ούζέρετ (αρχ. αιγ.: T3­wsri). Και ή XX Δυναστεία αρχίζει, πε­
ριλαμβάνοντας εννέα ακόμη φαραώ μέ το όνομα Ραμεσσής, ένώ ό σπουδαιό­
τερος μονάρχης είναι ό Ραμεσσής III. Αυτός, ακολουθώντας τα πρότυπα τοΰ
Ραμεσσή Π, χαρίζει στην Αίγυπτο τήν τελευταία αϊγλη τοΰ Νέου Βασιλείου35.
Ή νίκη του εναντίον τών λαών τής θάλασσας θεωρείται σημαντική, όπως και
ή οικοδομική του δραστηριότητα. Κατά τήν διάρκεια βασιλείας τών απογό­
νων του (ό ϊδιος υπήρξε θϋμα συνωμοσίας), ή φαραωνική εξουσία εξασθενεί
εκ νέου και περιέρχεται σταδιακά στο πανίσχυρο ιερατείο τοΰ Άμμωνος. Ή
γλώσσα, έχοντας δεχθεί και αφομοιώσει ασιατικά δάνεια, εξελίσσεται άπό
τήν νέα αιγυπτιακή στην ύστερη αιγυπτιακή μορφή της. Κατά τήν περίοδο
αύτη κυβερνούν οι ακόλουθες Δυναστείες.

ΔΕΚΑΤΗ ΟΓΔΟΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1550­1525 ΠΚΕ]

(Nbphty Rc) ÇFh ms), Άμασις I [1550­1525 ΠΚΕ]
(Dsrk3Rc) Çlmn htp), Αμένοφις I [1525­1504 ΠΚΕ]
Ie3 hpr k3 Rc) (Dhwty ms), Τούθμωσις I [1504­1492 ΠΚΕ]

32. Βλ. έπί παραδείγματος Reeves & Wilkinson, 21997.

33. Βλ. έπί παραδείγματος Reeves, 1990.
34. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 247­80, και Kitchen, 21997. Βλ. επίσης Desroches­Noble­
court, 1985.
35. Βλ. Gardiner, 21964: σα 281­303.
214 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

(c3 hprnRP) (DhvtyΑη*),Τούθμωσις II [1492­1479 ΠΚΕ]

(Μη hprRP) (Dhwty ms),ΎovQμωoις III [1479­1425 ΠΚΕ]
(M3ctk3Rc) (H3t spswt, Hnmt 7mn), Χαχ­σσεπσούχ [1473­1458 ΠΚΕ] $
(c3 hprw Rc) ( 'Imn htp, Hk3 'Iwnw), Άμένοφις II [1427­1401 ΠΚΕ]
(Μη hprw Rc) (Dbwty ms), Τούθμωσις IV [1401­1391 ΠΚΕ]
(NbM3ctRc) (Imn htp, Hk3 Ρ^Ο,Άμένοφις III [1391­1353 ΠΚΕ]36
(Nfr hprw Rc, Wc η Rc) (Imn htp)l(3hw η Ίίη), Άμένοφις IV/Άκχενατών
[1353­1335 ΠΚΕ]
( nh hprw Rc) (Ζ mnh k3 Rc, Dsr hprw) = (Nfr nfrw 'Itn, Nfrt iiti);, Ζεμένεκχ
c

κά P'â = Νεφερτίτι; [1335­1333 ΠΚΕ] $;

(Nb hprwRc) (Twt cnh 'Imn, Hk3 'Iwnw ^ηε),Τουτ'αγχαμών [1333­1323 ΠΚΕ]
(Hpr hprw Rc ìrM3ct) (It­ntr 3y), "Av [1322­1319 ΠΚΕ]
(Dsr hprw Rc, Stp η Rc) (Hrm hb, Mry Imn), Χορεμχέμπ [1319­1307 ΠΚΕ]

ΕΙκόνα 2: 'Ανάγλυφη παράσταση και Ιερογλυφικές επιγραφές (λεπτομέρεια) άπο τον νεκρικό
ναό του Ραμεσση III, στην δυτική όχθη του Luxor (Medinet Habu), όπου απεικονίζονται οί δύο
βασιλικές δέλτοι με το θρονώνυμο (δεξιά) και το γενεθλιώνυμο (αριστερά) τοϋ μονάρχη. Ό
Ραμεσσης III (περ. 1194­1163 ΠΚΕ) ήταν ό τελευταίος μεγάλος φαραώ της κλασσικής περιόδου
της Αιγύπτου και πέτυχε σημαντική νίκη κατά των λαών της θάλασσας. Έδώ εικονίζεται να
προσφέρει ενα γλύκισμα στον σεληνιακό θεό Κχονσοΰ­Νέφερ­Χοτέπ, ò όποιος τον ευλογεί και
—κατά τήν υπερκείμενη επιγραφή— τοΰ χαρίζει ζωή, σταθερότητα καί κυριαρχική εξουσία.

36. Πά ενα ενεπίγραφο άπότμημα στήλης εκ φαγεντιανής, πού φέρει τις δέλτους αύτοϋ
τοΰ μονάρχη καί εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, βλ. Maravelia,
2002: σσ. 63­66 & ε'ικ. 1.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 215

ΔΕΚΑΤΗ ΕΝΑΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1307­1196 ΠΚΕ]

(Mnphty Rc) (Rc ms sw), Ταμεσσής I [1307­1306 ΠΚΕ]
(Μη M£tRc) (Mry η Pth, Sthy), Σήθος I [1306­1290 ΠΚΕ]
(WsrM3ÏtRc, Stp η Rc) (Mr Ίπιη, Rc ms sw), Ταμεσσής II Μέγας [1290­1224
ΠΚΕ]
(B3 η Rc, Mry ntrw) (Mry η Pth, Htp hrM3ct), Μερενφθά [1224­1214 ΠΚΕ]
(Wsr hprw Rc, Stp η Rc) (Mr η Pth, Sthy), Σήθος II [1214­1204 ΠΚΕ]
(Μη miRP, Stp η Rc) (Ίπιη ms, Hk3 W3st) {σφετεριστής}
(3h η Rc, StpnRc) (MrnPth, Zs Pth),Ζιφθά [1204­1198ΠΚΕ]
(Z3tRc, Mryt Imn) (T3­Wsrt, Stp η Μννί),Τά­ούζέρετ [1198­1196 ΠΚΕ] $

ΕΙΚΟΣΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1196­1070 ΠΚΕ]

(Wsr hcw Rc, Stp η Rc) (Sth nht, Mrr 'Imn­Rc) [1196­1194 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRc, Mry 'Imn) (Rcmsss, Hk3 'Iwnw), Ταμεσσής III [1194­1163 ΠΚΕ]
(Hk3M3ctRc, Stp η Imn) (Mr Imn, Rc ms sw), Ταμεσσής IV [1163­1156 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRc, ShprnRc) (Mr Imn, Rc ms sw), Ταμεσσής V [1156­1151 ΠΚΕ]
(M) M3ctRc, Mr Imn) ('Imn hr hps.f, Rc ms ss, Ntr Hk3 imnw), Ταμεσσής VI
[1151­1143 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRc, Stp η Rc, Mry imn) (RP ms sw), Ταμεσσής VII [1143­1136 ΠΚΕ]
(Wsr M3ct Rc, 3h η 'Imn) (Sthy hp&f, Mr 'Imn, Rc ms sw), Ταμεσσής Vili
[1136­1131 ΠΚΕ]
(Nfrk3Rc, Stp η Rc) (Mrr 'Imn, Rc ms ss, Hc m W3st), Ταμεσσής IX [1131­1112
ΠΚΕ]
(BprM3ct Rc, Stp η Rc) (Mr Imn, Imn hr hps.f, Rc ms sw), Ταμεσσής X [1112­
1100 ΠΚΕ]
(Μη M3ct Rc, Stp η Pth) (Mrr Imn, Hc m W3st, Ntr Hk3 Iwnw, Rc ms ss),
Ταμεσσής XI [1100­1070 ΠΚΕ]

Ή Τρίτη Ενδιάμεση Περίοδος57 (1070­712 ΠΚΕ): Πρόκειται για την ιστο­

ρική περίοδο πού ξεκινά με την παράλληλη διακυβέρνηση τής Αιγύπτου
άπο τήν XXI Δυναστεία, πού περιλαμβάνει φαραώ τοϋ Δέλτα (μέ πρωτεύ­
ουσα την Τάνιδα) και άρχιερεΐς/φαραώ των Θηβών. Ή σχετική άνθηση των
τεχνών συνεχίζεται, ένώ στρατιωτικά ή Αίγυπτος εΐναι πλέον πολύ εξασθε­
νημένη. Ή επόμενη XXII Δυναστεία αποτελείται άπο Λίβυους φαραώ, οί

37. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 303­15 & 316 κ.έ.

216 Άμάντας­Αλίκης Μαραβέλια

όποιοι κατακτώντας την Αίγυπτο απέκτησαν και την ουσιαστική εξουσία

ολόκληρης της χώρας. Παράλληλα, στον Νότο και στον Βορρά, οι τοπικοί
άρχιερεΐς/βασιλεΐς των Θηβών και οι άλλες ήσσονες δυναστείες της Έρμο­
πόλεως, της Ήρακλεοπόλεως, της Τάνιδος και της Λεοντοπόλεως, εμφανί­
ζονται άνίσχυροι/ες έναντι των Λιβύων (κατακτητών) φαραώ. Προς το τέ­
λος αυτής της περιόδου ή XXV Δυναστεία, αποτελούμενη άπο Αιθίοπες
έξαιγυπτισμένους φαραώ, αρχίζει να ανέρχεται και κυβερνά τήν 'Άνω Αίγυ­
πτο και τήν Νουβία.

ΕΙΚΟΣΤΗ ΠΡΩΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [1070­1044 ΠΚΕ]

(Hd hprRc, Stp η RP) (Ns b3 nb dd, Mry Ίπιη), Σμένδις [1070­1044 ΠΚΕ]
(Nfrk3RP, Hk3 W3st) {'ton m nsw), Αμενσής [1044­1040 ΠΚΕ]
(c3 hprRP, Stp η Ίπιη) (P3 sb3 hc η niwt, Mry Ίπιη), Ψουσέννις I [1040­992 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRP, Mry 'Imn, Stp η Ίπιη) {Ίπιη m Ίρί), [993­984 ΠΚΕ]
(c3 hprRc, Stp n Rc) (W3s3rkn), Όσορκών I [984­978 ΠΚΕ]
(Mr hprRP, Stp n Ίπιη) (Ζ3 Ίπιη), Ζιαμοΰν [978­959 ΠΚΕ]
(Tit hprwRP, Stp η RP) {Ρ3 sb3 if η niwt, Mry Ίπιη), Ψουσέννις II [959­945 ΠΚΕ]
(Hc hprRP, Stp η Ίπιη) (P3y ndm Mry Ίπιη) [περ. 1000 ΠΚΕ]*
(firn ntr, Tpy η Ίπιη) (Hry Hr, Z3 Ίπιη), Χέρυ­7Ωρος [περ. 1000 ΠΚΕ]*
(Hm ntr, Tpy η Ίπιη) (Μη hprRP) [περ. 1000 ΠΚΕ]*

ΕΙΚΟΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Λιβυκή, 945­712 ΠΚΕ]

(Hd hprRc, Stp η Rc) (S3s3nk, Mry Ίπιη), Σέσσωγχις I [945­924 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRc, Mry Ίπιη) (W3S3irkn, Mry Ίπιη), Όσορκών II [924­909 ΠΚΕ]
(WsrM3ct Rc, Mry Ίπιη) (Tikl{mr}t, Mry Ίπιη^,Ύακέλωβις I [909­; ΠΚΕ]
(Hk3 hprRP, Stp η RP) (S3s3<nk>,Mry Ίπιη), Σέσσωγχις II [;­883 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRP, Stp η Ίπιη) (W3S3irkn, Mry Ίπιη), Όσορκών III [883­855 ΠΚΕ]
(HdhprRP, StpnRP) (Tikl{mr}t> Mry Ίπιη),Τακέλωθις II [860­835 ΠΚΕ]
(WsrM3ct RP, Stp η RP) (S3s3nk, Mry Ίπιη), Σέσσωγχις III [835­783 ΠΚΕ]
(WsrM3ctRP, Stp η Ίπιη) (P3my, Stp η Ίπιη) [783­773 ΠΚΕ]
(3h hprRP) (S3s3nk), Σέσσωγχις V [773­735 ΠΚΕ]
(3h hpr RP, Stp η Ίπιη) (W3S3rkn), Όσορκών V [735­712 ΠΚΕ]
(Hd hprRc, Stp η Ίπιη) (Hrz3 '1st, Mry Ίπιη) [περ. 720 ΠΚΕ]*

ΕΙΚΟΣΤΗ ΤΡΙΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [828­712 ΠΚΕ]

"Ησσονες βασιλείς αναγνωριζόμενοι μόνο στις Θήβες, στην Έρμόπολη, στην
Ήρακλεόπολη, στην Λεοντόπολη και στην Τάνώα, εκ των οποίων σπουδαι­
ότεροι ήταν οι εξής:
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 217

{WsrM3ctFP, Stp η Ίιηή) (Ρ 3 di B3stt, Mry Imrì), Πεδούβαστις I [828­803 ΠΚΕ]

(W3S3rkn),'OooQKÒ)y IV [777­749 ΠΚΕ]
{WsrM3ct Rc, Stp η Ίηιη) (Ζ3 B3stt, Mry Ίηιη) [περ. 745 ΠΚΕ]
(Nmlt) [περ. 745 ΠΚΕ]
{Nfrks Rc) (Pf t3w° Bsstt) [740­725 ΠΚΕ]

ΕΙΚΟΣΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [724­712 ΠΚΕ]

Διάφοροι βασιλίσκοι γηγενείς της Σάιδος, οι όποιοι αν και νικήθηκαν άπό
τους άρχοντες τηςXXVΔυναστείας, κατόρθωσαν να αναπτύξουν σχετική
εξουσία, ή οποία συνεχίσθηκε ουσιαστικά άπό τήν XXVI Δυναστεία κατά
τόν 7ο αι. ΠΚΕ.
(Spss Rc) (73./ nht) [724­717 ΠΚΕ]
(W3h k3 Rc) {B3knrn.f), Βόκχωρις [717­712 ΠΚΕ]

ΕΙΚΟΣΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Αίθιοπική η Νουβική, 770­712 ΠΚΕ]

Πρόκειται για τήν περίοδο κατά τήν οποία μόνο ή "Ανω Αίγυπτος και ή
Νουβία κυβερνώνται άπό Αιθίοπες μονάρχες και τοπικούς άρχοντες τοϋ
Νότου. Σταδιακώς, ολόκληρη ή Αίγυπτος θα καταληφθεί άπό τους εξαιγυ­
πτισμένους Αιθίοπες.
(NM3ctRc) (K3st3) [770­750 ΠΚΕ]
{Mn hpr Rc) (Py Cnhy)38 [750­712 ΠΚΕ]

Ή Ύστερη Περίοδος39 (712­332 ΠΚΕ): Ή ϊδια αίθιοπική δυναστεία κα­

τορθώνει να καταλάβει ολόκληρη τήν Αίγυπτο, εξυψώνοντας τον 'Άμμωνα
εκ νέου ώς κυρίαρχο θεό. Ή Αίγυπτος αρχίζει να γνωρίζει σχετική ακμή και
προετοιμάζεται το έδαφος για τήν XXVI Δυναστεία, τήν τελευταία σπου­
δαιότερη γηγενή βασιλική οικογένεια. Οι τελευταίες λαμπρές αναλαμπές
της αιγυπτιακής ιστορίας, τόσο στον στρατιωτικό τομέα όσο και στα γράμ­
ματα και στις τέχνες (όπου παρατηρείται μίμηση αρχαιοτέρων προτύπων),
σημειώνονται κατά τήν εποχή αυτή των Ψαμμητίχων, οι όποιοι μεταφέρουν
τήν πρωτεύουσα στην Σάιδα. Ή δημώδης γραφή συνυπάρχει ήδη μαζί με

38. Οί απόψεις διίστανται ακόμη και σήμερα σχετικά με τήν ορθή προφορά τοΰ ονόμα­
τος αύτοϋ τον φαραώ, άφοϋ υφίσταται διαφωνία σχετικά με τήν πραγματική χρήση ενός
Ιερογλυφικού στην δέλτο τον γενεθλιχοννμου τον. Συνεπώς, το όνομα τοϋ έν λόγω μονάρχη
θα μπορούσε να αποδοθεί και ώς (Py).
39. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 316­51 & 352 κ.έ.
218 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

την ιερατική (κυρίως για τα επίσημα και τα θρησκευτικά έγγραφα), και την
Ιερογλυφική (ιδίως μνημειακή) και χρησιμοποιείται ευρύτατα για τις καθη­
μερινές ανάγκες. Οι σχέσεις φιλίας της Αιγύπτου μέ διάφορες ελληνικές πό­
λεις κορυφώνονται κατά τήν περίοδο αύτη. Ή ελληνική Ναύκρατις στο Δέλ­
τα τοΰ Νείλου αποτελεί το αποικιακό κέντρο των Ελλήνων και τοΰ μισθο­
φορικού στρατού τους. Χαρακτηριστική είναι ή περίπτωση φιλίας τοΰ Ά μ α ­
σι II (φίλου των Ελλήνων και δωρητή τού Μαντείου των Δελφών) μέ τον
Σάμιο τύραννο Πολυκράτη 40 . Το άστρο της φαραωνικής Αιγύπτου αρχίζει
πλέον να δύει οριστικά, μέ τήν πρώτη κατάκτηση της από τους Πέρσες το
525 ΠΚΕ. Ή XXVII Δυναστεία απαρτίζεται άπό Πέρσες βασιλείς, οι όποιοι
καθυποτάσσουν τήν πληγωμένη Αίγυπτο, πού καταφεύγει στην μαγεία για
να ανακουφισθεί άπο τον περσικό ζυγό. Ό πρίγκηπας της Σάιδος Αμυρ­
ταϊος (άρχ. αίγ.: Ίπιη ir dis), μέ τήν βοήθεια Σπαρτιατών, κατορθώνει να
εκδιώξει τους Πέρσες για λίγα χρόνια και αποτελεί τον μοναδικό φαραώ της
XXVIII Δυναστείας. Οί Άσσύριοι, έχοντας εισβάλει μέ αιματηρές επιθέσεις
και έχοντας αναμιχθεί στην διακυβέρνηση της Αιγύπτου (671 και 663 ΠΚΕ,
αντίστοιχα), αποτελούσαν τους κατ' εξοχήν μισητούς εχθρούς για τους Αι­
γυπτίους. Τό κύκνειο άσμα της φαραωνικής εποχής είναι ή XXX Δυναστεία,
κατά τήν οποία οί φαραώ Νεκτανεβώ Ι καί II παρουσιάζουν πλούσιες δω­
ρεές προς τους ναούς, ανοικοδομούν τήν Αίγυπτο και χαρίζουν ένα τόνο
σχετικής ευημερίας 41 . Ωστόσο, τό 343 Π Κ Ε οί Πέρσες θα επανακτήσουν τήν
Αίγυπτο για 11 χρόνια, για να έκδιωχθοϋν οριστικά άπο τον Μεγάλο Αλέ­
ξανδρο III, γιο τού Φιλίππου II και τής 'Ολυμπιάδος, τον όποιο τό ιερατείο
τού Άμμωνος δέχθηκε ώς θεϊκό γιό του. Ή αρχαία Αίγυπτος έσβηνε ... όλα
είχαν αλλάξει, αν καί οί "Ελληνες ήταν εκεί γενικά αγαπητοί.

ΕΙΚΟΣΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Αίθιοπική ή Νουβική, 712­657 ΠΚΕ]

(Nfrks Rc) (&03Α:;? ),Σσαβάκων [712­698 ΠΚΕ]

(Dd k3wRc) (S3b3t3k3), Σσεβιχώς [698­690 ΠΚΕ]
(Nfr­Tm, Hw Rc) (T3hrk), Τάρ(α)κκος [690­664 ΠΚΕ]
(B3 k3 Rc) (T3nw3ti Ίπιή) [664­657 ΠΚΕ]

40. Βλ. Ηρόδοτος, ///: 40. Βλ. επίσης Grimal, 21992: σσ. 363­64, καί πρβλ. Lloyd, 1983: σσ.
285­86,294.
41. Βλ. Gardiner, 21964: σσ. 375­78.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 219

ΕΙΚΟΣΤΗ ΕΚΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Σαϊτική, 664-525 ΠΚΕ] 42

(Ν K3w), Νεχ(α)ώ Ι [672-664 ΠΚΕ]

(W3h ib Rc) (Pzmtk), Ψαμμήτιχος I [664-610 ΠΚΕ]
(Whm ib Rc) (N K3w), Νεχ(α)ώ II [610-595 ΠΚΕ]
(Nfr ib Rc) (Pzmtk), Ψαμμήτιχος II [595-589 ΠΚΕ]
(tFc ib Rc) (W3h ib Rc), Άπρίης [589-570 ΠΚΕ]
(Hnm ib Rc) (Th-ms, Z3 Nt), Άμασις II [570-526 ΠΚΕ]
(pnh k3 Rc) {Pzmtk), Ψαμμήτιχος III [526-525 ΠΚΕ]

ΕΙΚΟΣΤΗ ΕΒΔΟΜΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [Περσική 1,525-522 ΠΚΕ]43

Καμβύσης [525-522 ΠΚΕ]
Δαρείος Ι [521-486 ΠΚΕ]
Ξέρξης Ι [486-466 ΠΚΕ]
Αρταξέρξης Ι [465-424 ΠΚΕ]
Δαρείος II [424-404 ΠΚΕ]
(Zhr ib Rc) (Ρ3 diz3 B3stt), Πεδούβαστις II
Ίνάρως [t 455/4 ΠΚΕ]

ΕΙΚΟΣΤΗ ΟΓΔΟΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [404-399 ΠΚΕ]

('Imn ir dis), Άμυρταΐος [404-399 ΠΚΕ]

ΕΙΚΟΣΤΗ ΕΝΑΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [399-380 ΠΚΕ]

(Β3 η Rc, Miy ntrw) (N3y.f c3 rwd), Νεφερίτης I [399-393 ΠΚΕ]
(Wsr Rc, Stp η Pth) (Psn-Mwt), Ψάμμουθις [393 ΠΚΕ]
(Hnm M3ctRc) (Hgrw), 'Άκορις [393-380 ΠΚΕ]
(N3y.f c3 rwd), Νεφερίτης II [380 ΠΚΕ]

ΤΡΙΑΚΟΣΤΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [380-343 ΠΚΕ]

(Hpr k3 Rc) (Nht nb.f), Νεκτανεβώ I [380-362 ΠΚΕ]
(lrM3ct η Rc) (Dd Hr, Stp η in Hr), Τεώς [365-360 ΠΚΕ]
(Sndm ibRP,Stpnin Hr) (Nht Hr tb, Mry Hwt-Hr), Νεκτανεβώ II [360-343 ΠΚΕ]

42. Οι χρονολογίες πού ακολουθούν άπό εδώ καί στο εξής είναι γνωστές με πολύ καλή
ακρίβεια. Προς τούτο πρβλ. καί τον Πίνακα Ι, ανωτέρω.
43. Τα έξαιγυπτισμένα ονόματα των Περσών μοναρχών καί οι αντίστοιχες βασιλικές
όέλτοι τους δεν σημειώνονται έδώ, άλλα δίνεται μόνο το εξελληνισμένο τους όνομα.
220 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

[ΤΡΙΑΚΟΠΉ ΠΡΩΤΗ ΔΥΝΑΠΈΙΑ] [Περσική Π, 343­332 ΠΚΕ]44

Αρταξέρξης III Ό χ ο ς [343­338 ΠΚΕ]
Άρσης [338­336 ΠΚΕ]
Δαρείος III Κοδομανος [336­335 ΠΚΕ]

Ή Ελληνιστική καί Πτολεμαϊκή Περίοδος?5 (332­30 ΠΚΕ): Πρόκειται

για την περίοδο πού ξεκινά με την σύντομη Μακεδόνικη Δυναστεία το 332
ΠΚΕ (πού λήγει το 304 ΠΚΕ), ενώ συνεχίζεται μέ τήν ίδρυση της Πτολε­
μαϊκής ή Λαγιδικής Δυναστείας, από τον στρατηγό τοϋ Μ. 'Αλεξάνδρου,
Πτολεμαίο Ι Σωτήρα Ι (τον επονομαζόμενο Λάγο). Ή Αίγυπτος εξελληνίζε­
ται, το ποσοστό των εγγραμμάτων άπό 1% αυξάνεται σε 10%, τα γράμματα
καί οι τέχνες άνθοϋν, υπό τήν «πεφωτισμένη δεσποτεία» των Πτολεμαίων,
οι όποιοι παρέμειναν "Ελληνες μέχρι τέλους. Είναι χαρακτηριστική ή μορφή
πού προσλαμβάνει ή τέχνη κατά τήν περίοδο αυτή: ελληνιστικά στοιχεία
αναμειγνύονται μέ φαραωνικά, επί των οποίων υπερτερούν, ενώ ή ελληνι­
στική κοινή αποτελεί τήν επίσημη γλώσσα τοϋ κράτους, μαζί μέ τήν αιγυ­
πτιακή. Αλλά καί ή θρησκεία εξελληνίζεται μέ τήν εισαγωγή νέων άνθρωπο­
μορφικών θεοτήτων (όπως ό Σέραπις) καί νεοφανών τελετουργικών πρα­
κτικών, οι όποιες υπερτονίζουν τις μυστηριακές συγκρητιστικές λατρείες. Ή
λατρεία της "Ισιδος εξαπλώνεται σέ όλη τήν μεσογειακή λεκάνη, ή μαγεία
καί ή αστρολογία ανθούν καί οι ελληνικοί μαγικοί πάπυροι κατέστησαν
ονομαστοί για το περιεχόμενο τους46. Όρισμένοι Αιγύπτιοι πρίγκηπες [π.χ.:
(Hr Wnn­nfr): 205­199 ΠΚΕ, (cnh Wnn­nfr): 199­186 ΠΚΕ, καί {Hrz3 '1st): 131
ΠΚΕ] επαναστατούν εναντίον τών Ελλήνων, αν καί χωρίς ουσιαστικό απο­
τέλεσμα. Σπουδαίες βασίλισσες μέ τα ονόματα Αρσινόη, Βερενίκη καί Κλεο­
πάτρα συμβασιλεύουν μέ τους Πτολεμαίους. Τελευταία, ενδεχομένως ή μό­
νη πού έπίστατο τήν αιγυπτιακή γλώσσα, ήταν ή περίφημη Κλεοπάτρα VII
Φιλιπάτωρ, της οποίας τα φιλόδοξα σχέδια για συγκυβέρνηση μέ τήν Ρώμη
(μετά άπό δεσμούς της τόσο μέ τον Ιούλιο Καίσαρα, όσο καί μέ τον Μάρκο
Αντώνιο) ματαίωσε ό 'Οκταβιανός Αύγουστος. Μέ τήν ναυμαχία στο Άκτιο
τό 31 ΠΚΕ, επέρχεται ουσιαστικά το τέλος της Πτολεμαϊκής Δυναστείας,
ενώ λίγο αργότερα ή Κλεοπάτρα αυτοκτονεί περήφανα καί ή Αίγυπτος πε­

44. Τα έξαιγυπτισμένα ονόματα τών Περσών μοναρχών καί οι αντίστοιχες βασιλικές

δέλτοι τους δέν σημειώνονται έδώ, άλλα δίνεται μόνο το εξελληνισμένο τους όνομα.
45. Βλ. Grimal, 21992: σσ. 383­88. Βλ. επίσης Lewis, 1986. Πρβλ. Thompson, 1988, καί
Gardiner, 21964: 378­82.
46. Βλ. Betz, 21992, καί Preizendanz, 21973­74.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 221

ριερχεται στους Ρωμαίους. Κατά την περίοδο αυτή στην Αίγυπτο άρχουν οι
έξης Δυναστείες47.

Εικόνα 3: Τα σπουδαιότερα ονόματα (nomen και prenomen) τον τελευταίου φαραώ της
Μακεδόνικης Δυναστείας, 'Αλέξανδρου. Στο θρονώννμο (πρώτη και τρίτη δέλτος) διαβάζουμε:
Αγάλλεται ή καρδιά τον Ρ'ά, ό εκλεκτός τον "Αμμωνος (άρχ. α'ιγ.: Ffi-ib-BP, Stp-n- Imn). Στο γε-
νεθλιώννμο τον φαραώ (μεσαία δέλτος) διαβάζουμε: 'Αλέξανδρος (άρχ. αίγ.: 3lksndris). Και οι
τρεις δέλτοι επιστέφονται άπό ιερογλυφικό σύμβολο της φαραωνικής βασιλείας. 'Επιγραφές
όπως αύτη αφθονούν στην Αίγυπτο και αποτελούν την σφραγίδα της ελληνικής παρουσίας.

ΛΑΓΙΔΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ [304-30 ΠΚΕ]

Πτολεμαίος Ι Σωτήρ Ι [304-284 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος II Φιλάδελφος [285-246 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος III Ευεργέτης Ι [244-221 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος IV Φιλοπάτωρ [221-205 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος V Επιφανής [205-180 ΠΚΕ]

47. Τά έξαιγυπτισμένα ονόματα των Πτολεμαίων και οι αντίστοιχες βασιλικές δέλτοι

τους δέν σημειώνονται έδώ, άλλα δίνεται μόνο το εξελληνισμένο τους όνομα. "Εστω ως
παράδειγμα τό θρονώννμο και τό γενεθλιώννμο τον Πτολεμαίου Ι (Σωτήρος I): (Mry Imn,
Stp π Rc) (Ptwlmys). "Εστω επίσης τό όνομα τής Κλεοπάτρας VII (Φιλοπάτορος): (Klwp3dr3t,
Nlrt mrt.z). Πα τις βασιλικές δέλτονς τοΰ 'Αλεξάνδρου IV, βλ. την εικόνα 3.
222 Άμάντας­'Αλίκης Μαραβέλια

Πτολεμαίος VI Φιλομήτωρ [180­164 & 163­145 ΠΚΕ]

Πτολεμαίος VII Νέος Φιλοπάτωρ [145 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος VIII Ευεργέτης II [Φύσκων, 170­163 & 145­116 ΠΚΕ]
Κλεοπάτρα III {$} & Πτολεμαίος IX Σωτήρ II [Λάθυρος, 116­107 ΠΚΕ]
Κλεοπάτρα III {$} & Πτολεμαίος Χ Αλέξανδρος Ι [107­88 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος IX Σωτήρ II [Λάθυρος, 88­81 ΠΚΕ]
Κλεοπάτρα Βερενίκη [81­80 ΠΚΕ] $
Πτολεμαίος XI 'Αλέξανδρος II [80 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος XII Νέος Διόνυσος [Αυλητής, 80­58 & 55­51 ΠΚΕ]
Βερενίκη IV [58­55 ΠΚΕ] $
Κλεοπάτρα VII Φιλοπάτωρ [51­30 ΠΚΕ] $
Πτολεμαίος XIII [51­47 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος XIV [47­44 ΠΚΕ]
Πτολεμαίος XV Καισαρίων [44­30 ΠΚΕ]

Ή Ρωμαϊκή Περίοδος?* (30 ΠΚΕ­395 ΚΕ): Πρόκειται για τήν περίοδο

κατάκτησης της εξελληνισμένης Αιγύπτου άπό τους Ρωμαίους, οι όποιοι γε­
νικά αντιπαθούσαν τον τοπικό έλληνοαιγυπτιακό {εγχώριο) πληθυσμό. Ή
Αίγυπτος ήταν μόνο ό σιτοβολώνας της Ρώμης και φυσικά οι κάτοικοι της
αισθάνονταν αποξενωμένοι άπό τήν τελευταία. Τα ονόματα των Ρωμαίων
αυτοκρατόρων αναγράφονται σέ δέλτους, όπως και τα φαραωνικά ονόμα­
τα, άλλα ή φαραωνική εποχή ανήκει πλέον οριστικά στο παρελθόν. Κατά
τήν περίοδο αυτή ή Αίγυπτος άρχεται άπό τους Ρωμαίους αυτοκράτορες
δια των έπαρχων που αυτοί διόριζαν49.

ΡΩΜΑΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ
'Οκταβιανός Αύγουστος [30 ΠΚΕ­14 ΚΕ]
Τιβέριος [14­37 ΚΕ]
Γάιος Καλιγούλας [37­41 ΚΕ]
Κλαύδιος [41­54 ΚΕ]
Νέρων [54­68 ΚΕ]

48. Βλ. Bowman, 1986.

49. Τα έξαιγυπτισμένα ονόματα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και οί αντίστοιχες βασι­
λικές δέλτοι τους δεν σημειώνονται εδώ, άλλα δίνεται μόνο τό εξελληνισμένο τους όνομα (μέ
βάση τήν λατινική του γραφή). "Εστω ώς παράδειγμα το θρονώνυμο και το γενεθλιώννμο
τοΰ 'Οκταβιανού Αυγούστου: (Hk3­hk3w, 3wtkrdr, Stp π Pth) (Kyzr3s, Mry Pth, Z3 '1st), και
δή (Άρχων αρχόντων, Αυτοκράτωρ, Τω Φθα εκλεκτός) (Καίσαρ, "Ισιδος υιός, Τω Φθφ
ήγαπημένος).
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 223

Γάλβας [68­69 ΚΕ]

Όθων [69 ΚΕ]
Βεσπασιανός [69­79 ΚΕ]
Τίτος [79­81 ΚΕ]
Δομιτιανος [81­96 ΚΕ]
Νέρβας [96­98 ΚΕ]
Τραϊανός [98­117 ΚΕ]
'Αδριανός [117­138 ΚΕ]
Αντωνϊνος Πιος [138­161 ΚΕ]
Μάρκος Αυρήλιος [161­180 ΚΕ]
Λούκιος Βέρος [161­169 ΚΕ]
Κόμμοδος [180­192 ΚΕ]
Σεπτίμιος Σεβήρος [193­211 ΚΕ]
Καρακάλλας [198­217 ΚΕ]
Γέτας [209­212 ΚΕ]
Μακρινός [217­218 ΚΕ]
Διαδουμενιανος [218 ΚΕ]
Βάριος Άβιτος Βασιανος (Ήλιογάβαλος) [218­222 ΚΕ]
Σεβήρος Αλέξανδρος [222­235 ΚΕ]
Γορδιανος III [238­244 ΚΕ]
Φίλιππος [244­249 ΚΕ]
Δέκιος [249­251 ΚΕ]
Γάλλος & Βολουσιανος [251­253 ΚΕ]
Βαλεριανος [253­260 ΚΕ]
Γαλλιηνός [253­268 ΚΕ]
Μακριανος & Κβίετος [260­261 ΚΕ]
Αύρηλιανος [270­275 ΚΕ]
Πρόβος [276­282 ΚΕ]
Διοκλητιανος [284­305 ΚΕ]
Μαξιμιανος [286­305 ΚΕ]
Γαλέριος [293­305 ΚΕ]
Κωνσταντίνος Ι Μέγας [324­347 ΚΕ]

Ή Βυζαντινή και ή Κοπτική Περίοδος50 (395­638 ΚΕ): Ή Αίγυπτος από

ρωμαϊκή επαρχία μετατρέπεται σε βυζαντινό θέμα, συνεχίζοντας να αποξε­
νώνεται από τήν απομακρυσμένη κεντρική εξουσία τής Κωνσταντίνου πό­

50. Βλ. Bowman, 1986.

224 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

λεως. Ή αιγυπτιακή γλώσσα έ'χει ήδη εξελιχθεί στην κοπτική, ή οποία χρησι­
μοποιεί το ελληνικό αλφάβητο και επτά γράμματα τοΰ δημώδους αλφαβή­
του, γράφοντας όλα τα φωνήεντα, όντας ουσιαστικά δημιούργημα των χρι­
στιανών Αιγυπτίων λογίων και μοναχών. Ή ιερογλυφική (τελευταίες επι­
γραφές το 394 ΚΕ), ή ιερατική, και ή δημώδης γραφή (τελευταίες επιγραφές
το 452 ΚΕ) εξακολουθούν να συνυπάρχουν, αν και σταδιακά θα ξεχασθούν
εντελώς και θα παραμερισθούν από τήν κοπτική. Περί τα τέλη τοΰ 5ου αι.
ΚΕ, ή αιγυπτιακή εκκλησία αποσχίζεται άπό τήν εκκλησία της Κωνσταντι­
νουπόλεως λόγω ουσιαστικά ασήμαντων δογματικών διαφορών (τουλάχι­
στον φαινομενικά). Ό κοπτικός πολιτισμός, αμιγώς χριστιανικός, αναπτύσ­
σεται και παράγει ενδιαφέροντα τέχνεργα, ενώ οι αρχαίοι ναοί καταστρέφον­
ται και ερημώνουν ή μετατρέπονται σέ εκκλησίες. Ή κοπτική γλώσσα θά
συνεχίσει νά ομιλείται μέχρι και τον 16ο αι. ΚΕ, ενώ έκτοτε (και μέχρι σήμε­
ρα) συνεχίζει νά χρησιμοποιείται στην θεία λειτουργία τών Κοπτών, χωρίς
νά γίνεται αντιληπτή άπό όλους. Ή αρχαία φαραωνική Αίγυπτος αποτελεί
πλέον νεκρό παρελθόν.
Ή 'Αραβική Περίοδος51 (638 ΚΕ­σήμερα): Ή Αίγυπτος περιέρχεται
στους Αραβες και μεγάλο μέρος τοΰ γηγενούς πληθυσμού εξισλαμίζεται. Τό
'Ισλάμ εμφανίζεται φαινομενικά ανεκτικό προς τον χριστιανικό πληθυσμό.
Ουσιαστικά, ή νεώτερη ιστορία της Αιγύπτου αρχίζει με τήν αραβική κατά­
κτηση της. Διάφοροι ξένοι θά κατακτήσουν τήν Αίγυπτο κατά τό διάστημα
αυτό, Τούρκοι, Γάλλοι και Αγγλοι, ενώ ή σύγχρονη ιστορία της Αιγύπτου
αρχίζει με τήν ενθρόνιση τοΰ Muhammed Ali (πού γεννήθηκε στην Καβά­
λα) τό 1805 ώς άντιβασιλιά. Μέ τήν εθνική επανάσταση τοΰ συνταγματάρχη
Gamal Abd 'el­Naser τό 1952, ή Αίγυπτος θά αρχίσει νά μεταμορφώνεται σέ
ένα σύγχρονο αραβικό κράτος.

ULTO αρχαίο φαραωνικό πρωτόκολλο και τα βασιλικά ονόματα

Ό π ω ς είδαμε στα προηγούμενα, ή φαραωνική εθιμοτυπία της ονομα­

σίας τών βασιλέων χαρακτηριζόταν από πέντε βασιλικά ονόματα, τα όποια
αναγράφονταν πλήρως στους επίσημους τίτλους τοΰ μονάρχη, από τό Αρ­
χαίο Βασίλειο κ.έ., ιδίως σέ περιόδους ακμής, κυρίως σέ ταφικά μνημεία,
στήλες, οβελίσκους και ναούς. Τα φαραωνικά ονόματα ήταν τα ακόλουθα52:

51. Βλ. Bowman, 1986, και Newby & Maroon, "1987: σσ. 169­95.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 225

1. Το όνομα "Ωρου53: ενδεχομένως το αρχαιότερο όνομα, το όποιο εξέ­

φραζε συμβολικά τον φαραώ ώς ζώσα ενσάρκωση του ουράνιου ίερακοκέ­
φαλου θεοΰ της μοναρχίας, εισαγόταν με το όνομα του εν λόγω θεοΰ (αρχ.
ελλ.: Απόλλων, άρχ. αίγ.: Hr), και τοποθετεΐτο εντός ορθογωνίου πλαισίου
με κάθετες γραμμώσεις (άρχ. αίγ.: srh) τό όποιο συμβόλιζε εϊτε τό παλάτι
εϊτε τον τάφο του βασιλιά.
2. Τό όνομα των Δύο Κυριών54: τό όποιο έ'λαβε αύτη την ονομασία από
τό ιερογλυφικό σύμπλεγμα εισαγωγής του πού παρίστανε τις δύο εραλδικές
θεότητες ή κυρίες της μοναρχίας (άρχ. αιγ.: nbty) επί κυάθων, και δη την
όφιόμορφη θεά Ούατζύτ (άρχ. αίγ.: W3dyt), προστάτιδα της Κάτω Αιγύ­
πτου, και την γυπόμορφη θεά Νεκχμπέτ (άρχ. αιγ.: Nhbt, ή οποία ταυτίσθη­
κε άπό τους "Ελληνες μέ την Είλείθυια), προστάτιδα της 'Άνω Αιγύπτου
(άρχ. ελλ.: Δεσπότης Διαοήματος/Κύριος Βασιλειών).
3. Τό όνομα Χρυσοϋ "Ωρου55: ή ακριβής σημασία τοΰ οποίου δέν είναι
απόλυτα κατανοητή, άλλα ενδεχομένως συμβόλιζε τήν νίκη τοΰ φαραώ (ώς
ενσάρκωση τοΰ "Ωρου) επί τοΰ θεοΰ Σήθ (Τυφώνα), και εισαγόταν μέ τις λέ­
ξεις ΤΩροςχρυσούς (άρχ. ελλ.: 'Αντιπάλων Ύπέρτερος/Παμφεγγής, άρχ. αιγ.:
Hrnwb).
4. Τό θρονώνυμο56: άποτελοΰσε τό επίσημο όνομα πού λάμβανε ό φα­
ραώ μέ τήν ανάρρηση του στον θρόνο, και εισαγόταν μέ τον τίτλο Βασιλεύς
"Ανω και Κάτω Αιγύπτου (άρχ. ελλ.: Βασιλεύς Ανω και Κάτω Χωρών, άρχ.
αίγ.: Nsw Bity), ο άρχετυπικός χαρακτήρας τοΰ οποίου παρέπεμπε στον
εραλδικό συμβολισμό των ιερογλυφικών πού τις απεικόνιζαν Ίδεογραμμα­
τικά [τό σπαθόχορτο (κάρηξ) συμβόλιζε τήν Άνω Αίγυπτο, ένώ ή μέλισσα
τήν Κάτω Αίγυπτο].
5.TÒ γενεθλιώνυμο57: ενδεχομένως αντιστοιχούσε στο σύγχρονο επίθετο
ή και στο όνομα κάποιου προσώπου και ήδη υπήρχε πριν τό συγκεκριμένο
άτομο ονομασθεί βασιλιάς, ένώ εισαγόταν (ιδίως άπό τήν IV Δυναστεία
κ.έ.) πάντοτε μέ τον τίτλο Ηλίου Υιός (άρχ. ελλ.: Ηλίου Παις, άρχ. αίγ.: Ζ3

52. Βλ. Quirke, 11990: κεφ. 1­4, passim. Βλ. επίσης LÀ, III, 1980, στήλ. 641­59: λήμμα
«Kònigstitulatur». Βλ. επίσης Wildung, 1969.
53. Βλ. EG: σ. 72.
54. Βλ. EG: σ. 73.
55. Όμοίως. Για τα φαραωνικά ονόματα, πρβλ. και τήν σημείωση 15, ανωτέρω.
56. Βλ. EG: σσ. 73­74. Ή ελληνική ονομασία θρονώνυμο οφείλεται στον αείμνηστο
Αίγυπτιολόγο Περικλή Κουραχάνη (βλ. Κουραχάνης, 1985, σ. 23: #4).
57. Βλ. EG: σ. 74. Ή ελληνική ονομασία γενεθλιώνυμο οφείλεται στην συγγραφέα τοϋ
παρόντος άρθρου.
226 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

Rc). 'Αμφότερα το θρονώννμο και το γενεθλιώννμο γράφονταν πάντοτε

εντός οέλτων.
Ά ς σημειωθεί ότι ή αιγυπτιακή βασιλική εθιμοτυπία ύπεδείκνυε συνή­
θως μόνο τήν αναγραφή των δυο κυριωτέρων φαραωνικών ονομάτων, και
δή τοΰ θρονωνύμον και τοΰ γενεθλιωνύμου, ένώ το πλήρες πεντωνυμικο
πρωτόκολλο απαντάται πολλές φορές μέ τήν προηγούμενη τάξη παράθεσης
των ονομάτων. "Εστω ώς παράδειγμα το πλήρες πεντωνυμικο πρωτόκολλο
τον Φαραώ Τουτ'αγχαμών, ενός νεαροΰ βασιλιά ό όποιος έ'γινε παγκοσμίως
γνωστός μετά τήν ανακάλυψη τοΰ θησαυροί; του από τον Howard Garter το
1922. Αυτό δίνεται για εποπτικούς λόγους, όπως βρέθηκε στο μνημείο του
(KV 62) στην Κοιλάδα τών Βασιλέων58.

SiL ι ΙΡΓΞΤΠ

Ή μετάφραση αύτοΰ τοΰ κειμένου στην αρχαία ελληνική γλώσσα εΐναι ή

ακόλουθη:
7
Ωρος [Απόλλων]: Ισχυρός ταϋρος, Είκών γεννήσεων59.
Δύο Κυρίαι [Δεσπότης Διαδήματος]: Εύνόμιος, Ό τάς δύο χώρας κα­
τευνάζων, τους δε θεούς απαντάς εξευμενίζω1^1.

58. Βλ. Reeves, 1990: σ. 25.

59. Hr: Κ3 nht, Twt­mswt. 'Εννοείται ή θεϊκή δημιουργική δύναμη του φαραώ ή οποία
αποτελεί το δυνάμει αρχέτυπο για τις γεννήσεις τών υπηκόων του. Πρβλ. και το προγενέ­
στερο χρονικά όνομα "Ωρον τοΰ φαραώ Σέσωστρι Ι (το όποιο ταυτιζόταν μέ το όνομα τών
Δυο Κυριών και το όνομα Χρνσοϋ "Ωρον), και το όποιο ήταν cnh­mswt, και δή ζωή γεννή­
σεων (για το όποιο βλ. Newbery & Griffith, 1893,1,25: σσ. 59­62).
60. Nbty: Nfr­hpw, sgrh t3wy, Ship ntrw nbw.Υπονοείται ή αλλαγή τών νόμων, αμέσως
μετά το επεισόδιο της ένοθεϊστικής θρησκευτικής μεταρρύθμισης τοΰ Άκχενατών, και ό
εξευμενισμός τών θεών από τον νεαρό φαραώ Τουτ'αγχαμών πού τον διαδέχθηκε. Προς τήν
άποψη μας συνηγορεί και ή παραλλαγή αυτού τοΰ βασιλικού ονόματος Wr­chr,Imn (βλ.
Reeves, 1990: σ. 25: #2), και δή Μέγας <έν τω τοϋ> "Αμμωνος άνακτόρω, ή οποία παραπέμ­
πει στην παλινόρθωση της λατρείας τού 'Άμμωνος.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 227

*Ωρος Χρυσούς [Αντιπάλων Υπέρτερος]: Ό τα διαδήματα έξνψούς,

τους τε θεούς έξενμενίζων61.
Βασιλεύς των τε Άνω και των Κάτω Χωρών: ('Ήλιος εστί ο των υπάρξε­
ων δεσπότης)62.
Ήλιου Υιός [Ηλίου Παις]: (Τουτ'αγχαμών, "Αρχων Νοτίου Ήλιοπό­
λεως)63.
Ή βασιλική εθιμοτυπία και τα φαραωνικά ονόματα γράφονταν συνή­
θως κατ' αυτόν τον τρόπο. Δύο από τα βασιλικά ονόματα (τα σπουδαιότε­
ρα) τοϋ Ραμεσσή II —κατά το βασιλικό πρωτόκολλο— αναγράφονται σέ
ορισμένες ιερογλυφικές επιγραφές του Φλαμινιανοΰ οβελίσκου, οι όποιες
σχετίζονται μέ τήν αρχαία ελληνική γλώσσα.

IV. Ό Φλαμινιανός οβελίσκος

Στα ανωτέρω αναφερθήκαμε στον Φλαμινιανο οβελίσκο. Το αντικείμε­

νο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή φέρει ιερογλυφική επι­
γραφή, πού μεταφράσθηκε άπό τήν αιγυπτιακή στην αρχαία ελληνική
γλώσσα ήδη από τήν αρχαιότητα. Ό οβελίσκος αυτός μεταφέρθηκε άπό τήν
Ήλιόπολη στην Ρώμη άπό τον 'Οκταβιανό Αύγουστο και τοποθετήθηκε
στον Circus Maximus64, όπου και εντοπίσθηκε θραυσμένος σέ τρία τεμάχια

61. Hr­nwb: Wis hcw, Shtp ntrw. Υπονοείται ή συμβολική αποκατάσταση τοϋ κλασσικοί}
τρόπου διακυβέρνησης της Αιγύπτου μετά τον Άκχενατών. Προς τήν άποψη μας συνηγορεί
και ή παραλλαγή αύτου τοϋ βασιλικοΰ ονόματος Hk3­M3ct, Ship ntrw (βλ. Reeves, 1990: σ.
25: #3), καί δή Ό τήν Άρμονίαν κυβερνών, τους τε θεονς έξενμενίζων, ή οποία παραπέμπει
στην αποκατάσταση της τάξης στην Αίγυπτο μετά το επεισόδιο της Αμάρνα. Και εδώ το
ρήμα ship χρησιμοποιείται ώς αιτιογενετικο {causative).
62. Nsw­bity: (Nb­hprw­Rc). Tò θρονώννμο τοϋ φαραώ. Ώ ς υπάρξεις (hprw) νοούνται
όλα τα έμβια όντα. Για το ρήμα hpr(i), βλ. CD: σσ. 188­89.
63. Ζ3 Rc: {Twi^nh­'Imn, Hks­'Iwnw smc, καί δή Είκών ζώσα τοϋ Άμμωνος. Το γενε­
θλιώννμο τοϋ φαραώ. Νότιος Ήλιόπολη (κυριολεκτικά: Ήλιόπολη της "Ανω Αιγύπτου) ήταν
οι Θήβες. Ή αρχική μορφή τοϋ γενεθλιωνύμον (πρίν τήν άντιμεταρρύθμιση καί τήν καταδί­
κη τής προσπάθειας τοϋ Ακχενατών) περιείχε το όνομα Ατών (άρχ. αίγ.: 'Itn), αντί τοϋ
ονόματος Άμμων (άρχ. αίγ.: Imn).
64. «Qui autem notarum textus obelisco incisus est veteri, quem videmus in Circo,
Hermapionis librum secuti interpretatum litteris subiecimus Graecis [...]», όπως αναφέρεται
χαρακτηριστικά άπό τον Αμμιανό Μαρκελλϊνο (βλ. Res Gestae, XVII, 4: § 17, καί πρβλ. §§ 6,
7 & 12). Ό ϊδιος οβελίσκος αναφέρεται καί άπό τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (βλ. Φνσική
ιστορία, XXXVI, 14: § 71). Το υψος του είναι 24 m, ζυγίζει περ. 240 ton, καί είναι κατασκευ­
ασμένος άπό ερυθρό γρανίτη.
228 Άμάντας­Αλίκης Μαραβέλια

(και επιδιορθώθηκε) για να τοποθετηθεί στην Piazza del Popolo της Ρώμης
από τον πάπα Σίξτο V το 158965. Ό έν λόγω αρχαίος οβελίσκος (βλ. είκ. 4) κα­
τασκευάσθηκε άπό τον Φαραώ Σήθο Ι και επαναχρησιμοποιήθηκε από τον
γιό του Ραμεσσή II, ό όποιος τον ιδιοποιήθηκε. Επιγραφές αναφερόμενες
στον πρώτο φαραώ υφίστανται στην μεσαία στήλη ιερογλυφικών της βόρειας
και της νότιας πλευράς του (με βάση τον σημερινό προσανατολισμό τοϋ μνη­
μείου). Οι υπόλοιπες στήλες ιερογλυφικών φέρουν τό βασιλικό πρωτόκολλο
του δευτέρου φαραώ66. Τό αρχαίο αιγυπτιακό κείμενο πού θα εξετάσουμε
εδώ είναι πολύ σημαντικό διότι ή μετάφραση του στα αρχαία ελληνικά υποτί­
θεται ότι έγινε από τό πρωτότυπο ή τουλάχιστον από άτομο(α) πού γνώριζαν
(κατά τό μάλλον ή ήττον) τήν αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα. Ή μετάφραση
υποτίθεται ότι πραγματοποιήθηκε από κάποιον Έρμαπίωνα67, τοΰ οποίου
ωστόσο ούτε τό όνομα τοΰ έργου όπου περιεχόταν ή έν λόγω επιγραφή, ούτε
ή εποχή κατά τήν οποία ήκμασε είναι γνωστά. Τό αρχαίο ελληνικό κείμενο
αποτελεί μετάφραση μερικών γραμμών ιερογλυφικών πού έχουν ως έξης68:

65. Βλ. έπί παραδείγματος Bonomi, 1840: σ. 158. Για τήν πρώτη (μετά άπό τον Athana­
sius Kircher) παρουσίαση τοϋ Φλαμινιανοϋ οβελίσκου, βλ. Zoëga, 1797: σ. 92.
66. Για τήν πρώτη έκδοση των επιγραφών τοϋ οβελίσκου, βλ. Ungarelli, 1842: σ. 65 κ.έ.
& πίν. II. Για τους οβελίσκους γενικά, βλ. LA, IV, 1982, στήλ. 541: λήμα «Obelisk», και
Habachi, 1978. Για τους έκτος Αιγύπτου οβελίσκους, βλ. Iversen, 1972.
67. Ό π ω ς αναφέρεται άπό τον Αμμιανο Μαρκελλίνο (βλ. Res Gestœ, XVII, 4: § 17). Για
τήν έκδοση τοϋ ίστορικοϋ έργου τοϋ Αμμιανοϋ Μαρκελλίνου, βλ. Clark & Traube, 21963,
όπου ως βασική πηγή χρησιμοποιείται ό Κώδικας Fuldensis (Codex Vaticanus Latinus 1873),
κατά τον όποιο τό μεταφρασμένο κείμενο στα ελληνικά είναι πολύ μικρό (ουσιαστικά
σχεδόν τό κείμενο πού παραθέτουμε κατωτέρω). Ωστόσο, κατά τον Κώδικα Hersfeldensis
[πού χρησιμοποιήθηκε άπό τον Gelenius για τήν έκδοση τοϋ Αμμιανοϋ Μαρκελλίνου (βλ.
Gelenius, 1533)], πού χρονολογείται επίσης άπό τον 9° αι. ΚΕ και είναι περισσότερο αξιόπι­
στος, τό αρχαίο ελληνικό κείμενο είναι πολύ μεγαλύτερο.
68. Ά ς σημειωθεί ότι τό παρατιθέμενο κείμενο αποτελεί τμήμα τοΰ πλήρους κειμένου
πού παραθέτει ό Αμμιανός Μαρκελλϊνος, και για τό όποιο βλ. Lambrecht, 2001: σσ. 53­55 &
57, και Clark & Traube, 21963: σ. 112. Πρβλ. και Budge, 21989: σσ. 118­19.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 229

Ή αρχαία ελληνική μετάφραση του κειμένου (μέ βάση τον Άμμιανο

Μαρκελλίνο) είναι ή έξης69:
1. Τάδε λέγει Ήλιος βασιλεΐ Ψαμέστη: οεοώρημαί σοι άνά πάσαν οίκου­
μένην μετά χαράς βασιλεύειν, δν Ήλιος φιλεϊ [Res Gestae: XVII, 4, §
18]·
2. Θεογέννητος κτίστης της οικουμένης [Res Gestae: XVII, 4, § 18].
3. Ό έστώς έπ' αληθείας δεσπότης διαδήματος, την Αϊγυπτον δοξάσας
κεκτημένος, ό άγλαοποιήσας Ηλίου πόλιν [Res Gestae: XVII, 4, § 19].
4. Ήλιος θεός μέγας δεσπότης ούρανοϋ [Res Gestae: XVII, 4, § 21].
5. Πληρώσας τον νεών τοϋ φοίνικος αγαθών, ω οι θεοί ζωής χρόνον
έδωρήσαντο [Res Gestae: XVII, 4, § 20].
Ά ς σημειωθεί ότι εξέταση τοϋ ελληνικοί) κειμένου και αντιπαραβολή
του μέ το αιγυπτιακό υποδεικνύει τήν σχετική εμβρίθεια τοϋ συγγραφέα
στην αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα, εφ' όσον το βασικό νόημα αποδίδεται πι­
στά. Έν τούτοις, υπάρχουν αρκετές παρεκκλίσεις από τήν ορθή έννοια τοΰ
πρωτοτύπου, άλλα και παραλείψεις, αν και κατά σημεία ή μετάφραση είναι
ή ενδεδειγμένη. Μεταφράσαμε ορθά το αρχαίο αιγυπτιακό κείμενο στην
αρχαία ελληνική γλώσσα, μέ βάση τις σημερινές γνώσεις μας70:
1. Τάδε λέγει Ήλιος: «δέδωκά σοι τάς χώρας άπάσας και πάσαν οίκου­
μένην, εν ειρήνη, ώ βασιλεϋ των τε 'Άνω και των Κάτω Χωρών (Ισχυ­
ρά ή τοϋ Ηλίου 'Αλήθεια, Ό τοϋ Ηλίου εκλεκτός), Ηλίου Υιέ (Ραμεσ­
σής, "Αμμωνος ήγαπημένος)»71.
2. Γεννηθείς <ύπο> θεών, τάς τε Δύο Χώρας θεμελιώσας72.

69. Ό π ω ς στην προηγούμενη υποσημείωση. Βλ. επίσης Lambrecht, 2001: σσ. 53­55 & 57,
και Clark & Traube, 21963: σ. 112. Πρβλ. καί Budge, 21989: σσ. 118­19.
70. Πρβλ. Kitchen, 21997: σ. 43, για τον στ. 3, ό όποιος περιέχει αποσπάσματα άπό τό
δνομα "Ωρον καί τό όνομα Δύο Κυριών τον φαραώ Ραμεσσή Π.
71. Dd­mdw in Rc: Din.i n.k t3w nbw, hzswt nb<wt> m htpw, Nsw­Bity (Wsr­M3ct­Rc,
Stp­n­Rc), Z3­RP {Mr­ 'Imn, RP­ms­sw). Καθίσταται σαφές ότι στην μετάφραση των Άμμια­
νοϋ/Έρμαπίωνος απουσιάζουν σημαντικά τμήματα της πρώτης φράσης, άν καί τό γενικό
νόημα είναι ορθό. Πα τό ουσιαστικό htpw, βλ. CD: σ. 180· εδώ προτιμήσαμε τήν απόδοση του
ώς ειρήνη, αντί για χαρά. Τό όνομα 'Ραμεσσής σημαίνει Ό <έξ> Ηλίου γεννηθείς (κυρ.:
"Ηλιος ούτον έγέννησεν).
72. Ms <in> ntrw, grg t3wy. Τό πιθανότερο είναι ότι ή πρώτη λέξη είναι ή μετοχή αορί­
στου τοΰ ασθενούς ρήματος ms(i), καί ότι ή πρόθεση υπό (βλ. EG: §§ 39,168) είχε παραλη­
φθεί. Ή ορθογραφία της φράσης υποδεικνύει ότι εννοείται ή 'Άνω καί ή Κάτω Αίγυπτος, καί
όχι ή οικουμένη, για τήν απόδοση της όποιας θα χρησιμοποιείτο ό πληθυντικός (t3w), ή ή
λέξη h3swt καί όχι ό δυϊκός αριθμός (t3wy), όπως συμβαίνει εδώ, αντίθετα άπό τήν προη­
γούμενη φράση. Πα τό ρήμα grg(i), βλ. CD: α. 291.
230 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

3. <Ίσχνρος ταϋρος>, Ό έπ' 'Αληθείας είρηνεύων. Δεσπότης Διαδήμα­

τος: Αιγύπτου προστάτης. Ό τα μνημεία λαμπρύνων εν Ήλιόπολεί73.
4. Τάδε λέγει "Ηλιος­Ωρος Μεσονρανών, μέγας θεός δεσπότης ουρα­
νού14:
5. «Πληρώνων τον νεών τοϋ φοίνικος τούτων των λαμπρών αυτού αγα­
θών, εν αύτω δ' οι θεοί ζωήν εδωρήσαντο, ώς (και) τω Ήλίω, εις τους
αιώνας»75.
Οι διαφορές καθίστανται σαφείς και υποδεικνύουν την σχετική δυσκο­
λία μεταφοράς τοΰ αίγυπτιακοϋ κειμένου στην ελληνική γλώσσα κατά τήν
αρχαιότητα, εφ' όσον αυτή δέν πραγματοποιήθηκε άπο γηγενείς Αιγυπτί­
ους, άλλα άπο Αίγυπτιώτες "Ελληνες (ή Λατίνους). Το ανωτέρω κείμενο, ή
αρχαιότητα τοΰ οποίου ανάγεται στον 13ο αι. ΠΚΕ, απετέλεσε τον οιονεί
πόλο συνάντησης της ελληνικής μέ τήν αιγυπτιακή γλώσσα, σέ μια πάρα
πολύ μεταγενέστερη εποχή, κατά τήν διάρκεια της οποίας ήδη ή αρχαία
αιγυπτιακή γλώσσα είχε αρχίσει να ξεχνιέται και τα ιερογλυφικά να περιπί­
πτουν στην λήθη76. Ή αναφορά τοϋ Άμμιανοϋ Μαρκελλίνου ('Αντιόχεια,

73. <K3­nht>, Hip hr MzPt. Nbty: MkKmt, 3h mnw m 'Iwnw. Ή 'Αλήθεια ταυτίζεται μέ
τήν αιγυπτιακή θεά αποτελώντας —νομίζουμε— περισσότερο το ανάλογο της Ευνομίας και
της 'Ανάγκης (κυρίως), και λιγότερο της Θέμιδος και της Δίκης, όπως προτάθηκε στο Tobin,
1987a: σσ. 113­21 (πρβλ. και Tobin, 1987b: σσ. 106­27). Πα το ρήμα mk(i), βλ. CD: σ. 119.
74. Dd­mdw in I^­Hr­3hty, npr c3, nb pt. Ό Άμμιανός/Έρμαπίων παρέλειψε τήν μετά­
φραση του 2ου συνθετικού της υβριδικής ηλιακής θεότητας πού ήταν γνωστή ώς Ρ'ά­
Ώράκχτν ή Ήλιος­ΤΩρος Μεσονρανών. Βλ. σχετικά LÀ, V, 1984, στήλ. 156­80: λήμμα «Re»,
xaxLÀ, III, 1980, στήλ. 14­25: λήμμα «Horus» (βλ. επίσης op. di.: στήλ. 25 κ.ε.). Για τήν αρχαία
ελληνική απόδοση του ονόματος αυτής τής αιγυπτιακής κοσμικής θεότητας, πρβλ. π.χ.
Νεροΰτσος, 1884, στήλ. 175: #3.
75. Mh Hwt­Bnw m nty.f 3hwt, rditw.n.f ntrw cnh, mi Rc dt. Και στην περίπτωση αυτής
τής φράσης (ή σύνταξη τής οποίας είναι τυπική τοϋ Νέου Βασιλείου) άν και υφίστανται
αποκλίσεις, το γενικό νόημα έχει αποδοθεί ορθά. Ό ρηματικός τύπος rditw.n.f αποτελεί
χαρακτηριστική περίπτωση παθητικής φωνής, άρα δε ή ορθότερη απόδοση θα ήταν <νπο>
θεών αύτώ ζωή εοωρήθη. Ό φοίνικας (άρχ. αίγ.: bnw) είναι τό είδος ardea cinerea (ερωδιός),
ό άρχετυπικός συμβολισμός τοΰ οποίου παρέπεμπε τόσο στον όσιριακό κύκλο όσο και στην
ηλιακή μυθολογία τής Ήλιοπόλεως (βλ. LÀ, IV, 1982, στήλ. 1030­39: λήμμα «Phônix»). Ό
Ηρόδοτος αναφέρεται παρεφθαρμένα στον μύθο τοΰ φοίνικα πού επισκέπτεται περιοδικά
τήν Αίγυπτο κάθε 500 χρόνια άπό τήν 'Αραβία, μεταφέροντας τό σώμα τοΰ νεκρού πατέρα
του ταριχευμένο σέ ώα μύρου προς ενταφιασμό στον ναό τοΰ Ήλιου στην Ήλιόπολη (βλ. //:
73). Μεταφράσαμε τό τελευταίο μέρος τής φράσης περισσότερο ελεύθερα. Για τήν έννοια τής
στατικής αιωνιότητας (αρχ. αίγ.: dt), βλ. Bakir, 1974: σσ. 252­54.
76. Ό Ώραπόλλων ό Αλεξανδρινός (περ. 2ο ήμισυ τοΰ 5ου αί. ΚΕ) κατά τι μεταγενέ­
στερος τοΰ Άμμιανοϋ, στην πραγματεία του Ιερογλυφικά, ή όποια γράφθηκε αρχικώς στην
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής Ιστορίας 231

περ. 330 ­ Ρώμη, περ. 395 ΚΕ), τοϋ τελευταίου σημαντικού έλληνορωμαίου
ιστορικού, στο απόσπασμα αυτό είναι χαρακτηριστική. Ό Άμμιανός είχε
επισκεφθεί την Αίγυπτο και την Ελλάδα αρκετές φορές μετά από την απο­
στράτευση του και τον θάνατο τοΰ φιλοσόφου Αυτοκράτορα Ίουλιανοϋ.
Να υποθέσουμε ότι το όνομα Έρμαπίων είναι πλασματικό και ότι είχε επι­
νοηθεί άπό τον συγγραφέα των Res Gestae, έν εϊδει αρχαιότερης αυθεντίας
για την μετάφραση των επιγραφών πού προσπάθησε να ερμηνεύσει77; "Ηδη
τό όνομα αυτό περιέχει τα συνθετικά Έρμης (~ Θώθ) και Άπίων (~ Άπις), γε­
γονός πού συνηγορεί υπέρ αυτής τής άποψης, δεδομένου ότι ενέχει συγκε­
κριμένη ίεροπρέπεια και οιονεί αυθεντία και μυστικότητα. Ό Θώθ/Έρμής78
ενσάρκωνε την θεότητα τής σοφίας, των γραμμάτων και των μετρήσεων,
ένώ ό ιερός ταΰρος 'Άπις79 αποτελούσε τό ιερό ζώο αμφοτέρων τών χθονίων
θεοτήτων Φθα και Όσίριδος, άλλα και ενα άπό τα αρχέτυπα για τήν σύλλη­
ψη τοϋ συγκρητιστικοΰ έλληνοαιγυπτιακοΰ θεού Σέραπι80. Ή εμβρίθεια τοΰ
Μαρκελλίνου και ή αναστροφή του μέ τα πλέον καλλιεργημένα άτομα τής

κοπτική γλώσσα, άλλα διασώθηκε μόνο στην ελληνική (βλ. Ώραπόλλωνος Νειλώον 'Ιερο­
γλυφικά, α εξήνεγκε μεν αυτός Αιγύπτια φωνή, μετέφρασε δε Φίλιππος εις τήν 'Ελλάδα διά­
λεκτον), συνδυάζει αρκετές ορθές αποδόσεις τών αρχαίων σημείων μέ τίς περισσότερο απί­
θανες και παράδοξες ερμηνείες τοϋ συμβολισμού τους. Ή άξια του έν λόγω έργου έγκειται
στην ιστορική παρουσίαση τής αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας σέ μία περίοδο κατά τήν όποια
ή τελευταία δέν ήταν επακριβώς γνωστή παρά μόνο σέ ελάχιστα άτομα.
77. Σημειωτέον ότι ό Άμμιανός Μαρκελλίνος διακρινόταν για τήν τάση παρεμβολής στο
Ιστορικό έργο του πολλών παρεκβάσεων πού αναφέρονταν σέ πολυάριθμους τομείς τής
αρχαίας επιστήμης μάλιστα δέ αρκετές άπό αυτές αναφέρονται στους Αιγυπτίους και σέ
έτερα αρχαία έθνη. Είναι συνεπώς πιθανό να είχε κάποιες —έστω καί στοιχειώδεις— γνώ­
σεις τής αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας καί γραφής, και να μετέφρασε ό Ίδιος τίς επιγραφές
τοϋ οβελίσκου, ή να χρησιμοποίησε τα φώτα κάποιου ειδικότερου, τον όποιο απεκάλεσε
Έρμαπίωνα. Προς τοϋτο νομίζουμε ότι συνηγορεί καί ή φράση: «Formarum autem innumeras
notas, hieroglyphicas appellatas, quas ei undique videmus incisas, initialis sapientiae vêtus in­
signivit auctoritas» (βλ. Res Gestœ, XVII, 4: § 8). Ή Bérénice Lambrecht, τήν οποία ευχαρι­
στούμε —μαζί μέ τον Claude Obsomer— καί άπό τή θέση αυτή για τήν αποστολή τής εργα­
σίας της, εξετάζει καί συζητά τίς διάφορες θεωρίες σχετικά μέ τήν αμφισβητούμενη ταυτό­
τητα τοΰ Έρμαπίωνα (βλ. Lambrecht, 2001: σσ. 86­89). Ή ερευνήτρια αυτή έν κατακλείδει
σημειώνει: «Le traducteur pourrait donc être un hellénophone ayant étudié l'ancien égyptien,
ou un lettré égyptien ayant de bonnes notions en écriture hiéroglyphique et parlant
couramment le grec» (βλ. op. cit.: a. 89).
78. Βλ. Lurker, 41986, σ. 121: λήμμα «Thoth», καί LÀ, VI, 1986, στήλ. 497­523: λήμμα
«Thot».
79. Βλ. Lurker, 41986, σ. 29: λήμμα «Apis», καί LA, 1,1975, στήλ. 338­50: λήμμα «Apis».
80. Βλ. Lurker, 41986, σ. 107: λήμμα «Serapis», καί LÀ, V, 1984, στήλ. 870­74: λήμμα
«Serapis».
232 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

εποχής του συνηγορούν υπέρ αυτής τής άποψης81. "Ισως, λοιπόν, ό Έρμα­
πίων να μην υπήρξε ποτέ ώς πραγματικό πρόσωπο, ενώ ό Άμμιανός Μαρ­
κελλϊνος μπορεί να χρησιμοποίησε το πλασματικό όνομα Έρμαπίων για να
αποδώσει την ερμηνεία των συγκεκριμένων ιερογλυφικών επιγραφών σέ
κάποια δήθεν γεγενή περί τών αιγυπτιακών αυθεντία. "Οπως φαίνεται, το
ζήτημα του Φλαμινιανοϋ οβελίσκου παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον ακό­
μη και σήμερα για ορισμένους μελετητές/ριες82.

81. Παρόμοιο παράδειγμα, mutatis mutandis, αποτελεί ή χρήση πλασματικών ονομάτων

φανταστικών προσώπων άπό τους Ερμητικούς. Έπί παραδείγματος, ή 'Αλχημεία αποτελεί
σημαντικό τμήμα τοΰ Έρμητισμοΰ, εμπνευστής του όποιου θεωρείται ό Ερμής Τρισμέγι­
στος, μια μυθική προσωπικότητα πού ενδεχομένως να μήν υπήρξε ποτέ. Σέ αυτόν αποδίδε­
ται ή συγγραφή τών Ερμητικών κειμένων (C orpus Hermeticum). Πλασματικές προσωποποι­
ήσεις (δήθεν αρχαιότεροι συγγραφείς μυστικιστικών έργων) υπήρχαν πράγματι πάμπολλες.
Όρισμένες άπό αυτές εΐναι ό Άγαθοδαίμων, ή "Ισιδα και ό Χήμης, ό δημιουργός κατά τους
"Ελληνες τής τέχνης τής Χημείας, ή Κλεοπάτρα τής Αιγύπτου (τής οποίας κάποια διαγράμ­
ματα και ένας διάλογος έφθασαν ώς τις μέρες μας), ενώ συχνή είναι και ή αναφορά τής
Μαρίας τής Ιουδαίας στίς αλχημικές πράξεις, στην όποια αποδίδεται ή εφεύρεση τής χύτρας
Bain­Marie και ό δήθεν ρόλος τής αδελφής τοΰ Μωυσή. Τέλος, όσον άφορα στην συγγραφή
θρησκευτικών ή ιερών κειμένων, πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς απέδωσαν τήν πατρό­
τητα τών έργων τους σέ αρχαιότερους (οι όποιοι μπορεί και να μήν είχαν αφήσει γραπτά κεί­
μενα), τόσο για λόγους ταπεινότητας, θεωρώντας ότι συνέχιζαν το έργο τους, όσο και για να
τα καταστήσουν περισσότερο αυθεντικά (πρβλ. και Μαραβέλια, 2001b: σσ. 257­68). Αυτό
ακριβώς συνέβη και μέ τα ερμητικά κείμενα, πιθανότατα δέ και μέ τήν χρήση τοΰ πλασμα­
τικού ονόματος Έρμαπίων άπό τον Αμμιανό Μαρκελλΐνο. Βλ. επίσης τις παλαιότερες εργα­
σίες Gibert, 1770: σ. 665, και Ideler, 1841.
82. Ή Bérénice Lambrecht εξετάζει το ζήτημα σφαιρικά (βλ. Lambrecht, 2001: σσ. 51­
95), ενώ υφίστανται ακόμη και σχετικοί διαδικτυακοί τόποι (web sites).
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας 233

Εικόνα 4: Ό Φλαμινιανός οβελίσκος στην θέση δπου βρίσκεται σήμερα στην Ρώμη.

V. Βιβλιογραφία

Aldred, G: The Egyptians, London (Thames & Hudson) 31987.

Aldred, G: Egyptian Art, London (Thames & Hudson) 21988.
Andrews, C.A.R.: The Rosetta Stone, London (BMP) 31992.
Baines, J. & Mâlek, J.:Atfos ofAncient Egypt, Oxford (Phaidon) 71988.
Bakir, A. 'el­M: «A Futher Re­Appraisal of the Terms: nhh &d»,JEA, 60,1974, pp. 252­54.
Beckerath, J. von: Handbuch der Àgyptischen Kônigsnamen, Munchen (MAS, 20) 1984.
Beckerath, J. von: «Chronologie des Pharaonischen Àgypten: Die Zeitbestimmung der
Àgyptischen Geschichte von der Vorzeit bis 332 v. Chr.», Munchen (MAS, 46) 1997.
Betz, H.D. (éd.): The Greek Magical Papyri in Translation, Including the Demotic Spells,
Chicago IL (University of Chicago) 21992.
BMD = Shaw, I. & Nicholson, P. (eds.): British Museum Dictionary ofAncient Egypt, Lon­
don (The AUC Press) 1996.
Bomhard, A.­S. von: Le calendrier Égyptien: Une œuvre d'éternité, London (Periplus) 2000.
Bonomi, I.: «Notes on Obelisks», Trans. Roy. Soc. Lit., I2,1840, pp. 143­60.
Bowman, Α.Κ.: Egypt after the Pharaohs, 332 BC ­AD 642: from Alexander to the Arab
Conquest, CA (UC Berkeley Press) 1986.
234 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

Buck, Α. de: The Egyptian Coffin Texts, I­VII, Chicago (Oriental Institute) 1935­61.
Budge, E.A.W.: The Book of the Dead: The Chapters of Coming Forth by Day: The Egyptian
Text According to the Theban Recension in Hieroglyphic, Edited from Numerous Papyri,
with a Translation, Vocabulary, & c, I­III, London (Kegan Paul) 11898.
Budge, E.A.W.: The Book of the Kings of Egypt, I­II, London ^ Ο δ .
Budge, E.A.W.: The Mummy: A History of the Extraordinary Practices of Ancient Egypt, NY
(Wings Books) 21989.
CD = Faulkner, R.O.: A C oncise Dictionary of Middle Egyptian, Oxford (Griffith Institute,
Ashmolean Museum) 1991.
Clark, C U . & Traube, L. (eds.): Historiée; Rerum Gestarum Libri qui supersunt, I­II, Berlin
1910­15 [21963].
Coold, G.P.: Manetho, Cambridge MA (Harvard University Press, Lozb C lassical Library)
1
1940.
Desroches­Noblecourt, C : The Great Pharaoh Ramses and his Time, Montreal (Canada
Exim Group) 1985.
Didot, A.F.: Plutarchi C hceronensis: Scripta Moralia (texte Grec et traduction en Latin),
Paris (Institut Impérial de Typographes de France) 1868, pp. 429­69: «De Iside et
Osiride» [= Περί "Ισιοος και Όσίριοος].
EAT = Neugebauer, Ο. & Parker, R.A.: Egyptian Astronomical Texts, I: The Early Decans;
II: The Ramesside Star Clocks; III: Decans, Planets, Constellations and Zodiacs I Plates,
Providence RI (Brown University Press) 1960­69.
Edwards, I.E.S.: The Pyramids of Egypt, UK (Pelican) 191987.
EG = Gardiner, A.H.: Egyptian Grammar: Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs,
Oxford (Griffith Institute, Ashmolean Museum) 31988 (=10 th Impression).
Egypte = L'Egypte: Sur les traces de la civilisation pharaonique (Schulz, R. & Seidel, M., eds.),
Cologne (Kônemann) 2000.
Erman, A : Life in Ancient Egypt, NY (Dover) 21971.
Faulkner, R.O.: The Ancient Egyptian Coffin texts, I­III, UK (Aris & Phillips) 1973­78.
Faulkner, R.O.: The Ancient Egyptian Pyramid Texts (with Supplement of Hieroglyphic Texts),
Oxford (Oxford at the Clarendon Press) 21998.
Faulkner, R.O. & Goelet, O.: The Egyptian Book of the Dead: The Book of going forth by
Day: Being the Papyrus ofAni (Dassow, E. von et al., eds.), SF (Chronicle Books) 21998.
Gardiner, A.H.: Egypt of the Pharaohs, London (Oxford University Press) 21964.
Gauthier, H.: Le livre des rois d'Egypte, I­V, Le Caire (MIFAO, 17­21) 1907­17.
Gelenius, S.: Sigismundii Gelenii Editio Frobeniana, Basilea? 1533.
Gibert, M.: «Observations sur l'Obélisque interprété par Hermapion», Mémoires de lit­
térature, tirés des registres de l'Académie Royale des Inscriptions et Belles­Lettres depuis
l'année M.DC C LXIV, jusques & compris l'année M.DC C LXVI, XXXV, Paris (Imprimerie
Royale) 1770, p. 665.
Godley, A.D.: Herodotus History, II, Cambridge MA (Harvard University Press, Lœb
Classical Library) 51981.
Grimal, Ν.: A History ofAncient Egypt (μετάφραση Shaw, I.), Oxford (Blakwell) 21992.
Habachi, L.: The Obelisks of Egypt, London 1978.
Hultch, F. (éd.): Cënsôrinus: De Die Natali, Leipzig 1867.
Ideler, J.L.: Hermapion, sive Rudimento Hieroglyphicce Veterum Aegyptiorum Literaturce,
Berlin 1841.
 Χρονολογικό μνημόνιο της αρχαίας αιγυπτιακής Ιστορίας 235

Iversen, Ε.: Obelisks in Exile, Copenhagen 1972.

Karetsou, A. et al. (eds.): Krêtê­Aigyptos: C ultural Links through three Millennia: Catalogue,
Hërakleion (Ministry of Culture) 2000.
Kemp, Β J.:Ancient Egypt: Anatomy of a Civilization, London (Routledge) 82000.
Kitchen, K.A.: Pharaoh Triumphant: The Life and Times ofRamesses II, Cairo (The AUC
Press) 21997.
Κουραχάνης, Π.: «Αίγυπτος: Ιερογλυφικά», Ή γέννηση της γραφής, Αθήνα (Υπουρ­
γείο Πολιτισμοί]) 1985, σσ. 19­28.
Lambrecht, Β.: «L'obélisque d'Hermapion (Ammien Marcellin, Res Gestœ, XVII, 4, 17­
23)», Le Muséon, 1141"2,2001, pp. 51­95.
Lewis, N.: Greeks in Ptolemaic Egypt, Oxford (Oxford University Press) 1986.
Lichtheim, M.: Ancient Egyptian Literature: A Book of Readings, I: The Old and Middle
Kingdoms; II: The New Kingdom; III: The Late Period, Berkeley (University of CA Press)
1975­80.
Lloyd, A.B.: «The Late Period, 664­323 BC», Ancient Egypt: A Social History (Trigger, B.G.
et ai, eds.), Cambridge & NY, 1983, pp. 279­348.
Lurker, M.: The Gods and Symbols of Ancient Egypt: An Illustrated Dictionary, London
(Thames & Hudson) 41986.
Manley, B.: The Penguin Historical Atlas ofAncient Egypt, London (Penguin) 1996.
Μαραβέλια, A.­A.: «Όδοιπορικο στην χώρα των θεών: "Μυρίσαι το άριστον"»,
"Αβατον, 9,2000, σσ. 14­20.
Μαραβέλια, Α.­Α.: «Στοχασμοί στο δείλι: Απόψεις για τη θεώρηση τοϋ πολιτισμοί)
της αρχαίας Αιγύπτου,...», Φηγός, 10,2001a, σσ. 113­18.
Μαραβέλια, Α.­Α.: «Αλχημεία και έρμητισμός: Κλείδες της απόλυτης γνώσης η ψυ­
χολογικές άρχετυπικές προτυπώσεις;», Δρόμοι της γνώσης, Θεσσαλονίκη (Αρ­
χέτυπο) 2001b, σσ. 249­86.
Maravelia, Α.­Α.: «Faience Objects of the Ancient Egyptian Collection at the National
Archaeological Museum ofAthens, 1», GM, 189,2002, pp. 61­80.
Νεροϋτσος, Τ.­Δ.: «Σημειώσεις έπί δέκα μομίαις έλληνο­ρωμαϊκής και βυζαντινής
εποχής», Αρχαιολογική Έφημερίς, Αθήναι 1884, στήλ. 171­80 & πίν. 12.
Newbery, Ρ.Ε. & Griffith, F.L.: «Beni Hasan», Archaeological Survey of Egypt, I­IV, London
(EES) 1893­1900.
Newby, P.H. & Maroon, F.J.: The Egypt Story: Its Art, its Monuments, its People, its History,
NY (Chanticleer Press) 41987.
OEAE = The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt (Redford, D.B., ed.), I­III, Oxford
(Oxford University Press) 2001.
Oldfather, C.H. (ed.): Diodorus Siculus I: Booh I­II.34, Cambridge MA (Harvard Uni­
versity Press, Lozb Classical Library)51989.
Parker, R.A.: The C alendars of Ancient Egypt, Chicago (University of Chicago, Studies in
Ancient Oriental Civilization, 26) 1950.
Posener, G. (et al., eds.) Dictionnaire de la civilisation égyptienne, Paris (Hazan) 21992.
Preizendanz, K.: Papyri Greece Magicce: Die Griechischen Zauberpapyri, Stuttgart 21973­74.
Quirke, S.: Who were the Pharaohs? A History of their Names with a List of C artouches,
London (BMP) 11990.
Quirke, S.: Ancient Egyptian Religion, NY (Dover) 31997.
Reeves, N.: The Complete Tutankhamun, London (Thames & Hudson) 1990.
236 Άμάντας­Άλίκης Μαραβέλια

Reeves, Ν. & Wilkinson, R.H.: The C omplete Valley of the Kings: Tombs and Treasures of
Egypt's Greatest Pharaohs, London (Thames & Hudson) 21997.
Ruggles, C : Astronomy in Prehistoric Britain and Ireland, New Haven (Yale University
Press) 1999.
Sethe, K.: Die Altàgyptischen Pyramidentexte, I­II, Leipzig 1908­10.
Stadelmann, R.: «Beitràge zur Geschichte des Alien Reiches: Die Lange der Regierung des
Snofru», MDAIK, 42,1986, pp. 229­40.
Thompson, D.J.: Memphis under the Ptolemies, NJ (Princeton University Press) 1988.
Tobin, V.A.: «Ma'at and ΔΊΚΗ: Some Comparative Considerations of Egyptian and Greek
Thought», JARCE, XXIV, 1987a, pp. 113­21.
Tobin, V.A.: «Mythic Symbolism in Egypt and Greece», JSSEA, 173,1987b, pp. 106­27.
Ungarelli, L.M.: Interpretatio Obeliscorum Urbis, Roma 1842.
White, 3.E.M.: Ancient Egypt: its Culture and History, NY (Dover) 21970.
Wildung, D.: Die Rolle agyptischer Kônige im Bewufitsein ihrerNachwelt, Munchen (MAS, 17)
1969.
Zoega, G: De Origine et Usu Obeliscorum, adPium Sextum Pontificem Maximum, Roma 1797.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΝΑΚΑ

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΛΟΓΟΥ
(ΣΧΟΛΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΟΡΙΣΜΕΝΑ
ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ)

Α.
[Ρητορική Γ , 1212b : 5­33]

Σε πρόσφατο δημοσίευμα μου ασχολήθηκα λεπτομερώς μέ το λεγόμενο

«ανακλαστικό σχήμα λόγου», το όποιο οφείλει τήν ΰπαρξή του στην πολυ­
σημία των λέξεων1. Συγκαταλέγεται, κατά κανόνα, στα σχήματα (μορφο)λε­
ξικής και φραστικής επανάληψης, μέ τα όποια και συνεξετάζεται.
Τό όνομα τοϋ σχήματος είναι ήδη αρχαίο (έλλην. «άνάκλασις» ή «άντα­
νάκλασις», λατιν. reflexio).
"Ενας ­προσωρινός, έστω­ ορισμός τον όποιο θα δίναμε εμείς σήμερα
στο σχήμα αυτό, μέ βάση ένα πλουσιότατο υλικό από τή Νέα Ελληνική (και
άπό άλλες σύγχρονες, ζωντανές γλώσσες) είναι ό εξής: Το ανακλαστικό
σχήμα προκύπτει, δταν ή lòia αυτόνομη λεξική μονάδα επαναλαμβάνεται
σε μιαν ενότητα λόγου (φράση, πρόταση, περίοδο, στιχομυθία, κτλ.) άλλα με
διαφορετική σημασία ή / και χρήση.
Όταν λέμε εδώ «διαφορετική σημασία ή / και χρήση», εννοούμε ένα πλή­
θος υποπεριπτώσεων, που δέν είναι ή ώρα ν' αναπτύξω (δές Νάκα, ο.π.)2.

1. Ά. Νάκας, «Σχετικά μέ το λεγόμενο «άν(ταν)ακλαστικό» σχήμα λόγου (ή περίπτωση

των ουσιαστικών)», στις Μελέτες για τήν Ελληνική Γλώσσα / Πρακτικά της 21ης Ετήσιας
Συνάντησης τοϋ Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής τοϋΑΠΘ (12­14 Μαΐου 2000),
Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 514­25.
2. Οι δύο πραγματώσεις της ϊδιας λέξης ενδέχεται, μεταξύ πολλών άλλων (δές και
ΑΝΑΚΛ Π), να είναι το αποτέλεσμα διαφορετικής χρήσης, ώς έξης: α) ενδέχεται ή πρώτη να
συνιστά άναφορική­έξωγλωσσική χρήση, ενώ ή δεύτερη μόνο μεταγλωσσική (ένδογλωσσική
αναφορά) ­και αντιστρόφως (δές το τελευταίο παράδειγμα στο 1.3: <13> ­ Περίμενε και θα
οεϊς! Θα φωνάξω τή λέξη «εξω» νά σε πετάξει εξω! "Εξω! "Εξω! "Ελα και πέταξε την εξω! Ή
λέξη «εξω» έτρεξε αμέσως, άρπαξε τή Χριστίνα και τήν πέταξε εξω άπό το λεξικό (Ε. Τριβι­
238 'Αθανασίου Νάκα

Περιορίζομαι στο να επισημάνω ότι, ανάμεσα στην πρώτη εμφάνιση της λέ­
ξης και στην επανάληψη της μέσα στα ϊδια συμφραζόμενα, ή σημασιολογική
διαφορά μπορεί να έγκειται όχι μόνο στην παρουσία μιας κυριολεκτικής και
μιας μεταφορικής σημασίας, αλλά και στην παρουσία δύο διαφορετικών κύ­
ριων/κυριολεκτικών σημασιών (κτλ.), δεδομένου ότι, όπως είπαμε, το σχήμα
πραγματώνεται μέ λέξεις πολύσημες.
Πιστεύουμε ότι καθοριστικό ή ειδολογικό γνώρισμα τοϋ ανακλαστικοί)
σχήματος είναι αύτη ή σημασιολογική διαφοροποίηση ανάμεσα στην πρώτη
και τή δεύτερη εμφάνιση τής ϊδιας λέξης, για τήν οποία μόλις μιλήσαμε.
(Είναι χαρακτηριστικό, εξάλλου, το ότι ορισμένοι αρχαίοι ρητοροδιδάσκα­
λοι ταυτίζουν ή συσχετίζουν το «ανακλαστικό» μέ το σχήμα πού ακούει στο
όνομα «διαφορά»).
Ό Λατίνος ρητορικός (των χρόνων τοϋ Αυγούστου) Rutilius Lupus, οι
ελληνικές πηγές ή τα πρότυπα τοϋ οποίου ανάγονται ακόμη και στην προα­
ριστοτελική ρητορική (λ.χ. στον Γοργία3), διασώζει (ελληνικά στο κείμενο
του) το όνομα του σχήματος, για το όποιο, μάλιστα, δίνει τόν εξής ορισμό:
«Άνάκλασις. hoc schema fieri solet, cum id quod ab altero dictum est, non in
earn mentem quae intelligitur, sed in aliam aut contrariam accipitur». Δηλαδή,
στα ειδολογικά γνωρίσματα του σχήματος, σέ ο,τι άφορα τή σημασία τοϋ
επαναλαμβανόμενου στοιχείου, δίπλα στο «διαφορετική», πού είδαμε, προ­
στίθεται άπό τόν Ρουτίλιο Λοϋπο και το «ή αντίθετη» ­ και αυτό θα το θυ­
μηθούμε, όταν θα έλθουμε στα λεγόμενα τοϋ ϊδιου τοϋ 'Αριστοτέλη. Τόν όρο
άντανάκλασις (επίσης ελληνικά στο κείμενο του) διασώζει και ό Κοϊν­
τιλιανός (Instit. Oral IX, iii, 67­9): «[ ] άντανάκλασις, eiusdem verbi contraria
significatio [έπεται παράδειγμα].». Είναι προφανές, τόσο άπό το παράδειγμα
οσι και άπό τόν χαρακτηρισμό «diversum» πού έπεται στα συμφραζόμενα,
ότι μέ το «contraria (significatio)» ό Κοϊντιλιανός εννοεί «διαφορετική».
Παραθέτω ορισμένα παραδείγματα ανακλαστικού σχήματος άπό τις
σύγχρονες ζωντανές γλώσσες:

ζας])­ β) ενδέχεται ή πρώτη να είναι μεταγλωσσική και ή δεύτερη απλώς αύτοαναφορική (δές
το τελευταίο παράδειγμα στο 1.1.1: <1> ­Ποια είσαι; ­Είμαι ή λέξη «λέξη»! Δηλαδή, ή βασίλισ­
σα, ή αρχόντισσα, ή ρήγισσα τοϋ λεξικού. "Εχω τέσσερα γράμματα, όνο συλλαβές και είμαι
πρωτόκλιτο, παροξύτονο, δισύλλαβο. Θέλεις να σον κλίνω τον έαντό μου; Ή λέξη, τής λέξης,
τή λέξη, ώ λέξη!... Πώς σον φάνηκε; ­Καλό! [Ε. Τριβιζάς]).
3. Βλ. Ρ. Rutila Lupi, Schemata Dianoeas et Lexeos (Saggio Introduttivo, Testo e Traduzione a
Cura di Giuseppina Barabino), Univerità di Genova / Facoltà di Lettere / Istituto di Filologia
Classica e Medioevale, 1967, σ. 24 et passim.
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 239

<1> ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΖΩΝΤΑΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

Ουσιαστικά
• ή τιμή τιμή δεν έχει, καί χαρά στον πού την έχει ♦ γνώσεις έχεις, γνώση δεν έχεις!
·> ­[Γκιωνάκης:] Κύριε, πήρατε την αδερφή μου καί πήγατε στο Καβούρι;
­[Σταυρίδης.]: "Ε, με ποια θά πήγαινα, με τη δική μου την αδερφή; ­[Γκ.]: Κύριε,
είμαστε άνθρωποι με αρχές. ­[Στ.]: Έ , κι εμείς στις αρχές είμαστε... (σενάρ. έλλην.
ταιν. «Κόσμος και κοσμάκης»).
• Le cœur a ses raisons [«motifs»] que la raison [«esprit géométrique»] ne connaît pas
(Pascal) 0­ Que de revers [«plis»] à ses uniformes! Que de revers [«échecs»] dans sa
politique! <> C 'est au cœur [«milieu»] de la société que l'on manque le plus de cœur
[«charité»] (παρατίθεται, όπως καί τα δύο προηγούμενα, άπό τον Morier, Diction­
naire de Poétique et de Rhétorique, σ. 111).

'Επίθετα
• ­Ωραίος αυτός ό πίνακας; ­ Είναι τοϋ Πικάσο. ­Ό μεγαλύτερος ζωγράφος της
εποχής μας. ­90 ετών... υπάρχει μεγαλύτερος; [ ] καί δεν περιορίζεται μόνο στο πι­
νέλο (σενάρ. έλλην. ταιν. «Τί 30, τί 40, τί 50») ♦ Τώρα πιο πλούσια ύλη ...καί πιο
πλούσιοι αναγνώστες! (διαφ. περ. Σταυρολύνω).

Επιρρήματα
• 'Εκτος εαυτού; Άς πάει καί έκτος Βουλής! [τίτλος άρθρου σχετικά μέ το ράπισμα
τοϋ βουλευτή Κεδίκογλου στον Στρατή Κόρακα τοϋ ΚΚΕ] (έφ. Το Ποντίκι,
25.11.93) ♦ ­[Τα «Άγρια Μωρά» απευθύνονται σε ηλικιωμένο πού διαβάζει εφη­
μερίδα, προφανώς τις οικονομικές στήλες:] Αλήθεια, παππού, ή Σοφοκλέους είναι
άνω­κάτω; ­ [ Ό ηλικιωμένος:] Μακάρι νά ήταν άνω­κάτω! Μόνο κάτω είναι! (Κ.
Μητρόπουλος, έφ. Τά Νέα, 8.5.2001) <► ΓΑΪΔΑΡΟΣ: Χα χα χα χα! ΠΙΚΟΣΑΠΙ­
ΚΟΣ: Πρώτη φορά βλέπεις δημοσιογράφο μούσκεμα; Καλύτερα νά είσαι μούσκε­
μα, παρά νά τά κάνεις μούσκεμα (Ε. Τριβιζάς).

Ρήματα
• Γιά νά μοϋ περάσει εμένα ό βήχας, θά περάσει καμιά βδομάδα (προφ. λόγος) ♦
­Μά δε θά λείψω γιά πολύ [ενν. στο Λονδίνο]. "Οσο καί νά λείψεις, Δόμνα μου, θά
μοϋ λείψεις... (σενάρ. έλλην. ταιν. «Τί 30, τί 40, τί 50», μέ τους Ρίκα Διαλυνά,
Λάμπρο Κωνσταντάρα) Ο­Άν το σπίτι σας «ζητάει» βελτίωση, ζητήστε δάνειο
άπό τήνΑΞΡΙΞ BANK (διαφημ.) ♦ ΧΡΥΣΟΣ ΟΔΗΓΟΣ. Αντί νά γυρίζετε στους
δρόμους γυρίστε τις σελίδες του II [ ] σας προβάλλει σωστά II ΟΤΕ (διαφημ.) ♦
[Στιχομυθία μεταξύ δικαστών, μελών τοϋ Αρείου Πάγου:] ­Τίτρέχει πάλι καί τρέ­
χουμε; ­Τίποτα. Απλώς θά πρέπει νά θυμήσουμε στο κράτος, ποιος είναι κράτος
εν κράτει... (έφ. Τά Νέα, 23.9.95) ♦ Κι αν βρέξει; Γιά σας πέρα βρέχει.
• Save the plants that save us (άπό την καμπάνια τής WWF I FOR WORLD
CONSERVATION στο περ. Time, 24.7.89).
• OTIS. Des ascenseurs qui arrivent quoi qu'il arrive (διαφημ.) ­Φ­ Vous vous changez,
changez de KELTON (διαφημ.) Ό> Dépistons [«suivons à la trace»] donc sa foulée là où
240 'Αθανασίου Νάκα

elle nous dépiste [«déjoue notre poursuite»] (παρατίθεται, όπως και το προοηγούμε­
νος, άπο τον Bacry, Les Figures de Style, σ. 180).

Στα ειδολογικά γνωρίσματα τοΰ ανακλαστικοί) θα πρέπει να συμπερι­

λάβουμε και την «in paesentia» πραγμάτωση του, που θα πει ότι είναι απα­
ραίτητη ή φωνούμενη / ρητή πραγμάτωση της επανάληψης. Τέλος, εάν προ­
σέξουμε καλύτερα τα παραδείγματα, ή λέξη που επαναλαμβάνεται «κατ'
έφαρμογήν» τοΰ σχήματος αύτοϋ, ενδέχεται ορισμένες φορές να διαφέρει
στην πτώση (τιμή/τιμή <ν>),τον αριθμό (γνώσεις/γνώση) ή ­εάν πρόκειται
για ρήμα­ στο πρόσωπο ή / και τήν έγκλιση (ζητάει/ ζητήστε ­κτλ.) σε σχέση
με τήν πρώτη της εμφάνιση. Αυτό σημαίνει κάποια εμπλοκή ενίοτε και τοΰ
σχήματος πού ακούει στο όνομα «πολύπτωτον» (και πού, μάλλον, θα έπρε­
πε ν' αποκαλείται «πολυμορφικό»). Όμως, προσοχή: εάν το ανακλαστικό
εϊναι κάποτε και πολύπτωτο («πολύτυπο» ή «πολυμορφικό»), το πολύπτω­
το δεν μπορεί, εξ όρισμοϋ, να είναι ανακλαστικό (ακριβώς επειδή δεν εμφα­
νίζει τή σημασιολογική διαφοροποίηση μεταξύ των επαναλαμβανόμενων
στοιχείων πού εί'δαμε).
***
Πηγαίνοντας, τώρα, πίσω στις κλασικές γλώσσες (για να φτάσουμε και
στον Αριστοτέλη), θυμίζω, καταρχάς, ότι ό Κοραής επισημαίνει ­χωρίς να
τό ονομάζει έτσι­ χρήση τοΰ σχήματος αύτοϋ στους λόγους τοΰ 'Ισοκράτη
(τους οποίους, ως εκδότης και σχολιαστής, γνωρίζει καλά). Έ ν α τέτοιο χω­
ρίο είναι και τό έξης (Φίλ.,61):
• εϊτις φαίη τότε τήν αρχήν αντοϊς [se. Άθηναίοις] γίγνεσθαι των παρόντων κακών,
δτε τήν αρχήν της θαλάττης έλάμβανον,

όπου τό ουσιαστικό αρχή χρησιμοποιείται μέ δύο σημασίες, «έναρξη, αφετη­

ρία» και «ηγεμονία». Ό δεινότατος φιλόλογος Κ. Κόντος («Φιλολογικαί πα­
ρατηρήσεις...», Αθηνά, τόμ. 6,1894, σ. 201) παρατήρησε ότι ό Κοραής σχο­
λιάζει αρνητικά τό γεγονός ότι ό Ισοκράτης «έχρήσατο τή παρά τήν όμωνυ­
μίαν αμφιβολία ταύτη [ ] ουκ όντι των καλλίστων εύρήματι», μολονότι σε
άλλο σημείο επιδοκιμάζει τή χρήση της λέξης χάρις μέ δύο διαφορετικές ση­
μασίες: των άπαντα προς χάριν, μηδέν δε χάριτος άξιον λεγόντων. (Κατά
τον ϊδιο δεινό φιλόλογο, δ.π.,σ. 205: «περί τούτου λέγει ό Κοραής [εν ταΐς εις
'Ισοκράτη Σημειώσεσι σελ. 305] «Χαριέντως και έπαφροδίτως έκπέφρασται
τό νόημα, Των άπαντα μεν λεγόντων επί το χαρίζεσθαι και άρέσκειν τοις
άκονονσι, μηδέν δε τοιούτον συμβουλευόντων, εφ' ω χάριν αν αύτοϊς είκό­
τως όφείλοιεν»).
Ό Κόντος ανασκευάζει, στην πρώτη περίπτωση, τό αρνητικό σχόλιο
τοΰ Κοραή και συγκεντρώνει όλα σχεδόν τα χωρία τοΰ 'Ισοκράτη όπου τό
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 241

ουσιαστικό αρχή χρησιμοποιείται μέ διπλή σημασία. Παράλληλα, συλλέγει

και άπο άλλους (αρχαίους κυρίως) συγγραφείς παραδείγματα «της χρήσε­
ως, καθ' ην ή αυτή λέξις είνε δις εν τω αύτω λόγω τεθειμένη επί διαφόρου
εννοίας» ή χωρία όπου παρατηρείται «ή χάριν άστεϊσμοΰ δις εν τω αύτω
λόγω γινομένη χρήσις λέξεως επί διττής σημασίας» (ορισμένα άπο τα όποια
δες αμέσως παρακάτω). Πουθενά δέν γίνεται λόγος από τον Κόντο για
«ανάκλαση» ή «ανακλαστικό σχήμα», αλλά μόνον για «ομώνυμα» και «ομω­
νυμία» και «τάς έκ της ομωνυμίας παιδιάς».

<2> ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Ουσιαστικά
• Και μην πολύ τών άλλων χυτρών τάναντία αύται ποιοϋσι· ταΐςμεν άλλαις γάρ χύ­
τραις ή γραϋς επεστ' άνωτάτω, ταύτης δε της γραος έπιπολής επεισι ai χύτραι
(Αριστοφ., Πλούτ., 1204 ­Κόντος, σ. 213 / Σχόλιο τοϋ Ευσταθίου:
"Ετι σημείωσαι και ότι γραΰς κοινώς μεν ή παλαιά γυνή και πολιά τω χρόνψ· άλλως δε
καθ' όμωνυμίαν γραϋς και το έπαφρίζον εν ταΐς χύτραις, καθα δηλοΐ και ό κωμικός,
και ή επί τοϋ ζωμού­ αΰτη δέ και έπίπαγος κατά Παυσανίαν καλείται. ­Ή σημασία
γνωστή και σήμερα, βλ. ΙΛΝΕ 'Ακαδημίας άθηνών, s.v. γριά, σημασ. 11).
• Α: Πρώτον μεν είναι κομψον εν συνουσία επάιονθ' όποιος εστί των ρυθμών κατ'
ενόπλιον χώποϊος αύ κατά οάκτυλον. Β. Κατά δάκτνλσν; Α: Νή τον Δι. Β: 'Αλλ'
οΐο'. Α: Είπε δη. Β: Τις άλλος αντί τουτουΐτοϋ δακτύλου; (Αριστοφ., Νεφ.) ♦ Α:
Πότερα περί μέτρων ή ρυθμών ή περί έπων; Β: Περί τών μέτρων εγωγ'· εναγχος
γάρ ποτέ ύπ' άλφιταμοιβοϋ παρεκόπην διχοινίκω. Α: Ου τοϋτ' ερωτώ σ' αλλ' δ,τι
κάλλιστονμέτρον ηγεν πότερα, το τρίμετρον ή το τετράμετρον; (Αριστοφ., Νεφ.)
♦ Α: Παρά τοϋ βασιλέως γράμμαθ' ήκει σοι, Μάγα. Β: Μάγα, κακόδαιμον, γράμ­
ματα ούκ έπίστασαι (Πλούταρχος, Ηθικά) 4· Α: Τω Καλλιμέδοντι γαρ θεραπεύω
τάς κόρας ήδη τετάρτην ήμέραν. Β: ~Ησαν κόραι θυγατέρες αύτω; Α: Τάςμεν ούν
τών ομμάτων, ας ούδ' ό Μελάμπους [ ] καταστήσειεν αν (Αθηναίος).

Ρήματα

• προς Α ιός, ει με φιλεΐς [«αγαπάς»], Πάμφιλε, μη με φίλει [«ασπάζεσαι»] (αρχ. έπί­

γραμ.) <f εγώ δε ου τούτο δέδοικα, ει Φίλιππος ζη ή τέθνηκεν, αλλ' ει της πόλεως
τέθνηκεν το τους άδικοϋντας μισεΐν και τιμωρεϊσθαι (Δημοσθ., Περί Παραπρε­
σβείας ­Ερμογένης, Περί Ιδεών, β': Walz, iii, σ. 326­7) ♦ Νϋν δε της μεν ραθυμίας
της υμετέρας και της αμελείας κεκράτηκε Φίλιππος, της πόλεως δ' ού κεκράτηκε
(Δημοσθ. ­παρατίθεται ώς παράδειγμα τυχαίας επανάληψης άπο τον Ι.Φ. Δ.[ημά­
ρατο], έγκυκλ. «Πυρσός», s.v. επανάληψις) <0> [Α:] Ή δέ γ' Εύβοια, ώς οράς, ήδί
παρατέταται μακρά πόρρω πάνυ. [Β:] Οίδ'· ύπό γάρ ημών παρετάθη και
Περικλέους (Αριστοφάνης, Νεφ., 211 ­Κόντος, σ. 213) ♦ Ού μην έρώ γ' ώς αργός
ην, άλλ' έσπάθα· εγώ δ' αν αύτη θοίμάτιον δεικνύς τόδε πρόφασιν έφασκον ώ γύ­
ναι, λίαν σπαθμς (Αριστοφάνης, Νεφ., 53 ­Κόντος, σ. 213).
242 'Αθανασίου Νάκα

Είναι καιρός, όμως, να δοΰμε, τί σχετικό γράφει ό 'Αριστοτέλης {Ρητορική Γ,

1212b: 5­33 ­οι άραιογραφήσεις δικές μας):
οΰτω δε και τα αστεία^, οίον το φάναι «Άθηναίοις την της θαλάττης αρχήν μη
αρχήν είναι των κακών δνασθαι γάρ».
ή ώσπερ 'Ισοκράτης
«την αρχήν τη πόλει αρχήν είναι των κακών»^.
άμφοτέρως γαρ ο ουκ αν φήθη τις έρεΐν, τοϋτ' εϊρηται, και έγνώσθη ότι αλη­
θές· τό τε γαρ την αρχήν φάναι αρχήν είναι ούθέν σοφόν, αλλ' ούχ οΰτω
λέγει άλλ' άλλως("'), και αρχήν ούχ ο είπεν άπόφησιν, αλλ' άλλως, έν
άπασι δε τούτοις, εάν π ρ ο σ η κ ό ν τ ω ς το όνομα ένέγκη ομωνυμία ή
μεταφορά, τότε το εν^ν\ οίον «Άνάσχετος ούκ άνασχετός» ομωνυμία άπέ­
φησε, άλλα προσηκόντως, ει αηδής· και «ούκ αν γένοιο μάλλον ή σε δει ξέ­
νος»· «ξένος» <γάρ> «ού μάλλον ή σε δει» το αυτό και «ού δει τον ξένον ξέ­
νον άεί είναι»· άλλότριον γάρ και τοϋτο. το αυτό και το Άναξανδρίδου το
έπαινούμενον,
«καλόν γ ' άποθανεΐν πριν θανάτου δράν αξιον»^\
ταύτό γάρ εστί τω ειπείν
«άξιονγ' άποθανεΐν μη όντα άξιον άποθανεΐν», ή «αξιόνγ' άποθανεΐν μη θανάτου
άξιον όντα», ή «μη ποιοϋντα θανάτου άξια».
τό μένουν είδος τό αυτό της λέξες τούτων· άλλ'οσ ω αν <έν> έλάττονι
και άντικειμένως λ ε χ θ η , τ ο σ ο ύ τ ω ευδοκιμεί μάλλον.το δ'αίτιον
ότι ή μάθησις δια μεν το άντικεΐσθαι μάλλον, δια δε το έν όλίγω θάττον γίνε­
ται, δει δ' άεί προσεϊναι [ή] το προς ον λέγεται [ή] ορθώς λέγεσθαι, ει το λε­
γόμενον αληθές και μή επιπόλαιος <έ'σται>· εστίν γάρ ταΰτα χωρίς έχειν,
οίον
«άποθνήσκειν δεΐμηθεν άμαρτάνοντα»
[άλλ' ούκ άστεΐον],
«την άξίαν όεΐγαμεΐν το άξιον»,
άλλ' ούκ άστεΐον, άλλ' <ή> εάν άμφω έ'χη·
«αξιόνγ' άποθανεΐν μή άξιον όντα τοϋ άποθανεΐν».
δσω δ' άν πλείω έ'χη, τ ο σ ο ύ τ ω άστειότερον φαίνεται, οίον ει και
τα ονόματα μεταφορά εϊη και μεταφορά τοιαδί και άντίθεσις και παρίσωσις,
και εχοι ένέργειαν.
Σχόλια:
i. Ευφυολογήματα, λογοπαίγνια.
Η. Είδαμε ότι δέν είναι έτσι ακριβώς το χωρίο.
iii. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτό πού λέγεται άπό τον ρήτορα και
ανταποκρίνεται στα πράγματα είναι κάτι διαφορετικό άπό αυτό πού θα νό­
μιζε κανείς, δεδομένου ότι μέ τήν επανάληψη της λέξης αρχή ό ρήτορας δέ
λέει τό ϊδιο πράγμα άλλα κάτι διαφορετικό.
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 243

iv. Για να επιτύχει το σχήμα (για να έ'χει το «ευ», ή ­όπως λέει πιο κατώ­
για να «ευδοκιμεί μάλλον») χρειάζεται ό ρήτορας να επαναλάβει κατάλλη­
λα τήν ϊδια λέξη (έ'τσι ερμηνεύουμε εδώ το «ομωνυμία» ­όσο για το «μετα­
φορά», το εξειδικεύσαμε ήδη πιο πάνω, είπαμε δηλαδή ότι στην επανάληψη
της ή λέξη μπορεί να εκφράζει μια δεύτερη κύρια σημασία, κτλ.). Μέ σύγ­
χρονη ορολογία, πρόκειται εδώ για ένα ανακλαστικό σχήμα όπου εμπλέκο­
νται ουσιαστικά.
ν. Προσπερνώ το επόμενο παράδειγμα «Ανάσχετος ουκ άνασχετός», πού
θα μας χρησιμεύσει πιο κάτω, για να έ'ρθω στο παράθεμα τοϋ Αναξανδρί­
δου πού μας δίνει ό 'Αριστοτέλης ­έ'να παράθεμα, μάλιστα, πού το χαρακτη­
ρίζει «έπαινούμενον» άπό τους αρχαίους­: καλόν γ' άποθανεϊν πριν θανά­
του οράν άξιον, και το όποιο, ώς φαίνεται, θα θεωρούσε πιο αποτελεσματι­
κό, εάν είχε τή διατύπωση (βλ. στο τέλος τοϋ αριστοτελικού αποσπάσμα­
τος): «άξιον γ' άποθανεϊν μη άξιον όντα τοϋ άποθανεϊν».
Αυτό πού έχουμε, πρώτ' απ' όλα, να παρατηρήσουμε, είναι ότι ό
Αριστοτέλης, αντικαθιστώντας το καλόν μέ το άξιον, προσθέτει έδώ ­χωρίς
να τήν ονομάζει έτσι­ τήν «ανάκλαση» / το «ανακλαστικό σχήμα», δηλαδή
επανάληψη μέ διαφορά σημασίας. Έτσι, έχουμε, αφενός, απρόσωπη σύντα­
ξη: άξιον <εστί> (μέ υποκείμενο απαρέμφατο: άποθανεϊν), και αφετέρου,
προσωπική σύνταξη: άξιος ειμί τινός (: θανάτου / άποθανεϊν). Επομένως, ή
νεοελληνική μετάφραση θα ήταν: «αξίζει νά πεθάνει κανείς χωρίς νά τοϋ
αξίζει νά πεθάνει» (αξιοπρεπής είναι ό θάνατος πού δέν είναι το αποτέλε­
σμα αξιόποινης πράξης), κάτι πού δέν προκύπτει εύκολα άπό τή μετάφρα­
ση πού μας δίνει ή ελληνική έκδοση τής Ρητορικής άπό τον Κάκτο4: «Αξίζει
νά πεθάνει εκείνος πού δέν τοϋ αξίζει νά πεθάνει».
Πρέπει νά επισημάνουμε ότι, συνδυαστικά, ό Αριστοτέλης προσθέτει
έδώ και το στοιχείο / το σχήμα τής αντίθεσης (άξιον *μή άξιον) ­είναι αυτό
πού λέει πιο πάνω: οσ ω αν [ ] α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο ς λεχθή­, πού δέν υπάρχει
στή φράση τοϋ Άναξανδρίδου. Νά σημειώσουμε, εξάλλου, ότι οι δύο πραγ­
ματώσεις τής επαναλαμβανόμενης λέξης κατανέμονται σέ δύο χωριστά συν­
τάγματα (ή «κώλα»), και μάλιστα στην αρχή τοϋ καθενός άπ' αυτά, κάτι πού
συμβάλλει στην «παρίσωσιν», άλλα και στην «παρ­ομοίωσιν», μέ τήν έννοια
τοϋ όμοιοκάταρκτου άλλα και τοϋ όμοιοέλευτου (κοινή τελευταία λέξη τό:
άποθανεϊν).

4. 'Αριστοτέλης. Ρητορική (Α­Β­Γ) [ε'ισαγ.­μετάφρ. Δρ. Ή.Π. Νικολούδης], έκδ. Κάκτος

['Αριστοτέλης, 'Άπαντα 28­30].
244 'Αθανασίου Νάκα

Τρεις μικρές παραλλαγές αυτής της τελικής διατύπωσης έ'χει ήδη παρα­
θέσει ό 'Αριστοτέλης (πιο πάνω στο ϊδιο απόσπασμα), θέλοντας να δείξει
πόσο ύπερτεροϋν άπό άλλες διατυπώσεις πού εκφράζουν το ϊδιο νόημα:
«άποθνήσκειν δει μηθεν άμαρτάνοντα», το όποιο όμως δέν είναι πνευ­
ματώδες (άλλ' ουκ άστεϊον), όπως δέν είναι πνευματώδες και το «την άξίαν
δεϊ γαμεΐν το άξιον» (ό άξιος άντρας να νυμφεύεται την άξια γυναίκα),
όπου ή επανάληψη: άξίαν/άξιον, πού δέν εμφανίζει διαφορά σημασίας, συ­
νιστά απλώς περίπτωση πολύπτωτου σχήματος, χωρίς το συνδυασμό τών
άλλων σχημάτων, πού είδαμε πιο πάνω.
Διαπιστώνουμε, μ' άλλα λόγια, ότι ό 'Αριστοτέλης επανέρχεται εδώ και
εφαρμόζει όσα μέ εντυπωσιακό τρόπο γράφει στην αρχή τοΰ Γ' βιβλίου της
Ρητορικής (1409b: 33­34) περί «τής [δέ] εν κώλοις λέξεως [τής] μέν διηρη­
μένη[ς] [ ] [τής] δέ αντικείμενη [ς]», όπου φαίνεται, μεταξύ τών άλλων, ότι
πριμοδοτεί τον συνδυασμό τών σχημάτων, στον όποιο καταλήγει και τό
απόσπασμα πού αναλύσαμε: οσω δ' αν πλείω έχη, τοσούτω άστειότερον
[δηλ. πνευματωδέστερον] φαίνεται, οίον [κτλ.]».

Β.
[Ρητορική Β', 1400b: 20­24]

Οι περιπτώσεις στις όποιες «ή αυτή λέξις είνε δις εν τω αύτω λόγω τεθει­
μένη επί διαφόρου εννοίας», κατά τα λεγόμενα τοΰ Κόντου, δέν εξαντλούν­
ται μέ όσα είπαμε εως εδώ. Υπήρξε για μένα μια πολύ ευχάριστη έκπληξη,
όταν διαπίστωσα ότι μέ τα λεγόμενα του σέ άλλο σημείο τής Ρητορικής (Β'
1400b: 20­24) ό 'Αριστοτέλης είχε προδιαγράψει μέ σαφήνεια και μια δεύτε­
ρη περίπτωση ανακλαστικού σχήματος (στο δημοσίευμα πού επικαλέστηκα
στην αρχή, τό ονομάζω «ΑΝΑΚΛΑΣΤΙΚΟ Π»). Πρόκειται για τή χρήση σέ
μιαν ενότητα λόγου τής ϊδιας λέξης ώς κοινού / προσηγορικού ονόματος
(ουσιαστικού ή επιθέτου) αφενός, και ώς κύριου ονόματος αφετέρου.
Ελάχιστα παραδείγματα (για κάθε υποπερίπτωση, προηγούνται όσα
αντλούνται άπό τις σύγχρονες ζωντανές γλώσσες και έπονται τα αρχαιοελ­
ληνικά):
<3>
Ουσιαστικά
• ­Και που λες, Ευτυχία, ευτυχία δεν βρήκαμε (στίχοι τργδ.) Ο­ Νίκη Ξάνθον. Το
όνομα τής νίκης (εφ. Ελευθεροτυπία, 10.8.97) <► ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ II Ό
Παράδεισος τών ηλεκτρικών στον Παράδεισο Αμαρουσίου ^­Δεμ' ενδιαφέρει τί
λέει ό Τύπος, και μάλιστα αύτοϋ τοϋ τύπου (σενάρ. τηλεοπτ. σίριαλ «Τό δις εξα­
μαρτείν»).
• Συμβάντος γαρ τοϋ περί τάς Πύλας πάθους και τής 'Ελλάδος λαμπρώς [ ] άνοι­
χθείσης, οι μεν ώσπερ πύλας τείχους ρήξαντες είσεχέοντο (Άριστείδ., Τόμ. Α, σελ.
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 245

225 ­Κόντος, σ. 203) ♦ ώ παΐ'Ολυμπιάδος (Αλέξανδρε), οράμε ολυμπιάδα (όπως

προτείνει ό Κόντος, σ. 215, αντί τοϋ «κακοζήλου» και «αμφίσημου», όπως χαρα­
κτηρίζεται και από τον Δημήτριο, Περί Έρμην.:Άλέξανορε, οράμε σοϋ της μητρός
το όνομα) ♦ Δίφιλος δ' ενΣυνωρίδι [ ] Εύριπίδουμνησθείς, κύβος δε τις ού­
τως καλείται Ευριπίδης, παίζων και προς το ποιητοϋ όνομα άμα και περί πα­
ρασίτων τάδε λέγει [ ] Α: Πώς αν βάλοιμ' Εύριπίδην; Β: Ουκ αν ποτέ Ευριπίδης
γυναίκα σώσει'. Ούχ οράς εν ταις τραγωδίαισιν αύτάς ώς στυγεΐ; (Αθηναίος) ·♦·
«Συ ει Πέτρος, και επί ταύτη τη πέτρα οικοδομήσω μου την έκκλησίαν» (Καινή
Διαθήκη) ♦ την δε μυστικήν θυσίαν, άνεξίκακε Λόγε, τίς αν έξενέγκοι λόγος;
(Ψελλός­Κόντος, σ. 199).

Επίθετα

• Ή μαύρη 'Άγια Μαύρα (Κόντος, σ. 217) ♦ Τα λεφτά τοϋ Κολοβού και ή... κολοβή
διάψευση! (τίτλος άρθρου σχετικά μέ επιστολή τοΰ γεν. διευθυντή της Ν.Δ. με την
οποία διαψεύδει ότι ό καταζητούμενος επιχειρηματίας προσπάθησε να αγοράσει
την έφημ. «Έλ. Τϋπος» ­έφ. Το 77,1.9.94) ♦ Ό Εγγλέζος βασιλιάς δεν ήταν και τό­
σο εγγλέζος στο ραντεβού του με τήν Ελλάδα (Π. Μάτεσις ­δες Appendix 2.11).
• Pain et PLANTA FIN. Le fin du fin. Il PLANTA FIN. Une note végétale, c'est le fin du fin
pour vivre bien (διαφήμ. φυτικού βουτύρου) ♦
• Ο, how that name befits my composition! II Old Gaunt, indeed; and gaunt in beeing old
(Σέξπιρ, Richard II, H.i ­Κατά τον G. Ν. Leech, A Linguistic Guide to English Poetry,
7
1979, σ. 78, πού δέν κάνει λόγο για ανακλαστικό σχήμα, εδώ πού ό σεξπιρικός
ήρωας John of Gaunt παίζει μέ το δνομά του ­gaunt = «ισχνός, λιπόσαρκος»­ πρό­
κειται για μία περίπτωση «ελεύθερης λεξικής επανάληψης», καί, ειδικότερα, για το
σχήμα «πλοκή», τ.ε. «the pregnant repetition of an item in different senses»).]
• Λνκει' αναξ, Λνκειος γενοϋ (Αίσχύλ. Επτά επί Θήβας, 145 [το όποιο ό Γρυπάρης
­Οι Τραγωδίες τοϋ Αισχύλου, Βιβλιοπωλεϊον τής «Εστίας», σ. 95­ μεταφράζει «Κι
ώ Λύκειε βασιλά, ξολόθρεψε καί τους εχθρούς μας σαν τους λύκους...», δεδομέ­
νου ότι συνδυάζεται εδώ ή προσωνυμική μέ τήν ετυμολογική χρήση τοϋ λύκεως])
♦ ψευδωνύμως σε δαίμονες Προμηθέα καλοϋσιν αυτόν γάρ σε δει προμηθέως,
δτω τρόπω τήσδ' έκκυλισθήσει τύχης (Αίσχύλ., Προμηθ., 85­87 ­ Κόντος, σ. 202). ♦
ΞΑ.: Νικόστρατος δ' αύ φησιν ό Σκαμβωνίδης είναι φιλοθύτην αυτόν [se.
Φιλοκλέωνα] ή φιλόξενον. ΣΩ.: μά τόν κύν', ώ Νικόστρατ', ου φιλόξενος, επεί κα­
ταπύγων εστίν ό γε Φιλόξενος (Αριστοφ., Σφ., 81­4 ­Κόντος, σ. 202).

Ή μετακατηγοριοποίηση επιθέτων σε κοινά / προσηγορικά ουσιαστικά

(«ουσιαστικοποίηση»), όπως καί ή μετάσταση τους σέ κύρια ονόματα, είναι
γνωστό ότι ακολουθείται (καί σημαδεύεται), κατά κανόνα, άπό άναβιβασμό
τοϋ τόνου ­μέ τόν όρο «μετακατηγοριοποίηση» εννοώ τήν αλλαγή τής γραμ­
ματικής κατηγορίας, δηλαδή τοϋ «μέρους τοϋ λόγου» (καί δέν είναι λίγοι οι
σύγχρονοι γλωσσολόγοι πού πιστεύουν ότι τα πάσης φύσεως κύρια ονόματα
συνιστοϋν ξεχωριστή γραμματική κατηγορία / ξεχωριστό «μέρος τοϋ λόγου»).
246 'Αθανασίου Νάκα

Σχετικά με το παράδειγμα τοϋ 'Αριστοτέλη Ανάσχετος ουκ άνασχετος

πού είδαμε και πού είπαμε ότι θα μας χρησιμεύσει πιο κάτω, ό Κόντος (σ.
202) παρατηρεί δτι «Το κύριον όνομα Άνάσχετος έγένετο εκ τοϋ επιθέτου
ανασχετός άναβιβασμω τοϋ τόνου, ώς το Ανεκτός εκ τοϋ ανεκτός, το
"Εκλεκτός εκ τοϋ εκλεκτός, το Συνετός εκ τοϋ συνετός και το Επαινετός έκ
τοϋ επαινετός. [­Πβ. καί: Αϊνετος, Μένετος, "Αρεστός, Θρέπτος, "Ιμερτος,
"Εραστος καί "Ερατος, 'Άρατος, 'Ονομαστός, "Ελπιστος, Κλεΐτος, Χρήστος,
Ξυστός, κτλ.] Λέγεται δέ τις άνασχετός, [συνεχίζει ό Κόντος] αν είνε τοιού­
τος ώστ' άνέχεσθαί τίνα αυτόν. Ό θ ε ν ό ειπών Ανάσχετος ουκ άνασχετός
δηλοΐ μετά π α ι δ ι ά ς [εγώ υπογραμμίζω] ότι ό Άνάσχετος άποφαίνει ψευ­
δές το εαυτού όνομα άτ' ουκ ων άνασχετός.»
Είναι, επίσης, γνωστόν δτι στη Νέα Ελληνική τα κύρια ονόματα ξεχωρί­
ζουν χάρη στη συμβατική κεφαλαιογράφηση τοϋ πρώτου ψηφίου της λέ­
ξης. Όμως, πάλι μέ τα λόγια τοϋ Κόντου (σ. 203) «[ ] εν τοις παλαιοΐς χρό­
νοις, ώς είνε τοις πάσι γνωστόν, ουδέν κατά τήν γραφήν διέφερον [λ.χ.] τό
έπίθετον χειρών καί τό κύριον όνομα Χειρών, άλλ' ομοίως έξεφέροντο,
ΧΕΙΡΩΝ [όλα κεφαλαία ­πβ. καί φιλόξενος / Φιλόξενος], [ ] επί τε των προ­
σηγορικών καί των κυρίων ονομάτων.»)5
Τό δτι καί τό επίθετο (όπως καί τό προσηγορικό ουσιαστικό) έχει συμμε­
τοχή στή δημιουργία αυτού τοϋ (ειδικού τύπου) ανακλαστικού σχήματος τό
διαπιστώνει, ­όπως είπαμε­ μεταξύ των πρώτων, ό 'Αριστοτέλης. Γράφει
(Ρητορ., Β', 1400b: 20­24):
«άλλος τόπος άπό τοϋ ονόματος, οίον ώς ό [ ] Κόνων θρασνβουλον θρασνβονλον
έκάλει, καί Ήρόδικος Θρασνμαχον «αεί θρασύμαχος ει», καί Πώλον «άεί σύ
πώλος ει», καί Δράκοντα τον νομοθέτην, ότι ουκ [άν] άνθρωπου οι νόμοι άλλα
δράκοντος (χαλεποί γάρ).»
Κατά τα Θρασύβουλος ­ Θρασύβουλος, Θρασύμαχος ­ θρασύμαχος
κ.τ.δ. τοϋ 'Αριστοτέλη, λογοπαίγνια γίνονται στους αρχαίους συγγραφείς
καί μέ τα Κέφαλος (όν. ρήτορος) ­ κέφαλος (όν. ψαριού), Στέφανος ­ στέφα­
νος, Γνώμη (όνομα εταίρας) ­ γνώμη, Δήμος (υιός τοϋ Πυριλάμπους) ­
δήμος, Κόρυδος ­ κόρυδος, κ.ά. (βλ. παραδείγματα στον Κόντο, δ.π.).

5. Δές καί σ. 379: «Περί δέ της συνήθειας, καθ' ην έμηνΰοντο τα κύρια ονόματα δια μικρας
γραμμής υπερκείμενης [ ] λέγει [ ] καί ό Κοραής [ ] "φιλοΰσι γαρ ούτοι [se. οι αντιγραφείς] ου
μόνον ταΐς συντεμνομέναις, ένεκα τοϋ ταχυγραφεΐν, λέξεσι, γραμμήν έπιχαράττειν δηλωτικήν
της συντμήσεως, άλλα καί τοις κυρίοις των ονομάτων, προς άντιδιαστολήν των προσηγο­
ρικών."».
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 247

Γ.
[Ρητορική Γ, 1212:5­33]
Είναι γνωστή ή αγάπη και ή προτίμηση των ρητόρων ήδη της κλασικής
εποχής, αρχής γενομένης άπό τους λόγους του Γοργία, για το αντιθετικό
σχήμα. (Είναι χαρακτηριστικό ότι και ό 'Αριστοτέλης παρατηρεί στο Α' βι­
βλίο της Ρητορικής, 1355a: 33­35, ότι «των μεν ούν άλλων τεχνών ουδεμία
τάναντία συλλογίζεται, ή δέ διαλεκτική και ή ρητορική μόναι τοϋτο ποιοϋ­
σιν ομοίως γάρ ε'ισιν άμφότεραιτών εναντίων»).
Το γενικότερο φαινόμενο τής αντίθεσης, λεξικής και εννοιολογικής,
απασχόλησε τον Αριστοτέλη σε πολλά του έργα (Μετά τα Φυσικά, Κατηγο­
ρίας Περί Ερμηνείας, Τοπικά, Περί Εναντίων κ.ά.), τόσο σέ δ,τι άφορα τη
φιλοσοφική­λογική του διάσταση, όσο και σέ δ,τι άφορα τή ρητορική. Είναι
αδύνατον, ακόμη και σήμερα, να πραγματευθεΐ κάποιος επαρκώς τα ανάλο­
γα φαινόμενα, χωρίς να λάβει υπόψη του τα εϊδη και τους τρόπους τής αντί­
θεσης πού διέκρινε ό Αριστοτέλης. (Δηλώνω, εξάλλου, στή σεβαστή ομήγυ­
ρη ­ομήγυρη ειδικών­ ότι θεωρώ δεδομένη τή στενή σχέση τής αριστοτέλει­
ας ρητορικής με τό 'Όργανον, με τα λογικά δηλαδή συγγράμματα τοΰ φιλο­
σόφου, μέ τα όποια και πρέπει να συνεξετάζεται6).
Στον ελάχιστο χρόνο πού έ'χω στή διάθεση μου, θα ήθελα να σταθώ στην
αντίθεση μέ τήν έννοια τής «αντιστροφής», όπως τή συνέλαβε ό Αριστοτέ­
λης και όπως τήν εννοεί ή σύγχρονη γλωσσολογία καί πραγματολογία7.
Σέ δ,τι άφορα τήν κατηγορία τών σχέσεων (τών «προς τί»), ό Αριστο­
τέλης υποστηρίζει επανειλημμένα στο έργο του ότι:
Πάντα δέ τα προς τι προς άντιστρέφοντα λέγεται, οίον όδοϋλος δεσπότου λέ­
γεται δοϋλος και ό δεσπότης δούλου δεσπότης λέγεται, καί το διπλάσιον ήμί­
σεος διπλάσιον καί το ήμισυ διπλασίου ήμισυ, καί τό μείζον έλάττονος μείζον
καί τό ελαττον μείζονος έλαττον ωσαύτως δέ καί επί τών άλλων. (Κατηγ., 6b: 28­
32) ­ Ό Αριστοτέλης σέ άλλα σημεία τοΰ έργου του κάνει λόγο καί για τα ζεύγη:
έπιστητόν * επιστήμη, αισθητον * αίσθησις, ύπερέχον * ύπερεχό­
μενον, πτερόν * πτερωτόν, πηδάλιον * πηδαλιωτόν, κεφαλή * κε­
φ α λωτό ν (πβ. καί Κατηγ.,la.: 5­6, όπου προστίθεται ή παρατήρηση πώς «ενίοτε
δέ καί όνοματοποιεΐν ϊσως άναγκαΐον, έάν μή κείμενον fj όνομα προς δ οικείως αν
άποδοθείη [se ή αντιστροφή]»).

6. Πβ. καί τα λεγόμενα τοϋ ϊδιου: «συμβαίνει τήν ρητορικήν οίον παραφυές τι τής διαλε­
κτικής είναι [ ] εστί γαρ μόριόν τι τής διαλεκτικής καί ομοίωμα (1356a: 25­31)» καί «ή ρητορική
σύγκειται μεν εκ τε τής αναλυτικής επιστήμης καί τής περί τα ήθη πολιτικής, όμοια δ' εστίν τα
μέν τή διαλεκτική τα δέ τοις σοφιστικοίς λόγοις» (1356b: 9­12).
7. Πα περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Θαν. Νάκα, «Ή λεξική αντίθεση καί ή ρητορική
της», Λεξικογραφικον Δελτίον (τής 'ΑκαδημίαςΑθηνών), τόμ. IH', 1993, σσ. 199­274.
248 'Αθανασίου Νάκα

Μέ σύγχρονους όρους, τα λεξήματα όοϋλος και δεσπότης θα λέγαμε ότι

εκφράζουν δύο κοινωνικούς ρόλους σέ σχέση άντίθεσης­άντιστροφής μετα­
ξύ τους. Ή ϊδια σχέση εκφράζεται και άπο άλλα παρόμοια ζεύγη λεξημά­
των. 'Εντοπίστηκαν οί έξης υποπεριπτώσεις:
Α) 'Αντίστροφοι κοινωνικοί ρόλοι: αφεντικό * υπηρέτης / υπάλληλος
(πβ. άρχ. δεσπότης * δοϋλος), προϊστάμενος * υφιστάμενος, δάσκαλος *
μαθητής, Ιδιοκτήτης * ιδιοκτησία / κτήμα, εκπαιδευτής * εκπαιδευόμενος,
επιμορφωτής * επιμορφούμενος, εξεταστής * εξεταζόμενος, νοσηλευτής *
νοσηλευόμενος, κατήγορος * κατηγορούμενος, μηνυτής * μηνυόμενος,
έγκαλών * εγκαλούμενος, ενάγων * εναγόμενος, εξαρτών * εξαρτώμενος,
κρίνων * κρινόμενος, περιέχον * περιεχόμενο, προσδιορίζον * προσδιορι­
ζόμενο, σημαίνον * σημαινόμενο, θύτης * θύμα, βασανιστής * βασανιζόμε­
νος, (έκ)βιαστής * (εκ)βιαζόμενος, διώκτης * διωκόμενος, εξουσιαστής
(εξουσία) * εξουσιαζόμενος, καταπιεστής * καταπιεζόμενος, ύποστηρικής
* υποστηριζόμενος8 κ.τ.δ.
Β) 'Αντίστροφοι βαθμοί συγγένειας: πρόγονος * απόγονος, γονιός * τέ­
κνο/παιδί, πατέρας /μητέρα * γιος / θυγατέρα, θείος * ανεψιός, παπούς/
γιαγιά * εγγονός / εγγονή, κ.τ.δ.
Γ) 'Ενεργητική σύνταξη έναντι (vs.) παθητικής των μεταβατικών ρημά­
των: κατασκευάζω * κατασκευάζομαι, δολοφονώ * δολοφονούμαι, κ.τ.ό.
Δ) Άλλα: διπλάσιος * μισός, μεγαλύτερος * μικρότερος, ­ψηλότερος *
πιο κοντός / κοντότερος, ανώτερος * κατώτερος, προηγούμαι * έπομαι
­κ.ο.κ.
Ή σύγχρονη επιστήμη τής Λογικής αντιμετωπίζει το καθένα από αυτά
τα λεξήματα ώς μία δυαδική σχέση, έ'να δισθενές κατηγόρημα (κατηγόρημα
δύο θέσεων, πού αποδίδεται, δηλαδή σέ δύο όρους / arguments): R (x,y). Έξ
ορισμού, μια σχέση R είναι αντίστροφη μιας άλλης σχέσης 5, εάν, όταν αλη­
θεύει ή R (x,y): «είναι γονιός του» (x,y), αληθεύει και ή S (χ,y): «είναι τέκνο /
παιδί του» (χ, y). Στην καθημερινή γλώσσα, λόγω ακριβώς τών εναλλα­
κτικών τρόπων έκφρασης τής ϊδιας αντιθετικής σχέσης, ισχύουν οί εξής ταυ­
τίσεις ή ισοδυναμίες:
ό Νίκος (χ) είναι ό γονιός τοϋ Γιάννη (y) = ό Γιάννης (y) είναι το παιδί τοϋ Νίκου (χ)
1 2 2 1
"Οπως βλέπουμε, ή ταύτιση ή ή ισοδυναμία τών αντίστροφων λεξημάτων
επιτυγχάνεται μέ αντιμετάθεση τών ονοματικών τους στοιχείων (τα όποια,

8. Πα άλλα παραδείγματα βλ. Νάκα [σέ εκτύπωση], "«..Αρνούμενος κάθε νεωτερι­

σμό...»: για τη μετοχή τοΰ μεσοπαθητικοϋ ενεστώτα­ τί θα πρέπει να γνωρίζουμε, προτοϋ να τη
διδάξουμε", § 3.2.22 (παραδείγμ. <24a­b>).
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 249

γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, αριθμήσαμε εδώ ώς ενα και δύο). 'Εάν θελήσου­
με να προσθέσουμε και τήν κατευθυνσιακή αντίθεση τών λεξημάτων, κατα­
λήγουμε στο επόμενο σχήμα,
<5>
ΣΥΓΓΕΝΗΣ («ανιών») y ν ««­ ΣΥΓΓΕΝΗΣ («κατιών»)

όπου οι ακολουθίες πού αναπαριστούν τις δύο αυτές σχέσεις δίνουν τήν
εικόνα τοΰ αντεστραμμένου «ειδώλου στον καθρέφτη» ή μία της άλλης. Με
τήν ϊδια έννοια, αντίστροφες ή μία της άλλης καί, βέβαια, ισοδύναμες, είναι
και οι έξης προτάσεις:
<6>
όχ δολοφόνησε τον ψ sô ψ δολοφονήθηκε άπό τον χ
το χ προηγείται τον φ s το ψ έπεται τον / άκολονθεΐ το χ

Ε) Μια πέμπτη, ξεχωριστή περίπτωση συνιστούν το πουλώ και το αγο­

ράζω, για το λόγο ότι το καθένα εκφράζει μια σχέση μεταξύ τριών (και όχι
δύο) όρων: R (xyz) s S (zyx). Έάν, άπό τήν άποψη της συντακτικής τους λει­
τουργίας, χ (1) είναι το υποκείμενο, y (2) είναι το άμεσο αντικείμενο καί z (3)
τό έμμεσο αντικείμενο, τότε το αγοράζω δέν είναι τίποτε άλλο άπό τήν αντι­
στροφή «1 μέ 3» τοΰ πουλώ'?
<Ί>
(όχ) αγόρασε (το y άπό τονζ) (όζ) πούλησε (το y στον χ).
1 2 3<+3 2 1
***
Καί δυο λόγια, τέλος, σε ο,τι άφορα τήν αντιστροφή καί ισοδυναμία μεταξύ
τών προτάσεων:
<8>
ψηλότερος (χ, y) πιο κοντός (y, χ)
πού ή καθεμιά τους εκφράζει επίσης μια δυαδική σχέση. Τό πρώτο πού θα
είχαμε να παρατηρήσουμε, είναι ότι ούτε τό ψηλότερος (χ,y) μας λέει ότι οχ
είναι πράγματι ψηλός, ούτε τό πιο κοντός (y, χ) ότι ό y είναι πράγματι κο­
ντός. 'Ακόμη καί άπό τό: όχ είναι ψηλότερος άπό τον y άλλα πιο κοντός άπό
τον ζ δέν εξυπακούεται ότι ή σύγκριση γίνεται κατ' ανάγκην στή σκάλα τοΰ
υψηλού, ούτε άπό τό: όχ είναι πιο κοντός άπό τον y άλλα πιο ψηλός άπό τον
ζ εξυπακούεται ότι ή σύγκριση γίνεται κατ' ανάγκην στή σκάλα τοΰ χαμη­
λού (εΐναι αυτό πού αναπαριστά τό σχήμα <8ii>).

9. Δες καί John Lyons, Semantics, 1,1977, σ. 280.

250 'Αθανασίου Νάκα

<8>

() χωρίς ανώτατο όριο (ϋ)

Νίκος
Τ
Γιάννης

­­ Πέτρος
/Ν
%L μηδενική _|_
κλίμακα τοΰ κλίμακα του ποσότητα
«μεγάλος» «μικρό
ς »

Είναι προφανές ότι, ή διπολικότητα πού χαρακτηρίζει αύτοϋ τοϋ είδους

τις αντιθέσεις, προϋποθέτει ϊση απόσταση από ένα ορισμένο σημείο, ένα
κοινό μέτρο, έναν κοινώς αποδεκτό κανόνα (ή «νόρμα», όπως συνηθέστερα
λέγεται στη γλωσσολογία). Ό τ α ν , για παράδειγμα, λέμε ότι οχ είναι ψηλός,
συνήθως εννοούμε «...ψηλός για άντρα», πού θα πει «...ψηλότερος ά π ό τη
νόρμα (δηλαδή άπό ο,τι κοινώς θεωρείται ως το κανονικό ύψος για
άντρα)». Ά π ό τή στιγμή πού κάτι τέτοιο καταφάσκεται ή σαφώς προϋποτί­
θεται, το πώ κοντός {κοντότερος, χαμηλότερος κτλ.) ισοδυναμεί και μπορεί
ν' αντικατασταθεί άπό το λιγότερο ψηλός (βλ. και <8iiia>:
ox είναι (ψηλός, άλλα) πιο κοντός/λιγότερο ψηλός άπό τον ν
[ο Γιάννης είναι (ψηλός, αλλά) πώ κοντός / λιγότερο ψηλός άπό τον Πέτρο].

<8>
(iiia) (iiib)

: Πέτρος ~[~ :
ι μέσο ϋψος ανδρών
Î Γιάννης : 1 :
Γιώργος
μέσο ϋψος ανδρών
Τ
Κώστας _
1 : μηδενική
ποσότητα
 Γλωσσική και πραγματολογική προσέγγιση σχημάτων λόγου 251

Α π ' όλα αυτά συμπεραίνουμε ότι οι προτάσεις πού περιέχουν αύτοΰ

τοΰ είδους τα λεξήματα, σαν το ψηλός καί το μικρός, κ.τ.δ.), είναι, στο βά­
θος, συγκριτικού βαθμοΰ, δηλαδή ακόμα καί όταν ό συγκριτικός βαθμός δεν
εκφράζεται ρητά / δεν δηλώνεται στο επίπεδο της μορφής. Ή διάκριση με­
ταξύ τοϋ άφανώς διαβαθμισμένου («implicitly graded», τής «άρρητης / μη
εκπεφρασμένης διαβάθμισης») καί τοΰ εμφανώς διαβαθμισμένου («expli­
citly graded», τής «ρητής / εκπεφρασμένης διαβάθμισης») αποδίδεται, συνή­
θως, στον Sapir, ενώ εκείνος πού τήν πρωτοσυνέλαβε, φαίνεται πώς είναι ό
Αριστοτέλης, όπως θα δοΰμε σε λίγο.
Άπό το επόμενο παράδειγμα μπορεί κανείς ν' αντιληφθεί γιατί ή νόρμα,
πού σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να είναι υποκειμενική, σ' αυτή τήν περί­
πτωση είναι αντικειμενική («άντικειμενοκεντρική», «object­related»10), μετα­
τοπίζεται δηλαδή πάνω στον άξονα ή τήν κλίμακα μιας διπολικής αντίθεσης
ανάλογα με το αντικείμενο πού ύποκατηγοριοποιεΐται.
Είναι γνωστό πώς μέσα στο γένος των σκυλιών δεν ισχύει, ώς προς το
μέγεθος, ή ίδια νόρμα για όλα τα είδη. Γι' αυτό, εάν τα μολοσσός («μεγαλό­
σωμο ποιμενικό σκυλί», κατά τα λεξικά) καί κανίς («είδος σκυλιού μικρού
αναστήματος, μέ σγουρό τρίχωμα») είναι «ύπώνυμα» τοϋ σκυλί, τότε ισχύει /
αληθεύει τόσο το ότι ό μολοσσός είναι σκυλί όσο καί το ότι το κανίς είναι
σκυλί. Δεν ισχύει, όμως, καί δεν αληθεύει ούτε ότι ενα μεγάλο κανίς είναι
ενα μεγάλο σκυλί ούτε ότι ένας μικρός μολοσσός είναι ενα μικρό σκυλί,
ακριβώς επειδή ή νόρμα για το γένος τών σκυλιών δεν ταυτίζεται ούτε μέ
τοϋ μολοσσού ούτε μέ τοϋ κανίς. Στην ίδια λογική υπακούουν καί οι απο­
φάνσεις τοϋ τύπου ένας μικρός ελέφαντας είναι ενα μεγάλο ζώο ή, ακόμη,
το μεγαλύτερο κουνούπι είναι μικρότερο άπ' τον μικρότερο ελέφαντα. Ή
πρώτη άπό τις δύο αυτές προτάσεις αναλύεται (κατά τον Lyons, XXX, σ.
466) ώς εξής: «"Ενας ελέφαντας πού είναι μικρός ­μάλλον­ παρά μεγάλος
σε σύγκριση μέ τή σχετική νόρμα για ελέφαντες είναι (παρ' όλα αυτά) μεγά­
λος ­μάλλον­ παρά μικρός σέ σύγκριση μέ τή νόρμα πού άφορα τα ζώα».
Στή θέση τοϋ συγκεκριμένου αντικειμένου ενδέχεται να υπάρχει μια
άλλου είδους οντότητα, π.χ. ενα συμβάν εάν πώ: είχε λίγο κόσμο χτες, αυτό
μπορεί να σημαίνει πέντε ή εξι άτομα, όταν πρόκειται για τήν τελετή τών
αρραβώνων μου, άλλα, εξίσου καλά, καί δύο μέ τρεις χιλιάδες, όταν πρόκει­
ται για τελικό κυπέλλου ποδοσφαίρου ή μπάσκετ στο 'Ολυμπιακό Στάδιο
τής 'Αθήνας, δηλαδή ή νόρμα καί στή συγκεκριμένη περίπτωση βγαίνει μέσα

10. G. Ν. Leech, Semantics, 1974, σσ. 110­114.

252 Αθανασίου Νάκα

από το περιγραφόμενο συμβάν, μέσα στα πλαίσια, πάντως, ενός ορισμένου

κοινωνικοπολιτιστικοΰ συνόλου / κοινότητας.
Προκαλεί πάντοτε το θαυμασμό τό ότι και ώς προς αύτη τη λεπτομέρεια
την πρώτη λέξη την είχε πει πάλι ό 'Αριστοτέλης, χρησιμοποιώντας ώς παρά­
δειγμα τό κεχρί (με την έννοια του σπόρου και κάθε μικροί) κόκκου) και τό
βουνό / όρος. Θέλοντας ν' αποδείξει ότι τα επίθετα μέγας και μικρός δηλώ­
νουν «σχέση» (τό «προς τί») και όχι «ποσό», παρατηρεί {Κατηγορίας 5b: 15­
29):
"Ετι τω ποσώ ουδέν έστιν εναντίον [ ] ει μη το πολύ τω όλίγω φαίη τις είναι ενα­
ντίον ή το μέγα τω μικρω. τούτων δέ ουδέν έστι ποσόν άλλα προς τι· ουδέν γαρ
αυτό καθ' αυτό μέγα λέγεται η μικρόν, άλλα προς έτερον αναφέρεται, οίον όρος
μέν μικρόν λέγεται, κέγχρος δέ μεγάλη τω την μέν των ομογενών μείζον είναι, τό
δέ ελαττον των ομογενών ούκοΰν προς έτερον ή αναφορά, έπεί εϊγε καθ' αυτό
μικρόν ή μέγα έλέγετο, ουκ αν ποτέ τό μέν όρος μικρόν έλέγετο, ή δέ κέγχρος με­
γάλη, πάλιν έν μέν τη κώμη πολλούς φαμεν ανθρώπους είναι, έν 'Αθήναις δέ ολί­
γους πολλαπλασίους αυτών όντας, ­ετι τό μέν δίπηχυ και τρίπηχυ και εκαστον
τών τοιούτων ποσόν σημαίνει, τό δέ μέγα ή μικρόν ού σημαίνει ποσόν άλλα
μάλλον προς τι* προς γαρ έτερον θεωρείται τό μέγα και τό μικρόν ώστε φανερόν
ότι ταύτα τών προς τί έστιν.
M. G. VARVOUNIS

BALKAN RESULTANTS AND FOLKLORISTIC INFLUENCES

IN THE THRACIAN DROMENON OF BABO

The folklore dromenon of Babo, with the various names locally given to it
(«μέρα της μαμής», «τ'ς μπάμπως ή μέρα», «babin­den»­Bulgarian and «babu
giin»­Turkish)1, in the past used to take place on the 8th January, feast of Santa
Domenici, in Greek and Bulgarian villages in Mesimvria and Anchialos2.
According to its ritual, which was regionally susceptible to minor modifications
and changes, the women of the village would go to the midwife's house or the
oldest woman's residence where they embellished her with flowers, had a spree,
and danced.
Then they carried her in a car decorated with flowers in the centre of the vil­
lage, where they performed a mock representation of birth, name giving and bap­

1. For the custom see B. N. Deligiannis, «Της μπάμπως ή μέρα», Archeion Thrakikou
Glossikou kai Laografikou Thisaurou [=ATGLT] 3 (1936­1937), pp. 196­200. K. A. Romaios,
«Λαϊκές λάτρεις της Θράκης», ATGLT 11 (1944­1945), pp. 104 seq. Κ. Faltaits, «Ή ήμερα της
μαμμής», Mpouketo (31 January 1929), pp. 14 seq. Κ. Kakouri, Προαισθητικες μορφές τον
θεάτρου, Athens 1946, p. 164. Τ. Β. Tzounis, «Τα βρεξούδια 'Ανατολικής Θράκης», ATGLT22
(1957), p. 237. Th. Papakonstantinou, «Μια παράξενη γιορτή στή Μονοκκλησιά», ATGLT21
(1962), pp. 350­353. G. Ν. Aikaterinidis, «Έκθεσις ειδικής λαογραφικής έρεύνης ε'ις τον νομόν
Σερρών», Epetiris Kentrou Erevnis Ellinikis Laografias 20­21 (1967­1968), pp. 336 seq. VI.
Skordelis, «'Ανάλεκτα τινά τής επαρχίας Φιλιππουπόλεως», Pandora 11 (1861), pp. 447­453. G.
A. Megas, «Έθιμα τής ημέρας τής μαμμής (8 Ιανουαρίου)», Epetiris Laografikou Archeiou 7
(1952), pp. 3­27 [=Laografia 25 (1967), pp. 534­556]. Idem, Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας,
Athens 1975, V, pp. 59 seq.
2. A. B. Kouleris, «Ήθη και έθιμα τοϋ χωρίου 'Άμφια τοΰ νομοΰ Ροδόπης», ATGLT 35
(1971), pp. 151,174­200. Μ. Dede, «Ή μέρα τής Μαμής ή Μπάμπως», ATGLT 39 (1976), pp. 195­
208. Κ. Thrakiotis, «Ή γιορτή τής Μπάμπως», ATGLT 26 (1961), pp. 347­352.1. Anastasiadou,
«Deux cérémonies de travestissement en Thrace: le jour de Babo et les Caloyeri», L'Homme 16
(1976), pp. 69­101. Chr. Vakareski, Bulgarische Volkskunde, Berlin 1969, p. 319. M. Arnaudov,
«Babinden vuv Velingradsko», Vuprosi na etnografijata i folkloristikata, Sofia 1980, pp. 92­100 and
G. Kraev, «Zasmesnoto νbabindenskataobrednost»,MuzikalniHorizonti 1­2(1981),pp. 104­110.
254 M. G. Varvounis

tizing of the child, while afterwards they had a good time and danced until
night3. Sometimes the baptizing followed festal meal of all the women, while
they were carrying the midwife to the village fountain and wet her in a ritual
way.
Of special interest is the attested embellishment of the midwife with flowers,
onions, raisins, figs, locust beans and garlic. Afterwards the adorned woman
while sitting accepted presents, whereas the other women as a sign of respect
washed her hands. In the midwife's house they made in secrecy the «Schema»
(=shape), a phallus from leek and pork intestines, coming from Christmas sacri­
ficial pork, and a pudenda made of sausages and hairy animal skin. They orna­
mented this «Schema» with flowers and every woman entering the house kissed
it, while sometimes in public with the «Schema» they mimed sexual intercourse,
so that the fecund purposes of the dromenon to be evident. From the perfor­
mance of the dromenon, they excluded childless and unmarried women, since
they were not related to the dominant meaning of the custom, the woman's fertil­
ity through which the community perpetuated and the human race found its de­
sirable succession.
Thanos Murrais­Veloudios, intuitive scholar of our fertility dromena, point­
ing out the possible origins of the dromenon from the ancient orgiastic and oc­
cult worship of goddess Dimitra [where «Vavo» (Βάβω) was called the prelate,
who during the Eleusinian Mysteries would dance with her garment put up in
front of the initiate]4, gives the following distinctively vivid description of the
dromenon5:
In Monoklisia of Drama and elsewhere the feast of fertility in its feminine
form is celebrated duing the «Day ofBabo (Vavo)». Dimitra was also called
Vavo. On the 8th January each year, day of Santa Domenici (deriving from
Dominus, that is dominant), namely two days after the Epiphany the women of
a lot of villages in Macedonia, like Citron (north of Mount Olympus), Aspro
etc., gather and hold rituals completely among them, strictly excluding of any
male.

3. W. Puchner, «Sudosteuropâische Versionen des Liedes von "Lazarus redivivus"», Jahrbuch

fiir Volksliedforschung 24 (1979), pp. 81­126. Th. Daskalopoulos, «"Ενα παράξενο έθιμο της
Θράκης μεταφυτεμένο στη Μακεδονία», ATGLT 27 (1962), pp. 353­357 and P. Foteas, «Ή
γυναικοκρατία στην Ξυλαγανή Ροδόπης και Νέα Κεσάνη Ξάνθης», Praktika Hie Symposiou
Laografias tou Voreioelladikou Chorou, Thessaloniki 1979, pp. 675­680.
4. J. C. Lawson, Modern Greek Folklore and Ancient Greek Religion. A study in survivals,
Cambridge 1910, p. 578.
5. Th. Mourrais­Velloudios, Ευγονία και άλλα τινά, Athens 1991, pp. 114­115.
 The Thracian Dromenon of Babo 255

They gather in the house of the villages midwife whom they call «Babo» and
there a dinner is held with the abundant food and wine. Every villager brings with
her food as well as a bar of soap, which is offered to her as a present for her pro­
fession. They adorn «Babo» with gold and flowers, with strings of onions and
twists of garlic (the ancient «μόροττον» against evil eye) with a necklace of des­
iccatedfigsand locust beans, and raise her to an improvised throne, as if she were
the personification of goddess Genetillida.
In the middle of the festal table, there is a large flat dish with «ευμεγέθη
σικύαν κεκορυθμένην άνθεσι και δυσίν κρομμΰον»/ ­which means a sizeable
cucumber, leek or sausage with two onions representing a phallus with flowers
around it. They call it «the Schema», and every woman has to kiss it. Winter mel­
ons are cut into two halves, which represent the female organs of fertility, and they
are enthusiastically worshipped.
The women narrate to each other their love life with their husbands, giving
detailed information of anatomic nature about their gifts compared to the exhibit­
ed for worship «Schema», enlarging upon gestures towards one another while in
debauchery for the most accurate factual narration.
As in the exclusively female ancient feast of «Thesmoforia», the villagers in
question behave, sing, and gesticulate in absolutely free and indecent way,
which is believed to invigorate the erotic disposition and the abilities of repro­
duction.
These details transpire from the organ­players who are summoned to frame
with music this exclusively feminine junketing of relaxation, of old female repres­
sions, and male oppressions.
Thus, it is an action with the central issue of invigoration of female fertility
and through this of eugenics and good fruit bearing of nature. It honours the mid­
wife, the woman that was usually related to all three great landmarks of human
life: birth, marriage (as matchmaker) and death (as dresser of the dead). She ac­
companied people, according to the apt expression of the French folklorist Arn.
van Gennep «from cradle to grave». Moreover, if there was no midwife in her
place they honoured the oldest woman of the village, Babo, who had seen chil­
dren and had raised the children of her own offsprings, that is a factual confirma­
tion of the desirable feminine fertility.
The custom set the limit of passing from the feasts of The Twelve Days to the
customary preparations for the welcome of fruit­bearing spring. In this way, one
of its aims was the magic strengthening of nature for its own oncoming birth, the
fruitfulness, which was also necessary for the survival of the community, yet for
the common people it was neither self­evident nor compulsory. It should be rein­
forced magically and at this aimed the enactments of sexual intercourses and con­
struction of the «Schema», as mentioned above.
256 M. G. Varvounis

With the refugees' state and the population exchanges on the onset of the 20th
century, the dromenon was transferred to the refugees' settlements of Northern
Greece, mainly in Thrace and Macedonia6. The change of circumstances and liv­
ing conditions, the import of technological and chemical means in agricultural
cultivations and the relevant safeguarding of its course with the long­term weath­
er forecast have reduced the unanticipated and the farmers' anxiety, establishing
the fecund dromena7, mal­functional. In the course of time, the spectacle and not
the symbolisms started playing the most important role. The fecund substance
started acquiring folklore form, and the performance of the dromenon concluded
to its scenic representation.
In Northern Greek area, these modifications are signaled from the passage
and the evolution of «Babo» to gynaecocracy. In the past, because of the mysteri­
ously fecund character of the dromenon, men would not participate in it, with the
exception of the bagpipe players who entertained the women and who took an
oath not to reveal whatever they saw and heard, an element that reminded of rele­
vant prohibitions of ancient devotional displays8. In the course of time, the
dromenon was associated with our familiar «reverse world» of the carnival, in the
framework of which changes of the established social roles take place. To the
dromenon were attributed tourist dimensions and feministic extensions, so that it
has evolved to a folklore spectacle: the men were confined indoors and the
women nowadays take over, for one day, the male roles in the small society of the
village. Thus, the women roam around the streets and coffeehouses, amuse them­
selves, dance, get drunk, and swear9, while the men do the household chores.
Even a woman dressed as traffic warden sets herself up in the village, and impos­
es fines on the passers­by drivers whereas; from their income the evening spree is
organized, which also signals the end of the feast.
Let us quote here that proportionate carnival figures used to exist in the past

6. P. Samsaris, «Θρακιώτικα έθιμα στη Μονοκκλησιά Σερρών», Thrakiki Epetirida 6 (1985­

1986), pp. 231­251. Κ. Thrakiotis, «'Εθιμικές εκδηλώσεις στη Θράκη», Thrakika C hronika 31
(1974), pp. 42­43. Idem, Λαϊκή πίστη και λατρεία στη Θράκη, Athens 1991, pp. 187­191.
7. Cf. M. Nilsson, Griechische Feste von religioser bedeutung mit Ausschyluss der Attischen,
Stuttgart 1957 (2nd éd.), p. 322. Idem, Greek popular religion, New York 1940, pp. 32 seq. E. Fehrle,
Die kultische Keuscheit im Altertum, Giessen 1910, pp. 98­99.
8. Cf. N. Papachatzis, Ή θρησκεία στην αρχαία 'Ελλάδα, Athens 1987, pp. 96­97.
9. W. Pucher, «Spuren frauenbundischer Organisationsformen im neugriechischen Jahreslauf­
brauchtum», Schweizerisches ArchivfiirVolkskunde 72 (1976), p. 164. Idem, «Normative Aspekte
der Frauenrolle in den exklusiv femininen Riten des hellenophonen Balkanraums», in N. Reiter (ed.),
Die Stellung der Frau aufdem Balkan, Berlin 1987, p. 139.
 The Thracian Dromenon of Babo 257

in central Europe10, Romania11, and Bulgaria during which the established sys­
tem of values and authority would be repealed for a day for the benefit of
women. As characteristically specifies Walter Puchner «the custom... is not so
much related to the remnants of matriarchal society, as it is often highlighted,
but to the reverse world of the carnival» 12 . In the performances of «Babo»
which are nowadays solemnized in Greece and Bulgaria the fertility adoration
magic has vanished; its place has taken the carnival liberality. It is absolutely
characteristic that in Monoklisia of Serres, the representation of the dromenon
with its new gynaecocratic content, has undertaken a specially created associa­
tion which bears the entirely distinctive name «Lysistrati». Nowadays, in partic­
ular, it is also yielding television publicity to «gynaecocracy», since it is placed
among and interpreted through the frames of modern ideas for emancipation
and equality of the woman 13 , therefore it is attributed prolongations, which did
not exist in the mind and ideology of former traditional performers of the
dromenon of «Babo».
It is characteristic the fact that the «dromenon» used to have and still has its
folklore parodies, with attempts of men to abduct «Babo» to receive ransom, or
with men disguised as midwives, in the urban settlements of old Thrace. Puchner
writes regarding it endeavoring to interpret the ideological substratum and the so­
cial origins of the dromenon, beyond the fecund values and the magical mentali­
ties that are concealed14:
In folklore reality, all the crucial moments of human life are found to women's
hands: birth, marriage, disease, death, the whole folk medicine, a great part of
the oral tradition. Beneath this formal patriarchal system of the Balkan folklore
culture, there is another informal ­feminine­ equally important, which appears in
moments of crisis, in the rites of passage or even in periods of the year when the
daily order of things does not apply, as in the reverse world of the carnival.
Consequently, we see that the extremely patriarchal world of the traditional
Balkan folk culture also has its «feministic» aspects.
Generally in the traditional culture of the Balkan people, we find the women

10. R. Wolfram, «Weiberbiinde», Zeitschrift fiir Volkskunde 3 (1933), p. 137­146. N. Kuret,

«Frauenbiinde und Maskierte Frau», Schweizerisches Archiv fur Volkskunde 68­69 (1972­1973), pp.
334­347.
11. M. Zender, «Die Frauen machen im Februar das Wetter», Dona Etimologica. Festschrift fur
L. Kretzenbacher, Miinchen 1973, pp. 340­347.
12. W. Puchner, Λαϊκό Θέατρο... op.cit., p. 51.
13. M. G. Meraklis, Ό σύγχρονος ελληνικός λαϊκός πολιτισμός, Athens 1973, pp. 60­61.
14. W. Puchner, Λαϊκό Θέατρο..., op.cit., p. 52.
258 M. G. Varvounis

to have taken over a prominent and particular role, especially towards the family
and towards the magically performed actions which aim at the invigoration of fer­
tility15. Babo constitutes a distinctive example of this tendency, not only in its fun­
damental occult pattern but also in its recent evolution in the form of gynaecocra­
cy ­ formerly unknown.
The evolving modification of the dromenon explicitly indicates to us the con­
sequences of the advancing influence of folklore upon our current traditional cus­
tomary life. The old folklore dromenon has already become a representation al­
ways with the care of associations or the local government as well, during which
the performers nowadays undertake the role of actors wearing old attire and striv­
ing to be connected with the older cultural roots of the community. From this at­
tempt of course neither the current social or political messages are absent; thus in
1995 in Proskinites of Rodopi the baby that fictitiously the midwife delivered was
ritually baptized Irene (Peace), so that peace in the world will prevail, as distinc­
tively the protagonists of the performance mentioned. The old fecund messages
are gradually adapted to modern common anxieties, so that the dromenon will
once more reciprocate the common demands and respond to the current anxieties,
symbolically exorcising the human fears, covering the feelings of insecurity of
the performers.
Along with folklore, one should not overlook the effect of fashion ­ that is of
those in vogue. A recent research carried out in the villages of Municipality of
Egiros has indicated that after 1989 the dromenon of Babo has been gradually in­
serted in the customary life of the people, under the solicitude of local cultural as­
sociations of every village, because they were performed in New Kessani of
Xanthi16. Furthermore, it was appreciated that it would be good to be transferred
here as well, for psychological as well as touristy reasons, since its representation
is estimated to attract visitors in the village thus strengthening the financial move­
ment of its stores respectively. Therefore, the dromenon, in the form of «gynae­
cocracy» was integrated in the customary life of the people, who continue to per­
form it up today. In this way, the diffusion's map of the dromenon in the Thracian
area alters, at rates that are indicated by our current administration procedures and
reproduction of local cultural identiity. Nevertheless, the custom's performance

15. Cf. R.­E. Blum, Health and healing in rural Greece. A study of three communities, Stanford
1965, pp. 10 seq. Idem, The Dangerous Hour. The lore of crisis and mystery in rural Greece, London
1970, pp. 55 seq. Also, cf. M. G. Meraklis, «Παραδοσιακές μορφές οργάνωσης γυναικών», in V.
Filias (éd.), Προβλήματα και 'Επισημάνσεις, Athens 1997, pp. 81­93 [=Idem, Θέματα
Λαογραφίας, Athens 1999, pp. 123­134].
16. See P. Foteas, «Ή γυναικοκρατία...», op.cit., pp. 675­680.
 The Thracian Dromenon of Babo 259

nowadays in the villages of Thrace is not a simple folklore representation17. The

residents participate in this and amuse themselves; they do not feel that they just
play the leading role in a theatrical peformance. The old dromenon of Babo,
evolved in the form of gynaecocracy, imprints the procedures of transition and
transformation of the long­standing dromenon, which survived adapted to the
new circumstances of the area and the era18. Thus, the study constitutes a piloted
approach towards the contemporary existence of customary forms; and therefore,
it bears a wider significance for the folklore studies, beyond the case study refer­
ence to one and only dromenon of the Greek annual church calendar circle.
The information we command points out as birthplace of the dromenon
Eastern Romilia. By the time of 1929, K. Faltaits already quoted that it existed in
Citron, Amatovo, Soulovo, Qurkut, Chandirli, Kouflia and Kavakli of Central
Macedonia19, where after the population exchange in 1923 peasants of Eastern
Romilia had settled. The oldest depiction of the custom owed to Sim. Manassidis,
dates back to 1886 and although it is somehow vague comes from Marasia, a dis­
trict in Andrianoupoli20, whereas in 1928 a relevant succinct report from
Sozopolis was published, likewise in apertinent to it passage of K. Papaioannidi21.
In conclusion in 1937 Georgios Megas accomplished a special folklore research
on the dromenon, in New Mesimvria, new Anchialo, Polikastro and Kalindoia,
where refugees from the villages of Aivlasis, Ravda, Naemona, Bana and Jimou
of Eastern Romilia had been settled22. From the evidence Megas has accumulated
arises that the dromenon of the midwife was also performed by the women of at
least two adjacent Bulgarian villages, the settlements Erkets23 and Kislandere24,
according to the testimony of Greek merchants from Mesimvria and Anchialos,
who happened to be present and watch it while it was being performed.

17. Cf. M. G. Meraklis, «Ti είναι ό folklorismus», Laografia 28 (1972­1973), pp. 27­38. St.
Imellos, «Foklorismus in Griechenland. Bemerkungen und Beispiele», in his book Λαογραφικά 2.
Ποικίλα, Athens 1992, pp. 308­320. Also see H. Moser, «Vom Folklorismus in unserer Zeit»,
Zeitschrift fur Volkskunde 58 (1962), pp. 177­209. Idem, «Der Folklorismus Is Forschungsproblem
der Volkskunde», Hessische Blatterfur Volkskunde 55 (1964), pp. 9­57.
18. Field research for this custom was made for the years 1995,1996,1997 and 1998 at Proskinites,
Xylagani, Fanari and Nea Rallisti of Rhodopi, where the custom is still on use, at the 8th of Jannuary.
19. K. Faltaits, op.cit., pp. 14­15.
20. IL, ms. 3796 [=Greek Philological Association of Constantinople ­ KL, ms. 288], p. 84 (S.
Manassidis, 1886).
21. K. Papaioannidis, in Thrakika 1 (1928), p. 458.
22. KL, ms. 1104 A­D (G. A. Megas, 1937).
23. KL, ms. 1104 A, pp. 5­8 (G. A. Megas, 1937).
24. KL, ms. 1104 B, p. 34 (G. A. Megas, 1937).
260 M. G. Varvounis

From these descriptions ensues that the Bulgarian version of the custum had
more the form of gynaecocracy and less the aspect of a fertility dromenon. Both in
Erkets and in Kislandere the women got intoxicated, exasperated, and they even
used force against men who would hasten in order to hide in their houses. The for­
eigners who would find themselves in the village had to pay ransom for their free­
dom, while the drunk and often ribald women telling obscenities enjoyed com­
plete immunity for their actions even before of every kind of authority.
Megas in a relative study of his based on this material, analyses the funda­
mental stages of the dromenon25, deducing that it concerns «a woman's feast»,
which was intended to the safeguarding of women's childbearing. Moreover, he
believes that the wetting of the midwife, which is evident in some narrations,
dates back to the ancient Saturnalia and aspires to the promotion of sprouting26.
From the relevant Bulgarian bibliography derives that the dromenon is familiar to
the Bulgarian people27, and is often at that associated with the wedlock customs
and desirable child bearing of Bulgarian areas to be found by Efxinos Pontes area.
Megas, at that, since he connects the dromenon with data and survivals of fer­
tility of ancient Greeks, as Thesmoforia28 and Aloa29, he believes that Bulgarians
acquired the custom from their cohabitant Greek element. This point of view sup­
ports the dissemination of the custom in the zone of Bulgaria located by Efxinos,
where many Greek cities were in existence, such as Apollonia or Sozopolis,
Mesimvria and Anchialos, and where Hellenism had incessantly prospered since
antiquity up to the first half of the 20th century30. Thus, the interpretation of the
dromenon as a live remmant of the ancient Greek worship, inevitably, leads to the
proposition of it as Greek descent and of its diffusion from the Greeks to the
Bulgarians living by Efxinos.
Nevertheless, from the depictions, we command it appears that the element of
gynaecocracy with its Greek case dominates because of folklore, as it was afore

25. G. A. Megas, «Έθιμα της ημέρας της μαμμής...», op.cit., pp. 15­17.
26. G. A. Megas, «Έθιμα της ημέρας της μαμμής...», op.cit., p. 19. Ν. G. Politis, Παραδόσεις
2, Athens 1904, pp. 1263­1264. Κ. A. Romaios, «Λαϊκές λατρείες της Θράκης...», op.cit, p. 91.
27. N.­H. Dantsov, Bulgarian Encyclopaedia, Sofia 1936, p. 94: Babinden (in bulgarian). N.
Gerov, Dictionary of the Bulgarian Language with explication of bulgarian and russian words,
Filippoupoli 1895, word: babin den (in bulgarian). G. K. Rakofski, Guide or Handbook, Odissos
1859, p. 2 (in bulgarian). G. A. Megas, «Έθιμα της ημέρας της μαμμής...», op.cit, pp. 19­20.
28. L. Deubner, Attische Feste, Berlin 1932, pp. 44, 51. M. Nilsson, Geschichte der griechische
Religion 1, Miinchen 1941, p. 435. Idem, Greek popular religion..., op.cit., p. 26.
29. L. Deubner, op.cit., p. 61, M. Nilsson, Geschichte..., op.cit., pp. 109,438. Idem, Greek pop­
ular religion..., op.cit., p. 32.
30. G. A. Megas, «Έθιμα της ημέρας τής μαμμής...», op.cit, pp. 23­24.
 The Thracian Dromenon of Babo 261

argued in the Bulgarian variations; it had always been the fundamental feature of
the dromenon all along. This evanescent gynaecocracy is evident in customs of
other districts, as in Brabant, Westfalia, Brussels, on the Danish island Seierò and
in various German settlements31. The same applies to the rapture of the women
who participate in the symposia that accompany these customs32, and which is also
revealed in the narrations of equivalent Bulgarian variants of the midwife's
dromenon. It concerns ceremonies for the oncoming good year33 performed in
springtime, and directly related to fertility. Even Richard Wolfram, who believes
that behind these festivals there is and is detected the action of women's organiza­
tions with the objective of maternity34, stresses their fecund value and significance.
Thus, presumably the pursuit of fertility through gynaecocracy is a lineament
that appears in the Bulgarian variations of the dromenon, which are part of a more
overall tradition of Central Europe35. On the contrary, the Greek variations, with
the ancient reminiscent, which they preserve and integrate, stress their phallic and
fertility character and include subordinately only supplementary gynaecocracy.
We are found in front of two different branches of the same dromenon, since in
Bulgarians gynaecocracy holds the leading role, whereas in Greeks it exists sub­
ordinately as impression and of the carnival reverse world with the role exchange
as former scholars of the dromenon36 have already underlined.
Therefore, folklores of our time came to modify essentially the course of the
custom, by introducing in the name of spectacle gynaecocracy in the Greek day of
the midwife. In this way a new phase of the ancient dromenon was inaugurated,
which shows us that in the new global reality and everyday routine the mingling
of elements and customary figures can possibly create a new tradition, with the
criterion not of that of faith but performance. By using the Balkan resultants of the
dromenon, folklore has created new modes, which by replacing the old forms ac­
tualize the transition from Babo to gynaecocracy, from the fecund performance to
folklore representation.

31. Handwôrterbuch des deutschen Aberglaubens 2, pp. 235, 238,1759.

32. Zeitschrìft fur Volkskunde 3 (1933), pp. 140­141. J. Miiller, «Der Donnerstag vor Fastnacht
im Rheinishen», Zeitschrififiir Volkskunde 2 (1931), pp. 235 seq. P. Geiger, Deutsches Volkstum
in Sitte undBrauch, Berlin und Leipzig 1936, p. 165. E. Hoffmann­Krayer, Feste undBràuche des
Schweizervolkes, Zurich 1940, p. 109.
33. P. Geiger, Deutsches..., op.cit., pp. 27,165.
34. R. R. Wolfram, «Weiberbiinde», Zeitschrìft βΓ Volkskunde 3 (1933), pp. 137­146.
35. Handwôrterbuch des deutschen Aberglaubens 2, pp. 1758­1759. G.A. Megas, «'Έθιμα της
ημέρας της μαμμής....», op.cit., pp. 22­23.
36. M. G. Meraklis, Θέματα Λαογραφίας, Athens 1999, pp. 129­130.
262 M. G. Varvounis

«Babo» at the village of Proskinitai, near Komotini (1995).

Dance in Babo 's house.

 The Thracian Dromenon of Babo 263

«Bogatsa»: special bread of the dromenon.

ΑΡκετ*
S?·^*. tus» * «ass*

Dance in the roads.

264 M. G. Varvounis

Women participating in the dromenon.

Women in the roads, after the dance.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΙΩ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

Ι.Λ.ΚΑΡΑΤΖΙΑΛΕ
1852­1912

Ό Ίον Λούκα Καρατζιάλε εκτιμάται ώς ό μεγαλύτερος θεατρικός συγγρα­

φεύς της Ρουμανίας. Γόνος ελληνικής οικογένειας, από την "Υδρα, γεννήθηκε
το 1852 σ' έ'να χωριό, κοντά στην πόλη Πλοέστι, το όποιον σήμερα φέρνει, προς
τιμήν του, τ' όνομα του. Στο μοναστήρι Μαρτζινένε, της γενέτειρας του, ό πατέ­
ρας του χρημάτισε διαχειριστής. Ό παππούς του, ό Στέφανος Καρατζάς, μά­
γειρας το επάγγελμα, εγκαταστάθηκε στη Βλαχία το 1812, ώς μέλος της ακο­
λουθίας τού Ιωάννου Καρατζά, ό όποιος τοποθετήθηκε εκεί ώς ήγεμών άπό
την Πύλην. Ό πατέρας του, Λουκάς, είχε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη.
Το πραγματικό επώνυμο της οικογένειας ήταν Καρατζάς, τό όποιον μετετρά­
πη αργότερα, επί τό ρουμανικότερον, εις Καρατζιάλε.
Άπό παιδί ό Ίόν Λ. Καρατζιάλε επηρεάσθηκε από τους θείους του,
Κωστάκη και Γιώργου, αδέλφια τοΰ πατέρα του, πού ήσαν ηθοποιοί, συγ­
γραφείς και σκηνοθέτες, όπως επίσης και από τήν θυγατέραν τοϋ ηγεμόνα,
ονόματι Ραλού Καρατζά, ή όποια έβαλε τα θεμέλια τοϋ θεάτρου στή Βλα­
χία, παίζοντας, μάλιστα, και σε μερικά έργα.
Ό Κωστάκης Καρατζάς ήταν άπό τους πρώτους και άξιολογότερους
ηθοποιούς τοΰ νεοεμφανιζόμενου ρουμανικού θεάτρου, κατέχοντας μεγάλο
ταλέντο. 'Απόφοιτος τοϋ 'Ωδείου εμφανίσθηκε για πρώτη φορά τό 1834 σέ
ένα ελληνικό έ'ργο, μεταφρασμένο στα ρουμανικά. Μετά δέκα χρόνια σχη­
μάτισε θίασο όπου, μεταξύ των άλλων, εμφανίσθηκαν και τ' αδέλφια του,
Γιώργος και Λούκας, πατέρας τοϋ Ίόν. Έπί οκτώ χρόνια περιόδευσε ολό­
κληρη τή χώρα, ανεβάζοντας και δικά του έργα, κυρίως κωμωδίες, μερικά
άπό τα όποια δημοσιεύθηκαν. Τό 1852 τοποθετήθηκε Διευθυντής τοϋ νεοεγ­
καινιασθέντος Έθνικοϋ Θεάτρου τοϋ Βουκουρεστίου, στην θέση τοϋ όποι­
ου παρέμεινε έπί τέσσερα χρόνια. Συνέχισε μετά ώς ηθοποιός και ώς θια­
σάρχης, εως ότου απεχώρησε άπό τή σκηνή για λόγους υγείας. Στο μεταξύ,
τό 1849, ίδρυσε Δραματικό 'Ωδείο, τό όποιο έπί επτά χρόνια επιδοτεΐτο άπό
τό κράτος και μετά τό συνέχισε ιδιωτικά. Ή συμβολή, έπί σαράντα χρόνια,
τοϋ Κωστάκη Καρατζά στή δημιουργία και προώθηση τοϋ θεάτρου ανα­
γνωρίζεται ώς μέγιστη από τή ρουμανική πολιτιστική ιστορία. Στα χρόνια
του ήταν ακόμη γνωστός και ώς ποιητής και πεζογράφος.
Ό Ίόν, ό μετέπειτα μεγάλος θεατρικός συγγραφεύς, ακολούθησε στα
266 Δημητρίου Ίω. Οικονόμου

δεκαέξι και επί δύο χρόνια, μαθήματα στο 'Ωδείο τοϋ θείου του και ταυτό­
χρονα τον παρακολουθούσε όταν έπαιζε επί της σκηνής. Στις αρχές ήθελε
να ακολουθήσει αυτό το επάγγελμα, άλλα το παράτησε. 'Εργάσθηκε όμως
για λίγο ώς υποβολέας στο 'Εθνικό Θέατρο. Ή στενή επαφή μέ τον κόσμο
του θεάτρου τον επηρέασε τελικά προς τήν κατεύθυνση τής συγγραφής, κυ­
ρίως θεατρικών έργων. Βέβαια, δεν πρέπει κανείς να παραβλέψει πώς ή αρι­
στουργηματική του δημιουργία σ' αυτόν τον τομέα δέν μπορεί παρά να
οφείλεται, οπωσδήποτε, στο έμφυτο ταλέντο του πού κληροδότησε στους
δύο γιους του, πού όμως δέν κατόρθωσαν να διακριθούν όπως αυτός.
Μαθητής ακόμη τοϋ δημοτικού σχολείου άρχισε δειλά­δειλά να γράφει,
τα δέ γραπτά του εκτιμήθηκαν δεόντως άπό τον δάσκαλο του, ό όποιος τον
επηρέασε θετικά και τον ενεθάρρυνε, μαθαίνοντας τον να γράφει γραμμα­
τικά και να μελετάει σωστά. Μετά πενήντα χρόνια ο 'Ιόν τον ανέφερε μ'
ευγνωμοσύνη. Ήταν ό Μπαζίλ Ντραγκοσέκου, ό όποιος ένέπνεε στους μα­
θητές του τήν αγάπη προς τα γράμματα και τήν πατρίδα.
Συστηματικά έπεδόθη στή λογοτεχνία άπό ηλικία περίπου είκοσι ετών.
τα πρώτα του γραπτά τα δημοσίευσε σέ περιοδικά, ένα εκ τών οποίων, επο­
νομαζόμενο C laponul, το εξέδιδε ό ίδιος. Ήταν αυτά κυρίως, φανταστικά
κείμενα κι ανέκδοτα, ελάχιστα εις στίχους, όπου σατίριζε και ειρωνευόταν
ώρισμένες πτυχές τής κοινωνίας τής εποχής του, υπονοώντας υπαρκτές κα­
ταστάσεις κι επώνυμα πρόσωπα, μέ τα όποια, όχι λίγες φορές, ερχόταν σέ
διαξιφισμούς κι ενίοτε σέ ρήξεις, πού επεκτάθηκαν εις βάθος χρόνου.
Ή περίοδος αυτή, ή οποία διήρκεσε περίπου έξι χρόνια, θεωρείται ώς
απαρχή τής λογοτεχνικής του σταδιοδρομίας και όχι υψηλής στάθμης. Ήταν
γνωστός μόνο στο μικρό κύκλο πνευματικών ανθρώπων, άφοϋ δέν υπέγραφε
ποτέ μέ ολόκληρο τ' όνομα του, άλλα μόνο μέ τα αρχικά «Κάρ». Στην πλατειά
επιφάνεια αναρριχήθηκε τό 1878 μέ τή μετάφραση σέ στίχους τοϋ θεατρικού
έργου Ή ηττημένη Ρώμη, τραγωδία σέ πράξεις τοϋ 'Αλεξάνδρου Παροντί. Τό
μέτριο αυτό έργο πήρε άξια μέ τήν απόδοση τοϋ Καρατζιάλε, ή οποία χαρα­
κτηρίζεται άπό μια κομψή σαφήνεια και ρέοντες στίχους. Παίχθηκε τό έτος
τούτο στο 'Εθνικό Θέατρο χωρίς ν' αναφέρεται στην αφίσα τ' όνομα τοϋ μετα­
φραστοϋ, τό όποιον όμως διαδόθηκε αμέσως. "Ετυχε μάλιστα και δημοσιεύσε­
ως μετά εννέα χρόνια, λόγω τής ανωτέρας αισθητικής γλωσσικής παρουσίασης
στα ρουμανικά, όπως τήν είχαν χαρακτηρίσει άνθρωποι τών γραμμάτων εκεί­
νων τών ημερών, μεταξύ τών οποίων ό Τίτου Μαϊορέσκου, εξέχων άνθρωπος
τοϋ πνεύματος, πού χρημάτισε και Υπουργός, μέ τον όποιον αργότερα ήλθε σέ
ρήξη αν και στο μεταξύ τοϋ είχε γίνει προστάτης.
Τό πρώτο θεατρικό έργο τό έγραψε τό 1876, άλλα παίχθηκε μετά επτά χρό­
νια στο 'Εθνικό Θέατρο. Τιτλοφορείται Μία πεθερά και είναι μια φανταστική
φάρσα σέ μια πράξη. Πέρασαν άλλα έντεκα ετη για να πρωτοδημοσιευθεϊ.
Για πρώτη φορά, όμως, γνήσιο έργο του, παρουσιάσθηκε στο θέατρο και
 Ί . Λ. Καρατζιάλε 1852­1912 267

δή στο Εθνικό, στις 18 'Ιανουαρίου τοΰ 1879. Είναι ή κωμωδία σέ δύο πράξεις
Φουρτουνιασμένη νύχτα, ή οποία συγκαταλέγεται στα τέσσερα καλύτερα
έργα του. Την είχε διαβάσει πριν δύο μήνες σέ γεύμα τοΰ ιστορικού πνευματι­
κού συλλόγου «Ζιουνίμεα», μέλη της οποίας ήσαν λογοτέχνες πού δόξασαν
τα ρουμανικά γράμματα, όπως οι ποιητές Μ. Έμινέσκου (κορυφαίος), Β.
'Αλεξανδρή (ελληνικής καταγωγής), Γ. Κοσμπούκ κ.ά., όλοι τους τής ϊδιας πε­
ριόδου και συνεργάτες σέ διάφορα περιοδικά τής εποχής. Οι παραστάσεις
τού έργου είχαν διακοπεί επειδή ό συγγραφεύς ήλθε σέ φιλονικία μέ τον διευ­
θυντή τού 'Εθνικού Θεάτρου, ό όποιος προέβη σέ ορισμένες περικοπές φρά­
σεων τού κειμένου, πού θεώρησε ότι θίγουν πρόσωπα και καταστάσεις.
Μάλιστα, όπως αναφέρει είκοσι χρόνια αργότερα, σέ δημοσιευμένες αναμνή­
σεις, στην μεγαλύτερη εφημερίδα Ούνιβέρσουλ, μερικοί τον περίμεναν στην
έξοδο τού θεάτρου, για να τον κτυπήσουν, άλλα τον έσωσαν κάποιοι περαστι­
κοί αξιωματικοί. Τήν βασική ιδέα της υπόθεσης τήν είχε περιγράψει σ' ένα
σκίτσο πού το είχε δημοσιεύσει πριν ένα χρόνο σέ περιοδικό, ή οποία έπεξερ­
γαζόμενη απέδωσε αυτό το πολύ πετυχημένο έργο. Είναι μια κωμωδία χαρα­
κτήρων, καταστάσεων, κινήσεων και ταυτόχρονα γλωσσικών εναλλαγών.
Διέπεται άπό μια διασκεδαστική μηχανορραφία μέσα άπό τήν οποία παρου­
σιάζονται τα πολιτικά ήθη τής Ρουμανίας τού τέλους τού 19ου αιώνα.
Στις αρχές τού 1880 ό 'Ιόν Λ. Καρατζιάλε δημοσιεύει σέ φιλολογικό πε­
ριοδικό το δεύτερο έργο του πού είναι μία μονόπρακτη φάρσα και λέγεται
Ό κυρ Λεωνίδας αντιμέτωπος με τήν αντίδραση. Τό Εθνικό Θέατρο τό ανέ­
βασε επί τής σκηνής τό 1912, έτος θανάτου του. Έκτοτε παρουσιάζεται συ­
χνά και θεωρείται άπό τα καλύτερα του. Είναι μια πολιτική σάτιρα μ' ένα
ζεύγος επί τής σκηνής. "Ενα τρίτο πρόσωπο, ή υπηρεσία τους, παρουσιάζε­
ται στο τέλος τού έργου λέγοντας μόνο μερικές λέξεις. Ό κύρ Λεωνίδας
είναι ή εκπροσώπηση τού χαζού και τού φοβιτσιάρη. Μιλάει για δημοκρα­
τία χωρίς να τήν καταλαβαίνει κι ότι πρέπει να τήν υπερασπιζόμαστε άπό
τήν αντίδραση, ενώ στο άκουσμα τών πρώτων πυροβολισμών, πού στην
πραγματικότητα προέρχονταν άπό μια διασκέδαση, αυτός ταμπουρώνεται
στο σπίτι. Ή φάρσα διασκεδάζει τους θεατές καθ' δλην τή διάρκεια αυτής.
Και φθάνουμε στο έτος 1884, όταν έγραψε τό κορυφαίο έργο του και τής
ρουμανικής δραματουργίας, τό όποιο φέρνει τον τίτλο Το άπωλεσθεν γράμ­
μα και πού δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο και Μάρτιο τού 1885. Πρω­
τοπαίχθηκε στις 13 Νοεμβρίου τού 1894. Είναι τό μεγαλύτερο έργο τής ζωής
του, μια κωμωδία σέ τέσσερεις πράξεις και ταυτόχρονα τό ωραιότερο. "Εχει
παιχθεί έκτοτε αμέτρητες φορές στή Ρουμανία και σέ πολλές χώρες τού εξω­
τερικού.
Και σ' αυτό τό έργο διακωμωδεί τα πολιτικά δρώμενα τής εποχής του,
εμπλουτίζοντας το μέ συζυγικές απιστίες και οικονομικές ατασθαλίες. Ή όλη
ίντριγκα είναι γύρω άπό ένα ερωτικό γράμμα, πού πέφτοντας σέ ξένα χέρια
268 Δημητρίου Ίω. Οικονόμου

απειλεί να φέρει τα πάνω­κάτω μεταξύ των υποψηφίων κατά τις νομαρχιακές

εκλογές της περιοχής, οι όποιες τελικά φέρουν ώς νικητή έναν χαζούλη σταλ­
μένο τήν τελευταία στιγμή άπό το κέντρο, άγνωστο σέ όλους τους εκεί παρά­
γοντες και τους κατοίκους, πού όμως τον υποδέχονται μέ ιαχές και μουσική.
Το έργο προκαλεί άφθονο γέλιο ακόμη άπο τήν πρώτη στιγμή αυτού, όπου ο
νυν νομάρχης και υποψήφιος ξεσπάει στον άμαθη αστυφύλακα, πού είναι
άπο τα πλέον κωμικά πρόσωπα της παραστάσεως, για ένα άρθρο της τοπικής
εφημερίδας, πού τον παρουσιάζει ώς δράκουλα. Οι χαρακτήρες είναι έντονα
ζωγραφισμένοι, τα δέ πρόσωπα πού εκπροσωπούν φέρουν ονόματα τα όποια
τα φωτογραφίζουν απαράλλαχτα, έτσι πού ό θεατής εξ αρχής αντιλαμβάνε­
ται περί τής όλης ατμόσφαιρας πού θα επικρατήσει κατά τή διάρκεια τής εξέ­
λιξης τής υπόθεσης. Θ' αναφερθώ εδώ μόνο σ' αυτά πού αποτελούν το ερω­
τικό τρίγωνο του έργου και πού είναι: α) ή Ζώε, όνομα πού προέρχεται άπό
τήν ελληνική λέξη ζωή και πού αντικατοπτρίζει τήν όμορφη γυναίκα, ή οποία
θέλει να ζήσει έντονα τα νεανικά της χρόνια σέ μια απομονωμένη βουνίσια
πόλη όπου νιώθει ασφυκτικά περιορισμένη, β) ό σύζυγος τής Τραχανάκε, πού
είναι πρόεδρος πολλών επιτροπών του νομού και του οποίου ή ρίζα τοϋ ονό­
ματος είναι ή ελληνική λέξη τραχανάς και γ) ό Τιπατέσκου, εραστής της, νυν
νομάρχης και υποψήφιος πού εκφράζει τον τύπο.
Ταυτόχρονα οι διάλογοι είναι εμπλουτισμένοι μ' ενα απαράμιλλο παιγνί­
δι λέξεων πού γεννούν αυθόρμητα μια συνεχή θυμιδία ακόμη και τού πλέον
απαιτητικού λάτρη τού θεάτρου. Για όλα αυτά κέρδισε ανεπιφύλακτα το
κοινό άπό το πρώτο ακόμα ανέβασμα επί τής σκηνής και έκτοτε δέν παύει να
διατηρείται στην επικαιρότητα. Είναι ένα αναμφισβήτητα διαχρονικό έργο.
Τό έτος 1890 δημοσιεύθηκε και παρουσιάσθηκε στο Εθνικό Θέατρο τό
μοναδικό του δράμα σέ δύο πράξεις μέ τον τίτλο Συμφορά, το όποιον είχε
συγγράψει πριν ένα χρόνο. Ή υπόθεση έκτυλίσεται σ' ένα χωριό όπου τό
πρωτόγονο και τό στοιχειώδες προσέφερε στον συγγραφέα τό κατάλληλο
κλίμα και περιβάλλον για μια εκδίκηση προερχόμενη άπό αγάπη, έτσι όπως
συναντάμε στις μεγάλες αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Είναι ένα δράμα κα­
θαρά ψυχολογικό, όπου ή σύζυγος τού δολοφονηθέντος παντρεύεται τον
πραγματικό δράστη, ό όποιος διέφυγε τής δικαιοσύνης και άντ' αυτού κα­
ταδικάζεται κάποιος άλλος. Ή ήρωΐδα τον υποπτεύεται βάσιμα και για να
συλλέξει απτές αποδείξεις ζει μαζί του νόμιμα δέκα χρόνια, γιατί πίστευε
πώς άπό τις λεπτομέρειες τής καθημερινής συμβίωσης κάποτε ή αλήθεια θα
λάμψει έτσι όπως και πραγματικά συνέβη. "Υστερα άπό δέκα χρόνια δραπε­
τεύει ό κατάδικος, τρελός πλέον λόγω τών συνθηκών διαβίωσης στα κάτερ­
γα, και καταφεύγει όλως τυχαίως στο σπίτι τοϋ αληθινού δολοφόνου, ό
όποιος σέ μια στιγμή αδυναμίας και χωρίς να τό συνειδητοποιήσει τοϋ εκμυ­
στηρεύεται τον φόνο του. Ό τρελός αυτοκτονεί μέ μαχαίρι οπότε ή καραδο­
κούσα επί τόσα χρόνια τήν εκδίκηση δράττεται τής ανέλπιστης έμφανιζομέ­
 Ί . Λ. Καρατζιάλε 1852­1912 269

νης ευκαιρίας και χωρίς να χάσει οΰτε στιγμή παρακινεί τον νΰν σύζυγο και
πραγματικό δολοφόνο να πετάξει το πτώμα στο πηγάδι της αυλής τοϋ σπι­
τιού της. Αμέσως μετά καλεί τους συγχωριανούς και τους πληροφορεί πώς ό
άνδρας της σκότωσε τον τρελό και τον έριξε στο πηγάδι, όπου και τον
βρήκαν. Εκείνη τή στιγμή μ' ένα εκδικητικό ψιθύρισμα στ' αυτί, έτσι πού να
μήν ακούσουν οι άλλοι, του λέει: «συμφορά για συμφορά». Ή συμβίωση επί
μεγάλο χρονικό διάστημα μέ τον δολοφόνο τής μεγάλης της αγάπης, για τον
ιερό σκοπό τής εκδίκησης, θυμίζει τή νέμεση τής αρχαίας ελληνικής τραγω­
δίας. Σαν γνήσιο τέκνο των δημιουργών αύτοΰ τοϋ είδους τής λογοτεχνίας
δεν μπορούσε παρά να γράψει ένα θεατρικό έργο στ' άχνάρια αυτών τών
στυλοβατών τής παγκόσμιας λογοτεχνίας, εμπλουτίζοντας τή ρουμάνικη
λογοτεχνία μ' ένα εξόχως ψυχολογικό δράμα.
Ό Ίόν Λ. Καρατζιάλε, εκτός αυτών τών τεσσάρων έργων, έχει γράψει κι
άλλα πού έχουν παρουσιασθεί κυρίως άπό το Εθνικό Θέατρο. 'Επίσης έχει
κάνει και μερικές μεταφράσεις.
Τό λογοτεχνικό του έργο συμπληρώνεται μέ αρκετά διηγήματα, μύθους
σέ στίχους, παραμύθια και στιγμιότυπα. Άπό τα διηγήματα σημειώνουμε κυ­
ρίως τα εξής: Λαμπάδα τής Λαμπρής, πού πρωτοδημοσιεύθηκε τό 1889,
'Αμαρτία το 1892, Το χάνι τοϋ Μαντζοάλα τό 1901, Νύχτα τής Αναστάσεως
το 1907 και Κυρ Γιανονλεα, την ϊδια εποχή. Και στο είδος αύτοΰ του λόγου
ανακαλύπτουμε τις θεματικές άπσχολήσεις, τό ύφος και τή δραματική τε­
χνική τών θεατρικών του έργων. Τα είχε γράψει μετά πού ωρίμασε σαν θεα­
τρικός συγγραφεύς. Γενικά υπερισχύει σ' αυτά τό δραματικό στοιχείο. Τα θέ­
ματα αναπτύσσονται σταδιακά κατά τέτοιο τρόπο πού τελικά όδηγοΰν ανα­
πόφευκτα σέ δραματικό τέλος, μετά άπό μια διεισδυτική ανάλυση τών χαρα­
κτήρων και τής ψυχολογίας τών ηρώων τοΰ έργου. Σ' αυτό παρατηρείται
πώς επηρεάσθηκε άπό τον Ντοστογιέφσκι και τον Τολστόι.
Ό Ίόν Λ. Καρατζιάλε ασχολήθηκε μέ τήν πραγματικότητα. Είναι ένα έργο
πού θα παραμείνει διαχρονικό. Επιβάλλεται συνεχώς στις νεώτερες γενεές οι
όποιες εκτιμούν εξίσου τό πεζό μέ τό θεατρικό του δημιούργημα. Καθρεπτίζει
τή ζωή τής ρουμανικής κοινωνίας. Σ' αυτά βλέπουμε τό κωμικό ή τό τραγικό
στοιχείο να προβάλλονται έντονα κάτω άπό μία πικρία. Ό φίλος του Βλα­
χούτσα, εξέχων ποιητής, έλεγε για τον Καρατζιάλε πώς πίσω άπό τ' αστεία του
έκρυβε πολύ πόνο. Μ' όλα αυτά ήταν πολύ κοινωνικός. Είχε πολλές συνανα­
στροφές και ήταν για πολλά χρόνια μέλος τοΰ φιλολογικού Συλλόγου Ζου­
νίμενα, όπου σύχναζαν οι μεγαλύτεροι λογοτέχνες και άνθρωποι τών γραμμά­
των εκείνης τής εποχής τής Ρουμανίας. Δημιουργικός και ταλαντούχος είναι ό
συγγραφεύς πού, κυρίως, έφθασε τό ρουμανικό δράμα στην ακμή του.
Ό Ίόν Λ. Καρατζιάλε πέθανε τό 1912 στο Βερολίνο, όπου παρέμεινε τα
τελευταία του οκτώ χρόνια, κοντά στα παιδιά του. Μετέβη εκεί άφοΰ είχε
κληρονομήσει άπό κάποιον συγγενή μια καλή περιουσία. Σ' όλη του τή ζωή
270 Δημητρίου Ίω. Οικονόμου

τα πέρασε δύσκολα, επειδή ό πατέρας του τον άφησε στα δεκαοκτώ του
χρόνια, οπότε ανέλαβε τη συντήρηση της μητέρας του και της αδελφής του.
'Άλλαξε πάρα πολλές δουλειές, όλως διόλου διαφορετικές και συχνά μέ δια­
στήματα ανεργίας μεταξύ των. Γενικά πέρασε μια ακατάστατη ζωή. 'Από το
Βερολίνο δεν έπαυσε ποτέ να ενδιαφέρεται για τα δρώμενα στή Ρουμανία
και να διατηρεί σχέσεις μέ τους φίλους πού άφησε εκεί. Ή λογοτεχνική του
παραγωγή περιορίσθηκε πολύ σ' αυτά τα χρόνια της ξενιτιάς. Βρέθηκαν
στα συρτάρια τοϋ γραφείου του ώρισμένες σημειώσεις για έργα πού σκό­
πευε να γράψει, άλλα ό απότομος θάνατος πού επήλθε στα 60 του έτη,
μάλλον άπό συγκοπή, τοΰ διέκοψε τήν περαιτέρω συγγραφή.
Ενδόμυχα, ό Ίόν Λ. Καρατζιάλε ένιωθε ελληνικά, άφοΰ μεγάλωσε σ'
ελληνικό περιβάλλον. Αυτό φαίνεται άπό τα έργα του, όπου πολλά ονόματα
ηρώων, τίτλοι αυτών, ακόμα κι εκφράσεις πού εμπεριέχονται σ' αυτά έχουν
ελληνική προέλευση. Ή οικογένεια Καρατζά, ή μετέπειτα Καρατζιάλε, μέ­
λος της οποίας ήταν και ό Ίόν, τίμησε τον ελληνισμό της Ρουμανίας, ώς μέ­
λος αύτοϋ, όπως και πολλοί άλλοι λογοτέχνες, καλλιτέχνες, επιστήμονες
κ.λπ. κατά τους τελευταίους τρεις αιώνες, συμβάλλοντας στην έν γένει ανά­
πτυξη της Ρουμανίας, καθώς αναγνωρίζουν οι παράγοντες της χώρας
αυτής. Ανακηρύχθηκε Ακαδημαϊκός μετά τον θάνατο του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Eugen Lovinescu, Pasipe Nisip, vol. 2, Bucuresti 1906.

2. Eugen Lovinescu, Critice 4, Bucuresti 1916.
3. Scarlat Struteanu, I. L. Caratale, Opere Alese, I Teatru, 1940.
4.1. L. Caragiale, Nuvele si Povestiri. Editia VI, Bucuresti 1941.
5.1.L. Caragiale, Opere vol. I, Teatru si Nuvele, Editura de Stat 1950.
6.1.L. Caragiale, Opere vol. I, Teatru si Nuvele, editie critica de Al. Rosseti Serban
Cioculesju, Liviu Calin. Editura de Stat 1959.
7) G. Calinescu, Istoria Literaturii Romane 1968.
8. Δημήτριος Οικονόμου, Ελληνικές Κοινότητες στή Ρουμανία, Περιοδικό Παρ­
νασσός, ΛΕ' Τόμος, Αθήναι 1993.
9. Μαρία Χύμου­Μαρινέσκου, «Ή εξέλιξη της ρουμανικής λογοτεχνίας», Περιο­
δικό Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1994.
10. Κορνίλια Παπακώστεα­Danielopulu, «Οί ρουμανο­έλληνικές πολιτιστικές σχέ­
σεις στους 17ο­19ο αιώνες» Νέα Εστία, 1994.
11) I.L. Caragiale, Proza Literara, Editie de Ion Pillât, Bucuresti.
ΞΕΝΗΣ ΣΚΑΡΤΣΗ

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Τα παιδικά τραγούδια, δηλαδή «τα παιδικά άσματα, τα υπό των παι­

διών ή μάλλον προς παιδία υπό των μεγάλων χάριν παιδιάς άδόμενα ή
μάλλον έρρΰθμως απαγγελλόμενα», χαρακτηρίζονται άπό τον Κυριακίδη
ως «σπουδαιότατα και άξια πολλής προσοχής και μελέτης υπό πολλάς και
διαφόρους απόψεις», άλλα και «λίαν αξιοπερίεργα»1. Τον τελευταίο χαρα­
κτηρισμό δικαιολογεί ό διεισδυτικός μελετητής, εμμέσως πλην σαφώς, μέ
παραδείγματα πού δείχνουν τή σχέση των παιδικών δημοτικών τραγουδιών
μέ τον ήχο και τήν κατίσχυση τοΰ ήχου έναντι τοϋ νοήματος σ' αυτά. Τό θέ­
μα αυτό αναπτύσσει και τεκμηριώνει σε ενα περιεκτικό καί καίριο άρθρο
του ό Μ. Γ. Μερακλής στις μέρες μας2.
Τα παραδείγματα τοϋ Κυριακίδη προέρχονται κατά κύριο λόγο άπό
τραγούδια συνθεμένα άπό μεγάλους για μεγάλους, τα όποια εξέπεσαν σέ
παιδικά. Ό Κυριακίδης χαρακτηρίζει τις παιδικές 'παιδιές' «κατά τό πλεί­
στον άπομίμησιν τοϋ βίου καί τοϋ έ'ργου τών μεγάλων, ζωντανή εικόνα τών
πράξεων αυτών». Καί συνεχίζει: «'Αλλ' ό,τι άπαξ περιέλθη εις τήν παώικήν
παράδοσιν μαζί με τήν ίδιαιτέραν χαρακτηριστικήν παώικήν όψιν, τήν
οποίαν λαμβάνει, αποκτά πλέον ξεχωριστήν οντότητα καί ϋπαρξιν καί μα­
κροβιότητα καί ζή χρόνους μακρούς καί όταν ακόμη το πρωτότνπόν τον
εχη εκλείψει προ πολλού εκ τοϋ βίου τών μεγάλων. "Οπλα καί εργαλεία χρό­
νων παμπάλαιων, συνήθειαι βιωτικαί καί κοινωνικαί, έ'θιμα λατρευτικά καί
άλλα, άσματα καί διηγήσεις καί άλλα προϊόντα τοϋ λόγου διάφορα, τα
όποια άλλοτε άπετέλουν σοβαρόν στοιχεΐον τοϋ βίου τών μεγάλων, περιελ­
θόντα εις τα μιμητικά παιδία καί λαβόντα παρ' αυτών τον τύπον τής παιδιάς
επέζησαν μέχρις ημών υπό τήν μορφήν ταύτην. Προσεκτικός δε παρατη­
ρητής ευκόλως δύναται σήμερον ύπο το παιδικόν ένδυμα τών επιβιωμάτων

1. Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, «Κυρίως άσματα, γ) Παιδικά», Το δημοτικό τραγούδι.

Συναγωγή μελετών, Έρμης, 'Αθήνα 1978, σ. 20.
2. Μ. Γ. Μερακλή, «Τα παιδικά τραγούδια καί ή σημασία τοΰ ήχου», "Εντεχνος λαϊκός λό­
γος, Καρδαμίτσα, 'Αθήνα 1993, σσ. 239­245.
272 Ξένης Σκαρτσή

τούτων να ανακάλυψη τα αρχαία λείψανα, τα υπολείμματα τοϋ βίου παρελ­

θουσών εκατονταετηρίδων» (ή έμφαση δική μου)3.
Το διακριτικό στοιχείο επομένως το όποιο καθιστά τα παιδικά τραγού­
δια «άξια πολλής προσοχής και μελέτης» είναι ακριβώς ότι σ' αυτά διασώ­
ζονται τα υπολείμματα χρόνων παλαιών, ότι «παρ' δλην την σύγχρονον και
χαρίεσαν αυτών όψιν είναι γεννήματα χρόνων παλαιότατων, έχουν ήλικίαν
γεροντικήν»4. Ή «ήχοποιημένη γλώσσα» επομένως των παιδικών τραγου­
διών, «ή κυριαρχία του ήχου έναντι τοϋ νοήματος» τήν οποία σημειώνει ό
Μερακλής5 σχετίζεται, αν και όχι άμεσα, όπως είπαμε, από τον Κυριακίδη
μέ τήν ιδιότητα τους να διασώζουν χαρακτηριστικά τοϋ αρχέγονου ποιητι­
κοΰ λόγου.
Τα τραγούδια πού παραθέτει ο Κυριακίδης ώς έκπεσόντα σε παιδικά
είναι εργατικά, λατρευτικά­άγυρτικά και επωδές, ανήκουν δηλαδή πράγμα­
τι στα αρχαιότερα εϊδη ποίησης παγκοσμίως, και άνακρατοΰν τα βασικά χα­
ρακτηριστικά αρχέγονου ποιητικού λόγου.
Τα εργατικά, τα πρώτα τραγούδια πού πιθανώς συνέθεσε ό άνθρωπος,
ή μήτρα του λόγου κατά τή θεωρία τοϋ Thomson πού κερδίζει συνεχώς έδα­
φος στις μέρες μας6, είναι εκείνα τα όποια «πλησιάζουν περισσότερον εις
τον πρωτόγονον έπιφωνηματικόν και ρυθμικόν χαρακτήρα τοϋ άσματος»7.
Είναι σ' αυτά επίσης έντονη ή μαγική χρήση τοϋ λόγου, καθώς τους αποδι­
δόταν μαγική δύναμη, «κατήντησαν δηλαδή έπωδαί»8. 'Από τα πιο γνωστά
είναι το ακόλουθο άσμα άπό τήν Κύπρο πού άλλοτε συνόδευε τήν εργασία
τοϋ μαγγάνου:

Οϋννου οϋννου το οουλάπιν,

να γυρίζη το ροόάνιν,
να τελείωση το τουλούππιν,
να γεμώσουν το μασούριν,
να μολιτιστή το νήμαν.
να πάη 'ς τον πραματευτήν και νά 'ρτη ή μεράζα.

3. Κυριακίδου, δ.π., ο. 239­245.

4. "Ο.π.
5. Μερακλή, δ.π.
6. George Thomson, Ή ποίηση χθες και σήμερα, μτφρ. Ν. Κ. Σταματίου, Κέδρος, 'Αθήνα
1956· βλ. και Ernst Cassirer, Λόγος και μϋθος, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Έρασμος, 'Αθήνα
1992.
7."Ο.π., α) «Εργατικά», σ. 9.
8."0.π.
 Τα παιδικά δημοτικά τραγούδια 273

Στις λαϊκές επωδές, οι όποιες σέ μεγάλο βαθμό έχουν περιέλθη στα παι­
διά, αρχαίες και νεότερες, παράλληλα μέ τη μαγική χρήση τοΰ λόγου χαρα­
κτηριστική είναι ή χρήση άσημων φράσεων και λέξεων, τάση πού βρίσκει
τήν πληρέστερη έκφραση της πάλι στα εργατικά τραγούδια όπου ή κυριαρ­
χία τοΰ ρυθμοΰ είναι απόλυτη, όπως και ή επιλογή των λέξεων για τήν ηχη­
τική και όχι για τή νοηματική τους αξία. Ενδεικτικό άπ' αυτή τήν άποψη
είναι το κωπηλατικό «έγια μόλα έ'για λέσα» το όποιο κατατάσσεται στα γνω­
στότερα παιδικά τραγούδια.
Στην επικράτεια των παιδιών έχουν περάσει και λατρευτικά καί άγυρ­
τικά τραγούδια, τα όποια συνοδεύουν καί διασώζουν έθιμα προχριστιανικά
όπως τα γνωστά χελιδονίσματα, στα όποια υπάρχει εντυπωσιακή ομοιότητα
μέ το σωζόμενο άπό τήν αρχαιότητα αντίστοιχο άσμα, καθώς καί παιδικά
άσμάτια, μέ τα όποια τα παιδιά χαιρετίζουν τήν εμφάνιση διαφόρων
πτηνών ή ζώων, όπως το ακόλουθο για τον πελαργό:

Λέλεκα, χατζή μπαμπά,

φέρε γρόσια καί φλουριά
'ς τον μπαμπά μου τήν κεσά.

Στα τραγούδια τοΰ είδους αύτοϋ είναι εμφανής ή αρχική λατρευτική ση­
μασία.
Στα παιδικά τραγούδια αναγνωρίζει επομένως, καί συνεκδοχικά, ό
Κυριακίδης ώς χαρακτηριστικά γνωρίσματα τήν κυριαρχία τοΰ ρυθμοΰ καί
της μαγικής χρήσης τοΰ λόγου καί, εκ τών πραγμάτων, τήν κατίσχυση τοΰ
ήχου έναντι τοΰ νοήματος δέν τονίζει καί δέν αναφέρει ιδιαίτερα, παρότι τα
παραδείγματα πού αναφέρει επικεντρώνονται σ' αυτό.
"Ενα άλλο χαρακτηριστικό τών ασμάτων αυτών τών όποιων «δυσδιά­
γνωστος είναι ή αρχή»9 πού αναφέρει ώς κεντρικό ό Κυριακίδης είναι ή μυ­
θική σκέψη, τα ϊχνη τοΰ αρχαίου κόσμου σ' αυτά, όπως στό παρακάτω τρα­
γούδι, πού άνακρατά μνείες τοΰ εθίμου τοΰ θρακικού έθνους τών Γετών, οι
όποιοι κατά τον Ηρόδοτο «προς βροντήν τε καί άστραπήν τοξεύοντες άνω
προς τόν ούρανόν άπειλέουσι τω θεώ» (Δ 95):

Τσίμπι, τσίμπι, τούν αϊτό,

τούν αϊτό, τούν σταυραϊτό.
Ρίχν' ή Βάβου τοϋ κουντάρι

9.Ό.π.,σ.28.
274 Ξένης Σκαρτσή

καί βαρνά τούν ουρανό.

«'Όρανι, κοντσόρανι,
πού V τα μοναστήρια σου;
­Για τα όώ, για τα κει,
για τα μέσα στο σακκί».

Ί ο στοιχείο αυτό είναι επίσης έντονο σε πολλές επωδές πού υιοθετήθη­

καν άπό την παιδική μούσα:

"Εβγα, ήλιε, να λιαστώ

καί κουλούρια σου βαστώ
με το μέλι, με το γάλα,
με τή σιδεροκουτάλα.

Αυτό πού δέν αναφέρει επίσης ρητά ò Κυριακίδης είναι πώς ή «επι­
λογή» εκ μέρους των παιδιών καί ή υιοθέτηση κάποιων τραγουδιών από τήν
παιδική μοϋσα σχετίζεται όχι μόνο με τήν εγγενή τάση τους να διαλέγουν
καί να μιμούνται ο,τι ασυνείδητα τους προβάλλεται ώς σημαντικότερο να
διατηρηθεί από το βίο καί τα έ'ργα τών ενηλίκων, άλλα καί ή «επιλογή» καί ή
υιοθέτηση έκ μέρους τους τών τραγουδιών εκείνων πού προσιδιάζουν στην
παιδική ηλικία καί τα χαρακτηριστικά της.
Ή μελέτη τών καθαυτό παιδικών δημοτικών τραγουδιών, δηλαδή τών
συνθεμένων εξαρχής από παιδιά ή για τα παιδιά άπο τους ενηλίκους πού
είναι επιφορτισμένοι με τή φροντίδα τους, δείχνει κυρίαρχα τα στοιχεία τοΰ
αρχέγονου ποιητικού λόγου τα όποια είδαμε στα εργατικά τραγούδια, τις
επωδές καί τα λατρευτικά πού εξέπεσαν στην επικράτεια της παιδικής ηλι­
κίας.
Δίνουμε κάποια χαρακτηριστικά μόνο παραδείγματα όπου ή κυριαρχία
τοΰ ήχου έναντι τοΰ νοήματος φτάνει στην πιο ακραία έκφραση της, δηλαδή
στην έλλειψη οποιουδήποτε λογικοΰ περιεχομένου, τήν άσημία. Καί τα δύο
ανήκουν σέ τραγούδια πού συνοδεύουν παιδικά παιχνίδια:

Πιποντο
άλαβεβεγά.
Σε διακοντο
κελαηδεί στ' άφράν.
Κόρα λεφενί.
Πιπιντό.
Σόντε γάντε δρ.
"Αμ στράμ ντάμ
 Τα παιδικά δημοτικά τραγούδια 275

πικι πικι ραμ

πουρί πουρί ραμ
αμ στραμ ντάμ

Είναι χαρακτηριστικό ότι το τελευταίο άλογο παιδικό τραγούδι άπαντα

αυτούσιο ή μέ σημαντικές ομοιότητες σε διάφορα μέρη τοΰ κόσμου, γεγονός
το όποιο χαρακτηρίζεται τουλάχιστον αξιοπερίεργο και δεν είναι εύκολο να
αποδοθεί εξολοκλήρου σέ διαπολιτισμική επίδραση10.
Κι όταν ακόμα δεν φτάνουν στην ακραία περίπτωση της άσημίας, στα
παιδικά τραγούδια «ό ήχος είναι πού κανονίζει, πού πλάθει τήν ιστορία»,
όπως χαρακτηριστικά τονίζει ό Μερακλής11. Το στοιχείο αυτό σχετίζεται μέ
τήν κυριαρχία τής ομοιοκαταληξίας ή, καλύτερα, της όμοηχίας στή λαϊκή
παιδική ποίηση, μέ βάση τις ανάγκες τής όποιας γίνεται ή επιλογή των λέξε­
ων σέ βάρος του λογικού τους νοήματος. Αυτό δίνει κυριαρχία στην ηχητική
πλευρά τής λέξης, στή μορφή έναντι τοΰ νοήματος. Χαρακτηριστικό είναι τό

10. Am stram gram

Pic et pic et colegram
Bour et bour et ratatam
Am stram gram
Pic!
(Νορμανδία)
*
Emis cram cram
Pic arie aratatoune
Bour a bour a ratatoune
Emis cram ram
Emis cram cram.
(Καναδάς)

In min stram gam

Porta pouta ratenan
Reca peca ratatan
In min stram gam.

Achetez, dame,
Pique et pique et rame
Cani cane!
Troue!
(Σουηδία)
(Jean Baucoment e.a., Les Comptines de languefrançaise,Seghere Paris 1961, p. 111­12).
11. Μερακλή, δ.π.
276 Ξένης Σκαρτσή

παρακάτω παράδειγμα, δπου ή επιλογή των λέξεων πού όμοιοκαταληκτοϋν

με βάση την ηχητική τους συγγένεια καταλήγει σε νοηματική συγγένεια και
συσχετισμό12:

Νά, νά, νά, νά, νά, να

μένα μον φέραν προξενιά
το παιδί τον βασιλιά
κι απ' τον βεζίρη τη σειριά
τονς παράγγειλα κι εγώ,
κόρη μον δεν έχει καιρό,
το κορίτσι μον το άσπρο
τ' άρρεβώνιασαμ' ενα άστρο.

Το παιδί μον το μικρό

μοναχό κνλάει τ' ανγο
και κανείς δεν το βοηθά,
μόνο ή πέρδικα κι αϊτός
και της Παναγιάς ό γιος.

Ό Μερακλής υποδεικνύει τήν τάση των παιδιών νά παραλαμβάνονν

ενα κανονικό νόημα και να παράγονν απ' amò έναν ήχο, όπως στο τραγού­
δι πού παραθέτουμε παραπάνω όπου ό ουρανός μετατρέπεται στην ήχη­
τική­άκουστική ενότητα «ορανι, κουτσόρανι». Στή συνέχεια κάνει τήν κεν­
τρική παρατήρηση πώς τα παιδιά δεν μετατρέπουν το νόημα σέ ήχο, κατ'
ανάγκην, όπως γενικά υποστηρίζεται (επειδή, δηλαδή, παρανοούν, δεν κα­
τανοούν, δεν καταλαβαίνουν τις φράσεις πού τραγουδούν), άλλα γιατί τονς
αρέσει ή μετατροπή, γιατί προτιμούν τον ήχο άπα το νόημα13.
Ή μερική ή ολική άσημία είναι βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογο­
νικών τραγουδιών: «Τέτοιοι άλογοι ήχοι μοιάζουνε νά είναι το πρωιμότερο
είδος τραγουδιού πού έφτιαξε ποτέ ό άνθρωπος», λέει ô Bowra14, και απαν­

12. Βλ. Μερακλή, δ.π.,σ. 20.

13. "Ο.π., σο. 242­43.
14. C. Μ. Bowra, The Primitive song, Vintage Books, p. 63: Tò τραγούδι, κατά τις αντιλήψεις
μας, αποτελείται άπο λέξεις πού τραγουδιούνται άπο τήν ανθρώπινη φωνή, άλλα δεν έχουμε
κανένα δικαίωμα να υποθέσουμε ότι οι πρώτοι ήχοι πού χρησιμοποιήθηκαν στα τραγούδια
ήταν κατ' ανάγκη λέξεις με τήν αυστηρή έννοια τών καταληπτών μονάδων επικοινωνίας. Στην
πραγματικότητα είναι απίθανο να συνέβαινε κάτι τέτοιο. Το τραγούδι ξεκινάει με ενα είδος με­
λωδίας, καί ή προσαρμογή πραγματικών λέξεων σ' αυτό είναι ενα ξεχωριστό και μεταγενέστε­
 Τα παιδικά δημοτικά τραγούδια 277

τα σέ θρησκειολογικά κείμενα σε όλο τον κόσμο, όπου στον ήχοποιημένο λό­

γο αναγνωρίζεται δημιουργική και κοσμογονική δύναμη. Ή εναρκτήρια
φράση της Γενέσεως αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα αυτής της περίπτω­
σης: «Έν άρχη ήν ό Λόγος και ό Λόγος ήν προς τον Θεόν, και Θεός ην ό
Λόγος». 'Απόδειξη τής αντίληψης για τή μαγική δύναμη τοϋ λόγου, ιδίως
των ονομάτων πού αποτελούν τήν ψυχή των όντων, είναι ή απαγόρευση
πού συνοδεύει τήν αναφορά στο όνομα του Θεοΰ15, ή αποφυγή αναφοράς
τοϋ ονόματος των νεκρών και ή συνήθεια πού επικρατεί σέ διάφορα μέρη
τοϋ κόσμου να αλλάζουν τα ονόματα όλων των πραγμάτων πού θυμίζουν
εκείνο τοϋ νεκροϋ.
Ή σύνδεση τής μαγικής δύναμης των λέξεων με τον ήχο καί όχι μέ το λο­
γικό νόημα τους αποδεικνύεται καί από τήν εξέταση των λέξεων καί φράσε­
ων πού θεωρούνται ότι έ'χουν μαγική δύναμη καί επενέργεια. «Ή έμφαση
στον ρυθμό καί στην «άσημη» έπιφωνηματική συλλαβή είναι τα βασικά
στοιχεία τοϋ μαγικού λόγου», τονίζει ό Χρηστίδης16. Παράδειγμα οι ινδικές
μάντρας, οι όποιες κατά τήν αντίληψη των Θιβετιανών «μπορούν πραγμα­
τικά νά πετύχουν θαυματουργά αποτελέσματα, όπως ή πρόκληση ή ή απο­
μάκρυνση τής καταιγίδας»17 καί αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα
άλογίας18.

ρο έργο το όποιο απαιτεί σημαντική δεξιοτεχνία. "Ενας απλός τόνος, πού τραγουδιέται μουρ­
μουριστά, είναι αρκετός να ικανοποιήσει τους εκτελεστές του, πού νιώθουν πώς εκφράζει κάτι
απόλυτα ικανοποιητικά, καί δέν έχουνε ανάγκη λέξεις πού να τό κάνουν πιο σαφές. Στο δικό
μας κόσμο ή μελωδία θεωρείται πιο σημαντική άπό τις λέξεις, τις όποιες δέν είναι ανάγκη να
τις θυμάται ακριβώς κανείς, καί όταν τις ξεχνάει, μπορεί να τις αντικαταστήσει μέ άλογους
ήχους. Θα ήταν αναμενόμενο νά ξεκινάει τό τραγούδι μέ τέτοιους ήχους, καί τό ότι συνέβη κά­
τι τέτοιο επιβεβαιώνεται άπό τήν πρακτική περισσότερων άπό ενός πρωτόγονων λαών» (Ή
μετάφραση δική μου).
15. Εβραϊκή θρησκεία.
16. Ά.­Φ. Χρηστίδη, «Ή μαγική χρήση τής γλώσσας», Γλώσσα καί μαγεία. Κείμενα άπό
τήν αρχαιότητα, Ιστός, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 52­62.
17. J. Blofeld, Mandras. Sacred words of power, Mandala books, Unwin Paperbacks, London
1977, p. 84.
18. Βλ. όσα αναφέρει χαρακτηριστικά ό Blofeld (ο.jr., σ. 1­2):
«Πρόσφατα αντιλήφθηκα πώς κανείς άπό τους πιστούς, παρότι τό μυαλό τους ανταπο­
κρινόταν αναμφισβήτητα στή γοητεία, δέν γνώριζε τό νόημα αυτών τών συλλαβών πού ό ήχος
τους ένέπνεε περισσότερο άπό ένα σοβαρό παιάνα! Ή γλώσσα δέν ήταν ή μητρική τους
Καντονέζικη. Ούτε, παρότι είχε μεταβιβαστεί στο δάσκαλο τους άπό τον Δάσκαλο του στην
'Ιαπωνία, ήταν γιαπωνέζικη. Ούτε ή μεσαιωνική Κινεζική, αν καί ή μάντρα είχε φτάσει στην
'Ιαπωνία μέσω τής Κίνας χίλια χρόνια πριν. Ούτε σανσκριτικά ­ μάλλον σανσκριτικά πού
είχαν τροποποιηθεί μέσα στους αιώνες καί μέσα άπό μια ολόκληρη σειρά μεταβάσεων.
278 Ξένης Σκαρτση

Παραδείγματα άλογίας άφθονοϋν και στα έ'ργα των γνωστικών19 και τη

χριστιανική λειτουργική. Ή πτώση τών τειχών της Ίεριχοϋς άπό τον ήχο της
σάλπιγγας είναι παράδειγμα της δύναμης πού αποδίδεται στον ήχο στην
Εβραϊκή θρησκεία και τήν Παλαιά Διαθήκη. Το 'αμήν' και το 'αλληλούια',
απογυμνωμένα από το γραμματικό τους νόημα (ή εβραϊκή λέξη αλληλούια
σήμαινε αρχικά «υμνείτε τον θεό») πού στην εποχή μας λειτουργούν ώς έπι­
φωνήσεις, είχαν, πιστεύουν πολλοί, μαντρική σημασία20. 'Ανάλογα παρα­
δείγματα απαντούν στο μαγικό λόγο της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας21
αλλά και σε επωδές σέ ολόκληρο τον κόσμο (βλ. τα παραδείγματα πού ανα­
φέρει ό Malinowski από τα νησιά Trobriand)32. Ή απελευθέρωση της λέξης
άπο το γραμματικό και λογικό της νόημα φαίνεται να ενισχύει τή μαγική της
δύναμη πού επικεντρώνεται στον ήχο.
Τήν κυριαρχία τοϋ ήχου έναντι τοΰ νοήματος δείχνει και ή επικράτηση
άλογων λέξεων και φράσεων στον καθημερινό λόγο23 και ή πρωταρχικότη­
τα πού αποδίδεται στή μουσική συνισταμένη έναντι τοΰ λόγου στα τραγού­
δια. «Στάσου να πιάσω τον ήχο να θυμηθώ τα λόγια», λέει ό γέροντας χω­
ρικός πού αναπλάθει λαϊκό παραδοσιακό τραγούδι24.
Κάτι αντίστοιχο με τα παραπάνω κάνουν και τα παιδιά όταν μετατρέ­
πουν τον ήχο σέ νόημα παραφράζοντας, κατά τους ενήλικες, τήν πραγμα­
τική σημασία τών φράσεων.
«Όλα αυτά τα σκιρτήματα τοΰ παραλόγου», λέει ό Μερακλής, «πού τα
ευνοεί και τα ενθαρρύνει με τρόπο μοναδικό ό ήχος, επιβεβαιώνονται και
αναγνωρίζονται ώς τέτοια ex contrario, θέλω να πώ άπό τήν αντίδραση τοΰ

Παραδόξως, τίποτε άπ' αυτά δέν έπαιζε ρόλο, γιατί οί συλλαβές μιας μάντρα, αν και είναι κα­
τανοητές, δε χρωστούν καθόλου τή δύναμη τους στο νόημα στο επίπεδο της εννοιολογικής
σκέψης. 'Εδώ βρισκόταν ή αρχή ένας μυστηρίου στο όποιο αφιέρωσα τήν προσοχή μου σ' όλη
μου τή ζωή άπό τότε και έξης. Τώρα, υστέρα άπο τέσσερις δεκαετίες, δέν μπορώ πραγματικά
να πώ ότι το έλυσα!».
(...) Το Μιθραϊκό λειτουργικό περιείχε μαγικές στερεότυπες εκφράσεις πού θεωρούνταν
«ριζικοί ήχοι» πού δίνουν ζωή σέ συγκεκριμένες θεϊκές δυνάμεις. Ό όρος «ριζικοί ήχοι» φέρνει
αυτομάτως στο μυαλό τις Ίνδουιστικές και Βουδδιστικές bija­mantras, γιατί «bija» σημαίνει
«σπόρος» (σ. 84).
19. Βλ. Χρηστίδη, δ.π., σ. 57.
20.Blofeld,o.^.,a85.
21. Βλ. Χρηστίδη, δ.π., σ. 56.
22.Ό.π.
23. Βλ. Σ. Λ. Σκαρτση, Φράσεις τοϋ λαϊκού λόγου, Ι, Π, Ελληνικά Γράμματα, 'Αθήνα 1997,
1998.
24. Βλ. Μ. Γ. Μερακλή, Ελληνική Λαογραφία, τόμος Γ', 'Οδυσσέας, 'Αθήνα 1994.
 Τα παιδικά δημοτικά τραγούδια 279

λογικευμένου ενήλικος, πού έχει μεταβεί από τους «άσημους» ήχους στα
νοήματα. Υπάρχει μια πολύ γνωστή έκφραση, πού δηλώνει ακριβώς αυτό:
τήν απόρριψη τοϋ ηχητικού λόγου, ώς ανοησίας: «άρες, μάρες κουκουνά­
ρες»25.
Ό 'Αντρέας Μπελεζίνης26 αποδίδει τήν άσημία, μερική και ολική, στην
ισότιμη ανάγκη, πέρα από τή νοηματική ευκρίνεια, «για υπέρβαση του
έννοιακοΰ εγκλεισμού της λέξης και τοϋ λόγου, εφόσον ή ποίηση φαίνεται
ότι δε θηρεύει νοήματα, άλλα τήν ήχώ τους»27. Ώ ς παράδειγμα άσημίας
αναφέρει τήν πρακτική τοϋ «λαλεΐν γλώσσαις», δηλαδή της εκφώνησης
άσημων λόγων πού άκμαζε στις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες «τήν πλέον
ενθουσιαστική και ελεύθερη και ώς έκ τούτου επικίνδυνη για κάθε οργανω­
μένη και εύτακτη κοινότητα άσκηση της γλώσσας και της λαλιάς»28, τήν
οποία ò απόστολος Παύλος στιγματίζει ώς δυσφημιστική για τήν εκκλησία:
«Έάν ούν συνέλθη ή εκκλησία όλη επί το αυτό και πάντες λαλώσιν γλώσ­
σαις, είσέλθωσιν δε Ίδιώται ή άπιστοι ουκ έροϋσιν ότι μαίνεσθε;» (Προς
Κορινθίους, Α).
Στο «'Αδελφοί, μή παιδία γίνεσθε ταΐς φρεσίν» τοϋ αποστόλου, αντιτάσ­
σει τήν επιστροφή της σύγχρονης ποίησης στις αρχές της με τήν εμφάνιση
τοϋ υπερρεαλισμού και αναφέρεται σε χαρακτηριστικά παραδείγματα άπό
τον 'Εμπειρίκο και τον 'Ελύτη πού αποδεικνύουν τή θέση της άσημίας στή
νεότερη ελληνική ποίηση άλλα και τήν τεχνική της αποτελεσματικότητα.
«Στην ποίηση οφείλουμε να γινόμαστε παιδιά, ακόμη και να νηπιάζου­
με. Κι ωστόσο, με ελάχιστες εξαιρέσεις στο corpus της παγκόσμιας ποίησης,
τα παώιά, οι έφηβοι, κάποτε και ακμαίοι άντρες ή γυναίκες, ψελλίζουν ποιη­
τικά. Και χρειάζεται να ωριμάσουν για να ανακτήσουν τήν παιδικότητα
τους 'εν φαντασία και λόγω' (Κ. Καβάφης)»29.
Παράλληλα με τήν αγάπη στην ομοηχία και τήν παρήχηση, τήν κυριαρ­
χία τοϋ ήχου έναντι τοϋ νοήματος πού φτάνει στην άσημία, χαρακτηριστική
στα παιδικά δημοτικά τραγούδια, το ρυθμό και τή μελωδία, όπως και στα
πρωτογονικά, χαρακτηριστική είναι ή οργανική σχέση τους με τήν κίνηση,

25. Μερακλή, "Εντεχνος λαϊκός λόγος, ο.π., σ. 245.

26. Αντρέα Μπελεζίνη, Ενσημοι καί άσημοι λόγοι, Θέμα: Κριτική 1988, σσ. 9­61.
27."Ο.π., ο. 13.
28. "Ο.π., ο. 14. Πρόκειται για επιβίωση, κατά τον πρώιμο χριστιανισμό καί στή συνέχεια
στις εκκλησίες της Πεντηκοστής, τοΰ φαινομένου τής «ξενογλωσσίας» καί «γλωσσολαλίας»
πού άπαντα στην αρχαία ελληνική καί άλλες πολλές ξένες θρησκείες (βλ. Χρηστίδη, ο.π., σο.
53­4).
29. "Ο.π, ο. 20.
280 Ξένης Σκαρτση

τή μαγική χρήση της γλώσσας και τή μυθική αντίληψη τοΰ κόσμου­ ακόμα ή
επανάληψη, ή λιτότητα στην έκφραση (στο λόγο των παιδιών υπερισχύει
σημαντικά ή χρήση τοΰ ουσιαστικού και τοΰ ρήματος, όπως και στα πρωτο­
γονικά τραγούδια) και ή εικονική αντίληψη.
Τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναν πρότυπο
κανόνα «παραγωγής» της ποίησης για παιδιά, όπως έχουν ήδη αναγνωρίσει
σημαντικοί θεωρητικοί της, μέ σημαντικότερο τον Ρώσο Kornei Chukovsky
πού τα εφάρμοσε στή διατύπωση τών δικών του «κανόνων»­«έντολών» για
τους ποιητές πού γράφουν για παιδιά30.

30. Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

Ή πρώτη μου εντολή γιά ποιητές πού γράφουν γιά παιδιά (...): τα ποιήματα τους πρέπει
να είναι παραστατικά (...) μια και τά παιδιά σκέπτονται μέ δρονς εικόνας. Ό συγγραφέας πού
απευθύνεται στα παιδιά πρέπει, γράφοντας, νά σκέπτεται μέ εικόνες. (...) Γιατί στην αρχή ή
ικανότητα αντίληψης τοΰ παιδιού απορροφά όχι τόσο τήν ποιότητα τών αντικειμένων όσο τήν
κίνηση τους, τήν ενέργεια τους.
Ό τρίτος κανόνας είναι ότι αυτό τό ρηματικό «ζωγράφισμα» πρέπει τήν ίδια στιγμή νά
είναι «λυρικό»: ό ποιητής­καλλιτέχνης πρέπει νά είναι επίσης ένας ποιητής­τραγουδιστής. Δεν
είναι αρκετό για τό παιδί νά δει τήν εξέλιξη αυτού ή εκείνου τοϋ επεισοδίου εκφρασμένη σε
στίχο και εικόνες. Χρειάζεται νά μπορεί νά τραγουδήσει και νά χειροκροτήσει­ με άλλα λόγια,
χρειάζεται νά μπορεί νά αντιδράσει στους στίχους, σαν νά ήσαν δικές του έμμετρες συλλαβές
[ekiki] (ή λέξη είναι επινόηση τοϋ Τς. για νά ορίσει τις άλογες ρΐμες πού συνθέτουν τά πολύ μι­
κρά παιδιά, καθώς χοροπηδούν, σκαρφαλώνουν και χειροκροτούν μεταξύ τους).
Ή πέμπτη εντολή είναι νά κατακτήσουν ενα ψηλό βαθμό μουσικότητας στην ποιητική
έκφραση· είναι αξιοσημείωτο ότι οι έμμετρες συλλαβές τών παιδιών [ekiki] είναι πάντοτε μελω­
δικές. Ή μουσικότητα τους επιτυγχάνεται κατ' αρχήν άπόμιά ασυνήθιστη ροή και ρευστότητα
τοϋ ήχου.
(...) Τήν προσοχή τών παιδιών πολύ συχνά τήν τραβά όχι ή ποιότητα αλλά ή κίνηση τών
αντικειμένων. Άπό εδώ απορρέει ή ένατη «εντολή» γιά τους συγγραφείς πού απευθύνονται σε
παιδιά: νά μή γεμίζουν τά ποιήματα τους μέ επίθετα. Ποιήματα πλούσια σε επίθετα δεν είναι
γιά μικρά παιδιά· ουδέποτε βρίσκει κανείς επίθετα σε στίχους πού έγιναν άπό παιδιά προσχο­
λικής ηλικίας.
(...) Αυτή είναι και ή πεποίθηση τοϋ Stern, ότι στο αναπτυσσόμενο λεξιλόγιο τοϋ παιδιού τά
ουσιαστικά υπερισχύουν στην αρχή μετά προστίθενται τά ρήματα και τελευταία τά επίθετα (...)
ενα παιδί πού έχει μνά ενεργητική στάση στή ζωή οικοδομεί όλη σχεδόν τήν ομιλία του μέ ρήματα.
(...) Τά παιδιά διασκεδάζουν επίσης παίζοντας μέ ήχους και λέξεις. Αυτό τό παίξιμο μέ
ήχους και λέξεις είναι εξαιρετικά χρήσιμο και άφθονο στή λαϊκή παιδική ποίηση σ' ολόκληρο
τον κόσμο.
Τό παιδί της προσχολικής ηλικίας είναι ακόμη πιο πολύ δέσμιο τοϋ παιχνιδιού μέ λέξεις
και απολαμβάνει μιά ακόμη μεγαλύτερη ευχαρίστηση άπό αυτό. Αυτό δείχνει επίσης ότι είναι
ήδη αρκετά σίγουρο γιά τή σωστή χρήση τών λέξεων, τις όποιες παραμορφώνει γιά τήν ψυχα­
γωγία του. (Kornei Chukovsky, Εικονικότητα και πράξη, περ. Ανθρωποθεωρία, τχ. 5­6,
'Αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα 1993, μτφρ. 'Αλέκος Μπεθυμούτης).
 Τα παιδικά δημοτικά τραγούδια 281

Στοιχεία της λαϊκής ποίησης απαντούν σε αρκετούς άπο τους πρώτους

εκπροσώπους της έντεχνης παιδικής ποίησης στην Ελλάδα, δόκιμους ήδη
λογοτέχνες πριν την ενασχόληση τους μέ την ποίηση για παιδιά. Ανάμεσα
τους ό Βασίλης Ρώτας, ό Άλεξ. Πάλλης καί άλλοι, αναπαράγουν τον ιδιότυ­
πο μΰθο τής δημοτικής παιδικής ποίησης μέ τα αναδιαταγμένα στοιχεία τοϋ
πραγματικού κόσμου, πού αναπτύσσεται μέ την ήχοποιημένη γλώσσα των
παιδικών ασμάτων και την κυριαρχία τής ομοιοκαταληξίας. Χαρακτηριστι­
κό είναι τό ποίημα τοΰ Βασίλη Ρώτα πού συντίθεται μέ βάση το γνωστό δη­
μοτικό «Κάτω στο γιαλό στην άμμο/τα καβούρια κάνουν γάμο κτλ.):

«Το ραδίκι»
Άπο κάτω άπ' το ραδίκι
κάθονται δυο πιτσιρίκοι
και ρωτούν ο ένας τον άλλο
ποιο είν' άπ' δλα πώ μεγάλο.

Τους ακούει ενα σκαθάρι

καί τους λέει «το κουκουνάρι!»
Τους ακούει ενα τριζόνι
καί τους λέει «το πεπόνι»
Τους ακούει ενα τσιμπούρι
καί τους λέει «το γαϊδούρι!»

Γέλασαν οι πιτσιρίκοι
γέλασε καί το ραδίκι
κι ένας με μεγάλο στόμα
βάτραχος γελάει ακόμα31.

'Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί στις μέρες μας τμήμα τής έντεχνης παι­
δικής ποίησης πού ταξινομείται υπό τον όρο «Ήχορυθμικό μοντέλο», ή
οποία, αποφεύγοντας τό διδακτισμό, πού χαρακτηρίζει πολλά σύγχρονα
ποιήματα γραμμένα για παιδιά, περιορίζει τό θέμα τοϋ ποιήματος μέχρι την
πλήρη εξαφάνιση του καί ρέπει προς την τεχνική των παράλογων ή άλογων
στίχων τής non sense poetry. Πρωτογενής πηγή αυτών τών ποιημάτων είναι
ή προφορική λογοτεχνία.

31. Βασίλη Ρώτα, Ανγονλα, Τραγουδάκια­στιχοπαίγνια­μϋθοι, μέ μουσική Νικηφόρου Β.

Ρώτα, εικόνες Κατερίνας Νικ. Ρώτα, Μέρος Α', «Πράματα καί θάματα», Επικαιρότητα,
'Αθήνα 1989.
282 Ξένης Σκαρτσή

'Ακραίο παράδειγμα αυτής της τάσης αποτελεί το ακόλουθο ποίημα τον

Άρη Κούνα:

Τάμπαρα
τατάμπαρ
τάμπαρα τα βάρβαρα
α
βρα
γρα
δρα
στρα
κτρα
μπντρα32.

'Άσχετα άπό την επιτυχία παρόμοιων εγχειρημάτων ή οποία δέν σχετί­

ζεται αναγκαστικά μέ τις θεωρητικές απόψεις των δημιουργών τους, οι προ­
σπάθειες αυτές σημασιοδοτοΰν μια επανεκτίμηση και διάθεση επαναφοράς
στη λαϊκή παιδική ποίηση και τις αρχές της, ή οποία συμπλέει ϊσως μέ μια
επανεκτίμηση τοϋ παιδικοί) ψυχισμού και της λειτουργίας τοϋ λόγου στο
παιδί και συγχρονίζεται μέ τήν αύξηση της σημασίας πού αποδίδεται στην
παιδική ποίηση και τήν κυριαρχία της στο εκδοτικό στερέωμα. Ή αντίληψη
της σοβαρότητας τοϋ εγχειρήματος είναι λογικό να γεννά τήν τάση ανα­
γωγής στή λαϊκή ποίηση πού επιβίωσε, μέ τήν όργανικότητά της και τό άμε­
σο συσχετισμό της μέ τον παιδικό ψυχισμό μέσα στους αιώνες. «Έάν τό
παιδί δέν μπορεί ούτε να τραγουδήσει ούτε να χειροκροτήσει, εάν οι στίχοι
δέν έχουν τήν ουσία και τό ρυθμό τών δικών του ομοιοκατάληκτων λέξεων
χωρίς νόημα, ποτέ δέν θα συγκινήσουν τήν καρδιά του», λέει ό Τσοκόφσκι.
«Είναι ενα μικρό θαΰμα, τό ότι ή λαϊκή ποίηση για παιδιά άπ' όλες τις χώρες,
ή οποία προσφέρεται για τραγούδι και χειροκρότημα, έχει επιζήσει και έχει
μείνει ανέπαφη για αιώνες»33.

32. Πα τα παραπάνω βλ. 'Ανδρέα Καρακίτσου, Σύγχρονη παιδική ποίηση, Σύγχρονοι

'Ορίζοντες, 'Αθήνα 2002, σσ. 191­231.
33. Kornei Chukovski, δ. π.
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ο ΑΧΙΛΛΕΥΣ ΠΑΡΑΣΧΟΣ ΕΙΣ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ

ΕΡΜΗΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

Έ ν εκ τών σπουδαιότερων και περιφημότερων μελών τοΰ γεραροΰ και

ιστορικού Φιλολογικοί) Συλλόγου «Παρνασσός» ύπήρξεν ό Άχιλλεύς
Παράσχος (εξελέγη μέλος την 20ην 'Οκτωβρίου 1870 μέ A.M. 206)1, ή ποίη­
σις τοΰ οποίου ησκησε τεραστίαν επιρροήν επί όλων των έκφάσεων της
Νεοελληνικής ζωής κατά τον ΙΘ' αιώνα.
Την έποχήν τής ποιητικής ακμής τοΰ Αχιλλέως Παράσχου ό Ελληνικός
Σύλλογος Έρμης τής Κωνσταντινουπόλεως2 έξέδιδεν άπό τής 20ής 'Οκτω­
βρίου 1878 μέχρι και τοΰ 'Οκτωβρίου 1880 το όμώνυμόν του περιοδικόν,
κατά μήνα, και εις σχήμα ογδοον. Εις το περιοδικόν αυτό συνειργάσθησαν
εξέχοντες επιχώριοι συγγραφείς και λογοτέχναι, άλλα και αρκετοί Αθη­
ναίοι, μεταξύ τών οποίων και ό Άχιλλεύς Παράσχος.
Την πρώτην δημοσίευσιν ποιημάτων τοΰ Αχιλλέως Παράσχου συναντάμε
εις το τεΰχος Γ, Δεκεμβρίου 1878, και εις τάς σελίδας 91­95. Ε'ις τάς σελίδας
αύτάς δημοσιεύονται αποσπάσματα τής εκτενούς του συνθέσεως Ερώτων
Λείψανα. Πρόκειται περί τών ποιημάτων «Παυλίνα» και «Ελένη», κειμένων
αντιστοίχως εις τάς σελίδας 194 και 190 τών Ποιημάτων του (Αθήναι 1881).
Εις ύποσημείωσιν τής σελίδος 95, υπογραφομένης δια τών αρχικών Σ. Δ.,
διαβάζομεν: «Μετά μεγίστης χαράς βλέπομεν κοσμουμένας τάς σελίδας τοΰ
περιοδικού ημών συγγράμματος δια ποιήσεων τοΰ εθνικού και έξοχου ποιη­
τοΰ, τής ήδυμελοΰς άηδόνος τής Αττικής, κ. Α. Παράσχου, όστις προθύμως
τή φωνή απήντησε τών παρά τω Βοσπόρω θαυμαστών του και ηύδόκησε να
συγκαταλεγώσιν έ'ργα του ωραία και καλά μεταξύ άλλων, τα όποια θέλουσι
τιμηθή και στολισθή έχοντα τα ιδικά του πάρεδρα».

1. Βλ. Γεράσιμου Γ. Ζώρα, Οι λογοτέχνες τής Παλαιάς και Νέας 'Αθηναϊκής Σχολής στον
Φ.Σ. Παρνασσός, 'Αθήνα 1993, σσ. 83­88.
2. Σημειωτέον ότι ò συγκεκριμένος Σύλλογος εύρίσκετο εις σχέσεις μετά τοΰ Παρνασσού.
Βλ. Κωνστ. Α. Βοβολίνη, Το Χρονικον τον Παρνασσού, Αθήναι 1951, σ. 172.
284 Γεωργίου Πετροπούλου

Την έπομένην άναφοράν εις τον ποιητήν εύρίσκομεν εις την σελίδα 190
του τεύχους ΣΤ', Μαρτίου 1879. Εις άρθρον υπό τον τίτλον «Περίληψις
εκθέσεως άναγνωσθείσης κατά τάς αρχαιρεσίας τοϋ Έλλ. Συλλόγου "Έρ­
μης", γενομένας τη 4 Μαρτίου 1879, υπό τον Προέδρου αύτοΰ κ. Ά. Χ.
Στεφοπούλου, περί των κατά προεδρείαν του εργασιών τον Συλλόγου», με­
ταξύ των άλλων διαβάζομεν: «...ο αριθμός των μελών του Συλλόγου ανέρχε­
ται εις 97, ών 76 τακτικά, 18 αντεπιστέλλοντα και 3 επίτιμα, οι κ.κ. Ά.
Παράσχος έξοχος ποιητής της νεωτέρας Ελλάδος,...». Δοθέντος δέ ότι ή
ανωτέρω έ'κθεσις άφορα τάς δραστηριότητας του Συλλόγου κατά τό έξάμη­
νον 'Οκτωβρίου 1878­Μαρτίου 1879, γίνεται φανερόν ότι ό Άχιλλεύς Παρά­
σχος έγένετο έπίτιμον μέλος τοϋ Συλλόγου σχεδόν άπό της εκδόσεως τοΰ
ομωνύμου περιοδικού.
Εις μίαν άλλην «Περίληψιν εκθέσεως τών εργασιών της φιλεκπαιδευ­
τικής επιτροπής τοΰ ελληνικού συλλόγου "Ερμής"», ή οποία άφορα τό διά­
στημα άπό Σεπτεμβρίου 1878 μέχρι Μαρτίου 1879 και εις την ενότητα «Περί
συνεδριάσεων», κειμένην εις τήν σελίδα 224 τού Ζ' τεύχους, 'Απριλίου 1879,
σημειώνεται: «'Εν συνόψει τέλος αϊ έργασίαι τής επιτροπής υπήρξαν αϊ εξής·
έξήνεγκε τάς κρίσεις της επί 26 διαφόρων πονημάτων συντεταγμένων ή με­
ταπεφρασμένων υπό τών κ.κ. Ά. Παράσχου,...». Όπερ, βεβαίως, σημαίνει
ότι και ό πολύς ποιητής τοϋ «Αλφρέδου», παρ' ολην τήν πανελλήνιον φήμην
του, έκρίνετο πριν δημοσίευση τι εις τον Έρμήν.
Ό Άχιλλεύς Παράσχος απαντάται εκ νέου ε'ις τήν σελίδα 389 τοϋ τεύ­
χους IB', Σεπτεμβρίου 1879, εις τα επίτιμα μέλη τοϋ Συλλόγου, εις τον «Κα­
τάλογον τών μελών τοϋ Συλλόγου «Ερμής» εις τό κείμενον «Περίληψις εκ­
θέσεως άναγνωσθείσης κατά τήν έπέτειον έορτήν τοϋ Έλλ. Συλλ. " Ε ρ ­
μής", γενομένην τη 2 Σεπτεμβρίου 1879 υπό τοϋ Προέδρου αύτοϋ κ. Κ. Δ.
Κωσταράκη περί τών κατά τό τελευταϊον έξάμηνον εργασιών τοϋ Συλλό­
γου».
Εις τάς σελίδας 763 και 764 τοϋ τεύχους Κ', 'Ιουνίου 1880, γίνεται λόγος
δια τήν υπό τοϋ Άχιλλέως Παράσχου άπαγγελίαν ποιημάτων του εις τον
Σύλλογον, τήν άπήχησιν αυτών εις τό κοινόν και δια τον τρόπον δια τοϋ
οποίου έτιμήθη ό ποιητής ώς ακολούθως: «­Ό εθνικός τής Ελλάδος ποι­
ητής κ. Άχιλλεύς Παράσχος, μέλος έπίτιμον τοϋ Συλλόγου ημών διατριβών
εν Κωνσταντινουπόλει, άπήγγειλε τη εσπέρα τής Πέμπτης 5/17 'Ιουνίου, εν
μέσω πολυπληθούς και εκλεκτού ακροατηρίου, εν τή μεγάλη αίθούση τοϋ
Έλλ. Φιλολογικού Συλλόγου, τα άριστα τών ανεκδότων αύτοϋ ποιημάτων,
κατενθουσιάσας τους άκροατάς. Τον ποιητήν καταβάντα τοϋ βήματος εν
μέσω ζωηρών και παρατεταμένων χειροκροτήσεων προσεφώνησεν έμμέ­
 Ό Άχιλλεύς Παράσχος εις το περιοδικον Έρμης της Κωνσταντινουπόλεως 285

τρως και λίαν επιτυχώς ό κ. Μ. Αύθεντόπουλος, μεθ' ον ό Πρόεδρος τοϋ

Συλλόγου κ. Κ. Κωσταράκης εύχαριστήσας τον έθνικόν ποιητήν, προσέφε­
ρεν αύτω εν μέσω ραγδαίων χειροκροτήσεων και ζητωκραυγών στέφανον
εκ δάφνης ταΐς έλληνικαΐς περιειλιγμένον ταινίαις, εφ' ων έγέγραπτο χρυ­
σοΐς γράμμασιν "ό Έλλην. Σύλλογος Έρμης τω έθνικώ ποιητή Άχιλλεΐ
Παράσχω"».
Εις τάς σελίδας 756­760 τοϋ ιδίου τεύχους δημοσιεύεται το προαναφερ­
θέν ποίημα του Μ. Αύθεντοπούλου, συντεθέν την 5ην Ιουνίου 1880, μέ τον
τίτλον «Προς τον Έθνικόν Ποιητήν Αχιλλέα Παράσχον». Σημειοΰται δε ώς
υπότιτλος αύτοϋ «Απηγγέλθη τη 5/17 'Ιουνίου 1880 εν τω συλλόγω Έρμη».
Πρόκειται περί ενός μακροσκελεστάτου, μετρίας εμπνεύσεως άλλ' οπωσδή­
ποτε εθνικού περιεχομένου στιχουργήματος, το όποιον, βεβαίως, αποτελεί
δοξαστικόν δια τον Παράσχον. Εις γλώσσαν δημοτικήν, εις τέσσερα μέρη
και δέκα οκτώ άνισομεγέθεις στροφάς έχουσας ζευγαρωτήν όμοιοκαταλη­
ξίαν ό Μ. Αύθεντόπουλος μάλλον απαξιώνει τήν ποίησιν. Αφοϋ και αυτό το
μέτρον του ούτε τον 15σύλλαβον στίχον διατηρεί σταθερόν, ούτε άρμονίαν
δημιουργεί. Συνεπώς παρέλκει ή ενταύθα άναδημοσίευσίς του και εγκατα­
λείπεται εις τήν φιλόστοργον λήθην.
Έν τέλει εις τάς σελίδας 931­935 τοΰ διπλού τεύχους ΚΓ ­ ΚΔ', Σεπτεμ­
βρίου­'Οκτωβρίου 1880, υπάρχει το ποίημα τοΰ Παράσχου «Προς τον
Συντάκτην της γαλλικής εφημερίδος "Ή Γαλλία"», συμπεριληφθέν εις τάς
σελίδας 302­307 τοϋ Γ' τόμου τών Ποιημάτων του. Της δημοσιεύσεως αυ­
τής προτάσσεται ή ακόλουθος έπεξήγησις: «Γνωστόν τυγχάνει εις τους
άναγνώστας ημών ότι ή παρισινή έφημερίς "Γαλλία" κατακρίνουσα τον φι­
λελληνισμόν τοϋ κ. Γαμβέττα και της διεπούσης σήμερον τα έν Γαλλία
πράγματα δημοκρατικής κυβερνήσεως έδημοσίευσεν άρθρον έν ω ύπενθύ­
μιζεν εις τους Γάλλους τήν χαράν, ην δήθεν ήσθάνθησαν οι Έλληνες επί
ταΐς νίκαις τών Γερμανών κατά τον τελευταΐον γαλλογερμανικό ν πόλεμον.
Τό άρθρον τοϋτο άνεδημοσίευσε και το ενταύθα μίσθαρνον τών Βουλ­
γάρων όργανον ό '"Ανατολικός Ταχυδρόμος", όστις έθεώρησε καθήκον
του να επισύναψη σχόλια τίνα σύμφωνα βεβαίως προς τάς ιδέας εκείνων,
οϊτινες δι' ετησίας χορηγίας 20 χιλ. φρ. ήγόρασαν τήν συνείδησιν αύτοϋ. Ό
εθνικός ημών ποιητής κ. Αχ. Παράσχος, τό έπίτιμον τοϋ Συλλόγου ημών
μέλος, άπέστειλεν εις τήν σύνταξιν της ρηθείσης Παρισινής εφημερίδος τό
εξής ώραιότατον ποίημα δι' ου αναιρεί άρδην τα φληναφήματα αμφοτέ­
ρων τών εφημερίδων τούτων».
Αϊ ανωτέρω δημοσιεύσεις ποιημάτων τοϋ Άχιλλέως Παράσχου και αί
άναφοραί του εις τον Έρμήν της Κωνσταντινουπόλεως πιστοποιούν τήν με­
286 Γεωργίου Πετροπούλου

γίστην έκτίμησιν την οποίαν έ'τρεφον και οι πέραν των στενών ορίων τοΰ τό­
τε ελληνικού κράτους ομογενείς εις την ποιητικήν μεγαλοφυΐαν τοΰ αρχη­
γού τοΰ ρομαντισμού μας και εκλεκτοΰ τότε μέλους τοΰ Φιλολογικοΰ Συλ­
λόγου «Παρνασσός».
ΙΩΑΝΝΟΥ Δ. ΤΣΟΛΚΑ

ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΓΑΣ,

Ο G. BERCHET ΚΑΙ Ο Α. ΚΑΛΒΟΣ

Υψηλότατε Άλή Πασά, σε προσκννοϋμεν.

Έλάβομεν τα δυό σον γράμματα καί εχάρημεν δια την ύγείαν σου. Την
νποταγήν δπον ζητείς αφ' ημάς, είναι δνσκολον να την απόλαυσης­ επειδή
τα ζωντανά σου παραδείγματα μας παρακινούν δλους εις τον ενδοξον και
ελεύθερον θάνατον καί όχι, ποτέ, εις τον άτιμον καί τυραννικον ζυγόνϊ
..."Οτι ή Πατρίς μας έχει τεσσάρας αιώνας δπου καυχάται εις την καλήν
την έμπιστοσύνην, την οποίαν πολλάκις καί με το αίμα της εδιαφέντευσε.
Πώς λοιπόν τώρα ήμεϊς ν' άμαυρώσωμεν την δόξαν καί ύπόληψίν της;
Ποτέ!
Το να μας φοβερίζης πάλιν αδίκως, είναι εις την έξονσίαν σου, πλην οι
φοβερισμοί δεν είναι ίδιον τών μεγάλων ανθρώπων καί το άλλο, ημείς δεν
εγνωρίσαμεν ποτέ το χρώμα τοϋ φοβερισμοϋ, ϊσον εσυνηθίσαμεν τον ενόο­
ξον πόλεμον δια τα δίκαια της Πατρίδος.
Ό Θεός είναι δίκαιος, ημείς έτοιμοι, ή ώρα προσμένεται, δια να δοξασθή
ό νικητής. Καί υγίαινε.

Πάργα, 16 'Οκτωβρίου 1798 "Ολοι οι Πάργιοι, μικροί καί μεγάλοι1

Ή παραπάνω απάντηση τών κατοίκων της Πάργας στον Αλή­Πασα

αποδεικνύει την πατριωτική καί ελεύθερη βούληση όπως επίσης την παλι­
καριά, τη λεβεντιά καί την αποφασιστικότητα τών Παργινών για ανεξαρτη­
σία, αυτοδιάθεση καί ελευθερία. Αξίες πού κυριάρχησαν μεταξύ τών εθνο­
τήτων κατά τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη. Λαοί πού αγωνίσθηκαν για τή δη­

1. Το έγγραφο αυτό βρίσκεται με αριθμό VII στην τρίτη έκδοση τοΰ βιβλίου τοϋ Ούγκο
Φόσκολο (1778­1827), τή μεταφρασμένη στα ιταλικά με επιμέλεια τοϋ Francesco Guardione, μέ
τίτλο Narrazione dele fortune e della cessione di Parga, εκδόσεις Francesco Sanzo Fu Carlo,
Palermo, σελ. 155. Ή αρχική έκδοση τοϋ βιβλίου του Ούγκο Φόσκολο είχε αγγλικό τίτλο
«Narrative of events illustrating the vicissitudes and the cession of Parga» καί άποτελοϋσε μια
εξαιρετική παρουσίαση τών γεγονότων.
288 'Ιωάννου Δ. Τσόλκα

μιουργία ανεξαρτήτων κρατών, για να άπελευθερωθοϋν άπο δυνάστες και

να αναλάβουν οι ϊδιοι τις τύχες τους. Κοινά οράματα, κοινά πιστεύω άλλα
πολλές φορές και κοινή δράση μεταξύ Ελλήνων και 'Ιταλών, «λαών προνο­
μιούχων άπο το θεό στή δόξα και στον πόνο» όπως γράφει ò Niccolò
Tommaseo.
Ή Πάργα και το αδούλωτο φρόνημα της έγραψε σημαντικές σελίδες δό­
ξας και ενέπνευσε ποιητές, λόγιους και διανοουμένους. Ή πόλη της Πάργας
και τα ιστορικά γεγονότα άπο τα τέλη τοΰ 18ου αιώνα έ'ως το 1819, μέ απο­
κορύφωμα τή Μεγάλη Παρασκευή του 1819, υμνήθηκαν και αποτέλεσαν
σημαντικό σημείο αναφοράς και θαυμασμού. Ό 'Ιταλός ποιητής και στρα­
τευμένος στην πολιτιστική και πολιτική αναγέννηση της 'Ιταλίας στις
πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα Giovanni Berchet (1783­1851) καθώς και
ό στρατευμένος ποιητής2 υπέρ τών Ελληνικών αγώνων και δικαίων 'Αν­
δρέας Κάλβος (1792­1869) υπήρξαν δύο άπό τους πολλούς λόγους καί
ανθρώπους τοΰ πνεύματος πού εμπνεύσθηκαν και έγραψαν για τα γεγονό­
τα της Πάργας.
Ή Πάργα ήταν ή μοναδική πόλη έ'ξω άπό τήν «επικράτεια» τοΰ Άλή­
Πασά πού, μετά άπό τήν αποτυχία του να τήν καταλάβει τό 1814, τήν προ­
σάρτησε στο πασαλίκι του τό 1819. ΟΙ Παργινοί είχαν προσφέρει άσυλο καί
φιλοξενία στους ομοεθνείς τους άπό τό Σούλι, οί όποιοι είχαν διαφύγει άπό
τό σκληρότατο διώκτη τους, τον Άλή­πασά Τεπελενλή τών 'Ιωαννίνων. Μέ
τή συνθήκη τοΰ 1815 τα 'Ιόνια νησιά αποτελούσαν ένα κράτος ελεύθερο καί
ανεξάρτητο μέ τήν επωνυμία «Ενωμένα Κράτη τών 'Ιονίων Νήσων», πού
βρισκόταν κάτω άπό τήν άμεση καί αποκλειστική προστασία της 'Αγγλίας
καί τή γενική διοίκηση τήν αναλάμβανε Λόρδος Μέγας Αρμοστής (Lord
High Commissioner). Στή συνθήκη όμως τοΰ 1815 δέν είχε περιληφθεί ή
Πάργα καί έτσι ή Τουρκία έσπευσε να επωφεληθεί ζητώντας τήν προσάρτη­
ση της. Οί κάτοικοι της Πάργας ζητούσαν τή βοήθεια της 'Αγγλίας, άλλα ή
Αγγλία αντί να τους υπερασπισθεί, τους πρόδωσε παραχωρώντας τήν πόλη
τους στον Άλή­πασά αντί 156.000 λιρών. 'Επιπρόσθετα, βρετανική στρατιω­
τική δύναμη εμπόδισε τους Παργινούς να προβάλουν οποιαδήποτε αντί­
σταση. Στις 15 Απριλίου 1819, Μεγάλη Παρασκευή, οί Παργινοί αναγκά­
στηκαν να εκπατριστούν παίρνοντας τήν τέφρα άπό τα οστά τών νεκρών
πού έκαψαν στην πλατεία της πόλης, μπροστά στους Βρετανούς, άφοΰ όλα

2. Γ. Κ. Καραβασίλης, «Κάποιες ποιητικές δικλείδες τοΰ 'Ανδρέα Κάλβου κι έ'να ανθολό­

γιο», Άέναον Σήμα τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου, για τή συμπλήρωση 160 χρόνων άπό τα «Λυρικά»,
Τετράδια «Ευθύνης», τεΰχος 24, σελ. 116: «ό Κάλβος φαντάζει ώς ό πρώτος ουσιαστικά νεοέλ­
ληνας στρατευμένος ποιητής».
 Τα γεγονότα της Πάργας 289

τα υπάρχοντα τους, ακόμη και οι εικόνες των ναών, είχαν περιληφθεί από
τους Άγγλους στους όρους της πώλησης. Οι πρόσφυγες, 5.000 περίπου, κα­
τέφυγαν στην Κέρκυρα και σέ άλλα νησιά3. Ή ενέργεια αύτη των 'Άγγλων
προκάλεσε την αντίδραση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, άλλα και προσω­
πικοτήτων ­ακόμα και στην ϊδια την 'Αγγλία­ τής διεθνούς πολιτικής, και
θεωρήθηκε έγκλημα, πρωτοφανές στα διεθνή χρονικά.
Σέ αυτό όμως το ιστορικό πλαίσιο θα πρέπει να εντάξουμε και το ευρω­
παϊκό φιλελληνικό κίνημα, στο όποιο οι περιηγητές μεταφέρουν τις εμπει­
ρίες τους, διακρίνοντας τα δεινά τής Ελλάδας και συγκρίνοντας την μέ τό
ένδοξο παρελθόν της, οι νεοκλασικοί ποιητές και λόγιοι οι όποιοι βλέποντας
τό μεγαλείο τής αρχαίας Ελλάδας έχουν θετική προδιάθεση για μια ελεύθε­
ρη Ελλάδα, οι ρομαντικοί πού δέ διακρίνουν στην Ελλάδα τη γοητεία τής
ήρεμης αρχαίας παράδοσης άλλα τον πόνο πού ό δεσποτισμός προξένησε
σέ μία χώρα. Όλοι και όλα συγκλίνουν στο να υποστηρίξουν τήν ελληνική
προσπάθεια ανεξαρτησίας. Καλύτερο και ευνοϊκότερο περιβάλλον για τη
φιλελληνική διάθεση και υποστήριξη του ελληνικού αγώνα δέν θα υπήρχε.
Κατ' αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξηγηθεί ή ανάπτυξη και τό βάθος του φι­
λελληνικοί) κινήματος καθώς και ή ταυτόχρονη έλξη τοΰ κλασικού άλλα και
τοΰ ρομαντικού κόσμου για τό Ελληνικό ζήτημα4. Ό «μΰθος» λοιπόν πού
ήταν αναγκαίος για τό Ρομαντισμό, ή αφύπνιση τοΰ έθνους και τό πατριω­
τικό στοιχείο, ή αρχαία Ελλάδα ως ιδανικός χώρος για τους νεοκλασικούς,
ταυτόχρονα μέ τό θρησκευτικό συναίσθημα ­παρά τήν ύπαρξη τοΰ
Σχίσματος­ για τή σύγκρουση τοΰ Σταυρού μέ τήν ημισέληνο, όλα αυτά απε­
τέλεσαν ένα ευνοϊκό «κράμα» για τον αγώνα τής Ελλάδας άλλα καί για τή
φιλελληνική παραγωγή5. Ή ατμόσφαιρα στην 'Ιταλία ήταν λοιπόν ιδιαίτερα
θετική για τον Ελληνισμό και για τα φιλελληνικά αισθήματα. 'Επιπλέον επέ­
δρασε αποτελεσματικά εκείνο τό ρεϋμα τής ανθρωπιστικής παράδοσης πού
άπό τό 1300 δέ διακόπηκε ποτέ στην 'Ιταλία καί πού κράτησε ζωντανή επί­
σης τή μνήμη τής Μεγάλης Ελλάδας ­ Magna Grecia, καθώς επίσης επηρέα­
σε καί τό ανανεωμένο ενδιαφέρον για τήν ιστορία τής αρχαίας 'Ιταλίας, είδι­

3. Ιστορία τον 'Ελληνικού "Εθνους, τόμος ΙΑ, 'Εκδοτική 'Αθηνών, 'Αθήνα, 1975, σελ. 402
καί Σύγχρονος 'Εγκυκλοπαίδεια 'Ελευθερουδάκη3, τόμος 10, Έγκυκλοπαιδικαί εκδόσεις Ν.
Νίκας καί Σία, Αθήνα, 1962, σελ. 478.
4. Ζ. Ciuffoletti, «Mito e realtà della rivoluzione greca in Italia», Indipendenza e unità
nazionale in Italia ed in Grecia. C onvegno di studio Atene, 2­7 ottobre 1986, Leo S. Olschi editore
MCMLXXXVII, Firenze, σελ. 44.
5. Luigi Mascilli Migliorini, «Il mito della Grecia nella cultura italiana dell'Ottocento»,
Indipendenza e unità nazionale in Italia ed in Grecia. C onvegno di studio Atene, 2­7 ottobre 1985,
O.K., Firenze, σελ. 50­51.
290 Ιωάννου Δ. Τσόλκα

κά, άπο χα πρώτα χρόνια τοΰ 19ου αιώνα, στο μορφωτικό και πολιτιστικό
ρεϋμα της νότιας Ιταλίας 6 .
"Ετσι δέν άργησε να φανεί αύτη ή συμπάθεια και ή υποστήριξη. Τα δρα­
ματικά γεγονότα τοϋ Σουλίου (1803) και κυρίως της Πάργας (1819) δημιούρ­
γησαν τις προϋποθέσεις για την εξύψωση των ιδανικών καΐ την ανάπτυξη
τοΰ πατριωτικού συναισθήματος, επειδή δέν ήταν έ'νας απλός ποιητικός συ­
ναισθηματισμός, άφοΰ ή πρώτη μορφή της φιλελληνικής λογοτεχνίας στην
Ιταλία γίνεται μετέπειτα μάχιμη λογοτεχνία και προσπαθεί να προτρέψει και
να προετοιμάσει τήν 'Ιταλική Παλιγγενεσία. Ό φιλελληνισμός λοιπόν δέν
ήταν μόνο μια βοήθεια στους επαναστατημένους "Ελληνες, άλλα αναζωογο­
νούσε το φιλελευθερισμό στην Ευρώπη και φυσικά στην Ιταλία, καθώς ή
Ελλάδα αποτελούσε τήν τελευταία ένοπλη εκδήλωση τού φιλελευθερισμού.
Στους άξονες αυτούς κινείται ό θεωρητικός τού 'Ιταλικού Ρομαντισμοί),
ό Giovanni Berchet, ό όποιος στο ποίημα «Πρόσφυγες της Πάργας ­
Profughi di Parga» (1819­1820), περιγράφει τήν τύχη της Ελληνικής πόλης.
Γιατί και πώς επέλεξε αυτό το θέμα ό G. Berchet; Σύμφωνα λοιπόν με όσα
είχε γράψει στή «Lettera semiseria di Grisostomo al suo figliuolo ­ Μισο­
σοβαρή επιστολή τού Χρυσόστομου στο γιό του» (1816) ή ποίηση «στοχεύει
στο να καλυτερεύσει τα ήθη τών ανθρώπων, να τους κάνει ευγενικούς στην
ψυχή, να ευχαριστήσει τις ανάγκες τοϋ πνεύματος και της καρδιάς, γιατί ή
τάση στην ποίηση, παρόμοια μέ κάθε άλλη επιθυμία, προκαλεί μέσα μας
αληθινές ηθικές ανάγκες»7. Ή πίστη του στο ιδανικό «της περίστασης να κα­
τευθύνουμε τήν ποίηση, όχι στή διανόηση λίγων μορφωμένων, άλλα σ' εκεί­
νη τοϋ λαοϋ, έτσι ώστε να τον προσεγγίσουμε και να κερδίσουμε τήν προσο­
χή του»8, είναι ασύγκριτη. Ό Berchet αισθάνεται τήν αναγκαιότητα τής
ανανέωσης και τοϋ αυθορμητισμού στή λογοτεχνία συνδυάζοντας τις άξιες
τής ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τής ελευθερίας. Ή επιτυχία προέρχεται
­σύμφωνα μέ τον Berchet­ άπο τήν κατασκευή αφηγηματικών ή ποιητικών

6. G. Pugliese Carratelli, «Gli studi Greci e il filellenismo in Italia», Risorgimento greco e

filellenismo italiano, Roma, edizioni del sole, 1986, σελ. 114.
7. G. Berchet, Lettera semiseria di Grisostomo al suofigliuolo,επιμέλεια R. Cadioli, 1992,
Rizzoli, Milano, Μέρος Πρώτο, 54η παράγραφος, «Ella (la poesia), come vedemmo, è diretta a
migliorare i costumi degli uomini, a farne gentili gli animi, a contentarne i bisogni della fantasia
e del cuore; poiché la tendenza alla poesia, simigliante ad ogni altro desiderio, suscita in noi veri
bisogni morali».
8. G. Berchet, Lettera semiseria di Grisostomo alsuofigliulo, επιμέλεια Marcello Turchi, σελ.
468 «sulla opportunità di indirizzare la poesia, non all'intelligenza di pochi eruditi, ma a quella
del popolo, affine di propiziarselo e di guadagnarne l'attenzione».
 Τα γεγονότα της Πάργας 291

δομών πού θα είναι οικείες και έτσι ικανές να ταρακουνήσουν την ψυχή και
τήν καρδιά των αναγνωστών. Τα θέματα λοιπόν πρέπει να είναι ικανά να
προσελκύσουν τήν προσοχή ενός κοινού πολύ ευρύτερου και όχι μόνο εκεί­
νου τοϋ κοινού μέ θέματα τοπικού ενδιαφέροντος άλλα ταυτόχρονα να
είναι και ικανά να ελκύουν, χωρίς να στέκεται ό δημιουργός τόσο στο κύρος
και στην αληθοφάνεια τών θεμάτων9. Μέ αυτόν τον τρόπο, αν και τό θέμα
δέν ήταν εθνικό, ό Berchet επέλεγε έ'να θέμα πού στο βάθος του ήταν ιταλι­
κού ενδιαφέροντος, γιατί στους 'Άγγλους πού πρόδωσαν τήν Πάργα, ανα­
λογούσε ή εξουσία της «Ιερής συμμαχίας», πού μερικά χρόνια πριν είχαν
δώσει μεγάλο μέρος της Ιταλικής χερσονήσου στην Αυστρία. Σε αυτό τό
ποίημα λοιπόν βρίσκουμε ένα νέο Berchet, έναν Berchet μεταμορφωμένο,
πού διανθίζει τήν ποίηση του μέ τήν αγάπη τής πατρίδας και έ'τσι κάνει πρά­
ξη τις ρομαντικές αρχές του10. "Εναν Berchet πού ή επιλογή τού θέματος τής
Πάργας δικαιολογεί τις απόψεις του και κάνει πράξη τή θεωρία τής επικοι­
νωνιακής σχέσης μεταξύ ποιητή και κοινού. Σχέση πού πρέπει να στοχεύει
στή συγκινησιακή φόρτιση τών αναγνωστών. Τό θέμα λοιπόν ανταποκρινό­
ταν στις ιδέες πού είχε υποστηρίξει ό Berchet στή «Μισοσοβαρή επιστολή»
και στο περιοδικό Conciliatore πού αποτέλεσε τό όργανο τών ρομαντικών
στην 'Ιταλία. Ή διήγηση αφήνει χώρο γιά ανάλογες καταστάσεις πού αφο­
ρούσαν και τήν ιταλική χερσόνησο11.
Στο έργο αυτό όμως ò Berchet πραγματεύεται επίσης τό θέμα τής εξο­
ρίας, θέμα πού κατέχει ξεχωριστή θέση στο ρομαντικό κίνημα. Ή εξορία
εϊναι ό τραγικός αποχωρισμός άπό αγαπημένα πρόσωπα, άπό μητέρα, αδέλ­
φια, φίλους, είναι πόνος και έλλειψη. Σέ μαζικές μάλιστα περιπτώσεις εξο­
ριών, όπως αυτός τών Παργινών, ό άξονας τής διήγησης στηρίζεται στή βα­
θύτατη συγκινησιακή φόρτιση τού λαού πού εξορίζεται και άπό τή γή του.
Επομένως ή εικόνα τής απώλειας τών συγγενών, ακόμα και τών οστών τών
προγόνων, πού εντάσσονται σέ έναν χώρο, σέ έ'ναν τόπο, σέ μια γή και πού
οι εξόριστοι έχουν μέ αυτήν μια σχέση διαχρονική είναι πού τήν καθιστούν
«κληρονομιά» τής κοινωνίας, όπως λένε και ό Berchet και ό Alessandro
Manzoni12.

9. G. Berchet, για τον «Cacciatore feroce» και για τήν «Eleonora» τοϋ Goffredo Augusto
Burger, «Lettera semiseria di Grisostomo al suo figliuolo» (1816), Opere, II: Scrìtti critici e
letterari, επιμέλεια E. Bellorini, Laterza, Bari 1912, σελ. 51.
10. Ferdinando Santoro, Vita ed opera di Giovanni Berchet, Livorno, Raff. Giusti, 1915, σελ. 46.
11. Achille Tartano, «Letteratura Filellenica in Italia», Risorgimento greco e filellenismo
italiano, Roma, edizioni del sole, 1986, σελ. 118.
12. Alberto Banti, «La nazione del Risorgimento», Torino, Einaudi, 2000, σελ. 70.
292 Ιωάννου Δ. Τσόλκα

'Άς δοϋμε όμως πώς οι προθέσεις και ή έμπνευση τοΰ Berchet έγιναν
πράξη. Οι 554 στίχοι κατανέμονται σέ τρία μέρη: «Ή απελπισία», «Ή αφή­
γηση», «Ή απέχθεια». Το ποίημα ξεκινάει περιγράφοντας, μέσα στον πόνο
και στην απογοήτευση, έναν εξόριστο κάτοικο της Πάργας που κοιτάζει την
πόλη του άπό το λιμάνι της Κέρκυρας. Στην ψυχή του υπάρχει μίσος για τον
Τοϋρκο, πού τοΰ πήρε την πατρίδα του, ανάμνηση τής μεγαλειώδους παλιάς
δόξας, περιφρόνηση για τους 'Άγγλους πού έκαναν μέ τους Τούρκους τήν
άθλια και άνανδρη αγοραπωλησία. Σκέφτεται λοιπόν τό θάνατο ως δρόμο
μεγαλοσύνης και πέφτει για να αυτοκτονήσει από έ'να βράχο. Σώζεται όμως
από έ'ναν 'Άγγλο ναυτικό, τον Arrigo. Έδώ ό Berchet τονίζει τή σύγκριση
δύο διαφορετικών και αντίθετων ψυχικών καταστάσεων, ό 'Άγγλος πού
προσφέρει βοήθεια και ό "Ελληνας πού πάντα θυμάται τήν προδοσία τών
'Άγγλων και πού αρνείται κάθε βοήθεια, «από εκείνο τό χέρι πού σωτηρία
τοΰ πρόσφερε»13. Ό πρόσφυγας συνεχίζει να καταφέρεται εναντίον τών
'Άγγλων μέ τόση οργή πού ό Arrigo: «έστρεψε τό βλέμμα, τό μέτωπο κάλυ­
ψε/ και για τό φιλοχρήματο νησί όπου γεννήθηκε/ στο κεφάλι του έπεσε
όνειδος»14. Ή σύντομη αυτή παρουσίαση τής σύγκρουσης δύο διαφορε­
τικών ψυχικών καταστάσεων αντιστοιχεί στην πολιτική σύγκρουση τών δύο
κόσμων, τοΰ ενός τοΰ ηττημένου άλλα σοβαρού και μέ αρχές και τοΰ άλλου
πού είναι κυνικός και πού δέν εμπνέεται άπό αρχές ισονομίας και ισοτιμίας.
Ή προέκταση τής σκέψης στή δοσοληψία και στο παζάρεμα τών λαών για
οφέλη πολιτικά και χρηματικά, είναι τό εφαλτήριο τής σκέψης τοΰ Berchet.
Ή ισότητα τών ανθρώπων και ή συγκρότηση τών έθνών­κρατών παρουσιά­
ζεται στο βάθος τοΰ έργου μέ σαφείς υπαινιγμούς και αναφορές και για τήν
Ιταλία και τα παιγνίδια πού έπαιζαν οι ισχυροί τής εποχής εις βάρος χωρών
και λαών.
Στο β' μέρος τοΰ ποιήματος, στην «Αφήγηση», είναι ή γυναίκα τοΰ πρό­
σφυγα πού διηγείται τή φυγή προς τήν εξορία όλων τών συμπατριωτών της.
Πριν να φύγουν άπό τήν Πάργα όμως, μεταβαίνοντας όλοι στο κοιμητήριο,
έκαψαν τα κόκαλα τών προγόνων τους, για να μή βεβηλωθούν άπό τους
Τούρκους. Ή πικρή στιγμή τοΰ αποχαιρετισμού τής γενέθλιας γης και ή
ανάγκη μιας τελευταίας επαφής μέ τήν πατρίδα περιγράφεται άπό τον
Berchet: «Έκεϊ έκλαιγε μια μάνα και/ καταριόταν τό γόνιμο κρεβάτι της,/

13. «Ι profughi di Parga», Poesie di G. Berchet, 3η έκδοση, Λονδίνο, R. Taylor, 1829, σελ. 45
του τρίτου μέρους «L'abbominazione», στίχος 72. «Da quel braccio che scampo gli offrì».
14. Βλ. παραπάνω «I profughi di Parga», σελ. 8 τοΰ πρώτου μέρους «La disperazione», στί­
χοι 40­42, «Strinse il guardo, la fronte celò, /E dell'Isola avara ov'ei nacque / Sul suo capo
l'infamia pesò».
 Τα γεγονότα της Πάργας 293

ένώ τα παιδιά της γέμιζε φιλιά./ 'Εδώ μια άλλη βγάζοντας από το στήθος/ το
μωρό, σταματάει το περπάτημα,/ με παραλήρημα τρομερά στοργικό/ κατε­
βαίνει στο κοντινό ρυάκι/ και πλένει για τελευταία φορά/ στα πάτρια νερά
το μωρό της»15. Ό μεγάλος και σοβαρός πόνος του αναγκαστικού αποχωρι­
σμού τής γενέθλιας γής εκφράζεται μέ μια απεριόριστη δύναμη εικόνων και
περιγραφικής ικανότητας, γεμάτη ενάργεια και απαράμιλλη μοναδικότητα.
Σκηνές όπως εκείνες στις όποιες τα φέρετρα παραδίδονται στις φλόγες καί
αυτές πού αναφέρθηκαν παραπάνω, όταν ή μάνα, ένώ καταριόταν τη γονι­
μότητα της, φιλάει τα παιδιά της, ένώ μια άλλη μέ παραλήρημα στοργής πλέ­
νει το μωρό της στα πάτρια νερά καθώς καί όταν όλοι, πριν επιβιβαστούν
στις βάρκες για να περάσουν απέναντι στην Κέρκυρα, παίρνουν κάτι πού
να τους θυμίζει την πατρίδα τους: «κάποιος ένα κλαδί, έ'να θάμνο, κάποιος
άλλος γυρίζει πίσω/ καί άπό το πάτριο έδαφος παίρνει μια χούφτα γής»16
απεικονίζουν μέ τρόπο μοναδικό τον πόνο, τήν απογοήτευση καί τήν πίκρα
τής εγκατάλειψης των πατρογονικών εστιών.
Έδώ ό Berchet είναι ό αφηγητής, ό γεμάτος έξαψη καί πάθος. Ή γή
όμως δέν είναι ένας αδρανής φυσικός χώρος. Ή γή είναι πολύ περισσότερα:
είναι ένα περιβάλλον πού έχει πλούτο καί πού μας κάνει υπερήφανους, πού
έχει επίσης πηγές, ευωδιές, όμορφα τοπία, χρώματα, πράγματα πού δομούν
τη μνήμη καί συνοδεύουν τή ζωή όποιου κατοίκησε σέ αυτό το χώρο. Επο­
μένως ή γή καί τα βιώματα τών εξόριστων είναι σημαντικά καί έτσι τα ιστο­
ρικά γεγονότα τής Πάργας είναι ή αφορμή για να περάσει ό Berchet, καί το
μήνυμα τοϋ πικρού αποχωρισμού προσώπων καί πραγμάτων, πού αποτε­
λούν αναπόσπαστο μέρος τής προσωπικότητας όλων άλλα καί σέ πολιτικό
επίπεδο να υμνήσει τήν αγάπη για τήν πατρίδα καί να διατηρήσει άσβεστο
το μίσος για τον κατακτητή. Ή έμπνευση λοιπόν άπό τα δραματικά γεγονό­
τα μιας ελληνικής πόλης χάραξε νέους ορίζοντες για τήν πατριωτική ιταλική
ποίηση καί ενσάρκωσε τις ιδέες τοϋ ρομαντικού κινήματος.
Τό ποίημα «Οι Πρόσφυγες τής Πάργας», πού εκδόθηκε το 1821, έγινε
δεκτό μέ πολύ μεγάλο ενδιαφέρον άπό τό Ιταλικό κοινό, τό όποιο έδειξε
πολύ μεγάλη συμπάθεια για τό ελληνικό έθνικό­άπελευθερωτικό κίνημα, τό­
ση πού ένα έτος περίπου μετά τήν έκδοση τοϋ ποιήματος ό μεγάλος 'Ιταλός
ζωγράφος Francesco Hayez απεικόνισε ακριβώς τή σκηνή τών στίχων 216­

15. Βλ. παραπάνω «Ι profughi di Parga» σελ. 37 καί 38 τοϋ δεύτερου μέρους «Il racconto»,
στίχοι 207­215.
16. Βλ. παραπάνω «Ι profughi di Parga» σελ. 38 τοϋ δεύτερου μέρους «Il racconto», στίχοι
216­218.
294 'Ιωάννου Δ. Τσόλκα

218 πού προαναφέρθηκαν. Μάλιστα για να δείξει ό ζωγράφος τα πατριω­

τικά συναισθήματα του πού ό πίνακας αναδεικνύει, προσωπογραφεΐ τον
εαυτό του πίσω άπό τον ιερέα. 'Αργότερα, στην αυτοβιογραφία του, ό μεγά­
λος αυτός ζωγράφος μεταφέρει τις σκέψεις του καί τίς αναμνήσεις του: «Ή
περιγραφόμενη σκηνή στην ιστορία τοϋ Σουλίου καί της Πάργας, είναι γνω­
στή στον καθένα γιατί εκείνη τήν εποχή οί συμφορές της Ελλάδας ξεσήκω­
ναν τή γενική συμπάθεια καί τήν κατακραυγή για εκείνους πού τήν εΐχαν
παραδώσει στο διαβόητο Πασά των Ιωαννίνων, ένάτια στα δικαιώματα
των λαών: καί για να γίνουν δημοφιλή αυτά τα γεγονότα βοήθησε, όχι λίγο,
ή όμορφη ποίηση τοΰ Berchet, ό όποιος μέ τα φιλελεύθερα συναισθήματα
του δονοΰσε τή νεολαία». 'Αναφέρει επίσης ότι «σέ εκείνη τήν κοντινή Ιστο­
ρία (της Πάργας) ή 'Ιταλία έβλεπε τον ϊδιο τον εαυτό της. Ό Berchet είχε
υμνήσει στον άνθρωπο της Πάργας τον πόνο των 'Ιταλών εξόριστων»17. Σέ
γενικές γραμμές καί θέτοντας σέ κρίση όλες τίς όψεις τοϋ ζητήματος θα μπο­
ρούσαμε να καταλήξουμε ­μέ μία σκέψη καθ' όλα αποδεκτή­ ότι «τό λογο­
τεχνικό έργο τοϋ Berchet παραμένει να υποδεικνύει τή στράτευση για ένα
μετασχηματισμό πού ήταν, ταυτόχρονα, πολιτικός, μορφωτικός, πολιτιστι­
κός, λογοτεχνικός»18.
Καί όταν μιλάμε για «στράτευση»19 πώς θα ήταν δυνατό να μήν έμπνευ­

17. F. Hayez, Le mie memorie, επιμέλεια F. Mazzocca, Neri Pozza, Vicenza 1995, σελ. 168.
18. G. Berchet, Lettera semiseria. Poesie, επιμέλεια τοϋ Alberto Cadioli, Rizzoli, Milano,
1992, σελ. 39, «l'opera letteraria di Berchet rimane a indicare l'impegno per una trasformazione
che fosse, contemporaneamente, politica, culturale, letteraria».
19. Ή στρατευμένη ποίηση στο σκοπό καί στα Ιδανικά τοϋ αγώνα των συμπατριωτών του,
πρέπει να είναι απόρροια της επαφής καί της μαθητείας τοϋ Κάλβου κοντά στον άλλο
Ζακυνθινό, τον Οΰγκο Φόσκολο. Ό Ουγκο Φόσκολο ήταν πού μέ τα «Τα τελευταία γράμματα
τοϋ Πάκοπο Όρτις ­ Le ultime lettere di Jacopo Ortis» ενέταξε στο κύκλωμα της πατριωτικής
σκέψης καί το θέμα τής ιστορικής μνήμης. Μετά αναπτύχθηκε πλήρως, άπο το μεγάλο ποιητή,
στους «Τάφους ­ Dei Sepolcri» καί στο εναρκτήριο μάθημα του στο Πανεπιστήμιο τής Παβία.
Τί είναι επομένως σημαντικό σύμφωνα μέ τήν Φοσκολική σκέψη; Είναι το ότι κάποιος κάνο­
ντας πράξεις σημαντικές καί ηρωικές γνωρίζει ότι στο μέλλον θα περιγραφούν καί θα μεταβι­
βαστούν στους επιγόνους σαν παραδείγματα. Εξαιτίας αύτοΰ υπάρχει αναγκαιότητα ιστο­
ριών μέ εθνικά ανδραγαθήματα, μέ εθνικά έργα καί φυσικά εθνική λογοτεχνία. Το θέμα λοιπόν
ήταν φυσικό να προκαλέσει τό ενδιαφέρον τοϋ μεγάλου αύτοΰ Ζακυνθινοΰ ποιητή, ό όποιος
προσέγγισε τό θέμα τής Πάργας γράφοντας μια διπλωματική, πολιτική καί ιστορική πραγμα­
τεία. Ό Φόσκολο έγραψε για τήν Πάργα τον 'Οκτώβριο τοΰ 1819 τό άρθρο «On Parga» στην
Edinburgh Review τήν περίοδο πού ήταν εξόριστος στο Λονδίνο, καθώς καί τό έργο «Narrative
of events illustrating the vicissitudes and the cession of Parga» (1819­1820). Στην παρουσίαση
τοΰ Παργινοΰ ζητήματος ό Ζακυνθινός ποιητής «αναγκάζεται» να μήν κάνει κριτική στην
'Αγγλική πολιτική, γιατί θα ήταν άγνωμοσύνη προς τήν 'Αγγλία πού τον φιλοξενούσε, άλλα
 Τα γεγονότα της Πάργας 295

σθέϊ και να μην συνθέσει ωδές για την Πάργα και για το Σούλι ό ύμνητής της
Ελληνικής επανάστασης, ό 'Ανδρέας Κάλβος όταν μάλιστα «ή προσοχή τοϋ
Κάλβου συγκεντρώνεται στην περιπέτεια τής ελληνικής φυλής, τοϋ "Ελληνα
άνθρωπου, και όχι τοϋ άνθρωπου ώς άνθρωπου»20. Ή ποίηση τοϋ Κάλβου
«αρχίζει πέρα άπο όλα τοϋτα τα προβλήματα, τήν ώρα τής κάθαρσης και
τής νίκης... ό κόσμος τοϋ Κάλβου είναι άπο εικόνες, όχι άπο εσωτερικές συ­
γκρούσεις και άπο ασίγαστες αγωνίες, γιατί όλα τα ξεδιαλύνει ή ιδέα και
όλα στο τέλος τα υπερνικά»21. Ό Κάλβος όντας ποιητής τής ηθικής ιδέας,
ενσάρκωσε τήν ηθική του ιδέα σέ μια ηρωική πράξη, στην Επανάσταση τοϋ
'21, στην Ελευθερία καί στην ανδρεία. Μέ τις ωδές «Εις Πάργαν» και «Εις
Σούλι», «ρίπτει βλέμμα απέναντι έπί τής Σελαιΐδος, ...να ύμνηση τήν Πάργα

μπορεί δμως να παραθέσει τα γεγονότα, γιατί θα ήταν απάνθρωπο άν δέν το έκανε, επειδή
γεννήθηκε στην Ελλάδα. Μάλιστα μέ αυτό τον τρόπο θα προσπαθούσε να παρηγορήσει τους
Παργινούς για τις συμφορές τους. Άπο τα τρία βιβλία πού συνθέτουν αυτή τήν πραγματεία
είναι αξιοσημείωτη επίσης ή τελευταία παράγραφος, πριν τήν εξιστόρηση των γεγονότων, στή
σελίδα 14, στην οποία ό Φόσκολο έμμεσα αφήνει να εννοηθεί ότι τα γεγονότα πού παραθέτει
είναι αρκετά για να κρίνει κάποιος τί είναι δίκαιο και ότι έτσι προσφέρει σέ άλλους τήν ευκαι­
ρία να επαληθεύσουν λεπτομερώς τα πάντα. Σημαντικά είναι όμως καί τα 28 ντοκουμέντα πού
καταθέτει ό Φόσκολο στο τέλος τής πραγματείας του για να αποδείξει το δίκαιο των
Παργινών. Θα πρέπει επίσης να μνημονεύσουμε ότι το θέμα τής Πάργας προκάλεσε μια σειρά
άρθρων, κειμένων καί κρίσεων, μεταξύ των οποίων ενδεικτικά αναφέρουμε το «Exposé des
faits qui ont précédé et suivi la cession de Parga» τοϋ 'Ανδρέα Μουστοξύδη (Παρίσι 1820), το
«Les Exilés de Parga» τοϋ βαρόνου D'Ordre (Παρίσι 1820) κ.ά. Στην επιστολή πού απευθύνει
ό Φόσκολο προς τον Λόρδο John Russell πού υπάρχει πριν το πρώτο βιβλίο τών γεγονότων
για τήν Πάργα, στή σελίδα 12, γράφει: «Πατί έγώ θα αισθανόμουν ένοχος άγνωμοσύνης προς
τήν 'Αγγλία πού φιλόξενα μέ υποδέχεται, καί απανθρωπιά προς τήν Ελλάδα όπου γεννήθηκα,
έάν έγώ αποσιωπούσα τα γεγονότα για να διεκδικήσω τήν πίστη τοϋ έθνους σας... Συγ­
κρατούμαι άπο το να εκφράσω τα συμπεράσματα πού έγώ θα θεωρούσα πιο δίκαια καί πιο
ακριβή περί τής πολιτικής σύνεσης καί περί τής δικαιοσύνης τής κυβέρνησης, πού εκτίμησε ώς
αναπόφευκτη τήν παραχώρηση τής Πάργας» («Perch' io mi sentirei colpevole d'ingratitudine
verso l'Inghilterra che si ospitalmente m'accoglie, e d'inumanità verso la Grecia ove nacqui, s'io
tacessi i fatti utili a rivendicare la fede della vostra Nazione;... m' astengo dal manifestare le
conclusioni che io reputerei più eque insieme e più esatte su la prudenza politica e su la giustizia
del governo, che stimò inevitabile le cessione di Parga»). Πάντα αναφέρομαι στην έκδοση πού
υπάρχει στην 1η σημείωση.
20. Χρ. Μαλεβίτσης, «Ό κόσμος τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου», Άέναον Σήμα τοϋ 'Ανδρέα
Κάλβου, για τή συμπλήρωση 160 χρόνων άπο τα «Λυρικά», Τετράδια «Ευθύνης», τεύχος 24,
σελ. 67.
21. Κων. Τσάτσος, «Κάλβος, ποιητής τής Ιδέας», Αέναον Σήμα τοϋ Ανδρέα Κάλβου, για
τή συμπλήρωση 160 χρόνων άπο τα «Λυρικά», ο.π., τεύχος 24, σελ. 14.
296 'Ιωάννου Δ. Τσόλκα

και το Σούλι με χήν ταραχώδη ιστορία των»22. Ή αρχή της ωδής «Εις
Πάργαν» στην οποία ό Κάλβος κάνει επίκληση εις τή Λύρα εΐναι παρεμ­
φερής μέ τήν επίκληση τοϋ Όμηρου προς τή Μούσα. Ό μ ω ς ή παράκληση
να λάβει ή Λύρα «άστραπήν», δηλώνει τήν αγωνιστική και άνδραγαθική
διάθεση τοϋ ποιητή γιατί «ύμνοϋμεν ένδοξον έργον». "Εργο πού ή ομαδική
εξορία και ή καύση των οστών των προγόνων, για να μήν γνωρίσουν ούτε
αυτά τή βεβήλβωση της δουλείας, «αποτελεί σύνθετο βίωμα ανδρείας, θρη­
σκευτικής πίστης, φιλελεύθερου πνεύματος και μυστικοπάθειας, πού κα­
ταργεί τα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου, μεταξύ ζωντανών και πεθαμέ­
νων»23.
Ό Κάλβος κλείνει τήν ώδή μέ τή βεβαιότητα τής επιστροφής καί της νί­
κης τών Παργινών, άφοϋ τή συνδυάζει μέ τις πρώτες νίκες τής Επανάστα­
σης: «Πλην, τής επιστροφής/ έχάραξεν ή ήμερα/ ... Έκεΐ πού έκαύσατε/
(ελληνική φροντίδα!)/ τών προγόνων τα λείψανα,/ πάλιν οι πρόνοοι χείρες/
έκεΐ σας φέρνουν». Ά ς δοΰμε όμως καί πώς παρουσιάζει στή μικρή ώδή
«Εις Παργινούς» τα συμβάντα μέ τή λύτρωση τής επιστροφής καί τής νίκης
κατά τής τυραννίας: «Καλός, γλυκός ό αέρας όπου πρώτον έπίνατε/ καί ή
θρέπτερια γή άπό τον ιδρώτα σας πεποτισμένη./ Όμως δια ποίον οι δούλοι
πίνουσιν τον αέρα;/ κεντάουσιν το άροτρον καί πολύν στάζουν κόπον;/ Τα
συνήθη χωράφια αφήνοντες έφύγατε τον ζυγόν/ προτιμώντες τήν πικράν
ξενιτείαν καί τήν πενίαν/ πλην τής επιστροφής έχάραξεν ή ήμερα». Ό πυρή­
νας λοιπόν τής έμπνευσης τοϋ Κάλβου είναι ότι: «Εις τήν φιλοπατρίαν ό
Κάλβος προσδίδει καθαρώς ηθικόν καί πνευματικόν χαρακτήρα, ταυτίζων
αυτήν μέ τήν έννοιαν τής αρετής... Αϊ καλβικαί ώδαί εμπνέονται, σχεδόν
αποκλειστικώς, άπό διάπυρον πατριωτισμόν καί ένθουσιασμόν δια τον μέ­
γα καί δίκαιον αγώνα τής ανεξαρτησίας...»24. Οι εικόνες, πού παρουσιάζο­
νται άπό τή Λύρα τοϋ Κάλβου, τής πλούσιας Πάργας, γεμάτης μέ καρποφό­
ρους ελαιώνες, μελίσσια καί χρυσά σιτάρια είναι σημαντική εις τήν ώδή «Εις
Πάργαν»: «Ύποκυ μαινόμενου ς/ δασέας ελαιώνας/ ή Πάργα ύψηλοκάρη­
νος/ βλέπει* καί αυτήν ό Άρης/ ύπερεφίλει./ 'Αλλά, μόλις ή χάλαζα/ έπαυε
τοϋ πολέμου,/ Καί σύ, Δάματρα, έχάριζες/ τον δαψιλήν χρυσόν,/ πόθος
Ζέφυρων./ Έχεον πολυάριθμα/ μελισσών έθνη οι σίμβλοι/ τής Πάργας, βομ­

22. Εύαγ. Πριώνης, «Ή "Ηπειρος και οι Επτανήσιοι ποιηταί», περιοδικό Ηπειρωτική

'Εστία, έτος Γ', τεύχος 32, Ίωάνινα, 12ος 1954, σελ. 1188.
23. Τάκης Σιωμόπουλος, «Ή λόγια ποίηση καί ή Ήπειρος», περιοδικό Ηπειρωτική 'Εστία,
έτος IB', τεΰχος 130, 'Ιωάννινα, Φεβρουάριος 1963, σελ. 154.
24. Γ. Θ. Ζώρας, 'Επτανησιακά μελετήματα Α, 'Αθήναι 1960, Σπουδαστήριον Βυζαντινής
καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, σελ. 99.
 Τα γεγονότα της Πάργας 297

βηδον/ εις τον πολύν έπέταον/ καρπόν λυαΐον». Εικόνες με τόση δύναμη
πού εντυπωσίασαν τον 'Οδυσσέα 'Ελύτη. Εικόνες πού παρουσιάζουν
εκπληκτική ωριμότητα και απήχηση. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να προ­
σθέσουμε ενα ακόμα κοινό σημείο μεταξύ των δύο ποιητών άφοΰ και ό
Berchet, ό όποιος συμμετείχε ενεργά στην 'Ιταλία στα κινήματα τοΰ 1821,
όπως και ό Κάλβος, ήταν μέλη και μάλιστα από τα πλέον δραστήρια στο κί­
νημα των καρμπονάρων, με αποτέλεσμα να βρεθούν εξόριστοι και οι δύο, με
τελικό τόπο εξορίας τους το Λονδίνο.
Γι' αυτό το λόγο, ερμηνεύοντας τους παραπάνω στίχους, θα θέλαμε να
καταθέσουμε μια διαφορετική σκέψη και προβληματισμό, πού απορρέει
άπό τή συμμετοχή τοΰ Κάλβου στο κίνημα των καρμπονάρων καθώς και
άπό τήν αποφασιστικότητα του να καταδικάζει πάσης φύσεως δυνάστες. Ό
Κάλβος, πληροφορηθείς τα ιστορικά γεγονότα της Πάργας στο εξωτερικό,
θα ήθελε ϊσως να περάσει καί ενα μήνυμα: Ό ήχος τοΰ βόμβου τών «εθνών»
των μελισσών είναι εκείνο το ηχητικό μήνυμα πού συμβολίζει δια μέσου της
θεάς Δήμητρας τον καρπό ϊσως πού θα βλαστήσει το λουλούδι της αντίστα­
σης καί τοΰ αγώνα. Ή Πάργα γίνεται καρπός της αντίστασης και παιανίζει
ενα βόμβο σαν θριαμβικό εμβατήριο. Οί «μέλισσες» της Πάργας θα είναι
αυτές πού θα μεταδώσουν σε όλα τα έ'θνη το δίκαιο τοΰ Ελληνικού αγώνα.
Ή εικόνα τών μελισσών, τοΰ βόμβου τους αλλά καί τοΰ ταξιδιού τους, είναι
εικόνα πού παρατηρούμε στο ποίημα ­ύμνο τοΰ Φώσκολου προς τις
«Χάριτες», εικόνα τήν οποία συναντάμε επίσης καί στην «Ίλιάδα» τοΰ
Όμηρου, ραψωδία Β, στίχοι 87­90. Στο ποίημα «οί Χάριτες» ό Φώσκολος πε­
ριγράφει: «Πόσες με τήν πρώτη πρώτη αύρα τοΰ Ζέφυρου/ τα πάθη τών
όμορφων μελισσών ξεχύνονται/ καί σιγά­σιγά επερχόμενες ζηλόφθονες
βομβοΰν/ για να σχηματίσουν στο πέταγμα τους αέρινα τσαμπιά,/ πετώντας
εδώ κι έκεΐ σε κάλυκες γεμάτους νέκταρ»25.
"Ενα ακόμα ερώτημα συνίσταται στο αν ό Κάλβος είχε διαβάσει το ποί­
ημα «Ι Profughi di Parga» τοΰ G. Berchet, άφοΰ αυτό προηγείται χρονικά.
Υπάρχουν καί στα δύο ποιήματα κοινά σημεία πού έχουν να κάνουν με τήν
αναφορά στα ιστορικά γεγονότα, όπως οί εικόνες τοΰ καψίματος τών οστών
καθώς καί της ομαδικής εξορίας. 'Εκτός άπό αυτά όμως θα παρατηρήσουμε
δτι υπάρχουν ομοιότητες σχετικά με το περιεχόμενο καί τις χρησιμοποιού­
μενες λέξεις, πού εΐναι μάλιστα αρκετά σπάνιες. Ά ς τις εξετάσουμε:

25. Ugo Foscolo, «Le Grazie», Poesie, εκδόσεις BUR, σελ. 127, στίχοι 68­72 «Quante alla
prima prima aura di Zefiro / Le frotte delle vaghe api promompono / E più succedenti invide
ronzano / A far lunghi di sé aerei grappoli; / Van aliando sui nettarei calici».
298 Ιωάννου Δ. Τσόλκα

1) «Σεις μόνοι όπου έκλαδεύατε/ την Παργινήν έλαίαν» («Εις Πάργαν»,

στροφή ιδ', σελ. 83) «Κλαδεύει τα κέδρα της γης μας/ το γαλάζιο υβριστικό
σπαθί του» («Ι Profughi di Parga», Il racconto, 136­137 σελ. 30: «Sfronda i
cedri del nostro terreno / l'insultante sua sciabla azzumina»),
2) «Κεντάουσι το άροτρον/ και πολύν στάζουν κόπον» («Εις Πάργαν»,
στροφή ια', σελ. 82) «Πάνω στους τάφους κεντώντας μέ το σπιρούνι/ το άλο­
γο τοΰ άσεβους σέ εκείνα τα οστά/» («Ι Profughi di Parga», Il racconto 189­190
σελ. 35: «Ah! dovea, sule tombe spronato/ il cavallo dell'empio quell'ossa»).
3) «Και ή θρέπτειρα γη/ άπό τον ίδρωτα μας πεποτισμένη» («Εις Πάρ­
γαν», στροφή ι, σελ. 82) «Ξεχωρίζει το λιβάδι και κοπάδια όχι δικά του / ιδρώ­
νει στην αυλακιά ξένης γης» («Ι Profughi di Parga», L'abbominazione, 157­158
σελ. 51: «cerne il pasco ad armenti non suoi /suda al solco d'estranio terreno;»).
4) «Και εις τα βαθέα λαγγάδια/ αφρούς και βράχους·» («Εις Πάργαν»,
στροφή δ', σελ. 80) «Πηγαίνει στα λαγκάδια των θλιμμένων πουρναριών/ σέ
γκρεμούς όπου πηδάει τό αγριοκάτσικο» («Ι profughi di Parga», L'abbomi­
nazione, 186­187 σελ. 53: «Va in le valli dei tristi roveti / su pe' greppi ove salta
il camoscio»).
5) «Τά συνήθη χωράφια / Άφίνοντες έφύγατε /Tòv ζυγόν, προτιμώντες /
Τήν πικράν ξενιτείαν / Και τήν πενίαν» («Εις Πάργαν», στροφή ιε', σελ. 84).
«Όμως δια ποίον οι δούλοι / Πίνουσι τον αέρα;» («Εις Πάργαν», στροφή ιά,
σελ. 82). «Μια μόνο κραυγή ήταν κραυγή όλων:/ Όχι, προς Θεού! Ό χ ι
δούλοι στον τύραννο./ 'Άρα στην άσπλαχνη κατάσταση οδηγούμενοι,/
Προτιμήσαμε τήν εξορία («Ι Profughi di Parga», Il racconto 151­154 σελ. 31­
32:, «un sol grido fu il grido di tutti: / ­ No, per Dio! non si serva al tiranno. ­ /
Quindi al crudo paraggio condutti, / preferimmo l'esiglio»26).
Ό Berchet και ό Κάλβος μέ αφορμή τά γεγονότα της Πάργας δημιούρ­
γησαν δύο σημαντικές ποιητικές συνθέσεις. Για να δειχθεί ακόμα μια φορά
ότι ή 'Ιταλία και ή Ελλάδα είναι δύο χώρες, «αδελφές στην παράδοση, στον
πολιτισμό, στή δόξα και στις συμφορές...», οι όποιες ανεξάρτητα άπό πολι­
τικές και διπλωματικές σκοπιμότητες παραμένουν ή μία για τήν άλλη «αδελ­
φή γη, τις όποιες χαροποιεί τό ϊδιο χαμόγελο τοΰ ήλιου... και πού μοιράζο­
νται στην ιστορία, τή δόξα τοΰ πολιτισμού»27.

26. Οι παραπομπές για το «Εις Πάργαν» είναι άπό τήν πρώτη έκδοση της «Λύρας» τοΰ
Άνδ. Κάλβου, έκ της Τυπογραφίας Guil. Fick, εν Γενέβη, ΑΩΚΔ. Οι παραπομπές στο «Ι
Profughi di Parga» τοΰ Giov. Berchet είναι άπό το Poesia di Giovanni Berchet, Λονδίνο, τυπο­
γραφία R. Taylor, 1829.
27. G. Setti, «Una recente escursione in Grecia», Nuova Antologia, a. XXI, s. 3 a , voi. II, n.
VI, 16 marzo 1886, p. 276.
ΜΑΡΙΑΣ ΠΕΡΛΟΡΕΝΤΖΟΥ

ΕΥΑΝΘΙΑς ΚΑΪΡΗ, ΕΠΙΣΤΟΛΉ ΕΛΛΗΝΊΔΩΝ ΤΊΝΩΝ

ΠΡΟΣ ΤΛΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΑΣ.
1825, Ε Λ Λ Α Δ Α ­ Ε Υ Ρ Ω Π Η : Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Ι
ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΆΝΣΕΙς

Στις εκτιμήσεις πού συνολικά διατυπώθηκαν σχετικά με την πολυδύνα­

μη εικόνα και προσωπικότητα τοΰ Θεόφιλου Καΐρη1, ώς «φιλοσόφου»,
«παιδαγωγού», «Διδασκάλου τοΰ Γένους», «μαχητού», «μάρτυρος της πνευ­
ματικής ελευθερίας», σύμφωνα με τους τολμηρούς χαρακτηρισμούς τοΰ Κ.
Παλαμά2, πλησίον τοΰ ονόματος του προβάλλει διαρκώς ή γοητεία τής φυ­
σιογνωμίας τής αδελφής του, Ευανθίας Καΐρη: «μία των διαπρεπέστερων
γυναικείων μορφών τής άναγεννηθείσης Ελλάδος», αναφέρει ό Δ. Π. Πα­
σχάλης, «πρωτοπόρος τοΰ φεμινισμού» στην Ελλάδα, υπογραμμίζει ό Ί. Μ.
Χατζηφώτης, ώς «πρώτη έργάτις τής γυναικείας διαπαιδαγωγήσεως εν Ελ­
λάδι», αξιολογείται άπό τον Δ. Σ. Μπαλάνο.
Στο πλαίσιο τής πλούσιας προσφοράς της, εϊτε ώς ακάματης και πιστής
αρωγού τών δραστηριοτήτων τού Θεόφιλου εϊτε ώς διανοούμενης κατά το
πρώτο μισό τού 19ου αιώνα, είναι δυνατόν να επανεξεταστούν και να «άνα­
γνωσθοϋν» εκ νέου μερικές άπό τις πιο αντιπροσωπευτικές όψεις τής πολύ­
πλευρης και προσωπικής δραστηριότητας της.
Προ πάντων, ή ικανότητα της να επισημαίνει και να προβάλλει τα μεγα­
λύτερα εθνικά καί κοινωνικά προβλήματα τής εποχής και τής ιστορικής

1. Επισημαίνονται μόνον οι σημαντικότερες: Ιο, έπ' ευκαιρία τών εκατό χρόνων άπό το
θάνατο του (1853), ό αφιερωματικός σ' αυτόν τόμος τής Νέας 'Εστίας, τ. 54, τεύχος 626,1η
Αυγούστου 1953 και ό τόμος, επίσης εορταστικός, τής Ελληνικής Δημιουργίας, τ. 11, τεύχος
129,15 Ιουνίου 1953· 2ο, έπ' ευκαιρία τών διακοσίων χρόνων άπό τη γέννηση (1784), το τεϋχος
4 τοΰ Πέταλου, Καιρικά Σύμμεικτα Θεοφίλου Καΐρη 1784­1984, Άνδρος, 1984, έπιμ. Δ. Ί .
Πολέμη, ­το συμπόσιο έλαβε χώρα στη γενέτειρα Άνδρο, το Σεπτέμβριο τοΰ 1984­, καί τέλος
τό τεϋχος τοΰ Διαβάζω, άρ. 106, τής 21ης Νοεμβρίου 1984.
2. Στο Μεσσίαι και Φαρισαϊοι, ενα θαρραλέο κείμενο πού εμφανίστηκε στην εφημερίδα
'Ακρόπολις την 10η Ιανουαρίου 1897. (Βλ. καί Κ. Παλαμάς, «Πράξη τόλμης», Νέα Εστία, O.K.,
σσ. 1107­8).
300 Μαρίας Περλορέντζου

στιγμής κατά την οποία έζησε3, είναι αύτη πού κατευθύνει τα ενδιαφέροντα
της σέ περισσότερους άπό έναν τομείς· πράγματι, οποιαδήποτε υποχρέωση
και αν αναλάμβανε τήν έφερνε σέ πέρας μέ σπάνια αφοσίωση και μέ θέληση
άνέκκλιτη στο να διατηρεί τήν ανωνυμία της· για τοΰτο το έργο τής Ευαν­
θίας Καΐρη αξίζει να αναλυθεί και να σχολιαστεί μέ τρόπο πού να τήν αντι­
προσωπεύει άπό διάφορες οπτικές γωνίες.
'Ανατρέχοντας στους κυριώτερους σταθμούς του4 γίνεται αμέσως αντι­
ληπτό ότι πρόκειται για μία γυναίκα μέ αδιαμφισβήτητη διανοητική και φι­
λολογική ικανότητα, όπως πολλές φορές έχει ήδη υπογραμμίσει ή κριτική5.
Τα προσόντα αυτά, σέ αρμονία μέ τα φυσικά και ψυχικά χαρίσματα της, συ­
νέτειναν ώστε να τύχει ευρύτατης αναγνώρισης ήδη άπό τους συγχρόνους
της· στις κολακευτικές δηλώσεις τοΰ 'Αδαμαντίου Κοραή6, πού είναι άνάμε­

3. Ή Ευανθία Καΐρη, κόρη τοΰ Νικολάου Καΐρη και τής 'Ασημίνας Καμπανάκη, γεννήθη­
κε στην 'Άνδρο το 1799, όπου και πέθανε τήν 8η Αυγούστου 1866.
4. Πα τον πλήρη βιβλιογραφικό κατάλογο τής Ευ. Καΐρη μπορούν να ληφθούν υπόψη τα
ακόλουθα έργα: Ί . Π. Ζωγράφος, «Βιβλιογραφία Θεοφίλου Καΐρη και Ευανθίας Καΐρη, Β'
Ευανθίας Ν. Καΐρη», Νέα Εστία, ο.π., σσ. 1130­2· Δ. Ί . Πολέμης, «'Επιλογή Καιρικής βιβλιο­
γραφίας», Πέταλον, 4, ο.π., σσ. 182­201­ Στέργιος Φασουλάκης, «Καιρική βιβλιογραφία. 3.
Βιβλιογραφία Θεοφίλου καί Ευανθίας Καΐρη (1954­1983)»,Διαβάζω, ο.π., σσ. 51­2.
5. Π. Καρδάρα, «Ευανθία Καΐρη», Έφημερίς των Κυριών, 4,174, Αύγουστος 1890, σσ. 2­4·
Σπ. Δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα», Ελληνική Έπιθεώρησις, τ. 3
(1910), 27, σσ. 842­4· Δ. Π. Πασχάλης, «Ή Ευανθία Καΐρη καί το δράμα της ικήρατος ή ή
'Άλωσις τοΰ Μεσολογγίου», στην εφημερίδα Εμπρός, 2 'Απριλίου 1924· Δ. Σ. Μπαλάνος,
«Ευανθία Καΐρη (1799­1866)», Ήμερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1927, σσ. 3726· Δ. Π.
Πασχάλης, «Ευανθία Καΐρη (1799­1866)», Εστία, 'Αθήνα, 1929, σσ. 39· Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία
Καΐρη (1799­1866). Ή πρώτη Ελληνίδα που κατέκτησε τη μόρφωση, 'Αθήνα 1956, σσ. 83· Μιχ.
Περάνθης, Ευανθία Καΐρη, εις Ελληνική Πεζογραφία, Γυναικεία Λογοτεχνία, τ. 4, σσ. 473­4· Ί .
Μ. Χατζηφώτης, «Η'. Ή Ευανθία Καΐρη», εις Ό 'Ελληνικός διαφωτισμός προάγγελος τοϋ
Εικοσιένα, 'Αλκαίος, Αθήνα, 1971, σσ. 110­2· Σπ. Κόκκινης, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς
τάς Φιλελληνίδας, είς Ρωμιοσύνη. Είκοσι δοκίμια για πρόσωπα και πράγματα τής τουρκοκρα­
τίας και τοϋ Εικοσιένα, Ερμής, Αθήνα 1971, σσ. 91­102· Γ. Θ. Ζώρας, «Φιλολογικά καί ιστο­
ρικά κείμενα τής Τουρκοκρατίας. 'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας»,
Παρνασσός, τ. 17,2, Άπρίλιος­Ίούνιος 1975, σσ. 299­308.
6. "Ηδη άπό τήν πρώτη στιγμή τής αλληλογραφίας ανάμεσα στην νεότατη Ευανθία καί
στον Αδ. Κοραή (είχε μόλις κλείσει τα δεκαπέντε της όταν τοϋ απέστειλε τήν πρώτη της επι­
στολή στις 2 Αυγούστου 1814), εκείνος ­καί Ιδιαιτέρως στις επιστολές τής 28ης 'Ιανουαρίου
1815 καί τής 19ης 'Ιουνίου 1819­ εκφράζεται επαινώντας, συμβουλεύοντας καί ενθαρρύνοντας
την προς τήν εργασία πού ο ίδιος κατευθύνει μέ μεγάλη ικανοποίηση. Πράγματι, στις επιστο­
λές του πού απευθύνονται εϊτε στο Θεόφιλο (αντιστοίχως τήν 28η 'Ιανουαρίου 1815, τήν 5η
Απριλίου 1815, τήν 15η Φεβρουαρίου 1816 καί τήν 30ή 'Απριλίου 1817), εϊτε σέ φίλους λογίους
(στον Ά. Πατρινό τήν 30ή Δεκ. 1814, στον J. C. Hobhouse τήν 13η Δεκ. 1814, στον Ά.
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας 301

σα στις πρώτες και πιο επίσημες, μπορούν να προστεθούν εκείνες τοϋ Am­
broise­Firmin Didot7, της φιλελληνίδας Dora d'Istria8, τοϋ μητροπολίτη Έφέ­

Κοντόσταυλο μέ ημερομηνίες 8 Φεβ. 1815,26 Μαΐου 1819 και 4 Νοε. 1828, στον Ά. Βασιλείου
την 13η Φεβρ. 1815 και την 4η 'Απριλίου 1815, στον Fr. Aug. Wolf την 3η Φεβ. 1818 και στον Ί .
Ρότα την 19η 'Ιουνίου 1819) ο Κοραής δεν χάνει ποτέ την ευκαιρία να αναφερθεί πάντοτε
εύνοϊκώς στην δική του «φιλτάτη θυγατέρα», «χρηστή Ευανθία», «φίλον θυγάτριον», «τέκνον
άγαπητόν», «μόνην λογίαν εν Κυδωνίαις», όπως ονόμαζε τήν Καΐρη. (Βλ. και Σπ. Δέ Βιάζης,
«Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα», ο.π., σ. 843). 'Ανάμεσα στίς μονογραφίες ή στις
συλλογικές εκδόσεις, στις όποιες αναφέρονται οί προσημειωθεΐσες επιστολές, οι πιο σημα­
ντικές είναι: «Περί των σήμερον Ελλήνων. Απόσπασμα εκ τίνος επιστολής τοϋ κ. Κοραή»
(άπό τα γαλλικά), Φιλολογικός Τηλέγραφος, 28, 15 'Ιουλίου 1818· Les Grecs d'aujourd'hui.
Extrait d'une lettre de Mr. Coray, εις Fr. A. Wolf, Litterarische Analekten, III, Berlin 1818, σσ. 300­3­
Ί . Ρώτας, «Απάνθισμα επιστολών 'Αδαμαντίου Κοραή», Αθήνα 1839, σσ. 62­9, 74­5, 282· Ν.
Φαρδούλης, Επιστολή Ευανθίας Καΐρη προς 'Αδαμάντων Κοραή, "Ομηρος τ. 2, 1874
(Σμύρνη), σσ. 174­5· Λεοντιάδος (Έμ. Κτένα), Επιστολή 'Αδαμαντίου Κοραή προς Εύανθίαν
Καΐρη, Αύτ., σσ. 81­93· Έπιστολαι 'Αδαμαντίου Κοραή, έπιμ. Ν. Μ. Δαμαλάς, τύπ. Περρή,
Αθήνα, 3,1885­6· 'Εκλογή επιστολών Άδ. Κοραή, έπιμ. Κ. Θ. Δημαράς, 'Επιτροπή ανεγέρσεως
άνδριάντος Αδαμαντίου Κοραή έν Χίω, 1952· 'Αλληλογραφία 'Αδαμαντίου Κοραή, έπιμ. Κ. Θ.
Δημαράς, Ά. Αγγέλου, Α'ικ. Κουμαριανοΰ, Έμ. Φραγκίσκος, έκδ. ΟΜΕΔ, Αθήνα, τόμ. 6,1964­
1984· 'Έρανος εις Αδαμάντων Κοραήν, 'Επιτροπή ανεγέρσεως άνδριάντος Αδαμαντίου
Κοραή έν Χίω, Αθήνα, 1965· Φ. Ι. Ήλιου. Ανέκδοτα και ξεχασμένα γράμματα άπό τήν αλληλο­
γραφία τοϋ Κοραή, Αύτ., σσ. 53­140· Στερ. Φασουλάκης, «'Επιστολές Άδ. Κοραή προς
Θεόφιλον και Εύανθίαν Καΐρη», Χιακά Χρονικά, τ. 10,1978 (Αθήνα), σσ. 11­21.
7. Από το τέλος του 1816, μετά τήν παραμονή του, ώς διπλωματικού ακόλουθου, στή γαλ­
λική πρεσβεία στην Κων/πολη, ό A.­F. Didot ­κατόπιν συμβουλής τοϋ Αδαμαντίου Κοραή,
στον όποιο αφιερώνει («Au docteur Ad. Coray») τον πρόλογο τοϋ βιβλίου του, πού δημοσιευμέ­
νο αργότερα, αντανακλά αυτήν τήν περίοδο παραμονής του στην Ανατολή­ εγκαταστάθηκε
στίς Κυδωνιές και παρακολούθησε τή διάσημη σχολή, όπου δίδασκε ό Θεόφιλος, για τήν τελει­
οποίηση τής γνώσης του της ελληνικής γλώσσας­ έκεΐ γνώρισε τήν Ευανθία, εντυπωσιάστηκε
άπό τα προσόντα και τις δραστηριότητες της και μιλάει έτσι γι' αυτήν: «[...] la charmante
Evanthie [...] parlait le français et l'italien correctement et le grec ancien le plus pur; elle sait
parfaitement les mathématiques [...]. Qui aurait pu soupçonner que, dans cette ville presque
inconnue, une misérable petite maison renfermait en Asie une instruction aussi extraordinaire» (A.­F.
Didot, Notes d'un voyage fait dans le Levant en 1816 et 1817, impr. F. Didot, Paris, [χ.χ.] σ. 375. Βλ.
και Δ. Π. Πασχάλης, Ευανθία Καΐρη (1799­1866), ο.π., σσ. 6­7).
8. Φιλολογικό ψευδώνυμο τής Ελένης Γκίκα, κόρης τοϋ μεγάλου χάν τής Βλαχίας Μιχαήλ
Γκίκα και συζύγου τοϋ Ρώσσου πρίγκηπα Kotzoff­Masjalsky. Στο έ'ργο της Les Femmes en
Orient par Mme la Ctesse Dora d'Istria... ­ Meyer et Zeller, Ζυρίχη, 1859­1860, τόμ. 2 (το έργο
εκδόθηκε και στα ελληνικά: Σύγγραμμα Δώρας Ίστριάδος Κομμίσης, Περί των έν τή Ανατολή
γυναικών, μτφ. Έ . Γ. Σκουζέ, έκδ. Χρ. Δούκας, τόμ. 2, Αθήνα 1861), ή συγγραφέας υπογραμμί­
ζει τα φυσικά και πνευματικά προσόντα τής Εύ. Καΐρη αποκαλώντας την «la docte et belle
Evanthie» (τ. 1, βιβλ. V μέ τίτλο «Les Hellènes», σ. 372).
302 Μαρίας Περλορέντζου

σου Διονυσίου Σούτσου9, τοΰ άγγλικανοΰ Ιεραποστόλου John Hartley10, τοΰ

φιλέλληνα Henry Post11, τοΰ γνωστού αθηναίου έκδοτη Κων/νου Ράλλη11,
τοΰ διανοούμενου Γεωργίου Σερούιου13, τοΰ Αλεξάνδρου Σούτσου14.
"Ηδη άπό την αρχή της πνευματικής της δραστηριότητας, σέ φάση ακό­
μη πολύ πρώιμη, παρατηρείται σ' αυτήν ή υπεροχή μιας φυσικής και στενής

9. Τη συνάντηση τοΰ μητροπολίτη Διονυσίου Σούτσου με τήν Ευανθία αναφέρει ό μητρο­

πολίτης Ξάνθης Διονύσιος Πίστης ό όποιος βρισκόταν ώς μαθητής στη σχολή στίς Κυδωνιές,
όταν ό Διονύσιος Σούτσος επισκέφθηκε τή συγκεκριμένη σχολή το 1817 ή το 1818. (Πρβλ. και
Δ. Π. Πασχάλης, «Ευανθία Καΐρη (1799­1866)», ο.π., σσ. 17­18).
10. Ό John Hartley, ιεραπόστολος στην Ανατολή, μέλος της Church Missionary Society,
γράφει για τήν Ευανθία Καΐρη στο Ιεραποστολικό Κατάστιχο, Αύγουστος 1828, σ. 383:
«Evanthia, the sister of Theophilus, lays claim to interest of a particular kind: she is a lady
distinghuished for talent and acquirements» (Πρβλ. Δ. Ί . Πολέμης, «Ό Καΐρης και οι μισσιονάρι­
οι», Πέταλον, 4, ο.π., σσ. 83­4).
11. Ό Henry Post, συνεργάτης τοΰ αμερικανικού ιεραποστόλου Josiah Brewer, μέ τον
όποιο έ'κανε επίσκεψη στον Θεόφιλο στο σπίτι του στή Σύρο τον Ιανουαρίου τοΰ 1828, περι­
γράφοντας αυτή τή συνάντηση στο έργο του A Visit to Greece and Constantinople in the Year
1827­28, New York 1830, σ. 222, λέει για τήν Ευανθία «[...] a fine looking woman, between thirty
and forty years of age [προφανώς ή Ευανθία, πού τότε ήταν 28­29 χρόνων, φάνηκε πιό μεγάλη
στα μάτια τοΰ ιεραποστόλου], and far exalted above her countrywomen in point of talents and
literary accomplishments». (Πρβλ. Δ. Ί . Πολέμης, «Ό Καΐρης και οι μισσιονάριοι», ο.π., σ. 92).
12. Προτιθέμενος να προχωρήσει σέ μία δεύτερη έκδοση τοΰ δράματος της Ευανθίας
Καΐρη, Νικήρατος, ανακοινώνοντας της τήν πρόθεση του αυτή σέ μία επιστολή, επωφελείται
για να τή εξυμνήσει: «[...] να εκφράσω προς υμάς το αίσθημα της υψηλής ύπολήψεώς μου, και
ευχόμενος το να ζηλώσωσι πολλαί τών σημερινών Ελληνίδων τήν μετά τών Μουσών συνοικεί­
ωσιν υμών και τήν εις τον Ελικώνα άνοδον, έξ ου έδρέψασθε εύκλεώς τα αμάραντα άνθη».
(Πρβλ. Δ. Ί . Πολέμης, «Βιβλιογραφικαί διευκρινίσεις», Πέταλον, 4, ο.π., σσ. 136­8).
13. Ό διευθυντής τοΰ Γυμνασίου της Σύρου, Γεώργιος Σερούιος, γνώρισε τήν Ευανθία
Καΐρη στο σπίτι της στην Ερμούπολη, και προφανώς εντυπωσιασμένος άπό έκείνην, της έστει­
λε λίγο μετά δώδεκα ευγενέστατους στίχους, στους όποιους, μεταξύ άλλων επαίνων, τήν απο­
καλεί «Έλικωνιάδα», «μαθήτρια Παλλάδος», «μαθήτρια, συνέριθον και σύντροφον Χαρίτων».
(Πρβλ. Δ. Ί . Πολέμης, «Σημειώματα», Πέταλον, 4, ο.π., σσ. 210­2).
14. Στο άρθρο του πού εμφανίζεται στην εφημερίδα της Ύδρας Ό Φίλος τον Νόμου, άρ.
266, της 7ης Φεβ. 1827, σ. 2, υπό τον τίτλο «Σύντομος άνάλυσις τοΰ Νικηράτου, δράματος ε'ις
τρεις πράξεις, συντεθέντος υπό τίνος Έλληνίδος», ό Αλέξανδρος Σούτσος αποδίδει θερμούς
επαίνους στή συγγραφέα Ευανθία Καΐρη αποκαλώντας τήν «ενδοξον και μουσοστεφή νεανί­
δα της Ελλάδος» και σχολιάζει για το δραματικό της έ'ργο: «περιέχον [...] σπέρματα τραγικής
μεγαλοφυίας και φέρον τήν σφραγίδα της δραματικής τέχνης». Για τήν Ευανθία μιλά επίσης Ό
Α. Σούτσος, στο έργο του Histoire de la Révolution grecque, Paris 1829, σσ. 407 κ.έξ.· τήν είχε
γνωρίσει κατά τή συνάντηση του μέ τον Θεόφιλο Καΐρη στή Σύρο το 1826. Λέει ό Σούτσος με­
ταξύ άλλων: «[...] j'y vis pour la première fois Evanthie, jeune, modeste, unissant les charmes de la
beauté à ceux de l'instruction» (σ. 407).
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή 'Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας 303

σχέσης μεταξύ τοϋ προσωπικοί) καθήκοντος και τοΰ δημόσιου ήθους. 'Από
πολύ νέα στις Κυδωνιές, ώς συνεργάτρια τοΰ Θεόφιλου, και κατόπιν μέ τή
διδασκαλία της στην έκεϊ περίφημη σχολή της οποίας διευθυντής ήταν ό
αδελφός της, ώς διευθύντρια τοΰ Παρθεναγωγείου της ϊδιας πόλης, ακόμη
διδάσκουσα για μια συγκεκριμένη περίοδο στή Σύρο και μετά στην 'Άνδρο,
στο 'Ορφανοτροφείο τοΰ Θεόφιλου (σέ μια περίοδο συνεπώς εντονότατης
δραστηριότητας), άλλα παράλληλα και ώς συγγραφέας ατομικών έργων, ή
Καΐρη αποδεικνύει συνεχώς τή στέρεα και βασική σχέση τοΰ έργου της μέ
τήν κοινωνία στην οποία ζει και μέ τα προβλήματα ολόκληρου τοΰ έθνους.
Ή προσωπικότητα της, δηλαδή, πλάθεται και κατευθύνεται σύμφωνα μέ
δύο αρχές πού προβάλλουν θεμελιώδεις για 'κείνην: να παραγάγει έργο
πνευματικό, όμως στην υπηρεσία τοΰ κόσμου πού τήν περιβάλλει, τοΰ έθνους
πού βιώνει κρίσιμες στιγμές, τών νέων γενικώς και τών γυναικών ειδικώς,
σύμφωνα μέ τις ιδιαίτερες ανάγκες τών καιρών.
'Απόλυτη συνέπεια σέ όλα αυτά παρουσιάζει ή Επιστολή προς τις
Φιλελληνίδες, της 17ης 'Απριλίου 1825, ένα μικρό έργο τοΰ οποίου ό πλήρης
τίτλος είναι Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας σνντεθεϊσα
παρά τίνος τών σπουδαιότερων Ελληνίδων15, απευθυνόμενη προς αυτές
πού υποστήριζαν τον αγώνα για τήν ελληνική ανεξαρτησία, κατά το πέμπτο
έτος του, δηλαδή σέ μία χρονική στιγμή ασφαλώς σκοτεινή και δύσκολη.
Σχεδόν μετά τρεις μήνες, και ακριβώς τήν 31η 'Ιουλίου 1825, στο υπ' αρ.
139 τεύχος τοΰ Φίλου τοϋ Νόμου, εφημερίδας της "Υδρας (στης οποίας το
τυπογραφείο τυπώνεται επίσης και ή Επιστολή), ανακοινώνεται ή εν λόγω
έκδοση, μέ τον ακόλουθο τρόπο:
'Επιθυμεί τις να ανάγνωση φρονήματα ανδρικά, αισθήματα τρυφερά, ιδέας γενναίας,
έκφρασμένας μέ τάς προσιδιάζουσας χάριτας εις τό γυναικεΐον γένος; 'Άς ανάγνωση τήν
Έπιστολήν τών Ελληνίδων εις τάς Φιλελληνίδας της 'Αμερικής. Συντεθεΐσα άπο μίαν τών
σπουδαιότερων Ελληνίδων τών Νήσων του Αιγαίου Πελάγους (της οποίας άποσιωποϋμεν το
δνομα δια να μή προσκροΰσωμεν εις τήν μετριοφροσύνην της) και υπογεγραμμένη άπο πολ­
λάς άλλας νέας, ή 'Επιστολή αΰτη μαρτυρεί ψυχήν πατριωτικήν, και πνεΰμα καλλιεργημένον
και όξύ ένί λόγω, ημπορεί τις δικαίως να τήν όνομάση καρπόν Εύανθή δένδρου Εύανθεστέ­
ρου. Έκ τοϋ ακολούθου αποσπάσματος άς κρίνη ό αναγνώστης περί τοΰ λοιποϋ.
['Ακολουθεί ενα απόσπασμα της Επιστολής16.]

15. Άπο το τυπογραφείο της Ύδρας, 1825, σχήμα 4ο μικρό, σσ. 15. Αντίγραφο τοΰ αυθεν­
τικού αύτοΰ τοΰ κειμένου απόκειται στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη τών 'Αθηνών (ΕΑΛ. ΠΑΛ. 31)
καί σ' αυτήν τοΰ Μουσείου Μπενάκη (1486). Το 1971, συμπεριελήφθη στή σειρά τών άναστα­
τικών εκδόσεων τοΰ Ε.Λ.Ι.Α. (άρ. 12).
16. Πρόκειται για τις παραγράφους 15 και 16, σσ. 11­13, της έκδοσης της Ύδρας (βλ. πρ.
σημ.).
304 Μαρίας Περλορέντζου

Όσαι Ελληνίδες επιθυμούν να προσθέσωσι τα ονόματα των εις την Έπιστολήν ταύτην,
ήτις κατά το παρόν τυπώνεται, παρακαλούνται να στείλωσιν αμέσως εις τον Έκδότην τοϋ
Νόμου εγγραφον πληρεξουσιότητα δια να ύπογράψη άντ' αυτών.

Ή σπουδαιότητα της έκκλησης της Ευανθίας Καΐρη, πού διακηρύσσε­

ται ρητώς άπ' αυτήν την εκδοτική αναγγελία, προτρέπει σε μία εκ νέου
«ανάγνωση» της Επιστολής. Και αυτό όχι μόνον διότι στο όνομα της σήμερα
αποδίδεται πιο ευρεία σημασία (μετά τήν αναγνώριση τοΰ συνολικού έργου
της ώς πραγματικής συμβολής στα ελληνικά γράμματα τών αρχών τού 19ου
αιώνα), άλλα κυρίως διότι ή εν λόγω επιστολή είναι άξια εμβάθυνσης πού να
καθιστά εμφανή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, πλήρως άλλωστε αντα­
ποκρινόμενα σέ κείμενα τέτοιας υφής και τέτοιων προθέσεων.
Ή ελπίδα τοΰ ελληνικού λαού να επιτύχει υποστήριξη υλική και ηθική
άπό τον κόσμο τής δυτικής Ευρώπης, όπως και άπό εκείνον πέρα άπό τον
'Ατλαντικό, είχε εκδηλωθεί πολύ νωρίς, ήδη άπό τήν έναρξη τής επανάστα­
σης τό Μάρτιο τοϋ 1821.
Ή επαναστατική διακήρυξη τής Συνέλευσης τής Καλαμάτας πού εμφα­
νίζεται στην Έλληνυκή Σάλπιγγα11 καθώς και ενα άλλο παρόμοιο κείμενο,
σχεδόν σύγχρονο και τής ϊδιας προέλευσης (απευθυνόμενο προς τον αμερι­
κανικό λαό, συνοδευόμενο άπό τρεις συστατικές επιστολές συντεταγμένες
άπό τους Κοραή, Βογορίδη και Πίκολο18 προς τον Έδ. Έβερετ), κοινο­
ποιούν τήν είδηση αυτή σέ όλον τον κόσμο προκαλώντας ευνοϊκές παρεμ­
βάσεις εκ μέρους τών Φιλελλήνων. Και μάλιστα ο ακάματος Κοραής (μαζί
με τους Κ. Πολυχρονιάδη, Ά. Βογορίδη και Χρ. Κλωνάρη) τήν 20ή Αυγού­
στου πάντοτε τού πρώτου έτους τής επανάστασης, απευθυνόμενος στο λαό
τής Αϊτής ­πού προσφάτως είχε αποκτήσει τήν ελευθερία του­, άφοϋ καθο­
ρίσει το σημείο στο όποιο βρισκόταν ή επανάσταση και επισημάνει τήν απρό­
θυμη συμπεριφορά τών Ευρωπαίων, καταλήγει τήν "Εκκληση του με τις
ακόλουθες λέξεις:
Enfants de cette Afrique, dont les parages sont contigus à ceux de la Grèce, venez à notre aide.

Ή διεθνής γνώμη συλλέγει τήν ηχώ τέτοιων εκκλήσεων και οι απαντή­

σεις φθάνουν θετικές και δυναμικές, αν και συχνά μέ κάποια καθυστέρηση
εξαιτίας τών εμποδίων πού συναντούσαν κατά τή διαδρομή τους. Ό λ η ή φι­
λελληνική δράση κινητοποιείται προς τήν κατεύθυνση μιας χωρίς όρους

17. Πρβλ. Τ. Άθ. Γριτσόπουλος, «'Αμερικανικός Φιλελληνισμός. Έ ν α γράμμα τοΰ Θ.

Κολοκοτρώνη προς τον Έ δ . Έβερετ», Ελληνική Δημιουργία, τ. 9,99,15 Μαρτίου 1952, σ. 358.
18.Αύτ.,σ.359.
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 305

υποστήριξης. Ποικίλες εκκλήσεις διαδίδονται μέσω τοϋ τύπου σέ διάφορες

χώρες, συντεταγμένες από μεμονωμένους διανοούμενους, ευαίσθητους στην
υπόθεση της ελληνικής επανάστασης, ή παρουσιασμένες από τις διάφορες
επιτροπές πού σχηματίζονται σχεδόν παντού: Παρίσι, Μασσαλία, Λονδίνο,
Πόρτσμουθ, Γενεύη, Βοστώνη, Λιβόρνο, 'Αγκώνα* κάποιες πόλεις της Πρωσ­
σίας, τής Βαυαρίας και τής Σαξωνίας οργανώνουν τις πιο θετικές δραστη­
ριοποιήσεις19. Ό σκοπός τους είναι να εγείρουν την κοινή γνώμη υπέρ τής
ελληνικής υπόθεσης, να αυξήσουν το ενδιαφέρον γι' αυτήν και να κατορθώ­
σουν να τό μετατρέψουν σέ συγκεκριμένη υλική βοήθεια. Κατά τα πρώτα
έτη τής επανάστασης και έως το 1828, σέ γενικές γραμμές ό ρόλος τους είναι
σημαντικότατος, όπως επισημαίνει ή Έ . Σ. Καρατζά:
Οί εκκλήσεις αυτές, [...] περιέχουν σέ γενικές γραμμές όλη τη γνωστή επιχειρηματολογία
υπέρ των Ελλήνων πού ανάπτυξε ό διεθνής φιλελληνισμός20.

"Εως και όλο το 1825, έτος κατά το έτος ή Ευανθία Καΐρη γράφει τήν
Επιστολή της, καταγράφονται σημαίνουσες εκδηλώσεις αλληλεγγύης, όπως
ενδεικτικά παρουσιάζονται εδώ στή συνέχεια.
'Εντός τής σφαίρας επιρροής τοϋ μεγάλου αμερικανικού φιλελληνικού
κινήματος, πού άρχισε τό 1822, ή δραστριότητα των αδελφών 'Αλεξάνδρου
και 'Εδουάρδου Έβερετ, πού υποκινούν σημαντικές πρωτοβουλίες, είναι
καίρια. Ό πρώτος, πράγματι, κατά τό ϊδιο εκείνο έτος, δημοσιεύοντας στο
Λονδίνο μία ανώνυμη έρευνα για τή γενικότερη διεθνή κατάσταση, αφιέρω­
σε έ'να αξιοσημείωτο χώρο στον αγώνα τών Ελλήνων και στα προβλήματα
τους21. Ό δεύτερος, καθηγητής στο Χάρβαρντ, ψυχή τής 'Επιτροπής τής
Βοστώνης και ό πλέον ένθερμος υποστηρικτής τής ελληνικής υπόθεσης, τον
'Οκτώβριο τοϋ 1823, δημοσιεύοντας στο περιοδικό του North American
Review τήν διακήρυξη τής Συνέλευσης τής Καλαμάτας (μαζί μέ άλλα κείμε­
να σχετικά μέ τήν ελληνική εξέγερση), τή συνοδεύει μέ έ'να άρθρο πού συγ­
καταλέγεται μεταξύ τών πλέον δυναμικών ως προς τό να προκαλέσουν τήν

19. Πολύτιμες πληροφορίες για τή δράση τών διαφόρων επιτροπών στή Γαλλία, στην
Ελβετία, στην 'Αγγλία, τή Γερμανία καί τή Ρωσία προσφέρει τό κεφάλαιο VII, «Le
Philhellénisme», εις G. Isambert, L'Indépendance grecque et l'Europe, (διδ. διατρ.), Paris 1900, σσ.
218­45, όπως επίσης τό κεφάλαιο «La politica del 'gruppo' fra il '20 e il '30» εις R. Ciampini, Gian
Pietro Vieusseux. I suoi viaggi, i suoi giornali, i suoi amici, Einaudi, Torino 1953, σσ. 154­82.
20. Έ . Σ. Καρατζά, «Tò παρισινό περιοδικό «Globe» και ή ελληνική επανάσταση»,
Mélanges Octave et Melpo Merlier, 1,1956 (Αθήνα), σ. 67.
21. T. Θ. Γριτσόπουλος, «'Αμερικανικός Φιλελληνισμός. "Ενα γράμμα τοϋ Θ. Κολο­
κοτρώνη προς τον Έ δ . Έβερετ», δ.π., σ. 359.
306 Μαρίας Περλορέντζου

συμπάθειαν των αμερικανών προς τις διεκδικήσεις τοϋ ελληνικοί) λαοΰ22.

Πάντοτε ό ϊδιος ό Έδ. "Εβερετ, το 1824, εκφωνώντας έ'να λόγο στο Πανε­
πιστήμιο τοΰ Χάρβαρντ έπ' ευκαιρία της επίσκεψης τοϋ φιλέλληνα La
Fayette, υποστηρίζει ένθερμα το περιεχόμενο και τις προοπτικές της νέας
επαναστατικής κατάστασης στην Ελλάδα 23 .
Στην 'Ιταλία, μολονότι δέν διατυπώθηκαν και εκφωνήθηκαν πραγμα­
τικές 'Εκκλήσεις, στο τεϋχος της 7ης 'Ιουλίου 1821 τοΰ περιοδικού Antologia
τοϋ Gian Pietro Vieusseux ή ελληνική επαναστατική εξέγερση αναγγέλθηκε
ως έξης:
[...] hanno finalmente tentato i Greci di rompere le loro vergognose catene, di recuperare la
gloria e la virtù degli avi e di far trionfare sotto il vessillo della Croce la religione di Cristo24.

Ή αναγγελία ακολουθείται άπό τήν διακηρυχθεΐσα πρόθεση της συντα­

κτικής επιτροπής να κοινοποιηθούν στους αναγνώστες τα πιο σημαντικά
αποδεικτικά στοιχεία ως προς τις εξελίξεις τών γεγονότων.
Στή Γαλλία, χώρα πιο ελεύθερη στο να υποστηρίξει μία φιλελληνική στά­
ση, το 1823, ανακοινώνεται ή πρώτη souscription en faveur des Grecs, υπό
μορφήν φυλλαδίου, γραμμένου από τον ϊδιο εκείνον Ambroise­Firmin Didot
πού είχε καταστήσει δυνατό το σχηματισμό τής διάσημης 'Επιτροπής τών
Παρισίων, μίας από τις πλέον σημαντικές στο ευρωπαϊκό περιβάλλον25.
Κατά τα έτη 1824 και 1825, οι 'Εκκλήσεις προς τους χριστιανούς, τους
φιλέλληνες, τους κυβερνήτες κρατών, πολλαπλασιάζονται. Ό René Canat
υπογραμμίζει τον τρόπο μέ τον όποιο οι εκδηλώσεις εκείνες λάμβαναν μορ­
φή σέ πλήρη αντιστοιχία μέ τήν πιο δύσκολη περίοδο τοϋ αγώνα:
[...] en 1824 et 1825, les deux années terribles, [...] pour conjurer la crise [...] appels ardents et
désespérés à l'Europe, aux rois, à une chrétienté indifférente ou divisée [...]26.

Τον 'Ιούλιο τοϋ 1825 ό Chateaubriand δημοσίευσε τήν διάσημη του Note
sur la Grèce, όλη αφιερωμένη στην υπεράσπιση τής ελληνικής θέσης, παρα­

22. Πρβλ. Αύτ., σ. 359. Βλ. και Γ. Χρ. Σούλης, «Ό Chateaubriand και ή ελληνική 'Επανά­
σταση, ("Ενα ανέκδοτο γράμμα)», Νέα Εστία, τ. 44,508,1η Σεπ. 1948, σ. 1104.
23. Αύτ., σσ. 360 και 1104 αντιστοίχως.
24. Antologia, τ. III, τεΰχ. 'Ιουλίου 1821, σσ. 169­70. Βλ. καί E. Persico, Letteratura filellenica
italiana (1787­1870), τνπ. Bondi & G, Roma 1920, σ. 43.
25. Πα το ρόλο τών brochures, βλ. καί «Le Philellénisme français» είς G. Isambert,
L'Indépendance grecque et l'Europe, ο.π., σσ. 222­3.
26. R. Canat, L'Hellénisme des romantiques. La Grèce retrouvée, Didier, Paris, 1951, τ. Ι, σ.
232.
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή 'Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 307

κινώντας την Ευρώπη να αγανακτήσει κατά της Τουρκίας και της αγριότη­
τας της απέναντι σ' έ'να λαό χριστιανικό πού έχει εκπολιτίσει τη Γη27.
Κατά το δεύτερο ήμισυ τοϋ 1825 δύο σημαντικές παρεμβάσεις βρίσκουν
έδαφος στο γαλλικό τύπο­ και στις δύο περιπτώσεις την ευθύνη αναλαμβά­
νουν το λογοτεχνικό περιοδικό Le Globe και ή μηνιαία Revue Encyclopédique,
πού επιδεικνύουν μέ αποφασιστικότητα τήν εΰνοιά τους προς το φιλελλη­
νικό γαλλικό κίνημα. Πράγματι το Σεπτέμβριο τοΰ 1825 εμφανίζεται στο Le
Globe μία παρουσίαση τοΰ Appel aux nations chrétiennes en faveur des Grecs,
άπό τον Β. Constant28, πού παραθέτει αποσπάσματα τοΰ κειμένου και το
αξιολογεί ιδιαίτερα ευνοϊκά. Αναλόγως παρεμβαίνει καί ή Revue Encyclo­
pédique29 εμπλουτίζοντας μάλιστα τον ϊδιο τίτλο μέ τήν ένδειξη «Comité des
Grecs de la Société de la Morale Chrétienne».
Περίπου δύο μήνες μετά, έπ' ευκαιρία της δημοσίευσης τοΰ Des Grecs et
de leur situation actuelle, par M. Artaud, au nom du comité grec de la Société de
la Morale Chrétienne (Paris, 1825), ή συντακτική επιτροπή τοΰ Le Globe30 κα­
λεί τους αναγνώστες όλης της Γαλλίας να ενώσουν και να εντείνουν τις προ­
σπάθειες τους προς βοήθεια της Ελλάδας, της οποίας ή υπόθεση δέν φαίνε­
ται εντελώς χαμένη, παρόλο ότι βρίσκεται σέ κατάσταση απελπισίας. Το ϊδιο
κείμενο παρουσιάζεται επίσης καί στην Revue Encyclopédique31.
Στον αγγλικό χώρο, τον 'Ιούλιο τοϋ 1822, εμφανίζεται, γραμμένο από τον
λόρδο Thomas Erskine, το Lettre au comte de Liverpool, στο όποιο γίνεται επί­
θεση μέ ιδιαίτερη δριμύτητα κατά τοΰ τρόπου δράσης τοΰ Castlereagh καί
τοΰ 'Άγγλου πρεσβευτή στην Κων/πολη Stangford, καί γενικότερα κατά τής
αγγλικής πολιτικής32.
Στον γερμανικό χώρο ό διάσημος φιλόλογος Thiersch δημοσιεύει στο
Gazette Universelle d'Augsbourg (ιδιαιτέρως προσανατολισμένο προς τον φι­
λελληνισμό κατά τα έτη 1821 καί 1822) μία σειρά άρθρων για τήν επανάστα­
ση33, καί ό Wilhelm Traugott Krug, καθηγητής φιλοσοφίας στή Λειψία, γρά­

27. Πρβλ. E. Asse, «L'Indépendance de la Grèce et les poètes de la Restauration», είς Ε. Α., Les
Petits romantiques, Genève, Slatkine Reprints, 1968 (19001), σο. 103­4. Βλ. καί Γ. Χρ. Σούλης, Ό
Chateaubriand καί ή ελληνική επανάσταση. (Ένα ανέκδοτο γράμμα), δ.π., σ. 1103.
28. Le Globe, 22 Σεπ. 1825, σ. 836.
29. Reveue Encyclopédique, XXVII, Σεπ. 1825, σσ. 837­8.
30. Le Globe, 10 Νοε. 1825, σ. 947.
31. Revue Encyclopédique, XXVIII, Νοε. 1825, σο. 552­3. Το πλήρες κείμενο εμφανίζεται
στο Journal de la Société de la Morale Chrétienne, VI, 32,1826, σσ. 67­77.
32. Πρβλ. G. Isambert, L'Indépendance grecque et l'Europe, δ.π., σ. 237.
33. Αύτ., σ. 243.
308 Μαρίας Περλορέντζου

φει τον Αύγουστο τοΰ 1821 μία "Εκκληση για το σχηματισμό μιας επιτροπής
βοήθειας και ενός «ελεύθερου» άπο κοινοί) σώματος φιλελλήνων34.
***
Ή Ευανθία Καΐρη, χάρη στη συνεχή επικοινωνία μέ τον αδελφό της
Θεόφιλο35 καί τήν αδιάλειπτη αλληλογραφία τους36, ασφαλώς παρακολού­
θησε από κοντά τή δραστηριότητα του καθ' όλη τή διάρκεια τών ετών τής
επανάστασης. Άπο το 1819, έτος κατά το όποιο έγινε μέλος τής Φιλικής
Εταιρείας στις Κυδωνιές, καί ως το 1828, ό Θεόφιλος είχε λάβει μέρος στον
αγώνα καί είχε συμμεριστεί τήν πραγματικότητα τής χώρας εϊτε ώς μα­
χητής37 εϊτε ώς μέλος τοΰ νομοθετικού σώματος τής νέας κυβέρνησης38. Ή
Ευανθία επομένως είχε απευθείας πληροφόρηση39, καί ήταν συνεχώς ενημε­
ρωμένη για τα συμβάντα καί τις εξελίξεις τους στους διάφορους τομείς
(στρατιωτικό, διπλωματικό, προπαγανδιστικό). Κατ' αυτόν τον τρόπο είχε
ωριμάσει μέσα της μία βαθιά επίγνωση τής κατάστασης τών πραγμάτων
πού τής επέτρεπε να αντιμετωπίζει, μέ τις καλύτερες προϋποθέσεις ανάλυ­
σης καί κριτικής, ακόμη καί εκείνα τα προβλήματα καί εκείνες τις καταστά­
σεις στις όποιες δεν συμμετείχε άμεσα.
Μέ τήν έναρξη τοΰ 1825 επιτείνονται οι δυσκολίες στις όποιες έμπερι­
πλέκεται ή Ελλάδα, εξαιτίας τής υπεροχής τών Τούρκων στις διάφορες συ­
γκρούσεις καί εξαιτίας τών επακόλουθων σημαντικών απωλειών σέ μία γε­
νικότερη μή ευνοϊκή πορεία στο στρατιωτικό επίπεδο (παρά τήν παρουσία
επεισοδίων ηρωισμού πού δημιουργούσαν θόρυβο καί ενίσχυαν τό φιλελλη­
νικό κίνημα)· επιπλέον, ή άφιξη τής αιγυπτιακής βοήθειας στον Σουλτάνο,

34. Αύτ., σ. 244.

35. Πρβλ., αν καί εμφανίζεται σέ διαφορετικό κείμενο, τήν επιβεβαίωση τοΰ Δ. Ί . Πολέμη:
«Αναμφιβόλως τάς περί τών συγχρόνων γεγονότων απόψεις της ή Ευανθία ήντλει κυρίως εκ
τοΰ άδελφοΰ της Θεοφίλου [...]» εις «'Άγνωστον έργον τής Ευανθίας Καΐρη. Ή προσωποποιΐα
Ελλάς», Πέταλον, 3,1982 (Άνδρος), σ. 69.
36. Οι επιστολές πού αντηλλάγησαν μεταξύ τών δύο κατά τήν περίοδο τοΰ αγώνα φέρουν
τις ακόλουθες ημερομηνίες: 4 Νοε. 1822,20 'Ιουνίου 1823,6 Σεπτ. 1823,13 Όκτ. 1824. (Βλ. καί Δ.
Π. Πασχάλης, «Ευανθία Καΐρη (1799­1866)», ο.π., σα 19­25).
37. Ό Θεόφιλος έλαβε μέρος στην περίφημη αποστολή στον Όλυμπο τοΰ Μαρτίου­
Απριλίου­Μαΐου 1825, κατά τή διάρκεια τής οποίας έπαθε ένα μεγάλο τραύμα στο πόδι άπο
το όποιο υπέφερε μέχρι καί το θάνατο του.
38. Πρβλ. 1. Π. Ζωγράφος, «Ό Καΐρηςστόν εθνικό αγώνα», 'Ελληνική δημιουργία, τ. 11,
129, ο.π., σσ. 737­40, όπου παρουσιάζεται μία λεπτομερής περιγραφή, χρονολογημένη καί τεκ­
μηριωμένη, τής συνολικής προσπάθειας τοΰ Θεόφιλου κατά τή διάρκεια εκείνων τών χρόνων.
39. Κατ' εξοχήν στις επιστολές πού τής απεστάλησαν άπό τον αδελφό της τήν 6η Σεπτ.
1823 καί τήν 13η Όκτ. 1824.
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 309

άλλα και της ευρωπαϊκής, λιγότερο εμφανούς και περισσότερο δόλιας, και
πάνω άπ' όλα ή επιδείνωση της διχόνοιας ανάμεσα στους στρατιωτικούς
αρχηγούς και τους εκπροσώπους της προσωρινής ελληνικής κυβέρνησης,
καταλήγουν να σημαδέψουν εκείνη τη δύσκολη καί άτυχη φάση τοΰ αγώνα.
Ή Ευρώπη δια μέσου τοΰ τύπου ήταν λίγο ως πολύ ενημερωμένη για τις
εξελίξεις των γεγονότων τοΰ έλληνο­τουρκικοϋ μετώπου και για τον αντί­
κτυπο πού αυτά είχαν στα διάφορα κράτη σύμφωνα μέ τις μεμονωμένες
εσωτερικές συνθήκες: εφημερίδες, περιοδικά, επιθεωρήσεις κάλυπταν επαρ­
κώς το ρόλο τής πληροφόρησης τής κοινής γνώμης. Δεν πρέπει άλλωστε να
λησμονείται ότι κάθε πληροφορία αναπόφευκτα παρουσιαζόταν σύμφωνα
μέ τον πολιτικό προσανατολισμό τής εκάστοτε συντακτικής επιτροπής: το
ϊδιο γεγονός προσφερόταν και κρινόταν μέ διαφορετικό τρόπο άπό τον φι­
λέλληνα τύπο ή τον τύπο μέ φιλελεύθερη έμπνευση άπό εκείνον πού προ­
σέγγιζε την οθωμανική αυτοκρατορία ή τηρούσε φιλοκυβερνητική στάση
καί, κατά συνέπεια, συχνά ευνοϊκή προς την Ιερή Συμμαχία. Συντρέχει λό­
γος εξάλλου να αναφερθεί το σημαντικό πρόβλημα τής μετάδοσης των ειδή­
σεων πού προέρχονταν άπό το ανατολικό μέτωπο: ήταν πολύ συχνά επίτη­
δες παραποιημένες ή καθυστερημένες ή άπλα λανθασμένες εξαιτίας των δυ­
σχερών συνθηκών των επικοινωνιών εκείνης τής εποχής, και ακόμη περισ­
σότερο, εξαιτίας τής κατάστασης έλεγχου ή λογοκρισίας στην οποία βρισκό­
ταν ο ευρωπαϊκός τύπος40.
Σ' αυτό το γενικό πλαίσιο αποβαίνει θεμελιώδης ο ρόλος τοΰ γαλλικού
περιοδικού Le Globe πού, άπό τον 'Οκτώβριο τού 1825 έως τις 20 Δε­
κεμβρίου τοΰ ίδιου έτους, δημοσιεύει μία σειρά ανάτυπα άπό τα ταξιδιω­
τικά απομνημονεύματα στην Ελλάδα τοΰ πατριώτη καί οικονομολόγου
Giuseppe Pecchio, άπό το Μιλάνο, υπό τον τίτλο La Grèce au printemps de
1825 par le comte Giuseppe Pecchio41. Πρόκειται για έναν σπονδυλωτό άπο­

40. Πολύτιμη συμβολή μελέτης τοΰ θέματος καί τής περιπλοκότητάς του αποτελούν οι
δύο τόμοι τοΰ J. Dimakis, La Guerre de l'indépendance grecque vue par la presse française
(période de 1821 à 1824), Inst, for Balkan Studies, Thessaloniki 1968­ La Pressefrançaiseface à la
chute de Missolonghi et à la bataille navale de Navarin, Inst, for Balkan Studies, Thessaloniki 1976.
41. Σύμφωνα μέ τήν ημερομηνία δημοσίευσης τα άρθρα είναι τα ακόλουθα: «Napoli de
Romanie. Le gouvernement», 18 oct. 1825, σσ. 893­4· Lutte des capitaines moréotes contre le
gouvernement. Yoyage àArgos, 20 oct. 1825, σσ. 895­6" Réception du général Roche à Tripolitza. Ses
entrevues avec les chefs Souliotes. Xidi, Caraïscachi, Tzavellas, C onstantin Botzaris, 22 oct. 1825,
σσ. 901­3· Entrevue Roche­Botzaris. Visite à une école. Voyage à Messénie. Description, 25 oct.
1825, σσ. 909­10· Coudouriote. Maniâtes. Situation en Péloponnèse. Mort de Santa Rosa, 27 oct.
1825, σσ. 913­4· Voyage à Athènes à travers Spetsai, Hydra, Egine, Salamine. Boubouline.
310 Μαρίας Περλορέντζου

λογισμό πού ή ϊδια ή συντακτική επιτροπή της εφημερίδας κρίνει ώς «une

des peintures les plus vivantes qu'on ait faites de la Grèce moderne»42.
Ενδεικτική και υποβλητική είναι ή θεώρηση έκ μέρους τοϋ ϊδιου τοΰ συγ­
γραφέα στην αρχή της διήγησης του:
Tout promettait des succès à la Grèce quand je quittai l'Angleterre43 dans les premiers jours de
mars [...]. Mais mon pressentiment n'était qu'une illusion: la fortune de la Grèce changea tout d'un
coup, et à mon arrivée, j'entrevis une perspective bien différente de ce que j'avais imaginé; mes
espérances se changèrent en craintes44.

'Επίσης ή Revue Encyclopédique άπο το Μάϊο τοΰ 1825 έ'ως το Δεκέμβριο

τοϋ ϊδιου έ'τους δημοσιεύει άρθρα πού αφορούν τήν ελληνική κατάσταση
εϊτε υπό τή μορφή παρουσίασης και σχολίων έργων με χαρακτήρα Ιστορικό
ή υπομνήματος45, εϊτε ώς συνολικοί απολογισμοί τοϋ τέλους τοϋ έτους46.
Πέρα άπο τις πληροφορίες και τις αξιολογήσεις πού διαδόθηκαν μέσω
τοϋ τύπου, εύλογες μαρτυρίες αποτελούν τα δεδομένα πού προέρχονται
άπο διάφορες ίστορικο­φιλολογικές πηγές της εποχής. Ιδιαιτέρως πρέπει να
ληφθούν υπόψη οι πληροφορίες πού αντλούνται άπο τήν επιστολογραφία
και άπο τήν πλούσια αλληλογραφία πού ανταλλασσόταν μεταξύ όσων συμ­

Colocotrone. Canaris. Tombazis. Gouras, 29 oct. 1825, σσ. 917­9" Une lettre du comte de Santa Rosa,
24 nov. 1825, σ. 977­ Suite du séjour à Athènes. Situation des esprits après la prise de Navarin.
Société des amis des muses. Écoles. Une alerte des Turcs, 29 nov. 1825, σσ. 989­90" Retour d'Athènes
à Napoli de Romanie. Temple de Jupiter à Egine. Au couvent des calogers. Maison où fut rédigée en
1821 la Constitution d'Épidaure. Moeurs des lpsariotes avant la révolution. Recherches inutiles
pour retrouver le corps de Santa Rosa, 5 dec. 1825, σσ. 998­9" Coup d'œil sur la situation de la
Grèce, 17 déc. 1825, σο. 1025­6" Sur la situation de la Grèce, 20 déc. 1825, p. 1038.
42. Le Globe, 188,24 Νοε. 1825, σ. 977.
43. Ό Giuseppe Pecchio αναγκάστηκε σε «εθελοντική» εξορία στην 'Αγγλία άφοϋ «συμβι­
βάστηκε» κατά τή διάρκεια των εξεγέρσεων τοΰ 1821.
44. Le Globe, 172,24 Όκτ. 1825, σ. 893.
45. Στον τόμο XXVI τοϋ Μαΐου 1825, σσ. 381­398, σχολιάζοντας τα ακόλουθα έργα: Ιο
1824, par F. C. Η. L. Pouqueville, ancien consul général de France auprès d'Ali Pacha de Janina, τόμ.
4,1824" 2o, Histoire des événements de la Grèce, depuis les premiers troubles jusqu'à ce jour, par
M.C.D. Raffenel, attaché pendant les troubles à l'un des consulats de France aux Échelles du Levant,
témoin oculaire des principaux faits, τόμ. 1,1822" 3o, Mémoires du colonel Voutier, sur la guerre
actuelle des Grecs, τόμ. 1,1823" 4o, Mémoires sur la Grèce pour servir à l'histoire de la guerre de
l'indépendance, par Maxime Raybaud, ancien officier supérieur du corps des philhellènes, et aide­
de­camp du Président du pouvoir exécutif, τόμ. 2,1825. Ό συγγραφέας αυτής της κριτικής πα­
ρουσίασης, J. C. L. De Sismondi, συνεχίζει τις παρεμβάσεις του στα τεύχη τοϋ 'Ιουνίου 1825
(σσ. 703­16) και τοϋ 'Ιουλίου (σσ. 61­80) σχολιάζοντας αποκλειστικώς τήν εκστρατεία τοϋ 1825.
46. Πρβλ. Revue Encyclopédique, τ. XXVIII, dec. 1825, La Grèce après sa cinquième
campagne (en 1825), σσ. 674­98. Με τήν υπογραφή τοϋ Edouard Blaquières.
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 311

μετείχαν στα φιλελληνικά κινήματα και πού παρουσιάζουν τα τυπικά χαρα­

κτηριστικά της «θερμής» και «άμεσης» πληροφόρησης.
Είναι ανάγκη να γίνει κυρίως υπόμνηση των επιστολών του Άδ. Κοραή
κατά τη διάρκεια τοϋ 182547, απευθυνόμενες «Προς την εν Λονδίνω έλλη­
νικήν έπιτροπήν» πού απαρτιζόταν άπό τους Ί . 'Ορλάνδο, Ά. Λουριώτη και
Γ. Σπανιολάκη, απεσταλμένους τής προσωρινής ελληνικής κυβέρνησης με
σκοπό τον καθορισμό τοΰ δεύτερου αγγλικού δανείου προς την Ελλάδα.
Στις επιστολές αυτές υπογραμμίζονται άπό τον Κοραή, αντίθετο προς
αυτήν την πρωτοβουλία, ή δραματική κατάσταση εκείνης τής στιγμής, οι
κίνδυνοι τής «'Αγγλικής Προστασίας» και άλλες λεπτομέρειες τής αγγλικής
εξωτερικής πολιτικής (Cohrand)48.
'Αξιομνημόνευτο επίσης είναι ότι ό 'Εδουάρδος "Εβερετ, ανήσυχος άπό
τήν γενική έκβαση τοΰ ελληνικού αγώνα, γράφοντας στον Chateaubriand τήν
11η Σεπτεμβρίου 1825 και εκθέτοντας του τή μεγάλη αβεβαιότητα τής κατά­
στασης, σημειώνει:
[...] ne permettez pas que la Grèce entière reste sous le joug de cette barbarie affreuse seulement
parce que les Couronnes chrétiennes ne peuvent pas convenir sur le partage du débris de l'empire
ottoman49.

Άπό τήν άλλη πλευρά, τό Μάιο τού 1825 ο G. P. Vieusseux, γράφοντας

στον Κ. Πολυχρονιάδη50, καυχώμενος ότι έ'χει καλά νέα (αν και λίγα) προ­
ερχόμενα άπό τό Μοριά, και ερμηνεύοντας τον ενθουσιασμό και τις ελπίδες
των τοσκανών πατριωτών, τοϋ λέει:
[...] Puisse le Pacha d'Égypte se repentir de la cruelle et fausse politique, et puissiez­vous tous,
en oubliant vos discordes, réunir tous vos efforts pour achever votre heureuse révolution et aller
replanter le labarum sur les murs de Constantinople51.

47. Αυτές φέρουν τις ακόλουθες ημερομηνίες: 9 Μαρτίου, 13 Απριλίου, 15 Μαΐου, 23

Σεπτεμβρίου, 14 Νοεμβρίου και 4 Δεκεμβρίου. Κυρίως ή τρίτη άπό τό τέλος και ή προτελευ­
ταία συμπεριλαμβάνουν τις ειδήσεις πού ενδιαφέρουν έδώ. (Πρβλ. Μ. Γ. Πρωτοψάλτης,
«'Ανέκδοτα γράμματα τοΰ Κοραή. (Προς τήν εν Λονδίνω έλληνικήν έπιτροπήν)», Νέα Εστία,
τ. 27,324,15 Ίουν. 1940, σσ. 733­8).
48.Πρβλ.Αύτ.
49. Πρβλ. Γ. Χρ. Σούλης, «Ό Chateaubriand και ή ελληνική επανάσταση. ("Ενα ανέκδοτο
γράμμα)», ο.π., σ. 1104.
50. Ό Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης, ("Ελληνας) κάτοικος τής Πίζας, συνεργάτης τής
Antologia και περισσότερο από άλλους ενημερωμένος για τις ελληνικές ειδήσεις, βρισκόταν
άπό τό 1825 στην Ελλάδα, κληθείς εκεί άπό τήν επαναστατική κυβέρνηση. Πρβλ. R. Ciampini,
Gian Pietro Vieusseux. Isuoi viaggi, i suoi giornali, i suoi amici, ο.π., σσ. 167­8.
51. Αύτ.,σσ. 169­70.
312 Μαρίας Περλορέντζου

Μία άλλη ενδιαφέρουσα φωνή, και από το ϊδιο περιβάλλον, είναι εκείνη
του Mario Piero, «greco per nascita, filelleno sincero e anche fervido liberale»52,
πού σύχναζε ανελλιπώς στο Gabinetto, στη Φλωρεντία, και ήταν φίλος τοΰ
διευθυντή του* ό Pieri, αναφερόμενος στο 1825, γράφει στην αυτοβιογραφία
του:
[...] la Grecia travagliava di nuovo, e minacciava una guerra civile; e quindi i nemici suoi
trionfavano: vo' dire i suoi nemici Europei, che i Turchi non avrebbero osato tanto. Fatto singolare e
obbrobrioso53.

Και πιο μετά, αναφερόμενος πάντοτε στο 1825, ό Mario Pieri δίνει μία
επιπλέον μαρτυρία γιά τη ζωηρότητα τοΰ φιλελληνικού ενδιαφέροντος στην
Τοσκάνη:
[...] Laonde io mi trovava in quel tempo in grande ansietà per quella infelice nazione, e
frequentava il Gabinetto e le conversazioni del signor Vieusseux, dove, si per la copia e la varietà de'
forestieri d'ogni paese che ivi traevano, io mi confidava di potere raccogliere le più accertate
notizie54.

Λαμβάνοντας υπόψη, προς άντιβολή, τους σύγχρονους μελετητές, είναι

εύκολο να παρατηρηθεί πώς και εκείνοι επισημαίνουν εκτενώς τη βαρύτητα
τής κατάστασης εκείνου τοΰ έ'τους και υποδεικνύουν τή σημασία πού έλαβε
τό 1825 στην περαιτέρω εξέλιξη τών γεγονότων. Ό René Canat, πού αφιερώ­
νει ένα ολόκληρο κεφάλαιο τοΰ έργου τοΰ L'Hellénisme des romantiques στή
«Situation en 1825», υπογραμμίζει, ανάμεσα σέ άλλα, το σημαντικό ρόλο πού
είχε ό γαλλικός τύπος εκείνη τήν περίοδο, ένα ρόλο περισσότερο άπό ποτέ
καθοριστικό γιά τον προσανατολισμό τής κοινής γνώμης55. Ή Elena Persico,
άπό τή δική της μεριά, παρατηρεί μέ συντομία:
[...] Siamo nel 1825, momento pericoloso per la rivoluzione ellenica, [...] Ibrahim, figlio del
viceré d'Egitto chiamato in aiuto dal Sultano, e da lui investito del pascialicato della Morea, aveva
invaso il Peloponneso56.

52.Αύτ.,σ. 164.
53. Della vita di mario Pieri (corcirese) scrìtta da lui medesimo, (libri sei), Le Monnier, Firenze,
1850, τόμ. V,o. 38.
54. Αύτ.
55. Πράγματι διαβάζουμε: «Rien de plus significatif que les enquêtes du Globe, témoin des
plus clairvoyants, incomparable dresseur de statistiques, très positif dans sa soumission à la vérité,
très précis dans ses relevés de faits rigoureusement contrôlés. La renaissance de la Grèce est
soulignée, mise en vedette, clarifiée [...]» εις R. Canat, L'Hellénisme des romantiques, ο.π., o. 301.
56. E. Persico, Letteraturafilellenicaitaliana, ο.π., σ. 56.
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 313

ενώ, ό Eugène Asse, στο κεφάλαιο "L'Indépendance de la Grèce et les poètes de

la Restauration" τοΰ τόμου του Les Petits romantiques, καταγράφει όλες τις λο­
γοτεχνικές εκδηλώσεις, πού έλαβαν χώρα στη Γαλλία, πάντοτε εκείνη την πε­
ρίοδο, για να εμψυχώσουν τον ενθουσιασμό και να επιτείνουν τις βοήθειες57.
***
Μετά άπό αυτές τις συνοπτικά παρουσιασμένες ιστορικές αναφορές,
όπου επάξια εντάσσεται ή προσφορά της Επιστολής της Ευανθίας Καΐρη,
πρέπει επιπλέον να ειπωθεί προκαταρκτικά ότι ακόμη και μία ενδιαφέρου­
σα αντιπαραβολή της, μέ άλλα παρόμοια κείμενα πού εμφανίστηκαν μέχρι
το 1825, θα υπερέβαινε τα όρια επιλογής αυτής τής έρευνας. Το ενδιαφέρον
θα επικεντρωθεί λοιπόν στο να καταδειχθούν τα σημεία αξιολόγησης και τα
χαρακτηριστικά σύνθεσης τής Επιστολής, ή οποία ήδη άπο την πρώτη ανά­
γνωση αποκαλύπτει μία ιδιαίτερη στρατηγική στην επιλογή των επιχειρημά­
των πού πραγματεύεται, τόλμη στην αντιμετώπιση προβλημάτων και γεγο­
νόταν ακόμα και των πλέον ενοχλητικών και καυτών, ικανότητα στην πα­
ρουσίαση τους, ταξινομώντας τα και αξιολογώντας τα κατά τον πιο αντικει­
μενικό και ορθό τρόπο, άλλα αποβλέποντας στή γενική οικονομία τοΰ λό­
γου, καθώς και μία χρήση διακριτική, όπου αναγκαίο, αξιωμάτων ακόμη και
ηθικολογικών, άλλα μέ τήν απαραίτητη ανεξαρτησία πνεύματος. 'Αναγνω­
ρίζονται δηλαδή στο έργο αυτό όλα εκείνα τά στοιχεία πού σημειοδοτοΰν
τήν εξαιρετική ικανότητα τής συγγραφέως να συνθέτει και να «χειρίζεται»
ένα κείμενο φύσει τόσο λεπτό και περίπλοκο, όπου ή αγανάκτηση και ή
απελπισία, τροφοδοτούμενες άπο τά εγκώμια των ηρωισμών τών συμπα­
τριωτών, ανδρών και γυναικών, υπακούουν στην ωριμότητα και στην παρα­
τήρηση τής διανόησης, καθώς και στή βαθιά επίγνωση τών προβλημάτων
τής εθνικής πραγματικότητας και τών διεθνών συσχετίσεων.
Ή συντάκτρια, πού υπογράφει «Α.Ν. ή Συντάκτης» και πού είναι πέρα
πάσης αμφιβολίας ή Ευ. Καΐρη58, άφοϋ στραφεί προς τις Φιλελληνίδες μέ
μία λιτή προσφώνηση, ονομάζοντας τις απλώς «φίλαι τής Ελλάδος», αρχί­
ζει καταμετρώντας μερικούς άπό τους γνωστούς τόπους, όπου ήδη είχαν
λάβει χώρα οι μεγαλύτερες ήττες τών Ελλήνων, πραγματικές καταστροφές

57. Πρβλ. E. Asse, Les Petits romantiques, δ.π., σσ. 99­102.

58. Ή Ευανθία Καΐρη, όπως άλλωστε και άλλου, δεν υπογράφει τήν Επιστολή: συνα­
ντούνται εδώ τά αρχικά Α.Ν. (πιθανή υπόθεση (;): Α., όπως Ασημίνα, ή μητέρα, και Ν., όπως
Νικόλαος, ό πατέρας) ακολουθούμενα άπό τή διασαφήνιση: ή Συντάκτης. Σχετικά μέ τήν από­
δοση αυτής τής υπογραφής στην Καΐρη, (ομόφωνα οι κριτικοί αποδίδουν σέ αυτήν τήν
Επιστολή), ένα εύλογο στοιχείο είναι αυτό πού συμπεριέχεται στην εκδοτική αναγγελία τοΰ
Φίλου τοϋ Νόμου, όπου δύο λέξεις υποδηλώνουν αναμφιβόλως το όνομα Ευανθία (βλ. ο. 235).
314 Μαρίας Περλορέντζου

για τις πόλεις και τους πληθυσμούς: Κυδωνιές, Χίος, Κρήτη, Κάσος, Εΰβοια,
Ψαρά. Σέ καθένα από αυτά τα τοπωνύμια παρατίθεται έ'να ουσιαστικό πού
προσδιορίζει την ιδιαιτερότητα τοϋ γεγονότος, έτσι όπως εξάλλου αυτό πα­
ραδίδεται από την ιστορική μνήμη. Βρίσκονται λοιπόν, ή λέξη φλόγες κοντά
στη λέξη Κυδωνιές (για να σημειοδοτηθεΐ ή μεγάλη πυρκαγιά), και κατ'
άναλογίαν σφαγή κοντά στή λέξη Χίο, αιχμαλωσία στα άλλα τρία νησιά
­Κρήτη, Κάσο, Εύβοια­ και καταστροφή στα Ψαρά.
Μετά άπό αυτήν τήν υπενθύμιση, ηθελημένα επιλεγμένη, ώστε να ανα­
καλέσει στή μνήμη των φιλελληνίδων στιγμές και γεγονότα άπό τα πλέον
εντυπωσιακά, ακολουθεί μία σχεδόν απαρίθμηση των βιαιοτήτων πού υπέ­
φεραν οί Ελληνίδες. Διαβάζουμε: «Εϊδομεν ολαι σχεδόν ημείς [...]» (σ. Ι) 59 ,
όπου τό γένος τοϋ υποκειμένου τοϋ ρήματος είναι αποκλειστικώς θηλυκό
(για προφανείς λόγους), όπως επίσης είναι σέ θηλυκό γένος όλα τα αντικεί­
μενα τοϋ ϊδιου ρήματος Εϊδομεν, καθώς και άλλοι όροι στενά συνδεδεμένοι
με τό ϊδιο γένος, π.χ. «νήπια». Είναι λοιπόν οι Ελληνίδες γυναίκες πού είδαν
«μητέρας» (να πεθαίνουν στα χέρια τών θυγατέρων τους), «θυγατέρας» (να
εκπνέουν δίπλα σέ γονείς ετοιμοθάνατους), «νήπια» (ακόμη προσκολλημέ­
να στο στήθος μητέρων ήδη νεκρών). Δέν έχει παραλειφθεί κανένα δράμα
πού να μήν έχει βιωθεί στο πρώτο πρόσωπο, τόσο πού «Κάμμία ποιητών φα­
ντασία [...]» (σ. 2) δέν θα μπορούσε να περιγράψει γεγονότα μεγαλύτερης
φρικαλεότητας. Και είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι τέτοια ακριβής αναφορά
απευθύνεται προς τους πολλούς από τους φιλέλληνες ποιητές πού είχαν
«τραγουδήσει» εκείνα τα χρόνια τήν τραγικότητα της έλληνο­οθωμανικής
σύγκρουσης60.

59. Τα παραθέματα ανταποκρίνονται στή σελιδαρίθμηση, τήν ορθογραφία καί τον τονι­
σμό της άναστατικής έκδοσης της Εθνολογικής καί Ιστορικής Εταιρείας τής Ελλάδας (Βλ.
σημ. 15).
60. Παρατίθενται τα ονόματα μερικών κλασικιστών καί ρομαντικών πού στην αναγγελία
τών γεγονότων υπό συζήτηση βρήκαν άμεσο έναυσμα για τήν πιοητική έκφραση τών αισθημά­
των τους: Ρ. Contrucci (πού αφιέρωσε μία σύντομη επιγραφή στον Κωνσταντίνο Κανάρη, τον
εκδικητή τής Χίου καί τών Ψαρών), T. Mamiani (πού τό 1824 έγραψε έξι φιλελληνικά τραγού­
δια), L. Muzzi (μέ τις επιγραφές του) καί G. Silvestri­ G. Arcangeli, G. Ricciardi, A. Brofferio καί
Angelica Palli Bartolomei (μέ τους στίχους τους για τα Ψαρά)· καί ακόμη Α. P. F. Guerrier de
Dumast (μέ ένα λυρικό ποίημα για τή Χίο), Α. Guiraud, Saintine, Cas. Boutereau, J.­E. Gautier, J.
Lefèvre­Deumier («Le clocher de Saint­Marc»), καί Béranger («Psarà ou Chant de victoire des
Ottomans») πού έγραψαν για τα Ψαρά, πέρα άπό τον F.­R. de Chateubriand, V. Hugo, Α. de
Vigny, C. Delavigne, Mme Delphine Gay (τήν επονομαζόμενη «dixième muse»), Mme Tastu, καί
τους 'Ιταλούς Ε. Meyer, V. Monti, S. Broglio, G. Leopardi, A. Renzi καί άλλους, προσεκτικούς
ποιητές τών ηρωισμών καί τών καταστροφών πού συνέβησαν στην ελληνική γή άπό τήν αρχή
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας 315

Οί υπογράφουσες (πού συνολικά προσυπογράφουν την υπογραφή της

Ευ. Καΐρη) διαβεβαιώνουν τις φίλες τους, «ώ φίλαι της Ελλάδος» (σ. 2), ότι
κανένα άπό εκείνα τα κακά πού υπέστησαν δεν μπορεί να υπερβεί την
«απανθρωπιά», για να μην ειπωθεί τη «θηριωδία», πού οί κάτοικοι της πολι­
τισμένης Ευρώπης, αναθρεμμένοι με τα διδάγματα του Ευαγγελίου και των
κηρυγμάτων του, είχαν επιδείξει απέναντι τους.
"Επειτα πρέπει να μάθουν οί φιλελληνίδες, «ώ φιλελληνίδες» (σ. 3), ότι
στο όνομα της ελευθερίας της πατρίδας τους εκείνες προτιμούν να υφίσταν­
ται τα κακά και τις πλέον άγριες ταπεινώσεις παρά τη σκλαβιά («την άπάν­
θρωπον των Τούρκων δουλείαν», σ. 3). Μάλιστα στίς τελευταίες γραμμές
αυτής τής τρίτης παραγράφου διαβάζουμε: «Και έπειτα δεν ήτον τόσον
θαυμαστόν να πάθωμεν τοιαύτα άπο τοιούτους εχθρούς δεινά» (σ. 3), από­
φανση εξαιρετικά ειρωνική και σκληρή ιδιαίτερα μέ τήν έμφαση πού παρά­
γεται άπο τή δομή: «τοιαύτα άπο τοιούτους».
Ή ορμή των κατηγοριών τής Καΐρη, δια στόματος των συμπατριωτισσών
της, προχωρεί κατά τών έχθρων σέ διπλό μέτωπο: Ευρωπαίων και Τούρκων.
Μέ τήν ερώτηση: «Τις όμως, δέν λέγομεν άπο τους ομογενείς μας άλλα και
άπ' αυτούς τους ίδιους Τούρκους, ήλπιζε να ίδή ποτέ [...]» (σ. 3) ­στην αρχή
τής τέταρτης παραγράφου­ υπογραμμίζεται ή συγκαταβατική συμπεριφο­
ρά, «ανήκουστος», τών οφθαλμών εκατόν χιλιάδων χριστιανών προς τήν
τουρκική αγριότητα. Και αμέσως μετά, μέ μία δεύτερη μακρά περίοδο πού
εισάγεται μέ μία άλλη ρητορική ερώτηση: «Τις έφαντάζετο ποτέ να Ίδή τό
Κοράνιον [...]» (σ. 4), επικυρώνεται ή διαπίστωση τής ένωσης, δια μέσου τοϋ
Κορανίου, όλων τών τουρκικών φυλών, πράγμα τό όποιο δέν είχαν κατορ­
θώσει να επιτύχουν για τους Χριστιανούς ούτε τό Ευαγγέλιο, δια τών κηρυγ­
μάτων του, ούτε όλες οί φωνές τών καλλιεργημένων Ευρωπαίων.
Όμως αυτή ή «αδιαφορία», επονομαζόμενη επίσης «ούδετερότης», πι­
θανόν εξαρτάται άπο τήν «ορθή τής Ευρώπης πολιτική» ή άπο τήν ισορρο­
πία «τών Ευρωπαϊκών δυνάμεων», πού είναι συνθήκες απαραίτητες σύμ­
φωνα προς τή γνώμη πολλών καλλιεργημένων Ελλήνων, άλλα πού δέν τις
συμμερίζονται οί Ελληνίδες γυναίκες. Και ίδοΰ μία άλλη φιλολογική μαρτυ­
ρία πού συμφωνεί μέ τή θέση τους: είναι αυτό πού γράφει ό Mario Pieri στην
ήδη αναφερθείσα βιογραφία του.

τοϋ πολέμου τής ανεξαρτησίας έως το 1825. (Πρβλ. E. Persico, letteratura filellenica italiana,
ο.π., σσ. 46­56; E. Asse, «L'Indépendance de la Grèce et les poètes de la Restauration», εις E. Α., Les
Petits romantiques, ο.π., σσ. 89­100 και G. Isambert, «Une littérature amie des Grecs» εις G. I.,
L'Indépendance grecque et l'Europe, ο.π., σσ. 226­36).
316 Μαρίας Περλορέντζου

Ι più fieri, i più pericolosi avversari de' Greci, ne' nostri secoli illuminati e liberali, furono e
sono i Cristiani d'Europa. Di fatti, nel tempo che i Greci de' loro nemici naturali se ne ridevano, e fin
dal secondo anno della revoluzione se ne sarebbero per avventura liberati, ei dovevano tremare delle
nere pratiche, e spesso anche dell'armi ausiliari di alcuni Potentati Europei, i quali, vantando
neutralità, ajutavano per tutte le guise i Musulmani61.

Αύτη είναι μία μαρτυρία όπου, όπως φαίνεται, γίνονται ακριβείς νύξεις
για την ευρωπαϊκή συμπεριφορά, για τα αϊτια της οποίας θα γίνει στη συνέ­
χεια προσπάθεια εμπεριστατωμένης εξέτασης.
Σέ αυτό το σημείο της Επιστολής ­στην πέμπτη παράγραφο­ χρειάζεται
μεγαλύτερη προσοχή για τον εντοπισμό υπαινιγμών, εμμέσως εκφρασμένων
εκ μέρους της Καΐρη, σχετικά με τις διισταμένες εκτιμήσεις των Ελλήνων
έναντι της ευρωπαϊκής πολιτικής. Ή συγγραφέας τοποθετείται προφανώς
στην παράταξη πού αντιτίθεται στην «άδιαφορία­ούδετερότητα» τέτοιας
πολιτικής. Έξαλλου, το πρόβλημα τής διχόνοιας τών Ελλήνων, σημείο αδυ­
ναμίας από τα πιο αποφασιστικά για τήν έκβαση τοΰ αγώνα, σημειοδοτήθη­
κε πολύ πρόωρα 62 και εκτιμήθηκε στην περιπλοκότητά του άπό τον Άδ.
Κοραή στην πλούσια επιστολογραφία του εκείνων τών ετών. "Ηδη με τήν
έναρξη τής επανάστασης εκείνος είχε επανειλημμένα επιζητήσει να παρου­
σιάσει στους συμπατριώτες του τα τρομερά μειονεκτήματα πού θα προέκυ­
πταν εις βάρος τους, αν ύπέπιπταν σέ διαφωνίες. Για να επιτευχθεί μία ελευ­
θερία από τον τουρκικό ζυγό, άμεση και διαρκής, έπρεπε να παραμείνουν
αυτόνομοι και όχι εξαρτώμενοι άπό τή μία ή τήν άλλη ευρωπαϊκή δύναμη.
Μέσω αυτών τών φιλολογικών μαρτυριών αποδεικνύεται πόσο αυτή ή
πραγματικότητα τών διενέξεων κάποιες φορές τροφοδοτήθηκε, διαδόθηκε
και χειραγωγήθηκε63 άπό εκείνες τις ευρωπαϊκές δυνάμεις πού κατέληγαν
να αποκομίζουν ώφέλη για τα δικά τους συμφέροντα.
Τό κείμενο συνεχίζει ­έκτη παράγραφος­ φθάνοντας σέ απρόσμενες λε­
πτομέρειες και κάνοντας εύγλωττες αποκαλύψεις για να αποδείξει κατηγο­
ρίες ήδη εκφρασμένες. Διαβάζουμε:

61. Della vita di Mario Pieri (corcirese) scritta da lui medesimo, δ.π., σ. 38.
62. Στην επιστολή του τής 9ης Αυγούστου 1821, απευθυνόμενη προς τον Π. Βλαστό, στή
Βιέννη, ό Άδ. Κοραής ήδη επισημαίνει τους κινδύνους πού προέρχονται άπό τα αντικρουόμε­
να ενδιαφέροντα μεταξύ τών Ελλήνων.
63. Λαμβάνοντας υπόψη μόνο τό έ'τος 1825 αυτής τής επιστολογραφίας σημειώνουμε ότι
τήν 12η Φεβρουαρίου 1825 ό Κοραής, γράφοντας στον αρχηγό τής προσωρινής επαναστα­
τικής κυβέρνησης, Γ. Κουντουριώτη, παρατηρεί: «'Ελπίζω ακόμη, ότι αϊ προ μικρού άγγελ­
θεΐσαι νέαι διχόνοιαι ή εΐναι διόλου πλάσματα εχθρών ή ίστορημέναι με ύπερβολήν πάλιν άπό
εχθρών στόματα. "Οπως αν είναι, επειδή υποπτεύομαι, ότι τάς φυσούν και τάς έξάπτουν άπό­
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή 'Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας 317

Πλην τις, και άφ' ου δοθη ή αδιαφορία ή ή ούδετερότης αΰτη, δέν αδημονεί βλέπων πολ­
λούς Ευρωπαίους αντί αδιάφορων, ή ουδετέρων θεατών, συμβουλεύοντας μάλιστα τους
Τούρκους, βοηθοϋντας τους Τούρκους, προφθάνοντας τα πολιορκούμενα από ημάς και κινδυ­
νεύοντα κάστρα, ενώ μάλιστα κατασφάζουσι τους εις αυτά αθώους αδελφούς μας οί θηριώ­
δεις εχθροί μας, συμμαχοϋντας καί συναυμαχοΰντας με τους Τούρκους, ώς να μην ήσαν ικανά
όλα τα τουρκικά έ'θνη να πολεμήσωσιν εναντίον των ευάριθμων στρατιωτών τοΰ έθνους μας,
μήτε όλοι οί στόλοι των να άντιπαραχθώσιν εναντίον των εύθραυστων καί αδυνάτων πλοια­
ρίων μας; Τίς δέν φρίττει, βλέπων τον σταυρόν να συμμαχη μέ το μηνοειδές εναντίον μικρού
έθνους χριστιανικού, ενώ μάχεται μάλιστα υπέρ αυτού τού Σταυρού; (σσ. 5­6).

Καί ή E. Persico ενδιαφερόμενη για το Ιδιο πρόβλημα υπογραμμίζει σχε­

τικώς:

Il sentimento popolare di adesione alla causa greca era venuto in questi anni sempre più
aumentando, ma non cosi era avvenuto per le corti e per le potenze europee, anzi per facilitare la
guerra ai Turchi, molti ufficiali europei andavano a combattere contro la Grecia, e venivano preposti
al comando delle milizie turche che venivano addestrate a combattere secondo la disciplina europea,
e venivano per la prima volta armate de baionetta. A Marsiglia si construivano addirittura le navi per
la flotta turca, malgrado le proteste di Chateaubriand. I Greci furono allora atterriti da queste falangi
di milizie disciplinate, la baionetta fece strage, le discordie fra i capi erano più vive che mai, cosi che
il Peloponneso fu tuttoriconquistatodai turchi64.

Φυσικά οι προσυπογράφουσες Ελληνίδες δέν γνωρίζουν μέ ποιόν τρό­

πο ή ιστορία θα θελήσει να περιγράψει αυτήν τήν εχθρική στάση, αυτήν τήν

στόλοι κρυφοί ξένων εθνών, ανάγκη είναι να προσεχή ή κυβέρνησις ε'ις τους αποστόλους τού­
τους, να προσεχή ακόμη καί είς εκείνους τους πολίτας, όσοι έχουν σχέσεις υπόπτους μέ τους
αποστόλους». 'Αμέσως παρακάτω παρουσιάζει τίς προσωπικές του αξιολογήσεις για τήν εξω­
τερική πολιτική τών μελών της Τερής Συμμαχίας, υπογραμμίζοντας ότι σ' εκείνη τήν 'ιδιαίτερη
κατάσταση στην όποια βρισκόταν ή Ευρώπη, κυρίως μετά τήν αγγλική πρόθεση να αναγνωρί­
σει μία «ήμι­άνεξαρτησία» στο ελληνικό Κράτος (πράγματι στις 4 'Απριλίου 1825 ό Κάννιγκ
καί ή Ρωσία θα δεσμεύονταν ύπ' αυτή τήν έννοια), οί "Ελληνες δέν θα διέτρεχαν κανένα κίνδυ­
νο να τους επιβληθούν οί ξένοι, άν παρέμεναν σύμφωνοι μεταξύ τους, «[...] διότι τα ξένα έθνη
δι' εύτυχίαν της Ελλάδος, έχοντα συμφέροντα διάφορα δέν έμπορούν να όμονοήσωσι κατά
της Ελλάδος». Καί συνεχίζει εξηγώντας ότι οί Ρώσοι εμποδίζονται άπό τους 'Άγγλους στα
ενδιαφέροντα τους, όπως καί το αντίθετο, ενώ οί Αυστριακοί, χωρίς τους Ρώσσους ή τους
'Άγγλους, δέν μπορούν να βλάψουν τους "Ελληνες. Καί καταλήγει: «Βίας λοιπόν φόβον δέν
έχετε κανένα, άλλα (πάλιν το λέγω) εάν όμονοήτε». Στή συνέχεια της αλληλογραφίας, ή επι­
στολή τού Γ. Κουντουριώτη προς τον Άδ. Κοραή (11 Μαΐου 1825) είναι μία σημαίνουσα μαρ­
τυρία για τίς εσωτερικές διαφωνίες τών Ελλήνων, οί όποιοι ήταν διηρημένοι, ώς γνωστόν, ανά­
μεσα στους στρατιωτικούς τού Κολοκοτρώνη καί τους πολιτικούς, υποστηρικτές τού κόμμα­
τος τοΰ Κουντουριώτη.
64. E. Persico, Letteraturafilellenicaitaliana, ο.π., σ. 56.
318 Μαρίας Περλορέντζου

«άκατανόητον» αποδοχή θέσης εκ μέρους των Ευρωπαίων πού μεταστρά­

φηκαν «άνελπίστως» «εις θηριώδεις Τούρκους», ακόμη πιο άγριοι άπό τους
πραγματικούς Τούρκους, παρατεταγμένοι ενάντια σέ ανθρώπους «ομοθρή­
σκους», πού από τή δική τους πλευρά τους εΐχαν ανέκαθεν θεωρήσει ως
αδελφούς και προς τους οποίους «δεν είχαν κάνει ποτέ το παραμικρό κακό».
Και αν αυτή ή εχθρότητα ήταν εξαρτώμενη από τον φόβο των Ευρω­
παίων να δουν να αλλάζουν οι παγιωμένες ισορροπίες και να μειώνεται ή
δύναμη των Τούρκων, αυτοί οι ίδιοι πρέπει να γνωρίζουν μάλιστα ότι το με­
γαλύτερο μέρος τοΰ τουρκικού πληθυσμού βρισκόταν «εις τήν 'Ασία και εις
την Άφρικήν» και είναι αριθμητικά ανώτερο άπό όλον τον χριστιανικό κό­
σμο. Άν φαντάζονται ότι τους έχουν φίλους, ας ξέρουν ότι:

[...] οί Τούρκοι τους μυκτηρίζουσι, τους ύβρίζουσι, τους στοχάζονται άτιμους άνθρώους,
τους όνομάζουσιν απίστους και προδότας, και άσπονδους εχθρούς των, άποροΰσι δε και με
τήν άλλόκοτον ταύτην κακίαν των, και γελώσι με τήν άνοησίαν των, καυχώνται δέ και δικαίως,
ότι ένω τόσοι χριστιανοί κατατρέχουσι και προδίδουσι τους ολίγους ομοθρήσκους των αγωνι­
ζόμενους δια τήν πίστιν και πατρίδα των, δεν ευρέθη ακόμη κανείς Τούρκος, να κατατρέξη ή
να προδώση δέν λέγομεν Τούρκους, άλλα έ'να μόνον Τοϋρκον (σ. 7).

Επαναλαμβάνοντας ρητές κατηγορίες, τό κείμενο κατονομάζει και

άλλες όψεις τοΰ ευρωπαϊκού «δωσιλογισμοϋ». «Οί Ευρωπαίοι» όντως κα­
ταγγέλλονται ως «αγγελιαφόροι των Τούρκων», συμβουλάτορες («τους συμ­
βουλεύουσι»), άνθέλληνες, «[...] τους μεταφέρουσι τροφάς και πολεμικά
εφόδια, τους μετακομίζουσι στρατεύματα, τους όδηγοϋσι [...]» (σ. 8)· και
είναι μαρτυρίες αυτές πού συμπίπτουν εκπληκτικά μέ εκείνο πού ό Κ. Πολυ­
χρονιάδης, ευρισκόμενος τον Σεπτέμβρη τοΰ 1825 στο Ναύπλιο, έγραφε
στον G. P. Vieusseux:

La marine marchande européenne nous est tout­à­fait hostile. C'est elle qui transporte les
troupes de l'ennemi, et qui lui fournit des vivres et des munitions. La fleur des matelots mahométans
est composée de chrétiens [...]. Et cependant nous faisons face à tous ces ennemis, soit mahométans
soit chrétiens, soit blancs soit noirs. Nous nous flattons qu'à la fin nous triompherons; et malgré la
politique cruelle qui veut en Grèce une nouvelle Régence barbaresque, nous lui épargnerons cette
honte éternelle65.

Φθάνοντας στην δέκατη παράγραφο ή Καΐρη θέτει τήν ερώτηση για

τους λόγους αυτής της, πέρα άπό άγριας, συμπεριφοράς («Έλύσσασαν πλέ­

65. R. Ciampini, Gian Pietro Vieusseux. I suoi viaggi, i suoi giornali, i suoi amici, ο.π., σ. 170.
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίοας 319

ον καθ' ημών», σ. 8), εφόσον υπερτερούσε σ' αυτήν ή πεποίθηση ότι το έθνος
των Τούρκων ήταν το μοναδικό άξιο να εξουσιάζει τήν Ελλάδα. Ή άμεση
απάντηση των γυναικών είναι περισσότερο από αποφασιστική: «Δια να
χόρταση ή άπληστος αυτών [δηλ. τών Ευρωπαίων] επιθυμία από χρυσίον,
και ή απάνθρωπος αυτών και σκληρά καρδία άπό ωμά και θηριώδη θεάμα­
τα» (σ. 9). Παρουσιάζεται προφανής ό υπαινιγμός στα υλικά ενδιαφέροντα,
πού αποτελούν τα κατεξοχήν απαραίτητα αϊτια συμπεριφοράς, συχνά αντι­
κρουόμενα66, τών Ευρωπαϊκών δυνάμεων, μα και κάθε δύναμης, ας ειπωθεί
καλύτερα.
'Αμέσως μετά, σαν ή συγγραφέας της Επιστολής να ήθελε να αμβλύνει
τον κατηγορητικό της τόνο, αλλά πάνω άπ' όλα με ευνόητη διπλωματική
σκοπιμότητα, διακηρύσσει ότι όλα αυτά «[...] είναι διόλου άγνωστα εις τους
ηγεμόνας των» (σ. 9). Και στή συνέχεια, στο τέλος αυτής τής ενδέκατης πα­
ραγράφου, διαβάζουμε τήν ακόλουθη συμβιβαστική απόφανση: «Δεν έμπο­
ροΰμεν να πεισθώμεν ποτέ, ότι τα ήξεύρουσι και δέν τα έμποδίζουσι» (σ.
10).
Άπό τήν άλλη πλευρά, αποτελεί πραγματική παρηγοριά για τις Ελλη­
νίδες γυναίκες, ή πραγματικότητα ότι ανάμεσα σέ τόσους αδιάφορους
υπάρχουν ακόμα άνθρωποι πού είναι με το μέρος τής ελληνικής υπόθεσης
θυσιάζοντας της ακόμη και τή ζωή τους: Είναι οι Φιλέλληνες ­αν και δέν
χρησιμοποιείται ή τέτοια λέξη­ «[...] οϊτινες έλαττώνουσι τρόπον τινά το έκ
τής αδιαφορίας τών άλλων όνειδος» (σ. 10).

66. Για τήν κατανόηση αυτής τής κατάστασης ­όπως μάλιστα εξετάστηκε και μελετήθηκε
ιδιαίτερα άπό τον Κοραή στην επιστολή του πρόςτό Νεόφυτο Βάμβα τον Σεπτέμβριο τοϋ
1821­ όσον άφορα τήν εξωτερική πολιτική τής Γαλλίας κατά τά έτη 1822­24, αποβαίνει χρήσι­
μο το σχήμα πού προτείνει ό Ι. Δημάκης εντοπίζοντας τα ακόλουθα κίνητρα: Ιον, τον φόβο τής
Γαλλίας ότι ή αποδυνάμωση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας θα μποροϋσε να κλονίσει τήν
ευρωπαϊκή ισορροπία και να προσφέρει έδαφος σέ φιλελεύθερες βλέψεις­ 2ον, ως ύπερασπί­
στρια τών καθολικών τής 'Ανατολής, ή Γαλλία ήταν αναγκασμένη να υιοθετήσει τήν εχθρική
συμπεριφορά αυτών τών τελευταίων εναντίον τής ελληνικής επανάστασης· 3ον, τήν έριδα με­
ταξύ τοϋ γαλλικού και ελληνικού εμπορίου: τά εμπορικά γαλλικά πλοία συχνά υπέφεραν άπό
τήν ελληνική πειρατεία· 4ον, ή Γαλλία διατηρούσε φιλικές σχέσεις μέ τον Μεχμέτ Άλί τής Αιγύ­
πτου και, άν συντελούνταν ή αναδιοργάνωση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, ή γαλλική επιρ­
ροή θα αυξανόταν (Πβ. J. Dimakis, La Guerre de l'indépendance grecque vue par la presse
française (période de 1821 à 1824), δ.π., σσ. 21­2). Για τήν κατανόηση τής αγγλικής, γερμανικής,
καθώς και ρωσικής πολιτικής, βοήθημα περιληπτικό άλλα πλήρες μπορεί να βρεθεί στο σχε­
τικό κεφάλαιο, εις G. Isambert, L'Indépendance grecque et l'Europe, ο.π., σσ. 236­45. 'Επί πλέον,
σχετικά μέ τή διαμάχη ανάμεσα στις αγγλικές και ρωσικές επιρροές υπάρχουν πληροφορίες
στις σσ. 147­74 τοϋ ίδιου έργου.
320 Μαρίας Περλορέντζου

Ή δέκατη τρίτη παράγραφος είναι και πάλι αφιερωμένη σ' αυτούς.

'Ονομάζονται «γενναΐαι ψυχαί» (σ. 10) και είναι οι μοναδικοί που μπορούν
να διαγράψουν την πενταετή κηλίδα της Ευρώπης, πού ανταποκρίνεται
στον πενταετή «ρύπο» τοϋ χριστιανικού ονόματος.
Πάντως ή πιο μεγάλη ανακούφιση για τις Ελληνίδες υπήρξε το ότι έμα­
θαν «[...] ότι ευρίσκονται και γυναίκες, αϊτινες και έδάκρυσαν εις τάς δυστυ­
χίας μας, και έχάρησαν εις τάς ευτυχίας μας, και έπαρακίνησαν πολλούς εις
την άγάπην του έθνους μας, και συνέτρεξαν εις σωτηρίαν του!» (σ. 11).
Και είναι βέβαιες ­διακηρύσσουν στη δέκατη έκτη παράγραφο­ ότι ή
Ελλάδα θα σωθεί, αν και διώκεται από «τόσους φανερούς» αλλά και «αφα­
νείς εχθρούς».
Έξαλλου, αυτές έχουν παρά ταϋτα εμπιστοσύνη στη Θεία Πρόνοια, στα
αληθινά παιδιά τής χώρας τους, στην φρόνηση των κυβερνώντων τους, στην
ανδρεία των στρατηγών και των στρατιωτών, των ναυάρχων, τών μπουρλο­
τιέρηδων, «[...] και εις την άγάπην τών αληθινών φίλων [...]» (σ. 12).
Είναι φανερό ότι σ' αυτό τό σημείο ή Καΐρη, μνημονεύοντας τα διάφορα
σώματα τών στρατιωτικών δυνάμεων, δέν διστάζει να υπογραμμίσει την
εμπιστοσύνη της σ' αυτές και την ανάγκη συντονισμού τους κατά την διάρ­
κεια τών επιχειρήσεων τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα* εμμέσως υπαι­
νίσσεται την μεγάλη ανάγκη για πραγματικούς φίλους και όχι για ξένες
επιρροές. Είναι λοιπόν αύτη ή νιοστή έκκληση για ονόματα μεταξύ τών
Ελλήνων και για την επείγουσα κατάπαυση εκείνων τών διενέξεων πού
άπό καιρό επηρέαζαν τήν έκβαση τοϋ πολέμου.
Αυτές οι γυναίκες κατά πάσα πιθανότητα δέν θα επιζήσουν για να συμ­
μετάσχουν στή δόξα του έθνους όμως θα διαβιβάσουν στις απογόνους τους,
πριν πεθάνουν, τή μεγάλη αλήθεια: υπήρξαν αληθινοί φίλοι και πάνω άπ'
όλα «γυναίκες Φιλελληνίδες» πού συμμετείχαν μέ όλες τους τις δυνάμεις
στην ελληνική υπόθεση «και ένί λόγω έγειναν και αύται αυτόχρημα
Ελληνίδες ως προς τής Ελλάδος τήν τύχην» (σ. 13).
Μία ευχή, πού μπορεί να απευθυνθεί προς τους Ευρωπαίους εχθρούς
­ασφαλώς γίνεται υπαινιγμός σ' αυτούς στην προτελευταία παράγραφο τής
Επιστολής, πράγματι δέν κατονομάζονται καθαρά, άλλα ονομάζονται μόνο
«αλλόκοτοι και χωρίς αιτία εχθροί»­ είναι να ζήσουν και να δουν τήν
Ελλάδα «τροπαιοϋχον και θριαμβεύουσαν» (σ. 13). 'Άλλωστε έτσι θα τιμω­
ρηθούν δεόντως, βασανισμένοι άπό τήν Ίδια τους τή συνείδηση, άπό τήν ατί­
μωση τοϋ ονόματος τους, και άπό τήν «κακήν και άδοξον και άτιμον κληρο­
νομίαν, τήν οποίαν άφίνουσιν εις τα τέκνα των.» (σ. 14).
Στην τελευταία παράγραφο τοϋ κειμένου, τήν δέκατη όγδοη, ή προσοχή
απευθύνεται αποκλειστικά προς τις «γενναίας φίλας τής Ελλάδος». Οι
Ελληνίδες θα πουν στις απογόνους τους να μήν ξεχάσουν ποτέ τήν όφειλό­
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή 'Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας 321

μένη ευγνωμοσύνη, και να διαβιβάσουν με τη σειρά τους στις δικές τους κό­
ρες το ϊδιο «[...] γλυκύ τοΰτο της καρδίας των συναίσθημα». Ή επιστολή
κλείνει μέ τις ακόλουθες λέξεις:

Και ημείς, αν και δεν δυνάμεθα κατά το παρόν να φέρωμεν εις το στήθος μας την περιπό­
θητον ε'ικόνα Σας μέ τήν περιγραφήν «αϊ Φιλελληνίδες» εχομεν όμως αυτήν γεγραμμένην εις
τα φύλλα της καρδίας μας, και το άγαπητον όνομα Σας δέν θέλει λείψει ποτέ ενόσω ζώμεν άπό
το στόμα μας.

'Ακολουθεί ή ημερομηνία: «Τη 17 'Απριλίου 1825», και ή φράση: «Αϊ

εύγνωμονοϋσαι Φίλαι Σας». Στο τέλος ή υπογραφή: «Α. Ν. ή Συντάκτης»
(πβ. σημ. 58). 'Ακολουθούν, χωρισμένα σε έ'ξι ομάδες, μέ τήν ένδειξη τού τό­
που καταγωγής (Αιγαίο, Ύδρα, Σάλωνα, Χίος, Αθήνα, Λειβαδιά), τα ονό­
ματα και τα επίθετα (συχνά και τα πατρώνυμα) τριάντα και μιας Ελληνί­
δων, μεταξύ των πλέον διακεκριμένων, συζύγων, θυγατέρων, αδελφών, ση­
μαντικών προσωπικοτήτων και αρχηγών τής μάχης, πού υπογράφουν τήν
Επιστολή. 'Επιπροσθέτως στην δέκατη πέμπτη και τελευταία σελίδα εμφα­
νίζεται μία επιστολή τής Ελένης Μαυροκορδάτου, γραμμένη στο Ναύπλιο
μέ ημερομηνία 5 Αυγούστου 1825, και απευθυνόμενη «Προς τον Έκδότην /
τοϋ Φίλου τοϋ Νόμου / εις "Υδραν», στην οποία ή υπογράφουσα εξουσιοδο­
τεί τον εκδότη να υπογράψει τήν Επιστολή άντ' αυτής (βλ. και σ. 5), δίνο­
ντας παράδειγμα άμεσης ανταπόκρισης εκ μέρους τοϋ γυναικείου κόσμου,
τοΰ οποίου ή Μαυροκορδάτου ήταν μία φωνή σημαντική.

***

Ώ ς προς τήν τύχη τής Επιστολής και κυρίως τήν απήχηση της στην
Ευρώπη δέν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες πέρα τοΰ γεγονότος ότι προ­
κάλεσε μεγάλη εντύπωση και ότι γράφτηκε τόσο στα ελληνικά όσο και στα
γαλλικά* πρόκειται για πληροφορίες πού επιβεβαιώνονται άπό τους Δ. Σ.
Μπαλάνο, Δ. Π. Πασχάλη, Σ. Ξηραδάκη, Σπ. Κόκκινη και Γ. Ζώρα: οι τρεις
τελευταίοι έχουν επίσης έκδόσει και το πλήρες ελληνικό κείμενο.
Ή Σ. Ξηραδάκη, στο ήδη άναφερθέν βιβλίο της, ενδιαφερόμενη για τό
ϊδιο πρόβλημα τής απήχησης παραθέτει κάποιες ανακοινώσεις πού εμφανί­
στηκαν άπό τό Μάρτιο τοΰ 1826 και μετά στο Φύλλο «Γενική Έφημερίς τής
Ελλάδος», σχετικές μέ διάφορες πρωτοβουλίες για βοήθεια, συντονισμένες
στο εξωτερικό, χωρίς όμως να περιέχουν καμία συγκεκριμένη αναφορά
στην Επιστολή τής Καΐρη· εξάλλου παραθέτονται, άπό τήν ϊδια μελετήτρια,
ευχαριστήριες επιστολές τής ελληνικής κυβέρνησης, και αυτές δημοσιευμέ­
νες στο Φύλλο «Γενική Έφημερίς τής Ελλάδος», απευθυνόμενες σέ μερι­
κούς φιλέλληνες, όπως και άλλες επιστολές μέ ημερομηνίες μεταξύ τής 12ης
322 Μαρίας Περλορέντζου

Μαρτίου και της 30ης 'Απριλίου 1828 καί δημοσιευμένες πάντοτε στην ϊδια
εφημερίδα την 1η καί 4η Αύγουστου 1828, γραμμένες από τις Αμερικανίδες
γυναίκες «Προς τας Ελληνίδας», ώς ηθική ύποτήριξη μαζί με την υλική
βοήθεια πού προμήθευαν οι συμμετέχουσες στα διάφορα αμερικανικά «κο­
μιτάτα»67. Σημειωτέον ότι αυτές οι τελευταίες επιστολές καταδεικνύουν πώς
οι Αμερικανίδες γυναίκες ήταν ενημερωμένες για τις περιπτώσεις των
Ελληνίδων, όμως σχεδόν όλες οι επιστολές αναφέρουν, ώς πηγή των πληρο­
φοριών, το όνομα του φιλέλληνα Δρος Samuel Howe, «[...] μόλις μετά τήν
επιστροφή ν του από τό ταξίδι του στην Ελλάδα». Δέν είναι γνωστό πάντως
αν εκείνος ήταν μόνον αυτόπτης μάρτυρας τών γεγονότων της έλληνοθωμα­
νικής σύγκρουσης ή ήταν αντιθέτως γνώστης της Επιστολής της Καΐρη.
Έν πάση περιπτώσει, ή πρώτη επίσημη παρουσίαση της Επιστολής,
όπως ήδη έχει δειχθεί, προωθήθηκε άπό τήν εφημερίδα Ό Φίλος τοϋ Νόμου
τήν 31η 'Ιουλίου 1825, πού προανήγγελλε τήν επικείμενη έ'κδοσή της. Σ'
αυτήν τήν ανακοίνωση όμως ή προσοχή του αναγνώστη προσκόπτει (αν καί
θα μπορούσε να τοϋ διαφύγει) στην παρακάτω αντίφαση, όπως διαβάζεται
αύτολεξεί: «Άς ανάγνωση τήν Έπιστολήν τών Ελληνίδων εις τάς Φιλελ­
ληνίδας της Αμερικής», άλλα αυτό καταφανώς δέν αναπαράγει τον ακριβή
τίτλο, πού είναι αντιθέτως Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελλη­
νίδας. Παρά τό γεγονός ότι τό περιεχόμενο της ανακοίνωσης, καθώς επίσης
καί τό απόσπασμα πού παρατίθεται ώς παράδειγμα στον αναγνώστη, ανή­
κουν στην Επιστολή, ή συντακτική επιτροπή της εφημερίδας Ό Φίλος τοϋ
Νόμου προσθέτει τή λέξη «της Αμερικής»!
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ή Ευανθία Καΐρη είναι ή συγ­
γραφέας (μολονότι δέν εμφανίζεται ούτε σ' εκείνη τήν περίπτωση ή υπογρα­
φή της) καί άλλης μίας επιστολής, γραμμένης τρία χρόνια αργότερα, με τίτ­
λο: Προς τάς Φιλελληνίδας τών 'Ομόσπονδων Επαρχιών τής Αμερικής, καί
εύεργέτιδας τής πασχούσης Ελλάδος, τής οποίας αποστολείς ήταν καί σ'
αυτήν τήν περίπτωση γυναίκες Ελληνίδες καί επακριβώς «Αϊ εις Σύραν πά­
ροικοι Ελληνίδες καί πολίτιδες τών άποτεφρωθεισών Κυδωνιών, παραλίου
πόλεως τής Ελάσσονος Ασίας»· ή επιστολή αυτή κλείνει μέ ένδειξη: «Έν
Σύρα τή 13η Αυγούστου 1828», καί δημοσιεύθηκε στο Φύλλο Γενική Έφη­
μερίς τής Ελλάδος, έτος III, άρ. 64, τήν 1η Σεπτεμβρίου 1828, στις σελίδες
265­6. Ή έναρξη αυτής τής επιστολής, «Άνέγνομεν, φίλαι, εις τήν Γενικήν
Εφημερίδα τής Ελλάδος τάς παρηγορητικάς επιστολάς σας...», άποδεικνύ­

67. Πβ. Σ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη (1799­1866). Ή πρώτη 'Ελληνίδα πού κατέκτησε τή
μόρφωση, O.K., σσ. 46­58.
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή 'Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 323

ει ότι πρόκειται για μία απάντηση ευχαριστίας στις επιστολές των 'Αμερι­
κανίδων γυναικών, πού είχαν προαναφερθεί, και δημοσιευθεί, λιγότερο άπό
ενα μήνα πρίν, στην ϊδια εφημερίδα.
Είναι λοιπόν προφανές ότι αύτη ή δεύτερη επιστολή της Εύ. Καΐρη, τοΰ
1828, προς τις 'Αμερικανίδες, δέν είναι δυνατόν να συγχέεται μέ τήν πρώτη,
τον 1825, πού απευθυνόταν γενικά προς τις Φιλελληνίοες.
Επομένως άπό ποΰ μπορεί να προέκυψε τέτοιο λάθος; "Εχει ϊσως προ­
κληθεί από άλλες ευχαριστήριες επιστολές προς τα διάφορα αμερικανικά
«κομιτάτα» για τή συμβολή τους, πού ήδη άπό τό 1822 υποστήριζαν θερμά
τήν ελληνική υπόθεση;
Πάντως, εξαιτίας της επιβεβλημένης βραδύτητας των επικοινωνιών της
εποχής68, στο τεύχος τοΰ 'Οκτωβρίου 1825 τοΰ δεύτερου μεγάλλου γαλλικού
περιοδικού μέ φιλελεύθερες τάσεις Revue Encyclopédique, στις σελίδες 314­
15, εμφανίστηκε στο Παρίσι, υπό τον γενικό τίτλο GRECE, ή ακόλουθη πα­
ρουσίαση της Επιστολής τής Καΐρη τοΰ 1825:

Lettre de remerciements adressée par les dames Grecques à une Société philhellénique de
dames Américaines. Une société de dames s'était formée, il y a quelque temps, aux Etats­Unis
d'Amérique, dans l'intention de venir, par des moyens philanthropiques, au secours de la Grèce.
Cette société avait adressé une lettre aux dames grecques. Voici un extrait de la réponse de ces
dernières, qui a été inséré dans le no 139 de l'Ami de la Loi. «Oui, généreuses amies de la Grèce, vos
sentiments de compassion pour nos malheurs ont adouci nos souffrances, et la satisfaction que vous
font éprouver les triomphes de la Grèce rend plus vifs encore les transports de notre joie. [...] [Στη
συνέχεια οι Ελληνίδες εκφράζουν τήν ελπίδα ότι ή πατρίδα τους θα αναδειχθεί νικήτρια, ότι
θα καταστραφούν οι εχθροί της καί ότι, αν ακόμα εκείνες έπρεπε να πεθάνουν και δέν πρό­
φθαιναν να δουν τήν ήμερα τής ελευθερίας, θα είναι τα παιδιά τους πού θα τήν απολαύσουν.]
Nous leur faisons surtout connaître qu'il y a eu des femmes philhellènes qui, par leurs vœux et par
tout ce qui dépendait d'elles, ont favoirisé, autant qu'elles ont pu, la juste cause de notre pays, qui se
sont réjouies sincèrement avec nous des succès de cette cause, et qui ont partagé votre affliction sur
les malheurs de la Grèce».

68. Σύμφωνα μέ τους υπολογισμούς τοΰ Ι. Δημάκη, οι χρόνοι διακίνησης των πληροφο­
ριών άπό τή στιγμή τοΰ συμβάντος έως τήν άφιξη τους στον γαλλικό τύπο εΐναι πάντοτε μα­
κροί εξαιτίας των μεγάλων αποστάσεων και των ατελών μέσων επικοινωνίας τής εποχής. Στον
πίνακα του για τους χρόνους πού παρεμβάλλονται ανάμεσα στα διάφορα κέντρα περισυλ­
λογής ειδήσεων καί στο Παρίσι, για το νησί της Ύδρας έχουμε μία ένδειξη 25­35 ήμερων. (Πβ.
J. Dimakis, L'Indépendance grecque vue par la presse française (période de 1821 à 1828), ο.π., σ.
51). Μπορεί λοιπόν να εξαχθεί ότι, στην περίπτωση μας, καμμία υπερβολική ή ανώμαλη καθυ­
στέρηση δέν προέκυψε ανάμεσα στην δημοσίευση τοΰ φυλλαδίου τής Εύ. Καΐρη ­πολύ πι­
θανόν αμέσως μετά τήν 5ην Αυγούστου 1825, ημερομηνία τής συμμετοχής τής Μαυροκορδά­
του στην Επιστολή­ καί στην εμφάνιση τής παρουσίασης του στο έν λόγω γαλλικό περιοδικό.
324 Μαρίας Περλορέντζου

Tous ceux qui ont apprécié, parmi les influences morales et politiques dont l'action est le mieux
démontrée, cette influence naturelle et légitime que les femmes exercent sur les hommes (v. Revue
Encyclopédique, tome X, pp. 8­34 ­avril, 1824­ Esquisse d'un cours d'histoire rapporté à l'influence
des femmes) aimeront à recueillir la correspondance que nous venons de faire connaître, comme une
sorte de monument hisstorique qui fournit un double témoignage du dévouement patriotique des
dames grecques, et du vif intérêt manifesté dans un autre hémisphère par une réunion de dames
américaines pour la noble cause de l'indépendance de la Grèce. M.A.J.

Ό π ω ς μπορεί να παρατηρηθεί, στο γαλλικό κείμενο, ή συντακτική επι­

τροπή τοΰ περιοδικοί), και μάλιστα ό συντάκτης με τα αρχικά M.A.J.69 πήρε
υπόψη του μόνον τήν αναγγελία της εφημερίδας Ό Φίλος τον Νόμου και όχι
το αληθινό φυλλάδιο τής Καΐρη, δηλαδή το ακέραιο περιεχόμενο τής Επι­
στολής. Αυτή ή βεβαιότητα προέρχεται από τήν επακριβή αντιπαράθεση με­
ταξύ τοΰ όλου αποσπάσματος, πού το γαλλικό άρθρο προτείνει στους ανα­
γνώστες του (μερικά μέρη τοΰ οποίου μόλις παρατέθηκαν), και τοΰ απο­
σπάσματος πού χρησιμοποιήθηκε για τον ϊδιο σκοπό στην αναγγελία τής
εφημερίδας Ό Φίλος τον Νόμον. Ά ν και κάποιες φορές ή γαλλική μετάφρα­
ση φαίνεται ελαφρώς ελεύθερη, ή αντιστοιχία ανάμεσα στα δύο αποσπά­
σματα είναι βέβαιη. 'Εξάλλου πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για μία πα­
ρουσίαση, απευθυνόμενη σε Γάλλους αναγνώστες, πολύ κολακευτική, πού
αξιολογεί τήν ελληνική θέση και εκφράζεται με εκτίμηση και θαυμασμό για
τό εγχείρημα τών Ελληνίδων γυναικών. Δυστυχώς, ή τέτοια δημοσίευση
επαναλαμβάνει τό ϊδιο τό λάθος τής πηγής της (!).
Οι νέοι προσανατολισμοί τής Γαλλίας προς τήν ελληνική υπόθεση μετά
τό 1824, όταν έπρεπε να εγκαταλείψει τήν δική της προσποιητή ουδετερότη­
τα και να αναζητήσει, μαζί με τήν 'Αγγλία και τή Ρωσία, να σταθεροποιήσει
από κοινού μία ισορροπία δυνάμεων πού θα προάσπιζε καλύτερα τα συμ­
φέροντα70 όλων, βρήκαν απήχηση και αντίκτυπο και στον τύπο.
Ό ρόλος πού είχε, εκείνα τα χρόνια, τό λογοτεχνικό περιοδικό Le Globe
και ή γενική αναγνώριση τής σημασίας του «pour l'étude des idées sous la
Restauration et plus spécialement du mouvement philhellénique»71 «[τοΰ όποιου
κινήματος] στάθηκε ένας από τους θερμότερους υπέρμαχους»72, προσελκύ­

69. Πα το θέμα τών αρχικών πού χρησιμοποιούσε ό γαλλικός τύπος, βλ. J. Dimakis, «Les
Auteurs des articles de la presse», εις J. D., La guerre de l'indépendance grecque vue par la presse
française (période de 1821 à 1824), σσ. 165­76, και ιδιαιτέρως τις σσ. 172­3.
70. Αύτ., σ. 22.
71.Αύτ.,σ.9.
72. Έ . Σ. Καρατζά, Το παρισινό περιοδικό «Le Globe» και ή ελληνική επανάσταση, δ.π., σ.
58.
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 325

ουν πρωτίστως την προσοχή εκείνου πού καταγίνεται μέ μία τέτοια προβλη­
ματική.
Ώ ς προς το Le Globe, όργανο τοΰ τύπου πού κάλυψε το κενό πού άφησε
το Tablettes Universelles (το πρώτο φιλελεύθερο περιοδικό ανοικτών βλέψε­
ων και μέ προσανατολισμό κατά συνέπεια αντικυβερνητικό), ιδρυμένο μά­
λιστα από τα Ίδια άτομα και έφορούμενο άπό τις Ίδιες ιδέες73, μπορούμε να
είμαστε βέβαιοι για τήν σταθερή προσοχή του για όλα όσα έφθαναν στον
γαλλικό τύπο και αφορούσαν το ελληνικό πρόβλημα. Ή μελέτη της Ελένης
Καρατζά επιτρέπει να ανατρέξουμε, ήδη άπο τήν ημερομηνία ίδρυσης τοΰ
περιοδικού (15 Μαρτίου 1824) εως και όλο το 1830, σέ ο,τι εϊχε δημοσιευθεί
σχετικό μέ τον αγώνα ανεξαρτησίας τών Ελλήνων. Μία περαιτέρω επαλή­
θευση, στο πλαίσιο αυτής της έρευνας, επιβεβαίωσε τήν έμμεση διαπίστωση
ότι τό Le Globe σιωπά σχετικά μέ τήν 'Επιστολή της Ευανθίας Καΐρη. Έν πά­
ση περιπτώσει εκείνη τήν εποχή, στο γαλλικό τύπο (όπως επίσης και σ'
εκείνον τών άλλων ευρωπαϊκών χωρών) επικρατούσαν νόμοι άντι­φιλελεύ­
θεροι74, μέ συνέπεια τα άρθρα πού ήταν αντίθετα στην κυβερνητική πολιτι­
κή, εκτός τοΰ ότι δέν επιδοκιμάζονταν, άπέβαιναν επικίνδυνα για τους συν­
τάκτες τους.
"Ισως προς αυτήν τήν κατεύθυνση πρέπει να αναζητηθούν οι αληθινές
αν και δυσδιάγνωστες απαντήσεις. Τό περιεχόμενο της Επιστολής, για προ­
σεκτικούς αναγνώστες, ήταν πολύ κατηγορητικό προς τή χριστιανική Ευ­
ρώπη για να μπορέσει να εμφανιστεί σέ έ'να περιοδικό, όργανο τύπου ευρεί­
ας κυκλοφορίας. 'Αντιθέτως ή κυκλοφορία ενός φυλλαδίου, μία έ'στω και
κατευθυνόμενη διάδοση του, ήταν λιγότερο βλαπτική από τήν προπαγανδι­
στική εντύπωση πού μποροΰσε να προκαλέσει μία απλή παρουσίαση του
στον τύπο, έστω κι αν αυτή αντανακλούσε τό περιεχόμενο του και τον υπαι­
νικτικά προκλητικό χαρακτήρα του. Στην ουσία Ό Φίλος τον Νόμου, και
κατά συνέπεια ή Revue Encyclopédique, δέν είχαν παραθέσει παρά μόνο ση­
μεία «άβλαβη» άπό τα όποια δέν διέρρεαν παρά ήπιες κατηγορίες, ενώ ανέ­
κυπταν γενικώς ευχαριστίες και αναγνώριση προς τό φιλελληνικό κίνημα­
άλλωστε, εκείνα τα παραθέματα δέν αντιπροσώπευαν παρά μόνον μερικώς
τό όλο κείμενο, τό πνεύμα του, πού, όπως ήδη αναφέρθηκε, σέ πολλά σημεία

73. Πβ. J. Dimakis, La Guerre de l'indépendance grecque vue pr la presse française (période
de 1821 à 1824), δ.π.,σ.34.
74. "Αν και μεταξύ τοΰ 1822 και τοΰ 1827 ή λογοκρισία δέν επιβάλλεται καθαρά, το 1827
γίνεται επίσημη και μόνο κατά τό 1830 ό τύπος έπανακτά πλήρη ελευθερία. (Πβ. Έ . Σ.
Καρατζά, Τό παρισινό περιοδικό «Le Globe» και ή ελληνική επανάσταση, ο.π., σ. 57).
326 Μαρίας Περλορέντζου

αποτελεί έναν αληθινό λίβελλο. Καί επακριβώς σ' αυτήν την περίπλοκη
«ΰφανσή» του αναγνωρίζεται ή αξία του: μέ πολλή αξιοπρέπεια και σοβα­
ρότητα κατηγορεί και καταδικάζει, ένώ μέ άλλη τόση αποφασιστικότητα
ευχαριστεί και ανταποδίδει ευγνωμοσύνη «χωρίς ταπεινωτικές επικλήσεις»,
όπως ορθά παρατηρεί ό Γεώργιος Ζώρας75.
"Ηταν επομένως ή λογοκρισία, πολύ πιθανόν, πού σαν Δαμόκλειος σπά­
θη έπεκρέματο και εξέταζε λεπτομερώς τήν απήχηση πού θα μπορούσε να
έχει οποιαδήποτε δημοσίευση ύποπτη για τήν ισορροπία τοΰ ευρωπαϊκού
status quo. Και είναι πολύ διαφωτιστικό αυτό πού σημειώνει ό Arturo Linaker
σχετικώς.

[...] [La Santa Alleanza] non combatte i Greci perché non può unire la croce alla mezzaluna, ma
combatte in Europa chi per la Grecia nutre simpatia76.

Στην Ιταλία, χώρα πιο σκληρά καταπιεσμένη άπό τα άλλα Ευρωπαϊκά

κράτη, ακόμη καί το Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης ­πού ήδη πολύ πρίν,
υπό τους Λορένα, έχαιρε μίας ιδιαίτερης διοίκησης καί άπό το 1824 μέ τον
Λεοπόλδο II είχε ωφεληθεί άπό μία συμπεριφορά ακόμα πιο επιεική καί κα­
λόπιστη­ ύφίστατο τήν αστυνομική επιτήρηση της Ιερής Συμμαχίας πού,
διαδεδομένη πλέον σέ όλη τήν ιταλική επικράτεια, εκεί εξασκούνταν υπό το
όνομα «Presidenza del Buon Governo».
Ό Gian Pietro Vieusseux έγραφε σέ μία επιστολή του απευθυνόμενη στον
Ellenofilo (μέ αυτό το ψευδώνυμο, στην πραγματικότητα, εμφανίστηκαν
στην Antologia, τα πρώτα άρθρα τοΰ Enrico Mayer) τήν 30ή 'Οκτωβρίου
1821:

Se dipendesse da me l'Antologia diventerebbe l'avvocato più eloquente dei Greci, ma abbiamo

da fare con una censura la quale dipende da quella di Vienna [...]77.

Προφανώς σ' εκείνη τήν ιδιαίτερη κατάσταση οποιαδήποτε πρωτοβου­

λία πού θα άφροοϋσε τήν Επιστολή της Καΐρη έπρεπε να καταδικαστεί άμα
τη γενέσει. Πράγματι μία εξαντλητική αναζήτηση στα τεύχη της «Antologia»,
μεταγενέστερα τής έκδοσης της Επιστολής, δέν έφερε στο φώς κανένα στοι­
χείο παρά το γεγονός ότι οι συντάκτες τοΰ περιοδικού θα ήταν πολύ πι­

75. Γ. Θ. Ζώρας, Φιλολογικά και ιστορικά κείμενα τής Τουρκοκρατίας. Επιστολή

'Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίόας, δ.π., σ. 300.
76. Α. Linaker, La vita e ì tempi di Enrico Mayer, Firenze, G. Barbera 1898, τ. Ι, βιβλίο lo, σ. 14.
77.Βλ.Αύτ.,σ.26.
 Ευανθίας Καΐρη, 'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 327

θανόν ενημερωμένο για ο,τι άφοροϋσε την Ελλάδα, όπως ήδη τονίστηκε
στις παρούσες σελίδες. Ενδεχομένως μόνο μία διεξοδική εξέταση σέ διάφο­
ρα αρχεία, σέ συλλογές επιστολών και χειρογράφων της εποχής, θα μπο­
ρούσε να φέρει στο φως κάποια πληροφορία. Ά ς ληφθεί, έξαλλου, υπόψη,
ότι και ή έρευνα πού διεξήχθηκε στο Vita di Mario Pieri scritta da lui
medesimo δέν έφερε κανένα αποτέλεσμα.
Ή τύχη της Επιστολής, αντιθέτως, ήταν καλύτερη στο περιβάλλον τοϋ
αγγλικοί) φιλελληνισμού.
Τήν 14η 'Απριλίου 1826, ακριβώς ενα χρόνο παρά τρεις μέρες άπό τήν
ημερομηνία κατά τήν οποία γράφτηκε το πρωτότυπο, εμφανίστηκε στο
Λονδίνο, στις εκδόσεις John Hatchard and son, ενα μικρό φυλλάδιο πού στο
εξώφυλλο του αναγιγνώσκεται:

A VOICE FROM GREECE, / CONTAINED IN / AN ADDRESS / FROM / A SOCIETY OF

GREEK LADIES / TO THE / PHILHELLENS OF THEIR OWN SEX / IN THE REST OF
EUROPE / TRANSLATED BY / GEORGE LEE78.

Ή άναστατική έπανατύπωση τών Αθηνών τοΰ 1957 έκ μέρους της Ιστο­

ρικής και Εθνολογικής Εταιρείας τής Ελλάδος (άρ. 71 στή σειρά της), μέ το
ϊδιο σχήμα τής σειράς στην οποία εμφανίστηκε και το πρωτότυπο, παρου­
σιάζει και τα δύο φυλλάδια εκπληκτικά όμοια.

TO THE / LADIES OF THE UNITED KINGDOM, / THE FOLLOWING ADDRESS / IS

MOST RESPECTFULLY DEDICATED / BY / THE TRANSLATOR79.

Μία άμεση αντιπαραβολή τών δύο εξώφυλλων καταδεικνύει μικρές δια­

φοροποιήσεις: α) «A voice from Greece», και β) «in the rest of Europe», είναι
στοιχεία πού απουσιάζουν άπό το ελληνικό εξώφυλλο.
Ακολουθεί μία εισαγωγή τεσσάρων σελίδων. Στο πρώτο μέρος τής αρχι­
κής περιόδου:

78. Πέρα άπό τις βιβλιογραφικές πληροφορίες πού συμπεριλαμβάνονται στο Κ. Μαμώνη,
«Ξενόγλωσσοι εκδόσεις περί τον 'Αγώνα: Βιβλιογραφικαί αναλύσεις», Μνημοσύνη, III
(1970/71), σσ. 433­4 και στο L. Droulia, Philhellénisme. Ouvrages inspirés par la guerre de
l'indépendance grecque 1821­1833, Répertoire bibliografique, Athènes 1974, ύπ' αρ. 1207, ή πρώτη
λεπτομερής παρουσίαση τοΰ αγγλικού φυλλαδίου έγινε γνωστή άπό τον Δ. Ί . Πολέμη στο
«Συμβολή εις τήν Ανδριακήν βιβλιογραφίαν τοϋ δεκάτου ένατου αιώνος», Πέταλον, 3, δ.π., σσ.
157­8.
79. George Lee, φιλέλληνας και γραμματέας τής επιτροπής τοΰ 'Ορλάνδου και τοϋ
Λουριώτη στο Λονδίνο.
328 Μαρίας Περλορέντζου

The following address, purporting to have been written by one of the most enlightened women
of Greece, having recently fallen into my hands, I hasten to lay it before my fair countrywomen, to
whom, in conjunction with the ladies of France, it seems more immediately directed.

δύο στοιχεία έλκουν ιδιαιτέρως την προσοχή: Ιο, «by one of the most en­
lightened women of Greece», πού θυμίζει τον ελληνικό υπότιτλο «συντεθεΐσα
παρά τίνος των σπουδαιότερων Ελληνίδων»· 2ο, «having recently fallen into
my hands», πού υπαινίσσεται μία πιθανή διάδοση στην Ευρώπη της Επιστο­
λής της Καΐρη σε χρόνους («recently») επόμενους της δικής της δημοσίευσης
(terminus post quern ό Αύγουστος 1825).
Μία ακριβής εξέταση τοΰ κυρίως κειμένου, πού συμπεριλαμβάνεται στις
σελίδες 5­16, επιβεβαιώνει αμέσως τήν υπόθεση ότι βρίσκεται κανείς μπρο­
στά σε μία πιστότατη αναπαραγωγή στην αγγλική γλώσσα της έκδοσης της
Ύδρας.
Φθάνοντας στή σελίδα 15, παρατηρείται και μία άλλη διαφοροποίηση εν
σχέσει προς το πρωτότυπο: λείπει ή φράση «Τη 17 'Απριλίου 1825» όπως επί­
σης καί ή υπογραφή: «Α. Ν. ή Συντάκτης». "Ισως ήταν δύο στοιχεία πού θα
μπορούσαν να δημιουργήσουν προβλήματα στον George Lee και για αυτόν
τον λόγο παραλείφθηκαν: τό πρώτο, τοποθετούσε χρονικά τήν έκκληση τών
Ελληνίδων γυναικών έ'να χρόνο πριν (τον Απρίλιο τοΰ 1825), πράγμα πού ο
Lee δεν ήθελε ενδεχομένως να γίνει σωστό στις αναγνώστριες του προς χά­
ριν της ϊδιας της έκκλησης και της ανάγκης της για άμεσες απαντήσεις· τό
δεύτερο, ήταν ϊσως δυσανάγνωστο για τον ϊδιο τό μεταφραστή ελλείψει
ακριβών πληροφοριών για τό όνομα της συντάκτριας, αναφερόμενο απλώς
μέ τα αρχικά του.
Ή εισαγωγή τοΰ George Lee αποδεικνύεται πολύ ενδιαφέρουσα. Πληρο­
φορεί τον αναγνώστη για τα θέματα πρωταρχικής σημασίας πού περιλαμ­
βάνονται στο κείμενο, πραγματοποιεί μία οξυδερκή εκτίμηση της γενικής
έ'κβσης της αγγλικής πολιτικής έ'ως τήν άνοιξη τοΰ 1826, διατρέχοντας μέ
ορθότητα όλο τό αγγλικό φιλελληνικό κίνημα* επίσης ό συγγραφέας της
οικειοποιείται τό ύφος τοΰ κειμένου της Ευ. Καΐρη, αναδημιουργεί τήν
ατμόσφαιρα καί τό σθένος του, υπογραμμίζοντας μ' αυτόν τον τρόπο, πέρα
της δικής του συμμετοχής καί της αξίας του ώς μεταφραστή, τήν επίδραση
πού είχε υποστεί. Οι σελίδες του συνιστούν, μέ άλλα λόγια, μία πραγματική,
γενναιόδωρη καί θερμή έκκληση προς χάριν της ελληνικής υπόθεσης καί για
τούτο παρατίθεται εδώ, στή συνέχεια, μία επιλογή εδαφίων άπό τα πιο
ενδεικτικά καί εύγλωττα:
(σ. 1) [...] the misfortunes mentioned in the first few lines of the address have been increased
beyond our worst anticipations. A new enemy has landed on the shores of Greece ­ an enemy, who,
less blinded than the Turk by an ignorant belief in fatalism, has sought and found that assistance
which the talents and information of the most civilized parts of Europe could afford him. The Hellens
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 329

no longer pereceive the crescent hoisted with pomp, no longer hear the cries of Allah resound from the
hosts of their opponents. Officers of distinction and celebrity lead on disciplined Arabs; Frenchmen and
Italians, who, in their own countries, revolted at what they regarded as an intolerable despotism, now
stoop to shackle the Greeks with the still heavier fetters of Turkish oppression and barbarity.
(σ. 2) [...] no one can more ardently desire the establishment of Grecian independence than the
illustrious Statesman who now presides at the head of our department for Foreign Affairs; and yet he
cannot infringe the law of nations, nor sacrifice the duty he owes to his country, by acting in
conformity to his generous sentiments. It remains, then, for private emulation and liberality, to do
that, which cannot be performed in a different way; in one word, it remains for humanity to rescue
the victim from the slaughter which now impends over him.

[...] let not the friends of humanity despair, or imagine that the genious of freedom and
civilization must retire from the shores of Greece ­ No ! The war which is waged there, is of too cruel
a nature to be finished with a single blow, and even when the Greeks will have ceased to struggle for
political existence, they must combat to avoid the destruction to which they are devoted. Whilst a
Greek exists, the cause of Greece cannot perish; [...]

Before, however, the Greeks are reduced to such desperate alternatives, let the friends of
humanity vie with each other in contributing to their wants.
(σ. 3) [...] Indeed, it seems tht the Greek question claimed solely the attention of one portion of
society ­that it was made an affair of party feeling­ and that unfortunately the system of Whigs and
Tories was introduced into a question upon which no opposition should ever have existed.

Ή άνοιξη τοϋ 1826 είναι ένα επί πλέον «σημείο» σύνδεσης ανάμεσα στην
Επιστολή της Ευανθίας Καΐρη και στην ίστορικο­φιλολογική της τύχη.
Στο πέμπτο βιβλίο (αφιερωμένο στις Ελληνίδες, «Les Hellènes») τοΰ
πρώτου τόμου τοϋ έργου της φιλελληνίδος Dora d'Istria, Les Femmes en
Orient (βλ. και σημ. 8), και κυρίως στο «Lettre première», με την ένδειξη
«Missolonghi», ή συγγραφέας διηγείται λεπτομερώς την ιστορική εξέλιξη
τών γεγονότων κατά τη διάρκεια των πολιορκιών της ηρωικής πόλης τοϋ
Μεσολογγίου. Στις σελίδες 370­3, και με μία ρητή αναφορά «En 1826», ή διή­
γηση παρουσιάζει όλα όσα συνέβησαν πριν και μετά τήν περίφημη "Εξοδο
πού κατέληξε στην πτώση της πόλης στις 22 'Απριλίου 1826.
Με το βλέμμα στραμμένο πάντοτε στις γυναίκες, ή Dora d'Istria υπο­
γραμμίζει τήν πολύτιμη βοήθεια πού σύζυγοι, αδελφές, κόρες προσέφεραν
στους πολεμιστές.
[...] pour réparer les ravages causés par la formidable artillerie du sérasker Reschid. Cette
artillerie était dirigée par des officiers européens qui prêtaient aux fureurs de l'islamisme toutes les
ressources de la science chrétienne80.

80. Είναι μία επί πλέον πληροφορία για τον ευρωπαϊκό δωσιλογισμό­ στη συνέχεια, στη σ.
371, διαβάζουμε επίσης: «La Chrétienté qui fournissait des officiers et des ingénieurs aux
330 Μαρίας Περλορέντζου

Πιεσμένες άπο επείγουσες ανάγκες οι γυναίκες τοΰ Μεσολογγίου έκα­

ναν στο τέλος έκκληση βοήθειας «[...] de leurs soeurs de l'Occident» (σ. 371).
Στη συνέχεια δίδονται πέντε ονόματα γυναικών και πρώτο αυτό της Καΐρη
(«Evanthie, native de Cydonie»81), τα όποια περιλαμβάνονται στα ονόματα
πού αναφέρονται στον κατάλογο τών τριανταδύο πού, όπως είδαμε ήδη,
εΐχαν υπογράψει τήν Επιστολή.
Πρώτη διαπίστωση λοιπόν: ή κοντέσσα Masjalsky (Dora d'Istria) συνδέει
τήν σύνταξη αυτής τής Επιστολής με τήν πολιορκία και τήν πτώση τοΰ Με­
σολογγίου, και κατά συνέπειαν αναιρεί τή χρονική διαφορά μεταξύ τους (!).
'Αμέσως μετά, πάντοτε στην ϊδια σελίδα 371, παρατίθεται ώς παράδειγ­
μα το ακόλουθο απόσπασμα πού, άντιβαλλόμενο με το πρωτότυπο, δεικνύει
ότι συνετέθη άπο δύο εδάφια τής 1ης και 2ης παραγράφου τής Επιστολής.

Presque toutes nous avons vu des mères mourir dans les bras de leurs filles, des filles expirer
sous les yeux de leurs pères mourants, des enfants cherchant encore un reste de lait sur le sein de
leurs mères mortes; la nudité, la famine, le froid et la mort sont les moindres maux qui se sont offerts
à nos yeux remplis de larmes. Nous avons, la plupart, perdu nos frères et nos soeurs; quelques­unes
sont restées orphelines et sans ressources.. Mais, ô amies de la Hellade, nous vous assurons qu'aucun
de ces malheurs n'a pénétré aussi profondément nos coeurs que l'inhumanité qu'ont montrée envers
notre nation plusieurs de ceux qui se vantent d'être nés au sein de l'Europe civilisée...

Ή δεύτερη διαπίστωση προέρχεται άπο τή σύγκριση ανάμεσα στο από­

σπασμα πού παρατίθεται άπο τήν Dora d'Istria και σ' εκείνο τής ανακοίνω­
σης τής συντακτικής επιτροπής τής εφημερίδας «Ό Φίλος τοΰ Νόμου», πού
καταδεικνύει ότι πρόκειται για δύο παραθέματα διαφορετικά­ έξαλλου,
είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι ή πηγή της θα μπορούσε να είναι ή ανα­
κοίνωση τής εφημερίδας, τόσο απομακρυσμένη άπο τή στιγμή κατά τήν
οποία συντάσσει το δικό της έργο.
Το έργο τοΰ Αλεξάνδρου Σούτσου, Histoire de la Révolution grecque, δει­
κνύει σαφώς ότι εϊναι αυτό ή πηγή τών πληροφοριών τής Dora d'Istria έπί
τοΰ θέματος.
Πράγματι ό Α. Σούτσος (αυτόπτης μάρτυρας τής πτώσης τοΰ Μεσο­
λογγίου), διηγούμενος λεπτομερώς τα ιστορικά συμβάντα πού προηγήθη­

Ottomans, laissa leur général Reschid­pacha accomplir en paix son œuvre de destruction», και στη σ.
372: «Missolonghi [...] avait lutté pendant onze mois contre cent mille musulmans commandés par
des chrétiens!».
81. Και όχι «native de Andros»· φανερό λοιπόν είναι ότι ή Dora d'Istria είχε λάβει πληροφο­
ρίες για τήν Καΐρη κυρίως άπο τή δραστηριότητα τής τελευταίας στις Κυδωνιές.
 Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας 331

καν της Εξόδου, προσφέρει στοιχεία πού έπανευρίσκονται στο κείμενο της
Masjalsky.
Ό ϊδιος αναφέρεται στην Επιστολή της Ευ. Καΐρη για να επιτείνει πε­
ραιτέρω την απαξία του για την κατάσταση πού είχε δημιουργηθεί, προς το
τέλος τοϋ 1825, όσον άφορα τον ευρωπαϊκό δωσιλογισμό: εξακόσιοι Ευρω­
παίοι, αναφέρει, οδηγούσαν τις οκτώ χιλιάδες «Άραβες» τοϋ Ίμπραΐμ82.
Ήταν τότε χρόνια πού ή Επιστολή θα έπρεπε να ήταν σε πλήρη κυκλοφο­
ρία, και εκείνος μιλάει σαφώς γι' αυτό («Ces paroles, qui circulèrent par toute
l'Europe»83) άφοΰ παραθέσει, στις σελίδες 391­92­93 τοϋ κειμένου του, μία
μεγάλη περικοπή πού αποτελείται ακριβώς άπό τις παραγράφους 1­2,14,16
και 18 της Επιστολής.
Μία στοιχειώδης άντιβολή ανάμεσα στις σελίδες τοΰ Σούτσου και τοϋ
αποσπάσματος πού συντέθηκε άπό τήν Dora d'Istria (και προηγουμένως πα­
ρατέθηκε εδώ έξ ολοκλήρου) επικυρώνει τήν βεβαιότητα για τήν πηγή πού
χρησιμοποιήθηκε.
Όμως έκτος από αυτό το απόσπασμα μπορούν να ανιχνευθούν και
άλλα στοιχεία πού επιβεβαιώνουν τό ίδιο.
"Ηδη ό Ά. Σούτσος, στο σημείωμα του πού εισαγάγει τα αποσπάσματα
τα προερχόμενα άπό τήν Επιστολή, ανέφερε λανθασμένα: «Evanthie, native
de Cydonie»84, και έπί πλέον τα πέντε ονόματα τών Ελληνίδων πού αναφέ­
ρονται μεταξύ τών τριανταμίας πού υπογράφουν είναι τα ϊδια πού θα εμφα­
νιστούν στις σελίδες της Dora d'Istria αργότερα.
'Ακόμα πιο ρητά: σέ έ'να σημείο πιο προχωρημένο της ιστορίας του, σέ
μία μακρά σημείωση (σσ. 407­14), ο Σούτσος περιγράφει τή συνάντηση του
μέ τον Θεόφιλο Καΐρη και τήν αδελφή του, στή Σύρο το 1826· αναφέρει τό
δράμα Νικήρατος85· παραθέτει τον διάλογο του μέ τήν Ευανθία, τήν οποία
συναντούσε για πρώτη φορά, και μεταφράζει στα γαλλικά όλο τό άπόσπα­

82. Πβ. Α. Sutsos, Histoire de la Révolution grecque, O.K., σσ. 390­91.

83.Αύτ.,σ.393.
84. Δέν είχε ακόμη συμβεί ή συνάντηση τους στή Σύρο, και ό Σοϋτσος δεν είχε πιθανόν
εκείνη τήν εποχή ακριβείς πληροφορίες για τήν Καΐρη.
85. Πρόκειται για ενα δράμα σέ τρεις πράξεις, πού και αυτό δημοσιεύτηκε ανώνυμο: «υπό
Έλληνίδος τινός συντεθέν». Θα είναι μάλιστα ό ϊδιος ό 'Αλέξανδρος Σοϋτσος, μέ τήν ευκαιρία
της παρουσίασης του τοΰ Νικηράτον στην εφημερίδα Ό Φίλος τοϋ Νόμου (βλ. σημ. 14), πού
θα αποκαλύψει τήν ανωνυμία της Καΐρη αποδίδοντας της επισήμως τό έργο. Αυτό τό θεα­
τρικό έργο ήταν αναμφίβολα γραμμένο εξαιτίας της επιθυμίας να διατηρηθεί ζωντανή ή μνήμη
και ή δόξα τών ηρώων τοϋ Μεσολογγίου· πράγματι κάτω άπό τον τίτλο καί τό όνομα
Νικήρατος υποκρύπτεται ό ήρωας Χρήστος Καψάλης. (Πβ. καί Δ. Π. Πασχάλης, «Ευανθία
Καΐρη (1799­1866)», δ.π., σο. 28­31). 'Εμπεριστατωμένη παρουσίαση καί ανάλυση τοΰ έργου,
332 Μαρίας Περλορέντζου

σμα της δεύτερης πράξης πού ή ϊδια ή Καΐρη είχε δεχθεί να απαγγείλει γι'
αυτόν. Ή Dora d'Istria το αποθησαυρίζει και κλείνει το κεφάλαιο της «Les
Hellènes» μιλώντας γενικά και εκείνη για το ϊδιο δράμα, άλλα μεταφέροντας
μία φράση αποκαλυπτική της πηγής της: «Vous vous rappelez, disait­elle [E.
Kaïri] à un excellent poète de la Grèce [A. Sutsos], quelle vive impression fit sur
nos âmes la nouvelle de la chute de Missolonghi», και συνεχίζει μεταφέροντας
το αρχικό μέρος τής συζήτησης τους.
Έν κατακλείδι, είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι ή Dora d'Istria δεν είχε
δει απευθείας τήν Επιστολή, και έπεξεργαζόμενη κατά προσέγγιση τις πλη­
ροφορίες πού αποκόμισε άπό το κείμενο τοϋ Σούτσου, είχε θεωρήσει τήν
"Εκκληση των Ελληνίδων ως αμέσως προηγούμενη τής πτώσης του Μεσο­
λογγίου, ή δτι είχε προσεγγίσει τα δύο γεγονότα έσκεμμένως από δική της
επιλογή δραματικότητας.

Στα χρόνια πού ακολούθησαν το δεύτερο μισό τοΰ 1825, ή Επιστολή τής
Ευανθίας Ν. Καΐρη, όπως ζητήθηκε να αποδειχθεί, συμπεραίνεται ότι είχε
μία κάποια κυκλοφορία στον φιλελληνικό χώρο εϊτε μέσω επισήμων οδών
εϊτε μέσω ιδιωτικών, άπό χέρι σε χέρι. Φαίνεται ότι είχε προκαλέσει ενα ση­
μαντικό ενδιαφέρον, εϊτε παροτρύνοντας ουσιώδεις παρεμβάσεις και υλικές
βοήθειες, εϊτε παρουσιάζοντας και υπογραμμίζοντας τα διάφορα προβλή­
ματα εκείνης τής περιόδου τοϋ αγώνα τής ανεξαρτησίας τών Ελλήνων, μέ
μία ορθή θέαση αλλά και επίσης κατηγορητική. Έπί πλέον έ'φερε στο φώς τα
διανοητικά προσόντα μίας γυναίκας πού προπορευόταν πολύ τοϋ καιρού
της ύπερκερνώντας τις συνθήκες στις όποιες βρίσκονταν οι συμπατριώτισ­
σες της, και έπί πλέον αφιερώνοντας τή ζωή της τήν Ίδια σε μία ανανεωτική
κοινωνική δέσμευση κυρίως στραμμένη στις γυναίκες και τα προβλήματα
τους.
"Ισως αυτήν τήν επιλογή της, αδιαμφισβήτητο μέρος μίας ύπαρξης τόσο
διακριτικής όσο και φωτεινής, υπαινίσσεται ή φράση πού πρόφερε πριν πε­
θάνει, τήν 8η Αυγούστου 1886: «Έπί τέλους ήλθεν ή στιγμή να λυθή το πρό­
βλημα».

καθώς και έρευνα τών απηχήσεων του, βλ. Μ. Περλορέντζου, «Το δράμα Νικήρατος και οί ιτα­
λικές απηχήσεις του, εις Ευανθία Καΐρη, Διακόσια χρόνια από τή γέννηση της (1799­1999)»,
(«Πρακτικά» Συμποσίου, 'Άνδρος 4 Σεπτ. 1998), εις Άνδριακά Χρονικά, 31, 'Άνδρος 2000, σσ.
63­85.
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΟΛ. ΔΕΠΑΣΤΑ

ΑΠΟΤΙΜΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΝ. ΜΠΑΚΟΥ

ΩΣ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΗΣ ΕΠΙ ΚΑΤΟΧΗΣ
('Ιούν. 1941­Φεβρ. 1943)

Έν αντιθέσει προς το έργον των Υπουργών 'Εθνικής Αμύνης (Στρατιω­

τικών, Ναυτικών, Αεροπορίας) τών έν εξορία Κυβερνήσεων Έμμ. Τσου­
δεροϋ και Γ. Παπανδρέου, το όποιον είναι ολίγον ή πολύ γνωστόν1, το έργον
τοΰ Υπουργείου Εθνικής Αμύνης τών έν Αθήναις Κατοχικών Κυβερνή­
σεων παραμένει άγνωστον. Τοΰτο συμβαίνει, διότι, μέχρι τοΰδε, ή έρευνα
τοΰ οικείου αρχειακού ύλικοΰ δέν ήτο συστηματική. Έξ άλλου, το περιεχό­
μενον αύτοϋ, ως φαίνεται, δέν έχει προσελκύσει, ειμή ελάχιστα, το ενδιαφέ­
ρον τών ερευνητών2.
Ό υποφαινόμενος, ώς Προϊστάμενος τοΰ Τμήματος τοΰ Αρχείου Κατο­
χικής Περιόδου­Έθνικής Αντιστάσεως τής ΔΙΣ/ΓΕΣ, συνέγραψε προσφά­
τως μελέτην περί τοΰ έργου τής Δ/νσεως Υγειονομικής Υπηρεσίας τοΰ ΥΈΘΑ

1. Βλ. π.χ., Έμμ. Περισάκι ­ Δημ. Παλαιολόγου, Ό Ελληνικός Στρατός στη Μέση Ανατολή
(1941­1945), έκδ. ΔΙΣ/ΓΕΣ, 'Αθήνα 1995,35­45, ένθα εκτενώς αναφέρονται τα του έργου τοΰ
Υπουργείου τούτου, ήτοι αί προσπάθειαί του, προς όργάνωσιν τοΰ Έλληνικοΰ Στράτου
Μέσης Ανατολής. Λίαν περιληπτικώς αναφέρεται εις το ζήτημα τοΰτο ό Ευ. Χατζηβασιλείου,
Ό αγώνας στο Εξωτερικό (1941­1944), οι εξόριστες Κυβερνήσεις, ΙΕΕ', ΙΣΤ, «'Εκδοτική
Αθηνών», 'Αθήνα 2000, σσ. 74 καί 77.
2. Γ. Δ. Δημακοπούλου, Το Γενικον Στρατηγεϊον κατά τον Πόλεμον 1940­1941, ΕΙΝΣ, 11
(1999­2000) 163­196, ένθα, έν σελ. 188, γίνεται λόγος περί τής αρχικής διακλαδώσεως τοΰ έν
'Αθήναις ΥΕΘΑ εις τρεις μεγάλας ύπηρεσιακάς ενότητας, ώς και περί τής θεωρητικής διατη­
ρήσεως τοΰ ίστοϋ τοΰ ΓΕΣ (άπό 30ής 'Απριλίου 1941 κέξ.). Ή άρτία αυτή μελέτη τοΰ ώς άνω
έρευνητοΰ είναι μοναδική, νομίζομεν, έξαίρεσις, διότι είναι ή πρώτη, σαφώς επιστημονική
εργασία, δια τής οποίας ό συγγραφεύς της πραγματεύεται, σύν τοις άλλοις, σοβαρώς και ύπευ­
θύνως τα τής συγκροτήσεως και υπηρεσιακής διαρθρώσεως τοΰ ανωτέρω Υπουργείου. Άλλο
άνάλογον δημοσίευμα περί τοΰ ζητήματος αύτοΰ δέν υπάρχει, έξ όσων γνωρίζομεν.
334 Νικολάου Σολ. Δεπάστα

έπί Υπουργίας Γ. Μπάκου3. "Ηδη, σειράν έχει ή, μέσω της παρούσης μελέ­
της, περιγραφή, ώς και ή άποτίμησις, τοΰ εν γένει έργου τοϋ ανωτέρω
Ύπουργοΰ επί Πρωθυπουργίας Γ. Τσολάκογλου καί, εν συνεχεία, Κων.
Λογοθετοπούλου. Ή έκπόνησις της μετά χείρας μελέτης έβασίσθη επί τοϋ
αρκούντως πλουσίου καί αναμφιβόλως πολυτίμου ­ανεκδότου εισέτι παρα­
μένοντος­ αρχειακού υλικού, τού υπ' άρ. 917 Φακέλλου της ΔΙΣ4, σπουδαί­
ου επιστημονικού κέντρου έρεύνης καί συγγραφής τής Στρατιωτικής Ιστο­
ρίας τής Πατρίδος μας. Τα σχετικά γεγονότα παρατίθενται χρονολογικώς,
καλύπτοντα περίοδον 22 περίπου μηνών καί άφορώντα εις πολλά ζητήματα
τοϋ εν λόγω Κατοχικού Υπουργείου. Προετιμήθη ή, ούτως ειπείν, ημερολο­
γιακή παράθεσις των γεγονότων, ανεξαρτήτως τοϋ περιεχομένου των πλη­
ροφοριών. Παρατίθενται δηλ. τα γεγονότα, ώς αυτά καταγράφονται εις τα
έγγραφα τοϋ ώς άνω Φακέλλου, καί δεν ομαδοποιούνται ζητήματα συναφή
μεταξύ των, διότι ένομίσθη ότι ούτω παρέχεται καλύτερον ή είκών τοϋ καθ'
ήμέραν υπηρεσιακού βίου τόσον τοϋ Προϊσταμένου (ήτοι τοϋ Μπάκου),
όσον καί τοϋ Στρατιωτικού καί Πολιτικού ('Ιδιωτικού, ώς έλέγετο τότε5)
Προσωπικού τοϋ Υπουργείου τούτου. Έξαίρεσιν απετέλεσαν τα υγειονο­
μικής φύσεως θέματα, διό καί συνεγράφη ή προμνημονευθεΐσα σχετική με­
λέτη μας6.
***
Έκ των πρώτων μελημάτων τοϋ Υποστρατήγου Γ. Μπάκου, τ. Διοι­
κητού τοϋ Β' ΣΣ, ώς Υπουργού 'Εθνικής 'Αμύνης πλέον, ήτο ή συγκρότησις

3. Νικ. Σόλ. Δεπάστα, «Το έργον τής Διευθύνσεως Υγειονομικής Υπηρεσίας τοϋ ΥΕΘΑ
επί Υπουργίας Γεωργίου Μπάκου (1941­2)», Παρν. MB' (2000), σσ. 325 κέξ.
4. Πράγματι, μόνον λίαν περιορισμένος αριθμός έγγραφων έκ τοΰ Φακέλλου τούτου πε­
ριελήφθη είς την υπό τής ΔΙΣ/ΓΕΣ έκδοσιν μέρους τοϋ αρχειακού ύλικοϋ τής έν λόγω περιό­
δου υπό τον τίτλον «'Αρχεία Εθνικής 'Αντίστασης 1941­1944», τόμος 8ος, Αθήνα 1998, σσ. 26­7,
α/άρ. 2 (= Άρχεΐον Κατοχής ΔΙΣ Φ. 917/Α/251) καί σσ. 37­9, α/άρ. έγγρ. 5 (= Φ. 917/Β/361)· ήτοι
έχουν δημοσιευθή μόνον δύο έγγραφα έπί συνόλου 741 έγγραφων τοϋ Φ. 917.
5. Δυστυχώς, καί σήμερον ακόμη, έστω καί σπανίως, γίνεται παρά τίνων χρήσις των όρων
ιδιώτης καί 'ιδιωτικός, προς χαρακτηρισμον των μή ένστολων μελών τοΰ Προσωπικοΰ τοΰ
ΥΕΘΑ, προφανώς λόγω αγνοίας τής σημασίας τών όρων τούτων. 'Ορθός όρος: Πολιτικόν
Προσωπικόν τοϋ ΥΕΘΑ.
6. Άλλη έξαίρεσις είναι τό ζήτημα τής, κατά διαταγήν τοΰ Μπάκου, συγγραφής εκθέσεως
περί τής δράσεως τοΰ Έλληνικοϋ Στράτου κατά τον Πόλεμον 1940­1941. Στοιχεία περί αύτοΰ
υπάρχουν επίσης είς τον προαναφερθέντα Φάκ. υπ' άρ. 917. Βλ. σχετικώς: Νικ. Σόλ. Δεπάστα,
«Δυνατότητες τής Ιστορίας καί τής Αρχαιολογίας εντός τών πλαισίων τοΰ Στρατεύματος»,
περ. ΣΕΕΘΑ Έθν. Επάλξεις 38 (Ίαν.­Φεβρ. 2000) 43­44, όπου γίνεται μνεία περί τοΰ ζητήμα­
τος τής συγγραφής ταύτης.
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 335

ειδικής υπηρεσίας, προς διατήρησιν της Σχολής Ευελπίδων. Ή υπό τοϋ

Μπάκου συγκροτηθεΐσα αΰτη υπηρεσία έφερε τον τίτλον «Μουσεΐον Σχο­
λής Ευελπίδων», είχε δ' ώς άποστολήν την περισυλλογήν, διαφύλαξιν και
συντήρησιν πάντως «των èv τη Σχολή υπαρχόντων αντικειμένων των εχόν­
των κειμηλιακήν μορφήν και συγκεκριμένως των υλικών των υπαρχόντων
εις τάς κάτωθι Αίθουσας και χώρους τής Σχολής. 1) Τοΰ 'Εντευκτηρίου, 2)
τής Εκκλησίας, 3) τών 'Αμφιθεάτρων, 4) τοϋ έν τή Πλατεία τής Σχολής
Ηρώου, 5) τοϋ 'Αγάλματος Ρωσσέτη Σκαρλάτου, 6) τών εις διαφόρους χώ­
ρους διακοσμητικών αντικειμένων, 7) τής Αιθούσης Τελετών, 8) τής Αιθού­
σης 'Αθλητικών επάθλων, 9) τοϋ Μουσείου ­ Όπλισμοϋ ­ Πυρ/κών και
Λαφύρων και 10) όλων τών υλικών τών εγκατεστημένων έν τω Διοικητήρια)
και τοις λοιποΐς διαμερίσμασι τής Σχολής τοις μη κατεχομένοις παρά τμημά­
των τοϋ Στράτου Κατοχής ή παρ' άλλων ημετέρων Υπηρεσιών»7.
Ή διαταγή αΰτη τοϋ Μπάκου είναι υψίστης εθνικής σημασίας, διότι, δια
τής υλοποιήσεως της, έσφζετο έν τή κυριολεξία ή ΣΣΕ εκ τής ενδεχομένης
τάσεως τών κατακτητών προς λεηλασίαν τών κειμηλίων της ή και φθοράν
ακόμη τών κτηρίων της. Ή έκτέλεσις τών σχετικών δαπανών και τής μισθο­
δοσίας τών αξιωματικών και μελών τοϋ Πολιτικοϋ Προσωπικοϋ τής Σχο­
λής8 άνετίθετο εις το ταμεΐον αυτής, τοϋ όποιου ή λειτουργία θα έξηκολού­
θει.
Ή διοίκησις τής ειδικής αυτής υπηρεσίας άνετίθετο εις άνώτερον άξιω­
ματικόν οιουδήποτε όπλου· επόπτης οικονομικών θεμάτων ήτο ανώτερος
αξιωματικός Διαχειρίσεως, προεβλέπετο ή στελέχωσις τής έν λόγω υπηρε­
σίας δια 4 κατωτέρων αξιωματικών και ενός Ανθυπασπιστοϋ, οι όποιοι άνε­
λάμβανον καθήκοντα διαχειριστοϋ ύλικοϋ, συντηρητοϋ κτηρίων και τηρη­
τοϋ τοϋ 'Αρχείου τής Σχολής. 'Επίσης, προεβλέπετο ή τοποθέτησις κατωτέ­
ρου προσωπικού, ήτοι 2 γραφέων, 1 δακτυλογράφου, 3 καθαριστριών, 3
εργατριών, 1 κηπουρού, 1 ο'ικουροϋ, 1 ξυλουργού και 1 υδραυλικού. Έν τέ­
λει, έδίδετο ιδιαίτερα βαρύτης εις την έν τάχει εναρξιν τής λειτουργίας τής
προμνημονευθείσης υπηρεσίας: «Ή όργάνωσις τής υπηρεσίας και ή έγκατά­
στασις τών διαχειρίσεων κανονικώς να συντελεσθή το ταχύτερον μερίμνη
τοϋ Διοικητού τής Σχολής».

7. "Εγγρ. ΥΕΘΑ/Γραφ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. Πρωτ. 44669/14­6­1941 (=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/11).
8. 'Επρόκειτο περί στρατιωτικών και διοικητικών υπαλλήλων εργαζομένων «εις τας υπη­
ρεσίας τάς στεγαζομένας εις κτίρια τοϋ συγκροτήματος τής Σχολής, οϊτινες ύπερβαίνουσιν
τους 200 (...)», ώς επί λέξει αναγράφεται εις την ώς άνω διαταγήν.
336 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

Τοιουτοτρόπως, χάρις εις τάς συντόνους ενεργείας και το άμέριστον

ενδιαφέρον του τότε Υπουργού Εθνικής 'Αμύνης Γ. Μπάκου, διεσώθη επί
Κατοχής ή ΣΣΕ. Δυστυχώς, τα πολύτιμα κειμήλια τής Σχολής, τα οποία κα­
τώρθωσε να διάσωση ό Μπάκος και οι συνεργάται του, έπεσαν εις χείρας
των κομμουνιστών (ανταρτών τοϋ ΕΛΑΣ) κατά το αίματηρόν κίνημα τοϋ
Δεκεμβρίου 1944 και πολλά εξ αυτών κατεστράφησαν υπ' αυτών, ευθύς ώς
ούτοι είσέβαλον εις τον Ιερόν χώρόν της, τον όποιον ήρωικώτατα ύπερήσπι­
σαν ol Ευέλπιδες μέχρι τής 11ης Δεκεμβρίου 1944, δτε, κατά διαταγήν τοϋ
'Άγγλου Στρατηγού R. Scobie, έξεκένωσαν τα κτήρια τής ΣΣΕ9.
Άδιάπτωτον υπήρξε τό ενδιαφέρον τοϋ Μπάκου περί τής συνεχίσεως
τής καταβολής μισθού εις τό Στρ. και πολιτικόν Προσωπικόν τοϋ ΥΕΘΑ επί
τής Υπουργίας του. Προς τούτο, δέν έδίσταζε να έφευρίσκη τρόπους και με­
θόδους, ώστε, μέσω διαταγών του, τό εν λόγω Προσωπικόν να παραμένη εν
ενεργεία. Τούτο έσήμαινεν, ότι τό άνθρώπινον δυναμικόν τοϋ Κατοχικού
ΥΕΘΑ, συνεχϊζον να προσφέρη τάς υπηρεσίας του, έπρεπε και να μισθο­
δοτήται, ώς ακριβώς συνέβαινε και με τους ύπηρετοϋντας εις τα άλλα Υπουρ­
γεία κατά την τραγικήν έκείνην έποχήν. Τό επίτευγμα τούτο τοϋ Μπάκου
εΐναι λίαν σημαντικόν, διότι άνευ αυτού οι υπηρετούντες εις τό ανωτέρω
Ύπουργεΐον δέν θα ήδύναντο να λαμβάνουν τάς άποδοχάς των και κυριο­
λεκτικώς θα έλιμοκτόνουν κατά τους χαλεπούς εκείνους χρόνους τής τρι­
πλής Κατοχής και δη και κατά τον φοβερόν χειμώνα τοϋ έτους 1941­2.
'Εντός τών πλαισίων τών ανωτέρω ενεργειών τοϋ Μπάκου εντάσσεται ή
γενική διαταγή του «προς άπάσας τάς ύφισταμένας Στρατιωτικάς 'Αρχάς
και Διοικήσεις», κατά την οποίαν οι εξελθόντες εκ τής Στρατιωτικής Σχολής
Τεχνιτών Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1933 και 1934 θεωρούνται ώς μη απο­
λυθέντες και υπηρετούντες κατά την 30ήν Απριλίου 194110. Ό λόγος εκδό­
σεως αυτής τής διαταγής είναι προφανής: συνεχίζοντες να υπηρετούν οι
ανωτέρω τεχνϊται, θα έξηκολούθουν να λαμβάνουν τον μισθόν των.

9. Περί αυτής τής λεηλασίας και καταστροφής βλ.: Γ. Π. Μπερδέκλη, 'Αναμνήσεις ένας
Ευέλπιδος (1940­1944), Εκδόσεις Παπαζήση, 'Αθήνα 1995, σ. 218. Επίσης: Χρ. Σ. Φωτο­
πούλου, 1828­1998 Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. 'Αφιέρωμα για τα 170 χρόνια από την ίδρυ­
ση της, Β' τόμος, εκδ. 7ου ΕΓ/ΓΕΣ, 'Αθήνα 1998, σ. 546, ένθα γίνεται λόγος και περί ανεπανόρ­
θωτων ζημιών τοϋ πολυτίμου ιστορικού 'Αρχείου τής ΣΣΕ. Έν σελ. 514­5 τοϋ έργου τούτου ό
συγγραφεύς αναφέρει περιληπτικώς τήν συγκρότησιν τοϋ «Μουσείου ΣΣΕ», άνευ όμως παρα­
πομπής ε'ις τό σχετικόν έγγραφον τής 14ης 'Ιουνίου 1941.
10. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. ΙΓΤμ. Β', υπ' άρ. πρωτ. 44739/20.6.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/19).
11. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 44699/23.6.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/
Α/22).
 Άποτίμησις τοΰ έργου του Γεωργίου Άν. Μπάκου 337

Δι' άλλης διαταγής του ό Μπάκος καθώρισεν, όπως, προς διάθεσιν

αξιωματικών εις τάς διαφόρους Διευθύνσεις τοΰ Υπουργείου, άπαιτήται
προηγουμένως ή έγκρισις τοΰ Υποστρατήγου Πλατή, Προέδρου της Επι­
τροπής, ή οποία ήτο αρμοδία προς τοποθέτησιν τοΰ Στρ. Προσωπικοΰ κατά
περίπτωσιν11. Οϋτως, έ'παυον τοΰ λοιποΰ αϊ αυθαίρετοι τοποθετήσεις, διότι
θα έγίνετο διάθεσις Προσωπικοΰ μόνον υπ' ευθύνη και τή έγκρίσει τοΰ εν
λόγω Προέδρου.
'Ολίγας ημέρας προ τοΰ τέλους 'Ιουνίου 1941 ό Μπάκος έ'λαβε μέτρα
προς άμεσον έξυπηρέτησιν των διαφόρων επισκεπτών τοΰ Υπουργείου,
ώστε να μή ύπάρχη ταλαιπωρία των. Οΰτω, δια διαταγής του καθώριζεν,
όπως δια «ζητήματα απαιτούντα τήν άπόφασίν μου οι αρμόδιοι Διευθυνταί
ή Τμηματάρχαι μοί είσηγώνται τήν προτεινομένην λύσιν, ϊνα οΰτω μή άναγ­
κάζωνται οι ενδιαφερόμενοι να παρουσιάζωνται προσωπικώς ενώπιον
μου»12. Έξησφαλίζετο οΰτω κέρδος χρόνου υπέρ τών επισκεπτών, τοΰτο δ'
έ'χει σημασίαν, διότι, υπό τάς τότε δυσχερείς συνθήκας, ή κίνησις τών πο­
λιτών δια τών μέσων μαζικής μεταφοράς σπανίως έγίνετο και ύπεχρεοΰντο
ούτοι να μεταβαίνουν πεζή εις τον εκάστοτε προορισμόν των.
'Αρχομένου 'Ιουλίου 1941 ό Μπάκος, ό όποιος είχεν ήδη εκδώσει τήν υπ'
άρ. 29/41 Ε.Δ. περί συστάσεως τής ΥΣΑ, καθώρισεν, όπως πάσαι αϊ διαταγαί
τών διαφόρων Διευθύνσεων καί Γραφείων τοΰ ΥΕΘΑ, αϊ όποϊαι άφοροΰν
εις τήν ανωτέρω Ύπηρεσίαν ή τήν Ύπηρεσίαν Στρατολογικών και Οικονο­
μικών Βιβλίων, άπευθύνωνται προς αυτήν (δηλ. τήν ΥΣΑ)13. Ή υπό τοΰ
Μπάκου συγκρότησις τής ώς άνω Υπηρεσίας καί ή εις αυτήν συγκέντρωσις
τοΰ οικείου αρχειακού ύλικοΰ απέβη, ώς άπέδειξεν ό έκτοτε διαρρεύσας
χρόνος, επωφελής όχι μόνον δια το ΥΕΘΑ άλλα καί δια πάντα έρευνητήν
τών 'Αρχείων τοΰ Ελληνικού Στρατού.
Ό εν λόγω Υπουργός, έξ αφορμής δημοσιεύσεως εις τήν εφημερίδα
«Καθημερινή» διαταγής τοΰ εμπιστευτικού περιεχομένου, «ήτις δέν έδει να
ϊδη το φώς τής δημοσιότητος», έσπευσε να έκδώση αύστηράν διαταγήν (τήν
4ην 'Ιουλίου 1941), δια τής οποίας άπηγόρευεν εις όλους να δίδουν εις τους
δημοσιογράφους πληροφορίας ή έγγραφα εμπιστευτικού ή απορρήτου πε­
ριεχομένου, ώς καί τήν παραμονήν δημοσιογράφων εις τον χώρον τοΰ
Υπουργείου, εξαιρέσει τοΰ Γραφείου τοΰ Γεν. Διευθυντού αυτού. Συγχρό­
νως διετάχθη να έξακριβωθή ό τρόπος, δια τοΰ οποίου ή ανωτέρω έμπιστευ­

12. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 42986/26.6.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/
Α/26).
13. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Προσωπικοΰ/Τμ. Ι/Γρ. Ιον, ύπ' άρ. πρωτ. 67767/2.7.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/39).
338 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

τική διαταγή περιήλθεν εις χείρας των δημοσιογράφων14. Δια των μέτρων
τούτων κατεβλήθη οπωσδήποτε προσπάθεια προς μή δημοσίευσιν εις τάς
εφημερίδας έγγραφων φερόντων βαθμόν ασφαλείας.
Δι' άλλης διαταγής τοΰ Μπάκου αί Έφορεϊαι Υλικού Πολέμου Θεσσα­
λονίκης και Λαρίσης θα έξηκολούθουν λειτουργοϋσαι, προς άμεσον τακτο­
ποίησιν των διαφόρων εκκρεμοτήτων των με εμπόρους και βιομηχάνους,
μετά των οποίων συνηλλάσσοντο κατά τον Πόλεμον. Οι αξιωματικοί αυτών
των 'Εφορειών θα εσυνέχιζον να υπηρετούν παρ' αύταΐς, λαμβάνοντες ού­
τω κανονικώς τάς άποδοχάς των15.
Κατ' έντολήν τοΰ Μπάκου, ό Γεν. Διευθυντής τοΰ ΥΕΘΑ Συνταγμα­
τάρχης (ΠΖ) Άλ. Τσιγγούνης εξέδωσε διαταγήν περί εφαρμογής αυστηρών
μέτρων, προς τήρησιν ασφαλείας εις τα γραφεία τοΰ Υπουργείου, τα όποια
έστεγάζοντο άφ' ενός μεν εις το Μέγαρον τών Παλαιών 'Ανακτόρων, άφ'
ετέρου δ' εις το «Παλαιόν Ύπουργεΐον Στρατιωτικών της όδοΰ Ακαδημίας».
Υπεύθυνοι ώρίζοντο καθ' έκάστην δύο αξιωματικοί υπηρεσίας, έπί 24ώρου
βάσεως, ρητώς άπαγορευομένης της άπομακρύνσεώς των. Ούτοι ώφειλον
να επιβλέπουν τήν υπό τών μελών τοΰ Πολιτικού Προσωπικού ύπογραφήν
τών ονομαστικών καταστάσεων κατά τήν άφιξιν και άναχώρησίν των.
Ήσαν αρμόδιοι δια τήν καθαριότητα τών γραφείων, τήν σβέσιν τών φώτων
άμα τή λήξει τής εργασίας και το ασφαλές κλείδωμα τών θυρών εισόδου εις
πάντα τα γραφεία16.
"Ενεκα τών τότε αθλίων συνθηκών τής οικονομίας τής υποδούλου πα­
τρίδος, αί στερήσεις ήσαν μεγάλαι και ή ελλειψις διαφόρων υλικών ήτο
εμφανής. Κραυγαλέον περί αύτοΰ παράδειγμα ή σπάνις τής γραφικής ύλης,
ή οποία εΐχε καταστή είδος πολυτελείας. Πράγματι, εις διαταγήν τοΰ
Μπάκου περί συντάξεως και υποβολής πινάκων αναγκαιούσης γραφικής

14. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 48555/4.7.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/43).
15. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Πυροβολικού και Γραφ. Ι (ΓΕΣ) Τμ. Β', υπ' άρ. πρωτ. 46019/
9.7.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/52).
16. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 48445/10.7.1941 (=Αρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/
Α/54. Τήν έπομένην εξεδόθη ή υπ' άρ. 48449 Δγή τοΰ Αλ. Τσιγγούνη (=Αρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/
57), δια τής οποίας καθωρίζετο ή υποχρεωτική υπογραφή τών ονομαστικών καταστάσεων
αύτοΰ τοΰ προσωπικού (υπαλλήλων γραφέων, δακτυλογράφων και κλητήρων). Αύται εύρί­
σκοντο «εις τήν άνατολικήν εϊσοδον τοΰ Υπουργείου, ένθα οι αξιωματικοί υπηρεσίας και ό
χωροφύλαξ φρουρός». Χαρακτηριστικά είναι τ' άφορώντα εις τάς γυναίκας υπαλλήλους:
«'Άπαν το θήλυ προσωπικόν θα φέρη κατά τήν ώραν τής εργασίας υποχρεωτικώς μέλανα
χιτώνα (ποδιάν)».
 Άποτίμησις τοΰ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 339

ΰλης, τονίζεται, ότι οι πίνακες ούτοι πρέπει να συντάσσωνται «εν πνεύματι

οικονομίας (...) υπό τάς σημερινάς δυσχερείς συνθήκας»17. Μίαν εβδομάδα
προ τών Χριστουγέννων τοΰ 1941 ό Μπάκος δια γενικής διαταγής του τονί­
ζει, ότι πρέπει να ύπάρχη μεγίστη φειδώ εις την χορήγησιν γραφικής ΰλης,
λόγω περιωρισμένων πιστώσεων, μικρών διατιθεμένων ποσοτήτων εις την
άγοραν και λίαν υψηλών τιμών διαθέσεως ειδών γραφικής ΰλης18. Σχεδόν εν
έξάμηνον βραδύτερον έσπάνιζε και ό τυπογραφικός χάρτης. Ό Μπάκος
σπεύδει να διάταξη: «το τυπογραφεΐον να σμικρύνη τα μεγέθη τών εγκυ­
κλίων και εντύπων, χρησιμοποιούν μικρότερα στοιχεία και διαστήματα»19.
Πάντως, παρά την πενίαν, τήν πεΐναν και τον φόρτον εργασίας, αϊ άδειαι
τών μονίμων υπαλλήλων έχορηγοΰντο κανονικώς. Δια διαταγής του καθώ­
ριζεν ό Μπάκος, ότι μέχρι τέλους 'Οκτωβρίου τοΰ 1941 αί κανονικαί άδειαι
τών ανωτέρω έδει να χορηγηθοΰν, εξουσιοδοτουμένων προς τοΰτο τών
Διευθυντών Γραφείων καΐ Διευθύνσεων τοΰ ΥΕΘΑ, αναλόγως τών αναγ­
κών τής Υπηρεσίας20.
Ιδιαιτέρα ήτο ή φροντίς διασώσεως τοΰ αρχειακού ύλικοΰ τοΰ Υπουρ­
γείου. Κατ' έξουσιοδότησιν τοΰ Υπουργού, ό Γεν. Διευθυντής τοΰ ΥΕΘΑ
Άλ. Τσιγγούνης γράφει εις την σχετικήν διαταγήν του: «Περατωθείσης τής
διαταγής τών έν τω καταφυγίω τοΰ Μεγάρου τοΰ Μ.Τ.Σ. αρχείων τοΰ
Υπουργείου Στρατιωτικών, έντέλονται αί Διευθύνσεις και ή Γεν. Καταχώ­
ρησις, ϊνα μεριμνήσωσι δια τήν παραλαβήν τών ανηκόντων, εις έκάστην
αρχείων». Ή παραλαβή και ή μεταφορά έπρεπε να γίνουν εντός ολίγων μό­
λις ημερών21. Ή διάσωσις αυτού τοΰ αρχειακού υλικού άπετέλει πράξιν κε­
φαλαιώδους σημασίας τόσον διότι τοΰτο θα ήδύνατο έν καιρώ τω δέοντι να
καταστή άντικείμενον ιστορικής ερεύνης, όσον και διότι θ' άπεφεύγετο
οϋτω να περιέλθη εις χείρας τών κατακτητών.

17. Δγή ΥΕΘΑ/Δ/σις Έπιμ/τείας/Τμ. IV/Γρ. 3, ύπ' άρ. πρωτ. 49261/16.7.1941 (=Άρχεΐον
ΔΙΣ, Φ. 917/Α/71).
18. Γεν. Δγή ΥΕΘΑ/Δ/σις Έπιμ/τείας/Τμ. IV/Γρ. Ι, υπ' άρ. πρωτ. 181415/18.12.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/39). Παρά τήν ελλειψιν, φαίνεται ότι έγίνετο σπατάλη χάρτου, διότι ό
Υπουργός παρατηρεί: «'Ακόμη και τα αποχωρητήρια γέμουν λεπτοί) χάρτου έκ τοϋ χρησιμο­
ποιουμένου εις τάς γραφομηχανάς. Τοΰτο είναι αυτόχρημα αχαρακτήριστος πράξις, αποτε­
λούσα καθαράν άπεμπόλησιν τοΰ Δημοσίου Χρήματος».
19. Έξ. έπείγ. γδή ΥΕΘΑ/Δ/σις Έπιμ/τείας/Τμ. IV/Γρ. 3ον/Έμπ. 7212, 257396/12.6.1942
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/310).
20. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντοΰ, υπ' άρ. πρωτ. 48477/21.7.41 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/
75). Περί χορηγήσεων καν. αδείας είς τους Αξιωματικούς καΐ Ανθυπασπιστάς βλ. Δγήν
ΥΕΘΑ, ύπ' άρ. πρωτ. 48733/2.8.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/106).
21. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γ. Διευθυντού, ύπ' άρ. πρωτ. 48481/24.7.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/ 87).
340 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

Ό σεβασμός τοϋ Μπάκου προς το Δημόσιον Χρήμα ήτο παροιμιώδης.

Οΰτω, διαπιστώσας ότι Έφεδροι 'Αξιωματικοί εκ παραδρομής έ'λαβον εις
διπλούν τάς άποδοχάς των, διέταξεν αυτούς να καταθέσουν το επί πλέον
τοϋτο ποσόν εις το πλησιέστερον Δημόσιον Ταμεΐον και εν συνεχεία να υπο­
βάλουν σχετικήν άναφοράν εις την Δ/νσιν Έπιμελητείας «μετά τοϋ έκδοθη­
σομένου χρηματικού γραμματείου». "Οσοι δεν συνεμορφοΰντο, δηλ. εν περι­
πτώσει μη επιστροφής των ανωτέρω χρημάτων, «ή πραξίς των θα θεωρηθή
ως κατάχρησις και θα ύποστώσι μετά τον έ'λεγχον των δηλώσεων βαρείας
κυρώσεις»22.
Ό Υπουργός ούτος ήτο άτεγκτος εις θέματα τάξεως, πειθαρχίας και τη­
ρήσεως των διαταγών. Ούτως, ένεργήσας αίφνιδιαστικήν έπιθεώρησιν εις τα
διάφορα Γραφεία του Υπουργείου την 08.45' ώραν τής 1ης Αύγ. 1941, δεν
έ'μεινεν ικανοποιημένος: «άπουσίαζον πλείστοι τών αξιωματικών εκ των
γραφείων των. Σοβαρά εργασία εις τα περισσότερα τών γραφείων δεν είχεν
αρχίσει (...) εις τους διαδρόμους τοϋ Υπουργείου περιφορά άσκοπος (...)».
Προ αυτής τής καταστάσεως διέταζε: «Την καθωρισμένην ώραν γραφείου
να εύρίσκωνται άπαντες εις τάς θέσεις των (...). Κατά τάς ώρας γραφείου
επιθυμώ ή εργασία να είναι συνεχής και έντονος, ώστε ή έπίλυσις τών διαφό­
ρων ζητημάτων να είναι άμεσος (...). Αποτεινόμενος είδικώτερον εις το
Ίδιωτικόν Προσωπικόν, προσκαλώ άρρενας και θήλεις να φανώσιν αντά­
ξιοι τών απαιτήσεων τής υπηρεσίας και αποδοτικοί έν τή εργασία των οιαν­
δήποτε όλιγωρίαν περί τήν ύπηρεσίαν και γενικώς άνάρμοστον συμπερι­
φοράν θα αντιμετωπίσω οι' άμεσου απολύσεως τον υπευθύνου, κατασιγά­
ζων έν έμαυτώ οιονδήποτε αίσθημα φιλανθρωπίας»23.
Νέαν έπιθεώρησιν ένήργησεν ό Υπουργός μετά τινας ημέρας, ήτοι τήν
19ην Αύγ., οτε ήναγκάσθη να έπιβάλη πρόστιμον «εκ δρχ. 120 λίαν επιει­
κώς» εις δύο γραφείς, ενα μόνιμον Α' τάξεως και έ'να ήμερομίσθιον, ύπηρε­
τοϋντας εις τα Γραφεία τής Γ' Διαχειρίσεως Χρηματικού, διότι εύρε «τού­
τους περιφερόμενους ασκόπως εις τα ώς άνω Γραφεία κατά τάς εργασίμους

22. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 2?, υπ' αρ. πρωτ. 49425/25.7.1941
(=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/89).
23. Δγή ΥΕΘΑ υπ' άρ. πρωτ. 6220/1.8.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/105). Όλως χαρα­
κτηριστική τής αύστηρότητος τοϋ Μπάκου εις ζητήματα τάξεως είναι ή υπ' άρ. πρωτ. Ε.Π.
6299/11.8.1941 διαταγή του (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/118). Πρόκειται περί επιβολής 20ημέρου
φυλακίσεως εις ενα Ταγματάρχην, διότι ό Υπουργός αντελήφθη, ότι «ό είρημένος Ταγμα­
τάρχης» έτήρει στάσιν «παρημελημένην, δηλονότι έχων τήν δεξιάν εντός τοϋ θύλακος τής πε­
ρισκελίδος και κλίσιν σώματος άπρεπη, άπάδουσαν είς τήν καλώς έννοουμένην άξιοπρέπειαν
ανωτέρου αξιωματικοί) και ην στάσιν ούδ' έπ' ελάχιστον διώρθωσε, καίτοι αντελήφθη τον
ύποφαινόμενον» (δηλ. τον Μπάκον).
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 341

ώρας, δίδοντας οΰτω την έντύπωσιν τύπου αργόσχολων». Έπ' ευκαιρία

αύτοϋ τού συμβάντος, ό Υπουργός συνέστησε και πάλιν «εις το ίδιωτικόν
προσωπικον της Στρατιωτικής Υπηρεσίας περισσοτέραν εργατικότητα και
άποκλειστικήν άφοσίωσιν εις τα κυρίως έ'ργα του μετά ζήλου», άλλως θα
εύρίσκετο εις τήν δυσάρεστον θέσιν να έπιβάλη αύστηροτάτας κυρώσεις
«μέχρις απολύσεως εκ τής Υπηρεσίας κατά παντός μή συμμορφωθησομέ­
νου προς τους κανονισμούς και τάς σχετικάς διατάξεις των Νόμων περί
Ιδιωτικού Προσωπικού»24.
Έξ ϊσου αυστηρός ύπήρξεν ό Υπουργός και έναντι τοΰ Στρατιωτικού
Προσωπικού τού Υπουργείου Έθν. 'Αμύνης. Ούτως σχεδόν μετά τετράμη­
νον, διέταξε προφορικώς τον Φρούραρχον 'Αθηνών να ένεργήση έπιθεώρη­
σιν εις τον Οίκον Αξιωματικών, ένθα ευρέθησαν «αργόσχολοι πολλοί
Αξιωματικοί εις ώραν έργάσιμον (11­11.20 π.μ.)», εκ τών οποίων «άπαντες
σχεδόν οι καταληφθέντες Αξιωματικοί έχουσι τοποθετηθή εις διαφόρους
Υπηρεσίας, εις ας έδει να εύρίσκοντο κατά τήν ανωτέρω ώραν».
Ψέγων ό Μπάκος τήν στάσιν τών ανωτέρω, φρονεί, ότι «οΰτοι δεν έ'χου­
σιν ένστερνισθή τήν ίδέαν ότι σήμερον Αξιωματικός αργόσχολος, περιφερό­
μενος εν τοις καφενείοις και τη Λέσχη άνευ Υπηρεσίας, δίδει εις πάντας τήν
έντύπωσιν άργομίσθου συντηρουμένου εις βάρος τού Δημοσίου Προ­
ϋπολογισμού. Έπί πλέον ή πράξις αύτη αποτελεί ΰβριν και περιφρόνησιν
προς τους εργαζομένους συναδέλφους των, οιτινες, χωρίς να έ'χωσιν επί
πλέον τινά άπολαυήν, εν τούτοις, βαθέως συναισθανόμενοι τάς υποχρεώ­
σεις και τα καθήκοντα των, προσφέρουσι τάς Υπηρεσίας αυτών, γενόμενοι
λαμπρόν παράδειγμα Αξιωματικών εχόντων πλήρη και σαφή άντίληψιν
τών υποχρεώσεων των υπό τάς σημερινάς δυσμενείς συνθήκας, ύφ' ας ευρέ­
θη το Σώμα τών Αξιωματικών». Κατόπιν αυτού, ό Μπάκος προσκαλεί τους
Προϊσταμένους τών διαφόρων Υπηρεσιών τού ΥΕΘΑ, «όπως προσωπικώς
έλέγχωσι τήν έπίδοσιν και άπόδοσιν τών υπ' αυτούς Αξιωματικών και να μή
διστάζωσι να ζητώσι τήν άμεσον λήψιν μέτρων (κατά) παντός οκνηρού
Αξιωματικού»25.

24. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Προσωπικοϋ/τμ. ΣΤ', υπ' άρ. πρωτ. 48311/27.8.1941 (=Άρχεΐον
ΔΙΣ, Φ. 917/Α/161).
25. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Προσωπικοΰ/Τμ. Α'/Γραφ.Ι, υπ' άρ. πρωτ. Ε.Π. 7810/
13.12.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/312). Δι' άλλης, εξίσου αυστηρός, διαταγής του υπ' άρ.
πρωτ. 141385/17.9.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/197) ό Μπάκος στηλιτεύει τήν άδικαιολόγη­
τον άπουσίαν ένίων 'Αξιωματικών εκ τής υπηρεσίας των «κατά τάς καθωρισμένας ώρας εισό­
δου τοΰ κοινού εις τα Γραφεία», μέ αποτέλεσμα τήν μή ίκανοποιητικήν έξυπηρέτησιν τών πο­
λιτών.
342 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

Ό Μπάκος έθεώρει έπιβεβλημένην την έκ μέρους τοΰ ΥΕΘΑ έξυπηρέ­

τησιν τών 'Αποστράτων, οι όποιοι, εύόρκως ύπηρετήσαντες την Πατρίδα έπί
πολλά έτη, άνέμενον εις τάς δυσμάς τοΰ βίου των την έκ μέρους τοΰ Κρά­
τους άρωγήν και μέριμναν. Δια σχετικής διαταγής του, αρχομένου Αύγου­
στου 1941, «προς άπάσας τάς Στρ. Αρχάς, Δ/νσεις και Υπηρεσίας τοΰ
Υ.Ε.Α.» έζήτει, όπως έπιλύωνται αμέσως τα ζητήματα τής Ενώσεως Απο­
στράτων Αξιωματικών «αξίων πάσης εκτιμήσεως»: «εντέλλομαι, όπως άπα­
σαι αί Στρατιωτικαί Αρχαί έπιδεικνύωσι προς τάς αιτήσεις τής Ενώσεως
τήν άρμόζουσαν προσοχήν, έπιλύωσι ταχέως και εντός τών πλαισίων τοΰ
Νόμου τα διάφορα ζητήματα τής αρμοδιότητος των και προς τοΰτο μή πα­
ραλείπωσι τήν όφειλομένην αβρότητα, καθ' όσον έχει διαπιστωθή περιφρό­
νησις έκ μέρους κατωτέρων ιδία οργάνων διαφόρων Υπηρεσιών»26.
Τό δυσχερές πρόβλημα συγκεντρώσεως σίτου εις τάς διαφόρους επαρ­
χίας ευθύς μετά τό πέρας τοΰ πολέμου άντεμετωπίσθη δια τής υπ' άρ. πρωτ.
48415/2.7.'41 τηλεγραφικής διαταγής τοΰ Μπάκου, είς έκτέλεσιν τής οποίας
«πάντες οι μόνιμοι Αξιωματικοί καί τίνες έφεδροι διαμένοντες εκτός
Αθηνών ετέθησαν είς τήν διάθεσιν τών Νομαρχών δια τήν συγκέντρωσιν σί­
του είς τάς οικείας των περιφερείας». Διευκρινίζετο, πάντως, ότι ή τοιαύτη
διάθεσις τών εφέδρων δεν άπετέλει προϋπόθεσιν ανακλήσεως των είς τήν
ένεργόν ύπηρεσίαν, «αφ' ης είχον άπολυθή από τής 30.4.'41 και συνεπώς δέν
γεννά δικαίωμα καταβολής αποδοχών δια μήνας πλέον τοΰ Μαΐου είς βά­
ρος τοΰ Δημοσίου»27. Συνεπώς, ούτοι θ' άπεζημιοΰντο δι' όσας ακριβώς
ημέρας ήσχολήθησαν μέ τήν συγκέντρωσιν τοΰ σίτου.
Δι' άλλης διαταγής του ο Υπουργός, επειδή έπληροφορήθη «ότι αξιω­
ματικοί τίνες μετεκινήθησαν λαβόντες άδειαν τών Ιταλικών Στρατιωτικών
Αρχών ως άπλοΐ ίδιώται», άπηγόρευσε τήν τοιαύτην μετακίνησιν τών Ελ­
λήνων Αξιωματικών, καθώρισε δέ όπως ούτοι «λαμβάνωσιν απαραιτήτως
σχετικήν άδειαν ύπογεγραμμένην υπό τών Ελληνικών Στρατιωτικών Αρ­
χών καί τών Ιταλικών τοιούτων, είς ην απαραιτήτως θα έμφαίνηται ή ίδιό­
της των»28. Είναι προφανές, ότι δι' αυτής τής διαταγής του ό Μπάκος έπρο­

26. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Προσωπικοϋ/Τμ. Α', γρ. Ι, ύπ' άρ. πρωτ. 59801/6.8.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/113).
27. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας καί Γραφ. Ιον Γ.Ε.Σ., υπ' άρ. πρωτ. 107787/
11.8.1941 (=Αρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/120). Περί της συγκεντρώσεως σίτου τη συνδρομή
Ελλήνων στρατιωτικών πρβλ. M. Mazower, Στην Ελλάδα τον Χίτλερ. Ή εμπειρία τής
Κατοχής, Έκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 1994, σσ. 53­4.
28. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 48535/12.8.1941 (=Αρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/
Α/125).
 Άποτίμησις τοϋ έργου του Γεωργίου Άν. Μπάκου 343

στάτευε το κϋρος των Ελλήνων 'Αξιωματικών, τους οποίους οι Ιταλοί κα­

τακτηταί, κατατρυχόμενοι έκ τοϋ συμπλέγματος του ηττημένου, έχαρακτή­
ριζον περιφρονητικώς και έσκεμμένως Ίδιώτας.
Έν τω μεταξύ, προσεγγίζοντος του φθινοπώρου του 1941, το έπισιτι­
στικον πρόβλημα της Ελλάδος έξηκολούθει να είναι δυσεπίλυτον. Ό
Μπάκος δια σχετικού έγγραφου του προς τας Υπηρεσίας τοϋ ΥΕΘΑ σπεύ­
δει να γνωστοποίηση ότι, κατόπιν της υπ' αριθ. 84012/31.7.1941 εγκρίσεως
τοϋ Υπουργείου Έπισιτισμοϋ, το ΥΕΘΑ καταβάλλει προσπάθειας, προς
ϊδρυσιν Πρατηρίου Τροφίμων δια τας οικογενείας τών Αξιωματικών, ως και
τών αγνοουμένων τοϋ Πολέμου 1940­1, αί όποϊαι κατοικοϋν εις Αθήνας,
Πειραιά και τα περίχωρα των. Διευκρινίζεται ότι αί σχετικαί ένέργειαι είναι
συνεχείς και «παρά τάς συναντωμένας μεγίστας προς τοϋτο δυσχέρειας,
ελπίζεται να έπιτευχθη προσεχώς ή εναρξις λειτουργίας τούτου (δηλ. τοϋ
Πρατηρίου)»29. Ώς θα ϊδωμεν κατωτέρω, το Πρατήριον αυτό όντως έλει­
τούργησε και έσωσε πλείσους όσους στρατιωτικούς και τα μέλη τών οικογε­
νειών των έκ τοϋ βέβαιου θανάτου.
Τον έν λόγω Ύπουργόν δέν άφήκεν άδιάφορον και εν άλλο σοβαρόν ζή­
τημα τών στρατιωτικών, ήτοι ή μετακίνησίς των άπό πόλεως εις πόλιν δια
λόγους υπηρεσιακούς ή προσωπικούς. Πράγματι, δια γενικής διαταγής του
παρείχοντο διευκολύνσεις εις τους μετακινουμένους, βαρυνομένου τοϋ Δη­
μοσίου ώς προς τήν δικαιολόγησιν τών εισιτηρίων, τών εξόδων μεταφοράς
τής οικοσκευής, τής συσκευασίας της, τών κεκανονισμένων μικροδαπανών
ταξιδιού, ώς καί ημερησίας αποζημιώσεως έκτος έδρας δια τάς ημέρας τοϋ
ταξιδιού30. Δι' άλλης, συμπληρωματικής διαταγής του, ό Μπάκος καθώρισε
το άνώτατον βάρος τών μεταφερομένων οικοσκευών κατά περίπτωσιν.

Κατηγορία Ά£/χών 'Άνευ οικογενείας Μετ' οικογενείας

Κατώτεροι 200 οκάδες 300 οκάδες

Ανώτεροι 300 οκάδες 400 οκάδες
Ανώτατοι 400 οκάδες 500 οκάδες

Ή τελευταία παράγραφος τής διαταγής τούτης εϊναι όλως χαρακτηρι­

στική τοϋ έν γένει βαρέος κλίματος τής τραγικής εκείνης εποχής: «Εφιστώ

29. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. V, υπ' άρ. πρωτ. Ε.Π. 6230/2.9.1941

(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/170.
30. Δγή ΥΕΘΑΥΔιεύθυνσης Έπιμελητείας/Τμ. III, Γρ. 4ον καί Ιον, υπ' άρ. Πρωτ. 49729/
2.9.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/171).
344 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

την προσοχήν των κ.κ. αξιωματικών επί της ανάγκης μειώσεως εις το ελάχι­
στον των δαπανών τοΰ Υπουργείου»31.
'Άκρως σημαντική, από εθνικής απόψεως, είναι ή περί τής Τιμητικής
Φρουράς τοΰ 'Αγνώστου Στρατιώτου, εκδοθείσα περί τα μέσα τοΰ α' δεκαη­
μέρου τοΰ Σεπτεμβρίου τοΰ 1941, διαταγή τοΰ Μπάκου, δια τής οποίας ρυθ­
μίζονται, συν τοις άλλοις, και θέματα τής μισθοδοσίας των: «Άπαντες οι εις
τήν Τιμητικήν Φρουράν 'Αγνώστου Στρατιώτου, εκδοθείσα περί τα μέσα
τοΰ α' δεκαημέρου τοΰ Σεπτεμβρίου τοΰ 1941, διαταγή τοΰ Μπάκου, δια τής
οποίας ρυθμίζονται, συν τοις άλλοις, και θέματα τής μισθοδοσίας των:
«Άπαντες οι εις τήν Τιμητικήν Φρουράν Άγνωστου Στρατιώτου ύπηρε­
τοΰντες έθελονταί και μόνιμοι Υπαξιωματικοί τοΰ Στρατεύματος θεωροΰν­
ται ως διατεθειμένοι δι' ύπηρεσίαν εις τήν Φρουράν ταύτην, μή άποβαλόν­
τες τήν 'ιδιότητα τοΰ έθελοντοΰ ή μονίμου Ύπαξιωματικοΰ και διεπόμενοι
γενικώς υπό τών διατάξεων τοΰ Νόμου 1281/38 «Περί εθελοντών και Μονί­
μων Όπλιτών», ώς οΰτος έτροποποιήθη και συνεπληρώθη μεταγενεστέρως,
λαμβάνοντες μόνον τάς υπό τών Ν.Δ. 221/41 και 261/41 προβλεπομένας
άποδοχάς»32. Συνεπώς, δι' αύτοΰ τοΰ εγγράφου έξησφαλίσθη το προσω­
πικόν το προοριζόμενον προς φρούρησιν τοΰ ώς άνω ίεροΰ μνημείου καθ'
δλην τήν διάρκειαν τής έπαχθοΰς Κατοχής.
Παραλλήλως, ό Υπουργός έξηκολούθησε τάς ενεργείας του, προς άνε­
φοδιασμόν τοΰ Κέντρου Διανομών Αθηνών εις τρόφιμα προοριζόμενα δια
τους Αξιωματικούς. Εις σχετικήν διαταγήν του σαφώς γράφεται: «Τη αιτή­
σει τοΰ IV Γραφείου ή καθ' ημάς Δ/σις Έπιμελητείας να προκαλή εκάστοτε
τάς σχετικάς διαταγάς μου δια τήν διάθεσιν τών άπαιτηθησομένων χρημα­
τικών ποσών»33. Και τό έ'γγραφον τοΰτο αποτελεί τρανήν άπόδειξιν τοΰ
ενδιαφέροντος τοΰ Μπάκου περί τής συνεχοΰς χορηγήσεως τροφίμων εις
τους στρατιωτικούς και τάς οικογενείας των, καθ' ην έποχήν πλείστοι όσοι
"Ελληνες εΰρισκον κατά χιλιάδας τον φρικτόν εκ πείνης θάνατον.
Αρχομένου τοΰ β' δεκαημέρου τοΰ Σεπτεμβρίου 1941, ό Μπάκος δια
σχετικής διαταγής του καθώρισε τάς αρμοδιότητας τών Υψηλόβαθμων στε­
λεχών τοΰ ΥΕΘΑ, ώς και τα τής εξουσιοδοτήσεως υπογραφής τών έγγρά­

31. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Ι και Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. Α', υπ' άρ. πρωτ. 45000/3.9.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/177).
32. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Προσωπικοϋ/Τμ. Η και Ι Γρ. (Γ.Ε.Σ.), υπ' άρ. Πρωτ. 103910/
6.9.1941 (=Άρχείον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/182).
33. Δγή ΥΕΘΑ/Γραφ. IV και Ι, υπ' αρ. πρωτ. 100587/8.9.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/183).
 Άποτίμησις του έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 345

φων. Εις έκτέλεσιν ταύτης, ο Δ/ντής της 'Επιτελικής Υπηρεσίας μετωνομά­

σθη εις Ύπαρχηγον τοϋ ΓΕΣ. Ό Γεν. Διευθυντής Ξηράς προΐστατο των
Διευθύνσεων Ξηράς και 'Αέρος, τοϋ Γραφείου Προστασίας 'Εφέδρων κ.ά.
καί, αν έφερε τον βαθμον τοϋ Υποστρατήγου, είχε δικαιοδοσίαν Μεράρχου.
Ό Υπαρχηγός τοϋ τέως ΓΕΣ προΐστατο των I­IV και VIΕΓ, εφ' όσον δ' έφε­
ρε τον βαθμον τοϋ Ύποστρτήγου, είχε και ούτος δικαιοδοσίαν Μεράρχου.
Ώ ς προς τον Έπιθεωρητήν τοϋ ΥΕΘΑ, ούτος ήτο ό άμεσος βοηθός τοϋ
Μπάκου, προΐστατο και συνετόνιζε τάς εργασίας των Γεν. Διευθύνσεων τοϋ
Υπουργείου καί τής 'Επιτελικής Υπηρεσίας αύτοϋ. 'Ενταύθα ο Μπάκος δι­
ευκρινίζει: «Ουδεμία αλληλογραφία, απαιτούσα τήν ύπογραφήν τοϋ υπο­
φαινομένου, θα μοί προσκομίζηται προς ύπογραφήν, άν δεν φέρη τήν μονο­
γραφή ν τοϋ 'Επιθεωρητού»34. Δια τής διαταγής αυτής κατεβάλλετο προ­
σπάθεια προς εύρυθμον λειτουργίαν των διαφόρων Διευθύνσεων καί Υπη­
ρεσιών τοϋ Υπουργείου.
Παρά τάς πολλάς καί ποικίλας αντιξοότητας τής εποχής εκείνης, ό
Μπάκος ένδιεφέρθη καί δια τήν επιμόρφωσιν των 'Αξιωματικών. Προς
τούτο, έχων υπ' όψει του το ύπ' αρ. πρωτ. 2982/8.9.1941 έ'γγραφον τοϋ
'Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, προεκήρυξε διαγωνισμόν δια τήν εισα­
γωγήν 12 'Αξιωματικών δια τήν ειδικότητα Χημικού καί 12 Αξιωματικών
δια τήν ειδικότητα Μηχανολόγου. Ούτοι θα έσπούδαζον εις το ανωτέρω
"Ιδρυμα. Αι σχετικαί εξετάσεις θα διεξήγοντο μεταξύ 6ης καί 11ης 'Οκτω­
βρίου 1941, τα δε αποτελέσματα θα έξεδίδοντο μέχρι καί τής 16ης 'Οκτω­
βρίου. Κατά τήν τελευταίαν παράγραφον τής σχετικής διαταγής τοϋ Μπά­
κου «Το Ύπουργεΐον Ε.Α. (...) επιφυλάσσει εις εαυτόν τό δικαίωμα τών τε­
λικώς προσληφθησομένων προς φοίτησιν 'Αξιωματικών βάσει τής μέχρι σή­
μερον διαγωγής, πολεμικής δράσεως καί λοιπών ηθικών προσόντων τού­
των»35. Σημειωτέον ενταύθα, ότι, ενα μήνα προ τής εκδόσεως αυτής τής δια­
ταγής, ό τότε Πρωθυπουργός Γ. Τσολάκογλου, έν συνεννοήσει μετά τοϋ
Μπάκου, παρέσχεν εις τους Εύέλπιδας καί Δοκίμους τής Ι τάξεως τήν άνευ
εξετάσεων δυνατότητα εισαγωγής, βάσει τοϋ Ν.Δ. 438/30.8.1941, εις τό α'
έ'τος οιουδήποτε Ανωτάτου 'Εκπαιδευτικού Ιδρύματος36. Είναι χαρακτηρι­
στικόν, ότι, κατ' εγκυρον πληροφορίαν τοϋ τέως Έπιτελάρχου τοϋ Β' Σ.Σ.
Θρ. Τσακαλώτου, συνεργάτου τοϋ Μπάκου εις τό ΥΕΘΑ κατ' εκείνη ν τήν
περίοδον, ή φοίτησις τών ώς άνω Ευελπίδων άπετέλει φενάκην προς παρα­

34. Δγή ΥΕΘΑ/Έπιθεωρητής, ύπ' αρ. πρωτ. 14931/12.9.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/
194). Βλ. καί Δημακόπουλον, ε. ά., σ. 188.
35. Δγή ΥΕΘΑ (Γρ. 1/Ύμ. Γ, ύπ' άρ. πρωτ. 142039/27.9.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/214).
36. Βλ. Φωτόπουλον, ε.ά, σσ. 534­5.
346 Νικολάου Σολ. Δεπάστα

πλάνησιν τών κατακτητών και έξυπηρέτησιν τοϋ άληθοϋς σκοποΰ τοϋ

Μπάκου, ήτοι προς «επί το αυτό συγκέντρωσιν και όργάνωσίν των στρατιω­
τικώς εις μυστικάς μονάδας (Τάγμα Ευελπίδων)»37. Ή μαρτυρία αυτή του,
Συνταγματάρχου τότε, Τσακαλώτου έχει μεγάλην σημασίαν, διότι αποκαλύ­
πτει τήν πρόθεσιν τοϋ Μπάκου περί συγκροτήσεως αξιόμαχου Τάγματος, το
όποιον εν καιρώ θα έχρησιμοποιεΐτο, δια να πλήξη τους κατακτητάς38.
Έν τω μεταξύ, κατόπιν εύοδώσεως των σχετικών προσπαθειών τοΰ
Μπάκου, ήρχισε να λειτουργή το προμνημονευθέν Πρατήριον τοϋ Μ.Τ.Σ.
Εις σχετικήν διαταγήν του διευκρινίζεται, ότι θα προηγηθοϋν όσοι 'Αξιωμα­
τικοί απώλεσαν το σύνολον τών αποσκευών των, θ' ακολουθήσουν οι άπο­
λέσαντες μέρος αυτών και έν συνεχεία οι έ.έ. και έ.ά. 'Αξιωματικοί, ώς και αϊ
όρφανικαί ο'ικογένειαι τούτων. Συνιστάται «να προτιμηθώσιν οι αξιωματι­
κοί, τών οποίων αί ο'ικογένειαι διέμενον εις βομβαρδισθείσας περιοχάς»39.
Δι' άλλης διαταγής του ό Μπάκος καθώρισεν, όπως το IV Γραφεΐον τοϋ
ΥΕΘΑ, «συμπληρούμενον δια τοϋ αναγκαίου εξ Αξιωματικών τοϋ Π.Ν.
προσωπικοϋ, άναλάβη τήν προμήθειαν τών αναγκαίων τροφίμων δια τήν
έξυπηρέτησιν τών Αξιωματικών και Υπαξιωματικών τοϋ τε Στράτου της
Ξηράς και τοϋ Πολεμικοϋ Ναυτικοϋ»40. Περί τάς αρχάς Νοεμβρίου 1941,
δημιουργηθέντων παραπόνων, ώς προς τήν τήρησιν της σειράς προτεραιό­
τητος τών δικαιουμένων να προμηθευθούν τρόφιμα τοϋ έν λόγω Πρα­
τηρίου, ό Υπουργός διέταξε πάραυτα, όπως ή χορήγησις τών ειδών τοϋ
πρατηρίου Μ.Τ.Σ. πραγματοποιήται βάσει σειράς προτεραιότητος και δι'
υποβολής σχετικών αιτήσεων έκ μέρους τών ενδιαφερομένων, οι όποιοι έδει

37. Θρ. Τσακαλώτου, Ή Μάχη τών Όλίγων, Αθήναι 1971,54. Έν σελ. 42­3 βλ. εκτενώς τα
τοϋ έν γένει ενδιαφέροντος τοϋ Μπάκου περί τών έν 'Αθήναις Ευελπίδων («Κρυφό Σχολειό τής
Τάξεως 1943»).
38. "Εχει μεγάλην σημασίαν δια τους αδέκαστους έρευνητάς τής Ιστορίας αυτής τής περιό­
δου και ή έξης πληροφορία τοΰ Τσακαλώτου, ε.ά., σσ. 55­57: «Ή δυάς Τσολάκογλου­Μπάκου
απετέλεσε μίαν δυναμικήν συνισταμένην, ή οποία μέχρι τής αποχωρήσεως της έτροφοδότησε
εσωτερικώς και έξωτερικώς τήν κατά τών κτακτητών άντεπίθεσιν. Ουδεμία, ουδέ προς στιγμήν,
ουδέ κατά κεραίαν, υπήρξε παρέκκλισις άπό το Έθνικον όραμα, τον Έθνικόν σκοπόν, τον
κοινον σκοπόν όλων τών Ελλήνων, τήν Έλευθερίαν τής πατρίδος μας. "Ομως δια τήν έπιτυχίαν
των άπητοΰντο και οί αφανείς ήρωες, οι άφωσιωμένοι προς αυτούς, προς το έργον των, παραλ­
ληλισθέντες προς τήν γραμμήν τής αυτοθυσίας των. Είς τους αφανείς αυτούς ήρωας οφείλουν
πολλά, ακόμη και τήν διάσωσίν των, αί οίκογένειαι τών διαφυγόντων είς Μ. Άνατολήν».
39. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνις Προσωπικοϋ/Τμ. Α'/Γρ. 3, υπ' άρ. πρωτ. 48949,48958/1.10.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/219).
40. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. IV και Ι, ύπ' άρ. πρωτ. 100606/2.10.1941 (=Άρχεϊόν ΔΙΣ, Φ. 917/Α/221).
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 347

να προσκομίζουν και τα βιβλιάρια πιστώσεων των41. Εις τάς αιτήσεις αύτάς

οι ενδιαφερόμενοι άνέγραφον τον ακριβή αριθμόν των μελών τής οικογενεί­
ας των. Έν περιπτώσει ανακριβούς αναγραφής τοϋ αριθμού των μελών
προεβλέπετο επιβολή κυρώσεων42.
Κατά τήν διάρκειαν τοΰ φθινοπώρου τοϋ έτους 1941 το κλίμα, από οικο­
νομικής απόψεως, είχεν ήδη καταστή βαρύτατον. Ώ ς εκ τούτου, ήρχισαν να
λαμβάνωνται μέτρα, προς άνακούφισιν των χαμηλόμισθων τοΰ ΥΕΘΑ. Τήν
Ιΐην 'Οκτωβρίου ένέκρινεν ό Μπάκος τήν χορήγησιν δανείου εκ δρχ. 4.000
εις τους μονίμους και έθελοντάς όπλίτας. Έκαστη δόσις εξοφλήσεως του
ανήρχετο εις το ποσόν των διακοσίων δρχ. κατά μήνα, αρχής γενομένης άπό
1ης Νοεμβρίου 194143.
Εντός των πλαισίων λήψεως των ανωτέρω μέτρων τίθεται και ή υπό τοΰ
Μπάκου εγκριθείσα προκαταβολή τοΰ 1/2 τοΰ μισθοΰ τοΰ δεκαπενθημέρου
εκάστου μηνός, λόγω των δυσχερών οικονομικών συνθηκών, «τοΰ τε μονί­
μου και ημερομισθίου Ίδιωτικοΰ προσωπικοΰ τής Στρατιωτικής Υπηρε­
σίας»44.
Τον Μπάκον άπησχόλησε σοβαρώς ο τρόπος εκτελέσεως τής νομοπα­
ρασκευαστικής εργασίας, ώς και at διάφοροι δημοσιεύσεις τοΰ ΥΕΘΑ εις
τον Τύπον, εις έφαρμογήν τών σχετικών άρθρων τοΰ Κανονισμοΰ Εσωτερι­
κής Υπηρεσίας τοΰ τέως Υπουργείου Στρατιωτικών. Δια σχετικής διαταγής
του τής 20ής 'Οκτωβρίου 1941 «και προς άρσιν τής παρατηρούμενης ατα­
ξίας» καθώρισεν, όπως τα σχέδια τών Νομοθετικών Διαταγμάτων, εισηγη­
τικών εκθέσεων, Υπουργικών 'Αποφάσεων κ.τ.τ., συντασσόμενα υπό τών
αρμοδίων Διευθύνσεων τοΰ Υπουργείου ή τών Γραφείων τοΰ ΓΕΣ, παραδί­
δονται προς σχετικήν έπεξεργασίαν εις το Γραφεΐον Μελετών και 'Οργα­
νικών Διατάξεων. Μετά τήν τελικήν διατύπωσιν αυτών υπ' αύτοΰ τοΰ Γρα­

41. Δγή ΥΕΘΑ/Διευθύνσεις Έπιμελητείας και Προσωπικού, υπ' άρ. πρωτ. 158601/5.11.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/261).
42. 'Επιβολή διμήνου φυλακίσεως είς κατώτερον Άξιωματικον υπό τοϋ Ύπουργοΰ, οτε διε­
πιστώθη, ότι ό ενδιαφερόμενος εΐχεν έσκεμμενως δηλώσει ανακριβώς τον αριθμόν τών μελών της
οικογενείας του: Δγή ΥΕΘΑ, ύπ' άρ. πρωτ. Ε.Π. 8093/14.11.41 (=Αρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/261).
43. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3ον, υπ' άρ. πρωτ. 148859/11.10.1941
(=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/229). Αϊ λεπτομέρειαι χορηγήσεως τοΰ έν λόγω δανείου καθωρίζοντο
δια γεν. διαταγής τοϋ Μπάκου, υπ' άρ. πρωτ. 158538/6.11.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/263).
44. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3ον, υπ' άρ. πρωτ. 148851/9.10.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ/Α/230). Ευθύς μετά τήν διαταγήν ταύτην ό Μπάκος κοινοποιεί το ύπ' άρ. πρωτ.
009435/19.9.1941 εγγραφον τοΰ Υπουργείου Οικονομικών, δια τοΰ όποιου επιβάλλεται δρα­
στική μείωσις τών καυσίμων έν όψει τοΰ χειμώνος: 4 οκάδες καυσόξυλων άνά θερμάστραν ημε­
ρησίως, 100 δράμια δαδίου και 1 κυτίον πυρείων άνά θερμάστραν μηνιαίως!
348 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

φείου, τοϋτο θα τα έπιστρέφη εις τάς οικίας Διευθύνσεις προς ύπογραφήν

των υπό του Υπουργού. Ή εν γένει νομοπαρασκευαστική εργασία έγένετο
υπό την έποπτείαν τοϋ 'Επιθεωρητού του ΥΕΘΑ, ένω το Γραφεΐον του
οικείου Γεν. Διευθυντού είχε την εύθύνην της καταχωρήσεως, της περαιτέρω
υπογραφής και τής ταχείας δημοσιεύσεως αυτών.
'Ανάλογος ήτο ή διαδικασία ως προς τάς εις τον Τύπον δημοσιεύσεις
διακηρύξεων, ανακοινώσεων δια τών εφημερίδων και τοϋ ραδιοφώνου κλπ.
Αύται συνετάσσοντο υπό τών αρμοδίων Διευθύνσεων τοϋ ΥΕΘΑ, ύπεγρά­
φοντο υπό τών οικείων Γεν. Διευθυντών και τοΰ Έπιθεωρητοϋ και ακολού­
θως έδημοσιεύοντο μερίμνη τοϋ οικείου Γεν. Διευθυντοϋ τοϋ Υπουργείου.
Άπηγορεύετο αυστηρώς ή παρ' οιουδήποτε προσώπου παράδοσις εις
δημοσιογράφους έγγραφου, διαταγής ή σημειώματος, διότι αρμοδιότητα
προς τοϋτο είχον μόνον οί Γεν. Διευθυνταί τοϋ Υπουργείου. Ό Υπουργός
δεν παρέλειψε να έπιστήση τήν επί τοϋ σοβαροϋ αύτοϋ ζητήματος προ­
σοχήν τών διοικητικών υπαλλήλων, προς αποφυγήν διαρροής οιουδήποτε
εγγράφου προς τάς εφημερίδας45.
Κατά τήν αυτήν περίπου περίοδον τήν προσοχήν τοϋ Μπάκου απέσπα­
σε το ζήτημα τής αιχμαλωσίας τών Ελλήνων Αξιωματικών και Ανθυπασπι­
στών, οί όποιοι είχον κρατηθή αιχμάλωτοι υπό τοϋ έχθροϋ «εν τω έξωτερικώ
και εν Κρήτη». Εις πάντας αυτούς, «μονίμους και εφέδρους γενικώς», έν συ­
νεχεία δύο προγενεστέρων σχετικών διαταγών του, ένέκρινεν ό Υπουργός
ούτος δια διαταγής του τής 29ης 'Οκτωβρίου 1941 «τήν καταβολήν εφ' άπαξ
αποζημιώσεως δραχμών δέκα χιλιάδων (10.000)». Το μέτρον τοϋτο ήτο
οπωσδήποτε εύεργετικόν δια τους ανωτέρω και τους άνεκούφιζε κάπως
από οικονομικής πλευράς46.
Τήν έπομένην, 30 'Οκτωβρίου, κατόπιν εντολής τοϋ Μπάκου, ό Γενικός
Διευθυντής τοϋ ΥΕΘΑ Υποστράτηγος Χρ. Καράσσος έζήτησε τήν μέχρι
4ης Νοεμβρίου ύποβολήν ονομαστικών καταστάσεων τοϋ έκτακτου και
ημερομισθίου τεχνικοϋ, ύπαλληλικοϋ και έργατικοϋ προσωπικοϋ. Αύται
έπρεπε να είναι κατά το δυνατόν πλήρεις και ακριβείς, διότι «θα άποτελέ­
σωσι επίσημα στοιχεία δια τήν κατάρτισιν μητρώων τοϋ ανωτέρω προσωπι­
κοϋ»47. Ή σύνταξις και υποβολή τών έν λόγω καταστάσεων, προς κατάρτι­

45. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Επιθεωρητού, υπ' άρ. πρωτ. 157284/20.10.1941 (=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/239).
46. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. Ια, ύπ' αρ. πρωτ. 158497/29.10.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/251).
47. Δγή ΥΕΘΑ/Δεύθυνσις Προσωπικοΰ/Τμ. ΣΤ', υπ' άρ. πρωτ. 48394/30.10.1941 (=Άρχεϊον
ΔΙΣ,Φ.917/Α/252).
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 349

σιν των ανωτέρω μητρώων, ήτο μια σημαντική διοικητικής φύσεως εργασία,
δια τής οποίας θα έσχηματίζετο μία αρκούντως ευκρινής είκών περί τοΰ
υπηρετούντος εκείνου εις το ΥΕΘΑ προσωπικού.
Εις τα πλαίσια των ενεργειών τοϋ Μπάκου και των συνεργατών του προς
τακτοποίησιν τών θεμάτων τοΰ «μονίμου και ημερομισθίου ιδιωτικού προ­
σωπικού τής Στρατιωτικής εν γένει Υπηρεσίας» εντάσσεται και ή διαταγή
του τής 30ής 'Οκτωβρίου 1941, δια τής οποίας καθίστατο γνωστόν, ότι προς
εφαρμογήν τών Νόμων τών άφορώντων εις το προσωπικόν τοΰτο, ήτοι εις
ζητήματα διορισμού, αποσπάσεως, μεταθέσεων, απολύσεων, επιβολής
ποινών κ.τ.ο. μόνον άρμόδιον ήτο το ΣΤ' Τμήμα τής Διευθύνσεως Προσω­
πικού. Ούτως, άπηγορεύετο ή άνάμιξις οιωνδήποτε άλλων, πλην τοΰ Γρα­
φείου τοΰ Γεν. Διευθυντού, «ώς ό Κανονισμός Εσωτερικής Υπηρεσίας τοΰ
τέως Υπουργείου Στρατιωτικών ορίζει»48. Δια τής διαταγής ταύτης έπροστα­
τεύετο, νομίζομεν, το προμνημονευθέν προσωπικόν εκ τυχόν αυθαιρέτων εις
βάρος του ενεργειών εξ άλλων αναρμόδιων Υπηρεσιών τοΰ Υπουργείου.
Δι' άλλης διαταγής του, εκδοθείσης μετά τριήμερον, ό Μπάκος καθώρισεν
επακριβώς τάς ώρας εισόδου εις τό ΥΕΘΑ Αξιωματικών έ.έ. καί έ.ά., αναπή­
ρων πολέμου και τοΰ κοινού. Ούτως άπεφεύγετο ό συνωστισμός και ή ταλαι­
πωρία τών κατά περίπτωσιν επισκεπτών. Αρμόδιος δια τήν πιστήν έκτέλεσιν
τής διαταγής ταύτης ήτο ό εκάστοτε Αξιωματικός Υπηρεσίας, «όστις, αυτο­
προσώπως ελέγχων τήν εϊσοδον τών προσερχόμενων, θα άπαγορεύη τήν
εϊσοδον εις ομάδας περισσοτέρων τών τριών δια τό αυτό ζήτημα (,..)»49.
Έν τω μεταξύ, αρχομένου Νοεμβρίου τοΰ 1941, ό πληθωρισμός τάχιστα
ηύξάνετο και έπληθύνοντο ούτως αϊ καθ' ήμέραν βιοτικαί άνάγκαι. Προς άνα­
κούφισιν τής επώδυνου αυτής καταστάσεως, ό Μπάκος, έ'χων υπ' όψει του
«τάς σημερινάς οίκονομικάς συνθήκας καί τήν ανάγκην ενισχύσεως τοΰ μονί­
μου ιδιωτικού προσωπικού», ενέκρινε δια διαταγής του χορήγησιν δανείου
δρχ. 4.000 τόσον εις τό ανωτέρω προσωπικόν, όσον καί εις τό έκτακτον ίδιωτ.
προσωπικόν «με ύπηρεσίαν άνω τών 10 ετών». Τό δάνειον θα έξωφλεΐτο δια
μηνιαίων δόσεων δρχ. 300, αρχής γενομένης άπό 1ης Δεκεμβρίου 194150.

48. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' αρ. πρωτ. 141719/30.10.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/253).
49. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. 'Επιθεωρητού, υπ' άρ. πρωτ. 141722/2.11.1941 (=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/255).
50. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3 α , 3Ρ, υπ' άρ. πρωτ. 158523/3.11.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/256). Μετά διήμερον το μέτρον τοΰτο έπεξετάθη καί εις το έκτακτον
ήμερομίσθιον προσωπικόν, εις τό όποιον έχορηγήθη δάνειον ΰψους 3.000 δρχ., κατόπιν τής υπ'
άρ. πρωτ. 158539/5.11.1941 διαταγής τοϋ Μπάκου (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/262).
350 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

Έκ παραλλήλου, ό Υπουργός ενέκρινε την χορήγησιν εφ' άπαξ αποζη­

μιώσεως εκ δρχ. 4.000 «και εις τους μονίμους όπλίτας τους κράτηθέντας εν
τω εξωτερικά» και Κρήτη ώς αιχμαλώτους»51. Οΰτως άπεζημιοΰντο οι εν
λόγω όπλΐται ολίγας μόλις ημέρας μετά την καταβολήν αποζημιώσεως και
εις άλλους αιχμαλώτους στρατιωτικούς, ήδη μνημονευθέντας52.
Διά, σχεδόν συγχρόνου, γενικής διαταγής του ό αυτός Υπουργός έγνω­
στοποίησεν ότι του εκτάκτου επιδόματος τοϋ Ν.Δ. 354/4.8.41 έδικαιοΰτο και
«το ίδιωτικόν ήμερομίσθιον προσωπικόν τής Στρατ. Υπηρεσίας τόσον το νε­
οπροσληφθέν, όσον και το έπαναπροσληφθέν μετά τήν έ'κδοσιν τοϋ ανωτέ­
ρω Ν. Δ/τος (,..)»53. Κατ' αυτόν τον τρόπον, χάρις εις αυτήν τήν διαταγήν,
ένεδυναμοΰτο οικονομικώς και το ώς άνω Προσωπικόν τοϋ Υπουργείου.
Εις περιπτώσεις μεταθέσεων 'Αξιωματικών εις διαφόρους έπαρχιακάς
μονάδας τη αιτήσει των ενδιαφερομένων, οΰτοι παραλλήλως ένήργουν,
προκειμένου να τύχουν προκαταβολής αποδοχών μερικών μηνών. Προς
άντιμετώπισιν τοϋ ατόπου τούτου, ό Μπάκος διέταζε τάς αρμοδίας διαχει­
ρίσεις χρηματικοϋ «να παραδίδωσι εις τούτους, άμα τή προκαταβολή τών
διατασσομένων αποδοχών, και τα φύλλα διακοπής μισθού των»54. Ώ ς έκ
τούτου, διακοπτόμενου τοϋ μισθοΰ των, ούτος θα κατεβάλλετο κανονικώς
εις αυτούς, ευθύς ώς άνελάμβανον ύπηρεσίαν εις τήν επαρχιακήν μονάδα,
εις τήν οποίαν ειχον ζητήσει να μετατεθούν.
Περί τα μέσα Νοεμβρίου 1941, οι κατακτηταί διέταξαν τήν διακοπήν
λειτουργίας τών συρμών τών Σ.Ε.Κ. διά δημοσίας άνάγκας, χρησιμοποιούν­
τες τοϋ λοιποϋ τους συρμούς αποκλειστικώς διά τάς μετακινήσεις τών δυνά­
μεων των και τήν μεταφοράν πολεμικού υλικού. Κατόπιν ενεργειών τοϋ
Μπάκου έξησφαλίσθησαν 5 θέσεις δι' Έλληνας στρτιωτικούς. «Αϊ διατιθέ­
μενοι, ώς άνω, πέντε θέσεις θα χρησιμοποιώνται κυρίως δι' αναπήρους εξερ­
χόμενους τών Νοσοκομείων και δια μονίμους Αξιωματικούς ταξιδεύοντας
δι' ύπηρεσίαν». Οι λοιποί στρατιωτικοί, μέχρι επαναλειτουργίας τών συρ­
μών διά τάς άνάγκας τοϋ επιβατικού κοινού, θα έχρησιμοποίουν βενζινό­
πλοια εκτελούνται δρομολόγια έκ τών λιμένων Πειραιώς, Βόλου, Θεσσα­

51. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 3 α , υπ' άρ. πρωτ. 178430/5.11.1941

(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/260).
52. Βλ. ύποσημείωσιν υπ' άρ. 46 τοΰ παρόντος πονήματος.
53. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 3^, υπ' άρ. πρωτ. 158637/6.11.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/264).
54. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Ι (ΓΕΣ) και Δ. Έπιμελητείας/Τμ. Α', υπ' άρ. πρωτ. 142342/12.11.1941
(=Αρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/279).
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 351

λονίκης, Χαλκίδος και Στυλίδος55. Το έγγραφον τοϋτο αποκαλύπτει τάς δυ­

σχέρειας μετακινήσεως των Ελλήνων δια σιδηροδρομικών συρμών, τους
οποίους ή πλεονεξία καί ή ώμή συμπεριφορά τών κατακτητών είχον κατα­
στήσει είδος πολυτελείας επί Κατοχής.
Δι' άλλης διαταγής του ό Υπουργός ούτος ένέκρινεν, όπως, προς διευ­
κόλυνσιν της Χρηματικής Διαχειρίσεως Φρουράς Θεσσαλονίκης, ή έκ δρχ.
15 ημερησία άποζημίωσις τοϋ Ίδιωτικοΰ Προσωπικού προκαταβάλλεται
τοΰ λοιποί) μετά τοΰ μισθοΰ εκάστου μηνός, μή χορηγούμενη εις το εξής
καθ' έκάστην ώς δεδουλευμένον ποσόν. Οΰτως άντεμετωπίσθησαν αποτε­
λεσματικούς αϊ παρατηρηθεΐσαι ταμειακαί καί λογιστικαί δυσχέρειαι περί
τήν καταβολήν τοϋ ώς άνω ποσοΰ56.
Έν τω μεταξύ, ή αδυναμία συγκρατήσεως τοϋ τιμαρίθμου καί ή, εν τή
κυριολεξία, καθίζησις τοϋ βιοτικοϋ επιπέδου τών εργαζομένων συνετέλε­
σαν εις τήν υπό τοϋ Μπάκου έ'κδοσιν επειγούσης διαταγής, δια τής οποίας
ενέκρινε «τήν χορήγησιν καί ετέρου δανείου». Αΰτη ενεκρίθη, «έχοντες υπ'
όψει τάς σημερινάς οίκονομικάς συνθήκας καί τήν ανάγκην ενισχύσεως τοϋ
προσωπικοϋ»57. Τό, επί τοϋ προκειμένου, ενδιαφέρον τοϋ Ύπουργοϋ είναι
βεβαίως πρόδηλον, αν καί αϊ σχετικαί του ένέργειαι ελάχιστα ένίσχυον το
Προσωπικόν τοϋ Υπουργείου, ένεκα τοϋ, μή τιθασευομένου πλέον, πληθω­
ρισμοϋ.
Έγένετο ήδη λόγος περί τής έμμονης τοϋ έν λόγω Ύπουργοϋ εις θέματα
τάξεως καί πειθαρχίας58. Έπί τοϋ αύτοϋ ζητήματος ήναγκάσθη να έπανέλ­
θη έκ νέου περί τάς αρχάς τοϋ έτους 1942, οτε διεπιστώθη ποια τις χαλάρω­
σις ή καί βραδύτης εις τον έν γένει ρυθμόν τής εργασίας τοϋ ΥΕΘΑ. Δια
σχετικής διαταγής του, χρησιμοποιών λίαν αύστηράν γλώσσαν καί απευθυ­
νόμενος «προς άπάσας τάς Διευθύνσεις καί Τμήματα τοϋ Υπουργείου»,
απαιτεί, όπως το «ίδιωτικόν προσωπικόν, μόνιμον καί έκτακτον, (...) κατά
τάς εργασίμους ώρας άπασχολήται αποκλειστικώς καί μόνον μέ τήν ύπηρε­
σίαν του». 'Ακολούθως, απευθυνόμενος προς τους Διευθυντάς καί τους
Τμηματάρχας, γράφει έπί λέξει: «Τονίσατε εις το έκτακτον ιδία προσωπικόν,
τό υπ' έμοϋ προσληφθέν, ότι ή πρόσληψίς του έγένετο πρωτίστως δια λό­

55. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. W/Ύμ. Α', υπ' άρ. πρωτ. 159756/14.11.1941 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Α/284).
56. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3^, υπ' άρ. πρωτ. 171180/28.11.1941
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/300).
57. Δγή ΥΕΘΑ/Διεΰθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3<*, υπ' άρ. πρωτ. 158999/27.11.1941
(=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/297).
58. Βλ. ύποσημείωσιν υπ' άρ. 23 τοΰ παρόντος πονήματος.
352 Νικολάου Σολ. Δεπάστα

γους φιλανθρωπίας (έλαφρυνομένων των οικονομικών βαρών τών προσλη­

φθέντων και τών οικογενειών των) και δευτερευόντως δι' έξυπηρέτησιν
υπηρεσιακών αναγκών (...). Υπογραμμίσατε ζωηρώς εις άπαν το ίδιωτικόν
προσωπικόν, ότι όλιγωρίαν γενικώς περί την έκτέλεσιν της υπηρεσίας του ή
οιανδήποτε ύπηρεσιακήν του παράλειψιν θέλω κολάζει δι' άμεσου απολύ­
σεως»59. Το έ'γγραφον τοϋτο είναι σημαντικόν, διότι μέσω αύτοϋ αποδει­
κνύεται όχι μόνον ή αύστηρότης τοϋ Μπάκου έναντι τών όλιγωρούντων,
άλλ' επίσης και ή υπ' αύτοϋ πρόσληψις πολλών προσώπων δια λόγους φι­
λανθρωπίας. 'Ασφαλώς, οι άνθρωποι αυτοί, άνευ της σχετικής ενεργείας τοϋ
Ύπουργοϋ, θα ήσαν άνεργοι και θα είχον φθάσει προ πολλοϋ εις τα έσχατα
όρια της άνεχείας και της απελπισίας.
Έν τω μεταξύ, τελευτώντος Ιανουαρίου τοϋ 1942, το φάσμα της πείνης
έξηκολούθει να παραμένη άπειλητικόν, πολλών ατόμων προστιθεμένων εις
τον μακρόν κατάλογον τών λιμοκτονούντων. Εις μίαν δραματικήν προσπά­
θειαν προς άντιμετώπισιν αυτής τής τραγικής καταστάσεως, ό Μπάκος διέ­
ταξε να τοϋ ύποβληθοϋν όνομαστικαι καταστάσεις τών εθελοντών, μονίμων
και άνακατατεταγμένων οπλιτών, τών τεχνιτών οπλιτών και τών Ευελπίδων
Ι τάξεως. Ούτοι θα προσεκολλώντο δια τροφοδοσίαν «εις τα έν 'Αθήναις
Στρατιωτικά Νοσοκομεία», εις τα όποια θα έλάμβανον συσσίτιον60.
Μία άλλη, ομοίως σπουδαία, ενέργεια τοϋ Μπάκου ήτο ή άφορώσα εις
τήν σύστασιν τοϋ Ταμείου Αρωγής Αξιωματικών. Τοϋτο συνεκροτεΐτο «προς
παροχήν βοηθείας εις τάς οικογενείας τών Αξιωματικών κατά τάς άναπο­
φεύκτως παρουσιαζομένας εις ένίας τούτων αντίξοους περιστάσεις, λόγω
ασθενειών, ατυχημάτων, θανάτων, κλπ.». Ή Διοικούσα 'Επιτροπή τοϋ Τα­
μείου τούτου άπετελεϊτο εκ τοϋ Ύποστρτήγου Τηλεμάχου Παπαδοπούλου,
τοϋ Συνταγματάρχου Θρασυβούλου Τσακαλώτου και τοϋ Συνταγματάρχου
Αποστόλου Ζομπούλη. Πόροι αύτοϋ ήσαν αϊ άπό Απρ. 1942 μηνιαΐαι κρα­
τήσεις (ήτοι δραχμαί 100 δι' έ'καστον Ανώτατον Αξιωματικόν, δραχμαί 80
δι' εκαστον Ανώτερον, δρχ. 60 δι' εκαστον κατώτερον και δρχ. 50 δι' έκα­
στον Ανθυπασπιστήν)61. Ούτω, χάρις εις τα χρηματικά βοηθήματα τα χορη­
γούμενα παρά τοϋ Ταμείου αύτοϋ, άρκεταί άναξιοπαθοϋσαι οίκογένειαι

59. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Ύπουργοϋ/Τμ. Π, ύπ' άρ. πρωτ. 30089/12.1.1942 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Β/5).
60. Δγή ΥΕΘΑ/Δ. Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3 α , υπ' άρ. πρωτ. 100281/30.1.1942 (=Άρχεΐον
ΔΙΣ, Φ. 917/Β/25).
61. Δγή ΥΕΘΑ/Διεΰθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΠΙ/Γρ. 3β, ύπ' άρ. πρωτ. 100456/27.1.1942
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/27).
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 353

στρατιωτικών ειχον μίαν, έστω και μικράν, οίκονομικήν ένίσχυσιν κατ' εκεί­
νους τους χαλεπούς χρόνους της Κατοχικής Περιόδου.
'Αξιομνημόνευτος είναι, νομίζομεν, μία προσέτι ενέργεια τοΰ Υπουργού
τούτου υπέρ των εργαζομένων και πέραν τοΰ ωραρίου εργασίας τοϋ ΥΕΘΑ.
Συγκεκριμένως, «το έργατοτεχνικόν προσωπικόν της Στρατιωτικής Υπηρε­
σίας έν 'Αθήναις και Πειραιεϊ ύπεχρεώθη, όπως άσχολήται κατά μή εργασί­
μους ημέρας και ώρας, ύποκείμενον ούτως εις μεγαλύτερους κόπους». Εις
το προσωπικόν τοΰτο ένέκρινεν ό Μπάκος να δίδεται από 1ης Μαρτίου
1942 κέξ. τό ποσόν των 20 δρχ. ώς ημερησία άποζημίωσις62. Ή μικρά αύτη
επιπρόσθετος αμοιβή ήτο μεν οικονομικώς ευκαταφρόνητος, αλλ' ηθικώς
ικανοποιεί τους ανωτέρω εργαζομένους, επειδή έβλεπον ότι ό Υπουργός
των ένδιεφέρετο δι' αυτούς, έκτιμών ιδιαιτέρως τον επί πλέον μόχθον των.
Σχεδόν μεσοϋντος Φεβρουαρίου τοΰ έτους 1942, ό Μπάκος έξεδήλωσεν
εμπράκτως τό ενδιαφέρον του περί μιας κατηγορίας 'Αξιωματικών, ένεκα
τών εξαιρετικών υπηρεσιών των έν καιρώ πολέμου. Πλέον συγκεκριμένως,
επρόκειτο περί τών εφέδρων εκ μονίμων Αξιωματικών, οι όποιοι, κατά τον
Πόλεμον 1940­1, υπηρετούντες εις Συντάγματα και Στρατηγεία Μεραρχιών
και Σωμάτων Στρατού, παρέσχον έξαιρετικάς υπηρεσίας επί τοΰ πεδίου της
μάχης και εις τήν κυρίως ζώνην τών επιχειρήσεων. Ούτοι, κατά διαταγήν
τοΰ Μπάκου, προσκομίζοντες σχετική ν βεβαίωσιν τοΰ Διοικητού τής
Μονάδος των, θα έλάμβανον «προσωρινώς πλήρεις άποδοχάς ενεργείας
τοΰ βαθμού των»63. Και τούτο τό μέτρον βεβαίως άπέβλεπεν εις τήν οίκονο­
μικήν ένίσχυσιν τών ανωτέρω Αξιωματικών, προδίδει δ' έν ταύτω τό ενδια­
φέρον του περί αυτών τών συναδέλφων του.
Σχεδόν συγχρόνως, προς συμπλήρωσιν τής περί Ταμείου Αρωγής δια­
ταγής του64, ό Υπουργός διέταξεν, όπως, άπό 4ης Απριλίου 1942 κέξ., κρα­
τήται ποσόν δρχ. 30 καθ' εκαστον μήνα, διότι «καθορίζομεν τό ίδιον Ταμεϊον
Αρωγής (Αξιωματικών) ώς τοιούτο και τών μονίμων εθελοντών και άνακα­
τατεταγμένων οπλιτών τοΰ Στρατεύματος»65. Τοιουτοτρόπως, και αϊ οίκογέ­

62. Δγή ΥΕΘΑ/Δ. Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 3β, υπ' αρ. πρωτ. 100564/9.2.1942 (=Άρχείον
ΔΙΣ, Φ. 917/Β/46). Τήν άποζημίωσιν ταύτην έχορήγησεν ò Μπάκος, έχων υπ' όψει του άφ' ενός
μεν τον Α.Ν. 2685 (=Φ.Ε.Κ. 413), άφ' έτερου δε δύο προγενεστέρας διαταγάς τοΰ ΥΕΘΑ, ήτοι
τάς υπ' άρ. πρωτ. 224133/14.12.1940 και 130305/27.3.1941. Τών σχετικών τούτων εγγράφων γίνε­
ται μνεία εις τήν διαταγήν ταύτην τής 9ης Φεβρ. 1942.
63. Δγή ΥΕΘΑ/Δ. Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 2β, υπ' άρ. πρωτ. 100563/13.2.1942 (=Αρχεΐον
ΔΙΣ,Φ.917/Β/51).
64. Βλ. ύποσημείωσιν υπ' άρ. 61 τοϋ παρόντος πονήματος.
65. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 3 α , ύπ' άρ. πρωτ. 100294/14.2.1942
(=Αρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/53).
354 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

νειαι των ώς άνω οπλιτών θα έτύγχανον βοηθείας εν περιπτώσει αντίξοων

περιστάσεων δια νόσους, ατυχήματα, θανάτους κτλ.
'Αρχομένου Μαρτίου τον 1942, καθωρίσθη σαφώς ό τρόπος υπολογι­
σμού τών αποδοχών τοΰ ημερομισθίου ιδιωτικού προσωπικού τοϋ ΥΕΘΑ.
Κατόπιν σχετικής Διαταγής τοΰ Υπουργού, το προσωπικόν τοϋτο θα έμι­
σθοδοτεΐτο μόνον δι' όσας ημέρας τοΰ μηνός είργάζετο, ώς και δια τον έ'κτα­
κτον φόρτον εργασίας επειγούσης φύσεως. Τοϋτο έσήμαινεν, ότι δεν έδικαι­
ολογοΰντο άποδοχαί δια τάς Κυριακάς και αργίας66.
Λίαν σημαντικόν μέτρον δια την έπιβίωσιν τοΰ μη ένστολου προσωπι­
κοΰ τοΰ ΥΕΘΑ ήτο το άφορων εις τήν λειτουργίαν και διανομήν συσσιτίου.
Και τοΰτο αναμφιβόλως προσγράφεται εις το ένεργητικόν τοΰ Μπάκου. Η
Δ. τής 10ης Μαρτίου 1942, υπογραφομένη υπό τοΰ Γεν. Διευθυντού τοΰ
ΥΕΘΑ Υποστρατήγου Χρ. Καράσσου, μας πληροφορεί, ότι ή λειτουργία
αύτοΰ θα ήρχιζεν άπό τής 11ης Μαρτίου καί «δια τήν τήρησιν τής τάξεως
κατά τήν διανομήν ορίζω τον άνθυπολοχαγόν Τσιάκον Γ. δια το χρονικόν
διάστημα άπό αΰριον μέχρι 15ης τρέχοντος»67. Είναι πλέον ή βέβαιον, ότι
δια τοΰ λίαν εύεργετικοΰ αύτοΰ μέτρου έσώθησαν άρκεταί ζωαί υπό τάς
όλως αντίξοους συνθήκας τής ζοφερός εκείνης εποχής.
Δι' άλλης, εξίσου σημαντικής, διαταγής τοΰ εν λόγω Υπουργού ενεκρίθη
ή, αντί συντάξεως καί μερίσματος, καταβολή αποδοχών (εν ενεργεία) εις
τους εφέδρους εκ μονίμων Αξιωματικούς, οι οποίοι κατά τον πόλεμον 1940­1
είχον αποδεδειγμένως υπηρετήσει εις τήν Ζώνην τών Πρόσω68. Ούτω, λόγω
τής σημαντικής διαφοράς μεταξύ μισθού καί συντάξεως, αρκούντως ένισχύε­
το άπό οικονομικής πλευράς καί αυτή ή κατηγορία τών στρατιωτικών.
Έπί Κυβερνήσεως Γ. Τσολάκογλου, δτε δηλ. Υπουργός Εθνικής Αμύ­
νης ήτο ό Γ. Μπάκος, επετεύχθη ή άνύψωσις τής Ελληνικής Σημαίας εις τα
κτήρια έδρας πολιτικών αρχών, νομαρχών καί έπαρχων. Ή άνάρτησις τής
Σημαίας μας κατέστη δυνατή χάρις εις σχετικόν διάβημα τής ανωτέρω
Κυβερνήσεως, το γεγονός δε τοΰτο αναφέρει ό Τσολάκογλου εις τα Απο­
μνημονεύματα αυτού, δημοσιευθέντα ένδεκα έτη μετά τον θάνατον του69.
Τοΰ επιτεύγματος τούτου δεν ήτο βεβαίως άμοιρος ό Μπάκος, τρανήν δέ

66. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 40088/2.3.1942 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/
93).
67. Η.Δ. 10.3.1942 (=Άρχεΐόν ΔΙΣ/Φ. 917/Β/98).
68. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 2^, υπ' άρ. πρωτ. 100444/6.3.1942
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/99).
69. 'Απομνημονεύματα Γεωργίου Κ. Σ. Τσολάκογλου, 'Αντιστράτηγου, 'Επιμέλεια Καίτης Γ.
Τσολάκογλου, 'Αθήναι 1959, σσ. 193­4 καί 248. Είναι χαρακτηριστικόν, ότι οί άνδρες τής
Τιμητικής Φρουράς τοΰ 'Αγνώστου Στρατιώτου, περί τής όποιας έγένετο ανωτέρω λόγος (βλ.
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 355

περί τούτου άπόδειξιν αποτελεί έ'γγραφόν του, εις το όποιον σαφώς ανα­
γράφεται: «Έν 'Αθήναις ή άνύψωσις της Ελληνικής Σημαίας επιτρέπεται: α)
Έπί τής 'Ακροπόλεως όμοΰ μετά τής 'Ιταλικής και Γερμανικής τοιαύτης, β)
Μόνη, έπί τής κυρίας προσόψεως των Παλαιών Ανακτόρων, έδρας τοϋ
Γραφείου τοϋ Έλληνος Πρωθυπουργού, γ) Όμοϋ μετά τής 'Ιταλικής και
Γερμανικής Σημαίας έπί τών κτιρίων έδρας Δημαρχείου 'Αθηνών. 'Εντέλλο­
μαι, όπως τηρηθώσιν αυστηρώς τάνωτέρω.­»70. Την ένέργειαν ταύτην δεν
επιτρέπεται να παράβλεψη ή να υποβάθμιση ό αμερόληπτος Ιστορικός, ό
όποιος πρέπει να έπαινέση δια τούτο την δυάδα Τσολάκογλου­Μπάκου.
Τον Μπάκον άπησχόλει πάντοτε ή οικονομική ένίσχυσις τοϋ, ένστολου
και μη, προσωπικού τοϋ ΥΕΘΑ. Κατέβαλλε προς τούτο συνεχείς προσπά­
θειας, προς έξασφάλισιν τών απαιτουμένων εκάστοτε κονδυλίων. Δεν ήτο
όμως τούτο διαρκώς έφικτόν, διότι ύπήρχον περιπτώσεις, κατά τάς οποίας
άπητεΐτο ή έ'γκρισις τοϋ Υπουργού Οικονομικών. Χαρακτηριστική είναι ή
περίπτωσις καταβολής επιδόματος εις στρατιωτικούς δια τάς έν Κρήτη δια­
μένουσας οικογενείας των. Τούτο κατεβάλλετο ανελλιπώς εις αυτούς άπό
Αύγ. 1941 «δυνάμει τής υπ' αριθ. 104865/10.9.'41 διαταγής ημών, ώς συνε­
πληρώθη δια μταγενεστέρων τοιούτων». Δυστυχώς, και παρά την έπιθυμίαν
τοϋ Μπάκου, τούτο έπαυσε χορηγούμενον από 1ης 'Απριλίου τοϋ 1942 ένε­
κα «τοϋ υπ' άρ. 26909/25.2.1942 εγγράφου τοϋ Υπουργείου Οικονομικών
(Γ.Δ.Δ. Λογ/κοϋ)»71.

ύποσημείωσιν υπ' άρ. 32 τοϋ παρόντος πονήματος περί τής μισθοδοσίας των ανδρών της), άπέ­
διδον τάς κεκανονισμένας τιμάς εις τήν Έλληνικήν Σημαίαν, κατά τήν έ'παρσιν και ύποστολήν
αυτής είς τα Παλαιά 'Ανάκτορα. Γράφει έπί λέξει ό Τσολάκογλου (σελ. 194): «Ή τοιαύτη εθνική
ιεροτελεστία έγίνετο ενώπιον μεγάλου πλήθους συγκεντρου μένων είς τήν πλατεΐαν τοϋ
'Αγνώστου Στρατιώτου, είς τάς εκατέρωθεν οδούς και ακόμη είς τήν πλατεΐαν Συντάγματος και
ετι μακρύτερα. Αϋτη έδόνει τα στήθη πάντων νομιζόντων εαυτούς ελευθέρους προς στιγμήν,
άνεπτέρωνε το φρόνημα και ένέπνεεν ελπίδας, ώς και ρίγη συγκινήσεως είς τα άναρριπίσματα
τής Κυανόλευκου.
Το τοιούτο αντελήφθησαν οι 'Ιταλοί, είς τους όποιους άρχήθεν άπήρεσε το παραχωρηθέν
παρά τών Γερμανών προνόμιον τοϋτο και ένεκα τούτου άπηγόρευσαν τήν άπόδοσιν τιμών είς
τήν Σημαίαν με τήν δικαιολογίαν ότι παρεκωλύετο ή συγκοινωνία και ή κίνησις τών οπλιτών
των και ήπειλεΐτο ή διασάλευσις τής τάξεως». Έκ τής μαρτυρίας ταύτης προκύπτει άβιάστως,
ότι οί 'Ιταλοί, πάντοτε κατατρυχόμενοι έκ τοϋ συμπλέγματος τοϋ ηττημένου καθ' ολην τήν
Κατοχήν, ήνωχλοϋντο έκ τής τοιαύτης υπερήφανου στάσεως τών Ελλήνων, διό και ή έκ μέρους
των σχετική άπαγόρευσις.
70. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Ιον (Γ.Ε.Σ.)/Τμ. Α, υπ' αρ. πρωτ. Ε.Π. 6003/896/7.3.1942 (=Άρχεΐον ΔΙΣ,
Φ. 917/Β/104).
71. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. Ια, υπ' άρ. πρωτ. 249590/11.3.1942
(=Άρχείον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/114).
356 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

Έν τούτοις, ύπήρχον και άρκεταί περιπτώσεις, κατά τας οποίας ό Μπά­

κος ήσθάνετο ευτυχέστερος, διότι αϊ ένέργειαί του άπέδιδον τους αναμενό­
μενους καρπούς και αί άποδοχαί κατεβάλλοντο κανονικώς εις ώρισμένας
κατηγορίας δικαιούχων. Αύται αναγράφονται εις σχετικήν διαταγήν του
της 14ης Μαρτίου 1942 και είναι οι ακόλουθοι:
­"Εφ. εκ μονίμων 'Αξιωματικοί τοΰ Ν.Δ. 510/41, λαμβάνοντες άποδοχάς
αντί συντάξεως και μερίσματος.
­"Εφ. Αξιωματικοί νοσηλευόμενοι εις Στρατιωτικά Νοσοκομεία και μη
ύπαχθέντες εις τον Νόμον 4506. Ούτοι έλάμβανον άποδοχάς άνά δεδουλευ­
μένον 20ήμερον (νοσηλευόμενοι εις επαρχίας) ή ανά δεδουλ. 15ήμερον (νο­
σηλευόμενοι εις Αθήνας, Πειραιά και περίχωρα των).
­Θεραπαινίδες αναπήρων (λαμβάνουσαι μισθόν άνάλογον τοΰ τών
ιδιωτικών υπαλλήλων).
­Οίκογένειαι αιχμαλώτων, έξαφανισθέντων και καταφυγόντων εις ξέ­
νας επικρατείας Αξιωματικών. Αύται έλάμβανον επίδομα δυνάμει τοΰ Α.Ν.
2919/41 και τών Ν.Δ. 707/41 και 822/41 ανά 20ήμερον ή 15ήμερον αναλόγως
τοΰ τόπου διαμονής των72. Πάντες οι ανωτέρω έλάμβανον, ένεργείαις τοΰ
ΥΕΘΑ, τάς άποδοχάς των ή τα επιδόματα των κατά περίπτωσιν και ούτως
ήδύναντο ν' αντιμετωπίσουν, έστω και μερικώς, τάς αντιξοότητας της
Κατοχικής Περιόδου. Σημειωτέον, ότι δια τοΰ όρου «καταφυγόντες εις ξέ­
νας επικρατείας Αξιωματικοί» είναι όσοι στρατιωτικοί διέφυγον εις Μ.
Ανατολήν, δια να συνεχίσουν την δράσιν αυτών κατά τών κατακτητών,
άγγωνιζόμενοι παρά τό πλευρόν τών Συμμάχων. Ή έν Αθήναις Κυβέρνησις
Τσολάκογλου, «για να ρίξει στάχτη στα μάτια τών κατακτητών» ­κατά το
κοινώς λεγόμενον­ εξέδιδε διατάγματα, δια τών οποίων έτίθεντο οι ανωτέ­
ρω εις άργίαν δι' απολύσεως. Εις τήν πραγματικότητα, όμως, κρυφίως και
χωρίς να τό γνωρίζουν οι κατακτηταί, ή έν λόγω Κυβέρνησις κατέβαλλε τάς
μηνιαίας άποδοχάς, ή έστω επιδόματα, εις τάς οικογενείας αυτών και «απε­
τέλεσε τον παρήγορον σύνδεσμον τών έξορμούντων έκτος τών ορίων της
Ελλάδος και τών έγκαταλειπομένων εις τήν στοργικήν της μέριμναν οικογε­
νειών των. Τήν παρήγορον ταύτην δύναμιν είμαι βέβαιος ότι τήν ήσθάνθη­
σαν άπαντες οι διαφυγόντες εις Μ. Ανατολήν»73.

72. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΠ/Γρ. 1α, υπ' άρ. πρωτ. 253061/14.3.1942
(Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/120).
73. Βλ. Τσακαλώτον, ε.ά., σ. 55. Ούτος αναφέρει τήν ίδικήν του περίπτωσιν διαφυγής εις Μ.
'Ανατολήν, παραθέτει δ' έπί λέξει τήν φράσιν της συζύγου ενός άλλου διαφυγόντος συναδέλ­
φου του: «'Εάν έλειπε ό Μπάκος και ό γεμάτος πόνο για μας υπέροχος βοηθός του 'Ιωάννης
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 357

Έν τω μεταξύ, ή λειτουργία της διανομής συσσιτίου εις το προσωπικόν

τοΰ ΥΕΘΑ έγίνετο κανονικώς. Αΰτη καθημερινώς ήρχιζεν «από της 1340'
ώρας, άπαγορευομένης της επιστροφής τών υπαλλήλων εις τα γραφεία των,
τα όποια δεν είναι χώρος εστιάσεως». Τοΰτο επισημαίνει ό Υπουργός εις
σχετικήν διαταγήν του και προσθέτει τα εξής εξ αφορμής μερικών κρουσμά­
των αταξίας: «Όμοίως επί τής τάξεως κατά την διανομήν τοΰ συσσιτίου δεν
μένω ικανοποιημένος. Συζητήσεις, μεμψημερίαι (sic, ενν. μεμψιμοιρίαι) και
σχόλια απαγορεύονται απολύτως. Ό εκάστοτε αξιωματικός υπηρεσίας τοΰ
Υπουργείου θα παρίσταται υποχρεωτικώς εις την διανομήν τοΰ συσσιτίου
με έντολήν την έπίβλεψιν τής διανομής και την τήρησιν τής τάξεως»74. Ή
γλαφυρά περιγραφή τών άφορώντων εις το συσσίτιον εκείνο μας παρέχει
σήμερον, μετά εξηκονταετίαν συναπτήν, λίαν ευκρινή τήν εικόνα τοΰ Προ­
σωπικοΰ τοΰ ΥΕΘΑ, άναμένοντος να λάβη τήν μερίδα τοΰ φαγητοΰ καθ'
έκάστην, ευθύς μετά το πέρας τής εργασίας του.
Μία άλλη χαρακτηριστική ενέργεια τοΰ Υπουργού, προς οικονομική ν
άνακούφισιν τοΰ ημερομισθίου προσωπικού, δια το οποίον δεν έδικαιολο­
γεΐτο τότε αμοιβή κατά τάς αργίας, είναι ή εξαιρετικώς επείγουσα διαταγή
του τής 27ης Μαρτίου 1942, δια τής οποίας ή Δευτέρα τοΰ Πάσχα έχαρακτη­
ρίζετο ως εργάσιμος ημέρα «αποκλειστικώς και μόνον δια τήν πληρωμήν»
τοΰ προσωπικού τούτου, χωρίς τήν ύποχρέωσιν τής προσελεύσεως και
εργασίας του75.
Αξιέπαινος είναι επίσης ή, μετ' ολίγας ημέρας εκδοθείσα, διαταγή τοΰ
Μπάκου υπέρ ενισχύσεως προερχομένου έκ κρατήσεων άπό τάς μηνιαίας
άποδοχάς τοΰ προσωπικού τοΰ ΥΕΘΑ, αρχής γενομένης άπό τής 10ης
Απριλίου. Αι κρατήσεις αύται ήσαν αϊ ακόλουθοι: ανωτάτων Αξιωματικών
δρχ. 100, ανωτέρων Αξιωματικών δρχ. 80, κατωτέρων Αξιωματικών δρχ. 50,
Ανθυπασπιστών δρχ. 30, Υπαξιωματικών και οπλιτών δρχ. 15, μον. και έκτ.
Ίδιωτικοΰ προσ/κοΰ δρχ. 10. Αι κρατήσεις αύται έγίνοντο «ϊνα ή ένίσχυσις
αύτη προέρχεται εξ αυτών τούτων τών συναδέλφων των, τών Στρατιωτικών
δηλονότι και τών μονίμων και εκτάκτων υπαλλήλων»76.

Παπαδημητρίου, ασφαλώς γυναίκες συναδέλφων θα έφθαναν στα έσχατα, για να σώσουν τα

παιδιά τους».
74. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 40110/16.3.1942 (=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ.
917/Β/125).
75. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Γεν. Διευθυντού, υπ' άρ. πρωτ. 40137/27.3.1942 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Β/152).
76. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. Ύπουργοϋ/Τμ. II, υπ' άρ. πρωτ. 31817/10.4.1942 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/
Β/179).
358 Νικολάου Σολ. Δεπάστα

Τελευτώντος 'Απριλίου 1942, ό Μπάκος δια διαταγής του καθώρισε

σαφώς τον τρόπον συγκεντρώσεως και διαφυλάξεως τών Στρατιωτικών
'Αρχείων. Οΰτως, εκαστον Γραφεΐον Μητρώου (πλην τών Α και Β' 'Αθηνών
και Θεσσαλονίκης) ύπεχρεοΰτο ν' άναλάβη την συγκέντρωσιν και διαφύλα­
ξιν τών ώς άνω 'Αρχείων του εντός τών διαμερισμάτων του. Ειδικώς, τα
'Αρχεία τών Χρηματικών Διαχειρίσεων έπρεπε ν' άποστέλλωνται προς φύ­
λαξιν εις την Γ' Διαχείρισιν Υ.Ε.Α. Ή τ ο άναγκαΐον, όπως καταβληθή προ­
σπάθεια, «ώστε να συντελεσθή το ταχύτερον ή συγκέντρωσις τών Στρατιω­
τικών Αρχείων»77. Το ενδιαφέρον τοϋ Υπουργού υπέρ τών ανωτέρω 'Αρ­
χείων ήτο εΰλογον, λαμβανομένης υπ' όψει της σπουδαιότητας των, ώς καί
της ανωμάλου καταστάσεως της Κατοχικής Περιόδου, ένεκα τής οποίας το
σύνολον ή μέρος του αρχειακοί] εκείνου ύλικοΰ έκινδΰνευε ν' άπολεσθή ή
να καταστραφή.
Περί τα μέσα του α' δεκαημέρου Μαΐου 1942, ό Υπουργός ενέκρινε να
χορηγηθή δάνειον δρχ. 5.000 «εις το εκτακτον ίδιωτικόν προσωπικόν τής
Στρατιωτικής Υπηρεσίας, ίνα τοΰτο δυνηθή να παραλαβή τα υπό τοΰ Πρα­
τηρίου χορηγηθησόμενα τρόφιμα επί πληρωμή, άτινα διένειμε το Ύπουρ­
γεΐον Επισιτισμού». Ή άπόδοσις τόσον αυτοί) τοΰ δανείου, όσον και τών
ήδη τριών προηγουμένων, θα επραγματοποιεΐτο δια μηνιαίων δόσεων δρχ.
1.500, αρχής γενομένης άπό τής μισθοδοσίας τής 6ης 'Ιουνίου 194278. Καί το
μέτρον τοΰτο τοΰ Μπάκου απέβλεπε βεβαίως εις την οίκονομικήν διευκό­
λυνσιν τοΰ ανωτέρω προσωπικοΰ τοΰ ΥΕΘΑ, το όποιον άλλως δυσχερέστα­
τα ή καί ουδόλως θα ήδΰνατο να προμηθευθή τ' αναγκαία τρόφιμα, δεδομέ­
νου τοϋ ιλιγγιώδους καλπασμοΰ τοΰ πληθωρισμοΰ.
Έ ν άλλο, εξίσου σπουδαϊον, ζήτημα, το όποιον σοβαρώς άπησχόλησε
τον Ύπουργόν, ήτο ή συγκέντρωσις, καταγραφή καί διάσωσις πληθώρας βι­
βλίων καί μελετών, διάσπαρτων καί, έν πολλοίς, αταξινόμητων. Ό ανεκτίμη­
τος αυτός πνευματικός πλοΰτος δεν έπρεπε ν' άφεθή βορά τοΰ χρόνου,
ενδεχομένως καί τών κατακτητών, εκ τών οποίων ώρισμένοι ήσαν φιλόμου­
σοι καί βιβλιόφιλοι (εντός καί έκτος εισαγωγικών!). Προς τοΰτο ό Μπάκος,
περί τα τέλη Μαΐου 1942, διέταξε τήν συγκρότησιν 4μελοΰς επιτροπής, απο­
τελούμενης έκ τών κάτωθι: Άντισυνταγματάρχου (Ίππ.) Άνδρ. Μπαλο­
δήμου (ώς προέδρου), Άντισυνταγματάρχου (ΠΖ) Κων. Δόβα, Άντισυν­

77. Δγη ΥΕΘΑ/Γρ. Ι (Γ.Ε.Σ.)/Τμ. Β', υπ' άρ. πρωτ. 173338/1898/28.4.1942 (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ.
917/Β/214).
78. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/τμ. ΙΙΙ/Γρ. 3^, υπ' άρ. πρωτ. 101810/6.5.1942
(=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/236).
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 359

ταγματάρχου (ΠΖ) Θρασυβ. Ίωαννίδου και Λοχαγού (ΠΒ) Λέων. Ρόκα

(ώς μελών).
Ή ανωτέρω επιτροπή ύπεχρεοϋτο να συγκέντρωση όλα τα ώς άνω βι­
βλία, να τα καταγράψη και να σύνταξη σχετικόν πρωτόκολλον, εις το
όποιον συνημμένος θα ήτο πίναξ περιλαμβάνων λεπτομερώς τον τίτλον
εκάστου βιβλίου, τον α/ά αύτοΰ, τον α/ά της βιβλιοθήκης εις τήν οποίαν θα
ετίθετο κ.τ.τ. Ώ ς αναγράφεται εις τήν σχετικήν διαταγήν τοϋ Μπάκου, άντί­
γραφον τοϋ πρωτοκόλλου και τοϋ πίνακος τούτου «να μοί ύποβληθη υπό
τοϋ Προέδρου της επιτροπής μέχρι της 10 προσεχοϋς μηνός Ιουνίου έ.έ'.».
Χώροι συγκεντρώσεως και διαφυλάξεως τών βιβλίων ώρίζοντο οι εξής:
Ή Αίθουσα Συμβουλίων τοϋ Υπουργείου (δωμάτιον υπ' άρ. 20), τό Γρα­
φεϊον Έπιθεωρητοϋ τοϋ Υπουργείου, τό Γραφεϊον Γεν. Διευθυντοϋ τοϋ
Υπουργείου και τό Γραφεϊον τοϋ Υποστρατήγου Τηλεμ. Παπαδοπούλου.
Διαχειριστής τοϋ πολυτίμου αύτοϋ ύλικοϋ ήτο ό Λοχαγός Ν. Καστανής και
"Εφορος τών Βιβλιοθηκών τοϋ ΥΕΘΑ ό προμνημονευθείς πρόεδρος τής
επιτροπής Μπαλοδήμος79. Τοιουτοτρόπως, δια τής υλοποιήσεως αυτής τής
διαταγής τοϋ Ύπουργοϋ, ό πολύτιμος εκείνος θησαυρός τοϋ Δημοσίου, και
συγκεκριμένως τοϋ Στρατεύματος, ευρέθη ασφαλής εις έλληνικάς χείρας.
Έ ν άλλο, οικονομικής φύσεως, μέτρον, τό όποιον έ'λαβεν ό Μπάκος
υπέρ τοϋ Στρατιωτικοϋ και Πολιτικοϋ Προσωπικοϋ τοϋ ΥΕΘΑ, ήτο ή δια
διαταγής του τής 20ής Ιουνίου 1942 καταβολή τοϋ αντιτίμου εισιτηρίου τοϋ
ήλεκτρικοϋ σιδηροδρόμου Αθηνών­Πειραιώς εις τους Αξιωματικούς καί
Στρατιωτικούς Υπαλλήλους, οι όποιοι διέμενον εις περιοχάς τοϋ Πειραιώς.
'Επίσης, δια τής αυτής διαταγής, ενεκρίθη ή καταβολή τοϋ ποσοϋ τών δρχ.
3.000 μηνιαίως εις τους διαμένοντας εις τάς τότε κοινότητας Χαλανδρίου,
Αμαρουσίου, Κηφισίας καί Αγίας Παρασκευής, οι όποιοι ήρχοντο εις τό
Ύπουργεΐον καθημερινώς προς άνάληψιν τών καθηκόντων των, χρησιμο­
ποιούντες τα αρχέγονα μεταφορικά μέσα τής τραγικής εκείνης εποχής ­ τα
γωστά εις τους παλαιοτέρους ώς «γκαζοζέν». Όπωσδήποτε, τό μέτρον αυτό
άνεκούφιζε κάπως τους εργαζομένους, οι όποιοι ούτως άπηλάσσοντο τής εξ
ιδίων καταβολής εισιτηρίων80.
Ή τελευταία σημαντική διαταγή τοϋ Μπάκου ώς Ύπουργοϋ 'Εθνικής
Αμύνης, ώς προέκυψεν εκ τής έρεύνης τοϋ οικείου αρχειακού ύλικοϋ, φέρει

79. Δγή ΥΕΘΑ/Γρ. ΙΓΤμ. Α, ύπ' άρ. πρωτ. 173389/2330/27.5.1942 (=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ.
917/Β/276).
80. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Έπιμελητείας/Τμ. ΙΙΙ/Γρ. 4, ύπ' άρ. πρωτ. 102523/20.6.1942
(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Β/323).
360 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

ήμερομηνίαν 17.2.1943 και άφορα εις την διαβάθμισιν ώρισμένων μελών

«τοϋ μονίμου ιδιωτικού προσωπικοί) της Στρατιωτικής Υπηρεσίας». Δι'
αυτής της διαταγής ό Υπουργός έκοινοποίει την υπ' άρ. 251113/9.1.1943
άπόφασίν του περί τής διαβαθμίσεως «μον. υπαλλήλων τής Στρατιωτικής
Διευθύνσεως», δημοσιευθεϊσαν εις το υπ' άρ. 17 ΦΕΚ/5.2.1943 (τεΰχος Γ').
Αΰτη άφορα, συνεπώς, εις την προαγωγήν τών ανωτέρω υπαλλήλων, οι
όποιοι έκέκτηντο τα υπό τοΰ άρθρου 1 παραγρ. 2 τοϋ Ν.Δ. 598/1941 προβλε­
πόμενα προς τοϋτο προσόντα. Επρόκειτο περί 19 συνολικώς ατόμων, τα
όποια εΐχον συμπεριληφθή εις τον πίνακα τών προακτέων, συνταχθέντα
παρά τοΰ, δυνάμει τοϋ Α.Ν. 786/1937 προβλεπομένου, Διοικητικοϋ Συμβου­
λίου τοϋ ΥΕΘΑ. Έξ αυτών 6 άτομα, έχοντα τον βαθμόν τοϋ 'Ακολούθου, με
14ετή ύπηρεσίαν και κεκτημένα άπολυτήριον Γυμνασίου, προήγοντο εις τον
βαθμόν τοϋ Γραμματέως Β' Τάξεως· και 13 άτομα, έχοντα ομοίως τον βαθ­
μόν τοϋ Ακολούθου, μέ 17ετή ύπηρεσίαν και μη κεκτημένα άπολυτήριον
Γυμνασίου, προήγοντο επίσης εις τον βαθμόν τοϋ Γραμματέως Β' τάξεως81.
Ή προαγωγή συνεπήγετο βεβαίως και περαιτέρω αύξησιν τοϋ μισθοϋ τών
ανωτέρω. Ώ ς αποδεικνύεται εκ τοϋ εγγράφου τούτου, ό Μπάκος εν δίμηνον
προ τής παραιτήσεως του82 και τής αποχωρήσεως του εκ τοΰ Υπουργείου,
εμερίμνησε και περί τής προαγωγής εκείνων, οι όποιοι έδει να προαχθούν
βάσει προσόντων και τοΰ απαιτουμένου χρόνου υπηρεσίας.
***
Εις τό σημεΐον αυτό, δια τής παραθέσεως και τοϋ ανωτέρω εγγράφου
περί διαβαθμίσεως τοΰ προσωπικοϋ, όλοκληροϋται ή, κατά τό δυνατόν,
σαφής και λεπτομερής περιγραφή τοΰ έργου, τό όποιον έπετέλεσεν ό Υπο­
στράτηγος Γ. Μπάκος ώς Υπουργός 'Εθνικής 'Αμύνης σχεδόν έπί διετίαν. Ή
βάσει τοϋ λίαν σημαντικοϋ και ανεκδότου άρχειακοΰ ύλικοϋ τοΰ υπ' άρ. 917
φακέλλου παρουσίασις τοΰ εν λόγω έργου αποδεικνύει τό εύρος και τήν
σπουδαιότητα τών, κατά περίπτωσιν, ενεργειών τοϋ Ύπουργοΰ τούτου. Τα
σχετικά έγγραφα όμιλοΰν άφ' εαυτών περί τοΰ μεγάλου και συνεχοΰς ενδια­
φέροντος του υπέρ τών υπηρετούντων εις τό ΥΕΘΑ, στρατιωτικών και πο­
λιτών, ανεξαρτήτως βαθμοϋ και θέσεως. Κατ' επανάληψιν χορήγησις δανεί­
ων, προκαταβολαί μισθών, βελτίωσις τών αποδοχών, λειτουργία και δια­
νομή συσσιτίου ­ πάντα ταϋτα προσγράφονται εις τό ένεργητικόν τοϋ περί
ου πρόκειται Ύπουργοΰ. Επίσης, ή εργώδης προσπάθεια προς συγκέντρω­

81. Δγή ΥΕΘΑ/Διεύθυνσις Προσωπικοΰ/Τμ. ΣΤ, υπ' άρ. πρωτ. 147497/17.2.1943

(=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/171).
82. Αΰτη έδημοσιεύθη εις το υπ' άρ. 80 ΦΕΚ/τεΰχ. Α77.4.1943, σ. 325.
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 361

σιν και διάσωσιν των στρατιωτικής φύσεως αρχείων και αϊ ένέργειαι προς
αποφυγήν απώλειας μεγάλου άριθμοΰ βιβλίων, διάσπαρτων μέχρι τότε και
εν πολλοίς αταξινόμητων, αποτελούν έ'ργον τοΰ Μπάκου. Πέραν αυτών, ώς
έχει γραφή εις τα ήδη μνημονευθέντα δύο σχετικά πονήματα μας, πολλά
ώφελήθη τότε ή Διεύθυνσις Υγειονομικής Υπηρεσίας τοΰ ΥΕΘΑ, ενώ άξιο­
πρόσεκτον ήτο το υπό τον Άντιστράτηγον Δ. Καθενιώτην συγγραφέν έργον
περί τής δράσεως τοΰ Έλληνικοΰ Στράτου κατά τον Πόλεμον 1940­1941,
έργον πραγματοποιηθέν εντός των πλαισίων τής λειτουργίας τοΰ Συμβου­
λίου των 'Αντιστράτηγων και κατά διαταγήν τοΰ Μπάκου. Πάντα ταΰτα, βε­
βαίως, συντελοΰν ε'ις τήν άποτίμησιν αύτοΰ τοΰ έργου κατά τρόπον θετικόν.
Έν τούτοις, ό Ιστορικός οφείλει ν' άναφερθή εί'ς τίνα αμφιλεγόμενα,
οΰτως ειπείν, στοιχεία άφορώντα εις τον Μπάκον. Πρόκειται περί τής απο­
καλούμενης φιλοαξονικής τοποθετήσεως του επί Κατοχής. Έχει έκφρασθή
ή άποψις ότι ό Μπάκος, λόγω προσωπικού μίσους προς τον Βασιλέα
Γεώργιον Β', κατέστη έρμαιον των παθών του και, πιστεύων εις τήν Νίκην
τοΰ 'Άξονος περισσότερον τών συναδέλφων του (ενν. τών εις τήν Κυ­
βέρνησιν Τσολάκογλου), «ακολουθεί τον άντεθνικόν δρόμον των»83. Ό συγ­
γραφεύς δέν εξηγεί, διατί ό Μπάκος έτρεφε κατά τοΰ Βασιλέως μίσος, τό
όποιον, πάντως, δέν είναι άλλοθεν γνωστόν. Πιθανώς ­ύποθέτομεν­ τό
αίσθημα τοΰτο έξεπήγασεν εκ τής άποτάξεώς του δια τοΰ από 3 Δεκεμβρίου
1923 Β. Δ84. Ά ς μή λησμονήται, όμως, ότι κατ' έκείνην τήν περίοδον ό
Βασιλεύς ήτο, τρόπον τινά, δέσμιος τής βουλήσεως τών ιθυνόντων τής επα­
ναστάσεως τοΰ 1922. Κατά συνέπειαν, πιεζόμενος υπέγραφε παρόμοια δια­
τάγματα, δι' ων άπετάσσοντο ικανοί μέν αξιωματικοί, αλλά μή οπαδοί τών
επαναστατών. Ώ ς προς τον «άντεθνικόν δρόμον» τοΰ Μπάκου, ό χαρακτη­
ρισμός θα ήτο ορθός και δίκαιος, μόνον άν ούτος έπρόδιδεν εις τους κατα­
κτητάς άντιστασιακήν δραστηριότητα συναδέλφων του στρατιωτικών ή άν
ήτο καταχραστής δημοσίου χρήματος, εκμεταλλευόμενος τήν θέσιν του ώς
Υπουργού. Ουδέν, όμως, εξ αυτών έπεσημάνθη· τό άντίθετον μάλιστα συνέ­
βη, ώς προκύπτει εκ τών, μνημονευθεισών ήδη, μαρτυριών τοΰ στενού συ­
νεργάτου του Τσακαλώτου.
Ή πλέον σοβαρά κατά τοΰ Μπάκου κατηγορία ήτο ή σύνδεσίς του προς
τήν συγκρότησιν εθελοντικής Λεγεώνος ή «Κυανόλευκου Μεραρχίας» εξ

83. Νικ. Ά. Άντωνακέα, Φως εις το σκότος τής Κατοχής. Εθνική Άντίστασις 1941­1944.
Ηρωισμοί ­ Αντοθνσίαι ­ Αθλιότητες, 'Αθήναι 1947, σ. 102.
84. Ή περί άποτάξεως σχετική πληροφορία προέρχεται εκ τοϋ Βιογραφικοί) Σημειώματος
του (=Άρχεΐον 4ου Γρ. ΔΙΣ).
362 Νικολάου Σολ. Δεπάστα

Ελλήνων έφεδρων 'Αξιωματικών. Αΰτη, κατά τους υποστηρίζοντας αυτήν

τήν άποψιν, θα έστέλλετο εις τήν τότε Σοβ. Ένωσιν, δια να πολεμήση παρά
το πλευρον των Γερμανών85.
Δακτυλόγραφον και άνυπόγραφον σημείωμα, συνταχθέν εν 'Αθήναις,
«τη 18η 7/βρίου 1941», άφορα εις το θέμα τοΰτο86. Ό άγνωστος συντάκτης
γράφει ότι ό Μπάκος «επεχείρησε συνεννόησιν προς άποστολήν Λεγεώνος
εις το Ρωσσικόν μέτωπον και συγκαλέσας τους έν 'Αθήναις αξιωματικούς εις
τήν αϊθουσαν της Παλαιάς Γερουσίας ώμίλησεν εναντίον τών συναδέλφων
του εκείνων, οι όποιοι ήκολοΰθησαν τον Βασιλέα και τήν Κυβέρνησιν έξω,
ταχθέντες υπέρ της πολιτικής, ήτις προώρισται να άποβή προς βλάβην τής
Πατρίδος». Ή μαρτυρία αΰτη, και διότι περιλαμβάνεται εις άνυπόγραφον
κείμενον και διότι δέν δύναται να διασταυρωθή προς άλλην άνάλογον πλη­
ροφορίαν περί τοιαύτης ομιλίας τοΰ Μπάκου δημοσία, δέν πρέπει να
θεωρηθή ώς αξιόπιστος. Από γερμανικής πλευράς, ως προς αυτό το θέμα,
δηλαδή το τής συγκροτήσεως λεγεώνος, υπάρχει κρυπτογραφημένον τηλε­
γράφημα τοΰ έν Αθήναις Γερμανού Αξιωματούχου Graevenitz προς τον
πρεσβευτήν Altenburg. Ό έν λόγω Αξιωματούχος ισχυρίζεται, ότι ό Μπάκος
(χαρακτηριζόμενος ώς γερμανόφιλος) τού εΐπεν «ότι κυκλοφορεί εξ αρχής
ευρύτατα μεταξύ τοΰ ελληνικού λαού ή ζωηρά σκέψις περί συμμετοχής μιας
ελληνικής Λεγεώνος εις τον αγώνα κατά τής Ρωσίας. Επιθυμεί μόνον έν τη
άρμοδιότητί του ώς Υπουργού Αμύνης να ρύθμιση αυτό το θέμα. Ή ελλη­
νική κυβέρνησις δέν έχει μέχρι τούδε άσχοληθή μέ αυτό το θέμα, επειδή ό
Πρόεδρος τής Κυβερνήσεως Τσολάκογλου δέν συμφωνεί μετά τού Μπά­
κου»87. Έπί τού σοβαρού αυτού ζητήματος, λεκτέον ότι μεταξύ τών έγγρα­
φων τού υπ' άρ. Φ. 917 ουδέν σχετικόν στοιχεΐον υπάρχει. Ό Τσακαλώτος88
ουδόλως αναφέρει τήν τοιαύτην συγκρότησιν, ό δέ Τσολάκογλου89 σαφώς
γράφει ότι ή συγκρότησις τής Λεγεώνος «έπεχειρήθη να γίνη και είς τήν
Ελλάδα υπό έξωκυβερνητικών κύκλων», ύπονοών προφανώς τάς τότε έν
Ελλάδι φιλοαξονικάς οργανώσεις, αϊ όποΐαι πράγματι έπεθύμουν τήν δρά­

85. Ίακ. Π. Χονδροματίδου, Ή μαύρη σκιά στην Ελλάδα. Έθνικοσοσιαλιστικες και φασι­
στικές οργανώσεις στην Ελλάδα τον Μεσοπολέμου και τής Γερμανικής Κατοχής (1941­1944),
έν τη σειρά «Οι Μονογραφίες τοΰ περιοδικοί) "Στρτιωτική Ιστορία"», 'Αθήνα 2001, σ. 60.
86. «Σημείωμα περί τής έν Ελλάδι καταστάσεως άπο τής 23ης Απριλίου έ.ε. και έντεϋθεν»,
σ. 5 (=Άρχεϊον ΔΙΣ, Φ. 916/Α/1στ).
87. Τηλεγράφημα ύπ' άρ. 784 τής 14.7.1941, ώρ. 22.2Œ (=Χρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 925/Α/1, τεΰχ. Ιον,
σ.233).
88. Είς το πόνημα του «Ή Μάχη τών Όλίγων».
89.Έ.ά.,σ.235.
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 363

σιν αυτής της Λεγεώνος. Κατά ταϋτα, ό μέν Τσολάκογλου είναι κατηγορη­
ματικός ότι ή συγκρότησις της ώς άνω Λεγεώνος ήτο ιδέα και ενέργεια ατό­
μων ή ομάδων μη σχετιζομένων προς την υπ' αυτόν Κυβέρνησιν, τα δε γρα­
φόμενα υπό τοϋ Graevenitz δέν φαίνονται απολύτως αξιόπιστα, εφ' όσον
δέν διασταυροΰνται προς στοιχεία εξ άλλων πηγών. Γεγονός, πάντως, είναι
ότι ένεργείαις τοϋ Τσολάκογλου έματαιώθη ή αποστολή τής Λεγεώνος90. Έν
πάση περιπτώσει, ϊσως ό Μπάκος έφρόνει ότι ήτο ενδεχομένη μία νίκη τοϋ
Άξονος, πιθανώς είχε τήν έντΰπωσιν ότι ήτο δυνατή ή συγκρότησις αυτής
τής Λεγεώνος. Ταϋτα όμως δέν αποδεικνύονται μέσω άρχειακοϋ ύλικοϋ:
πράγματι δέν έχει έντοπισθή διαταγή τοϋ Μπάκου ώς ΥΕΘΑ περί τής συγ­
κροτήσεως ταύτης. Βεβαίως, ή φαντασία ενός εκάστου «έρευνητοϋ» δρα εις
ανάλογους περιπτώσεις άνεξελέγκτως!
Έπί τοϋ προκειμένου, γεννάται το ερώτημα πώς ήτο δυνατόν ό Μπάκος
να είναι υπέρ τής συγκροτήσεως αυτής τής Λεγεώνος καθ' ην στιγμήν, ώς
Υπουργός, έπραξε το πάν προς προστασίαν τών Ελλήνων Αξιωματικών,
τήν σύλληψιν και άποστολήν τών οποίων εις Ίταλίαν απέτρεψε δια τής θαρ­
ραλέας στάσεως του, τον χειμώνα τοϋ έτους 1942­3; Ή τ ο δυνατόν αυτός ό
«προδότης» (κατά τήν έσκεμμένην κατηγορίαν) να υπεράσπιση τους συνα­
δέλφους του; Ή περί προδοσίας μομφή δέν τεκμηριοϋται. Έπί τοϋ προκει­
μένου μάλιστα, εΐπεν έπί λέξει τα εξής εις τον Ίταλόν Συνταγματάρχην
Scatini, ό όποιος είχεν έπιφορτισθή, δια διαταγής τών προϊσταμένων του, μέ
τα τής συλλήψεως τών Αξιωματικών μας: «'Εμού οντος Υπουργού Εθνικής
'Αμύνης, οι Έλληνες 'Αξιωματικοί δέν πρόκειται να συλληφθούν ποτέ! 'Εάν
επιμένετε, αυτήν τήν στιγμήν δέν είμαι Υπουργός αλλά ό Στρατηγός
Μπάκος, ό Διοικητής τών επτά Μεραρχιών στην 'Αλβανία, ό όποιος τώρα
δέν έχει τάς Μεραρχίας πού έγνωρίσατε και συνεπώς δύνασθε να τον συλ­
λάβετε...». "Εκπληκτος ό 'Ιταλός απεχώρησε, μή πραγματοποιηθείσης ούτω
τής συλλήψεως91.

90. Έ.ά., σ. 247. Βλ. και Χονδροματίδην, ε.ά., σσ. 60­1.

91. Κυρίας Ζαναντρίς (=Ίωάννας Ανδριανόπουλου), Εθνική δράσις και άντίδρασις.
Πόλεμος­Κατοχή, 'Αθήνα 1947, σ. 109. Ή αυτή συγγραφεύς, έν σελ. 110­111, αναφέρει, ότι ομάς
αναπήρων έπραγματοποίησεν έσκεμμένην, κατευθυνομένην και άδικον έπίθεσιν κατά τοϋ
Γραφείου τοΰ Μπάκου, παρά το μέχρι τότε έπιδειχθέν υπέρ αυτών ενδιαφέρον του.
«'Αηδιασμένος άπ' αυτή τήν κατάστασι, θέλησε να παραιτηθή, άλλ' αμέσως σπεύσανε να τον
εμποδίσουν διάφορες 'Επιτροπές 'Αξιωματικών, Τραυματιών, 'Αναπήρων και θυμάτων πολέ­
μου, πού τον εξόρκιζαν να παραμείνη, θυσιαζόμενος έν ανάγκη δια το σύνολον. "Ετσι συνέχισε
τήν υπουργία του μέχρι τής Κυβερνήσεως Ράλλη. Αυτά πού ελεγεν ό Γεώργιος Μπάκος τα έπί­
στευε, γιατί αργότερα κατώρθωσε να ικανοποίηση δεόντως τους 'Αναπήρους μας».
364 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

Έν τέλει, πέραν αυτών των περιπτώσεων «γερμανοφίλου» στάσεως τοϋ

Μπάκου, όφείλομεν να συμπεριλάβωμεν την, σαφώς άξιόπιστον, μαρτυρίαν
τοϋ Υποστρατήγου έ.ά. κ. Αριστομένους Ν. Άντωνακέα, εγκρίτου ερευνη­
τού και συγγραφέως πολλών ιστορικών μελετών. Ούτος, νεαρός τότε
'Ανθυπολοχαγός (ΠΒ), συνελήφθη, λόγω αντιστασιακής οράσεως, το δε
στρατοδικεΐον τον κατεδίκασεν εις την έσχάτην τών ποινών92. Ό πατήρ του
Νικ. Άρ. Άντωνακέας, ανώτερος 'Αξιωματικός ε.ά., έπεσκέφθη τον Μπάκον
και τον παρεκάλεσε να μεσολάβηση, δια να μη έκτελεσθή ό υιός του. Ό τέως
Υπουργός έδήλωσεν ότι ουδέν ήδύνατο να πράξη, άποπέμψας σκαιώς τον
δυστυχή πατέρα. Τοΰτο συνέβη, κατά τήν άφήγησιν τοϋ κ. Άρ. Άντωνακέα,
περί τα μέσα Απριλίου 1944. Αρχομένου Μαΐου, ό Γερμανός Στρατηγός
Αεροπορίας Speidel, τότε Διοικητής Νοτίου Ελλάδος, μετέτρεψε τήν ποινήν
εις 20ετή καταναγκαστικά έργα. Ό κ. Άντωνακέας μετεφέρθη εις Γερμανίαν
τήν 6ην 'Ιανουαρίου και ένεκλείσθη εις τό έν Bradenburg στρατόπεδον συ­
γκεντρώσεως93. Ό γράφων ήρώτησε προσφάτως (29 Ιανουαρίου 2002) τον κ.
Άντωνακέαν, πώς εξηγεί αυτήν τήν στάσιν τοϋ Μπάκου. Τήν συμπεριφοράν
τοϋ ανωτέρω έχαρακτήρισε τελείως άψυχολόγητον και πιθανώς άπότοκον
κακής ψυχικής καταστάσεως και μεγάλης πικρίας, διότι, ενώ τό έργον του
υπέρ τών στρατιωτικών ήτο θετικόν, έν τούτοις έδέχετο, ιδίως μετά τήν πα­
ραίτησίν του, πολλάς αδίκους επιθέσεις, ώς και ύβρεις. Προς τιμήν του, πάν­
τως, ό κ. Άντωνακέας, άνευ ίχνους μνησικακίας δια τήν μή παρέμβασιν τοϋ
Μπάκου προς αποφυγήν της εκτελέσεως του, μοϋ είπεν, ότι όντως ό
Μπάκος είχε λάβει πολλά μέτρα υπέρ τών Αξιωματικών, ότι δεν τους εγκα­
τέλειψε και ότι γενικώς έ'πραξεν ο,τι ήδύνατο υπέρ αυτών. Και ό συνομιλη­
τής μου συνεπέρανεν, ότι ό Μπάκος δέν ήτο προδότης· παρά ταϋτα, έπί­
στευεν, ώς φαίνεται, ότι ό Άξων ήτο δυνατόν να νικήση. Αναμφιβόλως, ή
έναντι τοϋ πατρός Άντωνακέα στάσις τοϋ άλλοτε Ύπουργοϋ δέν ήτο ή ενδε­
δειγμένη και ουδόλως δύναται να δικαιολογηθή. Κατά πάσαν πιθανότητα,
ένταϋθα έχει θέσιν τό λόγιον «Άβυσσος ή ψυχή τοϋ άνθρωπου».
***
Περαίνοντες τό παρόν πόνημα, κρίνομεν σκόπιμον, άντ' άλλου τινός
επιλόγου, να παραθέσωμεν περικοπήν εκ τοϋ προμνημονευθέντος βιβλίου
τοϋ Τσακαλώτου94. Έξ αυτής σαφέστατα καταδεικνύεται τό δράμα τοϋ αν­
δρός, ο οποίος, άναλαμβάνων τήν εΰθύνην τοϋ Υπουργείου 'Εθνικής Άμύ­

92. Περί αυτών λεπτομερώς βλ. Ν. Άντωνακέαν, ε.ά., σο. 343 κ.έξ.
93. Πρβλ. τήν παράθεσιν αυτής τής μαρτυρίας και παρά Χονδροματίδη, ε.ά., σ. 92.
94. Βλ. Τσακαλώτον, ε.ά.,ο. 58.
 Άποτίμησις τοϋ έργου τοϋ Γεωργίου Άν. Μπάκου 365

νης, διησθάνετο τάς κατ' αύτοί3 ύβρεις, τάς συκοφαντίας καί, ενδεχομένως,
προησθάνετο τον μαρτυρικόν του θάνατον. Γράφει ό Τσακαλώτος: «Ό πα­
ραλαβών το Ύπουργεΐον 'Αμύνης αείμνηστος Στρατιώτης­Στρατηγός Μπά­
κος, τίποτε δέν έσκέφθη παρά πώς να διάσωση τους αξιωματικούς, μονί­
μους και έφεδρους, τους υπαξιωματικούς και τάς οικογενείας των (...). Οι
κομμουνισταί έβλεπον το κύρος τοΰ Στρατηγού Μπάκου εις τους αξιωματι­
κούς ­διωκησε εις το μέτωπον το ήμισυ σχεδόν των Μ. Μονάδων μας­ καί
προσεπάθησαν να τον πάρουν μέ το μέρος τους. Τού προσέφεραν την άρχη­
γίαν τού ΕΑΜ μέ συγκατάθεσιν, ως διετείνοντο, καί τού μεγαλυτέρου μέ­
ρους των Πολιτικών 'Αρχηγών.
Τους έστειλε φυσικά στο διάβολο καί απ' εκείνη την ώρα την προέγρα­
ψαν. Δέν το έλησμόνησαν. Καί τον έκρεούργησαν στα Κρώρα95. Έπρόλα­
βαν οι κομμουνισταί καί τον έξετέλεσαν άνευ δίκης. Τον έχασε το Λαϊκόν
Δικαστήριον!
Ό Θεός μού τον έφερε ­δια τού εξαίρετου συναδέλφου κ. Ί . Παπα­
δημητρίου96­ εις το Στρατηγεΐον μου της Έλευσϊνος καί τού απένειμα, εγώ ό
πιστός του Έπιτελάρχης, τάς όφειλομένας εις το Ιερόν σκήνωμα του τιμάς.
Αυτός ήτο ό Μπάκος».

95. Βλ. Χονδροματίδην, ε.ά., σ. 90, περί της δίκης­παρωδίας τοϋ Μπάκου εντός ήμικατε­
στραμμένης εκκλησίας καί της εν συνεχεία θανατώσεως του. Βλ. καί Κ. Καλαντζή, Ή
Δεκεμβριανή 'Επανάσταση. Το Χρονικό μιας τετραετίας 1941­1945, Έκδοτ. Οίκος Μ. Γ.
Βασιλείου,'Αθήνα 1954, σ. 181.
96. Πρόκειται περί τοϋ Ίλάρχου 'Ιωάννου Παπαδημητρίου, Ύπασπιστοϋ τοϋ Μπάκου είς
τόΥΕΘΑ.
366 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΑΙ

Α.Ν.: Αναγκαστικός Νόμος.

Β.Ο.: Βασιλικόν Διάταγμα.
Γ.Δ.Δ. Λογ/κοϋ: Γενική Διεύθυνσις Διαχειρίσεως Λογιστικού.
ΔΙΣ/ΓΕΣ: Διεύθυνσις Ιστορίας Στράτου τοΰ Γενικοΰ Επιτελείου Στράτου.
Δ.Σ.: Διοικητικόν Συμβούλιον.
ΕΑΜ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο.
Ε.Γ.: Έπιτελικόν Γραφείον/ΓΕΣ.
Ε.Δ.: 'Εγκύκλιος Διαταγή.
ΕΙΝΣ: Έπετηρίς 'Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών.
ΕΛΑΣ: Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός.
Η.Δ.: Ημερησία Διαταγή.
ΙΕΕ: «Ιστορία Ελληνικού Έθνους».
Μ.Τ.Σ.: Μετοχικόν Ταμεΐον Στρατού.
Ν.Δ.: Νομοθετικόν Διάταγμα.
Π.Ν.: Πολεμικόν Ναυτικόν.
ΣΕΕΘΑ: Σύνδεσμος 'Επιτελών Εθνικής Αμύνης.
Σ.Ε.Κ.: Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους.
ΣΣ.: Σώμα Στρατού.
ΣΣΕ: Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων.
Υ.Ε.Α.(ήΥΕΘΑ): Ύπουργεΐον 'Εθνικής Αμύνης.
Υ.Σ.Α.: Υπηρεσία Στρατιωτικών Άρχείων/ΓΕΣ.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΙ

Απευθύνονται εύχαριστίαι προς τον Διευθυντήν ΔΙΣ Άντιστράτηγον κ. Ίω. Δ. Κακουδάκην δια
τήν άδειαν έρεύνης τού οικείου αρχειακού υλικού, ώς και προς τήν Μόν. Σχεδιάστριαν ΔΙΣ κ.
Άλεξ. Δ. Σταματοπούλου δια τήν άρίστην ήλεκτρονικήν έπεξεργασίαν τού έπιτασσομένου εικο­
νογραφικού υλικού. Ό γράφων ευχαριστεί λίαν εγκαρδίως τον σεβαστόν φίλον Ύποστράτηγον
έ.ά. κ. Αριστομένη Νικ. Αντωνακέαν δια τήν γόνιμον συζήτησιν εφ' ώρισμένων λεπτών ζητημά­
των της παρούσης εργασίας, ώς και δια τήν πρόθυμον παροχήν άκρως ενδιαφερουσών πληρο­
φοριών, ληφθεισών υπ' όψει κατά τήν συγγραφήν αυτής.
 Άποτίμησις τοΰ έργου τοΰ Γεωργίου Άν. Μπάκου 367

1. Υποστράτηγος Γεώργιος Άν. Μπάκος. Φωτογραφία ληφθείσα προ τοΰ Πολέμου 1940-1941.
Φέρει ίδιόχειρον άφιέρωσιν (7 'Απριλίου 1943) εις τον Ύπασπιστήν του εις το ΥΕΘΑ, τότε
"Ιλαρχον, Ίωάννην Παπαδημητρίου. (Έκ τοΰ βιβλίου τοΰ Άντ/γου Θρ. Τσακαλώτου, Ή Μάχη
των 'Ολίγων, 'Αθήναι 1971, σελ. 56).
 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα

ΥΠΟΥΡΓΕΙ ON ΐβΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΗΣ . „ , ■ / . ,„ . e

ΓΡΑΦΕΙΟΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΟΥ
ΑΡΙβ. BPQX. 44659
Εερί
Xd
σογ*ροτή"βεως 'Υ* ρεσίαςδιαφ»­
5*ayTI. βοείων itaί^ΜΡ<«ν « Κ
£χ«λ^ιΓ£δβλ* ί δαν Υ

Διά τ<|ν διατήρησιν trrîc Σχο^ζς B6eX*'? 6o;v eu^KJwçâ

£Ιδική*ν ύκηρεσίαν «εριβολλοΥης,διάξολόξεως καί σοντηρηΌεως των
Κειμηλίων τη*ς Σχολής,των Κτιρίων adttjC *βί Τ ^ν tv τ ο ι ς κ τ ι ρ ί ο ι ς
εγκαταστάσεων καί ϋλικων, &ς κάτωθι:
Ι . Ή σογκοοτουμένη δ*Γ:ρ«? σία,βά φέρη τόν τίτλον " Μοοοεϊβν Σχολές
Εύελ*ί6ων
I I , ΕΙδνκαί έντολαί καί σκο*<5ς της ύ*ηρεσίας ταοτης,θά ξ. * * ε ρ ι ­
σ«λλογη* καί ή διαφύλαξις των èv τη Σχολή ο»ορχόντων .αντικείμενα*
των εχόντων ■ "■— ■*" — —·~~» —­.»*......· ­ · " . .
υπαρχόντων ί .
I) Toy ^..»„«...,,,.­„,^,, ,.,,. ,­­ — , .­^τ r ,
4} ­IOÛ èv τη Πλατεία της Σχολής 'Ηρώου,5) το» 'ΑγαλματοςΡωσσετη
Σκαρλάτου, β) των ε ί ς διαφόρους χώρους διακοσμητικών αντικειμένων

έγχοτεστημένων εν τφ Διοικητηρίω καί τ ο ι ς λοι*οις δίαμερισματι ι

εχολης τοις μη* κατεχομένοις sopì Τμημάτων τοϋ Στρατοδ Κατοχή η
χαρ'βλλων ημετέρων 'Υπηρεσιών,
I I I , Διό τ η \ εκτέλε,ην των άΐ­.σιτηθησομέ'νων 8α*ανών 4ς καί 6id τήν
μισδοδοσίαν τών Άξ/κων καί ' Ι δ ι ω τ ι κ ο ύ «ροοωιικοΰ των ΰ»ηρεσβαντων
ε ί ς tic. υπηρεσία'. τός οτεγαξομε'νας ε ΐ ζ κτίρια του '.­υγχροτηματος
της Σχολής,οϊτινες δ*ερβα(νουαΐ"ί τους 200Ζοά λειτουργ_η*χή Ταμειον
της Στρατ. Σχολής ί,υελιιί&ων tv συνεχεία της μέχρι τούδε δ*ηρεσιας
100.
1Υ, Οροοωϊΐκίν 6id τήν λειτουργίαν της συγκροτούμενης bid της * α ­
ρο\ίσης μ^υ Θηρεσίας Μ..υσεΐόν Σ,Σ. Ε&ελϊίδων ,ΑρίΓ,ηται ώς κατά ατωτέρω
λαμΡανομένοο εξ â*oo*daE<>K μονίμων Ά ξ / κ δ ν καί μόνιμου Ί δ ι ω τ · . Κ 0 0
χροσωχικαυ.
l ì 1 Ανώτερος Ά ϊ / κ ό ς οΙουΒη"*οτε 5»λου ώς Διοικητη"ςΜάφΜφ4ιΜΜ*
ΐ
2)™"Ανωτερος
Ι Ανώτερος Α£/ΐ£θς Διαχειρίσεως βς
Α£/κ6ς Διαχειρίσεως &ς Έ*6«της
Ε*ό« O U . Ύδηρεσιων
3) 1 Λ­>χαγο*ς Μηχανικό» ώς Συντηρητές Κτιρίων

'Αρχείου
της Σχολές'.
8)3 Γοσφεΐς 9) 1 Δακτυλογράφος ΙΟ) 3 Καθαρίστρια! 11)3 Έογότριαι
12) Γκη*ο«ρ5ς 13) Ι ΟΙκουρϊς I4Î Ι Ηολουρνό'ς 15)1 *Υδραυλικός.
*Η καο'ήμδς Δ/σις Προσωπικού" καί ή Δ/σις Έβιμελητβίας να

at συνημμΐναι κοταοτίσεις.
Υ. Ά*δ της ΙΟης * ·3ΐ)νί)β I94Î θ'ορχίση ή λειτουργία τή*ς νβοσογ­κρο
τουμένης ·5*ηρβσίας; */υο τη*ς «δτ^ς ημερομηνίας «αν ΐγγραφον ά»ε»θβ­
νδμενον *αρΌΙοοΟή*«ο·ϊε «ρ6ς τη* Σχολήν £δελ«ίδων ed ά«ε<ίΟιίνβια»
ε ί ς τδ Μ'.οσεϊον Στρατ Στολής E6el*ÎÔ£ûv, μ<1 **ορχοΰ<Π)ς «Xiov Σχολής
£δελ*ίδω*. ,
Ή 6ργίνωσ»ς της 6*qj>*a<a<; καί η fevxatdaTOtfiC tSv δ ί ο χ β ι ­
ρίαεων κανονικώς vd αοντελεαθη t i τσχιίτβραν μερίμνη τοδ Διοιχηταδ
της Σχολής.
ΕΑΡΑΛΗΡΤΑΙ 'Αθήναι τ 3 1 4 »Ιοον<3ο 1941 iffîl^OSifSlg
Σογκροτημα Στρατ. Ό ν Υ*ουργίς ΓραΦεΤακαί û/σε ι C
Σχολής εΕελ*ίοων. Γ . ICÂÎCOS Y.t.h.
Δ/σι ς 2ροσ(β»»κοδ
Δ/σις 'Είΐμελητείας

2. Όμοιότυπον της διαταγής τοϋ Μπάκου (14 'Ιουνίου 1941) περί συγκροτήσεως τοϋ
«Μουσείου Σχολής Ευελπίδων» (=Άρχεΐον ΔΙΣ, Φ. 917/Α/11).
ΤΑΣΟΥ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Κατά το σωτήριον έτος 1999, σε συνεργασία μέ το Πανεπιστήμιον Αθη­

νών ή Διεθνής 'Επιστημονική Εταιρεία Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας,
δηλ. μέ σύμπραξι των Καθηγητών Ν. Μουτσοπούλου, Δ. Κούτρα και Κ.
Νιάρχου, ώργάνωσε στ' Άρφαρα Μεσσηνίας Συνέδριο μέ γενικόν θέμα «Ό
άνθρωπος ώς δημιουργός της Ιστορίας καί τον Πολιτισμού». Το κύριο και
βασικό αυτό θέμα είχε ύποδιαιρεθή εις τρεις επί μέρους ενότητες:
1. Ή 'Ορθοδοξία εν μέσω δύο κόσμων, 'Ανατολικού και Δυτικοί).
2. Ή φύση και ό άνθρωπος, Περιβάλλον, Υγεία, πηγές ενέργειας.
3. Ή Ιστορία ώς αφετηρία δημιουργίας Πολιτισμού.
Ή δημοσιευομένη σύντομη μελέτη ανήκει στην τρίτη ενότητα τοϋ τεθέν­
τος γενικού θέματος καί σχεδόν αποτελεί το αρχικό προφορικής ανακοινώ­
σεως κείμενον, μέ μερικές μόνον βελτιώσεις σ' ώρισμένα σημεία. 'Επειδή
αποτελεί προσωπικές σκέψεις του γράφοντος καί υπογράφοντος, δέν φορ­
τώνεται μέ βιβλιογραφία.
Είναι φανερές τρεις διαφορετικές έννοιες στο διδόμενον θέμα. Ι σ τ ο ­
ρία, δηλ. ειδική επιστήμη μ' ευρύτατο περιεχόμενον. Πολιτισμός, δηλ. μέ­
γεθος μέ επίσης ευρύτατο περιεχόμενο ώς σύνολον αξιών καί κατακτήσεων
του άνθρωπου. Ά φ ε τ η ρ ί α ­ δ η μ ι ο υ ρ γ ί α , δηλ. ένέργεια­πορεία, ταυτόν
ειπείν άνθρωπος, ζωή.
Πριν γίνη απόπειρα αναζητήσεως των σχέσεων, πού υπάρχουν μεταξύ
τών τριών αυτών εννοιών, πού συνάπτονται στο δεδομένον θέμα, άπαραίτη­
τον είναι να δοθούν κάποιοι προκαταβολικοί ορισμοί επί μιας εκάστης άπό
τις τρεις έννοιες.
Είναι προφανής ή σοβαρά διαφορά μεταξύ της πρώτης εννοίας καί τών
δύο άλλων. Ούτε μεταξύ τών αθροίζονται, ούτε ταυτίζονται, ούτε σύγκρισι
επιδέχονται. Διότι καί ό Πολιτισμός ώς εξελισσόμενη δύναμις, γέννημα καί
εξάρτημα τοϋ ανθρώπου καί αυτός ό άνθρωπος στις ποικίλες εκδηλώσεις
καί δραστηριότητες τής ζωής του αποτελούν δημιουργία καί περιλαμβάνον­
ται μέσα στ' αντικείμενα τής απασχολήσεως τής Ιστορίας, πού είναι επιστή­
μη μέ σημαντική αποστολή καί συνεργάζεται καί μέ άλλες επιστήμες, για να
φθάση σε όσον τό δυνατόν ασφαλέστερα συμπεράσματα.
370 Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου

' Ι σ τ ο ρ ί α στην βασική της αποστολή είναι είδε να ι, γνώσις, προϊόν

έρευνας και μελέτης, είναι πληροφόρησις, άλλα ορθή και θεμελιωμένη,
υπεύθυνη. Κέντρον της ιστορικής έρευνας είναι ό άνθρωπος, άφοΰ αυτός
είναι ό δημιουργός τής ζωής, αυτός πού γεμίζει τήν ζωή μέ τήν παρουσία
του, δηλ. τήν δημιουργία τής ζωής.
Κατά τον ορισμό τής Ιστορίας, όπως επικρατεί σήμερα, πρόκειται για
επιστήμη αυτοτελή, πού έρευνα τα γεγονότα τής κοινωνικής ζωής του
άνθρωπου, τής συμβιώσεως αύτοΰ και τής οργανώσεως του σε πολιτικήν
κοινότητα. Ό μεμονωμένος άνθρωπος δέν ενδιαφέρει τήν Ιστορία. Ή Ιστο­
ρία παρακολουθεί τα γεγονότα τής ζωής του άνθρωπου και των λαών κατά
τήν έξέλιξίν των εν χρόνω και προσπαθεί να τα έρμηνεύση μέσα στην ψυχο­
φυσική των αιτιότητα.
Ό ιστορικός συγκεντρώνει τήν ύλη του άπό τις πηγές τής Ιστορίας, πού
μπορεί να είναι ή παράδοσίς των προφορική ή γραπτή και προσωπική ή
απρόσωπη, φυσικά μειωμένης άξιας, άλλα τήν συγκεντρώνει προ πάντων
άπό τις ειδικές πηγές, πού του προσφέρουν το μνημείο. 'Ασφαλώς έχει κά­
ποια άξια ή προφορική παράδοσις άπό στόματος σέ στόμα. Είναι εμφανής ή
αξία των γραπτών πηγών, δηλ. τών επιγραφικών μνημείων και τών εγγρά­
φων, τα όποια μάλιστα επιμελώς φυλάσσονται συγκεντρωμένα στα Αρχεία.
'Απαραίτητες είναι κάποιες επεξηγήσεις. Σέ γενική θεώρησι, λέγοντας
έγγραφα άνατρέχομε στην αρχαιότερα μορφή έγγραφων αυθεντικών
­χωρίς ν' άποκλείωνται και παραχαράξεις­, δηλ. αυτοκρατορικών χρυσο­
βούλλων και άργυροβούλλων ηγεμόνων καί μολυβδοβούλλων, κυρίως πα­
τριαρχικών, άλλα καί κατ' έπέκτασιν ψηφισμάτων και ειδικών αποφάσεων
ή συμβάσεων ομάδας κρατών. 'Επειδή τοΰ τύπου αύτοΰ τα έγγραφα κατέ­
στησαν αντικείμενα παλαιογραφικών μάλλον ερευνών ή ιστορικών, άλλα
καί επειδή στην εποχή μας καί ό ειδικός ερευνητής καί το ευρύτερο κοινόν
τα πάντα πληροφορείται μέσω τών επαγγελματιών δημοσιογράφων, εϊτε μέ
τις εφημερίδες εϊτε μέ τα πάσης φύσεως τηλεοπτικά μέσα ενημερώσεως, το
έ'ργον τοΰ ιστορικού γίνεται πολύ δύσκολο, πρώτον ώς προς τήν συγκέντρω­
σι τής ύλης του καί στην συνέχεια τής χρησιμοποιήσεως αυτής κατά τήν
Ίσχύουσαν μέθοδον εργασίας τής επιστήμης.
Όπωσδήποτε, έ'ργον τοΰ ιστορικού είναι, συγκεντρώνοντας τήν ύλη του,
να τήν καθορίσει άπό τ' αμφισβητούμενα στοιχεία, να τήν ταξινόμηση κατά
τήν αλληλουχία τών γεγονότων, μέ κύριον καί σχεδόν άποκλειστικόν σκοπό,
να θηρεύση τήν αλήθεια, εργαζόμενος ώς κριτής αμερόληπτος καί ανεπηρέ­
αστος, ώστε τελικώς να τήν παραδώση στην δημοσία χρήσι καί κρίσι, ώς
σύνθεσι.
Κατά ταύτα, ό ιστορικός αναπαριστά τήν ζωή ενός λαού, τήν ερμηνεύει
καί διατυπώνει τα συμπεράσματα του αντικειμενικώς. Ά ν στο ιστορικό
 Ή Ιστορία ώς αφετηρία δημιουργίας πολιτισμού 371

έργον ύπάρχη αντικειμενική αξία, μπορεί να το κρίνη ό αναγνώστης. Φυσι­

κά όχι οιοσδήποτε αναγνώστης. Έπί τούτοις, αναγκαίες είναι και μερικές
άλλες διευκρινήσεις. Γιατί μπορεί να έχουν τεθή διάφορα ερωτήματα, πού
απαιτούν άπάντησι, μ' έντοπισμον βέβαια στα πλαίσια της Ελληνικής κατά
πρώτον λόγον Ιστορίας.
Ευρύ, εύρύτατον είναι το πεδίον της Ιστορίας. Σημειώνεται αμέσως ότι,
για να έρμηνεύση ό ιστορικός τις εκδηλώσεις τοΰ ώργανωμένου πολιτικού
και κοινωνικού βίου τού λαού, σέ σχέσι με το φυσικό και πνευματικό περι­
βάλλον, έπικουρεΐται και από τα πορίσματα ερευνητών άλλων, συγγενών,
επιστημών, 'Ανθρωπολογίας, Ψυχολογίας, Δικαίου, Λαογραφίας κλπ. Υπάρ­
χουν κάποιες συζητήσιμες αντιλήψεις για το έ'ργον της Ιστορίας. Ό τ ι π.χ.
πληροφορεί μέν, δηλ. δικαιώνει τον βασικό της σκοπό, αλλά συμβαίνει και
να άποβλέπη σ' οποιαδήποτε ωφέλεια τού κοινού φιλίστορος άναγνώστου.
Τι τάχα εννοούν εκείνοι, πού ισχυρίζονται ότι ή Ιστορία είναι ό διδάσκαλος
της άνθρωπότητος και ότι ευτυχής είναι εκείνος πού έμαθε Ιστορία;
Μόνη άπάντησις στις συναφείς ερωτήσεις είναι, ότι 'Ιστορία είναι είδέ­
ναι, γνώσις, πληροφόρησις και μάλιστα αντικειμενική. Άλλα γνώσεις για τον
άνθρωπο είναι πνευματική περιουσία. Άποθήκευσις γνώσεων ξηρά δέν
νοείται. Νοείται χρησιμοποίησις τών γνώσεων. Και νοείται ακόμη πνευμα­
τική ευφροσύνη για τον άνθρωπο, πού αποκτά ιστορικές γνώσεις διαβάζον­
τας Ιστορία. Δέν ανήκει στους σκοπούς της Ιστορίας να διδάξη, γιατί δέν
είναι ωφελιμιστική επιστήμη. Ά ν συμβαίνη να ώφελή εμμέσως ­και να διδά­
σκη εμμέσως­, τούτο είναι εμμεσον επίτευγμα για τον άνθρωπο, πού διαβά­
ζει Ιστορία, κατανοεί όσα διαβάζει και εμμέσως διδάσκεται.
Είναι αναμφισβητήτως μάθημα ή Ιστορία, τόσον για τα σχολικά προ­
γράμματα, όσον και για το πάσης φύσεως κοινόν. Γιατί όποιος διαβάζει, μα­
θαίνει, είπαμε είναι είδέναι, γνώσις. Ώ ς μάθημα ή 'Ιστορία για τους νέους, αν
δέν διαμορφώνη τήν βούλησί των, παρασκευάζει τήν κρίσι των. Μέ την δι­
δασκαλία τών Μαθηματικών ό νέος αποκτά Μαθηματική σκέψι. Μέ τήν λύ­
σι τών Μαθηματικών ασκήσεων οξύνεται ό νους τού νέου. Μέ τήν γνώσι
πού προσφέρει ή Ιστορία, προάγεται ή ιστορική σκέψις, οξύνεται ό νους,
ώστε ό ώριμος άνθρωπος να είναι σέ θέσι να συλλαμβάνη τα προβλήματα
της ζωής και να τοποθετήται σωστά απέναντι των. Άν ύπάρχη λοιπόν ωφέ­
λεια, αύτη είναι έμμεση, όχι σκοπός.
Μέ άλλες λέξεις, θα ημπορούσε κανείς να υποστήριξη ότι Ιστορία είναι
μύησις τού ανθρώπου στην ζωή. Και στα προβλήματα της διαχρονικώς. Ή
'Ιστορία δέν αποβλέπει στον φρονηματισμό τού άνθρωπου. Προβάλλει
όμως μορφές βίου θετικές και αρνητικές. Ακριβώς μέ τήν προβολή προτύ­
πων βίου ή 'Ιστορία επισημαίνει άξιες και εμμέσως καθοδηγεί, ϊσως διδά­
σκει, χωρίς να άποβλέπη στην ήθικοποίησι τού άναγνώστου, ό όποιος άσυ­
372 Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου

νειδήτως λαμβάνει και μέσα του δέχεται γονιμοποίησι των αγαθών σπερμά­
των. Τού τα προσφέρουν αυτοί οι ϊδιοι οι πρωταγωνισταί των ιστορικών γε­
γονότων με τις πράξεις των. 'Αντιθέτως οι αρνητικές προσωπικότητες,
καθώς εκτίθεται αντικειμενικώς ή πολιτεία των, γίνονται παραδείγματα
προς αποφυγήν, αποτελούν αρνητικές όψεις της ζωής, όχι τεχνητές, άλλα
υπαρκτές.
Σ' έσχάτην άνάλυσι, όποιος διαβάζει Ιστορία δέν οξύνει τον νουν
απλώς, αλλ' ευρίσκεται σέ διαρκή πνευματική έγρήγορσι.
Πολιτισμός είναι λέξις πού κατ' άπόδοσιν τής Γαλλικής civilisation
έπλασε ό Κοραής, έγινε όρος εκφραστικός ενός συνόλου, και φυσικά ακα­
θορίστου συνόλου, κατακτήσεων τοΰ ανθρώπου, πού προάγουν αναλογικά
όλες τις μορφές τοΰ βίου τοΰ άνθρωπου και τον διευκολύνουν στην καθημε­
ρινή του ζωή και σ' όλες τις αναζητήσεις του σέ κάθε τομέα δραστηριότη­
τος. Κύριον λοιπόν στοιχείο τής ζωής, πού μεταβάλλει τήν στατικότητα σέ
πρόοδο, πού προσδίδει περιεχόμενο μέ ανανεώσεις σέ βαθμό βελτιώσεων
και ποιότητα ανωτέρας μορφής. Ό Πολιτισμός δέν παραμένει αμετακίνητο
στοιχείο τής ζωής, δέν είναι απολίθωμα του παρελθόντος, άλλ' ενεργεί χωρίς
να άρνήται τό παρελθόν και ν' αποκόπτεται άποτόμως άπ' αυτό. Πάντως
κινείται μέ πολύ βραδύν ρυθμό και χαρακτηριστικώς προαγόμενος ακολου­
θεί ευθεία πορεία, σέ διαρκή έξέλιξι, ποτέ μ' επαναστατική ανατροπή τών
κεκτημένων.
Προβάλλει ασφαλώς τό ερώτημα, εις τι συνίσταται ο Ελληνικός Πολιτι­
σμός; Δηλαδή ποια τα βασικά του γνωρίσματα.
Άπάντησις χωρεί μία, ότι ό Πολιτισμός τών Ελλήνων συνίσταται στον
τρόπο πού σκέπτονται οι "Ελληνες, εκφράζονται και ενεργούν. Γιατί ό
Έλλην στην πορεία τής ιστορικής του ζωής έχει έ'να ιδιάζοντα ίδικόν του
τρόπο ενεργείας. Τον τρόπο αυτόν μπορούν οι ειδικοί να μελετούν άπό τα
μνημεία πού καταλείπει στο πέρασμα του άπό τήν ζωή. Οι πρωτόγονοι λαοί
δέν καταλείπουν μνημεία. Οι "Ελληνες παρακολουθούνται και κατά τα
προϊστορικά χρόνια, τα Μυθολογικά. Οι πρωτόγονοι λαοί δέν απασχολούν
τήν Ιστορία. Οι "Ελληνες απασχολούν τήν Ιστορία και πριν καταλίπουν
γραπτά μνημεία, διότι έχουν παρουσία στην γή, πού ελέγχεται άπό πλήθος
άλλα μνημεία, χαρακτηριστικά τού παρελθόντος και μάλιστα κατά περιό­
δους, πού χαρακτηρίζονται άπό τα κατάλοιπα τού βίου, πού κατά κάπιοον
τρόπο γίνεται βίος εκ τών φαινομένων ιστορικός. Εφεξής πάντως χαρακτη­
ρίζεται ό βίος τού Ελληνικού Λαού ώς 'Εθνικός, ώς Θρησκευτικός, ώς
Στρατιωτικός, ώς Κοινωνικός και ώς Πνευματικός.
Κατά τήν νηπιακή του ηλικία ό Πολιτισμός τών Ελλήνων, δηλ. ό τρόπος
πού είχε διαμορφωθή ή ζωή, ήταν ενιαίος. Κάποια εξεταζόμενη στιγμή στην
ροή τού χρόνου, έδιχάσθη. Ώ ς προς τό περιεχόμενον κατέστη Πνευματικός
 Ή ιστορία ώς αφετηρία δημιουργίας πολιτισμού 373

και Υλικός. Ώ ς προς τον φορέα διεκρίθη ό έντεχνος άπό τον Λαϊκόν
Πολιτισμό. Μορφές, όροι, διατύπωσις των χαρακτηριστικών κατά κλάδους
δεν έ'χουν ανάγκη αναπτύξεως, ούτε και ή παρούσα στιγμή είναι κατάλλη­
λη. Πρέπει όμως να τονισθή ότι πάς ό Πολιτισμός επηρεάζεται άπο τα εκά­
στοτε ιστορικά γεγονότα, τα καθαρώς Εθνικά και ακόμη τα Τοπικά, άλλα
και τα Διεθνή. Και τό σκέλος τοϋτο τής διαζεύξεως δέν έ'χει ανάγκη ιδιαιτέ­
ρας αναπτύξεως, πλην όμως ζητούμενον είναι στην προκειμένη άνακοίνωσι,
κατά πόσον ή Ιστορία μπορεί να καταστή αφετηρία δημιουργίας Πολιτι­
σμοί).
Υπάρχει λοιπόν δέσμευσις και ύποχρέωσις περιορισμοί) στα δεδομένα
στοιχεία του θέματος, πού εδόθη. Άποδέσμευσις σχετική δυνατόν να γίνη με
σαφείς διευκρινήσεις. Για τον Λαϊκόν Πολιτισμό, Πνευματικόν και Υλικό,
δέν είναι απαραίτητο να γίνη λόγος. Γιατί είναι δημιούργημα του ομαδικοί)
και κατά παράδοσιν βίου. Τό θέμα μας ενδιαφέρει ο Έντεχνος Πολιτισμός.
Τοΰ Έντεχνου Πολιτισμού ό Υλικός κλάδος οφείλει τήν αλματώδη του άνά­
πτυξι στην αντίστοιχη άνάπτυξι τής Τεχνικής. Άλλα πρόοδος τής Τεχνικής
δέν νοείται χωρίς πνευματική άνάπτυξι. Έξ άλλου ή άξια τοΰ Έντεχνου
Υλικού Πολιτισμού είναι απαραιτήτως συνδεδεμένη ­και έξηρτημένη­ άπό
τήν χρήσι πού κάνει ό άνθρωπος. Τούτο έ'χει ιδιάζουσα σημασία.
Ή διεθνής Κοινότης έζησε τό μεγαλείο τής αναπτύξεως τοΰ Τεχνικού
Πολιτισμού σ' όλες τις περιπτώσεις των τελευταίων πολέμων, όπως τήν ζή
ακόμη, άλλα προ πάντων σ' εύρωπαϊκόν χώρο έγνώρισε τήν φρίκη τοΰ πο­
λέμου τής Ευρωπαϊκής Κοινότητος εναντίον τής Γιουγκοσλαβίας. Χωρίς να
είναι αναγκαία αναφορά δια περισσοτέρων στην αδυσώπητη καταστροφή
μιας χώρας, ανεξαρτήτως αιτίων και επιδιώξεων, νομίζω ότι άπό τα γεγονό­
τα αυτά πιστούται ή καταφανής δυσαρμονία στις σχέσεις μεταξύ Υλικού
και Πνευματικού Πολιτισμού στην εποχή μας.
Θα όμιλήση για τό θέμα αυτό ό ιστορικός τού μέλλοντος, πού άπό αρχει­
ακές και άλλες πηγές θα συγκέντρωση τό υλικό για τήν άγρια έπίθεσι εναν­
τίον τής Σερβίας και τήν παγκόσμια άπήχησι, θα μελετήση τήν όλη ύπόθεσι
και δέν είναι δυνατόν να μήν καταδικάση τήν έλλειψι ανθρωπισμού στην
όλη ενέργεια ­άπόφασι, έκτέλεσι­, δηλαδή θα σημείωση κρίσιτού Πνευμα­
τικού Πολιτισμού, διότι επέτρεψε στον Ύλικόν Πολιτισμό να κάμη βιαία
χρήσι τών σχετικών προόδων τού Τεχνικού σκέλους τού Πολιτισμού. Μπο­
ρεί να διατυπωθή ή παρατήρησις, ότι αυτά είναι φαινόμενα Πολέμου. Βε­
βαίως ώς γενική ή παρατήρησις είναι ορθή. Στην περίπτωσί μας όμως υπάρ­
χουν στοιχεία πού θα υπολογισθούν ιδιαιτέρως. Έν πρώτοις ό Χρόνος,
σπουδαίος παράγων, δηλαδή ή εποχή μας μέ τήν μεγάλη άνάπτυξι τού
Πολιτισμού. Τ' άλλα υπολογίσιμα στοιχεία δέν είναι ευκαταφρόνητα, όπως
αυτή καθ' έαυτήν ή έπέμβασις, ή όλη συμπεριφορά, τό μέγεθος τών κατά­
374 Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου

στροφών και προ πάντων ή περιφρόνησις της ανθρωπινής ζωής και τα επί
μέρους συμφέροντα. Υπήρξε μέγα πλήγμα εις βάρος τοΰ 'Ανθρωπισμού,
πού είναι σπουδαίο στοιχείο στην ανθρωπινή ζωή και ανάγεται στον τομέα
τοΰ Πνευματικού Πολιτισμοί). Πριν άναζητηθή ό ρόλος τής Ιστορίας έναντι
παντός τύπου Πολιτισμού, προέχει να άναζητηθή ό δημιουργός παντός τού
Πολιτισμού και των επί μέρους κλάδων αυτού.
Στ' αντικείμενα τής ιστορικής έρευνας ανήκει το Κεφάλαιον τού Πολι­
τισμού ενός λαού, όλων των διακλαδώσεων. Μέσα στην ιστορική ύλη περι­
λαμβάνεται λοιπόν και ό Πολιτισμός. Ποίος παράγει τον εντεχνον Πνευμα­
τικόν Πολιτισμό, είναι γνωστόν. Τον παράγουν τα εξαιρετικά εκείνα προηγ­
μένα άτομα, επαρκώς καταρτισμένα για να καταστούν πρωτοπόρα αναπτύ­
ξεως τής ζωής, άλλα και διακρινόμενα για τήν χαρισματική τους φύσι. Αυτά
τ' άτομα προτείνουν νέες μορφές βίου, ανώτερες, βιώσιμες, καταξιωμένες
άπό τήν δοκιμασία τού χρόνου. Ποίοι είναι αυτοί, είναι εύνόητον, αφού έχα­
ρακτηρίσθησαν ως προηγμένα άτομα και χαρισματικά. Είναι φιλόσοφοι, λο­
γοτέχνες, καλλιτέχνες, πολιτικοί, θρησκευτικοί ηγέτες. Μέ τον τρόπο τους
όλοι αυτοί αμέσως ή εμμέσως, μαζί και χωριστά και μέ κάθε τρόπο, συμμα­
χούν μέ τον Χρόνο και υπό τήν δοκιμασία του προάγουν τον Πολιτισμό,
προσφέροντας ­ή βελτιώνοντας παλαιά­ στοιχεία στην ζωή.
Ή προσφορά τών πνευματικών ηγετών φυσικά δεν γίνεται μέ πολιτικά
μέσα ή μέ συνελεύσεις ή μέ κηρύγματα. Έρχεται πάσα προσφορά υπό μορ­
φήν μηνύματος. Ή αποδοχή τών μηνυμάτων εξαρτάται άπό πολλά στοιχεία
και άπό παράγοντες, πού σταθμίζονται ή όχι. Πάντως για τήν τύχη τών μη­
νυμάτων αποφαίνεται ό Χρόνος και ή υποδοχή ­και αποδοχή­ τού κυριάρ­
χου Λαού.
Στις γενικές αυτές θεωρητικές αρχές δέν χρειάζονται παραδείγματα.
Στην πρόοδο τού θέματος μας ζητούμενον είναι, αν ή 'Ιστορία γίνεται αφε­
τηρία δημιουργίας Πολιτισμού. Δέν εννοεί το ερώτημα νέον Πολιτισμό. Το
νόημα είναι νά έρευνηθή, αν ή Ιστορία συμβάλλη στην περαιτέρω άνάπτυξι
τού Πολιτισμού, έστω δια βελτιώσεως τού Πολιτισμού σέ σημεία πού έ'χει
ανάγκη και μάλιστα στον άνθρωπιστικόν τομέα.
Κατ' έπέκτασιν τών δημιουργών Έντεχνου Πνευματικού Πολιτισμού,
όφείλομε νά δεχθούμε ότι και συντηρητής τού υπάρχοντος Πολιτισμού μιας
χώρας, ενός Λαού, είναι ή πολιτική και πνευματική αυτού ηγεσία, μ' ένεργόν
συμμετοχή πάντοτε τού άνθρωπου. Ή άναζήτησις γενικώς τών φορέων τού
Πολιτισμού γίνεται μέ προσφυγή στην αρχαία μας Παράδοσι, όπου φυλάσ­
σεται και κάποια ανωτέρα δύναμις. Μέσα σ' αυτή πιθανώς κρύπτεται και ή
Ιστορία. Σπεύδω νά δηλώσω ότι το περιεχόμενον τής μακράς αρχαίας
Ελληνικής Παραδόσεως είναι πολύ δύσκολο ν' άναλυθή. Αλλά στην πνευ­
ματική ζωή τών αρχαίων Ελλήνων ξεχωριστή θέσι κατείχε ή έννοια αν­
 Ή Ιστορία ώς αφετηρία δημιουργίας πολιτισμού 375

θ ρ ω π ο ς . Χάρις στην Ποίησι και την Τέχνη, ό Άνθρωπος απέκτησε συνεί­

δησι της μοίρας του. Ή Φιλοσοφία τοΰ έδωκε όπλα, για να συμβιβάζη στον
εσωτερικό του αγώνα το πάθος μέ τον λόγο. Ό εσωτερικός άγων για τον κά­
θε άνθρωπο νοείται ώς υψίστη ενέργεια τοΰ άτομου δια τα έαυτοΰ, διότι τό
άτομον συλλαμβάνεται ώς προσωπικότης, πού ρυθμίζει τό εαυτής, τό δέ πά­
θος είναι γενικόν γνώρισμα, ενώ ό λόγος μερικόν και επομένως γίνεται πάλη
για να συμβιβασθούν τα δύο στοιχεία.
Κατά ταΰτα, ή πύκνωσις τών δύο αυτών βασικών εννοιών στην διατύ­
πωσι τοΰ τίτλου τοΰ διδομένου θέματος, δηλαδή άφετρία­δημιουργία, περι­
λαμβάνει τήν απαραίτητη παρουσία τοΰ άνθρωπου στην οποιαδήποτε άνά­
πτυξι τοΰ Πολιτισμοί). Ό ρόλος της Ιστορίας είναι έμμεσος. Γιατί ή Ιστορία
δεν παράγει Πολιτισμό. Ή Ιστορία έρευνα και μελετά, κρίνει και αξιολογεί
τον Πολιτισμό μέ τίς εκδηλώσεις του, μέ τον φορέα του, τήν άνάπτυξί του,
εκτός τοΰ ότι παρακολουθεί τον καθόλου βίο τοΰ Κοινωνικού συνόλου, δηλ.
τής ζωής, έπίκεντρον τής οποίας αποτελεί ό άνθρωπος, ό δημιουργός ­και
υπεύθυνος­ τής ζωής και τής ποιότητος αυτής.
Προσφέρει λοιπόν γνώσι τής ζωής ή Ιστορία, τοΰ άνθρωπου, τοΰ συνό­
λου τών ώργανωμένων σε πολιτική Κοινότητα. 'Εμμέσως ή Ιστορία διδά­
σκει τον άθρωπο, εφ' όσον μελετά Ιστορία και κατανοεί τήν έκθεσι τών
ιστορικών γεγονότων κάθε τομέως τής ζωής, τήν ευθύνη πού έχει έναντι τής
ζωής, φυσικά μέ τα προβλήματα της. Έφ' όσον παρελαύνουν στην ιστορική
έ'κθεσι μεγάλες προσωπικότητες, πού καταλαμβάνουν θέσι ώς ηγέτες, ή
Ιστορία εμμέσως προβάλλει μοχλούς ήθικοποιήσεως τοΰ άνθρωπου ηθικές
προσωπικότητες ώς πρότυπα ζωής και αντιστρόφως τό αντίθετο, δηλ. εκθέ­
τει υποδείγματα προς μίμησιν και προς αποφυγήν. 'Ακριβώς ό άνθρωπος
έχει ανάγκη άπό αυτές τις μεγάλες πολιτικές και πνευματικές προσωπικότη­
τες ώς ηθικές δυνάμεις. Στο σημεΐον τοΰτο πρέπει να γίνη μνεία λόγου και
έργου. Και ανακαλούμενες οι ηγετικές προσωπικότητες ήθικοΰ αναστήμα­
τος και ανεγνωρισμένου κύρους, αυτές σχεδόν είναι μοναδικές στο να εκμη­
δενίζουν τήν τεραστία άπόστασι μεταξύ λέγειν και πράττειν.
"Ηδη τελική άνάλυσις αναζητεί κάποιο ισχυρό στοιχείο, πού να συνδέη
και να ένώνη φορείς και αποδέκτες μηνυμάτων Πολιτισμού, επομένως να
δίδη και κάποια άπάντησι στο τεθειμένον ήδη πρόβλημα τής ανακοινώσε­
ως, καθ' όσον άφορα στην Ιστορία. Τό άναζητούμενον στοιχείο, πού περι­
λαμβάνει και τήν Ιστορία, είναι μοναδικόν. Είναι ή Παιδεία. Τό εν και μέ­
γα τοΰ Πλάτωνος αποτελούσε ανατροφή και παιδεία. Έσφυρηλατείτο ή
'Αρετή μέσα στην παιδαγωγοΰσα πολιτεία. Τό μέγα μήνυμα έρχεται άπό
τήν 'Αρχαιότητα ώς προϊόν βαθειάς πείρας.
Κατά κάποιον τρόπο τήν αξία τής παιδείας συλλαμβάνομε άπό τα φαι­
νόμενα τής άπαιδευσίας, πού είναι κακόν μέγα. 'Απαίδευτοι άρχοντες, κάτι
376 Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου

άδιανόητον. Στεγανό πνευματικό πεδίον χωρίς προηγμένα άτομα, λογοτέ­

χνες, καλλιτέχνες, επιστήμονες, καθυστέρησις πολιτιστικής εξελίξεως, χαλά­
ρωσις και ϊσως όπισθοδρόμησις τοϋ Πολιτισμού. Ή Παιδεία συμπληρώνει
τήν φύσι. Παραλαμβάνει τον άνθρωπο στο σημείο πού τον αφήνει ή φύσις
και τον προάγει, τον καθιστά ίκανόν να σκέπτεται, να όδηγή μόνος του ώς
υπεύθυνος τήν ζωή του.
Άνανέωσις τοΰ Πολιτισμού με προσφορά βιώσιμων θετικών στοιχείων,
προσαρμοσμένων στην ιδία του φύσι, όπως τήν εκφράζει ή ακατάλυτη πα­
ράδοσις, μπορεί να γίνεται μέ βραδύν ρυθμό. Κάθε εποχή έχει ανάγκη ανα­
νεώσεως τοϋ Πολιτισμού, όχι δημιουργίας νέου, πού ν' άνατρέπη όσα κε­
κτημένα μέ μακρόν αγώνα έχει καταγράψει. Ώς γνωστόν, ή Παράδοσις
είναι συντηρητικό στοιχείο στην ιστορική ζωή του Λαού μας. Είναι άδιανόη­
τον ν' άνατραπή βιαίως. Πολιτισμός εισερχόμενος όρμητικώς και επαναστα­
τικούς, ωσάν πολιτικόν γεγονός! Τό θέμα είναι να παραχώρηση ή Παράδοσις
χώρο, για να εισαχθούν βραδέως νέα θετικά στοιχεία άπό τον παλμό της
αιωνίας, άλλ' εξελισσόμενης, ζωής.
Τον δρόμο θ' ανοίξουν οι ηγέτες μέ παιδεία, οί οδηγοί, σεβόμενοι τήν
μακρά Παράδοσι και φορείς νέων σταθερών μορφών, πού θα συμπληρώ­
νουν τις παλαιές. Ή Ιστορία θα καταγραφή τα φαινόμενα, αλλά θα ενεργή
εμμέσως.
ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΖΩΡΑ ­ ΜΑΡΙΑΣ ΣΓΟΥΡΙΔΟΥ

ΕΛΛΗΝΟ­ΙΤΑΛΙΚΑ ΣΥΜΜΙΚΤΑ

Ι. Ο ΜΟΡΙΑΣ ΣΕ ΚΕΙΜΕΝΑ ΙΤΑΛΩΝ ΛΟΓΙΩΝ

Κατά τους ΙΕ'­ΙΖ' αιώνες
Ή χρονική περίοδος πού καλύπτουν οι δύο αιώνες ΙΕ' και ΙΖ' είναι απο­
φασιστικής σημασίας τόσο για τήν Ελλάδα, όσο και για τήν 'Ιταλία. Ή δ η ό
Ελληνισμός βιώνει τή σκληρή πραγματικότητα τών πρώτων χρόνων μετά
τήν 'Άλωση καΐ το κέντρο βάρους της πνευματικής ζωής έχει μετατοπισθεί
στή βενετοκρατούμενη Κρήτη. Στον Μοριά από τήν άλλη πλευρά οι ίστορι­
κο­πολιτικές συνθήκες διαφοροποιούν αρκετά τήν κατάσταση σε σχέση μέ
τήν Ανατολή: τα σημαντικότερα κέντρα, όπως ή Μεθώνη και ή Κορώνη,
εξακολουθούν να βρίσκονται στα μέσα τού ΙΕ α'ιώνα υπό Ενετικό καθε­
στώς, ενώ τον επόμενο αιώνα θα περιέλθουν και αυτές οι περιοχές στην
τουρκική κατοχή. Μετά τήν πτώση τής Πόλης ένα τμήμα τής Πελοποννήσου
είναι σέ άμεση επαφή μέ τον ιταλικό πολιτισμό, καθώς εκείνος φθάνει στή
σημαντικότερη φάση τής άνθισης του πού θα κορυφωθεί μέ τήν Αναγέννη­
ση. 'Αν για τον Μοριά ήταν μια περίοδος στασιμότητας και οπισθοδρόμη­
σης, στο ϊδιο αυτό χρονικό διάστημα οι ίστορικο­πολιτικές εξελίξεις στή γει­
τονική 'Ιταλία συντελέστηκαν μέ γοργούς ρυθμούς, καθώς ολοκληρώνεται ό
κύκλος τής ακμής και ξεκινά ή αντίστροφη πορεία πού καταλήγει στην συν­
θήκη τού Chateaux Cambrais το 1559. Ή ιταλική χερσόνησος θα περιέλθει σέ
ξένες δυνάμεις, και τήν αναγεννησιακή λάμψη θα υποκαταστήσει ή αστά­
θεια και ή ρευστότητα του Μπαρόκ.
Μέχρι τα μέσα τού ΙΣΤ' αιώνα μια πλειάδα μεγάλων λογοτεχνών και
πνευματικών ανθρώπων τής 'Ιταλίας θα αφήσουν τή σφραγίδα τους στα
Ευρωπαϊκά γράμματα. Αξίζει να δούμε πώς ο Μοριάς, έ'να πολύ ξεχωριστό
κομμμάτι τής ελληνικής πραγματικότητας (Ιστορικής, λογοτεχνικής και γεω­
γραφικής), αποτυπώθηκε στο έργο ορισμένων από αυτούς. Τό ζητούμενο
είναι ή ταυτότητα πού αποδίδεται στον Μοριά διαμέσου τής 'Ιταλικής
Λογοτεχνίας εκείνης τής περιόδου. Βέβαια, δέν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα
μέρος τής Πελοποννήσου, ή Αρκαδία, είχε λάβει μυθικές διαστάσεις ήδη
από τήν αρχαιότητα. Είχε καταλήξει να θεωρείται ένας ιδεατός χώρος για
τήν καλλιέργεια τών γραμμάτων και τών τεχνών. 'Ας θυμηθούμε όσα γράφει
ό Jacopo Sannazaro (1457­1530), συγγραφέας τής Arcadia και εισηγητής τοϋ
378 Γερασίμου Ζώρα ­ Μαρίας Σγουρίδου

ρεύματος τοΰ άρκαδισμοΰ: «Giace nella sommità di Partenio, non umile monte
de la pastorale Arcadia, un dilettevole piano, di ampiezza non molto spazioso
però che il sito del luogo noi consente, ma di minuta e verdissima erbetta sì
ripieno che se le lascive pecorelle con gli avidi morsi non vi pascessero vi si
potrebbe di ogni tempo ritrovare verdura. Ove, se io non mi inganno, son forse
dodici ο quindici alberi, di tanto strana et excessiva bellezza che chiunque li
vedesse giudicarebbe che la maestra Natura vi si fusse con sommo diletto
studiata informarli. Li quali, alquanto distanti e in ordine non artficioso disposti,
con la loro rarità la naturale bellezza del luogo oltra misura annobiliscono»1.
Tòv Sannazzaro, στο φανταστικό του ταξίδι στη μυθική Αρκαδία, ακολούθη­
σαν και άλλοι Ιταλοί λογοτέχνες πού έγραψαν δραματικά έργα, όπως ό
Torquato Tasso τον Aminta, ό Gian Battista Guarini την ποιμενική τραγικωμω­
δία II pastor fido, ό Luigi Groto το ποιμενικό δράμα La Calisto, κ.π.ά.
Μεταξύ των μεγαλύτερων εκπροσώπων της Ιταλικής Λογοτεχνίας υπήρ­
ξαν και κάποιοι πού επιχείρησαν να αποτυπώσουν τα ιστορικά γεγονότα
τής εποχής τους. Στο έργο τους εμφανίζεται και ό Μοριάς. Ή Πελοπόννη­
σος δέν αναφέρεται κατά γενικό και αόριστο τρόπο, συχνότατα συνοδεύε­
ται από τα τοπωνύμια τής Κορώνης (Corone), τής Μεθώνης (Modone), τής
Μονεμβασιάς (Malvasia), και καμμιά φορά τής γειτονικής Ναυπάκτου
(Lepanto), μέρη πού θεωρούνται μείζονος σημασίας. Στο έργο C ronica (1357
ca) τοΰ Anonimo Romano διαβάζουμε: «Viengo con fodero quelli de Modone,
quelli de Corone, quelli de Patrasso, quelli de Malvasia» (cap. 13)2.
Ό Francesco Guicciardini (1483­1540) ήταν μεταξύ των πρωτοπόρων
Ιστοριογράφων τής περιόδου. 'Αρχικά άσκησε τή δικηγορία και κατόπιν ξε­
κίνησε πολιτική σταδιοδρομία ως πρέσβης τής Φλωρεντίας, χρημάτισε κυ­
βερνήτης τής Μόδενας, Πάρμας και Έμίλιας, ώς το 1522. Ή πολιτική του
καριέρα τελείωσε το 1527, όταν συμμάχησε μαζί μέ τον Πάπα και τον βασι­
λιά τής Γαλλίας ενάντια στον Κάρολο Ε'. Πέρασε τα τελευταία χρόνια τής
ζωής του στο Montici αφιερωμένος στή συγγραφή τής Ιστορίας τής Ιταλίας.
'Αναφέρει τον Μοριά δύο φορές στο έργο του Storia di Italia: «perché e
Amurato avolo di Baiseth aveva occupato la città di Tessalonica, oggi Salonich,
appartenente al dominio veneto, e poi Maumeth suo padre, avendo avuto sedici
anni continua guerra con essi, tolse loro l'isola di Negreponte, una parte grande
del Peloponneso oggi detta la Morea» (lib. 6, cap. 8)3. 'Αλλά και στο Storie

1. Jacopo Sannazaro, Arcadia, Edizione commentata, a cura di Francesco Erspamer, Mursia,

Milano 1990.
2. Anonimo Romano, Cronica, a cura di G. Porta, Adelphi, Milano 1979.
3. Francesco Guicciardini, Storia di Italia, a cura di S. Seidel Menchi, Einaudi, Torino 1971.
 Έλληνο­ίταλικά Σύμμικτα 379

Fiorentine κάνει λόγο για τον Μοριά: «Ma el re, con tutto che nefussi stimolato
molto da ' milanesi, non vi volle acconsentire né mancare della osservanzia della
fede; e loro sanza colpo di spada acquistorono uno stato di entrata ducati
centocinquantamila lo anno, e che era el terzo del ducato di Milano; benché in
quel tempo medesimo avessino grandissimi danni dal turco che tolse loro
Modone, Lepanto, C orone, luoghi importantissimi. E così facilmente si perde lo
stato di Milano e divisesi in mano degli inimici sua» (cap. 19)4.
Λεπτομερειακές φυσικά είναι οι αναφορές πού εντοπίζουμε για τον
Μοριά και στη δημιουργική λογοτεχνία. Στο Dittamondo τοϋ Fazio degli
Uberti (1307 ca ­1367 ca) ό Μοριάς περιγράφεται λεπτομερώς: «Non è quai fu
di forma Oreste ascoso / nel paese di Sparta e di Laconia, /li quai cercammo
senza alcun riposo. / Un monte ν 'è, il cui nome si conia / Tenaro, ed évi ancora lo
spiraglio /d'Inferno e qui si credon le dimonia. /Per questi luoghi dandomi
travaglio, /presso a Patrasso nove colli vidi, /eh'ombra v'è sempre e non di sole
abbaglio, / Taigeta è Ί fiume; e di là li più fidi /fan fé' del prelio, che fu
anticamente / tra i Laconi e gli Argivi, e de' micidi. / Noi fummo dove andar
solean le gente/ al tempio di Castore e Polluce, /ben ch'ora è tal che poco sipon
mente. /La galaticapietra quivi luce, /utile a quella che 'Ifigliuol nutrica, /che
natura ha eh 'assai latte produce. /E, per quel che di là par che si dica. /' Antea,
Leuttra, Teranna e Pinna, / ciascuna fu famosa e molto antica. /Dal re Inacus il
nome dichina /d'Inaco fiume, che pare uno strale: /sì corre, quando pioggia vi
ruina. / Vidi in Arcadia C illeno e Minale: /questi son monti e passammo Liceo, /
acerbo molto a colui che vi sale. /Ancor notai il fiume Erimanteo, / così nomato
da Erimanto duca, / che per udita quivi si perdeo. / L'albeston lì natura par
produca, /che a Giove in contro al padre fu difesa, /sì come in molti versi par che
luca. /La pietra è tal, che, poi eh 'ella è accesa, /mai non si spegne e somiglia a
vederla / di ferrigno colore e grave pesa. / E come fra noi è nera la merla, /
candida è sì di là, che par pur neve: / dolce a udire e bella a tenerla. / Fama è
quivi da gente antica e breve / che Areas ad Arcadia il nome diede, / figliuol di
Giove: e così l'hanno in breve» (lib. 3, cap. 16, στ. 28­69)5. Στο ϊδιο έργο, γίνεται
και άλλη εκτενής αναφορά για τον Μοριά: « "Qui, disse Solin, sono le confine/
d'Acaia, che da Acheo prese il nome, /che re ne fu in fino a la suafine. /E guarda
ch'ella è tutta nel mar, come / isola fosse, salvo che la terra, /dove noi siamo, la
tien per le chiome. /Ricca è per pace e forte per guerra /per lo buon sito e per la

4. Francesco Guicciardini, Storie Fiorentine dal 1378 al 1509, a cura di A. Montevecchi,

Rizzoli, Milano 1998.
5. Fazio degli Uberti, // Dittamondo, στο // Dittamondo e le Rime, a cura di G. Corsi, Laterza,
Bari 1952.
380 Γερασίμου Ζώρα ­ Μαρίας Σγουρίδου

molta gente /e perché Ί mar, come vedi, la serra. /Mapassiam oltra e, andando,
poni mente, /perch 'è più ver che l ' occhio figura, /che quel che s'ode ο imagina la
mente ". / Secondo che mi disse, io ponea cura / or qua or là, ciascuna novitade /
addimandando, quando m'era oscura. /Io vidi e fui ne l'antica cittade che Ί
nome prese dalfigliuol d'Oreste / e dove Polo di fama non cade. /E vidi Stix che
move le rubeste /e grosse pietre con tanto furore, / che pare, a chi vi passa, che
tempeste. /E vidi dove surge ed esce fore /Alfeo del nido e come la sua via / va
dritto al mar C erauno, dove more. / Vidi Chiarenza e vidi Malvasia /famosa e
nominata più al mondo /per lo buon vin, per che cosa che sia. / C osì, cercando
per quadro e per tondo / questo paese, Inacus trovai / large di ripe e cupo nel
fondo» (lib. 4, cap. 5, στ. 46­75) 6 . Επίσης, ό Μοριάς μνημονεύεται παρεμπι­
πτόντως και σε έ'να άπό τα γνωστότερα και πλέον διαδεδομένα έργα της
αναγεννησιακής περιόδου: στην C ortigiana τον Pietro Arentino (1492­1556).
Tò έργο αυτό γράφηκε στη Ρώμη, το 1525, και τυπώθηκε στη Βενετία, το
1534. Δεν είναι τόσο κωμωδία δράσης όσο έργο με ζωντάνια και ρεαλισμό
στους διάλογους. 'Εδώ μας παρουσιάζεται ό Δεσπότης του Μοριά ώς ύψι­
στο παράδειγμα ευγένειας: «Ma chi è più nobile che Ί signor C ostantino, che fu
dispoto de la Morea eprencipe di Macedonia, e ora è governator di Forno?» (atto
1, se. 9) 7 . Σύγχρονος του Arentino, είναι ó Matteo Bandello (1485­1561), δομι­
νικανός, με ιδιαίτερα δυνατό γράψιμο, προστατευόμενος της δούκισας
Ιππολύτης Σφόρτσα.Τό 1526 βγήκε άπό τό τάγμα και μπήκε στην υπηρεσία
τοΰ Fregoso, ενός άπό τους έμπιστους τοϋ βασιλέα τής Γαλλίας. Τις 214
Novelle πού έγραψε τις επεξεργάστηκε από την νεανική ηλικία έως τα γηρα­
τειά του. Τα τρία πρώτα μέρη εκδόθηκαν πριν άπό τον θάνατο του, τό 1554
ενώ τό τέταρτο και τελευταίο πολύ αργότερα, τό 1574. Ό συγγραφέας, εξαι­
ρετικά περίεργος, παρατηρεί τη φύση τών ανθρώπων και τών πραγμάτων.
Γράφει σχετικά μέ τον Μοριά: «Già sono illustrissima madama, circa dicesette
anni passati che Paiazete imperadore dei Turchi bandì l'oste a dosso ai veneziani
e tolse loro nel Peloponneso, che oggi la Morea si chiama, la città di Modone per
forza, ove tante e sì varie crudeltà usò per memoria d'uomini mai da barbari non
furono usate le maggiori (...). Pietro Barza (...) prese costui per moglie una
gentildonna che anco ella era di Grecia venuta pure de la città di Modone, e si
chiamava Regina, giovane di tanta e sì incredibil bellezza dotata che da tutti era
detta "la greca Elena"» (novella 51) 8 .

6. Fazio degli Uberti, // Dittamondo, ο.π.

7. Pietro Arentino, La Cortigiana, στο Teatro, a cura di G. Petrocchi, Mondadori, Milano 1971.
8. Matteo Bandello, La prima parte delle novelle, a cura di D. Maestri, Edizioni dell'Orso,
Alessandria 1992.
 Έλληνο­ίταλικά Σύμμικτα 381

Άλλα ό Μοριάς δέν είναι φημισμένος μόνο για τις ωραίες γυναίκες του,
τα προϊόντα του είναι επίσης θαυμαστά. Χαρακτηριστική είναι ή αναφορά
πού κάνει ό Tomasso Garzoni (t 1589 ca) για ένα είδος σπάνιου λινοΰ, στο
έργο του La piazza Universale di tutte le professioni del mondo: «E soggiunge
che tal lino nasce nei deserti dell'India, e trovasi di rado; e difficilmente si tesse
per esser molto corto; ed è di color rosso e diventa lucido per il fuoco; e quello
che si trova pareggia il pregio delle perle fine. I Greci (die 'egli) lo chiamano
asvestino, perch'egli è inestinguibile. Scrive Anasilao che, se un albero s'involge
con un lenzuolo di questo lino, si taglia e non si sentono i colpi. Dopo questo
succede di pregio il bissino, il quale nasce nella Morea, appresso la città di Eli,
per delizie delle donne, e già un gambo di questo (dice Plinio) è valuto quattro
denari, come se fosse stato oro» (disc. 52, l) 9 . Tò συγκεκριμένο έργο πού εκδό­
θηκε για πρώτη φορά το 1589, λίγο μετά τον θάνατο του συγγραφέα, είναι
ενα πόνημα πού αναφέρεται σέ όλα τα επαγγέλματα του κόσμου. Διαθέτει
πληθώρα περιεχομένων, ορολογία τεχνική, ιστορική άνεκδοτολογία, γενικά
είναι ένα αριστούργημα της όψιμης αναγεννησιακής τέχνης. Έκτος άπό κα­
τάλογος επαγγελμάτων είναι και εγκυκλοπαίδεια (περιέχει ιστορικές και
ανθρωπολογικές γνώσεις). Παρουσιάζει τή ζωή άπό τή χιουμοριστική και
κωμικοτραγική της πλευρά. Ωστόσο, γίνονται και λεπτομερείς γεωγραφικές
περιγραφές διαφόρων περιοχών, μεταξύ των οποίων και του Μοριά: «II
Peloponneso, oggi detto La Morea, contenne già i Lacedemoni, Sicioni, Eliesi,
Miceni, Argivi, Pili, Me s seni e Arcadi, popoli illustrissimi. E confina da
settentrione col Golfo di C orinto, oggi Golfo di Lepanto, e con l'Istmo; da
occidente e mezzodì col mare Adriatico; da levante col mare di C andia. I fiumi
suoi sono Asopo, Alfeo, Paniso, Eurota, Peneo e Inaco. I monti sono Minoe,
Cronio, Stinfali e altri. I promontori sono C apo Maleo, Acrite, C apo di Modo,
Ciparissio e altri. I porti sono Erineo, Scheno e bucefalo. Le provincie sono
Corinzia (dove è Corinto e Policastro), Achaia propria (dove sono Egira e Potrà,
dove fu martirizato S. Andrea), Mesenia (dove son Ciparissa, Modone e C orone),
Laconia ο Lacedemonia (dove è Malvasia ed Esopo), Argia (dove è oggi Napoli
di Romania e Argo), Elide (dove son Elide e Olimpia), Siciona (dove è Folca),
Arcadia (dove sono Antigonio e Megalipoli)» (disc. 37,103) 10 .
Μεταξύ των λογοτεχνημάτων σέ πεζό λόγο ξεχωρίζουν τα ταξιδιωτικά.
Ά π ό τους κυριότερους εκπροσώπους του είδους, κατά τήν περίοδο της
'Αναγέννησης, είναι ό Giovanni Battista Ramusio (1485­1557). Ή τ α ν φίλος

9. Tommaso Garzoni, La piazza universale di tutte le professioni del mondo, a cura di P. Cherchi
e B. Collina, Einaudi, Torino 1996.
10. Tommaso Garzoni, La piazza universale, ο.π.
382 Γερασίμου Ζώρα ­ Μαρίας Σγουρίδου

τοϋ Pietro Bembo και ανέλαβε καθήκοντα για λογαριασμό της Γαληνότατης,
αρχικά ώς απεσταλμένος σέ διάφορα ευρωπαϊκά κράτη καί κατόπιν ώς
γραμματέας της συγκλήτου. Ήταν μέλος της πλατωνικής νεοακαδημίας τοΰ
'Άλδου Μανούτιου καί έγραψε κάποιες εισαγωγές για τις εκδόσεις τοϋ λόγι­
ου τυπογράφου. Το σημαντικότερο πόνημα του αποτελεί μια μεγάλη συλ­
λογή από ταξιδιωτικές εντυπώσεις, μέ τίτλο Navigazioni e viaggi. Στο έργο
αυτό περιλαμβάνονται ημερολόγια εξερευνητών, έμπορων, επιστημόνων,
μέχρι τα μέσα τοΰ ΙΣΤ' αιώνα. Το έργο εκδόθηκε σέ τρεις τόμους καί αποτε­
λεί ένα συνοθύλευμα από πληροφορίες, παρατηρήσεις καί αληθοφανείς διη­
γήσεις. Ό Μοριάς μνημονεύεται αρκετές φορές στο κολοσσιαίο αυτό έ'ργο.
'Αρχικά τον βρίσκουμε στα ταξίδια τοΰ Marco Polo: «Ι Veneziani andarono al
possesso e acquisto del loro imperio, che fu molte città della Tracia e molte isole
dell'Arcipelago, con buona parte della Morea, facendo un editto, che cadauno
Veneziano che armasse navilii a sue spese potesse andare a recuperare, delle
dette isole, quelle che volesse, eccetto Candia e Corfu» (cap. 11)11. Κατόπιν τον
συναντοΰμε στο Libri di Micheovo sulle due Sarmazie: «Morto Macometto, il
settimo re, Amurate secondo, pigliò l'imperio paterno (...). Perché, per questa
vittoria insuperbito, pigliò per forza il Peloponneso, ora detto la Morea, ruinò
fino ai fondamenti l'Essamilo, che sono i muri di Corinto che traversano l'istmo e
separano il Peloponneso dall'altra Grecia» (lib. 1, tratt. 3, cap. 1,5)12. Για τον
Μοριά γίνεται λόγος καί στο έργο Commentari di Sigismondo di Herberstain
sulla Moscovia e sulla Russia: «e così navigando essere pervenuto a Roma. E
ultimamente nel Peloponneso, cioè nella Morea, per la fede di Giesù Cristo dapoi
Antipatro esser stato crocifisso: e tutte queste cose negli loro annali sono
contenute e scritte» (cap. 6)13. 'Εδώ παρατηροΰμε ότι, παρόλο πού τα κείμενα
είναι όλα ταξιδιωτικά, ό Μοριάς συνδέεται μέ τις εκάστοτε πολιτικές εξελί­
ξεις πού σηματοδοτούνται άπό ιστορικά γεγονότα. Μόνο στο τελευταίο
εμφανίζεται ώς τελικός σταθμός μιας επίπονης καί μακράς θαλάσσιας πο­
ρείας.
Ό Giacomo Lubrano (1619­1693), ιεροκήρυκας από τή Νάπολι, αναφέρει
τον Μοριά σέ ένα σονέτο του, μέ το όποιο εξυμνεί ώς ήρωα τον Morosini,
μετά τήν ανακατάληψη της περιοχής από τους Τούρκους: «Al Morosin già la

11. Giovan Battista Ramusio, Viaggi di Marco Polo, στο Navigazioni e viaggi, a cura di M.
Milanesi, Einaudi, Torino.
12. Giovan Battista Ramusio, Libri di Matteo di Micheovo sulle due Sarmazie, στο Navigazioni
e viaggi, O.K.
13. Giovan Battista Ramusio, Commentari di Sigismondo di Herberstain sulla Moscovia e sulla
Russia, στο Navigazioni e viaggi, ο.π.
 Έλληνο­ίταλικά Σύμμικτα 383

Morea produce /per teda nuzial selve d'Allori, /e de l'Aurore sue tutta la luce»
(sonetto 122, στ. 12­14)14. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι ό
Μοριάς αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και για τον Ludovico Ariosto (1474­
1533). Συγκεκριμένα, στο εικοστό άσμα τοΰ Orlando furioso διαβάζουμε για
το ταξίδι τοΰ γυρισμοί) τοΰ ήρωα: «Passa il nocchiero, al suo viaggio intento, /
e C ipro e Rodi, e giù per l'onda egea / da sé vede fuggire isole cento / col
periglioso capo di Malea; /e con propizio et immutabil vento /asconder vede la
greca Morea; / volta Sicilia, e per lo mar Tirreno / costeggia de l'Italia il lito
ameno» (canto 20, οκτάβα 100)15. Άλλα καί έ'νας άλλος μεγάλος ποιητής της
'Αναγέννησης ό Torquato Tasso (1544­1595) μιλά για τον Μοριά, στο αρι­
στούργημα του Rinaldo: «e la Morea non lunge indi scoprirò, /con la Sicilia,
ove V aeree fronti / stendon su l'onde i tre famosi monti» (canto 10, οκτάβα 37)16.
Σέ ενα εντελώς διαφορετικό κλίμα βρισκόμαστε διαβάζοντας τήν ιστο­
ρία τοϋ Giovan Battista Vico (1668­1744), ενός από τους θεμελιωτές της σύγ­
χρονης ιστορικής επιστήμης. Στο έ'ργο του Principi della scienza nuova ανα­
φέρει συγκεκριμένα: «Certamente il nome, che Ί Peloponneso serbafina'nostri
dì, di "Morea " troppo ci appruova che Perseo, eroe certamente greco, fece le sue
imprese nella Mauritania natia; perché Ί Peloponneso tal è per rapporto
all'Acaia qual è l'Africca per rapporto all'Europa. Quindi s'intenda quando
nulla Erodoto seppe delle sue proprie antichità (come gliene riprende Tucidide),
il quale narra ch'i mori un tempo furono bianchi, quali certamente erano i mon
della sua Grecia, la quale fin oggi si dice "Morea bianca"» (lib. 2, sez. 11, cap.
i)17·
Μέσα, λοιπόν, άπό τή λογοτεχνική παραγωγή της 'Αναγεννησιακής
'Ιταλίας προσλαμβάνουμε μια μάλλον ρομαντική άποψη τοΰ Μοριά: παρου­
σιάζεται να βγαίνει μέσα άπό τήν αρχαιότητα, σαν ένας τόπος θρυλικός,
γεμάτος εξωτισμό και χάρες. Είναι κατά κάποιο τρόπο σαν μια γη της επαγ­
γελίας για τους Ιταλούς, πού θλίβονται επειδή έχασαν μια τόσο όμορφη καί
στρατηγική περιοχή. Έν κατακλείδι, οί εντυπώσεις πού καταγράφονται στα
παραπάνω λογοτεχνικά έργα αποτυπώνουν τή γενική θεώρηση πού υπήρχε
για τον Μοριά, τήν εποχή εκείνη.

14. Giacomo Lubrano, Scintille poetiche, a cura di M. Pieri, Longo Editore, Ravenna 1982.
15. Ludovico Ariosto, Orlando furioso, a cura di L. Careni, Einaudi, Torino 1966.
16. Torquato Tasso, Rinaldo, a cura di M. Sherberg, Longo Editore, Ravenna 1990.
17. Giovan Battista Vico, Principi della scienza nuova, στο Opere, a cura di A. Battistini,
Mondadori, Milano 1990.
384 Γερασίμου Ζώρα ­ Μαρίας Σγουρίδου

II. Dalla Grecia

Personaggi danteschi ­ Simboli preumanistici

L'Inferno è la più amata delle tre cantiche del capolavoro dantesco, proprio
perché è quella più vicina alla vita umana e terrestre. Il senso del terrestre ha un
doppio significato nella Divina Commedia: Dante non parla soltanto di peccati
e/o passioni delle persone, ma indaga sulla natura umana e cerca di darne
un'immagine quanto più possibile completa, evidenziando le sue caratteristiche
in modo netto: positivo e negativo. Il senso del popolare, di conseguenza, dipende
ed è legato al carattere terrestre dell'opera, ma soprattutto dell'Inferno. Questa
cantica ha suscitato l'entusiasmo del pubblico anche per il fatto che si riferisce in
gran parte ad elementi idolatri che in quell'epoca erano tabù, data la concezione
teocratica della realtà allora dominante. Tale «frutto proibito» era la tradizione
greca: la sua presenza nella prima parte della Divina Commedia è più sensibile
rispetto al Purgatorio e al Paradiso. Personaggi storici e mitologici, che hanno
svolto una parte importante nella formazione dello splendido passato dell'anti­
chità, sono là. Tra le persone presenti si notano filosofi, fra i quali si distinguono
Platone e Aristotele, ma anche poeti fra i quali il posto più alto è occupato da
Omero. Basandosi su questo aspetto pragmatico dell'opera e facendo riferimento
a questi spiriti e ingegni luminosi e ai loro messaggi, Dante costituisce un'im­
magine positiva del mondo antico.
Per quanto lo spazio accordato a Platone e Aristotele, nel quarto canto non sia
maggiore rispetto a quello dedicato agli altri filosofi, vediamo però che andando
avanti conferisce loro grande onorericorrendoalla loro dottrina (Inf XI, 96­107)
ο rimandando a loro opere. Ad esempio Dante inizia il primo canto dell'Inferno
con un simbolismo che ricorda Platone. Inoltre, nella seconda e nella terza
cantica, la gradazione dell'amore traviato come pure dei valori risente di ovvie
influenze del C onvivio de Platone. È evidente che Dante considera Platone e
Aristotele superiori a tutti gli altri filosofi, compresi anche i filosofi ionici, dal
momento che è influenzato dalla loro teoria e la loro opera. Su questi due maestri
soprattutto si basa l'aspetto positivo dell'antichità per quantoriguardal'intelletto.
Fra i rappresentanti della poesia greca il primo posto spetta a Omero. Il ruolo
di Omero è del tutto diverso da quello di Platone e Aristotele. È il «poeta sovrano»
(Inf IV, 88), collocato più in alto anche dei rappresentanti principali della
tradizione romana (Orazio, Ovidio, Lucano). Questo gesto, oltre a rivelare una
grande stima, assume un significato particolare in quanto viene da un poeta che
continua in qualche modo il pensiero occidentale. Pare, tuttavia, che Dante
vedesse qualcosa di diverso, di unitario; un passato comune a tutti, che è parte
preziosa dell'eredità culturale sia greca che italiana. L'importanza della presenza
omerica si presta a molte spiegazioni, perché Omero viene affrontato come
 Έλληνο­ίταλικά Σύμμικτα 385

esemplare, come il Padre della poesia nonostante il fatto che la sua opera, i suoi
protagonisti e i suoi eroi epici siano giudicati severamente da Dante. Così si arriva
a tale paradosso: malgrado l'autore venga riconosciuto come il più importante fra
i grandi poeti, quindi positivamente, le figure più significative da lui immortalate
vengono raffigurate nell'ambito della Divina Commedia, specialmente nell'In­
ferno, come esempi negativi. Dante voleva sottolineare che in ogni medaglia c'è
anche un altra faccia? La maniera in cui si riferisce a queste concrete forme
letterarie ­creazioni del mirabile spirito greco­ senza distinguerli da personaggi
reali, dimostra la sua ammirazione per il valore del «poeta sovrano» che creò tali
personaggi realistici. Tiresia (Inf. XX, 15), Sinone, il cosiddetto «falso» (Inf.
XXX, 98), Diomede (Inf. XXVI, 56) e, in particolare, Ulisse «'n quel foco che
vien sì diviso» (Inf. XXVI, 51) e accanto a lui i greci, se accettassimo in senso
letterale le parole del verso «eh' ei sarebbero schivi, / pere' e' fuor greci, forse del
tuo detto» (Inf XXVI, 74­75), sono esempi da evitare in quanto responsabili della
catastrofe di Troia. A parte gli eroi omerici, nella prima cantica della Divina
Commedia tra i personaggi mitologici incontriamo anche Giasone che viene
giudicato per il suo comportamento inadeguato nei confronti del sesso femminile
«Con lui sen va chi da tal parte inganna» (Inf. XVII, 97). Fra i personaggi storici
troviamo Alessandro Magno «lungo la proda del bollor vermiglio dove i bolliti
facieno alte strida» (Inf XII, 101­102), ma anche Epicuro, che diversamente da
Platone e Aristotele, i quali prennunciavano gli ideali del cristianesimo, non
credeva nell'immortalità dell'anima e di conseguenza anche i suoi seguaci sono
eternamente torturati all'interno di sepolcri infuocati «tra li avelli fiamme erano
sparte, / per le quali eran sì del tutto accesi / che ferro più non chiede verun' arte»
(Inf IX, 118­120). Dante riuscì a conciliare l'antichità con il cristianesimo,
facendo uso di personaggi "simboli", presi dall'antica tradizione greca, ben noti al
di là dei confini della Toscana; personaggi noti come rappresentanti dei concetti
più alti, ma anche delle passioni umane. Ha infuso loro sia tragicità che un'altra
dimensione e significato al concetto della «catarsi». Così riuscì a rendere la sua
opera irresistibile nel tempo. Nel Purgatorio si ottiene lo stesso equilibrio per
quanto riguarda i lati positivi e negativi dei rappresentanti dell'antichità, ma con
riferimentiridotti:presenti sono i filosofi più noti Platone e Aristotele rispetto a
questioni di religione e della morte. I più importanti rappresentanti dello spirito
Euripide, Simonide, Agatone, Antifonte, e ovviamente Omero. Questa volta,
vengono aggiunti anche rappresentanti delle belle arti come lo scultore Policleto
«esser marmo candido e addorno / d'intagli sì, che non pur Policleto / ma la natura
lì avrebbe scorno» (Purg. X, 31­33).
Così può essere completato l'ideale dell'umanista che si occupa delle lettere,
ama il bello, ha interessi spirituali efilosoficisenza dimenticare né il suo passato
né la sua fede. Il ruolo del cattivo ­la parte oscura dell'antico passato greco­
386 Γερασίμου Ζώρα ­ Μαρίας Σγουρίδου

spetta ancora una volta a personaggi mitologici. Non si tratta di protagonisti della
poesia epica, come abbiamo visto nell'Inferno con Ulissefiguradominate ­Ulisse
nel Purgatorio è menzionato laconicamente (Purg. XIX, 22)­, ma di eroi che
attraverso storie didattiche attinte dall'ampio campo della mitologia greca
funzionano come esempi da rifuggire. Il gigante Briareo, Niobe, Aragne, Erifile
sono solo alcuni dei nomi del XII canto del Pugatorio. Scrive Dante: «Vedea
Briareo, fitto dal telo / celestial, giacer, da l'altra parte, / grave a la terra per lo
mortai gelo» (Purg. XII, 28­30), «O Niobè, con che occhi dolenti / vedea io te
segnata in su la strada» (Purg. XII, 37­38), «O folle Aragne, sì vedea io te / già
mezz'aragna, trista in su li stracci / de l'opera che mal per te si fé» (Purg. XII, 43­
45).
L'elemento teologico comincia a farsi pronunciato e culminerà in Paradiso,
dove i riferimenti alla gloriosa antichità si diradano, mentre l'immagine
umanistica si fa pian piano più completa e l'aspetto terreno­sotterraneo è ormai
abbandonato. Dantericordadi nuovo i fondatori del pensierofilosoficoPlatone e
Aristotele e soprattutto il celebre dialogo Timeo «Quel che Timeo de l'anime
argomenta» (Par. IV, 49). Per la prima volta appare anche il nome del savio
legislatore Solone «per ch'un nasce Solone» (Par. Vili, 124). Anche se manca il
nome d'Omero, l'ambizione dantesca di emulare gli antichi è ovvia nel
riferimento al Parnaso, simbolo della gloria poetica: «Infino a qui l'un giogo di
Parnaso / assai mi fu: ma or con amendue / m'è uopo intrar ne l'aringo rimaso»
(Par. I, 16­18), intenzione che si coglie già dal quarto canto dell'Inferno, dove
viene in contatto, attraverso Virgilio, con il sommo poeta. Qui il negativo si limita
alla piega tragica delle esperienze personali: i personaggi si muovono come figure
drammatiche, protagoniste di qualche tragedia, e non come peccatori, mentre in
complesso sono stati affrontati tutti con compassione, anche lo stesso Ulisse «sì
eh' io vedea di là da Gade il varco / folle d'Ulisse» (Par. XXVII, 82­83). Altri
esempi sono Agamennone [«più si convenia dicer "Mal feci", / che, servando, far
peggio; e così stolto / ritrovar puoi il gran duca de' Greci» (Par. V, 67­69)],
Ifigenia [«onde pianse Ifigenia il suo bel volto / e fé' pianger di sé i folli e i savi /
eh' udir parlar di così fatto colto» (Par. V, 70­72)], Dedalo [«e altro quello / che,
volando per l'aere, ilfiglioperse» (Par. Vili, 125­126)], Iole [«né Alcide / quando
Iole nel core ebbe rinchiusa» (Par. IX, 101­102)]. Il piglio realistico s'attenua e
l'elemento terreno si va limitando a causa della natura teologica del contenuto.
L'atmosfera celestiale è ovviamente quella che domina nel Paradiso, senza
tuttavia eliminare i simboli dell'antichità, che coesistono secondo le analogie
definite da questo ambiente.
Diventa chiaro, allora, come Dante abbia potuto esaltare nell'Occidente ma
soprattutto nel mondo italiano l'ideale umanistico attraverso simboli greci ma
anche latini. Tuttavia l'offerta dantesca non si limita a questo. Il cosiddetto
 Έλληνο­Ιταλικά Σύμμικτα 387

"Omero del Cristianesimo" ­come ha definito Dante uno dei maggiori poeti
greci, Kostis Palamas­ ha contribuito alla creazione di modelli umanistici anche
in terra d'Oriente. Qui dobbiamo fare unriferimentoalla Grecia e specialmente
all'isola di Creta, durante il periodo del tardo Cinquecento, fino alla metà del
Settecento. Questi due secoli sono riconosciuti da tutti i ricercatori come i più
fertili, quelli del rinascimento letterario greco. Così, attraverso la Divina C om­
media sono arrivati i messaggi del Padre della letteratura italiana, fino al
Mediterraneo Orientale. Ci sono molte opere che portano le orme dantesche:
Erotocrìtos di Cornaros, // Sacrificio d'Abramo ­attribuito al medesimo scrittore­,
Erofili di Chortatzis, Apocopos di Bergadis, la Storia e Sogno di Marino Fallerò e
il Fortunato, una commedia cretese, firmata da Marco Antonio Foscolo, l'opera
di Picatoros e.c.c.
Nelle opere sopracitate si possono distinguere i primi semi umanistici che
guidarono alla fioritura della letteratura cretese e gradualmente al rinascimento
della letteratura neoellenica, che dopo la caduta dell'Impero bizantino, fa i primi
passi. Questo dato può essere confermato, in generale, anche dai seguenti fattori:
­Creta rimase fino al 1669 sotto la dominazione veneta, e di conseguenza la
Serenissima è il canale attraverso il quale la Grecia viene a contatto con la
cultura e, soprattuto, la letteratura italiana.
­ Tutte le opere del periodo comprendono frasi intere ο espressioni note ­ormai
proverbiali­ attinte dalla Divina Commedia, mentre la maggioranza di esse,
descrivono un viaggio verso il regno della morte, nel mondo dell'aldilà sulle
orme di Dante. Di conseguenza, la fonte d'ispirazione di questi autori è chiara.
­ 1 protagonisti di queste opere (Erotocrìtos, Panaretos, Apocopos, Fortunatos)
hanno le caratteristiche dell'umanista: rievocano l'antichità, sono educati,
amano le Belle Arti, ma soprattutto aspirano alla conoscenza ­come l'Ulisse di
Dante alcuni secoli fa.
Il fatto che tutti gli autori cercano di imitare lo stile della Divina Commedia,
la rima e le sue regole linguistiche, fa pensare che Dante abbia preso in prestito
dal canto epico di Omero ­e non solo­ tanti elementi creativi con una resa
eccellente.
In tutta l'opera possiamo distinguere una giusta combinazione delle due
epoche opposte che hanno caratterizzato il pensiero umano; l'antichità e il Medio­
evo. Il fatto che il poeta nel Paradiso non accenni più di tanto alle personalità
antiche non significa che tenti di negare i dati delle altre due sezioni del poema
sacro. Risulta chiaro, dalle tre parti dell'opera, che l'immagine umana corrisponde
totalmente agli ideali umanistici dominanti in futuro. Tutti gli aspetti dell'edu­
cazione che l'umanista del Quattrocento sarà chiamato a studiare sono proposti da
Dante quasi un secolo prima, dimostrando le sue capacità divinatorie. Allo stesso
tempo si può comprendere l'importanza di tale responsabilità, quella cioè di
388 Γερασίμου Ζώρα - Μαρίας Σγουρίδου

portare in uno stato di equilibrio i dati, riuscendo a inserire in un'opera medievale

il seme dell'amore per la scienza, il pensiero filosofico, le belle arti, l'aspetto
terreno della vita che in quell'epoca venivano condannati. Così, Dante concilia il
suo presente con il passato e il futuro. Si può vedere in Dante un ponte fra i due
secoli. Il lettore non dovrebbe sorprendersi nell'osservare che questi ideali si
ripetono anche nelle opere scritte dopo Dante, isolati forse, ma sempre presenti e
vivi, come allora ispirati dal poema sacro. Principale simbolo umanistico
attraverso l'opera dantesca è la figura di Omero. Concludendo, attraverso la
Divina Commedia, Dante ricorre a personaggi storici ο mitologici dell'antichità
greca come modelli da imitare ο da evitare. Con queste personalità -personaggi,
tipi umani, simboli-, Dante riesce ad attingere l'ideale dell'umanista, il quale si
forma usando contemporaneamente elementi latini e greci.
ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΜΠΑΡΜΠΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ PASOLINI

Ό Pier Paolo Pasolini υπήρξε μια έντονη προσωπικότητα πού έζησε

στον υπέρτατο βαθμό τα προβλήματα της εποχής του. 'Εργάστηκε ώς ποιη­
τής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, σεναριογράφος, σκηνοθέτης, ηθοποιός
και κριτικός, ένώ παράλληλα πολέμησε πάντα με τρόπο άκαμπτο, οξύ και
επίμονο, στο μέτωπο των πολιτικών συγκρούσεων του καιρού του. Φανα­
τικός σε όλες τις εκφάνσεις τής ακαταπόνητης δραστηριότητας του, προκα­
λούσε συχνά θόρυβο, σάλο, αναταραχή άλλα και σκάνδαλα. "Εζησε μια πο­
λυτάραχη καί βίαιη ζωή πού κατέληξε σε έ'ναν τραγικό θάνατο, όταν, στίς 2
Νοεμβρίου 1975, βρέθηκε το πτώμα του φρικτά κακοποιημένο σέ μια
αμμουδερή παραλία κοντά στο Fiumicino. Γεννημένος στή Μπολόνια, στίς 4
Μαΐου 1922, άπό πατέρα αξιωματικό τού στρατού καί μητέρα δασκάλα,
διαμόρφωσε τον χαρακτήρα καί τήν ψυχοσύνθεση του, με βάση τις αντιθε­
τικές προσωπικότητες τών γονιών του. Ό πατέρας του, όπως εξομολογείται
ό ποιητής, είχε χαρακτήρα τυραννικό, βίαιο καί εμπαθή, χαρακτηριστικά
πού επαυξήθηκαν λόγω τού στρατιωτικού του επαγγέλματος. Ή μητέρα
του αντίθετα, με τήν ήρεμη, ήπια καί πνευματική προσωπικότητα της θα γί­
νει το αντικείμενο μιας σταθερής, περιπαθούς καί συχνά, όπως εξομολο­
γείται ό ϊδιος, απεγνωσμένης αγάπης. Ό ποιητής, στην ωριμότητα του, θα
τής αφιερώσει μερικούς άπό τους πλέον εκφραστικούς καί λυρικούς στίχους
του, φανερώνοντας έτσι τήν ψυχική ταραχή καί τήν αγωνιώδη πάλη του,
αποτέλεσμα ενός οιδιπόδειου συμπλέγματος: «εσύ είσαι ή μάνα μου καί ή
αγάπη σου για μένα είναι σκλαβιά».
Ό Pasolini, στή συνείδηση τών περισσοτέρων, είναι συνυφασμένος μέ το
έργο του ώς σκηνοθέτη. Ό κινηματογράφος γίνεται γι' αυτόν έ'να μέσο
έκφρασης πού ταιριάζει απόλυτα μέ τις πνεματικές αναζητήσεις του, επειδή
τού δίνει τήν ευχέρεια καί τή δυνατότητα μιας άμεσης καί ζωντανής επικοι­
νωνίας μέ ένα ευρύτερο κοινό, το όποιο θα μπορούσε να γίνει ό πρόθυμος
δέκτης τών κοινωνικής φύσεως προβληματισμών του, τών αντικομφορμι­
στικών αμφισβητήσεων του, τών καυστικών μηνυμάτων του κατά τής όποι­
ας εκμετάλλευσης (πολιτικής, εργασιακής, κοινωνικής). Γράφει, ώς γνω­
στόν, πολλά σενάρια, τα όποια στή συνέχεια σκηνοθετεί καί μεταφέρει στή
390 Βασιλικής Μπάρμπα

μεγάλη οθόνη. 'Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι ταινίες Accattone και Mamma

Roma1.
Δύο άπο τα σενάρια πού γράφει, το Edipo Re και το Medea2, βασίζονται
στα αρχαία ελληνικά δράματα του Σοφοκλή και τοϋ Ευριπίδη, Οιδίπους
Τύραννος και Μήδεια αντίστοιχα. Στο πρώτο άπο αυτά, το Edipo Re, τού
1967, εκφράζεται όλο το πάθος του ποιητή και το προσωπικό του μαρτύριο,
εκείνο πού τον είχε κάνει νωρίτερα να απευθύνει στη μάνα του το συνταρα­
κτικό στίχο πού προαναφέραμε. Τονίζει ό ϊδιος, χαρακτηριστικά, για την
ταινία του αύτη: «Στον Οιδίποδα αφηγούμαι την Ιστορία τοΰ δικοϋ μου οιδι­
πόδειου συμπλέγματος. Το μικρό αγόρι τοΰ προλόγου εΐμαι έγώ, ό πατέρας
του είν' ό πατέρας μου, παλιός αξιωματικός τοΰ πεζικού, κι ή μητέρα, μια
δασκάλα, εΐν' ή δική μου μητέρα. 'Αφηγούμαι τη ζωή μου ­μυθοποιημένη
βέβαια­ πού, μέσα άπο το μύθο τού Οιδίποδα, γίνεται έ'πος. Αυτή όμως τήν
πλέον αυτοβιογραφική ταινία μου τήν αντιμετωπίζω με τήν μεγαλύτερη
αντικειμενικότητα και απόσταση, γιατί, ενώ είν' αλήθεια ότι αφηγούμαι μια
προσωπική εμπειρία, αυτή ή εμπειρία έ'χει τελειώσει και δέν μ' ενδιαφέρει
πιά, σχεδόν καθόλου, ϊσως μόνο σα στοιχείο γνώσης, προβληματισμού, θεώ­
ρησης. Βαθιά μέσα μου δέν είναι πιά ζωντανή, δυναμική. Δέν είναι πιά πά­
λη, ούτε δράμα. 'Ενώ στις προηγούμενες ταινίες μου καταπιάστηκα με προ­
βλήματα πού υπήρχαν μέσα μου ζωντανά, μ' έναν τρόπο βίαιο, έδώ χειρίζο­
μαι ένα θέμα πού έ'χει απομακρυνθεί άπο έμενα. "Ισως αυτό να δώσει στην
ταινία μου περισσότερο έστετισμό»3.
Στο άλλο έργο του, τή Medea τού 1970, μας δίνεται με τρόπο υπαινικτικό
και υποβλητικό ή αντίθεση ανάμεσα στον πρωτόγονο και αμόλυντο κόσμο
πού αντιπροσωπεύεται άπο τή Μήδεια και στον πολιτισμένο και εκλεπτυ­
σμένο κόσμο πού συμβολίζει ό 'Ιάσονας, ό όποιος δέν διστάζει να χρησιμο­
ποιήσει τήν άπατη και τήν ψευτιά για να πετύχει τους στόχους του. Είναι ή
αναζήτηση και έκφραση μιας διαλεκτικής αντίθεσης ανάμεσα στην εξεζητη­
μένη αξιοπρέπεια και στή φυσική αθωότητα, ή οποία στο τέλος διαλύεται
και συντρίβεται. Ό π ω ς αναφέρει χαρακτηριστικά ό ίδιο ό Pasolini: «Ή

1. Για τήν κινηματογραφική δραστηριότητα τοϋ Pasolini, βλ. τα βιβλία: Pier Paolo Pasolini,
Επιλογή και γενική επιμέλεια Μιχάλης Δημόπουλος, Επιμέλεια κειμένων 'Αχιλλέας
Κυριακίδης, Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1994 ­ 'Οργανισμός Πολιτιστικής
Πρωτεύουσας της Ευρώπης, Θεσσαλονίκη 1997, και Πιέρ Πάολο Παζολίνι. Ό κινηματογρά­
φος της ποίησης, Μετάφραση Βασίλης Μωϋσίδης, Αιγόκερως, Αθήνα 1989.
2. Τα κείμενα των σεναρίων και σχολιασμό τους βλ. στο βιβλίο: Pier Paolo Pasolini, //
Vangelo secondo Matteo, Edipo re, Medea, Introduzione di Morando Morandini, Garzanti 2000.
3. PierPaolo Pasolini, 'Επιλογή και γενική επιμέλεια Μιχάλης Δημόπουλος, δ.π., σ. 164.
 Ελληνικές απηχήσεις στο έ'ργο τοΰ Pasolini 391

Μήδεια είναι μια ιστορία για τη γέννηση της θρησκείας, πού έ'χει ελάχιστη
σχέση μέ τον Ευριπίδη καί σχεδόν καθόλου διάλογο. Βασικός σκοπός μου
ήτανε να θέσω σ' αντιπαράθεση τον ιερατικό καί αρχαϊκό κόσμο της Μή­
δειας μ' αυτόν τοΰ Ιάσονα πού επηρεάζεται άπό τον Κένταυρο καί συμβο­
λίζει περισσότερο τήν ύλη και λιγότερο τη φιλοσοφία. Ό λ ο το δράμα, για
μένα, στηρίζεται σ' αυτήν τή διαφορά, σ' αυτήν τή μή προσέγγιση μεταξύ
αυτών των δύο κόσμων». Καί συνεχίζει: «Ήταν προπαντός το άνισο μέτρο
της αγάπης μεταξύ της Μήδειας καί τοΰ Ιάσονα, ή της Μήδειας καί των παι­
διών της. Αυτή ή άνιση αγάπη τοΰ μύθου ήταν ή αιτία πού μέ ώθησε να γυ­
ρίσω σε ταινία τή Μήδεια τον Ευριπίδη»4.
Λιγότερο γνωστός στο ευρύ κοινό είναι ό Pasolini ποιητής5. Ή ποίηση
του ισορροπεί ανάμεσα στην κλασική παιδεία του καί σε μια τάση προς τήν
αναζήτηση έντονων μορφών λυρισμού. Αυτή ή τάση του τον ωθούσε να
εκφράσει μέ τήν ποίηση τις πεποιθήσεις του καί τα παράφορα προσωπικά
πάθη του. Όλόκληρη ή ποίηση του πηγάζει άπό τα έντονα προσωπικά του
βιώματα καί τή στρατευμένη του στάση έναντι των πολιτικών προβλημάτων
πού ταλάνιζαν τή μεταπολεμική Ιταλία. Τα πρώτα του ποιήματα τα έγραψε
σέ ηλικία επτά ετών. Εξέδωσε πολλές ποιητικές συλλογές, ανάμεσα στις
όποιες είναι: Le ceneri di Gramsci (τοΰ 1957), La religione del mio tempo (τοΰ
1961), Poesia informa di rosa (τοΰ 1964), Trasumanar e organizzar (τον 1971).
Έδώ θα σταθούμε σέ όσα ποιήματα του κάνει σαφείς αναφορές σέ πρό­
σωπα καί μέρη άπό τήν Ελλάδα. Για να δείξουμε τή σχέση του μέ τή χώρα
μας καί τους ανθρώπους της, αναφέρουμε καταρχήν τα τρία ποιήματα πού
αφιερώνει στή φίλη του καί πρωταγωνίστρια ταινιών του, τή Μαρία
Κάλλας. Συγκεκριμένα, τον Ιούνιο τοΰ 1969, της αφιερώνει ένα ποίημα του
πού ώς τίτλο φέρει το δνομά της («Callas»). Σέ αυτό, ανάμεσα στα άλλα, δί­
νει τον χαρακτηρισμό της τριαδικότητας πού κυριαρχεί στή ζωή τοΰ άνθρω­
που: θέση/άντίθεση/σύνθεση. Καί, βέβαια, δέν λείπει ή κυριαρχική μορφή­
σύμβολο της Ί'διας της Κάλλας μέσα στο στιχούργημα:

4. Αυτόθι, σ. 168.
5. Τα ποιήματα πού σχολιάζουμε στο παρόν άρθρο τα επισημάναμε στα ποιητικά απαντά
του: Pier Paolo Pasolini, Bestemmia. Tutte le poesie, a cura di Graziella Chiarcossi e Walter Siti,
Prefazione di Giovanni Giudici, voi. I­II, Garzanti 1995. 'Ανάλυση της λογοτεχνικής του παρα­
γωγής βλ. στο Luigi Martellini, Pier Paolo Pasolini, Introduzione e guida allo studio dell'opera
pasoliniana. Storia e Antologia della critica, Le Monnier, Firenze 1984. 'Ενδιαφέρουσα καί συνθε­
τική προσέγγιση τοΰ ποιητικού του έργου έχει γίνει στή χώρα μας άπό τον Παν. Χρ.
Χατζηγάκη, στο βιβλίο τον: Pier Paolo Pasolini. Θεώρηση της ζωής καί τον έργου τον. 'Επιλογή
καί απόδοση ποιητικών κειμένων του, Δίφρος, 'Αθήνα 1979.
392 Βασιλικής Μπάρμπα

Πράγματυ, ό κυριακάτικος ήλιος λάμπει και οργιάζουν δουλειές

ξυλουργικές, σίγουρα συμπληρωματικές ή «έκτακτες»
μέσα στην ειρήνη τοϋ ήλιου της Καππαδοκίας, πού ή πραγματικότητα του,
μετά από μια μεγάλη διακοπή, ξαναπαίρνει τον δρόμο της,
περιμένοντας, σήμερα, για παράδειγμα, τον ερχομό της Κάλλας.
Στο δεύτερο άπο τα ποιήματα πού αφιερώνει στην ύψίφωνο, με ημερο­
μηνία 23 Αυγούστου 1970, και πού τιτλοφορείται «La presenza», αναφέρει
ανάμεσα στα άλλα:
Κι δμως εγώ, Μαρία, δέν είμαι ένας αδερφός·
εκπληρώνω άλλα καθήκοντα, πού δέν ξέρω·
δχι εκείνο της άδερφοσύνης
τουλάχιστον εκείνης της συνενοχής
πού τόσο γειτονεύει στην υπακοή και τήν ηρωική άγνοια
των ανθρώπων, αδερφών σου παρόλα αυτά, δχι δικών μου.
Κι εσύ, τρομαγμένη άπο τήν ύποιρία της ανυπαρξίας,
ξέρεις και αυτό,
και βολεύεσαι παριστάνοντας τή μητέρα.
Επιτρέπεις στο κοριτσάκι να είναι βασίλισσα,
να ανοίγει και να κλείνει τά παράθυρα τελετουργικά
σεβαστή άπο καλεσμένους, υπηρέτες, μακρινούς θεατές.
Κι δμως αυτή, αυτή, ή κοπελλίτσα,
φτάνει γιά μια στιγμή νά μήν της δώσουν προσοχή
κι αισθάνεται χαμένη γιά πάντα.
Στο τρίτο, πού τιτλοφορείται «Timor di me?», ό ποιητής εκφράζει πάλι
τον θαυμασμό του στο θείο δώρο, στή φωνή της Κάλλας:
Έσύ δωρίζεις, σκορπάς δώρα, έχεις ανάγκη νά δωρίζεις,
μά το δώρο σου, σοϋ το έδωσε Αυτός, καθώς και δλα·
κι είναι ένα Τίποτα το δώρο τοϋ Κανένα·
εγώ προφασίζομαι πώς δέχομαι·
σε ευχαριστώ, ειλικρινά ευγνώμονας.
Μια άλλη «μυθική» μορφή της νεώτερης ελληνικής Ιστορίας είναι ό
'Αλέξανδρος Παναγούλης. Και ό Pasolini εκφράζει τον θαυμασμό του προς
αυτόν με δύο τρόπους. Αφενός είχε προλογίσει τή δίγλωσση έκδοση των
ποιημάτων τοΰ Παναγούλη, πού φέρει τον τίτλο Altri seguiremo6 και πού
εκδόθηκε στο Παλέρμο τό 1990. Στον Πρόλογο αυτόν, ό Pasolini άναλύο­

6. Alexandras Panagulis,;4ftrc seguiranno. Poesie e documenti dal carcere di Boyati, a cura di

Kris Mancuso, Saggio introdutivo di Pier Paolo Pasolini, S. F. Flaccovio Editore, Palermo 1990.
 Ελληνικές απηχήσεις στο έργο του Pasolini 393

ντας την ποίηση τοϋ Παναγούλη, τον εκθειάζει ώς ποιητή, τονίζοντας πα­
ράλληλα τη λαμπρή του προσωπικότητα. Ό λ ο το νόημα του προλογικού
κειμένου και ή γενικότερη εικόνα πού έ'χει ό Pasolini για τον Παναγούλη πε­
ρικλείεται στην παρακάτω φράση: «Il salto della qualità della scrittura è
omologo al salto della qualità di vita che costituisce la figura di Panagulis».
'Αφετέρου αφιερώνει έ'να εκτενές ποίημα του στην ηρωική μορφή τοΰ αγω­
νιστή, τιτλοφορούμενο «Panagulis». Μέσα άπό τους στίχους του γίνεται φα­
νερό πώς ή απόπειρα δολοφονίας τοΰ Παπαδόπουλου συγκλόνισε τον πολι­
τικά στρατευμένο ποιητή, ευαισθητοποιημένο για κάθε μορφής κοινωνικούς
αγώνες. Ή πράξη αυτή τοΰ Παναγούλη, ή πρώτη σοβαρή έκφραση ενάντια
στο στρατιωτικό καθεστώς της Ελλάδας μέχρι εκείνη τή στιγμή, προβάλλε­
ται μέσα στο συγκεκριμένο ποίημα ώς ύψιστο δείγμα ηρωισμού και πρότυ­
πο ενός αποτελεσματικού αντιδικτατορικού αγώνα. Και είναι πολύ σημα­
ντική επίσης ή τοποθέτηση τοΰ Pasolini απέναντι στις δυνάμεις τοΰ κομμου­
νισμού τής εποχής εκείνης. Το Σοβιετικό καθεστώς χαρακτηρίζεται ώς μι­
κροαστικό: έ'χει πια ξεφύγει άπό τό δρόμο τής επανάστασης και τοΰ κομ­
μουνισμού και θυσιάζει τους πραγματικούς επαναστάτες, πνίγοντας τήν
άνοιξη τής Πράγας στο αίμα. 'Αντίθετα, οι πραγματικοί επαναστάτες πι­
στεύουν στην αξία τής θυσίας και απαρνιούνται τή ζωή τους, όπως ο
Παναγούλης. "Ετσι ό ποιητής θεωρεί πώς ή βία και ή αδιαφορία για τό θά­
νατο προκειμένου να επιτευχθεί ό επαναστατικός στόχος είναι ό μόνος δρό­
μος για τήν ποθητή αλλαγή καΐ τήν επιτυχία τοΰ αντιφασιστικού αγώνα. Και
είναι χαρακτηριστικό τό γεγονός ότι δανείζεται τή μορφή τοΰ επαναστάτη
Μενοικέα για να τον χρησιμοποιήσει ώς σύμβολο ηρωικού αγωνιστή: È
andata afinireche il ragazzo Meneceo è morto; Tebe ha vinto; e al potere è restato
chi c'era. Άλλα και σε δύο άλλα ποιήματα του, στο «L'anello» και στο
«Rifacimento», περιγράφει με τρόπο λυρικό ­και γι' αυτό αντιθετικό προς τό
περιεχόμενο των ποιημάτων­ τους τόπους εξορίας των Ελλήνων αγωνι­
στών, στα ξερονήσια τοΰ Αιγαίου. 'Επίσης και με τό ποίημα τοΰ «Cose
successe forse nel '20» ó Pasolini καυτηριάζει τή δικτατορία, γράφοντας: /
colonelli sono solo nella nostra coscienza ­1 altrove non c'è che una scultura
grande come uno stato I una statua di montagne senza approdi ο sentieri. ΟΙ ανα­
φορές πού κάνει στην αρχαία Ελλάδα, στις Θερμοπύλες, στους Δελφούς,
στή Σαλαμίνα και τήν Κόρινθο, όταν επικρατούσε μία αρμονική συνύπαρξη
των στοιχείων τής φύσης και τοΰ άνθρωπου, χρησιμοποιούνται ώς φόντο
για τήν τραγική εικόνα τοΰ παρόντος: έχει ανοίξει πλέον μια πληγή από τήν
οποία ξεκινάει μια επιδημία, μια βαρεία ασθένεια χωρίς θεραπεία. Πρόκει­
ται για τους δικτάτορες πού κυριαρχούν και νεκρώνουν τή ζωή και τή συνεί­
δηση μας. Μέ έντονα μαχητικό ύφος, θα συνεχίσει και στο «Coda alle cose
successe ecc.» να ψέγει τους δικτάτορες και τό καθεστώς τους: Voi, autori di
394 Βασιλικής Μπάρμπα

stupide e pericolose parabole (...) Voi, mascalzoni ciechi (...) Voi assassini senza
qualità (...) Voi, re della salute greca (...) Voi mestatorì della vita eterna.
Ταυτόχρονα θα καυτηριάσει τη χρήση της έννοιας της πατρίδας, όπως αύτη
εξυπηρετούσε τις σκοπιμότητες της στρατιωτικής εξουσίας. Τέλος, στο ποίη­
μα του πού αφιερώνει στους "Ελληνες σπουδαστές («Agli studenti greci, in
un fiato») καταφέρεται ενάντια στο δικτατορικό καθεστώς και παρακινεί
τους νέους να αντισταθούν: Ammazzateli, metteteli Ι in prigione, come fanno
loro (...) Sono come pazzi, non conoscono pietà (...) Ύμήν, Ύμήναι ω!
Papadopoulos I e Almirante che stanno arrovinati convolano I a sozze nozze: che
s'in... in pace. I II mondo di una volta è intorno a loro.
Tò ύφος τοΰ Pasolini αλλάζει στο ποίημα «Atene», στο όποιο συναντιέ­
ται ό ποιητής με τον σκηνοθέτη. Τα πολλαπλά χαρίσματα του ώς δημιουρ­
γού τοΰ επιτρέπουν να χαρίσει στον αναγνώστη μια περιγραφή της Αθήνας,
μιας Αθήνας όπως τήν γνωρίζουν ελάχιστοι ξένοι. Είναι ή Αθήνα των φτω­
χογειτονιών, όπως ή παζολινική Ρώμη των φτωχών περιχώρων και τών
άθλιων συνοικιών. 'Εδώ κυριαρχεί ή αθωότητα: μέσα από τό άρωμα της
φλαμουριάς, μέσα άπό τό γέλιο τών αθώων κοριτσιών, μέσα άπό τους μι­
κροκαυγάδες στην οικογένεια, ξεπροβάλλει ή καθημερινή και πιο αληθινή
είκόνα της Αθήνας. Καί ή αθωότητα τών κατοίκων της αντιδιαστέλλεται με
τήν ανώμαλη πολιτική κατάσταση πού τους ταλανίζει. Οι απλοί πολίτες
είναι αμέτοχοι και αθώοι­ δεν ευθύνονται για τήν πολιτική βία πού τους κυ­
κλώνει.

«Αθήνα»
Στα χρόνια της'Αθήνας,
οι κοπέλες γελούσανε άπό τις πόρτες τών μικρών και χαμηλών σπιτιών, πού
ήταν όλα ÏÔWL
(όπως στις φτωχογειτονιές τον Ρίο)·
αυτά τα σπιτάκια ήταν παραταγμένα στις λεωφόρους
πού εκείνα τα χρόνια πλημμύριζαν άπό άρωμα φλαμουριάς
(δεν θυμόσουν το δνομά τους).
Τά βράδια όπως συνηθίζεται, ήταν ατελείωτα
γιατί μια ολόκληρη ιεροτελεστία έπρεπε να φθάσει στο τέλος της
(το ανέβασμα στα υπνοδωμάτια άπό τις σκονισμένες σκάλες,
σά μια «ανάληψη στους ουρανούς» πού έκανε τις κοπέλλες νά γελάνε
ακόμα περισσότερο).
"Εξω το ξενύχτι συνεχιζόταν
γιατί οι Αθηναίοι είναι φλύαροι καί ιδίως οι άντρες.
Και πάνω άπ' δλα, έμενε εκείνο το άρωμα άπό τις φλαμουριές στους
μεγάλους δρόμους:
 Ελληνικές απηχήσεις στο έ'ργο τοΰ Pasolini 395

ώρες πού οι κοπέλες δεν τις γνωρίζουν,

μα δεν στεναχωριούνται γι' αυτό, αντίθετα γελάνε, γελάνε μεταξύ τους,
άφοϋ δλη ή ζωή είναι δική τους και τις περιμένει σχεδόν αιώνια.
Τα φώτα άργοϋν να σβήσουν:
υπάρχει ό καβγάς με τήν αδερφή
πού μια ολόκληρη ζωή περιφρονείται για λόγους πού δεν λέγονται,
κρυμμένους σα μυστήριο μέσα στην καρδιά,
και με τή μάνα.
Κάθε οικογένεια ξέρει τή δική της και ξέρει πώς είναι κι αυτή των άλλων.
'Από γειτονιά σε γειτονιά όλη ή Αθήνα
κλείνεται μέσα στή νύχτα μιας κοπέλας
πού θά γίνει παχιά, και τώρα είναι ανθισμένη με μάγουλα γεμάτα
και με μαλλιά αντάξια των αρχαίων γιαγιάδων, πού ξεπροβάλλουν
από μέσα.
Μά κανείς δεν ξέρει τι θά ακολουθήσει,
έκτος Ισως από ενα γέρο ζητιάνο πού δε θά τον νοιάζει τίποτα,
από κάποιον χωρίς οικογένεια ή γείτονες
ή πού θέλει νά πιστεύει πώς έχει
σε μέρη ίσως μακρινά, συνδεμένα με κάποια χερσόνησο
πού θά μείνει πάντα άγνωστη,
ή με τή θάλασσα, τήν 'Αδριατική πού γίνεται όλο και πώ διάφανη.
"Οπως και νά έχει, εδώ είναι καλοκαιρινή νύχτα,
είναι ή αιωνιότητα της νιότης,
οι καβγάδες έφθασαν στο τέλος τους νικηφόρα:
το φιλί πού δεν δόθηκε,
νίκη της σκληρής άρνησης μιας παρθένας­
κι εκείνος έφυγε «ψηλός και ξανθός» βυθισμένος στο άρωμα άπα τις
φλαμουριές.
Και πάλι πίσω στο σπίτι
οι φωνές συνεχίζουν νά φτάνουν άπα τά άλλα σπίτια­
ο γείτονας μιλάει χωρίς νά χαμηλώνει τή φωνή του,
ϊσως και νά ακούγονται βατράχια από μακριά,
και φθάνει ένας ελαφρύς αέρας από τή θάλασσα.
Γίνεται πόλεμος­ κι αν οι κοπέλες γελάνε, γελάνε γιατί είναι άγιες.

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ό Pasolini έλκεται άπό μυθικές μορφές της

ελληνικής αρχαιότητας (Οίδίποδα­Μήδεια), άλλα και άπό «μυθικές» μορ­
φές της σύγχρονης του Ελλάδας (Κάλλας­Παναγούλη). Και στις δύο περι­
πτώσεις το πνεύμα του γονιμοποιείται εξίσου επιτυχώς, και παράγει εξαίρε­
τα δείγματα της Ποιητικής άλλα και τής "Εβδομης Τέχνης. Ή τεχνική καί το
396 Βασιλικής Μπάρμπα

ΰφος του θυμίζουν αντίστοιχα δημιουργήματα του εμπνευσμένα άπό την

ιταλική πραγματικότητα: εΐναι πάντα ό στρατευμένος ποιητής και ό διορα­
τικός σεναριογράφος­σκηνοθέτης πού ψέγει τήν αδικία και τήν καταπίεση.
'Απαθανατίζοντας και σχολιάζοντας, με τή γραφίδα του ή μέ τον φακό του,
τήν τραγικότητα της ανθρώπινης ζωής ­ειδικά σέ καταστάσεις εκτροπής
άπο τή δημοκρατική σταθερότητα­, καθιστά τον άναγνώστη­θεατή κοινωνό
των προβληματισμών του. Οι θέσεις του μπορεί να φαντάζουν ακραίες,
ωστόσο δέν πρέπει να ξεχνάμε ότι πηγάζουν άπό τον εκρηκτικό χαρακτήρα
του, τή δυναμική προσωπικότητα του, τήν αγωνιστική ιδιοσυγκρασία του.
ELINA MIRANDA CANCELA

JOSÉ MARTI Y LA CULTURA GRIEGA

Cuba, independizada ya la America continental del dominio espanol, conti-

nuò, junto con Puerto Rico, otra de las grandes Antillas, corno colonia durante to-
do el siglo XIX. Esta circunstancia repercutió en que para muchos de sus hombres
de ideas y escritores, que sonaban con la emancipation y cambios fondamentales
en la vida del pais, la cultura griega antigua, iluminada por las luchas libertarias
contemporâneas, adquiriera una especial significación.
Abundan citas y referencias en la literatura cubana de ese siglo que no respon-
den a una mera moda neoclâsica, sino que traslucen la identificación con los idéa-
les y aspiraciones simbolizados por Grecia. Mas, de todas, ningun ejemplo mejor
de este vinculo que las palabras de José Marti, cuando ganado por el entusiasmo
ante el proceso libertario, hermanaba a Grecia con la Isla de sus desvelos: Y la
America libre y toda Europa coronândose de libertad, y Grecia corno resucitan-
do, y Cuba, tan bella corno Grecia..}
Nacido en 1853, José Marti contaba solo dieciséis anos cuando, en los âlbores
de la contienda por la independencia cubana -con la llamada guerra de los Diez
Anos (1868-1878)- conoce primero los horrores del presidio y después, el destie-
rro. Ya solo volverâ a su Isla natal por muy poco tiempo (1878-1879), en el perio-
do entre guerras, para de nuevo ser obligado a partir, y por ultimo retornarâ para
morir en el campo de batalla, una vez que, en 1895, se ha iniciado una nueva eta-
pa de la guerra calificada por él de necesaria, empeno al que desde hacia mucho
habia consagrado todos sus esfuerzos y cada momento de su vida.
Mas, no solo fue Marti gestor de la independencia de Cuba y uno de los escri-
tores que mas contribuyó a la renovación de las letras hispanoamericanas del siglo
XIX, sino que su pensamiento ha sido determinante para la conciencia de la pro-
pia identidad de Nuestra America, segun el nombre forjado por él, en el cual abar-
caba los territorios y pueblos comprendidos desde el Rio Grande, limite entre

1. José Marti, Obras complétas, La Habana, 1963-73, t. 5, p. 168. En adelante todas las citas a la
obra martiana aparecen referidas entre paréntesis, indicando el tomo y la pagina correspondiente a
esta edición, a menos que se indique lo contrario.
398 Elina Miranda Cancela

Estados Unidos y Mexico, hasta el confin sudamericano en la Patagonia argenti-

na. Como resumiera Ramon de Armas, en apretada sintesis:

Sus revolucionarias ideas sociales, la profundidad de sus concepciones anti-

colonialistas, y su ininterrumpido bregarpor alcanzar no sólo la mas absoluta in-
dependencia politica, sino -ademàs- la no dependencia econòmica y cultural de
la totalidad de Iberoamérica, dan a su pensamiento una sorprendente vigencia,
incluso para el anàlisis y la busqueda de soluciones a muchos de los problemas
que la humanidad todavia enfrenta hoy, en los umbrales del siglo XXP.

Para un hombre corno Marti, dispuesto a renovar el desafio prometeico, al

tiempo que sentia la moderación de juicio y el amor a la libertad corno cualidades
propias del hombre de las Antillas, la antigua Hélade le hablaba del equilibrio y la
armonia que deseaba para los pueblos de nuestra America.
Si corno hombre de su època no es ajeno a la vision de Grecia imperante, no
hay en él aceptación acritica, sino una comprensión personal que le permite rom-
per convenciones y sobre todo se aparta de quienes vuelven sus ojos a la cultura
helénica de la Antiguedad corno ideal irremisiblemente perdido: Es cierto que yer-
rori los estetas en buscar con peculiar amor, en la adoración de lo pasado y de lo
extraordinario de otros tiempos, el secreto del bienestar espiritual en lo porvenir,
asienta en su articulo sobre Oscar Wilde3, en tanto se identifica pienamente con la
actitud del venezolano Cecilio Acosta:

Todo lo atrae y nada le ciega. La antiguedad le enamora, y él se da a ella co-

rno a madre; y corno padre defamilia nueva, al porvenir. En él no rinen la obra
clâsica y el mosto nuevo; sino que, para hacer mejor el vino, lo echa a bullir con
la substancia de la vieja copa. Sus resumenes de pueblos muertos son nueces sóli-
das, cargadas de semillas de los nuevos. Nadie ha sido mas dueno del pasado; ni
nadie -singular energia, a muy pocos dada-, ha sabido libertarse mejor de sus
enervadoras seducciones. "La antiguedad es un monumento, no una regia; estu-
dia mal quien no estudia el porvenir"4.

Por elio José Marti no vuelve los ojos atrâs en busca de la belleza y de los va-
lores que en los clâsicos advierte, sino que progugna el acercarse al pasado corno

2. Ramon de Armas, José Marti, Forjador de pueblos, Centro de Estudios Martianos, La

Habana, 2000, p. 5.
3. J. Marti, «Oscar Wilde», Ensayos sobre arte y literatura, ICL, La Habana, 1972, p. 84.
4. J. Marti, «Cecilio Acosta», op.cit. supra, p. 61.
 José Marti y la cultura griega 399

medio para un mejor reconocimiento del presente: No desdehamos lo antiguo

porque acontece que lo antiguo refleja de modo perfecto lo presente, puesto que
la vida, varia en forma, esperpetua en esencia, y en lopasado se ve sin esa "bru­
ma de familiaridad" ο de preocupación que la anublapara los que vamos exis­
tiendo en ella (15, 385).
Es esta optica la que explica el modo còrno en la obra martiana se avana lo vie­
jo y lo nuevo, lo mitològico y lo domèstico, pues, corno acertadamente destacara
Juan Mannello, en Marti llega a tanto su limpio ardor exaltado que, sin pecado
de anacronismo risible, pone a un griego el calificativo familiar y envuelve entre
pliegues clasicos al que trabaja junto a él en el anhelo de la patria libre5.
Esta manera de apreciar la antigiiedad se pondra de relieve en la forma de
asumir la literatura, pues si bien està consciente del carâcter de necesaria ruptura y
de que esta, corno postulara alguna vez, surja de nuestro tiempo y de nosotros mis­
mos (22,125), no quiere elio decir que se prescinda de la tradición literaria. Al pre­
sentar la Revista Venezolana, de la cual fuera director, Marti expone sus puntos de
vista, los cuales también se pueden tornar corno especie de programa del movi­
miento literario que se estaba gestando, el modernismo hispanoamericano, y que
por su importancia paso a citar en extenso:

No se ha de pintar cielo de Egipto con brumas de Londres; ni el verdorjuve­

nil de nuestros valles con aquel verde palido de Erin. La frase tiene sus lujos, co­
rno el vestido, y cual viste de lana y cual se enoja porque siendo de lana su vestido
no gusta de que sea de seda el de otro... esfuerza que se abra paso esta verdad
acerca del estilo: el escritor ha de pintar, corno elpintor. No hay razón para que
el uno use diversos colores y no el otro. Con las zonas se cambia de atmosfera y
con los asuntos de lenguaje. Que la sencillez sea condición recomendable, no
quiere decir que se excluya del traje un elegante adorno. De arcaico se tacharà
unas veces, de las raras en que escriba, al director de la Revista Venezolana y se
la tacharà en otras de neólogo; sacara de lo antiguo cuando sea bueno, y creara
lo nuevo cuando sea necesario; no hay por qué invalidar vocablos utiles, ni por
qué cejar en lafaena de dar palabras nuevas a ideas nuevas. (t. 26, p. 32­33).

En consecuencia, si bien, a lo largo de los numerosos tomos que recogen su

obra literaria, se encuentran mas de mil referencias al mundo grecorromano, de
las cuales aproximadamente la tercera parte alude a personajes, y de estos, un ter­

5. J. Marinello, «Espanolidad literaria de José Marti», en Once ensayos martianos, Comisión

Cubana de la UNESCO, La Habana, 1964, p. 34.
400 Elina Miranda Cancela

ciò han sido extraidos de la mitologia, constatamos en ellas su empieo siempre en

función de la expresión de su peculiar modo de entender su entorno.
Asi reivindica la figura de Sisifo corno emblema del valor que Marti concede
al esfuerzo y a la fatiga: Los tiempos son para Sisifo, y no para Jeremias; para
empujar rocas hasta la cima de la montana; no para llorar sobre exânimes ruinas
(9, 63); y elio le lleva a ofrecer su propia version del mito al poner un termino al
trabajo del Eólida, no mas infructuoso:

El arbol de la vida no dafrutos si no se le nega con sangre. Ese andar afano­

so; ese sacudir con los hombros peso de montanas; ese vencer, sin mas armas que
las del amor y las de razón, a los hombres que mueven otras armas; ese aparecer
y deslumbrar; ese sentarse, corno Sisifo triunfador, sobre la piedra que ha empu­
jado con sus brazos a la cumbre del monte, a recibir luz del sol y ofrenda de hom­
bres... (9,272).

Ejemplo este que confirma còrno la referencia surge de la intima identifica­

ción y asimilación de figuras y motivos, por lo que no sólo se han de tornar a ma­
nera de indice de hasta qué punto se integra en su personalidad la formación en es­
te aspecto recibida, sino que la evocación de taies nombres permite precisar y
ahondar en la propia vision martiana.
Asi, por ejemplo, la imagen del titan Prometeo està en él muy unida al signifi­
cado que entrarla la vocación poètica. En su poema "Haschisch" 6 , de titulo que
por si solo evidencia los nexos con el quehacer poètico de la època, leemos:

Y en tanto ­de mi espiritu el deseo

de aquello lo invisible se enamora
y se abrasa en mi mismo, y me dévora
buitre a la vez que attivo Prometeo!­

Esa ansia se concreta cuando sentidamente define: Y me hiero y me curo con

mi canto. Buitre a la vez que attivo Prometeo (21,21). Pero la significación del
Titan para Marti solo queda realmente nitida, cuando resalta el vigor y el énfasis
en la lucha encerrados en quien osara robarle a Zeus el fuego en favor de los hom­
bres, cuando lo define: personifìcación idealista... que yο amo mas ver un hombre
en lucha con el cielo, corno Ismael de Grecia (19, 427), cita que, pienso, arroja
también luz sobre la elección del nombre con que poèticamente bautiza a su hijo
en el libro que le dedica, Ismaelillo.

6. J. Marti, Poesia completa, Ed. Letras Cubanas, La Habana, 1985, p. 80.

 José Marti y la cultura griega 401

Pero si la poesia a la vez lo roe y lo libera, con lo que podemos acercarnos a la

magnitud de lo que para él fue aherrojar su vocación literaria, reducirla al minimo
a fin de despiegar su labor paciente de concitar voluntades y preparar la lucha li­
bertaria de su pueblo, condición imprescindile para establecer la republica sonada
con todos y para el bien de todos, bien conoce el valor de la belleza, comò postu­
la al resenar una conferencia ofrecida por Oscar Wilde: Embellecer la vida es dar­
le objeto... es corno niellar elpico del buitre que dévora a Prometeo. Pero en el
mismo articulo precisa su diferencia con el poeta inglés y con todos los que en­
tienden de la misma manera la busqueda de la belleza, al senalar que del poder
moral y fin trascendental de la belleza, no tuvo en e sa lectura que extractamos
aquella profunda mira y dilatado alcance que placeman a unpensador''.
Sin embargo, le entusiasma la pintura de Gustave Moreau y su manera de
plasmar la belleza usando los antiguos mitos para expresar simbolos. De él nos di­
ce:

Sus ojos dotados del maravilloso poder de ver lo bello, no pueden hallar la
tranquila y serena belleza que buscan en reproducciones triviales de caractères
variables y perecederos, que vienen y van corno nubes. Moreau ­a pesar del dine­
ro que producen­ rechaza las puerilidades faciles del arte actual; y busca en los
heroes legendarios, libres de vulgaridades por la distancia, ο en el espacio sin li­
mites, simbolos eternos, idéales y suenos de belleza (19.264).

Y quizâs la muestra mas alta del hallazgo del pintor en su aspiración, la en­
cuentre el escritor cubano, que en otra ocasión reivindicara el horaciano utpictura
poesis, en la Galatea. De este cuadro Marti anota:

Si la sed de belleza quema sus labios... el amor al ideal inquieta sus suenos,
­pinta a Galatea­ de belleza serena, coqueta, distraida, resplandeciente yjuve­
nil. Se abandona al placer delicioso de su imaginación creativa, adorna el asunto
escogido con multiples detalles, lo rodea de aditamentos audaces y originales;
pero su imaginación esta refrenada por su conciencia... Su Galatea, aunposeyen­
do la mas suave forma femenina, no es una mujer. Se destaca rodeada de una ve­
getarian caprichosa, que parecen las divagaciones de una fantasia poètica (19,
264­265).

Esta forma de entrever a Galatea también parece estar presente cuando Marti

7. J. Marti, «Oscar Wilde», op.cit., p. 77 y 84 respectivamente.

402 Elina Miranda Cancela

en uno de sus comentarios sobre el Ismaelillo, anota en uno de sus cuademos de

trabajo: Si lo imaginaba rey en un tronco humedo yfluidocorno un trono que relu-
cierepara Galatea y a supresencia, corno homenaje a mi monarca y dueno, le lle-
vaba, a modo de cargador su jauria, mispasiones embridadas..}
De ahi que la belleza griega seduzca a Marti por la razón de conjunto (15,
188). Los griegos, nos dice, en mayor grado que los latinos, conocieron y canta-
ron la naturaleza y con lo griego se aprende, que solo en la verdad directamente
observada y sentida, halla médula el escrìtor e inspiración el poeta (8, 203).
Lejos està de los retoricismos neoclâsicos, del helenismo que definiera corno se-
gundón, pero también de la buscada impasibilidad parnasiana: En el lenguaje de
la emoción, corno en la oda griega, ha de oirse la ola en que estalla, y la que le
responde y luego el eco9.
Aun cuando utiliza la referencia de manera al parecer convencional, el con-
texto resemantiza el termino corno sucede en el poema Musa traviesa con la figu-
ra de Atlante, la cual resalta, adernas, por la excepcionalidad, puesto que es la uni-
ca mención de este tipo que hallamos en el Ismaelillo. El nombre del titan sirve
para evocar la magnitud de la fuerza que la vocación poètica le insufla, pero ya no
se trata de la fortaleza obligada a sostener el mundo, sino de la liberación del po-
der en él encerrado: Cual si en mi hombro surgieranJ Fuerzas de Atlante.
Aunque, comò ya se ha dicho, las referencias explicitas a la Antiguedad gre-
corromana son numerosas en la obra martiana, la mayor cantidad se encuentra en
los cuadernos de apuntes, mientras que es en su producción literaria comprendida
entre 1881 y 1882 donde se concentra gran parte de ellas, siendo contadas las que
se hallan en su poesia; aunque, alguna que otra vez, nos sorprenda ya no con la
mención, sino con la evocación implicita, corno cuando en el poema Hierro dé-
clara: salto al Sol, corno un ebrio, sentimos la resonancia de aquellos versos de
Anacreonte en que el poeta, saltando desde la roca de Leucade, se sumerge en las
blancas olas ebrìo de amor.
Marti, desde nino, gracias a la ensenanza de la època, se habia familiarizado
con las lenguas y literaturas de los clâsicos grecolatinos, cuando asistia a los cole-
gios habaneros de San Anacleto -cuyo dierector, Rafael Sixto Casado, era autor
de un Compendio de Gramàtica Latina asi corno traductor y editor de obras litera-
rias-, y al de San Pablo, donde inicia sus estudios de Bachillerato, presidido por
Rafael Maria de Mendive, fino poeta y entusiasta animador cultural, de ideas in-
dependentistas.

8. Citado por J. Marinello, «Sobre la poesia de José Marti», en J. Marti, Poesia Mayor, I.C.L.,
LaHabana, 1973, p. 18, n. 1.
9. Op.cit. supra, «Poesia de Francisco Sellén», p. 27.
 José Marti y la cultura griega 403

Contra lo que pudiera pensarse por su condición de colonia, sobre todo si te-
nemos en cuenta que en la metròpoli espanola la consideración neohumanista de
las letras clâsicas no se abre paso de manera decisiva hasta que en el ultimo tercio
del siglo XIX la propagara don Marcelino Menéndez Pelayo y su escuela, el desar-
rollo de la riqueza en Cuba, principalmente azucarera, fomentara el interés de la
burguesia criolla por una educación acorde con las tendencias europeas, inquietud
que se manifiesta, en cuanto a las letras clâsicas, por la introducción de la ense-
nanza del griego en escuelas privadas a partir de 1831 -aim antes de formar parte
del curriculum oficial-, las modificaciones de los planes de estudio, la proecupa-
ción por los métodos de ensenanza, la elaboración de textes y por una tendecia na-
tia la comprensión de los clâsicos en cuanto ejemplos éticos y estéticos, puesta en
evidencia por estudios, articulos y numerosas traducciones e imitaciones de auto-
res antiguos, las cuales aparecen publicadas con relativa frecuencia en revistas y
publicaciones periódicas, corno, por ejemplo, la Revista de La Habana, que acoge
traducciones de anacreónticas y poemas de Safo; mientras Pedro Santacilia tam-
bién da a la prensa anacreónticas en la revista El artista y Tirso de Arregui publica
sobre Homero en El cesto déflores.
Asi pues, tanto el ambiente corno la educación recibida por el joven Marti lo
familiarizaron desde temprano con el mundo clâsico y le procuraron una base in-
dudable para su valoración y aprecio. Sin embargo solo en Espana, ya desterrado
(1871-1874), termina tanto los estudios de bachillerato, corno las carreras de
Derecho y la de Filosofia y Letras en la Universidad de Zaragoza, después de una
corta estancia en Madrid, a donde habia llegado con una salud muy maltrecha y
con muy pocos medios económicos luego de su excarcelación.
De aquellos tiempos de estudiante en Zaragoza nos han llegado algunos cua-
dernos de apuntes, cuidadosamente conservados por el escritor cuando partió de
Espana para establecerse en Mexico, donde aparecen, junto a notas referidas a sus
estudios, traducciones de fabulas, pasajes de Homero y de Hesiodo, asi corno nue-
ve versiones de anacreónticas. El mismo presunto carâcter escolar de estas ulti-
mas aumentan el interés, pues junto al valor de las traducciones por si mismas, su
anâlisis arroja nuevas luces sobre estos anos de aprendizaje y formation. Para
quien mas tarde postulara que traducir es estudiar, analizar, ahondar (24,16), es-
tas versiones del griego £no serian también un medio de conocer, de proyectarse,
ejercitación necesaria que, en una forma u otra, se hiciera sentir en su quehacer
comò escritor? Al mismo tiempo, la calidad demostrada abona el aserto de Pedro
Henriquez Urena sobre que Marti ya cuando mozo tenia un estilo10.

10. Citado por Camila Henriquez Urena, En torno a Marti, el periodista, UPEC, La Habana,
1971.
404 Elina Miranda Cancela

El estudio de estas versiones muestra còrno en ellas se combinati fidelidad y

creación literaria y de entender el arte de traducir corno transpensar (24,16), se-
gun la definición que Marti acunara anos mas tarde. El apego al originai no solo
se revela en el mantenimiento de la misma estructura, casi de las mismas palabras,
orden y recursos, sino en la manera creadora con que salva efectos del texto grie-
go, imposibles de trasladar directamente al espanol, mediante soluciones que res-
ponden al espiritu del originai.
A diferencia de la norma seguida hasta entonces, no intenta forzar su version
dentro de los marcos de la fòrmula mètrica consagrada corno propia de las anacre-
ónticas en lengua espanola, sino que el uso de la prosa se torna un mèrito en la
medida en que le permite una cercania mayor a la mètrica griega, desconocedora
derimay cuartetas; al tiempo que no se constrine en su version por la citada estro-
fa a soluciones ajenas al originai, sin perder por elio el carâcter de canción11.
La traducción de los poemas a una prosa trabajada con recursos asociados ca-
si siempre al verso, empleada corno vehiculo de expresión propia en El presidio
politico en Cuba, reafirma una nueva actitud de barrer con los limitesrigidosque
hasta entonces se habian mantenido entre prosa y verso, un nuevo concepto del
hecho literario que a partir de entonces gana terreno hasta campear con entera li-
bertad en nuestras letras, al tiempo que aportan antecedente notable para la com-
prensión de la obra poètica y la teoria de la traducción de quien seria autor de im-
presionantes versos libres y gran senor de la palabra.
También de aquellos anos de estudiante en Zaragoza, resulta sugerente con-
trastar algunos de los conceptos martianos sobre el drama con el discurso inaugu-
rai del curso 74-75 en torno al teatro griego, a cargo de Andrés Cabanero, cuyo
nombre aparece en los cuademos de apuntes antes mencionados. Es muy posible
que Marti, tan interesado por entonces en las manifestaciones teatrales y que por
aquella època escribia su drama Adultera, asistiera a esta apertuna de curso.
Constata Cabanero el poder del teatro griego corno arma publica y resalta còrno,
sobre todo en Esquilo, todos los recursos artisticos estaban en función de un fin
politico: sostener el espiritu griego y procurar la union corno salvaguarda de la in-
dependencia12.
También Marti tornarâ paradigmatico el nombre de Esquilo, aunque valora a
los très grandes trâgicos y subraya, en Euripides, el concepto de amistad mientras
que en Sófocles resalta los versos desesperados y terribles de Edipo el Tirano (9,

11. Cf. de la autora, «Una traducción moderna de Anacreonte», en: José Marti y el mundo cla-
sico, Fac. de Filosofia y Letras, UNAM, Mexico, 1990.
12. Cf. A. Cabanero: Discurso. tip. de Calisto Arino, Zaragoza, 1874.
 José Marti y la cultura griega 405

267). Puesto a citar poetas, menciona al autor de la Orestia sin vacilación:

Eschylo, Horacio, Dante, Shakespeare, Tennyson, Emerson (21, 409). Sin duda,
no desconoce sus defectos, pero la tragedia esquilea responde pienamente a sus
propios requerimientos y forma de entender el arte dramâtico: Que sea la escena
teatro en forma artistica, sin excluir los magnificos tipos eternos de esas esplen­
didas aspiraciones y soberbios castigos que levantan yfortalecen a los pueblos:
Responden a este concepto en Eschylo (15, 103). <,No animaba acaso este mismo
espiritu su propio drama juvenil Abdalal
Si bien Marti coincide con Cabanero en cuanto a la misión del teatro griego, a
diferencia de este ultimo, que no establece gradaciones valorativas, Marti lleva
mas lejos, unos anos después, su concepto del deber ser teatral y, sin dejar de re­
conocer los méritos de Euripides, lo pospone sobre la misma base ètico­estética:
Lysippo era mas elegante que Phydias; pero Phydias absorbe a Lysippo corno ab­
sorbe al culto Euripides, Eschylo el colosal; corno vence siempre lo soberbio a lo
voluputoso (15,106). Mas quizâs donde mejor se hace patente la coincidencia en­
tre sus postulados y la cosmovisión esquilea sea en su intento posterior de escribir
un drama revelador de la conformación y la problematica de Nuestra America.
Este acercamiento a autores clâsicos en estos anos de formación, elimina el
que pueda atribuirsele a la casualidad ο a mera imitación de modas literarias las
numerosas referencias al ambito cultural de la Antiguedad grecolatina que encon­
tramos diseminadas en su copiosa producción y explican que alguna vez pensò
escribir sobre su manera de entenderlos, corno anotó en los mencionados cuader­
nos: Y por qué no habia y ο de publicar, con mi propio modo de ver y lenguaje
­ una e specie de diseursos, en pequenos libros, sobre cada uno de los clâsicos?
En el comentario, suavemente y sin causar fatiga, el argumento. Precedida esta
colección de mi discurso general sobre los clâsicos. (18, 283).
No fue, sin embargo, Marti un escritor que gustara de citas textuales ni, salvo
el articulo que dedicò a la Iliada en su revista para los ninos de America, La edad
de oro ­unico ejemplo concreto del propòsito anotado en sus cuadernos antes ex­
puesto­ o, en alguna medida, su poema Pomona, trata corno asunto propio de al­
guno de sus escritos, en prosa ο verso, un mito ο un motivo literario provenientes
de la tradición clâsica, corno si encontramos en otros autores.
En sus numerosas referencias al mundo grecorromano, desfìlan los nombres
de casi todos los autores de relieve, acompanados, en la mayoria de los casos, del
epiteto ο de la frase definitoria que permite conocer la valoración martiana. Por
sus apuntes sabemos que Marti conoció de primera mano las obras de Homero y
de Hesiodo, si no complétas al menos largos fragmentos en su lengua originai,
tanto corno anacreónticas y fabulas de Esopo. Comentarios del tipo que hace so­
bre el griego de Jenofonte y de Tucidides: amplio, elegante, arrogante, limpido
(lozano) (21, 184), nos hacen dar por sentada la lectura, aunque fuera parcial, de
406 Elina Miranda Cancela

estos autores. De ahi que la afirmación de Manuel Bisbé: En relación con el grie-
go, los escrìtos de Martino revelan un conocimiento tanperfecto13, haya que en-
tenderla, segun mi parecer, mas bien en el sentido de que no manejó los textos
griegos tan en extenso corno los latinos; pero si en forma sufìciente para quien no
era un especialista, al tiempo que demuestra un aprovechamiento e interés supe-
rior a muchos de sus contemporâneos y coterrâneos que recibieron una educación
semejante.
En el conjunto de referencias llama la atención el gran numero de veces que
se cita a Homero, no sólo corno prueba del aprecio y el disfrute experimentado
por el autor de La edad de oro con la lectura del poema homérico, sino a manera
de paradigma y también por el papel formativo que le confiere: Los del oficio lite-
rario, apréndalo todo, porque no hay goce corno el de leer a Homero en el origi-
nai, que es comò abrir los ojos a la mariana del mundo (13, 457-8). Para Bryant,
Emerson y Longfellow no encuentra mejor epiteto que el de Homeriada nortea-
mericana (13, 403), y juzga indispensable el conocimiento de los textos homéri-
cos para quien pretenda alcanzar la categoria de hombre: Bueno es saber de coro
a Homero: y quien ni a Homero, ni a Esquilo, ni a la Biblia leyó ni leyó a
Shakespeare - que es hombre no pìense, que ni ha visto todo el sol, ni ha sentido
desplegarse en su espalda todo el ala (9,445-6).
Con su pasmosa comprensión del pasado, de la que nos hablara Juan
Mannello 14 , se da cuenta que en Homero, a diferencia de otros poetas antiguos
-corno Hesiodo, en el que no deja de reconocer vigor, robuste y lozania- hay una
poesia de la naturaleza primitiva, irrécupérable ya (21,94), aunque el mismo im-
pulso hacia la belleza pueda rastrearse desde Homero a Whitmann (5, 138). No
obstante, lejos està del pesimismo de créer, junto con algunos de sus contemporâ-
neos que todo està dicho porque hay Homero y sólo queda la imitación (19,418),
al tiempo que, cuando se trata de combatir el mimetismo colonial y el desconoci-
miento de nuestra propia realidad americana, cuestiona sin cortapisa: A Homero
leemos: pues ifue mas pintoresca, mas ingenua, mas heroica laformación de los
pueblos griegos que la de nuestros pueblos americanos? (7, 325), y procura la
lectura de las obras de estirpe americana con ayuda del parangón homérico: jQué
brillante la Moda indigena! Las làgrimas de Homero son de oro: copas de palma,
pobladas de colibries, son las estrofas indias (89, 337).

13. M. Bisbé, «Marti, los clâsicos y la ensenanza humanistica», Vida y pensamiento de Marti,
Colección histórica cubana y americana, La Habana, 1942.
14. Juan Mannello, «El caso literario de José Marti», Once ensayos martianos, La Habana,
1967, p. 171.
 José Marti y la cultura griega 407

En 1884, al dar cuenta a los lectores de La America de las entonces recientes

excavaciones de Heinrich Schliemann que develaron al mundo las antiguas ciuda­
des de Troya y Micenas, después de dejar constancia una vez mas de la vigencia
de los poemas homéricos: jOh, qué sombra ha proyectado sobre el mundo el ala
de Homero! Y jqué frescor, agradecimiento y derrame de luz han de sentirse
cuando pase rozando por lafrente! (23, 22), saluda con alborozo y évalua con
justicia la signification de los descubrimientos del alemân.
Este, al poner al descubierto el asentamiento de ciudades correspondientes a
épocas anteriores, ha retrotraido la historia de Grecia y ha permitido constatar que
no existia tal milagro, corno gustaban enfatizar hasta entonces los estudiosos, sor­
prendidos por la perfection de las que consideraban las primeras creaciones artis­
ticas y literarias de los griegos, surgidas al parecer prâcticamente de la nada. A su
vez estas ruinas fueron un mentis para quienes pretendian que el mundo presenta­
do por Homero era sólo fruto de su fantasia, sin fondamento alguno en la realidad
histórica, y ponia de manifiesto, subraya Marti, no sólo los contactes de los grie­
gos con otros pueblos de su entorno, sus deudas con ellos, sino también las seme­
janzas con creaciones culturales de pueblos americanos, las cuales hacian patente
còrno el hombre ya en Europa ya en America puesto en igual època, ο en iguales
condiciones, ante la naturaleza, produce obras espontaneas, necesarias y aisla­
damente semejantes (23, 23); para concluir que, demostrada la comunidad de ra­
ices de lo griego, sus creaciones ganan al considerarlas en su verdadera dimension
humana al tiempo que se subraya su particular marca distintiva: jPetrificaron el
perfume, que en todos los demâs pueblos se evaporai Llenas de alma armoniosa
estan todas laspiedras de la Grecia (23, 25).
En este contexte no es de extranar, pues, que, en el primer numero de la revis­
ta infantil con la que José Marti aspira a colaborar en la formation de nuestros ni­
nos comò hombre s de su tiempo, y hombres de America (20, 147), dedique un ar­
ticulo al poema homérico, al cual, en 1882 en La Opinion Nacional, habia califi­
cado de gigantesco y considerado que ninguna traducción puede dar idea, al te­
ner en cuenta: la majestad de aquella poesia en los hechos que canta, y en la sen­
cillez con que los relata. En lo que cuenta, se ve a Jupiter. En lo que narra, la ha­
zahaparece mayor por la manera de cantarlo (23, 228).
Pero quizâs es en "La ultima pagina" de la revista, cuardo Marti revisa con los
ninos lo aportado por cada una de las treinta y dos que componen el numero ini­
tial de La edad de oro, donde se explicita su lección con vista a una actuación fu­
tura: Los ninos podrân llegar a ser habiles corno Menique y valientes corno Simon
Bolivar, pero no poetas a la usanza homérica. Las funciones de la poesia serân se­
mejantes, pero los nuevos tiempos plantean nuevas exigencias:

Porque estos tiempos no son corno los de antes, y los aedos de ahora no han
408 Elina Miranda Cancela

de cantar guerras barbaras de pueblo con pueblo para ver cualpuede mas, nipe­
leas de hombre con hombre para ver quién es masfuerte: lo que ha de hacer el
poeta de ahora es aconsejar a los hombres que se quieran bien y pintar todo lo
hermoso del mundo, de manera que se vea en los versos corno si estuviera pinta­
do en colores, y castigar con la poesia, corno con un làtigo, a los que quieran qui­
tara los hombres su libertad, ο roben con leyespicaras el dinero de los pueblos, ο
quieran que los hombres de su pais les obedezcan corno ovejas y les laman la ma­
no corno perros (18, 332).

Los jóvenes lectores de La edad de oro deben prepararse para dar respuesta
adecuada a sus circunstancias. Es bueno conocer el pasado, ser fuertes y querer
emular con los hombres antiguos, pero no hay que olvidar que la tierra ha vivido
mas y nuevos valores se han abietto paso, valores que ya se perfilaban en la pro­
pia Antiguedad, pues quien logró la victoria sobre los troyanos fue Ulises, que era
el hombre de ingenio, yponia enpaz a los envidiosos, y pensaba pronto, lo que no
les ocurria a los demâs.
Por elio no es de extranar que en Estrofa Nueva, uno de los poemas recogidos
en sus hirsutos y apreciados Versos Libres, de dificil datación y solo publicados
después de su muerte, la evocation homérica no solo sirva para subrayar lo heroi­
co de la cotidianidad, sino para proclamar la superioridad de una nueva optica en
poesia, acorde con el momento, la cual transforma en objeto poètico a humildes
hombres, mujeres y ninos en su duro bregar de cada dia, que corno rebano ...en si­
lencio triste/ Sale a la aurora y con la noche vuelve15. Mas en el gozoso recibi­
miento de esta nueva poesia se abre camino la reminiscencia mitica del nacimien­
to de Afrodita: Tallad un plectro: ο de la mar brillante/ El seno rojo ο nacarado,
el molde/De la triunfante estrofa nueva sea.
El disfrute poètico y la comprensión del valor de una obra no era, por tanto,
òbice sino garantia de la justeza y objetividad del criterio con que entendia Marti
el papel de las letras y de los distintos autores en función del momento y de las cir­
cunstancias que vivia la America hispânica. Asi recomienda que para una patria
naciente: El poeta debe ser Tirteo, no Tùbulo. Los placeres romanos amenazan la
vida moral de la patria; los primitivos poetas griegos deben darle el concepto
moral (6,457), al tiempo que no vacilaba en usar el calificativo pindarico para re­
saltar la calidad y carâcter de los versos de José Maria Heredia (1803­1839), en
cuya obra encuentra resonancia el sentimiento nacional y al que Marti considera
el primer poeta de America.

15. Arsianax son y Andromaca mejores,/Mejores, si que los del viejo Homero.
 José Marti y la cultura griega 409

Es con esta optica de un necesario aprovechamiento de la tradición cultural,

pero siempre con un enfoque critico y en función de Nuestra America còrno han
de entenderse los planteamientos martianos en torno a la ensenanza de los clâsi­
cos grecorromanos y no a la manera festinada e iconoclasta con que algunos han
querido interpretar frases corno la muy citada: que la hìstoria de America, de los
Incas a acà, ha de ensehanarse al dedillo, aunque no se ensehe la de los arcontes
de Grecia (6,18).
En la polémica pedagògica de la època, Marti se inclina decididamente hacia
una educación que permita luchar confrutopor la vida en la època moderna (10,
28) y a favor de la llamada universidad cientifica, mas necesaria aun en las cir­
cunstancias dolorosas y apremiantes de Hispanoamérica; sin dejar por elio de po­
ner en sus justos términos la ensenanza de los clâsicos: sin cerrarpor eso ­que
eso jamas debe hacerse­, a los que sientan afición irrevocable por las letras, ο a
los que quieran conocer con masfijeza lasfuentes del idioma que hablan, aque­
llas catedras de lenguas y literaturas antiguas, donde se cogè la fior del espiritu
nacida al calor de un cielo azul, en bandeja de piata (10,236). Y ante los que nie­
gan al latin y al griego toda utilidad, senala: Ni el Griego ni el Latin han saborea­
do; ni aquellos capitulos de Homero que parecen primera selva de la tierra, de
monstruosos troncos; ni las perfumosas y discretas epistolas del amigo de
Mecenas; los que dicen e sto (8, 429).
El aprendizaje de las lenguas clâsicas mantiene su vigencia tanto para el dis­
frute de las obras literarias en ellas escritas corno para adentrase en el conocimien­
to del propio lenguaje: Y es bueno, ­por cuanto quien ahonda en el lenguaje,
ahonda en la vida­poseer luces de griego y latin en lo que tienen de lenguas rai­
zales y primitivas, y sirvernpara mostrar de dónde arrancan las palabras que ha­
blamos: ver entrahas ilutra. (13,458). Pero, por supuesto, està muy consciente de
que la ensenanza humanistica no puede contraerse, corno en el pasado, a las len­
guas clâsicas, puesto que a comparar con imparcialidad, a observar por si, y a
decir con orden, vigor y musica, es lo que se ha de aprender; y eso no viene de
una literatura sola, ο de ella y sus ramajes y renacimientos, sino de ponersefuera
de ellas, y estudiarlas con mente judicial a todas (13,458).
Al igual que deslinda y ubica la ensenanza de los antiguos clâsicos, discierne
entre ellos: No es necesario aprender el griego y el latin; sino lo griego y algunos
latinos; mas griegos que latinos (21, 398). No es, por tanto, para Marti el manejo
de la lengua lo fundamental, sino la aprehensión de todo aquello abarcado en lo
que denomina lo griego ο lo eterno de los griegos.
Grecia ο mâs bien lo griego tiene para Marti un significado especial: Muerta
es la vieja Grecia, y todavia colora nuestros suenos juveniles, calienta nuestra li­
teratura y nos cria a sus pechos, madre inmensa, la hermosa Grecia artistica.
Con la miei de aquella vida nos unguimos los labios aun todos los hombres (7,
410 Elina Miranda Cancela

13). Pero, sobre todo, esa belleza fruto de la ponderación y la armonia que, corno
ha mostrado Fina Garcia Marruz, se implica en su lección para la revolución,
puesto que esta, para él, deberia tener ese equilibrio perdurador que veia en el ar­
te y en el seno mismo de la naturaleza 'equilibrada y triunfante ', corno garantia
de triunfo16.
Cuando Marti exclama: jQué inmenso es el hombre cuando sabe serio!, evo­
ca el humanismo presente ya en Homero en el encuentro de Priamo y Aquiles,
quienes, al reconocerse corno seres humanos, en su admiración no encuentran
mejor calificativo que el asemejarse a los dioses; ο cuando Sófocles canta al hom­
bre corno admirable y terrible aprovechândose de la ambi Valencia del adjetivo
deinós; a cuando Menandro sentencia: jQué lleno de gracia es el hombre, cuando
es hombre!; pero ya para Marti no basta serio, sino hay que saber serio: conciencia
y voluntad se aunan en la acción creadora.
Al replantearse Marti la literatura, en busca de la formulación de una sensibi­
lidad distinta y de la expresión sincera de si y de sus circunstancias, no prescinde
de la tradición clâsica ni de las referencias miticas, pero su uso se halla la función
de un concepto creador y, sobre todo, en función del autor que las recrea con su
peculiar sentido de la praxis poètica.
Encuentra en el pasado un medio para reconocer el presente y proyectarse na­
tia el futuro; mientras que en la lucha emancipadora halla de belleza capaz de her­
manar a su patria con Grecia. Con aquella cernacia recòndita que salta siglos...
no por interés de imitation sino por similitud de realidades11, corno resaltara
Marinello, uno de sus grandes estudiosos, Marti asume la cultura griega, la anti­
gua Hélade iluminada por el batallar libertario de la Grecia moderna, a partir de su
propia optica profundamente americana, humanista y revolucionaria.

16. F. Garcia Marruz, Pròlogo. Fior oculta de poesia cubana, Arte y Literatura, La Habana,
1978, p. 21.
17. J. Marinello, «Espafiolidad literaria de José Marti», op.cit. supra, p. 26.
ANTHIPAPAGEORGIOU

METODOLOGÌA D E L A T R A D U C C I Ó N APLIC A D A
EN UNOS POEMAS DE LUCILA VELASQUEZ

Es bien sabido que la traducción de poesia es un tema bastante complicado

porque no se trata sencillamente de la transmisión del mensaje sino también de la
transmisión del estilo con que se da este mensaje. Adernas, no son pocos los tra-
ductores y linguistas que a lo largo de los siglos han sostenido que la poesia no se
puede y no se debe traducir. Sin embargo, otros opinan que hay que traducir poe-
sia porque, aunque de hecho el resultado no tendra el mismo valor que el original,
eso no significa que se pierde todo, algo se mantiene. No tenemos el derecho de
privar a los que no entienden el idioma del poeta de conocer su poesia. Adernas,
no presentan todos los poemas el mismo grado de intraducibilidad. Siguiendo
estos principios, emprendi la tarea de traducir al griego très poemas de la eminen-
te poeta venezolana Lucila Velasquez escogidos de su poemario "El Ârbol de
Chernobyl"1.
Afinalesdel siglo veinte apareció una coniente lirica llamada cienciapoesia2.
Esta coniente se caracteriza por la fusión de dos elementos aparentemente incom-
patibles: el vocabulario y la tematica cientifica con la imaginación poètica. Una
de las obras mas representativas de la ciencia poesia es el mencionado poemario
"El Arbol de Chernobyl", que està inspirado en la catastrofe nuclear que ocurrió
el 26 de abril 1986. En el centro de su tematica està la fuerza devastadora del ato-
mo liberada por el hombre.
El primer poema (7) que se ha traducido se refiere a un ârbol particular: el
"Arbol de Chernobyl" que contrariamente al sentido tradicional que se confiere a
los ârboles corno fuente de vida, aqui simboliza la destrucción y la muerte. Como
senala E. Pandis Pavlakis, el Arbol de Chernobyl es la metafora de "la nube radiac-
tiva que cubre no sólo a Chernobyl sino también la mayor parte de Europa y otras

1. Lucila Velasquez, El Ârbol de Chernobyl, Caracas: Monte Âvila Ed., 1991.

2. Mas información sobre la cienciapoesia se puede obtener en: Lucila Velasquez, iEs la cien-
cia poesia una nueva rama de la filosofia de la ciencia? Confesiones de un poeta, I Congreso de
Ciencias y Humanidades del Institute Ometeca, New Mexico, USA, 1991. Rafael Catalâ,
Cienciapoesia, USA: Prisma Book, 1986.
412 Anthi Papageorgiou

tierras y aguas del pianeta"3. Se hace la descripción de un ârbol cuyas partes se

forman de elementos radiactivos de manera que lo vegetai se realiza mediante lo
radiactivo demostrando la monstruosa y létal mutación a la que nos puede llevar
el uso descuidado de la tecnologia.
En el segundo poema (35) se hace constar una de las multiples consecuencias
de la radictividad sobre la naturaleza. Se trata de los pâjaros que sufren graves
problemas que les impiden "alzar el vuelo". Llama la atención la expresión "se ru­
mora" corno si se tratara de algo secreto. Refleja la norma que se sigue en casi to­
dos los casos de destrucciones naturales, que consiste en esconder y mitigar las
consecuencias, algo imposible porque tarde ο temprano se descubrirân. Al contra­
rio, el tercer poema (79) està impregnado de un optimismo que proviene de los
beneficios que se pueden obtener de la energia nuclear si se usa de manera pru­
dente.
En cuanto a la traducción de estos très poemas, la mayor dificultad surgió de
las metâforas y de la sintaxis alterada que es un procedimiento comun en la poesia
posmoderna al servicio de la creación de metâforas. En lo que concierne a la for­
ma, las cosas son bastante claras porque la ausencia de signos de puntuación y de
rima tal vez haga que se requière una mayor atención por parte del lector pero fa­
cilita la traducción porque no se corre el peligro de enfocar el mensaje en detri­
mento de la forma ο viceversa. Sin embargo, la musicalidad es uno de los elemen­
tos mas difìcfles a conservar. La contribución del buen traductor en este punto se
limita a la selección de palabras que segun su acentuación y combinación de sila­
bas se combinan mejor entre si. Un ejemplo caracteristico es la traducción del ver­
bo "se rumora" (poema 35) que en griego se puede expresar de varias formas.
En lo que se refiere a la traducción de las metâforas, afortunadamente, en
estos poemas la mayoria de la metâforas se pudieron traducir literalmente. En esto
contribuyó también el hecho de que el espanol y el griego son lenguas que se ase­
mejan bastante en la sintaxis y forma de expresarse. Sin embargo, la expresión "el
hombre viste y curte de tardes de la piel" no ha sido posible traducirse literalmen­
te. Asi se tuvo que recurrir a una traducción del sentido profundo en detrimento
del efecto estilistico de la metafora. Otra expresión que presentò problemas fue la
siguiente "cuerpo del trino de la quemadura" porque el caso genitivo que en grie­
go corresponde a "del trino" y "de la quemadura" no se puede traducir exacta­
mente por razones de estilo y por eso se prefiró una modulación, guardando siem­
pre el sentido profundo de la expresión.

3. Efthimia Pandis Pavlakis, La Metafora de Lucila Velasquez 2000, Caracas: Fundarte,

Alcaldia de Caracas, 2000,15.
 Metodologia de la traduction
[crònica de aquella ucrania primavera
26
abril
1986]
7
Una piuma de alta fisión de los elementos
radiactivos lantano 140 rutenio 103 cesio 137
yodo 131 telurio 132 itrio 91, estroncio 89
estroncio 90 escapó con la noche ucraniana
contaminando los campos y los cielos.
Chernobyl: El fin del sueno nuclear
THE OBSERVER, LONDRES
conjunto de elementos coreogrâficos
del variable encuadrado de la escena nuclear
modulaciones de la iluminación
el Ârbol de Chernobyl en el nucleo del
atomo
refractivos sus tallos de lantano
quebradizas sus ramas de rutenio
metâlicas sus hojas de telurio
irradiadas sus raices de yodo
su tronco en soledad de estroncios
firmes
a punto de caer sus racimos de cesio
ferreo por dentro su follaje de itrio
el paisaje se hace reflexivo
la perspectiva oblicua en variation gradual
pulsos llenos de cargas liberadas
abstracción de la luz tenuidad sola
canto rodante al fin contaminado
la morfologia de los isótopos
metafora de trozos de nada
413
[χρονικό εκείνης της ονκρανέζικης άνοιξης 26
'Απριλίου
1986]
7
Έ ν α πούπουλο υψηλής διάσπασης των
ραδιενεργών στοιχείων λανθάνιο 140 ρουτένιο
103 κέσιο 137 ιώδιο 131 τελούριο 132 ΰττριο 91,
στρόντιο 89 στρόντιο 90 τό 'σκάσε με την
ούκρανέζικη νύχτα μολύνοντας τις πεδιάδες
και τους ουρανούς. Τσερνομπίλ: Το τέλος του
πυρηνικού ονείρου
THE OBSERVER, ΛΟΝΔΙΝΟ
σύνολο χορογραφικών στοιχείων
του μεταβλητού πλαισίου της πυρηνικής σκηνής
διαμορφώσεις τοΰ φωτισμού
το Δέντρο τοΰ Τσερνομπίλ στον πυρήνα τοΰ
άτομου
διαθλώμενα τα βλαστάρια του από λανθάνιο
εύθραυστα τα κλαδιά του άπο ρουτένιο
μεταλλικά τα φύλλα του άπο τελούριο
άκτινοβολημένες οι ρίζες του άπο 'ιώδιο
ό κορμός του στη μοναξιά των ακίνητων
στρόντιων
έτοιμα να πέσουν τα τσαμπιά του άπο κέσιο
σιδερένιο άπο μέσα το φύλλωμα του άπο ϋττριο
το τοπίο γίνεται ανακλαστικό
ή λοξή προοπτική σε βαθμιαία μεταβολή
παλμοί γεμάτοι μέ απελευθερωμένα φορτία
αφαίρεση τοΰ φωτός μοναχικά αδύνατο
πέτρα πού κυλά τελικά μολυσμένη
ή μορφολογία των ισοτόπων
μεταφορά άπο κομμάτια τοΰ τίποτα
414 Anthi Papageorgiou
[crònica de aquella ucrania primavera
26
abril
1986]
35
se rumora que pajaros oscuros
aun no han podido alzar el vuelo
porque sus alas migradoras
levantan un extrafio cuerpo
cuerpo del trino de la quemadura
cuerpo que deja cuerpos en las alas
al soltarse la piuma radiactiva
el vuelo comò alondra se detiene
si lo llevan al bosque se hace lenos de rodio
si lo llevan al mar
se rompe en olas el cobalto
[χρονικό εκείνης της ονκρανέζικης άνοιξης
26
'Απριλίου
1986]
35
ακούγεται πώς σκουρόχρωμα πουλιά
ακόμα δέν έχουν καταφέρει να πετάξουν
γιατί τα αποδημητικά φτερά τους
σηκώνουν έ'να ξένο σώμα
σώμα πού τραγουδάει την καταστροφή
σώμα πού αφήνει σώματα στις φτερούγες
καθώς ανοίγει το ραδιενεργό φτερό
τό πέταγμα σαν κορυδαλλός σταματά
αν τό πάνε στο δάσος γίνεται κούτσουρα άπό
ρόδιο
αν τό πάνε στή θάλασσα
τσακίζεται σέ κύματα τό κοβάλτιο.
 Metodologia de la traduction
[a la captura de la complejidad]
79
crece el arisco cardo
entre el jazmin y el nardo
Andrés Bello
hay un atomo nuevo
que el hombre riega y crece
comò el arisco cardo
entre el jazmin y el nardo
es un àtomo duro
que el hombre puede tersar
en hostia ο agua navegable
ο en algo del viento solar
con la belleza de la llama olimpica
es un atomo intenso
de oro lavado y resistente
que el hombre viste y curte
de tardes de la piel
tiene nucleo silvestre
cuando es paisaje de la primavera
y es electron la rosa girasol
y de nieve y azucar
la reacción de la cadena del invierno
es el mismo atomo del sol
en el sudor de la frente
en los rieles del tren
y en un lugar del mar
cuando regresa un astronauta
tiene la forma de la muchedumbre
415
[συλλαμβάνοντας το περίπλοκο]
79
μεγαλώνει τό άγριο γαϊδουράγκαθο
ανάμεσα στο γιασεμί και το νάρδο
Andrés Bello
υπάρχει ενα νεο άτομο
πού ό άνθρωπος ποτίζει και αυτό μεγαλώνει
όπως το άγριο γαϊδουράγκαθο
ανάμεσα στο γιασεμί και το νάρδο
είναι ενα σκληρό άτομο
πού ό άνθρωπος μπορεί να απαλύνει
σέ θεία κοινωνία ή πλωτά νερά
ή σέ κάτι άπο ηλιακό άνεμο
μέ την ομορφιά της ολυμπιακής φλόγας
είναι ενα έντονο άτομο
άπο πλυμένο καί ανθεκτικό χρυσό
πού ό άνθρωπος φορά καί τοΰ μαυρίζει
τό δέρμα τα απογεύματα
έχει φυσικό πυρήνα
όταν είναι ανοιξιάτικο τοπίο
και είναι ηλεκτρόνιο τό ρόδο ηλιοτροπίου
καί άπο χιόνι καί ζάχαρη
ή αλυσιδωτή αντίδραση τοΰ χειμώνα
είναι τό ίδιο άτομο τοΰ ήλιου
στον ιδρώτα τοΰ μετώπου
στις ράγες τοΰ τρένου
καί σέ ενα μέρος στή θάλασσα
όταν επιστρέφει ένας αστροναύτης
παίρνει τή μορφή τοΰ πλήθους
416 Anthi Papageorgiou

BIBLIOGRAFIA

Catalâ, Rafael, Cienciapoesia, USA: Prisma Book, 1986.

Pandis Pavlakis, Efthimia, La Metafora de Lucila Velasquez 2000, Caracas: Fundarte, Alcaldia de
Caracas, 2000.15.
Velasquez, Lucila, ElÂrbol de Chernobyl, Caracas: Monte Avila Ed., 1991.
­ ­, ι Es la cienciapoesia una nueva rama de lafilosofiade la ciencia? Confesiones de un poeta. I
Congreso de Ciencias y Humanidades del Institute Ometeca, New Mexico, USA, 1991.
ΚΑΤΕΡΙΝΑς ΜΠΡΕΝΤΑΝΟΥ

Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

[ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ (1856) ΣΤΗ ΝΕΟΔΜΗΤΗ ΠΟΛΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1890]

α. Τα πρώτα πολιτιστικά και θεατρικά βήματα

Ό Πειραιάς, το κυριότερο λιμάνι της χώρας μας και το πρώτο βιομηχα­

νικό κέντρο, εξαιτίας της γειτνίασης του με την Αθήνα παρουσιάζει πλήθος
ιστορικών ιδιομορφιών, αν, βέβαια, θεωρήσουμε δτι έ'χει δική του, τοπική
ιστορία και δέν υποτάσσεται στή γενικότερη ιστορία της Αθήνας.
Ή ένταξη τοΰ Πειραιά και της πειραϊκής ιστορίας στην ιστορία τής Αθή­
νας, ϊσως απλοποιεί τα πράγματα, άλλα αποτελεί μια επικίνδυνη γενίκευση,
καθώς αφαιρεί το δικαίωμα τών Πειραιωτών να αύτοπροσδιοριστοϋν και
κάνει ιδιαίτερα δύσκολη τήν όποια απόπειρα για τον καθορισμό τής ξεχωρι­
στής τους τοπικής συνείδησης και ταυτότητας.
Ή ιστορία εξάλλου αυτής τής πόλης αποδεικνύει πώς ό Πειραιάς δέν
μπόρεσε ποτέ να ξεφύγει από τήν «έλξη» αλλά και τήν «καταδυνάστευση»
τής κοντινής πρωτεύουσας, και αυτή είναι ή ιδιομορφία του. Ήταν και είναι
το επίνειο τής Αθήνας και οι Πειραιώτες ακόμα και σήμερα αγωνίζονται να
προσδιορίσουν τον χρόνο και τό χώρο τους, τή διαφορετικότητα τους από
τους Αθηναίους.
Ό Πειραιάς ιδρύθηκε τό 1835, λίγα χρόνια μετά τήν απελευθέρωση από
τους Τούρκους. Χτίστηκε σέ μια έρημη γή, τότε πού κατέρρεαν τα μεγάλα
παραδοσιακά αστικά κέντρα (Χίος, "Υδρα, Σπέτσες...) και άρχιζε ή αστικο­
ποίηση. Οι κάτοικοι ήρθαν άπό τα νησιά μέ οργανωμένες μεταναστεύσεις,
οικοδόμησαν τους πρώτους πολεοδομικούς πυρήνες και συγκρότησαν μια
πρώτη, στοιχειώδη έστω οικονομία μέ κύριο χαρακτηριστικό της, τό εμπό­
ριο. Αυτή ή μεταπρατική τους λειτουργία θα τήν χαρακτηρίζει σ' όλη τήν
ιστορία της.
Σ' όλη τή διάρκεια τοϋ 19ου αιώνα ό Πειραιάς είναι μια αυτοτελής πόλη,
τουλάχιστον πολεοδομικά. "Εχει δικό της σχέδιο (σχέδιο Κλεάνθη ­ Schau­
bert ­ Klenze) και ή απόσταση πού τή χωρίζει άπό τήν Αθήνα είναι σημα­
ντική για τήν εποχή (περίπου 10 χιλιόμετρα). "Ετσι αναπτύσσεται και ή το­
πική συνείδηση, πράγμα πού φαίνεται πολύ καθαρά στον τοπικό τύπο τής
εποχής.
418 Κατερίνας Μπρεντάνου

Πρώτος δήμαρχος ό Κυριάκος Σερφιώτης και πρώτο σχολείο, το αλλη­

λοδιδακτικό. Το 1838 το πρώτο τυπογραφείο, αύτοϋ τοΰ Ηλία Χριστοφίδη
και το πρώτο περιοδικό Παιδαγωγός. Ό πληθυσμός τοΰ 1835 (600 κάτοι­
κοι) σχεδόν τετραπλασιάζεται μέσα σέ τρία χρόνια (2137 κάτοικοι το 1838).
Στη διάρκεια τών επόμενων 10­15 χρόνων καί επί της δημαρχίας τών
Πέτρου Όμηρίδου Σκυλίτση (1841­1845 καί 1848­54), 'Αντωνίου Θεοχάρη
(1845­48) καί Σωτηρίου Ρετσινόπουλου (1854­55), ό Πειραιάς διαμορφώνε­
ται σύμφωνα μέ το σχέδιο σέ μια μοντέρνα πόλη, κατασκευάζονται διδακτή­
ριο, δημοτικό νοσοκομείο, προκυμαίες στο λιμάνι καί λύνονται τα προβλή­
ματα της ύδρευσης. Το 1853 αριθμεί 5.434 κατοίκους.
Τό 1841 λειτουργεί στον Πειραιά ή λέσχη «Αρμονία». Έκεΐ, θα δοθεί ό
πρώτος δημόσιος χορός της πόλης. Ή κοσμική κίνηση στον Πειραιά έχει τό
χαρακτήρα περιπάτων στο Πασαλιμάνι, όπου, άπό πολύ νωρίς, λειτουργεί
δημοτικό καφενείο καί λουτρά, στους Κήπους καί στο «Πάνθεον» της Τερ­
ψιθέας, όπου παιανίζει μουσική μπάντα τοΰ στρατού ή ξένων πολεμικών
πλοίων.
Στή διάρκεια της άγγλο­γαλλικής κατοχής τοΰ Πειραιά (1854­57), μετά
τον Κριμαϊκό πόλεμο, έχουμε τήν πρώτη πληροφορία για θεατρική παρά­
σταση. Ή αθηναϊκή εφημερίδα 'Αθηνά1 γράφει ότι τό 1856, στή διάρκεια της
κατοχής της πόλης, δόθηκαν στον Πειραιά παραστάσεις θεατρικό­μουσικές
άπό τους Γάλλους καί 'Άγγλους στρατιώτες. Συγκεκριμένα πληροφορούμα­
στε ότι προϋπάρχει διαμορφωμένος θεατρικός χώρος, πού αναφέρεται στην
έν λόγω εφημερίδα, ώς «'Αγγλικό θέατρο» άλλα, επειδή τό θέατρο αυτό δεν
ικανοποιούσε τις ανάγκες της συγκεκριμένης γαλλικής παράστασης της
17ης Απριλίου τοΰ 1856, «...επειδή το θέατρον τοϋτο είναι μικρόν, διατάσσει
(ο φιλόκαλος καί φιλάνθρωπος Ναύαρχος) να κατασκενασθγ} σκήνωμα τι
προς τον προμνηθέντα σκοπον εν τγ} πλατεία τον Θεμιστοκλέους1...» Στο
θεατρικό αυτό σκήνωμα έδωσαν παράσταση «Ζονάβοι,τινες τών οποίων
επετηδενοντο εις παράστασιν διαφόρων οραμάτων»0. Τό περιεχόμενο της
συγκεκριμένης παράστασης δεν μας είναι γνωστό.
Ή επόμενη πληροφορία για θέατρο στον Πειραιά βρίσκεται στα απο­
μνημονεύματα4 τού Δ. Ταβουλάρη, τοΰ μεγάλου ηθοποιού της εποχής. Συγ­
κεκριμένα σχολιάζει ό Ν. Λάσκαρης στον πρόλογο ότι τό 1866 είχε έρθει ό
θίασος Ταβουλάρη στην Αθήνα για να δώσει παραστάσεις ευεργετικές υπέρ

1. Εφημερίδα 'Αθηνά, φύλλο 2404,25 Μάρτη 1856.

2. "Ο.π.
3. "Ο.π.
4. Ταβουλάρης Διονύσιος, 'Απομνημονεύματα, έκδ. Πυρσός, 'Αθήνα 1930, σ. 20.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 419

των αγωνιστών στην Κρήτη. Στην Αθήνα κατάφερε να δώσει μόνο τρεις,
γιατί στο θέατρο τοΰ Μπούκουρα έδινε παραστάσεις ό Α. Βερβέρης με τους
φοιτητές του. Τότε «ήλθ' επάνω εκ Πειραιώς ό άεΐ βραβευόμενος 'Αντωνιά­
δης... και μας παρακάλεσε... να οώσωμεν στο σχολεϊον Πειραιώς μίαν παρά­
στασιν υπέρ τών μαχόμενων επαναστατών... 'Έδωσα στον Πειραιά το δρά­
μα ή "Γαλλική Έπανάστασις". Επέτυχα και χρηματικώς και ηθικώς, αλλ' οι
Βολωνάκαι, ό Θεόδωρος Ρετσίνας... δεν μας αφιναν να το κουνίσωμε άπα
τον Πειραιά δλον το θέρος μέχρι 'Οκτωβρίου, πού ανεβήκαμε εις τάς
Αθήνας»5. Οι παραστάσεις αυτές δόθηκαν το καλοκαίρι τοΰ 1866 στή μεγά­
λη αποθήκη τοΰ Σκουζέ, την οποία μετέτρεψαν σέ θεατρικό χώρο... «τήν
εκαθάρισαν, έκαμαν σκηνήν ώραίαν και πατάρι στέρεον δια τάς Κυρίας6...».
Το 1869 ιδρύεται ό φιλεκπαιδευτικός σύλλογος «Σωκράτης», ό μουσικός
σύλλογος «Μελπομένη», ή δημοτική φιλαρμονική και εκδίδεται τό περιο­
δικό «Παράδεισος». 'Από τό 1849 έχουμε τοπικές εφημερίδες, τον «Έρμη
τοΰ Πειραιώς», «Πειραιεύς» (1860), «Φωνή τοΰ Πειραιώς» (1867), «'Εθνική
Σημαία» (1868), «Περστερά», «Ποσειδών», «Έρμης», «Τάξις», «Διάβολος»...
Μέ δήμαρχο τό Λουκά Ράλλη (1855­66), ο Πειραιάς μπαίνει στή φάση
της βιομηχανικής ανάπτυξης. Τό πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο, τό μετα­
ξουργείο τοΰ Ράλλη είναι πραγματικότητα και παράλληλα κατασκευάζεται
τό Δημαρχείο, ή Δημοτική αγορά, τό Παρθεναγωγείο «Ράλλειος»....
Ωστόσο τα πρώτα σταθερά θεατρικά βήματα στον Πειραιά γίνονται,
όπως και σ' όλη τήν Ελλάδα, στα καφενεία και στα σχολεία. Χαρακτηρι­
στικά αναφέρουμε τα καφενεία τοΰ κ. Τροχάνη στον Πειραιά7 και τοΰ κ.
Λεμπέση στή Φρεαττύδα8, όπου δίνονται παραστάσεις από μιμικούς και
ωδικούς θιάσους.
Στο τέλος της δεκαετίας τοΰ 1860, επί δημαρχίας Δημ. Μουτζοπούλου
(1866­74) κατασκευάζεται ό σιδηρόδρομος πού συνδέει τον Πειραιά μέ τήν
Αθήνα.
Ό Πειραιάς, χάρη στο σιδηρόδρομο και στα δημοσιά του λουτρά, θα γί­
νει τή δεκαετία τοΰ '60 τόπος παραθερισμού τών Αθηναίων τό καλοκαίρι.
Θα παρουσιάζει έτσι μέ τον τουρισμό και μέ τό λιμάνι τήν εικόνα μιας πόλης
μέ μεγάλη κίνηση, θα είναι ταυτόχρονα, όπως τον γράφει μια εφημερίδα, «ο
τόπος της γενικής κυκλοφορίας του νομίσματος, ό τόπος του εμπορίου...»9.

5.'Ό.π.,ο.9Α.
6. "Ο.π.
7. Έφ. Περιστερά, 2 Μαΐου 1871.
8. Έφ. Ποσειδών, 23 'Ιουνίου 1872.
9. Έφ. Περιστερά, άρ. φύλλου 32,6­6­1870.
420 Κατερίνας Μπρεντάνου

Στο Φάληρο χάρη στο σιδηρόδρομο κατασκευάζεται και θέατρο. «77

αγγλική εταιρία πού κατασκεύασε το 1869 το σιδηρόδρομο Αθήνας­Πει­
ραιά, είχε αποκτήσει με σύμβαση πον υπογράφηκε από την ελληνική κυβέρ­
νηση, το δικαίωμα να ιδρύσει θαλάσσια λουτρά, θέατρο και ξενοδοχεία
στην παραλία τοϋ Νέου Φαλήρου.
Στο Νέο Φάληρο μετατοπίστηκε σιγά­σιγά, μετά το 1880, ή κοσμική κί­
νηση τοϋ Πειραιά άλλα και της 'Αθήνας ­ ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς
μήνες.
Με το εισιτήριο τοϋ τρένου μπορούσε κανείς να μπει και στο θέατρο τοϋ
Φαλήρου. 77 όλη διαμόρφωση της περιοχής έγινε κατά τέτοιο τρόπο ώστε
να μήν μπορεί να περάσει από κει άλλο συγκοινωνιακό μέσο πού να πηγαί­
νει από τον Πειραιά στην Αθήνα κι έτσι, τό τρένο δεν είχε ανταγωνιστή.
Στο Νέο Φάληρο περνούσαν τις διακοπές τους προσωπικότητες της
αθηναϊκής ζωής, από τό Γεώργιο Α μέχρι τόν Σουρή»10.
Από τό 1870, ό Πειραιάς χαρακτηρίζεται ώς Μάντσεστερ της 'Ανατολής.
Πλήθος βιομηχανιών κατασκευάζονται εδώ και επανδρώνονται άπό την
κυρίαρχη τάξη τοϋ Πειραιά, την εργατική.
Ή δ η άπό τις αρχές τής δεκαετίας τοϋ 70, σύμφωνα μέ τον Δημ. Σπηλιω­
τόπουλο, λειτουργεί ή πρώτη θερινή θεατρική μάντρα. Στο βιβλίο του Οι
Δήμαρχοι τής πρώτης έκατονταετηρίδος αναφέρει τήν ύπαρξη μιας «θε­
ρινής θεατρικής μάντρας στην Τερψιθέα», τό 187311. Ή μάντρα άνηκε στον
Σκυλίτση, βρισκόταν στή θέση πού σήμερα είναι ή Ευαγγελική εκκλησία και
κατασκευάστηκε μέ ξυλεία πού παραχώρησε για τό σκοπό αυτό ό πατέρας
του συγγραφέα Θ. Σπηλιωτόπουλος. Μάλιστα «οι πρώτοι διδάξαντες ηθο­
ποιοί ήσαν τό ζεύγος Ί. Δρακάκη, Ηλίας Σίσυφος»12.
Ή ύπαρξη αυτής τής μάντρας, όχι όμως και ο ακριβής χρόνος τής λει­
τουργίας της, επιβεβαιώνεται άπό ενα άρθρο τής εφημερίδας «Πρόνοια»13
τοϋ 1884. Υπήρχε στή μάντρα ενα ξύλινο παράπηγμα μέ τρεις μόνο σειρές
καθίσματα και πολύ κόσμο γύρω γύρω στα δέντρα. Οι παραστάσεις είχαν
μάλλον αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα, καθώς οι θίασοι ήταν μιμοδραματικοί
και παρουσίαζαν εκτός άπό μιμικά δράματα, ήρωικοϋ και πατριωτικού πε­

10. Μιχελή Λίζα, Πειραιάς, άπό το Πόρτε Λεόνε στή Μαγχεστρία της 'Ανατολής, έκδ.
Δρώμενα, 'Αθήνα 1988, σ. 200.
11. Σπηλιωτόπουλος Δημήτριος: Ό Πειραιενς και οι δήμαρχοι τής Α' έκατονταετηρίόος,
Πειραιεύς 1939, σ. 134.
12. Σπηλιωτόπουλος Δημήτριος, δ.π.
13. Έφ. Πρόνοια, 13­3­1884.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 421

ριεχομένου, παιχνίδια, χορούς, τραγούδια και πυροτεχνήματα. Ή παράστα­

ση προαναγγελόταν στις 8.30 και άρχιζε στις 10.00, εϊτε γιατί «ό ράπτης τοϋ
θεάτρου έβράουνε, εϊτε γιατί ή φουστανέλα τοϋ Μάρκου Μπότσαρη δεν
είχεν εισέτι κομισθή υπό τοϋ προς τοϋτο εντεταλμένου γαλατά». Οι παρα­
στάσεις αυτές είχαν πολλά απρόοπτα, καθώς έσβηνε ή μοναδική πηγή φωτι­
σμού, μια στήλη ρυτίνης, ή άκουγόντουσαν κοκόρια στο υπόγειο τοϋ θεά­
τρου πού χρησίμευε και ώς κοτέτσι, ακριβώς τή στιγμή πού στή σκηνή ξεψυ­
χούσε ό Μπότσαρης. Συχνό φαινόμενο ήταν επίσης, να απουσιάζουν οι ηθο­
ποιοί και ό κόσμος να ζητάει τα λεφτά του πίσω.
Στή μάντρα αυτή της Τερψιθέας, ή όποια θεωρείται το πρώτο θέατρο
τοϋ Πειραιά, αναφέρονται επίσης ό Γκίκας Μπινιάρης14, ό Π. Σπάλας15 και
ό Γ. Χατζημανωλάκης16.
Τό 1875, ιδρύονται δύο σημαντικοί φιλολογικοί σύλλογοι ό «Ελικών»
και «Αι Μοΰσαι», ό τελευταίος μάλιστα συντηρούσε και «Σχολή Τεχνιτών»,
ήτοι δραματική σχολή. Τήν ϊδια χρονιά ιδρύεται ή Λέσχη τοϋ Χρηματιστη­
ρίου, στην όποια συμμετέχει όλη ή καλή κοινωνία τοϋ Πειραιά και τών
'Αθηνών, δίνει χορούς, οργανώνει συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις,
όπως θα δούμε παρακάτω. Το 1880 ιδρύεται ό πρώτος επιστημονικός σύλ­
λογος, ο «Αριστοτέλης» και μια σειρά νέων εφημερίδων, ό Πειραιεύς, ή
Ήχώ, ή Σφαίρα (1883) και έ'να σημαντικό φιλολογικό περιοδικό, ό 'Απόλλων
(1883­92), βλέπουν τό φώς της δημοσιότητας.
Τήν ϊδια εποχή δρουν οι πνευματικοί άνδρες τοϋ Πειραιά, ό Αντώνιος
Αντωνιάδης, ό Ιωάννης Καλοστύπης, ό Αριστ. Δαμαλάς, ό Παύλος Νιρ­
βάνας, ό Γεώργιος Στρατήγης... Τό 1883, σύμφωνα μέ πληροφορία της Λίζας
Μιχελή, ανάμεσα στους 31.071 κατοίκους τοϋ Πειραιά συγκαταλέγονται 40
καλλιτέχνες17.
Ό Πειραιάς τό 1870 έχει 10.936 κατοίκους, τό 1879, 21.718, τό 1889,
34.327 και τό 1896,50.200, οπότε και είναι ή δεύτερη πόλη της Ελλάδας.
Τα τελευταία χρόνια τοϋ 19ου αιώνα ή παρουσία της βιομηχανίας είναι
καταλυτική και ό κοινωνικός διχασμός εξαιτίας τών ταξικών διαφοροποιή­

14. Μπινιάρης Γκίκας, 'Εκατό χρόνια θεατρικής Πειραϊκής Ζωής, έκδ. Πειραϊκοί) συνδέ­
σμου, Πειραιάς 1976, σ. 9.
15. Σπάλας Πάνος, «Τα παλαιότερα θέατρα τοϋ Πειραιά» στο περ. Το θέατρο, αρ. φύλλου
8,10­8­1944, σ. 12.
16. Χατζημανωλάκης ΓΙάννης: Χρονικό τής Πειραϊκής πνευματικής ζωής, Πειραιάς 1973,
σ.33.
17. Μιχελή Λίζα, δ.π., σ. 164.
422 Κατερίνας Μπρεντάνου

σεων γίνεται φανερός. Μια μικρή, άλλα ισχυρή αστική τάξη εμπόρων, μαζί
μέ μια ομάδα επιχειρηματιών βιομηχάνων από τή μια και μια νεαρή μαζική
εργατική τάξη από τήν άλλη, θα προσδώσουν στο πρόσωπο τοΰ νεότερου
Πειραιά τα βασικά του χαρακτηριστικά.
Ό Πειραιάς των τελευταίων δεκαετιών τοϋ 19ου αιώνα είναι ή πόλη της
βιομηχανίας καί τοΰ εμπορίου, άλλα παράλληλα και ή πόλη τοϋ παραθερι­
σμού και τών διακοπών. Το θέατρο ταιριάζει περισσότερο στην δεύτερη
πλευρά του καί άπό κει θα ξεκινήσει. 'Από τα καλοκαίρια στο Φάληρο και
στο Πασαλιμάνι, άλλα εξαιτίας της άλλης, της βιομηχανικής όψης τοΰ Πει­
ραιά, παρά τις όποιες προσπάθειες τών Πειραιωτών, δέν μπόρεσε ποτέ ως
σήμερα να καθιερωθεί στή συνείδηση τών κατοίκων του.
Δυστυχώς για τήν πενταετία 1870­75 δέν έχουμε πληροφορίες, γιατί δέ
σώζεται καμιά εφημερίδα τοΰ πειραϊκού τύπου. Συστηματική πληροφόρηση
για τή θεατρική ζωή της εποχής έχουμε άπό το 1875 καί μετά. Οι πληροφο­
ρίες παρουσιάζονται συνοπτικά καί σε δύο ενότητες. Ή πρώτη άφορα το
Θέατρο στο Φάληρο, πού εκ τών πραγμάτων είναι ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο,
καί ή δεύτερη τή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά, άπό τις θερινές μάντρες καί τα
καφενεία μέχρι το πρώτο χειμερινό θέατρο καί τή θεμελίωση τοΰ Δημοτικοΰ
θεάτρου της πόλης.

β. Το Θέατρο στο Φάληρο

Ξεχωριστή καί πολύ ιδιαίτερη θεατρική ζωή είχε για τον Πειραιά το θέα­
τρο τοΰ Φαλήρου.
Άπό τις παλαιότερες πληροφορίες για τό θέατρο τοΰ Φαλήρου καί τήν
αλλαγή πού επέφερε στην κοινωνική καί πολιτιστική ζωή της πόλης είναι
αυτή, της εφημερίδας Περιστερά: «Ο Πειραιεύς, ό τόπος της διασκεδάσεως
τών 'Αθηναίων κατά το θέρος, ό τόπος της γενικής κυκλοφορίας τοϋ νομί­
σματος, ό τόπος τοϋ εμπορίου έμαράνθη κατά το ενεστώς έτος, ένεκα της
αντιδράσεως τοϋ σιδηροδρόμου και τών εχθρών τοϋ Πειραιώς, διότι εγένον­
το τα λουτρά τοϋ Φαλήρου ως εξοχή διασκεδάσεως διά τής χρήσεως παντός
μέσου προς διαφθοράν, εις τον τόπον τοϋτον καταβάλλονται προσπάθειαι
αϊτινες καί επιτεύχθησαν μεταφερομένων γυναικών εξ Ιταλίας προς σχημα­
τισμόν συμφωνητικής μουσικής (café chantant) κατά συνέπειαν ό Πειραιεϋς
κατέστη τόπος ησυχίας, φιλοσοφίας, μελέτης,...»1^ καί ή ϊδια εφημερίδα ενα
μήνα μετά ονομάζει το Φάληρο «τόπον κολάσεως»19.

18. Έφ. Περιστερά, 6 Ιουνίου 1871.

19. "Ο.π., ΙΠουλίου 1871.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 423

Το θέατρο τοΰ Φαλήρου, σύμφωνα με τον Παϋλο Μπαλόγλου20, κατα­

σκευάστηκε το 1874 άπό την τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως, ή οποία είχε
αναλάβει τήν εκμετάλλευση τοϋ σιδηροδρόμου, προκειμένου να δημιουργή­
σει κίνητρα για τη χρησιμοποίηση του. Το θέατρο ήταν ξύλινο και το 1881
αποτεφρώθηκε από εμπρησμό. Ή τράπεζα μάλιστα πλήρωνε 2.000 δρχ. για
τον άνακαλνψαντα τον εμπρηστή21. Τήν ϊδια χρονιά νέο, πάλι ξύλινο θέα­
τρο αντικατέστησε το παλιό. Το 1896 κτίστηκε λίθινο στην άλλη πλευρά της
ακτής, το όποιο κατεδαφίστηκε σχετικά πρόφατα, το 1968.
Το θέατρο στο Φάληρο πρωταγωνίστησε στή θεατρική ζωή τοΰ Πει­
ραιά, άλλα οι παραστάσεις πού δίνονταν εκεί δεν αφορούσαν το ελληνικό
θέατρο. Ήταν μουσικές παραστάσεις κυρίως γαλλικών και ιταλικών μελο­
δραμάτων. 'Απασχόλησε σχεδόν κατά αποκλειστικότητα ξένους θιάσους
και ό χαρακτήρας του ήταν πέρα για πέρα αστικός.
Συγκεκριμένα το 1875 ιταλικός μελοδραματικός θίασος παρουσιάζει με­
λοδράματα, μεταξύ τών οποίων τή Λονκία22 τοϋ Λαμερμονρ, τήν οποία πα­
ρακολούθησε και ή βασιλική οικογένεια.
Τό καλοκαίρι τοϋ 1876, κάτω άπο τήν εργολαβία τοΰ κ. Κωστόπουλου23,
δόθηκαν στο Φάληρο παραστάσεις άπο τον ιταλικό μελοδραματικό θίασο
[πού τον αποτελούσαν εκτός τών άλλων οι κ.κ. Βάρδης (όξύφωνος), Δορνύ
(ύψίφωνος), ή νέα αμερικανίδα ύψίφωνος Κοκοράνυ24, οι άρτι αφιχθέντες
Γρατσιέλλη (ύψίφωνος), Καπέλλης (βαρύφωνος) καί Ναβάρης (βαρύφω­
νος)25, καθώς καί ή διάσημη για τήν εποχή Ρωσσέτη (ύψίφωνος)]. Ή τελευ­
ταία παράσταση της χρονιάς ήταν ή Contessa d'Amalfi, έργο πού παρουσιά­
στηκε για πρώτη φορά στην ελληνική σκηνή, στις 28 Αυγούστου26.
Από τον Αύγουστο, όμως, καί μέχρι τον 'Οκτώβρη τοϋ 1876 ελληνικοί
θίασοι παρουσιάζουν τή δουλειά τους στή Φαληρική σκηνή. Συγκεκριμένα,
«ο κ. Νικηφόρος αναλαμβάνει πάλιν τάς παραστάσεις τοϋ εν Φαλήρω, εφ'
όσον ό καιρός επιτρέπει. Καλόν θα ήτο αν οι εγκριτότεροι της πόλεως μας
εφρόντιζον ώστε κατά τον χειμώνα να εϊχομεν παραστάσεις τινάς υπό τήν
οιεύθυνσιν τοϋ κ. Νικηφόρου21». Σύμφωνα με τις πληροφορίες της έφημερί­

20. Μπαλόγλου Παϋλος, «Το θέατρο τοϋ Νέον Φαλήρου» στο περ. Φιλολογική Στέγη, άρ.
30, Δεκέμβριος 1983, σ. 137­139.
21. Ό . π.
22. Έ φ . Έρμης, 6­8­1875.
23. Έ φ . Ποσειδών, 28­6­1876.
24. Ό . π., 30­5­1876.
25. Ό . jr., 24­6­1876.
26. Ό . jr., 28­8­1876.
27. Έ φ . Πειραιενς, 18­9­1876.
424 Κατερίνας Μπρεντάνου

δας Ποσειδών τον επόμενου χρόνου σέ κάποια άπ' αυτές τις παραστάσεις
παίχθηκε ό Άρχοντοχωριάτης2^ τον Μολιέρου.
Την άνοιξη τοϋ 1877 ό θίασος «Αριστοφάνης» έδωσε κάποιες παραστά­
σεις στο Φάληρο, για τις όποιες όμως δέν έχουμε πληροφορίες29.
Το Μάιο «υπό των μαθητών της δραματικής σχολής τοϋ Έθνικοϋ Συλ­
λόγου» παρουσιάστηκε ό Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις, δράμα του Pichat30 (ή,
κατά την εκδοχή της εφ. Ποσειδών, ή Μερόπη)31. Τα έσοδα θα διετίθεντο
υπέρ της Εθνικής 'Άμυνας, ή είσπραξη όμως δέν έφτασε οΰτε τις 100 δρχ.
και δέν κάλυψε οΰτε τα έξοδα τής παράστασης32.
Τήν ϊδια χρονιά (1877) ό επιχειρηματίας κ. Κωστόπουλος συγκρότησε
νέο ιταλικό μελοδραματικό θίασο για τή φαληρική σκηνή33. Ό θίασος απο­
τελείται από τους ύψίφωνους κ.κ. Chiara Bernau, Marcella Rosio, Emma
Chippa, τους άνθυψιφώνους κ.κ. T. Donati, M. Gheduzzi, τους όξύφωνους
κ.κ. G. Giacomini, C. Bardi, τους βαρΰτονους κ.κ. De Pasqualis, De Giorgis
και τους βαθύφωνους κ.κ. Bajangiolo, Salverani, Ed. Paulillo. Τον πολυπρό­
σωπο θίασο συνοδεύει χορός 20 ατόμων, 3 όρχηστρίδες και 30μελής ορχή­
στρα34. Ή πρώτη παράσταση τοϋ ιταλικού θιάσου δόθηκε τελικά στις 18
Μαΐου μέ το Trovatore τον Verdi35.
Ωστόσο ή σκηνή τοΰ Φαλήρου δέν έχει τήν επιτυχία του προηγούμενου
έτους. Στην πρώτη αυτή παράσταση οι θεατές ήταν λιγότεροι άπό 30036. Δύο
μήνες μετά, 15 Ιουλίου, στην παράσταση τοϋ μελοδράματος τοϋ Μάγερμ­
περ «Αινόρα» και παρά το γεγονός ότι ή συγκεκριμένη παράσταση είχε με­
γάλη επιτυχία (πολύς κόσμος, καταπληκτικά σκηνικά και καλός ό θίασος)
διαφαίνεται ότι το θέατρο τοϋ Φαλήρου φθίνει επικίνδυνα. «Λυπούμεθα
διότι τοιαϋτα θέατρα, με τόσας θυσίας καταρτιζόμενα όπως άπαιτώσιν αϊ
άναπτυγμέναι κοινωνίαι δεν τυγχάνουσι και αναλόγου υποστηρίξεως ένε­
κα κακώς εννοουμένου πατριωτισμού»31.
Μερικές μέρες μετά, 19 'Ιουλίου, το θέατρο Φαλήρου διέκοψε τις παρα­

28. Έφ. Ποσειδών, 12­6­1877.

29. Έφ. Ποσειδών, 5­4­1877.
30. Έφ. Σύγκλητος, 19­5­1877.
31. Έφ. Ποσειδών, 21­5­1877.
32. Έφ. Ποσειδών, 25­5­1877.
33. Έφ. Ποσειδών, 13­3­1877.
34. Έφ. Σύγκλητος, 26­3­1877.
35. Έφ. Ποσειδών, 18­5­1877.
36. Έφ. Ποσειδών, 21­5­1877.
37. Έφ. Σύγκλητος, 16­7­1877.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 425

στάσεις τον ένεκα του κρίσιμου των καιρών36. Ι ο κρίσιμο των καιρών ανα­
λύεται επαρκώς στην έφ. Ποσειδών39. «Το φαληρικον θέατρον εσχόλασε
εχθές μη δυνηθέντος το τρίτον ήδη τοϋ εργολάβου να ένεργήση πληρωμάς,
διότι ai εισπράξεις δεν ανταποκρίνονται προς τα έξοδα το θέρος τοϋτο, συ­
ναισθανόμενου τοϋ κοινοϋ 'Αθηνών και Πειραιώς ότι εν τοιαύταις περιστά­
σεσι δεν πρέπει να φαιδρυνόμεθα άναισθήτως εις χορούς καϊ άσματα και
μάλιστα άφοϋ ύψηλότερον δυνάμεθα να έξάρωμεν και τέρψωμεν τάς ψυχάς
ημών τα αισθήματα, εν τη ελληνική σκηνή επαρκώς έκδουλευομένη και εν
Πενραιεικαι εν τη πρωτευούση. Τήν Κυριακήνμεθ' όλον τον θανμασμον και
σεβασμόν δν εξέφρασαν τίνες μετά συστάσεων θερμών προς το Φαληρικον
θέατρον, ούδε μία καν οικογένεια μετέβη εις Φάληρον εκ Πειραιώς, ενώ το
έλληνικον θέατρον εγεμεν ακροατών».
Οι πληροφορίες για το καλοκαίρι τοϋ 1878 είναι ελάχιστες ένώ τήν επό­
μενη χρονιά, το 1879, στο Φάληρο ανέλαβε παραστάσεις γαλλικός θίασος,
πού αποτελείτο άπό 12 γυναίκες, 12 άντρες και 8 πρόσωπα χορό. Διευθυν­
τής τοϋ θιάσου ό κ. Μορώ. Ή εταιρία σιδηροδρόμου παραχώρησε το θέα­
τρο αντί 6.000 δρχ. για τήν καλοκαιρινή περίοδο40.
Σημαντική παράσταση τοϋ 1880 είναι αυτή τοϋ ελληνικού μελοδραματι­
κού θιάσου της 'Αθήνας μέ διευθυντή τον 'Άγγ. Μασκερόνη, χαρακτηρι­
στική για τίς απαρχές ελληνικού μελοδράματος41. Ή παράσταση αυτή δό­
θηκε τήν 1η Αυγούστου και είχε μεγάλη επιτυχία, ιδιαίτερα οί πρωταγωνι­
στές κ.κ. Βέσσελ και Σαγανόπουλος πήραν πολύ καλές κριτικές. «Έλπίζομεν
θέλει προθυμοποιηθή ϊνα και άλλοτε κατέλθη εις Πειραιά42» σχολιάζει ό
Πειραϊκός τύπος.
Τήν άνοιξη τοϋ 1881 το θέατρο Φαλήρου αποτεφρώθηκε άπό εμπρη­
σμό43. Αμέσως μετά κατασκευάστηκε νέο, πάλι ξύλινο και στις 9 Ιουνίου
έκανε εγκαίνια μέ το μελόδραμα Φαβορίτα τοϋ Ντονιτσέτι44. Για το υπόλοι­
πο καλοκαίρι γνωρίζουμε μόνο μία παράσταση, στίς 29 Αυγούστου, ευεργε­
τική υπέρ της δεσποινίδας ΝεβΙλ μέ τίτλο Ή μικροπανδρεμένη45.

38. "Ο.π., 19­7­1877.

39. Έφ. Ποσειδών, 19­7­1877.
40. Έφ. Ποσειδών, 9­5­1879.
41. "Ο.π., 31­7­1879.
42. "Ο.π., 2­8­1879.
43. Μπαλόγλου Παύλος, ο.π.
44. Μπαλόγλου Παΰλος, ο.π.
45. Έφ. 'Αγορά Πειραιώς, άρ. φύλλου 3,29­8­1881.
426 Κατερίνας Μπρεντάνου

Tò καλοκαίρι τοΰ 1882 γαλλικός μελοδραματικός θίασος46 φιλοξενείται

στο θέατρο, ένώ το 1883 δόθηκαν στο θέατρο Φαλήρου παραστάσεις άπό
τον αρμένικο θίασο στην τουρκική γλώσσα: Ό Λεμπλεμπιτζής, Χορ Χορ
'Αγάς?7, Ζφιφλε Ζψοφλε48 και Ό Άρίφ τοΰ Τσοχατζιάν49.
Ή εφημερίδα Σφαίρα σχολιάζει μια σημαντική παράσταση τοΰ 1883. Ή
παράσταση αυτή δόθηκε κατά πάσα πιθανότητα στις 18 Αύγουστου από
ελληνικό θίασο με Τασσόγλου, Πίστη και Κοτοπούλη και είχε τίτλο Οι μηδε­
νιστές της Ρωσίας. Τό έργο έφτιαξε ό Άλ. Πίστης μέ συρραφή των γραφέ­
ντων στον τύπο και των επεισοδίων της μηδενιστικής προπαγάνδας. Σύμ­
φωνα μέ τήν εφημερίδα έχει δράση, ζωηρότητα και καλή έκφραση. Θα
έπρεπε όμως να κοπεί ή τρίτη πράξη και να εμπλουτιστεί μέ ερωτικές σκη­
νές, καθώς επίσης να αλλάξει τό φινάλε, έτσι ώστε να μήν καταστρέφονται
όλοι, άλλα να δικαιώνεται και να θριαμβεύει τό δίκαιο και ή αλήθεια τοΰ
πρωταγωνιστή, πού ήταν αφοσιωμένος στον Τσάρο50.
Τό 1884, τό θέατρο Φαλήρου μέ απόφαση τοΰ Διοικητικού Συμβουλίου
τοΰ σιδηροδρόμου κατεφαφίζεται. "Ενα νέο ευρύτερο και ευπρεπέστερο
κτίστηκε στή θέση του51.
Έκεΐ φιλοξενήθηκε τήν άνοιξη και τό καλοκαίρι ό γαλλικός μελοδραμα­
τικός θίασος, πού συγκρότησε ό κ. Κατσίμπαλης52. Ό θίασος αποτελείτο
άπό τις κυρίες Τιλκέν, Δελιγνύ, Γκογιόν και τους κυρίους Δερανδέν,
Γκορίγκ, Δουβουισσόν και Δουβάλ53. Ό κ. Κατσίμπαλης επιχορηγήθηκε
άπό τό συμβούλιο σιδηροδρόμων για 15.000 δρχ.54.
Τό 1886 στο θέατρο Φαλήρου δίνει παραστάσεις 'ιταλικός μελοδραμα­
τικός θίασος55 και τό 1887 ελληνικός μελοδραματικός θίασος μέ διευθυντή
τό βαρύτονο κ. Κωστέλλο56.
Τό 1888 ό γαλλικός θίασος τοΰ Λασσάλ φιλοξενείται στο Φάληρο57.

46. Έφ. Σφαίρα, 28­5­1882.

47. Έφ. Σφαίρα, 12­7­1883.
48. "Ο.π., 26­7­1883.
49. Έφ. Πρόνοια, 28­7­1883.
50. Έφ. Σφαίρα, 19­8­1883.
51. Έφ. Σφαίρα, 22­1­1884.
52. Έφ. Πρόνοια, 5­5­1884.
53. Ό . π., 22­8­1884.
54. "Ο.π., 9­7­1884.
55. Έφ. Πρόνοια, 11­6­1886.
56. Έφ. Σφαίρα, 8­7­1887.
57. Έφ. Πρόνοια, 31­5­1888.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 427

Το 1889 στο θέατρο Φαλήρου δίνει παραστάσεις ιταλικός μελοδραμα­

τικός θίασος58.

γ. Ή θεατρική ζωή τον Πειραιά

Ό π ω ς ήδη αναφέρθηκε συστηματική πληροφόρηση για τή θεατρική

ζωή τοΰ Πειραιά έχουμε άπό το 1875.
Συγκεκριμένα το χειμώνα τοΰ 1875, εξαιτίας της έλλειψης θεατρικοΰ χώ­
ρου, δύο δραματικοί θίασοι, μέ τήν εποπτεία και τή διεύθυνση τοΰ Μ. Άρ­
νιωτάκη, δίνουν παραστάσεις σέ αίθουσα της «Σχολής Κορασίδων», άλλα
καί σέ αίθουσες σπιτιών επιφανών πολιτών. Οι γνωστές παραστάσεις τοΰ
χειμώνα αύτοΰ είναι οι εξής: Κρίσπος τοΰ Άντ. 'Αντωνιάδη, Λεωνίδας και
Γαλάτεια τοΰ Βασιλειάδη καί «ΑθανάσιοςΔιάκος»59.
Το καλοκαίρι της ϊδιας χρονιάς έχουμε τήν πρώτη επίσημη αναφορά στο
θερινό θέατρο Πειραιά, ήτοι στή μάντρα της Τερψιθέας.
Ή εφημερίδα Ερμής αναφέρει: ...«Συνεστήθη θίασος από νέους έρα­
στάς της ελληνικής σκηνής όιά όιδασκαλίαν τραγωδιών καί κωμωδιών.
Συνολικά θέλουν δώσει 50 παραστάσεις. Σαν θέατρο επελέγη ή μάντρα απέ­
ναντι τής Τερψιθέας. Στή μάντρα αυτή ή ενταύθα ελληνική δραματική εται­
ρία «Ai Μοϋσαι» δίδαξε μία σειρά άπό έργα, ανάμεσα στα οποία: Αθανά­
σιος Διάκος (21­6), Μάρκος Μπότσαρης (12­6, μέ Σίσυφο καί Έστέλα
Τσιλιβάκου στους πρωταγωνιστικούς ρόλους)60, Αρματολοί και κλέφται
(25­6), Λουκρητία Βοργία (28­6)61 καί ευεργετική παράσταση προς όφελος
τών ηθοποιών Κ. Δερέκα καί Κ. Σαγανόπουλου, μέ το δράμα "Αλωσις τής
Κωνσταντινουπόλεως, το δραματολυρικό Ήγένεσις του διαδόχου τών
Ελλήνων Κων/νου καί τή μονόπρακτο κωμωδία Το ρογχαλητόν62. Ό θία­
σος Άρνιωτάκη τον επόμενο χειμώνα βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη63.
Οι πληροφορίες για το επόμενο καλοκαίρι, αυτό τοΰ 1876, είναι κυρίως
άπό τήν εφημερίδα Ποσειδών, τής οποίας διασώζονται αρκετά φύλλα άπό
τις 30 Μαΐου τοΰ 1876 εως το 1879. Το καλοκαίρι «Ή μάντρα τής Τερψιθέας»

58. Έφ. Πρόνοια, 22­5­1889.

59. Έφ.Έρμής, 15­2­1875.
60. Έφ. Έρμης, 24­6­1875.
61. Έφ. Έρμης, 13­8­1875.
62. Έφ. Έρμης, 27­6­1875.
63. Βασιλάκου­Σταματοπούλου Χρ. Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη το 19ο
al Διδακτορική διατριβή, 'Αθήνα 1990, σ. 521.
428 Κατερίνας Μπρεντάνου

μετονομάζεται σε «Θέατρο Πειραιώς» και το πρόγραμμα της ανακοινώνε­

ται επίσημα στον τύπο. Ό θίασος Άλεξιάδη δίνει δύο, τρεις ή και τέσσερις
παραστάσεις τη βδομάδα, μέ διαφορετικά έ'ργα σχεδόν κάθε βράδυ και μέ
το γνωστό μοντέλο της εποχής πού απαιτούσε να παρουσιάζεται έ'να πολύ­
πρακτο δράμα στην αρχή και μια μονόπρακτη κωμωδία στο τέλος.
«Το θέατρον Πειραιώς χθες και προχθές είχε εκτακτον σνρροήν ίκανο­
ποιήσασαν τας προσπάθειας τών ηθοποιών, οϊτινες προσλαβόντες και άλλα
πρόσωπα εκ της εν Σύρω εταιρίας Άλεξιάδου εχουσι καταρτίσει θίασον
πολύ καλόν. Σχηματίζεται επιτροπή Πειραιωτών για ηθική και υλική ενί­
σχυση»64.
Ό χειμώνας τοϋ 1876 διανθίστηκε άπό μουσικές και ταχυδακτυλουρ­
γικές παραστάσεις, στην αίθουσα της Λέσχης Πειραιά και στα επώνυμα με­
γάλα ξενοδοχεία τής πόλης65 καθώς επίσης άπό χορούς, συναυλίες, μουσικά
καφενεία και ϊσως κάποιες παραστάσεις στις αίθουσες τών σχολείων. Ή
ανάγκη για τήν οικοδόμηση ενός χειμερινού θεάτρου είναι πλέον αισθητή.
Υπολογίζεται μάλιστα ότι αρκούν 60.000 δρχ. για ενα απλό και απέριττο θέ­
ατρο, πού υποχρεούται, κατά τήν άποψη τής εφημερίδας Ποσειδών, να επι­
χορηγήσει ό Δήμος66.
Ή ανάγκη τού πειραϊκού κοινού για ποιοτική ψυχαγωγία γίνεται
εμφανής και στα θετικότατα σχόλια πού πήρε μια παράσταση μέ μαριονέ­
τες, πού έ'γινε τα Χριστούγεννα στο καφενείο τής Τερψιθέας. Ό Πιερικλά­
κος, ό γνωστός υποκριτής, ό olà τών νευροσπάστων (μαριονέτων) κτησάμε­
νος διακεκριμένην εν 'Αθήναις, Σύρω (ιδίως) και Πειραιεϊ φήμην κατέρχεται
εις Πειραιά, καθ' α άγγέλλει, άφοϋ ετελειοποιήθη εις Εύρώπην. Ή εύάρε­
στος αύτη εϊδησις άνεκοινώθη ήμιν δια επιστολής κολακευτικής πληροφο­
ρούσης ημάς, ότι ενοικίασε το επί τής Τερψιθέας εϋχωρον (δια 250 θέσεις και
30 δια κυρίας χωριστά) καφενείον, όπερ πολλήν εύθηνίαν και περιποίησιν
θέλει παρέχει τοις θαμώσι. Το φιλόμουσον κοινόν θέλει υποστηρίξει τον θε­
ατρικόν θίασον, όστις εργάζεται και αυτός ύπερ τής σκηνής»61.
Τό 1877 διαμορφώνεται, έστω και πρόχειρα, ένας καλύτερος χώρος στέ­
γασης τοϋ πειραϊκού θεάτρου, στή «Μάντρα Ρετσίνα». Θέατρον πρόχειρον
μετά καλής σκηνής, θεωρείων και λοιπών άναγκαιούντων κατασκευασθή­
σεται εν Πειραιεϊ τόν μήνα τούτον, απέναντι τής οικίας τοϋ κ. Θεοδ. Ρετσίνα,

64. Έφ. Ποσειδών, 31­5­1876.

65. "Ο.π., 17­12­1876.
66. "Ο.π., 30­11­1876.
67. "Ο.π., 19­12­1876.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 429

εν τινι περιπεφραγμένη αυλή ενρυχώρω τον κ. Σωτ. Ρετσίνα, θεριναι δε πα­

ραστάσεις ελληνικών οραμάτων παρασκευάζονται να οοθώσιν εν αντώ υπό
εταιρίας σχηματιζόμενης υπό τον γνωστόν κωμικοϋ κ. Σταματοπούλου»68.
Το θέατρο είναι ξύλινο69 και παρά την προχειρότητα του, τνγχάνει «δια­
κεκοσμημένον ενπρεπώς και το εις το βάθος της πλατείας αύτοϋ καφενεΐον
εφοδιασθέν δια πάντων των απαιτουμένων θέλει παρέχει άνακονφισιν
κατά τά διαλείμματα»10.
Το θέατρο αυτό αντικατέστησε τη Μάντρα της Τερψιθέας και κατά
κοινή ομολογία τοϋ Σπηλιωτόπουλου71, τοΰ Σπάλα72 και τοΰ Μπινιάρη73 το
θέατρο βρισκόταν ανάμεσα στις οδούς Καραΐσκου και Αριστοτέλους, κατα­
σκευάστηκε δε άπό τον επιχειρηματία Λυμπερόπουλο.
Ό κ. Σταματόπουλος, πού αποτελούσε μέλος τοΰ θιάσου «Μένανδρος»,
ενδιαφερόταν να παραστήσει στο καινούργιο θέατρο. Ωστόσο, τό θέατρο
τοΰ Πειραιά νοικιάστηκε για όλη τή θερινή περίοδο στο θίασο «Αριστοφά­
νης» και αυτό εξαιτίας της διαφωνίας74 τοΰ κ. Σταματόπουλου με τους εργο­
λάβους τοΰ θεάτρου, τους κ.κ. Ί . Άσμάκη και Ν. Λεμπέση75. Ή εταιρία
«Αριστοφάνης», λοιπόν, αποτελούμενη από τους ηθοποιούς κ.κ. Νικηφόρο,
Χέλμη, Ζάνο, Σπυρόπουλο, Δρακοπούλου, 'Ιωάννου και με δραματολόγιο
πού «είναι αληθής εκλογή των καλλιτέρων τραγωδιών και κωμωδιών της
ημετέρας σκηνής»76, άρχισε τις παραστάσεις της μέ το δράμα Ή νύμφη της
Μεσσήνης και τήν κωμωδία "Ομοιος τον όμοιο, στις 7 Ιουνίου77.
Οι πρώτες κριτικές δεν ήταν τόσο θετικές, όσο αναμενόταν. Ό θίασος
«κέκτηται ελλείψεις δχι μικράς προς τα τα πρόσωπα και τα μέσα»11.
Ό θίασος έπαιζε κάθε Τρίτη­Πέμπτη­Σάββατο και Κυριακή78 και παρό­
τι έστερεΐτο «ειδικά τίνα πρόσωπα αισθηματικά19 το ελληνικό θέατρο άνε­
γνωρίσθη εν Πειραιεί άξιον της αποστολής του»80.

68. Έ φ . Ποσειδών, 6­5­1877.

69. Έ φ . Σύγκλητος, 5­6­1877.
70. Έ φ . Ποσειδών, 5­6­1877.
71. Σπηλιωτόπουλος Δ., δ.π.,ο. 135.
72. Σπάλας Π., δ.π.
73. Μπινιάρης Γκ., δ.π.
74. Έ φ . Ποσειδών, 29­5­1877.
75. Έ φ . Ποσειδών, 3­7­1877.
76. Έ φ . Ποσειδών, 4­6­1877.
77. Έ γ . Σύγκλητος, 8­6­1877.
78. Έ φ . Ποσειδών, 15­6­1877.
79. Έ φ . Ποσειδών, 14­6­1877.
80. "Ο.π., 21­6­1877.
430 Κατερίνας Μπρεντάνου

Ό χειμώνας τοΰ 1878 ήταν ιδιαίτερα δύσκολος για την Ελλάδα. Οι γενι­
κότερες ιστορικές συνθήκες δεν επέτρεπαν την ενασχόληση μέ τα θεατρικά
και γενικότερα πολιτιστικά ζητήματα. Ό βασιλιάς Γεώργιος αποφάσισε
εισβολή ελληνικού στρατού στή Θεσσαλία, προσπαθώντας να εκμεταλλευ­
τεί το Ρωσοτουρκικό πόλεμο πού είχε ξεσπάσει από τον 'Απρίλη τοΰ προη­
γούμενου έτους. Δόθηκε λοιπόν το σύνθημα για τήν έναρξη μιας σειράς
επαναστάσεων πού είχε ώς αποτέλεσμα να δημιουργηθεί πανικός στην
κοινή γνώμη. Ό Πειραιάς βρισκόταν σέ κατάσταση αναβρασμού. «...Άπο τά
νησιά, έφταναν καραβιές πανικόβλητων νησιωτών στον Πειραιά. Αλλά και
στο άφρούρητο επίνειο της πρωτεύουσας οι κάτοικοι ανέβαιναν στα υψώ­
ματα να αγναντέψουν τα τουρκικά πλοία. Ταυτόχρονα ό στρατός τοποθε­
τούσε εσπευσμένα στην είσοδο τοΰ λιμανιού μερικά άπο τά πυροβόλα
Κρούπ πού μόλις είχαν παραληφθεί»81.
Μέσα σ' αυτές τις συνθήκες παρατηρείται «έλλειψις οικογενειακών δια­
σκεδάσεων κατά το έτος τούτο τών ανωμάλων περιστάσεων»82.
Ωστόσο το καλοκαίρι τής ίδιας χρονιάς ένα καινούργιο θέατρο δημι­
ουργείται στον Πειραιά, ακριβώς πίσω από τή μάντρα πού φιλοξενούσε το
θέατρο τα δύο προηγούμενα χρόνια. «7ο θέατρον το μεγαλοπρεπές όντως
παρασκευαζόμενον εν τη κεντρική μάντρα τοϋ κ. Γ. Βραχνού, όπισθεν αμέ­
σως τοϋ κατά τά δύο παρελθόντα έτη χρησιμεύσαντος ώς τοιούτου, ένοικια­
σθέν υπό τού γνωστού διά τήν δεξιότητα και εμπειρίαν εις τοιαύτας επιχει­
ρήσεις ηθοποιού κ. Άρνιωτάκη, σχηματίσαντος θίασον άξιον υποστηρίξεως,
ανοίγει τήν σκηνήν αυτού το Σάββατον πιθανώς»83.
Τό θέατρο αυτό στή Μάντρα Βραχνού υποψιαζόμαστε ότι αποτελούσε
ένα είδος ανακαίνισης και προέκτασης τοΰ θεάτρου τής Μάντρας Ρετσίνα.
Κι αυτό γιατί, όπως θα φανεί παρακάτω, ό χώρος τής παλιότερης μάντρας
θα γίνει πρώτα αναψυκτήριο (1879)84 και μετά (1883) χειμερινό θέατρο85.
Στα επόμενα χρόνια τά δύο θέατρο γειτνίαζαν κι αυτό δημιουργούσε προ­
βλήματα στις παραστάσεις86.
Ό θίασος Άρνιωτάκη, πού νοίκιασε τό παραπάνω θέατρο, ενώθηκε μέ
τό θίασο Άλεξιάδη, πού τότε έπαιζε στο Θέατρο τών Μουσών, στον Ίλισσό,
και «συνεκρότησαν θίασον οίος ουδέποτε έσχηματίσθη»81.

81. 'Ιστορία τοϋ ελληνικού έθνους, 'Εκδοτική 'Αθηνών, 1977, τόμος ΙΓ', σ. 332.
82. Έφ. Ποσεώών, 13­2­1878.
83. Έφ. Ποσεώών, 6­6­1878.
84. Έφ. Ποσεώών, 14­3­1879.
85. Έφ. Πρόνοια, 8­9­1883.
86. Έφ. Πρόνοια, 9­7­1884.
87. "Ο.π., 8­6­1878.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 431

Οί παραστάσεις καθορίστηκαν για τέσσερις φορές τη βδομάδα, Τρίτη ­

Τετάρτη ­ Σάββατο και Κυριακή88 σέ χώρο «εύτρεπιζόμενο τελείως και φω­
τισθησόμενο δι' αερίου».
Το πειραϊκό κοινό είχε λοιπόν τη δυνατότητα να παρακολουθήσει τους
διασημότερους ηθοποιούς της εποχής: τήν Πιπίνα και Φιλομήλα Βονασέρα,
τή Σοφία Δημητρουλοπούλου, τήν Αίκ. Δρακάκη, τήν Αίμ. Γκίνη, τήν Ευαν­
θία Ιωάννου και τον Μ. Άρνιωτάκη, τον Αλεξιάδη, τον Τασόγλου, τον Τσίν­
το, τον Βούλγαρη, τον Κοντοπούλη, τον Λαζαρίδη, τον Πίστη, τον Ζάνο κι
άλλους.
Όπως είναι φυσικό ένας τέτοιος θίασος δέ θα μπορούσε να απασχολη­
θεί κατά αποκλειστικότητα στον Πειραιά. Ό πολυπληθής αυτός θίασος είχε
αναλάβει παράλληλα και το θέατρο Αθηνών με αποτέλεσμα κάποιες μέρες
­κυρίως Σαββατοκύριακα­ σέ κάποιες παραστάσεις στον Πειραιά να μή δί­
νεται ή ϊδια σημασία μέ τις παραστάσεις στην Αθήνα.
Για τα δεδομένα τοΰ Πειραιά βέβαια δέν ήταν μόνο ό θίασος εντυπω­
σιακός αλλά και ό χώρος. Ή πλατεία χωρούσε πάνω άπό 500 θεατές και 200
ό εξώστης. Οί τιμές ελαττώθηκαν για να προσελκύσουν τους Πειραιώτες,
και μάλιστα όπως αναφέρθηκε το εργατικό κοινό. Ή Α θέση μέ κάθισμα
είχε 1,10 δρχ., ή Β', μέ κάθισμα επίσης, 90 λεπτά και 60 λεπτά ή θέση στον
εξωστηδν.
Ή πρώτη παράσταση μέ πρωταγωνιστή τον Αλεξιάδη και έργο το
Ίωσίαςό άκτοφύλαξ, στις 14­6, πήρε πολύ καλές κριτικές. «Ο κ. Άλεξιάδης
εν τή άπλότητι τον ναύτον ένεδείκνυε μείζονα έντασιν ενάρετου ψυχής απέ­
ριττης και φνσικής έκφραζούσης τα αισθήματα και ιδίως το της στοργής και
ορώσης μετά τον ενστίκτου εκείνου ζήλου, δν δεν ευρίσκει τις εις τήν επιτη­
δευμένην ψυχικήν εύγένειαν. Ή κ. Πιπίνα, ώς κόμησσα περιεβάλλετο κατά
τάς πρώτας πράξεις τήν δέουσαν μελαγχολικήν χροιάν, άποδείξασα, δτι
εννόει καλώς το πρόσωπον όπερ έξετέλει και εν τέλει δτε επρεπεν έξέφρα­
σεν μετά πολλής θέρμης τα παλαίοντα εν τή ψυχή αισθήματα και πνιγομέ­
νην και λειποθυμοϋσαν εν τή επιβουλή του κακούργου εκείνου ίππότου πάν­
τες οί θεαταϊ έλυποϋντο. Οί δύω έρασταί ήσαν όντως αξιαγάπητοι εν τή
αθώα εκείνη δράσει τοϋ έρωτος, ιδιαζόντως δμως εκίνησε το ενδιαφέρον ή
δεσποινίς αυτή διά το γλυκύ και άνεπιτήδευτον τής εκφράσεως και τοϋ
ήθους εν γένει και είναι αληθές, δτι εις τήν κωμωδίαν δεν ήθέλομεν να πι­
στεύσωμεν, δτι αύτη ήγάπα τόσον προπετώς και επεθύμει τον γάμον. Τόσον

88. Ό . jr., 21­6­1878.

89. Έ φ . Ποσειδών, 13­6­1878.
432 Κατερίνας Μπρεντάνου

εν τω δράματι επιστεύσαμεν ότι ήτο πραγματικά ή ανεψιά ή ή κόρη τής κο­

μήσσης, η αγνή και επιχαρις»™.
Ωστόσο ο Πειραϊκός τύπος τολμούσε να κατακρίνει εξίσου δυνατά, όσο
εκθείαζε. Για τις επόμενες δύο παραστάσεις (17 και 18­6), για τις όποιες δέ
γνωρίζουμε παρά μόνο ότι παρουσιάστηκαν τρεις κωμωδίες από δευτερεύ­
οντες ηθοποιούς του θιάσου εξαιτίας τοΰ ότι το πλήθος τοΰ θιάσου ήταν
απασχολημένο στην παράσταση τοϋ Ρουί Μπλάς τοΰ Ουγκώ, στην 'Αθήνα,
ό τύπος υπήρξε ανελέητος, «...άναγκαζόμεθα να κατακρίνωμεν ώς άσυνέ­
τως παρουσίασαν χθες και προχθές τινάς μεν κωμωδίας ανούσιους και
εσκωριασμένας, τινάς δ' ελεεινώς εκτελεσθείσας υπό των περισσευμάτων
της εταιρίας... τρεις κωμωδίας νεροβράστας έξετέλεσαν νεροβράστως τρία
μόνο πρόσωπα καθ' δλην την παράστασιν, ην ετίμησαν ai A.M. οι βασιλείς
και ή εκλεκτή κοινωνία τοϋ Πειραιώς»91.
Στις 20­6, όμως, ό Άλεξιάδης κατέπληξε για άλλη μια φορά το κοινό,
πρωταγωνιστώντας στο Διάβολος ή Ό κόμης τοϋ 'Αγίου Γερμανού τοϋ
Dellacourte. «Ο κ. Αλεξιάοης, ώς Διάβολος ή Κόμης, είχε να άναλάβη πολ­
λαπλοϋν ήθος και κατόρθωσε τοϋτο μετά πολλοϋ αισθήματος και δεξιότη­
τος: είχε το σατανικόν εκπληττον, είχε τήν στοργήν και το πάθος συγκινοϋν,
άπαγγελίαν άνάλογον προς τάς περιστάσεις ένθα μεν εν διηγήσει ήρεμον
ώς ρυάκιον, ένθα δ' εν εξάψει άφρίζουσαν ώς χείμαρρος εκχειλίσας και πά­
λιν καταβεβλημένη όταν βλέπη παραφρονούσαν τήν ποτέ άγνώς ερασθεϊ­
σαν άλλα δουλωθεϊσαν οίκτρώς ακολούθως υπό της κακίας και εις ανούσι­
ους έρωτας αυλικών εντρυφώσανί92».
Ή Πιπίνα Βονασέρα έκανε το ακροατήριο να χυθεί σέ δάκρυα ενώ ή
Φιλομήλα, ή κόρη της προηγούμενης, «τόσον είχε το παράπονον εις τά ερω­
τικά αυτής χείλη, ατινα διερμήνευον το άγνόν αίσθημα καρδίας άγαπώσης
ίδανικώτατα, διότι οι οφθαλμοί αυτής τυφλοί δεν είχον ϊδει ποτέ τό άγαπώ­
μενον πρόσωπο, όπερ μόνον εφαντάζετο και ελάτρευεν ώς εικόνα αρετής
και πίστεως, ώστε πολλοί ελυπήθησαν διότι δεν εσπούδασαν όφθαλμιατρι­
κήν, ή δεν είχον τάς επιστημονικάς γνώσεις τοϋ Διαβόλου. Ή απαγγελία τής
κόρης ταύτης έχει τι μελωδικόν, όπερ όμως καλόν είναι νά μη άφίνη άδιάκο­
πον νά έκφεύγη τών χειλέων αυτής, ϊνα άπληστότερον περιμένωμεν αυτό εν
εκτάκταις εκχύσεσι πάθους ή μυχίου αισθήματος πνιγομένου».
'Επίσης καλοί ήταν ό Κοντοπούλης στο ρόλο τοΰ εραστή τής Φιλο­

90. Έ φ . Ποσειδών, 15­6­1878.

91. Έ φ . Ποσειδών, 19­6­1878.
92. Ό . jr., 21­6­1878.
 Ή θεατρική ζωή τον Πειραιά 433

μήλας, ό Τσίντος ώς ναύαρχος. Στη δε κωμωδία Το ρογχαλητό, «επέτυχε

κάλλιστα ώςβλάξ», ό κ. Λαζαρίδης93.
Οι καλές κριτικές συνεχίζονται και άφοροϋν κυρίως τους ίδιους ηθοποι­
ούς ενώ ό Μ. Άρνιωτάκης δέν έχει παίξει ακόμη στον Πειραιά94. Στην παρά­
σταση της 2­7 Μοσχομάγγα των Παρισίων εμφανίζεται για πρώτη φορά ό
Άρνωτάκης. Την παράσταση παρακολούθησαν και οι βασιλείς95.
Άπό τότε ό Μ. Άρνιωτάκης παίζει συχνά στον Πειραιά. Πρωταγωνίστη­
σε στο Αιμιλία Γαλόττη τον Λέσινγκ στις 8­796, στη Χριστίνα τον Ζαμπέλιου
στις 16­797, στους Ληστές στις 22­798 και στο Avo λοχίαι στις 23­999 μαζί με
τον Άλεξιάδη. Όλες του οι παρουσίες συνοδεύτηκαν από πολύ καλές κριτι­
κές.
Σημαντικές παραστάσεις για το Θέατρο τοϋ Πειραιά ήταν οι παραστά­
σεις του αρχαίου δράματος τοϋ Α. Βαρβέρη, πού ήταν ειδικός στη διδασκα­
λία αρχαίων τραγωδιών. Στις 9­7 παρουσιάστηκε ό Οιδίπους τύραννος τον
Σοφοκλή μέ πρωταγωνιστή τον ϊδιο τον Βαρβέρη. Συμπρωταγωνιστούσαν
οι Σουρής και Δρακοπούλου.
'Ωστόσο τό αρχαίο δράμα, όπως και όλα τα δράματα τής εποχής, συνο­
δευόταν από τή μονόπρακτη κωμωδία του Ραγκαβή Ό Άγροικογιάννης100.
Ό Ποσειδών χαρακτηριστικά έγραψε: «τοιαύτα οράματα άπαιτοϋσι και
επιτυχή λεκτική μετάφρασιν εϋρυθμον και θέατρον άμφιθεατρικον και θέ­
σιν κατάλληλον olà τον χορον έχον και εμμελή τονισμον των χορικών και
πολλά άλλα... ατινα δέονται δαπάνης»101.
'Ανάλογη ήταν και ή παρουσίαση τοϋ Αϊαντα τον Σοφοκλή άπό τον ϊδιο
διδάσκαλο και πρωταγωνιστή στις 30­7, προς τιμή τοϋ φιλέλληνα Λέοντα
Γαμβέτα. Τό δράμα συνόδευε ή κωμωδία τοϋ Μολιέρου Ό βίαιος γάμος και
έστέφθη μέ επιτυχία102.
Σημαντική επίσης παράσταση ήταν ή παράσταση τοϋ πρωτοεμφανιζό­
μενου έργου τοϋ Ουγκώ Οι 'Άθλιοι στις 16­9103, καθώς και ή απαγγελία τής

93. Έ φ . Ποσειδών, 21­6­1878.

94. Ό . jr., 20­6­1878.
95. Ό . jr., 4­7­1878.
96. Ό . jr., 10­7­1878.
97. Ό . jr., 15­7­1878.
98. Ό . jr., 22­7­1878.
99. Ό . jr., 23­9­1878.
100. Έ φ . Ποσειδών, 8­7­1878.
101. Έ φ . Ποσειδών, 29­7­1878.
102. "Ο.π., 31­7­1878.
103. Ό . jr., 2­9­1878.
434 Κατερίνας Μπρεντάνου

Κατάρας της μάνας τον 'Αντωνιάδη από τη χήρα τοΰ Π. Σούτσου, την
Πολυξένη (1­9)104.
Ή θητεία τοΰ μεγάλου θιάσου στον Πειραιά τελειώνει καθώς το καλο­
καίρι φτάνει στο τέλος του. Ό θίασος «Μένανδρος» τοΰ Ταβουλάρη μισθώ­
νεται για Σμύρνη105 και αφήνει στην Αθήνα και στη θέση του το θίασο τοΰ
Άλεξιάδη, ό όποιος εγκαταλείπει τον Πειραιά. "Ενα μήνα μετά, το Νοέμβρη,
ό Άρνιωτάκης με μέρος τοΰ θιάσου φεύγει για Κωνσταντινούπολη106. Ό
Άλεξιάδης μέ το υπόλοιπο μέρος τοΰ θιάσου, μεταξύ των οποίων και ή
Πιπίνα και Φιλομήλα Βονασέρα παραμένει στην 'Αθήνα, αναλαμβάνει το
εκεί θέατρο και μάλιστα επιχορηγείται μέ 2.600 δρχ.107.
Το Μάρτη τοΰ 1879 πληροφορούμαστε ότι ό χώρος πού στέγαζε το ελλη­
νικό θέατρο το 1877, ήτοι ή Μάντρα Ρετσίνα, μετετράπη σε αναψυκτήριο.
«Ένεκαινίσθη προχθές εν μέσω μεγάλου και εύθυμου κύκλου φίλων ή σύστα­
σις εαρινού αναψυκτηρίου πλησίον της πλατείας της Ψηφοφορίας εις τον
εύρύχωρον ίδιόκτητον τοϋ κ. Σωτηρίου Ρετσινοπούλου περίβολον, όπου άλλο­
τε είχε στηθεί το έλληνικόν θέατρον. Έν αύτω διευθυνομένω υπό τοϋ κ. Έπαμ.
Πετούση θέλουσι ευρίσκει οι περί τα εκλογικά αναστρεφόμενοι και οι ψηφο­
φόροι έν γένει πρόχειρον άναψυκτήριον παρέχον ρητινίνην, ζϋθον, κρύα φα­
γητά Ώνομάσθη επισήμως ΘΡΙΑΜΒΟΣ και.... θέλει θριαμβεύσει»1^.
Ή δέ άλλη μάντρα, ήτοι τοΰ Βραχνού, παρά τις αισιόδοξες προβλέψεις
της εφημερίδας Ποσειδών. «Το θέατρον,.... θέλει αναλάβει κατά γινομένας
διαπραγματεύσεις και πάλιν ό θίασος τοϋ κ. Άλεξιάδου, τοϋ τοσοϋτον
εύαρεστήσαντος το παρελθόν έτος εις το κοινόν τοϋ Πειραιώς έχοντος συνέ­
ταιρον και τόν γνωστόν κωμικόν κ. Νικηφόρον. Εύχόμεθα νά τελεσφορίση ή
συμφωνία αύτη προς εύάρεστον διασκέδασιν κατά τάς θερινός νύκτας109
και παρά τήν επιθυμία τοΰ πειραϊκού κοινού:... τό κοινόν τοϋ Πειραιώς,
όπερ πάντοτε εσχε τήν άξίωσιν νά έχη καλούς θιάσους δραματικούς θέλει
άνταποκριθή εις τόν τοιούτον σχηματισμόν110 τελικά δέ λειτούργησε. «... Τό
θέατρον, δπερ επρόκειτο νά καταρτισθή έν Πειραιεϊ είναι πρό καιροϋ γνω­
στόν ότι έναυάγησε»111.

104. "Ο.π, 16­9­1878.

105. Έφ. Ποσειδών, 16­8­1878.
106. "Ο.π., 2­11­1878.
107. "Ο.π., 15­11­1878.
108. Έφ. Ποσειδών, 14­3­1879.
109. "Ο.π., 17­5­1879.
110. "Ο.π., 19­5­1879.
111. "Ο.π, 23­6­1879.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 435

Υπεύθυνος γι' αυτό θεωρήθηκε ό δήμος γιατί δεν πρόσφερε καμία υπο­
στήριξη στο θέατρο τα προηγούμενα χρόνια «...Εύχόμεθα όπως και το
Αημοτικο συμβούλων προσέλθη άρωγον κατά καθήκον iva προσελκύωνται
εις τον τόπον ημών καλοί ηθοποιοί, άφοϋ μάλιστα το παρελθόν έτος δεν πα­
ρεσχέθη ουδεμία τοιαύτη νποστήριξις ενθαρρυντική» και γιατί δεν ενισχύει
γενικά τα πολιτιστικά ζητήματα κατά την κρίση της εφημερίδας Ποσειδών:
«Περί θεάτρου ό κ. Μουτσόπουλος ουδέποτε το ελάχιστον ενήργησε διότι
νομίζει ότι ο μεν ή ό δε ιδιοκτήτης θεατρικού παραπήγματος και μόνον
αυτός έχει το ενδιαφέρον να φροντίση, αν και αυτός είξεύρει να στρώνηται
εις τήν πρώτην θέσιν πλησίον του βασικού εδωλίου, οπόθεν ημείς θέλομεν
πετάξει αυτόν, εάν ήμεθα θεατρώναι, διότι ουδέποτε συνέδραμεν, ως ώφει­
λεν, ή ενίσχυσεν το θέατρον έστω και εκ μέρους τοϋ Δήμου. Ό βασιλεύς
ερωτά φιλομούσας, ώςμανθάνομεν καθ' ήμέραν, αν θα γίνη θέατρον έλλη­
νικόν, iva φοιτά κατά προτίμησιν μετά της οικογενείας Αύτοϋ, ώς και κατά
τό παρελθόν έτος. Και πώς καυχάσαι, ότι φέρεις τον βασιλέα εις τον τόπον
μας, σύ, όστις περί ούδενός φροντίζεις τουλάχιστον, προς διασκέδασιν
αύτοϋ. Και τί καλόν έχεις εις τον Πειραιά, άφοϋ δεν έχεις μίαν μουσικήν, εν
θέατρον, έναν περίπατον άνευ κόνεως, μίαν προκυμαίαν άνευ προκειμένου
κοπρώνος...»112.
Τό Μάρτη τοϋ 1880 συναντάμε στην εφημερίδα Σφαίρα τήν πρώτη ανα­
φορά στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά: Το σχέδιον τοϋ Δημοτικού Θεάτρου
ανετέθη εις τον κ. Τσίλερ»113. Φαίνεται ότι ό Δήμος Πειραιά άρχισε να δεί­
χνει τό απαιτούμενο ενδιαφέρον για τα θεατρικά πράγματα. Στο τέλος μάλι­
στα τοϋ ίδιου χρόνου διαβάζουμε ότι τό Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε,
αν και όχι ομόφωνα, να διαθέσει έ'να ποσόν για τήν ανέγερση αύτοϋ τοϋ θε­
άτρου. «Προχθές εις το Δημοτικον Συμβούλιον Πειραιώς υπεβλήθη ύπο τοϋ
Δημάρχου ό προϋπολογισμός τοϋ Δήμου για το 1881 εν τω όποίω ήτο άνα­
γεγραμμένον και κονδύλων εκ 30.000 δρχ. προς άνέγερσιν θεάτρου. Το
κονδύλων τοϋτο επολεμήθη υπό τίνων εκ τών κ. Συμβούλων λόγω οικονο­
μιών, εις όμως πατριωτικώς σκεπτόμενος έπρότεινεν iva al χιλιάδες αύται
διατεθώσι, μεθ' όσων εισέτι άναγκαιοϋσι, προς άγοράν τορπιλλοφόρου λέμ­
βου, ην να προσφέρχι ό Δήμος Πειραιώς εις τήν Κυβέρνησιν.... Τήν πρότα­
σιν ταύτην έπολέμησε σφοδρώς ό κ. Δήμαρχος άπαιτήσας iva το ποσόν δια­
τεθή ύπερ τοϋ θεάτρου»114.

112. Έφ. Ποσειδών, 23­6­1879.

113. Έφ. Σφαίρα, 4­3­1880.
114. Έφ. Ήχώ, 20­11­1880.
436 Κατερίνας Μπρεντάνου

Ή θεατρική ζωή του Πειραιά από τήν άνοιξη και σ' όλη τή διάρκεια τοΰ
καλοκαιριοΰ τοΰ 1880 είναι ακμαιότατη. Θέατρα, καφενεία, τσίρκα... Σχοι­
νοβατική εταιρία δίνει παραστάσεις στον Πειραιά, στή θέση Βάβουλα, τον
Μάιο115.
Τα καφενεία, τα ωδικά, πού φιλοξενούν μιμοδραματικούς θιάσους
έχουν πληθύνει116. Πρωταγωνιστικό ρόλο αυτή τή χρονιά θα παίξει το Κα­
φενείο τοΰ κ. Τσόχα, ό όποιος ώς επιχειρηματίας θα αποτελέσει σημαντική
παρουσία αργότερα στο Πειραϊκό θέατρο. Το εν λόγω καφενείο βρισκόταν
στή Μουνιχία ­σημερινή Ζέα­, στο χώρο των Δημόσιων Λουτρών117.
Μάλιστα ό Γκίκας Μπινιάρης αναφέρει ότι στό εν λόγω καφενείο είχε στηθεί
εξέδρα μέσα στή θάλασσα, «δπον καί έμφανίζοντο τα ξένα νούμερα, ενα
είοος δηλαδή "βαριετε"»118. Το καφενείο, όντως, φιλοξενούσε θιάσους
'Ιταλών ή Γάλλων ηθοποιών καί προσέλκυε το κοινό τοΰ Πειραιά σε τέτοιο
βαθμό πού φαινόταν να έ'χει αναλάβει κατά αποκλειστικότητα τή διασκέδα­
ση του. «Χθες καί προχθές πολύς κόσμος καί εκλεκτός μάλιστα είχε συρρεύ­
σει εν τω κατά τήν Μονννχίαν καφενείω τον κ. Τσόχα, το όποιον δύναται τις
να όνομάση καί κομψόν μικρόν θέατρον. "Ολοι μένονσι κατευχαριστημένοι
εκ της περιποιήσεως καί της λοιπής διασκεδάσεως»119. Το καφενείο αυτό
έκλεισε τον 'Οκτώβρη120 καί κατεδαφίστηκε άπό το Δήμο Πειραιά το Δε­
κέμβρη γιατί αποτελούσε πηγή δυσωδίας121.
Ή Μάντρα τοΰ κ. Βραχνού το 1880 φιλοξένησε τον διασημότερο τών
ελληνικών θιάσων, τον «Μένανδρο». «Οι ιδιοκτήτες τοϋ θερινού θεάτρου κ.
Βραχνός καί Σκουλούδης ήλθαν σε συνεννόηση με τόν κ. Ταβουλάρη καί
τον κ. Νικηφόρο καί θα δώσουν σειρά παραστάσεων δι' όλου τοϋ θέρους εν
τω ενταύθα θεάτρω»122.
Ό θίασος «Μένανδρος» πήρε στον Πειραιά πολύ καλές κριτικές. Χαρα­
κτηριστικά αναφέρουμε τήν πρώτη παράσταση (18­5) Είναι τρελή, στην
οποία διακρίθηκαν οι κ.κ. Δ. Ταβουλάρης ώς Λόρδος 'Άριελ καί Π. Λαζα­
ρίδης ώς γιατρός123.

115. Έφ. Σφαίρα, 9­5­1880.

116. Έφ.Ήχώ, 12­5­1880.
117. Ό . jr., 9­5­1880.
118. Μπινιάρης Γκίκας, δ.π.,ο. 10.
119. Έφ.Ήχώ, 6­9­1880.
120. "Ο.π., 6­10­1880.
121. "Ο.π., 8­12­1880.
122. Έφ. Σφαίρα, 9­5­1880.
123. Έφ. Σφαίρα, 19­5­1880.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 437

Στην παράσταση Φρόνιμος σύζυγος, στις 21 Μαΐου «έργον ερανισθεν εκ

μιας των κωμωδιών τον Goldoni»124, ιλαροτραγωδία, μεταφρασμένη άπό
τον Δ. Ταβουλάρη, ΰμνοι γράφτηκαν για τους κ.κ. Νικηφόρο ως 'Ανδρέα και
Χέλμη ώς 'Αγγελική. Καλοί ήταν επίσης οι Δ. Ταβουλάρης ως Κόμης, ή Σ.
Ταβουλάρη ώς Κόμισσα, το ζεΰγος Πετρίδου ώς πατήρ και μαρκησία αντί­
στοιχα, ή Μ. Δρακοπούλου ώς υπηρέτρια και οι Σπ. Ταβουλάρης και Π.
Λαζαρίδης ώς νέοι125.
Στην παράσταση τοΰ Ταρτούφου τον Μολιέρου στις 28 Μαΐου δέν άρε­
σε ή έμμετρη, ομοιοκατάληκτη μετάφραση και ή παράσταση δέν είχε επιτυ­
χία, γιατί οι ηθοποιοί γελούσαν δπως και το κοινό126.
Πολύ καλές κριτικές πήραν επίσης οι παραστάσεις: στις 1 'Ιουνίου ο
Άγαθόπουλος127 τον Μολιέρου ( Ό Νικηφόρος ώς Άγαθόπουλος), στις 9
'Ιουνίου Οι πτωχοί των Παρισίων (Γ. Πετρίδης ώς εμποροϋπάλληλος και
επαίτης και ό Δ. Ταβουλάρης ώς γέροντας εμποροπλοίαρχος)128, στις 13
Ιουνίου Ή Παιδοκλέπτρια (ή Σ. Ταβουλάρη ώς Σάρα Ούάτερς και ιδιαίτερα
καλός ό Καρδοβίλλης), πρότι στην τελευταία δέν άρεσε το έργο γιατί δέν
είχε «ορισμένο και καταφανή διδακτικό σκοπό»129.
Σημαντική παράσταση ήταν αυτή της 11 'Ιουλίου Ή Κυρά Φροσύνη ή
Τα Ιωάννινα τον 'Αντωνιάδη, έργο πρωτοπαρουσιαζόμενο και ανέκδοτο, σέ
γλώσσα δημώδη130, στο όποιο εκτός άπό τους ηθοποιούς (Σ. Ταβουλάρη ώς
Φροσύνη, Πετρίδης ώς Άλή Πασάς, Καρδοβίλης ώς Μουχτάρ, Πετρίδου ώς
Δέσπω και Δρακοπούλου ώς Ζεϊνέ) χειροκροτήθηκε έπί σκηνής και ό συγ­
γραφέας τοΰ έργου Α. Αντωνιάδης131.
Από τις παραστάσεις τοΰ εν λόγω θιάσου μνημονεύουμε επίσης τον
Όθέλλο στις 30 'Ιουλίου μέ πρωταγωνιστές τον Δ. Ταβουλάρη ώς Όθέλλο
και 30 'Ιουλίου μέ πρωταγωνιστές τον Δ. Ταβουλάρη ώς Όθέλλο και τον
Βούλγαρη ώς Ίάγο 132 και τον "Αμλετ στις 13 Αυγούστου, τοΰ Σαίξπηρ, μέ
πρωταγωνιστή πάλι τον Δ. Ταβουλάρη, σέ μετάφραση Περβάνογλου133.

124. Ό . jr., 20­5­1880.

125. Ό . jr., 22­5­1880.
126. Ό . jr., 30­5­1880.
127. Έ φ . Σφαίρα, 3­6­1880.
128. Ό . jr., 10­6­1880.
129. Ό . jr., 14­6­1880.
130. "Ο.π., 11­7­1880.
131. "Ο.π., 12­7­1880.
132. Ό . jr., 1­8­1880.
133. Έχρ.Ήχώ, 21­8­1880.
438 Κατερίνας Μπρεντάνου

Αύτη θεωρήθηκε ή μεγαλύτερη επιτυχία τοΰ καλοκαιριού134 παρότι τις πε­

ρισσότερες εισπράξεις είχε ή παράσταση των Πειρατών των Α. Bourgeois
και F. Dugue στις 6 Αυγούστου. Προσήλθαν 1.600 θεατές και οι εισπράξεις
ήταν 1.135 δρχ.135.
Παράλληλα με τον θίασο «Μένανδρο» και εξαιτίας τοΰ ότι ό θίασος
έπαιζε και στην 'Αθήνα, στον Όρφέα136, εμφανίστηκαν στον Πειραιά και ό
θίασος «Αριστοφάνης» και ό θίασος «Βασιλειάδου» και ό ελληνικός μελο­
δραματικός θίασος.
Το καλοκαίρι τοΰ 1881 το θέατρο Πειραιά φιλοξενεί το θίασο «Σοφο­
κλή». Οι βασικοί ηθοποιοί τοΰ θιάσου είναι: Πολυξένη Σούτσα, Αλ. Πίστης,
Γ. Πετρίδης, Δ. Πίστης, Αμαλία Πίστη, Χρυσαφής, το ζεύγος Δρακοπούλου.
Ό θίασος «Σοφοκλής» άπό τις πρώτες του παραστάσεις στον Πειραιά
πήρε πολύ καλές κριτικές. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τις ακόλουθες:
Σάρα και Κάρολος στις 4 Ιουνίου όπου ξεχώρισαν οι Πολ. Σούτσα ως
Σάρα, ό νεαρός ηθοποιός Αλ. Πίστης ώς Κάρολος, ό Γ. Πετρίδης ώς σύζυ­
γος, ό Δ. Πίστης ώς τοκογλύφος, ό Χρυσαφής ώς υπηρέτης, ή Αίκ. Δρακο­
πούλου ώς μητέρα τής Σάρας και ή χαρίεσσα Μέλπω Δρακοπούλου137.
Γερο­Μαρτεν στις 7 Ιουνίου όπου ξεχώρισαν οι: Πετρίδης ώς Γερο­
Μαρτέν, ή Π. Σούτσα ώς Γενοβέφα, ό Α. Πίστης ώς άσωτος γιος, ό Χρυσα­
φής ώς τοκογλύφος, ό Δ. Πίστης ώς Αρμάνδος, ή Αμαλία Πίστη ώς μνηστή
Αρμάνδου, ή Αίκ. Δρακοπούλου ώς σύζυγος τοΰ τοκογλύφου και ό
Δρακόπουλος ώς πλοίαρχος138.
Άρχοντοχωριάτης στις 2 Ιουλίου όπου ξεχώρισαν οι: Χρυσαφής ώς
Μαθιόν Παραμυθιόν, Αλ. Πίστης ώς εραστής τής Λουκίας, Δ. Πίστης ώς
Γιάννης, Π. Σούτσα ώς σύζυγος τοΰ Μαθιόν, Αίκ. Δρακοπούλου ώς Νικο­
λέττα, Μέλπω Δρακοπούλου ώς Λούκια και Πετρίδης ώς Κόντε139.
Μαρία Τνοώρ τοΰ Ουγκώ στις 5 'Ιουλίου, «ή λαμπρότερη παράσταση
τον καλοκαιριού», όπου διακρίθηκαν οι Αίκ. Δρακοπούλου ώς Μαρία, Μ.
Δρακοπούλου ώς 'Ιωάννα, Αλ. Πίστης ώς Γιλβέρτης, Δ. Πίστης ώς Φαβια­
νός, Πετρίδης ώς Ρεϊνάρ, Χρυσαφής ώς Εβραίος140.

134. Έφ. Σφαίρα, 22­8­1880.

135. Έφ.Ήχώ, 1­9­1880.
136. Έφ. Σφαίρα, 4­6­1880.
137. Έφ. Σφαίρα, 5­6­1881.
138. "Ο.π., 8­6­1881.
139. "Ο.π., 3­7­1881.
140. "Ο.π., 6­7­1881.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 439

Οί τιμές των εισιτηρίων τοΰ θεάτρου μειώθηκαν σε 1,50 και Ι,ΙΟ141 και
αργότερα σε 1,10 και 0,70142 για να προσελκύσουν περισσότερο από το
εργατικό κοινό τοϋ Πειραιά.
Στη διάρκεια τοϋ ϊδιου καλοκαιριοϋ δόθηκαν επίσης στο θέατρο Πει­
ραιά δύο παραστάσεις άπό θίασο «Νέων», μία στις 14 'Ιουλίου υπέρ των
Χίων μέ τό έργο Χίος όονλη και Τα βάσανα τοϋ Βασιλάκη1^ καί μία στις 25
Αυγούστου υπέρ τοϋ Τζανείου 'Ορφανοτροφείου μέ τό έργο Ό αληθής
έρως καί Ό βλάξ ό Βασιλάκης144.
'Επίσης ό θίασος «Φιλόμουσων» έδωσε στις 29 'Ιουλίου παράσταση
υπέρ τοϋ Τζανείου ορφανοτροφείου μέ τα έργα Γαλάτεια καί "Ομοως τον
δμοιο145.
Τό καλοκαίρι τοϋ 1882 τό Θέατρο Πειραιώς, πού «κοσμείται φιλοτέχνως
ή μάλλον ειπείν ανακαινίζεται οι' άοράς δαπάνης», νοικιάστηκε άπό τό θία­
σο «Άλεξιάδου» για 40 παραστάσεις146.
Ό θίασος έρχεται άπό τη Σύρο147 καί αρχίζει τις παραστάσεις του στις 3
'Ιουνίου μ' ένα έργο πού παίζεται πρώτη φορά στον Πειραιά, τη Διάσημο δί­
κη, έργο πού όταν παίχθηκε στην 'Αθήνα τό 1880 είχε τόση επιτυχία ώστε
επαναλήφθηκε οκτώ φορές148.
Ό Άλεξιάδης ώς 'Ιωάννης Ρενώ, ό Τσίντος ως στρατάρχης, ό Βούλγαρης
ώς κόμης Μοριάν, ή Π. Βονασέρα ώς Μαγδαληνή, ή Φιλ. Βονασέρα ώς
Άνδραινή, ή Λαζαρίδου ώς Βαλεντίνη, ή Δημητρουλοπούλου ώς κόμισσα149
άρεσαν πολύ στο Πειραϊκό κοινό150.
Στις 5 'Ιουνίου, στην επόμενη παράσταση, 800 θεατές παρακολούθησαν
τη Σωσσάνα Ίμβερτ, όπου διακρίθηκαν οί: Τσίντος ώς Φοντάλ καί
Λαζαρίδης ώς Αναστάσιος. Τό ρόλο της Σωσσάννας έπαιξε ή Φιλομήλα
Βονασέρα, τοϋ κυρίου "Ιμβερτ ό Άλεξιάδης καί της κυρίας "Ιμβερτ ή Πιπίνα
Βονασέρα. Στο ρόλο τοϋ ραδιούργου Μοντάλ ό Βούλγαρης151.

141. "Ο.π., 6­6­1881.

142. "Ο.π., 10­6­1881.
143. "Ο.π., 14­7­1881.
144. "Ο.π., 25­8­1881.
145. "Ο.π., 29­7­1881.
146. Ό . π., 15­5­1882.
147. "Ο.π., 26­5­1882.
148. Ό . π., 31­5­1882.
149. Έφ. Σφαίρα, 2­6­1882.
150. Ό . π., 4­6­1882.
151. Ό . jr., 8­6­1882.
440 Κατερίνας Μπρεντάνου

Στην παράσταση τοΰ κωμικοτραγικοί) πενταπράκτου δράματος Ό τα­

χυδακτυλουργός στις 10 Ιουνίου 152 διακρίθηκε πάλι ό Τσίντος153, όπως και
στον Υιό της επαίτώος στις 17 Ιουνίου 154 , έργο που παίχθηκε για πρώτη
φορά στον Περαιά155.
Πολύ καλές κριτικές πήραν επίσης οι παραστάσεις Ό ρακοσυλλέκτης156
στις 24 'Ιουνίου, Ή έπαΐτις151 στις 27 Ιουνίου, Ό Γαλιλαίος158 στις 4 Ιουλίου,
Ή Νόρμα159 στις 11 Ιουλίου, Ή κακιά ώρα 11 Ιουλίου επίσης, έργο τοΰ
Κορομηλά πού είχε ξαναπαιχθεΐ μόνο στα ανάκτορα την προηγούμενη χρο­
νιά και την περίληψη τοΰ οποίου γράφει ή εφημερίδα Σφαίρα στο φύλλο
της, της 12ης 'Ιουλίου, ό Γερο­Μαρτεν160 στις 13 'Ιουλίου, Ευγενείς και
λαός161 στις 15 'Ιουλίου, 5πρακτο δράμα σέ μετάφραση Άλεξιάδου και
Πιπίνας Βονασέρα, πού παίχθηκε για πρώτη φορά στον Πειραιά και άρεσε
πολύ παρότι δέν υπήρξε μεγάλη προσέλευση κοινού, Όθέλλος162 σέ δύο εξί­
σου πετυχημένες παραστάσεις, μία στις 24 Αυγούστου καί μία στις 19
Σεπτεμβρίου, πού ήταν και ή τελευταία παράσταση τοΰ θιάσου
«Άλεξιάδου» για το καλοκαίρι τοΰ 1882163.
Σημαντικό γεγονός για την Πειραϊκή θεατρική ζωή είναι ή παράσταση,
πού έδωσε στο τέλος τοΰ καλοκαιριού τοΰ 1882, στις 21 Σεπτεμβρίου ό κ.
Λεκατσάς στο θέατρο τοΰ Πειραιά. Ή παράσταση ήταν έκτακτη, ευεργε­
τική υπέρ τοΰ νέου ηθοποιού Β. Δεβύλα. Ό κ. Λεκατσάς παρουσίασε μία
πράξη άπό τον Όθέλλο, μία πράξη άπό τον "Αμλετ καί μία πράξη από τον
"Εμπορο της Βενετίας τοΰ Σαίξπηρ164.
«Ή συρροή τοϋ κοινοϋ χθες εν τω θεάτρω ήτο μεγίστη. Βαθεία σιγή κα­
τείχε το άκροατήριον καθ' ην στιγμήν ανεπετάννυτο ή αυλαία καί εψαίνετο
επί της σκηνής ό κ. Λεκατσάς. 'Αξιοπρεπής εν ττ} στάσει του, ταχύτατος εις

152. Έ φ . Σφαίρα, 9­6­1882.

153. Ό . jr., 12­6­1882.
154. Ό . π., 18­6­1882.
155. "Ο.π., 16­6­1882.
156. Ό . π., 26­6­1882.
157. Ό . jr., 28­6­1882.
158. Ό . π., 5­7­1882.
159. Ό . π., 12­7­1882.
160. Ό . jr., 14­7­1882.
161. Ό . jr., 17­7­1882.
162. Ό . jr., 25­8­1882.
163. Ό . jr., 20­9­1882.
164. Έ φ . Σφαίρα, 20­9­1882.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 441

τάς μεταπτώσεις τον, άπετνπωνε μετά μεγίστης τέχνης εν τω πρώτω μέρει

τον ίοιότροπον και ποικίλον τον «Αμλέτον» χαρακτήρα. Έν τω οεντέρω μέ­
ρει της γ'πράξεως τον «Έμπόρον της Βενετίας» μεθ' δλην την Άγγλιστί γε­
νομένην άπαγγελίαν τον άνήρπασε το κοινον διά των φνσικωτάτων αύτοϋ
κινήσεων, όπερ άοιακόπως εχειροκρότει αντόν. Έν τη τρίτει πράξει τον
«Όθέλλον» οέν νπήρξεν εις των εννοονντων δστις να μην κατεγοητεύθη εκ
της παραφοράς ην άπαραμίλλως εξεδήλωσε, εν τω στροβίλω της ζηλοτν­
πίας τον «Όθέλλον» σνστρεφόμενος. Ό κ. Λεκατσάς διδάσκων ενώπιον τον
κοινον το όποιον σννήθισε να βλέπη επί της σκηνής χείρας τρέμουσας εις
κάθε φράσιν, στάσεις νπερφνσικάς και να άκούη φωνάς βραχνώδεις, είναι
αληθώς γίγας κατορθών δια της τέχνης τον να σνναρπάζη το κοινον, κατα­
σνντρίβων άπαντα τα προσκόμματα ατινα ή πρόληψις και ή κακή έξις κα­
θιέρωσαν... Λέγομεν δτι ή τέχνη εν τη νποκρίσει έγκειται ονχϊ πώς νά άπο­
μακρννηται ό ηθοποιός εκ τον φνσικοϋ, αλλά πώς να πλησιάζη εις αντό και
να παριστά δ,τι φνσικώς εν τω άνθρώπω γίνεται»165.
Το 1883 το θερινό Θέατρο Πειραιώς ξεκινά τις παραστάσεις του στις 15
Μαΐου μέ το έ'ργο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος». Ή παράσταση δόθηκε
από φοιτητές, σέ σκηνοθεσία Άντ. Βαρβέρη166.
Ό θίασος τοΰ Άλεξιάδη μέ την επωνυμία «Πανελλήνιος» θα μονοπωλή­
σει τις υπόλοιπες παραστάσεις τοΰ καλοκαιριοΰ. «Μετ' ολίγας ημέρας άρχε­
ται τών τακτικών παραστάσεων τον εν τω ένταϋθα θεάτρω ό νπό τον κ.
Άλεξιάδην «Πανελλήνιος» θίασος, δστις θέλει δώσει 44 παραστάσεις τακτι­
κός, εκτός τών εκτάκτων, ευεργετικών, κλπ. Τό δραματολόγιον απαρτίζεται
εκ νέων ως έπϊ τό πλείστον έργων πρώτην φοράν άναβιβαζομένων επί της
σκηνής τον ήμετέρον θεάτρον»161.
Τό νέο δραματολόγιο περιλαμβάνει έργα όπως: Μάρθα και Μαρία,
Αημοόιδάσκαλος, Ή κόρη τών ρακοσνλλεκτών, Ό νιος της Κοραλίας, Ό
αχθοφόρος, Ό άσωτος και ή τιμιότης, Ή Παναγία της τέχνης, Δράμα εν
οικογένεια...168.
Προχωροΰν, επίσης οι διαδικασίες για την ανοικοδόμηση τοΰ Δημοτι­
κοΰ θεάτρου Πειραιά. «Εκτίθεται εις μειοδοτικήν δημοπρασίαν ή εργολα­
βία τών προκαταρκτικών εργασιών τον Δημοτικοϋ θεάτρον169» και όρίζε­

165. Έ φ . Σφαίρα, 22­9­1882.

166. Έ φ . Πρόνοια, 12­5­1883.
167. Έ φ . Πρόνοια, 14­5­1883.
168. "Ο.π., 19­5­1883.
169. Έ φ . Πρόνοια, 8­10­1883.
442 Κατερίνας Μπρεντάνου

ται επιτροπή πενταετούς θητείας από τους Άνδ. 'Αντωνιάδη, Άλ. Μελετό­
πουλο, Β. Βασιλειάδη, Χ. Μέρμηγκα, Ν. Σεφερλή και Γ. Ρετσίνα170.
Το σπουδαιότερο όμως νέο για τον Πειραιά είναι ότι εγκαινιάστηκε χει­
μερινή ελληνική σκηνή.
«Ήρξατο ανέγερσης χειμερίου θεάτρου δαπάνη τον κ. Καμπανάκη εις
την Μάντρα τον κ. Σ. Ρετσινοπονλον»171.
Το θέατρο είχε 56 θεωρεία, πολυτελώς διακοσμημένα, σε τρεις σειρές,
μεγάλυη πλατεία και χωρητικότητα άνω των 700 ατόμων. Σκηνή 9 μέτρων
με καινούργιες σκηνογραφίες και ζωγραφιστό θόλο. Ή σκηνή φωτιζόταν με
άεριόφως και οι διάδρομοι με κεριά. Υπήρχαν 6 έξοδοι καί, επειδή ό φόβος
της πυρκαγιάς ήταν μεγάλος, υπήρχε νερό κάτω από τή σκηνή. Ή στέγη
ήταν φτιαγμένη από κασσίτερο καί προμελετημένη έ'τσι ώστε τό καλοκαίρι
να σηκώνεται καί τό θέατρο να γίνεται θερινό172.
Ό χειμώνας του 1883 είναι μια δύσκολη χρονιά άπό τήν άποψη των θιά­
σων. Ό Άλεξιάδης μετά τό καλοκαίρι έ'φυγε για Σμύρνη, ό Ταβουλάρης για
Σύρο καί ό Λεκατσάς εΐναι στην Κωνσταντινούπολη. Γι' αυτό στο «ενταύθα
ανεγειρόμενο χειμερονο θέατρο θα παραστήση έτερος θίασος νπο τη οιεν­
θννση τον Άλ. Πίστη»173.
Ό θίασος λέγεται «Πρόοδος»174 καί αποτελείται άπό τις κυρίες: Αμαλία
Πίστη, Ελένη Χέλμη, 'Αριάδνη Τασσόγλου, Χρυσάνθη Ταμβακοπούλου,
Άγγ. Παντοπούλου καί τους κυρίους: Τασσόγλου, Πίστη, Κυριακού, Χρυ­
σαφή, Βρούτη, Ράμφο, Δίον. Πίστη, Βεργογλή καί Παντόπουλο175.
Άπό τις κριτικές των παραστάσεων πού δόθηκαν τό χειμώνα του 1883
στο θέατρο Πειραιά χαρακτηριστικά αναφέρουμε:
29 'Οκτωβρίου: Γαλάτεια. Οι κριτικές για τήν πρώτη αυτή παράσταση
τοΰ θιάσου «Πρόοδος» είναι καλές. 'Ιδιαίτερα ό Τασσόγλου ώς Ρένος άπο­

170. Ό.π., 17­10­1883.

171. "Ο.π., 8­9­1883, προφανώς πρόκειται για τή Μάντρα πού άλλου αναγράφεται
Ρετσίνα. Στη Μάντρα αύτη είχε μεταφερθεί τό θερινό θέατρο άπό τή Μάντρα Τερψιθέας και τό
1879 είχε γίνει αναψυκτήριο μέ τό όνομα Θρίαμβος. Ή Μάντρα αυτή πρέπει να βρισκόταν
ανάμεσα στή λεωφόρο Σωκράτους, νυν Ηρώων Πολυτεχνείου καί στην 'Αριστοτέλους.
Γειτνίαζε οέ μέ τή Μάντρα Βραχνού, όπου στεγαζόταν τό Θερινό Θέατρο, σύμφωνα μέ πληρο­
φορία της εφ. Πρόνοια, 9­7­1884 (όπου διαβάζουμε ότι οί ήχοι άπό τις παραστάσεις των δύο
θεάτρων ανακατεύονταν καί δημιουργούσαν σύγχυση άπό κοινό).
172. Έφ. Σφαίρα, 8­10­1883.
173. Έφ. Πρόνοια, 27­9­1883.
174. Έφ. Σφαίρα, 21­9­1883.
175. Έφ. Πρόνοια, 20­10­1883.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 443

δείχθηκε πρώτης τάξης ηθοποιός, ό Πίστης ώς Πυγμαλίων καλός και ή

Πίστη ώς Γαλάτεια Ικανοποιητική αν καί, κατά την άποψη της εφημερίδας,
δέν έφτανε το ΰψος της Φιλομήλας Βονασέρα. Άρεσε επίσης πολύ στην κω­
μωδία Ύπό τήν τράπεζαν ό Παντόπουλος176.
30 'Οκτωβρίου: Ααλιοά, Που ξεύρεις πώς εχω ντολμάδες. Ή παράσταση
απέτυχε. 'Άρεσε μόνο ό Δημ. Πίστης καί ό Ελευθεριάδης. Ή δε κωμωδία
προτείνεται να μήν παιχθεί ποτέ ξανά177.
6 Νοεμβρίου: Δημοπρασία. Ή μονόπρακτη αυτή κωμωδία τοΰ Πίστη δέ­
χθηκε πολύ καλές κριτικές από τήν εφημερίδα Σφαίρα: Ύπερεξηκόντισε τάς
προσδοκίας μας εν τε τη εξελίξει καί τη εκτελέσει. Ή ευφυΐα, το εύτράπελον,
το διδακτικόν επιχαρίτως συμφύρονται εν αύτη εν τοιαύτη αφθονία ώστε ή
φαώρά καί εύθυμωτάτη εντύπωσις τοΰ άκροατοϋ, οιονεί συγκρατούσα καί
τήν άναπνοήν, αδιάλειπτος διατηρείται απ' αρχής μέχρι τέλους»11*.
15 Νοεμβρίου: Δολοφονία τοϋ Φουάλτερ. Το έργο παίχθηκε για πρώτη
φορά στον Πειραιά άλλα χωρίς επιτυχία, όπως σχολιάζει ή εφημερίδα
Πρόνοια: «Ή δολοφονία τής "δολοφονίας τοϋ Φουάλτες" υπήρξε ευτυχέ­
στατη»179.
19 Νοεμβρίου: Οίχαρτοπαΐκται Ό Τασσόγλου ώς 'Αντώνιος καλός καί ό
Δ. Πίστης, άλλα ό Ά. Πίστης αφύσικος καί υπερβολικός. Ό δέ Κολυβίδης
τόσο άπειρος πού τοΰ έφυγε το ξίφος. Γενικά ή παράσταση απέτυχε180.
22 Νοεμβρίου: Ό ακούσιος ιατρός, Οι δύο άγύρται. Καί οι δύο κωμωδίες
απέτυχαν οικτρά. Ή εφημερίδα Πρόνοια βρήκε ακόμα καί τον Παντόπουλο
ώς Σγαναρέλλο κακό. Ό κόσμος έφυγε στή μέση τής παράστασης.
«Άλλοίμονον εις τήν έθνικήν ημών σκηνήν εάν ή κοινωνία καί ή δημοσιο­
γραφία έπιτρέψη εις οιονδήποτε νά γίνεται αύτοχειροτόνητος ηθοποιός καί
νά παρίσταται εν τη σκηνή καί νά χοροπηδά όπως θέλει»181». Ή δέ Σφαίρα
πού γενικά ήταν ευνοϊκότερη απέναντι στο θίασο βρήκε τον Παντόπουλο
άπλα άμελέτητο182.
Οι κριτικές για τον έν λόγω θίασο, όπως φαίνεται άπό τα παραπάνω
υπήρξαν στην αρχή θετικές, αργότερα αντιφατικές καί τέλος έντονα άρνητι­

176. Ό . π., 29­10­1883.

177. "Ο.π., 1­11­1883.
178. Έφ. Σφαίρα, 7­11­1883.
179. Έφ. Πρόνοια, 19­11­1883.
180. "Ο.π., 21­11­1883.
181. Έφ. Πρόνοια, 24­11­1883.
182. Έφ. Σφαίρα, 23­11­1883.
444 Κατερίνας Μπρεντάνου

κές. Ό πρώτος χρόνος τοΰ πρώτου χειμερινοί) θεάτρου τοϋ Πειραιά έμελλε
να τελειώσει στα δικαστήρια.
Από τις 13 Δεκεμβρίου ή εφημερίδα Πρόνοια γράφει ότι ό ιδιοκτήτης
τοϋ θεάτρου κ. Καμπανάκης ζήτησε από το θιασάρχη κ. Α. Πίστη να φύγει
άπο το χώρο του για λόγους ασυμφωνίας οικονομικής και αθέτησης όρων
τοϋ συμβολαίου. Συγκεκριμένα κατηγορήθηκε ότι εισέπραξε χρήματα κατα­
χρηστικά με πλαστές ή άκυρες αποδείξεις, δηλαδή χωρίς τήν υπογραφή τοΰ
Καμπανάκη, όπως συμφωνηθεί. Παρεμπιπτόντως μπορούμε να ποϋμε ότι ό
Πίστης καί οι αδελφοί Καμπανάκη ήταν συγγενείς και μάλιστα ξαδέλφια.
Ό Πίστης δέ συμμορφώθηκε με τις επιθυμίες τοϋ ξαδέλφου του και συ­
νέχισε τις παραστάσεις. Φημολογείται δέ ότι στην παράσταση τοϋ αρμένι­
κου θιάσου, στις 22 τοϋ ϊδιου μήνα άνθρωποι τοϋ θιάσου «Πρόοδος» για να
σαμποτάρουν τήν παράσταση ξεκόλλησαν καί έσχισαν τις άφίσσες με απο­
τέλεσμα τήν επέμβαση της αστυνομίας.
Ό Καμπανάκης προθυμοποιήθηκε να πληρώσει τους ηθοποιούς τοϋ
αρμένικου θιάσου γιατί δέν προσήλθε κοινό. Τήν ϊδια μέρα ό Καμπανάκης
προέβη σέ γνωστοποίηση της έξωσης τοϋ θιάσου «Πρόοδος» άπο το θέα­
τρο, το όποιο καί κλείδωσε.
Ή απόφαση τοϋ πρωτοδικείου Αθηνών δικαίωσε τον Καμπανάκη καί
επέβαλε ασφαλιστικά μέτρα.
Ό θίασος έσπασε τις κλειδαριές καί έδωσε τις δύο τελευταίες παραστά­
σεις του183.
Τον ίδιο χρόνο στον Πειραιά ιδρύθηκε Εθνικός Σύλλογος με σκοπό τήν
«ανασύσταση ή μάλλον τή γέννηση της ελληνικής σκηνής»184 καί στα πλαί­
σια αυτά διακήρυξε διαγωνισμό ελληνικών δραματικών έργων, κατάρτισε
θίασο για τή διδασκαλία ελληνικών έργων υπό τή διεύθυνση τοϋ Μ. Αρνιω­
τάκη καί ίδρυσε Δραματική Σχολή, όπου θα διδάσκονται α) Ιστορία τέχνης,
β) Πρακτική ερμηνεία καί ανάλυση δραμάτων, γ) απαγγελία καί δ) υποκρι­
τική. Καθόρισε δέ τους μισθούς τών ηθοποιών ώς έξης:
'Άντρες Γυναίκες
Πρωταγωνιστές 400 δρχ. τό μήνα 400 δρχ. τό μήνα
Α' τάξεως 320 δρχ. τό μήνα 350 δρχ. τό μήνα
Β' τάξεως 280 δρχ. τό μήνα 300 δρχ. τό μήνα
Γ τάξεως 200 δρχ. τό μήνα 230 δρχ. τό μήνα
Δόκιμοι 150 δρχ. τό μήνα 170 δρχ. τό μήνα

183. Έφ. Πρόνοια, 24­12­1883.

184. Έφ. Σφαίρα, 1­6­1883.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 445

Άπο τις εφημερίδες τοΰ 1883 σημειώνουμε επίσης τα παρακάτω ενδια­

φέροντα και ευτράπελα συμβάντα:
• Το εισιτήριο τοΰ θεάτρου αυξήθηκε σέ 1,50 δρχ. «Αισχροκέρδεια»185*.
• Στην κριτική της παράστασης της 23ης Ιουλίου διαβάζουμε ότι ό κόσμος
δέν πάει στο θέατρο γιατί οι πάγκοι είναι βρώμικοι και με καρφιά, δεν
υπάρχουν αρκετές καρέκλες και φέρνουν άπο το καφενείο (νοικιασμένες)
ή άπο το σπίτι τους, οπότε κλείνουν τους διαδρόμους, τα παιδιά παίζουν
γύρω άπο την ορχήστρα, ή σκόνη γεμίζει τα πάντα και φείδονται να κατα­
βρέξουν μέ ένα βαρέλι νερό πού στοιχίζει 50 λεπτά. Έκτος άπ' αυτά γίνον­
ται και συμπλοκές ανάμεσα στους ανθρώπους τοΰ θεάτρου και τους επό­
πτες της είσπραξης φόρων186.
• Την Κυριακή, 14 Αυγούστου στην παράσταση της Κυρά Φροσύνης κάποι­
ος έξω άπο το θέατρο πέταγε μέσα κρεμμύδια, τα φώτα έσβησαν και ένα
πανί πήρε φωτιά10 '.
• Τα θεωρεία τοΰ χειμερινού θεάτρου στολίζονται πλουσιοπάροχα. «Κρεμά
έξωτερικώς δ,τι κολοκυθιά τον άρέσκωσι και ενοεικνύει ελλειψιν σεβα­
σμού προς την κοινωνία. Εσωτερικά ας εκτεθεί σε μάταιες επιδείξεις»188.
• Μέσα στο θέατρο βλέπει κανείς αντλίες, σωλήνες και κινητές σκάλες άπό
το «έόρεϋον απόσπασμα της πυροσβεστικής υπηρεσίας». Βέβαια κρίνον­
ται απαραίτητα για τήν πρόληψη άλλα έπρεπε να τοποθετηθούν διακριτι­
κότερα ή να βάλουν εντός της αιθούσης και φορεία, φάρμακα και έξαπτέ­
ρυγα» για κάθε κίνδυνο189.
Ό Καμπανάκης, ώς απάντηση τοΰ σχολίου για το στολισμό των θεωρεί­
ων είπε ότι νοίκιασε το θεωρείο στον Μελετόπουλο άλλα το στόλισε κιόλας
για να είναι έτοιμο για όποιον επίσημο «εύαρεστηθεϊ νά προσέλθη». Ή εφη­
μερίδα αποκάλυψε όμως ότι ό ματαιόδοξος Μελετόπουλος στόλισε το θεω­
ρείο μέ δικά του έξοδα190.
• Τό κάθε θεωρείο νοικιάζεται 4 δρχ.191 άλλα δέν εΐναι και πολύ σίγουρο ότι
ανήκει σ' όποιον πληρώνει. Στο θεωρείο τοΰ κ. Κουμαντάρου έκανε κατά­
ληψη ό φρούραρχος192.

185. Έ φ . Πρόνοια, 2­9­1883.

186. "Ο.π., άρ. φύλλου 315,25­7­1883.
187. Ό . jr., 16­8­1883.
188. Έ φ . Πρόνοια, 31­10­1883.
189. Έ φ . Πρόνοια, 1­11­1883.
190. "Ο. π., 5­11­1883.
191. Έ φ . Σφαίρα, 18­11­1883.
192. Έ φ . Πρόνοια, 29­11­1883.
446 Κατερίνας Μπρεντάνου

Άπο τις χρονιές πού εξετάζουμε το 1884 είναι ή χρονιά με τη μεγαλύτε­

ρη θεατρική κίνηση. Το χειμερινό θέατρο λειτουργεί σχεδόν αδιάκοπα, το
θερινό σ' όλη τη διάρκεια τοΰ καλοκαιριού και τα καφενεία μέ τους ωδι­
κούς, μιμικούς και μελοδραματικούς θιάσους πληθαίνουν.
Ό π ω ς ήδη σχολιάσαμε ό κ. Καμπανάκης, ιδιοκτήτης τοΰ χειμερινού θε­
άτρου, έδιωξε κακήν κακώς το θίασο τοΰ Άλ. Πίστη λίγο πριν τήν αλλαγή
τού χρόνου. (Πληροφορικά αναφέρουμε ότι ό θίασος αυτός νοίκιασε λίγο
αργότερα το Δημοτικό θέατρο Πάτρας193).
Ή εφημερίδα Πρόνοια θριαμβολογεί για τήν έξωση τοΰ εν λόγω θιάσου
άπο τήν Πειραϊκή σκηνή γράφοντας: «Οι θίασοι κατά τήν έποχήν ταντην,
δταν πρόκειται να οιοάξωσιν εις κοινωνίαν ως τήν τον Πειραιώς, δεν καταρ­
τίζονται με Χρνσάφώες, Βρόντιοες, Κολνβίοες, το ζεύγος Ράμφων και τήν
Χρ. Ταμπακοπούλου ....ή κοινωνία ήοη έχει αξιώσεις και δεν επιτρέπει να
ανέρχονται επί της ελληνικής σκηνής όλοι οι άχρηστοι... Οι ύποκριταί είναι
διδάσκαλοι, ιεροκήρυκες, είναι οι μεταδίδοντες εις τήν κοινωνίαν εκείνην
τήν νπέροχον διάνοιαν τών δαιμονίων συγγραφέων... Ή επιείκεια επιβάλλει
ήδη εις τήν φιλάνθρωπον κοινωνίαν μας νά τους συγχώρηση άφοϋ μας έξε­
φορτώθησαν χάριν της παρεμβάσεως τοϋ Προέδρου... Δεν θά έπιτρέψωμεν
εις τους τυχόντας αν ύβρίζωσι έργα τοϋ Σαίξπηρ, τοϋ Ουγκώ, τοϋ Γκαίτε...
"Ας φροντίση λοιπόν (ό κ. Καμπανάκης) νά ενρη και νά φέρη άξιόλογον
θίασον αν θέλη νά κατάκτηση τάς συμπαθείας δλων και νά κερδίση χρήμα­
τα»194.
Το χειμερινό, λοιπόν θέατρο ξεκινά το 1884 τήν καλύτερη και παραγωγι­
κότερη περίοδο του μέ μία έκτακτη παράσταση Πειραιωτών νέων υπέρ τών
άπορων μαθητών τών νυχτερινών σχολών, στις 11 Γενάρη, μέ τό έργο 77α­
ραμονή της ελληνικής επαναστάσεως τοΰ Ραγκαβή195.
Τήν επόμενη κιόλας μέρα ανακοινώνεται ότι ό θίασος «Μένανδρος»
νοίκιασε τό θέατρο για τό Πάσχα196 ενώ λίγες μέρες μετά φτάνει άπο τό
Βόλο ό θίασος τοΰ Άλεξιάδη «Πανελλήνιος» και μέχρι τις Απόκριες έδωσε
μερικές έκτακτες παραστάσεις στον Πειραιά197.
Άπο τις παραστάσεις τοΰ θιάσου Αλεξιάδη αναφέρουμε τις έξης:
25 Γενάρη: Γουλιέλμος ό αχθοφόρος. Τό δράμα τοΰ λαοΰ. "Εργο μέ κύρι­

193. Έφ. Σφαίρα, 22­1­1884.

194. Έφ. Πρόνοια, 12­1­1884.
195. Έφ. Πρόνοια, 10­1­1884.
196. "Ο.π., 12­1­1884.
197. "Ο.π., 21­1­1884.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 447

ους ρόλους αχθοφόρους, αποδεικνύει την τίμια τάξη τοϋ εργάτη λαοΰ ανώ­
τερη από τη διεφθαρμένη τάξη των ευγενών. 'Αναφέρεται στη Γαλλική επα­
νάσταση και τελειώνει με τη φράχη «Ζήτω το έθνος, ή Ίσότης, ή Άδερ­
φότης»198.
Ό θίασος στην πρώτη του αυτή παράσταση είχε μεγάλη επιτυχία. Οι νέ­
οι ηθοποιοί τοΰ θιάσου ή Αικ. Δρακάκη ώς Καρλόττα, ό Βασ. Δαβίλας ώς
κόμης Βελμώρ, ό Ευτύχιος Βονασέρας άνταπεξήλθαν στις ανάγκες των ρό­
λων και στις προσδοκίες τοΰ κοινοΰ. Ή Πιπίνα Βονασέρα ώς Γιακουμίνα
και ό Πεταλας ώς Γουλιέλμος ήταν εξαιρετικοί, όπως πάντα. Κορυφαία
όμως ήταν ή Φιλομήλα Βονασέρα, ή οποία επέστρεψε από τή Σμύρνη
«ωραιότερα και παχύτερα» και καταγοήτευσε τους πάντες ώς Ροζαλία. Ό
Άλεξιάδης, ώς ναύαρχος Φραμβίλ καί ό Τσίντος ώς δάσκαλος κολύμβησης
ήταν επίσης εξαιρετικοί .
11 Φλεβάρη: Κόρη των ρακοσυλλεκτών με πρωταγωνιστή τον Τσίντο ώς
Κυρά Μοσκοΰ. Ή παράσταση εξασφάλισε άφθονο γέλιο για το κοινό της200.
Έν τω μεταξύ έφτασε από τή Σύρο ό θίασος «Μένανδρος», ό όποιος θα
δίνει παραστάσεις κάθε Τετάρτη, Σάββατο και Κυριακή201. Το πρόγραμμα
πού δημοσίευσαν περιελάμβανε «εκλεκτά» έ'ργα, τα περισσότερα των οποίων
θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στον Περαιά. «Ή κοινωνία μας λατρεύει
την ελληνική σκηνή όταν πράγματι είναι τοιαύτη»202, γράφει ή Πρόνοια.
Ή πρώτη παράσταση τοΰ «Μενάνδρου» στον Πειραιά έ'γινε δεκτή με
ενθουσιασμό. Ό κόσμος κατέκλυσε το θέατρο και όλοι οι ηθοποιοί αποδεί­
χθηκαν άξιοι της αποστολής τους. Το έ'ργο ήταν το Ροκαμβολ ή Φάνται
Κούπα, στις 25 Φλεβάρη, όπρακτο κωμικοτραγικό δράμα των Βουρζουά
και Πονσών Δε Τεραίλ. Ή εφημερίδα Πρόνοια υποδέχεται τήν πρώτη αυτή
εμφάνιση τοΰ θιάσου μ' έ'να μεγάλο άρθρο πού βρίσκει τήν ευκαιρία να πει
για άλλη μια φορά πόσο πρέπει να φροντίζουμε τήν ελληνική σκηνή καί πό­
σο άξιοι οφείλουν νάναι οι ηθοποιοί. Ό Σπ. Ταβουλάρης ώς γιατρός Γαρδών
καί Σερ Ούίλλιαμς, ό Δ. Ταβουλάρης ώς 'Ιωσήφ Βιπάρ ή Ροκαμβολ, ή Σοφία
Ταβουλάρη ώς Βακκαρα καί κ. Σαρμέ, το ζεύγος Λαζαρίδου, ή Σ. Δημη­
τροπούλου, το ζεύγος Νικηφόρου καί όλοι οί άπαρτίζοντες το θίασο έδρε­
ψαν δάφνες203.

198. Έφ. Πρόνοια, 24­1­1884.

199. "Ο.π., 26­1­1884.
200. "Ο. π., 9­2­1884.
201. "Ο.π., 7­2­1884.
202. "Ο.π., 23­2­1884.
203. Έφ. Πρόνοια, 27­2­188.
448 Κατερίνας Μπρεντάνου

Εξίσου θριαμβευτική κριτική γράφηκε και για τή δεύτερη παράσταση

στις 26 Φλεβάρη μέ το έ'ργο Ή Δέσποινα της Λυών204.
Στην παράσταση των Πειρατών στις 30 Φλεβάρη εντυπωσιακά ήταν τα
σκηνικά, πού παρουσίαζαν φυσικό τοπίο μέ πολύ ρεαλισμό (βουνά, δέντρα,
ποτάμια). "Επαιξε και ή μικρή κόρη Νικηφόρου, ή οποία γοήτευσε επίσης το
κοινό της. «'Όλοι καταγοητεύθησαν κι ήθελαν να το φιλήσουν»205.
Στην παράσταση Ό πειρατής των Ίνοιών στις 4 'Απρίλη ό Σπ. Ταβου­
λάρης έδωσε ρεσιτάλ ηθοποιίας ύποκρινόμενος τον πειρατή. Ή σκηνή τοϋ
θανάτου του προκάλεσε φρίκη και χάλασε τον ύπνο αρκετών θεατών206.
Στην παράσταση του "Αμλετ στις 15 Μάρτη ο πρωταγωνιστής Δ. Τα­
βουλάρης έπαιξε μέ τόση φυσικότητα πού «εάν κατά τήν εσπέραν έκείνην
παρίστατο ό δαιμόνιος Σαίξπηρ δεν ήθελε δυσανασχετήσει δια τον Άμλέτον
τοϋ αλλά ήθελε συγχαρεί τον "Ελληνα καλλιτέχνη». Το μόνο λάθος πού πα­
ρατηρήθηκε στην ηθοποιία του ήταν ότι κατά τή μονομαχία στάθηκε μέ
πλάτη στο κοινό, γεγονός πού σχολιάζεται αρνητικά άπό τήν εφημερίδα. Ή
Σ. Ταβουλάρη ως Όφήλια ένέπνεσε τή συγκίνηση και τή φρίκη και «δάκρυα
πολλά άπέσπασεν άναγκαστικώς άπό πολλούς οφθαλμούς». Ό Γιορλάνος
ώς φάντασμα επίσης «ύπεκρίθη ωραία»207.
Τή χρονιά αυτή προκειμένου να λειτουργήσει τό θέατρο αυτό ώς εαρινό
έγιναν στο χώρο μια σειρά επισκευές. 'Αφαιρέθηκαν τα πολύφωτα τών θεω­
ρείων, πού χαλούσαν τήν οπτική αλλά και φτιάχτηκε ενα μεγάλο πολύφωτο
στο κέντρο της αίθουσας. 'Αφαιρέθηκε επίσης ή σκεπή και μεταρρυθμίστη­
καν οι είσοδοι208.
Στο ϊδιο φύλλο εφημερίδας υπάρχει ή πληροφορία ότι τό Χειμερινό
Θέατρο Πειραιά για τήν εαρινή περίοδο νοικιάζει ιταλικός μελοδραματικός
θίασος146.
Τον 'Ιούνιο πάντως ό Παναγής Κουταλιανός γεμίζει τό θέατρο μέ ασκή­
σεις επίδειξης δύναμης209.
Παράλληλα άπό τον 'Απρίλιο συναντάμε παραστάσεις στο Θερινό Θέα­
τρο Πειραιά. Στις 4 Άπριλίο ο θίασος Κλειδιόπουλου παρουσίασε άσματα,
χορούς και μια 5πρακτη παντομίμα210. Στις 27 Μαΐου ό ταχυδακτυλουργός

204. "Ο.π., 28­2­1884.

205. Ό . jr., 3­3­1884.
206. "Ο.π., 7­3­1884.
207. "Ο.π., 17­3­1884.
208. Έφ. Πρόνοια, 24­4­1884.
209. "Ο.π., 27­6­1884.
210. Έφ. Σφαίρα, 4­4­1884.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 449

Περβάνογλου έδωσε μια σειρά παραστάσεων211. Τον 'Ιούλιο και μετά από
επισκευές απαραίτητες, γιατί κατά τη διάρκεια τοϋ χειμώνα «εφύη πόα πα­
χεία και τα οεσηπότα και ενρωτιχυντα καθίσματα θα νποχωρώσιν212, άρχισε
παραστάσεις ό θίασος «Πανελλήνιος» τοϋ Άλεξιάδη. Ό θίασος νοίκιασε το
χώρο από τον ιδιοκτήτη κ. Λυμπερόπουλο για 40 παραστάσεις.
Γενικά το καλοκαίρι αυτό ο θίασος έχει ελλείψεις και το κοινό δέν είναι
ιδιαίτερα θερμό213. "Ετσι άπό το τέλος 'Ιουλίου αρχίζει παραστάσεις και στο
Θέατρο 'Απόλλων στην 'Αθήνα για να μπορέσει να άνταπεξέλθει στα έ'ξοδά
του214.
Το Θερινό Θέατρο Πειραιά κλείνει τις παραστάσεις του για τή χρονιά
αυτή με τον παντομιμικό θίασο τών 'Αβραάμ Παντελιάδου και Αλέκου
Πανδόφλη στις 14 Σεπτεμβρίου και το έργο Λάμπρος και Φώτης Τζαβέ­
λας215.
Στή δεύτερη περίοδο λειτουργίας τοϋ Χειμερινοϋ Θεάτρου Πειραιά ό κ.
Καμπανάκης μίσθωσε το θέατρο σέ έλληνο­γαλλικο μιμοδραματικό θίασο
16 ατόμων216. Ανάμεσα στους "Ελληνες και Γάλλους υπήρχαν επίσης
Γερμανοί, 'Άγγλοι και 'Ιταλοί217. Διευθυντής ήταν οι κ. Πουλιέζος και Γα­
λήτσης ή Καλλίτσης218. Οι παραστάσεις τοϋ θιάσου αποτελούντο άπό παν­
τομίμες με ηρωικά και οικογενειακά δράματα, κωμωδίες και χορούς. Ό θία­
σος έπαιζε τέσσερις φορές τή βδομάδα (Τετάρτη ­ Πέμπτη ­ Σάββατο και
Κυριακή).
Ό θίασος αυτός θεωρήθηκε άπό τήν εφημερίδα Σφαίρα: «καθηγητής
Ιστορίας»219 και τα σχόλια της ήταν ενθουσιώδη: «μετέβαλε το θέατρο εις
σχολεϊον»220 εξαιτίας τοϋ ιστορικού περιεχομένου τών παριστανομένων
δραμάτων.
Στο χειμερινό θέατρο Πειραιά λίγο πριν το τέλος τοϋ 1884 εμφανίστηκαν
επίσης:
1. Ό Χόλδεν μέ τα νευρόσπαστά του (μαριονέτες) στις 16 'Οκτωβρίου221

211. "Ο.π., 25­5­1884.

212. Έ φ . Πρόνοια, 2­6­1884.
213. Έ φ . Σφαίρα, 30­7­1884.
214. Έ φ . Πρόνοια, 26­7­1884.
215. Έ φ . Σφαίρα, 14­9­1884.
216. Έ φ . Πρόνοια, 8­9­1884.
217. Ό . jr., 13­9­1884.
218. Έ φ . Σφαίρα, 13­11­1884.
219. "Ο.π., 29­9­1884.
220. Ό . jr., 3­10­1884.
221. Έ φ . Πρόνοια, 16­10­1884.
450 Κατερίνας Μπρεντάνου

2. Ό ταχυδακτυλουργός Μεχμέτ Σουκρής Βέης στις 15 Δεκεμβρίου222

και 20 του ϊδιου μήνα223
3. Ό θίασος τοϋ Μ. Άρνιωτάκη σέ έκτακτη ευεργετική παράσταση
«ύπερ των παθόντων εκ της αποτεφρώσεως εν Σμύρνη ηθοποιών»224 στις 19
Δεκεμβρίου, μέ το έργο Είναι τρελή και Ή κόρη τοϋ παντοπώλον. Ό θίασος
«Μένανδρος» είχε μόλις γυρίσει από τη Σμύρνη γιατί το εκεί θέατρο πήρε
φωτιά225. Στην παράσταση αυτή ή κυβέρνηση χάρισε το φόρο, ό αρχιμου­
σικός τή μουσική, ό Άρνιωτάκης και ό θίασος τήν υποκριτική τέχνη και τό
κοινό τή συμπαράσταση του σέ κάθε επίπεδο, υλικό και ηθικό226.
4. Ό θίασος «Μένανδρος» έδωσε έκτακτη ευεργετική παράσταση υπέρ
τοϋ κ. Καμπανάκη στις 29 Δεκεμβρίου μέ τό έργο Άγαθόπουλος227.
Τό Φεβρουάριο τοΰ 1884 τό Δημοτικό συμβούλιο ψήφισε πίστωση
450.000 δρχ. για τήν ανέγερση τοΰ Δημοτικού Θεάτρου228. Τό ψήφισμα εγ­
κρίθηκε άπό τήν επιτροπή τήν αρμόδια για τα δημοτικά έργα229 και τον
Ιούνιο έγινε ή τελετή κατάθεση τοϋ θεμέλιου λίθου.
'Ενδιαφέρουσα βρήκαμε τήν πληροφορία ότι ό θεμέλιος λίθος τοϋ Δη­
μοτικοϋ Θεάτρου Πειραιά τοποθετήθηκε πάνω σέ αρχαιολογικά ευρήματα
τα όποια θάπτηκαν για πάντα. «Ούτω λοιπόν θάπτονται τα ένδοξα ερείπια,
τα όποια ή παρ' ήμϊν αρχαιολογική σοφία μετέβαλεν άλληλοοιαόόχως εις
ναόν, λουτρώνα, στοάν, άφοοεντήριον, νανσταθμον και ενδιαίτημα θυγατέ­
ρων της Αφροδίτης... θάπτονται τα πολυθρύλητα ερείπια και υπό τό βάρος
τοϋ ανεγειρόμενου θεάτρου μας και εντός τοϋ εύρώτος τών θεμελίων του
εύχόμεθα να ταφή πάσα διχόνοια, πάσα διένεξις γεννηθεισα εξ υπερβάλλον­
τος άρχαιολογικοϋ ζήλου»230.
Σημαντική επίσης θεατρική ζωή τό 1884 έχουν στον Πειραιά τα Καφε­
νεία τοϋ Διονυσιάδου στή Μουνυχία, όπου παραστάθηκε Ό χορός μεταμ­
φιεσμένων στις 14 Φεβρουαρίου231 και όπου έδιναν σταθερά παραστάσεις
τον Ιούνιο και Ιούλιο δύο αρμένιοι ωδικοί και μελοδραματικοί θίασοι232 και

222. Έφ. Σφαίρα, 12­12­1884.

223. Ύλπ., 19­12­1884.
224. Έφ. Σφαίρα, 18­12­1884.
225. Έφ. Πρόνοια, 19­11­1884.
226. Έφ. Σφαίρα, 21­12­1884.
227. Ό.π., 29­12­1884.
228. Έφ. Πρόνοια, 22­2­1884.
229. "Ο. π., 23­2­1884.
230. Έφ. Πρόνοια, 23­6­1884.
231. Έφ. Πρόνοια, 14­2­1884.
232. "Ο.π., 26­6­1884,7­7­1884.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 451

το καφενείο τοϋ Σουσάνα, όπου έδωσε παραστάσεις γαλλικός233 και ιτα­

λικός234 θίασος.
Σύμφωνα μέ πληροφορίες τοΰ Δ. Σπηλιωτόπουλου235, άπο τότε πού ή
βασιλική οικογένεια κατοίκησε στην οικία Τσίλλερ (1878­79) και ό περίπα­
τος στο Πασαλιμάνι έ'γινε της μόδας, ό Διονυσιάδης έκτισε δίπλα στο καφε­
νείο του και σέ οικόπεδο τοΰ Τρύφωνος Μουτζοπούλου, θέατρο θερινό πού
πήρε το όνομα «Πολυθέαμα». Μαζί του συμφωνεί ό Γκ. Μπινιάρης236 και ό
Π. Σπάλας237.
Έ ν α άλλο Καφενείο, αυτό τοΰ 'Αναστάσιου Τσόχα, μέ εξέδρα για θεά­
ματα στή θάλασσα, πήρε τη θεατρική σκυτάλη. «Ό εξ Αθηνών επιχειρημα­
τίας Άν. Τσόχας..., ώκοδόμησεν ανωθι τοϋ Σηραγγίον ... θέατρον, επί της
σκηνής τον οποίον έδίδοντο ον μόνον Ελληνικά έργα, αλλά και ξένα παρά
των εξ 'Αθηνών διερχομένων ξένων μελοδραματικών θιάσων, διότι ό Ά.
Τσόχας διετήρει και εν'Αθήναιςθέατρον»13*1.
Ό τύπος συμφωνεί μέ τήν πληροφορία τοΰ Σπηλιωτόπουλου. Ό ιδιο­
κτήτης τοΰ μεγάλου και γνωστού καφενείου ό κ. Τσόχας κτίζει στή «μεσημ­
βρινο­δντική κλιτν τον λόφον Μονννχίας»239 θερινό θέατρο, το όποιο θα
αποτελέσει έ'να μεγάλο κεφάλαιο στο Πειραϊκό θέατρο.
Τό 1885 σηματοδοτείται άπο τήν λειτουργία τοΰ Θεάτρον Τσόχα. Ή
ίδρυση τοΰ Θεάτρου Τσόχα στή Μουνυχία είναι τό καλλιτεχνικό γεγονός
της χρονιάς. Κτίστηκε μέ σχέδιο τοΰ Τσίλλερ σ' ένα μεγάλο, σαν γήπεδο
χώρο και έκτος άπο τό θέατρο διαθέτει ξενοδοχείο, καφενείο και ζαχαρο­
πλαστείο240.
Ή λειτουργία του ξεκίνησε τον Ιούνιο μέ δύο θιάσους, τον «Μένανδρο»
και έναν ιταλικό μελοδραματικό, πού έπαιζαν εναλλάξ241.
Τα εγκαίνια έγιναν στίς 9 'Ιουνίου μέ προσκεκλημένους τους βασιλείς, τό
υπουργικό συμβούλιο, τό δημοτικό συμβούλιο, τό δημοτικό συμβούλιο 'Αθη­
νών και Πειραιά242 και παρά τις παροτρύνσεις τών εφημερίδων προς τον κ.

233. Ό.7Γ., 30­6­1884.

234. Έφ. Σφαίρα, 11­8­1884.
235. Σπηλιωτόπουλος Δημήτριος, δ.π.,ο. 135.
236. Μπινιάρης Γκίκας, δ.π.
237. Σπάλας Πάνος, δ.π.
238. Σπηλιωτόπουλος Δημήτριος, δ.π.
239. Έφ. Σφαίρα, 29­5­1884.
240. Έφ. Πρόνοια, 24­1­1885.
241. Έφ. Σφαίρα, 3­6­1885.
242. Έφ. Πρόνοια, 4­6­1885.
452 Κατερίνας Μπρεντάνου

Τσόχα να ξεκινήσει με ελληνικό θίασο αυτός προτίμησε τον ιταλικό. "Ετσι

λοιπόν ο εθνικός ΰμνος «έψάλη υπό 'Ιταλών καϊ παρετηρήθη κατά την τε­
λετήν ταύτην ικανή ψυχρότης... Έάν ό θίασος τον κ. Ταβονλάρη ενεκαίνιζε
το θέατρον και τον έθνικον ϋμνον, αν μη τεχνικότερον με αίσθημα βεβαίως
και ζωήν πολλω πλείονα θα εψαλλεν, διότι επτανήσιος εποίησεν, επτανή­
σιος ετόνησεν και επτανήσιοι θα εψαλλον αυτόν»243.
Ό ιταλικός μελοδραματικός θίασος (στον όποιο μεταξύ άλλων άνηκαν
οι: γιαννέτη, Νεγκρίνη, Δετζόρτζιος244) για τα εγκαίνια έπαιξε το μελόδραμα
Οι όνο Φόσκαροι (στις 9 Ιουνίου).
Ό θίασος «Μένανδρος» έδωσε στο Θέατρο Τσόχα το καλοκαίρι τοΰ
1885 σημαντικές παραστάσεις. 'Από τις παραστάσεις τοΰ «Μενάνδρου» χα­
ρακτηριστικά αναφέρουμε:
1. Στην παράσταση της 13ης 'Ιουνίου Τα απόκρυφα της Ιεράς εξετάσε­
ως διέπρεπε ή Ίω. Νικηφόρου ώς Έσθήρ, ό Λαζαρίδης ώς Φίλιππος Β', ο Σπ.
Ταβουλάρης ώς Γορδάν, ό Δ. Ταβουλάρης ώς Δον Σεβαστιανός, ό
Σταυρόπουλος ώς Τουρκομέδας και ό Νικηφόρος ώς Σάγχος245.
2. Στην παράσταση της 16ης 'Ιουνίου Θα την κατακτήσω ό κόσμος δεν
έφυγε από το θέατρο παρά τη βροχή246.
3. Πολύ καλές κριτικές πήραν οι παραστάσεις της 18ης 'Ιουνίου Ή φρό­
νιμη σύζυγος241, της 28ης 'Ιουνίου Οι ούο όρφαναί248 και τής 16ης 'Ιουλίου
Οι πειράται249.
Παράλληλα λειτουργούσαν το χειμερινό και το θερινό θέατρο Πειραιά.
Συγκεκριμένα το Χειμερινό Θέατρο Πειραιά ξεκίνησε τις παραστάσεις
του τον 'Ιανουάριο τοΰ 1885 μέ δύο σημαντικές θεατρικές μορφές, τον
Λεκατσά και τον Άρνιωτάκη.
Ό θίασος Λεκατσά έπαιξε στίς 3 'Ιανουαρίου τον Ρισελιέ τοΰ λόρδου
Λύττων250 και στίς 16 'Ιανουαρίου τον "Αμλετ251 και συνεπήρε για άλλη μια
φορά το κοινό τοΰ Πειραιά. Στην παράσταση τής 3ης 'Ιανουαρίου ό
Λεκατσάς ώς Ρισελιέ «ό άριστα μιμούμενος τήν φύσιν»252 μέ συμπρωταγω­

243. Έ φ . Σφαίρα, 10­6­1885.

244. Έ φ . Πρόνοια, 13­6­1885.
245. Έ φ . Πρόνοια, 15­6­1885.
246. Ό . π., 18­6­1885.
247. "Ο.π., 20­6­1885.
248. Ό . jr., 2­7­1885.
249. "Ο.π., 18­7­1885.
250. Έ φ . Πρόνοια, 4­1­1885.
251. Έ φ . Σφαίρα, 16­1­1885.
252. "Ο. π., 2­1­1885.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 453

νιστές τους Κοτοπούλη ώς κόμη Ώρλεάνς και Π. Σιαπάτη ώς Δεμοπρά

έδρεψε δάφνες253.
Ό θίασος Μ. Άρνιωτάκη έδωσε τέσσερις παραστάσεις254 άπό τις όποιες
γνωρίζουμε μόνο τις δύο. Ή πρώτη άπ' αυτές, στις 6 Ιανουαρίου με τα έργα
Μεσολόγγι και Κλείσοβα τοΰ 'Αντωνιάδη255 θεωρήθηκε εθνική εσπερίδα και
μνημόσυνο ιστορίας, εξαιτίας τοΰ περιεχομένου των έργων256. Ή δεύτερη
γνωστή έ'γινε στις 19 'Ιανουαρίου μέ τα έ'ργα Αησταϊ και Δικηγορικά γε­
λοία257.
Το Φεβρουάριο το χειμερινό θέατρο μισθώθηκε σέ ιταλικό μελοδραμα­
τικό θίασο μέ διευθυντή τον 'Ιωσήφ Μόνικα258. Ό θίασος αυτός δεν είχε επι­
τυχία. Ό εργολάβος κ. Μόνικας κάθε βράδυ έχανε περισσότερες άπό 300
δρχ. γιατί δέν είχε κόσμο, παρά τις παροτρύνσεις τοΰ τύπου προς το κοι­
νό259.
Οι παραστάσεις συνεχίστηκαν μέ το θίασο τοΰ θεάτρου «Τοΰ Παραδεί­
σου» άπό τήν 'Αθήνα. Οι παραστάσεις αυτές πρέπει να ήταν τσίρκο γιατί
είχαν και ζώα. Φιλοξενήθηκαν στο χειμερινό θέατρο άπό το τέλος Αυγού­
στου260 και μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου261.
Για τήν επόμενη χειμερινή περίοδο το θέατρο μισθώθηκε στους κ. Ζαμ­
πέλη και Ξανθόπουλο262. 'Εκείνη τήν εποχή δίνει παραστάσεις μιμοδραμα­
τική εταιρία μέ διευθυντή τον 'Αβραάμ Παντελίδη τέσσερις φορές τή βδομά­
δα. Γνωστές παραστάσεις τοΰ θιάσου αύτοΰ είναι: 17 Σεπτεμβρίου Ό Βε­
λισσάριος και Ό άτυχης λεμονάς, 19 Σεπεμβρίου Ή έξοδος τον Μεσο­
λογγίου263, στις 24 Σεπτεμβρίου "Αλωσις της Κωνσταντινουπόλεως ή Ό θά­
νατος τοϋ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου264.
Τό χειμερινό θέατρο έκλεισε μέ το θίασο Λεκατσά, όπως άρχισε. Στις 5
Νοεμβρίου ό Λεκατσάς μέ τους Κοτοπούλη, Πίστη, Δρακάκη έπαιξε τον

253. "Ο.π., 5­1­1885.

254. "Ο.π., 18­1­1885.
255. Έφ. Πρόνοια, 5­1­1885.
256. Έφ. Σφαίρα, 8­1­1885.
257. Έφ. Πρόνοια, 19­1­1885.
258. "Ο.π., 21­2­1885.
259. Έφ. Πρόνοια, 20­5­1885.
260. Τ>.π., 27­8­1885.
261. "Ο.π., 9­9­1885.
262. Έφ. Σφαίρα, 27­8­1885.
263. Έφ. Πρόνοια, 17­9­1885.
264. Έφ. Σφαίρα, 24­9­1885.
454 Κατερίνας Μπρεντάνου

"Εμπορο της Βενετίας265 και στις 9 Νοεμβρίου το Ρωμαίος και Ίουλιέττα266

τοϋ Σαίξπηρ, πρώτη παρουσίαση στην ελληνική σκηνή.
Το θερινό θέατρο Πειραιά φιλοξενεί για το 1885 μόνο μια άγγλοαμερι­
κάνικη εταιρία (είδος τσίρκο) μέ διευθυντή τον κ. Γρέγορη, πού έδωσε μια
σειρά παραστάσεων το Μάιο267.
Παρά τις θεατρικές επιτυχίες εκείνης της χρονιάς οι τιμές των εισιτηρίων
μειώθηκαν άπό 1,10 σέ 0,80 και άπό 0,50 σέ 1,10 για τήν Α' και Β' θέση αντί­
στοιχα268. Ό λόγος ήταν ότι έ'ξι παραστάσεις τή βδομάδα ήταν πάρα πολλές
για ενα κοινό πού ουσιαστικά κάθε βράδυ ήταν το ϊδιο.
Επιπλέον λειτουργοί]σε το καφενείο Διονυσιάδη μέ μελοδραματικό
θίασο και ήταν σημαντικά φθηνότερο (0,40 ή Α' θέση και 0,20 ή Β')269.
Επομένως ό κόσμος τοϋ εργατικοί) Πειραιά το προτιμούσε270.
Τό Μάρτιο τοϋ 1886 πληροφορούμαστε ότι το Θέατρο Τσόχα κάηκε271
(άγνωστο πότε ακριβώς) και ότι ό κ. Τσόχας εισέπραξε 51.900 δρχ. από τήν
ασφαλιστική εταιρία «Αδριατική Ένωσις» και ξανακτίζει τό θέατρο και
μάλιστα το κάνει κομψότερο και πλουσιότερο. Τήν επισκευή ανέλαβε ό κ.
Αρβανιτάκης και ό Δ. Ταβουλάρης μάλιστα αναφέρει ότι κάηκαν οι σκηνο­
γραφίες του273.
Ό π ω ς πάντα οι παραστάσεις τοϋ θιάσου «Μένανδρου» πήραν πολύ
καλές κριτικές. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε:
1. 27 Ιουλίου: Μυλωνάδες Ό Λαζαρίδης ως μπάρμπα Γιάννης Μυλω­
νάς, ή Δρακάκη ως Ροζίνα, ή Λαζαρίδου ώς Κίττα, ή Χέλμη ως γριά Σιλβέ­
στρα και ò Ροϋσος ώς κουφός μπάρμπα Θωμάς κρίθηκαν άριστοι274.
2. 8 Αυγούστου: «Άμλετ». Ό πρωταγωνιστής Δ. Ταβουλάρης «έχει να
επίδειξη τον σχετικώς τέλειον ήθοποιόν, τον λεπτον νποκριτήν, τον αληθή
καλλιτέχνην» παρότι εΐναι προϊόν της αυτοδίδακτης ελληνικής σκηνής275.
3. 24 Αυγούστου: Μερόπη Ή Σοφία Ταβουλάρη ώς Μερόπη, ό Τασσό­

265. Έφ. Σφαίρα, 5­11­1885.

266. Ό . π., 8­11­1885.
267. Έφ. Πρόνοια, 20­5­1885.
268. Έφ. Πρόνοια, 6­7­1885.
269. Έφ. Σφαίρα, 8­7­1885.
270. "Ο. π., 24­7­1885.
271. Έφ. Σφαίρα, 28­3­1886.
272. Έφ. Πρόνοια, 2­7­1886.
273.Ταβουλάρης Διονύσιος, ο.jr., σ. 148.
274. Έφ. Πρόνοια, 28­7­1886.
275. Ό . jr., 9­8­1886.
 Ή θεατρική ζωή τοϋ Πειραιά 455

γλου ώς Πολυφόντης, ό Δ. Ταβουλάρης ώς Λυκόρτας, ό νέος ηθοποιός

Λοράνδος ώς Αιγύπτιος κρίθηκαν άριστοι. Εξέπληξαν επίσης ή σκηνογρα­
φία και οι ενδυμασίες276.
4.3 Σεπτεμβρίου 'Ανδρομέδα και Περσεύς, ιλαροτραγωδία τοΰ Ζάνου.
Ό κόσμος γέμισε το θέατρο, τα εισιτήρια είχαν όλα προπωληθεί. Το έ'ργο
έχει 80 πρόσωπα277. Ή παράσταση ήταν μεγαλειώδης και γι' αυτό επαναλή­
φθηκε278.
Τον ϊδιο μήνα ό θίασος τοϋ Άλεξιάδη εμφανίζεται στο Χειμερινό Θέα­
τρο τοϋ Πειραιά.
Τα Καφενεία πού φιλοξενούν μουσικούς, μιμοδραματικούς θιάσους
αυξάνονται. Σχοινοβατική και μιμητική εταιρία παίζει στο καφενείο τοϋ Φ.
Λγριανίτη279. Γερμανικός θίασος στο καφενείο Μπαρουξή στον Τζελέπη280.
Στή Λέσχη (Βασιλική αποβάθρα), στο Καφενείο τοϋ Ασλάνη, μουσικές
συναυλίες και μελοδραματικές παραστάσεις άπο γαλλικό θίασο πού διευθύνει
ό κ. Σερβώ, παρουσιάζεται στίς 10 Μαρτίου το Ερωτευμένοι μυλωνάδες231.
Τό θέατρο Διονυσιάδη φιλοξενεί τήν άνοιξη τοϋ 1886 το μιμοδραματικό
θίασο τοϋ Καρ. Γρέγορη και Δ. Λαζαρίδου282.
Τήν άνοιξη τοϋ 1887 διαβάζουμε στή Σφαίρα ότι λειτουργεί ενα ακόμη
θέατρο, τό Θέατρο Ζέας, στή Μουνυχία. «Νεόδμητον εν τη πλατεία Κανάρη
κείμενον παραπλεύρως της μεγάλης οικίας Σεφερλή και αντίκρυ των λου­
τρών»283. Τό θέατρο ανήκει στον κ. Τσοκαρόπουλο.
Στο θέατρο αυτό έδωσαν παραστάσεις ò θίασος Κοτοπούλη μέ τα έργα
Το φρενοκομείο τοϋ Άγιου Παύλου και οι παράφρονες και Ή δημοπρα­
σία284, Οι αδιάφοροι τοϋ Γασπάρ, μτφ. Καμπούρογλου, και ό Άγαθό­
πουλος285, γαλλικός θίασος μέ μικρά κωμειδύλλια286 και ιταλικός μελοδρα­
ματικός θίασος, μέ διευθυντή τον Αλόι, πού παρουσίασε τό «Ρουά Μπλάς»
δύο φορές. (3 και 6 Σεπτεμβρίου)287.

276. "Ο.π., 26­8­1886.

277. "O.K., 2­9­1886.
278. Ό . π., 4­9­1886.
279. Έφ. Πρόνοια, 18­1­1886.
280. "Ο.π., 25­1­1886.
281. Ό . jr., 10­3­1886.
282. Έφ. Σφαίρα, 10­4­1886.
283. Έφ. Σφαίρα, 27­4­1887.
284. Έφ. Σφαίρα, 23­5­1887.
285. Έφ. Πρόνοια, 26­5­1887.
286. Έφ. Σφαίρα, 1­7­1887, άρ. φύλλου 1882.
287. Έφ. Πρόνοια, 29­8­1887 και 5­9­1887.
456 Κατερίνας Μπρεντάνου

Στο Θέατρο Τσόχα το καλοκαίρι αυτό έχουμε δύο θιάσους πού παίζουν
εναλλάξ, το γαλλικό μελοδραματικό θίασο288 τοΰ Λασσάλ και το θίασο
Άλεξιάδου «Πανελλήνιο»289.
Ό γαλλικός μελοδραματικός θίασος τοΰ Λασσαρ είναι ένας μεγάλος και
δημοφιλής θίασος. 'Αποτελείται άπό 40 άτομα μεταξύ των οποίων ή κ.
Λασσάλ, πρωταγωνίστρια μελοδραμάτων της νεώτερης σχολής, ή κ. Σαρλέ
και οί κωμικοί Δουσέ και Λαβάβ290. Μεγάλη επιτυχία θεωρήθηκε ή παρά­
σταση τοΰ Βοκκάκιον στις 3 Αυγούστου. Ωστόσο οί παραστάσεις άρχισαν
να χάνουν τή λάμψη τους, ειδικά όταν άρχισε ό θίασος για λόγους οικονο­
μίας να μή φροντίσει τα σκηνικά και γενικά τα θεατρικά μέσα291.
Από τις παραστάσεις τοΰ θιάσου «Πανελλήνιος» χαρακτηριστικά ανα­
φέρουμε τήν παράσταση της 26ης Μαΐου "Αρτεμις292, όπου διακρίθηκε στον
πρωταγωνιστικό ρόλο ή Παρασκευοπούλου, τήν παράσταση της 10ης
'Ιουνίου, όπου εξαιρετική κριτική γράφτηκε για τους Αλεξιάδη, Τσίντο,
Ζάννο, Παρασκευοπούλου και Καζούρη για το έ'ργο Διάσημος οίκη293.
Στο Θέατρο Τσόχα παρουσιάστηκαν επίσης:
1. Στις 20 Ιουλίου φοιτητές τοΰ Πανεπιστημίου της Μαδρίτης σέ μία
μουσική και καλλιτεχνική «Estudiantina»294.
2. Από τις 15 έ'ως τις 24 Αυγούστου παραστάσεις έδιναν οί αδελφοί
Πράντη μέ τα νευρόσπαστά τους. "Επαιξαν τήν κωμωδία Οί "Αγγλοι εις τάς
Ινδίας295 (18­8) και τήν Aïôà296 (24­8) μέ μεγάλη επιτυχία.
3. Στις 30 Αυγούστου παρουσιάστηκε άπό "Ελληνες φοιτητές μια ελλη­
νική «Estudiantina»297.
4. Ό ιταλικός μελοδραματικός θίασος, πού συναντήσαμε καί στο θέατρο
Τσοκαροπούλου έδωσε κι εδώ μια σειρά παραστάσεων, προκειμένου να μα­
ζέψει τα εισιτήρια επιστροφής στή Σμύρνη, γιατί εγκαταλείφθηκε άπό τον
κερδοσκόπο θεατρώνη του. Μεταξύ των παραστάσεων είναι Αΐόα298 (31­8),

288. Έφ. Πρόνοια, 16­5­1887.

289. Έφ. Σφαίρα, 25­5­1887.
290. Έφ. Πρόνοια, 1­6­1887.
291. "Ο.π., 13­8­1887.
292. Έφ. Πρόνοια, 26­5­1887.
293. "Ο.π., 11­6­1887.
294. "Ο.π., 20­7­1887.
295. "Ο.π., 18­8­1887.
296. "Ο,π., 24­8­1887.
297. "Ο.π., 27­8­1887.
298. Έφ. Πρόνοια, 29­8­1887.
 Ή θεατρική ζωή του Πειραιά 457

Τροβατόρε299 (9­9), Ριγολέτο300 (12­9), Έρνάνης (13­9), Κουρέας της Σεβίλ­

λης301 (16­9) και Ρουά Μπλάς302 (17­9).
Το 1888 το Χειμερινό Θέατρο Πειραιά δέ λειτουργεί πιά. Υπάρχουν
όμως δύο καινούργια καλοκαιρινά θέατρα. Το Θέατρο Τσοκαροπούλου
(όπως το λέει ή εφημερίδα Σφαίρα) ή Θέατρο Μουνυχίας (όπως το αναφέ­
ρει ή εφημερίδα Πρόνοια) και προφανώς είναι το Θέατρο Ζέας τοΰ 1887 και
το Θέατρο παρά τω Τελωνείω. Τα δύο αυτά θέατρα εΐναι προσιτά στο κοινό
γιατί έχουν φτηνό εισιτήριο. Ή Α' θέση κοστίζει 60 λεπτά και ή Β' 40303.
Παράλληλα λειτουργεί το Θέατρο Τσόχα και το Θέατρο Φαλήρου ένώ
το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα οικονομικά
αδιέξοδα του.
Στο Θέατρο Τσοκαροπούλου φιλοξενήθηκαν οι θίασοι:
1. Μιμοδραματικος θίασος άπο 28 Μαΐου με παντομίμες και ταχυδακτυ­
λουργικά παιχνίδια, άσματα και κωμωδίες304.
2. Γαλλικός θίασος με διευθυντή τον κ. Κλειδιόπουλο, πού έπαιξε α) στις
11 Ιουνίου Povà Μπλάς και Καλώς τον νοικοκύρη απ' εξω305 και β) στις 16
Ιουνίου τον Ρωσοτονρκικο πόλεμο και τους Νεοσύλλεκτους της Βλα­
χίας306.
3. Ό θίασος τοΰ Καρ. Γρέγορη307.
4. Ό θίασος «Αριστοφάνης» με διευθυντή τον Κοτοπούλη και τον Δε­
πάστα, πού έπαιξαν στις 16 Ιουλίου τον Τσακπίνη και τον Μουντζούρη308.
5. Ό θίασος Λεκατσά, πού παρουσίασε μαζί με τον Λαμπελέτ στις 20
Αυγούστου τους Μυλωνάδες και στις 21 τους Κώδωνες309.
Στο νέο Θέατρο παρά τω τελωνείω ή Ποσειδώνος φιλοξενήθηκε μιμο­
δραματικός θίασος310.
Στο Θέατρο Τσόχα το καλοκαίρι τοΰ 1888 παρουσιάστηκαν διάφοροι
θίασοι:

299. "Ο.π., 9­9­1887.

300. "Ο.π., 12­9­1887.
301. "Ο.π., 15­9­1887.
302. "Ο.π., 17­9­1887.
303. Έφ. Πρόνοια, 9­6­1888.
304. Έφ. Πρόνοια, 28­5­1888.
305. "Ο.π., 11­6­1888.
306. "Ο. π., 16­6­1888.
307. Έφ. Σφαίρα, 24­6­1888.
308. Έφ.Πρόνοια, 16­7­1888.
309. Έφ. Σφαίρα, 20­8­1888.
310. Έφ. Πρόνοια, 30­5­1888.
458 Κατερίνας Μπρεντάνου

1. Ό ελληνικός μελοδραματικός θίασος μέ διευθυντή τον Λαμπελέτ και

μέλη θιάσου τους όξύφωνους 'Αποστόλου, Βοταρέλη και βαθύφωνο τον
Λάνδη311 έδωσε περίπου 10 παραστάσεις το Μάϊο άλλα «όέν ετυχεν ένθερ­
μου υποδοχής». Στις 15 Μαΐου ήταν ή τελευταία του παράσταση μέ το έργο
Ό Υποψήφιος τοΰ Ίω. Ρινόπουλου και μελοποίηση Ξύνδα312. Το ϊδιο έ'ργο
επανέλαβε σέ παράσταση τις 7 Αύγουστου313.
2. Ό θίασος «Μένανδρος» έδωσε τίς έξης παραστάσεις:
11 Ιουνίου Σεβήρος Ταρέλης και μια κωμωδία της οποίας δε μνημονεύε­
ται ό τίτλος314.
12 Ιουνίου Άμφιτρίων και Ή επιδημία τής τρέλας315.
13 Ιουνίου "Αλωσις τής Τριπολιτσάς και Ύπο την τράπεζαν.
18 'Ιουνίου Ό τυφλός των Δεννερύ και Βουρζουά, μτφ. Βαλαβάνη, πρω­
τοπαρουσιαζόμενο316.
3. Ό θίασος Νικ. Λεκατσά έ'δωσε τίς παραστάσεις
19 'Ιουνίου Ρισελιέ και Ή μύτη τοϋ αφέντη317.
24 'Ιουνίου Πειράται318.
14 Αυγούστου Όθέλλος319.
4. Ό θίασος Νέων τοΰ Π. Δεπάστα
Χίος Δ ούλη και Ό κουλούρας320.
5. Ό θίασος Πιπίνας Βονασέρα
3 Σεπτ. Λόξα και δάκρυα και Ερωτική συνέντευξις321
8 Σεπτ. Μερόπη και Ό φαντασιοκόπος322
Τις καλύτερες κριτικές πήραν οι Νικ. Λεκατσάς323 και ή Πιπίνα Βονασέ­
ρα για τίς δύο τελευταίες παραστάσεις. Στο Δόξα και Δάκρυα ή Πιπίνα ώς
Ροζάνα, ό Ευτύχιος Βονασέρας ώς Κάρλ και στην κωμωδία Ερωτική

311. Έφ. Σφαίρα, 16­5­1888.

312. Έφ. Πρόνοια, 16­5­1888.
313. "Ο.π., 8­8­1888.
314. Έφ. Πρόνοια, 11­6­1888.
315. "Ο.π., 13­6­1888.
316. "Ο.π., 18­6­1888.
317. Έφ. Σφαίρα, 18­6­1888.
318. "Ο.π., 24­6­1888.
319. Έφ. Πρόνοια, 13­8­1888.
320. Έφ. Σφαίρα, 8­7­1888.
321. Έφ. Πρόνοια, 3­9­1888.
322. "Ο.π., 6­9­1888.
323. "Ο.π., 13­8­1888.
 Ή θεατρική ζωή τοΰ Πειραιά 459

σννάντενξις ή Έλ. Κοτοπούλη και ό Ίω. Βονασέρας θεωρήθηκαν άριστοι324.

Το Δημοτικό Θέατρο έν τω μεταξύ, πριν ακόμα κατασκευαστεί, αντιμε­
τωπίζει ιδιαίτερα οικονομικά προβλήματα.
Ό μηχανικός τοϋ Δήμου κ. Ζίζηλας λέει ότι το θέατρο θέλει 250.000 δρχ.
για να τελειώσει και προτείνει να αλλάξει το σχέδιο, να γίνουν αίθουσες για
τις δημόσιες υπηρεσίες (μόνο με 100.000 δρχ.) πού θα αποφέρουν κέρδη
άπό ενοίκια. Με τα υπόλοιπα και λιγότερα, περίπου 120.000 δρχ., μπορεί να
φτιαχτεί άλλου μικρό θέατρο, όπως στη Σύρο, στην Πάτρα και στην
Κέρκυρα, γιατί ό δήμος δέ θα μπορεί να συντηρήσει ενα τόσο μεγάλο και
πολυτελές θέατρο. Επιχειρηματολογεί με το σκεπτικό ότι τα ξύλινα θέατρα
δέν μπόρεσαν να συντηρηθούν325 στον Πειραιά καί σχολιάζει ότι ό Πειραιάς
κατάντησε φτωχογειτονιά, χωρίς εμπόριο, χωρίς οικοδομές, χωρίς αστούς326.
Τό 1889 ό Πειραιάς έ'χει 40.000 πληθυσμό. Όμως τα θέατρα δέ γεμίζουν
ούτε με 400 θεατές327. Δυστυχώς τό Χειμερινό Θέατρο εξακολουθεί να μη
λειτουργεί καί μόνο τό Θέατρο Τσόχα με τό θίασο Άλεξιάδη τό καλοκαίρι
κρατάει τό θεατρικό πρόσωπο της πειραϊκής κοινωνίας σ' ενα επίπεδο.
Τα μεγαλόπνοα σχέδια καί έργα τών μεγαλοαστών τής πόλης, πού ύπό­
σχονταν μία ανάλογη πολιτιστική δραστηριότητα, δέ φαίνεται να πραγμα­
τώνονται. Στις τελευταίες δεκαετίες τοΰ 19ου αιώνα, οι αστικές οικογένειες
μετακινούνται προς τήν 'Αθήνα, θεωρώντας τον Πειραιά ή τόπο διακοπών
(Φάληρο, Καστέλα) ή τόπο εργασίας (βιομηχανικές ζώνες Πειραιά). "Ετσι,
μόνιμα στον Πειραιά, διαμένει ό εργατικός πληθυσμός ό όποιος μάλιστα
αναπτύσσει καί νοοτροπία περιθωρίου.
Ή ιδιόμορφη αυτή κοινωνική διαστρωμάτωση καί ή συλλογική ψυχολο­
γία τής πόλης, όπως εξαιτίας της διαμορφώνεται, οδηγεί τον Πειραιά, παρά
τις φιλότιμες προσπάθειες τών επόμενων δεκαετιών, όλο καί περισσότερο
στή σκιά τής Αθήνας, ή οποία σταδιακά τοϋ αποσπά κάθε πολιτιστική δρα­
στηριότητα καί πρωτοβουλία.

324. "Ο.π., 6­9­1888.

325. Έφ. Πρόνοια, 12­11­1888.
326. Έφ. Πρόνοια, 19­11­1888.
327. Έφ. Πρόνοια, 29­6­1889.
460 Κατερίνας Μπρεντάνου

ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Α. ΠΕΙΡΑΪΚΟΣ ΤΥΠΟΣ
[άπο τη βιβλιοθήκη της Βουλής και το Ιστορικό Αρχείο τοΰ Δήμου Περαιά]
1.Έφ.^στ^ρ(1883)
2. Έφ. Έρμης (1874) έκδ. Ί . Καλοστύπης
3. Έφ. Ήχώ (1880­1) έκδ. Θ. Λυμπεράκης
4. Έφ. Πειραιεύς (1870­2) έκδ. Ί . Πατρινός
5. Έφ. Πειρασμός (1870 και 1876)
6. Έφ. Περιστερά (1870­2) έκδ. Α. Κωνσταντινίδης
7. Έφ. Ποσειδών (1873­5) έκδ. Π. Κηρύκος
8. Έφ. Πρόνοια (1881­9) έκδ. Θ. Λυμπεράκης
9. Έφ. Σφαίρα (1800­1890) έκδ. Ί . Καλοστύπης
10. Έφ. Σύγκλητος (1877( έκδ. Γ. Λαζάριμος
11. Έφ. Φωνή τον Πειραιώς (1867­8) έκδ. Α. Κωνσταντινίδης
12. Περιοδικό Απόλλων (1875­1883) έκδ. Δ. Σακελλαρόπουλος

Β. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
[Από το Θεατρικό Μουσείο]

Γ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ιστορία Έλληνικοϋ "Εθνους, Εκδοτική Αθηνών 1980
2. Μελάς Σπϋρος, «Πειραϊκές Αναμνήσεις» στο Πειραιάς 1960 ­ Ζωή και Τέχνη,
έκδ. Γ. Δρόσος, επιμέλεια Γ. Χατζημανωλάκης, Γ. Σκορδίλης, Πειραιάς 1959.
3. Μιχάλη Λίζα, Πειραιάς ­ Άπο το Πόρτο Λεόνε στή Μαγχεστρία της 'Ανατολής,
έκδ. Δρώμενα, Αθήνα 1988.
4. Μπαλόγλου Παϋλος, «Το θέατρο τοΰ Νέου Φαλήρου» στο περ. Φιλολογική
Στέγη, άρ. 30, έτος 18, Δεκέμβριος 1983.
5. Μπινιάρης Γκίκας, Εκατό χρόνια Θεατρικής Πειραϊκής Ζωής, έκδ. Πειραϊκού
Συνδέσμου, Πειραιάς 1976.
6. Σπάλας Πάνος, «Τα παλαιότερα θέατρα τοΰ Πειραιά» στο περ. Το Θέατρο
(Δεκαπενθήμερη θεατρική επιθεώρηση Δ. Παπαδόπουλου ­ Σπ. Τριαντάφυλ­
λου), άρ. 8,10­8­1944.
7. Σπηλιωτόπουλος Δημήτριος, Ό Πειραιεύς και οι Δήμαρχοι τής Α'Έκατοντα­
ετηρίδος, Πειραιεύς 1939.
8. Ταβουλάρης Διονύσιος, 'Απομνημονεύματα, πρόλογος Νικ. Λάσκαρη, έκδ. Πυρ­
σός, Αθήνα 1930.
9.Τσοκόπουλος Βάσιας, Πειραιάς, 1835­1870 ­ Εισαγωγή στην Ιστορία τοϋ
Ελληνικού Μάντσεστερ, έκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1984.
10. Χατζημανωλάκης Γιάννης, Χρονικό τής Πειραϊκής Πνευματικής Ζωής (1835­
1973), Πειραιάς 1973.
ΛΗΔΑΣΙΣΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΣΥΜΕΩΝ ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ, Ο ΜΟΥΤΑΛΑΣΚΗΝΟΣ

ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΗΣ

Κατά τη διάρκεια τοϋ 19ου αιώνα, και κυρίως μετά τον κριμαϊκό πόλεμο
και τη φιλελευθεροποίηση πού ακολούθησε, ό πληθυσμός τοΰ εσωτερικού
της Μικράς Ασίας μετακινήθηκε προς τις παράλιες πόλεις και τα μεγάλα
αστικά κέντρα1.
Το φαινόμενο άγγιξε κατ' εξοχήν τήν Καππαδοκία. Το 70% των ανδρών
ήταν έμποροι στην ξενιτιά2. Πολύ λίγα από τα σπίτια δέν είχαν ξενιτεμένο.
Ό πληθυσμός πού είχε απομείνει ζοΰσε άπό τήν ξενιτιά. Ξενιτεύονταν σέ
Καραμάν, Σελεύκεια, Μερσίνα, Άδανα, Σμύρνη, Σαμψούντα, Αττάλεια και
περισσότερο στην Πόλη3. Στην Πόλη ήταν φυσικό να εγκατασταθούν σέ πε­
ριοχές όπου πλεόναζε τό ελληνικό στοιχείο όπως στο Πέραν και τό
Φανάρι4. Ψωμαθειά, Γεντίκουλε, Βλάγκα, Κοντοσκάλι5.
"Εκφραση της μεταναστεύσεως αυτής είναι και οι πολυάριθμοι σύλλο­
γοι των παρεπιδημούντων Καππαδόκων στην Κωνσταντινούπολη6. Οι Καπ­
παδόκες μιλούσαν μέ τή βαριά τους προφορά, μάθαιναν ελληνικά για τις
καθημερινές τους συναναστροφές7, αν και πολλοί εξακολουθούσαν να μι­
λούν τουρκικά και σπουδαιότερο ακόμα να γράφουν στα καραμανλίδικα8.

Ευχαριστώ τους απογόνους τοΰ Συμεών Σινιόσογλου κ.κ. 'Αλέξανδρο Συμ. Σινιόσογλου
και Μιλτιάδη Συμ. Σινιόσογλου οί όποιοι μοΰ παραχώρησαν απλόχερα τό οικογενειακό τους
αρχείο και μοϋ προσέφεραν κάθε δυνατή βοήθεια για τή συγγραφή αύτοϋ τοϋ άρθρου.
1. ΚΜΣΑΠΠ, ΚΠ 94. ΚΜΣΑΙΊΠ, ΚΠ 101, πληροφορητής Συμεών Σινιόσογλου.
2. ΚΜΜΑΠΠ, ΚΠ101.
3. ΚΜΣΑΠΠ, ΚΠ 101.
4. Ά. 'Αλεξανδρής, «Ή απόπειρα δημιουργίας τουρκορθόδοξης εκκλησίας στην Καππα­
δοκία 1921­1923», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπονδών 4 (1983), 163.
5. Η. 'Αναγνωστάκης ­ Ε. Μπαλτά, Ή Καππαδοκία τών «Ζώντων Μνημείων», ή ανακάλυ­
ψη «της πρώτης πατρίδος της ελληνικής φυλής» (19ος αι.), 'Αθήνα 1990, σ. 16.
6. Α. Μήλλας, Σφραγίδες Κωνσταντινουπόλεως, 'Αθήνα 1996, σσ. 537­553.
7. Ά. 'Αλεξανδρής, δ.π., σ. 163.
8. Σώζονται επιστολές τοΰ Συμεών και τοΰ γιου του 'Αλέξανδρου χρονολογημένες τό 1899
462 Λήδας Ίστικοπούλου

Ό τρόπος ομιλίας τους, οί συνήθειες τους και οι αντιλήψεις τους δημιουρ­

γούσαν παρεξηγήσεις άλλα και ανέκδοτα με τα όποια αντιμετωπίζονταν οί
ιδιαιτερότητες τους9.
'Ανάγλυφα δίνεται ή εικόνα τοΰ ανατολίτη στη λογοτεχνία της εποχής.
Ή Βαβυλωνία τον Δημ. Βυζάντιου, ό Μαλακώφ τον Μ. Χουρμούζη, Ό
ερωτομανής Χατζή Ασλάνης, ήρως της Καραμανίας10, είναι έργα με ηθο­
γραφικό χαρακτήρα στα όποια προβάλλεται ή εικόνα τοΰ ανατολίτη. Πώς
αντιμετωπίζεται λοιπόν ό ανατολίτης; Είναι εύπορος, επαρχιώτης, άμαθης
και άξεστος, εύκολόπιστος εως αφελής, προσκολλημένος στις παλαιότερες
παραδόσεις πού ξεκινούν άπό τήν ενδυμασία και φθάνουν εως τις γλωσ­
σικές επιλογές. Ό Χατζή Ασλάνης προσπαθεί να εκσυγχρονιστεί και επιχει­
ρεί να μάθει ελληνικά όμως, όπως ό ϊδιος δηλώνει, «άμ' εγιώ ούλο οΰλο
τούρκικα έμιλώ»11. 'Εξάλλου, τους ανατολίτες συνόδευαν μία σειρά άπό ρη­
τά: «Όφις έ'δηξεν Καππαδόκην και άπέθανεν όφις»12, «'Άλλος Καππαδό­
κης» μέ τήν έννοια τοΰ «Αυτός μας έλειπε», «Τρία κ κάκιστα» και εννοού­
σαν Κρήτες, Κίλικες, Καππαδόκες13.
Γενικά, οί Καππαδόκες ήταν οικονόμοι, καλοί οικογενειάρχες, εργατι­
κοί, μετρημένοι, όλιγόλογοι, καλοί επιχειρηματίες. Δέν ήταν επιπόλαιοι,
ήταν όμως λίγο βαρείς. Μέ τα χαρακτηριστικά τους αυτά και τήν ευνοϊκή
συγκυρία κάτω άπό τήν οποία μετανάστευσαν άπό τήν Καππαδοκία στα
μεγάλα αστικά κέντρα κατόρθωσαν να προκόψουν. Περισσότερο όμως άπό
όλους ό Συμεών Σινιόσογλου.

και 1900 αντίστοιχα γραμμένες σε τουρκική γλώσσα μέ ελληνικά γράμματα. Αρχείο οικογένει­
ας Σινιόσογλου.
9. Μ. Κεσίσογλου­Καρυστινοΰ, «Άπό τό Τανζιμάτ στην Μικρασιατική Καταστροφή.
Γεγονότα, επιδράσεις και επιπτώσεις στην ενορία τοϋ Τζιμπαλί», σε Ή καθημερινή ζωή στην
Κωνσταντινούπολη στο τέλος τοϋ 19ου και στις αρχές τοϋ 20οϋ αιώνα, 'Αθήνα 1999, σ. 173. Βλ.
και Η. Αναγνωστάκης ­ Έ . Μπαλτά, Ή Καππαδοκία των «Ζώντων Μνημείων», δ.π., σσ. 25­26.
ΕΦΣΚ, τόμ. Α', έτος Α, 1863, σ. 208.
10. Ό 'Ερωτομανής Χατζή­Ασλάνης, ήρως της Καραμανίας. Κωμωδία εις πράξεις πέντε.
Συνταχθείσα ύπό Ε.Μ., Σμύρνη 1871 σε Γ. Κεχαγιόγλου, Ή παράδοση των Φαναριωτών και
τοΰ Χατζηασλάνη Βυζάντιου στην μικρασιατική «καθ' ημάς Ανατολή»: ή σμυρναίικη κωμω­
δία Ό ερωτομανής Χατζηασλάνης, ήρως της Καραμανίας (1845­1871), "Εξω­Έλληνισμος.
Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη 1800­1922, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και
Γενικής Παιδείας, σσ. 177­195.
11. Ό 'Ερωτομανής Χατζή­Άσλάνης, δ.π. σ. 190.
12.ΐ:τόΓοί0,σ.185.
13.ΚΜΣΑΠΠ,ΚΠ101.
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος καΐ Κωνσταντινουπολίτης 463

Ό Συμεών Σινιόσογλου (Ε'ικ. 1­2) γεννήθηκε την 1η 'Ιανουαρίου 1850

στο Ταλάς (Μουταλάσκη), τουρκόφωνη κωμόπολη της Καππαδοκίας14. Ό
πατέρας του ήταν εύπορος άλευροβιομήχανος καί, όπως μαρτυρεΐται, είχε
κερδίσει πολλά χρήματα στη Σερβία15.
Το 1867 βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη για να συνεχίσει τις σπουδές
του στή Μ. τοΰ Γένους Σχολή, αναγκάστηκε όμως μετά άπό τρεις μήνες να
διακόψει τή φοίτηση του εξαιτίας τοΰ θανάτου τοϋ πατέρα του καί να επι­
δοθεί στον βιοπορισμό. Σέ ηλικία 17 ετών δούλεψε για μήνες κοντά σέ ενα
σαράφη στην Κωνσταντινούπολη16 καί αργότερα στα Άδανα καί τή Μερ­
σίνα, όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο βάμβακος, ξυλείας καί φλοιοί) πεύ­
κου. Σύντομα έπεξέτεινε τις εμπορικές του δραστηριότητες στην Άλε­
ξανδρέττα για να εμπορευτεί τραβέρσες (χρησιμοποιούνται στή στρώση
των σιδηροδρόμων). Για κάποιο χρονικό διάστημα εμπορεύτηκε στή Συρία
καί τήν Αίγυπτο17. Το 1872 παντρεύτηκε τήν Εύλαμπία18 καί το 1973, στή
Μερσίνα, απέκτησε τον γιό του Αλέξανδρο (187319­193920). Το 1875 εγκατα­
στάθηκε στην Κωνσταντινούπολη21, όπου, το σχολικό έτος 1884­1885, γνω­
ρίζουμε ότι ό Αλέξανδρος Σινιόσογλου φοιτούσε στο Ελληνικό Εκ­
παιδευτήριο Ί . Βασματζίδου στο Πέραν22. "Ισως στην Κωνσταντινούπολη ό
Συμεωνάκης καί ή Εύλαμπία απέκτησαν23 τον Μιλτιάδη, τή Μελπομένη, τήν
Άννα 24 καί τή Μαρία. Σύμφωνα με τις συνήθειες των ανώτερων στρωμάτων
της κοινωνίας κατοικούσε σέ αρχοντικό πού είχε κτίσει στο Διπλοκιόνιο

14. Έφ. Πρόοδος, άρ. 408,26 'Ιανουαρίου 1906,2. Κατ' άλλους στις 22 Μαρτίου 1851. Βλ.
Ί . Ίωαννίδης, Καισαρεία Μητροπολιτλερί..., έν Κωνσταντινουπόλει 1896, (Δακτυλογραφη­
μένη μετάφραση στο ΚΜΣ), σ. 68.
15. Ά. Μήλλας, Πρώτη 'Αντιγόνη Τα Πριγκηπόνησα, 'Αθήνα 1992,396. ΚΜΣΑΠΠ, ΚΠ
101, πληροφορητής Συμεών Σινιόσογλου.
16. Ί . Ίωαννίδης, Καισαρεία Μητροπολιτλερί..., ο.π., σ. 68.
17. Στο ίδιο 68­69. Ήμερολόγιον Σκόκον 1906, σ. 94.
18. Ί . Ίωαννίδης, ο.π., σ. 71.
19. Σύμφωνα με πιστοποιητικό βάπτισης πού εκδόθηκε στην Μερσίνα στίς 14 Ιανουαρίου
1921 ό 'Αλέξανδρος Σινιόσογλου, υιός τοΰ Συμεών καί της Εύλαμπίας Σινιόσογλου γεννήθηκε
στις 18 'Ιουλίου 1873 καί βαπτίστηκε το ϊδιο έτος στην Μερσίνα.
20. Βοβολίνη, Μέγα Έλληνικον Βιογραφικον Λεξικόν, τόμ. έκτος, 'Αθήνα 1963, σ. 223.
21. Ί . Ίωαννίδης, ο.π., σο. 68­69. Ήμερολόγιον Σκόκον 1906, σ. 94.
22. Ενδεικτικό τοΰ ομώνυμου εκπαιδευτηρίου. 'Αρχαίο οικογένειας Σινιόσογλου.
23. Στή διαθήκη τοΰ Συμεών Σινιόσογλου, με ημερομηνία 6 Ιανουαρίου 1906.
24. Στίς 12/25 Δεκεμβρίου 1907 παντρεύτηκε τον 'Αλέξανδρο Α. Κασάπογλου. Βλ. το
προικώο συμβόλαιο μέ ημερομηνία 8/21 Δεκεμβρίου 1907.
464 Λήδας Ίστικοπούλου

(Μπεσίκτας), συνοικία Γενή Μαχαλέ, στη λεωφόρο Ταχυδρομείου άρ. 1425,

και διατηρούσε θέρετρο στην 'Αντιγόνη.
Προσβλήθηκε άπό πνευμονία και παρά τις προσπάθειες των ιατρών
Νόυσελ και Άραβαντινοΰ, οι όποιοι μετακλήθηκαν άπό τη Γερμανία και την
'Αθήνα αντίστοιχα, πέθανε στις 23 'Ιανουαρίου 1906 άπό εμβολή26. Στην κη­
δεία του, πού έγινε δημοτελώς στο ναό τοϋ Διπλοκιονίου στις 24 'Ιανουα­
ρίου 1906, παρέστη ό Πατριάρχης, ή Ιερά Σύνοδος και πολύς κόσμος27.
Έκτος των ιδιωτών, στεφάνους κατέθεσαν τα ορφανοτροφεία τοϋ Ζιντζί­
δερε, ή Ιερατική Σχολή τοϋ Ζιντζίδερε, ή κοινότης Νέβ Σεχίρ, τα εκπαιδευ­
τήρια Νέβ Σεχίρ, ή κοινότητα Συνασοϋ, ή 'Αδελφότης 'Αρμονία Κερμιραίων,
ή κοινότητα Διπλοκιονίου, ή κοινότητα Αντιγόνης, ή κοινότητα Πασά­μα­
χαλέ, ή επιτροπή της εκκλησίας Πασά­μαχαλέ, ή εν Πασά­μαχαλε Φιλόπτω­
χος Αδελφότης "Αγιος Χαράλαμπος, ή Φιλόπτωχος Αδελφότης Αγιος
Νικόλαος, ή Αδελφότης Ευαγγελισμός καΐ ή εφορία τοϋ αρμενικού ναού
στο Διπλοκιόνιο28. Ετάφη δίπλα στον ναό της Μεταμορφώσεως στή νήσο
Πρώτη (Είκ. 3).
Όπωσδήποτε, ό Συμεών πρέπει να είχε αποκτήσει κάποια περιουσία
πριν άπό τήν άφιξη του στην Κωνσταντινούπολη. Έξαλλου, φαίνεται ότι
εξαρχής είχε μαζί του και τήν οικογένεια του αντίθετα μέ πολλούς Καπ­
παδόκες, οι όποιοι, τουλάχιστον στή διάρκεια τοϋ 19ου αιώνα, ερχόμενοι
στην Κωνσταντινούπολη για βιοπορισμό, άφηναν τήν οικογένεια τους στή
μακρινή τους πατρίδα.
"Εφθασε στην Κωνσταντινούπολη το 1875, έτος κατά το όποιο το οθω­
μανικό κράτος ανακοίνωσε τήν παύση πληρωμών. Τα χρόνια πού προηγή­
θηκαν, μετά το 1850 και κυρίως μεταξύ 1871­187329, όλοι οι έμποροι είχαν
μετακινήσει τον κύριο όγκο τών δραστηριοτήτων τους στον τραπεζικό το­

25. Σύμφωνα μέ νουφούσιο πού είχε εκδοθεί στις 20 Μαρτίου 1920 έπ' ονόματι τοΰ Συ­
μεών 'Αλεξάνδρου Σινιόσογλου. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
26. Έφ. Πρόοδος, άρ. 406,24 'Ιανουαρίου 1906, σ. 2.
27. Έφ. Πρόοδος, άρ. 406,24 'Ιανουαρίου 1906, σ. 2. 'Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, έτος ΚΣΤ,
άρ. 4,27 'Ιανουαρίου 1906, σ. 45.
28. Έφ. Πρόοδος, άρ. 407,25 'Ιανουαρίου 1906, σ. 2.
29. Για τη θεαματική ανάπτυξη τών τραπεζικών δραστηριοτήτων τών τραπεζιτών τοΰ
Γαλατά βλ. Α. Heidborn, Manuel de Droit Public et Administratif de l'Empire Ottoman, τόμ. 2, Wien
1912· Χ. Έξερτζόγλου, Προσαρμοστικότητα και πολιτική όμογενειακών κεφαλαίων, 'Αθήνα
1989, σσ. 25­31.
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνός και Κωνσταντινουπολίτης 465

μέα30. Μέχρι τον διακανονισμό τοΰ οθωμανικού χρέους, ό δανεισμός τοϋ

όθωμανικοϋ δημοσίου απέφερε τεράστια κέρδη στο ομογενές κεφάλαιο31.
'Από την επιχειρηματική δραστηριότητα τοΰ Συμεών Σινιόσογλου32, «εκ
των κορυφαίων ομογενών τραπεζιτών»33, διαθέτουμε δύο αντίγραφα τοϋ
καταστατικού της εταιρίας πού ίδρυσε στις 3/16 Ιουνίου 1904. Στο πρώτο
αντίτυπο, το κείμενο, 5 σελίδων μεγάλου μεγέθους, έχει γραφεί σέ γαλλική
και τουρκική γλώσσα με αραβικούς χαρακτήρες και στο δεύτερο, 5 σελίδων
μικρού μεγέθους, σέ γαλλική. Στο πρώτο κείμενο, πού είναι και χαρτοσημα­
σμένο, όπως εξάλλου και το δεύτερο, προφανώς επικυρωμένο αντίγραφο
τοΰ επισήμου, μια και δέν φέρει, όπως και το δεύτερο, τις υπογραφές τών
μελών της εταιρίας, ώς πρώτος συμβαλλόμενος αναφέρεται ό Soureya πασά
ό όποιος δέν εμφανίζεται στο δεύτερο αντίγραφο και πού χωρίς άλλο πρό­
κειται για Τούρκο εγγυητή. Σύμφωνα λοιπόν μέ αυτό, ή εταιρία ιδρύθηκε με­
ταξύ τοΰ Soureya πασά, τοΰ Συμεωνάκη έφέντη Σινιόσογλου, τοΰ 'Αλέκου
μπέη Σινιόσογλου και τοΰ Κωνσταντίνου Δ. Ράλλη, είχε τήν επωνυμία Α.S.
Siniossoglou, Ratti & Cie μέ έδρα τήν Κωνσταντινούπολη και αντικείμενο τη
σύναψη εμπορικών και τραπεζικών δραστηριοτήτων μέ τις διοικήσεις τοΰ
κράτους ή μέ ιδιώτες34. Τό κεφάλαιο της εταιρίας οριζόταν σέ 45.000 τ.λ. και
τα μέλη δεσμεύονταν να μήν προβούν σέ καμία ενέργεια μονομερώς προς
όφελος τών δικών τους προσωπικών ενδιαφερόντων. Σέ περίπτωση θανά­
του ενός τών μελών ρητά αναφερόταν ότι τον θανόντα μπορούσαν να δια­
δεχθούν οι κληρονόμοι του. Δύο αντίγραφα σέ γαλλική γλώσσα και μέ ημε­
ρομηνία 20 Άπριλίου/2 Μαΐου 1907, έ'να έ'τος δηλ. μετά τό θάνατο τοΰ Συ­
μεών, πιστοποιούν τή διάλυση της εταιρίας, της όποιας μέλος, πλέον, σύμ­
φωνα μέ τό ιδρυτικό της, ήταν ό Μιλτιάδης Σινιόσογλου. Παρόλα ταύτα, σέ
εμπορικό οδηγό τοΰ έτους 1908, ή εταιρία εμφανίζεται ώς ενεργή μέ τήν
επωνυμία Σινιόσογλου Α. και Ράλλης Σία35.

30. Χ. Έξερτζόγλου, Προσαρμοστικότητα και πολιτική, ο.π., 51, σσ. 59­61.

31. Ά. Συγγρός, 'Απομνημονεύματα, τόμ. Α', 'Αθήνα 1998, σ. 70.
32. Παράλληλη ή περίπτωση τοΰ νεότερου Πρόδρομου Αθανασιάδη (γέννηση 1891) πού
άπό Πόρο πήγε στην Μερσίνα και άπό εκεί στην Κωνσταντινούπολη καΐ πλούτισε ώς τροφο­
δότης τοΰ τουρκικού στρατού32.
33. Ήμερολόγιον Σκόκον 1906, σ. 94.
34. Από άταύτιστη φωτοτυπία, πιθανόν άπό Ημερολόγιο. Αρχείο οικογένειας Σινιόσο­
γλου.
35. Μ. Ί . Μιχαηλίδης, Παγκόσμιος Εμπορικός 'Οδηγός Έλληνογαλλικος τοϋ έτους 1908,
Σμύρνη [χ.χ.],σ. 85.
466 Λήδας Ίστικοπούλου

"Ομως ό Συμεών, όπως εξάλλου και οι υπόλοιποι ομογενείς, δεν περιόρι­

σε τις δραστηριότητες του στον τραπεζικό τομέα. Σύμφωνα με πληροφορίες
τοΰ Μανουήλ Γεδεών Σινιόσογλου είχε αγοράσει μεγάλο αριθμό μετοχών
της εταιρίας Ballia­Karaedine, πού στις αρχές τοΰ 19ου αιώνα υπερτιμήθη­
καν σημαντικά36. Υπήρξε τροφοδότης τοΰ τούρκικου στρατού37. 'Επιπλέον,
αν κρίνουμε από επιστολή υπογεγραμμένη από τον 27ετή 'Αλέξανδρο Συ­
μεών Σινιόσογλου με ημερομηνία 25/7 Νοεμβρίου 1900 πού φέρει το σήμα
τής ναυτιλιακής εταιρίας S.S. Alexandras Siniosoglou, είναι πολύ πιθανόν ότι
δραστηριοποιήθηκε και στον εφοπλιστικό χώρο35. Ακόμα, αγόρασε από τήν
κοινότητα Αντιγόνης τα καταστήματα πού βρίσκονταν στή σκάλα και στή
θέση τους έκτισε μεταξύ 1895 και 1900 τό ξενοδοχείο Hotel Antigoni Palace39.
Ό π ω ς είναι φυσικό για άνθρωπο πού εκ τοΰ μηδενός απέκτησε τερά­
στια περιουσία, διάφορες ιστορίες κυκλοφορούσαν γι' αυτόν. Μία από
αυτές έχει ώς εξής: Ό τ α ν ό Συμεών πήγε στην Πόλη, ήταν απένταρος και
γύριζε χωρίς δουλειά, καταπονημένος και ελεεινός. Κάποιος τοΰ είπε: «Γιατί
δέν πάς στον Αλή­Σαΐτ άπό τό Κιουτσού Κιόβ να τοΰ ζητήσεις δουλειά;». Ό
Αλή Σαΐτ ήταν υπουργός και είχε στρατιώτη στην πόρτα του. Ό στρατιώ­
της, όταν τον είδε στα κακά του χάλια, δέν θέλησε να τον αφήσει να μπει.
Τελικά, ο πασάς κατέβηκε με τό νυχτικό του και τοΰ έδωσε χρήματα να αγο­
ράσει ρούχα και ένα μπαστούνι και να εγκατασταθεί στο ξενοδοχείο Το­
κατλή. Ό Σινιόσογλου τοΰ απάντησε πώς τό μόνο πού ήθελε ήταν δουλειά.
«Θα σοΰ βρω δουλειά, έννοια σου», τοΰ άπαντα ò πασάς.
Μετά άπό μία εβδομάδα ό Συμεών ξαναπήγε καλοντυμένος αυτή τή φο­
ρά. Ό Αλή Σαΐτ εΐχε 2­3 πασάδες μαζί του και τον σύστησε ώς εξής: «Είναι
μεγαλέμπορος άπό τήν Καισαρεία και ήρθε να πάρει τή στρατιωτική δημο­
πρασία». Τελικά, μετά άπό προσωπική παρέμβαση τοΰ Σαΐτ, ό Συμεών πήρε
τή δημοπρασία και πλούτισε40.
Ό Συμεωνάκης Σινιόσογλου, στα τέλη τοΰ 19ου αιώνα, ήταν ένας επιτυ­
χημένος αυτοδημιούργητος Καππαδόκης, ό όποιος εξακολουθούσε να γρά­
φει, όπως έξαλλου και ό γιος του, καραμανλίδικα. Κατόρθωσε να βρεθεί στο
χώρο τοΰ μεγάλου κεφαλαίου, χωρίς να έχει πίσω του τήν υποστήριξη τής

36. Μ. Ί . Γεδεών, Μνεία των προ έμον 1800­1863­1913, έν 'Αθήναις 1936, σσ. 395­396.
37. Ήμερολόγιον Σκόκον 1906, σ. 94.
38. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
39. Ά. Μήλλας, Πρώτη 'Αντιγόνη Τα Πριγκηπόνησα, ο.π., σσ. 275­278.
40. ΚΜΣΑΠΠ, ΚΠ 101. Πληροφορητής Θεολ. Χιδίρογλου. «1».
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος και Κωνσταντινουπολίτης 467

οικογενειακής παραδόσεως. Ή άνοδος του όμως στα ανώτατα στρώματα

της κοινωνικής ιεραρχίας δέν είχε ακόμα επιτευχθεί­«Ό μακαρίτης δεν είχε
την εύγένειαν τής καταγωγής, ουδέ την εύγένειαν τής μορφώσεως»41­ ήταν
όμως δυνατή με έπιγαμίες, ευεργεσίες, απόκτηση ποικίλων τίτλων42.
Πράγματι, στις 17 'Οκτωβρίου 1899 στο Διπλοκιόνιο, ό γιος τοϋ Συμεών
'Αλέξανδρος Σινιόσογλου παντρεύτηκε τή Σμαράγδα43 (186644­194645) (Είκ.
4), θυγατέρα τοϋ 'Αλεξάνδρου Καραθεοδωρή πασά (1833­1906) (Είκ. 5)46
και τής Κασσάνδρας (1851­1935) με παράνυμφο τον ϊδιο τον Αλέξανδρο
Καραθεοδωρή. Ό γάμος αυτός εξασφάλισε στον Συμεών τή συγγένεια με
μία από τις μεγαλύτερες οικογένειες τής Κωνσταντινουπόλεως. Τα ονόματα
των Μαυροκορδάτων και των Μουρούζηδων βρίσκονταν στο γενεαλογικό
δένδρο τής Κασσάνδρας Καραθεοδωρή47. Δέκα μήνες αργότερα, στίς 25
Αυγούστου 1900, γεννήθηκε ό πρώτος απόγονος που βαπτίστηκε στίς 2
Φεβρουαρίου 1901 μέ ανάδοχο τον Αλέξανδρο Καραθεοδωρή πασά και
ονομάστηκε Ίορδάνης­Συμεών48. Φαίνεται ότι τό παιδί αυτό δέν έζησε για
πολύ ­δέν υπάρχει άλλη μαρτυρία γι' αυτό­ και στίς 6 Αυγούστου 1903 γεν­
νήθηκε ό Συμεών πού βαπτίστηκε στίς 2 Φεβρουαρίου 1904 μέ ανάδοχο τον
Συμεωνάκη εφέτη Σινιόσογλου49 (Είκ. 6).
Δέν φάνηκε βέβαια κατώτερος ό Συμεών των άλλων εύπορων ομογενών
σέ ευεργεσίες, αντίθετα ύπερέβαλε πολλούς από αυτούς.
Κατ' αρχήν διέθεσε σημαντικά ποσά για την κάλυψη των αναγκών τής
γενέτειρας του Καππαδοκίας. Στή σχολή τής Μουταλάσκης χορήγησε σημαν­
τικό ποσό για τή δημιουργία αποθεματικού κεφαλαίου πού θα εξασφάλιζε

41. Έφ. Πρόοδος, άρ. 406,24 'Ιανουαρίου 1906, σ. 2.

42. Ή περίπτωση τοϋ Συμεών Σινιόσογλου δέν ήταν ή μοναδική. Και άλλοι ελληνορθόδο­
ξοι Καραμανλήδες, όπως ό Σισμάνογλου και ό Κεχαγιόγλου κατόρθωσαν να διακριθούν οικο­
νομικά και κοινωνικά, βλ. Α. Alexandris, The Greek Minority of Istanbul and Greek­Turkish relations
1918­1974, Athens 1983, σ. 152.
43. Πιστοποιητικό γάμου. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
44. Πιστοποιητικό βάπτισης τής Σμαράγδας μέ ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1878.'Αρχείο
οικογένειας Σινιόσογλου.
45. Βοβολίνης, Μέγα Έλληνικον Βιογραφικον Λεξικόν, τόμ. έκτος, ο.π., σ. 223.
46. Γ. Σ. Κρέστοβιτς, Οι Καραθεοδωρή, 'Αθήναι 1950, σ. 15.
47. Ό 'Αλέξανδρος πασά Καραθεοδωρής ήταν υιός τοϋ ιατροί) Στεφάνου Καραθεοδωρή
και της Λουκίας, θυγατέρας τοϋ 'Αλεξάνδρου χαρτμάνου Μαυροκορδάτου και τής Σμαράγ­
δας Μουρούζη. Πα τήν οικογένεια Καραθεοδωρή βλ. Γ. Σ. Κρέστοβιτς, Οι Καραθεοδωρή, ο.π.
48. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
49. Πιστοποιητικόν γεννήσεως και βαπτίσεως. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
468 Λήδας Ίστικοποΰλου

την απρόσκοπτη λειτουργία της50. Φαίνεται ότι ευεργέτησε και τα εκπαιδευ­

τήρια Σινασοΰ, γιατί στο βιβλίο­ταμεΐο της κοινότητας έχει καταγραφεί ψή­
φισμα για το θάνατο τοΰ ευεργέτη των εκπαιδευτηρίων51. "Εκτισε με δικά
του έξοδα δεξαμενή ύδατος προς όφελος της κοινότητας Μουταλάσκκης52
και διέθεσε ποσό 2.500 τ.λ. για τήν οικοδόμηση, στη Μονή του Προδρόμου,
Ιερατικής Σχολής και οικοτροφείου για 200 μαθητές, πού λειτούργησε ως
πλήρες και τέλειο γυμνάσιο αναγνωρισμένο από τό Εθνικό Πανεπιστήμιο53.
Για τήν ανέγερση τοϋ κτηρίου της 'Ιερατικής Σχολής τοΰ απενεμήθη ό τίτλος
τοΰ «εντιμότατου άρχοντος καί εύγενοϋς τέκνου τής Μεγάλης τοϋ Χρίστου
Εκκλησίας»54. Προφανώς εξαιτίας των υπηρεσιών του στην Ιερατική Σχο­
λή, στις 26 Ιανουαρίου 1906, ή εφορία τής Σχολής μαζί με τήν εφορία τών
ορφανοτροφείων Καισαρείας απέστειλαν στην Εύλαμπία Σινιόσογλου συλ­
λυπητήρια επιστολή για τό θάνατο τοΰ ευεργέτη τους55.
'Ιδιαίτερα όμως διακρίθηκε ό Συμεών ώς ευεργέτης τών ορφανών. Για τό
έ'ργο του μάλιστα αυτό ό Μητροπολίτης Καισαρείας Ιωάννης «απελπισθείς
και προαισθανόμενος τό μοιραΐον τέλος κατέλιπεν ίεράν περί τών 'Ορφα­
νοτροφείων παραγγελίαν, όνομάσας προστάτην τοΰ λοιποΰ καί πατέρα τών
ορφανών τον μέγαν τών 'Ορφανοτροφείων εύεργέτην, έξοχώτατον Συμεω­
νάκην Σινιόσογλουν...»56.
Τό 1891, ιδρύθηκε εντός τής μονής τοΰ Τιμίου Προδρόμου, στο Ζιντζίδε­
ρε, ορφανοτροφείο αρρένων με τήν οικονομική βοήθεια φιλόπτωχων Καπ­
παδόκων σπουδαιότερος από τους οποίους υπήρξε ό Συμεών. 'Αρχικά τό
ορφανοτροφείο φιλοξενοΰσε 35 ορφανά καί στεγαζόταν σε πτέρυγα τής
μονής μέχρι τό 1897 όταν ολοκληρώθηκε τό διώροφο νέο κτήριο τοΰ ορφα­

50. Ά. Μ. Λεβίδης, Πραγματεία περί πολιτισμού καί διανοητικής αναπτύξεως τών Καπ­
παδόκων και τών εκ Καππαδοκίας διαλαμψάντων επισήμων ανδρών από τών αρχαιοτάτων
χρόνων μέχρι τής σήμερον, Ζινζίντερε 1899, (Δακτυλογράφο στο ΚΜΣ), σσ. 304,307.
51.ΓΛΛ:ΐ50,σ.518.
52. Ά. Μ. Λεβίδης, Πραγματεία, σ. 307.
53. Ά. Μ. Λεβίδης, δ.π., σ. 307. Ήμερολόγιον Σκόκον 1906, σ. 94. Πατριαρχικός κώδιξ 966,
21. Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, ΚΣΤ', άρ. 4,27 'Ιανουαρίου 1906, σ. 45. Βλ. καί Έ . Ί . Τσαλίκογλου,
Ελληνικά εκπαιδευτήρια και ελληνορθόδοξοι κοινότητες τής περιφερείας Καισαρείας, 'Αθήνα
1976, σ. 22.
54. Οίκουμενικόν Πατριαρχεΐον, άρ. πρωτ. 477. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
55. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
56. ΓΑΚ ΤΑ 207/311, σσ. 44­49 σε Έ . Ί . Τσαλίκογλου, 'Ελληνικά εκπαιδευτήρια, δ.π., σ. 24.
Ί . Ίωαννίδης, δ.π., σ. 13.
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος και Κωνσταντινουπολίτης 469

νοτροφείου έκτος της μονής και σέ απόσταση 20­25 βήματα αυτής57.

Μετά τήν διευθέτηση τοΰ ορφανοτροφείου αρρένων, το 1892, ιδρύθηκε
το Καππαδοκικόν Όρφανοτροφεΐον των Θηλέων, με οικονομική χορηγία
τοΰ Συμεών ύψους 5.000 τ.λ.58 (Είκ. 7). Βρισκόταν έκτος τής μονής, κοντά
στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο, και αρχικά φιλοξενούσε 20 ορφανά, τή διδα­
σκαλία των οποίων είχαν αναλάβει δύο διδασκάλισσες, τελειόφοιτοι τοΰ
Κεντρικού Παρθεναγωγείου59. Αρχιτέκτων των δύο αυτών ορφανοτροφεί­
ων ήταν ό 'Ιωάννης, υιός τοΰ Χριστόφορου, από τα Στέφανα60.
Για τις ευεργεσίες του στην Καππαδοκία, τρία βιβλία γραμμένα στα κα­
ραμανλίδικα φέρουν αφιέρωση στον Συμεών Σινιόσογλου61.
'Εξάλλου, «σέ ενα κτήριο [τοΰ Ζιντζίδερε] κτισθέν τό 1908 υπήρχε το
κάτωθι επίγραμμα σέ ομηρική γλώσσα πού εστάλη από τό πανεπιστήμιο
Αθηνών: ΚΑΠΠΑΔΟΚΩΝ ΓΕΝΕΘΛΗΣ ΠΟΛΥΗΡΑΤΟΝ ΕΠΛΕΤΟ ΕΡΝΟΣ
ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΠΑΣΙΝ ΑΟΙΔΟΜΕΝΟΣ ΣΗΜΑΘ' ΕΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
ΑΡΙΔΗΚΕΤΑ ΚΑΛΛΟΘΙ ΔΕΡΚΕΥ ΕΞΟΧΑ ΣΕ ΣΟΦΙΗΣ ΤΟΥΤ' ΑΓΑΑΟΝ
ΜΕΛΑΘΡΩΝ ΕΝΘ' ΑΡΑ ΜΟΥΣΟΠΟΛΟΙ MIN ΑΦΙΣΣΟΜΕΝΟΙΓΛΑΓΟΣ ΗΔΥ
ΣΤΕΨΟΜΕΝ ΕΥΟΓΙΗ ΚΟΥΠΟΤΕ ΛΗΣΣΟΜΕΘΑ» πού μεταφράζεται ώς
εξής: «Πολυαγάπητος υπήρξε βλαστός τής χώρας τών Καππαδόκων ό
Συμεών Σινιόσογλου, ό ύμνούμενος από όλους. Σημεία περιφανή τής αρετής
του και εις άλλα μέρη κοίταζε, ιδιαιτέρως όμως αυτό τό λαμπρόν άνάκτορον
τής Σοφίας όπου θαυμασταί τών Μουσών αυτών αντλώντας λαμπρότητα
γλυκή θα τον περιβάλλομεν με επαίνους και ποτέ δέν θα τον λησμονήσο­
μεν»62.

57. Σ. Β. Ζερβουδάκης, «Διανοητική άναγέννησις έν Καισαρεία Καππαδοκίας», Ξενο­

φάνης 1 (1896), σ. 82. Έ . Ί . Τσαλίκογλου, δ.π., σο. 22­23.
58. ΓΑΚ ΤΑ 207/311, σ. 41 σέ Έ . Ί . Τσαλίκογλου, δ.π., σ. 24.
59. Σ. Β. Ζερβουδάκης, Διανοητική άναγέννησις, δ.π., 83. Έ . Ί . Τσαλίκογλου, δ.π., 23.
Ήμερολόγιον Σκόκου 1906,94.
60. Λεβίδης, Πραγματεία, δ.π., 309.
61. Γ. Γεωργιάδης και Ί . Παναγιωτίδης, Λεξικον έλληνο­τονρκικόν, έν Κωνσταντινου­
πόλει 1897,2. ΖΙΝΔΖΙΔΕΡΕ ΚΑΡΓΕΣΙΝΔΕ ΠΟΥΛΟΥΝΑΝ ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΜΟΝΑΣΤΗ­
ΡΗ ΓΙ ΑΧΟ Δ ΜΟΝΗ ΦΑΑΒΙΑΝΩΝ ΜΟΥΧΑΡΡΙΡΙ ΑΝΑΤΟΛΗ ΓΑΖΕΤΑΣΗΝΗΝ ΣΑΠΗΚ ΜΟΥΔΙΡ
BE ΜΟΥΧΑΡΡΙΡ ΙΩΑΝΝΗΣ Η. ΚΑΛΦΟΓΛΟΥΣ, έν Κωνσταντινουπόλει 1898, γ'. Νικόλαος Χ.
Κεχαγιόπουλος, ΑΜΕΛΙ BE ΝΑΖΑΡΙΜΟΥΚΕΜΜΕΛ ΔΕΦΤΕΡ ΟΥΣΟΥΛΙΤΙΔΖΑΡΕΤΛΕΙΣΤΙΓΑΛ
ΙΔΕΝΧΕΡΣΑΧΣΑ ΜΑΧΣΟΥΣΔΗΡ, έν Κωνσταντινουπόλει 1901,1.
62. Χαράλαμπος Τεκνόπουλος, Περιγραφή Μουταλάσκης, Κέρκυρα 1962, σσ. 29­30.
Δακτυλογράφο στο ΚΜΣ.
470 Λήδας Ίστικοπούλου

'Ανάλογες υπήρξαν οι ευεργεσίες του και στην Κωνσταντινούπολη. Το

1899, απέστειλε στο Πατριαρχείο βοήθεια 50 τ.λ. για τήν αγορά τυπογρα­
φικής μηχανής63. 'Αργότερα, στις 23/6 'Ιουλίου 1905, ό Συμεών ανακοίνωσε
στον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ τήν πρόθεση του να διαθέσει ποσό 10.000 τ.λ. ή
τον τόκο τους ΰψους 500 τ.λ. ετησίως για τήν ίδρυση και συντήρηση ορφα­
νοτροφείου θηλέων στή μονή τοϋ Σωτήρος Χρίστου στην νήσο Πρώτη, πού
στο έξης θα ονομαζόταν Όρφανοτροφεϊον τών θηλέων τής ορθοδόξου
ελληνικής Κοινότητος Συμεών Σινιόσογλου64 (Είκ. 8). Στα έσοδα τοϋ ορφα­
νοτροφείου περιλαμβάνονταν και οί τόκοι κεφαλαίου, 7.500 τ.λ. πού ό 'Αν­
δρέας Συγγρός είχε διαθέσει για τήν ίδρυση ορφανοτροφείου65.
'Επιπλέον, εξαιτίας των αναγκαίων μετατροπών οί όποιες έπρεπε να
πραγματοποιηθούν, ώστε ή μέχρι τότε μονή να μπορέσει να στεγάζει τα
ορφανά, άλλα και τής αναγκαίας επίπλωσης, οί κληρονόμοι τοϋ Συμεών διέ­
θεσαν άλλες 2.500 τ.λ.66. Κατά τον Χασιώτη, τα έξοδα, 1.890 τ.λ., κατέβαλε ό
ίδιος ό Συμεών: «Αϊθουσαί τίνες μετατραπεϊσαι εις σχολικάς τάξεις και εις
κοιτώνας εν τω πρώτω πατώματι, εστιατόριον, αποθήκη, πλυντήριον, σιδη­
ρωτήριον, ίματιοθήκη, λουτρών, αίθουσα χειμερινή, διαλείμματα και δύο δε­
ξαμεναί μετά μικρών άλλων μεταρρυθμίσεων διασκευασθεϊσαι, ...»67.
Τα εγκαίνια τελέσθηκαν μετά τον θάνατο τοϋ ευεργέτη, στις 4 'Ιουνίου
1906. «Ου πολλω δ' ύστερον καθαγιάζεται μετά πατριαρχικήν και συνο­
δικήν ίερουργίαν και τέλεσιν ίεροϋ μνημόσυνου τοϋ ιδρυτού, πάνδημος τοϋ
ιδρύματος έγκαινιασμός και τών έν αύτω μαθημάτων δημοτελής έναρξις έπ'
άγαθαΐς ταϊς έλπίσι περί τής ευκταίας αύτοϋ στερεώσεως και προαγωγής,
ήδη πρότερον τοϋ κανονισμού τοϋ καταστήματος συζητηθέντος τε και εγ­
κριθέντος υπό τών δύο Σωμάτων»68. Κατά τη διάρκεια τής τελετής αποκα­
λύφθηκε επιγραφή χαραγμένη στο υπέρθυρο τής εισόδου του πού είχε συν­
θέσει ό γραμματέας τοϋ πατριαρχικού γραφείου και άρχων πρωτονοτάριος

63. Ευχαριστήριος επιστολή τοΰ πατριαρχείου μέ ημερομηνία 1 Μαρτίου 1899. 'Αρχείο

οικογένειας Σινιόσογλου.
64. Κανονισμός τοϋ εν τη νήσφ Πρώτη Έθνικοϋ Όρφανοτροφεϊον τών Θηλέων Συμεών
Σινιόσογλου, έν Κωνσταντινουπόλει 1906, ε, σ. 11.
65. Κανονισμός τοϋ έν τη νήσφ Πρώτη, δ.π., 11. Β. θ . Σταυρίδης, Αϊ μητροπόλεις Χαλκη­
δόνος, Δέρκων και Πριγκηποννήσων, Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 64­65. Βλ. καί Ά. Μήλλας, δ.π., ο.
102.
66. Κανονισμός τοϋ έν τη νήσω Πρώτη, δ.π., σ. 10.
67. Γ. Χασιώτης, Βυζαντιναι σελίδες, τόμ. Α', έν Αθήναις 1910, σ. 369.
68. Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, ΚΣΤ, 'Ιούνιος 1906, σ. 286. Κανονισμός τοϋ έν τη νήσφ
Πρώτη, ο.π., σ. 10.
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος και Κωνσταντινουπολίτης 471

'Ιωάννης Δ. Τανταλίδης και έχει ως έξης: «ΠΑΛΑΙ Η ΠΑΝΣΕΠΤΟΣΙΔΡΥΤΑΙ

ΗΔΕ ΜΟΝΗ ΗΣ Η ΚΛΗΣΙΣ/ΘΕΙΑ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΙΣ
ΚΤΙΤΟΡΑ ΣΧΟΥΣΑ/ΤΟΝ ΡΩΜΑΝΟΝ ΔΙΟΓΕΝΗΝ ΘΕΟΦΡΟΝΟΣ ΕΜΠΛΕΩΝ
ΖΗΛΟΥ/ΙΩΑΚΕΙΜ ΔΕ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥΝΤΟΣ/
ΘΕΙΩ ΩΣΑΥΤΩΣ ΠΥΡΟΥΜΕΝΟΣ ΖΗΛΩ ΑΝΗΡ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ/ ΤΗΣ ΕΝ
ΧΡΙΣΤΩ ΕΥΠΟΠΑΣ ΕΝ ΤΑΥΤΗ ΑΝΗΓΕΙΡΕΝ ΟΙΚΟΝ/ΩΣ ΕΘΝΙΚΟΝ ΤΩΝ
ΘΗΛΕΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟΝ/ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΣΩΤΕΡ ΣΥ­
ΜΕΩΝ ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΟΥ/ΣΚΕΠΕ Δ' ΥΙΟΥΣ ΘΥΓΑΤΕΡΑΣ
ΚΑΙ ΣΥΖΥΓΟΝ ΔΡΩΝΤΑΣ ΟΜΟΙΩΣ/ΕΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ ΤΗ Δ' ΙΟΥΝΙΟΥ ΕΝ
ΕΤΕΙΣΩΤΗΡΙΩας» 6 9 .
Μετά τον θάνατο τοϋ Συμεών, στις 5 Μαΐου 1906, ή Εύλαμπία Σινιόσο­
γλου και ό 'Αλέξανδρος Σινιόσογλου, «κληρονόμοι τοϋ μακαρίτου Συμεω­
νάκη Έ φ έ ν δ η Σινιόσογλου, ρητήν διαταγήν αΰτοΰ έκτελοϋντες», διέθεσαν
κεφάλαιο 2.500 τ.λ. οι τόκοι του οποίου θα χρησίμευαν για την αποκατάστα­
ση δύο αριστούχων υποτρόφων τοϋ ορφανοτροφείου 70 .
Γνωστές είναι και οί δωρεές του στην 'Αντιγόνη. 'Από το σεισμό τοϋ
'Ιουλίου 1894 το καθολικό τοϋ Αγίου Γεωργίου είχε υποστεί μεγάλες ζημίες.
Στις 2 Σεπτεμβρίου 1896, τό ήγουμενοσυμβούλιο της Μονής τοϋ Μεγάλου
Σπηλαίου ζήτησε άπό τον Συμεών «όπως ιδία δαπάνη άναλάβη την άνέγερ­
σιν τοϋ èv λόγω ίεροϋ ναοϋ...» 71 . "Ενα έτος αργότερα είχε ολοκληρωθεί ή
ανέγερση τοϋ νέου καθολικοϋ και ή Μονή τοϋ Μεγάλου Σπηλαίου έσπευσε
να εκφράσει γραπτώς τις ευχαριστίες της και να «εγγράψει τα ονόματα τής
εντίμου υμών οικογενείας μεταξύ τών μεγάλων εαυτής ευεργετών μνημο­
νεύουσα αυτά διηνεκώς έν ταΐς θείαις μυσταγωγίαις· ή δέ αυτόθι μονή τοϋ
'Αγίου Γεωργίου τοϋ Καρίτη θέλει ανακηρύξει υμάς μόνον χορηγόν και κτί­
τορα και ίδρυτήν τοϋ Ίεροϋ αυτής ναοϋ προς αιώνιον μνημόσυνον» 72 . 'Επι­
πλέον στο μαρμάρινο υπέρθυρο τοϋ καθολικοϋ χαράκτησε ή ακόλουθη επι­
γραφή: «ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ ΣΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ
ΚΑΙ/ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΠΡΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΙΝ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΤΟΥΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΣΟΥ/ΓΕΝΑΙΩΣ ΧΟΡΗΓΥΣΑΝΤΑΙΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΛΟΙΠΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟΝ
ΤΟΥΤΟΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΑΝΤΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ/ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗ­
ΡΙΩΝ 1897 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 17»73.

69. Ά. Μήλλας, δ.π.,ο. 184.

70. Κανονισμός τοϋ εν xfj νήσω Πρώτυ, ο.π., στ', σ. 10.
71. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
72. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
73. Ά. Μήλλας, ο.π., σ. 420.
472 Λήδας Ίστικοπούλου

Ζημίες υπέστησαν από το σεισμό και τα εκπαιδευτήρια της κοινότητας.

'Αρχικά οι κάτοικοι επισκεύασαν πρόχειρα μία από τις οικίες της χώρας,
ιδιοκτησία της κοινότητας, πού στέγασε τη σχολή των αρρένων. 'Αργότερα,
το 1899, αγοράστηκε οικία ιδιοκτησίας Άλφιέρη, μέ δαπάνη του Συμεών
Σινιόσογλου, όπου, στή συνέχεια, μέ νέα χορηγία τοΰ Συμεών, αποφασίστη­
κε να οικοδομηθούν τα εκπαιδευτήρια της κοινότητας74.
Για τις ευεργεσίες του στην κοινότητα της νήσου 'Αντιγόνης, το ονομά
του μαζί μέ αυτά άλλων ευεργετών, χαράκτησε σέ πλάκα εντοιχισμένη στο
νάρθηκα της εκκλησίας τοΰ Τιμίου Προδρόμου75. 'Εξάλλου, και μετά τον
θάνατο τοΰ Συμεών, ή οικογένεια του απέστειλε στην κοινότητα της 'Αντιγό­
νης «μεγάλην δωρεάν»76.
Πέρα από τις δωρεές αυτές, πολλές φορές ζητήθηκε βοήθεια από τον
Συμεών ή τήν σύζυγο του, δηλωτικό και αυτό της αναγνώρισης πού απο­
λάμβαναν άπό τήν κοινωνία και τήν εκκλησία. Στις 12 'Απριλίου 1894, το
Πατριαρχείο ζητούσε άπό τήν Εύλαμπία οικονομική βοήθεια 50 τ.λ. για να
συμπληρωθεί τό απαιτούμενο ποσό των 150 τ.λ. για τήν κάλυψη των ανα­
γκών τοΰ πατριαρχικού ναού77. Στις 12 Μαΐου 1891, ό Πατριάρχης τού ζή­
τησε να αγοράσει μία ιδιοκτησία, πού βρισκόταν δίπλα στή Μονή τού Σω­
τήρος Χριστού στην Αντιγόνη, πού είχε αγοραστεί άπό κάποιον Οθωμανό,
«δια πολλούς δέ ευνόητους λόγους ουκ έστι συμφέρον, ίνα πλησίον τού
ιερού εκείνου Σκηνώματος ύπάρχη ιδιοκτησία οθωμανική»78.
'Εκτός των τίτλων πού ήδη αναφέρθηκαν πολλοί άλλοι δόθηκαν στην
οικογένεια Σινιόσογλου τόσο άπό τήν ορθόδοξη όσο και άπό τήν μουσουλ­
μανική πλευρά. Σέ ηλικία 45 ετών, το 1896, ή Υψηλή Πύλη για να τον αντα­
μείψει για τις υπηρεσίες του ως προμηθευτή τού στρατού τού απένειμε τό
αξίωμα τού μπαλιά79. Τό 1882, τό αξίωμα αυτό είχε απονεμηθεί σέ 50 συνο­
λικά Οθωμανούς πολίτες, 5 άπό τους οποίους ήταν ελληνοοθωμανοί (Αρι­
στάρχης βέης, Κωνσταντίνος Φωτιάδης βέης, Χρηστάκης Ζωγράφος έφέν­
δης, άρχων Μ. Λογοθέτης Σταυράκης Άριστάρχης βέης, Σπυρίδων Μαυ­

74. Λ. Μήλλας, δ.π., σο. 261,356­358.

75. Ά. Μήλλας, δ.π., ο. 352.
76. Ευχαριστήριος επιστολή τοΰ αρχιμανδρίτη Γρηγορίου προς τήν Εύλαμπία Σινιόσο­
γλου μέ ημερομηνία 'Απρίλιος 1906. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
77. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
78. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
79. Ί . Ίωαννίδης, Καισαρεία Μητροπολιτλερί..., δ.π., σσ. 69­70.
 Συμεών Σινιόσογλου, ο Μουταλασκηνός και Κωνσταντινουπολίτης 473

ρογένης βέης)80. Επιπλέον έφερε τις μεγάλες ταινίες Όσμανιέ και Μεδζητιέ.
'Αναφέρεται επίσης ότι τοΰ είχαν απονεμηθεί οι τίτλοι Ιππότης του Σταύρου
τοΰ Σωτήρος και τοΰ Παναγίου Τάφου και Ταξιάρχης τοΰ ρωσικοί) παρασή­
μου Στανισλάου81. Καθόλου υποδεέστερος δεν ήταν και ό τίτλος τοΰ Όρφα­
νοτρόφου της Μ. Εκκλησίας μέ τον όποιο τον είχε τιμήσει ό Πατριάρχης
Ιωακείμ ό Γ'82.
'Εξάλλου, υπήρξε αντιπρόσωπος της επαρχίας Καισαρείας ­μέ την ιδιό­
τητα του αυτή προσεκλήθη να παραστεί στις 30 Μαρτίου 1897 στη συνεδρία
της γενικής εκλογικής συνέλευσης για τον καταρτισμό των έκλεξίμων για
τήν πατριαρχεία 83 ­ άλλα και έφοροεπίτροπος τής κοινότητας τής νήσου
'Αντιγόνης κατά το έτος 189584 και 1901, ενώ ό Αλέξανδρος Σινιόσογλου
αναφέρεται έφοροεπίτροπος τής ϊδιας κοινότητας τό έτος 189785. Για τις δω­
ρεές του στην κοινότητα τής νήσου Αντιγόνης τοΰ είχε απονεμηθεί ό τίτλος
τοΰ Μεγάλου Ευεργέτη και τό ονομά του χαράκτησε σέ πλάκα πού εντοιχί­
στηκε στην εκκλησία τοΰ Τιμίου Προδρόμου86. Τέλος, ό Μικρασιατικός σύλ­
λογος Ανατολή, για τις ευεργεσίες του υπέρ τοΰ Συλλόγου αύτοΰ, τον ανα­
κήρυξε επίτιμο μέλος της87.
Ανάλογες διακρίσεις δόθηκαν και στή σύζυγο του. Τό Πατριαρχείο
Ιεροσολύμων τής έδώρησε «έντεθησαυρισμένον εν χρυσω σταυρω τμήμα
γνήσιον τοΰ Τιμίου και Ζωοποιού Ξύλου»88. Ώ ς έκφραση κοινωνικής ανα­
γνωρίσεως θα πρέπει να θεωρηθεί τέλος ότι, επειδή στην 'Οθωμανική Αυτο­
κρατορία ό νόμος δεν αναγνώριζε τήν ιδιοκτησία νομικών προσώπων και ή
ιδιοκτησία τής κοινότητας υποχρεωτικά θα έπρεπε να καταγραφεί στο όνο­
μα ορθόδοξων πολιτών μέ οθωμανική υπηκοότητα, ή ελληνική πρεσβεία
είχε καταχωρισθεί ώς ιδιοκτησία τής Σμαράγδας Σινιόσογλου89.

80. Ήμερολόγιον τής 'Ανατολής πολιτειογραφικον και φιλολογικον τον έτους 1883 υπό
Άθ. Παλαιολόγου, έτος δεύτερον, εν Κωνσταντινουπόλει 1882, σ. 136.
81. Ήμερολόγιον Σκόκου 1906, σ. 94.
82. Οίκουμενικον Πατριαρχεΐον, αρ. πρωτ. 477. 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
83. Προσκλητήριο πατριαρχείου, αριθ. πρωτ. 1.433,26 Μαρτίου 1897. 'Αρχείο οικογένειας
Σινιόσογλου. Βλ. και ΚΜΣΑΠΠ, ΚΠ 101.
84. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
85. Ά. Μήλλας, ο. jr., σ. 589.
86. Ά. Μήλλας, δ.π., σ. 332.
87. Ξενοφάνης 2 (1905), 479. ΑΑ Γ 8,20 Μαρτίου 1895.
88. Πατριαρχεΐον Ιεροσολύμων, άρ. 404,3 Σεπτεμβρίου 1904.
89. ΚΜΣΑΠΠ, ΚΠ 101.
474 Λήδας Ίστικοπούλου

Μετά τον θάνατο τοϋ Συμεών και εξαιτίας των δωρεών πού διατέθησαν
από την οικογένεια του υπέρ τοϋ ορφανοτροφείου «ενεκρίθη όπως ο οίκος
Συμεών Σινιόσογλου άνακηρυχθή Ευεργέτης των πτωχών και ορφανών κο­
ρασιών» στη δέ Εύλαμπία ειδικά απονεμήθηκε «Ιερά είκών μετά Σταυροί)
της ευεργεσίας έπ' ευλογία και τιμή»90.
Ή διαθήκη του συντάχθηκε στις 6 Ιανουαρίου, επτά ημέρες πριν άπο το
θάνατο του. Σώζεται σέ δύο αντίτυπα, το καθένα άπο τα όποια έ'χει συντα­
χθεί σε δύο γλώσσες, αριστερά σέ γαλλική γλώσσα και δεξιά σέ τουρκική μέ
αραβικούς χαρακτήρες. Στο πάνω μέρος φέρουν τήν ανάγλυφη σφραγίδα
τοΰ Οικουμενικού Πατριαρχείου και στο τέλος έχουν χαρτοσημανθεί και
σφραγιστεί άπο τις τουρκικές αρχές. Στο παράρτημα μεταφέρεται το γαλ­
λικό κείμενο.
Τό κείμενο της διαθήκης του, αν συγκριθεί μέ άλλες διαθήκες ευερ­
γετών, είναι ιδιαίτερα σύντομο91. Οι διαθήκες άλλων ευεργετών, πού πρέπει
να σημειωθεί ότι είναι ή άγαμοι ή άκληροι ή έχουν θετά τέκνα, όπως τοΰ
Γεωργίου 'Αβέρωφ92, τοϋ Σαράντη Άρχιγένους93, Ιωάννη Βαρβάκη94, τοΰ
Νικολάου Π. Ζωσιμά95, τοϋ Στεφ. Ζαφειρόπουλου96, τοΰ Χρηστάκη Ζω­
γράφου97, τοϋ 'Ανδρέα Συγγροϋ98 άλλα και άλλων είναι πολυσέλιδες ακρι­
βώς επειδή καθορίζεται λεπτομερώς ό τρόπος διαθέσεως τής περιουσίας.
Στή διαθήκη τοΰ Συμεών Σινιόσογλου δέν αναφέρεται άλλος κληρονόμος
έκτος τής γυναίκας του και τών παιδιών του.
Σέ ο,τι άφορα τις μετά θάνατον ευεργεσίες δέν ορίζεται ό τρόπος διαθέ­
σεως τής περιουσίας του άλλα μόνο ότι έχουν δοθεί σχετικές οδηγίες στους
οικείους του: «...j'ai disposé le 5 pour cent de ma fortune nette pour d'autres
établissements philantropiques...». Σύμφωνα μέ εκτιμήσεις τής εφημερίδας
Πρόοοος, ή περιουσία του εκείνη τήν εποχή έφθανε τις 350.000 λίρες, έπομέ­

90. Κανονισμός τοϋ εν τη νήσφ Πρώτη, δ.π., σ. 10.

91. Για τους παράγοντες πού καθορίζουν τον τρόπο σύνταξης τής διαθήκης βλ. Βάσω
Θεοδώρου, «Εύεργετισμός και όψεις κοινωνικής ενσωμάτωσης στις παροικίες (1870­1920), Τα
Ιστορικά, τόμ. τέταρτος, τεΰχ. 7, Δεκέμβριος 1987, σ. 120.
92. Κ. Π. Ζαβιτζιάνος, 'Αρχεία 'Εθνικών Ευεργετών, τεΰχ. Α', Αθήναι 1929, σσ. 15­24.
93. Κ. Π. Ζαβιτζιάνος, δ.π.,τεΰχ. Α', δ.π., σσ. 139­142.
94. Κ. Π. Ζαβιτζιάνος,δ.π.,τεΰχ. Β', δ.π., σσ. 35­41.
95. Κ. Π. Ζαβιτζιάνος, δ.π., τεΰχ. Ε', δ.π., σσ. 19­36.
96. Κ. Π. Ζαβιτζιάνος, δ.π., τεΰχ. Ε', δ.π., σσ. 138­169.
97. Τα Προνόμια τής Εκκλησίας, 'Ιωακείμ ό Γ και ή διαθήκη Χρηστάκη Ζωγράφου,
Αθήναι 1905.
98. Α. Συγγρός, δ.π., βιβλίο δεύτερο, τ. Γ', σσ. 309­324.
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος και Κωνσταντινουπολίτης 475

νως το 5% σήμαινε 17.000 λίρες". Μετά τον θάνατο του ή γυναίκα του και ό
'Αλέξανδρος Σινιόσογλου διέθεσαν 2.500 τ.λ. για τη δημιουργία αποθεματι­
κού κεφαλαίου άπό τους τόκους τοϋ οποίου θα άποκαθίσταντο κατ' έ'τος
δύο από τις αριστούχες τροφίμους τοϋ ορφανοτροφείου100. 'Επιπλέον οι 'ίδι­
οι δωρητές συνεπλήρωσαν το έ'ργο τοϋ Συμεών διαρρυθμίζοντας και επι­
πλώνοντας το ορφανοτροφείο θηλέων στη νήσο Πρώτη101. Τον 'Απρίλιο τοϋ
1906 ή κοινότητα τής 'Αντιγόνης μέ επιστολή της ευχαριστεί τήν Εύλαμπία
Σινιόσογλου «δια τήν όντως μεγάλην δωρεάν» πού μέσω τοϋ Μητροπολίτη
Χαλκηδόνας παραχώρησε υπέρ των εκπαιδευτηρίων τής Αντιγόνης102.
Είναι φανερό όμως ότι τα ποσά πού διατέθηκαν δέν εγγίζουν το ποσό τοϋ
5% πού σύμφωνα μέ τή διαθήκη θα έπρεπε να διατεθεί.

Ή Διαθήκη τοϋ Συμεών Σινιόσογλου

[θέση ανάγλυφης σφραγίδας

τοϋ Οικουμενικού Πατριαρχείου]

Sign. Le Patriarche de Constantinople

Joachim certifie
Au nom de la Sainte Trinité c'est mon testament mystique

Ce jour d'hui soit le 6 Janvier (vis) 1906, jour de Vendredi ayant saint l'esprit et
pleines mes facultés corporelles j'ai voulu rédiger mon testament mystique ; à cet
effet j'ai invité chez moi Mr Chrysanthe Thomaidis103, avocat, qui étant venu vers 8

99. Έφ. Πρόοδος, άρ. 408,26 Ιανουαρίου 1906, σ. 2.

100. Ευχαριστήριος επιστολή τοϋ πατριαρχείου μέ αριθ. Πρωτ. 3.077,9 Μαΐου 1906. 'Αρ­
χείο οικογένειας Σινιόσογλου.
101. Κανονισμός τον εν τη νήσω Πρώττ}, O.K., σ. 10. Στο αρχείο τής οικογένειας Σινιόσο­
γλου βρίσκονται σχέδια και επιστολή τοϋ αρχιτέκτονα Ά. Ν. Κακουλίδη μέ ημερομηνία 9
Αυγούστου 1912 και θέμα «Μεταβολαί γενησόμεναι εν τή νεοδμήτψ πτέρυγι τοϋ ορφανοτρο­
φείου Σ. Σινιόσογλου».
102. Αρχείο οικογένειας Σινιόσογλου.
103. Χρύσανθος θωμαΐδης: έκτος τής πληροφορίας πού δίνει ή ϊδια ή διαθήκη ότι ασκού­
σε το επάγγελμα τοϋ δικηγόρου, στο ψήφισμα πού υπογράφουν ό Καισαρείας Γερβάσιος και
τα μέλη τοϋ έπαρχιακοΰ συμβουλίου, τοϋ Μ. Ε. Δικαστηρίου, τής εφορίας τής Ιερατικής
σχολής και τής εφορίας των καππαδοκικών ορφανοτροφείων μετά τον θάνατο τοϋ Συμεών
αποφασίστηκε ανάμεσα στα άλλα «Να έξουσιοδοτηθώσι καΐ να παρακληθώσιν οι εκ των εν
Κωνσταντινουπόλει 'Επαρχιωτών αξιότιμοι κ.κ. ...Χ. Θωμαΐδης ... όπως προφορικώς ύποβά­
476 Λήδας Ίστικοπούλου

heures à la turque m'a trouvé au second étage de ma maison à Bechiktach Yeni

Mahalé et lui ai donné l'ordre de rédiger mon présent testament mystique.
lo Attendu que les immeubles vacoufs et les propriétés publiques sont régis
par les dispositions légales, à l'exception de dites propriétés j'institue héritiers
généraux sur tous mes immeubles de pleine propriété (sirf mulk) et autres biens
mobiliers et sur mes vaisseaux ma chère épouse Eulambie et mes chers enfants
Alexandre, Miltiade, Melpomene, Anne et Marie.
2o En dehors de la somme que j'ai fixée et payée pour l'Orphelinat des filles
fondé à l'île de Proti et réparé par moi, j'ai disposé le 5 pour cent de ma fortune
nette pour d'autres établissements philantropiques: j'ai donné des instructions à
mon épouse et à mon fils Alexandre relatives au sujet de savoir dans quels
établissements et de quelle manière sera payé ce 5 pour cent.
3o En ce qui concerne le restant de ma fortune, soit le 95 pour cent, je désire
qu'il soit partagé entre mes héritiers présents conformément aux lois du
gouvernement Ottoman.
4o J'ai nommé exécuteurs de mon présent testament ma dite femme Eulambie
et mon fis Alexandre. Par conséquent telle est ma dernière volonté et je prie tous
mes héritiers de la respecter et de l'exécuter littéralement. Je souhaite de tout
cœur et âme que la grâce de Dieu et son aide divine soient sur tous.
Après avoir écrit de cette façon mes volontés j'ai pris ce testament et l'ai lu moi
même et ayant trouvé son contenu conforme à tout point à mes volontés, je l'ai
signé personnellement et donné l'ordre à Mr Crysanthe de le signer lui même
aussi.
Le testateur Sign. Syméon Siniossoglou
L'écrivain Sign. Chr. Thomaidis.
Nous sousignés, témoins déclarons que le 6 Janvier, jour de Vendredi vers 9
heurs à la turque, sur l'invitation de son Excellence Syméonaki effendi Siniosso­
glou, nous étant rendu dans la chambre de sa maison nous avons vu qu'il a sain
l'esprit et les facultés corporelles ; ayant plié le présent acte il nous dit que ceci
constitue son testament mystique et que la signature ci­contre est sa propre
signature et demanda d'en témoigner.

λωσι τη οικογένεια του μακαρίτου βαθύτατα συλλυπητήρια...», 'Αρχείο οικογένειας Σινιόσο­

γλου. Υπήρξε μέλος της 'Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως στον κατάλογο των μελών τής
οποίας εΐναι καταχωρισμένος ως «Χρύσανθος Θωμαΐ, δικηγόρος, Χαλκηδών», Ά. Σουλιώτης­
Νικολαΐδης, Όργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, ε'ισαγωγή­έπιμέλεια Θ. Βερέμης ­ Κ. Μπούρα,
'Αθήνα 1984, σ. 223.
 Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος και Κωνσταντινουπολίτης 477

À Bachiktach le 6 Janvier 1906. ­ Les témoins Euthybule 104 , Manouiloglou 105 ,

Jean Catzanis, Greg. Chidiroglou 106 , Zotos 1 0 7 . L'écrivain Chr. Thomaidis.

104. Δημ. Εύθυβούλης: μέλος τοϋ ΕΦΣΚ. Φ. Σιδηρόπουλος, Τα Εθνικά Φιλανθρωπικά

Καταστήματα στην Κωνσταντινούπολη. Νοσοκομείο Βαλουκλή, 'Αθήνα 1999, σσ. 283,290.
Άρχιχειουργος τού γαλλικού νοσοκοεμίου, Κ. Τρομπούκης, Ή ελληνική ιατρική στην
Κωνσταντινούπολη 1856­1923, 'Αθήνα 2000, σ. 130. 'Από το 1878, υπεύθυνος ιατρός της Φιλό­
πτωχου Άόελφότητος των Κυριών τοϋ Πέραν. Έκθεσις των πεπραγμένων της εν Σταυρο­
δρόμια) Φιλοπτώσου Άοελφότητος των Κυριών κατά το έτος 1878..., σ. 14.
Το 1903 συμμετείχε σε έπιτροή των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων, Κ. Τρομ­
πούκης, Ή ελληνική ιατρική, δ.π., σ. 130.
Μαζί με άλλους ιατρούς είχε αναλάβει την θεραπεία τοϋ 'Ιωακείμ Γ και τελικά υπέγραψε
και το τελευταίο ιατρικό δελτίο πού αναγγέλλει το θάνατο του, Κ. Τρομπούκης, δ.π., σ. 83.
Υπήρξε μέλος της 'Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως. Α. Σουλιώτης Νικολαΐδης, Όργάνω­
σις Κωνσταντινουπόλεως, O.K., σ. 222.
105. Μανουήλογλου: "Ισως να πρόκειται για τον 'ιατρό Σταύρο Μανοήλογλου, επίσης μέ­
λος του ΕΦΣΚ, Φ. Σιδηρόπουλος, Τα Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα, O.K., σσ. 283,290.
Κ. Τρομπούκης, δ.π., σ. 134. Είναι μέλος της εφορίας των Ε.Φ.Κ. το 1918­1929,1922­1923, Κ.
Τρομπούκης, δ.π., σ. 134. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής τού κανονισμού τοϋ συλλό­
γου "Ενωσις τών Μικρασιατικών Ελλήνων πού είχε σκοπό τη θρησκευτική και εκπαιδευτική
πρόοδος, την πολιτική μόρφωση και εμπορική, βιομηχανική και γεωργική παραγωγή τών
Ελλήνων της Μικράς 'Ασίας.
106. Γρηγόριος Χιδίρογλου (1864­1946): Όπως και ό Συμεών καταγόταν άπό τή
Μουταλάσκη. Με τή βοήθεια τού Συμεών απέκτησε μεγάλη περιουσία ώς μεγαλέμπορος και
προμηθευτής τού οθωμανικού στρατού. Ά. Μήλλας, δ.π., 388. Σύμφωνα μέ έγγραφο πού βρί­
σκεται στο αρχείο της οικογένειας Σινιόσογλου πληροφορούμαστε ότι το 1904 ό Γρηγοράκης
Χιδίρογλου και ό 'Αλέξανδρος Σινιόσογλου είχαν Ιδρύσει εμπορική εταιρία μέ αρχικό κεφά­
λαιο 45.000 τ.λ. 'Εξάλλου ήταν μέλος τού διοικητικού συμβουλίου τού νομού Κωνσταντινού­
πολης, Πώλ Μενεστρέλ, Περιπέτειες στα Πριγκηπόνησα, Αθήνα 1981, σ. 142. Μέλος της
'Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως στον κατάλογο τών μελών της οποίας καταγράφεται ώς
«συγγενής Σινιόσογλου», Ά. Σουλιώτης­Νικολαΐδης, δ.π., ο. 230. Κατά τα ετη 1898,1899,1901,
1902­1903,1903­1904 διετέλεσε έφορος ή έφοροεπίτροπος τών σχολών ή της κοινότητας τής
νήσου Αντιγόνης, Ά. Μήλλας, δ.π., ο. 589. Μαζί μέ τους Αλέξανδρο Σινιόσογλου, Στέφανο
Καραθεοδωρή, Αν. Σούρλα και Δ. Μαυροκορδάτο και μέ πρόεδρο τον μητροπολίτη
Μαρώνειας αποτέλεσε τήν επιτροπή πού ανέλαβε τήν προσωρινή διοργάνωση τού ορφανο­
τροφείου τής Πρώτης, Γ. Χασιώτης, Βυζαντινοί σελίδες, δ.π., σ. 370.
107. Ξ. Ζώτος: 'Ιατρός. Υπήρξε μέλος τής εφορίας τών Ε.Φ.Κ. κατά τα ετη 1919­1920. Κ.
Τρομπούκης, δ.π., σ. 134. Στον κατάλογο τών μελών τής 'Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως
αναφέρεται ώς μέλος χωρίς να αναγράφεται το επάγγελμα του, Α. Σουλιώτης­Νικολαΐδης,
δ.π., σ. 222. Μέ το επίθετο Ζώτος και τήν ιδιότητα τού Ιατρού στον ϊδιο κατάλογο αναφέρονται
άλλοι δύο ιατροί, ό Παντελής Ζώτος και ό Σωτ. Ζώτος. 'Επιπλέον ό Ανδρέας Συγγρός στα
απομνημονεύματα του το 1865 αναφέρεται σε έ'να ιατρό ονόματι Ζώτος «γεννηθείς, ανατρα­
φείς και σπουδάσας εν Βιέννη, εγκατεστημένος δε έν Κωνσταντινουπόλει, τιτλοφορούμένος
"ιατρός τής Αυστριακής πρεσβείας"». Ά. Συγγρός, δ.π., τόμ. Β', σ. 75.
478 Λήδας Ίστικοπούλου

Nous certifions que ce qui est écrit ci-dessus est conformé à l'original du
testament du notable grec Symeonaki effendi Siniossoglou rédigé de son vivant
suivant la loi décacheté pendant la séance d'hier du conseil Permanent National
Mixte déclaré après lecture valable et exécutoire et inséré dans le livre ad hoc.
Nous certifions en même temps que l'original du dit testament contenu dans
une enveloppe a été légalisé par nous et déposé le 18 du même mois courant
légalement au Bureau du même Conseil pour y être conservé.

Le 15/28 Janvier 1906

(Θέση χαρτοσήμων)
Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνος και Κωνσταντινουπολίτης 479

Είκ. 1.

Είκ. 2.
480 Λήδας Ίστικοπούλου

Ϊ^"Ϊ*$

Είκ. 3.

Είκ. 4.
Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνός και Κωνσταντινουπολίτης 481

Είκ. 5.

Εικ. 6.
482 Λήδας Ίστικοπούλου

Ε'ικ. 7.

Ε'ικ. 8.
ΧΡΗΣΤΟΥ Π. ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ

ΤΟ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΚΛΕΟΜΕΝΟΥΣ Γ

(235­222 π.Χ.). ΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Εισαγωγή

Ελάχιστες προσωπικότητες στην ιστορία μπορούν να παραβληθούν, σε

τραγικότητα και μεγαλείο, μέ τον Κλεομένη Γ, τον τελευταίο ουσιαστικά,
άλλα ταυτόχρονα και τον μεγαλύτερο βασιλέα της αρχαίας Σπάρτης.
Κατενόησε, όσο κανένας άλλος σύγχρονος του, την εποχή του και μέ την
δράση του προσήγγισε τόσο πολύ το νόημα των καιρών, ώστε να καταστεί
το μήνυμα της 'Ελπίδος, σέ μια εποχή βαθειάς κοινωνικής κρίσεως και άπο­
γνώσεως. Επικεφαλής των λαϊκών μαζών αγωνίσθηκε τον πιο ωραίο αγώ­
να, για τήν δημιουργία μιας κοινωνίας πραγματικά ελευθέρων ανθρώπων.
Και στην προσπάθεια του αυτή, θυσίασε τα πάντα, και πάνω άπ' όλα τον
ϊδιο του τον εαυτό.
Ή προσωπικότητα του γέμισε, μέ τον πλέον εντυπωσιακό τρόπο, τήν
εποχή του. Σέ μια εποχή, πού τα πάντα τα έκριναν οι ισχυροί ηγεμόνες μέ
τους μισθοφορικούς τους στρατούς, ό Κλεομένης, επικεφαλής τών τελευταί­
ων λειψάνων τής Σπάρτης, τών περιοίκων και τών ειλώτων τής Λακωνικής,
θα ορθωθεί ενάντια στην ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη τής εποχής και
θα δείξει ότι τίποτα δεν είναι ικανό να αντισταθεί σ' ένα λαό, πού αποκτά
σνείδηση τής δυνάμεως του και αγωνίζεται για τα δίκαια του1.
Ή Ελληνιστική Περίοδος χαρακτηρίζεται άπό έντονες ανακατατάξεις
στους χώρους τής επιστήμης και τής τέχνης, κυρίως, όμως, τής πολιτικής και
τής κοινωνίας. Μία περιοχή ή οποία δοκιμάσθηκε ιδιαίτερα άπό αυτές τις
ανακατατάξεις ήταν ή Σπάρτη. Τις τελευταίες δεκαετίες τοΰ 3ου π.Χ. αιώνα
ή Σπάρτη δοκιμαζόταν άπό μία έντονη κοινωνική κρίση, από τήν οποία

1. Π. Ροδάκης, Κλεομένης Γ' τής Σπάρτης. Ή μεγάλη κοινωνική επανάσταση, Καστα­

νιώτης, 'Αθήνα 1994, σσ. 7­8.
484 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

αποπειράθηκε να την απαλλάξει ανεπιτυχώς ή μεταρρύθμιση τόσο τοΰ

Άγιδος όσο και τοϋ Κλεομένους Γ.
Τα κοινωνικά και οίκονομομικά προβλήματα πού ταλανίζουν την
Σπάρτη κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα, μπορούν να αναζητηθούν στις σοβαρές
απώλειες γονίμων εδαφών πού είχε υποστεί ή Σπάρτη. Ή απώλεια της
εύφορης Μεσσηνίας άπό την εποχή τοΰ Επαμεινώνδα (369 π.Χ.) και ή
αφαίρεση της Κυνουρίας άπό τον Φίλιππο Β', μέ τήν συνακόλουθη μείωση
τοϋ αριθμού τών ελευθέρων πολιτών της πολιτείας της Σπάρτης ­το 479
π.Χ. αριθμούσαν 8.000, ενώ στα μέσα τού 3ου π.Χ. αιώνα μόλις 7002­ οδήγη­
σαν στην όξυνση της σχέσεως μεταξύ πλουσίων και πτωχών. Ή όξυνση έλα­
βε δραματικές διαστάσεις και ή κρίση διευρυνόταν ακόμα περισσότερο από
τότε πού ίσχυσε ό Νόμος τοϋ 'Εφόρου Έπιταδέα, σύμφωνα μέ τον όποιο,
όποιος Σπαρτιάτης ήθελε, είχε τή δυνατότητα, έστω και εν ζωή, να δωρίσει ή
να κληροδοτήσει μέ διαθήκη τήν περιουσία του και τον κλήρο του3. 'Απόρ­
ροια τοϋ νόμου τούτου ήταν ή συγκέντρωση τής γης στα χέρια τών λίγων,
ιδίως τών γυναικών κληρονόμων4, και ή συνακόλουθη συρρίκνωση τοϋ
αριθμού τών Σπαρτιατών μέ πλήρη πολιτικά δικαιώματα5. Παράλληλα, ή
πατροπαράδοτη αγωγή, τα κοινά συσσίτια, όλα όσα είχαν διαπλάσει τον
παραδοσιακό Σπαρτιάτη, είχαν εγκαταλειφθεί και ή Σπάρτη είχε βυθιστεί σέ
ένα είδος αφάνειας.
Ή Πρώτη Ενότητα αναλύει τον διεθνή ορίζοντα, τήν περιρρέουσα πο­
λιτική και διεθνή ατμόσφαιρα τήν εποχή πού ό Κλεομένης αναλαμβάνει βα­
σιλέας τής Σπάρτης. Οι στρατιωτικές του επιτυχίες κατά τής 'Αχαϊκής
Συμπολιτείας σέ σημαντικές τοποθεσίες πού αποτελούσαν τον ζωτικό χώρο
τής Σπάρτης αναδεικνύουν τον Κλεομένη στρατηγό και αδιαμφισβήτητο
ηγέτη (Ενότητα 2). Αυτό συντελεί τα μέγιστα στην πραγματοποίηση τών με­
ταρρυθμίσεων του, πολιτικών και οικονομικών (Ενότητα 3). Ή τέταρτη
Ενότητα πραγματεύεται το ιδεολογικό υπόβαθρο τής μεταρρυθμιστικής

2. Πλουτάρχου, ΎΑγις 5.
3. Πλουτάρχου, 'Αγις 5,2­3. Πρβ. Α. Toynbee «Epitadeus and Kleomenes», Journal of
Hellenic Studies 33 (1913) 272­275. Jacquelline Christien «La loi d'Epitadeus : un aspect de
l'histoire économique et sociale à Sparte», Revue Historique de Droit Français et Étranger, 4 série, 2
(1974) 196­221.
4. Αριστοτέλους, Πολιτικά Β 9,1270a 23­25.
5. Πλουτάρχου, ~Ayiç 5,14: «άπελείφθησαν ούν επτακοσίων ου πλείονες Σπαρτιάται, και
τούτων ϊσως εκατόν ήσαν οι γην κεκτημένοι καΐ κλήρον».
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 485

προσπάθειας τοϋ Άγιάδη βασιλέα. Ποια πρόσωπα συγκεκριμένα, άλλα και

φιλοσοφικές σχολές επηρέασαν ή επέδρασαν στον Κλεομένη; Ή τύχη της
μεταρρυθμίσεως στην Πελοπόννησο και ή αναστολή της μετά την μάχη της
Σελλασίας (222) αποτελούν το θέμα της πέμπτης ενότητας. Τα Συμπερά­
σματα ανακεφαλαιώνουν τα πορίσματα της μελέτης.

1. Ή εμφάνιση τοϋ Κλεομένους ύπο το πρίσμα των εξελίξεων στην

'Ανατολική Μεσόγειο

Ό τ α ν στην Σπάρτη δολοφονήθηκε ό ΤΑγις Δ' (241 π.Χ.), έληγε ό Α'

Καρχηδονιακός Πόλεμος (264­241 π.Χ.) με ήττα της Καρχηδόνος, αφήνον­
τας κυρίαρχη στην Δυτική Μεσόγειο τήν Ρώμη. Δύο χρόνια αργότερα, το
239, πέθανε ό βασιλέας της Μακεδονίας Αντίγονος Γονατάς (318­239, βασ.
277/6­239), ό φιλόσοφος ­ βασιλέας6, ό όποιος περιέβαλε μέ μεγάλη εκτίμηση
τον Ζήνωνα τον Κιτιέα, ιδρυτή της Στοάς, και δέχθηκε ως σύμβουλο του τον
Περσαΐο7, μαθητή τοϋ Ζήνωνος. Στον θρόνο τοϋ Μακεδόνικου Βασιλείου
ανήλθε ό γυιός του Δημήτριος Β' (βασ. 239­229), ό όποιος φιλοδοξούσε να
ενώσει δια ξηράς τις πόλεις της Πελοποννήσου Άργος, 'Ορχομενό, Τεγέα,
Μαντινεία, Μεγαλόπολη και Μεσσήνη, πού είχαν μακεδόνικες φρουρές, μέ
τις άλλες μακεδόνικες κτήσεις. Βασικό εμπόδιο στην πραγματοποίηση των
σχεδίων του παρέμενε ή 'Αχαϊκή Συμπολιτεία, ή οποία κάτω άπό τήν διοίκη­
ση τοϋ Άράτου τοϋ Σικυωνίου αγωνιζόταν να εκδιώξει τις μακεδόνικες
φρουρές άπό τις πελοποννησιακές πόλεις. Σύμμαχοι τοϋ Δημητρίου υπήρ­
ξαν οι 'Ιλλυριοί, ενώ ό βασιλέας της Αιγύπτου Πτολεμαίος Γ ό Ευεργέτης
(279­222, βασ. 246­222), μετά τήν ήττα της Καρχηδόνος, προσπάθησε να δια­
νοίξει τον εμπορικό δρόμο, μέσω της 'Αφρικής. Στο διάστημα το όποιο μεσο­
λάβησε ανάμεσα στους δύο Καρχηδονιακούς Πολέμους (241­218 π.Χ.)8, οί

6. Ό 'Αντίγονος Γόνατος παρέμεινε κατά το διάστημα άνοιξη 294­άνοιξη 287 στην 'Αθήνα,
όπου παρακολούθησε τα μαθήματα τοϋ Ζήνωνος, συνάντησε τον Κλεάνθη, μαθητή τοϋ
Ζήνωνος, και τον Άρκεσίλαο της Ακαδημίας. Διογ. Λαέρτ. VII 169· IV 39.
7. Περσαΐος (305­243/42). Διογ. Λαέρτ. VI36.
8. Ό Β' Καρχηδονιακός Πόλεμος έλαβε χώρα κατά τα έτη 218­201 π.Χ. Πα τα αϊτια, τήν
εξέλιξη και τις συνέπειες των δύο Καρχηδονιακών Πολέμων πρβλ. Δ. Βελισσαροπούλου,
Ρωμαίοι και "Ελληνες. Ή συνάντηση τοϋ μεγαλείου και της δόξας, τόμ. Α: Ή Ρωμαϊκή κατά­
κτηση, Δωδώνη, Άθήνα­Ίωάννινα 1997, σσ. 169­194 (για τον Α Καρχηδονιακό) καί σσ. 206­
252 (για τον Β' Καρχηδονιακό).
486 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

Πτολεμαίοι προσπάθησαν να εδραιώσουν καλύτερα τις θέσεις τους στην

Κορώνη, άπ' όπου θα μπορούσαν να διεξάγουν πιο άνετα το εμπόριο με την
Δ. Μεσόγειο, άπ' ο,τι μέσω τοΰ Κορινθιακού Κόλπου. Παράλληλα, οι ιλλυ­
ρικές επιδρομές κατά των ελληνικών πόλεων της Ηπείρου και κατά της
Κέρκυρας συσπείρωσαν τις δυνάμεις των 'Αχαιών και Αιτωλών εναντίον
της Ιλλυρίας, άλλα οδήγησαν και στην επέμβαση τών Ρωμαίων κατά τών
Ιλλυριών9.
Μέ την συνδρομή τών Αιτωλών οί μακεδόνικες φρουρές στην Τεγέα,
στην Μαντινεία και στον 'Ορχομενό ανατράπηκαν και οί πόλεις αυτές απέ­
κτησαν τήν ανεξαρτησία τους.
Ή προσπάθεια και ο απώτερος στόχος τοΰ Άράτου υπήρξε ή ένωση της
Πελοποννήσου10. Πραγματικά, θα κατορθώσει να ανατρέψει τους Μακεδό­
νες άπό τις τελευταίες τους θέσεις στο Άργος και στην Μεγαλόπολη, θα συ­
ναντήσει όμως δυο αντιστάσεις άπό τους Αιτωλούς, οί όποιοι προστατεύουν
τήν Κεντρική και Δυτική Πελοπόννησο και τήν Σπάρτη.
Τις εξελίξεις αυτές στον χώρο της Πελοποννήσου άλλα και στον ευρύτε­
ρο μεσογειακό χώρο δέν μπορούσε να παρακολουθήσει ή Σπάρτη, ή όποια
βρισκόταν σέ κατάσταση αφάνειας και, όπως χαρακτηριστικά γράφει ό
Πλούταρχος, όλος ό πλούτος τών βασιλέων της δέν υστερούσε τοΰ πλούτου
τών επιτρόπων τοΰ Πτολεμαίου καί τοΰ Σέλευκου11.
Μετά τήν δολοφονία τοΰ 'Άγιδος Δ', ό αδελφός του 'Αρχίδαμος φεύγει
κρυφά στην Μεσσήνη για να διασωθεί12. Ό Λεωνίδας θα παραμείνει μονα­
δικός βασιλέας της Σπάρτης. Εφόσον υπήρχε ό 'Αρχίδαμος δέν μπορούσαν
να αναγορεύσουν άλλον βασιλέα. Καί καθώς ό Λεωνίδας δέν τόλμησε να
καταλύσει ολοκληρωτικά το καθεστώς της Σπάρτης, γιατί θα βρισκόταν
αντιμέτωπος μέ τις εκατό οικογένειες, ουσιαστικά δέν μπορούσε να ασκήσει
καμμιά εξουσία. Ό μόνος τρόπος να κυβερνά ήταν να συμβιβάζεται μέ τους
'Εφόρους καί να λειτουργεί ώς Έφορος.
Στην προσπάθεια του να κλείσει το χάσμα πού δημιουργήθηκε μέ τήν
δολοφονία τοΰ 'Άγιδος συσπειρώνει τις εκατό οικογένειες σ' ενα ενιαίο μέ­

9. Πολυβίου, 'Ιστοριών Β 6. Β 11. Πρβλ. Δ. Βελισσαροπούλου, Ρωμαίοι καί "Ελληνες. Ή

συνάντηση..., ενθ' άν., σσ. 199­203.
10. Πλουτάρχου, Φιλοποίμην 8,1­3.
11. Πλουτάρχου, *Αγις 7: «σατραπών γαρ οίκέτας καί δούλους επιτρόπων Πτολεμαίου καί
Σέλευκου κεκτήσθαι πλείονα συμπάντων όμοϋ τών έν Σπάρτη βασιλέων».
12. Πλουτάρχου, Κλεομένης 1.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 487

τωπο. Μέσα στα πλαίσια αυτά εντάσσεται και ό γάμος τοϋ γυιοϋ του
Κλεομένους μέ την Άγιάτιδα, σύζυγο του 'Άγιδος Δ'. Ό γάμος όμως αυτός
παρουσιάζει ειδικά, νομικής φύσεως, προβλήματα.
Σύμφωνα μέ τον Πλούταρχο, ή σύζυγος τοϋ 'Άγιδος Δ' (εκ των Εύρυπω­
ντιδών)13 Άγιάτις Γυλίππου ήταν «έπίκληρος μεγάλης ουσίας» και κατά τον
θάνατο τοϋ συζύγου της, ό Λεωνίδας Β' (έκ των Άγιαδών) δέν πρόφθασε
μεν να συλλάβει τον όμοπάτριο αδελφό τοϋ 'Άγιδος Δ', 'Αρχίδαμο Ε', άλλα
τήν σύζυγο τοϋ 'Άγιδος, ή οποία, αξίζει να σημειωθεί, είχε τον χρόνο εκείνο
«παιδίον νεογνόν», τήν πήρε και τήν έ'δωσε σε γάμο στον γυιό του Κλεομένη
Γ', ό όποιος δέν είχε τότε τήν προς σύναψη τοϋ γάμου ηλικία14.
Ό ΤΑγις Δ', σύμφωνα μέ τον Παυσανία είχε μετά της Άγιάτιδος γυιό τον
Εύρυδαμίδα15. Ό π ω ς απέδειξε ό 'Ιωάννης Καρνέζης16 σέ διερευνητική του
εργασία, ό Πλούταρχος λανθασμένα χαρακτηρίζει τήν Αίγιάτιδα «έπίκλη­
ρον». Ό ορθός νομικός χαρακτηρισμός της είναι «κληρονόμος­μονοκληρο­
νόμος». Τό εγχείρημα τοϋ Λεωνίδα Β' αντικατοπτρίζει μια πράξη βίαιη και
παράνομη, ώς προς τίς περί «έγγύης» διατάξεις17, χαρακτηριστική όμως των
κοινωνικών αναταραχών τής βασιλείας του.
Ό θάνατος τοϋ Λεωνίδα Β' (235 π.Χ.) σηματοδοτεί τήν ανάρρηση στον
θρόνο τοϋ Κλεομένους, άλλα παράλληλα και τήν προσπάθεια τοϋ Άράτου
να εισβάλει στην 'Αρκαδία. Οι κινήσεις τοϋ Άράτου δημιουργοϋν προβλή­
ματα και ανησυχίες στους 'Εφόρους, αναδεικνύουν όμως τήν στρατιωτική
ευφυΐα τοϋ Κλεομένους.

13. J. Beloch, «Zur Geschichte des Euripontidenhauses», Hermes 35 (1900) 254­267.

14. Πλουτάρχου, Κλεομένης 1: «'Αποθανόντος δε αύτοϋ τον μέν άδελφόν Άρχίδαμον ουκ
έφθη συλλαβεΐν ό Λεωνίδας ευθύς έκφυγόντα, τήν δέ γυναίκα παιδίον εχουσαν νεογνόν έκ τής
οικίας απαγωγών βία Κλεομένει τω υίφ συνωκισεν ου πάνυ γάμων ώραν έχοντι, τήν δέ άνθρω­
πον άλλω δοθήναι μή βουλόμενος. Ή ν γαρ ουσίας τε μεγάλης έπίκληρος ή Άγιάτις Γυλίππου
τοϋ πατρός, ώρα τε καΐ κάλλει πολύ των Ελληνίδων διαφέρουσα και τον τρόπον επιεικής».
15. Παυσανία Π.9.1, III.10.5. Β. Niese, «Eurydamidas», Pauly's Realencyclopàdie fur die
classischeAlterthumswissenschaft XI, Halbband (1907), στ. 1322. A. S. Bradford, A prosopography of
Lacedaemonians,fromthe Death ofAlexander the Great, 323 B.C. to the Sack of Sparta by Alane, A.
D. 396, C. H. Beck, Miinchen 1977, σ. 178, s.v. Εύρυδαμίδας: «The circumstances of Eurydamidas
are unclear, but he probably was king during the latter part of the reign of Leonidas (1) II and the
early part of the reign of Kleomenes (1) III. Kleomenes III became his stepfather».
16. Ίωάν. Καρνέζη, «Γοργώ Κλεομένους I ­ Αγιάτις Γυλίππου», ΑακωνικαΙ Σπονδαί 6
(1982) 14­27, έδώσσ. 22­26.
17. Ηροδότου, Ιστοριών ΣΤ 57.
488 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

2. ΟΙ στρατιωτικές επιτυχίες αναδεικνύουν τον Κλεομένη

Ή προσπάθεια του Άράτου μετά την προσχώρηση τοϋ 'Άργους και της
Μεγαλοπόλεως στην 'Αχαϊκή Συμπολιτεία άποσκοποϋσε να υποτάξει τις
ανεξάρτητες πόλεις της Τεγέας, της Μαντινείας και του 'Ορχομενού, οι
όποιες αποτελούσαν τον ζωτικό χώρο για την αγορά τοϋ 'Άργους. Οι αρκα­
δικές πόλεις ζητούν την βοήθεια των Αιτωλών, οι όποιοι όμως αντιμετώπι­
ζαν τήν διπλή επίθεση τών 'Ιλλυριών και του Δημητρίου Β', και ως εκ τούτου
αδυνατούσαν να συνδράμουν. Ή κίνηση τοΰ Άράτου προβληματίζει τους
'Εφόρους, οι όποιοι θεωρούσαν τήν ανεξαρτησία τών τριών αρκαδικών πό­
λεων ως εξασφάλιση τών δικών τους συνόρων. Οι Άρκάδες ζήτησαν τήν
βοήθεια τών Σπαρτιατών και οι "Εφοροι ανέθεσαν στον Κλεομένη να προσ­
τρέξει.
Ό 'Άρατος προσπαθεί να πετύχει τήν απομόνωση της Αακωνίας, ώστε
να μήν μπορεί να επικοινωνεί δια ξηράς μέ τήν 'Ηλεία. Οί "Εφοροι έστειλαν
τον Κλεομένη να εξασφαλίσει το επικίνδυνο πέρασμα προς τήν 'Ηλεία και
να οχυρώσει το Άθήναιο. Πράγματι, ό Κλεομένης αφού κατέλαβε τήν
Βέλβινα, οχύρωσε το Άθήναιο και απέτρεψε τήν κατάληψη τοϋ 'Ορχομενού
και της Μαντινείας άπό τον 'Άρατο18.
Οί επιτυχίες τοϋ Κλεομένους αιφνιδίασαν τόσο τον Άρατο, όσο και τους
'Εφόρους, οι όποιοι τον ανακάλεσαν στην Σπάρτη.
Ό 'Άρατος εκστρατεύει για δεύτερη φορά στην Αρκαδία και καταλαμ­
βάνει τήν σημαντική άπό γεωγραφική θέση αρκαδική πόλη Καφυές, κοντά
στον 'Ορχομενό και στο σημερινό Αεβίδι19. Ή απειλή για τις αρκαδικές πό­
λεις ήταν άμεση και για τον λόγο αυτό οί "Εφοροι έδωσαν εντολή στον
Κλεομένη να έκστρατεύσει για δεύτερη φορά κατά τοϋ Άράτου. Πράγματι,
ό Κλεομένης καταλαμβάνει τήν οχυρή αρκαδική πόλη Μιθύδριο (κοντά στή
σημερινή Βυτίνα), ή οποία είχε προσχωρήσει στην Αχαϊκή Συμπολιτεία20.
Στή συνέχεια εισβάλει στην Αργολίδα, αιφνιδιάζοντας τήν Αχαϊκή Συμ­
πολιτεία και τον στρατηγό της Άριστόμαχο, πρώην τύραννο τοϋ 'Άργους, ό
όποιος είχε προσχωρήσει στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. Ό Άριστόμαχος πείθει
τον 'Άρατο ­ό όποιος βρισκόταν στην 'Αθήνα, στην προσπάθεια του να τήν

18. Πλουτάρχου, Κλεομένης 4.

19. Πλουτάρχου, Κλεομένης.
20. Πλουτάρχου, Κλεομένης.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοΰ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 489

αποσπάσει άπο την Μακεδονία­ να εισβάλλουν στην Λακωνία για αντιπε­

ρισπασμό21.
Ό Άριστόμαχος επικεφαλής είκοσι χιλιάδων στρατοϋ φθάνει στην
Μεγαλόπολη και ετοιμάζεται να καταλάβει το 'Αθηναίο, το όποιο όμως είχε
οχυρώσει ο Κλεομένης. Ό Κλεομένης προλαβαίνει και στρατοπεδεύει στο
Παλλάντιο, δυτικά της Τεγέας. Έκεΐ τον βρίσκει ο Άριστόμαχος, ό όποιος
θέλει να δώσει την μάχη, άλλα συναντά την αντίδραση τοΰ Άράτου (228
π.Χ.). Ή υποχώρηση των Αχαιών γεμίζει αισιοδοξία τους Σπαρτιάτες και
αναδεικνύει την στρατιωτική ιδιοφυΐα τοΰ Κλεομένους. Τότε, όπως γράφει ό
Πλούταρχος, έλεγε έ'να (παλαιό) ρητό παλαιών βασιλέων τής Σπάρτης για
να τονίσει τήν περιφρόνηση τοΰ Άράτου: «Οι Σπαρτιάτες δεν έρωτοΰν πό­
σοι είναι οι εχθροί, άλλα ποΰ είναι»22.
Ό Άρατος, στην προσπάθεια του να ενώσει όλη τήν Πελοπόννησο, κη­
ρύσσει τον πόλεμο κατά τών 'Ηλείων. Όπως οι αρκαδικές πόλεις, έτσι και ή
'Ηλεία ζήτησε τήν συνδρομή και βοήθεια τής Σπάρτης. Οι "Εφοροι διέταξαν
τον Κλεομένη να έκστρατεύσει για τρίτη φορά κατά τής Αχαϊκής Συμπολι­
τειας .
Τήν άνοιξη του 227 ό Κλεομένης σπεύδει προς τό Λύκαιον όρος (στα
όρια Ήλείας­Μεσσηνίας­Άρκαδίας) απειλώντας να πλευροκοπήσει τους
Αχαιούς, πού είχαν εισβάλει στην Ηλεία. Ό 'Άρατος, πού είχε εκλεγεί για
δωδέκατη φορά στρατηγός τής Αχαϊκής Συμπολιτείας24, διαδεχόμενος τον
Άριστόμαχο, πανικοβλήθηκε, όταν έμαθε ότι έκινεΐτο στα νώτα του ό Κλεο­
μένης. Για τον λόγο αυτό διέταξε τους Αχαιούς να υποχωρήσουν μέσω τοΰ
Λυκαίου. Έκεΐ όμως ό Κλεομένης κατήγαγε νίκη και διέλυσε τον στρατό
τοΰ Άράτου 25 . Ό ϊδιος σώθηκε κυριολεκτικά τήν τελευταία στιγμή, καθώς
κρύφθηκε μέσα στο δάσος. Κατόρθωσε όμως ό Άρατος να καταλάβει τήν
Μαντινεία26.

21. Πλουτάρχου, "Αρατος 35.

22. Πλουτάρχου, Κλεομένης 4.
23. Πλουτάρχου, Κλεομένης 5.
24. Για μια χρονολόγηση τοΰ Κλεομενικου Πολέμου και τών στρατηγιών τοΰ Άράτου,
πρβλ. Β. Niese, «Beitràge zur Geschichte und Chronologie des Hellenismus», Hennés 35 (1990)
53­72, έδώ σσ. 60­66. Kathleen Chrimes, Ancient Sparta. A Re­examination of the existence,
Manchester Univ. Press, Manchester 1949 [ανατ. 1999], σσ. 431­434: Appendix II.
25. Πλουτάρχου, 'Άρατος 31,2. Τοΰ ιδίου, Κλεομένης 5,1.
26. Πράγματι, ό 'Άρατος χρησιμοποιώντας θαυμάσια τήν περίσταση, μετά τήν ήττα στο
Λύκαιον, κατέλαβε αιφνιδιαστικά τήν Μαντινεία. Πλουτάρχου, Κλεομένης 5,2.
490 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

Ή κατάληψη της Μαντινείας αποτελούσε μια σημαντική νίκη για την

'Αχαϊκή Συμπολιτεία. Ό Άρατος θα εγκαταστήσει τριακόσιες περίπου οικο­
γένειες στην Μαντινεία27.
Ή κατάληψη της Μαντινείας έγινε, σύμφωνα μέ τον Πολύβιο, το 227
π.Χ.28. Το 228 π.Χ. οι Ρωμαίοι αρχίζουν τον πόλεμο κατά των Ιλλυριών, ό
όποιος λήγει το 227 π.Χ. Τήν ϊδια χρονιά θα στείλουν αντιπροσώπους στην
Κόρινθο και στην 'Αθήνα.
Παρά το γεγονός ότι ό 'Άρατος είχε καταλάβει τήν Μαντινεία, οί "Εφο­
ροι δεν ενέκριναν νέα εκστρατεία τοΰ Κλεομένους. Ό Κλεομένης αποφασί­
ζει να καλέσει τον δεύτερο βασιλέα της Σπάρτης 'Αρχίδαμο, ώστε να συμ­
πληρωθεί ό θεσμός στην Σπάρτη και μειωθεί ή εξουσία των 'Εφόρων. Οι
"Εφοροι αρνούνται να δεχθούν τον 'Αρχίδαμο, και γι' αυτό ή βασιλεία πα­
ραμένει χωλή. Ή προσπάθεια τοϋ Κλεομένους να φέρει τον 'Αρχίδαμο στην
Σπάρτη κρυφά, αποτυγχάνει μέ τήν οικτρή δολοφονία τοϋ 'Αρχιδάμου29.
Ό Κλεομένης θεωρεί αναγκαία μια εκστρατεία κατά των Αχαιών, γιατί
ήλπιζε ότι μέ τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να επιβληθεί στην Σπάρτη.
Πράγματι, δωροδόκησε τους 'Εφόρους (228) να εγκρίνουν νέα εκστρατεία
για λογαριασμό του: «έπεισε τους εφόρους χρήμασιν όπως αύτω ψηφίσων­
ται στρατείαν»30. Ή μέθοδος της δωροδοκίας τών 'Εφόρων είναι παλαιά
στην Σπάρτη, αν αναλογισθούμε, όπως αναφέρει ό Αριστοτέλης31, ότι οί
"Εφοροι ήσαν επιρρεπείς στον χρηματισμό32. Παράλληλα, μέ τήν οικονο­
μική αρωγή της μητέρας του Κρατησικλείας, δωροδόκησε και άλλους Σπαρ­

27. Πλουτάρχου, 'Άρατος 36,2­3: «(se. Ό 'Άρατος) άνασωθείς δε και τους στρατιώτας συ­
ναγαγών, ούκ ήγάπησεν ασφαλώς άπελθεΐν, αλλ' άριστα τω καιρώ χρησάμενος, ούδενος προσ­
δοκώντος ουδέ συλλογιζομένου το μέλλον, εξαίφνης έπέπεσε Μαντινεϋσι, συμμάχοις ούσι τοϋ
Κλεομένους και τήν πόλιν ελών, φρουράν ένέβαλε και τους μετοίκους πολίτας έποίησεν
αυτών, και μόνος, α νικώντες ούκ άν ραδίως έσχον, έκτήσατο νενικημένοις τοις Άχαιοϊς».
28. Πολυβίου, Ιστοριών Β 57.
29. Πλουτάρχου, Κλεομένης 5. Για το παρασκήνιο της δολοφονίας τοϋ Αρχιδάμου και τήν
ενδεχόμενη, 'ίσως και πιθανολογούμενη ανάμιξη τοϋ Κλεομένους, πρβ. Π. Ροδάκη, Κλεομένης
Γ' της Σπάρτης. Ή μεγάλη ..., ενθ' άν., σσ. 194­200. Πολυβίου, Ιστοριών Ε 37.1,35.13· Η 35.5,
όπου κατηγορείται ό Κλεομένης ώς ηθικός αυτουργός.
30. Πλουτάρχου, Κλεομένης 6,1.
31. 'Αριστοτέλους, Πολιτικά Β 9,1270b9­10: «ώστε πολλάκις έμπίπτουσιν άνθρωποι σφό­
δρα πένητες εις το άρχείον, οι δια τήν άπορίαν ώνιοι ήσαν».
32. Πρβ. K.L. Noethlichs, «Bestechung, Bestechlichkeit und die Rolle des Geldes in der
spartanischen Aussen­und Innenpolitik vom. 7.­2. Jh. v. Chr.», Historia 36 (1987) 129­170, εδώ σσ.
162­163.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοΰ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 491

τιάτες πού πιθανόν θα ήσαν αντίθετοι στα σχέδια του: «Έθεράπευσε δέ και
των άλλων συχνούς δια της μητρός Κρατησικλείας αφειδώς συγχωρούσης
και συμφιλοτιμουμένης»33. Εκκινεί την τρίτη του εκστρατεία και καταλαμ­
βάνει το οχυρό της Λεύκτρας, 10 χιλιόμετρα νοτίως της Μεγαλοπόλεως,
προκαλώντας τους Αχαιούς (θέρος 227). Στρατηγός της 'Αχαϊκής Συμπολι­
τείας ήταν ό 'Άρατος, ό όποιος βρισκόταν σε σύγκρουση με τον Λυδιάδη τής
Μεγαλοπόλεως. Ή φιλονικία ανάμεσα στον 'Άρατο και τον Λυδιάδη, ή δι­
στακτικότητα τοΰ πρώτου και ή ορμητική παρρησία τοΰ δευτέρου, συνέβα­
λαν ώστε ό Κλεομένης να καταγάγει ολοκληρωτική νίκη. Ό Λυδιάδης φο­
νεύθηκε και ό 'Άρατος, πανικόβλητος, έτρεξε και σώθηκε34.
Ό 'Άρατος φεύγει εγκαταλείποντας τήν Μεγαλόπολη. Συγκεντρώνει τα
υπολείμματα τοΰ στρατού του στην περιοχή τοΰ 'Ορχομενού και επιχειρεί
να επαναλάβει το κατόρθωμα τής Μαντινείας. Στον 'Ορχομενό όμως βρί­
σκεται ό Μεγιστόνους, ό πατρυιός τοΰ Κλεομένους, ό όποιος αποκρούει τον
'Άρατο35.
Ό 'Άρατος δέχεται μια δεύτερη ήττα και αποσύρεται στην Σικυώνα.
Στην συνέλευση τής Αχαϊκής Συμπολιτείας πού ακολουθεί, ό 'Άρατος κατη­
γορείται ανοικτά για δειλία και προδοσία. Ή Συνέλευση τοΰ Αιγίου δεν τοΰ
ενέκρινε κονδύλια για νέα εκστρατεία36. "Ετσι έμεινε άπρακτος μέχρι πού
έληξε ή θητεία του.
Ό Κλεομένης δεν θα καταλάβει τήν Μεγαλόπολη. "Εδειξε επιείκεια και
μεγαλοψυχία στο νεκρό Λυδιάδα. Άφοΰ τον καθάρισε, τον έντυσε βασιλική
πορφύρα, τον στεφάνωσε, όπως κάνουν στους ήρωες και τον έστειλε με τι­
μητική συνοδεία μέχρι τις πύλες τής Μεγαλοπόλεως37. Στόχος του ήταν να
προσεταιρισθεί τήν Μεγαλόπολη, τήν πόλη πού είχε ιδρύσει ό 'Επαμεινών­
δας και δέσποζε σέ κάθε διέξοδο τής Σπάρτης. Οι Μεγαλοπολίτες δεν άντα­
ποκρίθησαν στις προσδοκίες του. Οι ίδιοι είχαν ζυμωθεί με τήν ιδέα τοΰ
άντι­Σπαρτιατικοΰ όχυροΰ τής Πελοποννήσου38.

33. Πλουτάρχου, Κλεομένης 6.

34. Πλουτάρχου, Κλεομένης 6. Τοΰ Ιδίου, "Αρατος 37,1­3.
35. Πλουτάρχου, Άρατος 38,1.
36. Πλουτάρχου, Άρατος 27,5.
37. Πλουτάρχου, Κλεομένης 6.
38. R. Urban, Wachstum undKrise des Achâischen Blindes. Quellenstudien zur Entwicklung des
Blindes von 280 bis 222 v. Chr. Franz Steiner, Wiesbaden 1979, σσ. 193­201 [Historia Einzel­
schriften 35].
492 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

Ή νίκη στα Λεύκτρα Μεγαλοπόλεως εξασφάλισε στον Κλεομένη όλο το

κΰρος και όλες τις προσπάθειες για να προχωρήσει στην πραγματοποίηση
των μεταρρυθμίσεων του.

3. Οι μεταρρυθμίσεις: πολιτική και οικονομική διάσταση

Τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις τοϋ Κλεομέ­

νους γνωρίζουμε άπό δύο διαφορετικές πηγές, τον Πολύβιο και τον Πλού­
ταρχο. Ό Πολύβιος ό Μεγαλοπολίτης ευρίσκεται εγγύτερα χρονικά στις με­
ταρρυθμίσεις τοΰ Κλεομένους καί έδρασε στον ϊδιο χώρο μέ τον Σπαρτιάτη
βασιλέα. Υπήρξε κληρονόμος τής πολιτικής τοϋ Άράτου καί ένας άπο τους
αρχηγούς τής 'Αχαϊκής Συμπολιτείας πού πολέμησε μέ τους κληρονόμους
τοϋ πνεύματος τοϋ Κλεομένους. Ό Πλούταρχος χρησιμοποίησε ως υλικό
την Ιστορία τοϋ Φυλάρχου39, ή οποία δέν έχει διασωθεί. Ό Φύλαρχος εμφα­
νίζεται να είχε κάποιες συμπάθειες προς τους Κυνικούς καί ως εκ τούτου να
εξετάζει την μεταρρυθμιστική προσπάθεια τοϋ Κλεομένους υπό την κυνική
οπτική γωνία40. Τα 'Απομνημονεύματα τοϋ Άράτου, πού καλύπτουν τήν πε­
ρίοδο 251­221 καί συνεγράφησαν ανάμεσα στα έτη 221­21341, απετέλεσαν
επίσης πηγή τοϋ Πλουτάρχου καί τοϋ Πολυβίου.
Ό Κλεομένης συνέλαβε κατά καίριο τρόπο τα οικονομικοκοινωνικά προ­
βλήματα τής Σπάρτης, συνέδεσε τήν κακοπολιτεία ­χαρακτηριστικά γνωρί­
σματα τής οποίας είναι ή φιληδονία καί ή πλεονεξία των πλουσίων, ή απρο­
θυμία καί ή έλλειψη αγωγής τοϋ λαοϋ 42 ­ μέ τον εξωτερικό κίνδυνο ­ό
όποιος συνίσταται στην ανερχόμενη δύναμη τής 'Αχαϊκής Συμπολιτείας σέ
ολόκληρη τήν Πελοπόννησο­ καί έλαβε μια σειρά εξειδικευμένων καί συγ­
κεκριμένων μέτρων, ή επιτυχής πραγματοποίηση των οποίων θα καθιστού­
σε τήν Σπάρτη τήν πλέον ισχυρή πόλη τής Πελοποννήσου.

39. FGrH IIΑ 81 ΤΙ: «Σούδα: s.v. Φύλαρχος 'Αθηναίος ή Ναυκρατίτης οι δέ Σικυώνιον,
άλλοι δέ Αίγύπτιον <άν> έγραψαν Ιστορικός. Τήν επί Πελοπόννησον Πύρρου τοΰ Ήπειρώτου
στρατείαν (272) έν βιβλίοις κη κατάγει δέ καί μέχρι Πτολεμαίου τοΰ Ευεργέτου κληθέντος
(247/6­221/0) καί τής Βερενίκης τελευτής (220) καί έ'ως τοΰ θανάτου τοΰ Κλεομένους τοΰ
Λακεδαιμονίου (220/19), έπιστρατεύσαντος αύτω Αντιγόνου. Τα κατά Αντίοχον καί τον
Περγαμηνόν Εύμένη. Έπιτομήν Μυθικήν. Περί τής τοΰ Διός επιφανείας. Περί Ευρημάτων.
Παρεμβάσεων βιβλία Θ'».
40. Φυλάρχου, Ίστορίαι σέ FGrH ΙΙΑ 81F 42­44.
41. FGrH IIΒ 231 F1­6.
42. Πλουτάρχου, Κλεομένης 3,1.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοΰ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 493

Ή διαφορά ανάμεσα στον Κλεομένη και τον ΤΑγι έγκειται στην προ­
σπάθεια πού κατέβαλαν οι δύο άνδρες. Ό Κλεομένης επιχείρησε τις μεταρ­
ρυθμίσεις μετά άπο τις στρατιωτικές του επιτυχίες έ'ξω άπο την Σπάρτη, οι
όποιες τον ανέδειξαν αδιαμφισβήτητο ηγέτη. Το κοινό σημείο τους, όπως
εύστοχα υπογραμμίζει ο R. von Poehlmann43, εντοπίζεται στο γεγονός ότι
και οι δύο, αν και άνηκαν σέ ευγενέστατες βασιλικές οικογένειες, μόλις έγι­
ναν βασιλείς της Σπάρτης εστράφησαν εναντίον των πλουσίων.
Ό Κλεομένης, μετά την κατάληψη των πόλεων Ήραίας, στα δυτικά της
'Αρκαδίας, και 'Αλέας44, ανατολικά προς την 'Αργολίδα, προχώρησε στην
εφαρμογή τοΰ μεταρρυθμιστικού του προγράμματος. Για μια καλύτερη
αξιολόγηση των μέτρων του, τα διακρίνουμε σέ πολιτικά και οικονομικοκοι­
νωνικά.
Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν ή κατάργηση τοΰ θεσμού των 'Εφόρων,
τους οποίους θανάτωσε45, ή μείωση της δυνάμεως της Γερουσίας46 (ή οποία,
όπως αργότερα στους Ρωμαϊκούς Χρόνους, έγινε έ'να όργανο εκλεγόμενο
κατ' έτος), ή εισαγωγή ενός νέου θεσμού, των πατρονόμων47, οι όποιοι ήταν
εξουσιοδοτημένοι για τήν φύλαξη των νόμων και των μεταρρυθμίσεων. Ό
ϊδιος δικαιολόγησε τήν κατάργηση τοΰ θεσμού των 'Εφόρων άπο το γεγονός
ότι ό θεσμός αυτός δεν υπήρχε στην μεγάλη ρήτρα τοΰ Λυκούργου καί οι
συνεχείς πόλεμοι των δύο βασιλέων, καθώς καί ή απουσία τους για μεγάλο
χρονικό διάστημα έξω άπο τήν Λακεδαίμονα, οδήγησε στην ανάγκη θεσπί­
σεως ενός νέου θεσμού, ό οποίος θα αντικαθιστά τους βασιλείς. Βαθμιαία, οι
"Εφοροι απέκτησαν δύναμη ανώτερη κι άπ' αυτή των βασιλέων48. Ώ ς δεύ­
τερο βασιλέα ανέδειξε τον αδελφό του Εύκλείδα, ό όποιος, μαζί με τον πα­
τρυιό του καί μερικούς φίλους του τον βοήθησαν στην εξόντωση των
'Εφόρων. Καί τότε παρουσιάσθηκε το φαινόμενο στην Σπάρτη «εκ μιας
οικίας συνέβη δύο σχεΐν βασιλέας»49. Με τον τρόπο αυτό ό Κλεομένης άπέ­

43. R. von Pòhlmann, Grundriss dergriechischen Geschichte, Munchen 1906, σ. 83.

44. Πλουτάρχου, Κλεομένης 7.
45. Πλουτάρχου, Κλεομένης 8. Ό Κλεομένης προχώρησε και στην προγραφή «όγδοήκο­
ντα πολιτών οΰς έ'δει μεταστήναι»: Πλουτάρχου, Κλεομένης 10.
46. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11.
47. Παυσανία Β 9.1. Πρβλ. J. Beloch, Grìechische Geschichte, τόμ. IV, 1: Die Griechische
Weltherrschaft, Berlin und Leipzig, 19252, σ. 703, σημ. 3 Β. Shimron, Late Sparta, The Spartan
Revolution 243­146B.C., Buffalo, 1972, σσ. 39­40 [Arethusa Monographs 3].
48. Πλουτάρχου, Κλεομένης 10.
49. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11.
494 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

κτησε πλήρεις εξουσίες. Δέν είναι υπερβολικό να θεωρήσουμε ότι λειτουρ­

γούσε και διοικούσε στα πρότυπα των βασιλέων των ελληνιστικών μοναρ­
χιών της εποχής του.
Όσον άφορα τα κοινωνικο­οικονομικά μέτρα τοϋ Κλεομένους, αυτά
σύγκεινται σε 1) άφεση τών χρεών 50 ,2) στον αναδασμό της γης, σε τρόπο
ώστε «την Σπάρτην ϊσην γενομένην έγείρειν»51,3) σε αύξηση τοϋ πληθυσμού
τών ελευθέρων πολιτών με τήν αναγνώριση τοΰ δικαιώματος τοϋ Σπαρτιάτη
πολίτη στους καλυτέρους περιοίκους (άναπλήρωσις)52. Μέ τον τρόπον
αυτόν δημιούργησε έναν αξιόμαχο στρατό άπό 4.000 οπλίτες, τον όποιο έξε­
παίδευσε σύμφωνα μέ τήν νέα πολεμική τεχνική53. Παράλληλα, επανέφερε
τους παλαιούς θεσμούς τών συσσιτίων και έξεγύμναζε τους πολίτες κατά τα
πρότυπα της περίφημης λιτής λακωνικής ζωής (Σπαρτιατική αγωγή)54.
Πρώτος ό Κλεομένης καταθέτει τήν περιουσία του για αναδιανομή.
'Ακολουθεί ό Μεγιστόνους και όλοι οι πρωτεργάτες τής μεταρρυθμίσεως.
"Υστερα έρχονται όλοι οί πολίτες. Στην συνέχεια, ό Μεγιστόνους διαβάζει
τον κατάλογο τών νέων πολιτών πού προτείνονται για τήν Σπάρτη και τίθεν­
ται για κρίση στην Άπέλλα. Καθορίζεται ό αριθμός τών πολιτών και φυσικά
καθορίζεται ανάλογος αριθμός κλήρων. Στην συνέχεια βγάζει κλήρο και για
τους ογδόντα πολίτες πού είχε εξορίσει55. Ή προσπάθεια αυτή τοΰ Κλεο­
μένους τον διαφοροποιεί άπό τον ?Αγι, ό όποιος δέν είχε προχωρήσει δρα­
στικά στην διανομή τής γής. Ή ενεργός συμμετοχή τοϋ Κλεομένους αποδει­
κνύει και τήν μεγαλοψυχία, άλλα και γενναιότητα τοϋ ανδρός, ό όποιος
πρώτος «λόγω τε και έργω» πραγματοποίησε τήν μεταρρύθμιση56.

50. Πλουτάρχου, Κλεομένης 10.

51. Πλουτάρχου, Κλεομένης 7.
52. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11: «Άναπληρώσας δέ το πολίτευμα τοις χαριεστάτοις τών
περιοίκων...».
53. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11: «...και διδάξας αυτούς αντί δόρατος χρήσθαι σαρίση δι'
αμφοτέρων και τήν ασπίδα φορεϊν δι' όχάνης, μή δια πόρπακος». Ή όχάνη ήταν δερμάτινος
ιμάντας πού περνούσε στο χέρι, ένώ ό πόρπακας κρεμόταν άπό τον λαιμό.
54. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11: «έπί τήν παιδείαν τών νέων έτράπη και τήν λεγομένην
άγωγήν, ταχύ τον προσήκοντα τών τε γυμνασίων και τών συσσιτίων κόσμον άναλαμβανόντων,
καί συστελλομένων ολίγων μεν υπ' ανάγκης, εκουσίως δέ τών πλείστων εις τήν ευτελή καί
Λακωνικήν εκείνη ν δίαιταν».
55. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11.
56. Άπό τήν εκτενή καί πολυπληθή βιβλιογραφία πού άφορα τις κοινωνικοοικονομικές
μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεομένους, πρβλ. κατ' έκλογήν καί κατά σειρά χρονολογική τα μελετή­
ματα τών Ε. Reuss, «Chronologie der Regierung Kleomenes III von Sparta», Neue Jahrbùcher fur
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 495

Ό Th. Africa αναφέρει σε δύο σημεία τοϋ έργου του57 ότι ό Κλεομένης
απελευθέρωσε είλωτες και τους ενέταξε στο στράτευμα του. Ό Πλοΰταρ­

Philologie und Paedagogik 107 (1873) 591­96. F.F. Schulz, Quibus ex fontibusflwcerintAgidis,
Cleomenis, Arati vitae plutarcheae, Berlin 1886, άναφ. υπό P. Oliva, Sparta and her social problems,
Amsterdam­Prague 1971, σ. 238, σημ. 3. Β. Niese, Geschichte der griechischen und makedonischen
Staaten seit der Schlacht bei Chaeronea. 2. Teil: Vom Jahre 281 v. Chr. bis zur Begrundung der
romischen Hégémonie im griechischen Osten 188 v. C hr., Gotha 1899, σσ. 305­10, 360­64. G.
Kazarow, «Zur Geschichte der sozialen Revolution in Sparta», Mio 7 (1907) 445­451. G. Niccolini,
«Plutarco nella vita di Cleomene», Studi storici per VAntichità C lassica 2 (1909) 87­99. T. von
Lenschau «Kleomenes III», Pauly's Realencyclopàdie XI (1) (1921), στ 702­710. E. Bux, «Zwei
sozialistischen Novellen bei Plutarch», Klio 19 (1925) 413­431. R. von Pòhlmann, Geschichte der
sozialen Frage und des Sozialismus in derantiken Welt, τόμ. A', C. H. Beck, Mùnchen 19253, σσ. 353­
392. J. Beloch, Griechische Geschichte, τόμ. Ili, 2: Die Griechische Weltherrschaft, Berlin und
Leipzig 1927, σσ. 162­65,623­626. V. Ehrenberg, «Sparta (Geschichte)», Pauly's Realencyclopàdie 3
(1929), στ. 1373­1453, εδώ στ. 1429­1436. W. W. Tarn, Hellenistic C ivilisation, Arnold, London
1930, σσ. 112­113. M. Hadas, «The social revolution in third­century Sparta», Classical Weekly
XXVI (9) (1932) 65­68 και (10) (1932) 73­76. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ιστορία τοϋ 'Ελληνικού
"Εθνους, εκδοσις ογδόη, βελτιωμένη και επηυξημένη ύπό Π. Καρολίδου, τόμ. Γ', Αθήναι 1932,
σσ. 325­28 [ανατ. Νίκας, χ.χ.]. P. Treves, «Studi su Antigono Dossone», Athenaeum XIII (1935)
22­56, εδώ σσ. 27­30. F. Oilier, «Le philosophe stoïcien Sphairos et l'œuvre reformatrice des rois
de Sparte Agis IV et Cléomène III», Revue des Études Grecques 49 (1936) 536­570. Kathleen
Chrimes, Ancient Sparta. A re­examination of the evidence, Manchester Univ. Press, Manchester
1949 [1999], σσ. 12­22. Η. Micheli, Sparta et les Spartiates, γαλλ. μτφ. A. Coeuroy, Payot, Paris 1953,
σσ. 246­248. W. H. Porter, «The Antecedants of the Spartan Revolution of 243 Β. G», Hermathena
49 (1953) 1­15. W. W. Tarn, «The Greek Leagues and Macedonia», Cambridge Ancient History,
τόμ. VII, Cambridge (UK) 1954. E. Barker, From Alexander to Constantine. Passages and Docu­
ments Illustrating the History of Social and Political Ideas 336 B. C . ­ A. D. 337, Oxford: At the
Clarendon Press, 1956, σσ. 50­57. E. Gabba, «Studi su Filarco. Le biografie Plutarchee di Agide e di
Cleomene», Athenaeum 35 (1957), Fase. HI, σσ. 3­55 και Fase. III­IV, σσ. 193­239. Th. W. Africa,
Phylarchus and the Spartan Revolution, Los Angeles, 1961 [University of California Publications in
History 68]. A. Fuks, «Agis, Cleomenes and Equality», Classical Philology VII (1962) 161­166 και
την αναφερομένη βιβλιογραφία στην σ. 166, σημ. 4. Β. Shimron, «Polybius and the reforms of
Cleomenes III», Historia XIII (2) (1964) 147­155. Τοϋ ιδίου «Some remarks on Phylarchus and
Cleomenes III», Rivista di Filologia e di Istruzione Classica 94 (1966) 452­459. F. Pozzi, «Le riforme
economico­sociali e le mire tiranniche di Agide IV e Cleomene III re di Sparta», Aevum 42 (1968),
Fase. V­VI, σσ. 383­402. P. Oliva, Sparta and her social problems, Amsterdam­Prague 1971, σσ. 208­
68. Β. Shimron, Late Sparta..., ενθ' άν., σσ. 37­48. J. Ferguson, Utopias of the Classical World,
London 1975, Κεφ. XV, σσ. 130­137. D. Mendels, «Polybius, Cleomenes III and Sparta's Patrios
Politela», Past and Present 180 (1978) 161­166. Π. Κανελλοπούλου, Ιστορία της 'Αρχαίας
Ελλάδος (490­146 π.Χ.), τόμ. Β', Βιβλίο Γ', Αθήνα 1982, σσ. 95­110. Π. Ροδάκη, Κλεομένης Γ'
της Σπάρτης. Ή..., ένθ' άν., σσ. 200­225.
57. Th. W. Africa, Phylarchus and the Spatan Revolution..., ένθ' άν., σσ. 15,26.
496 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

χος, ό όποιος είναι και παραμένει ή μοναδική πηγή γι' αυτή τήν πληροφο­
ρία, συνδέει το γεγονός με τήν εισβολή τοϋ 'Αντιγόνου Δώσωνος στην
Πελοπόννησο, τήν κατάληψη από αυτόν της Τεγέας, τήν λεηλασία τοϋ
'Ορχομενού καί της Μαντινείας και τον συνεπακόλουθο αποκλεισμό τοϋ
Κλεομένους στην Λακωνία. Τότε ό ϊδιος, «εις αυτήν τήν Λακωνικήν συνε­
σταλμένος των μεν ειλώτων τους πέντε μνάς Άττικάς καταβαλόντας ελευθέ­
ρους έποίει καί τάλαντα πεντακόσια συνέλεξε, δισχιλίους δέ προσκαθοπλί­
σας Μακεδονικώς...»58. Ό Πλούταρχος είναι σαφής. Ή απελευθέρωση των
ειλώτων συνέβη σε μία συγκεκριμένη φάση τοϋ πολέμου, δεν άποτελοϋσε
μεταρρυθμιστικό μέτρο καί παράλληλα τονίζεται καί ό δημοσιονομικός χα­
ρακτήρας αυτής της πράξεως59: ή συλλογή 500 ταλάντων πού θα επέτρεπαν
στον Κλεομένη τή συνέχιση τοϋ πολέμου κατά των 'Αχαιών καί των
Μακεδόνων. 'Άλλωστε, ή απελευθέρωση ειλώτων σέ στιγμές δύσκολες καί
κρίσιμες ήταν πράξη απαγορευτική60.
Ώ ς απώτερος στόχος τοϋ Κλεομένους πιθανολογείται ή εγκαθίδρυση
μιας σπαρτιατικής ηγεμονίας σέ ολόκληρη τήν Πελοπόννησο. Στην επίτευξη
τοϋ στόχου του συνέβαλε κατά κύριο λόγο ή συγκρότηση στρατεύματος
απασχολουμένου μόνο με τα στρατιωτικά61. Ή επιτυχία του κατά τοϋ Άρά­
του προσωπικώς καί της 'Αχαϊκής Συμπολιτείας καί ή πλήρης επιτυχία τοϋ
προγράμματος του, τοϋ έδωσαν φήμη στην Πελοπόννησο, της οποίας οι πό­
λεις υιοθετούσαν τα φιλολαϊκά του μέτρα62.

4. Πρότυπα καί πρόσωπα πού επέδρασαν στον Κλεομένη

Ό Κλεομένης επηρεάσθηκε αρχικά άπό τήν σύζυγο τοϋ 'Άγιδος, Άγιά­

τιδα, τήν μετέπειτα δική του σύζυγο, άπό τήν οποία πολλές φορές ζητούσε

58. Πλουτάρχου, Κλεομένης 23,1. Ό M. Daubies, «Cléomène III, les hilotes et Sellasie»,
Historia 20 (1971) 665­695, κρίνει ώς υπερβολικό τον αριθμό των 2.000 ειλώτων πού παραδίδει
ό Πλούταρχος. Μια διαφορετική γνώμη υιοθετεί ό R. Urban, «Das Heer des Kleomenes bei
Sellasia», Chiron 3 (1973) 95­102.
59. Πλουτάρχου, Κλεομένης 23,1· 28,5. Iustinus 28,4,3­9.
60. Β. Shimron, «Some remarks on Phylarchus...», ενθ' av., ο. 458.
61. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ιστορία τον Ελληνικού "Εθνους, ενθ' άν., τόμ. Γ, σσ. 325­26. F.
W. Walbank, Aratos of Sicyon, Cambridge 1933, σ. 72. Η. Bengtson, Ιστορία της Αρχαίας
'Ελλάδος. Από τις'Απαρχές μέχρι τήν Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μτφ. Ά. Γαβρίλη, πρόλογος Μ.
Β. Σακελλαρίου,'Αθήνα 1991, σσ. 356­357.
62. Πλουτάρχου, Κλεομένης 14­15. Τοϋ ιδίου, Άρατος 39,5.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 497

να μάθει λεπτομέρειες για τα μεταρρυθμιστικά του σχέδια63. Πράγματι, ή

άφεση των χρεών και ό αναδασμός της γης πού πραγματοποίησε ό Κλεο­
μένης αποτελούν μέτρα, τα όποια είχε λάβει ο rAyiç. Ό ~Αγις είχε κατορθώ­
σει να προτείνει ψήφισμα στην Γερουσία, σύμφωνα μέ το όποιο όσοι χρω­
στούσαν απαλλάσσονταν από τα χρέη και γινόταν νέα διανομή της γης, έ'τσι
ώστε «κλήρους γενέσθαι τετρακισχιλίους πεντακόσιους τήν δέ έξωμυρίους
πεντακισχιλίους καί ταύτην μεν τοις όπλα φέρειν δυναμένοις των περιοίκων
μερισθήναι...»64. Ό αριθμός 4.500 τού 'Άγιδος δεν απέχει σημαντικά άπό
τους 4.000 τού Κλεομένους, ό όποιος προχώρησε σέ αναδασμό της γης,
όπως ό ΤΑγις.
Σημαντικό ρόλο φαίνεται ότι διεδραμάτιζε και ό φίλος του Κλεομένους
Ξενάρης, άπό τον όποιο λάμβανε πληροφορίες ό Κλεομένης για τις μεταρ­
ρυθμίσεις τού 'Άγιδος. Ό ρόλος του δεν έχει αποσαφηνισθεί άπό τα λεγόμε­
να τού Πλουτάρχου: «οντος δέ αύτω φίλου Ξενάρους, έραστού γεγονότος,
άπεπειράτο τούτου διαπυνθανόμενος τον ΤΑγιν, όποιος γένοιτο βασιλεύς
καί τίνι τρόπω καί μετά τίνων επί ταύτην έλθοι τήν όδόν. Ό δέ Ξενάρης τον
μεν πρώτον ουκ άηδώς έμέμνητο τών πραγμάτων εκείνων, ως έπράχθη καθ'
έκαστα μυθολογών καί διηγούμενος· ως δέ ήν καταφανής ό Κλεομένης
έμπαθέστερον προσεχών καί κινούμενος ύπερφυώς προς τήν καινοτομίαν
τού 'Άγιδος καί ταύτα πολλάκις άκούειν βουλόμενος, έπέπληξεν αύτω προς
όργήν ό Ξενάρης ώς ούχ ύγιαίνοντι, καί τέλος άπέστη τού διαλέγεσθαι καί
φοιτάν προς αυτόν, ούδενί μέντοι τήν αίτίαν έ'φρασε της διαφοράς, άλλ'
αυτόν έ'φη γινώσκειν εκείνον»65. Τό χωρίο είναι αποκαλυπτικό για δύο λό­
γους. Πρώτα απ' όλα, οι μεταρρυθμίσεις καί τα σχέδια τού 'Άγιδος, αν καί
είχε διαρρεύσει περισσότερο άπό μία δεκαετία ­τό 241 δολοφονείται ό
Τ
Αγις, τό 227 εκκινούν οι μεταρρυθμίσεις τού Κλεομένους­ άπό τήν προ­
σπάθεια εφαρμογής τους καί της αποτυχίας τους, ήταν ζωντανά στην μνήμη
τών Σπαρτιατών. Κατά δεύτερο, τό χωρίο είναι αποκαλυπτικό, διότι αποδει­
κνύει ότι ό Κλεομένης είχε αποφασίσει να προβεί στις μεταρρυθμίσεις τοϋ
'Άγιδος, γεγονός τό όποιο δημιουργούσε δέος καί φόβο στους Σπαρτιάτες.
Γι' αυτό καί ό Ξενάρης παραιτήθηκε άπό τήν διήγηση τών μεταρρυθμίσεων.
Καί αμέσως στην συνέχεια ό Πλούταρχος σημειώνει: «Ούτως δέ τοϋ

63. Πλουτάρχου, Κλεομένης 1,2.3,2.

64. Πλουτάρχου, ΎΑγις 8.
65. Πλουτάρχου, Κλεομένης 3.
498 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

Ξενάρους άντικρούσαντος ό Κλεομένης και τους άλλους ομοίως έ'χειν ηγού­

μενος, αυτός έν έαυτω συνετίθει την πράξιν»66.
Το επόμενο πρόσωπο, το όποιο διεδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην
προσπάθεια τοϋ Κλεομένους, εΐναι ό στωικός Σφαΐρος ό Βορυσθενίτης (285­
221)67.
Ή Στωική Φιλοσοφία καθιέρωσε στον αρχαίο κόσμο, κατά την περίοδο
ή οποία μεσολάβησε ανάμεσα στον Μ. Αλέξανδρο και Μ. Κωνσταντίνο, έ'να
σύστημα φιλοσοφίας, ηθικής και θρησκείας, το όποιο έγινε αποδεκτό στους
διανοουμένους τής εποχής. Δίκαια χαρακτηρίσθηκε και αναγνωρίσθηκε «ή
Στοά ως ή Φιλοσοφία τοϋ Ελληνιστικού Κόσμου»68.
Ό ιδρυτής τής Στοάς Ζήνων (333/32­Όκτώβριος 261) διεκήρυττε ότι ή
αληθινή πατρίδα τοϋ ατόμου δεν ήταν ή πόλη­πολιτεία των Κλασσικών
Χρόνων άλλα ή Οικουμένη, ολόκληρος ό κόσμος, όπου κατοικοϋν άνθρω­
ποι. Στόχος τής στωικής ηθικής δεν ήταν ό χρηστός πολίτης, τοϋ οποίου τον
ιδανικό τύπο είχε συνθέσει άλλοτε ό Πλάτων στην Πολιτεία και στους Νό­
μους, αλλά ή ανεξάρτητη και εσωτερικά ισορροπημένη ατομική προσωπικό­
τητα69. Τό ιδανικό κράτος, όπως το περιγράφει ό Ζήνων στην Πολιτεία του,
έ'να κείμενο τό όποιο συνειδητά συγκρούεται με τό ομώνυμο πλατωνικό
έργο, απορρίπτει όλα όσα συνδέονταν κατά τις ελληνικές αντιλήψεις μέ τήν
έννοια τής πόλεως­πολιτείας: Ή Πολιτεία τοϋ Ζήνωνος70 δέν είχε ανάγκη
κανενός άπό τα ιδρύματα πού ήταν χαρακτηριστικά για τήν ελληνική πόλη.

66. Πλουτάρχου, Κλεομένης 3.

67. Διογ. Λαέρτ. VII 177­178. Hobein, «Sphairos», Paufy's Realencyclopàdie der Classischen
Altertumswissenschaft III (2A) (1929), στ. 1984.
68. W. W. Tarn, Hellenistic Civilization, London 1952, σ. 325.
69. Η. Bengston, Ιστορία τής..., έ'νθ. άν., σ. 391.
70. Πα τις απόψεις τοϋ Ζήνωνος, όπως εκφράζονται στα διασωθέντα αποσπάσματα τής
Πολιτείας, πρβλ. Κ. Σπυριδάκι, «Συμβολή εις τήν μελέτην τής Πολιτείας Ζήνωνος τοΰ
Κιτιέως», Κνπριακαί Σπονοαϊ ΙΕ' (1951) 3­22. Η. C. Baldry, «Zeno's Ideal State», Journal of
Hellenic Studies 89 (1959) 3­15, ένα έργο στο όποιο οφείλουμε πολλά για τήν κατανόηση τής πο­
λιτικής σκέψεως τοϋ Ζήνωνος. Α.­Η. Chroust, «The Ideal Polity of the Early Stoics: Zeno's
Republic», Review of Politics 27 (1965) 173­183. H. C. Baldry, The Unity of Mankind in Greek
Thought, Cambridge 1970, σσ. 154­166. Ε. Ν. Tigerstedt, The Legend of Sparta in Classical Antiquity,
τόμ. Β' Uppsala 1974, σσ. 41­48. G. J. D. Aalders, Political Thought in Hellenistic Times, Amsterdam
1975, σσ. 24­27. A. Erskine, Hellenistic Stoa. Political Thought and Action, London 1990, σσ. 9­42. X.
Μπαλόγλου, Ή οικονομική σκέψη των 'Αρχαίων Ελλήνων. Βραβεΐον Ακαδημίας Αθηνών.
Πρόλογος Βασ. Α. Κύρκου. Θεσσαλονίκη: Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Χαλκιδικής,
1995, Κεφ. Ilo. C. Baloglou, «The economic thought of the Early Stoics», Essays in economic
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 499

Δέν απαιτούνται οι ναοί και τα ιερά71, ούτε τα δικαστήρια και γυμνάσια72,

πού άποτελοϋσαν σύμβολα τοΰ Ελληνισμού σέ ολόκληρο τον κόσμο, ούτε
νόμισμα73. Για την Στοά ό άνθρωπος δέν ήταν «ζωον πολιτικόν» αλλά «ζωον
κοινωνικόν»74, μέ την έννοια ότι αποτελεί μέλος της οικουμενικής κοινότη­
τος τών πολιτισμένων συνανθρώπων του.
"Αν και ο Ζήνων δέν ασχολήθηκε ενεργά μέ τήν πολιτική ούτε διετέλεσε
σύμβουλος ηγεμόνων ή βασιλέων της εποχής του, σημαντικοί μαθητές του,
όπως ό Περσαΐος ό Κιτιεύς (305­243/42) και ό Σφαΐρος, συνέγραψαν εϊτε
έργα πολιτικού περιεχομένου είτε άλλα μέ τον τίτλο Περί βασιλείας15, τα
όποια ανήκουν στην κατηγορία τών «ηγεμονικών κατόπτρων» (speculum
principiis, Furstenspiegel, mirror for princes)76, όπου προσπαθούσαν να σκια­
γραφήσουν τον ηγεμόνα σύμφωνα μέ το ιδανικό πρότυπο τού στωικού χα­
ρακτήρα. Πραγματικά οι Στωικοί, εκκινώντας άπό τήν γνήσια ελληνική ιδέα
περί δικαίου της εξέχουσας ατομικής προσωπικότητος, θεμελίωσαν το μο­
ναρχικό δίκαιο τών Διαδόχων επάνω στις ικανότητες τους, δηλαδή επάνω
στα έργα μέ τα όποια απεδείκνυαν στον κόσμο τις δυνατότητες τους ώς
στρατιωτικοί ηγέτες και πολιτικοί77. Ή μοναρχική ιδέα ανταποκρινόταν
θαυμάσια προς τήν στωική κοσμοθεωρία: Ό βασιλέας μπορούσε να κυβερ­
νά πάνω στην Γη, όπως ό Ζευς στον Ουρανό, αφού ό επίγειος άρχοντας
ήταν ομοίωμα τού επουρανίου. Τούτο μάλιστα ήταν μια σκέψη τήν όποια
είχε εκφράσει ήδη ό Ισοκράτης στον Νικοκλή18. Ό βασιλέας είναι για τους

Analysis. In Honor of Professor R. D. Theocharis, edit. G. Demopoulos, P. G. Korliras, K. P.

Prodromidis. Athens: Sideris, 1998, σσ. 18­36. Τοϋ ίδιου «Hellenistic Economic thought», στον τό­
μο: S. Todd Lowry and B. Gordon, eds, Ancient and Medieval Economic Ideas and Concepts of
Social Justice. Leiden ­ New York ­ Koln: E. J. Brill, 1998, σα 105­146.
71. Διογ. Λαέρτ. VII 33. Κλήμεντος 'Αλεξανδρείας 5.12, 76 p. 691. Θεοδωρήτου, Ελλη­
νικών παθημάτων θεραπευτική 3.74.
72. Διογ. Λαέρτ. VII 34.
73. Διογ. Λαέρτ. VII 34.
74. Στοβαίου, Έκλογαί 2,7, ll g (Έκ τηςΔιονμον επιτομής).
75. 'Εκ τών στωικών έργα μέ τον τίτλο Περί βασιλείας συνέγραψεν ό Κλεάνθης (Διογ.
Λαέρτ. VII 175), ό Περσαΐος (Διογ. Λαέρτ. VII 36) και ό Σφαΐρος (Διογ. Λαέρτ. VII 177). Ό
Πλούταρχος, Περί στωικών εναντιωμάτων 2,1033 b­e, αναφέρει ότι τα έ'ργα τών Στωικών πού
ασχολούνται ή πραγματεύονται ζητήματα πολιτικής, αποτελούν μικρό ποσοστό στο σύνολο
τοϋ έργου τους.
76. Ρ. Hadot, «Furstenspiegel», ReallexikonfiirAntike una Christentum, τόμ. Vili. Stuttgart:
A. Hiersemann, 1972.
77. H. Bengtson, ενθ' av., σσ. 366­367.
78. 'Ισοκράτους, Νικοκλής 26.
500 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

υπηκόους του «Νόμος "Εμψυχος»79. Μέ την μοναρχία εκφραζόταν ή λογική

αρχή στην λειτουργία του κόσμου. Για τον στωικό φιλόσοφο έπρεπε να απο­
τελεί ύψιστο καθήκον κάθε βοήθεια για τήν επικράτηση τής αρχής αυτής.
Ή στωική φιλοσοφία έχει όμως και μία ιδιαίτερη σχέση μέ το πολίτευμα
και τήν ιστορία τής Σπάρτης. Είδικώτερα, ή Σπάρτη ως υπόδειγμα μιας πο­
λιτείας αυστηρά πειθαρχημένης και στην οποία υπήρχε ή ανδρεία και ή ομό­
νοια, είχε αποκτήσει τον σεβασμό των φιλοσόφων80. Υπάρχει ή μαρτυρία
ότι ό Ζήνων χρησιμοποίησε τό πολίτευμα τοΰ Λυκούργου ως υπόδειγμα για
τήν ιδανική Πολιτεία του: «ταύτην (se. Λυκούργου Πολιτείαν) [...] έλαβε τής
πολιτείας ύπόθεσιν καί [...] Ζήνων»81. Ό μαθητής του Περσαΐος συνέγραψε
ειδική πραγματεία μέ τίτλο Πολιτεία Λακωνική82 και υπήρξε σύμβουλος τοΰ
'Αντιγόνου Γόνατα83. Ό άλλος μαθητής τοΰ Ζήνωνος, ό Σφαΐρος ό Βορυ­
σθενίτης, μετέβη στην Λακεδαίμονα καί συνέγραψε δύο έργα σχετικά μέ τήν
σπαρτιατική ιστορία: Τό πρώτο φέρει τον τίτλο Περί Λακωνικής πολιτείας,
το άλλο Περί Λυκούργου καί Σωκράτους τρία84. Ή αρετή ως βάση για τήν
θεμελίωση τής ένότητος τής πόλεως, ή ελευθερία καί ή αυτάρκεια, πού στη­
ρίζεται στην σωφροσύνη, αναγνωρίζονται ώς κοινά μέ αυτά πού αποδίδει ò
Ζήνων στην πολιτεία του. Ωστόσο ό Ζήνων δέν αναφέρεται καθόλου στον
στρατιωτικό βίο, τον όποιο οπωσδήποτε φαίνεται ότι απορρίπτει. Ή πολι­
τεία του δέν είναι μια πολιτεία ανδρών άλλα μια πολιτεία σοφών, καί ό ερω­
τάς του είναι εξευγενισμός, όπως στον Πλάτωνα. Ή απλότητα όμως καί ή
βραχύτητα στην διατύπωση τών πολιτικών του απόψεων, ή έλλειψη έπεξερ­

79. Α. Steinwerter, «ΝΟΜΟΣ ΕΜΨΥΧΟΣ. Zur Geschichte einer politischen Théorie»,

Abhandlungen derAkademie Wien, phil.­hist. Klasse 83 (1946) [1947] 250­255.
80. 'Ισοκράτους, 'Αρχίδαμος 67. Τοΰ ιδίου, Παναθηναϊκός 178, 226, 258. Ξενοφώντος,
Απομνημονεύματα Γ V 16. 'Εφόρου,FGrHist. IIA 70F149.
81. Πλουτάρχου, Ανκοϋργος 31 = SVF1261.
82. Διογ. Λαέρτ. VII 36 = SVF 1435. Για τό περιεχόμενο τοΰ έργου πρβλ. τα δύο μοναδικά
αποσπάσματα πού διασώζονται στον 'Αθηναίο, Αειπνοσοφισταί IV 140e=SVF Ι 454 καί IV
140b=SVFI455.
83. Θεμίστιου or. 32 = SVF I 459. Για τήν δραστηριότητα του καί τον θάνατο του στον
'Ακροκόρινθο, ένώ υπερασπιζόταν τήν πόλη άπό τήν επίθεση τοΰ Άράτου, πρβλ. P. Scholz, Der
Philosoph und die Politile Die Ausbildung derphilosophischen Lebensform und die Entwicklung des
Verhàltnisses von Philosophie undPolitik im 4 und 3Jh. v.Chr., Stuttgart : Franz Steiner, 1998, σσ.
324­325.
84. Διογ. Λαέρτ. VII 177 = SVF I 620. Πρβ. Χ. Μπαλόγλου, «Σφαΐρος ό Βορυσθενίτης.
"Ενας καινοτόμος πολιτικός φιλόσοφος», 'Ιστορικά Θέματα, τχ. 15ο, Φεβρουάριος 2003, σσ. 90­
97.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 501

γασίας ενός παιδευτικού συστήματος, ή κατάργηση των τάξεων και ή αμε­

σότητα της συλλήψεως της αρετής και της ομονοίας προδίδουν, όπως παρα­
τηρεί ό Schofield85, μια έκφραση λακωνική.
Ή συμβολή και ή συμμετοχή τοϋ Σφαίρου στο μεταρρυθμιστικό πρό­
γραμμα τοϋ Κλεομένους δέν έ'χει αποσαφηνισθεί. Ό Ίδιος ό Πλούταρχος σέ
δύο σημεία της βιογραφίας τοϋ Κλεομένους κάνει λόγο για τήν παρουσία
τοϋ Σφαίρου: «(se. ό Κλεομένης) επί τήν παιδείαν των νέων έτράπη και τήν
λεγομένην άγωγήν, ης τα πλείστα παρών ό Σφαϊρος αύτω συγκαθίστη, ταχύ
τον προσήκοντα των τε γυμνασίων και των συσσιτίων κόσμον άναλαμβανόν­
των και συστελλομένων ολίγων μεν υπ' ανάγκης, εκουσίως δε των πλείστων
εις τήν ευτελή και Λακωνικήν έκείνην δίαιταν»86. «Λέγεται δε και λόγων φι­
λοσόφων τον Κλεομένη μετασχεΐν έτι μειράκιον όντα, Σφαίρου τοϋ Βορυ­
σθενίτου παραβαλόντος εις τήν Λακεδαίμονα και περί τους νέους και τους
εφήβους ουκ άμελώς διατρίβοντος»87. Το πρώτο χωρίο δηλώνει με σαφή­
νεια ότι ο Σφαΐρος συνέβαλε στην επαναφορά της σπαρτιατικής αγωγής και
τοϋ θεσμοϋ των συσσιτίων. Οι συγγραφείς88 πού περιορίζουν τήν συμβολή
τοϋ Σφαίρου μόνον στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, στηρίζονται σέ αυτό
το απόσπασμα τοϋ Πλουτάρχου. 'Οφείλουμε όμως να υπενθυμίσουμε ότι ή
σπαρτιατική αγωγή συνιστά έναν ολοκληρωμένο τρόπο ζωής και όχι μια
παιδαγωγική­έκπαιδευτική λειτουργία. Το δεύτερο απόσπασμα τοϋ Πλου­
τάρχου μας πληροφορεί ότι νέος ων ό Κλεομένης, άκουσε μαθήματα τοϋ
Σφαίρου, ό όποιος δίδασκε στους νέους. Αυτή ή πληροφορία οδήγησε τους
συγγραφείς89 στην υπόθεση ότι ό Σφαΐρος βρισκόταν στην Σπάρτη κατά τήν
εποχή τής βασιλείας τοϋ 'Άγιδος και ότι ό στωικός φιλόσοφος έβλεπε τον
εαυτό του ώς ένα σύμβολο κατά τα πρότυπα τοϋ Πλάτωνος. Όμως ό Πλού­
ταρχος δέν παραδίδει στην βιογραφία τοϋ 'Άγιδος καμμιά πληροφορία για
τήν δράση τοϋ Σφαίρου στην Σπάρτη εκείνη τήν εποχή.

85. M. Schofield, The stoic idea of the city, Cambridge 1991, σ. 56. Πρβλ. Κ. Π. Μιχαηλίδη,
Ζήνων ό Κιτιεύς, Λευκωσία 1999, σσ. 361­62 ['Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία­Φιλοσοφία 5].
86. Πλουτάρχου, Κλεομένης 11,2.
87. Πλουτάρχου, Κλεομένης 2,2.
88. Μ. Rostovtzeff, Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford 1941 [άνάτ.
1999], τόμ. Β', σσ. 1129­130. Th. W. Africa, Phylarchus..., ενθ' άν., σσ. 16­17.
89. W. W. Tarne «The Greek Leagues and Macedonia», Cambridge Ancient History VII (1928)
σ. 742, ό όποιος όμως διαφοροποιείται αργότερα στο έργο του Hellenistic Civilization. New York
19523, σ. 332.
502 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

Ή οποιαδήποτε σχέση, συμμετοχή ή επίδραση τοΰ στωϊκοϋ Σφαίρου επί

τοΰ Κλεομένους, θα πρέπει κατά τήν άποψη μας να διερευνηθεί σέ συνδυα­
σμό μέ τήν θεωρητική διδασκαλία τοΰ Σφαίρου και τα μέτρα τοΰ Κλεομέ­
νους. Ή μεταρρύθμιση τοΰ Κλεομένους στηριζόταν στο τρίπτυχο, ϊσος κλή­
ρος, Ίση παιδεία και ίση πειθαρχία. Το ιδανικό αυτό πού στηριζόταν στην
λυκούργειο νομοθεσία90, ή οποία προέβαλλε τήν ομόνοια ανάμεσα στους
πολίτες, προσεγγίζει τήν στωική διδασκαλία, ή οποία προπαγάνδιζε μία πο­
λιτεία των σοφών και χρηστών πολιτών, χωρίς τήν διάκριση ελευθέρων και
δούλων, στην όποια επικρατεί πνεΰμα ομονοίας91. Ό μονάρχης τών ελληνι­
στικών χρόνων είχε τήν δυνατότητα να πραγματοποιήσει το ιδανικό αυτό.
Ό Σφαΐρος υπήρξε σύμβουλος τόσο τοΰ Κλεομένους ­ο οποίος λειτουρ­
γούσε μόνος του ως ένας μονάρχης τών ελληνιστικών βασιλείων­ όσο αργό­
τερα και τοΰ βασιλέα Πτολεμαίου της Αιγύπτου92. Ή οποιαδήποτε συνά­
φεια εϊτε επίδραση τοΰ Σφαίρου επί τοΰ βασιλέα της Σπάρτης εντασσόταν
στο ιδανικό της μεταρρυθμίσεως τοΰ Κλεομένους και τών διδαγμάτων της
Στοάς93. Στο σημείο όμως αυτό υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα

90. Πλουτάρχου, Λυκούργος 31: «ενός ανδρός βίω και πόλεως όλης [...] εύδαιμονίαν άπ'
αρετής έγγίνεσθαι και ομονοίας τής προς αυτήν».
91. 'Αθηναίου, Αευινοσοφισταί XIII 561c=SVF Ι 263. Cicero, De Finibus III 20. Β.
Hildebrand, Geschichte und System derRechts­und Staatsphilosophie, τόμ. 1ος, Leipzig 1860, σ. 513.
92. 'Αθηναίου, Αειπνοσοφισταί VIII 354e = SVFI 624. Διογ. Λαέρτ. VII 177 = SVFI 625.
Πρβ. P. Scholz, ενθ. av., σσ. 341­342.
93. Πρβλ. R. von Pòhlmann, Geschichte des Sozialismus, ενθ' άν., σ. 370, ό όποιος υποστηρί­
ζει ότι ή πραγματεία Περί βασιλείας, συνεγράφη για να παράσχει συμβουλές στον Κλεομένη,
άποψη ή όποια υιοθετείται άπό τον E. Gabba, «Studi su Filarco. Le biografie plutarchee di Agide
e di Cleomene», Athenaeum 35 (1957), Fase. I­II, σσ. 3­55, έδώ σσ. 48­55 και ειδικότερα στην σ.
54. Τήν επίδραση τοΰ Σφαίρου επί τοΰ Κλεομένους δέχονται οι J. Bidez, «La cité du monde et la
cité du soleil chez les Stoïciens», Bulletin de l'Académie Royale de Belgique, Classe des Lettres, Ve
sér., t. XVIII, nos 7­9 (1932) 244­294. M. Hadas, «The social...», ενθ' av., ο. 65. P. Treves, ενθ' av.,
σο. 27­30. M. Cary, A History of the Greek Worldfrom323 to 146 B.C., London 1932, σ. 156, ό
όποιος αναφέρει ότι ό Σφαΐρος «expounded theoretical communism» στον Κλεομένη. Μ. Oilier
«Le philosophe stoïcien...», ενθ' άν. Τοΰ Ίδιου, Le mirage Spartiate. Étude sur l'idéalisation de
Sparte dans l'Antiquité grecque de début de l'école cynique jusqu'à la fin de la cité, Paris: Les Belles
Lettres, 1943, σσ. 103­110. M. Pohlenz, Die Stoa. Geschichte einer geistigen Bewegung, τόμ. A,
Gòttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1959, σσ. 26,170.1. Hadot «Tradition stoïcienne et idées
politiques au temps des Gracques», Revue des Études Latines 48 (1971) 133­179, έδώ σσ. 153­162. J.
J. Ferguson, Utopias..., ενθ' άν., σσ. 132­133. P. Oliva, ενθ' άν. σσ. 231­232. Α. Erskine, The
Hellenistic Stoa..., ενθ' άν., σσ. 122­149. J. Xerxes Kraus, Die Stoa und ihr Einfluss auf die
Nationalokonomie, Marburg: Metropolis, 2000, σσ. 93­94.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τού Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 503

στην διδασκαλία της Στοάς και στην μεταρρύθμιση του Κλεομένους. Οι

Στωικοί δέν υπεστήριζαν ουδεμία βίαιη ανατροπή της τάξεως, όπως έπραξε
ο Κλεομένης. Και αυτό το σημείο είναι κατά τήν άποψη μας ουσιαστικό και
θεμελιώδες94.
Ό Σφαϊρος με το έργο του Περί Λυκούργου και Σωκράτους εκτιμήθηκε
ώς βαθύς γνώστης της λυκουργείου νομοθεσίας και αγωγής στην εποχή του,
όταν αυτά αποτελούσαν ενα μακρινό παρελθόν στην διεφθαρμένη Σπάρτη
τοϋ Κλεομένους. Ό Κλεομένης προσεκάλεσε τον Σφαϊρο για μια αναμόρ­
φωση της αγωγής και προέβη σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων οικονομικού
και πολιτικού χαρακτήρα ώς ένας βασιλέας κατά τα στωικά πρότυπα. Ό
Σφαϊρος πίστεψε ότι στο πρόσωπο του μπορούσε να πραγματοποιηθεί ή πο­
λιτεία τών σοφών. Δέν φαίνεται, ούτε υπάρχει καμμιά ένδειξη, ότι ό Σφαϊρος
πρότεινε τις οικονομικές ή τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις95.
Μία άλλη άποψη, ή οποία υποστηρίχθηκε άπό τον Th. W. Africa96, ανα­
φέρει ότι ό Κλεομένης προσπάθησε να πραγματοποιήσει τήν κυνική θεωρία
περί πολιτείας και ότι εμφανίσθηκε μία επίδραση τών Κυνικών επί τού
Σπαρτιάτη βασιλέα. Ή άποψη αυτή στηρίχθηκε στην παραμονή τού Κυνι­

Άντίθετη άποψη, ή οποία ελαχιστοποιεί τήν συμμετοχή και συμβολή του Σφαίρου στην
μεταρρύθμιση τοϋ Κλεομένους υιοθετούν οι G. J. D. Aalders, Political Thought in Hellenistic
Times, Amsterdeam: A. Hakkert, 1975, σσ. 77­79. Ε. Ν. Tigerstedt, The Legend of Sparta... ενθ' άν.,
τόμ. Β', Uppsala 1974, σσ. 69­71. Ε. Rawson, The Spartan tradition in European Thought, Oxford: At
the Clarendon Press, 1969, σσ. 91­92. E. David, Sparta between Empire and Revolution (404­243 B.
C), Salem 1981, σσ. 162­169. Αμφιβολίες για τήν συμμετοχή και τήν δραστική επίδραση τοϋ
Σφαίρου εκφράζει ό P. Scholz, Der Philosoph..., ενθ' άν., σ. 324. Αντίθετα, διάχυτη είναι ή πεποί­
θηση ότι χωρίς τον Σφαϊρο δέν θα προέβαινε στις μεταρρυθμίσεις του ò Κλεομένης, όπως υπο­
στηρίζει ό Π. Ροδάκης, ενθ' άν., σσ. 190­214, ό όποιος μάλιστα προβαίνει και στην υπόθεση ότι
ό Σφαΐρος ακολουθούσε τον Κλεομένη στις εκστρατείες, άποψη πού δέν τεκμηριώνεται.
94. Το σημείο αυτό διέλαθε της προσοχής τών περισσοτέρων μελετητών.
95. D. Dawson, Cities of the Gods. C ommunist Utopias in Greek Thought, New York­Oxford:
Oxford Univ. Press, 1992, σσ. 200­205. Ό Μάρκος Ρενιέρης, Περί Βλασοίον και Διοφάνονς
ερενναι και είκασίαι, Έν Λειψία 1873, σσ. 18­19, υποστηρίζει ότι ό «Λυκούργος τού Σφαίρου
δέν ήτο τόσον ό προ αιώνων βιώσας νομοθέτης και βασιλεύς όσον ό μέλλων άναμορφωτής της
Σπάρτης. Ή τ ο ό μαθητής αυτού και μέλλων διάδοχος της βασιλείας, ό νέος Κλεομένης ον δια
τών παραδόσεων του έμόρφωνε σωτήρα και μεταρρυθμιστήν της πολιτείας, ένώ συγχρόνως
παρεσκεύαζε τήν Λακωνικήν νεολαίαν εις προσδοκίαν και παραδοχήν αυτού [...]. Απέβη δε ό
βασιλόπαις μαθητής τού Σφαίρου άξιος τού μαθητού τού Ζήνωνος».
96. Th. W. Africa, Phylarchus..., ενθ' άν., σσ. 18­25. Τού ίδιου, «Stoics, Cynics, and the Spartan
Revolution», International Review of Social History 4 (1959) 465 κ.έξ. άναφ. υπό J. Ferguson,
Utopias... ενθ' άν., σ. 210, σημ. 9.
504 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

κοΰ Τέλητος του Μεγαρέως στην Σπάρτη, πριν άπό το 240 π.Χ., όπου και
συνέγραψε το έ'ργο του Περί φυγής91. Ό Κυνικός φιλόσοφος εκθειάζει το
σπαρτιατικό πολίτευμα98, ενώ παλαιότερα ό Α. Fuks" είχε δείξει την σχέση
αύτοΰ του αποσπάσματος τοΰ έ'ργου τοΰ Τέλητος μέ το μεταρρυθμιστικό
πρόγραμμα τοΰ 'Άγιδος. Μεταγενέστερα, ό D. Mendels100 διερωτήθηκε αν ό
Τέλης αναφέρεται ειδικά στα μέτρα τοΰ 'Άγιδος και έδειξε ότι είχε υπόψη
του ένα παλαιότερο σπαρτιατικό έθιμο, τό όποιο παραχωρούσε το δικαίωμα
τοΰ Σπαρτιάτη πολίτη στους είλωτες και περιοίκους, οι όποιοι είχαν ενστερ­
νισθεί την «αγωγή», θα φαινόταν παράξενο να κάνει λόγο ό Τέλης για μια
μεταρρύθμιση, ή οποία απέτυχε.
Ή οποιαδήποτε σύνδεση του Κλεομένους μέ τήν διδασκαλία των Κυνι­
κών εστιάζεται στο πρόσωπο τοΰ Ηρακλέους. ΟΙ βασιλείς της Σπάρτης
είναι απόγονοι τοΰ Ηρακλέους και ώς τέτοιος αναγνωρίζεται ό Κλεομέ­
νης101. Ή κεφαλή τοΰ Ηρακλέους τοποθετήθηκε στα νομίσματα πού είχε
κόψει ό Κλεομένης102. Ή Ηρακλής θεωρείται άπο τους Κυνικούς ώς ό μό­
νος ικανός να πραγματοποιήσει τήν «άρίστην πολιτείαν»103. Και στην περί­
πτωση όμως αυτή, ή βίαιη ανατροπή και ή εγκαθίδρυση μιας «κατά κόσμον
πόλεως» αντιβαίνει προς τα διδάγματα τών Κυνικών. 'Οφείλουμε να επιστή­
σουμε τήν προσοχή στην περιγραφή τοΰ Πλουτάρχου στον Βίο τοΰ Λυ­
κούργου104, ότι καί ό Διογένης έλαβε ώς αρχή της Πολιτείας του τό σπαρτια­
τικό πολίτευμα. Σκοπός ήταν οι πολίτες νά γίνουν ελεύθεροι και αυτάρκεις
ώστε νά υπάρξει ευδαιμονία στην πολιτεία, ή οποία γεννάται άπο τήν αρετή
καί τήν ομόνοια μέ τον εαυτό της.
Ό Η. Micheli105 υπεστήριξε ότι τα δύο έργα της Ελληνιστικής Περιό­

97. Τέλητος, Περί φυγής, σε Ο. Hense, ed., Teletis Reliquiae. Tubingen 1909 [ανατ. Hildes­
heim­New York: Georg Olms, 1969], σσ. 31­32.
98. Hense, σ. 28,5­11.
99. A. Fuks, «Non Phylarchean Tradition of the Programme of Agis IV», Classical Quarterly
12 (1962) 118­121.
100. D. Mendels, «Sparta in Teles' περί φυγής», Eranos 11 (1979) 111­115.
101. Πλουτάρχου, Κλεομένης 13,2.
102. B.V. Head, Historia Nummorum, Oxford 1911, σ. 436, άναφ. άπο J. Ferguson, Utopias...,
ενθ' αν., σ. 132.
103. Τέλητος, Περί φυγής, σε Hense, σ. 28, 8­11. Λουκιανού, Νεκρικοί Διάλογοι 16,1­5.
Πρβλ. Α.­Κ. Μπαγιόνια, Ή πολιτική φιλοσοφία τών Κυνικών, Αθήναι: Παπαζήσης, 1970.
104. Πλουτάρχου, Λυκούργος 31.
105. Η. Micheli, Sparte et..., ενθ' άν., σ. 248.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 505

δου, ή Παγχαία Γη τοΰ Εύημέρου106 τοΰ Μεσσηνίου και ή Ήλιου Πόλις πού
ανήκει στον Ίάμβουλο107 ­έργα τα όποια ανήκουν στο είδος της πολιτικής
μυθιστορίας των ελληνιστικών χρόνων­108 αποτελούν τό υπόδειγμα για τον
Κλεομένη. Και στα δύο αυτά έ'ργα είναι διάχυτη ή άποψη για ομόνοια, ισό­
τητα και κοινοκτημοσύνη. Στην «Παγχαία Γη» υπάρχει ή ιεραρχική δομή
της κοινωνίας, στοιχείο τό όποιο απουσιάζει στην «Πολιτεία τοΰ Ήλιου».
'Οποιαδήποτε αναφορά ή μνεία σέ επαναστατικές διατάξεις απουσιάζει
από τους συγγραφείς αυτούς.
Μία άλλη, τέλος, ερμηνεία109 για τό υπόβαθρο των ιδεών τοΰ Κλεομέ­
νους ανευρίσκει ομοιότητες με τό πολίτευμα τής Κυρήνης. Άς μήν λησμο­
νούμε ότι ή Κυρήνη υπήρξε αποικία τών Σπαρτιατών και τήν εποχή τών με­
ταρρυθμίσεων τοΰ Κλεομένους βρισκόταν υπό τήν προστασία και κηδεμο­
νία τοΰ βασιλέα τής Αιγύπτου Πτολεμαίου Ευεργέτη. Ό Κλεομένης διατη­
ρούσε άριστες σχέσεις με τον Πτολεμαίο και ώς εκ τούτου δεν αποκλείουμε
οποιαδήποτε επίδραση τοΰ πολιτεύματος τής Κυρήνης στις μεταρρυθμίσεις
τοΰ Κλεομένους.
Ή επικρατούσα γνώμη, όπως προκύπτει άπό τα κείμενα τοΰ Πλουτάρ­

106. Μ. Winiarczyk, έπιμ., Euhemerus Messenius Reliquiae, Stutgardiae et Lipsiae: Teubner,

1991, μέ όλα τα διασωθέντα αποσπάσματα και όλες τις μαρτυρίες. Πρβλ. C. Baloglou,
«Euhemerus of Messene: Economie Thought and Policy in Hellenistic Times», Mésogeios 13­14
(2001) [Hommage à Johannes Irmscher]. M. Winiarczyk, «Gesellschafts­ und Wirtschaftsordung in
der Hiera Anagraphe des Euhemeros von Messene», Wiener Studien fur KJassische Philologie und
Patristik 115 (2002) 127­144.
107. Διοδ. Σικ. II 55­60. Χ. Μπαλόγλου, «Ή κοινωνική και οικονομική οργάνωση τής
"Πολιτείας τοΰ Ηλίου" τοΰ Ίαμβούλου», Πρακτικά Κ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου τής
Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας (Θεσσαλονίκη, 28­30 Μαίου 1999). Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 19­
31. C. Baloglou, «The social and economic organization of Iambulus 'Sun State'», Skepsis XI (2000)
159­172.
108. R. von Mohl, «Die Staatsromane. Ein Beitrag zur Literaturgeschichte der Staatswissen­
schaften», Zeitschrift fur die gesamte Staatswissenschaft 2 (1845) 24 κ.έξ. [=R. von Mohl, Geschichte
und Literatur der Staatswissenschaften, τόμ. 1ος, Erlangen 1855, σσ. 165­190]. E. Rohde, Der
griechische Roman, Leipzig 1876. Πρβλ. Χ. Μπαλόγλου, «Ή ηθική αξιολόγηση τής εργασίας και
ή οργάνωση της στην πολιτική μυθιστορία τών Ελληνιστικών Χρόνων», στον τόμο: Δ. Κούτρα
(έπιμ.), Εργασία και Επάγγελμα. "Οψεις θεωρητικής και έφηρμοσμένης Ηθικής, 'Αθήνα 2002
σσ. 171­188 [Εταιρεία 'Αριστοτελικών Μελετών ΤΟ ΛΥΚΕΙΟΝ]. Τοΰ ιδίου, «Ή οργάνωση τής
εργασίας στην «πολιτική μυθιστορία» τών Ελληνιστικών Χρόνων», Επιστημονική Επετηρίδα
Πανεπιστημίου Πειραιώς. Τιμητικός Τόμος για τήν Όμότ. Καθηγήτρια Λίτσα Νικολάου­
Σμοκοβίτη, τόμ. Β', Πειραιάς 2002, σσ. 1035­1049.
109. Πρβ. Kathleen Chrimes, ενθ' av., σσ. 14­15.
506 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

χου και του Πολυβίου, είναι ότι ό στόχος τοΰ Κλεομένους ήταν να επαναφέ­
ρει την λυκούργειο νομοθεσία. Ώ ς προς την όλη διαμόρφωση τοΰ κοινωνι­
κοί) κλίματος της σπαρτιατικής πολιτείας θεωρήθηκε βασική ή λυκούργεια
ρύθμιση, ή οποία εξειδικευόταν στον αναδασμό της γης, έτσι ώστε «άπασιν
ίσον κλήρον τοις πολίταις νείμας»110, δηλαδή με τήν αναδιανομή αυτή, προ­
φανώς της καλλιεργήσιμης γης σε αγροτικούς κλήρους, να καταστεί δυνατή
ή πραγματοποίηση της ισότητας μεταξύ τών πολιτών: «και ζην μετ' αλλήλων
απαντάς όμαλοϊς και ίσοκλήροις τοις βίοις γενομένοις»111. Ή ισότητα αυτή
θεωρήθηκε ότι αποτελούσε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τοΰ σπαρτιατικού πο­
λιτεύματος112. Ύπό τό πρίσμα αυτό ή μεταρρύθμιση τοΰ Κλεομένους απηχεί
τις διατάξεις και τήν φιλοσοφία της λυκουργείου νομοθεσίας.
Ό θεσμός τών πέντε Εφόρων, τον όποιο κατήργησε ό Κλεομένης, δεν
υφίσταται στην λυκούργειο νομοθεσία και θεωρείται ώς θεσμός μεταγενέ­
στερος της μεγάλης ρήτρας. 'Ανάγεται στον βασιλέα της Σπάρτης Θεόπομπο
(757 π.Χ.)113. Ή κατάργηση τοΰ θεσμού τών δύο βασιλέων, πού ήσαν οι
«άρχαγέτες»114 της Σπάρτης, καταστρατήγησε τήν λυκούργειο νομοθεσία
και έφερε τον Κλεομένη κοντά στα πρότυπα τοΰ ελληνιστικού μονάρχη.
Ό Κλεομένης, ό όποιος αναγνωρίζει τα οικονομικοκοινωνικά προβλή­
ματα της Σπάρτης, επαναφέρει τήν Λυκούργειο νομοθεσία, προσαρμοσμένη
όμως στα νέα δεδομένα της εποχής. Ύπό τό πρίσμα αυτό θα πρέπει να συν­
δυασθεί με τις φιλοσοφικές Σχολές τής εποχής του.

5. Ή εξέλιξη της μεταρρυθμίσεως ύπό τήν επήρεια τών πολιτικών και

στρατιωτικών γεγονότων

Ό αντίκτυπος τής μεταρρυθμίσεως τοΰ Κλεομένους δεν περιορίζεται

στην Λακωνία. Ή φήμη τοΰ Κλεομένους ώς στρατιωτικού είχε αποκτήσει
πανελλήνιο αντίκτυπο. Σε τούτο συνέβαλε τό γεγονός ότι ό Κλεομένης καλ­
λιέργησε τήν εικόνα τοΰ χρηστού βασιλέα, ό όποιος τηρούσε τα πατροπαρά­

110. Πλουτάρχου, 'Αποφθέγματα Λακωνικά 226C.

111. Πλουτάρχου, Λ νκοϋργος 8.
112. Πολυβίου, Ίστορίαι VI 45. Πρβλ. Γ. Νάκου, Μορφές 'Αρχαίων Ελληνικών Νομο­
θεσιών, Θεσσαλονίκη: Univ. Studio Press, 1986, σ. 97.
113. 'Αριστοτέλους, Πολιτικά 1313a 26. Πλουτάρχου, Λυκούργος 7. Του Ιδίου, Προς ηγε­
μόνα άπαίδεντον 779Ε.
114. Πλουτάρχου, Λυκούργος 6: «Άρχαγέται δ' oi βασιλείς λέγονται».
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 507

δοτα ήθη της πατρίδος του και τοϋ οποίου ή απλότητα και ενεργητικότητα
βρισκόταν σέ πλήρη αντίθεση μέ τήν πολυτέλεια των μοναρχών της 'Ανατο­
λής. Τα στοιχεία αυτά βελτίωσαν σημαντικά τήν διεθνή εικόνα τοΰ Κλεομέ­
νη και κατ' επέκταση τής Σπάρτης, γεγονός που επαινεί ό ϊδιος ό Πολύ­
βιος115.
"Εχει επισημανθεί ότι ό πολιτικός διακανονισμός πού σχεδίαζε να επι­
βάλει ό Κλεομένης είχε μεγάλες ομοιότητες μέ τήν παλαιά Πελοποννησιακή
Συμμαχία116. Ή άποψη αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι ό Κλεομένης περιο­
ριζόταν να επαναφέρει τό «πάτριον πολίτευμα», καταργούσε δηλαδή τους
αχαϊκούς θεσμούς στις πολιτείες πού προσχωρούσαν σ' αυτόν και συνήπτε
συμμαχία μέ τήν εκάστοτε πολιτεία117. Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του
είχαν συνέπειες καί πέρα από τήν Λακωνία, καθώς ή προσδοκία επιβολής
αναδασμού τής γής και διαγραφής των χρεών έκανε τον ΑΊγιάδη βασιλέα
ιδιαίτερα δημοφιλή στα φτωχότερα στρώματα τοϋ πληθυσμού τών πόλεων
τής Πελοποννήσου. Έάν στα φαινόμενα αυτά προσθέσει κανείς τήν ισχύ
τοϋ σπαρτιατικού στρατού, τήν μείωση τής αμυντικής ικανότητας τών περι­
τειχισμένων πόλεων ενόψει τών εξελίξεων στην στρατιωτική τεχνολογία,
­όπως τούτο είναι εμφανές στην κατάληψη τοϋ Άργους καί τής Μαντι­
νείας­ καί τις μεγάλες στρατιωτικές ικανότητες τοϋ Κλεομένους, ο συνδυα­
σμός πού προέκυψε ήταν ακαταμάχητος για τα δεδομένα τής Νοτίου Ελλά­
δος. Πραγματικά, στο διάστημα 226­224 ό Κλεομένης είχε κατορθώσει να
θέσει υπό τον έλεγχο του τό μεγαλύτερο μέρος τής 'Αρκαδίας, τής 'Αργολί­
δος καί τής Κορινθίας, συμπεριλαμβανομένων τοϋ Άργους καί τής Κορίν­
θου118.
Ή 'Αχαϊκή Συμπολιτεία απεδείχθη ανίκανη να εμποδίσει τήν εξάπλω­
ση τοϋ Κλεομένους καί ό Άρατος φοβάται ότι ή επικράτηση τοΰ Άγιάδη
βασιλέα θα επέφερε κοινωνική επανάσταση119. Ή προσπάθεια για μια
συμμαχία μέ τον Κλεομένη δέν τελεσφόρησε120. 'Αναγνωρίζει, παράλληλα,

115. Πολυβίου, Ίστορνών Ε 39, IX 23. Πλουτάρχου, Κλεομένης, 13.

116. P. Cartledge, Hellenistic Sparta: Λ tale of two cities, London and New York: Routledge,
1989, σσ. 1­90, έδώ σσ. 53­54.
117. Πολυβίου Β 57. Β 61. Πλουτάρχου, Κλεομένης, 14,17,24.
118. 'Αποφασιστική υπήρξε ή νίκη τοΰ Κλεομένους επί τών 'Αχαιών στην Δύμη τον
Αύγουστο τοΰ 226, πού άνοιξε τον δρόμο για τήν κατάληψη τοΰ μεγαλυτέρου μέρους τής
Πελοποννήσου. Πολυβίου, 'Ιστοριών Γ 51,3, όπου συγκεφαλαιώνει τις ήττες τών 'Αχαιών.
119. Πλουτάρχου, Κλεομένης 16,5.
120. Πλουτάρχου, Κλεομένης 15,1.
508 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

ότι μόνος του δεν μπορεί ν' αντιμετωπίσει τον Κλεομένη. 'Επειδή οι Ρω­
μαίοι είχαν κτυπήσει τους 'Ιλλυριούς και οι Αιτωλοί έλευθερώθησαν,
φοβάται μία συμμαχία Αιτωλών­Κλεομένη, αν και ό Κλεομένης δέν φαίνε­
ται να ενδιαφέρθηκε ποτέ για μια τέτοια συμμαχία. Ό Πτολεμαίος δέν
μπορεί να δώσει βοήθεια και για τον λόγο αυτό ό 'Άρατος αποτείνεται
στους πρώην εχθρούς του, τους Μακεδόνες. Τις συνεννοήσεις και επαφές
με τους Μακεδόνες έκαναν δύο επιφανείς φίλοι τοΰ Άράτου, ό Νικοφάνης
και ό Κερκίδας από τήν Μεγαλόπολη, οι όποιοι ήδη από τα τέλη 227 είχαν
μεταβεί στην Πέλλα121. Τήν εποχή αυτή ό 'Άρατος δέν είναι στρατηγός της
'Αχαϊκής Συμπολιτείας. Ή στρατηγία έχει ανατεθεί στον Τιμόξενο122. Τό
θέμα της διπλωματικής αποστολής των δύο επιφανών Μεγαλοπολιτών
στην Μακεδονία υπήρξε κατά τό παρελθόν πρόβλημα δυσεπίλυτο123. Τό
ερώτημα πού παραμένει είναι αν και κατά πόσο οι Μεγαλοπολίτες έκινή­
θησαν μόνοι τους ή προσέτρεξαν στον 'Αντίγονο Δώσωνα κατόπιν προ­
τροπής τοΰ Άράτου: 124 Ή φράση τοΰ Πλουτάρχου, ότι ή «Μεγάλη πόλις
ήν μέν τότε [...] ουδέ ασθενεστέρα τής Λακεδαίμονος, είχε δέ [...] και τοΰ
Αντιγόνου βοήθειαν [...] δοκοΰντος υπό των Αχαιών έπικεκλήσθαι μάλι­
στα τών Μεγαλοπολιτών σπουδασάντων»125, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα
και αναδεικνύει τον ρόλο τών Μεγαλοπολιτών στην πρόσκληση τοΰ
Αντιγόνου Δώσωνος126.
Τό στρατηγικό οικοδόμημα τοΰ Κλεομένους εμφάνιζε δύο αδυναμίες,
όπως εύστοχα έχει αναλύσει σέ διερευνητική συνθετική του μελέτη ό Κ.
Κολιόπουλος127. Πρώτα απ' όλα, καθώς ό Άγιάδης βασιλέας δέν προέβη σέ

121. Πλουτάρχου, Κλεομένης 16,5. Πολυβίου, Ιστοριών Β 48,4. Ό 'Άρατος δέν αναφέρε­
ται στους «Υπομνηματισμούς» του στην προσπάθεια προσεγγίσεως μέ τήν Μακεδονία.
Πολυβίου Β 47,11. Πλουτάρχου, Άρατος 38,11­12.
122. Πλουτάρχου, 'Άρατος 38. Τοΰ ιδίου, Κλεομένης 15.
123. Οι πηγές πού αναφέρονται στις λεπτομέρειες αυτής τής αποστολής είναι ό Πολύβιος,
Ιστοριών Β 47­52 και ό Πλούταρχος, "Αρατος 38,11, όπου είναι πολύ σύντομος. 'Αντίθετα στον
Κλεομένη δέν αναφέρει τίποτα σχετικό.
124. P. Pédech, La méthode historique de Polybe, Paris 1964, σ. 157. E. S. Gruen, «Aratus and
the Achaean Alliance with Macedon», Historia 21 (1972) 609­625, εδώ σ. 616.
125. Πλουτάρχου, Κλεομένης 23,2.
126. Πρβ. P. Pédech, La méthode historique..., ένθ' άν., σ. 157. Ε. S. Gruen, «Aratus and
the...», ενθ' av., σ. 625. R. Urban, Wachstum undKrise..., ένθ' άν., σ. 128.
127. Κων/νου Κολιοπούλου, Ή υψηλή στρατηγική τής αρχαίας Σπάρτης (750­192 π.Χ.),
'Αθήνα: Ποιότητα, 2001, σσ. 329­331 [Σειρά Μελετών Διπλωματίας και Στρατηγικής No 6].
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοΰ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 509

κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στις πόλεις πού τέθηκαν υπό τον έλεγχο του,
έχασε την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων. Τοΰτο φάνηκε αργότερα μέ
την εισβολή των Μακεδόνων στην Πελοπόννησο, οπότε απώλεσε τα στηρίγ­
ματα πού πιθανόν να είχε128.
Τίθεται στο σημείο αυτό το ερώτημα, αν και κατά πόσο ήταν εφικτό να
μεταφερθούν οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και στις άλλες πόλεις. Ή απάν­
τηση δέν είναι ιδιαίτερα απλή. Τοΰτο οφείλεται στην ϊδια τήν ιδιομορφία τοΰ
σπαρτιάτικου πολιτεύματος, όπως τοΰ θεσμοΰ της είλωτείας, των δύο βασι­
λέων, πού οποιαδήποτε αυτούσια μεταφύτευση των θεσμών αυτών ήταν
αδύνατη129. Βέβαια, ό Κλεομένης θα μπορούσε να προχωρήσει σέ αναδα­
σμό της γης και σέ παραγραφή τών χρεών. Κάτι τέτοιο, όμως, θα δημιουρ­
γούσε επιπρόσθετα προβλήματα στον Κλεομένη, όπως αντιδράσεις και δυ­
σαρέσκειες στις πόλεις. Ό Άγιάδης βασιλέας θεώρησε σκόπιμο να μήν προ­
χωρήσει σέ κοινωνικά μέτρα, άλλα αποσκοπούσε σέ μία ενότητα της Πελο­
ποννήσου.
Ώ ς μία δεύτερη παράμετρος τών αδυναμιών τοΰ στρατηγικού οικοδο­
μήματος τοΰ Κλεομένους αναγνωρίζεται ή δυσαναλογία ανάμεσα στους
στόχους και στα μέσα. Ή Σπάρτη είχε κατορθώσει να γίνει ή πλέον ισχυρή
δύναμη της Νοτίου Ελλάδος παραμένοντας όμως ένα μικρό κράτος σέ σχέ­
ση μέ τις μεγάλες δυνάμεις πού επηρέαζαν τον ελλαδικό χώρο, όπως τα
ελληνιστικά βασίλεια της Αιγύπτου, τών Σελευκιδών, της Μακεδονίας και
της ανερχόμενης Περγάμου και Ρώμης. Παράλληλα, ή έλλειψη επαρκών
οικονομικών πόρων για να συντηρήσουν τις μεταρρυθμίσεις αποτελούσε
μία αδυναμία τοΰ οικοδομήματος. Ή Μεσσηνία μέ τις εύφορες εκτάσεις
της δέν αποτελούσε τμήμα της Σπάρτης. Ό τ α ν χρειάσθηκε να αντιμετωπί­
σει τον μακεδόνικο στρατό, δέν είχε τήν οικονομική δυνατότητα να χρημα­
τοδοτήσει έναν πόλεμο. Ή διακοπή της οικονομικής βοηθείας άπό τον
Πτολεμαίο υποστηρίζεται ότι εξώθησε τον Κλεομένη να ριψοκινδυνεύσει
τήν μάχη της Σελλασίας130. 'Ά ν βέβαια είχε κατορθώσει να επιβληθεί ό
Κλεομένης σέ ολόκληρη τήν Πελοπόννησο, πράγμα πού για λόγους τυχαί­

128. Πραγματικά, οί πηγές δέν κάνουν λόγο για εδαφικές προσαρτήσεις άπό σπαρτια­
τικής πλευράς, μέ μοναδική εξαίρεση τής Βελμινάτιδος, ή οποία αποσπάσθηκε άπό τήν
Μεγαλόπολη. Πολυβίου Β 46. Πλουτάρχου, Κλεομένης 4.
129. P. Cartledge, ενθ' άν., σ. 53.
130. Πολυβίου, 'Ιστοριών Β 63. Πλουτάρχου, Κλεομένης 27.
510 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

ους δεν πραγματοποιήθηκε131, ή τύχη της μεταρρυθμίσεως του θα ήταν δια­

φορετική132.
Ή Μακεδονία δεν θα επέτρεπε τήν ύπαρξη μιας μεγάλης δυνάμεως
στον ελλαδικό χώρο. 'Άν και ή ευκαιρία για τήν μακεδόνικη επέμβαση δόθη­
κε άπό το αίτημα των Αχαιών πού διεβίβασαν οι Κερκίδας και Νικοφά­
νης133, ή Μακεδονία δεν μπορούσε να παρακολουθήσει απαθής τήν δημι­
ουργία μιας νέας μεγάλης δυνάμεως στην Νότιο Ελλάδα 134 . Ή απειλή τοΰ
Κλεομένους γινόταν ολοένα και μεγαλύτερη για τήν Μακεδονία, άν αναλο­
γισθούμε τήν συμμαχία τοΰ Άγιάδη βασιλέα με τον Πτολεμαίο.
Ό Αντίγονος Δώσων (βασ. 229­221), επίτροπος τού Φιλίππου Ε', ανακη­
ρύχθηκε στο Αϊγιο «ήγεμών απάντων των συμμάχων», εισήλθε το 224 στην
Πελοπόννησο μέ 20.000 πεζούς και 1.300 ιππείς εκμεταλλευόμενος το γε­
γονός ότι οι Αχαιοί κρατούσαν τον 'Ακροκόρινθο135. Ό Κλεομένης κατέφυ­
γε αρχικά σε πόλεμο κατατριβής και κατόρθωσε μέ στρατηγικό αιφνιδιασμό
να καταλάβει τήν Μεγαλόπολη, άπ' όπου διέφυγε τήν τελευταία στιγμή ò
Φιλοποίμην (222)136. Τον χειμώνα τοΰ 223­222 προσπάθησε ανεπιτυχώς να
αναγκάσει τον Αντίγονο να δώσει μάχες μέ ευνοϊκές γι' αυτόν προϋποθέ­
σεις, καθώς ό στρατός του ήταν διασκορπισμένος και διαχείμαζε στην
Αργολίδα, ένώ τα μακεδόνικα αποσπάσματα είχαν επιστρέψει στην Μακε­
δονία137. Ό Κλεομένης, άν και κατόρθωσε να παρατάξει 20.000 άνδρες ­ένι­

131. Πράγματι, όλοι οι σύμμαχοι των 'Αχαιών πλην των Μεγαλοπολιτών και των
Στυμφαλίων εστράφησαν προς τον Κλεομένη. Πολυβίου Β 55, 8. Πλουτάρχου, Κλεομένης
XVII 3. Τον 'Απρίλιο 224 ό Κλεομένης κατόρθωσε να πολιορκήσει τήν Σικυώνα, στην οποία
είχε καταφύγει ό Άρατος, ό όποιος διέφυγε μετά άπό τρίμηνο αποκλεισμό και κατέφυγε στο
Αϊγιο, όπου λάμβανε χώρα ή Σύνοδος της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Πλουτάρχου, "Αρατος 41,2.
Σχετική πρόσκληση πού απευθύνθηκε στον Κλεομένη να μεταβεί στην Συνέλευση δεν κατέστη
δυνατόν να πραγματοποιηθεί λόγω αιφνίδιας ασθενείας τοΰ Κλεομένους. Πλουτάρχου, Άρα­
τος 39,2. Τοΰ ιδίου, Κλεομένης 17,1.
132. W. G. Forrest, Λ History of Sparta, 950­92 Β. C, London: Hutchinson, 1968, σ. 147.
133. Δεν αποκλείεται οί επαφές τοΰ Άράτου μέ τους Μακεδόνες να είχαν ξεκινήσει πρίν
άπό τις διαδοχικές ήττες τοΰ Άράτου. Πολυβίου Β 47, 4­5. Πρβ. F. W. Walbank, Aratos of
Sicyon, Cambridge 1933, σ. 74. Π. Κανελλοπούλου, 'Ιστορία της... ένθ' άν., τόμ. Β', Βιβλίον Γ',
Κεφάλαιον Ά, σ. 114.
134. F. W. Walbank, Aratos of Sicyon, Cambridge 1933, σ. 72. Ό Κλεομένης περισσότερο φι­
λόδοξος ήταν έτοιμος να θυσιάσει άλλους, όπου ό ΤΑγις θυσίαζε τον εαυτό του, ή παλαιά φιλο­
δοξία της Σπάρτης να κυριαρχήσει στην Ελλάδα.
135. Πλουτάρχου, Άρατος 43.
136. Παυσανία, Μεσσηνιακά XXIX 7­8.
137. Πλουτάρχου, Κλεομένης 25.
 Tò μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοΰ Κλεομένους Γ (235­222 π.Χ.) 511

σχυμένος και από τους είλωτες, οι όποιοι εξαγόρασαν την ελευθερία τους
και εξόπλισε 2.000 άπό τους 6.000 συνολικά πού ελευθέρωσε­138 δέν ήταν σε
θέση να αντιμετωπίσει κατά μέτωπον τους 28.000 πεζούς και 1.200 ιππείς
τοΰ 'Αντιγόνου Δώσωνος. 'Ενδεικτικό είναι ότι δέκα ημέρες πριν άπό την
μάχη της Σελλασίας ό μοναδικός του σύμμαχος, ό Πτολεμαίος Γ' ό Ευεργέ­
της τον εγκατέλειψε139. Στην φονική μάχη της Σελλασίας, παρά την έξυπνη
επιλογή τοΰ εδάφους και τήν αναμφισβήτητη γενναιότητα τους, οι Σπαρ­
τιάτες ηττήθηκαν κατά κράτος. Στην ήττα συνετέλεσε οπωσδήποτε και ή
δωροδοκία τοΰ Δαμοτέλους, άπό τον 'Αντίγονο140. Ό Σπαρτιάτης συνεβού­
λευσε τον Κλεομένη να επιτεθεί κατά τοΰ 'Αντιγόνου και μέ τον τρόπο αυτό
κατεπόνησε τις στρατιωτικές του δυνάμεις. Ό Εύκλείδας, ό αδελφός τοΰ
Κλεομένους και τυπικά δεύτερος βασιλέας της Σπάρτης141, φονεύθηκε και ό
Κλεομένης κατόρθωσε να διασωθεί και επιστρέφοντας στην Σπάρτη, φο­
βούμενος τήν σύλληψη και ατίμωση, δραπέτευσε μέ τήν οικογένεια του στην
Αίγυπτο142. Ή συμπεριφορά του αυτή τον διαφοροποιεί από τήν σπαρτια­
τική παράδοση. Ή Σελλασία αποκτά μεγάλο νόημα και ώς σύμβολο αφιε­
ρώνεται στην Δήλο, έναν χώρο πανελλήνιας αίγλης, ανάθημα άπό τους συμ­
μάχους τοΰ 'Αντιγόνου143, άλλα κυρίως άπό τον ϊδιο, ό όποιος πέτυχε όπως
γράφει ό Πολύβιος, «τήν κοινήν είρήνην τοις Έλλησι»144.
Ή συγκυρία υπήρξε τραγική για τον Κλεομένη. Ό 'Αντίγονος Δώσων
έφυγε βιαστικά για τήν Μακεδονία, γιατί οι 'Ιλλυριοί είχαν εισβάλει στα εδά­
φη της145. Ά ν καθυστερούσε ό Κλεομένης τήν μάχη, θα ήταν διαφορετικό το

138. Πλουτάρχου, Κλεομένης 23.

139. Πολυβίου Ιστοριών Β 63.1.
140. Πλουτάρχου, Κλεομένης 28: «Τοϋ δε Δαμοτέλους (ην γάρ, ώς λέγεται, χρήμασιν πρό­
τερον υπ' 'Αντιγόνου διεφθαρμένος)...». Ή άποψη αύτη του Πλουτάρχου δέν επαληθεύεται
άπό τον Πολύβιο, 'Ιστοριών Β 65­69. Ό W. Walbank,^! Historical Commentary on Polybius, vol. I.
Oxford 1957, σ. 285, θα σημειώσει «it is a silly story». Πρβ. H. Bengtson «Kleomenes III, ein
spartanischer Kònig im Exil», Festschrift Κ Bosl. Stuttgart 1974, σ. 4.
141. Πλουτάρχου, "Αρατος 46,1. Τοϋ ίδιου, Κλεομένης 27,28.
142. Πλουτάρχου, Κλεομένης 29­31.
143. Έμμ. Μικρογιαννάκη, «Ή πολιτειακή θέση τοΰ 'Αντιγόνου Γ (τοϋ Δώσωνος)»,
Επιστημονική Έπετηρις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών ΚΗ' (1979­1985) 413­
422.
144. Πολυβίου, 'Ιστοριών Δ 3,8.
145. Πλουτάρχου, Κλεομένης 30: «ό δε 'Αντίγονος έξ εφόδου παραλαβών τήν πόλιν, καί
χρησάμενος τοις Λακεδαιμονίοις φιλανθρώπως [...] καί νόμους καί πολιτείαν άποδούς και τοις
θεοΐς θύσας, άνεχώρησεν ήμερα τρίτη, πυθόμενος έν Μακεδονία πολύν πολέμου είναι καί πορ­
θεΐσθαι τήν χώραν ύπό των βαρβάρων».
512 Χρήστου Π. Μπαλόγλου

αποτέλεσμα, άφοΰ δέν θα είχε να αντιμετωπίσει τις υπέρτερες δυνάμεις των

Μακεδόνων και των συμμάχων τους.

6. Συμπεράσματα

Οι μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεομένους δέν ήρθησαν σέ όλο τους το εύρος.

Ό 'Αντίγονος επανέφερε το «πάτριο πολίτευμα» της Σπάρτης, χωρίς να απο­
σαφηνίζεται από τις αρχαίες πηγές τί ακριβώς αυτό σημαίνει. Επανήλθε ό
θεσμός των Εφόρων, ενώ συνέχιζε να υφίσταται ό θεσμός τών πατρονόμων
και για τα επόμενα τρία χρόνια ή Σπάρτη δέν είχε βασιλέα146. Το σφρίγος
πού επέδειξε ή Σπάρτη κατά τα επόμενα χρόνια αποτελεί ένδειξη ότι ορι­
σμένα από τα μέτρα τοΰ Κλεομένους, π.χ. ή αγωγή, επέζησαν. 'Ενδεικτικό
τοΰ αποήχου πού είχαν τα μέτρα, άλλα και το όνομα τοΰ Κλεομένους είναι
το γεγονός ότι ό J.J. Rousseau (1712­1778), στο έργο τοΰ Du contrat social
(1762) θα αναφερθεί στις μεταρρυθμίσεις τοΰ Άγιάδη βασιλέα και θα εξάρει
τήν κατάργηση τοΰ θεσμού τών 'Εφόρων. Θα σημειώσει χαρακτηριστικά ότι
μετά τον Κλεομένη ή Σπάρτη θα περιέλθει σέ αφάνεια147.

146. Πολυβίου, 'Ιστοριών Δ 35.

147. J.­J. Rousseau, Du Contrat Social, αγγλ. μτφ. υπό Christopher Betts, Book IV, eh. V,
New York: Oxford Univ. Press, 1994, o. 152.
ΠΑΝΑΠΩΤΟΥ Γ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ

ΙΩΑΝΝΗΣΚΑΖΗΣ
Ο ΛΕΜΒΟΥΧΟΣ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ Β ΥΡΩΝΟΣ

Ό Δημήτριος Βικέλας, εις το έργον του 'Από Νικοπόλεως εις Όλυμπίαν,

ίστορών τα της επισκέψεως του εις το Μεσολόγγιον διηγείται και τα της με­
ταβάσεως του εις Κλείσοβαν και βεβαίως τα τοΰ διάπλου της λίμνης, ώς
ακολούθως­

Μεσολόγγι 25 Απριλίου

Χάρις εις τους καλούς εν Μεσολογγίω φίλους, μας μετέφερεν εις Κλεί­
σοβαν ό γέρων λεμβοϋχος του Βύρωνος, όγδοηκοντούτης ήδη άλλα πλήρης
έ'τι ζωής και υγείας. Μέ πολλήν επιδεξιότητα έκυβέρνα την μικράν του λέμ­
βον, σέ βεβαιώ δε ότι το πράγμα δεν είναι εΰκολον. Τα πριάρια καθώς τα
ονομάζουν ενταύθα (κατά παραφθοράν υποθέτω τοΰ πλοιάρια), είναι
άβαθη, ένεκα δε των ρηχών νερών και τών πολυπληθών φυκών δέν γίνεται
χρήσις κωπών, άλλ' όρθιος επί της πρύμνης ό λεμβοΰχος κρατεί εις χείρας
ξύλον μακρόν, στάλικα ή σταλίκι, καθώς το λέγουν έλληνίζοντες εν αγνοία
των, και δια τοΰ σταλικίου ωθεί την λέμβον. Ή έλαφρότης και ή ταχύτης της
αποτελούν την δυσκολίαν τοΰ είδους τούτου της θαλασσοπλοΐας, καθόσον
ή ελαχίστη ανωμαλία δύναται ν' άνατρέψη και κυβερνήτην και λέμβον.
Απαιτείται πείρα μακρά και ευλυγισία, άλλ' ό γέρων Καζής ανεδείχθη εξαί­
ρετος εισέτι λεμβοΰχος. Κατά παράκλησίν μου παρέδωκε το σταλίκι εις τον
νεαρόν του σύντροφον και καθίσας σταυροποδητί εις το πριάρι ήρχισε να
μας διηγήται τάς προ έξήκοντα ετών έκδρομάς εις τήν λίμνην τοΰ «Λόρ­
δου». Δέν έ'μαθεν νέον τι περί τοΰ Βύρωνος, άλλα θα όμολογήσης ότι ευχα­
ρίστως θα διέσχιζες και σύ τα νερά τοΰ Μεσολογγίου, επί τοΰ πριαρίου εκεί­
νου, μέ τήν Κλείσοβαν αντικρύ σου, και μέ τον γέροντα λεμβοΰχον ομιλούν­
τα περί τοΰ ποιητοΰ, τον όποιον άλλοτε συνώδευε επί της αυτής λίμης.
Παρεκάλεσα τον Καζήν να φωτογραφηθή, υποσχεθείς να στείλω τήν εικόνα
του προς δημοσίευσιν εις Αγγλικόν περιοδικόν. Συγκατετέθη προθύμως,
μανθάνω δε ότι άτυχης τις κωφάλαλος εξασκεί εις Μεσολόγγι το επάγγελμα
τοΰ φωτογράφου, ώστε θα γείνη τοΰ γέροντος ή ε'ικών.
Ό ήλιος έδυε οτε άπεχαιρετήσαμεν τήν Κλείσοβαν. Αντί να επιστρέψω­
514 Παναγιώτου Γ. Νικολοπούλου

μεν δια θαλάσσης μέχρι Μεσολογγίου, άπεβιβάσθημεν εις Τουρλίδα και

εκείθεν έπεστρέψαμεν περιπατοϋντες. Όποία δύσις μεγαλοπρεπής. Εκατέ­
ρωθεν της στενής έπιθαλασσίου όδοϋ κατωπτρίζετο εντός των λιμνών ό
πορφυρόχρυσος ουρανός. Αι επί πασάλων υπεράνω των υδάτων υψούμε­
νοι μικραί καλύβαι των αλιέων, ai πελάοες, έφαίνοντο ώς φωλεαί γιγαντιαί­
ων φαντασιωδών όρνέων έν μέσω της περικυκλούσης ημάς ήρεμου και ήμι­
φωτίστου ερημιάς!
Έν υποσημειώσει (δια την φωτογραφίαν)· Έδημοσιεύθη αΰτη εις το
Άγγλικόν περιοδικον Graphic1.
Από την ώς άνω έξιστόρησιν τοΰ Δ. Βικέλα έγνωρίζομεν ότι ό λεμβοϋχος
τοϋ Λόρδου Βύρωνος ώνομάζετο Καζής και ότι είχε παραγγελθή φωτογρα­
φία του ή οποία και έδημοσιεύθη εις το Αγγλικόν περιοδικόν Graphic.
Αλλ' εις τό φυλασσόμενον εις την Έθνικήν Βιβλιοθήκην τής Ελλάδος
(Τμήμα Χειρογράφων και Όμοιοτύπων) Αρχεΐον τοϋ Δημητρίου Βικέλα, τοΰ
οποίου καταγραφήν εχω έτοίμην προς δημοσίευσιν, ευρίσκονται πλην τής φω­
τογραφίας τοϋ 'Ιωάννου Καζή, λεμβούχου τοϋ λόρδου Βύρωνος, και διάφοροι
έπιστολαί ai όποΐαι βεβαιούν τα έξιστορούμενα υπό τοϋ Δ. Βικέλα εις τό προ­
μνημονευθέν έ'ργον του και επικυρώνουν την γνησιότητα τής φωτογραφίας.
Ή φωτογραφία φυλάσσεται εις φάκελον μέ την έ'νδειξιν Φ 9522. Όπι­
σθεν τής φωτογραφίας γράφεται ή βεβαίωσις τοϋ τότε Δημάρχου Μεσολογ­
γίου Ηλία Παπαδοπούλου·
Βεβαιώ ό υποφαινόμενος Δήμαρχος Μεσο/λογγίον δτι ή φωτογραφία
αυτή είναι τοϋ Ιωάννου /Καζή, όστις κατά τήν κοινήν όμολογίαν ήτο /λεμ­
βοϋχος τοϋ Λόροου Βύρωνος.
Έν Μεσολογγίω τή 11 Μαΐου /1884
(Σφραγίς) Δήμος Μεσολογγίου Ό Δήμαρχος
Ήλ. Παπαδόπουλος

1. Δ. Βικέλα, Άπο Νικοπόλεως εις Όλνμπίαν. Εις τήν έ'κδοσιν Δημήτριος Βικέλας,
"Απαντα. "Εβδομος τόμος. Ταξίδια. Φιλολογική επιμέλεια 'Άλκης 'Αγγέλου. 'Αθήνα (Σύλλογος
προς Διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων) 1997, σσ. 76­77.
2. Ή φωτογραφία αΰτη, μετά τήν ύπ' έμοΰ παραλαβήν τοΰ 'Αρχείου Δ. Βικέλα, ώς εΐχεν,
τήν 21ην Δεκεμβρίου 1972, και καθ' ύπόδειξίν μου έχρησιμοποιήθη επανειλημμένως εις
'Εκθέσεις όργανωθείσας τόσον ε'ις τους χώρους τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης τής Ελλάδος όσον
και εις άλλους. Εις τήν όργανωθεΐσαν, τό 1985, εις τό Μουσεΐον Μπενάκη "Εκθεσιν «Athens
1839­1900. A Photographic Record», εστάλη και ή φωτογραφία τοΰ λεμβούχου τοΰ Βύρωνος
προς έπίδειξιν, ή οποία και έδημοσιεύθη εις τον κυκλοφορηθέντα κατάλογον (υπ' αριθ. 209),
υπό Τατιάνας Γιανναρά. Όμως ώς έτος φωτογραφήσεως θεωρείται e 1870 και δεν γνωρίζεται
ό φωτογράφος. Τώρα πλέον γνωρίζομεν δτι ή φωτογράφησις έγινε τάς αρχάς Μαΐου 1884 και
ότι ό φωτογράφος είναι ό Μιλτιάδης Σέχος.
 'Ιωάννης Καζής ό λεμβοϋχος τοϋ Λόρδου Βύρωνος 515

Ή φωτογραφία αΰτη είναι προφανώς μία έκ των τριών άποσταλεισών

εις τον Δημήτριον Βικέλαν.
Με την αυτήν ήμερομηνίαν αποστολής, 12 Μαΐου 1884, υπάρχουν δύο
έπιστολαί προς τον Δ. Βικέλαν, μία τοϋ, κωφαλάλου κατά μαρτυρίαν του Δ.
Βικέλα, φωτογράφου Μιλτιάδου Σέχου και μία τοΰ Χ. Σεμιτέλλου, συνοδοί)
του εις τήν κατά τήν Κλείσοβαν και τήν έναντιΤουρλίδα έκδρομήν του.
Ή επιστολή τοΰ φωτογράφου Μιλτιάδου Σέχου (φάκελος Φ 932) έ'χει
ως ακολούθως·

Μεσολόγγιον τήν 12 Μαΐου 1884

Φίλε μου Κύριε Βικέλα

Τήν φιλικήν σας έκτελέσας οιαταγήν εκαμον να φωτογραφηθώ ό
Ιωάννης Καζής λεμβοϋχος τοϋ λόροον Βύρωνος. Μίαν των φωτογραφιών
έδωσα εις τον Χοιον Καζήν, μίαν εις τον Δήμαρχον, ην ούτος άνήρτησεν εις
το Δημαρχεϊον, και μίαν εκράτησα εγώ, τάς δε λοιπάς τρεις πέμπω ύμίν δια
της παρούσης μου.
Καλόν έκρινα να πιστοποιηθή ύπο τοϋ Κυρίου Δημάρχου, ότι αύτη ή
φωτογραφία είναι τοϋ Ιωάννου Καζή λεμβούχου τοϋ λόρδου Βύρωνος, δ
και επραξεν ώς βλέπετε όπισθεν των φωτογραφιών ό Κύριος Δήμαρχος.
Δεχθήτε παρακαλώ τάς εγκάρδιους μου δεξιώσεις και βεβαιωθήτε δτι
πολύ σας εκτιμώ, και αγαπώ, και θά θεωρώ τον εαυτόν μου ευτυχή, δταν θα
λαμβάνω και θά εκτελώ διαταγάς σας.
Δόσατε παρακαλώ τους ασπασμούς μου εις τους αδελφούς Κυρίους
Μαρίνους.
Ό 'Ιωάννης Καζής δστις ύπερεχάρη διά τήν φωτογραφίαν, σας παρακα­
λεί νά τοϋ στείλλητε και μίαν κορνίζα νά θέση ταύτην.
"Ολος ιδικός σας
Μ.Γ. Σέχος

Ή επιστολή τοΰ Χ. Σεμιτέλλου (φάκελος Φ 932) εΐναι ή εξής·

Φίλε κύριε Δ. Βικέλα! Εις Αθήνας

Έκ Μεσολογγίου τήν 12 Μάιου 1884

Τήν άπα 6/18 μεσοϋντος μηνός επιστολήν σας ελαβον ευχαρίστως.

Έγώ τε και πάντες οι εμοί, προς τους οποίους μετεβίβασα τάς συγχαρη­
τηρίους εύχάς σας, σας εύχαριστοϋμεν διά ταύτης.
Βεβαιώθητε δτι και ήμεϊς σας ενθυμούμεθα πάντοτε μετά τιμής και ύπο­
516 Παναγιώτου Γ. Νικολοποΰλου

λήψεως κάμνοντες λόγον περί υμών, εγώ μάλιστα είνε αδύνατον να μη κά­
μω λόγον περί υμών προ πάντων κατά την περίπτωσιν μας εν τη γέφυρα της
Τονρλίοος απέναντι της Κλεισόβης, την τοποθεσίαν των οποίων τόσον έξε­
τιμήσετε. Εύχηθώμεν όπως αϊ περιστάσεις έπιτρέψωσι να μας επισκεφθήτε
και πάλιν.
Προς πάντας τους φίλους διεβίβασα τους χαιρετισμούς σας, πάντες δε
με παρεκάλεσαν να διαβιβάσω ύμϊν τάς προσρήσεις των. Ό κύριος Μιλτιά­
δης Σέχος σας έπεμψε σήμερον την φωτογραφίαν τοϋ άδολέσχου Χάρωνός
μας Ιωάννου Καζή.
Δέχθητε τα προσρήσεις πάντων των εμών κ' εμοϋ.
Ύγιαίνοιτε! Σας ασπάζομαι και ειμί
Ό φίλος σας
Χ. Σεμιτέλλος
'Επί τοϋ φακέλου­ Τω κυρίω /Δημητρίω Βικέλα /κλπ. / Εις Αθήνας.
'Ελλειψοειδής σφραγίς· Σεμιτέλλος Μεσολόγγιον
Σφραγίδες των ταχυδρομείων Μεσολόγγιον 13/Μάιος/84. ­ Αθήναι 16
/Μάιος/84.
Ό Δήμαρχος Μεσολογγίου 'Ηλίας Παπαδόπουλος αποστέλλει τήν 27η ν
Μαΐου 1884 άλλην ενδιαφέρουσαν επιστολήν (φάκελος Φ 929) προς τον Δ.
Βικέλαν. Διότι ό Δ. Βικέλας είχεν αποστείλει βιβλία του προς αυτόν, δια τον
ϊδιον άλλα και να διανεμηθούν εις όσους απέκτησε φίλους κατά τήν εν
Μεσολογγίου διαμονήν του­

Έν Μεσολογγίω τη 27 Μαΐου 1884

Φίλε Κ. Βικέλα,
'Ασμένως λίαν εκομισάμην τήν άπα 20 τ.μ. επιστολήν υμών μετά της εσω­
κλείστου φορτωτικής δυνάμει της οποίας παρέλαβον το δεμάτιον μετά των βι­
βλίων, άτινα διένειμα κατά τήν επιγραφήν των, κρατήσας το εις έμε ανήκον,
δι' όπερ ευχαριστώ ύμϊν και όπερ θέλω διατηρεί ώς δείγμα της προς έμε φι­
λίας υμών, της οποίας αξιωθείς θεωρώ έμαυτόν ευτυχή. Μετά πλείστης κάγώ
εύχαριστήσεως θέλω ένθυμεισθαι τα κατά τήν διατριβήν υμών ένταϋθα και
ευτυχής θέλω λογισθή εάν συναντηθώμεν και πάλιν, όπερ ελπίζω.
Δέξασθε τήν διαβεβαίωσιν της απεριορίστου προς υμάς ύπολήψεώς μου,
μεθ' ή ς διατελώ
όλως υμέτερος
Ηλίας Ν. Παπαδόπουλος
Έκ των ανωτέρω επιστολών έπιβεβαιοΰνται τα γραφόμενα υπό τοϋ Δ.
 'Ιωάννης Καζής ό λεμβοϋχος τοϋ Λόρδου Βύρωνος 517

Βικέλα εις το έργον του Άπο Νικοπόλεως είς Όλνμπίαν δια την εκδρομή ν
του εις την Κλείσοβαν τοϋ Μεσολογγίου, άλλα και διευκρινίζονται αρκετά.
Ή σημειούμενη εις το έργον τοϋ Δ. Βικέλα ημερομηνία της εκδρομής
του είς Κλείσοβαν έπιβεβαιοϋται και εκ των ανωτέρω επιστολών.
Τήν βεβαιότητα τής ταυτότητος του Ιωάννου Καζή ώς λεμβούχου τοϋ
Λόρδου Βύρωνος επικυρώνει ό τότε Δήμαρχος Μεσολογγίου Ηλίας Παπα­
δόπουλος3.
Ό Μιλτιάδης Σέχος χαρακτηρίζεται υπό τοϋ Δ. Βικέλα ώς κωφάλαλος,
άλλα διαπιστώνεται επίσης ότι ήδη προς τα τέλη τοϋ ΙΘ' αι. εις το Μεσολόγγιον
ύπήρχεν ώργανωμένον φωτογραφεΐον. Το βεβαιότερον είναι ότι επί τέλους δι­
ευκρινίζεται ότι ό φωτογράφος τοϋ λεμβούχου είναι ό Μιλτιάδης Σέχος.
Άπο τήν έπιστολήν τοϋ Χ. Σεμιτέλλου μανθάνομεν ότι ούτος ήτο είς των
συνοδών τοϋ Δ. Βικέλα κατά τήν έκδρομήν του είς Κλείσοβαν και τήν έναντι
Τουρλίδα. "Ομως είναι ενδιαφέρουσα ή αναφορά τοϋ Δ. Βικέλα είς τους συ­
νοδούς του κατά τήν έκδρομήν αυτήν. Είς το ανωτέρω κείμενον λέγεται ότι
«χάρις είς τους καλούς έν Μεσολογγίω φίλους» κλπ. Όμως είς τήν γαλλιστί
έκδοσιν τοϋ έργου του γράφεται* je dois au maire de Messolonghi la bonne
fortune d'avoir été conduit à Klissova par le canotier même de Lord Byron4.
Ποίον έκ τών δύο είναι το ορθόν δεν είναι εϋκολον να διευκρινισθή. Ή γαλ­
λιστί έκδοσις τοϋ έργου προηγήθη τής ελληνιστί. "Ισως κάτι έμεσολάβησε

3. Ό Ch. Em. Ruelle, είς τήν βιβλιοκρισίαν του δια το έργον τοϋ Δ. Βικέλα δημοσιευθεΐσαν
είς το περιοδικον Revue de Géographie, Νοέμβριος 1885, σ. 376­382, και είς τήν σ. 379, αναφέρει
δτι ό Δ. Βικέλας διεπεραιώθη είς Κλείσοβαν υπό τοϋ λεμβούχου του λόρδου Βύρωνος και μνη­
μονεύει του επωνύμου του, άλλα και του ονόματος του, 'Ιωάννης· Il a été conduit en barque par
Jean Kazis le canotier du Lord Byron. Ό Δ. Βικέλας δέν παραθέτει είς το έργον του «Άπο
Νικοπόλεως είς Όλυμπίαν» το όνομα τοΰ Καζή. Προφανώς ό Ch. Em. Ruelle τό έγνώριζεν έκ
τών μετά τοΰ Δ. Βικέλα σχέσεων του.
Δια τον λεμβοϋχον τοϋ Βύρωνος εκφράζεται δι' επιστολής του (Oxford, July 12.85) προς
τον Δ. Βικέλαν και ό εκδότης τοϋ C hilde Harold Η. F. Tozer: ...with my favorite 2o Canto.
Byron's boatman too! You were lucky. (Φ 881).
Έξ άλλου τήν θερμήν ύποδοχήν τής οποίας ετυχεν ή γαλλική έ'κδοσις τοϋ De Nicopolis à
Olympie παρακολουθοϋμεν είς μίαν σειράν επιστολών (Φ 881) τάς όποιας λαμβάνει ό Δ.
Βικέλας άπο τους L. Armagnac (Paris 4 août 1885), C.X. Losch (Paris 21 juillet 1885), Ant.
Rubió y Luch (G. Boy de Llobregat 11 août 1885), Francis Mennier (9 juillet 1885), G. Meyer
(Graz 17 juillet 1885), G. Monod (20/21 juillet 1898), F. A. E. Noumeer (La Haye 18 mars 1886),
Paul Hapfer (Bordeaux 19 juillet 1885) κλπ. και άπο τάς κυρίας Marietta Ralli (Cleveland
House), Grazia Callimaki Catartzi (Paris 20 Juillet 1885) κλπ. 'Από τάς χρονολογήσεις τών δια­
φόρων αυτών επιστολών πιστοϋται δτι ή γαλλική εκδοσις De Nicopolis à Olympie είχε κυκλο­
φορηθή τουλάχιστον κατά τάς αρχάς 'Ιουλίου 1885.
4. De Nicopolis à Olympie. Lettres à un ami par D. Bikelas. Deuxième édition. Paris, Paul
Ollendorff, éditeur, 28 bis, rue de Richelieu, 28bis, 1885, p. 152.
518 Παναγιώτου Γ. Νικολοπούλου

δια την άλλαγήν αυτήν. Πάντως εκ της ανωτέρω αλληλογραφίας δέν πι­
στοΰται ότι ό Δήμαρχος Μεσολογγίου Ή . Παπαδόπουλος συνώδευσε τον Δ.
Βικέλαν εις την έκδρομήν του. Άλλα πρέπει να θεωρηθή βέβαιον ότι ό Δή­
μαρχος ενήργησε κατά κάποιον τρόπον, ώστε ό 'Ιωάννης Καζής, ό λεμβοϋ­
χος του Λόρδου Βύρωνος, να συνοδεύση τον Δ. Βικέλαν.
Έκ των επιστολών του Χ. Σεμιτέλλου και του Δημάρχου Ή . Παπαδο­
πούλου, πληροφορούμεθα ότι ό Δ. Βικέλας απέστειλε δύο έπιστολάς, μίαν
τήν 6/18 Μαΐου 1884 εις τον πρώτον και άλλην την 20 Μαΐου 1884 εις τον
δεύτερον. Με τήν πρώτην προς τον Χ. Σεμιτέλλον έπιστολήν του ό Δ. Βικέ­
λας προφανώς ευχαριστεί τους εν Μεσολογγίω φίλους, ένω ή δευτέρα προς
τον Ή . Παπαδόπουλον είναι συνοδευτική βιβλίων του πού αποστέλλει εις
το Μεσολόγγιον. Πρόκειται προφανώς περί βιβλίων του τα όποια μέχρι τοϋ
έτους 1884 είχον εκδοθεί και ενδιέφεραν τους εν Μεσολογγίω.
Ό Μ. Σέχος παρακαλεί τον Δ. Βικέλαν εις τήν προς αυτόν έπιστολήν
του όπως χαιρετίση και τους αδελφούς Μαρίνους5.
'Άκρως ενδιαφέρουσα είναι ή κίνησις τών δημοσιεύσεων του έ'ργου του
Δ. Βικέλα Από Νικοπόλεως εις Όλνμπίαν.
Ό φίλος εις τον όποιον προσεγράφοντο αϊ επιστολαί του Δ. Βικέλα ήταν
ό Marquis Queux de Saint­Hilaire6, εις τον όποιον άπό του 'Οκτωβρίου 1884
τάς άπέστελεν συμπεπληρωμένας. Ούτος τάς επέστρεψεν βιβλιοδετημένος
με τάς παρατηρήσεις του προ της αναχωρήσεως τοΰ Δ. Βικέλα έκ Παρισίων
('Οκτώβριος 1884) και τον προέτρεπε να τάς δημοσίευση. "Ομως ό Δ.
Βικέλας έδίσταζε. "Εγραφε δε έξ Αθηνών τήν 9ην Δεκεμβρίου 1884 εις τον
Marquis Queux de Saint Hilaire: Mieux vaut attendre jusqu'à ce que le tout soit
achevé. Il faut prendre mon parti, il ne m'est pas possible d'entreprendre des
œuvres de longue halence, heureux encore si je pouvais faire de petites choses. Je
dois limiter à cela mon ambition littéraire. Je suis condamné à une vie accidentée
et errante et je n'ai plus devant moi le temps de changer ma vie. J'aurai cinquante
ans dans quelques mois. (Χειρόγραφον Ήμερολόγιον Ά. Ά. Οικονόμου, Φ
783, φύλ. 51ν·, 52ν·, και μετάφρασις της επιστολής ελληνιστί εν Αλεξάνδρου
Ά. Οικονόμου. Τρεις "Ανθρωποι. Συμβολή εις τήν Ίστορίαν τοϋ Ελληνικού
Λαοϋ (1780­193'5). Τόμος Δεύτερος. Δημήτριος Μ. Βικέλας. Τυπ. «Έλληνι­

5. Τον Μιλτιάδην Σέχον έπανευρίσκομεν στέλλοντα έπιστολήν άπό Μεσολογγίου τήν 23

'Ιουλίου 1900 προς τον Δ. Βικέλαν καί παρακαλοΰντα όπως μεσολάβηση δια τον διορισμον
τοΰ υίοϋ του Γεωργίου, τελειοφοίτου της Νομικής, εις τήν κενωθεΐσαν θέσιν τοΰ Γραμματέως
της Εταιρίας προς διάδοσιν τών Ελληνικών Γραμμάτων (Φ 906).
6. Ό αυτός Ά. Ά. Οικονόμου εις το χειρόγραφον ήμερολόγιον του σημειώνει­ Έκ Μεσο­
λογγίου, κατ' Άπρίλιον 1884, ό Δ. Βικέλας στέλλει εις τον φίλον του Q. de S. Hilaire καί carte
postale (Φ 783, φύλ. 53).
 Ιωάννης Καζής ό λεμβοΰχος τοϋ Λόρδου Βύρωνος 519

κής Εκδοτικής Εταιρείας», Α.Ε., 'Αθήναι. 1953, σ. 298).

Ό Ά.'Α. Οικονόμος σημειώνει εις το Ήμερολόγιόν του (Φ 783, φύλ. 4)·
Έξ Άθ(ηνών) ό Β., 20 Όκτ. 1884 <στέλλει> το γράμμα του δια το Μεσολ. εις
το Chat (eau) St. Hil(aire). Ό St. Hil(aire) φυλάσσει αύτάς ôià va τάς δημο­
σίευση μετά την έπιστροφήν Β. (προηγουμένως είχε γραφή το όποιον ακο­
λούθως διεγράφη­ τον) εις Π(αρισίους) εις την Nouvelle Revue.
Ό αυτός Ά.Ά. Οικονόμος εις το Ήμερολόγιόν του (Φ783, φύλ. 51ν) ση­
μειώνει ότι ό Δ. Βικέλας τον Δεκέμβριον 1884 αντιγράφει τας έπιστολάς. Εις
την άπόφασιν να εκδοθούν αϊ έπιστολαί τον ώθησεν ή εν Γαλλία επιτυχία
τοϋ βιβλίου του La Grèce avant 1821 (Φ783, φύλ. 53).
Ό Ά.Ά. Οικονόμος προσθέτει (Φ783, φύλ. 54ν­55)· Ό St Hil (=Saint
Hilaire) τον έπεισε τον Β. (=Βικέλαν) να τάς δημοσίευση· Soyez (προηγουμέ­
νως είχε γραφή και ακολούθως διεγράφη· Pourquoi) ranceré trembleur que
vous êtes! Pour moi je ne crois pas à un succès immédiat foudroyant comme "le
maître de forges" mais je suis certain que vous aurez un grand succès auprès des
littrés délicats, en somme auprès des gens aux quels il faut plaire mais qui helas!
sont toujours une minorité.
Άπό την άλληλογραφίαν τοϋ P. Ollendorff προκύπτει ότι ή έκτύπωσις
τοϋ έργου ήρχισε την 27ην Μαΐου 1885, οπότε ή κα Adam τοΰ κατέθεσε το
χειρόγραφον, έτελείωσε την Ιην Αυγούστου, το δε έ'ργον παρεδόθη την 6ην
Αυγούστου 1885, έκόστισε δέ 1282, 85 francs (Φ 881). Ό Ά.Ά. Οικονόμος
σημειώνει, εις το Ήμερολόγιόν του (Φ 783, φύλ. 54ν ), ότι την 22 'Ιουνίου
1885 έτελείωσαν αϊ διορθώσεις των τυπογραφικών δοκιμίων των επιστολών
και τοϋ προοιμίου, τό δέ έ'ργον εκδίδεται το τέλος 'Ιουλίου· Την 22 Ιουνίου
1885 έτελείωσαν (προηγουμένως είχε γραφή και ακολούθως διεγράφη·
έχουν ε) αϊ διορθώσεις (προηγουμένως το όποιον ακολούθως διεγράφη· ει)
των τυπογράφων δοκιμίων (προηγουμένως τό όποιον ακολούθως διεγρά­
φη· χειρογράφων) των επιστολών και τοϋ προοιμίου και εκδίδεται τέλος
Ιουλίου 1885 υπό τοϋ οίκου P. Ollendorf.
Εις τό φύλ. 56ν ό Ά. Ά. Οικονόμος σημειώνει ότι τον Ίούλιον 1885 εκδί­
δεται έν Παρισίοις το βιβλίον De Nicopolis à Olympic Lettres à un ami. Paul
Ollendorf, εις 16ov, σ. 298. Εντός τοϋ αύτοϋ έτους είχε δύο εκδόσεις γαλλιστί.
Τον Σεπτέμβριον 1885 έδημοσιεύθη μετάφρασις εις την Έλληνικήν υπό τοϋ
ιδίου Δημ. Βικέλα εις τά φύλλα της22 Σεπτ., 29 Σεπ., 6,13,20,27 Όκτ., 3,10,
17, 24 Νοεμ., 1, 8,15. Δεκ. και άνετυπώθη είς βιβλίον Δ. Βικέλα άπό Νικ. εις
Όλ. έπ. προς φίλον έν Άθ. Τυπ. Άνδρ. Κορομ.1 είς 16ον, σ. 200.

7. Ό Ά. Ά. Οικονόμος την σημειώνει (Φ 783, φύλ. 57) ώς εκδοσιν Κορομηλσ.· Έν 'Αθήναις.

Τυπογραφεϊον 'Ανδρέου Κορομηλα. Σελ. 200. Σχ. 16ον. Δέν πρόκειται περί σφάλματος, άλλ' ό
520 Παναγιώτου Γ. Νικολοπούλου

Ή Ελληνική μετάφρασις έδημοσιεύθη το πρώτον εις διάφορα φύλλα

τοϋ περιοδικού «Εστία» τοϋ έτους 18858 και άνετυπώθη εις τόμον Δ.
Βικέλα, Άπο Νικοπόλεως εις Όλυμπίαν. Έπίστολαί προς φίλον. Έν
'Αθήναις. Έκ τοΰ Τυπογραφείου «Άνδρ. Κορομηλα» και «Κοραή» 'Ανέστη
Κωνσταντινίδου. 1885. Σελ. <1>­200. Σχ. 16ο. "Εσω τής σελίδος τίτλου (σελ.
<2>)· 1885­194.
'Άλλη έ'κδοσις κυκλοφορείται το έ'τος 1886* Δ. Βικέλα, 'Από Νίκοπόλεως
εις Όλυμπίαν. Έπίστολαί προς φίλον. Έκ τοΰ Τυπογραφείου των Καταστη­
μάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1886, σελ. 110.
Νέα εκδοσις υπό τοϋ Συλλόγου προς Διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων.
Αθήναι 1979, σελ. <1>­<107>. Ή έκδοσις αυτή πρέπει να προστεθή εις τον
πίνακα των εκδόσεων τοϋ έργου τον δημοσιευόμενον εις τήν έπομένην άνα­
τύπωσιν εις τον τόμον Ζ' των Δημητρίου Βικέλα Απάντων. Φιλολογική
'Επιμέλεια 'Αλκής Αγγέλου. Αθήναι 1997, σελ. <13>­129.
Τήν εις τήν έλληνικήν μετάφρασιν εξεπόνησεν ό ϊδιος ό Δ. Βικέλας ώς έκ
τοϋ προτασσομένου σημειώματος τής Εστίας και τών προλεγομένων τοϋ
αύτοϋ Δ. Βικέλα πιστοϋται. Οΰτως έν τω σημειώματι (σελ. 643) γράφεται·
«...τοϋ βιβλίου ούτινος τήν έξελλήνισιν έφιλοπόνησεν ό συγγραφεύς χάριν
τών αναγνωστών τής Εστίας».
Τής δημοσιεύσεως τών επιστολών «Από Νικοπόλεως εις Όλυμπίαν» εις
το περιοδικόν Εστία προτάσσεται (σελ. 643) είσαγωγικόν σημείωμα ύπο­
γραφόμενον Σ.Τ.Δ. (=Σημείωσις τής Διευθύνσεως;). Αρχόμεθα σήμερον,
καθ' α προοηγγείλαμεν, τής δημοσιεύσεως τοϋ νεωτάτου έργου τοϋ διακε­
κριμένου ημών λογίου κ. Δ. Βικέλα όπερ υπό τήν έπιγραφήν De Nicopolis à
Olympie lettres à un ami έδημοσιεύθη πρό τίνος γαλλιστί έν Παρισίοις.Τοϋ κ.
Βικέλα το όνομα, ώς συγγραφέως τοϋ Λουκή Λάρα και δεξιωτάτου μετα­

Ά. Ά. Οικονόμος έχρησιμοποίησε τον εντός εισαγωγικών τίτλον και όχι τον τοϋ έκδοτου
Άνέστου Κωνοταντινίδη.
8. Άναλυτικώτερον ή δημοσίευσις εις το περιοδικόν Εστία έχει ώς έξης­ Περιοδικόν
«Εστία», αριθ. 508. "Ετος Γ, τόμος 20ός, 22 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 643­649· αριθ. 509, έτος Γ, τό­
μος 20ός, 29 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 659­663' αριθ. 510, έτος Γ, τόμος 20ός, 6 'Οκτωβρίου 1885, σ.
675­678· αριθ. 511, έτος Γ, τόμος 20ός, 13 'Οκτωβρίου 1885, σ. 691­695· αριθ. 512, έτος Γ, τόμος
20ός, 20 'Οκτωβρίου 1885, σ. 707­711· αριθ. 513, έ'τος Γ, τόμος 20ός, 27 'Οκτωβρίου 1885, σ. 726­
731· αριθ. 514, έτος Γ, τόμος 20ός, 3 Νοεμβρίου 1885, σ. 743­746· αριθ. 515, έτος Γ, τόμος 20ός, 10
Νοεμβρίου 1885, σ. 759­761· αριθ. 516, έ'τος Γ, τόμος 20ός, 17 Νοεμβρίου 1885, σ. 774­778· αριθ.
517, έτος Γ, τόμος 20ός, 24 Νοεμβρίου 1885, σ. 793­795· αριθ. 518, έτος Γ, τόμος 20ός, 1 Δεκεμ­
βρίου 1885, σ. 811­815­ αριθ. 519, έτος Γ, τόμος 20ος, 8 Δεκεμβρίου 1885, σ. 823­825· αριθ. 520,
έτος Γ, τόμος 20ός, 15 Δεκεμβρίου 1885, σ. 839­844.
 Ιωάννης Καζης ό λεμβοϋχος του Λόρδου Βύρωνος 521

φραστοΰ τοΰ Σαίξπηρ, έκτος πλείστων άλλων ευδόκιμων αύτοΰ διατριβών,

θα ήρκει όπως κίνηση το ενδιαφέρον ημών υπέρ της νέας αύτοΰ συγγραφής·
άλλ' ανεξαρτήτως τούτων το βιβλίον τοΰ κ. Βικέλα, ώς εκ τής ΰλης αύτοΰ
προώρισται να κινήση τήν προσοχήν τών Ελλήνων αναγνωστών, οΐ'τινες ή
θέλουσιν αναγνωρίσει εν αύτω τήν φύσιν οικείων και προσφιλών χωρίων ή
θέλουσι γνωρίσει τής ιδίας πατρίδος τής μικρας, άλλ' έν τοις πλείστους ανε­
ξερεύνητου έτι, νέας γωνίας και όψεις.
Τοΰ βιβλίου ούτινος τήν έξελλήνισιν έφιλοπόνησεν ό συγγραφεύς χάριν
τών αναγνωστών τής Εστίας προτάσσονται τα εξής έν εϊδη (sic) προλόγου­
«Αι έπιστολαί αύται εγράφησαν κατά τήν διάρκειαν βραχείας περιοδείας
κατά τάς δυτικάς επαρχίας τής Ελλάδος, δέν ήσαν δέ προωρισμέναι εις δη­
μοσίευσιν, ώς ό αναγνώστης ευχερώς θα ϊδη. Παραδίδων αύτάς εις τον τύ­
πον, ύπείκω εις τήν παρακίνησιν τοΰ φίλου μου μαρκησίου de Queux de
Saint Hilaire προς τον όποιον άπηυθύνοντο, και όστις ένόμισεν δτιϊσως άνα­
γνωσθώσι μετά τίνος περιέργειας υπό τών ενδιαφερομένων, ώς αυτός ούτος,
εις τάς βαθμιαίας τοΰ ημετέρου Έθνους προόδους». Ήμεΐς νομίζομεν ότι
θέλουσι δοκιμάσει αϊσθημά τι ήδύτερον τής απλής περιέργειας οι διεξερχό­
μενοι τάς έπιστολάς ταύτας, έν αίς ό συγγραφεύς πτερωτή τή γραφίδι ενδια­
τρίβει εις φυσικάς και ήθογραφικάς έξεικονίσεις τών πόλεων, τών θέσεων,
και τών ανθρώπων καί παντός αξίου λόγου κατά το διάστημα τής εκδρομής
αύτοΰ, περιγράφων εδώ μεν το κάλλος τών ελληνικών βουνών, εκεί δ' άφιέ­
μενος εις αναμνήσεις περιδόξου αγώνος, ότέ μεν παρέχων πληροφορίας
περί τής εμπορικής καί κοινωνικής προόδου πόλεως τίνος, ότέ δέ χαράσσων
τήν σκιαγραφίαν περιέργου τινός τύπου νεωτέρου Έλληνος.
Άλλα πάσα ημών σύστασις περί τής άξιας τοΰ έργου αποβαίνει περιττή
μετά τα γραφέντα περί αύτοΰ έν τω έγκρίτω γαλλικώ τύπω. Ιδία δύο εκ τών
σπουδαιότερων φύλλων τής γαλλικής δημοσιογραφίας, ό Χρόνος καί ή Νέα
Έπιθεώρησις, έδημοσίευσαν εκτενείς αναλύσεις τών επιστολών, όφειλομέ­
νας εις επισήμους γραφίδας, τιμώσας δ' ούχ ήττον τοΰ συγγράψαντος τήν
ήμετέραν πατρίδα, τήν οποίαν οι πλείστοι έν τή Εσπερία γινώσκουσιν, έτι
μόνον εκ τών ευφυών καί ευφάνταστων, άλλ' άδικων έν πολλοίς, βιβλίων
τοΰ Άμποΰ. Ό κ. Βικέλας είλικρινώς καί μεμετρημένως άνομολογήσας τάς
έπιτελεσθείσας παρ' ήμΐν προόδους, χωρίς να απόκρυψη καί τα παραμένον­
τα ελαττώματα, μεταδούς τοις ξένοις άρίστας εντυπώσεις περί Ελλάδος καί
γενόμενος αίτιος έπ' έσχατων να όμιλήσωσιν εύφήμως περί αυτής, παρέχει
πολλοΰ λόγου άξίαν ύπηρεσίαν εις τήν έκθρέψασαν αυτόν πατρίδα».
Τήν διαδικασίαν τής δημοσιεύσεως τών επιστολών τόσον εις τήν «Έ­
στίαν», όσον καί ανεξαρτήτως υπό τοΰ 'Ανέστη Κωνσταντινίδου παρακο­
λουθοΰμεν εις μίαν σειράν τριών επιστολών τοΰ Γεωργίου Κασδόνη προς
τον Δ. Βικέλαν (4/16 'Ιουνίου 1885, 27/8 Σεπτεμβρίου 1885 καί 30 Ίανουα­
522 Παναγιχότου Γ. Νικολοπούλου

ρίου 1886, οπότε έχει ολοκληρωθώ ή έκδοσις τοΰ Από Νίκοπόλεως είς
Όλνμπίαν υπό Ά. Κωνσταντινίδου). Φαίνεται ότι ήδη άπο τα τέλη Μαΐου
1885 ό Δ. Βικέλας έχει αποφασίσει την δημοσίευσιν τοΰ έργου τόσον εις την
Έστίαν όσον και ανεξαρτήτως (Φ 881).
"Ετσι ο Γ. Κασδόνης μέ τήν από 4/16 'Ιουνίου 1885 έξ Αθηνών έπιστολήν
του (Φ 881) γράφει εις τον Δ. Βικέλαν Σπεύδω νά απαντήσω είς τήν άρτι
ληφθεΐσαν έπιστολήν σας, τόσφ μάλλον όσω οφείλω ν' απολογηθώ και είς
τα φιλικά παράπονα τα όποια μ' απευθύνετε. Της «Εστίας» ή ευγνωμοσύνη
διατηρείται πάντοτε ακμαία προς τους αγαπητούς αυτής φίλους και συνερ­
γάτας, και τοϋτο έπεζήτησε πάντοτε να απόδειξη προς αυτούς, όχι να τοις
παρέχη άφορμάς δυσαρέσκειας, πολύ δε μάλλον προς υμάς, ούτινος τήν ίδι­
αιτέραν προς αυτήν άγάπην και αγαθότητα πάντοτε έξετίμησε και έκτιμςί.
'Ακριβώς δε και σήμερον λαμβάνει έξαίρετον αυτής δείγμα, δι' δ προς παν­
τός οφείλω να σας εκφράσω τάς ειλικρινείς και ένθερμους ευχαριστίας μου.
'Απόκτημα εκ τών καλλίστων θα είνε δι' αυτήν ή δημοσίευσις τών περί της
Δυτικής Ελλάδος επιστολών σας, τάς οποίας τόσον ευμενώς τη προσφέρετε.
Ώς προς τήν άνατύπωσιν αυτών είς χωριστόν τομίδιον ώμίλησα σήμερον
προς τον κ. Άνέστην Κωνσταντινίδην, όστις φαίνεται πρόθυμος νά άνα­
δεχθή αυτήν αλλά τήν περί τούτου όριστικήν άπόφασίν του έπεφυλάχθη νά
μοί εϊπη, δταν μάθη τον τίτλον τοΰ βιβλίου και τό είδος τοΰ περιεχομένου
αύτοϋ. Ή «Εστία» ένδοιάζει νά άναδεχθή αυτήν πρώτον έκ της σκέψεως ότι
ή ευρεία διά τοϋ φύλλου δημοσίευσις τοϋ 'έργου θά περιορίση πολύ τον
αριθμόν τών αγοραστών αύτοϋ, χωριστά εκδιδομένου, και δεύτερον διότι
(δμοιον ακολούθως διεγράφη) προηγούμενον παράδειγμα εκδοτικής απο­
τυχίας έχει τήν «Άθηναΐδα» ής όλίγιστα έξωδεύθησαν αντίτυπα».
Είς τήν άπο 27/8 7βρίου 1885 επίσης έξ 'Αθηνών έπιστολήν του (Φ 881) ό
Γ. Κασδόνης γράφει* "Ολων τών παραγγελιών σας τών αναγομένων είς τήν
δημοσίευσιν τών 'Επιστολών έλαβον ακριβή σημείωσιν, και θά γείνη ώς επι­
θυμείτε. Ό τίτλος δέον νά γραφή «'Από Νικοπόλεως είς Όλυμπίαν». Ούτω
μοί είπον ότι είνε τό όρθότερον. Ό κ. Κωνσταντινίδης θά ανατύπωση τό
έργον είς 500­700 αντίτυπα. Θά προταχθώσι δε τής έν τή «Εστία» δημοσιεύ­
σεως τά δέοντα μετά τής μεταφράσεως τοϋ προλόγου τοϋ υπάρχοντος έν τω
γαλλικώ κειμένω, και θά τεθή έν υποσημειώσει ό γαλλικός τίτλος τοϋ βιβλί­
ου, ώς επιθυμείτε. Τινάς τών περί τοϋ βιβλίου κρίσεις, ας εϊδομεν είς γαλλικά
φύλλα, άνεφέραμεν έν τω «Δελτίω», ώς εϊδετε πιστεύω.... 'Έναρξις τής δημο­
σιεύσεως τών 'Επιστολών θά γείνη είς τό μεθεπόμενον φύλλον τής «Εστίας»
άφοϋ περατωθή ή πραγματεία τοϋ κ. Σάθα. Είς τό αμέσως έπόμενον νά
άρχίση μακρόν δημοσίευμα δεν θά έφαίνετο Ισως καλόν μετά τήν είς ύπέρ­
μετρον μήκος έκταθέϊσαν πραγματείαν τοϋ κ. Σάθα, ή οποία φοβούμαι μη
έκούρασε τινάς τών αναγνωστών. Αι ύμέτεραι έπιστολαί δεν ενέχουν
 Ιωάννης Καζής ό λεμβοϋχος τοϋ Λόρδου Βύρωνος 523

τοιούτον κίνδννον, διότι είνε πολύ εύχάριστον ανάγνωσμα, και είμαι βέβαι­
ος δτι θα αρέσουν πολύ. 'Αλλ' οπωσδήποτε εν μικρόν entre­acte μιας εβδομά­
δος θα ξεκούραση ολίγον τους άναγνώστας και θα τοις καταστήση εύχαρι­
στότερον ετι το νέον ανάγνωσμα. Υποθέτω να συμπληρωθώ ή δημοσίευσις
εις 10 το πολύ φύλλα της «Εστίας», διότι είνε δυνατόν εις τίνα φύλλα νά δη­
μοσιευθώσι και 2 όμοϋ επιστολαί. Ή μνημονευομένη εκτενής πραγματεία
του κ. Σάθα είναι το μελέτημα του* «"Ελληνες Στρατιώται εν τη Δύσει και
Άναγάννησις της Ελληνικής Τακτικής».
Τέλος, εις τήν άπο 30 Ιανουαρίου 1886 εξ 'Αθηνών έπιστολήν (Φ 881) ό
Γ. Κασδόνης γράφει* ...Σήμερον σας αποστέλλω ταχυδρομικώς εις 2 δέματα
15 αντίτυπα τοϋ «Άπο Νικοπόλεως εις Όλυμπίαν», εκ των 70 άτινα μοί πα­
ρέδωκε χθες ό κ. Κωνσταντινίδης. "Αλλα 10 απέστειλα κατά τήν παραγγε­
λίαν σας εις τήν Κυρίαν Αίκατερίνην Οικονόμου, άδελφήν σας. 'Ήρχισα δε
διανέμων και τά λοιπά κατά τον προ καιροϋ ταλέντα μοι κατάλογον ονομά­
των. Τά δια τήν Φιλιππούπολιν και τήν Θεσσαλονίκην θέλω αποστείλει δια
τοϋ προσεχοϋς ταχυδρομείου. Ελπίζω νά σας άρέση το βιβλίον ώς εξετυπώ­
θη....
Εκτενή παρουσίασιν τοϋ έ'ργου Από Νικοπόλεως εις Όλυμπίαν παρέχει
ό Ά.Ά. Οικονόμος, Τρεις άνθρωποι, έ'νθ' άνωτ., σελ. 297­305.
Κατά τον Ά.Ά. Οίκονόμον ό Δ. Βικέλας άνεχώρησεν έξ Αθηνών, με δύο
"Ελληνας φίλους του, τήν 19 Απριλίου / 1 Μαΐου και επανήλθε τήν 2/14
Μαΐου. (Ά.Ά. Οικονόμου, έ'νθ' άνωτ., σελ. 289 και Φ 783, φύλ. 49 ν ). Το
Μεσολόγγιον έπεσκέφθη ό Δ. Βικέλας και πάλιν δι' εν διήμερον κατά τάς
αρχάς Ιουλίου 1904, όπως μαρτυρεί δι' επιστολής του προς αυτόν (Μεσο­
λόγγιον 14 Ιουλίου 1904) ό έκεϊ εγκατεστημένος μετά της μητρός του,
αδελφής τοϋ Δημητρίου Βικέλα, Αικατερίνης και εργαζόμενος εις τους
Σιδηροδρόμους Βορειοδυτικής Ελλάδος ανεψιός του Αλέξανδρος Οικονό­
μος τουλάχιστον έ'ως το έ'τος 1908 (τελευταία επιστολή του εκείθεν τής 30ής
Απριλίου 1908, Φ 812).
524 Παναγιώτου Γ. Νικολοπούλου

Ό βαρκάρης τοϋ Βύρωνος Άρχεΐον Δ. Βικέλα. Φ 952.

Ιωάννης Καζής ό λεμβοϋχος τοϋ Λόρδου Βύρωνος 525

­jà/&h)

■ * ■ -
526 Παναγιώτου Γ. Νικολοπουλου

\J7lie u.ev \vtt/ôti (fô&uriia..

f( J Jâl Λ;
r/«J*L· J'A,~ US f" '"J*' W"fr% /"*" ' %γ­γΧ", ' 'l^J

«J^/W ui A' 5TrJt"", «"'/"*- 'y·'"*­ fa t« »Xj ™*/*

*φΟ+> «£'­ £« ti ******** /«">·

, Ì-. *■

u
L·' ι **.*<""" *' βa tu/r­itï J~t&/araj <r*^S.

£/ Jita^Hj Λα%ν t crus ctrr/

K yatn eiï* J*L c * &re a?/a ι­ <r*f e*f>"<>
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΦΡ. ΤΩΜΑΔΑΚΗ

ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ

Ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης γεννήθηκε orò ορεινό χωριό Βιάννος της νοτιο­

ανατολικής Κρήτης στις 6 Δεκεμβρίου 1861. Σύμφωνα με ομολογία του ιδίου,
τα πρώτα γράμματα έ'μαθε στην εκκλησία τοΰ χωριοΰ του, πού έχρησιμο­
ποιεΐτο και ώς Σχολείο. Έκεΐ άκουσε μαθήματα τοΰ δημοτικού Σχολείου, δυο
ή το πολύ τεσσάρων τάξεων. Στή συνέχεια και περί τις αρχές της δεκαετίας
τοΰ 1870 απεστάλη υπό της οικογενείας του ώς προστατευόμενος τοΰ θείου
του Πέτρου Κονδυλάκη στα Χανιά, όπου και έτελείωσε το Ελληνικό Σχολείο,
έχοντας, υποθέτω, δάσκαλο τον διδάσκοντα σ' αυτό 'Ιωάννη Λανδράκη.
Στο παρά τον λιμένα των Χανίων Ελληνικό Σχολείο, στο όποιο έφοίτη­
σε, αναφέρεται ό ίδιος κατά την ύστερα άπό πολλά χρόνια επίσκεψη του
στην πλατεία Σπλάντζια των Χανίων τον Δεκέμβριο τοΰ 1898, σημειώνοντας
τα έξης: «Μόνον εις την τουρκική πλατεϊαν, την λεγομένην Σπλάντζιαν,
οπον επήγα μίαν ήμέραν, καθ' ην ώραν μετέβη ό Πρίγκιψ δια να επισκευθή
το εκεί μέγα τζαμί, εύρήκα σιγήν και νέκραν... Τά πράγματα γύρω ήσαν
όπως τα εγνώριζα... Εις το βάθος το τζαμί με τον ύπερύψηλον μιναρεν καϊ
εις το μέσον μικρός κιγκλιοόφρακτος κήπος με περίπτερον, οπον οι μεγάλοι
των Τούρκων ανήρχοντο άλλοτε τάς νωχελεϊς των ώρας καπνίζοντες και πί­
νοντες καφέδες. ΈπΙ τής προσόψεως τον περιπτέρου εκείνον, διετηρεϊτο
ακόμη το ψεύτικον και άκίνητον ώρολόγιον, το όποιο μ' εγέλασεν επανει­
λημμένως οιά τήν ώραν, δταν μαθητής τον παρά τον λιμένα [των Χανίων]
Σχολείου, διέβαινα μεταβαίνων εις το μάθημα».
'Αργότερα, στα 1875, όταν έτελείωσε το Ελληνικό Σχολείο των Χανίων,
επειδή δέν υπήρχε τότε Γυμνάσιο στα Χανιά (είχε υπάρξει ημιτελές πριν άπό
τήν μεγάλη Κρητική 'Επανάσταση τοΰ 1866­1869), επήγε στο Ηράκλειο για
να αρχίσει εκεί, στο ημιτελές Γυμνάσιο τής πόλεως, τις γυμνασιακές του
σπουδές, τις όποιες θα συνεχίσει αργότερα και θα ολοκληρώσει στο Βαρ­
528 Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη

βάκειο Γυμνάσιο των 'Αθηνών. ΈκεΙ στο Ηράκλειο της Κρήτης, το έ'τος 1876
θα γνωρίσει ώς μαθητής της πρώτης τάξεως του ήμιτελοΰς Γυμνασίου τους
σοφούς δασκάλους του 'Ιωάννη Σφακιανάκη και 'Αντώνιο Μιχελιδάκη, άν­
δρες πού προσέφεραν σπουδαίες υπηρεσίες στή Μεγαλόνησο ώς επαναστά­
τες, δάσκαλοι και πολιτικοί.
Άπό τήν γυμνασιακή του ζωή στο Ηράκλειο, ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης
αναφέρει το παρακάτω επεισόδιο: «Ή παιδική μου ζωηρότηςμ' έφερε μίαν
ήμέραν ενώπιον τον συλλόγου των καθηγητών. Είχα κάμει διαφόρους πα­
ρεκτροπάς εκ των οποίων ή σοβαρότερα ήτο δτι έρριψα εις το πηγάδι το φέ­
σι του επιστάτον Τζιρίτη· ό επιστάτης μ' έκτύπησε και εγώ απέδωσα το κτύ­
πημα με μίαν πέτραν, ήτις έπλήγωσεν άσχημα τήν κεφαλήν του Τζιρίτη. Δια
το έγκλημα αυτό έκλήθην ενώπιον των καθηγητών. Και ήκουσα αύστηρο­
τάτας επιπλήξεις εις τάς οποίας ό [Αντώνιος] Μιχελιδάκης προσέθηκεν
μίαν τρομεράν άπειλήν: ­ "Ελα στο νοϋ σου μωρέ Χανιώτη γιατί θα σε πέμ­
ψω εκεί πού ψήνει ό ήλιος το ψωμί».
Έπί διοικήσεως της Κρήτης από τον 'Ιωάννη Φωτιάδη πασά καί κατά
τήν τετραετία 1879­1882, έχοντας τελειώσει στα 1878 τις τρεις πιθανότατα
τάξεις τοϋ ημιτελούς Γυμνασίου Ηρακλείου, υπηρετεί ώς δικαστικός υπάλ­
ληλος στα Χανιά αρχικά καί έπειτα στο Μεραμπέλλο και στον Λιμένα της
ανατολικής Κρήτης. Το 1882 έρχεται στην Αθήνα, όπου συνεχίζει τις γυμνα­
σιακές του σπουδές καί όπου, όπως ήδη ανέφερα, τελειώνει το Βαρβάκειο
Γυμνάσιο. Ακολούθως επανέρχεται στην Κρήτη καί υπηρετεί ώς σχολάρχης
στο Γεράνι της Κυδωνιάς τού νομού Χανίων κατά το σχολικό έτος 1885­
1886. Στην περίοδο αυτή καί στις εξωσχολικές του κυρίως ασχολίες αναφέ­
ρεται στο διήγημα του "Οταν ήμουν δάσκαλος.
Στην Αθήνα εγκαθίσταται οριστικά στα 1889, μετά τα δραματικά γεγο­
νότα τού 'Ιουλίου τού έτους αυτού.
Σύμφωνα μέ ομολογία τού ιδίου υπήρξε φοιτητής τού Πανεπιστημίου
Αθηνών. Στην ομολογία του όμως αυτή δέν αναφέρει τήν Πανεπιστημιακή
Σχολή, ούτε το πότε έφοίτησε σ' αυτήν. Πιστεύω πάντως ότι δέν υπήρξε φοι­
τητής της Φιλοσοφικής Σχολής, όπως γράφουν πολλοί από τους μελετητές
τού βίου καί τού έργου του, άλλα φοιτητής τής Νομικής Σχολής. Τήν βεβαιό­
τητα μου αυτή στηρίζω στην άγνωστη μέχρι σήμερα μαρτυρία τού
Θεοδώρου Βελλιανίτη, φίλου, συναδέλφου καί θαυμαστού του Κονδυλάκη,
πού γράφει για τις πανεπιστημιακές του σπουδές: «Έάν έξηκολούθη τάς
σπουδάς του θα έγίνετο άφεύκτως διάσημος δικηγόρος, επειδή δε έχρημάτι­
σε διδάσκαλος εις τήν ιδιαιτέραν του πατρίδα, εάν ενεγράφετο εις τήν
Φιλοσοφικήν Σχολήν θα έγίνετο διάσημος καθηγητής. Δι' ημάς όμως καλύ­
τερα έκαμε πού δέν έγινε τίποτε άπ' αυτά καί έμεινε δημοσιογράφος, διότι
έτσι έπί μακράν σειράν ετών ροφώμεν ανά πάσαν πρωιαν, όμοϋ μέ τον
 'Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης 529

πρωϊνόν μας καφέ, τό χρονογράφημα τον Διαβατού εις το όποιον σπινθηρί­

ζει το πνεϋμα και τέρπει το μέθυ ένας συγγραφέως σπανίας χάριτος και
σπανιωτέρας πολυμάθειας».
'Ακόμη, επειδή το Πανεπιστήμιο 'Αθηνών δέν έλειτούργησε κατά το
ακαδημαϊκό έτος 1885­1886, λόγω της τότε έπιστρατεύσεως, και επειδή στα
1888 κατά μήνα Μάρτιο αναφέρεται ώς φοιτητής του Έθνικοΰ Πανεπιστη­
μίου, υποθέτω ότι θα πρέπει να έκαμε τήν εγγραφή του και να έφοίτησε στή
Νομική Σχολή κατά τήν διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους 1886­1887 ή του
1887­1888, και ότι εγκατέλειψε οριστικά τις σπουδές του στα 1889, αφοσιω­
θείς στή δημοσιογραφία στην οποία και είχε κλίση.
Τα τριάντα περίπου χρόνια, άπό το 1889 έως το 1920, ώς το θάνατο του,
σύμφωνα με τον συνάδελφο και φίλο του Δημήτριο Καραχάλιο, τον γνωστό
υπό τό ­ψευδώνυμο Λάμπρος Άστέρης, έφαγε τήν ζωή του γράφοντας και
μεταφράζοντας.
Ή δεκαετία τοΰ 1890 είναι ή γονιμότερη και κυρίως τα πρώτα έξι χρόνια
αυτής. Τότε έγραψε και έδημοσίευσε στον τύπο της εποχής τα τρία μυθιστο­
ρήματα του, τό μεγαλύτερο μέρος τών διηγημάτων του, κρητικής κυρίως
υποθέσεως, πολλά άρθρα και χρονογραφήματα και πλήθος μεταφράσεων
μυθιστορημάτων, κυρίως άπό τήν Γαλλική Λογοτεχνία. 'Αποτέλεσμα να
κουρασθούν πρόωρα τα νεύρα του και να αισθανθεί κόπωση. "Ηδη στα
1902 σημειώνει ότι διέμεινε επί δεκαήμερο στο Κεφαλάρι της Κηφισιάς προς
ανάπαυση τών καταπονηθέντων νεύρων του. "Εκτοτε και κυρίως μετά τήν
κατά το έτος 1907 περιπέτεια της υγείας του (ένοσηλεύθη επί 41 ημέρες στο
νοσοκομείο «Ό Ευαγγελισμός», πάσχων από οξείς ρευματισμούς) αναγκά­
ζεται να περιορίσει τις συγγραφικές του δραστηριότητες, διατηρώντας όμως
πάντοτε, ώς τό θάνατο του στα 1920, τήν φρεσκάδα τοΰ μυαλού του.
Κατά μήνα 'Ιούλιο τού 1885, ευρισκόμενος στην Κρήτη μετέβη στο
Ακρωτήρι Χανίων με κάποιο φίλο του, όχι για να κυνηγήσει (στα νιάτα του
ήταν μανιώδης κυνηγός), άλλα απλώς για να επισκεφθεί τήν Μονή της
Αγίας Τριάδος. Στις εντυπώσεις του άπό τήν επίσκεψη του στην Ιερά Μονή
της Αγίας Τριάδος αναφέρει μεταξύ άλλων: «Όλίγαι σημειώσεις, ολίγοι γέ­
λωτες, ους προεκάλεσεν ό πειρασμός Λουκιανός, διότι τον άνεκαλύψαμεν
άοελφικώτατα συμβιοϋντα μετά τών εκκλησιαστικών πατέρων εν τη βιβλιο­
θήκη της μονής, γεϋμα εκ λαγωοϋ εξαίρετον και βραχεία άνάγνωσις, οίω­
ρον προκαλέσασα ΰπνον. Ταϋτα υπήρξαν αϊ άσχολίαι μου κατά τό λοιπόν
της ημέρας».
Στα 1897 έγραφε: «Ή άναπαραοιά είναι ή συνηθεστέρα μου κατάστασις
καϊ όμως ουδέποτε κατόρθωσα να τήν συνηθίσω». Πολλά χρόνια αργότερα,
στα 1910­1911, ύστερα άπό πρόταση τού εκδότη Γ. Φέξη, καθώς βρέθηκε,
όπως αναφέρει, σε άναπαραδιά, θα αναλάβει να μεταφράσει τα έργα τού
530 Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη

Λουκιανού. Έτσι χάρη και στον Φέξη έχομεν σήμερα την δική του θαυμά­
σια μετάφραση των 'Απάντων τοϋ Λουκιανού.
Ώ ς προσκυνητής και απεσταλμένος της 'Αθηναϊκής εφημερίδας Έφη­
μερίς, μετέβη στην νήσο Τήνο δίς. Τήν πρώτη τον Μάρτιο τοΰ 1893 για να
παρακολουθήσει τήν εορτή τοΰ Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου και για να πε­
ριγράψει προσεχώς τα κατ' αυτήν. Ή δεύτερη μετάβαση του στην Τήνο έγι­
νε δύο περίπου χρόνια μετά τήν πρώτη, τον Αύγουστο τοΰ 1895, και πάλιν
ώς απεσταλμένος τής Εφημερίδος για να παρακολουθήσει από κοντά τα
«Τήνια», τους τριήμερους πανελληνίους γυμναστικούς αγώνες, τους προπα­
ρασκευαστικούς των 'Ολυμπιακών Αγώνων τών 'Αθηνών τοΰ 1896 και να
ενημερώσει τους αναγνώστες αυτής.
Υπήρξε πατριώτης πού πίστευε ότι όφειλε, όπως όλοι, να υπηρετήσει μέ
κάθε τρόπο τήν πατρίδα. Και τήν υπηρέτησε όχι μόνο μέ τήν γοητευτική του
πένα, άλλα και μέ το τουφέκι. Κατά τήν Κρητική 'Επανάσταση τοΰ 1897,
έπολεμοΰσε και έγραφε ανταποκρίσεις και αργότερα (1905) έγραψε και
απομνημονεύματα άπό τήν συμμετοχή του στην επανάσταση αυτή, πού
είναι κείμενα αξιολογότατα τόσο από ιστορικής, όσο και από λογοτεχνικής
απόψεως.
Ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης έπολέμησε τις γνωσσικές υπερβολές τοΰ
Ψυχάρη γιατί έπίστευε ότι τα γλωσσικά τέρατα, όπως Παρθένος, σκεπασιά,
περικεφαλιά, αποτελούν βεβήλωση τής γλώσσας τοΰ λαοΰ. Οι αγώνες του
δέ κατά τοΰ Ψυχάρη και τών οπαδών του έβοήθησαν στην αναχαίτιση τών
υπερβολών τους.
Στα 1904 διερωτάται γιατί στην ποίηση ή γλώσσα πρέπει να διευθύνεται
προς τα εμπρός, και στον πεζό λόγο προς τα οπίσω, και τονίζει ότι τό γλωσ­
σικό αίσθημα τον οδηγεί προς τήν αυθύπαρκτη δημοτική, τήν αληθινή, ζω­
ντανή γλώσσα, και ότι διάφοροι λόγοι τον κρατούν στην ελεύθερη μικτή.
Στους διαφόρους αυτούς λόγους τους όποιους δέν αναφέρει, ανήκουν
ασφαλώς οι ακρότητες τοΰ Ψυχάρη και τών οπαδών του, άλλα και ή
γλώσσα τών εφημερίδων στην οποία έπρεπε να προσαρμοσθεί, άφοΰ το σύ­
νολο σχεδόν τών έργων του έδημοσιεύετο σ' αυτές. Τό χρονογράφημα τότε
έγράφετο στην καθαρεύουσα. Πολύ αργότερα δέ ό Σπύρος Μελάς θα εισα­
γάγει πρώτος στο χρονογράφημα τήν δημοτική.
'Ακόμη ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης έχει τονίσει ότι δέν είναι ευχαριστημέ­
νος άπό τή γλώσσα πού έγραφε και ότι αυτό συντελοΰσε στο να μήν είναι
επίσης ευχαριστημένος άπό όσα έγραφε και έδημοσίευε.
Μέ τό τελευταίο του πάντως εκτενές έργο, τό διήγημα του «Πρώτη αγά­
πη», πού τό έγραψε στή δημοτική και πού έκυκλοφόρησε αυτοτελώς στα
Χανιά στα 1919, ενα χρόνο περίπου πριν άπό τον θάνατο του, θα πρέπει να
έμεινε ευχαριστημένος.
 'Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης 531

Ιδού γιατί ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης, ενώ ήταν όπως πιστεύω στην πραγ­
ματικότητα δημοτικιστής, δέν έγραφε την δημοτική τουλάχιστον ώς το 1919.
'Αγάπησε το θέατρο, έπήγαινε σ' αυτό και κάποτε έγραφε και εντυπώ­
σεις. Υπήρξε μάλιστα και μέλος θιάσου, πού συστάθηκε στο Λιμένα Σητείας
στα 1882 για συλλογή χρημάτων υπέρ του εκεί λειτουργούντος Ελληνικού
Σχολείου. Όμως πολύ αργότερα, στα 1911, θα τονίσει: «Ναί, άλλοτε επήγαι­
να και μάλιστα έγραφα και εντυπώσεις. 'Αλλ' έπειτα [είδα] ότι για να γράψη
κανείς περί των νεοελληνικών σκηνικών έργων πρέπει να είναι παρασκευα­
σμένος να δέχεται και να άποδίδη ύβρεις­ και επειδή δεν εχω τοιαύτην πα­
ρασκευήν και προπόνησιν, παρητήθην από αυτήν τήν άσχολίαν και άνακτή­
σας τήν έλευθερίαν τοϋ άπλοϋ θεατού, της κάνω τόσην εύρεΐαν χρήσιν, ώστε
σπανίως πηγαίνω εις το θέατρον και τότε δια να ϊδω κανένα ξένον έργον,
τοϋ οποίου ή αξία και ή επιτυχία είναι βεβαία».
Ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης ήταν τύπος ξεχωριστός μέσα στην κοινωνία,
τήν δημοσιογραφία και τήν φιλολογία, πνεύμα σπινθηροβόλο, πρωτότυπο
και δροσερό, χαρακτήρας αδάμαστος και αδέκαστος. Έσύχναζε στο ιστο­
ρικό τότε καφενείο Ζαχαράτου, τό παρά τήν πλατεία Συντάγματος, της
όποιας, όπως αναφέρει ήταν «τό έπιμονώτερον στρείδι». Δέν ανήκε σέ συ­
νασπισμούς αμοιβαίας υποστηρίξεως και διαφημίσεως. 'Ιδανικό του ήταν ή
απλή ζωή* στα 1908 έσημείωνε: «Αλλ' εγώ επαναλαμβάνω, εχω το ευτύχημα
να μή ανήκω εις τήν άριστοκρατίαν και δύναμαι να ζω, δπως θέλω και να
πηγαίνω όπου θέλω».
Ήταν πτωχός σέ όλη του τήν ζωή. Σωστά δέ στα 1905 είχε προβλέψει ότι
όπως πηγαίνει ουδέποτε θα δυνηθεί ν' αποβάλλει τον μή υποκείμενο σέ φθόνο
τίτλο τοϋ «Ακτήμονος». Έζοϋσε από τήν εργασία του, ή οποία όμως δέν τοϋ
προσέφερε ποτέ μία άνεση ανάλογη μέ τήν άξια του και τους μόχθους του.
Τό μεγαλύτερο προτέρημα του ήταν ή ειλικρίνεια, ειλικρίνεια πού τον
έκανε να λέγει άνά πάσα στιγμή εκείνο τό όποιο έπίστευε ότι ήταν ή αλή­
θεια. Τίμιος και ειλικρινής, εύθικτος και αξιοπρεπής, διατηρούσε περί πάν­
των πλήρη ανεξαρτησία τοϋ φρονήματος του καί, όπως και ό ίδιος ομολογεί,
ήταν περισσότερο και άπό τον διάσημο Γάλλο φιλόσοφο 'Ιωάννη 'Ιάκωβο
Ρουσσώ υπέρ τής ελευθερίας της σκέψεως καί της συνειδήσεως. 'Εξέφραζε
πάντοτε ευθαρσώς τήν γνώμη του. Στα 1904 έγραφε: «Ποίος εκ τών Βου­
λευτών τής Αττικής έμερίμνησε δια να κατέλθη ή διατίμησις τών σιδηροδρό­
μων εις λογικώτερα καί άνθρωπινώτερα όρια; Ποίος δήμαρχος Αθηναίων
έκρινε δτι τοιαύτη φροντίς ανήκει εις τα προς τους δημότας του καθήκοντα
του; Κανείς. Οι Βουλευταί Αττικής ή είναι αυτοί οι εκμεταλλευταί καί κυ­
ριώτεροι μέτοχοι τοϋ σιδηροδρόμου ή είναι φίλοι τών εκμεταλλευτών».
Ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης ήταν αυστηρότατος κριτής τοϋ εαυτού του καί
τοϋ έργου του. Τον χαρακτηρισμό δέ κάποτε τοϋ έαυτοΰ του άπό συνάδελ­
532 Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη

φό του ώς «ευφυή», έθεώρησε λίαν υπερβολικό, τον απέρριψε και αυτοχα­

ρακτηρίστηκε ώς ταπεινός και αφανής. Δέν ήταν ποτέ ικανοποιημένος μέ
ο,τι έγραφε. Στα 1904 έτόνιζε: «Κάθε άλλο παρά ενθουσιασμένος είμαι με
τον εαυτόν μου και τα γραψίματα μου».
Κάποτε, όπως ò ϊδιος ομολογεί, έγραψε μία κωμωδία* τήν έγραφε επί
μήνες, όμως όταν τήν έτελείωσε και τήν άνέγνωσε του φάνηκε ώς απελπι­
στική αποτυχία, διό και τήν έκρινε ώς άναξία να ζήσει ακόμη και τήν ζωή
τοϋ χειρογράφου και τήν έσχισε αυτοστιγμεί. 'Ακόμη και για το καλύτερο
του έργο, τον θαυμαστό Πατούχα, έλεγε, μετά τήν σε συνέχειες κατά το έτος
1892 δημοσίευση του, ότι θέλει πολύ κτένισμα, ότι πρέπει να διορθωθεί.
Κατά καιρούς ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης έχρησιμοποίησε πολλά ψευδώ­
νυμα. 'Από αυτά, δύο δέν τα εγκατέλειψε ποτέ, του άρεσαν εξαιρετικά και
πίστευε πώς τον αντιπροσωπεύουν. Είναι το περισσότερο γνωστό, ό
Διαβάτης, άλλα και το 'Ιωάννης Άκτήμων. 'Ενίοτε δέ ό Διαβάτης αναφέρε­
ται στον 'Ιωάννη Ακτήμονα ή ό 'Ιωάννης Άκτήμων στο Διαβάτη, δηλαδή ό
Κονδυλάκης στον εαυτό του. Κατά δήλωση του πάντως, οσάκις μετεχειρί­
σθη ψευδώνυμα το έπραξε για λόγους όλως άσχετους προς τήν φήμη και
τήν υστεροφημία, για τις όποιες άλλωστε αδιαφορούσε.
Ποτέ δέν καυχήθηκε για τήν άξια και τις σπάνιες ικανότητες του και
ούτε επεδίωξε ποτέ στή ζωή του αξιώματα και τιμές. Και τα αξιώματα και οι
τιμές τού ήταν απολύτως αδιάφορα. "Ετσι ό λιτός εορτασμός της είκοσιπεν­
ταετηρίδας του στην δημοσιογραφία και τα γράμματα (τριακονταπενταετη­
ρίδας 1881­1916, στην πραγματικότητα), πού οργάνωσε ή εφημερίδα Εμ­
πρός, ένα γεύμα στο εστιατόριο «Αβέρωφ» μέ σύντομες προπόσεις, έγινε
χωρίς τυμπανοκρουσίες στις 28 Φεβρουαρίου 1916 σέ στενό οικογενειακό
κύκλο των συνεργατών της εφημερίδας. Ό τρόπος αυτός τοΰ λιτού εορτα­
σμού άρμοζε στην μετριοφροσύνη τού Κονδυλάκη.
Ό Κωστής Παλαμάς, πού ήταν συνεργάτης της εφημερίδας Εμπρός,
ένιωσε τήν ανάγκη να αποκαλύψει στους αναγνώστες αυτής, λίγες ημέρες
μετά τήν οικογενειακή εορτή προς τιμή τού Κονδυλάκη, ότι απουσίασε
επειδή δέν εκλήθη και εξομολογείται ότι, εάν καλούμενος συμμετείχε, θα έμε­
νε άφωνος ανοίγοντας τα χείλη του μόνο σέ τυπικές ευχές και προσρήσεις,
και αυτό γιατί θα είχε δύο αφορμές. Ή πρώτη θα είχε σχέση μέ τους άκου­
σθέντες λόγους και κυρίως τον άπό βάθους καρδιάς και έξοχα διατυπωθέ­
ντα χαρακτηρισμό τοϋ Κονδυλάκη άπό τον Δημήτριο Καλαποθάκη, πού
διάβασε στο Εμπρός, έτσι ώστε τα δικά του λόγια να μήν είναι απαραίτητα.
Και ή δεύτερη θ' αναφερόταν στην καταπληκτική του δειλία και επομένως
στην πλήρη ανικανότητα του να ομιλεί δημοσία, άφοϋ δέν σκέπτεται παρά μέ
τήν πένα στο χέρι και ή ρητορική του είναι ρητορική άπό χειρογράφου.
JKai ό Κωστής Παλαμάς προσθέτει ακόμη ότι, εάν έπρεπε άναποφεύ­
 'Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης 533

κτως να ομιλήσει, θα εύρίσκετο και πάλι αναποφάσιστος γιατί θα έπρεπε να

διαλέξει μεταξύ ενός εγκωμίου και μιας έξομολογήσεως. 'Εάν θα επέλεγε το
εγκώμιο θα παρέπεμπε τους ακροατές του στο εγκωμιαστικό του άρθρο για
τον Πατούχα, άρθρο πού είχε γράψει και δημοσιεύσει στην εφημερίδα
Εμπρός, όταν το έ'ργο έκυκλοφόρησε αυτοτελώς στη σειρά της Λογο­
τεχνικής Βιβλιοθήκης Φέξη, και θα επανερχόταν σ' αυτό συνοπτικότερα ή
διεξοδικότερα. Κατόπιν θα έπλεκε το εγκώμιο του πολύτιμου τόμου των
διηγημάτων του Κονδυλάκη πού τιτλοφορείται: "Οταν ήμουν δάσκαλος και
άλλα διηγήματα.
Ιδού ενα απόσπασμα τοΰ συντόμου χαρακτηρισμού τοΰ Κονδυλάκη
άπό τον Διευθυντή τοΰ Εμπρός Δημήτριο Καλαποθάκη: «Σπανίως ή δημο­
σιογραφική και φιλολογική ιδιοφυΐα, συνηντήθησαν με προσωπικά χαρί­
σματα τοσούτον ευγενή και επίζηλα και με χαρακτήρα τοσούτον άνδρικον
και εντιμον. Ό κ. Κονδυλάκης υπήρξε καθ' δλον τον χρόνον τούτον ο ιδανι­
κότερος και εντελέστερος αγωνιστής, όστις διήλθε προ των πειρασμών και
των άλλων δοκιμασιών τού επαγγέλματος με τήν κεφαλήν πάντοτε υψηλά
και το μέτωπον ύπερήφανον, χωρίς νά συνθηκολόγηση με συμφέρον, χωρίς
νά δεχθή συμβιβασμούς και χωρίς νά ύποκύψη εις τάς ποικίλας εκείνας μι­
κρότητας τής ανθρωπινής ζωής, αδάμαστος και αξιοπρεπής καί άνεπίλη­
πτος, αληθώς ιππότης, όστις δεν ζητεί, ούτε δέχεται τίποτε άπα κανένα, δεν
επιθυμεί νά είναι τίποτε άλλο άφ' δ, τι είναι και βαδίζει πάντοτε προς τά
εμπρός, με το δόρυ ύψωμένον προς τον ούρανόν. Έν τω προσώπφ αύτοϋ
χαιρετίζω τον άγαπητόν φίλον, τον σπινθηροβόλον συνάδελφον, τον γεν­
ναιον πολεμιστήν, τον εντιμον άνδρα, όστις εκπροσωπεί τήν εύγενεστέραν
μορφήν τού Ελληνικού Τύπου»
Μετά τήν λιτή οικογενειακή εορτή, το γεύμα προς τιμή τοΰ Κονδυλάκη,
πού οργάνωσε το Εμπρός, ακολούθησε ό λιτός επίσης εορτασμός τής είκοσιπε­
νταετηρίδας του στις 12 Μαρτίου 1916 άπό τήν "Ενωση Συντακτών, ενα πρό­
γευμα στους Αμπελοκήπους μέ σύντομη πρόποση τοΰ Στέφανου Στεφάνου
καί σύντομη επίσης απάντηση τοΰ Κονδυλάκη. Τον εορτασμό τής είκοσιπεντα­
ετηρίδας τοΰ συγγραφέως τοΰ Πατούχα έχαιρέτησε ο τύπος τής εποχής· πολ­
λοί συνάδελφοι του, δημοσιογράφοι καί λόγιοι αναφέρθηκαν επαινετικότατα
σ' αυτόν. Μεταξύ αυτών καί ό Γεώργιος Σουρής, ό όποιος έδημοσίευσε τους
παρακάτω χαιρετιστήριους καί άκρως περιεκτικούς στίχους:

Εορτασμός μιας πένας

πού τήν τιμά καθένας

Εικοσιπέντε χρόνια 'πέταξαν σαν πουλάκι,

αφ' ότου το κονδύλι σφριγών τού Κονδυλάκη
534 Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη

επήρε πρώτην θέσιν εις την λογοτεχνίαν

με τέχνην καινοτόμον και μ' εμπνευσιν σπανίαν.
Kai νυν τοϋ Κονδυλάκη ημώντες το κονδύλι
συνεορτάζουν όλοι τοϋ πνεύματος οι φίλοι.
Μα κι' ο Ρωμηος εξ δλης καρδίας τον συγχαίρει,
σφιγγών μ ' εύχάς και τό 'να και τ' άλλο του το χέρι.

Ό Ιωάννης Κονδυλάκης υπήρξε εξαιρετική φυσιογνωμία, όχι μόνον ώς

άνθρωπος, άλλα και ώς λογοτέχνης. Ό Γρηγόριος Ξενόπουλος τον θεωρεί με­
γάλο πεζογράφο, κλασικό και τονίζει ότι «Κάνεις δεν έχει το τάλαντόν του
και κανείς δεν φθάνει την τελειότητα όσον αυτός». Μέ το έργο του, το λογοτε­
χνικό, πού είναι πολύμορφο και αρκετά σημαντικό, πού το χαρακτηρίζει κυ­
ρίως τό χιούμορ και ή απλότητα τοϋ ύφους, πού είναι εθνικό γιατί έχει τήν
σφραγίδα τής αληθείας κατά τον θαυμαστό ορισμό του εθνικού μας ποιητού
Διονυσίου Σολωμού και πού θα μείνει στην ιστορία τής νεοελληνικής λογοτε­
χνίας ώς έργο ενός άπό τους αξιοπρεπέστερους της αντιπροσώπους, περιγρά­
φει, αναλύει και ζωντανεύει τήν εποχή του. Τα θέματα του, μεγάλα και σπου­
δαία ή μικρά και ασήμαντα, αντλεί άπό τήν καθημερινή ζωή τής εποχής του,
τό παρόν και τό άμεσο παρελθόν. Τρία κυρίως εϊδη τοϋ πεζού λόγου έκαλ­
λιέργησε και ανύψωσε· τό χρονογράφημα, τό διήγημα και τό μυθιστόρημα.
Ώ ς χρονογράφος είναι άριστοτέχνης· πατέρα τού αθηναϊκού χρονογρα­
φήματος τον ονομάζει ό Παύλος Νιρβάνας, καί ανώνυμος συνεργάτης τής
εφημερίδας Εστία τον αποκαλεί «Πρίγκιπα των Ελλήνων χρονογράφων».
Μέ τήν μόρφωση καί τήν φαντασία του, μέ τό πνεύμα καί τήν δεξιότητα του,
πρώτος αυτός κατά τον Κωστή Παλαμά συνετέλεσε στή διαμόρφωση, ανά­
πτυξη καί ανύψωση τού χρονογραφήματος σέ είδος ξεχωριστού εντέχνου
λόγου. Μέ τό λιτό καί απέριττο ύφος του, μέ τό χιούμορ του, μέ τήν οξεία
παρατηρητικότητα του, μέ τήν χάρη καί τήν εύγλωττία του, έδωσε στο είδος
τού χρονογραφήματος μία ιδική του ξεχωριστή μορφή.
Ό μελετών τήν καθημερινή καί μακρόχρονη χρονογραφική παραγωγή
τού 'Ιωάννη Κονδυλάκη, τα περίπου δέκα χιλιάδες χρονογραφήματα του,
παρατηρεί ότι ούτε ό χρόνος, ούτε ή διαρκής παραγωγή αφήρεσε κάτι από
τήν χάρη καί τήν δροσερότητα τού Κρητικού πεζογράφου. Τά χρονογραφή­
ματα του διακρίνονται πάντοτε από τήν ευθυμία, τό χιούμορ, τό φιλοσοφικό
σκώμμα πού όμως δέν πληγώνει, ούτε έκχύνει χολή, άλλ' έχει πάντοτε μια
αγαθότητα καί μια φιλανθρωπία, ή οποία κατά τον Θεόδωρο Βαλλιανίτη
ενθυμίζει κάτι άπό τό πνεύμα τοϋ Ρώσου Νικολάου Βασίλιεβιτς Γκόγκολ,
συγγραφέως τού ΙΘ' αιώνα. Ό μελετών επίσης τά χρονογραφήματα τού
Κονδυλάκη διέρχεται τήν ιστορία τής εποχής πού αυτά γράφτηκαν, έχει δη­
λαδή μπροστά του τήν εικόνα των γεγονότων μεγάλων ή μικρών κοινω­
 Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης 535

νικών, οικονομικών, πολιτικών, εθνικών κλπ., πού γεννήθηκαν αμέσως άπό

την ζωή τοΰ ελληνικού λαοΰ, άπο τήν ρέουσα νεοελληνική ζωή και πού
έτερψαν, ένεθουσίασαν, συνεκίνησαν ή κατέθλιψαν τήν ελληνική ψυχή.
Κατά τον Παύλο Νιρβάνα το χρονογραφικο έ'ργο τού Κονδυλάκη περιλαμ­
βάνει θησαυρούς πού μπορούν να σταθούν με όλα τα δικαιώματα της
υψηλής συγγενείας μπροστά στον Πατούχα και στο "Οταν ήμουν δάσκαλος.
Ώ ς διηγηματογράφος ο Ιωάννης Κονδυλάκης διακρίνεται τόσο για τήν
έμπνευση, όσο και για τήν πιστή απεικόνιση της ελληνικής και μάλιστα της
κρητικής ψυχής. Οι υποθέσεις και τα πρόσωπα τών περισσοτέρων διηγημά­
των του αναφέρονται στην Κρήτη και στίς κρατικές επαναστάσεις.
Μεταξύ τών καλυτέρων και περισσότερο γνωστών διηγημάτων τού
Κονδυλάκη συναριθμούνται ό Επικήδειος, το "Οταν ήμουν δάσκαλος και ή
Πρώτη αγάπη. Στο πρώτο ό κρητικός πεζογράφος μας παρουσιάζει εύθυ­
μογραφικά τήν ψυχολογική εικόνα πού δημιουργείται σέ μία κηδεία άπό τό
σκανδάλισμα τού γέλιου.
Στο δεύτερο, το "Οταν ήμουν δάσκαλος, πού είναι μια επαρχιακή ηθο­
γραφία μερικώς αυτοβιογραφική, αναφερόμενη στίς εξωσχολικές κυρίως
ασχολίες τού συγγραφέως, συνυπάρχει τό εύθυμο και φιλοπαΐγμον στοιχείο
με τό θλιβερό και μοιραίο. Τον έρωτα τών δύο δασκάλων, σχολάρχου και
βοηθού προς τήν χωριατοπούλα Φωτεινή, πού δεν συμπαθεί κανένα τους,
αλλ' αγαπά να παίξει μαζί τους, ακολουθεί τό κρέμασμα τού βοηθού δα­
σκάλου μετά τον γάμο της με τρίτο πρόσωπο άπό ξένο χωριό.
Στο τρίτο διήγημα, ή Πρώτη αγάπη, λάμπει τό ψυχολογικό άλλα και
ηθογραφικό ταλέντο τού Κονδυλάκη. Ό Κρητικός συγγραφέας μας διη­
γείται τήν ιστορία τού έρωτα, τού απελπισμένου και παρατεινόμενου ώς τό
μοιραίο, τοΰ έρωτα τού Γιωργή, ενός πεντάχρονου αγοριού, προς τό Βαγ­
γελιό, κοπέλα πολύ μεγαλύτερη του, κοπέλα της παντρειάς. Και ό έρωτας
οδηγεί στην καταστροφή γιατί ή λύτρωση δεν είναι ό γάμος, άλλα ό θάνατος
τοΰ Βαγγελιοΰ.
Ό πλήρης συναισθηματικότητας τύπος, τό Βαγγελιό, ή ευγενική αυτή
ψυχή τοΰ χωριοΰ, τό αγνό δημιούργημα τοΰ Κονδυλάκη, ή κόρη τής Κρήτης,
τό άνθος τής φυσικής και άδολης ζωής, πού αγάπησε πολύ, πού έδοκίμασε
πολλούς καημούς και πού αρρώστησε άπό φθίση, γκρεμίσθηκε άπό έ'να
βράχο γιατί επίστεψε πώς μετέδωσε τήν αρρώστια της στο Γιωργή.
Ό,τι κυρίως διακρίνει τό διήγημα Πρώτη αγάπη είναι ή πρωτότυπη
έμπνευση, ή ψυχολογική ακρίβεια και ή ηθογραφική δύναμη, ή τελειότητα
μέ δύο λέξεις.
Έκτος όμως άπό τα τρία διηγήματα, πού μόλις ενδεικτικά ανέφερα,
καθώς και τα πολλά άλλα γνωστά, ό Κονδυλάκης έγραψε και εδημοσίευσε
και άλλα αξιολογότατα πού δέν είναι γνωστά ακόμη και μέ τους τίτλους
536 Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη

τους στους άσχοληθέντες μέ το διηγηματογραφικό του έ'ργο. 'Αναφέρω π.χ.

το ψυχολογικό του διήγημα το τιτλοφορούμενο Μία κληρονομιά, πού το χα­
ρακτηρίζει κυρίως ή ψυχολογική βαθύτητα. Σ' αυτό ό παρατηρητικότατος
συγγραφέας θίγει το θέμα περί τοϋ εάν είναι δυνατή ή μετάδοση των ψυ­
χικών παθήσεων κληρονομικά. Επίσης αναφέρω το κρητικό ιστορικό του
διήγημα μέ τον τίτλο Νιόβη, τοϋ οποίου ή υπόθεση αναφέρεται σ' ένα επει­
σόδιο τοϋ μαρτυρολογίου της Βιάννου της Κρήτης στα τέλη της επαναστά­
σεως τοϋ 1821.
Το όνομα τοϋ τίτλου Νώβη, πού είναι και το όνομα της ήρωΐδας του διη­
γήματος, εμπνεύσθηκε ό Κονδυλάκης από το συγκινητικότατο μΰθο της πο­
λύπαθης Νιόβης, τοϋ οποίου τα πρώτα στοιχεία εύρίσκομε στον Όμηρο και
στον Ησίοδο. Ό συγγραφέας τοϋ Πατούχα ηθέλησε προφανώς να παρα­
βάλλει τα πάθη της ήρωΐδας του, Βιαννίτισσας παππαδιάς Νιόβης, συζύγου
τοϋ παππα Κωνσταντή Ραφάνη μέ εκείνα της Νιόβης τοϋ μύθου.
Ώ ς μυθιστοριογράφος ό 'Ιωάννης Κονδυλάκης είναι θαυμαστός. Έγρα­
ψε και έδημοσίευσε σέ συνέχειες ώς επιφυλλίδες εφημερίδων το ηθογραφικό
μυθιστόρημα ό Πατούχας, το αστικό Οι άθλιοι των 'Αθηνών και τό ιστορικό
Το '62. Κάτω ο Τύραννος, ήτοι τρία συνολικά. 'Από αυτά τό πρώτο, Ό
Πατούχας, το αριστούργημα της ηθογραφικής μας φιλολογίας, πρωτοδημο­
σιεύθηκε τό έτος 1892 στην εφημερίδα Έφημερίς. Τό έργο έκυκλοφόρησε
αυτοτελώς πολλά χρόνια αργότερα, στα 1915, και όχι όπως αναφέρεται στον
τίτλο του στα 1916. Αυτό προκύπτει άπό τό γεγονός ότι δύο τουλάχιστον λό­
γιοι, ό Κωστής Παλαμάς και ό Δημήτριος Καλογερόπουλος όμιλοϋν για τον
αυτοτελώς κατά τό έ'τος 1915 εκδοθέντα Πατούχα στή σειρά της Λογοτε­
χνικής Βιβλιοθήκης Φέξη. Ό πρώτος τονίζει στο υπό τον τίτλο Ό Πατούχας
κριτικό του άρθρο, τό δημοσιευθέν στην εφημερίδα Εμπρός και στο φύλλο
της 30ής Αυγούστου 1915, ότι τό έργον «είδε προσφάτως τό φώς εις βιβλίον
μέσα εις την «Λογοτεχνικήν Βιβλιοθήκην Φέξη». Και ό δεύτερος, ό Δημή­
τριος Καλογερόπουλος, στο άρθρο του υπό τον τίτλο «Ή φιλολογία κατά τό
1915. Αι έλληνικαί εκδόσεις», πού δημοσιεύθηκε αρχομένου τοϋ 1916, ανα­
φέρει τον Πατούχα τοϋ Κονδυλάκη ώς εκδοθέντα αυτοτελώς τό 1915,
καθώς και τό "Οταν ήμουν δάσκαλος και άλλα διηγήματα, ώς εκδοθέν κατά
τό ϊδιο και αυτό έτος και όχι τό 1916, όπως αναγράφεται στον τίτλο του.
Για τον Πατούχα έγράφη, όταν τό έργο έκυκλοφόρησε αυτοτελώς, ότι ή
εκδοσή του σέ βιβλίο αποτελεί τό μεγαλύτερο φιλολογικό γεγονός τής
εποχής και ότι αποτελεί επίσης θησαυρό, τιμή και καύχημα για τήν ελληνική
φιλολογία. Κατά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου Ό Πατούχας είναι έργο διαρ­
κείας, έργο ακλόνητο, έργο πού θα ζήσει όσο και ή νεοελληνική φιλολογία.
'Επίσης αναφέρω ότι ό Γρηγόριος Ξενόπουλος, πολύ πριν «Ό Πατούχας»
εκδοθεί αυτοτελώς, είχε τονίσει ότι «Είναι άπό τα ζωντανότερα, τα άληθι­
 Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης 537

νώτερα, τά πλέον συναρπαστικά και τα πλέον έξυπνα. "Ε, άρκεϊδη το εγρα­

ψεν ό Κονδυλάκης...».
Ό Ιωάννης Κονδυλάκης έδωσε στον Πατούχα τον τύπο της ιδικής του
ιδιοφυΐας. "Εδωσε ακόμη στους ήρωες του σκέψεις και αισθήματα τοϋ τό­
που όπου γεννήθηκε και έζησε τα πρώτα της ζωής του χρόνια. Ό,τι κυρίως
διακρίνει το έ'ργο είναι ή πρωτότυπη έμπνευση, το χιούμορ, ή ηθογραφική
δύναμη και ή ψυχολογική βαθύτητα. Ό κρητικός συγγραφέας περιγράφει
τον αγώνα ενός Βιαννίτη πρωτόγονου νέου, τοϋ Μανώλη (Πατούχας ήταν
το παρατσούκλι του), να προσαρμοσθεί στην κοινωνική ζωή. Περιγράφει
τήν πάλη του προς τό κοινωνικό περιβάλλον του χωριοϋ του, τήν Βιάννο.
Περιγράφει τήν πικρία του απέναντι των εμποδίων των πολλών, τήν εκδίκη­
ση του προς τους εχθρούς του, τήν ικανοποίηση τοϋ πάθους του και τήν επι­
κράτηση της θελήσεως του. Δίπλα στον ήρωα του, πλέκει διάφορα και αμί­
μητα επεισόδια.
Τό δεύτερο μυθιστόρημα του Οι άθλιοι των Αθηνών πού πρωτοδημοσι­
εύθηκε τό 1894 στην εφημερίδα Εστία απεικονίζει κυρίως τήν ζωή τοϋ υπο­
κόσμου της ελληνικής πρωτεύουσας γύρω στα τέλη τοϋ ΙΘ' αιώνα. Είναι
έ'ργο πρωτότυπο και πνευματώδες, μέ συγκινητικά επεισόδια, έργο πού δια­
κρίνεται για τήν απαράμιλλη έξεικόνιση τών χαρακτήρων τών προσώπων.
Ευγενείς και βιοπαλαιστές, πλούσιοι και τοκογλύφοι, αισθηματίες και ρα­
διοϋργοι, όλοι σέ ένα μίγμα δρουν ζωηρότατοι και ζωντανοί. Ό 'Ιωάννης
Κονδυλάκης αποκαλύπτει τους τύπους αυτούς, τύπους τους οποίους έδημι­
ούργησε και δημιουργεί στην κοινωνία ή πείνα και ή κοινωνική και πολιτική
διαφθορά.
Τό τρίτο μυθιστόρημα του, Το '62. Κάτω ό Τύραννος, πού πρωτοδημοσι­
εύθηκε στην εφημερίδα Σκρίπ (15 'Οκτωβρίου 1895 έως 27 Ιουνίου 1896),
αναφέρεται στα κατά τήν εκθρόνιση τοϋ βασιλιά Όθωνα τό έτος 1862 δια­
δραματισθέντα. Είναι έργο γραμμένο μέ πολλή επιμέλεια και εξακριβωμένη
γνώση.
Ό Ιωάννης Κονδυλάκης δεν έγραφε πάντοτε όπως ήθελε και όταν ήθε­
λε, ούτε επίσης ακολουθούσε πάντοτε τουλάχιστον τήν έμπνευση και τις
διαθέσεις του, άλλ' υποτασσόταν στην ανάγκη τήν δημοσιογραφική και τήν
βιοποριστική. Ό ϊδιος γράφει σχετικώς: «Εις τήν ζωή τών γραφόντων, ιδίως
τών γραφόντων καθημερινώς, ουχί κατ' άρέσκειαν και κατ' εμπνευσιν,
υπάρχει μία νοσηρά κατάστασις ψυχική ανάλογος προς τήν άηδίαν, ην φέ­
ρει ό πυρετός. Ό εγκέφαλος απορρίπτει τήν μίαν μετά τήν αλλην τάς Ιδέας,
αϊτινες έρχονται εις τήν σκέψιν, όπως ή ορεξις τοϋ πυρέσσοντος απορρίπτει
μέ άηδίαν τά προσκομιζόμενα εις αυτόν εδέσματα». Όμως παρ' όλα αυτά,
είχε δεν είχε όρεξη, είχε δεν είχε έμπνευση, έγραφε. "Εγραφε έχοντας ως
απόλυτο εφόδιο τοϋ καθημερινού του βίου τό άκακο προς όλα και όλους
538 Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη

σκώμμα. Και ο,τι έγραψε εΐναι αξιόλογο. Ή ανάγκη ή δημοσιογραφική και ή

βιοποριστική του έ'δινε δυνάμεις. Είναι αναμφιβόλως ό Ιωάννης Κονδυλά­
κης, κορυφαίος συγγραφέας ό όποιος μας συγκινεί και μας γοητεύει με το
έ'ργο του.
Ή ζωηρή του αγάπη προς τήν ιδιαίτερη του πατρίδα, τήν Κρήτη, τον
έφερε πίσω σ' αυτήν. "Ηθελε να αποθάνει εκεί. Όταν ένιωσε λοιπόν ότι οί
δυνάμεις του, οί σωματικές, άρχισαν να τον εγκαταλείπουν, αποσύρθηκε
στην αγαπημένη του νήσο, τήν νήσο τής γεννήσεως του και απέθανε εκεί,
στον τόπο των ωραιότερων εμπνεύσεων τής ζωής του.

Ή φιλοτεχνηθεΐσα άπο τον γλύπτη Ζαχ. Μπεκιάρη προτομή τοΰ ΙΩΑΝΝΟΥ Δ. ΚΟΝ­
ΔΥΛΑΚΗ (Περίβολος τοΰ Πνευματικοί) Κέντρου τοΰ Δήμου Αθηναίων, οδός Ακαδημίας,
αριθ. 50).
ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ Δ. ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ

ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΜΒΛΩΣΕΙΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ό π ω ς αποδεικνύεται άπο τη μελέτη των πηγών, ή αντισύλληψη και οι

αμβλώσεις ήταν πρακτικές πού συνηθίζονταν στην αρχαιότητα και παρέ­
μειναν σταθερά σέ χρήση και στο Βυζάντιο. Ή διαφορά έγκειται στο γε­
γονός ότι, εν αντιθέσει μέ τις χαλαρότερες αντιλήψεις της αρχαιότητας, στο
Βυζάντιο ή αντισύλληψη και ή άμβλωση εκλαμβάνονταν ώς έγκλημα κατά
ζωής. Ό Χριστιανισμός, μάλιστα, από τήν πρώτη στιγμή της εμφάνισης του
θεώρησε τήν άμβλωση (άλλα και τήν αντισύλληψη) ώς έγκλημα κατά τής
ανθρώπινης ζωής. Οι θέσεις αυτές παρέμειναν άμετάκλιτες έως το τέλος τής
βυζαντινής περιόδου. Ένώ, όμως, ή κρατική νομοθεσία επιδεικνύει εξαιρε­
τική αυστηρότητα απέναντι στην άμβλωση, αντίθετα ή 'Εκκλησία δίδει τή
δυνατότητα σέ όσους επιβάλλουν τις ποινές να τις αύξομοιώνουν σέ αυστη­
ρότητα, ανάλογα μέ τή στάση τής υπολόγου.
Στην αρχαία Ελλάδα πρώτος ό Ιπποκράτης αντιτάχθηκε ρητά στις
αμβλώσεις και απαγόρευσε τήν πραγματοποίηση τους από τους μαθητές
του. Αναφέρεται χαρακτηριστικά στον "Ορκο: «Ου δώσω δέ ουδέ φάρμα­
κον ούδενί αιτηθείς θανάσιμον, ουδέ ύφηγήσομαι ξυμβουλήν τοιήνδε, ομοί­
ως δέ ουδέ γυναικί πεσόν φθόριον δώσω...»2. "Ισως να ευθύνονται γι' αυτή
του τήν απόφαση οι παρατηρήσεις σχετικά μέ τή μορφοποίηση των εμ­
βρύων πού αναφέρονται διαρκώς στο έργο του3. "Ισως ή απόφαση του να

1. Περαιτέρω λεπτομερή ανάλυση τοϋ θέματος μέ τήν προσθήκη πολλών επιπλέον στοι­
χείων, πού για ευνόητους λόγους δέν ήταν δυνατόν να συμπεριληφθούν στο παρόν άρθρο, βλ.
στο Α. Δ. Βακαλούδη, 'Αντισύλληψη και 'Αμβλώσεις άπο τήν αρχαιότητα στο Βυζάντιο, έκδ.
Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη (υπό έκδοση).
2. Ιπποκράτους, "Ορκος, "Εργα, έ'κδ. É. Littré, Oeuvres complètes d'Hippocrate, τόμ. 1­10,
Amsterdam 1961­1982, τόμ. IV, σ. 630. Βλ. R. J. Huser, The Crime of Abortion in Canon Law, An
Historical Synopsis and Commentary, Washington. D. C. 1942, σ. 5. L. Lewin, Die Fruchtabtreibung
durch Gifte und andere Mittel, ein HandbuchfiirÀrzte und Juristen, Berlin 19223, σ. 9.
3. Ιπποκράτους, Περί σαρκών, "Εργα, τόμ. VIII, σ. 610.
540 'Αναστασίας Δ. Βακαλούδη

οφείλεται και στο γεγονός ότι ό Ιπποκράτης πίστευε πώς ή φύση και ή ψυχή
τοϋ ανθρώπου αποτελούν ενότητα. Έν γένει φαίνεται ότι σ' αυτόν και σέ
άλλους ομοϊδεάτες ιατρούς ήταν σαφές ότι στο πρόσωπο τοΰ ιατρού πρέπει
να συνυπάρχουν ή ιατρική συνείδηση και το θρησκευτικό συναίσθημα ή ή
κοσμοθεωρία. "Ετσι ­σύμφωνα μέ τον "Ορκο τοΰ Ιπποκράτη­ ό ιατρός
ορκιζόταν: «Άγνώς δε και όσίως διατηρήσω τον έμόν βίον και τέχνην τήν
έμήν»4. Κυρίως, όμως, ο Ιπποκράτης συνιστά στις γυναίκες να μήν κατα­
φεύγουν σέ αμβλώσεις και ιδίως να μήν παίρνουν άμβλωτικά φάρμακα, όχι
τόσο για να μήν υποπέσουν σέ ηθικό αμάρτημα, όσο για να εμποδίσει, κυ­
ρίως, τήν απορρόφηση των τοξικών αυτών ουσιών από τόν οργανισμό ή να
αποτρέψει το σώμα από το να υποβληθεί σέ μία βίαιη επέμβαση, διότι όλα
αυτά εγκυμονούν φοβερούς κινδύνους για τή σωματική ακεραιότητα τών
γυναικών5. "Εκτοτε πολλοί ιατροί φαίνεται ότι ενστερνίζονται τόν όρκο τοϋ
Ιπποκράτη και δέν χορηγούν άμβλωτικά φάρμακα χωρίς σοβαρή αιτία ­
αυτό φαίνεται στα γραφόμενα άπό τόν Σωρανό τήν πρώτη δεκαετία τοϋ 2ου
μ.Χ. αιώνα: «οι μέν γαρ έκβάλλουσι τα φθόρια τήν Ιπποκράτους προσκα­
λούμενοι μαρτυρίαν λέγοντος ου δώσω δέ ούδενί φθόριον, και ότι της
ιατρικής έστιν ϊδιον το τηρεϊν και σώζειν τα γεννώμενα υπό της φύσεως»6.
Στο Βυζάντιο επικρατεί ή ϊδια αντίληψη, τήν οποία βρίσκουμε, για πα­
ράδειγμα, στο έργο τοϋ ιατρού Θεοδώρου Πρισκιανοϋ (5ος μ.Χ. αιώνας):
<«5εν είναι θεμιτό νά χορηγήσω σε κάποιον ενα άμβλωτικά φάρμακο. "Οπως
αποδεικνύεται άπό τον λόγο τοϋ Ιπποκράτη, δεν πρέπει νά κηλιδωθεί ή
άσπιλη αποστολή τοϋ ίατροϋ με τή συνεργεία σε ενα τόσο σοβαρό αμάρτη­
μα. Άλλα επειδή υπάρχουν βλάβες στή μήτρα, κλπ. (μπορεί να χορηγηθεί
ενα άμβλωτικά μόνον στην περίπτωση πού λειτουργεί ως θεραπευτικό)»7.
'Αναφορικά μέ τα κίνητρα της αντισύλληψης και τών αμβλώσεων μπο­
ρούν νά επισημανθούν τα εξής: 'Αποτελούν φαινόμενα πού συναντώνται σέ
όλα τα κοινωνικά στρώματα. 'Επίσης, πολυποίκιλοι ήταν οι λόγοι πού ώθοϋ­

4. E. Nardi, Procurato aborto nel mondo greco romano, Milano 1971, σ. 60. Πρβλ. Η. Hunger,
Βυζαντινή Λογοτεχνία, ή λόγια κοσμική γραμματεία τών Βυζαντινών, τόμ. Γ', 'Αθήνα 1994, σ.
108.
5. Πρβλ. E. Nardi, Aborto, σ. 72, σημ. 92.
6. Σωρανοΰ, Γυναικεία πάθη, εκδ. P. Burguière ­ D. Gourevitch ­ V. Malinas, Soranos d'Éphèse,
τόμ. Ι­ΙΠ, Les Belles Lettres, Paris 1988,1990,1994,1.60 (κεφ. 19), στο E. Nardi, Aborto, σ. 64.
7. Theodori Prisciani, Rimedi usuali, III. VI, 23, στο E. Nardi, Aborto, o. 65: «Abortivum dare
nulli umquam fas est, ut enim Hippocratis attestatur oratio, tam duri reatus conscientia medicorum
innocens officium non decet maculari, sed quoniam aut matricis vitio etc.».
 'Αντισύλληψη και αμβλώσεις από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο 541

σαν τις γυναίκες να προφυλάσσονται άπο ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες ή να

απαλλάσσονται όταν αυτές προέκυπταν. Κάποιοι από αυτούς ήταν ή φτώ­
χεια, ή ιδιοτέλεια, το μίσος προς τον σύζυγο, ή διατήρηση της ωραιότητας,
λόγοι υγείας, κ.ά.8. Ή βασική κατηγορία γυναικών πού υποβάλλονταν σε
αντισύλληψη και αμβλώσεις ήταν οι πόρνες. Μάλιστα οι αμβλώσεις ήταν συ­
χνές, γιατί ή εγκυμοσύνη εμπόδιζε την άσκηση του επαγγέλματος τους9. Τα
κυριότερα κίνητρα ήταν ή διατήρηση της ωραίας εμφάνισης, ή άμεση αντα­
πόκριση στις επιθυμίες των πελατών χωρίς τήν τροχοπέδη του βάρους μίας

8. Σωρανοϋ, Γυναικεία, 1,20 (σ. 59).

9. Ιπποκράτους, Περί σαρκών, "Εργα, τόμ. VIII, σ. 610. Κλήμεντος 'Αλεξανδρείας,
Παιδαγωγός, εκδ. H.­J. Marrou, Paris 1965, Clément d'Alexandrie, Le pédagogue, II, βιβλ. 2. κεφ.
10. 96,1. The Demotical Magical Papyrus of London and Leiden, εκδ. F. L. Griffith ­ H. Thompson,
London 1904, xiv. 1188­1189 (H. D. Betz, The Greek Magical Papyri in Translation, Chicago and
London 1986 [άναθεωρ. ανατ. 1992]), σ. 249 και σχόλ. 614). Βασιλείου του Μεγάλου, Επιστολή
188. Άμφιλοχίω περί κανόνων, εκδ. Υ. Courtonne, Saint Basile, Lettres, τόμ. II. (Έπιστολαί: 101­
218), Les Belles Lettres, Paris 1961,8,38­48. Γ. Α. Ράλλη ­ M. Ποτλή, Σύνταγμα των θείων και
ιερών κανόνων, τόμ. 1­6, Άθήνησι 1852­1859, τόμ. 4, Κανών 8, σ. 114 (Βασιλείου, Προς
Άμφιλόχιον Επιστολή κανονική Α). Θεοφύλακτου Σιμοκάττου, Έπιστολαί, εκδ. I. Zanetto,
Theophylacti Simocatae, Epistulae, Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana
(εφεξής BT), Leipzig 1868 κ.έξ., Leipzig 1985, Επιστολή 30. 'Ρόδινη Καλλιόπη, σσ. 17­18.
'Ιωάννου τοϋ Νηστευτοΰ, Περί έπιτιμίων, Joannes HI Patriarcha CP cognomine Jejunator, Περί
επιτιμίων, pars altera, Canones poenitectiales, Spicilegium Solesmense, τόμ. 4, Paris 1858 (ανατ. Graz
1963), σσ. 429­435,10, σ. 430. Τοΰ Ιδίου, Σύνταγμα τίτλ. 13, Joannes IV Ieiunator, Syntagma XIV
titulorum sine scholiis secundum versionem palaeoslavicam adiecto textu graeco, εκδ. V. Benesevic,
Petroupoli 1906­1907, σσ. 1­62, κεφ. 10, σσ. 48­49. 'Ιωάννου Σχολαστικού, Συναγωγή τίτλ. 40,
Ioannis Scolastici, Synagoga L Titulorum ceteraque eiusdem opera iuridica, εκδ. V. Benesevic, τόμ. I,
Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Miinchen 1937,19722, καν. 6 (της εν Άγκυρα
Συνόδου Κανών 21), σ. 124. Εκλογή τών νόμων εν συντόμω γενομένη παρά Λέοντος και
Κωνσταντίνου, τών σοφών και φιλευσεβών βασιλέων, άπο τών ινστιτούτων, τών διγέστων, τοϋ
κώοικος, τών νεαρών τοϋ μεγάλου 'Ιουστινιανού διατάξεων και έπιδιόρθωσις εις το φιλανθρω­
πότερον εκτεθείσα εν μηνί Μαρτίω ίνδικτιώνος & έτους άπο κτίσεως κόσμου ςσμη, εκδ. L.
Burgmann, Ecloga, Das Gesetzbuch Leons III. und Konstantinos' V., Frankfurt am Main 1983, Τίτλος
17ος, Ποινάλια τών εγκλημάτων, 36 (Νομοθεσία του Λέοντος Γ' Ίσαύρου και τοΰ γιου του
Κων/νου Ε', 726 μ.Χ.). Ηύξημένη 'Εκλογή (Ecloga privata aucta), Τίτλος 17, Ποινάλιος τών
εγκληματικών κεφαλαίων, 19, (Ι. καί Π. Ζέπου,lus Graeco­Romanum, τόμ. Ι­ΙΠ, 'Αθήναι 1931
1931 κ.έξ. [εφεξής IGR.], τόμ. 6ος). Ecloga ad prochiron mutata, Τίτλος 19, Περί πόρνων καί
μοιχών καί φθορέων καί ασελγών, 17, (JGR., τόμ. 6ος). Les Regestes des Actes du Patriarchat de
Constantinople, τόμ. I, Les Actes des Patriarches, τεύχ. IV, Les regestes de 1208 à 1309, εκδ. V. Laurent,
Paris 1971, N. 1747, 21. Βλ. Σπ. Τρωϊάνος, «Μαγεία καί ιατρική στο Βυζάντιο», Διεθνής
'Επιστημονική Έπετηρίς Βυζαντινής καί Μεταβυζαντινής Έρεύνης, 7, Βυζαντιναί μελέται,
'Αθήναι 1996, σ. 43. Α. Δ. Βακαλούδη, Ή μαγεία ώς κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάν­
τιο, 'Αθήνα 2001, σσ. 301­303.
542 'Αναστασίας Δ. Βακαλούδη

εγκυμοσύνης και επομένως ή αΰξηση των κερδών τους10. Ή συγκάλυψη πα­

ρανόμων ερωτικών δεσμών πού κινδύνευαν να αποκαλυφθούν με ανεπιθύ­
μητες εγκυμοσύνες έβρισκε λύση σέ αντισυλληπτικές και άμβλωτικές μεθό­
δους. Γυναίκες άπ' όλα τα κοινωνικά στρώματα, ελεύθερες και δούλες, έγγα­
μες, άγαμες, χήρες, εως και μοναχές συμμετείχαν ενεργά σ' αυτές τις δρα­
στηριότητες ­πολλές φορές μέ τη συναίνεση τών ανδρών­ για πολλούς και
ποικίλους λόγους όπως ό φόβος απέναντι σέ γονείς, κυρίους και στην κοι­
νωνική κατακραυγή, διάφοροι κίνδυνοι, οικονομικά ή κοινωνικά κίνητρα,
κ.λπ.11. Ή χαλάρωση τών ηθών, οι έλευθεριάζουσες σχέσεις, ό πολυτελής
τρόπος ζωής, ή νωθρότητα και ή αποφυγή ανάληψης ευθυνών, πού επικρα­
τούσαν σέ κοινωνίες διαφόρων εποχών και συχνά στηλιτεύονται από διά­
φορους συγγραφείς, οδηγούσαν επίσης σέ χρήση εκβολίων και φθορίων, δη­
λαδή πάσης φύσεως άμβλωτικών φαρμάκων, για τήν απρόσκοπτη συνέχιση
τοϋ συγκεκριμένου αυτού τρόπου ζωής και τήν απαλλαγή άπό φροντίδες
και έξοδα πού σχετίζονταν μέ τήν απόκτηση και τή ανατροφή τών παι­
διών12. Ό φθόνος μπορούσε να αποτελέσει επίσης, όπως φαίνεται, κίνητρο

10. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ερμηνεία εις τήν προς 'Ρωμαίους έπιστολήν, 'Ομιλία ΚΑ', P.G
60,626­627. Θεοφύλακτου Σιμοκάττου, 'Επιστολή, 30. Τοδίνη Καλλιόπη, σσ. 17­18.
11. Σωρανοΰ, Γυναικεία, 1,20 (σ. 59). Πλουτάρχου, 'Αποφθέγματα Λακωνικά, 242C, στο Ε.
Nardi, Aborto, ο. 286. Τοϋ ιδίου, 'Υγιεινά παραγγέλματα, 134F, στο E. Nardi, Aborto, σ. 287.
Ψευδο­Ίωάννου Νηοτεντον, Λόγος προς τον μέλλοντα έξαγορεϋσαι τον εαυτόν πνευματικόν
πατέρα, PG. 88,1928C­D. Νικόδημου Άγιορείτου, Πηδάλιον (ερμηνεία παρά 'Αγαπίου ιερομό­
ναχου και Νικόδημου μονάχου), (α εκδ. 1800), ανατ. της γ έκδ. τοϋ 1864, Θεσσαλονίκη 1982,
Της ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου (έν Τρούλλψ) Κανών 91ος, σ. 299. Ράλλη­Ποτλή, Σύνταγμα,
τόμ. 4, σσ. 97 κ.έξ. (=Θεοόώρου τοϋ Βαλσαμώνος πατριάρχου Θεουπόλεως μεγάλης 'Αντιο­
χείας, τα ευρισκόμενα πάντα, Τοϋ Βασιλείου αρχιεπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας προς
Αμφιλόχιον έπίσκοπον 'Ικονίου επιστολή Κανονική Ά, PG. 144, 588­592). Ράλλη­Ποτλή
Σύνταγμα, τόμ. 3, σσ. 63­65 (Ερμηνείες Ζωναρά, Βαλσαμώνος καΐ Άριστηνοΰ στον 21ο
Κανόνα τής Συνόδου τής Άγκυρας). "Ο.π., Κανών 22ος (Σύνοδος Άγκυρας). Ράλλη­Ποτλή,
Σύνταγμα, τόμ. 4, Κανών 52ος (Βασιλείου, Προς 'Αμφιλόχιον 'Επιστολή κανονική Γ'). Ράλλη­
Ποτλή, Σύνταγμα, τόμ. 2, σσ. 518­519, Κανών 91ος (Σύνοδος Τρούλλου). Ράλλη­Ποτλή,
Σύνταγμα, τόμ. 4, σ. 96 ('Ιωάννης Ζωναράς, στον 2ο Κανόνα τοϋ Μ. Βασιλείου). Ράλλη­Ποτλή,
Σύνταγμα, τόμ. 4, σσ. 98 κ.έξ. (Θεόδωρος Βάλσαμων, στον 2ο Κανόνα τοΰ Μ. Βασιλείου).
Ράλλη­Ποτλή, Σύνταγμα, τόμ. 6, σ. 200 (Ματθαίου τοϋ Βλαστάρεως, Σύνταγμα κατά στοι­
χεΐον, Κεφ. ΚΗ', Περί τών γυναικών τών προς τό άμβλώσαι φάρμακα δεχόμενων Συνόδου
έκτης, Κανών 91]). E. Nardi, Aborto, σσ. 513,521,522.
12. Πλουτάρχου, Scripta moralia (εκδ. Dubner, Paris 1868), τόμ. Ι, σ. 160: «καθάπερ ακόλα­
στοι γυναίκες έκβολίοις χρώμεναι και φθορίοις υπέρ τοϋ πάθους πληροϋσθαι καί ήδυπαθεΐν».
Βλ. L. Lewin, Fruchtabtreibung, σ. 10.
 'Αντισύλληψη και αμβλώσεις άπο την αρχαιότητα στο Βυζάντιο 543

σέ κάποιους ανθρώπους ώστε να προκαλέσουν μία άμβλωση, εφόσον μάλι­

στα κατείχαν την τέχνη της φαρμακείας για να την επιτύχουν13.
Ή βυζαντινή πολιτειακή νομοθεσία μιας αποκαλύπτει διάφορα κίνητρα
των γυναικών, εξαιτίας τών οποίων κατέφευγαν στην άμβλωση. "Ενας λό­
γος ήταν το μίσος κατά του συζύγου, πολλές φορές μετά άπο ενα διαζύγιο,
πού ώθοΰσε τή γυναίκα να τοϋ στερήσει τήν απόκτηση παιδιού μέ στόχο να
τον πληγώσει14. Επίσης, αιτία άμβλωσης μπορούσε να αποτελέσει ή εξα­
γορά μίας χήρας άπο τους υποκατάστατους κληρονόμους τοϋ συζύγου της
ούτως ώστε, μέ τήν άμβλωση του έγκυ μονού μενού κληρονόμου, να λάβουν
εκείνοι τήν κληροδοτούμενη περιουσία15. Ή οικονομική ένδεια μπορούσε
να αποτελέσει κίνητρο πραγματοποίησης αμβλώσεων και μάλιστα μέ τή συ­
ναίνεση τών συζύγων16. 'Ιδίως οι δούλες υποβάλλονταν σέ άμβλωση ή φό­
νευαν τα παιδιά τους μετά τή γέννηση τους, εάν μπορούσαν να το πράξουν
χωρίς να συλληφθούν, για να μήν αναγκάζονται να προσθέτουν το οικονο­
μικό βάρος της συντήρησης ενός παιδιού στο ήδη επαχθές φορτίο της δου­

13. Ammianti Marcellini, Rerum gestarum libri qui supersunt, I­III, εκδ. J. C. Rolfe, Loeb Classical
Library, 1935,1940,1939 (ανατ. 1963­643), XVI. 10,18. Βλ. L. Lewin, Fruchtabreibung, σ. 19. M.
Matthews, The Roman Empire of Ammianus, London 1989, σ. 111. Α. Δ. Βακαλούδη, Μαγεία
Βυζάντιο, σ. 302.
14. Digesta (εφεξής D.), εκδ. Th. Mommsen ­ P. Kriiger, Corpus Juris Civilis, τόμ. 1, Berlin 1954
(ανατ. εκδ. 1908), XL VIII, 19,39 Εισαγωγή (τέως Έπαναγωγή), Τίτλος 21ος, Περί λύσεως γά­
μου, κεφ. 5 (σ. 304) (JGR, τόμ. 2ος). (Ή Εισαγωγή ανήκει στη Νομοθεσία τών Μακεδόνων και
χρονολογείται στο 885/886. Για τήν τεκμηρίωση τής αλλαγής τής ονομασίας και τής χρονολόγη­
σης, βλ. Σπ. Τρωϊάνος, «Ή άμβλωση στο βυζαντινό δίκαιο», Βυζαντιακά 4 (1984), σ. 182, σημ.
52). Βασιλικά, 60.51.35 (μεταξύ 886 και 892 μ.Χ., εκδ. Ι. Δ. Ζέπου, τόμ. 5ος, Έν Αθήναις 1912).
Ηύξημένον Πρόχειρον (Prochiron auctum), XXXIX, 186,187 (σ. 299), (JGR.,τόμ. 7ος). Μικρά
Σύνοψις (Synopsis minor) έκ τής εκδόσεως Ζ. von Lingenthal], E 115, (JGR., τόμ. 6ος). Σύνοψις
τών Βασιλικών έκ της εκδόσεως Ζ. von Lingenthal], Ε.13,2 (Ανάγν. βι. ξ', τι.), (JGR, τόμ. 5ος).
Βλ. Μ.­Η. Congourdeau, «Un procès d'avortement à Constantinople au 14e siècle», Revue des Études
Byzantines 40 (1982), σσ. 103­115, σ. 109.
15. D. XLVIII, 19, 39. Εισαγωγή, Τίτλος 40ος, Περί ποινών, κεφ. 7 (σ. 360) (Νομοθεσία
Μακεδόνων, 885/886 μ.X.,JGR., τόμος 2ος). Βασιλικά, 47.3.12 (μεταξύ 886 και 892 μ.Χ., εκδ. Ι.
Δ. Ζέπου, τόμ. 4ος, Έν Αθήναις 1912). Ηύξημένη Εισαγωγή (Eisagoge aucta), Τίτλος 53, Περί
διαμερισμών σκύλων, 21 (έκ τοϋ μη' βιβλίου τών διατ. τι. η), (JGR., τόμ. 6ος). Ecloga ad prochiron
mutata, Τίτλος 35, Ποιναλίου περί φαρμάκων και γοήτων, 1 (τοϋ μη' βιβλίου διγ), (JGR., τόμ.
6ος). Βλ. Μ.­Η. Congourdeau, Avortement, σ. 109.
16. Novellae, εκδ. R. Schoell ­ G. Kroll, Corpus Juris Civilis, τόμ. 3, Berlin 19722 (ανατ. εκδ. 1895
[α ανατ. 1959), 74.4.3 (ετ. 538). Βλ. E. Patlagean, «Zur Beschrànkung der Fruchtbarkeit in der
Fruhbyzantinischen Zeit», Cristentum undAntike Gesellschaft, σσ. 270­299, σσ. 281 κ.έξ.
544 'Αναστασίας Δ. Βακαλούδη

λείας πού ύπέμεναν17. Ή φιλαργυρία κάποιων ανθρώπων πού τους έκανε

να αντιμετωπίζουν την απόκτηση παιδιών ως επαχθέστατο βάρος, το όποιο
έπρεπε πάση θυσία να αποφευχθεί, ήταν ακόμη μία από τις αιτίες πού τα
ανδρόγυνα επέλεγαν την αντισύλληψη και τις αμβλώσεις18. Λόγοι υγείας
μπορούσαν, τέλος, να οδηγήσουν σε άμβλωση, συνήθως, μέ σκοπό τή διάσω­
ση της ζωής τής μητέρας. Μία γυναίκα μπορούσε να υποβληθεί σέ άμβλωση
λόγω επιτακτικής ανάγκης ή πρόωρης ηλικίας ή μόλυνσης19.
Σχετικά μέ τις κατηγορίες ατόμων πού παρείχαν αντισύλληψη και αμ­
βλώσεις, ή βυζαντινή πολιτειακή και εκκλησιαστική νομοθεσία μας αποκα­
λύπτουν ότι πολλοί, άνδρες και γυναίκες, ελεύθεροι και δούλοι, μπορούσαν
να κατασκευάζουν και να χορηγούν φάρμακα, για ποικίλους λόγους, κυ­
ρίως πόσιμα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν αντισυλληπτικά και
έκτρωτικά φάρμακα. Σέ νομοθετικά έργα όπως τα Βασιλικά, το Ηνξημένον
Πρόχειρον, ή Σύνοψις των Βασιλικών, οι λέξεις φάρμακον, φίλτρον, άμβλω­
θρίοιον φαίνονται να ταυτίζονται και να παραπέμπουν στα δηλητήρια και
στα παρασκευάσματα τής μαγείας. Διευκρινίζεται ότι αιτία τής χορήγησης
τού άμβλωτικού φαρμάκου μπορούσε να είναι ό δόλος, χωρίς αυτό να είναι
απαραίτητο, και ότι μέ τήν παρασκευή και χορήγηση των άμβλωτικών
ποτών ασχολούνταν και «ευτελείς» (ταπεινής καταγωγής) αλλά και άνθρω­
ποι των ανωτέρων τάξεων20.

17. Δίωνος Χρυσοστόμου, 15. Περί δουλείας και ελευθερίας, εκδ. J. W. Cohoon, Dio
Chrysostom, Discourses XII­XXX, Loeb Classical Library, (Dio in 5 volumes, vol. II), 1939 (ανατ.
1950), XV, 8.
18. 'Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Ματθαίον, 'Ομιλία 28, 29. 5, PG. 57, 357, στο E. Nardi,
Aborto, σσ. 533­534.
19. «Abortivo dare nulli umquam fas est... sed quoniam aut matricis vitio aut aetatis
impossibilitate, sub qua causa praepropere frequenter partus evenit, feminae periclitantur, expedit
praegnantibus in vitae discrimine constitutis sub unius partus saepe iactura salutem mercari
certissimam, sicut arboribus arescentium ramorum accomodatur salutaris abscisio et naves pressae
onere cum gravi tempestate iactantur solum habent ex damno remedium. Unde breviter huic loco
adnectenda continuo disignabo», Theodori Prisciani, Gynaecia, Euporiston Librii III, εκδ. V. Rose, BT,
Leipzig 1894, VI. De aborsu, 23.­24 (σ. 241). ­ Βλ. L. Lewin, Fruchtabtreibung, σ. 19.
20. D. XLVIII, 19,38 § 5. Εισαγωγή, Τίτλος 40ος, Περί ποινών, κεφ. 7 (σ. 360) (Νομοθεσία
Μακεδόνων, 885/886 μ.Χ.,/Gi?., τόμ. 2ος). Βασιλικά, 60.51.34 § 5 (μεταξύ 886 και 892 μ.Χ., εκδ.
Ι. Δ. Ζέπου, τόμ. 5ος, Έν Αθήναις 1912). Ηύξημένον Πρόχειρον (Prochiron auctum), XXXIX,
183 (σ. 299), (JGR., τόμ. 7ος). Ηύξημένη Εισαγωγή (Eisagoge aucta), 22, (JGR., τόμ. 6ος). Σύνοψις
των Βασιλικών έκ τής εκδόσεως Ζ. von Lingenthal], Φ. II. Περί φάρμακων και τών διδόντων ή
πωλούντων φάρμακον, 1­2, (JGR, τόμ. 5ος). Από τήν πλευρά τής εκκλησιαστικής νομοθεσίας,
βλ. για παράδειγμα, Ράλλη­Ποτλή, Σύνταγμα, τόμ. 1, σ. 312, Φωτίου πατριάρχου Κωνσταν­
 'Αντισύλληψη και αμβλώσεις άπο την αρχαιότητα στο Βυζάντιο 545

Άπο την έρευνα των πηγών εξάγεται ότι κατ' αρχάς άμβλωση μπο­
ρούσαν να προκαλέσουν οι ϊδιες οι έγκυοι στον εαυτό τους μέ διάφορους
τρόπους21. Επίσης, έντονη ήταν ή δράση κάποιων γυναικών πού, κατόπιν
αμοιβής, κατασκεύαζαν «περίεργα φάρμακα, έμβρυοκτόνα δηλητήρια», κυ­
ρίως συγκεκριμένα βότανα πού επέφεραν σπασμούς, τα οποία χορηγούσαν
σε εγκύους για να διακόψουν μία ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, ακόμη και όταν
αυτές εΐχαν πλέον φτάσει στον μήνα τής γέννας22. Πολλές άπο τις γυναίκες
πού χορηγούσαν τα αντισυλληπτικά και άμβλωτικά φάρμακα ασκούσαν το
επάγγελμα τής μαίας23.
Οι ιατροί πραγματοποιούσαν αμβλώσεις αλλά οί ϊδιοι ισχυρίζονται στα
συγγράμματα τους ότι κατέφευγαν στή λύση αυτή μόνον σε περιπτώσεις
πού το επέβαλλε ή υγεία των εγκύων και ή διατήρηση τους στή ζωή24.
Υπάρχει, όμως, δπως φαίνεται, μία μερίδα ιατρών πού επιδεικνύει έντονη
και έμπρακτη εμπλοκή σέ θέματα αμβλώσεων, ή οποία υπερβαίνει τα επι­
τρεπτά και θεμιτά όρια.
Και οί μάγοι ασκούσαν το έργο τής αντισύλληψης25 ­ αυτό άποδεικνύε­

τινουπόλεως, Νομοκάνωνμετά των σχολίων Θεοδώρου τον Βαλσαμώνος,Ύίτλος 13, κεφ. 10,
όπου ò Βάλσαμων προσθέτει και τη νομοθεσία των Βασιλικών. Πηδάλιον, Ai Κανονικαι
Έπιστολαι ήτοι οί 92 Κανόνες τον εν Άγίοις Πατρός ημών Βασιλείου τον μεγάλου έρμηνευό­
μενοι, Κανονική Α', Κανών 8ος, «Και μέντοι... φάρμακόν τις έγκεράση, άνέλη δέ...», σσ. 595­
596.
21. Πλουτάρχου, Βίος Λυκούργου, 3.3.4 [=40, e­f], στο Nardi, Aborto, σο. 55­56. «Και μέντοι
καν δι' άλλην αίτίαν περίεργον φάρμακόν τις έγκεράση άνέλη δέ, έκούσιον τιθέμεθα το
τοιούτον... Και αϊ τοίνυν τα άμβλωθρίδια διδοΰσαι φάρμακα φονεύτριαί ε'ισι και αύται, και ai
δεχόμεναι τα έμβρυοκτόνα δηλητήρια», Βασιλείου Μεγάλου, Έπιστολαι, 188. Αμφιλοχίω Περί
κανόνων, Κανονική Ι, Κανών 8ος, (V. Courtonne, Paris 1966), Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων
και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, έπιμ. Κ. Γ. Μπόνη, Αθήναι 1955 κ.έξ. (εφεξής ΒΕΠΕΣ),
τόμ. NE' (μέρος Ε'), (1977).
22. 'Ιωάννου του Νηστευτοϋ, Περί έπιτιμίων, 17, 431. Βλ. Α. Δ. Βακαλούδη, Μαγεία
Βυζάντιο, σ. 301.
23. Πλάτωνος, Θεαίτητος, έ'κδ. Η. Ν. Fowler, Plato, Theaetetus (Plato in 12 volumes, vol Π),
Loeb Classical Librarty, 1921 (άναθεωρ. ανατ. 19523), 149C­D: «Και μήν και διδοϋσαί γε αί μαΐαι
φαρμάκια καί έπάδουσαι δύνανται έγείρειν τε τάς ώδϊνας και μαλθακωτέρας, αν βούλωνται,
ποιεΐν, καί τίκτειν τε τάς δυστοκούσας και έάν νέον ον δόξη άμβλίσκειν, άμβλίσκουσιν;».
Σωρανοΰ, Γυναικεία, Ι, 3 (σ. 7). Πρβλ. Αριστοτέλους, Πολιτικά, έ'κδ. J. Aubonnet, Aristote,
Politique, τόμ. Ill, μέρος lo, Βιβλ. VII, Les Belles Lettres, Paris 1986,1335b καί σχόλ. έκδ. 6, σ. 299.
Βλ. Φ. Κουκούλες, Βυζαντινών βίος καί πολιτισμός, τόμ. Δ', Αθήναι 1951, σ. 12. Α. Δ.
Βακαλούδη, Ή Γένεση του Θεϊκοϋ Ανθρώπου στις Αρχαίες Θρησκείες, Αθήνα 2002, σ. 411.
24. E. Nardi,Λοο/ΐο, σσ. 244­245, σημ.
25. Πρβλ. Εισαγωγή, Τίτλος 40ός, Περί ποινών, κεφ. 84: «Οί τα λεγόμενα ποιοϋντες φυλά­
546 'Αναστασίας Δ. Βακαλούδη

ται άπο τη μελέτη των μαγικών παπύρων 26 . Στη Σύνοψιν τών Βασιλικών
άλλα και στα σχόλια τοΰ Θεοδώρου Βαλσαμώνος στον 91ο Κανόνα της
Συνόδου τοϋ Τρούλλου αναφέρεται ενα συγκεκριμένο είδος επαγγελματιών
πού ασχολούνταν μέ την παρασκευή φαρμάκων ήταν οι μυροποιοί και πα­
ρασκευαστές αλοιφών, οι πριμεντάριοι ή πιγμεντάριοι ή μυρεψοί. Ή μελέτη
της νομοθεσίας υποδηλώνει, ενδεχομένως, ότι οι πριμεντάριοι ή μυρεψοί
αποτελούσαν μία κατηγορία ατόμων πού κατασκεύαζαν και πουλούσαν
έκτρωτικα φάρμακα.
Οι αιρετικοί αποτέλεσαν μία κατηγορία ανθρώπων πού κατηγορήθηκε
από τις χριστιανικές πηγές για χαλαρά ήθη, έλευθεριάζουσα σεξουαλική συμ­
περιφορά και άσκηση αμβλώσεων σε συνδυασμό μέ τή γνώση της φαρμα­
κείας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οί σχετικές κατηγορίες
κατά τών αιρέσεων τών Καλλιστιανών27, τών Μανιχαίων28, των Βορβορι­
τών29.
Όσον άφορα στα μέσα αποφυγής μίας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης,
αυτά διακρίνονται ­όπως ήδη αναφέρθηκε­ σέ δύο είδη: τα αντισυλληπτικά
και τα έκτρωτικα. Ό π ω ς γίνεται φανερό άπό τή μελέτη τών πηγών, ή
άμβλωση δέν ήταν ή μοναδική μέθοδος αποφυγής μίας ανεπιθύμητης εγκυ­
μοσύνης· και ή αντισύλληψη ήταν ευρύτατα διαδεδομένη μέθοδος στην
αρχαιότητα και στο Βυζάντιο και υπήρχαν πολλά αντισυλληπτικά φάρμα­
κα ­κάποια, μάλιστα, άπό αυτά χρησιμοποιούνταν άπό τους άνδρες­ πού
εξυπηρετούσαν στον έλεγχο τών γεννήσεων. Τα αντισυλληπτικά και έκτρω­
τικα φάρμακα τα συναντούμε σέ διάφορες μορφές όπως: βρώσιμα ή πόσιμα,
κλύσματα, αφεψήματα, καπνισμούς, καταπλάσματα, αλοιφές, τρίμματα,
στερεά (δηλ. χάπια), χυλούς. Άπό τή μελέτη τών πηγών καταλαβαίνουμε ότι

κτα επί φιλία τώ δοκεΐν ανθρώπων, δημευόμενοι έξοριζέσθωσαν» (σ. 367), πού παρατίθεται δί­
πλα στα κεφάλαια πού αφορούν στους χορηγοΰντες πόσιμα φάρμακα, τα όποια επιφέρουν
ασθένειες και θάνατο (83) και στην ποινή τών εκουσίων φονέων (85), (JGR., τόμ. 2ος).
26. Κ. Preisendanz, Papyri Graecae Magicae, τόμ. 2, Leipzig 1931. Β' έ'κδ. Stuttgart, 1974, LXIII
24­25· 26­28 (2ος/3ος μ.Χ. α'ι.).
27. Ιππολύτου, "Ελεγχος πασών τών αιρέσεων, &, 12 (σσ. 352­353), (Μέρος Α'), ΒΕΠΕΣ,
τόμ. Ε', Αθήναι 1955.
28. Α. Δ. Βακαλούδη, Μαγεία Βυζάντιο, σσ. 305­306.
29. Έπιφανίου Κωνστάντιας της Κύπρου, Κατά αιρέσεων όγδοήκοντα το επικληθεν
Πανάριος είτ' ονν Κιβώτιος, έκδ. Κ. Holl, Epiphanius, Ancoratus und Panarion haeresiarum, 1:1­33,
Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, 25, (Leipzig 1915), 1,26. 5.1­6
(σσ. 281 κ.έξ.). Mar Barhadbsabba] Arbaïa (évêque de Halwan VIe s.), Histoire Ecclésiastique (Ιο μέ­
ρος), συριακό κείμ., έ'κδ.­μετάφρ. F. Nau, Patrologia Orientato, τ. 23, τεΰχ. 2, Paris 1932,4, σ. 190. ­
Βλ. Α. Δ. Βακαλούδη, Μαγεία Βυζάντιο, σα. 319­320.
 'Αντισύλληψη και αμβλώσεις άπο την αρχαιότητα στο Βυζάντιο 547

είχαν την ί'δια μορφή με όλα τα άλλα φάρμακα πού ήταν γνωστά άπο τήν
αρχαιότητα όπως μας τα περιγράφει στο έ'ργο του ό Ιπποκράτης: «τα έξω­
θεν ώφελέοντα ή βλάπτοντα, άλειψις, κατάχυσις, κατάχρισις, κατάπλασις,
έπίδεσις έρίων και των τοιούτων...»30. Ό Σωρανός αναφέρει ότι υπάρχουν
κάποια εϊδη αυτοφυή, τα όποια έχουν ισχυρότατες ιδιότητες και δε διαφέ­
ρουν σε τίποτε από τα άμβλωτικά φάρμακα31. Ό Μιχαήλ Ψελλός, σε Επι­
στολή του προς έ'ναν μελλόνυμφο δρουγγάριο, αναφέρει ότι, στο Βυζάντιο,
ακόμη και «λίθοι» και «πόες» έπαιζαν το ρόλο «αίμαγωγών και Ίσχαίμων
φαρμάκων»32. Ό γιατρός του 6ου μ.Χ. αιώνα Άέτιος ό Άμιδηνός θεωρεί ιδι­
αιτέρως αποτελεσματικά αντισυλληπτικά όσα προκαλούν συστολή της μή­
τρας με αποτέλεσμα να κλείνουν και οι κοτυληδόνες (αγγεία στο στόμια της
μήτρας33) και τό στόμιο της34. Πολλές συνταγές αντισυλληπτικών και
έκτρωτικών φαρμάκων καθώς και αναφορές σε επιπτώσεις της αντισύλλη­
ψης ή των αμβλώσεων και θεραπείες αυτών συναντώνται κυρίως στα έργα
γυναικολογίας και μαιευτικής πού συνέγραψαν μαίες και γνωστοί ιατροί
άπο τήν αρχαιότητα έ'ως τό Βυζάντιο.
Ιδιαιτέρως στα έργα πολλών ιατρών τής αρχαιότητας και τοΰ Βυζαν­
τίου αποκαλύπτεται μία τεράστια ποικιλία υλικών και συνθέσεων, άλλα και
δεισιδαιμονικών αντιλήψεων και μαγικών στοιχείων, πού αναδεικνύουν τις
ποικίλες εμπειρικές και επιστημονικές γνώσεις, τις ιατρικές μεθόδους άλλα
και τις απόψεις τών αρχαίων Ελλήνων και κατόπιν τών Βυζαντινών σέ θέ­
ματα γυναικολογίας και μαιευτικής. Έκτος άπό τα εσωτερικά άμβλωτικά,
δηλαδή όσα εισέρχονται στον οργανισμό ­επί παραδείγματι τα φάρμακα­
ύπήρχαν και τα λεγόμενα εξωτερικά άμβλωτικά, δηλαδή βίαιες μέθοδοι μέ
σκοπό τήν αποκόλληση και έξάμβλωση τοΰ εμβρύου35.

30. Ιπποκράτους, Περί χυμών, 10, "Εργα, τόμ. VII, σ. 490.

31. V. Rose, έκ τών Σωρανοΰ περί γυναικείων, Lipsiae 1882,1. 56 (σ. 223), στο E. Nardi,
Aborto, σ. 334.
32. Μιχ. Ψελλού, 'Ιστορικοί Λόγοι, Έπιστολαί και άλλα ανέκδοτα, 86. Τω μεγάλω δρουγ­
γαρίψ κυρ Κωνσταντίνο) άξιοΰντι έλθεΐν εις γάμον, Κ. Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ.
7, Βενετία­Άθήναι­Παρίσιοι 1872­1894. 'Ανατ. 'Αθήναι 1972, τόμ. 5, σ. 327 (ισχαιμα φάρμακα
είναι εκείνα πού διακόπτουν τήν κυκλοφορία τοΰ αίματος σέ περιοχή τοΰ οργανισμού).
33. Η. G. Liddel ­ R. Scott, Μέγα λεξικον τής ελληνικής γλώσσης, τόμ. I­IV, 'Αθήναι άχρ,
τόμ. II, σ. 765.
34. Άετίου, Περί τών εν μήτρα παθών, ήτοι λόγος έξκαιόέκατος και τελευταίος, Aetii,
Sermo sexidecimus et ultimus, εκδ. S. Zervos, Leipzig 1901, ΛΑ', στ. 8­14 (σ. 18).
35. Γ. Κατσάς, "Αμβλωσις, στο Π. Δρανδάκη, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (εφεξής
ΜΕΕ), τόμ. Δ', σσ. 189­191, σ. 190.
548 'Αναστασίας Δ. Βακαλούδη

Αναφορικά με την επικινδυνότητα, δηλαδή τις επιπτώσεις των αντισυλ­

ληπτικών φαρμάκων και τών αμβλώσεων, ή λεπτομερής περιγραφή, οι οδη­
γίες και ή επισήμανση τών κινδύνων από τή λήψη αντισυλληπτικών φαρμά­
κων και τήν πραγματοποίηση τών αμβλώσεων στις πηγές, καταδεικνύουν τή
γνώση και τή μελέτη τών φαινομένων αυτών. Σίγουρα οι μέθοδοι πού ανα­
πτύχθηκαν ήταν επικίνδυνες, εφόσον, όπως διαπιστώνεται, προκαλούσαν
(π.χ. τα φάρμακα με τή χημική τους σύσταση) ερεθισμό, μολύνσεις, τραύμα­
τα και άλλα, χειρότερα. Όσον άφορα στις επιπτώσεις τών αντισυλληπτικών
και άμβλωτικών μεθόδων χαρακτηριστική είναι ή μαρτυρία του Ιωάννου
Χρυσοστόμου ότι πολλοί κατέστησαν τον εαυτό τους ανίκανο να τεκνοποι­
ήσει, και έτσι παρέμειναν άτεκνοι, εξαιτίας της συνεχούς καταφυγής σε
αυτές36. Τα ισχυρά τοξικά συστατικά και οί βίαιες μέθοδοι προκαλούσαν
εως και στείρωση.
Οι ιατροί Σωρανός και Άέτιος ό Άμιδηνός αναφέρουν ότι τα αντισυλλη­
πτικά φάρμακα πού επιχρίονται στο στόμιο της μήτρας είναι στυπτικά,
έμπλαστικά και ψυκτικά. Όλες αυτές οί ιδιότητες συστέλλουν τό στόμιο της
μήτρας37. Ή χρήση παρόμοιων φαρμάκων προκαλεί σοβαρές επιπτώσεις,
όπως τοξικές δηλητηριάσεις, φλεγμονές, μυοπάθειες, κ.λπ.38. Ξήρανση της
μήτρας προκαλούν και όσα αντισυλληπτικά είναι θερμά και λειτουργούν ώς
σπερματοκτόνα39. Σέ άλλο σημείο τού συγγράμματος του ό Άέτιος επιση­
μαίνει ότι δέν είναι δυνατόν να ακυρωθούν πάντοτε ή επίδραση και οί παρε­
νέργειες τών αντισυλληπτικών φαρμάκων. Κάποιων οί επιπτώσεις είναι δυ­
νατόν να αντιμετωπισθούν μέ θεραπευτική αγωγή παρόμοια με εκείνη πού
εφαρμόζεται στά θανατηφόρα φάρμακα­ τό δηλητήριο τους διαλύεται μέ
πρόκληση έμέτου ή κλύσμα ή άλλο φάρμακο. Μετά τήν πάροδο, όμως, αρκε­
τού χρόνου άπό τή λήψη τών αντισυλληπτικών ή ϊαση καθίσταται αδύνατη,
όπως ακριβώς συμβαίνει και μέ τή λήψη τών δηλητηρίων40.
Ό Σωρανός εφιστά τήν προσοχή στή χρήση τών άμβλωτικών φαρμά­
κων, επισημαίνοντας δτι αυτή δέν πρέπει να γίνεται τυχαία και επιπόλαια.
'Αντίθετα, πρέπει να επιλέγονται και να χρησιμοποιούνται μέ πολλή προ­
σοχή και περίσκεψη, ιδιαιτέρως τα πολύ δραστικά, διότι κάθε εί'δους έκτρω­
ση μπορεί να αποβεί λίαν επικίνδυνη41. Σέ άλλο σημείο ό Σωρανός αναφέρει

36. 'Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις Ματθαίον 'Ομιλία ΚΗ', PG. 57,357.

37. Σωρανοϋ, Γυναικεία, 1,20 (σ. 60). ­ Aetti, Sermo, ΙΣΤ'. στ. 10­17 (σ. 18).
38. Μ. Ν. Καΐρης, «Ψηκτικός, Ψηκτικά μείγματα, Ψήξις», ΜΕΕ, τόμ. ΚΔ', σσ. 858­859.
39. Aetti, Sermo, ΙΣΤ'. στ. 18­21 (σ. 18).
40. Aetii, Sermo, AB', στ. 20­27 (σ. 46).
41. Σωρανοΰ, Γυναικεία, 1,20 (σ. 63).
 'Αντισύλληψη και αμβλώσεις άπο την αρχαιότητα στο Βυζάντιο 549

χαρακτηριστικά: «φυλάσσεσθαι δέ δει... και το καταλύειν το έμβρυον διά τί­

νος έπάκμου* κίνδυνος γαρ τρωθήναί τι των παρακειμένων»42. Ή άμβλω­
τική μέθοδος μέ τη χρήση διαφόρων αιχμηρών (π.χ. όστέινων) συσκευών μέ
τις όποιες προσπαθούσαν να έξαμβλώσουν το έμβρυο άπο τη μήτρα ήταν
συνηθισμένη αν όχι μεταξύ τών ιατρών τουλάχιστον από τις ϊδιες τις εγκύ­
ους. Όμως, μπορούσε να καταστεί πολύ επικίνδυνη, διότι μπορούσε να
προκαλέσει διάτρηση γειτονικών της μήτρας οργάνων και περιοχών43.
Άπο την αρχαιότητα έ'ως το Βυζάντιο οι ιατροί τονίζουν στα συγγράμ­
ματα τους το απαραίτητο της βιαιότητας πού χαρακτηρίζει την πραγματο­
ποίηση τών αμβλώσεων και επισημαίνουν τήν επικινδυνότητα του44. Επί­
σης στα ιατρικά έργα δίδονται πρακτικές οδηγίες για τήν αντιμετώπιση λει­
τουργικών δυσχερειών κατά τη διαδικασία της άμβλωσης. Χαρακτηριστική
είναι ή αντιμετώπιση, από τον Σωρανό, τού ενδεχομένου να αντιδράσει
άσχημα και να εξασθενήσει τελείως ή κυοφορούσα κατά τήν υποβολή σε
φλεβοτομία μέ αρκετή απώλεια αίματος (ούτως ώστε να επέλθει εξασθένη­
ση και διαστολή της μήτρας και να επιτευχθεί στή συνέχεια ή άμβλωση).
Στην περίπτωση αυτή πρέπει να ξεκινήσει ό ιατρός ή ή μαία χαλαρώνοντας
τις σχετικές περιοχές μέ έγκαθίσματα για ύποκαπνισμούς, λουτρά, χάπια
και γάζες μέ μαλακτικά υλικά, πόση νερού, έλαφρή δίαιτα, καθαρτικά και
μαλακτικά κλύσματα. Μετά άπο όλα αυτά θα τοποθετήσει το άμβλωτικό
φάρμακο. Άπο τα έκτρωτικά μάλιστα θα πρέπει να επιλέξει εκείνα πού δέν
ερεθίζει πολύ, για να μήν προκληθεί ισχυρή συμπαθητική αντίδραση και
υψηλός πυρετός45.
Ό βυζαντινός ιατρός Άέτιος ό Άμιδηνός, εξαιρετικά διαφωτιστικός σέ
σχέση μέ τις άμβλωτικές επεμβάσεις, αναφέρει ακόμη και ειδικές λεπτομέ­
ρειες σχετικές μέ τις μεθόδους πού χρησιμοποιούνται. Έπί παραδείγματι,
για να αντιμετωπιστεί ή περίπτωση πού το έμβρυο συγκρατείται εξαιτίας
της στένωσης τού στομίου της μήτρας, χωρίς να υπάρχει φλεγμονή στην πε­
ριοχή (πού επιδεινώνει τήν κατάσταση), χρησιμοποιούνται ώς επιθέματα
στή μήτρα ξηραμένοι σπόγγοι και επίδεσμοι άπο πάπυρο, πρώτα λεπτότεροι

42. Σωρανοϋ, Γυναικεία, Ι,20 (σ. 65).

43. Σωρανοϋ, Γυναικεία, Ι,20 (σ. 65), σχόλ. έκδ. 317, σ. 103.
44. Γαληνού, Περί δυνάμεων φυσικών, III, 12 (έ'κδ. C. G. Kuhn, Claudii Galeni, Opera omnia,
Lipsiae 1821 [Medicorum graecorum opera quae exstant], τόμ. Π, σ. 183 κ.έξ.): «έκάτερον δέ τών
είρημένων γίνεται μεν και βιαίως εστίν οτε, καί άμβλώσκουσι τηνικαΰτα», στο E. Nardi, Aborto,
σ. 371.
45. Σωρανοϋ, Γυναικεία, 1,20 (σ. 64).
550 'Αναστασίας Δ. Βακαλούδη

και υστέρα πιο πυκνοί, μέ εμβαπτισμένα τα άκρα σέ όποπάνακα ή χυμό της

ρίζας τοΰ πάνακα {πανάκεια) αναμεμειγμένα μέ μέλι ή τερεβινθίνη46.
Ό βυζαντινός ιατρός Θεόδωρος Πρισκιανός επισημαίνει ότι υπάρχουν
άτομα πού πραγματοποιούν αμβλώσεις απερίσκεπτα, μέ βίαιες μεθόδους
και μέ επικίνδυνα φάρμακα (π.χ. επικίνδυνα φάρμακα για ατμόλουτρα)·
αυτά προκαλούν αιμορραγία και κατόπιν αθεράπευτες πληγές στις γυναί­
κες47. Λιποθυμίες, ζάλη, τάση προς εμετό, αιμορραγίες, οσφυαλγίες είναι κά­
ποια άπό τα συμπτώματα που άκολουθοϋν μία άμβλωση. Κυρίως εξαρτών­
ται άπό την αδεξιότητα αύτοΰ πού πραγματοποιεί την άμβλωση, άπό τα μέ­
σα και τη βιαιότητα μέ την οποία χρησιμοποιήθηκαν. Τα κυριώτερα συμ­
πτώματα είναι τραύματα σέ περιπτώσεις χρήσης οργάνων. Τους τραυματι­
σμούς άκολουθοϋν αιμορραγίες, μολύνσεις ή διάτρηση της μήτρας, πού επι­
φέρει τη διάβρωση της, περιτονίτιδα και θάνατο48.
Στα ιατρικά κείμενα αναλύονται τα συμπτώματα, οι επιπτώσεις και οί
βλάβες πού μπορούν να προκληθούν άπό αποβολή ή άμβλωση και συστή­
νονται θεραπείες γενικά ή κατά περίπτωση. Οί επιπτώσεις πού επιφέρουν οι
αμβλώσεις στις γυναίκες, όπως εξάγονται άπό τήν έρευνα των πηγών, είναι
οί ακόλουθες: Λιποθυμίες, σπασμοί, αιμορραγία, πληγές στα γεννητικά
όργανα, στένωση τοΰ στομίου της μήτρας, μόλυνση της μήτρας, φλεγμονές
της μήτρας, έλκώσεις και καρκίνοι της μήτρας, ϋορωψ της μήτρας ­ κύστεις
και όγκοι, προπτώσεις της μήτρας, παράλυση της μήτρας, στείρωση, ελκώ­
σεις στομάχου, νευρικές διαταραχές, εγκεφαλική συμφόρηση, θάνατος.

46. Aetii, Sermo, Κ', στ. 22­26 (σ. 24).

47. Theodori Prisciani, Gynaecia, Wl,Aborsu, 27 (σσ. 243­244).
48. Γ. Κατσάς, Άμβλωσις, σσ. 190­191. ­ Κ. Λοϋρος, «Έκτρωσις», ΜΕΕ., τόμ. Θ', σσ. 850­
851, σ. 850.
ΠΑΥΛΟΥ Ν. ΔΗΜΟΤΑΚΗ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΟΥΣ

ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ;

Οι προφητείες τοΰ μέλλοντος άπο τους κατά καιρούς Νοστράδαμους

και Καζαμίες, είχαν πολλαπλά χλευαστεί, όταν δεν είχαν τελικά επιβεβαιω­
θεί άπο την τύχη. Κατά την εποχή των παππούδων μας, παρόλο πού οί προ­
φητείες είχαν περισσότερο διασκεδστικό χαρακτήρα, εν τούτοις εξυπηρε­
τούσαν τήν αδήριτη αναγκαιότητα να γνωρίζει κανείς τα μελλούμενα. Τότε
οί παγκόσμιες ειδήσεις δεν τροφοδοτούσαν τις συζητήσεις γι' αυτό και οί
προρρήσεις ενός ασαφούς μέλλοντος κέντριζαν τή φαντασία των απλών
ανθρώπων πριν πάνε να κατακλιθούν και να συνεχίσουν εκεί τα όνειρα
τους. Διότι οί έ'στω αδιόρατες προοπτικές στο σκοτεινό κώνο τού μέλλοντος
ήταν πάντα ζωτική ανάγκη τών καθημερινών ανθρώπων, πού παρέβλεπαν
όμως τή μόνη σίγουρη βεβαιότητα, εκείνη τού θανάτου.
Από τήν άλλη πλευρά, υπήρξαν στο παρελθόν φωτισμένοι συνάνθρω­
ποι μας πού διέγραφαν αμυδρά άλλα με σοφία τα επερχόμενα, άφηναν
όμως τή χρονική τοποθέτηση τους να αιωρείται στην τύχη. Οί προφητείες
αφορούσαν σέ γενικό άλλα και σε ατομικό επίπεδο. Ήταν ή μοίρα τών λαών
άλλα και τού κάθε άνθρωπου να αναζητεί τό αύριο. Σήμερα πού ή γη μας
έχει σμικρυνθεί στις διαστάσεις τού παγκόσμιου χωριού, μας ενδιαφέρει ή
κοινή μοίρα ολόκληρου τοΰ πλανήτη, διότι αυτή άφορα τελικά όλους μας.
Είναι περίεργο, άλλα όσο παγκοσμιοποιεϊται ή συνοχή τού πλανήτη τόσο
μπορεί να γίνει θετικότερη πρόβλεψη τών μελλούμενων. Διότι σέ διεσπαρμέ­
νους πολύ μεγάλους αριθμούς επικρατεί ή στατιστική, ενώ τα φαινόμενα
τού χάους εφαρμόζονται σέ περιορισμένης εκτάσεως αριθμούς. Τό φαινόμε­
νο θερμοκηπίου π.χ., πού τό προκαλεί ή αύξηση τού διοξειδίου τού άνθρα­
κα στα ανώτατα στρώματα της ατμόσφαιρας, μπορεί να προβλεφθεί στατι­
στικά, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα τού άμεσου αλλά και τού απώτερου
παρελθόντος.
Ή θεωρία τού χάους πού, ως γνωστόν, άφορα σέ δυναμικά σύνολα,
όπως είναι οί κοινωνικές ομάδες, οί κρατικές οντότητες, οί οικονομικές συγ­
κροτήσεις κλπ., παρέχει επιστημονικά στοιχεία όχι μόνο για μια πιθανή ευ­
ρεία πρόβλεψη άλλα ϊσως και για τήν θεραπεία τους με τήν αναστολή τών
552 Παύλου Ν. Δημοτάκη

τυχόν δυσμενών εξελίξεων. Στην προκειμένη σημερινή πραγματικότητα τον

παγκόσμιου χωριοϋ, τα έπί μέρους δυναμικά σύνολα, πού ήδη παρουσιά­
ζουν τα πρώτα συμπτώματα αταξίας, έ'χουν πλέον στενή αλληλεξάρτηση.
Έτσι οι δευτερεύουσες καταστάσεις χάους ενοποιούνται σε μία παγκόσμια
σύζευξη αταξίας. Άλλα ας μήν προτρέξουμε με επιγραμματικές προρρήσεις,
προβλέποντες αμυδρά μόνο τις τυχόν βεβαιότητες, διότι και οι υπάρχουσες
θεωρίες πού χρησιμοποιούμε στην επιστήμη ανασκευάζονται και αυτές
κατά καιρούς. Έξ άλλου, τό μόνο συμπέρασμα βάσει της εν προκειμένω θε­
ωρίας της χαοτικής δυναμικής, είναι ότι τελικά «τίποτε δέν είναι σίγουρο».
Είναι ό θρίαμβος τής βεβαιότητας ότι δέν υπάρχει βεβαιότητα.
Σήμερα, μετά τήν εϊσοδό μας στον 21ο αιώνα, τα δεδομένα και οί πληρο­
φορίες πού συσσωρεύονται καθημερινά και θα μετεξελιχθούν σέ συναφή
γενησόμενα, έ'χουν σέ αφάνταστο ρυθμό πολλαπλασιασθεί ώστε ό βαθμός
επηρεασμού των στα μελλούμενα να έλληλοεξουδετερώνεται ή να συμπλη­
ρώνεται άπό άλλους παράγοντες. Πράγματι κυριαρχεί ένα χάος άπό αβε­
βαιότητα. Έάν λοιπόν θέλομε να είμαστε συνεπείς προς τή θεωρία, μπο­
ρούμε να πούμε πώς ή μόνη πρόβλεψη πού μπορεί να γίνει είναι ότι δέν
υπάρχει καμία πρόβλεψη. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σήμερα πού ή ανθρωπότη­
τα έχει φθάσει σέ ενα σημείο καμπής, ή όπως λέγεται, σέ μία διακλάδωση.
Διότι έχει προηγηθεί μια ντετερμινιστική περίοδος κατά τό δεύτερο ήμισυ
τού 20ού αιώνα. "Ετσι μετά τή διακλάδωση όλα αλλάζουν και εκείνο πού
κυριαρχεί είναι ή τυχαιότητα, μέχρις ότου είσέλθομε σέ νέα περίοδο ντετερ­
μινιστικής τάξεως. Αλλά αυτή πρέπει να εξετασθεί υπό τό πρίσμα μιας μα­
κροχρόνιας εξελικτικής προοπτικής.
Ό τ ι μέ τήν αλλαγή τής χιλιετίας και τού αιώνα εισήλθαμε σέ μια και­
νούργια περίοδο, αυτό είναι παγκοίνως αποδεκτό. 'Ας τοποθετήσουμε όμως
τα δεδομένα σέ μια ορισμένη τάξη χρησιμοποιώντας κατ' αρχήν εκείνα τής
Ιστορίας. Τής μόνης... θετικής επιστήμης, διότι αυτή βασίζεται σέ αναμφι­
σβήτητα στοιχεία. Αυτά πού πράγματι συνέβησαν.
Γνωρίζουμε λοιπόν ότι ή Ιστορία, ή προϊστορία, άλλα και οί μυθολογίες
όλων τών λαών μέ τις μετατροπές τους σέ θρησκείες, παρουσιάζουν αλλη­
λουχίες περιόδων τάξεων και αταξίας, δηλαδή οργανώσεως και χάους.
Φαίνεται πώς υπάρχει μία παγκόσμια νομοτέλεια στην εξελικτική πορεία
τού σύμπαντος, τών δυναμικών επί μέρους καταστάσεων άλλα και τών
ανθρώπων, να επανέρχονται κατά καιρούς σέ περιόδους άποδιοργανώσεως
πριν οδηγηθούν στην επόμενη οργανωμένη τάξη. "Ετσι, και όπως ή σύγχρο­
νη χαοτική δυναμική προδικάζει, ενα σύστημα ευρισκόμενο μακριά άπό τήν
ισορροπία ακολουθεί μια αλληλουχία τάξης­άταξίας­τάξης­άταξίας κ.ο.κ.
υπακούοντας αναγκαστικά σέ αδήριτους νόμους εξελίξεως, και καταλαμ­
 Ή θεωρία τοϋ Χάους 553

βάνοντας ανοδικά τα διαδοχικά αυτά σκαλοπάτια.

Άλλα ας ξεκινήσομε άπο το γενικό θέμα, αναφερόμενοι στο κοσμολο­
γικό πρόβλημα, πώς έγινε δηλαδή ό Κόσμος. Σύμφωνα με την επικρατούσα
θεωρία της «Μεγάλης "Εκρηξης», μετά άπο αυτήν, ενα εξελισσόμενο σύμ­
παν ευρίσκεται σέ κατάσταση συνεχούς διαστολής. Επίσης, κατά τήν άλλη
θεωρία, εάν το σύμπαν είναι στατικό, πάλι βρίσκεται σέ κατάσταση αύτοδη­
μιουργίας, δηλαδή αναδημιουργίας άπο μία εν μέρει αταξία. Επομένως,
έτσι ή αλλιώς, και σύμφωνα μέ τις δύο θεωρίες, ό Κόσμος τείνει προς ολοένα
και ανώτερες σφαίρες τάξης. Τα πάντα φαίνεται να έχουν τελεολογική κα­
τεύθυνση. 'Ακόμη καΐ το φαινόμενο τών έμβιων όντων μέ τήν αλληλουχία,
μή ΰπαρξη­ζωή­μή ύπαρξη (θάνατος), κατευθύνεται γενικά προς ανώτερα
επίπεδα τάξεως. Ή επαναφορά βέβαια της αταξίας στο σύμπαν συμβαίνει
τοπικά π.χ. στις μέλανες οπές, όπου έχουν καταρρεύσει όλοι οι νόμοι της φυ­
σικής. Όμως εάν μετά το τέλος της παρατηρούμενης σήμερα «διαστολής»,
ακολουθήσει μια επόμενη «συστολή», τότε θα δημιουργηθούν στο τέλος της
πάλι νέες συνθήκες πλήρους άποδιοργανώσεως και νέας εκρήξεως για να
ακολουθήσει ή επόμενη οργανωμένη περίοδος νέας διαστολής.
Άλλα ας προσγειωθούμε στα ταπεινά του πλανήτη μας. Δέν θα αμφι­
σβητούσε λοιπόν κανείς πώς μακροχρόνια ή ανθρωπότητα εξελίσσεται συ­
νεχώς, ανεξάρτητα άπό τις κατά καιρούς υφέσεις. "Ετσι, τόσο ή ιστορία όσο
και ή επιστήμη μας βεβαιώνουν πώς ή κατά περιόδους επανερχόμενη με­
ρική αταξία ακολουθείται πάντοτε άπό νέα οργάνωση. Έξ άλλου, οι διάφο­
ροι «κατακλυσμοί» της Ελληνικής Μυθολογίας, της Παλαιάς Διαθήκης και
άλλων δοξασιών ενέχουν τελικά μέσα στην καταστροφή το σπέρμα της ανα­
δημιουργίας. Τό Χάος, λοιπόν, το κατ' αρχήν γενεσιουργό κατά τήν Ησιό­
δειο Θεογονία, επανέρχεται πάντα προς τον σκοπό τής εξελικτικής ανασύν­
θεσης. Επομένως, όρώντες τα παγκόσμια ιστορικά γεγονότα μακροχρο­
νίως, βεβαιωνόμαστε για τήν αέναη αλληλουχία τάξης και αταξίας, δημι­
ουργίας πολιτισμών και εν συνεχεία καταστροφής τους. Εκείνο όμως πού
θα ήταν χρήσιμο για να κρίνουμε τις πρόσφατες καταστάσεις, είναι να πε­
ριορισθούμε στην αξιολόγηση τών παγκόσμιων δεδομένων τοΰ 20οΰ αιώνα
και συγκεκριμένα στο φαινόμενο τής μετατροπής τής τάξεως σέ χάος και
τανάπαλιν, πού πράγματι συνέβη.
Αρχίζοντας άπό τό τέλος τοϋ 19ου αιώνα (fin de siècle), κατά τον όποιο
ή σχετικά παγιωμένη ευρωπαϊκή τάξη είχε τον χαρακτήρα οικογενειακής
ευτυχούς συμβιώσεως τών βασιλικών οικογενειών (ή Βικτωριανή μακρά πε­
ρίοδος είναι ένα παράδειγμα), παρατηρούμε ότι μέ τήν έναρξη τοΰ 20οϋ
αιώνα επέρχεται μια απότομη εισβολή τοΰ χάους. Έν συνεχεία, ή πλήρης
αποδιοργάνωση τής γηραιάς ηπείρου πού προέκυψε άπό αυτό, είχε παγκό­
554 Παύλου Ν. Δημοτάκη

σμιες προεκτάσεις. ΟΙ επαναστάσεις και οι Α' και Β' παγκόσμιοι πόλεμοι, μέ

διάλειμμα μεταξύ τους μόνο μιας εικοσαετίας, υπήρξαν πολύνεκροι μέ κα­
ταστρεπτικές συνέπειες για όλη την ανθρωπότητα, ένα πραγματικά πλανη­
τικό χάος. Όμως μετά το πέρας της μεγίστης αυτής αταξίας παρατηρήθηκε
παγκόσμια ανασύνθεση μέ νέες δομές διαφορετικών όμως ιεραρχιών.
Μεγάλες δυνάμεις υποβαθμίστηκαν και άλλες μεγιστοποιήθηκαν.
Οι μεταπολεμικές αυτές εξελίξεις, έκτος άπό τήν δημιουργία δύο νέων
υπερδυνάμεων, χαρακτηρίζονται και άπό τήν ανάδυση υπό ενιαία μορφή
τών κρατών της Ευρώπης και τήν απεξάρτηση τών αποικιών τους άπό τις
πρώην ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Άλλα και οι πληθυσμιακές υπερδυνάμεις
τής 'Ασίας καθώς και ή τεχνολογική έκρηξη στην περιοχή αυτή τείνουν
έκτοτε να αντισταθμίσουν τα επιτεύγματα τοϋ δυτικού ημισφαιρίου. Στην
περιοχή αυτή τοΰ πλανήτη, τή Δύση, ή επιστήμη και ή τεχνολογία κορυφώ­
θηκαν όσο ποτέ άλλοτε, ώστε δόθηκαν, κατά καιρούς καί υπό το κράτος τοϋ
εκάστοτε εντυπωσιασμού, ιδιαίτερες ονομασίες για τον 20ό αιώνα, όπως
«αιών τοϋ άτομου», «τών πλαστικών», «τοϋ διαστήματος», «τής ηλεκτρονι­
κής», «τής βιοϊατρικής» κλπ. Ή πληροφορική, έσχατο επίτευγμα τοϋ αιώνα
αύτοϋ, προοριζόταν σαν τίτλος για τον 21ο. Μέ τήν έναρξη του όμως, πού
όπως διαπιστώνεται είναι ή απαρχή μιας νέας απροσδιόριστης περιόδου, θα
ήταν πρόωρο να τοϋ δοθούν από τώρα αποκλειστικοί τίτλοι.
Στο σημείο αυτό, μια πού επιχειρούμε να χρησιμοποιήσουμε τή χαοτική
δυναμική, εϊναι απαραίτητο να ορισθεί εξ αρχής ή έννοια τοϋ χάους, τοϋ
οποίου ως πρώτη εικόνα έχομε τήν πλήρη αταξία. 'Από τήν αρχαιότητα το
Χάος, μέ πατέρα τής έννοιας τον Ησίοδο, γοήτευσε τους "Ελληνες μέ τή μυ­
στηριακή καί ανεξιχνίαστη υπόσταση του. Αυτός ό μετά τον Όμηρο, χρο­
νικά άλλα καί σέ σπουδαιότητα ποιητής, στή Θεογονία του καθόρισε το
Χάος ώς τή γενεσιουργή οντότητα τών πάντων, πριν άπό τή Γαία καί τον
"Ερωτα. «Ησίοδος πρώτον Χάος φησί γενέσθαι» έγραψαν οί μεταγενέστε­
ροι του. Αλλά καί σέ παγκόσμιο επίπεδο γνωρίζουμε ότι το χάος υπήρξε
στις μυθολογίες διαφόρων φυλών ή απαρχή τής δημιουργίας, διότι στο μυα­
λό τών απλών ανθρώπων αύτοϋ τοϋ πλανήτη ταίριαζε καλύτερα να προϋ­
πάρχει μια αταξία παρά το μηδέν, τό τίποτε. Εννοιολογικά για τον άνθρω­
πο, ή κατάσταση τής αταξίας εΐναι περισσότερο αντιληπτή παρά τό τίποτε.
Το πνεύμα τών κατοίκων τοϋ Ελλαδικού χώρου, μετά τή μυθολογική
αυτή προεισαγωγή τής Θεογονίας οργανώνεται για τήν αναζήτηση τής αλή­
θειας καί ή προσέγγιση της επιχειρείται μέ όργανο τή φιλοσοφία. Ή πλέον
εναργής εικόνα πού δόθηκε τότε για τό χάος είναι εκείνη τοϋ Αριστοτέλη.
Ό μέγας Σταγειρίτης φιλόσοφος θεωρεί στα Φυσικά του ότι τό Χάος ευρί­
σκεται σέ ενα απροσδιόριστο χώρο πάνω άπό τή Γη. 'Ελλοχεύει συνεχώς να
 Ή θεωρία τοϋ Χάους 555

εισβάλει σ' αυτήν και να διαπεράσει τα πάντα. Κατά τις ενίοτε εισβολές του,
ή τάξη πού δημιουργείται μετά, καταλήγει σε ολοένα πιο σύνθετες και πολύ­
πλοκες ιεραρχίες. Οι Στωικοί έτυμολογοΰν τή λέξη χάος άπο το ρήμα χέω,
παρέχοντας τήν εικόνα της ρευστότητας, του μεταβλητού.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, όπως ό Θαλής, ό 'Αναξίμανδρος και ό
'Αναξαγόρας, διατύπωσαν τήν άποψη πώς τα πρωταρχικά στοιχεία, ό αέ­
ρας και το ύδωρ, βρίσκονταν σε άτακτη ροή και τελικά στερεοποιήθηκαν
στις διάφορες μορφές τοΰ σύμπαντος. Ή τάξη αυτή πίστευαν πώς κάποτε
θα άπορρυθμιζόταν και ό Κόσμος θα επέστρεφε στην άτακτη ροή άλλα
μετά θα επανερχόταν πάλι μια νέα τάξη τοϋ σύμπαντος. Αυτή είναι ή πρώτη
εικόνα πού μας δίνει ή Ελληνική Φιλοσοφία για τήν εναλλαγή τάξης και χά­
ους και ουσιαστικά για τήν ασταθή ισορροπία μεταξύ Χάους και Κόσμου.
Έξ άλλου ί'δια είναι ή εικόνα πού παρέχει ή σύγχρονη χαοτική δυναμική.
Βεβαίως, κατά τον Ηράκλειτο, ή τελική αρμονία τοΰ Κόσμου προέρχεται
άπο τή σύνθεση των αντιθέτων και τή συνεχή μεταβολή των πραγμάτων,
πού διατυπώνεται με το ρηθέν «τα πάντα ρεϊ». Ή συνύπαρξη και ή αλλη­
λουχία των δύο αυτών ακραίων καταστάσεων δημιουργεί τήν αρμονία τοϋ
Κόσμου, όντας σέ μία συνεχή ασταθή δυναμική ισορροπία.
Ό ορισμός τοϋ Χάους, σύμφωνα μέ τή σύγχρονη χαοτική δυναμική Ύ\μή
γραμμική δυναμική όπως επίσης λέγεται, είναι ό εξής: «Χάος είναι δυναμική
κατάσταση, που συνδέεται με τήν αταξία και τήν ηύξημένη εντροπία και χα­
ρακτηρίζεται άπό μή προβλεψιμότητα και άπο ευαίσθητη εξάρτηση της πο­
ρείας της, άπο τις αρχικές συνθήκες». Ή δυναμική λοιπόν αυτή κατάσταση
συνδέεται μέ τήν αταξία και περιέχει εντροπία σέ ηύξημένο ποσοστό. Ή τε­
λευταία, ή εντροπία, σαν μορφή αταξίας είναι ή ένέργεια­φόρος πού αποδί­
δεται στή φύση ύστερα άπό κάθε ενεργειακή μετατροπή. Σύμφωνα πάλι μέ
τον ορισμό, ή μή προβλεψιμότητα καθώς και οι αρχικές συνθήκες, εϊναι
εκείνες πού χαρακτηρίζουν το τί θα επακολουθήσει όταν επικρατήσει τό
χάος σ' ενα δυναμικό σύστημα, δηλαδή δηλώνει τήν στενή εξάρτηση του
άπό τις αρχικές συνθήκες και τήν αναπόφευκτη πορεία προς αυτό. Είναι τό
φαινόμενο πεταλούδας, πού περιγράφει ότι μέ τό ανεπαίσθητο πέταγμα της
π.χ. στο Πεκίνο, μπορεί πολλαπλασιαστικά, μέσω τοϋ χαοτικού παγκόσμιου
μετεωρολογικού συστήματος, να προκαλέσει μια καταιγίδα πολύ μακριά,
στή Νέα Υόρκη.
Όσον άφορα στην εντροπία, πρέπει άπό τώρα να ειπωθεί πώς παλαιό­
τερα πίστευαν (δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος) ότι μέ τή συσσώρευση
εντροπίας στο σύμπαν θα επερχόταν ò λεγόμενος «θερμικός θάνατος».
Σύμφωνα όμως μέ τον Ilya Prigogine (Nobel Χημείας 1977), ενα μέρος της
εντροπίας, τό δημιουργικό, έχει τήν τάση να μετατρέπεται σέ οργανωμένη
556 Παύλου Ν. Δημοτάκη

τάξη κι έτσι αποφεύγεται ή συσσώρευση της αταξίας. Επίσης σημαντική

ιδιότητα των φαινομένων αυτών είναι ή μη γραμμικότητά τους, δηλαδή ή
πολλαπλασιαστική και ταχύτατη εξέλιξη τους υστέρα άπό ενα αρχικό έναυ­
σμα. Σαν παράδειγμα δημουργίας χάους, με όλες τις συνέπειες της αταξίας,
μπορεί να δοθεί από τήν εικόνα ενός ποδοσφαιρικού γηπέδου όπου τα έκ­
τροπα, προκαλούμενα αρχικά με τήν παρουσία μικρής ομάδας ανθρώπων,
μπορούν πολλαπλασιαστικά (μή γραμμικά) να οδηγήσουν σε απρόβλεπτα
αποτελέσματα μεγίστης αταξίας.
Καταλήγομε λοιπόν στα εξής γενικά συμπεράσματα: 1) Το Χάος ενυ­
πάρχει παντοϋ και είναι έτοιμο άνά πάσα στιγμή να εκδηλωθεί. 2) Περίοδοι
χάους βεβαιώνεται ότι υπήρξαν σε όλη τήν ανθρώπινη ιστορία. 3) Το πρό­
σφατο χάος των δύο πολέμων τοΰ 20οΰ αιώνα είναι ή άμεση εμπειρία της
ζώσης ανθρωπότητας στο φαινόμενο αυτό. 4) Πριν άπό το χάος υπάρχει
πάντα ή τάξη. 5) Ή τάξη επανέρχεται μετά τήν αταξία άλλα υπό νέα μορφή,
πολλές φορές ανώτερη, όπως μας βεβαιώνει και ή γνωστή ρήση «πόλεμος
πατήρ πάντων». 6) Σύμφωνα με τα προηγούμενα, ή ανθρωπότητα σήμερα,
μετά άπό μια μακριά περίοδο τάξης κατά το δεύτερο ήμισυ τοΰ 20οΰ αιώνα,
παρουσιάζει όλα τα στοιχεία για να έχει εισέλθει σε νέα φάση αταξίας. Τα
δεδομένα αυτά θα τα αναπτύξουμε έν συνεχεία.
Θα είναι όμως εναργής ή προσέγγιση αν δούμε τα πράγματα στις λεπτο­
μέρειες των εξελίξεων τους. Ή χαοτική θεωρία διατυπώνει ως διαδικασία
δημιουργίας αταξίας τον διπλασιασμό της περιόδου μιας αρμονικής πορεί­
ας (τάξη). Περιγραφικά μπορούμε να κατανοήσουμε το φαινόμενο μέ τή
ροή ενός ποταμού. Όταν ή ταχύτητα ροής τοΰ πολλαπλασιασθεί βαθμιαία,
τότε θα μετατρέψει τήν ήρεμη διακίνηση του κατ' αρχάς σέ δίνες και τέλος
σε άτακτη τυρβώδη ροή μέ απροσδιόριστους στροβιλισμούς. Σέ πλήρες δη­
λαδή χάος. 'Ακριβέστερο όμως παράδειγμα, κατά το όποιο ό ρυθμός σέ ενα
δυναμικό σύστημα οδηγεί μέ τήν επιτάχυνση του στο χάος, είναι ή εκδήλω­
ση χειροκροτημάτων στο τέλος μιας συναυλίας, όταν τυχαία επικρατήσει
ένας ρυθμός. Ό ρυθμός αυτός αυξανόμενος δεν διαρκεί, άλλα καταλήγει
πάντα σέ άτακτη χαοτική μορφή. Είναι ή αποδιοργάνωση τοΰ ρυθμού. Άλ­
λα έχει ισχύσει ήδη και το αντίθετο για τα χειροκροτήματα. Δηλαδή όταν τα
συνήθη άτακτα χειροκροτήματα κάποια στιγμή συντονίζονται άπό άγνω­
στες αιτίες, αποκτούν όμόρυθμα ενιαίο ρυθμό. Είναι τότε ή δημιουργία της
τάξης άπό το χάος.
Ό λ α αυτά ειπώθηκαν για να παραλληλισθεί το φαινόμενο δημιουργίας
χάους μέ τήν αύξηση τής ρυθμικότητας. Σήμερα διαπιστώνουμε άλλα και
βιώνουμε καθημερινά τήν αύξηση τοΰ ρυθμού ζωής των ανθρώπων και των
πράξεων τους. Είναι αναμφισβήτητο πώς ό ρυθμός των γεγονότων στο πα­
 Ή θεωρία τοϋ Χάους 557

γκόσμιο επίπεδο, έ'χει αυξηθεί δραματικά κι ό υποκειμενικός χρόνος για τον

καθένα μας έχει ελαχιστοποιηθεί σε σημείο ώστε οι ώρες, οί μέρες, οι εβδο­
μάδες, οι μήνες, τα χρόνια να περνούν με ασυνείδητη ροή. Τα μέσα μετα­
φοράς με τις μεγάλες ταχύτητες, οι δυνατότητες προσβάσεως σε οποιοδήπο­
τε μέρος του πλανήτη στον ελάχιστο χρόνο, οί επικοινωνίες μεταξύ των αν­
θρώπων με τήν κινητή τηλεφωνία και το διαδίκτυο, ή άμεση πληροφόρηση
των γεγομένων σέ όλο τον πλανήτη, όλα αυτά απέκτησαν μηδαμινές τιμές,
ελαχιστοποιώντας τις προηγούμενες. Έτσι μεταφορικά, ή ροή τών γεγονό­
των στο χρόνο μετατράπηκε σέ δίνες και αυτές εν συνεχεία σέ στροβιλι­
σμούς χάους, τους οποίους βιώνουμε καθημερινά.
Τήν μετάβαση άπό τήν τάξη στο χάος περιγράφει επίσης το φαινόμενο
της ανάδρασης (feedback) κατά τήν οποία ένα μή γραμμική χαοτικό σύστη­
μα, ανακυκλούμενο μέ τήν εισαγωγή του αποτελέσματος μιας διαδικασίας
στο επόμενο κύκλο, καταλήγει πολλαπλασιαστικά στην αταξία. "Ενα φυ­
σικό ανάλογο της αυξήσεως τοϋ ρυθμού πού οδηγεί στο χάος, μπορεί να θε­
ωρηθεί ή ανάδραση στή διαδικασία π.χ. παραγωγής προϊόντων. Συγκεκρι­
μένα, ενώ παλαιά ένας κύκλος παραγωγής απαιτούσε ενα ορισμένο χρονικό
διάστημα για τήν αλληλουχία: χρήμα ­ σχεδίαση ­ παραγωγή ­ μεταφορά ­
διάθεση ­ χρήμα και τήν εισαγωγή τοϋ τελευταίου ξανά στην επόμενη διαδι­
κασία, πού κατέληγε σέ ολοένα αύξηση τοϋ κέρδους (αποταμιευμένη μορφή
ενέργειας), σήμερα ό χρόνος αύτοϋ τοϋ κύκλου έχει μειωθεί σημαντικά.
'Αποτέλεσμα, ή πορεία τοϋ ολοένα έπιταχυνόμενου φαινομένου της βιομη­
χανικής παραγωγής να έχει, μέ τήν έναρξη τοϋ 21ου αιώνα, προσεγγίσει τή
δημιουργία χάους. Ή συσσώρευση προϊόντων έ'χει προκαλέσει τό φαινόμε­
νο τοϋ κορεσμού της αγοράς, μέ τάση δημιουργίας πολυπλοκότητας. Είναι ή
οικονομία της απληστίας.
Άπό πλευράς τώρα εντροπίας μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα έξης:
Ή διαδικασία κατά τήν οποία επήλθε αύξηση της παγκόσμιας αποθεμα­
τικής ενέργειας, δηλαδή τοϋ χρήματος, απαίτησε σέ κάθε κύκλο ανάδρασης
τήν απόδοση στή φύση ενός μέρους της, όπως γίνεται στις μηχανές εσωτε­
ρικής καύσεως μέ τή λειτουργία τοϋ ψυγείου. Αυτή ή συσσώρευση άχρηστης
(επί τοϋ παρόντος) ενέργειας στο περιβάλλον, αύξησε τήν παγκόσμια
εντροπία, δηλαδή συνέβαλε και αυτή στή δημιουργία τοϋ χάους. Τελικά
εκτός τοϋ παράγοντος της εντροπίας, ή αύξηση τοϋ ρυθμού τών γεγονότων
είναι εκείνη πού συνέπραξε κυρίως στο να καταλήξει τό παγκόσμιο σύστη­
μα σέ αδιέξοδο. Θα λέγαμε ότι ή «μηχανή τοϋ χρόνου», μέ τήν αύξηση τοϋ
ρυθμού της, έφθασε σέ σημείο πού δέν μπορεί να πάρει πλέον περισσότερες
στροφές.
Σχετικά μέ τήν εξελικτική (δυναμική) ισορροπία, ένα σύστημα όπως
558 Παύλου Ν. Δημοτάκη

είναι το παγκόσμιο, όταν βρίσκεται μακριά από την στατική ισορροπία (τον
θάνατο), επιζητεί μετά την αταξία να επανέλθει πάλι στη δυναμική ισορρο­
πία. Άλλα ή μεγάλη αλήθεια της προσωκρατικής φιλοσοφίας είναι ότι αυτό
επιτυγχάνεται μέ τήν εξισορρόπηση αντιθέτων δυνάμεων. Ή παγκόσμια
λοιπόν αρμονία στον πλανήτη μας, πού μέ τήν πολλαπλότητα του συνιστά
έ'να χαοτικό σύνολο, απαιτεί, σύμφωνα μέ τον Ηράκλειτο, τή «σύνθεση τών
αντίθετων» για τήν καλλίστην έκφραση. Ό 'Αριστοτέλης αναφέρεται σ'
αυτόν στα Ηθικά Νικομάχεια: Λέγει πώς «Ό Ηράκλειτος (θεωρεί ότι) το
άντίξονν (είναι) συμφέρον καϊ εκ των διαφερόντων (έχομε τήν) καλλίστην
άρμονίαν». Επομένως για να επανέλθει ή κατάσταση της τάξης πρέπει να
δημιουργηθεί ξανά ή αρμονική συνύπαρξη των αντιθέτων. Αυτό συνέβη
πράγματι κατά το δεύτερο ήμισυ τοϋ 20οΰ αιώνα μετά το χάος της πρώτης
πεντηκονταετίας. Ή συνύπαρξη των δύο υπερδυνάμεων μέ αντίξοα συμφέ­
ροντα δημιούργησε μέ τον ανταγωνισμό τους τήν άνθηση επιστήμης και τε­
χνολογίας. Σήμερα όμως πού έχει εκλείψει ό ένας πόλος, ή ισορροπία έχει
ανατραπεί. Ή ύπαρξη μιας μόνο ύπερδυνάμεως κλίνει τήν πλάστιγγα προς
τή μία πλευρά. Βεβαίως σαν πρώτη γενική πρόβλεψη, πού μπορεί κανείς να
κάνει, είναι ότι οι μονοκρατορίες δέν διαρκούν. Διότι στο αιώνιο παιχνίδι
του δυϊσμού εϊτε αναδύεται νέος συμπαίκτης εϊτε εκείνος πού έχει απομείνει
διαιρείται εις δύο. Ή ανισορροπία λοιπόν άπό τήν έλλειψη συμπαίκτου
υπήρξε ένας έπί πλέον λόγος εισόδου τοϋ πλανήτη στο χάος, δηλαδή ή έλ­
λειψη της... «ισορροπίας τοϋ τρόμου». Αυτή πού σωστικά επικράτησε στο
δεύτερο ήμισυ τοϋ 20οϋ αιώνα.
Ή απύθμενη όμως δεξαμενή της αρχαίας φιλοσοφίας μας, δίνει άλλο
ενα παράδειγμα της αρμονίας τών αντιθέτων δυνάμεων, πού είναι απαραί­
τητες για τήν ισόρροπη βιωσιμότητα τών ανθρώπων. Οι Πυθαγόρειοι, σαν
μεταρρυθμιστικό κίνημα και έχοντας κοινοβιακό τρόπο ζωής, θεωρούσαν
ότι ή αρμονία της συνύπαρξης ήταν ή ένωση πολλών αντιθέτων τάσεων.
"Ετσι έλεγαν ότι «"Εστί γαρ αρμονία πολυμιγέων ενωσις και δίχα φρονεόν­
των συμφρόνησις». Όμως, επανερχόμενοι στον Ηράκλειτο, γνωρίζουμε
πώς διεϊδε το χάος στην όχλοκρατία και προσπάθησε να αναμορφώσει τήν
πολιτική ζωή της Εφέσου μέ τή φιλοσοφία, διότι πίστευε πώς Φύση και
Πολιτεία έχουν τους ίδιους νόμους. "Ετσι σήμερα, αντιμετωπίζοντας παρό­
μοια προβλήματα αταξίας στον «παγκόσμιο χώρο» τοϋ πλανήτη, θα παρα­
τηρούσαμε πώς ή ανθρωπότητα, επιστρέφοντας ϊσως στις μεγάλες αυτές
αλήθειες, θα μπορούσε να επανέλθει στην αρμονική της δυναμική ισορρο­
πία.
Στο σημείο αυτό μπορεί κανείς, από τή θεωρία και τις πρόσφατες επιβε­
βαιώσεις μας στον Ελληνικό χώρο, κατά τήν τελευταία εικοσιπενταετία τοϋ
 Ή θεωρία τοΰ Χάους 559

20οϋ alcova, va εικάσει πιθανές εξελίξεις και στον παγκόσμιο. Και ή Ελλάδα
με τον χαοτικό λαό της είναι ενα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρ­
μογής της θεωρίας στα κοινωνικά φαινόμενα. Διότι οί νόμοι τοΰ φυσικοϋ
κόσμου εφαρμόζονται και στους ανθρώπους, που στην πραγματικότητα
είναι και αυτοί μέρος της Φύσης. Ιδιαίτερα οί Έλληνες έχουν αποδείξει ότι
στην ιστορία τους υπήρξαν δημιουργοί αλληλουχία χάους­τάξης. "Ισως μά­
λιστα αύτη ή εναλλαγή να συνέβη συχνότερα από ο,τι θα περίμενε κανείς.
Διότι το ασταθές των Ελλήνων επιτρέπει στο Χάος να εισβάλλει συχνότερα
άπό ο,τι στους άλλους λαούς. Είναι λοιπόν ή πρόσφατη Ιστορία της χώρας
μας ενα πιλοτικό παράδειγμα ώστε να τολμήσουμε παγκόσμιες προεκτά­
σεις.
Συγκεκριμένα, περιπτώσεις «Ελληνικού Χάους» και εν συνεχεία αντί­
στοιχης οργάνωσης έχουμε παρατηρήσει μέχρι σήμερα στις έξης περιπτώ­
σεις: Ή πρώτη άφορα στην Μικρασιατική καταστροφή. Ή δεύτερη στην πε­
ρίοδο πολέμου 1940­41, τήν κατοχή­άντίσταση 1941­44, και τήν ανταρσία
της 'Αριστεράς 1944­49. Ή δεύτερη περίοδος χάους ακολουθήθηκε άπό τήν
οργάνωση του και μάλιστα κατά επταετίες για τήν περίοδο μέχρι τό 1967. Ή
τρίτη άφορα στή δικτατορία των Συνταγματαρχών 1967­74 (πάλιν επταε­
τίας), πού κατέληξε στην Κυπριακή Τραγωδία τοΰ 1974, πρόσφατη κατά­
σταση πλήρους χάους τοΰ Ελληνικού λαού.
Ή μετά τό 1974 πρόσφατη περίοδος οργανώσεως (1975­2000), για τήν
οποία χρησιμοποιήσαμε τα στοιχεία άπό τα εκλογικά αποτελέσματα τοΰ
Ελληνικού λαού, μας προϊδέασε σχεδόν άπό τήν αρχή της για μια αρμονική
εξέλιξη πού θα επακολουθούσε. Αυτή διαπιστώθηκε άπό τις εναλλαγές των
εκλογικών αποτελεσμάτων των δύο μεγάλων παρατάξεων μέσω των οποί­
ων χαράχθηκαν ταλαντώσεις «επταετιών» (βλέπε σχήμα). Πράγματι μετά
τό χάος της επταετούς διακυβέρνησης άπό τους πραξικοπηματίες στρατιω­
τικούς άλλα και τήν κορύφωση του κατά τήν Κυπριακή τραγωδία, οί
"Ελληνες εκλογείς, για πρώτη φορά στην ιστορία τοΰ Ελληνικού κράτους,
λειτούργησαν σαν υπόδειγμα δημοκρατικής τάξης, αποδεικνύοντας τή σύν­
θεση τών άνηθέτων της αρχαίας ρήσεως. Ό ντετερμινισμός μάλιστα αυτής
της περιόδου, μας επέτρεψε τήν επακριβή πρόβλεψη των εκλογικών αποτε­
λεσμάτων μέχρι τό 2000. Τό φαινόμενο της αρμονίας περατώθηκε μέ τή λήξη
της εκατονταετίας οπότε στις εκλογές αυτές επήλθε 'ισοψηφία των δύο με­
γάλων παρατάξεων. Οί συμπληρωματικές αρμονικές ταλαντώσεις των
εκλογικών τάσεων τών δύο κυρίων παρατάξεων κατά τήν εικοσιπενταετία
είχαν ήμιπερίοδο τήν επταετία άλλα υπήρξαν φθίνουσες ώς προς τό εύρος
τους. Συγκεκριμένα ή διαφορά μεταξύ τών δύο άρχισε άπό 18% έγινε 12%,
8%, 5% και κατέληξε πρακτικά σέ ισοψηφία τό 2000. Μέ τό τέλος αυτής της
560 Παύλου Ν. Δημοτάκη

αρμονικής εξελίξεως και την απόσβεση των ταλαντώσεων, των όποιων προ­
βλέψαμε την όλη διαδρομή, ολοκληρώθηκε μια εκπληκτική εμπειρία. Αυτή
σήμαινε κυρίως ότι οι "Ελληνες, χαοτικός λαός, μπορούν κατά τήν περίοδο
οργανώσεως του χάους, να πραγματοποιήσουν τήν εύρυθμη Δημοκρατία.
"Ετσι, άπό τήν πρόσφατη αυτή εμπειρία και στο μέτρο του δυνατοϋ, μπορεί
κανείς, όταν δημιουργηθούν ντετερμινιστικές συνθήκες, να προβλέψει τα
μέλλοντα.
Γενικά τώρα τί προβλέπει ή θεωρία τοϋ χάους και της οργανώσεως του.
Κατ' αρχήν κάθε φορά πού έχομε διανύσει προκαθορισμένες περιόδους τά­
ξης ή χάους οδηγούμεθα μετά σε άλεπάλληλες «διακλαδώσεις». Σ' αυτές
καταλήγει, σύμφωνα μέ τους κανόνες τής ανάδρασης, το δυναμικό σύστημα
όταν ένα μικρό αϊτιο έχει μεγιστοποιηθεί. 'Άν αυτό σταθεροποιηθεί σέ έ'ναν
κλάδο, μπορεί ή νέα κατάσταση να διαρκέσει μέχρις ότου μια νέα διατα­
ραχή δημιουργήσει νέο σημείο διακλάδωσης. Γενικά κατά τις διακλαδώσεις
δημιουργούνται πιθανότητες χάους ή τάξης. Μέχρι τότε όμως ισχύει σέ με­
γάλο βαθμό ό ντετερμινισμός. Μετά από αυτόν ή πιθανοκρατία επεμβαίνει
στή διακλάδωση. "Ετσι τώρα, μετά τήν ντετερμινιστική περίοδο τής είκοσι­
πενταετοΰς αρμονίας τής Δημοκρατίας στην Ελλάδα, ή τύχη θα παίξει τον
ρόλο της. Και πράγματι ήδη παρατηρούνται απρόβλεπτες καταστάσεις στα
πολιτικά δρώμενα τής Ελλάδος. Τα όποια όμως συμπίπτουν επί πλέον μέ
τήν εισβολή τοϋ παγκόσμιου χάους και στή χώρα μας.
Τα γενικά συμπεράσματα πού μπορούν να οδηγήσουν σέ κάποιες προ­
βλέψεις για το παγκόσμιο σύστημα είναι ότι:
Ή περίοδος τής παγκόσμιας αταξίας δέν πρόκειται να διαρκέσει πολύ.
Διότι οι ολοένα έπιταχυνόμενες εξελίξεις, υπαίτιες και αυτές για τήν είσο­
βολή τοϋ χάους, θα δράσουν επίσης και για τήν άρση του. Οί μεταβολές πού
θα επιφέρουν τήν παρουσία νέων δυνάμεων στή παγκόσμια ισορροπία είναι
ήδη ορατές. Ό επί τοϋ παρόντος μοναδικός κοσμοκράτορας παρουσιάζει
σημεία ύφεσης. 'Άλλες παγκόσμιες δυνάμεις αναδύονται τόσο στον υπόλοι­
πο δυτικό χώρο όσο και στον ανατολικό. Σοβαρά βέβαια πρέπει να ληφθεί
υπόψη ό θρησκευτικός ανταγωνισμός και τα υπολείμματα ιδεολογημάτων
τοϋ παρελθόντος. Ή τρομοκρατία έχει αντικαταστήσει τον παλαιάς μορφής
πόλεμο. Οί οικολογικές καταστροφές πάλι έχουν ήδη κρούσει σοβαρότατα
τον κώδωνα τοϋ κινδύνου. Γενικά σαν αντίβαρο όλων αυτών άλλα και σαν
ευχολόγιο εικάζεται ή επάνοδος στις ηθικές αξίες τοϋ ανθρώπου. Ή στείρα
υλιστική περίοδος φαίνεται πώς θα αντικατασταθεί άπό μια πνευματική πο­
ρεία. Ή αφύπνιση των μαζών μέ τήν άμεση μεταξύ των επαφή και τήν
διαρκή πληροφόρηση τους, δίνει ελπίδες ότι ένας νέος 'Άνθρωπος μέ παγ­
κόσμια συνείδηση μπορεί να αναδυθεί. Οί λεπτομέρειες όμως πού θα συμ­
 Ή θεωρία τοϋ Χάους 561

βοΰν, δηλαδή τα σημαντικότερα μελλούμενα για τον καθημερινό άνθρωπο,

εΐναι τελείως απροσδιόριστες. Αυτές επαφίενται στη θεά τύχη διότι ή θεω­
ρία τοϋ Χάους μέ τη μη προβλεψιμότητα αυτό μας επισημαίνει.

50
V ,<Τ*
**. Χ^·*·^
\
V / i Χ/5^ > * *
r m^
> Γ
40 Ν­/ / **0?*.<' ^­< —
*^
.+ >w
(%) ­ . .­*<* ^ Κ ­
Τ
30 ­

~4 7 c­rr, ^ ^ 7 ό­ΓΠ W ^ 7 err. ^ ­

' "νΊ W "^ • ""Ι W "* ' ·"·■! ^

20 —
■ ^ • ^ Ν.Δ. κλπ.
— Ο ­ ΠΑΣΟΚ κλπ.

Ι. Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι 1 Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι
1975 1980 1985 1990 1995
Χρονολογία
Εκλογικά αποτελέσματα των δύο μεγάλων παρατάξεων.

Τα σημεία στις καμπύλες απεικονίζουν τα ποσοστά που έλαβαν οι όνο παρατάξεις στις
εκλογές άπο το 1974 μέχρι το 1996.
Συντηρητικού Ν.Α., Πολ. "Ανοιξη, ΔΗ ΑΝ Α
Προοδευτικού ΠΑΣΟΚ, "Ενωση Κέντρου, ΔΗΚΚΙ.

Σχήμα: Ή μετά το χάος τοϋ 1974 (τέλος τής δικτατορίας των συνταγμα­
ταρχών και Κυπριακή τραγωδία) οργάνωση τής συλλογικής τάξης των
Ελλήνων ψηφοφόρων. Τα εκλογικά αποτελέσματα των δύο μεγάλων παρα­
τάξεων, «συντηρητικής» και «προοδευτικής», εμφαίνονται άπο τις κατά και­
ρούς αναμετρήσεις για τή χρονική περίοδο 1975­2000. Ή τέλεια αρμονική
ταλάντωση τής κάθε μιας μέχρι το 2000 εΐχε φθίνουσα μορφή ώς προς το
εύρος. Σημειωτέον ότι σε κάθε αναμέτρηση εΙσέρχονται περίπου 500.000 νέ­
οι εκλογείς και αποχωρούν ισάριθμοι ώστε το φαινόμενο να έχει τον χαρα­
κτήρα ανανεώσεως των εκλογικών διαθέσεων τών Ελλήνων. Οι «επταετίες»
562 Παύλου Ν. Δημοτάκη

των ταλαντώσεων δεν αντιστοιχούν κατ' ανάγκην σέ αντίστοιχες κυβερνη­

τικές μεταβολές, οι όποιες εξαρτώνται από τον εκάστοτε εκλογικό νόμο. Οι
καμπύλες αυτές είχαν προ­χαραχθεϊ το 1981 και τα αποτελέσματα τών
εκλογών, τα σημεία τών καμπυλών, συνέπιπταν έκτοτε επακριβώς πάνω σ'
αυτές. Ή ντετερμινιστική αύτη περίοδος οργανώσεως του χάους διήρκεσε
εικοσιπέντε χρόνια, πράγμα πού απέδειξε ότι οι "Ελληνες όταν «αποφασί­
σουν» μπορούν να προσεγγίσουν την τελειότητα. 'Αλλά... δυστυχώς φαίνε­
ται πώς πρέπει να προηγηθεί το χάος.

Ειδικά περί αυτών στα βιβλία:

Ι.Π. Δημοτάκη, Ή'Αρμονία της Δημοκρατίας και το Χάος τών 'Ελλήνων, 'Εκδόσεις
Γεωργιάδη. 'Αθήνα 1999. ISBN­960­90747­1­5.
2. Π. Δημοτάκη, Το Χάος και ή Φυλή τών 'Ελλήνων, Δ' έκδοση, 'Αθήνα 2001. ISBN­960­90747­
0­7.
3. James Gleick, Χάος, μια Νέα Επιστήμη, Κάτοπτρο, 'Αθήνα 1990.
4. Jones Briggs, F. David Peat, Ό Ταραγμένος Καθρέφτης, Κάτοπτρο, 'Αθήνα 1991.
5. Ian Stewart, Παίζει ό Θεός Ζάρια; Ή Επιστήμη τον Χάους, 'Εκδόσεις Κωσταράκη, Αθήνα
1991.
6. David Ruelle, Τύχη και Χάος. 'Εκδόσεις Κωσταράκη, Αθήνα 1994.
7. Ησιόδου, "Απαντα­Θεογονία, Κάκτος, Αθήνα 1993.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Χ. ΚΑΛΑΜΑΚΗ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Εις τα τετυπωμένα Μηναία του Αυγούστου ή άπόδοσις της εορτής της

Κοιμήσεως τής Θεοτόκου τίθεται τή 23η τοϋ μηνός 1 (κοινώς, «τα έννιάμερα
τής Παναγίας»). Έ ν τούτοις, εις τινας ιεράς μονάς ή άπόδοσις τής εορτής τε­
λείται την 28ην Αυγούστου. Την έρμηνείαν τοϋ παραδόξου, έκ πρώτης όψε­
ως, τούτου τυπικού ευρίσκει τις έν σημειώσει, άναγινωσκομένη τή 23η του
μηνός, εις το επιμέλεια του Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ίμβρίου
καταρτισθέν Μηναΐον τοΰ Αυγούστου, έχούση ούτω:

Σημειωτέον ενταύθα ότι έν τω χειρογράφω έξακολουθοΰσι και εφεξής τα

Μεθέορτα τής Θεοτόκου μέχρι τής κζ' τοΰ παρόντος μηνός· τή δέ κη' τοϋ αύτοϋ τίθε­
ται τής Εορτής ή Απόδοσις, κατά την άρχαίαν συνήθειαν των ευαγών Μονα­
στηριών τοϋ Αγίου Όρους, όπου άφιεροϋσιν όλόκληρον σχεδόν τον Αΰγουστον εις
δόξαν και αϊνεσιν τής Μητρός τοϋ Θεοϋ ημών. Ου μόνον δέ τα τοϋ Αγιωνύμου
Όρους Μοναστήρια, άλλα και τα τής Κωνσταντινουπόλεως καΐ των πέριξ αυτής,
την αυτήν είχον συνήθειαν, ως δηλοΰται έκ τίνος Χειρογράφου τής Χάλκης, γεγραμ­
μένου μέν τω 1610 έ'τει, οντος δέ τοϋ Αύγουστου μηνός. Διότι εις την κζ' αύτοϋ, μετά
την δήλωσιν, ότι κατ' αυτήν τήν ήμέραν συμψάλλεται και ή Ακολουθία τοϋ Όσίου
Μωυσέως τοΰ Αίθίοπος, επιφέρονται αμέσως ταϋτα­ «Δια το μέλλειν ημάς άποδιδό­
ναι αΰριον τήν έορτήν, ήγουν έν τή κή. ούτω γαρ παρελάβομεν τανϋν έκ τών ευαγών
Μονών τής Βασιλευούσης τών πόλεων»2.

1. Βλ. Μηναΐον τοϋ Αυγούστου, έ'κδ. Α.Δ.Ε.Ε., έν Αθήναις 1996, σ. 132· ωσαύτως Μηναία
τοϋ δλου ενιαυτοϋ, τόμος ΣΤ', Ίούλιος­Αύγουστος, έν Ρώμη 1901, σ. 485. Τα εύρύτερον διαδε­
δομένα και έν χρήσει Τυπικά τήν άπόδοσιν τής εορτής τής Κοιμήσεως τοποθετούν ωσαύτως
τήν 23ην Αυγούστου, άνευ ουδεμιάς ενδείξεως δι' έτέραν ήμερομηνίαν. Βλ. π.χ. το Τυπικον της
Εκκλησιαστικής Ακολουθίας τής εν Ίεροσολύμοις Αγίας Λαύρας τοϋ όσίου κάί θεοφόρου πα­
τρός ημών Σάββα..., Ένετίησι 1577, σ. ξ, και το Τυπικον τής τοϋ Χρίστου Μεγάλης 'Εκκλη­
σίας,... υπό Γ. Βιολάκη, Αθήναι (ά.χ.) σ. 311. Εύχαριστοϋμεν τον φίλον θεολόγον κ. Ίω.
Χατζίναν δια τήν σχετικήν έρευναν εις πλήθος έντυπων Μηναίων και Τυπικών, έξ ης έπιβε­
βαιοϋται ή ως άνω παρατήρησις.
2. Μηναΐον τοϋ Αυγούστου, εκδ. Α.Δ.Ε.Ε., σ. 132. Ή σημείωσις υπό Βαρθολομαίου
Κουτλουμουσιανού τοϋ Ίμβρίου, περί τής συμβολής τοΰ οποίου είς τήν διόρθωσιν τών
564 Διονυσίου Χ. Καλαμάκη

Οΰτω, κατά την σημείωσιν, συμφώνως προς ένδειξιν χειρογράφου τινός

της Χάλκης, τοϋ 1610, ή άπόδοσις της Κοιμήσεως τελείται την 28ην Αυγού­
στου, συνεχιζόμενων των μεθεορτίων ϋμνων και μετά την 23ην τοϋ μηνός,
μέχρι της 28ης, άτε ολοκλήρου του Αυγούστου αφιερωμένου εις τήν Ύπερ­
αγίαν Θεοτόκον. Έκ της σημειώσεως ταύτης προκύπτουν δύο ερωτήματα,
εις τα οποία θα έπιχειρήσωμεν να άπαντήσωμεν:
α'. Ποίον το χειρόγραφον της Χάλκης, έκ τοΰ οποίου ό Βαρθολομαίος
ήντλησε τήν ως άνω πληροφορίαν; Τήν άπάντησιν έ'δωκεν έρευνα εις τον
κατάλογον τοΰ Αθηναγόρου 'Ελευθερίου, τοϋ άπό Μεγάλων Πρωτοσυγ­
κέλλων και από Παραμυθίας, όστις περιγράφων τον υπ' αριθμ. 115 κώδικα
της Παναγίας Καμαριωτίσσης, έτους 1610, σημειοΐ ότι «ή άπόδοσις της
εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου εις τάς κη', υπάρχει δέ περί αυτής και ή
εν τω 35 χειρόγραφα) σημείωσις»3. Όντως, και εις τον υπ' αριθμ. 35 κώδικα
τής ιδίας συλλογής, έτους 1672, υπάρχει ή αυτή υπό τοϋ Βαρθολομαίου πα­
ρατεθεΐσα εντός εισαγωγικών σημείωσις4.
β'. Δηλούντος τοϋ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοϋ ότι «κατά τήν
άρχαίαν συνήθειαν των ευαγών Μοναστηριών ... τοϋ άγιωνύμου Όρους ....
και τής Κωνσταντινουπόλεως, άφιεροϋσιν όλόκληρον σχεδόν τον Αύγου­
στον εις δόξαν και αϊνεσιν τής Μητρός τοϋ Θεοϋ ημών», διατί ή έν λόγω
άπόδοσις τής εορτής τελείται τήν 28ην Αυγούστου και ουχί τήν 31ην, τελευ­
ταίαν ήμέραν τοϋ αύτοϋ;Τήν άπάντησιν εις τό ερώτημα τοϋτο δίδει προφο­
ρική παράδοσις. Εις ερώτημα τοϋ γράφοντος εις πολιάν μονάζουσαν, ψάλ­
τριαν 'Ιεράς Μονής τηρούσης μέχρι σήμερον τήν ως άνω παράδοσιν, έλάβο­
μεν τήν άπάντησιν: «Διότι, εις τάς 29 έορτάζομεν τήν άποτομήν τής κεφαλής
τοϋ Προδρόμου, μέ τελείαν νηστείαν και ιδικά του γράμματα* και ό κύκλος
τής Παναγίας πρέπει να κλείση τήν προηγουμένην ήμέραν»5.

Μηναίων βλ. Δ. Στρατή, Βαρθολομαίος Κοντλονμονσιανος (1772­1851). Βιογραφία­Έργο­

γραφία, έκδ. Ί . Μονής Κουτλουμουσίου­Άγιον Όρος, 2002, σσ. 350­401. Περί παρατάσεως τής
εορτής τής Θεοτόκου μέχρι τέλους Αυγούστου βλ. Ίω. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Θεσ­
σαλονίκη 1971, σσ. 189­190.
3. Βλ. 'Αθηναγόρου τοϋ άπό Μεγάλων Πρωτοσυγκέλλων,μν. ε., Ε.Ε.Β.Σ., 12 (1936), σ. 294
και Αιμιλιανού Τσακοπούλου, ε.ά., Α, σσ. 163­164.
4. Τσακοπούλου, ε.ά., Α, σσ. 163­164. Βλ. Αθηναγόρου τοϋ από Μεγάλων Πρωτοσυγκέλ­
λων,μν. ε.,Ε.Ε.Β.Σ., Ιο (1993), σ. 277 και Αιμιλιανού Τσακοπούλου, ε.ά., Α, ο. 67.
5. Απάντησις δοθείσα υπό τής μοναχής Βρυαίνης Πέππα, τής Ί. Μονής Κοιμήσεως
Θεοτόκου Χρυσολεοντίσσης Αίγίνης, ένθα τηρείται ή περί ης ό λόγος τάξις.
 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ
Β α σ ι λ ε ί ο υ Δ. Χ α ρ ώ ν η , Παιδαγωγική 'Ανθρωπολογία Μεγάλου Βασιλείου. Τόμοι: Α'.
Εισαγωγή ­ Κείμενο: Α­Δ. Β'. Κείμενα: Ε­Μοναχισμός. Γ'. Κείμενα: Μουσική­Ώραΐο.
Έκδ. Οίκος Έλ. Μερετάκη «Το Βυζάντιον». Αθήνα, 2002,2003,2004 (αντίστοιχα).

Με το τρίτομο αυτό έργο του ό συγγραφεύς έξεπλήρωσε την έπιθυμία­«τάμα» του καί
ευχή τών αναγνωστών του ήδη από ετών κυκλοφορουμένου και άπό τήν 'Ακαδημία Αθηνών
βραβευμένου (άπόφ. 24ης Μαρτίου 1997) τετράτομου έργου του «Παιδαγωγική Ανθρω­
πολογία Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου»· άπό καρδιάς του εύχόμεθα να άξιωθή να ολοκλήρω­
ση σέ μία τριλογία το ανθρωπολογικό έργο και τών Τριών Μεγάλων λογίων Ιεραρχών μέ τήν
έκδοση και της «Παιδαγωγικής Ανθρωπολογίας του Αγίου Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου ή
Ναζιανζηνοϋ». Και τα δύο αυτά έργα διέπονται άπό μια λεπτομερώς σχεδιασμένη καί μέ
άκρα συνέχεια τηρηθεΐσα εκδοτική στρατηγική.
Στο πράγματι τολμηρό εγχείρημα του συγγραφέα να φέρη τους νέους, κυρίως, άλλα καί
τους μεγάλους, καί μάλιστα τους ειδήμονες, τους ειδικούς: ιερείς, διδασκάλους καί καθη­
γητές όλων τών βαθμίδων, ιδία τους μελετητές, κατηχητές, ιεροκήρυκες, αρθρογράφους,
συγγραφείς, κοινωνικούς λειτουργούς κ.ά. πιο κοντά στους μεγάλους εκείνους αναλυτές του
θείου λόγου, μεγάλους της χριστιανικής Εκκλησίας διδασκάλους, θεόπνευστους διερμηνείς
τής συχνά έπιτηδείως ή καί σκοπίμως κεκρυμμένης μεγάλης βουλής τοΰ Θεού, όπως παρα­
βολικώς, ύπαινικτικώς ή «μυστικώς» καί στην Παλαιά ­κυρίως, προεικονιστικώς, άμφισή­
μως ή κεκαλυμμένως καί άλληγορικώς­ καί στην Καινή Διαθήκη αυτή έχει ύποτυπωθή, ομο­
λογουμένως επέτυχε κατά τρόπο ελκυστικό, άνετο καί ευχάριστο τω οντι ευρηματικό, πρω­
τότυπο, επιστημονικώς τεκμηριωμένο, παιδαγωγικώς έγκυρο, ψυχωφελή καί παρορμητικό
προς περαιτέρω, αυτενεργώς προκαλούμενες, διακριβώσεις, προεκτάσεις καί σχολιασμούς.
Σημαντικό είναι το γεγονός ότι ως όρμητήριον καί πηγή καί αδιαμφισβήτητο εκδοτικό
κέντρο αναφοράς χρησιμοποιήθηκε όχι μόνον μία άλλα καί οι τρεις γνώριμες στην Ελλάδα,
εύφήμως καί ευρύτατα άπό τους ειδικούς, παρά τις όποιες αμφισβητήσεις ­κατά το πλείστον,
οπωσδήποτε, δευτερευούσης σημασίας­ ως έγκυρες καί αξιόπιστες αναγνωριζόμενες, εκδό­
σεις: α) ή «Patrologia Graeca», παλαιότερη έκδοση ύπό τήν ευθύνη τοϋ διαπρεπούς εκείνου
Γάλλου κληρικού­Πατρολόγου J. P. Migne (Παρίσι, 1857­1862), παραπεμπτικώς γνωστή εϊτε
άπό το αρχικό στοιχείο τοϋ ονόματος του (Μ), εϊτε άπό τα αρχικά τοϋ τίτλου (P.G.)· β) οι
«"Ελληνες Πατέρες τής Εκκλησίας», τοϋ εκδοτικού οϊκου Γρηγόριος Παλαμάς (Θεσσαλονίκη,
1972­1974), βιβλιογραφικώς μνημονευομένη μέ τα αρχικά ΕΠΕ· γ) ή «Βιβλιοθήκη Ελλήνων
Πατέρων», έκδοση τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, άρκτικολε­
κτικώς μνημονευομένη ως ΒΕΠ (Αθήναι, 1975­1978). Το γεγονός αυτό συμβάλλει προδήλως
στην μεγιστοποίηση τής αυθεντικότητας, εγκυρότητας καί άκροβολογικής αναγραφής τών
χρησιμοποιουμένων παραθεμάτων, άλλα καί σέ σημαντική διευκόλυνση τών χρηστών για τήν
κατά περίπτωση καλύτερη επιλογή τών προσφερομένων εναλλακτικών χωρίων.
Αξιοσημείωτο εΐναι ότι 433 διαφορετικές θεματικές ενότητες συγκροτήθηκαν άπό 2250
επίλεκτα χωρία κατανεμημένα αλφαβητικά σέ τρεις ογκώδεις τόμους κατά θεματικά λήμμα­
566 Βιβλιοκρισίες

τα, μέ τις συναφείς κατά κεφάλαια ­όσο αυτό προσφερόταν­ διακεκριμένες ύποθεματικές
ενότητες, πού υποβοηθούν «τυφλοσουρτικα» τον αναγνώστη και επίδοξο συγγραφέα­όμι­
λητή να άρθρωση τον δικό του λόγο, τεκμηριωμένο (μέ καίρια παραθέματα, είλημμένα, όπου
τοΰτο ευκολυνόταν, και άπό τις τρεις μνημονευθείσες πηγές: ΕΠΕ, ΒΕΠ, MG): "Ετσι, προέ­
κυψαν: για τον Α' τόμο 135 μείζονες θεματικές ενότητες μέ ικανό αριθμό κεφαλαιωδών υπο­
θεμάτων π.χ. στον Α' τόμο περιλαμβάνονται στο γενικό θεματικό λήμμα «Άνθρωπος» μέ
τέσσαρες ύποθεματικές ενότητες, άλλα και άλλες περαιτέρω αναλυτικές ύποενότητες: έ'ξι
στην πρώτη γενική ύποθεματική ενότητα, πέντε στην τρίτη, έξι στην τέταρτη. Στο θεματικό
λήμμα Ανθρωπολογία τον Μ. Βασιλείου οι ύποθεματικές ενότητες ανέρχονται σέ 18· στο
αντίστοιχο λήμμα «Αγάπη προς τον πλησίον» αριθμούμε 29 ύποθεματικές ενότητες· στο
"Αγιοι ώς παιδαγωγοί 18· στο «Αιρετικοί ­ Αιρέσεις» 11· στο «Δάσκαλος» 14 κ.ο.κ. Δηλαδή, ό
αναγνώστης έχει τή δυνατότητα μέ έτοιμο τεκμηριωτικό υλικό να ξεκινήση και τήν συγ­
γραφή βιβλίου, συμπληρώνοντας, φυσικά, και τό ιδικό του υλικό (εκ πηγών και βοηθημά­
των), κατά τρόπο ευχάριστο, πλούσια τεκμηριωμένο, ασφαλή και χωρίς χρονοβόρες περι­
πλανήσεις. Τό ίδιο συμβαίνει και μέ τον Β' και τον Γ τόμους, όπως άλλωστε και μέ τό τετρά­
τομο έργο της «Παιδαγωγικής Ανθρωπολογίας Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου».
Συγκεντρωτικός «πίνακας Περιεχομένων», στο τέλος τού κάθε Τόμου: Α' τ. 1. Αγάπη ­
135. Δοξολογία Θεού, σσ. 30­535. Β' τ. 136. Εγκράτεια 274 ­ Μοναχισμός (σσ. 15­784).
Πίνακας θεμάτων παιδαγωγικών, ψυχολογικών, διδακτικών, ειδικά για τους εκπαιδευτι­
κούς περιλαμβάνεται στο τέλος τού Γ τόμου, κατά τόμο και σελίδα τόμου (σσ. 699­702), ώς
και συμπληρωματικό Αλφαβητικό ευρετήριο θεμάτων και τών 3 τόμων (σσ. 703­708).
Στο τέλος τού Γ' τόμου έχει περιληφθή αξιόλογη βιβλιογραφία, ελληνική και ξενόγλωσ­
ση, μέ ικανό αριθμό βασικών συγγραμμάτων και ενδιαφερόντων βοηθημάτων.
ΙΩΑΝΝΗΣ Σ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗΣ

Κ. Μητσάκη, Νεοελληνικά Υστερόγραφα. Δέκα μελέτες Νεοελληνικής Φιλολογίας, Έκδ.

Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, Αθήνα 2003, σσ. 112.

Ό ομότιμος καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας, τής Φιλοσοφικής Σχολής τού

Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι ο συγγραφέας τού νέου βιβλίου τών εκδόσεων τού
Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός. Πρόκειται περί δέκα μελετών, οί όποιες συνεγράφησαν
σέ διάφορες ευκαιρίες και δημοσιεύονται στο βιβλίο μέ μικρές αλλαγές. Όλες αποτελούν
πρωτότυπες συμβολές στην επιστήμη τής Νεοελληνικής Φιλολογίας και διακρίνονται άπό τήν
σαφήνεια, τήν ενάργεια και τήν λιτότητα πού χαρακτηρίζουν τον πολυτάλαντο συγγραφέα.
Στην πρώτη μελέτη («Σχέδιο εισαγωγής σέ μία ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»)
ò σ., μέ αφορμή τό βιβλίο τής Elena Lazar, Panorama Literaturii Neoellene, αναφέρεται στις
κυριώτερες ιστορίες τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, προβαίνοντας σέ εκτιμήσεις πού αφο­
ρούν στις χρονολογικές διαιρέσεις και στις ειδολογικές κατατάξεις πού ακολουθούνται κατά
τήν κατάρτιση παρομοίων έργων.
Στή δεύτερη μελέτη («Λημήτριος Γαλανός ό'Αθηναίος:Ένας παραγνωρισμένος εκπρόσω­
πος τοϋ Ελληνικού Αιαφωτισμοϋ») σκιαγραφούνται ό βίος και τό έργο τού Δημητρίου Γαλανού
(Αθήνα 1760 ­ Μπενάρες 1833), ό όποιος μελέτησε τον ινδικό πολιτισμό, μετέφρασε σημαντικά
έργα τής ινδικής λογοτεχνίας και συνέγραψε λεξικολογικά έργα, μέ σπουδαιότερο τό «Λεξικό
Σανσκριτικής ­ Αγγλικής ­ Ελληνικής» γλώσσας, πού εκδόθηκε άναστατικά, για πρώτη φορά
τό 2001, μέ βάση τα χειρόγραφα τοϋ Γαλανού πού σώζονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη.
 Βιβλιοκρισίες 567

Ή τρίτη μελέτη («Ό Δημήτριος Γαλανός ώς λεξικογράφος») αποτελεί το προλογικό ση­

μείωμα τοΰ σ. στην έκδοση τού Λεξικού, μέ περιγραφή των επτά χειρογράφων του Γαλανού
πού σώζονται στην Ε.Β.Ε. και μέ φιλολογικές παρατηρήσεις έπί της μεθόδου της εργασίας του.
Στην τέταρτη μελέτη («Ό Κωστής Παλαμάς, 1859­1943, ώς Πετραρχικος ποιητής.'Ο
Παλαμάς και ή Κύπρος») επισημαίνεται ή σχέση των σονέτων τοΰ Παλαμά μέ τίς «Ρίμες
Αγάπης» της Κύπρου, επιχειρείται ερμηνεία τοΰ «παραμερισμού» τού Παλαμά άπό το δεύ­
τερο μισό της δεκαετίας τοΰ '30 καί κατηγοριοποιούνται θεματικά τα Παλαμικά σονέτα μέ
χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Ή πέμπτη μελέτη («Νεοελληνικές μεταφράσεις τοϋ 'Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη») μας
αποκαλύπτει το «εκφυλιστικό φαινόμενο» (ή φράση τού σ.) των μεταφράσεων Νεοελλήνων
συγγραφέων, πού έγραψαν στην καθαρεύουσα, στα νέα ελληνικά. Ό σ. αναφέρεται μέ θλίψη
σ' αυτό το παρακμιακό φαινόμενο, προσθέτοντας καίριες παρατηρήσεις για τα αϊτια πού το
προκάλεσαν, όπως οί αλλεπάλληλες γλωσσικές καί εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις πού χωρίς
πρόγραμμα εφαρμόζουν οι εκάστοτε κυβερνώντες.
Ειδικότερη μνεία γίνεται για τις μεταφράσεις Παπαδιαμαντικών έργων από τον Στράτη
Μυριβήλη (1949), τοΰ Μ. Μ. Παπαϊωάννου (1966), τόν Γ. Τσουκαλά (1995) καί τον Μένη
Κουμανταρέα (1997). Μετά άπο ενδιαφέρουσα πραγμάτευση σέ συσχετισμό μέ το σπουδαίο
βιβλίο τοΰ 'Οδυσσέα 'Ελύτη «Ή μαγεία τοϋ Παπαδιαμάντη, ό σ. καταλήγει στο θλιβερό,
άλλα αληθινό συμπέρασμα: «Όλη ή μαγεία τού Παπαδιαμάντη εντοπίζεται στή γλώσσα
του. Όταν τη γλώσσα αυτή τήν υπονομεύσεις, τή νερώσεις, τή γελοιοποιήσεις κατά κάποιον
τρόπο, τι μένει;Τίποτε!».
Στην έκτη μελέτη («Ό "Ομηρος στή Νέα Ελληνική Λογοτεχνία II. Προλεγόμενα στην
'"Οδύσσεια" τοϋ Ό. Ελύτη») γίνεται εκτενής ανάλυση τού ποιήματος τοΰ Ελύτη «Ή
'Οδύσσεια» πού δημοσιεύθηκε μέσα στην ποιητική του συλλογή «Το Φωτόδεντρο καί ή
Δέκατη Τέταρτη 'Ομορφιά», το 1971. Τα επτά μέρη τοΰ ποιήματος, αντιστοιχισμένα σέ ναυ­
τικά παραγγέλματα, μελετώνται ώς περιπτώσεις ανανεώσεως της Όμηρικής παραδόσεως
στή νεοελληνική λογοτεχνία. Σέ επίμετρο δημοσιεύεται ολόκληρο το ποίημα.
Ή εβδόμη μελέτη («Ό 'Οδυσσέας Ελύτης καί ή Μουσική Η. Μελοποιημένα ποιήματα
τοϋ 'Οδυσσέα Ελύτη») καταγράφει όλους τους δίσκους πού περιέχουν μελοποιημένα ποιή­
ματα τού 'Ελύτη άπο 15 "Ελληνες συνθέτες. Στο πλαίσιο αυτής της ενδιαφέρουσας κατα­
γραφής ό σ. τονίζει, ότι στο β' μισό τοΰ 20ού αιώνα παρατηρήθηκε στην Ελλάδα το «φαινό­
μενο της μελοποιημένης ποίησης», δείγμα υψηλής πολιτιστικής στάθμης, άφοϋ ή μεγάλη ποί­
ηση έγινε έτσι κτήμα τοΰ λαού. Σέ επίμετρο ό σ. κατήρτισε ευρετήριο των πρώτων στίχων
τών μελοποιημένων ποιημάτων τού Όδ. 'Ελύτη (στίχος, ποίημα, συνθέτης).
Ή ογδόη μελέτη («Όταν ήμουν ένα φώς... Προλογικό σημείωμα στα τελευταία ποιήμα­
τα τοΰ Νικηφόρου Βρεττάκου») είναι σύντομη ανάλυση της συλλογής τών ε'ικοσιτεσσάρων
τελευταίων ποιημάτων πού έγραψε ό Νικηφόρος Βρεττάκος. Άπο τήν ανάλυση αυτή δια­
γράφονται αδρά οί τέσσερις έννοιες πού ενέπνευσαν στην ποιητή τα ώραΐα αυτά ποιήματα:
τό Φώς, ή 'Αγάπη, ή Ποίηση καί ό Θεός.
Καί ή ενάτη μελέτη άφορα στον Νικηφόρο Βρεττάκο («Μελοποιημένα ποιήματα τοϋ
Νικηφόρου Βρεττάκου»). Μελετώνται οί μουσικές συνθέσεις τών Τερψιχόρης Παπαστε­
φάνου, Χρήστου Λεοντή, Παναγιώτη Κωνσταντακόπουλου καί Γιάννη Ζουγανέλη καί σχο­
λιάζονται οί επεμβάσεις τών συνθετών στα ποιητικά κείμενα.
Ή δεκάτη μελέτη («Ο κώδικας τοϋ αδυνάτου: Ή ποίηση τοϋ'Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας
Κυροϋ (;) Στυλιανού») είναι αφιερωμένη στην ποίηση τοΰ Σεβ. 'Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας
Κυρίου Στυλιανού. Ή προσωπική φιλία τοΰ σ. μέ τόν Σεβασμιώτατο κ. Στυλιανό επιτρέπει τήν
568 Βιβλιοκρισίες

ερμηνευτική προσέγγιση των μηνυμάτων με βάση προσωπικά βιώματα πού έζησε ό ποιητής­
κληρικός. Ό σ. αποφαίνεται ότι ό κ. Στυλιανός είναι Ποιητής μέ κεφαλαίο το Π, και μάλιστα
«σέ μια εποχή πού ή Ποίηση διέρχεται μια περίοδο πληθωρισμού (για να μήν πώ ευτελισμού)».
Άπό τήν σύντομη αυτή περιγραφή φαίνεται, νομίζομε, σαφώς το μεγάλο ενδιαφέρον
πού προκαλεί ή έκδοση αυτού τοϋ βιβλίου, άφοΰ προβάλλει καί εξετάζει ποικίλα καί όχι
ευρέως γνωστά θέματα. Εύχόμεθα στον συγγραφέα να συνεχίζη τήν επιστημονική καί συγ­
γραφική του δραστηριότητα με αμείωτο ζήλο.
Δ. Χ. Κ.

Πρωτοπρεσβυτέρου Η λ ί α Δροσινού, 'Αγία Ειρήνη. Ή παλαιά Μητρόπολις των 'Αθηνών.

1833­1862, 'Αθήναι 2001, σσ. 80.

Μέ τήν επιστημονική ακρίβεια καί τήν τυπογραφική φροντίδα πού τον διακρίνουν, ό π.
Ηλίας Δροσινός, Κοσμήτωρ τοΰ Φ.Σ. Παρνασσός, εξέδωσε το νέο βιβλίο του αναφερόμενο
στην ιστορία τού Ί . Ναού της Αγίας Ειρήνης, της όδοΰ Αιόλου τών Αθηνών. Στοιχεία για το
ιστορικό της ανεγέρσεως τοΰ ναού, τήν αρχιτεκτονική, τό τέμπλο, τις εικόνες, τον άμβωνα
καί τον γλυπτό διάκοσμο του, τις επιγραφές, άλλα καί τις ιστορικές μνήμες πού συνδέονται
μέ τον ναό αυτό (: ενηλικίωση τού βασιλέως Όθωνος, καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ώς
εθνικής εορτής, ορκωμοσία τοΰ Α Συμβουλίου της 'Επικρατείας, ανακήρυξη τού Αυτοκέφα­
λου τής 'Εκκλησίας τής Ελλάδος, κηδεία τοΰ Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, Δοξολογία τής 8ης
Νοεμβρίου 1843 για τό σύνταγμα, Χειροτονία τοΰ Μισαήλ Αποστολίδη, θέσπιση τής β' Θείας
Λειτουργίας για τους στρατιωτικούς τό 1859) συνθέτουν ενα ωραίο ψηφιδωτό τέχνης καί
ιστορίας. Οι πολλές έγχρωμες φωτογραφίες καί τό παράρτημα ασπρόμαυρων φωτογραφιών
καί εγγράφων καθιστούν τό βιβλίο ενδιαφέρον για τον ειδικό, άλλα καί για τον μέσο ανα­
γνώστη, αξιόλογη συμβολή στην ναϊκή ιστορία τής Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Τούτο, άλλω­
στε, επιβεβαιώνουν καί οι θερμοί λόγοι μέ τους όποιους προλογίζει τό έργο ό Πρωτο­
σύγκελλος τής Ιεράς Αρχιεπισκοπής π. Θωμάς Συνοδινός.
Δ. Χ. Κ.

Νίκος Χ α τ ζ η ε υ α γ γ έ λ ο υ , Ή φιλοσοφία τής ζωής, Φιλολογική επιμέλεια: Ουρανία

Τουτουντζή, Βασίλειος Μπακούρος, Έκδ. Έσοπτρον, Αθήνα 2003, σσ. 376.

Σημαντική προσφορά στα νεοελληνικά γράμματα καί στον σύγχρονο ελληνικό φιλοσο­
φικό στοχασμό αποτελεί ή έκδοση τοΰ βιβλίου τοΰ Νίκου Χατζηευαγγέλου (1913­1989), μέ
τίτλο Ή φιλοσοφία τής ζωής.
Τό 1928 ενα παιδί 15 χρονών νοσηλεύεται στή «Σωτηρία», προσβεβλημένο άπο φυμα­
τίωση. Έκεΐ γνωρίζει τήν Μαρία Πολυδούρη καί τον Κώστα Καρυωτάκη πού τήν επισκέπτε­
ται. Ή εφεσή του για τή γνώση, ή αγάπη του για τήν ποίηση, τό απαισιόδοξο κλίμα τού
Μεσοπολέμου καί ή μακρά παραμονή του στο νοσοκομειακό περιβάλλον τής εποχής εκείνης
διαμορφώνουν στον νεαρό Νίκο τήν ψυχοσύνθεση ενός ασυνήθιστα προβληματισμένου νέ­
ου, αναζητητή, άγνωστικιστή, μάλλον αρνητικά τοποθετημένου απέναντι στή ζωή καί στο
μέλλον. Τήν διαμόρφωση τοΰ χαρακτήρα του επιτείνει ή συνάντηση του μέ τον θάνατο,
άφοΰ τό θέαμα τών νεκρών είναι συχνό καί ή επίσκεψη του στον νεκροθάλαμο τοΰ νοσοκο­
μείου αποτελεί γεγονός πού σημαδεύει τήν εφηβική ψυχή. Ό Νίκος άπο τήν ώρα εκείνη
 Βιβλιοκρισίες 569

αρχίζει να σκέπτεται ακόμη και τήν αυτοκτονία, άφοΰ δέν μπορεί να απαντήσει στα μεγάλα
ερωτήματα της ζωής και του θανάτου. Στην κρίσιμη αυτή ώρα τήν στήριξη του αναλαμβά­
νουν δύο συνασθενεΐς του καθηγητές, ό Γιώργος Κουτσογιάννης και ό Γιάννης Κεντρωτάς,
οι όποιοι συζητούν μαζί του, τοΰ φέρνουν βιβλία, κυρίως λογοτεχνικά και φιλοσοφικά, πού
άπληστα μελετά, τον στηρίζουν κυρίως ηθικά και καταβάλλουν μεθοδική προσπάθεια, για
να μετατρέψουν τήν αρνητική στάση του απέναντι στή ζωή σ' έ'να θετικό και δημιουργικό
κοίταγμα του παρόντος και τού μέλλοντος. Βαθιά επηρεασμένος άπό τήν ποίηση τοΰ
Καρυωτάκη, εΐχε καταφέρει τόσο νέος «με τό μηδέν και τό άπειρο να συμφιλιωθεί». Οί κα­
θηγητές του, όχι στο σχολείο ­πού δέν μπορούσε να παρακολουθήσει­, αλλά στο κρεβάτι
τού πόνου και των δακρύων, τον συμφιλιώνουν με τήν συνείδηση, με τήν ιστορία, μέ τήν νεο­
ελληνική πραγματικότητα. Και πάντοτε ό Νίκος μέ ευγνωμοσύνη θα θυμάται αυτούς τους
δυο καθηγητές του. Βγαίνοντας άπό τό νοσοκομείο ξεκινά τήν βιοπάλη. 'Εργάζεται στις
εφημερίδες. Ή δημοσιογραφική παρουσία του κορυφώνεται μέ τήν επί πολλά έτη αρθρο­
γραφία του στην εφημερίδα Πρωΐα. Τήν 13.10.1933, σέ ηλικία 20 ετών, αποστέλλει στον
Φώτο Πολίτη επιστολή, εξ αφορμής της οποίας εκείνος δημοσιεύει επιφυλλίδα στην Πρωΐα.
Εκείνα τα χρόνια αποφασίζει να απευθύνει στους μεγάλους πνευματικούς ανθρώπους,
κυρίως λογοτέχνες, της εποχής οκτώ ερωτήματα, σχετικά μέ τήν ζωή, τον θάνατο, τήν θρη­
σκεία, τήν τέχνη, τον πόλεμο, μέ σκοπό οί απαντήσεις των να αποτελέσουν πυξίδες πορείας
για τον ϊδιο, τους νέους τού καιρού του και, γιατί όχι, τους νέους κάθε εποχής. Γράφει ό ϊδιος
(σ. 37): «Τα οκτώ ερωτήματα διαμορφώθηκαν εντός μου σιγά­σιγά, μέ τό πέρασμα τού χρό­
νου, τις πίκρες μου, τα δάκρυα, τον φόβο,... τήν αυγουστιάτικη εκείνη νύκτα πού έβλεπα τον
θάνατο να μέ σφιχταγκαλιάζει μέ τα παγωμένα κοκκαλιάρικα χέρια του και μέ τις ψυχικές
και πνευματικές διακυμάνσεις μου..., άλλα και μέ τήν διερευνητικότητά μου, τις τρίσβαθες
απορίες μου, τό χάος πού έβλεπα εμπρός μου, ολόμαυρο, παγωμένο και βουβό, τις αιτιάσεις
μου, τα αδιέξοδα μου, τό βάσανο, τους πόθους, τήν ενατένιση, τήν ελπίδα, τήν πελώρια απο­
ρία για τη ζωή και τα μεγάλα προβλήματα της· όλα αυτά συνετέλεσαν στην διαμόρφωση τών
ερωτημάτων». Τα ερωτήματα φιλοτέχνησε μέ καλλιτεχνική γραφή ό Εύθυμης Παπαδη­
μητρίου. Ό Νίκος Χατζηευαγγέλου τα απηύθυνε γραπτά ή προφορικά σέ 56 ανθρώπους
τού πνεύματος· 42 τού απήντησαν, ενώ 14 τοΰ αρνήθηκαν απάντηση.
Ή συλλογή τών απαντήσεων έγινε στα χρόνια 1935­1940. Οί δυσκολίες πού συνήντησε
στην προσπάθεια του ήταν τεράστιες· χαρακτηριστικά και γλαφυρά περιγράφει τήν τρίχρο­
νη ταλαιπωρία του, κατά τις επισκέψεις του στο σπίτι τοΰ Νίκου Καζαντζάκη, στην Αίγινα,
μέχρι να τον πείσει να τοΰ απαντήσει στα ερωτήματα. Τελικώς απήντησαν οί: Τέλλος 'Άγρας,
Ειρήνη 'Αθηναία, Μιχαήλ Αργυρόπουλος, Αιμίλιος Βεάκης, 'Ηλίας Βενέζης, Σπύρος
Βικάτος, Πέτρος Βλαστός, Δημοσθένης Βουτυράς, Δημήτρης Γαλάνης, Έλισσαΐος Γιαννίδης,
Ρήγας Γκόλφης, Παύλος Γνευτός, Γεώργιος Δροσίνης, Νίκος Έπισκοπόπουλος, (Nicolas
Segar), Παναγιώτης Ζερβός, Λεωνίδας Ζώης, Νίκος Καζαντζάκης, Δημήτριος Καμπού­
ρογλου, Κλέαρχος Καρθαΐος, Θράσος Καστανάκης, Φώτης Κόντογλου, Ναπολέων Λαπα­
θιώτης, Νέστωρ Λάσκαρις, Διονύσιος Λαυράγκας, Νικόλαος Λούβαρις, Μιλτιάδης Μαλα­
κάσης, Στρατής Μυριβήλης, Τίμος Μωραϊτίνης, Λιλίκα Νάκου, Γρηγόριος Ξενόπουλος,
Κωστής Παλαμάς, Κώστας Παλατιανός, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Βασίλης Ρώτας, Μαρίνος
Σίγουρος, Πέτρος Σπανδωνίδης, Άγγελος Τανάγρας, Μιχαήλ Τόμπρος, 'Αντώνης Τραυ­
λαντώνης, 'Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, Λοΐζος Φιλίππου και Παντελής Χορν. Άπό τους 14
πού δέν τοΰ απήντησαν (Γλαυκός Αλιθέρσης, Κώστας Βάρναλης, 'Ιωάννης Γρυπάρης,
Κωνσταντίνος 'Ελευθερουδάκης, 'Ιωάννης Ζερβός, Σπύρος Θεοδωρόπουλος, Κωνσταντίνος
Καραθεοδωρής, Νικόλαος Καρβούνης, Παναγής Λορεντζάτος, Σπΰρος Μελάς, Μυρτιώ­
570 Βιβλιοκρισίες

τισσα, Πώργος Σεφέρης, 'Άγγελος Σικελιανός, 'Αγγελική Χατζημιχάλη) κράτησε την αλληλο­
γραφία, «ώστε να πάρει ό αγαπητός μου 'Αναγνώστης μίαν ιδέα για τις πάμπολλες, εξαντλη­
τικές ενέργειες μου (καί, πολλάκις, ταπεινώσεις μου) στίς προσπάθειες μου για να μπορέσω
να προσφέρω την όσο το δυνατόν πλουσιώτερη ΰλη του Τόμου αύτοϋ» (σ. 41).
Τό βιβλίο κοιμόταν, «ξεχασμένο και ανέκδοτο», για 53 χρόνια, εως ότου ή κόρη τοϋ συγ­
γραφέα Κατερίνα Κόκκινη, παρέδωσε το χειρόγραφο στις εκδόσεις "Εσοπτρον προς έκδο­
ση. Την μεταγραφή και επιμέλεια ανέλαβαν οι διδάκτορες Ουρανία Τουτουντζή καί
Βασίλειος Μπακοΰρος. Τό αποτέλεσμα, εκδοτικό, τυπογραφικό, καλλιτεχνικό, άριστο. Το
περιεχόμενο τοϋ βιβλίου είναι ουσιαστικά μια ανθολογία τοϋ στοχασμού των ανθρώπων,
των οποίων οί απαντήσεις φιλοξενούνται σ' αυτό.
Μετά άπό ενα μεστό καί φιλοσοφημένο πρόλογο τοϋ καθηγητή 'Ανδρέα Παναγό­
πουλου (σσ. 13­16), ακολουθούν ό πρόλογος (σσ. 17­19) καί ή εισαγωγή (σσ. 21­23) τοϋ
Βασιλείου Μπακοΰρου. Ό επιμελητής αναφέρεται έγκυρα στα γνωρίσματα της γενιάς τοϋ
Μεσοπολέμου (1919­1939), στην οποία εύστοχα αποδίδει τον γαλλικό χαακτηρισμό «οί κα­
ταραμένοι ποιητές». Θέλοντας να εντοπίσει κοινά σημεία των ανθολόγου μένων στοχασμών
καί τήν πνευματική των συγγένεια μέ τον άνθολόγο­συγγραφέα, παραθέτει καί σχολιάζει τα
κείμενα τοϋ 'Αγγέλου Τερζάκη, Κ. Θ. Δημαρά καί Γ. Θεοτοκά σχετικά μέ τους συγγραφείς
τοϋ Μεσοπολέμου, θετικό τοϋ πρώτου, αρνητικά τών δύο επομένων. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται
για τον θεωρούμενο άρχηγέτη της γενιάς Κώστα Καρυωτάκη, πού έγραψε «μια λυπητερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού 'ναι» καί τόσο επηρέασε τήν φιλοσοφία της ζωής τοϋ
Νίκου Χατζηευαγγέλου. Ακολουθούν τό αυτοβιογραφικό σημείωμα τοϋ συγγραφέα (σσ. 35­
36), τα οκτώ ερωτήματα (σσ. 37­41), οί αφιερώσεις τοϋ συγγραφέα (σσ. 42­43), ό πρόλογος
τοϋ σ. (σ. 44) καί ή εισαγωγή τοϋ σ. (σσ. 45­82). Σε επίμετρο (σσ. 361­370) δημοσιεύονται τρία
κείμενα: δύο επιφυλλίδες τής Πρωίας, μία τοϋ Ναπολέοντα Λαπαθιώτη μέ τίτλο «Τό πρό­
βλημα της νέας γενιάς» καί μία τοϋ Φ. Πολίτη μέ τίτλο «Νεανική απελπισία», γραπτά πού
σημάδεψαν τήν πνευματική πορεία τοϋ συγγραφέα, καθώς καί ένα αδημοσίευτο χρονογρά­
φημα τοϋ Κώστα Βάρναλη μέ τίτλο «Τα αθώα παιδάκια», τό όποιο παρέδωσε ό ποιητής
στον Νίκο Χατζηευαγγέλου, αντί τών απαντήσεων, καί βρέθηκε άπό τους επιμελητές στο
αρχείο του.
Για να αποκτήσουν οί αναγνώστες μια ιδέα τών απαντήσεων, ανθολογούμε μερικά
αποσπάσματα: Τέλλος 'Άγρας:«Τούς λαούς δέν τους κυβερνούν οί σοφοί, αλλά ή θέληση
πού έχουν τα μέτρια πνεύματα» (σ. 94). Ειρήνη 'Αθηναία: «Όταν υποφέρει κανείς, μπορεί
να μπει στο βαθύτερο νόημα τής ζωής. Ή συναδέλφωση τών λαών γίνεται μέχρι τοϋ σημεί­
ου να μήν κινδυνεύουν τα σύνορα τών τόπων τους» (σ. 101). Πέτρος Βλαστός: «Τα δόγμα­
τα είναι μπουντρούμια: εΐναι τής ξεπεσούρας ή παρηγοριά» (σ. 123). Αιμίλιος Βεάκης: «Ή
ζωή δέν έχει νόημα, έκτος κι αν βρει ό άνθρωπος κάποιο» (σ. 110). «Ή κερδοσκοπία εμπο­
ρεύεται τα πάντα καί δημιουργεί τους πολέμους» (σ. 113). Λεωνίδας Ζώης: «Τό διαρκέστε­
ρο μίσος είναι τό μίσος τών διανοουμένων» (σ. 170). Θράσος Καστανάκης: «'Έχω τρομάξει
μέ τον θρησκευτικό φανατισμό τής απιστίας» (σ. 187). Νίκος Καζαντζάκης: «Οί πόλεμοι,
ελπίζω, φοβάμαι, δέν θα λείψουν ποτέ» (σ. 174). «"Εχασα και κέρδισα όλη μου τή ζωή,
προκειμένου να αναλύσω ενα απλούστατο '"Αχ", (σ. 172). «Ή θρησκεία εΐναι απαραίτητη
για όσους δέν αντέχουν να δουν τήν γυμνή άβυσσο» (σ. 174). Φώτης Κόντογλου: «Ή θρη­
σκευτική πίστη είναι για τήν ψυχή δ,τι ό αέρας για το κορμί». («Οί πόλεμοι θα λείψουν μό­
νο μέ τήν αγάπη» (σ. 191). Κ. Παλαμάς: «Οί πόλεμοι δέν θα λείψουν, διότι δέν θα λείψουν
οί αφορμές τους» (σ. 238). Ζαχαρίας Παπαντωνίου: «'Αν δέν φοβόμουν μή μέ ακούσουν οί
έμποροι πολεμικών ειδών, θα σοϋ απαντούσα αν λείψουν οί πόλεμοι ποτέ» (σ. 249). «Ή
 Βιβλιοκρισίες 571

κοινωνία ρυθμίζει την καθημερινή ζωή τοΰ ανθρώπου. Μέ τον άλλο κόσμο ας τα βρει μό­
νος του» (σ. 249).
Δέν γνωρίζω αν οί απαντήσεις ικανοποίησαν τον Νίκο Χατζηευαγγέλου ή αν θα ικανοποι­
ήσουν τους σημερινούς αναγνώστες τοΰ βιβλίου. Το βέβαιο είναι ότι θα τους προβληματίσουν,
όπως προβλημάτισαν κι εκείνον, προσφέροντας ταυτοχρόνως πνευματική απόλαυση και συ­
μπληρώνοντας τήν εικόνα πού έχομε για τους ερωτώμενους και άποκρινόμενους συγγραφείς.
Δ. Χ. Κ.

Στέλιος Ά . Μονζάκης, Σχεδίασμα ιστορίας χωρίων λεκανοπεδίου Άττικής,Άθψτα 1994,

σσ. 313.

Ό Στέλιος Μουζάκης είναι ένας έμπειρος ερευνητής μέ επιστημονικά ενδιαφέροντα

πού εκτείνονται από τήν ιστορία, τή λαογραφία και τήν αρχιτεκτονική εως τήν παλαιογρα­
φία και τή μελέτη τών βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων. Το Σχεδίασμα ιστορίας
χωρίων λεκανοπεδίου Αττικής είναι μία σημαντική, κατά τή γνώμη μου, συμβολή στή μελέτη
της ιστορίας τους, ιδιαίτερα, δέ, κατά τήν περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Ό ερευνη­
τικός άξονας τοΰ θέματος του περιστρέφεται γύρω άπό τό χωριό Κουκουβάουνες (σήμερα:
Μεταμόρφωση) πού για τον συγγραφέα του ­και ορθά­ αποτελεί τυπικό παράδειγμα ανά­
πτυξης χωριού τοΰ Λεκανοπεδίου. Κατ' αρχάς, ό συγγραφέας δίνει (Μέρος Α', Β', Γ) μέ
εμβρίθεια τό οικονομικό, ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της υπό μελέτην περιοχής, άπό
τους προϊστορικούς χρόνους εως τή Βενετοκρατία­Καταλανοκρατία.
Στο Δ' Μέρος της εργασίας του ό Στέλιος Μουζάκης εκθέτει ενα εξαιρετικό ­ϊσως τό
πλέον κρίσιμο­ ζήτημα για τήν τοπική Ιστορία της περιοχής κατά τους Μέσους χρόνους.
'Αναφέρεται στί,ς κινήσεις και εγκαταστάσεις τών 'Αρβανιτών στην 'Αττική εν γένει.
Συντάσσομαι μέ τήν άποψη του, ότι ενδεχομένως αποπροσανατολίζει μια a priori συνολική
θεώρηση τού προβλήματος. Είναι μάλλον αναγκαίο να προηγηθεί ή εξέταση τοΰ ζητήματος
κατά περίπτωση τοπικά, μέ συγκεκριμένα κριτήρια, όπως ή γλώσσα, τα άνθρωπωνύμια και
τοπωνύμια, οί εργασιακές ασχολίες, ή ενδυμασία, τα ήθη και έθιμα, κ.ά. 'Αμέσως μετά, επι­
βάλλεται να ακολουθήσει ή γενική αξιολόγηση. Ή εγκατάσταση τών 'Αρβανιτών στον ελλα­
δικό χώρο, έκτεινόμενη σε βάθος χρόνου (άπό τον 13ο αι.), ήταν τέτοιας μορφής πού οδήγη­
σε στην ενσωμάτωση τους, πράγμα πού σημαίνει ότι απέκτησαν σαφώς ελληνική συνείδηση
άλλα και διαφύλαξαν συγκεκριμένες (κυρίως γλωσσικές, κοινωνικές και εθιμικές) Ιδιαιτερό­
τητες τους.
Τό Μέρος Ε' της εργασίας αποτελεί τον κορμό της έρευνας τοΰ συγγραφέα. Είναι τό
εκτενέστερο, τό πλουσιότερο σε στοιχεία και προσεκτικά συγκροτημένο τμήμα τού βιβλίου,
όσον άφορα στή διατύπωση τών απόψεων, τών θέσεων, τών συγκεφαλαιωτικών παρατηρή­
σεων και τών πορισμάτων. Ή μέθοδος πού επιλέγεται άπό τον συγγραφέα, ενώ τυπικά έχει
τον χαρακτήρα τής παράθεσης τών στοιχείων κατά χρονική αλληλουχία, είναι σέ αξιοσημείω­
το βαθμό και δομική, αφού δίνεται σημασία στην καθημερινή ζωή και τις ποικίλες εκδηλώσεις
τοΰ δημόσιου και ίδιωτικοΰ βίου τών ανθρώπων. Σημειώνω μέ ιδιαίτερη έμφαση τις διεξοδι­
κές του αναφορές στην κατάσταση τών τοπικών παραγωγικών τάξεων, στο ιδιοκτησιακό ζή­
τημα, στην κοινοτική αυτοδιοίκηση, στους υδάτινους πόρους και στην αξιοποίηση τους,
στους νερόμυλους, στις καλλιέργειες, στην οικονομική αντοχή τών κατοίκων, στην πνευματι­
κή τους δυναμική καθώς και στή ρηξικέλευθη ερμηνευτική προσέγγιση τοΰ τοπωνυμίου
«Κουκουβάουνες». Ό Στέλιος Μουζάκης υποστηρίζει μέ ισχυρά επιχειρήματα ότι τό τοπω­
572 Βιβλιοκρισίες

νύμιο αυτό προέρχεται από το φυτωνυμικό τύπο Κουκούβα<Κου­κουβάνο (=εΐδος σταφυ­

λιοϋ). Κατά τον Μουζάκη, είναι εξαιρετικά πιθανή ή προσθήκη της μεγεθυντικής κατάληξης
­οννα και ­οϋνες, ώσπου να σχηματιστεί ό τελικός τύπος Κουκουβάουνα ή Κουκουβάουνες.
Για τις ανάγκες τής εργασίας του αυτής ο συγγραφέας επεξεργάστηκε καί παρουσίασε
στοιχεία από οθωμανικά defters και άλλα δυσεύρετα αρχειακά κατάλοιπα, τα όποια για
πρώτη φορά χρησιμοποιούνται ώς ιστορικές πηγές για τον συγκεκριμένο χώρο. Ιδιαίτερα ο
υπολογισμός τού αριθμού τών νοικοκυριών, ή συσχέτιση πληθυσμοϋ­παραγωγής­φοροδο­
σίας, οι επισημάνσεις τών ορίων τής φορολογικής μονάδας, ή εμπράγματη άλλα καί χρημα­
τική αξία παραγωγής στα χωριά τού Λεκανοπεδίου δίνουν νέες διαστάσεις στην έρευνα τού
ιστορικού γίγνεσθαι τής περιοχής κατά τον 16ο αι.
Ό συγγραφέας, τέλος, υποστηρίζει ­καί με τη θέση του αυτή ανοίγει νέο κύκλο σχε­
τικών αναζητήσεων καί συναφών προβληματισμών­ ότι δέν ήταν δυνατόν να γίνει εποι­
κισμός στο Λεκανοπέδιο κατά τον 16ο αι. καί εντεύθεν, όπως υποστηρίζουν άλλοι φιλί­
στορες ερευνητές. Πρωτότυπη θεωρώ, έξαλλου, για τήν ιστορία τού Λεκανοπεδίου καί τή
συγκριτική παράθεση πλήθους μικροτοπωνυμίων τών Κουκουβαούνων, άπό τήν όποια
προκύπτει μέ δεδομένο πλέον ότι μόνον το 2% είναι τοπωνύμια αρβανίτικης προέλευσης,
ή ελληνικότητα τού χώρου. 'Άλλωστε, καί το ϊδιο το όνομα Κουκουβάουνες εΐναι βυζαν­
τινό.
Ό Στέλιος Μουζάκης ευτύχησε στην επιλογή τού θέματος του καί εργάστηκε μέ συνέ­
πεια, όπως αποδεικνύεται άπό το βιβλίο του αυτό, στο όποιο πλέον θα προσφεύγει κατ'
αρχάς ό κάθε μελετητής πού απασχολείται μέ τήν τοπική ιστορία καί όχι μόνον.
ΧΑΡΗΣ Ν. ΜΠΑΜΠΟΥΝΗΣ

Χ α ρ ά λ α μ π ο ς Μ π ά ρ α κ λ η ς , Ό άνθρωπος σε αρμονία με τήν φύση. Γνώση και τρόπος

ζωής, έκδ. Κέδρος, Αθήνα, σσ. 160.

Τό περιεχόμενο τού νέου τούτου βιβλίου ορίζεται άπό τον συγγραφέα του. Είναι ή γνώ­
ση καί ό τρόπος ζωής. Ανάλογο είναι καί τό περιεχόμενο του. Ό ίδιος ό Χ. Μπάρακλης εξηγεί
στον πρόλογο καί τους λόγους τής νέας του συγγραφής: «απευθύνεται κυρίως στους ανθρώ­
πους εκείνους, πού έχουν κουρασθεί άπό τήν αθλιότητα καί τήν βία, πού υπάρχουν γύρω
τους καί ζητούν να φωτιστούν, ώστε να μπορέσουν να διακρίνουν ποιο είναι τό σωστό καί τό
αληθινό καί ποιο τό ψεύδος καί ή πλάνη». Γι' αυτό καί πραγματεύεται ό σ. τα μεγάλα προβλή­
ματα καί τις άξιες τής γής, τις διαπροσωπικές σχέσεις καί εξετάζει τήν βαθύτερη υπόσταση
τού άνθρωπου, τήν αθανασία τής ψυχής, τό νόημα τής ζωής, μέ αναφορές στην διδασκαλία
τού Ευαγγελίου, τών σοφών τής αρχαιότητας άλλα καί τής καθολικής πείρας τών ανθρώπων.
Αρχικά ό σ. μιλάει για τήν φυσική νομοτέλεια καί για τήν εναρμόνιση τού άνθρωπου
στην αρμονία τού σύμπαντος, μετά τής οποίας καλείται να ζήσει ενάρετα, όπως ή Ίδια ή λέξη
«αρετή» σημαίνει εναρμόνιση (άπό τό ρήμα άραρίσκω). Ό ενάρετος άνθρωπος δέν αισθάνε­
ται έχθρα για τον συνάνθρωπο του. Κατά τον Χ. Μπάρακλη, ό άνθρωπος, πού εκδηλώνει
αγάπη είναι ταυτόχρονα ό συνεπέστερος υπέρμαχος τών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Αναγνωρίζει καί προστατεύει τα φυσικά δικαιώματα, διότι ό άνθρωπος πού αγαπά, δέν κά­
νει διακρίσεις!
Στο επόμενο κεφάλαιο, μέ τίτλο «Ή ελευθερία», ό σ. αναφέρεται στην ελευθερία τού λό­
γου, ή όποια έχει να κάνει μέ τήν συνείδηση, «τό άδυτο τού ναού τού κάθε άνθρωπου». Στή
συνέχεια κάνει βαθειές σκέψεις για τό περιεχόμενο τής συνειδήσεως, για τό ιερό δικαίωμα
 Βιβλιοκρισίες 573

της ελευθερίας και μάλιστα της εσωτερικής και για τον ανήθικο χαρακτήρα τής κάθε μορφής
τυραννίας­δικτατορίας.
Στο κεφάλαιο περί δικαιοσύνης, ό σ. μας θυμίζει τις πλατωνικές ιδέες περί αυτής και
ακόμη το γεγονός ότι ή δικαιοσύνη παραμένει στόχος ακατόρθωτος, όσον χρόνο υπάρχουν
άνθρωποι καταδικασμένοι να ζουν σέ άνελευθερία, σε φτώχεια ή εξαθλίωση.
Στο κεφάλαιο «αδελφότητα και ισότητα» υπενθυμίζει πόσο όλοι οι άνθρωποι μοιάζου­
με και παραθέτει έπ' αύτοΰ γνώμες τοΰ Όμηρου, του Σοφοκλή, του Μενάνδρου, του
'Αλβέρτου Σβάιτσερ, τοΰ Ν. Καζαντζάκη, πού καταδικάζουν την διάκριση τών φυλών και
τον σωβινισμό. Θα πρέπει εδώ να θυμίσουμε ότι ναι μεν ομοιάζουμε οι άνθρωποι συναισθη­
ματικά, διαφέρουμε όμως ως προς την δύναμη τής θελήσεως («homines sunt voluntates»
κατά τον ιερό Αυγουστίνο). Επομένως ή ωρίμανση τοΰ καθενός, ή στάθμη τής ψυχικής του
αναπτύξεως εξαρτάται άπό τον προσωπικό αγώνα του καθενός και άπό την θεία Χάρη, διό­
τι «ό Θεός συγκάμνει τω κάμνοντι».
Στο κεφάλαιο τής αρετής δίδει ό σ. τον ορισμό της και περιγράφει τον αγώνα για την
κατάκτηση της, μέ άλλους λόγους την κατανίκηση τών παθών. Και παραθέτει στην συνέ­
χεια όσα έπιγραμματικώς οι Δάντης, Αριστοτέλης, Αισχίνης, 'Επίκτητος, Ζήνων ό Κιτιεύς,
Άγ. Φραγκίσκος τής Ασίζης, Λέων Τολστόι περί τής άξιας τής αρετής έδίδαξαν και έγρα­
ψαν.
Ό Χ. Μπάρακλης αρχίζει το σημαντικό κεφάλαιο τής μελέτης του, υπό τον τίτλο «ή τα­
πείνωση και ή απλότητα» μέ όσα περί αυτής γράφει ό μεγάλος ανατόμος τής ανθρώπινης
ψυχής 'Ιωάννης τής Κλίμακος και ό Ν. Καζαντζάκης, υπό το ερώτημα: «ποιόν σώζει ό
Θεός;» ­ «Μονάχα όποιον αισθάνεται μέσα του ταπεινοφροσύνη και αγάπη». 'Εδώ παρα­
θέτει κείμενα τοΰ Φιλοστράτου, τοΰ Πάστερνακ, τοΰ Καβάφη και πατέρων τής 'Εκκλησίας,
όσα είναι καταγεγραμμένα στο συλλογικό και πολυδιαβασμένο έργο πνευματικής εμπει­
ρίας, το γνωστό υπό τον περιεκτικό και νοηματικό τίτλο «Αποφθέγματα Γερόντων» (Verba
Seniorum).
Στη συνέχεια ό σ. δίδει μέ αδρές γραμμές το πορτραίτο τοΰ αλαζόνος άλλα και τοΰ τα­
πεινού, τοΰ σώφρονος, τοΰ σιωπηλού, τοΰ μη επιδεικτικού άνθρωπου και μας προβληματί­
ζει μέ την ακόλουθο σκέψη 'Ιωάννου τής Κλίμακος, την όποια και εμείς παραδίδομε υπό
την διακριτική προσοχή τοΰ άναγνώστου: «"Εχω Ιδεί πολλά και διάφορα φυτά αρετών,
φυτευμένα μέσα στον κόσμο, πού έποτίζονταν άπό τον βόρβορο τοΰ υπονόμου τής κενο­
δοξίας και έσκαλίζονταν άπό το πνεύμα τής επιδείξεως και έλιπαίνονταν μέ το λίπασμα
τών επαίνων, τα ϊδια όμως αυτά φυτά, όταν μεταφυτεύτηκαν σέ γή έρημο και άβατο άπό
κοσμικούς και άνυδρο, χωρίς το βρωμερό νερό τής κενοδοξίας, αμέσως έξεράθηκαν»
(Κλΐμαξ Β', ι').
Στο κεφάλαιο «Εργασία» διαπραγματεύεται ò σ. τήν αναγκαιότητα, την χρησιμότητα
τής εργασίας, κατά το μέτρο τών δυνατοτήτων μας, άφοΰ «τίποτε το καλό δέν κερδίζεται
χωρίς κόπο» («μοχθεΐν ανάγκη τους θέλοντας έπιτυχεΐν», Ευριπίδης).
Στο κεφάλαιο «αύτοβελτίωση­αύτοέλεγχος», αναφέρεται μέ γνώμες κλασσικών δια­
νοητών στην αυτοκριτική και στην μεθοδευμένη προσπάθεια για υπέρβαση και καταξίωση.
Ακολουθεί το κεφάλαιο περί φιλίας, περί πιστότητας, δεδομένου ότι «μόνη ή τών αγαθών
φιλία αδιάβλητος» (Αριστοτέλης). Ακολουθεί τό κεφάλαιο «ό έρωτας ­ ό γάμος ­ ό ρόλος
τής γυναίκας», μέ ευκόλως εννοούμενο περιεχόμενο.
Στο κεφάλαιο «ή μουσική» ασχολείται ό σ. μέ τήν μουσική Παιδεία και μέ τήν άξια «τής
αληθινής μουσικής, πού είναι αδελφή τής προσευχής όπως και τής ποίησης», μέ παράθεση
γνωμών τοΰ Πλάτωνος, τοΰ Αριστοτέλους και άλλων φιλοσόφων και μουσουργών.
574 Βιβλιοκρισίες

'Ιδιαίτερο κεφάλαιο αναφέρεται στις τροφές και στην ώρα τοΰ φαγητού, στην προσευχή
προ αυτών, στην ψυχική διάθεση των συνδαιτυμόνων, στον κόρο και στην λαιμαργία, στο είδος
τών τροφών. Ό Χ. Μπάρακλης είναι κατά της κρεοφαγίας, τήν οποία αποφεύγει με επιχειρήμα­
τα δικά του άλλα καί μέ συστάσεις συγχρόνων και αρχαίων διανοητών και συγγραφέων.
'Ακολουθούν τα κεφάλαια «πλούτη καί πλούσιοι», όπου γίνεται λόγος για τήν αυτάρ­
κεια, τήν ολιγάρκεια, τήν πλεονεξία. Το δέ επόμενο κεφάλαιο αφιερώνεται στο ρόλο τών γο­
νέων κατά τήν σύλληψη τοΰ παιδιού τους καί κατά τήν εγκυμοσύνη μέ παράθεση πρα­
κτικών συμβουλών φυσιοδιφών, Ιατρών, κοινωνιολόγων. Στο επόμενο κεφάλαιο διδάσκει ό
Χ. Μπάρακλης περί αθανασίας της ψυχής μέ μαρτυρίες φιλοσόφων άλλα καί μέ όσα μηνύ­
ματα λαμβάνομε από τον κόσμο τοΰ πνεύματος για τήν ψυχή τών φίλων καί συγγενών, πού
επικοινωνούν μαζί μας μέ όνειρα αποκαλυπτικά. Ειδικό κεφάλαιο αναφέρεται στο σώμα, ως
όργανο της ψυχής. Τα επόμενα κεφάλαια αναφέρονται στην μετενσάρκωση τής ψυχής, τήν
οποία δέχεται ό σ. επικαλούμενος γνώμες σπουδαίων καί σοφών, άλλα δέν ύπεισερχόμεθα
στο στασιαζόμενο τοΰτο θέμα, ούτε στο συναφές τής είμαρμένης­μοίρας.
Πολύ ενδιαφέροντα είναι τα επόμενα δύο κεφάλαια μέ τους εύγλωττους τίτλους:
«'Αντιμετώπιση τών δοκιμασιών τής ζωής» καί «Ό θάνατος καί ή αντιμετώπιση του» όπου
γίνεται λόγος περί τής μετά ψυχραιμίας αντιμετωπίσεως του, περί τής συμπεριφοράς μας
προς τους ψυχορραγοΰντες καί ετοιμοθάνατους καί ακόμη περί τών αύτοκτονούντων. Τα
ακροτελεύτια κεφάλαια φέρουν τίτλους: «Ή προσευχή», «ό φύλακας άγγελος», «οι πειρα­
σμοί ­ ό ρόλος τών κακοποιών (δαιμονικών) πνευμάτων», «αρμονία καρδιάς καί νοΰ», «Ή
ευθυμία ­ ή χαρά», «ή ευτυχία», «ή εξέλιξη τής ψυχής πέραν τοΰ άνθρωπου». Καί έπεται το
δυσνόητο κεφάλαιο «οι ουσίες πού συγκροτούν τήν φύση» μέ σχετικές γνώμες τών μεγάλων
σοφών, μέ όλως τελευταίο κεφάλαιο το αφιερωμένο στον ήλιο, ως ζωτικό στοιχείο τής ζωής.
Έδώ παρατίθεται καί ό ορφικός ύμνος προς τον ήλιο, ό όποιος μας θυμίζει τον ανάλογο
τοΰ άγιου Φραγκίσκου τής 'Ασίζης! Τό βιβλίο κατακλείεται μέ παράρτημα «φιλοσοφικών
στοχασμών καί ηθικών αξιωμάτων», μέ ευρετήριο κυρίων ονομάτων καί μέ πίνακα βιβλιο­
γραφίας καί τών χρησιμοποιηθεισών πηγών (αρχαίοι συγγραφείς, ανθολογίες καί αποσπά­
σματα).
Ό π ω ς συνάγεται έκ τών ανωτέρω καί ή νέα αυτή μελέτη τοΰ Χ. Μπάρακλη εΐναι έ'να
ταμείο πείρας πρακτικής καί σοφίας. Είναι επομένως έ'να βιβλίο αναφοράς καί μάλιστα
εύχρηστο καί καλαίσθητο. Διαβάζεται μέ συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον καί φαίνεται κα­
θαρά, ότι ό συγγραφέας έχει αποτυπώσει έδώ τήν ψυχή του. Οι σελίδες του προέρχονται
άπό τήν ζωή καί τήν σκέψη του, άπό τήν μακροχρόνια μελέτη του καί άπό τήν αύτοπαρατη­
ρησία καί έτεροπαρατηρησία του εμπρός στο ανοιχτό βιβλίο τής ζωής. Ύποθέτομε ότι καί το
νέο τοΰτο βιβλίο τοΰ Χ. Μπάρακλη θα έχει πολλούς αναγνώστες, όπως εκείνος ό τόμος του
μέ τίτλο «'Αρχαία γνωμικά καί λαϊκή σοφία» πού έχει πλέον σημειώσει μεταξύ τών ετών
1979­2003 τήν δεκάτη επανέκδοση του!
π. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΘ. ΧΩΡΑΣ

Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Α. Μ α λ α φ ά ν τ η , Παιδαγωγική τής Λογοτεχνίας, 'Εκδόσεις Γρηγόρη,

'Αθήνα 2001, σσ. 332.

Ό Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, 'Επίκουρος Καθηγητής στο Π.Τ.Δ.Ε. τοΰ Πανε­

πιστημίου 'Αθηνών, είναι ένας πολλά υποσχόμενος νέος ερευνητής καί πανεπιστημιακός δά­
σκαλος, οπλισμένος μέ στέρεα παιδεία καί επιστημοσύνη. Παιδαγωγός, κατά κύριο λόγο, τα
 Βιβλιοκρισίες 575

τελευταία χρόνια έ'χει επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στη μελέτη ζητημάτων της παιδαγω­
γικής επιστήμης και στή σχέση τους μέ τή λογοτεχνία, μέ απώτερο σκοπό τήν αξιοποίηση τής
μορφωτικής δύναμης των λογοτεχνικών κειμένων. "Ετσι, θεμελιώνεται καί στον ελλαδικό
χώρο ένας νέος κλάδος τής παιδαγωγικής επιστήμης, «σαφώς όριοθετημένος και επιστημονικά
τεκμηριωμένος» κατά τόν Καθηγητή 'Αθανάσιο Ε. Παπά: ή Παιδαγωγική τής Λογοτεχνίας.
«Ή Παιδαγωγική τής Λογοτεχνίας» εΐναι και ό τίτλος τοϋ τελευταίου βιβλίου τοΰ Κ.
Μαλαφάντη.
Τό βιβλίο, πού προλογίζει μέ εκτενές κείμενο του ό Καθηγητής τής Παιδαγωγικής στο
Πανεπιστήμιο 'Αθηνών 'Αθανάσιος Παπάς, περιλαμβάνει ένδεκα αυτοτελή μελετήματα, άπό
τα όποια επτά είναι δημοσιευμένα σέ Πρακτικά Συνεδρίων και τέσσερα στα περιοδικά Νέα
Εστία, Παρνασσός, Διαβάζω και "Ερευνα. Παραθέτω τους τίτλους τών μελετημάτων αυτών,
πού απαρτίζουν, αντίστοιχα, τις ενότητες τοΰ βιβλίου: 1. Παιδαγωγική τής Λογοτεχνίας:
Ένας νέος κλάδος τής παιδαγωγικής επιστήμης, 2. Συνεχιζόμενη 'Εκπαίδευση και επιστήμες
τοΰ άνθρωπου: Τό παράδειγμα τής λογοτεχνίας, 3. Γλωσσοεκπαιδευτικές απόψεις στο έ'ργο
τοϋ Κωστή Παλαμά, 4. Θέσεις τοΰ Κωστή Παλαμά για τα αναγνωστικά: «'Επιδέξιο ταίρια­
σμα τής αλήθειας καί τοΰ ονείρου», 5. Ό Γρηγόριος Ξενόπουλος και τό «διαπλασικό» έ'ργο
του, 6. Ή διδασκαλία τής «ζωντανής παράδοσης» από τόν 'Αλέξανδρο Δελμοΰζο στο «Ανώ­
τερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο» Βόλου (1908­1911), 7. Γιορτές και επέτειοι στα αναγνω­
στικά κείμενα τοΰ δημοτικού σχολείου, 8. Τό θέμα τών παράξενων παιδικών θανάτων στην
ελληνική λογοτεχνία τοΰ 19ου αιώνα, 9. Μια ποιητική ανθολογία για παιδιά και νέους φρον­
τισμένη άπό τόν Νικηφόρο Βρεττάκο, 10. «Μίκη­Μάους και Καραγκιόζης»: Μια πρωτότυπη
μυθοπλαστική προπολεμική συνάντηση, 11. 'Εκπαίδευση και «στράτευση»: Τό αναγνωστικό
τής φυλακής τοΰ Μιχάλη Παπαμαύρου (1947).
Ό,τι, έν πρώτοις, εντυπωσιάζει στο κρινόμενο βιβλίο ­πού, πέραν τών άλλων, περιλαμ­
βάνει και ένα πλούσιο φωτογραφικό υλικό­ είναι τό πλήθος τών παρεχόμενων πληροφο­
ριών καί εκτιθέμενων απόψεων, όπως και ό ερευνητικός μόχθος τοΰ συγγραφέα, πού αποτυ­
πώνεται καί στην πυκνότητα τής βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης. Ό Κ. Μαλαφάντης αξιοποιεί
γόνιμα καί τήν παλαιότερη καί τή σύγχρονη βιβλιογραφία «έξονυχίζοντας» τα πάντα, καί τα
ουσιώδη καί τα επουσιώδη, χωρίς ποτέ να χάνει τόν κύριο ερευνητικό του στόχο. Αξίζει επί­
σης να επισημανθούν ή υφολογική ομοιογένεια τών κειμένων ­παρά τό δτι είναι γραμμένα
σέ διαφορετικά χρονικά διαστήματα­ καί ή ενότητα τής οπτικής τους, πράγμα πού υποδη­
λώνει, νομίζω, τή σταθερότητα τών ερευνητικών ενδιαφερόντων τοΰ συγγραφέα. Είναι ακό­
μη πασιφανές δτι ό συγγραφέας τοΰ βιβλίου έχει προσωπική καί άμεση γνώση τών κειμένων,
παιδαγωγικών καί λογοτεχνικών, στα όποια στηρίζει τις θέσεις του, αποφεύγοντας έτσι τα
σφάλματα, πού εΐναι συχνά στις περιπτώσεις έμμεσων παραπομπών.
Άς σημειωθεί επιπρόσθετα δτι ό Κ. Μαλαφάντης, ακόμη καί σέ θέματα πολυσυζητημέ­
να ­όπως ό Παλαμάς καί ό Ξενόπουλος­, κατορθώνει να εντοπίζει καί να εξετάζει μέ γνώση
καί νηφαλιότητα κάποιες άγνωστες πτυχές τους. Καί ομολογουμένως πετυχαίνει σέ όλα τα
κείμενα του να συνδυάσει τήν επιστημονική γνώση μέ τήν κριτική σκέψη καί τή μεθοδολο­
γική αρτιότητα. Αλλά τό σπουδαιότερο είναι, δτι στην περίπτωση τοΰ Κ. Μαλαφάντη ή επι­
στημοσύνη συνυφαίνεται μέ έ'κδηλο ζήλο καί ερευνητικό ενθουσιασμό. Καί αυτό βέβαια
αποτελεί εγγύηση ότι ό συγγραφέας τοΰ βιβλίου, πού ­όπως σημειώνει ό Άθ. Παπάς­ διαθέ­
τει «ένα αναπαλλοτρίωτο απόθεμα δυνάμεων», θα μας παρουσιάσει στο μέλλον καί άλλα
αξιόλογα πονήματα

ΗΡΑΚΛΗΣ EMM. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ

576 Βιβλιοκρισίες

Κώστα Μιχ. Σταμάτη, Πέραν τον Λυκόφωτος, 'Αθήνα 2002.

Ό γνωστός ποιητής, άλλα και μελετητής της ελληνικής αρχαιότητας και εγνωσμένης
άξιας λογοτέχνης, Κώστας Μιχ. Σταμάτης, τύπωσε μια ποιητική τριλογία μέ τον τίτλο
«Πέραν τοΰ Λυκόφωτος», πού δείχνει τη μελετητική του δραστηριότητα, χωρίς σέ τίποτα
τούτο να μειώνει τήν ποιητική του ροή.
Προσπάθησε, καθώς ό Ίδιος λέει, να διατρέξει τήν ανθρώπινη ζωή άπό τήν «αβέβαιη
άχλύ τοΰ μύθου», ή οποία όμως συναντά τήν αβεβαιότητα καί τήν ανισότητα ανάμεσα στα
«ανθρώπινα» όρια της εποχής μας. Σέ τούτο το «δρομολόγιο» ξεκινάει άπό τον Πάνα, Ιο μέ­
ρος, για να φτάσει στον Δάφνη στο 2ο μέρος και τέλος στον 'Ορφέα και στο δικό του «corpus
hermeticum», αυτό, πού μας έχει μεταδοθεί άπό το «corpo orfico».
Στο «Πέραν τού Λυκόφωτος» ξετυλίγεται ή Ελληνική Μυθολογία. Άπό τον Πάνα, το
Όλο, θεό ποιμενικό καί αγροτικό μέχρι τα ορφικά μυστήρια και τις αναπότρεπτες μορφω­
τικές αναφορές.
Πάν είναι ό άνθρωπος της κορύφωσης τοΰ πολιτισμού, όχι θεός τού 'Ολύμπου, άλλα,
πού, κατά τον Συγγραφέα, συμβολίζει τήν πρώτη αναζήτηση της ανθρώπινης ταυτότητας
στον κόσμο. Στο 2ο μέρος έχουμε αντίθετα τον Δάφνη, δηλαδή τήν ορμή της ζωής καί τον
"Ελληνα άνθρωπο, κατά τή νεανική περίοδο, όχι όμως στο ξεκίνημα μιας αβέβαιης ταυτότη­
τας. Ό Πάν είναι ακόμη ένας θεός τραχύς, ενώ στον Δάφνη, τό μυθικό βοσκό, είμαστε στή
λυρική ποίηση, αντίθετα στον 'Ορφέα στή δραματική διεργασία τού άνθρωπου, στην αρχή
μιας φιλοσοφικής σκέψης καί στο ξεκίνημα διαφόρων επιστημών, πού μετά θα ξεχυθούν
στους ποικίλους σοφιστές, πιο συνειδητά ­ κάποιος σκέπτεται τον Θαλή τον Μιλήσιο καί τήν
αστρονομία τών Χαλδαίων.
Μια παρόμοια τριλογία μας κάνει να ξαναζούμε τή «μαγεία τοΰ κόσμου», όπως λέει ό
Σταμάτης, μια μαγεία απλή, καί γι' αυτό ελκυστική, ενώ μέ τον 'Ορφέα είμαστε ήδη σέ μια
σκέψη δραματική, επεξεργασμένη, πιο ώριμη. Σέ τούτη τή συμβολιστική τριλογία («τα σύμ­
βολα», λέει ό συγγραφέας, «ζουν κοντά στις ανθρώπινες ρίζες... στή φύση καί στην αιωνιότη­
τα τους») καί ταυτόχρονα αλληγορική, ή ποίηση είναι επική, λυρική καί δραματική, «συν­
τονίζεται μέ τή σκέψη καί τό όνειρο», μεταφέροντας πέρα καί πάνω άπό τον χωροχρόνο ­
βλ. «Εισαγωγή» στο «Πέραν τοΰ Λυκόφωτος». Υπάρχει μια λαχτάρα ελευθερίας, τήν όποια
επιδιώκουν ό Πάν, ό Δάφνης καί ό 'Ορφέας καί ϊσως τή ζουν πλήρως καί ή ελευθερία τούτη
είναι παρούσα σέ όλο τό εύρος της τριλογίας. "Εχουμε πει ότι δέν λείπουν, χωρίς να παρα­
βλάπτουν τήν ποιητική ροή, αναφορές στον Λουκιανό («Διάλογοι τών θεών»), στον Στησί­
χορο, στον Θεόκριτο, στον Λόγγο, τον λεγόμενο Σοφιστή, καθώς καί στις παραδόσεις καί
στους μύθους, πού δένουν αρμονικά μέ τή συλλογή. Υπάρχει ό μύθος τών 'Αργοναυτών,
υπάρχουν οι «"Υμνοι», τα «Λιθικά», (τα όποια λίγο έχουν να κάνουν μέ τον 'Ορφέα), καί
ακόμη περισσότερο ανακαλύπτουμε τή λαϊκή μεταμόρφωση τού Πάνα στον "Αη­Γιώργη, μή
ξέροντας ότι ό μύθος τού Πάνα πέθανε αμέσως μέ τήν εμφάνιση τοΰ Χριστιανισμού. Δέν λεί­
πουν στο 3ο μέρος, αφιερωμένο στον 'Ορφέα, οι επιρροές άπό τήν 'Ανατολή, πού αφομοιώ­
νονται όλες επιδέξια άπό τή λυρική φλέβα τού Σταμάτη. Τό «Λυκόφως» δέν θεωρείται έργο
πολυμάθειας, είναι ποίηση εμπνευσμένη καί γι' αυτό διαφέρει.
Λέει στην «Εισαγωγή» ό ποιητής «Τό Λυκόφως είναι στιγμή αινιγματική στο δρόμο τοΰ
άνθρωπου... υπάρχουν καί τα δυό, Φώς καί Σκοτάδι... στην ευτυχισμένη διάσταση της
αιωνιότητας... Αυτό είναι τό θεμελιώδες μήνυμα της τριλογίας».

ENRICO MARCO CIPOLLINI

 Βιβλιοκρισίες 577

Ά μ ά ν τ α ς ­ ' Α λ ί κ η ς Μαρα β έλια, Ή μαγεία στην αρχαία Αίγυπτο: Μεταφυσική πεμπτ­

ουσία της χώρας των θεών, έκδ. Ίάμβλιχος,'Αθήνα 2003, σσ. 432 / A m a n d a ­ A l i c e
Maravelia, La magia nell'antico Egitto: quintessenza metafisica del paese degli dei, ed.
Iamblichos, Atene, 2003 [pp. 432,24 cmxl7 cm, ISBN 960­268168­3].

Alla scoperta della magia. Che cosa è la magia? Non è facile rispondere a questa
domanda, anche limitando l'ambito di ricerca ad una sola delle sue innumerevoli manifesta­
zioni culturali, ad esempio alla magia antico­egiziana. L'alto valore che gli Egiziani le
attribuirono sin dal periodo predinastico, infatti, non trova adeguate corrispondenze nella
civiltà del nostro tempo, dove la magia ricopre un ruolo relativamente marginale ed assume
spesso una valenza negativa. Nell'affrontare tale argomento, è quindi necessario riportare la
magia alla dignità di forza positiva di origine divina, al ruolo stesso di divinità, affrancandola
dal fraintendimento con facili esoterismi, ed esaminarla quale alter ego moralmente neutro ed
imprescindibile della religione egiziana. È questo l'obiettivo che l'egittologa Amanda­Alice
Maravelia si prefigge di raggiungere nel volume Ή μαγεία στην αρχαία Αίγυπτο: Μεταφυ­
σική πεμπτουσία της χώρας των θεών, pubblicato ad Atene nel 2003.
Attraverso un itinerario che si sviluppa in undici capitoli, l'autrice descrive le pratiche, gli
strumenti e le tecniche magiche antico­egiziane e, in parallelo, riesamina, arricchisce,
corregge e discute quale significato sia stato attribuito alla magia egiziana dai principali
studiosi del settore. La sua attenzione si focalizza in primo luogo e più a lungo sulla magia di
età faraonica, ma non mancano nell'opera brevi cenni sull'evoluzione della stessa in età
tolemaica, romana e copta, così come un studio di sintesi sulle cerimonie magiche di epoca
tarda e medievale, sulla teurgia, sulla demonologia, sul neopaganesimo, sui culti isiaci di età
moderna, sull'alchimia, sull'ermetismo, e altro ancora, incluso l'esoterismo, considerato una
sorta di delirio metafisico derivante dalle insicurezze individuali e/o sociali del nostro tempo.
Un aspetto particolarmente interessante ed originale della trattazione è constituito dall'enfasi
con la quale l'autrice, sia egittologa che astronoma, sottolinea le possibili relazioni esistenti tra
la magia e le scienze positive, vale a dire la matematica e l'astronomia, usando in parallelo una
terminologia presa a prestito dalla fisica moderna per parlare di alcuni concetti antico­egiziani
quali la magia stessa (MJW), la giustizia e l'ordine cosmico (M3ct), il divino e gli dei (ntrw).
Ecco come nasce il titolo del libro, dal considerare allegoricamente la magia la quintessenza
metafisica della religione, oltre che una componente importante della cultura egiziana.
Vengo ora alla suddivisione capitolo per capitolo degli argomenti trattati nel volume.
Dopo la Prefazione e l'Introduzione, il Capitolo I accenna brevemente ad alcuni aspetti
culturali caratterizzanti la civiltà antico egiziana; i Capitoli II, III e IV affrontano le tematiche
più importanti dell' ambito religioso; il Capitolo V presenta al lettore gli uomini di magia; il
Capitolo VI indaga i rapporti esisteni tra la magia e la medicina; il Capitolo VII esamina la
magia nei riti funerari; il Capitolo Vili si occupa degli strumenti magici; i Capitoli IX e X
approfondiscono la tematica delle tecniche e pratiche magiche; il Capitolo XI evidenzia la
possibilità di una supremazia degli elementi cosmici (terra e divinità terrestri, fuoco e luce, &
e ) , nega che vi siano state relazioni significative tra la magia antico­egiziana e la teurgia
medievale, esamina la divinazione, la necromanzia, l'astrologia e gli oroscopi, così come le
relazioni esistenti tra la matematica, l'astronomia e la magia, e, infine, studia brevemente
l'ermetismo, l'alchimia e il simbolismo osiriaco di quest'ultima che viene messo in relazione
dall'autrice con la moderna astrofisica e la psicologia Jungiana. L'Epilogo, la Bibliografia e
l'Indice completano la trattazione assieme ad un apparato fotografico che rende noti alcuni
578 Βιβλιοκρισίες

oggetti di valenza magica conservati nelle principali collezioni archeologiche ateniesi e

studiati dall'autrice in altra occasione.
DANIELA PICCHI

Χρήστου Π. Μ π α λ ό γ λ ο υ , Ό Μέγας'Αλέξανδρος και ή Φιλοσοφία. Ό επηρεασμός τον

άπό την Φιλοσοφία και οι φιλόσοφοι τον περιβάλλοντος τον. Βραβεΐον 'Ακαδημίας
Αθηνών, έκδ. Χρονικά της Χαλκιδικής, τεΰχος 50, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 195.

Ό συγγραφέας τής κρινομένης μελέτης αναγνωρίζει εΰστοχα τήν ρήση τοΰ 'Ισοκράτους
προς τον νεαρό διάδοχο τοΰ Μακεδόνικοι) θρόνου Αλέξανδρο «ακούω δέ σε πάντων λεγόν­
των ώς φιλάνθρωπος ει και φιλαθήναιος και φιλόσοφος» (ο. 19) καί τον χαρακτηρισμό τοΰ
Πλουτάρχου, ότι ό Αλέξανδρος κατόρθωσε να αναδειχθεί «φιλοσοφώτατος πάντων» (ο. 3).
Βάσει αυτών δικαιολογεί τήν ενασχόληση μέ το συγκεκριμένο θέμα, το όποιο είχε προκηρυ­
χθεί άπό τήν Γ Τάξη των 'Ηθικών καί Πολιτικών 'Επιστημών τής Ακαδημίας Αθηνών καί
έ'τυχε τοΰ βραβείου «ΤΑθλος Αδαμαντίου Κοραή».
Ή μελέτη αποτελείται άπό οκτώ άνισομεγέθη κεφάλαια. Προτάσσεται ό Πίνακας των
Περιεχομένων (σσ. 11­13), ακολουθεί ένας κατατοπιστικός πίνακας βραχυγραφιών (σσ. 15­
18) καί ή «Εισαγωγή» (σσ. 19­21), όπου περιγράφεται ή δομή τοΰ έργου.
Τό πρώτο κεφάλαιο μέ τίτλο «Οί πρώτοι παιδαγωγοί τοΰ Αλεξάνδρου καί ή Κυνική
Φιλοσοφία» (σσ. 23­65) παρουσιάζει τους πρώτους παιδαγωγούς­δασκάλους τοΰ Αλεξάν­
δρου, οί όποιοι βρίσκονται υπό τήν επίδραση τής μητέρας του 'Ολυμπιάδος (σσ. 24­27) καί
εξαίρει τον ρόλο τοΰ Κυνικοΰ Φιλίσκου τοΰ Αιγινήτη. Ή σημασία τοΰ «άγνωστου» αύτοΰ
φιλοσόφου αναγνωρίζεται καί άπό τό γεγονός ότι ό ϊδιος υπήρξε μαθητής τοΰ Κυνικοΰ
Διογένους, τον όποιο συνάντησε ό Αλέξανδρος στην Κόρινθο (σσ. 33­40). Περαιτέρω, ό
Αλέξανδρος συναναστράφηκε τον Κράτητα τον Θηβαίο (σσ. 40­42) καί τήν σύζυγο του
Ίππαρχία (σσ. 42­43). Στή συνέχεια, αναλύονται οί λόγοι τής εκστρατείας στην 'Ινδία (σσ. 43­
45), παρουσιάζεται ό τρόπος ζωής καί οί δοξασίες τών 'Ινδών Γυμνοσοφιστών (σσ. 46­52)
καί εφιστάται ή προσοχή στον Κυνικό Όνησίκριτο, αξιωματούχο τοΰ Αλεξάνδρου, ό όποιος
παρακολούθησε τήν εκστρατεία καί ώς ιστορικός, μέ απώτερο σκοπό να καταγράψει τα γε­
γονότα τής εκστρατείας. Είναι πασιφανές, όπως προκύπτει άπό τις περιγραφές τοΰ Όνησι­
κρίτου καί άπό τό ανεκδοτολογικό υλικό πού διέσωσαν μεταγενέστεροι σχολιαστές τής
Κυνικής αίρέσεως, ότι οί Κυνικοί προσδοκούσαν να πραγματοποιήσει ό Αλέξανδρος τήν
«όρθήν κατασκενήν τον βίον».
Στο δεύτερο κεφάλαιο «Ή σχέση τοΰ Αλεξάνδρου μέ τον Αθηναίο ρήτορα Ισοκράτη»
(σσ. 66­80) αναλύεται ή επιστολή τοΰ γηραιού ρητοροδιδασκάλου προς τον νεαρό διάδοχο
τοΰ θρόνου. Ή επιστολή αυτή εΐναι τό μόνο τεκμήριο τής συναναστροφής τοΰ Αλεξάνδρου
μέ τον 'Ισοκράτη. Ό συγγραφέας αναγνωρίζει ότι οί ιδέες τοΰ 'Ισοκράτους για μια ένωση
όλων τών Ελλήνων υπό ένα ηγεμόνα καί ή ανάληψη μιας πανελληνίου εκστρατείας κατά
τών Περσών, όπως αυτές αποτυπώνονται στο έ'ργο του Φίλιππος καί στις εγκύκλιες «επιστο­
λές» του προς τον Φίλιππο θα ήσαν γνωστές στον Αλέξανδρο καί οπωσδήποτε θα συνέβα­
λαν στην ανάληψη τής εκστρατείας (σσ. 67­73). 'Εξαίρεται ή προσπάθεια τοΰ συγγραφέα να
διερευνήσει τό ιστορικό πλαίσιο τής συγγραφής τής επιστολής καί τήν περιρρέουσα πολιτική
συγκυρία (σσ. 76­80).
Στο σύντομο τρίτο κεφάλαιο μέ τίτλο «Ή ιδιότυπη σχέση τοΰ ρήτορος Αίσχίνου μέ τον
Αλέξανδρο» (σσ. 81­84) εξετάζει τήν αναφορά τοΰ ρήτορα Αισχίνη ­τον όποιο ό σοφιστής
 Βιβλιοκρισίες 579

Φλάβιος Φιλόστρατος αναγνωρίζει ώς αρχηγό της «Δευτέρας Σοφιστικής»­ για τον 'Αλέ­
ξανδρο. 'Αξίζει να υπογραμμισθεί ότι ό Αισχίνης προσπάθησε να συναντήσει τον 'Αλέ­
ξανδρο, πράγμα πού δέν κατέστη δυνατόν.
Το τέταρτο κεφάλαιο «Ή σχέση τής 'Ακαδημίας με τήν Μακεδόνικη Αυλή και ό επηρε­
ασμός τοϋ Αλεξάνδρου» (σσ. 85­102) διερευνά λεπτομερώς και μέ πληρότητα το ζήτημα των
σχέσεων τής Ακαδημίας και των μελών της μέ τον Μακεδόνικο Θρόνο. "Οπως δείχνει ό συγ­
γραφέας, ό Πλάτων, κατόπιν παρακλήσεως τοϋ Περδίκκα, αποστέλλει τον μαθητή του
Εύφραΐο τον Ώρείτη ώς σύμβουλο του (σσ. 86­89). Ή αποπομπή τοϋ Εύφραίου άπό τήν
Πέλλα, δταν αναγορεύθηκε βασιλέας τών Μακεδόνων ό Φίλιππος Β', σήμαινε και τήν δια­
κοπή τών σχέσεων τής Πλατωνικής Ακαδημίας μέ τήν Μακεδόνικη Αυλή. Ή ανάρρηση τοΰ
Σπευσύππου, άνιψιοΰ τοΰ Πλάτωνος, ώς Σχολάρχου τής Ακαδημίας (σσ. 89­91), και τα στρα­
τιωτικά και πολιτικά γεγονότα πού έλαβαν χώρα στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο (σσ. 89­
91), οδήγησαν στην επανασύνδεση τής Ακαδημίας μέ τήν Μακεδονία. Ή προσπάθεια, τόσο
τοΰ Σπευσίππου όσο και τοΰ 'Ισοκράτους, να αναδειχθεί δάσκαλος τοΰ Αλεξάνδρου ένας
άπό το περιβάλλον τών Σχολών τους δέν τελεσφόρησε. Ό Φίλιππος εστράφη στον 'Άσσο,
στην Μικρασιατική παραλία, όπου ζούσε ό Αριστοτέλης, παλαιός του γνώριμος, ώς σύμβου­
λος τοΰ τυράννου Ερμεία. Μέ επιστημονική συνέπεια και λεπτομερή ανάλυση τών πηγών, ό
συγγραφέας διερευνά τους λόγους προκρίσεως τοΰ Αριστοτέλους ώς δασκάλου τοΰ Αλε­
ξάνδρου (σσ. 92­99). 'Επίσης, δείχνει ότι αξίζει να εξαρθεί και ή προσωπικότητα τοΰ
Ξενοκράτους τοΰ Χαλκηδονίου, Σχολάρχου τής Ακαδημίας, και ή προσπάθεια τοΰ Αλεξάν­
δρου να τον προκαλέσει στην εκστρατεία (σσ. 99­12).
Στο πέμπτο κεφάλαιο «Ή σχέση Αλεξάνδρου και Αριστοτέλους και ή θέση τοΰ Περι­
πάτου» (σσ. 103­125) διερευνάται το περιεχόμενο τής διδασκαλίας τοΰ Αριστοτέλους προς
τον μαθητή του Αλέξανδρο κατά τα τρία χρόνια τής παραμονής τους στην Μίεζα (σσ. 104­
115) και ό πιθανός βαθμός επιδράσεως τής Αριστοτελείου πολιτικής φιλοσοφίας στον κοσμο­
κράτορα. 'Επίσης, επισημαίνεται ή αρνητική θέση τοΰ Θεόφραστου, Σχολάρχου τοΰ Λυκείου,
πού είναι απόρροια τοΰ θανάτου τοΰ Καλλισθένους (σσ. 117­119) ώς προς τον Αλέξανδρο
(σσ. 119­121), όπως και ό ρόλος τοΰ Λαμψακηνοΰ ρήτορα Άναξιμένους (σσ. 121­126). Είναι
ενδιαφέρον, ότι ό συγγραφέας ανευρίσκει στο έργο τοΰ Αναξιμένους μέ τίτλο Ρητορική προς
Άλέξανορον οικονομικούς στοχασμούς και προτάσεις οικονομικής πολιτικής.
Το έ'κτο κεφάλαιο «Αλέξανδρος, Άνάξαρχος και Πύρρων» (σσ. 127­155) καλύπτει δύο
σημαντικές προσωπικότητες άπό τον χώρο τής Φιλοσοφίας πού παρακολούθησαν τήν
εκστρατεία: τον Αβδηρίτη Ανάξαρχο (σσ. 129­146) και τον Ηλείο Πύρρωνα (σσ. 146­151).
Ή παρουσία τους συνδέεται μέ τήν επαφή τοΰ Αλεξάνδρου μέ τους 'Ινδούς Γύμνοσοφιστές.
Τό έβδομο κεφάλαιο «Ό Αλέξανδρος και οι Στωικοί» (σσ. 156­168) δικαιολογεί τήν
προσπάθεια συνδέσεως τών δοξασιών τοΰ Ζήνωνος μέ τήν πολιτική τοΰ Αλεξάνδρου, όπως
τήν ανέδειξαν ό Πλούταρχος και νεώτεροι μελετητές. Ό Μπαλόγλου προβαίνει, κατά τρόπο
εύληπτο, σε ανάλυση τών κοινών στοιχείων, άλλα και τών διαφορών ανάμεσα στις δοξασίες
τής Στοάς και τοΰ Αλεξάνδρου (σσ. 159­167).
Στο όγδοο κεφάλαιο «Μία συνάντηση πού δέν έγινε: Ό Αλέξανδρος μέ τον Δημόκριτο,
Πλάτωνα και Μενέδημο» (σσ. 169­171) εστιάζεται ή προσοχή τοΰ συγγραφέα στην παράδο­
ση τοΰ μυθιστορήματος τοΰ (Ψευδό) Καλλισθένους Ή Φυλλάδα τοϋ Μεγαλέξανδρου. 'Επί­
σης, εξηγείται για ποιους λόγους δέν είναι δυνατόν ό Αλέξανδρος νά συναντήθηκε μέ τους
Δημόκριτο, Πλάτωνα και Μενέδημο.
Αναλυτική Βιβλιογραφία έργων Ελλήνων (σσ. 171­174) και ξένων συγγραφέων (σσ.
174­184) και κατατοπιστικά ευρετήρια ονομάτων (σσ. 185­195) κατακλείουν τήν πολύ ενδια­
φέρουσα αυτή μελέτη.
580 Βιβλιοκρισίες

Από την μελέτη αύτη καταφαίνεται ή άπο μέρους τοΰ συγγραφέα επιστημονική συνέπεια
διερευνήσεως και αξιοποιήσεως των διαφόρων πηγών. Επίσης, γίνεται φανερή ή ικανότητα
του, με γλαφυρό ΰφος και με σαφήνεια παρουσιάσεως, να εφοδιάζει τον αναγνώστη με γνώσεις
πού επίπονα αποκτώνται. Για αυτούς, άλλα και για άλλους λόγους, συνιστάται ή άνά χείρας με­
λέτη στο ευρύ αναγνωστικό κοινό καί στους ειδικούς, ως μία από τις πιο αξιόλογες, πού αποσα­
φηνίζουν μη στρατιωτικές πλευρές τού χαρακτήρα καί της δράσης τοΰ Μ. 'Αλεξάνδρου.
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. ΚΑΡΑΠΑΝΝΗΣ

Γ. Π α τ α π ί ο υ Κ α υ σ ο κ α λ υ β ί τ ο υ , Κανσοκαλνβίτικα Νεομαρτυρολογικά Ύμνολογικά

κείμενα περί νεομαρτύρων από τη βιβλιοθήκη της 'Ιεράς Σκήτης των Κανσοκαλνβίων
Άγιου "Ορους, έκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 290.

Ή εν λόγω έκδοση αποτελεί ευπρόσδεκτη συμβολή στή νεομαρτυρολογική έρευνα, τερ­

πνή παρουσία στο χώρο της μελέτης τών νεοελληνικών δρωμένων καί της πορείας τοΰ
Γένους κατά τήν Τουρκοκρατία. Μετά τις σελίδες τίτλων καί αφιέρωσης στον σεπτό Οίκ.
Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο, παρατίθενται ό πίνακας περιεχομένων (σσ. 9, 10) καί ό
Πρόλογος τών συγγραφέων (σσ. 11,12).
Στή συνέχεια τό βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος (σσ. 13­49) ό σ.
Γέρων Πατάπιος Καυσοκαλυβίτης πραγματεύεται σέ πέντε ενότητες τα βιογραφικά καί
αγιολογικά στοιχεία τών Νεομαρτύρων πού έζησαν καί είχαν άμεση σχέση μέ τή Σκήτη τών
Καυσοκαλυβίων, καθώς επίσης τήν όλη νεομαρτυρολογική παράδοση πού δημιουργήθηκε
σ' αυτό τό αγιορείτικο σκήνωμα καί έχει αποτυπωθεί σέ χειρόγραφα, παλαιά βιβλία, εικόνες
(φορητές καί τοιχογραφίες) τοΰ Κυριακού καί τών Καλυβών της Σκήτης.
Συγκεκριμένα, στην ενότητα α' γίνεται ιστορική αναδρομή μέ συντομία στή Σκήτη τών
Καυσοκαλυβίων (σσ. 13­15). Στή β' ό σ. αναφέρεται στή λόγια παράδοση τών Καυσοκα­
λυβίων καί ιδιαίτερα στον ιερομόναχο της Σκήτης Ίωνά, γνωστό Νεομαρτυρογράφο (σσ. 15­
21). Στή γ' παρατίθενται μέ βιβλιογραφική υποστήριξη καί άμεση γνώση τών τοπογραφικών
δεδομένων τα βιογραφικά στοιχεία τών τεσσάρων Καυσοκαλυβιτών Νεομαρτύρων πού έζη­
σαν ώς μοναχοί στή Σκήτη πριν τό μαρτύριο τους: Ρωμανός, Νικόδημος, Παχώμιος καί
Κωνσταντίνος (σσ. 21­33).
Ή δ' ενότητα (σσ. 34­42) χωρίζεται σέ τρεις ύποενότητες, στις όποιες περιγράφονται
αντίστοιχα χειρόγραφα τοΰ Κυριακού (σσ. 34­39), χειρόγραφα Καλυβών της Σκήτης (σσ. 39­
41) καί παλαιά βιβλία της Βιβλιοθήκης τοΰ Κυριακού (σσ. 41­42), όλα μέ νεομαρτυρολογικό
περιεχόμενο. Πολλά άπό τα χειρόγραφα δεν βρίσκονται στους μέχρι σήμερα ήδη δημοσιευ­
μένους καταλόγους. Παρατίθενται έδώ μέ τήν αρίθμηση τοΰ καταλόγου πού συνέταξε ό φι­
λόπονος σ. κατά τήν παράλληλη διακονία του ώς βιβλιοφύλακας της Βιβλιοθήκης τοΰ
Κυριακού της Σκήτης. Στην ε' ενότητα (σσ. 42­49) γίνεται λόγος για τις είκογραφικές μαρτυ­
ρίες Νεομαρτύρων στα Καυσοκαλύβια πού βρίσκονται στον Κυριάκο ναό (ύποενότητα Ι,
42­45) καί εκτός Κυριακού (ύποεν. Π, σσ. 46­49). Γίνεται αναφορά σέ ϊ) φορητές εικόνες καί
ii) νωπογραφίες, μέ σύντομη περιγραφή, χρονολογικές καί επεξηγηματικές μνείες.
Τό δεύτερο μέρος τοΰ βιβλίου επιγράφεται: Νεομαρτυρολογικά κείμενα άπό χειρόγρα­
φα της Τέρας Σκήτης Καυσοκαλυβίων (σσ. 51­260). Στην πρώτη ενότητα (σσ. 55­206), ό Μ.
Βαρβούνης, μετά άπό κατατοπιστικά προλεγόμενα (σσ. 51­54), εκδίδει άγιολογικά­νεομαρ­
τυρολογικά κείμενα άπό χειρόγραφα της Σκήτης τών Καυσοκαλυβίων. 'Εκδίδεται κριτικό τό
έργο τοΰ μοναχού Νήφωνος Ίβηροσκητιώτου (σσ. 55­164), ολοκληρωμένο καί άποκαταστη­
 Βιβλιοκρισίες 581

μένο άπο τα χειρόγραφα 253 (48), φφ. 1Γ­48Γ, 97 (71), φφ. 35­74 και 38, φφ. 137 κ.έξ.
Πρόκειται για συνοπτική διήγηση πού αναφέρεται σ' όλους τους Αγίους Νεομάρτυρες, δια­
σκευασμένη για να χρησιμοποιηθεί ώς ανάγνωσμα σέ πανήγυρη. Το ϊδιο κείμενο είχε οικειο­
ποιηθεί και έκδόσει ώς δικό του ό Κ. Δουκάκης (Ακολουθία άσματική μετ' εγκωμίου πάν­
των των νεοφανών μαρτύρων... Έν 'Αθήναις 1897, σσ. 17­58), μέ αρκετές επεμβάσεις και τρο­
ποποιήσεις, τις όποιες ό Μ. Βαρβούνης αναφέρει στο κατατοπιστικό κριτικό υπόμνημα της
έκδοσης του κειμένου, μαζί μ' εκείνες των χειρογράφων. Μετά τήν έκδοση ακολουθούν σχό­
λια (σσ. 165­206), στα όποια περιλαμβάνονται μέ επάρκεια πολύτιμα για τον ερευνητή βι­
βλιογραφικά δεδομένα για κάθε Νεομάρτυρα μέ τή σειρά πού αναφέρονται στο εκδιδόμενο
κείμενο. Το ευάριθμο άθροισμα των Νεομαρτύρων καλύπτει το σύνολο σχεδόν εκείνων πού
αναφέρονται στο Νέον Μαρτυρολόγιον τοϋ Άγιου Νικόδημου, άφοΰ αυτό φαίνεται να είχε
ώς βάση ό Νήφων Ίβηροσκητιώτης όταν συνέταξε τον εγκωμιαστικό του λόγο, απηχώντας
μια μακρά αγιορείτικη παράδοση, πού διέσωσε όχι μόνο ό Άγ. Νικόδημος (t 1809) άλλα και
οι Ίωνάς Καυσοκαλυβίτης (t 1765), όσιος Νικηφόρος (t 1821) και Δοσίθεος Κωνσταμο­
νίτης. Ή εκτενής βιβλιογραφική συναγωγή τοϋ έκδοτη είναι πολύτιμη καί χρηστική. Θα συν­
δράμει στο έξης κάθε μελλοντική προσπάθεια στο χώρο των νεομαρτυρολογικών σπουδών.
Ευκταία θα ήταν ή επέκταση και συνέχιση της για όλους τους γνωστούς μέχρι σήμερα (και
εκτός Ν. Μαρτυρολογίου) Νεομάρτυρες.
Στή δεύτερη ενότητα εκδίδεται Ακολουθία για τους Νεομάρτυρες (σσ. 209­227) μέ προ­
λογικά σχόλια (σσ. 207­209) και κριτικό υπόμνημα, στο όποιο λαμβάνονται υπόψη τό γνω­
στό κείμενο της ακολουθίας στους Νεομάρτυρες τοΰ Άγ. Νικόδημου άλλα καί συμπληρώ­
σεις καί παραλλαγές άπό τα καυσοκαλυβίτικα χειρόγραφα 253 (38), σσ. 3­11,238 (85), σσ.
527­539,247 (87).
Μέ τήν ϊδια επιστημονικά καθιερωμένη μέθοδο εκδίδεται στην τρίτη ενότητα: «Παρά­
κληση καί Κανόνας στους Όσιομάρτυρες Ευθύμιο, 'Ονούφριο, 'Ιγνάτιο καί Άκάκιο» τους
Ίβηροσκητιώτες άπό τό χειρόγραφο 37 των Καυσοκαλυβίων, φφ. 17­25,46r­51r. Πρόκειται
για ύμνογραφήματα τοϋ 'Ιακώβου Νεασκητιώτη πού συνέθεσε τα έργα του κατά τα ετη
1838­1867, μιμούμενος κατά πολύ τον 'Άγ. Νικόδημο καί συνεργαζόμενος μέ τον πρώην
Άδριανουπόλεως Γρηγόριο, αδελφό τοϋ Νεομάρτυρα Θεοδώρου τοΰ Βυζαντίου, πού κατά
τό 1840 εφησύχαζε στο Βατοπαίδι.
Στην τέταρτη καί τελευταία ενότητα εκδίδονται πέντε επιστολές των Νεομαρτύρων
Ευθυμίου καί Άκακίου άπό τό χειρόγραφο 210, φφ. 53r­55r Καυσοκαλυβίων (σσ. 253­260)
συμπληρωματικά στην έκθεση τοϋ Στογιόγλου. Ακολουθούν πίνακες βραχυγραφιών (σσ. 26,
262), ενημερωμένης βιβλιογραφίας, βοηθημάτων καί πηγών­χειρογράφων (σσ. 263­273). Τό
βιβλίο κατακλείεται μέ περίληψη στα αγγλικά (Summary σσ. 275,276) καί παράρτημα εικό­
νων (σσ. 277­290).
Ή προσπάθεια καί των δύο ερευνητικών υπήρξε καρποφόρα. Ή μελέτη τους εύχυμη,
δράγμα πλούσιο, έτοιμο να προσφερθεί σέ κάθε μελετητή πού επιθυμεί να γίνει συνδαιτημό­
νας στην πνευματική τράπεζα πού προσφέρει τό αρχείο της μαρτυροτρόφου καί όσιοβάδι­
στης Σκήτης τών Καυσοκαλυβίων. Θερμές ευχαριστίες στους διακονητές αυτής της
Τραπέζης: τον οίκήτορα της άπορρώγος Σκήτεως Γέροντα Πατάπιο καί τον φίλο της Μ.
Βαρβούνη. Ή προσφορά τους, συγγραφική καί εκδοτική, σίγουρα θα γίνει ευπρόσδεκτη άπό
κάθε φιλομάρτυρα, φιλόσιο καί φιλαγιορείτη μελετητή άλλα καί απλό αναγνώστη, άφοϋ,
έκτος άπό επιστημονική φερεγγυότητα, συνδυάζει πνευματικό όφελος καί τερπνό λόγο. Τό
όλο αποτέλεσμα της έκδοσης στέφεται καί άπό αισθητική επιτυχία.
π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΡΑΤΗΣ
582 Βιβλιοκρισίες

Μ. Γ. Β α ρ β ο ύ ν η , Μελετήματα ελληνικής Λαογραφίας, Τόμοι: Α'. 'Εθιμική και

Θρησκευτική Λαογραφία· Β' Φιλολογική Λαογραφία· Γ' 'Ιστορική Λαογραφία και
Λαογραφία από τις πηγές. 'Εκδόσεις Σπανίδη, Ξάνθη 2003, σσ. 373+441+273.

Ό λαογραφικός κόσμος έχει πλέον τη δυνατότητα να απολαύσει συγκεντρωμένα σε

τρεις (αισθητικά όμορφους) τόμους 60 μελετήματα τοΰ Έπίκ. Καθηγητή Λαογραφίας στο Δ.
Π. Θράκης Μανόλη Βαρβούνη, πού είδαν κατά καιρούς το φως τής δημοσιότητας σε ποικί­
λα επιστημονικά περιοδικά και Πρακτικά Συνεδρίων. 'Οφείλονται λοιπόν πρωτίστως θερμά
συγχαρητήρια στον έκδοτη Μ. Σπανίδη πού συμπεριέλαβε το τρίτομο αυτό έργο «στην φιλό­
ξενη αγκαλιά των εκδόσεων τον», όπως επισημαίνει και ό συγγραφέας (σ.), γιατί τέτοιες
εκδοτικές προσπάθειες βοηθούν τήν 'Επιστήμη, κάθε επιστήμη. Είναι αλήθεια πώς ακόμη
καί ό υπογράφων, πού παρακολουθεί εκ τού σύνεγγυς τη λαογραφική παραγωγή τοΰ Μ.
Βαρβούνη, αγνοούσε τήν ύπαρξη κάποιων μελετών του, τις όποιες τώρα απολαμβάνει συγ­
κεντρωμένες. Τήν ϊδια ικανοποίηση ­εΐναι βέβαιο­ ότι θα αισθανθούν όσοι ασχολούνται με
τή Λαογραφία, καί ακόμη περισσότερη όσοι έχουν τή συγκεκριμένη επιστήμη, όπως ό σ.,
«πολύτιμη παρηγορητική συνοδό βίου» πού απορροφά τους κραδασμούς (επώδυνους ή
ανάξιους λόγου μερικές φορές) τής καθημερινής τους προσωπικής καί επιστημονικής ζωής.
Ό πρώτος τόμος περιλαμβάνει 24 εργασίες πού μπορούν να υπαχθούν σέ επτά ειδικότερους
θεματικούς κύκλους, σχετικούς:
(α) μέ τή λατρεία διαφόρων άγιων τοΰ ορθοδόξου εορτολογίου. Στην κατηγορία αυτή
υπάγονται οί εργασίες «Ή λατρεία τοΰ αγίου Μερκουρίου στή Ρόδο» (σσ. 13­19), «Λαϊκή
παράδοση καί λατρεία για τον άγιο Ρηγΐνο στή Σκόπελο» (σσ. 21­31), «Ή λατρεία τοΰ άγιου
Σεραφείμ στο θεσσαλικό χώρο» (σσ. 33­45), «Ή λατρεία τοΰ όσιου Δαβίδ στην Εύβοια» (σσ.
47­54), «Ή λατρεία τών άγιων στον ελληνικό παρασοδιακό πολιτισμό» (σσ. 55­73),
(β) μέ όψεις τής μαγικοθρησκευτικής συμπεριφοράς κάποιων περιοχών τού Ελληνι­
σμού, όπως «Όψεις τής παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς τών κατοίκων τής
Λήμνου» (σσ. 95­114), «'Αναίμακτες προσφορές στην παραδοσιακή θρησκευτική συμπερι­
φορά τών κατοίκων τής Θάσου» (σσ. 75­80), «Παραδοσιακές πρακτικές για τήν απόκτηση
παιδιού στην περιοχή τής Λάρισας» (σσ. 185­206),
(γ) μέ τή μελέτη τών τοπωνυμίων ώς αποτυπωμάτων τής Ιστορίας καί τής κοινωνικοοι­
κονομικής ζωής μιας διερευνώμενης περιοχής («Τοπωνύμια καί ορισμός τού ιερού χώρου
στή Χάλκη τής Δωδεκανήσου», σσ. 81­93),
(δ) μέ τήν παρουσία γενικά τών τελετουργικών τροφών στην εθιμική καί θρησκευτική
ζωή τοΰ λαοΰ μας: «Ή παρουσία τών τροφών στα έθιμα τού θανάτου τής περιοχής τής
Ναυπάκτου» (σσ. 115­128), «Παραδοσιακές τροφές καί θρησκευτική συμπεριφορά: Ή περί­
πτωση τής Σαμοθράκης» (σσ. 129­148), «Τροφές καί εθιμικό πλαίσιο στο παραδοσιακό σύ­
στημα τής περιοχής Άλμυροΰ» (σσ. 149­156), «Όψεις τής παραδοσιακής διατροφής τών
αγροτικών πληθυσμών στην περιοχή τής Λάρισας» (σσ. 293­300),
(ε) μέ τή συμβολή τών αρχειακών πηγών καί ειδικότερα τών εκκλησιαστικών αρχείων
στή μελέτη τής θρησκευτικής συμπεριφοράς άλλα καί τής καθημερινότητας τοΰ έλληνικοΰ
λαοΰ («'Ενοριακά αρχεία καί θρησκευτική συμπεριφορά», σσ. 157­176),
(στ) μέ τήν ορθόδοξη λατρευτική πρακτική ώς διαδικασία μαθητείας στα πλαίσια τής
παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς (σσ. 177­184),
(ζ) μέ τα λαϊκά δρώμενα τοΰ Δωδεκαημέρου καί κάποια θεωρητικά ζητήματα τών
Χριστουγέννων: «Άγερμοί τών Θεοφανείων καί τοΰ Λαζάρου στό Βελεστίνο» (σσ. 207­220),
«Παραδοσιακές μεταμφιέσεις τοΰ Δωδεκαημέρου άπό τήν περιοχή τών Τρικάλων» (σσ. 221­
 Βιβλιοκρισίες 583

242), «Παραδοσιακές μεταμφιέσεις τοϋ Δωδεκαημέρου στην περιοχή των Φαρσάλων» (σσ.243­
252), «Λόγος και κίνηση στο αποκριάτικο δρώμενο "μπουρανί" του Τυρνάβου της Θεσσαλίας»
(σσ. 363­369), «Το δένδρο και το καράβι στα έθιμα των Χριστουγέννων» (σσ. 359­362),
(η) με το λαϊκό πανηγύρι ειδικότερα, ώς πόλο συσπείρωσης της κοινότητας, ώς προσ­
διοριστικό παράγοντα της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας και ώς στοιχείο αναπροσδιορι­
σμού καί αναπαραγωγής τής συνεκτικής τής τοπικής ιδεολογίας («Το πανηγύρι τοϋ αγίου
'Αθανασίου στη Νιγρίτα. Ή θρησκευτική συμπεριφορά ώς προσδιοριστικός παράγοντας το­
πικής ταυτότητας», σσ. 253­292).
Οι υπόλοιπες εργασίες τοϋ τόμου επαναθέτουν προς συζήτηση: (α) τα πάντοτε ενδια­
φέροντα θεωρητικά ζητήματα τής προσφοράς τοϋ ελληνικού πολιτισμού στους αντίστοιχους
βαλκανικούς, τήν ελληνική διάσταση δηλ. τού «κοινού» βαλκανικού πολιτισμού («Οι ελλη­
νικές προϋποθέσεις τοϋ παραδοσιακού πολιτισμού των βαλκανικών λαών», σσ. 301­328), (β)
τό θέμα τών παραγόντων πού συμβάλλουν στις σημερινές αλλαγές τοϋ παραδοσιακού ελλη­
νικού πολιτισμού (σύλλογοι, εκδηλώσεις, πανηγύρια, MME, κ.λπ.) καί άλλα καίρια μεθοδο­
λογικά ζητήματα ώς προς τή μελέτη τής κοινότητας («Παραδοσιακή κοινότητα καί πολιτι­
σμική ταυτότητα στην έρευνα τοϋ ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού», σσ. 329­350), καί
(γ) τό θέμα τής «αγαπημένης» τού σσ. Θράκης («Οι επιπτώσεις τής ενσωμάτωσης στον πα­
ραδοσιακό πολιτισμό τής Θράκης», σσ. 351­358), ζήτημα πού τον απασχολεί καί στον 3ο τό­
μο (σσ. 265­272), όπου με νέα στοιχεία παρουσιάζει τους μετασχηματισμούς καί τις αλλαγές
πού επήλθαν στην πολιτική, κοινωνική καί οικονομική ζωή τών κατοίκων της μετά τό 1920,
μετά δηλ. τήν ενσωμάτωση της στον εθνικό κορμό.
Ό τόμος ολοκληρώνεται μέ τον κατάλογο τών αυτοτελών έργων τοϋ σ., μιας πληθω­
ρικής συγγραφικής παραγωγής πού όλα δείχνουν δτι μέλλει ­σύν Θεώ­ να γίνει μακροσκε­
λέστερη (σσ. 371­373).
Στον Β' τόμο περιλαμβάνονται 27 μελετήματα Φιλολογικής Λαογραφίας, σχετικά δηλ.
μέ τον έντεχνο λαϊκό λόγο καί ειδικότερα μέ τις λαϊκές παραδόσεις (θρησκευτικές, ιστορικές,
μυθικές) καί τό δημοτικό τραγούδι, θέματα τών όποιων ή μελέτη έχει απασχολήσει επανει­
λημμένως στο παρελθόν τον σ.
Στο πρώτο μέρος τού τόμου παρατίθενται οι παραδόσεις: «Διηγήσεις περί θεοσημιών
πριν άπό τήν άλωση τής Κωνσταντινουπόλεως, 1453», σσ. 11­30, «Παρατηρήσεις μέ αφορμή
λευκαδίτικη παράδοση (Πολίτης, άρ. 58) καί τον αρχαίο κυπριακό μΰθο τής Δημώνασσας»,
σσ. 31­36, «Βοιωτικές παραδόσεις για Νεράιδες», σσ. 37­52, «Νεραϊδοσφόντυλα», σσ. 53­58,
«Δημώδεις ροδιακές παραδόσεις περί αγίων», σσ. 59­78, «Δημώδεις παραδόσεις άπό τον
θεσσαλικό χώρο για τον άγιο Σεραφείμ», σσ. 79­94, «Ηπειρωτικές παραδόσεις για τήν οικο­
δόμηση ναών καί μονών», σσ. 95­110, «Συμβολή στή μελέτη τών θρησκευτικών παραδόσεων
τής Χίου καί τών Ψαρών», σσ. 111­118, «Κυπριακές αγιολογικές παραδόσεις», σσ. 119­148,
«Δημώδεις ιστορικές παραδόσεις άπό τή Δ. Μακεδονία», σσ. 149­156 καί «Τυρναβίτικα μελε­
τήματα», σσ. 157­176.
'Ακολουθούν θέματα καί ζητήματα σχετικά μέ τό ιστορικό δημοτικό τραγούδι, τα μοι­
ρολόγια καί τα κάλαντα. Υπερτερούν αριθμητικά οι μελέτες οι σχετικές μέ τό πρώτο θέμα.
Τον σ. απασχολούν Ιδιαιτέρως:
(α) Θεωρητικά προβλήματα περί τα δημοτικά τραγούδια: «Ενδείξεις γιά τήν ύπαρξη βυ­
ζαντινών ακριτικών τραγουδιών σέ αγιολογικό κείμενο τού άγ. Προκοπίου», σσ. 235­240,
«Προσωπογραφικά προβλήματα τών ηρώων στα ακριτικά δημοτικά τραγούδια», σσ. 241­260,
«Ή διαμάχη Γ. Βλαχογιάννη καί Σ. Κουγέα γιά τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια», σσ. 271­283.
(β) Η ανάλυση παραλλαγών συγκεκριμένων γνωστών δημοτικών τραγουδιών καί «Ή
584 Βιβλιοκρισίες

έλληνογαλλική συλλογή δημοτικών τραγουδιών τοΰ 'Ιωάννη Νικολίτσα, 1804­1888», σσ. 283­
294. Συγκεκριμένα: αναλύει, σχολιάζει, επιλύει τα προβλήματα πού θέτουν τα δημοτικά τρα­
γούδια «Τοΰ Κίτσου ή μάνα» σσ. 319­332, «Το μάλωμα των βουνών» στην καρπαθιακή του
παραλλαγή, σσ. 333­348, «Ή αχόρταγη σύζυγος» σε μια παραλλαγή άπό τήν Αλόννησο, σσ.
349­366, και οι νισυριακές παραλλαγές τών τραγουδιών «Ή Λυγερή στον Άδη», σσ. 367­388,
και «Φωνή άπο το μνήμα», σσ. 389­384.
(γ) θέματα τεχνοτροπίας τοΰ δημοτικού τραγουδιού: «Στερεότυποι εισαγωγικοί στίχοι
στα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης», σσ. 395­408 καί «Λογότυπα τραυματισμού καί θανά­
του τοΰ ήρωα στα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια», σσ. 409­420.
Τον απασχολούν επίσης ή συγκριτική μελέτη επιτύμβιων επιγραμμάτων καί νεοελλη­
νικών μοιρολογιών («'Αρχαία κυπριακά επιτύμβια επιγράμματα καί νεοελληνικά μοιρολό­
για», σσ. 177­234), έ'να θέμα σχετικό με τα κάλαντα («Θέματα καί σύμβολα στα κάλαντα τών
Θεοφανείων της περιοχής Αλμυρού», σσ. 294­318), καί δύο με τήν παροιμία («Συμβολή στή
μελέτη τών χιακών παροιμιών», σσ. 421­434 καί «Οι ελληνικές καί σερβικές παροιμίες ως
στοιχεία παραδοσιακής παιδαγωγικής», σσ. 435­440).
Στον Γ' τόμο αναδημοσιεύονται 19 εργασίες 'Ιστορικής Λαογραφίας, με θέματα είλημμέ­
να από τις αρχαίες πηγές, αυτές τών ελληνιστικών χρόνων, τις βυζαντινές, τις μεταβυζαντινές
καί τις νεότερες ελληνικές. Ό σ., σύν τοις άλλοις καί ικανότατος φιλόλογος, αναδεικνύει συ­
νέχεις καί ασυνέχειες στον λαϊκό μας πολιτισμό (χωρίς να είναι φυσικά αυτός ό πρωτεύων
στόχος του), άπο τα Όμηρικά χρόνια (Όμηρικοί "Υμνοι) μέχρι το πρόσφατο παρελθόν μας,
καί «παντρεύει» καί πάλι, σέ μία του εργασία, τή Λαογραφία μέ τήν Λογοτεχνία («Ή λει­
τουργία τοΰ λαογραφικού στοιχείου στο έργο τοΰ Μ. Καραγάτση: Ή περίπτωση τοΰ μυθι­
στορήματος "Σέργιος καί Βάκχος"», σσ. 259­264). Ξεκινά το σαγηνευτικό του ταξίδι άπο το
αρχαίο τραγικό λόγο (τον μΰθο τοΰ Οιδίποδος συγκεκριμένα, σσ. 65­80), καί τή Βιβλιοθήκη
τοΰ Απολλοδώρου («Ό μύθος τοΰ Φρασίου», σσ. 33­42), εντοπίζει, σχολιάζει λαογραφικά
στοιχεία, αναδεικνύει όψεις τής λαϊκής καθημερινότητας, επισημαίνει στοιχεία λαϊκής θερα­
πευτικής πρακτικής στα Κύπρια "Επη (σσ. 43­52), στο «Έγκώμιον εις τον αγιον Κυπριανον
Λαρίσης» (σσ. 93­106), στον Εύφραίμ τον Αϊνιο (σσ. 107­156 καί 157­164), στον Γεώργιο
Παχυμέρη (μία περίπτωση βυζαντινής Θεοκρισίας, σσ. 165­170), στο «'Ωροσκόπων Τραπε­
ζοϋντος», κείμενο τοΰ 1336 (σσ. 191­208), στο «Θανατικον τής Ρόδου» τοΰ Γεωργιλλά (σσ.
209­220), στο έργο (1729) «Νέα 'Ιστορία Άθέσθη τοϋ Κυθηρέον» (σσ. 245­258). 'Επιπλέον,
συγκρίνει παροιμιακό υλικό άπο τήν αρχαία καί νεότερη γραμματεία πού εντοπίζει στο έργο
τοΰ Σώπατρου (σσ. 61­64) καί τοΰ Εύφραίμ τοΰ Αίνίου (σσ. 81­92), παρουσιάζει τή σημασιο­
λογική εξέλιξη τοΰ λαογραφικότατου «αϊνου» (σσ. 53­60), έναν ανέκδοτο «Λόγο θρηνητικό
τής Κωνσταντινουπόλεως» άπο κώδικα τής μονής Ταξιαρχών τών Γρεβενών (σσ. 221­244),
τήν πολυσήμαντη προσφορά τοΰ Φαίδωνος Κουκουλέ στή μελέτη τής μεσαιωνικής μας
Λαογραφίας (σσ. 171­173), εντοπίζει τις ομοιότητες καί τις διαφορές ανάμεσα στή βυζαντινή
Θράκη καί στο Άγιο όρος στον τομέα τής καθημερινής ζωής (σσ. 175­190), καί κλείνει τον
τόμο μέ τήν περίπτωση τής Θράκης μετά το '20, όπως προείπαμε.
Συμφωνοΰμε απολύτως μέ τήν οδυνηρή διαπίστωση τοΰ σ., ότι ή λαογραφική ενασχόλη­
ση μέ τις αρχαιοελληνικές καί μεσαιωνικές πηγές ενδιαφέρει όλο καί λιγότερο τους νεότερους
ερευνητές, επειδή δυσκολεύονται να τις προσεγγίσουν γλωσσικά. Ό κόσμος πού εγκλείεται σ'
αυτά τα κείμενα είναι εκπληκτικός, δσο άδικη είναι ή κρίση κάποιων ερευνητών «όμορων»
επιστημονικών χώρων πού χαρακτηρίζουν ανάλογες εργασίες ως «συντηρητική λαογραφία»
καί προβαίνουν σέ ανυπόστατες στερεότυπες κρίσεις για τους φορείς της.
Όλες φυσικά οι πιο πάνω εργασίες τοΰ Μ. Βαρβούνη, αποτέλεσμα πολύμοχθων καί πο­
 Βιβλιοκρισίες 585

λύχρονων προσπαθειών, φέρουν τη σφραγίδα της επιστημονικής του αρτιότητας και της λα­
ογραφικής του ευρυμάθειας. Γνώστης τής σχετικής (σε κάθε επιμέρους θέμα) ελληνικής καί
ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, πολύπειρος ερευνητής, «σφραγίζει» τα κείμενα του με την επι­
στημονική του εγκυρότητα και εμπλουτίζει υποδειγματικά την επιστήμη τής Λαογραφίας,
όλους σχεδόν τους επιμέρους τομείς της, καί ειδικότερα τη Θρησκευτική, με τήν όποια κατα­
γίνεται χρόνια. Οι τρεις παρουσιαζόμενοι εδώ τόμοι ­είναι βέβαιο­ θα γίνουν «σημείο ανα­
φοράς» τών ερευνητών λαογράφων.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΣΕΡΓΗΣ

Ξ. Α. Κοκόλη, Ό Μεταφραστής Σεφέρης, αρνητική κριτική, Εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα 2001, σσ. 118.

Σημαντική τομή στή Σεφερική φιλολογία αποτελεί ή εργασία τοΰ συγγραφέα σε ο,τι
άφορα τή μεταφραστική ικανότητα τοΰ Σεφέρη. Ό μεταφραστής Σεφέρης δέ βρίσκεται, δυ­
στυχώς, στο ΰψος τοΰ ποιητή, ούτε τοΰ στοχαστή, όταν επιχειρεί να καταπιασθεϊ μέ μετα­
φράσεις. Οι αδυναμίες τών Σεφερικών μεταφράσεων, έκδηλες στα έ'ργα πού μετέφρασε μέ­
χρι σήμερα, δεν επισημάνθηκαν από τους κριτικούς καί σχολιαστές τοΰ έργου του. Εϊτε
επειδή δεν ήθελαν, εϊτε επειδή δεν τα αντιλήφθηκαν, άφησαν να πλανώνται τα ποικίλα λάθη
και ολισθήματα στις δόκιμες κατά τα άλλα μεταφράσεις τοΰ Σεφέρη.
Χωρίς να σχολιάσουμε τις θέσεις καί επισημάνσεις, θα προσπαθήσουμε να μεταφέρου­
με ορισμένες παρατηρήσεις πού κάνει ό συγγραφέας στα έ'ργα τα όποια έχει μεταφράσει ό
Σεφέρης. Καί πρώτα­πρώτα τον "Ελιοτ, για τον όποιο ό Κοκόλης έ'χει αφιερώσει τρία μελε­
τήματα πού κατά καιρούς είχε ανακοινώσει: α) Ό Σεφέρης μεταφραστής τοΰ "Ελιοτ.
Αρνητικές επισημάνσεις καί απορίες ­ όχι μόνο σεφερολογικές (ανακοίνωση, Πλάτρες,
Φεβρουάριος 2000), σσ. 11^21, Παράρτημα: Ό Σεφέρης μεταφραστής τοΰ Έλιοτ (μελέτημα,
1993), σσ. 23­57, Ή στάση τής κριτικής απέναντι στις σεφερικές μεταφράσεις ("Ελιοτ, βιβλικά
κείμενα) (ανακοίνωση, Ερμούπολη, 'Ιούλιος 2000, σσ. 97­105).
Ό Σεφέρης, πού αποτελεί «ένα από τα δύο τρία μεγέθη τής νεοελληνικής ποίησης καί,
γενικότερα, τοΰ πνευματικοΰ χώρου», έκανε μεταφράσεις πού είναι μέτριες εως ­σέ κάποια
σημεία­ κακές. Οι Σεφερικές μεταφράσεις τοΰ "Ελιοτ περιλαμβάνονται σέ δύο βιβλία: Ή
"Ερημη Χώρα καί άλλα ποιήματα καί το Φονικό στην εκκλησιά. Το πρώτο βιβλίο βλέπει το
φώς τής δημοσιότητας δταν ό Σεφέρης ήταν σχετικά νέος, τό 1936 (β' έκδοση μέ πολλές διορ­
θώσεις, 1949" γ' έκδοση 1965 καί δ' φωτοτυπική τής γ', 1967). Τό Φονικό κυκλοφορεί στα
1963, όταν ό ποιητής έχει κατακτήσει τήν πλήρη ωριμότητα καί αναγνώριση (β' έκδοση,
«διορθωμένη» 1965). Καί τα δύο βιβλία τα έχουμε σήμερα στις μεταθανάτιες επιμελημένες
«οριστικές» εκδόσεις μέ διορθώσεις καί προσθήκες άπό τό Γεώργιο Σαββίδη. Για τήν κατα­
γραφή τών αδυναμιών καί λαθών παραπέμπω στις σελίδες 16­21 τής πρώτης μελέτης, μια καί
ή επισήμανση έγινε άπό τον ίδιο τον καθηγητή. Τό ϊδιο κάνω καί για τήν επόμενη μελέτη, τήν
οποία ό άναγνώστης­μελετητής θα πρέπει να διαβάσει μόνος του για να αντιληφθεί τό μέγε­
θος τής έρευνας, όπως καί τήν τρίτη, ή όποια εμπεριέχει καί βιβλικά κείμενα.
Οί εύστοχες παρατηρήσεις κυρίως στα βιβλικά κείμενα ξεδιαλύνουν τήν εντύπωση πού
είχε δημιουργηθεί μέ τις μεταφράσεις τοΰ Σεφέρη, ότι ακολουθούν κάποια ιδιομορφία τοΰ
ποιητή καί στον τομέα αυτό τής τέχνης. Γνωστά ονόματα τοΰ πνεύματος καί τής κριτικής
προχώρησαν σέ σημαντικές παρατηρήσεις καί διετύπωσαν κάποιες επιφυλάξεις, χωρίς όμως
να επισημάνουν τον αρνητικό χαρακτήρα μερικών μεταφράσεων καί τήν «έμμονη στο γράμ­
μα τοΰ πρωτοτύπου» καί να προβοϋν σέ συγκεκριμένες παρατηρήσεις.
586 Βιβλιοκρισίες

"Ενας ψύχραιμος απολογισμός της μεταφραστικής δραστηριότητας τοΰ Σεφέρη, όπως

παρατηρεί ό σ., στηριγμένος μάλιστα σε προσεκτικό έλεγχο των κειμένων, θα κατέληγε σέ
συμπεράσματα όχι ευχάριστα. Όπως οί μεταφράσεις των έργων τοΰ Έλιοτ, έ'τσι και οι «με­
ταγραφές» των δύο βιβλικών κειμένων παρουσιάζουν αδυναμίες και ολισθήματα. Στο 'Άσμα
'Ασμάτων παρατηρούμε κενά στο πρωτότυπο καί στη μετάφραση, ασυμφωνίες, έμμονες στο
γράμμα τοΰ πρωτοτύπου, μεταφραστικές ελευθερίες, ατυχείς διατυπώσεις, λάθη καί είδικώ­
τερα ζητήματα πού άφοροΰν ορισμένες λέξεις πού επαναλαμβάνονται αρκετές φορές. Στην
'Αποκάλυψη τοϋ Ιωάννη, άπό την αρχή μας πληροφορεί ό μεταφραστής, ότι «προσπάθησε
όσο μπορούσε να μείνει πιο κοντά στο παλαιό κείμενο κρατώντας, αν μοΰ τό συγχωρούσε ή
γλώσσα μας, τη δομή καί τις λέξεις τοΰ πρωτοτύπου» (1­13), προς τό τέλος σημειώνει: ότι
αισθανόταν «Χαρά καθώς παρατήρησα πόσο κοντά μπορεί να είναι, ύστερα άπό δύο χιλιά­
δες χρόνια, με τα σημερινά μας ελληνικά, αυτός ό θεόσταλτος λόγος (18­19)».
Ό π ω ς βλέπουμε, πρόθεση τοΰ Σεφέρη είναι να μήν αλλάξει, όσο τοΰ είναι «έπιτρε­
πτόν», τις λέξεις καί τή δομή τοΰ πρωτοτύπου. Ή μή αλλαγή τοΰ πρωτοτύπου, κατά συνέ­
πεια, ανεπιφύλακτα επιφέρει στή μετάφραση στοιχεία πού μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε
πρωτόγνωρα για μια επιτυχημένη μετάφραση. Έκτος τών άλλων, παρατηρούμε, όπως σημει­
ώνει καί ό σ., αλλαγές στή «δομή» τοΰ πρωτοτύπου, προσθήκες­παραλείψεις­άβλεψίες, «πα­
λαιοδημοτικούς τύπους» λέξεων, εμμονές στο γράμμα τοΰ πρωτοτύπου: 1) 'Ασάφειες, 2)
Λάθη καί ατυχείς εκφράσεις, μεταφραστικές ιδιορρυθμίες καί ολισθήματα καί καταλήγει σέ
δυο επιλεκτικά έρωτήματα­άναπάντητα. Πρώτο: Τί συμβαίνει με τό μεταφραστή Σεφέρη;
Πατί παρουσιάζει τόσες αδυναμίες, τέτοιες απροσεξίες, τόσα σημεία ανεπεξέργαστα;
Υπερβολική εμπιστοσύνη στον εαυτό του; Πραγματικά δεν έ'χω απάντηση. Δεύτερο: Τί δεί­
χνει τό γεγονός, ότι οί μεταφράσεις τοΰ Σεφέρη παρέμειναν, επί ένα τρίτον αιώνος (τουλάχι­
στον), στο απυρόβλητο; Πόσοι άλλοι έχουν διαπιστώσει τις μεταφραστικές αδυναμίες τοΰ
νομπελίστα ποιητή; Γιατί δεν μίλησαν;
Στην ανακοίνωση στην Ερμούπολη τον 'Ιούλιο τοΰ 2000: «Ή στάση της κριτικής...», κα­
κίζει τή στάση της κριτικής πού ουσιαστικά δεν πήρε καμία θέση, καλύπτοντας τις αδυνα­
μίες τοΰ Σεφέρη καί ενθαρρύνοντας τον ποιητή στις επανειλημμένες εκδόσεις τών μεταφρά­
σεων του. Ή πανηγυρική υποδοχή τών μεταφράσεων καί μάλιστα άπό ηχηρά ονόματα,
έκτος άπό τον "Εντμουντ Κίλι καί τό Πώργο Σαββίδη πού διετύπωσαν ορισμένους ενδοια­
σμούς, είχε σαν συνέπεια, να κυκλοφορούν επί χρόνια ανενόχλητα, μετρώντας άλεπάλληλες
εκδόσεις. Μόλις τό 1984 θα κυκλοφορήσει ή πρώτη αρνητική κριτική άπό τό Νάσο Βαγενά
στο περιοδικό ό Πολίτης «Ό Σεφέρης ως μεταφραστής της αγγλικής ποίησης» (τεΰχ. 67­68,
Νοέμβριος­Δεκέμβριος 1984, σσ. 65­66). Τό 1989 θα επανέλθει ό Βαγενάς για να ακολουθή­
σει ό Ξ.Α. Κοκόλης άπό τό 1993 καί μετά.
Ή μελέτη θα «κλείσει» με τό 'Επίμετρο, 'Επιστολή τοΰ Peter Mackridge (Μάρτιος 2000)
(σσ. 109­115) για τις θέσεις του απέναντι στο μεταφραστικό έργο τοΰ Σεφέρη καί μέ τον
Πίνακα 'Ονομάτων (σσ. 117­118).
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ίαμβλίχου Περί τοϋ Πνθαγορικοϋ Βίου, Πρόλογος Τερέζα Πεντζοπούλου­Βαλαλά, Εισα­

γωγή, μετάφραση, σχόλια'Αλέξιος Α. Π έ τ ρ ο υ , Εκδόσεις Ζήτρος, σχ. 12,5x9, σσ.
547+χαρτ, Θεσσαλονίκη 2001.

Ή φιλοσοφική σκέψη πάντοτε συγκινοΰσε τους "Ελληνες είτε στην αρχική της μορφή,
εϊτε στην ερμηνεία της άπό άλλους πού είχαν μελετήσει καί εμβαθύνει στή σκέψη τών μεγά­
 Βιβλιοκρισίες 587

λων φιλοσόφων, των φιλοσόφων εκείνων πού οριοθέτησαν τον πυρήνα της στοχαστικότητάς
τους. Μια τέτοια προσπάθεια κάνει ό Ίάμβλιχος μέ την Πυθαγόρεια φιλοσοφία, μετά άπό
οκτακόσια χρόνια και πλέον άπό το θάνατο τοΰ Πυθαγόρα.
Ό Πλούταρχος κατηγορηματικά τονίζει ότι ό Πυθαγόρας δεν έγραψε τίποτα, ενώ άλλοι
ισχυρίζονται ότι έγραψε, άλλα χάθηκαν. Ό Επίκτητος, ό Κλήμης, ό Ίάμβλιχος δέχονται ότι
έγραψε και άφησε πολλά βιβλία, πού περικλείουν τις φιλοσοφικές του σκέψεις. Το Περί τοΰ
Πυθαγορικοΰ βίου είναι το πρώτο άπό τα δέκα βιβλία πού έγραψε ό Ίάμβλιχος σχετικά μέ
τον πυθαγορισμό. Ό Ίάμβλιχος προτείνει ενα καινούργιο πρόγραμμα φιλοσοφίας, το όποιο
υποστηρίζεται άπό τις αρχές και τον τρόπο τοΰ βίου τών Πυθαγορείων, έ'τσι όπως παρουσιά­
ζεται μέσα άπό τη ζωή και τή διδασκαλία τοΰ Πυθαγόρα και τών μαθητών του.
Ή μεγάλη σημασία τοΰ κειμένου έγκειται στο γεγονός ότι γράφεται σε μια εποχή μέ
έντονο φιλοσοφικό και θρησκευτικό χαρακτήρα ­τήν ύστερη 'Αρχαιότητα (4ος αιώνας μ.Χ.)­
καΐ αναφέρεται στον Πυθαγόρα και τον αρχαίο πυθαγορισμό (6ος αιώνας π.Χ.). Ή προσω­
κρατική σκέψη, ή Πλατωνική και ή 'Αριστοτελική φιλοσοφία, ή ελληνιστική περίοδος, ή χρι­
στιανική διδασκαλία και ό Νεοπλατωνισμός, είναι το πέρασμα πού συνδέει τήν εποχή τοΰ
Πυθαγόρα μέ τήν εποχή της διδασκαλίας και τοΰ συγγραφικού έργου τοΰ Ίάμβλιχου. Έκτος
άπό τις βιογραφικές πληροφορίες, ό Ίάμβλιχος προχωρεί ακόμα περισσότερο ερμηνεύοντας
τή σημασία της φιλοσοφικής σκέψεως τοΰ Πυθαγόρα σέ ο,τι αυτός έδίδασκε, για τή σημασία
τών αριθμών, τών συμβόλων και της μουσικής. Πίστευε ότι δια της μουσικής ό άνθρωπος
εξαγνίζεται και επανορθώνει το χαρακτήρα του δημιουργώντας έναν τρόπο ζωής πιο ήρεμο
και δημιουργικό. Λέγεται ότι το πρώτο πού δίδασκε ό Πυθαγόρας σέ όσους έρχονταν να
φοιτήσουν στή σχολή του ήταν πώς, άφοΰ λυτρωθοΰν άπό κάθε έλλειψη αυτοκυριαρχίας,
πρέπει να διαφυλάττουν μέ εχεμύθεια τα διδάγματα πού θα ακούσουν.
Παραδίδεται, όπως γράφει ό Ίάμβλιχος, ότι ό Πυθαγόρας πρώτος ονόμασε τον εαυτό
του φιλόσοφο, όχι μονάχα επινοώντας καινούργιο όνομα, άλλα διδάσκοντας άπό παλαιότε­
ρα κάτι πού τοΰ ήταν οικείο μέ πρακτικά χρήσιμο τρόπο, μέ πρότυπο τήν ϊδια του τή ζωή.
Άλλωστε ή λέξη «φιλόσοφος» προέρχεται άπό τους Πυθαγορείους, οί όποιοι πρώτοι καθιέ­
ρωσαν τον όρο. Ελληνικός ό όρος, θα παραμείνει μέσα στους αιώνες και στους περισσοτέ­
ρους λαούς, λέξη ελληνική και αμετάφραστη. "Οπως είναι γνωστό, ό Πυθαγόρας ανακάλυψε
πολλούς δρόμους εκπαίδευσης και, ανάλογα μέ τήν ιδιαίτερη φύση τοΰ καθενός και τις δυ­
νατότητες πού είχε, τοΰ παρέδιδε το επιβαλλόμενο μερίδιο σοφίας. Το εκπαιδευτικό του
πρόγραμμα και ή πολιτική του στάση, ή σοφία, ή δικαιοσύνη, ή σωφροσύνη, ή ανδρεία και ή
φιλία, μαζί και μέ τους τέσσερις λόγους τοΰ Πυθαγόρα στον Κρότωνα και άλλα σημαντικά
της διδασκαλίας τών Πυθαγορείων συνθέτουν το έργο τοΰ Ίάμβλιχου.
Ή εισαγωγή πού φέρει τον γενικό τίτλο «Ό Πυθαγόρας, οί Πυθαγόρειοι και ό Πυθα­
γορικός τρόπος τοΰ Ίάμβλιχου» (σσ. 35­88) αποτελείται άπό εξι μέρη. Τα πρώτα τρία αναφέ­
ρονται στο βίο τοΰ Πυθαγόρα, στή Σχολή του ­το φημισμένο όμακοεΐο­ και στον Πυθα­
γόρειο τρόπο της θεωρίας καί τής πράξης, ένώ τα υπόλοιπα στο βίο και τον Πυθαγορικό
τρόπο τοΰ Ίάμβλιχου, τή σχέση του μέ τον Νεοπλατωνισμό και τον Χριστιανισμό, στο έργο
τοΰ Σύρου Περί τής Πνθαγορικής αίρέσεως, άλλα καί στα υπόλοιπα έργα του.
Ή μετάφραση ακολουθεί το αρχαίο κείμενο τών εκδόσεων Teubner, καί συνοδεύεται
άπό πλούσιες σημειώσεις απαραίτητες για τήν ορθή κατανόηση τοΰ κειμένου. Ή βιβλιογρα­
φία άφορα μονάχα τις αρχαίες πηγές, τα βιβλία καί τα άρθρα πού χρησιμοποιήθηκαν για τις
ανάγκες τής έκδοσης αυτής.
Ή προσπάθεια τών εκδόσεων Ζήτρος μέ τήν παρουσίαση τών 'Αρχαίων Συγγραφέων
σκοπό έχει να βοηθήσει στην ουσιαστική κατανόηση τής σκέψεως καί τοΰ φιλοσοφικού στο­
588 Βιβλιοκρισίες

χασμοΰ τών Νεοελλήνων και να τους κινήσει το ενδιαφέρον για τους προγονικούς θησαυ­
ρούς, πού σήμερα έχουν παραμεληθεί όσο ποτέ άλλοτε. Μέσα από την Πυθαγόρεια φιλοσο­
φία όσο και μέσα άπό τη φιλοσοφία της ύστερης Αρχαιότητας, μπορεί να ανοίξει ό δρόμος να
πλησιάσουμε και να κατανοήσουμε καλύτερα τους μεγάλους στοχαστές της Αρχαιότητας.
Ό πρόλογος (σσ. 9­31) της καθηγήτριας της φιλοσοφίας Τερέζας Πεντζοπούλου­
Βαλαλά οριοθετεί τα δρια, στα όποια ή αρχαία ελληνική φιλοσοφία μπορεί να σταθεί ό ιθύ­
νων νους της έξυψώσεως του ατόμου.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ί . Μ. Χατζί\φώτχ\ς,Ήκαθημερινή ζωή τών Ελλήνων στην Τουρκοκρατία, Παπαδήμας,

Αθήνα 2002, σσ. 392.

Ή καθημερινότητα τού υπόδουλου ελληνισμού, το σφιχταγκάλιασμα τοΰ Ελληνισμού με

την 'Ορθοδοξία συντελέστηκε πιο δημιουργικά την περίοδο της Όθωμανικής κυριαρχίας, πού
αρχίζει, ουσιαστικά, μετά τήν πτώση της Πόλης το 1453. Τά προνόμια μέ τα οποία ό κατακτητής
περιέβαλε τον πρώτο Πατριάρχη μετά τήν Αλωση, Γεννάδιο Σχολάριο, τοΰ έδωσαν τήν αίγλη
τού πατριάρχη τοΰ Γένους, άλλα και τοΰ άρχηγοΰ τών υποδούλων μέ έθναρχικά δικαιώματα.
Από τον πατριαρχικό θρόνο πέρασαν σημαντικά πρόσωπα πού λάμπρυναν όχι μόνο
τήν 'Εκκλησία, άλλα και το "Εθνος: Ό Κύριλλος Λούκαρης, πού οι προσπάθειες του για τήν
άνοδο τοΰ πνευματικού επιπέδου τοΰ λαοΰ καί το φωτισμό τού Γένους στέφθηκαν μέ επιτυ­
χία· ό Ιερεμίας Β' ό Τρανός, πού μέ τις προσπάθειες του διέσωσε τήν ελληνική παιδεία, ό
'Εθνομάρτυρας Γρηγόριος Ε' καί μετέπειτα ό Κύριλλος ΣΤ' (1813­1818). Όλοι μέ τις ενέργει­
ες τους βοήθησαν τήν 'Εκκλησία, τήν παιδεία καί τό φωτισμό τών υποδούλων.
Ή αναδρομή στο ιστορικό γίγνεσθαι μέ τις συνθήκες πού διαμορφώθηκαν υπό τήν
'Οθωμανική κυριαρχία αποτελεί το αντικείμενο της μελέτης τοΰ συγγραφέα, ό όποιος μέ ιδι­
αίτερο ζήλο επιχειρεί να μας παρουσιάσει τά μαρτύρια πού υπέφερε ό υπόδουλος ελληνι­
σμός, άλλα καί τήν αντίσταση πού κατά καιρούς προέβαλε. Ή ειρηνική ανάπαυλα πού πα­
ρουσιάζεται πολλές φορές, δίνει τήν ευκαιρία να αναπτυχθούν, στις μετέπειτα εποχές, σημαν­
τικές πρωτοβουλίες τών υποδούλων, πού σήμερα θαυμάζουμε καί μέ δέος προβάλλονται ως
επιτεύγματα ειρηνικής περιόδου.
Ή όλη μελέτη χωρίζεται εννοιολογικά σέ εξι μέρη, δπου εξετάζονται ένδελεχώς οί εκά­
στοτε συνθήκες πού επικράτησαν στο πέρασμα τού χρόνου. Τό 'Οθωμανικό καθεστώς στις
γενικές παραμέτρους του υπήρξε σκληρό. Οί υπόδουλοι υπέφεραν άπό ποικίλους παράγον­
τες, όπως τά πολλαπλά βασανιστήρια πού ύφίσταντο, τις διάφορες αρρώστιες, τις θεομηνίες,
όπως σεισμούς, πλημμύρες, πυρκαγιές, άλλα καί άπό τήν τυραννία τών πασάδων, τους εξι­
σλαμισμούς, τους κρυπτοχριστιανούς, τίς επιδρομές πειρατών, ληστοσυμμοριών, ιερόσυλων
κ.ά. Ό συγγραφέας κάνει ακόμα λόγο για τους θεσμούς καί τους φορείς, τήν 'Εκκλησία καί
τό Μοναχισμό, τίς Κοινότητες τών Ελλήνων στην Αλεξάνδρεια, τό Κάιρο καί τίς άλλες πό­
λεις της Αιγύπτου, όπως επίσης της Ευρώπης, Λονδίνο, Άμστερνταμ, Παρίσι, Βιέννη,
Βενετία, Ρώμη καί άλλες πόλεις της 'Ιταλίας στην υπόλοιπη Ευρώπη, στή Ρωσία, τήν
'Οδησσό, δπου είχε τήν έδρα της ή Φιλική Εταιρεία, στην Πετρούπολη, τή Μόσχα, δπου ή
ελληνική κοινότητα διέθετε ναούς, σχολεία καί τυπογραφείο. Κατά τήν περίοδο αυτή έδρα­
σαν σπουδαίοι "Ελληνες στα γράμματα καί τό εμπόριο, άλλα καί ιεραπόστολοι δπως ό
Μάξιμος ό Γραικός (1470­1556), ό όποιος ανακηρύχθηκε άγιος άπό τό Οικουμενικό καί
Ρωσικό Πατριαρχείο. Στή Μόσχα επίσης έδρασε καί ό αγιογράφος Θεοφάνης (1325/1330).
 Βιβλιοκρισίες 589

Στη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Αυστρία καί την Ουγγαρία πολλοί "Ελληνες βρήκαν κατα­
φύγιο. Στη Βουλγαρία αναπτύχθηκαν σημαντικά κέντρα τών Ελλήνων, όπως ή Φιλιππού­
πολη, το Μελένικο, ή Βάρνα, ή Μεσημβρία, ή 'Αγχίαλος κ.ά., ένώ στή Σερβία δημιουργήθη­
καν πολυάριθμες παροικίες στο Βελιγράδι, στα Βελεσά κ.ά.
Το βιβλίο αναφέρεται εκτενώς και στην καθημερινότητα των υποδούλων, όπως τή δια­
μόρφωσαν προκειμένου να επιβιώσουν. Ή επίδοση τους στο εμπόριο δημιούργησε τα Καρα­
βάνια καί τα καραβανσεράγια (χάνια), τα ποταμόπλοια στο Δούναβη, τα καράβια καί τους
ταρσανάδες, τους πορτολάνους. Στους ορεινούς πληθυσμούς ζούσαν οι αρματολοί καί οι
κλέφτες, Σαρακατσάνοι, Βλάχοι, με ιδιαίτερα ήθη καί έθιμα, ένας ολάκερος κόσμος τσελιγ­
γάδων τών οποίων ή ζωή έγινε μετέπειτα αντικείμενο μελέτης. Σήμερα υπάρχει σημαντική
βιβλιογραφία με αξιόλογα έργα διακεκριμένων επιστημόνων. Από τους Βλάχους αναδεί­
χθηκαν επιφανείς μορφές τοΰ Ελληνισμού στον πολιτικό καί εκκλησιαστικό τομέα. Γιατροί,
επαγγελματίες καί κομπογιαννίτες, εμφανίστηκαν επίσης τήν ίδια περίοδο. Συγκεκριμένα,
μεταξύ τών μελών της Φιλικής Εταιρείας υπήρξαν πολλοί γιατροί, όπως γιατροί καί φοι­
τητές της ιατρικής αποτελούσαν τή συντροφιά τού έθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή. Ό Περ­
ραιβός, οι Φαναριώτες, ό Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, οι ποιητές 'Ιωάννης Βηλαράς καί
Αθανάσιος Χριστόπουλος είχαν σπουδάσει 'ιατρική στην Πάντοβα. Τήν ιατρική εξασκού­
σαν καί μοναχοί, αφού στα περισσότερα μοναστήρια τοΰ 'Αγίου Όρους υπήρχαν ειδικοί
χώροι για τήν περίθαλψη τών ασθενών.
Ή μελέτη αφιερώνει ξεχωριστό μέρος για μια πιο αναλυτική εξέταση τών τρόπων δια­
βίωσης. 'Εδώ ό συγγραφέας αναφέρεται διεξοδικά στις κατοικίες, τους πύργους, τα πέτρινα
κτίσματα, τους νεοκλασικούς οικισμούς, στή θέρμανση καί το φωτισμό, στην επίπλωση καί
τις τοπικές ενδυμασίες. Από τις λεπτομερείς περιγραφές δεν απουσιάζουν οι αναφορές στα
συνήθη ποτά καί τροφές όπως το κρασί, το κυνηγετικό κρέας, τα ψάρια, τα τοπικά προϊόντα
όπως λάδι καί ελιές, τα ψωμιά, τα γλυκίσματα, τα φρούτα καί τα ζαρζαβατικά. Όσον άφορα
τήν ψυχαγωγία, ή μελέτη ασχολείται με τους χορούς, τα τραγούδια, τους οργανοπαίχτες καί
τα λαϊκά όργανα, άλλα καί με τήν ερωτική ζωή, όπως αυτή αποτυπωνόταν σέ τοιχογραφίες
καί δημοτικά στιχουργήματα.
Τό συγγραφέα ενδιαφέρουν ακόμα τα ήθη καί έθιμα, όπως ό εκκλησιαστικός κύκλος, οι
μεταμφιέσεις, τα χοιροσφάγια, τό άναμμα της φωτιάς, ή ιδιαίτερη σημασία τών φαγητών, οί κα­
λικάτζαροι, τα αερικά καί τα λοιπά πνεύματα τού Δωδεκαήμερου, τα χελιδονίσματα, τα απο­
κριάτικα, τα αναστάσιμα καί άλλα συναφή θέματα παράδοσης καί λαογραφίας. Ό ιδιωτικός
βίος σκιαγραφείται μέ τα προικοσύμφωνα, τα γαμήλια έθιμα, τα πένθιμα τραγούδια καί τα μοι­
ρολόγια. Συναντούμε επίσης αναφορές σέ προλήψεις καί δεισιδαιμονίες, μάγια καί μαγεία, όνει­
ροκριτική, όνειρομαντεία, πού συναρτώνται μέ διάφορα έ'θιμα, όπως π.χ. ό κλήδονας κ.ά.
Ή μελέτη κλείνει μέ μνεία στον πολιτισμό, όπου διερευνώνται ή καθαρεύουσα γλώσσα
καί ή δημοτική, ό αρχαϊσμός καί ό κοραϊσμός, τοπικές γλώσσες όπως ή άρωμουνική, τα
αρβανίτικα, τα καραμανλίδικα, τα φραγκοχιώτικα, τα γκρεκάνικα. Στην πνευματική ζωή,
πού αποτελούσε καί τήν ασπίδα τοΰ Ελληνισμού κατά τήν περίοδο της Τουρκοκρατίας,
δρουν επιφανείς λόγιοι, κυρίως στο εξωτερικό (Δύση), διδάσκαλοι τοΰ Γένους, οί όποιοι μέ
τή διδασκαλία τους προσπαθούν να μεταλαμπαδεύσουν τά φώτα τους στους υπόδουλους.
Γίνεται λόγος για τους υμνογράφους καί μελουργούς, τους πρωτοψάλτες καί λαμπαδάριους,
τις εφημερίδες καί τά περιοδικά, τά γεωγραφικά έ'ργα, τους χάρτες, τά χαρακτικά καί τις
χαλκογραφίες, τους αγιογράφους καί λαϊκούς ζωγράφους (κρητική σχολή, σχολή βορειοδυ­
τικής Ελλάδας, Χιοναδίτες) καί άλλους τεχνίτες: ξυλόγλυπτες, χρυσικούς καί άργυροχόους,
κεντήστρες κ.ά., όπως επίσης για τό λόγιο καί λαϊκό θέατρο (κρητικό θέατρο, ή τελετή τοΰ
590 Βιβλιοκρισίες

Νιπτήρα και άλλα θρησκευτικά δράματα, καραγκιόζης, τό νεότερο θέατρο, κ.ά.). Στον επί­
λογο, μέ τίτλο «Ό δρόμος προς την ελευθερία», ό συγγραφέας μνημονεύει τρεις εξεγέρσεις
προ τοΰ μεγάλου ξεσηκωμοί): την εξέγερση τοΰ 1611, τα Όρλωφικά και τη δράση τοΰ Λάμ­
πρου Κατσώνη. Το έργο συμπληρώνει πλούσια βιβλιογραφία.
ΝΙΚΟΛΑΣΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Γιώργου Βέλου δη, Γραμματολογία. Θεωρία Λογοτεχνίας, Τρίτη έκδοση βελτιωμένη,

'Εκδόσεις Πατάκη, 'Αθήνα 2002, σσ. 441.

Και μόνο ότι μέσα σέ λίγα χρόνια, άπό το 1994, έχουμε την τρίτη έκδοση τοΰ έργου, είναι
αρκετό να σταθμίσουμε την αξία καί τη χρησιμότητα του. 'Απλή καί εύληπτος γραφή, σκια­
γραφεί κατά τον καλύτερο τρόπο τις θέσεις της Λογοτεχνίας, όπως αυτή έ'χει παγιωθεί στον
Νεοελληνικό λόγο καί λειτουργεί ευεργετικά στην ανθρώπινη κοινωνία. Μέ τήν εξέταση των
επί μέρους κλάδων της γραματολογίας, θεωρία της λογοτεχνίας, θεωρία λογοτεχνικών γε­
νεών καί ειδών, φιλολογία, ανάλυση καί ερμηνεία κειμένου, έθνική/γενική/συγκριτική γραμ­
ματολογία, ιστορία λογοτεχνίας κ.ά., καταγράφονται οι κριτικές θεωρίες καί τα θεωρήματα
πού σφράγισαν τις γραμματολογικές σπουδές κατά τον 20ό αιώνα. Ή εκτενής βιβλιογραφία
καί οι «παραδειγματικές» αναφορές σέ έργα καί φαινόμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας
καθιστούν τό έργο ιδιαίτερα χρήσιμο στον "Ελληνα μελετητή της λογοτεχνίας καί μάλιστα
για κεΐνον πού θα θελήσει να ανατρέξει στην ξένη βιβλιογραφία, αφού ή ελληνική αγνοείται
συστηματικά.
Στην εισαγωγή προσδιορίζεται τό εύρος της Γραμματολογίας καί επισημαίνεται γενικό­
τερα ή εξέταση τών έντεχνων γραπτών μνημείων καί μάλιστα εκείνων πού εΐναι φορτισμένα
μέ αισθητικά γνωρίσματα. Κλάδος τών λεγομένων «επιστημών τοΰ άνθρωπου», στοχεύει να
καλύψει τό μέρος εκείνο τοΰ πολιτισμού, τό όποιο έχει σχέση μέ τήν ίστορικοκοινωνική δομή
τών εικαστικών τεχνών. Ή ψυχολογία, ή εθνολογία καί λαογραφία, ή θεατρολογία, ή μουσι­
κολογία, ή θρησκειολογία αξιοποιούν καί χρησιμοποιούν για τους σκοπούς τους τις μεθό­
δους καί τα πορίσματα τών γενικών ή βασικών επιστημών, όπως ή φιλοσοφία, ή ιστορία, ή
κοινωνιολογία, ή γνωσιολογία, ή λογική, ή σημειολογία, ή πληροφορική, ή ιστορία τοΰ πολι­
τισμού, τα μαθηματικά κ.ά.
Ό ελληνικός όρος «γραμματολογία» βρίσκεται σέ χρήση άπό τό 1844, όταν πρώτος ό
Κωνσταντίνος Άσώπιος (1850) χρησιμοποίησε τον όρο για να δηλώσει τό αντικείμενο της
κλασικής φιλολογίας. Ό 'Ιάκωβος Πολυλάς, νεοελληνιστής, κριτικός, τεκμηρίωσε τον όρο
γραμματολογία καί μάλιστα μέ τή σύζευξη τοΰ επιθέτου «συγκριτική», όπου έκτοτε χρησιμο­
ποιήθηκε άπό πολλούς καί παρεισέφρησε καί στα λεξικογραφικά έργα τού 19ου αιώνα μέχρι
σήμερα. Τέλος ή καθιέρωση τού όρου «γραμματολογία» σηματοδοτείται άπό τό άρθρο τού
'Ιωάννη Πανταζίδη «Φιλολογία, γραμματολογία, λογοτεχνία» στο περιοδικό Εστία (1868)
καί τό εκτενές λήμμα «Γραμματολογία» τοΰ 'Ιωάννη Συκουτρή στή Μεγάλη 'Ελληνική
Εγκυκλοπαίδεια (1929), όπου, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, δίδεται ένας πλήρης ορισμός
τοΰ επιστημονικού αυτού κλάδου. Σήμερα στις Φιλοσοφικές Σχολές διδάσκεται τό μάθημα
στο τμήμα Φιλολογίας μέ τό γενικότερο τίτλο «Νέα Ελληνική Φιλολογία».
Ή αναφορά τοΰ συγγραφέα στις γραμματολογικές σπουδές στή Δύση (14ος­19ος αι.),
δίνει τήν ευκαιρία στον άναγνώστη­μελετητή να λάβει γνώση της ιστορικής διαδρομής τών
γραμματολογικών σπουδών, όπως αυτές εξελίχθηκαν μετά τήν 'Αναγέννηση καί έξης, στα
διάφορα κράτη (σσ. 33­35). Ό εντοπισμός τού αντικειμένου γραμματεία/λογοτεχνία (σσ. 56­
 Βιβλιοκρισίες 591

82) ολοκληρώνει τη μορφή τοΰ θεωρητικού μέρους μέ τις διάφορες Ιδαιτερότητες πού πα­
ρουσιάζονται άπο εξωγενείς παράγοντες. Οί διάφορες τάσεις στη λογοτεχνία, ή διατάραξη
της κοινωνικής συνοχής, οί πόλεμοι και οί διαμάχες, οί αντιλήψεις για το αντικείμενο τής
γραμματολογίας, ή μεθοδολογία τής επιστήμης, ό καθορισμός των ορίων διαλεκτική­ίστο­
ρική άλληλεξάρτηση­άλληλεπίδραση, έδωσαν τό έναυσμα διαφορετικών θεωρητικών προ­
σεγγίσεων. Ή «ποιητική» τοΰ 'Αριστοτέλη αποτελεί τή σημαντικότερη συμβολή τής κλασικής
αρχαιότητας στή θεωρία τής λογοτεχνίας, άφοϋ καθόρισε αποφασιστικά τήν ποιητική θεω­
ρία τοΰ Εύρωπαϊκοΰ Κλασικισμού άπό τήν 'Αναγέννηση μέχρι το 18ο αιώνα. Ό Ευρωπαϊκός
Ρομαντισμός εισάγει μια νέα θεμελιακή έννοια και ένα νέο κριτήριο προσέγγισης για τήν
ερμηνεία, τον ορισμό και τή διάκριση τοΰ λογοτεχνικού και καλλιτεχνικού έργου, τή φαν­
τασία, ή όποια είναι ή μαγική δύναμη τής ποιήσεως.
Τό τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στα Λογοτεχνικά Γένη και Εϊδη (σσ. 83­104), όπου
επισημαίνονται τα μεγάλα λογοτεχνικά «μορφώματα», όπως τό έπος, τό δράμα και ή ποίηση,
άλλα και οί υποδιαιρέσεις τους, όπως ή τραγωδία, ή ώδή ή τό σονέτο. Ή μελέτη τών λογοτε­
χνικών γενών και ειδών στή συγχρονική τους «τυποποίηση» και στή διαχρονική τους εξέλιξη
είναι αντικείμενο τής λογοτεχνίας στή θεωρητική του μορφή και συνάμα τής ιστορίας τής λο­
γοτεχνίας και αποτελεί ένα άπό τα πιο ενδιαφέροντα θέματα τής γραμματολογικής επιστήμης.
Χωρίς να επιμείνουμε αναλυτικότερα στα έπί μέρους θέματα, Ποίηση (σσ. 105­128),
'Αφήγηση (σσ. 129­150) και Δράμα (σσ. 151­182), επισημαίνουμε τήν εννοιολογική σχέση τών
όρων μέ τήν ελληνική αρχαιότητα, πού ως πρόδρομος σηματοδότησε τήν εξέλιξη τής ευρω­
παϊκής λογοτεχνίας. Ό ελληνικός Διαφωτισμός επαναλαμβάνει τή χρήση τοΰ όρου «ποίη­
ση», μέ τήν ϊδια εξέλιξη στην ιστορία τής λογοτεχνίας, όπως στην επική και δραματική πλευ­
ρά της. Ή λυρική ποίηση εξακολουθεί να παραμένει στο σύστημα τών λογοτεχνικών γενών
επιβλητική, ή δε ιδεολογική της μορφή υπογραμμίζει τήν ιστορικότητα της σέ όλες τις εποχές
και ή αντιπαράθεση της καθρεπτίζεται στην ύπαρξη μέτρου στο μέτρο και τό ρυθμό. Τό
κοινό γνώρισμα τοΰ ρυθμού και τοΰ μέτρου είναι ή επανάληψη τών χρονικών τμημάτων, πού
τα στοιχεία τους είναι σημαδεμένα και διακριτικά σημεία, όπως ό τόνος, τό ΰψος, τό μήκος
σέ μια ορισμένη ενότητα, στίχος, πρόταση, φράση. Ή αφήγηση είναι ό νεώτερος ορισμός τοΰ
"Επους, πού τις ρίζες του έχει και πάλι στην ελληνική κλασική αρχαιότητα. Ό Πλάτωνας
στην Πολιτεία του (393a κ.έ.) στήριζε τό τριαδικό σχήμα τών ποιητικών γενών πάνω στή διά­
κριση ανάμεσα στην καθαρή «διήγηση», όπου ό ποιητής μιλάει πάντα ό ίδιος και στην κα­
θαρή «μίμηση», όπου ό ποιητής αφήνει να μιλάνε τα πρόσωπα. Ό όρος «αφήγηση», ώς
έννοια εΐναι ευρύτερος άπό τον όρο «πεζογραφία» («πρόζα»), όπως ιστορικά διαπιστώθηκε
ή εξέλιξη του. Τό Δράμα, ή τρίτη άπό τις φυσικές μορφές τής ποίησης, κατέχει τή μοναδική
θέση ανάμεσα στις άλλες ποιητικές θεωρίες, άφοΰ ή ιδιοτυπία του έγκειται στο γεγονός, ότι,
ώς λογοτεχνικό κείμενο, προορίζεται για τήν παράσταση του άπό τή θεατρική σκηνή. Ή
ιστορία τών σχετικών αντιλήψεων τής δραματολογίας τοΰ λογοτεχνικού γένους στοχεύει
στην εξέταση τών θεωρητικών ζητημάτων, άφοΰ τό θέατρο είναι μια συνθετότερη τέχνη σέ
σχέση μέ τή λογοτεχνία και τό δράμα.
Συνεχίζοντας τή θεωρητική εξέταση τής Λογοτεχνίας αφιερώνει ιδιαίτερο κεφάλαιο
στα «χρηστικά κείμενα» (σσ. 183­209) τα «εξωλογοτεχνικά». Τα κείμενα αυτά μέ τους κανό­
νες τής λογοτεχνίας δεν καλύπτουν τήν αισθητική φόρτιση και αξιολόγηση, άλλα άποτελοΰν
αξιόλογο γραπτό λόγο. Τό γεγονός δτι ορισμένα «χρηστικά κείμενα», όπως ή επιστολή, τό
ημερολόγιο, τό δοκίμιο, ή βιογραφία, τα ταξιδιωτικά, τό ιστορικό ντοκουμέντο κ.ά. χρησιμο­
ποιήθηκαν μέσα σέ λογοτεχνικά κείμενα ή και απετέλεσαν τον πυρήνα άπό τον όποιο ξεπή­
δησαν νέα λογοτεχνικά εϊδη, είναι αρκετό να μας πείσει για τήν άξια τους.
592 Βιβλιοκρισίες

Ό προσδιορισμός τοϋ μέτρου και της εκτάσεως της έρευνας της Γραμματολογίας προϋ­
ποθέτει πολλές παραμέτρους έκτος εκείνων πού μέχρι τώρα ό συγγραφέας μας παρουσίασε.
Ή έννοια της φιλολογίας (σσ. 210­234) ως ή κατ' εξοχήν συνισταμένη της θεωρίας της
Λογοτεχνίας αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, άφοϋ στην ερευνά της περιλαμβάνει ευρεία γκά­
μα ενδιαφερόντων. Ή μελέτη των χειρογράφων, ιδιαίτερα των αρχαίων και των μεσαιω­
νικών κειμένων με τη βοήθεια της παλαιογραφίας και τών συναφών φιλολογικών κλάδων,
βοηθεΐ στην κατανόηση τοϋ πλούτου τοϋ παρελθόντος.
Ή ανάλυση και ερμηνεία τοϋ κειμένου (σσ. 235­275) είναι το γνώρισμα τοϋ προβληματι­
σμού πού ανακύπτει στα όρια της γνώσεως τοΰ περιεχομένου ως αναγκαία προϋπόθεση κα­
τανοήσεως του. Ή ερμηνευτική πράξη, ύποβοηθεΐ τή γνώση τοϋ περιεχομένου τοϋ κειμένου
και τήν κατάταξη του στή σημασιολογική του μορφή. Το ερμηνευτικό πρόβλημα σε όλες τις
επιστήμες είναι αναγκαίο, γιατί τα κείμενα αποτελούν μνημεία και τεκμήρια για τήν ιστορία,
τή θεολογία, τή νομική και κατά συνεκδοχή και τή γραμματολογία. Άφοϋ παρουσιάζει στή
δομή της ερευνάς του πολλές και ποικίλες γνώμες σημαντικών προσώπων τοϋ ευρωπαϊκού
κυρίως χώρου, «κλείνει» μέ τό γεγονός ότι τα εξωτερικά, τα βιογραφικά και ιστορικά στοι­
χεία συμπεριλαμβάνονται και αυτά στην ανάλυση τοϋ κειμένου, όταν έχουν εννοιολογική
σχέση μέ τό περιεχόμενο του.
Θα ήταν παράλειψη άν δέν γινόταν λόγος για τήν Εθνική, Γενική και Συγκριτική
Γραμματολογία (σσ. 276­295), ή όποια αναπτύχθηκε μετά τήν 'Αναγέννηση, τον
'Ανθρωπισμό και τον Διαφωτισμό, προβάλλοντας τήν αρχαία κλασική περίοδο, ελληνική
και λατινική, και στή συνέχεια τήν ανακάλυψη τών νεωτέρων τοπικών και εθνικών λογοτε­
χνιών. Στον Ελλαδικό χώρο πρώτος πού χρησιμοποίησε τον όρο «συγκριτική φιλολογία»
είναι ό Κωστής Παλαμάς, αν και ό όρος «συγκριτική γραμματολογία» ήδη είχε χρησιμοποι­
ηθεί από τον Ί . Πολυλά (1860) και αργότερα άπό τον Ά. Καμπάνη (1904). Ή εθνική λογο­
τεχνία ώς έκ τούτου δέν πρέπει να εξετάζεται ώς αυτοτελής και αυτόνομη άπό τις άλλες
«εθνικές» λογοτεχνίες.
Ή Λογοτεχνία και οί άλλες Τέχνες (σσ. 296­311) είναι έ'να άλλο κεφάλαιο, μέ τό όποιο ό
συγγραφέας θέλει να παρουσιάσει τήν απλότητα τών σχέσεων της λογοτεχνίας μέ τις άλλες τέ­
χνες. Οί σχέσεις αυτές της λογοτεχνίας μέ τις άλλες τέχνες υφίστανται στην ϊδια τήν πραγματι­
κή της ύπαρξη και αποτελούν, μαζί μέ τα έξωκαλλιτεχνικά αισθητικά φαινόμενα, τό κοινό
αντικείμενο της φιλοσοφικής Αισθητικής. Πρώτος ό 'Αριστοτέλης είχε καταφύγει στην
Ποιητική του σε παραδείγματα άπό τή ζωγραφική, για να διευκρινίσει μερικά στοιχεία της
ποιήσεως. Μέ πολλαπλά παραδείγματα μορφών και δομών αποδεικνύει ό συγγραφέας τήν
εννοιολογική αυτή σχέση.
Ό συγγραφέας θεωρεί σκόπιμο να αναφερθεί και στην Ψυχανάλυση (σσ. 312­334),
όπου παρεμβατικές συστηματικές αναφορές στην ψυχολογία υποβοηθούν τήν ανθρώπινη
εμπειρία σε πολλές εκδηλώσεις της ζωής. Ή διάδοση της ψυχολογικής θεωρίας και κατά τήν
προσέγγιση τής λογοτεχνίας και τών συγγενών φαινομένων επιτεύχθηκε κυρίως στο
Μεσοπόλεμο. "Εκτοτε μέ ελάχιστους εκπροσώπους υποστηρίχθηκε μέχρι σήμερα.
Ό π ω ς ήταν φυσικό τις πολύμορφες σχέσεις τής λογοτεχνίας μέ τήν κοινωνία εξετάζει
ένας ιδιαίτερος κλάδος τής γραμματολογίας, ή Κοινωνιολογία τής Λογοτεχνίας (σσ. 335­
358), πού σκοπό έχει να εξετάσει ουσιαστικά και υπεύθυνα τήν κοινωνική φύση και λειτουρ­
γία τής λογοτεχνίας. Ό κοινωνικός καθορισμός τής λογοτεχνίας και ή λειτουργία της δια­
μορφώνει θετικές καταστάσεις στην ψυχοσύνθεση τοϋ άνθρωπου και τοΰ δημιουργεί τις βά­
σεις τοΰ πνευματικοϋ­καλλιτεχνικοϋ γνωρίσματος τής πνευματικότητος του.
Κλείνοντας ό συγγραφέας τή μελέη του, θεώρησε σκόπιμο να εντάξει ώς κατακλείδα
 Βιβλιοκρισίες 593

μια σύντομη εξέταση της Ιστορίας της Λογοτεχνίας (σσ. 359­381), με σκοπό να καταδείξει τη
θεωρητική θέση και σύλληψη τοΰ ιστορικού γίγνεσθαι μέσα στις δραστηριότητες τού σκε­
πτόμενου άνθρωπου.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ερευνητική Όμάδα, εποπτεία: Χ. Λ. Καράογλου, Περιοδικά Λόγου καί Τέχνης (1901­

1940). Τ. Β'. 'Αθηναϊκά Περιοδικά (1926­1933), Β1 'Αναλυτική βιβλιογραφία και παρου­
σίαση, Β2 Συγκεντρωτικά Ευρετήρια, έκδοση University Studio Press, Θεσσαλονίκη
2002, σχ. 17χ24,σσ. Β1+Β2:630.

Το 1995 οί εκδόσεις University Studio Press κυκλοφόρησαν τον Α' τόμο των Αθηναϊκών
Περιοδικών της περιόδου 1901­1925 πού ανέρχονται στα 138 και σήμερα, μετά άπό πεντέμι­
συ χρόνια, κυκλοφορεί ό δεύτερος τόμος, ό όποιος περιλαμβάνει άλλα 76 πού εκδόθηκαν ή
επανεκδόθηκαν στο χρονικό διάστημα άπό το 1926 μέχρι τό 1933.
Ή εργασία αρθρώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται 69 περιοδικά
λόγου και τέχνης (50 λογοτεχνικά, 5 θεατρικά, 7 βιβλιογραφικά, 5 μουσικά και 2 εικαστικά)
και στο δεύτερο μέρος 7 «μικτά» περιοδικά. Τό λήμμα κάθε περιοδικού αποτελείται άπό
τρία μέρη: α) τα βιβλιογραφικά στοιχεία, β) τον κατάλογο τών συνεργατών καί γ) τήν πα­
ρουσίαση τού περιοδικού. Τα στοιχεία «ταυτότητας» πού παρέχονται είναι τα έξης: Τίτλος,
Υπότιτλος, 'Εκδότης, Διευθυντής, Τόπος έκδοσης, Τυπογραφείο, Διάρκεια έκδοσης, Μέγε­
θος, Περιοδικότητα, Εικονογράφηση, Τιμή τεύχους, Συνδρομή, Βιβλιοθήκες, Βιβλιογραφία.
Ακολουθεί ό κατάλογος τών συνεργατών τα ονόματα ταξινομούνται σε κατηγορίες, με βά­
ση τό λογοτεχνικό ή γραμματειακό «είδος» της συνεργασίας τους. Της βιβλιογραφικής κατα­
γραφής καί τοΰ καταλόγου τών συνεργατών έπεται μιά, κατά περίπτωση, σύντομη ή εκτενέ­
στερη παρουσίαση τοΰ περιοδικού, πού αναφέρεται στις προγραμματικές δηλώσεις, στο χα­
ρακτήρα του, στα πιο ενδιαφέροντα άρθρα καί θέματα, καθώς καί σέ άλλα χαρακτηριστικά
του. Σέ πολλές περιπτώσεις αναφέρονται ενδεικτικοί τίτλοι άρθρων, δοκιμίων κτλ., καθώς
καί χαρακτηριστικές φράσεις ή αποσπάσματα.
Ό π ω ς αντιλαμβάνεται ό άναγνώστης­μελετητής, ευρίσκεται μπροστά σέ ένα πλούτο,
πού άνά πάσα στιγμή μπορεί να τοΰ φανεί χρήσιμος στην ερευνά του. 'Άλλοι έχουν εργασθεί
καί μάλιστα σκληρά πριν άπό αυτόν, ώστε μέ άνεση να ξεκινήσει καί να ανατρέξει στα πα­
λαιότερα περιοδικά καί να αντλήσει τις ειδήσεις πού θέλει. Ή αναλυτική βιβλιογραφία καί
παρουσίαση, βοηθεΐ τα μέγιστα στη σωστή αναζήτηση τών ενδιαφερόντων του καί τοΰ ανοί­
γει προοπτικές περαιτέρω μελέτης. Ό γοητευτικός παλμός τής ανθρώπινης παρουσίας, πού
κρύβεται στις σελίδες τοΰ παρελθόντος, θα ορθωθεί εμπρός του επιβλητικός, να τοΰ αποκα­
λύψει άγνωστες μέχρι τώρα πτυχές τής καθημερινότητας.
Συγγραφείς πού μέχρι τώρα έφάνταζαν απλησίαστοι καί αινιγματικοί, αποκαλύπτουν
τις πτυχές τών σκέψεων τους καί τήν απλότητα τής πέννας τους, όταν καταπιάνονται μέ θέ­
ματα καθημερινότητας καί κοινωνικής ευαισθησίας. Από τα μεγαλύτερα ονόματα τής επι­
στήμης καί τής λογοτεχνίας, φτασμένοι ποιητές καί πεζογράφοι, κριτικοί τής λογοτεχνίας
καί τοΰ θεάτρου παρελαύνουν μεταφέροντας τήν κρίση τους καί ερμηνεύοντας δύσκολες
πτυχές τών δημιουργών. Ταξιδιωτικά, περιηγητικά, αναμνήσεις, ημερολόγια, επιστολές, μου­
σική, χορός, εικαστικά έργα, ιατρική, πνευματισμός, παραψυχολογία, αποκρυφισμός, ιστο­
ρία, βιογραφία, λαογραφία, φιλοσοφία, κοινωνιολογία, θέατρο καί θεατρική κριτική, είναι
μερικά άπό τα θέματα πού παρουσιάζονται στα περισσότερα περιοδικά.
594 Βιβλιοκρισίες

Τα λαογραφικά θέματα πού αναφέρονται σέ ήθη και έθιμα, σέ θρησκευτικά πανηγύρια και
θρησκευτικές τελετές πού πολλές φορές έχουν και τοπικό χαρακτήρα, προσδίδουν ιδιαίτερο τό­
νο και μάλιστα όπως αυτά διαμορφώθηκαν σέ άλλες εποχές και αλλοτινούς καιρούς. Πολλές σε­
λίδες των περισσοτέρων περιοδικών φιλοξενούν προσωπογραφίες συνεργατών και άλλων δια­
κεκριμένων λογοτεχνών, επιστημόνων, καλλιτεχνών κ.ά. Τα περισσότερα λογοτεχνικά περιοδικά
εμφανίζονται άπό τις φιλολογικές συντροφιές τών νέων, οι όποιοι είχαν τή φιλοδοξία να δουν το
ονομά τους να ποζάρει κάτω άπό ένα ποίημα ή άλλο κείμενο. Πίστευαν ακόμη ότι μέ τήν καλ­
λιέργεια και τή διάδοση τών νεοελληνικών γραμμάτων θα μπορούσε να εξυψωθεί το πνευμα­
τικό επίπεδο τοΰ λαού και θα πετύχαιναν τήν καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας.
Κάθε λήμμα συνοδεύεται και άπό τήν προμετωπίδα τού περιοδικού, μέ σκοπό να δοθεί
μια γενική οπτική εικόνα άμεσης αντιλήψεως, πού θα μπορούσε να προβληματίσει τον
ενδιαφερόμενο. Τα επιλεγμένα αποσπάσματα για ποιητές καί πεζογράφους, άλλα και για
άλλα θέματα πού μεταφέρονται στο έργο, δίνουν τή δυνατότητα στον άναγνώστη­μελετητή
να λάβει επαρκή γνώση της γραμμής πού ακολουθεί το περιοδικό καί τί μπορεί να αποκομί­
σει άπό τήν έρευνα καί τή μελέτη του. Ή έκταση τών σελίδων πού αφιερώνονται για κάθε
περιοδικό εξαρτάται άπό τήν αξία του, τή διάρκεια της κυκλοφορίας του, τα θέματα μέ τα
όποια ασχολείται καί τους συνεργάτες πού παρελαύνουν στις σελίδες του. Παράδειγμα, για
τή Νέα Εστία, ένα περιοδικό πού άπό το 1927 κυκλοφορεί μέ πρώτο Διευθυντή το Γρηγόριο
Ξενόπουλο, αφιερώθηκαν οί σελίδες 78­115. Ή παρουσίαση του φτάνει μέχρι το 1933. Ή
έκδοση του συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Τα βιβλιογραφικά στοιχεία βοηθούν αποτελεσματικά να κατατοπισθεί ό μελετητής για
τήν ταυτότητα τού περιοδικού πού περιγράφεται, σέ ποια βιβλιοθήκη βρίσκεται καί μέ τήν
επιτόπια έρευνα να βεβαιωθεί, άφοΰ πολλές φορές τα δεδομένα τών βιβλιοθηκών αλλά­
ζουν. Στή βιβλιογραφία αναγράφονται αυτοτελείς μελέτες καί ειδικά άρθρα μέ θέμα το πε­
ριοδικό, καθώς καί όσες άλλες αναφορές κρίθηκαν χρήσιμες. Μέ μικρότερα τυπογραφικά
στοιχεία παρέχονται πρόσθετες πληροφορίες ή διευκρινίσεις πού αφορούν τά βιβλιογρα­
φικά δεδομένα. Καινοτομία στο δεύτερο τόμο επήλθε στην καταγραφή τών συνεργατών,
όπου ταξινομούνται σέ κατηγορίες, μέ βάση το λογοτεχνικό ή γραμματειακό «είδος» τής
συνεργασίας τους.
Ή λογοτεχνική ύλη κατατάσσεται στα γνωστά είδη: ποίηση, πεζογραφία, λυρική πρόζα
κτλ. Μέ τήν ένδειξη «Λογοτεχνική κριτική» περιλαμβάνονται κριτικά άρθρα, δοκίμια, μελέ­
τες κλπ. πού αναφέρονται σέ πρόσωπα, έργα ή θέματα τής λογοτεχνίας. Σέ πολλές περιπτώ­
σεις δόθηκαν ενδεικτικοί τίτλοι άρθρων, δοκιμίων κλπ. καί χαρακτηριστικές φράσεις ή απο­
σπάσματα περιεχομένου. Στις σελίδς κγ'­κε' αναγράφονται σέ δύο στήλες, μέ χρονολογική
σειρά: αριστερά τά περιοδικά πού εκδίδονται καί δεξιά τά περιοδικά πού κυκλοφορούν.
Είναι γεγονός ότι ή εκδοτική δραστηριότητα, πού παρατηρήθηκε άπό το 1924, συνεχίζεται
μειωμένη μέχρι το 1993. Ή κατάσταση αλλάζει το 1927 μέ τήν εμφάνιση δύο νέων περιο­
δικών, τής Νέας 'Εστίας τοΰ Γρηγόριου Ξενόπουλου καί τών Ελληνικών Γραμμάτων τού
Κωστή Μπαστιά, για να ακολουθήσουν καί άλλα, τά περισσότερα θνησιγενή.
Ή εμπεριστατωμένη εισαγωγή (σσ. ιζ'­κη') θα σταθεί για τον άναγνώστη­μελετητή τό
πρώτο βήμα μυήσεώς του στή βιβλιογραφική ενημέρωση τών περιοδικών πού παρουσιάζο­
νται (σσ. 1­495). Οί σελίδες 497­507 αναφέρονται στις συμπληρώσεις καί διορθώσεις τοΰ Α'
τόμου. Ή εργασία κλείνει μέ εννέα συγκεντρωτικά ευρετήρια πού διευκολύνουν τά μέγιστα
τό μελετητή.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

 Βιβλιοκρισίες 595

R. Τ. Wall is, Νεοπλατωνισμός, Μτφρ. Γιάννης Σταματέλλος, 'Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη

2002, σσ. 304.

"Οπως είναι γνωστό ό Νεοπλατωνισμος υπήρξε ή κύρια φιλοσοφική σχολή της ύστερης
αρχαιότητας, εξέλιξη της μεταφυσικής και θρησκευτικής διδασκαλίας τοΰ Πλάτωνα, με γνω­
στότερους εκπροσώπους του τον Πλωτίνο, τον Πορφύριο, τον Ίάμβλιχο και τον Πρόκλο. Το
βιβλίο τοΰ καθηγητή στο Πανεπιστήμιο τής 'Οκλαχόμα R. T. Wallis κυκλοφόρησε για πρώτη
φορά το 1972 στην αγγλική γλώσσα, έλαβε τήν ευρύτερη αποδοχή των ακαδημαϊκών κύ­
κλων παγκόσμια και εντάχθηκε στις βιβλιογραφίες τών εγκυροτέρων ερευνητικών συγγραμ­
μάτων. Δικαίως, διότι αφενός μέν το κίνημα τοΰ Νεοπλατωνισμοΰ επηρέασε σημαντικά τον
πολιτισμό τής Δύσης, τοΰ Βυζαντίου, άλλα και τής 'Εγγύς 'Ανατολής και αφετέρου διότι μέ­
χρι τότε δέν υπήρχε μελέτη πού να καλύπτει με τρόπο συστηματικό, έγκυρο και αποκαλυ­
πτικό τήν ιστορική και φιλοσοφική περίοδο τοΰ Νεοπλατωνισμοΰ. Οι πηγές, οι στόχοι, οι επι­
δράσεις καί οι κεντρικές φυσιογνωμίες τοΰ κινήματος έρχονται στο φώς μέσα άπό αυτήν τήν
πιο ολοκληρωμένη μελέτη πού έχει γίνει πάνω σε αυτό το σημαντικό θέμα. Στις μέρες μας
αποτελεί αναντίρρητα τήν πιο συγκροτημένη εισαγωγή στην προσέγγιση τοΰ Νεοπλατωνι­
σμοΰ, ενός δύσβατου φιλοσοφικού στοχασμού και μιας ξεχωριστής σελίδας τής νεότερης
ελληνικής φιλοσοφίας. Το παρόν έργο, στραμμένο στή μελέτη τής αρχαίας ελληνικής γραμ­
μματείας καί συγκεκριμένα στον τομέα τής αρχαίας φιλοσοφίας, καλύπτει ενα σημαντικό
κενό στην ιστορική καί φιλοσοφική περίοδο τοΰ αρχαίου Νεοπλατωνισμοΰ.
Ό συγγραφέας έρευνα τη συγκεκριμένη περίοδο (3ος­6ος αιώνας μ.Χ.), όπως αυτή ξε­
κινά άπό τήν πρωτοποριακή σκέψη τοΰ Πλωτίνου (204/5­270 μ.Χ.), συνεχίζεται με τους μα­
θητές Πορφύριο και Άμέλιο (3ος αι.), μεταβιβάζεται στον Ίάμβλιχο καί τή Σχολή τής
Άπάμειας (4ος αι.) καί καταλήγει στις σχολές τών 'Αθηνών καί τής 'Αλεξανδρείας (5ος καί
6ος αι.) μέχρι το κλείσιμο τής Πλατωνικής 'Ακαδημίας άπό τον αυτοκράτορα 'Ιουστινιανό το
529 μ.Χ. Μετά τήν ιστορική πορεία τοΰ Νεοπλατωνισμοΰ, ό R. Τ. Wallis διαιρεί τήν εξελι­
κτική διαδρομή τής νεοπλατωνικής σκέψης σε ξεχωριστά κεφάλαια, εξετάζοντας τα πρόσω­
πα καί τις Σχολές πού δημιουργήθηκαν. Οι Νεοπλατωνικοί δέν αμφισβητούν τήν εγκυρότη­
τα τής μαρτυρίας τοΰ 'Αριστοτέλη σε ο,τι άφορα τις θεωρίες τοΰ Πλάτωνα. 'Αφοσιωμένοι,
όπως ήταν, στο να υπερασπιστούν τον Πλάτωνα, σκέφτηκαν να το πράξουν στηριζόμενοι σε
αριστοτελικούς όρους. 'Αποδεχόμενοι τους 'ισχυρισμούς τοΰ 'Αριστοτέλη σχετικά με τή διδα­
σκαλία τοΰ Πλάτωνα, παρέβλεψαν το γεγονός ότι έτσι θα έπεφταν στις αντιφάσεις πού
εκείνος πρέσβευε. Οι Νεοπλατωνικοί, μέ βάση τή μαρτυρία τοΰ 'Αριστοτέλη, πίστεψαν ότι ή
πλατωνική φιλοσοφία είναι πολύ ευρύτερη άπό αυτή πού μποροΰσε κανείς να σταχυολογή­
σει αποκλειστικά άπό τους διάλογους του. Ή προφορική διδασκαλία τοΰ Πλάτωνα καί οι
επιστολές του εμπλούτισαν καί συμπλήρωσαν τή φιλοσοφία του. Ό Πλωτίνος κατέφευγε
στον 'Αριστοτέλη, για να κατανοήσει τον Πλάτωνα καί να τον υπερασπίσει, μέ συνέπεια ή
προφορική του διδασκαλία να ευθυγραμμιστεί μέ τις πλατωνικές καί αριστοτελικές 'ιδέες.
Μερικές φορές μάλιστα, όταν αναφέρεται στην Ψυχή ως τή μοναδική διαδικασία οντότητας,
δέχεται ότι το κατώτερο επίπεδο εξισώνεται μέ τήν αριστοτελική φύση καί είναι το μόνο
ϊχνος υλικής μορφής. Ώ ς προς τό Λόγο, θεμελιώδη όρο τής ελληνικής φιλοσοφίας, αποτελεί
για τον Πλωτίνο τή μεταφυσική αρχή, όπως καί οι άλλες έννοιες πού δέν μποροΰν να ερμη­
νευτούν μέ τήν απλή λογική. Ό Νεοπλατωνικός Πλάτωνας απέχει πολύ άπό τον πραγματικό
Πλάτωνα. Θεωρείται «σκοτεινός» φιλόσοφος, ό όποιος παραθέτει σκόπιμα αινίγματα για να
μας παρακινήσει στην αναζήτηση τής αλήθειας. Ό Πλωτίνος θέλει τον Πλάτωνα να αμελεί
τα μαθηματικά καί πολιτικά ζητήματα καί να αδιαφορεί για τήν ατελέσφορη διερεύνηση
596 Βιβλιοκρισίες

των ηθικών ορισμών και δεδομένων στους πρώιμους σωκρατικούς διάλογους. Οί Νεοπλα­
τωνικοί ήταν επιλεκτικοί σέ ο,τι άφορα τις δοξασίες πού διατηρούσαν μέσα στη διδασκαλία
τους. Ή θεωρία τών 'Ιδεών τού Πλάτωνα δίνει απάντηση τόσο στο λογικό πρόβλημα τών κα­
θολικών εννοιών, όσο και στην ηθική αναζήτηση τών βασικών κριτηρίων της απόλυτης άξιας.
Το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Πορφύριο και τον Ίάμβλιχο, συνεχιστές
τού Πλωτίνου. Ό Πορφύριος έχει θεωρηθεί ένας εκλαϊκευτής τού Πλωτίνου μέ ιδιαίτερη
επιρροή στή λατινική Δύση, όπου ή απλοποίηση της σκέψης τού διδασκάλου του βρήκε
ανταπόκριση. Άπό τήν επισκόπηση τών σωζόμενων έργων τού Πορφύριου, εντοπίζουμε
τρία κεντρικά σημεία: το ρόλο του ώς εκλαϊκευτή τού Πλωτίνου, τον ηθικό και θρησκευτικό
του προσανατολισμό και τό ρόλο του ώς ύπομνηματιστή και σχολαστικού φιλοσόφου. Ό
Πορφύριος, όπως και ό διδάσκαλος του, ωθήθηκε προς αντικρουόμενες κατευθύνσεις και
ακολούθησε διαφορετικές τάσεις στα έργα του. Για τον Ίάμβλιχο ή Ψυχή είναι μια αύθυπό­
στατη ύπαρξη ή όποια εξαρτάται άπό τό νού. Δέν πρέπει όμως να συνάγουμε άπό αυτή τή
διαπίστωση ότι αποτελεί μια απλή «εκδήλωση» του. Ή αυτοτέλεια της Ψυχής παγιώνεται,
για τον Ίάμβλιχο, στην πρώιμη πλατωνική παράδοση, όπως αυτή διαμορφώθηκε στο
Νεοπλατωνισμό.
Ή τελευταία φάση τού Νεοπλατωνισμού συνδέεται μέ τις σχολές τής 'Αθήνας τού 5ου
και 6ου αιώνα μ.Χ., εκεί όπου ό Νεοπλατωνισμός ανακηρύσσεται επίσημη διδασκαλία τής
'Ακαδημίας τού Πλάτωνα και τής 'Αλεξάνδρειας. Πρώτος νεοπλατωνικός διευθυντής τής
Άμαδημίας ήταν ό Πλούταρχος ό 'Αθηναίος και έκτοτε ή διαδοχή συνεχίστηκε μέχρι τό κλεί­
σιμο της τό 529. Ή σχολή έφτασε στή μεγαλύτερη φήμη της μέ τους διαδόχους τού Πλουτάρ­
χου, τό Συριανό και τον Πρόκλο, τον σπουδαιότερο και συστηματικότερο Νεοπλατωνικό φι­
λόσοφο τής σχολής. Διάδοχος και βιογράφος τού Πρόκλου ήταν ό Μαρίνος, μέ μικρή φιλο­
σοφική κλίση, επί τής εποχής τού οποίου ή σχολή εισήλθε σέ περίοδο παρακμής. Άπό πολ­
λούς υποστηρίχθηκε ότι ή αναβίωση τού τελευταίου οχυρού τού παγανισμού άπό τό
Δαμάσκιο ήταν ή αιτία πού ό Ιουστινιανός έκλεισε τή σχολή. Αντίθετα, ή σχολή τής
'Αλεξάνδρειας δέν έχει ανάλογη συνέχεια μέ αυτή τής σχολής τών 'Αθηνών. Υπάρχουν δέ λι­
γοστές ενδείξεις μιας συνεχούς και συνεπούς νεοπλατωνικής παράδοσης πού φτάνει ώς τον
'Αμμώνιο Σακκά. Στα τέλη τού 4ου και αρχές τού 5ου αιώνα, ό Νεοπλατωνισμός αντιπροσω­
πεύεται άπό έναν μαθηματικό μέ τό όνομα Θεών και τήν κόρη του Υπατία. Μετά τον τρα­
γικό θάνατο τής τελευταίας, ή πολεμική έναντι τού χριστιανισμού κατευνάσθηκε, αφού διά­
δοχος παρουσιάζεται ò πλατωνικός ερασιτέχνης φιλόσοφος, και μετέπειτα χριστιανός,
Συνέσιος Κυρηναΐος. Τήν ϊδια τακτική ακολούθησε και ό Ιεροκλής, ή διδασκαλία τού όποι­
ου απηχούσε ένα «μονοθεϊστικό» τόνο. Έπί Αμμωνίου ή σχολή γνώρισε τήν πλήρη δόξα της,
ενώ ό Ιωάννης Φιλόπονος, εκδότης τών αριστοτελικών διαλέξεων τού Αμμωνίου και συγ­
γραφέας δύο έργων πού αμφισβητούσαν τήν αιωνιότητα τού κόσμου, δέν κατόρθωσε να
διαφυλάξει τήν αϊγλη της. Έπί Όλυμπιοδώρου ή σχολή έλαβε ενα πιο καθοριστικό παγανι­
στικό τόνο και μόνο μετά τό θάνατο του ή σχολή πέρασε σέ χριστιανικά έργα και συγκεκρι­
μένα στον Ηλία και τό Δαβίδ, σχολιαστές τού 'Αριστοτέλη. Ή σχολή διαδραμάτισε θεμελιώ­
δη ρόλο για τή διατήρηση τής νεοπλατωνικής επιρροής στο Βυζάντιο και τό μουσουλμανικό
κόσμο. Ή επίδραση τού Νεοπλατωνισμού υπήρξε συχνά έμμεση και γι' αυτό είναι δύσκολο
να εκτιμήσουμε ακριβώς τό βαθμό πού οί νεοπλατωνικές ιδέες επηρέασαν τις μεσαιωνικές
ερμηνείες τού Αριστοτέλη. Τό κυρίαρχο ρεύμα τής χριστιανικής θεολογίας, τόσο στην πλα­
τωνική όσο και στην αριστοτελική του μορφή, ήταν πάντοτε πλατωνικό. Ή νεοπλατωνική
επιρροή στην ανάπτυξη τής επιστήμης ή στην Αναγέννηση και τό σύγχρονο αποκρυφισμό
στάθηκε αποφασιστική. Οί νεοπλατωνικές αντιλήψεις αποτέλεσαν τήν αφορμή για να συμ­
 Βιβλιοκρισίες 597

βιβάσουν ορισμένοι την παγανιστική φιλοσοφία μέ την εξ άποκαλύψεως θρησκεία, γεγονός

πού αποδείχθηκε ανέφικτο.
Ή ορθόδοξη θεολογία είχε πλήρως εδραιωθεί από τον 2ο αιώνα ήδη, άπό τον Κλήμη
τον Άλεξανδρέα και αργότερα άπό τους Καππαδόκες Πατέρες. Ή μελέτη των παγανιστών
νεοπλατωνικών άρχισε και πάλι κατά τή Βυζαντινή 'Αναγέννηση τοϋ 11ου αιώνα, ή οποία
εΐχε επίκεντρο τή σχολή τοϋ Μιχαήλ Ψελλού. Νεοπλατωνικές επιδράσεις δέχθηκε καί ή με­
σαιωνική ιουδαϊκή σκέψη, όπως καί πολλοί Λατίνοι συγγραφείς, όπως ό Αυγουστίνος, ό
όποιος αναμφίβολα είχε μελετήσει τον Πλωτίνο, άλλα πιθανόν τον ενατένιζε μέσα άπό το
πρίσμα τοΰ Πορφυρίου. Είναι γεγονός ότι ή πολιτιστική επίδραση τοϋ Νεοπλατωνισμοϋ καί
ή προσφορά του στο φιλοσοφικό τομέα υπήρξαν ανεκτίμητες. Ή εμπειρική βάση τοΰ
Νεοπλατωνισμοϋ απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, διότι δείχνει πώς το παράδοξο των συμπερα­
σμάτων του, δέν απορρίπτει τή μεταφυσική θέση άφοϋ ενυπάρχει στην ανθρώπινη φύση καί
βρίσκεται σε συμφωνία μέ τις επιταγές της «κοινής λογικής». Ή μετάφραση τοϋ βιβλίου τοϋ
R. T. Wallis στα ελληνικά άπό τον Γιάννη Σταματέλλο καί ή έκδοση του άπό το «Αρχέτυπο»
αποτελεί πρόκληση για τή σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία. Στο τέλος, ό αναγνώστης μπο­
ρεί να ανατρέξει στις συντομογραφίες, στις παραπομπές τών αρχαίων πηγών, στην πλούσια
βιβλιογραφία καί το ευρετήριο κυρίων ονομάτων καί όρων.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

Σενέρ Λεβέντ, Ή Πατρίδα μου είναι υπό κατοχή. ­ Τί ξέρει ένας Τούρκος Στρατηγός άπό
Λευκωσιάτικες νύχτες, πού μυρίζουν γιασεμί; Μετάφραση στην Ελληνική υπό
Ιμπραήμ Άζίζ, Λευκωσία 2002, σσ. 209.

Ή νέα αυτή μαρτυρία προερχομένη άπό τήν άλλη πλευρά, τήν Τουρκοκυπριακή, για
τήν επαίσχυντη τουρκική εισβολή τοϋ 1974 κ.έ. ­δήθεν για τή «σωτηρία» τών Τουρκο­
κυπρίων­ καί μάλιστα, μέσα άπό τα μακάβρια κελιά τοΰ Ντεγκτάς, τεκμηριώνουν ακόμη πε­
ρισσότερο το αληθές τών πραγματικών στόχων τών εισβολέων, πού δέν είναι άλλος άπό τήν
κατάληψη της Κύπρου καί τήν παντί σθένει εξόντωση τών Ελληνοκυπρίων. Αυτό απέβη, τε­
λικά, καί εις βάρος τών ιδίων τών Τουρκοκυπρίων! Το μαρτυρεί, άλλωστε, απροκάλυπτα καί
ό τίτλος τοΰ βιβλίου: «Ή πατρίδα μου είναι υπό κατοχή», καθώς καί ό συμβολικός υπότιτ­
λος, «Τί ξέρει ένας Τούρκος στρατηγός άπό Λευκωσιάτικες νύχτες, πού μυρίζουν γιασεμί;»
Ακόμη καί αυτή ή μετάφραση τοϋ βιβλίου ανήκει σε Τουρκοκύπριο δημοσιογράφο! "Ας πα­
ρακολουθήσουμε, λοιπόν, το αποκαλυπτικότατο αυτό περιεχόμενο, έστω καί επιγραμματικά,
μέ τήν ευχή να άποτελέση ερέθισμα προς περαιτέρω μελέτη καί αξιοποίηση άπό κάθε ενδια­
φερόμενο καί αρμόδιο. "Ηδη ό εκδότης τοϋ βιβλίου τούτου, κ. Δημ. Σιδηρόπουλος, στο ση­
μείωμα του «Αντί Προλόγου», μας πληροφορεί ότι ό συγγραφέας Σ. Λεβέντ συνελήφθη καί
κλείσθηκε στα κρατητήρια... επειδή είχε το θάρρος να καταγγείλη τις παραβιάσεις τών
ανθρωπίνων δικαιωμάτων τών συμπατριωτών του. Τήν περιπέτεια του αυτή περιέγραψε μέ
γλαφυρό ΰφος σε μια σειρά 23 άρθρων μέ τον γενικό τίτλο «Σκευωρία, κελί καί σενάρια»
στην εφημερίδα (του) Άβρούπα (Ευρώπη) το θέρος τοΰ 2002. Ό δέ Ανδρ. Καννάουρος,
Πρόεδρος της "Ενωσης Συντακτών Κύπρου, συμπληρώνει στο σημείωμα του μέ τίτλο «Μια
γενναία φωνή αντίστασης καί ισχυρό μήνυμα ελπίδας»: «(το βιβλίο αυτό) είναι ένα 'ισχυρό
χαστούκι καί ένα γενναίο «κατηγορώ ενάντια στην κατοχή, τον κατοχικό στρατό, τή βίαιη
καί βάναυση κατοχή τοΰ νησιοΰ μας καί τοϋ λαοΰ μας καί τον εξανδραποδισμό της τουρκο­
κυπριακής κοινότητας».
598 Βιβλιοκρισίες

Στον «Πρόλογο» του ό συγγραφέας (σ.) μέ συμβολικό τίτλο «'Άς αφήσουμε ένα περι­
στέρι στον ουρανό» όπου, άφοΰ εξυμνεί την «Κύπρο, την (κοινή) Πατρίδα μας, μέ τις φυ­
σικές ομορφιές, και τους πολιτισμούς πού ήρθαν και πέρασαν, άλλα, δυστυχώς, πήρε κι αυτή
το μερίδιο της κι άπό κάθε λογής βαρβαρότητες, όπως των Σταυροφοριών και τής τουρκικής
εισβολής του 1974», καταλήγει μέ έμφαση: «Αυτή ή πατρίδα είναι δική μας, όλων των
Κυπρίων. Ούτε ένωση ούτε διχοτόμηση! Μέχρις ότου φύγη κι ό τελευταίος ξένος στρατιώτης
άπ' τον τόπο μας!» Σημειώνεται ότι όλο το έργο αποτελείται άπό 23 βασικά άρθρα μέ ενα γε­
νικό τίτλο «Σκευωρία, κελί και σενάρια», όπου αφηγείται μέ γλαφυρότητα τή σύλληψη του
άπό τις κατοχικές 'Αρχές τής Β. Κύπρου και τις δραματικές και πλέον απάνθρωπες στιγμές,
πού πέρασε άπό τις 7 μέχρι τις 18 Ιουλίου, ήτοι 11­12 ήμερες στο «λευκό εκείνο κελί τής κρά­
τησης­φυλακής του στα μπουντρούμια τής Ασφάλειας στή Λευκωσία.
Ό εκδότης έθεσε τους τίτλους στα έπί μέρους άρθρα, αντλημένα άπό το περιεχόμενο
τους.
Προλογικά, λοιπόν, μέ τίτλο «Σκηνή πρώτη ­ Φιλοξενούμενος ή κρατούμενος», περι­
γράφει τον τρόπο τής αυθαίρετης ­χωρίς ένταλμα­ και βάρβαρης συλλήψεως του στο σπίτι
στις 6 το πρωΐ, «σα να ήταν να συλλάβουν κάποιο λαθρεμπόριο ηρωίνης» και ύστερα άπό
ενδελεχή έρευνα και, άφοΰ άρπαξαν ο,τι θεωρούσαν «ενοχοποιητικό» για «κατασκοπία»,
κατά τις 4 (μ.μ.)», έφθασαν «στον αστυνομικό σταθμό στο Σαράι».
Σέ ερώτηση του στον αστυνομικό, αν τελούσε «υπό σύλληψη», απάντησε όχι, άλλα ότι
θα του βγάλη τώρα «ένταλμα σύλληψης». Κρατήθηκε σέ δωμάτιο 14 ώρες απομονωμένος
άπό τον κόσμο, φρουρούμενος άπό αστυνομικούς και έναν «άπό τήν Τουρκία, μέ πολιτικά»,
και επιλέγει: «Κατά τα χαράματα μ' έκλεισαν στο κελί. Θα σας τα εξιστορήσω όλα...», και
ακολουθούν τα 23 άρθρα τού βιβλίου:
1. «Έσύ ανακριτής Τούρκος. Έμεΐς Κύπριοι, οι κακόμοιροι». Εισέρχονται για ανάκριση
τρεις, ό Αξιωματικός Ανακριτής, και ό προϊστάμενος τού γραφείου (Τουρκοκύπριοι) και
ένας άγνωστος, «Ανακριτής άπό τήν Τουρκία (Τζελάλ Όζκασάπ), ό όποιος «χειριζόταν τήν
υπόθεση» και «άρχισε μέ γοργό ρυθμό να μού προσάπτη σοβαρές κατηγορίες»... «Μέ κατη­
γορούσε για κατασκοπία κι εθνική προδοσία!»
2. «Εθνικόφρονες» κι «έθνοπροδότες». Μού έδινε μαθήματα «έθνικοφροσύνης» κι
«έθνοπροδοσίας», για «φωτογραφίες, πού, δήθεν, οι Ελληνοκύπριοι δίνουν πολλά λεφτά,
για να τις αποκτήσουν...», όπως τής νήσου Έχιδνών τής Κερύνιας, όπου ό Ντεγκτάς έχει και
βιβλία. Τού έκανε διάφορες ερωτήσεις, όπως για συναντήσεις μέ τον Καννάουρο, Πρόεδρο
τής Ενώσεως Συντακτών τών Ελληνοκυπρίων, αγωνιστή τής ειρήνης για τήν Κύπρο, τον
δημοσιογράφο 'Ιμπραήμ Αζίζ, μεταφραστή τού παρόντος βιβλίου κ.ά., πού έκαναν το σ. να
«ξεσπάση στα γέλια»!
3. «Φανταστικά σενάρια συνωμοσίας». Ό π ω ς σημειώνει ό σ., «Χαράματα... μέσα σ' ένα
μισοσκότεινο δωμάτιο τής ανάκρισης ένοιωθα ξεκομμένος άπ' τον κόσμο», κι ανησυχούσε
περισσότερο για τους δικούς του. «Απ' τις ερωτήσεις τού ανακριτή κατάλαβα, ότι είχε συλ­
ληφθή κι ό φίλος μου ό Άλή Ίσμάν, ένώ κατεζητεΐτο και άλλος». "Ηθελαν μέ προβοκάτσια
«να μας φέρουν σέ ρήξη και να κατασκευάσουν ενοχοποιητικά στοιχεία, για να έχουν τεκμή­
ρια...» μαζί μέ τον κρατικό μηχανισμό, πού «άσκεΐ τρομοκρατία». "Ετσι «κάποιοι έγραψαν
ένα κακό σενάριο για μας, πού θα προκαλούσε γέλιο ακόμη και στα παιδιά»!
4. «Ένας γκεσταπίτης και τρεις ντόπιοι». Ό ανακριτής ανακάτεψε ακόμα και τον ψευ­
δοπρωθυπουργό Ντερβίς Έρογλου, για σπείρα εναντίον του κλπ. Αλλά κατάλαβε ότι δέν
έβγαινε τίποτε καί επανήλθε στις φωτογραφίες στην Πύλα. Και συνεχίζει ό σ. για τήν ανά­
κριση: «Εϊμασταν στο δωμάτιο τρεις Κύπριοι (αυτός και 2 αστυνομικοί) καί ό ανακριτής άπό
 Βιβλιοκρισίες 599

την Τουρκία. 'Ακριβώς όπως γινόταν στο Παρίσι στη γερμανική κατοχή..»! Το πρωΐ του ανα­
κοινώνουν ότι «συλλαμβάνεται» καί τον κλείνουν στο «κελί No 6», δ,τι το χειρότερο και άπο­
μονωμένον (χωρίς ρολόγι, χωρίς κάπνισμα). Τοΰ θύμισε τή «Δίκη» τοϋ Κάφκα, τή φυλακή
τοΰ Νέλσον Μαντέλα κλπ. Παρεμβάλλονται συχνά και συμβολικές σχετικές είκόνες­γελοιο­
γραφίες μέ τον τίτλο «Ζάρτα Μπάρτα», πού μοΰ θυμίζουν τή συνήθη λαϊκή φράση «Σιάτρα­
πάτρα»!
5. «Φτωχέ τουρκοκυπριακέ λαέ, σέ ποια χέρια βρίσκεσαι». «Το Σάββατο πρωΐ υπήρχε
πολλή κίνηση. Άπ' εξω... μεγάλη φασαρία, συμπλοκές μέ τήν Αστυνομία». Πα πρώτη φορά ό
σ. συναντάται μέ «μή αστυνομικό», μέ το δικηγόρο του στο ειδικό δωμάτιο». Τον ενημέρωσε
ότι πρόκειται για σκευωρία, εΐναι κρατική τρομοκρατία. 'Ακόμα κι εδώ οί εφημερίδες ήταν
απαγορευμένες. Ό δικηγόρος τον ενημέρωσε «για τις βαριές κατηγορίες... για χρόνια στή
φυλακή» καί για τήν αυστηρή λογοκρισία στον τύπο... Ό σ. συνεχίζει να χαρακτηρίζη τα
πρόσωπα, πού τον ανακρίνουν καί τους λοιπούς υπευθύνους καί ιθύνοντες τοϋ καθεστώτος
τοΰ Ντεγκτάς ως τους πιο εξωφρενικούς, όπως π.χ.: Τον (Τούρκο) Στρατηγό ως «σχιζο­
φρενή, παθιασμένο να έξοντώνη...», τον (Τουρκοκύπριο) Αρχηγό της Αστυνομίας «στενό­
μυαλο, πού συλλαμβάνει πολίτες, ένώ γνωρίζει ότι είναι αθώοι..., (δέ γαλουχήθηκε μέ
ανθρωπιά κι αγάπη...)», καί τους λοιπούς ότι «εκτελούν διαταγές» (κττ.)... Καί επιλέγει, με­
ταξύ άλλων: «Μέσα σ' αυτή τή φρίκη... Ά ν δέν παυθούν αυτοί, πρέπει να ξέρετε, ότι ποτέ
κανείς δέν μπορεί να είναι ήσυχος, δλα σ' αυτήν τήν κοινότητα είναι σάπια... (Αυτοί) πρέπει
να λογοδοτήσουν στή δικαιοσύνη καί να τιμωρηθούν...».
Προειδοποιεί ευθαρσώς, Ίσως καί προφητικά, καί τήν ψευδό «Βουλή», τήν ψευδό
«Κυβέρνηση» κ.ά. 'Επακολούθησε ή μεταφορά του στο κελί μέ αυστηρή καί πάλι επιτήρηση
για τα περαιτέρω. Αλήθεια, πόσο επίκαιρα είναι όλα αυτά, πού θα έπρεπε να λάβουν ύπ'
όψη κάποτε εκείνοι, πού επιχειρούν σήμερα να επιβάλουν στους Ελληνοκύπριους, ακόμα
καί σέ Τουρκοκυπρίους δεινότερα δεσμά!
6. «Συνωμοσία, κελί καί σενάρια». Ή πορεία προς τό δικαστήριο μέ 20 συνοδούς
'Αστυνομικούς, όπου μέ έκπληξη συναντά πολύν κόσμο καί γνωστούς του υποδίκους (Αλί
'Οσμάν, Χαρούν κ.ά.). Ό εισαγγελέας, αφού πληροφορήθηκε από τον Αστυνομικό ανακριτή
τήν κατηγορία για κατασκοπία», τοΰ επέβαλε 3 ήμερων κράτηση, ως «ύποπτον» καί όχι «κα­
τηγορούμενον», οπότε έπανεφέρθη στο κελί.
7. «Ειδική κακομεταχείριση». Έκεΐ δέν μπορούσε να δη άλλον έκτος άπό τό δικηγόρο
του. «'Όλα ήταν κανονισμένα έτσι, πού να κάνουν τον άνθρωπο απάνθρωπο σέ τρεις μήνες».
8. «Χάρτης χωρίς διαχωριστική γραμμή». Περισσότεροι άπό 20 αστυνομικοί συνοδεύ­
ουν τον σ. για τήν εφημερίδα του προς συστηματική έρευνα. Έκεΐ βρήκε ό σ., μέ συγκίνηση,
ξαφνιασμένος τήν κόρη του καί τους συνεργάτες. Αρχίζει ή εξονυχιστική έρευνα κατά δω­
μάτιο. Αναστατώνονται τα συρτάρια μέ τό αρχείο του. Αρχικά μελετούν εφημερίδες, έγγρα­
φα κλπ. καί συλλέγουν ό,τι θεωρούν ύποπτο καί εκμεταλλεύσιμο για ένοχη προς κατασκο­
πία. Μεταξύ αυτών μια φωτογραφία μέ Ελληνοκύπριο στην Κερύνια, πού ξυλοκοπούσαν οί
αστυνομικοί τους, άλλα τήν παρουσίαζαν αντίστροφα, επίσης δισκέτες, φωτογραφική μη­
χανή καί ενα χάρτη της ενιαίας Κύπρου, χωρίς διαχωριστική γραμμή τοΰ Αττίλα, καθώς καί
έναν φορητό υπολογιστή ­άχρησιμοποίητον ακόμη­ δώρο φίλου του Αμερικανού δημοσιο­
γράφου!
9. «Ή χώρα μου είναι υπό κατοχή». "Εχω πολλούς φίλους, συνεχίζει ό ταλαίπωρος
έγκλειστος σ. Νά, όμως, πού «κανείς δέν έχει τή δύναμη να μέ βγάλη άπ' αυτό τό κελί, όπου
κλείστηκα άδικα... "Εξω ή ζωή κυλά σα νά ήταν δλα κανονικά. Κι όμως κανείς δέν γνωρίζει
ποια φωτιά τον έχει κυκλώσει». Άπό Αρχηγό τών Δυνάμεων Ασφαλείας «όλοι τους ήσαν
600 Βιβλιοκρισίες

μπλεγμένοι σ' αυτήν την υπόθεση... την ευτελή συνωμοσία. Μή νομίζετε ότι, αν δεν πείτε ότι
"ή χώρα μου είναι υπό κατοχή", όπως είπα εγώ, θα ζήτε άνετα. Έ φ ' όσον το κράτος παγι­
δεύει τους πολίτες, πού δέν συμπαθεί, δεν θα γλιτώσετε ούτε σεις άπό τα δόντια τοΰ τρο­
χού... Ό Έρντέμ ('Αρχηγός τής Αστυνομίας), πού αγαπά τήν πολυθρόνα του πολύ περισσό­
τερο άπό σας, θα σας ρίξη κι εσάς, χωρίς δισταγμό, στη φωτιά, άν ερθη ή διαταγή άπό πά­
νω... Μ' αυτόν τον τρόπο καθησυχάζει τή συνείδηση του». 'Ανάλογα περιστατικά αναφέρει
και για τον Μουσταφά Άκιντζί, (πρ. 'Αντιπρόεδρο τοΰ καθεστώτος Ντεγκτάς κλπ.), και επι­
λέγει: «Μήπως υπάρχει κανείς πού δέν ξέρει πόσο κρίσιμες είναι οι ώρες, όταν άγνοήται ή
τύχη ενός κρατουμένου;»
10. «Τί ξέρει ένας Τούρκος στρατηγός άπό λευκωσιάτικες νύχτες, πού μυρίζουν γιασε­
μί;» Το άρθρο αυτό εμπερικλείει και τον υπότιτλο τοΰ βιβλίου. «Δέν αντέχω περισσότερο μέ­
σα σ' αυτούς τους τέσσερις τοίχους. Το ότι με αιχμαλώτισε εδώ ένας στρατηγός, πού ήρθε
άπ' τήν Σανλίουρφα» (τής Τουρκίας). Αφού εξυμνεί ό σ. τή χώρα, πού γεννήθηκε, τή
Λευκωσία, συνεχίζει: «Τί ξέρει άπ' όλα αυτά ό 'Αλί Νιχάτ, άπό τή Σαλίουρφα; Οι άνθρωποι
στους όποιους εμπιστευθήκαμε τήν ασφάλεια μας, εξυφαίνουν συνωμοσίες, κωμικές κι
ανόητες, πού κάνουν ακόμη και τον Σατανά στην κόλαση να γελά...». 'Ακολουθεί κι ένας χα­
ρακτηριστικός μαύρος χάρτης­γελοιογραφία, Τουρκίας και Κύπρου, μέ λεζάντα «Συνομο­
σπονδία τύπου Ντενκτάς»!
10. Α. «Κύριε Εισαγγελέα». Απευθύνεται: «7 'Ιουλίου 2000. Ό Αρχηγός τών Δυνάμεων
Ασφαλείας και τής Αστυνομίας, συνωμότησαν εναντίον μου και τών φίλων μου. Έξύφαναν
ένα παραμύθι συνωμοσίας εναντίον μας και μας έκλεισαν 11 μέρες στα κελιά». Προς τον
Άρχιεισαγγελέα Ακίν Σαΐτ μπέη καταγγέλλει: «δημοσίως, ξεκάθαρα» (Ακολουθούν τα αδική­
ματα εις βάρος του). «Πάρτε μέτρα γι' αυτά και μετά θα σας καταγγείλω τα άλλα!.. «Γνωρίζω,
ότι τώρα είσε πολύ απασχολημένος μέ τους τραπεζίτες... 'Αν θέλετε, ακούστε λοιπόν, ένα μυ­
στικό... 'Εγώ στριφογύριζα 11 μέρες σ' εκείνο το κελί. Όμως δέν είδα οϋτ' ένα πλούσιο, ούτ'
ένα "αξιοσέβαστο". 'Άλλοι κλείστηκαν για μέρες, βδομάδες και μήνες στις κεντρικές φυλακές
για μηδαμινά χρέη. 'Ελάτε τώρα, Ακίν μπέη, δείξτε τα δόντια σας, όχι μόνο στους αδύνατους,
αλλά και στους δυνατούς (κάμνει μνεία και για τον 'Αρχηγό τής Αστυνομίας στην περίπτωση
τής ε'ις βάρος του συνωμοσίας). 'Εγώ ώς πολίτης έκανα το καθήκον μου, κ. Εισαγγελέα.
Κατάγγειλα τους ενόχους. Εύχομαι να μή μείνουν οι καταγγελίες μου στο ράφι».
11. «Δουλικά εκτελούν διαταγές». Μέ τήν τριήμερη παράταση τής κρατήσεως του, όπως
έγινε, μέ τήν αντικατάσταση τοΰ ανακριτού και μέ το αιτιολογικό τής δήθεν μελέτης τών
«αποκρουστικών φωτογραφιών», ώς δήθεν «πολύ σημαντικού μυστικού», ό σ. «έχασε τα κέ­
φια του». Στο δικαστήριο, όμως, τον ενεθάρρυναν μέ «κάποιο προσφερθέν τριαντάφυλλο»
­έστω κι αν τού αφαιρέθηκε­ και οί φωνές μέ αγάπη και συγκίνηση «Κάτω ό φασισμός».
Προσπαθούσαν να κατασκευάσουν μια ανυπόστατη κατηγορία. Αλλ' όπως σημειώνει, «έγώ
ανθίσταμαι και θέλω να τονίσω μέ έκπληξη κι ανησυχία, ότι αυτοί οί κακόψυχοι άνθρωποι
βρίσκονται ακόμα στα πιο ψηλά αξιώματα τής κοινότητας μας» και τους ονοματίζει (Άλή
Νιχάτ, Έρντέμ Ντερμίμπαγ, Ρεφίκ Όστιουμεν) μέ τις ανάλογες κατηγορίες ε'ις βάρος τους.
Και επιλέγει: «Υπάρχει τίποτε πιο τραγικό άπ' το να προσπαθή ό αθώος ν' απόδειξη τήν
αθωότητα του;» 'Ενώ εκείνοι «προσπαθούν μέ ψέμα και μέ δόλο να αποδείξουν ότι είσαι
ένοχος. Είναι αποτέλεσμα τής φιλοδοξίας και τής έκδικητικότητάς τους...»!
12. «Συνωμοσία, κελί και σενάρια». Λίγο μετά τα μεσάνυχτα (ώρα τρεις) τον μετέφεραν
στο γραφείο τού ανακριτή (Ρεφίκ μπέη). «Δίπλα του ήταν άλλος ένας μέ πολιτικά»... Μέ
υφός αυστηρό, μπήκε άπ' ευθείας στις ερωτήσεις για τους γνωστούς: Ίμπραχήμ Αζίζ, φιλει­
ρηνιστή Τουρκοκύπριο, πού ζή στή Ν. Κύπρο, τον στενό φίλο του, Ντερβίς Καβάζογλου, δο­
 Βιβλιοκρισίες 601

λοφονηθέντα το 1965 σ' ενέδρα, τον 'Ανδρέα Καννάουρο και άλλους, καθώς και για τις συ­
ναντήσεις τους στην Πύλα κλπ.
13. «Γνωρίζουν τα πάντα για μένα». Ή ανάκριση συνεχίστηκε μετά 3 λεπτά στο Τμήμα
Ερευνών τού Νομικοί Τμήματος της 'Αστυνομίας, με τον άκακριτή Ρεφίκ Όζτουμεν και το
βοηθό του. 'Ακολούθησαν διαδοχικές ερωτήσεις για έναν παλιό φίλο του, Άχ. Παράσχο,
αρχισυντάκτη της έφημ. Πολίτης, πού εϊχαν σπουδάσει στη Σοβιετική "Ενωση, για έναν
Πήτερ Μπόξερ, υπάλληλο στην 'Αγγλική Πρεσβεία Λευκωσίας, πού ένδιεφέρετο για τις εν
λόγω δικαστικές υποθέσεις, καθώς και για τήν κα Τάφερ, υπάλληλο της Βρεταννικής
Αρμοσίας, και άλλους, πού έρχονται σ' επαφή και με τήν εφημερίδα του. Και συμπεραίνει ό
σ.: «...Ή αστυνομία γνωρίζει τή ζωή μου καλύτερα άπό μένα. Μου θύμιζαν λεπτομέρειες
πού είχα ξεχάσει...». Ό βοηθός τοϋ Ρεφίκ έβγαλε μια μαγνητοταινία από το ντουλάπι, για τή
«δεύτερη σκηνή»:
13Α. «Ή δυσπεψία τοϋ Έτσιβίτ». Πολύ αξιοπρόσεκτο και για τις σημερινές κρίσιμες
στιγμές είναι κι αυτό το άρθρο για τίς ευθύνες τού Έτσεβίτ για τήν κατάντια και της ΤΔΒΚ
(«Τουρκικής Δημοκρατίας της Β. Κύπρου»), όπου τονίζονται κι αυτά: «...Όταν το καράβι
μας βούλιαζε, αυτός έλεγε ότι ή ΤΔΒΚ στέκει στα πόδια της... Κι ένώ διοικούμαστε με
εντολές της Αγκύρας, δέν δίσταζε να δηλώνη ότι ή ΤΔΒΚ είναι "ανεξάρτητη δημοκρατία"
και ότι ή Άγκυρα δέν αναμιγνύεται στα εσωτερικά της. Οι δηλώσεις αυτές εΐναι τόσο κωμι­
κές, πού θα μπορούσαν να περιληφθούν σέ μυθιστόρημα μέ μαύρο χιούμορ. Στα 26 χρόνια,
ϊσως για πρώτη φορά ανέφερε ότι ή ΤΔΒΚ δέν διοικείται καλά. Αλήθεια, γιατί δέν είπατε
"εμείς κάναμε αυτή τή χώρα να χρεωκοπήση";... Έσεΐς ­είπατε ότι­ δέν χωνέψατε τα δημο­
σιεύματα της "Αβρούπα". 'Εμείς πώς να χωνέψωμε τα όσα κάνει και λέει ό διοικητής σας;»
'Ιδού τα εύλογα και για σήμερα αναπάντητα ερωτηματικά!
14. «Ευτυχώς, πού υπήρχε χαφιές». ­ 15. «Γκάφες», επεισόδια και «ένοπλη αντίσταση».
Ό Ρεφίκ μέ το βοηθό του παρουσίασαν άπό κασετόφωνο μια συνήθη συζήτηση τοΰ «κατη­
γορουμένου» σέ τουρκικό καφενείο στην Πύλα μέ τον Ιμπραήμ Αζίζ, παρόντες και ό Ανδρ.
Καννάουρος, ένας δημοσιογράφος της Χαραυγής και ένας άγνωστος ηλικιωμένος, πού,
όπως αποκαλύφθηκε, δέν ήταν άλλος άπό «έξυπνος χαφιές» πού παρακολουθεί και ηχογρα­
φεί. "Ετσι ή γκάφα τού Ρεφίκ αποκάλυψε πώς τό ψευδοκράτος παρακολουθούσε τους πολί­
τες! Και αυτή ακόμη ή απάντηση τοϋ Λεβέντ: «Θ' αρχίσουμε ένοπλη επανάσταση», απεδεί­
χθη ως συνήθης φράση σέ έντονες συζητήσεις.
16. «Για όλα φταίνε οι κομμουνιστές» στην Κύπρο. Και στην ερώτηση τού Ρεφίκ «"Εχεις
όπλο;» ό σ. απάντησε «Όχι, ούτε κυνηγετικό...». Έν τούτοις αρκετές τρομοκρατικές ενέργει­
ες τών φανατικών και τών σοβινιστών αποδόθηκαν σκόπιμα στους κομμουνιστές. Αναφέρει
ένα σχετικό παράδειγμα τό 1962! 'Ελλείψει εμπιστοσύνης ό σ. αρνήθηκε να δώση έγγραφη
κατάθεση, ό δέ Ρεφίκ απάντησε: «Προσπαθήστε κι έσεΐς να μας καταλάβετε». Αυτό σάστισε
τον συνομηλιτή: «"Ωστε, εμείς οι δυο αναζητούμε έδώ διαφορετικά πράγματα. Ό Ρεφίκ μπέ­
ης βγάζει τό ψωμί του. Έγώ αναζητώ δικαιοσύνη»! «Ήταν ή δεκάτη μέρα της κράτησης
μου. Αύριο θα είμαστε στο δικαστήριο».
17. «Ένας απέραντος στρατώνας». Κατά τή διάρκεια της καταθέσεως του ό σ. παρέβα­
λε τήν περίπτωση του μέ τήν υπόθεση της «Δίκης» τοΰ Κάφκα και μάλιστα συμπληρώνει:
«Στην ουσία δέν ήμουν μόνο έγώ. Οί πιο πολλοί σ' αυτά τα κελιά ήταν στην ϊδια θέση».
Αναφέρει και σχετικά παραδείγματα. Και συνεχίζει: «Μέ τήν κατάσταση πού επικρατεί,
είναι πολύ εύκολο να συλληφθή κάποιος άνά πάσα στιγμή... Να κηρυχθή κάποιος κατάσκο­
πος, φίλος τών Ρωμιών ή έθνοπροδότης. Ή χώρα αυτή άπ' άκρη σ' άκρη εΐναι σαν στρατό­
πεδο. Ένας στρατώνας. Έγώ πρόσφατα έμαθα ότι συλλαμβάνονται και τουρίστες...». Δέν
602 Βιβλιοκρισίες

παραλείπει όμως να άναφέρη καί παράδειγμα εξαιρέσεως, όπως έναν αστυνομικό του, πού
προσεφέρθη μέ κίνδυνο αυστηρής τιμωρίας, να εξυπηρέτηση τον ϊδιο για στοιχειώδεις ανά­
γκες, όπως για ένα πρωτόγονο «μπάνιο»!
18. Χολέρα καί πανούκλα. Κι ήρθε ή «μεγάλη Μέρα», 18 Ιουλίου 2000, πού είχε πει ό
Ρεσίκ μπέης (της δίκης): «'Εκείνο το πρωινό υπήρχε μια διαφορετική κίνηση γύρω μου. Οι
αστυνομικοί της βάρδιας ήρθαν καί σε μένα καί μου πήραν τα σεντόνια, πού είχα φέρει άπ'
τό σπίτι μου, για να σκεπάζω τις λερωμένες κουβέρτες τού κελιού. Πάλι επανάσταση μέσα
μου... Δηλαδή θέλουν σώνει καί καλά να μας αρρωστήσουν καί να μας στείλουν άρρωστους
στον έ'ξω κόσμο... (μέ χολέρα, πανούκλα, ψωρίαση). Να σε ποιών τα χέρια κρέμετα ή χώ­
ρα...». 'Επικαλείται μάλιστα καί τους δημοκράτες καί νομιμόφρονες, πού «φλυαρούν μέ τις
ώρες στις οθόνες...», προφανώς, να δουν! Στην αίθουσα αναμονής τού δόθηκε, εν τω μεταξύ,
ευκαιρία να ρίξη «μια ματιά στις εφημερίδες, πού τού έφερε ό δικηγόρος, καί ν' ακούσουν
κάποιες ειδήσεις άπό τήν τηλεόραση, γιατί άλλως απαγορευόταν...»
19. «Τα κακά πνεύματα τής κοινότητας». Οι φίλοι του, πού άπ' τήν πρώτη στιγμή δέν
τον εγκατέλειψαν, ύψωναν τή φωνή τους μ' ένα στόμα: «Κάτω ò φασισμός! Ή αξιοπρέπεια
μας, πού έδώ καί 26 χρόνια καταρρακώνεται καί ξευτελίζεται, σήμερα είναι ολόρθη, στέκε­
ται στα μάτια μας..». 'Αλλά, αυτοί πού έγραφαν στις εφημερίδες ότι ήτο κατάσκοπος, δέν
ήταν στην αίθουσα (όπως ό Λεβέντ Όζανταμ καί, κυρίως, ό Ντογάν Χαραμάν, ό δήμιος του,
«τό σύμβολο των κακών πνευμάτων»)... Μέ τον ερχομό τού δικαστή (Έμινέ Ντοζνταρλί),
στή θέση τού μάρτυρα, στεκόταν ό Ρεφίκ Όζτουμεν, «ό μεγάλος ήρωας τής Μεγάλης ημέ­
ρας», ό όποιος σ' ερώτηση τού Εισαγγελέα (Σαμί Έργκινάλπ), είπε ότι κατέχει στοιχεία σο­
βαρά, ότι οι ανακρίσεις συνεχίζονται καί χρειάζεται χρόνος, για να ολοκληρωθούν.
Έδίσταζε, όμως, να προβή στις «αποκαλύψεις» αυτές, διότι επρόκειτο για τό περιεχόμενο
τών γνωστών κασετών τών τηλεφωνικών συνδιαλέξεων, πού ήταν παράνομες καί θα ενοχο­
ποιούσαν τό κράτος!
20. «Σέ ποια χέρια είναι ή ασφάλεια μας». Οι ακροατές, όταν άκουσαν τα λόγια τού
Ρεφίκ μπέη, μέ δυσκολία κρατούσαν τα γέλια. Προσπαθούσε απεγνωσμένα ν' απόδειξη, ότι
ή συνομιλία στις κασέτες δέν ήταν μια τηλεφωνική συνδιάλεξη καί μάλιστα μέ τις γνωστές
λέξεις καί φράσεις, όπως «γκάφα» καί «θα αρχίσουμε ένοπλη επανάσταση», ένώ το ακροα­
τήριο ήξερε ποιος έλεγε τήν αλήθεια καί ποιος ψέματα. Καί όμως, μ' αυτά ό Ρεφίκ μπέης
προήχθη σέ Άρχιεπιθεωρητή. Καί συμπληρώνει ό σ.: «Βλέπετε σέ ποιών χέρια έχουν έμπι­
στευθή τήν ασφάλεια μας»!
21. «Συνωμότες κι ό Βιβάλντι κι ό Μότσαρτ». Στή συνέχεια τής δίκης ό αξιωματικός
ανακριτής Ρεφίκ «άνοιξε τό πιο δυνατό χαρτί του» για τήν «ένοπλη δράση», άλλ' «όταν ένας
θυμώνη, λέει τέτοια λόγια, ϊσως καί περισσότερα»! Αυτό, όμως, ακριβώς δείχνει καί τό μέγε­
θος τής Κρατικής τρομοκρατίας, όπως καί τό μόνο τεκμήριο πού επικαλέσθηκαν οι αστυνο­
μικοί, πού έκαναν τήν έφοδο στο σπίτι καί τήν εφημερίδα καί βρήκαν μόνο μερικές «άπλες
καί ασήμαντες φωτογραφίες». Έν τούτοις, τις παρουσίαζαν στο δικαστή ώς «τρομερές, πού
δέν τις δείχνουν σ' άλλους», καί τον έπεισαν να ζητήση κράτηση για άλλες 8 ήμερες. 'Εν τού­
τοις, οι δικηγόροι μέ ένσταση, αποκάλυψαν τή γύμνια τών γνώσεων τού Ρεφίκ, πού έμπλεξε
καί τον μουσουργό Βιβάλντι μέ τή δίκη!
22. «Κεντρικές φυλακές ή κρατητήρια;» Κατά τή διακοπή τής δίκης για τό απόγευμα ό
«κατηγορούμενος» γνώρισε στους διαδρόμους καί άλλους άπό τις Κεντρικές Φυλακές, οι
όποιες, όπως τον πληροφόρησαν, ήσαν πολύ χειρότερες άπό τα κελιά τής 'Αστυνομίας!
23. «Τέλος στην κατασκοπευτική κωμωδία». Ξημέρωνε 18 'Ιουλίου 2000 καί έξω ετοιμά­
ζονταν για συλλαλητήριο. Στο δικαστήριο ό δικαστής διάβασε τήν απόφαση, πού ανέφερε
 Βιβλιοκρισίες 603

ότι «δεν υπάρχουν στοιχεία, πού να δικαιολογούν την παράταση της κράτησης». Οι έρευνες
μπορούσαν να συνεχισθούν, με περιορισμό μόνο ταξιδιών του «κατηγορουμένου» στο εξω­
τερικό κατά το χρόνο της ανακρίσεως. "Ετσι αποδείχθηκε «φιάσκο» ή συνωμοσία αύτη, την
οποία όλος ό τουρκικός Τύπος χαρακτήρισε «κατασκοπευτική κωμωδία», ό δέ ήρωας της,
συγγραφέας, άφοΰ αποχαιρέτισε τους άλλους κρατουμένους, πού τον «ξεπροβόδισαν με χα­
μόγελα συμπάθειας», κατευθύνθηκε προς τήν εφημερίδα του, αναμένοντας να λογοδοτή­
σουν «οι αρχιτέκτονες της συνωμοσίας»!
Ό καθένας μας, όμως, ας συναγάγη τα συμπεράσματα του, ενώ οί άμεσα υπεύθυνοι για
τήν κατάσταση αυτή στην Κύπρο ας συνετισθούν, επί τέλους, για τό καλό αυτού τοΰ τόπου
και τοΰ συνόλου τοϋ ταλαίπωρου αυτού Κυπριακού Λαού. 'Άλλως, οί Μεγάλοι, Λαοί,
Κράτη και 'Οργανισμοί, πού κρατούν τις τύχες τών μικρών Κρατών­Λαών, ας δείξουν κάπο­
τε καί τον καλό και ισχυρό εαυτόν τους, προωθώντας τις καλύτερες δυνατές, γνήσιες και
βιώσιμες λύσεις, καί όχι σαν αυτή τών ήμερων μας ­για τό Κυπριακό­, τήν πιο νόθο καί ανα­
πόφευκτα θνησιγενή, πού προτείνεται καί επιδιώκεται να επιβληθεί στην Κύπρο!
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Π. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

Ρόβι Ά λ α σ ό ρ , Διαταγή: «Εκτελέστε τους αιχμαλώτους», Μτφρ. από τα Τουρκικά, Ίω.

Νικοπολίδης, έκδ. Καστανιώτη, 'Αθήνα.

Ό συγγραφέας τοΰ βιβίου αυτού είναι Μουσουλμάνος Κούρδος, άπό τό Τουρκικό

Κουρδιστάν, δοκιμασμένος άπό τις τουρκικές διώξεις, πού συμμετείχε στην τουρκική
εισβολή του 1974 στην Κύπρο, καί πρόσφυγας, τελικά, στη Νορβηγία, ώς διακεκριμένος, πέ­
ον, δημοσιογράφος. Έχει, επομένως, όλα τα εχέγγυα για τήν εγκυρότητα ενός βιβλίου αφιε­
ρωμένου στην ταλαίπωρη Κύπρο, καί δή, στην πιο αναίτια καί ανέντιμη εισβολή σ' αυτήν
(1974). Ή ανάγνωση του, λοιπόν, μού προξένησε όνειδος καί μοΰ επαύξησε τήν αγανάκτη­
ση, όχι μόνον κατά τών εισβολέων, άλά καί τών Μεγάλων της Γης, πού ανέχτηκαν, αν δεν
έβοήθησαν ποικιλοτρόπως, τήν αισχρή αυτή πράξη, πού τόσο πολύ θίγει τήν πεπολιτισμένη
Ανθρωπότητα καί, ­τό χειρότερο­ τήν ανέχονται εισέτι, έπί 30 ήδη, περίπου, χρόνια! 'Εν­
δεικτικά μόνο θα επισημάνω ελάχιστα άπό τήν πληθώρα τών παραδειγμάτων, τοΰ συγγρα­
φέα καί άλλων αυτόπτων μαρτύρων, πού ανάγλυφα καταδεικνύουν τήν ασύλληπτη, για
κοινόν νουνεχή άνθρωπο, βαρβαρότητα, δυστυχώς, όχι πρωτοφανή για τους Τούρκους;
Στην Εισαγωγή μέ τήν χαρακτηριστική επικεφαλίδα «Κύπρος: Μια πληγή, πού αιμορ­
ραγεί σε όλη τή διάρκεια της ιστορίας», μετά τή συνοπτική αναφορά στή μακρόχρονη ιστο­
ρία της, επισημαίνει τήν «πρώτη εισβολή τών Τούρκων στην Κύπρο» (1570), όπου έδειξαν
ήδη τήν ταυτότητα τους ώς λαός, διότι ήτο «εξαιρετικά αιματηρή καί βάρβαρη» (εισβολή),
μέ θύματα σφαγής, στή Λευκωσία μόνο, «περίπου 20.000 ψυχές»! Κάθε δέ απόπειρα τών
Κυπρίων για ελευθερία έπληρώνετο μέ τό ϊδιο νόμισμα, όπως π.χ. τό '21 μέ τή δολοφονία τοΰ
τότε 'Αρχιεπισκόπου της Κύπρου καί «όλης σχεδόν της θρησκευτικής καί πολιτικής ηγεσίας
τών Χριστιανών της». Ακολουθεί ή «έπ' ένοικίω» ­κατά τους Τούρκους­ παραχώρηση τής
Κύπρου στους 'Άγγλους ­πώληση ουσιαστικά­ αντί 92.000 λιρών χρυσών ετησίως, ενώ τό
1925 χαρακτηρίζεται, πλέον, «αποικία» τους, οπότε ό αγώνας τών Κυπρίων στρέφεται
σαφώς κατά τών νέων κατακτητών 'Άγγλων, μέ αποκορύφωμα τον θρυλικό 4ετή αγώνα τής
ΕΟΚΑ (1955­1959). Άλλα κι αυτός επισφραγίζεται μέ τή διάτρητη Συμφωνία Λωζάννης­
Λονδίνου (1959). Διότι ανοίγει τό δρόμο για τήν εφαρμογή τοΰ σατανικού τουρκικού σχε­
δίου τής επαίσχυντης «διχοτομήσεως» τής Νήσου, μέ επιστέγασμα τήν ανάλγητη εισβολή
604 Βιβλιοκρισίες

του 1974. Για την πραγμάτωση κι αυτής μεγάλη ευθύνη επωμίζονται και οι υπόλοιπες εγγυή­
τριες Δυνάμεις, ή 'Αγγλία άλλα και ή Ελλάς, μέ το γνωστό πραξικόπημα κατά Μακαρίου
(15.7.74), καθώς και οι ΗΠΑ. Ή εισβολή αυτή, επονομασθεΐσα ειρωνικά «Επιχείρηση Ειρή­
νης», πραγματοποιήθηκε, όπως τονίζει ό συγγραφέας, σέ δύο φάσεις (Αττίλας Β­15.8.74), μέ
την κατάληψη του 37% και τοϋ πιο σημαντικού Κυπριακού εδάφους. Ακολουθεί παράλλη­
λη ή «Επιχείρηση Σκούπα», δηλ. εκκαθάριση άπό κάθε τι το έληνικο και εκτουρκισμός,
καθώς και το νέο έπισφράγισμα όλων αυτών, δηλ. ή μόλις μετά εννέα χρόνια (1983), ανακή­
ρυξη τοΰ «'Ομόσπονδου Τουρκοκυπριακού ψευδο­κράτους της Β. Κύπρου» (ΤΔΒΚ).
Λίαν αξιοπρόσεκτα είναι και τα 3 μικρά, άλλ' ουσιώδη κεφάλαια, πού περιλμβάνει ή
«Εισαγωγή», για τις συνέπειες της εισβολής, ήτοι: α) «Αλλαγές» μέ πλήρη αλλοίωση της
Βορείου Κύπρου, μεταξύ άλλων, μέ βίαιη εκδίωξη 200.000 Ελληνοκυπρίων άπό τις προαιώ­
νιες εστίες τους και εγκατάσταση εκεί, περίπου 45.000 Τουρκοκυπρίων άπό το Νότο,
Τουρκικού Στρατού 35.000 και 100.000 και πλέον εποίκων Τούρκων άπό την Ανατολική
Τουρκία, β) « Ό απολογισμός τού πολέμου», μέ πολλαπλάσια θύματα, κατ' εξοχήν εις βάρος
τών Ελληνοκυπρίων (βλ. σ. 29), και γ) Οί 1619 αγνοούμενοι ατυχείς Ελληνοκύπριοι, ακόμα
και «Ελλαδικοί», στρατιωτικοί και ιδιώτες. Μεταξύ τών 116 γυναικών και 52 παιδιά! Στον
πρόλογο του μέ τίτλο: «Τι μέ οδήγησε στη συγγραφή αυτού τοΰ βιβλίου» αναφέρει την κουρ­
δική καταγωγή του, άπό χωριό, παλαιότερα, Αρμενίων, πού εξοντώθηκαν μέ τή γενοκτονία
τού 1915. Μόλις 12ετής το 1974, θυμάται τους «πανηγυρισμούς» τότε και τις αφηγήσεις έπειτα
συγχωριανών του για το «πώς σκότωναν τους "Ελληνες και πόσο ηρωικά πολεμούσαν στην
Κύπρο!» μέ τα φοβερά εκείνα εγκλήματα, ενώ «έρχονταν στα όνειρα τους το βράδυ σαν εφιάλ­
της». Άλλωστε, ή πλειονότης άπ' αυτούς ήσαν αναλφάβητοι καί το μυαλό τους είχε πολτοποι­
ηθή άπό τή φοβερή προπαγάνδα και τα ψέματα, μέ τα όποια τους βομβάρδιζε το τουρκικό
κράτος. Κανένας άπ' αυτούς δέν είχε διαβάσει και δέν ήξερε την πραγματική αλήθεια για τα
γεγονότα, πού οδήγησαν στην εισβολή, τήν όποια ήξεραν ώς «'Επιχείρηση Ειρήνης» και τις
εκκαθαρίσεις εις βάρος τών Ελλήνων ώς 'Επιχείρηση Σκούπα». Για τους 1619 αγνοούμενους
ήξεραν μόνον, ότι δέν υπάρχουν, και άν υπάρχουν, ας αναζητηθούν στην άλλη πλευρά τού νη­
σιού» (έπί Σαμψών κλπ.)! «'Έτσι, όπως τονίζει, θέλησα να αποκτήσω μια πιο ολοκληρωμένη
άποψη για τα γεγονότα τής εισβολής, πού καλύπτει ένα πέπλο μυστηρίου... "Εκανα μια μεγάλη
δημοσιογραφική έρευνα ­επί 4 χρόνια­ και εντόπισα δεκάδες ανθρώπους, πού ζούσαν στην
Ευρώπη και είχαν λάβει μέρος στην εισβολή στην Κύπρο». Γράφοντας το βιβλίο «προσπάθησα
να μείνω μακριά άπό τις επίσημες θέσεις τής Ελλάδας και τής Τουρκίας και τις προπαγάνδες
τους. 'Επίσης απέφυγα να δημοσιεύσω ανατριχιαστικά στοιχεία καί λεπτομέρειες, πού αποδει­
κνύουν τα εγκλήματα τού τουρκικού στρατού καί τού τουρκικού κράτους, για να μήν εκθέσω
σέ κίνδυνο τους αφηγητές». "Ωστε υπάρχουν καί άλλα πολύ φοβερώτερα εγκλήματα άπό
κείνα, πού έδώ περιγράφονται! "Ηδη, άλλωστε, καί ώς Κούρδος ό συγγραφέας, έχει καί ιδίαν
πείρα άπό τή βαρβαρότητα τών Τούρκων. Αυτό τού προκάλεσε καί ανάλογη συμπάθεια προς
τους Ελληνοκυπρίους. Γι' αυτό καί το βιβλίο αυτό το αφιερώνει στους «βετεράνους επιζώντες
τής εισβολής, ανυπεράσπιστους Κυπρίους πολίτες».
Ακολουθούν «οί αναμνήσεις τών ­18 βασικών­ βετεράνων τής εισβολής στην Κύπρο»,
άπό τις όποιες ελάχιστες κραυγαλέες χαρακτηριστικά επισημαίνομε, αρκετές, όμως, να δεί­
ξουν το μέγεθος αυτό τής τουρκικής βαρβαρότητος, έν 20ώ καί 21ω α'ιώνι. Σημειώνεται ότι
τα ονόματα είναι ψευδώνυμα για λόγους ευνόητους:
Χ. Κοφέν, Λοχίας, επικεφαλής ομάδας βαρέων όπλων, «ήρωας βετεράνος τού πολέμου
στην Κύπρο», συμμετείχε στις «'Επιχειρήσεις Σκούπα», περιοχή Λαπήθου, καί τραυματίας ό
ϊδιος. «...Κοίταξε τό χάρτη. "Εχει μια κόκκινη γραμμή, πού χωρίζει τήν Κύπρο στα δύο. "Οταν
 Βιβλιοκρισίες 605

είσβάλλης σε ξένα εδάφη, όταν έκτελής γυναικόπαιδα, λεηλατής και καταστρέφης..., βάζης χα­
σάπηδες σαν τον Ρ. Ντεγκτάς... (σοΰ) ανακοινώνουν την «Δημοκρατία», για όνομα του θεοϋ,
μπορεί κανείς να ανεχτή τέτοιες άχρειότητες; Πριν από μερικές δεκαετίες (1952) ή Τουρκία,
στέλνοντας στην Κύπρο 'Αξιωματικούς των ειδικών δυνάμεων και δημιουργώντας την ΤΜΤ
και άλλες παραστρατιωτικές ομάδες, προετοίμασε την εισβολή. 'Αργότερα, προβάλλοντας ως
δικαιολογία τή δικτατορία τών Συνταγματαρχών στην Ελλάδα και τις επιθέσεις, κατέλαβε το
νησί. Ή πολιτική της εΐναι καθαρά επεκτατική... Δόξα τω Θεώ, δεν αντιμετωπίσαμε σοβαρή
αντίσταση άπό τους Έλληνες, άλλοιώς οι απώλειες θα ήταν πολύ σοβαρώτερες...!». 'Ιδού και
ολίγα άπό την προπαρασκευαστική ­για τήν έκθεση­ προπαγάνδα και τις οδηγίες: «Μη δείχνε­
τε έλεος, κάψτε, καταστρέψτε, χωρίς να σας χτυπήσουν, χτυπήστε, χωρίς να σας απειλήσουν,
σκοτώστε... Με λίγα λόγια, μας άφησαν τήν εντύπωση πώς επιδίωξη μας έπρεπε να είναι, όχι
άπλα ή νίκη, άλλα και ή φυσική εξόντωση του αντιπάλου (σσ. 48­49). Μετά τους επίμονους βομ­
βαρδισμούς τών τουρκικών αεροσκαφών, πού αδιακρίτως κατέστρεφαν τα πάντα, οι Έλληνες
κάτοικοι εγκατέλειπαν τα σπίτια τους. "Οσοι δέν προλάβαιναν να φύγουν, δολοφονήθηκαν έν
ψυχρώ κατά τις «'Επιχειρήσεις Σκούπα». Αυτές τις πραγματοποιούσαν οι καταδρομείς και oi
συμμορίες της ΤΜΤ και Μουτζαχεντίν, άπό Τουρκοκυπρίους. Ήταν αιμοβόροι και απάνθρω­
ποι, σάπιοι πέρα για πέρα. Γεμάτοι μίσος και σκληρότητα, δέν έγνώριζαν καμμιά εξουσία, ούτε
είχαν ηθικούς φραγμούς. Πλιατσικολόγοι, μέ φονικά ένστικτα. Είχαν λογαριάσει άπό πριν, πώς
θα βασάνιζαν τους Ελληνοκυπρίους...» 'Αλλά και μερικοί 'Αξιωματικοί δολοφονούσαν και βία­
ζαν σέ όλη τή διαδρομή σκορπώντας τον τρόμο και τή φρίκη. Σ' έ'να χωριό δόθηκε εντολή να
μαζευτούν οι κάτοικοι στην πλατεία. Ένας λοχίας διάλεξε 10­15 άτομα (και γυναίκες), αφού
τους άφήρεσαν (τα πάντα), άρχισαν να τους πυροβολούν χωρίς οίκτο­ οι δικοί μας ζητωκραύ­
γαζαν, γελούσαν δυνατά και έβγαζαν θριαμβευτικές κραυγές. Βορειοδυτικά της Λευκωσίας,
βρεθήκαμε μπροστά σ' ένα τρομερό θέαμα, πού ποτέ δέ θα ξεχάσω. Σέ μια χαράδρα είχαν πε­
τάξει περίπου 100 πτώματα Ελλήνων, πού εΐχαν άλλοιωθή, οι περισσότεροι ήσαν πολίτες. Το
θέαμα ήταν φρικτό: Ένας ανοικτός τάφος. Και δμως, υπήρχαν κάποιοι πού το εύχαριστιόντου­
σαν και έλεγαν: Καλά να πάθουν οι Έλληνες. Ό,τι και να πάθουν, τους αξίζει!» (Ακολουθεί ή
περιγραφή τού τραυματισμού του και ή επιβράβευση του ώς ήρωα­βετεράνου τοϋ πολέμου», μέ
κολακευτική επιστολή τού 'Αρχιστρατήγου Έσρέφ Άκιντζί προς τον πατέρα του για τον ήρωα
γιό του, τήν οποία ό ίδιος χαρακτηρίζει «υποκριτική».
Μουσταφά Όγκάν, δεκανέας, ομαδάρχης: «Αυτά πού έζησα στην Κύπρο, ακόμα και
σήμερα μού φέρνουν εφιάλτες... Στις «'Επιχειρήσεις Σκούπα», στην ουσία ό τουρκικός
στρατός (Τ.Σ.) και οι Τουρκοκύπριοι Μουτζαχεντίν δέν έκαναν τίποτε άλλο άπό το να λεη­
λατούν, να βιάζουν γυναίκες και μικρά κορίτσια, να δολοφονούν άμαχους, ακόμα και μικρά
παιδιά... νόμιζαν ότι επιτελούν εθνικό και θεάρεστο έργο..., αποφάσιζαν και για τις ομαδικές
εκτελέσεις τών αιχμαλώτων... Έλεγαν γεμάτοι κυνισμό: Τι να τους κάνωμε, άν δέν τους σκο­
τώσουμε, θα έχουμε να τους ταΐζωμε. Στο χωριό Μόρα Λευκωσίας δολοφονήθηκαν 100 πε­
ρίπου Ελληνοκύπριοι ­ υπήρχαν ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά. Μετά τήν απάνθρωπη
εκείνη σφαγή τα πτώματα έμειναν άταφα μιά, περίπου, εβδομάδα. Μέ μια μπουλντόζα, ανοί­
ξαμε ένα μεγάλο λάκκο και πετάξαμε μέσα τα νεκρά διαμελισμένα σώματα. Μία άπό τις φρι­
κτότερες αναμνήσεις άπό κείνη τήν περίοδο είναι ή έξης: Σ' ένα αγρόκτημα, κοντά στην πα­
λαιά πόλη τής Λευκωσίας βρήκαμε κρυμμένο μέσα σ' ένα σταύλο ένα άοπλο νεαρό
Ελληνοκύπριο, 20­23 ετών. Οι Μουτζαχεντίν, σέ συνεργασία μέ τους επικεφαλής μας, άφοϋ
βασάνισαν το νεαρό μέ τον πλέον απάνθρωπο τρόπο, τον δολοφόνησαν έν ψυχρώ. Ή καρ­
διά μου ράγισε άπό τήν κτηνωδία. Ήταν στην πραγματικότητα τέρατα. Αλήθεια, τίποτε το
ανθρώπινο δέν εύρισκα στις πράξεις τους».
606 Βιβλιοκρισίες

Χουσεΐν Πασαρτζίκ. Καταδρομέας 'Αλεξιπτωτιστής: (Στο Στρατό) «είχαμε μεταβληθή

σέ ρομπότ, πού εκτελούσαν διαταγές». Ό διοικητής της μοίρας, πριν ξεκινήσουν για τήν
Κύπρο, τους ανακοίνωσε: «Οι ομοεθνείς μας στην Κύπρο καταπιέζονται και δολοφονούνται
άπό τους "Ελληνες. Πρέπει να τους σώσουμε. Στρατιώτες, δέν πάμε στην Κύπρο για πόλεμο,
άλλα για ειρήνη». ­ Και Ιδού ή ειρήνη: το πρώτο αεροπλάνο στον κυπριακό εναέριο χώρο
εβλήθη άπό ελληνικά πυρά και γύρισε στην Τουρκία, άλλα επέστρεψαν αμέσως μέ άλλο.
Άπό τα «ειρηνευτικά κατορθώματα» τους: Πηγαίνοντας (προς τό αεροδρόμιο της Λευκω­
σίας) συναντούν ένα πολιτικό αυτοκίνητο μέ ένα νεαρό ζευγάρι και δύο παιδάκια κάτω των
10 ετών. Τα λυπήθηκαν καί τ' άφησαν. Σέ 300­500 μέτρα παρακάτω τα συνάντησαν σκοτω­
μένα άπό άλλη ομάδα δική τους. Μεταβαίνοντας προς τη Λεύκα καί τή Μόρφου: «Οι βόμβες
πού είχαν ρίξει τα τουρκικά αεροπλάνα, είχαν μετατρέψει όλη τήν περιοχή σέ κόλαση. Όσοι
γλύτωσαν άπό τους βομβαρδισμούς, είχαν φύγει. Μόνο νεκρούς συναντούσαμε παντού. Τα
σοκκάκια σ' εκείνη τή ζέστη τοΰ καλοκαιριού ήταν γεμάτα πτώματα, πού ήδη βρίσκονταν σέ
αποσύνθεση. Μερικά άπ' αυτά ήταν καμένα. 'Εγώ είδα, τουλάχιστον 20 μέ 30 πτώματα απλών
πολιτών. Μαζί μ' αυτούς, πού είχαν πιάσει οι στρατιώτες άλλων λόχων, ό αριθμός τών αιχμα­
λώτων ανερχόταν περίπου στα 150­200 άτομα. 'Ανάμεσα τους υπήρχαν γυναίκες καί παιδιά...
Τους μεταφέραμε μέ τα αυτοκίνητα πού είχαμε κατασχέσει, σέ μια περιοχή, πού ονομαζόταν
Μπουγάζι. Κάποιοι άπό μας βίαζαν τις γυναίκες καί σκότωναν μερικούς άπ' αυτούς. Μερικοί
έχουν τό θράσος να μιλάνε για πρώτη καί δεύτερη κατάπαυση τοΰ πυρός... Έμεΐς συνέχεια
προχωρούσαμε. Εισβάλαμε σέ διάφορα μέρη καί πραγματοποιούσαμε εκκαθαριστικές επιχει­
ρήσεις (σσ. 78­79). ('Επακολούθησε ή απόλυση του). 'Αργότερα μας πρότειναν να εγκαταστα­
θούμε στην Κύπρο καί μας υποσχέθηκαν χωράφια καί σπίτια, αν δεχόμασταν!»
Μαχμούντ Ρενάς, επικεφαλής ομάδας Καταδρομών, αλεξιπτωτιστής. «Μερικές μέρες
πριν άπό τήν εισβολή στην Κύπρο κορυφώθηκε ή ανθελληνική προπαγάνδα καί άρχισαν να
οργιάζουν οι φήμες για έπικείμενον Ελληνοτουρκικό πόλεμο». Κατά τήν εισβολή «προη­
γούνταν οι Μουτζαχεντίν, ξερνούσαν μίσος για τους Ελληνοκυπρίους, τους παλιούς γείτο­
νες τους. Κατά μήκος τοΰ δρόμου, άπό τή μια καί τήν άλλη πλευρά, υπήρχαν σκορπισμένα
πτώματα Ελληνοκυπρίων άμαχων. Ό πόλεμος ήτο μια παράνοια. (Στην περιοχή Δικώμου)
είχαν μεταφερθή αιχμάλωτοι. "Ενας Υπολοχαγός βίασε δύο γυναίκες πού ήσαν μέσα στην
ομάδα τών αιχμαλώτων κι ύστερα τις σκότωσε. Οί υπόλοιποι εκτελέστηκαν σέ μια τοποθε­
σία κάτω άπό τό Δίκωμο. Στο Δίκωμο μας πήγαν πάνω άπό ένα λάκκο, πού ήταν γεμάτος
πτώματα κι έβγαζαν φωτογραφίες. Μέσα υπήρχαν 50 περίπου νεκρά σώματα άμαχων κάθε
ηλικίας καί φύλου». Οί Τούρκοι δημοσιογράφοι, διαστρεβλώνοντας τα γεγονότα, έλεγαν ότι
επρόκειτο για ομαδικό τάφο Τουρκοκυπρίων, σχολιάζοντας ότι «οί Έλληνες μέ αυτόν τον
τρόπο έξολοθρύουν τους Τουρκοκυπρίους». 'Επακολουθούσαν οί «'Επιχειρήσεις Σκούπα»,
μέ τό «πλιάτσικο, λεηλασίες καί βιασμούς», ένώ «τους απλούς Ελληνοκυπρίους πολίτες, πού
πιάνονταν αιχμάλωτοι, συνήθως, τους μετέφεραν στην Κυρήνεια», άφοΰ υπέφεραν «τα πάν­
δεινα» (βιασμούς κλπ.), κι άπ' εκεί στην Τουρκία. Μέσα σ' ένα (πολεμικό) πλοίο, σχεδόν, πε­
ταμένοι απάνω στο κατάστρωμα, υπήρχαν περίπου 600­800 άνθρωποι μέ πολιτικά ρούχα
(Ελληνοκύπριοι αιχμάλωτοι). Σ' όλη τή διάρκεια της αιχμαλωσίας τους οί άνθρωποι αυτοί,
είχαν βασανισθή τόσο πολύ, πού δέν τολμούσαν να πουν όχι. Αυτούς, πού δέν υπάκουαν
στις πιο βρώμικες επιθυμίες καί διαταγές τους, οί Υπαξιωματικοί καί 'Αξιωματικοί τους σκό­
τωναν επί τόπου μπροστά στα μάτια τών άλλων. Στην «Πρώτη 'Επέμβαση» της εισβολής
στην Κύπρο «ή "επιτυχία" τους στηρίζεται στο ότι δέν υπήρχε οργανωμένη αντίσταση άπό
τήν πλευρά τών Ελλήνων». Καί για τή στάση ώρισμένων Τουρκοκυπρίων: «Κοντά στή
Λευκωσία οί Τουρκοκύπριοι ξεσηκώθηκαν εναντίον μας. Όταν οί Μουτζαχεντίν φώναξαν
 Βιβλιοκρισίες 607

'"Αλλάχ, 'Αλλάχ, τους σώσαμε", κάποιοι άπο τους Τουρκοκυπρίους απάντησαν: " Ό Αλλάχ
να σας παίδεψη, πού ήρθατε καί χαλάσατε την τάξη μας". Έγώ μόνον είδα 15­20
Τουρκοκυπρίους να διαφεύγουν στον ελληνικό τομέα».
Α.Κ. Ραμάν. Λοχίας της ομάδας αντιαεροπορικών. «Ή Τουρκία στο παρελθόν μας χρη­
σιμοποιούσαν (εμάς τους Κούρδους) εναντίον τών γειτονικών λαών. Γίναμε εμείς θύματα
της πολιτικής της». 'Ενώ πετούσαν προς την Κύπρο ό ταγματάρχης τους έλεγε: «Τα παλλη­
κάρια μας τους έχουν κάνει άνω κάτω στην Κύπρο. Ή δουλειά είναι τελειωμένη, εμείς θα
πάμε για πίκ­νίκ». Όμως, «Μόλις αρχίσαμε να κατεβαίνωμε, οι σφαίρες πού ερχόταν άπο
παντού, οι όλμοι, πού έπεφταν δίπλα μας και οί αλεξιπτωτιστές, πού σκοτώνονταν, ένώ ήσαν
στον αέρα, δεν θύμιζαν καθόλου πίκ­νίκ...» (σ. 90). Ή αποστολή του Συντάγματος ήταν «ή
προέλαση προς τήν Αμμόχωστο, ή καταστροφή κάθε ελληνικού στόχου, πού θα βρίσκαμε
στό δρόμο μας καί ή εκκαθάριση της περιοχής αυτής άπο τους Ελληνοκυπρίους», ώστε να
είναι δυνατή ή «μετατροπή της σέ τουρκική. Μια μικρή ομάδα Ελλήνων μαχητών, πού ήταν
κρυμμένοι πίσω από τό λόφο, είχαν πολεμήσει σαν ένας στρατός εναντίον μας μέχρι το βρά­
δυ... Αυτή ήταν ή μόνη αντίσταση πού συναντήσαμε. 'Επιτεθήκαμε τότε στα χωριά της πε­
ριοχής καί στον ντόπιο πληθυσμό, κάψαμε καί καταστρέψαμε ο,τι υπήρχε μπροστά μας... Με
ντροπή ομολογώ, ότι κι έγώ συμμετείχα ως Τούρκος στρατιώτης σέ τέτοια έκτροπα, καί μάλι­
στα τα απολάμβανα. Τώρα, όμως, μέ βασανίζουν τύψεις καί τρελλαίνομαι, όταν τα φέρω στό
μυαλό μου... Τό μυαλό μας ήταν γεμάτο μίσος καί εχθρότητα για τους "γκιαούρηδες".
Αφήστε πού ώρισμένοι πίστευαν ότι σκοτώνοντας "Ελληνες θα πάνε στον Παράδεισο.
Κοντά στην περιοχή της Κυθραίας συλλάβαμε 40­50 άοπλους πολίτες, οί όποιοι δέν είχαν
προλάβει να φύγουν. Ανάμεσα τους υπήρχαν ηλικιωμένοι, γυναίκες καί παιδιά. Τους επιβι­
βάσαμε σέ στρατιωτικά οχήματα (για τήν Κυρήνεια). Απ' αυτούς ξεχωρίσαμε τέσσαρες νεα­
ρούς άντρες (καί τους σκότωσαν για "εκδίκηση". Έναν τον σκότωσε ό ίδιος, μέ εντολή τού
αξιωματικού του καί μέ δισταγμό). Τώρα όμως, μέ τύπτει ή συνείδηση καί βασανίζομαι γι'
αυτό τό έγκλημα. Μπορεί να σας φανή περίεργο, άλλα κάναμε μεγάλες αδικίες καί εις βάρος
τών Τουρκοκυπρίων, τους οποίους υποτίθεται ότι πήγαμε να τους σώσουμε. (Γι' αυτό) μας
φώναζαν: "Να πάτε στό διάβολο. "Ηρθατε να μας σώσετε ή να μας ατιμάσετε;"» Καί κατα­
λήγει: «Χωρίς αμφιβολία, αυτά πού σας διηγήθηκα σχετικά μέ βαρβαρότητες καί τις αγριό­
τητες, πού είδαν τα μάτια μας, είναι πολύ λίγα σέ σχέση μέ τις θηριωδίες, πού έγιναν σ' αυτόν
τόν πόλεμο. Συνέβησαν πράγματα, πού δέν τα χωράει ό νους τού άνθρωπου. Δέν είναι εύκο­
λο να ειπωθούν όλα». Καί όμως όλοι τιμήθηκαν μέ «"Επαινο έπ' άνδραγαθία» καί ονομά­
σθηκαν «ήρωες πολέμου», ένώ καί τους Κούρδους ­όπως καί τόν ϊδιο­ στή συνέχεια, τους
βασανίζουν ώς «προδότες»!
Παλτσίν Κιουλτσούκ, Καθηγητής, Υπολοχαγός, Τούρκος τό γένος. «"Εγινα αυτόπτης
μάρτυρας επιθέσεως εναντίον άμαχων Ελληνοκυπρίων πολιτών. Είδα μέ τα μάτια μου δο­
λοφονίες, λεηλασίες καί άλλα εγκλήματα, πού τα θύματα τους ήταν Έληνες. Σ' αυτή τή μαρ­
τυρία μου δέ θέλω νά μπώ σέ λεπτομέρειες. Γιατί θέλω να εξηγήσω όλα αυτά τα γεγονότα σέ
κάποιον Έλληνα. Νά εξηγήσω (στους Έλληνες) μέ ποιόν τρόπο έχασαν τους συγγενείς
τους... Είμαι Τούρκος καί άπό τους δυο γονείς μου καί αγαπώ τό λαό μου. Αυτό όμως δέν
αναιρεί τήν απέχθεια πού αισθάνομαι για τή βία, τις βαρβαρότητες καί τις κάθε είδους ατι­
μίες, κυρίως όταν γίνονται μέ τό πρόσχημα "της απονομής τής δικαιοσύνης καί της επιβολής
τής τάξης"»! (σ. 99). Στή συνέχεια αναφέρεται στον «Αττίλα 2»: «Νομίζω ότι κανένας μας
δέν φανταζόταν δτι σχεδιάζουν δεύτερη επίθεση. Οί Ελληνοκύπριοι ήταν ανυποψίαστοι
για τό τί τους περίμενε. Δέν μπορείτε νά φαντασθήτε τό όργιο τών κλοπών καί τής λεηλα­
σίας, πού άρχιζε τότε... Στις "εκκαθαριστικές επιχειρήσεις", πού γινόταν στους κατοικημέ­
608 Βιβλιοκρισίες

νους χώρους, (πού) μέ έστελναν παρά τη θέληση μου, μια έγνοια είχα: Μήπως μπορέσω να
σώσω κανέναν αθώο πολίτη». Ώ ς προς την τακτική τοΰ Τουρκ. Στράτου (Τ.Σ.) στις
«Επιχειρήσεις Σκούπα» έναντι τοΰ άμαχου πληθυσμού, μετά τον αποκλεισμό για διαφυγή,
«άρχιζαν οι λεηλασίες και το πλιάτσικο, βιασμοί και δολοφονίες των αιχμαλώτων μέ ποικί­
λους σαδιστικούς τρόπους. "Εξω άπό τη Λευκωσία ή εθνική οδός προς 'Αμμόχωστο, παντού
ό τόπος ήτο σπαρμένος μέ πτώματα των Ελληνοκυπρίων. Ελάχιστοι ήσαν οι σωστοί και τί­
μιοι 'Αξιωματικοί, πού υπηρέτησαν στην Κύπρο κατά τήν εισβολή. Οι περισσότεροι, αιμοβό­
ροι και βάρβαροι, πρωταγωνιστούσαν στο πλιάτσικο και τις λεηλασίες. Οί περισσότεροι γύ­
ριζαν πλούσιοι. Ή κατάσταση είχε γίνει ανεξέλεγκτη, δεν εΐχε μείνει ΐχνος αξιοπρέπειας και
ηθικής σ' αυτούς τους ανθρώπους. Οί μεγαλύτερες κτηνωδίες έγιναν στο χωριό Τύμπου. Δέ
συναντήσαμε αντίσταση. Ήταν σχεδόν άδειο, όταν φτάσαμε». 'Ακολουθεί ή περιγραφή ενός
«φρικτού θεάματος» για μια κοπέλα, μάλλον μέ ειδικές ανάγκες: Μέ τα χέρια δεμένα πισθά­
γκωνα, της «είχαν αδειάσει δυο γεμιστήρες στή μήτρα της, άπ' όπου έτρεχαν τα αίματα πη­
χτά... Σέ λίγο κατέφθασε ό λοχαγός διοικητής και τους "συγχάρηκε"! Είδα πολλές δολοφο­
νίες στην Κύπρο, άλλ' αυτή μέ συνεκλόνισε. Ποτέ δέ θα ξεχάσω αυτό τό γεγονός, όσο ζώ».
"Ενας μόνμος υπαξιωματικός τού διηγήθηκε αργότερα, μέ δάκρυα μια άλλη θηριωδία στο
χωριό αυτό, πού τό είδε μέ τα μάτια του και τού εΐχε γίνει εφιάλτης: «Τό διπλό βιασμό μιας
Έληνοκύπριας μπροστά στή μάννα και στο παιδί της, άπό δυο αξιωματικούς!». Και καταλή­
γει ό αγαθός αξιωματούχος, μεταξύ άλλων (σσ. 108­109): «Σέ δ,τι άφορα στο ζήτημα των
αγνοουμένων, ή προσωπική μου άποψη είναι, πώς τους εκτέλεσαν λίγο μετά τή σύλληψη
τους. Υπάρχει μια πιθανότητα να έστειλαν κάποιους στα Άδανα, όμως τόσα χρόνια μετά
δέν πιστεύω, πώς έχει επιζήσει κανείς... Οί αξιωματικοί πού μετατέθηκαν άπό τήν Τουρκία
στην Κύπρο και εγκαταστάθηκαν έκεΐ, έχουν σχέση μέ τις παρακρατικές οργανώσεις, πού
έπαιξαν ρόλο στην καταστολή τού Κουρδικού κινήματος. Ό Ντεκτάς τους έχει υποχείρια
και πολύτιμους συνεργάτες στα ύπουλα σχέδια του. Αυτοί κάνουν κουμάντο στα κατεχόμε­
να. Σήμερα ή όμορφη Κύπρος έχει μετατραπή σέ άντρο μαφίας, ή λεγομένη "Δημοκρατία
της Β. Κύπρου" διοικείται άπό μια συμμορία ληστών και δολοφόνων. Συντηρείται άπό τό
εμπόριο όπλων και ναρκωτικών, καθώς αποτελεί τό μεγαλύτερο "πλυντήριο" για τό ξέπλυ­
μα βρώμικου χρήματος σ' όλη τήν Ευρώπη, μέ ανθρώπους, πού ασχολούνται μέ κάθε είδους
εγκληματική δραστηριότητα. Τό μεγαλύτερο εμπόδιο για τή λύση τοΰ Κυπριακού ζητήματος
είναι ή παραμονή στην εξουσία τού φασίστα Ρ. Ντεκτάς. "Οσο αυτός ό άνθρωπος κρατάει τα
ηνία στην κατεχόμενη Κύπρο, δέν θα ύπαρξη φιλία και αδελφοσύνη».
Ό Σάατ, στο Κέντρο Συντονισμού Πυρών Υποστηρίξεως Μοίρας Πυροβολικού: «Μέ
τήν υποβολή και τις ειδικές προπαγανδιστικές μεθόδους ήδη κατά τή διάρκεια της κανο­
νικής στρατιωτικής μας εκπαίδευσης είχαν περάσει στο υποσυνείδητο μας τό μίσος και τήν
εχθρότητα για τήν Ελλάδα και τον Ελληνικό λαό. Ακόμα θυμάμαι πώς μας ρωτούσαν στην
εκπαίδευση: "Ποιος είναι ό μεγαλύτερος εχθρός μας;". Κι έμεΐς όλοι μαζί φωνάζαμε: "Οί
Έλληνες", και μέ τό σύνθημα: "Πατρίδα, "Εθνος, Σαγγάριος". Όλοι δήλωναν πρόθυμοι να
πάνε στην Κύπρο, προς τήν όποια, όμως, πηγαίνοντας "Φόβος και ανησυχία μας πλημμύρι­
ζαν"... Αλλά και πάλι έλεγα: "Άν πεθάνω, θα γίνω μάρτυρας (Σεχίτ), και αν ζήσω, ήρωας
πολέμου (Γκαζί)... 'Εμείς φθάσαμε στην Κύπρο 2­3 μέρες μετά τήν πρώτη απόβαση. Τότε κη­
ρύχτηκε ή πρώτη κατάπαυση τοΰ πυρός... Εμείς όμως άλλες εντολές ε'ίχαμε... Χωρίς ανα­
βολή εκτελέσαμε τήν εντολή... "Ηδη εΐχε ξεκινήσει ή δεύτερη φάση της επιχείρησης στην
Κύπρο (Αττίλας Β)... Προχωρούσαμε συνέχεια. Πτώματα σέ αποσύνθεση ήταν διασπαρμέ­
να σ' όλο τό δρόμο και μέσα στα χωριά. Γύρω μας παντού κόλαση. Τέλος, σταματήσαμε σ'
ένα χωριό. Νοτιοδυτικά τής Λευκωσίας, στην Τύμπου... "Οσοι κάτοικοι είχαν απομείνει, προ­
 Βιβλιοκρισίες 609

σπαθοϋσαν να ξεφύγουν. Στην πλειοψηφία τους ήταν γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι.
Τους μαζέψαμε δλους και τους παραδώσαμε στους διοικητές. Ήταν περίπου 200 άτομα. Δεν
είμαι σίγουρος για το τί απέγιναν. Στο ϊδιο χωριό έγινε ένα περιστατικό, πού δεν θα το ξεχά­
σω ποτέ και πού βαραίνει τη συνείδηση μου... Κάποιος άπό μας είδε πώς ένας Ελληνοκύ­
πριος 35­40 ετών, φορούσε "κυπριακές μπότες" και τον σκότωσε για να τις πάρη άπό τα πό­
δια του! 'Ακολουθεί ή δεύτερη κατάπαυση του πυρός. Εμείς συνεχίζαμε τις εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις... Κοντά στην 'Άσσια, σ' ένα άλλο χωριό, συλλάβαμε περίπου 100 άτομα, πού
δέν πρόλαβαν να φύγουν, αιχμαλώτους. Οι αξιωματικοί τους πήραν ο,τι είχαν και τους
έστειλαν στο στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Λευκωσία. Σέ λίγες μέρες, ελλείψει χώρου, περί
τους 70­80 τους επέστρεψαν μέ εντολή "Φορτώστε τους στο τραίνο", δηλ. "εκτελέστε τους
αιχμαλώτους"! Και ακολούθησε ή εκτέλεση σέ τρία πηγάδια! Και ή αναφορά: " Ή διαταγή
έξετελέσθη!". Καί το "πανηγύριζαν"»!
Κασίμ Χαμόγλου, αυτόπτης μάρτυρας. Είχε έκπαιδευθή στους όλμους. Περί τις 15
'Ιουλίου 1974 ­δηλ. αμέσως μέ τήν έναρξη του Πραξικοπήματος κατά του Μακαρίου, πού
σημαίνει ότι οι Τούρκοι είχαν έτοιμο το σχέδιο εισβολής­ τους μίλησε για τα γνωστά και άπό
τις άλλες μονάδες: «Ή καταπίεση τών ομοεθνών μας στην Κύπρο έχει φτάσει στο απροχώ­
ρητο...» κττ. «Δέν πιστεύω να κοιμήθηκε κανείς εκείνη τή νύχτα. Έκτος άπό μερικούς
αγράμματους και τυφλωμένους άπό το μίσος κατά τών Ελλήνων». Στις 21 'Ιουλίου τους έπε­
βίβασαν σέ ελικόπτερα καί τους μετέφεραν στα βουνά τοΰ Πενταδάκτυλου κι άπό κει στή
Λάπηθο Κυρήνειας. «Μια αγροτική παραλιακή κωμόπολη παραδεισένια, πού μέ τους βομ­
βαρδισμούς καί τήν ορμητική επίθεση τή μετατρέψαμε σέ κόλαση. Συλλάβαμε περίπου 40­50
απλούς πολίτες κάθε ηλικίας καί φύλου ώς αιχμαλώτους, πού επρόκειτο, όπως μάθαμε, να
τους στείλουν σέ στρατόπεδα αιχμαλώτων στην Τουρκία. "Ενα περιστατικό άπό τότε έχει
μείνει χαραγμένο στή μνήμη μου. "Ενα πρωΐ, μόλις ξυπνήσαμε, είδαμε μια ηλικιωμένη γυ­
ναίκα σέ μια ταράτσα να ποτίζη τα λουλούδια της... "Ενας στρατιώτης, χωρίς να προηγηθή
τίποτε, χωρίς καμμιά αφορμή, τή σημάδεψε, σέ απόσταση 500 μέτρων καί τή σκότωσε. Δυό­
τρεΐς μέρες μετά, στρατοπεδεύσαμε στο Τουρκικό νεκροταφείο της Λευκωσίας. Στα μέσα
Αυγούστου άρχιζε ή δεύτερη φάση τής εισβολής, ενώ εμείς πραγματοποιούσαμε ασταμάτη­
τα εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, παρόλο πού, έπιστήμως, για να μή εκτεθούμε απέναντι στή
διεθνή κοινή γνώμη, είχαμε συμφωνήσει, υποτίθεται, για τήν κατάπαυση τοΰ πυρός, άπό τή
δεύτερη κι δλας μέρα τής εισβολής... Σ' όλη τή διάρκεια τής διαδρομής τα διάσπαρτα άταφα
πτώματα τών Ελληνοκυπρίων δημιουργούσαν μια αποτρόπαια εικόνα. 'Εκεί διαπίστωσα
ότι στον πόλεμο δέν υπάρχει κανένας σεβασμός προς τους νεκρούς. Μέσα σέ κάποιες αίθου­
σες ενός κτηρίου τοΰ αεροδρομίου είδαμε 10 πτώματα, πού άνηκαν κατά πάσαν πιθανότητα
σέ υπαλλήλους. Ή εικόνα πού άντικρύσαμε απέδιδε το μέγεθος τής θηριωδίας. Το στήθος
ήτο διάτρητο άπό τις σφαίρες, τα χέρια τους ήταν δεμένα πισθάγκωνα. Στο χωριό Τύμπου,
μέσα σ' ένα κοτέτσι, πιάσαμε έναν πολίτη, ό όποιος εκτελέστηκε επί τόπου. 'Εκεί βρήκαν κά­
ποια αντίσταση μέ θύματα 5 τραυματίες. Μετά άπό πυκνούς βομβαρδισμούς, καθηλώσαμε
τή μονάδα τών Ελλήνων καί συνεχίσαμε προς τήν περιοχή τής Άγιας». Καί κλείνει, σχεδόν,
μέ τήν επωδό για τους Μουτζαχεντίν: «Οι Μουτζαχεντίν μας έδειχναν τα μονοπάτια, μας
βοηθούσαν στην ανεύρεση τροφίμων καί τή συλλογή πληροφοριών. Δέ διακινδύνευαν,
όμως, τή ζωή τους, παρά έβαζαν εμάς πάντα μπροστά να πολεμήσουμε. Μισοΰσαν τους
Ελληνοκυπρίους καί κατά τή γνώμη τους έπρεπε να σβηστή άπό τό χάρτη κάθε τι το
Ελληνικό. Οι Μουτζαχεντίν καί οι στρατιώτες πολύ συχνά έκαναν πλιάτσικο, ασέλγειες καί
κλοπές. "Επαιρναν άπό τους αιχμαλώτους ο,τι εύρισκαν... 'Αφού πρώτα βίαζαν τις γυναίκες,
πού έπεφταν στα χέρια τους, έπειτα, πολλές φορές, τις σκότωναν»! Καί μετά, όμως, τήν άπό­
610 Βιβλιοκρισίες

λυσή του βασανίζεται: «Άλλα τώρα, όταν σκέφτωμαι το παρελθόν, ντρέπομαι για τον εαυτό
μου καί βλέπω εφιάλτες, μέ τη σκέψη ότι κάποιος άπ' αυτούς, πού πυροβόλησα, ϊσως να
σκοτώθηκε καί να άφησε τα παιδιά του ορφανά ή να καθηλώθηκε για όλη την υπόλοιπη ζωή
του σ' ενα αναπηρικό καροτσάκι. Ό πόλεμος είναι σκληρός καί αμείλικτος, πληγή της
ανθρωπότητας. Λαοί αλληλοσκοτώνονται, άνθρωποι χάνονται».
Εϊθε αυτά να τα άκουαν καί οι συμπατριώτες του, οπότε, όντως οι σχέσεις μεταξύ των
δύο λαών μας θα ήσαν πολύ καλύτερες καί ή Κύπρος τόπος κοινής συναντήσεως καί όχι
αλληλοσπαραγμού !
Οι μαρτυρίες κλείνουν μέ ενα γράμμα από το Κουρδιστάν πιο πρόσφατο, μέ δυο νέες
μαρτυρίες αυτόπτων, πού, ουσιαστικά, επιβεβαιώνουν τα ανωτέρω: καί ιδιαίτερα ό πρώτος
(Μ. Γκιουνάι) για τή βαρβαρότητα τών Μουτζαχεντίν έναντι τών άπιστων καί δη των
Ελληνοκυπρίων, ενώ ό δεύτερος (Ρ. Γκιουντούζ) γράφει ότι: «στους δικούς μας (Μου­
σουλμάνους) στρατιώτες, οι "Ελληνες φέρθηκαν καλά, ένώ έμεΐς στους δικούς τους, πού στο
μεγαλύτερο μέρος ήσαν άμαχοι, εφαρμόσαμε κάθε είδος βασανιστηρίου καί κάθε μορφή κα­
κοποίησης»!
Στον επιγραμματικό επίλογο σημειώνει για το βιβλίο: «...Στόχος μας ήταν να φωτι­
σθούν, κατά το δυνατόν, τα ιστορικά αυτά γεγονότα, πού, ένώ είναι σχετικά πρόσφατα, κα­
λύπτονται άπό πυκνή ομίχλη. Ελπίζω να επιτεύχθηκε έν μέρει αυτός ό στόχος. Καθήκον
όσων τάσσονται υπέρ της ειρηνικής συνύπαρξης τών λαών είναι ή ορθή ιστορική κρίση...».
Ή ανωτέρω ελπίδα τοΰ καλού αυτού συγγραφέα πιστεύω ότι είναι καί ή πραγματικότητα
καί είναι πολύ σημαντικό τεκμήριο τόσων αυτόπτων μαρτύρων, προερχομένων, μάλιστα
άπό το στρατόπεδο τών εισβολέων, για τό πρωτοφανές αυτό δράμα τών αδελφών μας
Κυπρίων, τό όποιο, προς δόξαν καί τών Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς καί τών αρμοδίων
Διεθνών 'Οργανισμών, πού κρατούν τις τύχες τών Λαών διαιωνίζεται. Τέτοια βιβλία τιμούν,
έν προκειμένω, καί τις εκδόσεις Καστανιώτη καί εύχομαι να εκτιμηθούν δεόντως καί άπό τό
αναγνωστικό Κοινό.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Π. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
 Βιβλιοκρισίες 611

Περί π α ρ α υ λ α κ ι σ τ ώ ν και άλλων κ α κ ο π ο ι ώ ν

Ή μικρή κουκουβάγια ήτανε πάντα εκεί

σκαρφαλωμένη στ' άνοιχτάρι τ' "Αγιου Μάμα,
παραδομένη τυφλά ατό μέλι τοϋ ήλιου
εδώ ή άλλου, τώρα, ατά περασμένα: χόρευε
μ' ενα τέτοιο ρυθμό το φθινόπωρο.
"Αγγελοι ξετυλίγανε τον ουρανό
και χάζευε ένας πέτρινος καμαροφρύόης
σε μια γωνιά της στέγης.

Τότες ήρθε ό καλόγερος· σκουφί, κοντόρασο, πέτσινη ζώνη,

κι έπιασε νά πλουμίζει την κολόκα.
Άρχισε άπ' το λαιμό: φοινικιές, λέπια και δαχτυλίδια.
"Επειτα, κρατώντας στην πλατιά παλάμη τη στρογγυλή κοιλιά,
έβαλε τον παραυλακιστή, τον παραζυγιαστή, τον παραμυλωνά και τον κατάλαλο·
έβαλε την άποστρέφουσα τά νήπια και την άποκαλόγρια­
και στην άκρη, σχεδόν απόκρυφο, τ' ακοίμητο σκουλήκι.

Ήταν ώραϊα δλ' αυτά, μια περιδιάβαση.

"Ομως τό ξύλινο μαγγανοπήγαδο ­ τ' άλακάτιν,
κοιμισμένο στον ίσκιο της καρυδιάς
μισό στο χώμα και μισό μέσα στο νερό,
γιατί δοκίμασες νά τό ξυπνήσεις;
Είδες πώς βόγκηξε. Κι εκείνη την κραυγή
βγαλμένη άπ' τά παλιά νεϋρα τοϋ ξύλου
γιατί την είπες φωνή πατρίδας1;

Στις κάποιες ώρες πού είχε περάσει ό Σεφέρης μέσα στις βυζαντινές εκκλησιές της
Κύπρου είχαν προκαλέσει την προσοχή του οι διάφορες παραστάσεις κολασμένων πού οι
αγιογράφοι συνήθως στρίμωχναν στις γωνίες τοϋ νάρθηκα ­ ποτέ μέσα στον κυρίως ναό.
Αυτούς τους «εγκληματίες» της τοπικής καθημερινότητας απαθανάτισε στο παραπάνω
όμορφο ποίημα του, τις «Λεπτομέρειες στην Κύπρο», μόνο πού προτίμησε νά τους εμπιστευ­
θεί στον χρωστήρα τοϋ καλόγερου πού διακοσμούσε την κολοκύθα ­ μια πανάρχαια τέχνη
πού έχει σχεδόν ξεχαστεί στο νησί.
Παραστάσεις αυτής τής μορφής υπάρχουν σέ πάμπολλες εκκλησίες τοϋ ορθόδοξου χώ­
ρου. 'Εμφανίζονται όταν, μετά τον 11ο αιώνα αρχίζουν να αποχωρίζονται και ανεξαρτητο­
ποιούνται άπό τις απεικονίσεις τής Δευτέρας Παρουσίας οι μεμονωμένες μορφές των αμαρ­
τωλών. Οι μορφές αυτές σέ διάφορες παραλλαγές έχουν περιληφθεί ­για προφανείς λόγους
γενικής προλήψεως­ στα προγράμματα, μέ βάση τά όποια γινόταν ή εικονογράφηση των
ναών κατά τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους και στή διάρκεια τής τουρκοκρατίας2.

1. Πώργος Σεφέρης, Ποιήματα, 19η έκδοση, 'Αθήνα ("Ικαρος) 1998, σ. 235 έπ.
2. Μία πρόχειρη παρουσίαση τοϋ υλικού αυτού μέ βάση τον εικονογραφικό κύκλο τής
εκκλησίας τής αγίας Πελαγίας Άνω Βιάννου Ηρακλείου Κρήτης έ'χει ήδη κάνει ή 'Αριάδνη
Καναβάκη, «Τοϋ χωριού οι κολασμένες καΐ άλλοι. Ή αμαρτία μέσα άπό μία λαϊκή Βυζαν­
τινή σκηνή», 'Αρχαιολογία και Τέχνες 79 ('Ιούνιος 2001), 87­89. 'Ερευνητικό πρόγραμμα για
612 Βιβλιοκρισίες

Tò υλικό για το «εγκληματικό τους πάνθεο» συγκέντρωναν οι αγιογράφοι από τους

εξομολογητικούς νομοκάνονες3. Στο παραπάνω ποίημα τοΰ Σεφέρη εμφανίζονται ό παραυ­
λακιστής, αυτός πού μετακινεί στους αγρούς τα όρια («αύλακες») σέ βάρος των γειτόνων
του, ό παραζυγιαστής, όποιος δηλαδή κλέβει κατά το ζύγισμα τού πωλούμενου είδους, ό πα­
ραμυλωνάς, ό μυλωνάς πού παρακρατεί παράνομα μέρος άπό το αλεύρι πού άλεσε ό μύλος
του ή το νοθεύει, ό κατάλαλος, ό φιλοκατήγορος άνθρωπος ή και ό συκοφάντης, ή άποστρέ­
φονσα τα νήπια, όποια γυναίκα εκθέσει και εγκαταλείψει το παιδί της, και τέλος ή άποκαλό­
γρια, αύτη πού άπέβαλε το μοναχικό σχήμα.
Άπό τους παραβάτες αυτούς αρχαιότερη είναι ή μνεία των παρανλακιστών και των πα­
ραζυγιαστών πού ­οι τελευταίοι­ εμφανίζονται ύπό τή λογιότερη ονομασία των καμπανι­
στών ή παρακαμπανιστών (άπό τον κάμπανον = το καντάρι), στις διάφορες συλλογές έπιτι­
μίων πού ψευδεπίγραφος αποδίδονται στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 'Ιωάννη Δ'
Νηστευτή4. 'Απείρως μεγαλύτερη ποικιλία προσφέρει βέβαια έ'να άλλο παρεμφερές έργο, ό
Νομοκάνων τού Μανουήλ Μαλαξού (1561)5, μάλιστα δέ στην παράφραση του σέ δημώδη
γλώσσα (1562)6, επειδή τα διάφορα χειρόγραφα του έχουν εμπλουτισθεί μέ πολλές προσ­
θήκες. 'Αφήνοντας κατά μέρος μοιχούς, πόρνους, φονεϊς και ληστές, πού δέν παρουσιάζουν
καμία πρωτοτυπία, σταχυολογώ μερικά όρολογικώς ενδιαφέροντα παραδείγματα άπό τήν
έκδοση τών Γκίνη και Πανταζόπουλου7, πού προσπάθησαν να συνδυάσουν το περιεχόμενο
περισσότερων χειρογράφων. Αμέσως μετά τον παραυλακιστή (κεφ. φ$β') συναντάμε τον πα­
ραθεριστή (κεφ. φ*γ'), αυτόν δηλαδή πού κατά τον θερισμό μπαίνει στό γειτονικό χωράφι,
και στη συνέχεια τον παρακαμπανιστή και τον ­ψιθυριστή (εμβόλιμα κεφάλαια μεταξύ χο'
καί χοα'), τον άνορογννοχωριστή (κεφ. χοα'), τον τιμιονλκοϋντα τον σϊτον και έχοντα μέτρα
δισσά (κεφ. χοβ'), δηλαδή τον αίσχοκερδή έμπορο, τον παρακροαστή (κεφ. χοθ')8.

τή συγκέντρωση αυτών τών παραστάσεων έχει εκπονηθεί άπό τους Σπύρο Τρωιάνο και
Μαρίνα Παπαδημητρίου. Βλ. τήν παρουσίαση της σχετικής ερευνητικής προτάσεως στή Δ'
Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 91­92.
3. Βλ. προχείρως γι' αυτούς Σπ. Ν. Τρωιάνου, «Ή εξομολογητική φιλολογία στή βυζα­
ντινή περίοδο. Μία επισκόπηση», Νέα Σιών 85 (1993, κυκλ. 1994), 41­60.
4. Πρβλ. M. Arranz, Ι penitenziali bizantini. Il Protokanonarion ο Kanonarion Primitivo di
Giovanni Monaco e Diacono e il Deuterokanonarion ο «Secondo Kanonarion» di Basilio
Monaco. [Kanonika, 6.], Ρώμη 1993, σ. 172.
5. Βλ. τή μερική έκδοση τών Ά. Σιφωνιού­Καράπα ­ Μ. Τουρτόγλου ­ Σπ. Τρωιάνου,
«Μανουήλ Μαλαξού Νομοκάνων. Κριτική έκδοσις τοΰ αρχικού κειμένου», Έπετ. Κέντρου
Έρεύνης Ιστορίας Έλλην. Δικαίου Ακαδημίας'Αθηνών, 16­17 (1969­1970, κυκλ. 1972), 1­39.
6. Βλ. γενικές πληροφορίες για το συμπίλημα αυτό Κ. Ί . Δυοβουνιώτου, Ό νομοκάνων
τοϋ Μανουήλ Μαλαξού, Αθήναι 1916. Πρβλ. Δ. Σ. Γκίνη, Περίγραμμα ιστορίας τού μεταβυ­
ζαντινού δικαίου. [Πραγματεΐαι τής Ακαδημίας Αθηνών, 26.] Αθήναι 1966, σ. 54 έπ. (αριθμ.
61 καί 63).
7. Δ. Σ. Γκίνη ­ Ν. Ί . Πανταζόπουλου, Νομοκάνων Μανουήλ Νοταρίου τοϋ Μαλαξού
τού εκ Ναυπλίου τής Πελοποννήσου, μετενεχθείς εις γλώσσαν άπλήν δια τήν τών πολλών
ώφέλειαν. [Νόμος. Έπιστ. Έπετ. Τμήματος Νομικής τής Σχολής Νομικών καί Οικονομικών
'Επιστημών τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1.] Θεσσαλονίκη 1982.
8. Γκίνης ­ Πανταζόπουλος, δ.π.,ο. 394 έπ.
 Βιβλιοκρισίες 613

Ό παραυλακιστής δεν μπορούσε να λείπει και άπο έναν άλλο νομοκάνονα πού συγγε­
νεύει πολύ μέ τον προηγούμενο τοϋ Μαλαξοϋ. Πρόκειται για ένα εξομολογητικό κείμενο
πού ό συντάκτης του χαρακτήρισε ώς «πάνυ ώφέλιμον και πλουσιώτατον», ονομασία πού
τοΰ έμεινε τελικώς. Στο κεφάλαιο του σζ', κάτω άπο την επικεφαλίδα «περί καμπανιστοΰ και
(sic) παραβλακιστοϋ» γράφεται: « Ό παρακαμπανιστής έτη δ' έπιτιμάσθω­ καθ' έκάστην με­
τανοίας μ'. Ό δέ παραβλακίζων έχει έπιτίμιον μήνας Ç'· μετανοίας καθ' έκάστην ρ'».
Στο πλαίσιο ερευνητικής αποστολής είχα πριν άπο 35 και πλέον χρόνια εντοπίσει και φω­
τογραφίσει έναν νομοκάνονα αύτοΰ τοΰ τύπου στην Παναγία τής Λίνδου9. Περιγραφή τοϋ
χειρογράφου και τοϋ κειμένου δημοσιεύθηκαν τότε σέ ειδικό περιοδικό10. Έχοντας διαπιστώ­
σει τή σχετικά πλούσια χειρόγραφη παράδοση τοΰ κειμένου αύτοΰ11, έκρινα τήν εποχή εκείνη
πρόωρη καί, επομένως, άσκοπη τήν έκδοση όλου τοΰ νομοκάνονα άπο ενα μόνο κώδικα, γι'
αυτό περιορίστηκα στην έκδοση των άρχοτελειών μέ τήν ελπίδα, ότι κάποιος ομότεχνος θα
αποφάσιζε μελλοντικά να ασχοληθεί συστηματικά μέ τή γένεση τοΰ νομοκανονικοϋ αύτοΰ
έργου, συγκεντρώνοντας όλους τους γνωστούς κώδικες μέ στόχο, ενδεχομένως, τήν κριτική
του έκδοση. Τα επόμενα χρόνια άλλοι ερευνητές επεσήμαναν καί άλλα, έκτος άπο τα τότε ήδη
γνωστά, χειρόγραφα μέ το ϊδιο κείμενο12. 'Άλλο ενα ήλθε πρόσφατα να προστεθεί στον κατά­
λογο. Πρόκειται για χειρόγραφο κώδικα πού προέρχεται άπο τή Μονή τοΰ Άγιου Γεωργίου
Περιστερά τοΰ Πόντου, ό όποιος διασώθηκε καί μεταφέρθηκε στην Ελλάδα άπο δύο ιερείς.
Ό κώδικας αυτός δημοσιεύθηκε σέ έκδοση πού πραγματοποιήθηκε το 2001 άπο τον
'Εκδοτικό οίκο των 'Αδελφών Κυριακίδη στή Θεσσαλονίκη υπό τον τίτλο «Νομοκάνονον
Άγίον Γεωργίου Περιστερεώτα πάνυ πλουσιώτατον. Νουθεσία εις τον πνευματικόν καί
ασφάλεια». Ή επιμέλεια τοΰ κειμένου, ή εισαγωγή καί τα σχόλια οφείλονται στον Αρχι­
μανδρίτη Νικηφόρο Π' Χρ. Μανάδη. Προτάσσεται εισαγωγή (σ. XI­XVI), ακολουθεί φωτο­
τυπική ανατύπωση των φύλλων τοΰ χειρογράφου (σ. 1­119) καί στο τέλος καταχωρίζεται ή
μεταγραφή τοΰ κειμένου (σ. 121­207).
Ό επιμελητής τής εκδόσεως επεξηγεί σέ δύο σημειώσεις του ώς έξης το κεφ. σζ' πού πα­
ρέθεσα πιο πάνω: «Καμπανιστής: ό γελών καμπανιστά. / Παραβλακιστής: ό ποιών προκλη­
τικώς βλακείας» (σελ. 191 σημ. 2 καί 3). Άντιπαρερχόμενος το γλωσσικώς απαράδεκτο τών

9. Τό φωτογραφικό υλικό απόκειται στο Κέντρο Έρεύνης τής Ιστορίας τοΰ Ελληνικού
Δικαίου τής Ακαδημίας Αθηνών.
10. Σπ. Ν. Τρωιάνος, «Νομοκάνων "πάνυ ώφέλιμον καί πλουσιώτατον". Ό ύπ' αριθ. 8
κώδιξ τής Λίνδου», Άρχεΐον 'Εκκλησιαστικού καί Κανονικού Δικαίου τ. 23 (1968) 38­53,97­
118,162­176 καί τ. 24 (1969), 35­55.
11. Βλ. ειδικότερα Τρωιάνο, δ.π. τ. 23 σ. 41, 'ιδίως σημ. 12. Νομοκάνονες τοΰ ϊδιου τύπου
έχουν κατά τα τελευταία ετη επισημανθεί καί κατά τήν περιγραφή χειρογράφων νομοκανο­
νικοϋ περιεχομένου στο πλαίσιο τοΰ ερευνητικού προγράμματος τής Φραγκφούρτης, περί
τοΰ όποιου βλ. Σπ. Ν. Τρωιάνου, Οι πήγες τοϋ βυζαντινού δικαίου, Άθήνα­Κομοτηνή 21999,
σ. 57. Πρβλ. τελευταία καί Χρ. Έ . Καραδήμου, «Χειρόγραφον περιέχον "Νομοκάνονον πάνυ
πλούσιον Νουθεσία εις τον πνευματικόν καί ασφάλεια". (Σύντομος περιγραφή τοΰ χειρο­
γράφου)», Κωνσταντίνος Δωρ. Μονρατίδης. Τιμητικον αφιέρωμα (Αθήναι 2003), 1069­1140.
12. Βλ. Κ. Μανάφης, «Νέον χειρόγραφον νομοκάνονος τοΰ τύπου "πάνυ ώφέλιμον καί
πλουσιώτατον", Έπετηρίς Έτ. Βυζ. Σπουδών 37 (1969­70), 466­472 καί Ά. Τσελίκας, Δέκα
αιώνες ελληνικής γραφής (9ος­19ος αι.). [Μουσείο Μπενάκη. Συλλογή χειρογράφων],
Αθήνα 1977, σσ. 59­60, αριθμ. 52.
614 Βιβλιοκρισίες

επεξηγήσεων αυτών, θα ήθελα να παρατηρήσω, ότι ακόμη και εκείνος πού έ'χει ελάχιστες
γνώσεις κανονικού δικαίου θα προβληματιζόταν από το γεγονός, ότι απειλείται ποινή μα­
κροχρόνιου αφορισμοί), τεσσάρων ετών στην πρώτη και έ'ξι μηνών στή δεύτερη περίπτωση,
για «αδικήματα» πού άπό άποψη βαρύτητας δέν τελούν σέ σχέση αναλογίας με τόσο βαριές
ποινές. Έν προκειμένω όμως δικαιολογούνται ­όταν οι σχετικοί όροι ερμηνευθούν σωστά­
οί ποινές αυτές, γιατί οι μέν παραβάσεις γύρω άπό τα μέτρα και τα σταθμά εντάσσονταν
κατά το πολιτειακό δίκαιο στην αντικειμενική υπόσταση της πλαστογραφίας13, ή δέ μετακί­
νηση ορίων στοιχειοθετούσε αδίκημα, πού στο ρωμαϊκό καί στο βυζαντινό δίκαιο επέσυρε
αυστηρότατες ποινές14.
Άς μού επιτραπεί όμως να διατυπώσω καί πολλές άλλες επιφυλάξεις ως προς την έκδοση
αυτή πού εμφανίζει πολλές αδυναμίες. Ό επιμελητής της εκδόσεως εξηγεί στην εισαγωγή του
κατά πολύ απλοϊκό τρόπο τί είναι οι «νομοκάνονες»15, θεωρεί συστηματικές συλλογές (μαζί μέ
το «Σύνταγμα κατά στοιχεΐον» τού Βλαστάρη) τις επιτομές κανόνων τού 'Αρσενίου καί τού
Αρμενοπούλου (παραλείποντας ωστόσο τή «Σύνοψη» τού Στεφάνου τού Έφεσίου), καί απα­
ριθμεί τα ­κατά τήν άποψη του­ γνωστά μέχρι σήμερα νομοκανονικά έργα, προσθέτοντας
όμως σ' αυτά καί άλλα πού πολύ απέχουν άπό τον χαρακτηρισμό αυτό, όπως το «Σύνταγμα
τών θείων καί Ιερών κανόνων» τών Γεωργίου Ράλλη καί Μιχαήλ Ποτλή, τήν έκδοση ιερών κα­
νόνων καί εκκλησιαστικών νόμων τού Άμίλκα Αλιβιζάτου, επίσης δέ τις δύο συλλογές της
Καταστατικής νομοθεσίας της 'Εκκλησίας της Ελλάδος αφενός καί τών 'Ορθοδόξων
Πατριαρχείων αφετέρου τού μακαριστού Μητροπολίτου Κίτρους Βαρνάβα (Τζωρτζάτου).
Γίά τήν ύπαρξη άλλων χειρογράφων καί τή σχετική βιβλιογραφία δέν έχει ò επιμελητής ιδέα.
Τό κείμενο προσφέρεται για πολύ ουσιαστικό άπό νομοκανονικής απόψεως σχολιασμό.
'Εδώ οφείλω ωστόσο να τονίσω ­για να μή γίνει «ή εσχάτη πλάνη χείρων της πρώτης»­, ότι
όποιος επιχειρήσει αυτόν τον σχολιασμό πρέπει να είναι άριστος γνώστης τών πηγών καί της
σχετικής βιβλιογραφίας. Στή συγκεκριμένη περίπτωση όμως δέν είναι μόνον ή άγνοια νο­
μικών όρων πού οδήγησε στην κακοποίηση της εκδόσεως, άλλα καί ή ελλιπής γνώση τών
εκκλησιαστικών κειμένων.
Τόσο στην Εισαγωγή (σ. XIV) δσο καί στα σχόλια έπί τού κειμένου (σ. 170 σημ. 1) επι­
χειρεί ό επιμελητής τή χρονολόγηση τού νομοκάνονα μέ βάση τή μνεία ενός πατριάρχη
Κωνσταντινουπόλεως μέ τό όνομα Μεθόδιος στο κεφάλαιο ρκθ'. Καί ή μέν χρονολόγηση δέν
θα έπρεπε να τον απασχολήσει τόσο πολύ, δοθέντος ότι σέ ένα άπό τα χειρόγραφα έχει δια­
σώσει ό αντιγραφέας τήν αυθεντική σημείωση τού συμπιλητή, όπου ό τελευταίος αναφέρει
τήν ημερομηνία της ολοκλήρωσης τού πονήματος του: «Το παρόν νόμιμον συναθροισθέν
υπό Κυρίλλου μοναχού εκ διαφόρων νομίμων μόχθω πολλω καί επιμέλεια και οι άναγινώ­
σκοντες αυτό εϋχεσθε υπέρ εμοϋ. Έν ετει ,ζρκβ', μηνί αύγούστου ιβ'»16. Επομένως τό κείμενο

13. Πρβλ. Σπ. Ν. Τρωιάνου, «Περί τού εγκλήματος της πλαστογραφίας έν τώ βυζαντινώ
δικαίφ», Έπετηρίς Έτ. Βνζ. Σπουδών 39­40 (1972­73) (=Λειμών. Προσφορά εις τον καθη­
γητήν Ν. Β. Τωμαδάκην), 181­200 (183).
14. Βλ. αντί άλλων τό τμήμα II τού Παραρτήματος της Εκλογής «περί όρων καί όροθε­
σίων αγρών» στους L. Burgmann ­ Sp. Troianos, «Appendix Eclogae», Fontes Minores III.
[Forschungen zur byzant. Rechtsgeschichte, 4.] (Frankfurt a. M. 1979) 24­125 (ειδικότερα σσ.
41­44 καί 98­99, όπου καί ανάλυση τών πηγών τών παρατιθέμενων διατάξεων).
15. Βλ. γι' αυτούς Τρωιάνου, Πηγές (δ.π. σημ. 22), σσ. 142­147 καί passim.
16. Τσελίκας, δ.π., σ. 60.
 Βιβλιοκρισίες 615

μας είναι χρονολογημένο: ό συντάκτης του το συμπλήρωσε στις 12 Αυγούστου τοϋ έτους
1614 (7122 [: ,ζρκβ'] ­ 5508 = 1614). Κατά συνέπεια ή δλη προσπάθεια να στηριχθεί ή χρονο­
λόγηση στον πατριάρχη Μεθόδιο, τον όποιο ό επιμελητής ταύτισε μέ τον Μεθόδιο Γ (1668­
1671) ήταν αλυσιτελής, έπί πλέον όμως και λανθασμένος όλος ό συλλογισμός πού βασίζεται
στην παραπάνω ταύτιση.
'Ανεξάρτητα όμως άπό τήν τύχη, να μας σώζεται ή χρονολόγηση τοϋ κειμένου, όφειλε
να είναι γνωστό στον επιμελητή, ότι τό πρόβλημα της επιστροφής των αποστατών συνδέεται
μέ τον πατριάρχη Μεθόδιον Α' (843­847). Από πλήθος δημοσιευμένων πηγών γνωρίζουμε,
ότι ή αναφορά γίνεται έδώ στην «'Ακολουθία Μεθοδίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως,
περί των απ' αρνήσεως διαφόρων προσώπων και ηλικιών, προς τήν όρθόδοξον και αληθή
πίστιν επιστρεφόντων», πού περιέχεται στο «Μέγα Εύχολόγιον»17. Ή απλή σύγκριση των
δύο κειμένων, τοΰ Νομοκάνονα και τοϋ Ευχολογίου, δείχνει ότι τό αρχικό κείμενο, πού είχε
καταρτισθεί για όσους εγκατέλειψαν τήν ορθόδοξο πίστη στα χρόνια της Εικονομαχίας,
προσαρμόσθηκε στίς νεώτερες ανάγκες πού δημιουργήθηκαν έπί της οθωμανικής κατακτή­
σεως. Π,ά παράδειγμα: «Ει δε νεανίαι εΐεν, ή πρεσβύται, ή γέροντες, τέλειοι δντες τήν ήλικίαν
ει μεν άπα βασάνων ήρνήσαντο, τυχέτωσαν φιλανθρωπίας πλην νηστευέτωσαν δύο
Τεσσαρακοστός, σχολάζοντες εις προσευχάς, και έκτελοϋντες γονυκλισίας και εκτενείς δεή­
σεις. Έγγίζοντος δε τοϋ πληρώματος τών δύο Τεσσαρακοστών έπί ημέρας οκτώ, δεχέσθω­
σαν ίλαστικάς εύχάς, (...) και χριέσθωσαν τω Μύρφ, κατά τήν προειρημένην διάταξιν και
γενομένης Λειτουργίας, άξιούσθωσαν τών 'Αγιασμάτων, σχολάζοντες, καθώς οι βαπτιζόμε­
νοι, τή 'Εκκλησία και τγ\ Λειτουργία τάς οκτώ ημέρας» (Εύχολόγιον). Έξ άλλου: «Ει δε ήτον
τέλειον τήν ήλικίαν και έπιασαν τον και έβασάνισάν τον, και δεν ημπόρεσε να ύπομείνη και
ήρνήθη τον Χριστόν, έχει και ετούτος συμπάθειαν. Άμή πρώτα να νηστεύση όγδοήντα ημέ­
ρας (...) και ωσάν πληρωθούν αϊ όγδοήντα ήμέραι, να τοϋ διάβαση ό ιερεύς τάς εύχάς οπού
εϊπαμεν επτά ημέρας, και τη ογδόη ήμερα να τον λούση και αυτόν και να τον χρίση μϋρον
ωσάν καϊ τον πρώτον. Κάί να προσμένη και αυτός αλλάς οκτώ ημέρας εις τήν έκκλησίαν.
Και τότε να τον μεταλάβη» (Νομοκάνων).
Ή ακολουθία αυτή μνημονεύεται, μεταξύ άλλων18, και στο Κανονικόν τοϋ Ιωάννου τοϋ
Νηστευτή (βλ. πιο πάνω), σύμφωνα μέ τή σύνοψη πού κατάρτισε ό Ματθαίος Βλαστάρης19,
στην 'Επιτομή κανόνων τοΰ Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου20, άλλα και στο Πηδάλιον κατά τον
σχολιασμό τοΰ καν. 11 της Συνόδου τής Νικαίας και τοΰ Κανονικού τοϋ Ψευδο­Νηστευτή.
Τό βιβλίο αυτό, στο όποιο προτάσσεται συγχαρητήριο πατριαρχικό γράμμα, προκαλεί
τήν αγανάκτηση τών κανονολόγων και τών ιστορικών τοΰ Δικαίου. Ή αγανάκτηση δεν

17. Βλ. Εύχολόγιον το Μέγα, έ'κδ. ιερομόναχου Σπυρίδωνος Ζερβοΰ, Βενετία 21862
(άνατύπ. Αθήναι 1986), σ. 591. Βλ. επίσης J. P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series
graeca, τ. 100 στ. 1299­1317.
18. Οι διάφορες μνείες απαριθμούνται άπό τους V. Grumel ­ J. Darrouzès, Les regestes
des actes du patriarcat de Constantinople, 1/2­3, Paris 1989, αριθμ. 430.
19. Βλ. Γ. Ράλλη ­ Μ. Ποτλή, Σύνταγμα τών θείων και ιερών κανόνων, τ. Δ', Αθήνησι
1854 (άνατύπ. 1966/1997), σ. 433.
20. Βλ. Κ. Γ. Πιτσάκης, «Γύρω άπό τις πηγές τής "Επιτομής κανόνων" τοΰ Κωνσταντί­
νου Αρμενοπούλου: τα σχόλια», Έπετ. Κέντρου Έρεύνης Ιστορίας Έλλην. Δικαίου
Ακαδημίας Αθηνών, 23 (1976, κυκλ. 1978), 85­122 (112).
616 Βιβλιοκρισίες

στρέφεται τόσο κατά του επιμελητή, γιατί ­δυστυχώς­ δέν υπάρχει τρόπος να πείσει κανείς
τους ανθρώπους, να μην ασχολούνται μέ αντικείμενα πού δέν κατέχουν επαρκώς, όσο κατά
του εκδοτικού οϊκου. Πότε, έπί τέλους, θα αντιληφθούν οί έκδοτες, ότι δέν πρέπει να τυπώ­
νουν κάθε κείμενο πού τους προσκομίζουν. Ό τ ι σε περιπτώσεις έργων, για τα όποια δέν
έχουν προσωπική γνώση, πρέπει να ζητούν αξιολόγηση τοΰ προς έκδοση κειμένου άπό κά­
ποιον (πραγματικά και όχι αύτοδιορισμένο) ειδικό, όπως κάνουν σε όλο τον κόσμο οί σοβα­
ροί εκδοτικοί οίκοι. Στην παρούσα περίπτωση, εφόσον κρινόταν ότι ή δημοσίευση τού κειμέ­
νου θα μπορούσε να άποβή χρήσιμη σέ ορισμένο αναγνωστικό κοινό ­μια και μέσα σε 35
χρόνια δέν πραγματοποιήθηκε κριτική έκδοση­, θα έπρεπε να γραφεί μία αξιοπρεπής εισα­
γωγή, να παραλειφθεί ή φωτοτυπική ανατύπωση των φύλλων τού κώδικα πού δέν προσφέ­
ρει τίποτε απολύτως, ούτε καν άπό πλευράς γραφής, και να προστεθούν ευρετήρια, κυρίως
πηγών.

ΣΠΥΡΟΣ Ν. ΤΡΩΙΑΝΟΣ
 Βιβλιοκρισίες 617

Reading Greek και Ά ν α γ ν ω σ μ α τ ά ρ ι ο . . .

"Οστις γαρ αυτός ή φρονεΐν μόνος δοκεϊ,

ή γλώσσαν, ην ουκ άλλος, ή ψυχήν εχειν,
ούτοι διαπτυχθέντες ώφθησαν κενοί.
(Σοφ. Άντιγ. 707­709)

Τα κλασικά γράμματα χειμάζονται στις μέρες μας λόγω προκαταλήψεων ώρισμένων

κύκλων και έξ αίτιας της ολιγωρίας των κρατούντων για την ενίσχυση τους. 'Ατυχώς, όμως,
δέν είναι μικρότερες οί ευθύνες των Πανεπιστημιακών διδασκάλων για την συνεχή αύτη
υποβάθμιση των ανθρωπιστικών σπουδών μέ ο,τι αυτό συνεπάγεται. Ενδεικτική ή περίπτω­
ση στην οποία θα αναφερθούμε:
Το διδακτικό σύγγραμμα τοΰ καθηγητή τής Ιστορίας τού Πολιτισμού και τής Κλασικής
Φιλολογίας κ. Γ. Α. Χριστοδούλου υπό τον τίτλο «Αναγνωσματάριο τής Αρχαίας Ελ­
ληνικής Γλώσσας» αποτελεί παράδειγμα οικειοποίησης άπό τη γνωστή αγγλική σειρά
READING GREEK, πού χρησιμοποιείται για τή διδασκαλία τής Αρχαίας Ελληνικής
Γλώσσας σε αρχαρίους Κολλεγίων και Πανεπιστημίων τής Βρεταννίας. Και όμως τό σύγ­
γραμμα αυτό διανεμόταν και διδασκόταν στους φοιτητές του Τμήματος Μεθοδολογίας,
Ιστορίας και Θεωρίας τής 'Επιστήμης (ΜΙΘΕ) τοΰ Πανεπιστήμιου Αθηνών έπί μία εξαετία
(1996­2002), και φυσικά ό συγγραφέας του άπεκόμιζε ανενόχλητα τα όποια τυχόν οφέλη
προβλέπονταν άπό τή σχετική νομοθεσία.
Τό ύπό εξέταση πανεπιστημιακό βιβλίο αποτελεί, καθ' όσον γνωρίζομε, τό μοναδικό δι­
δακτικό σύγγραμμα τού κ. Χ. στη μακρά σταδιοδρομία του. Ό συγγραφέας του, καλυπτόμε­
νος υπό την ανώδυνη καί βολική, όπως ϊσως πιστεύει, φράση «ό τόμος αυτός βασίζεται, κατά
κύριο λόγο, στην ύλη μιας άπό τίς εγκυρότερες διεθνώς μεθόδους διδασκαλίας τής Αρχαίας
Ελληνικής, τής υπό τον τίτλο Reading Greek τετράτομης έκδοσης πού κυκλοφόρησε μεταξύ
τών ετών 1978­95 άπό την Πανεπιστημιακή Τυπογραφία τοΰ Cambridge» πού παραθέτει
στον πρόλογο του (σσ. 1­2), «δανείζεται» αύτολεξεί (μεταφράζοντας όπου χρειάζεται mot­à­
mot άπό τήν αγγλική γλώσσα) τό μεγαλύτερο μέρος τής ύλης τοΰ συγγράμματος του άπό τα
βιβλία τής ξένης αυτής σειράς, χωρίς να άναφέρη αν εχη πάρει τό απαιτούμενο copyright ­
μέ σκοπό βέβαια να άντληση υλικό στην έκταση και μέ τον τρόπο πού επιχειρεί στο ύπό συ­
ζήτηση εγχειρίδιο του. Στο εξώφυλλο φυσικά τοΰ συγγράμματος του βάζει φαρδύ­πλατύ τό
ονοματεπώνυμο του, παρουσιάζοντας έτσι ώς δική του πνευματική περιουσία τό μόχθο ξέ­
νων συναδέλφων του!
Ειδικότερα, τό «σύγγραμμα» τοΰ κ. Χ. απαρτίζεται άπό επτά μέρη, πού περιέχουν δεκα­
εννέα (19) κεφάλαια (σσ. 5­330). Σε κάθε μέρος προτάσσεται σύντομη εισαγωγή μέ τήν όποια
κατατοπίζεται ό αναγνώστης, εν προκειμένω ό φοιτητής, σχετικά μέ τό θεματικό περιεχόμε­
νο τοΰ μέρους. Ακολουθούν τα κεφάλαια μέ ιδιαίτερο εισαγωγικό σημείωμα τό καθένα.
Κάθε κεφάλαιο συγκροτείται άπό ενότητες, πού καθεμία περιλαμβάνει ενα σύντομο εισαγω­
γικό σημείωμα όπου χρειάζεται, τό όποιο πλαισιώνει νοηματικά τό «πεποιημένο» αρχαιοελ­
ληνικό κείμενο πού έπεται, λεξιλόγιο στο όποιο διασαφηνίζονται οί σημασίες τών κυριότε­
ρων λέξεων τοΰ κειμένου, σχόλια στα όποια δίδονται συντακτικές, πραγματογνωστικές καί
μερικές άλλες πληροφορίες ενώ κατά διαστήματα παρεμβάλλονται ασκήσεις, μέ τίς όποιες
ζητείται σχεδόν κατά κανόνα ή μετάφραση «πεποιημένων» φράσεων ή μικροκειμένων στή
νεοελληνική καί ενίοτε τό αντίστροφο.
Συγκεκριμένα έχουν ληφθή κατά λέξη άπό τήν προαναφερθείσα ξένη σειρά εγχειριδίων:
618 Βιβλιοκρισίες

1. Ό λ α τα εισαγωγικά σημειώματα (Μερών, Κεφαλαίων και μερικών Ενοτήτων) από

τον τόμο TEXT,
2. όλα τα «πεποιημένα» αρχαιοελληνικά κείμενα, πού άποτελοΰν πνευματικό προϊόν
τών 'Άγγλων φιλολόγων Ρ. Jones, Κ. Sidwell και F. Corrie άπό τον τόμο TEXT,
3. όλες οι ασκήσεις ειδικές καί γενικές άπό τον τόμο Grammar κλπ.,
4. αρκετά στοιχεία λεξιλογίων καί κυρίως σχολίων άπό τον τόμο ίδίως The Teacher's
Notes.
Παραθέτομε δειγματοληπτικά μερικά αποσπάσματα από τους αγγλικούς τόμους καί τα
αντίστοιχα «δάνεια» πού σε αφθονία υπάρχουν στο διδακτικό σύγγραμμα του "Ελληνα
Καθηγητή.

1. Εισαγωγικό σημείωμα στο Δεύτερο Μέρος τοΰ τόμου TEXT της αγγλικής σειράς (σ.
23):

Introduction
The later part of the fifth century was a time when many traditional
values were shaken by new ideas. As Dikaiopolis and the rhapsode
make their way towards Athens, a city torn by war and plague, they
see examples of the breakdown of conventional respect for law and
the gods.
The changing attitude to traditional values is explored further
through consideration of the influence of Socrates (Σωκράτης) as seen
by both the comic poet Aristophanes (Αριστοφάνης) and the philoso­
pher Plato (Πλάτων) and of the sophists.
Contemporary interest in the comparison of behaviour in different
societies is illustrated by a story from the historian Herodotus
(Ηρόδοτος) before we return to Dikaiopolis and the immediate
problems of the war.

Sources
Thucydides, Histories 2.1}­
17,51­3, 66­7; 3.83
Pindar, Pythian 8.135
Euripides, Alkestis 78off.
Xenophon, Hellenika 2.iii.52ff.
Solon, Elegies 4.31­2 (West)
Aristophanes, C louds 1­246,
694­791
Plato, Apology 20c—236
Euthydernos 275­277Ì·
Herodotus, Histories 4.110­16

'Από το ομόλογο «σύγγραμμα» τοΰ κ. Χ. (σ. 46):

Εισαγωγή
Κατά το δεύτερο ήμισυ του 5σο αιώνα πολλές παραδοσιακές αξίες κλονίστηκαν από
την εισβολή καινούργιων ιδεών. Καθώς ο Δικαιόπολης με τον ραψωδό βαδίζουν προς
την Αθήνα, μια πόλη που βασανίζεται από τον πόλεμο και την αρρώστια, βλέπουν γύ­
ρω τους απτά παραδείγματα κατάρρευσης του πατροπαράδοτου σεβασμού προς τον νό­
μο και τους θεούς.
 Βιβλιοκρισίες 619

Το ζήτημα της μεταβαλλόμενης στάσης απέναντι στις παραδοσιακές αξίες εξε­

τάζεται περαιτέρω με άξονα το πρόσωπο του Σωκράτη: πώς είδαν την επίδραση του ο
κωμικός ποιητής Αριστοφάνης, ο φιλόσοφος Πλάτων και οι σοφιστές
Το ενδιαφέρον εκείνης της εποχής για τη συγκριτική μελέτη των συμπεριφορών
σε διαφορετικές κοινωνίες καθρεφτίζεται σε μια διήγηση από τις Ιστορίες torn «πατέ­
ρα της ιστορίας» Ηροδότου­ έπειτα ξαναγυρίζουμε στον Δικαιόπολη και τα άμεσα
προβλήματα του πολέμου.

Πηγές
Θουκυδίδης {Ιστορίες 2.13­17. 51­3. 66­7· 3.83)
Πίνδαρος (Πύθια 8.135)
Ευριπίδης (Αλκηστις 780 κεξξ.)
Ξενοφών (Ελληνικά2.3.52 κεξξ.)
Σόλων (Ελεγείες 4.31­2 Wesl)
Αριστοφάνης (Νεφέλες 1­246. 694­791)
Πλάτων (Απολογία 20c­23b. Ενθύδημος 275­277c)
Ηρόδοτος (Ιστορίες 4.110­16)

2. Εισαγωγικό σημείωμα στο Πρώτο Κεφάλαιο (Μέρους Πρώτου) τοΰ τόμου ΤΕΧΤτχ\ς
αγγλικής σειράς (σ. 3):

Hegestratos and Sdenothemis, partners in the corn­shipping business, have

insured the load of grain on board their ship for far more than it is worth.
They embark in Byzantium, with captain and crew. The ship sails to Chios
(where a rhapsode boards) and Euboia (where Dikaiopolis gets on), and
eventually comes into sight of Athens and its harbour, Piraeus. While
Sdenothemis engages the passengers' attention with an appreciation of the
sights, a strange noise is heard below . . .

'Από το «έργο» τοΰ κ. Χ. (σ. 6):

Ο Ηγέστρατος και ο Ζηνόθεμης είναι συνέταιροι σε επιχείρηση μεταφοράς σιτηρών με χλοΐο. Το εμπό­
ρευμα σιτηρών που μεταφέρουν στο πλοίο τους το έχουν ασφαλίσει με χολύ μεγαλύτερη αξία από την
πραγματική. Το πλοίο, με τον κυβερνήτη και τους ναύτες, ξεκινάει από το Βυζάντιο και ταξιδεύει
για τη Χίο (εκεί ανεβαίνει ένας ραψωδός) «ri την Εύβοια (εκεί ανεβαίνει ο Δικαιόπολης). Τελικά το
πλοίο αντικρύζει την Αθήνα και το λιμάνι της τον Πειραιά Την ώρα που ο Ζηνόθεμης πάνω στο
κατάστρωμα, μιλάει στους επιβάτες για τα αξιοθέατα της πόλης ένας παράξενος θόρυβος ακούγετα ι
από κάτω...

3. Εισαγωγικό σημείωμα στο Κεφάλαιο Πέμπτο (Μέρους Δευτέρου) τοΰ τόμου TEXT
της αγγλικής σειράς (σ. 31):

Introduction
The questioning of traditional morality, which could be seen either as
620 Βιβλιοκρισίες

a new humanism or as moral degeneracy, was popularly associated

with the influence of people like Socrates and the sophists. Socrates
had a profound influence on Greek thought of his time, and the
philosopher Plato, from whose writings we derive much of our idea
of Socrates, was one of his most ardent disciples. Others, however,
regarded him as a pernicious influence on Athenian society, and the
claims that he 'corrupted the young' and 'believed in strange gods' led
to his trial and execution in 399.
The comic poet Aristophanes exploits all the humorous possibili­
ties of popular prejudice against 'intellectuals' with their 'new­fan­
gled' ideas and their arguments which are 'too clever by half in his
portayal of Socrates in his comedy C louds.

'Από το ομόλογο «σύγγραμμα» τοΰ κ. Χ. (σ. 68):

Εισαγωγή
Η αμφισβήτηση της παραδοσιακής ηθικής (κι αυτό θα μπορούσε να γίνει αντιληπι
είτε ως ένα νέο είδος ανθρωπισμού είτε ως ηθικός ξεπεσμός) συνδέθηκε στο μυαλό το
περισσοτέρων με την επιρροή που άσκησαν προσωπικότητες, όπως ο Σωκράτης και <
σοφιστές. Ο Σωκράτης επηρέασε βαθειά την ελληνική διανόηση της εποχής του, κο
ο φιλόσοφος Πλάτων, από τα κείμενα του οποίου αντλούμε μεγάλο μέρος της πληροςχ
ρήσης που έχουμε για τον Σωκράτη, υπήρξε ένας από τους πιο πιστούς μαθητές το*
Άλλοι, ωστόσο, πίστευαν ότι ο Σωκράτης επηρέασε κατά τρόπο ολέθριο την Αθηναικ
κοινωνία, ενώ οι κατηγορίες ότι «διέφθειρε τους νέους» και ότι «πίστευε σε αλλότρ
ους θεούς» οδήγησαν στη δίκη και εκτέλεση του το 399.
Στην κωμωδία του Νεφέλες ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης, δίνοντας την εικ<
να του Σωκράτη, εκμεταλλεύεται όλες τις κωμικές δυνατότητες της λαϊκής προκατέ
λήψης κατά των «διανοουμένων» με τις νεωτερικές ιδέες και τα σοφίσματα τους.

4. Εισαγωγικό σημείωμα στο Τρίτο Μέρος τοΰ τόμου ΤΕΧΤττ\ς αγγλικής σειράς (σ. 57):

PART THREE
Athens through the comic
poet's eyes
Introduction
The narrative returns to Dikaiopolis, who continues on his way
through the city with the rhapsode. They meet Euelpides and Peise­
tairos, two friends who plan to escape from Athens and its troubles
and found a new city, Cloudcuckooland (Νεφελοκοκκυγία), a Utopia
in the sky with the birds.
W e have already seen some of the troubles they want to
escape ­ the war, the plague, increasing lawlessness and disrespect for
 Βιβλιοκρισίες 621

the gods and human institutions, the collapse of morality and the
challenge of the sophists ­ but Euelpides mentions another, the Ath­
enian obsession with law­suits, a theme which is comically explored
in scenes from Aristophanes' Wasps.
Peisetairos and Euelpides have already decided on their plan of
escape, but Aristophanes provides two other possible comic solu­
tions: in Lysistrata, the women of Athens stage a sex­strike to end the
war, and in Akharnians, Dikaiopolis finally finds his own solution to
the problems of Athens at war.

'Από το «πόνημα» τοϋ κ. Χ. (σ. 124):

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Η Αθήνα μέσα από τα μάτια του κωμικού ποιητή

Εισαγαγή
Η διήγηση επιστρέφει στον Δικαιόπολη, ο οποίος, μαζί με τον ραψωδό, συνεχίζει την
πορεία του διαμέσου της πόλης Συναντούν τον Ευελπίδη και τον Πεισέταιρο, δύο φί­
λους τους που σχεδιάζουν να δραπετεύσουν από την Αθήνα και τα προβλήματα της
και να ιδρύσουν μια νέα πόλη, τη «Χώρα των κούκων μέσα στα σύνεφα» (Νεφελοκοκ­
κυγία), μιαν επουράνια Ουτοπία μαζί με τα πουλιά
Ως τώρα έχουμε δει μερικά από τα προβλήματα που ο Ευελπίδης με τον Πεισέ­
ταιρο θέλουν να αποφύγουν δραπετεύοντας —τον πόλεμο, τον λοιμό, την επιτεινόμε­
νη αναρχία και έλλειψη σεβασμού προς τους θείους και ανθρώπινους θεσμούς, την
κατάρρευση της ηθικής και την πρόκληση των σοφιστών—, αλλά ο Ευελπίδης αναφέ­
ρει ένα ακόμη πρόβλημα, τη δικομανία των Αθηναίων: αυτό ερευνάται με κωμικό τρό­
πο στους Σφήκες χον Αριστοφάνη.
Ο Πεισέταιρος και ο Ευελπίδης έχουν κιόλας αποφασίσει πώς θα δραπετεύ­
σουν, ο Αριστοφάνης όμως μας δίνει άλλες δύο δυνατές κωμικές λύσεις στη Λυσι­
στράτη οι Αθηναίες κηρύσσουν απεργία από τα ερωτικά τους καθήκοντα με στόχο να
θέσουν οριστικό τέλος στον πόλεμο, ενώ στους Αχαρνής ο Δικαιόπολης βρίσκει, επι­
τέλους, τη δική του λύση στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Αθήνα κατά την περίο­
δο του πολέμου.

5. Εισαγωγικό σημείωμα στα Μέρη Ένδεκα­Δεκατρία (TEXT, ο. 97):

Sections Eleven to Thirteen

The prosecution ofNeaira
Introductioti
These selections are adapted from the speech Kara Neaipaç, The
622 Βιβλιοκρισίες

Prosecution of Neaira (attributed to Demosthenes), given by Apollo­

doros in the Athenian courts about 340. Neaira is accused of being
non­Athenian and of claiming marriage to the Athenian Stephanos,
and so usurping the privileges of citizenship. Citizenship at Athens
was restricted to the children of two Athenian citizen parents, legally
married, and it was a jealously guarded privilege. Apollodoros was
therefore able to bring the charge as a matter of public interest, in a
γραφή. He sketches Neaira's past to prove that she is an alien, but also
makes great play of the fact that she was a slave and prostitute as well,
thus making her 'pretence' to Athenian citizenship all the more
shocking; and goes on to show that Stephanos and Neaira were
treating Neaira's alien children as if they were entitled to Athenian
citizenship. This evidence gives Apollodoros the occasion to claim
that Neaira and Stephanos are undermining the whole fabric of
society.

'Από το ομόλογο «σύγγραμμα» τοΰ κ. Χ. (σελ. 201):

ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΕΩΣ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ
Η δίωξη της Νεαίρας20

Εισαγωγή
Οι επόμενες επιλογές (και αυτών το αρχαίο κείμενο έχει προσαρμοστεί στις γλωσσικές
δυνατότητες των σπουδαστών) προέρχονται από τον Κατά Νεαίρας λόγο (αποδίδεται
στον Δημοσθένη) που εκφωνεί ο Απολλόδωρος στο δικαστήριο της Ηλιαίας (γύρω στο
340). Η Νέαιρα κατηγορείται ότι δεν είναι Αθηναία αστή, ότι εμφανίζεται ως νόμιμη
σύζυγος ενός Αθηναίου πολίτη, του Στεφάνου, και ότι σφετερίζεται, με τον τρόπο αυ­
τό, πολιτικά δικαιώματα των Αθηναίων. Στην Αθήνα τα πολιτικά δικαιώματα περιο­
ρίζονταν αποκλειστικά στους άρρενες γόνους συζύγων που ήταν και οι δυο τους γνή­
σιοι αστοί και είχαν συνάψει γάμο σύμφωνα με τους νόμους. Ήταν προνόμιο που οι
γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες κρατούσαν ζηλότυπα για τον εαυτό τους Ο Απολλόδωρος
λοιπόν είχε από τον νόμο το δικαίωμα να προσφύγει στο δικαστήριο υποβάλλοντας
γραφή, δηλ καταγγελία για υπόθεση δημοσίου συμφέροντος (πβ. 7.Β και 8.Η Λεξιλ.).
Στη γραφή του ο Απολλόδωρος παρουσιάζει αδρομερώς το παρελθόν της Νεαίρας για
να δείξει ότι είναι ξένη, επιπλέον όμως εκμεταλλεύεται όσο γίνεται περισσότερο το
γεγονός ότι η Νέαιρα ήταν δούλη και πόρνη —έτσι η αστήρικτη απαίτηση της να θε­
ωρείται Αθηναία αστή προβάλλει ακόμη πιο σκανδαλώδης Εν συνεχεία ο Απολλόδω­
ρος δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο ο Στέφανος και η Νέαιρα συμπεριφέρθηκαν απ­
έναντι στα παιδιά της Νεαίρας (παιδιά που δεν ήταν από Αθηναίους γονείς) ήταν η
συμπεριφορά που θα ταίριαζε μόνο σε γνήσιους Αθηναίους γόνους σε γόνους δηλαδή
γονέων με πλήρη τα δικαιώματα Αθηναίων πολιτών. Τα αποδεικτικά αυτά στοιχεία
δίνουν στον Απολλόδωρο την ευκαιρία να υποστηρίξει ότι ο Στέφανος και η Νέαιρα
υπονομεύουν το κοινωνικό σύστημα της Αθήνας
 Βιβλιοκρισίες 623

6. «Πεποιημένο» αρχαιοελληνικό κείμενο των 'Άγγλων φιλολόγων (TEXT, σ. 16):

Section Three Λ­Ε

Athens and Sparta
A
As the ship enters the harbour, Dikaiopolisseesa light shining from Salamis.
The reaction of the captain is abrupt.

ούτως οΰν ή ναΰς προς τον^ λιμένα βραδέως χωρ€Ϊ. ό δε

Δικαιόπολις λ α μ π ά δ α τινά ôpâ εν Σαλαμΐνι. έρωτα οΰν ό
κυβερνήτης πόθεν ή~λαμπάς· επειδή δε όρα, ευθύς σπεύδει προς
τόν^λιμενα.
20
ΚΥΒ. (pointing towards the harbour)
δεύρο ελθε και βλέπε, προς γαρ τον λιμένα άφικνούμεθα
ήδη.
ΔΙΚ. (βλέπ€ΐ προς την Σαλαμίνα)
Ιδού, ώ κυβερνήτα· Λαμπάδα τινά ορώ εν τη νήσω. 2_s
ΚΥΒ. τ'ι φής; πόθεν ή λαμπάς;
ΔΙΚ. οπόθεν; Ιδού.
ΚΥΒ. (βλέπίΐ προς την νησον και 6 κυβερνήτης)
ω Ζεύ. λαμπάδα γαρ ούχ οράς, άλλα τα πυρά.
ΝΑΥΤΗΣ τ'ι φής; τα πυρά λέγεις; ώ Ζεύ. άγε δή, ώ 30
κυβερνήτα, σπεύδε, σπεύδε και σώζε ημάς εις τον λιμένα.
ΚΥΒ. (impatiently)
μή φοβεισθε­ σπεύδω γάρ, και επιστρέφει ήδη ή ναύς εις
τον λιμβνα.
ΔΙΚ. άλλα δια τι σπεύδομεν; άρα κίνδυνος τις €στιν; 35
NAY. νή τον~Δ'ια· εν κινδύνω εσμεν, ώ Δικαιόπολι, ευ οιδα 'ότι.
σπεύδομεν διότι τα πυρά δήλοι τι δεινόν.
ΔΙΚ. τ'ι δηλοί τα πυρά;
NAY. σαφώς δηλοί οτι al πολεμιαι νήες επι ημάς επέρχονται.

Άπό το ομόλογο «σύγγραμμα» τοΰ κ. Χ. (σσ. 34):

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ (Α­Ε)

Αθήνα και Σπάρτη
3.Α
Καθ(ύς το πλοίο μπαίνει στο λιμάνι, ο Λικαιόχολης βλέπει ένα φως να φέγγει αχό τη Σαλαμίνα. Η αντί­
δραση τον κυβερνήτη είναι απότομη.

ούτως ούν ή νανς προς τον λιμένα βραδέως χωρεί, ό δε Δικαιόπολις λαμπάδα τινά όρα
εν Σαλαμΐνι. έρωτα οΰν ό κυβερνήτης πόθεν ή λαμπάς­ επειδή δέ ôpâ. ευθύς σπεύδει
προς τόν λιμένα.
624 Βιβλιοκρισίες

ΚΥΒ. (δείχνει προςroλιμάνι)

δεύρο έλθέ και βλέπε, προς γαρ τον λιμένα άφικνούμεθα ήδη.
ΔΙΚ. (βλέπει προς τήν Σαλαμίνα)
ιδού, ώ κυβερνήτα- λαμπάδα τινά όρω εν τη νήσω.
ΚΥΒ. τίφής: πόθεν ή λαμπάς;
ΔΙΚ. οπόθεν; ιδού.
ΚΥΒ. (βλέπει προς τήν νήσον και ό κυβερνήτης)
ώ Ζεύ. λαμπάδα γαρ ούχ οράς, αλλά τά πυρά.
ΝΑΥΤΗΣ τί φής; τά πυρά λέγεις; ώ Ζεύ. άγε δή, ώκυβερνήτα. σπεύδε, σπεύδε και
σώζε ημάς εις τον λιμένα.
ΚΥΒ. (νευρικά)
μή φοβείσθε- σπεύδω γάρ, και επιστρέφει ήδη ή ναύς εις τον λιμένα.
ΔΙΚ. άλλα διά τί σπεύδομεν; άρα κίνδυνος τις έστιν;
NAY. νή τον Δία- ένκινδύνωέσμέν, ωΔικαιόπολι,εύ οίδαότι. σπεύδομεν διότι τά
πυρά δηλοϊ τι δεινόν.
ΔΙΚ. τί δηλοϊ τά πυρά;
ΝΑ Υ. σαφώς δηλοϊ ότι αί πολέμιαι νήες έπι ημάς επέρχονται.

7. Παραθέτουμε και κάποιες ασκήσεις, για να γίνη αντιληπτός ό βαθμός της οικειοποίη­
σης. (Τόμος της αγγλικής σειράς GRAMMAR, σσ. 50­51):

Exercises for Section Four Α—Β

(a) W o r d s
Deduce the meaning of the words on the right fro
cmcuSctiToc η παίοευσις, το παίο^ υμα
αποθνήσκω (άποθαν­
' \ αθάνατος ον, ό θάνατος
θνητός
γίγνομαι (ytv­) ή yeveatç
δηλόω ή δήλωσις
ίμβαίνω (Ιμβα­) η cp.j3aotç
ερωτάω το ερώτημα
ζητέω τ) ζητησις
θτάομαι το 0€αμ.α
καλέω η κλησις
καλός το κάλλος
κρατάω το κράτος
μανθάνω η μάθησις, το μάθημα
ποι4ω το ποίημα, ή ποίησις
στρατηγός το στρατήγημα
στρατιά το στράτευμα
 Βιβλιοκρισίες 625

ταχ€α>? το ταχο?
τιμάω ή τιΡ·ν> άτιμος ον
τολμάω ή τόλμησις, το τόλμημα
φευδώς το φεύδος

(b/c) M o r p h o l o g y and Syntax

ι. Translate into Greek, the italic phrases in the following sentences, using
a part of ών ούσα όν.
a. Since I am unhappy, I shall leave the city.
b. We who are jew shall not defeat you who~are many.
c. Asjriends, ladies, you do not quarrel.
d. I, an Athenian andfor lunate, hate you, Spartan that you are and hated by the
gods.
e. Who are you to threaten me?

(d) English into Greek

Translate these pairs of sentences:
1. εγώ γαρ θνητός ών ουκ ατιμάζω τους θεούς.
Since you are a farmer you know the laws.
2. εκείνους ούν, έμπειρους οντάς κατά γήν, 'Αθηναίοι νικώσι κατά
(?άλατταν.
As sailors we hold sway on the sea.
3. το δ' άστυ καλόν òv ου τιμώ.
I am not afraid of the numb er of corpses, though it is large.
4. ó δε στρατηγός ούτος, άριστος ών, ου φοβείται τους Λακεδαιμονίους
πολεμίους οντάς.
My wife, who is unlucky, is afraid of the plague, which is evil.
5. οί γαρ άνθρωποι, κακοδαίμονες οντες, τιμώσι τους των θεών νόμους,
αρίστους οντάς.
The people, since it is good, does not dishonour the gods, who are
great.

Test Exercise Fo ur A—Β

Translate into English:
ΝΕΑΝΙΑΣδεύρ ελθε και είπε. δια τίολοόύρη, ώ ώίλε; άρα υίόν τίνα,
κακοδαιμονα οντά, ολοφύρη, η θυγατέρα η γυναίκα;
ΓΕΡΩΝ κακοδαίμων δη ών εγωγε, ώ φίλε, τούτο ποιώ. ολοφύρομαι γαρ τόν τε
υιον τον ουκετ οντά καί την θυγατέρα την ήδη νεκρον ούσαν.
MEAN. κακοδαίμων δη φαίνη ών. άλλα τι αίτιον «ττιν; πώς άποθνήσκουσιν οι
άνθρωποι;
ΓΕΡ. δια την νοσον, ω φίλε, νεκροί επί νεκροίς πίπτουσι και άποθνήσ κουσιν
άνθρωποι κακοδαίμονες οντες.
NEAh πολλά δη πράγματα εχομεν δια την νόσον. ορώ γαρ εγωγε το μεν πλήθος
τών ανθρώπων κακόδαιμον όν, την δε πόλιν πολλή εν απορία ουσαν, τους
δε ανθρώπους εφήμερους οντάς και κακοδαίμονας.
ΓΕΡ. μη ούν ατίμαζε τους θεούς μηδέ ασεβεί είς την πόλιν, άλλα τόλμα καί
τίμα τους θεούς.
626 Βιβλιοκρισίες

'Από το ομόλογο «σύγγραμμα» τοΰ κ. Χ. (σσ. 56­57):

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 4: Α­Β
(α) Από τις λέξεις της αριστερής στήλης να συναγάγετε τη σημασία των λέξεων της δε­
ξιάς στήλης:
απαίδευτος ή παίδενσις, το παίδευμα
αποθνήσκω (άποθαν­) αθάνατος, ­ον, ό θάνατος
θνητός
γίγνομαι (γεν·) ή γένεσις
δηλόω ήδήλωσις
εμβαίνω (έμβα­) ήέμβασις
ερωτάω το ερώτημα
ζητέω ή ζήτησις
θεάομαι το θέαμα
καλέω ήκλήσις
καλός το κάλλος
κρατέω το κράτος, κοφτερός, ­ά, ­όν
μανθάνω ή μάθησι ς, το μάθημα
ποιέω το ποίημα, ή ποίησις
στρατηγός το στρατήγημα
στρατιά το στράτευμα
ταχέως το τάχος
τιμάω η τιμή, άτιμος, ­ον
τολμάω ή τόλμησις, το τόλμημα
ψευδώς το ψεύδος
(β) Να μεταφράσετε στα ΑΕ τις φράσεις που έχουν γραφεί με πλάγια στοιχεία:
1. Επειδή είμαι κακότυχος, θα εγκαταλείψω την πόλη.
2. Εμείς που είμαστε λίγοι δεν θα νικήσουμε εσάς που είσαστε πολλοί.
3. Σαν φίλες που είσαστε, κυρίες μου, δεν μαλώνετε η μία με την άλλη.
4. Εγώ, που είμαι Αθηναίος και ευτυχισμένος, απεχθάνομαι εσένα, που είσαι Σπαρτι­
άτης και κακορίζικος.
5. Ποιος είσαι συ και με απειλείς;
(γ) Να μεταφραστούν τα επόμενα ζεύγη προτάσεων:
1. έγώ γαρ θνητός ων ουκ ατιμάζω τους θεούς.
Ως γεωργός γνωρίζεις τους νόμους.
2. εκείνους συν, έμπείρους όντας κατά γήν, Αθηναίοι νικώσι κατά θάλατταν.
Ως ναυτικοί κυριαρχούμε στη θάλασσα.
3. το δ'άστυ καλόν όνου τιμώ.
Δεν με φοβίζει το πλήθος των νεκρών, αν και είναι μεγάλο.
4. ô δέ στρατηγός ούτος, άριστος ών, ου φοβείται τους Λακεδαιμονίους πολεμίους όν­
τας.
Η γυναίκα μου, όντας κακότυχη, φοβάται την κακιά αρρώστεια.
5. οί γαρ άνθρωποι, κακοδαίμονες όντες, τιμώσι τους τών θεών νόμους, αρίστους όντας.
Ο λαός, επειδή είναι ευσεβής, δεν ατιμάζει τους μεγάλους θεούς

(δ) Να μεταφραστεί το επόμενο κείμενο:

ΝΕΑΝΙΑΣ δεύρ 'έλθέ και είπε. δια τί όλοφύρη, ω φίλε; άρα υίόν τίνα, κακοδαίμονα
όντα, όλοφύρη, ή θυγατέρα ή γυναίκα;
ΓΕΡΩΝ κακοδαίμων δή ών έγωγε, è φίλε, τούτο ποιώ. όλοφύρομαι γάρ τόν τε υίόν τον
ούκέτ'όντα και την θυγατέρα τήν ήδη νεκράν ουσαν.
ΝΕΑΝ. κακοδαίμων δή φαίνη ών. αλλά τί τό αίτιον έστιν; πώς άποθνήσκουσιν οί
άνθρωποι;
 Βιβλιοκρισίες 627

ΠΕΡ. δια την νόσον, ω φίλε, νεκροί επί νεκροϊς πίπτουσι και άποθνήσκουσιν
άνθρωποι κακοδαίμονες δντες.
ΝΕΑΝ. πολλά δη χράγματα έχομεν διά την νόσον. ορώ γαρ έγωγε το μεν χλήθος των
ανθρώπων κακόδαιμον δν, την δέ πόλιν πολλή έν απορία ονσαν, τους δε
ανθρώπους εφήμερους όντας και κακοδαίμονας.
ΓΕΡ. μη ουν ατίμαζε τους θεούς μηδέ ασέβει είς την πόλιν, αλλά τόλμα και τίμα τους
θεούς.

Προξενεί όντως θλίψη το γεγονός να βλέπη κάποιος "Ελληνα φιλόλογο και 'ιδίως
Καθηγητή Πανεπιστημίου ­ό όποιος μάλιστα διατείνεται ότι είναι δεινός κλασικός φιλόλο­
γος­ να φτάνη στο σημείο να μεταφράζη απλοϊκές ασκήσεις άπό την αγγλική γλώσσα και να
τις δίνη στους Έλληνες φοιτητές του γιά... μεταγραφή τους στην αρχαία ελληνική γλώσσα!
Ο tempora, ο mores!
Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, ό κ. Χ. αντλεί αρκετά στοιχεία άπό τήν αγγλική σειρά γιά
τήν κατάρτιση τών λεξιλογίων και τών σχολίων του. Μάλιστα γιά να δείξη ϊσως ότι τα σχόλια
του είναι υπερεπαρκή και έμπερίστατα σε σύγκριση με εκείνα της ξένης σειράς, τα παραφορ­
τώνει μέ παραθέματα άπό διάφορα αρχαιοελληνικά έ'ργα, οδηγούμενος κι έδώ άπό σχετικές
παραπομπές πού παρέχουν οι 'Άγγλοι συνάδελφοι του. 'Αξιοσημείωτο είναι ότι τα παραθέμα­
τα αυτά τα συνοδεύει και μέ δόκιμες νεοελληνικές μεταφράσεις ­όχι βέβαια δικές του­ άλλα
λαμβάνοντας αυτές άπό τή μεταφραστική εργασία άλλων (Α. Βλάχου, Ρ. Ρούφου, Β. Τατάκη,
Ν. Σκουτερόπουλου, Θ. Σταύρου κ.ά.), τους οποίους αναφέρει. Ενδεικτικά παραθέτουμε:
(Reading Greek, The Teachers' Notes, a. 108).
9 ξ έ ν η : the rites of the Mysteries could not be witnessed even by Athenian
w o m e n ­ that a stranger should see them was sacrilege. Note that the wife
of the βασιλεύς also had various religious duties (including administering the
oath to various priestesses). Note further that, as the office of βασιλεύς, like
most other priesthoods, was allotted annually, the 'secret' rites would have
been known to (at least) several people.
The Anthesteria, celebrated on n t h ­ i 2 t h Anthesterion (end of February),
was one of the major festivals of Dionysos. Its ritual was closely connected
with wine (the first day was called πίθοιγία = opening of wine jars, the
second \óes = jugs: all participants brought their own wine in jugs); its
climax was the Upòc γάμος between the wife of the βασιλεύς and Dionysos.

(σ. 249, «Άναγνωσματάριο»)

ξένη σϋσηΐ Ούτε καν οι γνήσιες Αθηναίες δεν επιτρεπόταν να παρακολουθή­
σουν τις τελετές των Μυστηρίων το να τις παρακολουθήσει μια ξένη ισοδυναμούσε
με ιεροσυλία. Σημειώστε ότι και η γυναίκα του βασιλέως (η βασίλιννα, δηλ. βασί­
λισσα) είχε διάφορα θρησκευτικά καθήκοντα. Το αξίωμα του βασιλέως, όπως και τα
περισσότερα άλλα ιερατικά αξιώματα, διαρκούσε ένα έτος, επομένως οι απόρρητες
ιεροπραξίες θα πρέπει να ήταν γνωστές σε αρκετούς ανθρώπους —αυτούς, προφανώς,
που είχαν ασκήσει το αξίωμα.
Τα Ανθεστήρια (γιατί περί των Ανθεστηρίων πρόκειται εδώ) ήταν μια από τις
σημαντικότερες Διονυσιακές γιορτές. Τα επόμενα δύο κείμενα διευκρινίζουν τα σχε­
τικά με τη γιορτή. Το πρώτο κείμενο (1) είναι απόσπασμα από το βιβλίο του Martin Ρ.
Nilsson, Ελληνική'λαϊκή θρησκεία (μετάφρ. Ι.θ.Κακριδή), Αθήνα 1953, σελ. 30­32· το
δεύτερο κείμενο (2) είναι άρθρο της Σέμνης Καρούζου δημοσιευμένο στην εφημ. Ελευ­
θερία της 16.5.1959 υπό τον τίτλο «Τα αρχαία Ανθεστήρια Το προαιώνιο πανηγύρι
των Ιώνων» (αναδημοσιεύτηκε στο περιοδ. Νέα Εστία 65 (1959), σελ. 748­750).
628 Βιβλιοκρισίες

Μέ τον τρόπο αυτόν συγκροτεί ογκώδες πανεπιστημιακό διδακτικό σύγγραμμα με ξένο

μόχθο. Άρκεΐ να σκεφτή κανείς ότι τον τόμο ΤΕΧΤτχ\ς αγγλικής σειράς, έξ 180 σελίδων, τον
ενσωματώνει ολόκληρο στο βιβλίο του! Μία τέτοια καθολική οικειοποίηση αποδεικνύει πε­
ρίτρανα το ανακριβές του ισχυρισμού του κ. Χ. ότι το «σύγγραμμα» του βασίζεται «κατά κύ­
ριο λόγο» στην ΰλη του READING GREEK. Για τους γνωρίζοντες ελληνικά άλλο το «κατά
κύριο λόγο» και άλλο ή κατά λέξη μετάφραση!
Στην περίπτωση όμως αυτή δεν ώφειλε να δηλώσει ρητά πότε και ποιοι χορήγησαν
ειδικό copyright, για να άποτολμήση μία τέτοια ιδιοποίηση και διασκευή άπό ξένα βιβλία;
Ή ενέργεια αυτή της αύτολεξεί οικειοποίησης ξένου μόχθου αποκτά σοβαρότερες δια­
στάσεις, δεδομένου ότι δεν πρόκειται για αυθεντικά αρχαιοελληνικά κείμενα (περίπτωση
για τήν οποία ό κ. Χ. θα μπορούσε να ίσχυρισθή σύμπτωση;) άλλα για πεποιημένα! Και μάλι­
στα δεν δίστασε να άναγράψη το όνομα του, χωρίς καμμία επεξήγηση στο εξώφυλλο ότι
πρόκειται για υλικό είλημμένο άπό το READING GREEK τον Cambridge.
Προφανώς το «σύγγραμμα» του αυτό δίδασκε ό κ. καθηγητής σέ ώρες ΘΕΜΑΤΟ­
ΓΡΑΦΙΑΣ, δηλαδή σέ ώρες διδασκαλίας της Αρχαίας Ελληνικής. Στην περίπτωση όμως
αυτή δεν θα μπορούσε να κατάρτιση ό 'ίδιος μία ανθολογία αρχαιοελληνικών κειμένων μέ
αποσπάσματα κλιμακούμενης δυσκολίας στην κατανόηση τους, πράγμα πού επιχειρεί συ­
χνά και ένας φιλόλογος Λυκείου; Ή αν επέμενε να χρησιμοποίηση το READING GREEK,
δεν θα μπορούσε τουλάχιστον να ζητήση να λάβη τα σχετικά συγγραφικά δικαιώματα και
έπειτα να το μετάφραση και διασκευάση μέ τον δεοντολογικό και επιστημονικά καθιερωμέ­
νο τρόπο;
ΓΕΩΡΓΙΑ ΞΑΝΘΑΚΗ­ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ
 ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ

ΑΓΓΕΛΟΣ ΒΛΑΧΟΣ
ΕΠΙΤΙΜΟΝ ΜΕΛΟΣ ΤΟΥ Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
(1915­2003)

Ό Αγγελος Βλάχος υπήρξε διπλωμάτης καρριέρας, διετέλεσε Υπουργός, ανέλα­

βε υψηλά πολιτικά καθήκοντα, επιφορτίσθηκε δέ με σημαντικές διπλωματικές
αποστολές και διακρατικές μεσολαβήσεις. Επίτιμο Μέλος (1988) του Φ.Σ. Παρνασ­
σός, λάμπρυνε μέ τήν παρουσία του τήν ύπερεκατονταετή φιλολογική και πολιτι­
στική προσφορά τοϋ Ιδρύματος. Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και Μέλος της έν
Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, της οποίας διετέλεσε Πρόεδρος (2002­2003) σέ
μια κρίσιμη περίοδο πού όφείλετο στην σθεναρά θέση της Εταιρείας σχετικά μέ τήν
ορθή διαχείριση μεγάλων αρχαιολογικών προβλημάτων, όπως ό Μαραθώνας και
άλλα.
Ό αείμνηστος Αγγελος Βλάχος ανέλαβε και έφερε σέ αϊσιο πέρας μέ τήν προ­
σήκουσα κάθε φορά ακεραιότητα, οξυδέρκεια και διακριτικότητα, σοβαρές διπλω­
ματικές αποστολές.
Γεννήθηκε στην Αίγυπτο (Μανσούρα, κοντά στην Αλεξάνδρεια). Ό πατέρας του
ήταν δικαστής στα Μικτά Δικαστήρια της Αλεξάνδρειας, ένώ ή μητέρα του ήταν Γαλ­
λίδα. Ό παππούς του υπήρξε επιφανής λόγιος, ποιητής καί διπλωμάτης. Ό Α. Βλ.
φοίτησε στο Αβερώφειο Γυμνάσιο της γενέτειρας του όπου είχε ώς καθηγητή τον
Ευάγγελο Παπανούτσο καί τελείωσε στο Γ Γυμνάσιο Αθηνών. Ώς φοιτητής της
Νομικής Σχολής, είχε ώς καθηγητές σπουδαίους επιστήμονες, όπως ό Αλέξανδρος
Σβώλος, ό Κων/νος Τσάτσος, ό Ανδρέας Ανδρεάδης.
Από τα φοιτητικά του χρόνια έδειξε ζωηρό ενδιαφέρον για τήν ιστορία καί τή
λογοτεχνία, ελληνική καί γαλλική, καί έγινε δεκτός σέ λογοτεχνικούς κύκλους καί
από προσωπικότητες, όπως ό Γεώργιος Σεφέρης καί ό Ανδρέας Καραντώνης, ένώ
άπό τα σχολικά του χρόνια άρχισε νά γράφει διηγήματα.
Το 1939 εισήλθε στο διπλωματικό σώμα καί κατά τήν έναρξη τοΰ Πολέμου τοΰ
1940 ζήτησε καί υπηρέτησε στην Αλβανία ώς εθελοντής. Βιώματα καί εντυπώσεις
του άπό τήν Αλβανία βρήκαν τήν θέση τους σέ γνωστά λογοτεχνικά έργα του, όπως
Το Μνήμα της Γριάς. Κατά τήν Κατοχή, συνελήφθη άπό τους Ιταλούς καί φυλακί­
σθηκε δύο φορές. Τελικώς διέφυγε στή Μέση Ανατολή καί υπηρέτησε στην Κυβέρ­
νηση τοΰ Καΐρου. Κατά τήν επιστροφή του στην Ελλάδα, έκανε λαμπρή διπλωμα­
τική σταδιοδρομία τόσο στην Ελλάδα όσο καί σέ διάφορες ξένες πρωτεύουσες (Κων­
σταντινούπολη, Αγκυρα, Λευκωσία, Γενεύη, Μόσχα). Τό 1963 έγινε υφυπουργός
Προεδρίας καί τό 1974 διετέλεσε Γεν. Γραμματέας τοϋ Υπουργείου 'Εξωτερικών καί
στή συνέχεια Διευθυντής τοϋ Πολιτικού Γραφείου τοϋ Κων/νου Καραμανλή καθώς
630 Νεκρολογία

και Υπουργός Προεδρίας. Διετέλεσε Γεν. Διευθυντής Ραδιοφωνίας­Τηλεόρασης το

1975­76. Το 1985 εξελέγη μέλος της 'Ακαδημίας 'Αθηνών. Διετέλεσε 'Επόπτης τοϋ
Γραφείου 'Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών της 'Ακαδημίας, λόγω της
άριστης γνώσης της γλώσσας καί τοϋ έντεχνου λόγου. Το 1982 έγινε Εταίρος της
Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών, το 1984­86 Μέλος τοϋ Δ.Σ. καί το 2002­2003
Πρόεδρος.
Πέρα άπό τή διπλωματική, πολιτική καί κοινωνική δράση του, ό 'Άγγελος
Βλάχος ανεδείχθη λαμπρός λογοτέχνης, παρουσιάζοντας έ'να εμπνευσμένο καί πολυ­
θεματικο έργο. Περιλαμβάνει τοΰτο περισσότερους άπό σαράντα τόμους, μεταξύ τών
οποίων τα περισσότερα κείμενα του εκφράζουν νέους πνευματικούς προβληματι­
σμούς καί διευρύνουν τα σύνορα τοϋ έντεχνου λόγου, αρθρωμένου πάντα με ακρί­
βεια, καλλιέπεια καί αίσθημα ευθύνης: Το Μνήμα της Γριάς 1945, Ό Κύριος μου
'Αλκιβιάδης 1954, Ή 14η Νιζάν 1972, Μεροληψίες τοϋ Θουκυδίδη 1974, Μια φορά κι
έναν καιρό ένας Διπλωμάτης (6 τόμοι, 1985­1988), Παρατηρήσεις στον Θουκυδίδη (2
τόμοι, 1992­1994), Ή Οικοδόμηση της Δημοκρατίας 1985, Το Δωδεκάθεο 1999,
μεταξύ άλλων. Ασχολήθηκε επίσης με μεγάλη επιτυχία με μεταφράσεις άπό καί προς
τα γαλλικά, αγγλικά καί ελληνικά πολλών καί σημαντικών ιστορικών καί λογοτε­
χνικών έργων καθώς καί επιλογών άπό τήν Καινή Διαθήκη (1974), τα Ευαγγέλια
(1976), τις Πράξεις τών Αποστόλων (1983). Τέλος, τα 'Ακαδημαϊκά Δημοσιεύματα καί
διάφορα Μελετήματα καί 'Άρθρα του αποτελούν σπουδαίες αναφορές σέ πρόσωπα,
καταστάσεις καί πράγματα.
(Τα περισσότερα στοιχεία για το Αφιέρωμα αυτό αντλήθηκαν άπό το Ειδικό
Τεύχος πού αφιέρωσε στον 'Άγγελο Βλάχο ή έν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, με
εκτενές καί αναλυτικό κείμενο τοϋ Βασιλείου Χ. Πετράκου, Γενικού Γραμματέα,
δημοσιευμένου στην περιοδική έκδοση «Ό Μέντωρ», τεύχος 67, σελ. 49­73 ['Ιούνιος
2003]. Βλ. επίσης σύντομο Αφιέρωμα Μνήμης της Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς, 2004,
σελ. 456­57).
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ
Χ ρ ο ν ι κ ά
ΕΦΟΡΕΙΑ
(2003­2006)

Πρόεδρος: Ίω. Μαρκαντώνης. 'Αντιπρόεδροι: Π. Νικολόπουλος, Κ. Μητσάκης, Π.

Σπυρόπουλος. Γενικός Γραμματεύς: Δίον. Καλαμάκης. Ειδικοί Γραμματείς: Ν. Κυριαζής,
Σοφ. Δημητρακόπουλος. Κοσμήτωρ: Ηλίας Δροσινός. "Εφορος Σχολών: Χρ. Παπαδόπου­
λος. Ταμίας: Χρ. Αναγνωστός. "Εφορος Βιβλιοθήκης: Γερ. Ζώρας. "Εφορος Καταστήματος:
Στ. Μουζάκης. Σύμβουλοι: Μιχ. Κατσάνης, Δ. Κουκουλομμάτης, Γ. Μποζώνης, Σπ. Τρωϊά­
νος.

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΗΣ

Γραμματεύς Σχολής: Ήλ. Τεμπέλης. Κοσμήτορες: Λέων. Δρόσος, Νικ. Κλέντος, Σπ.
Κοκκινάκης, Στ.­Εύ. Κουτρουμπάς, Βασ. Κωνσταντινόπουλος, Στ. Λόης, Στ. Μαραγκουδά­
κης, Ζ. Μελισσάκης, Ίω. Μπολονάκης, Ήλ. Νικολάου, Νικ. Νούλας, Παν. Ριζόπουλος, Ίω.
Σπετσιώτης, Βασ. Σπανδάγος, Δημ. Τούκας, Παν. Φραγκάκος.

ΕΞΕΛΕΓΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Β. Καλαϊτζής­Μουντάκις, Γ. Πολυμένης, Γ. Μποροβίλος.

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ

Ίω. Μαρκαντώνης, Μαρία Μαντουβάλου, Ευ. Ρόζος.

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΠΟΙΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

Τ. Αναγνώστου, Δημ. Κουκουλομμάτης, Γερ. Ζώρας.

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΕΚΘΕΣΕΩΣ

ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

Ίω. Μαρκαντώνης, Δίον. Καλαμάκης, Χρ. Άναγνωστός, Χρ. Χρήστου, Ν. Γκιολές, Ίω.
Σπανοδήμος, Κ. Εύρυγένης, Θ. Μάρκελλος.

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

Ίω. Μαρκαντώνης, Π. Νικολόπουλος, Κ. Μητσάκης, Δίον. Καλαμάκης, Γερ. Ζώρας.

t
'Εκλιπόντα Μέλη της Διοικήσεως
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΠΑΡΟΥΝΟΣ, διατ. μέλος της Εξελεγκτικής Επιτροπής (1980­1994).
 ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

Κατά το παρόν έτος, λόγω εκτεταμένων επισκευών στις όψεις και στην στέγη τοϋ
κεντρικού κτηρίου τοΰ Συλλόγου, δέν πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις άπό 1­1­2003 μέχρι
30­9­2003, έκτος εκτάκτων περιπτώσεων. Κατωτέρω παρατίθεται αναγραφή των εκδηλώσε­
ων πού πραγματοποιήθηκαν με πρωτοβουλία τοϋ Φ.Σ. Παρνασσός, στην αίθουσα τελετών
καί στην αίθουσα Κ. Παλαμά.

Μάρτιος 2003. 21.3.03: Εορτασμός της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου 1821.
Όμιλητής ό Δημήτριος Λουκάς, με θέμα: «25η Μαρτίου: Ή μεγάλη στιγμή τοϋ 1821». 28.3.03:
Υποδοχή τοΰ Γεωργίου Πηλίτση ως αντεπιστέλλοντος μέλος τοΰ Συλλόγου. Ό τιμηθείς
ανέπτυξε το θέμα: «Γιώργος Σεφέρης. Λίγες σκέψεις για το μυθιστόρημα του».
Μάιος 2003. 29.5.03: 'Επέτειος επί τη συμπληρώσει 550 ετών άπό της Αλώσεως της
Κωνσταντινουπόλεως. Έτελέσθη Μέγας Εσπερινός ε'ις τον Ί . Ναόν Άγιου Γεωργίου Κα­
ρύτση, χοροστατοΰντος τοϋ Θεοφ. Επισκόπου Φαναριού κου Άγαθαγγέλου Χαραμαντίδη.
Όμιλητής ό καθηγητής π. Γεώργιος Μεταλληνός, μέ θέμα: «Τα μετά τήν Άλωσιν».
'Οκτώβριος 2003. 7.10.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα: «Σελίδες Ευρωπαϊκής
Ιστορίας: ΙΣΤ'­ΙΖ' αι. Ερρίκος Δ' της Γαλλίας και της Ναυάρας (1553­1610)». Εισηγήτρια:
Νίκα Πολυχρονοπούλου­Κλαδά. 10.10.03: 'Επέτειος τής 'Απελευθερώσεως των 'Αθηνών.
Κατάθεση στεφάνου άπό τον Πρόεδρο τοϋ Συλλόγου και τήν 'Αντιδήμαρχο 'Αθηναίων "Ηρα
Βαλσαμάκη. 20.10.03: Παρουσίαση τής ποιητικής ανθολογίας «Λύρα τοϋ Πόντου».
Όμιλητές: Κ. Μητσάκης καί Χρ. Τουμανίδης. 21.10.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα:
«Σελίδες Ευρωπαϊκής Ιστορίας». Εισηγήτρια: Νίκα Πολυχρονοπούλου­Κλαδά. 27.10.03:
'Επέτειος τής 28ης 'Οκτωβρίου 1940. Όμιλητής ό Μιχ. Κατσάνης, μέ θέμα: «28η 'Οκτωβρίου
1940, ό μέγας σταθμός στην πορεία τοΰ Έθνους μας». 29.10.03: Αγιασμός επί τη ένάρξει τοΰ
νέου εκπαιδευτικού έτους στή Σχολή τοΰ Συλλόγου.
Νοέμβριος 2003. 4.11.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα: «Σελίδες Ευρωπαϊκής Ιστο­
ρίας». Ε'ισητήτρια: Νίκα Πολυχρονοπούλου­Κλαδά. 5.11.03: Παρουσίαση τοΰ βιβλίου τής
Θωμαΐδος Κιζιρίδου: «Ποντίων 'Εδέσματα». Όμιλητές: Παν. Ριζόπουλος, "Ελσα Γαλανίδου­
Μπαλφούσια, Μαρία Βεργέτη­Κυριακίδη. 6.11.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα: «Άρ­
χαιότης καί Μέλλον». Εισηγητής: Έμμ. Μικρογιαννάκης. 12.11.03: Βραδιά Κωνσταντίνου
Καβάφη. Όμιλητής ό Δημ. Κουκουλομμάτης. Ή 'Αντιγόνη Εύστρατόγλου ερμήνευσε μελο­
ποιημένα ποιήματα τοΰ ποιητή. 12.11.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα: «Νεωτερικότητα
καί Οικογένεια». Εισηγήτρια: Κλειώ Πρεσβέλου. 18.11.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα:
«Σελίδες Ευρωπαϊκής Ιστορίας». Εισηγήτρια: Νίκα Πολυχρονοπούλου­Κλαδά. 20.11.03:
Κύκλος Νέων Καλλιτεχνών. Ρεσιτάλ πιάνου τοΰ Γεωργίου Φιλαδελφέως. 26.11.03: Σεμινα­
ριακός Κύκλος μέ θέμα: «Νεωτερικότητα καί Οικογένεια». Εισηγήτρια: Κλειώ Πρεσβέλου.
Δεκέμβριος 2003. 2.12.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα: «Σελίδες Ευρωπαϊκής
Ιστορίας». Είσηγήτιρα: Νίκα Πολυχρονοπούλου­Κλαδά. 4.12.03: Όμιλία τοϋ Νικολάου
Άναστασιάδη, μέ θέμα: «Φυσικές έννοιες στον Αριστοτέλη». 4.12.03: Σεμιναριακός Κύκλος
μέ θέμα: «Άρχαιότης καί Μέλλον». Εισηγητής: Έμμ. Μικρογιαννάκης. 5.12.03: Συναυλία
 'Εκδηλώσεις 633

Μουσικής Δωματίου. Συμμετείχαν: Γαληνός Κιοσόγλου, Στάθης Μαυρομμάτης, Χρήστος

Σακελλαρίδης. (Σε συνεργασία μέ το Istituto Italiano di Cultura). 10.12.03: Σεμιναριακός
Κύκλος μέ θέμα: «Νεωτερικότητα και Οικογένεια». Εισηγήτρια: Κλειώ Πρεσβέλου. 16.12.03:
Υποδοχή τοϋ π. Μωϋσέως Άγιορείτου ώς 'Αντεπιστέλλοντος Μέλους τοϋ Συλλόγου. Όμι­
λητές: Κ. Μητσάκης, π. Δημ. Στρατής, Στυλ. Λαγουρός. 12.10.03: Όμιλία τοϋ Λέων. Λογο­
θέτη μέ θέμα: «'Αλχημείας Θησαύρισμα». 14.12.03: Θεία Λειτουργία στο 'Ετήσιο Μνημόσυνο
των ιδρυτών, δωρητών, ευεργετών και μελών τοϋ Συλλόγου στον Ί . Ναό Αγίου Γεωργίου
Καρύτση. 'Ακολούθησε ή "Εκθεση Πεπραγμένων τής Κοσμητείας τής Σχολής και ή απονομή
τών διακρίσεων στους μαθητές και λοιπούς διακριθέντες τών λογοτεχνικών και εικαστικών
διαγωνισμών του Συλλόγου. 16.12.03: Σεμιναριακός Κύκλος μέ θέμα: «Σελίδες Ευρωπαϊκής
Ιστορίας». Εισηγήτρια: Νίκα Πολυχρονοπούλου­Κλαδα. 20.12.03: Συναυλία Κινεζικού και
Ελληνικού Τραγουδιού, μέ το συγκρότημα τού Γιώργου Σαπουνίδη. (Σέ συνεργασία μέ το
Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού).
82ος Καλοκαιρίνειος θεατρικός Διαγωνισμός. Βραβείο: Κασσιανή­Άννίτα Κουτσου­
βέλη μέ το έργο: «Ή παλλακίδα τού Διός». Α "Επαινος: Δέσποινα Λυκουροπούλου μέ το
έργο: «Τουρκοκρατία στή Νάξο. Θεατρική πρόταση». Β' "Επαινος: Κωνσταντίνος Κυριακού
μέ το έργο: «Οι μνήμες τών ζωντανών πνευμάτων».
20ος Λογοτεχνικός Διαγωνισμός. Ποίηση: Β' Βραβείο. Χρήστος Αγγελόπουλος μέ τήν
συλλογή «Νόστος και Ειρήνη». Β' Βραβείο: Ευγενία Σπυροπούλου­Ζαφείρη μέ τήν συλλογή
«Αιγαίο, ποιητικές προσεγγίσεις». "Επαινοι: 'Ιουλία Ζαννάκη­Λιάλιου μέ τήν συλλογή «Ή
ανοχή τού φύλου». Ανδρέας Ρούσσης μέ τήν συλλογή «Σχέδια ψυχής». 'Αθανάσιος Άβέλλιος
μέ τήν συλλογή «Τα 'Ελεγειακά και τα Εγκώμια». 'Ελευθέριος Δερβεράκης μέ τήν συλλογή
«Το ψηφιδωτό τής αγάπης». Ζωή Πετροπουλέα μέ τήν συλλογή «Ή ποίηση κάθε αυγή γεν­
νιέται». Βασιλική Μυλωνοπούλου μέ τήν συλλογή «Μονόλογοι». 'Ιωάννης Βασιλούδης μέ
τήν συλλογή «Σέ λίγο πού θα νυχτώνει». Χρήστος Μπελλές μέ τήν συλλογή «Ποίηση».
Πεζογραφία: "Επαινοι: Χρίστος Θεσσαλονικεύς μέ το έργο «"Ενα φλαμέγκο ή ζωή». Σπυρι­
δούλα Βιτουλαδίτη μέ τό έργο: «Το παγώνι τής καλωσύνης».
23η Πανελλήνια "Εκθεση Εικαστικών Τεχνών. Άπενεμήθησαν 1 βραβείο στην γλυπτι­
κή, 1 στην μικρογλυπτική, 3 στην ζωγραφική, 3 στην αγιογραφία, 1 στην ψηφιδογραφία, 2
στην διακοσμητική. 'Επίσης άπενεμήθησαν 1 έπαινος στην γλυπτική, 1 στην μικρογλυπτική,
3 στην ζωγραφική και 3 στην αγιογραφία.
Στην Σχολή τοϋ Συλλόγου έφοίτησαν 153 μαθητές στο Δημοτικό Σχολείο (ομογενείς και
αλλοδαποί άπό 33 χώρες), 448 σπουδαστές στα Τμήματα Ξένων Γλωσσών και 394 στα
Τμήματα Πληροφορικής. 'Επίσης έλειτούργησε τό Τμήμα Βυζαντινής και Δημοτικής
Μουσικής, όπου διδάσκει έθελοντικώς ό Κοσμήτωρ τής Σχολής Ν. Κλέντος.
(Λεπτομερή εικόνα τών δραστηριοτήτων τού Συλλόγου σέ δλους τους τομείς δύναται
να λάβη ό ενδιαφερόμενος άπό τα μηνιαία προγράμματα και τήν αναλυτική "Εκθεση
Πεπραγμένων τού Συλλόγου).
Δ. Χ. Κ.
 SUMMARIES - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

1. GEORGIOS D. DIMAKOPOULOS, Staff Military Education in Greece,

pp. 57-116.
The author offers a survey of eight centuries of Staff Military Education in
modern Greece, based mainly on evidence from unpublished documents
preserved in official Greek and French archives. The study follows the
evolution of Greek military schools, their scope, their organization, their
practices and their contribution to the development of Greek military
institutions from 1925 to the present day, stressing in particular the role of
French specialists in the modernization of the Greek Army.

2. K. MITSAKIS, Hesiod in Classic and Late Greek Poetic Tradition (7th cent.
BC - 6th cent. AD): Eight Poems form the "Greek Anthology" Dedicated to the
Great Ascraean, pp. 117-124.
The author presents, translates and comments eight epigrams from the
"Greek Anthology" whose subject is the life and works of the great epic poet
Hesiod. These epigrams, composed either by famous ancient Greek poets,
such as Alcaeus, or by less known ones (or altogether anonymous), show the
great popularity and respectability H esiod enjoyed throughout ancient
Greek literary history, from 7th century BC to 6th century AD.

3. IOANNA N. PAPADOPOULOU, Nicander, Theriaka 334-358 G.-S.

[468-492 Hop.]. A Hermeneutical Approach, pp. 125-144.
The author presents, translates and comments an extract from Nicanders'
Theriaka which refers to the snake called "dipsas". The bite of that
particular snake is lethal, tantalizing its victim with unquenchable thirst (in
Greek, dipsa). Nicander explains this fact by invoking an ancient myth:
When the gods offered to the humans the gift of eternal youth, our remote
ancestors charged a white donkey to transport it. Suffering from thirst, the
animal surrendered its precious load to the snake "dipsas" in exchange of
636 Summaries ­ Περιλήψεις

water. Thus the snakes remain forever young, changing their skin, and the
donkey's thirst is transmitted, via the "dipsas", to the victims of the latter.
The author explores and compares various versions of the myth in ancient
sources, where the snakes are linked to rejuvenation and immortality.
Moreover, she argues for the authenticity of Nicanders' work, as is shown by
the acrostic of the verses 345­353, which forms the poets' name.
*

4. DEMETRIOS PANOMITROS, Ηγήμων ό Παρωοος ÇH λογοτεχνική

τον εξέλιξη σε συσχετισμό με το χωρίο 1449Λ της Ποιητικής τον 'Αρι­
στοτέλη και ή επιρροή τον στην κωμωδία), σσ. 145­162.
Ή μελέτη αναφέρεται στο έ'ργο και τον βίο τοϋ Θασίου ποιητή Ήγήμονος,
πού χρονολογικώς ανήκει στον 5ο αιώνα π.Χ. και κατά τον 'Αριστοτέλη
{Ποιητική 1448Α) ήταν ό πρώτος παρωδός. Μετά από κάποιες εισαγωγικές
παρατηρήσεις για τήν έννοια και την προϊστορία τής παρωδίας, παρατίθεν­
ται οι αρχαίες πηγές πού αναφέρονται στον Ήγήμονα, σχολιάζεται ενα
εκτενές απόσπασμα από το έργο του και φωτίζονται πλευρές τής βιογρα­
φίας του. Μέ πλαίσιο αναφοράς τις απόψεις τοϋ Αριστοτέλη (Ποιητική
1449Α) για τήν εξέλιξη τών ποιητικών ειδών, ό συγγραφέας εξαίρει τή συμ­
βολή τοϋ Ήγήμονος στή μετάβαση από τό προσωπικό σκώμμα (5ος αιώνας
π.Χ.) στή μυθολογική παρωδία πού επικρατεί στή Μέση Κωμωδία (4ος αι.).

5. SPYRIDON PARASKEVAS, The «ΕΙ» at Delphi, pp. 163­170.

The article enumerates the various interpretations proposed by ancient (e.g.
Plutarch) or modern thinkers (e.g. Karatheodoris) for the mysterious inscrip­
tion "EI" which used to ornate the temple of Apollon at Delphi. The author
explores the historical circumstances as well as the philosophical and cosmo­
logical thinking of the ancient Greeks, rejects the views about Judaic or Phoe­
nician origin of the Greek alphabet and proposes a monotheistic interpretation
of the cryptic "EI", based on Pythagorean numerology and Platonic philosophy.
*

6. CHRISTINA­PANAGIOTA MANOLEA, Syrianus' C ritical Attitude

towards Evagoras, Aquila and Minucianus, pp. 171­180.
The article deals with the way the Neoplatonic philosopher Syrianus criticizes
three figures or rhetorical theory, namely Evagoras, Aquila and Minucianus.
 Summaries ­ Περιλήψεις 637

Using as evidence his commentary on Hermogenes' De ideis and De statibus, the

author concludes that Syrianus believes that knowledge of philosophy is
essential, even for writing on theoretical rhetoric. Minucianus is severely
criticized by Syrianus for not having enough knowledge of philosophy. Syrianus'
bitter attacks, though, place Minucianus in a better position than Hermogenes
does, as the latter criticizes Minucianus severely and rejects his arguments
without even naming him. From his part, Syrianus always names Minucianus
when he attacks his theories and accuses him for not being consistent or for not
having enough philosophical knowledge. On the contrary, his attitude towards
Evagoras and Aquila is different. He praises both of them for incorporating
philosophical elements in their rhetorical works and, although he does not agree
with them in every detail of their theories, he acknowledges them as important
figures of later Greek rhetorical theory. The fact that Syrianus regards the
knowledge of philosophy as a key element in the background of people who
write on rhetoric can be used as an extra argument in favor of the view that the
author of the commentary on Hermogenes is indeed Syrianus, son of Philo­
xenus, Head of the Neoplatonic school of Athens from 432 to 437 AD.
*

7. CATHERINE KARAMITROU, Ή σημασία τον Δράματος ώς Ευρω­

παϊκής Πολιτισμικής Κληρονομιάς: Μεταμόρφωση και Απανθρωπο­
ποίηση των Γυναικών στην Τραγωδία, σο. 181­200.
Από τη «βάρβαρη» Μήδεια ώς τη «μελαγχολική» Άτοσσα, από τήν απόγνωση
της Εκάβης ώς τον «ενθεον έρωτα» της Κασσάνδρας, οι γυναικείες μορφές της
Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας προβάλλουν τήν αμφισημία καί τήν όριακότη­
τα τοΰ πολιτισμοί) απέναντι στις υπερβατικές δυνάμεις τής μοίρας καί τοϋ
υποσυνείδητου. Ή συγκρουσιακή αυτή διάσταση, πού εκφράζεται μέσα άπό τή
μεταμόρφωση καί τήν άπανθρωποποίηση των τραγικών γυναικών, σημαδεύει
ολόκληρη τή δυτική δραματολογία, δημιουργώντας μια κοινή ευρωπαϊκή πολι­
τισμική γλώσσα, πού βρίσκει τήν κορυφαία έκφραση της σέ δραματουργούς
όπως ο Παζολίνι, όπου τα θέματα τής εκδίκησης, τής ανάμνησης καί τής αποξέ­
νωσης δεσπόζουν μέσα σέ μιαν ατμόσφαιρα πάθους καί κάθαρσης.

8. AMANDA­ALICE MARAVELIA: C hronological Review of the Ancient

Egyptian History and of the Pharaonic Dynasties. The Case of the Flaminian
Obelisk, pp. 201­236.
The first part of this paper consists of a brief chronological review of the ancient
638 Summaries ­ Περιλήψεις

Egyptian history and of the royal Dynasties. Emphasis is given to the principal
Dynasties closely interlaced to the periods of high development (OK, MK, NK),
as well as to the Hellenic names of the most illustrious pharaohs, as they are
found in the texts of various ancient writers (Hërodotos, Diodôros Siculus,
Manethòn, Ploutarchos, & α). In the second part a short introduction is given to
the pharaonic titulary and to the five canonical names of Egyptian kings, while
the case of Tut'ankhamun's titulary features as an example. Furthermore, part of
a certain hieroglyphic inscription, deriving from the Flaminian obelisk and dating
from early Dynasty XIX, is examined. This inscription has been initially
published before the decipherment of hieroglyphs, then studied by various
authors, and is here reprised, studied, commented and discussed; its correct
translation from ancient Egyptian into Hellenic is also given. It is proposed that
the name Hemapion, referred to as the source of the ancient Hellenic translation
of the Egyptian inscription by Ammianus Marcellinus isfictitious.It is argued
that the ancient historian might have used this name as a virtually unknown
authority, but in reality he might be the true translator of the inscription (or
presumably the one that referred to this issue), because of his deep interest in the
science and language of various ancient nations including the Egyptians.

9. ATHANASSIOS NAKAS, A Linguistic and Factual Approach of some

Figures of Speech (Commenting, from a Modem Perspective, on some Passages
from Aristotle's Rhetoric), pp. 237­252.
The author analyzes a number of figures of speech, such as reflection, in­
version and substantialization of adjectives, illustrating them with examples
from Ancient and Modern Greek and from contemporary European languages.
In this context, he argues in favor of the thesis that the aforementioned
figures of speech, which have been explored and analyzed by modern
linguistics, have in fact already been observed and described by Aristotle in
the Rhetoric. Thus the Greek philosopher is shown to be the precursor of
modern theories on language, and also of some specific distinctions, e.g.
between implicitly and explicitly graded comparison, and so on.

10. M. G. VARVOUNIS, Βαλκανικά ευρήματα και φολκλορικές επιρροές

στο θρακικό δρώμενο της Μπάμπως, σσ. 253­264....
Αναλύοντας το θρακικό έθιμο της «Μπάμπως», ό συγγραφέας επισημαί­
νει την αρχαιοελληνική του προέλευση και την επιβίωση του στην εύρύτε­
 Summaries ­ Περιλήψεις 639

ρη περιοχή της Βαλκανικής, τονίζοντας μέ ιδιαίτερη έμφαση τή διαχρονι­

κή του εξέλιξη, από τις τελετουργίες γονιμότητας ώς το σύγχρονο φολ­
κλορικό δρώμενο της «γυναικοκρατίας». Άπό αυτή τήν άποψη, το συγκε­
κριμένο έθιμο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αναπροσαρμογής
ενός λαογραφικού δρωμένου στις νέες συνθήκες πού έχουν προκύψει άπό
τις κοινωνικές ανασυνθέσεις και ανακατατάξεις των τελευταίων ετών.
*

11. DEMETRIOS ΙΟ. OIKONOMOU, I. L. C angiale, pp. 265­270.

Ion Luca Caragiale (1852­1912) is considered the most important playwright of
Romania. His family was of Greek origin, from the island of Hydra. Following
the steps of his two oncles, who were actors, playwrights and stage directors, I.
L. Caragiale devoted himself to literature and theater. He wrote novels, poems
and fables, but became famous mainly for his plays (The Mother­in­Law, The
Lost Letter, Calamity, etc.). Dramatic, ironic and subtle, the plays of Caragiale
contributed to the renewal of Romanian theater, being at the same time a
token of the vitality and creativity of the Greek community in Romania.

12. XENI SKARTSI, Children's Popular Songs, pp. 271­282.

The author explores the various descriptions and interpretations of songs
written either by adults for children or by children themselves, or of adult
songs appropriated by children, presenting the views of scholars such as
Kyriakidis, Meraklis and Chukovsky. As a result, she stresses the pre­
eminence of sound combinations over the meaning of the verses, invoking
as an example the nonsensical songs sung by children all over the world,
which present astonishing similarities in spite of linguistic and cultural
barriers.
*

13. GEORGIOS PETROPOULOS, Achilleus Paraschos in the Review

Hermes of Constantinople, pp. 283­286.
The Greek Society «Hermes» of Constantinople published form 1878 to
1880 the review bearing the same name. In that review one finds several
references to the modern Greek poet Achilleus Paraschos, head of the
Romantic School of Athens, eminent member of the Parnassos Literary
Society and national poet of Greece. The author presents and analyzes these
640 Summaries - Περιλήψεις

references, as well as the publication of Paraschos' poems in the review

Hermes, concluding that the influence of Paraschos, of romantic poetry and
of modern Greek literature in general was considerable among Greeks of
Constantinople.
*

14. IOANNIS D. TSOLKAS, The Incidents of Parga, G Berchet and A.

Kalvos, pp. 287-298.

On April the 15th, 1819, the inhabitants of Parga, in the Epirus region, were
forced to abandon their city, sold to the Turks by the British, and take the
road of exile. The fate of the refugees had a profound impact on the
philhellenic circles of Europe, and two eminent poets, the Italian Giovanni
Berchet and the Greek Andreas Kalvos wrote verses inspired by that
infelicitous incident. The author analyzes and compares the works of the two
aforementioned poets, showing important similarities between them, which
may be attributed either to the influence exerted by Berchet on Kalvos, or
to their common desires and anxieties regarding the struggle of Greeks for
liberation.

15. MARIA PERLORENTZOU, Evanthia Kairis' Letter Addressed by

Some Greek Ladies to the Philhellens of their Own Sex 1825: Greece-
Europe: Some Considerations and Remarks, pp. 299-332.

In the frame of the great philhellenic movement that, in the beginning of the
19th century, overwhelmed Europe and America, Greek women also
contributed to the sensibilization of public opinion in the West in favor of
the struggle for Greek independence. One of the most important female
figures involved in that endeavor was Evanthia Kairis, who in 1825
addressed, in the name of all Greek women, a letter to the Philhellens of
their own sex. In that letter, published in European and American reviews,
Kairi criticizes the attitude of European governments and authorities
favoring the Ottoman Empire and urges the female friends of Greece to
promote the Greek cause. The impact of Kairis' letter cannot be easily
assessed; it nevertheless goes to show that literate Greek women took an
active part in the fight for their country's freedom.
 Summaries ­ Περιλήψεις 641

16. NIKOLAOS SOL. DEPASTAS, Appreciation of the Work of Georgios

An. Bakos as a Minister of National Defense During the Occupation (June
1941­February 1943), pp. 333­368.

General Georgios Bakos (1892­1945), commander of the Second Corps of

the Hellenic Army during the war of 1940­41, was subsequently appointed
Minister of National Defense in the governments of G. Tsolakoglou and K.
Logothetopoulos (30/04/1941 ­ 7/04/1941). The work he accomplished in this
context was remarkable. Evidence of this is shown in the documents
preserved in the Archives of the Triple Occupation (1941­44) kept by the
Greek Direction of Military History. Bakos was particularly concerned in
providing for both civilian and military personnel of his Ministry. The loans,
the raise of the salaries, the common lunches, the conservation of both
military archives and rare books, all these were part of the difficult and
laborious job of Bakos. Information about Bakos' activities as a Minister is
revealed here for the first time and shows that he worked with honesty and
zeal to the benefit of his colleagues and employees. Accused of treason by
the communists, Bakos in reality accepted such a disgraceful responsibility
in order to save lives which otherwise would have been lost because of the
famine and the atrocities committed by German conquerors.

17. TASSOS ΑΤΗ. GRITSOPOULOS, History as a Starting Point for the

Creation of Civilization, pp. 369­376.

Exploring the issue whether History creates civilization, the author argues
that History's role is not to create, but to promote and ameliorate civiliza­
tion. Knowledge of the past, study of tradition and promotion of humanist
values are the means by which History contributes to self­awereness and
spiritual maturiy: thus, combined with proper education, it creates the
environment in which progress and technological advance are accompanied
by philosophical thinking and moral virtue.

18. GERASSIMOS ZORAS ­ MARIA SGOURIDOU, Helleno­Italian

Miscellaneous, pp. 377­388.

I. The Péloponnèse in Italian literary texts (15th­17th cent.)

After the coquest of Byzantium by the Turks, the major centers of the
642 Summaries ­ Περιλήψεις

Péloponnèse (Moréas), such as Methoni and Koroni, remained in the hands

of the Venetians, whilst in the 16th century they were also lost to the Turks.
At the same time, the 16th century marks an important turning point in the
history of Italy, which, after the glory of the Renaissance, is now subject to
decline and fragmentation. In this context, Italian literary figures such as
Sannazaro, Romano, Guicciardini, Fazio degli Uberti, Arentino, Garzoni,
Ramusio, Lubrano and others, evoke the Péloponnèse with a kind of
romantic nostalgia, as a lost paradise full of ancient myths and exotic beauty.

II. Δαντικοί "Ηρωες άπό την Ελλάδα ­ Προ­ανθρωπιστικά Σύμβολα

"Ενα από τα ιδιάζοντα γνωρίσματα της Θείας Κωμωδίας είναι ότι, σέ μία
εποχή πού το έλληνορρωμαϊκο παρελθόν αποτελούσε ακόμη ταμπού για
θρησκευτικούς κυρίως λόγους, παρουσιάζει επιφανείς μορφές της Αρ­
χαιότητας (φιλοσόφους, ποιητές, μυθικούς ήρωες) ώς αρνητικά, άλλα και
ώς θετικά πρότυπα. Ή παρουσία των προσώπων αυτών, ιστορικών ή μυ­
θολογικών, στο ποίημα τοΰ Δάντη θεωρείται προάγγελος της Αναγέν­
νησης και τοΰ Ουμανισμού.

19. VASSILIKI BARBA, Greek Reminiscences in Pasolini's Work, pp. 389­396.

The great Italian poet, novelist, stage director and art critic Pier Paolo
Pasolini was often inspired by Greek mythology, but also by contemporary
figures of Modern Greece who have acquired a "mythical" status. His
devotion to his mother is expressed in his film Edipo Re, whereas in Medea
he portrays the opposition between civilized hypocrisy and "barbarous"
spontaneity. As a poet, he dedicated three poems to the great opera
performer Maria Callas, and another one to Alekos Panagulis, the Greek
dissident who became the most famous opponent to the military junta of
1967­1974. Internal conflict, external oppression, tragic destiny and struggle
for freedom are all strong themes of Pasolini's work and all of them are
symbolized by mythical and contemporary heroes of Greece.

20. ELINA MIRANDA CANCELA, Ό Χοσε Μαρτϊ και ό ελληνικός πολι­

τισμός, σσ. 397­410.
Ό Κουβανός ποιητής και συγγραφέας Χοσε Μαρτί υπήρξε πρωταγωνιστής
στον αγώνα για τήν ανεξαρτησία της Κούβας, αλλά επίσης συνέβαλε καθορι­
στικά στην ανανέωση της ισπανόφωνης αμερικανικής λογοτεχνίας τοΰ 19ου
 Summaries ­ Περιλήψεις 643

αιώνα. Θαυμαστής τοϋ αρχαιοελληνικοί) παρελθόντος, άλλα και των απελευ­

θερωτικών αγώνων τών Νεοελλήνων, ό Μαρτί εμπνέεται με τρόπο πηγαίο και
ρομαντικό άπό τον ελληνικό πολιτισμό, με 'ιδιαίτερη έμφαση στον παιδευτικό
και ανθρωπιστικό χαρακτήρα του και στην απελευθερωτική, επαναστατική
του διάσταση, ενάντια σε κάθε τι τό συντηρητικό και καταπιεστικό.

21. ΑΝΤΗΙ PAPAGEORGIOU, Μεθοδολογία της μετάφρασης εφαρμο­

σμένη σε ποιήματα της Λονσίλα Βελάσκες, σσ. 411­416.

Ή συγγραφέας, θεωρώντας ότι ή ποίηση, παρά τις δυσκολίες τοϋ εγχειρή­

ματος και τις αντίθετες απόψεις μιας μερίδας γλωσσολόγων και μεταφρα­
στών, μπορεί και πρέπει να μεταφράζεται σέ άλλες γλώσσες, έστω και αν
έτσι χάνεται αναπόφευκτα ένα μέρος της γοητείας της, αναλαμβάνει να
μεταφράσει τρία ποιήματα της σημαντικής για τήν ισπανόφωνη 'Αμερική
ποιήτριας Λουσίλα Βελάσκες άπό τή Βενεζουέλα. Ή Βελάσκες ανήκει στο
σύγχρονο ρεϋμα της λεγόμενης «επιστημονικής ποίησης», ή οποία επιχειρεί
να συνδυάσει τήν επιστημονική ορολογία μέ τήν ποιητική έκφραση. Και τα
τρία ποιήματα προέρχονται άπό τήν ποιητική συλλογή της Βελάσκες, Το
Δέντρο τοϋ Τσερνομπίλ, εμπνευσμένη άπό τό πυρηνικό ατύχημα τοϋ 1986.

22. KATERINA BRENTANOU, The Theatrical Life of Piraeus [From the

First Representation in the Newly Built Town (1856) up to 1890], pp. 417­460.
In the second half of the 19th century, the port of Piraeus was an important
industrial and cultural center, before its subsequent subordination to the city
of Athens. To show this financial and cultural vitality, the author presents an
exhaustive list of theatrical representations in Piraeus during the period
1856­1890, based mainly on reports and critical articles published in the
newspapers and reviews of that time.

23. LEDA ISTIKOPOULOU, Symeon Siniossoglou, from Moutalaski to

Constantinople, pp. 461­482.
During the 19th century, there was a strong migratory movement from the
interior of Asia Minor to the major cities and ports of Turkey. In that
context, Symeon Siniossoglou left his native village of Talash (Moutalaski),
in the Cappadocia region, and established himself in Constantinople. There,
644 Summaries ­ Περιλήψεις

thanks to his successful commercial activities, he acquired substantial wealth.

Symeon Siniossoglou turned out to be a Great Benefactor of Hellenism and
of the Orthodox Church, as he supported financially numerous educational
and charity foundations, both in Constantinople and in his native village. In
the end of the article, the author reproduces the text of Symeon's will,
written in French, by which he left a considerable part of his fortune to the
foundations that he had supported during his life.

24. CHRISTOS P. BALOGLOU, The Reformation Program of Cleomenes

III (235­222 BC). A Social­economic Approach, pp. 483­512.
The article describes the social and economic measures taken by the last and
greatest king of Sparta, Cleomenes III, in order to redress the city which had
considerably declined, both demographically and financially, during the
Hellenistic period. The political changes promoted by Cleomenes consisted
mainly in the suppression of the institution of the Ephoroi and the reduction
of the Senate's power. However, the most important part of his reforms was
his social and economic program: in fact, Cleomenes promoted the remis­
sion of the debts, the redistribution of land and the increase of the citizens'
number. The reforms of Cleomenes had a beneficial effect on Sparta even
after the capture of the city by the Macedonians led by Antigonos Doson.

25. PANAGIOTIS G. NIKOLOPOULOS, Ioannis Kazis, Lord Byron's

Ferryman, pp. 513­526.
During his visit in Messolonghi (1884), the writer Demetrios Vikelas met an
old man, named Ioannis Kazis, who in his youth was the ferryman of Lord
Byron. This encounter is described by Vikelas in his book From Nikopolis to
Olympia and is validated by other documents. Subsequently, the article
describes the circumstances of the edition, first in French and then in Greek,
of Vikelas' book; the latter was hailed by serious critics in French and Greek
newspapers of the time as an important contribution to the amelioration of
contemporary Greece's image among European readers.

26. VASSILIOS FR. TOMADAKIS, Ioannis D. Kondylakis. The Man and

the Writer, pp. 527­538.
The article sketches the personality and work of journalist and writer Ioannis
 Summaries ­ Περιλήψεις 645

D. Kondylakis (1861­1920). Born in Viannos (Crete), Kondylakis studied in

Chania, Herakleion and Athens and was subsequently distinguished as a
correspondent of Greek newspapers, as a translator of French literary works,
and as an author of novels, short stories and articles. Sincere patriotism,
honesty and moderation were the qualities that characterized Kondylakis,
whose multifarious talents were hailed by critics of his time.
*

27. ANASTASSIA D. VAKALOUDI, C ontraception and Abortion, from

Antiquity to the Byzantine Empire. A First Approach, pp. 539­550.
Contraception and abortion practices were widespread in the Greco­Roman
world, but also in the Byzantine Empire, where they were performed not only
by doctors, but also by midwives and magicians. In Antiquity, abortion was
discouraged by medical writers and practitioners, because of the potential
dangers for the woman's health; in the Byzantine Empire, however, not only
abortive, but also contraceptive practices were condemned as being sinful acts
and were severely punished as crimes against life. This notwithstanding, By­
zantine doctors who were concerned with Gynecology and Obstetrics did ex­
plore and describe contraceptive and abortive methods, always taking into
account the possible nefarious consequences of abortion for the women
involved.

28. PAVLOS N. DIMOTAKIS, C an C haos Theory Predict the Future?, pp.

551­562.
According to the Pre­Socratic philosophers, the harmony of the cosmos is
the product of the balance between chaos and order. Contemporary Physics
has reformulated this intuitive principle, holding that Chaos is a dynamic
situation connected to disorder and increased entropy and characterized by
unpredictability and by sensible dependence of its course on the initial
circumstances. In other words, modern Chaos Theory cannot predict the
future as such, but it can help us distinguish some recurrent organizing
patterns, based on the alternation between chaotic and orderly periods. The
author applies this principle to Greek political developments from 1974 to
2000 and predicts that this period of order (discernible in the pattern of the
electoral behavior of the two major Greek political formations, conservative
and progressive) is now over: a new chaotic period is bound to commence,
so that a new order be established later.
*
646 Summaries - Περιλήψεις

29. DIONYSSIOS CH. KALAMAKIS, On the Conclusion of the Feast of the

Assumption of Virgin Mary, pp. 563-564.
According to the liturgical books of the Orthodox Church for the month of
August, the feast of the Assumption of Virgin Mary is concluded on the 23d
of that month. Nevertheless, in some monasteries, the last day of the
aforementioned feast is August the 28th. The monk Bartholomaios
Koutloumoussianos from Imbros explains that fact by referring to an old
tradition whereby the feast of the Assumption was concluded on August the
28th in the monasteries of Mount Athos, but also, according to a manuscript
of 1610 from Chalki, in the monasteries of Constantinople as well. The
author has identified the manuscript that validates Bartholomaios' claim.
This tradition originated from the urge to dedicate the month of August to
the cult of the H oly Virgin. As for the question why the feast is not
concluded on August the 31 st (in which case the whole month would belong
to the Mother of God), the answer is that, on August the 29th, the Orthodox
Church commemorates the decapitation of St John the Baptist; therefore,
the feast of the Assumption must close its cycle the day before.
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΟΜΟΥ ΜΕ'

Σελ.

Β α κ α λ ο ύ δ η Δ. 'Αναστασίας, 'Αντισύλληψη και αμβλώσεις άπό την 'Αρ­

χαιότητα στο Βυζάντιο 539 ­ 550

Varvounis G. Μ., Balkan Resultants and Folkloristic Influences in the

Thracian Dromenon of Babo 253 ­ 264

Γριτσοπούλου Ά θ. Τάσου, Ή Ιστορία ώς αφετηρία δημιουργίας πολιτι­

σμού 369­376

Δ ε π ά σ τ α Σόλ. Νικολάου, Αποτίμησις του έ'ργου του Γεωργίου Άν. Μπά­

κου ώς Υπουργού Εθνικής 'Αμύνης έπί Κατοχής 333 ­ 368

Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ Δ. Γεωργίου, Ή στρατιωτική επιτελική έκπαίδευσις εις

τήν Ελλάδα 57 ­116

Δημοτάκη Ν. Παύλου, Ή Θεωρία του Χάους μπορεί να προβλέψει το μέλ­

λον; 551­562

Ζ ώ ρ α Γερασίμου ­ Σγουρίδου Μαρίας,Έλληνο­ΊταλικάΣύμμεικτα .. 377­388

Ί σ τ ι κ ο π ο ύ λ ο υ Λήδας, Συμεών Σινιόσογλου, ό Μουταλασκηνός καί Κων­

σταντινουπολίτης 461 ­ 482

Κ α λ α μ ά κ η Χ. Διονυσίου, Περί τής αποδόσεως της εορτής τής Κοιμήσεως

της Θεοτόκου 563 ­ 564

Cancela Elina Miranda, José Marti y la cultura griega 397­410

K a r a m i t r o u C a t h e r i n e , The Significance of Drama as a European Culture

Inheritance: Performing Metamorphosis and Dehumanization of Women
in Tragedy 181­200

Μανωλέα Χ ρ ι σ τ ί ν α ς ­ Π α ν α γ ι ώ τ α ς , Ή κριτική του Συριανού στους

Ευαγόρα, 'Ακύλα και Μινουκιανό γ,Λ JOQ

Μαραβέλια Ά μ ά ν τ α ς ­ Ά λ ί κ η ς , Χρονολογικό μνημόνιο τής 'Αρχαίας

Αιγυπτιακής 'Ιστορίας και των Φαραωνικών Δυναστειών. Ή περίπτωση
του Φλαμινιανοΰ 'Οβελίσκου 201 ­ 236
648 Πίνακας περιεχομένων τόμου ΜΕ'

Μητσάκη Κ., Ό Ησίοδος στην κλασική και μεταγενέστερη (Ζ' αί. π.Χ.­ΣΤ
αι. μ.Χ.) ελληνική ποιητική παράδοση: 'Οκτώ ποιήματα της «Παλατινής
Ανθολογίας» για τον μεγάλο Άσκραΐο 117 ­124

Μ π α λ ό γ λ ο υ Π. Χρήστου, Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κλεομέ­

νους Γ (235­222 π.Χ.). Μία οικονομικοκοινωνική ανάλυση 483 ­ 512

Μ π ά ρ μ π α Βασιλικής, Ελληνικές απηχήσεις στο έ'ργο του Pasolini 389 ­ 396

Μ π ρ ε ν τ ά ν ο υ Κατερίνας, Ή θεατρική ζωή του Πειραιά ['Από τήν πρώτη

παράσταση (1856) στη νεόδμητη πόλη μέχρι το 1890] 417 ­ 460

Νάκα 'Αθανασίου, Γλωσσική καί πραγματολογική προσέγγιση των σχημά­

των λόγου (Σχολιάζοντας άπό μία σύγχρονη οπτική ορισμένα χωρία της
Ρητορικής τον Αριστοτέλη) 237 ­ 252

Ν ι κ ο λ ο π ο ύ λ ο υ Γ. Παναγιώτου,'Ιωάννης Καζής, ό λεμβοϋχος του Λόρ­

δου Βύρωνος 513 ­ 526

Οικονόμου Ί ω . Δ η μ η τ ρ ί ο υ , ! . Λ. Καρατζιάλε, 1852­1912 265­270

P a n o m i t r o s D e m e t r i o s, Hegemon, the Lentil Soup (His Literary Evolu­

tion in Relation to Arist. Poet. 1449A and his Influence on Comedy) 145 ­162

P a p a g e o r g i o u Anthi, Metodologia de la traduction aplicada en unos

poemas de Lucila Velasquez 411 ­ 416

Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ν. 'Ιωάννας, Νικάνδρου Θηριαχά 334­358 G.­S. [468­

492 Hop.]. Ερμηνευτική προσέγγιση 125 ­144

Π α ρ α σ κ ε υ α Σπυρίδωνος,Το έν Δελφοϊς «ΕΙ» 163 ­170

Π ε ρ λ ο ρ έ ν τ ζ ο υ Μαρίας, Ευανθίας Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών

προς τάς φιλελληνίοας. 1825, Έλλάδα­Εύρώπη: Προβληματισμοί και επι­
σημάνσεις 299 ­ 332

Π ε τ ρ ο π ο ύ λ ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Ό Αχιλλεύς Παράσχος εις το περιοδικόν Ερμής

της Κωνσταντινουπόλεως 283 ­ 286

Σκαρτσή Ξένης,Τα παιδικά δημοτικά τραγούδια 271 ­ 282

Τσόλκα Δ. 'Ιωάννου,Τα γεγονότα της Πάργας, ÓG. Berchet και ό Ά. Κάλ­

βος 287­298

Τωμαδάκη Φρ. Βασιλείου,'Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης. Ό άνθρωπος καί ό

λογοτέχνης 527 ­ 538
 Πίνακας περιεχομένων τόμου ΜΕ' 649

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

Μαρκαντώνη Σ. 'Ιωάννου, Βασιλείου Δ. Χαρώνη, «Παιδαγωγική 'Ανθρω­

πολογία Μεγάλου Βασιλείου» 565 ­ 566

Κ. Χ. Δ., Κ. Μητσάκη: «Νεοελληνικά Υστερόγραφα. Δέκα Μελέτες Νεοελλη­

νικής Φιλολογίας» 566 ­ 568

Κ. Χ. Δ., Πρωτοπρεσβυτέρου 'Ηλία Δροσινοΰ: «Αγία Ειρήνη. Ή παλαιά

Μητρόπολις των Αθηνών. 1833­1862» 568

Κ. Χ. Δ., Νίκος Χατζηευαγγέλου: «Ή φιλοσοφία τής ζωής» 568 ­ 571

Μ π α μ π ο ύ ν η Χάρη, Στέλιος Α. Μουζάκης: «Σχεδίασμα Ιστορίας χωρίων

λεκανοπεδίου Αττικής» 571 ­ 572
Χώρα Ά θ. Γεωργίου, Χαράλαμπος Μπάρακλης: «Ό άνθρωπος σε αρμονία
μέ τή φύση. Γνώση και τρόπος ζωής» 572 ­ 574

Καλλέργη Έ μ μ . Η ρ α κ λ έ ο υ ς , Κωνσταντίνου Μαλαφάντη: «Παιδαγω­

γική τής Λογοτεχνίας» 574 ­ 575

Cipollini Enrico Marco, Κώστα Μιχ. Σταμάτη: «Πέραν τοϋ Λυκόφωτος» 576

Picchi Daniela, Αμάντας­Άλίκης Μαραβέλια: «Ή μαγεία στην αρχαία

Αίγυπτο: Μεταφυσική πεμπτουσία τής χώρας των θεών» 577 ­ 578

Καραγιάννη Δ. 'Αναστασίου, Χρήστου Π. Μπαλόγλου: «Ό Μέγας Αλέ­

ξανδρος και ή Φιλοσοφία. Ό επηρεασμός του άπό τή Φιλοσοφία καί οί
φιλόσοφοι του περιβάλλοντος του» 578 ­ 580

Στρατή Δημητρίου, Γ. Παταπίου Καυσοκαλυβίτου: «Καυσοκαλυβίτικα

Νεομαρτυρολογικά Ύμνολογικά κείμενα περί νεομαρτύρων άπό τή
βιβλιοθήκη τής Ιεράς Σκήτης τών Καυσοκαλυβίων Αγίου Όρους» 580 ­ 581

Σέργη Μανώλη, Μ. Γ. Βαρβούνη: «Μελετήματα ελληνικής Λαογραφίας . . . 582 ­ 585

Φοροπούλου Λυκ. Νικολάου, Ξ. Ά. Κοκόλη: «Ό Μεταφραστής Σεφέρης,

αρνητική κριτική» 585 ­ 586

Φοροπούλου Λυκ. Νικολάου, Αλέξιος Ά. Πέτρου (είσαγωγή­μετά­

φραση­σχόλια) ­ Τερέζα Πεντζοπούλου­Βαλαλά (πρόλογος): «Ίαμβλί­
χου, Περί τοϋ Πυθαγορικοϋ Βίου» 586 ­ 588

Φοροπούλου Λυκ. Νικολάου, Ί . Μ. Χατζηφώτης: «Ήκαθημερινή ζωή

τών Ελλήνων στην Τουρκοκρατία» 588 ­ 590

Φοροπούλου Λυκ. Νικολάου, Γιώργου Βελουδή: «Γραμματολογία. Θεω­

ρία Λογοτεχνίας» 590 ­ 593
650 Πίνακας περιεχομένων τόμου ΜΕ'

Φ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ Λυκ. Νικολάου, 'Ερευνητική Όμάδα, εποπτεία: Χ. Λ.

Καραόγλου: «Περιοδικά Λόγου και Τέχνης (1901­1940), τ. Β' 593 ­ 594

Φ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ Λυκ. Νικολάου, R. T. Wallis : «Νεοπλατωνισμός», μετάφρ.

Γιάννης Σταματέλλος 595 ­ 597

Π α π α θ ε ο δ ώ ρ ο υ Π. 'Αποστόλου, Σενέρ Λεβέντ, «Ή Πατρίδα μου είναι

υπό κατοχή. ­ Τί ξέρει ένας Τούρκος Στρατηγός άπό Λευκωσιάτικες
νύχτες, πού μυρίζουν γιασεμί», μετάφρ. 'Ιμπραήμ Άζίζ 597 ­ 603

Π α π α θ ε ο δ ώ ρ ο υ Π. 'Αποστόλου, Ρόβι Άλασόρ: «Διαταγή»:'"Εκτελέστε

τους αιχμαλώτους"», μετάφρ. Ίω. Νικοπολίδης 603 ­ 610

Τρωιάνου Ν. Σπύρου, «Περί παραυλακιστών και άλλων κακοποιών» . . . . 611 ­ 616

Ξ α ν θ ά κ η ­ Κ α ρ α μ ά ν ο υ Γεωργίας, «Reading Greek και Άναγνωσματά­

ριο» 617­628

ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ

Μ α υ ρ ό γ ι α ν ν η Διονυσίου, Άγγελος Βλάχος, Έπίτιμον Μέλος τοΰ Φ. Σ.

Παρνασσός (1915­2003) 629­630

ΧΡΟΝΙΚΑ
('Επιμέλεια: Κ.Χ.Δ.)

Διοίκηση Φ.Σ. Παρνασσός ('Εφορεία, Κοσμητεία Σχολών, 'Εξελεγκτική 'Επι­

τροπή κλπ.) 631

'Εκδηλώσεις τοϋ Φ.Σ. Παρνασσός κατά τό έτος 2003 632 ­ 633

Summaries, by Athanase Ν. Kyriazopoulos, Ph. D 635 ­ 646

ISSN: 0048-301X